АКАДЕМИЯ НАУК АРМЯНСКОЙ С С Р

ИНСТИТУТ ИСТОРИИ

ИСТОРИЯ
АРМЯНСКОГО
НАРОДА
РЕДАКЦИО Н НАЯ КО Л ЛЕГИ Я М Н О ГО ТО М Н И КА

Агаян Ц. П., Акопян А. М., Аракелян Б. Н.,

Галоян Г. А., Прем ян С. Т., Нерсисян М. Г.
Иоаннисян А. Г. , Хачакян Л. С.

ИЗДАТЕЛЬСТВО АКАДЕМИИ НАУК АРМЯНСКОЙ С С Р

Е Р Е В А Н • 1 9 7 2
 V

ՏԱՃԿԱԿԱՆ 1Л К ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵ1Ո'1)

Պ Ա ՏՄ Ո ՒԵՑԱ Ն ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

<1Ա Յ
ԺՈՂՈՎՐԴԻ
խ1 \ճ
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
ծ ՜)
(0
ՐԱ & Մ 1Ա Ա Տ Ո Ր Յ Ա Կ Ի հւ ՍՂԱ ԳՐԱԿԱ Ն ԿՈԼԵԳԻԱ

Աւլայա1I Ծ . Պ., Ա ռաքելյան Բ. Ն ., Գալ/կան Գ, Ա.,

Երեւկսւն Ս. Տ ., Խ ա չիկյա ն Լ. Ս., Հա կոբյա ն Ա. Մ.,

Հովհա ննիսյա ն Ա. Գ. , 'նհրսիսյա ն, Մ. Գ.

§ *Л М .И М И Л и 1 1 . -ԴԱ141Ա է .

<;ՍՑԿՍԿՍ1 ՍՍ< ԳԻՏՈՒՈՅՈՒԱեՐԻ ԱԿԱԴէՄՒԱՑՒ О Т Г Ш Ю б П Н ,

Ս Ր է Վ Ա Ն • ! 9 7 §
 том IV

АРМЯНСКИЙ НАРОД
В ПЕРИОД ДЕГРАДАЦИИ
ФЕОДАЛИЗМА
XIV ֊X V III ВВ.

РЕДАКЦИЯ ТОМА
Аревшатян С. С., Бархударян В. Б. (заместитель отв. редактора)
Восканян В. К-, Зулалян М. К., Папаэян А. Д..
Хачикян Л. С. (ответственный редактор)
 <ԱՏՈՐ IV

<;Ա6 ժողովուրդը
ՖԵՈԴԱԼԻԶՄԻ 4.ԱՅՐԷ&ՔԻ
ԺԱՄՍՆՍԿՍՇՐՃՍՆՈՒՄ
XIV-XVIII ԴԴ.

ՀԱՏՈՐԻ ЫГРЦ/М’ П Ь Й П И ,

Արևշատյան Ս. Ս., Բա րխ ուդա րյա ն Վ. Р. (պ ա տ . խ մբա գրի տ եղա կա լ),

Ոսկանյան Վ. Կ., Զուլալյան У. Կ., Փ ա փ ա զյա ն Հ. Դ.

Խ աչ/ւկյան Լ. Ս. (պ ա տ ա սխ ա նա տ ու խ մ բա գ ի ր ),
9 ( с -13)
Լ 24

1— 6 — 4
 Ա !)• Ա Ջ Ա Р и. г
Ընթերցողին առաջարկվող «Հ ա յ ժողովրդի պատմությանյ> սույն հատորն
լ՚ն դգրկ ում է ֆեոդալիզմի վայրէջքի որոշակի հատկանիշներով բնորոշվող
և մեր ժողովրդի պատմական առաջընթացի ու ազգային ճակատագրի համար
բախտորոշ նշանակություն ունեցող X IV — X V III դդ. ժամանակահատվածը*։
Հա յտ նի է, որ Հա յա ստա նում զարգացա ծ ֆեոդալիզմի ժամ ան ակաշրջա-
նին չհաջորդեց պատմական օրինաչափ զարգացման այն վա զը, որն այնքան
բնութագրական էր աըևմ տաեվրոպական երկրներ ի համար։ Ա յնժա մ, երբ Արև­
մուտքում ղարգանոււ) էին քա ղա քները, արհեստագործությունն ու առևտուրը,
ձևավորվում էին բոլրժուակա ն հարաբերություններն ու ոկիղբ էր առնում
վերածնունդը, Հա յա ստ ա նն, ընդհակառակը, ենթակա լինելով օտար
նվաճողների արշավանքներին և. հանդիսանա/ով տասնամյակներ շարոլ-
նակվող ավերի չ պատերազմների թա տ երա բեմ, սուր ճգնաժամ էր աոլրում։
Հետամնա ց ցեղերի տևական տիրս։պետությունը, քմահաճ ու դաժան
հարկահանությունը, բռնութ յա ն ու թալանի օրինականացումը պատճառ դար­
ձան քաղաքների անկման, գյուղացիական տնտեսության քայքայմա՛ն, նյու­
թական ու հոգևոր մշա կույթի հուշարձանների ոչնչա ցմա ն, համընդհանուր
հկտա դիմոլթյան և յուրօրինա կ վերադարձի դեպի ֆեոդալիզմի բա րբարոսա ­
կան աստիճանըI
X IV — XV դարերում գրեթե անհետ վերանում են Զաքսյրյանների վ ա մա­
նակ Արևելյան Հա յա ստ ա նում ստեղծվա ծ ֆեոդալական տիրույթներն ու
իշխ ա նությունները։ Հողատիրությա ն և ա զգա յին իշխանության որոշ իրա­
վունքներ պահպանում է միա յն եկեղեցին, որի դիրքերի հետագա ամ -
րա պ նդոլմը, կաթողիկոսական աթոռի Սսից Արարատյան երկրի կենտրոն'
էջմիածին փոխադրումը և առանձին կաթողիկոսների ծավալած եռանդուն
գործունեությունը վճռական նշանակություն ունեցան ժողովրդական լա յն
զանգվածների հա մա խ մբմա ն, հայրենիքի ու գաղթաշխարհի հայությա ն
կա՛պերի ամրապնդման և հասարակական, քաղաքական ու մշակութային
կյանքի զա րգա ցման հա մա ր։ Եկեղեցին հետ ա գա յում դարձավ ազգի ներ­
կա յա ցուցիչն ու միջնորդը օտար տիրապետողների առջև և հա յությա ն
համընդհանուր ճանաչում գտած ազգա յին հաստատությունը։
Ֆեոդալական դասի մեռնող շառավիղներն իրենց փրկությունը որոնում

* Ա յս Հ ա տ ո ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն ճշդրիսւ ս ա հ մ ա ն ն ււկււվա մ է X I V դ ա րի 3 0 - ա կ ա ն թվա - ■

կա ններով, որ բ ն ո ր ո շ վ ո ւ մ է մ ո ն ղ ո լա կ ա ն ի լխ ա ն ո ւթ յա ն հ ո գ և ա ր ք ո վ և ա վ ա ր տ վ ո ւմ 1801 թվա ­
կա նով, երր հյո ւ ս ի ւ ։-ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի շ ա ր ք շր շ ա ն ն ե ր մ ա տ ն Ռ ուսա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն
հովա նու տ ա կ , Ս ա կ ա յն , տ ե ղ շ ա հ ե լո ւ մ տ ա հ ո գ ո ւ թ յա մ բ , հա տ ո ր ի ս ժա մա նա կա գրա կա ն սա հմա ն­
ն ե ր ն ա մ ե ն ո ւր ե ք ն շ վ ա ծ են հ ա մ ա ռ ո տ ա կ ի ' X I V — X V I I I ղդ-> ____
 Աո ա շ Шր ա ն

էին եկեղեցականների շարքերն անցնելու, տարագրության կամ դավանափո­

խության մեջ։ Աշխատավորական զա նգվա ծները' կորացած բիրտ տիրողների
ծանր լծի տակ, մաքառում էին իրենց գոյությա ն համար, պահպանելով
ազգային կերպարանքը'՛ լեզուն, ա վանդույթները, մշակույթն ու դավանանքը։
Աշխարհական ու հոգևորական մտավորականության առաջադեմ ու հայրենա ­
սէր տարրերը ջանում էին հոգալ ժողովրդի մասին, դիմագրավելով այլազգի
տիրակալների բռնություններին ու նշավակելով օտլսր նվաճողների դաժան
խ ժդժությունները, նախընտրություն տալով թւսմոլրյա ններին հաջորդած
Կ ա ր ա ֊կ ոյոլնլոլ թուրքմենների տիրապետությանը։
Եթե Կար ա-կոյունլուների վրա հենվող հա յ վերնա խավերի մեջ ՛տիրում
էր թա մուրյա ններից ազատագրվելու միտումը, ապա Ա ղ-կոյունլոլ Ուզուն
Հասանի տիրապետության ժամանակ նրանք նպատակ էին հետապնդում
դիմադրել Օսմանյան Թուրքիային, ձգտելով դաշնակցել վերջինիս հակառա­
կորդ ուժերի, մասնավորապես արևմտաեվրոպական երկրների հետ։ նման
փորձեր եղան մանավանդ X V I դարի կեսերին և X V II դարում, երբ անընդմեջ
շարունակվում էին թ ուրք-պարսկական պատերազմները և ավանդական էին
դարձել Արևմտյան Եվրոպային ու Վատիկանին դիմելու ապարդյուն
ջանքերը։
Գործնական հետևանքներ չունենալով հանդերձ, ազատագրական այս
ձեռնարկումները մեծ լա փ ով նպաստում Էին ա զգա յին ինքնագիտակցության։
սկզբնավորմանը, որը գնալով ավելի խոր արմատներ Էր նետում մա յր
հայրենիքի և գաղութահայության ժողովրդական զա նգվա ծներում։
1639 թ . թուրք-ի բանական հաշտությանը հաջորդած 8 0-ա մ յա խաղաղու­
թ յա ն շրջանում նկատվող տնտեսական աշխուժացումը և ներքին ու տարանցիկ
առևտրի զարգացումը, առևտրական կապերի ընդլա յնումը Իրանի և Ռու­
սաստանի միջև և հայ վաճառականության գերի ու տեսակարար կշռի հ ե տ ե ֊
վողական մեծա ցումը, գաղութահայության տնտեսական, քաղաքական
և մշակութային սերտ կապերը մա յր երկրի հետ, ինչպես նաև ա յդ ընթա ցքում
ծավալված ազատագրական շարժումները Հայաստանում և Վբա ստանում ու
հատկապես նրանց զուգորդումը Ռուսաստանի, Լեհաստանի և Սրբազան
կայսրության հակաթուրքական պայքարի հետ, եկան նոր թափ հաղորդելու
ա զգա յին կյանքի վերելքին և նպաստեցին ազգային գաղափարախոսության
ձևավորմ անը։
X V II դարում դպրոցական-կրթական կյանքում սկսված զարթոնքը գնա­
լով ավելի լա յն ծավալ Էր ստանում, ընդգրկելով ինչպես մա յր [երկրվ։
արևելյան ու արևմտյան հատվածները, այնպես նաև հեռու և մոտիկ երկըր-
ներում ապաստան գտած հայկական հոծ զա նգվա ծները։ Հա յրենի դպրության
կենտրոններում, մեծ ու վաքր վանքերում գրվող և ընդօրինակվող հա րյու­
րավոր ձեռագիր մատյս/նների կողքին հրապարակ իջավ և մ ե ծ թափով սկսեց
զարգանալ հայկական տպա գրությունը, վճռական դեր ստանձնելով հայ հա­
սարակական մտքի զարգացման մեջ և մշակութային կյա նքի տարբեր բնա ­
գավառներում։ Մի կողմից երկրի տ նտ եսա կա ն֊ք ա ղա քա կա ն պահանջներին
ընդառաջող, մյուս կողմից Եվրոպայում հաղթանակած ռեֆորմա ցիա յի ա զդե­
ցությա նը ենթակա հա յ մտավորականությունը զգալի չափով կանգնում է
աշխարհականացման ՛և ա զգա յին ինքնաճանաչման ոսլու վրա։ ժամանակի
առաջավոր մտածողներն ու գործիչները ջանում էին գաղթավայրերում ու
;

_ __ Աո ա շ ա բ ա ն У

Հա յրենիքում պահպանել հայոց լեզուն, մշա կույթը, լուսավորչական դ ա վ ա ֊

նանքը, պսէյքարելով ուծացման դեմ, Օսմանյան նվաճումների դեմ պայքարին
հետամուտ արքունիքներում նրանք արծարծում էին Հայաստանն ու ողо
Անդրկովկասը թուրք.պա րսկա կա ն տիրապետությունից աղատելու կամ
քրիստոնյաների իրավունքները պաշտպանելոլ և նրանց վիճակը գեթ մասամր
րսւրելավելու խնդիրը։
Փրկության ուղիներ որոնելու դարավոր փորձերը ըույց տվին, սակայն,
որ հ ա յ,ժողովրդի ա զգա յին֊ա զա տ ա գրում ը հնարավոր է միա յն Ռուսական
մ եծ ու հզոր հարևանի և նրա դաշն ա կիցն երի օգնութ յա մբ, որքանով որ
նրանց ա ռևտ րա ֊տ Ա տ եսական ու ռա զմա ֊ք ա ղա քա կա ն նպատակները հա-
մընկնում էին հայ և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների շահերի հետ։
Արևելահայ հոգևոր և աշխարհիկ պետերի դիմումներն ու Իսրայել Օրու
բա նա կցությունները մոսկովյա ն արքունիքի հետ հիմք դարձ ան Անդրկովկասի
ազատագրության ռուսական ծրագրի, որը նախատեսում էր ռուսական
զո րք եր ի արշավանք և հա յ ու վրաց ապստամբական ուժերի օգնությա մբ օտար
լծի թոթափում և ապա Հա յաստանի ազատագրումից հետո* հայկական
պետականության վերա կա նգնում Ռուսաստանի հովանավորության ներքո։
Այս ծյւադիրը իր ուժի մեջ մնաց ավելի քան հարյուր տարի և իյԽւկանացվեց
միա յն X V III դարի վերջում և X IX դտրի առաջին երես՛նամյակում։ Այդ
պատմական ակտին նախորդել էր 1720-ա կա ն թվականներին սկսված
Պետրոս Մեծի Կասպ յա ն արշավանքը, երր Անդրկովկասին մոտեցող ռուսա­
կան զորաբանակին ընդառաջ գնացին տասնյակ հազարավոր հայ ապստամբ­
ներ ու վրացական զորքեր, արտահայտելով ազատագրական պայքարի իրենց
պատրաստակամ ությունն ու ռուսական կողմնորոշում ը ։ Զինվորվա ծ հա յու­
թ յա ն մղա ծ հերոսական մարտերը իրանական և ապա թոլրքակսձւ գերազանց
ուժերի դեմ, Դավիթ Բեկի գլխ ա վորած հաղթական կռիվները Սյունիքում,
'Հարաբաղի սղնախների, Երևանի, Գանձակի և ա յլ վայրերի քաջարի
ինքնապաշտպանությունը վկա յում էին ազատատենչ ժողովրդական զա նգ­
վածների բարձր մարտական ոգու և ռազմունակության մասին։
Պետրոս Մեծի մա հից հետո ռուսական զորքերի անսպասելի նահանջն ու.
Նադիրի մուտքն Անդրկովկաս թելա դրում էր հա յ ղեկավար շրջաններին
հանդես բերելու ստեղծվա՛ծ իրս։դրությա նը համապատասխան դիրքորոշում,
քաղաքական ա յս բա րդ ու պատասխանատու շրջան ում հա յ հա սա րա կա կա ն֊
քաղաքական կյա նքի ղեկի մոտ գտնվող ՜գործիչները կարողացան ճիշտ
կողմնորոշվել և հա մա գործա կցելով նադիրի հետ, հարկադրել նրան ճանա­
չելու ազատագրական կռվփ ելա ծ հա յությա ն իրավունքները։ Պատմական
բախտորոշ այս ժամանակաշրջանում հաձ Ւշ.Ւյո Ղ. վերնախավի մելիքների
գինվորական-կազմակերպչական համարձակ գործողությունների և կա թո­
ղիկոս Աբրահամ Կրետացու խելա միտ ջանքերի շնորհիվ ձեռք բերվա ծ
հաջողությունները, նոր շունչ տվին ռուսական բանակի հարկադիր
նահանջից հուսախաբ Արևելյան Հա յաստա նի զինավառ հա յությա նը և սրտա­
պնդեցին հավատքը ազատագրական պայքարի վերջնական հաղթանակի
նկա տ մա մբ։
Այդ առավել շեշտվա ծ կերպով ^երևս/ն եկավ X V III գարի երկրորդ կ ե ­
սում, նադիրի մահից հետո Արևելյան Հա յա ստա նում ծա յր առած անիշխա­
նության և տեղական խաների վարած հայահալած քաղաքականությամբ
բնորոշվող ծանր ու օրհասական տարիներին, երբ նորից վեր բարձրացավ
ազատագրական շարժումների ալիքը։ Հա յրենիքին օգնելու սրբազան գործին
իրենց մասնակցությունը բերին Ռուսաստանի և ա յլ երկրների հայ գա ղ թ տ ֊
վայրերը, հանդես եկան նոր առաջադեմ ու հեռատես գործիչներ։ Վերսկսվե­
ցին բա նակցությունները Կովկասի մերձավոր հարևան ,Ռուսաստանի հետ., որն
ավելի ուժեղացել ու դարձել էր աշխարհի ամենահզոր երկրներից մեկը։
Ղրիմից տասնյակ հազարավոր հայեր վերա բնա կեցնելով Նոր Նախիջևանում,
նրանց համար ստեղծելով արտոնյալ պ ա յմա ններ, ռուս արքունիքը բ ս ՚ր ե -
նպաստ կարծիք էր ստեղծում իր քաղաքականության մասին, նախապատ­
րաստելով Անդրկովկասի նվաճումը։ Հայաստանի աղատադվւման և հայ
պետականության վերականգնման ծրագրերում շեշտվում էր Վրաստանի հետ
համագործակցության և Ռուսաստանի օգնության ու անվերապահ հովանա­
վորության անհրաժեշտությունը, թ եև, արտահայտելով իշխող խավերի
շահերն ու դիրքավորումները, առաջադրվում էին պետական կառուցվածքի ■
տարրեր ձևեր' միապետություն կամ սահմանադրական հանրապետություն։
Հա յերը սպասում էին իրենց նվիրական նպատակի կենսագործման/։, որը,
սակայն, ուշանում էր' եվրոս/ական պետությունների հակառուսական
քա ղաքականության, Իրանի ամրապնդման և Աղա Մոլհամադ խանի 1795
թվականի ավերիչ արշավանքների հետևանքով։ Միայն 1801 թվականին
սկսվեցին Անդրկովկասի վերջնական նվաճման վճռական քա յլերը և
Վրաստտնը միա ցվեց Ռուսաստանին։ Ա յգ կարևոր պատմական գործողու­
թ յա մ բ սկիզբը Դրվեց նաև Արևելյան Հայաստանի ազատագրմանը, որի
հյուսիս-ա բևելյա ն որոշ շրջանները ա յդ ժամանակ Արևելյան Վրաստանի
մասն էին կա զմում։
Այսպիսով, թեպետ հայ ժողովրդի պատմության X IV — X V III դարե­
րի ժամանակաշրջանն սկսվում է օտար նվաճողների արշավանքների,
ա յլա զգի ու այլադեն տիրակալների իշխանության, կողոպուտների ու
գերեվարության, բռն ագաղթերի ու հարկադիր արտագնացոլթյան մռա յլ
տա րեգրությա մբ, սակայն դեպքերի պատմական ընթա ցքը տարավ գես/ի
անտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքի հետագա աշխուժացում,
իսկ հայկական գաղթավայրերում ազգային կյանքի ս/ահս/անումն ու
զարգացումը մեծապես նպաստեցին հա յ ժողովրդի միավորմանը, ազգային
գաղափարախոսության ձևավորմանը և ազատագրական շարժման ու հայ
մշակույթի նոր և ուժեղ վերելքին։
Հա յ ժողովրդի պատմության բախտորոշ այս ժամանակաշրջանի
ամբողջական ու կատարյալ պատկերը գծելու ւհամար սովետական պատմա­
գրությունը դեռևս մ եծ անելիքներ ոմ ։ի' ինչպես սկզբնա ղբյուրների հավա ք­
ման և մշա կման, այնպես էլ ՛առանձին խնդիրների մանրազնին հետազոտու­
թ յա ն ա ռումով։ Մեր ժողովրդի քաղաքական ու տնտեսական կյանքի առանձին
շրջաններ դեռևս մասնագիտական ուսումնասիրության ՜^են ենթարկվել, հայ
գաղթաշխարհի ուսումնասիրության գործը նոր է միա յն դրվում գիտական
հիմքերի վրա, հայ մշա կույթի մի շարք ւբնագ ա վառն եր դեռևս սպասում են
իրենց հմուտ ուսումնասիրողին։ Հարկավ ա յդ վիճակն իր անդրադարձը պեսւր
է ունենար ներկա 'հատորի վյրա, վնասելով նրա համամասն յա ամբողջակա­
նությա նը։ Հատորիս խմբա գրությունը քաջ գիտակցելով ա յդ, համոզված է
միաժամանակ, որ ընթերցողի դատին է հանձնում մի՛ասնական ջանքերով
ստեղծված մի ա շխատություն, որի մեջ խտ ա ցվա ծ են հայ ժողովրդի պատ­
մությա ն X IV —X V III դարերի ուսումնասիրության դծով վերջին տասնամ-
Iակների ընթաց բում ձեոք բերվա ծ նշանակալից արդ/ունքներըւ

Հատորը պատրաստել է հեղինակային կոլեկտիվը հետևյալ կազմով.

Ռ. Ա ..Ա բրա հա մյա ն, Լ. 'Ռ. Ազարյա ն , Փ. Փ. Ա նթա բյա ն, Ս. Ս. Արևշատյան,
Վ. Ա. Р այր ուրթ յա ն , Վ. Բ. Բարխ ոլդա րյա ն, Վ. Ռ. Գրիգորյան, Ս. Հ . Դ ա ր բ ի ն ֊
յա ն , Վ. Ա. Դ իլոյա ն, Մ. Կ. Աոլլալյան, Ն. Կ. Թ ա հմիզյա ն, Հ . Խ. Թոփ ուղյա ն ,
Ռ. Ա. Իշխանյան, Վ. Ա. Խաչատրյան, Լ. Ս. Խաչիկյան, Մ. Մ. Հա սրա թյա ն,
\Ա. Գ. Հովհաննիսյանի Մ. Լ. Հովհա ննիսյա ն, Ս. Վ. Հովնա նյա ն, Հ . Մ. Ղ ա ղա ր֊
յա ն , Վ. Ա. Մի ք ա յե լյա ն , Ա. Շ. Մնացական յա ն , Վ. Կ. Ո սկան յա ն , Հ . Դ. Փա-
ւիաղյան, Ս. է. Ք ոլա նջյա ն։
Կարևոր իրադարձությունների ժամանակագրությունն ու մատենագրու­
թյունը կազմել է Լ. Փ. Շա հինյա նը, իսկ ցանկերը' Գ . Ե. Կիրակոսյանը։
 ԲԱԺԻՆ Ա

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ՎԻՃԱԿԸ՛ ԵՀ ՍՈՇԻՍԼ-ՏՆՏԵՍՍԿՍՆ
<;արաբերուզյունները
XIV-XVIII ԴԱՐԵՐՈՒՍ՜
I
 Գ1. ա ՛ հ ԱՌԱՋԻՆ

ձւյ.8ւյ,ստ ւո»Ի •ин.м.и.-ни.мил. վիճա կը եվ Ս ո8ի ա ,-ՏՆ ՏԵ 11Ա Կ 1Ո .

ՀԱՐԱՐԵՐՈԻԹՑՈԻն^ԵՐԸ Х1У-ХУ ԴԱՐԵՐՈՒՄ
1. ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ը ՅՈ ՐԱ Ն ՅԱ Ն Ն հՐԻ ՏԻՐԱ Պ Ե ՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն ԺԱ Մ Ա ՆԱ ԿԱ ՇՐՋԱ ՆՈՒՄ

X IV դարի 30-ա կա ն թվականներին մոնղոլական իլխանոլթյունը

հոգեվարքի ցնցումներ էր ապրում։ Աբու-Սայիդ իլխանի մահից հետո
(1 3 3 5 թ . ն ո յե մ բե ր ), փլուզվող կա յսրության ողջ տարածքի վրա, ծա յր էին
առել գահ ա կա) ական պատերազմներ, Հայաստանը դարձել էր արյունահեղ
բա խումների թա տ երա բեմ։ Հա նգուցյա լ խանի կտակով գահը գրավեց
Չինգիզ խա նից սերված Արփա խ ա նը, որին հա յ հիշատակագիըներից ոմանք
« ար բայա նX կամ « ք ա յո լն յ> վերադիր կոչումն են տալիս (մոնղոլներն
այդպես էին անվանում քրիստ ոնյա ներինУ և վկա յում, որ նա բա րյա ցա կա մ
էր քրիստոնյա ների նկա տ մա մբг
Հա զիվ կես տարի էր անցել Արփայի գա հա կա լությունից, երբ իշխա­
նությունը գրավելու փորձ կատարեց Աբոլ-Սայի դի քեռի Ալի-Փադի-
շահը, որն Օյրաթ մոնղոլական ցեղի առաջնորդն էր։ Լավ սպառազինված
բա նա կով նա դուրս եկավ Բաղդադից, բա խ վեց Արփա խանի զորքերին,
պարտության մա տնեց ու սպանեց նրան։ Շատերի աչքում թագավոր երևացող
այս նոր բռնապետն աչքի ընկա վ քրիստոնյա ների նկա տմամբ ծավալած
հալա ծա նքներով. а Յա րոյց բա ղում հալածանս ի վերա յ քրիստոնէից
և եկեղեցիսն քա կեա ց, և գխաչերն խորտակեացտ, — գրում է նրա մասին
Բ՚ո ւմա Արճիշեցի գրիչը2, «Եւ արար հրաման քակել զեկեղեցիս և քակեցին ի
բա զում տեղիս' ի Մ օսլա յ մինչ ի Խլաթ և ի Սալամ աստ» , — լրա ցնում է նրան
անանուն մի ժամանակագիր* ւ
.Կարճատև է լինում նաև Ա լի֊Փ ա դիշա հի իշխա նությունը, նրա հաղթա­
նակից ընդա մենը 5 ամիս հետո պայքարի հրապարակ են իջնում նոր ուժեր1
Ջելա իրյա ն ցեղա խ մբի առաջնորդ Հասան-Բուզուրգը (րոլզուրգ նշանակում է

1 Н. Я- Марр, Аркаун (монгольское название христиан), СПб., 1905.

2 «Ժ Դ դա րի հ ա յե ր ե ն ձեռա գրերի հի շա տ ա կա րա ններդ, կ ա զ մ եք Լ Ս. հ ա չ ի կ յա ն , Ե րև ա ն ,
1 9 5 0 , է։ 2 8 1 ( ա յս ո ւհ ե տ և հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ի ս ո ւյն ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն վ կ ա յա կ ո չե լո ւ ե ն ք &ԺԴ դա րի
հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », ի ս կ հ ա շ ո ր դ հ ա տ ո ր ը ' 0ГԺԵ դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս % հ ա մ ա ռ ո տ ո ւ թ յա մ բ
ն շ ե լո վ նա և վերջինիս Ա, Р, 91 հ ա տ ո ր ն ե ր ը ։
3 Ս ա մ ո ւէ լ Ա ն ե ց ի , Հ ա վ ա ք մ ո ւն ք ի դ ր ո ց պ ա տ մ ա գ ր ա ց , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ ։ 1893, էշ 1 5 8 — 1 5 9
[ ա յս ո ւհ ե տ և 1 Ա ա մ ո ւհ լ (շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ղ )]։
մ ե ծ ) և Խաջե Բ՛ուղայ ( նաև' Հաջի Բ՛ազա) ավազան ին։ Հեր բ աղս։ րի մոտ ա կա յ­
քում տեղի ունեցած ճակատ ամ արս։ ո։ մ սպանվում կ Ա/ի-Փադիշահր և Հա -
սան-Բոլղույյդը /սան Է հոլակում Հոլլավուի սերնդից Մուհամմեդ անունով
մի մանուկի*։
1 3 3 5 — 1336 թ թ. տեղի ունեցած գահակալական ՛ա յս կռիվների հետևան­
ք՛ով, ինչպես տեսանք, մեկը մյոս/ին հաջորդեցին մի չա րբ տիրակա/ներ,
որոնք կամազուրկ դրածոներ կին իշխանության ձգտող քոչվոր ց ե ղ ա ֊
պետերի ձեռբին։
Ջ ելա իր յա ն Հա սա ն֊Բ ոլղոլրգի ու նրա կամակատար Մոլհամմեդ խանի
հաղթանակից հազիվ մեկ տարի կր ա նցել, երր կրկին քաղաքական պայքարի
հրապարակ իջան Չ որան յաննե րը։ Մոնղոլական այս գերդաստանը իլխանու-
թյա ն կյա նքում կարևոր դեր ստանձնեց Ղազան խանի ժամանակ, երբ
1295 թվականին ամիր Չոբանը դայւձավ նրա կուսակիցներից մեկը, իսկ
քիչ հետո' Օլջայթոլ խանի ժամանակ, գրավեց գլխավոր զորահրամանատարի
պաշտոնը։ Մանուկ հասակում խան հռչակված Ա րու֊Ս ա յի ղի իշխանության
առաջին տարիներին պետության ղեկը փաստորեն գտնվում կր ինբնիշխան
ամիր Չորանի ձեռբին, որը ամենաբարձր պաշտոններն ու ամենաբարեբեր
վիլա յեթների կառավարչությունը հանձնած լինելով իր որդիներին ու մերձա ­
վոր ազգականներին, հասույթների մեծա գույն մասը յուրա ցնում կր ինբը'
դատարկ թողնեւով պետական գանձարանը։ Դրությունը փոխվեց, երր
Չոբա նյա ններից դժգոհ Քոէվոր ավագանու սադրանբով Աբու-Սայիդը թշնա ­
մական գիրք գրավեց իր զորահրամանատարի նկա տ մա մբ։ 1326 թվականին
պատերազմական գործողություններ ծավալվեցին Չոբա նյա նների դեմ. նրանք
պարտություն կրեցին։ Ամիր Չոբա նն ու նրա հեղինակավոր կուսակիցներից
շատերը սպանվեցին ա յդ պայքարի ընթա ցքում, մի մասն կլ ա ղատվեց' ժա­
մանակավորապես հեռանալով երկրիցՏ։
1338 թվականին Չոբանի հանգուցյա լ Ւամոլրտաշ որդու անվամբ
հրապարակ իջավ մի գործիչ ( արևելագիտության մեջ հայտնի կ Կեզծ-Բ՚ա -
մուրտաշ ա նունով), դաշնակցեց իսկական Բ՚ա մոլրտաշի որդի Հա ս ա ն-Ք ոլ-
չուկի ( քուչուկ նշանակում կ փ ոքր) հետ և արշավեց Հասան-Բոլզուրգի ու Մու-
համմեդ խանի դեմ ։ Խանը սպ անվեց, Ջելա իրյա ն Հասանը փախուստ տալով,
հաստատվեց արաբական Իրաքոլմ։ «Եկն սուտ Թամուրտաշն և որդին' շեխ
Հասան, և սպանին զՄահմատ ղանն, և ա յլ ոչ եղև կատարեալ ղանութիւնս, —
վերոհիշյալ անցուդարձերի մասին գրում կ անանուն մի ժամանակագիր6*
Շուտով, սա կա յն, սրվում են Հասան-Քուչոլկի և Կեղծ-Բ՚ա մուրտաշի
հարաբերությունները, որի հետևանքով հիմնականում սմբակակոխ են
ւինում Հա յա ստա նի շրջանները։ Մի հայ հիշատակագիր այսպես կ բնորոշե/
ա յդ ժամանակաշրջանը, « ...ի թուականիս Հա յո ց ՉՁԷ (1 3 3 8 ), ի ժամանակս որ
ոչ ղան կա յր և ոչ սուլտան, և աշխարհս կր իբրև զնաւ յերերման., և
քրիստոնեայք կին հալածական և փախստական.

4 Տ ե ՛ս (ГՑ ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձեռա գրա ց Ա մմա ռի վա նքի մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի ն », կ ա զ մ ե ց Մ ե ս րոպ

4.ՐԴ* Ք ե շի շ յա ն , միա բա ն Ամ մ ա ռ ի , Վ իեննա , 1964, էշ 5 7 9 ։
5 Տ ե ՛ս А. Али-Заде, Социально-экономическая и политическая история Азербай­
джана ХШ-Х1Х вв., Баку, 1956, էչ 2 8 7 - 2 8 8 ( այսուՀետևх Али-Заде):
в «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր X I I I — X V I I I դգ*3>, կ ա զ մ ե ց Վ . Ա . Հ ա կ ո բ յա ն , հ ա տ • կ
Ե րևա ն, 1951, էշ 1 1 0 (ս ^ Ո 9 (Տ ւ1 է և ^ -ք վ Ր ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ս ) ։

- * '"'՜ * *
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւ,է 17

, ԶԻ ^1 "'Н ' անուն Դամոլրտաշ,

Ե։ արար զաղդ,, մեր ի մաշ,
Եւ Քրիստոս ետ հմա մահու ճաշ,
Եւ եղև յա լս մեր հրաշ.
Քրիստոսի անմահին վաշ,
Որ արար զնա լաշյ)7։

Հ ա սա ն֊Ք ո ւչոլկ ը պարտության մատնելով Իամոլրտաշին , Չոբանյան

դինաստիայի տիրապետության տակ Է առնում մոնղոլական իշխանության
մեծա գույն մասը Հյուսիսա յին Իրանը, Պւսրսկական 1'րաքը, Ատր պատ ականը
և գրեթե ամբողշ Հա յա ստ ա նը։ Լինելով անսահմանափակ իշխանության տեր
մի բռնա կա լ, Հա ս ա ն ֊Ք ո լչո լկ ը , ա յնուա մենա յնիվ, գերադասում Է կառավարել
Հւսլա վոլ խա նից սերված որևէ գահակալի անունից։
Չոբա նյա ններն ու Ջ ելա իրյա ններր պատերաղմեցին նաև հաջորդ տարի-
ներին։ Հա յ ժողովրդի մի մեծ հատվածի համար ծանր հետևանքներ ունեցավ
հատկապես Հ ա ս ա ն ֊Ք ո լչո լկ ի արշավանքը դեպի Դիարբեքիր, ուր հաստատվել
էր Ջելա իրյա նների կուսակից Խաշե Շ ո ւղ ա յը։ Հետապնդելով փախուստի
դիմա ծ հակառակորդին, Չոբա նյա նների բանակը մտավ Մշո դաշտ, ավերեց,
կողոպտեց ու գերեց ճանապարհին ընկած քաղաքներն ու գյուղերը։
Այս դեպքերի մասին ուշագրավ գրա նցում է կատարել Սարդիս գրիչր
1 3 4 0 թվական ին շարադրած մի հիշատակարանում, «Եւ ով կարէ պատմել
զանօրէնութիւնս նոցա , զոր արարին և գ՛ործեցին, քանզի բա զում գաւառս
գերեցին և աւերելով կործա նեցին, և զինչս արդիւնաց զա մենա յնն յա փ շտ ա ­
կեցին, և զամենեսեա ն քրիստ ոնեա յք կողոպուտ արարին՝ մերկ և բոկ և. ոչ
թովին ոչ մի ինչ \ի վերա յ անձանց քրիստ ոնէից. ա յլ զանասունս տաւարաց
շոկս առեալ տարան՝ զոչխա րաց և ղեղա նց, կովուց և զցլուց և զերիվարաց.
զհանդերձս ի յա նձնէ մերկա ցուցին. . . Որ երեկ տանն տանուտէր (է ր ) և
ա մենայն իրօք լի, ա յսօր բեկեա լ սրտիւ և տ ըրտ մեա լ... ի վերա յ մոխրոյ
նստ եա լ»։ Գրիչն ա յնուհետ և հա յտ նում \է, որ ա յդ անօրենները դատարկեցին
հացի բոլոր ամբարներն ու սրով նահատակեցին 100 մարդ*։
Հա սա ն-Քուչոլկը արշավեց նաև Ջելա իրյա նների Արևմտյան Հա յա ստ ա ­
նում գտնվող տիրույթների վրա ։ Գրավեց էրզրոլմ քաղաքը և մեկ ամսից
ավելի մնա լով ա յնտ եղ մ ե ծ գումարներ կորզեց բնա կիչներից։ Իսկ
1 3 4 3 թվականին նա արշավեց Սեբաստիա և ա յլ վա յրեր9։
Հարկ է նշել, ա յնուա մենա յնիվ, որ Հասան-Ք,աչուկին հաշռղվեց փոքր-
ինչ մ եղ մ ե լ հպատակ ժողովուրդների ծանր վիճակը և գահակալական բ ա զ ­
մա մյա պ ատերազմներից հետո պ ա յմա ններ ստեղծել քա յքա յվ ա ծ տնտեսու­
թ յա ն վերականգնման համա ր։ Դրանով պետք է բա ցա տրել ա յն հանգամանքը,
որ մի շարք հա յ հիշատակագիրնեբ դրվատանքով են խոսել նրա մասին10։
Հա սա ն֊Ք ո ւչուկ ը 1344 թ . դեկտեմբերի 1 Տ ֊ի ն խեղդամահ արվեց իր
կնոշ կողմից։ Վճռական մարտերից հետո իշխանությունը գրավեց Հասանի

1 տԺՂ դա րի հի շա տ ա կա րա ններ» , էջ 306։

8 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 3 2 4 ։
9 Տ ե ՛ս А л и - З а д е , ն շ վ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , է { 3 3 1 , «Ժ Դ դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ», կ 334։
10 «Ժ Դ դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր »,, էդ
էք 3 3 1 , ձի
ձեոռա
ադգի ր ՚

2-71Տ
..... .........
я ՏՈԻնԴԱէւ «I. „ 1 ԱՐԱ Լ ք
18 Հ ա յ էհււլովրղի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

եղրայր Մ ելիք֊Ա շրա ֆ ը։ Սսւ դահ ա կա/ հոչակեց Նաշիրվան- А Ադ Аլ էրւչված

մի խամաճիկ խանի ( հայերի կողմից կոչված' Էդ/զ Շրվա ն), միանձնյա
թագավորեց 13 տարի և անլուր րռնոլթյունների ու ահաբեկումների ■ ղաման
քաղաքականությամբ գերազանցեց իր բոլոր նախորդներին։
Բոլոր սկզբնաղբյուրներն անխտիր Աշրաֆին ներկա յա ցնում են որպես
նենգ ու արյունարբու կեղեքիչ, ոհ։ զրկում ո ւ հարստահարում էր ոչ միա յն
աշխատավոր ժողովրդին, ա յլև առանց դատ ու դատաստանի բանտերն էր
նետում տիրող դասակարգի շատ ներկա յա ցուցիչների’ պետական պաշտոնյա-
ների, ֆեոդալական վերնախավին պատկանող անձանց ունեցվածքը հափշտա-
կելոլ համար։ Անշուշտ ավելի ծանր էր հա յ հպատակների վիճակը, որոնք
կեղեքվում էին նաև իրենց հավատքի համար։
Աշրաֆը ծանր հարված հասցրեց հա յ ֆեոդալական երբեմնի հզոր
գերդաստանների ակար և ուժասպառ պայազատներին։ Տուժեցին հատկա­
պես Չա քա րյա նները, որոնք շարունակում էին Իշխել Անիի և Բջնիի
շրջակայքում։ 1350-ա կա ն թվականներին Աթաբեկ Շահնշահ Դ իշխանը
զրկվեց իր բոլոր տ իրույթներից։ Անիի գրավման ու ավերման մասին
ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում Ներսես ԳբԻէԸ* а Զօրքն տաճկաց
բա զմա ցեա լ ամբոխիւք հասին գաւառն քաղաքին Անւոյ։ — Եւ զաղետս և զոր
ինչ արարին ի վանս և ի գեաւղս և ի գաւառս ո՞ր բերան պատմէ, կամ ո՜ր
լեզու խ ոսի. . . Սատակեցին առաջի ծնոդաց զտղա յսն և առաջի տղայռց
զծնողսն։ Եւ զորս ըմբռնեա լ տանէին գերիս' բա նդից և տանջանաց մատնեալ,
որոց գլուխ աթապակ և մ եծ սպասալար Շահնշահ, որ հազիւ կարաց
զերծանիլ ի ձեռաց թըշնա մե ա ց ն շ "։
Բջնի ամրոցի գրավման պատմությունը «ի ժամանակս բռնակալութեան
Մելիք-Աշրափին» փորագրված է Աթաբեկ Շահնշահի անունից կազմված
արժեքավոր մի արձանագրության մեջ. ըստ ա յդմ Աշրաֆի հրամանով
Բջնի քաղաքը բռնա գրա վվա ծ ու հանձնված է եղել Հաճիբեկ անունով մեկին,
որ «զքաղա քս ի հիմս/նց քա կեց, ու շատ յանուանի մարդ ի ՛սուր քա շեց,
ու զեկեղեցիքս տապալեց, ու զերկիրս ի չորս դիաց անբնակ արար ու
ղքրիստոնէք անխնայ կոտորեաց•»'*» Աշրաֆի սպանությունից հետո Շահնշահին
հաջողվում է վերանվաճել Բջնին ու շինարարական որոշ աշխատանքներ
կատարել ա յնտ եղ, իսկ Անի քաղաքն իր շրջակայքով ա յլևս չի ազատագրվում
և մնում է օտար զավթիչների ձեռքին։
Դժնդակ այս պ այմաններից փրկվելու ոչ մի հեռանկար չունենալով,
երկրից արտագաղթում էին ֆեոդալական վերնախավին պատկանող անձինք,
քա յքա յվող քաղաք/ների բնա կչությունը' առևտրականներ և արհեստավորներ։
« Շեյխ Ուվեյսի պատմությունյ> գրվածքի անհայտ հեղինակի տվյալներով
Ոսկե Հորդա յի խան Ջ ա նիբեկի իշխանության տարիներին ( 1 3 4 2 — 1 3 5 7 )
« Երկիրը (ի մ ա ' Ոսկե Հորդա ն) ծաղկում ապրեց, որովհետև Մելիք-Աշրաֆի
ճնշումների հետևանքով եկան այնտեղ հաստատվեցին Բ՚ա վրիզի, Սերահի,
Արդեբիլի, Բայլականի, Պարտավի և Նախիջևանի խոջանեըից շա տ երը»13։

11 Ղ. Ալիչան, Ա չր ա ր ա տ , Վենետ իկ, 1 8 9 0 , էշ 1 1 2 (Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեոա գիր № 6764,

էշ 2 6 4 ա )։
18 Ղ . Ա փ շ ա ն , Ա չր ա ր ա տ , էշ 2 7 3 — 2 7 4 , а Վ ի մ ա կ ա ն տ ա րեգիր» , էշ 1 6 9 — 1 7 0 1
13 В. Г. Тизенгаузен, Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Ор­
ды, М.-Л., 1941, էչ ю г,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 10

Պետք չէ տարակուսել, „ր արտագաղթողների մեծա գույն մասը Հայ վաճա­

ռականներ 1ւ արհեստավորներ են հղել, որոնք դուրս գոզով ինչպես վեր ո-
Հիշյալ քա ղա քներից, այնպ ես էյ Անիից, Բարերգից, Րերկրիից, Արճեշից
ե ա յլ վա յրերից' հաստատվեցին Ոսկե Հորդա յում (մա սն ավորապես Ղր/ւմի
թ երա կղղում), ինչպես նաև հարևան ու հեռավոր ա յլ երկրներոլմ, Պատահա­
կ ա ն ֊ չէ , որ Մելիք-Աշրաֆի տիրապետության տարիներին ընդօրինակված մի
շարք ձեռագրերի հիշատակարաններում կան ուշագրավ տեղեկություններ
բռնությունների, ահաբեկումների և պատերազմական գործողությունների
հետևանքով հայրենի երկրից փախուստ տված և օտար ափերում խարիսխ
նետած հայերի մ ա ս ի ն ", Քաղաքների տնտեսական կյանքի հետադիմության,
արհեստագործության ու առևտրի անկման և քաղաքային բնակչության
արտագաղթի հետևանքով տեղի էր ունենում արհեստագործության երբեմնի
զա րգացա ծ կենտրոնների գյոլղականացմա ն պրոցես, Հա մգոլլլա հ Ղազ վինին
հիշատակում է բա զմա թիվ բնա կա վա յրեր, որոնք առաջ քաղաքներ էին,
բ ա յց իր ժամանակ գյուղերի շարքն էին ա նցել'5։
Անտարակույս, մ եծ չափերի էր հասնում նաև գյուղական վայրերի
բնա կչությա ն արտագաղթը. Պաշտոնական փաստաթղթերի օրինակելի
ձևեր պարունակող «Դաստուր ա լ֊Ք ա թ ի ր » ժողովածուի մեջ, որ կա զմել է
Մոհամմեգ իբն Հինդուշահ Նախիջևանցին, տեղադրված է նաև մեծա րժեք մի
բողոքա գիր, ներկա յա ցվա ծ Սուլթան Ուվեյսին' մի խումբ գյուղացիների
կողմից։ Բողոքագրում ա սված է,՛ որ մեծ ամիրների ու բարձրաստիճան
ա յլ անձանց կողմից աղքատության հասցված թշվա ռ մարդիկ թողնում են հար­
յուրա մյա իրենց տնտեսությունները, լքում ժառանգած կամ ձեռք բերա ծ փոքր
մուլքերը և հեռա նում են ա յլ ՛վա յրերէ. Արտագաղթի այս պրոցեսն, իհարկե,
նոր չէր սկիզբ ա ռել, սակա յն Չոբա նյա նների իշխանության տարիներին
շատ ավելի լա յն ծավալ ստանալով, պատճառ դարձավ մի շարք նահանգների
ու շրջանների տնտեսական քա յքա յմ ա ն ու հետադիմության.
Պարսկական ա ղբյուրների հա մա ձա յն, Մելիք-Աշրաֆի դաժան / ուծը
թոթա փելու համար, Բ՚ա վրիզի բնակիչները մի պատգամավորություն են
ուղարկում Ոսկե Հորդա յի տիրակալ Զա նիբեկ խանի մոտ. Մռայլ գույներով
նկարագրելով իրենց անելանելի կա ցությունը, նրանք աղերսում են
արշավանք կազմակերպել Աշրաֆի դեմ և իրենց աղատել տառապանքներից։
Պատեհ առիթից օգտ վելով, 1 3 5 7 թվականի սկզբներին, ռազմական մեծ
պ ա տ րաստ ությա մբ, Ջա նիրեկը ներխուժում է Ատրպատական։
Մելիք-Աշրաֆի զորքերը լքում են իրեն և նա միա յն երկու ծառաներէ։
ուղեկցությա մբ մազապ ուրծ փախչում է Մարանդ, ապա' Խոյ, սակայն
բռնվում և հանձնվում է Ջա նիբեկին, Երբ Աշրաֆին տանում էին Բ՚ա վրիզի
փողոցներով, տանիքներ բա րձրա ցա ծ բնա կչությունը մոխիր և ավազ էր
նետում նրա վրա, պատկերելով նրա կառավարչության ներքո անապատ
դարձած երկիրը։ Եվ ա յսպ ես, անփառունակ, գահազրկվում ու սպանվում է

Տ ե ՛ս (հ ԺՂ դա րի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », էշ 346, 389, 390։

15 Տե՛ս и.
П. Петрушевский, Земледелие и аграрные отновденця в Иране ХЩ—
XIV веков, .М.-Л., 1960, էչ а5։
I® ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ I Էհ
տօ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Մ ելիք֊Ա շրա ֆըէ որի անունը վերածվեց հասարակ անվան, խորհրդանշեք ով'
արյունռուշտ ու դաժան բռնա կալի'"։
1357 թվական/ւ, այսպիսով, նշանավորվում Է Չորան յա ն դինաստիայի
անկումով։

* *
*

Ոսկե Հորդա յի խան Ջա նիբեկը երկար չմնա ց Բ՜ավրիզում։ նվաճված

երկրամասերի կառավարիչ կարգելով իր Բերդիբեկ որդուն է նա նույն'
1357 թ . ճանապարհվեց դեպի Դաշտ-ի Ղփչաղ։ Բերդիբեկը նույնպ ես,
լուր ստանալով հոր հիվանդության, ՚ կամ ըստ այլ տվյա լների, իր իսկ
մեղսա կցությա մբ դավադրաբար սպանվելու մասին, շատ չա՛նցած վերա­
դարձավ Դաշտ-ի Ղփչաղ։ Իշխանությունը Թավրիզում անցավ մեծ
հեղինակություն վա յելող ամիր Ախիջոլքի ձեռքը, որի շուրջ համա խմբվեցին
Աշրաֆի ժամանակ բարձր պաշտոններ գրաված մի շարք ամիրներ' շարունա­
կելով հպատակ ժողովո լրդների խոշտանգման նախկին քաղաքականություն լ!•
1358 թ . գարնանը Ախիջոլքի դեմ արշավանք Է կազմակերպում
Զելա իբյա ն Հա սա ն֊Բ ոլզո լրգի որդի Սուլթան Ոլվեյսը, որը 1356-ին
հաջորդել Էր հանգուցյալ հորը։ Մեկ տարի տևող պատերազմական
գործողություններից հետո, որոնք տեղի Էին ունենում Բ՚ա վրիզում, Նախի­
ջևանում, %արաբաղում և երկրի ա յլ շրջաններում, Ուվեյսը կատարյալ
հաղթանակ Է տանում, միավորում Է Ջելա իրյա նների ու Չոբա նյա նների
տիրույթները և իր աթոռանիստը Բաղդադից տեղափոխում Է Բ՜ավրիզ։
Տա րբերվելով Չոբա նյա ն տիրակալներից, որոնք գերադասում Էին
անվանապես պահպանել մոնղոլական իլխանությո ւնը' գահը հանձնելով
Չինգիզ խանից սերված անուժ ու կամազուրկ որևէ իլխ ա նի, Ջ ե լա ի ր յա ն ֊
ները վերացրին խամաճիկ խաներ կարգելու ա վա նդույթը, ա յսինքն, վերջ
տվեցին իլխանությանը նաև իրավապես, և իրենց հայտարարեցին «սուլթ ա ն»'
ինքնիշխան տիրակալւ
Սուլթան Ուվեյսի իշխանության տարիներին Ջելա իրյա նների լա յնա ծա ­
վալ պետության տնտեսական կյա նքում նկատվում է աշխուժություն,
ի ն չ ֊ո ր չափով սանձվում են քոչվոր ՚ ցեղապետերի ու հարկահան պաշտոն­
յա ն երի անլուր չարաշահումները և որոշ պայմաններ է ստեղծվում խաղաղ
աշխատանքի համար։ Հարկ է նշել, սա կա յն, որ քրիստոնյա հպատակների
նկատմամբ հալածանքները չեն դադարում իսպ ա ռ։ Ա յդ տարիներին
Հայաստանի տարբեր շրջաններում շարադրված հիշատակարանների մեջ
ա յդ մասին գտնում ենք մի շարք վկա յություններ։ Մեկը հա յտ նում է, որ
« ժամանակս դառն ու փախուստ էր », «հա լա ծում էր քրիստ ոնէից», մեկ
ուրիշն քավելացնում, որ « յա ն օրին աց բռնութենէ խիստ ի նեղութիւն կայեաքօ
և ա յլն18«
1364 թ . գահը գրավելու անհաջող փորձ է կատարում Մելիք-Աշրաֆի
Բ՜ամուրտաշ որդին, որ Ջանի՛բեկի արշավանքից հետո տարվել էր Ոսկե
Հորդա։ Օգտվելով ա յդ երկրի ներքին խ ռովա հույզ վիճա կից, Միջին Ասիայի

17 Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա ր ի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , Ա , էշ 3 3 5 , 4 6 5 և ա յլ ն {
18 էւԺԴ դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Էշ 450, 458^ 48$\
 Հ ա յա ս տ ա ն ը Н У — X V I I I դ ա ր Լ ր ս լմ 21

՛էրայով նա անցնում է Շիրաղ, ապա հա յտ նվում Արծկեի շրջանում ու

պատրաստվում ա պստամբություն բարձրացնել Ջելա իրյա նների դեմ, Սակայն
ձերբակալվում է, հանձնվում Սուլթան Ոլվեյսին ու սպ ա նվում",
Սուլթան Ուվեյսը վախճանվեց 1374 թ . հոկտեմբերի 1 0 ֊ի ն , Նրան
հաջորդեց Հուսեյն Արդին' գինեմոլ ու շվա յտ մի անձնավորություն, որը
պետության երկրամասերը բա ժա նեց իր եղբա յրների միջև ու թուլացրեց
երկրի ռա զմունա կությունը:
1 3 7 5 — 1 3 7 6 РР» մի քանի ա մսով Թավրիղը գրավում է Սս/ահանի,
Ֆարսի ու Քիրմանի տիրակալ Շ ա հ ֊Շ ո լջ ա ն ' Մուզաֆֆարյան դինաստիայից:
^РЧгЬ աարբեր շրջանն երում գլուխ են բարձրացնում քոչվոր ցեղապետերը,
որոնք հրաժարվելով Ջ ելաիրյանն երին ենթա րկվեյոլց , դուրս են գա լիч
մեկը մյուսի դեմ, ասպատակում հարևան շրջանները, Ոստանի հա յ բնա կչու­
թ յունն, օրինակ, 1 3 7 1 թ . մեծ գրկանքներ Է կրում քրդերի խ ժդժություններից.
«Բաղումք ի քրիստոնէից սրախողող են ի քրդէն», — գրում է ա յդ մասին հի­
շատակագիրը.
Կենտրոնական իշխա նության դեմ դուրս են գալիս նաև թուրքմենական
Կարա-կոյունլու կոչվող ցեղա խ մբի առաջնորդներ Բայրամ-Խոջան և
Կարա-Մուհամմեդը. Այս ցեղա խ ումբը Հայաստան էր գաղթել իլխան Այւղունի
ժամանակ (1 2 8 4 — 1 2 9 1 ) և քոչվորական կենցաղով բնա կություն հաստատն/
Արտծանիի վերին հոսանքներում' մասնավորապես Բադրևանդոլմ ու
Քաջբերունիքում (թերևս նաև Նախիջևանի շրջանում) , X IV դարի 40-ա կա ն
թվա կա ններից սկսած նրանք ղ,քալի ռազմական ուժ ունեին և կազմակերպում
էին ինքնուրույն կողոպտիչ արշավանքներ, 1343 թ ., օրինակ, Կարա-Հասան
ցեղապետի գլխ ա վորությա մբ, նրանք ասպատակել էին Խլաթի շրջանը®։
1 3 7 7 — 1378 թ թ ՛ Սուլթան Հուսեքնը պատժիչ արշավանք է կազմակերպում
կա րա -կոյունլոլների դեմ. սրանք պարտություն կրելով, պարտավորվում են
վճարել տարեկան հարկ' 2 0 .0 0 0 գլուխ ոչխար1'։
1382 թ . Սուլթան Հ ուսեչնի դեմ պայքար է սկսում իր եղբա յր Արդաբիլի
կառավարիչ Ահմեդը, Հուսեյնը պարտություն է կրում ու սպանվում։ Գահակա­
լական պայքարի հորձանքի մեջ են մտ նում նոր ուժեր. Հուսեյնի զորահրամա­
նատար ամիր Ադիլր օրինական սուլթան է հռչակում Ոլվեյսի որդիներից
Բա յա զիտին։ Հրապարակ է իջնում նաև Բաղդագում հաստատված սրա
եղբա յր Շ եյխ -Ա լին։ Գահի շուրջ ծա վա լվա ծ այս կռիվները պայմանավորված
էին պետության բն ո ւյթ ո վ ։ Ջելա իրյա նների պ ետությանը, արևելյան մյուս
բռնա պ ետ ությունների նման բա ղկա ցա ծ էր տնտեսապես միմյա նց հետ
չշաղկապված ու էթնիկապես տարացեղ երկրամասերից, ենթակա էր
ներքին բուռն փոթորիկների, մանավանդ անվանի որևէ գահակալի մահվանից
կամ ռազմւսկան պարտությունից հետու
Սուլթան Հուսեյնի սպանության և դրան հաջորդող քաղաքական անցոլ-
դարձերի մասին հակիրճ, բ ա յց ստ ույգ ու վստահելի տվյա լներ են գրանցել
նաև հա յ ժամանակագիրները. « Սուլտան Ահմատն, — գրում է նրանցից
մեկը, — զերկոլ եղբարսն ո ո/անեաց և ինքն նստաւ. սպան զմեծա մեծս հօր

13 Սսււքուել (շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ղ ) , Էշ 1вз, В. Г . Тизенгаузен, Сборник..., էչ 07,

«Ժ Դ դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ> , էշ 334ւ
? 1^ А л и ^ З а д е , նշվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , էշ 338— 3391
 Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

իւրոյ, և կորոյս զամենեսեան. Եւ եղբայրն շարժեցաւ լ,նգ նմա ի պ ա տերա զմ...

ե կոտորեցին երկոքին զօրքն ի դաշտին Արտազոլ, և գրուեցան զօրքն и՜2։
Ահ մ ե դին, ի վերջո, հաջողվում է պարտության մատնել իր դեմ ծառացած
եղբա յրներին' դաշնակցելով Կ ա րա ֊Մ ոլհա մմեդի հետ ու հենվելով Կարա-կո-
յունլոլ թուրքմենական ցեղա խ մբի զինական ուժերի վրա։ Միջդինաստիական
ա յգ պայքարից Ջելաիրյա ններր դուրս են գալիս խիստ թուլացածէ Երկրի տար­
բեր մասերում գլուխ են բարձրացնում ցեղա խ մբերի ավագները, ծառանում
կենտրոնական իշխանության դեմ, հրաժարվում հարկատվությունից։
Հայաստանի կենտրոնական շրջաններում իր միահեծան տիրապետում
թ յոլնն Է հաստատում Կարա-Մոլհամմեդը, որին մի շարք հա յ հիշատակադիր­
ներ կոչում են իրենց երկրի « ձեռնկալ» կամ «երկրա կա լ», (ГՉար և դառն և
պիղծ աւերարար երկրի» կոչվող այս բռնապետը 1 3 8 5 — 1386 թ թ. ողբերգական
կացության մեջ Է դնում իր իշխանության տակ գտնվող հայ հպատակներին'
կրոնական անլուր հալածանքներով։ Նրա հրամանով Վանա լճի հյուսիսային,
՛շրջաններում ամբողջովին կամ մասա մբ քարուքանդ են արվում 70-ից ավելի
եկեղեցիներ, գերվում ու ոչնչացվում են մեծաքանակ ձեռագրեր։ Կ ա ր ա ֊Մ ո լ֊
համմեդին համեմատ ելով նաբոլգոդոնոսոր Р -ի հետ, որ հնոլմ գրավեց ու կոր­
ծանեց Երուսազեմր, Խաչատուր անունով մի գրիչ ոտանավոր Է հյուսում նրա
չարագործությունների մասին,

I՚ յոլթհարիւր թուականին,
Յերեսոլն և հինգ սկսեալ ամին (1 3 8 6 ),
Ի հայկազեան ազգի սեռին,
Ի նեղութեանց ժամանակին,
Զոր. ա յլա զգիքն նեղէին,
Զքրիստ ոնեայք նախատէին,
Զեկեղեցիսըն քակէինւ է
Զոր մեղաւորս ի թ ի լ արկի
Եօթանասուն եկեղեցի,
Որ ի գաւառս Էր Արծրունի.
Զդրունս նոցա խորտակեցին,
Եւ զսեղանսն տապալեցին,
Եւ զհիմոմւս շա րժեցին,
Զկտակարանսն գերեցին2՛1.,.

Ֆեոդալական մասնատվածոէթյան և քոչվոր ցեղապետերի ինքնիշխա­

նության հետևանքով սաստկանում Է ժողովրդական զանգվածների ունեզրկումը
և խորանում տնտեսության քա յքա յո ւմ ը ։ Պետական գանձարկղ մուծվող հար­
կային գումարները տարեցտարի նվազում են և կենտրոնական իշխանության
ռազմունակությունը թուլանում Է այն աստիճան, որ երկիրն անզոր^Է դառնում
արտաքին թշնամուն դիմագրավելու։
Օգտվելով խառնակ այս վիճակից 1384 թ. վերջերին Դարբանդի ու Շ ի ր ֊
վանի վրա յո վ Ատրպատական է ներխուժում Ոսկե Հորդա յի խան Ւողթամիշը՝
5 0 հազարանոց բա նա կով։ Ապաշնորհ Սուլթան Ահմեդը առանց գիմագրու-

22 «Ժ Դ դա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , էշ 569, 597։
ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 5621
 Հա /ս ւս ս քա նր X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ %

թյա ն փորձ կատարելու փախչում է Բաղդադ, Բ֊ո զթամիշի զորքերը պաշարում

են Р-տ վբիղր Քաղաքացիները մեկ շաբա թ հերոսաբար դիմադրում են, ս ա ֊
կա յն, ի վերջո, ընկճվում են ու 1383 թ. հունվարի 5-ին բա ցում դարպասները
թշնամհւ առաջ։ Մայրաքաղաքն ավերվում ու կողոպտվում է. նույն բախտին
են արժանանում նաև Մ արա,/ան ու շրջակա գավառները։ Այնուհետև ընչաքաղց
այդ-Հրոսակախմրերր բա ժա նվում են երկու խ մ բի , մեկն անցնում է Մարանդի,
Նախիջևանի և. Սյունիքի շրջաններով. «Երկիրն Սիլնեաց' երկոտասան գաւառս
ա լերեցին, ղրաղումս սպանին և գերեցինյ>, — հայտնում է սրանց մասին Թով­
մա Մեծոփեցին2* ։ Սյունիքից անցնելիս Թողթամիշի զորքերը գրավում են
Որոտան ամրոցը և հայրենազուրկ անում Սմբատ Օրբելյան իշխանին' Իվան եի
որդուն։ Մեծ ավերածություններ են գործում նաև Վայոց ձորում, ուր իշխում
էր Իվանեի մյուս որդին' Գորդունը։ Սա զրկվելով կալվածքներից վշտամահ է
/ի ն ո ։մ ։ Տուժում է նաև Հովհան Որոտնեցին' Սյունյաց հին իշխանական տան
ս/այա զսւ ան երի ց մեկը, որին փորձում են ձերբակալել «վասն հայրենեացն
ժա ռա նգութեա ն»։ Որոտնեցին ա յդ ժամանակ գլխավորում էր Արևելյան Հա ­
յաստանի ամենախոշոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը' Սյուն­
յա ց համալսարանը։ Խույս տալով թշնա միներից, մեծ գիտնականն իր 60
աշակերտների հետ միասին շրջում էր վա յրից վա յր' շարունակելով իր իմա ս­
տասիրական խորիմաստ դասախոսոլթյո լնները։ «Եւ սա, — գրում է Նրան
ուղեկցող աշակերտներից մեկը, — կամօքն աստուծոյ զերծաւ ի նոցա նէ, Ւ ( 2 )
ս։մ բոլոր յա յլ և յա յլ տեղիս շրջէր տշակերտօք հանդերձ' կարդալով և ուսու­
ց ա ն ե լո վ ս ։
Ւողթամիշի երկու մասի բա ժա նվա ծ զորքերը միա վորվում են Ղարա բա -
ղում, ապա Շիրվանի վրա յով վերադառնում Դաշտ-ի Ղփչաղ, իրենց հետ տա­
նելով 2 0 0 .0 0 0 գերիէ որոնց մեջ կային և տասնյակ հազարավոր հայեր՝ Պարս-
կտ հա յքից, Սյունիքից ու Արցախից™։
, Բ՚ո ղթամիշը հազիվ Էր հեռա ցել Անդրկովկասից, աշխատավոր ժողովուր­
դը դեռ չէր բուժել պատերազմական ծանր վերքերը, երբ Հայաստանն ու հա­
րևան երկրները թա տ երա բեմ դարձան նոր արհավիրքների' սկսվեցին Լա նկ֊
Ր ամուրի գլխ ա վորությա մբ կա զմա կերպ ված արշավանքները։

2 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Լ Ա Ն Կ -Թ Ա Մ Ո Ի Ր Ի Ա Ր Շ Ա Վ Ա Ն Ք Ն Ե Ր Ի Շ Ր Ջ Ա Ն Ո Ւ Մ

Ջա ղա թայա ն երբեմնի հզոր պետությունըտ7, որ միավորել էր մ իջին ասիա­

կան երկրամասերը, X IV դարի կեսերին պառակտվել էր երկու հակամարտ
մա սեիի' Մոգոլիստանի, ուր իշխ ում էր դեռևս քոչվորական կյա նքով ապրող

и Թ ովմա Մ եծո փ եցի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Լ ա ն կ -Բ ՚ա մ ո ւր ա յ և յա ։ ո ր դ ա ց ի ւրոց, Փ ա րիզ, 1860,

էք 1 2 , 9 8 ։ Ա յս ո ւհ ե տ և ' Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի :
55 Ա կ ա դ ե մ ի կ ո ս I . Մ ա ն ա ն դ /ա ն ն ա յս դեպ քերի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը հա տ ո ւկ ք ն ն ո ւթ յա ն
հ յո ւ թ չ դ ա ր ձ ն ե լո վ , ս խ ա լմ ա մ բ Լ ա ն կ - 0 ա մ ո ւր ի ն է վ ե ր ա դ ր ո ւմ Ս յո ւն ի ք ի ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ը , Ո րո­
տ ա նի գ ր ա վ ո ւմ ը և հա րա կից ա ն ցուդա րձերը, կ ա ր ծ ե լո վ , որ դ ր ա ն ք կ ա տ ա ր վ ե լ են 1 3 8 6 ^ թ վ ա կ ա ­
նի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ( տ ե ՛ս (ГՔ ն ն ա կ ա ն տ ե ռ ո ւ թ յո լն հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » , հա տ . Գ, 1952,

կշ 344— 3 *6 )։
26 Տ ե ՛ս Ս ա մ ո ւե լ (շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ղ ) , էշ 1 7 1 1
27 Կ ո չվ ո ւմ Էր Չ ի ն գ ի զ խ ա ն ի Ջ ա ղ ա թ ա ո ր դ ո ւ ա ն ո ւն ո վ , ո ր ի ն մ ա ո ա նղութ,յո ւն Էր տ ր վ ե լ Մ ի -

շի ն Ա սիա նւ
 Հ ա յ յ ողււվր քքի Աքտ ա մ ությւււն

մոնղոլական ցեղերի ավագանին և Մավերաննահրի, ուր տեղի էր ունեցել մեր­

ձեցում արգեն կիսով լափ նստակյաց դարձած մոնզոլա ֊թ ոլրքա կա ն ցեղերի
ավագանու և տեղաբնիկ պարսկական ֆեոդալների միջև։ Մավերաննահրն իր
հերթին բա ժա նվա ծ էր ֆեոդալական մի շարք տիրույթների, որոնց իշխաննե­
րը շարունակ պայքարում էին' հարևանի հաշվին իրենց կալվածքներն ընդա ր­
ձակելու, կողոպուտի ու գերեվարության համար։
Մոնղոլական Բարլաս ցեղից սերված Թաբաղայի որդի Թամոլրը ( 1 3 3 5 —
1 4 0 5 ), Լանկ (կէսղ) մականունով, երկարատև քաղաքական պայքարից հետո'
1370 թ > հռչակվեց Մ ավերաննահրի տիրակալ' Սամարղանդը դարձնելով իր
աթոռանիստ քա ղա քը։
Մավերաննահրի ֆեոդալական դասակարգի, մասնավորապես մ ո ն ղ ո լա ֊
թուրքական ռազմա-քոչվորական վերն ախ ավերի շահերից ելնելով, Լ ա ն կ ֊Ւ ա ֊
մուրը, զուգա կցելով խիզախ զորահրամանատարի ու խորամանկ քա ղա քա գե­
տի իր ձիրքերը, մինչև իր կյանքի վերշը կազմակերպեց աշխարհավեր նվա ­
ճողական արշավանքներ' դեպի Ոսկե Հորդա ու Ռուսաստան, Հնդկաստան ու
Իրան, Անդրկովկաս ու Փոքր Ասիա։ Ամենուրեք, ուր ոտք կոխեցին Լանկ-Թա-
մուրի զորաբանակները, տարածեցին մահ ու կոտորած, գերեվարեցին տասն­
յա կ հազարավոր անպաշտպան մարդկանց (հատկապես արհեստավորների) ,
ոչնչացրին նյութական ու հոգևոր մ եծ արժեքներ։
Պետականությունից զրկված հայ ժողովրդի պատմության մի մեծ ժա­
մանակահատվածի կարևոր իրադարձությունները նույնա նում կամ սերտորեն
առնչվում են Լանկ-Թամուրի ու նրա անմիջական հաջորդների դեպի ՀԼնդըր֊
կովկաս և Փոքր Ասիա ձեռնարկած արշավանքների ու զորաշարժերի հետ,
ուստի և անհրաժեշտություն է զգա ցվում ծանոթանալ ողջ Մերձավոր Արե-
վելքի համար համընդհանուր նշանակություն ունեցող քաղաքական այս ան­
ցուդարձեր ին' ընդհանրապես, պատմական Հա յա ստա նի թա տերա բեմում տեղի
ունեցած դեպքերին' մասնավորապես։
Լ ա ն կ - Թ ա մ ո ս փ ա ռ ա ջ ի ն ա ր շ ա վ ա ն ք ը : Լանկ֊Բ 'ամուրն առաջին անգամ
բա խ վեց Ջելա իրյա ն պետության ուժերին 1385 թ ., երբ Հարավային Իրանից
ներխուժեց Ատր պատ ական ու գրա վեց Սոլլթանիե քա ղա քը։ Կազմակերպված
արշավանքը, սա կա յն, սկսվում է մեկ տարի ուշացումով։ 1386 թ . գարնանը
նա գրավում է Թավրիղը, այնուհետև ա նցնելով Արաքսը, մտնում Սյունիք,
գրավում Նախիջևանը և պաշարում Երնջակ (ա րևելյա ն ա ղբյուրներում' Ա լա ն ֊
ջիկ կամ Ալինջա) անառիկ բերդը, ուր, ըստ որոշ տվյա լների, պահվում էին
Ջելա իրյա նների գանձերը։ Բերդի պաշտպանությունը ղեկավարում էր Սուլթան
Ահմեդի որդի Թահիրը։ Թամուրյաններին չհաջողվեց գրավել ա յդ ամրությունը,
որը հերոսաբար դիմադրեց մինչև 1401 թ .Ոէ Ուստի, Լա նկ֊Թ ա մուրը, բերդի
պաշարումը շարունակելու համար անհրաժեշտ զորամաս թողնելով, իր բ ա ն ա ֊
կը մասերի բա ժա նեց և ուղղեց Հայաստանի տարբեր շրջաններ։ Սամուել
Ան եցու ժա մանա կա գրությա ն շարունակողը հայտնում Է, որ նրա զորախմբերը
տարբեր ուղղություններով արշավելով և կոտրելով կազմակերպված դիմա ­
դրությունը, մեկ օրվա ընթա ցքում հասնում են մինչև Կարբի, Բջնի, Գառնի,
Սոլրմարի և Կոգբ։
Կողբ գյուղի բնակիչները (էյո յժ զօրեղ զօրական» տանուտեր Մարտիրոսի

^ Տ ե ՛ս «Ժ Դ ղ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Էջ 62Ցւ
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դա ր է ր ո ւմ

գլխ ա վորությա մբ պատսպարվում են Բարդող (Թ ա կա լթոլ) լեռան վրա և գյուղի

« յո յժ արի 'և քաջյ, երիտասարդների ուժերով' դիմագրում թ շն ա մոլն' «մեծա ւ
պատերաղմալ և սրտապինդ ղ օ ր ռ թ ե ա մ բ », Լա նկ֊Թ ա մոլրի ձեռնարկած բ ա ղ ֊
մաթէՎ գրոհները ապարդյուն են անցնում, « Եւ թէպէտ բա ղում անգամ պ ա տ ե ֊
րա ղմեա լ' ոչ կարացին առնեյ զլեառն զա յն ս ,— ասում է պատմիչը” ,
֊ Երկարատև է եղել նաև Պռոշյանների իշխանանիստ Շահապոնք բերդի
դիմադրությունը, որի մասին տեղեկություն է հաղորդում ա յդ ժամանակ պ ա ֊
տ ահ մ ա մբ ա յնտ եղ գտնվող Գրիգոր Տա թևա ցին իր «Գիրք հ ա ր ցմ ա ն ցս ֊ի հ ի ֊
շա տ ակաբան ում ։
Հա մա ռ դիմադրություն է ց ո ւյց տվել նաև Սոլրմարի բերդաքաղաքը, որի
պարիսպները թշնամին հիմնահատակ տապալում է և գերում քաղաքի ու շըր-
ջակա գյուղերի բնա կչությա նը։
Թովմա Մեծոփեցին հա յտ նում է, որ Բջնի բերդը նույնպես գրավվում է
պաշարվելուց հետո։ Իսկ Գրիգոր Խլաթեցին, այս դեպքերի թվականը մեկ
տարի առաջ բերելով, հա յտ նում է,

Զամուր տեղիսն յա լար առին

Եւ շատ ոճիրիս գործեցին,
Յորոց և մի էր և Բըջնին,
Որ էր աթոռ երկուց պետին,
Զ ՚ր առին ու քա նդեցին.
Զեւզիսկոպոսն սպ անեցին։

Սպանվողը Այրարատյտն թեմի առաջնորդ Վանական եպիսկոպոսն էր,

"ր ը , որպես հոգևոր պետ և աշխարհիկ ֆեոդա լ, կազմակերպել էր դ ի մ ա գ ր ո լ֊
թ յո ւն ը ։
Այնուհետև Լա նկ֊Թ ա մոլրի զորքերը ներխուժում են Փոքր Սյունիք, գրա-
վոկմ Դոփյան ֆեոդա լներից սերած Հասան Ծարեցի իշխանի ա մրոցները։ Հ ա ֊
սանը իր երեք որդիների' Սարգսի, Ա ղբոլղայի և Շիրվանշահի հետ սրախողխող
է լինում։ Նրանք գրավում են նաև Այրարատի Արշարունյաց գավառում Կա­
պուտից ամրոցը, սրի են քա շում 4 00 հոգու, և Երևան գյուղաքաղաքը, ուր կո­
տորում են 500 տղամարդ։
Հա յտ նի է, որ Լա նկ֊Թ ա մոլրը մահվան էր դատապարտում այն վայրերի
բնա կչությա նը և, մա սնավորա ս/ե ո, կռվի ընդունակ տղամարդկանց, որոնք
կամովին չէին հա յտ նում իրենց հնազանդությունը արշավող իր զորաբանակ­
ներին։ Ուստի կարելի է չտարակուսել, որ բոլոր ա յդ վա յրերում Լանկ-Թա-
մոլրը հանդիպել է ուժեղ դիմա դրությա ն30։
՛Այս նվաճումներից հետո Թամուրի զորքերը մտնում են Վբաստան և
1386 թ . նոյեմ բերի 2 1 ֊ի ն գրավում ու կողոպտում Տփղիսը։
Ժամանակակից աղբյուրները սրտաճմլիկ նկարագրություններ են պահ­
պանել Հա յա ստ ա նում և հարևան երկրներ ում Լա նկ֊Թ ա մուրի գործած ա վ ե ր ա ֊

29 Թ . Մ եծոփ եցի, էշ 18։

30 Ա յս ա ռ ո ւմ ո վ հ ե տ ա ք ր ք ր ա կ ա ն է Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն ի դ պ ր ո ց ի ա ն վ ա ն ի մա նրա նկա րիչ Ծ ե֊
ր ո ւն ծա ղկողի մ ի դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ր , որ ա ր ե լ է իր ն կ ա ր ա զ ա ր դ ա ծ ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի ց մ ե կ ի հ ի շա տ ա կ ա ­
ր ա ն ո ւ մ . «Ե ւ ո վ որ Հ ն ա զ ա ն դ է ր ն մ ա ( Լ ա ն կ ֊Թ ա մ ո ւ ր ի ն ) ր ա զ ո ւ մ պ ա րպ ես պ ա ր դ և էր ն մ ա , և ո վ ո ր
իլ հ ն ա զ ա ն դ է ր ' զն ա . ա ռ ո տ ն հ ա ր կ ա ն է ր և զա շ խ ա ր հ նո ր ա ա ւա ր հա ր կա նէրл (է ր մ ի տ ա մ , У Р ,

М 1010, էշ 251 ա ),
 Հ ա յ ժողէքվիդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ծությոլնների, բնա կչության սրածության, գերեվա րությա ն/ նյութական ու հո­

գևոր արժեքների կողոպուտի ու ոչնչացման մասինէ
Ուշագրավ Է, որ նրանք խտրություն չէին գնում ա դգա թյա ն Ш դավանան­
քի միջև։
Այս ոչ միայն քրիստոնէին է
Այլ և տաճիկ աղգաց բնս/ւինу
Զի հասարակ էր նեղութիւն
Պարսից աղգին, հա յ և թուրքին՛" г
Տփղի սի գրավումից հետո Թամոլրն իր զորքերով դնաց ձմեռելու Մուգա­
նում, իսկ 1387 թ . գարնանը վերսկսեց իր արշավանքները, այս անգամ Հա յա ս­
տանի հարավում և արևմուտքում։
Կ ա բա ֊կ ո յո լն լո լ թուրքմենական ցեղերի առաջնորդ Կարա ֊Մ ա հմա դն իր
որդի Կ ա րա ֊Յ ուսոլֆի հետ իշխում էր Վաղարշակերտի (Ալա շկերտ) ու Քաջբե-
րունիքի շրջաններում։ Լանկ-Թամուրի զորքերը' գաղտնաբար անցնելով
Արաքսը, մտան Քաջբերունիքւ Կարա-Մահմագը խույս տվեց ճակատամարտից
ու նահանջելով դեպի արևմուտք' հասավ մինչև ճապաղջոլր, ապա ետ դար­
ձավ, պատերաղմԱց ու պարտության մտանեց իրեն կրնկակոխ հետապնդող
ջաղաթայական զորա խմբին. «Զգըլխաւորն զօրաց նորա Լօզմազան անուն
чи/անին և այլ բա զում զօրս ընդ նմա» , — հայտնում է Թովմա Մեծոփեցին32/
Ջաղաթայական մի ա յլ զորախումբ գլխովին ջախջախվեց Մուշի Առաքե-
լոց վանքի մոտ տեղի ունեցա ծ ճակատամարտում։ Նրանց հետ բա խ վեց Փ ի ր ֊
Հասան՛ ցեղապետի հրամանի ներքո գտնվող թուրքմենական զորագունդը։
Տուրուբերանի տարբեր շրջանների հա յ բնա կչությունը, որ թա մոլրյա ններից
խուսափելով բա րձրացել էր Սասոլնի անմատչելի լեռները, Փ իր֊Հ ա սա նի այս
հաղթանակով ազատվեց սրածումից ու գերեվա րությունից։
Լա նկ֊ Թամուլ։ի բանակի ա յլ միավորումներ հասան մինչև Կարին, բա յց
ավելի առաջ գնալ նրանց չհաջողվեցՅտ«
Հետդարձի ճանապարհին, 1387 թ . սեպ տեմբեր ամսին, Լանկ-Թամուրը
պաշարեց քուրդ ամիր Եզդինի իշխանության տակ գտնվող Վանի բերդը։ 2 6 օր
շարունակ բերդի պաշտպանները խիզախ դիմադրություն կա զմա կերպ եցին,
սա կա յն, ի վերջո' սեպ տեմբեր ամսին Թամոլրին հաջողվեց գրավել բերդը և,
առանց ազգի ու տարիքի խտ րությա ն, դաժան հաշվեհարդար տեսնել բնա կ­
չությա ն նկա տ մա մբ։ Թամուրի հրամանով կանանց ու մանկահասակներին
գերեվարեցին, իսկ մնա ցա ծ բնա կչությա նը, խ ո ւմ բ ֊խ ո ւմ բ կապելով իրար,
ցա ծ գլորեցին բերդի պարիսպներից։ Գահավիժվածների թիվն այնքան շատ
էր, որ վերջին նետվածները ա յլևս չէին մեռնում, ընկնելով կիտված դիակների
վրա։
Գրիգոր Խլաթեցին իր մի ոտանավոր հիշատակարանի մեջ այս դեպքերի
մասին գրում է.

Ապա դարձեալ ի Վան եկեալ,

Զամուր գըղեակըն պաշարեալ,

31 Գր. иЪ гЬ Ц 1սլսւրեց]ւ, Յիշա տ ա կա րա ն ա ղէտ ից ( տ ե ՛ս սժԵ դ ա րի Հիշա տ ա կա րա ններս,

Ա, էշ 2 7 7 )։
*. Մեծոփեցի, էշ 21,
33 Տ ե ՛ս « ԺԴ գա րի Հիշա տ ա կա րա ններя , էշ 570,
 'ԼւսՍի բելււյբ

Վեց ու քսան աւր հըսարեալ,

Եւ ապա ի ձեռս Նոցա մատնեալ,
Բազմաց օրհասըն ժա մ ան Լալ
Դուռըն մահւա մբ քա րա վիժեա լ,
Ոչ մին հազար ՛է երկու եղեալ,
Այլ քան զերեքն առաւելեալ,
Մինչ մըսադէզըն բարձրացեալ
Եւ որք ա նկեա լ' ա յլ ոչ մեռեա լ։
Ւսկ և ղերեացն ըզթ իլ անցեալ !
Ել համա րոյ գերա զա նցեա լ,..3*

Սամ ոլել Ա նեցոլ շարունակողը բերդից գահավիժվածների թիվը 7000 է

հաշվում։
Վանի աղետը ԼաՆկ-Թամուրի դեպի Հայաստան կատարած առաշին ար-
ոավանքի վերջին ողբերգական արարն էր։ Նույն' 1 3 8 7 թ . աշնանը, երկու տա­
րի Հայաստանն ասպատակելոլց և հա յ ժողովրդին անասելի աղետներ պատ­
կառելուց հետո, անբա վ հարստություններով ու անթիվ գերիներով Լա Նկ-Թ ա ֊
մուրը վերադարձավ Սա մ արղանդ։
Պատերազմական գործողությունների ու ղորաշարժերի պատճառով շատ
վայրեր անմշակ էին մ նա ցել, որի հետևանքով 1 3 8 8 թ . Հա յա ստա նում եղավ
անբերրիություն և սաստիկ սով։ «Շա տ ք ի սովոլ մեռան և ա յլք ' շուն և կատու

(էԺԵ ղ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր 3), Ա , էշ 2 8 6 — 2 8 7 , հ մ մ տ . ն ա և ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 2 7 7 — 2 7 8 ,

օ ժ Գ ղ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , էշ 5 7 3 , 5 9 0 և ա յլն ։ И1. Մեծոփեցի, էշ ՅՕւ
 ձ ա յ ժողո վիւյ/ւ պ սէи/ մ ո լք]]ո ւէ

կերան». — հայտնում է ժամանակակից մի հիշատակագիր։ 7'սկ Թովմա Մ ե ծ ՛։֊

Վ՚ե ըին խոսում է նաև հարազատներին Աս/ս/ներ/Լ և հւտելու դեպքերի մ ա ոի ն ՝։
Լ ա ն կ -Թ ա մ ո ւր ի ե ր կ ա ր դ ա ր շ ա վ ա ն ք ի : է 3 8 8 ^ 1 3 9 3 թ թ , Լա սկ֊Թ ա մհւրր
Հարավային Ռուսաստանի տափաստաններում պատերազմում էր Ոսկե Հոր*
դայի խան Թողթամիշի դեմ, իսկ այնուհետև Մուզաֆֆարյան Շահ-1ք անեուրի
դեմ' Պարսկական Իրաքում ու Պարսկաստանում։ Այդ տարիներին Հա յ ժողո*
վ ուրդը փոքր-ինչ շունչ քաշեց և մա սա մբ, նույնիսկ, բուժեց նախիրդ շրջանում
ստացած իր ծանր վերքերը։
Բայց շուտով ( 1 3 9 4 ) Հա յաստա նում լուր տ ա րա ծվեց, որ Հանկ-Թամուրը
նոր արշավանք Է ձեռնարկել։ « Վայ աւուրս և ժամուս, թ է որպէս չար համբալ
առաք, — գրել է ա յդ մասին մի հիշատակագիր, — ձեռս թուլացաւ, միտս կուրա­
ցա ւ, և ա մենա յն անդամօքս դողամ, ղի անօրէն Լան կ-Թ ա մ ո ւրն գա յ, ասեն,
ագանողն և արիւնարբու գա զա նն»3* ։
■Այս երկրորդ մեծ արշավանքի ուղղությունն ա յլ էր. ջաղաթա յա կան զ ո ր ֊
քերը նախ մտան Իր աք, գրավեցին Բազդադը (ա յստ եղ տասնյակ հազարավոր
մարդկանց գլուխ ներից-6 խոշոր բուրգեր կիտ եցին), այնուհետև գրավելով և
ավերածություններ գործելով Մոսոլլ, Եգեսիա (Ո ւռհա ), Մերդին ու Ամիդ քա ­
ղաքներում, Հյուսիսա յին Միջագետքից անցան Արևմտյան Հա յա ստ ա ն։ Առանց
մ աիԽերի գրավեցին Եր զնկան, արշավեցին դեպի Բասեն, ընկավ նաև Ավնիկ
նշանավոր ամրոցը, դիմադրության կազմակերպիչ իշխան Մսիրին և 100 զ ո ֊,
բտկանների բերդից ցա ծ նետ եցին։ Կարս, Սուրմալու, Կողբ, Բագարան քա ­
ղաքները ա վերվեցին։ Թամոլրն ասպատակեց նաև Կ ա ր ա ֊կ ոյոլնլոլ թուրքմե­
նական ցեղի տիրապետած շրջանները՛ Արճեշ կենտրոնով։ Կարա֊Յ ւււսոլֆը
խ ույս տվեց ու միա ցա վ Ջելա իրյա ն Ահ մատին, նրա հետ բա ժա նելով տարա­
գրության դա ռնությունները։
Այրարատի գավառներն այս ա նգա մ ևս ասպատակվեցին, բ ա յց Թամուրն
ստիպված էր շտապ հեռանալ դեպի Աղվանք' հակահարված տալու Թոզթամի-
շին, որը կրկին, ներխուժել էր Շիր վան31։
Թամուրի և Թողթամիշի միջև ա յստեղ բա խ ում տեղի չունեցա վ ։ Վ երջին
նահանջեց, իսկ ջաղաթայները ձմռան մի մասն ա նցկա ցնելով Մոլղանում,
1395 թ . փետրվարի 28-ի ն մ եծ ուժերով, Դերբենդի վրա յով, սկսեցին շարժվել
դեպի Ոսկե Հորդա38< Ապրիլ ամսին Թերեք գետի մոտ տեղի ունեցա ծ ճակա­
տամարտում Թողթամիշի զորքերը ծանր պարտություն կրեցին։ Թամուրը գրա­
վեց Ոսկե Հորդա յի նշանավոր քաղաքներ Աստրախանն ու Սարայը, որոնք
թա լա նվեցին ու կործա նվեցին։
Այս դեպքերին ժամանակակից Գրիգոր Խլաթեցի հիշատակագիրը հա յտ ­
նում է, որ Թամուրը Ոսկե Հորդա յում հաղթանակներ է տարել և « շատ աւեր ու
գերութիւն» արել, բ ա յց ինքը ևս կորուստներ է ունեցել և տկարացել. «Բ ա յց
և ինքն տկարացաւ զօրօքն ի սով ոյ, և անթիւ պակասեցան ի ղօրաց գոռոզին
ա յն մ ի կ »։
Թամուրը 1396 թ . գարնանը «ընդ դուռն Ալանաց» վերադառնալով Անգըր-

Յտ Տ ե ՛ս Թ. Մ եծոփ եցի, (ջ 32։

36 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեոա գիր № 3717, էշ 12 բ ւ
37 Տ ե ՛ս Թ. Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էշ 4 0 — 4 6 , Ս ա մ ո ւե լ (շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ղ ), է՛շ 1 7 1 , «гԺԴ դա ր ի Հիշա տ ա կ ա -
ր ա ն ն ե ր », էշ 618, 621, 627— 28#
38 Տ ե ՛ и- Ал и -З а д е , նշվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 388։

\
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ ՏՕ

կովկաո, ///, որդի Մի,, անշահին կարգեց կուսակալ՝ />Л ш Ь /,, Հա յա ստա ­
նի ու Անդրկովկաս յա ն մյուս բռնա գրա վվա ծ երկրամասերի, կամ, ինչպես
ասվում է ա րևելյա ն ա ղբյուրներում' «Հոլլավուի թա խ թի» վրա,
Միրանշահր Երնջակի բերդի տարիներ տևող պաշարումը հաղթական վա խ ­
ճանի հասցնելու առաջադրանք է ստանում, Այս նպատակով Խորասանից
թա րմ զորա խմբեր են ժա մա նում, բ ա յց բերդը գրավելու նոր փորձերը ևս
ապարդյուն են անցնում, Միրանշահի կուսակալության տարիներին երկրի
տարբեր, մասերում շարունակվում են ֆեոդալական երկպառակությունները և
թա մոլրյա նների լուծը թոթափելու փորձերը։
Բաղդադն ա յդ ժամանակ վերագրավվել էր Ջ ելա իր յա ն սուլթան Ահմեդի
կողմից, իսկ սրա դաշնակից Կարա-կոյունլու Յոլսուֆը իր ցեղա կիցներով
Հարձակողական գործողություններ էր ծավալել Միջագետք ում39։ Միր անշահն
անզոր էր իր ուժերով զսպ ելոլ այս շարժումները, Խնդիրը, սակայնք փոխվում
Էր, երբ խոսք Էր լինում տեղական ֆեոդալների դժգոհոլթյոլնների մասին,
այստեղ նա վճռական Էր ու դաժան*0։ 1396 թ . հարձակվեց Բաղեշի վրա, բռնեց
ու սպանեց քուրդ ամիր Իբրահիմին, որը չարամիտ դիրք Էր բռնել հայերի
նկա տ մա մբ և « բա զում աւերս արար ա մենա յն քաղքին և գաւառինЛ41»
Հաջորդ թվա կա նին, Պետրոս հիշատակագրի տ վյա լներով, թամուրյանները
բռնել ու Աղթամարի կղզում բանտարկել Էին Հաքքարիի (Ջ ուլա մերիկի) քուրդ
ցեղապետին ու կողոպտել Վաս պուրս։ կան ի հարավային շրջանները։ « Զոմ անց
զտուն ա յրեցին, զոմա նց զվաստակ կերան և զպահուստն զամէն գտան» , —
գրում է նա ։ Հենց նույն ժամանակ գրավում են նաև « անառիկ ամրոց Անին»,
որ չնա յա ծ վաղուց ի վեր կորցրել է իր նշանակությունը որպես արհեստագոր­
ծությա ն ու առևտրի կենտրոն, բ ա յց դեռևս համարվում էր Հա յա ստա նի ամուր
բերդերից մեկը*2։
Անդրկովկասի ժողովոլրդեերի դժգոհությունը թա մուրյա նների տիրապե­
տության դեմ 1399 թ . ա րտահայտվեց զինվա ծ ելույթ ով։ Վրաց Գեորգի V II
թագավորի և Շաքիի տիրակալ Սիդի Ալիի միա ցյա լ ուժերը հարձակվեցին
Երնջակը պաշարած ջաղաթայական զորքերի վյ։ա , նրանց պարտության մտա ­
նեցին, 13-ա մ յա պաշարումից ազատեցին Ջելա իրյա ն արքայազն Բ՚ա հիբին և
առավել ա մրացրեցին բերդի պաշտպանությունը։ Այս դեպքի մասին արժա­
նահավատ գրանցումներ ենք գտնում հայկա՛կան մի շարք հիշատակագիրների,
ինչպես նաև պարսկական պատմագիրների մոտ*3։ Պետք չէ տարակուսել, որ
հայերը նույնպես մա սնա կցել են թա մուրյա նների դեմ մղա ծ ա յս մարտերին,
ա վելին, կան տ վյա լներ ա յն մա սին, որ հա յերը հերոսաբար կռվել են նաև որ­
պես պաշարված բերդերի խիզախ պաշտպաններ, գուցե հենց Երնջակի բե ր ­
դում է գրա նցվա ծ ա յս հիշատակագրությունը. «Ա յսօր ի դուրս ելան մեր հա­

89 Տ ե ՛ս Լ. Մ ա ն ս ւ ն ղ յա ն , Ք ննա կա ն տ ե ս ո ւթ յո ւն հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յա ն , հա տ . III,

երևա ն, 19Տ2, էշ 362— 363,
40 Տ ե ՛ս А л и -Зад е, ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , էշ 390։
+• Թ. Մ եծոփ եցի, էշ 69։
42 Տ ե ՛ս «Ժ Դ դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր Л, էշ 621,
43 Տ ե ՛ս Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էշ 1 7 , « Ժ Դ դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ>, էշ 6 2 8 , «Ժ Ե դ ա րի հ ի շա տ ա ­
կա րա ններ3>, Ա , էշ 2 7 8 — 2 7 9 , 2 8 7 և ն , Լ. Մ ե ^ ք ս ե ր - Ր ե կ , Վ ր ա յ, ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի և հ ա յ ն - ,
րի մա սին, Ր, Երևա ն, 1936, էշ 107— 108, V. М Ш г э к у , Т г а п в с а и с а .ч К а , Р а г 1 з, 1930
ԷԼ 0 4 — 9 0 , А л и - З о д е , "ևշվա ձ ա շ ի ա տ ո ւ թ յ ա ւ ֊ն ը , Է Հ 3 0 0 — 3 0 1 г
30 ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

յերս և բերդի թ IIւր քերն և Ժ ( Ю ) քսւղաթա սպանին, և է ( 7 ) մարդ բռ նե ցի ն, ե.

բա ղում ասսր առին я** է
Լ ա ն կ -Թ ա մ ւււր ի Լ г г ո ր դ ա ր շ ա վ ա ծ ք ր : Նկատի ունենա/ով ի ր ' տերության
արևմտյան երկրամասերում ստեղծված ոչ կայուն ու խաոնակ վիճակը, Լանկ֊
Բ՛ամուրը, Երնջակ ի գրավման լուրն առնելով, 1399 թ . սեպտեմբերին ուժեղ
սպառազինված բանա կով դուրս եկավ Սամարղանդից ու սկսեց իր երրորդ ար­
շավանքը դեպի Անդրկովկաս, Միջագետք, Ասորիք ու Փոքր Ասիա։ Մտնելով
Երանի հյուսիսա յին նահանգները, նա անցավ Արաքսը, մտավ Մուղան և 7
ամիս շարունակք մինչև 1400 թվականի ամառը ա վերեց, գերեց ու կողոպտեց
Վրաստանի և Հյուսիս-ա րևելյա ն Հայաստանի շրջանները։ Գրիգոր Խլաթեցին
մեզ արդեն ծանոթ հիշատակարանում այս արշավանքի մասին գրում Է. «Մ ը ր ֊
մըռեա լ գազանութեամբ կատաղին այն Լա նկ֊Թ ա մուրն, և դարձեալ ել երրորդ
ա նգամ անթիւ զօրօք բա զմութեա մբ, առաւել քան զառաջինն և զերկրորդն։
Եւ եկն եկաց ի վերա յ աշխարհին Վրաց յա շն ան ա յ ին յեղա նա կէն մինչև յ ա ֊
մա ռա յինն, ամիսս Ա Դ աւելի և ոչ պակասւ Եւ առեալ բա զում ամրոցս, և
սպան զբազումս ի նոցա նէ, մինչև գրեթէ զա մենա յն արս կոտորեաց, զորոց
զկանա յս և զտղա յս գերի խ ա ղա ցոյց անթիւս և անհամարս»*6։
Գևորգի V II թագավորը և նրա եղբա յրները, ինչպես Թ. Մեծոփեցին է
վկա յում, «զա մենա յն ազգն Վրաց և Հա յոց յա մրոցս արկեալ պ ա հէին»։ Բայց
գտնվում են դավաճաններ վրաց ազնվականներից, որոնք մատնում են. թշնա-
մոլն բերդերի գաղտնի կածանները։ սա մուրյա ն զորքերը այստեղ ևս մեծ
ա վերածություններ են գործում և «ա ւելի քան զվաթսուն հազար» գերի տ ա ֊
նում*11։ Արևելյան Վրաստանի և Հյուսիսա յին Հայաստանի շատ բնակավայրեր
վերածվեցին ավերակների, շատ շրջաններ՝ անբնակ դարձան։
Սրանից հետո Լանկ-Թամուրն իր բանակն ուղղեց դեպի Փոքր Ասիա և
ծանր հարված հասցրեց օսմանյա ն թուրքերին։
Օղուզ կոչվող վաչկատուն ցեղերը, որ թուրքերի նախնիներն են համար­
վում, Միջին Ասիայից սկսել էին ներթափանցել Անատոլիա տակավին ս ե լ ֊
ջուկնեբի նվաճողական արշավանքների շրջանում։ Սակայն հիմնական զա նգ­
վածով նրանք Խոբասանից արևմուտք շարժվեցին տեղի տալով մոնղոլական
ցեղերի հաղթական գրոհներին, և տասնամյակների դեգերոլմներից հետո
Փոքր Ասիա մտան X I I I դարի կեսերին։ Օղուզ ների ցեղապետ էրթողրուլը, ծա ­
ռա յությա ն մտ նելով Ւկոնիայի սուլթանի մոտ , իր հորդայի համար բնա կու­
թ յա ն երկրամաս է ստանում Անկաբայից արևելք և Բուբսայից արևմուտք ըն­
կած տա րածություններում։ էրթողրուլին հաջորդում է իր Օսման որդին, որը
բեկի կոչում է ստանում և ճանաչվում որպես Բյուգանդական կայսրության
սահմանամերձ շրջանների կառավարիչ։ Օգտվելով մոնղոլների կողմից սուլ­
թան կարգված թուլա մորթ Գ ի յա ս -ա դ ֊դ ի ն Մասուդ 11-ի դեմ բարձրացված
ա պ ստ ա մբությունից, 1299 թ . Օսմանն սկսում է կառավարել ինքնուրույն։ Այս
թվականը հենց համարվում է Օսմանյան պետության անկախ գոյությա ն
սկիզբը։ X IV դարի սկզբն՚է րին սելջուկյան սուլթանության փլատակների վրա

44 а ԺԴ դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր էշ 670։
46 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 6 2 8 ։
48 Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էշ 6 6 ։ Ս ա ր գի ս գրիչը Տ ա թ և ո լմ շ ա ր ա դ ր ա ծ ի ր հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ո ւմ հ ա յտ -
ն ո ւմ է , որ к զ ա մ ե ն ե ս ե ա ն ի սուր և ի գ ե ր ո ւթ ի ւն վ ա ր ե ա ց , թ ո ւո վ ՃՌ ( 1 0 0 .0 0 0 )~ ա ւ դրեցա ։
զկ ո ր ո ւս տ ն я ( ճԺԵ դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , Ա, էշ 5 ) ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 31

ստեղծված 10 կիսանկախ քւշքսան ու թ յուննե րի у о ղ ո ւ ղ ֊ թուրք երի իշխանությունը ՚

ում եղա դույնն երից էրէ Իրենը նշանավոր ցեղապետի անունով օսմանցի ( он -
մանքի) կոլ վ ոՂ աI й թ " ։ րրերը X IV դարում Հաղթական պատերազմներ մղեցին
թուրքական մյուս իշխանությունների դեմ և օ ր ֊օ ր ի ընդարձակելով իրենց տի­
րույթները' դարավերջին միահեծան տերը դարձան ողջ Փոքր Ասիայի։
1358 թ . սուլթան Ուրխանն անցնում Է Հելեսպոնտն ու գրավում Գալիպո-
լին. այնուհետև սկսվում են օսմանցիների նվաճումները եվրոպական մա յր
ցա մա քում։ 1393 թ . Յըլդըրում (կա յծա կն ահ ա ս) սուլթան Բայա ղի տը գրավում
Է Բուլղարի ան, իսկ երեք տարի հետո' 1396 թ . նիկոպոլի մոտ ջախջախիչ
պարտության մա տ նում թուրքերի դեմ խաչակրաց արշավանքի ելած համա եվ­
րո պ ա կ ան ուժերին, որոնք նախահարձակ Էին եղել Հուն գա րի ա յի թագավորի
գլխ ա վորությա մբ։
Օսմանյան կա յսրությա ն ռա ղմա ֊ք ա ղա քա կա ն հաղթանակների այս շըր-
ջանում Էր, որ Էանկ-Թամուրը հարձակվեց Թուրքիայի արևմտյան նահանգնե-
րի վրա47։ Կարճ ժա մանակում նա օսմա նցիներից գրավեց Սեբաստիա և Մելի-
տինե քաղա քները' Փոքր Հա յքում , որոնց բնա կչությա ն զգալի մասը հայեր
Էին։ Սեբաստիայի բերդի պաշտպանները հա մա ձա յնվեցին զենքը վար դնել
պ ա յմա նով, որ իրենց արյունը չթա փ վի։ նենգ ու անգութ Թամուրը կարգադրեց
մի փ ո ս փորել ու կեն դան ի թա ղել նրա մեջ 3 — 4 հազարի չավ։ մարտիկների։
Ա յսպիսով, «կա տ ա րեց» իր ուխտը և չհեզեց նրանց արյունը**։
«Ի սոյն ա մի, — գրում Է ա յդ մասին մի հա յ հիշատակագիր, — Թամուր
բէկն էառ զՍևաստ քաղաք և քա նդեա ց և ալերետց, և սրախոդող արար զա մե­
նեսեան, և զբա զումս գերեա ց' ի կանանց և ի տ ղա յոց. և 4"Ռ ( 3 0 0 0 ) մարդ եր­
կիր բա ցեա լ և կենդա նոյն թաղեալ զա յնոսիկ, որ նետ արձակեցին ի նա »**։
Այնուհետև նա մտա վ Եգիպտոսի մամլուկների տիրապետության սահման­
ները, ավերեց Հալեպն ու Դամասկոսը, իսկ քիչ անց, 1401 թ. կեսերին, Մեր-
դինն ու Բաղդադը' Միջագետքում։ Այս վա յրերում ևս թա մոլրյա նները անա­
սելի ա նգթություններ գործեցին, հարյուր հազարավոր անմեղ մարդկանց
գլուխներից բուրգեր կա զմեցին, մանկահասակներին սմբակակոխ ոչնչա-
ցըրեցին։
1401 — 1402 թ թ . ձմեռն ա նցկա ցնելով Դամասկոսում, գարնանը Թամուրը
ձեռնարկեց նոր արշավանք օսմա նյա ն թուրքերի դեմ, որոնք վերագրավել էին
Աեբաստիան ու Երզնկան։ Անկարս։յի մոտ 1402 թ . հուլիս ամսին տեղի ունե­
ցա վ վճռական ճակատամարտ Լանկ-Թամուրի և սուլթան Բայազիտ 1-ի միջև։
Վերջինս պարտություն կրեց ու գերվեց Թամուրի կողմից։ Այս դեպքերից հետո
թվում էր, թե իսպառ վերա ցա վ Օսմանյան կա յսրությունը, նրա փոքրասիա­
կան երկրամասերի վրա գլուխ բարձրացրին սելջուկյան ընկճվա ծ ավատատեր-
իշխանները, որոնք թա մուրյա նների թողտ վությա մբ վերականգնեցին կիսան­
կախ իրենց իշխ ա նությունները։
1403 թ . Լանկ-Թամուրը կրկին արշավեց Վրաստան ու Աբխագիա։ Իբրա-
հիմ Շիրվանշահի միջնորդությա մբ, որը նրա դաշնակիցն էր, հաշտվեց վրաց

« Տե՛ս А. Крымский, История Турции и ее литературы, М., 1916.

48 Տ ե ՛ս Աւ-ապջաՏ, էշ 1 0 9 — 1 1 0 ։ Մեծոփեցի, էշ 6 5 ։ էԺԵ դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր и , Ա, ■

էշ 288։
49 հ ԺԵ դ ար ի հիշա տ ա կա րա ններԱ , էշ 3—4։ ֊
32 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն

4 Լորդի VII թաղավորի Հևա. վերջինս րնդանեէյ ք1ամուրյանն եր ի իչխա ՛հու֊

քկու՛ին ու մուծեց մեծ ւիրկտվճաբ։
Այսպիսով, 139И— 1403 ք1ք1. սրոաերտզմսւկտն գործա/ութ յա նների ավար-
ուիք/ հետո Լանկ- Բ՛ա մ ար լ։ դարձավ ււդջ Անդրկովկասի, Փոքր Ասիայի, Մ իջա ֊
դետքի ու Սիրիայի տիրակալ։ նրա դերադոլյն իշխանությունը ճանաչեց նաև
Եգիպտոսի սուլթանը։
1 4 0 3 — 1404 թ թ . Թամուրն իր բա նա կով ձմե ռևց Ղարաբաղի դաշտային
մա սում, իսկ գարնանը մ եծ ավարով ու գերիներով վերադարձավ Ս ա մա ր֊
ղանդ։ Մեռավ 1405 թ . փետրվարին, 70-ա մ յա հասակում, դեպի Չինաստան
ձեռնարկած մ եծ արշավանքի ճանապարհին։
նրա մահվան լուրը ցնծո ւթ յա մ բ ընդունվեց նվաճված ժողովուրդներ/։
կողմից. «Յ ա յս մ ա մի, — գրում Է ա յդ մասին մի հիշատակագիր, — մեռաւ Թսւ-
մուր ղան, որ Ի. մի ( 2 1 ) ամ իբրև զբաժակ բարկութեան առեալ Էր գնա
աստուած ի ձեռն, և ում կամէր արբուցանէր, զի յա րևելից մինչև ի մուտս
արևու զամենեսին հասարակ գերեց՝ զհաւատացեալսն և զանհաւատս, զա մե­
նեսեան սրախողխող արարЛ50;

3 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Կ Ա Ր Ա -Կ Ո Յ Ո Ի Ն Լ Ո Ի Թ Ո Ւ Ր Ք Մ Ե Ն Ն Ե Ր ?»
Տ Ի Ր Ա Պ Ե Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ՏԱ Կ

Թամուրի մահվանից հետո նրա հսկայա ծավա լ պետությունը, որ ստ եղծ­

վել ու գոյա տ ևում էր բռնութ յա մբ ու ահաբեկումով, սկսեց ա րա գությա մբ
քա յք ա յվ ե լ։ Գահաժառանգների միջև ծա յր առան արյունալի կռիվներ։ Միրան-
շահը, որը հոր կողմից զրկվել էր թա մոլրյա ն պետության արևմտյան երկըր-
ների («Լուլա վուի թախթիտ>) վրա իշխելու իրավունքից և տիրում էր միա յն Հա ­
յա ստանի ու Վրաստանի վրա, սկսում է պատերազմ իր որդու Միրղա-Օմարի
դեմ։ Թամուրի մյուս որդին' Շահռուխը, որը պայքար էր մղում պետության
ա րևելյան շրջաններում Միրանշահի մյուս որդի Խալի լի դեմ, միաժամանակ
о գնում էր Միրանշահին' Միրզա-Օմարի դեմ նրա մարտերում։
1405 թ . ամռանը Միրզա-Օմարի կողմից բանտ նետվա ծ Աբուբաքր եղ-
բա յրը փախչում, միանում է հորը' Միրանշահին, և նրանք երկուսով արշա­
վում են դեպի Ատրպատական' Միրզա-Օմարի դեմ։ Զորքը լքում է Մ ի ր զա ֊
Օմարին, և Աբոլբաքրը Սուլթա նիեյում իր հորը հայտարարում է փադիշահ։
Օգտվելով միջդինաստիական ա յս պ ա յքա րից, կարճ ժաման ակով (1 4 0 6 թ . մա -
յի ս -հ ո լն ի ս ) Շիրվանշահ Իբրահիմը, որն իր շուրջն էր հա մա խ մբել թամուրյան
տիրապետությունից դժգոհ և ա յդ ծանր լուծը թոթա փելու համար
առիթ որոնող տեղական մի շարք տիրակալների (Վ րա ց թա գա վորը, Շաքիի,
Գանձակի ու Արդար իլի տերերը և ա յլք ) գրավում է Թավրիզը։ Շուտով, սակպյն,
գահակալական պայքարի ասպարեզ է մտնում Կ ա րա ֊Յ ոլսոլֆ ըՏ1։ Սա Ջելա իր-
յա ն սուլթան Ահմադի հետ միասին Լա նկ֊Թ ա մոլրի վերջին արշավանքի ժա­
մանակ պարտություն կրելով Միջագետքում' ապաստանել էր Եգիպտոսում,

50 «Ժ Ե դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր я , Ա, էշ 53г
51 Այս դեպքերի մասի՛ն տե՛ս И- П. Петрушевский, Государства Азербайджана в
XV в. Сборник статей по истории Азербайджана, вып. I, Баку, 1949, է* 183—150,
յ

_ ___ Լ ա լա ս ա ա ն ր XIV— X V III դ ա ր ե ր ո ւմ 33

որպես քաղաքական էէտ 111րան դի Г ^՛ամուրի մահվանից անմիջապես հետո նա

ււկսում կ ա ժեր Հավաքել թամուրյա նների ղեմ դուրս դալոլ նպատակով։
Կաբա-3ոլսոլ.իին Հպատակոլթ յուն են հայանում և զինական օգնություն
Սո4 0 աաւիս Բաւլեշի քուրդ ամիր Շ ա մ ս-ա դ-դինր, Ոստանի ամիր Եզգինը և
ուրիշներ, 1406 թ . աշնանր նա պարտության է մատնում Արուբաքրին և գրա­
վում Թավրիղր, 1407 թ. արշավում է Վրաս տան ( ճակատամարտում սպանվում
I; Գեորդի V II թ ա գ ա վ ո ր ը գ ե ր ե վ ա ր ո ւ մ է 15 հազար մարդ։ Յոլսոլֆի և թա -
մ ուրյ անն երի վերջին բա խ ումը տեղի ունեցավ 1408 թ . ապրիլի 21-ի ն Ր՜ավ-
րիզի մոտ ա կա յքում, Միրանշահը, որ իր եղբա յր Շահռուխից 20 Հազարանոց
օգնական ուժ էր ստա ցել, փորձում է վերաՀաստատել իր իշխա նությունը, սա­
կայն կատարյալ պարտություն է կրում և սպանվում։ Կարա-3ուսուֆը տիրում
է Հա յա ստանի մ ե ծ մասին ու Ատրպատականինճ մինչև Արդարիլ ու Սուլթանիե։
ԱյնուՀետև նա նվաճողական կռիվն եր է սկսում Միջա դետքում և Փոքր Ասիա-
յո ւմ ւ 1409 թ , գրավում է Մերդինը, 1410 թ , Մշ ո դաշտում ջարդում է Ա ղ ֊կ ո ֊
յունլու Կ ա րա ֊Յ ուլուք Օսմանին և պաշարում Դիարրեքիրը ( Ամիդ) և Արդնին։
Օգտվելով Կ ա ր ա ֊Յ ուսուֆի բա ցա կա յութ յունից, ջելաիրյան սուլթան ԱՀ-
մադը փորձում է դուրս գալ իր « դաշնակցի» տՀաճ ընկերա կցությունից։ Այդ
նպատակով նա դաշնակցում է ՇիրվանշաՀ ԻբրաՀիմի Հետ ։ Լուր ստանալով
ա յդ մա սին, Կ ա ր ա ֊Յ ուսուֆը շուտափույթ Հաշտություն է կնքում աղ-կո յուն լ ո ւ ֊
ների Հետ, արագ արշավով վերադառնում է Ատրպատական և 1410 թվականի
օգոստոսի 30-ի ն տեղի ունեցած ճակատամարտում պարտության է մատնում
ապստամբներին ու խեղդա մա Հ անում սուլթ ան ԱՀմադին*2։ Հաջորդ թվա կա ­
նին նա ջևլա իրյա ններից գրավում է նաև Բաղդադը և, ա յսպ իսով, Ատրպտտա­
կանի, Հա յաստանի և Ւրաքի վրա Հաստատում է կարա-կո յուն լուն երի. տիրա­
պետությունը ( 1 4 1 0 — 1 4 6 8 )։
ԱշխարՀակալ մի պետության տիրակալ դառնալուց Հետո էլ Կ ա ր ա ֊Յ ո ւ ֊
սուֆը չդավաճանեց քոչվորական կենցաղին ու Հոգեբա նությա նը։ Նա գաՀն
անվանապես Հանձնեց իր Փիր-Բուդաղ որդուն, իսկ ինքը Ւավրիղից փ ո խ ա ֊
ԴԸՐվեց Հայաստա նի կենտրոնական շրջաններից մեկըճ Վաղարշակերտ (Ալա շ-
կերտ ), իրեն Հարազատ մի միջա վա յր, ուր ապրում էին նստակյաց Հա յեր' երկ­
րի բուն բնա կիչները, և քոչվոր թուրքմեններճ Կւսրա ֊կ ո յուն լու ցեղա խ մբի ամ ե ֊
նառազմունակ ԲաՀարլու ցեղը, որի առաջնորդն էր ինքըճ Կ ա ր ա ֊Յ ուսուֆը։
Կ ա բա ֊Յ ուսուֆն իշխ եց Հա մեմա տ ա բա ր խաղաղ պ ա յմա ններում։ Նրա
մղա ծ պատերազմներն ու պ ա տ ժ՚ս րշա վները մ եծ մա սա մբ տեղական բնո ւյթ
ունեին։ 1411 թվականին նա պարտության մա տնեց ապստամբության դրոշ
պարղած ՇիրվանշաՀ ՒբրաՀիմին /; Վրաց Կոստանդին թագավորի միա ցյա լ
զորքերին։ ( Հիմքեր կան ենթա դրելու, որ այս ապստամբությանը մասնակցել
են նաև Հա յ ֆեոդա լներ)ՏՅ։
1 416 թվա կա նին, Ա խալցխա յի մաՀմեդականների սադրանքով, Կ ա բ ա ֊
Յուսուֆն արշավեց Վրաս տան ու գրավեց Ախալցխա քա ղա քը. «Եւ զա մենե­
սեան, — ասում է ժամանակակից մի դրիչյ — առՀասարակ զարսն ի սուրն սու­
սերի մաշեալ, և զկա նա յս և ղմանկունս դերի վ ա ր ե ա լ Գրիգոր Խլաթեցին

6* Տ ե ՛ս Р*. Մ եծոփ եցի, էջ 72— 73։

6® Տե՛ս «ԺԵ դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա, Ա ռ ա ծ ա բ ա ն , էջ 1 3 — 1 4 ։
54 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էէ 1 8 1 — 1 8 7 /.
' 3 - 718
34 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

■Հայանում կ, որ գերվածների թիվը 10 Հագարից ավե/ի կ եգելտ, իսկ Բ'. Մե-

ծուիեցին' «սսե/ի քան զվեց հագարս կ հ ա շվում *։
1418 թ . Կարա-Յուսուֆն արշավեց Հյուսիսա յին Միջագետք, ս։։գա մտավ
Սիրիա, բ ա յց ' լսելով Փ իր֊Բ ոլգա ղ որդու մահվան լուրը, ետ դարձավ։ Այգ մա ­
րին Բ'. Մ եծոփեցին, օգտագործելով ժողովրդական թևավոր մի դարձվածք,
ասում Է. « Դարձեալ գնաց յետ այսորիկ ի ՏիարպկկՆ և Էջ ի վերա յ կողմանն
Շա մա յ իբրև աղուէս, և ջղջկան տկար յետ ս դարձաւ»*7։
Թամուրյանների տիրապետության և ա մենա մյա կործանիչ պատերազմ­
ների սարսափները ճաշակած հայ ժողովրդի համար Կարա-Յոլսոլֆի իշխա­
նության տարիները խաղաղ էին թվումւ «Եւ եղև, — գրում է Թ. Մեծոփեցին, — ի
նոյն ժամանակս խ ա ղա ղութիւն... և շինութիւն ամենայն աշխարհիս, մինչ ղի
յԱրճիշու մինչ ի գաւառն Արարատեան մարդիկ ի յա լեր ոչ բնա կէին, ա յլ ի
շէնս բնա կէին, և թէպէտ հարկապահանջութիւնն բա զում էր. սակայն խաղա­
ղութիւնն առանց խռովութեան էր»™։ Իսկ Գրիգոր Խլաթեցին ավելացնում է, որ
Կա րա -3 ուսուֆը.

Արար բա զում խաղաղութիւն

Ել աջո ղումն մարդկային.
էր էմնոլթիլն և էժն ութիւն , ՚
Ամենևին ան գողութիւն*® ւ

Խաղաղության այս մի քանի տարիներին ժողովուրդը հնարավորություն

ստացավ վերականգնելու քա յքա յվ ա ծ տնտեսությունը և, նույնիսկ, որոշ վ ա յ­
րերում շինարարական ու վերանորոգչական աշխատանքներ կատարվեցին։
Այսպես, օրինակ, վերաշինվեց Կարս քաղաքը («Ե ղ և շինութիւն և նորոգութիւն
հռչակաւոր քաղաքիս Կարուց»)ո և ա յլն։
Երկար չտ ևեց, սա կա յն, համեմատաբար բա րվոք այս շրջանը։ 1419 թ վա ­
կանին Խորասանի և Իրանի հարավային ու արևելյան մասերի տիրակալ Շ ա հ ֊
ռուխի հետ գաղտնի պ ա յմա նա վորվա ծությա մբ, կարա-կո յոմւ լոլների պետու­
թ յա ն արևմտյան սահմանների վրա հարձակում գործեց Աղ-կոյունլու Օսմանը։
Քիչ անց զինական մ եծ ուժերով արևելքից արշավեց նաև Շ ահռուխը։ Կ ա բա ֊
Յոլսուֆը դուրս եկավ նրա դեմ, բ ա յց մահացավ ռազմերթի ճանապարհին,
1420 թվականի նոյեմ բերին։
Կարա-Յոլսոլֆի մահը խուճապ է առաջացնում նրա բանակում, նահանջի
ճանապարհին անգլուխ ա յդ զորքը մեծ խժդժություններ է գործում։ ժա մա նա ­
կակից մի գրիչ հաղորդում է, որ «Յա մի ոլթհարիւր և եւթանասուն թուականի
Հա յոց ( 1 4 2 1 ), և յետ մահուան Ղարա֊3 ուսուֆին, եղև խռովութիւն և յո յժ
սասանումն ընդ ա մենա յն երկիրս Հա յա ստ ա նեա յց, զի հեծելազօրքն ամենայն
շփոթեալ զմիմեա նս հարկանէին և կողոպտէինл®1»

6® Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 2 8 0 — 281 ։
56 Թ ո վ մ ա Մ ե ծ ո փ ե ց ո ւ 3 ի շա տ ա կ ա ր ա ն ը , հ ր ա տ . V, Կո ս տ ա ն յա ն ց , ^ ի ֆ լ ի զ » 1 8 9 2 , էշ 6 2 ։
57 Թ . Մ եծոփ եցի, էշ 781
58 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 73։
59 «Ժ Ե դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , Ա, էշ 289։
^ Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 134։
61 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 2 5 4 , հ մ մ տ « ն ա և էշ 2 8 1 1
 Հ ա լա ս տ ա ն ր XIV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ

ՇաՀոուխն իր Հսկայական բա նա կով, առանց դիմադրության Հանդիպեր,ւ,

Հասնում է մինչե Խլաթ։
Կ ա ր ա ֊Յ ш и т ֆի հորան դար որդին, որ կովում էր պետության արևմտյան
լ՚ա Հ մ աններում Աղ-կո յուն լու Օսմանի դեմ, պարտության է մատնում նրան և
150 Հազարանոց բա նա կով դալիս է թա մռլրյա ններին ընդառաջ, Վճռական
ճակատամարտը տեղի է ունենում Վաղարշակերտի դաշտում, Բագվանի մոտ,
1421 թ . օգոստոսի 1-ին, Կարա-կո յուն լոլնե րը խայտառակ պարտություն են
կրում. Իսքանդարն ու իր եղբա յր Ապանդիարը (կոչվում է նաև Իսպենդ Ոլ
ԱսպաՀան) փախչում են Մերդին ի ու Մո սուլի կողմերը, իսկ ՇաՀռուխը մեծ
ավարով վերադառնում է Խորասան12։
Р ամուրյաններն իրենց Հետ տանում էին մեծ թվով գերիներ. « Կին ե
տրղայքն ի թիւ չանկան, ղոբ գերեցան և կոխ եցա ն», — Հա յտ նում է Գբ. Խլա-
թ ե ց ի ն *, բ ա յց շատ ավելի ղոՀեր է տալիս Հա յ ժողովուրդն ա յդ տարիներին
բնական ա րՀավիրքներից' մորեխի Հետևանքով առաջացած սովից և մաՀտա-
րա ժա մից։
1419 թ . «ըստ անչափութեան ա լա զոյ ծովու» մորեխ է Հա յտ նվում, որ
թանձրախիտ ծա ծկում է «զդա շտ և ղլերինս, զսար և զձոր միա Հա ղոյն, ի
Սալմաստայ մինչ յԱ ր զը ռ ո լմ ն»61։ Բա յց ա յդ տեղի է ունենում Հնձի ժամանակ,
ուստի Հնարավոր է լինում բերքի մի մասը փրկել։ Իսկ մ յուս' 1420 թ . և Հե­
տագա տարիներին մորեխն ավելի մեծ ավերածություն է գործում, որի Հ ե տ ե ֊
վա նքով սովփ են մա տ նվում Հա յա ստանի բա զմա թիվ շրջաններ։
ՇաՀռուխի վերադարձից Հետո Հա յա ստ ա նում կրկին Հա յտ նվում է Կարա-
Յուսուֆի որդի Ապանդիարը. նա ասպատակում է Արճեշի և Արծկեի շրջան­
ները, քանդում Բասենի և Ավնիկի ամրությունները և, Հատկապես, մ ե ծ վնա ս­
ներ է պատճառում Կարին քա ղա քին. «ղԿարնոյ քա ղա քըն' զԱրղրում քան զա ­
մենա յն խիստ աւերեց» , — գրում է Գր. Խլաթեցին, գրավում է Ւավրիղը, սա­
կայն՛ կարճատև։ Շուտով Հա յտ նվում է Իսքանդարը և փախուստի մատնում
իշխանատենչ եղբորը։
Եվ ա յսպ իսով, Իսքանդարին Հաջողվ,ոլմ է վերաՀաստատել կա րա -կոյոլն-
լոլների պ ետությունը' իր նախկին սա Հմաններով։ ժա մանա կա կից մի Հիշատա­
կագիր Հա յտ նում է, որ նա տիրել է «Պա րսից և Բա բելա ցւոց, Հա յոց և Միջա­
գետաց Ասորլոց, յԱրարատեան տանէն Հա յո ց ' մինչ յԵ ղ նկա յն, ի Մերդին, ի
Բաղդադ, ի Սուլթանիայ, և ի Գանձակ շաՀաստանն Բ՚ա ւրէզ և մինչ ի գետն
Ք ո ւռ »։
XV դարի 20-ա կա ն թվականներին տեղի ունեցած շարունակական պա­
տերա զմների, գաղթերի ու տ եզա Հա նությունների, ինչպես նաև բնական ար-
Հավիրքների Հետևանքով Հա յա ստ ա նի շատ շրջաններ անմարդաբնակ էին
դարձել։ Ազգա բնա կչությա ն կա զմի մեջ տեղի էին ունեցել զգալի փոփոխոլ-
թ յ ոլններ. քրդական ու թուրքական մի շարք քոչվոր ցեղեր կայուն բնա կու­
թյուն էին Հաստատել Հա յա ստ ա նի բա րեբեր շրջաններում։ ԱյդոլՀանդերձ Իս-
քանդար Կարա-կոյոմւլոլն զգալի չա փով Հա յ Էթնիկական տարրի վրա Էր Հեն­
վում' կենտրոնաձիգ ուժեղ պետություն ստեղծելու իր ծրագիրն իրա կա նացնե­
լ ս ։ Նա իրեն շա Հ-ի Արման (թա գա վոր Հ ա յո ց ) Էր կոչում, պետական բարօր

62 Տ ե ՛ս Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի , Էշ 8 1 , հ մ մ տ . «Ժ Ե դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , Էշ 2 5 0 , 2 8 2 և ա յլն ,
вз «Ժ Ե դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա, էշ 2 8 2 ,
Հ* ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 925, 226, 3751
ՅՈ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

պաշտոնների էր առաջ քաշում հայ ֆեոդալական տների որոշ ն երկ ա յա ցուցի չ֊

ների, իր ղորքերի մեջ հավաքագրում էր նաև հայ ռազմիկների (լ ա յլն°5»
1 4 2 2 — 1427 թ թ , Իսքանդարր համառ պայքար ծավալեց Հարավային Հա ֊
յա ս տան ի մի շարք շրջաններում' Բաղեշում, Ռշտունիքում, Խիզանում և ա յ-
լուր հաստատված քրդական կիսանկախ ամիրությունների դեմ, որոնք ՛տեղա­
կան շահերից ելնելով, բա խ վում էին կենտրոնական իշխանության ր , վտանդի
պահին լքում էին իրենց սյուզերենին և հաճախ հանդես դալիս թշնամիների
բա նա կում։ Իսքանդարր գիտակցում էր, որ կարա-կո յուն լուն երի րնդարձակ
պետության ամրապնդման և արևմտյան սահմանների ապահովման համար
անհրաժեշտ է սանձել կիսանկախ ամիրների կենտրոնախույս ձգտումները, թույլ
չտ ա լ, որ նրանք փոխադարձաբար ասպատակեն մ իմյա նց տ ի ր ո ւյթ ն ե ր ի ։ Եվ
նա ծրագրված պայքար սկսեց Բազե շի ու Ռշտուն իքի քրդական ա միրություն­
ների դեմ։ 1422 թ . օգոստոսին պաշարեց Բազե շի ամիրության կարևոր
կենտրոններից Խլաթր և սպանեց իր փեսա Շա մս-ա դ-դին ամիրին։ հղաթի
բերդը գրավել նրան չհա ջողվեց, բ ա յց ա յրեց քաղաքը**7։ Այնուհետև պաշարում
է Աղվան ք բերդը , հայերը դիմադրում են, բ ա յց պարտվում և 2 0 0 -ի ց ավելի
զոհ են տալիս68/ Այս վայրերից կարա-կո յուն լուն երը 500 գերի են վերցնում։
1423 թ * Իսքանդարը թունավորում է ամիր Եզդինի որդի Մե լի ք -Մահ մա ­
գին, որը իր հոր մահվանից հետո ( հավանաբար մհ, 1419 թ *) Վանի ու Ոստա­
նի ամիրն էր դարձել։ Շամբո կոչվող քրդական ցեղապետէէրի այս ընտանիքը
տիրում Էր Վասպուրականի հարավային գավառների վրա։ 1424 թ . Իսքանդա­
րը ձերբակալում Է Մելիք-Մահմադի եղբա յր սուլթան Ահմադին ու պահանջում
առանց դիմադրության հանձնել իրեն ամիրության բոլոր բերդերը։ Մերժում
ստանալով, Իսքանդարը սպանում Է նրան ու մ եծ զորքով արշավում Ռշտու-
նիք։ Հիսուն օր ապարդյուն պաշարում Է Վանի բերդը։ 1425 թ . գարնանը Իս~
քան դարի զորքերը նորից են հայտ նվում Ռշտուն իքում, մեծ ավերածություններ
գործում ու շարունակում Վանի պաշարումը։ Սուլթան Ահմադի որդի Մելիք-
Ասադը ստիպված հանձնում Է բերդը և անցնում Ջուլա մերիկ^։ Պարտություն Է
կրում ու սպանվում նաև քրդական նույն ֆեոդալական տան անդամներից
ամիր Բա հա -ա դ-դինը, որը իշխում Էր Ուրմիայում70։ Այսպիսով, երկու տարի
տևող մարտերից հետո, կարա-կոյունլուներին հաջողվում Է տիրել Շա մբոյա ն
տան բոլոր տիրույթներին։
Ի պաշտպանություն Իսքանդարի կողմից ոչնչացվող քրդական ամիրայու-

65 > ա Փ ա փ ա զ յա ն , Մի Էշ Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի քա ղա քա կա ն կ յա ն ք ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի ց
( а Տեղեկա դիրа , 1955, № 8, Էշ 84— 8 8 )։
60 Ռ շտ ուն իք ի ու Բ ա ղ եշի ա մ ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , օ ր ի ն ա կ , հ ա ճ ա խ դո ւրս Էին դա լի ս մ ե կ ը մ յո ւ ս ի
դ1՝մ ու փ ո խ ա դ ա ր ձ ա բ ա ր ա վ ե ր ո ւմ գ յո ւ ղ ե ր ու շր շա ն ն ե ր ւ Ա յս պ ե ս , 1 4 0 8 թ . Բ ա ղ եշի Շ ա մ ս - ա դ -դ ի ն
ա մ ի ր ը և Կ ա ր ա -Յ ո ւս ո ւֆ ը « շա տ ա ւեր ա ր ա ր ի ն ■Վ ա ն ա յ և Ո ստ ա նա յ а ։ Հ ա ջ ո ր դ տ ա ր ին Շ ա մ ս - ա դ -
դ ի ն ի հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ա ր շ ա վ ե ց Շ ա տ վ ա ն (Ռ շ տ ո ւ ն ի ք ո ւ մ ) և ա յր ե ց ա յն ։ Ռ շտ ուն իքի ա մ ի ր Ե զդ ի նը
պ ա տ ա սխ ա ն ա րշա վա նք կա զմա կերպ եց. «Ե ւ բ ա ր կ ա ց ե ա լ Ա մ ի ր -Ե ղ դ ի ն գ ն ա ց և ա յր ե ա ց Կ (6 0 )
դ ե ղ ի Բ ա ղ ի շ ո յ» (Մ Ժ , I , Էշ 1 1 9 ) ։ Ա յս ն ո ւ յն ա ն ց ո ւդ ա ր ձ ե ր ը Ս ա մո ւելի շ ա ր ո ւն ա կ ո ղ ը (Է շ 1 7 3 )
դ ն ո ւմ Է 1419 թ * տ ա կ։
Ы Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր а , Ա , Էշ 2 8 3 , Թ. Մ ե ծ ո փ ե ց ի , Էշ 8 4 ։
с8 Տ ե ՛ս «гԺԵ դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր а , Ա , Էշ 2 8 4 , Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի , Էշ 8 3 ։
69 Տ ե ՛ս Թ. Մ եծոփ եցի, Էշ 84։
70 Տ ե ՛ս Ս . Մ ուրա տ յա ն և Ն . Մ ա րտ ի ր ո ս յա ն , Ց ո ւց ա կ ձ ե ռ ա գ ր ա ց Մ շոյ ս. Ա ո ա ք ե լո ց ֊թ ա ր գ ­
մ ա ն չա ց վա նքի և յր շ ա կ ա յի ց , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1967, Էշ 1 1 1 ։
 Հա յա ստ ա նը X IV — X V I I I դա րերում
31

թյունների, Վանա լճի հյուսիսա յին շրջաններում հանդես է դալիս Ա ղ-կոյոլնլոլ

Կ ա ր ա ֊Յ ո ւլո վ Օսմանը, որին մի հայ հիշատակագիր կոչում է' <гթագաւոր ամե-
նա յն Միջագետաց, պարոնաց պարոն շահ Օթման Պահատոլր»։ Երեք տարի
պաշարումից հետո, 1425 թվականին նա գրավում է Երղնկան, ասպատակում
Աբճեշի ե Արծկեի շրջանները գերեվարում բնա կչությա նը7': Կարա-կո յ ո ւ ն ֊
լունեբր 14Հ6 թ թ . հակահարված են տալիս ա ղ-կոյոլնլուների ու Բաղեշի
քուրդ ամիրների միա ցյա լ ուժերին, և ապարդյուն պաշարում են Բաղեշի բե ր *
գըւ Միաժամանակ պատերազմական գործողություններ են սկսում պետության՛
տարբեր մասերում իրենց գոյությունը պահպանած կիսանկախ իշխ անութ յո ւն *
ների դեմI 1420 թվականին վերջ է տրվում Արտաղի (Մ ա կվի) հայկական իշ-
խ ա նությա նը, որը գտնվում էր կաթոլիկ հայ ֆեոդալ Սոյոլրղա թ միշի ձեռքին72։
Այնուհետև Իսքանդարը հարձակվում է Շիրվանի վրա, ստիպում Շիրվանշահ
Խալիլոլլլահ 1-ին ( 1 4 1 ։ — 1 4 6 2 ) ենթարկվել կարա-կո յուն լուն երին, ապա ներ­
խուժում է թա մուրյա նների տիրապետության սահմաններն ու գրավում Սուլ-
թա նիե, Զենջան ու Ղազվին քա ղա քները։
Բախումը թա մուրյա նների ու կա րա -կոյոլնլոլների միջև դառնում է ան­
խուսափելի։ 1428 թ . հոկտեմբերին Իսքանդարի դեմ պատերազմական գոբծո-
դոլթյուններ է սկսում Շահռուխի զորահրամանատարը, իսկ 1429 թ. մայիսին
գլխավոր ուժերով հանդես ՛է գալիս ինքը' Շահռոլխը։
Սալմաստի մոտ տեգի ունեցած ճակատամարտում Իսքանդարը պարտու­
թյուն է կրում։ Բ՛ամ ուր յա նն եբն ասպատակում են Հայաստանի տարբեր շըր-
ջտնները. Հատկապես տուժում է Վասպուրականի և Քաջբերունիքի բնա կչու­
թ յունը։ Անդրադառնալով ա յդ դեպքերին Դավիթ գրիչը հայտնում է, որ Շ ա հ ֊
։։ոլխը « աւերեալ քա նդեաց բա ղում տեղիս, և զբաղումս գերեա ց, նաև յերկիբն
Վասպուրականի և Ք աջբերոլնո յ ' կին և տղայ ոչ մնա ց, ա յլ զա մենա յն առեալ
ս։ ար ալ ի Սամըրղընդ»՛3։
х1430 թ . գարնանը կարա-կո յուն լոլների պետության գահը հանձնելււվ
Իսքանդարի եղբա յր Ա բոլ-Ս ա յիդին, Շահռոլխը վերադարձավ Սամսյրզանդ:
’ Այս ղորաշարժերի ու ասպատակությունների ընթա ցքում ժողովուրդն
ստիպված էր ծվարել անմատչելի լեռնա ծերպ երոլմ, փախչել իր բնա կա վա յրե­
րից, երկիրը թողնելով ա նմշա կ։ Դրա հետևանքով 1431 թ . Հա յա ստա նում և.
Ադրբեջանոլմ սով է սկսվում, որն իր հերթին մարդկային մ եծ զոհեր է կլանում։
1431 թ. Իսքանդարն սպանում է իր Ա բոլ-Ս ա յիդ եղբորը և վերագրավում
գահը։ 1434 թ. արշավում է Շիր վան, որի ընթա ցքում նրա զորքերն ա նխ նա յա ­
բար ոչնչա ցնում են Շիրվանի զա րգա ցա ծ շերամապահության հիմքը' թթենի
ների ա յգիները։ Այնուհետև արշավում են «յա յն կ ո յս դրանն Դարբանդուя ( Դ ա ֊
ղըստ ա նյ. մեկ տարի մնում են ա յնտ եղ ու «սրախոդող առնելով զլեռնականս
Լ զդաշտականսյ> ետ վերադառնում7*։
Շիրվանշահ Խալիլուլլահի խնդրանքով 1435 թ. Շահռոլխը երրորդ անգամ

Տ ե ՛ս (ГԺԵ դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 326։
72 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 3 5 3 , 3 7 6 1 Ա ր տ ա ղի հ ա յկ ա կ ա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն մա սին ուշա գր ա վ
տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր է հ ա ղ ո ր դ ե լ Կ լա վ ի խ ո ն , որ ը 1 4 0 * թ ., որպ ես Ս պ ա ն ի ա յի թ ա ղ ա վ ո ր ի դ ե ս պ ա ն ,
ա ն ց ն ո ւմ էր Հ ա յա ս տ ա ն ո վ դ ե պ ի Ս ա մ ա ր ղ ա ն դ ( տ ե ՛ս Լ Հակոբյան, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , հա տ . Ա,
Ե րևա ն, 1932, էշ 114 — 1 1 6 )։
73 դԺԵ դա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա , էշ 4 1 9 1
74 Н*. Մ եծոփ եցի, էշ 1001 __ __________ _ _______ _
 Հ ս )յ մ ո ղ ո վ ր գ ի պ ա տ А ութ յա ն

պատերազմական գործողություններ է ծավալում Իսքանդարի գե մ ։ Բ*ամ ո ւ ր ֊

յս ն ն հ ր ը պաշարում են Երնջակի բերդը. Իսքանդարը փախչում է պետուհ ան
արևմտյան շրջանները։ Ծանր վիճակ կ ստեղծվում հայ ժողովրդի համար։
Շւպւջ մեկ տարի նրանք ավերում ու հրո ճարակ են դարձնում անպաշտւղան
դյուզերն ու շեները, կողոպտում, գերում ու հավատափոխ են անում րնա կլոլ-
թ յա նը։ Շատ-շատերը թողնում են իրենց հայրենի օջախը և գաղթում ա յլ եր֊
կըրներ։ Բազմաթիվ հիշատակագիրներ նկարագրել են սրտաճմլիկ այս դեպ­
քերը. Աստվածատուր գրիչը, Կոտայքի Արծնի գյուղից, հայտնում է, որ Շ ա հ ֊
ռոլխը իր « անգութ, և ա նագորոյն, և \սյնոգորմ, զորքերով անասելի սյվեո ած
ի վերա յ աշխարհիս Հ ա յո ց ։ Ջի զոր որով կոտորեաց, և զոր անողորմ գերի վա-
րեաց և կորոյս, և զոր սովամահ եզան, և զոր մահն տարաւ, և ղորս դա յլք և
գազանք կերան և պատառեցին, և մնացեալքն այսր և անդր վւախեան բնաջինջ
և մտին յաշխարհն Վրացа7”։
Ադալի դատարկվում կ Սյունյաց եբկիրրւ Բեշքեն Օրբելյանը 6000 տոլն70-
հայ բնա կչությա ն գլուխն ա նցած, դիմագրերս/ Շահււոլխին, անցնում կ Լոոի,
ո ր կալվածքներ կ ստանում Վրաց Ալեքսանդր թա գա վորից7'ւ
Շահռուխն այս անգամ ևս վերջ չի տալիս կա րա ֊կ ււյոլնլոլնևրի իշխանու­
թ յա նը։ Իսքանդարի Ջհանշահ եղբա յրը հնսոլանղվում կ Շահռոլխին և ստա­
նում դահը• 1436 թ ■ գ՛արնանը թ ամուր յա նները վերադառնում են Խորասան։
1'սքանգ.աբր իր պետության արհմտքան շրջաններում ւդատրաստոլթյուն-
նեբ կր տեսնում իշխանությունը վերստին գրավելու։ նա վւոքրաթիվ ուժերով
հաջող մարտեր է մղում աղ-կոյունլուների դեմ։ 1435 թ. մի ճակատս/մարտում
սպանում կ Կ ա րա ֊Յ ուլոլք Օսմանին ու բարձրաստիճան շատ գործիչների, ա յ ֊
նոլհետև. արշավում Սեբաստիայի, Բ՚ո խ տթի, հա րբ երգի ու Ղերջանի շրջաննե­
րը և կազմակերպում հայ բնա կչությա ն բււնագադթ՝ Այրարատյան և Սյունյաց
նահանգների նոսրացած բնա կա վա յրերում նրանց վերաբնակեցնելու նպ ա տ ա ֊
կով։ ճանապարհին ցրտից ու սովից մեռնում է 700-ի ց ավելի մարգ78:
1437 թ . Իսքանդարը բա խ վեց Ջհանշահի հետ և սկզբից որոշ հաջողու­
թյուն ուն ե ց ա վ 9, բ ա յց դրությունը շուտով փ ոխ վեց։ Իսքանդարի հրամանա­
տարության ներքո գործող զորախմբերը, հոգնած ու ձանձրացած հարատև
պ ատերազմներից, լքեցին նրան ու անցան Ջհանշահի կողմը։ Իսքանդարը
պատսպարվեց Երնջակի բերդում* պայքարը շարունակելու վճռա կա նությա մբ,
բ ա յց սպանվեց իր Շ ահ-Կոլբադ որդու կոգմից*0։
Եվ սակավ ժամանակով, ինչպես Հաղորդում կ Թովմա Մ եծոփեցին, խ ա ­
ղաղություն տ իրեց, որովհետև Իսքանդարի կենդանության օրոք, Խորասանհց
սկսած մինչև Եգիպտոս, երկիրը վրդովման և ալեկոծման մեջ էր, և միա յն նրա
մահվանից հետո հպատակ ժողովուրդները շունչ քա շեցին։

75 «Ժ Ե գա րի հի շա տ ա կա րա ններս, Ա, էջ 485։
76 Թ. Մ եծոփ եցու պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յա ն մ ե ջ ա սվա ծ է. «ա ւե լի ք ա ն цИО.ООО
ք ր ի ս տ ո ն ե ա յ տ ուն ս а որ գ ր չա գ ր ա կ ա ն ա ղ ա վ ա ղ ո ւմ է ա ն շո ւշտ / Մ ա շտ ո ց ի ա ն վա ն Մ ա տ ե ն ա ղ ա ր ա ֊
նի բ ո լո ր ձ ե ռ ա գ ր ե ր ը տ ա լի ս են «ա ւե լի ք ա ն զՏԷՌ» ( 6 0 0 0 ) , ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ք ը , որ ը գ տ ն ո ւմ ենք նա և
Ղ• Ա լիշա ն ի մոտ ( տ ե ՛ս « Ս իսա կա նа , Վ ենետ իկ, 1 8 9 3 , էշ 9 6 )ւ
77 Տ ե ՛ս Թ. Մ եծոփ եցի, էջ 1 1 7 — 1 1 8 , «Ժ Ե գ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա , էջ 4 6 6 — 4?Ո ւ
Տ ե ՜ս И*. Մ ե ծււփ ե ց | 1 | էջ 1 0 5 , «Ժ Ե գ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էջ 4 8 6 1
/ք) ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց մի հ ի շա տ ա կ ա գ ի ր ա ս ո ւմ է ն ո ւյն ի ս կ , որ о Սք ա ն գ ա րն գա րձա ւ և փա*
ի ՚ո յ ց գ ե գ ր ա յր ն և նս տ ա լ ի թ ա ի ւտ ն » (« Ժ Ե գ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էջ 4 8 4 ) ։
80 Տ ե ' ս «Ժ Ե գա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա, Ա ո ա ջա բ ա ն , էջ XXX։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I ղ ա ր Լ ր ի ս ւ % էյ

Ջհանշահն իշխ եց մինչև 1 4 6 ? թ ., նրա օրոր, 1441 թ. հայ եկեղեցու

կյա նքում տեղի ունեցավ կարևոր մի իրադարձություն։ Կաթողիկոսական աթո-
հը, դարավոր դեղերումներից հետո, վերահաստատվեց Հայաստանի կենտ րո֊
նոսԸ Վաղարշապատ (Էջմիա ծին) քա ղա քում։
Աթոռի Էջմիածին տեղափոխվելու գաղափարն արծարծվել Էր X I I I դարի
վերջերից. երր Հռոմկլա ն հա յ կաթողիկոսների երկդարյա նստավայրը, գրա­
վեց ու ավերեց Եգիպտոսի սուլթան Մ ելիք. Աշրաֆը (1 2 9 2 ), Այդ գաղափարի
արտահայտություն պետք Է համարել Ատ. Օրբելյանի «Ողբ ի սուրբ կաթուղի-
ԿԷն» պ ոեմը, որի մեջ հեղինակը բաղձանք է հայտնում էջմիա ծնում վերա­
կանգնված տեսնել «ղա թոռ թագաւորին և զգաւազան պատրիարգին»։ Կաթո­
ղիկոսական աթոռը մա յր հայրենիք տեղա վախելու նպատակով որոշակի ք ա յ-
քեր են կատարվում Հովհան Որոտնեցու (մ հ . 1386 թ .) կողմից, որը, ինչպես
հաղորդում է Գրիգոր Տա թևա ցին, ծրսւղրել էր Գանձասարը դարձնել հայ կ ա ֊
թււղիկոոության կենտրոն, հաշվի առնելով, անշուշտ, այն հանգամանքը,' որ
այդ Վ'Անքը, հնավանդ կաթ ուլիկս սակ ան իր աթ ուլով, համեմատաբար ապսւհով
պայմանների մեջ էր Հա ս ա ն ֊ Ջ ալա լյա ն ֆեողալսւկան ղերղասաանի իշխանու­
թյա ն ներքո*՝։
Աթոոի տեղաէիոխման հարցի լուծումն առավել հրամայական դարձավ
1426 թ. հետո, երր Կիլիկյսւն Հա յա ս ո, ան ի վերջին հայ իշխանավորը' Կոս-
I I ։ ան ղին անունով , անկարող լինելով դիմաղրավել Եղիւղտոսի Մոլղաֆար ս ո ւ լ֊
թանի հարձակմանը, բաղմահաղար արտագաղթողների գլուխ անցած թողեց
Սիսը և ապաստան գտավ Կիպրոսոլմ։ Անվանի պատմաբան Մ• Օրմանյանը
իրա վամբ նկատում Է, որ «ա յլևս պատճառ մըն ալ չկար, որ հայրապետական
սւթոռը յուր պանդխտությունը շարունակեր, որուն միակ արդարացումը ազ-
դալին քաղաքական իշխանության Վաղարշապաաե դուրս եղած ըլլալն Էր»*, ւ
1431 թ . Էջմիածնի վանքը տնտեսապես ամրապնդելու և կաթողիկոսական
աթ.ոռանիստ դարձնելու նպատակով, Սյունյա ց իշխան Բեշքեն Օրբելյանի որդի
Ռոլսաամը, որն Իսքանդար Կարա-կո յոլնլոլի ամեն ամ երձավոր խորհրդական­
ներից Էր ու, թերևս, նշանակվել էր Այրարատյան երկրի կողմնապետ, վաճառ-
վ-ի անվան տակ էջմիա ծնի վանքին է նվիրում յո թ խոշոր գյուղեր (Վաղարշա­
պատ, Օշական, Բաթռինջ, նորադավիթ, Աղավնատուն, Բ ՚ե ղենիս֊Ք իրա ջլի և
Մուղն ի յ ՏՅ։
Կաթողիկոսական աթոռը էջմիա ծին փոխադրելու գործը նախաձեռնողնե­
րը, անշուշտ, փ ա յփ ա յում էին քաղաքական որոշ հեռապատկերներ։ Այրարատի
կենտրոնում վերահաստատված հայրապետական աթոռը համահայկական
կենտրոնի դեր ստա նձնելով, ինչ-որ չա փով շաղկապելու էր հա յ ժողո,Լրդի
տարբեր բռնապետական իշխանությունների տակ հեծող հատվածները և հող
էր նախապատրաստելու երկրի անկախության վերականգնման համար։ Ա յս­
պիսի հույսեր կարող էր փ ա յփ ա յել Ռուստամ Օրբելյանը, որը պաշտոնական

81 Տ ե ՛ս *1 т . Տ ա թ և ա ց ի , Բ ա նք գ ե ղ ե ց ի կ և յէ յմ պ իտ ա ն ի վա սն ա թ ո ռ ո յն Ա զ թ ա մ ա ր ա յ, Մ ա ֊
տ են ա գա րա ն զ ձեոա գիր Л5 4 6 6 0 , էք 1 9 9 ր — 200րւ
82 Մ . Օ ւ՚է քա նյսւն, Ա զ գ ա պ ա տ ո ւմ , մ ա ս ն Р, Պ ո լի ս , 1 9 1 4 , էշ 2 0 9 2 .
83 Տ ե ՛ս Հ. Ф ш ф ш щ ш Ь, Մ ի է ւ Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն կ յա ն ք ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի ց
(« Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր » , 19ՏՏ, -V 8 , Կւ 83 — 1 0 Ր )։
40 Հս էյ ւհււրււքր ւքի ււրւ)աւէաքկուն

փաստաթղթերում մեծարվում Էր (ГՎեհանձնյա ամիր և իշխան, մեծափառ,

աղնվաշուք, բարձրաստիճան, բարձրագույն վստահելի ծաոա ե. ամենաաղնիվ
վեզիր, նորին կայսերական մեծության Սուլթանի մ տ երիմ .. .X) բարձրագոչ
տիտղոսներով^ ։
Մեծ Էր լինելու հայ եկեղեցու միասնական կենտրոնի դերը նաև հարե֊
վան և հեռավոր երկրներոլմ ստեղծված հայկական գաղթավայրերի միջև մ շ ա ֊
կոլթային ու գաղափարական կաւղեր հաստատելու, ուսումնական կենտրոններ
հիմնելու և հայրենի միջավայրից կտրված ու ցրվա ծ հայ զանգվածներին ա ղ ֊
գային ավանդույթներով շաղկապելու գործում։
Էջմիածինը հա յ եկեղեցու կենտրոն դարձնելու գաղափարին համակիր Էին
հայ ժողովրդի լա յն շրջանները, որովհետև Սսի կաթողիկոսներն ու նրանց կոդ-
‘ԴՍ Կարգված եկեղեցականները կեղեքում Էին ժողովրդին։ Նրանք հոգևորա­
կան Էին ձեռնադրում միա յն նրանց, ովքեր «տեարք Էին ընչից» որովհետև
« արծաթով տային զշնորհս հոգւոյն սրբոյձ/է Միևնույն թեմի վրա երբեմն նշա­
նակվում Էին 3, նույնիսկ 4 եպիսկոպոսներ, որոնք «ի վերա յ միմեա նց յա րու­
ցեա լ, զանօրէնս և զանհաւատս և զսուտ քրիստոնեայս բարեկամս արարեալ
գա յթա կղոլթեա մբ զաշխարհս մեր կործանեցինս։ Եպիսկոպոսներից շատերը
շվայտ ու անբարոյական կենցաղ ունեին, «ա նա ռա կութեա մբ և ա րբեցութեամբ
ք» պիղծ վարոլք շրջէին» և դրամով գնած լինելով իրենց պաշտոնը միջոցի
առջև կանդ չէին առնում հնարավորին չափ կարճ ժաման ակում հարստություն
դիզելու համար8օ«
1441 թ . Թովմա Մեծոփեցու և Հովհաննես Կոլոտիկ Հերմոնեցոլ նախա­
ձեռնությա մբ էջմիա ծնում գումարվում է մեծ ժողով, որին մասնակցում են 12
եպիսկոսլոսներ, 18 վարդաւդետներ և. 30 0 -ի ց ավելի քահանաներ, կալվածա­
տերեր, ձեռնավորներ, տանուտերեր և «բա զմութիւն ժողովրդեան])։ Այրարատ-
լան նահանգի կառավարիչ Յա ղուբ-բեկը, որ, անշուշտ, կատարում էր Ջհա ն­
շահի հրահանգը, նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում ժողովականների հա­
մար, նրանց «փողով և թ մբկով և ղուռնովа Երևանից ճանապարհ են դնում
էջմիածին88ւ
Ժողովականները բա ժա նվա ծ էին երկու ուժեղ խ մբա կցությա ն' Վասպոլ-
րականցիների և Սյոլնեցիների, որոնցից յուրաքանչյուրը ձգտում էր կաթողի­
կոսական գահին բա զմեցնել իր թեկնա ծուինւ Երկար վեճերից հետո ընտրվում
է չեզոք մի անձնավորություն' Կիրակոս Վիրապեցին։ Սակայն երկու տարի
չա նցա ծ' 1443 թ ., նա արտաքսվում է, և Սյունյաց խ մբա կցությա ն կողմից կա ֊
թոդիկոս է հռչակվում Գրիգոր Մակվեցի Ջ ա լա լբեկյա նը, այն հոգևորականը,
որի անունով հենց 1431 թվականին ձևակերպված էր էջմիածնի վանքի 7 գյո ւ­
ղերի կա լվածագիրը։
Այսպիսով, 1441 թվականին, շուրջ հազարամյա դեգերումներից հետո,
էջմիածինը կրկին դառնում է հայ եկեղեցու գերագույն պետերի աթոռանիստ
կենտրոն։ Ինքնուրույն պետականությունից զրկված հայ ժողովրդի համար այդ
քա յլը զուրկ չէր քաղաքական նշանակությունից և, ինչպես առիթ կունենանք
տեսնելու, համազգային կազմակերպություն դարձած էջմիածնի կաթողիկոսու­
թ յունը, մանավանդ X V II դարի կեսերից, խոշոր դեր կատարեց ա ղա տ ա գրա ֊

М Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 861
85 Տ ե ՛ս Ւ. Մ եծոփ եցի. Յիշա տ ա կա րա ն, էշ 51 — 6 1 1
ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էք 68։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 41

կան գաղափարների արծարծման, ժողովրդի կենսունակ ուժերի համախմբման

ասպտրեղոսք ։

Ջհանշահի գահակալության տարիները ժամանակակիցները համարում են

նաե ծանր հարկապահանջության ու կեղեքման տարիներ, նշելով միաժամա­
նակ, որ.նա խաղաղարար կամ խաղաղասեր թագավոր կր, Այգ մասամբ ճիշտ
կ. Կենտրոնական Հայաստա նի շրջանները, շուրջ քառորդ գար, զերծ մնացին
խոշոր ղորաշարժերից ու պատերազմական գործողություններից, Բայց Ջհան­
շահի ժամանակ ևս պատերազմներն անպակաս էին, մանավանդ վրաց տիրա­
պետության տակ գտնվող Հյուսիսա յին Հայաստանի շրջաններում, ինչպես
և աղ-կո յունլոլների և կարա -կոյոլնլուների պետության սահմանամերձ գա ­
վառներում։
1440 թ • Ջհ անշահ ր 20 հազարանոց բա նակով արշավեց Վրաստան ու դրա ֊
վեց եվսլիսր։ ԺամաԱակակից մի վարքադիր ա յդ մասին գրում է. «Եւ նոցա
ևրթես-լ ի քաղաքն Տփխիս քան դեցին, աւերեցին և զքաղաքն հրոյ ճարակ
տուին, զա մենա յն եկեղեցիս ի հիմ ան ց տ ա պ ա լեցինք1։ Վրաստանի հ ա ր ա վա ֊
յին շրջաններում Ջհանշահը կոտորել տվեց մոտ 8 հազար և գերեվարեց ավելի
րան 9 հազար մարդ' հա յ ու վրացի№։
Այնուհետև Ջհանշահը պաշարում է Սամշվիլդե հայաբնակ սլարսպապաս։
րաղաքր և շուրջ երկու ամիս կռվելուց հետո խ ա բեութ յա մբ գրավում ա յն։
Կարա-կոյունլուները դաժան հաշվեհարդար են տեսնում բնա կչությա ն հետ։
Երեք հազար մարդ սպանվում է ու դլխ ա տ վոլմ, 1664 դանգերից 3 բուրգ է
կիտվում, գերվածների թիվը 9 հագար է հաշվվում*9,
1442 թ . Ջհանշահ ը Շա մբոյա ն քրդական ցեղի ամիրներից գրավում է Մո-
կաց աշխարհում գտնվող Զոևլ անառիկ բերդն ու Ջռւլա մերիկը, իսկ 1446 թ.
արշավում է Իրաք և գրավում Բադդադը։
1450 թ . Ռուստամ Բ՜ա րխա ն֊օ ղլու հոամանատարությամբ գործող 60
հազարանոց բանակր արշավանք է սկսում աղ-կո յոլ՚Տւլուների դեմ։ Կ ա րա -կո֊
(ունլոլները գրավում են Եր զնկա ն, Կամախի շրջանից գերում 10 հազար
րնա կչոլթյուն, ավերում Դերջանը, Բաբերդը, Կեղին, Սատաղը և ա յլ շրջան­
ներ։ Այնուհետև փորձում են գրավել նաև աղ-կո յուն լուն երի կենտրոնական
քա ղաքները' Ամիդը, Արզնին ու Մ ե ր դ ի ն ը Փ ո փ ո խ ա կ ի հաջողություններով
թշնամի կողմերի միջև մարտեր են տեղի ունենում մինչև 1453 թ . գարնան
ամիսները, երբ Ա ղ-կոյոլնլոլ Ջհանդիրի և Ռուստամ Թարխան-օղլոլ միջև
կնքվում է հաշտություն, որով կարա-կո յունլուները ավե/ի են սրում Ա ղ -կ ո ֊
յունլու երկու եղբա յրների' Ջհանգիրի և Ու զ ոլ ն֊ Հ ա ս ան ի միջև սկսված գահւս-

87 հ ԺԵ դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա, էշ 507։
88 Գ ե ր վ ա ծ ն ե ր ի ու ս պ ա ն վ ա ծ ն ե ր ի թվի մա սին մեր ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ տ ա ր բ ե ր տ վ յա լն ե ր են
գ ր ա ն ց վ ա ծ ։ Վ ե ր ո հ ի շ յա լ տ վ յա լն ե ր ը ս տ ա ց ե լ ե ն ք մ ի շա ր ք հ ի շա տ ա կ ա ղ ի ր ն ե ր ի ( տ ե ՜ս « ԺԵ դա րի
հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր а , Ա , էշ 5 0 4 , 5 1 4 , 5 3 2 , 5 4 6 , 6 4 4 և ա յլ ն ) և Թ. Մ եծոփ եցու (է շ 1 2 0 ) հա ղոր­
դա ծ թվա կա ն տ վ յա [ն ե ր ի ք ն ն ո ւ թ յա ն ու հ ա մ ա դ ր ո ւթ յա ն ճա նա պ ա րհով։
89 Տ ե ՛ս Թ . Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էշ 1 2 0 , Կ ի ո ս կ ո ս Թանաս 1,г. ձ ե ո ա գ ի ր № 1 3 8 2 , էշ 3 0 6 բ , « Մ ա ն ր ժ ա մ ա ֊
ն ա կ ո ւղ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր », Բ , Ե ր և ա ն , 1 9 5 6 , էշ 5 1 4 , «Ժ Ե դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 5 0 8 , 5 1 4 —
5 /5 , 532։ Ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը լե ն մ ի ա բ ա ն ո ւմ ղ ո հ ե ր ի ու գ ե ր ի ն ե ր ի մա սին թվա կա ն տ վ յա լն ե ր
Հ ա ղ ո ր դ ե լի ս ։
5° Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Աէ Էշ 6 4 6 , Բ , Էշ 3 , 3 1 ։
Հ 'ձ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կալական պայքարն ու երկպառակությունը' զորավիգ դառնալով ՋՀանգիրին,

սւյս կռիվներր, սա/լայն, նոր շրջաններ զավթ ելու առումով, օգտակար չեն
լինում կա րա- կո յուն լուն երի Համա ։
ՋՀ ան շա Հը թա մուրյա ն Շ աՀռուխի վասալն Էրւ ճաշակած լինելով թ ամուր*
յա նների ռազմական ուժի զորությունը ՇաՀռոլխի և Իսքանդարի միջև տեղի
ունեցած տևական բախումների տարիներին, նա ան Հնազանդության նշաններ
ցույց չէր տալիս, քանի դեռ կենդանի էր Շահռուխըւ Դրությունը փոխվեց վեր­
ջինիս մաՀվանից (1 4 4 7 թ Հ ե տ ո ։ Ուլուբեկի կարճատև թա գավորության ժա ­
մանակ թամուրյան գաՀր դարձավ կռվախնձոր, տեղի ունեցան դաՀակալական
բա խ ումներ, որից օգտվեց քոչվորական ցեղերի ավագանին։ Երբեմնի Հզոր
թամուրյան պետության ռազմական ուժերը ջլա տ վեցին։ Օգտվելով ստեղծված
քաղաքական խառը վիճա կից, ՋՀանշաՀը նվաճողական պատերազմ սկսեց
նաև Արևելքում։ 1453 թ . սկղբներին 2 00 Հազար Հեծելա զորով ներխուժեց
Բ՛ամուրյանների տիրույթները և, լուրջ դիմադրության չՀանդիւդելով, ղրավեց
Պարսկակտն 1’րաքն ու ՖարսիստանըՀռ։ 1455 թ . արշավեց Րադղադ, որտեղ
իշխում էր իր եղբորորդիներից մեկր. այսւոեղ կոտորեցին 60 Հէսղար մարդ և.
ՏՕ Հազար ջորեբեռն ավար Հավւշսւակևցին<ռէ
Բաղ դաւլից ետ դառնալու ճ տնասլարՀին Զ Հ ա նշոՀն անցնում Է I' ուղեշի,
Մուշի ու Խլաթի շրջուններով և. ավերա ծությա ն ղործոլմ ա յդ վայրերու մ , ղե­
րում 1500 Հա յ 341
՛Հազելով ա։դստամրական տրամադրությունները Բաղղաղում (ւ Բաղեշի
քրդական ամիրության սաՀմաններում, ՋՀտնշաՀը 1457 թ . սկսում Է արևելյան
երկրորդ խոշոր արշավանքը։ Այս անգամ նա խորանում Է դեպի արեելր և
ղրավում թա մուրյա ն տ իրույթներից Հա մ ագանը, Ռ եյը, Ղաւլվինր, Գիլանը, 1ս։ւ֊
րտոտնր։ 1458 թ . պարտոլթյան մատնելով թա մուրյա ն գտՀի Հավակնորդ
Մ ի ր ղ ա ֊ւ ՚բ ր ա Հի մ ի ն , ՋՀանշաՀը մտնում Է Հերա թ։
նվա ճա ծ ա նծա յրա ծիր երկրները տևական ժամանակով իրենց ձեռքում
պահելու Համար կա րա -կոյունլուները չունեին անՀրաժեշտ ուժեր։ Շուտով
թամուրյան պետության մեջ դադարում են գաՀակալական կռիվները, սուլթան
Ա րու֊Ա ա յիդը գրավում Է իշխա նությունը և պաՀանջում ՋՀա նշա Հից' Հրաժար­
վել նվաճած երկրամասերից։ ՋՀա նշաՀը, որ ա յգ օրերին լուր Էր ստացել իր
Հա սա ն֊Ա լի որդու գլխ ա վորությա մբ ծա գա ծ ա պստամբության մասին, Հրա­
ժարվում Է արևելյան նվա ճումներից։
ՋհանշաՀի բա ցա կա յությա ն ժամանակամիջոցին Հա յա ստա նում խառնակ
դրություն Էր ստ եղծվել։ Աղ-կո յուն լու Ոլ զ ո լ ն ֊ Հ ա ս ան ը պարտության Էր մատ­
նել կարա-կոյոմւլուների իր դեմ մարտնչող զորա խմբին. պատերազմում
սպանվել Էին Ռուստամ Ւ ա ր խ ա ն ֊օ ղ լի նշանավոր զորավարը և շատ ա յլ Հրա­
մանատարներ։ Հա ս ա ն֊Ա լին Հոր դեմ ապստամբություն բարձրացրեց Հենց

91 Տ ե ՛ս «Ժ Ե դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Բ, Ե րևա ն, 1958, Էշ 311

92 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 3 5 , 1 3 1 , 1 7 2 1

« Տե՛ս V. М Ш гБку, ,11հՅո-տ1ւՅհ ф а г а - д о у и п Ы а Ы հ1տ Р о Ы г у , 1 9 5 4 , X V I ,

ղա րի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ր , էք 8 1 ։
Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 8 1 ։ Ջ հ ա ն շ ա հ ը Բ ա ղ եշի ա մ ի ր ո ւթ յա ն դ ե մ կ ո վ ի կր դո ւրս ե կ ե լ ն ՚ս և
չո ր ս տ ա ր ի աոաշ. մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ի ր ա ս ո ւմ Է. а Եւ Я ( 1 4 5 1 ) թ ի ւն (Ջ հ ա ն շ ա հ ը ) ղ Ղ լա ք !ա յ երկ իր ն
և ղԲ ա ղիշուն ա րա ր գ ե ր ի և գ ե տ ի ն , վ ա յ հ ա զ ա ր բ ե ր ա ն , որ զ ա յս խ ը ղ ճ ե ր ը ս տ ե ս ա ք ա չօ ք մ ե ր օ ք
ի ժա մա նա կիս մ ե ր ո ւ մ յ> ( էՄ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր I , II, Էշ 5 1 5 ) ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 43

ա յս խառԱակ օր հրին ։ նրան միացան Ջհանշահի կողմից բանտարկված մի

շարք անհնազանդ ցեղապ ետեր ու զորահրամանատարներ: Ղրանցից Ղ լ ի ձ ֊ Ա ժ ֊
լա նր, որ Վանի կառավարիչն էր եղել, Վանը վերադրավելու անհաջող փորձեր
կաաայւեց //. ((արայէ շատ աւեր և. թ ա լա ն»յ '։ Գլուխ Էին բարձրացրել նաև Ри/ դ ե ֊
’հԻ ՔՐդերը» Ռոժակ ( Ռուղակի) ցեղի ավագներից մեկըճ Սև ի դ ֊Ա լի ն , իր հ ր ո ֊
սակհերով փորձում Է լա սա ան ավերով ներխուժել Ախթամար « զամենեսեան ի
սուր սուսերի մաշելու» ե. ((ղսրրութիւնս դերի վարելու» մտ ա դրությա մբ: Ա խ ֊
թ ամարի՚-!Էաբարիա I I I քաջարի կաթողիկոսը իր զինական ուժերով դուրս Է գա -
լիս նյւա դեմ, գրավում լա սա ան ավերը ե. փրկում Ախթ ամ արը կողոպուտից:

. Ա.խլ»(սւքւսր կ ЧЧ И * և վ«*1ւյւր

Առնելով Ջհանշահի գա լստյան լուրը և տեղեկություն ստացած լինելով նրա

անձի դեմ ււլատրա ստվող մ ահա վարձի մա սին, Զ աք ար ի ա կաթողիկոսը ընդա ­
ռաջ Է դնում փադիշահին, Խոյ քա ղա քում հանդիպում նրան և. լուր տալիս ա ն ֊
ցա ծ ֊դ ա ր ձ ա ծ ի ու (Հ աշխ արհի ավերմա ն» վերա բերյա լ։ Ջհանշահն արշավում կ
իր ո՛րդու վրա և 1495 թ . ճնշում կ Հ ա ս ա ն ֊ Ալու գլխա վորա ծ ապստամբու­
թ յունը96*
Զաքարիա կաթողիկոսն ու նրա ընտանիքը ներկա յա նում Էին որպես Գ ա ֊
գիկ Արծրունի թագավորի սերունդ։ Զաքարիան ձգտում Էր իր կաթողիկոսու-
թ յուն ը տարածել բովա նդա կ Հա յա ստ ա նի վյրա։ Ա յդ բա նը նրան հաջողվում Է
Ջհանշահի օժա նդա կությա մբ։ Էջմիածնի կաթողիկոսությունը և Լուսավորչի
աջը էիա դի շահ ի հա ճությա մբ հանձնվում կ ((թագավորազն» Զամարիային։

уГ’ «Ժ Ե գ ա ր ի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Բ , Էշ 1 1 7 , « Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ս , I , Էշ 1 4 3 1
Տ ե ՜ս «Ժ Ե գա րի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Բ, Էշ 173։
 44 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ա ք/յո ւն

Դառնալով Ամենայն Հա յոց կաթողիկոս, Զաքարիան սկսում է միջամտել

նաև երկրի քաղաքական ղործերին։ Հ աս ան ֊ Ալոլ ապստամբությունը ճնշելո-ց
Հետո, հավանաբար 1461 թ ., Ջհանշահը 12 հազարանոց հեծելազոր Է ուղար­
կում Բաղեշի անհնազանդ ամիր Շ ա ր տ ֆ ֊բ ե կ ի դեմ97, Կա ր ա ֊ կո յուն լուն երր պա­
շարում են Խլաթի բերդը և, ինչպես հաղորդում Է Բ՚ռ լմաշահ հիշատակագիրը,
« բա ղում աւար ի մի ժողովեալ նստան ի վերա յ բերդին (Խ լա թ ա յ), և նեղկին
առնեք զնա. և զնոյն հանդերձեալ կին առնել ի Բազէ շ և ի Մուշ, ի Խութ և ի
մասունք և յա մենա յն գաւառսն նոցաս։
Ինչպես միշտ, այնպես էլ այս անգամ պատերազմական գործողություն­
ներից հիմնականում տուժում են Բաղեշի ամիրության անպաշտպան գյուղե­
րըւ Զաքարիա կաթողիկոսը հաշտարարի դեր է կատարում թուրքմեն գահա­
կալի և քուրդ ամիրի միջև։ Ստանալով Ջհանշահի հավանությունն ու հանձնա­
րարականը, ճեպում է Բաղեշ ու համոզում Շ ա ր ա ֆ ֊բ ե կ ի ն վճարել « կա յսերա ­
կան հարկըX և հնազանդություն հայտնել Ջհանշահին։ Հա մա ձա յնությունը կա­
յա ցվո ւմ է' հարկը Զ աքտրիայի ձեոքով մուծվում է գանձարան, Խլաթի պաշա­
րումը վերա ցվում է և « ժողովուրդն’ զհա յ և զտաճիկв աղատվում «ի դառն գե ­
ր ո ւթ ե ն է ն ,
1461 թ . Ջհանշահն արշավում է Շիրադ1 իր Փ իր֊Բ ոլդա ղ որդու ա պ ս տ ա մ ֊
ի՛ությունը ճնշելու. Անհնազանդ որդին պարտություն է կրում. Օգտվելով
Ջհանշահի բա ցա կա յութ յունից, կրկին քաղաքական ասպարեզ է իջնում Հ ա ­
սա),- Ալին, որ թափառում էր «զվերին կողմա մբ գաւառին Արարատեանս, Հա ­
վանաբար Գրիգոր Մակվեցի կաթողիկոսի կուսակից խ մբա կցությա ն սադրան­
քով Հասան-Ալին մտադրվում է «ը մբռնել ղմեծ պատրիարքն զտէր Ջւսքա-
րիայն և պահանջել ի նմանէ գանձս և ինչս а. Լուր ստանալով ա յդ մասին,
Զաքարիան, վերցնելով իր՜ հետ Գրիգոր կոլսավորչի աջը և հայ եկեղեցու
ավանդական ա յլ սրբություններ, գաղտագողի ճանապարհ է ընկնում Ա ղթ ա ֊
մար" ,
1463 թ . Զտքտրիա կաթողիկոսը թունավորվում է, հավանաբար, յո ւր ա յի ն ­
ների կողմից'00։ նրան հաջորդում է եղբորորդին' Ստեփանոս IV կաթողիկոսը
( 1 4 6 4 — 1 4 8 9 )։ Սրան, նույնպես կարճ ժամանակով, հաջողվում է իր ձեռքը
ձգել էջմիածնի կաթողիկոսությունը։ Ջհանշահի աջա կցությա մբ Ստեփանոսը
խորհում է նաև Արծրունյաց թագավորության վերականգնման մասին։ Գա­
հակալի. ընտ րությունը, անշուշտ, պետք է կատարվեր «թագավորազնս կա թո­
ղիկոսի մերձավոր ազգականներից։ Եվ ահա, 1465 թ • ամիր Գուռջիբեկի որդի
Սմբատը ( բարեմա սնություններից զուրկ մի անձնավորությունդ իր կաթողի­
կոս եղբոր կողմից օծվում է թա գա վոր։ Հա յոց այս վերջին թագավորի տիրա­
պետությունը տարածվում էր Աղթամար կղզու (որ ավելի մեծ էր, քան մեր
օրերում) և կղզու դիմա ց' ծովափին ընկա ծ մի քանի գյուղերի վրա։ Կղզու վրա
կար 600 տուն զուտ հայ բնա կչություն ունեցող մի փոքրիկ քաղաք, որի ուշա­
գրավ նկարագրությունը գտնում ենք XVI դարի սկզբներին Աղթամար ա յց ե ­
լած վենետիկցի մի վաճառականի ուղեգրության մեջ։ «Կղզու վրա, — գրում է
Նա, —կա մի փոքրիկ քաղաք երկու մղոն շրջագծով, քաղաքն ունի այնքան տա­
97 Մ . Չ ա մ չ յա ն ի ց ս կ ս ա ծ հ ա յ պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յա ն մեղ տ ա ր ա ծ վ ե լ է ա յն ս խ ա լ տ ե ս ա կ ե տ ը , որ
Ջ հ ա ն շա հ ի հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ն ա յս պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ի բ ր ե ղ ե լ է Ա ղ ֊կ ո յր ւ ն լ ո ւ Ջ ս ա ն դ ի ր ը ։
9® «Ժ Ե 1 ար ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Р, Էշ 174— 1751
Տ ե ՚ւ ւ ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 175— 176։
100 Տ ե ՛ս «Մ ա ն ր Ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր » , I, Էշ 1431
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 45

րա ծ/ոթյուն, чորրան կդդին։ Այս քադաքր կոչվում Է Արմենիկ, շատ բա զմա ­

մարդ Է 1ւ միա յն հա յ քրիստոնյաներն են բն ա կվում ա յնտ եղ, ա ռ ան ը որևէ
մահմեդականի. ունի շատ եկեղեցիներ, բոլորը հայ քրիստոնյաների պաշտա­
մունքի հ ա մ ա ր.,*։ Քաղաքի կամ կղզու դիմաց գտնվում է մի ծովա ծոց, հիա-
նալի մի դաշտով, որն ունի բա զմա թիվ դյուղերճ բնա կվա ծ հայ քրիստոնյա նե­
րով, կան շատ մշա կվա ծ հողեր ու գեղեցիկ պարտեզնելւ' ծառերով, որոնք ա ր­
տադրում են ամեն տեսակ պտուղ յ»101*
1 4 6 3 — 1465 թ թ . Ջհանշահը Ւրաքում պատերազմում էր Փիր-Բուդաղ որ­
դու դեմ, որը Շիրազից հետո կառավարիչ էր կարգվել Բա զդա դում և նորից
ա պ ստա մբել։ Այս ապստա մբությունը ճնշելուց և որդուն սպանելուց հետո
Ջհանշահ ր վճռական մարտի է նախապատրաստվում աղ-կո յուն լուն երի դեմ։
Աղ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերը, կարա-կոյունլուների հետ միասին,
Միշին Ասիայից ներգա ղթել էին Հա յա ստա ն X I I I դարի վերջերին, բնակություն
Հաստատել Ամիդի շրջա կա յքում և, ապրելով քոչվորական կենցաղով, շրջա­
գա յում էին մեծ շառավիղով ու հաճախ հայտ նվում Մալաթիայի ու Ս եբա ստ իա ֊
յի շրջաններում։ Աղ-կո յունլուների առաջնորդ Կարտ -3 ուլուք Օսմանըճ Բա­
յա ն դուր յա ն դինա ստ իա յից, 1398 թ^ գրավեց մի մ եծ երկրամաս' պատմական
Փոքր Հա յքը , ներա ռյա լ Երզնկա քաղաքն իր շրջակայքով, սակայն շուտով ա յդ
նահանգներն անցան օսմա նյա ն թուրքերի ձեռքը։ Օսմանը ( կամ Օթմանը)
դաշնակցեց Լանկ-Թամուրի հետՏ ընդդեմ սուլթան Р ա յա զիտ ի, և Թամուրից
ստացավ նախկինում նվա ճա ծ շրջանների կա ռավա րչությունը։ Մկրտիչ Նաղա­
շի Վարքի մեջ ասված է, որ պարոնաց պարոն շահ Օթման-բեկը տիրում էր
Լքի Խառան այ մինչև ի ծովն Պոնտոսին որ է Տրա պ իզոնյ)։ Մի ա յլ հիշատակա-
դիբ նրան կոչում է а թագաւոր ա մենա յն Միջագետաց3)։ Թամուրյանների և
ո,ղ-կոյունլու թուրքմենների գործա կցությունը խարսխված էր ամուր հիմքերի
վրա, քանի որ նրանց դեմ կանգնած էր ընդհանուր թշնա մին' կարա-կո յուն -
լուների պ ետությունը։
Կարա-կո յունլուների և աղ-կո յուն լուների հակամարտություններն սկիգր
առան XV դարի սկզբներից։ Թուրքմենական ազգակից ա յդ ցեղա խ մբերը բա զ ­
միցս (1 4 1 0 , 1 4 1 9 — 2 1 , 1 4 2 5 , 1 4 2 7 , 1 435, 1 4 5 0 — 1453 թ թ .) բա խ վեցին միմ-
(ա նցճ իրարից երկրամասեր գրավելու և բովա նդա կ Հայաստանի վրա իրենց
տիրապետությունը տարածելու համար։
1454 թ ,, երբ Ջհանշահը նվա ճումներ էր կատարում Արևելքում, Վանա
լճի հյուսիսա յին շրջանների վրա արշավեց Աղ-կո յունլու Ուզուն-Հասանը|02/
Այդ շրջանների բնա կչությա ն համար ստ եղծվեց ծանր կա ցություն, շատերը
սպ ա նվեցին, գերվեցին ու կողոպ տ վեցին103/ Հաջորդ տարիներին նույնպես
բուռն թափո վ շարունակվեց աղ-կո յունլուների և կարա-կո յունլուների հայ
ժողովրդի համար աղետաբեր մրցա կցությունը։ Ըստ որում Ջհանշահը, զինա ­
կան օդնոլթյուն ցո ւյց տալով ու սիրաշահելով Ուզուն-Հասանի Ջհանգիր եղ­
բորը, բորբոքում էր Բայանղուրի դինաստիայի պայազատների գահակալա­
կան վեճը, իսկ Ուզուն-Հասանը, իր հերթին, Ջհանշահի դեմ պայքարի էր

101 Հ,. Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա, էշ 3 0 0 — 3 0 1 ։
102 1 4 3 5 թ. Իսքա նդա րի կողմից Կ ա ր ա -Ց ո ւլո ւք Օ սմ ա ն ի ս պ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո, ա ղ -կ ո յ ո ւ ն -
լո ւն ե ր ի գա հն ա նցա վ Ա լի -ր ե կ ի (հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ ' Ս ո ւլթ ա ն -Հ ա մ ղ ա ) ձեոքը (1 4 3 5 —
5 3 ), իսկ 1453 թ. գ ա հ ա կ ա լե ց սրա ո ր դ ի ն ճ Ո ւզ ո ւ ն -Հ ա ս ա ն ը ։
103 $ ե ' Ա հ ԺԷ դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր X , Բ, էշ 39, 41։
46 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

գրդոամ Բաղեշի բա րդ ամիրներին ա. գահատենչ անհն ա էյ ան г/ ամիր ղ ա դ ա ֊

ներին։
Եվ ահա, նվաճումներ կա ա արեէով ք)ամա ր յա ն տիրույթներում ու վերք
տալով ներքին գժտություններին, 1467 թ. մա յիսին Ջհանշահը վճռական ար­
շավի Է դուրս գալիս աղ-կո յունլուների դեմ։ Նրա ղորքերր Ъանաւդ արհին ա վե­
րում ու կողոպտում են Բաղեշի ամիրության հայկական շրջանն երր։ «Արդ,
ի չուել ճանապարհի սորա, — գրում Է ժամանակակից մի հիշատակագիր, —
բա զում գաւառք աւերեցան և բնակիչք գաւառացն փախչէին ի յա յրս և ի ծերպ./
վիմա ց, սովալլուկ մեռա նէին։ Ել եկեալ եհաս ի գաւառն Տա րտ ւնոյ' ի դաշտն
Մշոյ, և անդ բա զում աւերս արարին զօրքն նորա »10*։
Նոյեմբերի սկ գբներին կարա-կո յունլուների մեծ բանակը հասնում է ճ ա -
պաղջուր, բ ա յց Ուզուն-Հասանը բռնում է նրանց առաջխաղացման ճանա-
պարհը' պաշտպանություն կազմակերպելով բարձր լեռների վրա։ Քոչվոր
ավագանու խորհուրդը որոշում է շարժվել դեպի Աղճաղալա' ձմեռելու, գար­
նանը Երզնկայի վրա յով պատերազմական գործողությունները վերսկսելու
մտ ա դրությա մբ։ Բանակը ճանապարհելով, Ջհանշահը երկու հազարանոց զո­
րա խ մբով երեք օր մնում է Սանճսւխ կոչվող վա յրում' որս անելու և զվարճա­
նալու համար։ Սակայն Ուզուն-Հասանը, որ ուշադրությամբ հետևում էր թշնա -
մու բանակի շա րժումներին, 10 հազարանոց զորա խմբով անսպասելիորեն հար­
ձակվում է Ջհանշահի կերուխումից հանգստացող թիկնապահ ղ ՚ր ք ի վրա և
գլխովին ջարդում բոլորին։ Եվ այսս/ես, 1467 թ . նոյեմբերի 10-ին տեղի ունե­
ցա ծ ընդհանուր սպանդի ժամանակ, իր մերձավորների հետ միասին, սպան­
վում է նաև 70-ա մ յա Ջհանշահը|0Տ»
Կարա-կո յունլուների հիմնական զինական ուժերը հեռու էին գտնվում
կորստաբեր ճակատամարտի վա յրից և չէին կորցրել իրենց մարտունակու­
թ յունը, սակայն Ջհանշահի սպանությունից անմիջաւդես հետո բռնի ա ժի ա
ահաբեկման զսպանակների վրա խարսխված նրա աշխարհտծտվա/ պետու-
թ յունը գահավեժ անկման դի մեց։
Հա յ ժողովրդի լա յն խա վերը, ճաշակած լինելով կարա-կո յունլուների
հարկահանության դառնությունները, շահագրգռված չէին բնա վ ա յդ դինաս­
տիայի դիրքերի ա մրա պ նդմա մբ։ Ընդհակառակը, շատ-շատերը իրենց տնտե­
սական վիճակի բա րվոքումն ու կրոնական ճնշումներից ազատագրումը /ր ս ֊
սյոլմ էին Ուզուն-Հասանի հաղթանակի հետ, սին հույսեր տա ծելով, ր լ։ նա
Ոպարիսպ ամուր է քրիստ ոնէիցя և աղատելու է իրենց գերությունից։
Ջհանշահի սպանությունից հետո Մակու բերդում բանտարկված Հասան ■
Ալին ազատ է արձակվում, պայւտության է մատնում գահը գրավել ցանկացող
Հուսեյն-Ալոսն' Իսքանդարի որդուն, և եռանդուն պատրաստություններ է տես­
նում աղ-կո յուն լուն երին դիմադրելու։ Դատարկելով արքունի գանձարանը և
առատ պարգևներ շռա յլելով, նա իր շուրջն է համա/սմբում մի մեծ բա նա կ10'՛:

^ Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1171։
Ա յս դեպ քերը գրա վել են բա զմա թ իվ հ ա յ հ ի շա տ ա կ ա դ ի ր ն ե ր ի ու ժա մա նա կա գիրների
ո ւ շ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը . տ ե ՜ս , օ ր ի ն ա կ , «Ժ Ե դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր Բ , էշ 2 7 1 , 333 և ա յլն , «Մ ա ն ր
ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր » , I , էշ 1 6 8 , I I , էշ 1 5 2 — 1 5 3 և ա յլ ն ։
106 Ա նա նո ւն մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ի ր Հ ա ս ա ն ֊Ա լ ո ւ հ ա վ ա ք ա գ ր ա ծ զ ո ր ք ի р ի լ1ր 1 0 0 հ ա զ ա ր է հա շ­
վ ո ւմ ( « Ե ւ գ ա յ ո ր դ ի Ջ ի հ ա ն շի ն Ա լի -պ ա կ ն ը ն դ դ է մ նո ր ա ՃՌ մ ա ր դ ո վ » ), իսկ Մ ովսես Ա րծկեցին*
2 0 0 հա զա ր («Հ ա ս ա ն Ա լի ն . . . կ ո տ ո ր ե ա ց զ հ ա ղ ի ն ա յն , ա յն չա փ ե րե տ պ ա րդեււ մ ւս ր դ կ ա ն , վ ա ս ն
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 47

Միաժամանակ, Հա յ ժողովրդի տիրող շերտերի համակրությունը շահելու նպա­

տակով, ոուրր Վար ղան անունով մի եկեղեցի է կառուցում Ծակվում™, Բայղ
Հապճեպ արված այս քա յլերը ապարդյուն են անցնում, 1468 թ. հուլիսի 2 ֊ ի ն ,
Մարանդի մոտ տեղի ունեցա ծ ճակատամարտում, Ո ւղոլն֊Հ ա սա նը 30 հազա­
րանոց զորքով, առանց մեծ ջանքի, պարտության է մատնում Կարա-կո յունլու.
վերջին փադիշահին, որովհետև զորքն ապստամբում է ու անցնում աղ-կո յուն-
լուների կողմը10*։
Հասան-Ալին յուրա յինների հետ միասին մազապուրծ ճողոպրում է և
ապաստան գտնում թա մուրյա ն սուլթան Արոլ-Սայիդի ( 1 4 5 2 — 1 4 6 9 ) մոտ, որը
արշավանքի է դուրս դալիս Ո ւզոլն֊Հ ա սա նի դեմ մ եծ հապաղումով։ 1469 թ .
ձմոանը թամուրյանների քա ղցից ուժասպառ զորքը բնաջնջվում է ա ղ-կոյոլն-
լոլների, Շիրվանշահ Ֆ ա ռուխ ֊Յ ա սա րի ( 1 4 6 2 — 1 5 0 0 ) և Սեֆյան Շ ե յխ -Հ ա յդ ա ֊
րի ( 1 4 5 6 — 1 4 8 8 ) միա ցյա լ զորքերի կողմից։
Այսպիսով, մեկ տարի ու մի քանի ամիս տևած հաղթական պատերազմ­
ներից հետո Ուզուն-Հասանը Աղ-կո յունլու թուրքմենների տիրապետությունն
է հաստատում աշխարհածավալ մի պետության վրա, որի բա ղկա ցուցիչ մասն
էր կա զմում նաև Հա յա ստ ա նը։

4 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Ա Ղ -Կ Ո Յ Ո Ւ Ն Լ Ո Ի Թ Ո Ւ Ր Ք Մ Ե Ն Ն Ե Ր Ի
Տ Ի Ր Ա Պ Ե Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ՏԱ Կ

Ուզուն-Հասանը, տ արբերվելով քոչվոր ցեղերի մյուս պետերից, որոնք

հիմնականում կողոպտում էին նվա ճվա ծ ժողովուրդներին, քաջ գիտակցում
էր իր տիրապետության տակ ընկա ծ երկրների քա յքա յվ ա ծ տնտեսության վե­
րականգնման և պետական գանձարանը լցնելու կարևորությունը։ նա միա ժա ­
մանակ ձգտում էր գրավել նորաստեղծ կա յսրությա ն մեջ բնա կվող նստակյաց
ժողովուրդն երի համա կրանքը. Հարկերի գանձման գործը կարգավորելու և
հարկահանության ժամանակ ֆեոդալների ու պետական պաշտոնյաների ան­
սանձ չարաշահումների առաջն առնելու նպատակով, Ուզուն-Հասանը անցկա-
ցրրեց իր պետության բոլոր շրջանների տնտեսական օբյեկտ ների մանրա-
կըրկիտ հա շվա ռում֊ա շխ ա րհա գիր և հրատարակեց հարկերի չափը սահմանող
ու հարկահանման սկզբունքները նշող օրենքների <гԿանուննամե» կոչվող ժո­
ղովածուն, որը երկար ժամանակ (մ ի ն չև X V I դարի վերջը) կիրառվում էր
Իրանում և Օսմանյան կա յսրությա ն արևելյան երկրամասերում։
. Այս միջոցա ռումները, սա կա յն, տևական արդյունք չտ վեցին և հպատակ
ժողովուրդների տնտեսական դրության մեջ էական բա րելա վում տեղի չունե­
ցա վ։ Չփ ոխ վեց նաև հա յ ժողովրդի իրավական գոյա վիճա կը։ Ուզ ո լն ֊Հ ա ս ան ի

ա յն բա զ ո ւմ ք ժ ո ղ ո վ ե ցա ն , քա ն զ ե ր կ ե ր ի ւր ը ն հ ա զ ա ր ե ա ն ս , տ ե 'ս հ ԺԵ դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր »,
ր, էշ 2 3 )։
107 1 4В 1 թ . Հ ա ս ա ն - Ա լի ն , որ հո ր դ ե մ ա պ ս տ ա մ բ ե լ էր ու կ ա ր ճ ժ ա մ ա ն ա կ ո վ գ ր ա վ ե լ ի շ խ ա ­
ն ո ւթ յո ւն ը , նոր ո գ ե լ էր տ վ ե լ Ա ր ճե շի ե կ ե ղ ե ց ո ւ գ մ բ ե թ ը , ե կ ե ղ ե ց ի կ ա ռ ո ւց ե լ Մ ա կ վ ո ւմ և շինա ­
ր ա ր ա կ ա ն ա յլ ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր կ ա տ ա ր ե լւ Ա յս փ ա ս տ ե ր ը խ ո ս ո ւմ են հ օ գ ո ւտ ա յն ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն ,
րր ն ա կ ա ր ա -կ ո յո ւն լո ւ ն ե ր ի պ ե տ ա կ ա ն կ ա ր գ ն ա մ ր ա պ ն դ ե լո ւ և ք ո չվ ո ր ց ե զ ա պ ե ս ւե ր ի ն ղ ս պ ե լո լ
նպ ա տ ա կով ս ի ր ա շ ա հ ո ւմ էր երկրի ն ս տ ա կ յա ց բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն ը ։
10* ո ժ ե դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Р , էշ 2 8 3 , 3 3 3 — 3 3 4 , в Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր » ,
II, էշ 1ՏՅ։
4 Տ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ւ1տւէանակ ևս շարունակվեց կրոնական ճնշումների սւ վան ։/սւկ ան քաղաքա­

կան ։։։թ յուն լ։։ Այս մասին բա զմա թիվ դրաոոլմնևր են արել ժամանակակից
Հիշատակազիրներըէ Այսպես, մի զրիչ հայանում Է, որ « Եկն Ուգուն-Հասանն
և Էսպան զՋհանշէն' որդի Ղարա-Ոլսոլֆին և զորդիքն իւր, և. նսւոաւ ի թախան
նորա, և եղև թասպոլթիւն (կրոնական անհանդուրժողականություն) յո յժ և՛ հա­
լածումն քրիստոնէից, և խափանեցին զհնչումն զանգակին, և քրիստոնեայք
նշանաւ շրջէին»՝03։ Իսկ Ստեփանոս Չմշկա ծա գեցի հիշատակագիրը ողր-ոտա-
նավոը է հյուսում հայ ժողովրդի ծանր վիճակի մասին.

Հարկապահանջն յա մէն տեղի

Քաշէ ծեծէ զազգըս Արամի.
Խընդրէ արծաթ \ ընտիր ոսկի
Յ ա յնմ , որ չունի փող պըղնձիւ
Կապուտ նշան եդ քրիստ ոնեա ց,
ԶԻ բաժանին յա նօրինա ց,
Զմեռեալն ի ցա ծ տանել ասաց,
Չուանով չափել զվիզս մա նկա նց. . . ։
Այլ և զհարումն զանգակի'
Զգուշակ փողոյն Գաբրիէլի
Ետ խափանել յա մէն տեղի'
Գեղ ’ ւ անապատ 'ւ ի քա ղա քի110։

Ուզուն-Հասանը, կենտրոնաձիգ ուժեղ պետություն ստեղծելու իր ծ ր ա ֊

գըրեըն իրագործելիս, բա խ վում է աղ-կո յունլուների երբեմնի դաշնակից Հա ­
րա վա յին Հայաստանի քուրդ ամիրությունների զինական ուժերին։
1470 թ ., Ս ո ւլե յմ ա ն ֊բ ե կ Բ ի ժ ա ն ֊օ ղ լո լ գլխավորած բանակը երկու ամիս
ապարդյուն պաշաըելով Բաղեշի բերդը, ստիպված է լինում վերադառնալ
Վան' ձմեռելու. « Քանզի քըրդերըն զօրացան, կորուսանել զնա կա մեցա ն» , —
ասում է Մովսես Արծկեցին111։ 1471 թ . արշավ անքը վերսկսվում է ավելի խ ո­
շոր ուժերով։ Ս ոլֆ ի֊Խ ա լիլ նշանավոր զորավարը Մուշում ուարտության է
մատնում քուրդ Քարիմ ա ղա յին, Սոլլեյման Բիժան-օղլին մեկ տարի հինգ ամի։։
սլաշարելուց հետո' 1473 թ. գրավում է Բաղեշի բերդն ու կոտորում քրգերին,
իսկ Բայանդուր-բեկը գրավում ու հնազանդեցնում է Խլաթի գա վա ռը։ Ա ղ -կ ո ֊
յունլուները հնազանդեցնում են նաև Բոլխտան երկրի ( Բոհտան-սոլ գետի հո­
վիտ ը) քրդերին, ապա, հետապնդելով նրանց, գրավում են նաև Ջեզիրեն։
Այս հաղթանակներից հետո միա յն Ուզոլն-Հասանն իր զինական ողջ ուժն
ուղղում է դեպի արևմուտք' աղ-կո յունլուների ամենաուժեղ ու վտանգավոր
ա խոյա ն' օսմանյա ն թուրքերի դեմ։
1402 թ . էանկ-Բ՜ամոլրից կրած ծանր պարտությունից հետո օսմանյան
թուրքերի կողմից նվաճվա ծ փոքրասիական երկրամասերի վրա վերահաս­
տատվեցին սելջուկյան մանր իշխանությունները, որոնք, սա կա յն, իրենց գո­
յությունը պահպանեցին միա յն 2 — 3 տ ա սնա մյա կ։ Օսմանյան դինաստիան
ուշքի եկավ Բայազիտ 1-ի անմիջական հաջորդ Մ ուհա մեդ1 Չելեբի սուլթանի
գահակալության տարիներին։ 1413 թ . արդեն նա միանձնյա իշխում էր Բալ-

109 «Ժ Ե գա րի հի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յօ, Բ, էշ 299։

I 1® ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 394։
111 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 26։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

կաններում և Փոքր Ասի ա յի արևմտյան նահանգներում, Սրա հաջորդ Մուրադ

П -ը կտրոգա)յավ ծնկի ,.երել սա մուրի կամքով ինքնուրույնություն ստացած
"եք/ուկյա ն մանր իշխ ա նությա նն երին (բա ցա ռ յա լ Ղարամանիայի, որր շա-
րանակԼը պայքարը և դիմա ցա վ մինչև 1470-ա կա ն թվա կա նները),
հուրքերի հետագա առաջխաղացման համար վճռական նշանակություն
ունեցավ 1444 թ . Վառն այի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտը, այստեղ եվ­
րոպական. միա ցյա լ ուժերը կատարյալ պարտություն կրեցին,
Ֆաթիհ (նվա ճ ող ) մականունով հայտնի Մոլհամեդ I I սուլթ անը Օսման֊
յա ն կայսրությանը առաջնորդեց նոր նվաճումների,
1453 թ . ընկա վ Կոստանդնուպոլիսը, Բյուգանդական երբեմնի հզոր կա յ-
սրրության ուժասպառ հիշատակը, 1 4 6 0 — 61 թ թ . գրավվեցին Մորեայի ( Պ ե ֊
լոպ ոնես) հունական երկու դեսպոտիաները և Տրապիզոնի իշխանությունը, որ
հայտնի է պատմության մեջ Տրապիզոնի կա յսրություն մեծադղորդ կոչումով,
Նույն այս տարիներին օսմա նցիների ձեռքն անցան նաև Աթենական հերցոգու­
թ յունը, Աերբիան, Բոսնիա՛ն և ՎալախիաЬ |12<
Այսպիսով, ընդամենը մի երկու տասնամյակների ընթա ցքում թուրքերի
ձեռքն անցան Սև ու Միջերկրական ծովերի բոլոր այն նավահանգիստները,
որոնք, որպես ապրանքափոխանակության միջա զգա յին նշանակություն ունե­
ցող կետեր, կենսական նշանակություն ունեին ինչպես ա ղ-կոյոլևլոլների, ա յն ­
պես էլ եվրոպական մի շարք պ ետությունների1 հատկապես Վենետիկի հա­
մար.
Բնական է, որ ա յս դրութ յա ն հետ չէին կա րողհա շտ վել տուժած կողմերը:
Վենետիկը փորձեց օսմանցիների դեմ ստեղծել եվրոպական ու արևելյան երկըր-
ների մի զինա կցություն, ա յդ նույն նպատակով ջանքեր գործադրվեցին նաև
Ուզուն-Հասանի կողմից։ Վերջինս 1469 թ . Իտալիա էր ուղարկել լա յն լիա զո­
րություններով օժտ վա ծ մի դեսպ անություն, որի կաղմւււմ կարևոր դեր էր կ ա ֊
տարրւմ մեծահարուստ հա յ գոհարավաճառ խոջա Միրաքը, Ուզուն-Հասանի
դեսպանները հասան Վենետիկ և, ինչպես հաղորդում է իր ուղեգրության մեջ
Կատերինո Տենոն, «մ ե ծ ընծաներ (բ ե ր ե լո վ ) իրենց տիրոջից, առաջարկում էին
դ ի ն ա կ ցո ւթ յոձ և պատվավոր դաշնակցություն կնքել Բ՚ո ւրքիայի և (Եգիպ տո­
սի) սուլթանի դեմ, պ ա յմա նով, որ վենետիկցիները չթերանան իրենց նա վա ­
տորմով հարձակվելու երկու իշխանությունների վ ր ա »"3.
Այս դեսպաններից երեքը (դրա նց թվում նաև խոջա Սիրա քր) Վենետիկիդ
անցան Հռոմի պապի, ապա Նեապոլի թագավորի մոտ , առաջարկելով նո ւյն­
պիսի դաշինք. Բանակցություններն ի վերջո ավարտվեցին հակաօսման յա ն լ ի ֊
կայի ստեղծումով, որի կազմի մեջ էին մտ նում Եվրոպայում' Վենետիկի հա­
սարակապետությունը, Պապը, Նեապոլի թա գավորությունը և Հունգարիան,
իսկ Ասիայում' ա ղ-կո յունլուների պետությունը, %шր ա մ ան ի ան և Կիպրոսը,
Ոլզուն-Հասանին օգնությա ն խոստումներ շատ ա րվեցին, սակայն եվրո­
պական դաշնակիցները չկարողացան հարձակվել թուրքերի վրա արևմուտքից,
բոլոր ճանապարհները թուրքերի կողմից գրավված լինելու պատճառով նրանք
անկարող եղան բավարար քա նա կությա մբ հրետանի ու վառոդ ուղարկել. Բա­
ցի ա յդ, պատերազմն սկսվելու ժամանակ ողջ Ղարամանիան արդեն գտնվում

1,2 Տ ե ՛ս А . Крымский, ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , էշ 3 6 ։ I . Ս ի ա ւէ ի , Պ ո լիս և իր դերր,

Հա տ . I, Պ ե յր ո ւթ , 1 9 6 5 , էշ 1 4 0 և հ տ ն .։
113 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Հա տ * Աք Ւ,շ 15@է
. 4-718
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

էր о иւէան ցին երի ձեռքում։ Այսպիսով, հակաօսմ ան յա ն ւիղան ձ հակ ան րնա քթ

Էր կրում և թուրքերի դեմ պատերազմ ող միակ կարող աժն աղ-կո յոլնլա ներն
էին,
Ուզուն-Հասանի մեծ արշավանքր թուրքերի դեմ սկսվեց 1472 թ .։ Սուլ-
թ ա ն ֊Խ ա լի լ որդուն նշանակելով Շիրաղի կառավարիչ և նրա վրա պարտակա­
նություն դնելով «պահել ղկողմանս արևելեանւ), Ուզուն-Հասանը գալիս Է Տ ա ֊
րոն, հիմնահատակ ավերում քրդերի ձեռքին գտնվող ինչ-որ բերդ ե վեզիր
Օ մ ա ր֊բ եկ ի ու զորավար Յոլսոլֆի հրամանատարությամբ 100 հազարանոց մի
Հեծելազոր Է ուղարկում Օսմանյան կայսրության սահմանները։ Աղ-կո յոլնլու-
ներն սկզբից ունենում են հաջողություններ։ Մեծ ավերածություններ գործելով
իրենց ճանապարհին, նրանք Դերջան ի ու Երզնկսւյի վրա յո վ հասնում են Բ ՛ո ֊
խ ա թ։ Քաղաքը գրավում են, բնա կչությա նը կողոպտում։ Այնուհետև անցնում
են Ղարամանիա. Մոլհամեդ 11-ի որդի Մուստաֆան, որ նշանակվել Էր Ղարսւ-
մանիայի կուսակալ, նահանջում Է դեպի Քոթա Հիա ։ Սակայն քիչ անց, 147՜2 թ ..
օգոստոսին Կոնիայի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում, աղ-կո յոլնլունե-
րը պարտություն են կրում, զորահրամանատար Յոլսոլֆը գերի Է ընկնում,
Ուզուն-Հասանի որդիներից երեքը սպանվում են։
Նույն ժամանակ աղ-կոյունլուները կռվում Էին նաև Եգիպտոսի մա մլուք-
յա ն սուլթանության դեմ, մի հանգամանք, որ անշուշտ ջլատում Էր նրանց
ուժերը։ Այս ճակատում ևս նրանք չունեցան հաջողություն, երեք ամիս Հ ա լե ֊
պը ապարդյուն պաշարվեց, բ ա յց վրա հասավ եգիպտական Հեծելա զորը, թըշ-
նամի կողմերը հաշտություն կնքեցին, աղ-կո յունլուները ետ դարձան1'*։
Պատերազմը բորբոքվեց 1472 թ. գարնանը, երբ Մուհամեդ I I սուլթանը
100 հազարանոց բա նա կով արշավի դուրս եկավ։ Խաս-Մուրագ վւաշայի հրա­
մա նա տարությամբ գործող օսմանյան առաջապահ գունդը Մալաթիայի մոտ
Հանդիպում Է Ուզուն-Հասանի զորքերին, որոնք ծուղակ Էին պատրաստել
նրանց համար։ Օսմանցիներն ա յստեղ պարտություն են կրում ու խ ո ւճա պ ա ֊
հար փախուստ տալիս, սակայն հուսալքումը երկար չի տևում, նրանք վերա­
դասավորում են իրենց ուժերը և պատրաստվում հակագրոհի։
Երկրորդ ա նգամ թշնամի բանակները բա խ վեցին Դեր ջանի դաշտում,
1473 թ . օգոստոսի 1 2 -ի ն ։ Այս անգամ աղ-կոյունլուները կրեցին ծանր պար­
տություն։ Պատերազմի դաշտում թողնելով ամեն ինչ, Ուզուն-Հասանը վււս-
խուստով միա յն կարողացավ փրկել իր կյա նքը։ Օսմանցիների ձեռքն անցավ
պատերազմական մ եծ ավար, հազարավոր թուրքմենն եր գերվեցիԱ։
Աղ-կո յունլուների պարտությունը բա ցա տ րվում Է հրազենի պակասով և
նրանց բանակի կազմակերպչական հնամենի ձևովէ Ա յդ բա նա կն, ըստ Էու­
թ յա ն , քոչվոր ցեղերի աշխարհազոր Էր, իսկ օսմանյան բանակը կա զմվա ծ Էր,
հիմնականում, ենիչերիների վա րժեցվա ծ զո բա գնդերից։
Աղ-կո յունլուների պարտությունից հետո երկրի ներսում գլուխ են բա րձ­
րացնում կենտրոնախույս ուժերը։ Ուզուն-Հասանի որդիներից Ոլղուրլու-Մոլ-
համեղը 1474 թ . ապստամբություն Է բարձրա ցնում հոր դեմ. պարտությունից
Հետո ապաստան Է գտնում Եգիպտոսում, ապա' Օսմանյան կայսրության սահ-
մա ններում11*։

Ш Տես «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր л , I , Էշ 1 6 8 — 1 6 9 , II, Էշ 1 5 3 , 0ГԺԵ գա րի հ ի շա ­

տ ա կ ա րա ն ն երгл, Բ, Էշ 3 3 6 ։
116 Տ ե и « Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ս , I, Էշ 169, II, Էշ 153։
 _________ Հ " 1ա « տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ $1

Իր կենդան ութ յա ն վերքին տարիներին, խուսափելով ուժեղ ու հղոր հ ա ֊

կա,.ակորդներից, Ուզուն-Հասանը թալանչիական պատերազմներ սկսեց թ ույ,
Հարևանների ղեմ, Ասպ,ստակ,ոթ յա ն ասպարեզ է դաոնում Վրասաանը, որն
ա յդ ժամանակ մասնատված էր չորս կիսանկախ իշխանությունների' Քարթլի
(Ա րևելյա ն Վրաստան), Իմերեթ (Ա րևմտ յա ն Վրաստան), Կախեթ և Սամցխե
կամ Մևս խ եթ ։
Աոաջին խոշոր արշավանքը դեպի Վրաստան սկսվեց 1476 թ. սեպ տ եմբե­
րին, 0 զտվելով վրաց թա գա վոր Բադրատ VI-ի ( 1 4 6 6 — 1 4 7 8 ) բա ցա կա յությու­
նից (նա կռվի էր դուրս եկել լեգզիների դ ե մ ), Ո լզոլն-Հ ասանը ներխուժեց
Վրաստան և, լուրջ դիմադրության չհանդիպելով, ավերեց Տփղիսն ու ա ս պ ա ֊
աակիչ զորամասեր ուղարկեց երկրի տարբեր շրջանները, Գորոլ վրա հարձակ­
վող զորամասին հաջողվեց գրավել բերդը, կոտորել բերդի 300 պաշտպան­
ներին։ Մյուս զորա խմբերը հասան Աբխազիա և մինչև 0Гի կատար լերինն
ԿովկասոԱ)։ Կողոպտելով ու ա վերածություններ գործելով, Ոլզոլն-Հ ասանը
վերադարձավ Վրաս տա նից' 30 հազարից ավելի գերիներով ու մեծ ավարով} ' 61
Հաջորդ' 1477 թ . Ուզուն-Հասանը նորից արշավեց Վրաստան ու նոր ավե­
րա ծություններ գործեց, բ ա յց «սրահեղ եղես ու մահացավ 1478 թ . հուն­
վարի 5 -ի ն 11՛։
Աղ-կո յունլուների աշխարհածավալ դինաստիայի հիմնադիր Ուզուն-Հա-
սանի մահվանից հետո նրա հինգ որդիների միջև ծա յր առան գահակալական
կռիվներ։ Քոչվոր ցեղերի ազդեցիկ ու զորավոր պետերը որպես գահի թեկնա ­
ծու առաջ քաշելով հա նգուցյա լ փադիշահի որդիներից որևէ մեկին, ձգտում
էին դառնալ ողջ երկրի փաստական տերը։
Իշխանությունը նախ գրավեց Ուզուն-Հասանի անդրանիկ որդի Ս ոլ/թ ա ն֊
Խալիլը, բ ա յց վեց ամիս հետո Յաղուբր՝ մեծ զորքով հարձակվեց եղբոր վրա,
սսլանեց նրան և ինքը թա գա վորեց ողջ երկրում"։ ։
Յաղուբ փադիշահն իշխ եց 12 տարի՝ 1 4 7 8 — 1490 թ թ .։ Նա ռազմական գոր­
ծին անընդունակ, թ ույլ բնա վորությա ն տեր մի անձնավորություն էր։ Պետու­
թ յա ն ղեկը փաստորեն գտ նվում էր Ուզուն-Հասանի անվանի զորավարների'
Ս,,լլե յ մ ա ն-բեկ Բիժա ն-օղլոլ, Բայան դուր-բեկի և Սուֆի-Խալիլի ձեռքում։
Փորձառու այս հրամանատարների ղեկա վա րությա մբ Յաղուբը պատերազմներ
մղեց ա րևելքում' թա մուրյա նների, հարավում' Եգիպտոսի և Սիրիայի սուլթա­
նությա ն, արևմուտքում' օսմա նյա ն թուրքերի դեմ և ժամանակավորապես վ ե­
րականգնեց աղ-կո յունլուների պետո՛ւթյան քաղաքական վարկն ու հողային
ա մբողջականությունը։
Յաղուրի թա գա վորությա ն վերջին տարիներին սրվեցին աղ-կո յունլուների
և Սեֆյան շեյխ երի փոխհարա բերությունները։
Սեֆյան շեյխ երի ֆեոդալական գերդաստանէ։, որ X IV դարի վերջերից
տիրում էր Արդաբիլի շրջանին, պատմական ասպարեզ իջավ որպես շիա
աղանդին պատկանող դերվիշական միաբանությա ն հոգևոր առաջնորդ -
ների ընտ ա նիք։ Սեֆյանների հիմնական հենարանը ադրբեջանական 7 քոչվոր

Чв Տ ե ՛ս «Ժ Ե դա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , Բ , էշ 3 9 2 , 3 9 4 — 3 9 5 , 4 1 5 , 4 1 8 , « Մ ա նր ժա մա նա ­
կ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր դ , I, էշ 143,
Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , Բ, էշ 4 2 6 , «Մ ա ն ր ժ պ մ ա ն ա կ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր » , I ,
էշ 1 4 3 , 169,
И4 «Ժ Ե դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Բ, էշ 436Г
33 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ր եղերն էին (շա մ լու, ռա մ/ու, ոլսթաջլոլ, թեքելյւււ, սւֆշար, ղաջւսր, զ ո ւլք ա ֊
դա ր), որոնք հետա գայում ստացան կրղրւրաշ ( կարմ րաղտակ) անունր։ Դրանք,
դաոնալով Սեֆյան շեյխ երի հպատակներ, համարվում էին նրանց մ յա ր ի ղ ն ե ֊
րր (հնա զա նդ կամակատար) և ամեն տարի, իրենց շեյխ ի աոաջին իսկ կոչով,
խ մբվում նրա դրոշի ներքո, « անհավատներիа դեմ'սրբա զա ն պատերազմ վա-
րելոլ համար։ Նրանց ասպատակությունների սովորական վայրերն էին Դա֊
ղրստանն ու Վրաս տանը։
Հա յ անանուն մի հիշատակագիր ուշագրավ տվյա լներ է հաղորդում կ լ՚զ ը լ-
բաշ ցեղերի ա մենամյա հավաքույթների և շեյխ երի հրամանով ձեռնարկած
արշավանքների բնույթի մա սին։ Նա գրում է. « Ջի էր սահմանք և սովորութիւն
նոցա, որ յա մենա յն ամի փութային ի կոչն նորա (իմ ա ՝ սեֆյա ն շե յխ ի ) յա մ ե ­
նա յն աշխարհէ կարմրագտակ սօֆիքն, և զինուորէին նմա իւրեանց թոշակօքն,
Լ փոխանակ ա ռնելոյ ի նմա նէ' ինքեանք տային նմա բա ղում ոսկի և արծաթ,
և յա մենա յն պատերազմունս, ընդ որ երթա յր, յօժա րութեա մբ կռուէին և մե-
ռանէին առաջի նորա »է1է։
Դաղստան կամ Վրաստան արշավելիս նրանք անցնում Էին Շիրվանի
վրա յո վ ' ոտնատակ տալով Շիրվանշահերի երկիրր։ Մի հանգամանք Էր ա յս,
որ չէր կարող չսրել ֆեոդալական ա յդ երկու իշխա նությունների' Սեֆյա նների
ու Շիրվանշահերի փոխհարաբերությունները։ Եվ ահա 1488 թ ., երբ Սեֆյան
Շեյխ -Հտ յդա րը, 4 0 հազար կրզըլբա շների գլուխ անցած կրկին արշավանքի էր
դուրս եկել դեպի Դաղստան, Շիրվանշահ Ֆա ռուխ -Յ ա ս արը արգելեց նրան
ա նցնել իր երկրով։ Կըզրլբաշներն արհամարհեցին նրա արգելքը և ուժով մտան
Շիրվան, Դաղստանում կատարելիք «ղա ղա յի» (սրբա զա ն պատերազմ) զոհ
դարձնելով Շիրվանի ադրբեջանցի ու հա յ բնա կչությա նը։ Հրեշավոր ոճիրներ
գործեցին նրանք, կոտորեցին հազարավոր անմեղ մա րդկա նց' առանց տարի­
քի ու սեռի խտ րությա ն, մորթեցին բանող անասուններին, հրդեհեցին Շիրվան
քա ղաքը։
Շիրվանշահ Ֆառուխ-Յասարը, անզոր լինելով սեփական ուժերով հակա­
հարված տալու կըղըլբաշներին, օգնություն խնդրեց Յա ղուբից։ Վերջինս կըզըլ-
բաշների դեմ ուղարկեց ուժեղ մի բա նա կ' Ս ո ւլե յմ ա ն ֊բ ե կ Բիժան-օղլու հրամա­
նա տ ա րությա մբ։ Մեծ զոհերի գնով միա յն ա ղ֊կ ոյո ւնլո լներ ին հաջողվեց պար­
տության մատնել կըղըլբաշն երին։ Արդաբիլն ու Սեֆյանների մյուս կա լվա ծք­
ները գրա վվեցին, սպանված Շեյխ -Հա յդա րի անչափահաս որդիները (Իրանի
Սեֆյան հարստության ապագա հիմնադիր Իսմայիլն իր եղբա յրներով)ճ ի պահ
տրվեցին Աղթամարի հա յ վանականներին120«
Յա ղոլբ փադիշահի իշխա նության տարիներին սուր բնո ւյթ ստացան նաև
կրոնական հալածանքները։ Ի տարբերություն մահմեդականների, քրիստոնյա
հպատակներին ա րգելվեց հեծնել թա մբով ձի, իրենց հանգուցյալներին բարձր
բռնա ծ տանել թա ղելու, սպիտակ գոտի կապել, զանգակների հարումով-եկեղե­
ցի հրավիրել հավատացյալներին և ա յ/նՃԱ։

II» р . Սա ւ>զիսյսւ&, Ծ ա յր ց ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց Մ խ ի թ ա ր յա ն մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի ն , հ ա տ .
Ր, Վ ենետ իկ, 1924, էշ 1159,
120 Տ ե ՛ս է. Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա, Էշ 271,
111 Ա յս մ ա ս ի ն խ ո ս ո ւմ են ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց շա տ հ ի շ ա տ ա կ ա գ ի ր ն ե ր ։ Օ րին ա կ , Ր ա ր ս ե զ ա ն ո ւ­
ն ո վ մ ի գ ր ի չ հ ա յտ ն ո ւմ Է. էՇատ վ ւորձո ւթ ի ւն ե ն ե ղ ո ւթ ի ւն և վի շտ հ ա ս ո յց ք ր ի ս տ ո ն ե ա յ ա զ դ ի ն և
ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ա ց ն կ ա ր գ ա ւո ր ա ց , կ հ ա յե դ ե ն մ ի ս ն խ ա փ ա ն ե յ, ե զ մ ե ռ ե ա լն ի ց ա է ա ս ա ց տ ա նուԼ, ե
 Հա յա ստ ա նը X IV — X \’111 դա րերում

Հայաստանի տարրեր մասերում իրենց գոյությունը քարշ տվող հայ ֆեո­

դալական երբեմնի հղոր ընտանիքների սակավազոր ժառանգորդներին բռնի
մահմեդականություն ընդունելու պահանջ առաջադրվեց, Պռոշյան իշխաններից
սերված Հովհաննես եպիսկոպոսը Այրիվանքում շարադրած իր մի հիշատակա­
րանում ա յդ մասին դրում է. « Յա յսմ ամի (ի մ ա ' 1488 թ .) Խ ( 4 0 ) ազատորդի
կալսւնք թ է տա ճկացէք, ա յլ ողորմածն աստուած ձեռնտու և օգնական եղև նո­
ց ա ... որ կ ( 7 ) ամիս կալոլլական կացին և բա ղում տուգանք տվին և ի հաւա-
ւաոյն 4*րխւտոսի ոչ դարձանյ»122?
Հավատափոխության հարկադրանքի ներքո հայ ֆեոդալների կալվածների
բռնա գրավումներն իրա գործվում էին պետական իշխանությունների կողմից
Iա յն լիազորություններ վա յելող « բե յ թ ֊ո լ լ ֊մ ա լի» վերակացուների կամ « բ ե յ ֊
թուլմա լչիների» միջոցով,. Հաճախակի կրկնվող ունեզրկումների ընթա ցքում,
այսպես կոչված « մուսուլմանական հա մա յնքի» սեփականություն էին հա յտ ա ­
րարվում հավատափոխությունից հրաժարվող հայ ավատատերերի «հ ա յր ե ­
նիք» կալվածները, որոնք շատ շուտով խարդախ միջոցներով դառնում էին
Հա յա ստանում մշտական բնա կություն հաստատած մահմեդական բարձրաս­
տիճան պաշտոնյաների և քոչվոր վերնախավի «գա նձա գին» սեփականոլ-
թյունը
Յաղուրի մահվանից հետո, մի շարք Քոչվռր ցեղապետեր և պետական
բարձրաստիճան պ աշտոնյաներ, երկրի տարբեր մասերում միաժամանակ
ւիաղիշահ են հռչակում իրենց ձեռքին խաղալիք դարձած Բայանդուրի դի­
նաստիայի 4 տարբեր ա միրզա դա ների։ Արյունահեղ պայքարից հետո հաղթա­
նակում է աթաբեկ Սոլֆի-Խալիլի դրածո Բայսոնղոլրը, որը թագավորում է
մինչև 1492 թ . հունիսի 1 -ը ։ Սրա գահակալության մեկ և կես տարին Հա յա ս­
տանը պայքարի թ ա տ երա բեմ է դառնում երկու ուժեղ հակառակորդների' Սու-
ֆ ի ֊Խ ա լիլի և մ եծ վեզիր Ս ուլեյմա ն-բեկ Բիժա ն-օղլոլ միջև։ Սուֆի-Խալիլը
ավերածություններ է գործում Աուլե յ մ ան ֊բ ե կ ի ն պատկանող Վասպուրականի
շրջաններում։ Նա, ինչպես հաղորդում է Մովսես Արծկեցի հիշատակագիրը,
«գնա ցեա լ ալերեաց ղԱ մոլկ, զՎան և զՈստան երկրովն և արար առ և թալան
Ա շատ ա լերք»'2*։ Խալիլը մտադրվում է ներխուժել ու գրավել Աղթամար կըղ-
զին ու թա լանել եկեղեցական սպասները, գրքերն ու ա յլ սրբություններ։
1491 թ . օգոստոսին Վանի դաշտում տեղի ունեցա ծ ճակատամարտում Սուֆի-
Խալիլը սպանվում է։ Սուլե յմ ան ֊ բեկը պետության ղեկն առնում է իր ձեռքը,
բ ա յց շատ կարճատև ժա մանա կով։ Պայքարի ասպարեզ է դուրս դալիս Բա­
յա ն դո լրի դինաստիայի կրտսեր ճյուղի ներկա յա ցուցիչ Իբրահիմ Ա յբ ա ֊Ս ո ւլ-
թա նը, որը 1492 թ . հունիսի 1-ին պարտության է մատնում Սուլե յմ ան ֊բ ե կ ի ն
ու Բայսոնղուրին և գահը հանձնում Ո ւզոմւ֊Հ ա սա նի թոռներից Ռոլստամին։
Սա թա գավորում է մինչև 1497 թ .։
իր դիրքը կա յունա ցնելու նպատակով Ռուստամն սկսում է պետական հ ո ֊

զ մ ա մ զ ա ր ն ո ղ ն խ ա փ ա ն ե ց , և ե կ ե ղ ե ց ի ք ք ա կ ե ց ի հ Լ ի ] մ ա ն է , ե ք ր ի ս տ ո ն է ի ց ա ւրէնքՆ Տ ա ն դ ա ր ե ց ,
ե շա տ գ ա ռ ն ո ւթ ի ւն ա րա ր ի վերա յ քրիստ ոնէից։ ( 0 .. Ս յււս -մ ե յա ն , Ց ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ոա դր սւց
Հ ա լ ե ս / ի ..., Ե ր ո ւս ա ղ ե մ յ 1935, էշ 6 8 )։
122 «Ժ Ե դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Գ, Երևա ն, 1967, էշ 110г
123 Տ ե ՜ ս Հ . Դ . Փ ա Փ ա ղ յս ւն , « Բ ե յթ - ո ւ լ - մ ա լի » ի ն ս տ ի տ ո ւտ ը ե հ ա յ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի Հ ո ղ ե ր ի բ ը ռ ՝
ն ս ՚գ ր ա վ ո ւ մ ն ե ր ը X V դ ա ր ո ւմ («Պ ա տ մ ա - ր ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս » , 1 9 5 8 , Л® 2 , էշ 1 9 4 — 2 0 3 ) է
124 Տ ե ՛ս « ԺԵ դա րի հի շա տ ա կա րա ններ» , Գ, Էշ 173— 174։
/

՜) ՀԱէյ յ„ կ ,ո 1 ր ղ ի ս /Խ տ մ ո ւթ յհ ւհ

ղերից շէւայչ բաշխումներ կատարել քոչվոր ց եղա պես։ երին։ Հ ա ս ա ն ֊ բեկ (է ու,! -
լուն հայտնում Է, Որ մեկ հարյուրամյակի ընթա ցքում Կ ա րա ֊կ ոյունլոլ ե Ա ղ ֊
կոյունլու գահակալներից և ոչ մեկր այնքան սոյուրղալներ չի բա ժա նեի որքան
իր Հնգա մյա թա գավորության տարիներին Ռուստամ փադիշահը'2*։
Նախորդ տարիների գահակալական պայքարի դառնությունները ճաշակած
ժողովուրդը Ռուստամ փադիշահի թագավորության տարիներին փոքր-ինչ շունէ
Է քաշում։ Սակայն, ընդհանուր ա ոմա մբ, աղ-կո յուն լուն երի պետության հպա­
տակ ժողովուրդներ!ւ դրությունն այն աստիճան ծանր Էր, պետական պաշտոն­
յա ների չարաշահումները և քոչվոր ավագանու կենտրոնախույս ձգտոլմնեյւն
այնպիսի անսանձ ձևերով Էին արտահայտվում, որ պետության մոտալուտ
փլուզումը կանխելու համար անհրաժեշտ Էին արմատական միջոցառումներ։
Պետությունը կայունացնելու խիզախ փորձ կատարեց Ուզուն-Հասանի թոռ
Ահմադըէ Սա ծնվել ու մեծա ցել Էր Օսմանյան կա յսրության սահմաններում,
ուր Ուզուն-Հասանի դեմ բարձրացրած անհաջող ապստամբությունից հետո
ապաստան Էր գտել իր հա յրը' Ո ւղոլրլոլ֊Մ ոլհա մեդը։ 1497 թ . գարնանը Ահ-
մադը գալիս Է Երզնկա, որտեղ ուներ կողմնա կիցներ։ Քոչվոր ցեղապեաերի մի
մասը միանում Է նրան և նա արշավում Է Ռուստամ փադիշահի դեմ։ Բախումը
տեղի Է ունենում Ջուղա յի դաշտում, Ռուստամ ը սպանվում Է, Ահմաղը դ ր ա֊
վու մ Է գահը և իշխում 8 ամիս։ Կարճատև ա յդ ժա մանա կա միջոցում'նա հա­
մառ ջանքեր գործադրեց քոչվոր ավագանու ուժերը ջլատելու և կենտրոնական
իշխանության վարկն ու հեղինակությունը բարձրացնելու համար։ Մ ա հա ֊
պատժի ենթարկեց ու բանտերը նետեց բա զմա թիվ անվանի ցեղա պ ետերի, ետ
խ լեց Ռուս տամ ի կողմից շռա յլորեն բա շխ վա ծ սոյոլրղալները և, իր համար
ամուր սոցիալական հենարան ստեղծելու նպատակով, անցկացրեց հարկային
նոր ռեֆորմ, որով չեղյա լ հայտարարվեցին շուրջ երկու տասնյակ նորահնար
հարկեր ու տուրքեր'™։ Այս միջոցա ռումներով Ահմադը իր դեմ հանեց ոչ միայն
թուրքմենական ցեղերի հզոր առաջնորդներին, ա յլև տիրող դասակարգի բոլոր
ներկա յա ցուցիչներին' անկախ նրանց ազգային պատկանելությունից։ Դրանով
պետք Է բա ցա տ րել այն հանգամանքը, որ հայ աշխարհիկ և եկեղեցական կալ­
վածատիրության կարկառուն ներկայա ցուցիչներից մեկը' Աղվանից կաթողի­
կոս պարոնտեր Առաքելը, իր մի հիշատակարանում Ահ մ ագին անվանում Է
« արբանեակ սատանայի և էլամարար բելիարեան դա սուն»։
Ահմադի գահակալության վախճանի մասին տեղեկություններ Է գրանցել
հայ կաթոլիկ մի ժամանակագիր, նա հայտ նում Է, որ «Ահմատն գնաց ի Բ՛ար-
վէզ, սկսաւ մեծ պարնէքն բռնիլ. Իպ այ-սօլթա նն փախեաւ, դ ի մ ( ե)ա ց էր ա ղ ա ֊
տունն (ի մ ա ' Իրաք) , Ահմատն հետևն գնա ց, Իպէն յետ դարձաւ' Ահմատն
ոս/անեց ձ մ ե ռ ն »'27։
Ահմադի սպանությունից հետո իշխանության ղեկը դարձյալ անցավ ամիր­
ների ամիր Ա յբա ֊Ս ոլլթ ա նի ձեռքը, որը թագավոր հռչակեց Ռոլստամի որդի
Ալվանդին ( «ղՌոլստամի որդին' ղԱլւանդ իմիրղէն երեր ի Բ՚ա րվէղ, թագաւոր
եղիր» ) ' т ։ Ուշագրավ տվյալներ են գրանցեք հա յ ժամանակագիրները 10 հա-

125 Տե՛ս И. П. Петрушевский, ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 177։

Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 144— 152։
*27 а Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ս , I, էշ 1У 5։
Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ ։
 Հա յա и и!ան ը X IV — X V I I I Հա րերում 33

զար հեծ յա յ մարտիկներից բա ղկա ցա ծ այն հեծելազորի մա սին, որի մեշ էր

գտնվում նորընծա փադիշահ Ալվանդը, 1498 թ. ձմռան ամիսներին սրանք
Նախ հա յտ նվում են Վանում ու Ոստանում և «կա ցին անդ ԺԵ ( 1 5 ) օր ուտելով
ե առնելով, ծեծելով և խ լելով զրկեցին զտառապեալ ազգս Հ ա յո ց », ապա ա ն ֊
յյան Քաջրերունիք և ձմեռեցին Արձեշ քաղաքում ու շրջակա գյուղերումւ Խիստ
ծան՜ր վիճակ ստեղծվեց Քա ջբերոլնյա ց գավառի հայերի համար։ Չ.ինավաւէ
ա յդ բա րբարոսները, ձմռան սաստկասառոլյց ցրտին, բնակարաններից դուրս
•1ցլ ց1։ն մարդկանց ու անասուններին և իրենք զբաղեցրին իրենց գրաստնե­
րով, բռնա գրա վեցին մարդկանց ու անասունների համար ա մբա րված ող/
սննդամթերքն ու սկսեցին <гչարչարել զքրիստոնեայսն վասն խոտի և յա րդի,
ЦШրո յ և զինոյ և վասն կերա կրոյ և ը մ պ ե լո յ», Այս բոլորից հետո հայերի վրա
գրեցին մինչ ա յդ չլսվա ծ ու չտ եսնվա ծ հարկ' «ի գլուխն ԲՌ ( 2 0 0 0 ) դահե­
կա ն», Այս տեղեկությունները հաղորդող Բարսեղ գրիչը խոսում է նաև հար­
կահանության ժամանակ կիրառվող խոշտանգումների մա սին։ «Եւ բաղում
տանջանօք, — գրում է ն ա ,— չարչարէին զքրիստոնեա յս, կախէին և ծեծէին և ի
բա նդ արկեալ պահէին յերկա թս մինչև չտ ային զհա րկս», ժողովրդին մինչև
վերջ թալանելուց հետո միա յն նորընծա Ալվան դ փադիշահի զորախումբը հ ե ֊
ոացավ Քա ջբերոլնիքից դեպի Թավրիզ,2ն։
Շուտով հրապարակ են իջնում գահի նոր հավակնորդներ' Մոլհամեդը և
(քուրագը։ 1499 թ . Մոլհամեդը սպանվում է, իսկ հաջորդ տարում Մուրադի և
Ալվան դի միջև հաշտություն է կա յա նում։ Աղ-կո յունլուների պետությունը բա ­
ժանվում է երկու մա սի. Հա յա ստ ա նն ու Ադրբեջանը բաժին են ընկնում Ալ­
վան դին։
Իշխանության այս բա ժա նումից հետո էլ պետության մեջ կարգ ու կանոն
չի վերահաստատվում. Երկրի տարբեր մասերում տեղի են ունենում Բայան-
ղուրի դինաստիայի ամիրզադաների ու քոչվոր ցեղապետերի միջև բախումներ
ու կռիվներ, որոնք խիստ բա ցա սա բա ր են անդրադառնում երկրի տնտեսական
վիճակի վրա ու մ եծ տառապանքներ բերում աշխատավոր ժողովրդին։
Խառնակ ու անկայուն այս վիճակի ուշագրավ ու ճշմարտացի նկարագրու­
թյունը գտնում ենք Հա կոբ անվամր մի գրչի 1500 թ . շարադրած հիշատակա­
րանում. «Թ ա վյւիզոյ փատշահոլթիւնն խարաներ էր և ա ղ-օղլոլցոց (ի մ ա ' աղ-
կո յունլուների) ազգն յիրսյր անկած էին, և պարոնութիւն սոցա ոչ հաստատէին,
և աշխարհս կայր յերերմ ա նի, վասն զի միմեա նց ոչ հնազանդէին և յե ր ե ք ֊չ ո ր ս
զիմա ց բա ժա նեալ էին փատշահութիւնն, և զմիմեա նս կոտորէին. և շատ հայ և
թուրք թա լա նլեցա ն, և գեօղք և քաղաքք աւերեցան, և ազգք քրդա ց կոտորեցան
և ս պան ե ցան д>,8° *
Գահակալական պայքարի ու խժդժությունն երի այս թ եժ օրերին Սեֆյան
Շ ե յխ ֊Ւ ս մ ա յի լը , որն ա յդ ժամանակ ընդա մենը 13 տարեկան պատանի էր,
ԿԸՎԸ1Բա2 ցեղապետերի թելա դրա նքով ու խ նա մա կա լությա մբ սկսում է իր շուրջը
հա մա խ մբել Ադրբեջանոլմ, Հա յա ստ ա նում ևՓ ոքր Ասիայում սփռվա ծ կըզըլրաշ
աղանդին պատկանող ցեղերի զինական ուժերը։ 1499 թ . վերջերին Կաղզվա-
նոլմ նրա դրոշի տակ էին հավաքվել արդեն 7 հազար հավատարիմ ու անձնա­
զոհ մարտիկներ։ 1500 թ . սկզբներից նրանք սկսեցին ասպատակել Աամցխեի

■И Տ ե ՛ս էԺ Ե գ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր а , Բ , Ա ռ ա շ ա բ ա ն ,Х Ь У — Х Ь У 1 , ն ա և «гԺԵ գա րի
Հիշա տ ա կա րա ններս, 9*, էշ 256։
130 Հ(իկ դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ> , Գ, էշ 294։
՜յքյ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

աթաբեկության ու Շիբակի շրջանները, իսկ նույն թվականի աշնանը մւոան

Շիրվան և գրավեցին Շա մա խին։ Հա բա նի կոչվող վա յրում Շ ե յխ ֊Ի ս մ ա յի լի
և Շիրվանշահ Ֆ ա ռոլխ ֊Յ ա սա րի միջև տեղի ունեցած արյունահեղ ճակատա­
մարտում հաղթանակ տարան կըղըլբաշներըւ 1501 թ . Շեյխ -Իսմա յիլը Ծարուրում
ջարդեց Ա ղ ֊կ ո յո ւն լո ւ Ալվանդի զորքերին և հանդիսավոր մտավ Ւավրիղ։
Ալվանդը 1502 թ . իշխանությունը վերագրավելու փորձ կատարեց, բ ա յց վերջ­
նական պարտություն կրեց։ Կըզըլբաշները պարտության մատնեցին նաև Աղ-
կո յունլու մ յուս փադիշահ Մուրադինւ Եվ, ա յսպ իսով, վերացավ ա ղ ֊ կ ո յո ւ ն լո ւ ֊
ների ընդարձակածավալ պետությունը, որի կազմի մեջ, սկսած 1468 թ . մտեք
կր նաև ողջ Հայաստանըւ

5 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Ղ Ա Ր Տ Ա Կ Ա Ր Դ Ը ե«1. Ս Ո Ց Ի Ա Լ -Տ ն Տ Ե Ս Ա Կ Ա Ն
ՀԱ ՐԱ Բ Ե ՐՈ Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն Ն Ե ՐԸ X I V — X V Դ Ա ՐԵՐՈ ՒՄ

Կարա-կո յունլու և Ա ղ ֊ կ ո յունլու թուրքմենական դինաստիաներով կ ա ֊

ոավարվող պետությունների քաղաքական կյանքի էւգիկենսւրոնը Ատրպատա-
կանն կր' հռչակավոր իր Թավրիզ մա յրա քա ղա քով։ Սակայն Հայաստանը
նույնպես կենտրոնական դիրք կր գրավում ա յդ պետությունների և՛ քա ղաքա­
կան, ե' անտեսական ոլորտներում։ Կարա-կո յունլուների ս/ետոլթյան հիմն ա-
դիր Կ ա րա ֊Յ ոլսուֆի տևական բնա կա վա յրը Վաղարշակերտն կր։ Վանը, սկսած
1425 թ ., արքունի տան երկրորդ խոշոր դեմքի կամ ամենախոշոր պետական
գործչի նստավայրն կր, իսկ Սյունյա ց հին ու անառիկ բերդերից «տուն դանձու
և հարկաց աշխարհի» կոչվող Երնջակը131, թուրքմենական տիրակալների պա-
աըսպարանն կր վտանգի պահին, այստեղ կր գտնվում նրանց գանձատունը,
կենտրոնական բանտը և ա յլն։ Նշանակալից դեր կր կատարում նաև Նախիջե-
վանը՝ որպես հեծելազորի ձմեռա յին կա յա ն։
Հայաստանի նահանգները ( վիլա յեթները) և շրջանները (թումա ն կամ
Նահիա), որոնք իրենց մեծա գույն մասով սքետական ( դիվանի) հողերի մեք կին
դասվում, փադիշահերի կողմից որպես սոյուրղալ տրվում կին քոչվոր ա զդե­
ցիկ ցեղերի պետերին, բարձրաստիճան զինվորականներին և կառավարող
դինաստիայի ամիրղադաներին։ Սոյուրղալ ստացած ա յդ ամիրները կամ կողմ-
նասյԼւ՚տերը (ա յսպ ես են կոչվում նրանք հայկական աղբյուրներում) ձգտում
կին իրենց տիրույթները դարձնել ժառանգական, բ ա յց ա յդ նրանց չկր հաջող­
վում։ Պետության առաջ հանցապարտ լինելու դեպքում նրանք զրկվում կին
իշխ ա նությունից, հաճախ պաշտոնազուրկ կին արվում նաև փադիշահի ու կա­
ռավարող դինաստիայի փոփոխության հետևանքով։
Այսպես, օրինակ, Վան քաղաքն իր շրջակայքով 1425 թ. Իսքանդար Կ ա ֊
ր ա ֊կ ո յո ւն լո ւն խ լեց Շա մբոյա ն կոչվող քուրդ ամիրների ընտանիքից ու հ ա ն ձ ֊
նեց իր Յար-Ալի որդուն։ Սա, որ «առնկր զանիրաւութիւն հարկապահանջու­
թեա մբ ազգիս մեր (ի մ ա ' հ ա յո ց ) և տ ա ճկա ց»1"* 1134 թ ., վախենալով իր հոր
ւրստ աս տանից փախչում կ Շիրվան. ա յդ բա րեբեր շրջանի կողմնապետությունը
հանձնվում կ Ջհանշահին, իսկ նրա գահակալությունից հետո' Ղ լիճ֊Ա սլա ն

131 Ա տ . О гр Ъ ц ш С , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն ն ա հ ա ն գի ն Ս ի ս ա կ ա ն , Բ ՚ի ֆ լի ս , 1Ս 10, կ 1 3 1 Ա յս ո ւհ ե տ և '

Սօւ. О грЬ ц ш С :
133 (Ւ. Մ Ա ա |ւ Լւյ]|, Էջ 091
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
37

անունով մի ցեղա պ ետի, սա Հետ ա գա յում բանտարկվում է և նրա փոխարեն

կողմնապետ է կարգվում ՋՀանշաՀի կա թնեղբա յր Մ ա հ մ ո լգ ֊բ ե կ ը , Ա ղ-կոյոլն-
լուների Հաղթանակից Հետո այս շրջանը Հանձնվում է Ո ւղոլն֊Հ ա սա նի զորա­
հրամանատար Սուլե յ մ ան ֊բ ե կ Բիժան-օղլուն , «որ էր աթաբակ և հայրագլուխ
Նաղուպ փ ա թշա Հին»։
՜Կան որոշ տ վյա լներ, որոնք Հնարավորություն են տալիս Հետևելու նաև
Այրարատյան նաՀանդի վրա իշխող ամիրների Հաջորդականությանը' X IV դ ա ֊
րի վերջԼրից մինչև ա ղ ֊կ ո յունլուների Հաղթանակը։ Հավանաբար Հայաստանի
կենտրոնական ա յդ շրջանները Հանձնվա ծ են եղել Սաադլոլ կոչվող քոչվորա ­
կան ցեղի պետ Ամիր-Սաադին, որը վախճանված պետք է լինի 1411 թ. փ ո ր ր ֊
ինչ առաջ (թա ղվա ծ է Երևանի մոտ ' Արգավանդ գյուղում), Նրան Հաջորդում է
Փ ի ր ֊Հ ո լս ե յն որդին, իսկ 1425 թ . Հիշատակվում են նրա թոռները' Փֆր-Ղաիպն
ու Ավդուլը, Հիշյա լ ընտանիքի տիրապետությանը վերջ է տրվում, Հա վ ա ն ա ֊
բա ր, Հենց այս տարիներին և Իսքանդարն ա յդ նաՀանգը Հանձնում է Սյունյաց
իշխան Բեշքեն Օրբելյանի մեծա մեծ պաշտոնների արժանացած Ռուստամ ո ր ֊
դուն։ 1441 թ . կուսակալ է Հիշվում ոմն Յա ղուբ-բեկ, իսկ 1462 թ .' Ջհանշահի
Հասան- Ա/ի որդին'33։
Այսպիսով, Կ ա րա ֊կ ո յունլու և Ա ղ ֊կ ո յուն լու ցեղերի առաջնորդներին ո։
զորահրամանատարներին չի հաջողվում Հայաստանի շրջաններում ստացած
իրենց օլքաներր դարձնել ժառանգական տիրույթ. Ամեն մի նոր ղաՀակալ Հա ­
յաստանի բա րեբեր շրջաններից ետ է կանչում իր նախորդի նշանակած կա­
ռավարիչներին (կ ա մ նրանցից շա տերին) ու նույն ա յդ շրջաններր Հանձնում
իր դահին հավատարիմ բարձրաստիճան անձանց։
Իրենց ղավթած երկրամասերում շատ ավելի կայուն էին Հարավային
Հայաստանի քուրդ տիրակալները։ Նրանց տիրապետության տակ էին գսւնը-
վում Վանա լճի շրճակա երկրամասերը (բա ցի Վ ա նից), Տուրուբերանը և պատ­
մական Հա յա ստա նի ա յլ շրջաններ։ Քրդական ամենախոշոր տիրույթը Հարա-
վային Հա յա ստ ա նում Բաղեշի ամիրությունն էր, որը տարածվում էր Բաղեշի,
Խլաթի, Մուշի, Խնուս ի, Խոյի և Սա սոլն ի վրա։ Այդ րնդարձակ երկրամասի տի­
րակալ Ամիր-Շարաֆը ( Ռոժակ ց ե ղ ի ց ) 1387 թ . հնազանդվել էր Լա նկ-Բ՚ա մոլ-
րին և ստացել նրանից «խաղաղութեան նամակ])։ Նրան հաջորդեց Իբրահիմ
եղբա յրը, որը անհնազանդության պատճառով 1396 թ . սպանվեց Միրանշահի
կողմից։ Բաղեշի ա միրությունը տրվեց Ամիր-Շարաֆի որդի Շա մս-ա դ- դինին։
Սա գործա կցեց կա րա -կոյունլոլներին։ Երբ Կարա-Յուսուֆը իր «տառապեալ ու
անզէն)) զորա մասերով, էա ն կ ֊Բ ՚ա մ ո ւր ի մաՀից Հետո կրկին երևաց Հա յա ստ ա ­
նում, Շ ա մ ս -ա դ ֊դ ի ն ը ընդառաջ գնաց նրան' « յո յժ մեծա րեա ց զնա Հա ցով և
ջորեօք, ձիով, զի նուք և ա մենա յն զիՆուորակսձ և պատերազմական պատ­
րա ստութեամբյ>1ՏՏ
1405 թ. Շ ա մ ս -ա դ ֊դ ի ն ը ներխուժել էր Վանի և Ոստանի ամիրության
սահմանները, պաշարել Արծկեի բերդը և ավեր գործել նրա շրջակա գյուղե­
րում։ 1406 թ . կրկնվեց ա յդ արշավանքը Կ ա րա ֊Յ ուսուֆի հետ միա սին։ Կա-
րա -Յուսոլֆը իրեն փ եսա յա ցա ծ Շ ա մ ս ֊ա դ ֊դ ի ն ի Հետ ներխուժում է Ա մի ր-Ե զ֊

133 Տ ե ՛ս «ԺԵ դա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր я , Բ, Ա ռ ա շ ա բ ա ն , էշ Ъ 1 Х ,
134 |> . 1ГЬД м ф Ь ց ի , էշ 70։
 լա յ յ„ զ „ վ ր ,,ի и/ա տ։1 ո։ ք/յո ։ն

գինի երկիրը, «արար շատ ալեր, և այրեաց զերկիրն Հա ստ ա նա յ և Հա նա յ, և

նստալ աւուրս կ ( 3 0 ) յԱ մկ ոյ և ի Շաւոուանայ»136։
1424 թ ., Շահրոլխին գործակցելու մեղադրանքով, Իսքանդարը սպանում
կ Շա մս-ա դ-դինին, ր այը Բաղեշի ամիրությունը մնում է քրդական նույն
11-ոժակ ցեղին պատկանող ամիրների ձեռքին' մինչև՛ X V I դարի վերջերը136։
Վասպուրականի կյանքում նշանակալից գեր են կատարում Ոստանի
քւււրդ ամիրները' Շամրոյա ն ցեղից, որոնք, ըստ Բ՜. Մեծոփեցու, սերում կին
(Гյաղգկն Ս ենեքերիմեա նց», ա յսինքն' Ա րծրա նյա ց հայ թագավորական տնից
(մա յրա կա ն գ ծ ո վ )13՛։ Սրանց տիրապետությունը X IV դարի վերջերին և XV
սկզրներին տարածվում կր մի մ եծ երկրամասի վրա՝ Բերկրիից մինչև
Հուլա մերիկ, Խիզանից մինչև Աղրակ։ Հայկական աղբյուրներում բա զմիցս
հիշատակվում կ այս դինաստիայի կարկառուն ներկա յա ցուցիչ Ամիր-Եղդինը,
որը 13Տ7 թ .. Հա նի բերդում քաջաբար դիմադյւոլմ կ Լան կ ֊ Բ'ամ ոլրին ւ Բերդի
գրավումից հետո, ըստ երևույթին, Ամիր-Եղդինը փրկվում կ փախուստ տալով։՛
1392 թ. նա խլում կ Ոստան քաղաքն իր եղբորիգ,3,ւ Երբ կա րա -կոյոլնլոլներն
իշխանոլթյան գլուխ են անցնում, Ամիր-Եղդինը «հակառակ եղև Յուսուֆինյ)'33:
Սա հիշատակվում կ մինչև 1419 թ ., երբ արշավանք կ կազմակերպում Բաղե­
շի ամիրության դեմ, որի սահ մանն երում ա յրում կ 60 գյուղ}*6։ 1420 թ. արդեն
որսլես ամիր հիշատակվում կ Ա միր֊Ե զդինի որդի Մելիք-Մուհամեդը, որին
1423 թ . թունավորում կ Իսքանդարը։ Հաջորդում են սրա եղբա յրները՝ Ա հմ ա ֊
դը' Հա նում, Բահադ-կդ-դինը' Ոստանում և Ոլրմիա յում։ Այս երկուսն կլ
սպանվում են Իսքանդարի կողմից։ Կարա-կո յունլուները 1424 — 1425 թ թ. պա­
շարում են Հա նը, ուր դիմադրություն կր 1/աղմակերպել Ահմադի որդի Մելիք-
Ասադը. դիմադրություն ը կոտրվում կ. Մ ելիք֊Ա սա դն անցնում կ Զ ՚ւ լա մ ե -
րիկտ ։ Գրա վվում է նաև Ոլրմիան'*2։ Այսպիսով, Իսքանդարին հաջողվում է
ժամանակավորապես գրավել քրդական այս դինաստիայի հիմնական տիրույթ­
ները։ 1442 թ. Հհանշահը մի նոր արշավանք է կազմակերպում ու գրավում
զեռևս սրանց ձեռքում գտնվող ДгаА/ ու Ջուլամերիկ բերդերը։ Դարավերջին,
ա ղ-կոյունլուների պետության քա յքա յմա ն շրջանում, քրդական այս ընտանի­
քի ներկա յա ցուցիչ Եղդինշերը, իսկ ապա Զա հիդ-բեկը կրկին գլուխ են բա րձ­
րա ցնում, գրավում նախկինում իրենց պատկանող մի շարք բերդեր։ 1498 թ.
Զա հիդ-բեկը գրավում ու կողոպտում կ նաև Աղթամար կղզին1*"։ Մի քանի
տաք/ի անց նա հպատակվում կ Շ ա հ-Իսմա յիլին ու իշխում Ոստանում 60
աարի'**։

135 Ս ս ւմ ո մ յլ ք շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ղ ), էշ 172— 1731

Տ ե ՛ս <քԺ1յ դա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Բ, Ա ռ ա շա ր ա ն , էշ ք.յ!ճ ւ
137 Տ ե ՛ս Թ. Մ եծոփ եցի, էշ 30։
138 Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ), էշ 597։
139 Մ եծոփ եցի, էշ 71։
140 Տ ե ՛ս Սա մ ո լե լ Լշա ր ո ւն ա կ ո ղ ) , էշ 173։
141 Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 3 2 6 , 3 2 8 , 3 7 5 , И՝, Մ եծոփ եցի, էշ 8 4 ։
142 Տ ե ՛ս Մ . Մւսւ՝ատյսւ1ւ, Ն . Մ ա ո ո ի ր ո ս յս ւն , Ց ո ւց ա կ ձ ե ռ ա գ ր ա ց Մ շ ո յ ս . Ա ո ա թ ե լո ց վ ա ն ք ի ե
; ր շ ա կ ա յի ց , է$ 111,
Ս " Տ ե ՛ս «Ժ Ե դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Գ, էշ 277։
ւ « Տե՛ս „5с11ёгйГ-паше11 օս 11Ыо1ге Йев Кигс1сь, раг Տշհօւ^ք, рПпсс (Խ է>1ւ1!էտ
риЬИсе раг V. У еН апН по^итоГ", и>те I, ргеш1бге рагИе, Պետերրուրգ, 1860, պարող.
լւնաւ/իր, ԷՀ 91»։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I ,/ ս ւ ր Լ ր ո ւ ս

է՝ացի այս երկու խոշոր ամիրություններից Հա յաստանում կային իրենց

երկրամասով փոքր ու նվաղ քաղաքական կշիռ ունեցող մի շարք ա յլ քրդա­
կան տիրույթներ' Խիզանում, Հա զոյում, Ջերմ ո ւկումք Սպարկերտում, Փ ա լու֊՝
յա մ , Մժհկեիտում և ա յլ վա յրերում։
Հայաստանի քրդական ամիրություններն ու կողմնապետություններն-
իրենց ներքին կյա նքում անկախ Էին, Ամիրներն օժտված Էին ոչ միա յն հար­
կա յին, ա յլև վարչական ու դատական ինքնավարության իրա վունքներով,
նրանցից յուրա քա նչյուրն ուներ իր արքունիքը, որը կենտրոնական արքունիքի
մանրանկար պատճենն Էր, Կենտրոնական կառավարչության պաշտոնյաները
մուտք չունեին ինքնավար այս շրջաններում, Ամիրներն ինքնուրույն կերպով
դատում Էին հանցա գործներին, նույնիսկ մահվան վճիռ արձակում և կամ
դատը հանձնում շա ր ի դատաստանին, որին մասնակցում Էին տվյա լ վայրի
մահմեդական բարձրաստիճան հոգևորականները' ղադոլ գլխ ա վորությա մբ.
Ամիրությունների կյա նքում մ եծ դեր Էին կատարում նրանց երկրամասե­
րում տեղա կա յվա ծ քոչվորական ցեղերի պետերը և շրջանների կառավարիչ­
ները, 1445 թ ., օրինակ, Բաղեշի ամիրության « մ եծա մ եծե րը» առանց կենտրո­
նական իշխան ութ յա ն ը հաշվի առնելու պետական գործերից հեռացրին խելա-
էդակաս ամիր Շեյխ ֊ Մահմոլդին և ամիր հռչակեցին նրա եղբորորդի Շամս-
ա ղ ֊ դին ի ն 1 4 5 1
Կ ա րա ֊կ ոյունլուների և Ա ղ ֊կ ո յունլուների պետություններում փադիշահից
Հետս առաջին դեմքն Էր համարվում ըստ հարկի նշանակվող գլխավոր զորա­
հրամանատարը' ա միր-ա լ-ոլմա րա ն (ա միրների ամիրր) , որ լինում Էր թա ­
գավորող ընտանիքի ա նդա մներից կամ ամենաազդեցիկ քոչվոր ցեղերի առաջ­
նորդներից մեկը. Երկրորդ տեղը գրավում Էր մ ե ծ սադրը' մահմեդական հ ո գ ե ֊
վորականության պետը, ա յնուհետև մ եծ վեզիրը, որ գլխավորում Էր վարչական
պաշտոնեությանը և վարում արտ աքին հարաբերությունները, ս ա հ իբ֊դ ի վա նը '
պեէոական հասույթների ու ֆինանսների գործակալության պետը, մոլհրդարը'
փադիշահ ի կնքա,զահը'4Տ։ Գրեթե նույն սկզբունքով Էր կա զմ ակերպված նաև
կիսանկախ ամիրությունների կւսռավարչութ յունր.
Ֆինանսական ու հարկային տեղական ատյանների պաշտոնները, ըստ
մեծի մա սի, գրավում Էին հա յերը։ Նրանք հայկական աղբյուրն երում կոչվում
են «ձեռնա վոր», «խ ոջա », « թամղաչիX) և ա յլ անուններով։ Այդպիսի պաշտոն­
յաներից Էր, օրինակ, Աեթի որդի խոջա Հովսեփ ը, որը 1479 թ . հիշատակվում
Է Մոլշում որպես « ա մենա գովելի և մեծաշուքն և իշխան Տա րոլնլոյ գաւա­
ռիս» 147 կամ ոմն տեր Կարապետ, որ !հիշատակվում Է երկու տարի հետո որ­
պես պարոն Էմա ն-բեկի « խաղին ադար» ( գանձապետ) , կամ Ոստանի քուրղ
ամիրների արքունիքում լա լա յի (դա ստ իա րա կ) պաշտոն ունեցող Միրանշահը,
որ 1481 թ. փադիշահի մոտ գնա լով, ձեռք էր բերել հարկային որոշ արտոնու­
թյուններ' Աղթամարի և Վասպուրականի ա յլ վանքերի համար. Ուշագրավ
տվյա լներ են պահպանվել նաև Վանի մեծահարուստ ու ազդեցիկ խոջաների և
թո,մղա չիների մա սին, որոնք գլխավոր դեր են կատարել հարկահանության,,
հարկերի կապալառության և, մանա վա նդ, առևտրի բնա գա վա ռներում։
Այս ւիաստերը վկա յում են, որ Հարավային Հայաստանի քրդական ամի-

И5 Տ ե ՛ս «Ժ Ե ղա րի հի շա տ ա կա րա ններв , Ա, էշ 585։
146 Տ ե ՛ս И. П. Петрушевский, ն շվ ա ծ ք ։շ խ ա տ ո ։թ յո ւ ն լւ , էք 1 0 8 1
147 « ԺԵ ղ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Բ, էշ 438։
60 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

րոլթյուններոլմ և փադիշահերի կողմից նշանակված կողմնապետերի կ ա ռ ա ֊

վարչության ներքո գտնվող հայկական շրջաններում, քուրդ և թուրքմեն ց ե ղ ւ յ ֊
պետերի հետ միասին, հայ աշխատավոր գյուղա ցիությա նը շահագործում էին
Նաև. հայ մեծա տ ոլնները։ Մեծ չէր նրանց դերը կառավարչության մեջ, բա յց
տնտեսության տարբեր մարզերում նրանք գործունեության լա յն ասպարեզ
ունեին, և աշխատավոր ժողովրդից քա մվող հարկերը հոսում էին ոչ միա յն
զեւղի երկրի նոր տերերի գանձատները, ա յլ զգալի չափով նաև դեպի հայ խ ո-
Հաների ու թամղաչիների դրամաքսակները։
Հա յ իշխող դասակարգը X IV —XV դա բերում զիջեց քաղաքական ու տըն-
աևսական իր դիրքերը Հայաստանի տերը դարձած քոչվոր ցեղերի հարատև
Հ\նշման ներքո։ Հա յ ֆեոդալական տների հողազրկման, մասնատման ու ա նէ­
ացմա ն պրոցեսը, որ ծա յր էր առել Հա յա ստա նում մոնղոլական իլխանությահ
քա յքա յմա ն շրջանում, մոտ եցա վ իր ավարտին հենց թուրքմենական ց ե ղ ա ֊
պետերի տիրապետության այս տ ասնա մյա կներին։
Սյունյաց տիրակալ Օրրելյանների բնորոշ օրինակով հետևենք ա յդ պ ր ո ֊
ըեսին։
1385 թ ., ինչպես դիտենք արդեն, Ոսկե Հորդա յի խան Թողթամիշի զոր­
քերն ասպատակեցին Սյունիքը, գրավեցին Որոտան բերդը և Եղեգիս քաղաքը
Իվանե Օրբելյանի որդիներ' Սմբատից և Գորգոլնից։ Գորգունը, որ իշխում էր
Վա յոց ձորում (Եղեգիս կենտրոնով) վշտամահ եղավ։
Լանկ-Թամուրի արշավանքների տարիներին Օրբելյաններին հաջողվեց
վերստանալ իրենց կալվածքների մի մա սը։ 1403 կամ հաջորդ թվականին թա-
մուրյան Միրղա-Օմ արը բռնութ յա մ բ հավատափոխ արեց Սմբատ և Բուրթ ել
Օրբելյաններին ու սրանց եղբորորդի Տա րսա յիճին, որոնք հավատափոխ ար­
ված ուրիշ հայ իշխանների հետ միաււին, իրենց ընտանիքներով տարվեցին
Սամարղան դ'**։ Շատ չա նցա ծ ( հավանաբար Միրանշահի ժամանակ) սրանք
վերադարձան Սյունիք և կրկին տիրեցին իրենց կա լվա ծքներին' պահելով իրենց
պապերի հավատքը։
1407 թ . Բոլրթելն ու իր պատանի զավակները զոհ են գնում մահտարա­
ժա մին։ Լանկ-Թամուրի մահվանից հետո սկսված գահակալական խառը պ ա յ­
քարի տարիներին, Սմբատը « խ ա բեա լ ի խրատատուաց իւրոցа գործակցում է
Ջե լա Իրյա ն Ահմեդ խա նին, իր զորա գնդով մասնակցում նրա մղած մարտե­
րին'*9։ Ի տրիտուր իր ծա ռա յությունների նա պարգև է ստանում Անգեղակոթ
գյուղը։ Բայց շուտով Ահմեդ խանը պարտություն է կրում Կ ա րա ֊Յ ոլսոլփ ից
ու խեղդամահ արվում ( 1 4 1 0 ) ։ Սմբատը ոչ միա յն ղրկվում է նոր ստացած իր
պարգևից, ա յլև Կ ա րա ֊Յ ուսուֆը բռնա գրա վում է նրանից Որոտան բերդը։
Հայրենազուրկ եղած Սմբատն իր Բեշքեն, Իվանե (Ստեփա նոս) և Շահ որդի­
ների հետ պատսպարվում է Վրաստանում1Տ0։ 1412 թ . Գորիից ոչ հեռու գտնվող
Ուփլիսցիխե գյուղա քա ղա քում շարադրված մի հիշատակարանում Սմբատն ու
իր Բեշքեն որդին հիշվում են որպես ա յդ շրջանի իշխաններ. ссԻշխանութեան
տեղոյս պարոն Սմբատի և որդւոյ նորին պարոն Բէշքէնի, որ յա ստ մա նէ չարին
վտարեցան ի հայրենեաց իւրեա նցյ»1՛’1» Սմբատը վախճանվում է, հավանաբար,

43 ► . Մեծոփեցի, 1։ 6 7 — 68,
Н9 Տ հ 'ււ 0*. Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էշ 7 2 — 7 3 , и ԺԵ դ ա ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր յ> , Ա, էշ Տ 2 ւ
160 Տ ե ՛ս հ ԺԵ դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա, էշ 194։
1®1 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , .է շ 133։
 __________________ Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 0յ

ստարաթ յա ն մեջ 1 4 1 ? թ , րի չ սւոաջ։ Իսկ նրա որդիներ Р եշքենն ու Ւվանեն

վերադառնում են Սյունի ր. «Սկին ի հայրենիս իւրեանց, և ոչ են տեարք, իշխա­
նութեանն իւրեանց, ա յլ ընդ ձեոամր անօրինացա, — ասում է ժամանակակից
մի գրիչ™,
Սմբատի եդրոր Գորդունի որդի Տարսա յիձը նույնպ ես, վերադառնալով
սամար,ւանդյան գերությունից, ի վերջո կարողանում է իշխել իր հոր կա լ.
վա ծքում' Եղեգիս ում, Բա յց 1419 թ ., ժամանակակից մի գրչի վկա յութ յա մբ,
նա « յո յժ ի նեղութիւն, ի տառապանք և յա ղքա տ ոլթիլն անկաւ, զի նա որ բոլոր
ղաւառիս իշխէր, ա յժ մ ոչ մ իոյ ագարակի կամ գեղջ ոչ կարէ իշխ ել, զի խլեալ
և յափշտակեալ էին ի նմա նէ զա մենա յն գիւղ և զքաղաք, ղվանք և զանա­
պ ա տ ... Եւ նա փախեալ և թա գոլցեա լ էր ի ծերպս վիմաց և ի մա յրիսյ>153»
1421 թ . հետո, երբ Իսքանդարը դառնում է կա րա ֊կ ոյունլուների պետու­
թյա ն գահակալ, Բեշքեն Օրբելյանի որդի Ռուստամն առաջ է քաշվում պետ ա ֊
կան բարձրաստիճան պաշտոններիւ Սրա ջանքերով Օրբելյանները կրկին տեր
են դառնում իրենց երկրին։ Երկար չի տևում, սա կա յն, այս վիճակը։ Շ ա հ ռ ո լ֊
Ի ՚Ը ԻՐ երրորդ արշավանքի ընթա ցքում հարձակվում է նաև Իսքանդարի կող­
մից հովանավորվող Օրբելյանների տիրույթի վրա ։ Եվ Բեշքեն ը Սյունիքի ու
շրջակա գավառների 6 հազար հայ գերդաստանների գլուխ ա նցա ծ, պ ա յքա ­
րելով Բ՚ա մուրյանների դեմ, արտագաղթում է երկրից ու ապաստան գտնում
Վրասսւանում15*։
Վրաց Ալեքսանդր թա գա վորը, որ Բեշքենի փեսան Էր, Լոռին հանձնում Է
իր աներոջը։ Հա յաստա նի ա յլ շրջաններից Լոռի են հասնում նոր փախստա­
կաններ և սիրով ընդունվում Բեշքենի կողմից։ Սակայն, շուտով, երկյուղ կրե­
լով Բեշքենի հզորա ցումից, Վրաց թագավորը թունավորել Է տալիս նրան։
Զա նգվա ծա յին այս արտագաղթից հետո XV գարի հետագա տա սնա մյա կ­
ներում ևս Սյունիքի տարբեր մասերում հանդիպում ենք 0րբելյա ն պ ա յա զա տ­
ների։ Ա յսպ ես, 1450 թ . կրկին Սյոլնիքումն Է Ռո լստամ Օրբելյանը։ Սա Տաթևի
վանքի վանահայր Շմավոն Անգեղսւկոթցոլն վաճառում Է Սվարանց, Տաշու,
Աղանց և Տանձատափ գյուղերը,5Տ» 1471 թ . Վայոց ձորում հիշատակվում Լ
Սմբատ իշխանը' Տա րսա յիճի որդի, իսկ 1 4 7 5 — 1490 թ թ . սրա որդի Եղիշե պ ա ֊
րոն-ա երը, որպես Վա յոց ձորի եպիսկոպոս|5°»
Հա յա ստ ա նում տեղաբաշխվա ծ քոչվոր ավագանու հարատև ձնշման տակ
իրենց քաղաքական ոէ տնտեսական դիրքերը օրավուր կորցնում Էին նաև հայ
ֆեոդալական մյուս գերդաստանները' Խաչենի Հ ա ս ա ն֊Ջ ա լա լյա ննե ր ը , Ծարի
Դոփյ անները157յ Վա յոց ձորի ու Կոտայքի Պ ռոշյա նները^ և ուրիշներէ
Խաչենի Զաղա իշխանի մահվանից հետոճ XV ղարի սկղրն.երին։ Հա սա ն՜

152 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ ։
153 ս ժ Ե գա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր »է Ա, Էշ 656։
154 Տ ե ՛ս Թ. Մ եծոփ եցի, Էչ 117։
155 Տ ե ՛ս Լ, Փ ա փ ս ւզ յա ն , ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 86։
158 Ս յո ւն յա ց ի շ խ ա ն ն ե ր ի մա սին ա վ ե լի մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր կ ա ր ե լի է ղտ ն ել
Լ Խ ա չի կ յա ն ի «ГՍ յո ւն յա ց Օ ր բ ե լյա ն ն ե ր ի Բ ո ւր թ ե լյա ն ՛ճյուղը» հ ո դ վ ա ծ ո ւմ , տ ե ս « Բ ա ն բ ե ր Մ ա տ ե ­
նա դա րա նի» , № 9, էշ 173— 178։
157 Տ ե ՛ս Կ ա րա պ ետ Տ ե ր - Մ կ ւ ՚ա շ յա ն , Ն յո ւթ ե ր հ ա յ մ ե լի ք ո ւ թ յա ն մա սին, Ա և Բ պ րա կներ,
էջմիա ծին, 1913— 1914։
158 Տ ե ՛ս Գ ա ր ե գ ի ն Հ ո վ ս ե փ յա ն , Խ ա ղ ր ա կ յա ն ք կ ա մ Պ ռ ո շ յա ն ք հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե շ , Վ ա ­
ղ ա ր շա պ ա տ , 1928։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ջ ալա չյա ն իշխանները ղրկվել Լին երբեմնի տիրույթներից ե քարշ Լին տալիս
իրենց գոյությունր որպես սակավազոր գյուղատերեր' սի ներքո ձերին ան ո-
րինա ց»™ ։
Դոփյտն ֆեոդալական ընտանիքը ծանր Հարված կրեց 1ՅՏ6 թ .։ Լա նկ֊
Բ ամուրի հրոսակների դեմ կովի մեջ սպանվեց Փոքր Սյունիքի (Ս ա րի) իշխան
Հասան Դոփյանը' իր երեք որդիների հետ միա սին։ 1430-ա կա ն թվականներին
Հասան ի թոռնորդի Այտին ի իշխանության տարիներին Դոփ յա ն իշխանների
կալվածքները բռնա գրա վվում են պետության կողմից։ Դատական ատյաննե­
րում երեք տարի քարշ գալով և նյութական մեծ միջոցներ մսխ ելով, ի վերջո,
Այտին իշխանին հաջողվում Է վերստանալ «ի ձեռաց ա յլա զգեա ցն» Դովւյան
իշխանների կալվածքների մի մասը։
XV դարի երկրորդ հիսնա մյա կում Դոփյանները բա ժա նվում են երեք ըն­
տանիքների' Ուլուբեկենց, Ա յտենցոց և Ջհա նշեցոց, որով և ավելի է մասնատ­
վում երբեմնի հզոր Ծարի իշխանների տնտեսական կարողոլթ յուն ը։
Վասպուրականի Արտազ գա վառում, մինչև 1426 թ . իշխում էր կաթոլիկ
դավանանքի հա յ ֆեոդալների մի ընտանիք, որի պատմության ը հնարավոր է
լինում հետևել սկսած X I I I դարի կեսերից։ Մակու ամրոցն էր այս իշխանների
նստավայրը' անառիկ իր միջնա բերդով, որ չկարողացավ գրավել նույնիսկ
Լանկ-Բ1ամուրը։ Թամուրի առաջարկով նուր-ա դ-դին իշխանը համա ձայնվել էր
ընդունել նրա գերիշխանությունը, ըստ պահանջի 20 հեծյա լից բաղկացած մի
ջոկատ տրամադրելու պ ա րտ ա վորությա մբ։ Սրա որդի Սոյոլրղա թմիշը, առերես
մահմեդականություն ընդունելով, դարձել էր Թամուրի թ ոռ Օմար-Միրղայի
մերձավոր զինակիցներից մեկը, մյուս որդին 1403 թ . Մա կվում հյուրընկալած
իսպանացի դեսպան Ռուի Գոնզալես դե Կլավիխոյի վ կա յութ յա մբ' «զենքի
մարդ չլինելով, ավելի հայ լեզվի քերականության ուսանող և վարդապետ»
է ր '*, Մակվի հայ իշխա նությա նը վերջ տվեց Իսքանդար Կարա-կոյունլոլն
1426 թ .։ Նշանավոր գրիչ Թովմա Մինասենցը իր մի հիշատակարանում ա յգ
առթիվ գրել է. «Ա նմխիթա ր կըսկիծ եհաս բոլոր ազգացս քրիստ ոնէից, զի բոլոր
աշխարհացս ա յն մին բերթն միա յն էր մնա ցեա լ ի ձեռն քրիստոնէից, և այն
ևս առաւ ի մ էնջ»1*1։
Մինչև XV դարի 80-ա կա ն թվականներր հայկական ֆեոդալական մի իշ­
խա նություն էլ գոյություն ուներ Համշենի գա վա ռում։ Նույն Կլավիխոն, Ս ա ֊
մարղանդից Իսպանիա իր դարձի ճանապարհին, 1406 թ . անցել է Համշենով
և ուշագրավ տեղեկություններ գրանցել ա յդ իշխ ա նությա ն, նրա դժվարանցա­
նելի կածանների ոէ ժողովրդի բարքերի մասին. «Ա յս երկրամասը շատ լե ռ ­
նոտ է, ունի մի քանի լեռնա նցքներ, որոնցով անկարող են անցնել կենդանի­
ները։ Որոշ տեղերում ժա յռից ժա յռ անցնելու համար' փայտե կամուրջ են
կապել։ Բեռնակիր կենդանիներն ա յս երկրամասում, ըստ մեծի մասին, ան­
կարող են շա րժվել, և մարդիկ ստիպված են ամեն ինչ կրել իրենց ուսերին։
Հ ա ց ա հ ա տ ի կ ն ա յստեղ քիչ է աճում» և ա յլն։ Այնուհետև Կլավիխոն հայտնում
Լ, որ բնակիչները, չնա յա ծ հա յ են ու քրիստ ոնյա , ավազակաբար են վար­
վում ճամփորդների նկա տ մա մբ։ Այսպես գրելու առիթն, անշուշտ, եղել է ա յն,

«ԺԵ գ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 1 9 4 ։
180 Հ. Հակոբյա ն, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա , էշ 1 1 4 — 1 1 6 ։
I®1 «ԺԵ դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 3 7 6 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
вз
"Ր հ ""կ ե ն ց ի ն ե ր ր ստիպել ևն Կլավիխոյին I, նրա ուղեկիցն Լրին վճարեչ իրենց
հետ տարվող ապրանքների համար րարձր մաքս'™։
Կլավի ի ," չի ճանապարհորդությունից քիչ առաջ Սպերի ամիրը Հտմշենի
իշխանությունը գրավել էր պ ա րոնա ց֊պ ա րոն Առա քելից ու նրա փոխարեն մի
մահմեդական կառավարիչ նշանակել' քրիստոնյա մի օգնականի ընկերակցու­
թ յա մ բ , Սակայն այս վիճակը երկար չի շարունակվել, 1422 թ. պահպանվել է
մի հիշատակարան, ուր Հա մշենի տեր է կոչվում նույն Առաքելը, Հավանաբար
սրա որդին է պ ա րոնա ց֊պ ա րոն Դավիթը, որ հիշատակվում է 1 4 2 5 — 1440 թթ.
վերջում' իր դեռա բույս ղավակ պարոն Վարդի հետ միասին, 1460 թ. հ ՛ չա -
աակվում է Հա մշենի իշխան, մանկահասակ Վեքեն (Վիգեն անվան աղավաղ­
ված ձեն է յ , որ գերվում է Բաբերդի մահմեդական իշխանի կողմից։ Եվ վ ե ր ֊
օաս/ես 1489 թ . մի հիշատակարանի մեջ արժեքավոր տվյա լներ ենք գտնում
հայկական այս իշխանության վերջին տիրակալ Դավթի մասինւ
ՍյԴ թվտկտնին կամ դրանից մ ե կ ֊ե ր կ ո լ տարի առաջ, թուրքերը, որ 15
տարի առաջ վերջ էին տվել Տրապիզոնի կա յսրությա նը, գրավեցին նաև Հա մ-
շենը' փակելով աղ-կո յունլուների վերջին ճանապարհը դեպի Սև ծով։ Հա յրե­
նազուրկ եղած Դավիթ իշխանը, փախչելով իր երկրից, պատսպարվել էր հա­
րևան Սպերի շրջանում, որ դեռևս գտնվում էր Ա ղ ֊կ ո յո ւն լո ւ փադիշահերի տի­
րապետության ներքո1Ю<
XV դարի 6 0 — 90-ա կա ն թվականներին Երղնկայի շրջակայքում գտնվող
վանքերում բա րձրա գույն դպրոց էր հիմնադրել Հովհաննես րաբունապետ
Հա մշենցին, որ ժամանակակիցների վկա յութ յա մբ սերված էր «ի թագաւորա­
կան ա զդէ»։ Հավանական է ենթա դրել, որ Հովհաննես րաբունապետը Համշենի
հայ իշխանների գերդաստանից էր ' Ա 1
XV դարի ընթա ցքում Հա յաստա նի տարբեր մասերում հիշատակվում են
նաև բա զմա թիվ ա յլ հա յ կալվածատերեր ու գյուղա տերեր։ Այս պես, օբինակ,
դարասկզբիս հիշատակվում է Արագածոտնի Աղց դ յո<->ղի տեր պարոն Աղիդանը,
որ բռնի հավատափոխ ա րվելով, հա յ ա յլ իշխանների հետ տարվել էր Սամար-
զա նդ, հետո վերադարձել իր հա յրենիքը։ 1424 թ . Սանահնում հիշվում է պա­
րոն Սորղաթմիշի թոռ և Փաշի որդի իշխանաց իշխան պարոն Չալապին, սրա
եղբա յրն էր Անիի եպիսկոպոս Հովհաննես Ոսկեփորիկը, որին հանդիպում ենք
նույն տարիներին Թմոք (Թ մ բկ ա բե ր դ ) դղյա կում։ 1432 թ . հիշվում է որպես
իջնի քաղաքի «նախա րա ր, վերակացու և առաջնորդ» ոմն Ծատռւր, իսկ
1 4 6 0 թ. պարոն Սարգիսը։ 1442 թ . շարադրված մի հիշատակարան տեղեկու­
թյուններ է պարունակում Արագածոտն գավառի Սերկևլի գյուղի հա յ տերերի
պարոններ Ալիբեկի, Շա լվեի, Վաչուտի, Քրդի և Սարգսի մ ասին որոնք, անուն­
ներից դատելով, Վաչուտյան իշխանների ուժասպառ շառավիղներից են։
Սրանցից Շա լվեն, որ որդին է պարոն Սարգսի և թոռը պարոն Բուղլախի,
դրվատվում է այսպիսի խ ոսքերով. «Ա յր հսկա յա զօր ի մրցմունս պատերազ­
մա ց, դիւցազնական ի յա զա տ ա ց և պայազատ ի յիշխ ա նա ց» ։ 1444 թ . որպես

“ 2 Տե՛ս Րւօս Гонзалее до Клавихо, Дневник путешествия ко двору Тамура ո

Самарканд, в 1403-- 1406 гг., пер. И. И. Срезневского, СПб., ՚տտւ, էչ 3 8 2 ֊ 384,
Ъ ш /ւ Հ . Հ ա կ ո բ յ ա ն ' Ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , Ա ; ԷՀ 1 4 2 — 1 4 3 ։
18Я Տ ե ՛ս к ԺԵ դ ա րի հի շա տ ա կա րա ն ն եր» , Գ, էշ 4 7 0 ։
164 Տ ե ՛ս Լ. ն ւա չի կ յա ն , է ջ ե ր հ ա մ շ ի ն ա հ ա յ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ( « Բ ա ն բ ե ր Ե րև ա նի հ ա մ ա լս ա ր ա ն
նի », 1969, № 2, էշ 115— 1 4 4 )։
04- Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Եղվարդ ղյա ղի տեր Հիշատակվում է «մեծա զգի ե վւաոաւոր... աղատածին»

Աղիզպեկլւ' իր Ավադ և Զարարիս։ որդիների Հետ միասին (ա յս Цш րարի.։։ն
տարիներ առաջ դնել էր Մուղնի գյոլդ ր) , իսկ 146!» թ. պարոն Վիշելր (« ի վ ե ­
րակացութեան երկրիս պարոն Վիշելի»)ւ 1467 թ . Բյուրականում Հիշվում է
պարոն Բարաջանը, իր կնոջ' իշխանուՀի Բ՛սոքարի Հետ միասին։ 1461 թ.
Սրկղունքում շարադրված մի Հիշատակարանի մեջ Վայոց ձորի իշխաններ են
կոչվում պարոն Զումա ն և պարոն Ինանիկը։ 1475 թ . այս Ջոլմա ն Հիշատակ­
ված I; որպես « ասպարապետ Հ ա յո ց », « իշխանաց իշխ ա ն»։ Ասվում է, որ նա
սերված է Պ ռոշյա ններից։ Հիշատակարանի մեջ թվա րկվում են նաև նրա որ­
դիները' պարոն Ղալաբեկ, Ոլսուլրեկ, Բ՛ումանրեկ և եղբորորդին երր'՛ պարոն
Հա յկա զ, Ամիր-Վասակ, Խտղբտկ, Ա մ ի ր ֊ Հա սա ն։ Նրա եղբա յրներից Հովհան­
նեսն ու Ստեփանոսը գրավել են Վայոց ձորի արքեպիսկոո/ոսական աթոոր'
նստավայր ունենալով Այրիվանքըւ
1488 թ ., Յաղոլբ փ ադիշաՀի ծավալած կրոնական Հալածանքների շրջա­
նում, Հա յ ֆեոդալական ընտանիքների վերջին այս ներկա յա ցուցիչներից 4(1
Հոգի բանտարկվում են և ստիպված մաՀմեդականություն ընդունում, սակայն
յո թ ամիս Հետո, մեծագին տուգանքներ վճարելով, ա յդ Հա յ «ա զա տ որդինե­
րին» Հաջողվում է փրկվել'®5;
Հա յ Հասարակության իշխող այս վերնախավի ամբողջական ցանկր կաղ-
մե/ոլ Համար լրա ցուցիչ որոնումների անհրաժեշտություն է ղգա ցվոլմ։ Ան­
շուշտ նրանց մանրա ցած շառավիղներից են Հայաստանի տարբեր շրջաննե­
րում ա յլևա յլ առիթներով Հիշատակվող տոհմային մելիքներից, մեծատուն
տանուտերերից, ձեռնավորներից ու պարոններից շատերը։ Այս կապակցու­
թ յա մ բ , սա կա յն, Հատուկ Հետաքրքրու թ յուն է ներկա յա ցնում պարոն-տեր կոչ­
վող հոգևոր ֆեոդալների դասը, որի սոցիալական դիմապատկերն ուրվադծե-
քու կարիք է զգա ցվում։
Տիրույթների ու կալվածքների գեթ մի մասը բռնա գրա վումից ղերծ պա­
հելու նպատակով հա յ ֆեոդալական տները X IV — XV դարերում պատվարում
էին իրենց վանական կալվածատիրության ցուցա նա կներով։ Հասկանալու հա­
մար հա յ ֆեոդալական դասի ուշագրավ այս կերպարանափոխության սոցիալ-
անտեսական դրդապատճառները, անհրաժեշտ է բա ց ահ այտ ել հայ եկեղեցու
նկատմամբ մաՀմեդակւսն իշխողների վարած քաղաքականությունըւ
Իր դարավոր գոյությա ն ընթա ցքում Հա յ եկեղեցին, արտահայտելով իշ­
՛խող դասակարգի շաՀերը և ձգտելով Հեռու պաՀել ժողովրդական զա նգվա ծ­
ներին սոցիալական պ ա յքա րից, զգալի ծա ռա յություններ էր մատուցել երկրի
տերերին և ի տրիտուր իր ծա ռա յությունների այս կամ այն չափով Հովանա­
վորվել ու արտոնություններ ստացել նրանցից» Հա յ ֆեոդալական տների վ ե ­
րացմանն ու նրանց տիրույթների բռնա գրա վմա նը զուգընթա ց, եկեղեցին, աս­
տիճանաբար, իր վրա էր վերցրել նաև Հա յ ժողովրդի ներքին գործերի տնօրին­
ման պարտականությունը, մի Հա նգա մա նք, որ Հաշվի էին առնում նաև օտար
տիրակալները։
Ուշագրավ է, որ ա յս կամ այն դինաստիայի, ինչպես և առանձին տիրա­
կալի Համար ստ եղծվա ծ քաղաքական ծանր կացության ժամանակ, պետու­
թ յա ն մ աՀ մ եդակ ան վարիչները սիրաշահում էին հայ հոգևորականության աղ-

165 Տ 1 /ս а ԺԵ դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Р , Ա ո ա շա ր ա ն , Էշ X X X V I I I ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
(Տ•»

Հքհ>

ШШЫ

Э Д Ш а ,

^ Щ тш а # ս^/
/ з&
է?
^ ^ Г -Ա ք |
է'..' Т
и йлйг
г
1
1Ա|-Կ ո յ ո -քյ Ո ւ(|Ո ւն - Հ ա լւա ն ի 1 4 7 5 р . հ ր ո վ ա ր տ ա կ ը (Տայ Кп դ 1ւ ո ր ւս կ ■■■КП !• լւ )ւ
հ ա ր կ ա յի ն ա ր տ ո ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մա սին

ղեցիկ շրջաններին' եկեղեցու արտոնություններն ընդարձակելու, նվերներ

բա շխ ելու, երբեմն նույնիսկ եկեղեցիներ կառուցելու կամ նորոգելու ճանա­
պարհով։ Հա յ եկեղեցու պաշտոնյաներն ու նրանց կալվածքները ազատված են
եղել մի շարք ծանր հարկերից ու ա ոլրքերից. սՀին ժամանակներից ի վեր մինչև
5-718
(Щ Հ ա յ մ ո ղ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

օրս, — գրված է Ուզուն-Հասանի մի Հրովարտակում, — երբեք այնպիսի օրենք

շի եղել, որ Ոլչքիլիսայի ( էջմիածնի) կրոնավորներից ու սևագլուխներից խա ­
րաջ և ջիղյա պաՀանջեն»'™։ ՀՀանշաՀի կին Բեգոլմ-Խաթոլնի 1462 թ . Հրո­
վարտակով արգելվում է Գանձասարի կաթողիկոսի իշխանության տակ եղող
Հոգևորականներից «ջիղյա յի և բե յթ -ո ւլ-մ ա լի պատրվակով» որևէ բան' պ ա ֊
Հանջելը, նրանց Հպատակ վա յրերում իջևանելր • և ա յլն։ Ուշագրավ է նաև
ԶՀանշաՀ փագիշաՀի անթվական մի Հրովարտակը, ըստ որի, նախկին դսւՀա-
կալների Հրամանագրերի օրինակով, Տաթևի ու Վաղագնի վանքերի կա լվա ծք­
ներն ազատ են Հայտարարված պետական ամեն տեսակ Հարկերից' մալից
(Հողա յին ռենտա յի պետությանը տրվող մ ա ս), իխրաջաթից (արտակարգ
ծա խ սեր) և դիվանական ավարիղից (պ ետ ությա ն նկա տմամբ Հարկային ւղար-
տավորութ յո ւննե ր )'*1։
Հա յ եկեղեցական կալվածատիրության Համար ստեղծված Հա մեմատա­
բար նպաստավոր այս պայմաններն ի նկատի ունեին Հա յ ֆեոդալական տների
սակավազոր ներկա յա ցուցիչները, երբ X IV — XV դարերում ենթակա վան ակտն
Հաստատությունների իրավասության տակ էին գնում իրենց ընտանիքին
պատկանող կա լվա ծքները1 վանական ա յդ Հաստատությունների գլուխ կարգե­
լով մերձավոր ազգականներին։ Եվ այսպես, կյանքի է կոչվում սոցիալական
մի նոր տերմին' «պ ա բո ն-տ եր », որը տրվում էր բոլոր ա յն Հա յ կալվածատեր-
ֆեոդալներին, որոնք շարունակում էին տիրել իրենց Հայրենական կա լվա ծք­
ների մի մա սին' լինելով միաժամանակ և՛ «պ ա րոն» (ա յսինքն աշխաբՀիկ իշ­
խ ա ն ), և' «տ եր» ( ա յսինքն' Հոգևոր առաջնորդ)։
Պարոն-տեր էին Աղթամարի ու Գանձասարի կաթողիկոսները, Սյունյաց
մետրոպոլիտները, Վա յոց ձորի առաջնորդները, Հաղբատ, ՍանսւՀին, Կ եչա ֊
ոիս և տասնյակ ո։ տասնյակ ա յլ վանքերի Հայրապետեր ու թ եմ հրի առաջ­
նորդներէ
Դրանցից Էր նաև Գառնիի շրջակայքում գյուղեր ունեցող և իրեն Գրիգոր
ՊաՀլւսվունուը սերված ազնվական Համարող Հա վոլց-Թ ա ռ վանքի ւԷանաՀայր
Աաքարիա եպիսկոպոսը։ Այս մեծանուն պարոն-տերը 1487 թ , կրկին տեր է
դառնում իրենց ընտանիքի ժառանգական կալվածքներին, որոնց մեջ էին
մտնում Մանկոլս, Ավանիկ, Կուտիս, Հա յոց-Թ ա ռ, Կոլտոլց վանք, Ավանասար,
Թառնիս, Սուրբ Սարդիս գյուղերը և Կոխտ գյուղի կեսը։ Այս ինը գյուղերի
■կալվածագրում Ջաքաբիան Հանդես է եկել ոչ որպես Ամենափրկիչ վանքի
վանա Հա յր և չի նշել, որ ա յդ գյուղերը նվիրաբերվում են (վա կֆ են արվում)
վանքին, որովՀետև ֆեոդալական այս ընտանիքի անդամները, Սիմեոն Եբե-
վանցու վկա յութ յա մբ, «ի բնէ անտի աղատազոլնք էին և անուանիք, շատազգ
Լ Հարուստք, յորոց թէպէտ ոմանք վանականք լինէին, ոմանք աշխարՀականք,
սակայն մի էին աամբք և ընչիւք, և իւրեանց էր Համարեալ գեօղն և վանքն
առանց խ տ րութեա ն»՝**։ Երևանցին իր այս տողերով տվել է Հա յ աշխարՀիկ ու
վանական կալվածատիրության միաձուլման ու սերտաճման երևույթի ճշմար­
տացի նկարագիրը։
Հայկական վանական Հաստատությունները XV դարում ընդարձակում էին

166 «У ՝ ա տ ե ն ա ղա ր ա ն ի պ ա րսկերեն վա վերա գրերըа . Հրովա րտ ա կներ, պ րա կ ա ռա ջին (Ժ Ե --

ԺԶ դ գ . յ յ, կ ա զ մ ե ց Հ. Փ ա փ ա զ յա ն , Ե րևա ն, 1 9 5 8 , էշ 4 9 ։
167 Տ ե թս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 4 4 ։
165 Ս ի մ էո ն կ ա թ ո ղ ի կ ո ս , ,Հ ա մ ր ռ , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1873, էշ 2 7 7 , ա յս ւդ հ ե տ և ՝ Ջ ա մ ր ռ ւ
:

Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

իրեն;, կալվածքկերր նվերներ ստանալով, երբեմն նաև գնումներ կատարելով:

՛հրան բ վարում Հին իրենց տնտեսությունը ըստ մեծի մասին' «վա նից գոր­
ծավոր» կոչվող վարձկան մշակների ուժերով, իսկ որոշ վա յրերում' շա հա գոր֊
ծելով վանքապատկան գյո , ղերի բնակիչների կոռային աշխատանքը, Տվյա լներ
են պահպանվել մի շարք վանքերի տնտեսական գործունեության մասին:
Երկրագործությունից բա ցի, վանական տնտեսություններն զբա ղվում էին նաև
անասնապահությամբ, սակավաթիվ դեպքերում նաև ձկնորսությա մբ, ա ռ և տ ը ֊
րով ու վաշխաոութ յա մ բ ,
ձա յ հպատակների միջև ծա գա ծ վեճերը, եթե դրանք վերաբերում էին
ընտանեկան հարաբերություններին ու հա յ հա մա յնքի ներքին խնդիրներին,
լուծվում էին հայ հոգևորականության միջոցով, Պահպանելով դատական այդ
ֆունկցիան, հոգևոր ֆեոդալները նոր ուղիներ էին որոնում տն տ ես պ կան իրե՚հ ց
դիրքերն ամրապնդելու և շահույթի աղբյուրներն ընդարձակելու համար։
Հ ա յ պարոն-տերերը աշխարհական գործերից կտրված աստուծո պ ա շտ ոն֊
յա ներ չէին բնա վ։ Նրանք ունեին զինվա ծ ջոկատներ, որոնցով անհրաժեշտու-
թյ։սն դեպքում պաշտպանում էին իրենց գույքն ու պատիվը օտարերկրյա ըն­
չաքաղց զա վթիչներից, Աղթամարի կաթողիկոսները զինական իրենց ուժերով
զսպում էին Ոստանի քրգերի ախորժակը, որոնք փափագում էին գրավել և
թալանել Աղթամարը։ Ամիդի առաջնորդ Մկրտիչ Նաղաշի զորեղ ծառաները
երբեմն հարձակվում էին նաև թշնամի բա նակների փոքր զորախմբերի վ ր ՚ո ու
ազատում քրիստոնյա գերիներին, իսկ Տա թևի մետրոպո/իտր, որ ուներ Ոբա ­
ղում ճորտս ա յլա զգիս» նրանց միջոցով իր կամքն էր թելա դրում հպատակնե-
Րին"'<
Հ ա յ աշխարհիկ ո։ հոգևոր ֆեոդալների տիրույթներն ո։ կալվածքներր,
оտար տիրապետողն երի կողմից բռնա գրա վվա ծ հայկական եր կր ամաս երի
րաղդատությա մ ր , րնդարձակ չէին։ Բնականաբար փոքր էր նաև հայ իշի։ան­
ների և պարոն-տերերի քաղաքական ու տնտեսական կշիռր հայրենի երկրում,
սակայն մ եծ էր նրանց գերը ժողովրդի ինքնուրույն գոյությա ն ու դարերի ը ն ­
թա ցքում ստեղծվա ծ մշա կութա յին արմեքների պահպանության դո րձ ում ։
Թուրքմեն տիրապետողների լծի տակ ծանր էր, ընդհանրապես, հա յ աշ­
խատավոր գյուղա ցիությա ն վիճա կը։ Հա մեմա տ ա բա ր տանելի պ ա յմա ններ էին
ստեղծվա ծ թագավորող դինաստիայի կա լվա ծքներում' խաս կոչվող հողերում։
Ագուլիսցի Մատթեոս անունով գրիչը ողորմա ծություն է համարում, որ Իսքան -
դար Կարա-կոյունլուն իրենց գյուղը խաս է դարձրեք™։ Շատ ավելի ծանր էր
դրությունը քոչվոր ցեղերի ավագանուն որպես սոյուրղալ տրված տիրույթնե­
րում, մանավանդ քուրդ ամիրների տիրապետության տակ գտնվող շրջաննե­
րում։ Նույնիսկ Օսման յա ն կա յսրությա ն պետական պաշտոնյաները' X V I— X V II
դարերում հարկային նոր կանոններ հաստատելիս, խոստովանում էին, որ Բ ա ֊
ղեշի շրշան ի գյուղա ցիներից «քրգերի սովորության հա մա ձա յնл գանձվող
հարկերը խիստ ծանր են եղել171։
Անկախ ենթ ա կա յութ յունից, հայկական բոլոր շրջաններում կեն ր ունակ էր

109 «Ժ Ե դ ա ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա , էջ 6 2 6 , Հ . Մ ա ն ա ս դ յա ն , Լ. Ա ճ ա ո յա ն , Հ ա յո ց նոր
վ կա ներ, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1903, էշ 313։
170 Տ ե ՛ս (ГԺԵ դ ա ր ի հի շա տ ա կա րա ններ» , Ա, էշ 337։ (
171 Տ ե ՛ս « Օ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ я , թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը , ա ռա ծա բա ­
նը և ծ ա ն ո թ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Ա , /», Սա ֆ ր ա ս տ յ ա ն ի և Մ . Ц* $ ո ւ լա լյա ն ի , Ե ր ե տ ն , 1 9 6 4 , էշ 45է
08 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

դեռևս գյուղական հա մա յնքը' իր ավանդական կազմակերւղություններուի Հա -

մա յնքի մեջ ընդգրկվա ծ հարուստ ու աղքատ րն տան իքն երի միջև տնտեսական
ու սոցիալական հողի վրա խոր հակասություններ !էին ստեղծվել ու իւ ու լ և
անդադրում պայքար Էր տեղի ունենում։ Սակայն, օտար նվաճողների բռնու­
թյուններին դիմագրավելու հրամայական պահանջով, գյուղական համայնքը
շարունակում Էր իր գոյությունը' ղեկավարվելով իր անդամների պարտավո-
րությունների ու իրավունքների դարերի սովորույթով սրբագործված նորմերով։
Հա մա յնքը, միաժամանակ, օգտագործվում Էր երկրի նվաճողների կողմից'
համապարտ երաշխավորության սկղբունքի կիրառմ ամ բ ' հարկահանության
գործը կարգավորելու նպատակով։
Գյուղական համա յնքը հանդես Էր գալիս որպես իր անդամների կողմից
մշակվող հողային ֆոնդի միասնական տնօրինող։ Բայց ա յդ հողն արդեն ստո­
րաբա ժա նվա ծ Էր երկու ենթատեսակների. հիմնական հողային տարածությու­
նը' որոշ պ ա րբերա կա նությա մբ, բա ժա նվում Էր գյուղական համա յնքի մեջ
րնդգրկվա ծ գերդաստանների վյւա' րստ շնչաքանակի (հաշվի Էր առնվում, հա­
վանաբար, նաև գերդաստանների տնտեսական կշէռը ) ։ Կային, սակայն,
առանձին ընտանիքների պատկանող, ինչպես և դյուղատերերի կողմից սեփա-
կա նացվա ծ հողեր ու ա յգիներ, որոնք դուրս Էին արդեն հողաբաժանման են­
թակա հողատարածություններից ու համ արվում Էին ա յդ ընտանիքների (Гմուլ­
քըյ)։ Գյուղատ երերը հա մա յնքից բռնա գրա վա ծ հողակտորները վարձակալա­
կան հիմունքներով հանձնում Էին նույն գյուղական հա մա յնքի անգամներին
կամ ա յլ անձանց' բերքի կեսը, քառորդը կամ մեկ ա յլ մասը (ն ա յա ծ հողը
մշակողի տնտեսական ու իրավական վիճակին) հողատիրոջը տրվելու պ ա յ­
մանովէ
՚ Գյուղական հա մա յնքի հողային ֆոնդից ստանալով մեկ կամ մի քանի
ամբողջական բա ժին (հա մփ ա ) վարելահող, ունենալով անհրաժեշտ քա նա ­
կությա մբ քաշող անասուն ու գյուղատնտեսական գործիքներ, ինչպես նաև
ապահովված լինելով աշխատավոր ձեռքերով, գյուղական հարուստ ընտա նիք­
ների տանուտերերը մ եծ ա զդեցություն ու կշիռ Էին ձեռք բերում։ Նրանցից
Էին ընտրվում գյուղական համայնքի պաշտոն յա ները' ձեռնավորները, ինչպես
նաև տանուտերերը քյադխուդաներն ու ռեսերը։ ճեռնա վոբները նշանակվում
Էին կողմնապետերի, . ամիրների կամ խոշոր ֆեոդալների կողմից (նա յա ծ
Գձո1Ղէ ենթա կա յությա ն) , սրանք պետության կամ սոյուրղալի տիրոջ ներկա-
յա ցուցիչներն Էին գյուղերում։ Իսկ ռեսերը կամ քյա դխուդա ները, որ ընտըր-
վում Էին գյուղա կա ններից, հա մա յնքի կողմից լիա զորվա ծ անձինք Էին ու
ներկա յա ցնում Էին հա մա յնքը պետության և ֆեոդալի առջև։ Մեծ Էր ռեսի
գործունեության բնա գա վա ռը։ Նրանց գլխ ա վորությա մբ Էր կատարվում հողա­
բա ժա նումը, ջրանցքների ու առուների մա քրումը, գյուղի վրա բա րդվա ծ հար-
կերի բա շխ ումը' հա մա յնքի անդամ գերդաստանների վրա, հարկահ՛անության
վրա հսկողությունը, պետական պաշտոնյաների ու հարկահավաքների ընդու­
նումը, նրանց հյուրընկա լության կազմակերպումը և ա յլն։ Օգտվելով իրենց
դիրքիցէ գյուղական ա յս զոռբա ները, տարբեր ճանապարհներով շահվում Էին
չքավոր համագյուղացիների հաշվին։ Մատթեոս Ջուղա յեցի մատենագիրը
«ծա ծուկ գողերիս շարքն Է դասում այդպիսիներին, որոնք (Гյաղքատս ղրկեն
 Հ ա չա ս а /ա ն ը X I V — X V I I I ղ ա ր Լ ր ս ս է

/. այնպէս երևցուցա նեն, թէ մեք աւելի տամք ( ա յսինքն' մենք ավելի շատ ենք
հարկ վճարում)', և յա ղքա տ ա ցն առեալ տան և զինչս իւր՛եանց պահեն»™,
Իրենց գերդաստանին բա ժին ընկա ծ վարելահողը սեփական միջոցներով
'■կ ա կել անկարող գյուղական աղքատ գերդաստաններից մի քանիսը մ ի ա ն ա ֊
,ո վ կա զմում էին հարա քա շոլթյոլններ կամ հաղկիցների ընկերություններ։
Նրանք,՜փոխադարձ հա մա ձա յնությա մբ, երկրագործական հիմնական աշխա­
տանքների՝ վարի, հնձի, կալի ժամանակ միա ցնում էին իրենց անասուններն
/71 գյուղատն՜տեսական գործիքները և հերթով վարում ու հնձում ժամանակա­
վոր ա յդ խ մբերի մեջ ընդգրկվա ծ ընտանիքների արտերը, Այդպես էին վար­
վում նաև քիլ կաթնատու անասուններ ունեցող ընտանիքները' կազմելով
խապկիցների խ մրեր։ Փոխադարձ համաձայնությա ն դալով, նրանք պ ա յմա նա ­
վորվում էին օրվա կաթը որոշ լա փ -ա մ ան ով ( խապով կամ զա րով)' հերթով
տալ ա յդ խ մբի մեջ մտ ա ծ ընտանիքներից մեկին, որպեսզի նրանք հնարավո­
րություն ունենան ա յդ կաթից յուղ և պանիր պատրաստել։
Գյուղերում կային նաև այնպիսի ընտանիքներ, որոնք ինքնուրույն տ ը ն ֊
տեսություն վարելու բնա վ հնարավորություն չունեին։ Այդպիսի ընտանիքնև-
րից էին դուրս գալիս գյոլղա տերերի հողակտորների վրա տիրոջ անասուններով
աշխատող վարձկանները կամ հարուստ համագյուղացիների կողմից երկրա­
գործական եռուն աշխատանքների ժամանակ վարձվող մշակները113։
Թուրքմենների տիրապետության ժամանակաշրջանում անկում ապրեցին
Հայաստանի ծաղկոլն քա ղաքները, որոնք անբուժելի հարված էին ստացել
դեռևս մոնղոլների ավերիչ պատերազմների ու երկարատև, ժողովրդի կենսա­
կան հյութերը քամող տիրապետության ընթա ցքում։ Մոնղոլական ու մ իջին -
ասիական խաշնարած ցեղերը բնա կություն հաստատելով Անդրկովկասում ու
Փոքր Ասիայում, իրենց համար ա մա ռա յին ու ձմեռա յին արոտավայրեր դ ա ր ձ ֊
րեցին նախկինում տեխնիկական կուլտուրաների մշակման հարուստ ավանդ­
ներ ու պարզացած գյուղատնտեսություն ունեցող մի շարք երկրամասեր։ Դաշ­
տային Ղարաբաղի և Նախիջևանի բնիկ ա զգա բնա կչությունը, օրինակ, բռնու­
թ յա մ բ՛ տեղահանվեց իր հայրենի օջախից Միրանշահի իշխանության տարի­
ներին։ Ա յդ բա րեբեր երկրամասերում բնա կեցվեցին տասնյակ հազարավոր
թյոլրքա լեղոլ քոչվորներ, որոնք թա մուրյա նների ռազմական հենարանն էին'7*։
Իշխողների տնտեսական ա յդ քաղաքականության հետևանքով նախորդ դարե­
րում միջա զգա յին առևտրի կարևոր հանգրվաններ ու արհեստագործության
ծաղկոլն կենտրոններ հանդիսացող քա ղա քներից շատերը, ղրկվելով տնտեսա­
կան հիմքից, արագորեն գահավիժեցին դեսքի անկում։ Քաղաքների մի մասն
էլ քա յքա յվ եց ու կա զմա լուծվեց քա րա վա նա յին ճանապարհների փոփոխու­
թ յա ն , անընդհատ պատերազմների ու ֆեոդալական խժդժությունների Հ ե տ ե ֊
վա նքով։
X IV դարի կեսերից Հա յա ստանի տնտեսական կյա նքում նշանակալից
որևէ դեր ա յլևս չէին կատարում Անիի ու Կարս ի նման քա ղա քները, որոնք
նախորդ դարերում հայտնի էին իրենց բարձր զարգացման հասած արհեստա­
գործությա մբ ու միջա զգա յին կապերով։

172 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն է ձեոա գիր № 2229, Էշ 133ա ւ

>73 X I V — X V դա րերի դյո ւ զ ա կ ա ն Հ ա մ ա յն ք ի մա սին տ ե ՛ս Է. Խ ա չի կ յա ն ի հոդվա ծը, տ պ ա ֊
գ ր վ ա ծ « Պ ա տ մ ա ֊բ ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս ի и 1 9 5 8 ЛР 1 - п и ! (Է շ 1 1 0 — 1 3 3 ) է
174 „История А зербай дж ан аизд. АН Азербайджанской ССР, Баку, 1958, վ 200-201»
ТО Հս/յ ւ)ուլու[րգի պատմու թ։ ուն

X IV դարի աոաջին հիսնամյակում Արևելքի ու Արևմուտքի միջև կատար-

վուլ միջազգային առևտրի բանուկ ուղին անցնում էր Ադրրեջանով ու Կասպից
ւ)<»'//' վրա յո վ ։ Արևելյան մետաքսի ու համեմունքի մեծ մասր տարվում էր
Աստրախտն, ւսսրս Աղ п վ ու Ղրիմի ծով ափն յա քա ղա քներր, ի и կ ա յստ եղից1
Իտալիա և. եվրոպական այլ երկրներ։ Տարանցիկ տոևտրի այս կարևոր ոլզեծրի
I՛ոլոր նշանավոր հանգրվաններում ստեղծվել էին հայաշատ բնա կա վա յրեր։
Ոսկե Հորդայի և ի/քսանութ յա ն միջև հաճախակի տեգի ունեցող ա րյունս»֊
հեգ պատերազմների հետևանքս»/ առևտրական վերոհիշյալ ։քտյրոսլին դարձսււէ
ւսնաս/ահաէ ու ւէտանդավոր, ւքանտվանդ 1395 թ. հետո, երբ Լա ն!/֊ Բ՛ամ ո ։րլ։
գրավեց ու կործանեց Աստրախանը։ XV դարոլւք աւքելի մեծ դեր ս1լսեցին կա­
տարել Կիլիկյտն ծովեզերքի նավահանգիստները, որոնք Տրապիղոնի հետ
ւքիասին դարձան միջազգային առևտրի կարևորագույն հանգրվաններ։ Գարի
կեսերից, սա կա յն, առևտրի կանոնավոր ընթա ցքը խափանվեց օսմանյան
թուրքերի նվւսձո».»1ների հետևանքով։ 1453 թ. նրանց ձեռքն անցավ « Արևելքի
»։լ Արևմուտքի ոսկե կամոլ/ւջը»՝ Կոստան դն ոլպո լի սը , իսկ հաջորդ երկու տաս­
՛է ամյակների ընթա ցքում' Տրապիղոնը, Կիլիկյան ծովեզերքը, Ղրիմի թերա-
ե ՚ղ ի ն և ա յլն։ Եվբոպական ու ասիական երկրների միջև, ա յսպ իսով, խլոէեց
մի սեպ, որը խիստ բա ցասա բար անդրադարձավ միջազգային առևտրի ու ապ-
րանքավ։»»խանակոլթյան վրա։
Ահա ույս պայմաններում էր, որ բարձրացավ »Տի կազմից Թսւվրիղի, մյուո
կ"»/մից Հալեսլի ու սիրիական նավահանգիստների նշանակություն/։' որո/ես
միջտգդտյին առևտրի ու ապրանք։սվ»ոխան»ս\լո»թյան կենտրոններ։
Թտվրիգից դես/ի Հալես/ տանուլ քարավանային ս։դիներն անցնում էին
Հայաստանի վրա յո վ ։ Աւէենակարճ ու բանուկ ոլգին Թավրիգից անցնում էր
Մ արանդ, Խոյ, տս/ա' Բերկրի, Արճեշ, Արծկե, Խլտթ, Բազեշ։ Րաւլեշից ճ ա ն ս ։֊
ւդալւհը երկւիեւլկվում էր. ւ/ես/ի Եւլեսիա ու Հա/ես/ գնալու համար անցնում էին
կամ Նւիրկերտի ու Ամ իգի, կամ էլ Հըսնիքեյֆի ու Մ երգին ի ւԼրայով։ Իր նշտ-
)։ա կո։թ յոլնլ։ ւգահել էր նւսև Թւսվրիզից դես/ի Կտրին ու Երզնկա տանու/ հին
մա յրուղին։ Երղնկայից Հալեպ (11 երաստիս»յի վրա յով) ուղևորվում էին ք ա ֊
րավա ններ։
Այո առևտրի մեջ հայ վաճառականներին վերապահված էր առաջնակարգ
գերI նրանք առևտրական կայուն գաղութներ էին ստեղծել Բ՚ա վրիւլում, Հալե-
պում ու Տրւսպիզոնում, իսկ վերոհիշյալ ճանապարհների կարևոր հա նգրւխ ն-
ները Հայաստանի հին կենտրոններն էին' բնա կեցվա ծ գերազանցապես հայ
արհեստավորներով ու առևտրականներով։ Առևտրի հիմնւսկան ապրանքը հում
մետաքսն էր, որի վաճւսռահանման գործում նշանակալից դեր էին կատարում
հին ջուղա յեցի հա յ ւէաճառականները։
Մեծ համբավ ունեին հա յ արհեստավորները, որոնք 1 3 9 4 — 1427 թ թ. ե վ ֊
րո սլա յա մ , Ա սիա յոլմ և Ա ֆրիկա յոլմ ճանապարհորդած Ի. Շիլդբերգերի վկա ­
յո ւթ յա մ բ , (Гգեղեցիկ !լտա»յներ էին գործում թա վշից, ծիրանիից և մետ ա քսից,
նմանապես ավելի շքեղ և թանկագին ոսկեզօծ կտաւքն ե ր ... քան հեթանոսները
( ա յսինքն' մահմեդականները
X IV — XV դարերի հայկական աղբյուրների խիստ թերի տվյա լներով հ ա յ ֊
կական քաղաքներում կային շուրջ երեք տասնյակ տարբեր մ ասն աճյոսլերի
արհեստավորներ' աղեգործ, ա զեղղոլդ, արծաթագործ, բրուտ, գդւսկկար՛,
դաբաղ, դանակագործ, դարբին, դերձակ, խաղաղ (մետ ա քս մշա կող), կ ե ր ֊
 ՀքԱչևյս տ ա ն ը X I V — X V I Л դ ա ր ե ր ո ւ՛?

պասադործ՝, կոշկակար, կտավագործ, հյուսն, ճարտարապետք ճոն, մա զմա ն,

պայաաո, Նաղաշ, նետարար, ոսկերիչ, ոստ այնա նկ, պասէկևրահան, պս/րա-
նադործ, ջուլհակ, քարդործ, բսակկար և ա յլն։

Պղնձե մա տուցարա ն (1477р.)

Որ հայկական քաղաքների մի մա սը, հանդիսանալով շրջակա բնա կա վա յ­

րերի տնտեսական ու վարչական կենտրոնը, դեռևս պահպանում Էր իր նշա ­
նա կությունը, ա պա ցուցվում Է նաև դրամագիտական նյութերով։ X IV — XV դդ.
• ատած դրամների մեջ ղգալի են նաև Рա բերդոլմ, Անիում, Երևանում, Գ ա ռ ֊
հիում, Նախիջևանում, Սալմաստոլմ, Վանում, Ոստանում և Հայաստանի այլ
քաղաքատիպ վա յրերում կոփվա ծ դրա մները։
Հա յ արհեստավորների արտադրանքի մեծա գույն մա սը, անշուշտ, սպառ­
վում Էր երկրի ներքին շուկաներում' քաղաքամերձ շրջաններում և քոչվոր ց ե ­
՛լերի ա մա ռանոցներում ու ձմեռա նոցներում։ Չ նա յա ծ տնտեսության նատու­
րալ բնո ւյթ ի ն, այս կամ ա յն չա փ ով ապրանքափոխանակություն Էր կատար­
վում նաև հայ երկրագործների ու Հա յա ստ ա նում հաստատված քոչվոր ցեղերի
միջև։ Գրիգոր Տա թևա ցին իր մեկնություններից մեկում գյա ւմ Է. « Ո չխ ա րա ֊
բո յծ ք սովոր են վաճառել զմիս և. զճրագու և առնուլ զհաց ոչ վասն աղքա-
 Հ ա յ մողով/էդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տոլթեան, ա յլ զի ոչ պարապին գործել զհա ց' ի դարմանս խաշանց դոլով»Ա:'։

Iքիս ու ճարպ վաճա ռելով, խաշնարածները դնում Էին ոչ միա յն հաց ու գյու­
ղատնտեսական ա յլ մթերքներ, ա յլ նաև հայկական քաղաքներում արտադրվող
տարբեր տեսակի ապրանքներւ
Վտանգավոր եւ արկածալից Է եղել վաճառականի կյա նքը մեզ հ ետ ա քըր֊
իըիւ՚ղ ժամանակաշրջանում։ Քուրդ Իւ թուրքմեն քիչվոր ցեղապետերը իրենց
զորա խմբերով առիթ բա ց չէին թողնում կողոպտելու ճանապարհներով ա նց­
նող- դարձող քարավաններինI Ջ • ք՚ա րրարոն, որ 1474 թ , ապրիլի Յ ֊ի ն Խիզա­
նից անցնում էր Թավրիզ' Ուզելն-Հասանք։ Եվրոպայից վերադարձող մի դես­
պանի ընկերա կցությա մբ, հարձակման ենթարկվեց ու թա լա նվեց քրգերի կ ո ղ ֊
մից, նրա ուղեկիցներից չորսը սպանվեցինI «Նրանք (քրդ եր ը), — գրում է Բար-
բա րոն, — ունեն շատ քաղաքներ (ի մ ա ' րև ր դ -ամրոցներ) շինված բարձր
վայրերում ու ծերպերում, հսկելու համար բոլոր ճանապարհներին, որպեսզի
կարողանան կողոպտել անցորդներինյ)170։ Այսպիսի պ ա յմա ններում, բնա կա ­
նաբար, առևտրական քարավանները պետք է շրջեին զինվա ծ ջոկատների
ուղեկցությա մբ։
Մեծատուն քաղաքացիների կյանքն ու գույքը անապահով էր ոչ միայն
քարավանային ճանապարհների վրա, ա յլև իրենց հայրենա/քան հարկի տակ։
Երկրի բռնա վոր ու ագահ տերերը միջոցի առաջ կանդ չէին առնում շորթե/ու
համար իրենց քիչ թե շատ հարուստ հպատակների գույքը։ « Ամեն պարոն զիւր
տեղաց անուանի մարդն տօդանէր I։ թա լա նէր», — դրել է այդ. մասին մի հիշա­
տակագիր։ <
Այ սպիսով, չնա յա ծ հայ խոջաներից և ՛այլ զբաղմունքի տեր քա ղա քա ցի­
ներից ոմանք տարբեր ճանապարհներով մ ե ծ հարստություն էին դիզում, ու
տեր դառնում շարժական ու անշարժ կալվածքների, բ ա յց նրանց գույքը բնա վ
ոոզահով չէր տիրողների կողմից բռնա գրա վվելու վտա նգից։
' թուրքմենների իշխանության ժամանակաշրջանում խիստ ծանր էր հար­
կային լուծը։ Հպատակներից գանձվում էին հիմնականում այն հարկերն ու
տուրքերը, որոնք գոյություն ունեին մոնղոլական տիրաւղետության շրջանից
սկսած։ Հողա յին ռենտան ըստ հողի պատկանելության մուծվում էր կամ ա մ­
բողջապես պետական գանձարան (դիվա նի հողերից) , կ։սմ ամբողջապես հո­
ղատիրոջը ( սո յուր ղալա կան հողերից) , կամ էլ որոշակի հա մա մա սնությա մբ
բա ժա նվում էր պետական գանձարանի ու կալվածատիրոջ միջև (սեփ ա կա նա -
տիրական մուլք կոչվող հողերից)'77։
Հարկերը շատ ծանր էին Հա յա ստա նում մինչև կա րա ֊կ ոյունլուների տի­
րապետության հաստատումը։ Կարա-3ուսուֆի, մասամբ նաև Իսքանդարի գա ­
հակալության տարիներին հարկային լուծը նույնպես ծանր էր, բ ա յց հանդուր­
ժելիդ Դրությունը փոխվեց Ջհանշահի ժամանակ, մանավանդ XV դարի
50-ա կա ն թվականներին, երբ նա ձեռնարկեց թամուրյանների դեմ իր արշա­
վանքները։ Այդ տարիների մի հիշատակագիր հայտնում է, որ « յո յժ ճշդիւ
հարկապահանջութեամբ տառապի ազդս հա յոց ի ձեռն չար բռնակալացն

175 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ռ ա գ ի ր , ЛР 1 2 6 4 , էշ 44 ւ
176 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա, էշ 1 83 ւ
177 Տ ե ՛ս И. П. Петрушевский, ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 150/
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V —‘ X V I I I դ ա ր ե ր ո ւ։'
73

թուրքացա, իսկ մեկ ուրիշը ավելա ցնում է. « նեղիմբ յա նօրինա ց բռնութենէ,

ես առաւել ի կրկնակի հարկապահանջութենէսՀՈ։
«Կրկնակի հարկապահանջությանս այս քաղաքականությունը միառժա­
մանակ դադարեց ա ղ ֊կ ո յո լն լո լն ե ր ի դինաստիայի հաղթանակից հետո։ Ուզուն-
Հասանը, իշխանության դլոլխ ա նցնելով, հարկահանության գործը կ ա րդա ֊
վորելոՂ և պետական պաշտոնյաների ու կալվածատերերի անլուր չարաշա­
հումների առաջն առնելու նպատակով հրատարակեց օրինական հարկերի
տեսակների, նրանց չափերի ու հարկահավաքման ձևերի մասին «Կանոլն-
նա մե» կոչվող օրենքների ա յն դիրքը, որ երկար ժամանակ գործածության մեջ
էր Իրանում և Օսմանյան կա յսրությա ն արևելյան վիլա յեթներում։ Այս միջո­
ցա ռումներով Ուղուն-Հասանի թա գա վորությա ն առաջին տարիներին փ ո ք ր ֊ի ն չ
բա րվոքվեց հպատակ ժողովոլրդների տնտեսական վիճակը։ Սակայն Ուզուն-
Հասանի թա գավորության վերջին շրջանում, մանավանդ նրա անմիջական
հաջորդ Յաղուրի ժամանակ, չարաշահումները մտան իրենց ավանդական հունի
մեջ, ոչինչ չթողնելով վերոհիշյալ բա րենորոգումներից։
Հպատակ ժողովուրդն երի վիճակն ավելի ծանրացավ դարավերջին, երբ
ա ղ ֊կ ո յունլուների պետությունն սկսեց հոգեվարք աս/րել։ 1498 թ . փլուզվող
Ի՚և տ ոլթյա ն փաստական տեր ամիրների ամիր Ա յբա -Ս ոլլթ ան ը , ժամանակա­
կից մի գրչի տվյալներով[' երեք տարվա մալը ( եկամտահարկը) բռնութ յա մբ
հավաքեց երեք ամսվա ընթա ցքում179»
Բնակչությունից գանձվող հարկերը հաճախ ի դիմաց պետական կամ
զինվորական ծա ռա յությա ն տրվում էին առանձին պաշտոնյաների' զինվորա ­
կանությանը կամ բարձրաստիճան հոգևորականների։ Պատահում էր նաև, որ
տ վյա լ հարկատու օբյեկտ ից գանձվող հարկերը կամ դրանց մի մասը կապա­
լով էր տրվում առանձին վարձակալների։ Այս դեպքում իրենց ձեռքին «բ ա ­
րաթ а կամ « հավալեա ունեցող պաշտոնյաները կամ կապալառուները, զինված
ջոկատներով, ներխուժում էին իրենց տրված շրջանները և բռնութ յա մբ գա ն­
ձում շատ ավելին, քան սահմանվա ծ էր օրենքով։
XV դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանները, նույն շրջանի գահա­
կալների պարսկերեն հրովարտակները' տրված հայկական վանական հաստա­
տություններին^0, ինչպես նաև պարսկական սկզբնա ղբյուրներում առկա ն յո ւ­
թերը1,1 հնարավորություն են ընձեռում անդրադառնալու հա յ հպատակներից
գանձվող հիմնական հարկերին, երբեմն նույնիսկ որոշելու նրանց չափերն ու
հարկահանության ձևերը։ Ստորև թվա րկում ենք հիմնական հարկերը' անհրա­
ժեշտ ծա նոթություններ տալով նրանց մա սին։
1, Պ ե տ ա կ ա ն ռ ե ն տ ա — հ ա ր կ (կո չվ ում է մա լ, մալոջհաթ, բահրա, բա հ­
րա չե ու խա րա ջ). գանձվում էր եկամտաբեր բոլոր ձեռնարկություններից'
արդյունքի մեկ հինգերորդի չա փ ով, եթե այն գտնվում էր պետական հողի
վրա, և մեկ տասներորդի չափովի սեփականատիրական կա լվա ծքներում։
Հարկահանների չարաշահումներից զերծ մնալու մտ ա հոգությա մբ գյո ւ­
ղական հա մա յնքները պա յքա րում էին մալի որոշակի չափ սահմանելու հ ա ֊

178 «Ժ Ե դ ա րի հի շա տ ա կա րա ններս , Բ, էշ 42, 231։

1,9 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Ա ոա շա րա ն, էշ С Х 1 Х ։
1Տո Տ ե ՛ս Հ . Փ ա փ ս ւդ յա ն , Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի պ ա ր ս կ ե ր ե ն հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն ե ր ը , պ րա կ Ա, էշ 1 0 3 —
123,
ա Տ ե ՛ս И. П. Петрушевский, ն շ վ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 1 9 0 — 1 9 2 ։
74 Հ ա յ մ ո զ ո վ ,,,,/, պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մար, և ա յդ հարկը գանձվում էր ողջ գյուղական համ այն րից, հիմնականում,

հարկային մա տյաններում գրանցված որոշակի չափերով։
2 . Կ ա լվ ա ծ ա տ ի ր ա կ ա ն ո ե ն ւո ա (կոչվում է մուլք, մալիքանե, բ ա հ ր ա չե ֊յ Լ
մալիքանե և ա յլն ), գանձվում էր բերքի կամ արդյունքի մեկ տասներորդի չ ա ֊
փով։ Սեփական տնտեսություն ունեցող կալվածատերերն ու վանքերը հ ա ր կ ա ֊
դըրում էին իրենց ռայաթներին նաե տարեկան որոշ օրեր ձրի աշխատանք
կատարել իրենց տնտեսություններում։ Տա թեի վանքին պատկանող գյուղերի
ռա յա թներն, օրինակ, «բոլոր գեղովն» պարտավոր էին ամեն տարի, առանց
վարձատրության. <гմէկ օր վարեն, Р (2 ) օր (կ ա մ 3 օր) հունձ անեն, և մէկ օր
ալ շառ անեն, ինչ բան որ լինի, և մէկ օր եղն արածքն վանքիս հա՛մար խոտ
հալւեն»ՃԴ2.։
3 . *Ь [|и ш Я ш г || (կոչվում է ջիղ յա , երբեմն նա՛ւ' խարաջ), գանձվում էր
հիմնականում ոչ մահմեդական չափահաս արական հպատակներից' բր/11/ա
տոն յա ներից ու հրեաներից։ Գլխահարկման որոշակի տարիք չէր սահման֊
վա ծ։ Պարղելու համար, թե տ վյա լ պատանին ենթակա է հարկման, թե ոչ'
վարվում էին ա յսպ ես. թելով չափում էին պատանու վիզը և կրկնակի ե ր կ ս ։֊
րոլթ յա մբ թելի ծայրերը ատամներով բռնել տալովս փորձում էին ա յդ թելի
օղակն անցկացնել նրա ղլխով։ Եթե թելը չէր ա նցնում' պատանին համարվում
էր չավւահաս ու հարկատու։
Գլխահարկը, որ հայ հպատակներից ղանձվող ամենածանր հարկերից
մեկն էր, XV դարի րնթացքոէմ շարունակ բա րձրա ցվում Էր։ եթե 30-տ կա ն
թվական)։ երին ղանձվում Էր մարդագլուխ 30 — 40 թա մուրյա ն թանկա (ա յո ի ն-
վէէւն' 1 8 6 — 248 ղր. ա րծա թ), ասրս 0 0 ֊ ական թվա կա ններին' արդեն շուրջ 100
թանկա ( դարավերջի ա րժեդնով' 4 1 5 — 440 դր, ա րծա թ)։ ՅՕ ֊ա կա ն թվականն ե ֊
րին պահանջվող գլխահարկի գումարով կարելի էր գնել 11 — 15 փութ ցորեն,
իսկ դարավերջին' շուրջ 28 փութ ցորեն։ թվա կա ն այս տվյա լները, անշուշտ,
պաշտոնական ա ղբյուրներից չեն բխ ում և մոտավոր չափով են միա յն բա ցա ­
հայտում եղելությունը, սակայն նրանք, ա յնուա մենա յնիվ, հնարավորություն
են տալիս եզրակացնելու, որ XV դարի վերջերին կյւկնսւկի անդամ բարձրացվեւ
էր գլխահարկը։
Բացի ջիզյա յից գանձվում էին նաև «թ ա ֆ ա վոլթ-ե ջիղյա » (ջիզյա յի
տա րբերություն) հարկը։ Այսպես էին կոչվում գլխահարկի վրա ժամանակի
ընթա ցքում բա րդվա ծ գումարները, որոնք հարկային մա տյաններում գրա նց­
վում էին քիզյռւյից զատ ու դիտվում որպես առանձին պարտավորություն։
4. Մ ա վ ա շ ի (ա նա սուն) և մ ա ո ս ի (ա րոտ ա վա յր) էին կոչվում խոշոր ու
մանր եղջերավոր անասունների արոտավայրերից օգտվելու իրավունքի դիմաց
ղանձվող հարկերը։
5. Թ ա մ ւլս ւ. այսպես էր կոչվում արհեստանոցներից, հումույթի մշակման
ա յլ ձեռնարկություններից (ձիթհա ն, դինգ), նաև ձկնորսարաններից ղանձվող
հարկը։ Դամղան գանձում էին հատուկ պաշտոնյաներ' թա մղաչիները, որոնք
կապալով վերցնելով ա յդ հարկի գանձման պարտավորությունը, չարաշահում
էին իրենց պաշտոնն ու մեծապես շահվում դրանից։ Հա յաստանում ա յդ պաշ­
տոնը գերազանցապես գրավում էին հայ խոջաները։
6. Ուա) էր կոչվում վաճառականներից ղանձվող հարկը։ Վենետիկցի

1В2 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեոա գիր Л? 6271, էչ 678։

 Հ ՚ս յա ս տ ա Ն ր X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

անանուն մի վաճառական իր ոՈւղեգրությանս մեջ հայտնում է, որ Պարսկաս­

տանում միշտ ղոյոլթյուն է ունեցել այսս/իսի կարգ, յուրաքանչյուր վաճառա­
կան, որ շուկա յ,,,մ մի խանութ ունի, վճարում է օրական երկուսից վեց սպի­
տակ և նույնիսկ' մի դուկատ, նա յա ծ իր ղործի ծավալին, նույնպիսի հարկ է
դրվում արհեստավորների վրա' նրանց վիճակին համապատասխան,
֊ նույն հեղինակի տ վյա լներով շուկայում վաճառվող ապրանքի ղնի 5
տոկոսր ղանձվում էր որպես բա ժ մահմեդական վաճառողից, իսկ .քրիստոնյա
ա ո ե տք’ա կ ան ի ց գանձվում էր կրկնակի (1 0 աո/լոս) րամ։ X V I— X V II դարերի
,'սմ ան յա ն կ անուն ֊ն ա մ են երից մի քանիս լ, տվյա լներ են պահպանել Երղնկա,
Բաբերդ, Կամախ քաղաքներով վաճառելու տարվող ապրանքներից գանձվող
г մեծ բաշի և սև թա մ ղայիս չափերի մա սին' ըստ Ուզուն-Հասանի կանոնի:
/՛սա ա յդ մ , օրինակ, Եբղնկա յոլմ մետաքսի բեռի յուրա քա նչյուր բա թմա նից 81
սև ակչե բա ժ են գանձել, արվել են ս և թ ա մ ղ ա յի իրավունք, դր աղբ ութ յա ն իրա­
վունք և ստացականի հարկ կոչվող գանձումներ. Վերոհիշյալ կ ա ն ո լն ֊ն ա մ ենե-
բում մեկ առ մեկ թվա րկվա ծ ու սահմանված են տասնյակ տարանցիկ ապ­
րանքներից ղանձվող բա ժի չափերը ( պուլպաս,, երկաթ, սլղինձ, ւղաղլեղ, բուրգ,
բա մբա կ, վուշ, կերպասեղեն, կաշի, մորթի, գորգ, մուշկ, լեղւսկ, օճառ, բրինձ,
ղին ի , մ ոմ , մեղր, չիր և ա յլն, և ա յլն ).
Առևտրականներից ու արհեստավորներից ւղետական ւղաշտոնյաները շահ­
վում էին նաև «թա րհս-ի միջոցով. Սրանց ստիոլում էին, ի/իսա բարձր ղներով,
ղնել հարկերի դիմաց հո/ատակներից ղանձված բնա մթերքի մի մա սր, և, ընդ­
հակառակը, խիստ էժան ղներով վաճառել արհեստավորական արտադրանքն
ու օտար երկրնեբից ներմուծված թանկարժ եք ա,ղ րւսնքն երր,
7. !21> I* |ւ ( — բա ռա ցի' աշխարհազոր, Հ'սա երևույթին ղանձվում էր ոչ մահ­
մեդական սեփականատեր հւզաաակներից ղինվորական ծա ռա յութ յո լ 4 ս
ազատված լինելու համար,
« ծ’ . 1փււ՝սւջսւէ>— բա ռա ցի նշանակում է արտակարգ ծախսեր։ Այս տերմինի
տակ ւարկային մա տ յա ններում գրանցում էին Բ ՚լ ո ր ույ), տուրքերը, որ ղ ան­
ձում էին վճարել,,,, համար զինվորական, վարչական ու պետական պաշտոն­
յա ներին կամ այն պ ա րտ ա վորոլթյոլնները, որ ունեին հս/ատակները նույն
անձանց նկատմամբ ( դրան ցի ց էին կոնալզա, ուլազ, ււ՚լ աֆե և ոլլոլֆե կոչվող
տ ուրքերը)։
9. Շ ի «յա Ր ո ւ բ ի գ ս ւ Ր — այսպես էր կոչվում բերդերի, ճանապարհների ու
ջրանցքների շինա րա րության, ինչպես և. պատերազմն երի ժամանակ հպա­
տակների անվճար աշխատանք կատարելու պարտավորությունը,
10. Ն ւ[եր անվան տակ, ա յլևա յլ առիթներով, հպատակներից գանձում էին
նսւև պարտադիր տուրքեր (փ ի շքաշ, նովրոլղի, 'իդի, սավարի, սալամի) ։
11. Ռ ա ս մ կամ ոա ս ոս 1քս ւթ (կա րգ, սովորույթ) էին կոչվում այն տուրքե­
րը, որ գանձվում էին որպես հա վելյա լ ռոճիկ պետական բարձրաստիճան ու
կրտսեր պաշտոնյաների օգտին, դրանցից էին սադրի, վեզիրի։ դարոլղայի
(ոստ իկա նա պ ետ ի), ֆինանսական ու հարկային պաշտոնյաների օգտին գանձ­
վող ռա սմերը։
12. Շ ի լ թ ա ղ ա յյ ( արաբերեն' ղյւպարտություն) կամ ր ի դ ՚ա թ (նորա հնա ր)
էին կոչվում այն բոլոր ապօրինի նորաստեղծ տուդանքներն՛ ու բռնա գա նձում­
ները, որոնք պետական պաշտոնյաները կեղծ ու ո/տտիր զանազան հնարներ],
դիմելով, շորթում էին հպատակներից։
76 Հ ա յ յ ո ղ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ու 1/յ.սէ,

Սրանք են հիմնական հարկերն ու տուրքերը, որ գանձվել են Հա յա ստ ա ­

նում Կ ա րա ֊կ ո յունլու և Աղ-կո յունլու քոչվորական ցեղերի տիրապետության
հա րյոլրա մյա կում։ Հարկ է, սակայն, կրկին մատնանշել, որ հայ հպատակների
վիճակն առավել ծանր է եղել քուրդ ամիրների տիրույթներում։ Բիթլիսի ւ՚Բ ա-
'Ժ ւԻ ) վիլա յեթ ում, օրինակ, մինչև X V I դարի վերջերը՛ հարկերը գանձվել ■ են
«բրդերի սովորության հա մա ձա յն»։ Նույնիսկ օսմա նյա ն պետական պաշտոն­
յա ները ստիպված խոսել են հարկային ա յդ սիստեմի ապօրինի ու թալանչի,։։ -
կան բնույթ ի մասին և փորձել են ինչ-որ չափով մեղմա ցնել քրիստոնյա հպա­
տակների դրությունը* նրանց վրա տարած ելով Դիարբեքիրի վիլա յեթի հարկա­
յի ն օրենքը|М/
Հա յ աշխատավոր ժողովուրդը, բա ցի պետական ու կալվածատիրական
հարկերից, վճարում էր նաև եկեղեցական տուրքեր' պտղի, սրբադրամ, տյառ-
նական մատաղ, կողոպուտք, խոստովանադրամ, հաղորդադրամ, ղանաղան
տուգանքներ (չհա ս ամուսնության և ա յլ ա ռիթներով) և ա յլն։ Եկեղեցական­
ները հասույթի ա ղբյուր էին դարձրել նաև բանադրանքը. «Ա յժ մո ւ քահանա­
յա պետքս , — գրել է ա յդ մասին Գր. Տա թևա ցին, — պատճառանօք առնեն ընդ
բանադրանօք և յե տ ո յ մերկացուցանեն զժողովուրդն իւրեանց» ։
Իրենց հասանելիք տուրքերը հոգևոր հոտից հավաքելու համար, նույն հե­
ղինակի պատկերավոր ա րտ ահայտությա մբ հոդևոր հայրերը (Гմիա նգա մ ի
տաւրոշն շրջեն ի վիճակն և լնուն զքսակն արծաթով, և պատառեն իբրև զ դ ա ֊
>ւլան, և դարձեալ փախչին ի յորջս իւրեա նց, և ոչ ինչ հոգան վասն ոչիւա-
ւբացնյ>,,+»
Հա յ աշխատավոր ժողովուրդը, ինչպես նաև Առաջավոր Ասիայի մյուս
Նստակյաց ժողովուրդները անդադար պայքար էին մղում հայրենի երկիրը
գրաված Քոչվ ոՐ ցեղապետերի ու նրանց կողմից կիրառվող վարչական
ու հարկային գիշատիչ քաղաքականության դեմ։
Մոնղոլական ու թուրքական՛ քռչվոր ցեղերը, գրավելով Հայկական լե ռ ­
նաշխարհը, անբուժելի հարված հասցրին զարգացման բարձր մակարդակի վբւ՚ւ
գտնվող գյուղատնտեսությանը և ժողովրդական տնտեսության մյուս ճյուղե-
րին։ Ժողովուրդը կողոպտվում էր ոչ միա յն պետական պաշտոնյաների ու քո չ­
վոր ավագանու չարաշահություններից, ա յլև, ընդհանրապես, խաշնարած ց ե ­
ղերի տեղաշարժերից, որոնք ամռան ամիսներին մեկնում էին երկրի րաբձրա-
դիր ու խոտառատ մարգագետինները, իսկ ձմռան ամիսներին իջնում հարթա­
վա յրերը։ Ամեն տարի պարբերաբար կրկնվող ա յդ տեղափոխությունների ըն­
թա ցքում ոտնատակ էին արվում հայ երկրագործների քրտինքով մշակված
ցա նքատարածությունները, քոչվորների ճանապարհին ընկա ծ գյուղերն ու գյո ւ­
ղաքաղաքները հաճախ կողոպտվում էին ա յդ ցեղերի սպառազեն ջոկատների
կ ողմ ից։
Հա յ քաղաքացիներն ու գյուղա ցիները, ա յսպ իսով, ստիպված էին հարա­
տ և մարտնչել քոչվոր տիրապետողների դեմ' իրենց գույքն ու պատիվը պաշտ-
պանելու համար։
1462 թ . պահպանվել է ուշագրավ մի վկա յություն թուրք հեծյա լ ավա­
՛զակների ու հայ մարտիկների մի բա խ մա ն մա սին։ Մեկ հազարանոց թուրքս։-

Տ ե ՛ս «Օ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ » , է։ 45— 47։

Iм Գ ր . Տա թ ևա ցի, Ք ա րոզգիրք, Ա մա րա ն հա տ որ, էշ 2 9 8 ։
 Հւս յւս ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

կան մի զորա խ ումբ, Տփդիսի մոտ կսւյան առնե/ով, բռնա գրա վում Է Ավձալա յի
նախիրր։ Հա յ քա I/աքացին հրից 2 00 ггլ ալ տղամարդիկ» տեղյակ չ լի ներ։ ։[ թրշ-
նա մոլ բ ան ա կի մա սին, դուրս են դայիս նրանց դեմ' իրենց դույր/։ ետ րերե/ոլ
Հա մար։ Սակայն նրանք շրջապատվում են դարանակալ թշնամիների կողմից ու
ղաղան արար հոշոտվում. «Ե լ մեծ հևծելն ի դուս Էին եկել, և երկու դիմաց
րռլորել, և զամէն կոտորել և ի սուր քա շել, և ղամենոց գլուխն տ ա րել», — գրում
է ա յդ մասին ժամանակակից հիշատակագիրը185է
Այսպիսի պ ա յմա ններում, բնակա նաբա ր, ամեն մի դիմադրություն, որ
0 ոլՏ9 է/՛ արվում Հա յա ստանի տերը դարձած քոչվոր ցեղապետերին ու նրանց
ղլխավորած զորա խ մբերին, սոցիալական պայքարի յուրատեսակ մի ձև էր,
պ ա յմա նա վորվա ծ այն իրողությա մբ, որ օտար քոչվորները երկրի տիրապետող
դասն էին կա զմում, իսկ նստա կյա ց բնիկ ժողովուրդը' ստորադաս և իրավա-
դուրկ ռա յա յի վիճակում էր։
Պայքարի մի ձև էր նաև իրենց դիրքը չարաշահող պաշտոնյաների մասին
պետական վերադաս մարմիններին գանգատներ ու բողոքագրեր ուղարկելը։
Դրանք, ըստ մեծի մասին, որևէ արդյունք չէին բերում, սակայն ժողովրդական
որոշ խավեր շարունակում էին հավատալ, թե փադիշահի բա րյա ցա կա մ կար­
գա դրությա մբ կարող են, թերևս, ազատվել այս կամ այն անօրեն ու դաժան
տիրակալից։ Այսպես էին մտ ա ծում, օրինակ, Վանի բնա կիչները, որոնց վրա
իշխան կարգվա ծ արքայորդի Յա ր-Ա լին' «ա ռնէր զանիրաւութիւն հարկապա­
հանջութեամբ ազգիս մեր և տ ա ճկա ց»։ Վանեցիները գանգատվում են Իսքան-
դարին ու հա յտ նում, որ այլևս «ո չ կարեմք տանել վշտաց և դառնութեան նո­
րա, զի կարի յո յժ ա ղքա տ ա ցոյց զաշխարհս մ ե ր »1№։
Պասիվ պայքարի ձևերից էր նաև արտագաղթը երկրից, որ մեծ չափերի
էր հասել X IV — XV դարերում։ Գաղթում էին ինչպես անվերջանալի պատե­
րազմների ու գահակալական կռիվների սարսափներից, այնպես էլ իրավական
ու տնտեսական ծանր ու անտանելի վիճա կից։
Գիտենք արդեն, որ Սյունյա ց Բեշքեն իշխանը, Սյունիքից ու հարևան շըր-
գանն ևրից 6 0 0 0 տուն հա յ բնա կչությա ն գլուխն ա նցնելով, 1435 թ . գաղթեց ա յդ
ժամանակ Վրաց տիրապետության տակ գտնվող Հյուսիսա յին Հայաստանի
շրջանները (Լ ո ռ ի )։ Զա նգվա ծա յին գաղթերի մասին ուշագրավ շատ տեղեկու­
թյուններ կան մեր ա ղբյուրներում։ Դրանցից է, օրինակ, XV դարի վերջին
Ապարանի սուրբ Նշան վանքում շարադրված կոնդակը, ուր ասված է. «ս։ն-
օրէնքն կոլ նեղա ցուցեն զքրիստ ոնա յքս սուտ պատճառաւ, (և նոքա ) կու թ ո ­
ղուն զտունն, զարտն ու զա յգին և զա յլ ապրանքն ու փախինյ>117,
Փախչում էին և հարևան երկրներ ( Վրաստան ու Շիրվան) և հեռավոր
աշխարհներ (Սիրիա , Ղրիմ, Լեհաստան և ա յլն )։ Զգալի թ իվ էին կա զմում հա ­
յե ր ը , մասնավորապես, հարևան երկրների մի շարք քաղաքներում. Բարրարո-
յի վ կա յութ յա մբ, օրինակ, հնուց անտի հա յա բնա կ Շ ամ ախի քաղաքի « բն ա ­
կիչների մ եծ մասը հա յ ե ն »։ Իտալացի դիվանագետի տ վյա լը հաստատում է
անգլիացի Ջենկինսընը, որը մեկ դար հետո (X V I դարի սկղրներին) ա յցելելով

185 հ ԺԵ դա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Բ, էշ 169։
186 Թ . Մ եծոփ եցի, էշ 99։
187 (ք щ տ են ա դա ր ա ն , ձեռա գիր № 7757, Էշ 1ա ։
7\У Հ " ւ յ ^ 11՛է11'// ' ԴА ւկսւււււքություհ

(ւամախի, նույնպես արձանագրում կ, թե քադաքր «բնա կեցվա ծ կ ղքխավորա-

պես հա յերով})***/
Աշխատավոր ժողովրդի իրավական ու տնտեսական ծանր վիճակն ո։
մղձավանջային առօրյան պարարտ հող կին եկեղեցու նկա տմամբ անտարբե­
րությա ն, աղանդավորական գաղափարների և հակաեկեղեցական տրամադրու­
թյունների տարածման համար։ Ղրան մեծապես նպաստում կր հայ եկեղեցու
պաշտոնեությո լնր' ա յլա սերվա ծ իր բա րքերով, բարձրաստիճան հոգևորակա­
նության մի մասի համա դործա կցռլթյունլ։ օտարազգի բռնակալների հետ։
Հ ա յ եկեղեցու գաղափարախոսներից մեկը XIV դարի կեսերին ողբում կ
եկեղեցու անմխիթար վիճակը, ժողովրդի խորթացումը եկեղեցուց, երիտա­
սարդների անտարբերությունը եկեղեցական արարողությունների նկատմամբ
և ա յլն։ «Իսկ ժողովրդականք, — դրում կ նա, — ա մա յիք և թափառականք, կ ո ր ֊
դացեալ մտ օք, մոլորեալ ի դիտութենկ. զխոստովանութիւն ոչ գիտ են... յ ե կ ե ֊
զեցի ոչ դ ի մ ե ն ... զաղօթս և զարտասուս ոչ ճա նա չեն.,, ի պատարագ ոչ փա-
վւագին» ։ «Հուա յռւմեմնկ, — շարունակում կ նա, — զի պատմկր ղմա րդոյ' վ կ ա ֊
յե ա լ ի հարազատ եղբօրկ իւրմկ, զի հնգետա սա նա մեա յ գոլով և դեռ պատա­
րագն չկր տես ես։ լ յեկեղեցլոջ, և զա յլ յումեմնկ, թկ Ժ' ( 1 0 ) ամ աւե/ի ևս Էր, որ
մա րմնոյ և արեան տեառն չկր հաղորդելս։
Հա յ եկեղեցու պաշտոն յա ները քարոզում կին իրենց հոգևոր զավակներին'
հնազանդ լինել օտար ու բնիկ տերերին, տոկալ ու համբերել բռնություննե­
րին, ի տրիտուր այսրաշխարհս։յին զրկանքների' հանդերձյալ կյա նքում երա­
նության հասնելու համար։
Եկեղեցական ա յս քարողները, սա կա յն, արձագանք չկին գտնում հուսա­
խաբ ժողովրդի լա յն զա նգվա ծներում։ Հովհան Որոտնեցու ( 1 3 1 3 — 1 3 8 6 ) հե­
ղինակավոր վ կա յութ յա մբ, Հա յա ստա նում կային աղանդավորներ, որոնք սուտ
կին հայտարարում Աստվածաշունչ դիըքը, արդար և սուրբ մարդկանց ճգնու­
թ յունը' ապարդյուն կին համարում, ու չկին հավատում, թ ե վերջին դատաստան
կ լինելու Ա դժոխքի տանջանքներ են պատրաստված մարդկանց համար, ուս­
տի սրանք քա րոզում կին «ուտ ել, խ մ ել, քանի որ վաղը մեռնելու ե ն ք »1**։
Այսպես մտածող մարդիկ, բնա կա նա բա ր, ձգտելու Էին այս աշխարհում ստեղ­
ծելու իրենց համար կյա նքի տանելի պ այմա ններ։
Իրենց աղանդավորական գաղափարների տարածման ու հիմնավորման
նպատակով, բա նա վոր խ ոսքից բա ցի, այս ուսմունքի գաղափարախոսները,
ըստ երևույթին, գրել են նաև տեսական աշխատություններ. հավանաբար
հենց սրանց Է նկատի ունեցել Հովհան Որոտնեցու աշակերտներից Մատթեոս
Ջ ուղա յեցին' գրելով, որ հերձվածողները «առանձին նստին հաջմունս դրե­
լով, առանց վկայութեան ուրուք, և զանմեղսն կորուսանելովл 190»

188 Հ. Հակոբյան, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա, Էշ 199, 372։

189 Ս տ ո րև տ ա լի ս ե ն ք ո ւշա գ ր ա վ ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն գրա բա ր բնա գ ի ր ը . «Ս ո ւտ ա ռ ն ե ն զա մե֊
ն ա յն ա ս տ ո ւա ծա շո ւն չ գ ի ր ս , ո ւն ա յն ց ո ւց ա ն ե ն զ ա մ ե ն ա յն շա ն և զվա ստ ա կս ճ գ ն ո ւթ ե ա ն ա ր դ ա ­
րոց. բա զ ո ւմ ք ի մ ա րդկ ա նէ սա նձա րձա կ ի մ ե ղ ս յա ճ ա խ ե ն ա ս ե լո վ 1 ո չ գոյ յա ր ո ւ թ ի ւ ն դ ա տ ա ս -
ա ան ի և ո չ ս պ ա ռ ն ա լի ք դ ժ ո խ ո ց , կ ե ր ց ո ւք , ա ր բ ց ո ւ ք , զի վ ա ղ ի ւն մ ե ռա ն քէմ ք ։ Զ ի ՈՐՔ ուրա ն ա ն
զ յա ր ո ւ թ ի ւ ն ն , ո ր Է կ ա տ ա ր ա ծ , ո ւր ա ն ա ն .և նոքա զսկիզբն և զ ս տ ե ղ ծ ո ւմ ն ա շխ ա ր հ ի , ի ն ք ն ե ղ
ո ւր ե մ ն կ ա ր ծ ե ն զ լի ն ե լո ւթ ի ւն ա ր ա ր ա ծ ո ց ս , մ ա ն ա ւա ն դ թ է դ ա ժ ա ն մ տ օ ք զ ե պ ի կ ո ւր ե ա ն ց ն իմա ­
նա լ թ է ո չ գ ո յ ա ս տ ո ւա ծս ( Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռ, № 5 5 9 8 , էշ Ю Ош— 1 0 0 բ , Յովհ. Ո րոտ նեցի,
Ւ յա ռ ա շ ա բ ա ն ս ա ռ ա ք ե լս յն Պ օզոսի1 հա մա ռօտ և պ ա յծ ա ռ տ ե ս ո ւ թ ի ւ ն )։
1®° Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր Л® 1 4 0 2 , էշ 210ա ։
 Լ ս ր ս ս տ ա ն ր X I V — X V I I I դա րԼրոււէ 79

Եկեղեցու (л. նրա վարդապետության դեմ ժողովրդական լա յն խավերի

ընդդիմադրական տրամադրությունները որոշակի արտահայտություն են ստա-
նու,Г Վա и и/ուրական ում X IV դարի վերջերին և XV դարի սկզբՆերին, Պահ պան -
վել Է « Յաղագս լա ր հերձուա ծոյ, որ երևեցա լ յերկիրն Ռշտոլնեաց» խորագրով
մի գր ո ւթ յո ւն '", որ Աղթամարի Դավիթ I I I կաթողիկոսի ( 1 3 9 3 — 1433)
խնդրա նքով հեղինակել Է Գրիգոր Տա թևա ցին, Ռշտուն իքում տարածված (Հչար
հերձուածիս տարածողներն ու հետևորդները, — Տա թևա ցու որակումով, — «դ ի-
ւարերանտ, (էտգէտ» և « անուսումն» մարդիկ են, որոնք «ոչ գիտեն զսուրբ
գիրս և ոչ զիմաստս փ իլիսոփ ա յիցս, բ ա յց « հակառակասէր» լինելով' հակա-
գըրվում են եկեղեցու վ ա ր դա պ ետ ութ յա նը-«ընդ դի մա բա նո ւմ են})։ Տա թե-
վսոյին մանրամա սնություններ չի հաղորդում սրանց ղավանած ու քարոզած
գաղափարների մասին, պարզվում է սա կա յն, որ նրանք ուրանում էին « զ ո ր ֊
զին և զհոգին սուրբ}), ա յսինքն ընդունում են միա յն հայր-ա ստծո գոյությունը,
և ապա' մերժում աստվածա մ որ պաշտամունքը։
Հ ա յ եկեղեցու նշանավոր գաղափարախոս Գր. Տա թևացին աստվածաբա­
նական դատողություններ կատարելով ու հենվելով եկեղեցու հայրերի հեղինա­
կության վրա, փորձում է բա ցահւսյտել ա յդ գաղափարների վտանգավորու­
թ յունը և նրանց դեմ պ այքար ծա վա լելոլ անհրաժեշտությունը։
Նույն այս ժամանակաշրջանում տարածված աղանդավորական գաղա­
փարների մասին ուշագրավ տ եղեկություններ է գրա նցել նաև ունիթոր վար­
դապետ Մխիթար Ապարաներցին։ Իր «Գիրք ուղղափառաց ըստ կաթօլիկէ սուրր
եկեզեցոյն ընդդէմ հերձուածողացս աշխատության մեջ192 նա խոսում է մի կնոջ
մասին, որ մերժվա ծ է եղել և՛ Մակվի հա յ կաթոլիկների և' Աղթամարի հոգե-
վորականների կողմից։ Իր շուրջ հա մա խ մբելով մի շարք ա յլ կանանց ք որոնց
պատմիչը «սա տ ա նա յի մարգարեներ}) է կոչում) , նա սկսում է քա րոզել «բա նս
դիւականս}։։ Շատ վա յրերից մ եծ ընծա ներով նրա մոտ են գալիս «բա զմութիւն
ժողոՀրդոց})։ Նույնիսկ կաթոլիկություն րնգունա ծ հա յերից շատերը « թողեալ
զաւետարանն սուրբ և մերս (ի մ ա ՝ Մխ. Ապարաներցու) քարոզութիւն գնացին
աո նոսա վասն նոցա սուտ և սատանայական սքանչելեացն})։ Ինչ էին քա րո­
զում նրանք և ինչումն էր նրանց քարշողական զորության գաղտնիքը, այս
մասին տեղեկություն չի պահպանվել, բ ա յց ասվում է, որ «ա մենեքեա ն առա­
ւել պատուէին, զնոսա քան զառաքեալսն և զմարգարէսն})։ Մի քանի ամիս այս
կա նա յք գտնվում էին ուշադրության կենտրոնում, ապա, հավանաբար բռնու­
թ յա մ բ , լռեցվում ու վնասա զերծ են ա րվում։ Սակայն, անգամ տարիներ
հետո, նույն Մխ. Ապարաներցու վկա յութ յա մբ, նույնիսկ Հայաստանի հեռա­
վոր վա յրերում, սքանչելի պա տմություններ էին հյուսվում անանուն այս
աղա՚ե դավորուհոլ և նրա ընկերուհիների հրաշագործությունների մասին™ ։

191 Պ ա հ պ ա ն վ ե լ է Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ի մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի № 1 3 9 7 ձ ե ռ ա գ ր ի մ ե շ (է շ 3 — 3 2 ) , Ա մբող­
ջա կա ն խ ո ր ա գ ի ր ն է . « Յ ա ղ ա գ ս լա ր հ ե ր ձ ո ւ ա ծ ո յն , որ ե ր և ե ց ա լ յե ր կ ի ր ն Ը ռ ը շ տ ո ւն ե ա ց , Գ րիգորի
շ ն ո ր հ ա լի ց վ ա ր դ ա պ ե տ ի ա ր ա ր ե ա լ բ ա ն կ ա ր ճ ա ռ օ տ , ի խ ն դ ր ո յ գ ե ր ա պ ա տ ի ւ և ե ր կ ի ւղ ա զ ա ր դ հ ա յ­
րա պ ետ ին Հ ա յո ց տ եա ռն Ղ ա ւթ իտ ։
1И Ա յս գ ր ք ո ւմ նկա ր ա գր վ ա ծ դեպ քերը տ եղ ի ե ն ո ւն ե ց ե լ 1410 թվա կա նից ա ոա շւ

183 Ыпдие НаЮапае ЭспрЮгеэ... Магсив ձոէօոէստ է՛, ժ. ОиЛепгЦп, Вегпае,‘Л960,

Է} ։տւ,
N0 Հա յ ժողովրդի պատմություն

ձա յ եկեղեցու դեմ ընդդիմադիր դիրք! Լին րոնում ոչ միւսյն տարացեղ

աղանդավորները, որոնք Հոգևոր սնունդ Լին ստանում աշխատավոր ժողովրդի
հիշողության մեք անթեղված թոնղրակյան դա ղավ։ արն երից, ա յլև Հոոմից ու.
քրիստոնյա Եվրոպայից հոդու և մարմնի վւրկաթյոլն ակնկալող մի խ ա մը հ ո ֊
ղևոր ու աշխարհիկ գործիչներ։ Սրանցից Էր Հակոր վարդապետը' Կողր գ յ ո լ ֊
դա քաղաքից է որ 10 ա յլ հայ վարդապետների գլուխ ա նցա ծ միացավ կաթոլիկ
եկեղեցուն։ Սրանց խրատելու փորձերն անօգուտ ա նցան։ Ի վերջո «կալան
ւչնոսա իշխանքն Հա յոց և ի պղինձ եդեալ հալեցին գնոսա, և այնւգԼս բարձին
Ի մ ի ջ ո յ»1**։

Լ . Ս . Ա ն ա ս յա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն մ ա տ ե ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն , Հ ա տ ո ր Ա , Ե րև ա ն , 1 9 5 9 , Էշ Ն \*1 1 1 ։
 Դ Լ Ո Ի հ Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ

ասւստւուԻ •ни.ч.и.'Ви.ми.ъ ՎԻՃԱԿԸ ՍԵՖ8Ա*ն ԻՐԱՆԻ ԵՎ

011Ս'Ա'1,81Ո, ԹՈԻՐՔԻԱՅԻ ՏԻՐԱՊԵՏՈԻԹ811,1. 8И.Ц

1 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը X V I Դ Ա Ր Ո Ւ Մ ԾԱ>ԼԱԼ«ԼԱԾ Թ Ո Ի Ր Ք -Ի Ր Ա Ն Ա Կ Ա Ն
Պ Ա ՏեՐ Ա ԸՄ Ն Ե Ր Ի Ժ Ա Մ Ա ՆԱ ԿԱ ՇՐՋԱ ՆՈ ՒՄ

XVI դարի սկղբներից մինչհ X V II դարի երեսն ական թվականների վերջե­

րըւ կարճատև ընդմիջումներով, Հայա ստա նը ռազմական թա տ երա բեմ էր ղալւ-
ձել իր նվաճումների գագաթը մա գլցա ծ Օսմանյան Թուրքիայի և Առաջավոր
Ա սիա յոլմ քաղաքական առաջնության ձգտող Սեֆյան Իրանի միջև։
XV դարի վերջերին կըղըլբաշն երը Սեֆյա նների,գլխ ա վորությա մ բ գրավեցին
9 իլան ի և Շիրվանի մեաաքսառատ շրջանն երր։ Հաջորդ դարի սկղբներին շահ
Իսմայիլը ք1 5 0 2 — 1 5 2 4 ) պարտության մատնեց ս ւղ ֊ կո յուն լուն երին, և. գրա վե­
լով սրանց մա յրա քա ղա ք Թավրիզը, հիմք դրեց կրղըլբաշների Սեֆյան պ ետու­
թյա նըւ Այնուհետև նվաճեց Խոլղիստանը, Գիլանը և Մաղանդարանը։ Այս շըր-
քանում է ահա, որ պատմական Հայաստա նի մ եծ մա սում՝ Այրարատում,
Վտսպոլրականում, Սյունիքում, Արցախում, Լոռիում, ֆեոդալական տ իրույթ­
ներ և իշխանություն էին ստանում կըղըլբաշներին հավատարիմ Ռումլու, Ո ւս֊
թա ջլոլ, Շա մլոլ, Թաքալոլ, Ղաջար, Քանդարլու, Բայաթ, Ջուլկադար, Սա'ղ/ռւ և
այլ թրքախոս վաչկատուն ցեղերի առաջնորդները։ Իհարկե, խաղաղ ճանա­
պարհով չէր իրա գործվում նոր հողային և քաղաքական տիրույթների այս փո­
խ ա նցումը։ Ինչպես հողերի, այնպես և դրանց մերձակա լեռնա յին մա րգա գե­
տինների ու արոտավայրերի տիրափոխությունր տեղի էր ունենում նոր տերերի
па հին բնակիչների միջև արյունահեղ կռիվների միջոցով։ Հաղթական շահը
պետական կրոն հայտարարեց շիիզմը և իսլամի մյուս տարատեսակի' սուն-
նիզմի հետևորդներից խ լեց նրանց վա կֆա յին կա լվա ծքները։ Սոլննիզմը հո­
վանավորող Թուրքիան ա յս ընկալեց իբրև իր դեմ ուղղված մարտահրավեր։
Շիիզմը սոցիալական խոր արմատներ ուներ և մեծ ժողովրդականություն
էր վա յելում ոչ միա յն Իրանի, ա յլև Թուրքիայի գյուղական և արհեստավորա­
կան զա նգվա ծների մեջ։ Հ ա յ սկզբնա ղբյուրներն ու ժողովրդական ավան­
դույթները հիմք են տալիս ասելու, որ ՛քրիստոնյա հայերի համակրանքը ևս
Թուրքիայի վրա արշավող շահ Իսմայիլի կողմն էր։ Սակայն կըզըլբաշների և
թուրքերի զինա բախումներից հա յ ժողովուրդը տուժեց մեծա պ ես։ Այս ընթա ց-
6-7 1 8
N2 Հա յ ժողովրդի պատմություն

քում Էր, որ քա րդ աշիրապԼտևրր ւ//ւավեցին Վանը և ավարի մ ատնևցին նրա

Հայաբնակ գավառները։
1501 թ. կամ աիւ եր ի գրիչ Վրթ անեսր արձանագրում Է. «՚Լ ա սն աւերման
չարին Սաւֆոյ, որ անբավ արար զաշխարհն մեր յա զգէ մւսրգոյ, զգա чип)։
ասացեալ Եկեղեաց և ա յժմ Եւլնկայ կոչեր։ յ))1։ 1504 թ . Մուշում գրված մի սւյլ
Հիշատակարանում կարգում ենք. « Ի դառն և ի չար ժա մա նա կի... վասն մ ե ­
ղաց մերոց մատնեալ է զմեզ Աս տուած ի ձեռն օտար և ա յլա դէմ արիւնարբու
ա զգին, որ Կարմիր գլուխ Սռֆի ասեն, որ յինչ տեղ որ գնացին և զամենեսեան
անողորմ ի սուր քա րշեցին, դերեցուցին և թալանեցին և ղորս փախստական
արարին։ Եւ յա յս մ ամի զերկիրն Աղբակայ զաղայ (ա րշա վա նք) արարին, զայրս
I։ կանայս սրով կոտորեցին և զանմեղ տղա յս, ղագջկամարդսն դերեցուցին,
և ի սոյն աւուրքս զՎան և զՈստան աւերեցինյ>։ ։
Քուրդ պատմիչ Շարաֆ խան Բիթլիսցու վկայո լթ յա մ բ , քրդական որոշ ց ե ­
ղերի դիմադրությունը շաՀ Իսմայիլի զորքերին, մեծ չափով երկարաձգեց
ռազմական գործողությունների ընթա ցքը և պատճառ դարձավ երկրի բա զմա ­
պատիկ ավերման3։ Թավրիզի գրավում ը ևս էժան չնստեց քաղաքի ու շրջակա
գավառների Հա յերին, շատերը լքել էին իրենց բնակավայրերը և գաղթել
Վրաստան4։
Մինչև 1507 թ . շաՀ Ւսմայիլը նվաճո ւմ է Հայաստանի մի զգալի մասը և
Արևմտյան Քրդստանը։ Հաշորդ տարում նա գրավում է Բաղդադը' տիրանա­
լով արաբական Իրաքին։ Միաժամանակ նա իր զենքը ուղղում է Արևելյան
Իրանում իշխող ուզբեկների և թամուրյա նների դեմ' վերամիավորելով ողշ
Իրանը։
1512 թ . սուլթան Սելիմ ԱՀեղը մեծ զորք գումարեց և Հարձակման անցավ
Vշիա աղանդավորներինх> գլխավորող Իրանի դեմ ։ 1514 թ . թուրքերը Չալդրա-
նի ճակատամարտում պարտության են մատնում շաՀ Իսմայիլին և գրավում
Ւավյրիզը։ Ա յնուա մենա յնիվ, պարտված շաՀը կարողանում է վերականգնել
իյւ ուժերը և նահանջի Հարկադրել սուլթանինէ
Հաջորդ տարիներին պատերազմը շարունակվում Էր փոփոխակի հաջողու-
թ յ ու ններով։ Երանի սահմանները մերթ ընդարձակվում Էին դեպի հյուսիս կամ
արևմուտք, մերթ կծկվում' տեղի տալով թուրքերի առաջխաղացմանը։ Հա ­
յաստանն ու Անդրկովկասը ենթարկվում Էին թոլրք-իրանական Հարվածներին
ոչ միա յն որպես պատերազմի թա տ երա վա յր, ա յլև որպես նրանց .նվա գումնե­
րի նշանախեց։ Բախվող կողմերը ձգտում Էին իրենց Հսկողության տակ առնել
Հնդկաստանից ու Միջին Ասիայից դեպի փոքրասիական նավաՀանգիստները
տանող միջազգային առևտրի մայրուղիներն ու Մերձավոր Արևելքի իշխող
դիրքերը' Թավրիզը, Երևանը, Էրզրումը և Թոխաթը' մի կողմից, Կասպից, Սև
Լ Միջերկրական ծովերը Հանգուցավորող առևտրի ու Հաղորդակցության ճա-
նապարՀներն ու քաղաքա յին հանգրվանները' Թիֆլիսը, Գանձակը, Շամախին
և Դերբենդը' մյուս կողմից։
Անգլիացի ուղեգիր Զենկինսընը այս պատերազմները բնորոշում Է որպես

1 Մ ա տ են ա գ ա ր ա ն , ձեռա գիր М 3864, Էշ 3 2 2 ա ։

2 Ն . Ա կ ի ն յա ն , Բ ա ղ եշի դ պ ր ո ց ը 1500— 1704 թ թ > , Վ ի ե ն ն ա , 1 9 5 2 , Էշ 3 1 ։
3 5сЬёгМ-папгеЬ օս ЬЫсИге йев КоигйеБ.раг Տշհծւ-ծք, рг!псе (1е 61<Ա1տ, рцЬПбе раг -
V. УеИаш1П0!-2еГП0^ է. I, ս չա ր ս կ , բ ն ա գ ի ր , Էչ 2 6 9 - - 2 7 0 ։
* Մ ա տ ենա գա րա ն, ձեռա գիր № 3864յ էշ 322աւ
 Հայաստանը XIV —Х Г Ш դարեր а ,մ $3

պ այքար Մերձավոր Ար1,1.ւրի աոետրական ճանապարհների և առևտրի գ լխ ա ֊

վոր ա ռարկա յի' հ ո ,մ մետաքսի համար, Պետք է նշել, սակայն, որ Թուրքիա-
յին մտահոգ,,,,,, Հայկական ձրավանդ,սկի ստրատեգիական կարևորությու­
նը կամ մետաքսի արտագրության գլխավոր կենտրոններին տիրելր չէր միա յն,
այլև աշխատունակ բնակիչներին գերեվարելը, Ստամբոլլի և Եգիպտոսի շու­
կաներում նրանց վաճառելն ու գանձած ոսկիներով սուլթանական բանակի և
արքունիքի ծախսերը ծա ծկելու ձգտումը,
Այս պ՛ատերազմների ժամանակ օգտագործվում էին ոչ միայն սուր կամ
նետ, ա յլև հրազեն' հրանոթ ու հրացան, որոնց հասցրած նյութական ու մ ա ր դ ֊
կային վնասները առավել գդալի էին ու կորստաբեր, Իրանի արևելյան և Թուր­
քիա յի արևմտյան սահմանաշրջաններոլմ ընկած քաղաքներն ու բերդերը'
Թավրիղը, Արճեշն ու Կարսը, ձեռքից ձեռք էին ա նցնում, մեծա մեծ զոհեր
խ լելով ոչ միա յն բա խ վող կողմերից, ա յլև խաղաղ տեղարնակչությո ւն ի ց ,
որոնց թվում տուժում էր հատկապես հա յ ժողովուրդը,
Դրությունը բա րդա նում էր նրանով, որ արտաքին պատերազմներին
ուղեկցում էին տեղական ցեղերի ու ֆեոդալների ապստամբությունները։
Ապստամբ ֆեոդալների ցեղա յին ու դասային շահախնդրությունները երբեմն
ավելի զորեղ էին, քան նրանց ֆեոդալական ու կրոնա ֊դ ա վա նա կա ն կապերը։
Զենք բա րձրա ցնելով կենտրոնական իշխանության դեմ, նրանք կանգ չէին
առնում նույնիսկ արտաքին թշնամուն ձեռք մեկնելու առաջ։ Այսպես, 1529 թ.
ապստամբելով շահ Թահմազ 1-ի (1 5 2 4 — 1 5 7 6 ) դեմ, Լոռստանի ցեղապետերը
գրավեցին Բաղդագն ու Արաբական Իրաքը և հայտա րա րեցին, որ իրենք են­
թա րկվում են սուլթանի գերիշխա նությա նը։ Հարկ եղավ, որ 1530 թ. շահը վ ե­
րագրավեր շահ Իսմա յիլի նվա ճած Բաղդադը։ Հաջորդ տարում շահի դեմ
գենք բա րձրացրեց Թավրիզի բեկլա րբեկի Ուլաման, որը, նահանջելով շահա­
կան զորքերի առաջ, ապավինեց Թուրքիային և ամրացավ Վանի բերդում։
Դրանից քիչ անց թուրքերի ՛հետ միացա ծ Ուլաման ետ առավ Թավրիզը5։ Հարկ
եղավ, որ հակահարձակման ա նցած կըզըլբաշները ! 5 7 5 թ. պաշարեն Վանը'
սով}, մա տնելով բնա կչութ յա նը։ ժա մանա կա կից հիշատակագիրը միա յն Վա­
նում սովից կամ թշնա մու հարվածներից մեռածների թիվը 16 հազար է հաշ­
վումս։ նվա զ զոհեր չունեցան նաև շրջակա գավառները։ Հովհաննես Արճիշեցի
ժամանակագիրը հայերին պատահած արհավիրքները համեմատում է Լ ա նկ֊
Թամուրի և նրա հաջորդների հասցրած պատուհասների հետ. <гԱւաղ ղիմ հո­
գիս, — գրում է ն ա ,— թ է քանի չարիք գործեցաւ ի յա յս հեծեալ շարժութեանցս
և ի վրդովմա նցս, քանի քաղաք և գաւառ աւերեցան՚օ ' ։
1 5 3 3 — 1535 թ թ . Թուրքիայի և Սեֆյան Իրանի միջև մղվող պատերազմա­
կան գործողությունները վերջացան առանց լուրջ ա րդյունքի։ Թուրքիային ոչ
միա յն չհաջողվեց վճռական հարված հասցնել Իրանին, ա յլև, բա ցա ռությա մբ
Բարձր Հա յքի (Դերջա ն, կրզրում և Կայւս), ամբողջ Արևմտյան և Հարավային
Հա յաստ անը շարունակում էր մնալ կրզըլբաշների ձեռքում։ Ամենափոքր շար­
ժառիթը կարող էր խա նգարել ժամանակավոր զինադադարը և ա յդ առիթը շու­
տով ներկա յա ցա վ։

® Տ ե ՛ս «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր » , II, էշ 229, հ տ ն .։
6 Р . Ս ա ր զ ի ս յա ն , Մ ա յր ց ո ւ ց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց , հ ա տ . I I , էշ 1173 և հ տ ն .։
1 Մ . Տ ա մ չ յա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց , I I I , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 7 8 6 , էշ 5 1 4 և «Մ ա ն ր Ժ ա մ ա ն ա կ ա ­
գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր » , II, էշ 2 3 1 ։
Я4 ձա յ ժողովրդի պատմություն

1538 թ . ապստամբական վիճակում էին Իրանի անդրկովկասեան տիրույթ­

ները։ Թեև շահի հրամանով Այ խաղ Միրզան 1 5 4 5 — 1546 թթ. նվտձեց Շիրվա-
նը, սակայն միացավ Իրանին դիմադրող ֆեոդալների հետ և ապստամբութ յուն
բարձրացրեց իր եղբոր* շահ Թահ մ աղի դեմ։ Շիրվանի օրինակին հետևեց
Վրաստանը։ ճնշելով Ալխազ Միրզայի ապստամբությունը, 1 5 4 6 — 1547 թթ.
շահը Շորադյալի և Փամբակի վրա յով մտավ Վրաստան։ Ալխազ Միրզան ան­
ցա վ Թուրքիա և օգնեց թուրքերին վերագրավելու Վանն ու Վասպոլրականը։
154Э— 1552 թ թ . շահի զորքերը հակահարձակման են անցնում և սովի, ավե­
րա ծության ու ջարդի մատնում Բասենի, Բարձր Հա յքի, Վասպուրականի ու
Տուրուբերանի շրջանները։ Նորից են ա մա յա նում ա յդ վա յրերը, քանի որ տեղի
բնա կչությունը հեռանում է Քրդստանի ու Վրաստանի կողմերը կամ քշվում
Պարսկաստան։ Ժամանակակիցները նկարագրում են Խորասանից մինչև է ր ֊
զըրում ՛ընկած տարածության ա մա յությունը, կըղըլբաշները սուր և. տապար
առած հատում էին Խլաթի և Արծկեի ա յգեստ ա ններր, ոչնչացնում անտառնհ
րը և հրի ճարակ դարձնում արտորայքը“ւ
Շահ Թահմաղը իր հիշատակարանում նկարագրում է Բասենի, Խնոլսի,
էրզրոլմի, Բաբերդի, Երզնկայի, Դերշանի, Մուշի, Խլաթի, Արծկեի, Արճեշի,
Վանի ավերումը, պատմում հա յ երեխաների գերեվարության և բնակչության
կողմից իրենց նախկին բնա կա վա յրերը լքելու ու զա նգվա ծա յին գաղթի մա ­
ռին*։ Պարզաբանելով շահ Թահմաղի վարքա գիծը, վենետիկցի դեսպան դԱ լե -
սանդըին նշում էր, որ նա ավեբակույտերի էր վերածում թուրքական սահմա­
նագծի այս ու այն կողմերը և վեց օրվա հեռավորության վրա գտնված բ ե ր ­
դերն ու բնա կա վա յրերը, նպատակ ունենալով թշնամուն ղրկել դրավաձ մա ր­
զերը ետ գրավելու հնարից ու շա հա գրգռությունից'°; Խոսելով Իրանին վաղուց
ծա նոթ նման ռազմավարական միջոցառման մա սին, շահ Թահմաղը իր հիշա­
տակարանում գրում է.
«Երբ ես լուր ստացա, որ խոնդկարը ( սուլթան Սուլեյմա նը), հասել է Սվաղ
Լ պետք է երեք շաբաթ ա յնտեղ սպասի, մինչև որ ուղտերը յուղեն, ես ինձ
մոտ հրավիրեցի շրջակա վայրերի ավագներին, երևելիներին և քյա դխ ուդա նե­
րին և հայտ նեցի նրանց, որ կարգադրված է ի մ զինվորներին* նահանջելով
թուրքական բանակի առջևից, ա յրել և ոչնչացնել մոտակա վայրերի բոլոր հա­
ցահատիկն ու բերքը։ Այդ վ ա1բեբի հացահատիկը ոչնչացրինք և ա յրեցինք, իսկ
ջրի ակունքները փ ակեցինք, ինչպես ամեն մի խելա ցի մարդու համար պարզ
է, պատերազմի գործը թղթախաղի նման է, ինչ միջոցով էլ որ լինի, պետք է
գործն առաջ տանել և հակառակորդին ծնկի բերել. «Պատերազմը խարդախու-
թ յ ուն է » ,— ասել է Ալին, — պատերազմի ժամանակ լինի փախչելով թե խ ա բե­
լով, այնպ ես պետք է անել, որ թշնամուն ոչ մի միջոց չ տ ր վ ի ն ։
Սակայն այս դաժան միջոցառումները արգելք չեղա ն, որ 1554 թ . թուրքե­
րը 2 00 հազարանոց բա նա կով հակահարձակման ա նցնեն։ Նրանք վերագրա­
վեցին Երևանը, Նախիջևանն ու Սյունիքը։ Թուրք պատմագիր Փեչևին նկարա­
գրում է ա յն ա վերածությունները, որ կատարեց օսմա նյա ն բա նա կը1 քանդելով
ու ավերելով ճանապարհին հանդիպած բարեշեն գյուղերն ու քաղաքները ե

8 Տ ե ՛ս Մ. Յ ա մ չյս ւ ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն հ ա յո ց , III, էշ 314։

9 (ГՄ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի պ ա ր ս կ . հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն ե ր ը я , հ ա տ . I I , Երևա ն, 1 9 5 9 , էշ 8 — 9 1
10 Հ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ա, էջ 352։
11 « Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի պ ա րսկ. հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն ե ր ը *, հպ (ր . II, էշ 8ւ
 Հա յա ստ ա նը X I V ֊X V I I I դա րերում
ձօ

հողին հավասարեցնելով նրանց շինությունները, « Հաղթական բանակի սար-

սափից, դրում է նա, քաղաքներն ու գյուղերը, տներն ու բնակավայրերն այն
աստիճան ա մ ա յա ց ե լ ավերվել և բուերի ո լ ՜ ագռավների բնա կա վա յր էին
դարձել, որ տեսնողին սարսավւ էին պատճառումս, Փեչևին ռչ միա յն տալիս է
կատարված ավարառությունների նկարագրությունը, ա յլև շնաբարո սրտա­
բա ցութ յա մ բ նշում, « սիրեկան տղաներիս, «քնքուշ ու մատաղ աղջիկների» և
« մանկամարդ հարսն երիս գերեվարումը օսմանյան բանակի կողմից 1 «Չկար
մի վրա ն, որի մեջ գտնվող սիրեկան և սիրուհիների թիվը երեքից պակաս լի-
Ներ, հնգից, տասից ավելի ունեցող վրաններն անթիվ էին, Մուշի դաշտում ,
Աի,լաթում և շրջակայքում [կըղըլրաշների] ցա նա ծ չարագործության սերմերը
հասունացան, հնձվեցին և խա ռնելով թույնի հետ, արյան փոխարեն, արյուն
խ մեցինյ>| ! <
1555 թ . պատերազմող կողմերը Ա մասիայոլմ հաշտություն կնքեցին։
Չնա յա ծ նախընթաց քա ռա սնա մյա կում պատերազմը ավերիչ ընթա ցք Էր ո ւ ն ե ֊
ցել թե Իրանի և թե Թուրքիայի համար, այսուհանդերձ հիմնականում ան­
խախտ մնաց նրանց ոլվերի հարա բերա կցությունը. Հաշտության պայմանա-
էԻՐԸ դրեթե վերականգնում Էր կռվող կողմերի հին սահմանները։ Թուրքերը
ստացան միա յն Արևմտյան Հայաստա նի մեջ մտնող Վասպոլրականն ու Ալտշ-
կերտի հովիտը և Արևմտյան Վրասաանը։ Իրանը վերստացավ Անդրկովկաս-
յա ն մյուս մա րզերը' Ադրբեջանր, Արևելյան Վրաստանը և Արևելյան Հա յա ս­
տանը։ Թ ուրք֊ի րա նա կա ն սահմանագիծը Էական փոփոխություններ չկրեց նաև
հաջորդ պատերազմներից հետո։
Հա յ և ան գրկո վկա սյա ն մյուս ժողովուրդների քաղաքական ինքնորոշմ ան
ձգտումները ճնշելու նպատակով, Ամասիայի պա յմա նա գրից հետո Անդրկով­
կասի քաղաքացիական վարչությունը տրոհվեց երեք ռազմական կուսակալու­
թյունների և ստ եղծվեցին Շիրվանի, քԼարաբաղի և Չ ո ւխ ո ւր ֊Ս ա 'դի ( Երևան և
Նախիջևան) բեկլա րբեկոլթյոլնները։ Չ նա յա ծ այս նախազգուշությանը, Սեֆյա ն֊
ներին չհաջողվեց մեկընդմիշտ վերջ դնել հպատակ ժողովուրդների ազատա-
գըրական ձգտումներին։ Շահ Թահմազի իշխանության վերջին շրջանում Իրա­
նում նորից ծա յր առան ֆեոդալական գժտ ությունները, որոնք նրա մահից
հետո հանգեցրին Իրանի գահաժառանգության շուրջը բորբոքվա ծ արյունահեղ
կռիվների։ Թագի հավակնորդներից ոմանց ոչնչացնելուց և երկրի մարզերը
իրար մեջ վերա բա ժա նելուց հետո, կըզըլբաշ երևելիները 1578 թ . գահ բա րձ­
րացրին Սեֆյան սուլթան Մ ուհա մեդ՚Խ ոլդա բա նդա յին։ Խուդաբանդայի թեկնա ­
ծությա նը նախապատվություն տրվեց ոչ թե ունեցած ա ռավելությունների, այլ
հենց նրա ապիկարության նկատառումով։ Սակայն դրանով դադար չառավ
իշխանության համար մղվող պ ա յքա րը։ Կըզըլբաշ ցեղերն ու պետերը Խորից
տրոհվեցին հակամարտ խ մբա վորումների' քաղաքացիական պատերազմի
ասպարեզ դարձնելով Խորասանի, Հա մ ադան ի , Ադրբեջանի և Ղարաբաղի երկ­
րա մա սերըլ3*

12 « Ւ ո ւր ք ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի , հ ա յե ր ի և Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս ի մ յո ւ ս ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի
մա սինս, կա զմեց Ա . Ս ա ֆ ր ա ս տ յա ն , հ ա տ . Ա , Ե րևա ն, 1964, Էշ З Э և հ տ ն ., Ա յս ո ւհ ե տ և ' « Ր ՚ա ր -
րա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը . . . » հ ա մ ա ռ ո տ ո ւ թ յա մ բ ,
Очерки по истории феодальных отношений в Азер­
13 Տե ՛ս И . П . П е т р у ш е в с к и й ,
байджане и Армении XVI—начале XIX веков, 1949, Էչ Ю7, ԱյսուՀեաե' И. П. Петру-
шевский, Очерки. . Համառոտությամբ,
N6 Հ ա յ մող ա էրղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Իրանում ստեղծված խառնակ վիճակից օգտվեց Թուրքիան։ Թուր բերի

ծավալման դեմ որքան ուժեղանում էր քրիստոնյա երկրների ( Ավստրիայի և
Հոլնգա րիա յի) դիմադրությունը Կենտրոնական Եվրոպ ա յոլմ, նրանք այնքան
սկսում էին ակտիվանալ ասիական սահմանագծերում։ Անդրկովկասի ղավ֊
թումլւ թուրքերի համար ա յժմեա կա ն էր դառնում մանավանդ այն պատճա-
ոով, որ տիրանալով Կաղանին ու Աստրախանին, ռուսները մտնում էին Հ յո լ-
ւ՚ի սա յին Կովկաս և ամրություններ կառուցում Թերեքի գետաբերանում'*։
1578 թ\ թուրքերը գրավեցին Շիրվանը և մտան Դերբենդ։ Երկու տարի անց
Նրանք խուժեցին Ղարաբաղ, գրավեցին Երևանն ու հասան Գեղարքոլնիք։
Գրավելով Երևանը, Ֆարհադ փաշան գերիների և բնա կչությա ն բռնի ա շ ֊
խտտանքով ձեռնամուխ եղավ բերդի կառուցմա նը, որի համար օգտագործվում
I են անգամ Երևանի եկեղեցիների քարերը։ Առաքել կաթողիկոսի դիմումների
շնորհիվ թուրքերը խ նա յեցին միա յն Երկոլերեսի կոչվող մեծ եկեղեցին,
այս դարձնելով զորքերի ու երիվարների կացարան16ւ 1585 թ . նրանք պաշարև-
ցին ու ավերեցին Թավրիզը և մինչև 1588 թ , իրենց զենքի տակ պահեցին ա մ­
բողջ Ատրպատականը։ Թուրքերի ակնհայտ նպատակն էր' դիմագրավել Կով­
կասյան լեռնա շղթային մերձեցող Մոսկովյան պետությանը, խ զել ռ ո լս -ի ր ա ֊
հական առևտրական կապերը, արգելակել կովկասյան ժողովուրդների և հ յո ւ­
սիսային մ ե ծ պետ ութ յա ն միջև հաստատվող տնտեսական ու քաւլաքական
հարաբերությունների ամրացմա նր, Նախադրյալներ ստեղծել' ԱնդրկովկասյաՆ
սողովսլրդներին անխնայորեն կողոպտելու և ստրկացնելու համար։ Այգ խ ըն­
տիրները լուծելիս, օսմանյան զավթիչներին օղնոլթյաՆ էին դալիս Ղըիմի սուլ­
թանը և Հյուսիսա յին Կովկասի նրա վասա/ներլո Եթե Կովկասյան լեռնա շղթա ­
յի հարավում օսմանցիների ծանր թաթը իջնում էր Երևանի և Թիֆլիսի, Գան­
ձակի և Շ ամա/սու, Դերբենդի և Թավրիզի վրա, ապա Ազովի ափերին ու Հ յո ւ­
սիսային Կովկասի տափաստաններում ամուր ոտք դնելու և Ասարախանը
գրավելու համար նրանք հույսեր էին. կապում Ղրիմի սուլթանի և. նրա կովկաս­
յա ն զինակիցների հետ։ Վերջիններիս ասպատակությունների սահմանները
երբեմն հասնում էին Անդրկովկաս, կողոպուտի և ա վերվա ծոլթյա ն մա տ նե­
քով Գանձակը, Նախիջևանն ու Տ ուզան։
Մեղ նախածանոթ պատմագիր Փեչևին անզուսպ հաճույքով է արձանա­
գրում, որ Երևանը գրավելուց հետո, թուրքերը ավերեցին ա յդ քաղաքի հ ո յա ֊
կասլ պալատները, գետնին հավասարեցրին նրա գեղազարդ կամարները, գե­
րության քշեցին 20 հազարից ավելի կանանց ու երեխաների"'։ Հա յ ա ղբյուր­
ները 70 հազար են հիշատակում Շիրվա նում գերվածների թիվը։ Նրանք հա­
ղորդում են նաև, որ Ղրիմի սուլթան Մահմոլդ Գիրեյը 100 հազար տղա և ա ղ ֊
ջիկ քշեց գերությա ն' Կաֆայում վաճառքի հանելու համար։ Երևանում հայ ե
մահմեդական գերիների թվաքանակը 60 հազար են նշում հայ աղբյուրները,
իսկ Նախիջևանի շրջանում գերվածները' 40 հազար։
Պատերազմը տևական կողոպուտի ասպարեզ դարձրեց ԱնդրկովկասյաՆ
մա րզերը։ Անգլիացի ուղեգիր Քարթրայտի տվյա լներով թուրքերը Շիրվանից

14 «Թ ո ւր ք ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը ,..ո , Ա, էշ 781
‘Լ- Հակսքյան,- Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա ղ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , I I , էշ 244;
Տ ե ՜ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 46 և հտ ն .ւ
 ^ _ _:___________ Հ ա յն ւս Ա ա ն ը Н У — X V I I I ղ ա զ ե ր ո ւմ քքք

Հալեպ կին հասցնում տարեկան 5 0 0 — 1000 ուղտաբեռ հում մետաքսս, Գնալով

աճում կր մետաքսի թալա նը, թուրքերը պարզապես ունեզրկում կին Շ ի ր վ ա ֊
նի, Աըեշի, Վրաստանի, Գանձակի և Ղարաբաղի մետաքս արտադրողներին։
,՛Հուր չկր Առ, Դավրիժևցին դրում, թե «ծա նր հարկապահանջութեամբ և կեղեք*
մ ա մբ ղրկկին և կողոպտէին և հաւատոց կուռեճոլթիւն (խ ստ ութ յուն) առնէին յ
I. ,պ լ բա ղում տառապանօք չարչարկին, ոչ միա յն զազգս հա յոց, այլն- զաղգն
Վրաց և մահմեդականացա'*, Ժամանակակից Հովհաննես Սարեցին ն կ ա ր ա ֊
գրում կ համատարած մահ ա արսյ ժ՜ամը, որ առաջացավ երկրռւմ պատերազմի
ժամանակ կամ հետ ա գա յում տեղի ունեցած նախճիրներից, ավերումներից ու
ավարառումներից հետո'"։
Հիրա վի, Լանկ-Թամոլրի օրերից ի վեր այսքան տնավերություն ու ց ն ց ո ­
տիներ, քաղց ու կարիք, մտրակ ո, հալածանք, ողբ ու կական չկին տեսել Հա ­
յաստանի և Անդրկովկասի ժողովուրդները։ Պարբերաբար կրկնվող արշա­
վանքները, կոտորածն ու գերեվարությունը և սրանց հաջորդող սովն ու մ ա հ ֊
տարաժամ ը ամ այա ցն ում կին Հայաստանի քաղաքներն ու գյուղերը, ոչնչա ց­
նում արտադրողական ուժերը, Թուրք զինվա ծ հրոսակախմբերը մորեխի պես
ընկնում կին հայկական կանաչ դաշտերի վրա, լափում ու չորացնում նրանց
կենսաբեր ծիլերը. Եվ հատկանշական կ, երբ անանուն Սեբաստացոլ այս մի­
ջոցին դրած ժա մանակագրությունը բա ցվում կ սիմվոլիկ մի նկարով։ Պատ­
կերված կ գալարվող մի օձ, որի մարմնի զանազան մասերից խոյա նում են
րաղմաճիրան վիշաւգի գլուխներ, որոնցից ամեն մեկը պսակված կ սուլթաննե­
րից մեկի անունովի սկսած կա յսրության հիմնադիր Օսմանից, վերջացրած
Անդրկովկասի զավթումը կազմակերպող սուլթան Մուրադ 111-ով։
XVI դարի հայ աղբյուրները վկա յում են «դևշիրմեի» պարբերաբար
կրկնվոդ «ա ղա յա ժողովների» և «ա ղջկաժողովների» մա սին։ Մոտավո՛ր հաշ­
վումներով, երեք դար հարատևած ահավոր ա յդ մարդահարկի միջոցով ավե-
1 ի քան կես միլիոն քրիստոնյա մանուկներ հավաքագրեցին' ենիչերիներ
դարձնելու համար20։
■ «Օտարազգին երի» և «օտարս, դավանն երիս նկա տմամբ կիրառվող ստորա-
ցոսցիչ որոշումներից կր նաև ա յն, որ հայ և հրեա տղամարդկանց պարտա-
գըրվոլմ կր սպիտակ փակեղի փոխարեն կրել սև գդակ2'։ Մի քանի տարի անց
կաշառքի ուժով վերա ցվեց սպիտակ փակեղի արգելքը, սակայն ա յդ հրահան-
պր հանդիպում կր մահմեդական վերնախավի դիմադրությանը կամ նույնիսկ
խա փ անվում' հանդիպելով « քրիստոնյա ների ա նմիա բա նությա նը»22։
1596 թ . Վասպուրականի գյուղերից մեկում ընդօրինակված ձեռագրի
հիշատակագրողը տրտնջում կ բա զմա տեսակ տուրքերից. «Ով մանկունք սուրբ
եկեղեցւոյ, իմա ցկք թկ ինչպես շրջեցալ աշխարհս, վերին ի ներքին և ներքին
ի վերին կնց զուլում ձգեց մահմեդական թագաւորն ի յա շխա րհս, ԺԲ ( 1 2 )

17 Շսքէա1ջհէ մօհո, Уоуаке Ггот А1ерро |ո НЬраИал ап(1 Ьаск аеа1п, „Нак1иу1из
Ро81Ьити8 ог РигсМавс հ1տ РН дН тез*, Уо1. VIII, (յԱւտյյօ^, 1905, Է1 во,
18 Ա ո . Դ ա վ ւ ՚ի ժ ե յյի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , կ շ մ ի ա ձ ի ն , 1 8 9 6 , Էւ 1 5 , Ա յս ո ւհ ե տ /ւ Ա ո. 'հ ս ւի - ի ժ ե ց ի :
'հ ույն տ ե ղ ո ւմ ք էշ 609։
20 Տ ե ՜ ս Հ . Հսւ1|1ւրյսւն, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , հ ա տ . V I , Երեա ն, 1 9 3 4 , էշ 2 9 4 ։
շ 1 Տ ե ՛ս « Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր » , հա տ . II, էշ 516։
22 Նու»սւյր Պ ո ղ ա ւ*յա ս , Մ ա յր ց ո ւց ա կ ձ ե ռ ա գ ր ա ց ս ր բ ո ց Հ ա կ ո բ յա ն ց , հ ա տ . I I I , Ե ր ո ս ւա ղ ե մ ,
1968, էշ 50,
 Հայ էէո ղиւքյւI/ի 'պԱւսւմու])յուն

հազար տուն հայ և տաճիկ ի Գուռճին ( Վրաստան) մտաւ վասն ղուլում ին,
խարաճն քսան շահի սյոին, րաթաղաղի դրամ, սալամ յա ղի, թթխմորի դրամ,
ձիու աչեղ կախելու և ա յլ սւղղի պատուհաս ձգեցին ի վերա ա շխարհիս... էլ ետ
էւոյւա բարկացաւ աստուած և ձգեց ղխաշենց մահն և կոտորեաց ղեղեանք և
խաշինք և յօ բ Ծ ( 5 0 ) և Խ ( 4 0 ) մարդ մեռա նէր»23է
Ծանր պիտի եղած լինի, հատկապես, պատերազմի ժամանակ ծավարԼած
՛պարհակր։ Արշավող զորքերին ուղեկցում Էին նրանց սպասարկող ծառաներն
Տո» վէեռնակիրներըս ։ Պարհակներով Էր գլուխ բերվում, մանավանդ, բերդաշի-
Նությունը։ Այսպես, հիշատակագրողները նշում են, որ 1566 թ, Հոլսեյն փա­
շայի հրամանով բա զմա թիվ հա յ, քուրդ, թուրք, ասորի քաղաքացիներ և գյու­
ղացիներ աշխատում Էին Վանի և Արճեշի բերդերի շինարարության վրա, և
մեկ ու կես տարում կառուցեցին ա յդ բերդերը։ Նման հարկադրանքով Էր կա­
տարվում նաև Երևանի և շրջակայքի, ինչպես նաև Թիֆլիսի, Գորու, Դմանիսի,
Գանձակի, Շա մախոլ, Թավրիղի բեր ղաշին ությոլններր*5։ Բերդերի կառուցումն
անհրաժեշտ Էր ոչ միա յն կըզըլբաշների վերադարձր դժվարացնելու, ա յլև հպա­
տակների դիմադրությունն ու ընդվզումները կանխելու նպատակով։ Թուրք
հրամանատարությունը բա զմա թիվ քրդական ցեղեր փոխադրեց Անդրկովկաս՚
Արարատյան դաշտի, Շարոլրի, Սյունիքի ու Արցախի միջև սեպ կազմելու և
տեղի հայ բնա կչությա նը քաղաքականապես հաշմելու մտ ա դրությա մբ։ Այս
մի քաղաքականություն Էր, որն հետա գա յում ռրդեգրեցին նաև Աեֆյանները։.

2 . ^ Ա 8 Ժ 11Ղ Ո Վ Ր Գ Ի Ա Զ Ա Տ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն ս Գ Տ Ո Ի Մ Ն Ե Ր Ը Թ Ո Ի Ր Ք - Ի Ր Ա Ն Ա Կ Ա Ն
Պ Ա Տ Ե Ր Ա Զ Մ Ն Ե Ր Ի ժ Ա Մ Ս.ՆԱԿ Ա Շ Ր Д Ա ն Ո Ի Մ

Հա յ և անդրկովկաոյան մյուս ժողովուրդների համար կործանարար հե­

տևանքներ ունեցան թոլրք-իրանական պատերազմների արհավիրքները և
X V I դարի վերջին քառորդում նրանց պարանոցին ընկա ծ ծանր լուծը։ Տնտ ե­
սական և քաղաքական մասնա տվածոլթյա ն պա յմա ններում նվաճողների ան­
հագ կողոպուտներից, կեղեքումներից ու խոշտանգումներից ընդա րմա ցա ծ և
ուժասպառ, նրանք իրական կռվան չունեին համաժողովրդական դիմադրու­
թյա ն միջոցով փոխելու ստեղծվա ծ իրադրությունը։ Չկար քաղաքական ար­
տաքին որևէ գործոն կամ սոցիալական ներքին որևէ ուժ, որը զորավիգ լիներ
կամ ձգտում ու հնարավորություն ունենար օգնելու, միավորելու նրանց ջ ա ն ֊
քերը, նպատակ ու ընթա ցք տալու ազատագրական մղումներին։ Մերթ ընդ
մերթ կըզըլբաշների կամ օսմանցիների դեմ ղենք բարձրացնող տեղական իշ­
խանավորները, դիմադրական ապարդյուն փորձերից հետո, իրենց գլխավորած
զանգվածների նկատմամբ ի վերջո բռնում էին տիրափոխության և դավանա­
փոխության ուղին՝ գործիք դառնալով թշնամու քա ղաքականությանը։ Իրենց
ժողովրդի ազատագրական ջանքերը գլխավորելու փոխարեն, ա յդպ իսիները,
փաստորեն, բռնում էին փախուստի կամ համակերպության ճանապարհը։
Այս չէր խանգարում, սա կա յն, որ ղեկավարների կամ նրանց հետևորդնե­
րի դիմադրական ընթացքի մեջ երբեմն հանդես գար իշխող իրադրության ղեմ

23 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր № 4470, էշ 406ա ։

24 Տ ե ՛ս Մ . Ս մ բ ա ս ւե ա ն ց , Ն կ ա ր ա գի ր ս . Կ ա րա պ ետ ի վա նից Կ ր ն շ ա կ ա յ, Տ վ ւղ ի ս , 1904,
էշ 1 4 6 ։
25 Տ ե 'ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 6273, էշ 2 6 4 ա , յբ ։
 _____ ______________________ Հա յա ստ ա նը X IV —X V I I I ղա րնրուձ $ց

կուտակված Համաժողովրդական անբավականությունը։ Այս տեսակետից ն շ յ յ ֊

նակա/ից է այն պա յքարը, որ մղում էին շաՀ ԹաՀմազի դեմ վրացիները Դ ի դ ֊
ղորի բարձունքների վրա, Ջավաիւքոլմ կամ Սամցիյեոլմ։ Շարժումը գլխավո­
րող Լուար//ար թագավորը մաՀ գտավ 1558 թ. Խրամ գետի Հովտում, երբ նրա
որդի Սիմոնը փախուստի էր մատնում կըղըլբաշների ջոկատը, Հոր թագի Հետ
արքայազն Սիմոնը ժառա նգեց նրա մարտական ոգին, պաշտպան կանգնեց
Հա յրենի Քա բթլիին' դիմա գրա վելով և իրա նցի, և թուրք զավթիչներին, Համառ
մարտեր մղեց նա' պաշարելով թուրքերի գրաված Գոըոլ բերդը, Սակայն, ի
վերջո, թշնամու թվական գերազանցությունը ծնկի բերեց Սիմոնին։ Ստամբոլլի
բերդերից մեկում բա նտ ա րկվա ծ, նա նույնիսկ դավանափոխ եղավ և, իբրև
դոորՀ, բերդապաՀի պաշտոն ստացավ սուլթանից։ Այս չխ ա նգա րեց, սակայն,
որ Սիմոնի մի շարք Հաջորդները շարունակեին իրենց Համառ դիմա դրությու­
նը, թեպետև մինչև X V III դարի կեսերը նրանցից շատերը ևս վերջ ի վերջո
Հարկադրված Հպատակ դարձան զավթիչներից մեկին կամ մյուսին։
Նվազ տագնապալից ու Հակասական չէր նաև X V I— X V II դարերի պատե­
րա զմ աէլան արՀավիըքներին են թ աըկված թուրը-իրանական նվաճողների ծանր
րււծը կ յ՚ռ ղ Հա յ ժողովրդի դիմադրական պայքարի ուղին։
XVI դարում ծա վա լվա ծ և կարճատև ընդՀատոլմնևրով մինչև 1639 թ,
Կ ա ս ր֊ե Շ իրին ի Հաշտությունը քանիցս վերսկսվա ծ թ ոլըք֊ի րա նա կա ն ւղատե-
ըաղմները դաժան Հետևանքներ ունեցան Հատկապես Հայաստանի և Հա յ ժ ո ֊
ղռվըդի Համար։ Հա յա ստանի Համար ա յդ պատերազմներն անՀամեմատ ավե-
ւի ծանր էին ու կործա նիչ, քան սելջուկների, մոնղոլների ու թուրքմենների
ջարդերը, ավարառություններն ու ա վերումները։ Եթե նախընթաց դարերում
Հիմնականում ունեզրկվում և քա յքա յվ ո ւմ էին Հա յ ֆեոդալական իշխանու­
թյունները, ա յժ մ արդեն ոտնատակ էին արվում Հայաստանի քաղաքներն ու
գյուղերը, կոտորածների էր ենթարկվում կամ խոշտան դվում էր Հա յ ա զգա ­
բնա կչությունը, գերեվա րվում կամ կամավոր գաղթի ցուպ առնում Հա յ աշխա­
տավորությունը։ Տեղա բնա կների ոչնչացումն ու բռնի գա ղթեցումը, նրանց
դյուզերի ու քա ղա քների, տների ու եկեղեցիների ավերում ը, ցանքադաշտերի
ու ա յգիների Հրկիզումը Հալածանքի արտա Հա յտոլթյոլն չէին միա յն, ա յլև
ա Հա բեկելոլ և ծնկի բերելու միջոցա ռումներ։ Պատերազմական ա րյոլնա Հե-
ղությոլններին Հաջորդում էին տևական և զա նգվա ծա յին կեղեքումներն ու
ճնշումները, ստ եղծելով կամավոր կամ ակամա գա զթա գնա ցությոլն։ Հա յ
բնա կչությունը նվաղ Հալա ծանքներ չէր կրում պատերազմներին զուգընթաց
Ներքին ա պ ստ ա մբությունների, ջալալիների գործա ծ խժդժությունների, ինչպես
Նաև ռազմական բա խ ումներին Հաջորդած մա Հա սփ յոլռ սովի ու անխուսափելի
Համաճարակի Հետ ևա նքով։
X V I— X V II դարերում միա յն Հայաստանի լեռնա յին գոտին երում է, որ
տեզ-տեղ դեռ երևում էին Հայկական մանր իշխանությունների Հետքեր։
Արևելյան Հա յա ստ ա նում Հայկական ինքնուրույն իշխանության Հետքեր
մնա ցել էին Սյունիքի, Արցախի, Լոռու և Գեզարքոլնիքի որոշ վա յրերում։
Վաղեմի անկախության նման Հետքեր նկատվում էին նաև Արևմտյան Հա յա ս ­
տանում' Զ և յթ ունումք Սասունում, Մոկսի} Շաաախի որոշ գյուղահամայնքներ
րումւ Սակայն ներքին որևէ կապ չկար ա յդ հա յ հա մա յնքների միշև, բոլոր
պարագաներում դրանք չէին դառնում ա զգա յին անկախության հանգրվան­
ներէ
ио Հա յ ժողովրդի պատմություն

Հա մա զգա յին միակ կազմակերպությունը, որ քիլ թե շատ կարող կր ազ­

գային հավաքականության անունից հակադրվել իշխողների համահարթող ու
համաձուլող քաղաքականությանը, հայ ազգային եկեղեցին էր։ Սակայն
X V I— X V II դարերում քա յքա յմա ն պրոցեսը թափանցել էր նաև ա զ գս էյի ն ֊ե կ ե *
ղեցական կազմակերպության ներսը։ Թուրք-իրան ական զինաբախումների
ժամանակ Աղթամարի և Գանձասարի կաթողիկոսությունները զավթում էին
էջմիածնի համա զգա յին կաթողիկոսության վիճակները' Վանն ու Արճեշը,
Բերկրին ու Խլաթր, Մուշն ու Սալմաստը, Նախիջևանն ու Ղ,սփանը, Գեւ'[ար­
քունիքն ու Լոռին։ ճիշտ է, 1548 և 1557 թվականներին շահ Թահմաղը փորձեց
վերականգնել էջմիածնի իրավունքները, սակայն շահի հրամանները ուժ
ունեին միա յն արևելահայերի համար, թեև այստեղ էլ խախտվում էին հաճախ:
Ամ ասիա յի հաշտությունից հետո էջմիածնի իր և մ տ ա հա յ որոշ թեմեր շարու­
նակում էին ենթարկվել Աղթամարին։ Աղթամարի կաթողիկոսությունն այնքան
առաջ անցավ, որ մի պահ գա յթա կղվեց անգամ ընդհանրական կաթողիկոսի,
տիտղոսով։ X V I դարի կեսերից մինչև X V II դարի 20-ա կա ն թվականների վեր­
ջերը էջմիա ծնոլմ ևս միաժամանակ նստում էին մի քանի աթոռակից կաթողի֊
կոսներո ։

1;ցւք|ւած11|ւ ||ш К|>р (ը ս տ <)•. Շւսրւ|Լ(ւ|ւ, X V I I >|.)

Բազմագլուխ ա յդ կաթողիկոսության ներկա յա ցուցիչներից ոմանք ոչ մ ի ­

այն դիմադրում էին իրենց ախոյանների հավակնություններին, ա յլև մտմտում
ազգի եկեղեցական միությա ն հետ մեկտեղ վերականգնել նաև նրա պետական
ա նկախությունը։ Դրանով նրանք հետամուտ էին կենսագործել մի գաղափար,
որը սնվել էր Ներսես Պարթևին կամ ա յլ հեղինակություններին վերագրված
տեսիլներով ու գուշակություններով։ Այդ մի ավանդույթ էր, որ տարածվում
ու քարոզվում էր Հա յաստանում՝ խաչակրաց արշավանքների ժա մ ա նա կնե֊
րից ի վեր, երբ հայ վևրնախավերի մեջ սկսվում էր արմատանալ այն հա ­
յա ց ք ը , թե հայերի ազատագրումը կարող է իրականանաք միա յն Արևմուտքից

26 Տ ե ՛ս Ա ո. Գ ա վ ւփ յԼ ց ի , էշ 436 ե հ տ ն .։

է
 Հայաստանը XIV —X V III դարհրում уչ

արշավող ֆրանկների (ի մ ա ' եվրոպ ացիների) ա ջա կցությա մբ, Իրենց դ ա վ ա ֊

նասփյռւռ նպատակների համար նման հայացքները մեծապես օդտադործոլմ
Լին, մանավանդ, Հա յա ստա նում դո բծող կաթոլիկ միսիոներները' պ ա տ վա ստ ե֊
լռվ ա յն մտ ա յնությունը, թե հայերի ազատագրումը լի կարող գլուխ գալ այլ
կերպ, բան պապական եկեղեցու միջնորդությա մբ և պապական եկեղեցուն
հպատակվելու միջոցով, Ֆրանկ պետությունները, — հավատացնում էին իրենց
ազատաբաղձ ունկնդիրներին պապական միսիոներները, — մ իա յն ա յդ պ ա յմա ­
նով կս տանձն են իսլամի լծից հայերին ազատելու գործը։ Այս հայացքն
առանձնապես ուժեղաըա վ X V I— X V II դարերում, երբ լատին քարոզիչները ջա­
նում էին վերջ դնեք հայ եկեղեցականների աթոռամ արտ ոլթյոլնն երին' հայ
եկեղեցին պապական եկեղեցուն հպատակեցնելու միջոցով, և դրանով իսկ
ձգտում էին գեթ մասա մբ ծա ծկել բարոյա կա ն այն կորուստը, որ կրել էր Հռ ո ­
մի եկեղեցին Արևմուտքում' ռեֆորմա ցիա յի հետևանքով։
Հատկանշական է, որ հայ ժողովրդի քաղաքական ազատագրական հեռա­
նկարները ա յժմեա կա ն դարձան 1547 թ ., այն տարում, երբ շիրվանշահ երի
կամ վրաց Լուարսաբ թագավորի բա րձրա ցրած ապստամբությունը ճնշելու
համար իր զորքերով Անդրկովկաս ա՛րշավեց շահ Թահմաղը։ Պատահական չէ,
որ հենց նույն ա յդ տարում էջմիա ծնի Ստեփանոս Սալմաստեցի կաթողիկոսր
մեկնեց Արևմուտք' հաջորդ աշնանը հա յ «իշխա նների» անունից աղերսագիր
ներկա յա ցնելու Վենետիկի դոժին և հա յցելու նրա նախաձեռնությունը հա յե­
րին «ա յլա դենի ց» ազատագրման գործում։
Որտե՜ղ և ի նչ հ ան գ ա մ անքն երում էր կազմվել ա յդ աղերսագիրը և ո վ ֊
ր ե ՚ր էին այն «իշխ ա նները», որոնց անունից ներկա յա ցվում էր ա յն։
1550 թ. Արգելանի վանքում գրված մի հիշատակարանում Ստեվ։անոս
կաթողիկոսի մասին ասված է. «ի չար զ ՚Ա " 1 աշէ փախեաւ և եմ ոլտ ի
ֆոանկն),2' ։ Այս վկա յությունը հիմք է տա/իս կարծելու, որ էջմիածնի կաթ ո ֊
,։ իկհոը փախուստի ուղին էր բռնել Անդրկովկաս խուժող շահ Թահմւսղիւյ
խուստւիելոլ պատճառով։ Հնարավոր է նաև, որ նրա դիմումը ի ն չ ֊ո ր առնչու­
թյուն ունեցած ւինի նույն շահի դեմ ՛Լրաւ,տանում և Շիրվանում արծարծված
ապստամբությունների հետ։ Ինչ վերաբերում է կաթողիկոսի դիմումի մեջ
ակնարկված «իշխ ա ններին», անհրաժեշտ չէ, որ դրանք ևղսւծ լինեին հայազդի
մելիքներ կամ իշխանավորներ, Ենթադրելի է, որ խոսքը պարզապես Արև­
մուտքի հետ կա պված, ազգի ու եկեղեցու գործերում կշիռ ունեցած հայ մե-
ծատոլնների մասին է։ Պատահական չէ, որ հասնելով Լվով, կաթողիկոսը
ուղևորվեց Վենետիկ, այն քա ղա քը, ուր ա մենից հաճախ էին ելումուտ ունե­
նում .Արևելքի շուկաներում իշխող դիրք գրավող և վենետիկցիների հետ առև-
տըրական կապեր ունեցող հայ մեծահարուստ խոջաները։
XVI դարի կեսերին Արևելքի շուկաներին տիրելու հետամուտ ա նգլիա ցի­
ները տրտնջում էին, թե հայերի և վենետիկցիների միջև հաստատված կապերն
ա յնքա ն են ա մրա պ նդվա ծ, որ դրանք ամբողջովին կոտրել հնարավոր չէՈէ
Երևի հենց ա յդ կապերի ա ռկա յությունն էլ հիմք էր տվել հայ «իշխա ններին»

2' Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ ր վւսղ նե ր հ ա յ ա զա տ ա ղրա կա ն մտ քի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , I I , Ե րե֊

վա ն, 1 У5 9 , էշ 27։ Ա յս ո ւ հ ե տ և ճ Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ րվա գներ. .• ։
28 Տ ե ՛ս Հ . Ք յո լր ա յս ւ ն , Հ ա յ ա զ ա տ ա ղ ր ա կ ա ն վա րձ մ ը Ժ Զ ղ ա ր ո ւն , «гԱ ն ա հի տ л 1 9 3 7 , Л? 5 —
6 , էջ 5 9 և հ տ ն , և ն ո ւ յն ի 1 Ն յո ւթ ե ր հ ա յ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , « Հ ա յր ե ն ի ք »
ա մսա գիր, 1944, 3 — 4ւ
 Լ ա յ Ժրղքէվրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

քաղաքական խոշոր կշիԱ Ունեցող ա յդ քա ղա ք֊պ ետ ությունից ակնկալելու

իրենց փրկությունը։ Վենետիկի դոժերին ուղղած իրենց թղթում հայ հեղինակ­
ները գրում Էին, որ Վենետիկ են հղում կաթ»ղիկոսին իրենց վիճակի մասին
հանրապետության տերերին զեկուցելու և միաժամանակ խնդրում Էին նրանց'
օժանդակելու հայոց կաթողիկոսին Հռ ոմ մեկնելու և պապին ներկայանալու
համար®։
Նման առաքելություն ստանձնելու համար Սալմաստեցին ուներ որոշ
տ վյա լներ։ Հայաստանի վիճակին ծանոթ լինելուց ղատ, նա երկար ժամանակ
ապրել Էր Կ, Պոլսում և, ինչպես վկա յում են, ուղևորություններ Էր կատարել
Լեհաստանում ու Ռուսաստանում, ուրեմն և որոշ պատկերացում պիտի ունե­
նար նաև եվրոպական կյանքի մասին։ Ժամանակակիցները նրան դրվատում
Էին որպես աստվածաբանի, վկա յում նրա մատենագրական գործերի և ան­
դամ լատիներենին ծանոթ լինելու մա սին։
1549 թ . Սալմաստեցին հասավ Հռ ոմ ։ Եթե հավատանք կաթոլիկ աղբյուր--
Ներին, կաթողիկոսը Հռոմ Էր ժա մա նել' Պետրոս և Պողոս առաքյալների դա մ­
բարաններն ա յցելելու, պապին հնազանդություն հայտնելու, նրանից կաթողի­
կոսության հաստատում ստանալու և իր ու իրեն ենթակա 27 եպիսկոպոսների
( վիճակավորների) կողմից կաթոլիկ դավանանք ընդունելու համար։ Թող որ
ա յդ հավաստիացումները լեն հա մապսյաասխանում ոչ հա յ իշխանների դի­
մումի բովա նդակությա ն և ոչ Էլ Ստեփանոս կաթողիկոսի մասին Պետրոս
Արեւոինոսի թողա ծ այն վկա յությա ն հետ, թե նա «մ ե ծա մ ե ծ հոգսերովտ Էր
մտատանջված և ա յդ ոչ առանց «ծա նր պատճառներիյ» կամ որ աննպաստ
Հանգամանքները խանգարում Էին նրա շանքերի իրագործմանը 101 Ըստ երե­
վույթին հենց կաթողիկոսին մտատանջող ա յդ հոգսերն Էին, որ 1549 թ. Ատե-
փ ան ո սին առաջնորդել Էին Հռոմ , որտեղից հաջորդ տարում, Հոլլիոս I I I պապի
հանձնարարականով նա մեկնեց Վիեննա' գերմանական Կարլոս V կայսրին
ներկայանալու, և ապա ժամանեց Լվով' Լեհաստանի Սիդիղմունդ I I թ ա գա վո­
րի հետ տեսակցություն ունենալու համա ր։ Սակայն չի երևում, թե հա յոց կա­
թողիկոսը, Արևմուտքում ունեցած բոլոր ա յդ հանդիպումների ժամանակ, իրեն
հուզող հարցերի լուծման օգտին դրական որևէ արդյունքի է հասել։
Սակայն ա յդ չխ ա նգա րեց, որ Սալմաստեցուն հաջորդած Միքայել Ս ե բա ս ֊
տացի կաթողիկոսը կրկներ նրա փորձը։ Իր հայրենի քաղաքում գումարված
գաղտնի եկեղեցաժողովի անունից 1562 թ . ա յդ կաթողիկոսը հատուկ պատ­
վիրակություն ուղևորեց Վենետիկ։ Պատվիրակությունը գլխավորում էր Աբգար
Թոխաթեցին' բա նիմա ց և գիտուն մի դպիր, որին ծանրակշիռ ա յդ բա նա կցու­
թյունները ղեկավարելու արտոնություն էր տվել նրա արքայական շառավիղից
սերված լինելու հանգամա նքը։
Արդարը ևս նախ գնաց Վենետիկ, ուր դեգերեց մինչև 1564 թ . աշունը։
Մինչ ա յդ Հռոմում ստացվեց Միքայելի ծածկագիր թուղթը, ուր «Հա յո ց տե­
րա նց» , ա յսինքն' նախորդ դիմումի հա յ մեծատոլնների ու բարձրագիր եկեղե­
ցականների անունից պատրաստակամ ութ յուն էր հա յտ նվում ենթարկվելու
պապի գերիշխանությա նը' ի դին Հայաստանի ազատագրման։ «Հարկ է, ,,ր
լինի մի հոտ և մի հովիվ, և այդպես լինելուց հետո, ժամանակ է, որ կարոզա-
___________ ք
29 Տ ե ՛ս Ալի շ ա ն , Հ ա յ ֊Վ Լ ն ե տ , Վ ե ն ե տ ի կ , 1Տ96, էշ 3 2 9 և Հ ա ն .։
30 Տ ե ՛ս Գ . վ ա ր դ ա պ ե տ Պ ե տ ա վ ի չ , Ս տ ե փ ա ն ոս Ե Սա լմ ա ս տ ե у ի , կ ա թ ո ղ ի կ ո ս էշմ ի ա ձ ն ի , Վ ե­
ն ե տ ի կ , 1 9 6 4 , էշ 15։
 Հայաստանը XIV —X V III դարերում дц

Նան բ ձեր բա զուկներով ազատվել այս գ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց — ասված է Ար գա րի

թ գթ ա մ 3',
Կաթողիկոսի դիմումը հևտաբրքրություն շարժեց հայ պատվիրակութ յան
Նկատմամբ։ Արդարը հրավիրվեց Հոոմ, ուր Նա Հասկացնել տւԷԼց, թե Հաչ
կաթողիկոսը պատրաստ է ազդի անունից հնազանդվելու լատին եկեղեցուն,
եթե ՜պապը ստանձնի մահմեդականության լծից հա յ ժողովրդին ազատելու
գործըւ Առանց այս նա խ ա պ ա յմա նի, հայտարարում էր Աբգարը, հայերի դ ա ֊
վանափոխումը անհնարին կլինի։ Ընդսմին նշվում էր նաև, որ խոսքը ոչ միա յն
իրանական, ա յլև թուրքական լծից ազատվելու մասին է։
Արդարին հանձԱարարվեց վերադառնալ Հայաստան և, սկսված բ ա ն ա կ ֊
ցությունները շարունակելու համար, Հռոմ առաջնորդել կաթողիկոսին։ Հ ռ ո ֊
մոլ մ պապը իբրև թե Արդարին սիրաշոյել էր այն խոսքերով, թե Հայաստանից
Հռոմ ժա մանեցիր որպես ա րքա յա զն, իսկ հիմա ' քեղ մեծա րելով իբրև արքա,
հղում եմ Հա յա ստ ա ն' ինձ մոտ առաջնորդելու նաև հա յոց պատրիարքին32։
Արդարի ա ռաքելությունը ժառանգեց նրա որդին* Սուլթ անշահ ը ։ Մնալով
Հռոմ ում, վերջինս պապի հովա նա վորությա մբ վարում էր տեղական հայ գա­
ղութի վերակացուի պաշտոնը և Հովհաննես Տերղնցի հա յ քահանայի հետ շա­
րունակում Վենետիկոլմ իր հոր սկսած հայերեն « Սաղմոսիл տպագրությունը։
Աբգարի սկսած և նրանից հետո իրա գործվա ծ ա յդ գրքի տպագրությունը կա­
րևոր էր, մանավանդ, այն ա ռումով, որ հայերի համար « ՍաղմոսըX) ■ սոսկ
աղոթագիրք չէր, ա յլև հայերենի դասագիրք։ Սակայն Սոլլթանշահը ջանաց
շարունակել նաև իր հոր ա զգա յին֊ք ա ղա քա կա ն ա ռա քելությունը։ Հռոմում
կայանալիք համաքրիս տոն ե ական խորհրդաժողովին մասնակցություն ո մ ւե ֊
Նալոլ համար, նա 1585 թ . հրավիրագրեր հղեց հայադավան եկեղեցու պետե­
րին, ջանալով նրանց հա մոզել, թե ա յդ խորհրդաժողովը լինելու է նաև հա յե­
րի քաղաքական ազատագրման նա խաձեռնողը։
« Սռլլթանշահի գործունեությունն արձանագրած թղթերի հավաստիացու­
մից պարզվում է, որ հա յ եկեղեցու պետերը չէին հրաժարվում Ստեփանոս
Սալմաստեցոլ և Մ իքա յել Սեբաստացոլ ուղեգծից։ Նրանք հոժար էին ճանա­
չելու լատին եկեղեցու ա ռաջնությունը, ընդսմին, դարձյալ իրենց հոժարակա­
մությունը լծորդելով թուրք-իրանական ստրկությունից ազատագրվելու նախա­
պայմանի հետ ։
Անհավանական չէ, որ հենց նույն ա կնկալությա մբ 1575 թ • էջմիածնի
Թ ագեաւ կաթողիկոսն անձամբ ժա մա նեց Լվով, Վենետիկ և Հռոմ, սակայն
դարձյալ ապա րդյուն։
Եվրոպական կապիտալի նախասկզբնական կուտակման այս դա բաշը ր-
ջանում Արևմուտքում կա զմակերպվող մանր ու խոշոր պետությունների ներ­
հակությունները, նրանց ընդերքում ծագող ներքին բա խումները կամ նրանց
միջև ծագող պ ատերա զմները, նպաստավոր իրադրություն չէին ստեղծում
խաչակրաց նոր արշավանքների համա ր։ Բայց ինչպես միշտ, նման արշա­
վանքների գաղափարախոսությունն իսկ փաստապես սոսկ պատեհ հնարանք
էր արևելյան եկեղեցիները Հռոմին ենթա րկելու։ Արևմուտքի պետություններից
ոմա նք, և ա նգա մ պապական Հռ ոմ ը, Արևելքի քրիստոնյաներին ազատագրէ-

31 КауппМия, Аппа1ев Есс1е81азНс1, է. XIV, Аппо, 1949, էչ г>1‘

И Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ րվա գներ, II, էշ 43 և հ տ ն .։
04 Հա յ ժողովրդի պատմության

քոլց առավեի երբեմն Հակված կին /ինում ղինակցևլոլ խալիֆի հետ' Վենետի-
կ/ւ ան ա ե и ական գերգորությ անն ու նրա քաղաքական Հավակնություն/։ ջախ­
ջա խ եր։։ կամ Թուրքիայից աոեարական ձեռն ա ու արտոնագրեր կորգելո։ հա­
մար։ Անգամ Արևելքի հարցերով շահագրգռված Լարսրուրգների պ եա ո։թյունր,
հանրապետական Վենետիկր կամ Լեհաստանի թագավորք։, որոնք թշնամաբար
Էին տրամադրված դեպի սուլթանը, շահագրգռված չէին իրենց հովանու տակ
առնելու Սեֆյանների ճնշումներից ու կեղեքումներից տառապող քրիստ ոնյա -
ներին։ Ընդհակառակը, նրանք ավելի քան շահագրգռված էին’ դաշինք կնքել և
համատեղ հանդես գալ րնդգևմ Թուրքիայի։ Եվ ոչ միա յն նրանք։ X V I դարի
վերջին տասնամյակներում, ա յսինքն' Անդրկովկասի օսմանյան ոաղմակալման
ժամանակաշրջանում, իրանցիների հետ հակաօսմանյան ընդհանուր ռաղմա-
ճ'ակատ ստեղծելու հեռանկարից դրական ակնկալություններ ունեին անգամ
վրաց իշխողները։
Թուրքական ավարառումների ժամանակ էր հենց, որ Քարթ լիի Սիմոն,
թագավորը, Երևանի Մոլհամմադի խան Թոխմախի և Գանձակի Իմամ-Կուլի
խանի հետ միա ցա ծ, դիմադրություն էր ցո ւյց տալիս Անդրկովկասի թուրք
գա վթիչներին։ Իրենց ապահովության համար հայերը և տեղական մա հմեդա ­
կան բնակչությունը զանգվածաբար ապավինում էին Քարթլի կամ Կախեթ։
Հաճախակի ու սերտ շփումների մեջ լինելով արևմտյան շուկաների կամ
նրանց արևելյան գործակալների' միսիոներների և դեսպանների հետ, հայ խ ո­
ջաներից ոմա նք, և նույնիսկ նրանց քարավաններն ուղեկցող որոշ եկեղեցա ­
կաններ, երբեմն օժանդակում էին հակաօսման յա ն ընդհանուր ճակատ ստեղ­
ծելու քաղաքա կա նությա նը' հույս դնելով վրաց թագավորի դիվանագիտական
ձեռնարկումների վրա։
1578 թ . վրաց Սիմոն թագավորը Հռոմի պապին հղած մի նա մա կում'
հաղորդելով թուրքերի դեմ իր վարած ապարդյուն պատերազմների մասին,
խնդրում էր օժանդակել քրիստոնյա ժողովուրդների ազատագրմանը։ 1596 թ.
Սպանիայի Ֆիլիպ I I թագավորին գրած նա մա կում Սիմոնը հայտնում էր, որ
ինքը Կախեթի Ալեքսանդր թագավորի և պարսից շահ Աբբասի հետ միա ցա ծ
հետամուտ է թուրքերի ձեռքից Երուսաղեմն ու քրիստոնեությունը աղատելու
մտ քին։ Հա յտ նում էր նաև, որ այս դաշինքը իրենք կնքել են գերմանական
կա յսեր առաջարկին ընդառա ջելով։ Սակայն վստահ չլինելով, որ կայսրն ու
պարսից շահը հաստատ կմնան դրած ուխտին և իրենց մենակ չեն ձգի թուր­
քերի դեմ, Սիմոնը խնդրում էր Ֆիլիպ թա գա վորին' ազդել նրանց վրա և թույլ
չտալ խախտելու կնքվա ծ դաշինքը33<
Ուշագրավ հանգամանք է, որ Սիմոնի նամակը գրվա ծ էր ոչ թե վրացերեն,
սպաներեն կամ լատիներեն, ա յլ հա յերեն* գրաբարախառն աշխարհաբարով։
Կասկած չկա , որ նամակը գրվել էր հայերի գործա կցությա մբ ու դրչռվ։ Նա­
մակատարը, որը հավանորեն հայ էր նույնպ ես, ոչ միա յն տեղ պիտի հասցներ
վրաց թագավորի նամակը, ա յլև բերեր պատասխանը։
Թուրքերի դեմ Սիմոնի մղա ծ կռիվների թա տերա բեմն իր մեջ ընդգրկում
էր հայաբնակ Սոմխեթն ու Լոռին։ Կռիվների ժամանակ հայերը սոսկ թղթա ­
տարների կամ բա նա գնացների դեր չոմւեին, ա յլև իրենց զենքով սատարում
էին Սիմոնին։ Թուրքական ռազմակալությունից տառապող հա յերի, ինչպես

^ Տ ե ՛ս Աշ. Հու|քւսւնն|ւսյա ն, Դրվա գներ, I I , էշ 73 և հ տ ն .ւ

 _ Հայաստանը XIV — X V III դարերում է յ՜,

և աԱղրկովկասյան մ յա ս ժողովուրդների Համակրանքն ա յդ պաՀին նվաճողնե­

րի դեմ ապստամբած վրաց թաղավորի կողմն Հր,

3 . Ճ Ա Հ Ա Բ Բ Ա Ս !' Ա Ր Շ Ա ՚Լ Ա Ն Ք Ն ե !'!: Ե՛Լ Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն !' Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն

Ա ԿԸ X V I I Դ Ա Ր Ի Ա Ռ Ա Ջ Ի Ն Ք Ա Ռ Ո Ր Դ Ո Ւ Մ

ՄաՀամմա դ Խուդաբանդե շահի իշխանության վերջին տարիներին Իրանի

դահի շուր1ր բորբոքվա ծ ներքին կռիվները վերջացան շահ Աբբ աս 1 ֊ի ( 1 5 8 7 —
1 *2 9 ) գա հա կա լությա մբ։ Նոր շահը ուզբեկների և Դաղստանի լեռնցիների
ա պստամբություններից նեղվա ծ, 1590 թ. Հարկադրված եղավ Հաշտություն
խնդրել օսմա նյա ն զ՛ավթիչներից։ Նույն տարում Ստամբուլում կնքված պ ա յ-
մ ան աղ րով շաՀը թուրքերին զիջեց Վրաստանը, Արևելյան Հա յա ստ ա նը, Շ ի ր ֊
վանն ու Ատր։զատականը։ Պարտավորվելով տարեկան 200 բե ռ մետաքս վճա­
րել Թուրքիային, նա խոստա ցա վ նաև չմիջամտել Ռուսաստանին ցույց տրվե­
լիք դիմա դրությա նը, որով սուլթանը նպատակ ուներ կանխել ցարի ռա զմա ­
կալական ձգտումները Կասպից ծովի Հ յո ւս ի ս -արևմ տյա ն ափերին։
Նվաստացուցիչ այս Հաշտություն ը Հարկավոր Էր երիտասարդ շահին
նախ' ֆեոդալական կենտրոնախույս ուժերի դեմ Իրանի պետական մեքենան
ամրացնելու և ապա Իրանի զա վթվա ծ երկրամասերից թուրքերին վտարելու
համար։
Շահ Ա բբա սը, սա կա յն, պատերազմ սկսեց նախքան նախատեսված մ ի­
ջոցառումների լիակատար իրա գործումը։ Այս բանին նպաստեց Թուրքիայի
արևելյան նահանգներում բա րձրա ցա ծ ջալալիների Հզռր շարժումը, որը ք ա յ­
քա յում Էր սուլթանական բանակները և թուլա ցնում նրա Հարձակողական կա­
րողությունը։ «Ի մերձա կա յից Կռստանդնուպօլսի' մինչև ցԵրևան քա ղա ք' ի
Рա ղզատս։յ մինչև ցՂա մոլրղա փ ոլն, ղՍպիաակ ծովու մէջն և զՍեաւ ծովու
մէջնգ այս եզերքս զորս ծրա գրեցի, զսոցա մէջ զայսքան աշխարՀս յսււեր և
(ապականութիւն դարձուցին» , — գր ո ւմ , է ջալալիների մասին Առաքել Դավյրի֊
ժեցի պատմագիրը31ւ Շարժմանը մասնակցող քուրդ ցեղապետերից մի քա նի­
սը նույնիսկ իրենց զինական ծա ռա յությունն առաջարկեցին շաՀ Աբրասին
թուրքերի դեմ պատերազմ սկսելու Հա մա ր։
1603 թ . վերա գրավելով Թավրիղր, շաՀ Աբբասն անցավ Արաքսը և խ ա ն­
դավառ ընդոմւելությռւն գտավ մեծաՀարուստ Ջուղա գյուղաքաղաքի Հա յ խ ո­
ջաների կողմից։ Ջուղա յի խոջաները իրենց Հարստությունը կուտակել էին
Արևմուտքի վաճառաշահ երկրների հետ հնուց եկող կապերի շնորհիվ։
Խոջաների կողմից շահին ցո ւյց տրված ընդունելությունը պատաՀական
չէր։ Թուրքական տիրապետությունից առաջ Արաքսի Հովտի Ջուղա, Ագուլիս,
Մեղրի, Շոռոթ, Աստապատ և Լեհրամ ավաններն ու գյուղերն իբրև «խ ա ս»
քարտոնյալ) վա յրեր ազատված էին ա յն տուրքերից, որ հարկադրաբար վճա­
րում էին թուրքական իշխ ա նություններին։ 1601 թ , Ագոլլիսոլմ գրված մի հի­
շատակարանում գանգատ կա ա յն մա սին, որ թուրքերի օրոք հա յ ծնողները
պարտքերի հատուցման համար, հարկադրված էին նույնիսկ վաճառել իրենց
զա վա կներին։ Պատահական չէ, երբ շաՀի անունը հիշատակող մի Հեղինակ
ա վելա ցնում էր. «Երանի թ է թագաւորեալ ի վերա մեր զնա տեսանէինք» ՅՏ։

34 Ա ո . Դ ա վ ր ի յե ց ի , էշ 87։
35 Տ հ ՚ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 2845, էշ 2 6 7 ր ։
!)(ք Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ա գո ւլի ս ի հ ա մ ա յն ա պ ա տ կ ե ր ը

Սակայն միա յն հա յ խոջաները չէ , որ սրտատրոփ սպասում էին շահին։

Դավրիժեցին թվա րկում է մի շարք քուրդ, վրա ցի, հա յ հոգևոր և աշխարհիկ
մեծավորների անուններ, որոնք ակնդետ սպասում էին շահի ժամանումին։
Սրանց մեջ նշված են Գեղարքոլնիքի Մ ելիք֊Շ ա հնա զա րի և Քաշաթաղի Մ ե լի ք ֊
Հա յկա զի անունները։ Շահ Աբրասի արշավանքից առաջ Ղարարաղի Դիզակի
մհալից չորս գյուղ և Ագուլիսի Դաշտ գյուղի մ եծ մասը, թուրքերից նեղվա ծ,
անցել էին Պարսկաստան ու ապաստան գտել շահի մայրաքաղաքումՅՏ։

38 Տ ե ՛ս Աո.. Դ ւ ո վ ւ փ յհ ց ի , քյ 18։
____________ ______________________ _ Հայաստանը XIV —X V III դարերո,մ 0 7

Լ ",,! ,„„ա ն ,պո,լ , որ Ր֊ա վրիզի րևրգն արդեն անձնատուր է եդե, և յա ՛կ

անձսոէր խոշոր բա նա կ,,,/ շարժվում է դեպի Նախիջևան, թուրքական զորքերը
երևանի Մ ուհա մմա դ֊Շ ա րիֆ փաշայի հրամանատարությամբ' չվստահելով
Նախիջևանի ամրություններին, նահանջեցին ու ամրացան Երևանի բերդում,
Երևանի ամրությունների սիստեմում ա յդ ժամանակ կային երեք առան-
ձին բերդեր, Գլխավորր, որ կոչվում էր «Հին բե ր դ », 1583 թ. Ֆահրադ փաշայի
կառուցածն- էր. Այս բերդն ուներ ամուր պարիսպներ և շրջապատված էր խորը
փորված խանդա կներով, Մյուսը մի փոքրիկ բերդ էր, Հրազդանի աջ ափին,
Հին բերդից դեպի հարավ-արևմուտք ընկա ծ մի բլրի վրա, որը կոչվում էր
I,Գյոդչի կալա» («Հս կ ո ղ բե րդ» ) , Երրորդը Նախիջևանից նահանջած զորքերն
էին կա ռուցել, Հին բերդին շատ մոտ, դեպի հարավ ընկած հատվածում, որը
չէին հասցրել պարսպապատել և շուրջը խանդակներ փորել։
Բերդի պաշարում ր տևեց ավելի քան ութ ա միս։ Պաշարողական մարտերի
րն թ ա ցքոլմ ավելի շատ կոտորվում էին շրջակա գյուղերի բնա կիչները, քան
պատերազմող կողմերը, Առաքել Դավրիժեցին նկարագրում է շրջակայքից
հավաքված գյուղա ցիությա ն վիճակր, որոնք բռնի բերվա ծ էին շահի բանակը
պաշարողական մարտերում սև աշխ ա տանք կատարելու։ «Եւ ի ժամ պատերազ­
մ ին, — գրում է ն ա ,— յոր ժա մ երիշ առնէին և կամ զսիրայն ի ■ վեր քշէին
զքրիստոնեայսն յա ռաջ խա ղա ցոլցեա լ ընդդէմ հրոյ և սրոյ մատուցանէին,
որովք կոտորեալք լինէին ազգն Հա յոց յերկուց կողմա նց' յառաջուստ յՕ ս մ ա ն ֊
ց լո ց ' և յետուստ ի Պա րսից»31,
Պաշարման ընթա ցքում շահը առանձին զորամասեր էր ուղարկում շրջա ­
կա գավառները նվաճելու և ավարառության նպատակով։ Այսպես, Ամիր-
Գունս, խան Ղաջարին նա ուղարկեց դեպի Գանձակ, որը հրի ու սրի մատնեց
ա յդ կողմերի գյուղերն ու ավանները և մ եծ ավարով վերադարձավ Երևան,
Նույնպիսի ասպատակությունների ենթարկվեցին նաև Բասենը, Խնոլսը, Կաբի­
նը, Արճեշր և Արևմտյան Հայաստա նի ա յլ շրջաններ3* ։
Հա մա ռ մարտերից հետո Երևանի բերդը գրավվեց 1604 թ . հունիսին, որից
հետո Արարատյան երկրի կա մ Չ ո, խուր-Սա' դի վիլա յեթի բեկլա րբեկությունը
հանձնվեց Ամիր-Գունա խ ա նին։ Այստեղ շահ Աբբասին ներկայացան նաև
սահմանամերձ գավառների քրդական աշիրաթների ամիրներր, որոնց շահը
վերահաստատեց իրենց տիրույթներում.
Բերդի գրավումից հետո շւսհ Աբբասն իր բանակր տարավ Կրխրուլաղի
ամա ռա նոցը, ուր կարճատև դադարից հետո, իր զորքերի հես, բարձրացավ
Գեղարքունյաց լեռները։ Այստեղից կըզըլբաշները երկրորդ անդամ ասպա­
տակեցին Գանձակի վիլսւյևթր և մ եծ ավարով ետ վերադարձան. Այս ղ ե պ ք ե ֊
րից անմիջապես հետո շահն անակնկալ իջավ Գեղարքունիքից և հանկարծակի
ղրոհով գրավեց նաև Շորա գյա լի անառիկ բերդը3*.
Լսելով այն մա սին, որ Ջղալ-Օղլի Սինան փաշան մ եծ թվով թուրքական
զորքերի գլուխն ա նցա ծ արդեն եկել բանակ է դրել Մշռ դաշտում և շարունա­
կում է զորաժողով լինել' Երևան արշավելու համար, շահ Աբրասը կիրառելով
կըզըլրաշների վաղեմի ռազմական տակտիկան, հրա մա յում է իր զորքերին

37 Ա ո . Դ ա վ ւփ ժ ե յյի , էշ 261
38 Տ ե ՛ս Ա ո . Դ ա վ ւփ ժ ե ց ի , էշ 3 0 , Հ մ մ տ . Ի ս ք ա ն ւյա ր Մ ո ւնշի , Բ ՚ա ր ի խ ֊ե ա լա մ ա ր ա - յե Ա րրա սի
(պ ա ր ս կ . բ ն ա գ ի ր ) , հ ա տ . Р , Թ եհրա ն, 1 9 5 7 , էշ 6 6 5 — 6 6 6 ։ Ա յս ո ւհ ե տ և 1 Իւյքա նւյսւր Մ ունջի:
39 Տ ե ՛ս Ւ սքա նդա ր Մ ո ւն շի , հա տ , Բ, էշ 663 — 6641
7-718
98 Լայ ժողովրդի պատմություն

հրեան ի ոլ Նախիջևանի վրա յո վ նահանջել դեոլի Թաւքյւիղ, միաժամանակ կ ա ր ֊

4ա ւյրելով հրկիզել և ա վերել բոլոր գյուղերն ու բա զա րները, այրել т . и ո/ աո ել
հացահատիկն ու ցա նքսերը, իսկ րն ակ չութ յա ն ը քշել ղեսլի խորր թիկունք։
Պալատական պատմիչ Ւսքանդար Մունշին հետևյալ կերպ է նկարագրում
կըզըլրաշ զորքերի ձեռքով կատարված ավերածությունները։
(ГԱյգ ժամանակ աստծո ստվեր, նորին սրբություն շահը, թշնամուն նեղը
գնելու ու պարտության մատնելու նպատակով, հաղթական զինվորներին գունգ
առ գունդ և ջոկ առ շոկ ուղարկեց Ղարսի ու Տէարիշատի երկրները, որպեսզի
նրանք այրեն ու ոչնչացնեն ա յդ կողմերի հացահատիկն ու արոտավայրերը։
ք!րոշվեց, որ այն ճանապարհներում, որոնցով պետք Է անցնեն զորքերը, մի
քանի օրվա ճանապարհի տարածության վրա գտնվող շեն վա յրերը ա մա յա ց֊
վեն, իսկ դաշտերում եղած ցա նքսերից, արոտավայրերից ու բնակավայրերից
ոչ մի հետք չմնա ։ Այդ կողմերի ա յն ռա յա թներին, որոնք կողմնակից են թուր­
քերին և կդիմադրեն ու չեն ցանկանա քոչել այս կողմ, անխնա կերպով կո­
ղոպտել ու կոտորել։ Հաղթական զինվորները այս հրամանը ս տան ալուց հետո
առաջացան մինչև Հա սան ֊Ղ ա լա , որը գտնվում Էր Ղ^արսի և Էրղրումի արան­
քում և անխնա կերպով ասպատակեցին։ կողոպտեցին և ավերեցին ու հրկի-
գեցին ցանքսերն ու արոտավայրերը և շռւրջ 2 — 3 հազար ընտանիք հայեր
ու թոչվ_ոՐ Уեղեր, որոնք ա յդ վիլա յե թ ո ւմ ամառանոցներ ու ձմեռանոցներ
ունեին, քշեցին ու բերեցին այս կողմ, որտեղից Էլ ուղարկեցին Արադ
( Կենտրոնական Իրան) ։ Այս արշավանքում հաղթական զինվորները մեծ թվռվ
ոչխար և տավար ձեռք բերեցին։ Նրանք իրենց հետ բերեցին նաև 2 0 հազար
ոչ բնիկ ժողովուրդէ որ կըզրլբաշների մոտ մահմեդականություն ը ն դ ո ւն ե ց ի ։
Հա յ ժողովրդի պատմության մեջ իր չափերով նախընթացը չունեցող այս
ահռելի գաղթաշարժըէ որը ժամանակակիցների կողմից անվանվեց ((մեծ
սուրգուն 1) (մ ե ծ գա ղթ), տնտեսական և քաղաքական ծանր հետևանքներ ունե­
ցա վ և կործանարար եղավ մեր ժողովրդի հետագա պատմական ճակատագրի
համարէ
Ալեկոծվում Էր բովանդակ Կենտրոնական Հա յա ստ ա նը։ **ըզըԼԲաշ զ № ՜
վորների հատուկ ջոկատները փոթորկի նման անցնում Էին մ ե ծ ու փոքր բոլոր
բնա կա վա յրերով, իրենց ետև թողնելով միա յն լիովին ա մա յա ցա ծ ու հրկիզ­
ված ավերակներէ Աշխատավոր ժողովրդի հսկայական զա նգվա ծներ ոչխարի
հոտերի նման բոլոր կողմերից քշվում Էին դեպի Արարատյան դաշտը, ա յստ ե­
ղից դեպի Կենտրոնական Երանի տափաստաններն ուղարկվելու համար։ Տ ե ­
ղահանման ենթակա Էին բոլորը, առանց սեռի, տարիքի ու դավանանքի
խ տ րությա ն։ Գաղթում Էին թե հա յ, թե վրացի, թե ադրբեջանցի և թե քուրդ,
մասնավորապես հողագործ գյուղա ցիությունը։ Նպատակը պարզ Էր, ամա-
յա ցնել այն տարածությունը, որով պետք Է անցներ օսման յա ն բա նա կը։
Առաքել Դավրիժեցու վ կա յութ յա մբ, Իրանի խորքերը քշվող շուրջ՛ 300
հազար բա զմությա ն մեջ կային Հայաստանի տարբեր գավառներից տեղա­
հանված բնա կչությա ն բեկորներ։ <гՎասն զի ի քշելն զերկիրս, — գրում Էէ նա, —
ոչ թ է զմի կամ զերկու գաւառս վարեաց ի Պարսկաստան, ա յլ զբա զումս։ Եւ
սկսեալ ի սահմանացն Նախչուանոլ և անցեալ ընդ Եղեգաձոր, առ եզերբ Գե-
Iզա մա յ և էօռւոյ և զՀամզաչիման գաւառն, զԱպարան, զՇարապխպնէն, զՇի~

40 Ի ս ք ս ւ ն դ ա ր Մ ուն շի , հատ. I I , էշ 665— 66 6 1

 Հայաստանը X IV —X V III դարերում 99

րակռւան, '/Զարիշաա և մասն ինչ ի զեղօրէիցն Կարս աչ և զձորն Կաղղվանոլ

րնաւին հ լ՛ ով ահ ղ ա կ I/ Լր կի ր)ւ Ալաշ1լերաու հ ւ/г/ եղօրա յսն Մակոլա յ և զերկիրն
Ս.ղրակու և ղՍւոլմասաոլ և զ/սոյա յ և ղՈրմի և որ ինչ սրսնգուխտք և ղա րիպ ա ֊
կան ր մնտ ցեա /բ կին քւ քաղաքն և ի ղեղօրայսն Р՝ ավրիղոլ, զղաշտն Արարա-
տու բովանդակ և զերևան քաղաք, զերկիրն Ղրխբուլաղայ, ղԾաղկունոլց ձոր,
ղԴաոնոլ ձորն, ղՈլրծայ ձորն, ել յառա ջ քան զա յն զգաւառն Կարնոյ և զԲա-
սենոլ հ գ Խնու и այ և Մանազկերտոէ և ղԱրծկԷոյ և ղԱրճշոյ և զԲերկրու ե
զՎան ա յ աւարով և գերութեա մբ բերեալ էին յԵրևա ն, և ընդ սոսա քշեցին և
տարան»*՝։ ՚
նահանջելով 'Հարսի կողմերից, շահ Աբբասր նախ կանգ առավ Աղջա-Ղա-
լա յի բերդում, ապա արագ երթով եկավ էջմիա ծին։ Երբ շահը էջմիածնում էր,
Ջ ղա լ-օզլո։ բանակր արդեն հասել էր 'Հարս։ Ուստի \շահը հրա մա յեց ասապա-
րանոք քշել Արարատյան դաշտում կուտակված գաղթականությանը, որը, ըստ
Դավրիժեցու, մեկ օրվա ճանապարհի տարածության վրա շարժվում էր դեւգի
հարավ։
Տա սնյա կ հազարավոր զոհեր տալով, մ եծ ա րա գությա մբ գաղթականների
ա յգ հսկա զանգվածն անցավ Արտքս գետը և ուղևորվեց դեպի Իրանի խորքը։
Հա յ կանանց և դեռահաս աղջիկների, մանկահասակ երեխաների և առհասա­
րակ ամբողջ գաղթ ական ութ յա ն կրած անլուր տառապանքների, սովի, ցրտի,
հարստահարության, գերեվարության և լլկման բա զմա թիվ փաստերի մասին
են խոսում ժամանակակից հիշատակարաններն ու ականատեսների վկա յու­
թ յունները։ Տեղահանվա ծների քարավանները երերուն քա յլերով քշվում էին
Մազան դարան ի «գաղջ ու դաժան, շնչարգել ու մգլահոտ» ճահճուտներն ու
առապարները, քչերն էին մ ի ա յն , որ բնա կվում էին Իրանի կենտրոնում՝ ի
վերջո ապաստան գտ նելով նրա մա յրա քա ղա քում՝ Սպահ ան ում ու նրա շրջակա
գա վա ռներում։ Մեծ քանակ էին կա զմում գերված հա յերը։ Ականատես սպա­
նացի հեղինակը' Գոուեան 100 հազար մարդ է հաշվում ա յդ պահին ստրկու­
թ յա ն վաճառահանվածների քա նա կը։ Նա չափազանց չէր համարում ա յդ թվա -
քա նա կը, քանի որ, ասում է, Հայաստանն ունի բա զմա մա րդ և բա զմա թիվ
քաղաքներ ու գյուղեր։ Միայն հենց Երևանի հողում (ի մ ա ' համանուն մարղի
սահմաններում) խոշոր քաղաքներից զատ կան նաև մոտ 1500 գյուղա վա յրեր,
յուրա քա նչյուրը 4—5 հարյուր բնա կչութ յա մբ42ւ
Սակայն, հեծյա լների մտրակների տակ Հայաստա նի ողջ բնա կչությունը
լէ , որ լքելով տուն ու տեղ, գլխիկոր քա յլում էր դեպի Իրանի իարքևրըէ Խէււ֊
սաւիելով շահի կամակատարներից, ոմանք փախսւն Վրաստանի կողմերը' հո­
վանավորություն գտ նելով Քարթլիի Հուարսաբ թա գա վորից К 1 Եղսւն նաև ա յն-
պիսիները, որոնք, ըմբոստ ա նա լով շահի հրամանին, ապավինեցին երկրի
բնական ամրություններինէ Առաքել Ղա վրիժեցոլ վկա յութ յա մբ, ապավինելով
Գե զարդի և Ք որադ արայի այրերին ու քարածերպ երին, հայ տեղաբնակները
«սրով և բրով, քարիւ և փա յտ իւ» դիմադրություն Էին ցո ւյց տալիս Ամիր ֊Գ ո լ ­
նա խանի զինվա ծ կատարածուների հրամաններին։ Իրենց կուրծքը պարսից

41 Առ. Դավրիժհցի, Էշ 52—53։

« Տ ե ՛ ս Эзов, Сношение Петра Великого с армянским народом, СПб., 1898, էք *в7
և ՀւոՆ.է
^ Տ ե ՚ս ՀսւՐ. Ա ր ո ս ն ս ւ մ յա ն , կ ա չվ ա ձ ա ղ յր ե ր , Ե րևա ն, 1941, Էշ 159г
100 Հա յ ժողովրդի պատմություն

սրերին վահան դարձրած' նրանք մաքաոում Լին հարազատ ժողովրդին ու մշա -

կուլթին հարատևություն ։ղարղևելոլ Համար։
Պալաէոական պատմիչ Իոքանդար Մունչին հո հաստատում է, որ «Երևանի
շրջանի ամբողջ բնակչությունը գա ղթեցվեց Ղ^արաղաղ, աղատվեցին միա յն
Քէերը, որոնք ամրացել կին լեռների ծերս/երում և անառիկ վայրերոլմւ)։
Ամիր ֊Գ ո լն ա խսւնր, որին հանձնարարված էր կազմակերպել Երևանյա ն
նահանգի բնակչությա ն գաղթը, լավատեղյակ լինելով ձեռնարկված գործի
ինչպես ռազմավարական, այնպես նաև տնտեսական-քաղաքական նպատակ­
ներին, այնքան էլ շահագրգռված չէր ա մա յա ցնելոլ այն երկիրը, որն իր իշ­
խանության ներքո էր գտնվում, և որի հատկաս/ես հայ րնակչությունր մեծ
եկամուտներ էր խոստանում։ Եթե սկզբում, կըզըլբաշների շտապ նահանջի
ժամանակ խստորեն կիրառվել էր տեղահանման հրամանը, հատկապես Արա­
րատյան դաշտում, ա յսինքն՝ օսմանյան ^բանակի անցուղոլ երկա րությա մբ,
ապա այնուհետև ա յդ բնա կչությա ն մի մասին հաջողվեց վերադառնալ և հաս­
տատվել նախկին բնա կա վա յրերումI Ռազմական նկատառումներից առավել,
շահի հոգսը գաղթականների ձեռքերով Գիլանի և Մազանդարանի ճահճուտնե-
րը չորացնելու, Իրանի ա յդ երկրամասերը եկամտաբեր դարձնելու խնդիրն էր։
Արաքսի հովտի հայ ավանների բնակչությա նը Կենտրոնական 1'րան քշելով,
շահ Աբբասը նպատակ էր հետապնդում նաև փոխել Իրանի արտաքին առևտրի
ուղղությունը' երկրի հաղորդակցության ու արտաքին առևտրի մայրուղին
Թուրքիայի ցա մա քա յին ճանապարհից ուղղել դեպի Պարսից ծո ց։ Սա մի քա ­
ղաքականություն էր, որով, ի հեճուկս ԹուրքիայիI շահը ընդառաջում էր տըն-
տեսական այն սերտ կապերին, որ հ անգո լցա վորվում էր անգլիական և հոլան­
դական գաղութարարների հետ**։
Տեղահանված հա յությա ն բեկորները միատեսակ բախտի չարժանացան։
Իրանի ճահճուտները քշվածների մեծ մասը (մ ի քանի տասնյակ հազար ըն­
տանիք) , կլիմա յա կա ն սպանիչ պայմաններին չդիմա նա լով, կարճ ժամանա­
կամիջոցում ոչնչացան։ Այսպես, Ֆարահաբադ քշվա ծ 10 հազար տուն հա յե­
րից 1 0 — 15 տարվա ընթա ցքում հազիվ 400 տուն էր մնա ցեք*։ Ովքեր կապված
չէին արհեստի կամ առևտրի հետ, Սպահանի շրջակա գավառներում միաձուլ­
վեցին ու անհետացան իրանական տեղաբնակների մեջ։ Դրանց մեջ շուրջ 10
հազար են հաշվում հայ այն տղաներն ու աղջիկները, որոնք իբրև գերիներ,
ծա ռա յությա ն էին տրվել պարսից մեծա մեծներին։
Համեմա տա բա ր բարենպաստ վիճակ ստեղծվեց Երևանից, Ադուլիսից և
մանավանդ Ջուղա յից Սպահան փոխադրված մեծահարուստ խոջաների հա­
մա ր։ Արաքսի ձախ ափին ծվարած ջուղայեցիների հայրենի ավանը թերևս
ունեցել է շուրջ 1 0 — 12 հազար բնակիչ*6։ Մինչդեռ սրանց վերահաստատելով
Զաենդերոլդ գետի ափերին, շահը հնարավորություն տվեց ստեղծել իրենց
հայաշեն նոր Ջուղա արվարձանը, որը X V II դարի ուղեգիրների տվյալներով
շուրջ 650 հազար բնա կիչ ունեցող մայրաքաղաքին կից տնտեսապես բա րգա ­
վաճ, ըստ ոմա նց, մոտ 30 հազար բնա կչություն ունեցող բնա կա վա յր էր*7։

** Տե՛ս И. П. Петрушевский, Азербайджан в X V I—XVII вв. (.Сборник статей

по истории Азербайджана*, Баку, 1949, է ? Տ 7 7 ) ,
45 Տ ե ՛ս Աո. Դ ա վ ւփ ժ ե ց ի , էք 4 5 6 ։
Տ ե ՛ս Ա փ շս ւն, Ս իս ա կ ա ն , Վենետ իկ, 1893, էշ 410 և 413։
* յ Տ ե ս ձ . Հ ա կ ո բ յա ն , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , հսւտ , V I , էք 8 0 Ա Հ տ ն ՚ւ
 Հայաստանը X IV — ЛУ / И դարեր՛ում 10 1

Տ ս ւ ր և ի ւ|ա ||թ |1
Երանէ կենտրոնական շրջանները տնտեսասլես շենացնելու և րաղաքսյ•
կան ա զդեցությունը կենտրոնախույս երկրամասերի վրա ուժեղացնելու, նույն
նպատակով երկրի բանուկ ճանապարհների ցա նցը ընդարձակելու, շ ե ր ա մ ա ֊
բուծ ութ յո լն ը , մետ ա քսա գործությունը, արհեստագործությունը և դրանց հետ
կապված առևտրական կապիտալի զարգա ցմա նը զարկ տալու, պետական
գանձարանի և արքունիքի հասույթներն ընդլա յնելու և ա յլ բնագավառներում
1'րանի վարած քաղաքականությունը համապատասխանում էր հայերի դաւլթա-
բնա կեցմա ն ուղղությա մբ շահ Աբբասի նպատակամղումներին։ а Մեծ ս ո ւր ֊
սոլնը» ոչ միա յն նրա ռազմական վա յրա գ տակտիկայի արդյունքն էր, ա յ/և
կապված էր նրա պետական և ռազմական ռեֆորմների հետ։ Նպատակ ունե­
նալով թրքախոս ԿըղըլԲա1 ցեղապետեք։ի վրա ուժեղացնել ֆեոդալական ն ո ֊
րաստեդծ բյուրոկրա տ իա յի ա զդեցությունը, նա կազմակերպեց հատուկ հեծե­
լա զոր, թնդանոթա ձիգների, հրացանավորների և հեծյա լ ղուլերի ( ստրուկնե­
ր ի յ մշտական զորա մա սեր։ Եթե առաջին երկուսը հավաքագրվում էին պար­
սիկներից, վերջիններս, ենիչերիների օրինակով, կա զմվում էին մանկուց
ստրկագրված ու իսլա մա ցվա ծ օտարազգիներից, գլխավորապես վրացիներից ե
հա յերից։ Ղուլերի ուժին ապ ա վինա ծ' շահական բռնատիրությունը (հլու հպա­
տակության էր դատապարտում նվա ճվա ծ ազգություններին և միաժամանակ
հակակշիռ ստեղծում ինքնապաստան կրզըլբա2 ցեղապետել։ի հանդեպ։ Ժա­
ռանգական ֆեոդալների փոխարեն նա պետական ապարատը համալրում էր
իր պաշտոնյաներով, որոնք քոչվոր ֆեոդալն երից - զատ հենվելու էին ւգարսիկ
հոգևորական և առևտրական վերնախավերի վրա։
Սրանք նորա մուծություններ էին, որոնք, չփ ոխելով իշխող ֆեոդալիզմի
բնո ւյթ ը, սոցիալական բռունցք էին ստեղծում կենտրոնի դեմ հեստող ժ ա ռ ա ն ֊
 Հ ա յ ւ1ողողրւ/ի и/шипУ ո ։ ք > յ.,ձ

զական բեկլարքւեկիների ու /սաների դեմ։ Հարկ լինելու դեւգքում Սեֆյա նն երը

սրանքք փոխարինում էին իրենց հավատարիմներով։ Այս տեսակետից ո ւս ա ն ե ֊
./ի օրինակներ են տալիս մեզ Անդրկովկասի հայաբնակ մարզերի վրա իշ/սսւ֊
■նոլթյռլն բա նեցնող բեկլա րբեկությոլններր։ X V I դարի 40-ա կա ն թվականնե­
ր՛ին Գանձակի բեկլա րբեկութ յա ն մեջ խան երի տիտղոսով իշխում էր Տէիադօղլու
■ղաջար ցեղին պատկանող կրզրլբաշ ամիրների սերունդը, որը հարատեեց մ ի ն ֊
:լև X IX դարի սկզբները։ Միայն X V III դարի կեսերին է, որ Ղարաբաղի սահ­
մաններում հաստատվեց Փանահ խանի սերնդի իշխա նությունը։ Այլ դրություն
՛ստեղծվեց Երևանի բեկլա րբեկութ յա ն մեշ, որտեղ X V I դարում իշխում են
կըղըլբաշների Ռումլու և Ոլսթաջլո։ ցեղերի ամիրները։ Ընկրկելով շահ Աբբա-
սի քաղաքականության սւռաշ X V II դարում սրանք տեղի տվին նշանակովի
[սաներին, որոնց իշխանությունը ժառանգական չդարձավ անգամ Ա միր֊Գ ռւնա
խանի սերունդների մեշ. 1636 թ . հետո Երևանում միմյա նց Հաջորդեցին 13
խաներ, որոնցից միա յն մեկը Ա միր֊Գ ռւնա յի սերնդից էր, մնա ցա ծ բոլորը
շահի հավատարիմ ղուլերից էին։

4 . ՆՈ Ր Ը ն Դ Հ Ա Ր Ո Ի Մ Ն Ս Ր X V I I Դ Ա Ր Ի 2 0 — 3 0 - Ա Կ Ա Ն Թ Վ Ա Կ Ա Ն Ն Ե Ր Ի Ն

1605— 1610 թ թ ՛։ երբ կըզըլբաշների բանակը շարունակում էր հաղթս։-

կան նվաճումներ կատարել Ագրբեջանռլմ, Վրաստանռւմ, Արարատյան
երկրռւմ և Հայաստանի ա յլ շրջաններում, որոնք ենթարկվել էին ար­
շավող բանակների ավերա ծությա նը, մոլեգնում էր սովը, իսկ ջալա-
լի հրոսակախմբերը անարգել ասպատակում էին Արարատյան երկրի
գավառները, բնա կչությա ն ձեռքից խ լելով ապրուստի վերշին միջոց­
ները։ Ջալալիների դեմ հայ ա զգաբնակչության դիմադրությունը գլխա­
վորում էր Գեղարքունյաց Մ ե լի ք ֊ Շահնազարի որդի Մելիք-Ավրին, որը ծանր
մարտերում մի քանի անգամ պարտության և ւիախռւստի մտանեց լեռնա յին
շրջաններում թա քնվա ծ հրոսակախմբերին4Տւ
1607 թ • շահ Աբբասը գրավեց Դմանիսիի, Գորու և Թիֆլիսի բերդերը և
ձեռք բերա ծ ռազմական ավարն ա մբողջությա մբ վւոխագրեց Երևանի բերդը:
Թիֆլիսից անցավ Գևզարքոլնիք և Սոթքի Մաղրա գյուղում հյուրընկալվեց
Մ ե լի ք-Շ ահն աղա րի կողմից։ Շահը հատուկ հրովարտակով Գևղ արք ունիք ի մե­
լիքությունը նորից շնորհեց նրան և նրա ժառանգներին։ Բացի դրանից նրանց
ն։Ա։րեց նաև մի քանի գյուղեր և ավաններո ։ Անցնելով Երևանով, շահ Աբբասն
այնտեղ թալեց հատուկ սպառազեն զորամասեր, որոնք հիմնովին վերանորո­
գեցին բերդըւ ամրացրին պարիսպները և մի քանի ամիս հետո ղնացին Նախի­
ջևան' միանալու կըղըէբաշնևրի երևան յա ն բա նա կին։
Այս շրջանում Ամիր-Գոլնա խանը եռանդուն գործունեություն էր ծ ա վ ա ֊
լռւմ Արարատյան երկրին սահմանակից քրդական աշիրաթապետերի՜Ա հրա­
պուրելու և նրանց շահ Աբբասի իշխանությանը ենթարկելու ուղղությա մբ։
I' պատասխան ջալալի հրոսակախմբերի դեպի Գեղարքունյաց գավառը կատա­
րած ասպատակությունների, Ա միր֊Գ ռւնա խանը Ալաշկերտի վրա յով իր զոր­
քերով արշավեց մինչև Վանի և Արծկեի կողմերը և վերադարձավ Նախիջևան։
Նա իր հետ բերեց նաև ա յդ վա յրերում բնա կվող քրդական աշիրաթների ա մ ի ր ֊

4а «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ս , հա տ . I, էշ 184— 185։
4- Տ ե ՛ս Ա ո, Դա վւ՝ի()նէ)]ւ, էշ 961
 Հայաստանը А '/ К —X V III դարերում №

Ներին, ո լա ն ր ը ն դ ո ւն ե ցի ն շա հի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը և հա ստ ա տ վեցին իրենց

տ ե ղ ե ր ո ւմ է

1609 թ . Փոքր Ասիայի ջալալիների վերջին զորա խմբերը, որոնք պարտոլ-

թ յոլն Լին կրել Կոստանդնոլպոլսից ուղարկված զորքերից, Մոլհամմադ փաշա
Կալենգար-օղլոլ գլխ ա վորությա մբ նահանջեցին, եկան հասան Էրզրոլմի և
Կարս/։ փաշայության սահմանները Լ դեսպաններ ուղարկեցին Ամիր-Գունա
խանի մոտ խնդրելով իրենց ապաստան տալ։ Ամիր ֊Գ ո լն ա խանն ընդունեց
նրանց Խ ժամանակավորապես բնա կեցրեց էջմիա ծնոլմ։ Որոշ ժամանակ հետո
շահի կա րգադրությա մբ ջալալի վտարանդիները տեղափոխվեցին Թավրիզ,
աո/ա 'Լագվին։ նրանցից շատերը Ատրպ ատ ական ի տարբեր շրջաններում իկ-
թաներ ստացան։ Մեկ տարի անց ջալալի հրոսակախմբերից շուրջ երկու հա­
գար հոգի Կարա-Սայիգի և Աղաջդանփիրիի հրամանատարությամբ մասնակ­
ցում էին Ամիր-Գունա խանի գլխ ա վորությա մբ դեպի Արդահան կատարվող
արշավանքներին56<
Ամիր-Գունա խանը մ եծ եռանդով աշխատում էր վերա բնա կեցնել հատ­
կաս/ես Երևանի շրջակայքում գտնվող ա մայի գյուղերը։ Այդ նպատակով նա
մի քանի անգամ արշավանք կազմակերպեց Կարսի, էրղրոլմի, Վանի և Մուշի
շրջանները և ա յնտեղից մեծ թվով հա յ ռայաթների իրենց ընտանիքներով
քղԱց-բերեց և բնա կեցրեց Արարատյան դաշտի ավերակ գյուղերում։
Չնա յա ծ շահի խիստ հրամանին' Երևանի շրջակայքում և հատկապես
սահմանամերձ շրջաններում վարուցանք չկատարել քանի դեռ թուրքերի հետ
հաշտություն չէր կա յա ցվա ծ, ձեռներեց խանը կարողանում էր համոզել շա­
հին և թույլտ վություն ստանալ որոշ վայրերում վարուցանք կատարելու։
Խոսելով Ամիր-Գունա խանի նա խա ձեռնությա մբ սկսված շինարարական
աշխատանքների մա սին, Իսքանդտր Մոլնշին գրում է.
«Որովհետև ամեն անգամ օսմա նյա ն բանակը արշավելիս երևանի կողմե­
րով էր ա նցնում, դրա համար էլ կարգադրված էր, որ քանի դեռ պատերազ­
մական վիճակը շարունակվում է, ա յգ կողմերի հողերը չմշա կեն, որպեսզի
հակառակորդի բանակը ա յդտեղից անցնելիս ս/աշար չկարողանա ձեռք բերել։
Բայց Ամիր-Գունա խանը խնդրեց շահին թ ոլյլա տ րել, որպեսզի զինվորները
իրենց և ձիերի համար բերդի մերձակա վայրերում որոշ չափով վարուցանք
կատարեն և եթե մինչև հունձը լուր սա ացվի, որ հակառակորդի բանակը
մուտք է գործել ա յդ կողմերը, անմիջապես կարելի է ամբողջ բերքը ոչնչա ց­
նել, իսկ եթե ոչինչ չպատահի, մեկ օրվա մեջ կարելի է հնձել ու փոխադրել
բեյլւդը և դրանով ապահովել զինվորների պաշարը։ Այսպիսով, զինվորները
բերդի շրջակայքում և մոտակա ա յլ վա յրերում բավական վարուցանք կատա­
րեցին, իսկ Երևանի հասարակ ռա յա թներից շատերը, որոնք այս ու այն անկ­
յունում թա քնվել է ի ն ,,., շինարարության հոտ առնելով մեկ-մև կ, ե ր կ ո լ֊և ր կ ո լ
դուրս էին գալիս և առանձին վա յրերում երկու-երեք տուն հավաքվելով սկսում
էին հողը մշակելյ>51»
Շարունակելով նկարագրել Ամիր-Գունա խանի կողմից գլխավորվող հաղ­
թական կռիվները, որոնք մղվում էին հատկապես Կարսի շրջանում, Իսքան-

50 Տ ե 'ս Ւ սքա & ղա ր Մ ո ւն շ ի , հա տ . II, էշ 7 8 7 — 78Տ ւ

51 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 7401
1Ы Հա յ Ս ւ ւ ղ ո վ ր ւ /ի ս / ա տ մ ա թ յւ ւ լ ն

դար Մւււնշիհ տալիս է նաև Մազասբևրդի, Մժնկերտի, Կարսի, ինչս)ես Նաև

Մակվի ու Բայագետի բերդերի դրավման մ անբաւք ասն նկարս։ դրությունը'"։
Ասպատակության, ավարառության ու բնա կչությա ն զա նգվածային տ ե ղ ա ֊
հանութ յա ն նպատակով կազմ ակեր ւգվուլ հաճախակի արշավանքների ը ն թ ա ց ֊
քում փովւոխվոլմ Հր Հայաստանի կենտրոնական նահանգների, հատկսւս/ևս
դաշտային շրջանների բնա կչությա ն աղդային կագմըւ Հողագործ ոայաթների
մեծամա սնությունը թեև նորից մնում Էին հայերը, սակայն ւիոքր թիվ չէին
կաղմում ա մա յա ցա ծ գյուղերում հաստատված քոչվորության բեկորները,
որոնք արդեն նստակեցության ա նցնելով, սկսել էին զբաղվել հողագործու­
թ յա մբ)
Ա միր֊Գ ունա խանի համար ավելի շահավետ էր, սակայն, ունենալ հայ
ոա յաթնեը, որոնք բա զմա թիվ ա յլ հարկերից բա ցի կանխիկ դրամով վճարում
էին Նաև հատուկ գլխահարկ' (Гջիզյա » ։ Հա յ ռա յա թներից գանձվող գլխահարկը
չափազանց մեծ գումար էր կա զմում, որ նախապես հաշված էր ու արձանա­
գրված նահանգային հարկային մա տյաններում։
Գաղթական գյուղա ցիներից շատերին բնա կեցնելով հատկապես ս լետ տ ֊
կան գյուղերում, խանը, ա յդպ իսով, ապահովում էր իր իշխ ա նոլթյան ս ա հ ֊
մանն երում գանձվող հարկերի այն ընդհանուր գումարը, որը նախատեսված
էր պետական եկամուտներումւ Այդ իսկ ս/աաճառով ձեռք բերելով շահի հ ա ֊
աուկ թույլտ վությունը, նա ամեն կերպ' թե սիրաշահելով և թե բռնի կեր֊
պով, հետևողականորեն վերա բնա կեցնում էր մեծ գաղթի ժամանակ ա մա յա ­
ցած՛ գյուղերն ու ավանները։ Երկրի արագ վերաբնակեցման հարցում ն շա ն ա ֊
կալիս դեր էր խաղում ա յն, որ Արարատյան դաշտը, լինելով համեմատաբար
ավելի արգավանդ մի երկիր, վերաբնակյալներին հնարավորություն էր տա­
լիս արագ կերպով հիմք դնելու I։ զարգացնելու նոր տնտեսություն։
Հա յ բնա կչությա ն նկատմամբ Ամիր-Գունա խանի ցուցա բերա ծ հասւուկ
բա րյա ցա կա մ վերաբերմունքի մասին է վկա յում X V II դարի պատմիչ Д а /-
րարիս։ սարկավագ Քա նա քեռցին։ Վերջինս նրան անվանում է (Гա յր քաջ և.
սրտապինդ և արի ի պատերազմոմւս, անահ և աներկիւղ, շէնարար և սիրող
քրիստ ոնէից», որ аի տիրելն իւրում Երևանայ, իսկոյն ձեռն էարկ շինութեան
և մարդաշատութեան։ Նախ սկսաւ շինել զբերդն և ապա ապարանս և զայգիս
և զբուրաստանս և զպարտեզս և հանել զառուս և առաւելուլ զջուրսն։ Ա յլև ի
տեղիս տեղիս թ ևթ ևա ցոյց զհարկն և եբարձ զծանր լուծ ի պարանոցէ ռա մկա ց։
Բայց ղի բա զմ ա ցո յց զսոլխ րա յն, այսինքն կ ո ռ ն ..,» ՚1,ւ
1612 թ . հաշտություն կնքվեց Սեֆյ ան Ւրանի և օսմանյան. Թուրքիայի
միջև, որ տևեց ընդամենը չորս տարի։ 1616 թ. թուրքերը նոր հարձակում
ււկսեցին Երևանի վրա, որը, սա կա յն, նրանց չհաջողվեց գրավել։ Երկու ու կես
ամիս տևող պաշարողական մարտերից հետո թուրքական բանակի հրամանա­
տար Մոլհամմագ փաշան հա մոզվեց, որ իր զորքերը կտրված են թիկունքից,
ուստի հաշտության առաջարկով դիմեց շահին և իւնդրեց, որ վերջինս կար­
գագրի թիկունքում գործող կըզըլբաշնեըին թ ույլ տալ թուրքական զորքերին
նահանջելու դեպի էրզրում։

Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ '/ 4 1 — 7 4 2 յ
53 Ц ш Г ш г ]|ш 11ւււրկւււվա<|, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , հա տ . I, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 Տ 7 0 , էշ 4 5 ։ Ա յս ո ւհ ե տ և '
!'ւս 1ւս ր|յ ա Ս ւա ՚կ սւվսւդ:
 Հա յա սա ահ ր X IV —X V III գարհրոււէ }()$

Р ուրքերէ նահանջից ան մ իջա պես Հետո շաՀ ը Գեղարքունի քից ի ՛լաւէ Ե ր ե ֊

վան ՜անձաւքր ստուգելու բերդի ամրությունները, որը նրա Հատուկ Հանձնա­
րա րությա մբ կառուցել էին 1 6 0 / թ ,։ Աչս ժամանակ է, որ բերդի պաշտպանու­
թ յա ն ե. Արևմտյան Հա յա ստա նում մղվա ծ Հաղթական կռիվների Համար Ամիր-
Գունա խանին շնորՀվեց ггՍարու ասլանս (խա րտ յա շ ա ռյուծ) տիտղոսը։
7 618 թ . դարն ան ր թուրքերը ծովակալ Խալի լ փաշայի Հ րամ ան ա տար ո լ-
թ յա մր Աարպատականի ուղղությա մբ նոր արշավանք սկսեցին։ 0 դավելով շաՀ
Աբբաս ի բա ցա կա յությունից (շա Հն ա յդ ժամանակ գտնվում էր Շ ի բվան ում),
թուրքական բա նա կը մեծ ավերածություններ գործեց, սակայն Սարաբի մոտ
պարտություն կրելով, ետ նա Հա նջեց։ Այս ընթա ցքում նրանք Մարանդից, Խո-
ձԻՕ> Սալմաստից 30 Հազար Հա յ և ադրբեջանցի գյուղացիներ քշեցին դեպի
'Լանի ու Դիալւբեքի րի կողմ երը։
Նույն թվականի աշնանը նորից Հաշտություն կա յա ցա վ կողմերի միջև,
որը մի քանի անդամ ընդՀա տվեց նոր ընդՀարումներով։ Իսկ Երևանի ուղղու­
թ յա մ բ լուլդ գործողություններ տեղի չունեցա ն։ Այս բանին նպաստում . էր
Հաակաոլես էրդրումում և նրա շրջակայքում Ար աղա վյաշայի գլխավորած
(1 6 2 3 — 1 6 2 7 ) ապսաամբո։ թ յուն ը , որը օժանդակություն էր դանում աշխատա­
վորության տարրեր խավերի կողմից և գնալով ավելի ու ավելի մեծ ծավալ էր
ստււնում։ Աբաղայի շարժում ը ոչ միա յն խանգարում էր թուրքական զորքերի
առաջխաղացմանը դեպի Երևան, ա յլև զգալի թվով ենիչերական զորամասերի
ստիպում էր երկարատև ու ապարդյուն կռիվներ մղել ապստամբ զորքերի դեմ։
1625 թ . Մեծ Մովրով Գեորգի ՍաՀակաձեի գլխ ա վորությա մբ Վրաս տ ա ֊
նում խոշոր ասլստամրություն բռ ն կ վ ե ց ։ Ապստամբների դեմ մղվող ա րյունա ­
հեղ կռիւքն երի ընթա ցքում Ամիր-Գունա խանը ծանր վերք ստացավ, վերադար­
ձավ Երևան և վախճանվեց նույն թվա կա նին։ Ամիր-Գունա խանի բեկլա րբե-
կության քսան տարիների ընթա ցքում ( 1 6 0 5 — 1 6 2 5 ) երկրի գյուղատնտեսու­
թ յա ն վերականգնման և արտադրողական ուժերի զարգացման ուղղությամբ
ձեռնարկված միջոցա ռումները, որոնք շարունակվեցին նաև նրա որդու ԹաՀ-
մազկուլի խանի օրոք, մեծ չափով նպաստեցին Հետագա տնտեսական վերել-
քինէ
1629 թ. հունվարին շահ Աբբաս 1 ֊ի մահից անմիջապես հետո Սպահա­
նում դահ բա րձրա ցա վ նրա թոռ Սաֆին։ նորընծա շահը թագավորության
առաջին տարիներին ստիպված էր ետ մղել թուրքական զորքերի կողմից ձեռ­
նարկվող սպառնալից գրոհները։
Շահ Աբբասի նման ուժեղ հակառակորդի մահը քաջալերում էր սուլթան
1Гուրագին և հուսադրում նրան վերջնական հաղթանակի։ 1630 թ . գարնանը
թուրքական խոշոր մի բանակ Խոորով փաշայի հրամանատարությամբ արշա­
վանք սկսեց դեպի Բաղդադ, որը, սա կա յն։ .Հազող .վախճան չունեցա վ։
Հաջորդ տարին Ա միր֊Գ ռւնա խանի՛ որդին' Թսւհմազկյւլլի խանը, որ հոր
մահից հետո ստանձնել էր Արարատյան երկրի բեկլա րբեկությռլնը, մ եծ արշա­
վանք կազմակերպեց դեպի Արևմտյան Հայաստանի գավառները և կարողա­
ցա վ հասնել մինչև Արծկե և Խլաթէ Արշավանքը հատկապես ուղղված էր այս
շրջաններում բնա կվող Մահմոլղի և ա յ/ քրդերի դեմ, որոնք անընդհատ աս­
պատակում էին Արարատյան երկրի սահմանամերձ շրջանները։
Թահմաղկոլլի խանի արշավանքների ընթա ցքում այնքան չտուժեցին քըր-
դական աշիրաթները, որոնք փակվում էին Արճեշի, Արծկեի, Խլաթի և ա յլ բեր-
106 Հայ ժողովրդի ս/աւոմաք/յուն

գերում, որքան հայ գյուղական բնա կչությունը, որոնց այս անգամ կըղըլրա շ֊
ները քշում, տանում Էին Արարատյան նահանգի ա մա յա ցա ծ գյուղերում
բնա կեցնելու։
1632 թ ., երբ շահ Սաֆին մեծ թվով կըգրԱ՚ա շ զորքերի գլուխն անցած
վարձում Էր արյան մեջ խեղդել վրաց Թեյմւււրազ թագավորի գլխավորած
ա պստամբությունը, թուրքական մի նոր արշավանք ավերածության մտանեց
Շիրակի դաշտն ու Ապարան ի , Կարբոլ և Կոտայքի գավառները։ Թուրքական
հրոսակախմբերին հերոսական դիմադրություն ցույց տվեցին Եղվարդ դյուզի
բնա կիչները։ Ոտքի են ելնում նաև Քա նա քեռ, Նորա գա վիթ, Վաղարշապատ.
Օշական և ա յլ գյուղերի բնա կիչները և հակահարվս/ծ տալով, էիս։խուս տի
մատնում կողոպտիչներին։
Ռազմական գործողությունները մ եծ ծավալ ստացան 163Տ թ . ամռանը,
երբ սուլթան Մուրադը 400 հազարանոց բա նա կով Ы/ավ ու պաշարեց Երևանի
բերդը։ Պաշարումը տևեց ընդամենը յո թ օր։ Թահմաղկոլլի խանը համարյա
առանց դիմադրության հանձնեց բերդը և կալվածքներ ստանալով Ս կյուտ ա ֊
րի մոտ, գնաց Թուրքիա։ Թուրքական զորքերը համարյա առանց դիմադրու­
թյա ն գրավեցին նաև Մակվի ու Բտյազետի բերդերը և մտան Թավյւիզ։ Այս
Նվաճումր տևեց ընդամենը երեք օր։ Եվ երբ շահ Սաֆիի զորքերը մոտեցան
Թավրիղին ու սկսեցին քաղաքը օղակել, թուրքերը խոլսավւելով ւգաշարումից,
Խոյի և Սալմաստի վրա յով հեռացան դեպի Վան։ Նույն թվականի դեկտ եմբե-
րին արդեն կըզըլբաշները պաշարել Էին Երևանի բերդը, որտեղ թուրքերը մոտ
երեք ու կես ամիս կատաղի դիմադրություն ցո ւյց տվեցին և ի վերջո, մի քանի
ուժեղ գրոհներից հետո, 1636 թ . մարտի 2 6 ֊ի ն կըզըլբաշները թավւանցեցին
.պարիսպներից ներս և գրավեցին բերդը։

էւ|ւ1ւսւնլւ՝ հ ս ւ ւ ք ւ ս յ Օ ս ւ ս ) ա ա 1 | ( ր ս տ ()՛• Շսւ|պեԱ|ւյ X V I I •)■)

Այս դեպքերից հեահ Հա յաստա նում այլևս նման խոշոր ռազմական գոր­
ծողություններ տեղի չունեցա ն։ 1638 թ . թոլրք-պարսկական պատերազմների
թատերաբեմը տեղավւոխվեց Միջագետք, իսկ Արարատյան երկրի կենտրոնսւ֊
 Հայաստանը ճէV — Ճ \'1Ծ դարերու ւ) ա

կան գավառները հարձակման ենթարկվեցին էրզրոլմի փաշայության զորքե­

րի կողմից, որոնց միացել էին Ղբիմից բերվ ած 500 թաթարներ։
1639 թ . Կոստանդնոլպոլսում կնքվա ծ հաշտ ությա մբ, Բաղգադր և Արա-
բական Իբարը անցան թուրքերին, իսկ Անդրկովկասի սահմանները մնացին
անվլոփոխ™։ Սկսվեց տևական խաղաղության մի շրջան, որը նշանավորվեց
անտեսական և մշակութա յին կյանքի որոշակի վերելքով։
»
5 . Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Վ Ի Ճ Ա Կ Ը 1 0 3 9 Թ . Կ Ն Ք վ Ա Ծ Թ Ո Ի Ր Ք -Ի Ր Ա Ն Ա Կ Ա Ն
ՀԱ Շ ՏՈ Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն ԻՑ ՀԵ ՏՈ

Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Նրանի միշև ստեղծված կայուն խաղա­

ղությունը մեծապես նպաստում կր երկու երկրների տնտեսական վերելքին և
առևտրական հարաբերությունների զա րգա ցմա նը։
Ժամանակակից ա ղբյուրները նշում են դարամիշին Թուրքիայի ճանա-
պարհսերով իրանական հում մետաքսի արտահանման աճը։ Կ, Պոլսից մինչև
Սи/ահ ան երթևեկություն էր (Гառանց երկյուղի և ահուЯ գրում ( ժամ ան ա կա -
կից պատմիչը 551
1 6 3 6 — 1638 թ թ . Ւրանում դեգերած Օլեարիի վ կա յութ յա մբ' Գիլանր ար-
տագրում կր 8 հազար հակ հում մետ ա քս, Մ աղան դարանը' 2 հա զա ր,՜Շիրվա -
նը՝ 3 հազար, Ղարաբաղը՝ 3 հազար, Վրաստանն ու Հա յա ստ ա նը1 5 հազար։
Արտագրած մետաքսից երկբում մնում էր մեկ հազար հակ, մնա ցա ծ 2 0 հազա-
րըճ արտահանվում էր։ Երեսուն տարի անց ուղեգիր Շարգենը Իրանի արտա­
հանած հում մետաքսի քանակը 22 հազար բե ռ (4 4 հազար հակ) էր հաշվում,
որոնցից 12 հազար բե ռ ը ճ Գիլանից, 3 հազարը' Խորասանից, նույնքան Օիր-
վանից և 2 հազարը' Ղարաբազից^է
Եթե անգամ անվերապահորեն ստույգ չհամարենք այս տ վյա լներր, դարձ-
յա լ հավանական կմնա ա յն վերելքը, որ 1639 թ* կնքված պայմանագրից հետո
ունեցել Էր Երանի արտաքին առևտուրր։
էրանի և Թուրքիայի առևտրական կապերի ամրացումը մեծապես նպաս«
տավոր եղավ շահական և սուլթանական կառւսվարությունների կողմից հովա­
նավորված հայ առևտրական կապիտալի զարգացման համարէ Առավել շոշա­
փելի Էր, մա նա վա նդ, Իրանի և Թուրքիայի առևտրական կենտրոնների' Նոր
Հ ա զ ա յի և Կ* Պոլս ի հայ մեծատունների ու խոշաների նյութական բա րեհա ­
ճո գութ յունը։
Եվրոպական ուղեգիրների պատմելով Նոր Ջուղա յի խոշաների մեշ կային
այնմլիսիները, որոնց կարողությունը 60 — 200 հազար թումանի կր հասնումէ
Նոր Ջուղա յի հայերը պետական գանձարան Էին մուծում կես միլիոն թումանից
ավելի հարկ։ Շահին ու խ ոշորա գո։յն ֆեոդալներին պատկանող հում մեւոաք-
րի և մետ ա քսա մա նվա ծքների վաճառումից ստացվող եկամուտը գանձվում Էր
դարձյալ նրանց ձեռքով։ Խոշայական վերնախավի կշիռԸ մ եծ Էր ոչ միա յն
Նոր Ջուղա արվարձանի, ա յլև համ ա զգա յին գործերումէ Վճռական Էր խոշա­
ների դերը մանավանդ Էշմիածնի կաթողիկոսների ընտրության հարցումէ
Ազատ ելումուտ ունենալով արքունիքում, օտար երկրն երի հետ կապված խ ո-

Թ ո ւր ը -ի ր ա ն ա կ ա ն սա հմա նա գծի մա նրա մա սն նկա րա գիրը տ ե ՛ս զ լ. V I։

55 Տե՛ս Զաքաւ-իա Սաւ-1լսււ|աւլ, Բ, կչ 20։
5в Տ ե ՛ ս СНапИп մ ., Уоуа^е е п Рсгье, Рапе, 1 8 1 1 , II, Էչ
 Հ ա յ մող ա էրղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

շոր խոջաներից ոմանք ազդեցություն ու կշիռ ունեին անգամ Իրանի արտա­

քին քաղաքական խնդիրները վճռելիս։ Հաճախ իրանական կառավարությունը
օտար պետությունների Հետ կապված դիվանագիտական հանձնարարություն­
ները վստահում էր նրանց57ւ Եթե հայ պատմիչները X V II դարի առաջին Հա *
ոորդր ներկա յա ցնում էին որպես Արևելյան Հայաստանի ավերման պասէմոլ-
թ յո լն , նույն դարի երկրորդ և երրորդ բս անհին դաւքյա կն երր բնութա գրում ե՚Ա
ռրւղես նրա նորոգման պատմություն։ Առանձնապես աշխուժացել էր Թուրքիա
.տանող առևտրական մա յրոլղռլ վրա ընկած Երևանի շինարարությունը/ նրա
բնա կչությա ն և Արա քսի հովտում գտնվող ավանների ու գյուղերի կյանքրւ
Ուշագրավ է Կարբի ավանի օրինակը Արարատյան դաշտում։ քաքարիս։ Սար­
կավագը հիշատակում է ա յդ ավանի մեծատուն Հակոբջանին, որբ առևտրա­
կան գործերով կապված էր Թուրքիայի հետ։ Նրա որդի Տոլվա թ բեկը բա զ ­
մացրել էր հորից ստացած անասունների, ա յղիների, ջրաղացների թվաքա-
նակր։ Վերջինիս եղբա յրներից մևկր մեռա վ Թուրքիայում, մյուս ը1 Գիլանում։
Սրանց ունեցվածքը աճեց հաջորդ սերնդի օրոք' 90-ա կա ն թվականներին։ Հ ա ֊
կորջանի թոռ պարոն Այվաղը ավանի համար կառուցեց հոյաշեն եկեղեցի,
որի բակը Որ։լկան գյուղից ջուր հասցրեց «վւռղյրակալ և զնդալս և գարնանը
հորդացող ջրերը հավաքելու համար փորեց արհեստական լիճ™։
Արարատյան դաշտի գյուղերը կապվում էին շուկայի հետ և վաճառքի հա­
նում իրենց արտադրանքը։ Տեղական խոջաները դրամական միջոցներ էին
ներդնում' անշարժ գույքեր և եկամտաբեր կալվածներ գնելու համար, տիրում
էին ա յգիների, ջրաղացների, դինգերի, տների, ան ասն ահոտ երի և անգամ
ամբողջ գյուղերի։ Այսպես, Նորք, Նորագեղ, Եղվարդ, Ամիրի գյռլղ և եայջի
ղյոլղերր ա մբողջությա մբ կամ մասամբ պատկանում էին երևանցի խոջա ՍԱ-
թին ու նրա ժառանգներին, 'Հարաղոյունլու գյուղը խոջա Սոլքիասի սեփակա­
նությունն էրտց» Իրենց հերթին Երևան յա ն երկրի խոշոր ֆեոդալները և էջմիա ծ­
նի վանական տնտեսությունը մխրճվա ծ էին առևտրական և փողային ծ ւ յվ ա ֊
րւլն գործարքների մեջ։ X V II դարի կեսերին, ինչպես Կենտրոնական Իրանում,
այնպես էլ Ա-րևելահայաստանում սերտ համագործակցություն կար հայ աշ­
խարհիկ և հոգևոր կալվածատերերի ու ապրանքատերերի միջև։
Թ ոլրք֊ի րա նա կա ն առևտրի հանգուցակետերի հետ լծորդվա ծ Երևանի և
Նախիջևանի երկրներում սկսում է աշխուժանալ քաղաքի մանր արհեստագոր­
ծությունը և ծավա լվել գյուղական տնտեսության ա պ րա նքա յնա ցոլմը' զարկ
տալով ֆեոդալական ռենտայի իրա ցմա նը։ Արարատյան դաշտի բերքն ու
ֆեոդալներին վճարվող բնատուրքը' բա մբա կը, յուղը, պանիրը, ճրագուն, կա­
շին և ա յլն, արտահանվում էին Թտվրիղի կողմերը։ Պիտի կարծել, որ փոխա­
դարձաբար Երևանում վաճառահանվում էին Թավրիզի արհեստագործության
ապրանքներն ու չոր մրգերը կամ Մա կվի շրջանում մթերվա ծ հա ցա բռլյսերը։
Տնտեսական կյա նքի աշխուժացմանը համընթաց վերականգնվում էին
թ ո ւ ր ք ֊պ արսկական պատերազմների ընթա ցքում ավերված տներն ու քա րա ­
վանատները, ճանապարհներն ու ոռոգման սիստեմ ը։

57 Ա լի շ ա ն , Ս ի ս ա կ ա ն , էջ 4 1 9 և հտ ն. և 4 4 3 ։
98 Տ ե ՛ս Ըա քւա փ սւ Ո ւա ՚կ ա վ ա դ , II, էջ 131 և հտ ն .ւ
^ «ձ է ա մ ր ռ » , էջ 1 2 1 , 1 2 7 ե հ տ ն ., ն ա և Ս. 'П пцпиииЬ, ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն Հ ո ղ ա տ ի ր ո ւթ յո ւն ը Երե-
վա ն ի խ ա ն ո ւթ յո ւն ո ւ մ X V I I — X V I I I դ դ . (« Ե ր և ա ն ի հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի դի տ . ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ),, հ ա տ .
13, էջ 1 * 9 ե հ տ ն .)։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 100

ճ \1 1 դարի СО֊ ական թվականներին Նոր խուդայում կային հայ վ աճա -

и ականս երի կառուցած ապարան րն եր և. 24 եկեղեցիներ, որոնց թվում նաև
Ամենավւրկիշ Հոյա շեն վանքը։
Ա պ րա նքա ֊ փողային Հարաբերությունների ղարգաըումր ղարկ էր տալիս
պետական Հարկերի և ֆեոդալական ռենտայի աճին, ծավալվում էր վաշխ ա ֊
ռութ յուն ր և տեղի էր ունեԱում գյուղի ու քաղաքի զանգվածների տնտեսական
քա յքա յո ւմ ։ X V II դարի վերքին քառորդում այս ամենը նկատելի են դարձնում
Երանի տնտեսական ա յն վա յրէշքը, որն իր Հերթին պատճառ էր դառնում երկ­
րի քաղաքական կյա նքում ՀետղՀետե նկատելի դարձող անկմանը60յ Այս երե-
վույ թե ուներ նաև արտաքին պատճառներг
1622 թ . անգլիական և Հոլանդական ռա զմ անավերի օգնությա մբ շաՀ
Աբբասր պորտուգալացիներից ետ էր խ լել Հորմոզ կղզինճ Հիմք դնելով Բան-
դար-Աբբասի նավա Հանդստին։ Այդ իսկ ժամանակից անգլիացիները Հորմողում
անմաքս ելումուտ ունեին և նրա եկամտի մի մասի տերն էին։ 1640-ա կա ն
թվականների կեսերին նման իրավունքների Հասան նաև անգլիացիների Հետ
մրցող Հոլա նդա ցիները։ Անգլիական և Հոլանդական առևտրականներին Հատ­
կա ցվա ծ ա յդ արտոնությունները խախտում էին ա յն մենաշնորՀը, որ Երանի
արտաքին առևտրի մա րզում մինչ ա յդ վա յելում էին Հա յ առևտրականները։
Ւարավերշին արծարծվող տնտեսական տագնապը նվա զեցնում էր երկրի ա ռև-
տըրական պահանջարկը, իսկ բարձր դասակարգի ներկա յա ցուցիչները նա­
խապատվություն էին տալիս անգլիական մաՀուդինճ « լոն դր ա» - ին և Հնդկա-
կա ն շալերին6'։
1667 թ • Շարդենը Սպահանոսէ Հիշատակում Է аլոնդրաя անունով վաճա­
ռատեղին, որտեղ Հա յ վաճառականն երր բացառապես անգլիական ապրանք
Լին վաճառում։ Նա վկա յում Է, որ Եվրոպայից Հնդկաստան ու Հնդկաստանից
Եվրոպա Հա յ վաճառականները քա րա վա ններով Հսկայական քանակով ապ­
րանօքն եր Էին փոխադրում։ Իրանական թա վիշը, ղարբաֆն ու կերպասը մա ­
սամբ արտաՀանվոլմ Էր քհուսաստան, Լեհաստան և. միա յն աննշան չափով
ներմուծվում Արևմտյան Եվրոպա, ուր իրանական Հումույթի մշակումը ավելի
Էժան Էր նստում*1։ ԱրտասաՀմ ան յա ն շուկայի պահանջարկի նվաղման հետե-
վանքով Իրանի մա նա ծա գործությունը գնում Էր դեպի վա յրէջք' թե ծա վա լով,
թե որակով։ X V II դարի վերջերին այս երևույթը մ եծ վնաս էր հասցնում իրա-
նահայ առևտրականներին և միաժամանակ նվա զեցնում իրանական պետու­
թյա ն եկամուտները։ Նվաղ բացասական դեր չկատարեց Հնդկաստան տանող
օվկիանոսային նորաբաց ռւղոլ գործարկումը, որը ծանր Հա րվա ծ Էր Հասցնում
Իրանի քարավանային առևտրին, միջազգային ապրանքափոխանակության
մեջ բա րձրա ցնելով ծովակալ տերությունների նշանակությունը։
Սրա հետ միաժամանակ X V II դարի վերջին քառորդում Իրանում զգալի
էին դառնում ա պ րա նքա ֊փ ողա յին հարաբերությունների զարգացման մյուս
բացասական հետևանքները։ Ֆեոդալական ճնշումները և կեղեքումները սաստ­
կանում էին. ծանրացող հարկերից ու տուրքերից զատ գյուղա ցիությունը
ավելի ու ավելի էր նեղվում խանական վարչության և հարկաՀան պաշտոն­
յա ների ու բարաթատերերի կեղեքումներից։ Վաշխառուներն ու ապրանքատե-

*օ Լմմտ. .История Ирана...”, էք м в .

•1 ;մմտ. Тсн'егШег У. В., Ьев э1х уо]ае;е8, РаПв, 1679, էք ввв,
« Տ ե ՛ ս Ջ- с!и Мапз, Е1а1 (1е 1а Регзе еп 1660, Ра Ոտ, 1890, էք առ /> <«■*>.»
но Հ ա յ էէողովրդի ս ր ս տ մ ո ւթ յո ւՆ

րերլւ յո ւր ա ց ն ո ւմ կին ան ։քի\>։սկան ուր ա աղրո դ ն Լրի վա ստ ա կի զղա յի բա ժ ին լ։'

Հա գեցն ելո վ թ ե ի ր են ց և ք1ե իշխ ա նա վորների ա ն կ յա ո ւմ տիւորժակր։
Բնավճար և սւշիւաւոտնքային հարկերից գտա01 այլա ղա վա ններից, այգ
թվում նաև հա յերից, գանձվում կր նաև գրամտկան գլխահարկ ( «ջիղյսսօ )ւ
X V II գարի կեսերին յուրա քանչյուր տղամարդուց մեկ մսխալ (4 ,6 9 դրա մյ
ոսկի կր առնվում։ Դարի 30-ա կա ն թվականներին Օլեարին գլխահարկի չավւր
հաշվում կր գերմանական 2 ռա յխսթալեր (8 ա բա սի)։ 1666 թ. գլխահարկի
գանձում ր Ագուլիսոլմ կապալով կր տրվում, մարդագլուխ 12 ,5 աբասի հաշ­
վով3*։ 1'հարկե, գլխահարկի պետական չավւր դրանից ցա ծր պիտի եղած լիներ։
Բայց ակներև կ, որ Օլեարիից հետո շուրջ 30 տարիների ընթա ցքում գլխահար-
կի չափը բարձրացել կր՝ անդրադարձնելով փողային հարարերոլթյունների
զարգացման զուգընթաց դրամական հարկերի աճման և հպատակների կենսա­
մակարդակի անկման իրողությունը։ Հավասարապես ծանրաբեռնելով և՛ հա ­
րուստին, և' աղքատին, գլխահարկը խորացնում կր հպատաէլների անհավա­
սարությունը և չքավորներին կախման մեջ դնում փողատերերից։ Ղարի 60 —
70-ա կա ն թվականներին կարիքավորները ստիպված կին լինում վաշխառու­
ների մոտ գրավ դնել իրենց ունեցվածքը կամ վարձով մշակել նրանց ցա նքա ­
դաշտերն ու ա յգիները65ք
Երբեմն անվճարունակ հայերը հարկահաններից ազատվում կին միա յն
հա վա տա փոխությա մբ։ Այսպես, Մա կվի Բ՚ա դեոս Առաքյալի վանքի վանա­
հայրը իր հիշատակարանում 1691 թ . նշում կր. «Եւ քակ զկարն ավելի հար­
կապահանջութեամբ նեղեն զազգն մեր և յո չ կաբելն հատուցանել, յուրա ցոլ-
թիւն անկանինյ>6°( Հավատափոխության սպառնալիքը դաժան մի միջոց կր, որը
ոչ այնքան նպատակ ուներ կրոնադարձոլթյան հարկադրել հա յերին, որքան
նրանց եկեղեցական իշխանությունը ծա ռա յեցնել պետական հարկերի գանձ­
ման գործինէ Անվճարունակ հարկատուների ապառիկները ծա ծկվում կին
նույնիսկ եկեղեցու եկամուտների հաշվին*7։ Այդ նպատակին կր ծա ռա յում եկե­
ղեցու գանձած դրամական առատ հասույթների մի մասը։
1639 թ . հաստատված խաղաղությունը նվազ նպաստավոր եղավ Թուր­
քիա յի ու մասնավորապես Արևմտյան Հայաստանի համար, որի տնտեսական
կյանքի հիմքերը խախտվել կին ոչ միա յն տևական արտաքին պատերազմնե­
րի, ա յլև 1 5 9 5 — 1628 թ թ . ընթա ցքում պարբերաբար կրկնված ու ծավալված
յալալիների ապս տամ բութ յուննե րի պատճառով։
Յա լա լիների ապստամբությունները երկրի ա վերա ծությա ն, անիշխանու­
թ յա ն, սանձարձակ կեղեքման ու ճնշման արդյունք կին։ Երկրի արտադրողա­
կան ուժերի տնկումը, ենիչերական կամայականությունների սաստկացումը
կենտրոնական իշխանության դեմ ոտքի կին հանում ներքին նահանգների զին­
վորներին, ուժեղացնում նրանց դասալքումներն ու տրտունջները, հանգա­
մանք, որ իրենց նպատակների համար ճարպկորեն օգտագործում կին կենտ­
րոնական իշխա նությունից դժգոհ բանակի միջին օղակի ծառայողներն ու տե-

г'3 Հ ա ր կ ե ր ի մա սին մա նրա մա սն տ ե ՛ս գ լ. V I։

04 Տ ե ՛ս Яш քաւփսւ Ազւսլեցի, Օ ր ա գ ր ո ւթ յո ւն , Ե ր և ա ն , 1 9 3 8 , Էշ 68։ Ա յս ո ւհ ե տ ն ՝ Яшքւսւփա
Ազուլեցի:
•5 Տե՛ս Р. ВеМк, С И еИ П Տ ս է ս ո , У 1 е п п а е , 1 6 7 8 , Էչ 378,
66 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեոա գիր № 3912, էշ 3 4 4 ա ։
117 Տե՛ս Տա քա րիա Ս ա րկա վա գ, II, էշ 81։
 Հ ա էш и т ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 111

էքա էլան մա նր .իե ո դա լն Лր ր : Ե նիչերա կա ն ուէքերի վրա հա նգչող п ուլ թա ն ակ ան

բռ ն ա տ ի ր ո ւթ յա ն դ ե մ 1 5 9 5 — 1 6 0 8 թ թ . ծա վ ա լվ ո ւմ Լ Կարա-Յաղիչ/ւի ու նրա
եղրոր ւ՚ւ ՚ւ ի Հո. ո ան ի ղ,խ ո.վորւսծ շա րժումէ!, որիւյ մ եծա պ ես տ ուժում է Արև-
մ ր ա յա ն Հա յա ոա անի ու. ւիոբրա ոիա կա ն նա հա նգների հ ա յ գյո ւղ ա ցի ո ւթ յո ւնն
Իւ քա զա քռ՛ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը ։
Աղարիա Սասն Լցին իր « Ողբ ի վերա յ հարուածոց արեւելեան գաւառացն
և աշխարհին հա յոց ի ձեռաց ճելա լեա նց» խորագրով չափածո գրվածքի մեշ
Սերաոաիա (ի նահանգի ավերման ու ավարառման մասին հայտնում է.

Եւ Եազրճին գարունն ելեալ,

եւ ի Սեւաստ գիմաւորեալ,
Եւ գքաղաքն կոխեսյլ, առեալ,
Բաղում աւարս ժողովեալ.
Զբոլոր երկիր գերեցոլցեա լ
Զինչս և ղապրանս, յա փշտակեալ.
Վասն ա յն սաստիկ մեծ սով ելեա լ,
Եւ հաց ուրեք չեղև գը տ ե ա լ...№։

Մի ձեռագրում Մելիքս եթ եպիսկոպոս Սեբաստացին գրում է, թե Կարա

Ձաղիչին « . . . Բազում աւուրս նստեալ յեղր քաղաքին ա յրեաց և աւերեաց զգե­
ղեցկաշէն քաղաքն և զաւանքն մինչ զի ա մայի մնաց Սեբաստիա թեմովն ու
վիճակովն բա զում ժամանակսյ>65<
Դելի Հասանի ա պ ստամբությա ն ժամանակ մեծապես տուժում է վաճա­
ռաշահ քաղաք Թոխաթն ու իր շրջակայքը, հա յ ժողովրդի համար ստեղծելով
չափազանց ծանր վիճա կ։ Այդ մասին մեզ են հասել Ստեփաննոս Բ՜ոխաթեցո։,
Հակոբ Բաթուկենցի և Աղարիա Սասնեցոլ ողբերը։ Թոխաթի ու նրա շրջակայքի
հայ բնա կչությունը ջալալիներից ահաբեկվա ծ զանգվածորեն արտագաղթում
էր ելս/րից։

Եւ բնա կիչք միա նգա մա յն

Եղեն ամենըն ցիր և ցա ն,
Յօտար երկիր պանդխտեցա ն՝
Ի Ֆրանկստան և Պարսկաստան.

գրում է Հա կոբ Բ ա թ ո ւկ ե ն ց ի ։
Դե,ի Հասանի մահից հետո, ջալալիների շարժումը շարունակվում է ու
ավելի ընդարձակվում։ Կազմակերպվում են բա զմա թիվ ապստամբական նոր
խ մբեր, որոնք թուրք պատմագիր Քաթիր Չելեբիի բա ռերով ասած « ...զ ե ն ք ու
զինա մթերք ձեռք բերելով, հեծյա լ ու հետևակ առանձին խ մբերով ցրվեցին
երկրի տարբեր մասերը ու շարունակեցին թալանն ու կողոպուտը, բռնութ յուն­
ներն ու բռնաբարությունները)»'' ։
1 6 0 8 — 1610 թ թ . ծա վա լվա ծ մի նոր շարժման գլուխ է ա նցնում Ջանփո-
լա դ-օղլին, որը ոտքի ելնելով սուլթանական իշխանության դեմ, հայտնի չ ա ֊

(ГՀ ա ն դ է ս ա մ ս օ ր ե ա յյ>, 1936, էշ 328։

69 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր № 1875, էշ 2 2 9 բ ։
70 Տ ե 'ս Ղ . Ա փ շա ն, Հ ա յա պ ա տ ո ւ մ , էշ 609։
71 Մ . Կ. Զ ուլա լյւ ս ն , Ջ ա լա լի ն ե ր ի շ ա ր ժ ո ւմ ր Ա հ պ յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի վ ի ճ ա կ ը օ ս մ ա ն յւս ն կ ա յս ր ու*
թ յա ն մ ե շ 3 Ե ր և ա ն , 1 9 6 6 , էշ 1 6 5 1
112 Հ ա յ մ ո ղ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

վւով արտահայտում Էր Նաև ի I։ բ ն ա գ/ի։ աք1յան ձդտոդ բուրդ քյ I։ ц ւսи/1։ ա I,ր ի ,

ինչ ։ղ1.։ւ նաև Սիրիայի ու Լի/՛ահ ան ի արար բնա կչությա ն տ զ ա ւոար ա դ Л արա-
մա գրոլթ յ и էհն երբ։ 1622— 1628 թ թ. Ս.րեմ տյա հ Հայաստանաւք և Փււրր Հ ա յ ֊
քում ծա վա /վոլմ Է Էրդբումի Արաղա փաշայի գլխավորած ջա/ա/իների ապըս-
տամբությունր։ Ուղղված լինելով ենիչերիների դեմ, Արաղայի շա րմա մբ նպա­
տակ ուներ վերականգնել սուլթանական միապետությունը։ Փաստորեն, այս
շարժումը ևս սնվում էր ժողովրդական զանգվածների կողոպուտով, ջլատում
կայսԼրապետության միասնությունն ու հղորոլթյունր և դրսևորում նրա ներ-
սոլմ սաստկացող ֆեոդալական անկարգութ յունր11։
Արաղա փաշայի ապստամբության ճնշումով չէին վերանում « ջալալիյ>
կոչված շարժումները։ Սրան հետևեցին նորերը։ 1632 թ. կառավարության դեմ
ապստամբեց ինքը' Աբազա փաշայի ապստամբությունը ճնշող սերդար Խոսրեվ
փաշան, որը կառավարական զորքերից պարտություն կբևց ու գլխատվեց
նույն տարում։ 1648 թ. կառավարության դեմ մեծ ապստամբություն բա րձ­
րացրեց Սերաստիայի վալի ( կառավարիչ) Վարվար Ալի փաշան, որր ջալալի-
ների մի մեծ բանակի գլուխ ա նցա ծ շարժվում է դեպի մայրաքաղաք և պար­
տություն կրում։ Երկրի տարբեր մասերում ապստամբություններ են բռնկվում
նաև հետագա տարիներին։
Ներքին և արտաքին պատերազմների համար 1նյութական միջոցներ հ ա յ­
թ ա յթելու անհրաժեշտությունը մի կողմից, ա պ րա նքա ֊փ ողա յին հարաբերու­
թյունների զա րգա ցում ը ' մյուս կողմից, պատճառ էին դառնում, որ Թ ուրքիա ֊
յո ւմ բա ցա հա յտ կողոպուտի կերպարանք ստանար քրիստոնյաների գերեվա­
րումը, ստրկացումն ու կեղեքումը, նրանց դատապարտելով լիակատար թըշ-
վառոլթ յա ն ։
Նշված շարժառիթներից զատ, թուրք նվաճողները հայ աշխատավորներին
գերեվարում էին նաև արքունի ռազմական շինությունների համար։ Թոլրք-
պարսկական պատերազմների ժամանակ արյունարբու սուլթան Սելի մը և Ան­
դը րկո վ կա սն ու Ատրպա տ ական ը կողոպուտի ենթարկող սուլթան Մ ուրագ 111-ը
խ նա յում էին Թավրիղի և Նախիջևանի հազարավոր հայ արհեստավորների
կյա նքր սոսկ այն պ ա յմա նով, որ նրանք Կ. Պոլիս փոխադրվեն' մայրաքազաքի
կա ռույցներում աշխատելու համար։ Թուրքական և պարսկական ա ղբյուրնե­
րում հայ «հյուսներիս կամ «гքա րգործների» անվան տակ հաճախ հա յ ճարտա­
րապետներ էին գերեվարվում Արևմուտք* սուլթանների շքեղանքին ու սնապար­
ծանքին հագուրդ տալու նպ ա տ ա կով*։
Արևմտյան Հա յա ստա նում չկար միակերպ քաղաքական վարչություն։ Մի
շարք գավառներում թուրքերի գերիշխանության տակ հարատևում էին քուրդ
ամիրների ու ցեղապետերի ժառանգական տիրույթները, մնա ցա ծ գավառ­
ներում գործում էր սուլթանի կողմից նշանակված փաշաների ռազմական և
վարչական աս/արատը։ Վիլայեթների փաշայության պաշտոնը արքունիքը
հանձնում էր առավելագույն վճարողին։ Փաշաները հարկ էին վճարում սոլ/թա ­
նին և դրա փոխարեն անվերջ կողոպտում էին ւԱւլայեթի բնա կիչներին։ Այս
ճանապարհով նրանք հա յթ ա յթ ում էին ոչ միա յն պաշտոնի համար վճարած

^ Ջ ա լա լի ն ե ր ի մա սին տ ե ՛ս Մ . Ջ ուլա լյսւ& ի նա խ որդ ծ ա ն ո թ ա գ ր ո ւթ յա ն մեք ն շվ ա ծ ա շխ ա ­

տ ո ւթ յո ւն ը ։
73 Տ ե ՛ս Ա . Ա լպ ո յա ն յա & , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն հ ա յ գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն , հ ա տ . 91, մ ա ս ն Ա , Կ ա հիրե,
1961, էշ 256,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը XIV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ 113

դին,,, ա յ,և ամրապնդում իրենց դիրքն ու պաշտոնը, Եթե քուրդ ամիրների

ժառանգական տիրապետության հենարան,, նրանց դինվաձ աշիրաթներն էիս'
հանդիսանար,,! «տետրք ընտանեաց և տանց, և դեօդից և անդաստանացV 4,
ապա հպատակներին կեղեքումների ենթարկող փաշաների հաճախ կարճատև
և հենց ա յդ պատճառով աներասան իշխանության նեցուկը հանդիսանում էր
սու/թանի հրամանին ենթարկված (Гենիչերիներիа և (Гղուլերիս զինված ուժը,
я Եւ ունի սս։ ընդ ձեռա մբ իւրով, — դրում է էրզրումի փաշայի մասին Հակոբ
Կարնեցին, — իսպահիք և գիւղօրէից տէրք, ենկիչարիք և բերթորէից պահա­
պանք, թագաւորական ղուլ և ծա ռա յ, որ տա մբք և տեղօք ևս դրեալ կա յ զա­
նունս նոցա ի դրունս արքունի, որ հանապազ օլա ֆա յն և հացն կուտեն, և,
ունի ԼՌ (3 0 հազա ր) „դ ի , թող զքրդաց պ ա րոնայքն, որ առանց գրի և թոշա­
կի են»ո ։
Ենիչերիների անհաստատ ռոճիկը տրվում էր հպատակներից գանձվող
հարկերի հաշվին, Դա մի կատարյալ պատուհաս ու չարիք էր վերջիններիս
համար։ X V I— X V II դարերում ղինվա ծ ա յդ բանակն էր, որ հաճախակի ը մ ­
բոստա նում էր սուլթանների գ ե մ , ո,ժ տալով ջալալիների շարժման ը , որոնց,
ինչպես տեսանք, երբեմն գլխավորում էին կենտրոնի դեմ ապստամբած զին­
վորական փաշաները։ Ահավոր չափեր ընդունեց, մանավանդ, էրզրումում
Աբաղա փաշայի գլխավորած ա պ ստ ա մբությունը։
Երբեմն սու,թանները փորձում էին ջալալիներին բավարարել քուրդ ամիր­
ների հաշվին և սա պատճառ էր դառնում վիլա յեթների կեղեքման ու ճնշման,
ինչպես նաև ամիրական ու փաշայական սիստեմների արյունահեղ բա խ ում­
ների, Նման բա խ ումներից մեծապես տուժում էր վիլա յեթների հպատակ ժո­
ղովուրդը, մասնավորապես Արևմտահայաստանի գյուղա ցիությունը. Ժամա­
նակակիցները հիշատակում են Ջեզիրեի քուրդ Շա րիֆին, որն ասպատակում
ու ավերում էր Արևմտյան Հա յա ս տանը, սովի և ընչազրկության դատապար­
տելով հայ բնա կչությա նը76< Մեծապես տուժեց գա վա ռահ ա յ ռա յա ն, մանա­
վանդ . ջալա,ին երի ապստամբությա ն հետ կապված ավերածություններից ու
կողոպուտներից. Ժամանակակիցները սոսկում առաջացնող գույներով են
նկարագրում աննախընթաց ա յն սովը, որ առաջ եկավ թե Արևմտյան 1ձ թե
Արևելյան Հա յա ստ ա նում' X V II գարի սկզբներին տեղի ունեցած թուրք-իրա -
նական պատերազմի և ջալալիների կատարած ասպատակությունների հ ե տ ե ֊
վա նքով։ Ջալալիների երկյուղից գյուղա ցիները ամիսներով լքում էին իրենց
տունն ու աշխատանքը, փախչում դեպի ա մրա ցա ծ վայրերն ու լեռների փա­
պարները, որի հետևանքով հացի և ամեն տեսակի ուտելիքի ծայրահեղ սղու­
թյուն առաջացավ?7։
Արտաքին և ներքին անընդմեջ պատերազմների հետևանքով, որոնք շա ­
րունակվեցին մինչև 1639 թ ., ավերվել էին Երևանք և Չորսի, Լոռու և Փամ-
բ ակի, Շիր ակի և Կարսի, Վանի և Մուշի, Խնուսի և Ալաշկերտի շրջանները.
Տևական պատերազմներն ու ավերումները (Гա յնպէս անապատ արարեն այս
սահրաթ ( սահմանամերձ) երկրներս, որ Արզրումայ հետ մինչև Երևան միայն

74 «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ձ , II, էշ 397։
7® ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 560։
76 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 5 1 9 , էշ 7 8 բ — 79ս11
77 Տ ե ՛ս Ա ո. Դ ա վր^եցի, էշ 871
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

բերգորա յքն ի շէն մնացինսո ։ Հա յերի արսւագաղթր այս ժամանակ ձգվում էր

գեպի Կ. Պոլիս, Բալկաններ, Լեհաստան, Ղրիմ և Ս1ւ ծովք,ւ եղրերը1*։ Այս իրա­
դարձություններն ի նկատի ունի X V II ղարի կեսերին ապրած Առաքել Դավրի-
ժեցին, երբ անապատի հետ է համեմատում Հայաստան աշխարհր, որի զա­
վակները «վտարանդեալք և տարամերժեալ յերկիր օտար և յա գդ ա յլա սեռ I։
ա յլա լեղոլ... օր աւուր առ սակաւ սակաւ նուաղին
1611 թ ., Կ. Պոլսոլմ եղած ժամանա/ի Սիմեոն Լեհացին դրում Էր, թե այդ
քաղաքում հաղիվ 80 տուն տեղաբնակ հայեր կան, մինչդեռ եկվորների քա ­
նակը 40 հազար տնից անցնում Է։ IՀնդսմին փոքր չէր հայ դաղթականն երի
թիվր ն աև Թուրքիայի եվրոպական նահանգներում։ « /' Պոլղտանայ մինչև
Ստամպոլ, պոլթուն Ոլռոլմէլին մինչև մեծն Վանատիկ» չկար քաղաք կամ
գյուղ, կամ ավան, ուր չլինեին հայ ժողովրդի տարագիր բե կ ո ր ն ե լ/'։
Պոլսահայ բնիկներր կամ գավառներից գաղթած ու մայրաքաղաքում
ուռճացած հայ ամիրաներն ու խոջաները ժողովրդի հաշվին հարստանալու և
գռփելու բացա ռիկ նպաստավոր հնարավորություն ունեին։ Նրանցից ոմանք
որպես տուրքերի կաւգալառոլներ և թուրք ավագանուն սպասարկող սեղանա­
վորներ, վա յելում էին նույնիսկ սուլթանների վստահությունն ու հովանավո-
րսւթյունը։ Գավառներում ևս կային չորպաճի կոչվածներ, որոնք իրենց բռի
մեջ էին պահում տեղի ազդեցիկ երևելիներին։ Հարկավ խիստ վստահե[ի ու
տևական չէր սրանց բա ցառիկ վիճակը սուլթանների ու փաշաների կա մա յա ­
կանությունների տակ. սրանց սրընթաց վերելքը նույնքան դյուրությա մբ էր
տեղի ունենում, որքան և անակնկալ անկումը։
Հասարակական այս վերնա խավերի հակա պա տկերն էր ժողովրգակւ-յն
զանգվածների վիճակը։ Սիմեոն Լեհացին նկարագրում է Սաամբու/ի « եսիր
բազարումՏ> հայ գերիների վաճառահանման սրտաճմլիկ պատկերը. «Որք
ծերք են և պառաւք նստել են։ Իսկ զաղջկունս և ղմանկունս, զտղայս և ղ ա զ վ ո ֊
րերես կանայս տէլլալնին առեալ ի ձեռս Հզնոսա' շուրջ ածէինւ և ծտխէին որ-
պէս զձի և զջորի, և զա յս ժողովեալ ի տեղի ինչ կամ ի մօյտ ա նի' իբրև ղոչխարս
ի վ՚ա րա խ ի։ Իսկ գնօղքն եկեալ բա նա յին զերեսս և զծօցս կ ՚յ ս աղջկանց և
զա մենա յն մարմինս նոցա շօշափէին յոտ ա ց մինչև ի գլուխ, ղի մի փոս, խոց
կամ ա յլ ինչ սպի Հեր ունիցին։ Եւ նոքա լուռ և անմռունչ կա յին, և ղորո
հաճէին' դնէին, և որոշեալ ի հօրէ, ի մօրէ կամ ի քւերաց և յեղբա րա ց բ ա ժ ա ֊
նեալ առեալ տանէին ի տոլնտՐ։ Խոսուն նկարագրություններ ունի Լեհացին նաև
արևմտահայ բնաշխարհի հա յ բնա կչությա ն մասինւ Արևմտյան Հայաստանի
խրճիթները նա նմա նեցնում է լուսազուրկ ախոռների, իսկ փոքր մուտք ունե­
ցող խորափոր ու խավարչտին տնակներում պատսպարված ք աղաք աբնա կչու­
թ յա ն մասին գրում է, թե դատապարտված էին աղքատ ու տառապալից կյանքի,
ենթակա զրկանքի և խտրանքի, զրպարտությունների ու տուգանքների և մ ա ­
նավանդ հա վելյա լ հարկումների։ Գավառական քրիստոնյաները զրկված էին
քավ չուխա հագնելու կամ մ ե ծ տուն ու ա յգի ունենալու իրավունքից։ նրանդ
արգելված էր անգամ ձի, ջորի կամ էշ հեծնելը։ Հակառակ պարագային պետք

78 «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր л , I I , էշ 5 6 6 և հ տ ն .ւ
79 Տ ե ՛ս Ա ո . Դ ա վ ւփ ժ ե ց ի , էշ 8 8 և 147 և հ ա ն .*
80 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 54։
81 Ս ի մ ե ո ն Լէ Տ ա ց ի , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ ի ւն , Վ իեննա , 1936, էշ 8 ։
82 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 18— 191
 Հա յ ա и աան ր XIV — Х У Л ! դարերում ա

Լ «ո ,լա խ * կոչված դրամական սոս գանք վճարեին, сг Ամեն տեղ եղ կռւ բ ա ն ե ր ֊

հհն, աղ ու բեռ բա ռնա ն, ա յլե հեծն անս, — գրում է Լեհացին™։
Երեսնական թվականների մասին Հակռբ Կարնեցի ժամանակագիրը գ ա ն ֊
գա ա վո։մ էր, որ Թ ոլրքիա յում (Гցեղ ու ցեղ ե ա զ գ ի ֊ա զ գ ի սուտ պատճառաւս
Հարկապահանջութիւնն և կեղեքելն անասելի կ ե անպատմելի, և անողորմ տու­
գան առնան ի քրիստոնէիցսы, Ավելի ուշ' 166? թ. Սամուել դպիր էրզրումցին
տրտնջում է՛ր <ուր անրուժե/ի կողոպտին զմեզ որպէս աւազակ ի լեռնիս85.-
Մեծ չա՛րաշահումներ էին լինում, մանավանդ, ջիղյեի գանձման ժա մա ­
նակ, Տակավին Աիմեոն Լեհացին էր նշում, որ խարաջր (ջ ի զ յե ն ) գանձվում էր
անգամ ընտանիքի պանդխտած անդամների դիմա ց։ Դարավերջին Վանում
մարդագլուխ 1 ,5 ոսկի խարաջ Լին առնում;
Խարաջի հիմնական չափից զատ սահմանված էր նաև հավելյա լ տուրք։
1698 թ , ռես Միրաբը կա զմում էր արհեստավորների վճարելիք « աւելորդ
գլխահարկի» հատուկ ցուցաէլ, а ա մենայն ոք թ է ուսթաքար և թ է ռամիկ տացէ
զ խարաջն ըստ դիպման աւուր և ժամանակի})։ Այս հիման վրա Վանում մար-
դագ(ուխ ((մէկ-մէկ ռուպ քքա ռորդ) խարաջի կոտոր (հա վելյա լ հարկ) ժ ո ֊
գովեցին
Արևմտյան ռազմաճակատի կարիքն երը հոգալու պատրվակով թուրք հեծ­
յա լները բռնա գրա վում ու վաճառում էին անդամ վանքերի ու եկեղեցիների
խաչերն ու ավետարանները, ավարի ենթարկում հա յ գյուղերն ու բնա կա վա յ­
րերը։ Հարկահանումը ստանում էր կողոպուտի բ ն ո ւյթ , պատճառ դառնալով
նստա կյա ց բնա կչությա ն նորանոր արտագաղթերի։ Ռազմական ավարառում­
ներից զատ, սաստկանում էին քուրդ ու թուրքմեն ցեղապետերի կամ ջալալի
դարձած ЙГզոռբա ների» ասպատակումներն ո։ կողոպուտները։ Հետևանքը, եղավ
ա յն, որ դարավերջին շուրջ հինգ տարի փախստական գյուղա ցիությունը
գրկվեց հերկ ու ցա նք անելու հնարավորությունից*1։
Թուրքական նահանգներում իշխող բարբարոսությա ն 'ու կամայականու­
թյունների այս ընդհանուր պատկերը ամբողջական էր դառնում Բաղեշի, Խո­
շա բի, Մոկսի, Ջ ուլում եբիկի, Սպարկերտի, Խիզանի, Հզուի և քրդական կ ի ­
սանկախ ա յլ ամիրություններին հպատակվող հայ բնա կչությա ն ծանր կա­
ղութ յա մբ։ Այս վա յրերում խ ա ֆիրությա ն մա տնվա ծ հայ գյուղացին քուրդ
ամիրների ու բե յե ր ի ճորտն էր, ենթարկված էր նույն կեղեքումներին ու կ ա ֊
մա յա կա նություններին, որը հատկանշական էր օսմա նյա ն ռա յա յի համար
ընդհանրապես։
Օգտվելով ա րևմտա հա յ ժողովրդի ծանր վիճա կից, իրենց պրուղագանղն
ուժեղացնում էին կաթոլիկ միսիոներները, քարոզչական գործունեության
հանգրվաններ դարձնելով միջա զգա յին առևտրի ուղիների վրա ընկա ծ հա յա ­
բնա կ քա ղա քները։ Հենա րա ններ ստ եղծելով հա յ հասարակության վերնախա՝
ւ/ում, նրանք հավատացնում էին, թե հայերի ազատությունը կարող է իրակա­
նանալ միա յն (Гֆրա նկների» միջա մտ ությա մբ, որոնք, իբր թ ե, քրիստ ոնյա նե­
րի ազատագրման համար է հենց, որ պատերազմում են թուրքերի դեմ։ Այո

83 ն ո ւյն տ եղում, էշ 193— 194։

84 « Մանր ժա մա նա կա գրութ յուններ» , հա տ . II, էշ 563։
85 Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ րվա գներ, II, էշ 3 9 0 ։
86 «Մ ա նր Ժ ա մա նա կա գրություններя , Հա տ . I I , էշ 4 1 7 հտն- հ 4 2 0 }
Տ ե 'ս «Հա նդէս Ա մ ո օր եա յя , 1 9 5 4 , էշ 2 4 9 ե հա ն*։
116 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

/քարոզչությունը նպաստում էր կաթ։,լիկոլթյա ն տարածմանը, որն, իր հերթին.

Լրգրոլմոլմ, Թո/սաթում և Կ. Պոլսում սաստկացնում էր հայադավանների և
նորադարձների բա խ ոլմներըա։ Հա յ ,գյո։ղաշխարհր թափանցող «ֆրանկացածս
ազգակիցները գա յթակղությա ն օրինակ էին դառնում գյուղացիների համար:
«Եւ որչափ բովանդակ գեղօրեք տեսեալ զֆրանկանալն քա ղա քա ցւոյ իւրեանց,
և գայթակղեալ ի նոցանէ ուրացան ամենքն զհաւատս Քրիստոսիս և այս այն
հույսով, թ է «ֆրա նկք գան և թագաւորութիւն հաստատեն մեղս, — գրում է
X V III դարի սկգբներին արևմտահայ եկեղեցականներից մեկը' Գևորգ Մխլե-
իմյա նը,0:

Й. Հ Ա Յ Ե Կ Ե Ղ ն Ց Ո Ի Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն -Հ Ա Ս Ա Ր Ա Կ Ա Կ Ա Ն Դ Ի Ր Ք Ե Ր Ի Ա Մ Ր Ա Պ Ն Դ Մ Ա Ն
ՈԻ Վ Ի Ր Ա ն Ո Ր Ո Դ Յ Ա Կ Ա ն Ջ Ա Ն Ք Է Ր Ի Պ Ա Տ Մ Ա Կ Ա Ն Ն Շ Ա Ն Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ը

թ ՜ո ւր ք֊ իրան ական տևական պատերազմների և Հա յաստանում դրանց

առաջացրած ավերումների ու քա յքա յմա ն հետևանքները ակներև են նաև այն
խոր տագնապից, որի մեջ X V II դարի առաջին քառորդում դեգերում էր հայ
կյա նքում իշխող գլխավոր գործոններից մ եկ ը '- ա զգա յին եկեղեցին։ Նվազ
նկատելի չէին այն դրական ջանքերը, որ ձեռնարկվում էին նույն դարի երկ­
րորդ և երրորդ քառորդում' ազգա յին եկեղեցին տագնապալի վիճակից հանե­
լու, հայ ժողովրդի ա ղգա յին-եկեղեցա կա ն միասնությունը վերականգնելու և
նրա ազատագրական ջանքերը գլխավորելու ուղղությա մբ։
Պատմական աղբյուրները մռա յլ գույներով են ներկա յա ցնում հայ եկեղե­
ցու X V I դարի վերջերի և X V II դարի առաջին երկու-երեք տասնամյակների
կա ցությունը։ Վանքերը, որոնք նախընթաց դարերում հանդիսացել էին հայ
միջնադարյան գրականության և գիտության հանգրվանները, քա յքա յվա ծ և
ա մա յա ցա ծ վիճակում էին։ Եկեղեցական գիրն ու գրականությունն անգամ
ա յդ ժամանակ չէին հե՚տ աքրքրում եկեղեցու սպասավորներին։ «է ր խափա-
նեալ ընթերցումն սուրբ գրոց, — գրում է Առ. Դա վրիժեցին, — որք էին արհա­
մարհեալ յա չս նոցա , հողով և մոխրով լցեա լ և անկեալ յա նկեա ն ուրեք, վասն
զի ոչ ղիրս գիտէին և ոչ զօրութիւնս գրոց» 90> Գրչության կամ ընթերցման փո­
խարեն վանքերն ու վանականները .տարված էին սեփական անդաստաններն
ու գույքերը բա զմա ցնելու, սեփական ոչխարների ու արջառների հոտերը աճեց­
նելու հոգսով։ Սևագլուխ սեփականատերերը վաճառքի էին հանում վանքի ու
եկեղեցու գույքերը կամ փոխանցում իրենց ազգականներին ու հոմանիներին։
ւ՚ն չպ ես նշում է Դավրիժեցին, լքելով «հոգևոր» պարտավորությոլնները,
նրանք անց էին կացնում իրենց օրերը հեշտասիրությամբ ու զվա րճությա մբ,
գինա րբությա մբ, աշխարհիկ կատակներով ու խրախճանքով։ Աշխարհական
իշխանների պես, նրանցից ոմանք հագնում էին մոռ ու մավփ կամ կրում սուր
ու հրազեն։ Լինում էին դեպքեր, որ սրանք տիրանում էին տանուտերերի ու մ ե ­
լիքների պաշտոններին91։

88 Տե՛ս Լ. Քյուրտյան, Ա. Տը-լա-Մոթոեի ուղեգրութենեն հայոց մասին։ Առանձնատիպ, էջ 8ւ

88 Գեոոյ վարդապետ Ս“|սլե|]ւք-Օւլլ]ւ, Գիրք վիճաբանութեան ընդդէմ երկաբնակաց, Կ. Պոլիս,
1734, էւ 84,
80 Աո. Դավրիժհցի, Էշ 290։
91 Տե՛ս Աո. 'հսվր^եցի, Էշ 288—2901 Հմմտ . նաև Գր. էհսրա&ւսւլց|ւ| ժամանակագրութիւն,
Երուսաղեմ, 1915, Էհ 296 կ հտն•, Այսուհետև ՚ Դր, Очигшйաղցի:
 Հա ւասևւանը XIV — ХУ'Ш դարերում հ է

Նման իրադրության մեջ X V I դարի վերջերին և X V II դարի սկզրներին

Էջմիածնի հայրապետական աթոռի վրա միաժամանակ բա զմում Էին մի բանի
կաթողիկոսներ, Տակավին կենդանի Էր Առաքել կաթողիկոսը, երբ ձեռնադրվես
Դավիթը, որին հետզհետե ԽթոԱակից դարձան Մեէքիսեթը, Սրա պիոնը, Սա-
Հէսկր և Ավետիսը։
Վւվնական կարգերի ու բա՛րքեր՛ի չարա վէհխումը Հավատացյալ ղւմն գ վ ա ծ ֊
ների ընդերքում աշխուժացնում Էր դարերի խորքերում անթեղված աղանդա­
վորության ,հջախները։
1606 16И0 թ թ . Աիցախի լեհնա յին շիջաննեիում տարածված Էի Մեխլհւ
անունով ուտիացի վանականի գլխավորած ՀյոլղԽ ցիա կ ան շարժում ը ։ Մեխ լուն
սարկավագի աստիճան Էր ստացել Գանձասարի վանքում, բ ա յց շուտով կ ա ի գ ֊
ընկեց եղավ, քանի որ համայնքների սեփականություն Էր հռչակում վանքա =
պատկան գյուղերի հհղեըը։ Մերկացնելով ձրիակեր վանականների ընչшմп^
լութ յո ւնն ու զեխ կյա նքը, նա քա րոզում Էր գույքերի հավասարություն,
«քրձա զդյա ց և խ ա րազանազգեստ» վանա կա նություն։ Մեխլուի քարողները
հանզիպեցին եկեղեցական ու աշխարհիկ կալվածատերերի թշնամանքին և,
րնգհակառակը, համակրանք գտան վանական հողեր մշակող հողագործ ռա­
յա թների մոտ։
Կղերի պահանջով Մեխլուն դուրս Է քշվում Գանձակի բեկլա րբեկութ յան
սահմաններից Լ անցնում Երևանի կողմերը՝ բա զմա թիվ հետևորդներ ու
ունկնդիրներ գտ նելով Արևելյան Հա յա ստանի հայ և ա յլա զգի գեղջուկների մեջ։
Ամբոխի ցասումը հրահրելով վանական կալվածատերերի դեմ, եկեղեցու բ ե ­
մահարթակից ոտքերը կախ նստած, Մեխլուն վկա յություններ Էր բերում ինչ-
որ «ժո ղով ա ծո ւի ց», որի հիման վրա վատաբանում Էր վանականներին և հա­
վաստիացնում, թե սևագլուխ սպանողներն «Էն կյանքում]) արժանանալու են
ա րքա յությա ն։ Գնալով աճում Էր Մեխլուի հետևորդների թ իվը։ և նրա քա րոզ­
ները սպառնալից Էին դառնում պ որտաբույծ կղերի համար։ Մինչև իսկ Քա-
նաքեռի անարգել աղջիկներն Էին ենթարկվում աղանդավոր ա բեղա յի խոսքի
բժժա նքին և իրենց երեսները քսում նրա հանդերձանքի փեշերին։ Ամիր ֊Գ ո լն ա
խանն ու Էջմիածնի Ավետիս կաթողիկոսը արգելք են դնում նրա գործունեու­
թ յա նը, սակայն անօգուտ։ Խուսափելով հա լա ծա նքից, Մեխլուն իր քարոզչու­
թյունը շարունակում Է Արևմտյան Հա յա ստ ա նում, որտեղ նույնպես ենթարկ­
վում Է հա յ կղերի և մահմեդական իշխանավորների հետապնդումներին9*»
Մեխլուի քարողների մեջ խաչաձևվում Էին քրիստոնեական և մուսուլմա ­
նական աղանդների հա յա ցքները։
Դժվար Է որոշել, արդյո՛՛ք Քրիստոսի 12 առա քյա լների, թ ե ’ շիաների 12
իմա մների օրինակով Է, որ հարյուրավոր հետևորդների միջից նա ընտրել Էր
12 հոգուց բա ղկա ցա ծ հա յ և ադրբեջանցի «թ ոփ ոլզա վորներ», որոնք, մահակ­
ներով կամ լախտերով զինվա ծ, որոնում և պատուհասում Էին վանքերի հաշ­
վին հղփացած եկեղեցա կա ններին։ Որոշ կողմերով այս շարժման մեջ կարելի
Է տեսնել պավլիկյան և թոնդրա կյա ն կամ Առաջավոր և Միջին Ա սիա յոլմ տա­
րա ծվա ծ աղանդների հեռավոր արձագանքները։ Մուսուլմանական որոշ ա զ ա ն ֊
դապետերի պես Մեխլուն ևս հանդես Էր գալիս քողարկված դեմքով, շուռ
տված վեղարով ծա ծկում Էր իր երեսը, իբր թև իրեն արժանի չհամարելով

02 Տե՛ս Ա ս ւք ս ււփ ա Ս ւա -կւսւ|ա <]լ II, Էչ ղծ ։

Л И Հ ա յ մււղովրւքի II/ ա սւ մ /ււթ յ ո ւն

նայելու երկնքին93։ Ժտմտնակակից Գրիգոր Ղարանաղցին ճշտում է, ք1ե մինչհ

մորուսի կԼսր ծա ծկելով դեմքը' ալքերի առա չ Մ Լխ լա ն բա ցվա ծքներ կր քհսլել
րնթ հր ց ան ութ լան Համար։ Շքևդազղեստ վանականներից տարբերվելու Համար
նա կրում կր երկու մ Լի։ ով ամրացրած ա յծի մագից Հյուսված փալաս։ ՛Իրս։
համար կլ նրան «ւէ ևիւլու» անունն կին ավել1*։ I' դեւգ, դիմա քողարկման այս
ձևը ա ռա ջա վոր֊ ասիական կրոնապայքարի մեջ կենդանի կր մինչև X IX դարի
ոկղբնևրը։
Մեխ լուի քարողներն արձագանք են գանում Նոր Ջուղայի քաղաքացիների
մոտ, որոնց Դարանաղցին չի ղլանոլմ մեղադրել կենցաղային ու բարոյական
արատների մեջ։ Ի դեպ, Նոր Ջուղա յոլմ կ հենց, որ X V II դարի կեսերին հա յտ ­
նի դարձավ դերձակ Թոլմիկի անվան հետ կապված նոր աղանդը։ Թումիկի
հետևորդները ժխտում կին եկեղեցու բոլոր յո թ խորհուրդները, Քրիստոսի
ա ստվա ծության, մեռելների հարության և վերջին դատաստանի առասպելնե­
րը։ Սուր լեզու կին բա նեցնում, մանավանդ, կղերի դեմ, մերժում կին եկեղե­
ցական նվիրապետությունը՝ նշավակելով նրա ներկա յա ցուցիչներին, որպես
խա բեբա ների,6ւ Նոր Ջուղա յի ստորին Հասարակ ախ ավերում նման Հա յա ցքնե­
րի առաջացումը անսպասելի չկրւ Մտաբերենք, որ ա յդ քաղաքում Հիշողու­
թյա ն վառ հետքեր կր թողել Մելքի սեթ Գառնեցի խաչագող կաթողիկոսը։ Մե-
կը, որ պետությւււնից տարեկան 100 թուման կաշառքով ( « մ ոլղա դա յով») կր
դնել հայրապետական գավազանը և իր հերթին եկեղեցական եկամտաբեր
պաշտոններ կր վաճառում ցանկացողներին96(
Բ՚ո ւմիկի աղանդին վերջ դնելու համար Նոր Ջուղա յի առաջնորդ. Խաչա­
տուր Կեսարացին 1642 թ. եկեղեցականների և աշխարհականների կրոնաժո-
ղյ։վ գումարեց Նոր Ջուղա յոլմ, նախապես դոցելով եկեղեցիների դոն երր և ի
վերջո բա նադրելով « ժանտ և դժնաբարոв Թումիկի)։։ Թոլմիկը ա յդ բարձր հա­
վա քույթի առաջ իսկ պաշտ պան եց իր հա յա ցքները, համողվա ծ, թե իր կողմն
կ շատերի համակրանքը։
Բ՛ումիկի աղանդի հետ կին կապվում նաև նույն կրոնաժողսվի կողմից
դատապարտված ոմն Սև Պետրոսի հա յա ցքները։ Նոր Ջուղա յի կրոնաժոզուէը
արձանագրում կր, թե Սև Պետրոսը և իր համախոՀները հերձվածի մեջ կին
ընկել Իբրև «նոր մի Արիոս ու Նեստորք։ Ըստ երևույթին Նոր Ջուղա յի քա ղ­
քենի զանգվածների մեջ երևացել կին աղանդավորական տարբեր երանգի հա­
յա ցքներ, որոնց դեմ պայքարելու համար հարկ եղավ եկեղեցական «մեծ
սյունհոդոսի» հրավիրումը 9 7 1
Եթե Մեխլոլն և իր հետնորդները կամենում Էին վերջ՜տալ գյուղացիների
կեղեքումներին' վանականներին ոչնչացնելու ճանապարհով, նրա հակառա­
կորդների շարքերից դուրս եկան եռանդուն քարոզիչն եր, որոնք ձգտում Էին
վերջ տալ պորտապարար վանականության ը ' մտավոր աշխատանքով զբա ղ­
վելու և անապատական կենցաղ կազմակերպելու միջոցռ վ։ Սրանց թվին Էին
պատկանում Տաթևացի Մովսես և Մոկացի Պողոս վարդւսոլ 1>տներ//, որոնք

93 Տ ե ՜ ս Զ ա քս ււփ ա Ս ա րկա վա գ, II, Էշ 491

° * Տ ե ՛ս Գ ր. Դսւրսւ&սււլցի, Էշ 4561
Տ ե ՛ս հւսւչասաւր ա ք ե ղ ա Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Պ ա ա մ ութ իւն Պ ա ր սի ւյ, Վ ա ւլա րշա պ ա ա , 1 9 0 5 , Էշ 1 1 5
և հ տ ն .ւ Ա յս ո ւ հ ե տ և ' Խ ա չա տ ուր Ջ ո ւղ ա յԼ < յ|ւ:
80 Տ ե ՛ս Ս.11 . Դ ա վ ր ի յե ց ի , Էշ 4 3 6 և Հտ ն.է
47 Տե՛ւէ « Մ ա նր Ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր }), I , Էշ ЗОЯ 1ւ Հ ա ն .ւ
 Հայաստանը XI Г — ХУ1И դարերում п о

վանակս,ն նոր սերունդ դաստիարակելու Համար դպրոցներ բա ցեցին Շ անո­

թում, Աստտպատում և ՀովՀանն ավան քում։ Նման քա րոզչությա մբ էին զ բ ա ղ ֊
վում նաև Սաղմ ոսավանքցի Սարդիս և Տրապիղոնցի Կիրակոս վա րդա պ ետ ֊
ներր, որոնք 1610 թ . Հիմնեցին ա յդ նպատակին ծառայող Տաթևի Հարանց
Անապատր։ Մեծ Անապատի գործունեությունը, ինչպես ավելի Հանգամանո­
րեն ցո ւյց է տրվելու սույն Հատորի մշակույթի պատմությանը նվիրվաձ բա ժ­
նում, լա յն արձագանք գտ ավ։ նմանատիպ անապատներ Հիմնվեցին էիմումև
Կտուցում, Երևանում և Սևանում, Քաշաթաղի (Քշտ ա ղի) Հոչանց գյուղում,
Չարեքադե՜տի մոտերքում և ա յլ վայրերում**։
Անապատական շարժումը շփման որոշ կետեր ուներ Մեխլու աղան դ ա ֊
ւգետի գլխավորած շարժման Հետ ։ Անապատականները ևս մերժում էին վա ­
նականների մասնավոր սեփականությունը, սակայն ի տարբերություն Մեխ-
/ուի, նրանք ոչ թե գյուղական Հա մա յնքների, այլ վանքերի (ГՀասարակաց սե­
ւիական ութ յունл էին Հռչակում վանականների մասնավոր գո ւյքը։ Դատապար­
տելով վանականների շվա յտ կյա նքը, նրանք քարոզում էին խստաբարո կու­
սակրոնություն, չորակեր էին, սնվում էին օրեկան մեկ անգամ, իսպառ Հրա­
ժարվում գինուց և մսից, շա բա թ և կիրակի օրերից զատճ պարտադիր էին Հա­
մարում պաՀեցողութ յուն ը նաև շաբաթվա մնա ցա ծ օրերին։ Նրանց մեջ կա յԻ ն
նաև մ իա յնա կ եցներ, որոնք թաղիքե կամ մազեղեն գլխանոց էին կրում և մերկ
մարմնի վրա բրգե շապիկ ու կոպիտ վերնաշոր հագնում և քա յլում ո տ ա բ ո ֊
րիկւ Օրական մի քանի անգամ զբա ղվում էին ժա մա սա ցությա մբ, մյուս ժա­
մերին' րնթ երց ան ութ յա մ բ , դա սա տվությա մբ և գրչության արվեստով^*։
Եթե Մեխլուի շարժում ը հանգում էր վանականության ժխամանր, ապա
անաւգաաական շարժման դաղավ։արախոսները ձգտում էին բարենորոգման
ևնթսւրկել վանական կարգերը, վերականգնել հայ եկեղեցու հեղինակությունը
և ընդլա յնել նրա գործունեությա ն ոլորտը։
Օգտագործելով շահ Աբբասի և. Ամիր ֊Գ ո լն ա խանի հովանավորությունը,
Մովսես վարդապետը ջանք էր թավ/ում վերականգնել էջմիածնի իրավունքնե-
րր, ապահովելով եկամտաբեր կա լվա ծներով ու վարելահողերով, ա յգի ներ ով և
նույնիսկ ամբողջ գյուղերով։ Վանականներն ազատվում էին պետական տուր­
քերից։ Կալվածատիրոջը և պետությանը վճարվող հնգորդներից ու տասնորդ­
ներից զատ, գյուղա ցիներին պարտադրում էին մշակել վանական հողերն ու
ա յգիները, իրենց տուրքերով ապահովել վանքը։ էջմիածինը աղատվեց իր վրա
բա րդվա ծ «մոլղա դա » կոչվա ծ տարեկան 100 թուման տուրքից, որի վճարում­
ների հաս/աղման և գոյա ցա ծ ապառքի վրա հսկայական տոկոսներ էին բ ա ր դ ֊
վել'0՛1։ Այս միջոցա ռումներով վերա կա նգնվում էր էջմիածնի վանական տնտե­
սությունը, նյութական պատվանդան ստեղծվում նրա ա զգա յին ֊ե կեղ ե ցա կ ա ն
և մշակութային գործունեությա ն համար։ Մովսես Տա թևա ցու և նրա հաջորդ­
ների օրոք ծավալուն աշխատանք տարվեց Արևելյան Հա յա ստա նի կիսակոր­
ծան վանքերի վերականգնման համար։ Մի շարք վանքերում հաջորդ տասնամ­
յակներում կատարվում էին ճարտարապետական հավելումներ։
Վանական դպրոցական կյանքի վերանորոգման շնորհիվ Արևելյան Հ ա ֊
քաստանի հին վանքերից մի քանիսը դարձան հոգևոր մշա կույթի ու դ պ ր ո լ֊

98 Տ ե ՛ս Ա ո. Դ ա վրիՕ եցի, էշ 252— 260։

99 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էջ 2 8 5 և 2971
Տ ե ՛ս ն ո ։յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 2 1 4 և հ ա ն ., ՍիւՈան էւ-ևա քւցխ Հ ա մ բ ռ , էշ 2 1 ։
ա Հ ա յ ձողուԼրդի պ ա տ մ ո փ յո ւ ն

թյա ն կենտրոններ։ Սրանց նպատակը ոչ թե նոր աշխարհիկ գիտության ու

գրականության հիմնադրումն էր, ա յլ զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակա­
շրջանում ստեղծված, բ ա յց տևական պատերազմների ընթա ցքում մ ո ռ ա ց ո լ֊
թյա ն տրված գիտելիքների վերականգնումը։ Արարատյան դաշտի և Սյունիքի
մ եծ վանքերում հավաքվում և ուսումնասիրվում են հայկական հին գրչագրե­
րը, ընդօրինակվում և տարածվում են նորերը։ Կրոնական և դավանաբանա­
կան ձեռագրերից զատ բա զմա ցվում են « արտաքին գիտություններին» նվիր­
ված գրքեր, պատմագրական, իմաստասիրական ու գործնական մատյաններ
և հարց-պատասխանի եղանակով շարադրված մեկնողական ձեռնարկներւ
Հին վանքերից բա ցի հիշողության արժանի է նաև Նոր Ջ ո ւղ ա յի■ Ա մ ե ն ա ֊
փրկիչ նորահիմն վանքի դպրատունն ու ձեռագրատունը։ Մ. Տաթևացուց
հետո, հայազգի «կրկին լուսավորիչ» կոչված նրա աշակերտը' Խաչատուր Կե-
հարացին, ա յդ վանքի «համալսարանում» ուսուցանում էր «զհա մա յն արուես-
տըս ազատականս և գերբնա զա նցա կա նս»։ Նույն վանքում նա զբա ղվում էր
նաև ձեռագրերի հավաքման և. բա զմա ցմա ն գործով։
X V II դարի կեսերին Նոր Ջուղայի « համալսարանի» դասատուներից մեկն
էր Կոս տանդ վարժապետը, որը նշանավոր է հայ խոջաների առևտրական
նպատակներին ծառայող «Աշխարհաժողով» կոչված ձեռնարկով։ Ակներև է,
որ ա յդ դպրոցի մեկենաս խոջաները ձգտում են ունեցել իրենց զավակներին
ծանոթացնել ապրանքագիտության։ սկզբունքներին։
Տակավին Մովսես Տա թևա ցին էր ձգտում տպարան հիմնել, նսլատակ
ունենալով ա յդ միջոցով ավելի րոյն ծավալ հաղորդել վանքերի լուսավորա­
կան գործունեությա նը։ Այդ միտքն իրականացրեց Խաչատուր Կեսարացին, որը
Հովհաննես վարդապետի գործա կցությա մբ 1640-ա կա ն թվականների սկզբնե­
րին Նոր Ջուղա յում հիմնադրեց առաջին հայկական տպարանը, որտեղ մ ես ­
րոպյան տառերի մա յրերը փորագրում, ձուլում ու շարում էին վանականները
և տպագրում տեղում պատրաստած անարվեստ մամուլի մեջ'01։ Հսկայական
ջանքերի գնով 1641 թ . վանքի տպարանում լույս տեսավ «Հա րա նց վա րքը»,
որի թուղթն ու անգույն ներկն իսկ պատրաստում էին ինքնուս գործավորնևրր-.
Թե ինչ խոչընդոտների էր հանդիպում Նոր Ջուղա յի հայկական տ պ ա գր ոլ֊
թ յունը, տեղեկանում ենք ֆրանսիացի ուղեգիր Թավերնիեից։ Ոլղեգրողը
պատմում է, թե վանքում ձեռագրերն ընդօրինակող գրիչները բուռն ընդդի­
մություն էին ց ո ւյց տալիս տպագրական մեքենա յին, որչափ դա ավելորդ էր
դարձնում իրենց արվեստըг
Հակոբ Ջ ուղա յեցին, բա զմելով կաթողիկոսական գահինք նպատակահար­
մար տեսավ տպագրության հանգրվան դարձնել ավելի նպաստավոր պ ա յմա ն­
ներում գտնվող հայկական գաղութները։ 1656 թ . նա արտասահման հղեց կոն­
դակագիր և ծաղկող Մ ատթեոս Վանանգեցուն, իսկ ավելի ուշ, 1662 թ. Ոսկան
վարդապետ Երևանցուն։ Գաղութահայ առևտրականների նյութական նպաստ­
ներով գոտեպնդված, սրանք անցան բողոքական Հոլանդիա և Ամստերդամ
քաղաքում հիմք դրին էջմիածնի անունով գործող հայկական մի տպարանի,
որտեղ տպագրված գրքերից մի քանիսն ընդառաջում էին աշխարհական ըն­
թերցողների պահանջին։ Այս տեսակետից հատուկ ուշադրության արժանի եկ'

101 Տ ե ՛ս Խ ա չա տ ուր ^ ո ս լ ա յե ց ի , էշ 1 1 6 և 1 1 8 և հ տ ն ., 148։

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V —- X V I П դ ա ր ե ր ո ւմ ա

՚ * Ադուեսադիրքըյյ ( 1 6 6 8 ), Ղ• Վանանդեցու ггԳանձ չա փ ոյ, կշռոյ և դրամից բ ո ֊

լոր աշխարհի» ( 1 6 9 9 ) հրատարակությունները։
Հա ղորդակցության միջոցների զարգացումը և հեռավոր երկրների հետ
հա յ վաճառականների հաստատած կապերի ընդլա յնումը նպաստում էին ոչ
միա յն Արևմուտքի և Արևելքի մեջ կատարվող ապրաքների, ա յլև գաղափար­
ների փ ոխ ա նա կությա նը։ Օտար ազգությունների հետ շփումները վերջին հ ա շ ֊
՛Լ*1*!, նպաստում էին հայ հասարակական վերնա խավերի կենցաղային և մշ ա -
կ ութ Шյին պահանջների ընդլա յնմա նը։ Բա յց, եթե կենցաղի և ապրելակերպի
առումով վիհ էր դո յա նում հա յ հասարակական վերնախավ երի ու ներքնագ­
իւ ավերի միջև, տակավին նույն հարա բերա կցությա մբ չէր խորանում նաև
հասարակական ա յդ շերտերի գաղափարական տարբերակումը։ Անցյալից
եկող նախապաշարումներն ու սնոտիապաշտությունները շարունակում էին
ամուր նստած մնալ ազգի ոչ միո՛յն վարի, ա յլև վերին շերտերի գիտակցու-
թ յա ն մեջ։ Պաաահական չէ, որ ոչ միա յն X V I դարում' հայկական տպագրու­
թյա ն սկզբնավորման պահին, ա յ/և հ ե տա դա երեք դարերի ընթա ցքում' մինչև
X IX դարի սկզբները, երազահաններն ու հմա յիլներր հայ առևտրական ր ո լ ր ֊
ժուաղիա յի միջավայրում առավել տարածված ու կարդացվող գրքերն էին։
Այս տեսակետից առանձնապես ուշագրավ է Հակոբ Ջուղա յեցի կ ա թ ո ղ ի ֊
Կ՛՛ԱԻ Կո՚1.մՒօ հովանավորված Ամստերդամի հայ գրատպության ա զ գ ա յի ն ֊
քաղաքական երանդրւ 1669 թ ., հեղինակի կենդանության օրոք, լույս տեսավ
Առաքել Դավրիժեցու հայրենասիրական շնչով շարադրված գիրքը, որը X V II
գարի հայ պատմագրության նշանավոր գործերից մեկն է։ 1695 թ. սրան■ հ ա ֊
ջորղոլմ է հայ դասական պատմագրության գլուխ գործոցը' Խորենացոլ «Հա յո ց
ւղա տ մությոլնը», ինչպես նաև Նրան վերագրված «Ա շխա րհա ցոյցը!), որը
«Աղուեսաղրքի3) հետ մեկտեղ լույս էր տեսել տակավին 1662 թ .։ Այս հրատա­
րակությունների կարևորությունն ակներև էր։ Առանձին հիշատակության
արժանի է ի վերջո Նաև 1695 թ . Ամստերդամում լույս տեսած « Համատարած
Աշխարհացոյցը» , որը հանդիսանում էր Արևմուտքի գիտական մակարդակով
մշակված քա րտ եզ102։ Նույն թվա կա նից մեզ են հասել Կասպից ծովի և Պարս­
կաստանի' Ամստերդամում տպագրված հայագիր քա րտեզներ' կա զմվա ծ իրա-
Նահայ վաճառականների պ ատվերով։ Հա յ վաճառականների պահանջներին էին
ծա ռա յում, անշուշտ, նաև Ղուկաս Վանանգեցոլ հրատարակությունները։ Կ.
Մարքսի բնորոշմա մբ վառոդի և կողմնա ցույցի պես գրատպությունը ևս բոլր-
ժոլական զա րգա ցման անհրաժեշտ նա խադրյալներից մեկն էր։ Եվ իրոք,
տպագրությունը մեզա նում հանդիսացավ հայ բոլրժուական գիտ ա կցոլթյոլնր
կազմակերպող այն գործոնը, որը զարկ տվեց հայ աշխարհիկ մշա կույթի և
աղգա յի ն -ս ։ զա տ ագրա կան մտքի հետագա զարթոնքին։
Հա յ եկեղեցու առաջավոր գործիչների պատվերը կենսագործող տ պ ա ֊
գրիչների գործունեության նպատակը ոչ միա յն գիտության և ուսման տարա­
ծումն էր ազգի աշխարհական վերնախավի մեջ, ա յլև ա յդ վերնախավի մեջ
ա ժ ստացող քաղաքական ձգտումը' ազատագրվելու օտարակալության լծի ց։
Ազդի ազատագրման գործը ա յդ գործիչները պատկերացնում էին եկեղեցա ­
կանների և նրանց գործակցող ղավա ռահ ա յ աշխարհիկ մեծա մեծերի ն ա խ ա ֊

102 Տ ե ՛ս Մ. Մ. Խ ա չա տ րյա ն, Հա յ և ււուս քա րտ եզա գրութ յա ն կապերը X V III գա րում,

տՊ ա տ մ ա ֊ր ա նա սի ր ա կա ն հա նդեսЛ, 1 9 6 6 , Л: 2 , էշ 1 5 5 — 1 64։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ձեէւնոլթ յա մր ոլ ղեկա վա րությա մբ' եկեղեցու առաջավոր գործիչների լուսա ­

վորական ջանքեր /1 ու լատինական աշխարհից ակնկալվող օժանդակության
միջոցով։ Այդ երևում Է, մանավանդ, Ամստերղամի հայկական սււդադրոլթյան
կազմակերպիչներից մեկի' Թովմա եպիսկոպոս Վանանդեցու լատիներեն
տված մի բա ցա տ րությունից։ Խոսելով իր անունից, Թ. Վանանդեցին ակամա
ոլարզաբանում Էր նաև իր համախոհների նպատակամղումներլւ։ « 1 ՚մ պատա­
նեկությունից սկսած, — դրում Է նա, — ես միտք եմ ունեցել իմ թ ևմոլմ (խոսքր
Գոդթան գավառի մասին Է) մի լատինահայ դպրոց հիմնել։ Այս նպատակով
Պարսկաստանից Եվրոպա բերել տվի իմ ազգական երեք պատանիների ( խ ո ս ֊
քր Ղուկաս, Միքայել և Մատթեոս Վանանդեցիների մասին Է), որպեսզի ն ր ա ն ֊
ցից երկուսը ընտիր ուսումով ու բարքով կրթվեն, իսկ մյուսը տպագրական
արվեստին հմտանա։ Տպարանն անհրաժեշտ Էր իմ ծրագրած դւդրոցին գրքեր
հասցնելու հա մա ր... Այս երիտասարդները եկան և լիովին իրականացրին իմ
սպասածը։ Ա յժմ մն՛ում Է կրթել մեր ա յն թշվառ քրիստոնյա ներին, որոնք
գտնվում են խավարի մեջ և ապրում են բռնա կալությա ն լծի տակ։ Այգ ն ւգ ա ֊
տակի համար պետք Է որ իմ հայրենիքում այսպիսի մի դպրոց բա ցվի և
ապարանն Էլ այդտեղ փոխադրվի»™ ։ Վանանդեցու արծարծած այս հայացքի
մեջ նշանակալից Է այն հանգամանքը, որ նա իր լուսավորական, գործունեու­
թյա ն կենտրոնը տեղագրել Էր կամենում ոչ թե հա յ գաղթաշխարհում, այլ
հայկական բնաշխարհի սրտում։
X V II դարի երկրորդ կեսում հայ եկեղեցու ղեկավարները եվրոս/ական
դպրոցի և գիտության մեջ ոչ միա յն կռվաններ Էին փնտրում ազգային մ շ ա ֊
կա յթ ի և լուսավորության գործն առաջ տանելու համար, այլև արևմ տա -եվրո-
ս/ւսկան օգնության մեջ հայ ժողովրդի ազատագրության երաշխիքներ Էին
ակնկալում։ Նրանց դժբախտությունն այն Էր, սա կա յն, որ հայերի ազաաադրա-
կան բաղձանքները Եվրոպական Արևմուտքին հասցնելու իրենց ապարդյուն
ջանքերի մեջ հարկադրված Էին նախապես բա խ ել պապական եկեղեցու դռները։
Հա յ ի րա կ ան ութ յ ան ազատագրական ձգտումները կոզմնորոշվոլմ Էին դե­
պի Արևմուտքի քրիստոնյա տերությունները։ Դրան նպաստում Էր Հ ա յա ս ա ա ֊
Նոլմ ծա վա լվա ծ կաթոլիկ միսիոներների պապական պրոպագանդան, որը
թափանցել Էր անգամ Էջմիածնի կաթողիկոսարանը։ Միսիոներների թալած
զեկուցագրերն իրենց չափազանցումներով իսկ հասկանալի են դարձնում
X V II դարի 6 0 — 7 0 ֊ ական թվականներին ջոլղա յեցի Հա կոր կաթողիկոսի
արևմտյան կոզմնորոշման ունեցած ա զդեցությունը|04» 1670-ա կա ն թ վ ա կ ա ն ֊
ներին հայ ազատագրական շարժում ը լա յն ծավալ է ընդունում արևելահայերի
մոտ, մի կողմից քրիստոնյա բնա կչությա ն սաստկացած կեղեքումների և մյուս
կողմից Երևանի Սաֆիկուլի խանի դեմ բարձրացած դժգոհ ո։ թ յուննե րի պատ­
ճառով։

7 . Հ Ա Յ Ա Զ Ա Տ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Շ Ա Ր Ժ Ո Ւ Մ !; Ե Վ Ն Ր Ա Ա Ր Ե Վ Մ Տ Ա -Ե վ Ր Ո Պ Ա Կ Ա Ն
Կ Ա Պ Ե Ր Ը X V I I Դ Ա Ր Ի Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ ԿԵՍ Ո ՒՄ

1 6 4 5 — 1669 թ թ . Կրետե կղղում մղվող Կանդիայի պատերազմ ը Վենետիկ-

յա ն հանրապետության և Օսմանյան կայսրության միջև, ամբողջ 2 5 տարի

103 Ս ա ւ՚ւ ււ|սւսն, Ր ե լղ ի ա /< Հ ա յա ս տ ա ն , « Հ ա ն դ է ս Ա մ ս օ ր ե ա յл , 1 Я 3 5 , կ 1։

104 Տե՛ս Աշ. Հ ա լճ ա ն ն ի ս յա ն , Դրվագներ, 11, էք 186 և հան.։

<1
 Հայաստանը XIV —X V III դարերում 123

ւ ար ունակում էր մնա, բա ,,արական աշխարհի ուշադրության կենտրոնում: Այդ

պատերազմը, որ փաստորեն մղվում էր Միջերկրականի արևելյան ափերում
ղևբիշխևլոլ Համար, Նոր Հույսեր էր ներշնչում թուրքաՀւղատակ քրիստոնյա ­
ներին' թոթափելու օսմա նյա ն լուծը։ Ոչ միայն պատերազմին մասնակցող Վե­
նետիկի Հանրապետությունը, ա յ,և նրա զլխավոր դաշնակիցները' պապական
Հոոմր և ֆրանսիական միա պ ետությունը, .ձգտում էին ա յդ պատերազմին հ ա ֊
զոր զել Համ ա քրիստոնեական խաչակրության տեսք, ներգրավելով . նրա մեջ
Արևելքի ՛քրիստ ոնյա եբկրներն ու <1ո զո վոլրդն երր, մասնավորապես թուրքա­
հպատակ հույներին, հայերին, ասորիներին։ Կարևոր դեր էր ստանձնել այս
գործում, մ ան ավանդ, Հալեպ ում գործող ֆրանսիական դեսպանը' Ֆրանսոլա
Պարոնը։
Ալեքսանդրի ա յի, Անտիոքի, Երուսաղեմի հույն պատրիարքարաններից և
Հա լեպ ի ասորական հա մա յնքի հոգևոր առաջնորդներից զատ այս գործում
աԼՔՒ Ընկնող հարցա սիրությա մբ հանդես եկան Սսի Խաչատուր Գաղատացի
կաթողիկոսը և Կ* Պոլս ի նախկին պատրիարք Հովհաննես Թութունչին; 1663
թ. Խաչատուր կաթողիկոսը Լյուդովիկոս X IV թագավորին կոչ էր անում իր
ձեռքն առնել բոլոր քրիստոնյա ներին ազատագրելու գործը «և հատկապես
մեր խեղճ ա զգին, որպեսզի կարողանանք երջանկություն ունենալ ճշմարիտ
Հավատի հոգու անդորրությ՛ան մեջ փակելու մեր աչքերըл 105* Սսի կաթողիկոսը
Հայադավան եկեղեցին կաթոլիկ եկեղեցու Հետ միավորելու կուսակից էր,
թուրքաՀպատակ քրիստոնյա ների ե դրանց թվում նաև Հա յերի ազատագրումը
նա չէր զատում Հռոմի քա րոզա ծ ССճշմարիտ Հավատի)) խ ոստ ովա նությունից։
Գործունեության արտակարգ, եռանդ ցուցա բերեց, մ ան ավանդ, Թութ ունջին,
որը պատերազմի ավարտից Հետո ե ղավ Ֆրանսիա յո ւմ ու ԼեՀաստ անում և
նույնիսկ ուղևորություն ստանձնեց դեպի նեղոսի ակունքն երր, ակներևաբար
հանձնարարություն ունենալով քրիստոնյա եթովսւացիներին ևս թուրքերի դեմ
ինչ-Հոր գործ ո զութ յունների դրդելու,106#
«Հա մ աքրիստոնեական)) իր տրամադրություններով Գաղա տա ցու կողմնո­
րոշումն ուներ նաև . նույն այս ժամանակ ասպարեզ իջած արևմտաՀայ մեծ ա ֊
Հարուստ մի առևտրական, թաղիշեցի խոջա Մուրատը։ Նա Լյուդովիկոս X IV ֊ի ն
Հավաստիացնում էր, թե Հա յերը և Հույները պատրաստ են միա ցյա լ ուժերով
ապստամբելու, Արևելյան կա յսրությունը վերականգնելու և Ֆրանսիայի կ ո ղ ֊
մից նախատեսված մեկին այս կա յսրության դաՀակալ Հռչակելոււ Ղ ժ բա խ տ ա ֊
բար Հա յտնի չեն Բաղիշեցու Հավաստիացումների ռեալ Հիմքերը, չգիտենք
նաև նրա և գավառաՀ այ ժողովրդի միջև եղած իրական կապերը ե, ակնՀայա
չէ նույնիսկ նրա առնչությունը ա րևմտաՀայ բուրժուազիա յի Հետ ։ Թե պետ և
խոջա Մուրատը խ ոսում է Հա յ իշխանավորների անունից և Լյուդովիկոս թ ա ֊
գավորին Հավա ստիա ցնում, թե Հա յա բնա կ շրջանների ժողովրդական ղ ւս ն գ ֊
վածները պատրաստ են բախտա կից ժողովուրդների Հետ « միասնաբար ապըս-
տամ բութ յա ն դրոշ պարզել}) թուրքական լծի դեմ, ա յնուա մենա յնիվ, Հա յերի
ազատագրման բուն առՀավատչյան նա որոնում էր միա յն եվրոպական պ ե տ ո ւ֊

Լ. Անասյ ւսն; XVII ղարի աղատнацииկան շարժումներն Արևմտյան Հայաստանում, երե-

վան, 1961, էշ 98։
|Ո6 Տե՛ս նույն տեղում, էշ 188, 2 0 4 , 213. հմմսւ. նաև նույն աշխատության Աշոս՚ւ ՚Հ ո վ հ ա ն ֊
հիոյանի ղրախոսակւսնր, սՊ աամ ա՝ բանասիրական հանգեսя , Н)63, Л? 1, էշ 238։
ա Հ ա յ մողուէրոի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թևունների միջամտության մեջ։ Հա յ֊Հ ո ւն ա կ ա ն ապստամբությունը նա նեիկա-

յսյընում էր որպես եվրոպական միջամտությանը նպաստող խիստ կարևոր
միջոքյահում։ «Հա յե ր ը \—: գրում է նա, — որոնք շատ ստվարաթիվ են Վանի,
Բիթլիսի, Թոխաթի, Սեիաստիայի, Կարինիւ Կարսի և մերձակա շրջանների
մեջ, միանալով Հույների և մյուս քրիստոնյա Հպատակների Հետ, կկա րողսI֊
նան չփ հթությհւններ ահ էսջ բերել Ան ատ ոլի ա յի ներս ում և դի մա դրել մինչև
քրիստոնեական զորքերի Հասնելը ա յօ|07<
Եվ ЧШ պատաՀական չէի։ Թուրքիան նախադրյալներ չէր սւմեղծում ոչ
երկրի կապիտալիստական զարգացմա ն, ոչ էլ բուրժուազիայի ազգա յի ն Կամ
միջազգային համախմբումների համար։ Ներքին ուժերից առավել, թուրք պե­
տության դեմ պայքարողները կապեր էին որոնում եվրոպական պ ետ ութ յո ւն֊
ների ներսում, հույսեր դնում նրանը միջամտության վրա և հաճախ գործիք
դառնում նրանց դիվանագիտության։ Ակներևաբար խոջա Մուրատը և նրան
հանձնարարություններ տվող հույն կղերը կամ մեզ անհայտ հայ այն «ի շ խ ա ն ֊
ները», որոնց անունից խոսում էր նա, առանց հատուկ լիազորությունների
շահարկում էին աշխատավորական զանգվածների ազատագրական ուրամ ա ֊
ղըրոլթյոլնները' դրանք ի սպաս դնելով արևմտաեվրոպական պետություննե­
րի շահախնդրությանըւ
Օսմանյան կա յսրությունը «ֆեոդա լիզմի բարբարոսական աստիճանի
վրա գտնվողս (Մ ա րքս) արևելյան մի բռնապետություն էր, որը, ստրկական,
հնազանդության էր հարկադրում հպատակ ժողովոլրգներին։ Մինչև X IX դարի
կեսերը թուրքական ֆեոդա լիզմ ը շարունակում էր կաշկան զել հպատակ ժ ո զ ո ֊
վար գների ա զգա յին֊ք ա ղա քա կա ն զարգացումը։ Սրա պատճառներից մեկր
Թուրքիայի և նրա հպատակ ժողովուրդներին կիսագաղութային վիճակի դա­
տապարտող ու նրանից արտոնություններ կամ տերիտորիաներ կորզելու հա­
մար պայքարող եվրոպական պետությունների ներհակություններն էին։ Խոջա
Մուրատը առաջիններից մեկն էր, որը, հնարավորություն չունենալով հայ ժո-
զովրդի ազատագրության համար պայքարել երկրի ներքին ուժերի վրա հեն­
ված, ապավինում էր նվաճողական նպատակներ հետապնդող եվրո պական
պետությունների մ իջա մ տ ութ յա ն ը։
Այդ ժամանակ դիվանագիտական բանա կցություններ էին գնում նաև
արևմ տյա ն պետությունների և տրևելահայերի միջև։ Թ ոլրք-վենետիկյա ն պա­
տերազմի վերջին Կղեմես X պապի, էյոլդովիկոս թա գա վորի, Վենետխէլի հան­
րապետության և Թոսկանայի մեծ դուքսի կողմից շահ Սուլեյմանի Հ ե տ հ ա ֊
կաթուրքական դաշինք կնքելու նպատակով 1669 թ . Իրան Էր հղվսէծ Նախիզե-
վանի հայ ունիթորական համա յնքի վիճակավոր Մատթեոս Հո վհ անն ես են ցի
գլխավորած պատվիրակությունը։ Ֆրանկների օգնությա մբ Հայաստանի ազա­
տագրումը գլուխ բերելու մասին հայերի մեջ եղած ակնկալությունների նկատ­
մա մբ հետաքրքրություն Էին ցուցա բերում նաև Երանում և Թուրքիայոլմ գոր­
ծող ֆրանսիական դիվանագետները, միսիոներներն ու առևտրական գործա­
կալները։ Ալեքսանդր VII պպպի ( 1 6 5 5 — 1 6 6 7 ) Հա կ ո բՋ ո ւղ ա յեը ի կաթողիկո­
սին գրած մի նամակից տեղեկանում ենք, որ պապը նրան Հավաստիացրել Է,
թե իրեն Հնազանդվելու դեպքում Հռոմն ամեն ինչ կանի Հա յ ժողովրդի տա-
ոապանքներին վերջ դնելու Հա մա ր։ Ւսկ 1662 թ . կաթողիկոսի կողմից Վ ե ն ե ֊

Լ. Անսւււյան, նշվաձ աշխատությունը, Էշ 160 և հտն,։

 Հայաստանը X IV —X V III դարԼրում 193

'»իկ և Հ ո ՛՛մ 'Հ '/ա ծ Աոաքեյ Բոպիկ վարդապետը իր ծա ռա յություններն Է

առաջարկում ջահին հակաթուրքտկան կոալիցիայի մեջ ներգրավելու,0Տէ Մինչ
ա1Դ> ^ “'Տ եկեղեցու ներսոլմ խորացող պառակտումները Արեելյան Հ ա յա ս տ ՚ս ֊
նռւմ ստեղծել Էին այնպիսի իրա ղրոլթյոլն, որ հայ ժողովրդի վի՛ճակը տնօրի-
նելոլ ուղղությա մբ Հոոմի և եվրոպական պետությունների միջամտությունը
վերին աստիճանի ա յժմեա կա ն Էր դարձել նաև Հակոբ կաթողիկոս Ջոլղա յե-
ցու համար։
Էջմիածնականների պառակտման առիթ էր ծա ռա յել եկեղեցական եկա­
մուտների բաշխման շուրջը դարամիջին բորբոքվա ծ մ եծ պ այքարը։ Վիճար­
կելով մեռոն օրհնելու և մեռոն բաշխելու էջմիածնի կաթողիկոսների մենա­
շնորհը, արևմտահայ եկեղեցականները կամենում էին ձեռք մեկնել մեռոնա-
րաշխման միջոցով էջմիածնում կուտակվող եկամուտներին։ Սուր բախման
մեջ էին մտել ոչ միա յն էջմիա ծնի, Սսի, Երոլսաղեմի և Կ. Պոլսի հաֆ եկեղե-
ցապետերը, ա յլև արևելահայ և արևմտահայ աշխարհական վերնա խավերը,
պայքարին մասնակից դարձն ելով անգամ գավառահայ զա նգվածներին։
1664 թ. այս կա պ ա կցությա մբ Երոէսաղեմում նույնիսկ ստեղծվեց Էջմիածնին
հակադրված արևմտահայ կա թողիկոսություն 1091 Նորահնար ա յդ պաշտոնով
ասպարեզ եկած Եղիազար Ա յնթապցոլն պաշտպանում էին արևմտահայ ֆի­
նանսական արիստոկրատիայի ամենաազդեցիկ ներկա յա ցուցիչները՝ իզմիրցի
մեծահարուստ սեղանավոր Ապրո Չելեբին, Կ. Պոլսի մեծա մեծներն ու րնիկ
առևտրականները, խոշոր տնատերերն ու մ եծ խանի ( պանդոկ-վաճառատուն)
իրավատերերը, սեբաստացի և տիվրիկցի մեծատուն խոջաները։ Եզիազարի
կողմն էին նաև Կ, Պոլսի երբեմնի պատրիարք Հովհաննես Թութունչին, Սսի
Խաչատուր կաթողիկոսը և առևտրական իր ձեռնարկություններով ու քաղաքա­
կան իր գործարքներով հայ և հույն բարձր հասարակաշերտերի և Վենետիկի
ու Ֆրանսիայի դիվանագիտական ոլորտներում ելումուտ ունեցող բաղիշեցի
խոջա Մուրատը։ էջմիածնի կաթողիկոսության և Հա կոբ Զուղա յեցոլ կողմն էին
Կ. Պոլսի գավառացի «եկ վ ո ր նե ր ը *, ջալալի ների ժամանակ երկրի արևելյան
գավառներից ծովեզրյա շրջանները գա ղթա ծ « դրսեցիներըս, որոնց շարքերում
քիչ չէին նույնիսկ իրանահայ խավերին մոտ կանգնած ներկա յա ցուցիչներ։
Հակոբ Ջուղա յեցոլն վարկավորում էին « արևելցիս կոչված իրանահայ խոջա­
ները, ջահուկցի Միրզա և Խոսրով սեղանավորների գլխ ա վորությա մբ։ Եթե
Եղիազարը ազդեցիկ հակառակորդներ ուներ Արևմտյան Հա յա ստ ա նում, Հ ա ֊
կոբը կատաղի թշնա միներ ուներ Արևելյան Հա յա ստա նում. Եղիազարի դեմ
էին Կ. Պոլսի նախկին պատրիարք Մարտիրոս Կաֆայեցին և հայ գրական գոր­
ծիչ ու պատմագիր1 Երեմիա Ք յոմ ոլր ճյա նը ։ Հակոբին դիմադիր էր կանգնած
էջմիածնի վան ական խ մ բա կը, «Կարկուտս կոչված Օնոփրիոս ճարտասան
վարդապետի ղեկա վա րությա մբ։
Կ. Պոլսի «բնիկների]!) և «եկվորներիս, «ներսեցիների» և «դրսեցիներիս,
«հոռոմցիներիս և « ա րևելցիների.» հակամարտը նոր չէր։ Մայրաքաղաքի բնիկ,
«ներսեցիս կամ «հոռոմցիս կոչվածները տեղի մեծահարուստ չելեբիների ու
խոջաների գլխ ա վորությա մբ ա զգա յին գործերի մեջ չէին կամենում իրենց
իրավահավասար ճանաչել գավառներից գաղթած «դրսեցիս, «եկվորս կամ

Iм Տ ե ՛ս Աշ. Հովհաննիսյան, Դ րվա գներ, I I , էշ 171 Ս հ տ ն .։

109 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 144 և հ ա ն .։
 Հայ <!нЧт [ ր ւ/ի պ ասոէու թյա հ

«ա րևելցի» կոչված ժողովրգաշերտհրին։ Աոաքել Դավրիժեցին տակավին

5 О-ական թվականներին Էր նշմարում մայրաքաղաքի հայ չե լերին երի գլխա­
վորած «բնիկ բնական տեղացի ժողովրդականաց և նրանց կողմից բարձրա­
միտ բարձրահոն պանծանօք» հարստահարված « չմա րդիя ե «գռեհիկ» հա­
մարված «եկամուտ ժողովրդոց» համառ պ այքարը110։' Փիլիպպոս կաթողիկոսի
քանքերբ1 հաշտեցնելու հակամարտ կողմերին՝ աւգարդյոլն էին անցել։
Հա կոբ — Եղիաղարյան քսա նա մյա պայքարն ընդունեց լա յն ծավալ և
ունեցավ չարաղետ հետևանքներ։ Կ. Պոլս ի մեծահարուստ «բնիկն երր» կաշա­
ռում էին թուրք արքունիքի պաշտոնյաներին և ֆերման ստանում իրենց կող­
մից առաջ քաշվող եկեղեցական խմբա կցությունների օղտին։ Այդ միջոցով
քա նիցս «վերա կա նգնվեցին» էջմիածնի իրավունքները և նույնքան աէւղամ
« վերահաստատվեցին» նաև Եղիաղ։ որի հավակնությունները։
Հա յ եկեղեցական պետերի վեճերը չարաշահության աղբյուր էին դառնում
թուրք և պարսիկ պաշտոնատերերի համար և ի վերջո տագնապալից գրություն
ստեղծում հայ եկեղեցու իսկ ծոցում։ էջմիածնի պարտքերը առաջացել էին ոչ
թե նրանից, որ Հա կոբ կաթողիկոսի ժամանակ կրճատվել էին վանքի եկա­
մուտները, ա յլ որ վանքի եկամուտների մ ե ծ աճի հետ, ա յդ թվում նաև ի հա­
շիվ աճող նվիրա տ վությա ն, ուռճացել էին նաև. նրա ծախսերը։ 9ավական է
հիշատակել, որ Հա կոբ Ջուղա յեցին իր կաթողիկոսության ժամանակ կանխիկ
դրամով բա զմա թիվ մուլքեր էր գնել, ընդարձակելով վանքի կա լվա ծները'1'։ ■
Պարտքերը ծածկելու համար կաթողիկոսը պարտատերերի մոտ գրավ է գնում
վանքի՛ կալվածները, որի հետևանքով մուլքերի մի մ ասր յուրա ցվում է պար­
տատերերի կողմից։ Կալվածային այս ոչ շահավետ գործարքների հետևանքով
ռրվում էր վանքի տնտեսական տագնապը։
Հա կոբ կաթողիկոսի հույսերը' ժողովարարությամբ ծածկելու ւղարտքերը,
ի ղեր/լ ելան. Երևանի խանի օգնությա մբ ս/արտատերերը ի վերջո կալանքի
տակ գբին կաթողիկոսին, իսկ էջմիածնի վանական բանսարկուները դահրնկեց
հայտարարեցին նրան։ Շահի արքունիքին ասրսվին ելով, կաթողիկոռը վերա ­
կանգնեց իր իրավունքները, բ ս ՚յ ց ղրանով չէին վերանում ոչ նրա պարտքերը
և ոչ էլ եկեղեցու պ առակտվա ծոլթյունը, որից ելնելու միակ ելքը Հաէլոբը,
ի վերջո, Հայաստա նի քաղաքական ազատագրման մեջ որոնեց։ Рա յց սա
հենց մի հեռանկար էր, որն ամեն անդամ պապական պրոպագանդայի գա վե­
րին էր շղթա յում հայ եկեղեցու «ա զա տ ա բա ղձ» պետերին։
1678 թ. Վիեննա յում լույս ընծա յա ծ իր « С е М Տ ս է Ա Ո »_ գրքում Հռոմի
ուրբանյան դպրոցում ուսած հայա զգի Պետրոս Պետիկը, որը երկար տարիներ
ապրել էր Նախիջևանի հայ կաթոլիկ հա մա յնքում և ի վերջո դեգերել Սպահա­
նում ու կապեր հաստատել իրանահայ վերնախավերի հետ, մռա յլ երանգներով
է ներկա յա ցնում Հա յաստանի վիճակը։ Այդ երկիրը, գրում է նա, ոչ միա յն
օտարների լծատանջության է ենթակա, ա յլև յուրա յինների կեղեքումներին։
Դժբախտության աղբյուրը նրանց լուսավորչական «հերձվա ծն» է և նրանց
մա սնա տ վա ծոլթյոլնը կաթողիկոսական հակամարտ իշխանությունների ներ­
քո։ Մեծ գովեստով է խոսում Պետիկը Հա կոբ կաթողիկոսի մասին, որին բնու­
թա գրելով նշում է, որ չնա յա ծ զառա մ իր տարիքին, նա լի է հավատո վ, թե

110 Տ ե ՛ս Ա ո. Դ ա վ ւփ ժ հ ց ի , էշ 3341
Ш Տ ե ՛ս «Տ էա մ բ ռ », էշ 1 1 2 և հ տ ն ., տ ե ՛ս ն ա և «Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի պ ա ր ս կ ե ր ե ն վա վերա գրե­
րը V , I I , « Կ ա լվ ա ծ ա գ ր ե ր » , պ րա կ Ա , կ ա զ մ ե ց Հ,, Դ , Փ ա վ ւա զ յա ն , Ե րևա ն, 1 9 6 8 , էշ 3 8 ։
 Հայաոտանը X IV —X V III դարերում 127

իրեն վիճակված կ քրիստոնեական խա լի զորա վիգությա մբ հաղթահարել կի-

սա/ուսնի տիրապետությունը։ Այս հավատի աղբյուրը կաթողիկոսը համարում
կր հայերի թվաքանակն ու քաջարիությունը։ Սակայն դրա հետ մեկտեղ Հակո-
րր ա սլավին ում կր նաև 0՜հռոմեական բա զկի զորությա նր»։
Պետիկի գրքում քաղվա ծքներ են բերվա ծ գերմանական Լեոպոլգ I կ ա յս ֊
րին ձակոըի ուղղած դիմումից, ուր նա հավաստում էր, թե իրենց ազաւոա-
գըրման հրւյսը հա յերր կապում են Հա բսբուրգյա ն տան և Հռոմի պապի հետ։
Այդ ա կնկալությա մբ Հա կոբ կաթողիկոսը ևս Кիր նախորդների պես}) պարտա­
վորվում էր միավորել հա յ եկեղեցին հռոմեականի հետ։ Սակայն դրսից մ ե կ ֊
նրվա ծ բազուկն այս անգամ ևս պիտի ստանձներ սոսկ ազատասերներին հա­
մա խ մբող ու ղեկավարող դեր։ Պետիկի ասելով «հաՀ իշխաններն ու պաշտո­
նատերերը)) հույս ունեին բարեփոխել Հայաստանի վիճակըճ գաղտնի համա­
ձա յնություն կնքելով իրենց քրիստոնյա հարևաննելւիճ վրացիների հետ։ Հա յ
հ վրաց իշխաններր կարիք ունեին միա յն մեկին, որի հովանավորությամբ և
օղն ութ յա մր կարող լինեին միանալ ու փշրել իրենց ստրկության շղթաները։
Նրանք ապրում են ա յն հավատով, թե հեռու չէ այն օրը, երբ «խ ա չի զորու­
թյունը նահանջի կհարկադրի մահիկին})112։
ՀաբսբուրգԱերի վրա դրված ա յս հույսերը համապատասխանում էին քա ­
ղաքական ուժի ա յն վերադասավորմանը, որ կատարվել էր Եվրոպայում Կան-г
դիա յի պատերազմում Վենետիկի կրած պարտությունից հետո։ Պարտված Վե­
նետիկի և նրա դաշնակցին Ֆրանսիայի փոխարեն հա կաթ ուրքական պայքարի
ղեկը 1670-ա կա ն թվականներին ա նցել էր Հաբսբուրգների դլխավո բութ յա մ ր
ստեղծված ղինա կցությա նը, որին մա սնա կցում էին Ավստրիան, Լեհաստանը,
Վենետիկը և փոքր ինչ հետո նաև Ռուսաստանը։
Նույն այս ժամանակ ուշագրավ իրադարձություններ էին տեղի ունեք։ում
Արևելյան Հա յա ստ ա նում և Վրաստանում։ Երևանի■ խանի դեմ գլուխ էին
բարձրացրել նրա մա հմեղական «նոքա րներն» ու հասարակ ժողովուրդը' « ղ ա ֊
րա փա չաները», սկսվել էր Քարթլիի Գիորգի X I թագավորի ձեռնարկած
սսւրււոամբու թ յուն ը , իսկ Իմ երեթ իա յո ւմ սրա եղբա յրըճ Արչիլ թագավորր ոտքի
կր ելել Թուրքիայի տիրակալության դեմ ։ Պետք է ենթա դրել, որ Վրաստանում
խմորվող այս շարժումն էր հենց, որ Հակոբ կաթողիկոսին առիթ էր տվել
մտմտալու քրիստոնյա Եվրոպայի ձեռնա տ վությա մբ ու ղեկավարությամբ
հ ա յ ֊ վրաց ա կան համատեղ ապստամբություն կազմակերպելու հեռանկարի
շուրջր։ Նկատենք, որ Իրանի և Թուրքիայի դեմ գործող վրաց իշխանները ևս
ա յս նույն պահին հովանավորում էին եվրո պական միսիոներներին և նրանց
միջոցով օժանդակություն ակնկալում պապական Հռոմից ու կաթոլիկ պետու­
թյունն երից113։
Քաղաքական ստ եղծվա ծ իրադրության պա յմա ններում հա յ իրականու­
թ յա ն մեջ առաջացած ազատագրական ձգտումները հասկանալի է, որ կողմ-
նորոշվում էին եվրոպական պետություններից հա յ ժողովրդի ունեցած ակըն-
կա լութ յուննե րի օգտ ին։ Մանավանդ հաշվի պիտի ա ռնել, որ այս նույն պահին
բուն Հա յա ստ ա նում բուռն գործունեություն էին ծավալել կաթոլիկ պրոպա-
զանդիսները, որոնք, ինչպես տեսանք Պետիկի գրքիցւ թա փա նցել էին նույն-

И З Р . В в (1 1 к 9 ն շ վ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , 341 և Հ տ ն . , 3 3 2 ե Հ ւո % ,։
Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ ր վ ա ղ ն ե ր , I I Լ էշ 2 1 2 ե հ ա ն ,։
128 Հա յ ժողովրդի պատմություն

իսկ էջմիածնի կաթողիկոսարանը և հավանորեն կա Աքեր հաստատել նաև վրաց

իշխանավորների հետ։
Շուրջ քսան տարի հետո կատարված ազատագրական ձեռնարկումներին
վերաբերող փաստաթղթերում կա վկա չութ յուն այն մա սին, որ 1677 թ. Հակոբ
Ջուղա յե ց ու գլխ ա վորությա մբ էջմիածնում հրավիրվել է գաղտնի ժողով, որին
մասնակցում էին հոգևորականության, քաղքենի մեծա մեծների և Սյունյաց ու
Արցախի հա յ մելիքների ներկա յա ցուցիչները։ Գաղտնի ժողովր որոշում է
պատվիրակություն ուղարկել Հռոմ և հնազանդություն հա յտ նելով, զինվա ծ օդ-
նությռւն ստանալ ազատագրական գործը գլուխ բերելու համար։
Նույն ա յդ նպատակով Գանձասարի կաթողիկոսի հետ գործակցության
մեջ մտ նելով, Հակոբ Ջուղա յեցին 1677 թ * Երևանի խանի հետապնդումներից
խուսափելով գնում է Վրաստան ու բա նա կցություններ վարում վրաց շարժման
ղեկավարների և վրաց կաթողիկոսի հետ։
1678 թ , վերջերին հասնելով Կ, Պոլիս' պապական աթոռի հետ սկսվելիք
բա նա կցությունները նախապատրաստելու համար, Հակոբ կաթողիկոսը Հռոմ
/ ուղարկում Առաքել Բոպիկ վարդապետին և միաժամանակ իրեն հուզող
խնդիրների շուրջը թղթա կցում Լեհաստանի Յան Սոբեսկի թագավորի հետ։
Վերջին ս օգնություն էր խոստանում հայերի անկախությունը վերականգնելու
բա ղձա նքին։ Սակայն կաթողիկոսի վերահաս մահը ( 1 6 8 0 ) խոչընդոտ է հան­
դիսանում ինչպես հա յ ֊ արևմ տա եվրոպական բա նա կցությունների սկզբնա վոր­
մանը, այնպես էլ հ ա յ֊լ ե հ ա կ ա ն բա նա կցությունների շարունակությանը։ Հ ե ­
տա գա յում, դիմելով էջմիածնի նահապետ կաթողիկոսին (1 6 9 1 — 1 7 0 5 ), Սո-
բեսկին խնդրում էր ցո ւյց տալ այն ուղին, որով կարող էր ընդհանուր ջանքե­
րով հնարավոր դառնալ հայերի անկախ իշխանության վերականգնումը և
առաջ քաշել ա յն թեկնածուի անունը, որ կարող էր հարմար լինել հայկական
գահին։ Լեհական աղբյուրների տվյա լները հիմք են տալիս դիտելու, որ եկե­
ղեցիների վերամիավորումից զատ, ներկա դեպքում Սոբեսկին կամենում էր
վարձահատույց լինել լեհա հա յ գաղութին, որի քաջարի մարտիկները մասնակ­
ցե լ էին նրա առաջնորդությամբ 1683 թ. Վեննայի պատերի տակ թուրքական
բանակին հասցրած ջախջախիչ հարվածին|14<
Փոքր ինչ հետո, 1685 թ • լեհահայերին տված մի արտոնագրում նա երախ­
տա գիտ ությա մբ նշում էր «հ ա յ ազգին պատկանող մարդկանց կտրիճությունն
ու քա ջա գործությունը, որը նրանք ցույց են տվել այնքան դարեր տևող մեր
համա կեցության ընթա ցքում Կամենիցի, Յա զլովիցի և Լվովի, ինչպես և մյուս
սահմանային բերդերի պաշտպանության գործումյ),15<

8 . Ի Ս Ր Ա Յ Ե Լ Օ ՐԻՆ Ե վ Ն Ր Ա Ջ Ա Ն Ք Ե Ր Ը Ա Ր Ե վ Մ Տ Յ Ա Ն
Ե Վ Ր Ո Պ Ա ՅԻ ԵՐԿՐՆԵՐՈԻՄ
Հակոբ Ջ ուղա յեցոլ մահից շուրջ երկու տասնամյակ հետո Արևմտյան
Եվրոպայոլմ բուռն գործունեությա մբ հանդես է գալիս իրեն իշխանական ծա ­
գում վերագրող մի հայ գործիչ Իսրայել Օրի անունով, որին վիճակված էր
շրջադարձային դեր խաղալ հա յ ազատագրական պ այքարում։
Մեզ հասած թղթերի մեջ Օրին ներկայա նում է որպես Հակոբ կաթողիկոսի

114 БаЛок Вагасг, ГСув с1г1е1ош огт1апзк1с11, Тагпоро1, 1869, էչ в8,

115 (է Կ ա մ ե ն ե ց ֊Պ ո դ ո լս կ քա ղա քի Հ ա յկ ա կ ա ն դա տ ա ր ա նի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը » , ա շխ ,
Վ. Ռ, Գ րիգոր յա ն ի , Ե րև ա ն , 1963, էշ 36։
 Հայաստանը XIV — X V III դարերում 1 2 (1

,,ւխավորո,թյաէմր Արևմուտք Հղվա ծ պ ա տ վիրա կ",թ յա ն անդամներից մեկի'

"իսիա նցի Մելիք Իսրայելի որդին, որն ուղեկցել էր իր Հորր, Ըստ ա յդ վա վե­
րագրերի, տակավին 18 — 19 տարեկան պատանի Օրին, կաթողիկոսի մաՀից
Հետո անցնում է Արևմուտք, շուրջ երեք տարի դեղերում է Վենետիկում, տպա
ԴՐ"՛դվում ֆրանսիական բանակի մատակարարման գործով, որոշ ժամանակ
իբրև կամավոր ծա ռա յում ֆրանսիական գումարտակում և գերի ընկնում Ն ա մ ֊
յուրում, երբ ա յդ քաղաքը անձնատուր եղավ անգլիացիներին ( 1 6 9 5 ) ։ Գերոլ-
թ յունից աղատված Օրին անցնում է Հռենոսյա ն Պֆալց և Հովհան ՎիլՀելմ
կուրֆյուրստի մոտ Ւյուսևլդորֆ քաղաքում չորս տարի վարում է մատակա­
րարման կոմիսարի պաշտոն։
Հռենոսյա ն Պֆալցն ա յդ ժամանակ մասնակցում էր այն պատերազմին,
որն Ավստրիայի գլխ ա վորությա մբ մղում էին Թուրքիայի դեմ Կենտրոնս,-
կան Եվրոպայի պետությունները և Ռուսաստանը։ Կուրֆյուրստը և նրա դաշ­
նակիցները շահագրգռվա ծ էին սիրաշահելու Մերձավոր Արևելքի քրիստոնյա
ա յն ժողովոլլ,գներին, որոնցից օժանդակություն կարող էին ստանալ ա յդ
պ ատերազմում։ Օգտվելով հա նգա մա նքից, կուրֆյուրստի Հետ ունեցա ծ իր
հանդիպումների ժամանակ, Օրին նրան ներշնչում է ա յն միտքը, որ իրենց
ազատագրության Համար Իրանի և Թուրքիայի դեմ պայքարող Հայաստանն ու
Վրաստան ը բնական պատվար ու դաշնակից են Թուրքիայի դեմ պատերազմող
եվրոպական պետություններին և. ռազմական ոչ մ եծ օժա նդա կոլթյա մբ դժվար
չի լինի կորզել Հա յա ստ ա նը' իր օրՀասն ապրող Իրանի ճանկերից և կուրֆյուր­
ստին բա զմ եցնել Հայկա կա ն գա Հին։ Սրա Հետ մեկտեղ մոլեռա նդ կաթոլիկ
կուրֆյուրստին և նրա արքունիքում վխտացող ճիզվիտ կրոնավորնԼրին Օրին
կարողացավ Հա վա տ ա ցնել, թե իր ազատությունը երազող Հա յ ժողովուրդը
պատրաստ է նետվելու կաթոլիկ եկեղեցու գիրկը։
Ստուգման և ճշտման կարիք ունեցող որոշ տվյա լների Հա մա ձա յն, 1699 թ.
գարնանը Օրին պետք է ժա մանա ծ լինի Հա յրենիք' Սյունյա ց աշխարՀը, իր
Հետ բերելով Պֆալցի կուրֆյուրստի նամա կները' ուղղված վրաց Գիորգի X I
թա գա վորին, էջմիա ծնի և Գանձասարի կաթողիկոսներին, Վրաց իշխաններին
և հա յ մելիքներին։ նրա ա ռա քելությա ն նպատակն էր' հա յտ նել վերջիններիս,
որ Հովհան ՎիլՀելմը տրամադիր է իր ձեռքը վերցնել Հա յ ժողովրդի ազատա-
գըրման գործը։ Ընդսմին ուշագրավ է, որ վրաց թագավորին ուղղված նա մա ­
կում վերջինս անվա նվա ծ է Մեծ Հա յա ստանի «բոլոր Հա յ քրիստոնյաների
առաջին տեր, իշխան ու առաջնորդ յ> («ОтП Ш ГП сЬг 1Տէ1 а ՈւէՅ 11Տ . А г-
т е п а е р с й е г й а и и п Р п т о , Р п п а р 1 а с Ծ է Ա Ո .» ) , որին կուրֆյուրստը խնդրում
է հավայյտել Օրիի միջոցով իրեն հասած տեղեկությունները' Հայաստանի կա­
ցությա ն ու հայերի տրամադրությունների մասին և հաղորդել լրա ցուցիչ
տ վյա լներ, որպեսզի ինքը կարողանա իր հետ խնամիական և քաղաքական
մերձա վորությա մբ կապված եվրոպական ււմենա զոր միապետելւի ու իշխա ն­
ների գործա կցությա մբ անել հնարավորը' նրանց (հա յերի ու վրա ցիների)
«բա րի գործինյ) ընդառա ջելու հա մա ր։
Վրաց թագավորին հա սցեա գրվա ծ նամակից ակներև է, որ Օրին Հա յա ս­
տանը կուրֆյուրստին ներկա յա ցրել էր որպես „ Վրաստանի հետ սերտորեն
կապված մի երկիր, իսկ հայերի ու վրացիների ազատագրական նպատակա­
մղումը համարել վրաց իշխան Գիորգիի ընդհանուր ղեկա վա րությա մբ ծա ­
վալվող շարժում•
1 .4 0 Հայ /Iալու/րէ/ի պատմության

Այն հանգամանքը, ։։ր կա ր ֆ յո ։ րս ո։ ի նաւքակներ ր հասցեագրվում Լին

Վրաց շարժման ղեկավարին, էջմիածնի ե Ղ '"փ ա նի "ռ կաթողիկոսներին ու հայ
մելիքներին, ցույց է տալիս, որ հայրենի աշխարհից վաղուց ի վեր կտրված
Օրիի միտքը շարունակել էր ղամված մնալ նրա ղիտակցոլթյան մեջ հածող
խնդիրներին ու պատկերացումներին։ Իրեն հայտնի վրաց և հայ գործիների
մեջ հետագայում կատարված փոփոխություններին կամ նրանց տեղը ասպա­
րեզ իջած նորերի տրամադրություններին Օրին անտեղյակ էր մնա ցել։ Մինչ­
դեռ անցել էին ավելի քան քսան տարիներ, որոնց ընթա ցքում նկատելի փո-
վ։ ոքսությունն եր էին կատարվել երկրռւմ, զգալապես ազդելով նաև ժամանակի
հայ կյանքի և հա յ ազատագրական տրամադրությունների վրա։
Խան երի ու նրանց պաշտոնյաների չարաշահումները լա յն ծավալ էին
ստացել երկրռւմ։ Դրամով էին գնվում ու վաճառվում պետական պաշտոննե­
րը։ Չարաշահման աղբյուր էին դարձել անգամ ռոճիկներ ստանալու համար
ծառայողներին տրվող « բա րա թներնո ու «հա վա լեները»։ Ձեռք բերելով դրանք,
վաշխառուները կրկնապատիկ և եռապատիկ չափերով էին գանձում ա յդ գու­
մարները գյուղա ցիներից։ Վերջիններիս բողոքները շուռ էին գալիս իրենց իսկ
դեմ՝ առիթ դառնալով նորանոր կեղեքումների''1։ Քրիստոնյաներից գանձվող
գլխահարկը կրկնապատկվել էր։ 1689 թ . Նորագավթոլմ գրված մի հիշատա­
կարանում գրիչլ՛ գանգատվում է փողի և ամեն ինչի սղությունից։
Դարավերջին Զաքարիա Սարկավագը տրտնջում էր, թե «նեղիմք և տառա-
պիմք ազգի ազգի կեղեքմամբ և պէս պէս ա ւա րմ ա մբ»"*։ Գյուղի քյա դխ ու­
դաները պետական հարկերը իրացնում էին' բացառապես բա րդելով չունևոր­
ների պարանոցին, «զի չար սովորութիւն ունէին, որ զբեռս իւրեանց ի վերայ
աղքատաց շր ջէի ն »"*։
Հա յ գյուղը նեղվում էր ոչ միա յն խանական, ա յլև եկեղեցական վարչու­
թ յա ն չարաշահումներից։ Օրիի թղթերից տեղեկանում ենք, որ Սյոլնյա ց մ ե ­
լիքները 2 0 0 0 քսակ արծաթ էին վճարել Հակոբ կաթողիկոսի և նույնչավւ'
Եղի ազա րի պարտքերի դիմա ց։ Եկեղեցու բարձր վարչությունը դարձել էր խ ո­
ջաների ու դովլաթավորների կռվախնձոր և կրոնավորների պաշտոնավաճա-
ոության մի բնա գա վա ռ, ուր ազգի եկեղեցական գործերն իսկ առաջ էին տա­
նում փաշաների ու խաների շահադետ միջա մտ ությա մբ և նրանց ահարկու
եղանակով։ ժամանակակից պատմագիրը Նահապետ կաթողիկոսի մասին
գրում էր, թե նա հրապարակով կախում ու գանակոծում էր եկեղեցականնե­
րին, տուգանում, խուզում մա զ ու մորուք և շղթայակապ բանտ նետելով մահ­
վան գուռը հասցնում'20։ Փաշայական վարքագիծ գործադրող այս եկեղեցակա­
նը ակնհայտորեն ընղհանուր քիչ բան ուներ Ջ ուղա յեցոլ մշակութային ազա­
տագրական ուղեգծի հետ ։ Ուստի, էջմիածին հասնելով, Օրին նույնիսկ չներ-

116 ՀքԼափւսն}) կ ա մ ը ս տ պ ա ր ս կ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի « Ղ ա փ ա ն ա թ » ա ն ո ւն ը X V I I դ ա ր ո ւմ ժ ա ­
մա նա կա կից %ա փ ա ն ի շր ջա ն ի ց ա վ ե լի ը ն դ ա ր ձ ա կ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ո ւն ե ր , դրա մ ե շ մ տ ն ո ւմ էր
Զ ա ն գ ե զ ո ւր ը և որոշ գ ա վ ա ռ ն ե ր Ղ ա ր ա ր ա ղ ի լե ռ ն ա յի ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ի ց г Ը ս տ ա յդ մ Ղ ^ վ ւա ն ի կա թս-
դիկոս էին ա ն վ ա ն ո ւմ • Գ ա նձա ս ա ր ի կա թողիկոսին։
117 Տ ե ՛ս Զ ա ք ա ր ի ա Ա գ ո ւլե ց ի , Օ ր ա գ ր ո ւթ յո ւն , Ե րև ա ն , 1 9 3 8 , էշ 4 3 , 126, 153։
118 Զ ա ք ա ր ի ա Ս ա րկա վա գ, II, էշ 142 և հտ ն.։
ИЗ Ա բ ր ա հ ա մ Կ ր ն տ ա ց ի , Պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ ի ւն ա ն ց ի ց ն ի ւր ո ց և Ն ա տ ր -Շ պ հ ի ն պ ա ր ս ի ց , է ջ մ ի ա ­
ծին, 1870, էշ 2 6 г Ա յս ո ւհ ե տ և 1 Ա բ ր ա հ ա մ Կ րետ ա ցի;
1Տ0 Տ ե ՛ս Զ ա քա րիա Ս ա րկա վա գ, II, էշ 136։
 Հա , ասա ահ ր XIV — X V III ղարհրոսէ ^ ,7 1

կա յա ցա վ նրան ու նրա ձեորր չՀ ան ձնեց կուրֆյուրս աի նամ ակր: Պիտ ի կ ա ր ֊

ծել, որ Օրին Հանղիսլում չունեցա վ նաև Գանձասարի կաթողիկոսի Հետ, որին
նա չէ/է ճանաչում է և որի անունն ի ս կ ճիշտ չի նշված նյւա թղթերում։
Պաշտոն ավարառության ախտը թա փա նցել Էր նաև հայաբնակ վայրերի
վարչական մեքենա յի ներսը։ Վաղուց չքա ցել Էր հայ գյուղապետերի ժա­
ռանգական իշխ ա նությունը։ Ա յսպ ես, Նախիջևանի խանի կամ նրան ենթակա
սուլթանների, հաքիմների ու աղաների միջա մտ ությա մբ Ղափանում ժառան­
գական մելիքները սկսում Էին տեղ տալ օտարազգի պաշտոնյաներին կամ
իրանական իշխանավորների նկա տմամբ իրենց ստրկահաճ կամ կրոնագրուժ
ա խոյա ններին։ Էեռնահայաստանի հա յ մելիքները ծանր հարվածներ էին ս տ ա ֊
ցել իրանական ռազմական իշխանությոմւների և հատկապես Հաջի Ալիխան
զորագլխի ղեկա վա րությա մբ ձեռնարկված ռա զմա րշա վներից։ Հայաստանի
լեռնա յին շրջաններում և առանձնապես Սյունիքում դաժան բնույթ ստացած
ա յդ արշավանքները իրա գործվում էին 8 0 — 90-ա կա ն թվականներին Գիորգիճ1
և Արչիլ թագավորների ա պ ստամբությա ն հայկական արձագանքները խ լա ցնե­
լու կա մ կանխելու նպատակով։ Այս կա պ ա կցությա մբ շատ ուշագրավ է, որ
1692 թ. իր հիշատակարանում, հա յերի նկա տմամբ իրանական սարդարների
կողմից ձեռնարկված ճնշումները նկարագրելուց հետո, Մովսես երեցը կանդ
է առնում ա զգա մերժ ու կրոնադրուժ մի շարք սյոլնեցի դավաճանների վրա,
որոնք կառավարական զորքերին միա ցա ծ ոտքի տակ էին տալիս այս կողմերի
հայա հոծ վա յրերը' ա հա բեկելով, ա վերելով, կողոպտելով ապստամբական
շարժման հետ կապ ունեցողներին կա մ կա սկա ծելիներին'*'։ Հա յ մելիքների
անունից Պֆալցի կուրֆյուրստին հղա ծ նամակում ասված է, որ ա յդ հ ե ա ա ֊
ո/նդոլմն երի ժաման ակ մահապատժի է ենթարկվել նաև Օրիի հա յրըւ յյւ'
Հալածանքների քաղաքականությունը իրանական իշխանության դեմ
էր տրամադրում Ս յունյա ց երկրի և Արցախի հա յ մելիքներին։ Վաղեմի հայ
ֆեոդալական իշխանությա ն այս հետևորդներն էին ահա, որ X V II դարի վեր­
ջերից սկսած ոչ միա յն հետզհետե ներգրա վվում, ա յլև գլխավորում են լեոնա-
հա յ զա նգվա ծների ազատագրական ճիգերը։
Օրիի զեկուցագրում ասված է, որ 1699 թ . ապրիլին Անգեղակոթ ավանում
նա հանդիպում է ունեցել տեղի և շրջակա գավառների տասը մելիքների հետ։
Ժամանակակից աղբյուրները վկա յում են, որ հա յ ազատագրական շարժման
մեջ ա յս ժամանակ դեռ հարատևում էին հեռու ա նցյա լից եկող այն պատկերա­
ցումները, որոնք Հա յա ստ ա նի ազատագրական հույսերը կապում էին Հռոմի
պապի միջամտության և «ֆ րա նկ» թա գավորից ստանալիք օգնության հետ։
Ա յսպ ես, շվեդա ցի արևելագետ Հ . Բրենները, որը նույն ա յդ ժամանակ ճա մ­
փորդում էր Հա յա ստ ա նում, գրում է, որ ապավինելով հին ա յդ մտ ա յնությա նը,
հայերը հավատում էին, թե « պիտի հառնի եվրոպական մի թագավոր՛, վերա ­
կանգնելու նրանց հին թա գա վորությունը, ազատի հայերին իրենց տառա­
պանքից և վերադարձնի նրանց իրենց վաղեմի բնա կա վա յրը։ Եվրոպական ա յդ
թա գա վորին, — ասում է Բրենները, — հայերը սպասում են հիմա ա յնպ ես, ինչ­
պես հրեաները՝ Մ եսիայինյ) 123/

121 Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դրվա գներ, I I , էշ 3081

121 Տ ե ՛սЭзов, Сношение..., վ ա վ . տ,
123 Вгеппегт Непгиив, Ериотар соттет^аП оги т Моуь1в АгтеШ, БиЖЬо^Нае,
] 723, զ ев,
132 Հայ ժողովրդի պատմություն

Վերադառնալով Գերմանիա, կուրֆյուրստին ներկա յա ցվա ծ ղեկուցաղրում

հրին գրում է, որ Անղեզակոթում հավաքված մե/իքները գրական վերա բեր­
մունք են ցուցա բերել հերթական Մ եսիա յի' Պֆտլցի կուրֆյուրստի' իրենց օգ­
նության գալու պա տրաս տ ակամութ յա ն ր , և նրա հետ րանակցութ յոլններր շա­
րունակելու համար լիազորել են իրեն' Օրիին և II՛ին աս վարդապետ Տիգրան-
յա նին, հա յ գրագետ մի եկեղեցականի, որը ոչ միա յն պիտի դյուրացներ Օրիի
հետագա գործունեությունը, ա յլև անձնապես կուրֆյուրստի առաջ հ ա ֊
վաստեր նրա նկատմամբ հա յ մեծա մեծների ունեցած վստահությունը։ Մելիք­
ների լիազորագիրը, որի լատինագիր թարգմանությունն է միա յն հասել մեղ,
հանձնարարում էր Օրիին որպես Պռոշյան հա յ հին իշխանական տոհմի և
ք՛րիստոնեության համար նահատակված հա յ մելիքների ծնունդ և որպես ար-
ժանավորա գույն մեկը, որին նրանք իրենց ազատության համար սկսվելիք
րանակցությունների գլուխ են նշանակում։ Բացի ա յդ, մելիքներն ա յդ երկուսի
ձեռքը տվին իրենց կնիքները կրող չգրվա ծ թղթեր (քա րթ բլա նշներ)՝ ըստ
հարկի իրենց անունից դիմումներ ներկա յա ցնելու համար։
Ղ յուսելդորֆոլմ կուրֆյուրստին հանձնած զեկուցագրում Օրին միա ժա մա ­
նակ շարադրում է Արևելյան Հայաստանի ազատագրման նպատակով կուր­
ֆյուրստի նա խ ա ձեռնությա մբ առաջիկա 1700 թ . մա յիսին ձեռնարկվելիք
ռազմարշավի իր ծրագիրը։ Ռազմարշավը գլուխ պիտի գար կուրֆյուրստի'
Հայաստանի ապագա գահակալի, և նրա դաշնակիցների՝ գերմանական Լե՚ո-
պոլդ կա յսրի, Հռոմի պապի և կուրֆյուրստի աներոջ' սոսկա նա յի մ եծ դուքսի
հա մա գործա կցությա մբ։ Քանի որ եվրոպական զորքերը իրանական սահմա-
Նազլոլխ էին հասցվելու Լեհաստանի և Ռուսաստանի վրա յով' ապա անհրա­
ժեշտ էր նաև այս պետությունների հոժարակամությունը։ Օրին ենթադրում էր
նույնիսկ, թե ցարը պատրաստ կլինի նավեր տրամադրել Վոլգայի ու Կասպից
ծո։Ա։ վրա յով իրանական սահմանագլուխ արշավող եվրոպական զորքեր փո­
խադրելու համար։
Ւր ծրագրում Օրին հասկանալի պատճառով իջեցնում էր Իրանի դիմա-
դըրական կարողությունը և, ընդհակառակը, բարձրացնում ա յն օժանդակու­
թ յունը, որ արշավողներին հատկացնելու էին հայերն ու վրացիները։ ներկա ­
յա ցնելով կուրֆյուրստին Իրանի ռազմական վիճակը, Օրին նշում էր, որ Իրանը
հազիվ 5000 մարդ միա յն կարող է դուրս բերել եվրոպական ազատարարներին
գիմա դրելոլ համար, քանի որ կրելով վաչկատուն բն ո ւյթ , նրա զորքերը հա­
մա խ մբվա ծ չեն մի վա յրում, ա յլ իրենց հոտերով ու ողջ տ նտեսությա մբ տե­
ղադրված են լեռներում։ Զուրկ եվրոպական զորքերից, զենքերից ու կանոնա­
վոր ռա զմա վա րությունից, նրանք անկարող պիտի լինեն դիմադրություն
ց ո ւյց տալ եվրոպական ազատարարներին։ Գրեթե 2 — 3 հարյուր հազարի էր
հասցնում Օրին ռազմունակ հայերի թիվը, թ եև փաստորեն միա յն 5000 մար­
տիկներով էր նրանց մա սնակցությունը խոստանում Երևանի առման համար
մղվելիք մարտերին։ Ըստ երևույթին նրան հենց այդքան էլ խոստացել էին
մելիքները, իրենց գլխավոր հույսը դնելով եվրոպական զորքերի, նրանց տեխ­
նիկա յի ու ռազմավարական արվեստի վրա ։ Օրին չէր թա քցնում հնարավոր
այն վտա նգը, որ կարող էր առաջ բերել Թուրքիայի թշնամական միջամտու­
թ յունը։ Սակայն միաժամանակ հավատացնում էր, թե ա յդ դեպքում գերմա ­
նական զորքերից զատ հայերին ու վրացիներին օգնության կհասնեն հակա-
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 1 3 3

թուրքական կոա լիցիա յին մասնակցող եվրոպական մյուս պետությունները'

Լեհաստանն ու Ռուսաստանը։
Ա յնուա մենա յնիվ, Օրիի պ ֆա լցյա ն ծրագիրը նրա հայացքները դրսևորող
կարևոր վավերագրերից մեկն է։ Այդտեղ արծարծվում էին ա զգա յին֊ք ս1ղա -
րական գաղափարներ, որոնք Աբգտր Թոխաթեցոլ 6 ամ ան ակ հայերի գիսէ ա կ ֊
ցութ յսէն մ եջ հազիվ միա յն սաղմնավորվում Էի ն։ Իր ծրագրում Օրին Իրանի
կաց ութ յա ն մասին հանդես Է բերում գովելի իրատեսություն, Սեֆյան ռեժիմի
նեիւվւսծոԼթ յա ն և գրեթե նրա մոտակա անկման անխուսափելիությունը նա *
խատևսելու լափէ Ծրագրում արվում են դիտողություններ և արձանագրվում
վւաոտերւ որոնք անդրադարձնում են X V II դարի վերջերին Արևելյան Հա յա ս-
1:1 ւսնւււմ ստեղծված իրադրությունըւ Ակներևաբար ծրագրի հեղինակը հաշվի
Լր աոել այն տեղեկա նքները, որ ստացել Էր համաերկրացիներից և իր ա ռ ա ֊
էարկռւթյուններով ընղա ռաշում Էր նրանց հայացքներին ու տրամ ադրոլթ յուն-
)-երին։ Ընդառաջելով հայ աղատագրական մտ ա յնությա ն արևմ տ ա եվրոպ ա ֊
կան կողմնո րոշմ ան ը , նա միաժամանակ փորձում Էր կամրջել հայ կղերի,
մելիքների և առևտրականների ներհակությունները, ակներևաբար ձգտելով
դյուրացնել նրանց մտադրությունների իրա գործումը։ Հա յ ժողովրդի ա ղա ա տ ֊
ղբրմա ն գործի համար նա նախատեսում Էր նաև հա յ գյուղացիներից հավա ­
քագրելիք մարտիկների և Հայաստա նի ապագա «թ ա գա վորոլթյա ն» կենտրոն
հրհանը գրավելու համար ա յդ քսոլաքի հայ արհեստավորության գործակցու­
թ յունը։ Արևելյան Հա յա ստանի աղա տա գրման գործում նա խոսք Է բա ցում
անգամ արևմտահայերի գործա կցությա ն մա սին։ Ծրագրում հանդիպող բ ա զ ­
մա թիվ չա փա զա նցումները, հեղինակի երևակա յությա ն ծնունդ լինելով, ։իս։ս-
տապես ծա ռա յում Էին Պֆալցի կուրֆյուրստին ու նրա դաշնակիցներին շահա­
գրգռելու և շլա ցնելու, նրանց ռազմական նախաձեռնումներն ու ներդրումներն
ապահովելու նպատակին։
Փաստապես Օրիի պ ֆա լցյա ն ծրագիրը կապված Էր կուրֆյուրստի ու նրա
դաշնակիցների միջա մտ ությա ն անիրական հեռանկարի հետ։ Ինքը' Օրին,
առաջինն Էր կամ առաջիններից մեկը, որ գիտակցեց ա յդ' տակավ]։ն 1700 թ .,
երբ գերմանական կայսր Լեռ պոլդ 1-ի արքունիքի հետ բա նա կցելու համար
ժա մա նեց Վիեննա։ Այստեղ նա հավաստիացավ, որ 1699 թ . Կարլովիցոլմ
թուրքերի հետ սեպարատ հաշտություն կնքելուց և սպանական ժառանգության
համար Արևմուտքում սկսվող պատերազմի մեջ մխրճվելու դեպքում Հա բըս-
բուրգյա ն Ավստրիան և նրա արևմտաեվրոպական դաշնակիցները, փաստորեն
ի վիճակի չպիտի լինեին զբա ղվելու Հա յա ստանի ազատագրման խնդրով։
Օրիի համար պ ա րզվեց, րր առկա պա յ մ ա ններում եվրոպական պ ետություննե­
րից միա յն Ռուսաստանը կարող Է իրական շահագրգռություն ունենալ հա յե­
րի խնդրում և գործնականապես զբա ղվել դրանով։
 Դ I. II Н » ե Г Ի II Ր Դ

2 Д 8 Ս^Ս.Տ11.4*ՐԱ.ԿՍ.4յ Շ1).14*11Ի1Ոլ Ի(»Ս/ՍՍ.ԿՍ/Ս 8Ի11Ս.Պե8111'1*8Ս.*ե

է;1!, ԹՈԻ1*Ք ԶՍ.ՎԹԻ2ՆԵՐՒ ԴԱՄ X V III Գ Ա Ո * ШМЦ>>ЪЪ ԿԱՍՈԻՍ՝

I . ՀԱ Յ -Ո -Ո Ի Ս Ա Կ Ա Ն Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն Կ Ա Պ Ե Ր Ը ԵՎ Հ Ա Յ Ա Զ Ա Տ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Շ Ա Ր Ժ Մ Ա Ն
(М П՛ ՍԱԿ Ա Ն Կ Ո Ո .Մ Ն Ո Ր Ո ՇՄ Ա Ն Ն Ա Խ Ա Պ Ա Տ Ր Ա Ս Տ Ո Ւ Մ Ը X V I I Դ Ա Ր Ի
Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ ԿԵՍ Ո ՒՄ

1699 թ . Կարլով/էց!ւ հաշտությունից հետո թ ո ւ ր ք ֊ արևմսւաեվ րուզակսւ}ւ

ղի վան ա գի ա ութ յա ն մեջ կատարված շրջադարձը հա յ ժողովրդի ւււււսական
կողմն որոշման շարժաււիթն Էր մ իա յն։ Այդ կողմնորոշման ւգատմական ա ր ֊
մատներր ։ղեաք Է որոնել X V —X V II դար Լրի ընթա ցքում Մոսկովյան պԼաւււ֊
թյա ն ծավալման ււլ հզււրացմւսն, Անդրկովկասի բնա գծերին ւքերձԼնալո։ և
X V II դարի վերջին քաաւրդում Թուրքիայի ու 1'րանի հանդեպ նրա վարած ա կ ֊
տիվ քաղաքականության մեջ։ Ակնբախ իրողություննԼր Էին ււրսւնք, որոնք
Ռուս աոսւ ան ի նկատմամբ ւղիւոի ուժ տային հայերի դրական ա կնկա լութ յուն֊
ներին։
Հ ա յ-ւււււսական կապերի ամրացման համար նշանակալից գեր կատարե­
ցին, մանավանդ, Սսքահանի հայ առևտրական ընկերության հետ 1667 և
1672 թ թ . Ռուսաստանի կնքած առևտրական պայմանագրերը։
1660 թ . Մււսկվա ժամանեց ա յդ ՛ընկերության ներկա յա ցուցիչը՝ Իրանի
վարչապետի գործակատար խոջա Զտքար Աահրատյանը։ ժա մա նելով Մոսկ-
վա , խոջա քաքարը իր հետ բերել Էր ցարի պատվերով Հնդկաստանում գնված
մեծագին ապրանքներ, ինչպես նաև հայ վարպետների ձեռքով պատրաստված
ադամանդակուռ այն գահը, որը Կրեմլի զինապալատի զարդերից մեկն Է
ներկա յո ւմ ս։ Խոջա ՀԼաքալւը խնդրում Էր ա յդ ապրանքներն ընդունել որպես
նվեր՝ ի նշան հայերի և ռուսների <гԻ Քրիստոս եղբա յրութեա ն» և ռուս միա-
ւղետերի կողմից քրիստոնյա ժողովոլրդներին ցուցա բերվող հովանավորու­
թ յա ն г
Փոքր-ինչ հետո, 1666 թ . իրանահայ վաճառականների մի մեծ խ մբի հետ
Մոսկվա ժամանեց Սպահանի հայ առևտրական ընկերության մի ա յլ ն ե ր կ ա ֊
յա ցո լցի չ Գրիգոր Լուսիկենցը (ռուսերեն' Լուսիկով) , որը միաժամանակ դյու­
րություններ ու արտոնություններ Էր խնդրում Ռուսաստանում իրանւսկսւն
ապրանքներ վաճառահանելու կամ Ռուսաստանի ւիյւայով դրանք Հոլանդիա,
Շվեդիա, Գերմանիա ու Լեհաստան վաճառելու նպատակով փոխադրելու հ ա ֊
 Խ չ ա ս տ ա ն է X IV — X V I I I դա րերում 135
մար։ Քանի որ Լուսիկենցր Մ ոսկվա յում հանդես կր գալիս միաժամանակ որ­
պես շահի ղեսձլանորդ, նա պարտավորոլթլուն է ստանձնում հրաժարվել
Ի'ուր րի ա յ ի ապրանքափոխադրման մա յրուզոլց' խոստանալով Վոլգայի վ ր ա ֊
չով կատարել Իրանական ապրանքների և աոաջին հերթին իրանական մե­
տաքսի արտահանությունը։ Ինքնին հասկանալի է, որ Լոլսիկենցի ա յդ լԱռա*
ջ ար կորթյունն արվում էր ի պատասխան ռուսների առաջադրած պահանջիI
Լուսիկենցի . հայտարարությունից
հետո 1667\թ> ցարական արքու-
նիքը պայմանագիր ստորագրելյ
Ասլահանի հայ առևտրական ըն­
կերության հետ, որով մի շարք
նպաստավոր պ ա յմա ններ ստ եղծ­
վեցին ռոլս-իրանական առևտրի
համար։ Պայմանագիրն իրա կա ­
նացնելու նպատակով ռուսները
նույնիսկ հատուկ նավատորմ կա­
ռուցեցին Վոլգայի վրա ՝։
Պայմանագրի իրագործումը
անմիջոողես լուրջ խոչընդոտների
հանղիպ եց։ Խոչընդոտներից մ ե ­
կը ռուս-իրանական առևտրի
վոլղյա ն ճանապարհը լի ա կող
Ստեւիան 4՝ աղ ին ի աւղստամիու­
թյունն Էր, մյուսը' ռուս մեծա վա ­
ճառ առևտրականների այն ա-
ոարկութ յուն ը , թե կնքվա ծ պ ա յ-
մանաղիրը վնաս Է հասցնում
ցարական գանձարանին և որ

17\"է ռԾ ‘Ս'1Վ
յձ էԼ У՜
վելքի և Արևմուտքի միջև միջնոր- -гН
մ ա տ ա ցա » ա կա նա կուռ Ղ...Ր.լ>
դի դեր կատարելու շա հույթից։
1673 թ ռ ո ւ ս առևտրականներին ընդա ռա ջելով, Մոսկվայի կառավարու-
թ յոլնը որոշ սահմանափակումներ մտ ցրեց պայմանագրի մեջ, սակայն հիմ­
նականում պայմանագիրը չկորցրեց, իր նշանակությունը։ Բոժոժից, մետ ա ք­
սից և ուղտի բրդից զատ, Իրանից Ռուսաստան Էին ներմուծվում բարձրորակ
կերպասներ ու թա վիշներ, քիմխ ա , կամկա, զարբաֆ և ա յլ տեսակի մետաքսե
գործվա ծքներ։ Բացի ա յդ, Իրանից ստա ցվում Էին միտկալներ, զենքեր, թ ա մ ­
քեր, թանկագին քարեր ( մարգարիտ, զմրուխտ և ա յլն ), ներկեր և շոր մրգեր։
Այդ ապրանքների մի մասն արտահանվում Էր Լեհաստան, Գերմանիա, Շվե­
դիա և Անգլիա։ Իսկ Ռուսաստանից Իրան Էին ներմուծվում թանկարժեք մոր­
թեղեն, կաշի, չիթ, մահուդ, քա թա ն, տարբեր մետաղներ, ապակեղեն և ձկնե­
ղեն։
Վոլդյան ճանապարհը իրանահայ խոջաներին բավականին ապահովում
Լր թուրքական ուղիների վտանգներից ու կեղեքումներից։ Ա յնուա մենա յնիվ

1 Տե՛ս «Армяно-русские отношения в XVII в.», т. I. Ереван, 1953, է1 ь ««л».»

ա Հայ ժողովրդի պատմություն

ւպայմանագիրը չվերա ցրեց Թուրքիայի վրա յով կատարվող ապրանքարտահան֊

ման գերա կա յությունը։ Ռուս վաճառականները գանգատվում էին, որ իրա-
նահայերը չեն կատարում Թուրքիայի առևտրական ոլղոլց հրաժարվելու մա ­
սին պայմանագրով նախատեսված կետր, և որ ստացվող մաքսային եկամտի
՛մեծ մասը շարունակվում Է կուտակվել Թուրքիայի ■ գանձարանում։ 1673 թ.
՛ռուսական արքունիքին տված իր բացա տրությա ն մեջ Լուսիկենցը ցույց Էր
՛տալիս, թե ինչ հսկայական եկամուտ ունի թուրքական պետական գանձարա­
րը .իրանական մետաքսից1։ Լուսիկենցի այն խոստումը, թե Իրանը իր ամբողջ
'ախտահանությունը պիտի ուղղի դեպի Կասպի-Վոլդյան ջրուղին, անկատար
ւէքւ մնում3, քանի որ խոստման կատարում ը կախված չէր միա յն իրանահայերի
բարի կա մքից, ա յլև Իրանի հետ առևտրական պայմանագրեր ունեցող պե­
տությունների (նա խ ' Պորտուգալիս։յի և Իսպանիայի, հետ ա գա յում' Ա նգլի ա ֊
յի , Հոլա նդիա յի, իսկ ավելի ուշ նաև Ֆրա նսիա յի) շահախնդրություններից։
Ահա թե ինչու ռուսների հետ պայմանագիր կնքելուց հետո իսկ, իրանահայ
առևտրականները շարունակում էին մեծ չափով կապված լինել թուրքական ճա­
նապարհների հետ։ Բացի դրանից, X V II դարի վևրջևրից ■ամրացավ նրանց կտւղր
օվկիանոսային առևտրի հետ։ 1688 թ. նրանք առևտրական ւղտյմանաղիր էին
կնքել Հնդկաստանում գերիշխող անգլիացին ևրի հետ, որոնք ղորևղ մրցակից
էին մի կողմից իրանա-ֆրանսիական, մ յոլո կողմից' ռուս ֊ի բանա կան առևտրի։
Հա յ առևտրական շահախնդրությունների այս մասնատումը ինքնին հ ա ս ֊,
կանալի է դարձնում հայ աղատագրական շարժման նկատմամբ իրանահայ
առևտրականների վերապահ դիրքավորումը*։ Սպահանի խոջաները անտեսական
հենակետեր չունեին հայկական բնաշխարհում։ Իբրև արքունի խոջաներ, նրանք
ոչ միա յն իրանական արքունիքի գործակալներ էին, ա յլև օտար երկրն երում
հաճախ դիվանագիտական հանձնարարություններ էին ստանձնում Իրանի ար­
քունիքից։ Ինքը' Լուսիկենցը, նման հանձնարարություններ ուներ շահից և իրեն
պարղ հաշիվ էր տալիս այն մասին, որ ժամանել է Մոսկվա' համաձայնու­
թյուններ կնքելու ցարի հետ ի շահ ոչ միա յն Ռուսաստանի, ա յլև Իրանի5։
1667 թ . նա պատվեր ուներ Ռուսաստանից շահ Սոլլեյմանին ներդրավերւլ
քրիստոնյա պ ետությունների' Թուրքիայի դեմ կոալիցիայի մեջ։ Մեծ նշանա­
կություն տալով հատկապես ռուսների և լեհերի դաշնակցությանը, նա հա մոզ­
ված էր, որ պատերազմի դեպքում թուրքերը կպարտվեն6< Ի դեպ, Լոլսիկենցր
մենակ չէր գործում Իրանը հակաթոլրքական կոալիցիային մասնակից դարձ­
նելու հարցում։ Լեհաստանի դեսպան հայա զգի Բոգդան Գոլրդին, որը նո ւյն­
պես ելումուտ ուներ իրանական արքունիքում, գործում էր նույն ոգով։ նո լյն-
ս/իսի ջանքեր գործադրում էին նաև հա յ ունիթորները, որոնց հետ էլ կապված
էր, Լուսիկենցը, հետամուտ լինելով Իրանի ու կաթոլիկ պետությունների'
Ավստրիայի, Ֆրանսիայի, Վենետիկի, Ֆլորենցիա յի, սպանական թագավորի
ու Վատիկանի միջև Թուրքիայի դեմ դաշինք ստեղծելուն։ Սպահանում գործող

1ЦГА, фонд 100, «Снош. России с Арменией» (СРА), 1 6 6 6 — 7 4 , К 8 1 և 1421

3 «Армяно-русскне отношения в XVII в.», т. I, էշ ИЗ և հան.։
Տ ե ՛ս
4 Տ ե ՛ս Ա շ. Հացհան նիսյան, Դ ր վ ա գ ն ե ր , I I , Էշ 4 5 5 և հ տ ն .։
5 Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения в X V I I в.», т, I, Էշ 4 6 և հ ա ն ., 7 0 և հ ա ն ., 7 6 և
հ ա ն *, 8 4 ե հտ ն. և ա յլն է
6 ЦГА, СРА, 1 6 6 6 -7 4 , № 2, թ. 142։
 Հա յա սնւա նը X IV — X V I I I դա րերում 137

Ազարիա Ջահկեցի և Ան տոն Ապրակոլնիսեցի հայ դոմինիկյանները 1673 թ.

Վենետիկի ծերակույտին հավաստիացումներ էին անում Իրանի, Ռուսաստանի
և Լեհաստանի հակաթոլրքական կոալիցիայի մեջ մտնելու մտադրության մ ա ֊
սին և անգամ լսել էին, որ իբր թե կըզըլբաշները և կոզակները Թուրքիայի
դեմ արդեն սկսել են ռազմական գործողություններ։
Ռուսաստանում Լոլսիկենցի գաղտնի բանա կցությունները կապված էին
Իրանի քաղաքական շահախնդրություններին առնչված այս կարգի խնդիրների
հետ։ Նա մեկն էր ա յդ ժամանակվտ հա յ այն գործիչներից, որոնք հա կա թ ուր֊
րական կոա լիցիայի մեջ նշմարում էին ինչպես Իրանի ու Ռուսաստանի, ա յն ­
պես նաև ողջ «Քրիստոնեական աշխարհիս շահախնդրությունը։ Այս նշանա­
կում է, որ նրա դործունեոլթյոլնը շարունակում էր կրել իր վրա X V II դարի
Արևմուտքի հետ կապված հայ առևտրականների արևմ՝տա եվրո պական կողմ-
Նորոշման կնիքը։ Մերձենալով Ռուսաստանին, Լուսիկենցը և իր գործա կիցնե­
րէ1 միա յն հող նախապատրաստեցին X V III զարի իրանահայ առևտրի ապազա
ռուսական վերակողմնորոշման համար։
Նույն եզրա կացությա նն են բերում մեզ նաև այն ղիմումները, որոնք
Լոլսիկենցի ժամանակ բարձրազիր հայ եկեղեցականները հասցեազրոս) Էին
ո ուս արքունիքին։ 1671 թ ., երբ Լուսիկենցը ուղևորվում Էր Մոսկվա՝ ռուս կա­
ռավարության հետ նոր սլայմանաղիր կնքելու, Գանձասարի Պետրոս կ ա թ ո ղ ի ֊
կոսր նրան հանձն արարեց ցարին ուղղած իր զիմոլմը։ Դիմումի մեջ կաթ ո ղ ի ֊
կոսր ցա րից խ նդրում Էր ապահովել հա յ առևտրականների երթևեկը։ Նույն այդ
ժամանակ Էջմիածնի Հակոբ կաթոզիկոսր գրություն հղեց ռուս արքունի րին,
ուր տրտնջում Էր իրանական պաշտոն յա ների հայերի վրա բարդած հարկերի
ծանրությունից և հայերի նկա տ մա մբ կիրառվող կրոնական հալա ծա նքներից։
Հա կոբը աղերսում Էր, որ իր զեսպանների միջոցով ցարը ա ղգեցոլթյոլն գործի
իրանական արքունիքի վրա՝ հայերի վիճակը բա րելա վելու համար’ ։ Ակներև Է,
որ այս կարգի դիմումների մեջ խոսք չկար իրանահայերի քաղաքական ազա­
տագրման մասին և տակավին չէր շոշափվում Հա յա ստա նի ազատագրման
խնդի՛րը, որի լուծումը, ինչպես ց ո ւյց տրվեց վերը, հայ վերնախավերը և մ ա ս ֊
Նավորապես Հակոբ Ջ ուղա յեցին շարունակում էին կապել ոչ թե հատկապես
Ոոլսաստանի, ա յլ եվրոպական պետությունների հավաքական միջամտության
հետւ
Հա յերի աչքում Ռուսաստանի նշանակությունը բա րձրա ցա վ, երբ 1676 թ.
ոռւսները ռազմական գործողությունների անցան և Չիգիրինի մոտ պարտու­
թյա ն մատնեցին թուրքերին։ ժա մա նա կա կից Զաքարիա Ագուլեցոլ վկա յու­
թ յա մ բ , մի դատարկ բերդ վերցնելով, թուրքերը 185 հազար մարդ կորցրին
ռուսների հետ ունեցա ծ ճակատամարտում և «դարձան եկին Ատրանայ, թէ
թագաւոր, թ է զօրք։ Օսմանցիք այսպէս մնացին խայտառակս8< Քրիստոսի խա ­
չելությա ն պատկերին վերա գրելով այս հաղթությոմւը, մի ա յլ հեղինակ հավա­
տում էր, թե ռուս թագավորը «արար փախստական զօսմա նցիսն, և ա մօթալից
գոռողն սուլթան Մոլհամատ դարձավ ի Կ. Պ ոլիս»*։
Ռուսաստանի նկա տ մա մբ հայերի ակնկալություններն ավելի աճեցին
1686 թ . հետո, երբ Մոսկվան միա ցա վ հակաթոլրքական կոա լիցիա յին, որի

7 Տե՛ս «Армяно-русские отношения в XVII в.», т. I, էշ 98։

8 Զ ա քա րիա Ա գ ո ւլե ց ի , էշ 106։
9 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 1542, էշ 557բ — 558ա ։ ’ ^ #
ա ձ ա յ ժ ր ղ ս վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տարած հաղթանակները հայերը վերագրում էին քրիստոնյա պետությունների

համա գործա կցությա նը'°ւ Ինչ խոսք, երբ Կարլովիցում Ավստրիան և իր դաշ­
նակիցները թուրքերի հետ մասնակի հաշտություն կնքեցին, նախկին դաշնա-
կիցներից Հայաստանի ազատագրման միակ ապավենը մնաց թուրքերի դեմ
երես առ երես կանգնած Ռուսաստանը։
Տակավին իննսունական թվականների վերջերին, ուղևորվելով Արևմուտք,
Պետրոս ցարը հայտարարում էր, որ մշակութային նպատակներից զատ, իրեն
գրավում է «Տիրոջ խաչի թշնա միների, թոլրքա ց սուլթանի, Ղրիմի խանի և բ ո ­
լոր մուսուլմանական հորդաների թուլացումը])։ Հիրավի, ա յդ նպատակի հ ա ֊
մար նա անձնական բարեկա մություն և դաշինք էր որոնում արևմտյան տիրա-
պետողների հետ։
Լուրջ շահագրգռություն հանդես բերելով արևելյան քաղաքականության
հարցերում, ցարին ա յդ ժամանակ դեռ չէին հետաքրքրում հայ ժողովրդի քա ­
ղաքական բաղձանքներր։ Հա յտ նի է միա յն, որ նա ես լրջորեն մտահոգված
էր ռուս ֊ի ր ա ն ական առևտրի խնդիրներով և ա յդ սահմաններում բացառիկ
ուշադիր էր հայ առևտրականների նկա տ մա մբ։ Ուշագրավ է ա յն, որ չնա յա ծ
ա յգ ժամանակ արևելյան բոլոր մյուս ազգություններին ռուսներն արգելում
Լին իրենց երկրի վրա յո վ առևտրական կտպեր հաստատել Եվրոպայի հես։,
այուււհանզԼրձ շարունակում էին բա ցա ռություն անել Սպահանի հայ ա ռ և տ ր ֊
րական ընկերություններին, հ արգելով նրանց հետ կնքած նախկին պ ա յմա նա ֊
՛լիր ը"։ Հասկանալի է, որ այս հանգամանքը ամրաւգնդոլմ էր հ ա յ֊ռ սլսա կա ն
առևտրական կաп/երր և ճանապարհ հարթում հայ ազատագրական շարժման
ռուսական կողմնորոշման հետագա զարգացման առաջ:
Այս վիճակի մեջ Լին հա յ ֊ ռուս ական վւոխհարարերո։ թ յա ն նե ր ը , երբ 1701թ.
գերմանական կայսրի և Պֆալցի կուրֆյուրստի հանձնարարությամբ Իսրայել
Օրին և. Սինւսո վարդապետը ժամանեցին Մոսկվա, ո։ր նրանք ւգիտի համոզ­
վեին, որ անհրաժեշ՛տ Լ շեշտակի շրջադարձ մտցնել Հայաստանի աղատագըր-
մ ան մինչ ա յգ որդեգրված կալմն որոշման մեջ։

2 . ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի Ա ԶԱ ՏԱ Գ ՐՄ Ա Ն ՀԱ Ր ՑԻ Շ Ր Ջ Ա Դ Ա Ր Ձ
Գ ԵՊ Ի ՀՈ Ւ Ս Ա Ս ՏԱ Ն

17Ս1 թ. Մ ոսկվա յում, հ ա յ֊ռ ո լս ա կ ա ն բա նա կցությունների հենց սկզբում,

Օրիի և Մինաս վարդապետի համար ակներև է դառնում Հայաստանի աղատա-
ղըրման հարցի ռուսական կողմնորոշման անհրաժեշտությունը։ Կարլովիցի
ղաշնա գրոլթյա մբ ստեղծվա ծ իրադրության պայմաններում նրանց գիտակցու­
թ յա ն մեջ հասունանում էր այն միտ քը, որ Մոսկվա յո ւմ քննարկվելու է ոչ թե
Պֆալցի կուրֆյուրստի և նրա դաշնակիցների զորքերը Ռուսաստանի վրա յով
Իրանի սահմանագլուխը փոխադրհլո։ խնդիրը, ա յլ հայ ժողովրդին «բ ա բ ե ­
լոնյա ն գերությունիցя ազատելու համար Ռուսաստանի ստանձնելիք նախա­
ձեռնության հարցը։ Այգ նկատառումով էլ ռուսական արքունիքին նրանք ներ­
կայացրին Սյունիքի հա յ մելիքների ստորագրություններն ու կնիքները կրող

1,1 Տե՛ս նույն աեղւռմ, էշ 479ւ

11 Տե՛ս /յ. Восканян, Ново-торговый устав к договор с Армянской компанией,
«Известия» АН Арм. ССР (общ. науки), 1947, № 6.
 XIV — X V I)] զարերում ա

մի ուղերձ, ուղ խնդիր էր ուղղված ցարին' իր ձեռքն առնելու Հայաստանի

աղատաղրման գործը'2, Օրին միաժամանակ մշակեց ու ռուսական արքունիքին
ներկա յա ցրեց մի շարք լրա ցուցիչ բա ցա տ րություններ, որոնց մեջ, ըստ էու­
թ յա ն, արծարծում էր Հայա ստա նի ազատագրման իր նոր, Մոսկովյան ծրա­
՛ւԻւ՛ր'3*
Հայաստանի ազատագրումը պ ի տ ի գ ր յլխ բերվի ցարի ղեկավարությամբ
և, հիմնականում, նրա իսկ միջոցներով, Հարկ լինելու դեպքում, ասում է իր
բա ցա տրությունների մեջ Օրին, Եվրոպայի մյուս պետությունները մասնակ­
ցություն կունենան■ ա յդ ձեռնարկման մեջ' ցարի տրամադրության տակ դնե-
1Ո՚Լ Իւ'^նց օժանդակ ուժերն ու միջոցները, իսկ դրանք կօգտագործվեն միայն
այն դեպքում,-' եթե թուրքերը, դիմ աղբելով ցա րին, պատերազմ հայտարարեն
Նրան՝՝, /
Անդրկովկասը (Կասպից ծովափը, Թիֆլիսը, Երևանը և Նախիջևանը)
ղրավելոլ համար, դրում էր Օրին, ռուսական 2 5 հազար կողակ հեծյալներին
և 10 հազար հետևակ զորքերին միանալու համար հանդես կգան վրաց և հայ
զինվա ծ ուժերը. Կենտրոնական Իրանի դիմադրության դեպքում, ազատարար­
ների բանակը կովով կանցնի Արաքսը' Բ՜ավրիզն ու Իրանական մետաքսի
հայրենիք Գիլանը գրավելու հա մա ր'*։ Օրին ա յստեղ շոշափում էր մի հեռա ­
նկար, որը Ռուսաստանի համար սուր այժմեա կա նություն էր ստանալու հե­
տա գա յում' Պետրոս Մեծի պարս\լա1լան արշավանքի ժամանակ։
1՚ր դրությունների մեջ Օրին քա նիցս վկա յա կոչում էր. 1'մերեթի նախկին
թաղավոր Ա րչ/՚լ ին' վրաց ազատագրական շարժման վաղեմի ղեկավարին,
որն, ի վերջո, ապաստան էր զտել Մ ոսկվա յոլմ և Օրիի պես ու նրա հետ հա­
մերաշխ Ռուսաստանի հետ էր կապում իր հայրենիքի ազատագրման հույսը|г’<
Օրին ենթ աղբում էր, որ առաջիկա արշավանքի ժամանակ ինքը ե. Մրչիլը
ղվսսկեն Արաքսի ա նցքը' պարսիկներին հնարավորություն չեն ս,ա' ա մա յա ց-
նելոլ'Հա յա ստ ա նը և ղրանով իսկ նրանք հնարավորություն չեն ունենա ռուսա­
կան զորքերին ղրկելու պարենավորման հենակետից' 7»
Մոսկվայից Պֆալցի կուրֆյուրստին ուղղած մի նամակում Օրին դրում էր.
кՎրաց իշխանը վաղուց է ճանաչում ի մ ծնողներին և սիրով ու բարեհաճու­
թ յա մ բ վերա բերում ինձ, վստահելով ամեն բա նում և համերաշխ է բոլոր իմ
զո րծողություննե բինտ. Աս/աղա համատեղ գործունեության համար նա են­
թադրում էր օսմա նցիների դեմ ներգրավել ոչ միա յն Անդրկովկասի վրա ցինե­
րին, ա յլև (Гթուրքմեններինл (ի մ ա ' ա դրբեջա նցիներին)։ Օրիի պես, ըստ երե­
վույթին, Արչիլը ևս հետամուտ էր անդրկովկասյան ժողովուրդների ա զ ա տ ա ֊

11 Հ մ մ տ . Эзов, С нош ен и е..., л? В և դր ա լա տ ի ն ե ր ե ն ո ւ ռ ո ւս ե ր ե ն հի ն թ ա ր ժ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն -

ները, К 7 և 8, Տ ա ր ի ն ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ հ ա յե ր ե ն ո ւղ ե ր ձ ի ք ն ն ո ւթ յո ւ ն ը ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ
1 6 9 9 թ . ա պ ր ի լի 2 9 - ի ն թ վ ա գ ր վ ա ծ ա յդ թ ո ւղ թ ը փ ա ս տ ո ր ե ն խ մ բ ա գ ր վ ա ծ է Օրիի և Մ ի ն ա ս վ ա ր ­
դա պ ե տ ի կ ո ղ մ ի ց , Կ ա ր լո վ ի ց ի հ ա շ տ ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո ։ Տ ե ՛ս ա յս մա սին կոտ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ի
է Հ ա յ- ռ ո ւ ս օ ր ի ե ն տ ա ց ի ա յի ծա գմա ն խ ն դ ի ր ը », էշմ ի ա ծի ն, 1 9 2 1 , 1ւ ^ Դ ր վ ա գ ն ե ր *, I I , էշ 3 4 1 1
՝3 Տ ե ՛ ս , Э з о в , Сношение..., л* 3 3 , 36 37, 4 0 — 44։
Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , М 7 9 , 8 0 8 3 , ( 1 Ա 2 ) , հ մ մ տ . ն ա և Л? 1 1 0 ։
15 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , № 65։ է
«Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими госу­
' • Տ ե ՛ս
дарями 1639— 1700 гг. > , СПб., 1861, Էէ X X V ։
17 Տ ե ՛ս Э з о в , Сношение..., X 1*1։ 1 * 5 ։
1 4 0 Հա յ լք ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ղըրական ընդհանուր ճակատ ստհղծելոլ ուղեգծին, որն իրեն լիովին արդա­

րացրեց Պետրոս Մեծի պարսկական արշավանքի տարիներին։
1703 թ. Օրին դեսպանական պրիկաղին ներկա յա ցրեց իր ցուցումներով
մշակված Հայաստանի աշխարհս։ դրա կան քարտեդր։ Նա ցարի ուշադրությունն
Էր հրավիրում այն բանի վրա, որ Անդրկովկասի իրանական մասում, Երևանի

Պետրոս ()'1յձ

բերդից զատ, ուրիշ ամրություն չկա ր։ Քիչ բերդեր կան նաև Արևելյան Անտ-
ա ոլի այո ւ մ , դրում Էր Օրին, և ընդսմին ա յդ երկիրն ունի գլխավորապես հայ և
հույն բնա կչություն։ Թուրքերը չեն կարող գլխի չընկնել, որ Անդրկովկաս
մ անելուց հետո ռուսների առաջ ճանապարհ Է բա ցվելու դեպի Կ. Պոլիս։ Եթե
թուրքերը վարձեն դիմադրություն ցո ւյց տալ ռուսներին, ցարը պետք Է դաշինք
որոնի թուրքերի, մշտական թշնամի Ավստրիայի հետ>Տ։
ԱնդրկովկասյաՆ Կողովուրդներից զատ, Թուրքիայի դեմ Օրին նախատե­
սում Էր հույների, քրդերի, արաբների և ասորիների համատեղ պ ա յքարը'9։
Հա յ պատվիրակներին հասկացրին, որ ցարը կարող կլինի իր ձեռքն առ­
նել Հայաստա նի ազատագրման գործը միա յն շվեդների դեմ մղվող պատե­
րազմի ավարտումից հետո։
Մեզ են հասել մելիքների անունից կա զմվա ծ գրություններ, որոնք 1703 թ.

18 Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения ս первой трети XVIII ս.», т. II, ч.1, Еренан,

1964, док. № 107.
19 Տ հ ՚ս Эзов, Сношение..., վ ա վ . 9 8 ե 1 0 0 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ յ յ յ

ներկա յա ցվա ծ են եղել Մոսկվայի դեսպանական պրի կա ղին I, Հաստատում են

'•ա յ մ՛ելիքներին Օրիի արած այն հ ավ աստ իտ ցումր, թե ցարր բարեհաճ տրա­
մս, դրություն է հա յտ նել' շվեդական պատերազմից հետո իր ձեռքն առնելու
Հայաստանի աղատտզրմ ան գործը30,
Ա՛յգ գրությունների վավերականությունր կասկածի տեղիք է տվել քննա ­
կան պատմագիտությանը, Կարծիք է հա յտ նվել, որ մելիքների կողմից իրենց
ստացած յիա ղորությունների վրա հիմնվա ծ, Օրին և Մինաս վարդապետը օգ­
տագործել են նրանց կնիքները կրող մաքուր թղթեր և դրանց վրա պատաս­
խան դրել մելիքների անունից™, ՝Քանի որ դեսպանական ատյանը այղ. թղթերը
ընկալում էր որպես մելիքներից ստացված պատասխան ե Օրիի բա նա կցու­
թյունների ժամանակ դրանք կատարեցին իրենց նպատակաղրած խնդիրը,
ուստի և դրանք պետք է դիտվեն որպես այնպիսի փաստաթղթեր, որոնք լու­
սաբանում են հայ ազատագրական ձեռնարկումների ռուսական կողմնորոշ-
ման այս բախտորոշ փաստի պ ա տ մությունը։
Ալքի առաջ ունենալով իրանական արշավանքի հեռանկարը, Պետրոս ցա ­
րը անհրաժեշտ գտավ հետախուղել Անդրկովկասի ապագա ռա զմա բեմը և
պարզել տեղական բնա կչությա ն տրամադրությունները՝ Ռուսաստանի հան­
դեպI Օրին պատրաստականություն հա յտ նեց մասնակցելու հետախուզական
այԴ աշխատանքներին։ Ա յդ անհրաժեշտ էր, մանավանդ, հա յ մելիքների հետ
իր հանդիպումն ու կապերն ամրապնդելու համար։
Օրիի ցա նկությունը ոչ միա յն հավանություն գտավ դեսպանական ատ­
յա նի կողմից, ա յլև նպատակահարմար համա րվեց, որ Իրան ուղղվելիք առա­
քելությունը գլխավորի հենց ինքը' Օրին։ Նպատակահարմար հա մա րվեց, մա ­
նավանդ, օգտագործել գերմանացի հովանավորողների հետ նրա ունեցած
ա ռնչությունները, ա յդ առա քելությա ն համար հավատարմագրեր ձեռք բերելու
նպատակով. Այդ անհրաժեշտ էր, որպեսզի վարագուրվեր Օրիի կապը Ռու­
սաստանի հետ և պատճառ չդառնար Ռուսաստանի նկա տմամբ Իրանի կասկա­
ծա մտ ությա ն, որ սրվել էր, հատկապես, Վոլգայի վրա ռուսների ուժեղ նա-
վա շինարարության կա պ ա կցությա մբ։ Ենթադրվում էր նաև, որ Օրիի արև մրտ ­
յա ն հովանավորողները նրան կտրամադրեին սպաներ, ինժեներներ ու զինա­
գործներ՝ Իրան ուղեկցելու և, ի վերջո, ղրանով նա հնարավորություն կունե­
նար ռուսական ապագա ռազմարշավի համար Աստրախանոլմ կարաբինակիր­
ների գունդ կ ա զմա կ ե րպ ե լով ։ Օրիի իրանական ա ռաքելությունը դյոլրացնեք/էւ
և մասնավորապես նախատեսված գնդի կազմակերպումը գլուխ բերելու նպա­
տակով ցարը նույնիսկ կարաբինակիրների գնդապետի կոչում շնորհեց նրան։
1704 թ . գերմանական կայսրին և Պֆալցի կուրֆյուրստին հասցեագրված
հանձնարարականներով Օրին ժա մանեց Վիեննա, Սակայն Օրիի գերմանական
հովանավորողները նպատակահարմար չգտան ռուս-շվեդական պատերազմի
պ ա յմա ններում Օրուն տալ իրենց հավատարմագիրը՝ ա յլ հարմար նկատեցին
նրա համար համա պատասխան հանձնարարագրեր ստանալ Հռոմի պապից։
Ըստ ա յդմ , Օրին պիտի մեկներ Սպահան' քրիստոնյա ների դեմ Իրանում

29 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , վա վ. 9 8 , 100, 103, 204։

21 Տ ե ՛ս Ա շոտ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Հ ա յ - ռ ո ւս օ ր ի ե ն տ ա ց ի ա յի ձ ա ղ մ ա ն խ ն դ ի ր ը ե ն ո ւյն ի а Դ ր վ ա ղ -

ն ե ր », II, էշ 523— 534։

22 Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», ч. I, վա վ. 9 1 , 9 2 , 9 4 ,
%— 2 հոդվա ծները։
1-/2 Հտ յ մ ո ցա ք /и /ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն

սկսված Հալածանքներին վերջ էյն ելու Համար Հո ո մի կողմիս Ւրանի շաՀ ի մ ի ջ ֊

նորւյու թյունր խնդրելու պսոորվակով։
Բոլոր այս ն ախտ զգուշությունն երր, սակայն արզԱլք չեղան, որ երր,
1 /0 8 թ* սկղրնԼրին, Օրին հասավ Երանի սահմանագլուխ Շամա/ոի քա ղա քը,
նրան դիմավորեին ոչ թե որպես ռուսական հանձնարարականով պաշտպան-
ված պապական լեգա տ ի, ա յլ' որպես պաոլական հավատարմագրով ծպտված
ռուսական դեսպանի։ Ահա թե ինչու Իրանում նրան առավել մեծ թշնամանքով
դիմավորեցին հենց տեղում գործող լատին միսիոներն երր և մասնավորապես
առևտրական արտոնագրեր ստանալու համար Իրանի հետ բանակցությունների
մեշ մտած կաթոլիկ Ֆրանսիայի դեսպանորդր։ Վերջինիս հետ կապված շրջան­
ներում խմորվեցին զրույցներ, թե ռուսական ծա ռա յությա ն գնդապետ Օրին
ծագում Է հա յ արքաների սերնդից և մտադրություն ունի ռուս թագավորի
օգնությա մբ վերականգնել իր նախնիների թա գա վորությունը։ Եղան նույնիսկ
կարծիքներ, թե նա ինքն իսկ այն մարդն Է, որին ենթադրվում Է բա զմեցնել
հայկական գահին։ Որպես ապացույց մատնանշվում Էր, թե ա յդ մասին նո ւյ­
նիսկ փակագիր վկա յություն կա նրա « Իսրայել Օրի» անվան մեջ, ուր դժվար
չէ նշմարել ֆրանսերեն « П в е г а Г 0|"» («ն ա թագավոր կլինի») անադրամը23։
Նման հերյուրանք հեղհեղոզները նպատակ ունեին խափանել Օրիի առաքելու­
թ յունը, թ եև, փաստորեն, բա րձրա ցվա ծ աղմուկը միա յն սաստկացրեց նախա­
պաշարումներով բռնվա ծ շահ Ս ոլլթա ն-Հոլսեյնի տարակուսանքը, երկյուղ
առաջացնելով նրա մեջ, թե Օրիի ձեռնունայն վերադարձր կարող է զա յրա ցնել
ցա րին։ Շահի ա յդ երկյուղն էլ հենց արագացրեց «պապական դեսպանի» մեկ­
նումը Շամս/խուց' Սպահան։
Իրանի մայրաքա ղա քում Օրիի մուտքը կատարվեց պատշաճ հանդիսա­
վորութ յա մբ։ Եվ թեպետ նրա բա նա կցությունների անմիջական արդյունքը ան­
նշան եղավ, սակայն Օրիի երկա մյա դեգերումը Իրանում և Անդրկովկասում
մեծապես ծա ռա յեց նրա բուն նպատակին։ Ռուսական ծա ռա յությա ն հայազգի
գնդապետի շքեղ դեսպանությունը արտակարգ տպավորություն թողեց Օրիի
հայրենակիցների և առաջին հերթին «ա զդր» ներկա յա ցնող վերնա խավերի'
հայ եկեղեցականների, մելիքների և վաճառականների վրա, նրանց ակնկալող
հա յա ցքը ավելի որոշակիորեն շրջելով դեպի Ռուսաստան։
Սպահան ուղևորվելիս և Սպահանից վերադառնալիս, Օրին հանդիպում­
ներ ունեցավ հայոց րնդհանրական կաթողիկոսի' Ալեքսանդր Ջուղա յեցոլ հետ։
Այդ առումով ցարին հասցեագրած նամակում վերջինս հավաստում էր, որ
Օրիի իրանական դեսպանությունը «համընդհանուր հիացմունք առաջացրեցյ>
և որ հայա զգի դեսպանը մ եծ խնդություն ու հրճվանք պատճառեց իրեն' կա­
թողիկոսին, հավաստիացնելով հա յ ազգի նկատմամբ ցարի տածած սիրո մա ­
սին2*։ Ա յնուա մենա յնիվ հա յ եկեղեցու վեհապետը շրջահայացորեն զգուշացավ
Ռուսաստանի նկատմամբ քաղաքական համակրանքի որևէ պատասխանատու
հայտա րա րությունից։ Նա խուսափեց Ռուսաստանի քաղաքական հովանավո­
րության մասին որևէ ակնարկից անգամ, վարքագիծ, որ հատկանշական էր
Ալեք սանդր կաթողիկոսի հաջորդների համար ևս, որոնք լա վա գույն դեպքում
իրենց գրությունների մեջ սահմանափակվում էին ցարի «բարենպատակ գոր­
ծերին 0 ծա ռա յելու մասին մշուշապատ ակնարկներով մ իա յն։

23 А'ոաւոտԿԼТ га^са уеПепМв Ье1М регв1с1 ЬЫоЛа, ЬеороН, 1740, էչ 2вг,

и УЛ'к «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», ч, 1, վ*վ- 155։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը XIV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ
143

Այս ընթա ցքում ահ,,ի ունեցավ նաև Օրիի հանդիպոսէը Գանձասարի Եսա-
յԻ Կ»-թ"ՈԻկո"Ի Հ!“ » , Սերված լինելով Խաչենի Հինավուրց իշխանների
,էից, Կսայի կաթողիկոսն արաահայաոսէ կր ոչ միա յն հայ րարձր եկեղեցա ­
կանության, ա յլև Արցախի հայ մելիքների մեծ մասի տրամադրությունները.
Ղարար աղի րեկլարրեկութ յունր սերտ կապեր ուներ ոչ միա յն հայկական ողջ
լեռնաստանի, ա յլև Կասպիական ծովեզրի' մետաքսառատ Շամախու, Գան­
ձակի և մերձակա ա յլ հայաշատ վայրերի հետ։ Գանձասարի հոգևոր պետերը
վրաց ղեկավար շրջանների հետ ևս լա վ հարաբերությունների մեջ կին: Մոսկ­
վա յի, Աստրախանի և բովա նդակ Հարավա յին Ռուսաստանի ու Ուկրաինայի
հա յ եկեղեցական համա յնքները Գանձասարի կաթողիկոսության,, ենթարկե/ոլ
նպատակին հետամուտ' Եսային քաղաքական շեշտված հակում ուներ ղեպի
Ռուսաստանը, Հա յ իշխող դասի ներկայա ցուցիչների մեջ առաջիններից մեկն
կր նա, որ ի վերջո դիմաշրջվեց դեպի Օրիի մոսկովյա ն ծրաղիրը և հ ետ ա գ ա ֊
յո ւմ հանդես եկավ որպես ա յդ ծրագրի կեն սա դործման եռանդուն պրոպա-
զանդող և կազմակերպիչ,
Ընկերանալով Օրիին, 1710 թ . Եսայի կաթողիկոսը պատրաստություն
տեսավ երկու եպիսկոպոսների հետ մեկնելու Սոսկվա, ներկայանալու ցա րին*
իր ու իր երկրի բաղձանքները նրան հայտնելու համար.
Որոշ հիմքեր կան ասելու, որ Սպահանից վերադառնալիս, Օրին եղած
պիտի լինի նաև Գանձակում և հանդիպում ունեցած Ղարարաղի հայ ղեկա­
վարների հետ։ Այս բա նի վկա յությունն կ հիշյալ վայրերի մի շարք հայ եկե­
ղեցական և աշխարհական գործիչների 1721 թ . նա մա կը' հասցեա գրվա ծ Պետ­
րոս 1-ի ն, Նամակը ստորագրողները վկա յում են, որ Օրին տեղեկացել կ իրենց
երկրի բոլոր ելում ուտերի, ճանապարհների, մետաքսի արտադրության ե իրա­
նական զորաբանակի մա սին։ Եսայի կաթողիկոսից ու Ղարաբաղի չորս վա ­
նահայրերից զատ, ա յդ նամակի տակ կան Ջ րաբերդի Մ ելիք-Եսայու և գա նձս,֊
կեցի ու ղափանցի երեք а պատվավոր քա ղա քա ցիների» ստ որա գրսւթ յոլն֊
ները՜Տ,
հրանում դեգերելու ժա մանա կա միջոցին, Օրին տեղեկություններ կր հա­
վաքում նաև Բ՚ո ւրքիա յի ռազմական ուժերի ու հնարավորությունների մա սին։
Մոսկվա հղած իր տեղեկագրերում անդրադառնում կր Ռուսաստանի և Թուր­
քիա յի զինաբա խման հեռա նկա րներին։ Իր տեղեկագրերից մեկում նա գրում
կ, որ Կ. Պոլսին մոտենա լու առավել կարճ ճանապարհն անցնում կ Փոքր
Ասիայի ցա մա քա յին մա տ ույցներով։ Օրիին ակներևաբար հայտնի կին Պետ­
րոս Մեծի մտորումները' Թուրքիայի ավերակների վրա յով Կ. Պոլիս մտնելու
մաս՛ին, որոնցից ցարը հրա ժա րվեց, հավանորեն, միա յն Պրուտի արշավանքի
անհաջող ելքից հետո ( 1 7 1 1 ) ։ Օրիին առավելապես մտահոգում կին այն ար­
գելքները, որոնք կարող կր ստեղծել Թուրքիան' ռուսների Իրան արշավելու
դեպքում. Նա նախատեսում կր Թուրքիայի կովկա սյա ն գործակալների' Գ ա ֊
ղըստանի ֆեոդալների դիմա դրությունը. Հնարավոր ա յդ դիմադրության դեմ
Օրին խորհում կր Շիրվա նոլմ քաղաքական հակակշիռ ստեղծելու մասին։ Այգ
նպատակովդ կ, որ նա անհրաժեշտ համարեց հանդիպում ունենալ և բա րեկա ­
մություն հաստատել Շիրվանի տեղական ղեկավարների հետ։ Առանձնապես

г® $ւ,՚ս «Лрмяно-русские отношения р первой трети X V I I I в.», ч. 1, վ.ավ■ 1е1>

144 Լա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

բա րեկա մացավ ՛Հուրս! չի խլսնի Հևա, քւսՆր չխն ։սյևլով նրան II-ո ա ш и т ան ի
կողմ բ թեքելու։ Նիղարադ նաւ/աՀանգստի մոտ , ինչպես Հհս։ աղա յա մ տեղե­
կացնում էր Մին ւսս վւսր ղու պե ար, Օրին կամարք ի Հիմր ղրեց, ուր նույնիսկ
ամրացրեց ռուսական ղինանիշրւ Խանի Հա ճությա մբ տեղական ղետերից եր­
կուսի արանքում Հարմար տեղ րնա րեց' սւո,աղայում այղտեղ քաղաք կառու­
ցելու, ի նշան «ցա րի և շաՀի բա րեկա մությա նյ>!|!ւ
Հա յ քաղաքական նշանավոր գործչի այս Հոգսերի ու գործողությունների
մեշ դժվար չէ նշմա րել' իր ժողովրդի ազատագրական շարժում ը ազգային
մեկուսացման փակուղուց դուրս բերելու բացառիկ շրջանկատ ու ՀեռաՀայաց
ձգտում ը ։ Նրա նախատեսումներն ու վարքագիծր լիակատար արդարացում
գտան Հետ ա գա յում' X V III դարի 20-ա կա ն թվականներին, Անդրկովկաս յա ն
ժողովուրդն երի ազատագրական շարժման ժամանակ։
Մոսկվա Հղած իր տեղեկագրում Օրին չէր շարադրել Իրանում ու Անղըր-
կովկա սոլմ արած իր դիտողությունների և եզրակացությունների մանրամասն
զեկուցա գիրը։ Ըստ երևույթին, ա յգ բա նը նա կատարելու էր Մոսկվա վերա­
դառնալուց Հետո։ Սակայն անակնկալ մաՀը (1 7 1 1 թ . սեպտեմբեր) նրան մ ի­
ջոց չտ վեց իրագործելու ա յդ մտա դրությունը։
Օրիի սկսած գործը շարունակեցին նրան գործակցող Մինաս վարդապետը
և մանավանդ Հա յ մելիքների ու յոլզբա շիների քաղաքական գլխավոր խ ո ր ֊
Հըրդատուն ու ղեկավարը' Եսայի կաթողիկոսը։ 1718 թ . Պետրոս ցարին Հղած՛
իր նամակում էսա յին գրում էր, որ Հա յ մելիքների, յուզբա շիների ու նրանց
ստորադրյալների Հետ մեկտեղ կամենում է գտնվել ցարի Հովանու ներքո և
պատրաստ է իր ծա ռա յությունները մատուցելու նրան, Հենց որ վերջինս իր
զորքերով մտնելու լինի Անդրկովկասի սաՀմանները։ Այդ օրվա Հետ էր կա­
պում Եսային Հա յ ժողովրդի ազատագրման Հեռանկարը11։
Օրիի և իր գործակիցների ոսլենշող գործունեությունր պատմականորեն
բախտորոշ գործողությունների վերա ծվեց միա յն 1720-ա կա ն թվականների
սկզբներին։
Անդրկովկասի ժողովուրդների պատմության շրջադարձային այս պաՀին
միա յն դեպի Ռուսաստան կողմնորոշվող Հա յ ազատագրական շարժոլմը զին­
վա ծ պայքարի բն ո ւյթ ստ ա ցա վ։ Այն իր մեջ ներգրավեց ոչ միա յն շարժումը
կազմակերպող ու ղեկավարող Հա յ Հասարակական վերնախավերին, ա յլև ժո­
ղովրդի լա յն զա նգվա ծներին, ի տարբերություն դրան նախորդող ժամանակա­
շրջանի, երբ Հա յ ազատագրական շարժման ռուսական կողմնորոշումը գտնը-
վում էր սոսկ գաղափարական խմորմա ն ու նախապատրաստման շրջանում,
երբ շարժումը Համա կել էր առանձին գործիչների միտ քը, սակայն լա յն արձա­
գանք չէր գտել ժողովրդական զա նգվա ծներում։ X V III դարի 20-ա կա ն թ վա ­
կանները մի ժամանակաշրջան էին, երբ Հայաստանի ազատագրմանը նա­
խանձախնդիր գործիչները, աՀով պաշարված, Հույժ գազտնապաՀություն էին
բա նեցնում, երբ Հարկ էր լինում բա ց աՀ այտ ելու իրենց նպատակամղումները։
ՊատաՀական չէ, որ դեսպան Վոլինսկուն տված իր մի ՀրաՀանգոլմ ցարը
առանձնապես կամենում էր տեղեկանալ «կան արդյոք նշանավոր մարդիկ
Հա յ ազնվականների և վաճառականների մեջ և ինչպես են նրանք վերաբեր-

Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , վա վ. 308, 2 — &~ՐԳ կ ե տ ե ր ը ։

ն ո ւ յն .տ ե ղ ո ւմ , վա վ, 1561
 Հայաստանը XIV —X V III դարերում 145

վսւմ դեպի ցարական մ եծութ յունը»**, Կամ Օրիի գործակից Մին սա վարդա­
պետին հղե/ով 'Անդրկովկաս, ռուսական կառավարությունր նրա միջոցով դ ե ս ֊
որսն 1Լսլինսկս։Ն ուղղած Հրահանգում պատվիրում Էր' «տեղեկություններ Հ ա ֊
՛Լ՛՛՛Ք1,1 Հ "4 <1՚" 1"վրոԻ մա սին, իրազեկ դաոնալ Նրա թվարանակիՆ և ուժին,
պարզել, թե որ լա փ ով Է նսւ հակված ցարական մեծությա ն կողմը»2*։ Ակներև
հ "Ր ՜ինչպես Օրիի իրանական ղեսպ ա նա գնա ցոլթյա ն, այնպես Էլ նրա գ ո ր ֊
ծակցի դեպի Անդրկովկաս ձեռնարկած ուղևորության ժամանակ տակավին
հարկ կար նոր ի նորո ճշտելու և հավաստիանալու հայ ժողովրդի իրական
վիճակի, նրա քաղաքական հեռանկարների, դեպի Ռուսաստան կողմնորոշվե-
/ ։։լ տրամադրության մա սին։

3 . Պ Ե ՏՐ Ո Ս Մ Ե Ծ Ի Ի Ր Ա Ն Ա Կ Ա Ն Ա Ր Շ Ա Վ Ա Ն Ք Ը Ե Ղ Ա Ն Դ Ր Կ Ո Ղ Կ Ա Ս 8Ա Ն
Ժ Ո ՂՈ ՂՈ ԻՐԴ ՆԵՐԻ Ա ԶԱ ՏԱ Գ ՐԱ Կ Ա Ն ՇԱ ՐԺՈ ՒՄ ՆԵՐԸ

X V II դարի վերքին տասնա մյա կներում Իրանին ենթակա ժողովուլւղների

ծանր կա ցությունը հաշորդ դարի սկզբներին վերա ծվում Էր քաղաքական տագ­
նապի։ Կենտրոնական իշխա նությա ն տկարացումը, տեղերում սաստկացող
կա մա յա կանություններն ու բռնությունները հպատակ ժողռվուրգների մեջ ոչ
միա յն խոր անբավականություն Էին սերմանում, ա յլև անկախություն
նվաճելու համար պայքարի բուռն տրամադրություններ զա րթնեցնում։
Հպատակների դժգոհութ յուննե րով և միջցեղա յին ու միջֆեոդալական ներ­
հակություններով պառակտված Սեֆյան Իրանի տարբեր ծա յրերում խմորվում
Էին և. բռնկվում տեղական ցեղապետեցի- ու ֆեոդալների զինվա ծ ապստամ­
բութ յուններ։ Առևտրական պա յմա նա գիր կնքելու նպատակով 1 7 1 5 — 1717 թթ.
Իրանում դեգերող ռուսական դեսպան Վոլինսկին գրում Էր. պարսիկները « ի
վիԼ\ակի լեն պաշտպանվելու ոչ միա յն թշնա միներից, ա յլև իրենց ապագա
ապսսւա մ բներից և սակավ են ա յն վա յրերը, ուր չեն ծագել ա պ ստ ա մբություն­
ներ»ւ նույն երևույթն Է նկատի ունեցել նաև X V III դարի հայ պատմիչներից
մեկը, երբ գրել Է, թե շահի ծառաները և ծա ռա յա կիցները թա գա վորա ցել Էին
և թագավորը ծառա դարձել՝ կրելով միա յն թագավորի անունը30»
1715 թ . արաբները գրավել Էին Պարսից ծոցի կղզիները։ նույն տարում
սկսեցին ապստամբել իրանական քրդերը։ 1719 թ. սրանք գրավեցին Հա մա -
ղանը և Ապառնում Էին Սպահանին։ 1717 թ. Մուզանի դաշտում գլուխ Էին
բարձրացրել Շահսևան կոչվող թրքախոս ցեղերը։ 1719 թ . ոտքի ելած ուզբեկ­
ները ասպատակում Էին Խորասանի կողմերը։
Նույն ա յդ տարիներին սպառնալից ծավալ Էին ստանում լեզգիների աս­
պատակությունները։ Տա կավին 1712 թ . լեզգիներին գլխավորող Սուրխայ
խանի և Հաջի Դավոլթի հեծյա լները հարձակվեցին ու ավարի ենթարկեցին
Շա մա խոլ և նրա շրջակայքի գյուղերը' սպանելով 300 ռուս առևտրականների
և կողոպտելով միլիոնների արժեք ունեցող նրանց ապրանքապահեստները։
Թեպետ տեղական խաները ճնշեցին լեզգիների այս հարձակումները, սակայն
1719 թ . նրանք կրկնեցին իրենց «չա փ ղունը», ա յժ մ արդեն ոչ միա յն ապրան-

28 С. Соловьев, История России с древнейших времен, М., 1868, т. XVIII, կ 2Տ,

29 Эзов, Сношение..., ‘Լա վ. 2 0 4 ։
30 Տ ե ՛ս Խ ա չա տ ո ւր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , կ 226\
10-718
ив Հա յ մողովբդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

յոսոաա Շ ամ ախ ին ավարի տալու, ա յլև 1717 թ. Երանի հետ դեսպան Վո,ի ն .

սկու կնքած աոևս/րական ո/ա յ մ սւնապիր լ։ և Անզրկովկասում աճող ռուսական
ա զզեցութ յուն ր ոչնչացնելու վճռա կա նությա մբ։
Ինչւզես X V II դարում Սպահանի հայ առևարական ընկերության հես։ վա ­
րած բա նակցությունների րնթա ցքում, այնպես Էլ իրանական պետության հես։
ռուսական դեսպանի ունեցած հանդիպումների ժամանակ, Ռոլսաստանր հե­
տամուտ Էր իրանական մետաքսի ամբողջ արտահանությունը Թուրքիայի ցա ­
մա քա յին ճանապարհներից շրջելու Դնեպրի, Կասպից ծովի և Վոլգայի ջրուղին։
Այդ նպատակի իրագործումը հրամայական դարձավ, երբ Հյուսիսա յին պա­
տերազմը մոտեցավ իր ավարտին ե. կարելի Էր ա յլևս չկա սկա ծել, որ Բալթիկ
ծովի արևելյան ափերի կարևոր տեղամասը դառնալու Է Ռուսաստանի սեփա­
կա նություն' առևտրական հանգույցի դեր տալով Իրանից Արևմուտք անցնող
ճանապարհին։
Սակայն ա յդ ցա նկությունը հանդիպում Էր Իրանի և, մանավանդ, Թոլր-
բիա յի դիմադրությա նը։ Լեզգիների քա նիցս կրկնվող հարձակումները ձեռ­
նարկվում Էին հենց Թուրքիայի սադրանքով։ 1720 թ. լեզգի հրոսակախմբերր
Սուրխայի առաջնորդությամբ ավերեցին Լոռվա գյուղերն ու ավանները, ջար­
դեր կատարեցին և մեծաքանակ գերիներով ու ավարով վերադարձան Դաղըս-
տան։ 1721 թ . օգոստոսի 15-ին նրանք խիւժեցին Շամաիւի, կոտորեցին 4 — 5
հազար շիա բնա կչություն և կողոպտեցին ռուս առևտրականներին։ Անդրկով­
կասի 30 հազարի հասնող խանական զորքերը անկարող եղան ղսպելոլ Թուր­
քիա յի հրահանգներով գործող լեզգի ֆեոդալներին։
Նույն տարվա աշնանն ու հաջորդ գարնանր լեզգի ասպատակիչները եր­
կիցս մտան Քուռ, Արաքս, Թարթառ, Խաչեն և Կարկառ գետահովիտների հա­
յաշատ շրջանները, կողոպուտի և գերեվարության ենթարկելով բնա կչությա նը։
Վարանդայի Մելիք-Բաղիրը միա յն հարուստ նվերների գնով կողոպտիչներից
ազատեց իր գա վա ռը։ 1722 թ . գարնանր լեզգիները Մուզանի կողմից մտան
Դիզակի գավառը և ասպատակեցին Խաչենլւ։ Նրանց դիմադրեց միա յն Ջրա -
բերդը, որի պաշտպանությունը իրենց ձեռքն Էին առել Շ ամախուց ժամանած
երիտասարդ մարտիկների ջոկատները' Ավանի, Շրուանի, Շահինի և Սարու-
խանի ղեկա վա րությա մբ։ Զինվա ծ դիմադրության հանդիպելով Ջրաբերդ ում,
լեռնցի ասպատակիչներն ստիպված եղան Քուռի վրա յով նահանջել դեպի Դ ա ֊
ղրսաանի լեռն երը։
Ի պատասխան Շա մա խոլմ կատարված դեպքերի, 1721 թ . ՀՊետբոս Մեծը
որոշեց մեկընդմիշտ զենքի ուժով լուծել իրանական մետաքսի արտահանու­
թ յա ն խնդիրը։ Այս բա նն անհրաժեշտ Էր, քանի որ օսմանյան Թուրքիան օգ­
տագործելով Իրանի ծանր դրությունը, իրեն հայտարարում Էր Անդրկովկասի
և Ատրպատականի (Гօրինավոր ժառանգորդը):։, սպառնալով ղին ա կա լել Սեֆ-
յ անների տի բա զրկված երկրամասերը։
Տակավին իր դեսպանության ժամանակ Վոլինսկին Էլ գտնում Էր, որ
/յարը կարող Է իր կողմը գրավել Պարսկաստանի ժողովուրդներին, միա յն զեն­
քի միջոցով, ինչպիսին Էր ա յժ մ նաև Պետրոս ցարի կարծիքը։
1722 թ . օգոստոսին ռուսական զորքերը մտան Դերբենդ և պատրաստ­
վում Էին շարունակել արշավանքը' Իրանի Կասպյան ամբողջ ծովեզերքը
գրավելու: նպատակով։ Հա յերն ու վբացիները ցնծութ յա մ բ ընկալեցին ռուսա-
կան արշավանքի լուրը։ Հիրա վի, տակավին արշավանքից առաջ Էր Պես/րո։։
 Հսւյաստանր XIV —X V III դարերում 14'

/յարը բա նա կցությունների մեջ մտել հա յ և վրացի ներկայացուցիչների հետ,

/„„ստ ա նա ր,,/ կազմակերպել հ ա յ֊, /ր ա ց ,սկան պետություն' Ռուսաստանի հո-
,/ւ„Ն ու նե րր ս". Վրա,,,,,ան ուղարկված իշխան Տսւրկե սա տնովի միջոցով նա
Վախ թան զին ասաջարկսլմ էր' իր զորքերով առաք շարժվել Կասպից ծովեզրի
ուղղությա մբ' Դերբենդի և Բաքվի միջև գտնված որևէ վա յրում ռուսական
զորքերի հետ հանդիպելու համար. Ցարը միաժամանակ զգուշացնում էր Վ ա խ ֊
թա նգին, որ.պ ետ ք չէ վաղա ժամ արթնացնել Թուրքիայի կասկածամտությունը
և չպետք է թ ույլ տալ, որ Թուրքիան խոչընդոտներ հարոլցի ա յգ <гաստվածա­
հաճո գործի դեմս 2, Իհարկե սխալ կլիներ ենթադրել, թե ցարը առաջ էր քա ­
շում հ ա յ ֊ վրաց ական թա գա վորությա ն գաղափարը, ելնելով հա յ և վրաց ժո­
ղովուրդն երի ինքնորոշման ձգտ ումներիցլ Նա ընդառաջում էր հայ և վրաց
ղեկավարների (ГազատագրմանX գաղափարին, որչափ դա կարող էր նպաստել
Կասպիականի ավազանում Ռուսաստանի ամրանալուն,
Վախթանգի հետ կապված հա յ գործիչներին հայտնի էր Պետրոսի ծ ր ա ֊
ղիրր, ն նրանք հոժարամիտ էին դրան։ 1722 թ. գարնանը և ամռանը Գանձա­
կում և Թիֆլիսում Եսայի կաթողիկոսը հանդիպումներ է ունենում Վախթանդի
հետ, գործուն մա սնա կցություն բերելով հա յ-վրա ցա կա ն զինա կցությա նը։
Նրանց գործունեությունն աչքի առաշ ուներ Թիֆլիսի հա յոց վիճակավոր Մ ի ֊
Նաս Փա րվեզյա նը, երբ 1722 թ . դեկտեմբերին Վախթանգի մասին գրում էր.
(ГՀաւաքեաց զմնա ցեա լ և ղցրուեալ ազգս հա յոց և ի տեղիս տեղիս ա մրա ցոյց
և խնամարկեաց և եդ պահապան յա մենա լն ուրեք ի վերա յ նոցա »33։ Ա նդ ը ր ֊
կովկասի սահմանները պաշտպանելոլ և ա յդ ուղղությա մբ միջոցառումներ
մշակելու համար Վախթանգը ուներ նաև Իրանի լիա զորությունները, քանի
որ Թավրիզ ապավինած գահազրկված շահ Թահմազ I I ֊ը նրան էր նշանակել
Անդրկովկասում գտնվող իրանական բանակի ընդհանուր զորահրամանատար
և նրան էր հանձն արարել Ղազս տան ի հարձակումներին դիմագրավելու գործր։
Այս մպսին տ եղեկա ցնելով Պետրոսին, Վախթանգը միաժամանակ հայտնում
էր, որ մտադիր է Գանձակում կենտրոնա ցա ծ իր զինվա ծ ուժերը միավորել
իրանական զորքերի հետ, ռազմական գործողություններ սկսել լեզգիների
դեմ' սպասելով ցարի կա րգա դրոլթյա նր3*։
Հա յ և վրաց ռազմական ուժերի և նրանց ղեկավարների հանդիպոլմր
տեղի ունեցավ Գանձակի մոտ ' Չ ոլակ գյուղում, 1722 թ . սեպտեմբերի 2 2 -ի ն ։
Վախթանգի 30-հա զա րա նոց բանա կը ա յդ օրը ողջագուրվում էր Գանձասարի
Եսայի կաթողիկոսի 10 հազարանոց «ընտ իր և սպառազենյ> հայ զինվորության
հետ3*։ Տեսարանը հանդիսավոր էր ու բա ցա ռիկ։ Ողջույնի հրացանաձգությու­
նից որոտում ու թնդում էր Չոլա կը։ Վառոդի փոշեխառն ծխից կա յծա կնա ­
փա յլ ամպն ա յնպես էր վւակել արեգակի շողերը, որ եղբա յրա բա ր հանդիպ­
ման ելած հա յ և վրաց զորքերը հազիվ էին նշմարում միմյա նցւ Հա յ և վրաց

31 Տե՚ս Ց. И. Лысцов, Персидский поход Петра I, 1722—23 гг., ЮЯ1 , է} юо /. Հ,„ն.,

2 1 6 к <ш1ք.»
32 «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», ч. II, վ ա վ . 165<
33 Эзов, Сношение..., էւ 336՛
34 Տ ե ՛ս «Переписка на иностранных языках грузинских царей», Է 1 1 3 В *
35 Տ ե ՛ս Ե ս ա յի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս -Հ ա ս ա ն Ջ ս ւլա լյա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կ ա մ յի շ ա տ ա կ ի ն լ - ի ն չ ա ն ց ի ց ՝
դ ի պ ե լո ց յա շ խ ա ր հ է ն Ա ղ ո ւա ն ի ց , Շ ո ւշ ի , 1 8 3 9 , էք 58 կ Հ լո ն ,, Н42, Ա յս ո լՀ ի տ կ 1)սս1||ւ 1յսւյ>ււ-
դ ի կ ա ւ:
148 ձա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

մարտիկներին Վախթանգը ավետում կր քրիստոնյաների փրկության ժամա­

ն՛ս կի մերձեցումը*1՜։
Զոլակում հա մա խ մբվա ծ ղորբԼրր սբաաարով։ սորսսում կին ռուսական
զորքերի Շամախի մանելուն և պատրաստվում հոկտեմբեր ամսի սկզբնեբին
հա մա ձայնեցվա ծ վա յրում հանդիպել հյուսիսից արշավող ազատարարների
հետ։
Սակայն Գանձակի մոտերքում երկու ամիս դեգերելուց հետո, նոյեմբերին
միա յն լուր ստացվեց ռուսական արշավանքի ընդհատման և Պետրոսի Աստ-
բախան վերադառնալու մա սին։ Ցարին դիմավորելու պատրաստված հա յ-վրտ -
ցական զորքերը գլխիկոր ցրվեցին տները։
Պարզվեց, որ արշավանքի հենց սկզբին Կասպից ծովեզրին ռոլսներր
հանդիպել կին զորքերի փոխադրման, պարենավորման և րժշկա-սանիտարա­
կան սպասարկման մ եծ դժվարությունների։ Ծովամերձ շրջունների ճահճուտ­
ները ռուսական բանակից մարդկային ահավոր զոհեր կին խ լել։ Բացի ա յդ,
հասկանալի դարձավ, որ առանց թուրքերի հետ պատերազմելու հնարավոր
չպիտի լիներ տիրանալ լեզգիների գրաված Շիրվանին ու առաջ շարժվել հ ա յ ֊
վրացական ուժերին միանալու համար։ Պարզվում կր նաև, որ երկարատև
շվեդական պատերազմից նոր ելած Ռուսաստանի համար դյուրին չկր ա յդ
պատերազմը։ Այն կլ մի պետության դեմ, որի թիկունքում կանգնած կին
Անգլիան և Ֆրանսիան, և որոնք Ռուսաստանին ներ հակող իրենց գաղութա­
տիրական շահերն ունեին թ ե' Իրանում և թե՛ Թ ոլրքիայում։
՚ կուր առնելով Ռուսաստանի և Վրաստանի միչև հաստատված կապերի
մասին, շահ Թահմազ 11-ը Վախթանգին մեղադրեց պետական դավաճանու­
թյա ն մեջ և 1722 թ . վերջերին հրամանով նրան զրկեց Քարթլիի վալիի ու
իրանական զորահրամանատարի իրա վունքներից։ Շահն ա յդ պաշտոնները
հանձնեց նրա հակառակորդին' Կախեթի Կոստանդին թագավորին, որը հայտնի
Է նաև Մոլհամադկուլի խան մուսուլմանական ւս1.էւնով։ Զորահրամանատա-
րոլթյա ն հետ մեկտեղ վերջինիս հանձնեց նաև երևանի, Գանձակի ու Ղարա ­
ւ՛ աղի բեկլա րբեկությոմւները։ 1722 թ . վերջերից զինաբախման մեջ մտնելով
Վախթանգի հետ, 1723 թ . մայիսին Մուհամ ա դկուլի խանը գրավեց Թիֆլիսր
և քաղաքի դոները լա յնորեն բա ցեց օգնության հրավյիրված լեզգի ավարա­
ռուների առջև37։ Թողնելով Վրաստանի մա յրա քա ղա քը, Վախթանգն ստիպված
եղավ անցնել Ռուսաստան։
Նախապես Պետրոսը հակված Էր այն մտ քին, թե Վրաստանի և Հա յա ս­
տանի անկախության կամ ինքնուրույնա ցմա ն հարցը հնարավոր կ վճռել խա ­
ղաղ բա նակցությունների միջոցով, բ ա յց պ ա րզվեց, որ դա ևս իրագործելի
չկ։ 1723 թ. ամռան սկզբներին թուրքերը մտան Թիֆլիս և գահընկեց հա յտ ա ­
րարեցին Վախթանգին։
Վերադառնալով Աստրախան, ցարը հույս ուներ, թե հաջորդ տարում
գրավելով Բաքուն և ամրանալով Կասպիականի ափերին, ռազմական գործո­
ղություններ կսկսի' Շամախին, Գանձակը, Թիֆլիսը, Երևանը գրավելու և հայ-
վրացական թագավորության ծրագիրը գլուխ բերելու համար։ Սակայն պ ա ր զ ֊

տ» Տե՛ս «Переписка на иностранных языках грузинских царей», էք * *«■*•»

37 Տե՛ս եաււյի կաթողիկոս, էշ 64 Ա հտն.։
 'и տանը XIV — Х\Ч )1 դարերում

վեց, որ նրա նախագծումները անիրագործելի էին անգամ Բաքուն գրավելուց

հետո։
Տ հական չեղավ նաև Կոստանգինի իշխանությունը Թիֆլիսում։ Բուրք
նվաճողները շտապեցին քաղաքից վտարել Վախթանգին զորավիգ դարձ ած Թիֆ-
/իսի հաչ «քաղաքամարտիկ զորականներին» և աչն հաչ մոքալաքներին' «гորբ
զհոգիս և գորգիս, զինչս և զանձինս եգեալ Էին ի վեր աչ նորա (Վ ա խ թա նգի)
յօժա ր ս ր տ ի Л Իրենը վերապահելով զինվորական իշխան ութ չուեր' թուրքե-
րր քաղաքի' վարչութչունը հանձնեցին Վախթանգի մահմեդականացած Բ ա կ ո ւ ր
որդուս Նահն ա վա զին։ Մուհամա դկուլի խանը իրան ական բեկլա րբեկի պաշ­
տոնով ամրացավ Գանձակում, հենվեց Գանձակի, Բորչալուի և Ղ ա զ ա խ ֊Շ ա մ -
շադինի խաների վրա, իր շուրջը ուժեր կուտակեց և նախապատրաստվեց գի­
ւքադրելոլ թուրքերին։ Հա վա տարիմ մնա լով իրան ական կողմն որոշմանը, նա
հետամուտ եղավ թուրքերի դեմ դի մա դրութչուն կազմ ակեր պո գներին միա վո­
րելու քա ղա քա կա նությա ն^ է
Դժվար չէ պատկերացնել ա յն վիճակը, որին 1723 թ . դատապարտված էր
լեռն երում մեկուսա ցա ծ հա յ զինվորությունը։ Վախթանգի անկումով վդվել էր
հա յ - վրաց ական ա յն զինա կցությունը, որի վրա հենվա ծ նրանք հարել էին
հ ա յ ֊ վրա ցական թա գավորություն ստեղծելու հեռանկարին։ Վախթանգի սլար-
տ ութ յունից հետո ա յդ գաղափարի իրագործումը հանվեց օրակարգից։ Հա յերը
նորից ընկա ծ էին մեկուսա ցմա ն օղակի մեջ։ նրանք պաշարված էին իրանա­
կան և թուրքական ուժերի կողմից։ Սակայն, այս վիճակում իսկյ լիակատար
հուսահատության չմա տ նվելով, նրանք լարում էին իրենց ամբողջ կարողու­
թ յուն ը % երկրի ինքնապաշտւզանո։թչունն ապահովելու համար։

4 . ՀԱ ՅԿ Ա Կ Ա Ն Ս Ղ Ն Ա Խ ՆԵՐԻ Պ Ա Յ Ք Ա Ր Ը ԻՐԱ ՆԱ Կ Ա Ն ՏԻ Ր Ա Պ Ե ՏՈ Ւ Թ Յ Ա Ն ԴԵՄ

Ե վ ԳԱՆՏԼԱԿԻ 1 7 2 4 Թ վ Ա Կ Ա Ն Ի Հ Ա Յ -Ա Դ Ր Ր Ե Ջ Ա Ն Ա Կ Ա Ն Պ Ա Յ Մ Ա Ն Ա Գ Ի Ր Ը

Սհֆյանների դեմ բա րձրա ցրա ծ շարժումների ծավալումը և Իրանի շուրջը

սրված միջա զգա յին իրավիճակը մ եծ բա րդություններ էին առաջացնում սւՍ~
ղրրկովկասյան ժողովուրդների կյա նքում։ Խոշոր փոփոխություններ եղան
մասնավորապես լեռնա յին Հա յա ստ ա նում։ Գահավիժող անցքերի բերումով
Անդրկովկասի գավառներում և, հատկապես, Սյունյա ց ու Արցախի լեռնա յին
շրջաններում ռազմական ու վարչական մեքենա յի քա յքա յումը խիստ հարված
էր հասցրել Իրանի հեղինա կությա նը։ Այդ գավառների վարչական ղեկն ու
ին քնա պաշտ պան ություն ը , փաստորեն, անցել էր տեղական բնիկ կառավա­
րիչների' մելիքների ու յոլղբա շիների, տանուտերերի ու քյադխուդաների
ձեռքըւ
Դարասկզբին Ղարաբազի հա յա բնա կ մ եծ գյուղերը 100 — 150 թուման
(ա յս ի նքն' 1 0 0 0 — 1500 ոսկի ռուբլի), իսկ փոքրերը 3 0 — 40 թուման ( 3 0 0 —
400 ոսկի ռուբլի) հարկ էին վճարում Իրանին*0։ Մոտավորապես նույնը պիտի
եղած լինի նաև Ղափանոլմ։ Իրանական վարիչների չքա ցումը հարկային թե-

38 կ ս ա յի կ ս ւ թ ա լի կ ւ ա , էշ 64 և հ տ ն .։
39 Տ ե ՛ս «ժ ա մ ա ն ա կ ա գր ո ւթ ի ւն Պ ետ րոս դի Սա ր գի ս Գ ի լա ն ե ն բ ի ւ ( « Կ ռ ո ւ ն կ » , Բ ՚ի ֆ լի ս , 1 Տ 6 3 ,

էշ 2 0 0 և հ տ ն .,) և Ե ս ս ւ յի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս , էշ 6 2 և հ ա ն .։
40 Տ ե ՛ս է ս ա յի կա թողիկոս, էշ 1 9 և հ տ ն .։
1оО Հա յ մսղովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

թ եությա ն էր բերում տ եղաբնա կչոլթյա նը. միաժամանակ բարձրանում էր մ ա ֊

հալն երի գլուխ կանգնած մելիքների ու յոլղբա շի ների նշանակությունը։ նրանց
ազատագրական ձգտումները ոչ միա յն հենվում էին հայ գյուղացիների վրա,
ա յլև կենդանի մղումներ ստանում նրանցից։
1720-ա կա ն թվականների սկզբներին լեզգիների ձեռնարկած հարձակում­
ների կա պակցությամբ Ղարաբաղի և Ղալիանի մա հալներոլմ տեղի էր ունենում
ինքնապաշտ պան ական ժողովրդական ջոկատների հա մա խ մբում։ 1 7 2 1
1722 թ թ. ինքնապաշտպանության գործը տարերայնորեն վեր է ածվում իրա­
նական իշխանության դեմ ուղղված ժողովրդա ֊ա զա տ ա գրա կա ն ■շարժման'
գործնականապես հանգելով իրանական հարկահանների ու պաշտոնատերերի
գործառնությունները տեղացիներին փոխանցելուն։ Իշխանության այս վ ւո ֊
խանցումը ուժի մեջ մտավ և հաըատևեց 1721 թվականից մինչև 1727 թ վա ­
կանը։ Հատկանշական է, որ 1726 թ ., երբ Ղարաբաղի լեռնա յին շրջանները
խուժած թուրքերը պահանջում էին նախընթաց հինգ տարիների աւզառքը,
նրանց դիմադրող զափանցիներն ա յրում էին հարկային հին պահանջագրեր/!*1։
Շարժման ղեկավարները ժամանակին այս երևույթի մեջ նշմարում էին հայոց
ա զգա յին հանգած իշխանության « նոր նորոգում»*1։
« նոր նորոգվա ծ» հայկական ինքնավարության տեղական մարմիններն
իրենց ուժերը լարում էին լեռն ահա յա ստ ա նոլմ ի բանական իշխանոլթյան
մնացուկն՛երը վերացնելու համար։ 1722 թ . Բարդայի (Գ յոլլիստ ա նի) , Ջր՚ւս-
բերդի և Գանձակի հա յ ղինված ուժերը ջանքեր էին գործ դնում պաշտպանելւււ
Լեռնային Ղարաբաղի մա տ ույցները և փակելու Գանձակի ու Թիֆլիսի ճանա-
ււ/արհները ադրբեջանական այն ֆեոդալների առաջ, որոնք հարկեր էին պ ա ֊
հանջոլմ նրանցից կամ հարկահանության պատրվակով ավերում ու թալանում
էին հայկական մահալների գյուղերը։ Նման զինաբախումներ տեղի էին ունե­
նում նաև հարևան շրջաններում։ 1723 թ . հոկտեմբերին Ղիղակի մտհալում,
Հադրոլթ գյուղի մոտ , հայկական ղինված ջոկատները խանական հեծյալների
հես։ ունեցան զինաբա խում, որի ժամանակ վերջիններս կորցրին 2000 մարգ*3։
Հայկական լեռնաշխարհի ինքն աւզաշտ։զան ութ յա ն հանգրվանները տեղա­
հան բերդերն ու բնական ամրություններն էին, որոնք ժամանակակից զրա-
գրությոլնների մեջ սղնախներ են կոչվում։ Օտար ա յդ բա ռով Ղարաբաղի լե ռ ­
նային գավառներում նշվում էին թա քստ յա ն կամ դիմադրության լեռնա յին
պատնեշներն ու բերդերը։ X V III դարի 20-ա կա ն թվականներին Ղարաբազոլմ
կային մելիքական հինգ իշխանություններ, որոնք ռազմա-քաղաքական առու­
մով հա մա խ մբվա ծ էին նույնքան պաշտպանողական հանգրվանների կամ
սղնախների շուրջը**։ Ռուսերեն գրագրությունների մեջ «սղնա խ » տերմինը

41 Հ մ մ տ . Ա . Ա բ ր ա հ ա մ յա ն , Մ ի էշ Ա նդրկովկա սի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի և հ ա յ-ո ո ւ ս ա կ ա ն հ ա ր ա ­
բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , ե ր և ա ն , 1 9 5 3 , էշ 1 3 1 , նա և « Հ ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Գ ա վ ի թ բ ե ­
կ ի ն ս , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 8 7 1 , էշ 5 6 ։
« Տ ե ՛ս եսայի 1լսւրու||է1|ււսյ է չ օ 8 ։ , Армяно-русские отиошпшн в первой трети
X V I I I в .“, т. I, ч. II, վ ս ՚վ • 1 6 9 ։
43 «Армяно-русские отношения в первой трети ХШ У века», т. II, ч. I, վավ- 191
և 195։
и Ղ ա ր ա բա ղ ի « Խ ա մ ս ա յի а կա մ հինգ մ ե լի ք ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի վ ա ր չա -ք ա ղ ա ք ա կ ա ն և կ ա լվ ա ­
ծա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի մ ա ս ի ն տ ե ՛ս Ֆ . Պ ո ղ ո ս յա ն ի «Խ ա մ ս ա յի մ ե լի ք ն ե ր ի ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի և պ ա ր­
տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մա սին» հոդվա ծը. «Բ ա ն բ ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի ա րխ իվների» , 1966, Л? 1 , էշ

197—208։
 Հ այլս иО/ան լւ XIV — X V III դարերում 1ձ1

Հաճախ իմասպավորվում էր «Հա յկա կան Հա վա քույթи ( а р М Я Н С К О е С О б р а Н И б )

Հա սկա ցողությա մբ, դրա տակ նկատի ունենալով Համապատասխան սղնախ֊
ներում Հա մա խ մբվա ծ Հա յ ռաղմա-քաղաքական միավորումները։
Քսանական թվականների սկզբներին Ղարաբաղի այս Հինդ միա վորում*
ներից աոաջինն ընդգրկում էր Ք ո ւր ա կ ֊չ ա յ և Թարթառ գետերի Հովիտներով
սաՀմ անադծված Գյուլի ս տ ան ի և Ջ րաբերդի մ աՀ ալները, ռազմ ա ֊ քաղաքական
կենտրոններ ունենալով Գյուլիս տան ի բերդը և նրիցմ անկան д վանքը* Երկ*
րորդըճ հ/աչեն և ('ալլուչա յ գետերով սաՀմ ան ա գծվող Խաչենի մաՀս/լը, կենտ*
րոն ունենալով Գանձասարի վա նքը։ երրորդը Р ալլուչա յ գետից մինչև Ղիզսյ*
վւայտի լեռնաշղթան ընկնող Վարանդայի մ աՀ ալի մի մա սըճ Ծո վ ա տ ե ղ ֊Ա վ ե *
աարանոց կենտրոնով։ Չորրորդ միավորման մեջ մտնում էր Վարանդայի
մաՀալի մյուս մա սը' կենտրոն ունենալով Շօշ կամ Քարագլուխ կոչված սղնա-
խը, իսկ Հինգերորդը' Դիղակի միավորումն էր. Տող կենտրոնով և Քիրս լեռան
սղնախով։
Սղնախներ կային նա և. լե ռն աՀ այա ստ ան ի մյուս մա Հա լներումճ Ղա վ։ ա ֊
նում, Լոռիում, Գեղարքունիքում և Քո լան ի ում։ Սակայն դրանց մասին տեղե­
կություններ գրեթե չեն պաՀպանվել։
Սղնախների մարտական կորիզը կա զմում կին հայ մելիքների ռազմական
մանր ջոկատները, որոնք իրանական տիրապետության օրոք հսկում էին մ ե ֊
լիքներին ենթակա դյուզերի ներքին կարգապահությանը և հարկ եղած դեպ­
քում զինական պարտավորությունն եր կատարում։ Երևանում, Գանձակում և
Շա մա խիոլմ զորահավաքին ու ջոկատների ղեկավարմանը մասնակցում էին
րազտքաբնակ հայ երիտասարդության ներկա յա ցուցիչներ։ Այսպես, 1720 թ.
"կղրներին Ղարաբաղի սղնախներում կազմակերպական և ռազմական գոր­
ծունեությա մբ համ բա վ ստացան (Гշիրվանցի տ զերքը», ա յսինքն' Շամախո։
խանական զորքերի մեջ ծա ռա յող հայ զինվորականներր։ Դրանցից մեկն էր
Ավաճ յոլզբա շին, որը Ղարաբազ էր անցել դեռ 1717 թ . և անուն հանել ս ը ղ ֊
Նախ ների ռազմական հետագա մարտերի ժամանակ։
Կարիքի դեպքում հա յ մարտիկները հա մա խ մբվում էին սղնախներում,
ուստի և հայ զորքերի ու զինապարտների թվաքանակը մի քանի հազարից
երբեմն հասնում էր երեք-չորս տասնյակ հազարի, իրենց շարքերում հաշվելով
■30 հազար ձիավոր և 10 հազար հետևակ զինապարտ։
Զինապարտների մի մասը կռվում էր չախմախի հրացաններով կսյմ
ատրճանակներով։ Զենքի վարպետներն օգտագործում էին տեղում ա րդյունա­
հանվող աննշան քանակի երկաթը, պղինձը, արճիճը, արծաթը և գործի դնում
տեղում եղած վառոդ պատրաստելու պարագաները' աղբորակ և ծծում բ։ Հրա ­
ցա ններ շինող վարպետներ կա յին, սակայն չկա յին թնդանոթի վարպետներ։
Ապավինելով երկրի բնական ա մրություններին, մարտիկները կարողանում էին
զիմ ադրել հարձակվող թշնա մուն, բ ա յց տևապես դիմանալ թնդա նոթա յին
կրակին և, մա նա վա նդ, հակահարձակման անցնել թնդանոթաձիգների դեմ'
բնա վ անկարող էին։ Այդ իսկ պատճառով հայկական սղնախներն ի վիճակի
չէին խոշոր մասշտաբի հարձակողական գործողություններ ծավալևլ 151
Անկատար սպ առազինությունից զատ, սղնախների ինքնապաշտպանոլ-

45 Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», т. II, ч. I, էշ ХЬУ ե

հ տ ն .։
 Հա յ է}ոէլա[րղի պատմություն

թյոլնլւ մեծապես տուժում Էր նաև ներքին հակամարտություններից։ Հա յերի

հետ կապ պահպանելու համար Պետրոս ՛Մեծի կողմից հղված Էլչի ( պատգա­
մ ա բեր յ Իվան Կարապետը, հանգամանորեն ծանոթանալով սղնախների իրա­
դրությանը, գրում էր, թե տեղական հայ գյուղապետերն իրենց հպսւտակների
հետ վարվում էին գրեթե ա յնպ ես, ինչպես « տնօրենՆ ճնշողներն ու գ ռ փ ո ղ ֊
ները։ Նրանցից ամեն մեկն իշխում էր մի կամ երկու գյուղի և դրանց հա*■
Օոլյթներն ուտում իր 10 կամ 20 ձեռնավորների միջոցով։ Րչ մեկը նրանցից
չէր ճանաչում մյուսի հեղինակությունը և նրանց մեջ լկար մեկր, որ միավորեր
Իւ գլխավորեր բոլորին, եթե ոչ հօգուտ ժողովրդի, գեթ ի շահ հա յ իշխող
դասի հ ա վ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յա ն Հա յ վարիչների հոռի անհնազանդության մասին
գանգատվում էր նաև Գանձասարի Եսայի կաթողիկոս լ։, որի հորդորներն ան­
գամ նրանք արհամարհում էին հաճախ։

*հւսԱ(1ա սա |ւ|ւ է|սւնջլւ

X V II դարի վերջերից Սեֆյան Իրանում հասունացող քաղաքական տագ­

նապին ուղեկցող միջֆեոդալական և միջցեղա յին արյունահեղ բախումներն ու
պարբերաբար կրկնվող ավարառումներր եկամտի. սովորական աղբյուր էին
նաև տ եղաբնա կչոլթյա ն հաշվին սնվող հայ մե/իքների ու նրանց զինված
ջոկատների համար։ Տիրող դասի համար ասպատակումները («չա փ զո լեն եր ը»)
եկամտի մշտական ա ղբյուր էին։ 1722 թ . մա յիսին լեզգիների դեմ գա ն ձ ա ֊
կեցին երին օգնությա ն հասնող վրաց զորքերն անգամ վարձատրվում էին
ռազմական ավարի հաշվին' քաղաքի շրջակա գավառների մահմեդական ե
քրիստոնյա բնա կչությա նը թա լա նևլով։ Ինքը' Վախթանգն ի սկ։ 25 հազար

՚ 10 Տ ե ՛ս «Армяно-русскне отношения ս первой трети XVIII ս.», ч. II, վա վ - 2 0 4 — 2 1 0 ։

 Հայաստանը XIV — X V III դարերում

ոչխար և 0 հաղար արջառ ստացավ ղորթի ավարից' իրեն Հասնող (Кտասն որ-
զի» հաշվին*7։
Ամենից շատ այս իրավիճակից տուժում էին տեղական գյուղացիները,
որոնց մասին Պետրոս Մեծի էլչին հավաստիացնում է, թե գիշեր ցերեկ աղո­
թում էին, որ լիներ մեկը' ցարի հրամանով պատժեր զանցառուներին և
զինված ուժի օգնությա մբ օրենք1ու կարգ սահմաներ այս երկրռւմ**։
1720-ա կա ն թվականներին Անդրկովկասում ստեղծված նոր ւզայ՚մ անների
հետևանքով հա յ կյա նքում ասպարեզ եկան իրանահայ առևտրական մ իջա­
վ ՛" II՛ԻՍ ելած մի շարք գործիչներ, որոնք ակտիվորեն կապվեցին հայ ազա­
տագրական շարժման հետ և միա յն ռուսական կողմնորոշման մեջ տեսան հայ
ժողովրդի փրկությունը։ նորատիպ ա յդ գործիչներից էին Պետրոս Մեծի
կողմից հղված Իվան Կարապետը, հայկական էսկադրոն կազմակերպող և
ղեկավարող Պետրոս դի Սարդիս Գիլանենցն ու իր գործակիցները, Վաիյթանգ
թագավորի դիվանագիտական հանձնարարությունները կատարող Ղ'4-զանենց
Փարսադան բեկը և իր մերձավորները։ Նորս/տիպ այս գործիչների մեշ առա­
վել արգասավոր եղսւվ Իվան Կարւսս/ետի կատարած աշխատանքը։
1724 թ. սկգբին Պետրոս Մեծի հայ ժողովրդին ուղղած կայսերական
հրովարտակը Ղարաբաղ հա սցնելով, Իվան Կարապետը հաղորդեց, որ ցարը,
ընդառաջելով հայ մեծա մեծերի դիմումներին, իր հովանու տակ է առնում
հայերին և ցանկանում է նրանց ազատել անօրենների լծ ի ց ։ Ցարը միա ժա մա ­
նակ հայտ նում էր, որ գա հնարավոր կդառնա միա յն Կասպից ծովեզրին ռուս­
ների ամ բանալուց հետո։ Մինչ ա յդ անհրաժեշտ է, որ հայերը դիմանան ստ եղծ­
ված դժվա րություններին։ Եթե իրանցիների հետ գժտվա ծ ղեկավարների համար
վտանգավոր է տեղում մնա լը, ցարը հոժար է նրանց գա ղթավայր հատկացնել
Կասս/իականի ափերին։ Բնակչությունը պիտի հանգիստ մնա տեղում, մինչև
ոբ ցարը հոդա նրա ազատության մասին49<
•Այս խոստումներից խա նդավառ, սղնախների ղեկավարները շարունա­
կեցին երկրի ինքնապաշտս/անութ յունր' միշտ հետևելով Իվան Կարապետի
խորհրգին։ Նրա առաջարկի համաձայն սղնախները համախոսական զիմում-
ներ հղեցին Պետրոս Ս և ծ ին' խնդրելով իր հովանու տակ առնել իրենց և
պաշտպանել 0Гա նօրենների» սրից։ Միասնության հորդորելով նրանց ղեկա ­
վարներին, էլչին հրահանգում էր վերջ դնել ներհակությունների՛ն և միավորել
դիմադրության կոտորակված ուժերը։ Նա եռանդուն գործունեություն ծավալեց
նաև' երկրռւմ կարգ ու հանգստություն հաստատելու համար։
1724 թ . ամռանը Իվան Կարապետը կապ հաստատեց նաև Ղափանի
դիմադրական շարժման ղեկավարների հետ։ Ղարաբաղի սղնախների ուժերով
նա օգնության հասավ ղափանցիներին, նրանց ևս հոլսագրելով Ռուսաստանի
հովանավորության խ ոստ ումով։
Ղարաբաղի ու Ղափանի սղնախներից և Մուզանի շահսևաննևրից զատ,
թուրքական ռազմա կա լությա ն վտանգին ենթակա Անդրկովկաս յա ն մարզերի
մ եծ մասը հավատարիմ էր մնա ցել Իրանին։ Թուրքիայի կողմից Անդրկովկա­
սին սպառնացող վտանգի դեմ Իվան Կարապետ// հետամուտ էր հա մա խ մբել,

*7 Տե՛ս Օսայի կարուփկոս, էշ 51 և հան.։

18 Տե՛ս «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», ч. II, Վ^Վ՛ 219։
Տե՛ս նույն տեղում, վտվ. 185, '•1861
1 5 4
ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

քաղաքական գործակցություն ստեղձԼլ և մարտական ընդհանուր Սակատ հար-

դարել հայկական սղնախների, վրացական և ադրբեջանական զինական ո ւ օ ՚ե ֊
րի, ինչպես նաև Իրանի անղրկովկասյան ֆեոդալների միջև։ Կասկած չկա, որ
Իվան Կարապետի ուղեգիծր բխ ում էր Ռուսաստանի քաղաքականությունից:
Մտաբերենք, թեկուզ, որ իրանական արշավանքը ձեռնարկելիս ցարը ոչ միայն
պատերազմ չհայտարարեց Իրանին, ա յլև պատ րաս տակամ ութ յուն հայտնեց
ւզաշտ պան ելու շահին նրա դեմ ապստամբած լեզգիներից։
Այս չխ ա նգա րեց, սակայն, որ ցարը հայ-վըա ցա կա ն թագավորություն
ստեղծելու ծրագիր մշակեր, նույն շահի դեմ ապստամբություն բարձրացնելու
պատրաստ Վախթանգ թագավորի ղեկա վա րությա մբ։ 1723 թ. ամռանր,
Գիլանը գրաված գեներալ Լևաշովի միջոցով, նա փորձում էր անգամ կապվել
շահի դեմ ապստամբած աֆղանների ղեկավար Միր Մահմոլզի հետ, պ ա տ ֊
րաստակամությոլն հա յտ նելով Իրանի գահակալ ճանաչելու նրան, եթե միայն
հրաժարվեր սուլթանի հետ կապվելու և Թուրքիային հպատակություն հա յտ նե­
լու մտ քից60։ Տարական քաղաքականության գլխավոր խնդիրը Իրանի պաշտ­
պանությունը չէր, այլ Թուրքիայի դեմ պայքարի ընդհանուր ճակատ ստ եղծե­
լու խնդիրը։ Այս քաղաքականությունը հասկանալի կզաոնա, եթե հաշվի
առնենք թուրքերի հարձակման հարաճուն վտանգը Անդրկովկասում։
Մտնելով Թիֆլիս, թուրքերը պատրաստվում էին գրավել Երևանը և ռ ա ղ ֊
մակալել ամբողջ Անդրկովկասը։ Այս իրադրության մեջ Պետրոս ցարը որոշեց
վերջ դնել Անդրկովկասում ծավալվող հակաիրանական շարժմանը և որդեզրե/
Անդրկովկաս յա ն ժողովուրդների և Իրանի միջև հակաթ ուրքական դիմադրու­
թյուն կազմակերպելու ուղեգիծ։
Ահա թե ինչու ժամանելով Ղարաբաղ, Իվան Կարապետը Ղարաբաղի և
Գանձակի «մուսուլմանս բնա կչությա նը կոչ արեց համաձայնություն կնքել
Ղարաբաղի « քրիստ ոնյա ների» հետ։ Պետրոս ցարը, ասված է նրա կոչի մեջ.
բա րյա ցա կա մ է Ղարաբաղի մուսուլմանության հանզեպ և բարեհաճ «շահի
ազգիI) (ի մ ա ' իրա նցիների) նկա տ մա մբ, որ ինքը' Իվան Կարապետը, ժա մա ­
նել է հայերին հաշտեցնելու նրանց մուսուլման իշխանավորների հետ։ Մի
ա յլ գրության մեջ նա հաղորդում էր, որ երկիրը (ի մ ա ' Անդրկովկասըյ) թուր­
քական 6 0 — 7 0 ֊հ ա զ ։ս ր ա ն ոց բանակի հարձակումից պաշտպանելոլ համար,
ինքը սղնախների կողմից լիա զորություն ունի հո/ատակություն հայտնելու
.Գանձակի խանական իշխ ա նոլթյա նը, ինչպես նաև նրանց հայտնելու սղնախ­
ների պատրաստակամությոլնը' վերջ տալու եղած գժտություններին
Անդրկովկասի ադրբեջանական բնա կչությունը չէր մոռա ցել թուրքերի հին
արշավանքները և նրանց դաժան տիրապետության ժամանակները։ Նրան
հուզու՛մ էր, մանավանդ, լեզգիների շարժման ժամանակ Դաղստանի լեռնա ­
բնակ սյա նիների ան հան դո ւրժե/ի քաղաքականությունը շիաների նկա տմամբ։
Ահա թե ինչու ադրբեջանցի շիաները մ եծ թշնա մա նքով էին տրամադրված
օսմանցիների նվաճողական նկրտումների հանդեպ և պատրաստ էին իրենղ
զենքով պաշտպանել դավանակից Իրանի խանական իշխա նությունը։ Այդ

60 Տե՛ս П. Г. Бушков, Материалы по новой истории Кавказа с 1722 по 1803 гг.,

СПб., 1869, т. I, էէ 4 4 ե Հ տ ն .։
51 Տ ե ՛ս «Армяно-русскпе отношения в первой трети XVIII века», т. II, ч. II,
վա վ. 235։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

նպատակով %թուրքերին դիմադրելու համար նրանք պատրաստ էին ձեռք

մեկնել վրացիներին և հա յերին։
1723 թ\ ամռանը , միանալով Կախեթի Կոստան դին թագավորի կամ որ
միևնույնն է Գանձակի րեկլարրեկիճ Մոլհամադկուլի խանի զորամասերի հետ,
Գանձակի ադրբեջանցի և հաչ բնա կչությա ն զինված ուժերը 1 8 — 20 օր հերո­
սաբար դի մա դրեց ին Թիֆլիսից իրենց քաղաքի վրա արշավող Եբրահիմ փա-
շ ա յի բա նա կին։ Թուրքական զորքը ւգարտություն կրեց և նահան ՛ջի դիմեց,
Գանձակի պատերի տակ թողնելով հազարավոր սպանվածներ։ Վրացական և
ադրբեջանական զորամասերից զա տ , Գանձակի պաշտպանությանը մասնակ­
ցում կին նաև հա յ մերձավոր սղնախների մարտական ուժերը։ 1723 թ . օգոս­
տոսին վերջիններս դիմադրում էին նաև լեզ դին երի առաջնորդ Հաջի Դավուդ-
բեկին, երբ սա ջանում էր անցնել Քուռը' Գանձակի վրա հարձակում գործելու
և. թուրքերի հետ միանա/ու համար92։
Գանձակի պատերի տա էլ տեղական ժողովրդի տարած փայլուն ա յդ Հաղ­
թանակը մի ամբողջ տարով հետաձդեց թուրքերի հարձակումը Երևանի վրա։
Միաժամանակ ա յն նախապատրաստեց իրանական իշխանությունների, իրա­
նական կողմնորոշում ունեցող վրաց ու ադրբեջանական ֆեոդալների և հ ա յ­
կական սղնախների միջև 1724 թ , մարտի 2 4 ֊ի Գանձակի պայմանագրի
կնքում ը ։ Շահ Թ ահ մ աղ 11-ի ներկա յա ցուցիչների, Ռուսաստանը ներկա յա ց -
նող Էլչի Եվան Կարապետի և Գանձակի բեկլա րբեկի Մուհամադկուլի խանի
մա սնա կցությա մբ ու միջնորդությա մբ կ ն ք վ ս ծ ա յդ պայմանագիրը վավերա ­
ցումն էր, փաստորեն, այն հա մա գործա կցությա ն, որ իրականացավ 1723 թ.
ամռա նը, Գանձակի ու մերձակա շրջանն երի մուսուլման և քրիստոնյա բն ա կ ­
չությա ն համատեղ դիմա դրութ յա մբ։
Գանձակի պ ա յմա նա գրում համաձայնություն կա յա ցա վ իրանական կ ո ղ մ ­
նորոշում ունեցող Գանձակի խա նությա ն ղաջար իշխանավորների և նրանց
հպԽտակվելու պատրաստակամություն հայտնող սղնախների հայ բնա կչու­
թյա ն ղեկավարների միջև։ Վերջիններս պարտավորվում էին հրաժարվել
Գանձակ քաղաքի « ւսրբաբներիյ) ( կալվածատերերի) և մյուս շիա մուսուլման­
ների դեմ իրենց ունեցա ծ ապստամբական դիրքորոշումից և խււստանոլմ
օգնության գալ քաղաքի ա զգա բնա կչությա նը' թուրքերի կողմից հարձակոսէ
լինելու դեպ քում։ Գանձակի կառավարիչները, կալվածատերերը, մուսուլմա ­
նական ղինված երիտասարդությունն ու քաղաքացիների մյուս հատվածները
փոխադարձաբար խոստանում էին' մեղաս/արտ ճանաչել ու պատժել ղաթար­
ներին կա մ քա ղա քա ցին երին, եթե նրանք փորձեն կողոպտել սղնախներն ու
Ղարաբաղի քրիստոնյա ներին կա մ օգնությա ն չգան նրանց թուրքերից պաշտ­
պան ելու համար։
Գանձակի պ ա յմա նա գիրը ժողովուրդներւի համա գործա կցությա ն տիպա­
կան ֆեոդալական վավերագիր էր։ Այն կնքվում էր Իրանի հետ կապված և
հակաթուրքական կողմնորոշում ունեցող Գանձակի մուսուլման կառավարիչ­
ների ու կալվածատերերի և նրանց հայ վասալների ու հպատակների միշև։
Միաժամանակ ա յդ պա յմա նագիրը նորից ճշտում էր ու ամրապնդում իրանա­
կան կողմնորոշում ունեցող Գանձակի բեկլա րբեկի Մուհ ամ ադկուլի խանի,

52 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , վ ա վ , 1 9 0 , հ մ մ տ . ն ա և 1 7 2 3 թ . օգ ո ս տ ո ս ի ն Ա նտ ոն ք ա հ ա ն ա յի գ ր ա ծ ն ա ­
մա կը, ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , վա վ. 188։
1 5 6 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կամ որ միևնույնն կ' Կախեթի Կոստանղին թագավորի գլխավորած վրացինե­

րի հակաթուրքական դիրքավորումը։ Ի դեպ, ուշագրավ կ, որ նույն' 1724 թ.
Պետրոս Մեծին ուղղած իր նամակում Մոլհա մադկոլլի խանը ցարին խնդրում
կր օգնության գալ Իրանի տիրապետության տակ գտնված և իր րեկլա րրեկու֊
թ յա ն ը ենթակա Անդրկովկասի հայաբնակ և վր ացաբնակ մարզերին**։
Այսպիսով, համաձայն Գանձակի պ ա յմանագրի, Ռուսաստանի հովանուն
աւզավինող ու Իրանի ա զդեցությա նր ենթարկված ԱնդրկովկասյաՆ երեք
կողովուրդների ներկայացուցիչները որոշում են միավորել իրենց ուժերր,
երկրամասի վրա կախված գլխավոր վտանգը' թուրքական հարձակումը վա ­
նելու համարւ
Գանձակի պայմանագրի ստորագրումից հետո, հայերի գիմագրական
պայքարը շրջվելով թուրքական ակտիվացող հարձակումների զևմ' կորցնում
Ւ իր հակաիրանական բնո ւյթ ը։ Գանձակի մուսուլմաններն ու Ղարաբաղի
սղնախները 2 00 հոգուց բա ղկա ցա ծ պատվիրակություն են հղում շահ Թահ-
մաղի մոտ ' տեղեկացնելու ստորագրված ւզա յմա նռ՚գ րի մասին։ Շահի մոտ
պատվիրակություն գնաց նաև Դավիթ-Բեկի յլեկա վա րոլթյա մբ թուրքերի դեմ
պայքարող ղափանցիների կողմից։ Պատվիրակները վերադարձան Ղարաբաղի
և Ղափանի սղնախների ղեկավարներին շահի հղած խա լա թներով։ Սւոկայն,
սա իրանական լծի գեմ մղված ս/այքարի ժամանակավոր զինա դադար կր, էէր ր
կորցնելու կր իր ուժը թուրքական զի)։ ա կալումը Անդրկովկաս4ւմ վեր ջա նա ֊
լուց հետո։

5 . Ռ Ո Ի Ս -Թ Ո Ի Ր Ք Ա Կ Ա Ն Պ Ա Յ Մ Ա Ն Ա Դ Ի Ր Ը Ե Վ Ե Ր ե վ Ա Ն Ի ՈԻ Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն
Ս Ղ Ն Ա Խ Ն Ե Ր Ի Հ Ե Ր Ո Ս Ա Մ Ա Ր Տ Ը Թ Ո Ի Ր Ք Ա Կ Ա Ն Զ Ի Ն Ա Կ Ա Ա 1Ի Թ Յ Ա Ն Դ Ե Մ

Հաշվի առնելով թուրքերի դեմ պատերազմե/ոլ դժվարությունը, 1724

թվականի հուլիսի 1 2 ֊ի ն Կ, Պոլսոլմ ռուսները պայմանագիր կնքեցին սուլթա­
ն/սկան կառավարության հետ։ Այդ պա յմա նա գրով թուրքերը ճանաչեցին
Ռուսաստանի տիրապետությունը' Դերբենդից մինչև Մ ազան գա բան րնկած
Կասպից ծովի առափնյա շրջաններում։ Փոխադարձաբար ռուսները ճանաչեցին
թուրքերի իրավունքները Իրանի անդրկովկասյան տիրույթների նկա տմամբ,
ներա ռյալ Բ ՚ի ֆլիս, Գանձակ, Նախիջևան քա ղա քները, Ղարաբաղի ու Ղափա­
ն ի մարզերը, ինչպես նաև նրանց տիրապետությունր Ա րղեբիլ֊Թ ա վրիզ գծից
դեպի հյուսիս և Թավրիզ-Քերմանշահ գծից դեպի արևմուտք ընկա ծ իրանա­
կան հողերի վրա։
ԱնդրկովկասյաՆ ժողովուրդների համար կարի ծանր ա յլ պայմանագրի
ստորագրումից հետո, թուրք հրամանատարությունը կոչ ուղղեց իրեն հատ­
կա ցված երկրամասում զենք բարձրացրած բնա կչությա նը' վա յր դնել
զենքերը և հպատակվել սուլթանի իշխ ա նությա նը։ Սակայն, ապավինելով
իրենց ուժին և տակավին կառչելով Ռուսաստանից սպասվող օգնության տ!լար
հույսից, Անդրկովկասի որոշ վա յրերում շարունակվեց պայքարը թուրք զա վ­
թիչների դեմ։
Բ՛ուրք հրամանատարության առաջնահերթ խնդիրն կր' վերացնել Ռ ո լ֊

83 Տ ե ՛ս «Переписка на иностранных языках грузинских царей», էք юн և «Армя

но-русские отношения в первой трети XVIII в.», ч. II, վ ա վ . 2 4 4 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 157

ո աս տանի ե. Թուր թի ա յի արան թում խ ցկվա ծ Հ այ կ ակ ան սեպը**։ Այդ խնդիրը

լուսելու Համար թուրթերը պիտի տիրանային Երևանի բերդին և Հատկապես
րնկճեին հրա շրջակայքի Հա յ բնա կչությա նը, որը պատրաստվում Լր զենքով
դիմա դրեք զ ա վթիլն երի ն ։
Իր տրամադրության տակ ունենալով Կարսի բերդի Հարյուրավոր թնդա ­
նոթները , 1724 թ < Հունիսին Արիֆ ԱՀմեդ փաշան Գյումրիի վրա յո վ մտավ
Արարատյան դաշտ և պատրաստվեց պաշարել Երևանը։ Ա յդ նպատակով
Սուրմալուիյ Շ ոբա դյա լի և Ապարանի շրջանների շուրջ երեք Հարյուր « անՀու-
սալի» դյուզերի բնա կիչներ քշվեցին Թուրքիայի խորթերր։ Տասն յա կ Հազարա­
վոր չարքաշ աշխատավորներ դատապարտվեցին թուրքական դաժան ստրկու­
թ յա ն* ւ
Ա նցնելով Չորսը, 1724 թ . օգոստոսին թոլրքերր գրավեցին Նախիջևանն
ու Օրդուբագը, ապա թա փա նցեցին Գողթն, իսկ հարավում գրավեցին Հա -
մսպանր, որից հետո համակենտրոնացրին իրենց ուժերը' Երևանն ու Թ ա վրի֊
գը գրավելու համ ար™г
Երևանի հերոսական պաշտպանությունը հայ ժողովրդի այս ժամ անակա-
շրջանի պատմության ամենանշանավոր դրվագներից մեկն Է։ Քաղաքի պաշա­
րումը սկսվեց հունիսի 7-ին և տևեց երեք ամիս։ Թուրքական ղորքերի թ վ ա ֊
քանակը քաղաքի տակ 3 0 — 35 հազարի Էր հասնում։ Նրանց դիմադրողները
Երևանի բնա կչությունն Էր և շրջակա գյուղա ցիները, որոնց ընդհանուր թիվը
թուրք ա ղբյուրները 5 0 0 0 մարդ են նշում, հայկական ա ղբյուրները' կրկնակին։
Մուհամադկուլի խանի ղեկա վա րությա մբ բերդի պաշտպանությանը մա սնա կ­
ցում Էին Գանձակից և Լոռոլց բերվա ծ զինվա ծ ուժերը։ Ական դնելով բերգա -
պարսպին, թշնամին խոռոչներ առաջացրեց նրա մեջ և քանիցս մ եծ ուժերով
գրոհեց քաղաքի վրա ։ Սակայն ամեն ա նգա մ քաղաքն անձնվիրաբար պաշտ­
պանող հա յ երիտասարդների հերոսության Ու արյան գնով թշնամին ետ Էր
շպրտվում' կրելով մ ե ծ կորուստներ*՛։ Թշնամոլ շարքերից շատ զոհեր Էին
խ լում ոչ միա յն հայերի գնդակները, ա յլև Արարատյան դաշտում տարածված
ա մա ռային ջերմա խտը։ Չդիմա նա լով դժվարությունն Լրին, թուրք զինվորները
սկսեցին դժգոհել, սակայն կռվողների նորանոր լրացումներով թուրքերը խ եղ­
դում Էին հոգնա ծ ա սկյարների տրտունջները։ Դրան զուգահեռ, պաշարված
քաղաքում սրվում Էր պարենի և զինամթերքի կարիքը, որը հարկադրեց
Երևանի Մեհրալի խանին՝ քաղաքը հանձնելու բա նա կցություններ սկսել
թշնամու հետ ։
Սեպտեմբերի 26-ի ն պաշարված քաղաքը անձնատուր եղա վ։ Խուժելով
արնաքամ եղա ծ քա ղա քը, իրենց վա յրա գ սովորությա մբ, թուրքերը գերեվա ­
րեցին բա զմա թիվ կանանց ու '>երեխաների։ Ա յնուա մենա յնիվ քիչ չեղավ նաև

и Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», т. II, ч. II,

վ ա վ . 3 1 5 , Էւ 2 4 9 , 2 5 0 ,
55 Տ ե ՛ս сгԹ ո ւր ք ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը .,.я , հ ա տ . I , էշ 155 և հ տ ն .։
56 Տ ե ՜ս Վ. Մ. Մ ա ո ւ փ ա ս յա ն , Ա նդրկովկա սի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւթ յո ւն ը ե
Ե րև ա նի 1 7 2 4 թ վ ա կ ա ն ի պ ա շ տ պ ա ն ո ւթ յո ւն ը , «Պ ա տ մ ա -բա նա սիրա կա ն հա նդեսս, 1965, № 2, էշ
187— 191,
Տ’ Տ ե ՛ս յ ,'е Н а т т е г , Н 1 $ № ]ге 0е 1՛ Е ш р 1 г е О М о т а л , Р а М я , 1 8 3 9 . < « /■ « . ւ * ֊ր դ , էք.
12К և հ ա ն ,!
7 .5 .Տ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մոլեգնած թշնամու կորուսար։ Բ՛արք ական աղբյուրների վ կա յա թ յա մր միայն

սպանվածների թիվր քսան Հաղարի / ր Հա ս նո ւմ *։
Արեանի զիմ ագրո։ թ յա ն ր արգելակում Էր թշնամու առաջխաղացում ր ղեպի
Աարպաաական հ դեպի Ղտրաբաղի ու 1։ ավււոնի ամրացված շրջանն երր:
1725 թ . ղու րն ան ր միա յն, աոսւջ շ արժվելով առանց դիմադրության հանձնված
Լամադանից, Արդոլլլա փաշան կարողացավ գրավել Թավրիղր, որից հեաո
հերթական դարձավ նաև հայկական սղնախների նվաճում ր:
Ղեռևս 1724 թ . գարնանն Էին թուրքերր փորձել գրավել Լոռին։ Սակայն,
բերդի կայազորն ու հայ բնակիչներր ետ մղեցին նրանց ա յղ հտրձակոլմր:
Ավելի մ եծ ուժերով թուրքերը վերսկսեցին իրենց նոր հարձակումը մի տարի
հետո' Սարոլ Մուստաֆա փաշայի հրամանատարությամբ։ Նրանք մտան
Ղազախ, Շամշադին, Լոռի ու Բորչալոլ և 1725 թ. օգոստոսին գրավեցին
Լոռու բերդը։ Նույն տարվա հոկտեմբերին կատաղի հարձակմամբ գրավեցին
Գանձակը59< Գանձակեցիների դիմադրությունն ա յս անգամ տևեց երկու օր։
Կա տեղեկություն, որ անձնատուր եղած քաղաքի հայ բնակիչները ապավի­
նում Էին սղնախների երկիրը՛®։
Տևական դիմադրության հանդիպեց թշնամին միա յն Ղարաբաղի և Ղա­
լիանի լեռնա յին շրջաններում։ 1725 թ . փետրվարին, վեց հազարանոց թուր­
քական զորամասը աոս/նց դիմադրության մտավ Վարանդա, տեղավորվելով
մահալի 33 գյուղերում։ Սակայն, վճռելով իրենցից վանել սպառնացող
ստրկացումը, գյուղա ցիները գիշերային հարձակումով ոչնչացնում են իրենց
տներում տեղավորված ասկյարների մեծ մա սին, սպանում հրամանատար
փաշսէներից երկուսին և գերի վերցնում երրորդին111։
ռԵոթգլխանի վիշապն արդեն եկել Է և երկրի բո/որ չորս կողմ երր կոխել
և նրա պոչը մեզ Էլ կը հա սնէ», — գրում էր Երից-մանկանց սարսափահար
Ներսես կաթողիկոսը և առաջարկում' հպատակվել թուրքերին և կանխել հա­
յերի ոչնչացումն ու գերեվա րումը։ Ստեղծված իրադրության մեջ սկսում է
փոխվել նույնիսկ Եսայի կաթողիկոսի դիրքր։ 1726 թ . գարնանը դրած իր մի
նամակում հուսահատված կաթողիկոսը Ռուսաստանից հրատապ օգնություն
էր աղերսում, առանց որի նա վտանգավոր էր համարում դիմադրությունը։
Մի պահ նրան և սղնախցիների ղեկավարներին ոգեշնչեց այն աղոտ
լուրը, թե ռուսները 60 հազարանոց բա նա կով պատրաստվում են հարձակում
սկսել' Շամախին գրավելու համար։ Իվան Կարապետը նույնիսկ առաջարկեց
ռուսներին դիմավորելու համար սղնախների զորքերը շարժել Շա մա խի։ Բայց
շատ շուտով պ ա րզվեց, որ Կ. Պոլսում կնքված պայմանագրի համաձայն
հանձնաժողով է նշանակված' նոր սահմանագիծ անցկացնելու նպատակով։
Ստանալով ա յդ տեղեկանքը, Եսայի կաթողիկոսը և Ղարաբաղի մի խումբ
մելիքներ ու քյադխ ուդա ներ այլևս անիմաստ համարեցին դիմադրությոլնր և
որոշեցին վա յր դնել զենքերը։
Շատ բնորոշ է 1726 թ . հունիսի 19-ի Եսայի կաթողիկոսի գրած նամակը
Իվան Կարապետին, որտեղ ասված է. « Հարկ է, որ համոզես մեր տղաներին
Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ ։
տ» Տե՛ս 1տաօ11 №օաւ՛ Оап/.чпичи/, 1га1и1 оэшапН է8ւ-1հ1 кгопо1о]Ы, Ստամբոч , ւօտտ,
Է1 1 Տ ։
60 Տ ե ՛ս «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», т. II, ч, II,
վավ. 3 2 5 , ԷԼ 2 в 4 — 2 в в ։ .
« • Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , վ ա վ . 3 1 0 , 3 1 2 , 3 1 Տ , 3 1 8 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 130

հանգիստ մնալ և չտարվել դ ե Г/ջււ էկ ն երի տ րա մադրությա մբ. բա յլյ եթե, ա յ­

նուա մենայնիվ , կովի բռնվեն (թուրքերի հետ ), թոզ հենը իրենք I[լ պատաս­
խանատու լինեն հետեանրների համարл/*2: Նամակի այս տողերը վկա յում են
այն մասին, ււր Ղարաբաղի ե Ղափանի հայ ազատագրա1լան շարժ ում ր հեն­
վում Էր հասարակ գյուղա ցիությա ն վրա, ղեկավար գործիչները կապվում Էի)ւ
ղանէքվաձային ա յգ շարժման հետ և գլխավորում ա յն' մասամբ իրենց սեփա­
կան, մասամբ, էլ ընդհանրության շահերից դրդվա ծ։ Նույն տարվա ն ո յե մ բե ­
րին Ղսւր^րադԻ մի խումբ մելիքների ե. բ /ա գ խ ուդան երի հետ Եսայի կ ա թ ո ղ ի ֊
կոսր Բտրդայում հանդիպում ունեցավ ռոլս֊թ ուրքա կա ն նոր սահմանագիծն
անցկացնող հանձնաժողովի հետ ։ Հանդիպումը համազոր էր սղնախների ի շ ֊
/սող վերնախավի անձնատրության։
Խորապես ողբերգական եղավ Եսայի կաթողիկոսի վախճանը։ Նրանք,
ովքեր դեռ շարունակում էին դիմադրել թշնա մոլն, նրան մեղադրում էին
դավաճանության մեջ։ Եվ ընդհակառակը, նրանք, ովքեր, ապարդյուն սպասե­
լով ռուսների օգնութ յա ն, կորուստներ էին ունեցել դիմադրական շա րժումից,
նրան պախարակում էին և ասում, որ նա չարաչար խա բել է իրենց։ Ռուս
կառավարությանն ուղղած մի զեկուցագրում Մինաս վարդապետը հաղորդում
էր, թե սղնախների հա յերը վրդովվա ծ են կաթողիկոսի դեմ և վերջինս խոր
վշտի մեջ սուզված և չարաչար «վիրավորանքներ կրելով վերջացրեց իր
կյա նքը-»63»
1727 թ . Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիական իշխանությունների հ ա յ­
տարարած զինադադարը կատարված իրողություն էր արդեն, սակայն դա
համազոր չէր սղնախների լիակատար ենթա րկվա ծությա ն։
Կ. Պոլսում ստորա գրված պ այմանագրից հետո ռուսները չէին կարող
սղնախներին զինական օգնություն ց ո ւյց տալ։ Զինական օգնության փոխարեն
սղնախների բնա կչությունը Մերձկասպյան նորանվաճ երկրամասը գաղթելու
և ԱՀյն շենա ցնելոլ հրավերներ էր ստանում մ իա յն։ Հետևել ա յդ հրավերին,
կնշանակեր հրաժարվել հայրենի երկրից ու նրա ազատագրման հեռանկար­
ներից։ Ա յդ իսկ պատճառով սղնախների ղեկավարները ոչ միա յն մերժեցին
արտագաղթի ծրագիրը, ա յլև լա րեցին իրենց վերջին ուժերը թշնամուն գի մա -
գրելու համար։
Տակավին Բարդայի հանդիպումից առաջ, 1726 թ . սեպ տեմբերին, Ղարա­
բաղի ռազմական ուժերը ա պ ստամբեցին թուրք զավթիչների դեմ, որոնք եթե
ոչ Կ. Պոլսի պ ա յմա նա գրով, գեթ Գանձակի և Թավրիզի 1725 թ . անկումից
հետո ենթակա բոլո ր երկրամասերի լիիրա վ տերեւքն էին համարում իրենց։
Ապստամբած սղնախներին միացան Մուզանի դաշտի և Ղարաբաղի ու
Ղափանի միջև ապրող Կարաչոռլու քուրդ ցեղերը։ 1 7 2 6 թ . օգոստոսի սկղբնե-
րին ռուս զորահրամանատար Լևաշովյը հաղորդում էր, որ թուրքերը քանիցս
մեծ ուժեր են կենտրոնացրել հայերի դեմ, սակայն չորս անգամ տանուլ տվել
զինա բա խ ումը։ Մի քանի ա նգա մ նրանք հարձակվել էին նաև շահսևանների
վրա, բ ա յց անզոր էին գտ նվել ընկճելու նրանց“ » Թուրք պատմագիր Չ ելեբի-
զադեն հավաստում է հա յերի, Կարաչոռլու քրդերի և Մուզանի շահսևանների

82 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , վա վ, 34 5 ։
и ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , վա վ. 380, էշ 13։
64 Տ ե ՛ս Ա. Ա բ ր ա հ ա մ յա ն , ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , էշ 1 3 2 ։
100 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

հետ թուրքական 15 հազարանոց հեծելազորի աւզարգյոէն րաիւումների մւսււին։

Ի վեր ջո, ոեւիական զորքերի տրտունջների ՛ճնշման տակ թուրքեր/։ հաշտու­
թյուն են կնքում Կարաչոռւա քրզերի հետ' նրանց ցեզապետերին սուլթանա­
կան կողվածքներ շնորհելու ե հա յերից սահմանազտտվելււլ խոստում ստա­
նա լովն։
1726 թ. աշնան վերջին Սարու Մուստաֆայի բտնակր մոտեցա վ Լեռնա­
յին Ղարաբաղի կենտրոնին, ռմբա կոծեց Ավան յուզբա շոլ կառուցած Քարա-
գլխի ( Շոլշիի) բերդը։ Ութօրյա մարտերից հետո Սարու Մուստաֆային հաջող­
վեց գրավել բերդի մի մա սը։ Գնդակահարելով 4 0 0 մարդ, վերցնելով բա զմա ­
թիվ գերիներ և մեծ քա նա կությա մբ ձիեր ու անասուններ, թուրքերը վերահաս
ցրտերի պատճառով վերադարձան Գանձակէ Սակայն հաջողություններր Էժան
չէին նստել նրանց, ռազմական գործողությունների ժամանակ նրանք կորցրե/
էին երկու զորագլուխ և 8 00 շա րքա յին։
Քարագլխի անկումից հետո Ավան յուզբւսշին իր տրամագրոլթյան տակ
գտնված ուժերի մնացուկներով պատսպարվում է Թարխան յուզբա շուն ենթա­
կա Դիզտկի կենտրոնում' Տող բերդասարի լանջին կառուցված համանուն
ավանումւ Ի վերջո Ավանն ու Թարխանը լքում են սղնախները և ապաստան
գտնում Ռուսաստանում։
Ավելի տևական եղավ Լեռնային Ղարաբաղի պարտիզանական ջոկատների
դիմա դրությունը' որի հենակետերն էին Գանձակին մերձակա Գյոլլիստանի և
Ջրաբերդի սղնախները։ 1727 թ. սկզբներին ռուս զորահրամանատար Դոլգո-
բուկովը իր կառավարությանը զեկուցում էր, որ հայկական ղինված ուժերր
դեռ շարունակում են մարտեր մղել Գանձակում համակենտրոնացած Սաիոլ
Մուստաֆայի բանակի դեմ։ Հա յերը ոչ միա յն դիմադրում են լեզգիների
օժա նդա կությա մբ զորա ցա ծ թուրքական բանակի հարձակումներին, ա յլև
ութօրյա հաղթական մարտերից հետո թշնամուն հարկադրում են նահանջե/
Գանձակм « 1729 թ . ցարին Հղվա ծ մի դիմումի մեջ նույն զորահրամանատարը
հավաստիացնում էր, որ [սղնախներում հազարավոր զինվորներ պահում են
իրենց դիրքերը և ոչ մեկը նրանցից անձնատուր չի լինում թշնամուն6 ։
Հետ ևելով Գանձակի պ ա յմա նա գրին, սղնախները շարունակեցին իրենց
դիմադրությունը նաև հետ ա գա յում, այս անգամ կողմնորոշվելով դեպի Իրանի
ազատագրական շարժման ղեկավար Նադիրի կողմը։ Դիմադրական շարժման
ծավալմանը նպաստում էր մանավանդ թուրքերի հարկային քաղաքականու­
՛թյան սաստկացումը։ Եթե սկզբնապես թուրքերը վարում էին համեմատաբար
մեղմ հարկային քա ղաքականություն, ապա 1728 թ . հարկերը գանձում էին
Թուրքիայում գործող չա փ եր ով մտ ցնելով հարկման նոր տեսակներ և խիստ
բա րձրա ցնելով իրենց պահանջի ընդհանուր գումարը68*
1 7 2 9 — 1731 թ թ. հա յ դիմադրական շարժման մեջ աչքի էր ընկնում Գ յոլ-
լիստանի սղնախը, որի հրամանատարը հայկական աղբյուրի համաձայն .կոչ­
վում է «Ա բրահա մ սպարապետа , իսկ սուլթանական ֆերմա ններում քանիցս

65 Տ ե ՛ս «Թ ո ւր ք ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը ...» , հ ա տ , Ա, էշ 159։
88 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , վա վ, 355։
87 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , վ ա վ , 3 7 5 , կ ե տ 5 և վա վ. 3 7 6 ։
68 Հ մ մ տ , Լ . Փ ա փ ա գ յա ն , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ գ յո ւ ղ ի 1725— 1728 թ թ . թ ո ւր ք ա կ ա ն հ ա ր կ ա ռ ո ւ*
ցա կները, «Բ ա ն բ ե ր Մ ա պ են ա դ ա ր ա ն ի յ) № 5, էշ 4 4 0 — 446ւ
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 101

հ ի յվ ա մ է " զյ " /< /" ւր Աբրահամ» ա ն ո ւն ո վ ո ր ո ւմ նկատի Է տոնված ոչ միայն

նրա Հա յ տզզա թ յուն ր , ա յլ երեի Սահ նրա ռազմավարության կատաղի
բ ն ո ւյթ ը "։ Ուշագրավ Է, որ Ч-յու յիս տանում Ьավտյված այո դիմադրական պ ա յ­
քարին /IասնսւկցեցիԱ 1722 թ. Հա յաստանից Լեհաստան փախսւծ հ 1728 Р ■
Ղարարաղ եկած հայ այն մարտիւկներր, որոնց գլուխ Էր կանգնած յուղբա յի
Գրիգոր Ստեվւանյանր70։ «Գ յա վուր» Աբրահամի շուրջը խ մբվում Էր ոչ միայն
հա յ, այլև ադրբեջանցի երիտասարդությունը։ Այգ գործողություններին վերջ
տալու համար սուլթանը որոշեց միավորել Երևանի Իբրահիմ փաշայի, Բայա-
դետում նստող Մահմուդ փա շա յի, քուրդ ամիրների և Դաղստանոլմ, Շիրվա-
նում ու Գանձակում գտ նվա ծ իր զորքերը՛ '» Այս մասին հրատարակած ֆեր­
մանում սուլթանր հրա մա յում Էր, որ եթե «գյա վուրները» համաձայնվեն գան­
ձարան մուծել իրենց հարկերը, հպատակվեն սուլթանին և վստահելի պա­
տանդներ հանձնեն, պետք Է կատարել նրանց խնդիրքը։ Հակառակ դեպքում
սուլթանը հրա մա յում Էր հարձակում գործել, քանդել բնակատեղիներն ու
ամրությունները և նրանց ՛երկրռւմ «հարկ եղած ավերածություններ» կա­
տարել՛2։
Սղնախների այս վերջին ապստամբական շարժումը արձագանք Էր գտել
նաև թուրքերի զին ա կա լութ յա ն ր ենթարկված այլ վա յրերում' Ղտրաբւսղում,
Արգաբիլում, Խալխալա յո ւ մ , Շիրվանում և Մարաղայում, ընդգրկելով տասն­
յա կ հազարավոր կռվողներ։ Սղնախների սխրանքները համընկնում Էին թուրք
նվաճողների դեմ ոտքի ելա ծ իրանական ժողովուրդների համաշավիղ
ընթա ցքին։

0 . Ա Զ Ա ՏԱ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Կ Ռ ԻՎ Ն Ե Ր Ը ՍՅՈ ՒՆԻՔՈ ՒՄ

X V III գարի 20-ա կա ն թվականներին Սյունիքում ծավալված ազատա­

գրական շարժմսձն մասին մեգ հասած պատմագրական հիմնական սկզբնա ղ­
բյուրը նույն գարի կեսերին Մխիթար յա ն վանական Ղուկաս Սեբաստացոլ
շարագրած աշխատությունն Է' «Ընտ իր պատմութիւն Դավիթ բ Էդին ա վերնա ­
գրով, որին ա ղբյուր են ծա ռա յել 1722 — 1728 թ թ . Սյունիքի աւզստամբությս։նր
մասնակից մեղրեցի Ստեփանոս Շահումյանի և շարժման մի քանի այ/ մա ս­
նակիցների պատմած հուշերը13։
Այգ հուշերում Շ ա հումյա նը հւԱնղես Է գա լիս որպես շարժ ման նա խ ա ­
ձեռնող, որ վրաց Վախթանգ թագավորի որդի Շ ահն ավաղին (Բա կոլրին)
ներկա յա ցրել Է Ղափանի 5 0 « տանուտերերիյ> կեղծ կնիքներն ու ստորագրու­
թյունները կրող մի դիմում, խ նդրելով Սյունյա ց երկիրը հղել մեկին, տեղում
հա յ զինվորություն կազմա կերպելու և երկիրը թշնա միներից պաշտ պան ելու
համար։ Դ ա վ իթ ֊Բ ե կ ի գործուղումը Ղափ ան դիտված Է որպես ա յդ դիմումի
հետևա նք1*։

6® 1 0 9 1 և հ տ ն ., 1 0 9 5 և 1Г. Р ш г խ ա ղ ա г յա ն , Ա ր ց ա խ , Էշ 2 4 1 և -հտն, և Ր ա ֆ ֆ ի , Խ ա մ ս ա յի
մ ե լի ք ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , 1883, Էշ 10, ձ ա ն .։
7® 4 . Ա . Պ ա ա ա մ յա ն , Լ ե հ ա հ ա յե ր ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ը Դ ա վիթ բ եկ ի ս ա ր /պ ա մ ր ո ւթ յա ն բ ,
Երևա ն, 1962, Էշ 142։
71 «Акты», II, Էշ 1 0 9 3 ։
72 «История Азербайджана», Баку, 1958, հա տ . I, Էշ 3 1 2 ։
73 Տ ե ՛ս Ղ* Ա լի շ ա ն , Ս իսա կա ն, Էշ 301։
Տ ե ՛ս «Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւթ ի ւն ԴաւիքՅ րէդի ն», էշ 3 — Տյ
' 11-718
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

«Ընտիր պատմության» շարադրողի ւդատկերացմամր <(տանոլտերերր ս

դրանք ընտանիքի, տոհմի ցեղի ու աղդի պետերն էին, ա յսինքն' Ղավ։անի
« իշխանն երր», զորապետներն ու մելիքներըլ
Իրանի ծայրամասը հանդիսացող Անդրկովկաս յա ն երկրամասի վտլիին'
Վա/սթանդին էր վերապահված տերության ա յղ հատվածի սահմանների ■ռա զ­
մական պաշտպանության իրավունքն ու պարտականությունը։ Ուստի նա,
անկախ հայ տանուտերերի վերոհիշյալ համախոսականից, պետք է մ տ ա հ ո գ ֊
վեր զինվա ծ ուժերի ղեկավարման զործով։ 1719 թ . ի վեր' կողմն որոշվելով
դեպի Ռուսաստան, ւէրաց Վախթանդ թագավորն էր դարձյալ անդրկովկաս-
յա ն ժողովուրդն երի ազատագրական պայքարի հիմնական ղեկավարը։ նրա
մոտ էին հանդուցավոըվոլմ Անդրկովկասի ազատագրական շարժման կարևոր
թ ելերը։ Հավանական է, ուրեմն, որ 1 720-ա կա ն թվականներին նա հայ
զորավար Դ ա վ ի թ ֊Р 1-կին ուղարկեր ղեկավարելու ՀՀանգեղոլրում ծավալված
ապստամբական կռիվները76։
Գանձասարի Եսայի կաթողիկոսը նույնպես հաստատում է, որ ինչպես
Ղարաբաղի սղնախներում, այնպես նաև Ղափանո լմ , երկրի պաշտպանության
հարցը կարող էր լուծում ստանալ Իրանի անդբկովկասյան կուսակալի, ներկա
դեպքում' Վախթանդ թագավորի ու նրա հայ խորհրդատուների բա րեհա յեցո-
ղությա մբո ։ «Իշխանն վրաց մ ե ծ էր, և զայսպիսի զօրագլուխ յա յն մ գաւառի
կացուցանել նմա անկ էր» խոստովանում է նաև «Ընտ իր պա տմությունը»1';
Այսպես, ուրեմն, ըստ մեր ա ղբյուրի, 1722 թ . վերջերին Վախթանդ թա ­
գավորի հրահանգով հավաքագրված իր սակավաթիվ հայ մարտիկներով
Դավիթ-Բեկը ժամանել է Ղափան, հայերի պաշտպանության գործն իր ձեռքն
առնելու համար։
Ցավոք, մեր աղբյուրը Դավիթ-Բեկի կենսագրության վերա բերյա լ ոչ մի
մանրամասնություն չի հաղորդում։ Ավելի ուշ, առանց հիմնավոր ա պ ա ցույցի,
Դավիթ-Բեկին ազգակից լինելու պատվի համար իրար հետ վիճում էին Ղ ա ֊
լիանի հին տոհմերից երկուսը' Մ ելիք֊Փ ա րսա ղա նյա ններն ու Օրբելյանները։
«Ընտիր պ ա տ մությունը», սա կա յն, առիթ է տալիս կասկածելու ոչ միա յն այդ
հավակնությունների իրա վա ցիությա նը, ա յլև Դավիթ-Բեկի սյունեցի լինելուն,
որը եզրա կա ցված է սոսկ գրքի ա յն վկա յությունից, թե իբր Դավիթ-Բեկը հրա­
ման էր ստացել « երթալ յիւր հայրենի յաշխարհն Սիւնեաց, որ ա յժ մ կոչի
Խափան, զօրաժողով լինել անդ, և պահել զերկիրն Հ ա յո ց »71։
Սակայն բնա գրի այս հատվածը չկա «Ընտ իր պատմության» մեզ հասած
և ոչ մի ձեոագիր օրինակում, ա յդ թվում նաև այն բնա գրում, որը հիմք է
հանդիսացել վկա յա կոչվող 1871 թ . հրատարակության։ հեռա գրերում ամենու­
րեք Դավիթ-Բեկը հիշվում է որպես «մ ցխ եթ ա ցի» կամ «մծխ իթա ցի ի հա յկա ­
զեան տ ոհմ է»։ Այսուհանդերձ, չի բա ցա ռվում ա յն հնարավորությունը, որ
Դա վյիթ֊Բ եկն իրոք ազգակից լիներ Ղափանի տոհմերից մեկին։ X V III դարում
Վրաս տանն այն երկիրն էր, որտեղ զինվորական ծա ռա յությա ն էին մտնում

78 Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն , Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի գ լխ ա վ ո ր ա ծ Ղ ա փ ա նի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը , г Բ ա ն­
բեր Ե րևա նի հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի » , 1970, К 1, { յ 97— 98։
Ո Տ ե ՛ս Ե ս ա յի կաթողիկոս Հասան-Ջալալյան, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն յի շ ա տ ա կ ի ն չ ի ն չ ա նցից դի -
պ ե լո ց յա շ խ ա ր հ է ն Ա ղ ո ւ ա ն ի ց ..., էշ 5 3 ։
77 а Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն էշ 4ւ
78 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 5լ
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 1Ո Յ

Անդրկովկասի ս,արբեր կողմերի,, Թիֆլիս դագթած Հա յերր, որոնցից և

կա զմվեց հ ո վ իքէ֊ ի եկի աոաջին ւիոքրաթիվ ջոկատը։ Այդ Հա յ զինվորա կա ն֊
ներին Հասախ « վրացիս Լին ւորջորջում, սա կա յն, ինչպես սիյա բացատրում
Է «Ընտ իր ■պ աա մությունըս, «սոքա վրացի ւսսին, ըստ որում Էին յերկրէն
•հ՛ա ց, ա յլ ոչ ի յա զ գ է նոցա, վասն զի Դւսլիթ և ա մենայն զօր աւարք իւր էին
ի յա զ գ է Հա յոցս լուսաւորչականս79։ •
X V III գարում « մց խ եթեցիս անունը Հաճախ գործա ծվում էր «թիֆլիսեցիս
իմա ստ ով։ Առանձնապես Հա յտ նի էին առևտրական քարավաններին ուղեկցող
^ՒֆւՒՍ^սՒ հա յ զինվորականները, որոնց մասին Հարություն Արարատյանը
գրում էր. « Այն ժամանակ թ իֆլիսեցիք կա մ վյէացոց Հպատակները գովվա ծ
Էին ու ամեն տեղ Հա մա րվում Էին քաջ ու կտրիճ մ ա ր դ ի կ ս ։
Բացի « Ընտիր պ ա տմությունիցս, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի , նրա գործակիցների ու
ժամանակակիցների մասին որոջ տեղեկություններ Է պարունակում նաև
1 7 4 6 թ . Աստրախանում գրված մի Հիշատակարան, որի Հեղինակն Է թ ի ֆ լի ֊
սեցի Ղ ՚ւ զ ա ն ե ն ց Փ արս ադան բեկի որդի թ՛ագին։ Վերջինս Հա յտ նում Է, որ
Վրաստանի «պ ա րոնի» (ի մ ա ' վրաց թագավորի) Հրամանով Ալիխանի որդի
Դավիթ-Բեկը, Հետն առնելով զորապետ ԱբդլմասեՀին, մեկնել Էր Ղալիան'
կռվելու տեղի խաների ու օսմանցիների դեմ ։ Հիշատակարանում նշված Է
նաև, որ կռվի ժամանակ ԴաւԱւթ-Բեկն ու ԱբգլմասեՀը զոՀվել են։ Այստեղ
ասված Է, որ Դավիւթ֊Բ եկը Հա նդիսանում Էր թիֆլիսեցի Փարսադան բեկի փե­
սան, ա յսինքն' Հիշատակարանի Հեղինակ Թազիի քրոջ ամուսինը։ Փարսադան
բեկի ընտանիքի Հիշատակված անդամները վրացական կամ ռուսական ծա ռա ­
յութ յա ն մեջ գտնվող զինվորականներ Էին։ Այդպիսիք Էին նաև ԱբդլմասեՀն
ու նրա Թաղի և Ռափայել եղբա յրները, ոլէոնք մասնակցություն Էին ունեցել
Պետրոս Մեծի իրանական արշավանքին
Զինվորական Էր նաև Փարսադան բե կ ը > Տվյա լներ կան կարծելու, որ նա
ա յն անձնավորությունն կ, որը 1716 թ . կապ Էր Հաստատել Հա յերի ռուսական
կողմնորոշման ա յդ ժամանակվա գաղափարակիցներից մեկի' Մինաս Տիգ-
ր ան յա ն ի Հետ , իսկ 1 7 1 7 — 1718 թ թ . Վախթանգ թագավորի Հանձնարարու­
թ յա մ բ բա նա կցություններ վարել Պետրոս Մեծի կողմից Ռուսաստանի և Իրա­
նի միջև խաղաղ Հա րա բերություններ մշակող դեսպան Վոլինսկոլ Հետ ։ Փ ա ր ֊
սադան բեկի միջոցով Էր, որ Վախթանգը դեսպան Վոլինսկուն պատրաստա­
կամ ութ յուն Հա յտ նեց զինա կցելոլ ցա րին։ Թաղիի հիշատակարանից տեղեկա­
նում ենք նաև, որ 1722 թ • Փարսադան բեկը մա սնա կցել Է Պետրոսի արշա­
վանքին, որից Հետո ա նցել Է Արդաբիլ, ուր և վախճանվել
Վերոհիշյալ բոլոր տ վյա լները գալիս են Հաստատելու Դ ա վիթ ֊Բ եկի մ եր­
ձավոր կապերը Վախթանգ թագավորի և նրա Հավատարիմ գործա կից­
ների Հետ ։
«Ընտ իր պատմությանս մեջ նկատելի են նրա կազմողի ու խմբագրողի

70 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 76։
ВО է Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ե ց ի Հ ա ր ո ւթ յո ւն Ա ր ա ր ա տ յա ն ի կ յա ն ք ը » , Բ ՚ի ֆ յի ս , 1922, Էշ 1 7 2 ։
11 Տ ե ՛ս « Բ ա ն բ ե ր Է շ մ ի ա է ն ի գ ի տ ա կ ա ն ի ն ս տ ի տ ո ւտ ի » , դ ի ր ք Ա Լ Բ , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 9 2 1 — 2 2 ,
Էք 133 л Հտն. Հմմտ. А. Н. Хачатрян, Армянское войско в XVIII в., Ереван ,1968, էջ
238,
82 Տ ե ՛ս С. М . Соловьев, История России с дрернейших времен, изд. третье, М.,
1884, т. XVIII, էք 34 Ա հտն!
ни Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մտ այնությունն ու կրոնա-բարո յտկա ն հայացքների հետքերը։ Մխիթ տր յա )։

վանականի շարադրած ա յդ գրքում ընդգծվա ծ Լ Գ ա վիթ֊ Րհկի աիւդականաէյած
պատկերը, ուր արտացոլված Է իդեալական « տանուտիրոջя մասին շս։ր։ո-
դրոդի ունեցած պատկերացում ր ։ «Ազնուական, բարեպաշտ, ա րդա րա կս֊
րով, ծանօթ գրոց, արիասիրտ, երկայնամիտ խորհրդով, զօրաւոր բանիւք ե
գործովք և. վրէժխնդիր թշնա մեաց Ազգին մ երոյ, ինքն և ա մենայն Հ ե տ ե ֊
վողք իւր» КЧ
Պատմության շարադրողը, հիմք ունենալով դեպքերի ականատես և մա ս­
նակից Ստեփանոս Շահումյանի խորը ապրումներով և հայրենասիրական
ջերմ շնչով պատմածները, անխնա մերկացնում է շարժման հա կա ռա կորդ֊
ներին, անարգանքի սյունին գա մելով հատկապես ուրացողներին։
Դեպքերի ընթացքը նկարագրելիս, վանական խմբագիրը մեծ մասամբ,
առաջնորդվում է քրիստոնեական գա ղափարախոսությամբ։ Սրանով հանդերձ,
քննաբար մերձենա լով «Ընտիր պ ա տ մությա նը», կարելի է զանազանել իրա ­
կանն ու ոչ իրականը։
Հետ ևելով Ղափա^Ի ապստամբության ընթա ցքին, դժվար չէ նկատել, որ
Դավիթ-Բեկի գլխավորած շարժումը ցեղերի ու ազգությունների փոխադարձ
բնաջնջման պատերազմ չէբ> աԱ հայ գյուղացիական զանգվածների վրա
հենված ա զգա յին ապստա մբություն' ուղղված արդեն կործանված Սեֆյան
պետության դրածո հարստահարիչների, օսմանյան նվաճողն երի, ինչպես նաև
նրանց հետ համակերպված հայ հասարակության վերնախավերի դեմ։ Եթե իր
սկզբնավորման պահին Ղ։սփւսնում ծա յր առած պայքարը Իրանի խառնակ
վիճակից օգտվելով իշխանության ձգտող տեղական ֆեոդալների դեմ բարձ
բա ցվա ծ ապստամբություն էր, հետ ա գա յում ա յն վերա ծվեց Անդրկովկասի
նվաճման նպատակով հարձակման ա նցա ծ թուրք զավթիչների և նրանց հա ­
մակերպված հա յ ֆեոդալների դեմ ծավալված հայ գյուղացիական զա նգվա ծ­
ների դիմա դրությա ն։
Ի տարբերություն Ղս>ՐաԲազ ոլ^ ծա վա լվա ծ ազատագրական շարժման'
Ղափանի ապստամբությունն ուղղված էր գավառի բնա կչությա ն մեջ արդեն
զգալի տոկոս կազմող թրքախոս քոչվոր ցեղերի առաջնորդների և իշխող վ եր ­
նախավերի դեմ ։ Հետ ա գա յում, X V III դարի 20-ա կա ն թվականների կեսերին,
օսմանյա ն ռաղմակալման պ ա յմա ններում, Ղափա^էը ասպատակող ու կողոպ­
տող խաներից ու փաշաներից զատ, գավառի աշխատավոր գյուղացիությանը
հարստահարում Էին նաև վերջիններիս ձեռքին գործիք հանդիսացող առևտրա-
վաշխառոլական դասի ներկա յա ցուցիչները, որոնք կապված Էին Թուրքիայի
և Իրանի առևտրական մ եծ ճանապարհի հետ և «ծա ծկա պ էս դաշնադիրք էին
ընդ օսմա նցլոցД)М» Այսուհանդերձ նվաճողների դեմ դարերով կուտակված ։։։-
տ հլությա ն ու անհաշտ պայքարի բն ո ւյթ ստացած Ղափա^ի հա յ զանգվածների
ա զգա յին-ազատագրակա ն տրամադրություններն էին, որ մարտական թափ ո։
գաղափարական ուղղություն էին հաղորդում ա յստեղ ծա վալված շարժմանը։
Ժամանելով Զանգեզուր, Դավիթ-Բեկը ստիպված էր անմիջապես համառ
գոտեմարտի մեջ մսսւել երկրռւմ հաստատված քոչվորական մի քանի խոշոր
ցեղա յին միավորումների դեմ, որոնք օտար տիրակալների և ինքն ուր ույն ոլ-

83 « Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Л, էշ 6։
в Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 63։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I Г — Х \ '1 И դ ա ր ե ր ո ւմ

թյա ն ձգտող քոչվոր վերնախավի ռազմական հենարաններն էին, Առաջին

կործանիչ հարվածը տրվեց Ղարաչոռլոլ կոչվող ռազմիկ ցեղին, որը տեղա­
վորված էր դեպի Որոտանի ձորը տանող ճանապարհի վրա և ունենալով ռա զ­
մական շոշափելի ա ռա վելություններ, առաջին լուրջ պատնեշն էր հայկական
զինված ուժերի միավորման և համագործակցությա ն ճանապարհին։
Մատք գործելով Ս յհլնյա ց աշխարհի կենտրոնը, Դավիթ-Բեկը նախ
հաստատվեց. Ծինուհայր ավանում և անմիջապես ձեռնամուխ եղավ բերդի
կառուցմանդ,■ Այստեղ նա իր մոտ հրավիրեց Տաթևի առաջնորդին և շրջա­
կա յքի հա յ զինվորությա ն ղեկավարներին, առաջարկելով միավորել ուժերը,
հակառակորդի հավանական հարձակումները դիմագրավելու համար։
Ջախջախված ղարաչոռլուներին օգնության հասան Օթոլզիքի կոչվող
ցեղերը, որոնք միավորվել էին Ջիվանշիր մեծ ցեղի հետ։ Չ նա յա ծ իրենց
թվական գերա կշռությա ն, էիվանշիրցիները ևս ջախջախիչ պարտություն
կրեցին։
Այս ընթացքում Դավիթ-Բեկի խիզախ զորավարներից Մխիթար բեկն
հսւնկարծակի հ արձակ մամ ր. ոչնչացրեց Ք յոլրթլա ր կոչվող խոշոր ավանում
կենտրոնացած հակառակորդի զինական ուժերը։
Դավիթ-Բեկի և Մխիթար սպարապետի տարած հաղթանակների հա մ­
բավը արադ տարածվեց ամբողջ Ղափտնի շրջանում։. Շինոլհայրի բերդում
Դավիթ-Բեկին ներկա յա ցա ն ՉավԱդոլրի տանուտեր Բ՚ո րոսը և Գողթնի ու Հին
Ջուղա յի տանուտերերը, հա յտ նելով իրենց պ ա տ րա ս՚ո ա կա մոլթյոլնը՝ կռվելու
նրա դրոշի ներքո։
Զինվորների թվա քանակով և ռազմական գերա զա նցությա մբ աչքի ընկնող
հակառակորդների դեմ Դավիթ-Բեկը կիրառում էր Նման պայքարին բնորոշ,
թշնա մոլ գերազանց ուժերը ջլատող ու ընդդա րմա ցնող ահաբեկչական
տակտիկա։
Արտակարգ ջանք էր բա նեցնում Դավիթ-Բեկը նաև Սյունյաց երկրռւմ
բնա վորվելու ձգտող Ղափանի թրքա խ ոս, ինչպես նաև քրդական ցեղերին և
նրանց՛ պարագլուխներին երկրի սահմաններից քշելու ուղղությա մբ։ Դույքա-
թափ ու զինաթափ ա նելով տեղի վաչկատուն ցեղերին, խլում էր նրանց
տերերի երիվարներն ու ոչխարները և ա յդ ամենը կենտրոնացնելով իրեն
ենթակա բերդերում՝ ծա ռա յեցնում իր ձեռնարկած պատերազմի պետքերին։
Այդպես էր վարվում նա նաև իրեն դիմադրող մելիքների հետ, խլում էր
նրանց կալվածներն ու հանձնում իրեն հավատարիմ հրամանատարներին։ Եվ
քանի որ սրանց մեջ կարող էին տարաձայնություններ առաջանալ գրավված
հարստության, ռա զմա մթերքի ու պարենի համար, բաշխումը կատարում էր
ա նձա մբ։
Անողոք էր Դավիթ-Բեկը մելիքական դասի այն ներկա յա ցուցիչների
նկա տ մա մբ, որոնք, գերադա սելով իրենց անձնական շահերը, մեկուսի դիրք
էին գրավում կա մ գործա կցում էին հակառակորդի 'հետ։ Անպատիժ չէր թող­
նում նաև իր հավատարիմ զորականներին, եթե նրանք սխալներ կա մ զա ն­
ցանքներ էին թ ույլ տալիս։ Այսպես, նա հարկադրված եղավ կարճատև կալան­
քի տակ առնել Մ ելիք֊Փ ա րսա դա նին և Տ ե ր ֊Ա վ ե տ ի ս ի ն , բա խ վեց Չավնդոլրի
հրամանատար Թորոսի, Սալերի հրամանատար Պապի և անդամ իր ՛մերձավոր
զինակից Մխիթար բեկի հետ ։
Տաթևի Մելիք-Բաղիրն ու իր որդիները մահմեդականություն ընդունելով
1 ( )ք } Հ ա յ ձողա Լրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

«շահ ղուլին եր» («շա հի ստրուկներ» ) հայտարարեցին իրենց։ Նրանք ամրա-

ցան Տաթևում և պատրաստվեցին դիմադրելոլ Դա վիթ֊Բ եկինւ Այդ դիմադրու­
թ յունը, սա կայն, շատ արադ ընկճվեց։ Մելիք-Բազիրը գլխ ա տվեց, բռնա գրա վ­
վեց նրա ունեցվա ծքը, որից հետո Դավիթ-Բեկը հաստատվեց Տա թևում։ Ավե/ի
լսւվ չեղավ նաև Երիցվանիկի Մ ելի ք֊Ֆ րտ նգյո ւլի վարքա գիծը, որը մա հմեդա ­
կանություն ընդունելուց հետո պատճառ դարձավ Դավիթ-Բեկի հերոս հրամա-
նատարներից մեկի* Թորոսի կործանմանը Ենթադրվո՛ւմ էյ իր Ծ ե լի ք ֊Ֆ ր ա ն ֊
գյոլլը ևս գլխով հատուցեց ա յդ դավաճանության համար։ Պատժի ա յդ անН<-
ղոք եղանակը գործադրում էին նաև Դավիթ-Բեկի զորավարները* Վահրեվարի
կողմերում Պապ զորավարը բնաջնջեց ուրացողների երեք տուն և բռնագրավեի
նրանց ունեցվա ծքը։
Սակայն շարժման գլխավոր թշնա միները, ինչպես ա սվեց, տեղական
ֆեոդալներն ու խաներն էին, որոնք, օգտվելով երկրում ստեղծված անիշխա­
նությունից, փորձում էին իրենց ենթարկել Ղափանի հայությանըւ Այս հան­
գամանքը ստիպում էր Ղափանի հայ տանուտերերին ու մելիքներին խուսափե­
լու ներքին տարաձայնություններից և գյուղացիական ղինված ջոկատների
գլուխն ա նցա ծ միանալու Դավիթ-Բեկի գլխավորած շարժմանը։
Խոսելով Դավիթ-Բեկի շուրջ հավաքվող մարտիկների մասին, «Ընտիր
պատմությունը» դրում է. « ...ա ռ նա ժողովէին ի Հա յոց ա մենայն արք զօրու­
թեանց յա մենա յն կողմանց գաւառին որ լսէին գն մ ա նէ... որք նեղեալք և տա­
ռապեալք էին ի դառն ծաոայութևնէ ա յլա զգեա ց, արք, որք զանձինս իւրեանց
եղեալք էին սւռ ի ազատ լինելոյ ի լծ ո յ ծ,առա յ ութ նանն ա յլա զգեա ց»**։
Զգալով իրենը սպառնացող վտանգը, Դավիթ-Բեկի դեմ ռազմական ուժեր
ևն կուտակում ՂաՎ՚ա նի ֆեոդալ ղեկավարները, Օրդուբադի և Նախիջևանի
խաները և Բարգոլշատի սուլթանը։
Պայքարը հետզհետե բորբոքվեց Զեյվա և Որոտան բերդերի շուրջը, որոնք
պաշարողական համառ մարտերից հետո գրավվեցին հայ մարտիկների կող­
մ ից։ Սիսիանից ա նցնելով Փոքր Ղափան, մոտ 6 — 7 հազարանոց բանակով,
Դավիթ-Բեկը գիմադրեց հակառակորդի բազմահազար հետևակ և հեծյա լ
գնդերին։ Այս ահեղ գոտեմարտում նրան օգնության են հասնում Կալերի,
՝Ւեն ո լա ղի և Մեղրիի մարտիկները։ Կռվի սաստկացումը Ղարաբաղի սղնախ-
ներին հարկադրում է օգնություն հասցնել Դ ա վիթ֊Բ եկինւ 1724 թ . գարնանը
Ավան յուզբա շոլ և Իվան Կարապետի գ/խ ա վորոլթյա մբ Ղարարաղի ս ղ ն ա խ ֊
ն':երի 2000 մարտիկներ անցնում են ՂափանէՏ։
Ղափան ցիների կռվադաշտի ընդարձակումը ռազմական գործողություն­
ների մեջ ներգրավեց ոչ միա յն Նախիջևանի, ա յլև Արաքսի մյուս ափին
գտնվող ՂաՐաԳա ղի խա նին։ « Ընտիր պ ա տմությունից» զատ ա յդ մասին
վկա յում են նաև ռուսական արխիվների տ վյա լները։ Երկու աղբյուրներն էլ
հաստատում են, որ այս կռիվներում հայերն ավելի քան հազար մարդու կո­
րուստ ունեցան87>
1724 թ . ամռանը բուռն մարտեր են ծավալվում Բարգոլշատի և Լևաղի
շրջաններում, կռիվներում աչքի է ընկնում Չավնդուրի հրամանատար Թորոսը,

85 «Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն *, էշ 6։
80 Տ ե ՛ս «Армяно-русскне отношения в первой трети XVIII в.», т. II, ч. I, 4* ЬУ1Ь
87 Տ ե ՛ս « Ընտ իր պ ա տ մ ո լթ յո ւ ն օ , էշ 14է N
 Հ ա չա ս ա ա ն ը % 1 \'— X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

Որը Լևաղի շրջանում կոտորում Է խանի հոտերի հովիվներինէ Դարանամուտ

հայ մարտիկները թիկունքից հարվածում են թափանի լեռները բարձրացած
քոչվորներին և մ ե ծ վնաս հասցնում նրանց։ Միաժամանակ, Ափնիս գյուղի
մոտ նրանք հարձակվում են Բարգոլշատի խանին օգնության հասած Լևազի
Սաֆիկոլլի խանի վրա։ Նահանջելով հայերի հարվածներից, Սաֆիկոլլին իր
հետ՜ Օրդուբադի կողմերն Է գա ղթեցնում Լևաղի մի քանի թրքարնակ դյուզերի
բնա կչությա նը, իսկ Պապ հրամանատարը հարձակվում Է ու ավերում Լևազի
կհղմերոԼմ մնա ցա ծ հակառակորդի մյուս գյուղերըI
Այս ընթա ցքում Էր, որ Չավնդոլրի հրամանատար Բ՜որոսը զոհ դարձավ
ուրացող Մելիք-Ֆրան գյուլի դավին, իսկ երբ Թորոսին փոխարինած Նուբարի
ուժերը բա խ վում են Սաֆիկուլի խանի հետ, Պապը խուսափում Է վերջինիս
հետ ընդհա րվելուց, հիմք տալով Դ ա վիթ ֊Բ եկին երկչոտության համար նրան
գլխատելու հրաման տալ։
Շատ չա նցա ծ Լևազի խան Սաֆիկոլլին նոր ուժեր հավաքելով հարձակ­
վում Է Գենավոլզի վրա և հրդեհի մատնում ա յդ շրջանի գյուղերը։ Դավիթ-
Բևկը հրա մա յում Է Մխիթար բեկին վրեժխնդիբ լինել, վերջինս արշա­
վելով, հրդեհի ու ավարի Է մա տնում հակառակորդի գյուղերը։
Մինչդեռ համարյա անընդմեջ շարունակվում Էին փոխադարձ ավևրիչ
հարձակումները, Դ ա վ իթ ֊Բ ե կ ը 'Հավ։ ան ի կենտրոնում կառուցեց Հալիձորի
բերդը, այնտեղ կուտակելով անհրաժեշտ քա նա կությա մբ ռա զմա մթերք, պա­
րեն ու հանդերձանքէ
«Ընտ իր պատմությանս շարադրանքից, որտեղ բավական մանրամասն
նկարագրված են Դ ա վ իթ ֊Բ ե կ ին ենթակա բո/որ կողմնապետ ևրի ու հրամա­
նատարների վարած կռիվները, ա մենա յն հստա կությա մբ երևում Է, որ չնա յա ծ
ստեղծված բա րդ իրա դրությա նը, Դ ա վիթ ֊Բ եկին հաջողվել Էր Սյունիքում
ստեղծել զուտ հայկական մի իշխ ա նություն, որը շրջապատված թշնամի ուժե­
րով, շարունակական կռվի մեջ Էր նրանց դեմ։
Հա ստատվելով Հա լիձորոլմ, Դ ա վիթ ֊Բ եկը հրամանատարների միջո­
ցով ղեկավարում Էր առանձին գավառների պաշտպանողական ու հար­
ձակողական կռիվները, հրահանգելով իր զորավարներին օգնության
հասնել մ ի մ յա ն ց, հատկապես ա յն ճակատներում, որտեղ թշնամին
Ապառնում Էր հայերի դիմա դրությա նը։ Կամ մերթը՛նդմերթ ա նձա մբ, իր ձեռքի
տակ եղած պահեստի ուժերով, վրա հասնելով և ամիջապես մարտական գոր­
ծողությունների մեջ մտ նելով, ահ ու սարսափ Էր տարածում, ահաբեկելով
հակառակորդին։
Հա յկա կան զինվա ծ ուժերը Սյունիքում տիրում Էին մի շարք ամրություն­
ների, ինչպիսիք Էին Որոտանի ու Զ ե յվ ա յի բերդերը։ Ամրացված Էին նւսև
Շինուհայրն ու Տա թևը, Մեղրին ու Խնձորեսկը և կառուցվել Էր Հալիձորի անա-
ռիկ բերդը,
Ա մրություններում հաստատված Էին բերդապահ կա յա զորներ, որոնք
բա ցի բերդի հսկողությունից, պահպանում Էին նա և մերձակա գյուղերն ու
ավանները և Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրամանով մա սնակցում Էին թշնամի ուժերի դեմ
մղվող ճակատամարտերին։
Հա յկա կա ն զինվա ծ ուժերը տեղաբաշխված Էին հետևյսւլ բերդերում ու
լեռնա յին ա մրա ցվա ծ ավաններում. Շինուհայրի կայազորը բաղկացած Էր
ա Հս>յ յ ա լ ո ՚վ ի '//» и/ ա սս} ռ ւ թ յո ւհ

5 50 մարդուց' հրամանատարով] յա մր Բա յին դուրի, Բալիի, Մինասի և Ծս։ե ֊

փանոսի, Տա թևոլմ կար 400 զինվոր, որոնց գլխավորում էին Ղիջին, Այ՛դին/։,
Եսային, Տիրացուն և Սիմեոնը, Մ ելիք֊Փ ա րսա դ՚ա նը 250 և Տեբ-Ա վետիսը 468
կււվողներով հաստատված էին Հալիձորի բերդում, Չա վն՚դ ոլրոլմ շուրջ 2000
մարտիկների գլխավորում էին Թորոսը, Բայինզո լրր, Նուբ՛արը, Վար դէմն/ц
Փ արս ա դանը, Թովմասը, Թուրինջն ու Հովհաննեսը, Կալերում կար 700 կռվոզ'
Պապի հրամանատարությամբ, որի օգնականն Էր Ստեփանոս Շահումյսւնը,
Մեզրիի կայազորը բա ղկա ցա ծ Էր 400 զինվորից' հրամանատարությամբ Կ՚Ոս*•
տանդինի, Հովհաննեսի, Սարիի և Աոաքելի։

Հւսլիձորի ր1>լււ|ր

Հիշյա լ կայազորներից բա ցի, թվա րկվա ծ են նաև Դ ա վիթ ֊Բ եկի ա յ/

զորականներ իրենց զինվա ծ ջոկատներով, ինչպես օրինակ, Հին Ջուղա յի
Մազամելիքի և Դիլանչոլ որդիներն իրենց զինվորներով, Սիսիանի հրամա­
նատարը' 50 0 կռվողներով, Մ ե լի ք ֊ Ղուջին' 200 զինվորից բաղկացած ջոկատով.
Տ ե ր ֊ Դաս պարը' 2 50 զինվորով, Բաղաբերգցի Ադամը' 150 զինվորով, Կուլբերդ-
ցի Ղազ աՐԸ՝ 110 զինվորով և Սարգիսը Շ վան իձոըի 250 մարտիկներով։
Հրամանատարական կազմի մի մասը Ղափան Էր ժամանել Դ ա վիթ ֊Բ եկի
հետ Վրաստանից (Մխիթար բե կ , Բայինդուր, Գորգի, Հովհաննես, Ավթանդիլ
և ա յլք ), իսկ մյուսները բնիկ տանուտերեր, գյուղական ավադներ, նախկին
քահանաներ ու մելիքներ Էին (Թ որոս, Պապ, Վարդան, Պալի, Ադամ, Նուբար,
Սարդիս և ուրիշներ)։
Վերոհիշյալ բոլոր զինվորների ընդհանուր թիվը հասնում Էր 6 — 7 հա­
զարիւ Կասկածից դուրս Է, որ խոշոր ճակատամարտերի ժամանակ բնա կչու­
թյա ն ավելի հոծ զանգվածներ Էին ընդգրկվում ռազմական գործոզոլթ յո ւ ն ֊
ների մեջ, ուստի բազմապատ կվում Էր շարժմանը անմիջական մա սնա կցու­
թյուն ունեցողների թիվըէ
 Հ ա / ա ս ՚ա ա ն ը Ճ 1V —Л'V1 1 1 դ ա ր ե ր ո ւմ №

1 /2 5 թ* ուժեղ կռիվներ բորբոքվեցին Գողթնում։ Երբ Պա պին մ ահա պա տ ֊

ժի ենթարկելուց Հետո Գ ա վի թ ֊Բ եկ ը Կալեր ավանից անցավ դեպի Չավն դուր,
Սաֆիկուլի խանր Օրդուբագի դա ղու և շե յ խ ֊ո ւ լ ֊Ի ս լա մ ի որդիների հետ դ ա շ ֊
Նոյ կցա ծ։ հարձակման աԱցավ և հասավ մինչև Մեղրի ւևվանը: Մի օր տևող
ճակատամարտից հետո, անհրաժեշտ չհամարելով շարունակել մարտը, Ղա-
վ ի թ ՝ Բէ*կը վերադառնում Է Լալի ձոր։ Ըստ երևույթ ին սակատ ամ արտի ընթա ց­
քում թշնամհւն պա աճառած կորուստները նկատի ունենալով,, նա գտնում Էր,
որ հակառակորդը ի վիճակի չի լինի նորից հարձակման ա նցնելու։ Սակայն
շուտով, Թավրիգից և Ղարադաղից մարտական նոր համալրում ստանալովէ
թշնա մ ու ուժերը նորից հարձակման են անցնում և գրավում են Մեղրու Փոքր
թա ղը, մեղրեցիները հերոսական գիմ ա դրություն են ցույց տալիս քաղաքի
ներս ում է Օրհասական մարտերը շարունակվում են այնքան ժամանակ, մինչև
որ Չավն դուրի 2 0 0 0 հա յ մարտիկները Բայինդուր զորապետի հրամանատարու­
թ յա մ բ օգնության են հասնում և հալածում հակառակորդին մինչև Օրդուբադի
ս ա հմա ններէ կենդանի ուժի և նյութ ական մեծ վնաս պատճառելով նրան։
Վերադառնալով Հալիձոր, Գ ա վ ի թ ֊ Բեկը իր զորականներին ուղարկում Է
հալածելու Բարգուշատից և մերձարաքսյան տաւիաս տանն երից %ավոսնի և
Սիսիտնի լեռները բա րձրա ցա ծ քոչվորներին։ Այս արշավանքները նպատակ
ունեին երկիրը մաքրել օտար տարրերից, մի աժ ա մ ան ա կ ՝ ձեռք բերել մեծ
թ վով անասուններ։ Քոչվորությա ն դեմ մղվող կռիվներում աչքի են ընկնում
Մխիթար բեկն ու Տ ե ր ֊Ա վ ե տ ի ս ը , որոնի, հալածելով նրանց, տասնյակ հազար
ոչխար և տավար քշեցին ու հասցրին Հալիձոր։ Այս հողի վրա նորից բորբոք֊
վեցին կռիվները Բարգուշատի Ֆաթհալի խ՛անի և Մխիթար բեկի զորքերի միջև։
Կռիվների ընթա ցքում գերի ընկա վ. Ստեփանոս Շահումյւսնը, որին, սակայն,
շուտով հաջողվեց փախչել Բարգուշատից և ազատվել գերությունից։
Մինչդեռ փոփոխակի հաջողություններով շարունակվում Էին կռիվները
Գ ա վիթ֊Բ եկին ենթակա կողմնապետերի և շրջակա օտարազգի ֆեոդալների
ու խաների միջև, գնալով ավելի Էր խորանում երկրռւմ տիրող ընդհանուր
անիշխանությունը՝ նպաստավոր իրավիճակ ստեղծելով օտար ներխուժման
համար։
1724 թ . հարձակման անցան օսմա նյա ն զորքերլէ, հրով ու սրով ընկճելով
Անդրկովկասի ժողովուրդների հերոսական դիմադրությունը։ 1725 թ . գար­
նանը նրանք արդեն մոտ եցել կին Սիսիանի ու Ղափանի բա րձունքներին,
նպատակ ունենալով ռազմա կա լման ենթարկել ա յդ շրջանը ևս և ճնշել ա յն ­
տեղ ծա վա լվա ծ ազատագրական շա րժումը։
Թուրքական առաջատար գնդերի սկզբնական ընդհարումները Ղափանի
հայկական զորքերի հետ ոչ մի հաջողություն չբերեցին նրա նց։ 1725 թ . մա ­
յիսի 11-ի ն գաղտնի խորհրդական Պ, Ա, Տոլստովին ներկա յա ցրա ծ զեկուցա ­
գրում Իվան Կարապետը նշում Է, որ (ГԹուրքերը հասել են Ղափսէն, ընդհա ­
րումներ են ունեցել Ղավյիթ-Բեկի հրամանատարության տակ գտնվող հա յկա ­
կան զորքերի հետ, մ ե ծ զոհեր են տվել և ա յժ մ ա յնտեղ թուրքեր 'չկան»№։
Հա մոզվելով, որ Ղափա^Ի լեռնա յին պ այմաններում չափազանց դժվար Է
հաշիվ մաքրել արյան գնով ազատություն ձեռք բերա ծ ապստամբ հայ գյո ւ­
ղա ցիությա ն հետ, թուրքական հրամանատարությունը անցավ քաղաքական

88 «Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в.», т. II, ч. II, ■/“"/• 312г
 Հայ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ակտիվ ու խորամանկ գործունեության, փորձելով սիրաշահել տեւլական

բնակչությա ն ունևոր գասի ներկայացուցիչներին և մեծա մեծ խոստումներով
իր կողմը գրավել շրջակա մահմեդական համայնքների պարագլուխներին։
Նույնպիսի նենգ քաղաքականություն վարելով և օգտվելով առևտրա-
վաշխառուական դասի ծա ռա յություններից, նվաճողներին շուտով հաջողվեց
մուտք գործել Իրանի ու Թուրքիայի առևտրական մա յրոլղոլ հետ կապված
շրջանները1 Օրդուրադ, Ագուլիս, Մեղրի և ոաղմակալման ենթարկել %։սխ ի-
ջևանն ու Ղափանի մերձակա գավառները, ահ ու սարսափ տարածելով կա զ­
մալուծել կարճ ժամանակում ստեղծված Ղափանի հ ս ՚յ զինվորության միա ս­
նությունը։
Մխիթար բեկի և Ղավւանի մի քանի յուզբաշիների ստորագրությամբ
ռուսաց ցարին ուղարկված գրությունից պարզ երևում է, որ 1726 թ . գարնանը
թուրքերն արզեն թափանցել էին Ղափանի ներքին գավառներր, ծանր կա ցու­
թյուն ստեղծելով ամրություններին ապավինած հայկական փոքրս/թիվ ուժերի
համար։ Ահա թե ինչ է գրված ա յդ ա ղերսա դիբ-ոլզերձոլմ. а .. .0 սմ անցի րն
բա զմա հոյլք հոլովազօրօք եկին Ջա րմա կա յ գլուխքն, բա զում քաղաք, վանք,
անապատք, դեղոբանք առան, տիրեցան, և քրիստոնես/ք անխնայաբար կո­
տ որեցին։ Զի անչափ անիրաւութիւն առնէին, որ երկու տարեկան, մէկ տարե­
կան և կէս տարեկան աղջկունք, երախէք առեալ տանէին ի մօրց գրկէն առ
յա չս մօրն սրախողխող առնէին, և մա յրքն զերի առեալ ալար առնէին, և
եկեղեցիք ձիանք կաս/էին' թաւլա (ա խ ո ռ ) շինէին, խաչ և սրբութիւնք ջարթէին,
կոլս աղջկունք ի մէջ եկեղեցում պղծէին, ղի ա յնպէս անառակ բան առնէին,
որ ոչ է պարտ ասելն և կամ ճառելն, ղի ոչ է սլարտ քրիստոնէից լսելն։ Այլ
ինչ երկարեմք, յետ սոցա գիմեցան առ մ եզ, ել մեք աստուծոյ զօրութիւնն
ապաւինեցաք, և յուսա ցա ք աթոռ թագաւորութիւնդ ք ո յ, և ակն ունելով ձերում
իշխանութիւնն և յա ստ ծո յ յօգնոլթ իլնն, սպառաղինեալ պատերազմեցաք յետ
օսմա նցոց, աստուծով յա զթեցա ք նոցա և բա զում գերիք ևս ազատեցաք, եւ.
ա յժմս օսմանցիք բա ղմա ցեա լ եկեալ են Դ ( 4 ) կողմանէ մեզ պատեալ, դեղո-
բանքն առեալ ընդ մեզ պատերազմում, զի ոչ եմք կարում աստր և անդրն շըր-
ջիլ, ա յլ մնացեալ եմք ի մէջ ղալին (բ ե ր դ ), որպէս հաւքն ի մէջ ղաւիազի
(վա նդ ա կ)։ Զի խնդրեմք զբարձր զօրապետ թագաւորութենէդ, վասն աստու­
ծո յ սէրն և յո ւս ո յ արքայութեանն և վասն հոգոց ձերոց և Քրիստոսի խաթերն
համար'՛ պիտի որ օգնութիւն հասուցանէք մ եզ, որ այս մնացեալ անջարակ
(հալ քրիստոնեաքս վասն Քրիստոսի սէրն զթագաւորին հրամանաւն աղատէք,
որ չլինեն անօրինաց գերիа м <
Հիմք ունենալով այն փաստը, որ ցարին ուղղված գրությունը ստորա­
դրված է Մխիթար բեկի կողմից, ինչպես նաև վկա յա կոչելով 1746 թ, Աստրա-
խ ա նոլմ գրվա ծ Ղուզանենց Թազիի հիշատակարանը [ըստ որի Դ ա վիթ ֊Բ եկը
զոհվել էր թշնամիների դեմ մղվա ծ մարտերում) ուսումնասիրողներից ոմանք
ենթադրում են, որ Դ ա վիթ ֊Բ եկը պետք է վախճանված լինի 1726 թ. առաջ,
որից անմիջապես հետ՛ Ղափանի զինվորության ղեկավարությունն ո նցև/ է
Մխիթարին90։

89 «Армяно-русские отношения в первой трети-X V I I I в.», т. 11 ч. I I , վ տ վ . յ յ տ ։

98 П. Т. Арутюнян, Освободительное движение армянского народа в первой чет­
верти X V I I I века, М ., 1 9 5 4 , էշ 2 5 8 — 2 6 0 ։ չ մ մ տ . Ա . Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ' Գ ա վ ի ( / ֊Բ ե կ ի ղ լ ի ա -
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դարերէէւմ
—: —֊ - - ---------------------- - - ... ........
Այս տեսակետի կողմնակիցները կասկածի տակ են առնում «Ընտիր
պ ա տ մությա ն» Հետագա շարադրանքը, որտեղ թուրքերի դեմ մղվող կռիվնե-
րում և. Հալիձորի ճակատամարտում հայկական զորքերին գլի/ ավորում Է
Դ ա վիթ ֊Բ եկը և հաղթական կռիվներից հե տո միա յն Հիվանդանում Է ու 172-8 թ*
մահանում Հալիձորի բերդումւ
"Ինչպես վերը տեսանք, Մխիթար թեկի նամակը հաստատում Է 1726 թ ••
Иկէլբն եր ին Ղավ1անում ստեղծվա ծ ծանր կաց ությա ն և Հայկական զորքերի-
հուսեէլքման ու ջլատման մասին <гԸնտիր պատմությա ն» հաղորդած տեղեկու­
թյունները։ Նման պ ա յմա ններում դժվար Է ճշգրտեի թե ինչ Հա նգա մա նքնե­
րում Է դրված և ինչպիսի նախաձեռնության Հետևանք Է ա յդ ուղերձը։ Մի բա ն
պարղ Է, սա կա յնք որ ուղերձի Հե,ղին ակները միա նգա մա յն անտեղյակ Էին քա ­
ղաքական ա յն անէքուդարձերին, որոնք լիովին բա ցա սում Էին ռուսների կող-
մից ուղարկվելիք որևէ ռազմական օժանդա կություն։
«Ընտ իր պ ա տմությունըл մի քանի խոսքով է միա յն անդրադառնում թուր-
քերի ներխուժման ժամանակ Դ ա վ իթ ֊Բ եկ ի զինակիցների միջև առաջացած
ա )։Հա մա ձա յնությա ն և նրան լքելու իրողությա նը^։ Ուստի դժվար է ս/արզել
ուժերի ա յդ կա զմա լուծման և Ղավիթ-Բեկի մեկուսացման պատճառները։
Պետք է ենթադրել սա կա յն, որ դա Հետևանք չէր միա յն թուրքական գերազանց
ուժ երի է Հատկապես Բեքիր և Արաբ-Ալի վ։ աշան երի ծա վալած ռազմական
գործողությունների։ Ամենայն Հավանականությամբ ուժերի կազմալուծմանը
նպաստել են դասակարգային ներՀակություններն ու դրսից ակնկալվող օգ­
նության և դաշնակիցներ որոնելու վերա բերյա լ թեր ու դեմ կարծիքները։
Այդպիսի խառն ու անկազմակերպ իրադրության արգասիք Էր իրականում
ոչ մի շոշավէելի արդյունք չխոստա ցող Մխիթար բեկի և նրան ՀւսմախոՀ յո ւ ղ ֊
բա շինելւի ստ որա գրությա մբ 1726 թ , մարտի 24-ի ն շարադրված աղերսագիր-
ուղերձը։
« Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև 1724 թ* - Հունիսին կնքվա ծ պ ա յմա նա ­
գիրը բա ցա սում Էր Կասպից ծովի առափնյա շրջանները նվաճած ռուսական
զորքերի որևէ շարժում դեպի Անդրկովկասի ներքին սաՀանգներլւ, որոնք ըստ
ա յդ պ ա յմանագրի պետք է գտնվեին թուրքական զինվորական իշխանություն՝
ների, տնօրինության տակ։
Ստեղծված օրՀասական իրադրության մեջ Ղափանի Հա յությունը ևս
ստիպված էր ապա վին ել միա յն իր ուժերին։ Ա յդ ուժերը սակայն ջլատված
էին և ընկճվա ծ։ Թուրքերը թափա նցել էին երկրի ներքին շրջանները, կողո­
պուտի և ա վերա ծությա ն ենթարկելով ապստամբ գյուղերն ու ավանները։ Տ ե ­
ղի մելիքներից ու տանուտերերից շատերը։ որոնք նախապես ընդունել էին
Դավ]էթ-Բեկի գերիշխա նությունըէ երես Էին դարձրել նրանից և ենթարկվել
նվաճողներին։ ՆաՀանջելով թշնամու գերազանց ուժերի առաջ, 1727 թ , գար-)
նանը Դա վիթ-Բեկն, իր մի քանի Հավատարիմ զինակիցների Հետ , ամրացել Էր
Հալիձորի բերդում և Հա մա լրում Էր իր ուժերը, պատրաստվելով աՀեղ գոտե­
մա րտի։ «Բ ա յց Դաւիթ յա յս մ ա մենայնի ոչ լքա ւյ — գրում Է պատմագիրը,

ւքորա ձ 'Հ ա փ ո ։'հ ի ա ւ պ ո տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ք ւ ք հ Բ ա ն բ ե ր Ե րևա նի Հ ա մ ա լս ա ր ա ն է }! 1 9 / 0 , Л* 1 / 4 շ

և Հա ն. ։
Տ ե ՛ս «Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն и , Էշ 4 3 — 4 4 ։
1 7 'ձ Հ ա յ յ I I г/ш /ր 1/ի պ ա տ մ ո էի յո լԱ

— ոչ կասեցալ ի խորհրդոցն, ոչ զանզիտեաց ի բա զմութենէ բա րբա րոսա ցն,■

և ոչ դադարեցաւ ի քաջագործոլթեանցն, և ոչ յուսահատեցալ յւսսաոլածւսյին
խ նա մոցն։ Այլ արիաբար զբերդն ամ րացոլցան էր, զհամբ ար բերզին պատ­
րաստէր, զզօրականսն առ ինքն ժողովէր և բա զմ ա գուցանէր»*1։
«1'նտիր պա տմության» շարադրողը չափազանց վառ դույներով է. նկա­
րագրում Հալիձորի հերոսական պաշտպանություն ր , խիստ նվա զեցնելով հայ
մարտիկների թիվը և բազմապատ կելով թշնամու ուժերը։ Սակայն ինչսքիսին
էլ որ եղած լինի ուժերի հարաբերակցությունը (իսկ դա անպայման եղել Հ
հօգուտ նվաճողների) , իրողությունն այն էր, որ յո թ օր տ՛՛աղ պաշարողական
մարտերից հետո օսմանյան բանակը չկարողացավ թափանցել բերզի պ ա ֊
բիսպներից ներս և չդիմանալով հայ զինվորների հանկարծակի հակահաբձակ
մանը, խոլճապահար փախուստ տվեց մարտի դաշտից։ Պարսպից դուրս
ձեռնարկված խիզախ հարձակման քաջարի հրամանատարները Մխիթար բեկն
ու Տ ե բ֊Ա վ ե տ ի ս ն էին, որոնք ոգևորելով հայ զինվորներին, վճռական մարտի
տարան նրանց, ջախջախիչ պարտության մատնելով թշնամուն։ «Քաջացարուք,
մի երկնչիք, — գոչում էին նրանք' դիմելով իրենց զինվորներին, — ե/1,ք զհետ
մեր, եթէ հասեալ իցէ վախճան մեր, քաջութեամբ մեռցոլք, զի քաւ լիցի մեզ
արիութեամբ արտաքոյ պարսպաց մեռա նիլ, քան աստէն առաջի աչաց մերոց
տեսանել ղմահ ընտանեաց և բա րեկա մաց մ ե ր ո ց ...» 9'։
Թուրքական զորաբանակների և նրանց հևս։ դաշնակցած ք'արդոլշաս։ի
3ւա թ հ ֊Ա լի խանի, Ղարաբաղի խանի, Ղտրաչոռլոլների և սրանց միացած տե­
ղական՛ ֆեռդալների բազմահազար զորքերի դեմ, շարժմանը հավատարիմ
մնացած հայկական փոքրաթիվ ուժերի Հալիձորի տակ տարած հաղթանակր
նոր թավ։ հաղորդեց Ղափանի ազատագրական կռիվների՛ն և ամբաւզնզեց
ապստամբ գյուղա ցիությա ն հավատը սեփական ուժերի նկա տմա մբ։ Հետ ա ­
պնդելով ջախջախված թշնամուն, որը կռվի դաշտում թողել էր մի քանի հա­
զար սպանված, մարտական դրոշներ և ռա զմա մթերք ու հանդեր­
ձանք, ապստամբների արագ բազմապատկվող ուժերը մեծ արագությամբ
կարողացան Ղափանի երկիրը մաքրել օսմանյան զորքերից և առաջանալ դեպի
Մեղրի։
Թեև Ղափան մտած թուրքական զորքերը ջախջախված էին և դուրս շպ ը ր տ ֊
ված երկրից, սակայն ապստամբության ղեկավարներին շարունակում էր
մտահոգել դրոից օգնություն ստանալու և հուսալի դաշնակիցներ ձեոք բերելու
հարցը։
Մինչ Ղափանսլմ այս դեպքերն էին տեղի ունենում, Ատրպատական ներ­
խուժած օսմանյա ն նվաճողների դեմ ծավալված ազատագրական պայքարը
գլխավորում էր Սեֆյան շահ Թահմազ Ս ֊ ը ։ Նրան հավատարիմ խանևրից
շատերը սպառազեն ապստամբների գլուխն ա նցա ծ Ասւրպատականի հյուսի­
սային շրջանները մաքրել էին օսմա նյա ն նվաճողներից: Շահ Թահմաղի
առաջապահ ջոկատները կանգնած էին Ագոլլիսից ոչ շատ հեռու' Դոլզաչի
շրջանում։ Դավիթ-Բեկր Մխիթարին և Տ ե ր ֊Ա վե տ իս ին 66 զինվորներից բա ղ­
կացած ջոկատով ուղարկեց բանա կցելու Դոլզալի խանի հետ, առաջարկելով

02 ո Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն » , էշ 44։
03 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 4 9 — ՏՕ ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 1 7 3

նրան։ միէսըԼալ ուժերով շարունակել պատերազմ ր օսմանը ին երի զ եմ։ Այ и

րնթաց.իում, նախկինում 'հավիք]-Բեկի դեմ թշնամաբար տրամադրված Լևաղի
խանր աշխատում էր Հա մոզել իր եզբորըճ 4'ու զալի խան ին, ղաշն ակ ցել Պ՛ա-
ՎԻԲ՜^եկԻ հետ ե. համատեղ ջանքերով թուրքերին դուրս թշել Պ*ողթնի ց ։ Վերա­
դառնալով Ղուզալի խանի մոտ ից, Մխիթար բեկին ու Տեր-Ավետիսին հաջող­
վում է թուրք հարստահարիչների ձեռքից լեռն երում ապաստանած մ եղրե ցինե­
րին հավաքել ու սպա ռազինել3 և ապա գաղտնի մուտք գործել,Մ եզրի ու
համա խմբել տեղի կռվող ուժերր։ Դոլղալի խա՛նը ևս ուղարկում է 50 հոգուց
բա ղկա ցա ծ մի ջոկատ։ Երկու քաջարի զորավարները ապստամբ մեղրեցիների
գլուխս ա նցա ծ, անսպասելի թա փա նցում են բերդի պարիսպներից ներս և. կովի
բռնվելով հանկարծակիի եկած օսման յա ն զինվորների հետ, քշում են նրանց
դե Աքի Արաքսի առափն յա կիրճը 1ւ երկու կողմից կրակի տակ ա ռնելով, գլխ ո­
վին ոչնչացնում են մի քանի հազար զինվորներից բա ղկա ցա ծ բա նա կը։

Մ ե ղ լ ա ւ բ ե ր դ ի ւսր1ւել]էսն ա շտ ա րա կը

Մեղրու բերդում ապստամբները կոտորեցին թուրք հարկահաններին և

ա յրեցին օսմա նյա ն իշխանությունների կա զմա ծ Ղափանի ու մերձակա մի
քանի շրջանների հարկա ցուցակները։
Հա ջողությա մբ շարունակելով պայքարը օսմա նյա ն ռաղմակալման դեմ և
կործանիչ հարվածներ հասցնելով նրսՀեց Բեխ ավանում, Բարգուշատի մա ­
տ ույցներում, Մանլևում և ա յլուր, Դավիթ-Բեկը եկավ Մեղրի և իր հետ
վերցնելով Մեղրու և Չավնդուրի կռվողներին, անցավ դեպի Կարճևանճ ա յն -
տեղից դեպի Օրդուբադ արշավելու համա ր։
1727 թ. է վերա բերում Ղափանի ա պստամբության ղեկավարների ճոր
ձեռնարկը, կապ հաբպատելու Ատրպապականրւմ գտնվող շահ Թահմազի հետ\
174 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Վերջինս, ընդունելով հայերի ւզատվիրակւ/ւթյանր, հատուկ հրովարտակով

ճանաչում I; Դավիթ ֊ Բեկի իշխանությունր Ղ՚՚ւ վւա նի երկրում և հանձնարարում
է շարունակել պայքարը օսմանցիների դեմ' մինչև նրան։) ւսրսւուրսումր երկրի
սա հմա նների։,։ «Ընտիր պատմությանս մեջ հատկապես ընզզծվտձ է շահ
Ւ ահ մ աղի հրովարտակք։ և փորձ է արված տալ նրա թարգմանությունը մտովի
վերաշարադրությամբ։ Նշված է հատկապես, որ Թահմաղը Դ ա վիթ֊Բ եկին
արտոնել է նաև դրամ կտրել և նրան ու նրա զորավարներին պարգևատրել է
թանկարժեք նվերներով։
Օրդուբադի գրավումից հետո ռազմական գործողությունների թատերաբեմ
դարձավ Ագոլլիսը, որտեղ և երևան եկավ ասևտըա-վաշխառոլական դասի
նենգավոր վարքա գիծը։ Ագուլիս/։ քալանթար Մ ելիք-Մոլսին, որ ապաստան էր
տվել Օրդուբադից փախած թուրք հարկահաններին, թեև առերես հնազանդու­
թյուն հայտնեց Դ ա վիթ ֊Բ եկին , սա կա յն, արտահայտելով ունևոր վերնախավի
ձգտումները, գաղտնաբար գործակցում էր և օժանդակում թուրքերին։ Նրա
խորհրդով վերջիններս հարձակվեցին Դ ա վ իթ ֊Բ եկ ի և նրա զինակիցների վրա,
որոնք հաստատվել էին Թովմա առաքյալի վանքում։ Օսմպնյան զորքերի երիցս
կրկնվող հարձակումները հանդիպելով Դ ա վիթ ֊Բ եկի և նրան օգնության եկած
շահ Թահմազի զինվորների քաջարի դիմա դրությա նը, ավարտվեցին չարաչար
պ արտ ությա մբ։
Սակայն Թահմազի հանձնարարությամբ հայերի հետ դաշնակցած խանե­
րը Ագուլիսի մոտ մղվա ծ վճռական ճակատամարտում փախուստի դիմեցին,
կռվի ամբողջ ծանրությունը թողնելով հայ մարտիկների վրա։ Ետ մղելով օս­
մանցիների գրոհը, Դաւէիթ-Բեկի զորքերը հետապնդում են նաև մարտի
դաշտը լքա ծ, դեպի Թավրիղ փախչող խա ներին, ավարի ենթարկե/ով նրանց
ունեցվա ծքը։
Թովմա ա ռա քյալի վանքում ա մրա ցա ծ Դ ա վ իթ ֊Բ ե կ ի, Մխիթար բեկի և
նրանց զինակիցների համար շուտով ստեղծվում է վտանգավոր վիճակ։
Մելիք-Մուսին իր համախոհներով բա ցա հա յտ անցնում է թուրքերի կողմը և
հարձակում է գործում ղափանցի մարտիկների վրա ։ Ագուլեցիք 'սպանում են
նաև իրենց մոտ բանա գնաց եկած Մելիք-Փարսագանին։ Խուսափելով ե ղ բա յ­
րասպան կռիվներից, Դավիթ-Բեկն ու իր զինակիցները քա նդում են վանրի
պարիսպը, ճեղքում պաշարման շղթան ու հեռանում դեպի Ղափ ան:
1728 թ . սկսվում է թ ուրքական զորքերի ընդհանուր ' հարձակումը, որի
նպատակն էր ծնկի բերել Սյունյա ց ու Արցախի զինվա ծ հայությա նը և այգ
շրջանները ևս ենթարկել օսմանյան զինվորական իշխ ա նությա նը» Ղափանի
հայ զինվորությա ն համար սկսվում է ծանր ու անհավասար պայքարի մի
ժ՛ամանակաշրջան։ Դ ա վիթ ֊Բ եկի մահից հետո կամ թերևս ավելի վաղ, վեր­
ջինիս հիվանդության ժամանակ, իր ձեռքը վերցնելով հայկական զինված
ուժերի ընդհանուր հրամանատարությունը, Մխիթար բեկը շարունակում է
հավատարիմ մնալ ազատագրական շարժման մ եծ ղեկավարի մարտական
ավանդներին։
Երբ Տ ե ր ֊Ա վ ե տ ի ս ի դավաճանության հետևանքով թուրքերը խ ա բեությա մբ
կարողացան մուտք գործել Հաէիձորի բերդը և դրժելով տված խոստումը
կոտորեցին ու գերեցին բերդի բնա կիչներին, Մխիթար բեկին հաջողվեց գիշե­
րով դուրս գալ բերդից և նոր զորքեր հավա քելով հաղթակսւն մարտեր մղել
թշնամու կանոնավոր զորքերի ու նրանց միա ցա ծ տեղական ֆեոդալների դեմI
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 175

Ամրողք Ղափանում թնդում էր Մխիթար րեկի հանկարծահաս հարձակումների

ու տարած հաղթանակների համրավըւ քԼա փ ան ի ապստամբ գյուդաւյիութ յուն ր
շարունակում էր ազատագրական պայքարը թուրքական զավթիչների դեմ'
խ մբվելով Մխիթար րեկի դրոշի ներքո։
Կռիվները մեծ մա սա մբ պարտիզանական բնո ւյթ էին կրում և ահաբեկում
էին նվաճողներին, մեծ կորուսաներ պատճառելով նրանց։ «Ընտիր պատմու­
թյա նս չափազանց սեղմ տողերում խոսվում է հա յ զինվորության տարած
նորանոր հա՛ղթանակների, բա ղում ա մրությունների, գյուղերի ու ավանների
ազատագրման, Օրգուբադի պաշարման ու գրավման, օսմանյան զինվորների
մեծ կոտորածի և մեծաքանակ ռազմական ավարի ձեռք բերմա ն մասին9*։
Այսուհանդերձ դրությունը շարունակում է մնալ օրհասական։ Հալիձորը
գրավված էր ու ա վերվա ծ։ Թշնամին նորանոր ռազմական համալրումներ էր
ստանում, իսկ ա մենից սարսափելին այն էր, որ երկրի ներսում խորանում էին
տարաձայնությունները Մխիթար բեկի և նրա մերձավոր զինակիցների միջև։
Չկար այլևս միասնական հրամանատարական կենտրոն, թ եև ժողովրդական
զինվա ծ ջոկատները, ապավինած լեռնա յին անմատչելի վա յրերին, շարունա­
կում էին դիմադրություն ց ո ւյց տա լ։ .
Այս անկազմակերպ իրա դրոլթյա ն մեջ, երր յուրա քա նչյուր շրջան ու
ավան մտահոգված էր միա յն իր հա մա յնքի անվտանգությունը ապահովելու
գործով, Խնձորեսկի բերդում իր իսկ հայրենակիցների դավադրության զոհ է
դաոնում Ղափանի ազատագրական կռիվների անվանի զորավար ու փառա­
բա նվա ծ հերոս Մխիթար 'բեկը։
Ժողովրդական զրույցներն ու բանավոր անվանդությունները պատմում
են ա յն մասին, որ Ղափանի հա յությա ն ազատագրական պայքարը շարունակ­
վել է նաև հետ ա գա յում։ նվաճողների դեմ կռիվները ղեկավարել են Մելիք-
Փարսադանի թոռ Ա յվա զ բեկն ու Ստեփան իշխանի որդի Մ ե լի ք ֊ Ղսւ֊կ ս՚ս ը։
Միավհրելով Քաջարանց, Փոլխրուտ, Փ իր֊Մ ա զրա , Քրդիկանց ու Հա նդ գյո ւ­
ղերի ապստամբ գյուղա ցիներին, Կալեր գյուղի մոտ տեղի ունեցած մեծ ճա ­
կատամարտում նրանք պարտության են մատնել թուրքական զորքերին և
սրանց միա ցա ծ տեղական ֆ եոդա լներ ինՏ։
Այս և բա զմա թիվ ա յլ զրույցների ու ավանդությունների պահպանումը
ժողովրդի մոտ , վկա յում են, որ Ղափանի ժողովրդական զանգվածների դի­
մադրությունը օսմա նյա ն ռա զմա կալմա ն դեմ շարունակվել է մինչև 1730-
ական թվականներր, երբ Թավրիզն ու Արդաբիլը վերագրավելուց հետո,
պարսկական զորաբանակները Նադիրի հրամանատարությամբ անցան Շիրվան
և պաշարելով Գանձակը, կապ հաստատեցին Արցախի ու Սյունյա ց հա յ մ ե ­
լիքների և հավանաբար նաև Ղափանում դիմադրությունր շարունակող հ ա յ­
կական զինվա ծ ուժերի հետ ։

7 . Թ Ո Ւ Ր Ք Ա Կ Ա Ն Ի Շ Խ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ի Վ Ա Ր Յ Ա -Տ Ն Տ Ե Ս Ա Կ Ա Ն
Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ը Ա Ր Ե »ԼԵ 1.3Ա Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ո Ւ Մ

Թուրքական ռա զմա կա լումը Արևելյան Հա յա ստա նում և Ադրբեջանում

հանդարտ ընթա ցք չունեցա վ և չավարտվեց լիակատար տիրապետությամբ։

м * Ը ն տ իր պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն էշ 71՛։
95 ^ Ա դ դ ա դ ր ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս ս ֆ 1 9 0 4 , X I IՀ էշ 1 9 7 — 1$8է
17в Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Թեև գրավված էին բոլոր կարևոր բեր ղերն ու ւոմրոլթ յուններր և հսկողություն
էր սահմանված գլխավոր ճանապարհների վրա, սակայն մինչև 1731} ք1 չէին
գագարում ապստամբական ելույթներբ։ /'ն չ պ հ ս Սյունիք ում, Արցախում և այ/
վա յրերում, այնպես նաև Ատրպատականում թուրքական զորքերր շարունակ
պատերազմական վիճակում էին, կռվելով մի կողմից լեռնաշխարհի, զինվոր­
ված հա յությա ն և մյուս կողմից ադրբեջանական ռազմիկ ցեղերի միավորում­
ների դեմ։
Սակայն, ինչսլես նախորդ արշավանքների ժամանակ, ամենուրեք թուր­
քական նվաճումներին հաջորդում էր բնա կչությա ն ընդհանուր աշխարհագիրը
և ապա հարկատու ստացվածքների և հաստատությունների հաշվառումն ու
դրանց գրանցումը հարկային մա տ յա ններում։ Պահպանելով նվաճված
երկրների ներքին վարչական բաժանումն ու գյուղական համայնքների հնուց
անտի հաստատված իրավունքները, յուրաքանչյուր նահանգում (վ ի /ա յե թ ,
էյա լեթ կամ լիվա ) գործի էին գրվում նույն նահանգի համար ЛГԱրքունի ըն­
դարձակ դավթարումս հաստատված հարկային օրենքներըւ
1727 թ . Գանձակի էյա լեթի համար կա զմվա ծ կանոլննամեն վկա յում է,
որ Իրանից նվաճված նահանգներում թոլրքակսէն իշխանությունները աոաջին
հերթին մտահոգված էին կարգավորելու հարկահանության գործը։ Նոր նվա ճ­
ված շրջաններից հնարավորին չափ շատ եկամուտ ստանալու համար, ա նմի­
ջապես գործի էին դրվում Օսմանյան կա յսրության բոլոր ծա յրերում գործող
ուրույն հարկային օրենքները։ Ինչպես թուրքերի կողմից նվաճված բոլոր
երկրէէերում, այնպես Էլ Անդրկովկասում, յուրա քա նչյուր նահանգի հարկերը
գրա նցելիս, հարկս։յին-ֆինա նսական ս/աշտոնյաներր միշտ հաշվի Էին առ­
նում նվաճումից առաջ երկրռւմ տիրող հարկերի և տուրքերի ավանդական
չափերը։
Գանձակի Էյալեթի կանուննամեոլմ, որբ վերաբերում Էր նաև Լոռի-Փամ-
րակի և Աղս տևի շրջաններին ու Արցախական աշխարհին, նշված Է հատկա­
ս/ես, որ «Աջեմի ( պարսիկների) ժամանակ Արրանի հողում չորսից մեկ տասա­
նորդ և տասնհինգից մեկ բահրա վերցնելր օրենք Է եղել։ Բահրա կոչվածը,
աջեմի տերմինով, ամեն գյուղից հոսող ջրի առվի տիրոջը վճարվող հարկն Է
եղել, հողի տերը չորսից մեկը տասանորդ տալուց հետո առվի տիրոջն Էլ
տասնհինգից մեկը բահրա Է տվել, Ա յժմ Էլ ա յդ ձևով են վերցնում։ Արրանի
հա մեմա տ ությա մբ լեռնա յին հայաբնակ գյուղերի հողերը քիչ, անբերրի և
բնա կա վա յրերը անարժեք լինելով, աջեմի ժամանակ տասից մեկը տասանորդ
և տասնհինգից մեկը բահրա են տ վել։ Այո Էլ ըստ հին ձևի Է վերցվում»**։
Կանոլննամեներոլմ նշվա ծ Է նաև, թե որ շրջանում ինչ հացահատիկային
և տեխնիկական կուլտուրաներ են մշակվում և որից ինչ չափով Է գանձվում
հօգուտ պ ետության։ Նշված են միաժամանակ տեղական չավ։ ու կշռի մ ի ւս ֊
վորները և տրված են դրանց օսմանյան համարժեքները։
Պահպանելով տեղական սովորութային օրենքները, ա յսինքն' կալվածա-
տ եր֊ֆ եոդ ա լների և պետության նկատմամբ հողագործ գյուղացիության դ ա բ ե ֊

Հ 0 ւ/մ ա՛ն յա ՛ն օ ր ե ն ք ն ե ր ը Արէւմտյա Ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ) , ԷՀ 1 2 0 , Հ մ մ տ . О . Լ . В п г к Ш !.

X V уе X V I аз1г1аг(1а. ОвтапН 1трега1ог1»8ип(1а г1га1 екопотПип Ьикик! уе таН ?Տ- •
ая1аг|. I с. КапипЬчг, ЫапЬи!, 1945, Էք ա ֊ւ 9 7 ,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ յ? ?

ՐՒՏ Ւ վեր սահմանված պարտավոբութ յոլններ ր, թուրքական իշխանությունները

Արևելյան Հայաստանում ե Ադրբ եք անում բնա կչությա ն աշխատավորական
խավերից գանձում Էին նաև օսմանյան բոլոր հպատակներին պարտադրվող
ա յյ հարկեր ու տուրքեր*1։
Արևելյան Հայաստանում և Անդրկովկասի թուրքական ոազմակալմՀոն
ենթարկված այլ Նահանգներում 1728 թ . անց Է կացվում նոր աշխարհագիր I,
կազմվում են ո-Նոր ընդարձակ մա տ յա ններя ։ Այս հարկացոլցակներում բարձ-
րացզաձ !>ն 1 7 ^ 1 — 25 թ թ . հարկացուցակներում եղած հարկերի սակերր և
ավելացված եհ ա յլ հարկեր: Ա յսպ ես, օրինակ, Վաղարշաոլաւո գյուղի ն^ր
հարկացուցակից պարզվում Է, որ 1725 թ. ցուցա կով գյուղից գանձվող հար.
կերի ընդհանուր գրամս կան համարժեքն ավելացված Լ 2 ,3 ա նզա ւՐ,
Նվաճումից անմիջապես հետո անցկացված աշխարհադրի ժ ամ ա՛հ ակ
կիրառվել են հարկերի համեմատաբար ցաեր սակեր, որոնք չէին կարոդ հա-
գուրզ տէսլ զավթիչների թալանչիական պահանջներին։ Երեք տարի հետո
արդեն թուրքական հարկահան ութ յուն լ, երևան Լ գա լի։։ իր ամբողք ծանրու­
թ յա մ բ , և բոլոր ա յն վա յրերում, որոնք լիովին նվաճված ու հնազանդեցված
Էին օսմանյա ն բա նա կի ձեռքով, հարկապահանջոլթյունը խստագույնս իրա­
գործվում Է « Նոր մա տ յա նի» բազմապատ կվա ծ չա փերովլ Բնորոշ Է, որ այս
դաժան հարկային քաղաքականությունը կիրառվում Էր այնպիսի մի ժա մա ­
նակ, երբ դեո գրավված նահանգներում շարունակվում Էին ըմբոստ ելույթ-
ներր օտար նվաճողների դեմ, և երբ լեռնա յին ընդարձակ շրջաններ դեռևս
լիովին չէին հնազանդեցվա ծ թուրքական իշխա նություններին։
Գանձակի շրջանի կանուննամեում մանրամասն նշված են նաև շուկա ­
ներում և ճան ա պա րհա պաշտ պան կետերում վաճառականական ապրանքներից
գանձվող մաքսի սակերը։ Ավելի ճիշտ, այնտեղ ամփոփված են պարսից տի­
րապետության շրջանում հաստատված տուրքերի սակերը, որոնք պետք է
ուղեցԻւյց հանդիսանային թուրքական պաշտոնյաներին։ Ա յգ նշանակում է,
որ նվաճմանը հաջորդող հենց առաջին տարիներին թուրքական հարկային-
ֆի նանս ական պաշտոնեությունը անմիջապես հսկողություն է սահմանել ար­
հեստավորության ու շուկա յում կատարվող առևտրի վրա և, ըստ նախապես
հաստատված սակերի, կշեռքի վարձ, մաքս և ա յլ տուրքեր է գանձել արտա­
հանվող ու ներմուծվող ապրանքներիցм ;
Թուրքական իշխանությունները հատուկ ուշադրություն են նվիրել մետ ա ք­
սի առևտրին։ Իր ժամանակի ա յդ ամենաթանկարժեք և եվրոպական շուկա­
ների ա մենագնա յուն ապրանքը միշ^ո էլ հետաքրքրել է օսմանյան սուլթան­
ներին, որոնք Իրանի հետ կնքվող պայմանագրերում Սեֆյան շահերից խ ոս­
տումներ էին կորզում տարեկան որոշ քա նա կությա մբ մետաքս ստանալու
համար։
Ժամանակավորապես ռա զմա կա լմա ն ենթարկված Արևելյան Հա յա ստա նում
ու Ադրբեջանում թուրքերը 10 տարի շարունակ գործադրում էին հարկահանու­
թ յա ն օսմա նյա ն եղանակները' հարստահարման և ունեզրկման ենթարկելով

97 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , գ լո ւխ V I։
9* Տ ե ՛ս Լ . Ф ш ф ш щ ш П , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ գ յո ւ ղ ի 1 7 2 Տ և 1 7 2 8 թ թ . թ ո ւր ք ա կ ա ն հ ա ր կ ա ց ո ւց ա կ -
ն ե ր ը , V Բ ա նբեր մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի » , № 5 , էշ 4 5 1 — 4 5 2 ։
99 Տ ե ՛ս «Օ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ » , էշ 1 2 2 , հ մ մ ա . 0. ( . Բարք ա նի
ն շվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յա ն հա մա պ ա տ ա սխ ա ն էշեր ը,
Ւ 2-718
17Я Հ ա յ յո զ ո ւէ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

գյուղի և քաղաքի աշխատավոր բնա կչությա նը։ Հարկահանությունն ու նյութա ­

կան բարիքների կողոպուտը իրագործվում էր զինվորական մարմինների ձեռ­
քով և ուղեկցվում բիրտ ուժի գործա դրությա մբ։
Պետական-վարչական պաշտոնները վերափոխված էին և պարսկական
պաշտոնյաներին փոխարինելու էին եկել թուրք՛ պաշտոնյաները, երկրռւմ
հաստատելով օսմա նյան վարչասիստեմը։
Այս ընթա ցքում, սակայն, հողային հարաբերությունների մեջ էական
փոփոխություններ տեղի չունեցա ն։ Պետական կամ «դիվա նի» հողերը գ տ ն ը ֊
վու մ էին « միրիի» պաշտոնյաների անմիջական տնօրինության տակ։ Մոլլքա-
յէ ն սեփականությունները պահպանվում էին նույնութ յա մբ, եթե դրանց տե-
րերը չէին հակադրվել նոր իշխ ա նությա նը։ Դրանից զատ, թուրքական իշխա­
նությունները դաժան դատաստան էին տեսնում ըմբոստ գյուղացիների և
գյուղական համայնքների հետ, որոնք փորձում էին օգտվել խառը դրությու­
նից և հրաժարվում էին կալվածատիրոջը ռենտա վճարել100։
Սուլթանական հրովարտակներով և տեղական փաշաների հրամանագրե­
րով հաստատվում և պաշտպանվում էին էջմիածնի կալվածատիրական իրա ­
վունքները։ Յուրաքանչյուր շրջանի հաըկացուցակում առանձին թվա րկվա ծ էին
վա կֆա յին կալվածները, նշված էր նաև, թե գյուղացիները բերքի որ տոկոսը
պետք է տան վանքին101;
Հաստատելով հա յ եկեղեցական իշխանությունների իրավունքները ՚ և
հարկային արտոնություններ շնորհելով բարձրաստիճան հոգևորականությա­
նը, ինչպես նաև առանձին դեպքերում փորձելով սիրաշահել հայ առևտրական
դասի ներկա յա ցուցիչներին, թուրքական իշխանությունները ձգտում էին
նրանց միջոցով հնազանդ պահել նվաճվա ծ նահանգների աշխատավոր բնա կ­
չությա նը, որն անհոսն ատելությա մբ և ցա սումով էր լցվա ծ թուրքական գի­
շատիչ ռազմակալության հանդեպ։

8 . Ի Ր Ա Ն Ի Հ Զ Ո Ր Ա Ց Ո Ւ Մ Ը Ն Ա Դ Ի Ր Կ Ո Ի ԼԻ Խ Ա Ն Ի Ժ Ա Մ Ա Ն Ա Կ 1 )4 Հ Ա Յ
Մ ԵԼԻՔՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆՆԵՐԻ Դ Ի Ր Ք Ե Ր Ի Ա Մ ՐԱ Պ ՆԴ Ո ՒՄ Ը

Աֆղանների տիրապետությունը Իրանում կայուն քաղաքական և տնտե­

սական հիմքեր չուներ։ Միր-Մահմռւդի և նրա հորեղբորորդոլ' Աշրաֆի ժա­
մանակ ր ? 2 2 — 1 7 2 9 ) սեֆյա ններից հետո անիշխանության մատնված երկ­
րամասերը ենթակա էին ամենասանձարձակ ահաբեկման և հարստահարու­
թ յա ն ։ Աֆղանական զինվա ծ ջոկատները շրջում էին նահանգից-նահանգ ե
հարկահանության անվան տակ կողոպտում բնա կչությա նն ու սարսափելի
բռնություններ գործում։
Ինչպես թուրքերի կողմից նվաճված Արևելյան Հա յա ստա նում և Ադրբե-
ջանում չէին դադարում զանգվա ծա յին ապստամբությունները օտար ռա զմա ­
կալության հանդեպ, այնպես էլ Իրանի կենտրոնական և արևելյան շրջաննե-

100 Մատենադարան/ Կաթ. դիվան, թղթ. 1 գ , վավ, 3 0 1 , 3 0 2 , հմմտ. «Բամբոյէ, Էշ 2 5 0 ։

101 Հ ' Փափա(լյա6| Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ գ յո ւ ղ ի 1 7 2 5 և 1 7 2 8 թ թ . թ ո ւր ք ա կ ա ն հ ա ր կ ա ց ո ւց ա կ ն ե ր ը , •
«Բ ա ն բ ե ր մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի », К 5 , Էշ 4 5 3 , տ ե ՛ս նա ն Մ ա տ ենա դա րա ն, Կա թ. դի վա ն, թ ղթ - է դ ,
վա վ, 316, 320, 332, հմմտ , «Ջ ա մ բ ո ւէ , Էշ 2 4 9 — 2 5 0 ք
 Հ ա յա ս տ ա ն ը XIV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ 170

րա մ ' Քիրմա նում, /սորաս անում, Մ սպանդարանում և այլուր, գնա/ով ավելի

" ՚ ավ1՚ւԻ հք բորբոքվում աղա տա դրա կան պայքարն ընդդեմ աֆղանական
բո ն ա կա/ութչան /
Աֆղան նվաճողների դրությունը ավելի ծանրացավ հատկապես Աշրաֆի
որոք, ոըը կարճ ժամանակամիջոցում պարտավորված Էր ճակատել մի կող­
մից շահ Р-ահմաղ П -ի և Աստարարադի Ֆաթհ-Ալի խան Կաջարի և մյուս
կողմից Գիլան ում հաստատված ռուսական զորքերի ու Երան ներխուժած
թուրքական ուժերի դ ե մ ։ Ռուսների դեմ մղած կռիվներում Աշրաֆը ծանր
պարտություն կրեց, իսկ մի քանի անհաջող ընդհարումներից հետո, 1727 թ.
հոկտեմբեր ամսին կնքվա ծ պ ա յմա նագրով նա ստիպված եղավ ճանաչե/
թուրքերի տիրապետությունը Արևելյան Հա յա ստ ա նի, Ադրբեջանի, Քուրդիս­
տանի, Խուզիստանի և Կենտրոնական Իրանի մի քանի նահանգների վրա։ Այս
բա նը վճռական նշանակություն ունեցա վ և նոր թափ հաղորդեց արևելյան նա­
հանգներում ծա վա լվա ծ ազատագրական շարժմանը։
Հանդես դալով Խորասանում և գլխա վորելով ա յնտեղ հաստատված Կըզըլ-
բաշ ցեղերի ու քրդական մի քա նի ցեղա յին միավորումների ապստամբական
ելույթները, ինչպես նաև կարճ ժամանակում մի քանի վճռական հաղթանակ­
ներ տանելուց հետո, մ եծ հա մբա վ վաստակեց Աֆշար ցեղի Կըրկլու ցեղա խ մբի
նախկին շարքային ռազմիկ նադիրկուլի խ ա նը։ Շահ Թահմազ 11-ը, որը
երկրի արևմտյան նահանգներում պայքար Էր ծավալել թուրքական ուժերի
դեմ, սիրով ընդունեց նադիրկոլլու ծա ռա յությունը' վերանվանելով նրան
Ի ա հ մ ադկուլի խ ա ն։
1729 թ. սեպտեմբերի- վերջերին Մեհմանդոլստ դետի հովտում և նույն
թվականի նոյեմբերի 1 3 ֊ի ն մա յրա քաղաք Սպահանից 60 կիլոմետր հեռու
գտնվող Մուրչեխորթ գյուղի մոտ գլխովին ջախջախելով Մ իր֊Մ ա հմուդի
աֆղանական զորքերին, Թահմազկուլի խանը հաղթական մուտք գործեց
Սպահան, որից անմիջապես հետո շահ Թահմազ П -ը վերադարձավ մ ա յրա ­
քաղաք ու բա զմ եց հոր գահի վրաէ
Մի պահ թ վում Էր, թե կարճատև ընդհատումից հետո նորից վերահաս­
տատվեց Սեֆյան հարստության իշխ ա նությունը, մնում Էր միա յն շարունակել
և հաղթական ավարտին հասցնել թուրք-ա ֆղա ն ակ ան ռազմակալման դեմ
երկրռւմ ծա վա լվա ծ համաժողովրդական պ ա յքա րը։ Սակայն, երբ Ն ա գիրկու֊
լին հաջողությամբ գլխ ավորում Էր աֆղանների և ուզբեկների դեմ մղվող
կռիվները' մեկը մյուսի ետևից ազատագրելով երկրի արևելյան նահանգների
քաղաքներն ու գյուղերը, շահ Ւա հմա զը, հակառակ նա դիրկոզոլ բա զմիցս
նախազգուշացումներին' խուսափել երկու ճակատով մարտեր մղելուց, ռա զ­
մական անհաջողություններ կրեց արևմուտքում և ստիպված եղավ ստորագրել
թուրքերի կողմից առաջարկվող հաշտության պա յմա նա գիրը, ըստ որի ա մ­
բողջ Անդրկովկասը ա նցնում Էր թուրքերի տիրապետության տակ։
Օգտագործելով շահ Թահմազի անհաջողությունները և կնքվա ծ ստորա­
ցուցիչ պ այմանագրի հետևանքով երկրռւմ ծա յր առած դժգոհությոլնները,
1 7 3 2 թ . Նադիրկուլին կարողացավ գահընկեց անել շահ Բ՚ա հմազին և իր
խնա մա կալության ներքո շահ հայտարարեց նրա նորածին որդուն Աբբաս
I I I -ի ն է Ա յդ թվակա նից սկսած, փաստորեն, Նադիրը դարձավ Իրանի ինքնիշ­
խան տերը։
թագավորական գահի նկա տ մա մբ ցուցա բերա ծ խորամանկ «ա նտ ա րբե-
180 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

րությունըո մեծ չափով բարձրացնում էր նադիրի հ եղին ւսկութ յո էնր և / այն

ժողովրդականություն շնորհում նրան որպես աղատադրական շարժման ա նձ­
նվեր առաջնորզիւ նրա մեջ ղուդորդված Էին խորամանկ րադարադևտն ու
մարտերում կոփված ոաղմաղետ դորավարրւ Լավ հասկանալով ե ճիշտ դիա­
հատելով ազատագրական շարժման բուռն վերելքն ու լւնթացիկ ժամանակէս-
միջոցի նշանակությունը, նա ամենայն վճռա կա նությա մբ հավաքում և խ մ բա ­
վորում Էր բոլոր զինական ուժերը հակահարված տալու Իր աք և Անդրկովկաււ
ներխուժած թուրքական զորքերին։
նադիրի ձեռք բերա ծ ռազմական հաջողությունները խուճապ ՛և դժ դ ո հ ո ւ֊
թյուններ առաջացրին Թուրքիայոլմէ Ռ ա զմա ֊ֆ եոդսւլա կա ն վերնախավը 1ւ
պալատական ավագանին խիստ բա ցա սա բա ր Էր տրամադրված սուլթան
Ահմադի և մ ե ծ վեզիր Դամադ Իբրահիմի հանդեպ։ 1730 թ . վերջերին թուր­
քական արքունիքում ծավալված գահակալական պայքարը ի վերջո ավարտ­
վեց սուլթան Ահմաղի գա հընկեցությա մբ* նոր սուլթան Մահմուդ 1-ր ավելի
քան անհաշտ և վճռական դիրք գրավեց նադիրի նկա տ մա մբ։
1732 թ . ռուսների հետ կնքած պ ա յմանագրից հետո, որով ռուսական
զորքերն անմիջապես պետք Է հեռանային Իրանի մերձկ՚ս սպ յա ն նահանգնե­
րից, նադիրն արդեն հնարավորություն Էր ստանում ամբողջ ուժերը կենտրո­
նացնելու Իրաքում և Անդրկովկասում հաստատված թուրքական զորքերի դեմ։
Թեև նադիրը որոշ հաջողությունների հասավ Իրաքի ուղղությամբ մղվող
կռիվներում, սակայն Ֆարսում ծագած ապստամբության պատճառով նա
չկարողացավ մարտերը շարունակել մինչև հաղթական ավարտ ե գրավեք
Բաղդադը։ Սուլթան Մահմուդը պաշտոնապես չճա նա չեց Բաղդադի Ահ։էաղ
վւաշայի հետ նադիրի կնքած հաշտության պ այմանագիրը, ըստ որի փաշան
իր կառավարության անունից խոստանում Էր զորքերը ետ քաշել մինչև
1639 թ . պա յմա նա գրով հաստատված թուրք֊ի րա նա կա ն սահմանը։ Մարտե­
րում զոհված Թռփալ-Օսման փաշայի փոխարեն 1734 թ . արևելյան զորաբա­
նակների ընդհանուր հրամանատար նշանակվեց Քյոփ րոլլոլզա դե Աբդոլլլա
փաշանւ որը օժանդակ զորախմբերի գլուխն անցած Աոստանդնոլպոլսից
շա րժվեց դեպի Սարս։ Մինչ ա յդ նադիրն արդեն Թավրիզի ու Աըդաբիլի վրա -
յո վ մտել Էր Շիրվան, պարտության մատնել լեզգի Սոլրխային, գրավել ու
ավերել Շ ա մ ախէւն ու Կազիկումոլխը և պաշարել Գանձակի բերդը։
Արցախի սղնախներում, Սյունիքում և Արարատ յա ն երկրում զինվորված
հա յությունը, ա յդ թ վում 'նաև հա յ մելիքներն ու հոգևորականությունը դեռևս
1725 թ ., առավել ևս 1732 թ . Ռեշտում ստորագրված ռուս ֊ի ր ա ն ակ ան պ ա յմա ­
նագրից հետո, թուրքական ռազմակալման դեմ մղվող իրենց հերոսական
պայքարով ինքնըստինքյա ն հանդես էին գալիս որպես նադիրի դաշնակիցներ։
Նադիրի մուտքը Անդրկովկաս և ռուսների հեռանալը Մերձկասպյան նա ­
հանգներից, ավելի իրական հիմքեր ստեղծեցին այդ ռա զմա ֊ք ա զա քա կա ն
գործակցությա ն համար։
Հա յ քաղաքական մտքի պատմության մեջ X V III դարի 30-ա կա ն թվա ­
կանները ա յն շրջաններից է, երբ պատմական ամենաբուռն վա յրիվերում­
ների պահին քաղաքական-հասարակական կյանքի ղեկի մոտ գտնվող անձինք,
ստեղծվա ծ բա րդ իրադրության պ ա յմա ններում, կարողանում էին արադ ի
ճիշտ կողմն որոշվել և վերցնել դեպքերի զարգացման ընթաց րից բխող բ ա զ ա ֊
քակսւն դիմորոշման նոր ուղղություն։
 ձա յԱ էստ ա նը XIV—XV111 դ ա ր ե ր ո ւմ 1Տ1

Պատմիչ Աբրահամ Երեանղոլ վկա յությա մբ դեռևս Թոփալ-Օսման փա­

շայի դեմ, Համնյդանի ե Պարսկական Իրաքի սահմաններում մղվող կռիվնե­
րում, պարսկական բա նա կում մարտնչում էին 6 հայաղդի ղորախմբեր. « էին
ի զօրս պարսից, — գրում է Նա, — վեց քրիստոնեայք յա զգէս մերմէ, որք էին
հազարապետք Ղու/ի (կա ղ ի ր ) խանին և ունէին զօրս հարիւրաւորս, անուն
մ ի ո յն '- Գ՛աւիթ, զոր Գորըցենցի բէկ ասեն, երկրորդն էր Ատովմին որդի
Աբիճան, երրորդն էր չա բնեցի Այդին բէկի որդի Աղաճանն, չորրորդն' չափ-
նեցի Մուռի սին որդի Բալիգն, հինգերորդն' ճադակերեանց Օ՚ո փոլղի որդի
Հախն ազարն л'02։
Նադիրի բա նակում գործող հայկական զոբա խմբերր համալրվեցին և
ավելի բա զմա ցա ն հատկապես 1735 թ . Գանձակի պաշարման ամիսներին, իսկ
երբ նա շարժվեց դեպի Կարս' ճակատելու Աբդուլ/ա փաշայի դեմ։ Արցախի և
Սյունյաց հայ զինվորությունը մելիքների գլխ ա վորությա մբ ուղեկցում էր
նրան ամենուրեք։ Գեղարքունիքից անցնելիս Նադիրը մեծ պատիվներ տվեց
Մ ելիք յա ն Մ ելիք՝ Շահնա զա րյա նին, որն իր զորքերով եկել էր ծառայելու
նրան։ Ավելի ուշ, երբ Մելիքջանը խարդավանքի զոհ դարձավ, Նադիրը Գ ե ֊
զարբունյա ց մելիքություն/ւ շնորհեց նրա որդուն' Մելիք-Մանուչարին և, ի ն չ­
պես նշված է Հովհաննես Մ ելիք-Սելիմյա նցի կազմած մի ժտմանակսւդրու՝
թյա ն մեջ, «ետ նմա իշխանութիւն, ունել ընդ ինքեան զդահիճ, զբանտ և
զշղթա յս I՛ անուանեաց զնա միըիմիրան կամ "ւէյլէրս/էյի ի վերա յ Արարա-
տե։սն երկրի և մասին ինչ աշխարհին Սիւնեացյ>103« Նույն մելիքական տոհմից
՛հադիրի բա նա կում ծա ռա յում էին նաև ա յլ մելիքներ։ Մեզ է հասել Նազիրի մի
հրովարտակը, որտեղ հաստատված է Մ ելի բ ֊ Սի անսար Մելիք- Շահնազար-
յա նցի հավատարմությունն ու մ՚ս տ ուցա ծ ծա ռայությունները Նադիրին'0*։
X V III ղարի 30-ա կա ն թվականների հայ իրականության խոշորաղոլյն
քաղաքական դեմքը Գիզակի Մ ելի ք ֊Ե գ ա ն ն էր։ Նադիրի պալատական պատմիչ
Մ ոլհա մմա դ-Ք յա զիմ ը բա զմիցս հիշատակում է նրան, որպես նուրբ ք ա զ ա ֊
քադետին հատուկ արտակարգ ընդունակություններով օժտված իմաստուն մի
գործչի յ որը Նադիրի կողմից մ եծ սիրո և վստահության էր արժանացել։ Վեր­
լուծելով 1723 թ . Անդրկովկասի վիճակը, Մուհամմ ա դ-Ք յազում ը հայ զինվո­
րության առաջնորդների մեջ առաջին տեղը հատկացնում է Մելիք ֊Ե ղ ա նին և
ապա հիշատակում նաև Մ ե լի ք ֊Թ ա մ ր ա զի և Մ ե լի ք ֊Հ ա բո ւթ յունի անունները։ (էսա
նրա, ա յդ հ ա յ մելիքները, որոնք գործում էին Սյունիք— Արցախում և Արարատ­
յա ն երկրռւմ, թուրքական զորքերի ներխուժումից առաջ, իրենց իշխանու­
թյունը տարածել էին մինչև Կուր և Արաքս ու սպա ռնա մ էին Գանձակի ու Ե ր ե ֊
վանի բերդերին105«
Հավա տարմություն հա յտ նելով Նադիրին Հ հայ մելիքները ոչ միա յն զոր­
քերով էին մա սնա կցում թուրքերի դեմ մղվող կռիվներին, ա յլև միաժամանակ
ապահովում էին ռազմական հարկերի ու տուրքերի գանձումը իրենց իշխա-

103 Ա ր ր ա է ւա մ ն ւ ՚և ա ն ց ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա տ ե ր ա զ մ ա ց ն , Ե ր և ա ն , 1 0 3 8 , էշ 7 5 — 7 6ւ
■03 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա զ ա ր յա ն ն ե ր ի ֆոնդ, թզթ- 2 4 1 , վա վ. 124։
104 Հ ո վ Տ , Ս *հ լի ք - Ս հ լ|ւ ւ ք յա ն յ| Ц (1յ ո ա ն ի ա ր ի , Հ ս ւմ ա ռո տ ութ /ււն պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն Հ ա յկ ա զ ա ն ց ,
Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ։г. 2 8 8 8 , էշ 3 4 1 ա , հ մ մ տ . Սա, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հա տ . 3 , Ե րև ա ն ,
1946, է։ 715•
105 Տ ե ՛ս Մ օ ւՏ ա մ մ ա գ - Ք յա գ ի մ , Ն ա Օ ե -յե Ա լա մ ա րա - յ ե նա դԼրի ( պ ս ՚ր ս կ . բ ն ա դ ի ր ) , հ ա տ . 1,
Մ ոսկվա , 1 9 6 0 , Էշ 9 9 1
 Հ ա յ ժողովրդ՛ի սյա տ մուքէյո^է

նոլթյա ե տակ գտնվող շրջաններում։ Հա յ մելիքների միջոցով Էր հա յթա յթվում

նաև բանակի համար անհրաժեշտ պարենն ու հանդերձանքը, քաշոդ ուժը,
դումակում և պաշարողական մարտերում օգտագործվող բեռնակիր և ամրու­
թյուններ կառուցող բա նվորությունը։
Այս արտակարգ ռազմական հարկերն ու պարհակները, որ ընղհանուր
տերմինով կոչվում Էին «սուրսա թ», գանձվում Էին ամենայն խ ստ ությա մբ։
1735 թ . պահպանվել են Արցախի հայ մելիքների Նադիրին տված մի քանի
խնդրագրեր և զեկուցագրեր, որոնց մեջ կան Խաչենից, Վարանզայից, Ջրա-
բերդից և մյուս մահաքներից սոլրսաթի գանձման նկարագրություններ։ Մի
զեկուցագրում Խաչեն ի Մեքիք-Դավիթը խնդրում Է Նադիրին, որպեսզի նրա
զինվորները ապօրինի պահանջմունքներով չնեղեն իր հպատակներին։ Նրանց
վիճակը առանց ա յն Էլ ծանր Է, քանի որ «դեռ առաջին սոլրսաթը /րիվ չհա ­
վաքած, երկրորդ սուրսաթի գանձման հրահանգ Է ս տ աց վե լ » 106։
1735 թ. մա յիսին Նադիրը Գանձակը թողեց պաշարված և Լոռի-Փամբակի
վրա յով գնաց դեպի Կարս։ Ա բդո ւլլա ֊ վւաշան, որ բանակ Էր դրեք Ղաղանչա-
յո լմ , փակվեց Կարսի բերդում և խուսափեց բա ց դաշտում ճակատամարտ
տալուց։ Կարսի շրջանը ասպատակության և ավարի ենթարկելուց հետո,
Նազիրն իր զորքերով նորից անցավ Ախուրյանը և բարձրանալով դեսլի Կար­
բ ի , բանակ դրեց Եղվարդի շրջակայքում։
Այս շրջանում Է ահա, որ նորից առիթ ունենք արձանագրելու հայ վեր֊
նախավի որոշակիորեն նպատակադրված քաղաքական գործունեության դըր-
վագները։ Հա յ և պարսկալեզու տ ղբյոլրների վկա յութ յա մբ, ա յդ օրերին Նա­
դիրի մոտ Էին գտնվում Արևելյան Հայաստանի համարյա բոլոր հայ մեծա ­
մեծները. Դիղակի Մելիք-Եգանը, Գեղարքունյաց Մելիքջան Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա ֊
ղա րյա նցը, Երևանի Մելիք-Մկրտումն ու Մ ելիք֊Հ ա կոբջա նը և շատ ուրիշներ-
Ժամանակն, անշուշտ, նպաստավոր Էր, երբ Իրանի նոր առաջնորդը ան­
ձամբ գտնվում Էր հայկական հողում, հոծ հա յ բնա կչություն ունեցող Արա-
բատ յա ն երկրում, որտեղ նա պատրաստվում Էր վճռական ճակատամարտ
տալ թուրքական ուժերի դեմ։ Այս բանը լավ Էր գիտակցում նաև ինքը' Նադի­
րը, և օսմանցիների դեմ մղա ծ մ ե ծ գոտեմարտում նա հայերի վրա նա յում
Էր որպես հուսալի դաշնակցի։ Պատեհ Էր առիթը Հա յ աշխարհիկ և հոգևոր
ֆեոդալականության համար վերահաստատելու և ավելի քան ամրապնդելու
իրենց իշխանական դիրքն ու իրավունքները և հայ եկեղեցական իշխա նությու­
նը օժտելու ավելի լա յն իրավունքներով ու արտոնություններով։
« Յուշ արարին ինձ իշխանքն մեր' որք կային ի բանակին և Մելիքջւսն
քալանթարն, թ է հարկ Է գալ քեզ ի տեսութիւն խանին ընծա յիւք և պատրաս­
տ ութեա մբս, — գրում է կաթողիկոս Աբրահամ Կրետացին107» Առաջին իսկ հ ա ն ֊
դիպմանը ցուցա բերա ծ արտակարգ բա րյա ցա կա մ վերաբերմունքը Աբրահամ
կաթողիկոսի նկա տ մա մբ, թելա դրվա ծ էր Նադիրի հայ զինակիցների կողմից։
Մ ո լհ ա մ մ ա դ ֊Ք յա զ ի մ պատմիչը բավական մանրամասն նկարագրում է, թե
ինչպես Մելիք-Եգանը բա ցա տ րում էր Նադիրին կաթողիկոսի և հա յ եկեղեցու
նկատմամբ նրա կողմից ցուցաբերվող հոգատար վերաբերմունքի քաղաքա­
կան նշանակությունը։

106 Մ ա տ ե ն ա դա րա ն է Կ ա թողիկոսա կա ն դիվա ն, թղթա 2բ, վա վ. 1811

107 Աբրահամ Կրետացի, Էշ 1 1 — 1 2 *
 Հա չէս ս տ ա ն ը 1(1 Г — Л' V I I I /քա րերում та

ՀԱնհամար նվերներ մատուցելով Նադիրին, — գրում Է Մ ո լհ ա մ մ ա գ֊Ք յա ­

ղի մը,՛— Մելիք-Եգանը խնդրում Էր վեհապետին, որպեսզի նա բարեհսւճի ա յցե ­
լել ա յդ սուրբ վայրը (Է ջ մ ի ա ծ ի ն )..., դրանով նա կոլրախացնի եվրոպական
երկրների (Ֆրա նգստ ա նի) թագավորներին և կպատվի կարողություն և ուժ
ունեցող Բ "լ"Ր մելիքներին, և բոլոր հայ համայնքների համար, որոնք
ապրում են այս և ուրիշ երկրներոլմ, արևից Էլ պւսրզ կդառնա նրանց նկատ­
մա մբ եղած սերն ու գթությունը, և քանի պտտվում Է երկիրը, աշխարհի բոլոր
մասերում- կհռչակվի ու կփառաբանվի նրա հոգատարությունը իր ծառաների
և այրող ատելությունը թշնամիների նկատմամբ})106!
Ա յցելելով Էջմիածին, Նադիրը նոր հրովարտակներով հաստատում Է կա՛­
թողիկոսի, հոգևորականության և հայ համա յնքի հնուց սահմանված իրա­
վուն քն նր ը'°* է Ըստ Մ ո լհ ա մ մ ա դ ֊Ք յա զի մ ի , նա վանքի վերանորոգումը հանձ­
նարարում Է հմուտ վարպետների' հատկացնելով հազար թումա ն, տաճարը
զարդարում հինգ ման (1 5 կշռող ոսկե ջահով և կարգադրում Քիրմանի
նահանգային սարքարարությանը ամենաընտիր գորգերը բարձել պետական
գրաստներին և ուղարկել Էջմիածին™։
Սխալ կլիներ ա յս բոլորը դիտել սոսկ որպես <гտաղանդավոր բռնա կա լնե­
րին հատուկ անհասկանալի ք մ ա հ ա ճ ո ւյք »"1։ Ազատագրական կռիվների
փորձված զորավարը լա վ Էր հասկանում ռազմական գործողությունների ըն­
թա ցքում տեղական բնա կչությա ն ցուցա բերա ծ օգնւււթյան նշանակությունը։
Պատահական չէր, որ նա Աբդոլլլա փաշայի դեմ ճակատ հարդարեց այնպիսի
մի վա յրում, որը գերազանցապես հայկական բնա կչություն ուներ։ Իսկ ա յցե-
լությոլնը էջմիա ծին, անձամբ ներկա լինելը պատարագին, կաթողիկոսի մ ե ­
ծարումն ու կատարած նվիրատվությունները ավելի քան վստահություն էին
ներշնչում ամբողջ տասը տարի թուրքական ստրկության շղթաների մեջ տա­
ռապած հայ աշխատավորությանը և բա րեկա մա բա ր տրամադրում Իրանի
նոր * առաջնորդի նկա տ մա մբ։
1 7 35 թ . հուլիսի 8-ի ն Եղվարդի մոտ մղվա ծ մ եծ ճակատամարտում,
չնա՛յած թվական բացարձակ գերա կշռությա ն, թուրքերը ջախջախիչ պարտու­
թ յուն կրեցին։ ճակատամարտի ընթա ցքն ու վախճանը մանրամասն նկարա­
գրում են Աբրահամ Կրետացին, Մ ոլհա մմա դ-Քյա զիմը և Նադիրի արքունի
քարտուղար Միրղա Մ ուհա մ մ ա դ ֊Մ եհ դի խան Ա .՚տ ա րա բա դինԱՂւ Պարսկական
հրետանու կրակային հզորությունը, հեծելազորի շեշտակի ճակատային հար­
վածն ու թուրքական հրետանու հանկարծակի գրավումը թշնամու բանակի
խորքը մխրճվա ծ ջեզա յիրչիների կողմից, լիովին կա զմա լուծեց թուրքական
զորքերի մարտական կարգը, որին և հաջորդեց անկանոն ու խուճապահաբ
նահանջը։
Օսմանյան փ ա ռա բանված ենիչերպկան զորամասերը և հատկապես Թ ե յ֊
մուր փաշայի հրամանատարության տակ գտնվող Վանի քուրդ աշիրաթների
ղորագնդերը, խույս տալով արյան դաշտից, մի մ ասր Աշտարակի և Կարբիի,

10» ւքոԱ ա ւմւքա ւլ-Փ յսւզիւէ, Ն ա մ ե - յե Ա լմ ա ր ա - յԼ ն ա զ ե ր ի ( պ ա ր ս կ . բ ն ա ւ /ի ր ) , հա տ . 1 , Է չ6 3 3 ւ

109 Տ ե ՛ս Աքրաէւաւք Կ ւ-ետ սւցի, կ 13։
4 9 Տ ե ՛ս Մ ո ւ հ ս ւմ մ ա դ - Ք յւա յի մ , էշ 6 3 2 — 634է
Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հա տ , 3 , Ե ր և ա ն , 1 9 6 4 , Էշ 7151
Տ ձ 'ւ / Աք г ա Տ ա մ Կ ւՎ ոոա ցի, Էշ 1 7 — 1 9 , Մ ո ւ հ ա մ մ ա դ -Ք յս ւզ ի մ , Էշ 6 0 0 — 6 0 7 , Մ իրզա Մ ու-
ք ւա մ մ ա դ -Մ ե ն դ ի իււսն Ա ս տ ա ա ւբ ա դ ի , Թ ա ր ի խ -ե ն ա դ ե ր ի , Թ ա ւքրիզ, 1 8 6 9 , Էշ 8 5 891
Ш Հ ա յ ձ ո զ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

իսկ մյուս մասը էք միածնի վրայոզ վարձեցի!՛ Նս.Հանք ել հ յաապ անցնեք

Ախուրյանի արևմտյան ափը։ Սակայն, ինչս/ես դրում ( Միրզւս Մոլհամմադ-
Մեհդի խ ա նը, նահանջի ճամփան փակել էին տեղի հայ գյուղացիների աշ­
խարհազորական քոկատները։ Եվ ա յսպ ես, թուրբերին երկու կողմից սեղմելով
Քասաղի կիրճում' մի կողմից պարսկական հարձակվող Հետևակն ո։ հեծե­
լազորը մյուս կողմից' հայ զինվորված գյո ։ ղացիւււթյունր, գլխովին ոչնչա ց­
րին նահանջող թշնա մոլն։ Այստեղ Դամադ Մուստաֆա փաշայի և ա յ/
բարձրաստիճան փաշաների հետ սպանվեց նաև սարասկար Արդու/լա փաշան,
” /’Ւ ղլխասւված դիակր Նադիրն ուղարկեց Կարսի փաշային ի տեսՀ1։։
Այս հաղթական ճակատամարտից հետո նադիրն իր ղորդերով /բարձրա­
ցավ դեպի Կոտայք ե Գեղարքունյաց լեռնել։ը։ Երկու ամիս բանակին հանգիստ
տալուց հետո, նորից անցավ Ախուրյանը ն գնաց պաշարելու Կարսի բերդը։
Նա միաժամանակ ասպատակ սփոեբ Կարսից մինչև Կարին ե Բայազետ, կո­
ղոպուտի ե գերեվարության ենթարկելով Արևմտյան Հայաստանի հարյուրա­
վոր գյուղեր ու քաղաքներ։
Սակայն, շուտով, ԱբդոլԱաս փաշայի տեղը նոր սարւսսկար նշանակված
Ահմադ փաշան, որը Բաղդադից ետ էր կանչվել և արտակարգ /իա ղորությա ն•
ներով ուղարկվել էրզրոլմ, հատուկ պասոԱւրակոլթյո ։ն ուղարկեց Կար։։ և
հաշտության բա նա կցություններ սկսեց Նադիրի հետ։ №ուրքերՆ արդեն համա­
ձա յնվում էին հանձնել Երևանի, Գանձակի ո։ Ռիֆ լիկ ի բերդերը ե ետ բաւել
զորքերը Ա նդրկովկա սից"' ։
Հաշտությունից հետո նադիրը գնաց Փ՚ի ֆլիս, իր հետ տսւնե/ով Արրահամ
կաթողիկոսին։ Այստեղ նա նորից պասւիվներ տվեց նրան և նրա խ ն դ ր ա ն ք ո վ
գերությունից ազատեց շատ հա յերի։ Նոր հրովսւրտւսկներով բավարարելով
կաթողիկոսի բոչոր պահանջները, Նադիրը կրկին ու կրկին շեշտում էր նրա և
հա յ ժողովրդի մատուցած ծա ռա յությունները։ Միաժամանակ հանձնարարեց
Երևանի Մուհամմադկուլի խա նին' ուշադիր լինել նրա նկա տ մա մբ։ «Ա յլ և
ազգիս մերոյ գոհ և շնորհակալութիւն երեր, — գրո-.մ է Աբրահամ Կրետա-
ց ի ն ,— թ է ինձ լա ։ ծառայութիւն արարին մտերմաբա ր, և միամիտ սպասաւո-
րեցին յա մենա յն զօրութենէ, ե յա մ ե նա յն յա նձնէ, ա մենայն դիմօք, և չի քինի
թէ նեղա ցնէք զազգս Հա յո ց ' կամ վնասէք, զ/։ զայնպիսին պատուհասակոծ
ա ռ ն ե մ *115։
Դեպի Դազստան կատարած անհաջող արշավանքից հետո' 1735 թ. ն ո յե մ ­
բերին Նադիրր բանակ դրեց Մուզանի դաշտում և հրավեր ուղարկեց Իրանի
բոլոր նահանգների մեծա մեծներին, բեկլա րբեկիներին, /սաներին, մելիքներին
և պետական բարձրաստիճան պաշտոնեությանը, ռազմիկ ցեղերի առաջնորդ­
ներին , ամիրներին և հոգևորականության ներկայացուցիչներին շտապ հա­
վաքվելու ա յնտեղ կարևոր խորհրդակցությա ն։ Մուզանի « կուռոլլթա յում»
(ա վա գա նու ժողով) ներկա յա ցվա ծ էր Իրանի աշխարհիկ և հոգևոր, մուսուլման
և այլադավան ավատատիրության վերնախավը, կանչված էին նաև հայ մ ե ­
լիքներն ու կաթողիկոս Աբրահամ Կրետացին։
Ավագանու ժողովը միաձայն Իրանի գահի միակ արժանի թեկնածու ճա-

111 Տե ս Միր^սւ 1Г п 1Б и и Ы ш ц - 1Г Ь Щ 1 խ ա ն 11սէոսւէ-սդ՚ս յւյ|ւ, Թ ա րիխ ֊ե հագերի, կ 88։

լ1* Տ ե и ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 8 9 — У0\
И * Ա ր ո ս Ո ւս մ Կ լ ՚հ ս ւ ա ց ի , Հյ 24,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը Х 1 \ '— Х 1 '/ И դա ր՛երում 1 ծ '.5

Նայեց /՛աղամ ^ճակատամարտերում Հաղթանակներով փառաբանված, երկի/ւն

ոտաբ ոտդմ ա կա լա մից աղատաղրող նադիրին• Գարնանամուտին, պարսից
•ովանդակաՆ ամանորին, Մուղանոլմ տեղի ունեցավ նադիրի թագադրության
Հւսնդեսր։ Դրանից Հետո Իրանի նոր շաՀն ընդունեց թուրքական պատվիրա
կ "ւթ յա Ьր Լ կնքեց Հաշտության պ ա յմանագիր, որով Հռչակեց նաև սուննի և
քիա մուսուլմանների միջև դարավոր թշնա մությա ն վերա ցումը։ ԱյնոլՀետև նա
բարձր պաշտոններով և նոր ավատներով վարձատրեց մարտերում աչքի
ր նկած ե Հավա տա րմությա մբ վստաՀոլթյա ն արժանացած ամիրներին ու
ավատատերերին։ Բեկլա րբեկի!։եր, վեզիրներ և ա յլ պաշտոնյաներ նշանակեց,
որոնք Հրովարտակներ ստանալով, մեկնեցին իրենց պաշտոնատեղիները:
Երևանի բեկլա րբեկի նշանակվեց Հերաթի Փիր-ԱՀմադ խա նը։ Այստեղ ևս
'հադիրր Հանձնարարում է նոր խ ա նին՚ Հոգատար լինել կաթողիկոսի և Հայերի
Նկատմամբ։ Ավելին, խանի կողմից որևէ օրինա զա նցություն նկատելու դեպ­
քում կաթողիկոսը նադիրի լիա զորությա մբ կարող էր զգուշացնել նրան, և եթե
վերջինս չ/սեր, կաթողիկոսը կարող էր դիմել Թավրիղի ԻբրաՀիմ խանին
(Նադիրի եղբորը), իսկ եթե Նա էլ ընթա ցք չտար բողոքին, Հա յոց խալիֆան
իրավունք ուներ անձամբ դիմելու շահին։
նադիրն ա յստեղ Հաստատում է նաև Երևանի մելիքներ Մ ելիք֊Ս ՛ կրտումի
հ \1 ևլիք-Հակոբջանի իրա վունքները116 և, ներկա յա ցնելով Փիր-ԱՀմադ խանին.
Հանձնարարում է նրանց խ ոսքից չշևղվել, ամեն Հա րցում կ ա1<քո ւլի կ էէսի />
Նրանց Հետ խ որՀրդա կցել։ Կըղըլբաշն երին և Երևանի աղաներին չվստա հել,
միա յն նրանց վստ ա Հել։ Երևանի աղաները պետք է նրանց ենթա րկվեն, քանի
к /ւ երկիրն ու ժողովուրդը նրանցն է և նրանք են որ ւղիտի երկիրը շենա ցնեն "7։
Արարատյան երկրի քա լա նթա բ նշանակվեց Մ ելիքջան Մ ելիք-Շ՚աՀնաղաբ-
յա ն ց ը ։ Այդ բեկլա բբեկիից հետո վիլա յեթ ի ամենակարևոր և ամենաազդեցիկ
ոլսյշտոնն էր։ Աբրահամ կաթողիկոսը շեշտ ում է հատկապես, որ Արարատյան
երկրի՝ինը մահալների մելիքները ենթ արկվում էին նրան <гև դողային առջևն
իբրև ղնոքարՅ) ' 111
եվ ա յսպ ես, թեև երկրի ներքին գործերի տնօրինումը Հա յ մելիքների և
Հոգևորականության իրա վա սությա նն ու վեբա Հսկողոլթյա նն էր ենթարկված,
սա կա յն, որպես սահմանամերձ կուսա կա լություն, Երևանի բե կ լա ր բե կ ի ո լ֊
թյունը կառավարվում էր զինվորական Վահանդասքե տի' շաՀ ի Հավատարիմ
ամիր Փ ի ր ֊Ա Հմ ա դ խա նի միջոցով։
Այլ էր, սա կա յն, վ ա րչա ֊ք ա ղա քա կա ն իրավիճակը Արցախական աշխար-
Հում։ նախկինում Գանձակի բեկլա րբեկիութ յա նը ենթակա Գուլիստանի,
Խաչենի, Ջրա բերդի, Վարանդայի և Դիզակի մաՀալների Հա յությունը սղնախ­
ների քա յքա յում ից Հետո զենքը ցա ծ չէր դրել և, ինչպես տեսանք, մելիքների
ղեկա վա րությա մբ Հերոսական մարտեր մղելով օսմա նցիների դեմ, փաստորեն
ինքնիշխան էր դարձել։ Դիզակի Մ ե լի ք֊Ե գա նի գլխ ա վորությա մբ Արցախի Հա յ
մելիքների դինա կցությունը նադիրի Հետ ա վելի քան ամրացրեց նրանց իշխա­
նությունը, ծնունդ տալով նոր վարչական միա վորի' «Խամսւսյի մելիքություն֊

116 Պ ա հ պ ա ն վ ե լ է Մ ե լի ք - Մ կ ր տ ո ւմ ի և Մ ե / ի ք ֊Հ ա կ ո բ յա ն ի կ ա լվ ա ծ ն ե ր ի ն և հ ա ր կ ա յի ն ա ր­
տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ( մ ո ւ ա ֆ ո ւթ յա ն ) վերա բերող Ն ա դի րի հրովա րտ ա կի բնա գիրը ( տ ե ՛ս Մ ա տ ենա ­
դա րա ն, Կա թ. դիվա ն, թղթ, 1զ, վա վ, 1 0 3 2 )։
117 Տ ե ՛ս Ա քրա նա մ Կ ր հ ա ս ւց ի , էշ 5 6 ։ ^
■|1® Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , կ 611 ՛՛ ^ *1՝՜*
186 Հայ է1ող՚!'[րч/* պատմություն

ներին»Հ՝41 Նադիրը, փաստորեն, վավերացրեց ա յն, ինչ 15 տարիների հերո­

սական պայքարի շնորհիվ ձեռք Էր բերել Արցախի ազատատենչ հայությունը:
Գանձակի բեկլա րբեկիությունից անկախ, « մ ա հ ա լ֊ե խամսես անունով
հինգ մելիքությունների միավորված նահանգը, կենտրոն ունենալով Տող ավա­
նը, Դիզակի Մ ելիք֊Ե գա նի գլխ ա վորությա մբ ճանաչվեց որպես հայկական
ինքնավար մի երկիր, որի սահմանները ձգվում Էին Գանձակի հարավային
շրջաններից մինչև Արաքս գետը։ «Մէկն Բ՜ալիշ, մէկն Չ մյա թ ( Չ արարերդ),
մէկն Խւսչէն, մէկն Վարանգայ, մէկն Քոչէզ, մէկն Տուզաղ, ա յսդոլնց (սրա նց)
խանը (Նա դիրը) պակլարպէկայ տեղ ա ր(ա ր) ի ն ձ .,.» . այսպես է դրում իր
մասին Մ ելիք֊Ե գա նը՝ իր տան դռան ճակատին թողած արձանագրության մեջ։
Մ ե լի ք ֊Եւքանը հարևան Շիրվանի, Գանձակի, Երևանի բեկլարբեկիքների նման
ուղղակի ենթարկվում էր Նադիրի եղբորը, սիփահսալար Իրրահիմ խանին, որը
նստում էր Ատրպատականի կենտրոն, փոխարքայանիստ Բ՚ա վրիզ քաղաքում։
Պատմական բախտորոշ այս ժամանակաշրջանում Մ ելիք֊Ե դա նի նման
տաղանդավոր պետ ական ֊ք ա ղ ա քա կա ն գործչի խելամիտ ջանքերը, զինվո­
ր ա կ ա ն ֊ կա զմ ակե րպչական համարձակ գործունեության հետ զուգորդված, նոր
շունչ տվին ազատագրական պայքարին ու գոտեպնդեցին լեռնաշխարհի զինա­
վառ հա յությա նը, ա մրացնելով հավատքը միասնության և հաղթանակի
նկա տ մա մբ։
Դիզակի Տող ավանում մինչև օրս էլ դեռ կանգուն է մելիքների տոհմա­
կան դա մբարանը։ Համեստ շիրմաքարի չափածո տապանագրի մեջ տրված է
Մ ելիք֊Ե դա նի անձնավորության և իշխանության բնութագիրը.

Այս է տապան քաջ իշխանին, ,

Եկան անուն մեծ Մէլիքին,
Որ է որդի բարեպաշտին
Ղուկաս անուն վարդապետին,
Եղև սիրեցեալ ա մենայնին
Նատիր անուն թագաւորին,
Տիրապետաց սա յ ի երկրին
Ի Աղուանից ի նահանգին,
Յ ո յժ պատուեցաւ Պարսից ազդէն
Քան զիշխանս Հա յոց երկրին,,. ՌՃՂԴ (1 7 4 4 թ .) ՝20։

ճա նա չելով, սա կա յն, ազատության համար մարտնչող հայ ժողովրդի

նվաճած իրավունքները և արտոնություններ շնորհելով հայ իշխող դասի ներ­
կա յա ցուցիչներին, Նադիրը նպատակ ուներ վերջ տալ հայերի ռուսական
կողմնորոշմանը և իրեն Հավատարիմ հա յ մելիքների ու հոգևորականության
մի2ո3 " վ միշտ հնազանդ պահել հա յ աշխատավոր բնա կչությա նը։
Իրար հաջորդող հաղթանակները Նադիրին հասցրին մինչև շահնշահի գա­
հին։ Նա կարողացավ ազատել Իրանը օտարազգի նվաճողն երից, ժառանգելով,
ււակայն, օտար • ռազմակալման և անընդմեջ պատերազմների Հետևանքով

119 «Խ ա մ ս ա ս ա րա բերեն ն շա ն ա կ ո ւմ է «հ ի ն գ »։
130 Ս*, Ր ա ր խ ո ս յա ր յա ն ւյ, Ա րցա խ , Բ ա ք ո ւ, 1895, (շ 751
 Հ ա յա ս տ ա ն ի X I V — X V ք Ո դ ա ր ե ր ո ւմ 187

ծա յրա Հեղ աղքատության Հասած ե. տնտեսապես բա /թա յվա ծ մի լա յնա ծա վա լ

երկիր։
Աղբյուրների վ կա յութ յա մբ 1 7 3 5 — 1736 թ թ. սովն էր մոլեգնում Ա ն դ ը ր ֊
կովկասոլմէ Աբրահամ Կրետացին նկարագրում Է երկրռւմ տիրող ծանր վ ի ֊
нш կր , մթերքների սղումն ու դրամի ծայրահեղ պակասը։ Աբդոլլլա փաշայի
դեմ ՜տարած հաղթանակից հետո նադիրն արդեն մտահոգված Էր երկրի
տնտեսության վերականգնման հոգսերով։ նա կաթողիկոսի և Երևանի բեկ-
լարրեկիի՚- հետ խորհրդակցում Էր ուղիներ գտնել հողագործների վիճակի
բա րելա վմա ն, գյուղա տնտեսությա նը ղարկ տալու, ինչպես նաև առևտրին ու
վաճառականությանը նպաստող պ այմաններ ստեղծելու մա սին։ Կաթողիկոսի
խնդրանքով նադիրը հրա մա յեց բա ցել Երևանի փողերանոցը ( ղառաբխանեն ) ,
տնօրինությունը հանձնարարելով Մ ելի ք֊Հ ա կ ո բջա ն ի ն, և ապա խանի ու կ ա ֊
թողիկոսի անունից նամակներ ու կոնդակներ հղվեցին Կարսոլմ, Կէսրինում,
Թոխաթում, Рш յա ղետ ում, Վանում, Բաղեշոլմ և Արևմտյան Հայաստանի այ/
քաղաքներում բնա կվող հա յ և թուրք վաճառականությանը, հայտնելով
նրանց, որ արդեն խա ղա ղություն Է հաստատվել և ապահով պայմաններ են
ստեղծվել վաճառականական քարավանների երթևեկրլթյա ն համար|2|ւ
Հաղթա նակներով ոգևորվա ծ Իրանի նոր շս.հնշահը, սա կա յն, տնտեսա­
կան ծանր վիճակից դուրս գալու լա վա գույն միջոցը համարում Էր արտաքին
արշավանքների կա ղմ ակերպոլմ ը , հույս ունենալով նվա ճվա ծ երկրն երի կո­
ղոպուտով լցնել պետական դանձարանր և հարստացնել իր իշխանության
ղլխավոր հենարանին' ռա զմ ա ֊ ավա տա տիրական դասակարգին։ 1737 թ. ն ա ֊
դիրը ներխուժեց Աֆղանստան, գրավեց Հերաթն ու Հնդկաստանի սահմանի
մոտ գտնվող Ղանդահար քա ղա քը։ Այստեղից նա մ եծ զորքով մուտք գործեց
Հնդկաստան, որն ա յդ ժամանակ տնտեսական ու քաղաքական տագնապ Էր
ապրում։ 1739 թ . փետրվարի 24-ի ն Կառնալ քաղաքի մոտ մղվա ծ մ եծ ճ ա կ ա ֊
սւամարտում նադիրը գլխովին ոչնչացրեց ՄուՀամմադ շս $ ի բա նա կը, իսկ
ապրիլի 20-ի ն գրավեց Դելհին։ Կողոպտվեց և ավարի մա տնվեց Մեծ Մողոլի
շահերի ամբողջ հարստությունը, գրա վվեց վիթխարի քա նա կությա մբ ոսկի և
թանկագին ա կնեղեն։
Պետական գանձարանը ա նբա վ հարստությա մբ լցնելուց հետո, առանձին
■հրովարտակով նա դիրը Իրանի բնա կչությա նը երեք տարի ազատեց պետական
հարկերից'22ւ Հա րկա յին պարտավորությունն երի ա յդ կարճատև ընդհատումով
նա նպատակ ուներ թ եթևա ցնել ռա յա թների վիճակը և հնարավորություն տալ
նրանց վերականգնելու ու զարգացնելու պատերազմական ծանր հարկերի ու
անընդհատ զորաշարժերի հետևանքով ք ա յքա յվ ա ծ տնտեսությունը։ Սակայն
արտադրողական ուժերի չափա զա նց ցա ծր մակարդակը' մի կողմից, ֆեոդա ֊
լական դաժան շահագործումը' մյուս կողմից, բա ցա ռում Էին տնտեսական
կյա նքի արմատական բա րելա վմա ն որևէ հնարավորություն։ Պետական հար­
կերի մասնակի թեթևա ցումը ոչնչով չէր պարտավորեցնում կալվածատեր-
ֆեոդալներին, որոնք, ընդհակառակը, օգտ վելով ա յդ պատեհությունից, ավելի

121 Տե՛ս иргшКш|Г Կրեաացի, էշ 2 6 — 27, 34։

122 Հրովարտակի բնագիրն ու ռուսերեն թարգմանությոմւը ա ե ՚ս М . Р . А р у н о в и II

К ■ 3. А ш раф ян , Государство Надир-шаха Афшара, М., 1958, էւ 8 7 — 9 3 ։

 ա Հա յ մողու[րդի պա տ մություն

Էին սաստկացնում կիսաճորտային վիճակում գտնվող գյուղացիության

շահագործումը։
Աբրահամ կաթողիկոսի ժամանակներին վերաբերող վավերագրերը վկա­
յում են, որ այն ժամանակ, երբ նադիրը մի կողմից պատերազմում Էր օս­
մանցիների դեմ, մյուս կողմից նրա ուղարկած հարկային.ֆինանսական
պաշտոնյաները Արարատյան երկրում անց Էին կացնում հարկատու բնա կչու­
թյա ն ե մշակելի տարածությունների հաշվառում'2*։ Այգ նշանակում Է, որ
մինչև 1739 թ . խստագույնս գործել Է պետական հարկապահանջությունը,
ետին թշվա ռությա ն մա տնելով գյուղի և քաղաքի աշխատավորությանը։ ն ո ւյ­
նիսկ Աբրահամ կաթողիկոսը ստիպված Է եղել բա զմիցս բողոքելու հարկային
պաշտոնյաների Էջմիածնի մուաֆության իրավունքների ոտնահարման դեմ'2*.
1742 թ ., երբ նադիրը նվաճել Էր նաև Միջին Ասիան և պատժիչ արշա­
վանքի դուրս եկել դեպի Ղաղստան, նոր թափով վերսկսվեց բնակչության
ընդհանուր աշխարհագիրն ու հարկման ենթակա տնտեսությունների հա շվսւ֊
ռումը ամբողջ երկրում։ Աղբյուրները վկա յում են, որ հարկերի գանձումր
կատարվում Էր րաղմապատկված չա փերով։ Սիմեոն կաթողիկոս Երևանցին
խոսում Է ա յդ տարիներին վանքերի մուլքա յին սեփականություններից դանձ-
վող հարկերի րա ղմ ապատկված չավ։ ևրի մասին, նշելով նաև. որ դա միայն
Էչմիածնին չէր վերաբերում, а Եւ որպէս ղԱթոռոյս մլքից խարճսն յա լելա ցու-
ցին սոքա, նոյնպէս և բոլոր երկրիս մլքիցն յա ւե լա ցո լցի ն», — դրում է նա,2Տ։
նադիր յա ն տիրապետության շրջանից պահպանված հրովարտակներն ու
էջմիածնի կաթողիկոսների, շահական արքունիքի և Թավրիղի փոխարքայու­
թյա ն միջև եղած գրագրությունները գալիս են սւպացոլցելու, որ անտեսակա՛ւ։
կյանքի այս ծայրահեղ աննպաստ և անկայուն պ ա յմաններում անգամ, ի ն չ­
պես Աբրահամ կաթողիկոս Կրետացին ( 1 7 3 4 — 1 7 3 7 ), այնպես նաև նրան
հաջորդած Ղազար Զահկեցին ( 1 7 3 7 — 1 7 5 1 ) լա յն գործունեություն էին <Թավա­
լել Արարատյան երկրի ցրվա ծ հայությա ն վերա խմբա վորմա ն, Արևմտյան
Հա յա ստ ա նից մեծ թվով հայ գյուղացիությա ն դեպի Երևանի ու Նախիջևանի
շրջակայքում գտնվող գյուղերը գաղթեցնելու ուղղությամբ'™։
Այս վերանորոգչական գործունեությանը զուգահեռ, նրանք ջանք չէին
խ նա յում տեղական մահմեդական իշխանավորների հափշտակողական և
բռնի կրոնափոխության ձգտումները չեզոքա ցնելու ուղղությա մբ'1՛, Միաժա­
մանակ, ազդու հրովարտակներ ստանալով նադիրից, անհաշտ պայքար էին
մղում կաթոլիկ կղերականության, հատկապես Նախիջևանի շրջանում հայ
համա յնքի միասնականությունը կազմալուծողների քա յքա յիչ գործունեության
դեմ՝2*։
1740-ա կա ն թվականներից էջմիածնի տնտեսական վիճակը ավելի ու
ավելի է սկսում կա յունանալ։ Վակֆային հողերի մ եծ մասի բռնագրավման

123 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, Կաթ. դիվա ն, թ ղ թ . I գ, վա վ. 3 5 4 , հմ մ տ . Ս ի մ ե ո ն ե ւ-և ս ւն ւյի ,

«Զ ա մ բ ո » , Վաղարշապատ, 1873, էշ 1 4 4 ։
124 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղում ։
•25 ն ո ւյն տ եղում, էշ 147։
126 Տ ե ՛ս Մա տ ենա դա րա ն, Կաթ. դիվա ն, թ ղ թ . 1 գ, վա վ. 3 7 6 , 3 7 9 1
127 Տ ե ՛ս նույն տ եղում, վ ա վ . 3 6 9 ,3 7 0 , 3 7 7 , 3 9 1 , 3 9 6 , 3 9 9 , 4001
«28 Տ ե ՛ս նույն տ եղում, թ ղ թ • 1 գ» վա վ , 3 7 5 , 3 8 0 , հմմտ . Ս*. Օր ման յա ն , Ա զգապատ ում,
հատ. Բ, մա սն Գ, Բե(Րութ , 1 9 6 0 , էշ 2929—2935։
 Հա յա ստ ա նը X I V — X V I I I դա րերում 180

ու պետականացման որ ենթ լ։ հայ եկեղեցական կ ար/ ածն Լրին չէր վ երաբե րոլմ :
Այ/ րնդհակաոակր, ինչպես տեսանք, Նագիրր նույնութ յա մր վերահաստատոււ!
Լր Էքմիածնի կալվածատիրական իրավոլնքներր բոլոր վանրապատկան գյու­
ղերի նկա տ մա մբ։ Արևմտյան Հա յա ստա նից և հայ գաղթավսւյրերիւյ ուխտա­
վորների անարգել երթևեկությունը նույնպես մեծ եկամուտներ Էր ապւսհովում։
՛նյութական համեմատաբար ապահով վիճակը, բնականաբար, հնարավորու­
թյուն Էր ,ւոա/իս վերոհիշյալ կաթողիկոսներին որոշ դրական արդյունքների
հասնելու համա ղգային նշանակություն ունեցող տնտեսական և քաղաքական
ձեռնարկումների մեջ։
Սակայն բռնակալական մի երկրռւմ, որտեղ կողովուրդների ճակատագիրը
ենթակա Էր թագավորի քմահաճույքներին ու կա մա յա կա նությա նը, չէր
կարելի սպասել ա զգա յին կյա նքի քիչ թե շատ հարատև բարգավաճում։
Դաղստանում կրած անհաջողություններից հետո և արքունիքում ծայր
առած խարդավանքների հետևանքով, Նադիրը իր կյանքի վերջին տարիներին
դարձել էր նենգ ու կասկածամիտ մի բռնա կա լ։ Վակֆային և կա /վա ծա տ իրա ֊
կան հողերի բռնա գրա վումները մ եծ դժգոհութ յուննե ր էին առաջացրել հոգևոր
և աշխարհիկ ավատատերերի շարքերում։ Պետականացված հողերը սպասված
եկամուտը չէին ապահովում) Ծանր հարկապահանջությունն ու երկրի ծա յրա ­
մասերում տիրող անիշխանությունը լիակատար քա յքա յմա ն էին մսւտնել
ժողովրդական տ նտ եսությունը։
1744 թ ., նոր կողոպուտի հույսով և Դաղստանում կրած պարտու­
թյունների հետևանքով կորցրած հեղինակրլթյունր վերականգնելու համար,
Նադիրը նորից պատերազմ սկսեց Թուրքիայի դեմ, նպատակ ունենալով
գրավել Բաղդադը։ Կռիվները փոփոխակի հաջողություններով շարունակվեցին
մինչև 1746 թ ., առանց շոշափելի ա րդյունքի։
Ընդարձակ կա յսրությա ն բոլոր ծա յրա մա սերում չէին դադարում ժ ո ղ ո ֊
վըրդական ա պ ստ ա մբությունները, որոնք ցնցում էին Նադիրի թագավորու­
թ յա ն առանց ա յն էլ խա րխլվա ծ հիմքերը։ Բռնակալներին հատուկ հիվա ն­
դագին կասկա ծամտ ությունը Նադիրին մղում էր անլուր գազանությունների իր
իսկ հարազատների նկա տ մա մբ։ Ենթարկվելով պալատական բա նսա րկություն­
ներին, նա հրա մա յեց կուրացնել իր որդուն* Ռղակուլի Մ իրզա յին, որից հետո
կորցնելով անդորրը, գտ նվում էր կիսախելագար վիճա կում, մինչև որ 1747 թ.
սպանվեց իր մերձավորների ձեռքով։ ւ
 Դ Լ II I' հ ՅՈՐՐՈՐԳ

Ա ԶԱ ՏԱ Գ ՐԱ ԿԱ Ն ՇԱՐԺՈՒՍՆԵՐԸ ՀԱՏԱՍՏԱ՞նՈԻՄ X V III ԴԱՐԻ

ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԻՆ

1 . Ա Ր Ե վԵ ԼՅԱ Ն ՀԱ Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը X V I I I Դ Ա Ր Ի 5 0 — 7 0-Ա Կ Ա Ն Թ ՎԱ ԿԱ ՆՆԵՐԻՆ:

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի ՀԱ Ր Ա Բ Ե Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ը Ռ Ո Ւ Ս Ա Ս ՏԱ Ն Ի Հ Ե Տ

Նադիր շահի ջանքերը ժամանակավորապես միա յն կանխեցին պարսից

պետության քա յքա յում ը։ Նրա սպանությունից հետո երկրում սկսվեց անիշ­
խա նություն, որը տևեց շուրջ հիսուն տարի։ Կենտրոնական իշխանության
թուլացման հետևանքով աշխուժացան կենտրոնախույս ձգտումները, ավելի
խորացան ներքին պառակտումները, և ֆեոդալական հակամարտ խ մբա վորում­
ները կատաղի պայքար ծավալեցին իշխանության համար։ Լավ է բնորոշել այդ
խառը վիճակը X V III դարի մի հա յ անանուն ժամանակագիր. «Ապա ղկնի
կենազրաւ լինելոյ սորին (Ն ա դիրի), — գրում է նա, — վեր ի վա յր տապալեցաւ
իշխանութիւնն պարսից, և բոլոր Պարսկաստան. մի ղմիով ելանէին, իլրա-
քւսնչիլր խանք և երևելիք յիւրաքանչիւր տեղեաց շա րժեցա ն, և իւրաքանչիւր
մասնաւոր գաւառ գրեթէ մի մի թագաւորութիւն ցուցին զինքեանս, և յարեան
ի վերա յ միմեա նց պատերազմաւ»'ւ
Գահակալական պայքարի մեջ սկզբում հաջողության հասավ Նադիրի
եղբորորդի Ադիլը' Խորասանում շահ հռչակելով իրեն։ 1748 թ . նա տապալվեց
իր եղբոր* Իբրահիմի կողմից, որը նույնպես երկար չմնա ց իշխանության
գլուխ ։ Նրան պարտության մատնեց Նադիրի թոռ Շահռոլխը։ Վերջինիս իշխա­
նությունը ևս շատ կարճ տևեցւ Մեշեդ քաղաքի շիա հոգևորականությունը
դա վա դրությա մբ գահընկեց արեց նրս^ն և կուրացրեց։ Շահ հռչակվեց Սոլլեյ-
ման 11-ը, բ տ յց սա էլ տ ա պա լվեց։ Կրկին իշխանության է կանչվում կուրաց­
ված Շահռոլխը, բ ա յց նրա փոխարեն, փաստորեն, կառավարում էր նրան շահ
հռչակած Յ ո ւս ո ւֆ ֊Ա լի խանը, որի իշխա նությունը, սա կա յն, դուրս չէր գալիս
Խորասանի սահմաններիցտ»
Իրանում քիչ թե շատ կայուն վիճակ ստեղծվեց Զենդ ցեղի առաջնորդ
Քարիմ խանի տիրակալության ժամանակ ( 1 7 6 2 — 1 7 7 9 ), որը գահից հեռա ց-

1 кԴիւան հայոց պատմութեան», գիրք ժ , Ւիֆլիս, 1912, էշ 15 7 —158։

* Տե՛ս И. В. Пигулевская, А. Ю. Я кубовскийИ . П. Петрушевский, А. В.
Строева, А. М. Беленицкий, История Ирана с древнейших времен до конца XVIII
в., Л., 1958, 11 зге,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 1!)1
նելով իր ղրածո^ Իսմայիլ 111-ին, կառավարում էր երկիրը' բավարարվելով
միա յն վարիլ (խ նա մ ա կա լ) անունով։
Կենտրոնական իշխա նության բա ցա կա յությա ն և դահի համար մղվող պայ-
բարի հետեանթով շատ իշխ ողներ, հատկապես սահմանամերձ մա րզերում, ա ն­
կա խությա ն ձեռք բերեցինւ Դեռևս 1744 թվականին Նադիր շահի համաձայնու­
թ յա մ բ Արևելյան Վրաստանում կառավարիչներ էին կարգվել Բա գրատուն յա ց
հարստության Վրաց ճյուղի վերջին շառավիղներից Ր՚ե յմուրա գն ու նրա որդի
Հերա կլը, ա ռաշին ը ' Ք արթլիում, իսկ երկրորդը' Կախ եթում։ Այդ երկրները
Հա մարվում էին վա լիոլթ յոլններ, իսկ նրանց կառավարիչներն անմիջապես
ենթարկվում էին Իրանի գահակալին։ Վրաց վալիները, որոնց նաև թագավոր
էին կոչում, անդրկովկասյան խաների հետ համեմատա ծ, ավելի արտոնյա/
վիճակում էինւ Նադիրի մահից հետո Քարթլին ու Կախեթը անկախանում են,
իսկ 1762 թվականին Հերակլի գլխ ա վորությա մբ վրացական ա յդ երկու վա ­
տ ությունները միա վորվում են և զգալի ա զդեցություն ձեռք բերում Անդրկով­
կասում։
Իրանում սկսված անիշխանության հետևանքով, փաստորեն անկախ դար­
ձան նաև Արևելյան Հա յս/ստ ա նում և Ադրբեջանում կազմակերպված՛ Երևս/նի,
Նախիջևանի, Խոյի, Մակվի, Ղարաբաղի, Ուրմիայի, Գանձակի, Ղուբայի ե. մի
շարք այլ խա նություններ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ արյունահեղ պ ա յ­
քարի մեջ էին մտնում մ իմյա նց դեմ' իրենց տերիտորիալ ամբողջականության
պահպանման կամ ա զդեցությա ն ոլորտներն ընդարձակելու համարւ
Քաղաքական հեղհեղուկ պա յմա նների և հաճախակի դարձած ներքին
կռիվների հետևանքով քա յքա յո ւմ էր ապրում Արևելյան Հայաստանի տնտե­
սությունը։ Հատկապես դժվարին էր առևտրական քարավանների անցուդարձի
և ոռոգման սիստեմի անխափան աշխատանքի ապահովումը։ Արտակարգ
պա յմա նները հնարավորություն էին տալիս իշխողներին նորանոր հարկեր
դնելոէ բնա կչությա ն վրա։
Չափազանց ծանր կա ցություն Էր ստեղծվել Արարատյան երկրում։ Ե ր ե ֊
վանի խանը, մտա հոգվա ծ իր իշխա նության ամրա պ նդմա մբ, ձգտում Էր
վերջնականապես ոչնչա ցնել հա յերի դիմադրողական ուժը և առաջին հերթին'
Նադիր շահի պաշտպանությունը վա յելող հայ իշխանական տների շառավիղ­
ներին։ Այդպիսիներից Էր Մելիքջան Մ ե լ ի ք ֊ Շ ահն աղար յա ն ի որդի Մանուչարը,
որը Նադիրի կողմից բա րձրա գույն պատիվների արժանացած հա յ մեծա մե-
ծերից մեկն Էր։
Երևանի խա նր, երկյուղ կրելով, որ Մ ելիք֊Մ ա նուչա րը (Гրա զմա ցոլցեա լ
զզօրս իւր տիրեսցէ ա մրոցա ց և բռնա սցի յերկրին Արարատայ», Նադիրի մա ­
հից անմիջապես հետո' 1747 թվականի հունիսի 2 2 ֊ի ն, Մանուչարին խ ա բեու­
թ յա մ բ հրավիրում է Երևանի ա յգիներից մեկը և սպ ա նել,տա լիս3։
Աղատվելով իր հա յ հակառակորդից, Երևանի խա նը, ա յնուա մենա յնիվ, ի
վիճակի չէր իշխանությունը իր ձեռքում պահելու։ Իրանի հյուսիսա յին մա սե­
րում անկախություն ձեռք բերա ծ իշխանավորները, աչք ունենալով Արարատ­
յա ն բա րեբեր դաշտավայրի հարստությունների վրա, ձգտում էին գրավել այնւ
Դրանցից էր Նադիրի զորավարներից Մոլհամմադ խան Կաջարը, որը 1749 թ վ ա ­
կանին զորքով շա րժվում է Երևանի վրա, գրավում շրջակայքը և շրջապատում

Տ Տե՛ս Մա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 2888, էշ 3 4 1 ր ։

192 Հա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

րէրդր՛ Երևանցինեըն ստիպված օգնության խնդրանքով դիմում են է՚ա րթ լ-Կ ա .

խեթի թագավորներին՝ ւիոխարենր խոստանալով հարկատու դաոնալ նրանք։
Վրացական գորքր Թեյմա րա գի ե Հերւսկլի Հրամանատարությամբ շարժվում Է
դեպի երևան։ Վճռական ճակատամարտը տանուլ տալուց հետո, Մուհամմադ
խանը հեռանում Է երևանից*։
Դրանից մի քանի տւսրի անց վրացական զորքը նորից Է արշավում Արա­
րատյան դաշտ' այս անգամ երևանր Ադադ խանից պաշտւգւոնե/ու Համար։
Վրացական զորքը պարտության Է մատնում Ազադ խանին և դուրս քշում
նրան Արարատյան երկրի սահմաններից։ Սակայն այս ժամանակ Վրաստանր
դեռևս թ ույլ Էր և Երևանի խանությանը տևականորեն հարկատու պահելը
բարդությունների հետ կր կապված։ Քւսրթլիի ու Կախեթի միավորումից Հետո
Հերակլ I I թագավորը մի քանի արշավանքներով (1 7 6 2 I։ 1765 թ թ .) ստիպում
Է երևանի խանին կատարել Վրտստանի նկատմամբ ււտանձնած պարտավո-
րությոլնները, սակայն այդ երկար չի տևում։ նա 1778 և 1779 թվականներին
ստիպված Է լինում նոր արշավանքներ կազմակերպել։ Վերշին արշավանքի
ժամանակ Հերակլը Վրաստան Է տեզափոխում Արարատյան երկրի ութ գյո ւ­
ղերի' Հա խոլեիսի, Բլուրի, Ալեթլուի, Էվճիլարի, Քյա լա կա րխ ի, Շահրիւսրի,
Ղուրդոլղուլու և Աշտարակի բնակիչներին, որոնց բնա կեցնում է Գորիում,
Հա վ յլա բա րում և Սղնախում Տ ւ
Հարկ է նշել, որ ձգտելով երկիրը հեռու պահել արշավանքներից ու ավեր­
մունքից, էջմիածնի կաթողիկոսները հաշտարար միջնորդի դեր էին խաղում
Երևանի խանի ու վրաց թագավորի միջև։ Երկար բա նա կցություններից հետո
1781 թ. նոյեմբերին Հերակլ П -ի և Երևանի խանի միջև հաշտություն է
կնքվում։ Խանը պարտավորվում է տարեկան 3 0 0 0 թուման հարկ և պահանջի
դեպքում զինվորական օգնություն ցո ւյց տալ Հերա կլին։ Հերակլը վերադարձ­
նում է՛ Վրաստան տարված գյուղացիների մի մասին և խոստանում վտանգի
դեպքում օգնել խ ա նին*։ Վրացական թա գա վորությունից հարկային կախման
մեջ է ընկնում նաև Դանձակի խ ա նությունը։
Անհանգիստ վիճակ էր ստեղծվել նաև Նախիջևանում։ Ադիլ շահի կառա­
վարման օրոք ծայրահեղ կեղեքված ժոզովուրղր հրաժարվել էր ճանաչել պ ա ր ֊
սից իշխանությոմւը՝ հանձին Նադիրի կողմից նշանակված Մոլհամմագկուլի
խա նի։ Ապստամբները, որոնք գլխավորապես կենտրոնս.ցել էին Աստապատ
հայկական գյուղում, օգտագործելով տեղանքի պ ա յմա նները, զորեղ դիմա ­
դրություն են ցույց տայիս խա նին։ Հնարավորություն չունենալով ճնշեյ
ա պստամբությունը, անօգնական մնացած խանը փախչում է երկրից։ Նրա
փոխարեն խան Լ նշանակվում տեղի աղաներից Հեյդա րկոզին, որը
ժողովբդի հարստահարման գործում գերա զա նցում է իր նախորդին և դաժան
հալածանքներ սկսում հատկապես հա յ մեծատունների նկա տ մա մբ։ Առավել
ծանրացավ ժողովրդի վիճակը, երբ Ադիլից իշխանությունն անցավ նրա

4 Տ ե ՛ս պ րոֆ. Լ. Մ. Մեփքսեր-Բեկ, Վրաց ա ղբյուրները Հա յա ստ ա նի և հա յերի մա սին,

հատ. Գ, Երևան, 1 9 5 6 , էշ 1 7 2 ։"
5 Տ ե ՛ս » Հիշա տա կա րա ն ա զգա յի ն արդեան պ ատ մութեան հ ա մ ա ր », տԿոունկ Հ ա յո ց աշխար­
է ի ն », 1863, Д5 4 , Է լ 2 8 0 , Г. Кикодзе, Ираклий Второй, Тбилиси, 1948, էչ Ю 4 ,
* Տ ե ՛ս 'Լ. Ռ. Դրէ (յուսան, Երևանի խ ա նովէյունը X V I I I գարի վերչո ւմ ( 1 7 8 0 — 1 8 0 0 ) ,
երևա ն, 1958, էշ 7 3 ։
 ___ _______________ Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դա րերում ] & ;}

■եղբորորդի Իրրւ{ւՀի։է Մի,որո յի ն , Մտադրություն ունենար,,/ նվաճել ողջ Ի ր ս ,֊

Ն,, ե դրա Հոսէ ար դրամի մեծ կա րի բ ունենա,ով, վերջինս սաստկացրեց Հար-
կապաՀանջությունր, Նախիջևանի Հայերի ներկայացուցիչները մեկնում են
ք>-ավրիւլ Հեյդա րի դեմ նորընծա շաՀին բողոք ներկա յա ցնելու համար, ՇաՀը
իշխանությունից Հեռա ցնում Է խանին, սակայն չի պակասեցնում հարկերը,
Հարկահանները կեղերում Էին բնա կչությա նը ամենադաժան միջոցներով,
Ովքեր անկարող Էին վճարել հարկերը <гմատնեցան ի գանս և ի տանջանս,
ոմանք ի նոցանէ մեոան ընդ բրօք, և ոմանք անպիտանացան յոտ ից և ի
ձեռաց, ոմանք ի ցա ւոց ցնորեցա ն, Ա ոմանք խեղանդամ մնացին և ոչ գոյր
միջնորդութիւն ազատութեան, զի ամենեքին զիլրեանց աղետից հոգային և ոչ
ևս էր այ,ուստ օգնութիւն ստա ցուա ծոց, ղի ամենեքին աղքատացեալ էին
յա ւուրց անտի Մէհէմմէտ Ղուլի խանինյ>7<
Այս ծանր պ ա յմա ններում Հեյդա րի փոխարեն շահը նոր կառավարիչ է
ուղարկում Սախիջևա ն։ Վերջինս ա զգությա մբ վյւացի էր' Բեհնամ անունով.
Նոր խանի Հետ ժա մանում են նաև մի քանի ազդեցիկ Հա յեր, որոնք Հեռացել
էին Նախիջևանից և գտ նվում էին & ավրիզի կողմերում*< ԲեՀնամ խանը ազա­
տում է Հա յերին ծանր Հարկապահանջությունից, նրանցից զորք Հավաքում
և Հա լա ծում իր թշնամիներին.
Չկա մենա լով Հնազանդվել քրիստոնյաներին Հովանավորող խանին,
Օրդուբադի մահմեդական բնա կչությունը պատրաստվում է արշավելու Բ ե հ ֊
նամ խանի վրա ։ Վերջինս նրանց դեմ է ուղարկում հայերից կա զմվա ծ իր
ղորքր' շահկերտցի Ղազարի Հրա մա նա տա րությա մբ. Սա շուտով պաշարում է
Օրդուբադր, Սակայն անակնկալ վրա է Հասնում կաշառքով իր պաշտոն,, եա
ստացած Հեյդա րկուլին, ցրում է պաշարողների զորքր, Նախիջևանից Հա լա ­
ծում ԲեՀնամ խանին և պատրաստություններ տեսնում վերջ տալու Հայերի
դիմա դրությա նը։
Հսէյերի դիմադրության Հիմնակսէն կենտրոնը ՇաՀկերտ գյուղն Էր, որի
բնակիչների մեծա մա սնությա ն պղնձագործ լինելու պատճառով ուներ նաև
Ղաղանչի ( կա թսա յա գործ) անունը, ՇաՀկերտ ցիների ղեկավար ՀովՀան՚ն եո
էսան դամ ի րյա ն ը խ ելա ցի, Համարձակ մի ռազմիկ Էր և մեծ Հեղինակություն
Էր վա յելում ողջ գա վա ռում, 1750 թվականի կեսերին, երբ իմա ցվում Է Հ ե յ­
դարի դեպի ՇաՀկերտ արշավելու լուրը, Խանդամիրյան ը բնա կչությա նը
կարգադրում Է տեղափոխվել գյուղից վերև' լեռ ան վրա գտնվող ա մրոցը, իսկ
5 0 0 Հոգու' երիտասարդ ու տարեց մարդկանց զենք Է բա ժա նում և. պատրաստ­
վում դիմա դրությա ն, ՇաՀկերտի պղնձագործ վարպետները շուտափույթ
թնգա նոթներ և պղնձե արկեր են ձուլում,
Թավրիզից օգնական զորք ստանալով, Հեյդա րը հարձակման Է ա նցնում։
Առաջին ընդհարումները պսակվում են հայերի հաղթանակով։ Շահկերտ ց ի ֊
ները կարողանում են ետ շպրտել դեպի վեր բարձրացող թշնա մուն։ Պաշա­
րողները սաստկացնում են թնդանոթա ձգությունը և անցնում նոր Հարձակ­
մա ն։ Սակայն շաՀկերտցիներին Հաջողվում Է, պաշտպանողական քաջարի
մարտեր մղելով, ետ վանել Հեյդա րի զորքի ա յս Հարձակումներր ևս' պատճա-

7 Մ. Զա մշյա ն, Պատմութիւն Հ ա յո ց , հա տ , Գ, Էշ 84%— 84$1

8 Տե՛ս նույն պեղում, Էջ 8 4 3 »
13-718
1 $)4 Հ ա յ մողուէրդի պ ա տ մություն

ոելով թշնամուն մեծա մեծ կորուստներ։ Վերջինս ստիպված է լինում հա շտ ու֊

թյուն կնքել Խանդամիրյանի Հետ9ւ
Ահա այսպիսի խառնակ վիճակի մեջ էր գտնվում Արևելյան Հայաստանի
կենտրոնական մասըւ Անվերջանալի պատերազմներէ։, հաճախակի միմյա նց
փոխարինող իշխողների դաժան կամայականություններն ու անհագուրդ հար­
կապահանջությունը բնա կչությա նը դրել էին ծանր վիճակի մեջ։ Դիմադրողա­
կան ուժերը ցրվա ծ էին, թույլ և անկազմակերպ։
նադիր շահի սպանությունից հետո Իրանում ստեղծված անիշխանությունը
բացասական հետևանքներ ունեցավ Ղարաբաղի հայ մելիքությունների համար։
Ղարաբաղի հարթավայրերում բնա կություն հաստատած քոչվոր ցեղերը,
ւ/րոնք օգտվում էին լեռնա յին արոտավայրերից, ձգտում էին ավելի ամուր
հաստատվել ա յդ վա յրերում։ Ջիվանշիր ցեղի առաջնորդ Փանահը Խորասանից
բերել է տալիս Նադիրի կողմից այնտեղ գա ղթեցվա ծ իր ՛ցեղակիցներին, Ադիլ
շահից ստանում է խանի տիտղոս, իրեն է ենթարկում հարթավայրի բոլոր
քոչվոր ցեղերին և հարձակումներ ձեռնարկում շրջակա բնակավայրերի վրա:
Կողոպտած ինչքը առատաձեռն կերպով նա բա ժա նում էր. իր կողմնակիցներին'
նրանցից հավաքելով զինվորական ուժ10։ Նրա հիմնական նպատակն էր
ամրանալ Լեռնային Ղարաբաղում, բ ա յց ամեն անգամ ա յդ վայրերում ամրու­
թյուններ կառուցելու նրա փորձերը հանդիպում էին մելիքների ուժեղ դիմա­
դրությա նը։ Սկզբում նա ցանկանում էր բերդ հիմնադրել Դար գառ դետի մոտ,
Բայա թ կոչված ավերակ քաղաքատեղիում, բ ա յց Դյուլիս տան ի և Ջ րա բերդի
մելիքները, միանալով Շիրվանի Հաջի Չելեբի խանի հետ, կարողանում են
հալածել Փանահին ա յդ վա յրից։ Նույն մելիքները, միա ցա ծ Խաչենի Մ ե լի ք ֊
Ալլահվերդու հետ, հարձակվում և ավերում են նաև Փանահի մեկ ա յլ բերդը,
որ նա սկսել էր կառուցել Բ՚ա րնա կյոլր ( Տիգրանակերտ) գյուղի ավերակների
վրա '1։ ՂաՐաՐաղո“ ք հաստատվելու Փանահ խանի մտադրությունն իրակա­
նանում է հա յ մելիքների գժտության հետևանքով։ Վարանդայի Մ ե լի ք -Հ ո վ ֊
սեփի կրտսեր եղբա յր Շահնազարը սպանում է եղբորը և իր ձեռքը վերցնում
իշխ ա նությունը։ Մյուս մելիքները' Գյուլիստանի Մ ե լի ք֊Հ ո վ ս ե փ ը , Զրա բերդի
Մ ե լ ի ք ֊ Ալլահկուլի Սուլթանը, Սաչեն ի Մ ելիք-Եսա յին, հա մա խ մբվում են
Շահնազարի դեմ, պաշարում նրա Ավետարանոց բերդը, բ ա յց վերահաս ձմռան
պատճառով չկարողանալով գրավել վերադառնում են, ավերելով Վարանդայի
գյուղերի մ ե ծ մա սը13։ Եվ ահա, իր իշխանությունը փրկելու համար Շ ա հ ն ա ֊
ղտրը օգնություն է խնդրում Փանահ խ ա նից' ի տրիտուր բերդի կառուցման
համար տեղ հատկացնելով նրան, և Փանահը 50-ա կա ն թվականների սկգյբնե֊
րին վերակառուցում է և ամրացնում Ավան յուզբա շու հիմնա ծ Շուշի բերդը'1։
Շատ չա նցա ծ Մելիք-Շահնազարը փաստորեն դառնում է ա յդ դաժան, բ ա յց
շրջահայաց ու խորամանկ խանի հպատակը։ Փանահ խանի հետ նա մասնակ­
ցում է Խաչենի Մելիք-Ալլահվերդու ամրոցի պաշարմանը, բ ա յց վերջինս

9 Տե՛ս Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մութ յուն, հա տ . 3 , էշ 721— 714։

10 Տե ՛ս .История Азербайджана', т. I, Баку, 1958, Էչ 337,
11 Տ ե ՛ս Րա ֆֆի, Խամ սա յի մելի քո ւթ յուններ ը , էչ 4 8 — 4 9 ։
12 Տ ե ՛ս նույն տ եղ ո ւմ ։
ս Տե՛ս .Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века*, сборник доку­
ментов, т. II, ч. 1, Ереван, 1964, էչ Х Ц —X III:
 Հա յա ս տան ր XIV — X V III դարերում

սաստիկ ջարդ Լ տալի,, նրանց հ հալաձում իր մելիքության սահմաններից'*:

Ա յնուա մենա յնիվ, Փանահ խանին հաջողվում Է սպանել տալ Մ ելիք.Ա լլա հվեր.
ղան ե նրա փոխարեն մե,իլ, նշանակել իրեն ձախվաձ Մի րղ ախ ան ան,սնով
նա խ կին մի // ոո ւրւ4կ հաի{?>է
Այսպիսով, պարսից պետության մեշ տիրող անիշխանության։ ինչպես
նաե մելիքների միջև եղած հակամարտությունների հետևանքով, Ղ ա րա բա ֊
ղում ստեղծվում Ա մահմեդական խ ա նություն, որը զգալի դեր Է սկսում խաղալ
Անդրկովկասի կյա նքում, Ղարաբաղի խանության հիմնադիր Փանահը, իրենից
կախյալ վիճակի մեջ դնելով Վարանդայի և Խաչենի մելիքներին, փորձեր Է
կատարում հպատակեցնելու նաև Խամսայի մյուս երեք մելիքներին։ Սկսվում
Է պայքարի մի երկարատև շրշան, որի ընթա ցքում մելիքները հաճախ դաշ­
նա կցում են Շա մա խ ոլ Հաշի Չելեբի խա նի, Ղուբայի Ֆաթալի խանի և վրաց
թագավորի հետ ։ Փանահ խանը իրեն Է ենթարկում Դիզակի Մելիք-Ե սա յո ւն ,
ՈՐՒ իշխանությունը ամեն ահ արավայինն Էր ու մեկուսա ցվա ծ իր դաշնակից­
ներից։ Գյոլլիստանի Մե լի ք ֊Հ ո վ ս ե փ ը և Ջ բա բերդի Մ ելիք-Հ աթամը ստիպված
են լինում 60-ա կա ն թվականների սկզբներին իրենց հպատակներով հեռանալ
Ղարաբաղից ու հաստատվել հարևան Գանձակի խ ա նությունում, որտեղից
նրանք հաճախակի հարձակումներ են գործում Ղարաբաղի խանի և նրա
հպատակների վյրա։ 1767 թ . Գյոլլիստանի ու Ջ բա բերդի Մ ելի ք֊Խ ա լիլ խանը
պարտավորվում Է չխ ա ռնվել նրանց գործերին18» Վերջինս, հետևելով իր հոր
օրինակին, շարունակում Է մեծա ցնել Ղ՚ս րարաղի մահմեդական բնա կչությա ն
թ ի վ ր ' ի հաշիվ ա յլ խ ա նություններից ու Վրաստանից ներգաղթող թա փ ա ռա ­
կան քոչվոր ցեղերի'7։
Այսպիսին Էր Ղարաբաղի մելիքների վիճակը X V III Դարի 60-ա կա ն
թվա կա ններին։ Նրանցից ոմանք կիսանկախ Էին, ոմա նք' հպատակ։ ^ա /ւա -՛
բաղի նորաստեղծ խա նությա ն տերերը, այսուհանդերձ, դեռևս քաղաքական
որոշ կշ՛իռ և հեղինակություն ունեին երկրում, ի վիճակի Էին պահանջի դեպ ­
քում զինվորական որոշ ում դուրս բերել և հարևանների ոտնձգություններից
պաշտպանել իրենց տ իրույթները։ Դրանով Է պ ա յմա նա վորվա ծ այն հանգա ­
մա նքը, որ հա յ ազատագրական շարժման գործիչները որոշ հույսեր Էիհ
կապում հա յ պետականության ա յս վերջին մնացորդների հետ' քաղաքական
և զինվորական որոշակի դեր վերապահելով նրանց Հայաստանի ազատա­
գրման գործում։
Այս ծանր պ ա յմա ններում Արևելյան Հայա ստա նի բնա կչությունը ենթարկ­
վում է մի նոր ա ղետի' սկսվում Է աֆղան Ազադ խանի արշավանքը։ Օգտվե­
լով Իրանում կենտրոնական իշխա նությա ն բա ցա կա յությունից, նա ա մրա­
պնդում է իր իշխանությունը Ատրպատականում, գրավում է Բ՚ա վրիզը և 1751
թվականին արշավում դեպի Նախիջևան։ Վճռական ճակատամարտում ջախջա­
խ ում է Հեյդա րկուլի խ ա նին։ Ազադ խանի հետ էր նաև մեզ ծանոթ հավա տա ­
փոխ վրացի Բեհնամ խ ա նր, որը Հին Զուզա յում անձամբ սպանեց Հեյդա ր-
կուլիին և կրկին ստանձնեց Նախիջևանի կառավարումը։ Բեհնամ խանր

14 Տ ե ՛ս Օաֆֆի, հ ա մ ս ա յի մ ելի քո ւթ յո ւն ն եր ը , էշ 59։

*5 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղում, էշ 5 9 — 6 0 ։ ՚
18 Տե՛ս Մ ա կա ր Ր ա ր ի ւ ո ւ դ ա ր յա ն ց , Պատմութիւն Աղուանից, հատ , Բք Թիֆչիս, 1907, էջ
111— 112։
I7 У »п , Հ ա յո ց պ ա տմությունդ հա տ . Գ, էֆ 7 $ 5 ք
им Հա յ ժողովրդի պատմություն

նորից հովանավորում է հայ բնա կչությա նը, որը նախորդ խանի ժամանակ
ղրկվել էր նույնիսկ եկեւլեցական ծեսերը կատարելու իրավուն րիւ/ |ք|ւ
Աղադ խանը մտադրություն ուներ իրեն ենթարկելու նաև երևա նի խա ­
նությունը' մի բա ն, որը հակասում էր Ք արթ լ-Կախեթի շահերին։ Հերակլ 11- ր
շտապ պատրաստություններ է տեսնում Աղադ խանին դիմագրավելու, սակայն
Բեհնամ խանի միջնորդությամբ նրանց միջև հաշտություն է կնքվում։
Այս հաշտությունը, սակա յն, կարճատև եղավ։ Հաջորդ տարում' 1752
թվականի հունիսին Աղադ խանը սկսում է իր հարձակումը Երևանի վրա։ Այս
արշավանքը աղետավոր եղավ Արարատյան դաշտի և հատկապես Նախիջևանի
ու Գողթան գավառի բնակիչների համար։ Կողոպտելով հանդիպած գյուղերը ք
արշավող զորքերն առաջ շարժվեցին մինչև Արարատյան դաշտ և կարողացան
պաշարել Երևանի բերդը։ Շուտովդ իր զորքի գլուխն ա նցա ծ, Քանաքեռ է հաս­
նում Հերակլ թագավորը։ Վճռական ճակատամարտը տեղի է ունենում հուլիսի
2 8 -ի ն ։ Վրացական զորքը, որին միա ցել էր նաև Երևանի կայազորը, պարտու­
թ յա ն է մատնում Ազադ խա նին։ Նահանջող աֆղանները վերադարձի ճանա­
պարհին թալանում են Նախիջևանը և Ագուլիսը։ Ագոլլիսի հայերը ոմն Ես ա յո։
գլխ ա վորությա մբ, որին Մ. Չա մչյա նը կոչում է «ա յր հզոր և յոխ որտ ս, պատ­
րաստվում են դիմա դրության։ Սակայն վատ կազմակերպիչ էր Եսային։ Աղադ
խանի զորքը քաղաք է մտնում ոչ այն տեղից, որտեղից սպասում էին զինված
ա զուլեցիները։ Քաղաքը թալանվում է, բնակիչների մի մասին հաջողվում է
փախչել, մյուս մասը կոտորվում կամ գերի է ընկնում։ Եսային մի քանի մ ե ֊
ծա մեծերի հետ թա քնվում է ս, Թովմա Առաքյալի եկեղեցում, սակայն,
թշնամին իմա նում է նրանց տեղը, կոտրում դռները ե սրի քաշում բոլորին'9։
Երեք օր Ագոլլիսում մնալուց հետո Ազադ խանի զորքը 1 2 .0 0 0 գերիներով
հեռանում է Իրան®։
Արևելյան Հայաստա նը մեծապես տուժում էր նաև հյուսիս-կովկա սյա ն
քեռն ականների արշավանքներից։ Վերջիններս գլխավորապես ներխուժում էին
Վրաստան, երբեմն էլ հասնում էին մինչև Արարատյան դաշտ և ավերածու­
թյուն սփռելով ճանապարհին, վերադառնում մեծ թա լա նով։ 1759 թ. Անդըր-
կովկաս է ներխուժում լեզգիների 8 .0 0 0 հոգուց բա ղկա ցա ծ մի ջոկատ։ Վրաց
թագավորներ Թեյմուրագին ու Հերակ/ին Իմերեթիայի Սողոմոն թագավորի
օգնությա մբ հաջողվում է ետ մղել լեզգիներին11 ք Հաջորդ տարում լեզգիների
արշավանքին ենթարկվեց նաև Արարատյան երկիրը։ Լեզգիները սկզբում ներ­
խուժում են Քա նաքեռ և գերի են վերցնում մի քանի հոգու։ Երևանցիները,
որոնք Հերսւկլի կողմից նախապես զգուշա ցված էին, հարձակվում են լեզգի­
ների վրա, մ եծ կորուստներ հասցնում նրանց և ազատ արձակում գերիներին:
Մի քանի օր հետո լեզգիները Աշտարակի և Օշականի կողմից մոտենում են
էջմիա ծնին, պաշարում Հաջիղարա գյուղը։ Հետո էջմիածնի հյուսիսա յին կող­
մով գնում են Սև ջրի ակունքները, գիշերում ա յնտեղ .և մյուս օրն անցնում
Արաքսը։ Սկզբում հարձակվում են Փարչենիսի վրա, բ ա յց չկարողանալով

18 Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , Հա տ . 3 , էշ 7 2 5 ։
19 Տ ե ՛ս Մ . Չ ս ւմ չյա ն , Պատմութիւն հ ա յո ց , հա տ . Գ, էշ 8 5 4 ։
20 Տ ե ՛ս Մ . Խ ա չ ի կ յա ն , Սուգ և կ ո ծ ի վ եր ա յ գիւղա քա ղա քին Ապուլեայ որպիսի լինիլն,
г Մասիսа , Կ. Պոլիս, 1886, 22 փ ետ րվա րի, էշ 729— 730։
21 Տ ե ՛ս Հա կոբ Շ ա մ ա ի յե ց ի , Թուղթ աո Ք րիստ ոսա զօր ա րքա յն Վրաց Հերա կլ վասն ասսլսձ,
տ ա կելոյ լէկզ եա ցն յեր կի ր ս մ եր , Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռագիր № 2 9 1 1 , էշ 1 0 1 ր ։
 Հ ս /յա ս ա ա ն ը X I V — .X V III դա ր Լր „ լւք 197

ղրավել ա յն, ուղղվում են դեպի Դարաբյանդ, որտեղ ամրացել Էին բա զմա թիվ
■'այեր և ադրբեջանցիներ, Լեզգիները գրավում են ամրոցը ք գերում բոլորին է
կողոպտում ամեն ինչ և վերադառնում; Երևանի խանի խնդրանքով Հերակլր՛
Հարձակվում Է լեզգիների վրա և աղաւՈում գերիներին**»
Դրանից Հետո Էլ շարունակվում Էին ա յդ ավերիլ արշավանքները, ո ի ո ն ֊
ց ի ց ամենից ավելի տուժում Էր Վրաստանըւ Տնտեսապես քա յքա յվ ա ծ ա՛յդ ե ր ֊
կիրն ի վիճակի չէր ա յլևս կազմակերպելու Հուսալի դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ուստի
Վ_Րա ց թագավորները որոշում են օգնություն ստանալու Համար դիմել Հյուսիսի
Հզոր Հարևանին' Ռուսական պ ետությա նը։ Այդ նպատակով 1760 թ վ ա ֊
կտնին Ռուսաստան է մեկնում Թ եյմուրա զ I I թագավորը։
Ստ եղծվա ծ ծանր կա ցությունից դուրս գալու Հույսը Ռուսաստանի Հետ էր
կապում նաև ա մենա յն Հա յոց կաթ ողիկոս Հակոբ Շա մա խեցին, որը 1760
թվականի Հուլիսին Հատուկ կոնդակ է գրում Ելիզավետա կայսրոլՀուն և
նկարագրելով լեզգիների արշավանքի Հետևանքով Վրաս տան ին ու Հա յա ս տ ա ֊
նին Հասած մ եծա մեծ Հարվածները՝ եկեղեցիների ավերվելը։ բնակավայրերի
ա մա յա ցումն ու քրիստոնյա ների տ առա պանքն երր, խնդրում է ընդառաջել
Թեյմուրաղ թա գա վորին։ Կոնդակում գրվա ծ է . «Եւ մի անտես և ա նյոյս
առնից էք զմեծաՀաւատ ա րքա յդ ա յդ եկեալդ առ ոտս Զեր և զմեզ աստի
ազաչօղս ք ա յլ որպէս Հոգա յք զԶեր օրՀնեալ և բարգաւաճեալ ա զգդ, խ նդրեմ ք
նոյնպ էս զազգս մեր ողորմելի և զազգն վրաց Հոգա լ, վասն զի մեք ևս եմք
Հանապազ ազոթօղք սակս Հաստատութեան թագաւորութեանդ Զ ե ր ո յի ։
Չնա յա ծ կաթողիկոսը Հնարավորէ:լթյուն չի ունեցել կոնդակն առաքելու
Հասցեատիրոջը2*) այսուՀանդերձ այն մի կարևոր վավերագիր է ռուսական
արքունիքի Հետ էջմիա ծնի Հարաբերությունների և։ ընդՀանրապես, Հա յ
ազատագրական շարժման վերա բերյա լ։ Կոնդակն անտարակույս գրված է
Վրաց թագավորների խորՀրդով և կասկածից վեր է, որ Թ եյմուրազ I I-ր
ռուսական իշխա նություններին Հա յտ նա ծ պետք է լինի Հա յոց կաթողիկոսի
տրամադրությունների ու դիրքորոշման մասին։
Հա կոբ Շ ամա խ եցու Հաջորդ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոս ր ավելի
եռանդուն և գործնական քա յլերի դիմեց էջմիածնի և ռուսական արքունիքի
միջև կապ Հաստատելու ուղղութ յա մ բ ։ Դրա Համար առիթ ծա ռա յեց ռ ո ւս ա ֊
Հա յերի թ եմը էջմիա ծնի կաթողիկոսությանը ենթարկելու խնդիրը։ Ռ ո ւս ա ֊
Հա յոց Հոգևոր առաջնորդը, սովորաբար, նշանակվում էր էջմիածնի կաթողի-
կոսների կողմից։ 1749 թվա կա նից , սակայն չ ա յդ կարգը խախտվում կ և ռ ո ւ ֊
սաՀայերը մտնում են Գանձասարի կաթողիկոսի վիճակի մեջ։ Այդ դրություն ը
շարունակվում է 17 տարի։ 1 7 6 6 թվականին Սիմեոն Երևանցին էջմիածնում
գումարում է եպիսկոպոսական ժողով, որտեղ որոշվում է ա յդ առթիվ Հատուկ
գրությա մբ դիմել Եկատերինա I I կայսրուՀուն ու նրա որդի Պավել Պետրովի֊
չին։ Կաթողիկոսի կոնդակը ( գրվա ծ 1 7 6 6 թ * օգոստոսի 1 ֊ի ն ) Ռուսաստան է
տանում էջմիածնի միաբան Դավիթ վարդապետը։

22 Տ ե ՛ս Հա կ ո բ Շ ա մ ա խ եցու «Թ ուղթ պ ո մ եծա զօր Հերա կլ ա րքա յն Վրա ց՝ վասն ա զա տ ելոյ

զգերիսն, օրհնութիւն և շնորհա կա լութիւն և իր ի շա յ վասն եր կ ր իս », Մատ ենա դարան, ձեոագիր
№ 2 9 1 1 , էջ 10 2 ա ։
23 Մատ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 2 9 1 1 , էշ 9 9 բ , տ ե՛ս նա և « Դիւան հ ա յո ց պ ա տ մութեա նя , Գ,
Ի ի ֆ լի ս , 1 8 9 4 , էջ 1 2 1 1
24 Տե՛ս А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, Ереван, 1946, էչ 73—75։
198 Հա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Եկատերինա 11-ը սիրալիր ընդունելություն է ցույց տալիս կաթողիկոսի

պատվիրակին և 176Տ թվականի հուլիսի Յ Օ ֊ի հրովարտակով վերականգնում
էջմիածնի իրավունքները ռուսահայության նկա տ մա մբ։ Հրովարտակի մեջ
Կկտտերինա I I ֊ը հատուկ նշում է, որ հետևելով նախորդների' Պետրոս Մեծի
ե Եկատերինա Ալեքսեևնայի օրինակին, խոստանում է բոլոր հայերին, ա ո ա -
վելապես Ռուսական կայսրության սահմաններում հաստատվածներին, սլւսհե)
իր բարձրագույն կայսերական հովանավորոլթյան ներքո2“ք
Ռուսական կայսրուհու հայտարարությունը մեծ ոդեորություն առաջացրեց
էջմիածնումւ Սիմեոն երևանցին նրա պա տվին հեղինակեց հատուկ մաղթանք,
որն այնուհետև կատարվում էր հայկական եկեղեցիներում շուրջ մեկ ու
կես դար™։
Սիմեոն Երևանցոլ և Եկատերինա I I կայսրուհու փոխանակած գրություն­
ները սկիզբ դրեցին ա յն կապերին, որոնք հետագա տասնամյակների ընթա ց­
քում զորացան' ի նպաստ Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին։ ■

2 . Հ Ա Յ Ա Զ Ա Տ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Շ Ա Ր Ժ Մ Ա Ն Հ Ն Գ Կ Ա Հ Ա Յ Կ Ե Ն Տ Ր Ո Ն Ը : Հ Ո ՚Լ Ս ե Փ
1; Ս՜ԻՆԻ ԳՈ ՐԾ Ո Ի ն ն (IԻ Թ Յ Ո ԻՆ Ը

Ազատագրական շարժմանն իրենց ակտիվ մասնակցւոթ յսլնը ր երեցի),

նւս և Հնդկ աստանում հաստատված հայերը, որոնց թիվը X V III դարի ընթա ց­
քում գնալով մեծա նում էր։ Այդ ժամանակ հայկական կազմակերպված գա­
ղութներ կային Հնդկաստանի Մադրաս, Կալկսւթա, Սուրաթ, Բոմրեյ, Հ ա յդ ա ֊
րարադ, Դեհլի, Չիչրա, Մ ուրշիդաբադ և այլ քաղաքներում։ Հնդկահայերի
քանակի մասին որոշակի տվյա լներ լեն պահպանվել. մռաավսր հաշվում­
ներով այն չպետք է պակաս լիներ 10 հազար մարդուց1՛։
Հնդկահայերի հիմնական զբաղմունքը առևտուրն ու արհեստներն էին։
Առանձնապես բարձր դիրքի էին հասել հնդկահայ առևտրականները, որոնց
գործունեության համար Հնդկաստանում ստեղծված էին նպաստավոր պ ա յ­
մաններ։ Եվրոպական դրամատերերը դեռևս չէին կարողացել տիրել ողջ
Հնդկաստանին և պայքարի մեջ էին ինչպես մ իմ յա ն ց, այնպես էլ կիսանկախ
հնդկական իշխանների հետ։ Հա յ առևտրականները վա յելում էին հնդիկ իշ­
խողների վստահությունը և նրանցից ստացել էին մի շարք արտոնություններ,
նրանց առջև բա ց էին ինչպես Հնդկաստանի ծովա փնյա , այնպես էլ հեռավոր
վայրերի շուկաները։ Առևտրական պայմանագիր ունենալով անգլիական
(ГԱ րևելա ֊հ նդկա կա ն» ընկերության հետ, հայերը միաժամանակ օգտվում էին
ա յդ ընկերության ընձեռա ծ պ այմաններից՝ կարող էին երթևեկել անգլիացի­
ների ա զդեցությա ն տակ գտնվող շրջաններում և իրենց ապրանքները փոխադ­
րել անգլիական նավերով։ Հա յ մեծահարուստ վաճառականներից ոմանք էլ
ունեին իրենց սեփական նավերը և նավարկում էին եվրոպական երկրների
դրոշներով^1։

26 է Դ ի լա ն հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն ս , գ ի ր ք Գ, ք *ի ֆ լի ս / 1 8 9 4 , Էհ ՃԻԹ ։
տ* Г. Эзов, Начало Сношений Эчмиадзинского патриаршею престола с русски
правительством, Тифлис, 1901, Է1 &—**
27 «Փ ո ր ձ », Թ իֆլիս, 1 8 8 1 , № Я, ( շ 6 ։
М . յ. Б
շ* Տ ե ՛ ս еМ , АгтегИапэ 1п Ы 1 а 1гот է1№ еагИев! Шпез 1о 1Ье ргезеп! йау,
Са1сииа, 1937, 4» 5 8 1 ,
 ձսյա սսէա նը X IV — X V I I I դա րԼրոսI

Հա յ վաճառականները շահեկան առևտրի շնորհիվ, շուտով մեծ գումարներ

ևն կուտակումէ Օրինակ, նոր ջուղայեցի Մ արդար յա ն եղբայրները 1 0 0 .0 0 0 ռու­
փի դրամագլուխը երեսուն տարում ՀաԱցնում են 1 .7 3 0 .0 0 0 ռոլփիի29< Շահամիր
Շա հա միրյա նը, որը նոր Զ ուզա յից Հնդկաստան Էր գաղթել որպես հասարակ
դերձակ, թանկագին բարերի ու չոր մրգի առևտրով հսկայական հարստություն
Էր կատակել և իր ժառանգներին թողեց 23 միլիոն ռուփի30։
ձա յ առևտրականներից ոմանք նույնիսկ ձեռք Էին բերել առևտրի ա ռ ա ն ֊
ձին է\յուղերի մենա շնորհը։ Օրինակ, մադրասցի առևտրական Պետրէէս Ոսկանը
X V III դարի կեսերին ստանում Է Մադրաս ապրանքներ ներմուծելու և շրջակա
իշխանությունների ներքին մասերի հետ առևտուր անելու մենաշնորհը31։ Բացի
առևտրական գործ արքն երից, Հնդկահայ առևտրականներն իրենց են ենթար­
կում նաև արտադրության որոշ բնա գա վա ռներ։ Հենվելով Շերերի «Պատմու-
թյոէն Անգլիո վաճառականութեանа գրքի վրա, Լեոն պատմում Է, որ հայ վա ­
ճառականները Հնդկաստանում գնում Էին բա մբա կ և բաժանում բա մբա կ
մտնողներին, ստանալով նրանը թ ելը, ա յն հանձնում Էին կտավագործներին,
իսկ հետո պատրաստի կտավը ուղարկում Բան դար ֊Ա բ բ ա ս նավահանգիստը,
իսկ ա յնտեղից Էլ արտահանում ոչ միա յն Իրան և Թուրքիա, ա յլև եվրոպական
շատ երկրներ33։
X V III դարի երկրորդ կեսին դրությունը փ ոխ վեց։ Ա նդլո֊ֆ րա նսիա կա ն
մրցա կցությունը, որ ա յդ ժամանակ ծավալված Էր Հնդկաստանում, ավարտվում
Է հօգուտ Ա նգլիա յի։ Անգլիացիները շարունակում են Հնդկաստանում նորա­
նոր տարածություններ գրավել և ա յդ նվաճած վա յրերում սահմանափակել
ինչպես եվրոպա ցի, ա յնպես Էլ հայ վաճառականների իրավունքները։ Հա յ
առևտրական բուրժուազիան հեշտ ությա մբ չի զիջում իր դիրքերը, նրա ներ­
կա յա ցուցիչներից շատերը միանում են իրենց երկրի անկախությունը պ ա շտ ֊
պան ող հնդիկներին և պ ա յքա ր մղում անգլիացիների դեմ։ Չկարողանալով
մ րցել բրիտանական առևտրականների հետ, հա յ առևտրականները կապիտալ­
ները փրկելու համար սկսում են նոր շուկաներ որոնել։ Նրանց հայացքներն
ուղղվում են դեպի Հա յա ստ ա ն, դեպի իրենց հեռավոր հա յրենիքը, որտեղ հար­
մար պ այմաններ ստեղծելու դեպքում առևտրական կապիտալը կարող Էր
գտնել գործունեությա ն լա յն ասպարեզ։ Սակայն ա յդ ժամանակ Հայաստանը
գտնվում Էր օտար տիրապետության ներքո, հայկական պետականությունը
դադարել Էր գոյություն ունենալուց, Հա յոց երկրում չկար անձի և գույքի
ապահովություն։ Ուստի հնդկահայ առևտրական կապիտալի գաղափարախոս­
ները երազում Էին օտար բւ&ակալներին Հա յա ստ ա նից դուրս քշելու, անկախ
պետության և առևտրական կապիտալի համար ա զգա յին շուկա ստեղծելու
մասին'։ Սակայն մ իա յն ա յս Հա նգա մա նքը չէր, որ դրդում Հր ՀնդկաՀայ մ ե ֊
ծաՀարուստներին մտ ա ծելու հա յրենիքի ազատագրության մա սին։ Հենց Հ ա յ­
րենիքի ողբալի դրոլթյոմւը, ժողովրդի ստրկացված, ծա յր աստիճան հուսա­
հատական վիճակը, Հա յրենի երկրի կարոտով տոչորվող մարդկանց ստիպում

29 Տ ե ՛ս Ս . Վ . Տեւ—Ա վ ե տ ի ս յա ն , Ն յութեր Հնդկա ստ ա նի հ ա յ գաղութի պ ա տ մությա ն հա մա ր,

VԵրևանի պետական հա մա լսա րա նի դիտական ա շխ ա տ ությունների ժ ող ովա ծո ւ», հա տ . 1 3 , Երևան,
1 9 *0 , կ ՏI
Յօ Տե՛ս „К авказ*, Тифлис, 1883, 100.
31 Տե'« М. յ. Տշէհ, Агтеп(ап5 1ո 1пй1а, Է1 Տ8հ
32 Տ ե ՛ս 1 հ ո , Հա յկա կ ա ն տ պ ա գրութ յուն, հա տ . 2 , Թ իֆլիս, 1 9 0 1 , կ 4 Տ 0 ։

)
200 Հ լ Ա յ ւ հ ւ ւ լա / ր ւ յի ւ ւր ս ա մ ո լ ք ! յ ո ւն

էր մտահոգվելու Նրա ազատագրման խնդրով, որը օրակարգի հարը էր դար­

ձել ա յդ ժամանակներում։ Ազատագրական շարժ մ սւն հնդկահայ գործի շներ!։
վրա մեծ ա ղդեցոլթյուն են ունեցել նաև եվրոպական լուսավորիչների առաջա­
վոր գաղափարները, նրանց ոգևորել Է Մովսես Խորենացոլ яՀա յոց պատմու­
թ յունը 1), իրենց անկախության համար Ղարաբաղի մելիքների մղած հերռ-
ոական պայքարը։
X V III դարի երկրորդ կեսում ծավալված հայ ազատագրական շարժումը
Iովեց մի շարք նշանավոր դեմքեր, որոնք զգալի գեր խաղացին հայ ժոզովըր-
դին <гթմրությա ն քնի ց» սթափեցնելու և հայրենիքի ազատագրման գաղա­
փարը տարածելու ուղղությա մբ։ Այդ գործիչներից աոավել “ ՛չքի ընկնողը
Հովսեփ Էմինն էր, հնդկահայ մեծ հայրենասերը, որն իր կյանքի միակ նպա­
տակն էր դարձրել օտար տիրապետությունից Հայաստանի ազատագրման
գործը։
Հովսեփ էմինը ծնվել է 1726 թվականին Իրանի Համադան քաղաքում:
Նրա հայրը վաճառական էր։ Ուրիշ շատերի նման նրանց ընտանիքն էլ են­
թարկվում է բռնությունների ու կողոպուտի, ուստի նրանք ստիպված են լինում
հեռանալ Հնդկաստան, հաստատվել Կալկաթայոլմ։
էմինի հայրը ձգտում էր իր որդուն դարձնել վաճառական, սակայն
ապարդյուն։ Փոքր հասակից ականատես լինելով օտար տերերի դաժան
բռնա կալության ՛ներքո գտնվող իր ժողովրդի տառապանքներին, էմինը երա­
զում էր աիրապետել ռազմական ար­
վեստի գաղտնիքներին, դառնալ զինվո­
րական և ոտքի հանել հայ ժողովրդին'
օտար լուծը թոթավէելու համար։ Նրա
վյրա մ եծ ազդեցություն Էր գ ո ր ծ ե լՀ ը ն ղ ֊
կաստանում եվրոպացիների զինվորա ­
կան կազմակերպությունը, նա ոգևորվել
.Էր Հա յո ց պ ա տ մությա մբ, քաջատեղյակ
Էր Արդախի հա յությա ն ազատագրա­
կան պ ա յքա րին։ Եվ ահա պատանի հ ա յ ֊
րենասերը որոշում Է մեկնել Ան գլի ա,
ռազմական գործ սովորել հայրենի երկ­
րի ազատագրմանը նվիրվելու համար։
1751 թվականին Էմինը ն ավա ստի կ
վարձվում «Արևե լ ա ֊հ նդկա կա ն ընկե­
րությա ն» նավերից մեկի վրա իր նման
մեկ ա յլ հա յ երիտասարդի հետ, ո ւղ և ո ր ֊
վում դեպի Անդլիա։ Յոթ ամսվա ծանր
ճանապարհորդությունից հետո նրանք
Հովսեփ է ւք ի ն հասնում են Լոնդոն։ Սկսվում են ծանր
դրեր Էմինի համար։ Չունենալով ա ս ի
րուստի միջոցներ նա իր գոյությունը պահպանում կ պատահական վա ստա ­
կով։ Կարևոր նշանակություն Է ունենում նրա համար պատահական հան-
դիպումը անգլիական գրող Էդմոնտ ^ըրքի հետ} որը վեր է ածվում բա րեկա մ ո ւ ֊
 Հ ա յ ш и т ա՛հ լէ X I V — X V II] դա րԼրոսէ 201

Րյսւն: ՛հա աշխատանք Է տալիս Էմինին, ղեկավարում նրա ինքնուսուցման

դործը։
II եկ ա յլ, նույնպես ոլասւահական ծա նոթություն, բա ց Է անում Էմինի
առք և ան ղքի տ կւսն բարձր հասարակության դռները։ Այդ նոր ծանոթը անգլիա­
կան արիստոկրատիայի ալքի ընկնող ներկայացուցիչներից մեկը' լորդ նոր-
տոլմբերլենդն էր, որին չավ։ աղանց հետա քրքրում է իր ժողովրդի աղա տ ու ■
թ յա ն խնդրով հայրենի տունը լքա ծ ա յդ երիտասարդը։ Սրա միջնորդությամբ
էմինը բա րեկա մություն է հաստատում անգլիական մի շարք աչքի ընկնող
գործիչների հետ ե ընդունվում Վոլ/վիչի արքայական զինվորական ակա­
դեմիա ն։ Վերջապես էմինը հնարավորություն ստանալով իրականացնել զին­
վորական դիտելիքներ ձեռք բերելու իր վաղեմի երազանքը, ակադեմիայում
հմտանում է հրետա նային գործի և ամրոցաշինության մեջ։
1757 թվականին էմինը մեկնում է Գերմանիա' մասնակցելու անդլո-պրոլ-
սական զորքերի կողմից Ֆրանսիայի դեմ մղվող պատերազմին, որը հայտնի
Լ Յոթնա մյա պատերազմ անունովւ նրա նպատակն էր ձեռք բերել նաև պա­
տերազմ վարելու գործնական գիտելիքներ։
Ան դլիս։ վերադառնալուց հետո էմինը փորձեր է կատարում անգլիական
ւղետական գործիչներին հետաքրքրելոլ Հայաստանի ազատադրման իր ծրս.՛֊
4Ր՛՛՛է ե ստանալու նրանց քաղաքական օժանդակությունը։ Այս նպատակով
էմինը տեսակցում է Ան դլի այի վարչապետ Պիտտի հետ, բա յց շուտով
ոլարղ է դառնում նրա համար, որ Անգլիայի շահերը միա նգա մա յն հակասում
են հայկական պետականության վերականգնման իր ձգտումներին։ Հտ մոդվե-
լով, որ անդլիական իշխա նություններից օժ ան դա կութ յուն ակնկալելը անի­
մաստ է, Հովսեւի էմինը 1 75Ս թ. մեկնում է Հա յա ստ ա ն, անցնում էրղրում,
ապա' էջմիա ծին։
Այստեղ նա հնարավորություն է ունենում ավելի մոտիկից ծսւնոթա նա ֊
լու Հայկական կյա նքին, Անդրկովկասի քաղաքական կա ցությա նը։ Այդ ծա նո­
թությունն ստիպում է նրան փոփոխություններ մտցնելու իր ծրագրի մեջ։ Եթե
նախկինում նա ձգտում էր լինել 'Հարաբաղում և Վրաս տանում, նրանց իշ­
խողների օգնութ յա մբ ազատագրել հայրենիքը, ա յժ մ նա համոզվում է, որ
միա յն տեղական ուժերով անհնարին է իրագործել իր ծրա գիրը։ Միակ ուժը,
որն ընդունակ էր ա յդ անելու, Ռուսական կայսրությունն էր, ուստի էմինը
որոշում է վերադառնալ Անգլիս։, ձեռք բերել համապատասխան հանձնարա­
րականներ և ապա մեկնել Ռուսաստան33։
1761 թվականի գարնանը էմինը հասնում է Լոնդոն։ Այստեղ նա անձնա­
կան ծա նոթություն է հաստատում ռուսական դեսպան իշխան Գոլիցինի հետ,
նրանից ստանում Ռուսաստան մեկնելու անցագիր և հանձնարարական'
ուղղված արտաքին գործոց վա րչությա նը։
1761 թվականի աշնանը հասնելով Պետերբոլրգ, էմինը տեսակցություն է
ունենում ռուսական կա նցլեր կոմս Մ. Ի, Վորոնցովի հետ, մանրամասն սլատ-
մռւմ իր նպատակների մասին։
Վորոնցովը քաջ գիտակցում էր մահմեդական տիրապետությունից
անդրկովկասյան քրիստոնյաների ազատադրման նպաստավոր լինելը Ռու­
սաստանի քաղաքական շահերի համար, ուստի համակրանքով է վերա բեր-

յ յ Տ ե ՛ս Р. А. Иоиннисян, И о с и ф Э м и и , էշ 70—80,
 Հ ւ ւ յ մււղով րգի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

վու մ էմինին և օգնություն ցույց տալիս նրանս ։ նա անցագիր է տալիս

էմինին և նրա մասին հանձնարարական նամակ գրում Հերակլ թագավորին։
1762 թվա/քանի մարտի կեսերին էմինը դուրս է գալիս և Մոսկվայի վյւայով
մեկնում Աստրախան։ Քանի որ ձյան պատճառով կովկասյան ճանապարհները
փակ էին, էմինը լի կարողանում շարունակել իր. ուղին և ինը ամիս մնում
է Աստրախ ան ում։ Բայց նա ժամանակը իզուր չէր վատնել հայաշատ այղ
քաղաքում։ երբ նա վերջապես դուրս է գալիս Ասւորախանից, նրան են միա ­
նում նաև աստ րախ անցի մի խումբ հայ երիտասարդ կամավորներ' իրենց
ձիերով ու զենքերով։ Այդ խանդավառ երիտասարդները պատրաստ էին
կռվելու հայրենիքի ազատագրման համար։ Երբ էմինը իր խ մբով մոտենում է
Ղղլար քա ղաքին, նրանց են միանում նաև ղզլարցի զինավառ երիտասարդ­
ներ31'։ Սակայն փաստաթղթերում ե-ղած մի անճշտության պատճառով Ղղլարում
էմինին թույլ չեն տալիս շարունակելու ճանապարհը։ Կամավորներին նա
ուղարկում է Բ՜իֆլիս, իսկ ինքը Աստրախանի վրա յով վերադառնում .է
Մոսկվա՛ այնտեղից Պետեըբուրգ անցնելու համար։ Այս անգամ մա յրա քա ­
ղաք հասնելու անհրաժեշտությունը վերանում է, որովհկտև Եկատերինա I !
կայսրուհին իր ողջ արքունիքով ժամանել էր Մոսկվա։
էմինը հանդիպումներ է ունենում կանցլեր Վորոնցովի և վիցե.կա նցլեր
Գոլիցինի հետ ։ Վերջինից տեղեկանում է, որ կայսրուհին դրական վերա բ ե ր ­
մունք ունի իր ծրագրերի նկատմամբ և պատրաստ կ օգնելու, միա յն թե ժա ­
մանակը դեռևս հասունացած չի համարում ա յդ գործի համար։
■Ստանալով նոր ան ։յ աղ իր ու իր բարեկամների նյութական օժանդակու­
թ յունը, էմինը 1763 թ . փետրվարին Աստրախանի վրա յով ճանապարհվում է
դեպի Վրաստան։ Մոսկվա յո ւմ նրան է միանում իր ազդական Մովսես Բ ա զ ֊
րա մյա նը' Մադրասի հայրենասիրական խմբա կի ապագա ակտիվ անդա մնե­
րից մեկը։
էմինի համբավը բավականին տարածվել էր։ Հա յերը թե Աս տրախ ան ում
և թե Հյուսիսա յին Կովկասի բնա կա վա յրերում ընդունում էին նրան որպես
Հայաստանի ապագա ազատարարի։
Պատվով ու ջերմությա մբ է ընդունում նրան նաև Հերակլ թաղավորը։
Վերջինս ուշադրությամբ լսում է Եվրոպա յո ւմ կրթություն ստացած ա յդ խա ն­
դավառ հա յ զինվորականի առաջարկությունները' լուսավորություն տարածե­
լու՛, զինվորական դպրոցներ հիմնելու և ա յլ բա րեվա խոլթյուններ կատարելու
վերաբերյալւ
1763 թ . ամռանը Քարիմ խանի զորքերի Վրաստան ներխուժելու վտանղի
ժամանակ էմինը հանձնարարություն է ստանում իր ջոկատի մեջ որքան կա­
րելի է շատ երիտասարդ հայեր ընդգրկելու։ Մի քանի օրում նա հավաքում է
800 հոգի։ էմինը չափազանց ոգևորվել էր' կարծելով, թե Իրանի և Վրաստանի
ռազմական ընդհարումը հնարավորություն կտար իրագործելու իր ծրագիրը։
Սակայն Քարիմ խանի թիկունքում ապստամբություն է բարձրանում և նա
ստիպված է լինում վերադառնալ Սպահան։ Հերակլի կարգադրությամբ էմինը
ցրում է իր զորախումբը և Աստրախանից եկած կամավորների հետ միասին

34 Տե՛ս А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, էչ 04—05։

35 Տ ե ՛ս ՀՀովսեփ էմինի կեա նքն ու ա ր կ ա ծ ն ե ր ը *, Հովսեփ էմ ինի ա ն գ լե ր ե ն բնա պ րեն
թա րգմա նեց Հ. Խ ա չմ ա ն յա ն , Բ ե յր ո ւթ , 1958, էշ 2 0 2 — 1103։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 203

մասնակցումդ Վրաստան ներխուժած լեզգիների դեմ մղվող կռիվներին։ Մի

որոշ ժամանակ Հերակլի Հանձնարարությամբ նա ձեռնամուխ է լինում վրաց
դորբր եվրոպական կարգով վարժեցնելու գործին36.-
հեոևս Մ ոսկվա յում եղած ժամանակ էմինը ծանոթացել էր Մշո ս. Կարա­
պետ վանքի վանականներից մեկի' տեր Սոլքիասի հետ և իմա ցել, որ իր ծ ր ա ֊
գրերը դրական վերա բերմունքի կարժանանան ա յդ վանքի վանահայր Հովնա -
նի կողմից։ Ուստի նա նամակագրական կապ է հաստատում նաև Հովնանի
հետ։ Վերջինս լիակատար հավանություն է տալիս նրա ծրագրերին և հավա ս­
տիացնում, որ հազարավոր արևմտահայեր պատրաստ են նրա գրոշի տակ
մտնելու և պայքարելու իրենղ երկիրը թուրքական դաժան տիրապետությունից
ազատագրելու համար։

3 . Ա Զ Ա Տ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Շ Ա Ր Ժ Ո Ւ Մ Ը Ա Ր ն Վ Ս ՜Տ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ո Ւ Մ

X V III գարի կեսերին Օսմանյան կայսրությունը գտնվում էր քա ղա քա ­

կան և տնտեսական խորը ճգնաժամի մեջ։ Կյանքի բոլոր ասպարեզներում
զգա ցվում էր թուրքերի հետ ա մնա ցությունը, անկումային վիճակում էր գյո ւ­
ղատնտեսությունը, զարգացման միջնադարյան մակարդակին էին մնացել
արհեստներն ու ա րդյունա գործությունը, անվերջանալի պատերազմների հ ե տ և ֊
վանքով խափանվել էր բնականոն առևտուրը։ Կենտրոնական իշխանության
թուլա ցման և երկրի ծայրա հեղ մ ասնատված ութ յա ն հետ միաժամանակ ուժե­
ղանում էին կենտրոնախույս ձգտումները։ Ծայրամասերում մի շարք վ։աշաներ
։իաստորեն վեր էին ա ծվել կիսանկախ տիրակալների, նրանցից ոմանք ժա ­
ռանգական էին դարձրել իրենց պաշտոնը։ Թուրքական պետության թրւլացման
և աշխատավորների անլուր շահագործման վերա բերյա լ հետաքրքրական տե­
ղեկություններ կան թուրք հեղինակ Ջ ե վ դ ե թ ֊փ ա շա յի (ГՊատմությանЯ մեջ։
Ահա թե նա ինչպես է բնորոշում X V III գարի վերջին տասնամյակներում
Թուրքիա յո ւմ ստ եղծվա ծ կա ցությունը, « Որոշ ժամանակից ի վեր բռնութ յո ւն­
ների ու անիրավությունների ամեն սահմանը անցել էր և Օսմանյան կա յսե­
րական երկրում ռա յա ները մ եծ թշվառությա՛ն էին ենթարկվել, իրենց երկիրն
ու հայրենիքը թողնելով[' ցիր ու ցան եղել։ Ղրանով երկիրն ավերվել ա գռա վ­
ների ու բոլերի բնի էր վերա ծվել։ Այդ պատճառով Օսմանյան կառավարու­
թ յունը պատերազմական գործում անկարող էր դարձել, զրկվել հաղթանա­
կ ի ց ...» ։ Ջեվդեթ-փ ա շա ն փորձում է բա ցա տրել ա յգ թուլա ցմա ն պատճառը.
«Երկրի այս աստիճան ա վերվա ծոլթյա ն պատճառը միա յն պատերազմական
շարժումները չէին. երկրի ավագանու, կ ազիների, նա յիբ ների և ա յլ պ ա շ­
տոնյաների կողմից, իրենց օգտին, պատերազմական տուրքերից մի քանի
ա նգա մ ավելի գումարներ աղքատների վրա բա ժա նելով, բռնութ յա մբ և գա­
զա նությա մբ գանձումը և նման բռնությունները թերևս ավելի մեծ տեղ էին
բռ նում ։ ...Ե րկրի շինարարությունը կամ ռա յա ների բարօրությունը միտք ա ն­
գամ չբերելով, նրանք իրենց ծախքերը հանելու և իրենց դրությունը բա րելա վե­
լու համար աղքատների ձեռքից խլում էին նրանց ունեցվա ծքը, վաճառել տալիս
նրանց անասուններն ու կենդանիները, հովանավորում ու քաջալերում ավա-

38 Տե՛ս .4. Բ. Иоаннисян, И о си ф Э м и н , էչ 137—1381

 204 Հ ա յ էքո զո ւքքոյ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

գանինևրի բռնությունները, սրանք Է[ մյուս կողմից կողոպտում էին ւս ղ ֊

ցատն եբին»31։
0 ղտվելով Օսմանյան կայսրության ընդհանուր թուլա ցումից, հպատակ
ժ ողովուրդները ձգտում էին թոթափել թուրքական տիրապետոլթ յա ն լուծը։
Ազգա յին-ա ղա տա գրական շարժումները ուժեղ էին հատկապես բալկանյուն
երկրներոլմ։ Պատրաստ էին ապստամբելու հույները, Սերբիայի, Բոսնիայի,
Հերցեգովինա յի, Չերնոգորիայի 'ւ այլ վայրերի սլավոնական ժողովուրդները,
որոնք օգնություն ստանալու համար դիմել էին Ռուսաստանին։ Անկախանալոլ
լուր շ ձղտումներ է ցուցա բերում նաև Իմերե թիա յի թագավոր Աողոմոնը, որին
հաջողվում է մի շարք հաղթանակներ սւանել թուրքական զորքերի նկա տմամբ։
Թուրքական բռնակալությա ն դեմ ազատագրական շարժում է սկսվում նաև.
Արևմտյան Հայաստանի մի շարք գավառներում։
Արևմտյան Հայա ստա նի բնա կչության վիճակը X V III դարի երկրորդ կե­
սին գնալով վատթարանում էր։ Թուրքական փաշաների և քուրդ բեյերի ան-,
սանձ բռնությունների, կրոնական հալածանքների և անհագուրդ հարկապա-
հանջության հետևանքով ստեղծված ծանր դրությունը ավելի էր բարդանում
շնորհիվ այն բա զմա թիվ կռիվների, որ մերթ ընդ մերթ ծագում էին տ ե ղ ա ֊
կան իշխողների միջև։ Վերջիններս չէին կամենում ճանաչել կենտրոնական
իշխանությունը, ուստի սկսվում էին ընդհարումներ կառավարական զորքերի
և տեղական ուժերի միջև։ Այդ կռիվների հետևանքով ավերվում և ամ այա նում
էին բնա կա վա յրերը, բնակիչները ոչնչանում, գերի էին տարվում կամ էլ
բռնում արտագաղթի ուղին։ Օրինակ, Մանաղկերտի շրջակայքում 350 4 յո 1 4
կար, մեծ մասամբ հայկական։ 1762 թ. քրգերի միջև սկսված ընդհարումների
պատճառով ա յդ գյուղերից մնաց միա յն հարյուրը։ Դարի վերջին նոր ընդհա­
րումներ եղան Խնոլսի բ ե յի հետ. նորից քա յքա յում և տեղահանում։ Գյուղերը
նորից ա վերվեցին և նրանց թիվը հասավ քսանի31։ Հա յերը ստիպված էին
հողալ քրդական զորախմբերի ծախքը39, երբեմն էլ ամրություններ կառուցեք
նրանց համար։ Մ ուշի Ալայեդդին թ եյը, մի քուրդ ցեղապետ, 1741 թ մշեցի
հայերի ձեռքով իր համար կառուցել է տալիս մի ամրակուռ բերդ և ապըս-
տամբում Բազե շի տիրոջ դեմւ Թե որքան աշխատանք և միջոցներ են ծախսվեք
ա յդ բերդը կառուցելու համար, երևում է աքն բա նից, որ երբ մի քանի տարի
հետո թուրքերը գրավում են բերդը և որոշում քա նդել, դրա համար նրանց
անհրաժեշտ է լինում 40 օր, իսկ քանդողների թիվը հասել է 15 հազարի ։
1747 թ. էրղրումի և Բայազետի փաշաներն իրենց զորքերով հարձակվում են
Մուշի վրա, գրավում քա ղա քը, ծանր տուգանք դնում քաղաքացիների վրա:
Ապստամբ բե յի ն թուլացնելու համար թուրքական զորքերը հրդեհում են այգ
հայաշատ գավառի գյուղերը*՝։
Անտանելի էր հարկապահանջությունը։ Հակոբ Տիվրիկցի ժա մա նս/կա ֊
գիրը պատմում է, որ հարկի տակ էին դրված բոլորը՝ սկսած հինգ տարեկան

37 «Թ ո ւր ք ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի , հ ա յե ր ի և Ա նդրկովկա սի մ յո ւ ս ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն !,/։/։
մ ա ս ի ն » , կ ա զ մ ե ց Ա . Խ. Ս ա ֆ ր ա ս տ յա ն , հ ա տ . Ա , էշ 2 7 7 — 2 7 8 ։
38 Տ հ ս ).ե ո ք Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հ ա տ . 3 , էշ 7 3 5 ։
39 Տ ե ՛ս Պ . Մ ո ւր ա դ յա ն դ , Ն կ ա ր ա գի ր Ս. Հ ո վ հ ա ն ն ո լ վ ա ն ո ւց և վիհ ա կի ն ո ր ի ն Բ ա դ ր և ա ն դ ո լ,
«Ա ր ա ր ա տ », 1 8 8 9 , հ ո մ ւվ ա ր , էշ 3 4 ։
՜10 Տ ե ՛ս Լեո, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հա տ . 3 , էշ ? 3 5 :
41 Տ ե ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 734։ _ է , - - ՝
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 2 ().у

երե/սահերից™: , Հւսրէլերից խուսափողն երր ե նթարկվու մ էին ծանր պատիժ֊

ներիւ Սովորական Հարկերին գումարվում էին նւս’/ պատերազմական աոիթ-
\ներով դրված տուրքերս ու զ աԱաղան պարտավորութ յուններր։ Չկատարողները
ստիոլվ ած էիս լինում յք ե լ ամեն ինչ և հեռանալ իրենը բնա կա վա յրերից։ Երր
1775 / / . Սախըր փաշան իր մարդկանցով կանգ է առնում Տիվրիկում, նրանց
ամբողջ ծախսը մ եծ բռնութ յա մ բ և ճնշումներով հավաքում են քրիստ ոնյա ֊
ներից. ((Այսպէս զա մենեքեա ն բռնա դա տութեա մբ պէս պէս նեղութեամբ հա-
տուցին ղպարտս իւրեա նց, — վկա յում է Հակոբ Տիվրիկցին, — ոմանք պ ա րտ ը ֊
կան եղեալ գնացին ի յօտ ար երկիր։ և ոմանք չքւսւորեալ փախեան ի յօթևա նէն
իւրեանց, և բա զում էսկէր կայր ի վերա յ երկրի ա մենայն տեղիս»**։
Իրավազուրկ ե; հարստահարված հա յ աշխատավորները երազում էին
թուրքական ատելի լուծը թոթա փելու և անկախո Փ ։ ուն ձեռք բերելու մասին։
Բայց նրանք քաշ գիտա կցում էին, որ միա յն սեփական ուժերով անզոր կլի­
նեն պայքարելու թուրքական կանոնավոր զորքերի դեմ, անհրաժեշտ էր օգ­
նություն ստանալ դրսից, իսկ ա յդ հնարավոր էր ակնկալել միա յն քրիստոնյա
պ ետություններից։ Ա րևմտյան Հա յա ստա նում ծավալված ազատագրական
շարժման կենտրոնը Մուշն էր, իսկ գլխավոր ոգեշնչողն ու կազմակերպիչը'
Մշո ս. Կարապետ վանքի վանահայր Հովնա նը։
Իմանալով Հովսեփ էմինի ձգտումների մասին, Հովնանը հայտնում է
նրան, որ ինքը հնարավոր ամեն ինչ կանի թուրքերի դեմ ապստամբություն
սկսելու համա ր։ Եվ, իսկապ ես, կարճ ժամանակամիջոցում նա մ եծ աշխա­
տանք է տանում ապ ստամբությունը նախապատրաստելու ուղղությա մբ։ Հ ո վ ­
սեփ էմինր Վրաստանում եղա ծ ժամանակ նրա մոտ է ուղարկում իր փոքրիկ
ջոկատի հրամանատար Սիմոնին։ Երբ Հերակլի պահանջով էմինը ստիպված
է լինում ցրել կամավորների իր ջոկատը, նրանց ուղարկում է, Ա րևմտ ա հա ֊
յաստ ան**։ Ա յդ կա մավորները, որոնց մ ե ծ մասը ռուսահայեր էին, հատուկ
առաջադրանքով էին ուղարկված Արևմ տ ահա յա ս տան և դա անպայման կապ
ուներ Հովնանի նախապատրաստությունների հետ*Տ։
Պատասխան նամա կում Հովնանը վստահեցնում էր էմինին, որ թուրքա­
հայերն անմիջապես նրան կմիանան, եթե նա Արևմտյան Հայաստան մտնի
վրացական զորքի հետ միասին*1։ Հաջորդ նա մա կներում Հովնանը մանրա­
մասն տեղեկություններ է հաղորդում իր պատրաստությունների մասին։
а Անցնող տասնմեկ ամիսներին գրելով էի զբա ղա ծ, — հայտնում է նրան Հ ո վ ­
նա նը,— ինձ շատ դյուրին եղա վ' ձեզնով շահագրգռել ու ձեր հերոսական
մտ ա ծողությա մբ համակել բոլոր Պոլսի, Զ մյուռնիա յի, Կեսարիայի, Թոխաթի,
էրզրումի, Դիարբեքիրի, Վանի և ա յլ վայրերի անվանի հա յերինд» Ա յդ նույն
նամակից պարզվում է, որ Հովնանը կապերի մեջ է մտել նաև եզդիների և
ասորիների հետ, որոնք պատրաստակամ ութ յուն էին հա յտ նել միանալու հայ
ապստամբներին*1։
Արևմտյան Հա յա ստ ա նում առկա ազատագրական այս խմորումների I։

43 Տ ե ՜ս «Ծ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր » , հա տ . 2, էշ 463։
4® ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ յ էշ 4 5 7 ։
Տ ե ՛ս «гՅ ո վ ս է փ է մ ի ն », էշ յ2 4 5 ։
45 Տե՛ս А. Р, Иоаннисян, Иосиф Эмин, էչ 147,
46 <гՅ ո վ ս է փ էմ ի ն », էշ 245։
47 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ ։ էշ 2 6 7 ։
 1

гов Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ապստամբության ծրագրերի մասին Հովսեփ էմինր իրագեկ է պահում Հերուկ/

թագավորին։ Վրաց թագավորության և Թուրքիայի հարարԼրություններր յա -
փազանց լարված Լին ա յգ ւ1ամանակ I։ վ ա ան գ կար, որ թո ւրրերը կհարձակ­
վեն Արևելյան Վրասաանի վրա։ Այս պա յմա ններում, րնականսւրար, վրաց
թագավորին պետք Է, որ հետաքրքրեր թուրքերի թիկունքում հայերի հնարա­
վոր ապստամբության ծրագիրը։ Էմինը նրան առաջարկում Է 6 .0 0 0 ձիավոր­
ներով և 1 0 .0 0 0 հետևակ զորքով շարժվել դեպի Բա յա զետ ։ «Ա յստ եղից անցեք
Էրզրում, որ երեք օրվա ճանապարհ է ,— խորհուրդ է տալիս նրան էմ ինը, —
Զեր հաջորդ շրջանները պիտի լինեն Բասենը, Սասոլնը, Բիթլիսը։ Դուք ա յդ ­
տեղ պիտի ունենաք 1 2 .0 0 0 հետևակ, մինչև որ թուրքերն արթնանան իրենց
հավիտենական թ մ բի ր ի ց։ Զեզ պիտի միանան Մշո հա յերը' 1 0 .0 0 0 ձիավոր­
ներովէ սեր ամբողջ ուժը պիտի լինի 4 0 .0 0 0 » ս ։
Դժվար Է ասել, թե իրականության որքան մոտ Էին Հ . Էմինի բերա ծ այո
թ վերը, որոնք քա ղվա ծ են, թերևս, Հովնանի նա մա կներից։ Բայց թեկուզ և
չա փ ա զա նցվա ծ, ա յդ տվյա լները ցո ւյց են տալիս, որ մ եծ թվով հայ գյուղա ­
ցիներ ո։ արհեստավորներ պատրաստ Էին իրենց զենքով միանալու վրացա­
կան զորքին։ Հերակլը հավանություն Է տալիս այս ծրագրին և Էմինի մա րդ­
կանցից մեկի' մահտեսի Գրիգորի ձեռքով 1764 թվականի մարտին խրախու­
սական նամակ հղում Հովն ան ին։ Սակայն այս Գրիգորը (որի մոտ ֆր նաև
Հովնանին հասցեագրված Էմինի նամակը) Երևանում ձերբակալվում Է խանի
մարդկանց կողմից։ Նամակներն ընկնում են վերջինիս ձեռքը և նրանց բ ո ­
վանդակությունը հայտնի Է դառնում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսին։ Շասւ
չա նցա ծ կաթողիկոսը Հերակլ թագավորին ուղարկած իր նամակում խորհուրդ
Է տալիս հրաժարվել Հովնանի հետ գործակցելուդ և իր երկրից վռնդել Էմի­
նին, որի գործունեությունը, ըստ նրա, չափազանց վնասակար հետևանքներ
կարող Էր ունենալ հայերի հա մա ր։ Հարկ Է նշել, որ Սիմեոն Երևանցին ընդ­
հանրապես դեմ չէր հա յ ժողովրդի ազատագրման գաղափարին, սակայն երկ­
յուղ կրելով, որ հայերի ձգտումները հայտնի կդաոնան մահմեդական բռնա ­
կալներին, որից և ժողովրդի վիճակն է՛լ ավելի կծանրանա, նա չափազանց
զգուշավոր դիրք ՛էր գրավել և դեմ Էր բա ցորոշ գործողությունների։
Հերակլ թա գա վորը չէր կարող հաշվի չնստել հայերի մեջ անվիճելի հեղինա­
կություն վա յելող կաթողիկոսի բացասական ա յս վերաբերմունքի հետ, բա ցի
ա յգ, 1764 թ . կեսերին Վրաստանի վրա թուրքական հարձակման վտանգ
ա՛յլևս չկա ր։ Ուստի նա էմինին հեռա ցնում է Վրաստանից և ֊խ զ ո ւմ իր կապերը
Հովնանի հետ ։ Այնուհետև էմինը գնում է Հյուսիսա յին Կովկաս, ա յնտեղից էլ
Ղարաբաղ, ուր մելիքների պայքարը կազմակերպելու ապարդյուն փորձեր կա­
տարելուց հետո, 1767 թ . վերադառնում է Վրաստան և 1 7 6 6 թ . գարնանը
Իրանի ու Իրաքի վրա յով մեկնում Հնդկաստան1 միշտ երագելով պայքարի
մեջ մտնել հանուն հայրենիքի ա զա տության։

4. Մ Ա Դ ՐԱ Ս Ի ՀԱ ՅՐԵ Ն Ա Ս ԻՐԱ Կ Ա Ն Խ Մ ՐԱ ԿԻ ԳՈ ՐԾ Ո ԻՆԵՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆԸ

X V III դարի 7 0 — 80-ա կա ն թվականներին Հնդկաստանի Մադրաս քաղա­

քում հնդկահայ մի խումբ հայրենասեր գործիչներ լուրջ աշխատանք են ծա-

* ' աՏովսեփ է մ ի ն » , քշ 2 5 9 1
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 207

վալում Հայաստանի աղատագրման և հայկական անկախ պետություն ստեղ­

ծելու գաղափարը րարււգելու. ա զգո ւթ յա մ բ։ Հնգկա Հա յ աոևարս/կան բուր­
ժուազիայի բա զաք ական-հա յր են ասիրս։ կան ա յգ խմրա1ւի անգամներից հայտ ­
նի են Մովսես Բաղրամյանի, Հակոր ե եզ ի աղար Շահամիրյանների ե Գրիգոր
Խոջաջանյանի անու՛սները։ Խմբակի ոգեշնչողն ու ղեկավարը մեծահարուստ
վաճառական Շահամիր Շ ահամիրյանն էր։ V
Հա յա ստանն ազատագրելու իրենց հույսերը մադրասցիները գրել էին հայ
ժողովրդի վրա, որին նրանք ցա նկա նում էին ապստամբեցնել օտար տիրա­
պետողների դեմ։ Ա յդ ա պ ստ ա մբությունն, ըստ նրանց, գլխավորելու էին
Ղարաբաղի մելիքներն ու էջմիա ծնի հոգևորականությունը։ Զինվա ծ օգնություն
ստանալով Ռուսաստանից և Վրաս տա նից, հայ ապստամբներն ազատագրելու
էին իրենց հայրենիքը թուրք֊պ ա րսկա կա ն տիրապետությունից և այնտեղ
ստեղծելու էին հայկական անկախ պետությոԼն։ Այս ծրագիրն իրականացնելու
համար մադրասցի հա յրենա սերները, որոնց վրա շատ զգալի էր եվրոպական
/ուսավորիչների ա զդեցությունը, անհրաժեշտ էին համարում նախ և առաջ
լուսավորել հա յերին, առաջին հերթին1 երիտասարդությանը, ծանոթացնեք
նրանց իրենց հայրենիքի պատմության և աշխարհագրության հետ։ Լուսավո­
րությունն օգնելու էր հա յ մարդկանց խորապես գիտակցելու ազատության և
անկախության նշանակությունը, օտար տիրապետության ու միապետական
կարգի վնա սա բերությունը։ Դրանից հետո միա յն հնարավոր կլիներ նրանց
պայքարի հանել հայրենի երկրի ազատագրության համար։ Լուսավորության
գործին նպաստելու համար 1771 թ . Շահամիր Շահամիրյանը Մադրասում հ իմ ­
նադրում է տպարան։ Ա յդ տպարանում մադրասցիները լույս են ընծա յում
Հա յա ստա նի ազատագրման և այնտեղ
ստեղծվելիք քա զա քա կա ն֊հ ա սա րա կա -
կան կարգի վերա բերյա լ ծրագրային
վավերագրեր, ա յդ խնդիրների կապակ­
ցութ յա մ բ ա շխույժ նամակագրություն
են սկսում Ղարաբաղի մելիքների, է ջ ֊
միածնի կաթողիկոսի, Հերակլ I I թ ա ­
գավորի և բա զմա թիվ ա յլ անձանց
հետ։
1773 թվա կա նին, երկար թա փ ա ռում­
ներից հետո, Մադրաս է ժամանում
Հովսեփ էմ ինը։ Հա յ ազատագրական
շարժման անխոնջ ա յդ գործիչը մեծ
ւտպավորություն է թողնում Մադրասի
խ մբա կի անդամների վրա։ Բազմաթիվ
անհաջռղությունները չէին ընկճել էմ ի -
նին։ նրա վճռականությունը և հա յրե­
նիքի ազատագրության համար մ ա ր ֊
տընչելոլ մ ե ծ փափագը ոգևորո՛ւմ են
նաև Մադրասի հա յերին, նրանք որո- ՇտՏսւմիր Շահաւքիրյան
շում են էմինի տրամա դրության տակ դնել տարեկան 1 2 .0 0 0 ռուփի, ա յդ գո ւ­
մա րով զորա խ մբեր ստեղծելու համար*9։
49 Տ ե ՛ւ ։ էՑովսէփ էմ ի ն », էշ 455։
ՅՕ Տ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ս /ա տ մ ո էթ յւո ն

Գրիգոր հաջաք ան յա ն ր հայանում Է, որ ղրանից րոսյի ինքը պատրաստ Է

այղ ծրագրի իրականացման համար կտակհլ իր հարստության մի մասը'
պայմա՛նուի սակայն, որ ծրագրին իր հավ անո։ թյուն ր տար Սիմեոն կաթողի­
կոսըւ Այղ Ժամանակ Մաղրասում Էր գտնվում Հովհաննես ես/իսկոս/ոսր, որր
հնգկահայհրի մոտ հանգանակություն Էր կատարում Երոլսաղեմի վա նքի
համար։ Տեղեկանալով մաղրասցիների մտադրության մասին, նա միքամտոլմ
Է ա յդ գործին և խափանում ա յն։ Մագրասի մեծահարուստները, բա ցա ռու­
թ յա մ բ Շ. Շ ահամիր յա նի հրաժարվում են գործարքը վավերացնելուց50*
Այս օրերին Շ. Շահամիրյանի տպարանում Մովսես Բաղրամյանի աշխա­
տասիրությամբ լույս տեսավ (ГՆոր տետրակ, որ կոչի յորդորա կս աշխատու­
թյունը, ա ռ ա ք ին քաղաքական ֊հ րա պ ա րա կա խ ոս ական դիրքը հա յ իրականու­
թյա ն մեք։
Մովսես Բաղրամ յա նը ղարաբաղցի Է ր , Մոսկվա յո ւմ միացել Է ր իր հե­
ռավոր ազգական Էմինին և շո4 ՚ք հինգ տարի եղել նրա հավատարիմ ղաղա- ■
փարակիցը։ Վրաստանոլմ բա ժա նվելով էմինից, Մ, Բաղրամ յա նը տեղափոխ­
վում է Հնդկաստան։ Մադրասոլմ ծանոթանում է Շ. Շահամիրյանի հետ և
դառնում նրա որդիների ուսուցիչը և Մագրասի հայրենասիրական խմբակի
ամենաեռանդուն անդամներից մեկը։
«Նոր տետրակիԱ նպատակն էր հայ երիտասարդների մեք սեր արթնա ց­
նել Հայաստան երկրի նկա տ մա մբ, ծանոթացնել նրանց հայ ժողովրդի անց-,
յա լի ու նրա հերոս պաշտպանների սխրագործությունների հետ։ « Նոր տ ե տ ֊
բակումս Հայաստա նի հերոսական անցյալին հակադրված է տխրալի առօր-
րսն, երբ երկիրը բա ժա ն-բա ժս/ն էր եղել օտար տիրապետողների մի քև։ Ցույց
է տրված, թե ինչպես են օտարները կողոպտում հայ ժողովրդին, մանրամասն
թվա րկվա ծ են նրանց գանձած հարկերն ու տուրքերը։ Այդ ամենից հետո
դիրքը կոչ է անում հա յ երիտասարդներին՝ դուրս գալ օտար բռնակալների
դեմ և զենքի ուժով նվաճել ազատությունը, «ապա լաւ ևս է մեռանիլն մի ան­
գամ քս/քաբար՝ քան զկեալն զայսպ իսի թշուառութեամբս՛’'։
«Նոր տետրակիս մեջ քննադատության է ենթարկվում միապետական
կարգը։ Մանրամասն վերլուծելով հա յոց պետականության անկման պատճառ­
ները, Բաղրամ յա նը գտնում է, որ ա յդ անկումը հետևանք էր հա յ թա գա վոր­
ների և իշխանների միանձնյա իշխանության և կամայականությունների, հա­
յերի ծուլությսէն■ և տգիտության, անմիաբանության և ա նփութության։ Նա
գտնում է, որ միա յն մի մարդը ի վիճակի չէ ճշտորեն . կառավարելու, նա
կարող է սխալվել, իսկ միապետի սխալը դժբախտություն է ժողովրդի համար։
« է րնակտնապէս ամենայն մարդ սխալական, — գրվա ծ է « Յորդորակս-ի
մ ե ջ,— իսկ իշխանին սխալումն ոչ միա յն վնասս, ա յլ և երբեմն հարուածս մ ե ­
ծա մեծս և աշխարհաւերոլթիլնս բերէ ի վերա յ բոլոր ա զգինս**։
Ուրեմն միապետի իշխանությունը պետք է սահմանափակվի' «ա նխ ա խ ­
տելի սահմանադրութեամբ և անեղծանելի յընտ իր և ի մեծա մեծ խորհրդա­
կանաց և յա զգի խորհրդարանացս53» Այլ կերպ ասած, պետք է ստեղծվի
սահմանադրական միա պետություն։

5° Տե՛ս А. Բ. Иоаннисян, Иосиф Эмин, էչ 301—302,

51 տնոր տ ետ րա կ, որ կ ո չի յո ր դ ո ր ա կ » , [էչ 2 5 ։
52 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էչ 158— 159։
53 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 200

«гՆոր աե սւրակւււմ л արծարծված ա цини ա գրական և լուսավորական գաղա-

վւսւրներր, քէնչ սքԼ и նաև Հայաստանի ազատագրման Բաղրամյանի քաղաքա­
կան ծրագիրը կրաւք Լին Հով սեւի Էմինի Հասարակական-քաղաքական հա­
յա ցքների և դաղավւարնևրի ազդեցությունը**։
«'Սոր տետրակիս օրինակները մադրասցիները տարածում են հայերի մեջ,
մի քանի օրինակ Էլ ուղարկում Ղարաբաղի մելիքներին, որոնց պարզարանում
են իրենց նպատակները, կոչ .անում ապստամբվել օտար բռնակալների դեմ:
Գրքերից ոՆ զանազան նվերներից բա ցի, մադրասցիները մելիքներին ուղար­
կում Էին նաև զենք՞"։
«Նոր տետրակիդ մեկ օրինակ, մի ընդարձակ նամակի հետ, մադրասցի-
ներն ուղարկում են Սիմեոն կաթողիկոսին (դժբա խ տ ա բա ր ա յդ նամակը չի
պահպանվել, նրա մասին կարելի Է գաղափար կազմել Սիմեոն կաթողիկոսի
պատասխան նամակից) ։ Մադրասցիները Հայաստանի ազատագրման գործն
իրականացնելու համար նախագծել Էին գործողության մի ամբողջ ծրագիր,
ինչպես նաև շարադրել Էին իրենց տեսակեւոները ապագա հայկական պետու­
թյա ն քաղաքական կառուցվա ծքի մա սին։
Նրանք անհրաժեշտ Էին համարում Հերակլ 11-ի և ՂարաԲաղի մելիքների
միա բա նությունը, այն համարելով հետագա գործողությունների հաջողության
նա խ ա պ ա յմա ն։ Առաջարկում Էին օգնություն խնդրել Ռուսաստանից և ա յդ
կա պ ա կցությա մբ հատուկ դիմում ուղղել ռուսաց կայսրուհուն։ Կաթողիկոսին
խորհուրդ Էր տրվում պարզել հայերի քանակը, հատուկ նվիրակների միջոցով
ռազմական գործ սովորեցնել բ՛նակչությանը, նախապատրաստել նրանց զին­
վա ծ ա պ ստ ա մբությա ն։ Առաջարկվում Էր մի նախարար կարգել, որը ծերա­
կույտի հետ միա սին, օրենքի համա ձա յն, պետք. Է ղեկավարեր ժողովրդին,
«ու ա յն նախարարը, — գրել Էին նրանք, — ժամանակաւոր լիցիл и »
Ստանալով «Նոր տետրակըտ և ծրա գրա յին այս նամակը, Սիմեոն կաթո­
ղիկոսը, որը խիստ զգուշանում Էր ազատագրական ձգտումների բա ցա հա յտ
դրսևորումից, մի նամակ Է հղում Շ . Շահամիրյանին և առաջարկում վերջ տալ
ա յդ ա մենին։ Մեկ ա յլ նա՛մակով նա կարգադրում Է հավաքել և ա յրել « Նոր
տետրակիյ> օրինակները, վւակել տպարանը, դադարեցնել ՂաՐաԲաղի մելիք­
ներին «վնասավորս բա ներ գրելը, հրաժարվել իրենց ծրագրերից և ա յդ գրքի
հեղինակ Մովսես Բաղրամյանին հեռացնել իրենց շրջանակից։ Վերջինիս նա
բա նա դրում Է և Ապառնում նույնն անել մյուսների նկա տ մա մբ, եթե չկատա­
րեն իր պահանջները * 7 1
Կաթողիկոսի սպառնալիքները անզոր եղան կասեցնելու մադրասցիների
գործունեությունը։ Տեսարանը շարունակում Է աշխատել, իսկ կապը Ղարա-
բաղի մելիքների, ինչպես նաև Գանձասարի կաթողիկոսի հետ չի ընդհատվումւ
Հարկ Է նշել, որ հետ ա գա յում' 1786 թ . «Նոր տետրակըտ թա րգմա նվում Է
ռուսերեն և երկու հազար տ պ шքшնшկлվ լույս ընծա յվում Պետ երբոլրգոլմ։
Ա յդ թա րգմա նությա մբ ռուս հասարակայնության ուշադրությունն Էր հրավիր­
վում հա յ ժողովրդի ազատագրման հարցի վրա։ Գրքի թ արգմանութչւսնը և

54 Տե՚ա А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, Էշ 208— 209։

55 Տ ե ՜ս «Դ ի ւա ն Հ ա չո ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն ս , գ ի ր ք Հ , մ ա ս ն II» ԷֆւՒս> 1 9 0 8 , Էհ 3 7 8 1
56 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 2751
57 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էհ 576ք
V ք () Հ ա յ մ ո ղ ր վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ո ւ*
Տ I/ « Г Г . 11
ք яр

5 Л Ր Դ П П Ա Կ
Я * ա ր ա ^ ց ե ա յ ‘“ “ Կ** и Р »> ф Ь Г 1 к гЬ “ ՝и*‘" “ Г *
V ^դա^Ն » 1ւ ЛЛЦшЪ^Ь «^чуЦии^Лу ’ քւ
{ч ч п к ш լ և Դ ^ է ւ լ գ ա յ է ա յ Р ч ] ( « « .|> ^ Ք * " » յ •
| т . р к ш * Ъ *• Ա
I *
|սւսէււլսւլսո<ա>1|սւէւ էոարւ|ւա1(«ք յպ ս ւ ^ ւ > 1 ) է ա լ
® ս ,*ն{*ք էւ ծ ա խ ք ..* 5 ш1«,,Г“ У С Ш,Ч ТЬ “ ;Ь И к Լ
вЬиу. и ^ Ь '- ^ ^ р Մ*">ք!'“ Ւ В ««|р“ Л « Л 4 г “ ** №
Հա ե ^քւ< Ւ ք ՞յ* "՜3

<|է п ^ м . ш ք ա ր ք ս ւ Հ ս ւ ս ս ւ կ ՝ Ь. ,Ь "1,“ 4 Р 1 ,Р «К А »
է լս ձ ւ յ*Ա ^ « » յ" 3 :
• ■ ТТ.-' • .., ՞ «* I
> 4 ;*ч Д ,и1,Ч к и ;В С Р ^ Տ ^ " * ^ у № к & К 1 Ь Г ^ յ * 3 |
^ и /р в ^ Ц я в ^ , ՛■'
դ. \ '■■■.
3 « ֊յ ի к^«н թ.ե քաԱ^Ա* 1.у7 *с-
Է լ Դ Р -Р ь ւ*»ւ5

*յ> Հ ^ դ հ կ ս ք ս ս լա Հ Ա Ա \ ս դ է “ * « * ,

Գ№ *Ч Р Ի ^ Հ ք ^ » կ » ք « « յւ 1

է*1ւոյւ տ ետրակի» ւոիաւլոսարերթր

տպագրությանը նյութական օգնություն էր ՚ ցո ւյց տվել Շ. Շահամիրյանի

որդին՝ Եղիաղար Շահամիրյանը, որը 1785 թ . մեկնել էր Պետերրուրգ։ Հետա-
քըրքրական է, որ ա յդ թա րգմանության բաժանորդների թվումն են եղել նաև
ռուս մ եծ զորավարներ Սուվորովն ու Կուտուզովըи »

58 Տե՚ա А. Р. Иоаннисян, Россия и армянское освободительн ое движение в 80-х

годах XVIII столетня, Ереван, 1947, էչ И в—177,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ % Ц

Ծր /// դր ել ո ւ/ ( Հաչա ս տ ա նի ադաաադրումր է մաղրաս ցին երր կ ամ Լ ն ում Լին

մի աշիւէստա թ յա ն հո / ա յս րն<հայել, որի մեջ Հիմնավորեքով իրենց ազատա­
գրական // ա գ ա փ ար նեբր, շարադրել ա յն օրենրներր, որոնցով պետք ‘
ղեկավարվեին ապագա Հայկական պետության քաղաքացիները։ ԱՀա այս
նպատակով, դեռևս «Նոր տետրակիս տպագրման ժամանակներից մինչև 8 0-
ական թվա կա նները, մշա կվեց և ապա 1 7 8 8 — 1789 թ թ. տպագրվեց Շ. ՇաՀա-
միրյա նի «Ո րոգա յթ փ ա ռա ցը»' րոլրժ ուական Հանրապետության առաջին
ծրագիրը և երկրորդ քաղաքական-Հրապարակախոսական դիրքը Հա յ իրա­
կանության մեջ*9։
« Որոգայթ փսյոացրյ, սկսվում է մի ընդարձակ առաջարանով, որտեղ
քննադատության է ենթարկվում կառավարման միապետական եղանակը և
առաջ քա շվում օրենքի թագա վորության գաղափարը։ Մանրամասն շարադրե­
լով օրինակելի պետական կարգի գլխավոր սկզբունքները, ՇաՀամիրյանը
մերժում է ա զնվակա նության ու եկեղեցու դասային արտոնությունները, ճոր­
տությունն ու ավատատիրական կախման մյուս ձևերը։ Առաջաբանը զուտ
տեսական բն ո ւյթ չի կրում, այն Հա յերին ուղղված յուրատեսակ մի դիմում է՛
օրենքները գնաՀա տելոլ և ընդունելու, լուսավորության օգուտները Հա սկա նա ֊
[ու մա սին։ Միաժամանակ Հա յերին կոչ է արվում ազատագրական պայքարի
ելնել օտար լծի դեմ և ազատագրել Հա յրենիքը. «Հարկաւոր է մեզ մեռանիլ
ազատ և պատրաստիլ վասն մեր կեանս յաւիտենականս, քան թ է կալով մնալ
կենդանի մա րմնով ի կեանս անկարգութեամբ և ծա ռա յոլթ եա մբ»*0։
Հա մ առոտակի անդրադառնալով Հա յոց պ ատմությա նը, ՇաՀամիրյանը
գտնում է, որ Հա յ թա գավորների անիրավ և գոռոզ իշխանությունն էր պատ­
ճառը, որ Հա յո ց երկիրը զրկվեց պետականությունից և ընկավ օտար տ ի ր ա ֊
ւզետոզների լծի տակ։
Մարդու ազատության գաղափարը կարմիր թելի պես անցնում է «Որո­
գա յթ փառացիյ> միջով։ Աստված ստեղծելով Ադամին, գրում է Շա Հա միրյա նը,
նրա տրամադրության տակ է դրել «ա մենա յն ստեղծուածք ի վերա յ երկրի և
ի ներքոյ արեգականս, Հետևապես մարդիկ պետք է թագավորեն միա յն բնու­
թ յա ն և ոչ իրենց նման բանական արարածների վրա, իսկ մարդկանց վրա
թագա վորելու է օրենքը։
^ՐՔԻ երկրորդ մա սում տրված է Հայա ստա նի սաՀմանադրոլթյան ն ա խ ա ֊
գիծը, ըստ որի օտար լծի ց ազատագրված Հա յա ստ ա նում, ավատատիրական
Հետա մնա ց կարգերի փոխարեն, ստեղծվելու էին այնպիսի կարգեր, որոնք
պետք է նպաստեին բ ո լրժ ո լա կ ան Հարաբերությունների զա րգա ցմա նը։
Շա Համիրյա նի եր աղած պետության մեջ ամենուրեք իշխելու էր օրենքը,
իսկ ա յգ օրենքի ստեղծման իրա վունքը, ինչպես նաև երկրի գերագույն իշխ ա ­
նությունը վերապահված էր «Հ ա յո ց տ ա նը»՝ պառլամենտին, որի փոխանորդ­
ների ընտրությունը լինելու էր երկաստիճան, առանց որևէ ց ե ն զ ի ։ Յուրաքանչ­
յուր ընտրական տեղամասիդ երեք տարի ժամանակով ընտրված երկու
փոխանորդներից մեկը պետք է դառնար «Հա յո ց տան» տանուտեր, մյուսը՝

59 « /I ր ո դ ա յ թ փ ա ռա ցի» շ ա ր ա գ ր մ ա ն և տ պ ա գ ր ո ւ թ յա ն մա մա նա կի մ ա ս ի ն տ ե ՛ս А. Р.
Иоаннисян, К истории возникновения .Западни честолюбии', «Տեղեկագիր» ՀՍՍՀ ԳԱ,
( Հ ա ս . գ ի ա . ) , 1 0 4 8 , Л» 3 , է չ 11—25,
611 « Ո ր ո գ ա յթ փ ա ռ ա ց », էք 58)
212 Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

պետական պաշտոն յա ։ Փոխանորդներն էլ իրենց միքից ընտրելու էին տասն­

երեք հոգու, որոնցից մհ կր վիճակահանությամբ դաոնալու էր նախարար' երեք
տարի ժամանակով, իսկ մյուսները' խորհրդակիցներ, ա յսինքն' տեղակալներէ
նախարարը օրենքների առաջին կատարողն Էր, Հա յոց երկրի ներկա յա ցոլցի-
չը, զորքերի գլխավոր հրամանատարը։ նրան Է ■վերապահված պատերազմ
հայտարարելու կամ հաշտություն կնքելու իրավունքը։ Հարկ Է նշել, որ
նախարարի ընտրության կարգում արված են որոշ վերապահություններ։
Այսպես, 2 0 -ր դ հոդվածի համաձայն նախարար կամ խորհրդակից կա­
րող Էր ընտրվել « այր մի տէր պատուոյ և գաւառիս, ա յսինքն' հարստու­
թ յա ն և գավառի տեր մեկը։ ССՈրոգայթումս ոչ մի տեղ ակնարկ չկա ա յն մա ­
սին, որ Հա յաստանում լինելու էին նաև գավառատերեր։ Ազատագրական
պ այքարում մադրասցիները ակտիվ դեր էին հատկացնում նաև Ղարաբաղի
մելիքներին, ա յսինքն' « գավառիս տեր մա րդկա նց։ Սահմանադրությունն էլ,
ահա, ա յդ ակտիվությունը վարձատրած լինելու նպատակով, ստեղծում է
նրանց համար ազատագրվելիք երկրռւմ ղեկավար պաշտոն գրավելու հնարա­
վորություն։ 52 և 53-ր դ հոդվածների համաձայն նախարար կարող էր դառնալ
նաև Հա յկի, Վաղարշակի կամ Р ագրատի հաջորդներից որևէ մեկը, ընդ որում
ա յդ պաշտոնը տրվելու էր նրան ցմա հ և նա իրավունք էր ստանում այն
ժառանգություն թողնելու իր հաջորդներին։ Այս վերապահոլթյունը ևս
գործնական նպատակներով էր արվում։ Հայաստանի ազատագրման հույսերը
մադրասցիները կապել էին նաև Բագրատունիներից սերված վրաց Հերակլ 11
թագավորի հետ և ցանկս/նալով շահագրգռած լինել նրան, խոստանում էին
Հայաստանի նախարարի պաշտոնը։ Այսուհանդերձ երկու դեպքում էլ նախա­
րարի իրավունքները չէին ընդլա յնվում, նա պարտավոր էր սրբությա մբ պահ­
պանել և կիրառել օրենքը, հակառակ դեպքում կարող էին նրան փոխել և
փոխարենը նշանակել մեկ ուրիշի։
(ГՈրոգայթ փառացոլմտ պատշաճ տեղ է հատկացվում ապագա Հա յա ս­
տանի զինվա ծ ուժերի հարցին։ Հայաստանի բոլոր բնա կա վա յրերն ունենալու
էին դպրոցներ։ Ուսուցիչների մի մասը մանուկներին գիր ու գրականություն
էր սովորեցնելու, մյուս մա սը' ռա զմա գիտ ություն։ Խնամք էր տարվելու գի­
տության և մշա կույթի զարգացման ուղղությա մբ։ Մանրամասն մշակված են
նաև ապագա պետության արդարադատության, եկամուտների ու ծախքերի
հետ կապված բա զմա թիվ հարցեր։ Եկեղեցին անջատվելու էր պ ետությունից,
դպրոցը' եկեղեցուց։
Այսպիսով, ապագա Հայաստանի հասարակական ու պետական կառուց­
վածքը նա խ ա գծելիս, Շահամիրյանն ու նրա գաղափարակիցները վճռականո­
րեն մերժում էին ավատատիրական հասարակարգը։ նրանց երազած Հա յա ս­
տանում չպետք է լինեին ճորտեր ու դասային արտոնություններ վա յելողներ։
Բոլորն ազատ ու հավասար էին լինելու օրենքի առաջ, հասարակարգը հիմ-
նըվա ծ էր լինելու բոլրժոլական մասնավոր սեփականության և բուրժոլտկան
գույքա յին հարաբերությունների վրա։
(ГՈրոգայթ փառացըՆ՝ Հա յա ստա նում սահմանադրական հանրապետու­
թ յուն ստեղծելու ա յդ ծրագիրը, խիստ առաջադիմական և բա ցա ռիկ կարևորու­
թ յուն ունեցող վավերագիր է, X V III դարի հայ հասարակական մտքի արժե­
քավոր ստ եղծա գործությունը։
отՈրոգայթ փառացիա հրապարակումից առաջ' դեռևս 1783 թ . Մագրասի
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 21$

Ч Ф Г 'Р ,
и ш и ъ ы н , 0

ПРП'ЬГ.{1ЬКфГ.П>П8‘
*Լ ս »ս 4ւ ^ ա |ս ւ ն ա ւ .ո (ւ է |ւ ց ա ւ ք գ ո ր ծ ՜ ш Ы р и р ч ш - Р Ь ш Ь :
^ ա ր ա դ ր է ^ ե լ (5 ^ կ «ւ^ ա յ 1 и р (9 < ւ ւ լ 4 » |
им. դ Օ գ ա .ա 3 ^ 1 ^ V » "» 1
. >՛
> Թ է- л № мО к 1 П .Д - Н
Ч-*Р^гИ«^>*Լ՜1
փ Տ 1™ * * * էէ>Կ
ք ՞ո !1 »(, ք ^ պ ղ է օ :

*7 7 1

|ք 4 ք - "

»(||ւո(|սւյ|> փ ա ռ ա ց ի * ա իւուլոսսւբԼրթլւ

տպարանում լույս ը ն ծա յվե ց Մագրասի հա յ գաղութի կանոնադրությունը'

ո:Տետրակ որ կոչի նշաւակ վամն կա ռա վա րելոյ ինչս որրոց և առանց կտակ
ննջեցելոց» վերնա գրով։ «Նշաւակը» կա զմվա ծ է «Ո րոգա յթ փառացի» գաղա­
փարների ոգով։ Հեղինա կը, նույն ինքը' Շահամիր Շահամիրյանն է61։ Ըստ

61 Տ ե ՛ս Թ սւդ. Ա վ դ ա լք ե գ յա ն ւ Շա հա միր Շ ա հ ա մ ի ր յա ն ն ու հ ն դ կ ա հ ա յո ը հ ա մ ա յն ա կ ա ն
ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւ թ յո ւն ը X V I I I դ ա ր ո ւմ , Հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն հ ե տ ա զ ո տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , էշ 2 6 2 — 2 6 3 *
 Հա յ յո Ւ լ ո ւ / ր դ ի պ Ա )ւ/ււէւււ / է յ ո ւ ն

«Նշաւակիս Մադրասի հայ համա յնքը ղեկս/վարելու են երեք կառավարիչներ,

որոնք ընսւրվելոլ են ընդհանհլի ժոզհվի կհղմիքյI Եթե ընարվողները պետք Է
ւինեին «տէր ընչից և պ ա տ լոյյ)63յ ապա ընտրողների նկատմամբ ա յդ սահմա­
նափակումը ղոյություն չուներ։ Բոլորն էլ հավասարապես օժտված էին ը ն տ ֊
րական իրավունքով։ Մադրասի հայերի նվիրատվությունների, կտակների,
առևտրականներից գանձվող գումարների ու ա յլ ստացվածքների հաշվին
հիմնված է եղել բարեգործական դրամարկղ, այսպես կոչված' «Սնդուկ որբոց
Մադրասի հա յոցս, որի միջոցները ծախսվել են որբերի, աղքատների, գաղ­
թականների, ինչպես նաև ա զգա յին դպրոցի վրա։
Հա յ իրականության մեջ իր նախորդը չունեցող այս ուշագրավ կանոնա­
դրության մեջ պարզորոշ կերպով դրված է ներգաղթի հարցը։ Հեղինակը հույս
է հայտնում, որ երբ ազատագրվի Հա յա ստա նը, «Մնացորդքն ի մէջ ցնծու­
թեա մբ ելցեն ի պանդխտութենէ առ գիրկս գորովա գոյթ մօրն իւրեանց
յԱրաըատ յաշխարհս63։ Գրելով այս մասին, հայրենակարոտ հեղինակը ՛չի
կարողանում զսպել իրեն և երանի է տալիս ա յդ ներգաղթողներին. «Եւ մի
կարի լռել բերան իմ , — գրում է նա, — ասել երանի և բա զմիցս երանի արանցն
յա յնոցունց, որում գտանիցին ա յն Ոսկէզօծ ժամանակն երջանկութեանս61ւ
Նախքան Հայաստանի ազատագրումը, Հնդկաստանից հարկադրաբար հեռա­
ցող հայրենակիցներին խորհուրդ էր տրվում ժամանակավորապես հասաատ-
վել Հյուսիսա յին Կովկասի Ղ՚Ա աՐ քաղաքում։ « Նշաւակիս մեջ բերվա ծ է
ռուսաց թագավորի և գաղթական հնդկահայերի միջև կնքվելիք պայմանագրի
օրինակը։ 17 կետից բա ղկա ցա ծ ա յդ պայմանագիրը սահմանում էր, որ գաղ­
թական հայերը •Ռուսաստանում վա յելելու են մի շարք արտոնություններ՝
ազատորեն զբաղվելու են առևտրով ու արհեստներով, կարող են գնել ո։
վաճառել կալվածքներ, ազատված են լինելու զինվորագրումից ու ղինվորակա՚Ա
հարկերից, ունենալու են իրենց գատարս<նը, եկեղեցին, նրանցից դանձվոգ
հարկերը չեն գերազանցելու ռուսներից գանձվող հարկերից, անժառանգ մա ­
հացածների գույքը մնալու է համա յնքին և, որ չա փա զա նց կարևոր է ու շատ
բնորոշ մադրասցի ազատամիտների համար, Ռուսաստանում իշխող ճորտա­
տիրական կարգերը չեն տարածվելու հայ գաղթականների վրա' « Ի յա զգէ
մերմէ մի լինիցի ծա ռա յ, ա յլ միա յն ազատս65։
Մադրասի խմբա կի կարևորագույն հրատարակությունից մեկն էլ Հա յա ս­
տանի քարտեզն է' «Ա շխա րհա ցոյց Հա յաստանեա յցը-ս, որը Շ. ՇաՀամիրյանի
պատվերով լույս ընծա յվեց Վենետիկի Մխիթար յա նն երի տպարանում
1778 թ .0*։ «Ա շխա րհա ցոյց Հա յաստանեա յցըս կարծեք հավելվածն է «Նոր
տետրակիս և «Որոգա յթիս, ա յն օժանդակում է ավելի լա յն պատկերացում
տալու Հա յա ստ ա նի, նրա բնա կա վա յրերի, լեռների ու ջրերի, սահմանների,
հարևան երկրների և, ընդհանրապես, այն ամենի մասին, ինչ կարելի է հ ա ֊
ղորդել քարտեզի միջոցով։ « Աշխարհացոյցըս կոչված էր նպաստելու հայ
երիտասարդության մեջ հայրենասիրություն ներարկելու գործին, մ եծ օգնոլ-

62 <гՏետ րա կ որ կոշ/ւ նշաւակ» , էշ 7 1

63 ն ո ւյն տ եղում, էշ 5 ։
ն ո ւյն տ եղում։
65 ն ո ւյն տ եղում, էշ 5 7 * . . . . . __
66 Հ ե ս ՛Լ- Գ ւփ գււր յս ւն յ Շա հա միր Շա Հա միրյա նի «ГԱ շխ ա րհա ցոյց Հա յա ստ ա նեա յց ը » , «Բ ա ն ­
բ եր մ ա տ ենա դա րա նի», Л? 6 , Երևան, 1962, էշ 3 5 3 — 3 6 2 ։
 Հ ա լա ս տ ա ն ը X I V - —X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 215

թյուն պետք է*_ ց ո ւյց տար երկրի ազատագրությանը նախանձախնդիր Հա յ

իշխանավոր անձանց ու զորավարներին' իրենց ա մենօրյա պայքարում։
Հարկ է նշեէյ որ Մխիթարյանները լավ են կատարել Շ . Շ աՀ ամ իր յա նի
պատվերը. նյ1անց փորագրած «Ա շխա րՀա ցոյց Հա յա ստ ա նեա յցը», որը Հ ա յ­
կական վեցերորդ տպԽգիր քարտեզն է, տեխնիկայի ա յն ժամանակվա պ ա յ-
մ ա ններում, անտարակույս ք քարտեզագրական մի լուրջ նվաճում է եղել։
Քարտեզի Հիշատակարանը շրջափակված է Հա յ ա զգա յին Հերոսների
Նկարներով• մի կողմում Հա յկն է, աղեղը ձեռքին և Արա մ ը' տեգով զինվա ծ,
մյՈԼս կողմում Տիգրա նն է։ արքայական փոքրիկ գավազանով, Հետոճ Տրդատը։
Այս նկարները քարտեզին գեղեցիկ տեսք տալու Համար չեն միա յն։ Շ. Շ ա ֊
Համիր յա նը <гՈրոգայթ փ ա ռա ցում» գրում է. от.. .Որպէ ս լուաք ի բերա նոյ բա զ ­
մա ց թ է ի մէջ Հարիւր արանց Հա յոց Հազիւ մի այր գտանի, զի լուեալ իցէ ի բ ե ­
րանէ յո ւմ ե ք է, եթէ Հա յոց ժամանակս էին տէր և թագաւոր ի վերա յ երկրին
Հա յա ստ ա նեա յց» և շարադրելով ա յդ գիրքր նպատակ ունի Հիշեցնելու նրանց
ա յդ ամենի մա սին, որպեսզի «կարելի լինիցի փրկել ազդն Հա յոց ի ծ ա ռ ա յո ւ֊
թենէ և արասցէ մեղ երջանիկ և վա յելուչ որդէգրութեան նախահարց մերոց
Հ ա յկ ա յ, Ա րամա յ, Տիգրա նա յ և ա յլն »*7։ ՎերոՀիշյալ անձանց նկարների զե­
տեղումը քարտեզի վրա, որ արված է անկասկած Շ . ՇաՀամիրյանի պատ­
վերով, Հետասլնդել է այդօրինակ նպատակ' ոգեշնչել Հա յ երիտասարդությա­
նը Հա յրենիքի անկախության Համար մարտնչած Հերոսների կերսլաբներով։
Այդ տեսակետից բնորոշ են նաև հիշատակարանի զարդերը։ Դրանք դրոշներ,
զենքեր և երաժշտական գործիքներ են, որ խորհրդանշում են ա պ ստ ա մբու֊
թ յուն, զինվա ծ պ ա յքա ր' հանուն հայրենի երկրի ազատության։
Քարտեզի վրա Հայա ստանի մի մասը և Վրաստանը, որի հետ նաև Կ ո վ ֊
կասյան լեռնա շղթա յի և Հյուսիսա յին Կովկասի մի մասը., վերցվա ծ են մի
ընդհանուր սահմանի մեշ։ Ըստ երևույթին դա մադրասցիների երագած հա յ-
վյւացական միասնական պետության տարածքն է, որը նրանք կսւմենոլմ էին
ստեղծել Ռուսական կա յսրության հովանու ներքո։

5 . ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԱՏԱԳՐՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ 1 7 6 8 - 1 7 7 4 ԹԹ.

ՌՈԻՍ-ԹՈ ԻՐՔ ԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԺԱՄԱՆԱԿ

1 7 6 8 — 1774 թ թ . ռուս-թուրքական պատերազմը նոր թափ հաղորդեց հայ

ազատագրական շա րժմա նը։ Ձգտ ելով Օսմանյան կա յսրության դեմ հանել
թուրքահպատակ քրիստոնյա ժողովուրդն երին, ռուսական իշխանությունները
հայտարարում էին, թ ե պատերազմի հիմնական նպատակներից մեկն է լ՚ք ր ի ս -
տոնյա ժողովուրդների ազատագրումն է ։ Ռուսական գործակալները ձգտում
էին բա լկան յա ն սլավոններին և հույներին ա պստա մբեցնել թուրքերի դեմ։
Հա մա ռ լուրեր էին շրշում այն մա սին, .որ ռուսները զորք են մտ ցնելու Անդըր-
կովկաս և Վրաստանի ու Ւմերեթիա յի թագավորների հետ միասին արշավելու
ևն Թուրքիայի վրա։ Այս տեղեկությունները այնքան մ եծ տպավորություն են
թողնում սահմանամերձ վա յրերի հայ բնա կչությա ն վրա, որ 1769 թ . ամռանը
Թուրքիայից նրանք զանգվաձարաը սկսում են գաղթել Վրաստան№։
Ապագա արշավանքի լուրը մ ե ծ ոգևորություն առաջ բերեց նաև Ռուսաս-

87 էՈ րոգա յթ փ ա ռ ա ց », էշ 124։
88 Տե՛ս А. Բ. Иоиннисян, Иосиф Эмин, էչ ~օռ՛
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տանում բնակություն հաստատած հայերի մեջ։ նորից հույսեր ծագեցին ռուս­

ների օգն ութ յա մ բ Հայաստանն աղա տա գրելու և Ռուսաստանի հովանավորու­
թյա ն ներքո հայկական պետություն ստեղծելու։ Այգ նոր հույսերի արդյունքն
էր նաև ռուսահայ մեծահարուստ Մովսես Սարաֆյանի 'կազմած Հայտստտ նի
ազատագրման ծրագիրը, որը 1769 թ . հունիսի 8-ին ներկա յսւցվեց Ռուս ա ս *
տանի արտաքին գործերի կոլեգիա յին։
Մովսես Սարաֆյանն առաջարկում էր Թուրքիայի դեմ պատերազմի հանել
վրաց երկու թա գավորներին' Հերակլին ու Սողոմոնին և Վրաստան ուղարկել
ռուսական բա նա կա յին կորպուսճ գեներալի հրամանատարությամբ։ . Միաժա­
մանակ Ռուսաստանում բնակվող հայերից և վրացիներից կազմել կամավորս/ ֊
կան ջոկատ և ուղարկել Վրաստան։ Ջոկատի հրամանատարը լինելու էր հայ
և ենթարկվելու էր ռուսական արշավախմբային կորպուսի հրամանատարինг
Սարաֆյանը թուրքերի դեմ պայքարի .գործում մեծ տեղ էր հատկացնում ն]աև
Ղարաբաղի մելիքներին։ Նա առաջարկում էր սկզբում գրավել Երևանը: Բայց
ա յդ հարցում ծրագիրը չէր համապատասխանում ստեղծված քաղաքական
կա ցությա նը, որովհետև Ռուսաստանը պատերազմական վիճակի մեջ էր միա յն
Թուրքիայի հետ, իսկ Երևանի գրավումը կնշանակեր ընդհարվել նաև պարսիկ*
ների հետ։ Սակայն ա յդ անհրաժեշտ էր համարում ծրագրի հեղինակը, որով­
հետև առաջ էր քաշվում ողջ Հայաստանի կամ նրա մեծա գույն մասի ազա­
տագրման հարցը։ իսկ դա դժվար էր պատկերացնել առանց Երևանի գրավման:
Բացի ա յդ, Սարաֆյանի կարծիքով, երբ Երևանն անցներ ռուսական հսկողու­
թյա ն տակ, հազարավոր հայեր Թուրքիայից և Իրանից կհ ավա քվեի)։ այնտեղ
և կմիանային ռուսական զորքին։ Երևանը գրավելուց հետո Հերակլ յՐ-ր
հարձակվելու էր Ախալցխայի և Կարսի, իսկ մ յ ուս զորա խմբերը' Բայազևտի
և ապա Վանի վրա, հետո բոլորը միա վորվելով' շարժվելու էին դեպի Ա ր և ֊
մուտքւ Հայաստանի ազատագրման գործում Սարաֆյանը գործուն դեր էր
հատկացնում հա յերին։
Ծրագրում չի անտեսված նաև հարցի տնտեսական կողմը։ 1)ստ Ս ա րա ֆ֊
յա նի Հայաստանի ազատագրումը առանձին ծախսեր չի պատկառելու ռ ո ւս ա ֊
կան կառավարությանը. նվաճված քաղաքների վրա կարելի է հարկեր դնել,
ռազմատուգանք վերցնել ոչ միա յն մահմեդական, ա յլև քրիստոնյա բնա կչու­
թ յունից։ Ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում կարելի է օգտագործել նաև
եկեղեցիների ունեցվա ծքը։
Ծ րա գրի հ ա մ ա ձ ա յն , ա զա տ ա գրվա ծ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ պ ետ ք է ստ եղծվեր
ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յն հ ա յկ ա կ ա ն պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն և Ղ ա րա բա ղի մ ե լի ք ն ե ր ի ց մեկը պ ետ ք է
դա ռնա ր Հ ա յա ս տ ա ն ի թա գա վոր։ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ն կ ա խ ո ւ թ յա ն նկա տ մա մբ
թ ո ւր ք ե ր ի հնա րա վոր ո տ ն ձ գ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը կ ա ն խ ե լո ւ հա մա ր ծրա գրի հեղինա կն
ա ռ ա ջա ր կ ո ւմ էր Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ի և Թ ո ւ ր ք ի ա յի միջև կ ն ք վ ե լի ք հ ա շ տ ո ւ թ յա ն
պ ա յմ ա ն ա գ ր ո ւ մ հ ա տ ո ւկ կետ մտ ցնել Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ս ի ն , ո ր ի հ ա մ ա ձ ա յն
հ ա յե ր ը հ ա մ ա ր վ ե լո ւ է ի ն Ռ ո ւս ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւ թ յա ն հպ ա տ ա կներ և թ ո ւր ք ե ր ը
ի ր ա վ ո ւն ք չէ ի ն ո ւն ե ն ա լո ւ բ ռ ն ո ւ թ յո ւ ն գործա դրել նրա նց նկա տ մա մբ։ Վ տ ա նգի
դ ե պ ք ո ւմ Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ը ռա զմա կա ն օ գ ն ո ւ թ յո ւ ն էր ց ՚ւ յ ց տ ա լո ւ հ ա յե ր ի ն ,
վերջիններս էլ պ ա հ ա ն ջի դ ե պ ք ո ւմ հնա րա վոր ա մեն ձևով օ գ ն ե լո ւ է ի ն Ռ ո ւ­
ս ա ս տ ա ն ի ն **։

“,յ Տե՛ս А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, ԷՀ 280—274։

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I I՜— X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 217

Հայաստանի ազատագրման լա փ ա զան ը հետաքրքրական այս ծրագիրը

կա զմվել է ռուսահայ ազդեցիկ շրջանակների գիտ ությա մբ և կրում է Հ . էմինի
գազավւաբների ա զդեցությունը։ Նախորդը հանդիսանալով ավելի ուշ' 80-
ական թվականներին երևան եկած հայ պետականության վերականգնման
ծրագրերի, ա յս վերջինը ընդհանուր շատ բան ունի նրանց հետ' բա ցի մի
կարևոր հարցից։ Եթե 80-ա կա ն թվականներին կա զմվա ծ ծրագրերի համա­
ձայն Հայաստանի թագր տրվելու էր իշխան Պո տյոմ կինին, Սարաֆյանի ծրա­
գիրը ա յդ թագը վերապահում է հայ մարդու70»
Սարսւֆյանի ծրագրի մասին ղ ե կ ո լց ո ՚մ են Ռուսաստանի արտաքին գոր­
ծերը գլխավորող Ն. Ի. Պանինին, որը, սա կա յն, դրա վրա առանձին ուշա­
դրություն լի դարձնում։ Նրան հետաքրքրում էր միա յն թուրքերի դեմ սկսելիք
արշավանքում հայերի մասնա կցությա ն հարցը, ուստի արտաքին գործերի
կոլեգիա յի աշխատակից իշխան Անտոն Մոոլրավովին, որը մեկնում էր Իմե-
րեթիա ' Սողոմոն թագավորի հետ մշտական կապ պահպանելու համար, հանձ­
նարարվում է հեաախոլգել գործի հանգամանքները։ Տեղ հասնելուց հետո
Ա. Մոոլրավովը հա յտ նում է Ն. I'. Պանինին, որ Հերսւկլը վստահություն է
տածում Երևանի հայերի նկա տ մա մբ, գանում է, որ նրանք Լավ զինվորներ են
ու նրանց կարելի է շարժել թուրքերի դեմ71։
Ռուսական արշավանքի լուրը կրկին խանդավւսոյււմ է Հովն ան եպիսկո­
պոսին) Նա Կ. Պոլսից վերադառնում է Մուշ։ Հ . էմինի ինքնակենսա գրությու­
նից երևում է, որ Մուշում Հովնանը հրացաններ էր թա քցրել և ա յժ մ պատ­
րաստ էր հանձնելու զենք չունեցողներին71։
Թուրքերի դեմ ա պ ստ ա մբվելոլ մեծ ցանկություն ունեին նա՛ւ թուրքական
լծի տակ զտնվոզ ասորիներն ու եզդիները։ Ասորիների կաթողիկոսը Սւսլմաս-
տի հայ եպիսկոպոս Եսա յոլ միջոցով Հերակլին ուղարկած նամակով հավաս­
տիացնում է, որ ասորիները 2 0 .0 0 0 մարդ կարող են տրամադրել նրան։ Նույն
Եսաքի եպիսկոպոսը Հերակլի հա մա ձա յնությա մբ բա նա կցությունների մեջ էր
մտել եզդի ցեղապետ Չոբան աղայի հետ, որը խոստանում էր իր բոլոր
հպատակներով անցնել Հերակլի կողմը71։
Այսպիսով, թուրքական լծի տակ տվտյտոզ ժողովոլրզները' թև՛ հայերը և
թե' հարևան ասորիներն ու եզդիները, սպասում էին ռուսական զորքերին և
պատրաստ էին ղինված ապստամբութ յա մ բ դյուրացնել երկրի ազատագրումը։
Սակայն նրանց հույսերը չիրա կա նա ցան։ Ռուսական կառավարությունը
1769 թվականի օգոստոսին Վրաստան ոպարկեց ընդամենը 600 զինվոր, իսկ
հետո Հերակլի խնդրա նքով նրանց թիվը հասցրեց 3 7 6 7 հոգու։ Այդ զորամասի
հրամանատարն էր գեներալ Տոտ լեբենը, որը փաստորեն զբա ղվա ծ էր Վրաս-
տանը նվաճելու գ ո ր ծ ո վ *։ Թուրքերի դեմ մի քանի անհաջող արշավանքներ
կա տարելո։ց հետո, Տոտ լեբենը հրաժարվեց ակտիվ գործողություններից։
Դրությունը չփ ոխ վեց նաև գեներա լ-մա յոր Սոլխոտինի ժամանակ, որը 1771
թվականի հունվարի 12-ին փոխարինեց Տոտ լեբենին։

70 Տե՛սА. Р. Иоаннисян, Иосиф ЭмииЛг 274—275։

71 Տե՛սնույն տեղում, էչ 276։
72 Տե՛սՅովսէփ էմին, էչ 440։
73 Տե՛սА. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, էչ 287—280,
Տե՛սО- П. Маркова, Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII
в՛, М., 1966, էչ 130.
218 Հսէյ յ,ւղո,1րդ1, պ ա տ մություն
— 55ЭВ

Սակայն ռուսական ա յդ զորամասերի ակտիվությունը չէր կարոդ էական

որևէ դեր խաղալ, որովհետև ա յդ պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանը մ տ ա ֊
դիր չէր Անդրկովկասում լա յն ճակատով և մեծ ուժերով ռազմական գործո­
ղություններ ծավալելոլ Թուրքիայի դեմ. Ռուսական իշխանության նպատակն
էր օգտագործել Վրաստանի ուժերը, որպեսզի թուրքերը իրենց հւԺԼրի մի
մասը եվրոպական ճակատից տեղափոխեին ասիական ճակատ1’։ Այդ ժա մա ­
նակ նպատակ չէր հետապնդվում Անդրկովկասը միացնելու Ռուսաստանին,
ուստի և չէր կարող իրականանալ հա յ ազատագրական շարժման ղեկավար*
ների ակնկալությունը' Ռուսաստանի օգնությա մբ օտարի լուծը թոթավւևլոլ
և նրա հովանավորությամբ հայկական պետություն ստեղծելու մասին։

7ն Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էջ 144,
 Գ Լ Ո I* |и Հ Ի Ն Գ Ե Ր Ո Ր Դ

ա-Ո111'11Ս.ԿԱ1, Ш Г а Р Ы 'П Ь И Ш К Ь Ш ’Ц XV III ԴԱՐԻ

8 0 — 90-Ս.ԿՍ.Ն ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ
1. ՑԱՐԱԿԱՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԱՐԵ4ԵԼՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ա՛Լ ՀԱՅ ԳՈՐԾԻ8ՆԵՐԻ ՐԱՆԱԿՑՈԻԹՅՈԻՆՆեՐԸ ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԱՐՔՈՒՆԻՔԻ հ ՍՏ
Ք յուչուկ֊Կ ա յնա րջիի հւսշտութ յա ն պա յմա նագիրը, որ կնքվեց Ռուսաս­
տանի և Թուրքիայի միջև 1774 թ ., զգալիորեն ամրապնդեց Ռուսաստանի
գիրքերը Սև ծովիг շրջաններում։ Ռուսաստանին անցան Աղովը, Ենի կա լե ն ,
Կերչն ու Կինբուրնըւ Թուրքիան ընդունեց Ղրիմի անկախությունը և բա րեբեր
այդ թերակղղոլ միա կցումը Ռուսաստանին դարձավ օրակարգի հարց։ Ռուսա­
կան կառավարության առջև խնդիր կր ծա ռա ցել գերիշխանություն ձեռք բերել
նաև Կասպից ծովի շրջաններում և հնդկական առևտուրը Իրանի ու Կասպից
ձո։Լի վրա յո վ շուռ տալ դեպի Ռուսաստան։ Այս նպատակով X V III դարի 8 0 ֊
ական թվականների սկզբին Ռուսաստանում եռանդուն կերպով պատրաստվում
կին 'պարսկական արշավանքին։ Որոշված կր գրավել Անդրկովկասը և այնտեղ
ստեղծել Ռուսաստանից կախման մեջ գտնվող վրացական և հայկական պե­
տություններ, որոնք ամուր հենակետ էին հանդիսանալու Ռուսաստանի հա­
մար Թուրքիայի դեմ մղվելիք պատերազմների ժամանակ, ինչպես նաև մ ե ­
ծա ցնելու կին Ռուսաստանի ազդեցությունը Հյուսիսա յին Կովկասում։
Ռուսական իշխ ա նությա ն հաստատումը Արևելյան Հայաստանի վրա առա­
ջադիմական կարևոր իրադարձություն կլիներ նրա բնակիչների կյանքում:
Պարսից հետ ա մնա ց, բարբարոս իշխանությա նը հաջորդելու էր քաղաքական,
տնտեսական և մշա կութային կյանքի անհամեմատ առավել բարձր զարգա­
ցում ունեցող երկրի տիրապ ետությունը։ Այդ բա նը ոչ միա յն կփրկեր նրանց
կորստից, ա յլև հնարավորություն կստեղծեր զարգանալու և առաջադիմելու։
Ռուսական իշխանությունների նվաճողական ծրագրերը համընկնում էին օտար
Iծից հայերի ազատագրման բուռն ձգտումներին և ա յդ պատճառով նրանք
ուրա խությա մբ ու մ ե ծ հույսերով էին սպասում ռուսական արշավանկին։
Իրանի դեմ նոր արշավանքի նախապատրաստման գործը հանձնարարվեց
ռուս հռչակավոր զորավար Ա. Վ. Սուվորովփնէ Նախքան Աստրախան մեկնելը
և արշավս։ խ մբա յին զորամասերի հրամանատարությունն ստանձնելը, Ս ո լվ ո ֊
րովը սկսում Է տ եղեկություններ հավաքել Անդրկովկասի վերա բերյա լ։ 1780
թվականի հունվարին իշխան Գ. Ա. Պ ոտյոմկինը, Ի. Պ. Գորիչը և Ա. Վ. Ս ո լ֊
վորովյը Պետերբուրգում հանդիպումներ են ունենում Հովսեփ արքեպիսկոպոս
220 Հ ա չ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Արղոլթյանի և Հովհաննես Լազարյանի հետ։ Հ. Արղությանն իր օրագրում հե­

տաքրքրական հիշատակագրություններ է թողել ա յդ հանդիպումների և բա ­
նակցությունների մասին։ Նա պատմում է, որ Ի. Պ. Դորիչը նախապես տեղյակ
է պահում իրենց' պատրաստվող արշավանքի մասին, ապա հարց ու փորձ
անում Իրանի վիճակի, քաղաքների հեռավորության, հայերի ՛լ թուրքերի
զինվորական ուժերի մասին։ Սոլվորովին հետաքրքրել են էջմիածինը և Ղա
րաբաղի մելիքները, Վրաստանն ու Հերակլ I I թա գա վորը։ Մասնավորապես
նա հետաքրքրվել է հայ ազատագրական շարժումներով։ Սոլվորովը հուսա ­
դրում է Հ. Արղոլթյանին և Հ. Լաղար յա նին, թե վերականգնվելու է հայկական
պետականությունը, «ГՅուսադրութիւն արար յո յժ որ պէս թէ նորոգելոց իյյեՆ
ի մեզ իշխանութիւն ի ն չ»։ Հա յ գործիչները հայերեն մի քարտեզի վրա Գ. Պոա-
յոմկինին ցույց են տալիս Հայաստանի սահմանները և խնդրում <[նորոգել ի
մեղ զմասնաւոր տէրութիւն ի Մեծն Հայաստ՛ան ի քաղաքն Երևան»^։
Իշխան Գ. Պոտյոմկինը նրանց պատասխանում է, թե դա հնարավոր
է, բ ա յց անհրաժեշտ է, որ հա յոց կաթողիկոսը տեղական մի քանի հայ իշ­
խանավորների հետ միասին հայերին փրկելու խնդրանքով դիմի իրենց։ Այղ
դեո/քոլմ ռուսները օգնության կգան։ Հ, Արղությանն ու Հ . Լաղարյանը պա­
տասխանում են իրենց տված բոլոր հարցերին և հեռանում մեծ հույսերով։
Հետաքրքրական է, որ Գ. Պոտյոմկինի կարգադրությամբ Հ , Լաղարյանը նա­
մակ է գրում Նոր Ջուղա' Հովսեփ էմինին և նրան հրավիրում Ռուսաստանհ
Ինչպես երևում է ռուսները չէին մոռա ցել հայրենի երկրի աղատագրությա մր
տոչորվող էմինին և կարծում էին, որ նա իրենց շատ օգտակար կլիներ
Անդրկովկասում ծավալվելիք ռազմական գործողությունների ժամանակ։
1780 թ . հունվարի 10-ին Հ . Լաղարյանը զեկուցագիր է ներկա յա ցնում
Ա, Սոլվորովին, որով հա յա նում է, թե Հայաստանի ազատագրումը հեշտու­
թ յա մ բ կարելի է իրականացնել, եթե հայերից մեկը ղեկավարի ա յդ գործը։
Վերջինս հաստատվելու էր Դերբենդոլմ, նրան օժանդակություն էր ցույց
տրվելու' Շամախին ու Գանձակը գրավելիս, ապա 'Լարաբագից և Սղնախից
շատ հայեր կմիանան նրան։ Բավարար չափով զորք հավաքելուց հետո նա հեշ­
տությա մբ գրավելու էր Երևանը և մյուս քա ղա քները։ Դրա համար Լաղար-
յա նը անհրաժեշտ է գանում, որ ռուսները սկզբից ևեթ զինվորական ու տնտե­
սական օգնություն ցո ւյց տան ա յդ հա յ ղեկավարին։ Ապագա Հա յա ստ ա նը, որ
կստեղծվի Պարսկական Հայաստանի տերիտորիայի վրա և հետզհետե կմե­
ծանա ի հաշիւէ Թոլրքահայաստանի, կմտնի ռուսական գերիշխանության տակ
և ի վիճակի կլինի սեփական միջոցներով պահելու 1 5 ,0 0 0 — 2 0 .0 0 0 զորք, իսկ
պատերազմի դեպքում' 6 0 .0 0 0 ։ Անհրաժեշտության դեպքում, նշված է այգ.
զեկուցա գրում, ա յդ զորքը կարելի է ուղղել Թուրքիայի կամ ա յլ թշնա մոլ դեմ3։
Այս զեկուցագիրը Ա. Սոլվորովը ներկա յա ցնում է Եկատերինս։ I I
կայսրուհուն*։

1 «Յ ո վ ս կ փ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի Հի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ը »I «Կ ռ ո ւն կ Հ ա յո ց ա շ խ ա ր հ ի ն » , 1 8 6 3 , № 7 , Լք 5 1 1 ։

„Собрание актов, относящихся к обозрению истории армянскою народа', т. II,

2
М., 1838, էչ 6 9 — 7 0 ։
3 Տե՛ս А. Р. Иоаннисян, Россия и армянское освободительное движение в 80-х
годах XVIII столетия, էչ гз—24.
* Տե՛ս М. Нерсисян, Из истории русско-армянских отношений, книга первая,
Ереван, էչ оВ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

1780 ր . Հունվարի վերքերին Սուվորովր մեկնում է Աստրախան և մեծ

եոանդով ձեռն՛ամուխ լինում արշավանքի ն ախա պատրաոամանր։ 1'ր գ ո ր ծ ս ։֊
կալների միջոցով նա տեղեկություններ է Հավաքում 1’րանի և Անդրկովկասի
խանությունների վեր արեր յա լ, կապեր Հաստատում Ղարաբաղի մելիքնե­
րի Հետ ւ
Աուվորովիւն Հրա Հա նգվա ծ էր պատրաստություններ տեսնել Դերբենդի
վրա յով շարժվելու դեպի Գիլան ե Դերբենդի, Բաքվի ու Գիլանի խաներին
ենթարկելու Ռուսաստանին։ Միաժամանակ Գիլան էր շարժվելու նաև ռուսա­
կան նավատորմը։ Այդ արշավանքը ուժեղացնելու էր Ռուսաստանի ազդեցու­
թյունը Անդրկովկասում և մերձկասպյան շրջաններումէ ապաՀովելոլ Էր ռուս­
ների առևտուրը Կասպից ծովով: Պաշտոնապես ա ռա յժմ այսպիսի խնդիրներ
Էին դրվում Աուվորովի առշև, սակայն Հաջողության դեպքում լէր բա ցա ռվում
տերիտորիալ նվաճումներ կատարելու Հա րցը։ Այդ է պատճառը, որ Սուվորո-
վի մոտ պատրաստ էիս դեպի Ռեշտ, Ղարաբաղի վրա յով Երևան և դեպի Սպա-
Հան ու Պարսից ծոց տանող ուղիների մանրամասն նկարագրությունները5։
Անցնում էին ա միսներ, սակայն ռուսական արշավանքը չէր սկսվում։
Գնալով ծանրանում էր Ղարաբաղի Հա յերի վիճակը։ ՓանաՀին փոխարինած
ԻբրաՀիմ խանը ավելի էր սաստկացնում ճնշումները Հայերի նկա տ մա մբ։ 1781
թվականի փետրվարի 24-ի ն նա իր մոտ է կանչում Գիզակի Մելիք-Ե սա յուն
և դավադրաբար սպանել տալիս։ Զ րաբերդի Մելիք-Ադամը, Գյոլլիստանի
Մ ե լ ի ք ֊ Р ե դլար լ ։, Մ ե լի ք֊Հ ո վս ե փ ի որդին և վեց ա յլ անձինք, մ ե ծ մասամբ
քյոխ վա ներ, 1781 թվականի սեպտեմբերի 2-ի ն օգնության խնդրանքով նա­
մակներ են ուղարկում ռուսական իշխ ա նություններին։
Եկատերինա I I կայսրոլՀուն Հասցեա գրա ծ նամակում նրանք պատմում
են Ղարարաղում մ աՀ մ եդակ ան տիրապետություն Հաստատվելու մա սին,
նկարագրում իրենց ծանր վիճակը և Հա յտ նում, թե « Հանապազ ակն ունիմք
փրկութեան ձերոյյ»6» Իշխան Գ. Պ ոտ յոմկինին նրանք խնդրում են Աուվորովի
գլխ ա վորությա մբ 1 0 .0 0 0 ռուս հետևակայիններ ուղարկել Ղարաբաղ և Հա յտ ­
նում, որ իրենք պատրաստ են ա պստամբելու։
Այս խնդրագրերը մնա ցին անպատասխան, իսկ դեպի Իրան ծրագրված
արշավանքը հետ ա ձգվեց։ Ռուսական Հրամանատարությունը բավարարվեց
կապիտան Վոյնովիչի գլխ ա վորությա մբ ծովա յին մի վւոքրիկ արշավախումբ
ուղարկելով դեպի հարավ, իսկ Սոլվորովը 1781 թվականի դեկտեմբերի վեր­
ջերին Կազան մեկնելու հրաման ս տ ա ց ա վ ։
1782 թվականի աշնանը ռուսական կառավարությունը որոշում կա յա ցրեց
շարունակելու արշավանքի պ ատրաստությունները։ Քարիմ խանի մահից հետո
Պարսկաստանում ծա յր առած ներքին կռիվները թուլացրել էին պարսիկներին,
ուստի և Հարմար առիթ էր ս տ եղծվել Անդրկովկասում եռանդուն գործողու­
թյուններ ծա վա լելու։ Արշավանքը նախատեսվում էր սկսել 1783 թ . գարնանը,
պատրաստությունները շարունակվում են իշխան Գ. Պոտյոմկինի ազգական,
գեներալ Պ. Ս. Պոտյոմկինի ղեկա վա րությա մբ։

5 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էչ 27—28։
6 ЦГВИА, ф, 52, 0П. 1/194, СВ. 124, деЛО № 8, էք В—в,
1 А. Р. Иоаннисян, Россия и армянское освободительное движение в 80-х г. X V III
столетия, էք яз—зв,
222 Հ ա յ մ ո ղ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Նաի։տտեսվում էր Նվաճել գեոհս Պետրոս Մեծի կողմից ղրավված հ Հե­

տա գա յում պարսիկներին թողնված մեբձկասպյան շրջաններ/։, գերիշիւանու-
Բւ ան Հաստատել Վրասաանի վրա հ սու ասկան Հււվտնավորու/!յան ներրո
ստեղծել հայկական պետությու ն։ Գ. Ա. Պոտյոմկինը 1782 թ. սեպտեմբերի
2-ին գեներալ Պ. Ս. Պոայոմկինին տված Հրամանագրում արշավանքի ր ն գ ֊
Հանուր ծրագրից առանձնացնում է այն մասը, որը վերաբերում էր Արևելյան
Վրաստանին և Հայկական թա գավորության վերականգնմանը։ «Զ եզ ուղարկ­
ված ՀրաՀանգներից, — գրում էր Գ. Ա. Պոս։յոմկինը, — Դուք կիմանաք, թե որ­
քան սերտ կապ պետք է Հաստատել Հերակլի Հետ ։ ՇաՀելով նրա վստահու­
թ յունը, անպայման Դուք պետք է նրան կա ռա վա րէք։ Շ ուշի ի ԻրրաՀիմ խանին
պետք է տապալել, որովՀետև դրանից Հետո Ղարաբաղը ւգետք է կազմի Հ ա յ­
կական անկախ, միա յն Ռուսաստանին ենթակա մա րզ» *։
Եթե թուրքերը եվրոպական մա յր ցա մա քում ռազմական գործողություն­
ներ սկսեին Ռուսաստանի դեմ, ապա ռուսական Հրամանատարությունը' վրա-,
ցական և Հայկական ուժերի։ օգնութ յա մբ, Վրաստանի վրա յով Հարձակվելու էր
Թուրքիայի վրա*։
1782 թ . նոյեմբերի 4-ի ն գեներալ Պ. Ս. Պոտ յո մ կինը ժամանում է Հ յո ւ­
սիսային Կովկասի Գեոըդիևսկ ա մրոցը, որտեղից նամակագրական կապ է
Հաստատում Հերակլ П -ի , Ղարաբաղի մելիքների, Սիմեոն Երևանցուն Հաջոր­
դած Ղուկաս կաթողիկոս Կարնեցոլ և ադրբեջանական խաների Հետ ։ ՛հա Ա ն ֊
դըրկովկասից տեղեկություններ է ստանում ճանապարՀների, տնտեսության
•լիճակի, զինվա ծ ուժերի, քաղաքների մասին։ Այդ գործում նրան մ եծ աջակ­
ցություն է ց ո ւյց տալիս Հ . Արղությանը, որբ նույնպես ժամանել էր Գեոր-
գիևսկ։
1783 թ . սկզբներին Դերբենդի Ֆաթալի խանը կրկին Հարձակվում է
Ղարաբաղի վրա։ Այդ արշավանքը ավելի աղետաբեր կլիներ Ղարաբաղի
Հա մա ր, եթե օգնության չշտապեր Հերակլ Ս թա գա վորը։ Լեռնականները Հ՛ե­
ռանում են ՂաՐաԲաղիօ մեծ ավարով։ Ռուսական իշխանություններին
ուղղված իրենց նամակներում Ղարաբաղի մելիքները նկարագրելով ա յգ ար­
շավանքի ւգատճառած աղետները, խոսում են նաև այն Հերոսական դիմա ­
դրության մասին, որ ց ո ւյց են տվել հայերը Ֆաթալիի Հրոսակներին։
Լուր ստանալով ռուսական արշավանքի նախապատրաստության մասին,
Ջրա բեբդի և Գյուլիս տան ի մելիքները, Գանձասարի ՀովՀաննես կաթողիկոսը
և ա յլ նշանավոր անձինք 1783 թ . մարտին նամակներ են Հղում գեներալ
Պ. Ս. Պոայոմկինին և Հ . Արղությանին ու խնդրում փութացնել ազատարար
արշավանքը, նրանք Հա յտ նում են, որ ՂաՐաԲաղը ի վիճակի է սննդով ա պ ա ֊
Հովելու ռուսական զորքերին։
Ռուսական արշավանքի պատրաստությունները աշխուժացնում են ազա­
տագրական շարժումը նաև Երևան քա ղա քում։ Երևանի բնա կիչները, որոնք
գտնվում էին օտար ՀարստաՀարողների մշտական ճնշման՛ ու շ աՀագործ­
ման ներքո և շարունակ ենթարկվում էին պատերազմների ու ներքին կռիվների
արհավիրքներին, երազում էին ռուսական զորքերի օգնությա մբ ազատվել ա յդ

8 О. П. Маркова, Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке,

Վ ыи
9 Տ ե ՛ս նույն տ եղում, էշ 1 6 0 ։
 Հայաստանը XIV —X V III դարեր ում

սւմհնից, աստի և աշխ ատում էին հնարավոր միջոցներով նպաստել ա րշտ վա ն֊

րի նախապատրաստմանը։ Ամենիդ ա ո աջ նրանը ոուսաը հրամանատարու ■
թ յա նր ռազմական ու ա յլ բնույթ ի տեղեկություններ էին հաղորդում, այ»/
րա նա մ աոավել ջանք էր թավւում Երևանում ծավալված ազատագրական
շարժման նշանավոր դեմքերից Ստեփան Տեր֊Ս ա հ ա կյա նը ։ նա ծագումով հա­
րուստ ե. նշանավոր ընտանիքից էր, ամբողջովին նվիրված հա յոց երկրի
ազատագրման գործին։ 1783 թ . աշնանը Տ ե ր ֊Ս ահակյանը մեկնում է ՂաՐա֊
բա ղ, ծանոթանում մելիքների ռա զմ ական կարռղութ յուններին և դեկտեմբերի
2 2-ի ն գեներալ Պ. Պոտյոմկ ին ին հա յտ նում, որ Ղ^արաբաղի հինգ մելիքներն
ունեն 5 .0 0 0 հոգուց բա ղկա ցա ծ ղորք, կարող են ստեղծել պարենի անհրաժեշտ
պաշար 1ւ պատրաստ են դիմավորելու ռուսներին Գանձակի մոտակայքում
Ս. Տ եր - Սահ ա կյ ան ի Ղարաբաղ կատարած ա յցելությունը ուշագրավ
իրողություն է։ Հա յտ նի է, որ հայ ազատագրական շարժման ա յդ կենտրոն­
ները' Ղարաբաղն ու Երևանը գործում էին անշատ-անշատ և դա էլ ազատա­
գրական շարժման թուլությա ն պատճառներից մեկն էր։ Ղարաբաղոլմ Ս. Տեր-
Սահակյանը, ա մենա յն հավա նա կա նությա մբ, երևանցիներին հուզող հարցերի
շուրշը մտքերի փոխանակություն է ունեցել մելիքների հետ և փորձ է կատա­
րել ընդհանուր նպատակի համար հա մա ձա յնեցնել իրենց գործողությունները:
1782 թ. վերջերին Պ. Պոտյոմկինը ռուսական մի գործակալի' դոկտոր Յա ­
կով Ռայնեգսի հետ թանկարժեք նվեր և նամակ է ուղարկում Ղուկաս կա թողի­
կոսին։ Վերջինս տ եղյակ էր ռուսական ծրագրերին և ռուսահայերին ու ռուսա­
կան պետական գործիչներին գրած նամակներում ցա նկություն էր հա յտ նել, որ
ռուսական տիրապետությունը տարածվի հայերի վրա։ Նա մեծ հարգանքով
է ընդունում Ռ ա յնեգսին։ էջմիա ծնում գումա րվում է խորհրդակցություն, որի
մասնակիցները միահամուռ որոշում են Հա յա ստանի ազատագրման համար
՛լինվորական օգնություն խնդրել ռուսներից։ Ահա թե ինչ է գրել ա յդ խ ո ր ֊
հըրդպկցության մասին իշխան Գ. Պոտյոմկինը Եկատերինա I I թագուհուն։ ՚
« Այդ օրը արդեն կես գիշերից ա նցել էր, երր խորհրդակցություն գումա ր­
վեց, որի ժամանակ բոլորը երդվեցին նախկինից առավել հավատարիմ լինել
ռուսական կայսերական գահին և խնդրել .ողորմած հովանավորություն և բա ­
րեհաճություն Հա յա ստ ա նին' ուղարկելով որոշ քա նա կությա մբ զորք, որը
չխ ա ոնվելով ոչ մի գործի, սոսկ իր ներկա յութ յա մբ կարող է բազմապատկել
հա յ ժողովրդի քա ջությունը։ Բոլոր մելիքները պատրաստ են թողնել մեր
զորքերը իրենց ա մրա ցվա ծ վա յրերը, կերակրել նրանց և անել բոլոր անհրա­
ժեշտ մատակարարումներըЯ 11»
1784 թ . ամռանը Հա յա ստ ա նն ազատագրելու խնդրի շուրջ ռուսների հետ
բանակ՛ցելու համար երևանցի հայերը Պետերբուրգ են ուղարկում Ս. Տեր-
Սահակյանին։ Հա սնելով Պետերբուրգ, Տ ե ր ֊Ս ահակյանը կամ ինչպես անվա­
նում էին նրան' « Արարատյան դեսպանըа , ստանում է Հ . Արղությանի ուղար­
կած հ ա յ֊ռ ո ւս ա կ ա ն պ ա յմա նա գրի նա խ ա գիծը, որպեսզի նրանով դիմի ռու­
սական իշխ ա նություններին1г( Արզոլթյա նը գրում է Տեր-Ս ահ ակ յա նին, որ նա
ոչ միա յն որպես Երևանի դեսպան է ներկա յանա լու ռուսական կառավարու-

10 Տե՛ս ЦГАДА, ф. Гос. архив, р. ХХГП, д. №13, ч. VII, էչ 1 в»,

11 А. Р. Иоиннисян, Россия и армянское освободит, движение..., էչ вя,
•Յ Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղում, էշ 1 2 1 1
224 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թ յա ն ր , այլև որպես ողջ հայությա ն ՜հերկէսյա ց ո լց ի չ. «Դու գէֆութաթ, այսինքն

դեսպան և կամ միջնորդ ես յերևանա։., այլև րո/որ ագգին հայոց և ողորմելի
մ ե/իրացն Ղարտրտզու, որր մինչև ցա յսօր լցին աղաղակաւ յականջս դոցա և
մ ե ր ... ահա հասել Է մա մ' կամ ւիառաւորեսցի աղդ մեր, կամ կանղնեոցի
ըստ ծերունւոյն, և կամ անկեալ գլորես գի »'3։
«Արարատյան դեսպան ըս իր հետ Ռուսաստան կր տարել Երևանի հայերի
ն ամ ակները' հասցեագրված Եկատերինա I I թագուհուն և իշխան Դ. Պ ո տ յո մ ֊
կինին, որոնցով նրանք խնդրում կին օգնություն ցույց տալ իրենց' ազատվե­
լու պարսից լծ ի ց ։ Բայց ա յգ օգնությունը ուշանում Էր, որովհետև ռուսական
հրամանատարությունը կրկին հետաձգել Էր պարսկական արշավանքը և հույս
ուներ մերձկասպյաԱ շրջանների զգալի մասին և Արևելյան Անդրկովկասին
տիրանալ խաղաղ բանա կցությունների միջոցով։

2 . հ ԱՅ-ՌՈԻՍԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԳՐԻ ՆԱԽԱԳԾԵՐԸ

Պարսկական արշավանքի նախապատրաստությունների ժամանակ, երր
օրակարգի մեջ Էր նաև Հայաստանի ազատագրման էլ հայկական պետակա­
նությա ն վերականգնման հարցր, հայ գործիչների կողմից մշակվում և ռու­
սական արքունիքին են ներկա յա ցվում ապագա հայկական պետության և Ռու­
սական կա յսրության միջև կնքվելիք դաշնագրերի երկու նախագծեր, որոնցից
մեկի հեղինակը ռուսահայոց հոգևոր առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս
Արղությանն Էր, մ յոլսինը' հնդկահայ հայրենասէր Շահամիր Շահամիրյանը։
Հ. Ա րղոլթյանը, որը 18 կետից բա ղկա ցա ծ դաշնագրի իր նախագիծր
ռուսական իշխանություններին ներկա յա ցրեց 1783 թ ., առաջարկում էր վերա ­
կանգնել հայկական թա գավորությունը և հայոց թագավորի ընտրության
իրավունքը վերապահել ռուսական կայսրուհուն, որը կարող էր թագավոր
ընտրել հայերից կամ ռուսներից։ Այլ առիթներով արված ակնարկներից կա ­
րելի է ենթադրել, որ երկրորդ դեպքում Հ . Արղությանը և նրա համախոհներէ1
նկատի ունեին իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինին, որին այս ձևով կա մենում Էին շա ­
հագրգռել Հա յա ստ ա նի ազատագրման գործը գլուխ բերելու համար։ Հատուկ
կետով սահմանվում Էր. «Որ ոք թագաւոր կա ցուսցի, լինիցի հա յոց օրինօք և
ի Վաղարշապատ թագաւորական քա ղա քն, ի սուրբ Էջմիածին օծա նիցի, որպէս
նախնի թագաւորքն՛ մերք։
Ըստ ա յդ նախագծի Ռուսական կա յսրությունն ու Հա յոց թա գա վորությու­
նը մ իմյա նց հետ կապված էին լինելու բա րեկա մությա ն հավիտենական դա­
շինքով։ Հայկա կա ն պետությունը պաշտպանելու, Թուրքիային և Իրանին զ ը ս ֊
պելու համար Հա յա ստ ա նում մշտապես պահվելու էր ռուսական զորք' գենե-
րալի հրամանատարության տակ։ Հա յոց թագավորի ժառանգներից մեկր
գտնվելու էր ռուսական կա յսեր արքունիքում։
Ռուսաստանից հայկական պետության վասալական կախման հարցին
Հ . Արղությանը հատկացրել էր հատուկ՛ կետ. « Հպատակութիւն մեր այնպէս
եղիցի, — գրում է նա, — որպէս լինիլր երբեմն Յունաց և Պարսից տալով ի
յարքունիս հարկացն և ի հանքաց ո սկւոյ և ա րծա թոյ. և ի ժամանակի պատե­
րա զմի յօգնութիւն միմեա նց հասանեն, որքան և հարկն պահանջեսցէ»։

I3 Մ ա տ են ա դ ա ր ա ն , ձ ե ռ ա գ ի ր № 4 4 9 6 , էշ 2 3 8 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 2 2 .)

Հա յկա կան պ ե ա ու ր յա ն մայրաքաղաքը պետք Է /ին հր Վաղարշապատը,

Սանին կամ Էլ « յա յլ պատշաճաւոր տեղի յՍյրա րատ գաւառիы Հատուկ կետե-
րով պարզաբանված Է ր , թէ, ի Աչուիսին են լինելու նորաստեղծ պետության
կնիրր ե պատվո Աշաններր։ Հա յա ստա նն ունենալու Է ր իր գրոշր, կ սւրհրււ Էր
գրա մ։ Առևտրական պա յմա նա գիր Էր կնքվելու Ռուաւ/սաանի և Հա յա и տան ի
միջև, րնգ որում, առևտրի համար Հայա ստանին Էր տրամադրվելու մի նավա­
հանգիստ' Կասպից ծռվի ափին։
Հա յ իշխանական ու նախարարական տների ներկա յա ցուցիչները, որոնք
կապացուցեին իրենց իրավունքն երր, կստանային իրենց տիրույթները։
15-րդ կետը սահմանում Էր, որ Հայկա կա ն պետության մեշ շպետք Է
լինեն ճորտեր, որոնց հնարավոր լինի վաճառել աոանձին-աոանձին, այլ
լինելու Է ա յնպ ես, ինչպես «ի ժամանակս թագաւորաց մերոց և Օսմանցլոց և
Պարսիցս։ Ա յսինքն' բնակիչները լինելու են միա յն թագավորի սեփականու­
թ յունը, եթե վերջինս որևէ իշխանի գյուղ է նվիրելու, ապա' բնակիչներով
միա սին։ «Շնորհընկալս իշխանը իր հերթին վաճառքի դեպքում կարող է
« զգիւղն ընդ բնա կչա ց ի միասին ծա խել, և ոչ թէ բնա կիչսն, ա յլ գիւղն ընդ
մ լք ո յն , ա յսինքն ընդ հողոյն և ջրոյն, զոր գործեն մա րզիկքս։ Այլ կերպ ասած,
ապագա Հա յո ց թա գա վորությա ն մեջ պահպանվելու էր մուլքա յին հողատիրու­
թ յա ն իրա վունքըս «
Հ ա յ ֊ռ ուսական դաշնագրի Շ. Շահամիրյանի նախագիծը բա ղկա ցա ծ է
քսան կետ ից։ (էստ ա յգ նախագծի ազատագրվող Հա յա ստա նը հռչակվելու էր
հանրապետություն, որը կառավարվելու էր «Հա յո ց տանս' պառլամենտի
կողմից։ Հա յա ստանի կառավարությունը գլխավորելու էր նախարարը, որը
«լի ցի ի բուն ազդէն և ի ժա ռանգութենէ Հա յո ց և դաւանութեան Հա յա ստ ա ­
նեա յց սուրբ եկեղեցւոյս։ Ռուսական կա յսրությունը «Հ ա յո ց տուննս ընդունե­
լու էր իբրև Հա յա ստանի թա գա վորի, որն իր մշտական դեսպանն էր ունենալու
Պետերբուրգում։
Երկու պետությունները կապված Էին լինելու մ իմյա նց հետ անխախտ
բա րեկա մությա մբ։ «Հ ա յո ց տոլնըս բա րեկամություն Է անելու Հայաստանի
ազատագրողի' Ռուսական կա յսրությա ն բա րեկա մների հետ և, ընդհակառակը,
թշնամի Է լինելու նրա թշնա միների հետ ։ Նույն ձևով Էլ վարվելու Է Ռուսական
կա յսրութ յունը։
Ռուսական 6000 հոգուց բա ղկացած զորք Է մնալու Հա յա ստա նում «վա սն
պահպանութեան երկրին և ազդին Հա յււցս։ Քսան տարվա ընթա ցքում այդ
զորքը մաս առ մաս հեռանալու Է Հա յա ստ ա նից։ Պահանջի դեպքում Հա յա ս­
տանը 6 0 0 0 կռվող զինվոր Է դնելու Ռուսական կա յսրությա ն տրամադրության
տս/կ։ «Ի նշան հնազանդութեանս ամեն տարի « Հա յոց տունըս ռուսաց կայսրին
հանձնելու Է «քսա ն մսղալ զուտ՛ ոսկի, երեք ձի և վեց խ ո յ» ։
Ռուս արհեստավորներն ու առևտրականները, համապատասխան մաքս
վճա րելով, կարող են ազատորեն Հայա ստա ն ներմուծել և վաճառել իրենց
ապրանքները, նույնօրինակ իրավունքներ են ունենալու Ռուսաստանում հայ
արհեստավորներն ու առևտրականները|տ»
Ինչպես տեսնում ենք, Հ. Արղությանի նախագծի հա մա ձա յն, Հա յա ս տա ֊

I4 Հ Դ ի ւա ն հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ ե ա ն » , հ ա տ . Դ, Էշ 731 — 7 3 4 ։ ք .

Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էէ 734 — 7 3 7 1
■ ւ в՛— 7 ! о
22в Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նում վերականգնվելու էին միապետական կարգերը ե պահսրսնվելո։ էր հոգի

նկա:ուէաւէր ավատատերերի իրավունքը, մինչգեո հնգկահայերի ծրագրով
Հայաստանը հռչակվելու Էր հանրաւգետություն, ուր ապահովված Էին լինելու
րուբժուական հարաբերությունների զարգացման համար անհրաժեշտ ս/այ-
մ աններ։
Այս նախագծերը վերին աստիճանի հետաքրքրական վավերագրեր են I։
ակնբախ կերպով վկա յում են հայ ազատագրական շարժման մեջ առկա տար­
բեր հոսանքների, միմյա նցից արմատականորեն տարբերվող այն հայացքների
մասին, որ ունեին ապագա Հայաստանի պետական և սոցիալ-հասարակական
կառուցվածքի նկատմամբ կղերա-ֆեոգալական և բոլրժուական խավերր։
Առաջինների անունից, փաստորեն, հանգես Էր գալիս Հովսեփ Արղությանր,
վերջինների կողմից հնդկահայ առևտրական բուրժուազիան' ի դեմււ Շահամիր
Շա համիրյա նի։ Երկու կողմերն Էլ երազում Էին այնպիսի պետության մասին,
որտեղ պետք Է ապահովված լինեին իրենց դասակարգային շահերը։ Ընդհա­
նուրը, որ միավորում Էր նրանց, հայկական պետականության վերահաստատ­
ման գաղափարն Էր։ Հարկ Է նշել, որ Հ. Արղոլթյանի և նրա համախոհների
մշակած նախագիծը ոչ մի հակասության մեջ չէր մտնում ցարական Ռուսաս­
տանի պետական և հասարակական կարգերի հետ։ Այն ժամանակվա պ ա յ­
մա ններում ա յդ ծրագիրը կարող էր ընդուՍելի լինել ռուսների համար։ Իսկ
Շ. Շահամիրյանի ծրագիրը, որը, ինչ խոսք, ավելի առաջադիմական- էր,
սակայն լիովին կտրված էր իրականությունից, հաշվի չէր առնում այն իրո­
ղությունը, որ միապետական, ճորտատիրական Ռուսաստանը զենքի ուժով
գրաված երկրռւմ չէր հանդուրժի բուրժոլական կարգեր և չէր ճանաչի այն
որպես անկախ հանրապետություն։ Շահամիր Շահամիրյանի ծրագիրը փաս­
տորեն մնում էր որպես գեղեցիկ երազանք1*։
Սակայն անկախ ա յդ ա մենից, երկու նախագծերն էլ չէին կարող ծա ռա յել
իրենց բուն նպատակին, որովհետև Ռուսական կա յսրությունը, որը նախա­
պատրաստվում էր արշավելու դեպի հարավ և ակնկալելով հայերի օժանդա­
կությունը, առատ խոստումներ էր տալիս նրանց, ա յնուա մենա յնիվ չէր
կարող պ այմանա գիր կնքել դեռևս գոյություն չունեցող պետության հետ։ Ահա
թե ինչ է գրում ա յդ մասին Հովսեփ Արղությանը Շահամիր Շ ա համիրյանին.
«Եւ մինչ մեք զքանի գլուխս դաշանց յառաջադրութիւնս արարաք և թ ա րգ­
մա նել ետուք ի ցուցս, ա յժ մ պատասխանեցին, թ է թագաւորք ընդ թագաւորաց
կարեն դնել զդաշինս. ազգի ձերում ո՞վ է թագաւո՛րն, որն համարձակիցի
զդաշինս խնդրելյ>,7ք

3 . ՌՈԻՍԱԿԱն ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ՀԱՐՑԸ '

1782 թ . վերջերին վրաց թագավոր Հերակլը խնդրում է Եկատերինա է'

կայսրուհուն Արևելյան Վրաս տանն ընդունել Ռուսական կայսրության հովա­
նավորության ներքո։ Չ նա յա ծ Անդրկովկասի ֆեոդալական մանր իշխանու­
թյունների վրա ունեցա ծ իր ա զդեցությա ն, վրացական պետությունը շատ

Տե՚ո А. Р. Иоаннисян, Россия и арм. освободительное движение..„ է» юз,

17 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր Д5 9499, Էհ 109т։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — А V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 227

թողա ցա ծ և քւհյքա յվա ծ վիճակում կր։ Հհրակ/ի ձգտումը' ստեղծելու մ ի ս ,,,֊

հական ե „ 1 ,1 1 .1 1 պեաութ յ :„ ն , չկր իրականացել ե Արևելյան Վրաստանր մնում
Լր որսլ^ո արեողա/ական մասնատված մի երկիր: Ընդունելով ոուոակտն սլե-
ա„,ո թյուն Հ ովանավո րութ յուն լ,, Հերակլր հույս ուներ ռուսների օղնութ քամր
ամրապնդել Վրաստանի քաղաքական և տնտեսական վիճակը, միավորել
վրացական Հողերր մեկ ընդհանուր պետության սահմաններում։
Մինչև կլուծվեր ա յս հարցը, ռուսական հրամանատարությունը շարունա­
կում կր արշավանքի պատրաստությունները, որոնք, սակայն, դանդաղ կին
րնթա նում ւ
1 /8 3 թ, ապրիլի 13-ին իշխան Գ. Պոտյոմկինի կարգադրությամբ գնդա­
պետ Ս. Դ. Րուռնաշևր որպես կոմիսար ուղարկվում կ Հերակլի մոտ ։ նրա
խնդիրն կր ռուսական ղորքերի համար Անդրկովկասում մթերքների պահեստ­
ներ նախապատրաստել և տեղեկություններ հավաքել «Թ իֆլիսից մինչև
Ղարադա,ղ և Ղ ՚ր ա բ ս ՚ղ ի գա վա ռը, Թիֆլիսից մինչև Շուշի ա մրոցը. . . այլև
^ Ւ ֆ ւՒ ՚Ւ Վ.Րա1"Վ մինչև Երևան և հետո աջ' Սև ծովի կողմը մինչև Տրապիգոն
եղա ծ տարածության մ ա սին»'*։
Ռուսական հրամանատարությունը նախատեսում կր արշավանքը ա նց­
կացնել հետևյալ ծրագրով. ղորքերի մի մասը Դերբենդի վրա յով և հետո
Կասպից ծովի ափերով պետք կ շարժվեր մինչև Էնգելի, իսկ մյուս մասը
Կովկասյան լեռնաշղթա յո վ ' Վրաստան, այնտեղից կլ Ղարար աղ և Ղարադագ,
որը պետք կ նաև գրավեր Երևանը։ Արշավանքի նպատակը հայտարարված կր
« Հայաստանի վերա կա նգնումը»19։
Արշավանքի ա յս ծրագիրը ձևավորվեց հոլլիս-նոյեմբեր ա միսներին։ Հու-
1իսի 2 4 ֊ի ն Գեորգիևսկի ա մրոցում ստորագրվեց պ ա յմա նա գիր, որի համա­
ձայն Քա րթլ-Կախեթի թագավորն ընդմիշտ հրաժարվում կր Իրանի կամ
ա յլ պետության վասա լությունից և մտնում կր Ռուսաստանի հովա նավո­
րությա ն ներքո։ Վրաց թա գա վորները, նախքան գահը ժա ռա նգելը, պետբ կ
հաստատվեին ռուսական կայսրուհու կողմից և հավատարմության երդում
տային նրան։ Քա րթլ-Կա խեթի թագավորը հրաժարվում կր ինքնուրույն ար­
տաքին քաղաքականություն վա րելուց։ Դրա փոխարեն կայսրուհին պարտա-
վորվոլմ կր հովանավորել և պաշտպանել նրա№*։
Հա մա ձա յն պ ա յմա նա գրի, ռուսական երկու գումարտակ, չորս թնդա նոթ­
ներով, մշտապես պետք է գտնվեին Վրաստանում։ Ա յդ զորքերը Թիֆլի ս են
ժա մանում 1783 թ . նոյեմբերի 3 -ի ն , իսկ 1784 թ . հունվարի 23-ին Հերակլր
հավատարմության երդում է տալիս կայսրուհուն։
Պայմանագրի կնքումիյյ մի քանի օր հետո' հուլիսի Յ Օ ֊ի ն գեներա/
Պ. Ս. Պոտյոմկինը ա նդրկովկա սյա ն խաներին ուղարկում է իշխան Գ. Ա. Պոտ­
յոմկինի հրովարտակը, որով առաջարկվում էր նրանց հետևել Վրաստանի
օրինակին և մտնել Ռուսաստանի հովանավորության տակ։ Հրովարտակներ և
թանկարժեք նվերներ են ուղարկվում մասնավորապես Շաքիի, Շամաիւոլ,
Թավրիղի, Խ ոյի, Թալիշի, Ղ ա Ր ա բ պ ղ ի և Երևանի խաներին21»

1» ЦГАДА, ф. Гос. архив, р. XXIII, д. №13, ч. V, էչ ав—ав,

19 А. Р. Иоаннисян, Россия и арм. освободительное движение..., էչ 91—92,
20 Տ ե ՛ ս Л - 7. Б у т к о в , Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 го­
да, ч. И, էչ 123—128,
. 2* Л'Г* ЦГАДА, ф. Гос. архив, р. XXIII, л. 13, ч. V, էչ 12*,
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ռուսական դիվանա գիտությունը այո եղան ակով ձգտում էր իր կ ո ղ մ ր

գրավել վերոհիշյալ իշխողներին և ավելի դյուրացնել Արևելյան Անղրկովկաււի
և մերձկասոլյան շրջանների գրավման գործը։ Հարկ է նշել, որ Վրաստանի
ռուսական հովանավորության ներքո անցնելը և այս առաջարկությունը մեծ
ա զդեցություն ունեցան անգրկովկասյան տիրակալների վրա։ Մեկը մյուսի
ետևից նրանք սկսեցին հավաստիացնել ռուսներին, որ իրենք ևս կամենում են
ընդունել նրանց հովանավորությունը։
Թուրքիան խիստ անհանգստացած էր Անդր!լովկասոլմ ռուսների ունեցած
հաջողություններից և ամեն գնով աշխատում էր խաներին ետ պահել Ռուսաս­
տանի հովանավորության տակ անցնելու մտ քից։ Գնդապետ Ս. Բուռն աշեր
գեներալ Պ. Պոտյոմկինին ուղղած զեկուցագրում (ստ ա ցվա ծ 1784 թ. փետըր-
վարի 16-ի ն) հայտնում է, որ ըստ Հերակլի հայտնա ծ տեղեկությունների, թուր­
քերը մարդիկ են ուղարկել խաներ ի մոտ ' առաջարկելով նրանց միավորվել և
հարձակվել Վրաստանի վրա, որի թագավորը « ռուսներին իր մոտ է կա նչել»11։
Քանի որ ռուսների ազդեցությունն Անդրկովկասում դեռևս այնքան էլ
մեծ չէր, իսկ նրանց դաշնակից Վրաստանը բավականին թուլացած էր, թուր­
քերին ա յդ բանը մասա մբ հաջողվում է։ Օրինակ, Երևանի Ղոլլամ-Ալի նոր­
ընծա խանը, որի հա յրը' Հոլսեյն-Ա լին ձևականորեն ՛ճանաչել էր Ռուսաստա­
նի գերիշխանությունը, թշնամական դիրք է բռնում ինչպես Վրաստանի.
նույնպես և Ռուսաստանի նկա տ մա մբ23» Սակայն շուտովի 1784 թ. հունիսի
7-ին Ղ ո ՚֊լ ա մ -Ս ՚լ ի խանը և նրա եղբա յրը զոհ են գնում ներքին դավադրության։
Թուրքերը փորձեր են կատարում իրենց ա զդեցությա ն տակ գցելու նաև նրա
հաջորդին' Մուհամադ խա նին։ Թուրքական սուլթանը նրան գրում է, թե վրաց
թագավորը Ռուսաստանի հետ միա ցա ծ ցա նկա նում է անդբկովկասյան
խաներին գրավել Ռուսաստանի կողմը և ոչնչացնել նրանց, ուստի իրենք
պետք է միավորվեն հակահարված տալու համար։ Սուլթանը հայտնում է
միաժամանակ, որ ինքը հրաման է տվել Ախալցխայի և Բա յա զե տի փաշա­
ներին կապ պահպանել խաների հետ և ա յդ ամենի մասին իրազեկ պահել
նրա նց։ Ւ վերջո, հուսադրում է, որ եթե թշնամին հարձակվի Երևանի վրա,
ապա սահմանապահ փաշաները օգնությա ն կգան Երևա նի^*։ նույն բովա նդա ­
կությա մբ նամակներ են գրում նաև Կարսի Մուստաֆա փաշան և Ախալցխայի
Սոլլեյման փաշան15։
Մուհամադ խանը և նրա կողմնա կիցները, չկա մենա լով նոր կռիվների մեջ
մտ նել, բացասական պատասխան են տալիս թուրքերինտ։ Հա նգուցյա լ խանի
կողմնակիցները ապստամբում են Մուհամադի դեմ ։ Արարատյան երկրռւմ
ստեղծվում է ծա յր աստիճանի լարվա ծ ւվիճակ։ Ապստամբները, մի քանի
քոչվոր ցեղերի գլուխ ա նցա ծ, ասպատակում են երկիրը, հարձակվում գյու­
ղացիների վրա, թա լանում նրանց գույքը։ Ղուկաս Կարնեցոլ նամակներից
մեկում կարդում ենք. «Ահա, որպէս գրեց աք, երկիրս խղճալի ի տատանման
կա յ. ա մենայն գործք խափանեցեալ են, զի ոչ ոք կարէ յա նդ յելա ն ել։ Եւ մեք
զա մենա յն առ մեօք եղեալսն զինուորեցոլցեա լ զգոյշ կա մքЯ27։

22 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , մ ա ս V I I , էշ Հ173։
23 Տ ե ՛ս Ч - Ո*. Գ ւփ գո ր յա ն ^ Ե րևա նի խ ա ն ո ւթ յո ւն ը X V I I I դա ր/^ վ ե ր չ ո ւ մ , էշ 8 2 ։
շ4 Տ ե ' ս Ц ГВИ А, ф . 5 2 , ПО. 194, Д . 331, Ч .V I I I , էչ 54— А 5,
28 Տ ե՛՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 4 9 — 5 0 ։
26 Տ ե 'ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 5 1 ։
27 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր Л? 2 8 0 3 , էշ 3 1 4ր։
 1սձյա ս տանը % ]у — Л' \'1է1 դա րերում

Երևանցիները օգնությա ն խնդրանքով դիմում են Հերակլ թագավորին։

Վերջինս օգն ական զորք է ուղարկում, որը միանալով Երևանի խանի զորքին,
կարողանում է ընկճել և հնազանդեցնել ապստամբներին28տ
1783 թ. գարնանը Հերակլ թագավորը գեներալ Պ. Ս, Պոտյոմկինին կ
ուղարկում Ղարաբաղի Իբրահիմ խանի նամակը, որով նա ցանկություն էր
հա յտ նհւմ Օտնելոլ Ռուսաստանի հովանավորության տակ։ Ռուսական հրամա­
նատարությունը լա վ գիտեր, որ Իբրահիմը ժամանակ էր ուզում շահել։ «՛Սրա
ցա նկությունը, — գրում է 0. Պ. Մարկովան, — չէր կարող անկեղծ լին՛ել, որով­
հետև խանը գիտեր անկախ Հայաստանի վերա էլան գնման ժամանակ իրեն
ագասվող վիճակի մասինյս1՛՜։
Չհրաժարվելով 1'բրահիմ խանին տաս/ալելու և Ղարաբաղոլմ հայկական
պետականությունը վերականգնելու իր որոշումից, ռուսական կառավարու­
թյունը հարմար Էր գտնում ա ռա յժմ ընդունել Իբրս՚հ իմի հպատակությունը։
Բայց ռուսները չգիտ եին, որ սկսելով այս բա նա կցությունները, Իբրահիմն
արդեն մերձեցել Էր թուրքերի հետ30։
1783 թ. ապրիլի 6-ին իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինը գրում Է գեներալ Պ. Ս.
Պոտյոմկինին, թե Ղարաբաղոլմ հայկական սլետոլթյուն ստեղծելով օրինակ
կտրվի հայկական մյուս գավառներին, բա ցի ա յդ, շատ հայեր կտեղափոխվեն
Ղարաբազ։ Տենդագին պատրաստություններից հետո, 1783 թ. հունիսին, ռու­
սական զորքերը շա րժվում են դեպի Դերբենդ, բա յց ճանապարհին կանգ են
առնում։ Թուրքիայի դրդումով Կուրանի շրջանում հ ուղումս եր Էին սկսվել
ընդդեմ ռուսների և զորքերը ստիպված են լին՛ում ուղղվել դեպի Կուրանէ
Հետաձգելով արշավանքը, 91. Ա. Պոտյոմկինը հրահանգում Է Պ. Ս, Պ ոտ յոմ­
կինին, որ նա շարունակի հոլսադրել հայերին3՝։
Ղարաբաղի մելիքների կապերը ռուսական իշխանությունների հետ հա յտ ­
նի Էին Իբրահիմ խանին և, օգտ վելով ռուսական արշավանքի հեսւաձգւււմից,
նա ոիոշու մ Է վրեժ իւն գիր լինել նրա նցից։ Նրան հաջողվում Է խորամանկու­
թ յա մ բ ձերբակալել Մ ելիք-Ա բովին և Մ ե լի ք֊Մ եջլո ւմ ի ն . մի քանի ամիս կա­
լանավորված պահելուց և մ եծ վ։րկագին ստանալոլց հետո, Իբրահիմ խանն
ստիպված Է լինում ազատ արձակել նրանց, որովհետև հայ մելիքների պաշտ­
պանության պահանջով հանդես Է գալիս ռուսական հրամանատարությունը։
Շուշիում եղած ժամանակ մելիքները գաղտնի մարդ են ուղարկում Հերակլ
թաղավորի և գեներալ Բուռնաևի մոտ , օգնություն խնդրում' հա յտ նելով, որ
իրենք պատրաստ են ռազմական օգնություն ց ո ւյց տալ թագավորին, եթե նա
արշավի Ղար աԲա՚լ ի վրա։
1784 թ. գարնանը ռուսական զորքերը կրկին պատրաստ Էին արշավանքի,
բ ա յց Եկատերինա 11-ը չի ցա նկա նում զորքեր ուղարկել Անդրկովկաս, որով­
հետև Ղրիմի վերա բերյա լ պայմանագիրն արդեն կնքված Էր 1Հ վերացել Էր
թուրքերի հետ ընդհարման վտանգըՅՏւ
Այդ ժամանակ քաղաքական այնպիսի իրադրություն Է ստ եղծվում, որ

28 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 364ր — 365ա ։

39 о. П . Маркова, Россия, Закавказье и международные огношення в XVIII веке,
էչ 1 8 8 ,
30 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 184։ , ք
31 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 185։
32 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1 8 6 — 1 8 7 ։
ա Հ ա յ մ ա լո ՚է ր գ !1 պ ա տ մսէ թ յո ւ ն
!--

ռուս ական կառավարությունը ձգւուււմ Է Հայաստանը, ինչո/Լս նաև Արևելյան

Անդրկովկասի մյուս մասերն ու մերձկասւղյան շրջանները նվաճել խաղաղ
ճանապարհով' դի վան ագի տա կան բանակցությունների միջոցււվ։
1783 թ . Իրանի դահի հավակնորդներից մեկը' Ալի-Մուրադ խանը դրա-
վհլ Էր Սպահանը։ Բանակցություններ են ՛սկսվում ւլուսնևըի և խանի միջև,
վերջինս Ռուսաստան Է ուղարկում իր ներկա յա ցուցիչ Մոլհամաղ խանին։
Պարզվում Է, որ Ալի-Մուրադ խանը պատրաստ Է Ռուսաստանի համար ձեռնտու
առևտրական պայմանագիր կնքել և ռուսներին զիջել դեռևս Պետրոս Մեծի
կողմից նվաճված մերձկասպյան մարզերը (Դ երրենգը, Բաքուն, Գիլանը, Մ ա ֊
զանդարանը և Աստ արաբա դը) , ինչպես նաև Արևելյան Անդրկովկասը (Ղա րա ­
բա ղի, Ղարադաղի, Նախիջևանի ու Երևանի խ ա նությունները), պ ա յմա նով, որ
ռուսները ճանաչեն իրեն որպես Իրանի շահ և օգնություն ցույց տան ընքյգեմ
թուրքերի։
Ալի-Մուրադ խանի առաջարկությունները լա փա ղան ո հետաքրքրէ։ ցին ռու­
սական իշխ անություններին։ Եկատերինա I I կայսրուհուն Գ. Ա. Պոտյոմկինը
հայտնում Է հետ ևյա լը, а Պարսկական երկրի կենտրոնի տիրակալ Ալի-Մոլրաղ
խանը դաշինք Է ուղում կնքել Ռուսաստանի հետ, կարելի Է կամավորապես
անջատել Պարսկական Հայաստա նըյ 33»
Եթե Ալի-Մուրադ խանը Ռուսաստանին ղիջեր Արևելյան Անդրկովկասն ու
մերձկասպյան շրջանները, միևնույն Է, ա յդ վայրերի իշխողները առանց
դիմադրության չէին հրաժարվելու իրենց իշխա նություններից։ Ռուսները շատ
լավ. դիտեին ա յդ, բ ա յց համա ձայնությունը Ա լի֊Մ ուրա գի հետ ապահովելու էր
Իրանի չեզոքությունը այս հարցում։ Եվ ավելին, հնարավոր թշնա մոլց պար­
սից շահը դառնալու էր բա րեկա մ և անգամ դաշնակից, եթե գործին խառնվեր
Թուրքիան3* ։
Ալի-Մուրադ խանի հետ վերջնական համա ձայնությա ն հասնելու համար
17Տ4 թ. աշնանը Սպահան է ուղարկվում գնդապետ Վ, Ս. Տոմա րա ն։ Վերջինս
Ա լի֊Մ ուրա դից պահանջելու էր Արևելյան Հա յա ստ ա նի, մերձկասպյան շրջան­
ների մի զգալի մասի և Ադրբեջանի խաղաղ անջատումը Իրանից։ Նա աշխա­
տելու էր համոզել խանին, յւր պարսից ուժեղ պետություն ստեղծելու համար
սլետք է աղատվել ա յդ մա րզերից, որովհետև ոչ պարսիկ բնակչությունը միշտ
ձգտելու է թոթափել օտարի լուծը և ա յդ պայքարով թուլացնելու է պետու­
թ յունը։ Բացի ա յդ, Իրանի պետական շահերի տեսակետից էլ ձեռնտու է Թուր­
քիա յի և Ռուսաստանի միջև հայկական բուֆերա յին պետության գոյությունը35ւ
Ռուսաստանը պլանավորել էր ընդլա յնել Վրացական թագավորության
սահմանները Գանձակի խանության և հարակից շրջանների միա ցմա մբ, կազ­
մակերպել հայկական պ ետություն, Դերբենդի և մերձակա խանությունները
միացնել Ռուսաստանին, հարավային մերձկասպյան շրջաններից ստեղծել ևս
մեկ պ ետություն, որին տրվելու էր պատմական Աղվանք անունը, պ ա յմա նա ­
գրեր կնքել վասալ ա յգ պետությունների կառավարությունների հետ։ Միա­
ժամանակ նախատեսվում էր թուրքերի հետ պատերազմ ծագելու դեպքում

33 0■ П. Маркова, Россия, Закавказье и международные от ношения в XVIII веке,

էչ т а ,
34 А. Р. Иианнисян, Россия н арм. освободительное движение..., էչ ւտտ—126,
35 Տե՛ս Н. Ф. Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе, т.
II, СПб., 1886, էչ ա - и *-
 Հայասսւանլւ Ц \ ' — XV/11 դարերում

մ/քավոբել է՛րանէ և Ռուսաստանի ուժերը։ Թուրքիայի։/ նվաճված հողերից

Իմերեթիան ե Արևմտյան Վրաստանի մյուս իշխանությունները մտնելու էին
ռուսական ղերիշխսէնության տակ, Ախալցխան տրվելու էր Հերա կլին, իսկ
ԹուրքահայաստԽնը միա ցվելու էր Արևելյան Հա յա ստա նին։ Ա/սպիսով,
ստեղծվելու էր հայկական մի ընդարձակ պետություն361
Իրանի և Ռուսաստանի մերձեցման և Ռուսաստանին կատարվելիք հովա­
յին զիջումների հեռանկարը չափազանց անհանգստացնում էր Ֆրանսիային։
Ֆրանսիական կառավարությունը միջոցներ է ձեռք առնում արգելակելոլ ա յդ
մերձեցումը։ 1785 թվականի գարնանը Սպահան է դալիս ֆրանսիական գոր­
ծակալ կոմս Ֆ ե ր յե ր ֊Ս ո վ բ ե ֆ ը , որը պետք է համոզեր պարսիկներին՝ մերժել
Ռուսաստանի առաջարկությունները և վերականգնել իրենց տիրապետությունը
Անդրկովկասում։ Կոմս Ֆերյեր-Ս ովրեֆին հրահանգված էր նաև նպաստել
իրանա-թուրքական հարաբերությունների բարելավմանը և Թուրքիայի ու
Իրանի հետ դաշինք կնքել՝ ընդդեմ Ռուսաստանի31։
Գնդապետ Վ. Ս. Տոմա րա ն, որ դուրս էր եկել Պետերրուրգից 1784 թ վա ­
կանի հոկտեմբերի սկգբներին, Թիֆլիսի վրա յով Երևան է ժամանում 17Տ5
թվականի գարնանը։ Նրա հետ միաժամանակ Սպահան էր վերադառնում Ա լի ֊
Մուրադ խանի դեսպան Մուհամադ խա նը։ Սակայն Տոմարան Խոյից այն կողմ
չգնա ց։ Այստեղ նա տեղեկություն ստացավ Ալի-Մուրադ խանի մահվան մա ­
սին և ստիւգված եղավ բռնել վերադարձի ուղին։
Այսպիսով, ձախողվեցին ռուսական իշխանությունների ծրագրերը' դի­
վանագիտական բա նա կցությունների միջոցով դյուրացնելու Արևելյան Հա յա ս­
տանի նվաճումը և ա յնտ եղ ստեղծելու հայկական պետություն։

4 . Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն ԻՐ Ա Դ Ա ՐսՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ ՆԵ ՐԸ X V III Դ Ա ՐԻ Վ եՐՋՍ ՐԻՆ

Գեորգիևսկի պ այմանագրի կնքումից հետո, երբ Վրաստանն ընդունեց

Ռուսաստանի հովա նավորությունը, Թուրքիան ավելի է ակտիվացնում իր
ջանքերը Կովէ/ասի լեռնական իշխաններին և անդբկովկասյան խաներին հա­
նելու ռուսների դեմ և դրանով կասեցնելու նրանց առաջխաղացումը դեպի
Անդրկովկաս։ Թուրքերը զինում Էին լեռնականներին, առատ նվերներով
սիրաշահում նրանց և դրդում հարձակումներ կատարել ռուս ական սահմանա­
պահ զորքերի ու Վրաստանի վրա։ Թուրքական գործակալներն իրենց ուշա­
դրությունն առավելապես կենտրոնացրել Էին Ավարիայի Ոլմմա կամ Օմար
խանի վրա, որը Հերակլ թա գա վորից Վրաստանի վրա չհարձակվելու համար
ամեն տարի նշանակալից գումարներ Էր ստանում։ Բայց ա յդ ժամանակ
Վրաստանը տնտեսական ծանր կա ցության մեջ լինելով, ի վիճակի չէր Ումմա
խանին վճարելու սահմանվա ծ գումարր։ Դրանից վերջինս խիստ դժգոհ էր և
պատրաստ էր բա նա կցելու Հերակլի թշնամիների հետ։ Թուրքական կառավա­
րությունը որոշում է օգտա գործել Ո լմմա յին և Ախալցխայի Սոլլեյման փաշա­
յի միջոցով պարգևներ ու դրամ է խոստանում, եթե Ումման իր զորքերն
ուղարկի Ա խալցխա' ռուսների դեմ գործելու համար!է։

Յտ Տ ե ՛ս А. Р. Иоаннисян, Присоединение Закавказья к России и международные

отношении в начале XIX столетия, Ереван, 1958, էք Х Ш —ХЫП<
31 А. Р. Иоаннисян, Россия и арм. освободительное движение..., էչ 130—131,
38 ЦГАДА, ф. Гос. архив, р. ХХ111, д. №13, ч. IV, էչ гвз,
 Հ ա յ յ„,լովր1,ի պածււէութ յհւն

Թուրքերը մտածում Էին Վրաստանի վրա հարձակումներ ձեռնարկելու

համար օգտագործել Արևելյան Հայաստանի կենտրոնական մասը' Երևանի
խանությունը, որն ավելի մոտ Է Թիֆլիսինւ նրանք սովորաբար Վրաստանին
հարվածում Էին երկու ուղղությա մբ' Ախալցխայի և Ջ արո- Р ելոկանի։ Այս
երկու վայրերում Էլ օգտագործում Էին լեռնա կա ններին։ Ախալցխայի կողմից
կատարվող հարձակումներն այնքան Էլ վտանգավոր չէին Վրաստանի համար,
որովհետև սահմանները պաշտպանվում էին ոչ միա յն վրացական, ա յլև ռուսա­
կան զորքերի կողմից։ Եթե թուրքերը կամ նրանց կողմնակիցները տեր դառ­
նային Արարատյան երկրին, ապա հնարավոր կլիներ Վրաստանին հարված ել
նաև հարավից։ Երևանի կորուստը կթուլացներ Հերա կլին, ավելի կմեծացներ
Թուրքիայի կշիռը Անդրկովկասում, լա յն հնարավորություն կընձեռեր նրան
տեղական դեպքերին հետևելու և ռուսների առաջխաղացումը դեպի հարավ
կանխելու համար։
Հնարավորություն չունենալով ինքն իրականացնելու այս ծրագիրը, սուլ­
թանն աշխատում էր ա յդ գործի մեջ ներգրավել Երևանի խանության հարևան­
ներին։ Հ. Արղությանը 1785 թվականի փետրվարի 2 5 -ի ն գրած մի նամակում
հայտնում է, որ Ղարաբաղի և Խոյի խաները Ախալցխայի ւիաշայի միջոցով
սուլթանից Նվերներ ու նամակներ են ստացել։ Այդ նամակներով խաներին
առաջարկվում է միավորվել և հարձակվել Երևանի վրա. «զօրութիւն դրոյն
այս է, թ է դ ՚ ւ ք միաբան լինիք և ջանայք Երևան տիրել, որ թշնամեաց ձե՛ռին
չմ նա յ և որքան զօրութիւն և փող կա մէք, տացից ձե։բ՝տ։
Հ, Արղությանը դրում է, որ նմսւն առաջարկություններ արվել են նաև
մյուս խաներին. «նմա նա պ էս և Ֆաթալի խանին, Թավրիղու, նախիջևանու,
Շամախոլ, նուխու, Բաքուոյ խանիցն և լեզգոլցն, I1սմ ին ի ն , Շամխալին, Ալար
խանին՝ և ա յլոց մէկ ո սկէ սհաթ և բաւական ոհկի, որին երկու հազար, որին
աւել-պակաս առաքեալ է խօնդքարն և Ախլցխու փաշայն իւր մարդովն առա­
քեալ է իւրաքանչիւր ո ւյ ն ւ Զօրութիւն ա յս, որ ընդդիմանան Վրաց և կործանեն
և Երևանու տիրեն»*0։
Անդրկովկասյան « խաները մերժում են սուլթանի այս առաջարկությունը։
Նրանցից ոմանք ա յգ անում են վախենալով ռուսական զորքերից*1, իսկ ոմանք
Էլ' չկա մենա լով փչացնել իրենց հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ։
Լեռնականների մեծա մասնությունը ևս բացասական պատասխան Է
տալիս թուրքերի առաջարկին, միա յն Ավարիայի Ումմա խանն Է համաձայն­
վում։ Ուստի թուրքերն իրենց ողջ ուշադրությունը կենտրոնացնում են դեպի
Վրաստան կազմակերպվող արշավանքի վրա։ Նրանք Հյուսիսա յին Կովկասում
կազմակերպում են իրեն մարգարե հայտարարած Շեյխ Մանսուրի ապստամ­
բությունը ռուսների դեմ, որպեսզի Ումմա խանը կարողանա անարգել ար­
շավել Վրաստանի վրա։ Կապը Վրաստանի և Ռուսաստանի միջև խզվում Է։
Ռուսները ոչ միա յն հնարավորություն չեն ունենում Վրաստանին ուղարկելու
Հերակլ թագավորի խնդրա ծ 2 00 փութ վառոդը և լրացուցիչ զորքը, ա յլև
Վրաստանւււմ եղած ռուսական զորքերի հանդերձանքն ու ռոճիկը**։

39 Էքա ւո են ա գա ր ա ն , ձեռա գիր № 4496, Էշ 2 7 2 — 273է

40 ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ ւ
^ Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղումէ
« Տե՛ս Н. Дубровин, История войны и владычества русских на Кавказе, т. II,
Էչ 8 5 , 137,
 Հ ա յս է ս Խ ա ն ը ճ / \ — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

1 / 8 -7 թվպկանի սեպտեմբերի 17-ին Ումմա խանը 2 0 .0 0 0 մարդով անց-

նում Է Տու՛ի դետը և շարժվում Թիֆլիսի ուղղությամբւ Թիֆլիսը գրավելու
մտադրություն նա չուներ, սակայն դիմում Է ա յդ թա յլին' Հերակլին խաբելու
Համար, որն իր զորքով և գնդապետ Բուոնաշևի ռուսական երկու գումար­
տակներով հետևում Էր իրեն։ Շուտով Ոլմմա ն իր շարժման ուղղությունը
փոխում Է և գնում դեպի Բորչալոլ ճանապարհին ավերելով ու թալանելով
հանդիպած գյուղերը, սպանելով ու գերելով բնա կչությա նը։
Բորչտլոլում խանը բԱակչոլթյունից պատանդներ Է վերցնում և Դեբեդի
ձորով շարժվում դեպի Ախթալայի արծաթի հանքերը։ ՛Նա գրավում Է Ա խ թ ա ֊
լա յի ա մրոցը, ավերում գործարանները, քանդում եկեղեցին։ Այստեղ խանը
գերի Է վերցնում Ախթալայի հանքերի ու արծաթի գործարանի 800 բա նվոր,
որոնցից 640-ի ն սպանել Է տալիս*3։
Սեպտեմբերի 26-ի ն Ում մա յի զորքերը շարժվում են Լոռվա բերդի վրա,
որի բնա կչությա ն մեծ մասը գաղթել Էր Արարատյան դաշտիցս ։ նա կանդ Է
առնում Օձոլն գյուղի մոտ և այնտեղից մի ջոկատ ուղարկում Լոռվա ամրոցի
շրջսւկա գյուղերն ա վերելոլ։ Երեք օր հետո նրանք վերադառնում են Օձունից
և հարձակվում ամրոցի վրա։ Ամրոցի- պաշտպանները համառորեն դիմադրուԱ
են։ Ումմա խանը իր զինվորներին կարգագրում Է անտառից փայտ բերել,
ւցնել ամրոցի պարիսպների տակ' այնքան որ կարողանան բարձրանալ նրանց
Վրա և մանել ամրոցի ներսը45; Ի վերջո ամրոցը նվաճվում Է։ Ումմա խանը
կարգադրում Է ա վերել ա յն ։ Բնակիչների մի մասը սպանվում Է, ւ) յոլսնևրը
գերեվարվում են։ Դրանից հետո խանն իր զորքով մտնում Է Թուրքիայի
սահմանները և Ախսւլքալաքի վյւայով գնում Ախալցխա։
Ումմա խանի արշավանքի լուրը մեծ իրարանցում Է առաջացնում նաև
Արարատյան դաշտում։ Բնակիչները սարսափահար թողնում են ամեն ինչ,
փախչում և ամրանում են երկրի անառիկ վա յրերում, իսկ շատերն Էլ մտնուՕ
են Եղրևանի բերդը։ Չ նա յա ծ Էջմիածնի վանքը շրջապատված Էր պարիսպներով
և այնտեղ կային պահապան հրացանակիր զինվորներ, րա յց ^ ո ւ //ա ս կաթո­
ղիկոսը, անսալով Հերակլի և Երևանի Մուհամադ խանի խորհուրդներէն, հավա­
քում է վանքի թանկարժեք իրերը և գնէոլմ Երևան։
Ումմա խանի արշավանքը մի կատարյալ դժբա խտություն էր թև Վրաս­
տանի և թե Հա յա ստանի համար։ Լեռնականները մ եծ վնասներ հասցրևցին
երկրի տ նտեսությանը, նրանք ավերեցին ու կողոպտեցին բա զմա թիվ գյուղեր,
գերի տարան հարյուրավոր բնա կիչներ։ Արշավանքի վտանգից Արարատյան
երկրի բնակիչները երկու անգամ տեղահան եղան' երկար ժամանակով փակ­
վելով. անառիկ վա յրերում։ Ա յդ տեղահանությունները քա յքա յեցին Երևանի
խ ա նությա ն առանց ա յդ էլ ք ա յքա յվ ա ծ տ նտ եսոլթյոլնը։
1786 թ. կեսերին Լոռու ա մրոցում հաշտության բա նա կցություններ են
սկսվում վրացիների և լեռնական լեզգիների միջև։ Հերակլը պարտավոր­
վում կ Ումմա խանին վճարել տարեկան 500 ռուբլի, որպեսզի նա նորից
չհարձակվի Վրաստսւնի .վրա։ Դրանից հետո խաղաղության դաշինք է կնքվում։

43 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1411
44 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա դիր № 4481, էշ 14Տբ։
4!> Տ ե ՛ս VՅ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ա զ գ ա յի ն ա ր դ ե ա ն պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն հ ա մ ա ր ս , «гԿռունկ Հ ա յո ց ա շխ ա ր -
հ ի ն 3», 1 8 6 2 , Հէշ 2821
 Հա յ պ ւ մ տ մ ու

Ումմա խանի հեռանալուց հետո էլ Արարատյան երկրի բնակչությունը

հանգստություն չի գտնում։ Օգտվելով երկրում ստեղծված իրարանցումից
և Մուհամագ խանի թուլությունից, խանության ներԱում կենտրոնախույս ո ւ ժ ե ֊
րը դարձյալ խռովություններ են սկսում, հարձակվում են միմյա նց վլւա, թալա ֊
նում գյուղերը։ Ահա թե ինչ է գրել Ղուկաս կաթողիկոսը 1786 թ. մայիսի 26-ին
Շ. Շահամիրյանին ուղղած իր նամակում.
«Բ ա յց յետ լէղկեա ցն ահի և նեղութեանց, զորս կրեցաք և ևս ոչ գաանեմր
զհանգիստ ի լրբութենէ անօրէն բնա կչա ց երկրիս։ Քանզի առ ի չգ ո յէ կա­
տարեալ և ահաւոր իշխո1լի> ՈՐ հ՛՛՛րէ'Սէ զա մենա յնս ընդ ձեռամբ նուաճել.
իւրաքանչիւր ոք զախորժակս իւր գո րծէ՛ընդդէմ միմեա նց, վասն որոյ յա ռնեն
ի վերա յ միմեանց բա զմութեա մբ և աւարեն ղգիւղորա յս, կողոպտեն և մ ե ր ֊
կացոլցանեն զքրիստ ոնեա յս, և զսուրբ Աթոռս պկս-սլէս վնասոլք վնասեն և
զմեզ սրտամաշ սան են я"'։
Թուրքերը բա ցա հա յտ թե գաղտնի ձևով հրահրում էին Հյուսիսա յին Կ ո վ ֊
կասի լեռնականներին շարունակելու իրենց ավերիչ արշավանքներր Վ րա ս ֊
տանի վրա. նրանց նպատակն էր ա յդ եղանակով ստիպել Հերակլին հրաժար­
վելու ռուսական հովանավորությունից։ Վրաստանում եղած ռուսական գ ո ւ­
մարտակները ի վիճակի չէին ապահովելու վրացական սահմանների անվտան-
ղոլթյոլնը, իսկ 1787 թ . աշնանը նրանք ստիպված են լինում հեռանալ Վ ր ա ս ֊
տ անից։ Այդ նույն թվականի օգոստոսին սկսվել էր ռուս ֊թ ուրքա կա ն երկ­
րորդ պատերազմը ( 1 7 8 7 — 1791 թ թ .) և ռուսական կառավարոլթ յուն ր նպսւ-
աակահարմար չէր գտնում Անդրկովկասում ունենալ զորային փոքր միա վոր­
ներ։ Ռուսական հրամանատարության կարծիքով ա յդ գումարտակներն իրա ­
կան, շոշափելի օգուտ չտ ալով, ավելի էին բա րդա ցնում Վրաստանի վիճակը։
Այգ պատերազմի ժամանակ Անդրկովկասում ռազմաճակատ չբա ցվեց և օ ր ա ֊
կարգից հանվեց Հայաստանը գրավելու և հայկական պետություն ստեղծելու
ծրագիրը։
* *

Իրանում կենտրոնական իշխանության համար ծավալված պայքարը

X V III դարի վերշերին ավարտվեց Կաշարների հաղթանակով, որոնք լուրջ
քա յլերի են դիմում իրենց տիրապետությունը Անդրկովկասի վրա ևս
տարածելու ուղղությա մբ։ Սկզբում ա յդ արվում էր խաղաղ միջոցներով,
բ ա յց երբ դա չօգնեց' Կաջարների հարստության հիմնադիր Աղա Մոլհամաղ
շահը 1795 թ, իրականացրեց մի ավերիչ արշավանք, իսկ երկու տարի անց'
մեկ ուրիշը և կարողացավ վերահաստատել Իրանի գերիշխանությունը Արևել­
յա ն Անդրկովկասի ւէի մասի, ա յդ թ վում նաև Երևանի խանության վրա։
Աղա Մուհամադը (1 7 4 3 — 1797 թ թ -) Կաջարների նշանավոր առաջնորդներից
մեկի' Մ ուհա մա գ֊Հ ա սա ն խանի որդին Էր, որը Նադիր շահի սպանությունից
հետո ներգրավվել Էր իշխանության համար մղվող պ այքարում, բ ա յց 1758
թվականին պարտություն կրելով Քարիմ խ ա նից, սպանվել Էր և նրա տիրույթ-
ները գրավվել Էին հաղթողի կողմից։ Քարիմ խանի մահից ( 1 7 7 9 ) հետո Կ ա ֊
ջարները Աղա Մուհամագ խանի գլխ ա վորությա մբ անցնում են հա կահ ա ր ձ ա կ ֊

46 Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձեռա գիր Л? 4 5 0 1 , Էշ 24բ — 25 աէ

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I ղ ա ր Լ ր ո լյ '23-5

մանւ Վերջինս երկար ժամանակ որպես պատանդ պահվում էր ն ա դ ի ր ի հ ա ջ ո ր դ

Ա դիլ շա հի և Հ*ե տո Քարիմ խանի մոտ ։ Ադիլ ջահի հրամանով վեց տարեկան
հասակում նա ներքինա ցվել էր, Քարիմ խանի մահից հետո Աղա Մոլհամադը
Շիրաղից փախչում է Մազան դ։սր ան և իրեն անկախ հայտարարում։ Շուտով
նա զրավում է Աստ արար ադր, 4'ի լ ա ՛հ ր ե իր ուժերը կենտրոնացնում Զենդերի
դեմ։ 1785 թ վականին նա գրավում է Ր՚ե հրսւնը, Ղումը, Ք ա՛լանը և Սպահանը*7։
90-ա կա ն թվականների սկզբին Աղա Մուհամադ խանը նվաճում է Շիրազը,
Ր՚ա վրիգը, իսկ հետո Քիրմա նը։ 1794 թվականին Աղա Մուհամադ խանը իրեն
ջահ է հոլա կում, որից հետո եռանդուն գործունեություն է ծավալում Իրանի
տիրապետությունը Արևելյան Հա յա ստ ա նի, Քարթլ-Կսւխեթի և Ադրրեջանի վրա
վերահաստատելու համար։
1795 թվականի մա յիսի 7-ին Կովկասյան զորքերի հրամանատար գենե­
րալ Ի. Վ’ Գուդովիչը Գեորգիեսկից Եկատերինա I I կայսրուհուն հայտնում է,
որ Աղա Մուհամադ ջահը ծրագրել է երկու ուղղությա մբ հարձակում գործել
Անդրկովկասի վրա, գրավել խա նությունները, իսկ հետո արշավել Վրաստա-
նի վրա1*։ Նա գրում է, որ ինքը մի շարք նախազգուշական միջոցներ է ձեռք
առել, խորհուրդ է տվել Հերակլին միավորվել հարևան /սաների հետ' Աղա
Մոլհամագին հակահարված տալու համար։
Քննելով Գոլդովիչի այս զեկուցագիրը, պետական խորհուրդր մայիսի
22-ի ն հավանություն է տալիս նրա միջոցառումներին ՚ ։ւ հա յտ նում, որ ամեն
կերւգ պետք է աջակցել Հերակլին ու խա ներին, միաժամանակ ցուցմունք է
տրվում խոլսավւել ընդհարումներից և աշխատել բարեկամական հարաբերու­
թ յուններ հաստատել Աղա Մուհամադ շահի հետ։
Պարսից արշավանքի վտանգը հա յոց կաթողիկոսին ևս ստիս/ում է նա­
խազգուշական միջոցների դիմել։ հա եկեղեցական թանկարժեք սսլասնևրը
ուղարկում է Կարս ու Թ իֆլիս' ի պահ պան ութ յուն ։ Այնուհետև, տեղեկանալով,
որ Հեբա կլ թագավորը պատրաստ ութ յուննե ր է տեսնում թշնամուն դիմադրելոլ
համար, կարգադրում է վանքի միջոցներից 100 թուման ուղարկել նրան*'*։
Որոշ ՛ժամանակ ա նց, Հերակլի դես/ի Ղազախ շարժվելու լուրն առնելուց հետո,
կաթողիկոսը կարգադրում է զինվորական ծախսերի համար տալ նրան մի
պատկառելի դրամագլուխ*°։ Այս փաստերը վկա յում են այն մեծ հույսերի
մասին, որ ուներ հա յոց կաթողիկոսը Հերակլի նկա տ մա մբ' Աղա Մուհամադ
շահի արշավանքի նախօրեին։
Երևանի խանը ևս պատրաստություններ է տեսնում։ Հարություն Արա­
րա տյա նը, որն ա յն ժամանակ գտ նվում էր երևանում, պատմում է, որ խանը
Աղա Մուհամադ շահից պաշտպանվելու համար յո թ տարվա պաշար է հավա­
քում և Երևանի բերդն է բերում 7000 զինվոր, որոնցից երեք հազարը հա յտ|»
Աղա Մուհամադ շահի արշավանքի պատրաստությունների լուրը մ եծ խ ու­
ճապ և ահաբեկում է առաջացնում Անդրկովկասի բնա կչությա ն մեջ։ 1795

47 Տ ե ՛ ս „Жизнеописание Ага-Магомет хана Каджара*, СПб., 1835, է ք г ~ з ,

48 Տ ե ՛ս В. И . Левиатов, Очерки из истории Азербайджана ո X V I I I в., Баку, 1948,
էք № 4 ։
19 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն յ ձե ո ա դ ի ր № 4 4 8 1 , էշ Յ ՅՁ բւ
50 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 3 4 0 ա ւ
51 Տե՜ս „Жизнь Артемия Араратского, уроженца селения Вагаршапат, близ горы
Арарат", т. И, СПб., 1813, էչ 1Ա
 Հ *;յ(յ Հ ա յ (Уւ։ղ ՚ւ ՚/ ր I//» ո/աաւքա ր յո ւ ն

թվականի կեսերին Երևանից, Ղարաբաղից, Նախիջևանից ու այլ վայրերից

քրիստոնյա և մահմեդական բնա կչությա ն մեծ խ մբեր սկսում են հեռանալ
դեպի Վրաստան։ Գաղթականները, որոնք շարժվում էին գլխավորապես
Կուրի հովտով, սպառում են իրենց սննդա մթերքը։ Սովը և համաճարակները
հնձում էին նրանց շարքերը, իսկ կենդանի մնացածներին տեղական ֆ եոդա լ-
ները ստրկացնում էինձ2։
Աղա Մուհամագ շահը 1795 թվականի հունիսի վերջերին 5 0 0 0 0 ղորքի
գլուխ ա նցա ծ, անցնում է Արաքսը և ներխուժում Անդրկովկաս։ Նա զորքը
բա ժա նում է երեք մասի, մի մասը իր երեք եղբա յրներ Ալիկուլի և Ջ ա ֆ ա ր ֊
կուլի խաների հրամանատարությամբ ուղարկում է Երևանի վրա, մյուս մա սը'
Մուզանի դաշտը' Շ ամ ախին և Նոլխին նվաճելու համար, իսկ ինքը, հիմնա ­
կան մասի գլուխն ա նցած, շարժվում է դեպի Շուշի ևկանգ առնում յոթ
վերստ հեռավորության վրա։
Խանություններն իրեն հպատակեցնելուց հետո, շ ա հ ը որոշել էր հա րձա կ֊
ւվել Վրաստանի ։[րա, ուստի Հերակլ I I ֊ը նորանոր դիմումներ է անում ռուսա ­
կան հրամանատարությանը' խնդրելով օգնել իրեն։ Բայց ա յդ օգնությունն
ուշանում էր։ Պետք է ասել, որ ռուսական սահմանապահային իշխանությունը'
հանձին գեներալ Ի. Վ. Գուդովիչի, պատշաճ նախաձեռնություն չցուցա բերեցւ
Գուդովիչը երկարատև գրագրություն սկսեց Պետերբոլրղի հետ, սպասելով
կարգադրությունների։ Վրաստանին ռազմական օգնություն ցույց տալու
մասին սեպտեմբերի 4-ի հրամանը Պետերբուրդից Գոլղովիչին հասավ հոկ­
տեմբերի 1-ին միայն™։
Վրաստանը մենակ էր մնում ահեղ թշնամու դիմաց և Հերակլր դաշնա­
կիցներ էր որոնում։ Նրան օգնության է շտապում Իմերեթիայի Սոլոմոն
թագավորը իր 3000-ա ն ոց զորքով։ Հերակլը բա նա կցությունների մեջ է մըտ-
նոլմ Երևանի խանի հետ։ Վերջինս Հերակ/ից օգնություն ստանալու ակնկալու­
թյուն .ուներ, սակայն Վրաց թագավորն ի վիճակի չէր օգնություն ցույց տա­
լու Երևանի խանին և նա միա յն իր ուժերով է մնում Ալիկուլի և Ջաֆարկուլի
խաների 20000-ա ն ո ց զորքի դեմ™, որը հուլիսի վերջերին մոտենում է Ե րևա ֊
նին55ւ Մուհամագ խանը տեղահան էր արել Երևան քաղաքի և շրջակայքի բնա կ­
չությա նը, նրանց հետ փակվել բերդում ու պատրաստվել երկարատև պա-
շ արմ ան։
Երևանի պաշարումը տևում է մեկ ամսից ավելի ( 3 5 օր), ա յդ ընթացքում
Արարատյան երկիրը ենթարկվում է մեծ Ավերածությունների։ Վարդան Օ ձ նե ֊
ցին պատմում է. «Իււկ Ալիղռւլի խան սարդար, յետ բա զում անդամ յորդորե-
լո յ զխանն Երևան ա յ գալ ի հնազանդութիւն շահին և ընդդիմանա լո յ նորա,
զա յրա ցեա լ յո յժ , պատերազմեցաւ ընդ բեր դականացն Երևանա յ յաւոլրս ինչ
և անդէն սփռեալ զզօրս իւր յԱյրարատ գաւառ ասպատակեաց զա մենա յն ե ր ­
կիրն Գառնոյ առ Հրա զգան գետով, քանդեա լ աւերեաց զշինուածս տանց և հուր
արկեալ այրեաց զա մենա յն արմտիս երկրիս նոցա , զոր յա յն՛ժա մ հնձեալ
գիզեալ էինյ>Տ6<
52 Տ ե ՛ս նույն տ եղում։
53 Տ ե ՛ս .Очерки истории СССР, М., 1956, էք 734— 7 3 3 ։
И Տե՛ս Մատենադարան, ձեոագիր № 4 3 3 1 , Էէ 79ր։
И Տ ե ՛ս вгՅիշատակարան ա զգա յին արդեան պատմութեան հ ա մ ա ր », «Կռոմքկ Հ ա յո ց ա շ- ՚
էխարհինշ, 1862, № 4 , Էէ 2 8 4 ։
56 Մատենադարան, ձեռագիր № 4331, Էէ 85ա — 8 Տ բ ։
 Հ ա յաս տ անը X IV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ 237

Պաշարված, երե ան ց ի ն Լր ր , այն ո ւտ մ են այնի վ, հույս ունեին, որ Հերակլը

օգնության կղա իրենց։ Նրանք համառորեն դիմադրում էին և շատ վնասներ
պատճառում թշնա մուն։ Ստեղծված դժվարությունների մասին Ալիկու/ի և
Xաֆա րկո։ւի խաները նամակով հայտ նում են շահին։ Նրանք դրում են, որ լուր
կ տարածվել Հերակլի դալոլ մասին և Երևանի Մուհամադ խանը շարունակ
ձդձդում է շահի պահանջները կատարել։ Պատասխան նամակով շահը կարգա­
դրում է, որ Երևանը պաշարած զորքերը մնան իրենց տեղում և եթե Հերակլր
դա, ապա աշխատեն ամրանալ որևէ տեղում, մինչև որ ինքը օգնության կհաս­
նի նրանց*’ ։
Աղա Մուհամադ շահը չի կարողանում հաղթահարել Շոլշիի պաշտպանների
դիմա դրոլթյունր, որոնք հաճախ դուրս կին գալիս ամրոցից և հարձակումներ
կատարում պարսից զորքերի վրա։ Քիչ նեղություն չէին կրում շահի զորքերը
նաև ա յն 12 հազար հայ ընտանիքներից, որոնք ամրացել էին Շուշին շրջա-
պատող կիրճերի մեջ և շարունակ թիկունքից հարվածում էին պաշարողնե-
րին5>։ 33 օր Շուշին պաշարելուց հետո շահը չի կարողանում գրավել այն և
հրաման է արձակում ավերել շրջա կա յքը։ Երևանի պաշարողներին շահը
հա յտ նում է, որ ինքը մտադիր է ձմեռել Շուշիի մոտ, սակայն մինչ ա յդ %0
հազար ղորքով արշավելու է Վրաստան։ Նա հրա մա յում է Զա ֆա րկոլլի խ ա ­
նին' Երևանի մոտ թողնել չորս հազար զորք և մնա ցա ծով պատրաստվել իր
մոտ գալու։ Ւսկ եթե Երևանի խանը հնազանդվի և պատանդներ հանձնի, այդ
դեպքում թողնել Երևանի պաշարումը59ք
Երևանի դրությունն ա յդ ժամանակ չափազանց ծանր էր։ Զրկվա ծ արտա­
քին որևէ օգնութ յունից, Մուհամադ խանը երկյուղ էր կրում, որ ի վերջո շահը
կարող է բոլոր ուժերը կենտրոնացնել Երևանի վրա և այն ժամանակ ոչ ոք
չէր կարող երաշխավորել ոչ միա յն քաղաքի բնա կչությա ն, ա յլև բերդում փակ­
վա ծ մեծա մեծերի կյա նքի հա մա ր։ Ուստի խանը նախամեծար է համարում
շահին հպատակություն հա յտ նելը հետագա անհույս դիմա դրությունից10։
Հա շտությունը կնքվում է 1795 թվականի օգոստոսի վերջերին։ Մուհամադ խանը
պարտավորվում է Աղա Մուհամադ շահին հարկեր վճարել, պահանջի դեպքում
ղորքով և զենքով օգնել նրան։ Որպես երաշխիք վասալական այս պարտա-
վորությունների կատարման, նա պատանդ է տալիս կնոջը և նորածին որդուն
Երևանը պաշարած Ալիկուլի խանը մեկնում է Գանձակ և միանում շահին,
սկսվում է Աղա Մ ոլհա մա դշա հի արշավանքը դեպի Վրաստան։ Վրացական զոր-
քերը վճռական ճակատամարտում պարտություն են կրում, և սեպտեմբերի 1 2 -
ին ընկնում է Թիֆլիսը։ Քաղաքի բնակիչների մի մասը սրի է քա շվում, իսկ
մնա ցածները տարվում են գերի։ Քաղաքի փողոցները ներկվում են հազարա-
վոր զոհերի ա րյունով։
Սկզբնա ղբյուրները ց ո ւյց են տալիս, որ վրաց մայրաքաղաքի պաշտպա­
նությա նը ակտիվորեն մա սնա կցել են նաև քաղաքի հայ բնա կիչները։ Պահ­
պանվել են նրա նցից մի քանիսի անունները' հրետանու «պ րեմիեր-մա յորէ

5’ Տե՛ս „Грамоты И другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся

до Грузии", т. II, вып. II, СПб., 1902, էչ 05,
58 Լ է ս ք Հ ա յո ց պ ա տ մութ յուն, հա տ . 3 , էշ 8 7 9 ։
59 Н. Дубровин, История войны..., т. I I I , СПб., 1886, էչ 34—33։
60 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն , ձեռա գիր № 4331, էշ 8 5 բ г
8* Տհ'*ւ ն ո ւյն տ եղում ։
 Հ ա յ г! ո ղ ո վ լ է դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Գաբրի ելի, Բրաբիոնի, որոնք հհ բու։արար զոհվել են կռիվների րնթացքոսք12!

Լ՚ս ա ավանդության ա յգ ժամանակ նվաճողների ձեռքով նահատակվել Է նաև
մեւ) բա նաստեղծ Ս ա յա թ ֊Ն ովտ ն։
Յոթ օր քաղաքը թալանե/ուց , ավերելուց, հրկիւլ երւլւյ և ր ն ։ււկ ՛ո ւթ յ ա )ւր
կոտորելուց հետո, շահի զորքերը' հարուստ ավարով և հազարավոր գերինե -
րով ծա նրա բեռնվա ծ, շարժվում են ղեւղի Գանձակ, իսկ հետո' Մուզանի զաշտ
և բանակ դնում այնտեղւ
Հարկ Է նշել, որ գերիների մեշ բաւ/ականին մեծ թիվ են կազմել
հայերը63»
Աղա Մուհամագ շահի այս արշավանքը մի սոսկալի դժբախտություն Էր
անդրկովկասյան ժողովուրդների' հայերի, վրացիների ու ադրբեջանցիների
կյանքումւ Առանց ա յդ Էլ ներքին կռիվներից քա յքա յվա ծ բնակչությունը
կրեց ավելի ահավոր և կործանիչ մի հարված։ նրանցից տասնյակ հազարա­
վորներ սպանվեցին կամ դերի տարվելով վաճառվեցին հեռավոր երկրներում։
Այդ դժբախտություններին հաջորդեցին սովն ու համաճարակները։
Աղա Մուհամադ շահի 1795 թվականի արշավանքը Երևանի խանության
համար ունեցավ այն հետևանքը, որ նա դուրս եկավ արևելավրացական թա ­
գա վորությա ն վասալությունից և կրկին դարձավ պարսից պետության սահ­
մանամերձ կուսակալություններից մեկը։

5 . Ռ Ո Ւ Ս Ա Ս ՏԱ Ն Ի Ա Ռ Ա Տ Խ Ա Ղ Ա Ց ՈԻ Մ Ը

Աղա Մուհամագ շահի արշավանքը խիստ թուլացրել Էր Ռուսաստանի հե­

ղինակությունը Անդրկովկասում և պ ա յմա ններ ստեղծել Երանի կենտրոնական
իշխանության ամրապնդման համար, ուստի ռուսական կառավարությունը
1795 թվականի հոկտեմբեր ամսից սկսում Է շահի դեմ արշավելու պատրաս-
տություն տեսնել։
1795 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Պետական խորհուրդը գեներալ Գ ո լ֊
դովիչին կարգադրում Է ամեն բան անել Վրաստանը և Ռուսաստանին հավա­
տարիմ խանությունները Աղա Մուհամադ շահի հարձակումներից ազատելու
համար։ Պետական խորհրդի .որոշման մեջ Արարատյան երկրի մասին ասված
Էր, թե նպատակահարմար չէ ա յնտեղ զորք ուղարկել, որովհետև Երևանի
խանը Վրաստանից կախյա լ է եղել և շատ հնարավոր է, որ Անդրկովկասում
ռուսական ղորքերի հայտնվելուց հետո, Երևանը կամավորապես կենթարկւԱ։
վրաց թա գա վորին։ Բացի դրանից, ղորքեր չուղարկելով այնտեղը կարելի էր
խուսափել թուրքերի հետ հնարավոր բա խ ումներիցы <
Սակայն Պետական խորհուրդը սխալվում էր կարծելով, թե երր ռուսները
հա յտ նվեն Անդրկովկասում, Երևանը նորից կենթարկվի Վրաստանին։ Բանն
ա յն է, որ Իրանի կենտրոնական իշխանության տիրապետությունը Երևանի
վրա բավական ամրապնդվել էր։ Շահը իր մա րդկա նցից մեկին* Թավաքյալի
խանին, 400 զինվորներով բերդապահ էր կարգել Երևանում**, և դրանով խիստ

62 Տ ե ՛ս «Դիւա ն Հ ա յո ց պ ա տ մութ եա ն», գիրք Ժ, Էշ 367»

63 Տե ս Վ. Ս. Ն ս ւլր ա ն դ յա ն , Ւ բ ի լիսին հ ա յ մա տ ենա գրությա ն մեշ ( սկգբիտ ^ ի ն լև X V III
դարի վ ե ր ջ ը ), Երևան, 1 9 5 8 , Էջ 1 6 4 ։
•4 Տե՛ս и . Дубровин, История войны..., Т. III, Էչ 87,
05 Տ ե ՛ս Մատ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 4 3 3 1 , Էջ 8 9 բ ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X IV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ 23Ո

հսկողություն ղահմանել Մուհամադ քսանի վրա։ Ուստի, անկաիւ այն րա նից, որ

խանի համար Վրաստանի գերիշխան ո։ թ յունր գերադասելի էր Աղա Մուհամադ
դա հի աիրա II/ ե տա թ յո ւնի ց, նա ի վ ի ճ ա կ ի չէր առանց Դ Ր"ի օգնության որևէ
րայւ կասււսրելու։
Ռոլսսւց կառավարության որոշմամր 1795 թվականի դեկտեմբերին Թ ի ֆ ֊
լիս է ժամանում 2 0 0 0 հոգուց բա ղկա ցա ծ ռուսական մի ջոկատ' Վրաստանր
Աղա Մ ուհամադ շահի նոր ոտնձգություններից պաշտպանելո ւ համար։
Ռուսական հրամանաաարոլթյունր որոշել էր արշավանքը սկսել 1796 թ.
վագ գարնանը։ Ռազմական գործողությունները ծավալվելու էին երկու կող­
՛քից' Կասպիականի ափից և Վրաս տանից։ Կոմս Ջուբովի զորքերը Կասպից
ծովի ափերով շարժվելու էին ՛լեպի հարավ և Բաքվոլմ միանալու էին ն՛ավա­
տորմի հետ։ Իսկ Վրաստանում եղած զորքերը, որ երկու գումարտակից գ ա ռ ֊
նա/ու էին կորս/ուս, պետք է գնային Ղարաբագ, վերականգնեին հայ մելիք­
ների իշխ ա նությունները, օգնեին շահի տիրապետությունից ազատվել ձգտող
աղրբեջանական խաներին, որից հետո գալու էին Կուրի ու Արաքսի միացման
վա յրր և այնտ եղից կապ էին հաստատելու Վ. Ջուբովի զորքերի հետ№։
Աշնանը ռուսական զորքերը շարժվելու էին դեպի հարավի а Աղա Մուհամադ
խանի իշխա նությունը և ուժը ոչնչացնելու հա մա ր», իսկ նավատորմը դեսանտ
էր հանելու Գիլանում' շահի եղբա յր Մուրթազակուլիին ա յնտեղ խան դարձնե­
լու համար ( վերջինս գտ նվում էր Ռուսաստանում և վա յելում ռուսաց կառա -
վ արության վստ ա հությունը)։7։
Մինչ Ռուսաստանում արշավանքի պատրաստություններ էին տեսնում,
Անդրկովկասում սկսվում են նոր կռիվներ։ 1796 թ . գարնանը Աղա Մուհամադ
շահին լուր է հասնում, որ Խորասանում իր դեմ խռովություններ են սկսվել,
մարտ ամսի կեսերին նա թողնում է Մուզանի դաշտը և դնում Խորասան։ Օ գ ֊
տըվելով շահի բա ցա կա յութ յունից, Ղարաբաղի Իբրահիմ խանը որոշում է
վրեժխնդիր լինել Գանձակի Ջա վա դ խ ա նից, որը 1795 թ . արշավանքի ժա մա ­
նակ օգնել էր Աղա Մուհամադ շահին։ Իրրահիմին է միանում նաև Ումմա խանը
և նրանց զորքերը պաշարում են Գանձակը։ Գանձակի վրա է արշավում նաև
Հերակլ 11-ի 3000-ա ն ո ց զորքը' արքայազն Ալեքսանդրի հրամանատարու­
թ յա մ բ , բ ա յց պարենի պակասի պատճառով վրաց զորքը ցրվում է։ Մայիս
ամսին Գանձակի տակ մնում են ընդա մենը հարյուր վրացական զինվորներю <
Գանձակի պաշտպանները ծանր պա յմա ններում էին։ Նրանց շարքերը
նոսրացնում էին սովն ու վարակիչ հիվա նդությունները։ Շուտով Իբրահիմ և
Ումմա խաները լուր են ստանում, որ Հերակլը 7000-ա նոց զորքով գալիս է
Գանձակի վրա ։ Չկա մենա լով հաղթությա ն պտուղները կիսել նրա հետ, նրանք
շտապ հաշտություն են կնքում Ջա վա դ խանի հետ և ռազմատուգանք վերցնե­
լով, հեռա նում ա յնտ եղից69ք
Երբ Գանձակը պաշարված էր, իր դաշնակցին օգնելու համար Աղա Մ ո ւ ֊
համադ շահը կարգադրում է Երևանի և Նախիջևանի խաներին օգնության հաս­
նել Ջա վա դ խա նին։ Խաները չկա մենա լով պատերազմել, շատ դանդաղ են պ ա տ ֊

«6 Տե՛ս н. Дубровин, История войны..., т. III, էչ տօ,

В7 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղում։ էշ 8 1 —- 8 2 ։
•в Տե՛ս .Грам оты ...,-, т. II, вып. И, էշ 152*
б® Տ հ ՛ Կ ն ո ւ յն տ եղ ո ւմ է
240 Հ ա յ մ ո ղ ա /ր դ ի и/ ա տ մ п ւр յո ։ն

րա ստություններ տեսնում և ճանապարհ են րնկնո։մ այն ւ1ամանակ միա յն,

երբ Ջավադ խանն արդեն պատանդներ և ոազմատուգանք էր տվել պաշարող­
ներին70/
1796 թվականի դարնանր կ а մ а Վ, Ա. Զուրովը ժամանում է Ղւ/րոր, ա յն ­
տեղ է դալիս նաև Հ. Արղությանր, որը հրավիրված, կր արշավանքի ժամանակ
ուղեկցելու կոմսին։ Հ, Արղությա նր Անդրկովկասի վերա բերյա լ բավականին
տեղեկություններ է տալիս նրան և բա ցի ա յդ, գրավոր զեկուցագիր է ներկա­
յա ցնում, որով խնդրում է օգնություն ցույց տալ հա յ ժողովրդին։
1796 թվականի ապրիլի 1 8 ֊ի ն ոուււական զորքերը Ղզլարից շարժվում են
դեպի հարավ։ Մայիսի 10-ին գրավում են Դերբենդըւ Հ. Արղությանը տեղի
հայերին և Անդրկովկասի հայ բնա կչությա նը հորդորում էր ամեն կերպ օգ­
նություն ց ո ւյց տալ ռուսական զորքերին7'։ Շուտով ռուսներին՝ են հանձնվում
նաև ՂոլԲան ու Բաքուն։ Հե\րթը հասնում է Գանձակին։ Ռուսական զորքերի
ա յս հաջողությունները պ այմանավորված էր նաև ա յդ վայրերի հայ և ա դրբե­
ջանցի աշխատավորների մեծ ա ջա կցությա մբ։ Հա յտ նի է, որ Դերբենդը ռուս­
ներին հանձնվեց քա ղա քային բնա կչությա ն ճնշմա մբ ե. որ Բաքվի բնակիչներր
ուրախությամբ ընդունեցին Վ. Զուբովի կոչը և կամավորապես քաղաքի դռնե­
րը բա ց արեցին նրա զորքերի առջև։
Ուշագրավ է, որ կոմս Զուբովի արշավանքի ժամանակ Հ, Արղությանը
նամակագրական կապ է ունեցել մ եծ զորավար Ա. Վ. Սոլվորովի հետ և ար­
շավանքի մասին տեղեկություններ հաղորդել նրան ։
1796 թվականի աշնանը կոմս Վ. Զուրովը համալրում է ստանում և հոկ­
տեմբեր ամսին մի զորաջոկատ' գեներալ Ս. Մ. Ռիմւ՚կ ի-Կորսակովի հրամա­
նատարությամ՜բ ուղարկում Գանձակի վրա, դեպի ուր պիտի շարժվեին նաև
Թիֆլիսում եղած ռուսական զորքերը։ Քաղաքը գրավելուց հետո նրանք պետք
է միա նա յին և ուղևորվեին Քուռ և Արաքս գետերի խառնվելու վա յրը, որտեղ
նրանց էր սպասելու Վ. Զուրովը' զորքերի հիմնական մա սով։
Գեներալ Ռիմսկի-Կորսակովի զորամասը արշավանքի ընթա ցքում մեծ
դժվա րությոլնների է հանդիպում և եթե նրան չօգներ տեղական հայ բնա կչու­
թ յունը, ժամանակին չէր կարող տեղ հասնել։ Հա յ գյուղա ցիները, որոնք ա յդ
արշավանքի հետ էին կապում մահմեդական՚ տիրապետությունից իրենց ա զա ­
տագրումը, Հ. Արղությանի կոչով օգնությա ն են հասնում ռուսներին' պարեն
մատակարարում և իրենց սա յլերով տեղափոխում զինա մթերքը73։
Դեկտեմբերի 13-ին Գանձակի Ջա վա դ խանը քաղաքը հանձնում է ռուս­
ներին։ Սակայն շուտով սուրհանդակներ են գալիս Ռուսաստանից և. ռուսա­
կան դնդերին ետ դառնալու հրաման բերում։ 1796 թվականի նոյեմբերի 6-ին
մա հա ցել էր Եկատերինա 11-ը և նոր կայսր Պավել 1 ֊ը , կամենալով իր
ուշադրությունը նվիրել եվրոպական գործերին, չէր ցանկանում շարունակել
ա յդ արշավանքը։
Ռուսական զորքերի հեռանալը ծանր հարված էր անդբկովկասյան ժ ո ղ ո ֊
վոլրղների և մասնավորապես հայերի համարէ Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսն

70 Տ ե ՛ս Լհո, Հ ա յո ց պ ա տ մութ յուն, Հ ա տ . 3 , Էչ 8 8 5 ։

11 Տ ե ՛ս ЦГВИА, РУА, Д. № 280, Էչ 3 -4 ,
73 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 2 9 5 1 , Էշ 1 0 4 բ ։
73 Տ ե ՛ս Լեո, Հ ա յո ց պ ա տ մութ յա ն, հատ, 3 , Էշ 8 9 4 ։
 ______________ Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 241

ա1Դ Օրերին Շ. Շահամիր յա նին դրեք կ, (гԱռ տարաբախտութեան մ եր ո յ' օ ր ֊

Հասին մահու ժաԱ ասեալ յի շե ց ե լո յ մեծի կայսերուհւոյ, խափանեց ալ գործն
օգտակարագոյԱ աշխարհիէ ըստ որում հարազատն նորին նորապսակ յաջորդն
դարձ առնել ետ ղօրա ցնճ զա մենա յն, ընդ ձեռամբ արկեալսն թողլով Հնոց
տիրողտցն աւերչացл1А։
Կաթողիկոսը փրկություն հուսալով ռուսներից, ա յնուա մենա յնիվ, չէր
մոռա ցել Իրանի գահակալի հարձակման վտանգը և նախազգուշական միջոց֊
սեր էր Հեռք ա ռել։ Նա ռուսների Գանձակում եղած ժամանակ, շահի վեզիր
Հաջ ի Իբրահիմ խանի խորհրդով, Դավիթ և Հովհաննես վարդապետներին
թանկար ժեք նվերներով ուղարկում է շահի մոտ, հայտնում նրան իր հ պ ա ֊
տա կութ յա ն ը 7*։
17 9 6-ը ծանր տարի էր ողջ Անդրկովկասի համա ր։ Աղա Մուհամադ շահի
արշավանքի հետևանքները ծայրահեղ թշվա ռությա ն հասցրին ժողովրդին։
Հատկապես դժվարին էր Ղարաբաղի, Սյունիքի ու Գանձակի բնակիչների վի֊
ճակր։ Ան՛ողոք սովը հնձում էր մա րդկա նց, ստիպում հեռանալ հայրենի վ ա յ­
րերից։ Այդ ծանր դրության սրտաճմլիկ նկարագրությունն է թողեք Վարդան՜
Օձնեցին, «Եւ ի սոյն 1796 ամի սկիզբն եղև սաստիկ սովոյ աշխարհին Աղուա-
նից, Ա րցա խս։յ, Սիւնեաց և Գանձակայ, քա նզի ասպատակ զօրաց Մ ո ւհ ա մ ֊
մադ շահի այրեալ ,էիԽ զարմտիս երկրին, և զնորա բոյս արտորայս կերակուր
արարեալ երիվարաց իւրեա նց, և զա յլս սմբակակոխ սպառնալ։ Այնքան սաստ­
կացաւ սովն ի յիշեա լ տեղիս մինչև պակասեալ սուրբ անասնոց, ուտէին զա ն­
սուրբ կենդանիս, և բա զումք վաճառէին ի պէտս հացի զզաւակունս իւրեանց,
ա յլք կթոլցեա լք և նուաղեալք ի սովոյ քա յլա փ ոխ ել ոչ կարէին, ա յլ անկեալ ի
ճանապարհի զոդիս փչէին, և շատք ի հեռաւորս գաղթէին, վասն այնորիկ ցիրու­
ցան եղեն ա մենա յն բնա կիչք աշխարհին ա յնմիկ, բա զումք ի հա յոց և սակաւք
ի տաճկաց անցին ի Վրաստան, ի Սօմխէթ, յԵրևան, ի Կարս և յաշխարհն
Սարմատացւոց' ի Մօզդօք և ի Ղզլար»16։
Հեղինակի ա յս տողերը միա նգա մա յն ճշմարտապատում են, նա հետա­
գա յում անձամբ տեսել է ա յդ գաղթականներից ոմանց և լսել նրանց պատ­
մությունը։
Հ . Արղությանը Թիֆլիսից գրում է, թե բն՛ակչությունը տառապում է սո­
վից, և որ մարդիկ մի կտոր հացի համար վաճառում են իրենց զավակներին,.
հավատափոխ լինում71։
Ծանր էր նաև Արարատյան երկրի վիճակը։ Այստեղ ևս զգա ցվում էր
պարենի պակասը։ Բացի դրա նից, բնա կչությունը նեղվում էր արտասովոր,
ձմռան խիստ ցրտ երից։ Երևանի Ալի կուլի խանը նոր հարկեր ու պարտավո­
րությունն հր է դնում բնա կչությա ն վրա ։ Ի լրումն ա յս ա մենի, նա հրաման է
արձակում Արարատյան երկրից իրեն համար հա յ օրիորդներ հավա քել։ Իմա­
նալով այս մա սին, Ղուկաս կաթողիկոսը կարգադրում է 8 տարեկանից վեր
բոլոր աղջիկներին ա մուսնա ցնել, և երբ խանի ծա ռա յողները կամենում են-

74 ягԴիւանза, գիրք Ա— Р, էջ 3 0 — 3 1 ։
75 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղում , էջ 31 г
76 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 4 3 3 1 , էջ 91 բ — 9 2 ա ։
77 Տ ե ՜ս Մա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր Л? 2 9 5 1 , էջ 121 ր ւ

16-718
2 4 2 Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

1իրագործել նրա հրամանը' Երևանի խանության մեջ Հա րեմ տանելու օրիորդ

■այլևս չէր մնա ցեք*։
Աղա ՄուՀամադ շ աՀը ա յս ժամանակ մ եծ պատրաստություն է տեսնում
Անդրկովկասի Վրա կրկին Հարձակվելու Հա մա ր։ Ա յդ նպատակով նա զենք և
զորք է պաՀանջոլմ Երևանի խ ա նից։ Ղուկաս Կարնեցին 1797 թ . փետրվարի
14-ի ն դրել է. « Շահն ի մեծի պատրաստութեան է, ոյր սակս և ա յժ մ կրկին
■Ջ ( Տ ) թնդանօթս և Դ ( 4 ) ղօմրարայս և Ռ ( 1 0 0 0 ) գնդակս է խնդրեալ տանիլ
ի Դավրէժ, ուր և ինքն ի գարնանամտին իւրեանց գալոց է ճակատիլ ընդ
յա րուցելոցն։ Խնդրեալ է և զխանն մեր Ռ ( 1 0 0 0 ) Հեծելովքն երկրիս։ Առ որս
եթէ յորպիսի տառապանս կան բնակիչքն երկրիս, խ ոՀևմոլթեա մբդ կարես
իմա նա լյ»70*
ՄուՀամադ խանը, որ 1797 թ . Հունվարին ոմն Մատթեոսի ձեռքով խնդրանք
էր ուղարկել կոմս Զո՛րովին' իրեն օգնելու Համար և մերժում ստացել, նորից
փորձ է կատարում ռուսներից օգնություն ստանալու։ նա 25 Հոգու ուղեկցու­
թ յա մ բ Գևորգ Խուբովին ուղարկում է Թ իֆ/իս' Հ . Արղությա նի մոտ և խնդրում,
•որպեսզի վերջինս Համոզի Հերակլ թագավորին ու գեներալ Ռիմսկի-Կորսա-
կովին պաշտպանելու իր երկիրը Աղա ՄոլՀամադ շա Հից։ նմանօրինակ խ ը ն դ ֊
ր անք ո վ նախիջևանցի Մակար Մելիքովի միջոցով ռուսներին էր դիմել նաև
Նախիջևանի Քյա լբա լի խանը™։
Քանի որ ռուսական զորքերը Անդրկովկասից Հեռանալու Հրաման էին
■ստացել, իսկ Հերակլը շատ թ ույլ էր, խաների խն՛դրանքը նորից մերժվում է։
Գ. Խոլբովը այս մասին անմիջապես Հա յտ նում է խա նին։ Շատ չանցած
Երևանի և Նախիջևանի խաները Հարկադրված մեծա րժեք նվերներով ներկա յա ­
նում են շաՀին, որը նրանց մեղադրում է դավաճանության մեջ և պատժի են­
թա րկում։ Խուբովը գրում է, թե նա սպանել կտար Ելէևանի ՛խանին, եթե նրա
մեծա մեծներից մի քանիսը գթություն չխ նդրեին։ Նա կուրացնում է Քյա լբա լի
խ ա նին, իսկ Երևանի խանին բանտարկում է*1։
Ալիկուլի խանը մի մ եծ գումար է պաՀանջում կաթողիկոսից։ Վեր­
ջինս գնում է Երևան, 38 օր մնում է ա յնտ եղ, աշխատելով գոնե մի քիչ պա­
կա սեցնել գումարը, բ ա յց չի Հաջողվում և պարտամոլրՀակ տալով ետ է վ ե ­
րա դա ռնում։
Արարատյան երկիրը դարձյալ շատ ծանր վիճակում էր։ Ղուկաս Կարնե­
ցի ն 1797 թվականի մա յիսի 5-ին1 գրել է. «Իսկ կացութիւն երկրիս յա նցեա լն
1ւ նարդենիս ի զանազան ՀարկապաՀանջութեանց և ի. պ է ս ֊պ է ս ծանր գոր­
ծա ռնութեա նց' ի սաստիկ սղութենէ Հացի և ա մենա յն պ իտ ոյից, ի յետ ին
դառնութիւն • չքաւորութեան ժա մանել' յոգիս են ապաստան և կա սկա ծ անօք
ապառնի վտանգից թա խ ծիմք առ Հասարակ»11։
Այս պ ա յմա ններում էր Արարատյան երկիրը, երբ Աղա ՄոլՀամադ շ աՀը,
օգտ վելով ռուսական զորքերի Հեռա նա լոլց, 1 7 9 7 թվականի գարնանը նոր ար­
շավանք սկսեց դեպի ա նդբկովկասյան երկրները։ Նախօրոք մի նամակ

78 Տ ե ՛ս Մ. Մսեւ-եանց, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կա թողիկոսա ց էջմիա ծնի ի Ս իմէօնէ ցՅօվհա ննէս,

■Մոսկուա, 1876, էշ 9 ։
70 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 4501, էշ 407ա։
տօ Տ ե ՛ս Е. Хубов, Описание достопамятных происшествий в Армении, էչ 9—ю ,
Տ ե ՛ս նույն տ եղում, էջ 10— 11։
83 Մա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր Л> 2922, էշ 3 3 ա ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 243

ուղարկելով Հերզւկլ П -ի ն, որով պահանջում էր հնազանդվել իրեն, շ ա հԸ

Խո, դաֆի րին ի կամոլրջով ա նցնում է Արաքսը և շարժվում դեպի Շուշի,
Իբրահիմ խանը այլևս հնարավորություն չուներ դիմադրելոլ, ուստի մի
քանի բեկերի հետ միասին փախչում է Դաղստան, ճանապարհին' Թարթար
գետի մոտ պարտության մա տնելով իր ետևից շահի ուղարկած 2000 հ ե ծ ֊
յա լներին։
Աղա Մուհամադ շահի զորքերը գրավում են Շուշին և հաստատվելո վ ա յն ­
տեղ անարգել սկսում են կողոպտել ու ավերել 'Լարաբաղը։ Երկար կտևեր
այ ս Վ.Ւճակը, եթե 1 7 9 Հ թվականի մա յիսի կեսերին իր պալատականների
ձեռքով չսպանվեր շահը։ Դրանից հետո պարսից զորքը խառնիճաղանջ խ մ բ ե ­
րով հեռանում է դեպի Իրան, ուր պ այքար էր սկսվել իշխանության համար։
Տեղեկա նալով շահի սպանության մասին, Ղուկաս Կարնեցին հնարավո­
րություն է ստանում շնորհավորելու Պավել 1-ի կայսր դառնալը83հ
1797 թվականի հուլիսի 20-ի ն գրած իր նամակում Ղ• Կարնեցի կաթողի­
կոսը նկարագրում է հա յերի ծանր վիճակը, հայտ նում, որ ն՛րանցից շատերը
սրի են քա շվել, ոմանք դերի են տարվել, իսկ մնացածները դառն աղքատու­
թ յա ն մեջ են։ Քանի որ իրենց տիրողներն իրենց թշնամիներն են, ուստի և
հայերը արժանի չեն համարում նրանց համար աղոթեի հայկական պետա­
կանության անկումից հետո եկեղեցին ժամերգություն է կատարում միա յն ի
պատիվ քրիստոնյա թա գավորների և իշխողների։ Բայց հայերը առավել ևս
պարտական են աղոթել ռուսական ՛թագավորների համար, որոնք միշտ ողոր­
մա ծ և խ նա մա ծու են եղել իրենց նկա տ մա մբ։ Պետրոսի ժամանակներից
սկսած մինչև Եկատերինա 1 յ ֊ը հայերը ռուսների կողմից «գտ եա լ են զառա-
տազեղ շնորհսն մարդասիրութեան և զապահովոլթիւն կենաց իւրեանցս։ Եվ
ա յժ մ շնորհավորելով Պավել 1-ի գահակալությունը, ՛կաթողիկոսը խնդրում է
հովանավորության տակ առնել հա յ ժողովրդին և Ռուսաստանում բնակություն
հաստաԽած հայերի նկատմամբ ճանաչել էջմիա ծնի հոգևոր իշխա նությունը։
Կայսրը բա վա րա րում է կաթողիկոսի խնդրանքը։ 1798 թ . փետրվարի
2 6 -ի կայսերական հրովարտակում ասված էր, որ Պավել 1-ը իր նախորդների'
Պետրոս 1-ի , Եկատերինա 1-ի և Եկատերինա 11-ի նման հա յոց կաթողիկոսին,
հայ մելիքներին, յոլզբա շ ին երին ու կառավարիչներին, ա յլև Я"ողջ հայ ազնիվ
ժողովրդինյ> և առանձնապես ռուսական կա յսրությա ն սահմաններում բնա կ­
վող հա յերին, վերցնում է իր կայսերական ողորմածության ու պաշտպանու­
թ յա ն ներքո և ճանաչում է կաթողիկոսի հոգևոր ու եկեղեցական իշխանու­
թյունը Ռուսաստանում հաստատված հա յ ազգա բնա կչությա ն նկա տմամբм <
Արարատյան դաշտի բնա կչությունն այս ժամանակ կրկին դժվարին վի­
ճակում էր։ Շահի սպանությունից հետո պարսկական մի ջոկատ Շուշիից գա­
լիս է Երևան' Ալի կուլի խանի մոտ , որն իր եղբոր սպանության լուրն ա ռնե­
լուց հետո փակվել էր Երևանի բերդում։ Ստանալով ա յդ համալրումը, խանը,
Ղուկաս Կարնեցոլ խոսքերով а Ոգի առեալ և ևս սկսաւ զժանտութիւն ի գործ
արկանել առ քաղաքացիսն և առ մեզ պահանջմունս ա ռնելովյ>85>

83 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր М 2 9 2 2 , է շ ՅՅ ր ։

84 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, Ա րխ իվա յին բ ա ժ ի ն , Ռուսական ցա րերի և Նապոլեոն 1-ի հրովա ր­
տ ա կները, Л! 2 ։
85 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր А5 4 5 0 1 , էշ 4 5 9 բ ։
244 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Երհանցիների համբերությունը սպառվել էր. նրանք զինված դուրս են

գալիս խանի դեմ և ստիպում նրան հեռանալ քա ղա քից։ Շատ չանցած Նա­
խիջևանից բերվա ծ զորքի օգնությա մբ երևանում հաստատվում է Մակվի սուլ­
թանի որդի Հասան խա նը։ Վերջինս Երևանում իշխում է ընդամենը մեկ ամիս
և ա յդ ընթա ցքում նորանոր հարկեր դնում առանց ա յդ էլ վերջին աղքատու­
թ յա ն հասած բնա կչությա ն վրա։
Իրանի նորընծա Ֆաթալի շահը, տերության հյուսիսային սահմաններն
ամրապնդելու շահերից ելնելով, որոշում է ազատ արձակել Երևանի, Խոյի ու
նախիջևանի խաներին' իրենից կախյալ մնալու պ ա յմա նով։ Շահի տված
զորքի ուղեկցությա մբ Մուհամադ խանը վերադառնում է Երևան, որտեղից
1797 թ . սեպտեմբերի 15-ին հեռացել էր Հասան խանը։
Քաղաքական հեղհեղուկ պ ա յմա նների, անվերջանալի կռիվների հետևան­
քով տնտեսապես ծա յր աստիճանի քա յքա յվա ծ բնակչությանը ա յդ ժա ման ակ
մի նոր ծանր փորձություն էր սպասում։ Երկրռւմ սկսվում է ժանտախտը, որը
գնալով սաստկանում է և անգամ ստեղծվում է արտագաղթի վտա նգ։
1798 թ . գարնանը սկսվում են նոր կռիվներ։ Լուրեր են հասնում, որ Խոյի
խանը թշնա մա ցել է շահի հետ և Ուրմիայի пи նախիջևանի խաների հետ միա­
ցա ծ կա մենում է արշավել Երևանի վրա։ Երկրռւմ սկսվում է մեծ իրարանցում։
Թողնելով ամեն ինչ, բնակչությունը հավաքվում է ա մրա ցվա ծ վայրերում,
սակայն արշավանքը տեղի չի ունենում և մարդիկ վերադառնում են իրենց
տները։ Մեկ ամիս անց նորից խուճապ է ստեղծվում. «Դարձեալ ալեկոծեցան
սաստիկ, քան զառաջինն3>, — գրում է ^ ո ւ ^ ա ս կաթողիկոսը*6» Բայց այս ա նգա մ
էլ Ջաֆարկուլի խանը չի կարողանում իրագործել արշավանքը, որովհետև նրա
ապստամբությունը ճնշելու համար Թավրիզ էր եկել Սուլեյման սարդարը։
Ջաֆարկուլի ի կողմնակիցները լքում են նրան, իսկ ինքը փախչում է Թուրքիաւ
նրան են հետևում նաև Խոյի հազարավոր բն'ակիչներ։
1798 թվականի վերջերին Երևանի խանը շահից Երևանում իշխելու ֆեր­
ման է ստանում, որի դիմաց նրանից պահանջվում է 3 0 0 .0 0 0 ռուբլի և պա­
տանդներ։ Խանը չի ցա նկանում ա յդքան գումար վճարել և բանակցություններ
է սկսում Վրաստանի հետ' օգնություն ստանալու համար։
1799 թվականի կեսերին Սուլեյման սարդարը գահաժառանգ Աբբաս
Միրզայի հետ գալիս է Սալմաստ' Երևանի ու Խոյի վրա արշավելու նպատա­
կով։ Երևանի ու Խոյի խաները միավորում են իրենց ուժերը և ընդառաջ
գնում գահաժառանգի զորքերին։ ճակատամարտն ավարտվում է վերջիննե­
րիս հաղթանակով։ Խոյը նվաճվում է։ Սոլլեյմանը բա նա կցություններ է
սկսում Երևանի խանի հետ և ՛հրավիրում նրան շահի մոտ , բ ա յց խանը հրա­
ժարվում է։
Չ նա յա ծ ռուսական հրամանատարությունը փորձէր էր անում բա նա կցու­
թյունների միջոցով պարսիկներին ետ պահել Անդրկովկասի վրա հարձակվելու,
մտ ա դրությունից, սակայն Ֆաթալի շահը շարունակում է արշավանքի պատ­
րաստությունները։ 1800 թվականի գարնան վերջերին նրա զորքերը Աբբաս
Միրզայի ու Սուլեյման սարդարի հրամանատարությամբ դուրս են գալիս
Թավրիզից և ուղղվում դեպի Երևան։ Այս մասին էջմիածնի միաբանները գրել
ենէ «Վերստին բորբոքեցա ւ բոցն պարսկական բռնութեան յա յս կ ո յս ։ Յորմէ

86 Մ ատ են ադար ա ն, ձեռա գիր Л? 4 5 0 1 , էջ 4 0 8 բ ։

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 245

ղարհուըեալ ա մենա յն բնա կիչք երկրիս, իշխօղն ամրացաւ ի դղեակն և ա յլքն

ամենեքեան տարագիր եղեն յա յդ ր և յա յլ կողմ 1>ո ։
Պարսից զորքերը շուտով մտնում են Արարատյան դաշտ և բանակ դնում
Արաքսի ափին։ Սկսվում են բա նա կցություններ՚ Երևանը հանձնելու վերա բեր­
յա լ։ Խանը մերժում Լ և օգնությա ն խնդրանքով դիմում Վրաստանի ու ռուսաց
հրամանատարությանը։ Վրաստանոլմ ռուսական կառավարության լիազոր
մինիստր Կովալենսկին և Գիորդի X II թագավորը խ ոստանում են օգնել։
Շուտով պարսից թագաժառա նգի զոր բերը պաշարում են Երևանը։ Սակայն
նրանք թնդանոթներ չունեին և ա յնքան էլ հաջողությամբ չեն գործում բերդա ­
կանների դեմ։ Ավելին} բերդականները կարողանում են մի քանի անգամ դուրս
գալ բերդից և Հակահարձակման ա նցնել։
Այս ընթա ցքում Աբբաս Միրզան նամակ է ուղարկում Գի որ գի X I I -ին և
պահանջում ենթարկվել իրեն, հակառակ դեպքում սպառնում է հարձակվել
Վրաստանի վրա ։ Իմանալով ա յդ մասին, Պավել I կայսրը կարգադրում է
Վրաստան ուղարկել զորա յին նոր միավորումներ, որը Աբբաս Միրզային ստի­
պում է հրաժարվել Վրաստանի վրա հարձակվելու մտ քից։ Երբ Երևանի խանը
պարտավորվում է ռազմատուգանք վճարել, Աբբաս Միրզան վերացնում է
Երևանի պաշարումը և 40 օր Արարատյան երկրում մնալուց հետո, իր զոր­
քերով հեռանում է ա յնտ եղից։
Այս նոր արշավանքը ց ո ւյց տ վեց, որ Իրանը չէր հաշտվել Անդրկովկասը
կորցնելու մտքի հետ ։ Ուշագրավ է Երևանի խանի բռնա ծ գիրքը* Հարձակման
վտանգի դեպ քում նա օգնությա ն խնդրա նքով դիմում էր վրացիներին ու ռուս­
ներին , ձևա ցնելով, թե ցա նկա նում է մտնել ռուսական հովանավորության
տակ։ Սակ ա յն իրականում նրա նպատակն էր անկախ լինել թե պարսից շ՛ա­
հից, թե ռուսներից ու վրա ցիներից։ Այս էր պատճառը, որ պարսկական վտ ա ն­
գի վերա ցումից հետո նա ոչ միա յն մոռա ցա վ խոստումները, ա յլև աշխատեց
ընդլա յնել իր տիրապետության սահմանները' չխուսափելով անգամ զինված
րնդհարումների մեշ մտնել Վրաստանի հետ ։ Ա յսպ ես, դեռ մեկ ամիս էլ չէր
անցել Աբբաս Մ իրզայի հեռան ալուց, երբ նա զորք ուղարկեց Շորա գյա լ, այն
վրացիներից գրավելու համա ր։ Չ նա յա ծ Գիորգի X II- ը իշխան Ցիցիանովի
հրա մա նա տա րությա մբ 4 00 զինվոր ուղարկեց Շորա գյա լ, սակայն խանի
զորքը հարձակվեց ա յդ խ մբի վրա, պարտության մատնեց նրան։ գրավեց և
ավերեց Շորագյալի ա մրոցը։ Շորագյալի շրջանին տիրելուց հետո, խանը
մտադիր էր գրավել նաև Փ ա մբա կը։ որն իրեն էր շնորհել Աղա Մուհամադ շահը։
Ի պատասխան դրա ռուսները զորքերը մոտեցրին Երևանի խանության սահ­
մաններին, և խանը ստիպվա ծ եղավ հրաժարվել Փամբակը գրավելու մտ ա ­
դրությունից։
Այս ընթա ցքում Վրաստանի դրությունը գնալով ծանրանում էր։ Մի կող-
մից թուրքական ու պարսկական պետությունների հարձակման վտանգը, ինչ­
պես նաև լեռնա կա նների անընդհատ հարձակումները, մյուս կողմից էլ երկ­
րում իշխող ֆեոդալների և առաջին հերթին թագավորական ընտանիքի ան­
դամների միջև եղա ծ հակասություններն ու անվերջ պայքարը ուժասպառ էին
արել երկիրը։ Միակ փրկությունը Ռուսաստանին միանալու, ռուսական զենքի
պաշտպանությանն ապավինելու մեջ էր, որը տեղի ունեցավ Գիորգի X II-ի

87 Մատենադարանք ձեռա գիր № 2 9 2 2 , էշ 7 3 ա։

246 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մահվանից մոտ մեկ տարի հետո։ 1Տ01 թ . սեպտեմբերի 12-ին Ալեքսանդր 1-ի
հրովարտակով վերա ցվեց վրաց թագավորությունը և Վրաստանը վերջնականա­
պես միացվեց Ռուսաստանին։ ягԱյգ նշանավոր օրվանից, — դրում է վրաց
գրող Ի. Ճավճավաձեն, — Վրաստանը հանգստություն ձեռք բերեց։ Հավատա­
կից երկրի հովանավորությունը ցրեց վախը թշնամու հանդեպ, որն ուզում էր
գրավել Վրաստանը։ Տա գնա պ ա լից, խոշտանգված երկիրը ազատվեց ավերու-
ւէից և ջախջախումից, հանգստացավ պատերազմներից և հարձակումներից»**.
Պատմական ա յդ իրադարձությունը ոչ միա յն նշանակալից երևույթ Էր
վրացիների, ա յլև անդբկովկասյան մյուս ժողովոլրգների կյա նքում, որովհետև
դրանով սկիզբ դրվեց ողջ Անդրկովկասը Ռուսաստանին միացնելու գործին.
Ռուսական կառավարության առաջնահերթ խնդիրներից մեկն ա յժ մ Երևանի
գրավումն Էր։

88 А.А. Олонецкий, Из истории великой дружбы (Очерки из истории грузино-

русских взаимоотношений в первой половине XIX столетия), Тбилиси, 1954, Էշ з,

■!
 Գ Լ ՈԻ հ Վ Ե Ց Ե Ր Ո Ր Դ

ՍՈՑԻՍՀ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵ[,111Փ-8ՈԻ*եՆԵ1,Ը 1ՄԵՎ.ԵԼ8ԱՆ

2,ԱՅՍ.ՍՏ1ԱւՈՒՄ X V I— X V III ԴԱՐԵՐՈՒՄ

1. Ա Ր Ե 4 Ե Լ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Կ Ը Զ Ը Լ Ր Ա Շ Ն Ե Ր Ի Տ Ի Ր Ա Պ Ե Տ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն ՏԱ Կ

Զաքարյանների տիրապետության շրջանում Արևելյան Հա յա ստ ա նում

հաստատված հա յ ֆեոդալական տների վերջին բեկորները ( Դոփ յա ն -
ներ, Պռոշյաններ, Վաչուտյաններ և ուրիշներ) սկսած դեռևս X IV դարի երկ­
րորդ կեսից հետզհետե կորցնում են իրենց իշխող ԴՒՐՔ^ՐԸ՝' դարում
Արևելյան Հա յա ստ ա նում քիչ թե շատ իշխանական իրավունքներ էին վա յելում
միա յն Խաչենի Հ ա ս ա ն ֊Ջ ա լալյաննե րը, Սյունյա ց Օրբելյանների վերջին ներ­
կա յա ցուցիչներ' Սմբատի որդի Բեշքենն ու սրա որդին' Ռոլստամը և մի
քա նի, ավելի նվազ իշխա նություն ունեցող ֆեոդալական գերդաստաններ?։ X V ,
մա սա մբ նաև X V I դարի ընթա ցքում բուռն կերպով շարունակվում Էր հա յ
ֆեոդալականության ա յդ վերջին ներկայացուցիչների հետևողական հետա­
պնդումն ու ունեզրկումը քոչվոր նվաճողների կողմից։
XV դարը իրավացիորեն դիտված է որպես հայկական ֆեոդա լիզմի եզ­
րափակիչ դար։ Հիմնա կա նում ա յդ հարյուրամյակի ընթա ցքում էր, որ հ ա յ
աշխարհիկ ֆեոդալա կանությունը, որպես որոշակի քաղաքական ուժ, դուրս՛
մղվեց պատմության թա տ երա բեմից։
X V I դարում ևս հա յ ֆեոդալականության վերջին մնացորդների ունե­
զրկման և վերացմա ն գործում շարունակում էր կարևոր դեր խաղալ, դեռևս
խա լիֆաթի տիրապետության շրջանից հաստատված, « Բ եյթ -ուլ-մ ա լի» մու­
սուլմանական հաստատությունը3։ Մահմեդական իշխանավորները պահանջում
էին իրենց իշխ անության սահմաններում գտնվող ընդարձակ հողային տարա­
ծությունների տեր հա յ ֆեոդալական տների ներկա յա ցուցիչներից հավատա­
փոխ լինել, հակառակ դեպքում սպառնալով նրանց հողերը բռնա գրա վել և
հայտարարել «Բե յ թ - ո ւ լ ֊մ ալի » սեփականություններ։
Ա ղբյուրներում բա զմա թիվ են վկա յությունները հա յ ֆեոդալների բռնի

* Տե ս Հ . Մ ա ն ա ն դ յա ն , Ք ննա կա ն տ եսություն հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մութ յա ն, հա տ . I I I ,

էչ 328— 329.
3 Տես Թ ովմա Մ ե ծ ո փ ե ց ի , էչ 1 1 7 — 1 1 8 , «Ժ Ե դարի հիշա տակարաններX, մա սն Ա, Աոաշա -
բ ա ն , էչ Х Ь У П — X I / V I I I , Հ . Փ ա փ ա է լյա ն , Մի էչ Ա րևելյա ն Հա յա ստ ա նի քա ղա քա կա ն կյա նքի
պ ա տ մութ յո ւնի ց, ՀՍՍՀ ԳԱ а Տեղեկա գիրս (հ ա ս . գ ի տ 1 9 5 5 , № 8 ։
3 « Բ ե յ թ ֊ո ւ լ ֊մ ա լ յ) նշա նա կում է պետական գա նձա րա ն։
248 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

մահմեդականացման կա մ, հակառակ դեպքում, նրանց հողերի զան դվա ձա­

յի ն հափշտակման մա սին։ Նշված է, սակայն, որ հայ աշխարհիկ ֆեոդալա­
կանության վերացման այս պրոցեսը բավական երկար է տևել և ուղեկցվել է
դեռևս իրենց իշխանական դիրքերը պահ պան ած հայ ֆեոդալների կողմից
տարբեր ձևերով դրսևորվող դիմադրության և պայքարի փաստերով։
Որքան էլ համառ լիներ դիմադրությունը, հա յ ֆեոդալներից շատերը,
իրենց կալվածատիրական իրավունքներից չզրկվելու համար, ի վերշո տեղի
էին տալիս և մահմեդականություն ընդունում։ Անշուշտ կային նաև այնպիսիք,
որոնք շարունակում էին դիմադրել և նյութական զոհողությունների զն ով փոր-
ձում էին պահել իրենց հողային տիրույթները։ Սակայն, շարունակ ենթակա
յի ն ելով հարստահարման, հետզհետե նվա զում էին նրանց հողատիրական
կարողությունները և նրանք վերա ծվելով մանր հողատերերի կամ դուրս
մղվելով կալվածատեր-ֆեողալների շ արբից, դնում էին իրենց բախտը փոր-
ձե/ու առևտրի և վաճառական՛ության ասպարեզում։
Պետական հեղաշրջումներից հետո, ինչպես նաև համարյա ամբողջ X V I
դարի ընթա ցքում շարունակվող ռազմական գործողություններին հաջորդող
.կարճատև դադարների ժամանակ, ետ նվա ճվա ծ երկրամասերում անց էին
կա ցվում հողերի նոր հաշվառումներ։ Բարձրագույն դիվանից գործուղված
ւիազորները կատարում էին մանրամասն քննություն, ստուգում էին կալվա­
ծագրերն ու ս եվ։ ական ութ յա ն փաստաթղթերը, ցուցա կա գրում էին գյուղերն ու
ագարակները և կազմում մշակելի տարածությունների նոր ցուցա կներ։ Այս
ընթա ցքում էր} որ ավելի շատ էին տեղի ունենում հողերի նոր բռնա գրա վում­
ներ։ Հարքունիս էին գրավվում կամ <гՐ ե յթ -ո ւլ-մ ա լի ս ե փ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր
հայտարարվում ա յլ և ա յլ պատճառներով նոր իշխանության կողմից հետա­
պնդվող ֆեոդալներին և հատկապես կրոնի <гհակառակորդներինл (քրիստ ոն­
յա ներին յ պատկանող հողերը։
Ա յնպեսք որ եթե XV դարում դեռևս հիշվում են մի քանի հա յ խոշոր ֆ ե ո ֊
դա լ - կա լվա ծա տ երե ր , ապա X V I դարում' հազվադեպ են հիշատակվում։
Խոշոր հողային սեփականատիրությունը հա յ իրականության մեջ հան­
դուրժվում էր միա յն վանական հողատիրության բնա գա վա ռում։ Ուստի XV
դարի ընթա ցքում կիրառվող հալածանքների պ ա յմա ններում հա յ ֆեոդալական
տների վերջին ներկայա ցուցիչներից շատերը, իրենց հողային կա րողություն­
ների մնացորդները հափշտակումից փրկելու նպատակով « նվիրումя էին վա ն­
քերին և հոգևոր կարգ ընդունելով, փորձում պահպանել իրենց իրավունքները
ա յդ կալվածքների և իշխող դիրքը' հա յ աշխատավորության նկա տ մա մբ։
Սակայն, ինչպես աստվածապետական օսմանյան Թուրքիա յո ւմ , այնպես
նաև Շահ Իսմա յիլի հիմնադրած կըգյըլբաշների կիսաաստվածապետական ի շ­
խա նությա ն ներքո, հա յ հոգևորականության վ ա յելա ծ արտոնությունները ոչ
ա յլ ինչ էին, եթե ոչ միա յն հարկատու այլադավան համայնքների ղեկավար­
ներին տրված զուտ հարկային առանձնաշնորհումներ։ Դրանք իրենց բովա նդա ­
կությա մբ արմատապես տարբերվում էին բարձրաստիճան ամիրներին և
կըզըլր աշ ցեղերի առաջնորդներին տրված сгипյուր ղալն երիցս և «օլքա նե րից»,
որոնք ունեին ֆեոդալական ա նձեռնմխելիությա ն իրավունքներ և պետության
ռա զմ ա ֊ք ա ղա քա կա ն հենարանն էին հանդիսանում։ Պարզ է, իհարկե, որ ինչ­
պես յուրա քա նչյուր ֆեոդալական հասարակության մեջ, այնպես էլ X V I—X V II
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 249

դարերի Սեֆյան տիրապետության շրջանում <гպատերազմի մեջ և դատարա­

նում բա րձրա գույն հրամանատարությունը հանդիսանում էր հողային սեփա­
կանության ա տ րիբուտ »'։ Ուստի կըզըլբա շների տերության հենց սկզբնական
յրքտնից թոչվ ոՐ ավագանու գերիշխանությունը Արևելյան Հայաստանում
XVI 'X V II դարերում այս առումով միանգա մա յն բացարձակ էր և համա­
տարած։
XVI գարի պատերազմական համարյա անընդմեջ գործողությունների
շրջանում երկրի ավատատիրական հարաբերությունների հիմքում թեև շաբու­
սակում էր գոյա տևել նախորդ դարի թուրքմենական տիրակալների օրոք ձևա­
վորվա ծ «սոյուրղա լա կա ն» օրինակարգը , սակայն կըղըլթտշ ցեղերի ռա զմ ա-
ֆեոդալական նոր ցեղա խ մբերի («ուլուսներ» և «էհշա մներ» ) կազմավորման
և խոշոր տեղաշարժերի ա յս բուռն շրջանում ա յդ օրինակարգը քա յքա յմա ն
բավական որոշակի ընթա ցք ապ րեց' իր տեղը զիջելով պարգևական հողատի­
րության (Гթի ուլա յին» ձևին։
Արևելյան Հա յա ստ ա նում կըղըլբտշ 9 ^Ղ^ր Ւ ^որ տեղաշարժերի և խոշոր
ավատների («օ լք ա ն ե ր ») վերաբաշխման հետևանքով Այրարատի ։ Վասպու-
րականի, Ս յունյա ց, Արցախի և Գուգարւսց նահանգների մ եծ մասում ժառան­
գական տիրույթներ ստացան Ռումլու, Ուսթաջլու, Շ ամ լու, Թաքալու, Կաջար,
Քանգարլու, Բա յա թ , Աուլկադար, Սա գլու և ա յլ ցեղերի առաջնորդները, որոնք
իրենց ցեղերով և ցեղա խ մբերով բնա կություն հաստատեցին հատկապես սահ­
մա նա մերձ շրջաններում, իսկ կըզըլբաշներին հավատարիմ մնա ցա ծ քրդական
‘՜հունբուլի, Մահմուդի, Փազուկի և ա յլ ցեղեր ավատներ ստացան Ալաշկերտի
արևելյան հա տ վա ծում, Մակվում և Խոյի ու Սալմաստի շրջաններում։
XVI գարի սկզբում հրան ի և Թուրքիայի միջև ծսւվալվող ավերիլ պատե­
րա զմներից հետո, 1515 թ . կնքվա ծ հաշտության պ ա յմա նա գրով ամբողջ Արև-
մըտ յա ն Հա յա ստա նն ու Հյուսիսա յին Միջա դետքը ընկա վ Թուրքիայի տիրա­
պետության տակ։ Ղրանից հետո չնա յա ծ ավելի քան մեկ հա րյուրա մյա կ'
մինչև հաջորդ դարի 30-ա կա ն թվա կա նները, նորից շարունակվեցին խոշոր
մասշտաբի արշավանքներն ու պատմական Հայաստանի տերիտորիայի վրա
ծավալվող ռազմական գործողությունները, սա կա յն, ինչպես 1 555, այնպես էլ
1639 թվականն երին կնքվա ծ պայմանագրերը էական փոփոխություններ
*մտցրին 1515 թ . գծվա ծ սահ մ անների մեջ։
Ըստ ա յդ բա ժա նմա ն, թուրք-իրանակպն սահմանը Հա յա ստ ա նում սկիզբ
էր առնում Ջ ավախքի լեռն երից, Չըլգըր (ճից Դ^պի արևելք անցնում էր փոք­
րիկ լեռնա շղթա յի ուղղությա մբ դեպի հարավ, ապա, թեքվելով դեպի արևելք,
հասնում էր մինչև Ախուրյանի վերին հոսանքը։ Այստեղից գետի հունով սահ­
մանն իջնում էր մինչև Ախուրյան և Արաքս գետերի միա ցմա ն վա յրը, որ Իյ
հետո Արաքսի հոսանքն ի վեր թեքվում գեպի արևմուտք և, Կաղզվանին չը-
հասած, իջնում էր դեպի հարավի Հայկական Պարը։ Հա յկա կա ն Պարից սահ­
մանը շարունակվում էր լեռնա շղթա յի ջրբաժան գծով դեպի արևելք և Մա-
սիսների գա գա թներով դնում միա նում էր Վասպուրականի լեռներին, որտե­
ղից ուղիղ գծով ճ փագրոս լեռնա շղթա յի վրա յով, անցնում էր թուրք-իրանա-
կան ներկա սա հմա նա գծով։

4 Կ . Մ ա ր ք ս , Կապիտալ, I , Երևան, 1933, էշ 2 9 8 ։

250 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Այսպիսով, կըզըլբսւշների տերության սահմանների մեշ էին մտնում պատ­

մական Հայաստանի Սյունիք, Արցախ, Ուտիք, Փայտակարան և Պարսկահայը
նահանգներն ա մբողջությա մբ և Այրարատի, Գոլգարաց աշխարհի ու Վասպոլ-
րականի արևելյան գավառները։
Երկրի ներքին վարչական բաժանումը Սեֆյանների օրոք կատարված էր
ըստ վիլա յեթների, որոնք սկիգբ էին առնում դեռևս ի լխ ան ական շրջանից:
Դրանք, փաստորեն, համընկնում էին իլխ ա նոլթյա ն շրջանի թումաններին,
որոնց եկամուտները նախապես հաշվված էին և որոշակի ռազմական պար­
տավորության դիմաց տրվում էին կըզըլրաշ Ձողերի ամիրներին կամ բեկլա ր-
բեկիներին։
Սեֆյանների վարչության մանրամասն նկարագիրը պարունակող «Թաղ-
քիրա թ-ա լ-մոլլուքոլմս, որտեղ մեկ առ մեկ թվա րկվա ծ են՛ Սեֆյան Իրանի
բոլոր նահանգներն ու նրանցից ստացվող եկամուտները, հիշատակված են
չորս վա լիությունն եր' Արաբական Իր աքի, Լոռստանի, Վրաստանի, Քուրդիս­
տանի, և 13 րեկլա րբեկիոլթյոլններ։ Արևելյան Հայաստանն ու Ադրբեջանր
ընդգրկվա ծ էին Ազերբ այջանի ( Ատրպ ա տ ա կան ) , Չ ուխոլր-Ս ա 'դի, Ղարաբաղի
և Շիրվանի բեկլա րբեկիությոլնների մեջ°,*
Բացի Գ,ոլգարաց աշխարհից, որը համարյա ա մբողջությա մբ մտնում էր
Արևելյան Վրաստանի կամ Քարթլ-Կախեթի վալիության մեջ, Սեֆյան Իրա­
նի տիրապետության տակ գտնվող հայկական նահանգները կամ նրանց
առանձին գավառները տեղաբաշխված էին ա յսպ ես, որ ենթարկվում էին Չու֊
խուր-Ս ա' դի, Ղարաբւսղի և Ազերբայջանի բեկլա րբեկիությոլններին։
Իր սահմանամերձ դիրքով և հայ հոծ բնա կչությա մբ առանձնահատուկ
նշանակություն ուներ հատկապես 9 ո լխ ո լր ֊Ս ա 'դի վիլա յեթ ը։ Այրարատյան
նահանգի կենտրոնական մա սը' Արարատյան դաշտն իր շրջակայքով, Չ ոլ-
խ ո լր ֊Ս ա դ (հա յկա կա ն ա ղբյուրներում' «Սահաթա փոսս) սկսեց անվանվել
XIV դարի վերջերից, այստեղ իշխող թուրքմեն տիրակալ Ամիր Սա 'դի անու­
նով, որի որդիներն ու թոռները շարունակեցին իշխել ա յնտ եղ' կենտրոն ունե­
նալով Երևան քա ղա քը։ XV դարում Չ ոլխոլր-Սա'գի վիլա յեթը ավելի ընդար­
ձա կվեց, ընդգրկելով նաև Ախուրյանից Արևմուտք ընկած գավառները և Կարս
ու Կաղզվան քաղաքները։ Սակայն X V I դարի թուրք-իրանական նոր սահմանի
հաստատումից հետո, ա յդ վխլայեթի մեջ, որպես նահիե կամ մահալ, իրենց
նոր անվանումներով, մտնում էին Այրարատի Վարաժնոլնիք (Դա րա չիչա գ),
Նիգ (Ա պ ա րա ն), Շիրակ (Շ ո ր ա գ յա լ), Մաղա զ ֊ Ոլրծ-Մ ասսյա ցոտն (Գ ա ռ ն ի ֊
Վեդի)> ճա կա տ ք (Ս ուրմա լոլ), Արագածոտն (Կ ա րբի), Կոտայք (Գ րխ բոլլա ղ)
և Սյունյա ց աշխարհի Գեղարքունի, Սոթք (Գ յոգչա դա նգիզ) գավառները։
Վիլայեթները թ եև հիմնականում կա զմվա ծ էին ավելի փոքր վարչական
միա վորներից' նահիաներից կամ մահաքներից, որոնք կառավարվում էին
հաքիմների կամ նայք1, բների միջոցով, սակայն առանձին մեծ կամ ՛ փոքր
շրջաններ օլքա յի կամ ֆեոդալական տիրույթի իրավունքով տրված էին քոչ­
վոր ցեղերի առաջնորդներին, որի դիմաց նրանք սպառազեն ռա զմիկներ
կամ յասաղքեշներ էին տրամադրում պ ետությա նը։ Այդպիսին էր, օրինակ,.

տ Տե՛ս „ТайИкка! а1- ւո ս1ս к, а шапиа1 օք ьа!а\'1{] айпПпЫгаНоп-, Ьу V- ЛИпогвку,.

Լօոժօո, 1943, էչ 100—102։ Այսու1եսւև՝ „ТайЬк1га1 а1-ши1ак“:
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 2 5 1

Նախիջևանի օլքան, որը տրված էր Ք յա նգա րլու ցեղի ավագանուն և մնաց

նրանց ձեռքում մինչև X IX դարի սկիզբը։
Նախիջևանը իր շրջակա գա վա ռներով, որ իլխանների ժամանակ առան­
ձին «թ ումա ն» դառնալով, Սեֆևիների օրոք ևս շարունակում էր կոչվել « Թ ո ւ ֊
մա ն-ե Նախիջևան» ընդգրկում էր Սյունյա ց աշխարհի Նախիջևան, ճահուկ
(Շ ա հբուզ), Երնջակ ( Ալինջա) , Գողթն (Ա զա դ Ջիր ա ն), Վայոց Զոր (Դ ա րե-յե
էլեգիս) , թզուկ ( Սիսաջան) գավառները և, որպես մեծ օլքա, մինչև X V II
գարի սկիզբը ենթարկվում էր Ազերբայջանի կամ Թավրիզի բեկլարլւեկիին,
իսկ X V II դարից հետո ենթակա էր Չ ուխոլր-Սա’ դի բեկլա րրեկիությա նը։
Ազերբա յջա նի բեկլա րբեկիին ենթակա էր նաև Կապանի երկիրը կամ
Ղափանաթի օլքա ն, որը իլխանների տիրապետության շրջանում Սյունյաց
Օրբելյանների ինջուն էր։ Սեֆևիների օրոք այն րնդգրկում էր Չանգեզուրի և
Ղարաբաղի լեռնաշղթաների միջև ընկա ծ լեռնա յին երկիրը, որի մեջ մտնում
էին Սյունյաց Արևիք (Մ ե ղ րի), Կովս ական (Մնջավան) , Քաշունիք (Բ ա ր դ ո ւ֊
շա տ ), Զորք (Ք ե ղ ի ), Հա բա նդ (Չա նգեզո ւր), Աղահեձք (Քա շա թա ղ-Քոլշթա սիֆ)
գավառները և Արցախի ,որոշ մերձակա շրջաններ։
Ազերբա յջա նի վիլա յեթի կաղմի մեջ անմիջապես մտնում էին Վ ա ս պ ոլ֊
րականի արևելյան գավառներից Արտ ազի (Մ ա կ ոլ), ճ ո ւա շ ֊ռ ո տ ի (Չ ո ր ս ),
Մարակերտի կամ Մարանդի (Մ ա րա նդ), Պարսպատունիքի ( Արասբար) գա -
վառներն ու Պարսկահայք նահանգն ա մբողջությա մբ։ Հ ա յ ազգաբնակչություն ր
մ ե ծ թիվ էր կա զմում հատկապես Մակվի, Չորսի, Արասբարի, ինչպես նաև
նախկինում Պարսկահայք նահանգի մեջ մտնող Հեր (Խ ո յ), հարևանդ ( Ս ա լ ֊
մաստ) և Թրաբի ( Ուրմիա) գավառներում կամ նահիաներում։
Ղարաբաղի վ իլա յեթ ր, որն իր կենտրոն Գանձակի կա մ Գյանջայի անու­
նով կոչվում էր նաև Գյանջա յի բեկլա րբեկի ութ չուն, ընդգրկում էր Կուրիւք
մինչև Արաքս րնկա ծ մի րնդարձակ տարածություն։ նրա լեռնա յին շրջանն երր,
որոնք համապատասխանում էին պատմական Հայաստանի Արցախ նահանգին
և *հարդման-Փառիսոսի ու Ծավդեից երկրներին, ունեին հոծ հայկական
բնա կչություն։ Առանձնապես աչքի էին ընկնում Դիզակի, Վարանդայի, Խաչե­
նի, Ջրա բերդի և Գյուլիս տան ի նահիաներր կամ մ ահ ալն երր, որոնք կառավար­
վում էին հա յ մելիքների կողմից և ներքին ինքնավարություն էին վա յելում։
X V III դարում, հատկապես Նադիրից հետո, դրանք միա վորվեցին «խ ա մ ս ա հ
(հ ն գ յա կ ) անվան տակ, որոնց ընդհանուր կառավարիչ նշանակվեց Ղիղակի
մելիքը։ Ավելի ուշ, երր քա յք ա յվ ե ց այս միությունը և Շուշիում հաստատվեցին
Ջ իվանշիր Փանահ խանն ու նրա հետնորդները' հիմնելով Ղարաբաղի կիսան­
կախ խ ա նությունը, այս վիլա յեթի հյուսիսա յին մասերը Գանձակ կենտրոնով
առանձնացան և կա զմեցին գանձակի խա նությունը, որը հարևան Չոլխ ոլր-
Սա'դի կամ Երևանի խա նությա ն հետ միասին վասալական կախման մեջ էր
Ք ա ր թ լ֊Կ ա խ եթ ի վա լիից։
Ազերբա յջա նի, Չ ո լխ ո լր ֊Ս ա' դի և Ղարաբաղի վիլա յեթները լինելով ւ ։ա հ ֊
մանամերձ նահանգներ, ինչպես ա սվեց, կառավարվում էին զինվորական
կուսակալների կամ բեկլա րբեկիների միջոցով, որոնք որպես ռազմիկ ցեղերի
առաջնորդներ կամ ամիրներ, արաբերեն կոչվում էին նաև «ա մ ի ր ֊ո ւ լ ֊ո ւ մ արա ո
(իշխ ա նա ց-իշխ ա ն)։ Բեկլարբեկի ներն ունեին անսահմանափակ իրավունքներ
և իրենց վստահվա ծ վիլա յեթի տերն տւ տնօրենն էինւ Նրանք խաղաղ ժ ա մ ա ֊
 Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

նակ գլխավորում էին վիլա յեթի քաղաքացիական իշխանությունը, իսկ պատե­

րա զմի ժամանակ զինված ուժերի հրամանատարներն էին և իրավունք ունեին
ռազմական արշավանքների ժամանակ սեփական դրոշակ կրելու ու թմբկա հա ­
րելու։ Նրանք սովորաբար կրում էին խան տիտղոսը և մեծա րվում ա լ ի ֊
շահ ( փ առա պան ած) և ա լիշա ՚ն կամ ա գիմ-ոլլ-շա 'ն քգերապատիվ, բա րձ­
րապատիվ) բարձր կոչումներով։
Հա մեմա տա բա ր ավելի փոքր տիրույթների' օչքաների տերերը կոչվում
էին հաքիմ և կրում էին սուլթան տիտղոսը, իսկ բոլուքների և նահիաների
կառավարիչները, որոնք մ եծ մասամբ նշանակվում էին քոչվոր ավագանու
ավելի ստորին խավերից կամ շահի ղուլամներից, կոչվում էին նա յիբ կամ
միրբոլուք և մեծա րվում ,էին բեկ տիտղոսով։
Կենտրոնական իշխանության թուլությա ն հետևանքով քոչվոր արիստո­
կրատիան կարողանում էր ամրապնդել իր իշխանությունը երկրի տարբեր
նահանգներում և հաճախ բեկլա րբեկիոլթյունը առանձին վիլա յեթներում վ ե­
րածվում էր ժառանգական տիրույթի։ Այդպես էր, օրինակ, Գանձակի կամ
Ղարաբաղի վիլա յեթում, որտեղ X V I դարից սկսած մինչև X V III դարի վերջե-
րը իշխում էին Չիադօղլու-Կաջար ցեղի պարագլուխները։ Նախիջևանի օլքան
նույն ժամանակներում շարունակում էր մնալ Քյա նգարլոլների ձեռքում,
Մակվոլմ մինչև XX դարի սկիզբը իշխում էին Բայա թ ցեղի առաջնորդները և
ա յլն։
Դրությունը մի քիչ ա յլ էր Չուխոլր-Սա'դում կամ Արարատյան երկրում.,
X V I դարում կռվախնձոր լինելով ռումլոլների և ուսթաջլուների միջև, X V II դարի
վերանվաճոլմից հետո շահ Աբբասը Երևանի բեկլա րբեկիոլթյոլնը տվեց Ա մ ի ր ֊
Գունա խանին, որը Կաջար ցեղի Ազջակոյունլու ցեղա խ մբից էր։ Նրա որդին'
Թահմազկուլի խա նը, ա յդ վիլա յեթում իշխ եց մինչև 1 6 3 6 թ ., որից հետո'
մինչև Սեֆևիների բա րձումը, շուրջ 80 տարի այս վիլա յեթում իշխեցին 14
բեկլա րբեկիներ, որոնցից միա յն երկուսը հեռավոր ա զգա կցոլթյոլկ ունեին
Կաջարների հետ և իշխեցին միա յն 3 — 6 տարի։ Մյոլս բեկլարբեկիները տոհ­
միկ ծագում չունեին և առաջ էին քաշվել շահի անձնական ղուլամներից։
X V II դարի երկրորդ կեսում Սեֆյան շահերր խուսափում էին սահմանա­
մերձ վիլա յեթները տալ տեղում բնա կություն հաստատած կըզըլբաշ ցեղերի
առաջնորդներին, վախենա լով, որ վերջիններս կարող են գործիք դառնա/
.հարևան երկրի ձեռքում և ձգտել ինքնուրույնությա ն։ Այս քաղաքականությու­
նը շեշտված կերպով երևան էր գալիս հատկապես Արարատյան երկրռւմ, որը
իր ազգաբնակչության կազմով ևս խիստ տարբերվում էր մյուս վիլա յեթներից։
Այստեղ հայերը ճնշող մեծա մա սնություն էին կա զմում։
Բեկլայւբեկիներն ունեին որոշակի հարկային և մա քսա յին եկամուտներ,
'՛ՐԻ Դէմաց նրանք պարտավոր էին տ վյա լ վիլա յեթից ապահովել սպառազեն
մարտիկների նախապես որոշված քա նա կը։ «ГР՝ազքիրաթ ֊ա լ- մ ուլոլքիս տ վ յա լ­
ներով X V II դարի վերջում և X V III դարի սկզբում հայաբնակ գավառներ
ունեցող վերոհիշյալ երեք վիլա յեթներից ստացվող եկամուտների և զինված
ուժերի հարաբերությունը հետևյա լ պատկերն էր ներկա յա ցնում6։

Տ Տ ե ՛ս „Тас111к1га1 аЬпшЮк*, էչ 1 ви
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ ՏօՅ

<Լի,այ1թ եկամուտ (դինարներով) Զինվորների թիվը

гзвю взгв 4287

247Ш П 78 6084
3 1 2 3 4 4 0 0 8 ,3 11439

8 4 8 7 1 2 2 1 0 ,3 21810

Ի. Պ. . Պետրոլշևսկոլ հաշվումներով (գումա րելով նաև Շիրվանի վիլա յեթի

5 8 5 6 զինվորները) X V III դարի սկղբներին Սեֆևիների պետության զինված
ուժերի համարյա կեսը հավաքագրվում էր Ադրբեջանից ու Հա յա ստ ա նից':
Բեկլարբեկիները և տեղական հաքիմները բնա կչությա ն նկատմամբ
ունեին նաև դատական իրավունքներ։ Քաղաքացիական բոլոր տեսակի վեճե-
բը՝ կապված կենցա ղա յին, տնտեսական, ժառանգական և ա յլ հարցերի հետ,
քննվում էին հոգևորական ա տ յա ններում, որ կոչվում էր «Շ ա ր ս , իսկ քրեա ­
կան գործերը լսվում էին Օ-Ոլրֆիտ կամ սովորութային դատարաններում, որը
գլխավորում էր խանի կողմից նշանակված «գիվ ա նբեկի ն»։ Ոլրֆի ա տ յա ն­
ներում լսվում էին նաև, ա յսպ ես կոչված, «չորս պատահարներինД վերաբերող
գործերր ( սպանություն, բռնա բա րություն, ատամ ջարդել, կուրացնել) , մահ­
վան դատավճռի իրավունք ուներ միա յն խանը։ Հ ա յ համա յնքի ներսուս
ծա գա ծ քաղաքացիական բնույթ ի դատերը իրավունք ունեին վարելու հայ
հոգևորականներից կա զմվա ծ դատական ա տյանները։ Շահ Աբբաս 11-ի
1650 թ . հրովարտակով հաստատվում էր մայրաքաղաքի գլխավոր հոգևորա­
կան ատյանի ( «Ղ ի վան ֊ ալ ֊ սա դա րա թ ի я) ա յն վճիռը, ըստ որի՝ «Եթե քրիս­
տոնյաները իրար մեջ վեճ ունենան և դիմեն իրենց եպիսկոպոսներին կամ
քահանաներին, ոչ ոք թող արգելք չհանդիսանա և նեղություն չպատճառի, իսկ
եթե կողմերից մեկը մուսուլման լինի, ա յդ դեպքում վեճը պետք է հարթեն
տեղի Շար' ի անդամների և մուսուլման ղադիների ( դատավորների) մ ի ֊
ջոցո վ»*։

2. Հ Ա Յ Ա Բ Ն Ա Կ Ն Ա Հ Ա Ն Գ Ն Ե Ր Ի Ց Ս Տ Ա Տ Վ .Ո Ղ Ե Կ Ա Մ Ո Ւ Տ Ն Ե Ր Ի Ա Ր Տ Ա Դ Ր Ա Կ Ա Ն
Ե Վ Ա Ռ Ե Վ Տ Ր Ա -Ֆ Ի Ն Ա Ն Ս Ա Կ Ա Ն Ա Ղ Բ Յ Ո Ւ Ր Ն Ե Ր Ը

Սեֆյան Իրանի հայա բնա կ նահանգներն իրոք երկրի ամենաեկամտաբեր

նահանգներն էին։ Ղա պ ա յմա նա վորվա ծ էր ոչ միա յն բնա կչությա ն խտ ու­
թ յա մ բ և համեմատ ա բա ր զա րգա ցա ծ գյուղա տ նտ եսությա մբ, ա յլ ներքին ու
արտաքին և տարանցիկ առևտրով, որը մա քսային խոշոր եկամուտներ էր
խոստ՛անում խաներին և բեկլա րբեկի ներին։ Վերջիններս մ եծ նախանձա­
խնդրություն էին ցուցա բերում իրենց վիլա յեթի հայ բնա կչությա ն բա զմա ­
պատկման գործում, որը կարևոր նշանակություն ուներ երկրի շենա ցմա ն,
առևտրի ու արհեստների զարգացման համար և ավելացնում էր նրանց եկա­
մուտների ա ղբյուրները։ Հա յ ռայաթները բա զմա թիվ ա յլ հարկերից բա ցի,
կանխիկ դրամով վճարում էին նաև հատուկ գլխահարկ' «ջ ի զ յա », որը չափա­
զանց մ ե ծ գումար էր կա զմում։ Հա յտ նի է, որ 1604 թ . բռնա գա ղթից մի քանի

ւ Տե՛ս И. П. Петрушг'вский, Очерки по истории феодальных отношений в Азер­

байджане и Армении в XVI—начале XIX вв., էչ 142-
8 <гՄատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը, Հրովարտակներ», պրակ Բ, վավ. 4 1 ։
 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

տարի հետո բեկլարրեկիներ Ամիր-Գունա խանն ո լ նրա որդին' Թահմազկոլլի

խանը, ամեն կերպ նպաստում էին գաղթականների վերադարձին, սիրաշահում
և օգնում էին նրանց։ Ավելին, չբավարարվելով միա յն դրանով, Արևմտյան
Հայաստանի մերձակա շրջաններից ևս մեծ թվով հայ ընտանիքներ բռնի կեր­
պով բերում և բնա կեցնում էին Արարատյան երկրռւմ։
Բեկլարբեկիւների վւսրչսյ֊ք ա ղա թական գործունեությունը արտահայտվում
Էր Ֆ. Էնգելսի հայտնի այն րնորոշմա մբ, ըստ որի էԱրևելքոլմ կառավարու­
թյունը միշտ էլ ունեցել է միմիա յն երեք վարչություն' ֆինանսական (կ ե ղ ե ­
քում երկրի ներսոլմ), ռազմական (ներքին և արտաքին երկրների ավարառու­
թ յո ւն) և հասարակական աշխատանքների վարչություն (հոգատարություն
վերարտադրության մ ա սին)»3։
Պարզ է, սակայն, որ այս երեք վարչությունները բոլոր ժամանակներում
հավասարազոր չէին։ Այս կամ այն վարչության գործունեությունը սերտորեն
պայմանավորված էր ընթացիկ քաղաքական գոյա վիճա կով։ Ըստ ա յդմ է/
մեր աղբյուրները մերթ ընդ մերթ ընդգծում են խաների ու բեկլարբեկիների
ծավալած գործունեության այս կամ այն կողմը։
Բնորոշ է այս տեսակետից 1 6 0 5 — 1625 թ թ . Արարատյան երկրի բեկլա ր-
բեկի Ամիր-Գունա խանի գործունեության գնահատականը, տրված Զաքարիա
Աարկավադ Քա նա քեռցոլ կողմից. « Այր քաջ և սրտապինդ և արի ի պատերագ-
մունս, անահ և աներկիւղ շէնարար և սիրող քրիստ ոնէից», որ аի տիրելն ի ւ­
րում Երևանա յ , իսկոյն ձեռն էարկ շինութեան և մարդաշատութեան։ նախ սկսաւ
շինել զբերդն և ապա ապարանս և զա յգիս և զբուրաստանս և զպարտէզս, և
հանել զառուս և առաւելուլ զջուրսն։ Այլ և ի տեղիս-սւեղիս թ եթ ևա ցոյց զհարկն
և եբարց ղծանր լուծ ի պարանոցէ ռա մկա ց։ Բայց զի բա զմ ա ցո յց զսոլխ րա յն,
ա յսինքն կ ո ռ ն ...» ։ Այնուհետև Քանաքեռցին նկարագրում է նրա կատարած
արշավանքները դեպի Կարին, Մուշ, Վան և Արևմտյան Հայաստանի մերձակա
շրջանները, որտեղից բերվա ծ մեծ թվով հա յ գաղթականությանը նա բնա կեց­
րեց Երևանի և էջմիածնի միջև գտնվող Քյա լա րա , Գ յոյդոլմբեթ , Կավակերտ,
Փարաքար, Սապատ և ա յլ գյուղերումլ0։
Հա յա բնա կ վիլա յեթները առանձնապես աչքի էին ընկնում իրենց բա րձր­
որակ և բազմատեսակ հացահատիկային ու տեխնիկական կուլտուրաներով,
որոնք մ եծ քա նա կությա մբ վաճառվում էին Ւրանի տարբեր կողմերից և հ ա ր ե ֊
վան երկրներից եկող առևտրականներին։ X V II դարի երկրորդ կեսում ապ­
րանքային արտադրությունը Արարատյան երկրում, Նախիջևանում, Ղափա~
նոլմ և ա յլ գավառներում բավական լայնւ չափեր էր ընդունել և կարևոր դեր
էր խաղում երկրի տնտեսության մեջ։
Հա յտ նի է, որ ինչպես ՛Արարատյան երկրում, այնպես նաև Նախիջևանի
օլքա յում, Մա կվում, Խոյում, Սալմաստում, Ոլրմիայում և ա յլ վայրերում
բնա կվող հայերը զբա ղվում էին խաղողամշա կոլթյա մր ու դիԱեգոր ծութ յա մ բ ։
Դարերի պատմություն ուներ ա յգեգործությունը Հա յա ստա նում: Զա րգա ցա ծ
էր նաև բանջարանոցային տնտեսությունը. մշակվում էր «վա րունգ, սեխ,
մեղրապոպ և խավարա (կ ա ն ա չե ղ ե ն )»'1 և բանջարանոցային ա յլ կոլլտուրա-

9 3». Էնգելս, 1853 թ . հունիսի 6 -ին Մարքսին դրած նամակից, Մ ա րքս, է ն զ ե լս , Հատընտիր
նամակներէ Երևան, 1936, Էշ 91 — 92 1
10 Տե՛ս Զաքարիա Սարկավագ, հատ. Այ Էշ 4 5 — 4 7 ։
11 Նույն տեղումէ Էշ 5 9 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I գ ա ր ե ր ո ւս 255

ն ե ր ։ Ֆրանսիացի բուսաբան Տոլբնեֆորի վ կա յութ յա մբ, X V II դարում Արա­

րատյան դաշտում բա ցի հիմնական հացահատիկներից մշակվում էր նաև
բրինձ, բա մբա կ, կտավատ, ձմերուկ, սեխ, զանազան ա յլ մրգեր և ծխախոտ12:
Սակայն, ինչպես պարդ երևում է X V II—X V III դարերի մի քանի հարկա-
ցուցա կներրց, ցորենր, դարին, կորեկը և բրինձը հիմնական հացահատիկա­
յի ն կէՈյտ ուր աներն Էին և զբա ղեցնում Էին մշակելի տարածությունների մեծ
մա սը։ Դրանով Է բա ցա տ րվում քաղաքներում և գյուղերում գործող ջրաղաց­
ների մ եծ թ-իվը* Միայն Երևանի Զորագյուղ թաղամասում գործում Էին ձՕ-ից
ավելի ջրաղացներ, որոնց մ եծ մասը 3 — 4 քար ունեին։ Զգալի թիվ Էին կազ­
մում նաև չալթուկի դինգերն ու քրքրաները, որոնք պատկանում Էին՝ երևանցի
խոջաներին կամ Էջմիածնի վանքին։ կա րդա ցա ծ Էր նաև բուսական յուղերի
արտադրությունը։ Ա յդ են վկա յում բա զմա թիվ ձիթհանքերի կամ սրանոցների
առկայոէթյունր Երևանում, Էջմ իա ծնում, Տա թ ևում, ինչպես նաև Շ իրակի ու
գեղարքունյաց խոշոր բնա կա վա յրերում։
Տ)րանսիացի ճանապարհորդ Շարդենի վ կա յութ յա մբ, ա յգեգործությա ն
համար նպաստավոր վա յրերում հա յ գյուղա ցիությունը մշակում էր խաղողի
րնտիր տեսակներ։ Այգիների առուծախին վերաբերող կալվածագրերում հա ­
մարյա միշտ հիշատակվում են հնձանները։ Այդ նշան ակում է, որ հենց տե­
ղում էլ մշակվում էր խաղողը™։
Ասվեց, որ Արարատյան դաշտում, Շարուրում և այլուր տեխնիկական
կուլտուրաներից մշա կվում Էր նաև բա մբա կ: Հա յա ստա նում բա մբա կա մշա -
կ ութ յա ն մասին վկա յում են դեռևս X դարի ա ր ա բ ա ֊պ ա ր ս կական ա ղբյուր­
՛ները։ X V I— X V II դարերի ա ղբյուրներում որոշակի տվյա լներ չկան բա մբա կի
հումքի մշակման և մանածագործական արհեստանոցների ա ռկա յությա ն մա ­
սին։ Կան որոշ տ եղեկություններг որ X V III դարում, հատկապես բա մբա կի
արտահանման գործով, զբա ղվել են երևա նցի, կա րբեցի, ձորագեղցի ու
Էջմի սկծնեցի խոջաները և էջմիածնի վա նքը, որն ուներ նաև զտման
արհեստանոց։
Քոչվոր, անասնապահությամբ զբա ղվող ցեղերը յա յլա ղներում արտա­
դրում էին յո ւղ , պանիր, ճրագու և անասնապահական ա յլ մթերքներ, որոնց
մի ղգալի մասը հանվում էր շուկա։ Անասնապահության մեջ, անշուշտ, ավելի
զա րգա ցա ծ էր ոչխա րա բուծություն ը ։
Զա րգա ցա ծ անասնապահության հետ սերտ աղերս ուներ կա շեգործությու­
նը, որով զբա ղվել են Արևելյան Հա յաստա նի մի քանի քաղաքներում և բա վա -
րարել շուկայի պահանջները։ Կաշին ոչ միա յն շատ կարևոր լա յն սպառման
ապրանք էր, ա յլև միջնադարում ուներ մ ե ծ նշանակություն բանակի Համւսր,
հատկապես հեծելա զորա յին հանդերձանքի պատրաստման գործում։
Հողա գործությա նը զուգահեռ գյուղա ցիությա ն օժանդակ տնտեսություն­
՛ներից էին շերամապահությունն ու մեղվա բուծությունը։ Շերամապահությամբ
զբա ղվում էին հատկապես Սյունյա ց և Արցախի լեռնա յին շրջաններում։ Ար-
տագրվրղ մետաքսը երկրից արտահանվող ա մենաթանկարժեք ապրանքներիք
էր, որի մենաշնորհը շահերը վերցնում էին իրենց ձեռքը։ Նրանք ունեին իրենց
առևտրական գործակալները թ ա շ ե ր ֊ե խ ա սս ե-յե շա ր ի ֆ ե »), որոնք մեծ

Տե՛ս Ղ- Ա լի շա ն , Այր ար ատ, էջ 2 3 3 ։

>3 Տե՛ս կալվածագրեր, I , կազմեց Հ . Փափազյան, Երևան, 1968 , վավ . 15։
256 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մասամբ Նոր Ջուղայի հայ խոջաներից էին։ Մետաքսի արտահանման գլխա­

վոր կենտրոններն էին Կապան և Ագուլիս քաղաքները։
Աշխարհագրական և կլիմայական պայմանները նպաստավոր էին նաև
մեղվա բուծության համար։ Հա յ և օտար աղբյուրները բա զմիցս հիշատակում
են Հա յա ստանում զարգացած մեղվա բուծությա ն մասին։ X V I— X V III դարե­
րում ևս ավանդական զա մբյուղն փեթակներով մեղվա բուծությա մբ զբա ղ­
վել են հիմնականում ալպյան արոտավայրերով հարուստ ծաղկառատ շրջան­
ներում։ Տեղեկություններ կան, հատկապես, Գեղա րքոլնյա ց, Կոտայքի,
Արագածոտնի, Տաթևի և լեռնա յին ա յլ շրջանների մեղվա բուծության մասին։
Գյուղացիության սեզոնա յին զբաղմունքներից էին որսորդությունն ու.
ձկնորսությունը։ Վայրի կենդանիների, հատկապես ընտիր մորթի և կաշի ունե­
ցող գազանների որսը ձմռան ամիսներին եկամտաբեր ղբաղմոլն\ք էր։ Իսկ
ձկնորսությունը Սևանա լճում և լեռնա յին գետակներում (շուկայական նպա­
տակներով կամ իրենց կարիքների համար) միշտ էլ զբա ղեցրել է գյուղական
բնա կչությա ն որոշ մասին'*։
Պետք է ասել, որ գյուղական աշխատավորությունը ուներ նաև այլ բ ն ո ւյ­
թ ի, մ եծ մա սամբ արհեստագործական օժանդակ զբաղմունքներ, որոնցից
առավել հայտնի են գորգա գործությունը, կտավագործությունն ու կա վա գոր­
ծությունը։ Գորգագործությա մբ զբա ղվում էին առավելապես Լո ռի-Փամ բա կի,
Ղազախի, Արագածոտնի և Շիրակի, ինչպես նաև Սյունյաց և Արցախի ա նա ս­
նապահական շրջաններում։ Գյուղացիները ձմռան ամիսներին տնայնագոր­
ծական եղանակով արտադրում էին նաև կապերտներ, գործում հասարակ
կտավեղեն' անձնական գործածությա ն համար։ Կավագործությունը, սակայն,
պ այմա նավորված էր տվյալ վայրում անհրաժեշտ հումքի ա ռկա յությա մբ:
Դրա համար էլ ա յդ արհեստով զբա ղվում էին ՛որոշ գյուղերում, օրինակ,
Երևանի մոտ գտնվող Նորք գյուղը կոչվում էր նաև « Չոլմա գչի» , որ նշա­
նակում է а կավագործ, բրուտ »։
Երկրի ընդերքի օգտագործման վերա բերյա լ տեղեկություններ կան ավելի
վաղ ժա մանա կներից։ Սակայն ունենք նաև ռուսական տիրապետությանը նա ­
խորդող ժամանակաշրջանին վերաբերող որոշ տեղեկություններ, որոնք վկա­
յո ւմ են միա յն Կողբի աղահանքէ/ւի, Լոռվա և Ղափանի պղնձի օգտագործման
մա սին։ Նշված ժամանակաշրջանում ցա ծր մակարդակի վրա էր գտնվում նաև
քարհանքերի օգտա գործումը։ Շինարարության մեջ մեծ կիրառություն ուներ
թ րծվա ծ և հատկապես չթրծվա ծ աղյուսը։
Հա յա բնա կ նահանգներից ստացվող եկամուտների մի զգալի մասն էլ
գոյա նում էր ճանապարհների պահպանության համար գանձվող գումարներիդ։
Արևելյան Հայա ստա նով էին անցնում մի քանի քարավանային ճանապարհներ։
X V II դարի վաճառական Զաքարիա Ագոլլեցին իր օրագրության մեջ մանրա­
մասն նկարագրում է ա յդ ճանապարհներից մի քանիսը, չմոռա նա լով նշել նաև
ճանապարհապաշտպան կետերը ( ռահդարխանեներ) և մաքսատները։ Նա
թվա րկում է ա յդ կետերում ծա ռայող երեք կարգի պաշտոնյաների1 ռահղար-
ներ, բաջչիներ և զ.ումրուգչիներ, որոնցից առաջինները նստում էին մեծ կամ
փոքր վարչական կենտրոններում և ճանապարհապաշտպան վա յրերում, իսկ
մյուսները ' սահմանամերձ մաքսատներում 15է
м Տե՛ս С к а г й 1 п մ., У о у а р е Б . . . , « ա ա . I I , Է լ 1 6 6 ,
18 Տե՜ս <гԶաքարիա Ագուլեըու օրագրությունը», էշ 7։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — Х У Ш դ ա ր ե ր ո ւմ

Ա ռա 'ին ս կ ծ ճանապարհը է որ Թավրիղի վրա յով կապվում էր կենտրոնա­

կան Երեսնի к ա յնտ եղից էլ Հնդկաստանի .ու Միջին Ասիայի հետ, Ջուղայի
մոտ անոնելով Արաքսր, Նախիջևանի, Երևանի, էջմիածնի և Կաղզվանի վ ր ա ֊
յո վ ս,անում էր դեպի Կարին։ Այս ճանապարհ ը կոչվում էր էրզրումի կամ
վաճառականների ճանապարհւ Երևանից դեպի էրղրում տանող մի ա յլ ճանա­
պարհ Եղվարդով, Ապարանով, Արա գա Аի հյուսիսա յին փեշերով ձգվում էր
դեպի արևմուտք ք կտրում Ախուրյան պետը, Ղարսի վրա յով գնում Հա սան ղալա
և այստեղ միա նում էր նույն մայրուղուն: Սրան զուգահեռ եղել է նաև մեկ
ա յլ ճանապարհ, որը էջմիա ծնից Քասախ գետի աջ ափով, Կարբի գյուղա քա ­
ղաքի վրա յով ձգվում էր դեպի հյուսիս և Ապարանում միանում նույն ճանա­
պարհին։ Այստեղից մեկ ա յլ ճյուղ շարունակվում էր դեպի Լոռի և Բորչալուի
վրա յով գնում Թիֆլիս։ Այ ս ճանապարհը սկզբնա ղբյուրներում և վավերագրե­
րում կոչվում է Վրաստանի ճանապարհ1Շ։ Կար նաև Երևանից Թիֆլիս գնացող
մեկ ա յլ ճանապարհք որի նկարագրություն ը գտնում ենք ֆրանսիացի ճանա­
պարհորդ Նարդենի մոտ ։ Ա յդ ճանապարհը' մոտավորապես համապատաս­
խա նում էր ներկա յիս Երևան-Աղստաֆա խճուղուն։ Շարդենը հիշատակում է
այս ճանապարհի վրա գտնվող Բջնի-, Կարաքեշիշ, Դիլիջան, Շենքար (Սև
Ք ա ր ), Մ ելիք-Ք յա նդի և Ք յո փ ր ո ւ ֊Ք յա նդի ծանոթ տեղանունները1'։ Այս նույն
ճանապարհով էլ Երևանը կապվում էր Գանձակի հետ, որն իր հերթին Շամա-
խու վրա յով կապված էր ա յն գլխավոր առևտրական ճանապարհին\, որն Ա ն ֊
դըրկովկասը կապում էր Ռուսաստանին։
Ռահդարխանեներն ու մաքսատները շատ էին և ցրվա ծ բոլոր ճանա­
պարհների վրա։ Միայն Արաքսի ափին գտնվող Ջուղա քաղաքից մինչև
Կաղղվան ձգվող ճանապարհի վրա հինգ ռահդարխանեներ ու մաքսատներ
կա յին**։ Թե որքան կարևոր եկամտի աղբյուրներ էին ռահդարխանեները, ա յդ
պետք է եզրա!լացնել նաև ա յն փաստից, որ շատ հաճախ դրանք .կապալով
տրվում էին մասնավոր մա րդկա նց, որոնք միա նվա գ որոշ գումար մուծում էին
պետական գանձարանը և իրավունք ստանում մեկ լրիւք\ տարի տ վյա լ ռահդար­
խանե ի եկամուտը գանձելու}9։ X V III դարի 80-ա կա ն թվականներին Երևանի
Ղուլամ- Ալի խանը պա տ ա սխ ան ելո վ Հերակլ 1-ի մի գրությա նը, որով վերջինս
պահանջում էր մեղմա ցնել վաճառականական ապրանքներից գանձվող մ ա ք ֊
սերը, գրում էր. «Զ երդ ողորմա ծությա ն համար պետք է պարզ լինի, որ
Երևանի երկրի հիմնական եկամուտը նույն ա յս ռահդարխանեների վարձակա­
լությա ն գումարներից է գոյա նում և եթե ապրանքներից գանձվող մաքսերի
հարցում փոփոխություն մտ ցվի և զեղչ կատարվի, ա յն ժամանա կ ի մ երկրի
գործերը պիտի խա նգա րվեն և ես ա նել դրության մա տնվելով չպիտի կարողա­
նամ բա րձրագույն դիվանին Հատուցվող տարեկան կապալային գումարները
վճա րել»11՝։
Ոչ պակաս եկամտաբեր հաստատություններ էին նաև վիլա յեթների կենտ­
րոններում և վարչական ու առևտրական համեմատաբար ավելի մեծ
քաղաքներում փողերանոցները կա մ «ղառաբխանեներըտ, որոնք գտնվում էին

16 Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 1 ղ, վավ. 943, 944, 945։

” Տե՛ս СЬагсИп յ., Уоуа^еБ..., «■»■». II» էչ 1*1— т е ,
Տ ե ս в Զա բարիա Ագուլեցու օրագրությանըЛ, էջ 7 — 8 ։
18 Տե՛ս նույն տեղում,
էջ 8 1 , 9 1, 101, 107։
Մատենադարան, Արաբատառ ֆոնդ, ձեռագիր № 2 3 3 , էջ 2 4 2 — 2 4 3 ։
17-718
 2Տ8 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

բեկլարբեկիների անմիջական հ՚ւ կողությա ն տակէ Փողերանոցներ կային Իա վ-

բ ի զ ո լմ , Երևանում, Նախիջևանում, Կարբիում, ավելի ուշ նաև Շոլշիում և
այլուրէ Վաճառականներն ու առևտրականները ցա նկա ցա ծ քա նա կությա մբ
կարող կին այնտեղ դրամ կտրել, վճարելով որոշ տոկոս դրամահատման
վարձէ X V II դարում դրամահատման խոշոր կենտրոն Էր Երևանի փողերանոցը,
որի մասին մանրամասն տեղեկություններ Է հաղորդում Զաքարիա Ադուլեցին.
նրա եղբա յր Խոջա Շմավոնը երկար ժամանակ եղել Է Երևանի փողերանոցի
վերակացոմէ։
Փողերանոցների վարձակալությունից խաները մ եծ եկամուտներ Էին
ստանում։ X V II դարի երկրորդ կեսում Երևանի փողերանոցը հերթով վարձա­
կալել են ադուլեցի, երևանցի, ջահկեցի, ձորադեղցի մեծահարուստ հա յ
խոջա ները։ Թե ինչպիսի խոշոր եկամտի ա ղբյուր Էին փողերանոցները, դա
պարզ երևում Է թեկուզ այն բա նից, որ 1663 թ . երևանցի խոջա Սարդիսը ղա-
ոաբխանեի մեկ տարվա եկամուտը վարձակալում Է 1500 թումա նով։ Երևանի
փողերանոցից ստացվող մեկ տարվա եկամուտը 70 անգամ ավելի Էր, քան
Արարատյան երկրի խոշորագույն ֆեոդալական տնտեսություններից մեկի'
Էջմիածնի վանքից գանձվող բոլոր հարկերը միասին վերցրած1'։
Սակայն որքան Էլ որ մ ե ծ լինեին այս կարգի առևտրական, վարչական և
հ՛ատկապես ա յլ և ա յլ առիթներով բնա կչությունից ձեռք բերվող եկամուտնե­
րը, ֆեոդալական այնպիսի երկրռւմ, ինչպիսին Էր Սեֆյան Իրանը, որի կազմի
մեջ Էին մտնում Արևելյան Հայաստանի վերոհիշյալ շրջանները, պետական
գանձարանը հարստացնող հիմնական եկամտի աղբյուրը մնում Էր աշխատա­
վոր գյուղա ցիությա ն ֆեոդալական շահագործումը և հողային ռենտան, որը
ղանձվում Էր բա զմա տեսա կ հարկերի ու ա յլ պարտավորությունների ան­
վան տակ։

3 . Հ Ո Ղ Ա Տ Ի Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ե 4 Հ Ո Ղ Ա Յ Ի Ն ՀԱ Ր Ա Բ Ե Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր

X V I—X V III դարերում ինչպես Արևելյան Հա յա ստա նում, այնպես Էլ

ամբողջ Իրանում մշակելի հողա յին տարածությունները ըստ պատկանելության
հինգ խ մբի Էին բա ժա նվում. 1 ) Պետական կամ դիվանի հողեր, 2 ) Արքունի կամ
խ ա ս ս ե ֊յ ե շարիֆե, 3 ) Մուլք կամ հա յրենիք, 4 ) Վանքապատկան-մզկիթա-
պատական հողեր կա մ մովկուֆա թ, 5 ) Հա մայնքապատկան հողեր։
1. Պ ե տ ա կ ա ն հողերը սկզբնա ղբյուրներում և պատմական վավերագրերի
մեջ երկու անունով են հիշվում* դիվանի և խ ա լիսե։ Այն հողերը, որոնց եկա ­
մուտները ամբողջապես հատկացվում Էին տարբեր վա յրերում ծա ռա յությա ն
մեջ գտնվող պետական պաշտոնյաներին ու զինվորականությանը և ենթակա
Էին երկրի կենտրոնական ֆինանսական տեսչությա ն' մոլսթովֆի ուլ-մամա -
լիքի տնօրինությանը, կոչվում Էին դիվանի հողեր, իսկ այն հողերը, որոնք
անմիջապես հատկացված Էին տ վյա լ վիլա յեթին և նրանց եկամուտները ա մ­
բողջապես տնօրինվում Էին տեղական իշխանությունների կողմից, սովորա­
բար անվանվում Էին խալիսե հողեր։
Արևելյան Հա յա ստա նում մ ե ծ թ վով դիվանի ՛ և խալիսե գյուղերի ա ռ կ ա ֊
յութ յո ւն ը հետևանք Էր հատկապես ա յն բա նի, որ սահմանամերձ և հաճախա­
կի պատերազմական գործողությունների թա տերա բեմ լինելով, միշտ ենթա-

21 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , թ զթ > 1գ, վա վ. 3 9 2 ։

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 2 .} 9
- ~ ՚ ааааад я я а в я д а —— — .— .■ ■ ■ . .

«
կա էին ա վերա ծությա ն և հետևաբար հաճախ էր պատահում, որ գյուղատե-
բե րը քաղաքական հանգամանքների բերմա մբ լքում էին կալվածները և հե­
ռանում, իսկ ա յդ կալվածները ի վերջո բռնա գրա վվում էին և մտնում դիվանի
հողերի շարքը։ Նույն բա նը տեղի էր ունենում նաև ա յն դեպքում, երբ խա նե-
րից որէւէ մեկը իր բեկլա րբեկի ութ յա ն շրջանում ձեռք էր բերում մ եծ թվով
սեփական մուլքա յին գյուղեր և երբ անհավատարմության կամ զեղծարարու­
թյա ն մեջ ա մբա ստա նվելով հեռա ցվում էր պաշտոնից, ա յդ մուլքերը նույնպես
հարքունիս էին գրավվում և դրվում էին դիվանի տրամադրության տակ։
X V II դարի սկզբում շահ Աբբաս 1-ը կազմակերպելով նոր կադրային
բա նա կ, միաժամանակ ձգտում էր ընդարձակել դիվանի հողերը, որպեսզի կա­
րողանար նոր զինվորա կա նությա նն ապահովել անհրաժեշտ քա նա կությա մբ
թիուլներով և ռոճիկի դիմաց տրվող ա յլ հողայինI եկամուտներով։
Դիվանի գյուղերից ստացվող ռենտա-հարկը հիմնականում իրա ցվում էր
առանձին գյուղերից և գյուղա խ մբերից ստացվող ամբողջ հարկերը կամ.
դրանց մի մասը ռոճիկի դիմաց զինվորականությանն ու պետական պաշտո­
նեությա նը հանձնելով։ Հա րկա յին գումարների փոխանցումները կատարվում
էին տարբեր ձևերււվ։
Ամենատարածված ձևը թիոլլն էր, որը տրվում էր ոչ անպայման դիվանի
գյուղերից ստացվող եկամուտ ներից, ա յլ նաև կալվածատիրական գյուղերից
գանձվող հարկերից։ Դիվանի գյուղերից տրվող թիոլլները, եթե դրանք տրվում
էին դյուզի ամբողջ ռենտա-հարկը գանձելու իրավուն քով, դիտվում էին որպես
ժամանակավոր, ոչ ժառանգական հողատիրություն։ Թիոլլդարը իրավունք
ուներ գանձելու մ իա յն ա յդ գյուղերից որոշակի հարկեր, որոնք բավական մա ն­
րամասն նշվում էին թիուլնա մեի մեջ։ Շատ հաճախ, երբ գյուղն իր բոլոր
հարկային պարտավորությոլններով պատասխանատու էր դառնում թիուլդա-
րին և ա յդ վիճակը շարունակվում էր տասնյակ տարիներ, իսկ երբեմն էլ
թիոլլդարի մահվանից հետ ո' փոխա նցվում նրա ժառանգներին, ա յդ դեպքում
արդեն թիուլդարի և նրա հարկատու ռայա թների միջև ստեղծվում էին հողա­
տիրոջ և նրա հողը վարձակալող հողագործ ռա յա թի փոխհարաբերություններ,
որոնք հաճախ ավելի ամուր էին, քան մոլլքա տ եր֊կ ա լվա ծա տ իրոջ և նրա
ռա յա թների փոխհարա բերությունները։ Այստեղ ևս ստեղծվում էր անմիջական
պատասխանատվություն, որն արտահայտվում էր գյուղական հա մա յնքի հա­
վաքական պատասխանատվության ձևով։ Ինչպես դիվանի, այնպես նաև ոչ
դիվանի գյուղերի թիոլլդարները նույն գյուղի ռսւյաթների նկա տմամբ ունեին
նաև վարչական ու դատական իրա վունքներ։
Դիվանի գյուղերից ստացվող եկամուտների մի ա յլ ձև կոչվում էր
համեսալե (ա մ ե ն ա մ յա ), որ նույնպես նշանա կում էր առանձին հարկատու
օբյեկտ ների ա մբողջ ռենտա հարկի կամ նրա մեկ մասի գանձման իրավունքի
հանձնումը զինվորա կանությանն ու պետական պաշտոնյաներին։ Մի անգամ
այԳ իրավունքը ստանալոլց հետո, համեսալե ստացողները ամեն տարի իրա­
վունք ունեին որոշված գումարը կամ մթերքը ստանալու տ վյա լ օբյեկ տ ից,
ցնոր տնօրինություն։ Ըստ էությա ն համեսալեն համարյա նույնն էր, ինչ որ
թի ուլը, ա յն տ ա րբերությա մբ, սա կա յն, որ թիոլլներ ավելի շատ տրվում էին
ամբողջական դիվանի գյուղերն ու գյոլղւսխմբերը իրենց ամբողջ հարկային
պ ա րտ ա վորոլթյոլններով, իսկ համեսալեի գումարները ավելի փոքր էին և
մ ե ծ մա սա մբ տրվում էին ինչպես դիվանի, այնպես նաև ոչ դիվանի գյուղերից
260 Հա յ ժողովրդի ս /ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

գանձվող հարկերի ընդհանուր գումարի մի մասը կամ որոշ հարկեր ա մբող­

ջութ յա մբ։ Համեսալե ստացողները կոչվում էին համեսալեդաը։
Բացի թիոլլից ու համեսալեից, գոյություն ունեին նաև ռոճիկների հա­
տուցման ա յլ ձևեր, որոնցից կարելի է հիշատակել թ ա ն խ ա հ ֊ե մ ա վ ա ջի բ֊ր
(ռոճիկի գումա րի Ի տարբերություն թիոլլի և հասեսալեի, թան խ ահն երի
նշանակման հրամանագրերում չէր նշվում այն օբյեէ/տի անոլնր, որտեղից
պետք Է ստացվեր ռոճիկի գումարը, ա յլ հրամանագիրը ուղղվում Էր դիվա­
նատան պաշտոնյաներին' մուսթովֆինևրին և գրագիրներին, հանձնարարվելով
ամեն տարի ռոճիկի դիմաց որևէ հարկատու օբյեկտ ի անունով թանխահ տար
Այդ նշանակում էր, որ ռոճիկի թանխահ ստացողները ամեն տարի նոր դրու­
թ յուն պետք է ստանային և գնային իրենց ռոճիկը յուրաքանչյուր տարի տար­
բեր վա յրից ստանալու։ Այս ձևը կոչվում էր նաև եքսալե (մ ի ա մ յա )։
Դիվանի գյուղերից, ինչպես նաև ա յլ հարկատու օբյեկտ ներից գանձվող
ռենտա-հարկը հանդիսանում էր եկամտի ա յն դլխավրր ա ղբյուրը, որով պ ա յ­
մանավորված էր պետության ֆինանսական հենարանի' դիվանական գա ն­
ձարանի հարստությունը։ Հետզհետե ընդարձակվող դիվանի հողերի ա նմի­
ջական ղեկավարությունը պահանջում էր հսկայական վարչա-տնտեսական
աշխատանք, որպիսին վեր էը Սեֆյան Իրանի ուժերից։ Այդ իսկ պատճառով
միշտ իրեն վերապահելով ա յդ հողերի սեփականության իրավունքը, պետու­
թ յունը դրանցից ստացվող եկամուտների մի մասը թիուլի, համեսալեի և
ա յլ ձևերով, ի դիմաց ռոճիկի, տալիս էր պետական պաշտոնյաներին ու զինվո­
րակա նությանը, իսկ մնա ցյա լ մասը կապալով հատկացնում մասնավոր մա րդ­
կա նց, որոնք միանվա գ որոշ գումար էին մուծում պետական գանձարանը և
իրավունք ստանում գանձելու այս կամ ա յն վայրի մեկ տարվա ամբողջ հար­
կերը։ Դիվանի գյուղերի ամբողջ ռենտա-հարկը, ինչպես նաև ա յլ հարկատու
տնտեսությունների վարձակալման այս ձևը կոչվում էր իջարե կամ զա բթ,
իսկ վարձակալները' մուսթա'ջիրներ կամ զա բիթներ, որոնք սովորաբար
ունեին նաև վարչական ֆունկցիաներ։
2, Ա ր ք ո ւն ի կալվածները, որոնք կոչվում էին խասս կամ խ ա սսե-յե շ ա-
րիֆև, Արևելյան Հա յա ստ ա նում մ ե ծ թ իվ չէին կա զմում< Պատճառէ# այն Էր, որ
շահը և թագավորական ընտանիքի անդամները նախընտրում Էին հողեր ունե­
նալ մայրաքաղաքի մոտ ։ Երկրի կենտրոնական նահանգներում, սահմանա­
մերձ և հաճախ հարձակումների ենթակա վայրերում կալվածներ ունենալը
ա յնքան Էլ նպատակահարմար չէր։
Զաքարիա Ագոլլեցին մանրամասն տեղեկություններ է տալիս Ագոլլիսի
և Նախիջևանի մոտ ա կա յքում գտնվող 5 խասս գյուղերի (Ա գոլ/իս, Մեղրի,
Շոռոթ, Լեհրամ, Աստապատ) մասին։ Խասս գյուղերի համայնքները թեև
վարչական հարցերում ենթարկվում էին տեղական մարմինն երին, սակայն
հարկային պարտավորություևներով կապված էին արքունիքին կից վարչա­
տնտեսական կա ռա վա րչությա ն* аխ ա սսե-յե շարիֆեի սա րքա րոլթյա ն» հետ և.
ենթարկվում էին նրա կողմից նշանակված խասսեդարներին, որոնք միա ժա ­
մանակ վարում էին նույն վայրի ոստիկանապետի (դա րոլղա ) պաշտոնը։
Խասս գյուղերից ստացվող եկամուտները X V II— X V III դարերում չէին
տրվում որպես ռոճիկ։ Ընդհակառակը, խ ա սսե-յե շարիֆեի ծառայողները
մ եծ մա սա մբ թիուլներ էին ստանում դիվանի գյուղերից և բնակչությունից
գանձվող ա յլ պետական հարկերի հաշվին։ Զաքարիա Ագուլեցու վկա յութ յա մբ,
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 261

սա կա յն, խասս գյուղերը սովորաբար վարձակալվում էին մասնավոր մ ա ր դ ֊

կանց կողմից։ Հստ որում որպես մոլսթա ջիրներ կամ զաբիթներ հանդես էին
գալիս և ' բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, և ' մանր ու խոշոր հողատիրության
ու քաղաքային արիստոկրատիայի ներկա յա ցուցիչներ, և' խոշոր առևտրական­
ներ, որոնք վարձակալության շրջանում օգտվում էին խասսեդարներին վ ե ր ա ֊
.պահվող բոլոր իրավունքներից։
3. վանական հողատիրությունը Հայաստա նում բավական հին պատմու­
թյուն ունի։ ՛Դրանք այն հողերն էին, որ տարբեր ժամանակներում առհավետ
նվիրվել էին կրոնական հաստատություններին և տ վյա լ ժամանակաշրջանում
գտնվում էին ա յս կամ այն վանքի վանահոր կամ մզկիթին պատկանող կա ի
վածների տնօրենի‘ մութավալլիի անմիջական տնօրինության տակ։ Այս հո­
գերը, սկսած դեռևս արաբական տիրապետության շրջանից, կոչվում էին
վա կֆ։ Վակֆային կալվածներն ու ա յլ ստա ցվա ծքները, որ ընդհանուր տեր­
մինով կոչվում էին մովկոլֆ ա թ , մի անգամ նվիրվելով որևէ կրոնական հաս­
տատության, առհավետ ա մրացվում էին նրան և ա յլևս որևէ ձևի օտարման
ենթակա չէին։
X V I—X V III դարերում և դրանից էլ շատ առաջ Հա յաստանում եղել են
՛նաև մղկիթ ա պատկան հողեր։ Պետք է նշել, սա կա յն, որ այս երկու կրոնական
հաստատությունների ( վանքեր և մզկիթներ) հողատիրական իրավունքների
միջև զգալի տարբերություններ կա յին։ Մզկիթապատկան կալվածները ա մ­
բողջապես էին ազատվում պետական հարկերից, իսկ վանքապատկան
կալվածները՝ մա սա մբ մ ի ա յն ։
XV գարի մասնակի կա յունա ցումից հետո, վանական հողատիրությունը
.XVI գարում սկսում է անկում ապրել։ X V I—X V II դարերում Արևելյան Հ ա յա ս ­
տանում բա ցի էջմիա ծնի վա նքից, իրենց հողային կարողություններով ավելի
աչքի էին ընկնում Հա վուց Թառի, Գանձասարի, Տա թևի, Ագուլիս քւ, Դ։ս րաշամ-
բի և (քակվի Թադեոս Առաքյալի վա նքերը։ Պահպանված բա զմա թիվ կալվա-
ծս։գրերից և ա յլ փաստաթղթերից երևում է, որ նրանց կալվածները նախորդ
դարերի համեմատ խիստ աղքատացել էին։ Այս շրջանում նրանք ջանում էին
միա յն պահպանել ա նցյա լից ժա ռանգա ծ կալվածները, քան ընդարձակել
դրանք։ Մինչև XV գարը ամբողջական գյուղեր և ա յլ կալվածներ նվիրվում
էին վանքերին հա յ խոշոր ֆեոդալների և մեծահարուստ կալվածատերերի
կողմից, որոնք X V I դարում դուրս էին եկել ասպարեզից, ուստի վանքապատ­
կան կալվածները ոչ մ իա յն չէին հարստանում, ա յլ գնալով նվա զում էր դրանց
թիվը։ X V II դարի սկզբում էջմիա ծնի վանքի պատկանելիությունից դուրս էին
եկել XV դարի 30-ա կա ն թվականներին Սյունյաց Օրբելյանների վերջին ներ­
կա յա ցուցիչ Ամիր Ռոլստամի նվիրսւծ բոլոր յո թ խոշոր գյուղերը։
Չունենալով հողա յին համեմատաբար խոշոր նվիրատվությունների որևէ
հեռանկար, էջմիա ծնի կաթողիկոսները 1640 թ . հետո սկսում են վանքի մ ի ­
ջոցներով գնել բա զմա թիվ գյուղեր։ Դարավերջում արդեն վանքն ուներ 23
մեծ ու փոքր գյուղ, մ եծ քա նա կությա մբ ընդարձակ վարելահողեր, ա յգիներ,
ինչպես նաև ջրաղացներ, դինգեր և ա յլ ստա ցվածքներ։
Վանքապատկան կալվածները սեփականության տեսակետից երկու
խ մբի էին բա ժա նվում, ա ) կանխիկ դրամով գնվա ծ կա լվա ծներ, որոնք ան­
վանվում էին մ ո լլք-ե զարխարիդ (գա նձա գին մուլքեր), բ ) մովկոլֆա թ (վ ա կ -
гвг Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ֆա յին կալվածներ) , որոնք նվիրվել կամ վակֆ էին տրվել հավատացյալների

կողմից։
X V II— X V III դարերում հայոց եկեղեցու հոգևոր կենտրոնի' էջմիա ծնի,
ինչպես նաև ա յլ վանքերի կալվածների և հատկապես մոլլքա յին գյուղերի մի
ղգալի մասը « գանձագինя էր և որպես այգպիսին ենթակա էր հարկման։
Գանձագին կալվածներն անհրաժեշտության դեպքում կարող էին վաճառվել,
վարձու տրվել կամ գրավ դրվել, իսկ վակֆերը բա ցի կարճատև ( մինչև 3
տարի) վարձակալությունից ա յլ կարգի օտարումների ենթակա չէթն։
Թեև X V I— X V II դարերում ամբողջական գյուղերի նվիրատվությունները
համարյա վերացել էին, սակայն առանձին հողակտորներ, ա յգիներ և ա յլ
ստացվածքներ դեռ շարունակվում էին նվիրաբերվել գյուղական և քաղաքային
բնակչությա ն տարբեր խավերի կողմից։ Այդ հողերի օգտագործման իրավունքն
էր միա յն տրվում վանքերին։ Դրանք շարունակում էին մնալ գյուղական հա­
մա յնքի մշակելի տարածությունների ընդհանուր տարածության մեջ։ Վանքը
սովորաբար դրանք մշակում էր նույն գյուղի ռայաթների կոռային կամ վար­
ձու աշխատանքով և կամ վարձով էր տալիս նույն գյուղի գյուղա ցիներին։
Այդ հողերի համար վանքը հււղային հարկեր չէր վճարում և չէր մասնակցում՛
գյուղական համա յնքից գանձվող հարկերին։ Դրանց վերաբերող հարկերն էլ-
նախկին կարգով շարունակում էին վճարել նույն գյուղի ռա յա թները։
Լինելով վա կֆա յին սեփականութ յուննե ր և վաճառքի ու ա յլ կարգի օտա­
րումների չենթա րկվելով, այս կարգի հողերը գնալով ավելի էին ը ն դ ա ր ձ ա կ ֊
վոլմ, որի հետևանքով կրճատվում էին վանքերին ավելի մոտ գտնվող գյուղա ­
կան համա յքների հողերը, և ռայաթները ստիպված էին լինում որոշ գործար­
քի մեջ մտնել վանքի հետ և կիսրարության կամ ա յլ պ ա յմաններով վարձա­
կալել դրանք։
4. Մ ո ւլք ը կամ հ ա յր ե ն ի ք ը հողի մասնավոր սեփականության հնա գոլյն
հաստատություններից էր։ Հողատիրության ա յս ձևը X V I— X V III դարերում՛
պ այմա նավորված չէր պետական կամ զինվորական ծա ռա յութ յա մբ։ Հա յկա ­
կան թե մատենագրական և թե մանավանդ վիմագիր աղբյուրները վկա յում են_
որ դեռևս I X — X դարերում Հա յա ստա նում կա յին մեծ քա նա կությա մբ գյուղեր,
որոնք որպես հայրենիք կամ մուլք պատկանել են առանձին սեփականատե­
րերի և որոնց սեփականատիրական իրավունքը ժառանգաբար անցնում էր-
սերնդից սերունդ և ենթարկվում զանազան կարգի օտարման։
X V I— X V III դարերում, ինչպես ա յդ երևում է պահպանված բա զմա թիվ
կալվածագրերից և ա յլ դիվանական փաստաթղթերից, ՜գյոլղատիրոջ կամ մ ա ֊
լիքի սեփականատիրական իրավունքը տ վյա լ գյուղի նկատմամբ արտահայտ­
վում էր նույն գյուղի հա մա յնքի անդամ հողագործ գյուղա ցիներից հողային
ռենտա գանձելու իրավունքով։ Գյուղի ընդհանուր հողային տարածություն­
ների և ջրի տնօրինման կա մ ա յլ հարցերում նրան ա յլ իրավուն\քներ չէր՝
վերապահվում. ա յդ իրավունքները վերապահված էին գյուղական հա մա յնքին:
Սակայն կալվածատիրոջ քաղաքական հեղինա կությա նը, նրա գրաված դիրքը՛
պետական ֊վ ա ր չա կ ա ն ապարատում կամ արքունիքում մեծապես կարող էր
ազդել կալվածատիրոջ և գյուղական հա մա յնքի միջև գոյություն ունեցող
փոխհարաբերությունների վրա։ Այլ խոսքով ասած, արտատնտեսական ճնշու­
մը կարևոր դեր էր խ ա զում։
Կալվածատիրական հողային ռենտան հիմնականում բնա մթերքով էր
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 263

գա նձվում։ Ըստ տեղի և ժամանակի, ռենտա յի նորմերը փոփոխական էին: Ա ֊

ռանձին վիլա յեթներում և ւIտհալներում, երբեմն նույնիսկ նույն մահալի տար­
բեր գյուղերում ռենտ ա յի նորմերը տարբեր էին։ Աղբյուրներում հանդիպում են
բերքի Vм — ։Ւօ~Ի լա փ ով հատուցման մասին վկա յություններ։ Այս հար­
ցում վևռական նշանակություն ուներ ոռոգման սիստեմի կալվածատիրական
կամ համայնական սեփականություն լինելու հանգա մա նքը։ Ամեն պարագա­
յո ւմ ռենտայի վեարՕան չափը և կարգը նշվում էր մոլլքատ իրոջ և գյուղա ­
կան հա մա յնքի միջև կնքվող պա յմանագրի մեջ: Գոյություն ուներ ռենտայի
հատուցման երկու հիմնական ձև.
ա յ Ըստ տ վյա լ տարվա բերքի, նրա որոշ մասը կալվածատիրոջը հատու­
ցելու պ ա յմա նով, որ կոչվում էր հա սթ -օ-բուդ (ըստ եղա ծի)։ Այս դեպքում
չավւվում էր ամբողջ բերքը և վերցվում նրա որոշ տոկոսը։
բ ) Աոանց բերքը չափելու, յուրա քա նչյուր տարի միանվագ որոշ քա նա ­
կությա մբ հացահատիկ և ա յլ մթերքներ կամ կանխիկ դրամ վճարելու պ ա յ­
մա նով, որը կոչվում էր մակթա' (կտ րվա ծ, որոշվա ծ)։
Աշիւատավոր գյուղա ցիությա ն արտադրած հավելյա լ արդյունքի մ իա յն
մի մասն էր, որ յուրա ցվում էր կալվածատիրոջ կողմից։ Մյուս, ավելի խոշոր
մասը, պետական հարկերի և ա յլ պարտավորոլթյռլսների ձևով հատուցվում
Ւր պետության ը , մա սա մբ նաև եկեղեցուն։ Իսկ քանի որ պետական հարկերը
հաստատուն էին, գա նձվում էին պետական պաշտոնյաների միջոցով և հա­
ճախ գերաղանցում էին սա հմանվա ծ չափերը, ուստի ինքնըստինքյա ն սահ­
մանափակվում էին կալվածատիրական ռենտա յի աճման՝ հնարավորություն­
ները։ Այդ էր պատճառը, որ գյուղերի մոլլքատերերը ամեն կերպ աշխատում
էին հարստահարման և պարտքի դիմա ց բռնա գրա վումների միջոցով իրենց
իսկ ռա յա թներից խ լել նրանց կողմից մշակվող հողերի օգտագործման իրա­
վունքը և զբա ղվել կա լվա ծքա յին տ նտ եսությա մբ, իսկ հողից և արտադրու­
թ յա ն մյուս միջոցներից զրկվա ծ հողագործ ռա յա թներին աշխատեցնել որպես
հողի վարձու մշա կներ։
Տ . Հ ա մ ա յն ք ա պ ա տ ա կ ա ն գյուղեր էին կոչվում ա յն սակավաթիվ գյուղերը,
որոնք մոլլքա յին տիրության իրավունքով պատկանում էին նույն գյուղի
հա մա յնքի անդամ հողագործ ռա յա թննրին։ Այս դեպքում ամբողջ գյուղական
հա մա յնքը հանդես էր գալիս որպես տ վյա լ գյոսղի բոլոր մշակելի տարածու­
թյունների սեփականատեր, որով և պ ա յմա նա վորվում էր հա մա յնքի յուրա ­
քա նչյուր անդամի սեփականության իրավունքը ա յն հողակտորների վրա,
որոնք գտնվում էին հա մա յնքի տ վյա լ անդամի անմիջական տնօրինության
տակ և մշակվում էին նրա կողմից։
Դարաշամբում գտնվող մի քանի համայնքապատկան գյուղերի կալվածա­
գրերից պարզ երևում է, որ թ եև այս կարգի գյուղական համա յնքները ազատ
էին կալվածատիրական լծ ի ց : սակայն մանր ու խոշոր կալվածատերերի և
կրոնական հաստատությունների կողմից շարունակ փորձեր էին կատարվում
նրանց հողերը զա վթելոլ և բռնի կերպով կալվածատիրական լուծը նրանց
վզին փաթաթելու ուղղութ յա մբ։
Շարիաթական կալվածագրերում և հարկային մա տ յա ններում ա յս գյո ւ­
ղերը դասվում էին մուլքերի շարքը և իրավական ձևակերպմամբ համարվում
էին մուլքա յին սեփա կա նություններ։ Կալվածագրերում շեշտվում էր, որ «գ յո ւ­
ղը որպես մուլք, պատկանում է գյուղի ռա յա թների հա մա յնքին3)։ Իսկ քանի
264 Հ ա յ ւք ո ւյա /յյդ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

որ մոլլքատիրոջ սեփականատիրական իրավունքը արտահայտվում Էր դյուզի

ընդհանուր բերքի որոշ տոկոսի գանձումով, ուստի վավերագրերում հատկա­
պես շեշտվում Էր, որ «ռա յա թները ստացած բերքից պետք Է վճարեն միա յն
պետական հարկերը ( բա հրա չե-յե դ ի վ ա ն ի և քւսնի որ գյուղի մոլլքատերերը
իրենք Էին, ուստի ռենտայի կալվածատիրոջը վճարվող մասը մնում Էր իրենց:

4 . ՀՈ Ղ Օ Գ Տ Ա Գ Ո Ր Ծ Մ Ա Ն Ե Ղ Ա Ն Ա Կ Ն Ե Ր Ն ՈԻ Հ Ո Ղ Ա Գ Ո Ր Ծ Գ Յ Ո Ւ Ղ Ա Ց Ի Ո Ւ Թ Յ Ա Ն
Ս Ո 8 Ի Ա Լ -Ի Ր Ա Վ Ա Կ Ա Ն «ԼԻՃ ԱԿԸ

Հողա գործ աշխատավորության հ ՚գ ի սեփականատիրոջ նկատմամբ

ունեցած կախումն ու տնտեսական ենթա կա յությա ն ձևերը տարբերվում Էին
ըստ տեղի և ժամանակի։ Սակայն դա սերտ աղերս ուներ նաև այն հարցի
հետ, թե ինչպիսին Էին հողատիրոջ սեվւականատիրական իրավունքները ա յգ
հողերի նկա տ մա մբ։
X V I—X V III դարերի կալվածագրերում և պաշտոնական այլ վավերա գրե­
րում թվա րկվում են երկու կարգի հոգային սեփականություններ, ա ) գյուղեր,
որոնք շարիաթական տերմինով արաբերեն կոչվում են կա րիյյե և բ ) ագարակ­
ներ, որոնք արաբերեն կոչվում են մա զրա 'ե։
Մուլքային սեփականություններ հանդիսացող գյուղերում կամ կարիյյե -
ներոլմ հողի օգտագործման իրավունքը վերապահված Էր նույն գյուղի ռա ­
յա թներին, որ արտահայտվում Էր գյուղական համա յնքի համայնական տի­
րության իրա վունքով։ Գյուղացին պարտավոր Էր միա յն իր օգտագործած
հողի համար ռենտա վճարել կալվածատիրոջն ու պետության ը , որից հետո նա
ճանաչվում Էր իր մշակած հողի տերը և իրավունք ուներ ուզա ծ ձևով մշակել
և օգտագործել այն կամ փոխանցել մեկ ուրիշի։ Այլ Էր մա զրա եներոլմ սահ­
մա նա գծվա ծ հողերի վրա աշխատող գյուղա ցիությա ն իրավական վիճակը.
Եթե գյուղերը վաղնջական ժամանակներից ազատ համայնքներ Էին' հետա­
գա յում միա յն ֆեոդալական կախման ենթարկված, ապա մաղրաեները վաղ
շրջանի դաստակերտների նման առանձին ունևորների կամ ազդեցիկ ֆեոդա լ­
ների ջանքերով (մ ե ծ մա սա մբ աշխատավոր զանգվածների բռնի, անվճար
աշխատանքովդ ոռոգվա ծ ու մշակելի դարձված ընդարձակ տիրույթներ Էին,
որտեղ հողի և՛ սեփականության, և՛ օգտագործման իրավունքները ամբողջա­
պես վերապահված Էին կալվածատիրոջը։ Հողն ա յստեղ մշակվում Էր վարձ­
կան հողագործների միջոցով կամ բերքի որոշ տոկոսը հողագործին թողնելու
պ ա յմա նով տրվում Էր օգտա գործման' մենատնտես գյուղա ցիներին։
Եթե ստրկատիրական շրջանում ագարակներում և դաստակերտներում
բնա կեցվում Էին ռազմական արշավանքների ընթա ցքում ձեռք բերվա ծ գե­
րիներ կամ տնտեսական ճնշումների հետևանքով ստրկական կախման մեշ
ընկա ծ ունեզուրկ գյուղա ցիներ, ապա X V I— X V III դարերի մազրաեներոլմ
կենտրոնացվում Էին ծանր հարկապահանջության հետևանքով ունեզրկված,
արտադրության միջոցներից զուրկ գյուղա ցիներ կամ բռնի կերպով ա յլ կող­
մերից քշվա ծ ռա յա թներ։
X V II դարի երկրորդ կեսից սկսած գյոլղա տերերից շատերին հաջողվում
Էր օգտվել հետզհետե սաստկացող հարկապահանջության հետևանքով ն յո ւ­
թական ծանր պայմանների մեջ ընկա ծ ռայաթների վիճակից և պարտքի
դիմա ց առինքնել իրենց իսկ սեփական գյուղի սահմաններում գտնվող ը ն դ ա ր ֊
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

ձակ հոդեր։ Այսպ իսով, մ ե ծ կա մ փոքր հողակտորները դուրս էին գալիս

• ա մա յնքի իրավասությունից և փաստորեն դառնում կալվածատիրոջ մազրա եզ­
ները, իսկ ռա յա թները ստիպված էին նույն հողերը վերստին վարձա-
Կալևլ կալվածատիրոջից } պարտավորվելով բա ցի գյուղից գանձվող ընդհանուր
ռենտ ա յից, ա յդ հողերի համար հա վելյա լ ռենտա վճարել։
Սոցիալական բուռն հակամարտությունների, կալվածատիրոջ և գյուղա ֊
կան հա մա յնքը միջև տևական պայքարի ու դիմադրության բա զմա թիվ վ/աս-
տերի առկա՜յությամբ հանդերձ։ գյուղերի մ եծ մասում X V II դարի երկ-
րորդ կեսից սկսած ավելի էր խորանում կալվածատերերի կողմից հա մա յնքա ­
պատկան հողերի հափշտակման և աշխատավոր գյուղա ցիությա ն բռնի
հողազրկման պրոցեսը։
Կալվածատերերից շատերին հաջողվում էր սեփական հողերը մշակել
նույն գյուղի ռա յա թների պարտադիր կոռային աշխատանքով։ Դա հատկապես
շատ տարածված էր վան ական հողատիրության մեջ, որտեղ տարբեր գյուղե-
րում գտնվող եկեղեցական հողերը պարտավոր էին մշակել նույն գյուղի
ռայաթներըւ Ա յդ գյուղերում փաստորեն կալվածատիրական ռենտա յի մի մ ա ­
սը վճարվում էր աշխատանքով։ մյուս մա սըճ մթերքով։ Տաթևի վանահայր
Հովհաննես վարդապետի դավթարից արտագրված ցուցա կում մանրամասն
նշված է, թե վանքապատկան գյուղերի ռա յա թները, որոնք մ ե ծ մասամբ
ռենտան վճարում էին մ ա կթ ա յով , անկախ տվյալ տարվա բերքից^ վանքի
հողերի վրա տարվա մեջ քանի օր և ինչ կարգի աշխատանքներ պիտի կա­
տարեինI22։
Մուլքային սեփականություններ հանդիսացող մազրաեների և գյուղա ­
կան ռա յա թներից ունեզրկման ճանապարհով սեփականացված հողերի մշակ­
ման տարածված ձևերից էր վարձու աշխատանքը, որը սկսեց ավելի մեծ
չափեր ընդունել հատկապես X V II դարի վերջերին և ավելի տարածված ձև
դարձավ X V III դարում։ 1 7 7 0 — 1780-ա կա ն թվականներին Երևանի ի/աների
տված մի շարք հրաւքա նագրերում հատկապես նշվում էր, որ քաղաքի մեծ
մզկիթին, ինչպես նաև բարձրաստիճան հոգևորականությանը նվիրվա ծ մ ա զ-
րաեներին ա մրա ցվա ծ են եղել որոշակի թ վով ռանջբարներ, որոնք պարտա -
վոր էին մշակել ա յդ Հողերը հօգուտ մզկիթի կամ հոգևոր ֆեոդալի**։
Ռանջբարները մ ե ծ մա սա մբ հողից և արտադրության միջոցներից
զրկված հողագործներ էին, որոնք մշակում էին կալվածատիրական մա ղ-
րաեները և ստանում էին բերքի որոշ մասը որպես աշխատավարձ։ Դրանք
հողագործ բա նվորներ էին, որոնց մեջ կա յին մասնագետ ա յգեգործներ, վա ­
րուցա նքւ հունձ և ա յլ կարգի դաշտային աշխատանքներ կատարողներ։
Ռ ա յաթները։ թ եև իրենց կալվածատերերի ճորտերը չէին և առուծախի
չէին ենթա րկվում, սա կա յն նրանք ազատ չէին կարող փոխել իրենց բնա կու­
թյա ն վա յրը։ Շահ Սուլթան Հուսեյնի հիջրեթի 1122 (1 7 1 0 — 1 7 1 1 ) թ . մի
հրովարտակում բավական մանրամասն շարադրված է ռա յա թների իրենց
Հա րկա յին պարտավորություններով տ վյա լ հարկատու բնա կա վա յրին ա մրա ց­
վ ա ծ լինելու օրենքը։ Ըստ ա յդ օրենքի, որը կոչվում էր ССԳերագույն խոսքյ),
եթե ռայաթները, էթում էին իրենց բնա կա վա յրը և բնա կություն էին հաս տ ա ֊

22 Տ ե ՛ս <гժ ՛ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն Ս տ եփ ա ննոսի Օ ր բ ե լե ա ն ի » , հ ա վ ե լվ ա ծ , էշ 4 4 ։
-23 Տ ն 'ս Մ ա տ ենա դա րա ն, Ա րա բա տ ա ռ ֆ ոնդ, ձեռա գիր 2 3 3 , էշ 2 1 1 — 2 1 2 , 3 5 2 — 3 5 3 ։
266 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

տում մի ա յլ վա յրում, մինչև 12 տարի ենթ ակտ էին վերադարձման, իսկ 12

տարին անցնելուց հետո ա յլևս ոչ ոք իրավունք չուներ նրանց ետ վերա­
դարձնելու։ Նույն հրովարտակից միաժամանակ պարզվում է, որ եթե տեղա­
փոխված ռայաթները 12 տարվա ընթա ցքում շարունակում էին իրենց պետա­
կան հարկերը վճարել նախկին վա յրում, ապա կարող էին մնալ ա յնտեղ և 12
տարուց հետո վերջնականապես գրանցվել նոր վայրի հարկային մա տ յա ն­
ներում24/ Այսպիսով, հարկերի հատուցման կարգը չխախտելու դեպքում, ռա­
յա թների տեղավախությունները մի տեղից մի ուրիշը հնարավոր էր դառնում:
Սակայն մուլքա յին գյուղերում նման տեղափոխությունները հազվադեպ
էինէ Կալվածատերերը միշտ Էլ կարողանում Էին օգտվել վերոհիշյալ օրենքից
և ետ վերադարձնել ռայաթն երին։ Սրանով հանդերձ պւստմական վավերա­
գրերում և ա յլ սկզբնա ղբյուրներում հաճախ Է հանդիպում «ցր վա ծ ռա յա թներ»
(ռ ո ւա յա -յե մութաֆարիկե) արտահայտությունը։ Ղա նշանակում Է, որ չնա ­
յա ծ անվերջ հետապնդումներին, ռա յա թները, ինչպես առանձին տնտեսու­
թ յուններով, այնպ ես Էլ ամբողջ հա մա յնքով հեռանում Էին իրենց գյուղից ե.
բնա կություն հաստատում մի ա յլ վա յրում։
Տա րբեր Էր, սա կա յն, գյուղացիների սոցիալ-իրավական վիճակը Լոռի-
Փամրակում և Արևելյան Հայա ստա նի ա յն շրջաններում, որոնք ենթակա Էին
Արևելյան Վրաստանի վա լիությա նը։ Այստեղ գյուղացիները ճորտական կախ­
ման մեջ Էին և հողի հետ միասին վաճառքի Էին ենթարկվում։ Կալվածա­
գրերում առաջին հերթին նշվում Էր ճորտ ссշինականներիл, այնուհետև միա յն'
նրանց տների, հողերի, ջրերի, արոտավայրերի և մյուս ստացվածքների վա ­
ճառքը, 1 6 6 0 — 1 670-ա կա ն թվականներին Սանահնի վանքին կատարված
մի նվիրատվության արձանագրության մեջ կարդում ենք. ссԿամաւն ա մեն ա ֊
զաւրին աստուածոյ եսճ պարոն ԶալբԷկի որդի Գասպարս, իմ որդի Գօգիս,
Բէրաւս, Բէժիս, Խաւսիս մեր կամաւ և յօժա րութեա մբ մեր ըռզովս մեր Ոռնակա■
Ծիլշինակա ն Շիխու Մխիթարն, Ակոբն, Խէչիկն ծախեգինք վերա յ Սարդիս պ ա ֊
րոն-տ էրին ի դրան մերս լուսոյ սուրբ Աստուածածինս, իրանց տանովն, իրանց
տեղովն, իրանց հողովն, իրանց ջրովն. թ է պահէզատեղ, թ է ա յգու տեղ,
թ է հորսագահ, իր արօտգահովն, թէ սար, թ է ձոր ամէն ծախեցինք ի
վերա Սարդիս պարոն-տէրին։ Պարոն-տէրն գնեցճ վա խ մ արաւ Սանահնա
սուրբ Աստուածածնինл 25*
Սոցիալ-իրավական վիճակի որոշակի զա նա զա նությա մբ հանդերձ, հայ
աշխատավոր գյուղա ցիությունը Արևելյան Հա յա ստ ա նում, ինչպես նաև Սեֆ­
յա ն Իրանի տիրապետության տակ գտնվող Արևելան Վրաստանի, Ադրբեջանի
և բուն Իրանի հայա բնա կ շրջաններում ենթակա էր ֆեոդալական դաժան
շահագործման ու հարստահարման ոչ միա յն կա լվա ծա տ ե ր -ֆե,ո դալն երի և
մանր ու խոշոր հողատիրության, ա յլև առավելապես շահական արքունիքիг
պետական ստորին և վերին պաշտոնեության կողմից, որը բա զմա թիվ և բա զ­
մազան հարկերով ու տուրքերով նստած էր աշխատավորության ուսերին։

24 Տ ե ՛ս Հ . 0*. Փ ա փ ա (լյա ն , Ռ ա յա թ ն ե ր ի ի ր ա վ ա կ ա ն ա զ ա տ ո ւթ յա ն Հ ա ր ց ը Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս ­

տ ա ն ո ւմ 1 6 — 1 8 - ր դ դ դ . և շա հ Ս ո ւլթ ա ն -Հ ո ւս ե յն ի Հրովա րտ ա կը, « է շ ե ր Հ ա յ ժ ո ղ . պ ա տ մ ո ւթ յա ն
և բ ա ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն յ> (Հ ո դ վ ա ծ ն ե ր ի ժողովա ծու ն վի րվա ծ ա կա դ. Ա. Գ . Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ի ծ ն ն դ յա ն
8 0 - ա մ յա կ ի ն ), Երևա ն, 1971, էշ, 127— 136։
25 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր № 3 0 3 1 , էշ 2 0 8 ա — 2 0 8 բ ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 267

5 . Հ Ա Ր Կ Ա Յ Ի Ն Ս Ի Ս Տ Ե Մ Ը Ե«Լ Բ Ն Ա Կ Յ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Ի Ց Գ Ա Ն ս Վ Ո Դ . ՀԱ Ր Կ Ե Ր Ն ՈԻ
ՏՈ ՒՐՔԵՐԸ X V I— У Х Ш Դ Դ .

Հողի օգտագործման համար գանձվող հարկը կամ որ նույնն է' հողային

ռենտան/ որ գանձվում էր բնա մթերքով և կոչվում էր բահրե կամ բա հրա չե,
ՍեֆյսԼն տիրապետության շրջանում բա ժա նվում էր երկու մա սի, ա) պետա­
կան կամ բա հրա չե-յե դիվանի և բ յ կա/վածա տիրական կամ բա հրա չե-յե
մ ալիրան ե ։ Վերջինս Արևե ա ան Հա յա ստ ա նում, հատկապես Արարատյան
երկրում կոչվում էր Աաև մուլք, որովհետև համարվում էր մուլքա յին սեփա­
կանության եկամուտ։
գյուղերում, որոնք որպես մուլք պատկանում էին առանձին կալվա­
ծատերերի' բա հրա չե-յե մալի քան են գանձում էին կալվածատերերը կամ մա լիք-
ները, իսկ ա յն գյուղերում, որոնց մուլքը պատկանում էր նույն գյուղի ռա յա թ ­
ներին, գյուղա ցիները բա հրա չե-յե մալի քան և չէին վճարում։ Վանքապատկան
ա յն գյուղերում, որոնք անմիջապես վակֆ լինելով ազատված էին հարկերից
և ա յն մուլքա յին գյուղերում, որոնց տերերը զանազան ծառայությունների
դիմաց մուա ֆությա ն իրավունք էին վ ա յելում , գյուղացիները պետական և
կալվածատիրական բահրաչեն պարտավոր էին վճարել վանքին կամ կալվա­
ծատիրոջը։ Խասս գյուղերում երկու բահրաչեներն էլ գանձվում էին հօգուտ
արքունիքի, իսկ դիվանի դյուղերումճ հօգուտ պետական գանձարանի։ Այնպես
որ գյուղա ցիների վճա րած հողային ռենտ ա յի քանակը, անկախ ա յն բա նից,
թե ա յն ինչ հա մա մա սնությա մբ Էր բա ժա նվում պետության և կալվածատիրոջ
միջև, մնում Էր անփոփոխ։
Բնակչությունից գանձվող հողային և ա յլ հարկերի հաշվառումն ու
գրա նցում ը նահանգային և կենտրոնական հարկային մա տ յա ններում կատար­
վում Էր ըստ նախապես գոյություն ունեցող հին դաւԼթարներիճ հաշվի առ­
նելով ժամանակի ընթա ցքում տ վյա լ վա յրերում կատարված շինարարական և
հատկապես ոռոգմա ն աշխատանքներն ու բնա կչությա ն աճը։
Սկզբնա ղբյուրներից պարզվում Է, որ նոր, ամբողջական հարկային
օրենսգրքեր կամ «կանուննամեներո չկ ա յին։ Մինչև X V III դարի սկզբները
անհրաժեշտության դեպքում դիմում Էին XV դարում Ուզուն-Հասանի Ժամա­
նակ կա զմվա ծ «Կ ան ո ւնն'ա մ եի ն »։
Հարկերի հաշվառման և ընդհանուր աշխարհագրի հետաքրքիր նկարա­
գրություններ են պահպանված X V II դարի պա տ միչ Զաքա րի ա Սարկավագի
պատմության մեջ և X V III դարի սկզբի եկեղեցական ու քաղաքական գործիչ
Եսայի կաթողիկոս Հասան Ջ ալա լյա ն ի «Պ ատմութ իւն համառօտ Աղուանից
երկրի» արժեքավոր գրքում։ Ռայաթների ֆիզիկական խոշտանգումների, սար­
սափի ու ահաբեկման միջոցով հարկահանները կամ մումա յիզները կարո­
ղա նում Էին հաշվառման ենթարկել բոլոր հարկման ենթակա ստացվածքները
ընտանի կենդանիներն ու չափահաս մա րդկա նց։
Ջաքարիա Սարկավագը պատմում Է Երևանի Թահմազկուլի խանի (1 6 2 5 —
1 6 3 5 ) գլխավոր հարկահան Ասլան ա ղայի միջոցով Քա նա քեռում ռա յա թների՝
ու նրանց ինչքի հաշվառման մասին և կենդանի նկա րա գրությամբ պատկե­
րում X V II դարի ծանր հարկապահանջության մռա յլ իրականությունր Արևե լ -
յա ն Հա յա ստ ա նում։
&Եւ եկն նախ ի Քա նա քեռ, — գրում Է Զաքարիա Սարկավագը,— յա ւուրց
У С Я Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ձմերա յնոյ և կոլեալ առաջի իւր զդեղականս' ցուցա նել զգլուխն իւրեա նց։ եկն
նախ Մելիքն Գաւիթ և երեր Р(&) որդին իւր և ղորդի դստերն, և ե ց ո յց ։ Գային
ամենեքեանս որդւովք իւրեանց' և մտանէին ի գիրն։ Իսկ հայրն իմ Մկրտիչ
շալակեաց զիս զԶաքարիայս և զեղբա յրն իմ զԽաչատուր առաջի արկեալ գնաց,
և իբրև ետես զմեզ փոքր և կազ և թիւր ոտ ամբ. բարկացաւ և ասէ, զառողջ
որդիսն քո պահեալ ես, և զա նգա մ ալո յծ ք գ բերեա լ ես, և հրամայեաց արկանել
յերկիր ի վերա յ երեսացն, և բերեալ ջուր թափեցին ի վերա յ անձինն, յոտա ց
մինչև ցգլուխ ն' ջրողող արարին, և նստ ոյց ա յր մի ի վերա յ գլխ ոյն
և ա յր մի ի վերա յ ոտիցն և հրամա յեա ց չորից զինուորաց Բ ( 2 ) կող­
մա մբ հարկանել և այնքան հարին, մինչ զի մորթն ի մա րմնոյ ի
բա ց ոստեաւ, և ինքն անշնչացաւ, և համարեցին զնա մեռեալ և ապա քարշեալ
զնա թա ղեցին ի մէջ փայինիւ Եւ այր մի Բարսեղ անուն, և ա յր մի ՂաԳաՐ
անուն հանին զԻ ( 2 0 ) եղնգոլնսն, և ա յլ ոմն Մարուգէ անուն երևանցի կա­
խեցին զմիոյ ձեռանէն և այնքան հարին, մինչև յօդուա ծքն ա մենայն խ ա խ ֊
տեցա ն։ Եւ այսպէս ահ նորա տիրեաց ի վերա յ ա մենեցուն' մեծաւ սաստիւ։
Վասն որոյ ոչ մնա ց ստնդեայ մանուկ զոր ոչ ցուցին։ Եւ եթէ ծերք գա յին,
հրա մա յէր երթևեկս առնել առաջի իւր և տեսանէր, զի թէ գլուխն ի կոր ունէր
և Բ ( 2 ) ձեռքն զկնի իւր տանիւր, ոչ գրէր, իսկ թ է գլուխն ուղիղ ունէր և ձեռքն
առաջի տանիւր' զնա գրէր։ Եւ ոչ ոք իմա ցա ւ զա յս ։ Իսկ եթէ մանկունք գա յին,
բերէր առասան և շուրջ պատէր զպարանոցալ պատանոյն և երկոքին ծա յրք
պարանի դնէր ի բերան մանկանն և ասէր ըմբռնել ատամ ամբ և օղ արարեալ
տանէր ի վերա յ գլխ ոյն, եթէ անցանէր զգլխովն թողոյր զնոսա գնալ և եթէ
ոչ անցանէր զգլխ ովն' գրէր զնա ։ Եւ այււպէս գրեաց զամէն ն յո յժ ճշտիւ'
զմարդ, զկով, զձի, զջորի, զէշ, զոչխար, զջրաղաց, զձի թա ղա ց, զարուեստս,
զբրնձա ղա ց, զա յգիս և զպարտէզս և ա յլ որ ինչ գտաւ' գրեաց և ի ներքոյ հար­
կի արար։ Եւ էարկ ի դիւան արքունի զա մենա յն գրեա լսն»26։
Շուրջ մեկ հարյուրամյակ հետո, Սեֆյան պետության մայրամուտին,
երբ շահ Սուլթան-Հուսեյնը արքունիքի ուռճացած ծախսերը հոգալու համար
փորձում էր, աշխատավորության հարստահարումը բա զմա պա տ կելով, լցնել
արքունի գանձարանը և կրկնապատիկ ու եռապատիկ չափերով ավելացնում
էր ռա յա թներից, արհեստավորներից, առևտրականներից և առհասարակ
ամբողջ բնա կչությունից գանձվող հարկերը, նորից ամբողջ երկրով մեկ տեղի
էր ունենում հարկատու օբյեկտ ների ու բնա կչությա ն նոր հաշվառում, որի
ընթա ցքում կիրառվում էին նույնքան և ավելի քստ մնելի միջոցներ։
«Ի տասներորդ ամի թագաւորութեան իւրում, — գրում է Եսայի Հասան֊
Ջ ա լա լյա ն ը ,—Հիւսէին կոչեցեալ Շ ա հ֊ս ուլդ ա նն արար հրաման մարդաթիւ և
աշխարհագիր առնել ազգիս Հա յո ց և ա մենա յն ագդաց ընդ իշխանութեամբ
իւրով , եղելոց։ Եւ ելեալ հրամանատարք նորին արք իբրու հաւատարիմք տան
նորա գրիչք ե քարտուղարք, զի անսխալ և առանց թա դուցա նելոյ գրեսցեն զա ­
մենա յն հասակ ի հնգետա սնամենից և ի վեր, սպառնացեալ ի հրովարտակին
ա յսպ էս. (ГԵթէ ոք գտ ցէ զթագուցեալ և զղօդեալ ոք և յա յտ նեսցէ զա յն արքա­
յի , գլուխ ղօղելոյն' ա րքա յի, և ինչք նորա աւար ա յն մ լիցի, որ գուշա կեա ցն»:
Զոր և արարին իսկ, զի յո յժ յուզմա մ բ և որոնմամր զննեալ տեղեկանսւյին
պ էս-պէս հնարիւք և սպառնալեօք։ Ե գիւղի ուրումն զտանուտէր գիւղին 1ւ

26 Ըսւ քա րիւս Ս ա ր կ ս ւփ ս զ, հա տ . 1 , էշ 6 6 — 6 7 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ լյր ե ր ո ւ մ

զքահանայսն к զհիւրընկալս, զոր գզիր ասեն, արգելուին ի տունս ուրոյն և.

զատ ի միմետ ն/յ, և ապա ասել տա յին ղսւնուանս արանց եղելոց ի գիւղին և
Գրէին և Բերեալ ի մի վա յր հաւասար տեսանէին, և թ է աւելի կամ պակաս
դտանէին ասացեալքն միմեա նց ( և զի թուղթ ևս առնուին և բերա նոյ նոցա,
ա յսինքն ■մուչա լկա , ղի թ է սուտք գտ ցեն, այնքան տուգանս վճարեսցեն} ,
կախելով ի փա յտ է բրա ծեծ առնէին զարսն ասացեալ ի սակս տուգանին, ընգ
նմին կաշառս յոլովս և տասանորդս և զկարգեալ վարձս զինուորացն առաւել
քան զչափն առնուին, և ապա զդրեալն կրկնէին՛,,*})21։
Այնուհետև նույն հեղինակը պատմում է, թե ինչպես բոլոր հարկերը և
հատկապես գլխահարկը եռապատկել են և սկսել անմիջապես բռնի իրա ցնել,
<гԵւ ցրուեցան զօրքն ընդ երկիրս և ընդ գիւղօրւյյս ի թիւ արկեալ գրովն և քա ն-
զի յո յժ ծանր էր լուծն և ոչ կտրէին տանել, վասն որոյ չարչարէին և կեղեքէին
և ջարդելով առնուին րստ չափու իւրեանց ի յոլով իցն' յո լո վ և ի փոքունցն'
փոքր, զի մ եծ դեղն հարիւր յիսուն, հարիւր, կամ յիսուն թուման և յո յժ փոքրն
յերեսուն ե կամ ի քսան թումա նէ չէր պ ա կ ա ս ն ։
ԵրԲ 4.երր նկարագրված ահ ու սարս տփի պ այմա ններում հաշվառման էին
ենթարկվում ռա յա թների առանձին տնտեսությունները, չա փվում մշակելի
տարածությունները և ցուցա կա գրվում բոլոր չափահաս աշխատունակ տղա­
մարդիկ, դրանցից գանձվող բոլոր հարկերր հանրագումարի էին բերվում և
ընդհանուր գումարներով արձանագրվում հարկային մա տ յա ններում։ Յուրա­
քա նչյուր գյուղի անվան տակ նախ միա նվա գ գրվում էր ա յդ գյուղից գանձ­
վող բոլոր հարկերի ընդհանուր գումարըճ դրամով հա շվա ծ։ Ապա ա յդ ընդ­
հանուր գումարի տակ նշվում էր, թե դրանից որքանն է կանխիկ դրամով հ ա ֊
տուցվելու և որքա նըճ բնա մթ երքով։ Իսկ ավելի ներքևում առան ձին-առան ձին
ց ո ւյց էր տրվում, թ ե ա յդ գումարից որքանը որ հարկի հաշվից է հատուցվե­
լու։ Հարկերի ա յդ ընդհանուր գումարի բա շխում ը հա մա յնքի առանձին տըն-
տեսությունների վրա, որ կոչվում կր թովջիհ, կատարվում էր հա մա յնքի ներ-
սում և պետության ը չէր վերա բերում։ Գյուղական հա մա յնքը պատասխանատու
էր հարկերի ա յդ ընդհանուր գումարի Հատուցման համար:
Դատելով թիուլնա մեներից, հ ա մ ե սալեի և պետական պաշտոնյաների
ռոճիկների ա յլ կարգի հատուցումներին վերաբերող շահական հրովարտակ­
ներից և դիվանական ա յլ վա վերա գրերից, կարելի է ա սել, որ պետական
ռենտա-հարկ ի գանձման հիմն ական ձևը ռոճիկի դիմա ց, ընդհանուր գումար­
ներով դրանց հանձնումն էր զինվորականությա նն ու պետական պաշտոնյա ­
ներին։ Հանձնարարական գրություններ (հա վա լե և բարաթ) ստացող պաշտոն­
յա ները ա յդ հարկերը ստանում էին և' բնա մթերքով, և՛ կանխիկ դրամով։
ծերքից ստացվող բահրա չեն գանձվում էր հա սթ-օ-բուդի կամ մակթաի ձևով,
սակայն ավելի տա րա ծվա ծ էր ձեռքից ստանալու ( բեդա սթ գերեֆթա ն) ձևը,
որ նշանակում էր թիուլնա մեի մեջ նշված գումարը ստանալ հա մա յնքից կան­
խիկ և ռա յա թների կա լերին չմոտ ենա լ։ Այս դեպքում թի ուլային գումարը
քառապատկվում էր, որպիսի հաշվարկը իր ժամանակի հաշվապահական տեր­
մինով կոչվում էր բա րա վորդ։ Ռայաթները շատ հաճախ հա մա ձա յնվում էին
վճարել նախատեսված գումարի չորս ա նգամ ա վելին, միա յն թե թիուլդարի
գործակատարները նրանց գյուղը չմտնեին ու բերքը չչա փ եին։
27 ե ս ա փ Հ ա ս ա ն - Ջ ա լա լյա ն . Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն հ ա մ ա ռ օ տ Ա ղ ո ւա ն ի ց ե ր կ ր ի , էշ 1 3 — 1 4 ։
2® Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1 5 ։
2 7 0 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նույն գյուղից ստացվող պետական հարկերը կարող էին գանձվել տար­

բեր մարդկանց կողմից։ նույնիսկ նույն հարկի մի մասը կարող էր տրվել մի
մարդու, իսկ մյուս մասը' մեկ ուրիշի։ Թեև հարկերի Հ՛աշվառման ձևը բոլոր
վ այրերում համարյա թե նույնն էր, սակայն դրանց, գանձման ձևերը առանձին
գյուղերում տարբերվում էին իրարից։ Անկախ այն բա նից, թե պետական
ռենտա-հարկը իր որ մասով ում կողմից էր գանձվում, բոլոր դեպքերում այն
նախօրոք հաշվվում էր, ըստ առանձին հարկերի ի մի էր բերվում և ընդհա­
նուր գումարներով գրա նցվում էր դիվանական մա տյաններում: Բոլոր դեպքե­
րում ա յդ գումարները գանձվում էին առավելագույն լափերով և մի քանի
տարին մեկ անգամ դրանց վրա ավելանում էին դրամի արժույթի անկման ու
հարկերի հատուցումը ուշացնելու կամ ժա մկետա նցությա ն հետևանքով առա­
՛ջացող հավելումներ և վերադիր տոկոսներ։
Թեև թիոլլնա մեներոլմ նշվում էին թիուլա յին գումարների այն шпш։[Ьг
լա գո լյն լա փերը, որոնք թիուլդարները իրավունք լոլնեին գերազանցելու,
սակայն պահպանվել ու մեզ են հասել բա զմա թիվ խնդրագրեր և բողոքագրեր,
որոնց մեջ ռայաթները բողոքարկում են թիուլդարների ոտնձգությունների դեմ,
պահանջելով, որպեսզի վերջիններս դուրս չգան թիոլլնա մեոլմ նշված սահ­
մա ններից։ Մուլքային գյուղերում թերևս ա յդ բողոքները կարող էին որոշ
արդյունք տալ, քանի որ ա յստեղ կալվածատերը ևս որոշ լա փով շա հա ­
գրգռվա ծ էր փրկելու իր ռայաթներին տնտեսական քա յքա յում ից։ Սակայն
դիվանի գյուղերում, որոնց թիվը, ինլպես ա սվեց, Արևելյան Հայաստանում
բավական մ եծ էր, և որոնք հաճախ ա մբողջությա մբ տրվում էին մեկ անձնա­
վորությա ն, ռայաթները ենթարկվում էին ամենասանձարձակ կողոպուտի և
հարստահարության։
Բացի պետությանը տրվող բա հրա լեից, մալոջհաթից ու ջի զ յա յի ց> որոնք
մանրամասն հաշվառման ենթարկվելով գանձվում էին բնա կլությոմւ ի ց ,
կա յին նաև ա յլ հարկեր ու տուրքեր, որոնք թ եև ոլ մի տեղ լէին գրանցվում,
սակայն դարերից ի վեր հաստատված լինելով, սկսած դեռևս իլխանական և
■հատկապես թուրքմենական տիրապետության շրջանից, ա մենա յն խ ստ ությա մբ
գանձվում էին հօգուտ մ եծ ու փոքր ֆեոդալ-իշխանավորների և բարձրաստի­
ճան կամ ստորին պետական պաշտոնեության։
Ահա X V I—X V III դարերի սկզբնա ղբյուրներում հանդիպող հարկային
տերմինների ու զանազան առիթներով բնա կլոլթ յա ն տարբեր խավերից գանձ­
վող հարկերի ու տուրքերի ոչ լրիվ ցա նկը։
1 . Մալ կամ մալլ>յյե էր կոչվում այն հիմն ական հարկը, որ գանձվում էր
բոլոր տեսակի եկամտաբեր սեփականություններից, սկսած սերմանելի տա­
րա ծություններից, ա յգիներից, բանջարանոցներից և ա յլ հողային ստա ցվա ծք­
ներից մինչև ջրաղացները, ձիթհանքերը, ջրանցքներն ու ա ղբյուրները,
քա ղա քներում1 բա ղնիքներից ու ներկատներից, խանութներից ու ա յլ եկամր-
տաբեր վայրերից և հաստա տություններից։ Գյուղերում այն գանձվում էր
у&шр կոչվող հողային հարկի հետ միասին և կոչվում էր մալոջնսւթ:
2 . Տ ո ր ւս ն ք ե 1 ]ի - ն այն հարկն էր, որ կանխիկ գրամով գանձվում էր մանր
եղջերավոր անասունների դիմա ց։ Որոշ ա ղբյուրներում այս հարկը անվանվում
էր նաև քոդա վ:
3 . Ջ ի զ յա էր կոչվում այլակրոնության հարկը կամ գլխահարկը, որ գանձ­
վում էր յուրա քա նչյուր չափահաս քրիստոնյա տղամարդուց, տարին մեկ
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 271

անգամ, երեք Խարբ եր' ստորին, միջին և վերին սակերով, ըստ հարկատու
ո այա թ ի ( ղիմմ ի) կարողությա ն, XV դարից սկսած ջիզյա տերմինին զոլգահեո
ա ղբյուրներում գործ է ա ծվում նաև թա ֆա վութ -ե քիզյա ջիզյա յի տ ա րրերու֊ (
թ յուն) տերմինը։ Յուրաքանչյուր հարկատու համա յնքի գլխահարկը միշտ
հաշվվում էր միատեղ և միա նվա գ պահանջվում էր տ վյա լ հա մա յնքից, Տ ա ր ի -
ներ հետո, հաշվի առնելով բնա կչությա ն աճն ու դրամի կուրսի աստիճանա­
կան անկումը, որոշ տոկոսներ էին բա րդվում հարկերի մա յր գումարների
վրա, որոնք կոչվում էին թա ֆա վութ (տ ա րբերություն) և գանձվում էին
առանձին։
4. Րիդար — ռա յա թների պարտադիր, անվճար աշխատանքը ամրոլթյոլն-
ների, բերդերի, ջրանցքների, ճանապարհների վրա և ռազմակ ան արշավանք­
ների ժա մաեակ։ Որոշ ա ղբյուրներում այս պարտավորությունը արաբական
տերմինով կոչվում էր սոփ ււ՚ա :
5• С |к |Ш Г — հիշվում է միշտ բիգարի հետ միա սին։ Դա ռայաթների պար­
տադիր աշխատանքն էր հօգուտ արքունիքի, որոշ ուսումնասիրողների կար­
ծիքով նաև ֆեոդա լների' որսի ժամանակ ( շքար — որս)։
6. Ուլաղ Լ ուլա մ — ա յս երկու համանիշ տերմիններով էր կոչվում ռա­
յա թների ա յն պարտավորությունը, որ նրանք կատարում էին իրենց փոխա­
դրական միջոցները տրամադրելով զինվորականությանն ու պետական պաշ­
տ ոնեությա նը։ Ձիերի, էշերի, ջորիների, ուղտերի և ա յլ փոխադրամիջոցների
հավաքագրումներ կատարվում էին նաև խոշոր զորս/շարժերի ժամանակ։ Այս
դեպքում գյուղացիներն իրենք ևս պարտավոր էին հետիոտն ուղեկցել և
տեղափոխել բանակի պաշարն ու հանդերձանքը։
7. Ա վա րիզ հոգնակի' ա ւ|սւրիզաթ տերմինով էր կոչվում ռայաթների
արտակարգ պարտադիր աշխատանքը զանազան պատահարների (հեղեղ,
մորեխ Ա ա յլն ) ժա մանակ, որը հաճախ փոխարինվում էր դրամական
տուրքով։
8 . Ս ո լր ս ա թ - ^ ձ ր ^ յ ռազմական արշավանքների ժամանակ հարկատու
բնա կչությա ն վրա դրվող ա յն պ արտավորոլթյոլններն էին, որոնք հատուցվում
էին հատկապես մ եծ քա նա կությա մբ հացահատիկով և ա յլ մթերքներով։ Ռա­
յա թները ոչ միա յն պարտավոր էին ամենակարճ ժա մկետում տալ պահանջ­
վա ծ քա նա կությա մբ մթերքները, ա յլև սեփական գրաստներով տանել ա յն և
օրդույում (բա նա կա տ եղի) հանձնել զորամասի հրամանատարությանը։
9 . Ձերիք էր կոչվում բնա կչությա ն և հատկապես քոչվորությա ն զինվո­
րական կամ աշխարհազորային պարտավորությունը։ Աղբյուրներում հանդի­
պում է նա և С[шг-Ь չեւփք (չերիքի ոսկի) տերմինը, որից պարզվում է, որ այս
պարտավորությունը հողագործ բնա կչությա ն համար փոխարինվում էր
.դրամական տուրքով։
1 0. Իխրսւշաթ-ե կ ա լ՚ե (ա մրոցի հարկ) — տուրքեր, որ ռայաթները պար­
տավոր էին հատուցել մոտակա ամրոցների ու բերդերի բերդապահ կայազորի
կարիքները հոգալու համար (շինարար բա նվորներ, մթերքներ, վառելիք և
ա յլն )։
1 1. Ս ա վ ա ր ի - Ь հատուկ տուրք էր, որ գանձվում էր ռա յա թներից, երբ
տ վյա լ վա յրից ա նցնում կա մ ա յնտ եղ իջևանում էր շահը կամ թագավորական
ընտանիքից որևէ մեկը իր շքա խ մբով։
1 2 . ն զ ռ լլ անվան տակ հասկացվում էին այն պ ա րտա վորոլթյունները ,
Տ72 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

որոնք, մ եծ մասամբ բնա մթերքով, Հատուցվում էին ա յն դեպքերում, երր

դյուզում իջևանում էին բարձրաստիճան զինվորականներ ու պետական պաշ­
տոնյաներ կամ օտարերկրյա դեսպանություններ։
13. Կ ո ն ա լղ ա — այսպես էր կոչվում թագավորական սուրհանդակներին,
նամակտտարներին (չա փ ա ր) և ընդհանրապես պաշտոնական, հաճախ նաև
ոչ պաշտոնական գործերով երթևեկող բարձրաստիճան և կրտսեր պաշտոնեու­
թյա նը հյուրընկալելու պարտավորությունը, որ հայկական աղբ յուրն երում ան­
վանվում է ր ո ն ա հ յո ւ ր :
14. Ա լա ֆ ե և ո ւ լո ւ ֆ ե — գյուղերում իջևանող պետական պաշտոնյաների
գրաստներին տրվող կերը։ Այս տուրքր մեծ մա սա մբ հատուցվում էր մթ եր­
քով (խ ոտ , դարման, գարի և ա յլն )։ Շատ դեպքերում, սա կա յն, ա յն փոխա­
րինվում էր դրամական տուրքովւ
15. 1սիւյւքսւթ ա նե— թուրքերեն անվանվում էր նաև ղ ո ւլո ււլ և գանձվում էր
իբր վարձատրություն այն ծա ռա յությա ն, երբ հարկահանները զանազան
ա ռիթներով գալիս էին գյուղ և զբա ղվում հարկերի ճշտման և գանձման
գործերով։
1 6. Է Տ դ ա ս — երբ դարուղաները, թիուլդարները կամ տվյալ վայրի պե­
տական հարկերի կապալառուները զբա ղվում էին ռայաթների միջև ծագած
վեճերի քննո ւթ յա մ բ, դրա համար կողմերից գանձում էին հատուկ տուրք, որը
կոչվում էր ո ա ս ւ !—ե է ն դ ա ս ( պատահարի տ ուրք)։ X V I— X V II դարերում գյու­
ղից գանձվող հարկերի ընդհանուր գումարի մեջ նախատեսվում էր նաև որոշ
տոկոս (տ ա սը դինարից կես դինա ր), որ հա մա յնքը պարտավոր էր վճարեք
թիուլդարին, անկախ ա յն բա նից, թե ա յդ տարի գյուղում վեճեր քննվել են,
թե ոչ։
1 7 ■ Ռ ս ւ ս մ - ա լ- ս ո ւ դ ո ւ ր — սադրի կամ գլխավոր կրոնական դատավորի
օգտին գանձվող տուրք։
18. Ռ ւ ս ս մ - ա լ- վ ի զ ա ր ա թ — վեզիրի, Արևելյան Հա յա ստա նում հատկապես
Ազերբայջանի վեզիրի օգտին գանձվող տուրք։
1 9. Ռ ո լս ո ւ մ - ե դ ա ա ւ ղ ե գ ի — տուրք, որ գանձվում էր հօգուտ տ վյա լ մա ­
հալի կամ նահիայի դարուղայի (գլխ ա վոր ոստիկանապետ ու հարկահան)г
Ավելի տարածված էր միա յն դ ա ա ս լ ե գ ի տերմինը։
2 0 . Ս ա լա մ ի նաև ս ա լա մ ա ն ե կամ հոգնակի ս ա լա լք ս ւթ էր կոչվում այն
տուրքը, որ պարտադիր նվերների ձևով հատուցվում էր նոր նշանակված խա ­
նին, հաքիմին, թիուլդարին և մյուս իշխանավորներին, երբ ՛համայնքի ներ­
կա յա ցուցիչները գնում էին ներկայանալու նրանց և բարի գալուստ մա ղթելու։
2 1 . է յ դ ի — ֆե ո գա լ ֊ իշխ ան ա վո րն եր ին կա մ տեղական բարձրաստիճան
ն ահ ան գա պետն երին ու ա յլ պետական պաշտոնյաներին մուսուլմանական մեծ
տոների ժամանակ ( է յ դ ֊ե ֆեթր, է յդ -ե ղադիր, էյդ -ե ղուրբա ն) նվերների
անվան տակ տրվող պարտադիր տուրք։
2 2 . Ն ո վ ա ւ ղ ի — պարսկական նոր տարվա առաջին օրը' գարնանամուտին,
ֆեոդալին կամ պետական պաշտոնյաներին մատուցվող պարտադիր ն վ ե ր ֊
տուրք։
2 3 . Փ ի շ ք ա շ — զանազան առիթներով բնա կչությա ն կողմից ֆեոդալին և
պետական պաշտոնյաներին մատուցվող- նվերներ։
2 4 . Թ ս ւր հ — այսպես էր կոչվում պետական պաշտոնյաների կողմից բնա կ­
չությա ն նկա տմամբ կիրառվող այն հարկադրանքը, երբ ռայաթներին ստի-
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 273

պ ա մ Լին որևէ պպրանք չնչին պնով զիջել իրենը կ ամ, ընդհակառակը, որևէ
ապրանք րարձր պնով գնել իրենցից։
25. Դսւսթանդաղ տերմինի տակ հասկացվում էր պետական պաշտոն­
յա ների ա յլազան ոտնձգոլթյուններր ռայաթների ինչքի և ունեցվածքի
նկա տ մա մբ։ .
2 8 . 7 1 ա ն ա կ ի ււս ւր — ապօրինի պահանջմունքներ, շահատակություններ,
հարստահարություններ։
27. Շիւթա՚ղ աթ — պետական պաշտոնյաների կողմից զանազան զրպարտու­
թյուններով, կեղծ ու հնարովի պատրվակներով ռա յա թներից որևէ բան շորթելը•
2 8 . 1փ ւրսւշսւթ կամ խարիյփյաթ ընդհանուր անունով էին անվանվում այն
բոլոր արտակարգ ծա խ քերը, որ վերը նշած տարբեր առիթներով պարտա­
դրվում էին առանձին հարկատու հա մա յնքների։
2 9 . 'Լջուհար, թավաջջուհաթ, մութաւ]աչչեհսւր-ե դիվանի անվանվում
էին բոլոր տեսակի պետական հարկերը, որոնք մեծ մա սա մբ գանձվում էին
կանխիկ դրա մով։
3 0. ^ոկուկ-ե դիվանի կամ թա քա լիֆ-ե դիվանի տերմիններով արտա­
հայտվում էր հարկատու բնա կչությա ն պետության նկատմամբ ունեցած րոլոր
տեսակի հարկային պ ա րտ ա վորոլթյոլնները։
Սակայն սա դեռ բոլորը ՛չէր։ Աշխատավոր գյուղա ցիությունը շահագործ­
ման էր ենթարկվում նաև իր իսկ հա մա յնքի ներսում բուն դրած գյուղական
ավադկերի, քյա դխ ուդա ների, մելիքների ու գյուղա ցիությա ն դասի ա յլ ներ­
կա յա ցուցիչների կողմից։ Գյուղական ավագները, տանուտերերն ու քյա դխ ու­
դաները բա ցի ա յն, որ զանազան խարդախությունների ու չարաշահումների
միջոցով հափշտակում ու յուրա ցնում էին համա յնքի միջոցները, համա յնքի
անդամ հողագործ գյուղա ցիներից գանձում էին նաև հսւտուէլ տուրքեր, որոնք
կոչվում էին ո ւ ս ս ո ւ մ - ե ք յա դ խ ո ւ դ ա յի (քյա դխ ուդա յա կան տուրքեր) ։
Գյուղի և քաղաքի հա յ աշխատավորությունը ուներ նաև պարտավորու-
թ յոլններ եկեղեցու նկա տ մա մբ, որը նույնքա ն պարտադիր էր, որքան մյուս
հարկերըւ Հա յոց եկեղեցու իշխանավորներն իրենց ա յդ իրավունքները հաս­
տատել և ամրապնդել էին շահ ա կան հրովարտակներով ու ռաղամներով,
որոնց մեջ խստորեն կարգադրվում էր հա յ ռա յա թներին' հնուց ընդունված
բոլոր հոգևոր տուրքերը անթերի վճարել եկեղեցու սպասավորներինտ։
Եկեղեցական տուրքերը բա ժա նվում էին երեք խ մ բի , որոնց մասին
բավական մանրամասն հիշվա ծ է Հակոբ Շա մախեցի ( 1 7 5 9 — 1 7 6 3 ) և Սիմեոն
Երևանցի ( 1 7 6 3 — 1 7 8 0 ) կաթողիկոսների կոնդակներում։
ա ) Հայրապետական հասք և տուրք, որոնք տրվում էին կաթողիկոսներին։
բ ) Եպիսկոպոսական կամ առաջնորդական հասք և տուրք, որոնք տրվում
էին առանձին թ ե մ երի առաջնորդներին կա մ ա յն վանքերին, որոնց վիճակի
մեջ էին մտ նում տ վյա լ գաղութի ռա յա թները։ *
գ ) Քահանայական հասք և տուրք, որոնք վճարվում էին քահանաներին'
ծնունդի, մկրտ ությա ն, ամուսնությա ն, թա ղմա ն, տնօրհնեքի, գերեզմա նօրհնե­
քի, մատաղի և ա յլ ծիսակատարությունների համար։
Ինչպես մեռոնի բա ժա նմա ն կամ նվիրակության համար կաթողիկոսի
անունով գանձվող տուրքը, ա յնպես նաև պտղին, գանձանակը, հոգերաժինը,
м Մ ա տ ենա դա րա ն, Կա թողիկոսա կա ն դիվա ն, թ ղ թ . 1ա , վա վ. 1 3 , 2 0 , 2 6 , 32, 57, թղթ.
2ա , վա վ. 11, 13р . 1 3 4 , թ ղ թ . 2 բ , վ ա վ . 111ք

5 8 - 7 :$
274 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

քառասնիկր, կտակը, աթոոամասր, կնքադրամը, կողոպուտը (եպ իսկոպ ոս­

ների հանդերձի համար տրվող տուրք), տեառն ականը, իւաչօրհն երր ե այ/
եկեղեցական տուրքեր, ամբողջապես գանձվում Լին կանխիկ դրամովւ Իււկ
եպիսկոպոսական և մանավանդ քահանայական տուրքերը մեծ մասամր բնա ­
մթերքով էին հատուցվում։
Բավական է մի հայա ցք նետել վերը թվարկված բա գմա թիվ հարկերի ու
տուրքերի, պետության և նրա պաշտոնյաների նկատմամբ աշխատավորու­
թ յա ն ունեցած ա յլ և այլ պարտավորությունների վրա, համոզվելու համար,
որ պարտավորությունների ա յն մասը, որ չէր մտնում նախապես հաշվառման
ենթարկված պետական ռենտա ֊հ ա բկի և գլխահարկի ընդհանուր գումարի մեջ
շատ ավելի ծանր էր, ե դա էր, որ անողոք կերպով կողոպտում ու հարստա­
հարում էր ժողովրդին1 մատնելով կատարյալ թշվա ռությա ն։
Զաքարիա Ագոլլեցոլ օրագրության մեջ հաճախ ենք հանդիպում ա յսպ ի­
սի տողերի. «Թվին ՌՃԺԹ ( 1 6 7 0 ) ապրիլ ԺԲ ( 1 2 ) ֊ո լ մ ն Թավրիղու Միրղայ
Իրրահիմէն Ալի ղուլի բէկ անուն դարոլղայ եկաւ Ագուլիս ժ ( 1 0 ) ձիաւորաւ.
Ի ( 2 0 ) օր կացալ Ե ( 5 ) թուման ղուլուղ տվին, ապտյ գնա ց։ Օրն ԵՌ (5 0 0 0 )
դիան խարջ ունէր»30։ Կամ «Թ վին ՌՃԺԹ ( 1 6 7 0 ) յունիսի Ե (5 )-ո ւմ ն այսօր
Թավրիզու Միրղայ Իրրահիմէն դարոլղայ եկաւ Ագուլիս’ համ մալիջհաթն
տանի, անունն Բահրա մ բէ կ , Ի ( 2 0 ) ձիաւորաւ եկա։ Թ ( 9 ) օրի կաց աս Օրն
մին թուման խարջ ունէրէ Ապայ ԺԸ ( 1 7 ) թումա ն ղուլուղ առաւ ապայ գնաց
միուս խասէր1ս>3 |< Այսպես էր ահա, որ պետական պաշտոնյաներն ու հարկա­
հանները որևէ պատրվակով, 1 0 — 20 և ավելի ձիավորներով գալիս էին և օրե­
րով ու շաբա թներով մնա լով, զանազան տուրքերի ու պարտավորությունների
անվան տակ, գանձումներ էին կատարում և կողոպտում ու հարստահարում
ռա յա թներին։
Գյուղական համա յնքները համա ձայնվում էին նախօրոք որոշ գումար
տալ թիուլդարին կամ զարիթին, որպեսզի վերջիններս որևէ հարցով իրենց
գյուղը դարուղա չուղարկեն։ <гԱ յսմ ամի խաս գեղորէիցն մ էլի քներն գնացին
Երևան, Միրզա Իբրահիմն տեսան, մին քանի թուման փէշքաշ արարին, որ
ա յս տարի դարուղա յ չուղարկի։ Ղաբուլ ելաւ}), — գրում է Զաքարիա Ա դ ո ւ֊
լեցին32<
Միջին հաշվով միա յն դարուզաների երթևեկության համար համայնքի
կատարած ծախսերը հավասար էին չինում ամբողջ տարվա համար պետու­
թյա նը վճարվող հարկերի 1/տ-ին։ Սա դեռ միա յն դարուզաների համար
ծախսվող գումարն էր։ Իսկ ինչքան էր ծա խսվում նույն■ տարվա մեջ սոէյալ
վա յրում իջևանոզ բարձրաստիճան պաշտոնյաների, Խա սսե-յե Շարիֆեի
զոլլա մների, թագավորական ընտանիքի անդամների և ա յլ անկոչ հյու­
րերի վրա ։ ■*
Պետական ռենտ ա ֊հ ա րկի ընդհանուր գումարին մի քանի անգամ գերա­
զանցող այս ահռելի ծախսերն ու սանձարձակ կողոպուտը հարյուրամյակներ
շարունակ բզկտ ում էին ժողովրդական տնտեսությունը, այն մատնելով լճա ց­
ման և քա յքա յմ ա ն, որպիսի պ այմա ններում բա ցա ռվում էր տնտեսական
կյանքի վերընթաց զարգացման որևէ հնարավորությունւ
30 Զ ա ք ա ր ի ա Ա զ ո ւլե ց ի , էջ 90։
31 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ г Էշ 94։
?2 Նուքն տ ե ղ ո ւմ է Էհ 126 է
 ււււու»ա.-տնՏԵԱԱԿ1Ո. Հ1Ա, ս.ՐԵք,ւււ՝Թ8ՈԻՆ*սԵ1Դ ա ր ե վ . ա տ 81 ո ,
ձԱ ՏԱ Ա ՏԱ նՈ ԻՄ X V I — X V III Ш ' ь г п м г
1 . Ե Ր Կ Ր Ի Վ Ա Ր Ձ Ա Կ Ա Ն Բ Ա Ժ Ա Ն Ո Ւ Մ Ն ՈՒ Ա Վ Ա Տ Ա Տ Ի Ր Ա Կ Ա Ն Ս Ի Ս Տ Ե Մ Ը

X V I դարի երկրորդ կեսին Օսմանյան Թուրքիան, որի քաղաքական

գերիշխանության տակ ընկել էր Լ Արևմտյան Հա յա ստ ա նը, հասավ իր քա ղա ­
քական ու ռազմական հզորության գագաթնակետին։ Դա ասիական ընդարձա­
կածավալ կա յսրություն էր, որի թևերը տարածվում էին դեպի Եվրոպայի ու
Աֆրիկայի մա յր ցա մա քները։
Կայսրության գերագույն կառավարիչն ու տերը համարվում էր սուլթանը'
աստուծո շուքը երկրի վրա («Զ ի լո ւլլա հ »)։ Նա միահեծան կայսր էր ե ինքնա ­
կալ տեր, իր հպատակների կյա նքի ու գույքի լիիրա վ տնօրենը։ Կայսրության
երկրորդ դեմքը մեծ վեզիրն էր, փաստորեն նրա ձեռքումն էր գտնվում երկրի
կառավարման ղեկը, նա էր բարձրաստիճան պաշտոնյաներ նշանակում, վա ­
րում արտաքին գործերը և ա յլն։
Կայսրության ամբողջ տերիտորիան բա ժա նվա ծ էր նահանգների կամ
կուսակալությունների (է յա լե թ կամ վիլա յեթ ) , որոնք կառավարվում էին
սուլթանի կողմից նշանակված բե յլե ր բե յե ր ի կամ միրիմիրանների կողմից՛
Պատերազմի դեպ քում վերջինները հանդիսանում էին իրենց նահանգների
ռազմական ուժերի գերա գույն հրամանատարները։
Յուրաքանչյուր նահանգ իր հերթին բա ժա նվում էր մեծ կամ փոքր
շրջանների, որոնք կոչվում էին սանջակներ կամ լիվա ներ, սանջակներն էլ
բա ժա նվում էին ավելի փոքր վարչական միա վորների' կազաների։
Օսմանյան պետության վարչա-քաղաքական բաժանումը սերտորեն
առնչվա ծ էր երկրում տիրող հողատիրության ֆեոդալական սիլւտևմի ու
ավա տա բաշխ ման սկզբունքի հետ ։ Դեռևս X V I դարի առաջին կեսում կատար­
վա ծ վարչա-քաղաքական բա ժա նումը հետ ա գա յում ենթարկվել է հարատև
փոփոխությունների, որը պ ա յմա նա վորվա ծ է եղել Եվրոպա յո ւմ և Ասիայում
թուրքերի կատարած նոր նվաճումներով և դրանցից բխ ող տնտեսա­
կան ու քաղաքական շա հերով։ Այս ա ռումով, դժվար է պ նդել, որ անգամ
1639 թ . Կասրե Շիրինի հաշտությունից հետո Արևմտյան Հա յա ստա նում կազ­
մակերպված վարչական միավորները դարձան կայուն ու որոշակի։
Հա մա ձա յն X V II դարի թուրքական ա ղբյուրների, մասնավորապես' կ ա ֊
նոլննպ մեների, կա յսրությա ն ասիական մասի հայկական մարգերը բա ժա նվել
 ггв Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

են Հետ ևյա լ վարչական միավորների' էյա լեթների կամ վիլա յեթների. 1 ) էրղր-
րումի, 2 ) Վանի, 3 ) Կարսի, 4 ) Տըլդրրի, Տ ) Ռամի (Սերա ստիա յի) , (!) Դիար-
բեքիրի։
էրղրումի վիլա յեթի մեշ մտել են Հետ ևյա լ սանջակները' էրղրում, Սպեր,
Բասեն, Թորթում, Խնուս, ԿարաՀիսարի-շարկի կամ Շ ա պին-Գարահ իսար,
Կուղոլջան, Մամերվան կամ Նարի մ ան, Կեղի, Մժնկեբտ, Մանազկերա,
Բայա ղետ ։
Վանի Էյալեթի մեջ մտել են Վան, Ադիլջեվազ (Ա ր ծկ ե ), Արճեշ, Մուշ,
Բերկրի, Կարկա, Կեսանի, Ասիաբերդ, Աղաքիս, Բենի կուտոլր, Կալա-Բա յ ա ֊
ղետ, Բերդա, Օվաջիկ սանջակները)
Կարսի էյ ալեթն ունեցել է Հինգ սանջակ' Փոքր ԱրդաՀան, Խուջուջան, Բա­
րեշատ, ՔեՀրան, Կաղղվան։
Չըլդըրի էյա լեթի մեջ մտել են Չըլդըր, Օլթի ( Ոլղթի) , Խերթուշ (Խերթ վ ի ս )։
Արտոլջ (Ա րտ ա նոլջ), ԱրդաՀան, Հաջրեք, Փոսխով (Փ ո ցխ ով ), Մախջել (Մ ա -
ճա խ ա լի), Աջուրա, Բենեք (Բ ա նա կ), Բարգքեք (Բերդա գրա կ), Լիվան ե, Շեվ-
շար (Շ ա վ շեթ ի) սանջակները։
Դիարբեքիրի էյա լեթի մեջ մտել են Հետ ևյա լ սանջակները' Ամիդ
(Դ իա րբեքիր), Խարփուտ (Խ ա րբերդ), Արղնի, Նիսիբին (Մ ծ բ ի ն ), Հիսըն-
քե ֆ , Չմշկա ծա գ, Սղերթ, Մեֆարկին (Նփ րկերտ ), Ակչակալա, Սեն շար, Խ ա ֊
րոլր, Սաղման, Կալեր, Մեհրան, Թերջիլ, Օթուք, ճապաղջուր և Ջերմիկ՛ սան­
ջակները (սրա նց մի մասն էր միա յն պատմական Հայաստանի տարածքի
վրա գտնվում) ։
Թուրքիայի վարչական բաժանմա ն Մ. դՕսոնի կա զմա ծ ցուցա կից (X V III
ղարի վերջ) երևում է, որ օսմա նյան պետությունը, ՀարկաՀանական շաՀերից
ելնելով, էյա լեթների մեջ մտնող փոքր սանջակները միացնելու և ավելի մեծ
վարչական շրջաններ ստեղծելու գիծ է բռ ն ե լ։ Եթե, օրինակ, X V II դարում
Վանի էյա լեթի մեջ մտնում էին տասներեք սանջակներ, ապա X V III գարի
վերջին եղել է ընդամենը Հինգ սանջակ ( Բիթլիս, Ադիլջեվազ, Ախլաթ, Մուշ,
Արճեշ)։
Բացի վերոՀիշյա լ էյա լեթ ներից, Հայերի Հոծ զանգվածներ էին բնա կվում
նաև Կիլիկիայում և Օսմանյան կա յսրության ա յլ վա յրերում։ Թուրքական
ա ղբյուրներում Հա յա բնա կ էյա լեթների շարքում Հիշատակվում են նաև Մւո-
րաշն ու Ադանան։ Մարաշի էյա լեթի սանջակներն էին՝ Կարսի ՀՀուլկադերիյեն,
Մալաթիան, Այնթափն ու Սիմսաթը, իսկ Ադանայինը' Սիսը և Թարսուսը։
Արևմտյան Հայաստանի Հողային տարածությունների մեծա գույն մասը
գտնվում էր թուրք և քուրդ ֆեոդալների ձեռքին։ Դարեր տևած անհավասար
մարտերում Հա յ ֆեոդալական դասակարգը պարտություն էր կրել ու զիջել իր
դիրքերը օտար նվաճողներին։ Որոշ վա յրերում միա յն պաՀպանվել էին Հ ա յ­
կական կիսանկախ իշխանություններ և իրենց ներքին գործերի տնօրինության
իրավունքը պաՀող Հա մա յնքներ։ Հողա յին տիրույթներ ունեին նաև Հայկական
վանական նշանավոր հաստատությունները։
Իր գ ո յո ւ թ յո ւ ն ը պ ա հպ ա նա ծ Հ ա յկ ա կ ա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ա մենա ­
ո ւժ ե ղ ը լե ռ ն ա յի ն Սա ս ո ւն ն էր։ Ո րպ ես վ ա ր չա կ ա ն միա վոր ա յն մ տ ն ո ւմ էր
Բ ի թ լի ս ի կ ա զ մ ի մ ե ջ ( ա յս տ ե ղ ի շ խ ո ւ մ էին ք ր դ ա կ ա ն է Ւ ո ւզ ա կ ց ե ղ ի ա ռա ջնորդ­
ն ե ր ը ), ս ա կ ա յն պ ա հ պ ա ն ո ւմ էր իր կիսա նկա խ դիրքը։ Կ ենտ րոնա կա ն կա ­
ռ ա վ ա ր ո ւ թ յա ն բա զմիցս փ որձերը' վերջ տ ա լո ւ լե ռ ն ա կ ա ն ն ե ր ի կի ս ա ն կ ա խ ո ւմ
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — Л V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

թ յա նը, անցել էր անհաջող։ Ղ• Ինճիճյանը 1806 թ . գրել է, թե Սասուն ի

ггբնա կիչք, որոնք իուրդք և հա յք, որոց երկոքին ևս ղմի և զնոյն աղատ ութիւն
ունին, արք յա ղթ անդամք և քաջասիրտ ք, երևելիք ի կորովութիւնս մա րմնոյ,
ահեղք ի պատերազմի, որոց միա յն ստուարաթիւ հերոցճ մանաւանդ ոմանց ի
նոցանէ ահա ցուցա նէ ղտեսօղսն, որք ի սկզբանէ անտի միշտ եղեն ինքնա -
գլուխ, ոչ ՜ումեք ծա ռա յելով, և ոչ ոք ի փաշայի ց կամ ի պ էյից կարող գտաւ
ղսոսա նուաճել, սակս զօրութենէ ուժոյ սոցա , և սակս ամուր վա յրա ցն, յոլա
ա պ ա ստ ա նեա էոչ ումեք թողուն մուտս առնել։ Ունին իւրեանց մասնաւոր պ էյ
ինքնա գլուխл 1*
Սասուն ից բա ցի հայկական կիսանկախ իշխանություններ կային նաև
Սավուրում, Իսյա նում, Մոկսում, Շատախում, ճապաղշրում, Խնուսում և
այլուր։ Շ ա տախի կիսան կա խութ յա ն մասին նույն Ղ• Ւնճիճյանը գրում է .
«նստ ի [ ի Շա տ ա խ ] մէլիք յա զգէս Հ ա յո ց , և ի գործ էկծէ զա մենա յն իշխանու­
թիւն և զդատաւորական պաշտօն, զի ոչ թողուն քուրդ պ էյից նստիլ աստէն,
որպէս և ի Մոկս 1)2<
Կի լիկ յա ն Հա յա ստ ա նում ամ են ա ուժեղ հայկական կիսանկախ իշխան ու- -
թ յունր Տէեյթունն էր' Ուլն ի ան։ Օսմանյան կառավարությունը բա զմիցս հա ն­
դիպելով հպարտ լեռնականների հզոր դիմա դրությա նը, ստիպված սուլթան
Մուրադ IV -ի ժամանակ 1 6 2 6 — 1 6 2 7 թթ* հատուկ հրովարտակով պաշտոնա­
պես ճանաչեց Աեյթունի ինքնա վա րությունը։
X V I— X V III դարերի հա յկա կա ն, թուրքական ու եվրոպական ա ղբյուրնե­
րի վկա յություններից երևում է, որ Արևմտյան Հայա ստա նում գերիշխել է
հողատիրության թուրքական ֆեոդալական սիստ եմը։ Բոլոր մշակելի հողային
տարածությունները բա ժա նվել են երեք խ մ րիճ 1 ) պետական հողեր, 2 ) վակ-
ֆա յին հողեր և 3 ) մասնավոր սեփականատիրական հողեր (մուլք կամ հա յ-
ր ե ն ի ք )։
Պ ե տ ա կ ա ն Տ ո ղ ե ր ի ( ա րզ-ի միրիե կամ ա րզ-ի մ եմ լե քե թ ) մի մասը գտնվում
էր սուլթանի, նրա ընտանիքի և պետական պաշտոնեության ա նմի­
ջական տնօրինության տակ, իսկ մյուս, ավելի մեծ մասը բա ժա նվա ծ էր խ ո­
շոր ու մանր ֆեոդալների միջև որպես վարձատրություն պետության նկատ­
մա մբ վերջիններիս կատարած ծա ռա յությունների։ Ա յդ պարգևական հողերը
հատուկ հաշվառման Հետևանքով գրանցման մատյաններում (դա վթա րներում)
արձանագրված տարեկան եկամտի լափի համա ձայն կոչվել են խասսեր (խ ա ս-
սերից ստա ցվա ծ տարեկան եկամուտը կաղմում էր 1 0 0 .0 0 0 ա կչե)3 և ավելի,
ղեամեթներ ու թիմա րներ։ Այս հողերից ստա ցվա ծ եկամուտները հատկացվում
էին պետական պ աշտոնյա ներին։ Զեա մեթի տարհկան եկամուտը կա զմում էր
2 0 .0 0 0 ակչե։
Հողատիրության երկրորդ տա րա ծված ձևը վ ա կ ո ւ ֆ ն ե ր ն էին, ա յսինքն'
ա յն հսկայական հողա յին տա րա ծությունները, որոնք տնօրինվում էին մու­
սուլման ու քրիստ ոնյա հոգևորականության կողմից։

1 Հ, Ն ա զ ա ր յա ն , Ա ր և մ տ ա հ ա յե ր ի ս ո ց ի ա լ- տ ն տ ե ս ա կ ա ն և քա ղա քա կա ն կ ա ց ո ւթ յո ւն ը 1800—
1870 թ թ . , ե ր և ա ն , 1 9 6 7 , էշ 6 7 ։
2 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 69։
3 Ակչե ( а к < ;с ) — թուրքա կա ն ա րծա թ ղրա մի միա վո ր ւ Ակչե հա յերեն նշանակում է սպ իտ ա կ։
Առաշին օսմ ա նյա ն ա կչեները կշռում էին քա ռորդ մսխ ա լ ( 1 , 2 ղր. ա ր ծ ա թ )։ Հե տ ա գա յում ա կչե ի
կշիռը գնա լով կա մ պ ա կա սել է , կ.ամ պղնձի տ ոկոսը գրա մի մեշ խիստ ա վ ելա ցե լ։
27Տ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ц ա ս ն ա վ ււր ս ե փ ա կ ա ն ա տ ի ր ա կ ա ն հողերը հատկացվում էին պ աշտոնյա­

ներին պետության նկա տմամբ մատուցած հատուկ ծա ռա յությա ն դիմաց։
Հողատիրության այս ձևը X V I դարում տարածված չէր, սակայն նույն դարի
վերջին, առևտրա-վաշխառուական հարաբերությունների աշխուժացման հետե-
վանքով սեփականատիրական հողերը բազմապատկվեցին կայսրության ղտ-
նազան մասերում, որոնց թվում նաև Արևմ տյա ն Հա յա ստ ա նում։
Արևմտյան Հայա ստա նում մուլքի կամ հայրենիքի իրավունքով հողային
տարածություններ ունեին ոչ միա յն թուրք և քուրդ ֆեոդալները, ա յլև հ ա ֊
րուստ հայ գյուղա ցիներն ու մեծատուն առևտրականները։
Փոքր Ասիայի նվաճման սկզբնական ժամանակաշրջանում օսմանյան
հասարակությունը, որի հիմնական զանգվածը քոչվորական ու կիսա քոչվորսւ֊
կան ցեղերն էին, հազիվ էր մուտք գործել վաղ ֆեոդալիզմի փուլը։ Օսման­
յա ն կայսրության ս ո ց ի ա լ֊տ նտեսական զարգացումը ընթանում էր երկու
ուղիով. մի կողմից օսմանցի թուրքերը նույնությա մբ թողնում էին Փոքր
Ասիա յո ւմ և Արևմտյան Հա յաստա նում մինչև նվաճում ը գոյություն ունեցող
ու զարգացող ֆեոդալների ( նկատի ունենք Հայաստանի նախկին տ իրա կա լ֊
ներին) հողօգտագործման նախկին հաստատությունները (վա կ ֆ , մուլք և
ա յլն ), մյուս կողմիցճ զարկ էին տալիս զեամեթի ու թիմարի թ արքական ֆ ե ո ­
դալական հողատիրության ձևերին։ X V I և հատկապես X V II Դարից ղեա-
մեթներն ու թիմարները վերածվեցին պարզապես հողային տիրույթների,
ա յլևս պ այմանա վորվա ծ Առնելով պետության նկատմւսմբ ֆեոդալի ունեցած
որևէ պարտավորության հետ։
X V I—X V III դարերում Օսմանյան կա յսրության մեջ առկա հողատիրու­
թ յա ն երեք հիմնական ձևերն ունեին իրենց բա ղմտ թ իվ տարա տեսակն երը՛.
Դրանց մասին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում Х \ П դարի պե­
տական-հասարակական գործիչ Ավնի Օմար էֆենդին' սո ւլթան Մուրագ 1]^-ին
ուղղած իր «Օսմանյան կայսերական դավթարի բովանդակությոլնըս վ եր նսւ֊
գրով ղեկուըագրի մեշ։
Այս զեկուցագրում հիշատակված հողատիրության տարատեսակներից
հայկական ա ղբյուրներում առավելապես հանդիպում ենք մալիքանե, ա րփ ա ֊
լրկ, բա շմա կլըկ, յուրթլոլկ, օշակլըկ, հ յո ւքյո լմե թ և ա յլ տերմիններին։
Մալիքանեն կա յսրությա ն մեշ լա յն տարածում ստացավ հատկապես
1695 թ . հունվարի 3 0 -ի սուլթանական հրամանագրից հետո, երբ կա պ ա լա ռու֊
թ յա ն ( իլթիղա մ) տրված ֆեոդալի տարեկան եկամուտը (մ ո լկ ա տ ա ա ն ) վ ե­
րա ծվեց ցմա հ հատկացված եկամտի։ Սուլթանական հրամանագիրը հետա­
մուտ էր ապահովել պետական գանձարանի հարկային շահերը, քանի որ
մուկատա'աների դեպքում, հաճախակի փոփոխվող կապալառուները ( մ ուլթ ե-
ղիմները) բացարձակապես կողոպտում Էին գյուղա ցիությա նը։
Մալիքանեի մյուս ձևը սուլթանների կողմից խոշոր ֆեոդալին հատուկ
ծա ռա յությա ն համար նվիրաբերված հողն Էր։ Սուլթան Մուրադ 1}?-ին ուղը զ ֊
ված վերոհիշյալ զեկուցագրում ասված Է. а Նրանց (ֆ եոդա լների) ձեռքում
նախկին սուլթաններից և աշխարհի ապավեն ներկա ւիագիշահից հրովա րտ ա կ֊
ներ' « մ ո ւ լք ֊ն ա մ ե и-ներ կան։ Դրանք (նվիրա բերվա ծ հողերը) նման են ժառան­
գական ս եվ։ ական ութ յա ն ։ Ցանկության դեպքում դրանց տիրապետում են սե-
փ ական ութ յա ն իրավունքով և փոխանցում ժա ռանգաբար։ Ըստ ցանկության
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 270

դրանք կսւրող են վաճառվել, նվիրաբերվել որևէ մեկին կամ վակֆի վե­

րա ծվելս։ •
Արփալրկը ( բա ռա ցի' գարու Հա մա ր) պետության նկատմամբ ցուցա բե­
րած ծա ռա յությա ն դիմաց զա ռա մյա լ պաշտոնյաներին նվիրված Հողն էր։ Ար-
փալրկ է նվիրվել ֆեոդալներին նաև որպես լրացուցիչ տիրույթ*։ Առանձին ֆ ե ո ­
դալներիդ որպես արփալըկ, տրվել են ոչ միա յն մի շարք գյուղեր, ա յլև ամբողջ
քա ղա ք' իր շրջա կա յքով։ էվլիա Տելեբիի վկա յութ յա մբ Ամասիան, Շապին-
ԳարաՀիսարը X VII դարի 40-ա կա ն թվականն երին, ինչպես և Վանը XVI
ղարի կեսերին, տրվել են առանձին ֆեոդալների' արփալըկի իրավունքով։
Գոյություն է ունեցել երկու տեսակ արփալըկ։ Մի դեպքում արփալըկի
Համարվել է խասս Հող և ժառանգական բնույթ է ունեցել, մյուս դեպքում
արփալըկը տրվել է ֆեոդալին որպես ցմա Հ կամ ժառանգական տ իրույթ։
Բաշմ ակլըկը ( բա ռա ցի' բա շմա կի, կոշիկի Հա մա ր), ինչպես և արփւսլըկը,
խասս Հողերի մի տարատեսակն է, որը տրվում էր պալատում բարձր դիրք ու
կշիռ ունեցող կա նանց։
Յուրթլուկը, օջակլըկը, Հյոլքումեթ ը ( բա ռա ցի' Հայրենի վա յր, օջախ,
իշխ ա նություն) ընդարձակ շրջաններ էին, որոնք ժառանգաբար անցնում էին
քուրդ ֆեոդալներին։
1 5 1 5 — 1516 թ թ. Օսմանյան կա յսրության Հետ Քուրդիստանի միացումից
Հետո, քուրդ ֆեոդալների դրությունն ամրապնդվեց Արևմտյան Հայաստանի
Հարավային մա սերում։ Գիտակցելով քուրդ ֆեոդալների ռազմական ուժը,
Օսմանյան կա յսրությունը նրանց նկա տմամբ վարում էր մեղմ ու սիրաշաՀող
քա ղա քա կանություն, թ ողնելով նրանց տիրապետության տակ ամբողջական
շրջաններ' յուրթլուկի, օջակլըկի ու Հյուքումեթի իրավունքներով։
Արևմտյան ու Հա րա վա յին Հա յա ստ ա նում X V I—X V III դարերում քրդական
ցեղերն ընդարձակ շրջաններ էին զբա ղեցրել։ Համա ձա յն «Շ ե ր ե ֆ ֊ն ա մ ե ի » ,
Վանի վիլա յեթ ում Հաստատված էին Հետ ևյա լ քրդական ցեղերը. 1 ) Նեմիրան
ցե ղ ը ' Խիղանի ամիրի գերիշխանության տակ, 2 ) ՄաՀմոլդի ցեղը, որը Հ ի մ ­
նականում բնա կվում էր Խոշաբում հ Վանի, Ոստանի և Սալմաստի միջև),
3 ) Դումբուլի ցե ղ ը ' Սոկմանի շրջա կա յքում, 4 ) Փազոլկի ցեղը' Արճեշի և Ա ր ծ ֊
կեի (Ա գիլջեվա զ) սանջակներում, 5 ) Ռուզակի կամ Ռոժակի մ ե ծ ցեղը'
Բազե շի (Բ իթ լիսի ) շրջա կա յքում։ « Շերեֆ-նա մեում}> Հիշատակվում են նաև
Հաքարի, Բելիլան, Բիլբա սի, Կավալիսի, Քիսանի կամ Կեյսանի, Շիկակի
և ա յլ ցեղերի անուններ, որոնք Հաստատվել էին Հարավային Հայաստանի
տարբեր շրջաններում։
Հա րա վա յին Հա յա ստ ա նում, ուր X V I դարում Հիմնականում իշխում էին
քուրդ ֆեոդա լները, սուլթանական կառավարությունը չէր կարողանում մշա ­
կելի հողեր բա շխ ել իր ֆեոդա լներին' զեա մեթի ու թիմարի իրավունքով։ Այս
վա յրերում զեա մեթներ ու թիմա րներ անՀամեմատ ավելի քիչ են եղել, քան
Բարձր Հույքում կա մ Արևմտյան Հա յա ստ ա նի ա յլ շրջաններում։ Շատ շրջան­
ներում զեա մեթ ներ ու թիմա րներ առՀասայԽւկ չեն եղել։
Քրդական ա յդ ցեղերը գտ նվում էին Հասարակական զարգացման ցա ծր
մակարդակի վրա։ Տա կավին պաՀպանվում էին ցեղային-նահապետական
Հա րա բերությունները, որոնք մեծ դեր էին կատարում քուրդ ժողովրդի կ յա ն ֊

4 Տե՛ս „СИ ёгеЬпате!!", <ա«. Բ, մասն Ա, էչ 194 և այլս,

 Հ ա յ է)ողուքյւղի պ ա տ մ ութ յո ւ ն

քումէ Ցեղերի մեծ մասը շարունակում Էը քոչվորական կամ կիսաքոչվորա­

կան կյանք վարել։
Հարավային Հա յաստանում Ք ՚ւ ր դ իշխողների մեջ ղիրքով ու •.ս զդեցոլ-
թ յտ մ բ աչքի էին ընկնում Բաղեշի ( Բիթլիսի) խաները' /հւլղտկի ցեղից, որոնց
պետ ական ֊պ ա շտ ո ն ական վավերագրերում տրվում էր «վեհաշուք խ ա նа,
« ինքնակալ իշխան» , «աշխարհիկ ու հոգևոր տեր» և ա յլ տիտղոսներ։ Տ ի ր ո ւ յ֊
թից ստացված գրեթե ամբողշ եկամուտը մտնում էր խանի գանձարանը։ XVII
դարի 40-ա կա ն թվականներին Բիթլիսի Աբդուլ խանը այն աստիճան իրեն
անկախ էր զգում օսմանյան պետությունից, որ թույլ չէր տալիս Վանի թուրք
վւաշային միջամտելու իր ներքին գործերին։ Քուրդ ֆեոդալներից ոման՛ք
մինչև, իսկ դրամ էին կտրում իրենց անուններով։ Թե ինչպիսի փոխհարաբե-
րոլթյոլններ գոյություն ունեին նրանց և սուլթանի միջև, բա ցա հա յտ ում է Շտ ­
րաֆ խան Բիթլիսին նշելով, որ քուրդ ֆեոդալները բոլոր դեպքերում էլ պահպա­
նում էին իրենց ինքնուրույնությունը' պարտավորվելով գերագույն տիրակալին
( սուլթանին) վճարել նվերներ ( փեշքեշ) և մասնակցել ձեռնարկած ռազմական
արշավանքներինՏ։
Հ ա ր ա վ ա յի ն և Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա յի մի մա սը
X V I—X V III դ ա ր ե ր ո ւմ բ ն ա կ ե ց վ ա ծ էր ք ո չվ ո ր ու կ ի ս ա ք ո չվ ո ր ց ե ղ ե ր ո վ ^ ։ Ն վ ա ­
ճողների վ ա ր ա ծ հ ա տ ո ւկ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յա մ բ նրա նց քա նա կը ղ դ ա լի չ ա վ ս ։։ /
ա վ ե լա ց ա վ ։ Թ ո ւր ք կա ռա վա րողները նրա նց մ իջոցով տ ա ր ա ն ջա տ ո ւմ էին ու
թ ո ւ լա ց ն ո ւ մ տ եղա կա ն ն ս տ ա կ յա ց բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն ը ։
XVI դարի օսմանյա ն օրենքներում քոչվորներին իրավունք էր վերաւղահ-
վոլմ շարժվել իրենց հոտերի հետ ցա նկա ցա ծ ուղղությա մբ։ «Արոտատեղինե­
րի համար որոշված սահմաններ չկան։ Հնա դույն ժամանակներից կարգն այս
է' հոտը որ կողմն էլ շարժվի, այնտեղ էլ թող ա րա ծեցվի։ Հնա գոլյն ժամա­
նակներից անհամատեղելի է արոտավայրերի ծտխելն ու բա ժա նելը։ Եթե
մեկը բռնութ յա մբ մշակի, ապա անհրաժեշտ է [ Հ ո ղ ը ] դարձյալ արոտավայրի
վ երա ծել,., գյուղերի բնակիչները ոչ մի առնչություն չունեն արոտավայրերի
հետ և հետևաբար չեն կարող որևէ մեկին արգելել քո չը»։
Ե ն թ ա ր կ վ ե լո վ ց ե ղ ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ի ն , ք ո չվ ո ր ն ե ր ը , ս ո վ ո ր ա բ ա ր , զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ­
ներ էին հ ա մ ա ր վ ո ւմ ։ Պ ա տ երա զմի ժա մա նա կ նրա նցից հ ե ծ յա լ ն ե ր ի գո ւմ ա ր ­
տ ա կներ էին կա զ մ վ ո ւմ , որոնք իրենց ռա զմա կա ն ա ռա ջնորդի գ լխ ա վ ո ր ո ւ­
թ յա մ բ պ ա րտ ա վոր էին ծ ա ռ ա յե լ ս ո ւ լթ ա ն ի ն ։
Ընդա րձա կ ա ր ո տ ա վ ա յր ե ր ի ա ռ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ մեծ չ ս ւ ՚ի ո վ
ն պ ա ս տ ո ւմ էր ք ո չ վ ո ր ո ւ թ յա ն ա րմա տ ա վորմա նը։

2. ՀՈ Ղ Օ Գ ՏԱ Գ Ո ՐԾ Մ Ա Ն ԵՂ Վ Ա Ր 2Ա Կ Ա 1.Մ Ա Ն ս Ե Վ Ե Ր Ն ՈՒ Ա Շ Խ Ա Տ Ա Վ Ո Ր
Գ ՅՈ Ւ Ղ Ա ՑԻՈ Ւ Թ ՅԱ Ն Վ ԻՃԱ Կ Ը

Iս ա ս ե ր ի , զ ե ա մ ե թ ն և ր ի ու թիմա րների տ եր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ն իրենց հողերր

բ ա ժ ա ն ո ւմ էին ա յն գ յո ւ ղ ա ց ի ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ք հ ա տ ո ւկ վ ճ ա ր ո վ ( թ ա փ ո ւի իրա ­
վ ո ւ ն ք ո վ ) գ ր ա ն ց վ ո ւ մ է ի ն դ ա ֆ թ ա ը ն ե ր ո ւ մ ։ Դ ա ո չ ա յլ ի ն չ է ր , ք ա ն գ յո ւ ղ ա ց ի ո ւ ­
թ յա ն ը հողին ա մ ր ա ց ն ե լո ւ ձ և ե ր ի ց մեկը։ Թ ա փ ուի վ ճ ա ր ո ւմ ի ց հետ ո գ յո լղ ա -

5 .СНегеГ-пашеИ*, <ս>«. Ա, մասն յ, էչ 34։

■ Տե՚ո Актей Це/1к, АпасЫи'йа ТОгк а?1гс11еп, ЫапЬи!, 1932, էչ VI—X:
 Հա յա ստ ա նը Х 1У — Х У Ц 1 դա րերում
շտւ
ցիները Հնարավորություն էին ստանում մշակելու իրենը Հողակտորները,
Թափուն ֆեողալի կողմից ղանձվում էր ամեն անդամ, երբ Հողակտորը մի
Հողատիրոջից անցնում էր մեկ ուրիշին, Ըստ որում, նշանակություն չուներ
ա յն Հանգամանքը, թե փոխանցումը կատարվում էր վաճառքի, նվիրատվու­
թ յա ն թե ժառանգություն ստանալու միջոցով, Բացառություն թույլատրվում
էր միա յն-ա յն ժամանակ, երբ Հոդը փոխանցվում էր անմիջական ժառանգին՝
որդուն, որը տիրում էր Հողին առանց թա փոլ վճարելու, էրզրոլմի Կանոլն-
նա մեսւմ ասված է, որ Հայրական Հողը՝ Հանդիսանում է որդու ժառանգական
մուլքը ( ս ե փ ա կան ո ւթյո ւն) ՛ ։
Թավալն ոչ միա յն Հողակտորին տիրապետելոլ իրավունքի Համար
գանձվող տուրք էր, ա յլև մի պարտականություն, որի Հիման վրա Հողագործը
որպես ռա յա թ (գ յո ւղ ա ց ի ) ա մրացվում էր ֆեոդալին պատկանող այս կամ
ա յն որոշակի կալվածքին1*։
Գյուղացու Հողակտորի մշակման իրավունքը ժառանգվում էր Հետևյալ
եղանակներով՝ Հորից որդուն Հողը վւոխանցվոլմ էր առանց թափուի վճար­
ման, եթե որդին չափաՀաս չէր, ապա Հողակտորը ժամանակավորապես տը ր ֊
վու մ էր մեկ ուրիշի. Եթե վախճանվածը մի քանի որդիներ ուներ, ապա Հողը
տրվուժ էր ամուրի ( մ յոլջե րե դ) որդուն, սակայն մյուս որդիներն էլ պ ա րտ ա ֊
վոր էին հողակտորը Համատեղ մշակել և ֆեոդալներին վճարել նախատես­
ված Հարկերն ու տուրքերը։ Եթե մաՀւսցած գյուղացին միա յն դուստր ուներ,
ապա• Հազվադեպ էր Հողակտորը փոխանցվում նրան, սովորաբար այն տրվում
էր արիշի. Եթե մ աՀ ացա ծ գյուղացին ժառանգներ չուներ, ապա նրա Հողա-
կտորր, թա վ,ուի վճարումը կատարելուց Հետո, կարող էր անցնել եղբորը,
Հորը, մորը կամ մերձավոր որևէ ազգական իւ
X V I—X V II դարերի թուրքական պաշտոնական վավերագրերի ուսումնա­
սիրությունը ցո ւյց է տալիս, որ ֆեոդալները Հաճախ խախտում էին վ եր ո Հի շ֊
յա լ կարգը և Հողը փոխա նցում մի Հողօգտա գործողից մյուսինւ
Չ նա յա ծ ա յն Հա նգա մա նքին, որ Հա յ գյուղացիությունը Արևմտյան Հ ա ­
յա ստ ա նում մշակում էր ֆեոդալ նվաճողներին պատկանող կամ ժ ամանակ ա -
վորապես վերջիններիս տնօրինության տակ գտնվող Հողերը, ա յնուա մենա յ­
նիվ նա ընդգրկվա ծ էր գյուղական Հա մա յնքի մեջ, որն իրավազոր էր լուծելու
Հողօգտագործմա ն Հետ ա ռնչվող որոշ Հ\արցեր։
Ելնելով պետության շա Հերից, օսմանցի նվաճողները Հաճախ Հաշվի էին
աւլնում որևէ շրջանում վաղուց ի վեր գոյություն ունեցող կարգերը, սովորույթ­
ները, տնտեսությունը վարելու եղանակն ու մինչև իսկ հարկային սիստեմը։
Մասամբ ա յդ պատճառով գյուղական Հա մա յնքը Հայկական շրջաններում
պտՀպանոլմ էր իր կենսունակությունը։
X V I__ X V III դարերում բնա կչությա ն ճնշող մեծա մա սնությունը կազմող
Հա յ գյուղա ցիությունն Արևմտյան Հա յա ստ ա նում շա՛րունակում էր դաժանորեն
շաՀագործվել օտար տիրապետողների' խաս սերի, զեամեթների ու թիմարների
տեր ֆ ե ոդա լ֊ն վ ա ճ ողն եր ի, զանազան քուրդ ցեղապետերի ու պետական
բարձրաստիճան պաշտոնեության կողմից։ Դրանցից ետ չէին մնում շրջա­
նային վարչությունների ցածրաստիճան պաշտոն յա ն ե ր բ, ՀարկաՀավաքները,

7 0 . Լ. Вагкнп, XV ус XVI Iпс1 амг1агч1а 0»шап1| 1шрега1ог1ийши1а г1га! екопо-

ш1п1п НикикТ уе шаН еьаь1ап, ЫапЬи1, 1945, ве> ԱյսուՀետև' О. /,. Вагкап, КзпиЫаг.
8 Տ ե ՛ ս յ. Н атпит, Տ
է(ւս
էտս
ըրաս
1էաւչ', Հ ա ս ,, ւ, Վ ի ե ն ն ա , ւ 8 1 5 , Է չ 377,
 Հ ա յ յ и ղւ"1ր 111 պատմություն

ոստիկանները։ Սկզբնաղբյուրներում հաճախակի հիշատակվում են դևֆթերղար,

ա լա յբեյի, ենիչերի-աղասի, սուբւսշի, մուհթեսիբ, էմին, ամ իլ, նա յիր, շահնե
կոչվող պաշտոնյաներըց։
Արևմտյան Հայաստանի տարբեր մա սերում, ինչպես ասացինք, հողային
տիրույթներ ունեին նաև հայկական վա նա կա ն֊ե կեղեցա կա ն հաստատություն­
ները։ Միայն Վանի շրջանում կային 64 վանքեր, Բաղեշի շրջանում' 48 և
ա յլն։ Վանքապատկան կալվածները, չնա յա ծ նույնպես ենթարկվում էին
չարաշահումների ու կամայականությունների, ինչպես աոանձին պետական
պաշտոնյաների, այնպես էլ տեղական ֆեոդալների կողմից, սակայն ունեին
հարկային որոշ արտոնություններ։ էրզրոլմի Կանուննամեի 13-րդ հոդվածից
երևում է, որ տեղական իշխանությունները հոգևորականությունից գանձել են
հողային տուրքեր, ամուսնության դրամ, ժառանգության բա ժին, առաջնորդա­
կան հարկ և ա յլն, իսկ նրանց մշակելի հողային տարածությունների դիմա ց'
բահրա և օրինական կոչված հարկեր։ Կամախի Կանոլնի 4 ֊ր դ հոդվածն
ամբողջովին նվիրված է մարհասիե ( առաջնորդական>) հարկին։
Կլիմայական բարենպաստ պայմանների շնորհիվ Արևմտյան Հայաստանի
շատ նահանգներում հողագործությունից առատ բերք էր ստա ցվոլմ։ Այդ մա ­
սին են վկա յում X V I—X V III դարերի ա ղբյուրները։ Խոսելով էրզրումի դաշտի
մասին, էվլիա Տելերին գրում է, որ ա յն «...ը ս տ երկարության ու լա յնությա ն
երկուական փարսախ տարածությամբ կանաչապատ ու բերքառատ մի դաշտ
է և ունի հարյուրավոր բարեշեն գյուղեր» և ապա «ա մա ռ ու ձմեռ բանջար ե ֊
դենն այստեղ անպակաս է։ Հացահատիկի խոշոր տեսակներն առատ ե ն »։
«Եվ դաշտքն ( էրզրումա յ) ունին զթանձրութիւն խոտոց և շրջաբերութիւն
սերմանաւոր խ ոտ ոց», — դրում է Հա կոբ Կարնեցին'0։
Հիացական տողեր է գրանցել էվլիա Չելեբին նաև Մշո դաշտի մասին.
«Մի խիստ րնդարձակ ու բա ց դաշտավայր է ... խոտը այնքան առատ է, որ
եթե որևէ մի բանակ գա այստեղ հաստատվի ու այստեղ եղած անասունները
գի շ եր-ցերեկ արածեն, դաշտի կանաչությունից ոչինչ չի պակասի» ։
Արևմտյան Հա յա ստա նում հացահատիկային կուլտուրաների հիմնական
ւ/ենտրոնները ա յդ դարերում եղել են էր ղրոլմի, Մշո, Սեբաստիայի դաշտ երր,
Դիարբեքիրի ու Վանի շրջակայքը։ Աղբյուրների վկա յությա մբ Վանը եղել է
մրգաստան։
Ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը հայտնի էր նշանավոր ալպյան մարգա­
գետիններով։
9 Դ եֆթ երդա ր էին կ ո չվ ո ւմ ֆինա նսա կա ն գործերով զբա ղվող պ ե տ ա կ ա ն պ ա շտ ո ն յա ն ե ր ը ւ
Ա լա յը (բ ա ռ ա ց ի ' գուն դ) հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւմ կա զմվա ծ էր թիմա րի տ եր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի զինվորա կա ն
ո ւ ժ ե ր ի ց ։ Խ ա ղա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ա լա յր ե յի ն էին ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ ե ր ե ք -չո ր ս ս ր ւբ ա շ ի ն ե ր ։ ծ ն ի շեր ի ֊ա ղ ա ֊
ս ին տ եղ ա կ ա ն ե ն ի չե ր ա կ ա ն կ ա յա զ ո ր ի պ ետ ն է ր , մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ հ ե տ և ո ւմ էր շր ջա ն ի կ ա ր գ ու
կա նոնին։ Ս ո ւբա շի ն եր ը կ ա տ ա ր ո ւմ էին ն ե ր կ ա հ ա ս կ ա ց ո ղ ո ւ թ յա մ բ ոս տ ի կ ա ն ա պ ե տ ի դեր. իրա ­
կ ա ն ո ւթ յա ն մեշ նրա նք ա մեն տ ես ա կ բ ռ ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի , կ ա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի գ ո ր ծ ա գ ր ի չն ե ր ն
էին. հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ , պ ա տ ա հա կ ա ն լ է , որ Դ ա ր ա ն ա ղ ց ի ն նրա նց հ ե գ ն ո ւմ է ' ա ն վ ա ն ե լո վ Հ շ ո ւ ն բ ա ֊
շ ի ք » ։ Մ ո ւհ թ ա ո ի ր ը ( բ ա ռ ա ց ի ' հ ա շվ ա ռ ո ւ) ա յն պ ա շտ ո ն յա ն է ր , ո ր ը հ ե տ և ո ւմ էր ա րհ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ի
ու վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ի ծա խ ա ծ ա պ րա նքների գն երին , ա պ րա նքների չա փ ի ու կշոի ճ շ տ ո ւթ յա ն ը ։
էմինը գ յո ւղ ա կ ա ն վ ա յր ե ր ո ւմ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի հա վա տ ա րմա տ ա ր ն ե ր կ ա յա ց ո ւ ց ի չն է ր ։ Ա մ ի լը գ յ ո լ -
ղ ա ց ի ն ե ր ի ց ֆ ե ո դ ա լի օ գտ ի ն բ ն ա տ ո ւր ք ո ւ դրա մա կա ն ռենտ ա հա վա քողն էրւ ն ա յի ր ն ե ր ը (բ ա
ղ ա ք ա յի ն վ ա յր ե ր ո ւմ ա ն վ ա ն վ ո ւմ էին կ ա վի ն ե ր .կ ա մ ղ ա դ ի ն ե ր ) շ ա ր ի ա թ ա կա ն դա տ ա վորներն
էին, շա հնեն' ք ա ղ ա ք ա գ լո ւխ ը ։
Ю «Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր л , հ ա տ . Ր , էշ 5 4 8 ։
 Հ ա յա ս տ ա ն ը Ы \ — Х У 1 П դ ա ր ե ր ո ւմ

Սակայն օսմա նյա ն պետության մեշ իշխող ծանր ռեժիմը խոչընդոտում էր

գյուղատնտեսության զա րգա ցմանը, Տեղի ֆե ո ղա-^կալվածատերերի ու պ ե ֊
տտկան պաշտոնյաների կա մա յա կտ նոլթյոլնր լևյփ ՈԼ սևյհման չուներ, Եվ,
բնականաբար, գյուղա ցին չ կ ր բավարարվում իր քրտինքով աճեցրած եյռատ
բե ր ք ի ց։
Գյուղացիների շահագործումը սաստկացնելու, ինչպես և պետության
հսկայական ռազմական ծախսերն ապահովելու համար, նրանք ամեն կերպ
ձգտել են օրինականացնել գյուղացիների ամրակցումը հողին, Ա յգ մասին են
վկա յում X V I գարի թուրքական կանոլննամեները։ Համաձայն այս օրենսդրա­
կան վավերագրերի, դավթարներում գրա նցվա ծ գյուղացին իրավունք չուներ
ինքնակամ թողնել իր ապրած վայրն ու գնալ մի ուրիշ տեղ։ Իր հողակտորր
թողնելու և հեռանալու դեպքում ֆեոդալին հատուկ իրավունք էր վերապահ­
վում փնտրել նրան և, եթե փախուստից չէր անցել տասը տարի, ետ բերել իր
նախկին բնա կա վա յրն ու տուգանել պատճառած « վնասների» համար։
а Եվ եթե ռա յա թ ը, — գրված է էրղրոլմի Կանուննամեոլմ,— իր տրամա­
դրության տ։սկ հող ունենալով հանդերձ փախչի, ապա սիփահին (ֆեոդա լը )
օրենքով իրավունք ունի նրան ետ դարձնել իր նախկին վա յրը։ Սակայն մի
տեղում տասը տարուց ավել ապրողներին ետ բերելը արգելված է » ո։
Ֆեոդալին իրավունք էր վերապահվում իր հողի վրա գրանցված գյուղա­
ցուց պահանջել բա զմա թիվ պարհակներ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ վերջինս
ցա նքը կատարել էր ոչ թե իր, ա յլ մի ուրիշ կալվածատիրոջ հողում։
Ֆեոդալների Iւամայականոլթյուններից ու թոլրք֊պ ա րսկա կա ն անվեր?
պատերազմներից ք ա յքա յվ ա ծ գյուղացիները դրությունից փրկվելու ելքր
գտնում էին փախուստի և ուրիշ վա յրերում վերաբնակվելու մեջ։ Ֆեոդա լները,
սա կա յն, փնտրում էին փախած գյուղացիներին ու ետ բերում նախկին բնա ­
կավա յրերը։ X V I դարի օսմա նյա ն բոլոր կանոլննամեներում կարելի է հան­
դիպել հատուկ հոդվա ծների, որոնք պարտադրում են տեղական պ ա շտ ոնյա ֊
ներ}ւն, որպեսզի վերջիններս վերադարձնեն փախած գյուղացիներին ու շե ­
նացնեն երկիրըւ
Քրիստոնյա գյուղա ցիությունը ենթարկվում էր կրոնական ու ազգային
խտրանքի, բռնութ յա ն, կա մա յա կա նությա ն։ Սակայն, ինչպես շատ պատկե­
րավոր գրել է X V II դարի ֆրանսիացի հեղինակ Միշել Ֆեբուրը « Նրանք
քթուրքական ֆեոդա լները) հանդուրժում են քրիստոնյաներին ու հրեա­
ներին ա յն պատճառով, որ նրանցից ավելի մեծ շահ ունեն, քան իրենց հավա­
տակիցներից ու թ ույլ են տալիս նրանց ապրել ճիշտ ա յնպ ես, ինչպես դա
արվում է ոչխարների ու մեղուների հետ նրանց կաթի ու մեղրի համար» ւ
X V I դարի վերջին թուրք ֆեոդալները, կորցնելով եկամտի այնպիսի
կարևոր մի ա ղբյուր, ինչպիսին էր ռազմական ավարը, ավելի սաստկացրին
գյուղացիների շա հա գործումը։ Շահագործման սաստկացումը արտահայտվում
էր ֆեոդալական ռենտ ա ֊հ ա [ւկի չավւի բարձրացումով, բնա կչությա ն ձեռքից
նրանց ստեղծա ծ նյութական բարիքների ուղղակի հափշտակությամբ, գյո ւ­
ղացիների հողերի բռնա գրա վումով, վաշխառուների հարստահարիչ գործու­
նեությա մբ և այլնէ Հա րկա յին նոր քաղաքականությանը զուգահեռ, պետու-

11 0- Լ Ваг кап, Капип1аг, Էչ в-ւ,

13 Мкке1 РеЬиге, Ев1а1 ргёвеп! йе 1а Тигци1е, Раги», 1675, էչ т .
 Հ ա յ լ/ողու[րւյ/ւ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թյոլնը սկսեց իջեցնել ոսկու և արծաթի սւոկոսր պետական գրաւէի մեջ։ Թուր -
բակլս ն դրամի ակչե կոչվող միավորի պարունակած արծաթի տոկոսր մեկ
հարյուրամյակի ընթա ցքում կրճատվեց 3 — 4 անդամ։ Շրջանառության մեջ
մտան այսպես կոչված կեղծ ակչեներ։ Այդպիսի պայմաններում սուլթանա­
կան կառավարությունը, ելնելով հարկային ջահերից, գյուղերում եղած իր
բոլոր հարկահան ներկայացուցիչներին հրահանգում Էր հարկերը' գանձել
միա յն մաքուր արծաթով կամ ոսկով։ Այդ համազոր Էր գյուղացիության բա ­
ցարձակ կողոպուտի։
Ինչպես գյուղատնտեսական մթերքների, այնպես Էլ արհեստագործական
ապրանքների գները սկսում են բարձրանալ։ 1 5 8 5 — 1595 թվականների ըն­
թա ցքում գները բարձրացան մոտ տասը անդամ։ Վաշխառությունը լա յն
ծավալ ընդունեց X V I դարի վերջերից սկսած։ Վաշխառուները խեղդում Էին
ժողովյ։ դին պարտքերի տակ։ Նրանց ա մենա մեծ զոհերը մ արաբա կոչվող
գյուղացիներն Էին։ Այդպես Էին կոչվում այն գյուղացիները, որոնք վաշխա-
ռոլից վերցրած պարտքի դիմաց գրավ Էին գնում իրենց հողը, անասունները,
այգին ու պարտեղը, պարտավորվելով տարեկան աճեցրած բերքի կեսը հանձ­
նել պարտատիրոջը։ Նման պա յմա ններում գյուղա ցին երբեք չէր ազատվում իր
պարտքերից։ Եթե նա հրաժարվեր կիսրարության սկզբունքից, սողա գրավ
դրված ամբողջ ունեցվածքն անցնում էր վաշխառուի ձեռքը։
Մ արաբայությունը տարածված էր Հա րա վա յին և Հարա վ-ա րևմ տյա ն Հա ­
յա ստ ա նում։ Անելանելի վիճակից վւրկվելու հույսով շատ գյուղացիներ լքում
էին իրենց հողակտորը, մեկնում խոշոր քաղաքներ և օրավարձով աշխատում
կառավարական հիմնարկներում ու շինարարության վրա։ Կառավարությունը
պարբերաբար հրամաններ էր արձակում ու խստիվ կարգադրում փաիւած
գյուղս։ ցին երին' վերադառնալ իրենց հայրենի օջախն ու զբա ղվել հողագործու­
թյամբ,ւ Սակայն փախուստը գյուղից շարունակվում էր։ 1781 թվականին սուլ­
թանական հրովարտակում ասված էր. «խ եղճ հպատակները փախչում են,
որը և հանդիսանում է ի մ վեհապանծ կայսրության անկման պատճառներից
մեկըսւ
եթե սկզբնական շրջանում թուրք ֆե ո դա քներն իրենց տրամադրված հո­
ղերին նա յում էին զուտ հարկահանության տեսակետից, հողագործությունից
ստացված եկամուտը նրանց համար ուներ միա յն երկրորդական նշանակու­
թյուն (գլխ ա վորը ռազմական ավարն էր), ապա X V I գարի վերջում պատկերր
փոխվեի։ Հողա գործությունից ստացված եկամուտը ֆեոդալի համար դարձավ
գլխավորն ու միա կը։ Խոշոր ֆեոդալներն սկսեցին ամեն կերպ ընդարձակել
իրենց կալվածներն ու ավելացնել դրանցից ստացված եկամուտները։ X V !
դարի վերջին վերացվեց մի քանի ավատներ մի մարդու ձեռքը կենտրոնա ցնե­
լու արգելքը։ X V II դարում, հատկապես նրա երկրորդ կեսում, կալվածների
խոշորացումը ավելի ուժեղացա վ։ Խոշոր կա լվա ծա տ եր֊ֆ եոդա լները սկսեցին
կամայականորեն ա վելացնել հարկերն ու տուրքերը։
Այսպիսով, նախկին սիփահոլն, փաստորեն, սկսեց փոխարինել կալվա-
ծա տ եր ֊ֆ եո դա լը, որի հիմնական նպատակն էր գյուղա ցու առավելագույն շա ­
հագործումը։
Թե որքան ծանր ու անտանելի էր դարձել հպատակ գյուղա ցիությա ն վի­
ճակը կայսրության մեջ X V II դարի 4 0 ա
֊ կ ա ն թվականներին, որոշակի զաղա-
______________ Հ տ /ա ոտ ա նր X I V Х
֊ У Л ! դ ա ր ե ր ո ւմ о#Л

լիտր է „սպիս Կ ոչիբեյը' Ա„լլթան Մուրադ IV .ի ն ուղղած իր Հաչանի

ուղերձում.
« . . . Կարճ ասած, այսպիսի կեղեքումներ և ՀարսաաՀարոլթյուններ դեռ
չէին կատարվել ոչ մի երկրռւմ, ոչ մի պետության մեջ։ Եվ, սակայն, եթե
մաՀմեգական երկրի բնա կչությունից մեկն ու մեկը ենթարկվում է նույնիսկ
ամենաթեթև ՀարստաՀարության, աՀեղ դատաստանում դրա պատասխանա-
տբվությունը կընկնի տիրակալի և ոչ թե նրա պաշտոնյաների վրա, և տիրա-
կա/ր չի կարող արդարանալ տիեզերքի տիրոջ առջև, ասելով' ես իմ Հպատակ,
ներին Հանձնել էի ա յս մարդկանց, Սովից մեռնողների Հեկեկանքներից փ ը լ֊
վում են տների պատերը, իսկ կեղեքվողների արտասուքները' խեղդում են
կա յսրությունը կորստյան ալիքների մեջ։ ԱնՀավատությունից աշխարհը չի
կործանվի, ա յլ կանգուն կմնա իր տեղում, իսկ Հալածանքներով [ կա նգուն]
չի մ ն ա »1>։
X V I— X V III դարերի Հայերեն ձեռագրերի Հիշատակ արանները լի են
տրտունջներով ու Հա յ ժողովրդի ծանր վիճակի նկա րա գրությամբ։ Այդ Հիշա­
տակարաններում Հաճախակի կարելի է Հանդիպել այսպիսի տողերի. «Ի դառն
և ի վշտաբեր ժաման ակիս, յորում կամք ի նեղութիւնս ի տառապանս ի ա յլա ­
սեռից ա զգա ց, զի զամենեսեան չարչարեն և նեղեն, տուժեն և տուգանեն,
կեղեն և կեղեքեն, և ա յլ ա զ գ ի ֊ա զ գ ի վշտաւք տանջեն»1*։
1642 թվականին շարադրած իր մի Հիշատակարանում կարաՀիսարցի գրիչ
Մանուելը գրում է, որ ձեռագրի ընդօրինակման աշխատանքները կատարել է
«ի նեղ և ի դառն ժաման ակիս, որ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց ընդ բռա մբ
ածեալ աշխարՀս ընդ չարաշուք և ընդ մարդախողող և ընդ գազանադէմ աղ-՛
գին նետողաց (թ ո ւր քե ր ի ), զոր ա զ գ ի ֊ա զ գ ի նեղութեամբ և չարչարանօք
և ՀարկապաՀանջոլթեամբ կեղեքեն և աւերեն զտշխարՀս, և ոչ ուստեք Հաււա-
նի օգնութիւն, ոչ յերկ նէ և ոչ յերկրէ, ոչ ա յլ ուստեք» 16«

3 . Հ Ա Ր Կ Ե Ր Ն ՈԻ Հ Ա Ր Կ Ա Յ Ի Ն Ս Ի Ս Տ Ե Մ Ը Ա Ր Ե Վ Մ Տ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ո Ւ Մ

Օսմանյան կա յսրությա ն մեջ բոլոր Հարկերը բա ժա նվում էին երկու Հիմ­

նական խ մբերի.
1. Հարկեր, որոնք Հիմնվում էին շարիաթի վրա և 2 . Հարկեր, որոնձ>
Հիմնվում էին սովորույթի վրա։
Առաջին խ մբի մեջ մտ նում էին Հետ ևյա լ Հարկերը՝ աշար կամ ուշր ( տ ա ֊
սանորո), խարաջ և ջիղի եւ Այս շա րիս՚թ ա կա ն Հարկերի Հիման վրա տարբեր
ժամանակաշրջաններում ու տարբեր տեղերում նշանակել ու գանձել են բա զ­
մա թիվ ու բա զմա պիսի Հարկեր (Հա մա ձա յն թուրք ուսումնասիրողների տ վյա լ­
ների' ավելի քան ութսուն)։
Հա յկա կա ն նաՀանգներին վերաբերող կանուննամեների Համաձայն ա յս ­
տեղ գոյություն ունեին ֆեոդալական ռենտայի բոլոր երեք ձևերը' ա շխ ա տ ա ֊

13 Ц. Д. Смирнов, Кочибей ГемюрджинскиП и другие османские писатели XVII в.

о причинах упадка Турции, СПб., 1878, էչ
^ Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա դիր Л? 4 / 9 6 , էշ 433բ։
>5 „ Մ ա յր ց ո ւց ա կ հ ա յե ր է ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց մա տ ենա դա րա նին Մ խ իթա րեա նց ի Վ ե ն ե տ ի կ է , հա տ .

Ա , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 9 1 4 , Էչ 3 2 1 ։
 Հ ա յ էքո ղու/ րւյ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

վճար, րնսւվճար, դրամավճար։ Բայց բոլորից շսււո տարածված Էր բնա վճարր,

որի մեջ հիմնականում մտնում Էին ուշրր կտմ աշտ որ, խարաջր, բահրան և
սալարիեն։
Ուշրր կամ տշարր թուրքերի մոտ նշանակում Էր ւզետությա ն կամ ֆ հ ո ֊
ղտլ-կտլվածատերհրի օգտին մուսուլման ռա յա թից վերցված րնաա ոլրքր,
բերքի յ/ 10 չափով ( երբեմն' ա վելի)։ Արևմտյան Հայաստանին վերա բե­
րող օսմանյան կանոլննամեներից պարղ երևում Է, որ ուշրր գանձեք են
ոչ միա յն մուսուլման ռա յա թներից, ա յլև ոչ-մուսոլլմա ններից, տվյալ դեպ­
քում' հայերից
Խարաջը ոչ - մուսուլման բնա կչությունից դանձվող հիմնական հարկն Էր։
Տվյա լ ժամանակաշրջանի օսմանյան վավերագրերում խարաջ տերմինի տակ
հասկացվում Էր ջիզյա ն (գլխ ա հա րկը)։
Բահրա բա ռա ցի նշանակում Է մաս, բա ժին։ Այսպես Էր կոչվում հողային
ռենտան, որը վճարում Էր գյուղացին կալվածատեր-ֆեոդալին կամ պետու­
թ յա նը' տարեկան բերքի 1խ— '/з-ի չա փ ով։
Սալարիե-սալարլըկ' պարսկերեն սալար բա ռից Է, որը նշանակում Է ա-
ռաջնորդ, հրամանատար, պետ։ Այսպես Էր կոչվում ա յն հարկը, որը գանձ­
վում Էր գյուղա ցիությունից պետական պաշտոնյաների օդտին։
Հատկապես ծանր հարկ Էր Արևմտյան Հայաստանի բնա կչությա ն համար
ջիզյա ն (գլխ ա հա րկը)։ Ջիղ յա Էին պահանջում ոչ միա յն տեղի բնա կիչներից,
ա յլև տվյա լ վա յրից հեռացա ծներից և, նույնիսկ, մեռածների հաշվով, եթե
նրանց անունները դեռևս չէին հանվել հարկացոլցակներից։
Տևականորեն օրենքը պահանջում էր հաշվի առնել հարկատուի նյութա ­
կան վիճակը։ Հարկատուները բա ժա նվում էին հարուստների (ա 'լա ), միզակ­
ների (էվ սա տ ) և աղքատների (էդ ն ա ), սակայն կյա նքում ա յդ սկզբունքը գր ե­
թե չէր կիրառվում։
Մինչև X V I դարի վերջը ջիզյա ի չափը եղել է 2 5 -ի ց մինչև 70 ա կչե։ X V II
դարի սկզբին այն հասել է 2 5 0 — 300 ակչեի, դառնալով բյուջեում առաջացող
ճեղքվածների փակման կարևորագույն միջոցներից մեկը։
«Եթե պետությունը դրամի կարիք ունենար, — դրում է X V II դարի Օսման­
յա ն կա յսրության ներքին ւէիճակին քաջատեղյակ մի ֆրանսիացի ուսումնա­
սիրող, — ապա հարկի ա յս տեսակը ( ջիզյա ն) կրկնապատկվում էր »17։
X V I—X V III դարերում ոչ֊մ ուսուլմ ա նների համար գլխահարկ էր նաև
իսփենջը, որը գանձվում էր բոլոր գյուղա ցիներից, անկախ ա յն բա նից' նրանք
հող մշա կո՞ւմ են, թ ե'* ոչ։ «Գյուրջիստանի վիլա յեթի ընդարձակ դավթարում»
մատնանշված բոլոր տեսակի հարկերի մեջ իսփենջը առաջնակարգ տեղ է
դրավում։
XVI դարի երկրորդ կեսից սկսած, հատկապես դարի վերջերից, խիստ
ավելանում են թ ե ք յա լի ֆ ֊ի դիվանի յե ( պետական պարտավորություններ) կամ,
ավելի հաճախ, թ ե ք յա լի ֆ ֊ի շակկա (ա րտակարգ հարկեր) կոչվող տուրքերը<
Պատերազմների ժամանակ թուրքական ղեկավարող շրջանները հպա­
տակներից գանձում էին ևս մի հարկ' ի մ դ ա դ ֊ի սեֆերիե ( օգնություն ա ր ֊

“ Տե՛ւ Օ. Լ. Вагкап, Капип1аг, էջ во,

17 ЕЬайЫ ԸԱոտ, Е1а1 ас 1ие! йе Гетр1ге оПошап, (н и . Ա, Փարիղ, 1702, Էջ гяэ и
 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
ՏՏ7

յաւ/անրի կարիքների Համար յ ան ո ,նով, կա յին նաև իմղա դ. ի ։ իՀադի ե ( 0էքնոլ.

թ յ ռ ն սրրազան պատերազմի Հա մա ր), րեգել-ի նո,գո,լ (իշևա նելոլ փոխա­
րեն) ե ա յլ անուններով Հարկեր, որոնց լափերը սաՀմանված չլինելով' կախ­
ված Լին ֆեոդալների ու պետական պաշտոնյաների կամայականություններիդ։
Արևմտյան Հա յա ստ ա նում տարածված երևույթ Էր պարՀակային աշխա­
տանքը ֆեոդալի օդտին, Ռեսմ-ի րրդադիե Էր կ ո չվ ե մ գյուղացու պարՀակա­
յին աշխատանքը տարվա մեշ մի քանի օրվա սաՀմ աններում,
Ռեսմ-ի ըրդադիեն Էրգանի քաղաքի Կանուննամեի մեշ անվանվում է
ոեսմ-ի մուշակ ( գյուղա ցու, մշակի Հա րկ), Ռեսմ-ի մոլշակը տարեկան վեցօր­
յա ձրի աշխատանք էր ֆեոդալի օգտին կամ դրա փոխՀատուցոլմը դրամով'
տարեկան 24 ակչեի սձ,Հմաններում, «Նրանց (Հա յե ր ի ) ըրգադիեի Հարկը
մեկ շնչին տասներկու մուշակ էր, որ մեկ օրը վեց օսմանյան ակչեի Հաշվով'
քառասունչորս ակչեի է Հավասար, Վերցնում են երկու մա սով' գարնան
ւ։կղբին և Հունձքի ժամանակЛ18»
Պատերազմի ժամանակ բնա կչությանը ստիպում էին աշխատել բերդերի,
ճանապարհների, շինարարության կամ վերանորոգման վրա, Ա յդ մասին են
վկա յում X V I— X V III դարերի Հայերեն ձեռագրերի բա զմա թիվ Հիշատակա­
րանների, Ա յսպ ես, 1556 թ . ոմն Հուսեյն փաշայի Հրամանով Վանի և Արճեշի
բնա կչությա ն ա նվարձաՀատույց աշխատանքով մեկուկես տարվա ընթացքում
կառուցվեցին ռազմական ա մրություններ.
Այս բոլոր արտակարգ կոչվա ծ Հարկերն ու պարՀակային աշխատանք­
ները գյուղա ցիությա նը Հա սցնում էին ծայրաստիճան աղքատության, «Պետ ու­
թյա ն նաՀանգներում, — գրում է թուրք պատմագիր Մ. Սելանիկին, — արտա­
կարգ հարկերը Հպատակ ժողովրդին Հասցրին այն բա նին, որ նրա Համար
զզվելի դարձավ այս աշխաբՀը և այն ա մենը, ինչ գտնվում է ա յստ եղ».
Դրամով գանձվող Հարկեր էին' ռեսմ-ի բա զ (հարկ ա յգու հա մա ր), ռեսմ-ի
բոսմէան (Հա րկ բանջարանոցի Հա մա ր), ռեսմ-ի կռվան կամ ռեսմ-ի կուվվերե
(Հա րկ մեղվա բուծությա ն Հա մ ա ր), ռեսմ-ի աղնեմ (Հա րկ ոչխարաբուծության
հա մա ր), ռեսմ-ի արուս (հա րկ ամուսնության համա ր) հարկերը,
Բացի ա յս բոլո րից, գյուղացիները պարտավոր էին կատարել «նվիրա ­
տ վություններ» իրենց ֆեոդալին զանազան մուսուլմանական տոների առթիվ
և ա յլն։
Հա յա ստանի հարավ և հարա վ-արևմտյա ն մասերում Հարկերը գանձվել
են, ինչպես ա յդ մատնանշվա ծ է Բիթլիսի վիլա յեթի Կանուննամեոլմ' «քրդերի
սովորության Հա մա ձա յն» ։ Գյուղացիությունից գանձված ապօրինի Հարկերի
քանակը այնքա ն շատ էր, որ դրանք «բռնությունների շարան» են կոչվում40г
Քա ղա քա յին ա զգա բնա կչությունից գանձվող Հարկերի մեշ էական տեղ
էին գրավում առևտրից գանձվող հարկերը, Կանուննամեների ուսումնասիրու­
թյունը ցո ւյց է տալիս, որ պետությունը հարկեր էր ՛գանձում փաստորեն
բոլոր ա պ րա նքներից' ինչպես տեղում գնված ու վաճառվածներից, այնպես
էլ տարանցիկ ա ռևտ րից. Հարկերը կոչվում էին բաշ (մ ա ք ս ), բ ա շ ֊ի
բազար ( շուկայական հա րկ), թա մղա -ի սի յա հ (ս և կնիք), բա շ-ի բու-

11 Տ է ՚ս է Օ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ է , Էշ 8 7 ։
19 Տ ե ՛ս Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ո ա գ ի ր М 6 2 7 8 , Էշ 4 4 9 - 4 5 0 , 4 6 6 , 4 7 2 - 4 7 3 և ա յլն ,
20 Տ ե ՛ս «гՕ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ я , 86— 87,
? Տ 8 Հայ մո I / н ւ / / и / /ւ ւլ/սւսւմհւ/1յուն

դուրդ (մ ե ծ բա ջ' տարանցիկ առևտրից գանձվող 'Հարկ), ոեսմի-ի իհտիսար

(հտշվառոլի օգտին գանձվող հարկ) և ա յլն։

4 . Ք Ա Ղ Ա Ք Ն Ե Ր Ն Ո 1> Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Յ Ի Ն Կ Յ Ա Ն Ք Ը Ե Ղ Հ Ա Յ Վ Ա Ճ Ա Ռ Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն
Ղերը տն տես ո ւթ յա ն մեջ

Հայաստանի քաղաքները և արհեստագործությունը մեծ հարված ստացան

X V I գարում և X V II դարի առաջին երեսնա մյա կում մղված թ ո լր բ-պարսկական
պատերազմներից։
նախորդ շրջանում արհեստագործության ե առևտրի նշանավոր կենտրոն­
ներ հանդիսացող քաղաքների մեծ մասր (Խ լա թ, Մ ո։շ, ԱրճԼշ և ա յ/ն ) ղրկվել
Էին միջազգային իրենց կապերից, հետադիմել և. գրեթե չէին տարբերվում
գյուղերից21,
Պատմական Հայաստանի այս մասերում աչքի էին ընկնում միա յն Բ ի թ ֊
լիսը (Բ ա ղեշ) և Վանը։ Առև տր ա ֊ արհ ե ս տ ո։ գ ործ ա կ ան խոշոր կենտրոններ էին
նաև էրղրումն ու Երղնկան։
Շարաֆ խանի վ կա յութ յա մբ, Բիթ լիսում եղել են մոտ 800 խանութներ
ու արհեստանոցներ, իսկ է. Չելեբոլ վկա յութ յա մբ ա յդ քաղաքն ունեցել է 40
հազար ընակիչ, 1200 խանութ ՛լ քարաշեն մի մեծ, ծա ծկվա ծ շուկա։
X V II— X V III դարերում Թուրքիա յո ւմ արհեստագործական արտադրու­
թյա ն ամենտխոշոը կենտրոնը Կոստանդնուպոլիսն էր. այստեղ հաստատված
արհեստավորության մեծա գույն մասը կա զմում էին հայերն ու հույները։ Կեն­
ցա ղա յին իրերի, ինչպես և աշխատանքի գործիքների արտագրության պա­
հանջները բավարարվում էին տեղական արհեստագործական արտադրու­
թ յա մ բ ։ Գրեթե նման պատկեր էր տիրում նաև Արևմտյան Հայաստանի իւոշոր
քաղաքներում' Վանում, Երզնկայոլմ, էր զր՛ոլմում և Դիարբեքիրում։
X V I— X V II դարերում Արևմտյան Հայաստանի խոշոր քաղաքները վերա ծ-
վել էին ռազմական ամրոցների ու քաղաքացիական վարչության կենտրոն­
ների։ Արհեստագործական արտադրությունը, որը կարգավորվում ու տնօրին­
վում էր պետության կողմից, պետք է նախ և առաջ բավարարեր բանակի,
պալատի ու ֆեոդալների պահանջները։ Արևմտյան Հա յա ստա նում նշված
դարերում առավելապես զարգացա ծ էին արհեստագործության հետևյալ ճ յո ւ ­
ղերը՝ մետաղամշակման հետ կապված արհեստները, գործվածքների արտա­
դրությունը, գորգա գործությունը, կաշվի ա րդյունա գործությունը, բրուտագոր­
ծությունը և քարա կոփությունը։
Արտադրողական ուժերի զարգացում է նկատվում Արևմտյան Հայաստանի
այն քաղաքներում, որոնք գտնվում էին ավերիչ պատերազմների ոլորտից
դուրս, տարանցիկ առևտրի մայրուղիների վրա. դրանցից էին' էրզրոլմը,
Երղնկան, Թոխաթը։ էրզրումի մասին Տավերնիեն դրում է. « Այստեղ կան շատ
քարավանատներ։ Այս քաղաքը, ինչպես և Թոխաթը հանդիսանում է Թուր­
քիա յի տարանցիկ մ եծ առևտրի կայաններից մեկըX)։ Ուշագրավ են Թոխաթի
մասին նրա գրա նցա ծ տողերը. «Հատկապես նկատելին Թոխաթոլմ այն է, որ
այս քաղաքը հանդիսանում է դեպի Արևելք տանող խոշոր տարանցիկ կա յա ն­
ներից մեկը։ Այնտեղ անվերջ գալիս են կարավաններ Պարսկաստանից, Դիար-

31 Տ ե ՛ ս .СЬёгеТ- п атеЬ *, < « « . Բ, մա սն Ա, էչ гго—ггх, гзи—ягз և и.пъ.,

 Հ ա յա ս տ ա ն ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
2Տ0

ր հ Ի ր Ի Օ . Բաղպադից, Կոստանղնուպոլսից, Զմյուռնիա յից, Սինոպից և ա յ,

վ ա յր ե ր ի ց ս է ,
Հա յա զգի արհեստավորները զ գ ալի դեր են կատարել Փոքր Ասիայի ար_
հեստների զա րգացման գործում։ Դեռևս սելջուկների ժամանակ հայերի ձեռ­
քին Էր գտնվում մետաղամշակությունը և առհասարակ տեղական ա րգյոլնա ■
րերության մեջ մեծ Էր նրանց տեսակարար կշիռը, Հենց այս պատճառով Էլ,
սկսած սուլթան Մուհամագ 11-ի ժամանակներից, թուրք ղեկավարող շրջանները
Արևմտյան ՛Հայաստանի զանազան մասերից պարբերաբար հայ արհեստավոր­
ներին դեպի Կ. Պոյիս Էին քշում33, Աղբյուրներում հիշատակվում են Ստամ-
րուլի ա յն թա ղա մասերը, ուր բնա կվել են Արևմտյան Հայաստանից ու Փոքր
Ասիայից բերվա ծ արհեստավորները։
Թուրքիա յո ւմ X V II X V III դարերում ֆեոդալական հարաբերությունների
գերիշխանությունն իր կոնկրետ արտահայտությունը գտավ համքարական
կազմակերպության ու արհեստագործական արտագրանքի պետական տնօրին­
ման մեջ, մի հանգա մա նք, որը սահմանափակում Էր արտադրողական ուժերի
զարգացման հնարավորությունը։ X V II— X V III դարերում հա յ արհեստավոր­
ները չեն ընդգրկվել Թուրքիա յո ւմ գոյություն ունեցող համքարությունների
( ֆութուվվաթ) մեջ, ուր իշխում Էր մուսուլմանական ֆա նա տիզմը։ Ըստ
երևույթին, հայերը միա վորվում Էին ուրույն համքարական կաղմակերպոլ-
? ! ուններում։ Աղբյուրների կցկտուր տեղեկություններից կարելի Է ենթադրել,
որ Արևմտյան Հա յա ստ ա նում արհեստավորների ու նրանց համքարական
կազմակերպությունների ներքին կյանքը կարգավորում Էին ոչ միա յն իրենք՝
համքարական կազմակերպություններն ու տեղական իշխանությունները, ա յլև
հա յոց պատրիարքությունը, որի կարգադրությունները պարտադիր Էին բոլոր
արհեստավորների համար։
Արևմտյան Հա յա ստ ա նի ընդերքը հարուստ Էր օգտակար հանածոներով։
Հատկապես մ ե ծ նշանակություն ունեին Գյոլմոլշխանեի արծաթի հանքերը,
որոնց մասին Է. Տելերին գրում Է. « Այստեղ գտնված արծաթի հանքերը ոչ մի
երկրռւմ չկա ն. . . Բնակիչները ա մբողջությա մբ ազատված են հարկերից և պար­
տավոր են արծաթի հանքերը մշա կել։ ...Կ ա ն 70 արծաթի հանքեր, արոնց մի
մասը շա հա գործվում Է ու մի մասն Էլ անգործության Է դատապարտված» ։ Ի
միջի ա յլո ց, ոչ մ իա յն Գյումուշխանեում, ա յլև մի շսւրք ա յլ վայրերում հարկի
ու տուրքի փոխարեն բնա կչությա նը ստիպել են աշխատել պետական շինա­
րարական կա ռույցներում և ա յլ վա յրերում։ Է. Չելեբին հաղորդում Է, որ Վանում
«կա ն երեք հայկական թա ղա մասեր, որոնց բնակիչները բերդի ծառայողներ
են ու խարաջի ( գլխահարկի) փոխարեն պարտավոր են (մշտ ա պ ես) նորոգել
բերդը»ւ Ըստ Էրզրոլմի Կանոլննամեի Տ 7 ֊ր դ հոդվածի, էրզրումի գավառներից
մեկում եղած պաղլեղի չորս հանքերում աշխատելու համար տեղի բնա կչու­
թ յունը ազա տված է եղել ջի զ յա յի ց , իսփենջից, բա հրա յից, ավարիզից և ա յ;
հարկերից,

22 յ . В. Таиегп1ег, Հատ. Ա, էչ 11 —ւտ, տօ,

23 1 4 7 3 թ. Դ ե ր ջա ն ո ւմ Ո ւ զ ո ւ ն ֊Հ ա ս ա ն ի ն հ ա ղ թ ե լո ւց հետ ո ս ո ւլթ ա ն Մ ո ւհ ա մ ա գ Ֆ ա թ ի հ ը
է ր զ ր ո ւ մ ի , Ե ր զ ն կ ա յի , Բա րերդի, Տիվրիկի, Ս ե ր ա ս ա ի ա յի , Դ իա րրեքիրի և ա յլ վ ա յր ե ր ի հա յ
ա րհեստ ա վորներին հ ա վ ա ք ա գ ր ե ց ո ւ բ ո ն ո ւ թ յա մ ր տ եղա փ ոխ եց Ս տ ա մ ր ո ւլ, Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ' 1479,
1 5 1 4 , 1 5 3 4 թ թ . տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ա ն հ ա յ ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ի ն ո ր բ ո ն ի տ ե ղ ա հ ա ն ո ւմ ն ե ր ' մ ա յր ա ք ա ղ ա ­

ք ո ւմ վ ե ր ա բ ն ա կ ե ց ն ե լո ւ նպ ա տ ա կով,
19-718
 200 Հ այ մ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Հանքային Հարստությունները, ընդհանրապես, պատկանում էին պետու

թյա նր և արդյունահանվում էին կամ կապալառուների ( մ յո ւլթ ե զ ի մ ), կամ էլ
պետության հատակ հավատարմատարների1 I,մինների կողմիցւ Ինչպես
կապալառուները, այնպես էլ էմիններր, պարտավոր էին յուրաքանչյուր տարի
պետությանը տալ որոշակի քա նա կությա մբ հանքանյութ. նախատեսված
քանակից ավելի արտադրված հանքանյութը պատկանում էր իրենց,' ուստի I։
նրանք ամենադաժան ձևով շահագործում էին հանքագործ բանվորների
աշխատանքը։
* *

XVI դարում ամրապնդվում է հայ վաճառականությունը ոչ միա յն Հա ­

յաստանի սահմաններից դուրս, ուր զարգացման համար նպաստավոր հոդ
ուներ, ա յլև բուն Հայաստանում։
Դեպի Հնդկաստան ծովային ճանապարհի հայտնագործությունից հետո
Առաջավոր Ասիան դեռևս ամբողջապես չէր կորցրել իր երբեմնի նշանակու­
թյունը եվրոպական առևտրի համար։ Այսպես կոչված VԼևանտյան» առևտրի
տեսակարար կշիո֊ը դեռևս պատկառելի էր։ Թուրքիան չկարողացավ ոչնչացնել
Արևելքի հետ Արևմուտքի ավանդական առևտրական կապերը, և հա յ ու հույն
վաճառականներից գանձված մաքսահարկերը կա զմում էին սուլթանական
գանձարանի կարևորագույն եկամտի աղբյուրներից մեկը։
Միջերկրական և Սև ծովերից դեպի Իրան ու Հնդկաստան տանող ա ռ և ֊
տըրական ուղիները ոչ միա յն անցնում էին Հայաստանի վրա յով, ա յլև Հա ­
յաստանի մի շարք քաղաքներ տարանցիկ առևտրի կայաններ էին։
Տարանցիկ հիմնական ուղիները (Պ ո լիս— Թոխաթ— էրզրում— Թավրիզ, Ջը-
մ յոլռնիա — Թոխաթ— էրզրում— Թավրիզ, Տրապիզոն — էրզրում— Թավրիզ) խ ա ­
փանվել էին X V I դարի վերջերին թուրք-պարսկական պատերազմների, երկրի
ընդհանուր ա վերա ծությա ն, թուրքերի կողմից Անդրկովկասի ռազմակալման ու
հետա գայում ջալալիների ապստամբությունների հետևանքով, սակայն X V II
դարի 2 0 — 30-ա կա ն թվա կա ններից’ նորից դարձել էին բա նուկ։
Առևտրական այս ուղիներով կատարվող առևտրի զգալի մասը գտնվում
էր հա յ վաճառականների ձեռքին։
аՀա յերը փոքրասիական նահանգներում, — գրում է X V II դարի Թուրքիայի
ներքին կյանքը խորը ուսումնասիրած հայա զգի պատմաբան Մ. դ Օսոնը, —
շատ հաճախ են իրենց նվիրում վաճառականության։ Ա յդ հարուստ քարավան­
ները կազմողները հենց նրանք են, և ոչ մահմեդականները։ Հա յերը յուրա ­
քա նչյուր տարի գնում են Ասիայի տարբեր շրջանները, որպեսզի այնտեղ
տարածեն աշխարհի չորս մասերի արտադրանքը»**։
Տարանցիկ առևտրի հիմնական ապրանքներն էին տարբեր տեսակի թ ա ն­
կագին քարերը, պերճանքի առարկաները, մուշտակներ, գորգեր, իրդյա և
մետ աքսյա զանազան կերպասներ, արևելյան համեմունքներ և հատկապես
հում մետ ա քս։
Սակայն առևտրական հարաբերությունների զարգացմանը մեծապես

11 м ■ л ՝ Օհտտօո, ТаЫеаи ^пёга1 й? Г Ешр1ге СЖошап, ԲյՈտ. 1788—1824, <«»»»;

IV, էչ 207,
խանգարում կր Ւ ռ ր ք ի ա յի քարավանային ազիների անապահովությունը, Խո
սև/ով առևտրական ուղիների վտանգավոր լինելոլ մասին, Ժ. Տավերնիեն
հա յա նա մ կ, որ վաճառականներն ամենուրեք ենթա րկվա մ են ավազակների
հարձակումներին, «Ա մրողջ Թուրքիան, ֊ գրում կ նա, — լի կ ավազակներով,
որոնք թափաոում են մեծ խ մբերով ու սպասում ճանապարհի վաճառականնե­
րին I Եթե նրա նք հանդիպում են հարուստ վաճառականների, ապա կողոպտում
են նրանց ու շատ հաճախ զրկում կ յա ն ք ի ց »*֊,
Այս դժվարութ յա նևերով հանդերձ X V I— X V III դարերում հայ վաճառա­
կաններն ունեցան զգալի հաջողություններ Թուրքիայի ներքին ու արտաքին
աոետրի ասպարեզում,

5 . Հ Ա Յ Հ Ա Մ Ա Յ Ն Ք Ն Ե Ր Ի Ի Ր Ա Վ Ա Կ Ա Ն Վ Ի Ճ Ա Կ Ը Օ Ս Մ Ա Ն ՅԱ Ն
Կ Ա ՅՍ Ր Ո Ւ Թ ՅԱ Ն ՄԵՋ

«Ա մենա ցա ծր բարբարոսական աստիճանում գտնվող» թուրք ֆեոդալների

գերիշխանության տակ հայ ժողովրդի համար լկար կյանքի ու գույքի ապա­
հովություն, Զ ոլրկ մա րդկա յին ա մ են ա տ ար ր ա կան իրավունքներից, կրոնա­
կան կույր մոլեռա նդությա ն պ ա յմա ններում, հա յ աշխատավորությունը են­
թարկվում կր ամենադաժան հալածանքների ու անլուր տառապանքների։
X V II դարի սկզբում Արևմտյան Հայաստանի գավառներում ճանապար­
հորդած Սիմեոն Լեհացու վ կա յութ յա մբ թուրքերն ամեն կերպ աշխատում կին
,Էիրավորել հայերի արժա նապ ատվությունը. Նա այսպես կ իր Ուղեգրության
մեջ նկարագրում հայ ժողովրդի տառապանքը. «Եւ յա յն մ ամի (1 6 1 3 թ .) , յո -
րում ես կի Թօխաթ, ել հրաման լա ր, թկ եկեղեցիս և վան որայս մի վառեսցեն
մ ոմ եղկն ճրագ, ա յլ եղկ. և թկ ուրեք գտան կին' տուգանկին. Եւ այսպիսի տա­
ռապանք և նեղութիւն կին ի ձեռս տաճկաց, վասն որոյ յո յժ աղքատ և չքաւոր
են, զի միշտ գրկեն, զզվեն, տուգանեն, զրպարտեն և առաւել հարկս պա
հանվենք ։
Թուրքական ղեկավարող շրջանները ցանկանում կին, որ քրիստոնյա
հպատակի արտաքինն իսկ խոսեր նրա ստորադաս վիճակի մասին. Այսպես,
1588 թ . հա յ, ինլպ ես և հրեա տղամարդկանց կարգադրվում կ սպիտակ փա-
վեղի փոխարեն կրել սև դդակ։7ւ Քրիստոնյա հպատակների վախը բռնա կալ­
ներից ա յնքա ն մեծ կր, որ ոչ ոք չկր հանդգնում հարուստ երևալ կամ շքեղ մի
տուն կառուցեք®» Արևմտյան Հա յա ստանի քաղաքներում քրիստոնյաներին
թ ույլ կր տրվում բնա կվել միա յն հատուկ թաղամասերում. Նրանց արգելված
կր կառուցել նոր եկեղեցի կամ նորոգել հներր, իսկ կառուցվածներն կլ գրավ­
վում կին մզկիթների վերա ծելու համար,
1659 թ . Հա կոբ Կարնեցին հա յտ նում կ, որ հայրենի քաղաքում ու
շրջակա գավառներում եկեղեցիներից շատերը վեր են ածվել մզկիթների ու
բաղնիքն երի։ Նա գրում կ.
Կարնո քաղաքս պատուական,
Որ մաւր Յիսուսի կ կառուցման,

ո յ . В. Таьегтег, Հաս,. Ա, էչ 2,
и Ս իմեոն Լենա ցի, էշ 194։
Տ ե ՛ս сгՄանր Ժ ա մա նա կա գրութ յուններ*, հատ. Н, էշ 516։
յ» քէե՚ս М/сНе! РеЬиГв, ‘եշւ/ա ձ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն /,, Էք 1вв,
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Յեկեղեցիք բա ղում որ կան

Մէջ քաղաքիս թիւ յո բե լե ա ն ,
Տ աճկունքն առին զամենեսեան,
Արին մղկիթ և զորն Հա մա մ։

Քրիստոնյա Հպատակը իրավունք չուներ վկա լինելու դատարանում, ուր

քննարկվում էր մաՀ մեդականն երի գործը։ Եթե որևէ թուրք Հարձակվեր
քրիստ ոնյա յի վրա, վերջինս իրավունք չուներ դիմելու ինքնապաշտպանու­
թ յա ն, Հակառակ դեպքում խստագույնս կպատժվեր, կՀարկադրվեր Հավա­
տափոխության և ա յլն1'3։
Օսմանյան կայսրության մեջ Հաճախակի էին Հպատակ ժ ող ով ուրդ֊
ների բռնի մաՀմեդականացման դեպքերը։
а Տաճիկք մեծ վարձք Համարելով զքրիստոնէից ուրանալ զՔրիստոս ե
ի մաՀմեդի օրէնս և ի կրօնս դառնալ, — գրում է Գրիգոր Դարանաղցին , — զխաչ
և զեկեղեցի բեկա նել և խորտակել և Հաւատացեալք, որ ոչ Հաւանին ՄաՀմեդի
ե չար կրօնից նորին, ա զ գ ի ֊ա զ գ ի տանջանօք չարչարեն և Հրով այրեն և Հա ­
մարեն պաշտօն ա ստուծոյ մա տ ուցա նել»30։
Կրոնական Հալածանքներն առավել խստանում էին պատերազմների ժա­
մանակ։ Կեղծ մեղադրանքներով նաՀատակվում էին անմեղ մարդիկ։ Այդ
մասին են վկա յում բա զմա թիվ ձեռագիր Հիշատակարանները, ժամանակագիր­
ները և նաՀատակվածների մասին գրված վարքերը։
Թուրք տիրապետության տակ Հեծող Հայկական նաՀանգների բնա կչու­
թ յա ն Համար կատարյալ մի պատուՀաս էր դևշիրմեն՝ մանկաՀավաքը։ Պե­
տական մարմինների կարգադրությամբ կայսրության քրիստոնյա բնակչու­
թյուն ունեցող նաՀանգներից և, մասնավորապես, Արևմտյան Հայաստանից
բ՛ռնի Հավաքագրում էին ֆիզիկապես ամենաուժեղ ու գեղեցկա դեմ մ ա ն կ ա ֊
Հասակ տղաներին, Հավատափոխ անում, ենիչերիական բանակի շարքերը
Լրացնելու նպատակով։
Հայկական նաՀանգներում մանկաՀավաքներ կատարվել են 1 5 3 1 — 1536,
1543, 1 547, 1550, 1 560, 1622 թվա կա ններին։
Երեխաներին ծնողներից և Հարազատներից բռնի բաժանելու պատկերը
մի կատարյալ ողբերգություն էր։ X V I դարի Հիշատակագիր Թադե пи Ս երա ս֊
տացին այսպես է նկարագրում մանկաՀավաքը.

Ողորմագին դիմօք արտասուէին

Ծնողքն և ազգականքն և եղբարք նոցին,
Մինչ ղի զամենեսեան ի յո ղ բ շարժէին,
Զոր ոչ կարէ պատմել լեզու մարդկային«
Սևազգեստ լինէին, քուրձ զդենալէ ին,
Մոխրաթաւալ անձամբ աղաղակէին,
Տարակուսեալ Հոգով ի տուն նստէին,
Հա նգուցեա լ մեռելոցն երանի տ ա յին։
Յորժա մ բա ժա նեն զնոսա ի ծնողաց

2® Տ ե ՛ս Գ րիգոր Գ ա ր ս ւն ա ւլցի, ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն , էք 4 6 7 — 4 6 8 1
30 ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էչ 152։
 ՀայԽսեէանը XIV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ
203

Անդ եղև աղաղակ մեծ կոծումն և լա ց,

Որպէս որ բաժա նեն զգառն ի մաքեաց.
Ել եղև. մեծ աղէտ տարակուսանաց։

Մանկահավաքի ժամանակ թուրք պաշտոնյաները գործադրում էին անա -

սելի բռնություններ, « Ի թլին Ջ 2 ( 1 5 3 1 ) տղայ ժողովեցին ի քրիստոնէից, ա ,*
ու վախ, լաց և աղաղակ և խեղճ բա ներ շատ ե ղ և », — կա բդում ենք Անանուն
Սեբաստացո։ ժա մանա կագրության մեշ, Ինչպես վկա յում է Գր. Դարանաղ­
ցին, մանկահավաքը կանխելու նպատակով հայերը հանձն են առել ծանր
տուրք վճարել սուլթանական կառավարությանը1 «օղլանջի ստակ» ա ն­
վան տակ։
Ստանալով մոլեռա նդ մուսուլմանական դաստիարակություն, ենիչերիները
դառնում էին ռաղմատենչ սուլթանների հիմնական հենարանը։ Սկսած XVI
դարի վերջից ենիչերիների բա նակը փաստորեն հանդիսացավ երկրի լիիրավ
տերն ու տնօրենը, չա րիք ու պատուհաս դառնալով նախ և առաջ քրիստոնյա
հպատակների գլխ ին։
Թե ինչ չարիք են եղել ենիչերիները հայ հոծ զանգվածների համար,
վկա յում է Սիմեոն Լեհացին. «Եւ ա յնպէս չար էին եանչարիքն, — դրում է
նա, — որ քրիստոնէից չի տային ձի հեծնալ, ոչ ջորի, ոչ լա լ չուխայ ագանիլ,
ոչ ա յգի, ոչ տուն մ եծ, ա յլ զա մենա յն յափշտակէին ի ձեռա ց։ Նաև առաջնոր­
դաց չտ ա յին քննել հ ա ս ֊չ հ ա ս կամ օրէնք պահել, ղի թէ ոք կամէր կին առնուլ
և չհասութք լինէր, չերթա յին առ հովիւ կամ առաջնորդ, ա յլ (երթա յին առ)
են չար ի մի և տային կաշառ, և նա գա յր իրիցուն թ օփոլզով պսակ տայր
ա ռնել, և նա ակա մա յ պիտեր խօսիցն չելնէր, ապա թէ ոչ բաղում չարիս ան-
գուցանէր ի գլուխն և վնաս և տուգանք ձգէր զնոսա, ա յլ և եկեղեցեաց և վան-
օրէիցւ Եւ թուրքաց աշխարհն ա մենայն ւսյգպէս և ն »ո։
Հ ա յ աշխատավորության համար մեծ չարիք էին նաև աղջկաժողովները,
որ կա,Իարվում էր թուրք փաշաների ու սուլթանների հարեմների համալրման
համար։
* •

Ա յսպիսով, Արևմտյան Հա յա ստ ա նում ստեղծված օսմանյան վաՏՐաԳ

կարգերը ոչ միա յն ա րգելակում էին երկրի արտադրողական ուժերի զարգաց­
մա նը, ա յլև ուղղակիորեն քա յքա յո ւմ ու ոչնչացնում էին ա յդ ուժերը։
Վարելով անվերջ պատերազմներ և ուժեղացնելով գյուղացիության ու
քաղաքի առևտրա-արհեստավորական խավերի շահագործումը, իշխող ֆեո­
դալական դասը Թուրքիա յո ւմ մաշում ու թշվա ռությա ն էր դատապարտում
ինչպես ամբողջ՛ կա յսրությա ն, այնպես էլ Արևմտյան Հայաստանի նյութական
բա րեկեցությա ն հիմնական աղբյուրը հանդիսացող աշխատավոր բնա կ­
չութ յա նը, յ
XVI դարի ա րշա լույսից, կարճատև ընդհատումներով, մինչև 1639 թ.
հարատևած թ ոլրք֊պ ա րսկա կա ն պատերազմներն ունեցան ամենասոսկալի
հետևանքներ Ա րևմտյան Հա յա ստ ա նի բնա կչությա ն համար։ Դրությունը ավելի
քան ծանրանում էր նրանով, որ ա յդ պատերազմների ժամանակ Արևմտյան

31 Ս|ւէքԼкГа Լեհացի, էջ 193։

0 )վ Հ ա յ ժողովյ/հյի պսէսււէությոէՆ

Հայաստանի տարբեր մասերում կենտրոնական կառավարության դեմ բռնըկ-

վոլմ Էին առանձին ֆեոդալների ապստամբություններ։ Հա րա վ֊ա րևմտ յա ն
Հայաստանի բնակչությունը տուժում Էր քուրդ ֆեոդալների միջցեղա յին ա ն ֊
վերջ ընդհարումներիցւ Հատկապես մղձավանջային իրադրություն ստեղծվեց
երկրում ջալալի կոչված ավազակախմբերի շուրջ քառորդ գար տևած
ապստամբությունների ժամանակ։ Քաղցն ու կարիքը, մտրակն ու սուրը,
հրանոթն հլ հրացանը, կեղեքիչ ու ստրկացուցիչ հարկային սիստեմը, թուրք
ֆեոդալների վարած համաձոլլման քաղաքականությունը ստիպում Էին
հայ բնակչությա նը արտագաղթել երկրից ու ապաստան փնտրել օտար երկ­
նակամարների տակ։
1639 թ. Կ ա սր֊և Շիրինում կնքված հաշտության պայմանագրից հետո
Իրանի տիրապետության տակ ընկա ծ Արևելյան Հա յաստանում ստեղծ­
վեցին որոշ խաղաղ նախապայմաններ երկրի արտադրողական աժերի
զարգացման համար։ Արևմտյան Հա յաստա նում, սա կա յն, դրությունը մնաց
անվւոփոխ։ Թուրքիան ապրեց լճադման ու անկման երկարատև ժամանակա­
շրջան, որն արդյունք Էր տեոապետող ռ ա զ մ ա ֊ ավատատիրական սիստեմի
քայքայմանէ
ԲԱԺԻՆէ Բ

^ՍՑԿԱԿՄԼ ' ֊
ԳԱՂԹԱՎԱՅՐԵՐԸ -ч
XIV-XVIII ԴԱՐԵՐՈՒՍ՜

յ
 ա Կ է յ ա , Գ ա ւ^ Ա Վ Ա Օ Ւ հ ւ՚Ը X I V — X V III դ դ .
Տակավին վաղ միջնադարում սկզբնա վորվա ծ և դարեր չարուն ակ հարա.
Աևած աշխարհասփյուռ հա յ գաղթավայրերի դ ո յո լթ յռ ն ը հայ ժողովրդի պաս,-
մությունն ա մբողջացնող ու նրա առանձնահատկությունը բնութագրող կարևոր
գործոններից է, Մայր երկրից պարբերաբար կատարվող զանգվածային ար-
էոագաղթերը և գաղթաշխարհի առաջացումը պա յմանավորված է եղել Հա յա ս­
տանի տնտեսական և քաղաքական գրության մի շարք յուրօրինակ հանգա­
մա նքներով, Տա րբեր պատմական փուլերում տարբեր երանդ ու ծավալ է ունե<
ցել արտագաղթը, Մի հանգամա նք, „ա կ ա յն, անփոփոխ է մնա ցել, որքան ան­
ապահով ո, ծանր է եղել երկրա մ դրությունը, անքան մեծ լափեր է ընդունել
բնա կչությա ն արտահոսքը և, ընդհակառակը, խաղաղ շինարարական տարի­
ներին թուլա ցել ու գրեթե դադարել է ա յն.
Այս տեսակետից խիստ հատկանշական է սույն' չորրորդ հատորն ընդ-
գրկող X IV — X V III դարերի պ ա տ մությունը' հաջորդաբար կրկնվող արշավանք-
ն երի, ավերած ո ։թ յունների և բռնա գաղթերի ժամանակաշրջանըւ Հիրավի,
մոնղոլական տիրապետությանը հաջորդող շրջանն ու Լա նկ֊Թ ա մուրի ասպա­
տակությունների դժնդակ տա սնամյակները և ապա Կ ա րա ֊կ ոյունլոլ և Ա ղ ֊կ ո ֊
յունլոլ թուրքմենական ցեղերի կռիվներն ու երկպառակությունները, պարսկա-
թուրքական հա րյուրա մյա պ ա տերազմները, ջալալ իների ապստամբական
շարժումները քա յքա յմ ա ն էին հասցրել հա յ ժողովրդի տնտեսությունն ու
երկրում ստեղծել կյա նքի ու սեփականության անապահով վիճակ. Բնականա­
բա ր, հիշյալ դարերում սկսվում է այնպիսի ուժեղ արտագաղթ, որպիսին չէր
եղել վաղ միջնադարում.
Հարկ է նշել, որ զա նգվա ծա յին արտագաղթի հոսանքն ուղղվում էր հիմ­
նականում դեպի այն երկրամասերը, որոնք ծանոթ էին հա յ առևտրական
կապիտալի ներկա յա ցուցիչներին դեռևս զա րգա ցա ծ ֆեոդալիզմի ժամանակա­
շրջանից, Ղրի մ ո ւմ, հ ա ր ա վ ֊ա ր և ե լյա ն Եվրոպայի երկրներում, Կ. Պոլսում,
Սիրիայի և Իրանի վաճառաշահ քաղաքներում և ա յլ վայրերում հայկական
հա մա յնքներ գոյություն ունեին դեռևս նախորդ դարաշրջանում, մինչև հոծ
բնա կչություն ունեցող գաղթօջախների ստեղծումը X IV — X V III դարերում.
Ֆեոդա լիզմի վայրէջքի ու հետա դիմության այս մռա յլ ժամանակներում
են ձևավորվել ու հետագա զարգացում ապրել ռուսա հա յ' Աստրախանի, Մոսկ­
վա յի , Պետերբուրգի, Ղ ՚Ա ՚ս ր ի , Մոզդոկի, ինչպես նաև ավելի երիտասարդ Նոր
Նախիջևանի ( 1 7 7 9 ) և Գրիգորիոպոլի ( 1 7 9 2 ) գաղթօջախները, Նրանք շուտով
դառնում են ռուսահայ հ ա ս ա ր ա կա կան ֊ք ա ղա քա կա ն ու մշակութային կյանքի
կենտրոններ և կարևոր դեր են կատարում հա յ և ռուս ժողովուրդների մերձեց-
О (у ,*у Հա յ յ „ ղ վ ՐՈ1, պատժուք!յուն

ման ու փոխըմբռնման գործում, ամեն կերպ նպաստելով օտար բռնա կալա ­

կան լծից Հայաստանի ազատագրմանը։
Այգ նույն ժամանակ են բարգավաճում Արևմտյան Ուկրաինայի, Մոլ-
գովայի ու Լեհաստանի, ինչպես նաև Արևելյան Եվրոպայի մյուս երկրների'
Բուլղարիայի, Վալաքիայի, Հունգարիայի հա յ գաղութները։
Նշանակալից դեր են կատարում, մանավանդ, արևելյան երկրների գաղ­
թա վա յրերը, մասնավորապես Կոստանդնոլպոլսի ա զգա յին կյա նքով առլեցուն
մարդաշատ գաղութը, Զ ^յո ւռնիա յի , Սիրիայի ու Եգիպտոսի հա յ հա­
մա յնքները։
Նշված ժամանակաշրջանում են կազմավորվում ու զարգանում, միջազ­
գային առևտրում մեծ դեր կատարած, Նոր Զ ուղտ հայաքաղաքի և հեռավոր
Հնդկաստանի հայկական գաղթավայրերըւ Ինչպես հայտնի է, վերջիններս
դարձան քաղաքական ու մշակութային կյա նքի, հա յ ազատագրական շարժման
կենտրոններ։
Սակայն հայ գաղթավայրերի նշանակությունը չի սպառվում աշխարհի
տարբեր մասերում ծվարած հա յ զանգվածների գոյատևումը ապահովելով
կամ թե մա յր հայրենիքի հետ ունեցած հա սաբա կա կան-քաղաքական շվ։/ո մ ­
ներով։
Հա յա ստանում ստեղծված ծանր վիճակի պ ա յմա ններում, երբ վերացել
էր խաղաղ շինարարական կյանքի ու ստեղծագործական աշխատանքի ամեն
մի հնարավորություն, հա յ գաղթավայրերը բնականաբար դարձան հայկական
տպագրության, գրականության, արվեստի ու ազատագրական մտքի կարևոր
կենտրոններ և խոշոր դեր կատարեցին հայ ժողովյւդի մշակութային ա վա ն­
դույթների պահպանման ու զարգացման գործում։
Գաղթավայրերում հա յ զանգվածները շփվել են հյուրընկալող երկրների
•ժողովուրդների հետ, հա յ մշա կույթը բեղմնա վորվել է ա յդ երկրների մշակույ-
/յ/։ բարերար ա զդեցութ յա մբ, փոխադարձաբար ներգործել նրանց վրա, նպաս­
տել ժողովուրդների փոխըմբռնմա նն ո։ համա գործա կցությա նը։ Բավական է
թ եկուզ հիշել, որ առաջին հայկական տպարանները հիմնվել, առաջին հայ
■տպագիր գրքերն ու պարբերականները հրատարակվել են Հա յա ստա նից դուրս'
<գաղթ աշխարհի տարբեր հանգրվաններում։
Այսպիսով, ուշ միջնադարի հայկական գաղութները առանձնահատուկ դեր
ւևն կատարել մեր ժողովրդի պ ա տմության, մասնավորապես նրա հասարակա­
կան ֊ք ա ղա քա կա ն ու մշակութային կյանքի բնա գա վա ռում։ Ահա, նկատի
ունենա լով ա յդ հանգա մանքները, սույն հատորում հատուկ բա ժին է նվիրվում
ն. ընդարձակ տեղ հատկացվում հա յ գաղթօջախների պ ա տմությա նը։
Ցավոք, հարցի ուսումնասիրության արդի վիճակը հնարավորություն չի
ընձեռում ըստ ա մենա յնի վերհանելու գաղթօջախների պատմությունը։
Թեպետ միշտ էլ գիտակցվել է անառարկելի ա յն ճշմարտությունը, որ
առանց հայ գաղթավայրերի պատմության լուսաբանման հնարավոր չէ մեր
ժողաէրդի ամբողջական, գիտական պատմության ստեղծումը, սակայն մինչև
վերջերս շատ քիչ աշխատանք է տարվել ա յդ ուղղությա մբ։ Միայն
վերջին տա սնամյակում որոշակի հետաքրքրություն արթնացավ հայ
գաղթավայրերի նկա տ մա մբ։ Ս կսվա ծ■ ա շխույժ հետաքրքրությունն արդեն
տալիս է իր առաջին արդյունքները, հրատարակվել են կամ տպագրության
են պատրաստվում առանձին աշխատություններ, ծավալուն հողվածներ հայ-
 Հ ա յկ ա կ ա ն դ ս ո /ի ա վ ա ք ր լր ը Л'1 1— ճ \ '1 1 1 դ ա ր ՚և ր ռ լ մ

կական տարբեր գաղութների վերա բերյա լ, Ավելին, փորձեր են արվում

ընդհանրացումներ կա տա րելո,, Հրապարակի վրա է Ա. Ալպոյաճյանի հայ
գաղթաշխարհի ե ռահ ատոր պ ատմությունը, որում բավական հարուստ փաս­
տական նյութ կ կուտակված, Ա. Աբրահամյանը համառոտակի ուրվագծել կ
աշխարհի տարբեր ծա յրերում սփռված ավելի քան երեսուն գաղութների
սլա1ոմու-թյունը. Հարկա վ, նա հնարավորություն չի ունեցել հանգամանորեն
հետազոտելու տարբեր գաղթավայրերին վերաբերող բոլոր աղբյուրներն ու
նյութերի■ ե տալ նրանց համակողմանի պատմությունը, մի խնդիր, որ հնա­
րավոր Կւինի կատարել առանձին գաղութների խոր ու բա զմակողմանի մենտ ­
որական ուսումնասիրությունից հետո մ իա յն։
Կատարված դրական աշխատանքը և ս։.~ացված արդյունքները միայս
սկիզբն են ընթա ցքի մեշ մտած հա յ գաղթ ավա յրերի ո, ա ս, մ ո ւթ յան ստեղծման
մեծ ու կարևոր գործի. Ցայսօր կարևոր շատ գաղթավայրերի մասին տակա­
վին չունենք ամբողշական ուսումնասիրություններ, մի հանգամանք, որ իր
բացասական կնիքն է գրել տարբեր երկրների հա յ զանգվածների պատմու­
թյա ն ընթերցողներին ներկա յա ցվող շարադրանքի վրա. Հաճախ հարկադրված
ենք եղել ա յս կա մ ա յն գա ղթավայրը ներկա յա ցնել ոչ այնքան հայ ժ ողովյւգի
ւգատմության մեշ նրա խաղացած դերը հաշվի առնելով, որքան ելնելով տվյալ
ոշախի ւգատմության ուսումնասիրության արդի վիճակից. Դրանով և հեղինակ­
ների գրելաձևի տ ա րբերությա մբ կ պա յ մ անավռբվա ծ այս բաժնի առանձին հտտ-
վածների ծավալի և ընդգրկման անհամ ամ ա սն ութ յունը։ Այսուհանդերձ հատո­
րիս խ մբա գրությունը լիա հույս կ, որ հայ գաղթաշխարհի պատմությանը նվիր­
ված այս բա ժինր, իր թերություններով հանդերձ, կնսւաստի X IV — X V III գա -
բերի հա յ ժողո։[/։գի ւգատմության ա մբողջա ցմա ն, նրա առանձնահատկու­
թյունների բա ցա հա յտ մա ն գործին։
 ԴԼՈЬI» Ս.<հԱ.ՍI՛ Ն

и ь г а и л ш 1 1ՄԵՎ,ե1,-ՐՓ ՀԱ84Ս.Կ1Ոյ ‘Ւ Ա ՚Լ Թ Ս Վ Ա Տ ւ՚ե է՚Ը

1 . Կ Ո Ս ՏԱ Ն Գ Ն Ո Ւ Պ Ո Լ Ս Ի Ե Վ Ջ Մ Յ Ո Ի Ռ Ն Ի Ա Յ Ի Գ Ա Ղ Թ Օ Ջ Ա Խ Ն Ե Ր Ը

Հայաստանին հարևան Բյուզանդիան այն երկիրն էր, ուր դեռևս վաղ

միջնադարում հանգրվան գտան գաղթի ուղին բռնա ծ հա յերը։ Բոսֆորի աւիե-
րին վւռված Կ. Պոլիսը' Արևելքն Արևմուտքի հետ կապող ա յդ « ոսկե կամուրջը»
աստանդական հայեր հյուրընկա լեց տակավին V դարից, երբ Հայաստանը նը-
վաճվևց սահմանամերձ աշխարհակալ պետությունների կողմից, որոնց վարած
քաղաքականությունը ուղղակի կամ անուղղակի պատճառ դարձավ գաղթա-
գնացութ յա ն ։
Բյուզա նդիա յի մայրաքաղաքն էին գալիս հա յ ճարտարապետներ, պ ա ֊
աանդ տարված կամ կրթվելու առաքված թագա ժա ռա նգներ, իշխանազուններ,
զինվււրականներ, վաճառականներ։ Կամավոր եկվորները, հատկապես պարս­
կական տիրապետությունից գաղթողները չէին բավարարում հայերի խիզախու­
թյա նն ու ընդունակություններին լա վա ծա նոթ բյուզա նդա կա ն կայսրերի պա­
հանջները, որոնք VI դարից ի վեր բռնա գա ղթեր էին կազմակերպում Հա յա ս­
տանից, հա յ զանգվածներին բնա կեցնում Ւրա կիա յում, Մակեդոնիտ յո ւմ և
ա յլուր։
I X —X դարերի Կ, Պոլիսում արդեն կային բավականաչափ հա յերՀ։
Հետագա երկու հարյոլրա մյա կներում հայկական տարրը նվազեց հունա­
կան մա յրա քա ղա քում։ Դրա պատճառը հունադավան կղերի վարած *ա մ ա -
ձուլման քաղաքականությունն էր։
X III դարի վերջերին իրադարձությունները փոխվեցին ի նպաստ հայերի։
1261 թ . Պալեոլոգները վերագրավեցին մայրաքաղաքը և հանդես եկան ընդդեմ
կրոնական խտ րա կա նությա ն։ Զգա լով Արևելքից եկող մոնղոլական հորդաների
վտանգը, նրանք ջանում էին հաշտության եզրեր փնտրել Հռոմի կղերապետու­
թ յա ն հետ, ոտքի հանել հա մաքրիստոնեական աշխարհը, սպառնացող վտան­
գին դիմագրավելու նպատակով։
1307 թ. մարտի 19-ի ն Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք Ասում գու­
մարված եկեղեցական ժողովէւն մասնա կցում էին 2 6 հայ եպիսկոպոսներ1,
դրանց թվում Կ. Պոլսի հայ գաղութի հոգևոր պետերը։ 1360 թ . Կ. Պոլսի մեջ

1 Ш. Диль, История Византийской империи, М., 1948, էւ 75:

2 Տ ե ՛ս Հ . Ա ղ ե ք ս ա ն դ ր Պ ս ւյհ ե ա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կ ա թ ո ղ ի կ է վ ա ր դ ա պ ե տ ո ւթ ե ա ն ի Հ ա յս , Վ իհն֊
նա , 1878, էշ 2 8 1 ։
 Հ ա , կ ա կ ա ն , ,ա դր ա վ ա յր Լ ր ր X I V - X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
301

հաչերն ունեին ս. Սարդիս եկեղեցին և նրա շուրշը համա խմբվա ծ հայկական

հա մա յնք, Նա յն տ ա ր ռ մ կա ֆա յեցի Կողմաս ա ն ռ ն ո վ հայ վաճառականը
կառուցել տ վեց երկրորդ եկեղեցին, որը կ ի մ ի ց վերագաղթած հայ առևտրա­
կանների դրամով վերաշինվեց և ընդարձակվեց 1436 թ Л
1453 թ . մա յիսի 2 9 ֊ի ն թուրքական բանակը Մուհամադ I I Ֆաթիհի գլխա­
վորությա մբ գրավեց Բյուգանդական կայսրության մայրաքաղաքը, որի անհու­
սալի ու համա ռ պաշտպանությանը մասնակցում Էին նաև գաղութի հայերըՏ
Սուլթանը թույլա տ րեց իր զինվորներին երեք օր շարունակ կողոպտել քաղաքը:
Րյո ւզան դա կան զինվորների և քաղաքի բնակչությա ն մի մասը սպանվեց,
մնա ցյա լը գերեվա րվեց։
Սուլթան Մուհամադ Ֆաթիհի առաչին հոգսը եղավ Կ. Պոլսի վերաշինումը,
Նրա հրամանով նոր բռնա դա ղթեր կազմակերպվեցին Փոքր Ասիայի
քա ղա քներից։ Բռնազաղթվա ծներին նա ազատում Էր գլխահարկից, տրամա­
դրում բնակարաններ, հողամասեր, կալվածքներ, Գաղթեցվում Էին հույներ,
հրեաներ, ինչպես նաև ստվարաթիվ հա յեր, Սուլթանը նկատոէմ ՛Էր հայ ար­
հեստավորների կատարած դերը Ստամ բուլի գեղեցկացման և հեռավոր ափեր
կտրող վաճառականների շնորհքը' նորակառույց պալատները զարդարելու
գործումէ Ֆաթիհը և նրա հաղորդները շարունակեցին հայկական նոր զանգ­
վածներ բնա կեցնել Կ. Պոլսում։ Դեպի մայրաքաղաք բռնագաղթի ենթարկ­
վեցին հա յեր' Բրուսա յից, Բարերդից, Արաբկիրից, Ամասիայից, Կիլիկիայից,
Եվդոկիա յից, Ա կնից։ Ա յդ եղանակով 1457 թ. գաղթողներ եղան Թեոդոսիա-
յի ց , 1479 թ .' Ղարտ մա նիա յից, 1493 թ ' Ա նկյուրիա յից, Ակքերմանից, 1514 թ '
Թ ա վ ր ի զ ի ց 5ք
Թուրքերի գրա վումից քա ռորդ դար ա նց, 1478 թ. վիճակագրական մի տե­
ղեկության հա մա ձա յն, Կ. Պոլսում կային 1 0 0 — 120 հազար բնակիչներ,
որոնք բնա կվում Էին 1 6 .0 2 6 տ ներոսք և ըստ ազգությունների ունեին հետևյալ
պատկերը. 9 4 8 6 տուն մա հմեդա կա ն, 3743 տուն հույն, 1647 տուն հրեա, 817
տուն հ ա յ, 2 6 7 տուն կա ֆա յեցի ( սրանց մի մասը հայեր Էին), 332 տուն
եվրոպացի, 31 տուն գնչուներ6ւ Ուրեմն, XV դարի ա յս հա յ գաղթավայրի 11տամ -
բուլ և Ղալաթիա մա սերում արդեն բնա կվում Էր շուբչ 1000 հա յ ընտանիք։
Հետագա դարերում թիվը բա զմա պ ա տ կվեց։ Բռնագաղթերի ու պանդըխ-
տության ճանապարհով բերվա ծների հաշվին ստեղծվեցին նոր արվարձաններ,
ստվարացան նախկին թա ղա մա սերը։ Կ. Պոլիսը գնալով դառնում Էր խ ճա ­
նկարը ողլ ա րևմտ ա հա յությա ն, ա յսինքն' մի հա մա յնք, որի մեշ Արևմտյան
Հա յա ստանի ամեն մի նահանգ, ամեն մի գավառ, նույնիսկ ամեն մի գյուղ իր
մասնիկն ու ներկա յա ցուցիչն ուներ։
■ Կ. Պոլսի հ ա յ բնա կչությունն ավելի ստվարացավ X V I—X V III դարերում
և հասավ մինչև 2 0 0 .0 0 0 - ի ։ Սուլթան Սելիմը, Չալդրանի հաղթանակից հետո,
հազարավոր ընտ ա նիքներ, մ ե ծ մա սա մբ հա յեր, քշեց Կ. Պոլիս։ Դրան հաղոր­
դեցին 1577 թ . Նախիչևանի, ապա Թավրիզի բռնա գա ղթերը։ Թուրք-պարսկա-

3 Տե՛ս а Հն դադարէ ան յիչատակարան Սամաթիոյ ս. Գևորգ եկեղեցւոյ, պատրաստուած

Պետրոս Կարապետեանէ*, Իսթամբոլ, 1935, էչ 1 5 ։
4 Տե՛ս Լ . Ա է ա ս յ ա ն , Հայկական աղբյուրները Բյուզանդիայի անկման մասին, Երևան,
1957, կ 7— 8 , 2 6 7 —2 7 2 ,
5 Տե՛ս հր ն ւէիա Չ ե լե պ ի Ք յո մ ո ս > 6 հ ա & , Ստամպռլոյ պաամութիձ , Վիեննա, 1913, Էէ 21 0 /
« Տե՛ս նույն տեղում, Էւ 52 և հա ն.։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կան 1 5 7 8 — 1590 թ/1. և 1 6 0 4 — 1038 ք!թ. երկարատև պատերագմներր, յա հ

Աբրասի արշավանքն երր, շալա/իների ասպատակություններն Արևմտյան
Հայաստանում մողովբղին Հարկաւ,րամ կին թողնել հայրենի երկիրր և ասրս и ֊
տանել օտար մայրաքաղաքում» Այնպես որ ճ V II! դարք, կեսերին Կ Պոլ ՝յում
արդեն 8000 տուն տեղացի և 50 հազար էլ պանդուխտ հայեր կա յին7։ X V III
ղարի վերջին մայրաքաղաքի ընդհանուր բնակչությա ն թվում հայերն ու հույ­
ներն արդեն մեծա մա սնություն էին կա զմում։
Կ. Պոլսի գրավումից քի լ ա նց' 1461 թ ., մայրաքաղաքի հայա դա վա ննե­
րը ձևավորվեցին իբրև առանձին հա մա յնք։ Սուլթանի հրամանագրով Հո վա ­
կի մ եպիսկոպոսը նշանակվեց առաջնորդ։ Տրվեցին մի շարք արտոնություն­
ներ։ Կ. Պոլսի համայնքապետերն առաջին հրովարտակը ստացել են ոչ շուտ,
քան 1540-ա կա ն թվականներր, ա յսինքն' սուլթան Սուլեյման Կանանի/։ տիրա­
կալության շրշանոլմ։ ։
Հա կոբ Սիրունին ապացուցել է, որ առաջին պատրիարք Հովակիմն ավելի
վաղ էր հասել հունական մայրաքա ղա քը, քան թուրքերը, ըստ որում այս
անունով եղել են մի քանի անձնավորություններ, որոնցից մեկն է միա յն
բա զմել պատրիարքական աթոռին' 1461 թ .։ Հովա կիմ պատրիարքը նստել է
Սամաթիայի ս. Գևորգ եկեղեցում և 1478 թ. աթոռը հանձնել է Նիկողայոս
եպիսկոպոսին°»
Այս շրջանից էլ ձևավորվել են հա յոց պատրիարքի, ավելի ճիշտ' պատ­
րիարքարանի իրավունքները, ինչպես նաև պարտականությունները սուլթա­
նական կառավարության հանդեպ։ Սկզբում Կ. Պոլսի պատրիարքներին էին
ենթարկվում Փոքր Ա սիայի' Բուրսայի, Ա յդընի, Կասթեմունիի, Անկյուրիայի և
Սեբաստիայի շրջանները, քանի որ միա յն սրանք էին հպատակեցված կ ա յս ­
րությա նը։ Դարավերջի քա ռորդին, երբ օսմանյան զորքերը նվաճեցին Տրա-
պիզոնն ու Ղրիմր, ա յղ թեմերը նույնպես անցան պատրիարքի իրավասու­
թ յա ն տակ։ Հետագա դարերում, պարբերական փովւոխություններով, ընդա ր­
ձակվեցին հա յոց պատրիարքի « կառավարչությանя շրջանները, սուլթանները
սրանց հոգևոր իշխանությանը հպատակեցրին նվաճած հայկական ու հա յա ­
բնակ գրեթե բոլոր մարզերի առաջնորդարաններն ու հոդևոր վիճակները,
նույնիսկ ա յն թ եմերը, որոնք 1441 թ . ի վեր պատկանում էին էջմիածնի կա­
թողիկոսությա նը։
Ստեղծված իրավիճակը երկար չտ ևեց։ X V II դարում վանեցի Զ աքա րիա յի,
Խուլ Հովհաննեսի, Գրիգոր Դարանաղցոլ և ա յլոց միջև ծա գա ծ գա վա ղան ա կռվի
պատճառով պատրիարքարանի իրավասության սահմանները վերաձևվեցին,
տրոհվեցին թ եմերը, իսկ որոշ մարզերի հոգևոր կառավարությունն էլ, իբրև
«տերունական թեմերդ անցան էջմիածնի Մայր աթոռին ՀՋ մյուռնիա , Վաս-
պուրական, Տիգրա նա կերտ )։ Այդուհան՛դերձ, մինչև սահմանադրության վա վե­
րա ցումը, Կ. Պոլսի պատրիարքները դիտվում էին իբրև արևմտահայերի
հոգևոր պետեր և փաստորեն միջնորդ օղակ էին աղգի ու օսմանյան պետու­
թյա ն միջև։
Պատրիարքների իրավունքների մասին եղած հրովարտակներից մեզ

1 Տե՛ս Գ ր ի գ ո ր Գ ս ւր ա ն ա ղ ց ի , ժամանակագրութիւն, էք 4 6 1 —463 ։

Հ . *4 է ր պ հ ր ե ա 6 , նյութեր
6 Կ. Պոլսո Հա յոց պատմության համար, Վիեննա, 1965, էք
100—115։
в էէքմաձին», 1963, Գ, էչ 2 7 —3 1 ։
հասած հնադույնր 1764 թ. հունիսի Յ ֊ի ն Գրիգոր Պտսմաճ յանին արված «բ ե -
րաթնս է, որր ցա յսօր գիտական շրջանառության մեք դրվածներից գրեթե
տմենարովանզակալիցն է, Հ աո ս „զ թանական հիշյալ հրովարտակի, Կ. Պոլսի
պատրիարք ր իրա վա նք ո,ներ տնօրինելու Անատոլիայի ու Ռումելիայի հայ
ա զգա բնակչությա ն հոգևոր գործերը, ընտրել տալ կամ հրաժարեցնել առաջ­
նորդներին, թեմա կա լներին, Ամուսնության, ա մուսնա լուծռթյա ն և քաղաքա­
ցիական ա յ, խնդիրների դեպքում նրան էր պատկանում վճռական խոսքի
իրավունքը, Պատրիարքն էր կարգավորում վակֆա յին հողերի, կտակների.
հոգա բա րձո,թյա ն խնդիրները, նվիրակներ հղում եկեղեցական տուրքերի և
նվերների հավաքման համար, գավառներից ստացած բողոքները հանձնում
սուլթանին կամ Բ. Դռանը, պատժում, երբեմն էլ պատժել տալիս աղանդավո­
րս,թ յա ն ուղին բռնա ծ « մոլորյա լ հ ա յերին», Պատրիարքն էր արտոնում վան­
քերի ու եկեղեցիների կա ռուցումը, դպրոցների ու նախակրթարանների բա ցոլ-
մր մա յրա քա ղա քում, տպարանների հիմնումը, գրքերի տպագրությունը,
Մինչև X IX դարակեսը պատրիարքները փաստորեն առինքնել էին նաև գրա­
քննիչների պաշտոնը։
Արևմտահայ «հոտի հովվապետն» ուներ ընդարձակ կալվածքներ, իրեն
ենթակա երկու տ ա սնյա կից ավելի պաշտոնյաներ, բանտախցեր, դատական
ու ոստիկանական իրավունքներ, Սուլթանը պատրիարքին ու նրա 15 ծա­
ռայողներին ազատել էր հարկերից, արտոնել ձի հեծնել, հագնվել այնպիսի
տարազ, ինչպես «նրա նք ցա նկա նա յին» և ա յլն, Հրովարտակը բովանդակում
է նաև ա յլ իրավունքներ, որոնք միա յն թղթի վրա էին, իսկ իրողության մեշ
հակառակն էր կատա րվում։ Սուլթանները, մ ե ծ վեզիրները հա յոց պատրիար­
քին սիրաշահում էին, երբ ա րևմտա հա յությա ն հարկավորությունն էին ունե­
նում, մասնավորապես թուրք-պարսկական ու ռուս ֊թ ուրքա կա ն պատերազմ­
ների պահերին, իսկ ընդհանուր ա ռմա մբ հա յ բարձրաստիճան պաշտոնյան
«գ յա վ ո ւր », «ռ ա յա », « զիմմի» մականուններով կառավարության աչքում ավելի
ցա ծր 'էր, քա ն մա հմեդա կա նը։
Թուրք պատմագրությունն այսօր էլ ճգնում է հավա ստել, թե հա յ եկեղե­
ցին ընդհանրապես ազատ է եղել հարկատվությունից, մինչդեռ սուլթանների
հրապարակած ֆերմա նները հակառակն են ապացուցում։ Հա յոց պատրիարքը
պարտավոր էր 10 0 հազար ակչե միանվա գ հարկ տալ արքունիքին, որպեսզի
կարողանար ստանալ սուլթանական հրովարտակը' իր պաշտոնում հաստատ­
վելու մա սին10։ Հե ն ց ա յդ հարկադումարն էլ սուլթաններին և մեծ վեզիրներին
շահագրգռում էր հաճախակի փոփոխելու պատրիարքներին, որպեսզի ամեն
մի նորընտիր պատրիարքից կորզեին 100 հազար ակչե։ Պատահական չպետք
է համարել, որ Հովա կիմից սկսած (1 4 6 1 թ .) մինչև Հա կոբ եպիսկոպոս Պոլ-
սեցին (1 8 4 8 թ .) պատրիարքական աթոռին հերթականորեն բա զմել են 82 (ա յլ
հաշվով 8 5 ) ա նձնա վորություն։ Վերջին հարյուրա մյակում դրամի ավելի
կարիք զգա ցող սուլթա նները, առանց պատճառի փոփոխել են սրանց, երբեմն
նույն մարդուն երկու անգամ- նշանակելու արտոնություն տվել և ամեն անգամ
էլ ստացել սահմա նված հարկա գումարը։
Անցնելով պաշտոնի, պատրիարքները պարտավոր էին հա յ եկեղեցինե­
րից, առաջնորդարաններից, վանքերից հավաքեյ «միրի մուկաթա» հարկը

1° Տ ե ՛ս Ղ . Ի ն 6 ի ն ն ա ն , Աշխարհագրութիւն, հատ . Ե , էշ 1 1 7 ։
304 Հ ա յ մողուէրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

րօօ— 140 հազար ակչԼ) և հանձնել կառավարությանը։ Պատրիարքները միա ­

ժամանակ պարտավոր էին նոր վեզիրին տսւլ 500 ղուրուշ, վեզիրի տեղակա­
լի ն ' 250 ղուրուշ, չավուշ բա շուն' 200 ղուրուշ" ւ նվերների անվան տակ
պատրիարքները տուրք էին տալիս ենիլերի աղասոլն և նրա օջախի լա վա շ­
ներին, որը վճարվել է դրամով և թանկարժեք հագուստներով։
Անշուշտ հարկագումարի անվւոփռխ վիճակի ու անընդհատ ավելացման
գործում քիչ մեղք չունեին նաև հոգևորականները, աթոռակռվի ելած եպիսկո­
պոսներն ու արքեպիսկոպոսները։
Այսպիսով, Կ. Պոլսի հաչոց պատրիարքները կառավարում էին ոչ միայն
գաղթավայրի հայկական հա մա յնքը, ա յլև ողջ արևմտա հա յությա նը, գանձում
էին հարկերի մի քանի տեսակներ և հանձնում կառավարությանը։ Սա լթա ննե-
րըն էլ իրենց քաղաքականության մի մասը հոգևորականության միջոցով էին
իրականացնում հայաշատ գավառներում։ Հոգևոր ղասին որոշ արտոնություն­
ներ տալով, ջանում էին օգտագործել նրանց հեղինա կությա նը' հպատակներին
հնազանդ և օտար պետությունների ա զդեցություններից հեռու պահելու
համար։
Կ. Պոլսի բոլոր պատրիարքները չէ, որ կարող էին աչք գոցել հայերի
նկա տմամբ Թուրքիայի վարած ազգային ու սոցիալական անտանելի քա ղա ­
քականության հանդեպ։ Կ. Պոլիսը տալիս է նաև այնպիսի պատրիարքներ,
բարձրաստիճան հոգևորականներ, որոնք, մասնավորապես X V II գարում,
հարում էին Եվրոպայի ռազմա-քաղաքական միջամտության ճանապարհով
Հայաստանը Թուրքիայի և Իրանի բռնա տիրությունից ազատելու գաղափարին։
Մայրաքաղաքի հոգևոր կենտրոնը հիմնականում մնում էր իբրև կղերա-
ավատատիրական ինստիտուտ, որը նպատակահարմար չէր տեսնում դիմա ­
դրական որևէ շարժում կազմակերպել ոչ միա յն Կ. Պոլսում, ա յլև Արևմտյան
Հայաստանի գավառներում։
Իրար հաջորդող պատրիարքները տեսանելի ու անտեսանելի բա զմա թիվ
թելերով աղերսվում էին պալատում դիրք ստացած մեծահարուստ հա յ չելե-
բիների հետ, մի դասի, որը ձևավորվեց մոտավորապես X V I գարի վերջերին,
երկու հարյուրամյակ շարունակ սեվւականեց Թուրքիայի քաղաքականության
պաշտպանության ֆունկցիաները, կանխելով X V III և X IX դարերի պոլսահայ
ա միրա յությա նը։
Տելերի պատվանուն են ստացել մա յրա քա ղա քում, Զմյուոնիա յում ու գա­
վառներում ծվա րա ծ այն հա յ երևելիները, որոնք դաոնալով թուրք փաշաների
և հա յ եպիսկոպոսների սեղանավորներ' պարապում էին վա շխ ա ռությա մբ,
տոկոսով գրամ էին տալիս, սուլթանի առաջ երաշխավորներ դաոնում և ժո­
ղովրդից կորզած առատ հասկաքաղով ուռճացնում սեփական դրամաքսակ­
ները։ նման զբա ղմունք ունեցող, մեծահարուստ ու դիրքատեր չելեբիներից
էին Աբրահամ Ա բրոյից սկզբնա վորվա ծ Ա բրոյենց չելեբիական հայտնի տոհմը։
Հ ա յ չելեբիները, սա կա յն, միա յն վաշխառուներ ու պաշտոնյանե՛ր չէին:
նրանցից շատերը նախկին խոջաներ էին, տարանցիկ առևտրով պարապողներ,
որոնք սուլթաններին մատուցա ծ ծա ռա յությա ն կամ ցուցա բերա ծ հավատար­
մությա ն համար նույնպես չելեբի պատվանունն էին ստացել, սակայն պահ­
պանել էին նաև խոջա մակդիրը։

Н Տե՛ս նույն տեղում։

յ
 _______ Հ ա 1Կա Կ ^ դ ա դ թ ա վ ա ,ր ե ր ր X I V - X V I ո դ ա ր ե ր ո ւմ _____________ 303

Ա զգա յինների, հատկապես մայրաքաղաքի հայ բնակչության աչքում հե­

ղինա կության ստանալու, նրանց վրա ազդեցություն ձեռք բերելու գիտավո-
րությա մր, չելերիներր հովանավորել են ժամանակի կրթված մարգկանց,
Արրո Չե/երիհ աովանավորել է նշանավոր մտավորական Երեմիա Չելերի
Ք յո մ ո ւրճ յա ն ին , րնգօրինակել տվել հայկական ձեռագրեր, սեփական ծա խ սե­
րով շինել կամ վերակառուցել Կ. Պոլսի ս. նիկողա յոս, Սիլիվբիի ս. Գևորգ,
Կանղիայի ս. Կարապետ և Ֆիլիպպեի ս. Գևորգ եկեղեցիները։ հոշ ա Երեմիա յի
որդի Մաղաքիա Տե լե ր ի ն , օգտա գործելով մ ե ծ եպարքոս Ահմեդ փաշայի վրա
ունեցած իր ա զդեցությունը։ 1649 թ * իշեցնել տվեց թիավարական տուրքի
չափը և պոլսահայերին ազատեց ссմ եծ զրկանքներից» ։
X V I—X V II զարերում Կ. Պոլիսը աշխույժ առևտրական կենտրոն էր դար­
ձել, Աշխարհագրական հարմարավետ գիրքը, գավառի հետ համեմատած
я տանելի պ ա յմա նները», միշցեղա յին զինաբախումների բացակայությունը
մայրաքաղաք էին ձգում հա յ առևտրականներին, որոնք Հա յաստանում, Իրա­
նում դրամագլուխ դիզելով, գալիս էին դեպի Բոսֆորի ափերը, նախ ընդ-
գրկվելու առևտրական ավելի գործոն ու լա յն հարաբերությունների հորձա-
պտույտի մեշ, ապա և նոր հանգրվանը վաճառականական թելերով կապելու
գավառներին, ինչպես և Պարսկաստանին, Ռուսաստանին, հեռավոր Հնդկա ս­
տանին, կամրշելոլ թուրք-եվրոպա կան ծովա յին ու քարավանային առևտուրը։
Հա յ առևտրականներն այստեղ ունեին մ եծ թվով խանութներ, առանձին
շուկաներ, խաներ (իջևա նա տ ներ), վաճառանոցներ։ X V II դարում աչքի
ընկնող և բա զմա մա րդ իջևանատներն էին Խոջա խանը, ուր օթևանում էին
հիմնականում Իրանից եկա ծ հա յ վաճառականները, Մահմուտ փաշա խանը,
Ենիկյուրի խա նը, Ջելետ խանը և Պեքիար օդալարը։ X V III դարում հիշա­
տակվում են նաև Վեզիր խ ա նը, Վալիդե խանը, Ենի խանը։ Հ ա յ առևտրական­
ները հիմնականում իջևանում էին Խոջա խանում։ 1660 թ. Խոջա խանի ա յրվե­
լուց հետո հա յ վաճառականների հա նգրվանավայրը դարձավ Ղալաթիայի
առևտրական թա ղա մա սը։
X V —X V I դարերում սակավ են հանդիպում վկա յություններ խոջաների
մա սին, սակայն հաջորդ դարում սրանք այնքան են ուժեղանում, որ X V II դարը
ոմանց կողմից «խ ոջա յա կա ն կապիտալի ոսկեդար» է անվանվում։
Պոլսահայ առևտրական դասը X V II դարից սկսած խոջա պատվանունն էր
կրում, որն ունենալով պարսկական ծագում և բա զմա թիվ իմաստներ, գաղթա­
վայրի ա յս շրջանի հայերի համար գործա ծվում էր բացառապես վաճառականի
վախարեն կամ փ ոխ ա բերութ յա մբ։ Խոջաներն իրենց առևտրական գործունեու֊
թյունն սկսել էին Իրանում, աստիճանաբար տարածվել Փոքր Ասիա յում ,
մահմեդական Արևելքում, Ռուսաստանի հա յ գաղթավայրերում։
Կ. Պոլսի հա յ գաղութի խոջաներից X V II դարում հայտնի դեմքեր էին
վանեցի խոջա Ռուհիջանը, երզնկացի խոջա Հովսեվւը, խոջա Գավիթը, նրա
որդի' արդեն լելերի Գրիգորը, Բոլբոլչի խոջա Աստվածատուրը, ակնցի խոջա
Վահրատը, տ իվբիկցի մահտեսի Վահրատը, խոջա Կիրակոսը, խոջա Նահա­
պետը և շատ ուրիշներ։
Հ ա յ մեծատուն խոջաներն ընդհանուր ա ռմա մբ հա յ կոմպրադորական
բուրժուազիայի նախորդներն էին, որոնք խարսխվելով Կ. Պոլսում, ջանում
էին ազգի ներքին գործերը տնօրինող հիմնարկների մեջ տեղեր զբա ղեցնել,
1650-ա կա ն թվականներին արդեն սրանց ա զդեցությա ն տակ էր Դալաթիայի
Տ Օ --718
зов Հ ա յ ժ ողա էրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

առևտրական թաղամասր' ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցով, որի «մեծաշուք

իշխաններն ու երեսփոխաններն էին» խոշա Դանիելր, խոքա Մկրտիչք, խոջա
Եղիան և ուրիշներ12,
Խոջաներն իրենց գործարքները սկսել էին Հայաստանի քաղաքներում և,
շատերը նեղվելով թուրք ու քուրդ ավազակախմբերի ասպատակություններից,
չունենալով տարանցիկ առևտուր անելու հնարավորություններ, հարկադրաբար
հանգրվանել էին առափնյա քա ղաքներում։ Կ. Պոլիս գալով, նրանք չէին կարող
միանգա մից մոռանալ հայրենի բնաշխարհը, ժողովրդի սոցի ալ-քաղաքական
անտանելի ճնշումները, մանավանդ որ շարունակում էին առևտուր անե/
Հայաստանի վրա յով։ Հետևա բար, նախքան չելեբիա նա լը, սուլթանի պալա­
տում տեղեր գրավելը (որը ոչ բոլորին էր հաջողվում) , գա վա ռահ ա յ գաղթա­
կան խոջաները ընդդիմադիր դիրքում էին տիրապետող խանա-փաշայական
վարչակարգի նկատմամբ և շատերը նույնիսկ ժողովրդին ազատագրական
պայքարի հանելու վարձեր էին անում։
Այլ էին գավառի հետ կապված, քարավանային առևտրով զբաղվող,
առավել ևս գավառահայ վաճառականները։ Սրանք էին տոն տալիս X V II
դարի հա յ ազատագրական շարժմանը, արտահայտում ժողովրդական զա նգ­
վածների բաղձա նքները, սակայն փրկության սպեղանի՛ առաջադրելով ոչ թե
համաժողովրդական զինված պ այքարը, ա յլ տարաշխարհից ստացվելիք օգ­
նությունը, կաթոլիկ Եվրոպայի կամ պապական Հռոմի միջամտությունը։
Կոստանդնուպոլսի հայկական գաղութի հիմնական դասը կազմում էին
աշխատավորական զանգվա ծները, էսնաֆությունների ( համքարությունների)
մեջ հա մա խ մբվա ծ արհեստավորները, մանր ու միջին առևտրականները,
օրավարձու մշակները, գավառից եկող պանդուխտները, ա յլ խոսքով[' ն ե ր ք ֊
նախավերը։
Հա յտ նի է, որ Մուհամադ Ֆաթիհով սկզբնա վորվա ծ հայ բռնա գա ղթյա լնե
րից սուլթանները նախընտրում էին մայրաքաղաք բերել արհեստավորներին'
սեփական ապարանքները զարդարելու, նորերը կառուցելու նպատակով։ Դրա
հետևանքով աստիճանաբար Արևմտյան Հայաստանի ամենատարբեր գա վա ռ­
ներից բերվա ծ, իսկ հետա գա յում նաև «կամավորապես պանդխտած» և մ ա յ­
րաքաղաքում կենտրոնացված հա յ արհեստավորների մ ե ծ մասը ստեղծեցին
իրենց էսնա ֆությունները։ նրանք պանդուխտներին կռնակ տված, դարձան
թուրքական անիշխանությանն ա տ ելությա մբ նա յող ա մենաառաջավոր դասը
մա յրա քա ղա քում, խուլ ձևով արտահայտեցին գավառի շահերը։ Սրանք այս
շրջանում թ ո ւյլ, հետա գա յում ավելի ուժեղ պայքարի մեջ մտան ամիրաների,
սարաֆների, հայ վերնախավի հետ, ջանացին նրանց ձեռքից խլել ազգային
գործերի ղեկը, դրանով իսկ հակադրվեցին նաև սուլթանական իրավակարգին։
Կ. Պոլսի հա յ արհեստավորներից ամենահարգին ու սուլթաններին հար­
կավորները կառուցողներն էին, որոնց խալֆա էին անվանում։ X V II դարում
հանրահայտ է դառնում Մուհամադ IV խան կոչվող սուլթանի արքունի ճարտա­
րապետ բա րերդցի Գրիգոր խա լֆա ն, որի փեսան' Պալի Պալյանը նախահայրն
էր Պալյա ն կառուցող ճարտարապետ ֊ա մ իրան երի , որդին' Մինաս խալֆա
Պալյանը, որ կառուցեց նուր-ի Օսմանիե մզկիթը, Ահմադ 111-ի և Մահմոլդ
1-ի սիրելին էր։

12 Տ ե ՛ս Р . Կ յո ւ լն ս ե ւ ՚յ ս ւ ն , Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ոլոտ պ ա տ ր ի ա ր ք , Վ ի հ ն ն ա , 1 9 0 4 , էշ 1 2 0 ։
 ձ ա յ,խալֆաները և արհեստավորները, „ ր ոնք համա խմբվա ծ էին Պալ-
յա ն գերդաստանի շոլրղր, Х У П - Х У Ш դարերում Թուրքիայի մայրաքաղա­
ք ս ,մ կառուցեցին գեղեցիկ շինություններ. Սարայ Բ ո ։ ր ն ի պալատ (հ լ։դեհվաձ
1875 թ .) , Պեշիկթաշի հին պարս,որ Ա բա զմա թիվ ա յլ շքեղ պալատներ շեն.
բեր, վերակառուցեցին Այա Սոֆիան և շատ այլ եկեղեցիներ, որոնք արդեն
մզԿԻթԻ Հին վերա ծվա ծ13։
Բազմամարդ ու ա զդեցիկ Էին նաև կղմինդրագործների (քիրեմիտ չի),
իշապանների, բադանչիների հայկական Է ս ն ա ֆ ռ թ յռ ն ն ե ր ը , Կեսարացի
հայերի պատրաստած ականներով էր թ ռրքա կա ն բանակը պ ա յթեցնում պա­
րիսպներ Щ բերդերս ւ Թուրք ուղեգրողը, արհամարհանքով, բ ա յց և այնպես
հիշատակում է լա ղմչիների էսնա ֆությա ն մասին, «աղտոտ դաս մը, որո,ն
շնորհիվ է սա կա յն, որ Կ. Պոլիսը մա քո,ր կմնա », Հիշատակվում են X V II դարի
հայ փորագրիչներր, որոնց մեշ հայտնի են Խաչատուր հա յը' Ունքափ անի մեչ,
Այդըն հա յր' Բեդեստանի մոտ , Կային միո,թ յո,ններ կազմած նվագողներ-ձեռ-
նածուներ, ծաղրածուներ, երգիչներ, պարողներ, դափ խփողներ, որոնց, հույ­
ների և հրեաների հետ միա սին, ընկերա կցում էին նաև Հ ա յե ր '5,
Կ. Պոլսի ա րհեստագործության մեշ, ինչպես սկզբնական շրջանում,
առավել ևս X V III դարում, ծաղկման հասավ ոսկերչությունը, Հա յ ոսկերիչ­
ները միաժամանակ թանկագին քարեր (մասնավորապես ադամանդ) մշակող
լա վա գույն արհեստավորներ էին.
Եթե X V I—X V II դարերի հա յ արհեստավորների ու արհեստավորական
կազմակերպությունների մասին վ,աստերը սակավ են, ապա X V III դարի երկ­
րորդ կեսի ա ղբյուրները հաղորդում են, որ Կ, Պոլսի բազմահազար հայ ար­
հեստավորությունն արդեն հա մա խ մբվել էր 65 էսնաֆությունների մեշ'°։ Դրան-
ցից կարևորներն էին' սեղանավորների, ոսկերիչների, հացագործների, ծա ղ­
կարարների, մուշտա կա գործների, դերձակների, պղնձագործների, հյուսների,
գա վաթագործների, խոհարարների, թուր շինողների, կոշկակարների էսնաֆու­
թյունները։ էսնաֆական միություններ ունեին նաև բժիշկները, վարսավիրները:
գրավաճառները, նպարավաճառները։
Կ. Պոլսի էսնա ֆություններն ունեին դարավոր ա վանդույթով սրբագործ­
ված կանոններ, ընտ րում էին իրենց ղեկավար մարմինները, միասնաբար
դիմագրավում վերահաս աղետները, ձեռք մեկնում աղքատին ու կա րոտ յա լին,
դժբա խ տությա ն մեշ ընկնող հա յրենա կիցներին։ էսնաֆները փաստորեն կա զ­
մում էին գաղութի հա յ ա զգա բնա կչությա ն ամենակենսունակ, ժողովրդի
ճակատագրով հետաքրքրվող ղասը, և ազգի ներքին գործերի տնօրինության
փորձեր էին ա նում։ Հա մ ա խ մ բելով գաղութի աշխատավորական զա նգվա ծ­
ներին, սրանք ձգտում էին հակադրվել ունևոր վերնաշերտերին, ինչպես նաև
սուլթանական բռնա պ ետ ությա նը և հենարան դառնալով առաջադեմ, գավառի
ճակատագրով հետաքրքրվող վաճառականներին, փաստորեն սատար էին
հանդիսանում հա յ ազատագրական շարժմանը,
Կ. Պոլսի հ ա յ գա ղթա վա յրում X V I—X V III դարերում տեղեր էին զբա ղեց­
նում գա վա ռա հա յերը' դրսեցիները, որոնք հարատև պայքարի մեջ էին արդեն
13 Տ ե ՛ ս Գ է ո ր գ Մ ե ս ա ս յ, « Հ ա յկ ա ր ա ն » ( « Պ ա ր բ ե ր ա գ ի ր ք »), Ս ոֆիւս, 1931, Р*. մ ա ս , Գ ե ղա ­

ր ո ւե ս տ , էշ 2 5 3 — 2 5 4 ։
14 Տ ե ՛ս « է վ լի ա Ջ ե լե ր ի Ս ի յա հ ա թ ն ա մ ե ս ի * , Ա, 1 3 1 4 , ( 1 8 9 8 ) , էջ 5 1 5 — 5 1 6 , 6 Հ 9 - ֊6 3 0 է

16 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 632, 645— 648։

16 «Դ ի ւա ն Հ է ս յո ը պ ա տ մ ութ ե ա ն», գիրք ^ ^ ի ֆ (ի սւ 191 2 յ Էհ 3 3 8 1
ЗО Я Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տեղաբնիկներ դարձած, ներսևցի հորջորջում ստացածների հեսււ Գալիս էին

Եվդոկիայից, Սեբաստիայից, Տիվրիկից, Կամախից և Արևմտյան Հայաստանի
բա զմա թիվ ա յլ շրջաններից։
X V II դարի կեսերին դրսեցիների թիվն այնքան ստվար էր, որ նրան
հարկերը դիզվելով հայրենի գավառների ազգաբնակչության վրա, վճարումն
անհնար էր դառնում, ուստի պատվիրակներ էին զալիս Քյոփ րյոլլու եպարքոսի
մոտ, խնդրում կամ գաղթողների գլխահարկը տեղում առնել, կամ էլ իրենց
ազատել նրանց փոխարեն հարկեր վճարելու պարտականությունիցւ Գնալով
պանդուխտների թիվը շատացավ և եղան պահեր, երր 50 հազարի հասավ,
սակայն միշտ պահելով դ ա ե < յ|ւ մականունը, միշտ պայքարի մեջ մնալով գ ա ֊
ղաթի ն ե ա ե ց ի կոչվող հայ վերնախավի հետ։
Այսպիսով, Կ. Պոլսի մարդաշատ հա յ գաղութը միջնադարում սոսկ մի
գաղութ չէր, ա յլ (Гտեսակ մը հայ աշխարհ հա յ հողեն հեռու, որ բազկերակը
պիտի դառնար պահ մը հայ կյա նքին, երր ամեն ինչ խամրեր էր հա յ հողին
վրա, — գրում է Հ. Սիրունին։ — Խճանկար մր պիտի դառնար պահ մը ան, ուր
պիտի գային բոլոր հա յ գավառները, իրենց բարքերը բերել, իրենց ավանդու­
թ յունները, հետքեր իրենց ընտանեկան սովորություններեն, իրենց բա րբա ­
ռ ե ն »'7։ Կ. Պոլիսը դառնում էր նաև արևմտահայ մշակույթի նշանավոր կենտ­
րոններից մեկը։
Մայրաքաղաքի մշակութային հորդահոս շարժումը հարկավ վերապահ­
ված էր հետագա հարյուրա մյակին' X IX դարին։ Սակայն X V III դարում է/
ա յստ եղ կային մշակութային հիմնարկներ, տպարաններ, դպրոցներ, որոնք
որակ են կազմել համեմատ ած խավարապատ Թուրքիայի ու նրա կազմի մեջ
մտնող Արևմտյան Հայաստանի լուսակարոտ իրավիճակին։
Հա յերի աշխարհիկ դպրոցը Կ. Պո՚լսում սկիզբ առավ X V III դարի վ եր ջե ­
րին, երբ սուլթան Սելի մը 1789 թ . արտոնեց հա յոց պատրիարքարանին եկեղե­
ցիներին կից դպրոցներ բա ցե լ։ Առաջին դպրոցը բա ցվեց Գռւմ-Գաբռլում' մա յր
եկեղեցուն կից1է>
Դպրոցական տարածուն ցա նցի բա ցա կա յությունից և ժողովրդի ապրե­
լակերպի դժնդակ պ ա յմա ններից օգտ վելով, եվրոպացիները' կաթոլիկներ ու
բողոքականներ, Կ. Պոլսում հիմնում են իրենց դպրոցները, աղգապառակտիչ
սերմեր ցա նում բա զմա մա րդ այս գա ղթա վա յրում։
Կ. Պոլսի գաղութում ծաղկում էր ապրել հայ տպագրությունը։ Առաջին
տպարանն ա յստ եղ հաստատեց Աբգար դպիրը, 1 5 6 7 թ ., որը տպագրեց հինգ
դիրք, սրան հաջորդեց հարյուրամյա դադարի շրջանը, մինչև հրապարակ կիջ­
ներ նշանավոր բանասեր Երեմիա Չելեպի Քյոմուրճյա նը և կհիմներ իր տպա­
րանը, որն ընդամենը երկու տարվա կյանք ունեցավ և տպագրեց երկու
դիրք,
Սրանից քսան տարի անց Գրիգոր Մարզվանցին հիմնում է իր տպարանը
և 45 տարիների ընթա ցքում տպագրում 14 անուն գիրք։ Հետագա տ՛արիներին
Կ. Պոլսի հայկական տպարանների թիվը հասնում է շուրջ 2 5 -ի ։ Հատկա­
նշական է, որ կրոն ա-բարո յա գիտական երկերի կողքին տպագրվում են պատ­
մական գործեր, ողբերգություններ, թա րգմա նություններ։ Գրատպությունը
սկսում է մտնել պոլսահայ կենցաղի մեջ։
17 « է շ մ ի ա ձ ի ն յյ, 1963, Ա, էջ 32։ Հ
Ч - Ս» է կ ա ն յա ն յ Հ ա յկ ա կ ա ն դ պ ր ո ց ը 1 8 0 0 — 1 8 7 0 թ թ *է «՜Լրարերտ, 1 9 7 1 յ Л? 4 , էշ 4 0 г
 Հ ա յկ ա կ ա ն գա դ11ա վա յ ր լ ր լ, X I V - X V I I I դ ա ր Լ „ Ր, յ
309

Այսպիսով, XV X V III դարերի պ „լսահա յ մարդաշատ ու կենսունակ

գաղթավայրր դարձել էր ոչ միա յն անտեսական, ա յլև մշակութային ակնառու
կենտրոն, որի 'զարգացման բարձրակետը վերապահված էր նոր պատմա-
շրջանին։
* *

Կոօտանդնուպոլսից հետո Թուրքիայի տնտեսապես զարգացած մյուս

կենտրոնը Զմյուռնիա ն էր (Ի զ մ ի ր ը ), Մոտավորապես երեքհա զա րա մյա . հնու­
թ յա ն ունեցող ա յդ քաղաքը ձգվում էր ծովի ափերով, եզերվում էգեյա ն ծ ո ֊
վախորշով, առևտրական ու տնտեսական կապերով առնչակցվում ինչպես
եվրոպական Արևմուտքին, ա յնպես էլ ասիական Արևելքին,
Լա նկ֊Թ ա մուրի արշավանքից ավերված, բնակչության կեսից ավելին
կորցրած Զմյուռնիա ն, 1419 թ. գրավվեց օսմանյան թուրքերի կողմից, սակայն
վերջիններս չկարողացան անմիջապես հաստատուն խարիսխ նետել այդտեղ,
Կարճ ժամանակամիջոցում, Կ. Պոլսից ու ա յլ տեղերից ճողոպրած հույները
հա մա խ մբվեցին էգեյա ն ջրերի ափերին, դիմագրավեցին թուրքական վ ա յր ա ­
գությունները և ընկան միա յն ձևական կախվածության մեջ, Զմյուռնիա յի կի­
սանկախ վիճակը վերջնականապես վերա ցվեց 1624 թ ., երբ թուրքական զո­
րամիավորումները ա րյունա հեղությա մբ, ավերածություններով վերանվաճե­
ցին ա յն և տեղա կա յե ց ին կառավարական զորքեր։
Զմյուռնիա յի աշխարհագրական հարմարավետ դիրքր և համեմատաբար
տանելի քաղաքական ու տնտեսական պայմանները վաղուց ի վեր դեպի քա ­
ղաքն էին ձգել նաև հա յ գաղթականներին. Հա յերի մասին վկայող առաջին
վւաստաթոլղթը 1261 թ. Մ իքայել Պւևլօոլոգ կայսեր և ճենովացիների միջև
կնքված դաշնադիրն է, որի մեջ հույների կողքին հիշվում են նաև հայ <гհաջո­
ղակ վա ճա ռա կա նները»'9. Հին գերեղմանաքարերի վրա մնա ցա ծ արձանա­
գրությունները, ժողովրդի խոսակցական լեզվի ու բառապաշարի մի մասն
ապացուցում են, որ հայերը Զմյուռնիա են գաղթել Հայաստանի արևելյան
հատ վա ծից' սկսած X I և X I I դարերից!0»
X IV դարի վերջին' Կիլիկյան թագա վորությա ն կործանումից հետո, Զմյուռ-
նիան ավելի հայաշատ դարձավ, Կիլիկիայից արտագաղթած հազարավոր հայ
գերդաստանների մի մասը հաստատվեց Հռոդոսում, Կրետեում, Կիպրոսում,
Իտալիայում, մի մասն էլ հանգրվանեց այստեղ, 1605 թ. շահ Աբբասր
ավերեց Արարատյան դաշտը, բռնա գա ղթեցրեց հայերին և քշեց Իրանի խոր­
քերը, Արևելահայերի, մասնավորապես երևանցիների, նախիջևանցիների ո,
ղարաբաղցիների 5 0 0 ֊ի ց ավելի ընտանիքներ հետագայում խարիսխ գցեցին
Զմ յուռնիա յո ւմ , Սակայն ամենախոշոր գաղթը եղավ X V III դարում' Ա ղ ա ֊
Մուհամադ խանի արշավանքից հետ ո, Այս անգամ քաղաք էին գալիս կա բբեցի-
ներ, օշականցիներ, աշտարակցիներ, և գաղթօջախի հայերի թիվը հասնում
է 12 հազարի.
Քաղաքի ընդհանուր ա զգա բնա կչությա ն թիվը հաստատուն չի եղել, Երկ­
րաշարժերը, պարբերաբար կրկնվող հրդեհները հաճախակի կործանում էին
փայտաշեն Զ մյուռնիա յի ամբողջ թաղամասեր, հազարավոր ընտանիքներ

19 Տ ե ՛ս Ս.. Ա լպ ո յա ն յա ն , Ամ։ ո ւո ն ի ո տ պ ա ր ա ն ն ե ր ը , է Պ ա տ մ ա -ր ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս » , 1 У 6 4 ,

№ 2, էւ 6Տ,
20 Տ ե ՛ս է Բ ի լղ ա ն դ ի ո ն յ>, к 2326, « Ա ր և ե լք » , № 4ՏՏ8,
ք} 1 0 Հայ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

հեռանում էին ա յլ վա յրեր, պակասում էին քաղաքաբնիկները, նորից հ ա մ ա ֊

լրվում գաղթական եկվորներով։ 1631 թ . զմյուռնիացիների թիվը 00 հազարի
էր հասնում, որից 8 հազարը' հա յեր1', 1731 թ .' 76 հազար, որից 7 հազարը'
հա յեր, 1772 թ . ' 102 հազար, 6 հազարը' հա յեր, 1800 թ .' 104 Հավար, 1% հա­
զարը' հայեր21։
Գաղթօջախի հայերը տարբեր զբաղմունքներ ունեին և ս/րոհված էին մի
քանի դասերի ու խ մբերի։ Ի տարբերություն Կ. Պոլսի, Ջմյուռնիան չկարողա­
ցա վ տալ ամիրաների և սեղանավորների այն հսկա թիվըւ որը 2 0 0 տարի Հա*
րունակ մեծ դեր կատարեց իր ազդեցությունը տարածելով տնտեսական
կարևոր գերատեսչությունների վրա։ Սակայն այստեղ էլ կային փոքրաթիվ հ ա յ
ամիրաներ, խոշոր հ ողատեր-կա լված ա տերեր, բա զմա թիվ խանութատերեր։
Գաղութի մյուս դասը արհեստավորությունն էր, որը, սա կա յն, այնքան
էլ մեծ թիվ չէր կազմում ընդհանուր ա զգաբնակչության հա մեմա տ ։ Հա յ ար­
հեստավորներից հայտնի էին նուրբ ոսկերիչները, հմուտ գորգագործները,
դարբինները, ներկարարները, մետաքսագործները) ։ Վերջիններս բավարարում
էին ոչ միա յն քաղաքի բնա կչությա ն պահանջները, ա յլև մեծ համբա վ ունեին
Եվրոպա յո ւմ ու Ռուսաստանում։
Տ ա կա վին 1717 թ. հունվարի 28-ի ն Պետրոս Մեծը Ամյոսլնիա յից Մոսկվա
հրավիրեց Պետրոս Ապրոյին և նրա եղբա յրներին, արտոնություններ ու ն յո լ,
թական հնարավորություններ տվեց նրանց, հանձնարարելով մետաքսագործա­
կան արհեստանոց բա ցել և ռուսներին սովորեցնել ա յդ Iարհեստը®։
Քաղաքում գործում էին չթադործական արհեստանոցներ։ Արտադրանքը
ներկվում էր, գունազարդվում տեղի բա սմ տ խան ան երում և դուրս բերվում
օտար շուկաներ։ Հա յերն ունեին տասից ավելի այդպիսի արհեստանոցներ և
ստեղծում էին ծաղկանկար այԱպիսի վերնաշապիկներ, վա րա ղո։յրներ, սեղա­
նի սփռոցներ, որոնք շլացնում էին նույնիսկ եվյապա ցիներին։ 1790 թ. հիմնը-
վեց բա սմա յի մեծ գործարան։ Այստեղ աշխատում էին 4 0 0 ֊ի ց ավելի հայ
բա նվորներ, որոնք ներկում ու ծաղկանկարում էին կտավը2*։
Չ.մյո լո ն ի ա յո լմ կային օրամշակ բա նվորներ, հազարավոր պանդուխտներ,
հողագործության հետ կապված ագարակատերեր, սակայն ա յդ բոլորով հա ն­
դերձ քաղաքը մնում էր հա յ վաճառականների խոշոր կենտրոն և ունևոր,
թվաշատ ու անվանի հիմնական դասը առևտրականներն էին։ Տակավին X V II
դարում Զմ յո լռնի ան Օսմանյան կա յսրության ամենախոշոր վաճառաշահ քա ­
ղաքներից էր։
Քաղաքի վաճառականական կապիտալի ծաղկմանը նպաստում էր աշխար­
հագրական դիրքը։ Համաշխարհային վաճառականության մեջ Ջմյուռնիա ն,
մինչև Սոլեզի ջրանցքի բա ցումը, պահում էր առևտրական հանրաճանաչ կենտ­
րոնի իր դերը։ Ասիայից ապրանքները' գյուղատնտեսական մշակված ու ա ն­
մշակ մթերքները, ցա մա քա յին քարավաններով բերվում էին Զմյուռնիա և
նավերով ուղարկվում Վենետիկ, Ամստերդամ, Եվրոպական մյուս քաղաքները \
Ասիայի խորքերից եկող քարավաններն անցնում էին Հա յա ստա նով և հիմնա--

21 Տ ե ՛ս Հ ա կ ւ ^ Վ . ս ո ս յա ն , Հ ա ւք ի ՏԼմյոա ն ի ս ։ և ի շ ր շ ս ՚կ ա յս , հա տ . 1 , Ա մ յո ւո ն ի ա ,
1 8 9 9 , էք 43։
22 Տ ե ՛ս ՀՍ Ս Հ ՊՊԿԱ, ֆ ո ն դ 5 7 , գ ո ր ծ 9 , թերթ 113— 114։
23 Տ ե ՛ս է Հ ա յք ի Հ մ յո ւ ո ն ի ա և ի շ ր շ ա կ ւ ս յս ...» , էշ 3 2 — 3 3 ։
24 Տ ե ՛ս ո Տ ե ղ ա գ ր ո ւթ ի ւն ք ի Փ ո քր և Մ ե ծ Հ ա յ ս » , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 8 6 4 , -էշ 10։
 Հ ա յկ ա կ ա ն ,ւս,Ղ11ավա ւր լ րր Х 1 У - Х У Л 1 դ ա ր ե ր ո ւմ Յչ չ
----- !-- ^ -- - ---- -
կա նո,մ առաջնորդվում էին հայերի կողմից։ Արաքսի հովիտը հնդկական
ապրանքների և պարսկական արտադրության Փոխադրության ճանապարհն էր,
Զմ յա ռն ի այի հայերի մի մ ասր վերաբնա կված էր Արարատյան երկրից, ա յժմ
նրանք իրենց ձեռքն էին կենտրոնացնում ա յդ առևտուրն ու փոխանակոլ.
թ յունը, Ակնհայտ է, որ քաղաքի հայ վաճառականների առևտուրը դուրս էր
դալիս ֊տ եղա կա ն շրջանակներից, կապվում օտար շակաների հետ:
Զ մ յռ ռ ն ի ա յի հա յ վաճառականները ներմուծում էին անգլիական րա մ-
րտ կյա և բրդյա նուրբ գործվա ծքնհո, ֆրանսիական ու շվեյցարական մետա ք­
սեղեն, ավստրիական ապակեղեն և շաքար, եգիպտական բրինձ, ռուսական
կարագ ու նա վթ, իտալական զենքեր, Քաղաքը դառնա մ էր մի տեսակ մառան,
որն ընդունում էր եվրոպական ապրանքներ, բաժանում ասիական մարզերին,
հանգրվան տալիս ա րևելյա ն քարավաններին, փոխադրում նրանց բեռները և
կազմակերպում վաճառքըк , Շ. Մ ոնտ եսքյոյի վկա յա թ յա մ բ Զմյուռնիա յից
ամեն օր հայկական քարավաններ էին ուղևորվում Պարսկաստան և ասիական
մա յր ցամաքի ա յլ երկրներ, Միջերկրական ծովով Զմյուռնիա յի հա յ վաճա­
ռականները կապված էին եվրոպական երկրների Հետ2*,
Ջմյուռնիա ն միաժամանակ արևմտահայ մշակույթի կարևոր կենտրոնն էր,
երկրորդը Թուրքիա յո ւմ ' Կ Պոլսից հետո, Այստեղ կային տպարաններ, Մես­
րոպյան վարժարան, նախակրթական դպրոցներ, ազգային հիվանդանոց,
Կ. Պոլսից ու Զ մ յուռնիա յից բա ցի, դեռևս V III— X դարերում հայկական
ստվար համա յնքներ էին ստեղծվել Փոքր Ասիայի մի քանի գավառներում,
որոնք նոր համալրումներ էին ստանում Արևմտյան, նույնիսկ Արևելյան Հա ­
յա ստ ա նից, Ա յդ եկվորները հիմնականում արհեստավորներ ու առևտրական­
ներ էին' բռնա գա ղթեցվա ծ հայրենի երկրիցւ Հա յ արհեստավորներին բռնա -
գաղթեցրին մասնավորապես դանիշմանդների տիրապետության շրջանում,
Սելջուկյան սուլթան Սուլեյման իբն Գոլթլիմիշը ( 1 0 7 5 — 1 0 8 6 ) աշխարհավեր իր
արշավանքների ժա մանա կ, որոշ արտոնություններ տալով հա յ «շնորհալի»
զա նգվա ծին, տ եղա կա յեց նոր մայրաքաղաք Գոնիայում, նրանց ձեռքե­
րով կառուցեց ու շքեղա զա րդեց իր նստավայրը.
Դեպի Փոքր Ասիա սփռվող հայկական զանգվածը մարդաշատ դարձավ և
նոր օջախներ ձևավորեց XIV-— XV դարերում, Կիլիկիայի հայկական թա գա ­
վորության բա րձումից հետո Սսից, Ա յնթա պից, Մարաշից ու Տարսոնից
հազարավոր հա յ գերդաստաններ հեռացան և ապրելու ու գոյատևելու
հարմարավետ օջախներ փնտրեցին ■ աշխարհի տարբեր ծա յրերում. Նրանց
մի մասը հաստատվեց Փոքր Ասիայի բ յո ւզան դա պատկան քա ղա քնե­
րում, որոնք շուտով նվա ճվելու էին ասիական բեմահարթակ իջած օսմանյան
թուրքերի կողմից,
X IV —X V դարերում Ա գոլլիսից, Նախիջևանից, Զուզա յից, Երևանից,
Կարսից հա յ գերդաստաններ են արտագաղթում և բնակություն հաստատում
հատկապես ա յն քա ղա քներում, որոնք ընկա ծ լինելով քարավանային գլխ ա ­
վոր ճանապարհների վրա, կարևոր դեր էին կատարում միջազգային առևտրում.
ա յգ քաղաքներից էին Անկյուրիպն, Բոլրսան, Ս իվրի֊Հ իսա րը, Ակշեհիրը և
ա յլք, XV դարի վերջերին հայկական մարդաշատ գաղթօջախներ կային նաև
Կոլտինայոլմ (Ք ո թ ա հ յա ), Պուրտարում, Ասարլըդում, Թավշանլըում և այլ

25 Տ ե ՛ս էՏեղ ա դ ր ո ւթ ի մ ւ ի Փ ոքր և ի Մ ե ծ Հ ա յս » , էշ 1 0 ,
26 Տ ե ՛ս Шарль Монтескье, Персидские письма, 1936, էշ 59:
З Ц Հ ա յ ձողա Լրդ՚ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տեղերում։ Սրանցից ամենավաղը հայկական տարր ընդունեց Ադրիանա-

պոլիս ( էտիրնե) քա ղաքը։
Տակավին րյուղանդական տիրապետության վերջին տասնամյակներին
Ադրի անապ ոլսում հաստատվել էր հա յ եպիսկոպոսություն։ 1316 թ . հայոց
առաջնորդարան էր հիմնվել Անկյուրիա յում, իսկ. XV դարից նույն իրավունք­
ներով հա յոց առաջնորդարաններ կային Բուրսայում և Կուտինայում։ «Առաջին
հա յերը, որոնք Պոլիս մտան թուրքերուն կող մեն գրավելեն հետո, — գրում է
Հ. Սիրունին,— բնականաբար Պոլրսայեն և էտիրնեեն էին։ Օսմանյան կայսրու­
թյա ն երկու նախկին մայրաքաղաքներն ալ հա յ համայնքներ ունեին Պոլսո
գրավման ա տ են»17։ Թուրքական աղբյուրներին քաջածանոթ Ֆրանց Բ ա ֊
բինդերը ի մի բերելով Թուրքիայի հա յ գաղթավայրերի մասին եղա՛)
հակասական տվյա լները, գրում է, որ մինչև 1478 թ. «Կը թ վի, թե բա ­
վական կարևոր հա յ գաղութ մը կապրեր Պրուսիայի մեջ, ուր իր ապրուստը
կշահեր վա ճա ռա կա նությա մբ։ Այլապես, Ղալաթիո թաղին մեջ էր, որ կարելի
էր գտնել հա յությա ն ստվար թիվ մը. հոն ճարպիկ առևտրականներ էին
անոնք և այդպես էլ մնացին մինչև մեր օրերուն։ Թուրքիո մնա ցյա լ մասին,
մասնավորապես Րոլմելիի շրջանին մեջ, անոնք բացառապես կապրեին ա մե­
նակարևոր քաղաքները, ինչպես Ադրիանապոլիս, Փիլիպպոպոլիս, Վառնա և
ծովափնյա նավահանգիստները։ Անոնց թիվը դժվար թե կես միլիոնը անցած
ըլլա. Ֆաթիհի շրջանին պետք է եղած ըլլա շատ ավելի նվա ղ»1*։
Ադրիանապոլսի հայկական գաղութը գնալով բա րգա վա ճեց։ Այստեղ
իրենց ամառանոցներն ունեին Կոսւոանդնոլպոլսի հա յ երևելիները, խոջաներն
ու չելեբիները, որոնց շուրջը աստիճանաբար խ մբվում էին արհեստավորներ,
պարտիզպաններ, մանրավաճառներ։ Քաղաքում հիմնվեց առանձին հայաբնակ
թաղամաս։ X V II դարի վերջին Ադրիանապոլսում հա յ բնակիչները կազմում
էին 2 5 0 տնտեսություն, իսկ X V III դարակեսին սրանց թիվը հասնում է 3 1 4 -ի ։
1453 թ . հոկտեմբերի 28-ի ն Մուհամադ Ֆաթիհի հրամանով Անկյուրիայից
մի խումբ հա յեր, որոնց գլխավորում էին չորս հայտնի վաճառականներ,
գա ղթեցվեցին Կ. Պոլիս։ Աբրահամ Անկյուրացոլ վկա յություններից եղյւա-
կացնում ենք, որ նշանավոր ա յդ քաղաքում եղել է հայաշատ գաղութ, որբ
հետա գայում էլ չի մարել և գնալով փարթամացել է։ 1464 թ. ընդօրինակված
մի ձեռագրի հիշատակարանից պարզվում է, որ «Հա յո ց ԶԺԳ ( 1 4 6 4 ) ապրիլ
ա մսոյ ԻԲ ( 2 2 ) եղև վերափոխումն տէր Ներսէս եպիսկոպոսի Ա նկիլրիոյ»1'1։
Ուրեմն XV դարում Անկարայում ևս հայ եպիսկոպոս է նստել։
Հա յա բնա կ բա զմա թիվ գյուղեր կային նաև Ղարա մա նիա յում30։
1487 թ . մարդահամարի համաձայն Տրապիզոնում ևղել են 2 2 6 տուն
մահմեդական, 734 տուն հույն, 129 տուն հա յ, 23 տուն ճենովացի31։ Հետագա
դարերում հայկական տարրը ավելի ուժեղացավ Տ րապիզոնում և նույնիսկ
օտարները նրան ссհայա քաղա ք» կոչեցին։ Վաճառաշահ ա յղ քաղաք տեղա-
ւփոխվողները հիմնականում Բարերդիէ Համշենի և Սյուրմենեի շրշաններից
Էին։ X V III դարի վերշին Տ րապիզոնում շուրշ 800 ընտանիք հայեր Էին ապրում•
27 Հ . Ս ի րո ւն ի, Պ ո լիս և ի ր դ ե ր ը , հ ա տ . I ( 1 4 5 3 — 1 8 0 0 ) , Պ ե յր ո ւ թ , 1 9 6 5 , կշ 1 1 7 1
28 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 178։
20 Լ. Խ ա չի կ յա ն , ԺԵ դ ա ր ե ր ի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր , մ ա ս ն Բ , Էշ 2 1 6 1
30 Տ ո ք թ . Վ . Թո г գ ո մ յա ն , Յ ի շա տ ա կ ա ր ա ն Ա մ ի ր տ ո վ լա թ ա յ Ս ա ղ մ ո ս ի ն , «Հ ա ն դ է ս ա մ ս օ ր ե ա յյ/,
օգոստ ոս, 1895, էշ 247։
31 Տ ե ՛ս Հ. Ս իր ո ւն ի , նշվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , -էշ 188։
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ա ղ Ր ա ,,ա ւրևրէ, Տ Ո - Х У т ղա րԼրոս, ձ -լ3

Հա յկա կա ն գա ղթա վայրեր Էին հաստատված նաև կիպ րոսոլմ։ Հ յ

նիայի մերձակա շրջաններում, Այտընի վ,աշայության յ կ լ Օսմանյան
կայսրության ա յլ շրջաններում։

2. Ս Ի Ր Ի Ա Յ Ի Գ Ա Ղ Թ Օ Ջ Ա Խ Ն Ե Ր Ը
Կիլիկիայի հայկական պետության կործանումից հետո հայկական
հոծ ղանգվածներ ապաստան գտան նաև Սիրիայում, աշխուժացնեյով այղտեղ
արգեն գոյություն ունեցող հայկական գաղթօջախները, որոնք XV —X V II գ ա ֊
րերում վերելք ա պ րեցին' կապված միջաղգային առևտրական հարաբերու­
թ յո ւն ն ե ր ո վ սիրիական քաղաքների գերի բարձրացման հետ,
Ոսկե Հորդա յի և Իլխանոլթ յա ն պատերազմները, ինչպես և Կոստ ա նդնոլ֊
պոլսի, Տրապիղոնի, Ղարա մ անի այի գրավումը նպաստեցին այն բանին, որ
Արևմուտքի և Արևելքի միջև տարանցիկ առևտրի Կասպից ծով— Աստրախան —
Աղով ուղին փոխարինվի Թավրիզ— Հալեպ ուղեգծով, Թավրիզից դեպի Հալեպ
ամենակարճ և բանուկ ճանապարհն անցնում Էր Հայաստանի Բերկրի, Արճեշ,
Արծկե, Խլաթ, Բաղեշ քա ղա քներով, Բաղեշից դեպի Հալեպ կամ Եդեսիա ճա­
նապարհը երկփեղկվում Էր, մեկը գնում Էր Նփրկերտի և Ամիգի, մյուսը'
Հիսն-Կեֆի և Մերդինի վրա յով, Օգտագործվում Էր նաև Թավրիղից Էրզրում,
Երղնկա, Սերաստ իա , Հալեպ ճանապարհը, Հալեպից դեպի Միջերկրական ծով
դուրս Էին գալիս երկու ճանապարհ, առաջինն անցնելով Հա մա յից, Հոմսից և
Դամասկոսից հասնում Էր Տրիպ ոլի, իսկ երկրորդը' Անտիոքի և Բեյլանի վ ր ա ֊
յո վ ' Ալեքսանդրետի նավահանգիստը, Այդ ճանապարհների տարբեր հանգըր-
վաններում և նրանց հարող շրջաններում գտնվող հայկական գաղթօջախները
հասան զարգա ցման բա վա կան բարձր աստիճանի։
Իր թ վով և կա րևորությա մբ նշանակալից Էր հատկապես Հալեպի գաղութը։
X IV դարի կեսերից Հա լեպ ում կային փոքրաթիվ հա յեր։ Նրանք կա զմա ­
կերպել Էին ուրույն հա մա յնք, որի գլուխ կանգնած Էր տանուտերը կամ ռեյի -
սը։ XV դարում Հալեպի առևտրական նշանակության մեծանալու հետ մեկտեղ
զարգացավ նաև հայկական գաղութը. Կառուցվեց ս. Աստվածածին եկեղեցին
և գաղութը օժտվեց եկեղ եցա ֊վ ա րչա կա ն իշխ ա նությա մբ. Մինչև դարավերջ
Հալեպ ժամանող առևտրականները և Հալեպի վրա յով Երուսաղեմ ուխտի գնա ­
ցողներն այնքա ն բա զմ ա ցել Էին ու հայերի թիվն այնքան Էր աճել, որ կառուց­
վեց նաև մի նոր եկեղեցի (ս . Քառասուն մա նկանց) , առաջնորդարան, ինչս/ես
և հյուրատուն, ուր կարող Էին օթևւսնել առևտրականների և ուխտավորների
քարավանները։
X V I—X V II դարերում Հալեպ ի հայկական գաղութը բա զմամարդացավ
Ջուղա յից, Երևանից, Ղար արաղից, Էրզրումից, Բաղեշից, Աեբաստիայից,
Ակնից, Մ ա լա թիա յից, Սասոլնից, Արաբկիրից, Ամի դից, Տ իգրանակերտի ց ,
Մարդինից, Ուր ֆ ա յի ց և ա յլ վա յրերից գաղթած ամենատարբեր զբաղմունքի
տեր հա յերով։ 1616 թ . Հա լեպ ում բնա կվող հայերի թիվը հաշվվում էր շուրջ
300 տուն32, իսկ 1652 թ . նրանց թիվը հասել էր ավելի քան 20 հազարի™, X V II
դարի վերջերից, երբ Հա լեպը աստիճանաբար զրկվեց միջազգային առևտրի
խոշոր կենտրոն լինելու իր դիրքից, հայկական գաղութն անկում ապրեց,

32 Ս ի մ ե ո ն Լենա ցի, էէ 220,

32 Տե՛ս „Ооситегив 1ո6ճ1էտ роиг вегуи а Г1п1в!о1ге ճս СЬП зиалите еп РМегН
(XVI—XIX)", Լօոժօո, 1907, է. I, Էչ 34,
,‘У ք _1 Հ ա յ մողուէրղքւ պ ա տ մ ուք/յո ւն

1745 թ . այնտեղ կային 200 Հազար մուսուլմաններ, 5 հազար հրեաներ և 30

հազար քրիստոնյաներ, այղ թվում' 13000 հույներ, 6720 հայեր, 3750 ասորի­
ներ և ա յլն 341
Հայկական հոծ գաղութներ կային Հալեպից դեպի Ալեքսանդրետ ձգվող
առևտրական ճանապարհի տարբեր հանգրվաններումւ Անտիոքր, Բեյլանը և
Ալևքսանգրետը բնա կեցվա ծ կին զգալի թվով հա յերով։ Բեյլանը եպիսկոպոսա­
կան թ եմ էր և որպես այդպիսին մնաց ընդհուպ մինչև X V III դարի վերջերը։
Հա մարյա ամբողջովին հայաբնակ էին Սվեդիան և նրա գյուղերից Ցողուն-
Օլոլկը, Խդրբեկը, Հս ւջի ֊Հ ա ր ի բլի ն, Վաքըֆը, Կաբուսիեն և Բիտիասը։ Հ ա յա ­
բնակ էին նաև Քեսաբը և նրա գյուղերը' Կարագ ուրանը, Կորկունը, Տա կալջըքր,
Չինարջըքը, Կայաջըքը, Բաղչազազը և ա յլն։ Ոչ քիչ թվով հայեր ապրում էին
նաև մերձակա արաբական, ալավիտական և թուրքմենական գյուղերում։
Հա րա վա յին Սիրիայի տարբեր քաղաքներում կազմավորված հայկական
գաղութները X V II դարից անկում ապրեցին■ այն բանի հետևանքով, որ լքվեց
Հալեպ — Դամասկոս— Տրիպոլի առևտրական ճանապարհր։ Դամասկոսի հա յ­
կական գաղութի բարգավաճ ա նցյա լի մասին վկա յում են XV — XVI դարերում
կառուցված ս. Սարգիս վանքը, համանուն եկեղեցին, ինչպես և հյուրատունն
ու վանքապատկան ընդարձակ կալվա ծները։ X V II դարի սկղբներին Դ ա մ ա ս ֊
կոսում մնա ցել էին ա յդ հաստատություններում ծա ռա յող սակավաթիվ կղե­
րականներ և մի քանի տուն հա յեր։ Հետ ա գա յում Դամասկոսի ուխտավորա­
կան կայան դառնալը նպաստել է գաղութի թվական աճին և հասարակական
կյանքի ա շխուժացմանը։ Վկայություններ կան, որ Դամասկոսի հ ա ֊
յե ր ը , չհանդուրժելով Երոլսաղեմի հա յ կղերի միահեծան իշխա նությունը,
հանդես են բերել ինքն ավար ական ձգտումներ, փորձել են գրավել վա նքա ­
պատկան կա լվածները։ Գրիգոր Շղթայակիրը հատուկ կոնդակով (1 7 4 8 թ .)
ազդարարել է Դամասկոսի հա յերին, որ տեղի կալվածները կազմում են Ե ր ո լ֊
սաղեմի պատրիարքության սեփականությունը, և սպառնացել է պատժիչ մ ի ­
ջոցներ գործադրել անհնազանդների դեմՅՏ<
Լաոդիկեի ք Լաթ ակի ա) երբեմնի բարգավաճ հայկական գաղութը, որը
ձուլվելու և արտագաղթի հետևանքով թուլա ցել էր, վերստին աշխուժացավ
X V III դարում, հատկապես երբ ա յդ քաղաքը Երոլսաղեմ ուխտի գնացողների
կայան դա րձա վ Հալեպի և Դամասկոսի միջև։ 1756 թ . Լաոդիկեոլմ կառուցվել
է հյուրատուն, իսկ 1776 թ. ս. Աստվածածին եկեղեցին։ Հայկական բնա կչու­
թյուն կար նաև Լաոդիկեի մերձակա գյուղական վա յրերում։
Կիլիկիայի հայկական պետության կործանումից հետո Տրիպոլի քա ղա քը,
Ղազիրի շրջանը և Ջունի, Զղար դա, էհդին գյուղերն ընդունեցին բավական
թ վով հա յ գաղթականներ, որոնք, սա կա յն, ժամանակի ընթա ցքում մ եծ մ ա ­
սամբ ձուլվել են տեղական քրիստոնյա բնա կչությա ն հետ ։ Դեպի Լեռնային
Լիբանան վերստին հայերի հոսանք է սկսվել X V II դարի կեսերից, երբ քրիս­
տոնյա ֆեոդալները, ձգտելով իրենց կիսանկախ իշխանության ամրապնդմանը,
ապաստան էին տալիս օսմանյա ն լծի ներքո քաղաքական և կրոնա-դավանա ֊
կան հալածանքի ենթարկված քրիստ ոնյա ներին։ X V III դարում զգալի թվով
կաթոլիկ հույներ, ասորիներ և հայեր գաղթել էին Լեռնային Լիբանան։

34 Տ ե ՛ ս А. Հստտւ՚ււ, ТЬе па1ига1 ЫвЮгу օք А!ерро, Լ օ ո ճ ս ո , 1794, է. II, էչ ге<

35 Տ ե ՛ս Տ . Ա ա վա լա նյա նց, Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Ե ր ո ւս ւս ղե մ ի, հա տ . 2 , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1 9 3 1 , էշ
738— 739,
.Կեսրվանի ֆեոդալ շեյխ Խաղինը գաղթականներին աալիս էր հող և գրամ,
որպեսզի նրանք մշտական բնակություն հաստաաեն իր տիրույթներում» , Հա յ
կաթոլիկները կառուցել են վանքեր ո, եկեղեցիներ Ջմմա ռում, Աշխոլդոլմ և
ա յլ վա յրերում, Նրանց մի մասը ժամանակի ընթա ցքում ձուլվել է, Հայկական
ձագում ռ ն ե ն մինչև օրս գոյա տևող Բ ե յթ .Արմանի, Բ եյթ ֊Բ ի տ ա ր , Բ եյթ-Ջուեյն,
Բեյթ.Մ ուրա տ և ա յլ հա յտ նի գերդաստանները,
Սիրի՛այո ւմ հա յերը, տեղական քրիստոնյաների նման, ունեին կրոնա-
Հա մա յնքտ յին թեմա կա ն կազմակերպություն, Հյուսիսա յին Սիրիայի հա յկա ­
կան թեմերը (Հա լեպ , Բեյլա ն և ա յլն) վարչականորեն ենթարկված էին Կիլի-
կիայի կա թողիկոսս,թյա նր, իսկ Լաոգիկեն և Դամասկոսը ուղղակի կախման
մեք էին Երուսաղեմի հա յոց պատրիարքարանից, Պատրիարքի նշանակած վե-
քիլ֊վ ա րղա պ ետ ներր զբա ղվում էին հոգետան և ուխտավորների գործերով,
հոգում եկեղեցո, և հավա տացյա լների կարիքներր, Հյուսիսա յին թեմերի գլուխ
կանգնած էին Ասից ուղարկված թեմակալ առաջնորդները, որոնք աշխարհա­
կան խորհրդականների ա ջա կցությա մբ վարում էին համա յնքա յին գործերը•
Խորհրդականները նշանակվում էին հայ մեծա տուններից, XVI դարի վերջերից
հաստատված կարգի հա մա ձա յն, ինչպես մյուս հա մա յնքները, այնպես էլ
հայերը պարտավոր էին քա ղա քա յին իշխանության մոտ ունենալ իրենց աշ­
խարհական վեքիլը կամ ներկա յա ցուցիչը, որը հաստատվում էր վիլա յեթի
վւաշտյի կողմից, Վեքիլի գլխավոր ւգարւոականոլթյոլնն էր հայ համա յնքից
ւգետական հարկերի գանձումը.
Հա յերը կարևոր դեր էին կատարում Սիրիայի միջազգային տարանցիկ
առևտրի, ապրանքա,իոխանակո,թ յա ն և ա/ւհե ստա գործ ութ յա ն մեջ,
Թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո Հալեւդր դարձավ
առևտրական խոշոր հա նգույց, որտեղ անմիջական շվւման մեջ էին մտնում
եվրոս/ական և ասիական առևտրականները. Վենետիկի, Ֆրանսիայի, Հոլա ն­
դիա յի, Անգլիայի և ա յլ երկրների առևտրականները Հալեպում էին կատա­
րում իրենց գործարքները, ա յնտեղ էին փոխանակում իրենց մահուդն արևել­
յա ն ապրանքների հետ, Հալեպի առևտրական նշանակությունն է՛լ ավելի
բարձրացավ 1535 թ .,. երբ ֆրանս-թուրքական առևտրի և բարեկամության
պայմանագիրը եվրոպական առևտրականների առջև լա յնորեն բա ցեց թուր­
քական' ներա ռյա լ Սիրիայի նավահանգիստները, Հա լեպ ում, Ալեքսանդրետում,
Տրիպ ոլիում և ա յլ քա ղա քներում հաստատվեցին եվրոպական տարբեր ե ր կ ը ր ֊
ների առևտրական մնա յուն գործակալություններ, որոնք օգտվում էին հիմնա ­
կանում հայ խոջաների միջնորդությունից,
XVI դարի Հալեպ ը հայերեն ձեռագրերում հորջորջվում է «մ ե ծ մա յրա ­
քա ղա ք» և հիշատակվում Արևելքի խոշորագույն շուկաների շարքում, Գովեր-
գելով իր հայրենի քա ղա քը, Ստեփանոս Թոխաթեցին գրել է.

Վաճառականք, ճանապարհորդք
Գնային Շիրվան ել Շամախի
Շա մ ’ ւ Հալապ ՚ւ Յըստամպոլի
Պուռսայ ել ա յլ բա զում տեղի*1.

3» Տե՛ս А. К. Տա։յ'ւււո,~\'հշ ЛгшеШап СотшипШ ез 1п 5уг1а ипс1ег оКотап ճօա1

ոէօո. СатЬтМ ^е, 1965, էշ оо.
37 Տ ե ՛ս Մ ա տ ե ն ա դա րա ն ք ձ ե ռ ա գ ի ր Л? 2 6 7 2 , էշ 4 0 1 բ ։ ■
;) 1 Ո Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Վենետիկցի ականավոր առևտրական Ֆրիդրիխր, պատմելով Հալեպի շու­

կա յում 1563 թ. հանդիպած առևտրականների մասին, առա յի ն հերթին հիշա ­
տակում է շուղայեցի խոջաներին, նրանց անվանելով ((հա յա ս տանց ի վաճա­
ռականներ:Ու Հալեպի հա յոց գերեզմանատանը X V I զարից պահպանված 14
տապանաքարերից 13-ը Հին Ջուղա յից Հալեպ քաղաքում «ղարիպ մնա ­
ց ա ծ» խոջաներինն են'<8/ Ջուղա յի բռնա գա ղթից ■ Հետո Հալեպում է՚-լ ավելի
բա զմա ցա ն ջուղայեցի առևտրականներըւ
Հալեպի Հա յ խոջաներն ա մենից ավելի աշխույժ կապերի մեջ էին եվյւո-
պական առևտրական կապիտալի առաջամարտիկ Վենետիկի Հետւ Կան բ ա զ ­
մա թիվ վկա յություններ վենետիկցիների Հետ Հա մագործակցող ՀալեպաՀայ
խոջաների և նրանց գործարքների մասին։ Վենետիկոլմ հաճախ քննարկվել են
Հա յ խոջաների բողոքները և ընդունվել Համա/պատասխան որոշումներ։ 1534,
1 537, 1541, 1567, 1574 և Հետագա տարիներին Վենետիկի Հանրապետությու­
նը իրավացի Համարելով Հայերի պաՀանջը, նրանց աղատել է մի շարք Հարկե­
րից ու մա քսերից։ Իսկ 1588 թ ., երբ Հա լեպ ում Հա յ խոջաներից գանձվել էին
սովորականից բարձր Հարկեր, Վենեւոիկից կարգադրել են նրանց վերադարձնեք
ավել գանձված դրամը, ընդգծելով, որ պետք է առհասարակ բա րյա ցա կա մ
լինել հա յ առևտրականների նկա տ մա մբ, որպեսզի նրանք չխզեն իրենց կա­
պերը Վենետիկի Հետ ։ 1 5 9 0 — 1612 թ թ. մա քսա յին վճարումները իջեցնելով,
Վենետիկի Հանրապետությանը Հաջողվեց շուրջ մեկ հազարից քսանչորս հա­
զար ուղտաբեռի Հա սցնել Իրանից Հալեպ տարվող Հում մետաքսի ք ա ն ա ֊
կութ յունըзг»
■ X V I դարի կեսերից սովորական երևույթ էր Վ ենետիկում, Ջենովա յում,
Լիվոռնոյոլմ, Ամ ստեր դամ ում, Մարսելում և ա յլ քաղաքներում ՀալեպաՀա յ
խոջաներին Հանդիպելը։ Եվյւոպայում նրանց ընձեռում էին աղատ և շաՀավետ
առևտրի պ ա յմա ններ։ Ա յդ տեսակետից Հետաքրքրական է Ֆրանսիայի Լյու■■
դովիկոս X I I I թագավորի Հրովարտակը պարսիկ և Հա յ վաճառականների
մա սին։ Այդ Հրովարտակում ասված է, որ Հատուկ պաշտպանության և Հո­
վանավորության ներքո են դրվում այն պարսիկ և Հա յ վաճառականները,
որոնք Ֆրանսիա են տանում իրենց ապրանքները'"։ Կարդինալ Ռ իշե՚ի են, իր
Հերթին, Հա յ վաճառականներին տվեց ապրանքներ տեղափոխելու արտոնյալ
, պ ա յմա ններ, որպեսզի նրանք Ֆրանսիա տանեն այնքան քա նա կությա մբ մե-
ւՊ^ւքս և ուրիշ ապրանքներ, որքան պաՀանջ լինի։
յ , ա յ խոջաները Հիմնականում Ֆրանսիա էին տանում Իրանի և Սիրիայի
հո։,մ,քկետաքսը։ Նրանք համարվում էին Ֆրանսիայի մետաքսյա գործվածքների
, արդյոփգւրե բութ յա նը հումք հա յթ ա յթ ող խոշոր գործակալներ, որոնց մրցա կ-
, ցոքթյա՛կը .չտոկալով ճգնաժամ ապրեց մետաքս արտաՀանող այնպիսի երկիր,
յ ինչպիսի})ւՀյր ^Լիբանանը։ X V II դարի կեսերից Լիբանանում մետաքսի առևտրի
кանկման .պատճառը, ըստ արար պատմաբան Ադել Իսմա յիլի, Հայերի մրցա կ­
ցությունն էր, որոնք, նրա ասելով, (Гսեփական միջոցներով և իրենց Հաշվին
Ֆրանսիա էին տանում Սիրիայի և Իրանի մետաքսի խոշորագույն մ ա ս ը»*'։

38 Տ ե ՛ս Ա . Ս յո ւո ք ե յս ւն , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա լե պ ի ա զ գ ա յի ն գերեզմա նա տ ա նց և ա րձ ա ն ա գ իր
հ ա յե ր ե ն տ ա պ ա ն ա ք ա ր ե ր ո ւ, Հ ա լե պ , 1 9 3 5 , էշ 1 2 , 13 և 25։
39 Տ ե ՛ս Ղ- Ա|]ւշա ն, Հ ա յ- Վ ե ն ե տ , էշ 4 3 0 , 4 3 1 և 464— 465։
«° Տե՛ս С11аг1ез-0։гап Тёкей>п, МагзеЩс, 1а Ргоуеппе е1 1ев Агтёг^емв, Маг-
ьеШе, 1929, 4ք 2 Տ — 2 6 ,
41 А. 1տոաւ1, НЫо1ге մս ЫЬап ճ ս X V II տ. а‘ ոօտ յօՅէտ , է. I, Раги, էչ
 Սակայն X V II դարի վերքերից Ֆրանսիա յո ւմ ամենևին էլ հարթ չէր ընթա-
նա մ Հա յ խոջաների առևտուրը, Ֆրանս-թո,րքական Հպրարերությունների
ս ր ռ մ ր ' մի կողմից, Պարսկաստանում և Ս իրիա յռմ ունիթորական շարժման
դեմ Հայերի ծավալած պ ա յքա րը' մյուս կողմից, հայ խոջաների ղեմ բա ցա -
սարար էին տ ր ա մ ա գր ով մոլեռանդ կաթոլիկներին, Մարսելում դժվարություն-
ների^Հանդիպող Հա յ խոջաները, աստիճանաբար երես դարձնելով Ֆրանսիա­
յի ց , իրենց մետաքսը տանում էին ո,րիշ շուկաներ, Արդեն 1671 թ. կուդովի-
կոս X IV թաղավորի ֆինանսների դերատեսուչ Կոլբերը Պրովանսի պառլամեն­
տի նախագաՀ Օպպետին Հանձնարարում էր Հովանավորել Հա յ առևտրական­
ներին, նրանց տալ այն ամբողջ պաշտպանությունը, որ նրա պաշտոնը թ ույ­
լատրում է, որպեսզի նրանք վերստին Ֆրանսիա տանեն իրենց մետաքսը*1,
Հալեպի խոջաները բավականին առևտուր էին անում նաև Հոլանդիայի
հետ, Ամ ստեր դամ ում հաստատված ջուղայեցի առևտրականներն աշխույժ
կապեր էին պահպանում Թավրիզի, Զմյուռնիա յի, Հալեպի և ուրիշ շուկաների
հետ, ՊաՀպանվել է դեպի Հոլանդիա Հում մետաքս արտաՀանելու վերաբերյալ
մի Հա մա ձա յնա գիրէ3, որը կնքվել Է 1616 թ. Ամստերդամում, մի կողմից
0Гֆլաման ազգի բա նա գնա ցներիя և մյուս կողմից ՀալեպաՀայ նշանավոր խ ո­
ջաներ' Պետիկի և Սանոսի միջև. Ա յդ Համաձայնագրում խոջա Պետիկը Հան­
գես Է գալիս որպես Հոլա նդիա յի թագուՀու Էմինը, ա յսինքն' նրա առևտրական
գործերի ներկա յա ցուցիչը Հա լեպ ում,
Հա լեպ ա Հա յ խոջաները Ռուսաստանում որոնել են ոչ թե շուկաներ, այլ
ւոարանցիկ առևտրի ապաՀով ճանապարՀ։ 1725 թ ., երբ օսմանյան զորքը ներ­
խուժեց Արևելյան Հա յա ստ ա ն' փակելով Թավրիզ— Հալեպ ճանապարՀը, Գիլա-
նում կանգ առած թոլրքա Հա յ առևտրականները, որոնք մ եծ մասամբ Հալեպից
և Դամասկոսից Էին, դիմեցին Ռուսաստանի կառավարական սենատին' Ռու­
սաստանի վրա յով դեպի Եվրոպա մետաքս փոխադրելու իրավունք խնդրելով.
Հա յերը ա շխ ույժ դեր Էին կատարում նաև Սիրիայի ներքին առևտրի
տարբեր բնա գա վա ռներում, X V II դարի սկզբներին Հա յ խոջաների ձեռքում
Էր Հալեպի մա քսա տունը, փողերանոցը և ա յլն ։ Տարբեր ժամանակներում
նրանք կապալով են վերցրել նաև Տրիպոլիի և Ալեքսանդրետի մաքսատների
շաՀագործման մենա շնորՀը, Հա լեպ ում, Ալեքսանգրետում, Անտիոքում և
Բեյլա նում Հիմնա կա նում Հա յերը և Հույներն Էին մեծա ծա խ , մանրածախ և
միջնորդ առևտրականները։ Դամասկոսում և Լաոդիկեում Հայերը զբաղված
Էին գերազանցապես մանր առևտրով, իսկ Սվեգիայի, Քեսաբի և Էաոդիկեի
գյուղերում1 գյուղա տ նտ եսութ յա մբ։
Սիրիայում Հա յերը Հռչա կվա ծ Էին որպես ընտիր արՀեստավորներ' ոսկե­
րիչներ, ներկարարներ, սադափագործներ, դերձակներ, մուշտակագործներ, մ ե ­
տաքսագործներ, կա շեգործներ, դաջողներ, ինչպես նաև սննդի արտադրության
և շինարարության Հետ կապ վա ծ վարպետներ, Հալեպում բավական տարածում
Էին գտել մագաղաթ և թուղթ կոկելոլ, բուսական և քիմիական ներկեր պատ­
րաստելու, ձեռագիր կա զմելու և վերանորոգելու արՀեսաները։ Ամենից ավելի
բարձր զարգացման Էին Հասել ոսկերչությունն ու ակնագործությունը, Առաքել

« Տե՛ս ՇհսրԽտ-ռւաո ТёкИап, МагвеШе, 1а Ргоуеппе е! 1ев АгтеШепв, Էչ гз.

« Տե՛ս Ա. Ս յո ւ ւ -մ ե յա է , Պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն Հ ա լե պ ի Հ ա լո ց , հ ա տ . 3 , Փ ա ր ի զ , 1 9 5 0 , է ւ 2 8 8 - 2 8 9 ,
3 1Տ Հ ա յ ւէողու/րղի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Դավրիժեցին դրվատանքով Հիշատւսկում Է Հալհլեցի Մուրատ Սարդսին ( I 5 9 2 —

16 6 2 ), որր աշխարհարար լեզվով, պատրաստել Ւ, մի արհ I, иտ ա դի տ ա կ ան ձեռ­
նարկ' в Վասն անուանց ե։ որպիսութեանց պատուական ականցս, որտեղ ն կ ա ֊
րադրված են ավելի քան երեսուն տեսակ /1ան կաւ/ին քարեր և դրանցից յո ւ­
րաքանչյուրի մշակման եղանակներր։ Ձեռնարկի վերջում րերվում են օգտա-
կար գիտելիքներ ոսկերչական արհեստի վերաբեր յա լ։ Պատշաճ բարձրության
Էր հասել նաև նեբկարարությունրլ 1680 թ. մի խումբ հալեպցի հայ ներկա­
րարներ դիմել են ֆրանսիական հյուպատոս Լորան դ’ Արվիեոյին, խնդրելով,
որ դյուրացնի ֆրանսիական լեղակի ներմուծում ր**։
Սիրիայում բնա կություն հաստատած հայերը, իրենց բախտակից հույնե­
րի, ասորիների և հրեաների հետ միասին գտնվում Էին սոցիալ - տնտեսական
և իրավական ծանր դրության մեշւ Նրանց նույնիսկ արգելվում Էր թավշյա
գլխարկ, դեղին կոշիկներ, կարմիր գոտի և զենք կրել, ձի հեծնել, կոչնակ
հնչեցնել և ա յլն ։ Նրանք վճարում Էին ծանր հարկեր։ Ոչ մուսուլմաններր
գլխահարկից (խ ա րա ջից) բա ցի, վճարում Էին հինգ տեսակ հարկեր' պատերազ­
մական տուրք, արտակարգ հարկ, գրպանի դրամ կամ պարտադիր նվեր սուլ­
թա նին, հարդի տուրք և բանակի տուրք։ Բացի դրանից քրիստոնյաներն ո։
հրեաները վճարում Էին նաև շքեղության տուրք, տանը գինի ունենալու իրա ­
վունքի հարկ և ա յլն ։ ժողովրդի գլխին հարկերից ավելի խոշոր չարիք Էին հար­
կահան պաշտոնյաների կա մա յա կա նությունները։ Այն դեպքում, երբ խարաշ
սահմանված Էր 11, 6, 5 և Յ3/* ղուրուշի չափով, հարկահանները գանձում
Էին դրա տասնապատիկը։ 1594 թ. Կարկառում (Հա լեպ ի կուսակալություն)
գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում ասված Է. « Մեկ մա րդոյն վեց ֆլորի
խարաճ ա ոնէին»*6, ա յսինքն' 21 գրամ ոսկի կամ 360 գրամ արծաթ։
Սիրիայի քրիստոնյաների և հրեաների վիճակը ծանրացավ մանավանդ
X V I դարի վերշերից, երբ կենտրոնական իշխանության թուլացման հետևան­
քով ծա յր առան Հերքին երկպառակություններն ու ապստամբությունները։
1598— 1599 թ թ . Կ ա ր ա ֊Յ ազըշիի հրոսակները կողոպտեցին ու ավերեցին Հ ա ֊
լեպ ը, Դամասկոսը և շրշա կա գյուղերը։ 1 6 0 4 — 1608 թ թ. Ջա նփ ոլա գ-օղլի Ալին
ապստամբություն բա րձրա ցրեց Լիբանանում, Սիրիա յում և Կիլիկիայում։ Ա ղբ­
յուրներում պահպանվել են բա զմա թիվ փաստեր Հալեպի հայերի, հույների և
ասորիների դաժան հալածանքների վերա բերյա լ։ Խրախուսվելով սուլթանի
պաշտոնատարներից, մոլեռա նդ տարրերը, ենիչերիների գլխ ա վորությա մբ պա­
շարում էին քրիստ ոնյա ներով բնա կվա ծ թաղերը, թալանում եկեղեցիները,
խանութները, տները և նրանց բռնա դա տում կրոնափոխ լինելու կամ փրկա­
գին վճարելու։ Ովքեր ի վիճակի չէին փրկագին վճարելու, խոշտանգվում և
բանտ էին նետվում, իսկ նրանց զավակները, որպես գերի' վաճառվում էին
շուկաներում։ Մեզ է հասել մի ողբ կրոնափոխության բռնա դա տվա ծ երկու
հալեպցի պատանիների' հույն Դավթի և հա յ Բալիի նահատակության մասին։
Ծանր հարկերի և կամայականությունների ենթակա էին նաև հայ խոջա­
ները։ Հա լեպից Թավրիզ ապրանք փոխադրող առևտրականները վճարում էին
բազմատեսակ «խալջ ու րալշեր» , ինչպես նաև հարկադրված էին «փեշքաշներս
անել մաքսատան կամ քաղա քա յին պաշտոնյաներին։ Սակայն խոջաների

44 Տ ե ՛ս Ա . Ս յա ո ք ե յա է ւ, Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա լե պ ի հ ա յո ց , հ ա տ . 3 , էշ 9 7 4 ։
46 Գ . Ս քվա քւձտ յա ն, Թ ո ր пи ա ղ բ ա ր , հ ա տ . 2 , Կ. Պ ո լի ս , 1 8 8 4 , էջ 4 5 4 ււ
աոևտրին ա մենից ավելի ծանր հարված էին հասցնում ավազակները, որոնք
գ ո ր ծ ո վ էին ոչ միա յն ա մա յի վ ա յր ե ր ո վ , ա յլև քա ղա քներով: Ա ղբյուրներով
Հաճախ կարելի է Հանդիպել նշումներ խոջաների սպանության մասին ( « զար-
կին խանչալով զխոջա Աիսիճանն ել մեռա, ի Հալապ» և ա յլն ), 1630-ա կա ն
թվականներին սա ,թանի Հրամանով ղլխաավել է Հալեպի խոշորաղույն խոջա-
ներից Պետիկր և թա լանվել նրա հսկայական հարստությանը:
Ո ի րի ա յո վ ազատագրական պայքարի տրամադրությունները որոշակի
դրսևորվեցին X V I դարի վերջերից, երբ օսմանյան տիրապետության դեմ Եվրո-
պ ա յում և Բալկաններում ծա յր առան ապստամ բությռ ն ն ե ր , Այդ ազատագրա­
կան ինքնաբուխ շարժումներին թև էին տալիս ֆրանսիական արքունիքը և
պապական դիվանա գիտությունը, ելնելով Սիրիա յո ւմ հետապնդած իրենց
շահերից. Պայքարելով վերանորոգչական (ռեֆ որմա ցիա ) շարժման դեմ,
Վատիկանը պաշտպանում և աջակցում էր Ֆրանսիայի քաղաքականությանը
Ս ի ր ի ա յո վ ' ընդդեմ անգլիական և հոլանդական ա զդեցությա ն, Վատիկանի
ուժեղ քա րոզչութ յա նը' խաչակրաց նոր արշավանքի մասին, օսմանյան լծից
ազատագրվելս: հույսեր ներշնչեց ինչպես ուրիշ ժողովուրդների, այնպես էլ
հա յերին։
Ա յդ հույսերն ավելի բորբոքվեցին Կանդիայի կամ Կրետեի պատերազմի
տարիներին ( 1 6 4 5 — 1 6 6 9 )։ Պապական դիվանագիտությանը Հաջողվեց սուլ­
թանական բռնա կա լությա ն ներքո ստրկացված քրիստոնյա ժողովուրդն երին
Հույս ներշնչել, որ ա յդ պատերազմը սկիզբն է խաչակրաց Հետագա արշա­
վանքների, որոնք պետք է գլխավորեր Լյուգովիկոս X IV թագավորը' Հանուն
Արևելքի քրիստ ոնյա ների ա զա տա գրությա ն։
Մինչդեռ Եվրոպա յո ւմ ամենուրեք աղմկում էին դեպի Արևելք խաչակրաց
արշավանք կազմակերպելու մա սին, Արևելքում Ալեքսանդր V II պապի և Լյու-
դովիկոս X IV թագավորի գործակալները նոր եռանդով աշխատում էին Հունա­
կան, Հայկական և ասորական եկեղեցիները ենթարկել Վատիկանի գերիշխա­
նությա նը։
X V II դարի վերջերից, երբ գնալով նվազում էր Հալեպի նշանակությունը
միջա զգային տարանցիկ առևտրի ասպարեզում, Սիրիայի Հայկական գաղութ­
ներն աստիճանաբար թուլացան և մարդաթափ եղան, Բացի ա յս, արտաքին
կապերից զրկվա ծ, վ։ակ տ նտ եսությա մբ ապրող Հալեպի և մյուս քաղաքների
գդալի չափով նոսրա ցա ծ Հա յությա ն հասարակական կյանքը պարբերաբար
փոթորկվում էր լուսավորչական և կաթոլիկ եկեղեցու կողմնակիցների պ ա յ­
քա րով, Հա յ կաթոլիկ կղերը, որին հաջողվել էր ուրույն պատրիարքություն
հաստատել Լեռնային Լիբանանում ( 1 7 4 0 ), փորձում էր գրավել լուսավորչա­
կան թ եմերը։
Սիրիայի հա յությունն ստեղծել է մշակութային ուշագրավ արժեքներւ
Նշանակալից տեղ էր գրավում Հալեպի դասատունը, որտեղ ընդգրկվա ծ զգալի
թ վով գրիչները, ծա ղկողները, կազմողները ընդօրինակել ու նկարազարդել են
ավետարաններ, սա ղմոսներ, ժողովա ծուներ, տաղարաններ, բժշկարաններ և
ա յլ բնույթ ի ձեռա գրեր, Աչքի ընկնող գրիչներից են Հովհաննես Ուռհայեցին,
Խաչատուր Զ ե յթ ունցին, Ղազար դպիրը, Սարդիս ձիզա նցին, Աստվածատուր
Ուրֆացին, Ղազար Բա բերդցին, Աբրահամ Երեցը, Խաչատուր դպիրը և ուրիշ­
ներ, Անվանի ծաղկողներ էին Իսրայել Հա մթեցին, Մկրտիչ ԼեՀացին և Վար-
դան ԼեՀացին, Դասատան շուրջ Հարյուր տարվա (X V I դարի վերջերից մինչև
*ք 2() Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

X V II ՛յարի վերջերը) վաստակից պահպանվել են ավելի քան երկու հարյուր

ձեռագրեր, որոնց զղա/ի մասր գտնվում է Հալես/ի հայոց առաջնււրւ)արանո։մ
և Զմմաոի հա յ կաթոլիկների վանքումւ
Հալեպում բավական բարձր զարգացման էին հասել նկարչությունն ու
որմնանկարչությունը։ Ա. Դավրիժեցին հաղորզում է. որ պարսկահայ նկարիչ
վարպետ Մինասն իր արվեստը կատարելագործել է Հա լեպ ում։ Մինչև օրս էլ
Սիրիայի հայկական եկեղեցիներում առկա են X V II— X V III դարերի հ ա լե պ ա ֊
հա յ նկարիչներ Ումեի որդի Ան ան ի ա յի, Հա նա նիա յի որ գի ճըճ ի, Մկրտչի,
Մուրատի, Խաչատուրի, Հա կոբի որդի Ներսեսի և ուրիշների պատրաստած
սրբանկարները։ Ուսումնասիրողները հա յ նկարիչների գործ են համարում
Հալեպի հնօրյա բնակարաններում հա յտ նա բերվա ծ բարձրարվեստ շատ
որմնանկարներ։

3 . ԵԳԻՊՏՈՍԻ ԳԱՂԹՕՋԱԽՆԵՐԸ

Եգիպտոսում մա մլուքյա ն տիրապետության հաստատումից հետո եգիպ­

տահայ գաղութի համար սկսվեց մի ծանր ժամանակաշրջան։ Պատերազմելով
Կիլիկիայի հայկական պետության դեմ, մամլուք սուլթանները եգիպտական
շուկաները լցնում էին հա յ գերիներով։ 1266 թ. Եգիպտոսի սուլթան
Բեյբարսի զորքերը պարտության մատնեցին հա յոց բանակը, ա յրե­
ցին արքայանիստ Սիսը, ավերեցին ամբողջ երկիրը մինչև Բարձրբերդ և Ա դ ա ֊
նա, վերցրին հազարավոր գերիներ, ա յդ թվում և հա յոց թագավորի որդուն'
Լևոնին։ 1 2 7 4 — 1275 թ թ . եգիպտական զորքերը, միանալով Կիլիկիայի սահ­
մանամերձ վայրերում հաստատված թուրքական քոչվոր ցեղերին, կողոպտե­
ցին և ավերեցին Սսից մինչև Կոռիկոս, գրավեցին Տա րսոնը' այն ժամանակվա
^ԻԺԿՒա1Ւ մա յրա քա ղա քը, իսկ բնակիչներին սպանեցին կամ գերեվարեցին։
1292 թ. սուլթան Աշրաֆն ավերեց Հռոմ կլան, նրա բնակիչներին և հայոց
կոթողիկոսին գերի վերցրեց։ Կողոպտչական ա յղ արշավանքները կրկնվեցին
նաև հետ ա գա յում։
Եգիպտոսը բա զմա թիվ գերիներ յէր ընդունում նաև Կովկասից։ 1416 թ.
թաթարները Հա յա ստ ա նից և Վրաստանից վերցրա ծ տասնյակ հազարավոր
գերիների վաճառում էին մ եծ մա սա մբ Եգիպտոսում։ 1440 թ. Ջհանշահը
հա յերով և վրացիներով բնա կեցվա ծ Շամշոլլտե քա ղա քից գերել է ավելի քան
1 0 .0 0 0 բնա կիչ և ուղարկել Խորասանի ու Եգիպտոսի շուկաները40>
Կահիրեոլմ և Վերին Եգիպտոսի Ասիոլթ նահանգում ապրում էին անա­
զատ հայերի մ ե ծ խ մ բեր, որոնք օգտագործվում էին որպես ստրուկ։ նրանց
երեխաներին հա մա խ մբում էին զինվորական ճամբարներում, դաստիարակում
մոլի մուսուլմանական ոգով և ծա ռա յությա ն գնում բա նա կում։ 1290 թ . սուլ­
թանական 1 0 .0 0 0 մա մլուքներից 3 7 0 0 -ը իրենց մա յրենի լեզուն և ազգային
ծագումը մոռա ցա ծ հայեր և չերքեզներ էին*1։ Հ ա յո ց Լևոն թագավորի խոստո­
վանահայր Հովհաննես Դարդելը Կահիրեում հանդիպել է մահմեդականություն
ընդունա ծ բա զմա թիվ հա յերի, որոնք խորհրդականի պաշտոնով ծա ռա յում էին
եգիպտական արքունիքում։ Հա յկա կան ծագում ունեին Մ ուվֆըգ-էդ-դին Ար ուլ

46 Տե՛ս «Ժ Ե դ ա րի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », մ ա ս ն Ա , էջ 5 0 8 ։
Տ ե ՛ս М акгШ , НЫо1ге йеэ տս1է8ոտ М атери ке, է. I, РаПв, 1832, էք звв.
 = -« , Հ ա յկ ա կ ա ն դ ա ղ թ ա վ ա լ ր ե ր ը X I V - X V I I I чш р^ яЫ շ
д ,չ

Ֆաըաջր, Ր ֊ա ջ ֊է գ ֊դ ի ն Աբ դ . 1Ալ Ոագգակր, Ֆ ա խ ր -է դ .դ ի ն Աբ դ . ալ. ղ անին, էմ ի

ա լ֊Ա ե յն ր I, արիշ ականավոր պետական գործիչներ,
եգիպտահայերի վիճակն ինչ-որ չափով բարելա վվեց XIV գարի սկզրնե-
րին, երր մա,կ ա ր սողթա ններր, հովա նա վոր ելով Հ ա յ եկեղեցու Հակալատի-
նական դիրքորոշումը, Հա յերին տվեցին որոշ կրոնական ազատություններ,
Աալթանական ֆերմա նով 1311 թվականին Երուսաղեմի Հա յոց վանքը Հըռ-
չա կվեց պ ա տ րիա րքա թյա ն, ա յն բացասական վերաբերմունքի շնորՀիվ, որ
միա բա նությա նը ցուցա բերել էր 1316 թ . Սսում և 1309 թ. Ագանայում գոլ-
մարված Հա յ եկեղեցական ժողովների լաաինամեա որոշումների գեմ, Ե գ ի պ ֊
տաՀայերի վիճակն առավել ևս բարելա վվեց 1 3 2 2 — 1323 թ թ ., երբ Հաշտու­
թ յա ն կա յա ցա վ Կիլիկիայի Հա յոց թագավորի և Եգիպտոսի սուլթանի միշև,
1325 թ. Կոստանգին կաթողիկոս Դրաղարկցին մեկնել է ԿաՀիրե' նպատակ
ունենալով կարգավորել Եգիպտոսի և Կիլիկի ա յի Հայկական պետության փոխ­
հարաբերությունները, բա րելա վել եգիպտահայերի վիճակը, Ա յգ նույն նպա­
տակով Կահիրեում եղել է նաև Կիլիկիայի Հա յ իշխաններից Հեթում Նղրցին,
Ա յգ պ ա յմա ններում եղիպտա Հա յ թեմը վերա կա զմվելով ենթարկվեց Երու-
սաղեմի պ ա տրիա րքությանը, ԿաՀիրեի Հայաբնակ Գոմ-ալ-Արման կոչված
արվարձանում սկսեց գործել ս. Մինաս եկեղեցին, որի ավերակները պաՀպան-
վել էին մինչև X IX դարի սկզբները,
Եգիպտահայերի Հիմնական զբաղմունքներն էին գյուղատնտեսությունը
և արՀեստները, Ասիութ քա ղա քում կային Հա յ շոլլՀակներ, որոնց արտա­
դրանքը տ ա րբերվելով սովորական գործվա ծքներից, կոչվում էր « Հայկական
կտավյ>*’ « Աշմունեյն քա ղա քում պատրաստում էին Հայաստանի կիրմիզի (ո ր ­
դան կարմիր) նման կարմիր գույնի գործվածքներ և գորգեր,
Մամլուք սուլթանների ցուցա բերա ծ կրոնական Հանդուրժողականությունը
նպաստում էր գրչության օջախների ստեղծմա նը, X IV դարում Սկիտեի անա­
պատում ապրել և գործել են Հա յ վանականներ, որոնք պատրաստել են բա զմ ա ­
լեզվյա ն մի ջուրք ձեռագրեր (Հ ա յե ր ե ն , արաբերեն, ղպտերեն, Հունարենդ,
1352 թ . Մանվել անունով Հա յ կրոնավորը գրել է ձեոագիր' «Ի քաղաքիս Մսր
կոչեցելոյՏ>։ 1415 թ . ԿաՀիրեում գրված մի ձեոագիր նվիրաբերվել է Երուսա­
ղեմի վանքին և ա յլն ։
1517 թ . Եգիպտոսն ընկէսվ օսմանյան ռազմա-ֆեոդալական բռնակալու­
թյա ն լծի ներքո։ Կառավարիչ-փաշաները կամ վալիները սուլթանից կապալով
դնում էին իրենց պաշտոնը, կեղեքում և կողոպտում բնա կչությա նը. Ամենից
ավելի անտանելի էին մամլուքների արյունոտ Հակամարտությունները,
որոնց, որպես կանոն, ուղեկցում էր քրիստոնյաների կոտորածը, թալանը,
կանանց առևանգումը և ա յլն ։ Այդ պ այմաններում եգիպտահայերից շատերր
գա ղթեցին, ձուլվեցին կա մ էլ կրոնափոխ եղան, Գաղութն անկում է ապրել,
բա յց գոյա տ ևել է։
X V II դարի սկզրներին վերստին հայերի հոսանք սկսվեց դեպի Եգիպտոս,
1615 թ . Կահիրեում կա յին ավելի քան 200 տուն հա յեր' «ա մենն ջելալոց փ ա ֊
խ ուցեա լ»։ Նրանք Հա մա խ ումբ ապրում էին Հա յոց թա ղում, ունեին եկեղեցի և
մի մատուռ, որի շուրջը Հա յկա կա ն գերեզմանատունն էր, ԿաՀիրեի Հռչակավոր
խ ա ն -ա լ֊Խ ա յի լշո ւկ ա յո ւմ աշխատում էին Պոլսից, Տիգրանակերտից և Հալեպից

411 Հ . ՛■ ս ւլր ս ւն ||յս ւէ, Ա ր ա բ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ր Հ ա յա ս տ ա ն ի և հ ա ր և ա կ ե ր կ ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն , կ 2 0 ,

•2 1 - 7 1 8
з՝гг Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

գաղթած Հա յ ոսկերիչներ, զինագործներ և ա յլ արՀեստավորներ, որոնք) Հա մ­

քարության ս,հար (կույումճի բա շի) նույնպեււ Հա յ էր' սւիդբսւն։սկ1.ր։ոցի
խոջա ԻպրաՀիմշաՀըո ։ Խան-ալ-Խալիլում, Հին տիւ ան ա մ հ ա յ, շուկաներում
Հասսւաավաձ էին Հսւյ առևտրականներ, որոնք զբաղվում էին տարրեր գործ­
վածքների, գորգերի, մետաքսի մեծածախ և մանրածախ առևւոբով։ Կային
նաև ոչ մեծ թվով ջուղայեցի առևտրականներ, որոնք կապեր էին ւզաՀպանում
Հնդկաստանի, Արա բիայի, Հաբեշստանի շուկաների Հետ։ Եւէյւոպական ճանա-
պարՀորդ Գևորգ Սանգիսր, որը 1610 թ. եղել է ԿաՀիրեում, բարձր է գ ն ա Հ ա ֊
տում Հա յերին, գրելով, « նրանք աշխատում են չարքաշ և ապրում պարկեշտ
կերպով»**։
X V III գարում եգիպտաՀայ գաղութն աշխուժացավ շնորհիվ ա յն բանի,
որ Արևմուտքը Հեռավոր Արևելքի հետ կապող Բենգալ — / ' ասրա— Հալեպ — Պոլիս
անապահով դարձած ճանապարհը փոխարինվեց Սուեզ— Կամիր ծով ճանա ֊
պարՀով։ ԿաՀիրեն, Ռաշիսւը ( Ռոզետ), Դամիետը, ավելի ուշ նաև Ալեքսան-
դրիան դարձան միջա զգա յին տարանցիկ առևտրի և ապրանքափոխանակու­
թյա ն խոշոր Հա նգույցներ, որոնցում եվյւոպացի վաճառականներն օգտվում էին
Հիմնականում Հա յ և Հույն միջնորդ առևտրականների ծա ռա յություններից։
Վկայություն է պաՀպանվել այն մասին, որ 1791 — 17Տ8 թթ. զմյուռնիա ցի Հա յ
առևտրականները կապալով շա Հա գործոլմ էին Ռաշիտի մաքսատունը։
Իր թվով և կա րևորությա մբ Կահիրեի Հայկական գաղութը գրավում էր
առաջին տեղը։ Դա րբ-ա լ-Գինինե թա ղում, ս. Սարդիս եկեղեցու շուրջ Հա մա ­
խ մ բվ ա ծ ապրում էին Հայա ստա նի և Թուրքիայի ամենատարբեր գավառներից
գաղթած Հա յեր, Հիմնականում արՀեստավորներ, առևտրականներ, լումա յա ­
փոխներ, որոնց թիվք 1 7 9 8 — 1800 թթ. Հասնում էր 2 0 0 0 -ի 5'< 1749 թ. պետա­
կան փողերանոցի սառաֆ' ոմն Այվազի տրամադրած միջոցներով ս. Սարդի։/
եկեղեցին հիմնուէին վերանորոգվել է, իսկ հետագա տարիներին' ընդՀուպ
մինչև դարավերջ, մեծատունների և հասարակ ժողովրդի դրամական նվերնե­
րով ձեոք են բերվել եկեղեցական կա լվա ծքներ։
Կահիրեից Հետո իր նշանակությամբ կարևոր էր Ալեքսանդրիայի Հա յկա ­
կան գաղութը, որը կազմավորվել էր X V III դարի վերջերին, երբ ա յդ նավա-
Հանգիստը ներգրա վվեց Հնդկաստանի Հետ կատարվող առևտրի ոլորտը։ նրա
առաջին Հա յ բնակիչները անգլիական կապիտալի հետ ‘շաղկապված պոլսեցի
և զմյուռնիացի հա յ առևտրականներն էին։ 1792 թ . ա յնտեղ գործում էր մի
հայկական եկեղեցի։ Միջազգային առևտրական վւոխանակության կենտրոնա­
տեղին Ալեքսանդրիս։ տեղափոխվելու հետ զուգընթաց, անկում ապրեցին
Ռաշիտի և Դամիետի հայկական Հա մա յնքները։
ԵգիպտաՀայ գաղութի բնորոշ կողմերից էր Հին և նոր խավի ա ռկա յու­
թ յունը։ Հին կամ ա յսպ ես կոչված «տ եղա ցի» Հա յերը, երկար ժամանակ
կտրված ապրելով Հա յրենի բնա շխ արՀից, խառն ամուսնություններ էին
կնքում դավանակից ղպտիների և Հաբեշների Հետ, որոնց մա յրենի լեզուն
աղավաղվում էր ղպտերենից և արաբերենից կատարված փոխառություննե­
րով։ Հին գաղութի շրջանակներում պատահում էին նաև կրոնափոխության

^ Տ ե ՛ս Ս իմԼոն Լեհա ցի, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ ի ւն , էջ 216։

50 0. Տռո^տ, Ке1аИоп օք а .1оигпеу, Լօոմօո, 1627, уо1. II, էչ
51 Տ ե ՛ ս М. մօոաու, ОезсНрМоп йе ГЕ^ур1е.,. է. 18е, Раг^, 1829, էչ я м , зо з ւ, 3 6 4 ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն ոա ղր ա վ ա 1րերւ, X , у — Х У 1 Ц ,/ա ր Լ ր ^ յ
323

դ ե պ ք ե ր .Ծ ա գ ո Հ ո վ հ ա յ Լն Համարվում X V I I ֊X V I I I դարերի պետական գոր.

ծիչներ Ա լի-ա լ-Ա րմա նին, Օսման Չ կ ե ր ի ն , Ս ուլեմա ն ՐարԼմ Հ ե յ,ո ,ն ։ Մ ո,ս-
աաֆա Տ ե ր ե ր ,ին Մարաղ ր կ ր և „ 1րիշներ։ նոր խավր կա զմոլմ էին Արևյ ըտ _
յա ն Հա յա ստ ա նից և Ր-արքիայի Հա յա բնա կ շրջաններից նոր Լկած գաղթա­
կ ա ն ն ե ր ն ,ո պանդուխաները, որոնք բարերար ազդեցություն էին գործում
ձուլման փռանգի ենթարկված Հին խավի վրա, Նրանդ ներկայությունը նպաս-
տում էր Հայկական սովորույթների և բարքերի պաՀպանմանը,
Եգիպտահայ գաղութը կազմակերպված էր որպես ազգա յին-եկեղե ցական
համա յնք, և ինչպես նախկինում, ենթարկվում էր Երուսաղեմի Հա յոց պատ-
րիա րքությանը, Պատրիարքի նշանակած վեքիլ կամ տեսուչ վարգապետներր
Հոգում էին եկեղեցա կա ն, վարչական, կալվածական և ա յլ գործեր.
X V III գարի կեսերից Եգիպտոսում գնալով ուժեղացան կենտրոնախույս
տրամադրությունները, մամլուք իշխանները միշոցներ էին ձեռնարկում
թոթափելու թուրքական լուծը, Ա յգ ձեռնարկումներում գործուն կեր­
պով Հանդես էին գալիս նաև Հա յերը, 1771 թ. Եգիպտոսի կառավա-
րիչ Ալի ր ե յը , օգտ վելով ռուս-թոլրքական պատերազմից, փորձեց Ռուսաս­
տանի օգնությա մբ վերականգնել երկրի անկախությունը, նա երկու պատգա­
մավոր ուղարկեց ռուսական ղորաՀրա մ ան ատ ար իշխան Օրլովի մոտ, առա­
ջարկելով զինա կցությա ն և բա րեկա մությա ն դաշինք կնքել Թուրքիայի դեմ.
Պատգամավորները, որոնցից մեկը Հա յ էր' Հա կոբ անունով, Հաջողությամբ
կատարել են իրենց առա քելությունը. Ռուսաստանից Եգիպտոս են ուղարկվել
թնդա նոթներ, զինա մթերք, ինչպես և ռուս սպաներ, որոնց Հանձնարարված էր
իրազեկ դառնալ եգիպտական բանակի Հնարավորություններին.
Հա յերը կարևոր մա սնա կցություն են ունեցել նաև 1798 թ. նապոլեոն
Րոնապարտի նվաճողական արշավանքին դիմադրելու պայքարին. Եգիպտական
նավատորմի Հրամանատարը եղել է Մոալլեմ Նիկոլա կամ նիկողայոս անու­
նով մի հ ա յ, որին ֆրանսիացիները գերի են վերցրել և արգելափակել միջնա­
բերդի բա նտ ում. Եգիպտական զորքի կազմում եղել են նաև Հայաստանում և
Վրաստանում ծնվա ծ բա զմա թիվ հայա զգի զինվորականներ' մամլուք Ռուս-
տամը և ուրիշներ, որոնք աչքի են ընկել ֆրանսիական ներխուժողների դեմ
մղված կռիվներում, Հետ ա գա յում հա յա զգի մամլուքներից ոմանք, ծա ռա յու­
թյա ն մտ նելով ֆրանսիական բա նա կում, մեկնել են Ֆրանսիա։
Ֆրանսիական զորքերի ներխուժումը և, մանավանդ, նրանց հեռանալուց
հետո Եգիպտոսում ստ եղծվա ծ անիշխանությունը, ծանր հարված Հասցրեց
եգիպտահայ գա ղութին։ Անգլիական կապիտալի հետ շաղկապված զ մ յո ւռ ն ի ա ֊
ցի և պոլսեցի հա յ առևտրականների մենաշնորհները չեղյա լ Հա մա րվեցին,
իսկ 1800 թ . մա րտին, երբ ֆրանսիական զորքը նաՀանջում էր, մոլեռանդ
ամբոխը թա լա նեց նաև ԿաՀիրեի Հա յաբնա կ թա ղերը։
ԵգիպտաՀայ մշա կույթի մասին պաՀպանվել են սուղ տեղեկություններ։
Եվրոպացի ճանապարՀոլւդները Հաճախ դրվատում են ե գիպտաՀ այ 'ճարտա­
րապետների վա րպ ետ ությունը, նրանց ձեռակերտը Համարելով Եգիպտոսի
միջնադարյան ճարտարապետության մի շարք Հուշարձաններ, X V III դարում
Եգիպտոսում ապրել և ստեղծագործեչ է նշանավոր Հա յ նկարիչ Հ ա ն ն ա -ա լ֊
Արմանին կա մ ՀովՀա ննես Հ ա յը ։ նրան վերագրվող մի քանի Հարյուր սրբա­
նկարներ պաՀպանվել են ԿաՀիրեի ղպտիների թանդաըանում, եկեղեցիներում
և վանքերու#։
 Գ 1. Ո Ի Խ Ւ Ր ՝1 Г Ո Ր Դ

ՆՈՐ ՋՈհ'1.Ա8Ի Ե Վ ՀՆԴԿԱ ՍՏԱ ՆԻ ՀԱՏԿԱԿԱՆ Գ Ա ՂԹ Ա Վ Ա ՅՐԵՐԸ

1 . ՆՈ Ր Ջ Ո Ւ Ղ Ա Յ Ի Գ Ա Ղ Թ Օ Ջ Ա Խ Ը

Իրանում հա յ գաղթօջախներ սկսել են առաջանալ դեռևս I I I — V դարերում,

տասնամյակներ շարունակվող պատերազմների ընթա ցքում պարբերաբար
կազմակերպվող զա նգվա ծա յին բռնագաղթերի հետևանքով։ Հ ա յ պատմիչների
տեղեկությունների համաձայն ա յդ դարերում Իրան է գա ղթեցվել հազարավոր
հայ բնա կչություն։
Իրանում հա յ նոր բնա կա վա յրեր ստ եղծվեցին X I դարից սկսած' թուրք-
սելջոլկների արշավանքներից հետո, դրանք գլխավորապես կենտրոնաց­
վա ծ էին Իրանի հյուսիսա յին նահանգներում (Ատրպատականում) և հարավում
ք Սպահանի մերձակա շրջաններում) ։
X I —X IV դարերում հայկական բնա կա վա յրեր կային Թավբիզում, Ս ո ւլ֊
թա նիեում, Մ արաղայում, Ռեշտում և Իրանի մի շարք ա յլ քաղաքներում ու
մարզերում։
XVI դարում իրանա-թուրքական համարյա անընդմեջ և արյունահեղ պա­
տերազմների ընթա ցքում պատերազմող կողմերը ռազմական գործողություն­
ների թա տ երա բեմ դարձած վայրերի բնա կչությա նը ենթարկում էին զա նգվա ­
ծա յին տեղահանության։ Աղբյուրներից հայտնի է, օրինակ, որ թա րք զա վ­
թիչները բա զմիցս Թավբիզից և Հյուսիսա յին Իրանի ա յլ քաղաքներից գերու­
թյա ն են քշել հազարավոր հայ ընտանիքներ։ Նույնպիսի քաղաքականություն
էին վարում նաև Սեֆյան տիրակալները։ Հատկապես շահ Թահմազ 1-ը Իրանի
և Թուրքիայի միջև « մ եռյա լ տարածությունյ> ստեղծելու նպատակով հաջող
արշավանքների դեպքում բռնի տեղահանության էր ենթարկում ինչպես Թուր­
քի ա յի , այնպես էլ Իրանի սահմանամերձ շրջանների բնա կչությա նը, նրանց
վերա բնա կեցնելով իր պետության ներքին շրջաններում։
Այսպիսով, առավելապես Արևմտյան Հայաստանի հա յ բնակչության
հաշվին X V I դարում իրանահայ գաղթօջախը դառնում էր ավելի ստվարաթիվ։
Նրա մեծա ցմա նն ու ընդարձակմանը հետա գա յում նպաստեց նաև ա յն,
որ թուրքական ծանր հարկապահանջության, հալածանքների, սոցիալական
և ա զգա յին ճնշման ու հարստահարությունների հետևանքով Արցախից, Սյու­
նիքից ու մի շարք ա յլ շրջաններից հ ա յ բնա կչությա ն առանձին խմբեր լքեցին
իրենց հայրենիքը և գաղթեցին Իրան1։

1 Տ ե ՛ս ՍԼոսւքհլ Գ ա վւ-ի<)եց|ւ, էջ 15— 16։

 - Հա* - * ս * ‘^ ‘մ ա վ ա , XI V—XVЩ դարԼրոլմ
:ա
•ք«կ պ Т ъ и՝Հւ է
է. »-4 0 ,- ,.
ք Հ Հ ԿՒ ' ‘ -♦ ւ-*-* т-^ п ,
է ո լղ ա ն , Վ ա նա ն-

Ա Հ
դ . ա Ը, < Կ » 4 * * ք .
յ^մա նա կնկի, ք ^ ն / , էին
Հ .,! * , < . է Հ . , . » ա կ ։
„, յ,
ն . ի է ։ւ ա կ ,
4
, բ„ կ
0п , „ ри, „ ։ 1Ո „ ին Ա

է ա ք 1 ս ։ք , 1 (, է ի լ խա
„յ
ա ,լն, Վաղեմքւ
էալ ապար, .
„ Ա ն_
դըբկ»վկա սի, Մ ի շ թ Ասիայի Ա Ո ր ձ ա վ „ ր „ Д 4„ „ ա„ յ „ ,
" « <— հ -պ ե - էր ընկնես! Տ ՞ւզ ա ն , XVI ,ա Րի
վ կ , ի ն „ ա ս ս „ մ ։ ակնէր „ , յ „ „ 4 Ь մ հա 14ա ւՒ ն ա ռլա րի խ „ ։ „ րա ք„ 4 ն կէն„ _
բոն Էր։
Հատկապես մ ե ծ Էր ջոլղա յեցի վաճառականների դերը ի ր ա ն ա ֊ե վ ր ո պ ա ֊
կան առևտրում, որը X V I դարում գերազանցապես կատարվում Էր հայ վ ա ճ ա ֊
ռականների միջոցովւ
У Л * ուշադրություն դարձնելով Սեֆյան պետության ներքին և արտաքին
րյոևտրի զարգացման հարցերին, ինչպես նաև ցանկանալով լայնորեն ծավա-
,ել շահական մենաշնորհ հանդիսացող հո,մ մետաքսի արտահանման գործը,
հատուկ հրամանագրով շահ Աբբաս 1-ր ( 1 5 8 7 — 1629յ ջուղայեցի խոշոր վա­
ճառականներին 1592 թ. շնորհեց առևտրական մի շարք արտոնություններ1:
Սակայն ղուղայեցիներին և նրանց կապիտալը շահավետ կերպով իր նպատակ-
ներին ծա ռա յեցնելու համար Իրանի տիրակալը ձգտում Էր նրանց ամբողջա-
պես վերցնել իր հսկողության տակ։ Շուտով ներկա յա ցա վ ա յդ ծրագրի իրա­
գործման հարմար ա ռիթը։ 1603 թ , սեպտեմբերին պատերազմ սկսելով օս­
մա նյան պետությա ն դեմ և ձեռնամուխ լինելով դեպի Իրան բռնա գա ղթին, շահ
Աբբասը հրա մա յեց բռնի տեղահանության ենթարկել նաև ջոլղայեցիներին
Հրամայելով նաև «մ ի ն չև հիմք ա յրել ու ավերել Ջուղա ն»3։
Եթե Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանի բնակչության բռնի տեղահանու­
թ յա մ բ շահ Աբբասը առավելապես հետապնդում Էր ռազմագիտական նպա­
տակներ, այն Է՝ Իրանի և Թուրքիայի միջև ստեղծել «մ ե ռ յա լ տ ա րա ծություն»,
դժվարացնելու համար թուրքական բանակների առաջխաղացումը դեպի Ան-
դըրկովկաս և Իրան, ապա Անդրկովկասի և Հյուսիսա յին Իրանի վաճառաշահ
քաղաքների և առաջին հերթին Ջուղա յի բնակչությանը բռնագաղթի ենթար­
կելով, նա գերազանցապես հետապնդում էր իր պետ ութ յա ն համար կարևոր
նշանակություն ունեցող մի շարք տնտեսական և քաղաքական նպատակներ։
Շահը ցա նկանում էր ջուղա յեցի վաճառականներին օգտագործել իր երկրի
ներքին և արտաքին առևտուրը զարգացնելու գործում։ Միաժամանակ նա
ձգտում էր բա րձրա ցնել երկրի կենտրոնական շրջանների, հատկապես Սեֆ­
յա ն պ ետության նոր մա յրաքա ղա ք Սպահանի տնտեսական նշանակությունը,
հարստացնել շահական գանձարանը և, վերջապես, ջուղայեցիների օգնությա մբ
իրականացնել Իրանի արտաքին առևտրի ուղին թուրքական ցա մա քա յին ճա ­
նապարհից դեպի հ ա ր ա վ Պարսից ծոց տեղավւոխելու իր վաղեմի ծրագիրը։
Վերջինիս իրա գործումով շահ Աբբասը մտադիր էր նաև տնտեսական
հարված հասցնել իր հակառակորդ օսմանյա ն Թուրքիային, զրկելով նրան
իրանական հում մետ ա քսից գանձվող հսկայական մաքսատուրքից,

շ Տ ւ ՚ս ձ. Տ ե ւ - ֊Հ ո ւ լՈ ա ն Լ ա է ց , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ն ո ր ֊ձ ո ւ զ ե ւ յո ւ որ յԱ ո պ ա հ ա ն , հ ա ս ,. I, Նոր-

Զ ո ւզ ա , 1880, էշ 158 — 159։

3 Ա . Դ ա վ ր ի յե ց ի , էշ 5 7 և հ տ ն ,։
 Հ ա յ յո ղ ո ւ[ի դ /ւ պ սՕոմու թ յո ւն

Հետամուտ լինելով վերոհիշյալ ծրագրերին, գա ղթեցվա ծ 300 հազար հայ

բնա կչությա ն հիմնական զա նգվա ծին, հատկապես առևտրական և արհեստա­
վորական տարրերին շահ Աբբասը բնա կեցրեց երկրի կենտրոնական շրջաննե­
րում, գլխավորապես իր մայրաքաղաք II պահանում և շրջակա մ ավալներում
ՀԼընջան, Ալինջան, Գանգիւքան, Ջղա խ ոռ, Փերիա, Բուրվառի, Քարվան գ ), ինչ­
պես նաև Բախթ իարիում ( Յհարմհալ) ։
Գաղթեցրած բնա կչությա ն որոշ մասը տեղավորվեց Թավրիզոլմ, Քաշա­
նում, Հա մա գա նում, Ղտզվինում, Սոլլթանաբագի շրջանի Բուրվառի և Գյավւլա
շրջաններում, Շիրաղում և ա յլ վա յրերում։
Իրանում հում մետաքսի արտահանությունը զարգացնելու նպաւոակով
շահը Կասպից ծովի մերձակա նահանգները' Գիլան և Մա ղան գա ր ան գա ղթեց­
րեց հազարավոր հայ ընտանիքներ, նրա նցից, Շարգենի վկա յութ յա մբ, 40
տարուց հետո մնաց միա յն մի փոքր մասը, իսկ մնացածները մահացան
վատառողջ կլիմա յի և կյանքի անասելի ծանր պայմանների հետևանքով։
Սակայն աղբյուրների վկա յությա մբ շահը արտակարգ բա րյա ցա կա մ
վերաբերմունք է ունեցել գա ղթեցված բնա կչությա ն առևտրական դասի, հատ­
կապես ջւողայեցիների նկա տ մա մբ։ Հատուկ հրովարտակով Սւղահանի հա­
րավա յին մա սում, %աենգերոլդ դետի աւիին, նա շ ահապաւոկան հողերից ջոլ-
ղա յեցիներին հատկացնում է մի ընդարձակ տարածություն' նոր ավան
հիմնելու համար, ավանը ստանում է Նոր Ջուղա անունը։ Այն սկսում է ա րա ­
գորեն կառուցվել և բա րգա վա ճել։ Ի հիշատակ իրենց նսվսկին հայրենի բնա ­
կա վա յրերի, նորաստեղծ ավանի թաղամասերին տրվեցին համաւգատասխան
անուններ' Ջ ուղա յեցի ների, Երևան ցիների, Դաշտեցիների և ա յլն։ ժա մա նա ­
կակիցների վկա յութ յա մբ Նոր Ջուղան հիմնադրվելուց ընդամենը երկու տաս­
նա մյա կ ա նց, X V II դտրի 20-ա կա ն թվականներին նա ուներ ավելի քան 30
հազար բնա կչություն և իր ճոխ ությա մբ, հարստությամբ ու ճարտարապետա­
կան շինությունների գեղեցկությա մբ կարող էր մրցել նույնիսկ Սեֆյան շա ­
հերի մայրաքաղաքի հետ։
Ջուղա յեցիներին Իրանի հետ կապելու, և նրանց իր նպատակներին ծառա­
յեցնելո ւ համար շահ Աբբասը նրա բնա կչությա նը, հատկապես առևտրական
դասին և հոգևորականությանը, տրամադրեց մի շարք արտոնություններ և
իրավունքներ։ Նախ, շահը ջոլւլս։յեցիներին թույլս։ա րեց օգտվելու «Արքունի
խասսերին» վերապահվող բոլոր իրավունքներից։ Այդ իրավունքից օգտվող
շրջանները և քաղաքները Սեֆյան Իրանում համարվում էին արտոնյալ հ ա ֊
մա յնքներ' մասնավորապես հարկային քաղաքականության բնա գա վա ռում և
օգտվում էին կառավարության ա մենալայն հովա նավորությունից։ 1606 թ.
հրապարակած իր հրովարտակներից մեկում շահը հրա մա յում էր, որ նոր Ջ ու­
ղայի բնա կչությա ն նկատմամբ իր բոլոր հպատակները պարտավոր են վերա­
բերվել նույնպիսի բա րյա ցա կա մութ յա մբ, ինչպես վերաբերվում է ինքը1
շահը։ Վերջինիս կողմից հրապարակված մի շարք ա յլ հատուկ օրենքներով
ջուղայևցիների իրավունքները պաշտպանվում էին տեղական իշխա նություն­
ների կա մա յա կա նություններից։
Մասնավորապես մահմեդական մոլեռա նդ ամբոխի թշնամական ելույթ ­
ներից հա յ վաճառականության անձի և գույքի ապահովության համար շահ
Աբբաս 1-ը հրապարակեց հատուկ հրովարտակ, ըստ որի վաճառական հային
սպանողը ենթարկվում էր մահապատժի։
 Հայկակի ,1ա,11)ա,1ա։րէւրւ1 ՃՈ, _ ՃՀ.տ դԱւրԼրոլյ

4 ' ձ " » Լ “ ն ^ ա ց ա վ ն աև ինքնա վա րոլթյան ա Առանցպարս.

կա կա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յ„ ւ ն ս ր ի մ ի ջ ա մ տ ո ւ թ յա ն նա ֊ “Հ /

7
ներքին
» Г
գ ո ր ծե ր ը ։
Тի ա
' Х ։րт իЬ ‘ պորր
ն թ ա
իրավասոլ
ա շտ ո ն ո ւմ Ա„
տն°ր Ին լ ւոլ Ъп
վ „ ր ա բ Ա յր
տղ
Հ ա ,ի
Զ ո ւ զ ա յի ա ռա վել հ ա ր ո ւս տ և ա ղդեցիկ վ ա ճ ա ւս ս կ ա ն ն ե ր ը , ն ի կա ն

ն ո ւմ Է ի ն նա և գա ղթ օջա խ ի պ ա շտ ոնա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Ս ե ֆ յա ն իշ-

խ ա ն ռ թ յռ ն ն ե ր ի հ ետ , Ք ա լա ն թ ա ր ն ե ր ը գ ո ր ծ ո լն մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յա ն Էին

բե ր ո ւմ ա ռա վել կա րևոր պ եա ա կա ն դ „ր ծ երը , ո լծ ե լո լ մ և ի հ ա ն դ ի ս ա ն ո լյ էին

Տեսա րա ն ՛Ա ւր Զ ս դ ւս յի -յ

շա հի խ ո ր հ րդ ա կա ններ ը , մ ա ս ն ա կ ցո ւմ էին օ տ ա ր ե ր կ ր յա դեսպ ա նների հետ շա ֊

հա կա ն ա ր ք ո ւ ն ի ք ի բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն , հա ճա խ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւմ էին

օ տ ա ր ե ր կ ր յա դեսպ ա նների ը ն դ ո ւ ն ե լո ւ թ յո ւ ն ն ե ր և ա յլե ւ

Հա կա ռա կ Ի ր ա ն ո ւմ գ ո յո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ց ո ղ ա վա նդա կա ն կա րգերին և շա րիա ­

թ ո վ հ ա ս տ ա տ վ ա ծ օր ենքի ն , ըստ որի շա հի ք ր ի ս տ ո ն յա հպ ա տ ա կը ի ր ա վ ո ւն ք

չո ւն ե ր պ ե տ ո ւ թ յա ն մեջ գ ր ա վ ե լո ւ բա րձր վ ա ր չա կ ա ն պ ա շտ ոններ, շա հ Ա բբա ս

1-ը խ ա խ տ ե լո վ ա յդ օր ենքները և ըստ է ո ւ թ յա ն դեմ գ ն ա լո վ մա հմեդա կա ն

բա րձր հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ը , հ ա յ ա զդ եցի կ խ ոջա ներին շն ո ր հ ո ւմ էր զա նա զա ն

ա Հ Ա լյ <1ո ղ ո 1 ք ր г/քւ 'ւ ւ /ա տ մ ւ ւ լ թ յո ւ ն

պաշտոններ։ Աղբյուրներից մեկի վկա յութ յա մբ, խոջա Մարջան անունով ջ ո ւ ֊

ղայեցիներից մեկը շահ Աբբաս 1-ի տիրապետության օրոր զբա ղեցնում էր
Սեֆյան կա Ни) վև)ր ութ յա ն ֆինանսական վարչության գլխավոր կառավարչի
պաշաոհլւ4ւ
Դատական վեճերը լուծվում էին տեղում, քեդխուդայի գլխավորությա մք
որը հանդիսանում էր քա լա նթարի տեղակալը։ Հա յերի և ս է ե ղ ա կ ա ն մա հմեդա ­
կանների միջև վեճեր ծագելու դեպքում, հաճախ շահ Աբբասի հրամանով, դա ­
տական իշխանությունները վճիռ էին կա յա ցնում հօգուԽ հայերիւ
Աղբյուրների վկա յութ յա մբ յ շահը հարու սա և ազդեցիկ ջոլզայեցիներին
տրամադրել էր այն բոլոր իրավունքներն ու արտոնությունները, որոնցից օգտ ­
վում էին Սեֆյան պետության բարձրաստիճան ներկա յա ցուցիչները5է
Շահ Աբբաս 1-ը հանդուրժողական վերաբերմունք է ցուցա բերել նաև
կրոնական հարցում։ նա ոչ միա յն չէր արգելակում Նոր Ջուղա յո ւմ հայկական
եկեղեցիներ և վանքեր կառուցելու գործին, ա յլև ինքն էր խրախուսում դրանց
շինարաբությունը, հաճախ ա յդ նպատակով նույնիսկ շահական գանձարանից
բա ց թողնելով միջոցներ° ; Իրանահայ բնա կչությա ն եկեղեցական և հասա­
րակական գործերը ղեկավարելու համար X V II դարում ստեղծվում է թ եմ, որի
կենտրոնը դառնում է Նոր Ջուղան։ Այս թեմի մեջ են մտել ոչ միա յն Իրանի
բա զմա թիվ գաղթօջախների, ա յլև Հնդկաստանի, Բաղդադի ե. մի շարք այլ
վայրերի հա յ հա մա յնքները։ Որպես լուսավորչական եկեղեցու թեմական
կենտրոն, Նոր Ջուղան նշանակալից դեր էր խաղում իրանահայերի հա սա ՚ր ա ֊
կական-մշակութային կյա նքում։
Ինչպես տեսնում ենք, շահական կառավարության կողմից Նոր Ջուղային
տրված վերոհիշյալ արտոնություններից և իրավունքներից օգտվում էին
գաղթօջախի բնա կչությա ն ոչ բոլոր խավերը։ Շահագրգռված լինելով Իրանի
արտաքին առևտրի ղա րզա ցման և իրանական քաղաքացիական բյուրոկրա ­
տիայի տնտեսական ու քաղաքական դիրքերի ամրապնդման մեջ, շահական
կառավարությունը գլխավորապես հովանավորում էր հա յ վաճառականներին'
մեծածախ առևտրով զբաղվող խոջաների վեբնախաւէին, ինչպես նաև լուսա ­
վորչական հոգևորականությանը։
Այն կարգուկանոնը, որով որոշվում էր Նոր Ջուղա յի գաղթօջախի բնա կ­
չությա ն իրավական վիճակը, բխ ում էր Սեֆյան կառավարության պետական
քաղաքականության ընդհանուր բն ո ւյթ ի ց , որի նպատակն էր ընդլա յնել Իրանի
առևտրական և քաղաքական կապերը օտարերկրյա պետությունների հետ։
Հա յերի նկատմամբ հովանավորողական քաղաքականությունը շահ Աբբ աս 1-ի
կառավարության կողմից դիտվում էր որպես ա յդ նպատակին հասնելու
կարևորագույն միջոցա ռումներից մեկը։
Օգտվելով վերոհիշյալ իրավունքներից և արտոնություններից, ինչպես նաև
ստանալով առևտրի կատարյալ ազատության իրավունք, ջուղայեցի վաճա­
ռականները անմիջապես ձեռնամուխ եղան առևտրական լա յն գործունեության:
Հա յտ նի է, որ X V II դարում եվրոպական մանուֆակտուրաների զարգաց-

4 Տ ե ՛ս ձ . +’յօււ- դ յ ա Շ , Я ա ղ ա չե ց ի Խոջա ՛կաղար և ի ր գե ր դ ա ս տ ա ն ը (ա ռ ա ն ձ ն ա տ ի պ ) , էք ! 3 ւ

5 Տ ե ՛ս յ. в. Тачегп’ег, էչ в/в, ցտ7,
6 Տ ե ՛ս Վ ա հ ա ն Ա ւլա նեա ն, Ն որ Ջ ո ւղ ա յի ե կ ե ղ ե ց ի ս ր բ ա տ ե ղ ի ն ե ր , Նոր Ջ ո ւղ ա 1 9 2 7 , է չ Յւ
 ա յկ ա կ ա ն 4 ա ղ 1 յտ վ ա էր լ ր1! Ճ Ո - ճ \ 1 Ո ղ ե ր ե ր ո ւմ
: т

ման պատճառով հում մետաքսը հանդիսանում Էր միջազգային առևտրի

կա րևորա գույն.ապրանք, Ունենալով տարանցիկ առևտրի հարուստ փորձ և լավ
ծանոթ լինելով հում մետաքսի վաճառահանման համաշխարհային կարևոր
շուկաներին, նրանք լա յնորեն ծավալեցին ա յդ թանկարժեք հումքի արտա-
հանման դործը, Ջուղա յեցի վաճառականներն սկսեցին հանդես դալ որպես
իրանա-ավ,ևմտաե,լրոպական առևտրի ամենախոշոր միշնորդներ,
Սկզբնական շրջանում շահը ջուղայեցի վաճառականներին առանց տոկոսի
հատկացնում Էր դրամական վարկեր և ապրանքներ, որպեսզի նրանք ծավալեն
առևտրական զործ ուն ե ո, թ յուն,
Պիետրո դելլա Վալլեի վկա յութ յա մբ, հենց որ շահական ա ստիճա նա վոր֊
ներր նահանգներից հում մետաքսը տեղափոխում Էին մայրաքաղաք, շահը իր
մոտ Էր կանչում ա ռավել փորձված ջուղայեցի վաճառականներին և նրանց
Հանձնելով հում մետաքսի հակեր, ո ,զարկում Էր եվրոպական երկրներ'
աչն վաճառահանելու հա մա ր՛։
Շուտով ջուղա յեցիների և անգլիական Արևելա-հնդկական ըն կե րռ թ յա ն
միջև սկսվում Է սուր մրցա կցո,թ յուն իրանական մետաքսի արտահանման
մենաշնորհը ձեռք բերելու ուղղությա մբ, Այդ պայքարից հաղթող են դուրս գ ա ֊
լիս ջուղայեցի խոջաները, ոլւոնք օգտագոլւծելով իրենց սերտ կապերը շահա­
կան արքունիքի և անձա մբ շահի հետ, համոզում են նրան չեղյա լ հ ա յտ ա ր ա ֊
րել 1617 թ. առևտրական պայմանագիրը անգլիացիների հետ. Այնուհետև
մետաքսի ա/ւտահանության մենաշնորհը աճուրդով վաճառվում Է հայ խ ո ջ ա ֊
ներին, որոնք իրենց եվրոպացի մլւց ա կիցն երին դուրս մղելու նպատակով հա­
մա ձա յնվում են արքունիքին յուրաքա նչյուլ, հակ հում մետաքսի համար
վճարել 50 թուման ոսկեդրա մ։
X V II դարում թուրքական քարավանային ճանապարհով իրականացվող
1'լւանի արտաքին առևտուրը ամբողջապես գտնվում Էր հայ վաճառականների,
գերազանցապես ջուղա յեցի խոջաների ձեռքում. Այգ ճանապարհով իրանա­
կան, ՚ի նչպ ես նաև ա րևելյա ն ա յլ երկրներից բերվա ծ ապրանքները տեղա-
վախվում Էին Մերձավոր Արևելքի առևտրական կենտրոնները։ Բազմաթիվ
աղբյուլւներ վկա յում են եվյապական վաճառականների հետ ջուղայեցի խոջա­
ների աշխույժ առևտրի մա սին' Հա լեպ ում, Ալեքսանդրետում, Ջմյուռնիա յում,
Կ. Պոլսոլմ, Տրիպ ոլիում և ա յլ քաղաքներում, Ջուղա յեցի վաճառականներից
առավել խոշորները նույնիսկ ստանձնում Էին Մերձավոր Արևելքում եվրոպա­
կան պ ետությունների մշտական առևտրական ներկայացուցիչների դեր:
Իրենց ապրանքները բեռնա վորելով եվրոպական նավերի վրա, Միջերկրական
ծովի վրա յով նրանք տեղափոխում Էին Ֆրանսիա, Հոլանդիա, Իսպանիա,
Պորտոլգալիա, իտալական քա ղա ք֊հ ա նրա պ ետ ություններ՝ Վենետիկ, Լիվոռ-
նո, ճենովա , ինչպես նաև Անգլիա, Գերմանիա, Ավստրիա, Սկանդինավյան
երկրներ և ա յլուր, որտեղ նրանք ունեին մշտական առևտրական ներկա յա ­
ցուցիչներ.
Խոսելով ջուղա յեցի վաճառականների առևտրական լա յն կապերի մասին,
ֆրանսիացի Տուրնեֆորը գրում Էր. « Նրանք ոչ միա յն հանդիսանում են Լևա նտ֊

7 Տե՛ս Р:е!го ժւԱս Уа11и, Уоуа§еа ւԱոտ 1а Ти^Ше, ГЕ ^ур^, 1а Р а^ И п е , 1а Рег-

ве, 1ез 1ш1ек Ог1еп1а1еь аи|гек Неих, է. IV, Коиеп, 1745, Էչ 417,
 յ:յօ Հ ա յ մողովրպ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

յա ն առևտրի տԼրը, ա յլև Եվրոպայի առավել մեծ քաղաքների առևտրի նշա­

նակալից մասի տ երը»*։
Աղբյուրների վ կա յութ յա մբ, նրանք առևտրական լա յն գործառնություններ
Լին կատարում նաև ասիական շուկաներում' հաճախակի լինում էին Տոնկի-
նում, Սիամում, Տիբեթ ում , Բիրմայում, Հնդկաստանում, ճավա յո ւմ , Ֆիլիւդին֊
ներում, Չինաստանում, ճա պ ոնիա յում և այլուր։
Իրանահա յ վաճառականները ա ռաշն ա կարգ դեր էին խաղում նաև եվրոպա­
կան երկրներից արդյունաբերական ապրանքների ներմուծման գործումւ
նրանք անգնահատելի ծա ռա յություններ էին մատուցում նաև իրանական
ժողովրդին, իրանահայերին և առհասարակ հայ ժողովրդին եվրոպական
մշակույթին հաղորդակից դարձնելով և ընդհակառակը' նպաստում էին այն
բա նին, որ եվրոպացիները ծանոթանան իրանական և ընդհանուր արևելյան
մշա կույթի, ա րհեստագործության, արվեստի հետ։
Իրանի արտաքին առևտրի մեշ իրենց գերակշռող դիրքը պահպանելու հ ա ­
մ՜ար ջուղայեցի վաճառականները ստիպված էին համառ ու հետևողական
պայքար մղել եվրոս/ական առևտրական կապիտալի դեմ, աշխատելով խաւիա-
նել նրա ջանքերը հայերին առևտրական ասպարեզից գուբս մղելու և Սեֆյան
պետության արտաքին առևտրի մենաշնորհը իրենց ձեռքը վերցնելու ուղ­
ղութ յա մբ։
Առաջին հերթին պաշտպանելով իր առևտրական շահերը, հայ վաճառա­
կանությունը հանդես էր գալիս եվրոպական կապիտալի' Իրանի շուկաներր
թափանցելու դեմ։ Առհասարակ պետք է նշել, որ X V II դարում Իրանում արև-
մ ը ո։ սւ ե վր ո պ ա կ ան երկրների զավթողական ձգտումների դեմ պայքարի կազմ ա -
կերս/ման գործում բա ցա ռիկ մ եծ դեր են խաղացել նոր Ջուղա յի հայ վաճառա­
կանները, օգտվելով իրանական հասարա կայնոլթյա ն ամենալայն խավերի
ա ջակցությունից։
Այսպիսով, նոր Ջուղան խաղում էր կարևոր դեր ոչ միա յն Իրանի ւոնտե-
I/ական, ա յլև քաղաքական կյանքումւ
X V II դարի կեսերից սկսած ջուղայեցի վաճառականները սկսում են կա ւլ֊
մակերպել առևտրական ընկերություններ, որոնք հնարավորություն են տայիս
նրանց ընդլա յնելու իրենց առևտրական գործունեությունը և ավելի կազմա­
կերպված ձևով դիմադրելոլ ե վրոպական առևտրական կապիտալի ուժ եզացող
գրոհին։ Այսպես կոչված (ГՋուղա յի հայ առևտրական ընկերությունրյ> առև­
տրական պայմանագրեր էր կնքում ոչ միա յն օտարերկրյա առևտրական ըն­
կերությունների, ա յլև առանձին պետությունների հետ ։ Հիշյա լ ընկերությունն
էր, որ 1667 և 1673 թ թ • առևտրական պայմանագրեր կնքեց Ռուսաստանի
հետ, որոնց համաձայն նրան իրավունք էր տրվում ազատ առևտուր անել Ռու­
սաստանի, ինչպես նաև Ռուսաստանի վրայով[' Արևմտյան Եվրոպայի երկըր-
ների հետ։ Ջուղա յեցի վաճառականների մի ա յլ ընկերություն Սուրաթոլմ
1688 թ. առևտրական պա յմա նա գիր կնքեց անգլիական Արևե լա ֊հ նդկա կա ն
ընկերության հետ, ըստ որի հայ վաճառականները հիշյալ ընկերությունից

8 Р. Ае Тоигпе/огЬ, КеЫЮп ճ՚ սո уоуа^е ժս ЬеуаШ, է. II, Раги, 1718, ЬеИге, XX,

է չ 1ՏՏ.
 ձս ւյ ]ււոջւոյ|ւ ւոու(ւ ՛Սոր .Угп ւ|այւււ ւք

ստացան այն բոլոր արտոնություններն ու իրավունքները, որոնցից օցտվում

էին անգլիական վաճառականները")
Հարկ է նշել, որ Ռուսաստանի հետ Նոր Ջուղա յի առևտրական ընկերու­
թյա ն կնքած վերոհիշյա լ ս/ա յմ անաւ/րերը-հավասարազոր էին ч т и ֊ իրանա կան
աոևարական պ ա յմա նա գրի, ուստի ղբանք նսլաստեցին ա յդ երկու երկրների
միջև առևտրական, ինչս/ես նաև քաւլաքական կաս/երի ամրասքնդմանըւ Փաս-
աերր վկա յում են, որ ցարական կառավարությունը ա յդ շրջանում Ռուսաստա­
նի հետ իրանահա յ վաճառականների առևտուրը դիտում էր որպես կարևոր
քաղաքական միջոցա ռում, որն ընդունակ էր նպաստելու ռուս-իրանական
առևտրական և քաղաքական կապերի ամրաւզնդմանըւ Պատահական չէ, որ
երբ 1689 թ . ռուսական կառավարությունը արգելեց բոլոր արևելյան վաճա­
ռականներին Ռուսաստանի վրա յով առևտուր անել արևմտաեվրոպական պե­
տությունների հետ, բա ցա ռություն արեց միա յն Նոր Ջուղայի Հա յ առևտրական
րնկեր ոլթ յա նը10! Հարկ է նշել, որ X V II դարում Ռուսաստանի հետ իրանահա յ
վաճառականների առևտրական սերտ կապերը նս/աստեցին հայ ժողովրդի
ռուսական կողմնորոշման ձևավորմանըւ

9 Տ ե ՛ս Н . В . М о г з ч , ТИе сЬгоп1с1е5 оГ И]е Еа$1 1т11а сошрапу иасИпя էօ СЫпа,

\о1. I, ОхГогй, 1926, էշ 174.
10 Տ ե ՛ս «Русско-индийские отношения в XVII в.», Сборник документов, М., 1958,

док. № 242.
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Իրանա ֊ռ ո ւ ս ակ и/ն ա ռևտ րա կա ն֊ տնտես ական բանակցությունների ժա­

մանակ ջուղայեցի հայ վաճառականները, որոնք հանդես էին գալիս որպես
իրանական կառավարության պաշտոնական դիվանագիտական ներկայացու­
ցիչներ, շոշափում էին նաև քաղաքական խնդիրներ, մասնավորապես Ռու­
սաստանի հետ հակաթոլրքական դաշինք ստեղծելու հարցը։
Աղբյուրները վկա յում են, որ եթե իրանա-ռուսական առևտրոլմ հայ վա­
ճառականներից բա ցի մասնակցություն էին ցուցա բերում նաև շահի մա հմե­
դական հպատակները' պարսիկները, ադրբեջանցիները և ա յլք, ապա Ռուսաս­
տանի վրա յով Արևմտյան Եւ[յւոպայի երկրն հրի հետ տարանցիկ առևտրով
զբաղվում էին բացառապես իրանահայ խոջաներըւ
հաչաներն իրենց առևտրով ոչ միա յն հարստացնում էին շահական գան­
ձարանը, ա յլև իրենք էին կուտակում հսկայական հտրստոլթյուններւ Շրջա­
նառության մեջ գտնվող նրանց կապիտալներր հասնում էին միլիոնների։ Տա-
վերնիեյի վկա յութ յա մբ ջուղա յեցի խոջաներից մեկը իր մահից հեսա թողել էր
մոտ 40 միլիոն թումանի հասնող հարստություն"<
Սեֆյան շահերը վարպետորեն օգտագործում էին ջոլղա յեցիների լաքն
աււևտրսւկան կապերը օտարերկրյա պետությունների հետ ոչ միա յն ա ռևտ րա ֊
կան հարաբերություններ հաստատելու, ա յլև քաղաքական կապեր ստեղծելու
համսւրւ Առևտրական գործերով Նոր Ջուղա յի վաճառականներին ուղարկելով
Սվրսւգտ, Սեֆյան կառավարությունը միաժամանակ նրանց տալիս Էր դիվա­
նագիտական բնույթ ի հանձնարարություններ։ Ջուղայէ ցի խոջաները հս-։ոկա-
ււ/ես գործուն մասնակցություն Էին ցուցա բերում իրանա ֊ե վ ր ո պական բանակ-
ցոէթյոլններոլմ հակաթարքական ռազմական դաշինք կնքելու, Իրանի արտա­
քին առևտրի ուղին թուրքական ճանապարհից դեպի Պարսից ծոց թեքելու, ինչ­
ս/ես նաև եվրոպական երկրների հետ առևտրական պայմանագրեր կնքելու
Հարցերում։ Ա յսպ ես, 1603 թ. շահի հրամանով Վենետիկի հանրաւգետութ (ո։ն
Է մեկնում իրանական դիվանագիտական մի ա ռաքելություն, որի 12 անդամ­
ներից երեքը ջոլղա յեցիներ Էին12։ Իսկ 1607 թ . ջուղայեցի խոջա Շիոշ անունով
անվանի վաճառականը ուղևորվում Է Վենետիկ, որպես Սեֆյան կառավարու­
թյա ն դեսպան, թուրքերի դեմ ռա զմ ական դաշինք և առևտրական ւգայմանա -
գիր կնքելու համար բա նա կցություններ վարելու նպատակով'3։ Նույն հարցե­
րով խոջա Սաֆար անունով մի այլ վաճառական, որպես Շահ Աբբաս 1-ի դես­
պան 1 6 0 8 — 1619 թթ. բա նա կցություններ Էր վարում իսպանական թագավորի,
Վենետիկի դոժի, • Հռոմի պապի, Տոսկա նա յի մ եծ դքսի և եվրոպական այլ
քաղաքական գործիչների հետ։
Շահի կողմից Եվրոպա ուղարկվող դեսպանություններից ղատ, Սեֆյ ան
կառավարությունը որոշ երկրն երում ուներ մշտական ներկա յա ցուցիչներ,
։։ր։ւնց միջոցով կապեր Էր պահպանում եվրոպական պետությունների կառա­
վարող շրջանների հետ։ Ա յդ նպատա կով ևս հաճախ շահը օգտվում Էր եվրո­
պական պետությունների բարձր շրջաններին մոտ կանգնած հարուստ և ա զ­
դեցիկ ջուղա յեցի վաճառականների ծա ռա յություններից։ Հա յտնի Է, օրինակ.

“ Տե՛ս յ. в Таиегмег, Էչ 418—419։

13 Տ ե ՛ս 0. Ցսրշհսէ, Ьа КериЬНса <11 Уепег1ае 1а Регви, Тог1по, 1 8 6 » , տ ե ՛ս .V 29,
3 1 , 3 9 , 4 4 փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ի մ ե կ ն ա բ ա ն ս ։ թ յո լա ն ե ր ը , ԷՀ 1 9 2 , 1 9 5 , 2 1 4 ։
*3 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էչ 4 7 ։
 Հ ա յկական դ ա զ ի ա ւ /ա յր հ ր ր X IV — X V I/ I ո ա ր Լ ր „ . ս- 333

որ /ա ղ ա յե ցի Միրմանյան առևարական րնաանիբր ,էշ,„ական բնակություն Էր

.Հաստատէ., Լ ի վ ո ո ն ո յռ մ , որպԼս շաՀի ներկա յացուցիչ' Տոսկանայի դքսք.,-
թյուն ում'* ւ Այսպիսով, X V II ղարոսէ Նոր Ջ ռ ղ ա ն Հա նգիստն,,,մ Էր կարևոր
գործոն իրանա-եվրոպական հարաբերություններում, հանգես գալով Սեֆյան
պետության արտաքին տնտեսական և քաղաքական հարաբերություններում
որպես առաշավոր և ծանրակշիռ ուժ' մեծապես նպաստում Էր տնտեսական և
քաղաքական խնդիրների իրա գործմա նը։
Պատմ՛ական ա ղբյուրները վկա յում են, որ Նոր Ջուղայի բնակչության ս ո ֊
ցիալական կազմը միատարր չէր, Մեծաքանակ առևտրով զբաղվող վաճառա­
կանության, ինչպես նաև հոգևորականության կողքին, նշանակալից տոկոս
էին կազմում միշին ու չքավոր խավերը, մանր առևտրականները, որոնք կախ­
ված էին խոշորներից, դողագործները և մասնավորապես արհեստավորները։
X V II— X V III դարերում նոր Զուզա յում հատկապես բարձր զարգացման էին
Հասել ոսկերչությունը, գորգա գործությունը, կերպասագործությունը, ներկա­
րարությունը և ա յլն ։ Ջոլղա յա հա յ արհեստավորները լայնորեն օգտվել են
իրանական արհեստի հարուստ ա վա նդույթներից, իրենց հերթին մեծապես ազ­
դելով նրա զարգացմա ն վրա։
Կրկնակի շահագործման ենթարկվելով Սեֆյան իշխանությունների և մ ե ­
ծահարուստ հա յ խոջաների ու նրանց շահակից հայ հոգևորականության կող­
մից, Նոր Ջուղա յի արհեստավորությունը դասակարգային անՀաշտ պայքար է
մղել նրանց դեմ ։ Աղբյուրները վկա յում են, որ X V II դարի 30 — 40-ա կա ն
թվականներին Նոր Ջ ուղա յի հա յ արհեստավորության մեշ ծագել է աղանդա­
վորական մի շա րժում, որը իր հետապնդած նպատակներով իրականում սո­
ցիալական ու դասակարգային բնո ւյթ ուներ։ Ա յդ շարժման գլխավոր կազմա­
կերպիչներն ու գաղափարական առաշնորդներն էին դերձակ Թումիկը և Սև
Պետրոսը, որոնք, ինչպ ես երևում է, ունեցել են շատ հետևորդներ։
X V II դարի 7 0 — 80 ֊ ա կ ան թվականներից սկսած, Իրանի տնտեսական
անկմանը զուգընթա ց, Նոր Ջուղան աստիճանաբար կորցնում է իր նախկին
շուքը։ Պետության եկամուտների կրճատումը ստիպում է Սեֆյան կառավա­
րությա նը ուժեղացնել տնտեսական ճնշումը ոչ միա յն ժողովրդի աշխատա­
վորական խա վերի, ա յլև քրիստոնյա հոգևորականության և առևտրական դա­
սի նկա տ մա մբ։ Նոր Ջուղա յում շահական իշխանությունների հարստահարու­
թյունները դարձան սովորական երևույթ ։ Ուժեղացան ազգային և կրոնական
հալածանքները։
Եթե շահ Աբբաս 1-ի ց հետս նրա գահը ժառանգած շահ Սեֆին ( 1 6 2 9 —
1 6 4 2 ) և շահ Աբբաս 11-ը ( 1 6 4 2 — 1 6 6 6 ) Նոր Ջուղա յի հայերի նկատմամբ վա ­
րում էին հարաբերականորեն բա րյա ցա կա մ քաղաքականություն, ապա շահ
Սուլե յմա նի ( 1 6 6 6 — 1 6 9 4 ) և նրա հետնորդ շահ Սուլթան Հուսեյնի ( 1 6 9 4 —
1 7 2 2 ) տիրապետության շրշանում Սեֆյան կառավարության տիրապետող վեր­
նախավի քաղաքա կա նությունը Նոր Ջուղա յի բնա կչությա ն նկատմամբ կտրուկ
փոփոխության է ենթա րկվում։ Կառավարությունը ծանր հարկեր է դնում Ջու­
ղայի վրա, տարրեր պատրվակների տակ, ա յդ թվում մեղադրելով մա հմեդա ­

14 Տ ե ՛ս 4 . 1Г. Ո ւղ ո ւր լե ա է , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն հ ա յո ց գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ ե ա ն և շի ն ո ւթ ե ա ն ե կ ե ղ ե ց ,ո ց
նոցա ի Լ ի վ ո ո ն ո յ ք ա ղ ա ք ի ' հ ա ն դ ե ր ձ յա ւ ե լո ւ ա ծ ո վ ք , Վ ենետ իկ, 1 8 9 1 , կ 202։
ԸՅՀ Հ ա յ էհւղււվրււի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կան պետության սկզբունքների խախտման մեջ, սկսում Է դրամ կորզել ջո ւղ ա ֊

(եղիներից և ա յլն ։ Դրան զալիս Է Լրացնելու բոնի զավանաւիոխության քաղա­
քա կա նությունը։ Շահ Սալթան Հուսեյնի կառավարման ւ1ամանտկ նայնիււկ
հրապարակվեց մի օրենք, րստ որի հսւյին սպանող մահմեզականր կարող Էր
ազատվել պատ<1ի ց , որպես արյան զին վճարելով ոչ մեծ զրամ ական տազանր
կամ որոշակի քա նա կությա մբ ցորեն, կամ բրինձ'՞'։
Գյուղատնտեսության և արհեստների արտադրանքի կրճատում ը հա նգեց­
րեց Իրանի ապրանքափոխանակության ծավալի կտրուկ նվա զեցմա ն։ Երկրի
ընդհանուր տնտեսական անկման և արտահանության կրճատման պ ա յմա ն­
ներում կրճատվեց նաև Զ ա ղ ա յի վաճառականության առևտուրն ա եկամուտ­
ները։ Շատ հաճախ խաները և շահական աստիճանավորները կազմակերւզամ
Էին զինվա ծ ավազակախմբեր հսւյ վաճառականների առևտրական քարավան­
ները կողոպտելու համար։
X V II դարի վերջին առևտրի պայմանների վատթարացման, անձնական և
գույքա յին ապահովության բա ցա կա յությա ն, տնտեսական ճնշման քաղաքա­
կանության հետևանքով նոր Ջուղա յի հայ առևտրական բուրժուազիան սկսեց
ելք որոնել իր կապիտալներն ու սեփական գոյությունը փրկելու համար։ Նա
սկսեց առևտրական շրջանառությունից հանել իր կապիտալի մի մասը և
տեղավորել եվրոպական բա նկերում։ Արդեն X V II դարի 7 0 — 80-ա կա ն թ վա ­
կաններից սկսվում Է Նոր Ջուղա յի վաճառականության զա նգվա ծա յին արտա­
գաղթը դեպի Լևանտի առևտրական կենտրոնները, մասնավորապես Կ. Պոլիս,
Տմյո ւռնիա , Վենետիկ, Լիվոռնո, Մարսել, Ամստերդամ, Լեհաստան, Ռուսաս­
տան, ինչպես նաև ասիական երկրներ' Հնդկաստան, Բիրմա, Ինդոնեզիա
և այլնէ
Իրանահայերի ա յգ նոր արտագաղթի հետևանքով Ասիայի և Եվրո պ այի
հայ գաղթօջախները, որոնցից մի քանիսը X V I — X V II դարերում հիմնվել Էին
Հին և Նոր Ջուղա յի վաճառականների կողմից, գնալով ավելի բա զմա մա րդ Էին
դառնում >
նոր Ջուղան ապրեց առանձնակի ծանր օրեր աֆղանների արշավանքի
ժամանակ։ 1722 թ . Սեֆյան պետության մա յրաքաղաք Սպահանի պսւշարման
օրերին աֆղանները սոսկալի ավերածության ու կողոպուտի ենթարկեցին Նոր
Ջուղան, գլխատեցին նրա քալանթարին, գերության քշեցին հարյուրավոր երի­
տասարդների և իրենց հարեմները լցրեցին բա զմա թիվ հայ աղջիկներով։ Միա­
ժամանակ նրանք ստիպեցին Ջուղա յի բնա կչությա նը որպես փրկագին վճա­
րել 70 հազար թումա ն, որը վերջնականապես աղքատացրեց ու քա յքա յՒց
երբեմնի հարուստ ա յդ գաղութը։
X V III դտրի 40-ա կա ն թվականներից Իրանում ծա յր առած միջֆեոդա/ա-
կան արյունահեղ բա խումները և դրանց հետևանքով երկրի տնտեսական վի­
ճակի վատթարացումը, բա ցա հայտ կողոպուտն ու հարկային ծանր լուծը ի ր ւս ֊
նահայ բնա կչությա ն վիճակը դարձրին Է'լ ավելի անմխիթարական։
Այս բոլորի հետևանքով X V III դտրի կեսերին արտագաղթը Նոր Ջուղա յից
ընդունեց ավելի ու ավելի համատարած բն ո ւյթ ։ Գաղութը դատարկվում ու ան­
շուքանում Էր։ Նրա բնա կչությա ն զգալի մասը հետա գա յում ևս շարունակելով

16 Տ ե ՛ս К. Патканов, Дневник осады Испаганн афганами, веденный Петросом дн

Саркис Гиланенц в 1722 и 1723 гг., СПб., 1870, էւ XX:
 ___ _______ ______ չ ա^ է շ _ 1 ^ ւ է Վ ֊» ' ր ե Րը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 333

գա ղթել գե րա զա ն ցա պ ես գ Լ պ ի Հնդկա ստ ա ն, ստ վա րա ցրեց և ա վելի կորովի

■ԱԼ կենսունա կ դա րձրեց ա յղ դա ղթ օջա խ ր,
X V II— X V III դարերում Նոր Զ ո ,ղան ոչ միա յն Հանդիսանում էր ա ռ ա շ֊
նակարդ նշանակություն ունեցող անտեսական կենտրոն, ա յլև Հայ մշակույթի
ի/սշոր օջախ։
X V II դարի 30-ա կա ն թվականներից սկսած Նոր Ջ ո ւղ ա յո վ սկսվեց լո ։ս ա ֊
վորական ուժեղ շարժում, Նոր Ջուղա բերելով Հա յ մշակույթի լավագուլն
ավան գա յթ ն՚ե րր, ջուղայահայերը ձեռնամուխ եղան դրանց արմատավորմանը
Իրանում, ստեղծելով ինքնատիպ մի մշա կույթ, „ րը հարստացրեց Հայ ժողո-
վրրգի Հոգևոր գանձարանը նոր արժեքներով։
Հարկ է, նշել, որ Նոր Ջուղա յո ւմ սկսված մշակութային ու լուսավորական
շարժման Համար ղորեղ խթան Հանդիսացավ Սեֆյան Իրանի և եվրոպական
կաթոլիկ միսիոներների կողմից տարվող համաձուլման քաղաքականությանը
դիմագրավելու անհրա ժեշտությունը, X V II դարի 30-ա կա ն թվականներին թ ե­
մի առաջնորդ Խաչատուր Կեսարացա նա խա ձեռնությա մբ Հիմնվում Է դպրոց
կամ ինչպես ա յն ժամանակ են կոչել Համալսարան, որտեղ դասավանդվում
Էին ա մենաբազմապիսի առարկաներ' երաժշտություն, բա նա ստեղծություն,
համարողական արվեստ, քերականություն, փիլիսոփայություն, բնական գի­
տություններ, աստվա ծա բա նություն և ա յլն։ Ա յս դպրոցը տվել Է մի շարք
նշանավոր գործիչներ, որոնք կարևոր դեր են խաղացել ոչ միա յն Հիշյալ գաղ­
թօջախի մտավոր և բա րոյա կա ն առաջընթաց շարժման մեջ, ա յլև Համայն
հայկական մշա կութա յին կյա նքում։
X V II դարում Նոր Ջ ուղա յի դպրոցներից աչքի ընկնող դեր Է խաղացել նաև
Ամենափրկիչ վանքի վանական դպրոցը, որի սաները ուսումնասիրել են նաև
եվրոպական և ասիական լեզուներ։ Դպրոցի հիմնական խնդիրներից մեկն Է
եղել երեխաներին սովորեցնել « արվեստ վաճառականությանյ>։ Այդ նպատա-
կով վանական դպրոցի դասապետ Կոստանդ Ջուղա յեցին գրում Է մի դասա­
գիրք «Աշխարհաժողով գիրք» վե՛րնագրով'0, որտեղ բազմապիսի տեղեկու­
թյուններ կան աշխարհի տարբեր երկրների առևտրական ֊տ նտ եսա կա ն կյա նքի,
արտադրվող ապրանքների, չա վ։երի ու կշիռների, շրջանառության մեջ գտնվող
դրամական միավորների և ա յլնի մա սին։ « Աշխարհաժողովըյ> ավելորդ անգամ
վկա յում Է, որ չափազանց լա յն են եղել աշխարհագրական այն սահմանները,
ուր հասել են ջուղա յեցի վաճառականները։
X V II դարում Իրանի մի շարք հայա բնակ վա յրերում' Շիր աղում, Սպա­
հանում և ա յլ տեղերում, եվրոպական կաթոլիկ միսիոներները բա ց են անում
դպրոցներ' բա ցա ռա պ ես հա յ երեխաների համար։ Նույնանման մի դպրոց
հիմնադրվում Է նաև Նոր Ջ ուղա յումս, որի նպատակն Էր հայ մանուկներից
պատրաստել իրանա-եվրոպական առևտրի միջնորդ վաճառականներ և, վեր­
ջին հաշվով, հա յությունից հեռա ցնել և կաթոլիկության մեջ ներգրավել հայ
մատաղ սերնդին, Սակայն իրենց իսկ' միսիոներների խոստովա նությա մբ այս
դպրոցը չի ունեցել առանձին հաջողություն, որովհետև գաղթօջախի բնա կչու­
թյա ն մ եծ մասը, որը հա մա ռ պայքար Էր մղում իր ազգալին-կրոն ական ի ն ք ֊

1® Տ ե ՛ս Մատենադարանէ ձեռա գիր №№ 8 4 4 3 և 5994։

11 Տ ե ՛ ս „А с ]1 Г о ш с 1 е о! էհ0 СагшеЩев 1ո РегвШ апс! 1Ье Рара1 յ\11տտ!օո օք 1Ье
XVII ап(1 XVIII сеп Ш П ев-, уо1, I, Լօոժօււ, 1939, Էչ зга, 445, 484, уо1. II, կ ыво, ю вг.
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նուրւսյնութ յունը պահպանելու '.ամար, խուսափել է երեխաներին ուսման ա ալ

միսիոներների դպրոցում։ Հետ ա գա յում' 17 Ю /I. Նոր ծուղա յում բա ցվում են
Աս երկու դպրոցներ։
Նոր Ջուղա յի Ամենափրկիչ վանքում Հիմնվում Լ ՚ոաե п՛ատենադարան,
որտեղ հավաքում են Հա յա ստանից և ա յլ վայրերից բերվա ծ, ինչպես նաև Նոր
Ջ ուղայում ընդօրինակված հարյուրավոր արժեքավոր ձեռագիր մա տ յա ններ
X V II—X V III դարերում Նոր Ջ ուղա յո ւմ մեծ զարդացմ ան է հասնում մա ն­
րանկարչությունը, որմնանկարչությունը և դրչության արվեստըւ Մեզ հասած
փաստերը վկա յում են, որ հիշյալ զաղթօշախում եղել է նկարչական մի
դպրոց, որի ներկայացուցիչներն իրենց վար զ1,աութ յա մ բ , արվեստի բա զմ ա ­
զա նությա մբ և բարձր դեղարվեստական ճաշակով ալրի են ընկել որպես ի ր ա ֊
նահայ արվեստում վրձնի անզուգական մարպետներ։ Նրանը ոարւէանալի
վարպետությամբ նկարազարդել են Ջուղայի հայկական եկեղեցիները, խոջա­
յական ապրանքները, հայկական ձեոագիր մա տյանները, ինչպես նաև զծեղ են
իրենց ժամանակի նշանավոր անհատների դիմանկարները։ Կարծիք կա այն
մասին, որ հայ նկարիչներն են Եվրոպայից Իրան մտցրել կտավների վրա
նկարելու արվեստը։ Համենա յն դեպս անժխտելի Է, որ նրանք ա զդե­
ցություն են գործել իրանական նկարչական արվեստի վրա, իրենց հերթին
ազդեցություններ կրելով նրանից։
Նոր Ջուղա յո ւմ բարձր զարգացման Է հասել նաև ճարաա րապետ ութ յուն ր ,
որի վկա յությունը խոջայական շքեղ ապարանքներն են, բա զմա թիվ եկեղե­
ցիները, հասարակական շինությունները, ինչպես նաև Ջուղայի գերեզմա նա ­
տան նուրբ ու բարձրարվեստ զարդանկարներով քանդակված խաչքարերն ո։
շիրմաքարերը18;
Ջուղա յի լուսավորչական գործիչների, հատկապես Խաչատուր Կեսսւրացո։
ջանքերով հիշյալ գաղթօջախում հիմնվում I; նաև տպարան, որը առաջինն Էր
Իրանում։
X V II—X V III դարերում Նոր Ջուղա յո ւմ նկատվել Է նաև պարսկահայ
աշուղական գրականության և ժողովրդական բա նա հյուսությա ն բավականին
ակնառու վերելք19։ Ա յդ մասին են վկա յում մեղ հասած թվով ոչ մ եծ, բա յց
բովա նդա կությա մբ արժեքավոր և հուզիչ տաղերն ու բանաստեղծությունները։
X V II դարում հայ իրականության մեջ նոր Ջուղան ոչ միա յն կարևորա­
գույն մշակութային կենտրոն Էր, ա յլև, առանց վերապահոլթյան կարելի Է
ասել, գերազանցապես նա Էր տոն տալիս հա յ մշակութային կյանքի մի շարք
բնա գա վա ռներին, դրանց հաղորդելով թա րմ շունչ ու կենսունակություն։
Այն, որ հայ կյանքի ղեկավարությունը փաստորեն գտնվում Էր ջո ւղ ա ֊
յեցիների ձեռքում, հայտնի Էր նույնիսկ եւէրոպացիներին։ Պատահական չէ,
որ Վատիկանը X V II դարում առավել ուժգին գրոհ էր ծավալել հենց Նոր Ջու­
ղա յո ւմ ։
Հա յ ժողովրդի վրա կախված ուծացման և ձուլման ա յդ ահեղ սպ ա ռնա լի֊
քը ևս ի չիք դարձավ շնորհիվ այն համառ ու հետևողական պայքարի, որ

“ Մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ՛ս յօհո СагзтеП, Меду յս1ք8, ТЬе Агшеп1ап сНигсЬев апй оМег

եսւ](11ոջտ, ОхГогс!, 1968.
19 Տ ե ՛ս Ա . ե ր ե մ յա ն , Փ շր ա ն ք ն ե ր ջուղա յա հ ա յ ե հնդկա հա յ բ ա ն ա հ յո ւս ո ւթ յո ւն ի ց (X V II—
X IX գ դ .) , Վ իեննա , 1930։
մ զ ա մ կ . նոր Զ ո պ ա յի գաղթօջախը' ազգային դեմքն գոյությա նը պա '.պա-
սԼ/ա Հա մար։
Մյուս կ ռրւիւյ, նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ Իրանամ եվրո­
պական պ ետ ա թյա ննԼրի շահերի օգտին բացառիկ կարևոր գեր Էին խաղամ
Նաև կ՛աթոլիկ եկեղեցին ա նրա գործակալները, կարելի Է ասել, որ իրանա-
հալերի պայքարն ընղգեմ մհսիոներների օբյեկտիվորեն ոլղղվաձ Էր Իրանամ
տրևմտաեվրոպական գա գա թ արաբների զավթողական ծրագրերի ղեմ,
է
2. Հ Ն Դ Կ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Գ Ա Ղ Թ Օ Ջ Ա Խ Ն Ե Ր Ը

Հնդկաստանը Արևելքի այն երկրներից Է, ուր հայերը ոտք են դրել և հնդիկ

ժողովրդի հետ փոխհարաբերությունների մեջ մտել տակավին վաղ ժամանակ­
ներից։
Հայաստանի մի շարք քաղաքներ հարյուրամյակներ շարունակ ծառայել
են իբրև Հնդկաստանի հետ կատարվող ապրանքափոխանակության կենտրոն­
ներ։ Պրոկոպիոսի (V I դա ր) վկա յութ յա մբ Դվինում առևտուր անող վա1\ա-
,լականների շարքում կային նաև հնդիկներտ° , Մյուս կողմից հայտնի Է, որ Անիի
հռչակավոր Կաթողիկեի ջահը հայ վաճառականները բերել Էին Հնդկաստանից։
Հա յերի Հնդկաստան ա յցելելու մասին արժեքավոր փասս։ եր կան X II
գարի անանուն հայ ճանապարհորդի <гԱնոլանք քաղաքացն Հնդկաց և Պարսից■>
աշխատության մեջ։ Շարադրանքից երևում Է, որ հայ հեղինակը եղել Է
Հնդկաստանի մի շարք քաղաքներում և իշխանություններում2՝։
Հին շրջանում Հնդկաստանի հետ հայերի ծանոթության և առևտրի նւգա-
տակով այցելո ւթ յո լն ն ե րի մասին Է խոսում Հեթում պատմիչը:
Հա յ-հնդկա կա ն առևտրական հարաբերությունները առանձնապես աշ­
խ ույժ բնույթ են ստանում X V I— X V II դարերում։ Հա յերի հաճախակի ա յցե-
լությոլնները Հնդկա ստ ա ն, բնա կա նա բա ր, նրանց հնարավորություն Էր տալիս
մաոիկից ծանոթանալու երկրի հետ։
Սկսած X V I դարից, Հնդկաստանի ղանազան վ ա յրերում, հատկաս/ես
ծովափնյա քա ղա քներում, հաստատվում են առաջին հայ համա յնքները։
Կոստանդ վարդապետի' նոր Ջուղայի հայկական դպրոցի աշակերտների
համար կազմած առևտրական ձեռնարկի մեջ մա տնա ցույց են արվում տաս­
նյա կ առևտրական կենտրոններ Հնդկաստանում, որոնք ծանոթ Էին հայ վա­
ճառականներին, և ուր բնա կություն Էին հաստատել հնդկահայերը։
Հնդկա հա յ գաղթօջախների գոյա ցմա նր և ստվարացմանը զգաւիորեն
նպաստել Է մողոլ կա յսրությա ն ազատամիտ գահակալներից մեկի' Աքբար
թագավորի ( 1 5 5 6 — 1 6 0 5 ) քա ղա քա կա նությունը։ Երկրի ար գյոլն աբերոլթ յուն ր
զա րգացնելու և առևտուրը ծավալելսւ նպատակով նա իր թագավորության
սահմաններում ելոլմուտքի ազատ իրավունք Էր տվել ձեռներեց հայ վաճա­
ռականներին։ Հա յ առևտրականներին արտոնված Էր ցանկացած ապրանքն
արտահանել և ներմուծել, մտնել կայսրության այնպիսի շրջաններ, ուր ար­
գելվա ծ Էր օտարականների մուտքը, իրենց ապրանքներն առաջին հերթին
փոխադրելու միջոցներ ստանալ և ա յլն։

*> Տե՛ս Прокопий Кессарайский. История войн римлян с персами СПб, 1898, էէ
1-81—182:
Ч ւ.Ր նբեր Մաահնաղարւսնիս, № 4, 1Տ58, Էք 31/ 328ք
 ззн Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Հնդկա հայ հնաղույն և մարդաշատ գաղթավայրերից մեկը գտնվել է

Ադրաքում։ Աքբար թադավււրր այնտեղ հաստատված հայ բնա կչությա նը հո-
ղամաս է հատկացրել և անկաշկանդ գործունեության րոյն հնարավորություն­
ներ տ վել։ 1562 թ. Ադրայում ապրող հայերի համար նա նույնիսկ պետական
ծախսով եկե՜ղեցի է կառուցել, որն ապացույց է մնայուն հայ համայնքի առ­
կա յությա ն։
Աքբարն այնքան մեծ վստահություն է ունեցել հնդկահայերի նկատմ ամ բ ,
Որ իր պետության մի քանի կարևոր պաշտոններ վստահել է նրանց։ Հաւանի
է, որ բարձրագույն դատավոր Միր Աբդր/ր հայ է եղել, արքունիքի պալատա­
կան բժշկուհի Հուլիանան' հայուհի, արտաքին գործերի նախարարության մեջ
աշխատող թարգմանների ու դիվանագետների մի մասը հայեր էին։ Հայուհի
էր Աքբարի թագուհիներից մեկը' Մարիա մ Ասւգանի Բեկումը11։
Մեղ է հասել մի ավանդություն Աքբարի կողմից որդեգրված մի հայ երե­
խա յի մասին։ Իբր Աքբարը, ծպտված շրջագայության ժամանակ, Քաշմիրում
հանդիպում է Հակոբ անունով ջուղայեցի մի հայ վաճառականի և ծանոթանում
նրա ընտանիքի հետ։ Այստեղ նա տեսնում է վաճառականի մանկահասակ
որդուն, հավանում և առաջարկում իր որդեգիրը դարձնել։ Թագավորն իր ո ր ֊
դեդրած երեխային վերանվանում՛ է Զ ո՚- լգա րնա յն։ Վերջինս հետագայում նշա­
նակվում է Հոլգլիի և Փենջաբի կառավարիչ։
Ագրայի հայկական գաղթօջախն ավելի է մեծա նում շահ Աբբասի բռնա ­
գաղթից և Նոր Ջուղայի հիմնադրումից հետո։ նոր Ջուղա յի մեծահարուստ
վաճառականները Հնդկաստանի մեծ ու վաճառաշահ քաղաքներն են ուղար­
կում իրենց մշտական գործակատարներին։ Երկու տասնամյակ անց բա զմա թի։/
նոր գաղթավայրեր են ստեղծվում Հնդկաստանում, ուր վաճառականներից բա ­
ցի բնա կություն են հաստատում արհեստավորներ և ա յլ զբաղմունքի տեր
մարդիկ։ Ըստ Մեսրոպ Սեթ յա նի Ա գրա յոլմ ապրող հայերի մեջ եղել են նաև
պետական պաշտոնյաներ, զորավարներ, զինվորներ, թնդանոթաձիգներ, զի­
նագործներ, ճարտարապետներ և ա յլ մասնագետներ։
Ադրայի հայ արհեստավորությունը, ինչպես երևում է, գործուն մասնակ­
ցություն է ունեցել տեղական զենքի արտադրության մեշ։ Հա յտ նի է, օրինակ,
թնդանոթ ձուլող լավագույն մասնագետ Հովհանջան Ջուղա յեցին, որի պատ­
րաստած թնդանոթների վրա դրոշմված է եղել իր անունը՝ հնդկերեն, պարս­
կերեն և հայերեն լեզուներով։
Հնդկաստանի մողոլ կա յսրությա ն շրջանում փոքրիկ գաղթօջախ է եղեւ
Մուրշիդաբադում' Բենգալիայի մողոլ փոխարքաների մա յրա քա ղա քում։ Ա յս­
տեղ հայերը ապրել են քաղաքի Սեյիդաբադ կոչվող արվարձանում։ Ըստ տե­
ղեկությունների, մողոլ կայսր Աուրանգղեբը ( 1 6 5 8 — 1 7 0 7 ), հետևելով Աքբարի
քա ղա քականությա նը, աշխատել է խրախուսել հայ բնա կչությա ն ներղաղթլ։
Հնդկաստան։ 1665 թ • Սեյիդաբադում նա հողամաս է հատկացրել հայերին
շենքեր կառուցելու համար և մի շարք արտոնություններ շնորհել։ Հետագ՛այում
Բադրշահը ևս կայսերական հրովարտակով նորից հաստատել է իր նախորդ­
ների կողմից հնդկահայերին տրված առանձնաշնորհումները. ըստ նրա
արտոնագրի մահացած հայերի շարժական և անշարժ գույքը մնա ցել է հա քերի
իրավասության տակ։

22 Տ ե ՛ս м. յ. Տ ւ ՚է հ , АгшеШапв 1п I лс11а, Са1сиНа, ] 937, Էք ւ տ ւ ֊— Ш ։

 Օ կ ի գ ա ր ա դ ռ վ Հա յերին արված արտոնությունների մասին վկայություն
ունի X V III դարի երկրորդ կեսում Հնդկա ստա նս,մ պաշւոոնավարած ան դլի ա-
դի Բո,թոր, նա դրա մ է. «Հա յե րը , ո ,Ո։ձ Հաջււղո, բ յուն հն ոլնԼցևլ չ րնդ_
կա ոա ա նռմ, մնա յո ,ն գաղութներ 1.ն ունեցել Նաև Բևնդալիայի մեջ, մ ո ռ ն ա ֊
վորապես Սեյիդարադում, Նրանց վա ճա ռա կա նով յունը նույնպես Հաստատ֊
ված I. եղԼ, մողո, թադավորների ֆերմա նով, որով ՛իրենց երկու դլխավոր ա պ ֊
րանբների .ԼրաԼ մաՀուգի և Հում մ ետ ա բլի , մաբս է որոշված հղել Հարյուրից
3 ,5 տոկոս))23,
Հնդկա Հա յ գաղթօջախների մյուս խումբը ստեղծվել է X V II— X V III դա­
րերում, ծովա յին ճանապարհով Պարսկաստանից Հնդկաստան եկած Հա յ դ ա ղ ֊
թ,ոկանների կողմից' գլխավորապես նավահանգստային բաղաքներում, Ը„տ
որո,մ, Հա յ բնա կչությա ն ներՀոսը դեպի Հնդկաստանի ծովափնյա նշանավոր
բադաթներ շարունակվել է մի բանի տասնա մյա կ, Որքան ծանրացել է նրանց
վիճակը Իրանամ և Անդրկովկասում, այնքան ավելի է ուժեղացել պարոկահա-
յերի գւսդթր դես/ի Հնդկա ստա ն,
Ծովային ճանապարհի վրա Հայկական գաղթականության առաշին Հան-
դրրվանր եղել Ւ, Սուրաթը, որը Հնդկաստանի ամենից նշանավոր նավահան-
դիստն էր Հնդկական թերակղղոլ արևելյան ափին' Բա Արայից և Բ ա նդա ր֊
ւԼբբասից եկող առևտրական նավերի Համար,
Սաբաթում Հա յեր լինելու մասին տեղեկություններ ունենք դեռևս XVI
դարից. Այդտեղ գտնվել է Հայերեն 1 5 /9 թ , արձանագրությամբ տապանա­
բարձ, Հա յկա կա ն գաղթօշախն ա յդ ժամանակ, իՀարկե, փոքր է եղել, Ս ուրա ֊
թում մնա յուն և բա զմա մա րդ Հայկական Հա մա յնք ստեղծվել է X V II դարում,
որր գոյատևել է մինչև X V III դարի վեր շերը,
II ուր ութի Հա յ Հա մա յնքի սոցիալական բոլոր խավերի մեշ գործուն դեր
են ունեցել վաճառականները, որոնք սեփական օվկիանոսային նավեր են ո ւ ն ե ֊
ցել և խոշհր դեր կատարել տարանցիկ առևտրի բնա գա վա ռում.
Սուրա լում բնա կվել են նաև մ եծ թվով կերպասագործներ, որոնք խ ո­
ջաներից վարկ ստանալով, կազմակերպել են Հումքի Հա յթ ա յթ ումը, թել մա ­
նելը, կտոր գործելը25<
Հնդկաստանի ա րևելյան նավաՀանգիստներից աչքի ընկնող Հայկական
զաղութ է եղել Մադրասում (կո չվ ել է նաև Չինի Փա թ ա ն), Քաղաքը 1504 թ.
սկսած պորտուգալացիների առևտրական կայանն էր, 1602 թ. այն գրավել են
անգլիացիները, ս. Գևորգ բերդի շրջակայքում Հիմնել Մագրասի նոր քաղա­
քամասը, ուր և տեղա վորված է եղել Հայկական գաղթօջախը,
ՄադրասՈլմ Հա յկա կա ն մնա յուն Հա մա յնքն ստեղծվել է XVI դարի կե-
. սերից. Դրա անՀերքելի ա պ ա ցույցը Մադրասից ոչ Հեռու գտնվող ս. Թովմայի
բլրի վրա կա ռուցվա ծ Հա յկական եկեղեցին է եղել, որն ա յժ մ կանգուն չէ, սա­
կայն ւպահպանվել է կառուցման 1547 թ . արձանագրությունը, որպես խոսուն
վկա Հայկական անհետ ա ցա ծ գաղթօջախի26<
Հնդկաստանի պ ա տ մությա ն լա վա գույն մասնագետ Ֆրանսուա Մարտինը,

23 М. յ. БеШ. АгшеШапэ 1ո 1п<Па., էչ յտ յ ։

24 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 225։
25 Տ ե ՛ս Լ ե ո, ձ ա յ տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հ ա տ , 2 , Ւ իֆէիս, 1904, Էհ 4 $ 1 ք
26 Տ հ ՚ս Դ ա շ ա կ յա ն , Հ ն դ կ ա հ ա յթ , է^ 44ք
340 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Մադրասի հայկական համայնքի մասին խոսելիս, դրում է. «Հավաստի հաս­

տատված է, որ Սուրբ Թովմ տ սի բուն սկզբնավորությունը բա զմա թիվ այն հա­
յերի զործն էր, որոնք այստեղ իրենց բնակությունն էին հաստատելու
Մ եսրոսլ Սեթ ին հայտնի է եղել '"/'90 թ. ընդօրինակված մի ձեռադիր, որի
գրիչ Հով հ ա ն նե ս֊Ս արգիսր իր հիշատակարանում հայտնել է, թե Մ ա դրա սի
հայ համայնքը բա զմա թիվ նոր գսւղթ ականն եր է ընդունել ու հայաբնակ կա­
րևոր կենտրոն դարձել 1666 թ .27։
Մադրասի հայ համայնքն ավելի է մեծա ցել և աչքի ընկնող զեր կատա­
րել հատկապես X V II դարում։ Հայկական թաղամասը գտնվել է նոր քաղաքի
կենտրոնական մասում՝ նրա գլխավոր մա յրոլղոլ վրա, որ կոչվել է Հայկական
վւողոց։ Փողոցն իր ա յդ անունը պահել է մինչև մեր օրերը։
Հնդկ ահայ խոշոր գաղութ է եղել նաև Բ ոմբեյ քա ղաքում։ Յանկանա/ով
Բոմրեյր դարձնել վաճառաշահ մի քաղաք, անգլիացիներն այստեղ են հրւս-
վիրել Սաբաթի հայերին, տրամադրելով նրանց հողամաս և վարկ' տներ կա­
ռուցելու համար։ Այստեղի խոշոր վաճառականներից էր խոջա Մինաոր, որր
սեփական օվկիանոսային նավեր է ունեցել «Օքսենտ», «Հույսս և ա յլ անուն­
ներով։
Հա յերր Բ ոմբեյոլմ կենտրոնացած են եղել քաղաքի Հայկական ^"էՎոՂ
թաղամա սում։ Այդ թաղամասը կտրող փողոցը կոչվել է Հսւյկական վւողոց։
Հա յ համա յնքն իր համար եկեղեցի է կառուցել, որը կանգուն է մինչև ա յսօր։
Բենգալիայի հայկական հնադույն գաղթօջախներից է Չիչրան, որը սկւլբոլւէ
հոլանդական առևտրական կայան Էր, իսկ հետո անցել Է անգլիացիներին։
Չ ին սուրա յո ւմ հայերը սկսել են հավաքվել և գաղթօջախ ստեղծել 1645 թ .։
կապված խոջա Մարդարի գործունեության հետ։ Հետ ա գա յում հայկական այս
գաղթօջախը զգալիորեն բարգավաճել Է։ Հա յ համայնքն այստեղ ևս ունեցել Է
իր եկեղեցին ( կառուցվել Է 1697 թ .) ։
Հա յերը Կալկաթայի հնագույն բնակիչներն Էին։ Կալկաթան անգլիացիների
կողմից նավահանգստի Է վերածվում 1690 թ ., իսկ Մեսրոպ Սեթն անվիճելի
վւաստերով ցույց Է տվել, որ Կալկաթայի Մաթոլնաթի թաղամասում հայեր են
բնա կվել տակավին 1630 թ. ( ա յդ թվական / 1 կրող հայկական տապանաքար Է
գտնվել ա յնտ եղ) ։
Հայկական փոքր համա յնքներ են եղել նաև Հնդկաստանի բազւէաթիվ ա/լ
քա ղաքներում։ /
X I I —X V II դարերում եվրոպացիների Հնդկաստան ներխուժելուց և ա յն­
տեղ հաստատվելուց հետո, ինչպես հայտնի Է, ծա վա լվեց կատաղի պայքար
հնդիկ ժողովրդի և գաղութարարների միջև։ Հնդիկ ժողովուրդը զենք վերցրեց
երկրից դուրս վտարելու անկոչ հյուրերին, որոնք սկսել Էին կեղեքել երկիրը։
Հնդիկ ժողովրդի համար ճակատագրական այս ծանր օրերին հնդկահայերը
աներեր կանգնեցին հնդիկ հայրենասեբների կողքին։
Եվրոպացիների Հնդկաստան թավւանցելոլց առաջ հայերը ճանաչված Էին
Հնդկաստանում։ Օգտվելով հնդիկ ժողովրդի և տեղական իշխանությունների
բա րյա ցա կա մ վերա բերմունքից, նրանք ծւսվալել Էին լա յն գործունեություն
հատկապես արտաքին առևտրի բնագավառումւ Հա յերի ձեռքումս Էր գտնվում,
հիմնականում, Եգիպտոսի, Ռուսաստանի, Լիվոռնոյի, Վենետիկի և եվրոպա-

ՂՂ Տ ե ՛ս М. յ . Տ6էհ, Агтепипв 1п 1пй1а, Էչ 379,

 Հատկական 4 աՂ11ա,1աւրէրը Л 'Л ՜—Х И Н դարերում :Ա լ

',աԿ ա յլ 4 ' ' նԼ''Ի - ի կա տ ա րվող ա ռևտ ուրը, Հա յե ր ի կողմից վա րձվա ծ ա րա -

րական և եվրոպ ա կա ն նա վերն ա կոսում Էին Հ նդկա կա ն Վ կ ի ա ն ո ։ք
գործում Սումատրտ, Ֆիլիպիններ, Չինաստան և հեռավոր արևելքի ա ղ ե ր ֊
կրրներ, Առևտրի Համար ստեղծված բարենպաստ պայմանները հնարավորու­
թ յա ն Լին տալիս նաև հա յ արհեստավորներին և նրանց հետ կապված հայ
բնակչության մյուս խավերին հաստատվել Հնդկաստանի քա ղա քներով,
երբ ՜եվյւոպացիները սկսեցին յ ոլտթ գո րԱ լ Հ նդկաստան։ նրանք հնդկա_
հայ առևտրականների նկատմամբ ցուցա բերեցին բար/ացակամ վերաբեր­
մունք, գործադրեցին բոլոր միջոցները սիրաշահելու հայ վա ճա ռա կա ննե֊
րին, որպես Հնդկաստանին լա վ ծանոթ, հնդկական իշխանությունների մոտ
մեծ Հեղինակություն ունեցող, արևելյան լեզուները և սովորույթները լավ
իմացող անձնա վորոլթյունների, Ե'վ անգլիական, և' ֆրանսիական, և ' Հո­
ւ զ ա կ ա ն արևելյան Հնդկական ընկերություններն իրենց գործունեության
առա չին շրջանում աշխատում էին գործակիցներ փնտրել Հա յ վաճառական­
ների շրջանում, Հնդկական իշխանությունների Հետ բանակցությունների ժա ­
մանակ եվրոպացիների համար միջնորդի դերում հանդես էին գալիս հնղկա- .
հայ խոջաներըւ
Հնդկաստանում եվրոպացիների գործունեության առաջին շրջանում Հաւ
առևտրականների նկա տ մամբ ցուցա բերա ծ սիրաշաՀող քաղաքականության
ցուցանշական փաստը այն պայմանագիրն է, որ 1688 թ. կնքվել է Անդլիայի
Ա րևելա ֊հ նդկա կա ն ընկերությա ն և հնդկլ,-յհայ վաճառականների ներկայացու­
ցիչ խոչա Փանոս Ք ալան թ ար յա ն ի միջև, Ըստ ա յդ պայմանագրի, հայ վաճա­
ռականներն ստանում էին անգլիական ա զդեցությա ն տակ գտնվող բոլոր ե ր ֊
կրրներում անգլիացուն հավասար իրավունք, կարող էին երթևեկել ցանկացած
ք բնակություն հաստատել ցա նկա ցա ծ տեղում, կալվածքներ ունենալ,
պաշտոններ վարել և այլնւ Անգլիական Արևելյան ընկերությունը նույնիսկ
Հանձն էր առնում իր ծախսով հայկական եկեղեցիներ կառուցել Հնզկաստանի
այն վաք/ւերռլմ, ուր կա յին հայ համա յնքներ, բա յց դեռ չունեին եկեղեցիներ" ւ
Սակայն այս միա յն առաջին շրջանումւ Եվրոպացիների Հնդկաստանում
հաստատվելուց Հետո, սկսվեց մ եծ մրցա կցություն նախ իրենց՝ եվրոպ ա ցի֊
ների, ապա եվրոպացիների և հայ վաճառականների միջև։ Հա յ վաճառակա­
նությունն. այս մրցա կցությա ն ընթա ցքում ստացավ ծանր Հարված և սկսեց
դուրս մղվել առևտրական շուկաներից, Առանձին-առանձին և կամ փոքր «կ ո մ ­
պանիաներովդ առևտուր անոդ Հա յերը կամ նրանց Հետ կապված մյուս խ ա ֊
վերը, ինչքան էլ Հմուտ և ճկուն լինեին, բնականաբար, չէին կարող լուրջ դի­
մադրություն ցո ւյց տալ Հզոր բանակ և նավատորմ ունեցող Ա րևելա ֊Հ նդկա -
կան ընկերությա ն ը , որը շատ Հաճախ իր գործարքները կատարում էր արյու-
նաՀեղ արշավանքներով և բռնի ուժով:
Պարսկաստանի վրա յով անցնող ցա մա քա յին ճանապարՀի անապահո­
վությունը X V III դարում նպաստեց ծովա յին առևտրի զարգացմանըւ Հընղ-
կահայերը, որոնք մրցա կցությա ն սկզբում սեփական նավեր չունեին, կարճ
ժամանակում կամ գնեցին և կամ կառուցել տվեցին սեփական նավեր, որոնց
ղեկերի մոտ կանգնած էին Հա յ ծովա յին կապիտաններ. Հայկական ա յդ ն ա ֊
վերը շրջում էին հայկական կոչվող կարմիր-նարնջազոլյն դրոշակովւ Ան-

28 Տ ե ՛ս ггԱ զ գ ա ս է ր » , Կ ա լկ ա թ ա , 1846, № 39*

342 Հ ա յ է) ո զո՛ւ [IЦ]> պսւսւմոէքէյհւՆ

գըլիացիներն ու ֆրանսիացիները, բնականաբար, բարի աչթով չէին նա յում Հայ

վաճառականների գործունեությանը։ Դրանով պետք է բա ցա տրել, որ եվրո­
պական գաղութարարները հնդկական ջրերում շրջագայող հայկական նավերը
ամեն կերսւ աշխատում էին դուրս հանել շա րքից։ Այսւղես, Հնդկաստանից Նոր
Ջուղէս ուղարկված մի նամակից իմանում ենք անգլիացիների կողմից հ ա յ֊
կական մի նավի բռնագրավման մասին։ Տեղեկություններ կան նաև հայկական
к Արշակ» անունով նավի բռնագրավման մասին և ա յլն։
Այս ա մենից, բնականաբար, տուժում էին ոչ միա յն հնդկահայ ա ռ և ՚ո ր ա ֊
կան խավր, ա յլև հնդկահայ մանր ձեռնարկատերերը և արհեստավորներ,։,
որոնք հայ գաղթօջախների բնա կչությա ն հիմնական մասն էին կաղմում և
պատվերներ էին ստանում ու իրենց գործսւնեոլթ յա մ բ կապված էին հայ առև­
տրականների հետւ
Կարճ ժամանակում հնդկական հողի վրա եղած հայկական համա յ՚ս ք ն ե ֊
րից այնպիսիները, որոնք վւոքր թվով բնա կչություն ունեին և թ ույլ էին, սկսում
են քա յքա յվ ել, իսկ որոշ տեղերում էլ գադարւււմ են գոյություն ոլ)ւենտլւ։ւց ։
Սս՝եգծված պ այմաններում հայերը, մեծ կամ վւոքր խ մբերով, թողնում են
անղլիսւցիների և' մյուս եվրուգացիների գրաված տերիտորիաները և տեղա­
փոխվում Հնդկասաա)ւի ու նրա հարևան երկրների գաղութացումից գԼււևս
ագատ շրջաններըւ
Անգլիացիները ոչ միա յն սկսում են հայերին աստիճանաբար դուրս մղել
առևտրական շուկաներից, արգելքներ ստեղծել արհեստագործության զա րգա ց­
էքան համար, ա յլև անցնում են բա ցա հա յտ հալածանքների, աւգօրինի զատա­
կան գործեր են հարուցում, բռնա գրա վում նրանց ունեցվա ծքը, բանտ նետում
և ա յլն։ Հա յ գաղթօջախներն ընկնում են անղւիացինևրից անտեսական կախ­
ման մեջւ Շուտով անգլիացիները հնդկահայերի վրա սկսում են նա յել որպես
թշնսւմիների։ Հա յտ նի Է, օրինակ, որ 1746 թ. Մաղրասի մոտ անգլիական ծո­
վակալ Դըիֆֆլ՛ ապօրինաբար բռնա գրա վում Է բենգալական հայերի մի ա ռև­
տրանավ։ Անգլիական դատարանը, որին հանձնարարված Էր այս գււրծի քննու­
թ յունը, իր որոշման մեջ արդարացնում Է ծովակալ Գրիֆֆի արարքը, քանի
որ բռնա գրա վվա ծ նա վը, նրա որա կմա մբ, հանդիսանում Է « թշնամական սե­
ւիակ ան ութ յո ւ ն »։
Ահա թե ինչով պետք Է բա ցա տրել հնդկահայ բնա կչությա ն որդեգրած
քաղաքական կողմնորոշումըէ Հնդկա հա յ համա յնքի բոլոր խավերն Էլ, հիմնա ­
կանում, գաղութարարների դեմ թշնամաբար Էին տրամադրված, իհարկե, յո ւ­
րաքանչյուրը ելնելով իր շահերից։ Համատեղ պայքարի ելնելով անգլիացի­
ների դեմ, հայերը պաշտ պանում Էին ոչ միա յն իրենց երկրորդ հայրենիքը,
ա յլև իրենց անձնական շահերըւ
Հնդկահայերը հնդիկ ժողովրդի ազատագրական շարժումներին մասնակ­
ցել են տարբեր ձևերովէ Հնդկական իշխանությունների կողմից հովանավոր­
ված և արտոնված հա յ վաճառականները հնդիկներին օգնել են դրամական
միջոցներ տրամադրելով, հայ զինագործներն օգնել են զենք պատրաստելով,
իսկ հայ զինվորականները մտել են հնդկական բանակ և հնդիկ ժողովրդի հետ
ուս-ուսի կռվել գաղութարարների դեմ է
Հնա դույն տեղեկությունները հնդիկ ժողովրդի ազատագրական սլայքարին
հնդկահայերի մա սնակցության մասին վերաբերում են 1662 թ ., երբ պորտու­
գալական գաղութարարները փորձել են տիրել Մալաբարին և տապալել տեղա-
 ________ Հ ա ! ՚1 ա Կ ա>' ' 1 ֊' ' , Ր - - Ւ ' ր 1 . ր Ս Ճ Ո - X V I I I ղաէ, կ , „ լ „ 343

կան Հնդիկ իշխ ա նությունը, Տեղի Հ ա յ բնակչությունը գործուն մասնակցու­

թյուն Է ունեցել պորտուգալացիների դեմ Հնդիկների պայքարին, Եվ Հընդ-
կական իշխանությունները, գաղութարարների դեմ Հաղթանակ տանելուց Հետո,
Մալաբաբի կաոավարիչ են նշանակել Հայաղդի Մարկոս անունով մեկին,
Հա յ-Հնդկա կա ն դինական դաշնակցության և գաղութարաբների դեմ մղած
ազատագրական и/ այ քարի ամենից ակնառու փաստը՝ 1 7 6 0 — 1764 թ թ. Բ ե ն ֊
ղալիայում Հնդիկ ժողովրդի մ ղաձ ազատագրական կռիվներին ՀնդկաՀայերի
անձնազոհ մա սնակցությունն Է,
1760 թ ., ինչպես հայտնի Է, Հնդկաստանի անգլիական իշխան ութ յուննե-
րը, մեծաքանակ հարկ ստանալու ե արտոնություններ ձեռք բերելու պ ա յ­
մանով, Բենգալիայի նավաբ են նշանակում Միր Կա սիմ ին,
Վերջինս, հակառակ անգլիացիների ակնկալություններին, ձգտում Է Բեն-
ւլալիան դուրս հանել գաղութային տիրապետությունից, վերականգնել նրա
լյա զաք ական ինքն ուրույն ո լթ յուն ը,
Իր գահակալության առաջին իսկ օրից, Միր Կա սիմը իրեն շրջապատ/,ւմ
Հակա անգլիական դիմորոշում ունեցող մարդկանցով և պատրաստվում ազա­
տագրական պ այքարի, Անգլիացի գաղութարարներին Հնդկաստանի արևելյան
ափերից դուրս վտարելու նպատակով ձեռնամուխ Է լինում մարտունակ բանակ
կա զմակերպ ելուն, Իր ա յգ մտադրությունն իրականացնելու Համար բանակի
հրամանատար Է կարգում կազմակերպչական ընդունակություններով օժտված
Հա յ զինվորական Գրիգոր Հա րությունյա նին, որը Հայտնի I; Գորգին խան ա ֊
նունով։
Վերջինս վազմա կերպում Է Բեն գաւի այի բա նա կըՀ հնդիկ և հայ զինվոր­
ներիդ։ Ստեղծում Է 12 գունդէ որոնց հրամանատարները հայ և հնդիկ վարձ­
վա ծ զինվորականներ Էին։ Տեղում կա զմս։կերս/ում Է նաև զենքի ու զինա մթեր­
քի արտադրություն%
Հրացանների պատրաստման և թնդանոթների ձուլման գործում գործուն
մա սնակցություն են ունեցել հա յ զինագործները՝ Շ ահն ազարի գլխավորու­
թ յա մ բ է որի 1761 թ * ձուլած «Զ ա մ զա մ ա» կոչվող հրանոթը ա յժմ ցուցադրված
Լ Հնդկաստանի Լահոռ քաղաքի թանգա րանում։
Բենգալիայի քաղաքական կյա նքում կարևոր գեր են սկսում խազալ հա-
յ երլ"
Անգլիացիների դեմ մղա ծ ազատագրական կռիվներում աչքի են ըն1լնոլւ1
Հազարապետ Մարգար Հա րությունյա նը, . որն արժանանում Է Բենգալիայի
նավաբի բարձր պարգևին, Գրիգոր Ա յվա ղյա նը՝ իր զորադնդով, Հարյուրա­
պ ետներ' ն ո ր ֊ջ ո լղ ա յե ց ի Մկրտիչ ՀՀաքարյանը, Մ ելքում Աստբախանցին, Նի-
կողայոս Երևան ցին և շատ ուրիշներ։
Անգլիացիները, պարտություն կրելով բա ց ճակատում, սկսում են դավա­
դրական աշխատանք տանել թիկունքում. Նրանք վարձում են սլառակտոլմ
մտ ցնել Միր Կասիմի կուսակիցների շրջանում, Միր Կասիմի առջև ամբաստա­
նում են Գորգին խանին և մյուս Հա յ Հրամանատարներին, սակայն նավաբր
մնում Է ա նդրդվելի։
Այնու՛Հետև անգլիացիները փորձում են կաշառել Գորգին խա նին։ Մե­
ծա մեծ խոստումներ տալով առաջարկում են անցնել անգլիացիների կողմը։
Սակայն նա մերժում Է' պատասխանելով, որ մինչև իր մաՀը Հավատարիմ Ւ,
մնալու Հնդիկներին,
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն
Յ Ա

«Ք ա վ լիցի ինձ լին իլ տիրադրուժ, մանաւանդ ղի հեռի է յա զգէն մերմէ

այդպիսի տիրադրժութիւն, ղի որոյ որ ծառա յեն Հա յք, միամտութեամբ սրտի
մնան հաստատունը մինչև ի մահն իւրեա նց»2*։
Շատ չանցած անգլիացիները նոր ուժեր ստանալով անցնում են հ ա կ ա ֊
գրոհի և կասեցնելով հնդիկների հարձակումր, ստիպում նա հա նջել։, Աղալով
մոտալուտ վտանգը, Գորգին խանը ապստամբների հիմնական ուժերը դասա­
վորում է Կալկաթայից եկող ճանապարհների ուղղությամբ և պատրաստվում
թշնաւքուն ճակատամարտ տալոս Ռազմաճակատը ուժեղացնելու համար, նա
երկրի մյուս մասերում պահվող զորամասերից մի քանի միավորումներ տե­
ղափոխում է ա յստ եղ։ Տեղափոխ ված հնդկական զորամասերի թվում էին նաև
Մարգար Քալանթարյանի և Ղազար Հա կոբյա նի զորամասերը։ Հիմնական
ճակատամարտը տեղի է ունենում Սանթա քհարիա կոչվող դաշտավայրում'
Գանգեսի վտակներից մեկի ափին։ Անգլիական լաւէ վարժված և զինված բա ­
նակին հաջողվում է ճեղքեր բա ցել հնդիկ հայրենասե բների ռա զմ ւսշար քերոսք,
անցնել նրանց թիկունքը և վտանգավոր դրություն ստեղծել։
Հնդ իկ -անգլիական կռիվները շարունակվում են 1 7 6 2 — 1763 թ թ .։ Ուշա­
գրաւէ է այն վւաստը, որ ամեն անգամ գաղութարարների գես տարած հաղ­
թանակի ժամանակ։ ըստ սովորությա ն, երբ բարձրացնելիս են եղել հնդկական,
դրոշակը, բարձրացվել է նաև հայկականը^ որպես էսորհրդանիշ հ ա /֊հ ն դ կ ա ­
կան զինա կցության։
Անգլիացիները 1763 թ , կազմակերպում են Գորգին էսան ի սպան ու թ յունր-
Հնդիկ հայրենասերները, կորցնելով սիրած հրամանատարին, զենքը վայր
լեն դնում։ Սակայն հետագա դեպքերը անհաշող շրջադարձ են ունենում Բեն-
դաքի այի նավ արի համար, և նա ստիպված հեսանում է քաղսւքական ասպա-
ր՚ պ Իյ ՛
Հնդիկ ժողովրդի աղգային-ւսղասւադրւււկան շարժումները Բենդ ալի սղում
ո՛ նշելուց հետո անգլիական գաղութարարները վրեժ իւն դիր եղան հնդկահայերի
նկա տ մամբ։ Անգլիայի համայնքների ս/ալաւոը, քննությա ն առնելով հ ն դ կ ա ֊
հայերի բռնած դիրքը Բենգալիայի շարժումների ժամանակ, այն որակեց իբրև
(Гանշնորհակալ վերաբերմունքս և հնդկահայերին զրկեց Ա րևելա ֊հ նդկա կան
րնկերութ յա ն պա յմա նագրով նախատեսված առանձնաշնորհումներից,
* <ք X

Ուշ միջնադարում հայկական փոքրաթիվ գաղթօջախներ կային նաև

Ասիական մա յրցա մա քի տարբեր երկրներոլմ' Չինաստանում, Բիրմա յոլմ,
Ֆիլիպինյսւն կղզիներում և ա յլ վա յրերում։
Չինաստանը Հին Արևելքի այն երկրներից է, ուր հայերը ոտք են դրել
հնագույն ժամանակներից սկսած։ Տեղեկություններ կան այն մասին, որ հնոլմ
Հայ վաճառականները երթևեկում էին Չինաստան և ա յնտեղից արտահանում
մետաքս ու ա յլ ապրանքներ, գործարքներ կնքում տեղի հայերի հետ30..
Հա յ առևտրականները շարունակել են առևտուրը Չինաստանի հետ նաև
վաղ միջնադարում, որի ժամանակ նրանց հաճախ ուղեկցել են հայ հոգևորա­
կանները' քա րոզչությա ն նպատակով[3|«

29 Թ . հյււջա ւ/ա լեա ն, Պատմութիւն Հնդ կա ց, Կալկաթա, 1 8 4 8 , էշ 1 0 0 ,

>ւ> Տ ե ՛ս Н . \Ре11, Т Ь е О и Ш п е օ ք Н Ы о г у , Լ օ ո ժ օ ո , 1 8 9 5 , էք
31 Տ ե ՛ս Հ . Ք յո ւ ո ո յս ւ ն , Հում մետա քսի վա ճա ռա կա նությունը և հա յեր ը, ( ՚ա ռանձնա­
տիպյ , էշ 1 3 9 ,
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ա Ո1 )ա վ ա :ր լ ր1, X I V - X V ) Ո դ ա ր լ ր ո լյ
3 4 .1

Но,կայն հայկական գաղթօջախների հիմնումը Չինաստանում կապված է

մոնղոլական առսէջին արշավանքների Հետ, Հայտնի է, որ մոնղոլական հ բ ո ֊
սակն երր հա դարավոր գերիներ քշեցին Հայա ստա նից և տարան դեպի Քա բոլլ,
4ամարղանդ և ներկայիս Չինաստանի հյուսիսային շրջանները,
Օրկրի հյուսիսում հաստատված այս Հա յ տարագիրները զբաղվում կին
աոևարոփ և ա րհեստ ա գործով յա մ բ , Նրանք շուտով թափանցեցին երկրի խ ո ր ֊
րերր և Հասան մինչև Խաղաղ օվկիանոսի ափերր.
Հա յերը բնա կվում Էին Չինաստանի կենտրոնական և առևտրական քա­
ղաքներում, Հատկապես մ եծ էր նրանց թիվը կանտոնում, Տեղեկություններ
կան, որ 1307 թ. առաջ Կանտոնից ոչ Հեռու կառուցվել է հայկական գեղեցիկ
մի եկեղեցի™.
Հայկական առաջին այս գաղթօջախները, սակայն, երկար կյանք չունե­
ցան, Նրանց մի մ ասր ղոհ գնաց թ աթ ար-մոնղո լական խժդժություններինւ
XVI — X V II դարերում սկսվում է Հ ա յ.չինական հարաբերությունների ն,,,, շ ը ր ֊
ջան, Չինաստանի հետ աշխույժ առևտուր են սկսում իրանահա յ և Հնդկա-
հայ վաճառականները, Եվրոպացի ճանապարհորդները վկա յում են, որ X V I— ՚
XV II դարերում հայերր աչքի ընկնող դիրք են ունեցել Չինաստանի ա/ևտրի
մ եջւ
X V II դարի կեսերին Կանտոնից Հռոմ ուղարկված մի նամակում հիշա­
տակված է, որ ա յնտեղ ապրում են 30 Հա յ ընտանիքներ**ւ
Անդլիական Արևելսւ-հնդկակւսն րնկերա թ յա ն և Հնդկահայ վաճա յուրյան­
ների միջև 1688 թ. կնքվա ծ վերոհիշյալ պայմանագրի չորրորդ կետով իրա-
վունք էր տրվում հայերին անգլիացիներին հավասար մաքսով և որսյմ աղէնե­
րով Չինաստանում առևտուր անելու?*. Օգտվելով ա յդ արտոնությունից հայերր
առևտրական լա յն գործունեություն ծա վա լեցին. Շուտով նրանք սւյ\ոգիսի
մրցա կիցներ դարձան անգլիացիների համար, որ վերջիններս, որպես (Гթշնւս-
մու սեվւականություն» սկսեցին բռնա գրա վել հայ վաճառականների նավերը,
որոնք դուրս Էին գալիս Չինաստանից,
X V III դարի ւ՚կ դբներին հայկական առևտրական օջախներ կային Շան-
հայում, Կանտոնում և Մ ա կա ոյում,
Հա վա նա բա ր, հայկական գաղթօջախների կղզյակներից ամենից մարդա­
շատը և հայտնին Կանտոնն Է եղել, X V II դարում Կանտոնի հայ գաղթօջախի
մասին գիտեին ոչ միա յն Նոր Տ ո լղ ա յո ւմ , ա յլև Էջմիածնոլմ, 1765 թ. Սիմեոն
կաթողիկոսի կա զմա ծ հայկական գաղթօջախների ցուցակում հիշվում կ «Չ ի նու
երկիրը», Կանտոնը, Մակավը35յ
X V III դարի վերջերից մեզ են հասել մի քանի հետաքրքիր վավերագրեր
չինաբնակ հայերի մա սին. Նրանցից մեկը՝ կանտոնաբնակ գանձակեցի Մնա­
ցական Ղասապյանը, հա յրենիքից հեռացած և օտարության մեջ հարստացած
մի վաճառական, խոշոր մի գումար է կտակել իր հայրենի երկրին36, Մեկ ուրի­
շը' չինաբնակ Հովհաննես Մ աթևոսյանը, 800 0 0 րուփի է կտակել Նոր Նախի­
ջևանին։

32 Տ ե ՛ս « Երևա նտ , Կ. Պ օ լի ս , 1860, էշ 229,

аз Տ ե ՛ս «Ա ր և », Կ ա հիրե, 1958, 1 օգոստ ոսի,
” Տե՛ս М. յ. Տօ է հ , Агше^епв 1ո 1пй1а, Էք 420, ^ ^
35 Տ ե 'ս « Ջ ա մ բ ո յ*, Էշ 481 ^
ы Տ ե ՛ս «Դ ի ւա ն Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » , գ ի ր ք 1 * , Էք Յ է 2 ,
 340 ձ ա յ յ ո ղ ո վ րպի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Չինաստանում Հաստատված անգլիացիների հալածանքների հետևանըով

X V III դարի վերքերին հաչերից շատերը տեղափոխվում են Մակաո, Սինգա-
վալր և այլ վայրերէ
Չինաստանի ալքի ընկնող հայ մտավորականը Կանտոնում ծնված ե
կրթված, չինարեն ւեղվի ուսուցիչ և թարգման Հովհաննես Ղագսւրյանն Է
եղելւ Նա Է անգլերենից չինարեն թարգմանել Աստվածաշունչը, որի մի մասը
հրատարակվել Է Սերամ բուրում ։ Ըստ չինագետ մասնագետների' գա Ա ստ վա ֊
ծաշնչի առաջին և հաշող թարգմա նությունն Է չինարեն7'1։
X V I— X V II դարերից հայկական գաղթավայրեր են եղել Բիրմա յոլմ' Ավւս-
(ում, Պերոլում և ա յլուր։ X V II դարում հայերը Բիրմայի աոևտրական կ յա ն ֊
քում այնպիսի նշանակալից դեր Էին կատարում, որ տակավին այնտեղ ամուր
չհաստատված եվրոպացիները դիմում Էին նրանց միջնորդությանն ու օգնու­
թ յա ն ը )8ւ Ինչպես Ֆիլիպիննեըի, այնպես Էլ Բիրմայի հա յ համայնքները առա-
բա յե լ և մշտապես համալրվում Էին Նոր Ջուղա յից և Հնդկաստանից եկող հ ա ֊
յե ր ո վ ։ X V III ղաըի կեսերից Բիրմայի շատ վա յրերում, հատկաս/ես ծովավւնյտ
քաղաքներում, ստվարացավ հայերի թիվը Նոր Ջուղա յից եկող թարմ հ ոսա ն֊
քա [։ Բիրմայի հայերը մասնակցել են անգլիական գաղութարարների դեմ տե-
գի բնա կչությա ն մղած ազատագրական պայքարին, նրանցից Գրիգոր Այվւււղ-
յա նր եղել Է ա յղ ւգայքարը գլխավորողներից մեկը։
X V II դարից հայկական գաղթօշախ կար նաև Ֆիլիւղինյան կղզիներում
հատ կա и/ես նրա մայրաքաղաք Մ ա նիլա յոլմ։ Մանիլայի վւոքրաքանակ հտ(
սուևտրական գաղութը հանդիսանում Էր յուրօրինակ մի հենակետ ու 1րազուլ
օղակ Հեռավոր Արևելքի, Չինաստանի, Հնդկաստանի և Նոր Ջուղա յի հայ գաղ­
թավայրերի միջև։
Մեզ հասած պատմական փաստերը, նյութական մշակույթի հուշարձան­
ների մնացորդները խոսում են այն մասին, որ հնդկական հողի վրա ևս հա­
յերր ստեղծել են այնպիսի արժեքներ, որոնցից մի քանիսը դուրս են գաւ/։։։
ա զգա յին սահմաններից և տեղ գրավում հնդկական մշակույթի մեջ։
Հնդկական ճարտարապետության պատմության մեջ են մտել Մալտ բա րի
շրջանում կատարված մի շարք կա ռույցները, որոնք հայ մտքի արգասիք են։
Հա յտ նի են հատկապես եռահարկ բազմակամար կամուրջը և հոյակապ քարե
սանդուղքները 133 և 160 աստիճաններով։
Հնդկահայ մշա կույթի մասին խոսելիս չպետք Է մոռանալ Կալկաթայի
« Հա յկա կա ն» նավահանգիստը, հայ ճարտարապետների նախագծած և կառու­
ցա ծ եկեղեցիները և զանազան ա յլ շինություններ։
Սակայն հնդկահայերի ստեղծած մշակութային ա մենաարժեքավոր ներ­
դրումը հա յ պարբերականի առաջնեկն Է' «Ազդարարըյ>, որը իր շուրջը համա­
խ մբեց հնդկահայ հասարակական, քաղաքական ու մշակութային գործիչներին
և նպաստեց հայ ա զգային-ազատագրական պայքարի գա ղափարախոսով!(ան
ձևավորմանը։ « Ազդարարըя տպագրվել Է 1794 — 1796 թթ. Մադրասոլմ։
Հնդկահայ գաղթօջախը մ եծ երախտիք ունի նաև հայ տպադրոլթյան աս­
պարեզումI Այստեղ X V III դարի վերջերին հիմնադրվեցին մի քանի տպարան-

37 Տ ե ՛ւ ։ «Ս ի ո ն », 1959, Էշ 2 7 6 ։
38 Տ ե ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 158է
\ '
ներ, Հրատարակվեցին բա զմա թիվ մեծարժեք աշխատություններ, Հատկապես
Մ ա դրա սում,Կա լկա թա չում և Բ ոմբևյում։
X V II \ \ 1 1 1 դարերում Հնդկաստանում գործել են Հաչ գրչության վյոքրիկ
օշախներ, ուր ընդօրինակվել են ձեռագրեր և կատարվել թարգմանութչուննեբ։
Հա յերես ձեռագրեր են դրվել Սուրաթում, Կալկաթ ա յում, Մադրասում, Չ ի չր ա ֊
չում, Բոմբեչում և աչլ բադաթներում։
Հնդկաս աչ մտավորական Թովմաս Խոքամալչանի գրչին /; պատկանում
X V III դուրի 60-ա կա ն թվականներին գրված (ГՀնդկաստանի պատմություն»
մեծարժեք աշխատու թ չուեր յ որը Հնարավորութ չուն Է ս՝ ալիս լուսաբանելու Հընգ~
կա սա ան ի պա տ մությա ն եվրոպական ներխուժումների շրշանի մի շարք կընձ-
ռոա Հա րցեր։ X V III դարում Է գործել նաև Հակոբ Ջ ուղաչեցի Սիմոն յա նր, որի
գրչին պատկանող <гՀեյդա ր Ալու վարքը» նվիրված Է Հնդկաստանի ա զգա յին-
ազատագրական պայքարի ամենից պ ա յծա ռ դեմքերից մեկին։ Սիմոնյանի
աշխատանքը Մ այսորի Հերոսին նվիրված ուսումնասիրություններից առաշինն
Է։ Հաչ Հեղինակը եղել Է Հե չդարի մտերիմն ու իւ որհ րդա կան ը' Հակաանգ\իա-
կսէն պա չքարի տա րիներին։
ՀնզկաՀա չ գաղթ օջախներն անեն նաև իրենց անւէանի ներկա չս։ ց ո ւ ֊
ցիչները գեղարվեստական գրականության ասպարեզում։
ՀնդկաՀաչ մշակուչթը արժեքավորելիս չի կարելի լռութչամբ անցնել մ ե ֊
ծանուն մի բանա ստեղծի կողքով, որը Հիշատակվում Է Ֆիրդուսու, Խաչամի,
Սաաղիի, Հա ֆեզի նման մեծա տաղանդ բանաստեղծների Հետ միասին։
Դա Սարմատն Է։ Նշանավոր Հեն րի Քինր նրա մասին՛ գրում Է. (ГՍարմատը մի
Հա( վաճառականի սրւետիկ կեղծանունն Է, որը Հնդկաստան Է եկել դեռևս Շա1
ՋՀանի օրոք. . . . Նա լա վ պոետ Էր և Հիանալի տիրապետում Էր բանաստեզծու-
թչուն Հորինելու ա րվեստ ին»**։ . .

Հնդկա ստ ա նի Մ ա դ ր ա ս ք ւս ղ ա բ ի ա նվա նի գ ո ր ծ ի չն ե ր ի ' Շ . Շ ա հ ա մ ի ր յա ն ի , նրա ո ր դ ի ն ե ր ի ,

ՄուԼոհո Ր ա ղ ր ա մ յա ն ի և մ յո ւ ս հա յր ե ն ա ս ե ր ն ե ր ի գ ո ր ծ ո ւն Լո ւթ յո ւ ն ր լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Է ս ո ւյն հա -
տ որի ա ոա ջին մ ա ս ի հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ե ն թ ա գ /խ ո ւմ , ի ն չպ ե ս ն ա և հ ա յ մ շ ա կ ո ւյթ ի պ ա տ մ ո ւ­
թ յա ն ը ն վ ի ր վ ա ծ բ ա ժ ն ո ւ մ ։ Կ րկ ն ութ յո ւ ն ի ց խ ո ւս ա փ ե լո վ [' ա յս տ ե ղ չե ն ք ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ո ւմ Մ ա գրսւսի
հա Աւենա սիր ա կա ն խ մբա կի գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յա ն բ ։
 Գ Լ Ո Ի к. ԵՐՐՈՐԴ

ՈԻ4('1ԼԻԴւՍԼ8Ի Ե Հ Ա ՐԵՎԵԼ8Ա Ս ԵՎ,Ր11ՊԱ8Ւ ՀԱՅԿԱԿԱՆ

ԳԱՂԹԱՎԱՅՐԵՐԸ

1. Ո.ՐԻՄԻ ԳԱՂԹՕՋԱԽՆԵՐԸ ?

Ղրիմը Հա յերին ծանոթ էր Հնագույն ժամանակներից։ Տիգրան Մեծի և

ՄիՀրդատ Եվպատորի աշխարհակալությունից Հետո Հա յերը վաճառատե-
ղիներ ունեին Սև և Կասս/ից ծովերի Հյուսիսա յին ափերին և առևտուր կին
անում ա յդ երկրամասերում թափառող ցեղերի Հետ։
Տա վրիկյա ն աշխարՀի մասին Հա յերեն առաջին տեղեկություններից մեկր
Հաղորդում է V II դարի Հայկական «ԱշխարՀա ցո յց ը » ։ Սկսած VI11 դարից,
կարևոր մա սնակցություն ցուցա բերելով Բյուզանդիայի քաղաքական ու տնտե­
սական կյա նքին, Հա յերը վերջինիս միջոցով թափանցում են Տավրիկիա' տար­
բեր շարժառիթներով ու նպատակներով։ V III դարի սկղբներին այստեղ կր
գտնվում Հա յա զգի իշխանավոր Վարդանը, որը Հենվելով ապստամբ խերսո-
նեսցիների վրաճ վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս և տապալելով Հուստինիա-
նոս 11-ին, ինքը բա զմ եց կայսերական գաՀին ք711 — 7 1 3 )։ X դարում Խերսո-
նեսի իշխանավորներից էր Հա յա զգի Կալոկիրը, որի միջոցով Բյուզանդիան
ւվարձում էր դիվանագիտական կապերի մեջ մտնել Կիևի իշխան ս-և ատոս-
չավի հետ1։
X I դարից նկատելի զանգվածներով Ղրիմոլմ սկսում է հաստատվել մըշ-
տական հայ բնակչությունւ Այդ դարերին հայ զաղթական հոսանքները Ղ /՚ի մ
են անցնում Բյուզանդիայի քաղաքական և կրոնական ճնշման, սելջուկների'
դեպի Հայաստանի ու Փոքր Ասիայի շրջանն երը խորանալու, առևտրական և
այ/ շարժառիթներով։
X I դարի առաջին կեսին արդեն նկատելի է հայերի տեղաշարժ ր Կ. Պոլսից
և Բալկաններից դեպի Սև ծովի հյուսիսա յին շրջաններն ու Ղրիմի քաղաք­
ները։ Այդ նույն ժամանակ արտագաղթի դիմա ծ հայերը Ղըիմ են անցնում նաև
Փոքր Ասիա յից։ Հա յերը տեղափոխվում էին Մ երձդանոլբյան շրջաններով,
Կ. Պոլիս— Ղըիմ և Տրապիզոն — Ղըիմ ծովա յին ուղիներով, ինչպես նաև Հյուսի­
սային Կովկասի վրա յով։
X IV դարում Ղըիմ են գալիս հայ բնա կչությա ն նոր հոսանքներ։ Բ՚ե րա-

1 Տ ե ՛ս Ю. Кулаковский, Прошлое Тавриды, Киев, 1914, էг 112:

կ,ր,յ,ն դաոնում է նաև ա յն կամրշակլ,, որի վրա յով արտադաղթի դիմած Հ ա ֊
բ ո թ յունր անցնում է ո ,„„ա կ ա ն , ուկրաինական և լեհական շրջանները, Մոն­
ղոլների տիրապետս,թ յա ն ժամանակ ծա յր առած արտադաղթի հետևանբով
հայ րն ա կչո, թ յա ն մի ստվար հատված տեղափոխվում է նախ Ոսկե Հորդա,
իսկ ա յնտ եղից էլ, կոտրելով թաթարների դիմադրությունը, մոտ 1330-ական
թվականներին դալիս է Ղրիմ, «Ելեալ ի յԱ խսա րա յէ իշխանք և ազնիւք և հա­
սարակ ժողովուրդք ,{ա ռեա լք ղինոլ պատերազմելով ընդ թաթարացն ճեղքեալ
դան ի Լրիմ, դրված է մի նշանավոր հիշատակարանում, — և բնակին ի
Ֆեոդոսիա, ի Կաղարաթ և ի Սոլրխաթ և ի կողմանս սոցա, այս եղև ՅՀԲ"
( 1 3 3 0 ) թ ուին», Դրան նախորդել կր Ախ., արայի հայերի և Կաֆայի ճենովական
հյուպատոսի միշև կա յա ցա ծ համաձայնությունը1.
Հա յերի թիվը թերս։կղզու վրա այնքան է ավելանում, որ թաթարներից
հետո նրանք բռնում են երկրորդ տեղը3, XV դարի 70-ական թվականներին
միա յն Կաֆա քաղա քում 70 հազար բնակչից մոտ 46 հազարը հայեր էին*,
Х \ դարի ւ О-ական թվականներին ղբիմա հա յոց քանակական կազմը կրում
է նոր փոփոխություններ, 1475 թ. թուրքական նավատորմը' դաշնակցած թ ա ­
թարների հետ, ծովից ու ցա մա քից շրջապատում է Կաֆան։ Քաղաքի բնա կիչ­
ները ( հիմնականում հ ա յեր ) իրենց հայազգի հրամանատարի գլխավորո:.-
թ յա մ բ վճռական դիմադրություն են ցույց տալիս. Սակայն հնգօրյա պաշա­
րումից հետո թշնամին կարողանում է նրանց զրկել խմելու ջրից և հրետանու
օգնությա մբ շատ տեղերում քանդել քաղաքի պարիսպները։ Պաշարվածները
հանձնվում են թուրքական հրամանատարությանը,
Թուրքական տիրապետության հաստատման պատճառով հայ բնակչու­
թ յա ն մի զգալի մասը հեռանում է թերակղզոլց և հաստատվում Լվովում,
Կամենից ո։ մ և ա յլուր։ Նշանակալից թվով հայեր գերեվարվում և քշվում են
Կ, Պոլիս։ Այդպես էր, սա կա յն, թուրքական տիրապետության առաջին շրջա­
նում ւ Հետ ա գա յում, Հա յա ստ ա նից և այլ վայրերից կատարված մասնակի
գաղթ երի և մանա վա նդ X V II դարի սկզբին ջալալին երի շարժման հետևանքով
ծա յր առած արտագաղթերի հետևանքով ղբիմա հա յոց թիվը կրկին ավելա­
նում է։
X I — X II դարերից սկսած ընդհուպ մինչև X V III դ. վերջին քառորդը, երբ
հայերն ու հույները արտագաղթեցին Ղրիմից, հայ բնակչությունը բավակա­
նին պատկառելի զա նգվա ծներով ապրում էր Կաֆայում (Ը ե ո դ ո ս ի ա ), Սու­
դակում, Սուրխաթոլմ (Հին Ղ րիմ), Կեոզլևում (ԵւԼպատորիա), Կազարաթում,
Ղարասուբաղարոլմ (Բ ելոգորսկ), Ա կմեչիթոլմ (Սիմֆերոպո լ ) , Բախչիսարա-
յո ւմ , Չ եմ բա լո յո ւմ (Բ ա լա կլա վա ), Օրաբաղարում (Ա ր մյա նս կ ), Ինկերմանում
և այլ քա ղաքներում ու Խայաչ, Բախչելի, Օրթալանկ, Ւոպտի, Խամշլի, Ղշլավ
զուտ հայկական գյուղերում։
Ղրիմի հայկական այս գաղթօջախները, քաղաքական պարագաների բ ե ­
րումով, X I I I — X V III դարերում գրեթե միշտ կախյալ հարաբերությունների
մեջ են եղել թաթարական գերիշխանությունից, սրան զուգընթաց' ջենովական

! Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր М 7 4 4 2 , էշ 2 8 1 ,

3 Տե՛ս Тунманн, Крымское ханство, Симферополь. 1936,
* Տ ե ՛ս ,А Ш с)еЦ а Яо с 1 е 1 а ՛ У ^ и г е сИ տէօՈ8 Р о 1 г 1 а “ ( ա յ . „ „ « г » /. .А Ш „). С еп оу1а,
1879, V II, է չ 343,
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

առևտրա-վարչակա ն աի րա կ ա լ ա թ յունից ( X I I I — Л’ У զ ար հր ) ։ 1 4 7 5 թ. հետո

նրանք ենթակա- Լին թ ո ւ ր ք ֊թաթւսրսւկան համատեղ բռնա տ իրությա նր։ Գա­
ղութահայ կյանքի ելևԼջներն այստեղ մշտապես կախված են եղել ա յղ սւիրա ֊
պետ ողն երի քմա հա ճույքներից։
Չնա յա ծ թուրք-թ աթ արական և քեն.։ վական իշխանէ ւթյուններից • րաղա-
քական որոշակի կախյալ վիճակում գտնվելուն, ա յնուա մենա յնիվ ղրիմահտյ
գաղութը իր ներքին կյանքի կարդավորման խնդիրներում օգտվել Է յուրա տ ե­
սակ ինքնավարությունից, կառավարվել ա զգա յին ավանդույթներով ու սովո­
րույթներով։ Հա յերը Ղրիմոլմ, մանավանդ մինչև 1475 թ ., ունեին իրենց զին­
ված ուժը։ Հայկական մարտական ուժերը առանձնապես զգալի Լին Կաղարաթ
բերդապահ քաղաքա վա նում։ Սրա շնորհիվ ջենովսւկան Կաֆան պաշտպան­
վում Լր թաթարական հարձակումներից։ Դրա համար Լլ «ի վերա յ չրոյն Կա-
զարաթի» Կաֆայի ճենովական հյուպատոսը Մուղալյանց հա յ իշխանին որո­
շակի վճարով կարգել Լր կուսակալ5< Հա յերն իրենց զորքն ունեին նաև Կա­
ֆա յո ււք* ։
Սկզբում' X I — X III դարերում, ղրիմահայերի հիմնական զբաղմունքը
առևտուրն Էր։ Հաջորդ դարերին այն գնալով ընդլա յնվում Է, սակայն դրան
ղուզընթաց կարևոր նշանակություն են ստանում նաև արհեստագործությունն
ու երկրագործությունը (մա նա վա նդ ա յղեգործությունը) ։
Ղրիմի քաղաքները խոշոր դեր են խաղացել միջնադարյան առևտրի մեջ,
Արևելքի և Արևմուտքի առևտրական կապերում, մանավանդ այն ժամանակ,
երբ մոնղոլական նվաճումների հետևանքով զգալապես բարձրացել Լր Տանա,
Կաֆա և Տրապիզոն մտնող քարա վանային բանուկ ճանապարհների դերը։ Ղրի­
մի ինչպես ներքին, ա յնպես Էլ տարանցիկ առևտրի մեջ առաջատար տեղը
մինչև 1475 թ . պատկանում Էր ջենովացի և հա յ առևտրական դասին, իսկ ДГТ՜
դարի վերջերից մինչև X V III դարի 70-ա կա ն թվականները' հայ և ռուս վաճա­
ռականներին։ Ղրիմում հաստատված առևտրական գաղթակետերոլմ, ճենովա-
ցիները իրենց փոքրաթիվռլթյա ն պատճառով առևտրի մեջ լա յն տեղ Էին տա­
լիս հայ վաճառականությանը և հայ ա ռևտ ր ա - վա շխ առո լա կ ան կապիտալին։
Տա վրիկյան հայերի առևտրական գործունեությունը X I I I — XV դարերում
ընդգրկում Էր Ղրիմի վաճառաշահ քաղաքներ Կաֆան, Սուդակը, Սոլրխւսթը,
իսկ X V I— X V III դարերում առևտրական կարևոր կենտրոններ դարձած Ղարա-
սուբազարն ու Արմյանսկի Բազարը։ Սակայն նրանց գործունեությունը չէր
ամփոփվում միա յն Ղրիմում. նրանք առևտրական գործուն կապեր էին հաս­
տատել Եվրոպայի և Ասիայի մի շարք երկրների հետւ Ռուսական շրջանների,
Եվրոպայի և մահմեդական աշխարհի հետ առևտուր անելիս ղրիմահայ վա ­
ճառականները սովորաբար գործածում էին իրենց սեփական կնիքները, որոնց
։{յ։ա դրոշմված էին ռուսերեն, լատիներեն և արաբերեն ան վան ա ա ա ռ եր' ա ռև­
տրական գործարքների ժամանակ հավաստելոլ համար նրանց անձնավոըու-
թ յոլնր1։

5 Տ ե ՜ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 7 4 4 2 , էշ 282բէ

® Տ ե ս Հ . Վ . Ք ա շ ն ե ր յա ն , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն Խ րիմու հ ա յո ց , Վ ենետ իկ,
1895, Էշ 1 2 0 , '

7 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, Կ ա թողիկոսա կա ն դի վա ն, թ, 1, վա վ. 43։

 Հ ա յ կ ա կ ա ն դ 4^ յ թ ա վ ա ւ ր է „ X I V ֊X V I Ц դ ա ր հ ր ո լլ! :}5 յ

Րաղմաղան Էին աոևարի ապրանքները, ղրիմ Էին ներմուծվում ղլխ ավ,.-

Ր ՚պ ' - " Ч” Р Ч " * * № Ь . մորթեղեն, մետ աքս, ղինի, մրգեղեն, պերճանքի
„„ա ր կ ա ն ե ր , հա մեմա նք, ղենք և ա յլն, Սրանք բերվում Էին ոչ միա յն աեղում
,/,„ճա ռելու, այլև Հ յռ ս ի ո ի ե Արևելքի շռկա ներր տեղափոխելու նպատակով,
Ղրիմից արաս,հան,/,,,մ Էին հաց, ձ ռ կ , կաշվեղեն, մոմ, աղ, մորթեղեն և ա՛յ,
ապրանքներ, Սռևաոլր Էին անում թե առանձին վաճառականներ և թե առև­
տրական միավորումներ, որոնց անդամակցում Էին նաև հայերը,
Աշխ,ո յժ Էր ղրիմ ահ ա յ վաճառականների կապը լեհական շրշանների և
մասնավորապես Լվովի հեա, Լեհաստանում, Գալիցիայում, Տ րա նսիլվա նիա ֊
յա մ , Բան ատում և Լիտվայում նրանք նույնիսկ իրենց առևտրական գործա­
կալներն ունեին, Մասնավորապես սերտ Էր կապը Լվ„վի Հետ> „ լր ստվ ար
թվով հայ բնա կչություն կար, Լվռվը նրանք դարձրել Էին առևտրական կապող
օղակ Արևելքի ու Արևմուտքի միջև, նրա վրա յով կատարում Էին քարավանա­
յին երթևեկ և կազմակերպում արևելյան ապրանքների վաճառք, որին մա ս­
նակցում Էին նաև եվրոպացի վաճառականները<
Ղ /՚ի մ ահ ս,յ վաճառականներին Էր պատկանում թաթարական շրջանների
առևտրի մենաշնորհը, մանավանդ 1475 թ. հետո, երբ նրանց ձեռքն Է անցնում
Ղրիմի առևտրի պատկառելի բա ժինը, Հնարավորություն ունենալով աղատ ո-
րեն երթևեկելու թաթարական շրջաններում և քաջ ծանոթ լինելով մահմեդա­
կան ժողովուրդների նիստ ու կացին հայերը անարգել ու արդյունավետ առև­
տուր Էին անումւ
Ձերքեզիա յի և Ղրիմի խա նությա ն ենթակա կովկասյան մ յ ուս տերիտո­
րիաներում առևտրի նախաձեռնությունը նույնպես պահում Էին ղրիմ ահ ա յ վա ­
ճառականները։ Չերքեզիս, յի ց նրանք բերում Էին մ ոլ,թեղեն, մոմ, մեղր և այլ
ապրանքներ։
թ՛աթարական ֆեոդալական ավագանին, տեսնելով, որ հայ վաճառական­
ների շնորհիվ խա նություն են ներմուծվում արևելյան ու արևմտյան ապրանք­
ներ, ոչ միա յն չէր խոչընդոտում նրանց առևտրական ձեռնարկումներին, այ/
հաճախ նույնիսկ խրա խուսում էր հա յ առևտրականներին, նրանցից ընտրելով
նաև իր համար գործա կա լներ' առևաուր և ա յլ հանձնարարություններ կատա­
րելու համար։
Միջնադարյան Ղրիմի առևտրական կապերը սերտ էին Սև ծովի փոքր­
ասիական շրջանների և առանձնապես Տրապիղոնի հետ։ Սկսած X I I I դարից,
ղրիմահայերը ամենագործուն մասնա կցությունն էին բերում Ղրիմի և ւիոքրա-
սիական շրջանների միջև ծավալվող առևտրին։ նրանք Ղրիմից Տրապիղոն էին
բերում ձուկ, ա րծաթ, գործվա ծքներ, ցորենյ
Ղրիմահայ գաղութը մա սնա կցել է նաև Կովկասի և Հայաստանի հետ կա­
տարվող առևտրին։ Իրենց հերթին Հա յաստանի վաճառականներն էլ Ղրիմի
մշտական հյուրերն էին։ Գողթանցի վաճառականների թիվր X V III դարում
Կաֆայում այնքա ն մ եծ էր, որ նրանք մի քանի հյուրանոցներ էին զբա ղեցրել*ւ
Տրապիղոնի և Կո ստ ան դնո լպ ոլսի վրա յով ղրիմահայերը առևտուր էին անում
Կ լի կի ա յի և Սիրիայի հետ, ա յնտ եղից միաժամանակ Ղրիմ բերելով Կ իլի֊
կիա յոլմ արտադրված ապրանքներ. Սև ծովի հյուսիսային շրջաններում շըր-

® Տ ե ՛ս Մատենադարանք ձեռա գիր № 1 0 5 0 , էշ 3 1 1 ։

35 Տ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա ա մ ո ւթ յո ւ ն

էանաոության մեջ են եղել նաև Կիւիկիայի հայկական թս։ цավ որ ու ք1յա ն դրամ­
ներ/։0։
Միջնադարում ւոավրիկյան աոևարի դւիւաւէոր ուղղություններիդ մեկն է/
ձղվում էր դեպի Կ. Պոլիս, որտեղից այն ղա ավամ էր երկու մասի' մեկր դեւղի
Արևմտյան Եվրոպա, մյուսը' Կիլիկիա, Սիրիա, Եդիպտոս։ է։ս տին ա կան կա յ­
սրության անկումից հետո ( 1 2 6 1 ) Ա՛յդ առևտրական ուղին կյանքի կոչեց ճե-
նովացիների առևտրական հենակետը Կ. Պոլսոլմ։ Ղրիմահայ վա՛ճառական­
ների ա յցելությռլնները Կ. Պոլիս և Զ մ յուռնիա այնքան պարբերական էին
դարձել, որ ժամանակի ընթա ցքում նրանք այնտեղ հաստատել էին իրենց
առևտրական հենակետերը։
Ղրիմահայերը շփվում էին նաև ռուսական պետության հետ։ XV դարի
վերջին քառորդից սկսած առևտրական և դիվանագիտական առնչությունները
ռուսական պետության և Ղրիմի խանութ յա ն միջև ընդունում Լն աշխույժ րնոլքթ
և համեմատաբար լա յն չա փ եր։ Երկու պ ետոլթյոլննկրի տնտեսական ու ղ ի ֊
վանս/դիտական կապերը նշանակալից չավւով կենսագործվում էին ղրիմ ա հա ֊
յերի մա սնա կցությա մբ։
XV— X V I դարերում ղրիմահա յ բա զմա թիվ վաճառականներ Ղ րիմ -ռուսա ֊
կան առնչություններում հանդես էին գալիս ուղղակի դիվանագիտական հանձ­
նարարություններով։ 1487 թ. Աստվածատուր անունով ղրիմեցի մի հսւյ վա ­
ճառականի միջոցով Իվան 111-ը կա։ղ էր պահպանում թաթարներից դժգոհ՛
քԻամանի հրեա իշխան Զաքարիայի հետ'0։ X V I— X V II դարերում Ղրիմ-Մոս-
կովյան դիվանագիտական հարաբերություններում կարևոր դեր էին կատա­
րում նշանավոր այլ ղրիմ ահ ա յեր։
X V III դարի աոաջին տասնամյակից սկսած, երբ Իսրայել Օրոլ և նրա
կուսակիցների ջանքերով հայերի ռուսական կողմնորոշումը որոշակի կեր­
պարանք էր ստացեք, ղրիմահա յ շատ գործիչներ աշխատում են օգտակար լինել
իրենց ազգակիցների քաղաքական նկրտումներին։ Ղրիմահայ վաճառական­
ներից մեկը 1722 թ. Մինաս վարդապետի միջոցով ռուսական իշխ ա նություն­
ներին մանրամասն զեկուցագիր է ներկա յա ցնում Թուրքիա յո ւմ կատարվող
ռազմական նախապատրաստությունների մասին, իսկ 1724 թ . ղրիմահայ վա ­
ճառական Սապերը դեն երա լ ֊լ ե յտ են անտ Մւստյուշկինին տվյա լներ է հա յտ ­
նում ղորքերի այն տեղաշարժերի մասին, որ սկսել էր ձեռնարկել թոլրք-թա -
թարական կողմը դեպի Ազովս ։
Ղրիմահա յերի առևտրական գործունեությունը նշանակալից էր, մանա­
վանդ, Մ ոսկվա յոլմ, ռուսական և ուկրաինական շրջաններում։ Տակավին XIV
դարում Ղրիմի Սուդակ (Ս ուրոժ) քաղաքի անունով Մոսկվա յո ւմ առաջացել էր
վաճառականների մի հատուկ խ ա վ' սուրոժցի-հյուրեր անունով, որոնց մեջ
կային նաև Ղրիմից ելա ծ հա յ վաճառականներ։ XV դարի վերջին քառորդից
սկսած, երբ Իվան I I I ցարի և Մ են գլի-Գիրեյի ջանքերով Ղրիմ-Մոսկովյան
կապերը ա շխույժ բն ո ւյթ էին ստացել, հայ վաճառականների Шյցելութ յուն-
ները Մոսկվա ավելի հաճախակի են դա ռնում։ Նրանցից ոմանք Մոսկվայոլմ

9 Տ ե ՛ս Г . Микаелян, История Киликийского армянского государства, Ереван, 1952,

էէ 199:
10 Տ ե ՛ս «Сборник русск. ист. об-ва», -т. 41, СПб., 1884, {? 72:
” Տ ե ՛ս Центр, гос. архив военно-морского флота (ЦГАВМФ), ф. 233, оп. I, д. 222а,
л. 119, 124, ф. 223, д. 228, л. 100.
Պ ող,,,,,,' թաթար խանի և Կաֆայի թ ռրքա կա ն փաշա,ի հես, կապված Հեծա
Հարո,սա մի ռ ,ն ձ ն ա վ „ր ո ,թ յ„,ն ։ որի մահից հետո նրա ա նեցվա ծքի Հարց,,
„.արիներ տևող ղիվան ադիտական բա շրշռկի առիթ ծա ռա յեց Մոոկվայի ե
՛Լրի մ ի մ իջև»,
XV-/— X V III դարերում տավրիկահայ վաճառականների դործունեոլթյունը
„ա սա կան շրջաններում լա յն լափերի կ հասնում, Նրանք սկսում են Մոսկվա
ա յցե/ե, թե ւկղղակի Ղրիմից և թե Աղովի վրա յով։
Որոշակի համակրանք տածելով ղեպի հ յռ ս ի ս ի հավատակից ժողովոլրղր
և ե,նե,ով իրենց առևտրական գործունեության համար, սլավոնական շրջան-
ներա մ բարենպաստ ռ, աղաս, հնարավորություններ ստեղծելու հեռանկարից,
ղրիմահայ վաճառականները մեծ փ ո,թ կոտո,թ յուն և եռանդ Էին ցուցաբերում
թաթարական ասպատակությունների հետևանքով Ղրիմ քշված քրիստոնյա
գերիների փրկագնման և նրանց հայրենիք տեդափոխելոլ գործում, Հա յ վա ­
ճառականների կողմից ռուս գերիների փրկագնումը և հայրենի,, վերադարձնե-
Iր հաճախակի Էին դարձել հատկապես X V II դարում,
Դասական շրջանները և առհասարակ հյուսիսի հետ աշխուժացող ա ռ և ֊
տուր,, Х \ I I I դարի 30-ա կա ն թվականներին թերակղղոլ հյուսիսային պարա­
նոցում կյանքի Է կոչում տարանցիկ առևտրի մի նոր կենտրոն' Ար,(յանսկի
Րաղար (ա յժ մ Ա րմյա նսկ) քա ղա քը, որի հիմնադիրներն ու բնակիչները Պե-
ր եկ ոи, ի հայերն Էին, Քարավանային առևտրի պահանջները սպասարկող այս
նշանավոր վա յրը հայտնի Էր իր իջևանատներով, ճաշարաններով, հյուրա նոց­
ներով, Այս նույն ժամանակներում ղրիմահայ մի քանի վաճառականներ, ոմն
Կարապետի գլխ ա վորությա մբ, Նեժին քա ղա ք,:,մ հիմնել Էին իրենց առևտրա­
կան կենտրոնը, որի վրա հ ե ն վ ե լո վ Ղրիմի, Պարսկաստանի, Վրաստանի դւ
Թուրքիայի հայ վաճառականներ,, աշխույժ առևտուր Էին անում ռուսական և
ուկրաինական շրջա ններում,
II.։։ ևս, րի հետ միասին ղրիմահա յերի կքանքամ նշան ակս, ,ից տեղ Էին
րռնա մ արհեսաներր, Թաթարնե, ,ր, որոնք վարում կին կիսաքոչվորական
կյանք և հիմնականում ան առն աո, ահն եր կին, չկին ղրաղվում արհեաոագոր-
ծությսւմբ, և զբա ղմունքի ա յս տեսակ,։ հիմնականում իրենց ՛Էրա կին
վերցրել հայերը և հույները. Արհեստավորները հաճախ միավորվում Էին համ­
քարությունների մեջ և երբեմն հանդես գալիս նաև առևտրականների ղերում.
Հա մքա րությունների մեջ մտնող արհեստավորներր միատարր չէին. Այնտեղ
ևս առկա էր դասային շերտավորում. Արդեն X II I դարում Կաֆայում կային
տնտեսապես սնանկացած և պարտքերի մեջ թաղված հայ արհեստավորներ.
Հա յ արհեստավորների գործունեությունը նշանակալից էր Կաֆա, Սուրխաթ
և ՂաՐասոլԲաՂաՐ քա ղա քներում. Գաղութում զարգացում էին ստացել այս
ժամանակվա արհեստագործության գրեթե բոլոր հիմնական տեսակները կա­
շեգործություն, հյուսնություն, դարբնություն, ոսկերչություն, ջուլհակություն,
կոշկակարոլթյուն, բրուտա գործություն և ա յլ արհեստներ.
Հ ա յ ա զգա բնա կչությա ն մի ստվար մասը թերակղզոլ զանազան շրջան­
ներում կապված էր հողի հետ, իր ապրուստը հա յթա յթում էր ա յգեգործու­
թ յունից, դաշտավարությունից և անասնապահությունից ստացած ե կ ա մ ա տ ֊

12 Տ ե ՛ս «Сборник русск. «ст. об-ра», № 41, է( 271—272, 282 284, 295;

3 5 4 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նհրով։ Հա յերի և Հույների շնորհիվ թաթարները ժամանակի րնթա ցբում ր Ն ֊

տելացան հացահատիկի մշա կությա նը։ Բանջարաբուծությունն ու ա յգեգոր­
ծությունը այնքան լա յն զարգացում էին ստացել ղրիմահայերի մոտ, որ XVI
դարում նրանք նույնիսկ պտուղներ և սոխ էին արւոահանում'3։
Ղրիմահայերը զարկ էին տվել խաղողագործությանը և գինեգործությա նը։
X V III դարի գերմանացի ճանապարհորդ էռնստ Կլեմանը վկա յում է, որ ղ ր ի մ ա ֊
հայերը գինին օգտագործում էին « չրի նմ ա ն»'1։ Ա յգեգործությա մբ էին զբա ղ­
վում ոչ միա յն հայկական գյուղերը, ա յլև Կաֆա, Սոլրխաթ, Ղար ասուր աղար
և ա յլ քաղաքների հա յ բնա կչությա ն մի մա սը։ ճենով ա յի հանրապետության
սևծովյա ն գաղթավայրերի 1449 թ . կանոնադրությունը, լուրջ կարևորություն
տալով խաղողագործությանը Կաֆայում, արգելում էր այգեկութի ժամանակ'
սեպտեմբերի 15-ի ց մինչև հոկտեմբերի 1 5 -ը , քաղաքում դատական նիստեր
գումարելը։
Սակայն հայերի և հույների վերա բնա կեցումից հետո ( 1 7 7 8 ) ա յգեգոր­
ծությունը Ղրիմում անկում է ապրում։ Զբա ղեցնելով քրիստոնյա բնա կչությա ն
նախկին բնա կա վա յրերը, թաթարները, անծանոթ այգեգործական կուլտու­
րա յին* խոպանի վերածեցին ա յգիները։ отՂրիմը անկում ապրեց ա յն պահից, —
գրում է ադմիրալ Ն. Ս. Մորդվինովը, — երբ լեռնա յին մասից գուբս եկան
քրիստոնյաները և թաթարները մտան նրանց այգիներն ու տ ները»'*։
Ղրիմի հայկական գաղութը միատարր չէր։ Նրանում առկա էին ժամանա­
կի սո ցիա լ - տնտես ական հարաբերություններով պ ա յմա նա վորվա ծ սոցիալա­
կան բոլոր խ մ բե րը ։ Դասային բա ժա նվա ծոլթյուն գաղութում գոյություն ուներ
նրա սկզբնավորման շրջանից ևեթ ։ Սակայն հետագա դարերում գաղութի
բնա կչությա ն ստվարացմանը և առևտրի, արհեստների ու հողագործության
զարգացմանը զուգընթաց այն գնալով առավել պարզորոշ է դա ռնում։ Ունևոր
դասը ներկա յա ցնում էին հարուստ վաճառականները, հողատերերը, վաշ­
խառուները, արհեստավորության առավել կարող շերտը, եկեղեցին' իր հո­
ղամասերով և եկամտաբեր ա յլ ա ղբյուրներով։
Հա յտ նի է, որ X I I I դարից ի վեր նյութապես ուռճացած հայ առևտրա­
կաններից շատերը կրում էին « պարոնл տիտղոսը։ Այդպես էր նաև Ղրիմոլմւ
Այստեղ հարուստ դասակարգի ներկայացուցիչները կրում էին իշխան, խոջա,
պարոն, էմիր, բ ե յ և ա յլ հորջորջումներ։ Կաֆայի մեծահարուստ ազնվակա­
նական դասի ներկայացուցիչներն էին Պահլավունիք, Մոլղալենք, Դարիջա-
նենք և Աղա մ ալ ենք կոչվող գերդաստանները16» XV դարի 70-ա կա ն թվա կա ն­
ներին Կաֆայի հա յությա ն քաղաքական-կրոնական պայքարը փորձում էին
իրենց ցա նկա ցա ծ հունով տանել 10 հա յ մեծահարուստ դրա մա տեր-բա նկիբ-
ներ։ ճենովա ցիների տիրապետության շրջանում Կաֆայի հա յ ունևոր վերնա­
խավը գործակցում էր ճենովացի պաշտոնեության և ունևոր դասի հետ' ընդ­
դեմ իր ազգակից հայ աշխատավորության։ Դասակարգային սանդուղքի մյուս
ծա յրում գտնվում էին ք ա յքա յվ ա ծ արհեստավորները, աշխատավոր գյուղա­
ցիները, որոնք ժամանակի ձեռագրերում հիշվում են ռամիկ, հասարակ

11 Տե՛ս П. Н. Сумароков, Досуги Крымского судьи, ч, II, СПб., 1805, ք* 203:

14 ,О г 1еШ е1 Вугапсе*, IV, 2, Раг18, 1930, էք 348,
15 «Записки императорского об-ва сельского хозяйства Южной России», книга
шестая, Одесса, 1873, քշ 364:
и Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա դիր ЛՏ 7442, էշ 281։
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ^ ղ Բ ա վ ա ,ր ե ր ը Х 1 Г - Х У П , դ ա ր ե ր ո լյ
355

> *" » *< * կաֆա, . յ к ս„լդակ^ Х1У_ „

յին նաև վարձու Ր անվորն հր է ւ ւ ւ ւ
■ ի Հ „ „ „ . . խ ւ, ' , թւ , у „ „ ,„ ,.ն1, ա ր կ վ ո „ ,

.ք , “ " ‘ւ ք ‘ Դ Կ" ղ ։Դ • ՜"“ ք I՛ 1“ 1 " Ք Ի - М - Р Վ Կ ֊

, „ ,է
կ ,՜ է
ս ^Ո ա
ձ ".ղՐի նէ ս 1քչՐ^է7Րս,պեաոլքէան
Ւ" '• ‘"-и-г-'-и-л
տ ա ն „ լմ ի էա է.^վո,ի
հ « .ա ա ա ա է Հ ա ,է „ վ է ^ ս , ԷիԼ < „ ղ Խ ւթ ,
աղի և պարենային հարկ, գլխահարկ, շինարարության հարկ և տարատեսակ
մաքսեր, X IV դարի կեսերին տեղացի բնակչությա ն մեշ ճենովացինե-
րին ա մենից բարձր գլխահարկ վճարում Էին հայերը, հույների 179 և հրեա-
ների 75 սոմոյի դիմա ց նրանցից վերցնում Էին 749 սոմո գլխ ա հա րկ", XV
դարի կեսերին Ղրիմի ճենովական ոլորտում ապրող տեղացի բնակչության
տնտեսական վիճակը այնքա ն Էր ծա նրա ցել, որ հարկերի գանձումը դարձել Էր
անհնարին, * Վերքին երկու ամիսների ընթա ցքում հարկ ենք ն շ ա ն ա կ ե լ,֊գ ր ո ւ մ
Էր Կաֆայի հյուպատոսը ճ ե ն ո վ ս ,,֊բ ա յ ց մեղ թվում Է, որ ա յժմ ժամանակը,
չէ հա յերից, հույներից և ա յլ ժողովուրդներից ա յն հավաքել, Մենք չգիտենք
որտեղից գտնել հարկատուներ, որովհետև ա յստեղ դրամ ունեցող մարդիկ
չկ ա ն *՝*, ճենովա կա ն վա րչությա նը նշանակալից եկամուտ էին բերում մա ք­
սերը, 1449 թ . կա նոնա դրությա մբ մաքս էր վերցվում արվարձաններից Կաֆա
բերվող 15 տեսակի մթերքների դիմաց™.
Հա յերից և հույներից գանձվող հարկերը կազմում էին խանի եկամուտ­
ների գլխավոր ա ղբյուրը. Միայն խանական գանձարանին նրանք վճարում էին
ուշուր' բերքի տասնորդը, զա քյա թ ' անասուններից և թռչուններից ստացված
եկամտի 1/տ-ը, պետիր՝ հոգևոր հարկ, գլխահարկ. Մինչև 1777 թ. առանձին
հարկեր էին գանձվում խանական պաշտոնյաների համար,
Հա րկային լուծը հա յ աշխատավորության վրա ավելի է ծանրանում
1475 թ.%հետո, երբ թաթար խա նից բա ցի նրանց սկսեցին հարկադրել նաև
թուրքական իշխ ա նությունները. Հարկերն ու մաքսերն այնքան ավելացան,
որ միա յն Կաֆայի, Եվպատորիայի ու Բալակլավայի նավահանգիստներից
գանձվող հարկերից թուրքական սու/թանը տարեկան 20 հազար ակչե բաժին
էր հանում խ ա նին, ղա լղա-սուլթան ին և Նո ւր-էդդինին™, Հարկադրվել էին
Կաֆայի հայկական եկեղեցիները. սրանց դիմաց քաղաքի հա յ համայնքը ամեն
տարի թուրքական գանձարանն էր մուծում որոշակի քա նա կությա մբ հարկեր,
թ՛ուրքական փաշային անմիջականորեն ենթակա Կաֆայում հարկերն այնքան
էին ծա նրա ցել, որ դրանց պատճառով քաղաքի բնակչությունը X V II դարի
20-ա կա ն թվականներին սկսում է փախչել Ղարասուբազար, թ՛ե՛ ճենովա ցի-
ները և թ ե ' թաթարները հարկերի գանձումը տա/իս էին կապալով, որն ավելի

17 Տէ՚ս И. А. Гольдшмидт, К а ф ф а — г е н у э з с к а я к о л о н и я в К р ы м у в к о н ц е X I I — п е р ­
в о й п о л о в и н е X V в в . ( д и с с е р т а ц и я ) , М ., 1 95 2, Էւ 2 4 7 :
и , А Ш \ V I , էշ зв7,
|в տե՛ս « З а п и с к и О д е с с к о г о о б - в а и с т о р и и и д р е в н о с т е й » ( ա յս ՈԼ« 4 .ո ձ ' З О О И Л ) , т . У ,
О д е с с а , 1 8 6 3 , էւ 7 2 0 — 7 2 1 :
20 Տե՛ս В. М. Смирнов, К р ы м с к о е х а н с т в о п о д в е р х о в о д с т в о м О т т о м а н с к о й п о р т ы д о
н а ч а л а X V I I I в ., К а з а н ь , 1 8 8 7 , Էւ 8 2 3 :
я за ձա յ ք/ուրււ/ր դ /ւ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

էր ծանրացնում հարկաւ։։ անհրի վիճակը։ Կաֆայի հյուպատոսը հւսր1լր կա

։զա/աոուներին էր հանձնում հր աո/արա կա յին աճուրդի մի ջոցով։
Թա թ սւր-թ ։։։ րք ա կ ա ն իշխանո։ թ յա նների կողմից գանձվող հարկերն ա
մաքսերը, ինչպես և կատարվող պարհակները մ ամանակի ւղահա)։ջներ ի Հա ­
մեմատ վախում էին իրենց ձևերն ու չավւերր։ Այղ ւղահանջներր անհաղուրո
էին դաոնում, մանավանդ, թաթարների կողմից ավարաոաական նպատակ­
ներով պարբերաբար ձեռնարկած ասպատակաթյանների և թուրքական զին­
վորականության ռազմական միջոցառումների նա խօրյա կին։ Վարելով անար­
տադրողական կյա նք, թաթար ֆեոդալական ավազանին իր աւղրուառի հիմ­
նական միջոցներից մեկը դարձրել էր ասպատակությոլններր, որոնց ժաւ! տնակ
կողոպտում և Ղրիմ էր բերում մեծ քա նա կությա մբ ավար ու զերիներ։ Միտքն
X V II դարի 2 0 — 30-ա կա ն թվականներին Ղրիմի հայերին թարքերր մի քանի
անդամ «տ էֆտ էր ա րին», այսինքն հարկադրման նպատակով մարդահամար
կատարեցին և մեծ քա նա կությա մբ դրամ ու պարեն վերցրին2|ւ
Թաթարներն ա թուրքերը չէին բավարարվում «օրինականս տուրքերով։
Իրենց տիրապետության շրջանում ( X I I I — X V III դարեր) թաթարները ամեն մի
առիթով «դողմա ն» ու « երերմա ն» մեջ էին զցում ղրիմահայ ղա ղթռջա ի՚ն երր,
կողոպտում ու սրի քաշում նրա բնա կիչներին։
Ղրիմի հայ բնա կչությա նը մշտապես ենթակա է եղել աղդա յին-կրոն ական
հետապնդումների թե՛ ճենովացիների և. թ ե ' թաթարների կողմից։ Կաթոլիկու­
թյունը տարածելու նպատակով 1318 թ. Հռոմը Կաֆայում ստեղծում է իր ե ֊
■պիսկոպոսությունը։ 1333 թ. այնտեղ իրենց վանքն են հիմնում հայ դոմինիկ-
յա ն միա բանները։ Ղրիմի հայերին կաթոլիկացնեւու համար հռոմեական եկե­
ղեցին դիմում էր զանազան միջոցների՝ համոզելուց սկսած մինչև բռ նութ յա ն։
Ղրիմահայությունը վճռականորեն դիմադրում էր քարոզիչների ա յդ միտ ում­
ներին, որոնց նպատակը ի վերջո նրան ձուլելն էր։ Ղրիմահա յե ր ի ' տզզային
եկեղեցու համար կաթոլիկությանը հա րյա րա մյա կներ շարունակ ցույց տվա։)
դիմադրությանը միաժամանակ սոցիալական պայքարի երանգ ա ներ, որով­
հետև այն ուղղված էր ղաղաթի ս։ոևտրա-վաշի։տասական վերնախավի մի
մասի դեմ, որը միտում էր ճենովացիներին հավասար արտոնություններ ստա­
նալ առևտրի մեջ և ա յգ պատճառով էլ հարում էր կա թոլիկությա նը։ Բայց կա­
թոլիկ քարոզիչների ջանքերը հիմնականում մնացին անհետևանք, մ ան ավան զ
1453 թ . Կոստանդնոլպոլսի անկումից հետո, երբ թուրքերի դեմ Արևմատրի
օգնությունը ապահովելու հույսերը ջարդուփշուր եղանւ
1 7 6 8 — 1774 թ թ. ռուս֊թ ուրքա կա ն պատերազմը ճակատագրական եղավ
Ղրիմի հայկական գաղութի համար։ Պատերազմից հետո ցարական կաոավտ-
րոլթյունը, ելներ։։/ քաղաքական-տնտեսական որոշակի միտումից, ձեռնամաի։
է լինում ղրիմահա յերի և հույների տեղահանմանը և վերաբնակեցմանը Ս.ղո-
վի նահանգումւ Տեղա հանվեցին 12.598 հա յեր։
Ա1Դ տեղահանմամբ միջնադարյան ղրիմահայ գաղութը վերանում է։ Սա­
կայն հետա գայում Եկա տ երինո սլավից հայ կաթոլիկ հա մա յնքի' Ղարասու-
բազար վերադառնալու և Նոր Նախիջևանից, Թուրքիայից ու այլ վայրերից նոր
գաղթականների Ղրիմ անցնելու հետևանքով թերակղզու վրա կրկին հաստատ­
վում է հայ բնա կչություն։

21 Տ ե ՛ս «Մ ա ն ր Ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր », հա տ . 1, էք 2 1 3 — 2 2 6 ։
 Հ ա յ կ ս . ^ գ ա պ թ ա վ ա ^ XIV —X V II, 4ա րկ։ոլմ
Յօ7

Իր գո յո վ հ ա ն հարյուրա մյակների ը ն թ ա ց ո ւ մ Ղրիմի Հայկական գաղութը

սերս, կապեր /, Հաստ աս/ել Հայաստանի և Կիլիկիայ ի, ինչպես նաև Լվո,Ա,, Կոս-
աանդնուպոլսի, Ս ոյգա վիա յի, Հյուսիսա յին Կովկասի և Հա,աշաա աղ վայրերի
Հետ, Հա յրենիքի և Հա յ գաղթօջախների Հես, ունեցած ֊կ տ ա կա ւ, կապը մեծա -
պես նպաստում կ , ա զգա յին մշա կույթի պ ա ՞ պ ճնմա նն ու զարգացմանը,

Ղ|փ<ք|’ Ա՛ 1Աաչ փսնյ>լւ

358 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Հա յ ազգային մշակույթի շատ ճյուղեր' դպրոցներ, ճարտարապետություն,

գրականություն, գրչություն, մանրանկարչություն, գեղարվեստական արհեււ-
տադործոլթյուն և այլ բնագավառներ միջնադարյան Ղրիմ ում բավականին
ծաղկոլն վիճակ էին ապրում։ Չնա յա ծ շրջապատող միջավայրից կրաւ) որոշ
ա զդեցությա ն, հա յ մշակույթն այսւոեղ պահպանել էր իր ազղային կնիքն ու
հայ ժողովրդի բազմա դա րյա ն մշակույթ ի լավագույն ավանդույթները։ Ավե/ին,
մշակութային մի շարք մարզերում ( մասնավորապես ճարտարապետության և
բրուտ ա գործությա ն) Ղրիմում բնակվող մյուս ժողովուրդները որոշակի ա զդե­
ցություն են կրել հայկականից22<
Ղրիմահայ մշակույթի զարգացմանը նշանակալից ծա ռա յություն են մա ­
տուցել միջնադարյան դպրոցներըւ Հայկական բա զմա թիվ դպրոցներ կային
Կաֆայում, Սոլրխաթոլմ, Ղարասուբազարոլմ, Սուրբ Խաչ վանքում և ա յլուր։
Թեև դպրոցները գործում էին վանքերին ու եկեղեցիներին կից, սակայն աստ­
վածա բանության հետ միասին աշակերտներին տրվում էին նաև աշխարհիկ
գիտելիքներ, ուսուցանում էին փ իլիսոփա յություն, գրչության արվեստ, ե ր ա ֊
ժըշտոլթ յուն, մանրանկարչություն, տոմարագիտություն և ա յլ առարկաներ։
Ղրիմը հայ գրչության աչքի ընկնող կենտրոններից էր։ Այստեղ էին ղանը-
վոլմ գրչության նշանավոր օջախներ Կաֆան, Սոլրխաթը, Ղարասոլբաւլարը։
Միջնադարի թոհ ու բոհից վւրկվել և մեզ են հասել ղրիմահայոց ավելի քան
2 40 ձեռագրեր։ Ղրիմում իրենց ժրաջան դործոլնեությոլնն էին ծավալել « մ ե ­
ծանուն և բա զմա բեղուն3) գրիչ Նատերը' գրչակ ան իր ամբողջ տոհմով հան­
դերձ ( X IV դա ր), Քրիստոստոլրը, Թադեոս Ավրամենցը և Օդսենտը (X V դա ր),
Աաքարիա ա բեղա ն, նիկողայոս Մելանավորը, Հովա կիմ Երեցը (X V II դա ր),
Գրիգոր Երեցը (X V III դար) և շատ ուրիշներ։
Ղրիմի հայկական մշակույթի փայլուն էջերից է բանաստեղծ-տաղասաց-
ների ստեղծա գործությունը։ Սրանց գործունեությունը առանձնապես ծաղկո։ն
վիճակ էր ապրում X V II դարում։ Ա յդ ժամանակ են ստեղծագորձել նշանավոր
տաղասացներ Սիմեոն, հասպեկ, Վար դան, Վրթանես Կաֆացիները, Ստ եվսս֊
նոս Բ՚ո խ ա թեցին, Մարտիրոս Ղրիմեցին և ուրիշներ։
Գիտության մի շարք ճյուղերի նկատմամբ ղրիմահայերը ցուցա բերել են
որոշակի հետաքրքրություն։ Դպրոցներում և վանքերում ուսումնասիրվում էին
փիլիսոփա յություն, տոմարագիտություն, բնա գիտություն, բժշկա գիտ ություն։
Բժշկության մեջ հայերն այնքան էին առաջադիմել, որ թաթար խաները, ըստ
մեծի մասին, նրանց էին վստահում իրենց ապաքինում ը23։
Տա վրիկյա ն աշխարհում ղրիմահա յերը ծավալել էին շինարարական լա յն
գործունեություն։ նրանք կառուցել էին բա զմա թիվ շենքեր, որոնց ճարտարա­
պետությունը խարսխված է հայ շինարարական արվեստի ավանդույթների վրա։
Ա1Դ կա ռույցներից են Հին Ղրիմ քաղաքին մերձակա Սուրբ Խաչ վանքը (1 3 5 8 ),
Հովհաննես Մկրտչի ( 1 3 4 8 ) և Հրեշտակապետաց ( 1 4 0 8 ) եկեղեցիները Կաֆա­
յո ւմ , Բախչելի գյուղի սբ. Փրկչի վանքը (X IV — XV դարեր) և ա յլն։ X V դարում,
ճենովացիների հա մա ձա յնությա մբ, հյուսիսից թաթարական հարձակումների
դեմն առնելու նպատակով, հայերը Կաֆան շրջապատում են աշտարակակիր
երկրորդ պարսպով, որ կրում էր Հ ա յո ց ֊բ ե ր ղ անունը։

ռ Տե՛ս А. Л. Якобсон, С р е д н е в е к о в ы й Х е р с о н е с ( X I I — X I V ) , М .— Л ., 1 9 5 0 , (г 7 9 —
1 09 , 1 17 — 119:
13 Տե՛ս В. X. Кондораки, У к . с о ч ., т . 3 , ч . 10, էչ 5 9 :
 Հայկական 4 " ՂԲա վա ,,,ւրը Х 1 У - .Х Ч Л դարերում
3 3 0

Նշանակալից էր հա յ Հա մա յնքների ջրաշինարարական գործունեութիւնը

հ ա ր ա վ֊տ ր ևելյա ն Ղրիմոլմ ուր խ մելու շրի հարցը լոլրշ գժվա րոլթյոլն էր ներ.
կա յա ցնում, Տակավին 1316 թ . Կաֆայի հայ եպիսկոպոսը կառուցում է շրմուղ,
ժամանակի տեխնիկա յի վերջին խոսքին Համապատասխան Հա յ ջրաշինարար-
Ա ր ը նման ջրմուղներ են կառոլցել Կաֆայից Ո կ մ Հեռավորության վրա
գտնվող Դվույակորնի ծովա ծոցում, Ս„լրբ Խաչ վանքում, Թոփլի Հայկական
գյուղում” , Հա յկա կա ն Հինավուրց ավանդույթին Համապատասխան' ղյրիմա-
Հա յոց մոտ ։ լա յն տարածում էին գտել ա ղբյոլր֊հ ոլշա րձա նների կառուցումը և
խաչքարեր կա նգնեցնելը։

2 . Ո Ւ Կ Ր Ա Ի Ն Ա Յ Ի է վ Լ Ե Հ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Դ Ա 'ԼԹ Օ Ջ Ա Խ Ա Ր Ը

Միջնադարյան ԼեՀաստանի և Ուկրաինայի Հայկական գաղթօջախները

Հիմնականում գտ նվում էին ներկա յիս Արևմտյան Ուկրաինայի Հողերում' Գա­
լից յա ն Ռուսի ա յո, մ , Վոլինում և Պոդոլիեոլմ, X IV դարի կեսերից այս երկ­
րամասերն անցան ԼեՀաստանին և ա յդ պատճառով էլ տեղի Հայկական գաղ­
թօջախները հետ ա գա յում պատմության մեջ հիշատակվում են որպես Լեհաս­
տանի ( կամ Ռեչ Պ ոսպ ոլիտ ա յի) Հայկական գաղթավայրեր,
Հա յերի ուկրաինական Հողերում զանգվածաբար Հաստատվել ու մասին
Հնա զույն գրավոր ավանդությունները վերաբերում են X I դարին, Ը սա այղ. մ
1062 թ. Գալիցիայի և Վոլինի իշխան Ֆյոդոր Դմիտրիևիչը իր երկիրն է հրա­
վիրում Հայերի մի մ եծ խ մ բի ' ընձեռելով նրանց զանազան իրավունքներ և
ա րտոնություններ25» Այս ավանդության մի ա յլ վարկածով ա յդ նույն թվակա­
նին իշխան Իղյասլավի հրավերով Կիև է գնում հայ ռազմիկների 20 հազարա­
նոց մի խումբ պոլովցիների դեմ մղվող պատերազմին մասնակցելու համար։
Հետ ա գա յում հա յ ռազմիկների մեծ մասը բնակություն է հաստատում այնտեղ
և զբա ղվում արհեստներով, առևտրով ու Հողա գործությա մբ28ւ
Թեև այս տեղեկությունները կրում են ավանդությունների բնո ւյթ , սա­
կա յնյ մի շարք ուսումնասիրողների կարծիքով, Հեռու չեն իրական Հիմքերից,
մա նա վա նդ, եթե Հաշվի առնենք X I դարի կեսերից Հայաստանում ստեղծված
քաղաքական և տնտեսական ծանր վիճակը։
Բացի ա վա նդություններից, պաՀպանվել են նաև խիստ սակավաթիվ,
բ ա յց բավական ստ ույգ և արժանաՀավատ պատմական փաստեր, որոնք
անառարկելիորեն վկա յում են, որ դեռ X I —X II դարերում Կիևում գոյություն է
ունեցելհա յկա կա ն գաղթօջախ, Ա յսպես, ըստ Կ իևո֊պ եչորյա ն <гՀարանց վարքիս
մեջ զետ եղվա ծ Ադապիտի վարքի, X I — X II դարերում Կիևյան Ռոլսիայի իշ­
խաններ Վ սեվոլոդ Յա բոս լավով]։ չի (1 0 7 7 , 1 0 7 8 — 1 0 9 3 ) և, ապա, Վլադիմիր
Վսեվոլոդովիչ Մոնոմախի ( 1 1 1 3 — 1 1 2 5 ) կառավարման ժամանակաշրջանում
Կիևում բնա կվել են հա յեր, որոնց առանձին ներկայացուցիչներ կապեր են
ունեցել նույնիսկ իշխանական տների հետ։ Այդ ժամանակ Կիևում ապրել է
մի հայ բժիշկ, որը բուժում էր Ալեքսանդրիայից բերվա ծ դեղաբույսերով իր

24 Տ ե ՛ս « И з в е с т и я Г о с . г е о г р а ф и ч е с к о г о о б щ е с т в а » , № 7 9 , в ы п . 7 , М ., 1 93 9, кг 1 044:
” Տ ե ՛ս / ( տ . 2 а с 1 ш г 1 а 5 1 е и ) 1 с г , ^ Ы о т о з с о о г т 1 а п а с Ь \ у Р о 1 з с е , Լ ա օ \ ^ , 1 8 4 2 , էք ю ՛
г» Տ ե ՛,. Տ. Вагасг, К у в а г 1е с ] о \ у օ ա ւ 13Ոտ1< 1շ հ , Т а г п о р о 1 , 1 8 6 9 , էք 60— 81 (այսուՀե-
տև' К у в ) :
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

հայրենա կիցներին։ Իբրև անվանի բժիշկ , նրան իր մոտ է հրավիրում նաև Վլա-
ղիմիր Մոնոմաիյր17։
Նույն աղբյուրը վկա յում է Նաև, որ Կիևո-պեչււրյան վանքի վանականՆերո
տեղի գիտուն հայերի, ինչպես Նաև Մերձավոր Արևելքից եկած ասորիների և
ա յլոց հետ վիճում էին դավանաբանական հարցերի շուրջ2էւ
Հա յ ճա րտ ա րա պ ետ ով յա ն և նկարչության նմուշները իրենց արտացոլումն
են գտել Սոֆիայի տաճարի, Միիւայ՚լովյան ոսկեգմբեթ վանքի և Կիևի հին
.ճարտարապետական այլ կոթողների պատերի վրա29ւ
Հետագա դարերին վերաբերող պատմական փաստերը Նույնպես կցկտուր
են և չափ աղանց սահմանավւակ պատկերացում են տալիս Կիևյան /Ւուսիայի
հետ հայերի ունեցած կապերի մասին։ Բայց և այնպես դրանք ւգարղորոշ ձևով
վկա յում են, որ Կիևոլմ հայկական գաղութը ոչ միա յն պահպանել է իր գոյու­
թյունը, ա յլև ժամանակի ընթա ցքում ղգալիորեն աճել է ու ղա րգացել։ Պետք է
ենթադրեի որ ինչպես հետ ա գա յում' X V —X V II դարերում ամբողջ Ոլկրաինա-
յւ/ւմ և Լեհաստանում, այնպես էլ դրանից առաշ Կիևում հայերը հիմնականում
զբաղվում էին արհեստներով, առևտրով, եր կրագործ ութ յա մր և կատարում էին
զինվորական ծա ռա յություն։ Միաժամանակ նրանք մեծ հետաքրքրություն էին
հանդես բերում կիևյան Ռոլսիայի մշակույթի նկա տ մա մբ։ Այս տեսակետից
ուշագրավ է ա յն, որ մինչև X III գարի կեսերը հայերեն է թարգմանվել հին
ռուսական դրա կան ութ յա ն կարևոր հուշարձան (ГԲորիսի և Գլեր ի վա րքը»'0։
Կիևի, հավանաբար նաև ամբողշ միջին ու արևելյան Ուկրաինայի հայկա­
կան ղաղութների ղարղացմ ան համար ճակատաղրական Նշա նա կով յա ն ունե­
ցան մոնղոլական, ապա և թաթարական արշավանքները։ Կիևյսւն /Ււււսիայի
անկման և օտարաղղի Նվաճողների երկարատև ա իրա ւզետ ովյա ն հետևանքով
Ուկրաինայում ստեղծվեց սոցիա լ֊տ նտ եսա կտ ն և ա զ գ ա յի ն ֊ կրոնական գրեթե
նույնւգիսի ծանր իրավիճակ, ինչպիսիՆ զո յ ո վ յուն ուներ Հայասասւնոլմ։ ՛(/վա ­
սալների մշտական բռնությունները, չկանոնավորված հարկս։յին սիստեմը,
ազգային ու կրոն՛ական հալածանքները գրեթե լիովին բա ցա ռում էին սւռև-
տրրով, արհեստներով և երկրագործությամբ զբաղվելու հնարավորությունները
և մեծ սպառնալիքի տակ էին դնում նույնիսկ բնա կչությա ն ֆիզիկական զո-
յո լթ յունը։
Ա յգ պատճառով Մերձդնեպրյան (ա յդ թվում նաև Կիևի) և Արևելյան Ուկ­
րաինայի հայերի մ եծ մասը ստիպված էր գաղթել Գալից յա ն Ռոլսիա, Պ ո զ ս ֊
լիե, Վոլին, ինչպես նաև Լեհաստան։ Իհարկե դրանից հետո էլ հայեր էին բնա կ­
վում Մերձդնեպրյան և ձախաւինյա ՈլկրաիՆտյռլմ, բ ա յց Նրանց թիվը աննշան
էր և ոչ մի կերպ չէր կարող համեմատ վել Արևմտյան Ուկրաինայի և Լեհաս­
տանի հայկական գաղթավայրերի հետ, որոնք արագորեն աճեցին թ ե ' ք ան ա ֊
կապես և թ և՛, մանավանդ, տնտեսապես։
Ուկրաինայի արևմտյան շրջաններում հայերի բնա կեցմա ն մասին առավել

27 Տե՛ս Л . М . Меликсет-Бек, Из истории армяно-украинских отношений. Сб. «Ист.

связи и дружба украинского и армянского народов», Ереван, 1961, էг 49:
и Տե՛ս М. Н. Тихомиров, Древне-русские города, М., 1956, Էշ 293.
28 Տե՛ս Д. И. Мышко, О жизни армян в Киеве в XV первой половине XVII вв. См.
сб. «Ист. связи и дружба украинского и армянского народов», Киев, 1965.
30 Տե՛ս Л . С. Хачикян, Армянские колонии на Украине в XVI—XVII вв. См. сб. -
«Великая дружба», Ереван, 1954, էշ 196:
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ա ղ 1 1 ա վ ս ,,ր լ ր ր Х П - Х У Щ ղա րԼք . յ
361

ս ա ռ բ է պատմական Հիշատակություններ,, վերաբերում են X I I I և հետագա

զարերին, Իշխան Դանիել Գալիցկին Հիմնելով Լվով քաղաքը ( X I I I դարի 6 0 ֊
ական թվա կա ններ), Հա յ դաղթականներ Է Հրավիրում և բնակության Համար
նրանց Հողեր տրամադրում բաղաքի Հյուսիսային մասում™, ԼեՀական ա յ/
ա ղբ,ո,բների Հա մա ձա յն, դեռ X III դարի սկղբոլմ Հա յեր Էին բնակվում այն
Ո Ր ալանք ին, որի մոտ Հեա ա ղա յոլմ Հիմնադրվեց Լվով բ ա ղ ա բբ2։
XIV դարում Հա յերը Լվովոլմ արդեն զգալի թիվ Էին կազմում, կաոոլըե,
Էին երկու եկեղեցի (ս . Հա կոբ և ս. Խաչ) և մեկ վա նբ, բա ղնիբ, կամուրջ և
տ յ/ն.
Այդ նույն ա ղբյուրները վկա յում են, որ X III դարում Հայ գաղթականները
բնա կություն Էին Հաստատել նաև Պոզոլիեում, մ ա սն:.,,իրա պե ս Կամենեց-
Պոդոլսկ քաղաքում և նրանից ոչ Հեռու գտնվող ե ր կ ո ւ գյուղերում, որոնբ կոչ֊
վ ո,մ Էին Օրմիանիե և Օրմիանկի, Սկսած 1250 թ. Կ ա մ ե ն ե ց֊Պ ո դոլս կ ռ մ
զործում Էր Հայկական եկեղեցի 331
Այսաեղ արդեն X IV դարի կեսերին գոյությա ն ուներ Հա յոց ղատարան ք
Иրր վարում Էր քա ղա քում բնա կվող Հա յերի դատական գործ երրէ /// /н ; յ ա ­
ման ւսկ ան՛ց Վլադիսլավ I I I թագավորի անունից տեղի Հայերին շնորհվեց
աււևտրով զբա ղվելու արտոնու թ յուն է որը զզալիորեն նպաստեց Կամենեց-
Պոդոլսկի Հա յ Հա մա յնքի տնտեսական բտրզավաձմանը և րն ակ լութ յա ն թվի
ա վելա ցմա նր։ Եթե 1575 թ. Լվսվում ապրում Էր 60 Հա յ ընտանի ք, Կ ա ֊
մ ե ն ե ց ֊Պ ոգոլսկում նույն ժամանակ նրանց թիվը հասնում Էր Յ Օ Օ ֊թ *, իսկ
XV II գարի աոաջին կեսին ա յնտեղ բնա կվում Էր մինչև 1200 Հա յ րնտանիք,
որր կազմում Էր քաղաքի րնդՀանուր բնա կչությա ն կեսից ավելին*'։ X V I— X V II
դարերում քաղաքի Հա յ Հա մա յնքի միջոցներով կառուցվեց զսքրոց և Հի վան֊
գանոցւ Հաշվի առնելով քա ղա քում բնակվող Հայերի զգալի աէ\ր և ը ն գ ա ռ ա ֊
:Կ " Վ վերջիններիս խ նդրա նքին, ‘ԼլազիսլաւԷ IV թագավորը 1635 թ, թույլ "՛վեց
րազաքում կտզմտկերւզել իրենց աոանձին մագիստրատը, Կ ա մենեց֊Պ ոդոլսկի
Հայկական գաղթ օջախի բա րգա վա ճում ը ընդՀ ատվեց 1672 թ ., երր քաղաքը
գավթեցին թուրքերը, Թուրք ենիչերիները բաղաքի բնա կչությա ն մի մասին
կոտորեցին, իսկ մյուս մասին ( առավելապես Հա յերին) աքսորեցին Մակեդո­
նիտ, ճիշտ Է, հետ ա գա յում Յան Սոբեսկոլ ջանքերով Մակեդոնիտ աքսորված
Հայերը նորից վերադարձան, և նույնիսկ սեյմի որոշմամբ 15 տարով ա զ ա տ ֊
վեցին ամեն տեսակի հարկերից և տուրքերից, բ ա յց նրանց մեծ մասը բ ն ա ֊
կութ յուն հաստատեց Լվովոլմ, իսկ Կ ա մ ե նե ց֊Պ ոդոլսկի գաղթօջախը այլևս
չվերականգնեց իր նախկին նշանակությունը36,
X IV — XV դարերում Վլադիմիր, Լուցկ և արևմտա ֊ո ւկրաինա կա ն մյուս
քաղաքներում հա յ գաղթօջախների գոյությա ն մասին վկա յում են մի շարք

31 Տ ե ՛ ս В. 2 .ււո ս ր օ 1 է )է 0 2 , НЫогуа П11а.->1а и *го\уа, Кго1е$1\у ОаМс]1 I Ьос1отег1

ь^Ису, Լ^օս', 1835, էչ во.
зз Տ ե ՛ ս Т . С готйсЫ , Огш]ап1е, «МсИ М Ы оф , ргаша, рггу\у11е!е, №агьга\\'а. 1889,
զ о,
33 Տե՛ս նույն տեղում, Էշ 70ւ I
34 Տ ե ՛ս Ը ր . Л /ւէօո մ ., 2а т 1есхк 1 рос1оЫ<1е па кгевасЬ ти1(ап$к1сЬ, I. II, Шагвгаша
1880, տ. 116.
35 Տ ե ՛ս йг. ,\ոէօո յ . , Моиге оро«/Ы а»1а ИЫогусгпе, Լգ՚օ^, 1883, տ. 140—141.
36 Տե՛ս 7. С гаттсЫ , նշված աշխատությունը, Էշ 5 7 —5 8 ։
 Հա յ յ„ ղ „ ,լ ,,,ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կաթողիկոսական կոնդակներ (1 3 7 5 , 1384, 1410 և այլ թվա կա ններից)17, ինչ-

ւղես նաև լեհական ծա դում ունեցող պատմական փաստաթղթեր։
Լուցկում և Յաղլովեցում հայկական համա յնքներ են հիմնվել ղրեթե
Լվովի և Կամենեց-Պոդոլսկի գաղթօջախների հետ միաժամանակ։ X IV դարում
Լուցկում գոյություն է ունեցել հայոց եկեղեցի, որը կրում էր սբ. Ստեւիանոսի
անունըւ 1445 թ. լիտվական իշխան Սվյ>դրիգայլոն Ա՛յդ եկեղեցուն նվիրում Լ
քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Ցեպերով գյուղը, իսկ 1 5 1 0 -ական թվականներին
նույն եկեղեցու առաջնորդ Հակորր եկեղեցական կալվածքներն ավելացնում է,
գնելով Օստրով գյուղը™։ Լուցկի հայ բնակչությունը հիմնականում զբաղվում
էր արհեստագործությամբ և աոևտրով, իսկ քաղաքամերձ հողերում' նաև երկ­
րա գործութ յա մբ։ Այստեղ էլ համա յնքի դատական գործերը վարում էին հա­
յա զգի դատավորները։
X IV — X V II դարերում դեռ շարունակվում էր արևմտա-ոլկրաինական հո­
ղերում հայկական նոր գաղթօջախների առաջացման պրոցեսը։ Դա ւղա յմպ նա ֊
վսրված էր մի կողմից լեհ ֆեոդալների' առևտուրը ընդլա յնելու նպատակով
նոր քաղաքներ հիմնելու ձգտումով, մյուս կողմից' եկեղեցական հա րսծա նք֊
ներից ապահովագրվելու ցա նկությա մբ։ Ա յդ ժամանակամիջոցում հիմնված
կամ տնտեսական վերելքի ուղին բռնա ծ քաղաքներում հայերը ընդհանուր առ-
մա մբ ավելի արտոնյալ պ ա յմա ններում էին գտնվում, քան հին քաղաքներում։
Նման քաղաքների շարքում առավել նշանակալից էին Զամոստիեն, Ստա-
նիսլավը, Զոլոչևը։
1585 թ . Լեհաստանի կանցլեր Յան Զա մոյսկին մի արտոնագիր շնորհեց
Աամոստիե քաղաքում բնա կվող հա յերին։ Արտոնագրի, համաձայն այնտեղ
բնակվող հայերը անցնում էին իր հովանավորության տակ, իրավունք էին
ստանում կառուցել եկեղեցի, դավանել իրենց ա զգա յին կրոնը, հիմնել մա ­
գիստրատ և դատարան, զբա ղվել առևտրով և արհեստներով։
Ստեղծված նպաստավոր պայմանների շնորհիվ քաղաքի հայ բնակչու­
թյունը արագորեն ա ճեց։ Այստեղ հայեր էին գալիս Լվովից, Կամենեց-Պո-
դոլսկից, բուն լեհական քաղաքներից և նույնիսկ Հա յա ստ ա նից։ Զամոստիեն
առևտրական լա յն կապեր ուներ Կո ստանդնուպո լսի, Ադրիանապոլի, Պարս­
կաստանի, Լիտվական մեծ իշխ անության, ինչպես նաև Վենետիկի, Լիսաբոնի
և ա յլ քաղաքների ու երկրների հետ։ Զամոյսկիների մ եծ ուշադրության և հո­
գատարության շնորհիվ քաղաքը տնտեսապես բարգավաճում էր նույնիսկ այն
ժամանակ, երբ Լեհաստանի տնտեսական անկման հետևանքով նախկին խո-
շորագույն առևտրա-արհեստագռրծական կենտրոնները (Կրակով, Պուլնան,
Լյոլբլին, Գդանսկ, Լվով և ա յլն ) վաղուց արդեն կորցրել էին իրենց երբեմնի
տնտեսական փառքը։ Բայց և այնպես ա յդ ճակատագրից չկարողացավ խու­
սափել նաև Զամոստիենւ X V III դարի կեսերին նա ևս սկսեց անկում ապրել։
Սակայն մինչ ա յդ էլ հայերի թիվը ա յնտեղ խիստ նվազել էր և ա յդ պատճա­
ռով 1738 թ. քաղաքի հայկական մագիստրատը դադարեցրեց իր գործունեու-
թ յռ ւ նը*°,

37 Տ ե ՛ս Ղ. Ա |]ւշա & , Կամենից, Վենետիկ, 1 8 9 6 , էշ 6 — 7։

38 Տե՛ս К ув, էչ 152— 153։
31 Տ ե ՛ս ЛНгоз1аша 2акггеи)5ка֊О и.Ьазоша, ОгшаШе 2а т о ] 5су 1 1сЬ го1а ш \\'уш -
ап 1е ЬапсПоме] 1 ки11ига1пе] т1а(3гу РоЬка а АУзсЬойет, ԼսԵ11ո, 1965.
 Հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յ ր ի X I V ֊X V I Ո դ ա ր ե ր ո ւմ
363

X V II գարի երկրորդ կեսին Լեհաստանի հայկական գաղթօջախների շար-

,,„ ,մ նշանակալի տեղ էր գրավում Սաանիսլավյ, (՛ներկայումս Ոլկր. ՍՍՀ Իվա-
նովո-Ֆրանկովսկ քա ղա քը), 166-г թ. Դալիցիայի ստարոստա Անշեյ Պոտոց-
կին այստեղ կառուցեց մի ա մրոց, ո ր ը պետք է արտաքին հարձակումներից
պաշտս,աներ Լեհաստանի անդրդնեստրյան տիրույթները, Այդ նույն ժամանակ
էլ հայերր սկսեցին բնա կություն հաստատել Ստ անիսլա վում, 1669 թ . նրանք
հիմնվեցին նրանից ոչ հեռու գտնվող Լիսեցում, 1679 թ. Տ ի սմ ենի ցա յո ւմ , X V II
գարի վերշԼրին' Գորոդենկայում և Օբերտինում և, վերշապես, 1715 թ ն ա և
Կուտիում ւ
Ստան ի սլավում հայերի առևտրա-արհեստադործական գործունեության
համար նույնպիսի բարենպաստ հեռանկարներ բա ցվեցին, ինչպես Զ ա մ ո ս ֊
տիեումւ Սահմանամերձ ա յդ քաղաքի մոտով ձգվում էր Կոստանդնուպոէիս
տանող առևտրական ճանապարհը, 1677 թ . հունվարին Անշեյ Պոտոցկին հա-
յերին տւէեց մի արտոնաղիր, որը նրանց ընձեռում էր քաղաքի լեհական հ ա ֊
մա յնքի հետ հավասար իրավունքներ և պարտականություններ։ Դրա հիման
ւէւա հայերը կազմակերպեցին ազգային ինքնավարություն, ա զա տ վե֊
ցին Պոտոցկիների տ իրույթում մաքսեր վճարելու պարտավորությունից, ճ ա ֊
նաչվեց արհեստանոցներ, խանութներ, հողամասեր և ա յլ սեփականություն
ունենալու և դրանք ժառանգաբար փոխանցելու նրանց իրավունքը, Ա(գ ա ր ֊
տոնաղիրը նույն թվականին հաստատվեց թագւսվոր Յան Սոբեսկու կողմից,
իսկ մեկ տարի անց լրա ցվեց Անշեյ Պոտոցկոլ նոր արտոնագրով, որը Ս տ ա ֊
նիսլաւէի հայերին իրավունք էր տալիս օգտվելու այն բոլոր իրավունքներից և
արտոնություններից, որոնք հայերը ձեռք էին բերել յուրաքանչյուր աոանձին
համայնքումւ 1684 թ. ֆրանսիացի ճանապարհորդ գ'Ալեյրակը հաղորդում էր-
որ Ստանիսլավխ բնա կչությունը բա ղկա ցա ծ է անչափ հարուստ հա յերից, որ
դատելով տղամարդկանց և կանանց հագուստից, ինչպես և հաճախակի տեղի
ունեցող տոնավաճառներից, Ստանիսլավը կարելի-է համարել թագավորության
սիրտըւ
Չնա յա ծ քաղաքատեր ֆեոդալների ստեղծած նպաստավոր պ ա յմա ններին,
X V III դարի առաջին կեսին հայկական համայնքը ք ա յքա յվ եց. Քաղաքի հայ
բնա կչությունը տ եղա փոխվեց Լեհաստանի ա յլ քաղաքներ, ինչպես նաև հա­
րևան երկրներ*0։
Միջնադարյան Լեհաստանի և Ուկրաինայի բոլոր հայկական գա ղթա վա յ­
րերի պատմությա ն մեջ բա ցա ռիկ մ եծ է Լվովի հայ գաղթօջախի ունեցած նշա­
նակությունը, Հիմնա դրման օրից մինչև X V III— X IX դարերը Լվովը հանդիսա­
նում էր ոչ միա յն Լեհաստանի, ա յլև ամբողջ Արևելյան Եվրոպայի հայկական
գաղթօջախների ոչ պաշտոնական, սակայն բոլորի կողմից ճանաչված մ ա յ­
րա քա ղա քը։ Իր առևտրական և ռա զմ ա-ստրատեգիա կան կարևորության շնոր­
հիվ բա ցառիկ մ եծ էր ա յդ քաղաքի նշանակությունը նաև ամբողջ Լեհաստանի
համար և ա յդ պատճառով էլ նա գտնվում էր արքունիքի հատուկ ուշադրության
ներքո։
Լվռվահայ գաղութի տնտեսական կշիռը Х У - Х У П դարերում այնքան մեծ
էր, որ հնարավոր չէր քաղաքի կյանքին վերաբերող որևէ հարց լուծել, առանց

« Տ ե ՛ս Շհստ1(111) С /ю ю а ш е с , Огт1ап1е>у 51апЫа\уо\у1е \у XVII—XVIII М еки , Б1а-

п 1 в 1 а \у о « , 1 9 2 8 .
ա ս Հ ա յ յո ղ ո ւ[յւղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Հաշվի առնելու Հայկական առևտրա-արհեստագործական վերնախավի շա՝!երր։

1367 թ. Լվովը Հոգևոր կենտրոն դարձավ ամբողջ Հարավ- արևելյան Եվրոպա­
յի Հա յության Համար։ Ա զգային, մշակութային, իրավական և կքանքի ա յլ աս­
պարեզներում նա յուրատեսակ չավւանիշ էր դարձե/ Լեհաստանի, IIւկրաինա (ի,
Մոլդավիայի, Վալախիայի և այլ շրջանների Հայկական գաղթ ավա ւրերի Հա­
մարւ Իրավական Հարցերի մեկնաբանման Համար Հաճաի։ դիմում էին Լվովի
Հա յոց դատարանին։ Վերջինս կատարում էր երբեմն նաև վճռաբեկ ատյանի
դեր Հա յոց մյուս դատարանների նկա տմամբ:
Լվով Ի Հա յերը իրավական և տնտեսական արտոնություններ ունեին դե ո ես
Գալից յա ն Ռոլսիայի իշխանների օրոքւ Երբ XIV դարի կեսերին այս Հին ռու­
սական Հողերն անցան լեՀ ֆեոդալների տիրապետության տակ, ԼեՀսւոատնի
թագավոր Կտղիմ իր 111-ը ( 1 3 3 3 — 1 3 7 0 ) 1356 թ. իր արտոնտզրււվ Լվով բա ­
զարին շնորՀեց մա գդեբուրգյա ն կամ զերմսւնակսւն քաղաքս։յին իրավունք,
որբ լա յն տարածում էր գտել միջնադարյան Լեհաստանի քաղ՛աքներում։ Աքդ
արտոնագրում Հատուկ նշված էին նաև Լվովի ոչ կաթ/դիկ բնա կչությա ն, այս
թ վա մ աոաջին Հերթին Հայերի ընդՀանուր իրավունքները։ ԼեՀ թաղավորն իր
արտոնագրով սաՀմանոլմ էր, որ եթե Հա յերը, ոոլսիններր (ոլկրա/ւնացիներր),
Հրեաները լեն ցանկանում օգտվել մազդեք: ա րդյա ն իրավունքից, ա՛դա քա ղա ­
քա յին կյանքի բոլոր Հարցերում կարող են առաջնորդվել իրենց ազգային
օրենքներով և սովորույթներով*1։ Իր մի ա յլ արտոնազրով Կաղիմիր 1 Ս ր
1367 թ • Լեհաստանի Հայերի Հոգևոր առաջնորդ էր ճանաչում և Լվովոլմ Հաս­
տատվելու իրավունք տալիս Գրիգոր եւղիսկաղոսին, որը զեռ 1361 թ. նշանակ­
վել էր Վլադիմիրի, Լուցկի և Լվովի թեմի առաջնորդ։
Ա(ս ւիաստերը վկա յում են այն մասին, որ արդեն X IV զարում ոչ միայն
Լվովը, ա յլև Լեհաստանում և Ուկրաինա յո ւմ գտնվող շատ գաղթավայրեր Հա-
սել Լին զգալի բա րգա վա ճմա ն։ Գաղթավայրերի արագ ղարղացմանր և աճ­
մանը նոլասաեց այն հանգամանքը, որ մի կողմից Գա յիցիա յի, Պսգոլիեի և
'Լս/ինի Հին ռուսական իշխանները, ապա նաև լեհական ֆեոզալներր ներ գաղ­
թող Հա յերի Համար նպաստավոր պ այմ աններ ստեղծեցին, ի п կ մյուս կալ։ 4 'II ՚
իրենք իսկ Հայերը բնա կություն Հաստատելու ժամանակ սկզբից ևեթ ճիշտ
զնա ",ատեցին ա յդ շրջանների տնտեսական նշան ակութ յունր։ Այստեղ խաչա-
ձևվում էին Հյուսիսից Հարավ և արևմուտքից արևելք ձգվող առևտրական
կարևոր ճանապարՀները։ X III գարում Հա րա վ ֊ա րև ելյա ն Եվրոպայի և Լեհաս­
տանի քաղաքների տնտեսական արագ զարգացման Հետևանքով զգալիորեն
աշխուժացան ա յդ շրջանների առևտրական Հարաբերությունները: Գնալով մե­
ծանում էր արևմուտքից ԼեՀաստանի, Հարա վա յին Ռսւսիայի և Սև ծովի ւ{յ՛ա­
յո վ դեպի արևելյան երկրներ տանող առևտրական ոլղոլ նշանակությունը։ XIV
դարի սկղբսերին Վոլինի Վլադիմիր քաղաքը կատարում էր ԼեՀաստանի արե-
վելյա ն առևտրի գլխավոր կենտրոնի դերը։ Սակայն նույն դարի երկրորդ կե­
սից։ երբ ԼեՀաստանը արդեն զա վթել էր Գալից յա ն Ռոլսիան, այդ ՚ կարևոր
դերը անցավ Լվովին։ Գդանսկի միջոցով Լվովը կապված էր Բալթիկ ծովի
հետւ Լվովից Հարավային Ռուսիս։յի վրա յով դեպի Արևելք էր ձգվում այսպես
կոչված (Гթաթարական ճանապարհը» ։ Գալիցյան Ռուսիան, Պո զոլի են, Մոլդա-

11 Տ ե ՛ս Ուկր. ՍՍՀ Լվովի կենտրոնական պետական պատմական արխիվ (հետ ա գա յում

ԼԿՊՊԱ), ֆ . 3 2 , ը . 4 , պահպ. միա վոր 11։
 Լվովի հա յո ց մ՛այր հկեւլհւյին ( X I У ц -)

վիան և Սև ծովի հյո ւս ի ս -արևմ տյա ն և հյուսիսային ափերը այն վայրերն էին.
որտեղ հա նղուցվոլմ էին արևելքի և արևմուտքի տնտեսական և առևտրական
կապերը։ Ունենալով միջա զգա յին առևտրի հարուստ փորձ, հիանալի տեղյակ
լինելով ա րևելյա ն և արևմտյա ն շուկաների պահանջներին, տիրապետելով այդ
շրջանում լա յնորեն տարածված թուրքերեն և ա յլ լեզուներին, հայ գաղթա­
կանները, որոնք բնա կություն էին հաստատել Լվովում, Կամենեց-Պողոլսկում,
звв Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Լուցկում, Ստանիս լսւվում, Բրոդիում, Յա զլովեցում, Սնյատինոււք, Յ ա ր ո ս լա ֊

վում, 9էամոստիեում, Ռաշկովում, Զ ոլ ոչև ո ։մ , Կուտիում և մի շարք այլ քա ­
ղաքներում, մի քանի հարյուրամյակ իրենց ձեռքում Լին սրռհում Լե ա « տա)ւի
արևելյան առևտուրը։
Հայկական համա յնքները առանձին աղղային ինքնավարություններ Էին'
օժտված դատական և ա յլ հարցեր տնօրինելու որոշակի իրավունքներով։ Ինք­
նավարությունն իրականացնող մարմինների կառուցվածքը և իրավասության
շրջանակները սահմանվում Էին քաղաքատեր ֆեոդալների և թաղավորների
հատուկ արտոնագրերով։ Լվովի հայկական ինքնավարությունն իրականաց­
նում Էր հայկական դատարանը, Կ ա մ ենեց֊Պ ռդոլսկոլմ , %ամոստիեում, Ստա-
նիսլավում' հայկական մագիստրատը։
Լեհ թագավորների և առանձին իշխանների օրենսդիր ակտերում կարելի Է
նույնիսկ հանդիպել որոշակի կանոնների, որոնք վերաբերում Էին հայկական
ինքնավար մարմինների ընտրությունների անցկացման կարգին։ Այսպես,
1563 թ. պետրկովյան սեյմը Լվովփ լեհական մագիստրատին պարտավորեց­
նում Է ուշադիր լինել հայկական ինքնավար հիմնարկների ընտրություններին,
ինչպես ա յդ « պահանջում են թագավորական կարգադրություններըя ։ Սեյմը
հաստատում Է Լվովի հայերի իրավունքը' ընտրելու իրենց 12 ավագներին, իսկ
ավագները ընտրվա ծ Էին համարվում միա յն այն բա նից հետո, երբ հայոց
եկեղեցում երդվում Էին հավատարիմ լինել լեհ թագավորներին42ւ
1576 թա մա յիսի 2 6 -ի ն , հաստատելով Կամենեց-Պոդոլսկի հայերի իրա­
վունքներն ու արտոնությունները, Ստեփան Բատորի թագավորը սահմանում
Է, որ ա յդ քաղաքի հա յ բնա կչությունը պետք Է ամեն տարի ընդհանուր հա­
մա ձա յնությա մբ ընտրի իր վոյթին ( դատավորին) և հայկական մագիստրատի
անդամներին*3։ Լեհական թագի մ եծ հետման և կանցլեր Յան 9,ամոյսկոլ
1589. թ. արտոնագրի համա ձա յն, Աամոստիե քաղաքի հայ ինքնավար հիմնար-
կոէթյունը ևս կա զմվում Էր ա մենամյա ընտրությունների միջոցով։ Ինչպես
բոլոր նման արտոնագրերում, ա յստեղ ևս հատուկ նշվում Էր, որ ընտրու­
թյունները պետք Է տեղի ունենան քաղաքատեր-ֆեոդալի ներկայացուցիչների
հսկողության ներքո**։
X V II— X V III դարերում ա յղ ընտրությունների նախապատրաստման և
անցկացման գործում, ինչպես նաև համայնքի ներքին կյանքին վերաբերող
շատ ա յլ հարցերում, սկսեց մ ե ծ դեր խաղալ այսպես կոչված «4 0 -ի կոլե­
գիանէ» կամ ինչպես հայկական ա ղբյուրներում Է հիշատակված «քառասուն
ա ղբա րքը»։ Ռեչ Պոսպոլիտայում ա յս հաստատության կազմակերպումը կապ­
ված Էր X V —X V I դարերում լեհական քաղաքներում սոցիալական հակասու­
թյունների ուժեղացման հետ ։ Քաղաքային վարչությունները, որոնք ա մբող­
ջությա մբ գտնվում Էին խոշոր վաճառականության ձեռքում, չէին ներկա յա ց­
նում արհեստավորների, մանր առևտրականների և բնա կչությա ն ստորին խ ա ­
վերի շահերը։ Այս վերջինների մղա ծ պայքարի հետևանքով էլ սկզբում բուն
լեհական, ապա և արևմտա-ուկրաինական քաղաքներում ստեղծվեցին «4 0 -ի

« Տե՛ս кув, էչ 1 Ю—111 .

48 Տ ե ՛ս նույն տ եղում, էչ 94։
** Տե՛ս М. 2акггетвка-О иЬаяота, О г^аШ ха^а о]т1пуогт1ап8к1у V XVI—XVII
\Иски, косгп!к 1иЬеЬк|, III ЬнЬНп, 1960, է չ во—7 0 .
 Հ ա ! Կ '« կ ա Ն 4 ա ղ Ր ա վ ա !ր ե ր ը X I V — X V I I I .ք ա ր ե ր ո ւմ
367

կ ո պ ի տ ն ե ր ը », որոնբ գործում էին բա ղաբային խ „րհոլրոներին կից լ մաս_

նա կցո/մ բաղաքի կառավարմանր^ւ
«Քառասուն ա ղրա րց» Հայկական կոլեղիաները բաղկացած Էին տեղի Հա յ
առևտրական և արՀևստավորական վերնախավի ներկա 1ա ցո,ցիլ ներից ու
իրենց գործունեության և մասնավորապես Հա մա յնքի ինքնավար մարմինների
չա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ժամանակ, իՀարկե, ելնում Էին առաջին Հերթին իրենց նեղ
դասային շաՀերիցւ
Հա յկական բոլոր Հա մա յնքներում ընտրությունների օրը Համարվում Էր
աղղային տոն, Եկեղեցում կատարված հանդիսավոր պատարագից Հետո ընտ­
րողները դնում Էին Հա յոց քաղաքապետարան, որտեղ ինքնավարության վ ա ր ֊
չությունը Հաշիվ Էր տալիս Հա մա յնքի և եկեղեցու նյութական միջոցների
ծախսման և եկամուտների մասին, ապա ընտրում Էին նոր վռյթին և խորՀըր-
դականներին, որոնք Հաստատվում Էին քաղաքատեր ֆեոդալի ներկայացու-
ց ի չների կողմից,
Ինքնավար մա րմինները իրականացնում Էին դատական իշխանությունը,
լեՀական իշխանությունների առջև ներկա յա ցնում Էին ամբողջ Հա մա յնքի, ի ն չ ֊
պես նաև նրա առանձին անդամների և խ մբերի շաՀերն ու իրավունքները, միջ­
նորդում Էին առևտրա ֊ֆ ինա նսա կա ն ու քաղաքացիական գործարքներում և,
վերջապես, տնօրինում Էին Հայկական եկեղեցու նյո, թական և մասամբ Է,
դատական հարցերը։
Հա յկա կան մարմինների դատական իշխանությունը տարածվում Էր բոլոր
ա յն հայերի վրա, որոնք մշտական բնա կություն Էին հաստատել Ռեչ Պոսպո-
լիտ ա յի քա ղա քներում, բա ցա ռութ յա մբ միա յն նրանց, ովքեր կաթոլիկություն
Էին ընդունել և օգտ վում Էին գերմանական իրավունքիցւ Սակայն վերջինների
թիվը մինչև եկեղեցական ոլնիան (X V II դարի կեսեր) մեծ չէր։
Դատական գործերը քննվում էին լեհա հա յոց դատաստանագրքի՛ Հիման
վրա ւ Օրենքների ա յդ ժողովածուի հիմքում ընկա ծ էր Մխիթար Դոշի «Դատաս­
տան ադիրքըՏ, որը զգալիորեն փոխվել էր մա գդեբուրգյա ն կամ գերմանական
իրավունքի ա զդեցությա ն տակ, իսկ որոշ փոփոխություններ էլ կատարել էր
լեհ թագավոր Սիգիզմունդ 1 -ը ' 1519 թ . լեհական սեյմում այն հաստատելու
կա պ ա կցությա մբս.
Հա յ ինքնավար մարմինների ներկայացուցիչները ներկա էին լինում լե ­
հական թագավորների թա գա դրությա նը, որտեղ նրանք հավաստում էին Հա ­
յերի հավատարմ ութ յուն ը Ռեչ Պոսպոլիտային ու նորընտիր թագավորին և
խնդրագիր էին ներկա յա ցնում իրենց համայնքների իրավունքների ընդլա յն­
ման կամ առևտրի ու արհեստագործության պայմանների բարելավման մա ­
սին։
Ինքնավար հիմնա րկոլթյունները զբա ղվում էին նաև հայ եկեղեցու գոր­
ծերով, Միջնադարյան Հա յա ստ ա նում եկեղեցին սովորաբար ինքն էր տնօրի­
նում իր գործերը, թե հոգևոր և թե ունեցվա ծքա յին, Այդպես չէր Արևմտյան
Ուկրաինայի և Լեհաստանի գաղութներում, Հա յ եկեղեցին այնտեղ ինքնու­
րույն էր միա յն հոգևոր հարցերում, իսկ նրա ամբողջ ունեցվածքը համարվում
էր Հա յ հա մա յնքի սեփականություն և գտնվում էր հայկական աշխարհիկ իշ-

« Տե՛ս «История Польши», т. I, М ., 1966, էւ 160:

« Տե՛ս . Տ է ս ճ Ա гпй И Ы о Н а р г а т ^ а р о ^ к ^ Е О ՛ , I V , Ь \у о \у , 1 9 0 9 . 0 . Ва1гег,
о г т 1 а п 5 к 1 \у г а 1 ^ 1 гЙ 2 1 е п ! и 2 ւ շ ա ս ո է * 1 2 г. 1 5 1 9 , էք б ։
:տտ Հ ա յ ժ ող ո ւ/ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

իւ ւսհ ա ր յա ն ն հրի անօրինության տակ։ Եկեգեցի)։ ին բնուրույն չէր գործում

մանավանդ այ)ու,իււի Հարցերում, ինչպիսիք Էին թեմի եկեղեցիների առաջ­
նորդների ընտրելր, Հոգևորականների նկատմամբ գաաական գործեր վարե/ր
և ա յլն։ ճիշտ Է, Լվովում գոյություն աներ աոանձին հոգևոր դատարան, բա յց
նրա անդամների մի գդալի մասը գաղութի աղղևցիկ աշխարհականներն Էին։
Եկեղեցու ունեցվածքը տնօրինելու Համար ինքնավար մարմիններում կա­
յին Հատուկ պաշտոնյաներ, որոնք կոչվում Էին պրովիզորներ։
Այսպիսով, Արևմտյան Ուկրաինայի և ԼեՀաստանի Հայկական գա գա թ­
ների ներքին կյանքի գրեթե բոլոր Հարցերը տնօրինվում Էին ինքնավար մար­
մինների միջոցով։ Դրանց միջոցով Էլ կարգավորվում Էին ղաղաթների և / ե ֊
հական քաղաքային ու պետական իշխանությունների համար րնղհանար Հե­
տաքրքրություն ներկայացնող Հարցերը։
ԼեՀաՀայերի ինքնավարությունը գոյություն ունեցավ մինչև X V III դարի
70-ա կա ն թվականները։ ԼեՀաստանի առաջին բա ժա նումից (1 7 7 2 թ .) Հետո
Ավստրիայի տիրապետության տակ աքւցած ինչպես ամբողջ Գալիցյան Ռո։~
սիա յա մ, այնպես Էլ այնտեղ գտնվող Հայկական գաղթօջախներում սաՀման-
վեցին ավս տրի ական միասնական օրենքներ։
Արևմտյան Ուկրաինայի և ԼեՀաստանի Հայկական բնակչությունր մինչև
X V I— X V II դարերը ղերաղանցապես զբա ղվում Էր աոևտրով և ա րՀեստ ա ղոր֊
ծոէթյա մր։ Լվովի, Կամենեց-Պոդոլսկի, Ստանիսլավի և ա յլ քաղաքների Հայ
վաճառականները Օսմանյան կա յսրության երկրներից, Իրանից, Հ ն դ կ ա ս ֊
տանից, Եգիպտոսից և ա յլ վա յրերից Լեհաստան Էին ներմուծում թանկա / 1
ժեք գորգեր, կերպասներ, գոհարեղեն, ղենք, ոսկուց և արծաթից պատրաստ­
ված պերճանքի առարկաներ, չոր միրգ, համեմունք, գինի և այլ ապրանք-
ներ. Մ ոլդա վիա յից, Հոլնգա րիա յից և Հարևան մյուս երկրներից նրանք բերում
Էին. մեծ քա նա կությա մբ խոշոր եղջերավոր անասուններ, ձիեր, կաշի, որոնք
դարձել Էին հայկական առևտրի ավանդական առարկաները։ Արևե/քից հայերի
բերա ծ ապրանքներր գնա մ Էին լեհ, ուկրաինացի և գերմանացի վաճառական­
ներ/։ և իրա ցնում Լեհաստանում ու Արևմտյան Եվրոպայի երկ րներ ։։։։!։
Վիճակագրական բավարար տվյալների բա ցա կա յությա ն ս/ատճառով
հնարավոր չէ ստույգ պատկերացում կաղմել լեհական համ ընդհանուր առև-
տըրում հայկական առևտրի տեսակարար կշռի մասին; Սակայն դատելով մ ա ք­
սային գրանցումների, առք ու վաճառքի վերա բերյա լ կազմված արձանագրու­
թյունների տ վյա լներից և լեհ ժամանակակիցների վկա յություններից, կարելի
է եզրակացնել, որ հայկական առևտրի ծավալր մինչև X V II գարի կեսը բա ­
վական զգալի է եղել։ Ա յգ են վկա յում թեկուզ և առանձին հայ վաճառական­
ների առևտրական գործարքների վերաբերյա լ փաստերը։ Այսպես, 1600 թ.
Կոստանդնուս/ոլսից Լվով է ժամանում հայ վաճառականներին պատկանող մի
խոշոր քարավան, որով փոխադրված ապրանքների մեջ լվովա հա յ վաճառա­
կան Զախուր Իվաշկևիչի բաժինը կա զմում էր 740 դուկատի շաֆրան, 340 դու­
կատի գոտիներ և 9777 դուկատի ա յլ ապրանքներ*7։ Մի ա յլ Հա յ վաճառական'
նիկոլա յ Р երնատովիչյը' միա յն մեկ քարավանով Լվով է տանում 15 հազար
լեհական զլոտիի ա րժողությա մբ ապրանքներ**։ Իվաշկևիչների և Բերնատո-

47 X V I — X V I I դ գ . մ ե կ դ ո ւկ ա տ ը պ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ էր 3 , 5 գրա մ ոսկի։
43 Տ ե ՛ս ԼԿՊՊԱ, ֆ . 5 2 , ց . 3 , հ . 5 5 , Էէ 7 0 8 ։ Զ լո ա ի ն X V I I դ ա ր ո ւմ պ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ էր մ ո տ մ ե կ
գրա մ ոսկի։
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ա ղ թ ա վ ա յր Լ ր ը X I V — X V I I I ղ ա ր ե ր ո ս Տ

վ ի ն հ Հ ա ո և ա ր ա կ ա ն աները իրԼնց վիթխարի դործառնոլր յոէններով հռչակ.

վա А Էին ոչ միպ յն Լ վ ո վ ռ մ , ա յլև Հա մա յն Լեհա ստ ա նով, , վովի ԱԱ
„ականներ մշտական առևտրական գործարքների մ կ Էին դանվոլմ աւդ
ընտանիքների հետ Նիկոլայ Բ ե ր ն ա ա ո վ ի չ ը ի,, առևտրական ներկայացուցիչ­
ներն ո,ներ Պին սկում, Լ,ո,բլինում, Պոզնանում, Գնեղնոյում, Վ ի ր ո ւս ո ւմ ,
Աանղոմիրոսէ, Ռ ա վ ա -Ռ ո ւսկա յա յռմ , Ռ ոդա ա ինռմ և աԱ թաղաքներում» ,
Հա յտ նի Է, որ լեհ թաղավորները մեծահարուստ Հայերից պարտքով խ ռ
յո ը գումարներ Էին վերցնում, Օրինակ, լվովահա յ վաճառական Քրիստոֆ
Ավետիք Բերնաաովիչը Վլադիսլավ / / / թաղավորի խնդրանքով արքայական
գանձարանին տրամադրել Է 1 0 0 .0 0 0 դուկատ ոսկով և արծաթով™,
XVI դարի վերքին 1ա յ վաճառականների առևտրական կարողությունն
ա յնքան Էր աճել, որ Լվովի լեհ վաճառականները սկսել Էին դժգոհել և նույ­
նիսկ բողոքել թա ղա վորին, թե հայերը սպառնում են ամբողքովին տիրել քա -
ղաքի շո,կա յին, Եվ, իրոք, ա յդ ժամանակ Լվովի շուկայում եղած 60 մեծ ու
վարր խանութներից 4 4 -ը պատկանում Էին հայերին6|»
X IV —X V III դարերում հա յ առևտրականների իրավունքները և հայ ու լեհ
վաճառականների առևտրական փոխհարաբերությունների հարցերը կարգավոր­
վում Էին թագավորների և քաղաքատեր ֆեոդալների հատուկ հրամանագրերով:
Օրինակ, եթե մինչև XV դարի սկիղբը հայ վաճառականները իրավունք ունեին
առևտուր անել միա յն ա րևմսւա ֊ո լկրա ին ական քաղաքներում, ապա Վլադիս-
լավ Յագելլո թագավորի 1402 թ . դեկրետով նրանք իրավունք ստացան առև­
տուր անել Լեհական թա գա վորությա ն և Լիտվական մ եծ իշխ անութ յա ն ամբողջ
տարածքի վրա, 1642 թ . հայերին թ ույլ տրվեց զբաղվել ոչ միա յն մանրածախ,
ա յլև մեծածախ առևտրովՏ։ւ
1578 թ . հուլիսի 7-ի արտոնագրով Ստեփան Բատորի թաղավորը հայերի
առևտրական իրավունքները լիովին հավասարեցրեց կաթոլիկ վաճառական­
ների իրավունքներին. Բա յց X V II դարում սկսված լեհական քաղաքների տըն-
տեսական անկման և հայերի նկատմամբ կիրառվող կրոնական հալածանք­
ների հետևանքով բա զմա թիվ հայեր հեռացան լեհական քաղաքներից, վերջ­
նականապես ընկավ նրանց երբեմնի հզորությունը.
Միջնադարյան Ռեչ Պոսպոլիտայի արևմ տ ա ֊ ուկրաինական քաղաքներում
զգալի թիվ Էին կա զմում հա յ արհեստավորները. Սակայն լեհական արհես­
տագործական արտադրության մեջ հայերի դերը այնքան նշանակալից չէր,
որքան առևտրի ասպա րեզում, Լեհաստանում գոյություն ունեցող զանազան
ս ա հ մ ան ավւա կումն ե րի հետևանքով մինչև X V I I դարի սկիզբը հայ արհեստա­
վորները ղրկված էին կաթոլիկական համքա րո,թյուններում աշխատելու հնա­
րա վորությունից։ Լվովի կաթոլիկ ոսկերիչների համքարության կանոնադրու­
թյա ն մեջ, որ կա զմվել էր 1600 թ ., ուղղակի ասված էր. «Մեր ոսկերչական
արհեստի համար հարկավոր են բարեխիղճ մարդիկ, որոնք հավատարիմ են
կաթոլիկ դավանանքին, Լվովի ոսկերիչները ոչ մի հերետիկոսի կամ հերձվա-

Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ եղ ո ւմ ։ էշ 73 ։ 2531
տօ Տե՛ս Տ. Вагасг, 2 ул'0(у 51аи'пусЬ оптНап V Ро1.чсе, Ь\\-бм, 1856.
61 Տե՛ս И. Линниченко, Черты из истории сословий в Юго-Западной (Галицкой)
Руси в XIV—XV вв., М.. 1894, էէ 228: .
52 Տե՛ս Լ. СЬагет>1С2О10а, ОйгаШсгеЩа (товройагсге пасу] 8с111гша(усЦ1сп 1 /уоо\у
1925, Էչ Տ05—Տ06,
М -7 1 8
370 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ձողի չեն կարող ը նդունել և հա նդուրժել իրենց շա ր ք ե ր ո ւմ ... Ր ացաոո ւ/I յ ան

կարող են կա ղմել ա յն ռուսիններր (ի մ ա '' Ո ւկրա ինա ցիներր) և հա յերր
որոնք կընդունեն ունիա ն Հ ո ո մ ի եկեղեցու հետ»™։
Հ ա յ արհեստավորներին ոչ միա յն չէին ընդունում կաթոլիկական համքա­
րություններում, ա յլև երբեմն ընդհանրապես արղելոլմ էին զբաղվել ա րհեստ ֊
ներովւ Այդ պատճառով էլ նրանք ստիպված էին կամ գաղտնի զբաղվել ա ր ­
հեստներով, կամ համառ, երկարատև պայքար մղել սեփական համքարություն­
ներ ստեղծելու համարւ նույն ա յդ պատճառով էլ նրանք չէին կարողանում
Iայն մասնակցություն ունենալ արհեստագործական արտադրության շատ ճյու­
ղերում և ստիպված էին սահմանափակվել հիմնականում կաշվի վերամշակ-
մա մբ ու ոսկերչությա մբ։ Լեհահայերը կարողացան այս արհեստները հասցնե/
կատարելության։ Հա յ ոսկերիչների պատրաստած իրերը, լինելով չափազանց
նրբաճաշակ և որակյալ, մեծ ընդունելություն էին գտնում Լեհաստանում և նրա
սահմաններից դուրսէ Պատահական չէր, որ նրանց պատվիրատուների թվում
հաճախակի կարելի էր հանդիպել իշխանների և արքունի բարձր պաշտոն յա ն ե ­
րի։ Յան Սոբեսկին Լ։Լռվում ուներ մի արհեստանոց, որը կատարում էր արքու­
նիքի հատուկ պատվերները։ Այնտեղ էր աշխատում նաև հայազգի հռչակավոր
ոսկերիչ Բեդրոս Զախարիասևիչը, որը թանկաոժեք քարերով, ոսկով ու արծա­
թով զարդարում էր թաղավորի անձնական զենքերը և հագուստը։ նման գործեր
էին կատարում նաև ուրիշ անվանի հա յ վարպետներտ<»
Հա յ ոսկերիչ և ասեղնագործ վարպետները լեհական գեղարվես՛տական
արհեստագործության մեշ լա յնորեն տարածեցին հայկական և արևելյան մ ո­
տիվները, որոնք նկատելի ա զդեցություն ունեցան լեհական միշնագարյան
մշակույթի մի շարք ճյուղերի արևե լա կանաց մ ան գոյւծում։
Բարձր կատարելության էին հասել նաև հայազգի կաշեգործ վարպետ­
ները։ նրանք կաշվից պատրաստում էին զամշ, սեկ (ս ա ֆ յա ն ), տնային
մաշիկներ, զանազան դույնի կոշիկներ, գոտի ներ, ձիու լծասարք և ա յլն։
Լեհաստանում և Արևմտյան Ուկրաինա յո ւմ հատկապես մ ե ծ համբա վ էին
ձեռք բերել նրանց պատրաստած սեկերը։ Այս արտադրանքը X V I—X V II դա­
րերում փաստորեն դարձել էր հայերի մենաշնորհը և զարմանալի չէր, որ
հենց սեկ պատրաստող հայ արհեստավորներին հաջողվեց հաղթահարել դո-
յություն ունեցող բա զմա թիվ խոչընդոտները և Լվովոլմ ստեղծել առաջին
հայկական կաշեգործական համքարությունը ( 1 6 2 0 )։
X V II գարում կաշեգործ հայերը համքարություններ կազմակերպեցին
նաև Ստանիսլավոլմ և ա յլ քա ղա քներում։
Արհեստագործական արտադրության մեշ հայերի մասնակցությունը չէր
սահմանափակվում միա յն համքարությունների շրշանակներով։ Մեծ թիվ էին
կազմում նաև այն արհեստավորները, որոնք միավորված չէին համքարու­
թյուններում ( պարտ ալներ) ։ Սրանք պատահական եկամուտով ապրող մարդիկ
էին, որոնք չունենալով նույնիսկ քաղաքացու իրավունքներ, ապրում և աշխա­
տում էին քաղաքների արվարձաններում և իրենց արտադրանքով բավարարում
էին ինչպես ա յղ արվարձանների, այնպես էլ մերձակա գյուղերի բնակչության
պահանջները։ Պարտաչների իրավազուրկ և աղքատիկ վիճակն է լ ավելի էր

53 \Ге. 1.02։ոտե:, 21օ1ո1շէ\\'օ 1\\'ои'зк1е, 1_и'6\У, 1912, էղ зп,

34 Տ ե ՜ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 150։
մ ո, ու ան и ։ մ ա յն ւգտաճաո,։,/, „ո նուսն։, ։ /• < . . ... ,
' ձ ՚ '' 1 ՛էշտապես հա[ածվում էին Հա մբա րու֊
թ յռ ն ն ե ր ի ո, բա զա ր,,,յին իշխ ա նա թյոլկների կողմից,
Հա յ արհեստավորների .„„ա վ ե լ արաոնյա, խավն էին կաոմում նրանք,
ովքեր ի ր ա վ ռ ն բ էին ձեոբ բերում աշխատելս, կաթոլիկական համ ք ա ր ո վ յուն-
ներ,,,,1 և իշխանական կամ թագավորական հատուկ արհեստանոցներում,
Այղ,,,իսէ արհեստանոցներում աշխատելու իրավունք էին ստանում իրենց
արհեստին կատարելապես տիրապետող, հ մ ռ տ վարպետները, որոնք մեծ կ ա ֊
պեր ռ ն ե ի ն ,մեծահարուստ շլյա խտիլն երի, մագնատների և արքունի բարձր
աստիճանավորների հետ, Յան Աորեսկոլ, լեհական թագի մեծ գետման Ստա-
նիսլավ Յա բլոնովսկու, իշխաններ Ստանիսլավ Բելգեցկոլ և Ձ,ամ ոյսկիների
հովա նա վորով յա ն տակ ա շխ ա տ ռ մ էին հա յ վարպետներ, որոնք օգտվում էին
թագավորից ստացած լա յն իրա վունքներից, Նրանցից մի քանիսը նույնիսկ
կրո,մ էին « թաղավորի քարտուղարս մեծադղորդ տիտղոսը, որն, իհարկե, լոկ
ձևական նշա նա կ ով յո ,ն ուներ և շնորհվում էր հատկապես ընդգծելու համար,
որ ա յդ արհեստավորները գտնվում են թագավորական բարձր հովանավորու­
թյա ն ներքո.
Արևմտյան Ուկրաինայի և Լեհաստանի քաղաքներում ոսկերիչներից և
կաշեգործներից բա ցի կային նաև հայ դերձակներ, բրուտներ և այլ արհեստի
մարդիկ։
Յավոք, վիճակագրական տ վյա լներ չեն պահպանվել լեհահայերի ընդհա­
նուր տնտեսական կ ա ր ո ղ ո վ յա ն վերա բերյա լ։ Բայց և այնպես ա յդ մասին
որոշ պատկերացում կարելի է կազմել մի ցուցակի հիման վրա, որ կազմել է
Լվովի մագիստրատը 1656 թ.ւ Ըստ ա յղ ցուցա կի, Լվով քաղաքի ամբողջ շար­
ժական և անշարժ գույքը, դրամական արտահայտությամբ, կազմել է
5 .2 4 7 .4 7 9 զլոտի, որից 1 .2 7 7 .0 0 0 զչո տ ին պ ա տ կա նում էր հ ա յ հ ա մ ա յն ք ի ն 55/
Տ նտ եսա պ ես բա վ ա կ ա ն ուժեղ էին նա և Կամ ե ն ե ց ֊Պ ո գո լս կ է Ա ամոստ իե,
Ս տ ա նիսլա վ և մի քա նի ա յլ քա ղա ք ն եր ո ւմ հա ստ ա տ վա ծ հ ա յե ր ր ։ Տնտ եսա կա ն
հ զ ո ր ո ւթ յա մ բ և քա ղա քա կա ն լա յն կա պ երով էլ պ ա յմ ա ն ա վ որ վ ա ծ էր հա յերի
հա սա րա կա կա ն մ ե ծ կշիռը լեհ ա կա ն և սւր և մ տա ֊Ո ւկ րա ի նա կան քա ղա ք ն եր ո ւմ г
Լվովի լեհա կա ն մ ա գիստ րա տ ի 1 6 6 3 թ . սա հմա նա ծ կա րգի հ ա մ ա ձ ա յն ,
հ ա մ ա քա ղ ա քա յի ն ժ ո ղ ո վ ն ե ր ո ւմ ։ որոնք սովորա բա ր գումա րվում էին քա ղա քի
կյա ն քին վ եր ա բեր ո ղ ընդհա նուր հա րցերը քննա ր կելո ւ հա մա ր։ առաջին տեղը
և խ ոս քը պ ա տ կա նում էր քա ղա քի լեհ ական ի նք ն ա վ ա ր ո ւթ յա ն ը , երկրորդ
տեղն ու խ ո ս ք ը ճ հ ա յո ց հ ա մ ա յն ք ի ներկա յա ցւււցիչներին™ ։
Հ ա յե ր ի ձ ե ռ քո ւմ էր գտ ն վ ում քա ղա քի վա ր լա -տ ն տ ես ա կ ա ն կարևոր
լծա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ճ գլխ ա վ ո ր թ ա ր գմ ա նի պ ա շտ ոնը, որի խ նդիրը ոչ ա յնքա ն
Լվով ժամանած բա զմա լեզու վաճառականության համար թարգմանչական
գործ կատարելն էր, որքան օտար վաճառականների նկատմամբ պետական
հսկողություն իրա կա նա ցնելը,
X V I— X V II դարերում զգալիորեն մեծանում է լեհահայերի դերը Ռեչ Պոս-
պ ոլի տա յի պ ետ ա կա ն֊ք ա ղա քա կա ն կյա նքում, Ուշագրավ է հատկապես նրանց
մա սնա կցությունը դիվա նագիտության և երկրի պաշտպանության դ ո ր ծ ռ մ ,

» Տ ե ՛ս Н. К. Кривонос, В. В. Грабовецкий, Армянская колония во Львове в

XVI— XVII В В ., Հ11ՍՀ Ч-Ա * Տեղեկագիրл (Հաս. գիտութիւներ), 19Տ8, М 12, էշ 66։
и Տ ե ՛ս «Учреждения Западной Украмны до восстановления ее в едином Украинском
Советском Социалистическом государстве», Льнов, 1955, էւ 25;
372 Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

որը լա յն չափեր ընդունեց X V I—X V II դարերոսՐ թուրքական աղրեսիայի դեմ

մղված ծանր ու երկարատև պայքարի ժամանակներում։
թ՜ուրքական կա յսրությունը, որ այդ ժամանակ հասել Հր իր հզորության
ղադաթնակետին, լուրջ վտանգ էր ներկա յա ցնում հարավային և հարավ­
արևելյան Եվրոպայի պետությունների համարւ Սուլթանական Թուրքիա (ի
հարձակումներից պաշտպանվելը և նրա հետ բնականոն հարաբերություններ
պահպանելը X V I— X V II դարերում եվրոպական երկրների և մասնավորապես
Լեհաստանի արտաքին քաղաքական առավել բարդ խնդիրներից մեկն էր-
թ՛եպետ Լեհաստանը հա կաթ արքական լիգա յի մյուս երկրների հետ միասին
ռազմական միջոցներով բավական արդյունավետ պայքար էր մղում օսման­
յա ն ագրեսիայի դեմ, բ ա յց և այնպես իր ծրագրերում նա փոքր տեղ չէր հատ֊
կացնում դիվանագիտությանը, ձգտելով բանակցությունների միջոցով կանխել
թա րքերի հետագա առաջխաղացումը, իսկ եթե ա յդ հնարավոր չէր, ապա նոր
դաշնակիցներ ներգրավել հակաթուրքակաս պայքարի մեջ։ Հենց ա յդ ասպա­
րեզում էր, որ զգա ցվում էր փորձառու հա յ վաճառականների և դիվանագետ­
ների կարիքը™ ։
X V I— X V II դարերում դիվանագիտական հանձնարարություններ կատա­
րող լեհահայերի կարելի էր հանդիպել Կոստանդնոլպոլսում, Սպահանում,
Ղրիմի խա նությունում, Վիեննա յո/մ և ա յլուր։ Ռեչ Պոսպոլիտայի հայազգի
դիվանագետների շարքում բա ցա ռիկ դեր է ունեցել կոմս Սուլեյման Կոստան-
դին դե Սիրին, որը լեհական արքունիքի հանձնարարությամբ մի շարք չափա­
զանց պատասխանատու դիվանագիտական հանձնարարություններ է կատարել
Ավստրիա յո ւմ , Կոստանդնոլպոլսոլմ, Իրանում, Ռուսաստանում և ուրիշ երկըր-
ներումւ Պյոտր Գրիգորևիչը, որին ա նցյալի լեհ պատմաբանները անվանում են
«արտակարգ մի ա նձնա վորություն», լեհական արքունիքի դիվանագիտական
ու ֆինանսական խոշոր գործակալ էր և ընդարձակ կապեր ուներ եվրոպական
արքունիքների և Բ. Դռան հետ ։ X V I դարի վերջում և X V II դարի սկզրին լեհա­
կան արքունիքում ծա ռա յում էր Սեֆեր Մուրատովիչ ազգանունով մի հայազգի
դիվանագետ, որը կատարում էր Սիգիզմունդ 111-ի դիվանագիտական և պե­
տական հատուկ հանձնարարությունները։
Պատմական մի շարք վկա յություններից երևում է, որ լեհահայերը մաս­
նակցել են նաև Ռուսաստանի հետ լեհական պետության վարած տնտեսական
և դիվանագիտական բա նա կցություններին։ Մասնավորապես հայտնի է, որ
1645 թ> օգոստոսին Մոսկվա ժամանած Գավրիիլ Ստշելկովսկոլ գլխավորած
դեսպանության կազմում էր նաև հայազգի Պյոտր Իվանովը։ Դրանից երկու
տարի հետո, 1647 թ. Մոսկվա է մեկնում Յուրի Գիչի գլխավորած մեկ այլ
լեհական դեսպանություն, որի կազմում էր հայազգի Գասպար Շիմանսկին։
Երբ ա յդ դեսպանությունն ավարտում է իր բանակցությունները Մոսկվա յում
և մեկնում է Իրան, ճանապարհին Դիչը մահանում է և դեսպանության գլուխ
է անցնում Շիմանսկին։ Վերջինս Իրանում բա նա կցություններ է վարում շահի
հետ ։ Լեհաստան վերադառնալուց հետո Յան Կազիմիր թագավորը դիվանա­
գիտական հանձնարարությունը հաջող կատարելու համար Շիմանսկուն ցմահ
նշանակում է Լվովի գլխավոր թա րգմա ն։

57 Տ ե ՛ս И . Л инниченко, Общественная роль армян в прошлом Юго-Западной Руси

Киев, 1895, էւ 6—7:
 Հ ա մ ա կ ա ն 4 " ո Ր " վ ա !Ր երը X I V ֊X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
3 /3

Լեհահայ դիվանագետները եռանդուն մասնակցություն էին ցուցաբերում

Ռուսաստանի, Լեհաստանի և Իրանի միջև տնտեսական ու քաղաքական կա-
.ղերի ամրապնդման, ինչպես և հակաթուրքական ուժերի ծավալման ու ակ­
տիվացման դործում, Բոգդան Գոլրգին (վրաստանցի հա յ' գուրշի), նրա եղ-
րա յր Փարսադան Գուրդեցկին և շատ ուրիշներ կատարում էին ոչ միա յն Լե­
հաստանի շահերից բխ ող դիվանագիտական հանձնարարություններ, ա յլև
Հայաստանի ազատագրման ծրագրեր էին կա ղմոլմ։
Հա յեր էին բնա կվում նաև Զապ որոժյա ն Սելում, Վերշին տարիներս կա­
տարված հետազոտությունների շնորհիվ հայտնա բերվել են մի շարք ուշագրավ
պատմական փաստեր ա յն մա սին, որ Սեչի հայերը զապորոժյան զինված
ջոկատներին օգնում էին ոլ միա յն նյութա պ ես, ա յլև գործուն մասնակցություն
էին ունենում ա յդ ջոկատների ռազմական գործողություններին' ուղղված լե ­
հական տիրապետության դեմ, Այսպես, Չյորնի Կամենում գործող Բելոցեր-
կովյա ն դնգում էր ծա ռա յում Ստեփան Վոլրմենինը (Վուրմենին ոլկրաիներեն
նշանակում է հ ա յ), Չերկա սյա ն գնդում' Սեմ յոն Կարավանովը, Սեմյոն Կոլտլու-,
բա յը , Սեպեր Չերկեսը, Իվաշկո Կարավանենկոն, [հմա նյա ն գնդում' Վասիլ Ս ա ֊
րաջինր, Իվան Օրոլջյանենկոն, Սեմյոն Ռլրգիյան են կոն (սա կազակական զոր­
քի գնդապետ էր ) և ուրիշներ։
Զա պ որոժյան գնդերին զգալի օգնություն էին ցույց տալիս հա յ առևտրա­
կանները, որոնք իրենց քարավաններով կազակներին մատակարարում էին
վառոդ, ղենք, հագուստ, պարենամթերք, դեղորայք և այլն
Սակայն Ուկրաինայի և Լեհաստանի հայերը շատ ավելի լա յն լափով
մասնակցում էին ուկրաինական և լեհ ժսղովոլրդների պայքարին' ընդդեմ
թուրքական ա գրեսիա յի,
X V II դարի լեհ պատ մ ի լ Բ. Զիմորովիլը հաղորդում է, որ լեհական աշ­
խարհազորում գոյություն ուներ առանձին հայկական ա զգա յին զորամաս՛'9։
Կամենեբ-Պոդոլսկը, Լվովը և մյուս քաղաքները թուրքական բանակների կող­
մից պաշարվելու ժամանակ հայերը կատարում էին հետախուզական առաջա-
դըրանքներ։ Ենիլերինեըի համազգեստով նրանք թափանցում էին թուրքական
բանակատեղին և կարևոր տեղեկություններ հավաքում թշնամու բանակի
վերա բերյա լ,
X V I— X V II դարերում տեղի ունեցած գրեթե բոլոր թուրք-լեհական պա­
տերազմներում լեհահայերը մասնա կցություն են ունեցել։ Ուշագրավ է այն
փաստը, որ 1683 թ . սեպ տ եմբերի 12-ին տեղի ունեցած Վիեննայի ճակատա­
մարտում, որն ավարտվեց թուրքերի պա րտությամբ, Յան Սոբեսկոլ գլխավո­
րած լեհական բանակի շարքերում կռվում էին հինգ հազար հայեր60»
Լեհահայ գաղթօջախների բնա կլոլթյունը Ռել Պոսպոլիտայի բանակին
օժանդակում էր նաև նյութա պ ես, կտակով կամ նվիրատվություններով լեհա­
հայերը զգալի միջոցներ էին տրամադրում ռազմական ամրությունների կա­
ռուցման կամ վերա նորոգմա ն, թնդա նոթներ, հրացաններ, հագուստ ու պարե­
նամթերք ձեռք բե րե լուհ ա մ ա ր։

58 Տե՛ս Փ П Шевченко, Армяне в украинском казацком войске в Х У П -Х У Ш вв.,

см. сб. «Ист. связи и дружба украинского и армянского народов». Киев, 1965, էշ
93_ յօՕ:
5» Տե’ ս В . Еш ю гошсг, *ւվ ” * ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը , է ք

•о Տե՛ս \У1е 1ка епсук 1орей 1а р о ^ гесЬ п а, вегуа II, I. V—VII, Шагега^а, 1908, էք
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

X V II դարի վերջին քառորդում և հատկապես Յան I I I Սոբեսկոլ կառա-

վարման շրջանում (1 6 7 4 — 1 6 9 6 ) լեհական արքունիքում ծրագրեր էին մ շ ու կ ֊
վու մ հայկական անկախ թագավորություն ստեղծելու մա սին։ Լեհաստանի կա­
ռավարող շրջանների կարծիքով, այդ. թագավորությունը պետք է գտնվեր
Հռոմի եկեղեցու և Լեհաստանի հովանավորության տակ և /իներ բա վ ա կա նտ ֊
չավւ ուժեղ, որպեսզի Պարսկաստանի հետ միասին կարողանար արևելրից
շոշավւելի հարվածներ հասցնել Օսմանյան կա յսրությա նը։ Սոբեսկին դեռ
մինչև Լեհաստանի թաղավոր ընտ րվելր, 1669 թ . սկսում է բա նա կցություններ
վարել Հակոբ Ջուղա յեցի կաթողիկոսի հետ հայկական անկախ պետություն
ստ եղծելու վերա բերյա լ։ Թագավոր րն տրվելուց հետո ա յգ հարցին նա կրկին
անդրադառնում է 1683 թ . թուրքերի դեմ Վիեննայի մոտ տարած հաղթանակից
հետո։ Թագավորի հանձնարարությամբ Սոլլեյման Կո սա անդին դե Սիրին
1686 և 1688 թ թ. մեկնում է Իրան և շահին հորդորում միանալու հակաթուրքա -
կան լիգա յի ն։ 1696 թ . Սոբեսկին Հայաստան է ուղարկում իր քարտուղար Շի­
ւքոն Բեդրոսովիչին' հայկական թագավորություն ստեղծելու մասին Նահապետ
կաթողիկոսի հետ բա նա կցելու նպատակով։ Սակայն նույն թվականի ապրի/ի
17֊ի ն Սոբեսկին մահանում է, իսկ դրանից երեք տարի հետո Կարլովիցում
Ավստրիայի, Լեհաստանի և Թուրքիայի միջև կնքվում է հաշտություն, որի
համաձայն Թուրքիան հրաժարվում է Ռեչ Պոսպոլիտայի տերիտորիաների
(Պոդոլիե և Աշավւնյա Ուկրաինա) նկատմամբ ունեցած իր հավակնությոլննե-
ՐԻՕ՛ 'Ь 'Ш հետևանքով Սոբեսկոլ « հայկական ծրագրերը» լեհական արքունիքի
համար կորցնում է իր հետաքրքրությունը ՛ ՝ 1 1
Օսմանյան կա յսրության դեմ մղա ծ երկարատև պատերազմների, Ռու­
սաստանի դեմ կատարած ռազմական արշավանքների, ներքին ապստաւքբ ո ւ ֊
թյոլնների և շլյախտական անկարգությունների հետևանքով X V II դարի կե­
սերից Ռեչ Պոսպոլիտան սկսեց տնտեսական, ապա և քաղաքական անկում
ապրել, որը հետագա յում է լ ավելի խորացավ և X V III դարի 7 0 — 90-ա կա ն
թվականներին հասցրեց լեհական պետության բաժա նմա նը Ավստրիայի,
Պրոլսիայի և Դոլսաստանի միջև։
Ռեչ Պոսպոլիտայի տնտեսական և քաղաքական անկումը զուգադիպեց
երկրի քրիստոնյա աղղային փոքրամասնությունների դեմ կաթոլիկ եկեղեցու
սկսած կրոնական հալածանքի քաղաքականության հետ։ X V I դարի 8 0 — 9 0 ֊
ական թվականներին, հաղթանակ տանելով ռեֆորմատորական շարժման
դեմ, Լեհաստանի կաթոլիկական ռեակցիան, երկիր թափանցած ճիզվիտների
գլխ ա վորությա մբ, անողոք պայքար էր ծավալել ссհերձվածողությունըл վերա ց­
նելու համար։ X V II դարի առաշին կեսին կատաղի գրոհներ ձեռնարկվեցին
նաև հայ եկեղեցու դեմг Այդ. պայքարում կաթոլիկ եկեղեցին օգտագործեց
բարձրաստիճան հա յ հոգևորա կա նությա նը։ 1626 թ . էջմիա ծնից փախած
կաթողիկոս Մելքիսեդեկը, ա յլա սերվա ծ և կաշառակեր մի անձնավորություն,
ապաստան գտավ Լվովում։ Այնտեղ նա լևհա հա յոլթյա ն եպիսկոպոսի ընտրու­
թյունները վերածեց խայտառակ դրա մաշորթոլթյա ն։ Մեծ կաշառք ստանալով
լվովա հա յ մեծահարուստ Թորոսովիչների ընտա նիքից, նա տեղի հայ հասա­
րակությունից գաղտնի եպիսկոպոս ձեռնադրեց 2 3 ֊ա մ յա Նիկոլ Թորոսովիչին
և նրան նշանակեց / եհահայ թեմի առաջնորդ։ Այդ գործարքը մեծ զա յրույթ

61 Տ ե 'ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ »
 Հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը X I V — X V I Ո դ ա ր ե ր ո լյ
3 7 .յ

առաջացրեց Հա , բ ն ա կ չռ թ յա ն մեջ, Ոչ միա յն Լվռվի, ա յլև մյուս բոլոր քա-

ղաքների հայերը 'վճռականորեն հրաժարվեցին Նիկոլին ճանաչել որպես թեմի
օրինական առաջնորդ, Հա յրա ցա ծ բնակչությունը գրավեց Լվովի հայոց եկե-
ղեցին և էորոսովիչին թ ույլ չտ վեց այնտեղ մտ նել, Իսկ քաղաքի հայոց գա-
ս,արանը, էշմիածնի կաթողիկոսարանի նվիրակ Խաչատուր Կեսարացի վար-
ղա պ եա ի֊ղ ւխ ա վորությա մբ նիստ գումարեց, ռրպեսղի դատի Նիկոլին, Բայց
Խաչատուր վարդապետը տեսնելով, որ դրությունը գնալով սրվում է և սպառ-
նում պառակպել ամբողջ դաղոլթը, փորձում է հաշտեցնել երկու կողմերին,
Լվովի հայ ավադները վճռականորեն մերժում են վարդապետի ա յդ միջամտու­
թյունը, Նիկոլը իր հերթին Ապառնում է դիմել արքունի դատարանին և հարկա­
դրել' իրեն հնաղանդվելու.
Լեհահայերի զա յրույթի պատճառը ոչ միա յն եպիսկոպոսի անօրինական
ու խարդախ ճանապարհով ձեռնադրվելն էր, ա յլև Նիկոլի թեկնածության
միա նգա մա յն անընդունելի լինելը, որովհետև վերջինս իր բնավորության
գծերով և բա րոյա կա ն կերպարով չէր տարբերվում արկածախնդիր և կաշառա­
կեր կաթողիկոսից.
Պայքարի սուր պահին Նիկոլին օղնոլթյա ն հասան ճիզվիտները և քաղա­
քա յին իշխ ա նությունները, որոնք, օգտվելով հարմար առիթից, փորձեցին հար-
վածել հսւյ գաղութին, սահմ անափակել նրա անտեսական իրավունքները,
վերացնել հայերի առևտրական ու արհեստագործական մրցա կցությունը,
Հռոմի եկեղեցու ճիզվիտ գործակալները Նիկոլին խոստաց ան օգնություն
ց ո ւյց տալ միա յն ա յն դեպ քում, եթե վերջինս ընդունի կաթոլիկություն, Նիկոլի
կողմից ա յդ պ ա յմա նը անմիջապես ընդունվելուց հետո ճիզվիտները և Լվովի
քաղաքային իշխ ա նությունները ղինված ուժի միջոցով հայերին ստիպեցին
թողնել եկեղեցին և ա յն հանձնեցին ապօրինի եպիսկոպոսին,
Լվովցի հայերն իրենց ներկա յա ցոլցչին ուղարկեցին էջմիածին, Մովսես
կաթողիկոսի մոտ և խնդրեցին նրա օգնությունը։ Կաթողիկոսը նամակով դի­
մում է Վլադիսլավ թա գա վորին, լեհերի արքեպիսկոպոսին, Հռոմի պաս/ին և
խնդրում' չնեղել լեհա հա յերին ու եկեղեցին վերադարձնել նրանց. Ստանալով
կաթողիկոսի նա մա կը, Վլադիսլավ թագավորը հրամա յում է եկեղեցին վերա­
դարձնել հա յերին, սակայն ճիզվիտները ամեն կերպ դիմադրում են, հայտա ­
րարելով, որ թա գա վորը աշխարհիկ իշխանավոր է, իսկ եկեղեցին պատկանում
է Պապին, հետևաբար միա յն Պաւգն է իրավասու տնօրինելու ա յդ հարցը,
Կաթոլիկ եկեղեցու և ճիզվիտների կողմից քաջալերվելով, Նիկոլ Բ ՚ո ր ո ս ո ֊
վիչը հրաժարվում է հնա զանդվել հա յ ինքնավար մարմիններին և սկսուԱ է
անխնա վատնել եկեղեցու հարստությունները,
ճիզվիտ ները եռանդագին գործունեություն էին ծավալել լեհահայերի
եկեղեցական միությունը իրա կա նացնելու նպատակով, Հռոմի թելադրանքով
և օգնությա մբ նրանք ձգտում էին կաթոլիկական դավանանքը հայերի մեջ
տարածել իրենց իսկ' հա յերի միջոցով, Այդ նպատակով ճիզվիտները Լվովում
հիմնեցին դպրոց, որը կրոնավորներ էր պատրաստում հա յոց եկեղեցու հա­
մար, Դպրոցում հա յ մանուկներին և պատանիներին կաթոլիկական ողով դաս-
տիարակելու համար Վատիկանը 1664 թ. Լվով ուղարկեց Հայաստանում եր­
կար տարիներ գործա ծ մոլի քա րոզիչ Կղեմես Գալանոսին, բա յց սա շուտով
մահացավ, Նրան փոխարինեց Ալոիս Մ արիս Պիդուն' կազմակերպչական ըն­
դ ո ւն ա կ ո ւթ ի ւն ե ր ո վ օժտ վա ծ խորամանկ մի կրոնավոր, որը տիրապետում էր
 Հ ա յ ւէողա 1յպի պ ա տ մ ո ւ է յո ւ ն

հայերենին և դիտեր հայոց պ ա տ մությոլնը։ Խտրություն չդնելով միջոցների

միջև, Պիդուն, փաստորեն, ամբողջովին իր ձեււքր վերցրեց հայոց եկեղեցու
կառավարման գործը և իր շուրջը հա մա խ մբելով գաղութի անկայուն տարրե­
րին, կատաղի պայքար ծավալեց բոլոր նրանց դեմ, ովքեր դիմադրում Հին
հայերի մեջ կաթոլիկություն տարածելուն։
Նիկոլ Թորոսովիչի մահից հետո Լվովի հայ եկեղեցու առաջնորդ ձեռնա-
դրվեց Վարդան Հոլնա նյա նը, որը 1689 թ. հոկտեմբերի 10-ին պապական նվի­
րակ Գանդելմիի նախագահությամբ հրավիրեց լեհահայ եկեղեցու ժողով, որ­
տեղ Լեհաստանի և Արևմտյան Ուկրաինայի հայոց եկեղեցին պաշտոնապես
և վերջնականապես հայտարարվեց էջմիածնի Մայր աթոռից անկախ և Հռոմի
կաթոլիկ եկեղեցուն միա ցվա ծ։
Մոտ կես դար տևեց լեհահայերի պայքարը Հռոմի և Լեհաստանի կաթո­
լիկական ռեակցիայի միա ցյա լ ուժերի դեմ։ Թեև պայքարը տեղի էր ունենում
եկեղեցու և դավանանքի շուրջը, սակայն իր էութ յա մ բ' աղդապահպանո/թյան
համար մղվող պայքար էր։ Այդ պայքարում լեհահայերը ստիպված էին լարել
գաղթօջախի տնտեսական և հասարակական ուժերը, խոշոր զոհողություններ
կատարել ամբողջ գաղութին հուզող հարցերը լուծելու համար։ Բողոքելով
քաղաքային իշխանությունների և կաթոլիկ եկեղեցու անօրինական գործողու­
թյունների դեմ, նրանք բա զմիցս դիմեցին զանազան դատարանների, հույս
ունենալով օրինական ճանապարհով վերականգնել իրենց ա զգա յին իրավունք­
ները։ Հաճախ ա յդ անպտուղ դատական պրոցեսները տարիներ էին տևում,
կլան ելով վիթխարի դրամական միջոցներ։ Լեհական քաղաքների ընդհանուր
տնտեսական քա յքա յմա ն և ոչ կաթոլիկ բնա կչությա ն նկատմամբ կիրառվող
ա զ գ ա յի ն ֊ կրոն ական հալածանքների պատճառով շատ և շատ լեհահայեր
ստեղծված մղձավանջից դուրս գալու ա յլ ելք չէին տեսնում, քան Լեհաստա­
նից հեռանալը։ Նրանք մ եծ խ մբերով տեղափոխվում էին Մոլդավիա, Վ ա լա ֊
խիա, Տրանսիլվանիա, Բուլղարիա, անցնում էին Զապորոժյան Ուկրաինա,
բնակություն հաստատում ռուսական տիրապետության տակ գտնվող հողերում
կամ վերահաստատվում Ղրիմ ում։
Ղեռ մինչև 1635 թ . Սիմեոն Լեհացին ստիպված էր ցավո վ արձանագրել
այն վւաստը, որ Յա զլովեցում, Լուցկում և Ռեչ Պոսպոլիտայի մյուս քա ղա ք­
ներում մնա ցել են սակավաթիվ հայեր։ Լուցկում, որտեղ ա նցյա լում բնակվում
էին մի քանի հարյուր տուն հա յեր, ա յդ ժամանակ մնա ցել էր ընդամենը երկու
տուն։ Կամ ե ն ե ց ֊Պ ոդոլսկոլ մ 1614 թ . ապրում էր մոտ 1200 հայ ընտանիք61։
Եկեղեցական հալածանքների, տնտեսական քա յքա յմա ն և թ ո ւ ր ք ֊թ աթ արա կան
հաճախակի ասպատակությունների պատճառով 1820 թ. այնտեղ մնացել էր
70 ընտանիք63* Լվով քա ղա քում, որը իր հիմնադրման օրից հանդիսանում էր
«լեհա հա յոց մայրաքաղաքը]), 1600 թ . կար ավելի քան 1000 հայ ընտանիք,
իսկ 1784 թ . ա յնտ եղ մնա ցել էին միա յն 2 1 2 հայեր°4» 1664 թ . այլևս ոչ մի հայ
չէր մնա ցել Գալիչ և Վլադիմիր քաղաքներում®5ւ
Լեհահայ գաղութի նոսրացած բնակչությունը սկսեց աստիճանաբար ձուլ­

« Տ ե ՛ս Ը ր. ձռէօռւ յ., М<ше оро>у1ас1ап1е 1ИзЮгусгпе, 4» 1в з ֊1 вв,

б3 Տ ե ՛ս Մ. Օ ժշկ յս ւն , ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւթ յո ւն ի Լե հ ա ս տ ա ն , Վ ենետ իկ, 1830։
Տ ե ՛ս Ո լկ ր . ՍՍՀ Լվովի Կ ՊՊ Ա , ֆ . 5 2 , ը . ՚3 , պ ա հ պ . մ ի ա վ ո ր 5 1 6 , 1 2 8 վ 15 9 6 — 1 6 0 0 ) , Էշ
119, 605։
66 Տ ե ՛ս Т . С г О т п 1 с к 1 , նշվ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , Էշ 71 — 7 2 ։
_______ =______ Հ ա ,կ ա կ ա ս գ ա ղ թ ա վ ա յր ի X IV — X V III դ ա ր ե ր ո ւմ _________ 377

վել լեհերի Հետ , Ուժասպառ եղած երբեմնի մեծահարուստ Հայերը ա յժմ ձ ը ղ ֊

տում Աւն խառը ամուսնությունների միջոցով ընտանեկան կապեր Հաստատել
լեՀերի Հետ , էջմիածնի Մայր աթոռի վերա Հսկողոլթյռլնից լեհահայ եկեղեցու
դուրս մնալու Հետևա նքով թուլացան առանց այն էլ ոչ ղորեղ Հոգևոր և մշա­
կութային կապերը Հա յրենիքի Հետ , X V III դարի վերջին, Ռեչ Պոսպոլիտայի
անկումից և ԼեՀաստանի բա ժա նումից Հետո, ավստրիական իշխ ա նություն­
ները Դա լիցիա յոլմ վերացրին լեհական, Հայկական և մյուս բոլոր օրենքներն
ու դատարանները, ինչպես նաև Հայկական ինքնավարությունը, Եկեղեցու
միա ցումից Հետո ա յդ Հանդիսացավ երկրորդ ծանր Հարվածը, որը ոչ միայն
վերջ տվեց լ ե .ա \ ա յ գաղութի աղգային ինքնուրույնությանը, ա յլև վերջնա­
կանապես կանխորոշեց ա յգ երբեմնի խոշոր և Հարուստ գաղթօջախի պատ­
մությա ն թա տ երա բեմից անՀետանալոլ Հանգամանքը, ճիշտ է, դեռ XIX
դարում և XX դարի սկղբին էլ Արևմտյան Ուկրաինայի և ԼեՀաստանի քաղաք­
ներում պահպանվել էին գաղութի բնա կչությա ն վերշին սերունդները, սա կա յն
նրանք էթնիկական տեսակետից արդեն լիովին տարրալուծվել էին լեՀ աղ-
դի մ եշ ։
Աւդրելով օտար միջա վա յրում, .հա յրենիքից հազարավոր կիլոմետրեր
հեռուէ լեհա հա յերը երկար դարեր պահ պան եց ին և յուրահատուկ պ այմաննե-
րում շարունակեցին զա րդա ցնել ա զգա յին մշակույթ ը։
Լվով ոլմ Լ*. Կ ա մենեց-Պ ոդոլսկում լա յնորեն զարգանում Էր մ ատենագրու-
թ յունը, պ ա տ մա գրությունը, թարգմանչական գործը։ Ցավոք, լեհ ահա յո ց պատ­
մությա ն վաղ շրշան ի քX I— XV դարեր) գրավոր հուշարձաններից շատ քիչ
րւսն Է մեզ հասել, սա կս/յն X V I—X V III դարերում ստեղծված գործերից շատե­
րը հասել են մեզէ Այս շրջանի մատենագրությունը ներկայանում Է այնպիսի
կարկառուն դեմքերով3 ինչպ իսիք են Սիմեո ն ԼեՀացին, Հովհան),ես Կամենե-
գացին, Ստ եփ ան ռ ս Ռ ոշքա ն, Սսւեվւան ո ս ԼեՀացին, ՀովՀաննես Ավագերեցը և
ուրիշկեբ.
Լեհահայ գաղութ ո ւմ ապրել և ստեղծագււրձել են նաև բանաստեղծներ ու
առակագիրներ։ Դրանցիյց են Մինաս Թոխաթեցին, Հակոբ Թոխաթեցին, Պար­
սաւէ Տրապիղոնցին և ուրիշներ։
Լեհահայերի մ շա կութ ա յին կյանքի կարևոր օջախներից Էին դպրոցները,
գրադարանները, հիվա նդա նոցները և ա յլ հաստատություններ։ Լվովում, Կա-
մենեց-Պ ոդոլսկում և մ ի շարք ա յլ քաղաքներում գոյություն ունեցած դպրոց­
ներում դա սա վա նդվում Էին քերականություն, առոգանություն, թվա բա նու­
թ յուն, հռետորական և. թա րգմա նչա կա ն արվեստ, Պիդուն հաղորդում Է, որ
1668 թ . Լվովի հայ կա թոլիկա կա ն դպրոցում բեմա դրվել են ողբերղութ յո լն -
ներ, ո՛րոնցից մեկը ս բ. Հռիփ սիմեի նահատակության (մասինէ
X V I— X V II դա րերում Լվովում գոյություն Է ունեցել նաև հայկական
ա զգա յին հիվա նդա նոց, որբ պահվել Է տեղի հա յ համա յնքի մեջ կատարված
հանգանակությունների, նվիրա տ վությունների և կտակված գումարների
հաշվին։
Ուշագրավ Է, որ Լվովում 1 6 1 6 թ. Հովհաննես Քարմատանևնցը հիմնում
Է հայկական տ պ ա րա ն, թ եպ ետ և ա յն ունենում Է շատ կարճատև կյա նք,
Լվովում և մ յո ւս հայաշ.աա քաղաքներում կային նշանակալի թ վով հա յեր,
որոնք ունեին անձնական գր.աղարաններ, Խոշոր գրադարան գոյություն ուներ
/У/ ծ ՛ Հ ա յ ժ ւղ ո վ ր ւ յի պ ա ա մււվքյո ւ ն

Լվովի հա յոց եկեղեցում, ուր պահվում Էին հա յերեն, լեհերեն, ղվդաղերեն և

ա յլ լեզուներով բա զմա թիվ ձեռագիր մա տ յա ններ։

Հա յկա կա ն ւլսւ[ււ|աքւս(!ւլակ <լհ|ւա1ւ (Լւ|ու|, X V I I >լ<)

Արևմտյան Ուկրաինայի և Լեհաստանի հայկական գաղութներում նկատե­

լի զարգացում ապրեցին արվեստի մի շարք ճյուղեր և հատկապես ճարտարա­
պետությունը, նկարչությունը, գեղարվեստական ոսկերչոլթյունն ու ասեղնա­
գործությունըւ Այս բնա գա վա ռից պահպանվել են հատուկենտ նմուշներ, որոնք
իրենցից ներկա յա ցնում են առավելապես ճարտարապետական կա ռուցվա ծք­
ներ և մա սա մբ Էլ կերպարվեստի ստեղծա գործություններ։ Ոսկերչութ յա ն ,
ասեղնագործության և կիրառական արվեստի ա յլ ճյուղերի մասին կարելի Է
պատկերացում կազմել միա յն մատենագրական աղբյուրների հիման վյւա ե
լեհական թանգարաններում պահվող որոշ իրերից, որոնք դեռևս մա սնա գի­
տական ուսումնասիրության չեն ենթարկվել։
ճարտարապետական կառուցվածքների մեշ հիմնականը եկեղեցիներն են,
որոնք կառուցվել են գրեթե բոլոր այն քաղաքներում, որտեղ ապրում Էր հայ
բնա կչություն։ Հատկապես մ եծ արժեք Է ներկա յա ցնում Լվովի հայկական
տաճարը, որը կառուցվել Է 1363 թ .։ Թեև հետա գա յում նրա զանգակատունը
և օժանդակ շենքերը մի քանի անգամ վերակառուցվել են, բ ա յց այսօր Էլ
ճարտարապետական ոճով նա ներկայա ցնում Է միջնադարյան Հայաստանի
ճարտարապետության ոգուն և սկզբունքներին լիովին համապատասխան մի
հետաքրքիր կոթող։ Եկեղեցու բա կում գտնվող մի քանի տապանաքարերն ւււ
խաչքարերը վկա յում են, որ հայկական ա զգա յին ճարտարապետության ա յդ
բնորոշ ձևը իր զարգացումն Է ապրել նաև լեհա հա յոց գաղթօջախներում։
Լեհահայ նկարիչների արվեստի մասին պատկերացում են տալիս ոչ
միա յն եկեղեցիների որմնանկարները և ձեռագիր մատյանների մանրանկար­
ները, ա յլև առանձին նկարիչների կտավներ։ X V I դարի վերջին և X V II դարի
առաջին կեսին իրենց ստեղծագործություններով հայտնի Էին հայազգի
նկարիչներ Պավել Բոգուշը և նրա որդիները' Սիմեոնը և Յանը։ Աշխարհիկ
թեմա ներով կատարված իրենց գործերով նրանք նշանակալի ավանդ են մուծել
լեհական կերպարվեստի զարգացման ասպարեզում։ Մեծ հետաքրքրություն Է
ներկա յա ցնում հատկապես Սիմեոն Բո գուշի խոշոր կտավներից մեկը' «Կեղծ
Դմիտրիի և Մ արինա Մնի շեկի թագադրությունը Մոսկվայում а , որը բա ցի իր
գեղարվեստական ա րժեքից, ուշագրավ Է նաև այն տեսակետից, որ ստույգ
 Հ ա յկ ա կ ա ն •ւ ա ղ Ր ս վ ա յր Գ ր Х 'Н — Х У Щ Հա րերով

պատկերացում է տալիս Կեղծ Գմիտրիին շրշապատող յ ի ^ լ լհ

պատմական ա նձնա վորս,թյոլնների մասին։
Լեհահայ գա գա թներում և ամբողջ Լեհաստանում մեծ հռչակ էին վայելում
հայ ոսկերիչները, աոեղնաղործողներր /.. կաշվև իրերի վ արպետները։ նրանց
պատրաստած պերճանքի առարկաներ,,, ոսկեթելով և թանկարժեք քարերով
զարդանախշած հագուստներ,,, զենքերը, ձիասարքերը իրենց գեղեցկությամբ
ու նրբին ճաշակով լա յն ընդունելություն էին գտնում Լեհաստանս,մ և նրա
սահմաններից դուրս։

3 . 1, Ո Ի Լ 'Լ Ա Ր Ի Ա Յ Ի Գ Ա Ղ Թ Օ Ջ Ա Խ Ն Ե Ր Ը

Սկսած V դարի երկրորդ կեսից, հայ ժողովրդի մեծ ու փոքր հատվածներ

ստիպված բռնում են արտագաղթի ճամփան, Արատագաղթը զանգվածային
բնո ւյթ է ստանում V II/ X դարերում։ Կազմակերպելով հա յերի պարբերական
բռնա գա ղթեցում, բյո։ղա նղա կա ն կայսրերը ձգտում էին թո ւլացնել Հաչաս-
տանի դիմադրական կարողությունն և, մյուս կողմից, ռազմունակ գաղթական­
ներով ամրապնդել կա յսրությա ն հյուսիսա յին սահմանները" Բալկանյան թ ե ֊
րակղզում։ Հատկապես մ եծ չափերի է հասնում հա յ աղանդավորների, մաս­
նավորապես պ ա վլիկյա նների բռնա գա ղթը։ Բնակություն հա ստ ատ ելով Բալ֊
կա ններո։մ, հայերը հիմնադրում են ա զգա յին համայնքներ և գաղթօջախներ,
որոնք, ըստ բնա կչությա ն դավանանքի, կարելի է բաժանել երեք մասի' հ ա յ ֊
լուսավորչական, պ ավլիկյա ն և քաղկեդոնական ղաղութներ։ Ընդ որում, վեր-
ջին երկու տիպի համա յնքների բնա կչությունը ժամանակի ընթա ցքում անհե­
տ ա ցա վ ձուլվելով տեղական ժողովոլրդների հետ։ Առավել կենսունակ
գտնվեցին հայ-լոլսա վորչա կա ն գաղթօջախները, որոնց բնա կչությունը, համա­
խ մբվա ծ լինելով Ֆիլիպոպոլսի (Պ լո վդի վ) առաջնորդության շուրջը, իր գոյու­
թ յունը պահպանեց երկար ժամանակ և սերտ հարաբերություններ հաստատեց
բուլղարների հետ ։
Անդրկովկասի, ա յդ թ վում նաև Հայա ստա նի, իսկ այնուհետև Բոլլղարիա-
յի նվաճումը թուրքերի կողմից հա յ-բոլլղա րա կա ն հարաբերությունների և
բոլլղա րա հա յ գաղթօջախների պատմության մեջ նոր փուլի սկիզբ դրեց։ Ասպա­
տակելով ու գրա վելով բա զմա թիվ երկրներ, թուրքական զավթիչները սկսեցին
վարել սոցիա լա կա ն, քաղաքական ու ա զգա յին ճնշման մի քաղաքականու­
թ յո ւն , ըստ որի բոլոր քրիստ ոնյա ները, անկախ ազգության ու դավանանքի,
ենթարկվում էին դաժան ճնշումների։ Սակայն, ի տարբերություն Հա յա ստ ա ­
նի, որը դարձավ թուրքական սուլթանների և իրանական շահերի միջև մղվող
երկարատև ու ա վերիչ պատերազմների թա տ երա բեմ, Բոլլզարիան գտնվում էր
համեմատաբար խաղաղ պ ա յմա ններում։ Ահա թե ինչու հայկական զա նգվա ծ­
ները, թողնելով հա յրենի երկիրը և դիմելով տարագրության, բնակություն էին
հաստատում նաև բուլղարակաե հողում։
Հ ա յ և օտար ա ղբյուրները վկա յում են, որ X IV —X V III դարերում Հա յա ս­
տանից ու Կիլիկիայիցւ ինչպես նաև Ղրիմի, Լեհաստանի, Ռումինիայի ու մի
շարք ա յլ երկրների հայկական գաղթա վա յրերից տեղի է ունեցել բնակչության
նկատելի ու պարբերական հոսք դեպի Բուլղարիա։ Այսպես օրինակ, Կիլիկյան
հայկական թա գա վորությա ն անկումից հետո, XV դարի առաջին տա սնա մյա կ­
ЗНО Հ ա յ Ժ ո ղովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ներին ղպալի թվով հաչեր գաղթեցին նաև Բուլղարիա։ Մեկ հարյուրամյակ

անց հա յ բնակչության նման տեղաշարժ եղավ և Ղրիմից՛ Գրավելով Ա ղ բ ե ր ֊
ման քաղաքը սուլթան Բայաղիդ Н -ը տեղաբնակ հայերին գաղթեցրեց հա րա վ
Բուլղարիա և Կոստանդնուպոլիս։ X V I ղարի կեսերին բուլղարական հողերում
բնակություն հաստատեցին մ եծ թվով նախիշևանցիներ, շոռոթցիներ, կարբե-
ցիներ, ինչպես նաև ռումինա հա յեր։ Թուրք-պարսկական բախումների և շա-
լալիների խժդժությունների հետևանքով X V II ղարի սկզբին հարյուրավոր
հայեր գաղթեցին Բալկաններ։ Մի փոքր ա նց' կապված Ղրիմի թերակղղում
մոլեգնող սովի հետ, Բուլղարիա գաղթեցին բա զմա թիվ հայեր Կաֆա յից։ Ղրի­
մահայ գաղթականներից ոմա նք, գրում է ա յդ անցքերին ժամանակակից
Գրիգոր Դարանաղցին. «յԸ ստ ա մ բօլ եկին և ոմանք ի Թրակիա, որ Ուռում!,լ
ասի, ի Վառնայոլ ա նցա նելով մինչև ի Պէլըրղատ, մինչև ի Պուղս։ անաց աշ­
խարհն և ի Լեհացն»աւ
Այդ ժամանակաշրշանի բ ալկան ահա յո ւթյան և ընդհանրապես հայ գաղ­
թակա նությա ն մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում նաև Սիմեոն
դպիր Լեհացին։ «Եւ թէ հաշուես ի Պուղտանա մինչև Ստամպօլ, սրոթուն Ոլռու­
մէ լին մինչև մեծն Վանաաիկ, նա չկա յ քաղաք, դեղ կամ չ'իտլիկ։ "Ր հայ
չկ ե ն ա յ»61, — իրավացիորեն նկատել է նա։
Հա յերի խ մ բա յին և զա նգվա ծա յին գաղթեր ու բռնագաղթեր դեպի Բ ո ւլ֊
ղարիա, Բալկաններ և հարակից երկրներ կատարվել են նաև հեաաղայում:
1673 թ. սուլթան Մուհամեդ № - ը գրավեց Լեհաստանի Կամենեց-Պոդոլսկ
քաղաքը և վարձեց տեղաբնակ հայերին Սև ծովի վրա յով գա ղթեցնել հարավ'
Փոքր Ասիաւ Երեք առագաստանավերով, նկարագրում է Ղևոնդ Ալիշանը,
նրանք դուրս բերվեցին բա ց ծով, ուր հանդիպեցին ուժեղ փոթորկի։ նավերից
մեկն ընկղմվեց, իսկ մյուս երկուսը նետվեցին բուլղարական ափերը' Ղալա -
թիա (Վ ա ռնա յի մոտ) և Սողոպոլ ( Բուրգասից հարավ) ծովա գյոլղերը։ Աղետից
փրկված գաղթականները բնա կություն հաստատեցին բուլղարական հողումов.‘
Գտնվելով տնտեսական ու կուլտուրական զարգացման ավելի բարձր ա ս­
տիճանի վրա, ունենալով սեփական գիր ու գրականություն, դարավոր ավան­
դույթներով սրբագործվա ծ եկեղեցի ու ինքնատիպ դավանանք, գաղթական
հայերը անհետ չկորան աշխարհագրական ա յդ մ իշավայր ում։ նրանք թարմ
ուժերով համալրեցին դեռևս բյուզա նդական ժամանակաշրշանից Բուլղա րիա ֊
յո ւմ գոյություն ունեցող հայկական համայնքները և հիմնադրեցին հա յկա ­
կան նոր գա ղթա վայրեր։
Թուրքական տիրապետության սկզբնական տարիներին փոքր ի շատե հոծ
հա յությա ն հանդիպում ենք Հա րա վա յին Բուլղարիայի կենտրոնական քաղաք
Ֆիլիպոպոլսում (Պ լո վ դ ի վ )։ X IV —XV դարերում ա յստեղ գոյություն է ունեցել
ոչ մ եծ, բ ա յց ինքնամփոփ հայկական հա մա յնք, որը հետա գա յում համալյւվել
է նորեկ հա յերով։ Անցնելով Ֆիլիպոպոլսով, Սիմեոն դպիրն ա յնտեղ հանդի­
պել է «երեցի մը և հարյուր տուն հ ա յի »։ 16 7 5 թ . ա յնտեղ մշտական բ ն ա կ ո լ֊
թ յռ մ յ է հաստատում Կամենիցի աղետյալ հայերի մեծ մա սը, կառուցվում է

60 Գ ր ի գ ո ր Դ ս ւրա նս ւղցի , էշ 95— 36։ ՚

67 Ս ի մ ե ո ն Լ ե ն ա ցի , էշ 8 ։
68 Տ ե ՛ս Ղ- Ա լիշսւն, Կ ա մԼ նից, էշ 1 6 9 ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն դ ա զ Ր ա կ ա յր Լ ր ը Л7Г-А I 1 4 դ ա ր ե ր ո ւմ
ՅՏ1

եկեղեցի ա , ա յդպ իսով, ձևավորվում է Հայկական գաղթօջախը, որն իր զ ո յո լ-

ք]յանր պահպանում է առ այսօր™։
Ոչ պակաս հնա թյուն անի նաև ժամանակակից Սոֆիայի հայկական
ղազթօջախը։ Х У - Х У ! ղա րերա մ ա յնտեղ րնակվում էին նաև հայերյ որոնք
որոյ գեր Կին խ ա ղա մ քաղաքի ներքին ու արտաքին առևտրում70, XVI ղարի
կեսին.Ս ոֆիա յի հա յ Հա մա յնքը Համալրվում կ Նախիջևանից ու Շոռոթից.
իսկ X V II ղարի սկղբին' Արևմտյան Հա յա ստ ա նից, Հատկապես1 Մալաթիայից
ու Դիարրեքիրից եկած գա ղթա կա նությա մբ։ Հենց ա յդ ժամանակ էլ, Հավա­
նաբար, Հի՛մնադրվում է Սոֆիայի հա յոց եկեղեցին, որը մասնագետները Հա­
մ ա ր ո վ են քաղաքի Հնադույն կա ռույցներից մեկը։ X V II դարի կեսին Սոֆիայի
հայկական դաղթօջախի բնա կչությա ն թիվը Հասնում էր 1 6 00-ի , քաղաքն ու
նրա հա յ ղաղութն ապրում էին վերելք՛", Սակայն այն ընդՀատվում է 1670-
Iսկան թվա կա ններին, երբ թուրքերը, նախապատրաստվելով արշավանքի
դեպի Լեհաստան, քաղաքը վեր են ածում ռազմական ճամբարի և ահ ու դող
տարածում բնա կչությա ն վրա ։ Հենց ա յդ օրերին Մարտիրոս Ղրիմեցին, ա նց-
նելով Սոֆիա յով, բախտ չի ունենում մտնելու հայոց եկեղեցի և ա յդ մասին
զավեշտական մի ոտանավորի մեջ գրում է.
Ա զդմա մբ չարին պատահեցայ
/' չեօլ քաղաքն Սոֆիա ...
ԶԻ Էր անթիւ զօրք Հ եծելա ց,
Գնացաք ի ժա մն, դուռ ոչ էր բա ց,
Յահէ զօրացն ամրափ ակած11. . .
Փաստերը վկա յում են, որ Սոֆիա յի, ինչպես նաև նրա հայկական գա ղթ­
օջախի անկումը եղել է կարճատև։ X V II դարի վերջում և գրեթե ամբողջ X V III
դարի րնթա ցքում քա ղա քա յին կյանքն ա յնտ եղ հիմնականում զարգացում է
ապրել։ 1690-ա կա ն թվականներին Սոֆիայի հայերը բարգավաճում են այն
աստիճան, որ կարողանում են սեփական միջոցներով վերանորոգել տեղի
եկեղեցին, որը կանգուն մնա ց ընդհուպ մինչև նորագույն ժամանակները։
Հա յա շա տ կենտրոններից էր նաև բուլղարական երկրորդ թագավորու­
թյա ն մա յրա քաղաք Վելիկո Թրնովոն (Թ րնո վո ), որը լինելով բանուկ առևտրա-
արհեստագործական կենտրոն, դեպի իրեն էր ձգում բա զմա թիվ տարագիր
հա յերի։ XV դարի կեսից ա յնտ եղ հանդիպում ենք կա ֆա յեցի հա յ առևտրա­
կանների ու արհեստավորների։ X V I դարի կեսերին և X V II դարի սկզբին տեղի
փոքրաթիվ հ ա յ հա մա յնքում կարևոր դեր են կատարում նախիջևանցի, շոռոթ-
ցի և ղափանցի հա յ վաճառականները, որոնք բնակություն են հաստատում
հիմնականում քա ղա քի Պ ո պ ֊Յ ո ր կ ի և Վարոլշ տեղամասերում, որոնք հետա­
գա յում կոչվեցին Հա յկա կա ն թա ղա մա ս։ Թրնովոյի հայկական ղաղթօջախը
X V II դարի կեսերից մինչև X V III դարի վերջերը ապրեց տնտեսական ու մշա ­
կութային կյա նքի նկատելի վերելք, X V III դարի վերջերից, կապված բնա կչու­
թ յա ն արտագաղթի հետ ՝ Թրնովոյի հայկական գաղթօջախն սկսում է ա ս տ իճա ֊

69 Տե՛ս Ն. Գսուապյան, Ֆիլիպեի շրջանի հին հայկական եկեղեցիներու և վանքերու մասին

(а Մասիս» տարեգիրք, Սոֆիա, 1934)։
Տե՛ս К . Иречек, П ь т у в а н и я п о Б ъ л г а р и я , ч. II , С о ф и я , 1899, էչ « г . 1 *о.
и Տե՛ս Е и веЫ и в Р е г т е п й г Ш , А с1а В и ^ а П а е е с с ^ а в Н с а . оЬ а. 1565 и э я п е аА а.
1799, г а ^ г а Ы а е , 1877, էչ 73,
72 Տե՛ս Ա . Մ ա ր ա ի ր ո ս յ ա ն , Մարտիրոս Գրիմեցի, Երևան, 195Տ, 89։
знг ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նաբար անկում ապրել։ 1808 թ. Մինաս Բժշկյանը անցել Ւ, Թրնովոյով և նկա­

տեի որ տեղի Հայերր սակավաթիվ են, ղանվում են տնտեսական ւ։յ բարվոք
վիճակում, թեև ունեն «գեղեցկա շեն եկեղեցի»™։
Բուլղարիա յի սեւ) ով յա ն կարևորաղու յն նավաՀանղիսա Վաոնան Հանդի­
սացել է ոչ միա յն նախադուռ, այլ նաև Հանղրվան Հա յ ղաղթականության
Համարւ Մկսած XV ղարի կեսերից այստեղ Հանդիպում ենք մշտական բնա ­
կություն Հաստատած ղրիմա Հա յ առևտրականների։ Հետ ա դա յում, Հատկապես
X V II ղարի սկղբին, Վառնայի Հայկական Հա մա յնքը Համալրվում է նոր գաղ­
թականներով։ Թուրք ճանապարՀորդ էվլիա Չելեբին, որ անցել է ա յդ քաղաքով
1656 թ ., տեղեկություն է Հաղորդում այնտեղ « Հայկական թա ղա մա սի» առկա­
յութ յա ն մասին։ Հենց ա յդ ժամանակ էլ, Հավանաբար, Հայկական Համայնքին
Հաշողվում է ձեռք բերել թուրքական երկու մղկիթնևրի միշև ընկած մի շինու­
թ յուն, որը Հա րմարեցվել և օգտագործվել է իբրև աղոթատեղի։ Դարավերշին
Վառնայի հայկական գաղթօշախր մեծա նում և ամրապնգվում է։ 1700 թ. պաշ­
տոնական դիմում է կատարվում թուրքական իշխանություններին եկեղեցի կա
ռուցելու թույլտ վությա ն խնդրով, սակայն մերժում է ստացվում։ Ի վերջո
1842 թ. կառուցվում է մինչև ա յժ մ կանգուն եկեղեցին ու թեմական դպրոցը1*։
XV ղարի կեսից որոշ թ վով ղրիմահայ գաղթականներ բնակություն են
հաստատել նաև Բուլղարիա յի մերձդանուրյան կարևորագույն քաղաք ֊ն ա վ ա ­
հանգիստ Ռուսչուկում (Ռ ուսե)։ X V I գարում և հատկապես X V II ղարի սկղբին'
երևանցի, ղափանցի, շոռոթցի և նախիջևանցի վաճառականներով հա՛մա­
լրվում է ա յդ գա ղթա վա յրը, ա յդ ժամանակ էլ, հավանաբար, հիմնադրվում է
եկեղեցին և ՛ավարտվում ռուսչուկահայ գաղթօջախի ձևավորման պրոցեսը։
Ռուսչուկի հա յությունը կենտրոնացած էր քաղաքի հյուսիս ֊ա ր և մ տ յա ն թա ղա ­
մասում' 3 ենիմ ահլա յո ւմ ։ Մինաս Բժշկյանը 1808 թ. անցել է քՒուսչուկով և
նկատել, որ ա յն « բարեշէն քա ղաք» է, « երեւելի վա ճա ռա տ եղի»։ « Բնակիչք են
ի զանազան ա զ գա ց ... Հա յք էին 150 տունք. ել եկեղեցի է յանուն Աստուա­
ծածնին, քարաշէն, ա յլ անշուք»™։
X V II դարի սկզբին հա յ գաղթականության համար հանգրվան ծա ռա յեց
նաև Հյուսիսա յին Բուլղարիա յի կարևորագույն բերդաքաղաք Շումենը ( Կոլա-
րովգրա դ), որը դարձել էր մարդաշատ ու բարգավաճ առևտրա-արՀ ես տա գոր­
ծական կենտրոնէ Դրանք Պարսկահայաստանից և Ղրիմից գաղթած 1 0 _ 12
ընտանիքներ Էին, որոնք բնա կություն Հաստատեցին բերդաքաղաքից դուրս'
Չիֆլի թ -բ ա յր ( ա յժ մ Քյոշկ լեր) կոչված բարձունքի հ ա րա վ֊ա րևելյա ն վ/եշերի
տակ, ուր և հայտնա բերվա ծ Է հայկական հնագույն գերեզմանատուն։ X V III
գարի կեսին Շ ում են ի հայկական հա մա յնքը համալրվում Է նոր գաղթական­
ներով, կառուցվում Է եկեղեցի։ Այսպիսով, ավարտվում Է Շումենի հայկական
գաղթօջախի ձևավորումը, որը գոյություն ունեցավ շուրջ 150 տարի™։
X V II ղարի արշալույսին հայկական գաղութ ձևավորվեց նաև հյռւսիս-
արևելյան Բուլղարիա յի ա ռ և տ ր ա ֊ արհեստագործ ական ակնառու կենտրոն

73 Տ ե ՛ս (Г. Րք1շկյսւն, ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւթ յո ւն ի Լե հ ա ս տ ա ն , Էշ 2 1 3 , Ն . 4՚ա ււա ււ|յա 1ւ, Վ ե /ի ք օ -

Բ ՚ո ն օ վ օ («Մ ա ս ի ս * տ ա րեգիրք, Ս ոֆիա , 1935, Էշ 21 3 — 2 2 7 )։
74 Տ ե ՛ս Ա. Մ ա ր կ ո ս , Վ ա ռ ն ա յի հ ա յ դ ա ղ ո լթ ը ( « Ե ր և ա ն » , Ս ոֆ իա , 2 դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 9 6 0 թ - ) ։
7Տ 1Г. ք ա շկ յա ն , ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւթ յո ւն ի Լե հ ա ս տ ա ն , Էշ 210ւ
7® Տ ե ՛ս Ա, Փ ա ^ ւս է յա է , Շ ո ւմ ե ն ի հ ա յե ր ը (« Ց ա ո ա շ ս , Փ ա ր ի դ , 1 0 — 11 օդոստ ոսի 19 6 1 թ > ) ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն 'Ր " ո Ր 4 ^ ւ ր ե ր ր X I V — X V I Ա դ ա ր ե ր ո ւմ
ՅՏՅ

■Պրովադիա քա ղա քում, Այն, ի տարբերություն բուլղարահայ շատ համայնք,

ների, կ ա ր ժա մ ա նա կա մ իջո ցո վ ապրեց րուոն ղարղաը ոլմ , յ ա ր_
գով ան ըհ լ է Սիմեոն ԼեՀացին և վկա յո ,թյուն թողել Հայկական Համայնքի մա .
„ի ն , որ կաղմվաձ կր Հիմ ն ա կ ա ն ո վ Ղրիմի ե Փոքր Ասիափ Հա յ գաղթական­
ներից. ղարակեսին ա յն Համալրվում կ պարսկաՀա յ գաղթականներով: Գոյա­
տևելով շուրջ 2 0 0 տարի, Պրովադիայի Հա յ գաղթօջախը X IX ղարի սկզբից
սկսեց ապրել խոր ճգնա ժա մ, Արտագաղթի Հետևանքով երբեմնի բազմամարդ
և ծաղկող գաղթօջախը նոսրացել կր, ի սկ եկեղեցին գտնվում կր կիսավեր
վիճակում.
Հա մանմա ն պա տ մ ութ յուն ո,նի նաև Ռաղգրադի Հա յ Հա մա յնքը, որը
նույնպես կազմակերպ վել կ X V II դարի ս կ զ բ ի ն, Դարակեսին այստեղ բ ն ա կ ֊
վ „ ,մ կր 70 Հա յ րնտ ա նիք, թ վով շո,րշ 460 Հոգի, Նրանք Համախմբված
Էին մի թ ա ղ ա մ ա ս ո վ , որր ստացավ «Հա յկա կա ն» անունը,
X IV — X V III դ ա ր ե ր ո վ մեծ ու փոքր խ մբերով Հայեր են բնա կվել նաև
բո ւ,զարական Բուրգս,,,, ԱՀ ե ոլու, Այտոս, Թաթ ար ֊Բ ա զարճրկ (Բա զա րճըկ),
Հաջի-օղլու-հաղարճրկ ( հոբրիչ, Տո/բուխ ին) և մի շարք այլ քաղաքներում ՚ ո,
ավաններում,
Բոլլղա րաՀ այ գաղթականության ճնշող մեծա մա սնությունը, ինչպես վկա­
յ ո վ են Հավաստի ադր յուրն երր, կազմում Էին բավականին փորձված և Հմուտ
արՀեստավորները, Նրանց Հիմնական զբաղմունքներից Էին ոսկերչությունը,
պդնձագործոէթ յո ւն ը , դա րբնությունը, թիթեղա գործությունը, մանածագործու­
թ յունը, դերձա կությունը, կա շեգործությունը, Հյուսնությունը, վարսավիրու­
թ յունը, ժա մա գործությունը, Հա ցա գործությունը և ա յլն. Մեծ Հա մբա վ Էին վա ­
յե լո ւմ , օրինակ, Սոֆիայի Հա յ դա րբիններր, որոնք, ի դեպ, միավորված Էին
հատուկ համքա րությա ն մեջ. Առավել համբավավոր Էին շումենահայ պղնձա­
գործն երր, որոնք նույնպես միավորված իէն համքարության մեջ, Ընդ. որում,
Հա մքա րությա ն ղեկավարությունը կարողացել էր կարգավորել ձույլ պղնձի
ներմուծումը Տրա պ իզոն-Վա ռնա ծովա յին ճանապարՀով և արտադրանքի ար­
տածումը' Կոստանդնուպոլիս,
Հ ա յ գաղթականները ակտիվ դեր էին խաղում նաև միջնադարյան Բուլ-
ղարիայի առևտրական կյա նքում. Հա յ արՀեաոավորը, որպես կանոն, ուներ
իր վ, ոք ր ի կ ա րհեստանոցը, որը միաժամանակ օգտագործում էր իբրև վաճա­
ռատեղի, Բացի ա յս մանր արհեստավոր-վաճառականներից, բուլղարահայու-
թ յա ն շարքում եղել են նաև խոշոր առևտրականներ։ Նրանք ակտիվ դեր են
կատարել Բալկանների ոչ միա յն ներքին, ա յլև, կապված լինելով մի շարք
եվրոպական ու ասիական առևտրական շրջանների հետ1 տարանցիկ առևտրում;
Բնակվելով բուլղարական քա ղա քներում, հա յ զաղթականները նպաստել
են ա յնտ եղ արհեստների ու առևտրի, հետևաբար նաև քաղաքների զա րգա ց­
մա նը։ Թուրքական տիրապետության ժամանակաշրջանում, ինչպես նշում են
բուլղար պ ատմա բանները, հայերը տարատեսակ արհեստների ու առևտրի
բնա գա վա ռում իրենց ցուցա բերա ծ հմտությունների և ճեռներեցութ յա ն շնորհիվ
նկատելիորեն խ թա նել են երկրի քա ղա քային կյանքի զարգացմանը77,

77 Տե՛ս Д. Цончев и Т. Наколов, Водач за старнните ո В. Търнопо околностьта му,

В. Търново, 1933, էշ Ю, ___
ЗЯ4 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն

Հա յ գաղթականները միա յն քաղաքներում ե ավաններում չէ, որ բնակու­

թյուն են հաստատել։ Նրանը զղա/ի մասը գյուղացիներ էին ե հասաաավևլ են
ղյուղական վայրերոէմ։ Դեռ ավելին, բուլղարական հողում նրանք հիմնադրել
են ամբողջական ղյուղեր, զբա ղվել հողա գործությա մբ, մասնավորսււգեո' ա յ­
գեգործությա մբ, խ ա ղողա գործությա մբ և բա նջա րա բուծությա մբ։ Ի տարբերու­
թ յա ն քաղաքային գա ղթավայրերի, հա յ գաղթականներին չի հաջողվել զյու­
զական վայրերում հիմնագրել փոքր ի շատե կայուն ու կենսունակ ազգային
համա յնքներ, կառուցել եկեղեցիներ, կազմակերպել ա զգա յին ա յլ հաստա­
տություններւ Հայկական գյուղական համա յնքների բնա կչությա ն մի մասը
ունեզրկվելով կամ, առանձին դեպքերում, հարստանալով, հոսում Էր ղեպի
քա ղա քները* համալրելով ա յնտեղ գոյություն ունեցող հայկական գաղթօջախ-
ները, իսկ մյուս, ավելի մ եծ մա սը' զրկված լինելով ա զգա յին հիմնա րկու֊
թյուններից, միաձուլվում Էր տեղական բնա կչությա նը։ Պատմ ութ յա ն թա տե­
րա բեմից անհետացած հայկական զյուզական համա յնքների և ամբողջական
գյուղերի հիշատակները պահվել են բա զմա թիվ այն տեղանունների մեջ,
որոնք արմեն (հ ա յ) ազգի անվան հետ են կապվում։ Մինչև X IX դարն իսկ
Բուլղարիայում կային գյուղեր, որոնք կրում Էին Էրմենսկո, Ար մինոր, էրմե-
նովո, Արմենոֆոր, Արմենիթե, Ա րմյա նկովցի, Արմենիցա, էրմենլուի, էրմեն-
լի, Ա րմենքյոյ և ա յլ շատ բնորոշ հայկ,ական անուններ71։
Բուլզարահայ մի շարք գաղթավայրեր դարձել են հայկական գրչության ու
մշակույթի նշմարելի օշախներ։ Ֆիլիպոպոլսում, Սոֆիա յում, Ռուսչուկում և
Վա ռնա յում ընդօրինակվել ու նկարազարդվել են հայկական ձեռագրեր, որոն.
ցից մի քանիսը հասել են մինչև մեր օրերը։ Այդ ձեռագրերը, ինչպես նաև
Բուլղարիայում հա յտ նա բերվա ծ մի շարք ա յլ հուշարձաններ ու մասունքներ
լռիկ վկաներն են X IV —X V III դարերում բուլզարահայ ղաղութներում զար­
գա ցած մշակութային կյա նքի1*։
Դարեր շարունակ բնա կվելով բուլղարական հողում և զա րգա ցնելով ա զ­
գա յին մշա կույթը, գաղթական հայերը նկատելի ա զդեցություն են թողել
բուլղար ժողովրդի մշակույթի վրա։ Այդ ա զդեցությունը հատկապես նշմարե­
լի է։ ինչպես ընդգծել են մասնագետները, բուլղար ճարտարապետության,
մասնավորապես' եկեղեցական շինարարության մեշ և կիրառական արվեստի
բնա գա վա ռումг Վկայակոչելով Պերուշտիցայի բուլղարական եկեղեցու շինա­
րարական տեխնիկան ու ոճը, ակադեմիկոս Գավրիլ Կտցարովը անվերապա­
հորեն գրել է. (ГԲուլղար եկեղեցիների վրա հա յ ճարտարապետության ա զդե­
ցությունը ակներև է » 10։ Բուլղար նկարիչ Վլադիմիր Պեշևը գտնում է, որ հ ա յ­
կական կուլտուրան ունեցել է իր ազդեցությունը բուլղարական կուլտուրայի
հատկապես կիրառական արվեստի վրա։ Բուլղարական և, ընդհանրապես,
բա լկա նյա ն երկրների միջնադարյան քանդակագործների և նկարիչների ստեղ­
ծագործություններում որոշակի արտահայտություն են գտել ա րևելյա ն, մա ս­
նավորապես հայկական տիպի զարդաքանդակներն ու սրբապատկերները։

78 Տե՛ս С. В. Овнанян, Армяно-болгарские исторические связи п армянские колонии

в Болгарии во II половине XIX в., Ереван, 1968, էշ 39, 47.
79 Տ ե ՛ս Լ . Ք յ ո ւ ո ո յա ն , Պ ո ւլկ ա ր ա հ ա յ մ շ ա կ ո ւյթ ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր (« Մ ա ս ի ս » 1 Սոֆիա ,
193Տ, էշ 187— 1 9 8 ),
80 Գ. -Թացարով, Պատմական կապեր Պուլկարիո Ա Հայաստանի միշև (кՄասիսи, Սոֆիա..
1934, էշ 2 *3 )։
 ■/
Րա լզա րիայի ՀեմԼնի վա ն,,,„ մ , որր նկարազարովել է х , у 4աքոլմ> արսիղի
երկա կոզմերա մ „կա րվա ծ սրբերի շա բքա մ հան զի պո, մ ենք նաև Գրիգոր
Լուսավորչի պատկերին, «Ը ս տ ... եկեղեցու հայրերի շարքում գրաված տեղի,
կար!.,ի է հ և ,ո և ց ն ե լ,֊ի ր ա վ ա ց ի ո ր ե ն գրո,մ է Աիրարփի Տ եր-Ներսե սյա նը , ֊ որ
Գրիգոր Լուսավորիչը համարվել է նրանց համազորըյ> " ,
Թու՜րքական իշխ ա նությունները, ղեկավարվելով с բաժանիր և տիրիր»
տխրահռչակ սկզբունքով, մշտապես սերմանում էին հակամարտություն Բ ա լ֊
կ ա ն ն ե ր ռ մ բնա կվող քրիստ ոնյա ժողովուրղների միջև, ամեն կերպ խոչընդո-
տ ո,մ նրանց բնական զ ա ր գ ա ցո ղ ն ու մերձեցա մը, Բալղարահայերը, սակայն,
չէին օգտվում արտոնություններից, այլ հավասարապես կեղեքվում և հա-
լա ծվում էին թա րքերի կողմից և, ա յգպ իսով, զերծ կին <гքրիստոնյաների
միշև ատելություն գրգռելու հատուկ թո,րքական սիստեմի» ա զդեցությունից,
որի հետևանքով էլ սերտորեն կապվել և որոշ իմաստով մերվել էին բուլղար-
ների հետ։ Ուս-ուսի տ վա ծ նրանք երարաս/և ու ծանր, քողարկված ու բա ցա ­
հայտ պայքար են մղել թուրքական տիրապետության զեմ, որի ընթացքում
տվեւի է կոփվել հ ա յ և բուլղար ժողովուրղների դեռևս բյուգանդական ժամա-
նակաշրշանից եկող բա րեկա մությունը և մարտական համագործակցությունը։
Այս անհավասար պ ա յքա րում նրանք, ինչպես հայտնի է, հենվում էին մեկ
ընղհանուր դաշնա կցի' ռուսական հզոր պետության վրա, որը ելնելով իր իսկ
ռա զմ ա ֊ք ա ղա քա կա ն շա հերից, նրանց ցո ւյց էր տալիս տարատեսակ աջակ­
ցություն և ուղղակի ռա զմա կա ն օգնություն։ Պարբերաբար ծագող ռուս-թուր-
քական պատերազմների ընթա ցքում բալկանահայերը բուլղարների և մյուս
քրիստոնյա ժողովուրղների հետ ամեն կերպ նպաստում էին ռուսական զեն՛քի
հաղթանակին' տեսնելով դրա մեշ թուրքական ծանր լծի թոթափման և ա զգա ­
յին ազատագրության միակ գրավականը։ Հենց ա յդ դարավոր պայքարի բ ո ­
վում էլ ծագել ու ձևավորվել է բալկանահա յերի ռուսական կողմնորոշումը,
որը ըմ բռնել և ըստ արժանվույն գնահատել է ռուս բանաստեղծ-ղհմոկրաո։
Ա. Ա. Օլխինը։
(ГԵվրոպական Թուրքիայի գաղթ ա կան ութ յա ն մեջ, — գրել է նա ,— շ ատ
նշանակալից տեղ են զբա ղեցնում հա յերը։ Վաղ ժամանակներից գաղթած
լինելով այս տեղեր, նր ա ն ք... համակրում են Ռուսաստանին, հետևաբար վ ա ֊
խադարձ համակրանք վա յելելու իրավունք ունեն... Բարձրացնելով նրանց
(ի մ ա ' հա յերին) ուրիշների և իրենց սեփական աչքերում, Ռուսաստանը ծա ­
ռա յություն մա տուցա ծ կլինի ոչ միա յն հայերին, այլ նաև իր ազդեցությանը
Արևելքում»*1։
X IX դարի սկզբին բուլզա րա հա յ գաղութները և հա յ ֊ բուլղարական հա­
րա բերությունները թևա կոխ եցին զա րգա ցման մի նոր փուլ, որը կապված էր
ինչպես բուլղար ու հա յ ժողովուրղների սոցիալ-տնտեսական ու ա զ գ ա յի ն ֊
քաղաքական կյա նքում եղած էական տեղաշարժերի, այնպես էլ ցարական,
Ռուսաստանի ա րևելյան քաղաքս, կան ո, թ յա ն աշխաժացման ու հ ա ջո ղո ւթ յա ն֊
ների հետէ

81 Ս . Տ ե ր -Ն ե ր ս ե ս յս ւն , Գ րիգոր Լ ո ւս ա վ ո ր չի դիմա նկա րները բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն ա ր վ ե ս տ ո ւմ

( « Գ ա րուն» , 1960, № 3, Էշ 3 8 ) ։
82 АВПР, ф. «Посольство в Константинополе», д. 1615, л. 87—89.
де# Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

4 . ՀՈ ԻՆ Գ Ա Ր ԻԱ ՅԻ Ь Ч ՏՐԱ Ն Ս ԻԼՂ Ա Ն ԻԱ ՅԻ Գ Ա Ղ Թ Օ ՋԱ Խ Ն ԵՐԸ

Հա յերն այստեղ հաստատվել Լն տ ա կա վին հունգարական պ ետ ութ յան

ստեղծման ժամանակաշրջանում և հիշատակվում են երկրի հին բնակիչների
թ վո ւմ է Հունգար Ժամանակագիրների տվյա լներով դեռևս X — X I դարերում
իրենց երկրռւմ հաստատված հայերը իբրև քաղաքային տարր նպաստում Էին
նորաստեղծ պետության տնտեսական կյանքի ու քաղաքների զա րգացմանը։
Անշուշտ հայերին ծանոթ Էր նաև Տ րան սի լվան ի ան, քանի որ ա յդ շրջան ա մ
արդեն Տրանսիլվանիան միա ցվել Էր Հոլնգա րիա յին։
Հունգարիայի պատմության արշալույսին հայերի առկայությունն այդ
երկրռւմ հետևանք Էր պատմական այն իրողությա ն, որ դեռևս V II— X դարե­
րում Ւրակիան և Բալկանյան թերա կղզոլ մի մասը բյուզանդական կայսրերի
կողմից բնա կեցվա ծ Էր Հա յա ստ ա նից բռնա դա ղթեցվա ծ զա նգվա ծներով։ Ահա
ա յդ հայերի մի մասն Է, որ I X —X դարերում Բուլղարիայից հավանաբար
մուտք Է գործել Վալաքիա, Տրանսիլվանիա և Հունգարիա։
Հիշյա լ վայրերում հայերի թվքւ հետագա ստվարացմանը նպաստել Է նաև
1218 թ. Կիլիկյան Հայաստանի թագավոր Լևոն П -ի և Հունգարիայի թագավոր
Անդրեաս 11-ի միջև բարեկամական դաշինքի կնքումը։ Ինչպես նշում Է Սմբատ
Գունդստաբլը, Հունգարիայի վեհապետը ա յցելել Է Կիլիկյան Հա յա ստա ն, ուր
Լևոն I I թագավորը նրան մ եծ պատվով ընդունել և ա րքա յա վա յել պատիվների
Է արժանացրեք*ւ
Հունդա րիա յում և Տրա նսիլվա նիա յում հայերի գոյությա ն մասին հիշա­
տակություններ կան նաև հետագա ժամանսւկներում։ Բուդապեշտից արևմուտք
գտնվող ա յն ժամանակվա մայրաքաղաք Լստերգոմում հայերի ստվարացման
հետևանքով Հունգարիայի թագավոր Բելա № ~ը 1243 թ . հատուկ հրովարտա­
կով կրկին հաստատում Է իր նախորդների կողմից նրանց տրված առանձնա­
շնորհումները։ Հունգարացի արևելագետ Էդ. Շյուցը գտնում Է, որ Հունզա-
րիա յի ա յն ժամանակվա մայրաքաղաք Էստերգոմը մոնղոլ-թաթարական հոր­
դաներից պաշտպանելու գործում մասնակցություն են ունեցել նաև այնտեղ
ապրող հա յերը։
Միջին դարերում Հունդարիա յում և Տրա նսիլվա նիա յում հայ բնակչության
ա ռկա յությա ն մասին Է խ ոսում նաև այն հանգամանքը, որ ինչպես ա նցյա լում,
ա յնպես Էլ հետա գա յում ( մա սա մբ նաև ա յժ մ ) այնտեղ գտնվում են «հ ա յ» և
«հա յկա կա ն» բա ռերից կա զմվա ծ բա զմա թիվ տեղանուններ։ Այսպես, օրինակ,
Հունգարիա յի թագավոր Լադիսլավ IV -ը իր 1281 թվակիր հրովարտակում
հիշատակում Է Т егга А гтеп оги гп (Հ ա յո ց հող) և М о п а5 1 еп и т А г т е п о г и т
( Հա յո ց վա նք) վա յրերը։ Հիշյա լ տեղանունները գոյություն են ունեցել վերո-
հիշյալ թվականից շատ առաջ, քանի որ հրովարտակում դրանք հիշատակվում
են օգոստինյանների միաբա նությա նը նվիրաբերվելու ա ռթիվ։ Ռումինիայի
պատմության X I I I —X IV դարերի վավերագրերում ևս հանդիպում են բա զմա ­
թիվ տեղանուններ, որոնք կա զմվա ծ են հունգարական О гГП еП (հ ա յ) և ռու­
մինական А г т е а п (հ ա յ) բա ռերից։
1343 թվակիր մի կնիքից երևում Է, որ Տ բան սիլվանիայի ա յժմյա ն Սիբիոլ

83 Տ ե ՛ս « Ս մ ր ա տ ա յ սպ ա րա պ ետ ի տ ա ր ե գ ի ր ք » , հ ր ա տ , Ս, Ա դ ըԱ ա ն ի, Վ ենետ իկ, 19Տ6,

Էք 221,
 Հ ա յկ ա կ ա ն ց ա ղ Ր ա վ ա յր ե ր ր X I V —X V I I I ,,ա ր եր ո լյ

րաղաբի մոտ գտնվող Տ ր լմ աչում գործել Է «Տրլմա չի հայոց եպիսկոպոս Մար.

տ ինր», Պարդ Լ, որ հա յ հոգևոր առաջնորդի հիշա տ ա կռթ յունը վկա յում {
“ " ե “ '1 Վայրում հայկական կազմակերպված գաղթօջախի առկայության մ ա ֊
սին, Ավեյի ո ,շ' 1399 թ. Տրա նսիլվա նիա յի Բրաշով թ ա ղա բռմ ևս հայեր են
հիչվում, որոնբ ոչ կաթո,իկ տարբեր ա ղ ղ ռթ յա ն բնակիչների հետ մեկ ընղհա­
նուր եկեղեցի ունեին.
Հա յերի թիվը XV զարում դարձյալ սկսում Է աճել, Դրան հիմնականում
նպաստում Լ 1497 թ . Լեհաստանի Ալբերտ թագավորի արշավանքի հետևան­
քով Մոլդովայի մա յրա քա ղա բ Սուչավայից 700 հայ ընտանիքների գաղթը
դեպի Հունգարիա, Տրանսիլվանիա և Գալիցիա, Ավելի ո,շ' 1551 թ ., Մոլ-
դո վա յի իշխան Շտեֆան Ռարեշի հալածանքը հայերի դեմ, դարձյալ պատ֊
ճառ Է հանդիսանում, որ բա վա կա նին հայեր նորից գաղթեն իրենց նախորդ­
ների հետ քերով դեպի հիշյալ երկրներր,
X V I— X V II դարերում Տրանսիլվանիա յի մի շարք քաղաքներում և հատ­
կապես Բիստրիցա յում բա զմա թիվ հա յ առևտրականներ են հիշատակվում՛,
իսկ X V II զարում Հունգարիա յո ւմ , մասնավորապես Բուղայում, գործում Լին
հայ առևտրականներ ու արհեստավորներ,
Տրա նսիլվա նիա յում X V II դարի առաջին կեսին հայերի գոյությա ն ուշա­
գրավ փաստ Է 1647 թ . Վաշարհեյում ( ա մենայն հավանականությամբ Տ ր ա ն ֊
ււիլվանիայի ա յժմյա ն Տըրդոլ Մոլրեշ քաղաքում) ընդօրինակված և ա յժմ
Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվող ձեռագիր ժողովածուն, նրա
գրիչ Խաչիկ Կաֆայեցին նշում Է, որ իր ձեռագրի նախագաղափարը մնալու Է
տեղում ապրող խոջա Օհան ճողեցու. ( իմա л Ջուղա յեցու) մոտ, որից երևում Լ,
թե ա յդ առևտրական կենտրոնը X V II դարում բնա կեցվա ծ Էր նաև հայերով,
ՀԻ21աԼ ԳՐԻՍ ա1Դ վա յրերում իբրև առևտրական մասնակցել Է տոնավա­
ճառներին.
Մի քանի տարի ա նց, Մ ոլդով,,,յից որոշ թվով հայեր դարձյալ գաղթում
են Տրանսիլվանիա յի մի բանի քաղաքներ ու ավաններ, ինչպես 1654 թ
Ջուրջով, 1658 թ Բ ա շ դ բ ա լ ո վ ( հետ ա գա յում հայաքաղաք Եղիսաբեթուպոլիս)
և 9իկ Շոմլեո, Սակայն հիշյա լ գաղթականությունը որոշակի նշանակություն
չունեցա վ երկրի կյա նքում և դրա համար Էլ պատմության մեջ մնաց <ւ։իոբր
գա ղթա կա նությունя անունով,
Մոլդովա յից Տրանսիլվանիա հայերի զա նգվա ծա յին գաղթ տեգի ունե­
ցա վ 1672 թ .. Դրանով պետք Է բա ցա տրել ա յն հանգամանքը, որ Տրանսիլվա-
նիա յի հայերի մի մասի տոհմ անունն երը հիշեցնում են մոլդովահայ երբեմնի
հայաշատ կենտրոնների անունները, ինչպ ես, օրինակ, Ասցի (ի մ ա ' Յա շցի),
Ուրմանցի (Ռ ո մ ա ն ց ի ), Պոջանցի (Բ ոտ ոշա նցի), Ֆոկշանցի, Սոչովցի ( Սուչա-
վա ցի ), Խութինցի (Խ ոթ ինցի) և ա յլն*1, Հ ա յ գաղթականական խմբերը սկզբնա ­
կան շրջանում ապաստանել են Կարպատյան լեռներ ում, հույս ունենալով, որ
խաղաղության վերահաստատումից հետո կկարողանան վերադառնալ Մ ո լ֊
դովա յի իրենց բնա կա վա յրերը, Հա մոզվելով, որ նման հեռանկար չկա, նրանք
ընդունում են Տրանսիլվանիա յի իշխան Միքայել Ապաֆիի հրավերը, և նրանց

8<* Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր Л? 35191

и Տե՛ս ՏշօոՀօէէ Кг1з1о/, А та^уаН и п ; б гтёп у сяа1й<1ок 8епеа1ок14]а.„ Б /ато -
տսյ^ւ՚է, 1898.
 Հ ա յ էհւղա /րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մի մսուր բնակություն է հաստատում սեկույների մոտ ' Զ ու րջովո։ մ և Չիկում

իսկ մյուս մասը' սաքսոն գերմանացիների մոտ' Բիստրիցա յո ւմ ։ Որոշ թվով
հայեր տեղավորվում են Տրանսիլվանիա յի Բաշղբալով, Գեռլա, Գուրղեն, Տիկ
Շոմլեո, Գանղա, Պետելե և ա յլ վա յրերում։
Տրանսիլվանիա գաղթած հայերի թիվը շո՛ւրջ տասը հազար էր։ 1680 թ.
Միքայել I Ապաֆի իշխանը հայերին տվեց ինքնավարության և աղատ առև­
տուր անելու իրավունք։ 1696 թ. Միքայել I I Ապաֆին հայերին իրավունք
վերապահեց առանձին դատավոր ունենալու և առևտրով ու արհեստներով
զբա ղվելու։ Մակայն ա յդ իրավունքներից հիմնականում օգտվում էր հայերի
վերնա խա վը։
Հունզա րիայում ապրող հայերը նշանակալից զեր խաղացին երկրի կյա ն­
քում ։ X V II դարի 70-ա կա ն թվականներին Բուղայում գործում էր ծագումով
հալեպցի հայա զգի դիվանագետ Պետրոս Ապետիքը ( Պետիկ Հ ա յը ), որը բ ա ղ ֊
միցս եղել էր եվրոպական և ասիական արքունիքներում և աշխատում էր՛ հա­
կա թուրքական ուժեղ ճակատ ստեղծելու միջոցով օսմանյան Թուրքիայի լծից
ազատագրել նախ Հունդարիան, ապա Հա յա ռտ ա նը։
Հունգարիայի սիրտը' Բուղան, մոտ 150 տարի շարունակ (1 5 4 1 — 1 6 8 6 )
հեծում էր թուրքական լծի տակ։ Նրա ազատագրման համար պայքարեցին
նաև բա զմա թիվ հայեր, որոնց շարքում առանձնահատուկ տեղ է գրավում
Գարրիել Թոխաթեցին։ Սա ծածկագիր նամակներով կարևոր տվյա լներ էր հա ­
ղորդում ազատագրող բանակներին թուրքերի ռազմական պատրաստություն­
ների ու շարժումների մա սին։ Նրա խորհրդով ապստամբները հրդեհել են Բու-
դայի վառոդի պահեստը' նպաստել Հունգարիայի ազատադրման գործին։
Ուշագրավ է, որ ռուս արքունիքի կողմից Իսրայել Օրոլ համար նախատեսված
շքա խ մբում եղել են նաև երկու ա նձնա վորությոլններ' Սիմոն Վենիտերը և
Անտրե Հա րիտ ոնովյ։, որոնք, ըստ փաստաթղթի, « Հունգարական երկրից» էին։
Հա յա ստա նում X V III դարի 20-ա կա ն թվականներին ծա վա լվա ծ ազատա­
գրական շարժումներին մասնակցելու ցա նկություն էին հայտնել Արևելյան
Եվրոպայի, ա յդ թ վում և Հունգարիայի ու Վալաքիայի հա յերր։
X V II դարի վերջին Ավստրիան իր իշխանությունը տարածեց նաև Տրա նսիլ-
վանիայի վրա և կաթոլիկություն տարածելու միջոցով աշխատեց ամրապնդել
ԻՐ Դիրքերը։ Սկզբնական շրջանում հայերը ազատ են եղել դավանանքի հար­
ցում, սակայն շուտով բռնի կա թոլիկա ցվա ծ լեհա հա յ թեմի առաջնորդ Վ ա ր ֊
դան Հոլնա նյա նը (ի բր և հաջորդ տխրահռչակ Նիկոլ Թորոսովիչխ) , որը ուշի
ուշով հետևում էր Մոլդովայի հայերի մի մասի Տրանսիլվանիա ղաղթԼլոլն,
կաթոլիկության քա րոզչությա ն սլաքներն ուղղեց մի կողմից Տրա նսիլվա նիա ֊
յո ւմ ապաստանած, իսկ մյուս կողմից դեռևս Մ ոլդովայում մնա ցա ծ հայերի
վրա։ Նրանց մեջ քարոզչական մ եծ աշխատանք ծավալեց Մոլղովայից գաղ­
թ ա ծ Օքսենտ վարդապետ Վրզարյանը, որը Հռոմում էր ստացել իր ուսումը:
Սակայն հայերի կաթոլիկացման գործը հեշտ չէ տեղի ունեցել։ Նրանք երկար
ու համառ պայքար են մղել կաթոլիկական քա րոզչությա ն և լատինական նո­
րամուծությունների դեմ, աշխատելով պահպանել իրենց ազգային ինքնուրույ­
նությունը։ Ահա դրա շնորհիվ էլ հայերի մի մասը 1690 թ . Բաշդբալռվում
դարձյալ անցավ իր հնավանդ եկեղեցո՛ւ գիրկը։
X V III դարի սկզբներին Տ րան սիլվանիա յի հա յ գաղթօջախի պատմության
նշանակալից երևույթը երկրով մեկ ցրվա ծ հա յ գաղթականության կենտրո-
 . _............. . Հ ա յկ ա կ ա ն ,/ա ղ բ ա վ ա յր ե ր ,, X I V — Х У 1 П դ ա ր ե ր ո ւմ ՅՏց

նաց/ոմն էր նորաստեղծ հայաքաղա քներում։ Սոմեշ գետի ափին 1700 թ. հիմ-

նրվեց Գեռլա հա յա բնա կ քա ղա քը, „րին օտարները Արմենոպոլիս կոչեցին,
մյուս հայաքաղաքը եղիսա բեթ.,լպ„ լի սն էր ( նախկինում' Բաշգբալով, ա յժմ'
Դ ումբրըվեն), Հայաշատ կենտրոններ գարձան Ջոլրշովը (ա յժ մ ' Գեորգեն) և
Սեպվիղը (ա յժ մ ' Ֆրումոա սա )։ Մեծ ռ,. փոքր հայկական համայքներ ստեղծ­
վեցին նաև Բիստ րիցա , Դևա, Օդորհևյ, կ բ ա -Յ ո լլի ա , Գոլրգեն Սեն-Իմրե,
Иա ս ֊Ա ե բեշ և ա յլ քաղաքներում ու ավաններում, որոնցից մի մասում կ ա ռ ո ւց ֊
վևցին նաև եկեղեցիներ ու մատուռներ։ Ավելի ուշ հայաքաղաքների ունևոր
վերնախավի մի մասը տեղափոխվեց Բանատի գավառի Տորոնտալ շրշանը,
ձեռք բերելով ա յնտ եղ ընդարձակ կալվածքներ։
Տրանսիլվանիա յի հայերի ընդհանուր թիվը X V III դարում հասնում էր
շուրշ 1 5 —2 0 հազա րի։ Հա յա քաղաքները զուտ հայկական կենտրոններ էին,
օտարների բնա կեցումն ա յնտ եղ կայսերական հրովարտակներով արգելված էր.
ժամանակավորապես միա յն օտարազգի առևտրականներ կարող էին մուտք
գործել քա ղա քա յին վարչության արտոնագրով։
Հա յա քաղաքները ինքնավար հա մա յնքներ էին, որ կառավարվում էին քա :
զա քա յին վա րչություններով։ Ւնքնավարական կարևոր մարմին էր «Հայկական
կոմպանիան» , որը տնտեսական և իրավական կապող օղակ էր իրարից հեռու
գտնվող երկու գաղթ օջախների' Գեռլա յի և Եղիսաբեթուպոլսի միշև։ 1689 թ
« Հա յկա կա ն կոմպ ա նիան» արդեն ուներ իր դատավորը' երեք օգնականներով,
որոնք հսկում էին հարկերի հավաքմանը և իշխանական հրամանների կատար­
ման ընթացքին ( ա յգ պարտականությունը հետագայում անցավ Եզիսաբեթոլ-
սրւլսի քա ղա քա յին վա րչությա նը, որը ղեկավար դիրք ստացավ Տ ր ա ն ս ի լ֊
վանիայի Բ ՚ ՚ լ ո ր հա յերի նկա տ մա մբ, ի բա ցա ռյա լ ինքնուրույնությունից
օգտվող Գեռլա յ ի ) ։ 1 7 1 4 թ . Գեռլան ունեցավ իր առաջին քաղաքային վար­
չությունը' գլխավոր դատավոր ընտրելով Խաչիկ Ա կոբշա յին, 12 «ծերերի» կամ
խորհրդականների հետ ։ Քա ղա քա յին վարչությունը (խորհրդարանը) գլխավո­
րում էր դատավորը կամ բիրովը, որը և քաղաքագլուխն էր, սակայն վերշինիս
իրավունքները հետ ա գա յում սահմանափակվեցին նրա խորհրդականների
կողմից։
1757 թ . հայա քաղաքներն ունեցան նաև իրենց Հարյուրոց ժողովյը կամ
Սոլտան, որին գլխ ա վորում էր Սուտաշը (հա րյուրա պ ետ ը)։ Ժողովյ։ ենթակա
էր քա ղա քա յին վարչությա նը և հաճախ նրա հետ միասին էր հավաքվում
ժողովի։
Մեծ է եղել հայերի դերը Տ րան սիլվանիա յի տնտեսական կյա նքում։
Ավստրիայի կա յսր Հովսեփ I I ֊ի գնահատմամբ «Եղիսաբեթուպոլսի հասա­
րակության դերը առևտրում շատ նշանակալից է եղել»™։ Ֆրանսիացի հա յա ­
գետ Ֆ. Մակլերը նույնպ իսի բարձր գնահատական է տվել Գեռլա յի հայերին*1,
հունգարացի գիտնական Կյոլենտ են' Ջուրշովի հայերին և ա յլն։
Տրա նսիլվա նիա յի հա յ առևտրականների քարավանները հասնում էին
Արևելքում մինչև Կ. Պոլիս, իսկ Արևմտյան Եվյւոպայում' մինչև Գերմանիա,

80 գ քւ Դ ււվ ւ՚ի 1 |յա ն , Հ ա յք յՍ ւլի ս ա բ ե թ ո ւպ ո լ/ւս Ղ ր ա ն ս ի լո ւա ն ի ո յ, 1780— 1825, Р, Վ իևննա ,

1899, էշ 288։
87 տե՛ս Рг. Мас1ег, КарроП виг ипе ու1տտ1օո 5с 1еп 1ИЩие еп Коитап 1е (յս1ո-30նէ,
1927). „Кеуие Йев ճէսճօտ агшёШеппев, է. XI, Раги, 1930, էչ
390 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Իտալիա ու Դանիա։ Հա յերի հիմնական զբաղմունքներից էր անասունների

վաճառքը։ Հա յ վաճառականները արտահանում էին նաև մեծ քանակությամբ
վւայտ' հասցնելով հեռավոր երկրներ, մինչև Ան գլի ա, Ֆրանսիա և այլնւ
Տրանսիլվանիա յի հայերը նաև հմուտ արհեստավորներ էին։ Բիստրիցայի
հայերից իբրև հարկատու հիշվող 72 ընտանիքների մեծ մասը վւականագոր-
ծութ յա մ բ , կա շեգործությա մբ, ա սեղնա գործությամբ և ա յլ արհեստներով էր
զբա ղվում։ Աչքի են ընկել հատկապես հայ կաշեգործները։ Տրանսիլվանիա յի
հայոց չորս կենտրոններում և / ‘անատամ գոյություն են ունեցել հա յ կաշե­
գործների համքարություններ։
X V III գարում Տրա նսիլվա նիա յում ստեղծված առաջին մանուֆակտուրա -
ների շարքում հայտնի էին նաև երկու հայաքաղաքների' Գեռլայի կաշեգործու­
թ յա ն և Եղիսարեթոսղոլսի մոմա գործությա ն բավականին խոշոր ձեռնարկու -
թյոլնները**։ Նրանք կատարում Էին նաև արտասահմանյան պատվերներ։ Գ ե ռ ֊
/ա յի առևտրականները Տրա նսիլվա նիա յում վաճառում Էին տարեկան 30 հա ­
զար, իսկ Հունգարիա յո ւմ ' 20 հազար կտոր կաշի։ Արտադրված բարձրորակ մ ո ­
մերը հասցվում Էին մինչև Վիեննա։ Հա յերի կարևոր զբաղմունքներից Էին նաև
մսա ղործա թյունը, ոգելից իւմիչքների պատրաստումը, մուշտակագործությու­
նը և այլնւ
Դժվար է նշել Տրա նսիլվա նիա յում կատարված որևէ կարևոր իրադարձու­
թ յուն, որի մեշ հայերն իրենց ներդրումը չունենան։ Թարքերի դեմ մղված
մարտերի հետևանքով դատարկված արքունական դրամարկղին հայերը տ վե­
ցին 100 հազար ֆլորին, 15 հազար .ֆլորին ծախսեցին պատերազմի հետևան­
քով ավերված Գեռլայի դղյակի վերականգնման համար և ա յլն։
Տրանսիլվա նիայի հայերի մեշ ևս դոյություն է ունեցել դասային շերտա­
վորում։ Բիստրիցայում X V III դարի սկզբում ապրող 72 հարկատու հայ
ընտանիքներից միա յն 17-ն էր ունևոր, իսկ նրանց մ ե ծ մասը միշակ և չքավոր
տնտեսություններ էին։
Հա յերը հաշտ ու բարեկամական հարաբերությունների մեշ էին հարևան
հունգարացիների, ռումինացիների, սեկոլյների և սաքսոնցիների հետ։ Նրանք
քաջածանոթ էին ա յդ ժողովուրդնևրի լեզվին և կրել են դրանց ա զդեցությունը։
Ուշագրավ է, սակա յն, որ հունգարերեն լեզվի մեշ ևս մուտք են գործել ծագու­
մով հայկական մի շարք բա ռեր։ Հայկակա ն արվեստի հետքեր են զգացվում
նաև Հունգարիայի ճարտարապետական որոշ կոթողների վրա։
Միջնադարյան Հա յա ստա նի քաղաքներում և ա յլ գաղթավայրերում քա ­
ղաքաբնակ երիտասարդներին համախ մբող ընկերությունների' «կտրիճվորաց
եղբա յրությունների» օրինակով, հայերը սկսեցին ա յստեղ ևս ստեղծել նման
կազմակերպություններ, որոնց անդամակցում էին բոլոր պատանիներն ու
չամուսնացած երիտասարդները։ Միայն Գեռլայի <гկտրիճների եղբա յրու­
թ յունն» ունեցել է 728 ա նդա մ։ Եղիսաբեթոլպոլսում գործել են շուրջ տասը
եղբա յրություններ ■ ! րենց եղբա յրություններն են ունեցել նաև Ջուրջովի ե
Սեպ վիգի հա յերը։ Այդ եղբա յրությունների համար 1729 թ . լեհա հա յ նշանա­
վոր գործիչ Ստեփանոս Ռոշքան մշակել է հատուկ կանոնադրություն։
Գաղթավայրի պատմության լուսավոր էջերից է ա յն համառ ու երկարատև

«տ Տե՛ս §է. /тгеИ, Оеьр;е !псер 1йиг 11е 1пс1ав1г1е1 сарИа1Ые с11п Тгап511\-ап1а 1п
р г!та ]шна 1а 1е а ьесо1и1ш а! XIX 1еа, Висиге?11, 1955, Էչ ю ,
 Հ ա յկ ա կ ա ն ,1ա ,1Ր ա ,1ա 1րկ , ը X I V — X I I I I Ոա ,,Լ ր „ լմ

պ ա յքա րը, որ մղեցին տարագիր հայերը իրենց ազգային ինքնուրույնությունը

պահպանելու համար, Չնա յա ծ բռնի կաթոլիկացման քաղաքականությանը,
շատ հայեր պահպանում էին իրենց դավանանքը։ Պատահական չէ, որ X V III
գարի կեսերին Ավստրիայի կայսրերի կողմից հայերին տրված հրովարտակդ
ներա մ խոսվում է հա յ « հերետիկոսների» , ա յսինքն' ոչ կաթոլիկ հայերի արա*
բոզություններն արգելելու մա սին։
Ավնտր իա կան կա յսրության սահմաններում, որ տարբեր ազգությունների
մի խառնարան էր, հայերի ձեռք բերած արտոնությունները սոսկ տեղական
ինքնավարության արժեք են ունեցել, Հա յերը պայքարել են իրենց ինքնու­
րույնությա նը հատկանշող ա ղդ ա յի լ եպիսկոպոսության վերականգնման հա­
մար, քաշ գիտ ա կցելով, որ ա յդ ճանապարհով միայն կկարողանան պահպա­
նել կապը մա յր հայրենիքի ու ժողովրդի հետ։ Իրենց մայրենի լեզուն ու ազ-
գա յին սովորույթները պահպանելու համար մղված այս պայքարը, որը տևեց
ավելի քան երկու դար, չնա յա ծ անհաջողության էր դատապարտված, սակայն
հունգարահայությունը իր պատմության ընթա ցքում համառ շանքեր է գործա­
դրել հա յ մշա կույթի զա րգա ցմա ն, հա յ մանուկներին մայրենի լեզվով դաս­
տիարակելու ուղղությա մբ.
Սկսած 1685 թ . Եղիսաբեթոլպոլսում, իսկ 1700 թ, Գեռլա յում գործում
էին հայկական դպրոցներ։ 1724 թ. եզիսաբևթուսլոլսոլմ բա ցվում է նաև
ազշկանց դպրոց։ Իսկ երկու տասնամյակ անց' 1746 թ. նույն քաղաքում գոր­
ծում էր արդեն երկու դպրոց, մեկը Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության
անդամների գլխ ա վորությա մբ, իսկ մյուսը' քաղաքային վարչությա ն։ X V III
դարի վերշում Եղիսաբեթուպոլսի Մխիթարյան դպրոցը ապրում էր իր ծաղկ­
ման շրջանը, Մ իքա յել Չա մչյա նը ծրագրում էր նույնիսկ ընդարձակել ա յն,
դարձնելով Արևելյան Եվյւոպայի հայկական գաղթավայրի միակ բարձրա­
գույն դպրոցը, սակայն քա ղա քա յին վարչությունը չի նպաստում ա յդ գործին։
Քիչ անց Վենետիկի Մխիթար յա ններից Ստ, Ագոնցը, Ալ, Ինճի ճյանը և ուրիշ­
ներ մա սա մբ իրա գործում են ա յդ ծրագիրը։ Դպրոցում դասավանդվում էր
հա յերեն, հունգարերեն, լա տիներեն, ապա նաև գերմաներեն, Միաժամանակ
գործում էին նաև Գ եռլա յի, Ջուրշովի և Սեպվիզի հայկական դպրոցները,
Տրա նսիլվա նիա յից լա վա գույն աշակերտներին բարձր ուսում ստանալու նպա­
տակով ուղարկում էին Վենետիկ, Վիեննա, Պեշտ, Սիբիոլ և ա յլ քաղաքներ,
Միայն Եզիսաբեթուպոլսից տարեկան 20 հա յ ուսանող մեկնում էր արտասահ­
ման ուսանելու։
Տրա նսիլվա նա հա յերը սրբությա մբ պահպանում էին հայրենի երկրից
բերվա ծ, ինչպես նաև Մ ոլդովա յոլմ և ա յլ գաղթավայրերում գրված ձեռա­
գիր մա տ յա նները, ստեղծում էին նորերը։ Հա յ գրչության կենտրոններ են
դառնում Վաշարհեյը, Ջուրջովը, Եղիսաբեթոլպոլիսը, Գեռլան, Բրաշռվը;
Հա յերն ունեցել են հարուստ գրադարաններ և օրինակելի դիվանատներ։
Գաղթավայրերում ստեղծվել են առածներ, առակներ, հեքիաթներ, հա­
նելուկներ և ժողովրդական երգեր, Այստեղ գրառվել են նաև հայատառ հուն­
գարերեն և հա յա տ ա ռ ռումիներեն երգեր։ Թարգմանական գրականության
մեջ X V III դարում կարևոր արժեքներ են ստեղծել Թեռ դորոս Մեդիաշցին,
Բարսեղ էա սլոֆյա նը, Վ ար դան Ագոնցը և ուրիշներ։
X V III դարի սկզբներին Ջուրշովում Սիմեոն Թորոսյանը գրել է իր քա ղա ­
քի հայերի գաղթականության և հայկական եկեղեցու կառուցման ամփոփ
ՍԱՀ} Հ ա յ ժ ողո վրւ/ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

պա տմւււթ յունը ւ Սակայն պատմագրությունը Տրանսիլվանիա յի հայերի մոտ

մեծ զարգացում ապրեց հետ ա գա յում։ Հա յերն իրենց սեփական ույերով
կազմել են լա տ ինևրեն֊հ ա յե ր են, հայե ր ե ն -լատին երեն, հայերեն-իտալերեն,
հայ ե ր են ֊ գերմաներեն և ա յլ բառարաններ։
Չկարողանալով ստեղծել հատուկ հայկական տպարան, Տրանսիլվանիա յի
հայերն իրենց անհրաժեշտ ծիսական գրքերն ու գասագրքերը X V III ղարի
երկրորդ կեսին տպագրել էին տալիս Տրիեստի Մխիթ արյա ն և Վենետիկի
Ան տոն Պոռթոլիի տպարաններում, ուր տպագրվել են «Տօնա ցո յցս (1 7 7 Տ ),
«Հա յնա կ և նեմեցնա կ» ( հայերեն և գերմաներեն) , «Կարճառօտ քրիստոնեա֊
կան վարդապետութիւն» (երկուսն էլ 1 7 8 8 ) և «Գիրք ա ղօթից» ( 1 7 9 3 )։
Տրանսիլվանիա յի հայերը կարևոր դեր են կատարել քաղաքաշինության
և ճարտարապետության ասպարեզներում։ Նրանք հիմնովին կառուցել են
հայաքաղաքները և շենացրել ա յլ բնա կա վա յրեր։ Գեռլա հայաքաղաքի հատա­
կագիծը պատրաստել է Հռոմից ա յդ նպատակով հրավիրված Ալեքսա հա յա զ ֊
գի ճարտարապետը, իսկ քաղաքաշինությանը մասնակցել է ամբողջ հա յու­
թ յունը։ Կառուցվել են նաև եկեղեցիներ ու հասարակական շենքեր, որոնցից
մի քանիսի վրա մինչև ա յժ մ էլ մնում են հայերեն արձանագրություններ։
X V III դարում կառուցվեց Գեռլայի հա յոց մա յր տաճարը, որը նշանավոր
հուշարձան է համարվում բովանդակ Տրա նսիլվա նիա յում։
Հա յերը զարգացրել են նաև նկարչությունը, երաժշտությունը, ոսկերչու­
թ յունը, ա սեղնա գործությունը, ժա նյակագործությունը և արվեստի ու արհեստի
ա յլ մասնա ճյուղեր։ Մասնագետների կարծիքով Տրանսիլվանիա յի արևելյան
կոչված գորգերը ղործվել են հա յ վարպետների կողմից և ունեն հայկական ոճ։
Տրանսիլվանիա յի հայերի ստեղծած բա զմերա նգ և ուշագրավ մշակույթ/։
շարունակեց իր նոր ընձյուղները արձակել նաև հետ ա գա յում։ Նրանք սիրով
շարունակեցին պահպանել հա յ զիրն ու գրականությունը, միաժամանակ հի­
շատակության արժանի դեր խաղացին նաև իրենց երկրորդ հայրենիքի մշա ­
կույթի պատմության մեջ։
Նկատի ունենալով հայերի խաղացած դերը Հունգարիայի կյա նքում, հուն­
գար պատմաբան Յա. էլեքը դրել է. «Մաշար աղգը հայերի մեջ հավատարիմ
մի դաշնակից և զոհաբերվող մի եղբա յր գտավ, որը մեր երջանկության օրե­
րին մ եզ է փարում և դժբախտությա ն օրերին մեզ չի լքում, որի վրա ամեն
պարագա յի վստահ կարող ենք լինել» м » Ազդով ռումինացի, Գեռլայի հա յկա ­
կան դպրոցի երբեմնի աշակերտ և Ռումինիայի պառլամենտի երբեմնի նա ­
խագահ Շտեֆան Ձիչիո-Պոպը գրել է. «Ես սիրեցի հայերին նախ և առաջ
նրանց արժանիքների համար։ Թեև հայերը թվով փոքր էին, սակայն մեծ
դեմքեր տվեցին հունգարներինւ Հունգարիայի կառավարական դեմքերից շա ­
տերը հայեր էինД)и »

5 . Մ Ո ԼԴ Ո վԱ ՅԻ ե վ վԱ ԼԱ Ք Ի Ա ՅԻ ԳԱՂԹ ՕՋԱ ԽՆԵՐԸ

Գնեստրի շ ուրջր կատարված պեղումները ցո ւյց են տալիս, որ առևտրա­

կան կաս/եր են գոյություն ունեցել ա յդ երկրամասի և արևելյան երկրների'
հատկապես Հա յաստանի միջև։ Աղք եր մ ան քաղաքի շրջանում կատարված

89 « ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ » , Կ, Պ ո յի ս , 1 9 2 0 , Л? 5 3 9 , Հ շ 1 ։
օս .А гагаГ, Висиге;М, 1940, № 187.
 Հ ա ,կ ա կ ա ն 4 ա ,,1 1 ա վ ս :յ ։ , կ , ր ձ ՚յ ւ ՛ —X V ! Ա ,,ս ,ր Լր ո լ յ
յայ

պեղումներից Հա յտ նա բերվել են X I I I ղարի Կիլիկյան Հայաստանի թա գա վոր,

ներին պատկանող գրա մներ, որոնք լա վա գույն ապացույց են այն իրողության,
„ր հայերին գես վաղուց ծանոթ են եղեէ Սև ծովի մոլգովական ափերը:
Հայկական հիմնական գաղթավայրերը Մոլդովայի տարբեր շրջաննե­
ր ո վ ստեղծվեցին X IV դարի սկղբներին, Ռումինացի պատմաբանների կ ա ր ծ ի ֊
թով հայերն ա յստեղ հաստատվել էին գե,ւևЙ մոլդավական իշխանապետու­
թ յա ն հիմնադրումից X I I I դ. էլ առաշ, 1330 թ. արդեն այնքան հայեր կային
ա յնտ եղ, ոէ մոլգովա կա ն իշխ անության հիմնադրման ժամանակ նրանք հի­
շատակվում՛ են երկրի բնակիչների շարքումւ
1350 թ . Բոտոշանում և 1395 թ. Յաշում հայերը կառուցել էին իրենց
քարաշեն եկեղեցիները, 1365 թ ., երբ Լվովում հիմնվեց հայ եկեղեց ու հատուկ
թ ե մ , ա յն իր իրա վա սությա ն տակ առավ նաև Մոլդովայի հայերին, Այդ նոր
թեմի հիմնադրման մասին ուշագրավ տ վյա լ է գրանցված Մաշտոցի անվան
Մատենադարանի 1379 թվակիր մի ձեռագրի մեշ. այնտեղ ասված է, որ Հո վ ­
հաննես կրոնավորը Սիս գնալով Կոստանդին կաթողիկոսից ձեռնադրվել է
արքեպիսկոպոս (ГԱ մենա յն Ըռսաց աշխարհի և Վլա խա ց», ա յսինքն' Արևմտյան
Ուկրաինայի և Մոլդովա յի հայերի 411
Հետ ա գա յում, Մ ոլդովայի հա յկական գաղթավայրերի րաղմ ամ արդ
դառնալու կա պ ա կցությա մբ, Ալեքսանգրոլ չել Բուն (Բ ա րի) իշխանի 1401 թ .
հուլիսի 3 0 -ի հրովարտակով, երկրի մայրաքաղաք Սոլչավայում հայերի հա­
մար հաստատվում է առանձին եպիսկոպոսական թ ե մ ' Հովհաննես եւղիսկո֊
II/ոIIի գլխ ա վորությա մբ. Սրա իրավասության տակ են դրվում Մոլդովայի
բոլոր հա յ եկեղեցիները. Նույն իշխանը 1408 թ. հոկտեմբերի 8-ի հրովար­
տակով Լվովի գերմանացի և հա յ առևտրականներին առանձնաշնորհումներ է
տալիս և ազատում մի շ աԸՔ մաքսեր վճարելուց. Իբրև հետևանք գրա, շատ
հայեր Լեհաստանից անցնում են Մոլդովա և հաստատվում Սուչավա, Սիրեսւ
և Չերնովից քա ղա քներում. Սակայն ա մենա մեծ ներգաղթը տեղի է ունենում
141Տ թ ., երբ 3000 հա յ ընտանիք հրավիրվում է Մոլդովա և բնա կու­
թյուն հաստատում յո թ տարբեր քաղաքներում.
Հա յերին Մոլդովա հրավիրելո, քաղաքականությունը շարունակվել է
նաև հետագա տարիներին, 1453 թ . Կ. Պոլսի գրավման ժամանակ Բերայում
հաստատված հայերը ( որոնք ծագումով ղրիմեցիներ էի ն), տեղափոխվում են
Մոլդովա, 147-1 թ . թուրքերի կողմից Ղրիմի գրավումը պատճառ է դառ­
նում մ եծ թ վով հա յերի արտագաղթին, որոնց մի մասը դարձյալ ապաս­
տան է գտնում Մոլդովա յի հյուրընկալ երկրում և հաստատվում Սուչավա,
Տա շ, Բոտոշան, Ֆոկշան և Ռոման քա ղա քներում, ուր հայերն արղեն ստվար
թ իվ էին կա զմում.
Սակայն մոլդովա հա յ գաղթավայրի այս բարգավաճ վիճակը երկար չ/ւ
տևում, Հաշորդ տա սնա մյա կներում տիրող անբարենպաստ պայմանների
հետևանքով ստվար թ վո վ հա յեր հարկադրված են լինում հեռանալ ա յդ
երկրից՛ 1484 թ ., երբ սուլթան Բա յա գիդը գրավեց Քիլիան և Աղքերմանը, ա յգ
քաղաքներից մ եծ թ վո վ հայեր բռնի գա ղթեցրեց Կ. Պոլիս, ուր նրանք Ս ո ւլո ւ֊
մ անասթիրում առանձին մի թաղամաս կա զմեցին, Ուշագրավ է, որ ա յգ դեպ­
քերից 120 տարի անց Սիմեոն Լեհացին նրանց դեռևս (ГԱղքերմանցիա է

01 Տ ե ՛ս էժԴ դա րի ձ ե ւս ս գ ր ե ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », էշ Տ!19ւ
 ա Հա յ ժոզուէրդքւ պատմություն

կոչում32։ 1497 թ ., երբ Լեհաստանի Ալբերտ թագավորը իր ղորքով պաշարեր

Սուչավան, այստեղից շուրջ 700 հա յ ընտանիք արտագաղթելով, անցավ
Հունգարիա, Տրանսիլվանիա և Գալիցիա։
Մ ոլգովա յոլմ որոշակի առանձնաշնորհումներից օգտվող հայերի ղրոլ-
թ յունը վատացավ, երբ Շտեֆան Ռարեշ ( 1 5 5 1 — 1 5 5 2 ) իշխանը, հունաղավան
մոլեռանդ կղերի գործակցությամբ՛, 1551 թ . բ՛ռնությամբ փորձեց հայերին
դավանափոխ անել։ Ալդ դեպքերին ականատես տաղասաց Մինաս Թոխաթ ե-
ցին, իր «Ողբ ի վերա յ Օլախաց երկրին հայերունя հայտնի երկում, ուշագրավ
մանրամասնություններ կ հաղորդում Աուչավայի, Սիրետի, Բոտոշանի, Յաշի,
Խոտինի, Վասլոլյի և Ռոմանի հայկական եկեղեցիների քա նդմա ն, ձեռագիր
մատյանների ա յրմա ն, ժողովրդին խոշտանգելու, նրանցից ոմանց բռնի հու­
նադավան դարձնելու մասին*3։ Այս հալածանքի հետևանքով հայերի մի մասն
ստիպված գաղթում կ Լեհաստան ու Տրա նսիլվա նիա ։ Կրոնական քողի տակ
կատարված այս հալածանքը, իրականում հետապնդել կ հարուստ հայերի
և նրանց փարթամ եկեղեցիների ունեցվածքին տիրանալու նպատակ։ Շուտով,
սակայն ( ճ \ 1 ղ . կեսերին), փոխվում կ հայերի նկսւտմսւմբ տարվող քաղաքա­
կանությունը և փախստական ու աքսորական հայերի մի մասը վերադառնում
կ Մոլդովա։ X V I դարի վերջին և. հատկապես X V II դարի սկղբներին ինչ/դես
Արևմտյան, ա յնպես կլ Արևելյան Հա յա ստա նի բա զմա թիվ շրջաններից մեծ
թվով հայեր են արտագաղթում։ նրանց մի մասը բնա կություն կ հաստատում
Մոլդովայի հայաշատ կենտրոններում, նոր աշխույժ հաղորդելով նրանց
կյա նքին։ Մայր հայրենիքից կատարվող ա յս արտագաղթերը հետևանք կին
1 5 9 8 — 1608 թ թ. շալալիների շա րժման, 1 6 0 4 — 1605 թ թ . շահ Աբբասի ար­
շավանքների ու բռնագա ղթի և, վերշապես, Փոքր Ասիայում և Հայաստանում
տիրող մ եծ սովի և անապահով դրությա ն։
Հա յերը Մոլդովա յո ւմ հիմնադրեցին նաև մի շարք գյուղեր և ավաններ։
Դրա լա վա գույն ապացույցն կ «հա յս բա ռով կա զմվա ծ մեծ թվով տեղանուն­
ների ա ռկա յությունը։ Դրանցից են Արմենեշտ (Հա յկա կա ն) գյուղը' Աուչավայի
գավառում, Սատուլ Արմեանուլույը (Հ ա յի գյո ւղ ը)' Յաշի գավառում, Վալետ
Արմեանուլույը (Հ ա յի հովիտ ը)' Բոտոշանի գավառում, Դեալուլ Ա րմեա նու֊
լույը (Հ ա յի բլո ւր ը )' Դորոհոյի գավառում, Արմենեշտը (Հա յկ ա կ ա ն)' Բըրլաղ
քաղաքի մոտ և ա յլն94»
X V — X V II դարերը ռումին որոշ գիտնականներ համարում են հայկական
առևտրի տիրապետության շրջան, քանի որ Մոլդովայի ինչպես ներքին,
այնպես կլ արտաքին առևտուրը կենտրոնացած կր հիմնականում հայերի
ձեռքին։ Վ. Բընըցեանուն նշում կ, որ հայերը կարողացան օգտագործել մ ո լ ֊
գովական քաղաքների աշխարհագրական նպաստավոր դիրքը. գտնվելով
դեպի Լեհաստան և Ռուսաստան տանող միջա զգա յին տարանցիկ ճանա­
պարհների վրա, ա յդ քաղաքները (մասնավորապես Սուչավան) վերածվեցին
կարևոր կենտրոնների։ Սև ծովի ավազանում և հատկապես Աղքերմանում
հիշատակվում են հա յ առևտրականների առագաստ անավեր։ Մոլդովտկան

32 Տ ե ՛ս ՍիմԼոՍ Լեհա ցի, Լչ 346։

33 Տ ե ՛ս Ղ- Ա լիշսւն, Կա մենիը, էչ 20— 27։
У1а<1 ВапЦеапи, АгшепМ 1ո (оропопиа гошпаеавса 51 Прополисе гошап-
Տ ե ՛ս
е$11 Йе ог121пе агтеапЗ, ,Տէսճ 11 $1 сегсе!ап И п^иИ се-, Висиге$11, 1960, № 2 , էչ гое—
207,
 . .. Հ ա յկ ա կ ա ն 'ր ս զ Ր ա վ ա ւ ր Լ ր ր ДД ֊X V I I / ոա ր եր ո լյ 30ձ

նորաստեղծ քա զա բներով էին անցնում հա , առևտրականների քարավանները,

որոնք հայտնի էին «Կաբելն ա րմենեշտ », այսինքն՝ հայկական կառքեր կամ
սայլեր անունով, Ալեքսանդրոլ չեչ Բունի 1408 թ. հրովարտակում նշվում էր, որ
լվովցի հայ առևտրականները Չերնովիցում յուրաքանչյուր սայչ ապրանքի դի-
մաց պետք է վճարեն С զրոշ մա քս, Նրանք Վալաքիայից և Բրաշովից բերում
էին մեղրա մոմ, Հունղա րիա յից՝ սա մույր, տյլ վա յրերից' կտավ, գորգեր,
մետ ա քս, պղպեղ, խոլնկ, հունական գինի, իսկ Մոլդովա,ից տանում էին
ոչխար, խ ,դ , ձի, սկյուռ, աղվես, ոչխարի մորթի, Հա յերը Արևմուտքից
Արևելք, ա յսինքն Գերմանիայից մինչև Հնդկաստան էին տանում կերպասներ
և մետաղ, ներմուծում էին պերճանքի զանազան ապրանքներ, ասեղնագործ­
ված իրեր, թանկա զին քա րերով զարդարված զենքեր, Հա յերը սկզբում այդ
բոլորը Արևմուտքում էին գնում, իսկ հետագայում տեղում սկսեցին կա զմա ­
կերպել որոշ ապրանքների արտադրանքը, Նրանք XVI դարում հացահատիկ և
մոլդովական գինի էին տանում դեպի Ռուսաստան և Լեհաստան, իսկ մեղրա­
մ ոմ , մեղր, միս, յուղ Կ. Պոլիս, Հա յերը Կրետեից Լեհաստան էին ներմուծում
բարձրորակ գինիներ, իսկ Լեհաստանից Մոլդովա էին բերում թուղթ և ա յլն.
Հա յերը առևտրական նպատակով զբաղվում էին նաև ա նա սնա բուծոլ֊
թ յա մ բ , որի համար կաւղալււվ վերցնում էին րնդարձակ արոտավայրեր։ Իրենց
աճեցրած գեղեցիկ ո, դիմա ցկա ն ձիերը վաճառահանում էին ինչպես տեղում,
այնպես էլ երկրից դուրս Ավստրիա յո ւմ , Պրոլսիա յում և այլ երկրներում,
Ս ոլդււվայի հայերը կարեււր դեր են կատարել նաև արհեստագործության
ասւդարեւլում. Ա յսպ ես, որինաէի Յաշում ապրող 600 հայ ընտանիքներ զբա ղեց­
նում էին մի քանի փ ողոցներ, ուր և ունեին իրենց արհեստանոցները։ Հա յ
արհեստավորներն զբա ղվում էին մուշտակագործությամբ, վերմակա գործ ու-
թ յա մ բ, դերձակությա մ բ , կոշկակարությամբ, ա րծա թա գործությա մբ, հրուշա­
կագործ ութ յա մ բ և ա յլն ։ Քաղաքում շատ հարդի էին հա յ կանանց պատրաս­
տած ասեղնագործական և ժանյակագործական իրերը։ Բոտոշան քաղաքի
ւ՚ր եսլա ները ( ա յսինքն' հ ամ րս։ բու թ յուննե ըը) դրեթե ա մբողջությա մբ գտնվում
էին հայերի ձեռքում. Շատ հա յ արհեստավորներ կային նաև Սուչավայում,
Ռոմանում և հա յա բնա կ մյուս կենտրոններում։ Մեծ հռչակ ունեին մանավանդ
հայ կաշեգործները, նրանք ներքին և արտաքին շուկաների համար տարբեր
գույնի բարձրորակ կաշիներ էին պատրաստում։
Մոլդովահայերն ունեցել են ինքնավարակտն նկատելի առանձնաշնոր­
հումներ, իրենց ա զգա յին եկեղեցին ունենալու և դավանանքին հետևելու
արտոնություն.
Սկսած 1401 թ. մինչև 1686 թ հայերը երկրի մայրաքաղաք Սուչավայում
և մա սամբ Յաշում (որը 1565 թ. դարձավ երկրի մայրաքաղաքը) ունեցել են
իրենց հոգևոր առաջնորդները, որոնց իրավասության տակ էին գտնվում
երկրի հայկական բոլոր եկեղեցիներն ու հոգևոր պաշտոնները. Հայկական
եպիսկոպոսությունն ա յստ եղ վերացել է 1686 թ ., երբ նրանց վերջին եպիսկո­
պոսը' Մինաս ԶիլիֆտաՐ 0 զլուն, երկրում տիրող ծանր պայմաններից խույս
տալով անցավ Տրա նսիլվա նիա , ուր գաղթել էր մոլդովա հա յությա ն զգալի
մասը.
Միջնադարյան Մոլդովայի հայերի կյանքում մեծ ժողովրդականություն
են վա յելել «կտրիճների եղբա յրա թ յոլններըս. Նման եղբա յրություններ դարեր
շարունակ գործել են հայկական գրեթե բոլոր կարևոր գաղթօջախներում, ինչ­
 1

Հ ա յ թողուէր ղի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

պես Սուչավա յո ւմ , Սիրետում, Յաշում, Բոտոշանում, Ռոմանում, Բակլա։ յում

և ա յլ վա յրերում։
Մոլդովահայության խոշորագույն կենտրոն Սուլա վա յում հայերն ունեին
իրենց առանձին քաղաքագլուխը, որը հաճախ է հիշատակվում իշխանական
հրովարտակներում։ նրանք ունեին նաև իրենց դատարանները և լեհահայերի
նման, ա մենայն հավա նա կա նությամբ, առաջնորդվում էին հայկական գա -
տաստանագրքով։ Պատահական չէ, որ հիշյալ դատաստանագրքի մի քանի
ձեռագրեր են մեզ հասել նաև Մոլդովայի հայաշատ կենտրոններից։ Հա յկա ­
կան դատարանը գլխավորում էր քաղաքագլուխը կամ վ ոյթ ը ։ Քաղաքագլուխ­
ներից Սուչավայոլմ հիշվում են Սերգիսը (X V դ .), Ծուռ Գթակը (X V I գ .),
նորգոն, Խաչիկը, Թոադերը, Կյուրեղը և ա յլք (X V II գ .) ։ Հա յ քաղաքագլուխ­
ներ կային նաև Սիրետում, Վա սլույոլմ, Յաշում, հավանաբար նաև ա յլ քա ­
ղաքներում ւ
Մոլդովահայերը քաջաբար մարտնչել են իրենց նոր հայրենիքի թշնա մի­
ների, մասնավորապես թուրք զավթիչների գեմ։ Շտեֆան չել Մարեի գլխա­
վորությա մբ 1476 թ . թուրքերի դեմ մղվա ծ Վալեա Ա/բրյի ճակատամարտի
մասնակիցների թվում հիշվում են հայ զինվորներ, մասնավորապես թնդա ­
նոթաձիգներւ Ինչպես հայտնի է ա յդ կռվում թուրքերը մեծ կորա սաներ կրեցին
և ետ շպ րտվեցին։ Հ ա յ զինվորները մասնակցել Լն նաև այլ մարտերի։
Երկրի քաղաքական կյանքում նույնպես նշանակալից գեր կատարեցին
մոլդովահայ գործիչները։ X V I դարի երկրորդ հիսնա մյա կում Մոլդովայի
իշիւանությունն անցավ Սերպեկա կոչվող հա յա զգի գերգա առանին, որի սւմե-
նանշանավոր ներկայացուցիչը Յոան չել Կոլմպլիտը (ահարկու կամ ա նգութ )
կամ Յոան Արմեանոլլն (Յոա ն Հ ա յ) էրւ Սա իշխեց 1 5 7 2 — 1574 թ թ . և դարձավ
Մոլդով այի նշանավոր իշխաններից մեկը։ Հա յա զգի ա յգ իշխանը նպատակ
էր դրել ռուսական, ուկրաինական, լեհական, մոլգովական և վալաքական
միավորված ուժերով ամուր պատնեշ կանգնեցնել թուրքական առաջխաղաց­
ման դեմ և Մոլդովայի վրա յից թոթա փել թուրքական ծանր լուծը։ Նրան
անգութ կոչեցին երկրի կենտրոնախույս ազնվականները, քանի որ իշխանը
նրանց դեմ գործում էր կտրուկ միջոցներով։ Աշխատավոր զանգվածները,
սա կա յն, զորավիգ էին կանգնած նրա ձեռնարկումներին և սիրով կոչում էին
նրան' Մոլդովայի հա յր։ Նա ականավոր ռազմագետ զորավար էր և մոլգո-
վական ու կազակական ուժերով թուրքերի դեմ հաղթանակներ տանելուց
հետո, անհավասար կռվում ընկավ հերոսի մա հով։ 1577 և 1578 թ թ . Մ ո լ֊
զովա յի իշխանական գահին տիրացան Յոան Արմեանոլլի երկու եղբա յրները'
Կարապետ Յոան Պոտկոավըն և Ալեքսանդր Սերպեկան. նրանք ևս զոհվեցին
հերոսաբար։ 1592 թ . կարճ ժամանակով Մոլդովայի իշխան դարձավ Պետրու
Կազւսկոլլը' Ալեքսանդր Սերպեկայի որդին, իսկ նրա գործակիցն ու մտերիմն
էր մի ա յլ հա յա զգի գործիչ Ավագ Մաթիսովփչը։ Մոլդովայի իշխանական
գահի հավակնորդների շարքում հիշատակվում են նաև Սերպեկա հա յա զգի
ընտ ա նիքից' Կոստանդինը, ինչպես նաև Լա զար Սերպեկան, որոնք 1578 և
1591 թ թ. իշխանական գահին տիրանալու անհաջող փորձ կատարեցին։
Բազմաթիվ են մոլգովական իշխանների կողմից իբրև դիվա նա գետ -խ որ֊
հըրդական, թարգման և ա յլ բարձրաստիճան պաշտոնների առաջ քաշված
հայազգի գործիչները։ Գրանցից է Շտեֆան չել Մարե իշխանի թարգմանն ու
խորհրդականը։
 ____________Հ"41ր"1ր"՚- ՚ր"ո11“"1ա.ւրերը м у —XVIII 4արլ ր„ ։ յ 397

Մոլդովայի իշխան Պհարու Ռարե շի օրոք (1 5 4 1 ) հիշվում կ հայազգի

Պհարո, Վարդիկը, որր իշխանի ամհնամոա խորհրդականներից կր և որին
ազնվականության աստիճան ա րվեց, Սա դարձավ նաև Սոլչավայի հետման
(զորքերի ընդհանուր հրամանատար) և բերդապահ, Պահպանվել կ վերջինիս
նամակը Տ ր ան սի լվան ի այի վոյեվոդին, որի մեջ նա դրում է, թե հասել է
ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը թա րքերից ազատագրելու համար հա մա խ մբվե­
լու ժամանակր, Վերջինիս որդի Յոլրաշկո Վարդիկովիչը 1580 թ. հիշվում է
իրրև Յանկի. Սասու իշխանի խորհրդական, Հետ ա դա յո,մ նրա սերնդից
Թեոդորաշկո Վարդիկովիչը նշանակվում կ Սորոկայի բերդի պարետ,
Հա յերը գործուն մա սնա կցությա ն են ունեցել Դոլկա իշխանի (X V II դ .)
հարկային դաման բա զա քա կա նա թյա ն դեմ ծավալված ժ ո զո լէ , դա կ ան շա րժ -
մա նր, որի պարտությունից հետո ենթարկվել են ծանր հալածանքների, Շոպ,ջ
3 0 0 0 հայ րնտանիքներ ստիպված լքել են մոլդովական հողը' ժամանակավոր
ապաստան զտնե[ով Կարպատյան լեոներում. Հետ ա գա յում նրանք անցան
Տրա նսիլվա նիա , վերա կենդանացնելով այնտեղ արգեն գոյություն ունեցող
հայկական գաղթ ս.վա յր ր . Այս մ եծ արտագաղթից մոլդովահա յ կենտրոնները
խիստ թուլա ցա ն, սակայն շարունակեցին իրենց գոյությունը. Չնա յա ծ անվերջ
պատերազմներին, սովին, իրար հաջորդող գահակալական պայքարին,
հա յերն, ա յնուա մենա յնիվ, վերակազմակերպում են իրենց նոսրացած դաղ-
թա վա յրերր, Հա յերի թվի հետագա ստվարացմանը նպաստում են մի շարք
իշխանների կողմից նրանց տրված արտոնությունները, 1693 թ. միայն Սուչա-
վա յում բնա կվում կին շուրջ 3 0 0 0 -ի չափ հա յեր.
Հարկ կ նշել, որ ուժեղ դիմադրության են հանդիպել և ապարդյուն անցել
դանադան պատրվակներով մոլդովա հա յերին կաթոլիկացնելու բոլոր վարձերը։
Իսկ երբ Նիկոլ Թորոսովիչի գլխ ա վորությա մբ լա յն ծավալ ստացավ լեհահա-
(երի բոնի կա թոլիկա ցումը, հայրենի ավանդույթներին հավատարիմ րաղմա-
թիվ ՛ֆայեր ապաստան գտան Մոլդովայի հայկական կենտրոններում,
X V III զ արի Վերջին, մասնավորապես 1 7 8 7 — 1792 թ թ. ռուս ֊թ ո ւր ք ս , կան
պատերազմի տարիներին մոլդովա հա յ գաղթավայրերը զդա/ի կորուստներ
ունեցան. Ծանր վիճակի մեջ ընկա ն, մանավանդ, Քիլիա յի, Իզմա յի/ի, Աղքեր-
մա նի, Բենդերի (Տ ի գ ի ն ա ) և Ղովշանի հա յերը,
Ռուսահայոց հոգևոր առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղութ յա նր ,
որ ա յգ ժամանակ գտ նվում էր Մոլդովա յո ւմ , Նոր Նախիջևանի ս. Խաչ վանքը
սովորելու ուղարկեց որբ մնա ցա ծ 30 պատանիների, իսկ շուրջ 4000 աղետ-
յսկների տեղա փոխեց Դուբասար, որտեղից կլ 1792 թ .՝ իր իսկ հիմնադրած Գ ր ի ֊
գորիոպոլ հայկական նոր քա ղա քը. Այդ մեծ գաղթից հետո Աղքերմանում և
ավելի ուշ նաև Ի զմա յիլում մնա ցին փոքրաթիվ հա յ ընտանիքներ,
Մ ոլդովա յի հա յերը աշխատել են միշտ սերտ կապեր պահպանել հ ե ռ ա ֊
վոր հայրենիքի հետ. Պա յքա րելով թուրքական զավթիչների դեմ, մոլդովա -
հա յերը հա վա տ ա մ կին, որ Մոլդովայի ազատագրումից հետո օրակարգի
Հարց կ դառնալու նաև իրենց հայրենիքի անկա խութ յա ն վերականգնումը։
Նրանք սերտ կապերի մեջ կին նաև Եվդոկիայի, Երուսաղեմի, Մուշի,
էջմիա ծնի, ինչպես նաև Ղրիմի, Լվովի, Կ- Պոլսի, Տրանսիլվանիա յի և այլ
հայաշատ կենտրոնների հետ, Մոլդովայի հայերն կին, որ սատարեցին Լե­
հաստանի Սնյատին ( 1 6 2 8 ) , Ստանի սլավ ( 1 6 7 0 ), Կուտի և այլ քաղաքների
հիմնա դրմա նը։ Աուչավայի հա յ վաճառականները Կամենիցում և Լվովում
зон ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նպաստեցին հայկական եկեղեցիների և դպրոցների շինությանը, ինչպես նաե

հիմնեցին հիվանդանոցւ
Մււլդովահայերն իրենց նորս սան են րերել հայկական մշակույթի զա ր­
գացմանըւ Սուչավա յի մոտ դսւնվող Աամկայի վանքում հայերն ունեցել են
միջնադարյան վանական դպրոցւ Յաշ քաղաքում Դ“Ա1ոց /ինելու մասին վկա ­
յություն է պահպանվել 1646 թ .։ Բոտոշանը ևս ունեցել է իր դւդրոցը։ Ա յզ պ ի ֊
սի դպրոցներ, անշուշտ, եղած պիտի լինեն նաև մյուս հայաշատ բնա կա վա յ­
րերում ւ
Մոլգովական հողում ստեղծագործԼլ են հայ միջնադարյան բա նա ստեղ­
ծության մի շարք անվանի դեմքեր. Մինաս Բ՜ոխաթեցին 15-51 թ. Սուչավայում
շարադրեց իր նշանավոր ողբը' նվիրված հայերի հալածանքին։ 1 5 9 3 —
1595 թ թ. Յաշում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունների մասին
ողբ է հորինել Հակոբ Թոխաթեցին։ Այս ստեղծագործությունները արժեքավոր
սկզբնաղբյուրներ են նաև Մոլդովայի քաղաքական կյանքի պատմության
համարէ Սուչավայում Է ստեղծագործել Վրթանես Սռնկեցի տաղասացը, որը
1557 թ. այնտեղից չափածո նամակներ Է գրել Լվովում ապրող իր դասընկեր
Գրիգոր Վարագեցունէ Այստեղ ստեղծվել են նաև աղբյուրագիտական բնույթի
գործերւ Հովհաննես Ավագերեցի, նրա որդու և թոռների կողմից Կամենիցում
շարադրված տարեգրության մեջ Մոլդովայի քաղաքական կյա նքի և հա յկա ­
կան գաղթավայրերի մասին առկա են հարուստ տվյալներւ Տարեգրության հ ե­
ղինակներն, անտարակույս, աշխատակիցներ են ունեցել Մոլդովայի հա յա ­
շատ կենտրոններում, որոնցից ճշգրիտ և մանրամասն տվյա լներ են ստացել
երկրի կյանքի վերա բերյա լ։
1608 թ. Սիմեոն Լեհացին եղել Է Մոլդովա յո ւմ և իր « Ուղեգրության»
մեջ անդրադարձել Է Մոլդովայի հայաշատ կենտրոններին։ Ավելի ուշ ա յս ­
տեղ Է գտնվել հոգևոր գործիչ և գիտնական Գրիգոր Կեսարացին։
Մոլդովահայերը շինարարական կարևոր աշխատանքներ են կատարել.
կառուցել են մի քանի տասնյակ եկեղեցիներ և վա նքեր։ Այս առումով առաջ­
նակարգ տեղ Է գրավում Սոլչավան, ուր կառուցվել են շուրջ տասը եկեղեցա-
կան-վանական շինություններ։ նրանցից հայտնի Է Զա մկա յի վանքը' XV ղարի
սկզբի մի հուշարձան, որ վերանորոգվել Է XV II դարի սկղբին, ունի նաև որմ­
նանկարների մնացորդներէ նշանավոր ուխտատեղի Է եղել Հաճկատարի վանքը*
կառուցված 1512 թ .։ Յաշը ունեցել Է երկու տաճար, որոնցից մեկը' 1395 թ.
կառուցված, կանգուն Է ա յժ մ ։ Աղքերմանն ու Բոտոշանը ունեցել են չորսական
եկեղեցիներ։ Հայկական եկեղեցիներ են կառուցվել նաև Խոտին, Ռոման,
Ֆոկշան, Գալաց, Օրհեյ, Իզմա յիլ և ա յլ քաղաքներումւ Ուշագրավ են նաև
հայերի քանդակազարդ գերեզմանաքարերը, որոնցից հնագույնը գտնվում Է
IIП1 չսւվայի ս. Խաչ եկեղեցում և ունի 1428 թ. արձանագրություն։ Մ ո լգո վ ա ֊
հայերն ունեցել են նաև իրենց երգերն ու պարերը։ Մոլդավական երկու պար­
եղանակներ, որոնք կրում են «Ա րմենեա սկա » և «Բլընըրեասկա» անունները,
ռումինացի գիտնականների կարծիքով վերցվա ծ են հայերիցւ
Երկար տարիների համակեցությունը հայերի և ռումինացիների միջև
փոխազդեցությա ն հետքեր Է թողել, նաև նրանց արվեստի տարբեր ճյուղերում։
Ռումինացի գիտնականներն անդրադարձել են հայ ճարտարապետության և
մասնավորապես հա յ քանդակագործության թողա ծ ազդեցություններին մ ո լ ֊
գովական միջնադարյան հուշարձանների վրաւ Հայկական ազդեցություն Է
 Հ ա յկ ա կ ա ն դ ա տ ա վ ա յր ե ր ը А/ Г — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
300

նկատվում XVIՀ X V II դարերում կառուցված մոլգովական եկեղեցիների մի

մասի սրածայր գմբեթների վրա և Հատկապես նրանց արտաքին զարդաքան­
դա կներ..,,!, Եթե НПО թ . Աո, լ ա վա յի գավաւսււմ կա ռուցվա6 Դրադ„միրնա յի
եկեղեցու միա յն գմբեթն ո,ներ Հայկական քա նդա կա գործով յան Հետքեր,
ապա 1630 թ. Յ ա շ ռ մ կ ա ռ ռ ց վ ա ծ Տ ր ե յ ԵրարՀի եկեղեցին իր արտաքին բոլոր
մասերի վրա ունի Հայկական ծագում ունեցող քանդակազարդեր, Ուշագրավ
I- նաև, որ Հա յերն իրենց տաճարների մեծ մասը կառուցել են մոլգովական
և ռուսական ոճով.
Ռումինացի գիտնականները հայկական ազդեցություն են նկատում նաև
մոլգովական աշխարհիկ կառուցումների 3 ա յդ թվում բերդերի վրա։ Աղթերմանի
բերդի ( կառուցված շ ուրշ 1440 թ մ ի սալի եղրաքանգս/կները առնչվում են
Սանահնի գլխավոր եկեղեցու զարդերի հետ95։

* *
*

Մի շարք տ վյա լներից երևում է, որ Վալաքիան հայերին պետք է ծանհթ

ւիներ, ա մենայն Հա վա նա կա նությա մբ, X I I I դարի վերջերից. Այսուհանդերձ,
անվիճելի է, որ Հա յա ստ ա նից և Ղրիմից գաղթած հայերն իրենց բնակավայ-
րերր սկսեցին հաստատել ա յնտեղ X IV դարի երկրորդ կեսից, ա յսինքն' մոտա­
վորապես այն ժա մանա կներից, երբ Մոլդովա յո ւմ ևս հայերն ունեին իրենց
գաղթօջախները։
X IV դարից հետո հայերի նորանոր գաղթեր են տեղի ունենում դեպի Վա-
/աքիա, 1453 թ ., երբ Կ. Պոլիսն ընկավ թուրքերի ձեռքը, Բերայի Հայերի մի
մասն անցավ Դանուբյան երկրներ, ա յդ թվում նաև Վալաքիա, 1475 թ. թուրք-
թսւթարական ասպատակողների կողմից Ղրիմի գրավումը նույնպես բ ա զ մ ա ֊
թիվ Հա յերի ոչ միաւն Մոլդովա, ա յլ նաև Վալաքիա գաղթելու պատճառ
դարձավ,
X V I—X V II դարերում Հա յա ստ ա նում տեղի ունեցած և նախորդ էջերում
բա զմիցս Հիշատակված քաղաքական իրադարձությունները պատճառ հանդի­
սացան, որ Արևմտյան և Արևելյան Հա յա ստ ա նից գաղթականներ հասնեն նաև
Վալաքիա յի հյուրընկալ ափերր։ Հատկանշական է, որ Լեհաստանի Հայերին
կա թոլիկացնելուց Հետո նիկոլ Թորոսովիչն ու նրա Հաջորդներն իրենց կոչում
Լին նաև Վալաքիա յի և Մ ոլդովայի Հա յերի առաջնորդ։ Դրանից կարելի է
Հետ ևցնել, որ ա յդ ժամանակաշրջանում արդեն Հայերը Վալաքիա յում ունեին
իրենց կենտրոններն ու եկեղեցիները։
Վալաքիա յո ւմ նույնպ ես Հիշվում են արմեն (Հ ա յ) անունով կազմված մի
շարք տեղանուններ։ Դրանցից են Սըրատի գավառում1 Արմենի (Հ ա յե ր ) և
Օդայա արմենիլոր (Հա յե ր ի մա րա գ), Ցա լոմիցիա յի շրջանում' Արմենեշտ
(Հ ա յկ ա կ ա ն) և ա յլ վա յրերը, Վալաքիա յի Հա յերի Հնա գույն կենտրոններն էին
Արճեշը, Սլաթին ան և Արևֆուն։ Ա յդ բնակավայրերը տվեցին Հա յա զգի մի շարք
դիվանագետներ և պետական բարձրաստիճան գործիչներ։ Հա յտ նի դեմքեր էին
Հա կոբ Արմեանուլը (Հա կ ո բ Հ ա յը ), որը երկրի ՄիՀայիլ իշխանի պատվիրակն
էր, ՍաՀ ակի որդի Ռագուն, որն իբրև խորՀրդական Հիշվում է Վալաքիայի իշ­
խան Ռագու 11-ի ժամանակ (երկուսն էլ XV դարի սկզբներից) և ուրիշներ,

»5 տե՛ս V. УШ&апи, Ыог1а аПе! 1еийа1е Тп |а Ш е гошапе. уо1. I. Висиге$11. 1959,

Է 2 '.2 9 7 ( և ձ ս ւ ն ո թ ա ղ ր .) է
 'էսւ/արիայի Հայերի հնսւգոլյն կենտրոններից մեկը' Տ ըզ ո վիշւո են, 1430—
յ 660 // / / . երկրի մա յրաքաղաքն էր։ XVI ղարի վեր ջա մ մի ուղհոր հաղորդում
էյ որ Տրդովիշտեում հայերը թվով շատ են և ունևոր։
Դեռևս 1 4 0 0 — 1435 թ թ . ա յլազգի բնակիչների թ վ ա մ հայեր են հիշատակ­
վում նաև Բուխարեստում։ Ուշագրավ է, որ Րուխարեստի հիմնադրման մասին
պահպանվել է նաև հայկական մի ավանդություն, որը հուշեր է պարունակում
ա յդ քաղաքի զարգացման գործին հայերի մասնակցության մասին։
Բուխարեստում հաստատված լուսավորչական և կաթոլիկ հայերր 1581 [I.
սկսեցին կառուցել իրենց փոքրիկ եկեղեցին, որն ավարտվեց 162!) թ. և կոչ­
վեց Բըրըցիա (Եզբա յրութ յուն)ւ Քաղաքի այն մասր, ուր հաստատվել էին
հայերն ու կառուցել իրենց եկեղեցին' ստացավ Կարտիեր արմենեսկ ( Հա յկա ­
կան թա ղա մա ս) անունը։ Սակայն ա յդ եկեղեցին շուտով պապի հովանավո­
րության տակ անցավ, իսկ լուսավորչական հայերը ստիպված եղան հեռանայ
և քաղաքի ա յն ժամանակվա ծա յրա մասում կառուցեցին փայտածածկ մի նոր
եկեղեցի (1 6 3 8 թ .) , որը հետագա յում վերակառուցվեց քարաշենիւ Եկեղեցու
կից փ ողոցը, ուր հաստատվել էին հա յերը, կոչվեց Հայկական փողոց։ Հայերը
բնակվում էին նաև Բուիւարեստի ա յլ թաղամասերում։
Բուխարեստի հայերը հիմնականում զբա ղվում էին արհեստագործությամբ
և առևտրով։ Բ՛ուրք ճանապարհորդ էվլիա Տելերին, որը 1665 թ. անցել է
Բուխարեստից, հայտնում է, որ ռումինացիները սիրալիր վերաբերմունք են
տածում հայերի նկա տ մա մբ։
Բուխարեստի հա յ արհեստավորների մասին եղած ցաք ու ցրիվ տեղեկու­
թյունների համադրումով կարելի է եզրա կա ցնել, որ ա յնտեղ եղել են բա զմա ­
թիվ դերձակներ, հացագործներ, շինարար վարպետներ և ա յլ արհեստավոր­
ներ։ Դերձակները և հացագործները ունեցել են իրենց համքա րությոլնները,
որոնց կանոնագրությունները հաստատվել են երկրի իշխանի կողմից։ 1791 թ.
Ս.լ եք։։ ան գր ո ւ Շուցոլ իշխանը վերահաստատել է հայերի «բր եսլա յի » քհա մքա ­
րութ յա ն) կանոնադրությունը և իր նախորդների կողմից տրված հրովարտակ­
ների օրինակով ինքը ևս հանձնարարել է հա յ առևտրականներին' հնազանզ
լինել իրենց ղեկավարներին**» X IX դարի սկզբին Բուխարեստում կար 120
տուն հ ա յ։ Բուխարեսաից բա ցի հայկական փոքր համայնքներ կային նաև
Վալաքիայի ա յլ քա ղա քներում։
Օլտենիայի նահանգում ևս հայերը շատ վաղ ժամանակներից պետք է
հաստատված լինեին։ Ա յգ մասին են վկա յում Արմեան (Հ ա յ) անունԻց Կազմ -
ված տեղանունների ա ռկայությունը նաև ա յստ եղ։ Դրանցից են Ռըմնիկուլ
Վըլչեա գավառում' Արմեանոլլ ( Հ ա յ) գյուղը, նույն գավառի Մ ըլա յա յի բա ր­
ձունքում գտնվող Պիսկոլլ Արմեանուլույ (Հ ա յի Կատար) բնա կա վա յրը և ա յլն։
Դեռևս X IV դարի վերջում այստեղ կառուցված Կոզիայի և Տիսմա նա յի նշանա­
վոր ռումինական վանքերի վրա առկա է հա յ ճարտարապետության ազղեցու-
թ յունը։ Օլտենիա յի մայրաքաղաք Կրայովայում նույնպես ХУ1И գարի
սկզրներին գոյություն է ունեցել հայկական մի գաղթօջախ։
Դոբրուջա նահանգը ևս անծանոթ չէր հա յերին։ Բաբագաղում հայերը հիշ­
վում են 1500 թ .) X V II դարի սկզբին արդեն այստեղի հայերն ունեին իրենց

90 Տ ե и II. Ք ո լա ն ջ յա ն , Բ ո ւխ ա ր ես տ ի հ ա յո ց ա ն ց յա լն ու ն ե ր կ ա ն , " Լ ՚ց ւ դ ս ։ձ ի ն ռ , 1 9 5 0 ,
л? 7—8, կ ег—вз,
 ______ յ դ 1 ՚_ ա [1սլ ! Ր Կ ՚Ր ХИ - Х П П г/էսրհրոււէ 40 յ

եկեղեցին; ո,,, I, ПНИ / / . ձեռագրի մի Հիշատակարան Է շարադրվել: 1679 [1.,

մոտ կես տ ա րի ; իր մա րդկա նցով ա յստեղ ե Սիլիսարայում Է հաստատվել ո,
ոտ եզծ,„գործել րանասաեղծ Մարտիրոս Ղրիմ Լցին, Մ,75 թ . Կ. Պոլսում մի
ձեոագիր Հա յսմա վուրք Է գրվել Րարադաղի Վարադա ս. Խաչ եկեղեցու հա -
մար, X IX գարի սկղբին ա յստեղի հայերի թիվը հասնում Էր 40 ընտանիքի,
Ս իլիստ րա յռմ հայերը հաստատվել են X V I գարի վերջից, որոնք 1630 թ. ար-
դեն անեին եկեղեցի, X IX գարի սկղբին 20 տուն հայ Էր մնացել այնտեղ,. X V Ո
գարում հայեր Էին ապրում նաև Իսա կչայում, իսկ հաջորդ գ ա ր ռ մ ՝ նաև Բա-
ւլարճրկում և Կոն սա անցա յո ւմ ւ
Հա յերի թիվը X V III գ ա ր ռ մ չնա յա ծ պակասել Էր, սակայն այդուհանդերձ
վերոհիշյալ երեթ նահանգներում ապրում Էին շուրջ 3 0 0 0 — 4000 հայեր,
Վալաքիա յո ւմ ՝ 1 5 0 0 —2 0 0 0 , Դ ո բրո ւջա յռմ՝ 1000, իսկ 0,տ ենիա յում՝ մոտս, ֊
վորապես 5 0 0 — 1 0 0 0 1
Ստեղծելով գաղթօջախներ Վտլաքիայում, Օ/տենիայում և Դոբրուջայում,
հայերը մասնա կցել են նաև երկրի տնտեսական, քաղաքական և մշակութային
կյանքինւ Մի քանի հա յ գործիչներ մասնակցել են Վալաքիա յի իշխանների
պ ա յքա րին' ընդդեմ սուլթանական Թուրքիայի, համողված լինելով, որ այդ
էդայքարր նպաստ Է բերելու նաև հա յ ժողովրդի ազատագրությանը, Պետրոս
Գրիդոր՚ւ վիչ հ,ս1Ը։ իբրև դիվանագիտական գործակալ և զինվորական գործիչ,
բա զմիցս մասնա կցել Է թուրքերի դեմ մղվա ծ ճակատամարտերին. Սրա նպա­
տակն Էր Օսմանյան կա յսրությա ն դեմ Հա րա վա յին և Արևելյան Եվրոպայի պ ե­
տությունների ու Պարսկաստանի միասնական դաշինքի ստեղծումը, 1609 թ.
Ավստրիայի կայսրը պարսից շահի մոտ Է ուղարկում Պետրոս Գրիգորովիչի
եղբա յր Հովսեվէ Գրիդորովիչին։ Բ՜ուրքիւսյի դեմ միասնական ճակատ ստեղ­
ծելու հարցի շուրջ բա նա կցություններ վարելու հանձնարարությամբ, Իրան՛ից
Պրադա Է հասնում Հա յո ց կաթողիկոսի մերձավորներից' Դավխթ Արքեպիս-
կագ ո ս ա 7,
Վալաքիայի հայերի մշա կութա յին կյանքին վերաբերող մեգ հասած ւոե-
գեկություններր շատ կցկտուր են, Վալսւքիայում հայերի կողմից կառուցված
շինություններից կանգուն Է մնա ցել միա յն Ֆոկշանի հայոց ս. Գևորգ եկեղե­
ցին քհիմնականում ռումինական ճարտարապետութլան ոճով), որի կառու­
ցումը ենթադրվում Է 1600 թվա կա նին։ Տըրգովիշտեի հայկական տաճարի
հետքն իսկ չի երևում։ Մեգ ոչինչ հայտնի չէ նաև Բուխարեստի հնադույն հա յ­
կական եկեղեցու մա սին, Գիտենք մ իա յն, որ 1781 թ, վերստին կառուցված
եկեղեցին ես ( քա նդվել է 1910 թ .) ռումինական ոճ է ունեցել.
Անհամեմատ մ ե ծ են հա յ ճարտարապետության և քանդակագործության
հ ետքերյէ Վալաքիա յի և Օլտենիայի ռումինական մի քանի նշանավոր հուշար­
ձանների վրա. Ռումինացի գիտնականներ Գևորդե Բալշն ու Ն. Գիկա-Բուգեշ-
տը, մանրազնին ուսումնասիրելով վերոհիշյալ նահանգների պատմական հու­
շարձանները, հանգել են ա յն եզրա կա ցությա ն, որ հայկական արվեստի ա զդե­
ցությունն ի հա յտ է եկել դարերի ընթա ցքում, սկսած X IV մինչև X V II դարը։
Հա յ արվեստի ա մենա մեծ ա զդեցությունը նրանք տեսնում են Վալաքիայի ճար­
տարապետության ւիառքը կազմող Արճեշի հռչակավոր վանքի վրա։ նրանց

»■ Տ ե ’ ո N . 1օրաա, АгшепИ տ1 гошапП, о рл д!е15 ЫоМса (Асас1ет1а ГСоталЗ,

Ог120г1е .М. Ви1ис11и), ВисигеяН, 1914, Է} ев,
ИГ—718
40շ Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կարծիքով 1 5 1 5 — 1517 թ թ. նեա դոյե Րասարաբ իշխանը միա յն վերակառուցել

է այնւ Կառուցման հետ կապված Մանոլե ( Մ անուել) ճարտարապետի ավան դ ո ։ ֊
թ յունը, ըստ Р". թորամա ն յա ն ի , պետք է որ Հա յա ստա նից բերվա ծ լիներ, ն։։։
հիշատակում է ա յդ առասպելի հայկական տարբերակը։ Բալշը և ուրիշներ
գտնում են, որ ա յդ հուշարձանի զարդաքանդակներից շատերը, հայկական
արվեստի կնիքն ունեն, ուստի, եզրակացնում են նրանք, Մանոլե ճարտարա­
պետը հավանաբար հա յ է եղել։ Պ. Կո ստ ան տին ս կ ո լ֊ 3 աշր ուշադրություն կ
դարձրել այն հանգամանքի վրա, որ Արճեշի եկեղեցու արևելյան մասում
գտնվող երկու փոքր շինությունները կատարելապես նման են Անիի Ապուղամ-
ըենց, ս. Գրիգոր և ս. Փրկիչ եկեղեցիներին։ Նկատի ունենալով նաև Արճեշի
եկեղեցու վրա երևացող հայ արվեստի ա զդեցությունները, նա գտնում է, որ
հիշյալ շինությունների կառուցողը Հա յա ստ ա նից եկած պետք Լ լինի01։
Ռումինացի մեծանուն գիտնական Р. Պ. Հաժդեուն դեռևս 1888 թ. էր այն
եզրակացության, որ Վանա լճի մոտ գտնվող հայկական Արճեշից գաղթած
հայերն են, որ հաստատվելով Վալաքիայում իրենց ծննդավայրի անունով կա ֊
ռուցել են Արճեշի վանքը և նույն անունը տվել նաև նրա մոտ գտնվող գետին
ու քաղաքին։ Հայաստանի Արճեշից դեպի ռումինական Արճեշի մոտերը
էլատարված գաղթի մասին որոշակի տեղեկություն է ւզահւղանվել 1370 թ.
ձեռագիր մի հիշատակարանում։

«տ Տ ե ՛ս Բ. ՇօոտէռոԱոտտշս-Խ?/, ГСе1а|П1е сиНига!е гошлпо гиве с!1п 1геси1, Внси-

ге§И, Ո54. 4?
 գ ւ. ո ւ> ւ» а ո р ր ո ր դ

(11114111.1)Տ1Ո)Ի ՀՍ.8ԿՍ.ԿՍ.*ե Գ Ա Ղ ^ Ս /Լ Ա ^ ՚Ե Ր Ը

1 . Ռ Ո Ւ Ս Ա ՀԱ Յ Գ Ա Ղ Թ Ա Վ Ա Յ Ր Ե Ր Ի Ս ՚ւ Զ Ր Ն Ա վ Ո Ր Ո Ի Մ Ր ,

Հա յ-ռուսա կահ առնչությունները, որոնք սկզբնավորվել են դեռևս IX

զարից, հաշորդ դարերի ը ն թ ա ց ք,,,մ ավելի են ընդարձակվո,մ ու խորանում,
Հուդա յի հռչակավոր դելտան Իթիլ քաղաքով Հյուսիսի լայն բա ցվա ծ
դարպասն էր, ո,ր դեռ վաղնջական ժամանակներից մուտք էին գործում հա յ,
արար և արևելյան ա յլ վաճառականներ, շփվում ռուս, բուլղար, խազար
բնակիչների հետ, տարբեր երթուղիներով գնում հեռուներ և շարունակում
իրենց առևտուրը ա յլ վա յրերում, Վոլգյան ճանապարհից էին օգտվում Հա յա ս­
տանի, Վրաստանի և Աղվանքի հա յերը', որոնք, շարժվելով Մեծ գետի միջին
հոսանքով դեպի վեր, հասնում էին Վոլգա-Կամյան բուլղարների թագավորու­
թյա ն նշանավոր մա յրա քա ղա ք Մեծ Բուլղար, Այստեղ, ինչպես պարզվեց հատ­
կապես,, վերջին տ ա սնա մյա կներում Ա, Պ, Ամիրնովի կատարած պեղումներից,
ստեղծվել և մինչև X IV դարը իր գոյությունը պահպանել էր հայկական մի
գաղթօջախ2,
Այս վա յրերում հա յտ նա բերվել են հայկական արձանագրություններով
տապանաքարեր, որոնցից հնա գույնը կրում է 1318 թվականը. Այգ գերեզ­
մանների պեղումներից ստա ցված նյութերի ուսումնասիրությունը պրոֆ.
Ամիրնովին բերել է ա յն եզրա կա ցությա ն, որ Մեծ Բուլղարի հայկական
գաղութն ունեցել է նաև իր եկեղեցին,
Թաթարական ասպատակությունների հետևանքով X I I I —X IV դարերում
Իթիլն ու Մեծ Բուլղարը աստիճանաբար կորցնում են իրենց նշանակությունը,
1240-ա կա ն թվա կա ններից ապրանքափոխանակության կենտրոն է դառնում
Ոսկե Հորդա յի մա յրա քա ղա ք Սարայը, ապա նոր Սարայը' Սա րա յ֊Բ երկ են,
X I I I գարում հայերի զա նգվա ծա յին տեղաշարժ է եղել դեպի Ստորին Վոլգա,
Աստրախան, որտեղ նրանք հաստատվել ու բնա կվել են տասնյակ տարիներ,
իսկ հետ ա գա յում անցել են Ղրիմւ Ուշագրավ է 1319 թ . Սարա յո ւմ գրված մի
հիշատակարան, որի հեղինակը գանգատվում է գրչի համար անբարենպաստ,
ցրտաշունչ եղանակից3, Աստրախանում և հարևան վայրերում հայերի բ ն ա կ ո ւ֊

1 Տե՛ս Г. Г. Микаелян, История Киликийского армянского государства, Էհ 368;

տ Տե՛ս А. П. Смирнов, Волжские булгары, М., 1954, էշ 185—195:
з Տ ե ՛ս ։Ժ Դ դա րի ձեռա գրերի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », էք 155— 156,
404 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թ յան մասին է վկա յում նաև ռուսական տարեգրությունը։ Այա ղ Լ и, 1346 ք1.
ումհղ համաճարակ է եղել 11արա յա մ , II. п արա ի։ ան ու մ , որտեղ մեոել են «մ ո ւ­
սուլմաններ, թաթարներ և հայեր»*/
Հա յեր եղել են նաև Աղսվում։ Գրիդոր քահանան իր 1341 թ. ղրսւ։) Հիշա­
տակարանում նշում է. «Գրեցաւ դիրքս... ի քաղաքս յԱ ղա խս, առ դրան սուրբ
Լուսավորչ ի ն ...» ։ Մի չաւիածո հիշատակարանի հեղինակ Աղովն անվանում է
աննման քաղաք, ուր նա գնացել էր Կաֆայից։ Այն ւիաստը, որ ա յգ քաղաքում
վաճառվել է հայերեն մի ա վ ե տ ա ր ա ն Հ է մ ք է տալիս խոսելու ոչ միայն
այդտեղ մշտական հայ բնա կչությա ն գոյությա ն, ա յլև Աւլուէի, Կաֆայի ու
վոլգյա ն քաղաքների հայերի միջև մշակութային ու տնտեսական կապերի առ­
կա յությա ն մասին։
Վոլգա-Դոնյան տոևտրին մասնակցում էին Հա յ և ռուս վաճառականներ,
որոնք աշխույժ գործարքներ էին կատարում նիժնի Նովգորոգում, Կաղանում,
հավանաբար նաև Մոսկվա յո ւմ *։
Ինչպես հաղորդում է ռուսական տարեգրություններից մեկը, 1368 թ.
ուշկույնիկները կոտորել են « րուսոլրման» և հա յ վաճառականներին ու թալա-
նել նրանց «ա նթիվ ապրանքները»7։ Մոսկվա յի մեծա ցմա ն ու հղորացման
ղուդընթաց հաճախակի են դառնում հայերի ա յցելությունները ինչպես Աս տ ֊
րսւխ ա նից, Ազովից, այնպես էլ Ղրիմից և Կենտրոնական Եւէյւուզայի Հայկական
գա ղթա վա յրերից։ Հովհաննես Մկրտչի տոնին Կաղանում մեծ տոնավաճառ էր
բա ցվո ւմ , որին մեծաքանակ ապրանքներով մասնակցում էին ա րևելյա ն, ռու-
ոական (ա յդ թվում' մ ոսկովյա ն) վաճառականները*ւ
Մ ոսկվա յում, արդեն XV գարում, կար հայկական փոքր գաղթօջախ, որն
"Կիղբ էր առել դեռևս XIV դարից։ Երբ 1390 թ . ա յրվեց Մոսկվա յի պոսազր
(Կրեմլի շուրջն ստեղծվա ծ արհեստավորա-առևտրական թաղամասը) , պարզ­
վեց, որ հրդեհն սկսվել էր հայա զգի Աբրահամի տնից*։ Հա յերի առկայության
մասին է վկա յում և ա յն փաստը, որ Կիպրիանոս Միտրոպոլիտը, կատաղի
հակառակորդ լինելով «հա յկական աղանդի» , դժդոՀություն է արտահայտում
ռուսների ու հայերի միջև ամուսնական ու բարեկամական կապեր հաստատե­
լու կա պ ա կցությա մբ, պատվիրում է սեր ու բա րեկա մություն չհաստատել հա­
յերի հետ, քանի որ նրանք ուղղափառ-քրիստոնյաներ չեն։ «Միտրոպոլիտնե­
րի խստիվ ներշնչումների ետևում պարզ նկատվում է իրական դրությունը, —
դրում է ակադեմիկոս Մ. Ն. Տիխ ոմիրովը,— շարքային ռուս մարդիկ մեծ տա ր­
բերություն չէին տեսնում ուղղափառ և հայկական դավանանքների միշև,
հաճույքով շփվում էին և խնջույքներ ու բա րեկա մություն անում, ամուսնանում
հայերի հետ ու նրանց թողնում իրենց եկեղեցիներըЯ10»
Հա յերը ոչ միա յն մշտական բնակիչներ էին, ա յլև հյուրեր, որոնք դալիս
էին Աստրախան' « փառավոր տոնավաճառի» ։ Գրիգոր Լուսիկովը ռուս ա ր ք ո ւ֊

* «Полное собрание русских летописей», т. XXV', էէ 175 (ա յս ա հ ե տ ե ' П С Р Л ):

5 Տ ե ՛ս «Ժ Դ դ ա րի ձեռա գրերի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Էջ 329— 330։
« Տ ե ՛ս М . Н . Тихомиров, Древняя Москва, М., 1947, Էւ 98—99:
7 ПСРЛ, т. XVIII, էւ 104:
8 Տ ե ՛ս М. Н . Тихомиров, Древняя Москва, էէ 98—99:
9 Տ ե ՛ս И. Забелин, История города Москвы, ч. I, М., 1902, Էւ 98:
10М. Я. Тихомиров, Древняя Москва, էւ 143:
_____ 4"4էավա№!.„ хп֊ х \ Г.1 щшр1раЫ 40տ
նիքին հղած իր 1673 թ. նամակում նշում է, որ Հարյուր տարուց ավելի է, ինչ
հայերն ապրում. Լն Աստրախանի արվարձանում' ըստ ցարի հրամանի» ,
Ա յն, որ Աս տրախ ան ում դեռևս նախառուսական շրջանում եղել է բա վա ­
կանին մեծ հայկական գաղթօջախ, հաստատվում է թեկուզ հետևյալ փաստով.
Ոլլյանովսկի մա րզում կա մի լեռ, որը կոչվում է «Հայկական զառիթափ լեռ»
(А р м я н с к а я К р у т а я ГОра)< Լեռն այսպես է կոչվել ի հիշատակություն Աստ.
բա խան ի հայերի խ ռովությա ն, որի ժամանակ նրանք այստեղ ամրություններ
են կա ռուցեք*։
Դեռևս XV գարում և X V I գարի առաջին կեսին հայկական գաղթօջախ է
Լզել նաև Կաղան քաղաքում, Ինչպես կարգում ենք « Կազանի պատմության 3,
մեջ, 1 5 5 0 — 1552 թ թ ., երբ սուր պայքար էր գնում Մոսկովյան պետության և
Կազանի խանությա ն միջև, Կաղանում, ի թիվս արևելյան ա յլ վաճառական­
ների, կային մեծ թ վով հա յեր, որոնց մեջ նաև փորձված թնդանոթաձիգներ։
Ի դեպ, ուշագրավ է, որ դեռևս ա յգ ժամանակ հայերի համակրանքը ռուսների
կողմն է Լզել, Երբ թաթարները մահվան սպառնալիքով ստիպել են հայ թըն-
գանոթաձիգնԼրին կրակ բա ցել ռուսների դեմ, նրանք կամ հրաժարվել են, կամ
կրակել ա յնպ էս, որ արկերը չընկնեն ռուսների ,էլ։աո։
Կաղանում մինչև հիմա սլահպանվել են «Հա յկա կա ն փողոցէ), «Հայկական
հրապարակս, «Հա յկա կա ն գերեզմա ն ատոլն}) անվանումները, գերեզմանատա-
նր պահպանվել Լն տապանաքարԼր և մոտ մեկ մԼտր շառավիղ ունեցող արևի
ժա մա ցույց. Այս Բ ոլ ՚ ՚ Ր Ը վկա յում Լն ա յնտեղ գոյություն ունեցած հայկական
գաղութի մա սին։
Ռուսաստանի վոլզյա ն քաղաքների և, մասնավորապես, հայկական գաղ­
թա վա յրերի աճն ու ձևավորումը կատարվել Է XVI գարի երկրորդ կեսից, երբ
ուժեղացավ Մոսկուէյան պեսւությունը և Կազանի ու Աստրախանի խա նություն­
ները միա ցվեցին Ռուսաստանին, Դրանից հետո էլ թաթարական և թուրքական
ասպատակությունները շարունակվում էին ու խանգարում քաղաքային կյանքի
խաղաղ զա րգա ցմա նը,

2. ԱՍՏՐԱԽԱՆԻ ԳԱՂԹՕՋԱԽԸ

Ռուսաստանի հայկական ամենահին ու երկարակյաց գաղթօջախներից է

Լզել Աստրախանը։ Հա յերն այստեղ հաստատվել են X V I դարի երկրորդ կ ե ­
սում։ X V II դտրի սկղբին մշտական բնակություն հաստատած հայերի թիվը
ա յստեղ վւոքր է եղել ընդա մենը 11 ընտանիք, սակայն, մեծա թիվ են եղել
եկվոր հպյ վաճառականները!4։ Աստրախանը և Վոլգայի ափամերձ շրջանները
տնտեսապես հետ ա դիմեցին լեհ-շվեդական արշավանքների (1 6 0 5 1 6 1 2 ) և
ա յս ժամանակաշրջանում ծա վա լվա ծ գյուղացիական շարժումների հետևան­
քով, Դրանից հետո, երբ առևտրի համար ստեղծվեցին նպաստավոր պ ա յմա ն-

11 Տե՛ս Центральный Государственный архив древних актов (ЦГАДА), ф. 100,

1672— 1673 гг., № 1, л. 340—341:
и Տե՛ս «Географический словарь Российского государства», ч. I, М., 1801, հւ 200:
>* Տե՛ս «Казанская история», М., 1954, հ 135:
м Տե՛ս И. И. Веселовский, Памятники дипломатических и торговых сношений
Московской Руси с Персией, т. I, СПб., էշ 110—111 и 123 124:
400 Հ ա յ ժո զովրԱ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ներ, հայ վաճառականները նորից սկսեցին շարժվել դեպի Աստրախան։ Ռու­

սական կառավարուէ յունը հայերին թ ույլ տվեց բնա կվել Աստրախանում,
այսպես կոչված Սադովի Բուդրայի վյւա' Վողդվիժ են սկա յա եկեղեցու և հա յ-
կական տաճարի մոտ ։ Հա յերն օգտվեցին տրված արտոնությունից և գտնելով
իրենց համար վստահելի ապաստան ու հովանավորություն, նշանակալիորեն
բա զմա ցա ն'&ւ Հա յերն առաջին օտարերկրացիներն էին Աստրախանում, որ
1625 թ . արդեն ունեին հատուկ առևտրական հրապարակ, առևտրական իջևան
( ռուսականը' ստեղծվել է միա յն 1663— 1665 թ թ .) և գերեզմանատուն*'՛, իսկ
1640 թ. կառուցել են իրենց եկեղեցին։
Մեծահարուստ առևտրականներից բա ցի, Աստրախանում հաստատվել էին
նաև բա զմա թիվ հա յ արհեստավորներ, որոնք իրենց արտադրական հմտու­
թ յա մ բ ու փորձառությամբ կարևոր ծա ռա յություն էին մատուցում քաղաքի
բարգավաճմանըւ
Ռուսաստանում մեծ նշանակություն էր տրվում հում մետաքսի արտա-
գր ութ յա նր. տնտեսության ա յդ նոր բնա գավա ռում հիմնական դերը կատարում
էին հա յ մասնագետները։ Չուվաշների լեզվում հում մետաքսը անվանվում էր
а հայկական մետ ա քսս'1, քանի որ դրա ներմուծողներն ու մշակողները գերա­
զանցապես հայեր էին։ 1658 թ. ռուսական արքունիքի պահանջով հում
մետաքս էր ուղարկվում Աստրախանից Մոսկվա', ւ Բելը իր ճանապարհորդա­
կան ակնարկներում հիշատակում է, որ Վոլգա յում «որսում են օսետր և
բելոլդա ու պատրաստում հայկական ձկնկիթս'1։ Աստրախանի հայերն զբա ղ­
վում էին նաև խ ա ղողա գործությա մբ ու գինեգործությա մբ, հանդիսանալով
գյուղատնտեսական ա յդ մշակույթի հիմնադիրները աշխարհագրական այղ
միջա վա յրում։ Ա յլևա յլ առիթներով տեղեկություններ են սլահպանվել Ասսւրա-
խանի հա յ առագաստագործների, մետաքսագործների, սեկագործների և այլ
մասնագիտության արհեստավորների մասին, որոնց թիվը հատկապես մեծա ­
նում է 1660-ա կա ն թվա կա ններին։ Դրանցից է, օրինակ, սեկագործ\Մարսւին
Մարտյասովը ( Մարտիրոսյան) , որը մեծ գեր է կատարել Ռուսաստանում ա յգ
արհեստը զարգացնելու գործում։
1667 թ. առևտրական պայմանագիր կնքվեց նոր Ջուղա յի հայ վաճառա­
կանների և ռուսական արքունիքի միջև, որը մ եծ նշանակություն ունեցավ
ինչպես հա յ-ռ ուս ակ ան տնտեսական ու քաղաքական կապերի ամրացման,
այնպես էլ ռուսահայ գաղթավայրերի հետագա զարգացման համար։ Այդ պ ա յ­
մանագրի կնքումից հետո Վոլգյան մայրուղին դարձավ հա յ վաճառականների
բանուկ ճանապարհը, իսկ ռուսական քաղաքների հայաբնակ վայրերում
ստեղծվեցին առևտրական քարավանների համար հանգրվաններ։ Այդ ժամա-
նակվանից Աստրախանը սկսում է դառնալ ռուսահայության կենտրոն։
Հա յկական առևտրական ընկերությա ն լիազոր ներկա յա ցուցիչ և շահի

Տ ե ՛ս Рыбушкин, Записки об Астрахани, М., 1841, էւ 18:

10 А. Олеарий, Описание путешествия в Московию,
Տ ե ՛ս СПб., 1906, էւ 445:
«Ключаревская летопись», Астрахань, 1887, է չ 19:
17 Марр, Избранные работы, т. V, М., էւ 102:
18 Տ ե ՛ս С. М. Соловьев, История России с древнейших времен, т. III (нзд. общест­
венной пользы), СПб., 1862, էւ 697.
19 «Бельевы путешествия через Россию в разные азиатские земли...», СПб., 1776,'
Էէ 262.
 Հ ա չկ ա կ ա ն 4 ա ղ Ր ա վ ա 1ր լ ր լ, X I V — X V I 11 դ ա ր ե ր ո ւմ
407

դեսպան Գրիգոր Լուսիկովը 1672 թ. ռուսական կառավարության առշև բա րձ-

ր ա ց ն ռ մ է Աստ բքսխան ում հայկական նոր եկեղեցի կառուցելու հարցը, ա ,ն
Հիմնա վորե,ով հետևյալ կերպ. «Հա րյուրից ավելի տարի է> մեծ թագավորի
կ ա րզա գր ռթ յա մբ Աստրախանի արվարձանս,մ հայերն ապրում են իրենց
կա նա նցով... համաճարակ եղավ. գրանից հայերը մեռան և մնացին
միա յն 10 տո,ն, Նրանք եկեղեցի ունեին և եկեղեցիներում քահանաներ, Եվ
րոյարին իշխան Յակով Օղոևսկին ն. ց. մեծությա ն հրամանով նրանց ք ա ֊
ղաքի պարիսպներից դուրս հանեց, իսկ եկեղեցին մնաց դատարկ, Ա յժմ մեր
եղբա յրներից հ ո ,մ մետ ա քսով և ա յլ ապրանքներով Աստրախան են գալու և
ապրելու են առևտրատանը, իսկ մեղ մոտ, քաղաքում հայկական եկեղեցին
դատարկ է մնա ցել և մենք մեր դավանանքով աղոթելու տեղ չունենք, քանի
որ քահանան ապրում է բերդաքաղաքից դուրս... իսկ մեր առևտրականները
գիշերը քաղաք մտնել կամ քաղաքից դուրս գալ չեն կարող, որովհետև քա ­
ղաքի պարիսպը վւակվում է և նրանք աստծուն աղոթելու տեղ չունեն-»“ <
Լո,սիկո,էը խնդրում էր, որ Ա լեքսեյ Մ իխայլովիչ ցարը թագավորական
հրամանագրով Աստրախանի վոյեվոդներին կարգագրի հայերին իրենց քա ­
հանաների հետ վերա բնա կեցնել քա ղա քում1 հին բնակատեղի իրենց տներում,
իրավունք տան' հողամասեր դնելու, նոր եկեղեցի ու նոր տներ կառուցելու,
իսկ վաճառված տները վերադարձվեն տերերին, նրանցից վերցնելով այնքան
գումար, որքանով վաճառել էին,
Թեպետ 1682 թ. Աստրա խանում արգելվեց ա յլազգի ների մշտական
բնա կությունը, սակայն բա ցա ռություն արվեց հայերի, վրացիների և հնդիկ­
ների նկա տ մա մբ,
Պետրոս 1-ը քաջալերում էր հայերի բնա կեցումը, նրանց արհեստների
ու առևտրի ծավալումն ու զարգացումը Ռուսաստանում, Նա ձգտում էր ոչ
միա յն ներմուծել հում մետաքս կամ մետ աքսյա գործվածքներ, ա յլև ստեղծել
հայրենի մետ ա քսա գործություն. Այդ նպատակով քաջալերում էր թթենիների
ծառատունկը Աստրախան ում և ա յլուր, որը հետագայում բավական ա րդյու­
նավետ եղավւ Մոսկվացի հա յ Սաֆար Վասիլևը 1710 թ. մարտի 12-ին
խնդրում է Պետրոս Մեծին թոլյլա տ րել իրեն Ռուսաստանում կառուցելու
մ ե տաքսա մշակման գործարան2' ,
Աստրախանի և ընդհանրապես հայերի առևտուրր ուժեղ թափ է ստանում
X V III դարում. Աղբյուրների վկա յութ յա մբ պարսկական առևտրի մեծա գույն
մասը գտնվում էր հա յերի ձեռքում11. Մանավանդ որ ոչ միա յն X V III դարի
սկզբներին, ա յլև հետ ա գա յում Ռուսաստանում արտադրվող հում մետաքսը
չէր բավարարում եղա ծ պահանջը և ներմուծումը մնում էր որպես հիմնական
միջոց. Ներմուծվում էին նաև արևելյան ա յլ ապրանքներ' տարատեսակ գործ­
վա ծքներ, հա մեմունք, չոր միրգ, քա ղցրա վենիք, Եվրոպայից ու ռուսական
քա ղա քներից Աստրախան էին բերվում արդյունաբերական ապրանքներ, զա ­
նազան կտորեղեն, պերճանքի առարկաներ, ժա մա ցույցներ, հայելիներ և
ա յլն,
Հ ա յ վաճառականների առևտրական գործունեության զարգացումը Ա ս տ ֊

20 ЦГАДА, ф. 100, Д . 1672—1673 Г Г . , № 1_ Л . 340—341:

>1 Տ ե ՛ս ЦГАДА, ф. 100, д. 1710 г., № 3, л. 1—3:
я Տ ե ՛ս «Беляевы путишествня чрез Россию...», էչ 34՛.
 40Տ Հ ա յ յ„ ղ „ վ ր գ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

րախանում հրապուրեց հա յ բնակչությա ն նորանոր խ մբերի։ Եթե X V III դարի

սկզբին հայերն Աստրախանում ունեին ընդամենը երեսուն տուն, որոնց
բնակչությունը կազմում էր մոտավորապես 1Տ0 մարդ, հետ ադա տա սնամյակ­
ներում հայերի բնա կեցումը Ռուսաստան այնքան լա յն ծավալ ընդունեց, որ
Աստրախանի հայ բնա կչությունը ավելացավ 8 — 10 անդամ, իսկ X V III զարի
կեսերին հասավ ավելի քան 1500 մա րզուէ։
թուրքական և պարսկական նվաճողների ծանր լծից բա ցի, հայերի'
դեպի Ռուսաստան տեղավւոխման գործում էական դեր էր խազում ռուսական
կառավարության վարած հովանավորող քաղաքականությունը։ Մեծ թվով հայ
վաճառականների ու արհեստավորների բնա կեցումը այնպիսի կարևոր կենտ­
րոնում, ինչպիսին Աստրախանն էր, համապատասխանում էր Ռուսական
պետության քաղաքական և տնտեսական շահերին։ Ամրապնդվում էին Ռու­
սաստանի դիրքերն Արևելքում, ընդլա յնվում էր Կովկասի, Պարսկաստանի,
Միշին Ասիայի ու Հնդկաստանի հետ կատարվող առևտուրը, ի վերշո, նպաս­
տավոր պայմաններ էր ստեղծվում Հարա վա յին Ռուսաստանի տնտեսական
զարգացման համար։
1667 թ. պ այմա նագրով հա յ վաճառականներին տրված խոշոր արտոնու-
թյունները պահպանվեցին նաև X V III գարում։ Պետրոս 1-ի օրոք' 1720 թ.
հատուկ հրահանգով սենատը պարտավորեցրեց Աստրախանի նահանգապետ
Վոլինսկուն հովանավորություն ու օգնություն ցո ւյց տալ օտարերկրյա առև-
տրրականներին։ Պարսկաստանի հետ 1732 թ . կնքված պայմանագիրը Ռու՛սաս­
տանի հպատակ առևտրականների համար անմաքս առևտուր էր սահմանում։
Հա յերի նկատմամբ ա յգ քաղաքականությունը շարունակվեց նաև X V III զարի
երկրորդ կեսին2*։ Աստրախանի հայերը աղատված էին պետական ծա ռա յու­
թ յուններից, իսկ 1746 թ. նրանց արվեց սեվւական դատարան ունենալու իրա­
վունք, որն ուներ նաև վարչական լիազորություններ։ Բոլոր այս պարագանե­
րը, բնական է, նպասսաւմ էին Աստրախանի հայկական գաղթօշախի բա րգա ­
վա ճմա նը։ X IX ղարի սկզբին Աստրախանում արդեն ապրում էր մոտ հինդ
հազար հա յ, որը կազմում էր քաղաքի բնա կչությա ն 1/б մա սը, զիջելով միայն
ռուսներինгг,< Հա յերին էր պատկանում Աստրախանի բնակելի տների մոտ
քսան տոկոսը, ինչպես նաև հինգ եկեղեցի։ X V II— X V III դարերի ընթա ցքում,
ընդհուպ մինչև նոր նախիջևանի հիմնադրումը,. Աստրախանի հայկական
գաղթօջախը Ռուսաստանի խոշորագույն հայկական կենտրոնն էր։
Աստրախանի հայերի հիմնական զբաղմունքը արհեստն ու առևտուրն էր։
Նրանք մեծ դեր էին խաղում հատկապես մետաքսի ներմուծման և մշակման
գործում։ Առևտրականներից ու կրպակաաերերից զատ, զգալի թիվ էին
կազմում նաև ֆաբրիկաների աշխատողներն ու արհեստավորները։ Սրանք
աշխատում էին բերովի հումքով, իսկ իրենց արտադրանքը հանում էին շուկա։
1741 թ . վաճառական Լռւկա Շիրվանովին (Ղուկաս Շիրվա նենց) թ ույլա ­

23 Տ ե ՛ս Ա. Յսվստ , Ա ս տ ր ա խ ա նի հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ ո ւթ ի բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն ս ո ց ի ա լա կ ա ն կ ա զ մ ը
X V I I I դ ա րի ա ոա ջին կ ե ս ո ւմ , « Տ ե ղ ե կ ա դ ի ր ս ՀՍՍՀ ԳԱ ( հ ա ս . դ ի ա . ) , 1 9 5 7 , № 7 , էջ Հ 8 ։
* * Տ ե ՛ս«Собрание актов, относящихся к обозреишо истории армянского народа»,
ч. I, М., 1833, էջ 152, 162, 171, 174, 203, 227:
33 Տ ե ՛ս В. А. Хачатурян, Население Армянской колонии и Астрахани во II половине-
XVIII П., « Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր » ՀՍՍՀ ԳԱ ( հ ա ս . գ ի տ .) , 1 9 6 5 , № 7ւ
 Հ ա յկ ա կ ա ն դ ա տ ա վ ա յր ե ր ը ճ 1 \ '— ճ \-1 Ո դ ա ր ե ր ո ւմ ^ 0 0

տրվում է -վաճա ռա կա նությա ն Համար նավեր կառուցել.Л 1773 թ. ծովա ­

գնաց նավեր էքառուցելու և Կասպյան ծովով առևտուր անելու թ ող տ վո ւթ յուն
կ ստանամ աստրախանցի Հա յ Գրիգոր Կամպանովը։ Աստրախանում, Մ ո ս կ ֊
վ ա յա մ , ապա նաև Պետերբոլրգում X V III դարի կեսերին ուժեղանում Է Հա,
առևտրական բուրժուա զիա յի մի ջոկատ, որի Հարստացումը մեծ մասամբ
կապված Էր վարձու բանվորական ուժի շաՀադործման Հետ, Այսպիսով,
Ռուսաստանի կապիտալիստական զարգացման ճանապարՀին տնտեսական
կյանքի ոլորտի մեջ են մտ նա մ նաև Հա յ մեծաՀարուստները, որոնք կապված
Էին ինչպես Արևելքի, այնպես Էլ Արևմտյան Եվրոպայի շուկաների Հետ:
Ռուսական պ ետությունը, ելնելով իր քաղաքական ու տնտեսական ծր ա գ ր ե ֊
րից, շարունակում Էր Հա յ վաճառական արդյունաբերողներին ընդառաջելա
քաղաքականություն վարել17:
X V III դարի 2 0 — 30 ֊ա կ ա ն թվականներին Ռուսաստանի Հարավում
ստեղծվում են Հա յկա կան նոր գաղթավայրեր՝ Ղղլարը, Մողդոկը, Սուրբ Խաշը:
Դրան ղուգաՀեռ մեծա նա մ և ուժեղանում են Մոսկվա յի ու Աստրախանի Հին
գաղթավա յրերը:
ՎերոՀիշյալ գա ղթտ վա յրերոլմ Հաստատված Հա յ վաճառականները ն շ ա ֊
նակտլի գեր Էին խ ա ղա մ Իրանի, Անդրկովկասի և Ռուսաստանի միջև կա տ ա ր֊
վալ ապրանքափոխանակության, ինչպես նաև Ռուսաստանի վյւայով ե ւր ո ­
պական երկրների Հետ կատարվող տարանցիկ առևտրի մեջ:
X V III գարում Աստրախանի ւէլ/այով Ռուսաստան ներմուծվող ապրանք,
ներից Հիմնականը Հ ա մ մեսւտքսն էր, որի 7 0 — 80 տոկոսը ներմուծում էին
Աստրախանի Հայերըւ
Աստրախանի տնտեսական կյանքում Հայերի խազացած կարևոր դերի
շնորՀիվ ցարական կառա վա րությա նը որոշեց բարելավել նրանց վա րկա վոր֊
մսւն գործը: Այդ նպատակով 177У թ. Հրապարակվեց Հրամանագիր' Ա ստ րտ ֊
խանում Հատուկ Հայկական բանկ Հիմնելու մասին, որին Հատկացվեց 50
Հազար ռուբլի: Ընդ որում փոխատվությունները կատարվում էին արտոնյալ
պայ մ աններով։
Ասսւրախանի Հայկական գաղթօջախում շարունակում էր զարգանալ
ա րհեստագործությունը։ Հա յ ջուլՀակները, դերձակները, ներկարարները,
կոշկակարները և մյուս վարպետները Հռչակված էին ինչպես Աստրախանում,
ա յնպ ես էլ նրա սահմաններից դուրս։ X V III գարի կեսերին Աստրախանում
կային արդեն 150 Հա յ արՀեստավորներ, որոնց երրորդ մասը ջուլՀակներ էին։
նրանցից Հետո ա մենա բա ղմա մա րդ խումբը արծաթագործներն էին ( 2 0 ) ,
այնուՀետև դերձակները, կոշկակարները, մուշտակագործները, ներկարարները
և ա յլն^՚ւ
Հումքի և վաճառաՀանման շուկաների մոտիկությունը նպաստեց, որ
Աստրախանը X V III դարի առաջին կեսին դառնա Ռուսաստանի մետաքսյա ու
բա մբա կյա գործվա ծքների և «ա րևելյա ն ապրանքներիՏ արտադրության

20 «Полное собрание законов Российской империи», т. XI, М., 1830, էւ 533:

27 Տե՛ս В. Восканян, Ново-торговый устав и договор с Армянской компанией, «54-
զ ե կ ա գ ի ր * ՀՍ Ս Հ Գ Ա ( Հ ա ս . դ ի տ . ) , 1 0 4 7 , Л5 в ։
я Տ ե ՛ս А. Юхт, Армянские ремесленники в Астрахани и первой половине XVIII в.
'Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր ։ ԼՍ Ս Հ Գ Ա (< **•» • գ ի "-), ‘ 0Տ8> ։ > Վ 38՚
 Հա յ մոզովրղ1ւ պատմուի!յուն

կարևորագույն կենտրոն։ Առաջին մետաքսագործական մանուֆակտուրան

Աստրախանում ստեղծվել է 1734 թ. հա յեր' Հովսեփ Իզրելևի և Ստեփան
Տիգրանսկու կողմից։
X V III դարի քսանական թվականներին Աստրախանի մանածագործական
ա րդյունաբերությունն ուներ ավելի քան երկու հարյուր դազգահ, որոնք, գրեթե
առանց բա ցա ռությա ն, պատկանում կին հայերին39։
1787 թ . տվյալներով Աստրախանում հաշվվում էր արդեն 38 մետաքսա­
գործական և 85 բա մբա կե գործվածքների ֆաբրիկա, որոնք ունեին րնդհանուր
հաշվով 968 դաղգսւհ. դրանց ճնշող մեծամա սնությունը դարձյալ ւզատկանո։մ
էր հայերին30։
Աստրախանի արդյունաբերության մեջ գերազանցապես օգտագործվում
էր վարձու աշխատանքը։ Դա նպաստում էր քաղաքի մանածագործական ձեռ­
նարկությունների կապիտալիստական հունով զարգանալուն։ Աստրախանի
հայկական գաղթօշախոլմ գերակշռում էին փոքր մանածագործական արհես­
տանոցները։ 1787 թ . կար 50 0 օտարերկրացի արհեստավոր, որոնց ճնշող
մեծամա սնությունը հայեր էին։ Բացի ա յգ, մոտ 500 հա յ կանայք տներում
կատարում էին ֆաբրիկա յի պատվերներ' քա նդում մետաքսի ու բամբա կա թելի
սլորքը, գործում և ասեղնագործում մետ ա քսով, ոսկով ու արծաթով և ա յլն։
Այա գի սով, Աստրախանի հայերի մ եծ մասը կազմում էին աշխատավոր
զա նգվա ծները' արհեստավորներ, մանր առևտրականներ, ֆաբրիկաների աշ­
խատողներ, ծառաներ և ա յլ զբաղմունքի մարզիկ։
Հա յ ազգաբնակչության մեջ զգալի էր չքավորության քանակը, որն ապ­
րում էր պատահական եկամուտներով։ Դրանց կողքին հայ խոշոր վաճառա­
կանները և արդյունաբերողները քաղաքի մեծահարուստներից էին։
Աստրախանի հայերի շրջանում առաջացած տնտեսական ու իրավական
անհավասարությունը համա յնքի ներսում սոցիալական հակասությունների
սրման պատճառ էր հանդիսանում։ Ունևոր վերնախավի կա մա յա կա նություն­
ների դեմ գաղթօջախի աշխատավորները պայքարի ելույթներ կազմակերպեցին
1763 — 1764 թ թ .։ Մի խ ումբ արհեստավորներ մի քանի ամիս անձնուրաց կեր­
պով պաշտպանում էին աշխատավորական խավերի շահերը և պահանշում,
որ հայկական դատարանի ղեկավարությունում լինի նաև իրենց ներկայացու-
ցիչը։ Հա յերի ունևոր վերնախավը, տեղական իշխանությունների օգնությա մբ
ճնշեց ա յդ շարժում ը ։
1 7 2 0 — 1740-ա կա ն թվականներին երկարատև վեճերի առարկա դարձավ
հա յ բնա կչությունից գանձվող պարհակների չափերի հարցը։ Վերջապես
որոշվեց, որ հայերը պետք է ազատվեն ռուսական պոսադում ( ա ռ և տ ր ա ֊ա ր հ ե ս ֊
տագործական թա ղա մա ս) գրանցվելու պարտավորությունից և դրա հետ կապ­
ված սովորական հարկերից ու պարհակներից, որի փոխարեն պետք է տարե­
կան մուծեին 739 ռուբլի։ Բացի ա յդ, հայերն ազատվում էին իրենց տները
զինվորականներին որպես օթևան տրամադրելու պարտավորությունից, որի
դիմաց տարեկան մուծելոլ էին 600 ռուբլի' զորանոցներ կառուցելու համար
1746 թ. հիմնվեց հատուկ հայկական դատարան կամ ռաթհաոլզը, որը

Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 4 0 ։
30 Տ ե ՛ս Равинский, Хозяйственное описание Астраханской и Кавказской губерний, '
СПб., 1809, էշ 313—314:
 Հ ա ,կա կա ն դ ա գ ի ա վ Ш/ր Լ ր ր Х й — 'Х У Щ դ ա ր ե ր ո ւմ
4И
Հա յերի ներքին ինքնավարման ո, դատավարության մարմինն կր, Ռաթհաոլզը
ր ն ն ռ մ էր քրեական ու բաղաթացիս:կան գործերը, հետևում էր հարկերի
բաշխմանն ու Հա վա քմա նը, ներկա յա ցնում էր հա ,երի շահերը ռուսական
իշխ ա նռթ յունների առշև և ա յլն, Ռաթհաոլղը հաստատում էր արհեստագոր­
ծական արտադրամասի ավագներին ու վերահսկում արհեստավորների դոր-
ծունեությհւնը, Ոստիկանական պարտականություններ կատարելու համար
.լաթհաուղը քաղաքի հա յա բնա կ թաղերում նշանակում էր հարյուրապետներ
ու տասնապետներւ
Քանի որ հայերին ո, մյուս օտարերկրացիներին իրավունք էր վերապահ-
ված դատական գործերը վարել իրենց ազգային օրենքների ու ավանդույթների
հա մա ձայն, հայկական դատարանին անհրաժեշտ էր ունենալ դատաստանա-
գիրք, Դատաստանագիրքը կա զմելու գործով զբա ղվեցին գիտական լա յն
պատրաստություն ունեցող երեք գործիչներ՝ Եղիազար Գրիգորյանը, Գրիգոր
Կամպանյանը և Սարդիս Օհանյանը, 1765 թ. նրանք ավարտեցին աշխատանքը
և ստեղծեցին հա յ իրավունքի պատմության ուշագրավ հուշարձաններից մեկը'
(г Աստրախանի հա յոց դատաստանագիրքը»3' ,
Ըստ զատ ա ստանա գրքի, դատարանը կազմված էր երկու ատյանից'
ստորին և վերին. Ստորին կամ մշտական գործող դատարանը կազմված էր
ինը հոգուց, որոնց գլուխ կանգնած էին երեք դատավորներ։ Աստրախանի հայ
բնա կչությունը գույքա յին դրության համապատասխան բա ժա նվա ծ էր երեք
կարգի, որոնցից յուրա քա նչյուրն ընտրում էր մի դատավոր, ընդ որում, դա­
տավորներից երկուսն իրենց դավանանքով պետք է լուսավորչական լինեին,
իսկ երրորդը' հա յ կաթոլիկ. Դատավորներն ընտրվում էին տարին մեկ
անգամ։ Դատական երկրորդ ատյանի ֆունկցիաները կատարում էր Իննի
խորհուրդը, որը գործում էր հասարակական հիմունքներով։ Հայկական դա­
տարանն իրավունք ուներ մեղա դրյա լների նկատմամբ կիրառել պատժի բոլոր
տեսակները' տուգանքից մինչև մահապատիժ,
Աստրախանի հայերի ինքնավարությանը վերշ դնելու փորձ է կատարվում
1785 թ . քա ղա քա յին կանոնազրության ա ռնչությա մբ, որի համաձայն Ռու­
սաստանի բոլոր հպատակները պարտավոր էին գրանցվել քաղաքային նո­
րաստեղծ «կա րգերից» մեկում. Այս ռեֆորմ ը կոչված էր միասնական դարձնե­
լու պետության դա սա յին ու վարչական կա ռուցվա ծքը։ Բոլոր նրանք, ովքեր
գրա նցվում էին նոր «կա րգերում », ենթարկվում էին քաղաքային մագիստրա­
տի գերատեսչությանը և ստանում նույն իրավունքները, ինչ ուներ ռուսական
բնա կչությունը։ Սակայն, հա յ բնա կչությա ն մեծ մասը դիմադրում էր նոր
կանոնադրությանը, քանի որ դա նրան զրկում էր նախկին արտոնություննե­
րի ց1 1
Արևելյան առևտրի անկումը և հայերի պայքարը, ի վերշո, ստիպեցին կա­
ռավարությանը թույլա տ րել նոր «կա րգերում» գրանցված հայ բնակչությանր
պահպանելու նախկին արտոնություններն ու իրավունքները։
Աստրախանի հա յերի գրության վատթարացումը և նրանց տնտեսական
դիրքերի թուլա ցումը անդրադարձավ Աստրախանի արդյունաբերության ու
արհեստների և Կասպից ծովի առևտրի զարգացման վյւա. Այս հանգամանքը
ստիպեց Պավել 1-ին 1797 թ. հրապարակել հրամանագիր, որով հայերը վ ե ր ֊

3> 3>. Գ . Պ ս ղ ո ս յա ն , Ա ս տ ր ա խ ա ն ի հ ա յո ց դ ա տ ա ս տ ա ն ա գ ի ր ք ը , Ե րև ա ն , 1967։

Հ,
ա Հ ա յ մ ող ա էրղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

ստացան իրենց նախկին իրավունքները։ Վերականգնվեց նաև հայկա­

կ՛ան դատարանը, որը գրեթե լուծարքի էր ենթարկվել։ Աստրախան։ ։ ։ ։ ! ,
ինչպես նաև Ղղլարոլմ և Մոզդոկում, հայկական դատարանն իր գոյությունը
ւգահպանեց մինչև 1841 թ .։
Աստրախանի հայերը ակտիվ դեր էին խաղում Ռուսաստանի սոցիալա­
կան և դասակարգային շարժումներում։ Նշանակալից է այն ւիաստը, որ
1669 — 1671 թ թ. ծավալված գյուղացիական պատերազմի ժամանակ Ս. Ռա-
զինի էէմեղսակիցների» թվում դատապարտվել են նաև հա յեր։ 1 7 0 5 — 1706 թթ
Աստրախան յա ն հայտնի ապստամբության մասնակիցների մոտակա շրջան­
ների բնա կչությանն ուղղած կոչերի տակ կան նաև 11 հայերի ստորագրու­
թ յուններ, որոնք երաշխավորված էին Աստրախանի հայ ազգաբնակչու թյա ն
կողմից31։
Շնորհիվ այն բա նի, որ Աստրախանի վրա յով էին անցնում Ռուսաստանը
Անդրկովկասին կապող ուղիները, Վոլգյան քաղաքը ա յգ ժողովուրդների ոչ
միա յն տնտեսական, ա յլև քաղաքական ու կուլտուրական կապերի հանգուցա­
կետն էր, ինչպես նաև Ռուսաստանի ղան ա ղան ռաղմական ու դիվանագիտա­
կան ձեռնարկումների մեկնա կետը։ Աստրախանի հետ են կապված հայկական
ա զգա յին ֊ա ղ ա տա դրա էլան շարժման բա զմա թիվ ականավոր գործիչներ։ X V III
զարի երեսնական թվականներին Աստրախան վախադրվեցին 1 720 - ա կան թվա ֊
կանների հա յ ժողովյրդի ազատագրական շարժ ման շատ նշանավոր գործ իչներ,
ինչւգեո, օրինակ, Ավան 3 ոլղբա շին, Գավիթ հազարովր և ուրիշներ։ 1730
ական թվականներին ա յստեղ Էր տեղավորված հայկական ու վրացական
Էսկադրոնների շտ ա բը։ 1 7 6 2 — 1763 թ թ. Աստրախանում մի քանի անգամ
կանգ Է առել Հովսեվ։ Էմինը, որին հաջողվել Էր կամավորական ջոկատ կազ­
մել ազատաղրական շարժմանը մասնակցելու համար։
Ռուսաստանի հայկական գաղթավայրերի հասարակական կյանքում մեծ
գեր Էր խազում նաև հա յ եկեղեցին' որպես ճանաչված կրոնական ու հասա­
րակական կա զմակերպություն։
1717 թ. Աստրախանը դարձել Էր Ռուսաստանում բնա կվող բոլոր հայերի
թեմական կենտրոնը։
Ռուսահայերի թեմա կա լի պաշտոնով 1770-ա կա ն թվականներին Ա ստ րա ֊
խան ժա մանեց Հովսեւի արքեպիսկոպոս Արղությանը, որը շատ բան արեց
հա յ ֊ ռուս ական հարաբերությունների ամրապնդման ու զարգացման համար։
Հա յ ժողովրդի ազատագրական պայքարում ռուսահայերի անընդհատ
աճող քաղաքական գերի արտահայտությունը եղավ նաև 1769 թ. կազմված
Հայաստանի ազատագրման նախագծերից մեկը, որի կազմմանը մասնակցել
են Աստրախանի գաղութի նշանավոր գործիչներ Մովսես Սարաֆովը, Դավիթ
նազարովի որդի իշխան Մ իքա յելը, Գրիգոր Կամպանյանը և ուրիշներ։
Նախագիծը հայկական ազատագրական շարժման օգնության գործում մեծ
դեր Էր հատկացնում Աստրախանի հա յերին։
Օտարերկրյա լծից հայերի ազատագրման գործին Աստրախանի հայերի
աջակցությունն արտահայտվում Էր նրանց կողմից ռաղմա-քաղաքական
բնույթի զանազան հանձնարարություններ կատարելու մեջ։ Պահպանվել են

82 Տե՛ս Н. Б. Голикова, История составления обращений участниками Астраханского,

восстания 1705—1706 гг., журн. «История СССР», 1971, № 6, 4? 168:՛
 1
Հա տ կա կա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը X I V — А 1 П դ ա ր ե ր ո ւմ 4 13

Ա. Ս ռվորովին, Գ. Պո ա յո մ կին ին, Հ. Արգո, թ յա նին Աստրախանի Հայերի կ ա ձ

. գեկա ցա զրերր, ո ր ո ն ց ռ մ նկարագրված է Իրանում, Անդրկովկասի խ ա ն ո ւ֊
թ յո ,ն ն ե ր ո ,մ , Միջին Ա ո ի ա յռ մ և այլ վ ա յր ե ր ռ մ աիրող դրա թյունը, Բոլոր
ա յս փաստերը վ կ ա յռ մ են, որ Աստրախանի հայերր երբեք չէին կորցնում
իրեն;, հայրեն իբր աղա տա գրված տեսնելու և այնտեղ վերադառնալու հեռա-
նկարըւ
Առևտրով ն ա ր գ յո ւն ա բե ր ռ թ յա մ բ գործուն կերպով զբաղվեյը հայերից
պահանջում- էր լեզուների, աշխարհագրության, մաթեմատիկայի և ա յլ գիտու­
թյունների իմա ցա թ յուն ւ Մեղ հետաքրքրող շրջանում Աստրախանում գրված
/, պահպանված հայկական ձեռագրէ րր ցույց են տալիս, որ Աստրախան ա մ հա յ
բնա կչությա ն մեջ շատ են եղել տարբեր գիտություններով հետաքրքրվող
կրթված մարդիկւ
ճանաչողական մեծ արժեք Է ներկա յացնում Աստրախանի դա տ ա ստ ան ա -
դիրքը' իր ժամանակի պատմա-իրավական և մշակութային ամենահետա-
ՔՐՐՔԻՐ հուշարձաններից մեկը։ Արժեքավոր են հատկապես օրենքների այգ
ժողովածո լի ա յն հոդվա ծները, որոնք վերաբերում են առևտրի բնագավառին
ո։ կագմված են հա յ առևտրական բուրժուազիայի դարավոր ավանդույթների
հիման վ ր ա ՚ Դատաստանագրքի ա յդ ընդարձակ բաժինները լույս են սվւոամ
միջնադարյան արևելքի առևտրական իրավունքի վրա ընդհանրապես։
Աստրախանի հայկական առաջին ուսումնական հաստատությունը կազ­
մակերպվել Է 1780-ա կա ն թվականների սկղբներին։ Դա Հովսեվ։ Ա րղռթյա նի
ջանքերով ստ եղծվա ծ հոգևոր ուսումնարանն Էր։ Սակայն եկեղեցական վւոքր
գպրոցր չէր կարող բավարարել Աստրախանի հայկական բնակչության աճող
ւդահանջները։ Անհրաժեշտություն էր ղգա ցվում ստեղծել ուսումնական մի
հաստատություն, որն ի վիճակի լիներ պատրաստել մաքսատանը, դատա­
րանում ռ վարչական հիմնարկություններում աշխատող, արտասահմանյան
առևտուրը կարգավորող բարձրորակ մա սնագետներ։ Աստրախանի հայկական
դաղութի համար կենսական ա յս հարցը հնարավոր եղավ լուծել միա յն XIX
գարի սկղբին, երբ Նիկողա յո ս Աղաբաբյանր բա ցեց հայկական ուսումնարանը,
որը հարյուր տարուց ավելի շարունակեց իր գոյությունը33։ Իսկ մինչ ա յգ
քX V III դարի կեսերին) , Աստրախանի ռուս վաճառականության պահանջով,
բա ցվեց հատուկ դասարան' ռուս երեխաներին արևելյան (ա յդ թ վա մ և
հա յերեն) լեզուներ սովորեցնելու համար։ Հա յոց լեզուն դասավանդվում էր
նաև 1 788 թ. բա ցվա ծ Աստրախանի ռուսական գիմնա զիա յում, որի կազմա­
կերպմանը գործուն մա սնա կցություն էին ցո ւյց տվել հա յերը։

3. ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԷՎ ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱՍԻ

ԴԱՂԹՕՋԱԽՆԷՐԻ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄԸ

X V II—X V III դարերում, շարունակելով հեծել Իրանի և Թուրքիայի գերիշ­

խանության տակ, Հա յա ստանը ի վիճակի չէր սեփական ուժերով թոթափել
տիրապետողների ծանր լուծը, Ա յդ պատճառով էլ հայերը դեռ դարեր առաջ
ազատագրական իրենց հույսը կապում էին դրսի օգնության հետ, Եթե մինչև

33 Տ ե ՛ս Վ . Ո ս կ ա է յա է , վ - Գ ւ-իգոր յա ք., Ա ս տ ր ա խ ա նի Ա ղ ա ր ա ր յա ն դ պ ր ՚ը ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի ց ,
(ГՍ ով ետ ա կա ն մա նկա վա րժ» ։ 1956։ Л? 3։
Հ ]վ_ Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

X V II ՛յարը հայերն իրենց ազատագրությունը շաղկապում կին Արևմտյան

հվրոււրոյի երկրների օգնության հետ, ապա X V II գարի վերջերից և X V III
գարի սկզբներից գրությունը վւոիւվում է։ Պետրոս 1 ֊ի օրոր հզորացող Ռ ո ւ֊
սաստանր, որր աստիճանաբար իր սահմաններն ընգարձակում Էր գեպի
հարավ, որոշակի հետաքրքրություն Էր դրսևորում նաև Անդրկովկասի ժողո-
վուրդների նկատմամբ և, փաստորեն, դարձել Էր արևելյան բոնատիրական
երկու պետությունների լծից նրանց ազատագրող միակ իրական ուժր։ Ստեղծ­
ված պա յմաններում ուժեղանում Էր անդբկովկասյան ժողովուրզների հետա-
քրրքրությունը Ռուսաստանի նկատմամբ և, բնականաբար, աշխուժանում Էհն
նաև հա յ ֊ ռուս ական հարաբերությունները։
Ռուսաստանի համար, ռազմ ա ֊ք ա ղա քա կա ն ընղհանուր հետաքրքրությու­
նից զատ, կարևոր նշանակություն ունեին նաև տնտեսական, մասնավորա­
պես առևտրական շահախնդրությունները։ Հա յերր, որոնք ծանոթ Էին ա րևել­
յա ն երկրներին, ինչպես նաև տեղի ժողովուրզների լեզուներին ու սովորույթ­
ներին, հեշտությա մբ ու հաջողությամբ Էին առևտուր ծավալում ա յգ երկրների
հետ։ Հա յ վաճառականների գերը զգալի Էր հատկապես ռուս ֊ի ր ա ն ա կան
առևտրում։ Գերազանցապես նրանց ձեռքում Էր գտնվում Իրանից Աստրախա­
նի վրա յով Ռուսաստան ներմուծվող մետաքսի առևտուրր։ Ահա ռա զմա -քպ -
ղաքական և տնտեսական այս նկատառումներով Էլ Ռուսաստանը հայերի
նկատմամբ հովանավորող քաղաքականություն Էր վարում։
Պետրոս 1-ը 1724 թ , Ռուսաստանում բնա կվող հայերին մի շարք արտո­
նություններ շնորհող հրամանագիր հրապարակեց։ Դրանից հետո, մինչև
դարավերջը, մասնավորապես Եկատերինա I I կայսրուհու օրոք, հրա պ ա րա կ֊
վեցին օտարերկրացիներին, ա յդ թվում և հայերին տնտեսական ու իրավական
առանձնաշնորհումներ տվող մի շարք կայսերական հրովարտակներ։
Հա յերի' Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելուն և այնտեղ
բնա կություն հաստատելուն նպաստում Էին նաև X V III զարի կեսերին Իրանում
սկսված բռնությունները, ինչպես և երկրում ծա յր առած ֆեոդալական երկ­
պառակություններն ու անիշխա նությունը։ Կյանքի ու գույքի անապահովու­
թ յա ն նման պ ա յմա ններում Իրանից սկսվում Է գաղթականական մի մեծ
շարժում, որն ընթա նում Էր երկու հիմնական ուղղությա մբ, մեկր դեպի Ռու­
սաստան, մյուսը' Հնդկաստան։
X V III դարում, հատկապես նրա երկրորդ կեսին, հայկական առանձին
զանգվածներ թողնում են մա յր հա յրենիքը, առևտրական ուղիներով տեղա­
փոխվում են իրենց ծանոթ ու սահմանամոտ Հյուսիսա յին Կովկասի տարբեր
վա յրերը։
1730-ա կա ն թվականներին հիմնադրվում Է Ղզ/ար ա մրոցը։ Մի քանի
տարի ա նց, 1736 թ. բավական թ վով հայեր հաստատվում են 'Հգչարի մոտ,
ստանում հողամասեր և զբա ղվում հողա գործությա մբ։ Ղզլար գաղթած հայերը
1740 - ական թվականներին ազատվում են զինվորական ծա ռա յությա ն պար­
տականությունից, պ ա յմա նով, որպեսզի շարունակեն բնա կվել նույն տեղում
և զբա ղվեն երկրա գործությա մբ։ Ղզլարում աստիճանաբար առաջանում Է
հայկական թաղամաս և ապա գաղթօջախ։
1762 թ. վերանորոգվում Է Ղ,զլարի ամրոցը և մի շարք միջոցառումներ
են ձեռնարկվում ինչպես 'Լգլարը, այնպ ես Էլ նրա շրջակայքը Կովկասի լե ռ ­
նաբնակ ժողովուրդներով, ինչպես և հայերով ու վրացիներով բնակեցնելու
_________________ Հս ՚։ Կ շ 1ւ ՚ս
ձ . ՚' սլ ՚վ Աա1 ՚" ։ ր 1-ւ՚ը х п ' — х . ч п пш г !.г „ ы 413

ուղղությա մբ։ 1760-ա կա ն թվականներին Ղզլարում կային 7 0 — 80 Հայ զին­

վորներ, որոնցից շատերր մ ա ս ն ա կ ց ե մ էին գաղութի հասարակակա ն ֊ք տ ղ ա ֊
թական կյանքին և հետաքրքրվում Հայաստանի բախտով, Դարավերշին արդեն
Ղզլարի Հա յ բնա կչությա ն թիվր անցնում էր երկու հազարից,
1763 թ. Կովկասյան զձի վրա, որպես սահմանամերձ ամրոց, հիմնադրվո,մ
է Մոզդոկը։ Նա յն տարում նրա բնակչությունը աճում է Ղզլարի ց գաղթած
Հայկական զա նգվա ծների հաշվին, Հա յերը մասնակցում են ոչ միայն քաղաքի
շինարարությանը, ա յլև եոանգուն առևտրական գործունեություն են ծավա­
լում։ А է I I I զ արի վերջին քառորդում Մ ոզդոկը դառնում է Հյուսիսա յին Կով-
կասի տնտեսական ո։ առևտրական կարևոր կենտրոններից մեկը, 1785 թ.
II ո զ գոկր ստանում է գավառական քաղաքի իրավունք. Այնտեղ բնակվող տար­
բեր մողովուրգների ներկա յա ցուցիչները, ա յգ թվում և հայերը արդեն շատ
հարցերում առաջնորդվում էին ազգա յին սովորույթներով։ Դարավերջին քա­
ղաքի հայկական բնա կչությունն այնքան է ստվարանում, որ կարիք է զգա ց­
վում կառուցելու երկու եկեղեցի։
Տակավին X IV X V II գաբերում հայերը հայտնի էին Դերբենգում, ո ր ֊
աեզից Հա յ վաճառականներն աշխույժ առևտուր էին կատարում ռուսական
պետության հետ ։ Դերբենդում հայկական հա մա յնք է ստեղծվել դեռևս X V III
գարի առաջին քա ռորդում. Մինչև դարավերջ ավելի է ստվարանում տեղի հայ
բնակ չութ յունր։
1797 թ . հա յ գաղթականների 3500 հոգուց բաղկացած մի մեծ խումբ
անցնում է Կովկասյան լեռնա շղթա ն. Այդ գաղթականների մի մասը, հին
ամրոցի տեղում հիմնարկում է Սուրբ Խաչ ( ա յժ մ Պրիկումսկ) քաղաքը և
ստանում առևտրով ու արհեստներով ազատորեն զբաղվելու իրավունք, իսկ
մյուս մասր հաստատվում է Մոզդոկի ու Ղզլարի գավառներում**«
X V III դարի վերջին քառորդում Կովկասի նախագոներում հիմնադրվում
է Նոբ Նախիջևանի հայկական գաղթօջախը, իսկ ավելի արևմուտք, Դնեստրի
ա վազանում՝ Դրիգորիոպոլը։
Նոր Նախիջևանը Ռուսաստանի ամենախոշոր ու ամենանշանավոր հ ա յ­
կական գա ղթա վա յրն էր և նշանակալից դեր է կատարել հա յ ժողովրդի
հա սարա կա կան-քաղաքական ու մշակութային կյա նքում։ Նրա հիմնադրման
հանգամանքները կապվում են Ռուսական կայսրության հարավային սահման­
ներն ընդարձակելու և ծով դուրս գալու խնդրի հետ։ Ռուսական կառավարու­
թյունը հարավի սահմանամերձ տարածությունները, մասնավորապես Սև
ծովի հյուսիսա յին մա սում ընկա ծ գրեթե անմարդաբնակ տափաստանները
բնա կեցնելու, տնտեսական կյա նքը, հատկապես առևտուրն ու արդյունագոր­
ծությունը զարգացնելու նպատակով բարենպաստ պայմաններ էր ստեղծում
և առանձնաշնորհումներ տալով, ա յնտեղ հրավիրում օտարերկրացիների։
1 7 6 8 — 1774 թ թ . ռուս֊թ ուրքա կա ն պատերազմի հաջող ավարտից հետո
Ռուսաստանին հաջողվեց ոչ միա յն զգալի տարածություններ միացնել կ ա յ ֊
սրբությա նը, ա յլև Թուրքիայից անջատեց ու անկախ հայտարարեց Ղրիմի
խ ա նությունր, որով հնարավորություն ստեղծվեց թերակղզին հետագայում

54 Տ ե ՛ ս Н. Г. Волков, О расселении армян на Северном кавказе до начала XX в.

(ՊԲՀ, 1966, № 3);
_յ ՀԴ Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա ա մ ո ւթ յո ւ ն

ռուսական կա յսրությանը միացնելու. Ռուսական արքունիքի աոաջին գործր

եղավ Ղրիմի քրիստոնյա բնա կչությա ն գաղթի կազմակերպում ր , որի նպա­
տակն կ ։ նաե թուլա ցնել Ղրիմի խ ան ո, թ յունր և ապա' բնակելի դարձնել
Ռուսաստանի հարավային համարյա անմարդաբնակ տաւիաոտանները։,
1778 թ. ամռանը Ղրիմի հայաշատ վայրերից գեներալ Ա. Վ. Սոլվորովի
դասավորությամբ գա ղթեցվում են 12Տ00 հա յեր, Մեկ ո, կես տարի դեգերե­
լով և գրկանքներ կրելով, 1780 թ. հունվարին, վերջապես, հայ գաղթական­
ները հասնում են Դոնի տափաստանը և Ս. Դմիտրի Ռոստովսկռլ ամրոցից
(Դ ռ ն ի ֊Ռ ո ս տ ո վ ) մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա, Դոն գետի աջ ավւին
հիմնադրում են Նոր Նախիջևան քաղաքը, իսկ նրա շրջակայքում Չա/թր,
Բ՚ո ւիտի, Մեծ Սալա, Սուլթան Սալա և. Նեսվիտա հայկական գյուղերը։
Գրիդորիոպոլի հիմնադրումը կապվում է ռ ռ լ ս ֊թ արքական հաջորդ'
1 7 8 7 — 1791 թ թ . պատերազմի հետ։ Հաշտության պայմանագրի համաձայն
Մ ոլդովայից ու Բեսարաբիայից գա ղթեցվում են շուրջ 4 0 0 0 հա յեր, որոնք
նախապես տեղավորվում են Դո։բա սար քա ղա քում, ապա Դնեստր դետի
ավազանում հիմնադրում են Դրիգորիոպոլ քա ղա քը, իսկ նրա մոտ ա կա յքո։մ'
Իոսիֆովկա և Վասիլևկա գյոլ զերր։ Քաղաքի հանգիսավոր հիմնադրումը աեղի
է ունենում 1792 թ. հուլիսին։
Վերը հիշատակված հայկական գաղթավայրերը, շատ աննշան տարբերու­
թ յա մ բ , տնտեսական, ինչպես նաև իրավ ա-քաղաքական արտոնություններ
ստացան։ նրանք տասը տարով աղատվեցին բոլոր տեսակի հարկերից։ Երկ­
րագործները ստացան բավարար քա նա կությա մբ հողատարածություն' 30
գեսյա տ ին, որի դիմաց վճարելու էին հողահարկ։ Նորաբնակները աղատվեցին
ռուսական զորքին օթևան և պարեն հատկացնելու պարտավորությունից
(պ ո ս տ ո յ), բա ցա ռութ յա մբ ա յն դեպքերի, երբ զորքը իրենց բնակավայրերի
մոտից էր անցնելու, ազատվում էին նաև զինակոչությունից (ռեկ րո ւտ )։
Նրանց իրավունք -էր վերապահվում երկրի ներսում և նրա սահմաններից դուրս
ազատ առևտուր անել, մրգատու ա յգիներ տնկել, գործարաններ ու ֆա բրի­
կաներ հիմնել։ Մի խոսքով, խրախուսվում էր առևտրի, երկրագործության,
արհեստների ու ա րդյունա բերության զա րգա ցումը' նորաբնակների ցանկու­
թյունների և ունակությունների համապատասխան։ Հ ա յ գաղթավայրերում
դատավարությունը կատարվում էր հայերեն լեզվով, ազգային սովորույթների
ու իրավական նորմերի հիման վրա։ Վերոհիշյալ բոլոր գաղթօջախներում
կիրառվում էր « Աստրախանի հա յոց դատաստանագիրքը})։ նորաբնակներն
ունեին դավանանքի ա զատություն' թույլատ րվում էր կառուցել եկեղեցիներ,
ազատորեն կատարել հայոց եկեղեցական ծիսակատարությունները, ենթարկ­
վելով էջմիածնի մա յր Աթոռի հոգևոր գերիշխանությանը.
Տրվա ծ առանձնաշնորհումների սահմաններում և նրանց հիման վրա
ձևավորվում է հայ գաղթավայրերի ինքնավա րությունը։ Խոշոր համա յնքներում
ստեղծվում են մագիստրատներ, որոնք իրենց մեջ համակենտրոնացնում էին
ամբողջ գաղթօջախի դատական, ոստիկանական և գործադիր իշխանության
ֆունկցիա ները։ նոր նախիջևանի հայկական մագիստրատն, օրինակ, բա ղկա ­
ցա ծ էր հինգ ա նդա մներից, որոնք ընտրվում էին ժողովրդի բոլոր խավերի
կողմից' երեք տարի ժամանակով։ նրանցից մեկը համարվում էր մագիստրա­
տի նախագահ, երկու հոգի զբա ղվում էին զատական գործերով, իսկ մ յուս
երկուսը' ոստիկանության խ նդրով։ Դժվար չէ նկատել, որ տրված արտոնոլ-
 .է ± ^ Ւ X I V — X V I I ! Ո ա ր ե ր ո լյ

■ ՚ • ....... ֊ . К?.- . ԱՍ Լէ, ... ..

Թ ^ № Տ ^ 8 « 6 » Հ 4 - տ#1. էն » Г;-^А Я ; ..л } „ гЧП*.*?. Ы* \ ք
&*’ и«* Ьдлд№-‘«•л Ս՝ք|«:; Л'л»^ ЭДг
В М к*и > « *> *« « См л р т , , V... .',1>л м »А
Л ?С *9С К *М Հ Հ Ո ք * ; * * К л д . к : ,- С .~ .л » и с » ( V; յք * _ _ I ___
Г « у ю * Эп*»ч»*г.ья. Д О м ш и: .,!.' к ■ '/>ФГ9՛? » №
ր & Հ է ճ է յ 1. . 1 & * С Г Л Я . К ; ; . . К С * , . < |*г « С ). . Հ1 5 * ^ ՝ ՜ ք * . ' ^
? « > « ■ « 5 * » - .- 4 .>■«1ЙЛ. ,1.::/л>Н«ял <Т5 5М л» -%■
ЬуглгаЛг « » < « • V- - ւ ւ ք ^ ^ ւ ՚տ , • « !? ֊՝ « .
ш й и .^ р й у ^ - у ^ . р ^ ! , . .-...'.М ек л -к к * Л». ^ й гл ^ Ц ^ Ц ՛*............ . -՛
■ вЦагжл» к . - -сот и т ч էէ՚Ո՚չ^լ ..л я г - # чц ^< ֊/ 4Հ1- .;<.
ЩеапШп.» *> քք*’Ոռ : « Ա 1Ո (Ա ի ֊ ՀՀլձ '+% *» Հ*4. м. 4»Л ! рй!_
В-лл»՛;!^-. аЬ «цмдоир V՛ .*■« шэ.х.Кы т^К*՝֊/ ՝֊- , •и - >ւ,.՚ ւ՜...»/Աւ.ւ->;-4 *-,-^.տյ , ւ
Кгм»п;м»»М лиггаорт ш ладКмгдо ау*г*-՝.Д էք-դ.'*-Հսւ ՀՀՒլЛ » - !
■ • * ■ * * * * -м«о»иг1-*ч*,«» «.....,; *4> м . լ С 1 4 “ “ 1». 1
■ , .-)-..ги(М ВО«л»м-; < « « » *. ДОИ* *я‘ н -^ Ф *^ ъ у > - I

եկա տ երինա II կ ա յս ր ո ւհ ո ւ 1 7 7 9 թ . հ ր ո վ ա ր տ ա կ ը Նոր ն ա ի յի յն ա ն քա ղա քի հիմնա դրմա ն

և ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն
«
թյունները հայ ա ռ և տ ր ա ֊ արդյունաբերական խավերի համար տնտեսական
գործունեության լա յն հնարավորություններ Էին ստեղծում։
Վերոհիշյալ գա ղթա վա յրերում երկրամասի բ ն ա ֊ աշխարհագրական պ ա յ­
մաններին համապատասխան սկսում են արմատավորվել ու զարգանալ ար­
հեստագործությունն ու ա րդյունա բերությունը, երկրագործությունն ու առև­
տուրը։ Կարճ ժա մանա կա միջոցում զարգացում են ապրում տնտեսության
շահութաբեր մի շարք ճյուղեր՝ մետ աքսագործությունը, խաղողագործու­
թ յունը, բա մ բակի ու բրնձի մշա կումը։ Մետաքսի սեփական արտագրությունը
աշխուժացնելու նպատակով ռուսական կառավարությունը ամեն կերպ նպաս­
տում Էր արտադրության ա յդ ճյուղի զա րգա ցմա նը։ Առանձնապես Ղզլարը.
ինչպես նաև Նոր Նախիջևանը հայտնի Էին շերամապահության, հետևաբար և
մետաքսի հումքի իրենց ա րտ ա դրությա մբ։ Ռուսաստանի հարավում շերամա­
պ ա հությա մբ առաջին զբաղվողներն ու ա յդ կուլտուրայի տարածողները հա­
յերն Էին։ 1735 թ . Ղզլարից 70 վերստ հեռավորության վրա, Թերեքի ձախ
տփին, հա յ վաճառական ու ա րդյունաբերող Սա ֆար Վասիլևը հիմնում Է
մետաքսի գործարան, որի համար թույլտ վություն ստացվել Էր տակավին
1710 թ .3*։ Հետ ա գա յում ա յստ եղ են տեղափոխվում նաև Գիլանի հա յ մետաքս-

* Տհ՚ ս П. г. Бутков, Материалы для Новой истории Кавказа, ч. I, կ 159՛

Տ 7 -7 1 Տ ;
^^,9 Հ՛ա յ մ ա լա /բ դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

արդյունաբերողները։ 1753 թ. Ր՚ա վրիգից մի խումբ հայեր դիմում են 'Լղրսրի

մԼտաքսարգյունարերողներին՝ %ղլար փոխադրվելու համար նրանց համա ձայ­
նությունը ստանալու նպատակով։

՜ն ո ր '|յւււ[ււ[ւջն սւ(ւ բ ա զ ա ր ի (|[ւնսւ|)^սւ(1(է

Ղզլարի, Նոր Նախիջևանի և ա յլ հ այկա կան գա ղթավայրերում լա յն տա­

րածում գտավ նաև խաղողագործությունը, խաղողից գինի ու օղի ստանալու
տնտեսության արդյունավետ ճյուղը։ Օղեթորման գործարաններում ստացվում
էր մ եծ քա նա կությա մբ օղի, որը գինու հետ հարյուրավոր տակառներով վա ­
ճառքի էր հանվում Ռուսաստանի բանուկ ճանապարհների վրա ընկա ծ գա­
վառներում։ Զ աՐԳացան նաև արհեստները, մանավանդ հայերի համար ա վան­
դական դարձած արհեստագործության այնպիսի ճյուղեր, ինչպիսիք են ոս­
կերչությունը, ա րծաթագործությունը, կաշեգործությունը և ա յլն ։ Հա յ վար­
պետների նուրբ ճաշակով պատրաստած զարդերն ու ձիասարքերը մեծ համ­
բա վ ունեին և լա յն սպառում էին գտնում Կովկասի լեռնականների շրշանում։
Հա յկա կան գա ղթավայրերում լա յն տարածում գտավ ու մեծ զարգացում
ապրեց հատկապես առևտուրը։ Գաղութների բնա կչությա ն մի ստվար մասը
 ■ըովա նգա կ տ ա րին ներքին, մա նրա ծա խ ա ռ և տ ո ւր Հր ա ն ո ,մ Կ ո վ կ ա ս յա ն զձի
և էկովի ,Ա վ ա գ ա ն ի ա ռևտ րա կա ն կա րևոր հ ա ն գ ո ւ յց ն ե ր ո վ . ո ,,, ս տ ե ղ ծ վ ե ,
■ Լին առևտրական կետեր, Հա յերր ակտիվորեն մասնակցում Ալն Ռու-
սա ոտանի նա հա նգներ,,,մ տարին երկո, անգամ կազմակերպվող, մ ա -
նավանդ մոտակա տոնավաճառներին, Որոշակի Էր հայ վաճառականների
գերր նաև արտաքին առևտրում, որն իրագործվում Էր երկու գլխավոր ուղի­
ներով. Կասպից ծովով' Իրանի և արևելյան մյուս երկրների հետ, Սև ծովով'
եվրոպական երկրների, Պատահական լէ , որ հայ վաճառականները (Իվան
Մակարով, Լո։կա Շիրվա նով, Գասպար Բոգգանյան և ռ ր ի շն ե ր ) Կասպից
ծովում ունեին իրենց առևտրական մասնավոր նավերը և աշխույժ առևտուր
Լին անում Իրանի հետ, Իրանի հետ առևտուր անելու նպատակով 1758 թ.
ստեղծված առևտրական բաժնետիրական ընկերության գլուխ էին կանգնած
հայ վաճառականներ Իսախանով եղբա յրները, Ա յգ ընկերության ստեղծումը
գժգոհություն էր առաշացրել Ղզլարի և Կովկասի ա յլ վ այրերի առևտրական­
ների մեջք քանի որ արգելակվում Էր լեռնականների Հետ կատարվող նրանը
առևտուրը էՄի քանի տարի ա նց, 1762 թ . ե կա տ երին ա 11-ի հրամանով նո-
ր ա ստեղծ ընկերությունը լուծարքի Է ենթարկվում3<1։
Եվրոպական երկրների ու քաղաքների հետճ Իտալիայի, Հունաստանի,
Կոստանդնուպոլսիէ Վենետիկի և առհասարակ միջերկրածովյան նավահան­
գիստների հետէ Սև ծովով առևտուր Էին անում ինչպես Նոր Նախիջևանի,
այնպես Էլ Մոսկվայի ու Պետերրուրգի նշանավոր հայ վաճառականները։
Ա յսպ ես, X V III գարի կեսերին եվրոպական երկրների հետ առևտուրը աշխու­
ժացնելու նպատակով Ռուսաստանը սենատի հատուկ հրամանագրով վաճա­
ռականներին հրավիրում Էր Դոնի Բ՜եմերնիկի նավամատույցում առևտրական
դրասենյակ հիմնել։ Օգտվելով կառավարության հովանավորությունից Մոսկ-
վա յի նշանավոր հա յ վաճառական Վասիլի հաստատովը 1755 թ . Դոնի գետա­
բերա նում հիմնում Է «Կոստանգնու պոլսի առևտրական կոմպ ա նիա ն», որը դ ո ֊
յու թյուն Է ունենում յո թ տարի և բավական աշխույժ մտցնում արտասահման­
յա ն մի շարք երկրների հետ կատարվող առևտրի մեշ, Այսպիսով, Հյուսիսա յին
Կովկասի հա յ գա ղթա վայրերն իրենց ծավալուն առևտրով և առհասարակ
տնտեսական գործունեությա մբ մեծապ ես նպաստում Էին ինչպես իրենց
բնա կա վա յրերի առա ջա դիմությա նը, այնպես Էլ Ռուսաստանի ներքին ու
արտաքին առևտրինէ
Վերը հիշատակված հա յ գաղթավայրերի կյա նքում նկատելի գեր կատա­
րեց Լա զար յա ն հա յ իշխանական գերդաստանը և առանձնապես X V III գարի
երկրորդ կեսի նշանավոր գործիչ Հովհաննես Լաղարյանը։ Վեր շինիս հա յրը'
Աղաղար Լաղարյանը, 1 7 4 7 թ. Նոր Ջուղա յից իր չորս զավակներով եկել Էր
Ռուսաստան, սկզբում հաստատվել Աստրախանում, ապա տեղափոխվել
Մոսկվա։ Ա ռևտ րա ֊ա րդյունա բերա կա ն հմուտ գործունեության շնորհիվ կարճ
ժամանակում նրանք պատկառելի հարստության, բա զմա թիվ գործարանների
և ընդարձակ կալվածքների տեր են դա ռնա մ և, ստանալով ազնվականի կո­
չում, սերտ կապեր հաստատում ռուսական կառավարող շրշանների հետ,
Հարստանալով ու բարձր դիրքի հասնելով, Լազարյանները ոչ միա յն կապերը

տօ Տ ե ՛ս 4 . Պփլոյաէւ, Լա զա րյա նների հա ս ա րա կա կա ն ֊ թաղա բակ աԼ գործունեությա ն պատ■

մ ութ յո ւն ի ց , Երևակ, 1966։ Էջ %8— ՅԱ
430 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

չկտրեցին ու չխորթացան հայրենի ժողովրդից, այլ մշտական շւիման մեջ էին

և ապրում էին մա յր երկրի ու Ռուսաստանում ապաստանած հա յ զա նգվա ծ­
ների կյա նքով, որի շնորհիվ էլ աչքի ընկնող զիրք գրավեցին ռուսահայ
գաղթավայրերի և հայ ազատագրական շարժ ման պատմության մեշ։ Հովհան­
նես Լաղարյանը անմիջական մասնակցություն ունեցավ ղրիմահայերի գաղթի
և նոր նախիջևանի հիմնադրման գործում, մեծապես նպաստեց Կովկասի
մյուս գաղթավայրերի տնտեսական, հասարակական և հատկապես մշակու­
թա յին կյա նքին։
Հյուսիսա յին Կովկասի և առհասարակ ռուսահայ գաղթօջախների X V III
դարի վերջին քառորդի պատմությունը անխզելիորեն կապվում է ռուսահայ
թեմի առաջնորդ, հայ ազատագրական շարժման մյուս նշանավոր գործիչ Հով­
սեփ Արղութ յա նի անվան հետ։
Պետության չգոյութ յա ն պայմաններում հայ եկեղեցին այն միակ համա զ­
գային կազմակերպությունն էր, որը կարող էր ներկայացնել ամբողջ ժողո­
վուրդը։ Այդ հանգամանքը հաշվի էր առնում ռուսական արքունիքը, ուստի
հա յ ֊ ռուս ական հարաբերությունների ամրապնդման շրջանում վերականդնվում
են նաև հարաբերությունները էջմիածնի հետ և ճանաչվում վերջինիս իրա­
վունքները ռուսահայերի նկա տ մա մբ։
Կաթողիկոսական գահ բարձրանալով Սիմեոն Երևանցին' ժամանակի
կրթված ու գործունյա հոգևորականներից մեկը, 1768 թ . հատուկ պատվիրակ
է ուղարկում Եկատերինա П -ի մոտ ։ Կայսրուհին պատշաճ ձևով ընդուն՛ում է
էջմիածնի ներկա յա ցուցչին և հատուկ հրովարտակով ճանաչում Արարատյան
աթոռի իրավունքները Ռուսաստանում ապրող հայերի նկա տ մա մբ, որն ը ն դ­
հատվել էր 1749 թ .։
1773 թ . ռուսահայ նորահաստատ թեմի առաջնորդ է նշանակվում և
Աստրախան մեկնում ուշիմ ու եռանդուն երիտասարդ մի հոգևորական' Հով-
սեվ։ Արղությանը ( 1 7 4 3 — 1 8 0 1 )։ նա չէր սահմանափակվում լոկ հոգևոր
գործերով, ակտիվորեն մասնակցում էր ռուս-հայկական հարաբերությունների
և Հայաստա նի ազատագրման քաղաքական ծրագրերի մշակմանը և ա յդ
նպատակով ձեռնարկվող միջոցառումներին, ուստի և կարճ ժամանակում մեծ
հեղինակություն է ձեռք բերում ոչ միա յն իր ազգակիցների շրջանում, ա յլ նաև
ռուսական արքունիքում։ նրա անմիջական մա սնա կցությա մբ է կատարվում
նոր նախիջևանի և Գրիգորիոպոլի հիմնա դրումը։ Ավելին, կարելի է ասել, որ
X V III դ. վերջին քառորդում ռուսահայ կյա նքում կատարվող քիչ թե շատ
նշանակալի բոլոր ձեռնարկումները իրականանում էին նրա մա սնա կցությա մբ
ու գործադրած ջանքերի շնորհիվ։ Մեծ էր նրա դերը Հա րա վա յին Ռուսաստանի
հա յ գաղթօջախներում դպրոցական և հատկապես տպագրական գործի կազ­
մակերպման խ նդրում։
նոր Ջուղա յի հա յ վաճառական Գրիգոր Խալդարյանը 1781 թ. Հ . Ա րղո ւթ ֊
յա նի օժա նդա կությա մբ Պետերբուրգում հիմնադրում է հայկական ՛տպարան,
որտեղ լույս են տեսնում մի շարք կարևոր գրքեր։ 1սալդարյանի մահից հետո,
վւակման վտանգի առջև կանգնած տպարանը Հ . Արղութ յա նի ջանքերով 1790 թ.
տեղափոխվում է նոր նախիջևանի Ս. հա չ վա նքը, որով և հիմնվում է Հարա­
վային Ռուսաստանի առաջին տպարանը։ Այստեղ և ապա Աստրախանում
տպարանի գործունեության տասը տարվա ընթա ցքում հրատարակվում են
ժամանակի հուզող հարցերին արձագանքող շուրջ քսա նվեց աշխատություն,
__________ 2 ա ! 1էա11ան '1ա '([) ա վ ա էր եր [г А / է - X V I I I ,էա րԼր ո լյ 4շ չ

որոնք ռուսա հայերից զաս, տարածվում Էին նաև Կոստանգնոլպոլսի և Հընդ-

. կասաանի հա յությա ն շրշանում, Հրատարակվող դասագրքերը, բառարաններն
և մյուս աշխատություններ,, նպաստում Էին մանուկների ուսուցման գործին,
ինչպես նաև ռուսաց լեզվին տիրապետ ելու, ռուսական պ ատմ„ւթ,ա նն ո,
մշակույթին ծանոթանալս, խնդրին, Մի շարք հրատարակություններով, ուր
սերմանվում Էր հայրենի երկիրն ազատագրելու միտքը, տպարանը ծառայում
Էր ազատագրական շարժման նպատակներին, իսկ կրոնական բովանդակու­
թյուն ունեցող շատ գրքերում քննադատվում Էր կաթոլիկական գաղափարա-
խոսությունր։ X V III գարի վերշին տ ա սնա մյա կներով գաղթավայրերի մշա -
կռթ ա յին-լուսա վորա կա ն կյանքի առաշընթացին Հ. Արղոլթյանից բացի նը-
պաստում Էր մտավոր գործիչների մի ամբողշ սերունգ, Նրանցից հիշա տ ա կոլ֊
թ յա ն արժանի են մանկավարժական և հրատարակչական բեղուն աշխատանք
կատարող Իաղևոս Մարուգյանը, ժամանակի գիտուն ու գրագետ մարդկանցից
մեկը՝ Մ արդար Խոճենց Կրևանցին և ուրիշներ,

4 . ՄՈՍ՚ ւ ՂԱՅԻ ԳԱՂԹՕՋԱԽԸ

Մոսկվա յի հա յ գաղութը X V I— X V III դարերում մեծ դեր Է կատարել

ռուսահայերի կյա նքում, հատկապես հա յ ֊ ռուս ակ ան տնտեսական, քաղաքա­
ւ/ան ու մշակութա յին կապերի զարգացման և հայ ժողովյրդի ազատագրական
շարժման պատմությա ն մեշ.
Հա յերի Մ ոսկվայում լինելու մասին առաշին հիշատակությունները վերա­
բերում են X IV զարի երկրորդ կեսին։ Ռուս տարեգիրը հաղորդում Է, որ Մոսկ-
վա յի մեծ իշխան Դմիտրի Դոնսկոյի գլխա վորությա մբ թաթարների դեմ
մղվա ծ նշանավոր Կոլլիկովյան ճակատամարտում (1 3 8 0 ) զոհվել են նաև
հայա ղգի Անդրեյ Սերկիզովյը և Սիմեոն Մ ելիքովը (Մ ելիքովը առաշինն Էր
հաղորդել Մ ա մա յ իշխ ա նի' Մոսկվա յի վյւա հարձակվելու լուրը)*7։ Ժամանա­
կով երկրորդ տեղեկությունը գրանցվել Է տասը տարի հետո. 1390 թ . հուլիսին
Մ ոսկվա յում բռնկվա ծ հրդեհը սկսվել Է հայաղգի Աբրահամի տնից, ոչնչա ց­
նելով մի քանի հազար շենքեր' առևտրա-արհեստագործական թաղամասում
( Պոսադոլմ) ։ Ինչպես նկատել Է ակադեմիկոս Մ. Ն. Տիխ ոմիրովը, Մոսկովյան
առևտրական գործարքներում կարևոր դեր Էին կատարում հայ վաճառական­
ները, որոնք Հովհաննես Կարապետի տոնին, արևելցի ա յլ վաճառականների
հետ, լինում Էին Կազանի տոնավաճառներին, գալիս ու գնում Էին Մոսկվա,
հաճախ երկարատև կամ մշտական բնա կություն հաստատում այնտեղм » Հ ա յե ­
րին նույնպիսի գնահատական Է տալիս ակադեմիկոս Բ. Դ. Գրեկովը և
շեշտում, որ նրանք Մոսկվա Էին գալիս Կոստանդնուպոլսից, թոխ ա թից,
Ղրիմից39։
Ղրիմից հայերը Մոսկվա Էին տանում վաճառելու ձիեր և արևելյան ապ­
րանքներ, Այս առևտրին, խոշա Կակոսի միշնորդությա մբ, մասնակցում Էր
նաև Մոսկվա յի արքունիքը։
Մոսկովյան մեծ իշխան Իվան 111-ը ( 1 4 6 2 — 1 5 0 5 ) հաշողությամբ,-միա-

37 Տ ե ՛ս «Полное собрание русских летописей», том. IV, ք* 81—201:

з» Տ ե ՛ս М. Н. Тихомиров, Древня и Москва, М., 1947, Էչ 92—99, 172—173:
33 Տ ե ՛ս Б . Д . Греков, Крестьяне на Руси, М., 1946, Էւ 550:
ձ շշ Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն
с ^ = ^ ^ = ^ ^ ==с=и~~"т՞ * ..т-ги. . . . . . « ~ —Д ~՜ է. . . ~ ■ ■ -г г-

վորեց Կենտրոնական Ռուսաստանի իշխանությունները և իրավամբ իրեն

հայտարարեց «Հա մա յն Ռուսիայի մեծ իշխ ա ն»։
Մոսկվա յի հզորացումը ուժեղ տպավորություն զործեց ողջ աշխարհում)
առավել ևս մ եծ էր ա յդ բախտորոշ իրադրության նշանակությունը իրենց
անկախությունը կորցրած և թուրքական նվաճումների նտխադռանը ■ գտնվող
փոքր ժողովուրդների համար։ Թաթարական լծի տապալումից անմիջապես
հետո Իվան 111-ի մոտ են դալիս վրացական թագավոր Ալեքսանդրի դեսպան­
ները' նարիմանը, Դեմիյանը և Խ ողի֊Մ ա րումը և խնդրում օգնություն ու
հովանավորություն։
Մո ս կվայի ղերը հայերի կյանքում ավելի ակնբախ դարձավ, երբ Իվան
Ահեղի օրոք ք1 5 4 7 — 1 5 8 4 ) Ռուսաստանը նվաճեց Կազանի ու Աստրա­
խանի խանությունները։
Կազսւնից հաղթանակով Մոսկվա վերադարձած ցարին ու զորքին ցնծագին
դիմավորողների շարքում կային նաև բա զմա թիվ հայեր40<
Աստրախանի միացումը Ռուսաստանին վերջնականապես ամրապնդեց
Մոսկովյան պետության դիրքերը Կասպից ծովի հյուսիսա յին ափերին և հնա­
րավորություն ստեղծեց անմիջական կապեր հաստատել Անդրկովկասի հետ։
Մոսկվա յի հետ կապերի ամրապնդմանն ու հայկական գաղութի աճմանը
խանգարեցին գրեթե անընդմեջ շարունակվող թաթարական հարձակումները
և 25-ա մ յա Լիվոնյան պատերազմը ք1 5 5 8 — 1 5 8 3 )։ Սակայն անգամ այդ
պ այմա ններում փորձեր են արվում դիմելու Իվան I У-ի ն1 Ռուսաստանից օգ­
նություն հա յցելու և առևտրական կապեր հաստատելու համար։ 1553 թ. Իվան
I V ֊ի ն դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու առաջարկություն
է անում Թահմազ 1-ը ։ 1563 թ. Շամախոլ Աբդոլլլա խանի դեսպանը, ժա մա ­
նելով Մոսկվա յ խնդրում է հովանավորություն և Ռուսաստանի հետ հայերի
վաղեմի առևտրական կապերի վերականգնում4|է ^ ԻI անց ( 1 5 9 4 — 1 5 9 5 )
Մոսկվա են ժամանում նաև ‘[րա ց իշխանի դեսպանները' Խորշոլդն ու Արամը։
Այս շրջանում արդեն հայերի ա յցելությունը Մոսկվա այնքան հաճախակի
էր դարձել, որ Կրեմլից ոչ հեռու ստեղծվեք էր հայկական իջևանատուն, ուր
կանդ էին առնում և առևտրական գործարքներ կատարում հայ վաճա­
ռականները*2։
Հա յ վաճառականների գործարքների մասին տեղեկություն է գրանցել
անգլիացի Դ. Ֆլետչերը, որը 1588 թ . եղել է Ֆեոդոր Իվանովիչ ցարի մոտ։
Նա հա յտ նում է, որ Ռուսաստանից «թուրքա կա ն, պարսկական, բուխարական,
վրացական, հայկական և քրիստոնեական աշխարհի զանազան արդյունաբե ■
րոզներ արտահանում են 4 0 0 —5 00 հազար ռոլբլոլ մորթեղեն)/3։ Այստեղ
ուղղակի հիշատակված են հա յերը, սակա յն, մ եծ հավա նա կա նությա մբ,
հայեր են եղել նաև թուրքական, պարսկական և վրացական կոչված ա րդյու­
նաբերողների մեջ։
Մոսկվա յի հա յ բնա կչությա ն դերը մեծա նում է 1 6 5 0 — 60-ա կա ն թվա կա ն­

«Казанская история», М., 1957, էշ 154:

40 Տ ե ՛ս
«Историческое описание Древнего музея», М., 1807, տես նաև «Собрание
41 Տ ե ՛ս .
актов относящихся к обозрению истории армянского народа», том II, М., 1838, կ 17:
42 Այս իջևանատան կամ քա րվա նսա րա յի մա սին հնա գույն տ եղեկությունը 1 Տ 9 9 թվա կա նից
կ. ա յն գտ նվել է Իլինյա ն դարպասի մոտ (տ ե ՛ս«Акты исторические», ТОМ II, էշ 1 9 ) ։
43 Д. Флетчер, О государстве русском, М., 1906, է* II:
 Հ ա ,կ ա կ ա ս ,11 ,սւ խ ,ր 1ւրր .У/1 - X V ! Ո դա րերուս

ներին, երբ ռուսական պ եա „լթ յունը վ եր ա մ ի ա վ ո ր ե լն Ուկրաինան և հաշո-

զութ յա մ բ ետ մղելով թոլրք-թաթա րա կան Հարձակումները, սկսում է վարել
համարձակ արևելյան քա ղա քա կա նությա ն, ավելի մոտիկից ղբաղվել Անդըը-
կովկասի հարցերով, Այս շրշանում արդեն, Մոսկվայում մշտական բնակու­
թյուն են հաստատում ոչ միա յն առևտրականներ ու արհեստավորներ, ա յլև
մտավորականներ' թա րգմա նիչներ, դիվանագետներ, Որպես հայազգի թա րգ­
մանիչներ հայտնի են աստ բա ի։ անցի Թավաքալովի որդիներ Բորիսն ու Իվա*
հը. վ ե ր շ ի ն ս ՚յ 654 թ. հանձնարարություն է ստանում հանդիպել Իրանից վերա­
դարձած դեսպան Ռոստով Լոբանովսկոլ հետ, Այդ դեսպանության հետ
Աստրախանից Ռուսաստան է գալիս հայազգի Վասիլի Դաուդովը, որն ընգոլն -
վում է աշխատանքի Դեսպանական պրիկաղում (Արտաքին գործերի ա տ յա ն),
ծա ռա յում 50 տարի' թա րգմա նչից հասնելով մինչև դեսպանի և վոյեվոդի
պաշտոնների. Նա կատարել է խոշոր ու պատասխանատու դիվանագիտական
հանձնարարություններ Թուրքիա յում, Ղրիմ ում, Ո ւկրա ինա յով44< Թարգմանչի
պաշտոնով Մ ոսկվայում ծա ռա յել են նաև հայաղգի Վասիլ Իվանովը, Աթանաս
Իվանռվը և ուրիշներ, 1632 թ. Ղրիմից Մոսկվա է եկել Սարդիս 0վան և սովը
(իր ռուս կնոշ հետ ) և խնդրել մշտական բնա կոլթյա ն իրավունք, հայտնելով,
որ վւախել է ա զգա յին ու կրոնական ճնշումներից, Սարգիս Օվանեսովը նույն­
պես աշխատանք է ստացել Արտաքին գործերի ատյանում45<
1660 թ. Մոսկվա են մեկնում Նոր Ջուղա յի նշանավոր վաճառականներ
խոշա Զ աքարը իր 9 ընկերների հետ, ցարին տանելով բա զմա թիվ պերճանքի
առարկաներ, ա յդ թ վում նշանավոր а Ադամանդյա գա հը», որն այսօր էլ
զարգարում է Կրեմլի Զինապալատը և ՍՍՀՄ ալմաստի ֆոնդի մեծարժեք
գանձերիս է,
Ինչս/ևս հաղորղում է խոշա Զաքարը, գահը նրա արհեստանոցում գաղտ­
նի պատրաստել են հա յ վարպետները և գաղտնի էլ տարել Մոսկվա։ Գահի
վրա լպ տիներենով գրված է. « Հզորա գույն ու անպարտելի Մոսկովյան կայսր
Ա լևքսեյին, երկրի վրա բա խ տ ա վորությա մբ թագավորողին1 մեծա գույն ա րվես­
տով ու եռանդով պատրաստված այս գահը թող լինի բախտավոր նախանշանակ
գ ա լի ք ի ...»**։ Այս մա կա գրությա մբ հա յ վաճառականներն արտահայտում էին
իրենց հույսն ու հավատը Ռուսաստանի նկա տ մա մբ, միաժամանակ ցույց
տալով առևտրի իրենց մ եծ հնարավորություններն ու հարստությունը։
1666 թ. փետրվարին Մոսկվա են գալիս հայկական առևտրական ընկե­
րության 40 ներկա յա ցուցիչներ, որոնց բանակցությունները դեսպանական
ա տյա նում Յուրի Դոլգորոլկիի և ապա Օրդին-Նաշչոկինի հետ ավարտվում են
15 ամիս հետո, արքունիքի և Հայկական ընկերության միշև առևտրական
պայմանագրի կնքումով։ 1667 թ . մա յիսի 31-ի ն պայմանագիրը հաստատվում
է և «Ջուղա յա կան կոմպանիանյ) իրավունք է ստանում տարանցիկ առևտուր
անել Ասիայի ու Եվրոպայի միշև, Աստրախանից Վոլգյան մա յրոլղով գնալ
մինչև Արխանգելսկ, մաքս վճարելով ապրանքի արժեքի 5 տոկոսի չափով։
Այս մ եծ արտոնությունն էր, որ տրվում էր հայ վաճառականությանը, քանի

« Տե՛ս ЦГАДА, ф. Сношения России с Персией (կարճ СРП), оп. I, Ճ. 1653 г. № 5:

46 «Армяно-русские отношения в XVII о.», Ереван, 1953, էւ 3 4:
46 «Собрание актов относящихся к обозрению истории армянского народа», том I,
М., 1833, էг 64:
ա Հ ա յ ժւսլով/ււ/ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

որ Ռուսաստանում տարանցիկ աււևտրի իրավունք մինչ ա յդ չէր ստացԼլ և ոչ

մի պետության վաճառականություն, չնա յա ծ ա յդ ուղղությամբ վատնված
դարավոր ու համառ շանքերի։ Թեպետ պայմանադիր կնքող հայկական կողմը
կոչվում էր « Ջ ոլղայ՚ա կան կոմպանիաս, բ ա յց արտոնյալ ու մենաշնորհ
աոևռէրի իրավունքը տի ված էր ոչ միա յն շոլղա յեցիներին, ա յլև բոլոր հայ
վաճառականներին*1։ Պայմանագիր կնքելու համար Մոսկվա ժամանած 40
հայերի մեշ կային ինչպես Ջուղա յի, այնպես էլ Թիֆլիսի, Շա մա խոլ, Ա գո ւլի ֊
սի և ա յլ քաղաքների վաճառականներ։ նրանց հետ Մոսկվա էր եկել նաև
նշանավոր նկարիչ Բոգդան Սալթա նովը, որն աշխատանքի է անցնում Կրեմլի
Զինապալատում որպես նկարիչ և մ եծ դեր կատարում ռուսական գեղանկար­
չությա ն ու կիրառական արվեստի զարգացման գործում։
Ուշագրավ է և ա յն փաստը, որ Մոսկվա եկած հայերը միա յն առևտրա­
կան գործերով չէին զբա ղվում. նրանք մտահոգված էին նաև ռուսահայ գաղ­
թա վա յրերի բա րգա վա ճմա ն, Հայաստանին օգնություն կազմակերպելու հ՛ար­
ցերով։ նրանց ստորագրությամբ ուղերձ է հղվում Կ. Պոլսի հա յերին, որով կոչ
է արվում օգնել Օրդին-նաշչոկինի գլխ ա վորությա մբ Կ, Պոլիս առաքվող
ռուսական դեսպ անությա նը։
Հ ա յ վաճառականները և հատկապես նրանց ղեկավարներ Գրիգոր Լուսի֊
կովը և Ստեփան Ռոմոդամսկին, որոնք մոտ երկու տարի մնացին Մ ոսկվս։յում,
զգալի դեր կատարեցին հա յ գաղութի կյա նքում։ Մոսկվա յո ւմ սկսեց գործել
ս. Աստվածածին հայկական եկեղեցին**։
1666 թ . ապրիլին Մ ոսկվա յում ստեղծվեց սա ֆյանի (ս ե կ ի ) գործարան,
որի վարպետ կարգվեց սեկագործ Հայրա պես։ Մարտինովը։ Վարպետը ռուսե­
րեն չգիտեր, բ ա յց աշխատանքը կազմակերպելու և ռուս աշակերտներ սո­
վորեցնելու համար նրան տրվել էր թարգմա նիչ <гնոր մկրտվա ծл ( ա յսինքն'
ռուսական ուղզավւառությոլն ընդունած) Բորիս Իվանովը։
Ինչպես երևում է սեկի գործարանի մասին պահպանված մա տ յա ններից,
դա պարզունակ ու համեստ գործարան էր, որի արտադրությունը կազմակերպ­
ված էր Հա յա ստա նում ու Մերձավոր Արևելքում գոյություն ունեցող արհես­
տանոցների օրինակով։ X V II դարում Մոսկվայում դեռևս չկա յին արդյունա­
բերությա ն զարգացման բարենպաստ պ ա յմա ններ։ Այդպիսին էր և սեկի ու
թավշակաշու (զ ա մ շ) արտադրության վիճակը, տեխնիկան պարզունակ էր,
արտադլւանքի որակը' ցա ծր, ինքնա րժեքը' բարձր, քիչ էին մասնագետներն ու
րանվոյւները, սահմանափակ էր շուկան, ուստի ա յղ տնայնագործական տիպի
արհեստանոցը կարողացավ իր գոյությունը պահպանել միա յն 6- տարի։
1667 թ . պայմանագիրը Մոսկվան դարձրեց հա յ վաճառականների,
նրանց գործակատարների, արհեստավորների, դիվանագիտական ծա ռա յող•՛
ների մի զգալի զանգվածի համար կարևոր հանգրվան, որի հետ կապված էին
տնտեսական ու քաղաքական շահեր ու հեռանկարներ։ Այդ տեսակետից հա տ ­
կանշական է Ստեփան Ռոմոդամսկոլ և հատկապես Գրիգոր Լուսիկովի դոր-
ծունեոլթյունը Մ ոսկվա յում' 1 6 6 6 — 1672 թ թ .։
Սրանք համոզում են ռուսական արքունիքի ներկայացուցիչներին ճանա ֊

47 Տե՛ս В. К. Восканян, Новоторговый устав а договор с Армянской компанией,-

ՀՍ Ս Հ Գ Ա Հ $ ե ղ ե կ ա զ ի ր Յ ((ա ւ ք . դ է տ . ) , 1 9 4 7 , .N5 в ։
« Տե-ս ЦГИА СССР, ф. 880, оп. 5, д. 12, л. 10, 75.
 Հ ա յկ ա կ ա ն 4 ա 4 Ր ա վ ա ! ր ե ր ջ Ճ Ո ' ֊Ճ \ Ո 1 դ ա ր ե ր ո ւմ

պարհների ապահովության համար Վոլգայի կառոլցել ավաններ ոլ

պահեստներ, ղիմել Կովկասյան լեռներում իշխող ցեղապետերին և նրանд
պարտավորեցնել րարյաըակամորեՆ վ արվել հա յ ճանապարհորդների հետ,
թույլա տ րել, որ հայերը մշտական բնակություն հաստատեն ռուսական ք ա ֊
ղաքներում և ա յլն, ԼուսիկռԼը խ առնվ „լմ էր նույնիսկ արտաքին հարաբերո,-
թ յռ ն ն ե ր ի հետ կապված գործերին, միշնորդում, որպեսզի լեհ դեսպանների
հետ Լեհաստան մեկնելու հրամանագիր տրվի Իրանից ժամանած դոմինիկ-
յա ն կրոնավորներին (սրա նք Իրանում բա նա կցո,թյուններ էին վարում հա-
կաթուրքական կոալիցիա կա զմելու համա ր), նա խնզրում է նաև, որ Վրաս­
տանի Թ եյմուրա զ թագավորի թոռ նիկոլա յ Դավիդովին իրավունք տրվի
հայրենիք վերադառնալու և ա յլն**, Ստեփան Ռազինի պարսկական արշավան­
քի ( 1 6 6 8 — 1 6 6 9 ) կա պ ա կցությա մբ ռուս-պարսկական հարաբերությունների
մեշ սառնություն ստ եղծվեց, Գրիգոր Լուսիկովը մեծ շանքեր է թափում
շահին հա մոզելու, որ Ռազինի կասպյան արշավանքը ռուսական արքունիքի
ցա նկությա մբ չի եղել, Նա պաշտոնապես հանդես է գալիս որպես շահի դ ե ս ֊
պան, աշխատում է բա րելա վել ռուս֊ի րա նա կա ն հարաբերությունները, օգնել
լեհական դեսպան, հա յա զգի Բոգդան Գոլրդիին՝ բարելավելու լեհ֊ի րա նա կա ն
փ ոխհարաբերությունները, նպաստում ա յդ երեք պետությունների մ ի ա վ ո ր ֊
մա նը' թ ուրք֊թ ա թ ա րա կա ն ագրեսիային դիմագրելոլ նպատակով,
1701 թ. Մ ոսկվա յում էին գտնվում Իսրայել Օրին և Մինաս վարդապետը,
որոնց գործունեությա մբ Մոսկվայի հա յ գաղութը փաստորեն դարձավ ռու­
սա հայությա ն գլխավոր կենտրոնը և հայ-ռուսական քաղաքական կապերի
հիմնական օղակը,
Մոսկվա յի գաղութի բա զմա մա րդությա ն մասին են վկա յում 1703 թ.
եկեղեցուն տրված նվերների ցանկը և մոտ 50 նվիրատուների անունները։
Այսպես, Ա. Ռսկանովը իր ընկերներով նվիրել է 2 մոմա կա լ, Մանուկ Վարդա-
նով_ը''32 մսխա լա նոց ա րծա թյա խաչ, Ավետ Լազարևը' երկու մեծ գեղանկար­
չական պատկեր, Սաֆար Մելիքովը' 80 մսխալանոց արծաթյա խաչ, Իվան
ՊաւԱուէը' արծա թակա զմ ավետարան և ա յլն, Մոսկվայում 1ՐՀ' ՈՐ շինելու
համար հա յա զգի Մոսկով ՀԼախալավյը նվիրել է իր ժամանակի սակագնով մի
մ եծ գումար' 3 20 ռուբլի50։
Ինչպես X V III գարի վերշին երեսնա մյա կում, այնպես էլ հետագա տաս­
նա մյա կներում Մոսկվա յի հայ բնա կչությա ն իրավունքները ճանաչվում ու
պաշտպանվում էին 1 6 6 7 թ . կնքված հայ-ռուսական առևտրական պ ա յմա նա ­
գրով և ցարի կողմից տրված արտոնագրով, որով արգելվում էր վնասել ու
հարկերով նեղել հա յերին։ Թ յուրիմացությունների ու վեճերի դեպքում հայերր
դիմում էին Ռատուշա, հաճախ դեսպանական ատյան կամ ուղղակի ցարին,
ընդ որում հարցի լուծմա նը մա սնակցում էին Մոսկվա յի հա յ ավագանու
ներկա յա ցուցիչները, ինչպես օրինակ, Դաուդովը, Սաֆար Վասիլևը, Լև
Զալևը, Մինաս վարդապետ Տիգրա նյա նը։ Հա յերին տրված իրավունքներն ու
արտոնությունները, գույքի ու կյանքի ապահովությունը, առևտրական ու
արդյունաբերական գործունեության նպաստավոր պայմանները ուժեղացնում
էին հայերի ներհոսը Մոսկվա։ Դրան առանձնապես նպաստեց Պետրոս Մեծի

4» Տ ե ՛ս ЦГАДА, փ. СРА, Д. 1666— 1674 ГГ., № 2, М. 231—234.

50 Архип в н е ш н е й п о л и т и к и Р о с с и и (АВГ1Р), ф . СРА, Д 1722, ЛГ» 1, էւ 33 35.
 Հ ա յ յոդոէ1իդ1ւ ս րմ տ մ ու ք1յո ւ ն

հովանավորական քաղաքականությունը է որն արտահայտվեց մասնավորապես

1711 թ . Սենատին տրված հրամանագրում, որտեղ կոչ Էր արվում նպաստել
հայկական առևսէրին, բա րյա ցա կա մ լինել հայերի նկատմամբ և քաջալերել
նրանց ներգաղթը Ռուսաստան։ Դրա օրինակն Էր տալիս ինքը' Պետրոս 1 -ը ,
որը նույն թվականին Լեհաստանում հանդիպելով հայազգի Աղաղարովին,
նրան իրավունք Է տալիս ընտանիքով Հոլա նդիա յից Մոսկվա վւոխադրվել և
մշտական բնա կություն հաստատել ա յնտ եղյ| <
Մոսկվայում մշտական բնակություն հաստատած հայ վաճառականների,
մանր առևտրականների ու արհեստավորների կողքին հանդես են դալիո
վաշխառուներ, հողատերեր, գործարանատերեր, բա նվորներ, վարպետներ։
Մոսկվա յի հա յ դրամատերերը իրենց գործունեությունը ա յլևս չեն սահմանա­
ւք։ակում Աստրախանի, Արխանգ ելսկի, էհի գայի ու Պետեր բուրգի վրա յով
կատարվող տրանզիտով ու տեղական առևտրով, ա յլ ձգտում են ձեռք բերել
հողամասեր, կառուցել նոր գործարաններ, օգտագործելով Էժանագին բա ն­
վորական ուժը։ Ա յսպես, 1710 թ. մարտի 12-ի ն Մոսկվա յի նշանավոր վա ­
ճառական Սաֆար Վասիլեը դիմում Է Պետրոս 1 ֊ի ն , խնդրելով, որ Ռերեք
դետի մոտ ընկած Անդրեևսկի գյուղի շրջանում հողեր տրամադրվի' բրինձ ու
բա մբա կ ցա նելու, թթենիներ աճեցնելու, մետաքսի մշակման գործարան կա­
ռուցելու և թույլատ րվի գյուղացիներից ու կազակներից բանվորներ հավաքա­
գրել։ Ս. Վասիլևի Բ ՚լ ո ր խնդիրքները բավարարվում են ( ա յղ թվում նաև.
հայկական եկեղեցի կառուցելու խ նդիրը)։
■ Ինչպես գրում Է Մոսկվա յի արդյունաբերության պատմության հետազո-
ս/ող պրոֆեսոր Կ. $ա ոդեր սկա յա ն , « Հա յերը Մ ոսկվա յում հանգես են գալիս
ոչ միա յն որպես վարպետներ, ա յլև Իգնատ Շերիմանի նման որպես մետ ա ք­
սագործական մանուֆակտուրայի տերեր, ա յստեղ բերելով գիտելիքներ ու
հմտ ություն' ռուս մարդկանց համար անծանոթ գործում»1*2։ Ի. Շ երիմանը
ծագումով ՛Նոր Ջուղա յեցի Էր' տեղի հա յ առևտրական ընկերության անդամ­
ներից մեկը։ 1717 թ . ռուս մի քանի գործիչների ընկերա կցությա մբ Շ երիմանր
Մոսկվայում հիմնադրում Է առաջին մետաքսի գործարանը։ Մի քանի տարում
հնգապատկելով իր ներդրած կապիտալը (5 0 0 0 ռ. դարձել Էր 230 6 9 ռ .),
1722 թ . Շերիմանը դուրս Է գալիս ա յդ ընկերությունից և մերձմոսկովյան
գյուղերից մեկում հիմնում իր առանձին մետաքսի գործարանը, որը 1752 թ .,
Ի. Շերիմանի մահից հետո դառնում Է նրա որդի Զաքար Շիրիմանի սեփա­
կանությունը, իսկ վերջինս 1758 թ . այն վաճառում Է Լազարյաններին, որոնք
ա յգ գործարանում աշխատեցնում Էին հարյուրավոր ճորտեր53»
Հա յերի հոսանքը դեպի Ռուսաստան և մասնավորապես Մոսկվա ուժեղա­
նում Է X V III դարի կեսերին ( 20-ա կա ն թվականներին ծավալված ազատա­
գրական կռիվների և նրանց ավարտին հաջորդած պատերազմների, ա նլոց։
շահագործման, անիշխանության ժամանակաշրջանում) ։ Բազմաթիվ հայ ըն­
տանիքների հետ Մոսկվա Է տեղափոխվում նաև Լազարյանների մեծահարուստ
գերդաստանը։ Լազարյաքէները սերտ կապեր են հաստատում ռուսական մ ա յ ֊

61 Տ ե ՛ս И. И. Коган, Московские шелковые фабрики мерной половины XVII! в.,

«Старая Москва», М., 1920, էէ 192:
52 «Очерки истории СССР» (XVIII в., первая четверть), М., 1957, կ 73:
33 Տ ե ՛ս Վ* Ա . Դ ի լո յա ն , Լ ա զ ա ր յա ն ն ե ր ի հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն ֊ք ա ղ ա ք ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն
պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , Ե րև ա ն , 1966, Էշ 4 7 — 4 8 ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն Փ ղ ի ս , վ ց , 1 ր Լ ր ծ Հ ա ր Լ ի հ լյ

րաքաղաքների' Մոսկվա յի Պ ետերբռլրզի մեծահարուստների, բարձրաստի­

ճան պաշտոնեության և արքունիքի անդամների հետ, ձեռք են բերում կալ-
վածքներ և առանձնաշնորհումներ, իսկ 17? 6 թ .' ռոլս ազնվականության տիտ­
ղոս, Նրանց ջանքերով 1770 թ. Մոսկվայում կառուցվում Է հայկական երկ-
րորդ եկեղեցին՞ **
Մ ոսկվա յում Էր գործում նաև նշանավոր հայ վաճառական Վասիլի հ ո ս ֊
տա տուէն իր եղբա յրներով, հոստատովր Մոսկվայում ուներ մետաքսագոր­
ծական ֆաբրիկա, որր լա վա գույններից մեկն էր Ռուսաստանում, Նա 1755 թ.
Մ ոսկվա յում ստեղծվա ծ ռուսական առաշին բաժնետիրական (ա կցիոներա կա ն)
ընկերությա ն «օ բ ե ր ֊դ ի ր ե կ տ ո ր ն » էր, Տեմերնիկի նավահանգստից ա յդ ընկե­
րությունը առևտրական գործառնություններ էր կատարում Կոստանդնոսզոլսի,
Իտալիայի, Վենետիկի և արտասահմանյան ա յլ վայրերի հետՏՏ,
X V III դարի 6 0 ֊ա կ ա ն թվականներին Մոսկվայի երեք մետ ա քսա գործա ֊
կան ֆաբրիկաներ պատկանում էին հա յերին, իսկ երկուսում էլ հայերը հան­
գես էին գալիս որպես բա ժնետ երերա,
Մոսկվայի հա յ գաղութի դասակարգային կազմը և շերտավորումը բա վա ­
կան էսայտաբղետ էր. Մեծահարուստ վաճառականների կողքին ապրում էին
մանր էսանութպաններ, արհեստավորներ, գործակատարներ և այլ զբաղմունքի
տեր մարդիկւ
Բավական թ վով հայեր տեղալի ոէսվեց ին Մոսկվա նաև վրաց Վաէսթանգ
VI թաղավորի հետ միա սին, երբ վերշինս ստիպված եղավ թողնել Վրաստա­
նը։ Նրանք բնա կություն հաստատեցին ներկայիս Մեծ և Փոքր ւէրացական
անունը կրող ւիոզռցների շրջակայքում, Վաէսթանգի հետ տեղափոխված հայե-
րի թվում կային աւլնվականներ, պալատական պաշտոն յա ներ և ա յլն,
Մ ոսկվայի հա յ բնա կչությա ն մեծա թիվ լինելու մասին խոսում է այն
վւաստը, որ դեռևս X V II դարում Պ րեսնյա յում կառուցվում է հայկական առա­
ջքէն եկեղեցին' ս. Աստվածածինը™I Հետ ա գա յում, X V III դարի 70-ական թ վա ­
կաններին, Մ ոսկվայում կառուցվում Է երկրորդ հայկական եկեղեցէւն'
ս. հա չը, Լազարյանները մ եծ ջանք թափեցին ա յգ եկեղեցին կառուցելու
թ ույլտ վություն ստանալու համար, որովհետև 1742 թ. հունվարի 1 6 ֊ի կա յսե­
րական հրամանագրով հայերէւն արգելվում էր եկեղեցիներ կառուցել։ Մի
զարաշրջանոլմ, երբ կրոնական դավանաքն էր համարվում ազգության գլէս ա ֊
վոր հատկանիշը, եկեղեցիների կառուցումը իրոք որ խոշոր նշանակություն
ունեցող իրադարձություն էր և վկա յություն' բավական պատկառելի թիվ
կազմող հա յ բնա կչությա ն ա ռկա յութ յա ն։ Հ ա յ բնակչության ստվարությունը
անհրաժեշտություն էր ստեղծում ունենալու նաև սեփական դպրոց։ Այգ ձգտռւ-
մր ուժեղանում է հատկապես X V III զարի երկրորդ կեսին, երբ ազատագրա­
կան շարժման նոր վերելքը բորբոքել էր ազգային զգացումները, 1776 թ
Մոսկվայի հա յ հասարակությունը ռուսահայ թեմի առաջնորդ Հովսեփ արք­
եպիսկոպոս Արղութ յա նի միջոցով դիմում է Սիմեոն կաթողիկոսին, խնդրելով
ժամանակավորապես իրենց մոտ գտնվող Վարդան վարդապետին թողնել

и Տ ե ՛ս «Сборник актов...», ч. III, 1г 129:

66 Տ ե ՛ս А . Семенов, Изучение исторических сведений о русской внешней торговле и
промышленности, том I, СПб., 1859, էւ 173:
5“ Տ ե ՛ս Любомиров, Очерки по истории русской промышленности, М., 1947, էւ 578:
» Տ ե ՛ս ЦГАДА, ф. 1252, оп. I, д. 386:
 Հ ա յ ւ1ո զովրէ/ի и/ ւս տ յ т յո լն

Մոսկվայում, որպեսզի մա յրենի լեզու ուսուցանի մատաղ սերնդին։ Դեռևս

դրանից առաջ, ա յդ նույն նպատակով, Լաղարյաններն էին դիմել Սիմեոն
կաթողիկոսին, և վերջինս խոստացել էր մի ուսյալ հոգևորական ուղարկել
Մոսկվաւ Հիշյա լ դիմումներից երևում է, որ Մոսկվա յի հայերն ա յդ ժամանակ
քահանա ևս չեն ունեցել։ Հա րգելով Ս ոսկվայի հայերի կրկնակի դիմումը,
Սիմեոն կաթողիկոսը թույլատրում է Վար դան վարդապետին տասը տարով
մնալ Մ ոսկվա յում։
1788 թ ., Պետեր բուրգի հայկական տպարանի հիմնադիր Գրիզոր Խ ա լդա ր֊
յա նի մահից հետո, երբ դրվել, տպարանը Պետերբուրգից մի այլ. հայաբնակ
վա յր տեղափոխելու հարցը, Հովա կիմ Լաղարյանը ցանկություն հայտնեց
տպարանը փոխադրել Մոսկվա և այնտեղ հիմնել ուսումնարան, քանի որ
առավել նպատակահարմար Էր համարում հայկական մեծ դպրոց ստեղծել
Ռուսաստանի մա յրաքա ղա քում։
Վերոհիշյալ հանգամանքով բա ցա հա յտ վում են Մոսկվա յի հայկական
գաղթօջախի կուլտուր-մշակութային ձգտումները, ինչպես և այն առսւջատար
զերր, որ կոչված Էր խաղալու Մոսկվան ոչ միա յն Ռուսաստանի հայկական
գաղթա վա յրերի, ա յլև առհասարակ հայ ժողովրդի հոգևոր կյա նքում։

р 5 . Պ եՏԵ ՐհՈ ԻՐԳ Ի ԳԱՂԹ ՕՋԱ ԽԸ

X V III դարի սեմին Նևայի ափերին հիմնադրված Սա նկտ ֊Պ ետ երբուրգ

մայրաքաղաքը կոչված Էր նշանակալից դեր խազալու ռուսական կայսրության
քաղաքական ու տնտեսական կյա նքում։ Ռուսական նոր մայրաքաղաքը դեպի
իրեն ձգեց մ եծ թվով հայ և ա յլա զգի վաճառականներ, արդյունաբերողներ և
արհեստավորներ, որոնք տնտեսական շահերով սերտորեն կապված Էին Ռու­
սաստանի հետ։
Քաղաքի հիմնադրման առաջին իսկ տարիներին Պետերբոլրղում բնա կու­
թյուն են հաստատում հայ վաճառականներ, որոնք ա յստեղ ստեղծում են
իրենց առևտրական գրասենյակները և առևտուր կատարում եվրոպական
երկրների հետ ։ Հա յ վաճառականների հայտնվելը Պետերբուրգում մեծապես
առնչվում Է Արխանգելսկի վրա յով դեպի Եվրոպա տանող առևտրական նա խ­
կին մա յրուղոլ նշանակության անկման և Բալթիկ ծովի վյւայով կատարվող
տարանցիկ առևտրի անընդմեջ զարգացման հետ։
Արդեն 1726 թ. ռուս ֊ե վ ր ո պա կան առևտրի 90 տոկոսը կատարվում Էր
Պետերբուրգի վրա յո վ ։ Պետերբուրգը դարձավ նաև տարանցիկ առևտրի նշա­
նավոր կա յաններից մեկը։ Ա յսպես, Աստրախանի և Պետերբուրգի վրա յով
Ե։[լ։ոպա առաքվող արևելյան ապարանքների արժեքը 1 7 3 3 — 1748 թթ, կազմել
Է 2 .7 4 9 6 5 9 ռուբլի, ընդ որում դրա մոտ 80 տոկոսը' 2 .2 0 7 8 8 3 ռուբլի ա րժեգոլ-
մարով կատարվում Էր հայ վաճառականների ձեռքով^*։ Բավական մ եծ Էր նաև
հայ վաճառականների դերը Եվրոպայից Ռուսաստանի վրա յով դեպի Իրան
կատարվող միջնորդ առևտրում։
Ռուսական նոր մայրաքաղաքի հետզհետե աճող դերի հետ մեկտեղ աճում

511 Տ ե ՛ս А. Юхт, Восточная торговля России в 30—40-х гг., XVIII в. и роль и «ей
армянских купцов, 'Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր է ՀՍՍՀ ԳԱ (հ ա ս . գի ս ւ.) 1956, № 8, Էշ СО։
___________________________ Հ ա ! ՚1 ' " Կ ա '“ Ո“ " 1 Ր 4 * ! Ր1-ՐԸ X I V ֊X V I Ո Ոար լ ր „ լ մ 4 3 (1

էր նաև տեղի Հա յ ա զդա բնա կչությունը։ Վաճառականների և արՀևստավորների

կողրին Հա ն,,եռ, էին դաւիս նաև թարդմաններ, որոնք ա շխ ա տ ով էին դես-
պանական պրիկս,ղռ։մ (1 7 2 0 թվականից Արտաքին դործերի պետական ա տ ֊
յա հ ), X V III դարի առաջին քա ռռրդոլմ այստեղ իբրև թարդմաններ աշխտ-
ա ո,մ էին Հա յեր Աֆանասի Պ ա նկրա տ ովը*, Լ„լկա Շիրվանովը (Ղուկաս Շիր-
վա նենց)՝ սղնա խ ներո վ Պետրոս 1-ի ներկա յա ցուցիչ, հայ ազատագրական
շարժման Հա յտ նի գործիչ իվան Կարապետի եղբա յրլ, և ուրիշներ,
Սկզբնական շրշան ում Պետերբուրգի հայկական գաղթավայրը սկսեց
կազմավորվել Վասիլևյան կղզում, Հա յերից առաշին խոշոր Հողակտորր
ա յստեղ ձեռք էր բերել Լոլկա Շիրվանովը, Վերջինիս տունը և Հողամասը
աղատված էր զինվորական պարհակից, որովհետև նրա տանն էին օթևա ն,,,մ
«Բարձրագույն Դուռ ուղարկված նշանավոր հա յերըյ»60»
1714 թ . արդեն Պետ երբոլրգում հայերի թիվն այնքան էր աճել, որ հ ա յ ֊
կական եկեղեցի կառուցելու անհրաժեշտություն էր զգա ցվում։ Սակայն ա յգ
Հարցը հիշյալ ժամանակաշրջանում դրական լուծում չստ ա ցա վ, և Պետերբոլր-
դի հայերի կարիքներր հոգալու համար հոգևոր հովիվներ էին գալիս Մ ոս կվա ֊
յի ց ։ Միայն 1730-ա կա ն թվականներին է, որ Պետերբոլրգում հաստատվեց
ռուստՀայ գաղթավայրերի Հայտնի գործիչներից ՀովՀաննես քաՀանա Շերիս-
տ ան յա նր և ա յստ եղ քաՀանա յի պաշտոն վարեց մինչև իր մ աՀը' 1787 թ վա ­
կանը։
Պեւոերբուրդի Հա յկա կա ն գաղութը մեծա թիվ չի եղել։ Ըստ արխիվային
որոշ տ վյա լների, X V III զարի վերջերին Պետերրուրգում մշտական բնակու­
թյուն Հաստատած Հա յերի թիվը կա զմել է 120 — 150 մա րգ*', մինչդեռ ռոււ։
Հ ե տ տ զ ո տ ո ղ ն ե ր ի ց մ ե կ ր 1794 թ . տ ե ղ ի Հայկական բնակչությունը հաշվում է

100 տուն, Ա յսուա մենա յնիվ, Պետերբուրգի հայ գաղութը, փոքրաթիվ լինելով
հանգերձ, նշանավոր դեր է խաղացել և ունեցել է տեսակարար մեծ կշիռ։
Հետաքրքիր է նշել, որ տասնյակ տարիներ բնա կվելով Ռուսաստանում և
հանդիսանալով Պետերբուրգի հայկական գաղութի կենտրոնական դեմքը,
Լուկա Շիրվանովը միա յն 1738 թ . է ընդունում ռուսական հպատակություն ու
գրա նցվում որպես «Սանկտ-Պ ետերբուրգի քաղքենի])։ Այս պարագան խոսում
է ա յն մտսին, որ Պետերբուրգի, ինչպես նաև Ռուսաստանի Հայկական ա յլ
գաղթավայրերի բնա կչությա ն մի ստվար մասը աշխատում էր պաՀպւսնել իր
նախկին Հպ ա տա կությունը, որպես առավել մեծ երաշխիք արտոնությունների
ռլաՀպանման։
X V III գարի կեսերին Պետերբուրգի կենտրոնական մասում, Ձմեռա յին
պալատի շրջա կա յքում, Հա յտ նվում են Հա յ նոր վաճառականներ, որոնք կա­
ռ ո ւ ց ո վ են իրենց տները և առևտրական ու արդյունագործական Հաստատու­
թյունները։ 1752 թ . Պետերբուրգում հիշատակվոՎ է հայ վաճառական և
ոսկերիչ, «Բենգա լյա ն քա ղա քա ցի» Արտեմի Շերիմանի անունը։ 1750-ա կա ն
թվականներին Պետերբուրգում հաստատվեցին և որպես Պետերբուրգի քա ղա ­
քա ցիներ գրա նցվեցին նոր-ջուղա յեցի Իսա խան ով չորս եղբա յրները, որոնք
1758 թ. հիմնեցին Ռուսաստանի առաջին բաժնետիրական ընկերություններից

53 Տ ե ՛ս ЦГИА СССР, ф. 880, ОП. 5, Д. 108, Л. 12:

и Տ ե ՛ս ЦГАДА, ф. 1252, оп, I, д. 19, л. 6:
ա Տ ե ՛ս ЦГИА СССР, ф. 880, оп. 5, д. 108, л. 12:
430 Հ ա յ մ ո ղու/ր դի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

մեկը' Իրանի Հետ առևտուր կատարելու Համար։ Այդ րնկԼրուք1յւ։։նր երկարատև

կյանք չունեցա վ, որովհետև 1762 ք1. եկատերինա 11-ի գահակալությունից
անմիջապես Հետո, վերացվեցին րոլոր տեսակի առևտրական մենաշնորհներր:
Լա յ վաճառականների կողմից նման առևտրական րնկերություն ստեղծեր։։
վարձ կատարվեց նաև 1773 թ.-
Պետերրուրդի Հայերը X V III ղարի կեսերին ՚ այնտեղ Հիմնեցին մետաքսա­
գործական ֆաբրիկաներէ Մետաքսագործական ֆաբրիկաներ ունեին Արտեմի
Մանուիլովը, Բոգդան Ախվերդովը, Լուկա ՇԻւ՚Վ. տնովի որդի Պետրոս Շիրվա-
նովը, Մանուչարյան եղբա յրները, որոնցից առաջին երեքի ֆաբրիկանևրր տե­
ղադրված Էին Վասիլևյան կղղում։
Այդ ֆաբրիկաներում արտադրվում Էին արևելյան ղ անագան գործվա ծք­
ներ՝ մետ ա քսյա կերպասներ, գուլպաներ, ձեռնոցներ և ա յլն։ Հետաքրքրական
Է, որ ա յդ ֆաբրիկաների դաղգաՀները բերվա ծ Էին Մ ոսկվա յից, Հա յ Ստեւիան
Ձփտոնովի ֆա բրիկա յից, որը շատ ավելի վաղ Էր Հիմնադրված°1։
1760-ա կա ն թվականների սկզբներին Պետերբուրգ Է գալիս ու իր առև-
տըրական գրասենյակը Հիմնում ՀովՀաննես Լաղարյանր։ Շատ չա նցա ծ՝ 1764
թ. նա նշանակվում Է պալատական ոսկերիչ և կարողանում Է ամուր կապեր
Հաստատել արքունական շրջանների Հետ, ակնառու դեր խաղալով նաև Պե-
տերբուրգի ու ողջ Ռուսաստանի Հայկական գաղթավայրերի ներքին կյա նքում։
Պետերբուրգի փոքր, բ ա յց Հարուստ ու ճանաչում ստացած Հայկական
գաղթավայրը շուտով դառնում Է Հա յ-ռուսա կա ն քաղաքական Հարաբերու­
թյունների կարևորագույն մի օղակ՝ Հատկապես Սիմեոն կաթողիկոսի կողմից
ռուսական արքունիքի Հետ բարեկամական կապեր ստեղծելուց Հետ ո։ Պատա­
հական չէ, որ շուրջ 30 տարի Հայկական եկեղեցիների կառուցումն արգելա­
կող Հրամանագիրը 1770 թ . մա յիսի 2 2 -ի նոր Հրամանագրով վերացվում է,
իսկ մինչև ա յգ արդեն կարգադրվել էր Հողամաս Հատկացնել Հայկական
եկեղեցու շինության Հա մա ր։ 1 7 7 0 — 1779 թ թ . Հա յտնի ճարտարապետ Ֆելտենի
նախագծով կառուցվում է Պետերբուրգի ս. Կատարինե Հայկական տաճարր,
իսկ 1791 թ .՝ Հայկական գերեզմանատան ս. Հարություն եկեղեցին։ 1779 թ.
Հիմնվում է Պետերբուրգի և Մոսկվա յի Հայկական եկեղեցիների միա ցյա լ
Հոգա բա րձությունը։ Առաջին Հոգաբարձու է ընտրվում ՀովՀաննես Լաղարյանր
և մնում ա յդ պաշտոնում մինչև իր մահը՝ 1801 թ .։
Պետերբուրգի Հայկական գաղթավայրի նշանակությունն առավել ևս մ ե ­
ծացավ 1781 թ ., երբ ա յնտ եղ Հաստատվեց Գրիգոր Խալդարյանի տպարանը,
որ գտնվում էր Հայկական եկեղեցու մոտ գտնվող ՀովՀաննես Լազարյանի
տանը։ Այս տպարանում առաջին Հերթին Հրատարակվեց մա յրենի լեզվի
а Ա յբբենա րա նյ> ( 1 7 8 1 ) , որը կոչված էր բավարարելոլ Ռուսաստանի Հայկական
գաղթավայրերի մատաղ սերնդին կրթելու պաՀանջները։
Հ ա յ ազատագրական շարժման ռուսաՀայ նշանավոր գործիչներ Հովսեվ:
Արղությանը և ՀովՀաննես Լա զար յա նը Պևտերբոլրդում էին բա նա կցություն­
ներ վարում ռուսական կառավարության Հետ ' Հայաստանի ազատագրման և
նրա ապադա քաղաքական կա ցությա ն Հարցերի վերա բերյա լ, այնտեղ էին
մշակում Հա յ-ռուսա կա ն դաշնակցային պայմանագրի ծրագրերը։ Մեծ աշխա­
տանք էր տարվում նաև Հայաստանի ա նցյա լը, Հոգսաշատ ու տառապալից

62 Տե՛ս Ц Г А Д А , ф . 1252, ОП. I, д . 19, л. 18:

 Հ ա յկ ա կ ա ն դ ս ո լ Ր ա վ ա յր ե ր ր X IV — X V III ղա րևրռմ

ներկան ռո,ս Հա ։,ա րա կա յնո։թ յա նր և կառավարող շրջաններին ներկա յա ցնէ.

,ո , Հա մար։ Այ,, նպատակով է, որ ռուսական զինվորական ծառայության մեշ
,,տ նվ,„, Վաոլամ Վահանով,, թ ա ր գ մ ա ն ո վ է Մովսեռ Խորենացոլ Հայտնի ողբը'
« П л а ч О Армении» վերտ ա ռությա մբ, ե հրատարակում 1786 թ ., Վահանովի
թա րգմա նությա մբ, Նույն' 1786 թ. Պետերբուրգում հրատարակվում է «Նոր
տետրակ, որ կոչի հորդորակ» երկը, որ ձոնվում է իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինին:
Կասկած չկա, որ ինչպես թա րգմա նո,թյունների ընտրության, այնպես էլ
հ,ա,տարա1,„,թյան կ ե տ ֊ն ս ,ատակը Հայաստանի վիճակի վերաբերյալ ա ռ ա ֊
Վեւ լրիվ պ ա տ կերա ց,,,մ տալն կր, հա յ ժողովրդի բաղձանքներն ա րտա հա յտեի
ե Հայաստանի ազատագրության գործում հարկ եղած ռա զմա ֊ք ա ղա քա կա ն
օգնության կա զմակերպումը,
Պետերբուրգի հա յ գ ազթօշախի գործիչներն, առհասարակ, շահագրգռու­
թ յա ն էին հանդես բերում ինչպես իրենց, այնպես է, ռուսահայ մյուս գաղթա-
վայրերի ա զգա յին լուսավորությունն առաշ մղելու գործում։ Պետերբուրգի հայ
գաղթօջախի ակնառու ա նդամներից Մարգար Մանուչարյանը 1782 թ. դիմեց
Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիային և խնդրեց ծրագիր նախապատ­
րաստել Աստրախանում հիմնվելիք հայկական դպրոցի համար'53г
Պետերրուրզում 1799 թ . Հովհաննես Լազարյանի հանձնարարությամբ
Գրիգոր վարդապետ Տեր-Ս տ եփ ա նյա ն Արարատցոլ կողմից կա զմվեց ապագա
ԼաղարյաՆ ճեմարանի կանոնագրության առաշին նախագիծը, որով ուրվա­
գծվում էր այն խոշոր դերը, որ կոչված էր խաղալու Լազարյան ճեմարանը
հայ մատաղ սերնդի դաստիարակության, հայկական մշակույթի զարգացման
գործում*}։
Գրավելով կենտրոնական դիրք ռուսահայ մյուս գաղթավայրերի նկատ­
մա մբ և ավելի մոտ կա նգնած լինելով ռուս կառավարական շրջաններին,
Պետերբուրգի հայկական գաղութի գործիչները խոշոր դեր են խաղացել նաև
Աստրախանի, Նոր Նախիջևանի, Գրիգորիոպոքի, Ղզլարի և հայկական ա յլ
գաղթավայրերի ա մենօրյա խնդիրներին դրական լուծում տալու ուղղությա մբ։
Այդ հարցում հատկապես խոշոր է Հովհաննես Լազարյանի գործունեությունըг
Վերջինիս, ինչպես նաև ռուսահայերի թեմա կա լ Հովսեփ Արղությանի միջնոր­
դության և ջանքեր/։ շնորհիվ X V III դարի վերշում վերահաստատվեցին նախ­
կին կայսրերի կողմից Ռուսաստանի հա յ բնակչությանը տրված արտոնու­
թյուններն ու առանձնաշնորհումները։
Ուժեղ են եղել նաև Պետերբուրգի հա յ գաղթօշախի առևտրա-տնտեսական
կապերը ռուսահայ մյուս գաղթավայրերի և հատկապես Մոսկվայի ու Ա ստ րա ֊
խանի հետ ։ Հիշյա լ գա ղթա վա յրերի միշոցով էին Պետերբուրգի հա յ ձեռնար­
կատերերը ստանում իրենց ֆաբրիկաների համար անհրաժեշտ հումքը'
մետաքս, ներկեր և ա յլն ։ Մյուս կողմից, հիշյալ ձեռնարկությունների արտա­
դրանքը մա սա մբ իրա ցվել է հայկական գա ղթա վա յրերում։ Այս հանգամանք,։
ևս ստիպել է Պետերբուրգի հայ ֆաբրիկանտներին ու վաճառականներին'
գործնական օգնություն ց ո ւյց տալ ռուսահայ գաղթավայրերի բնակչու­
թ յա նը։

63 Տ ե ՛ս К. Григорьян, Армянская культурная колония в Петербурге в XVIII веке,

Հ Ս Ս է Գ Ա է Տ ե ղ ե 1 լա գ ի ր * ( է ա ս . 10ՏՅ- М 9 ՛ 7Я ։
34 Տ ե ՛ս 4 . Դ ի լո յւ ս ն , Լ ա զ ա ր յա ն Ա մա րա նի հիմնա դրմա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի /,, ՀՍ Ս Հ ԳԱ

(ГՏ ե ղ ե կ ա գ ի ր » ( հ ա ս . գ ի տ .), 1901, Л* 7։

■1Я2 Հ ա յ г1ուրււքրւ/ի պ ա ա մ ութ յա ն

Պետերրուրղի հայ գաղթավայրի գործիչները կարևոր ղեր են խաղաց!,լ

նաև հայ և ռուս ւհպովուրղների բարեկամական հարաբերությունների ա մ ր ա ֊
պնդման գործում։ Այդ իմաստով չի կարելի երկրորդական համարեք այն իրո­
ղությունը, որ Հովհաննես Լադար յան՛կ իր միջոցներով Պեաերբուրդից ոչ հեոո։
գտնվող Սոֆիա (Ձա րսկոյե սելո) քաղաքում 1784 թ . հիմնեց քաղաքային
ժողովրդական դպրոցւ
Պետերբուրգի հայկական գաղթօջախը տնտեսական, առևտրական, քա ­
ղաքական և մշակութային կյա նքում ունեցել Լ իր ո։բույն տեգր, կարևոր դեր
խաղալով հա յ գաղթավայրերի պատմության մեջ։
 ԲԱԺԻՆ Գ

<;ԱՑԿԱԿԱ՜Ն ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ
Х1У-ХУ1И ԴԱՐԵՐՈՒՍ՜
 է դա րերի , < ա յ մ կ ՞ ՛ թ ա յ ի ն կյա նքն իր տ ր ո հ վ ա ծ ո լթ յա մ բ,
բա զ մ ա թ ի վ կ ո ր ո ղ ն ե ր ո վ , ի նչպ ես և մ ե ծ ջա նքեր պահանջած հա ջողոլթ յո լն -
ն եր ո վ , լի ո վ ի ն ա րտ ա ցո լում Էր պ ա տ մա կա ն դժվա րին ա յդ ժա մա նա կա շրջա նը,
հաիւորդ դար դա ց ա ծ ֆ ե ո դ ա լի զմ ի ժա մա նա կա շրջա նի մ շա կույթ ի հետ
հա մեմա տ ա ծ, XV X V I զա ր ե րո ւմ ա նկում ա պրեց գիտ ո ւթ յո ւնը , փ իլիսոփ ա -
յո ,թ յո ւն ը , ա րա գ խ ա մ ր ե ց ու վա նա կա ն ա նա պ ա հով խ ցե ր ո ւմ պ ա րփ ա կվեց
դպ րոցա կա ն գ ո ր ծը . Ե րբեմնի բա րձրա րժեք ու մ եծա ծա վ ա լ պ ատ մա գրա կա ն
երկերին եկա ն փ ոխ ա րինելու հա մեստ կրթա կա ն պաշար ունեցող շա րքա յին
գրիչների հիշա տ ա կա րա նները և. մա նր ժա մ ա նա կա գրութ յունները,
Ա ռա վել մ ե ծ Էր վ ա յր էջ ք ը մ շա կ ո լյթ ի ա յն ա սպ ա րեզներում, որոնք ա նմ ի ­
ջա կա նորեն կա պ վ ա ծ էին նյո ւթ ա կա ն շոշա փ ելի միջոցների ու պ ա տ վերների
հետ ' ճա ր տ ա ր ա պ ետ ո ւթ յո ւն , ն կ ա ր չո ,թ յո ւն , կիրա ռա կա ն ա րվեստ ի և ն յո ւթ ա ­
կան մ շա կո ւյթ ի ա յլ բն ա գ ա վ ա ռ ն ե ր .
Տ վ յա լ ժամանակաշրջանի հայկական մշակույթի վիճակն ու զարգացման
ընթա ցքը բնորոշելիս անհրաժեշտ է, սակայն, նշել, որ անկման երևույթները
հավասարապես չեն տարածվում բոլոր դարերի ու մշակույթի բոլոր բնադա-
,/տոների վրա. Ժամանակագրական առումով ամբողջ ա յդ շրջանը բաժանվում
է երեք խոշոր հատվածի.
Լ. Ճ 1 \ ղարի երկրորդ կես— XV դարի 40-ա կա ն թվականներ, ա յս' շուրջ
հարյուրամյա ժամանակա միջոցում արդեն հստակ նկատվում են անկման
նշաններ մշա կույթի որոշ ճյուղերում ( ւդա տմ ագրութ յո ւն , ճարտարաւդետու-
թ յուն, մանրանկարչություն և ա յլն ). Սակայն սոցիալ-տնտեսական ծա յր աս­
տիճանի քա յքա յմ ա ն հարաճուն պրոցեսի պայմաններում նույնիսկ հայկական
մշակույթի մի քանի ճյուղերում դեռ պահպանվում են նախորդ դարերի ավան-
դույթներր և գիտության բարձր մտկարդակր. Առաջին հերթին այստեղ նկատի
պետք է ունենալ Տա թևի և. Մեծոփի ՛դպրոցների գիտական ու մանկավարժա­
կան մեծ ավանդը, ա յդ դպրոցների հարկի տակ ստեղծվա ծ Հովհան Որոտնե­
ցու և Գրիգոր Տա թևա ցու մեծա րժեք փիլիսոփայական երկերը, Մատթեոս
Ջուղա յե ց ո լ, Թովմա Մեծոփեցու հ Հա կոբ Ղրիմեցու գիտական ու մեկնողա­
կան ստ եղծա գործությունները,
2. XV դարի երկրորդ կես—X V I դարն ա մբողջությա մբ' մշա կո,յթի ա մե­
նախոր անկման ժամանակաշրջան. Այս ժամանակամիջոցում չեն ստեղծվել
պատմագրական, փիլիսոփայական և տեսական բնույթի ա յլ ուշագրավ երկեր.
Մշակութային ա մլությա ն այս մթնոլորտում որպես բացառիկ երևույթ է դիտ­
վում բնա գետ -բժիշկ Ամիրդովլաթ Ամ ասիա ց ո լ ստեղծագործությունը. Հա յկա ­
կան բնաշխարհում տիրող թանձր խավարը որոշ չափով աշխատում են փա­
րատեք գաղթօջախների մտավորականները, Վ են ե տիկում և ապա Կ. Պո,սո,մ
սկիզբ է առնում հա յ տպագրությունը։
430 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

3. X V II— X V III դարեր. երկդարյա այս շրջանում մշակութային անկման

առաջն առնելու ջանքերը, ինչս/եւ։ Հա յաստանում, այնպես էլ գա ղթա վա յրե­
րում, վեր են ածվում հոգևոր զարթոնքի, ընդհատված ավանդույթների վերա­
կանգնման և ի վերջո մշակութային վերե/քի, որ կատարվում է եվրոպական
մշակույթի, գիտության բարերար ա զդեցությա մբ։ Համեմատաբար խաղաղ ու
քաղաքական-տնտես ական ավելի բարենպաստ պայմաններում ստեղծվում
կամ վերականգնվում են խոշոր կրթական կենտրոններ, կառուցվում են մի
շարք ալքի ընկնող ճարտարապետական կոթողներ։ Իր դարն ապրած մանրա­
նկարչության փոխարեն արվեստի ասպարեզում առաջատար տեղ են գրավում
հաստոցային գեղանկարչություն ը ե որմնանկարչությունը։ Իրենը դիրքերն են
վերականգնում պատմագրությունը և փիլիսոփա յությունը։ Միջնադարյան մշա­
կույթի ընդհատված ավանդույթների վերականգնման հետ մեկտեղ սկիղբ է
առնում ա զգա յին֊ա զա տ ա գրա կա ն շարժումների և հայ առևտրական բո ւր ժ ո ւա ֊
զիա յի գաղափարախոսությունը, որն իր դրսևորումն է գտնում ինչպես գրակա­
նության և արվեստի մեջ, այնպես էլ փիլիսոփայական ու սոց ի ա լ ֊ քաղաքա­
կան ուսմունքներում։ Այս ժամանակաշրջանի վերջում ծավալվում է Մադրասի
րուրժոլա-լոլսավորական և Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության գրական-
մշակոլթա յին գործունեությունը, որն ազդարարում էր միջնադարի ավարտը և
մշակութային կյանքում նոր դարաշրջանի սկիզբը։
X IV —X V III դարերի հա յ մշակույթի այս առավել ընդհանուր և բնորոշ
գծերը նշելով, այնուհանդերձ պետք է շեշտել, որ տնկումն ու տեղատվությու­
նը համատարած չեղավ հոգևոր գործունեության բոլոր ա սպ արեգն երում։
Խոսքն ա յստեղ առաջին հերթին վերաբերում է գեղարվեստական գրականու­
թ յա նը, մասնավորապես քնա րերգությա նը։ Չնա յա ծ երկրի և ժողովրդի ող­
բերգական վիճակին, այն ոչ միա յն պահպանեց նախորդ շրջանի քաղաքացիա­
կան ու անհատական լիրիկայի մոտիվները, ա յլև բռնեց աշխարհականացման
ուղին, երգեց հասարակ մարդկանց թախիծն ու սերը, հայրենիքի կարոտն ու
պանդուխտի տ վա յտ ա նքը։ Կրթված ընտրյալներին մատչելի գրաբարը գեղար­
վեստական գրականության մեջ իր դիրքերը ղիջեց կենդանի խոսակցական աշ­
խարհաբարին։
Տ վ յա լ ժամանակաշրջանի մշակութային կյանքի լուսավոր էջերից է նաև
հայկական տպագրությունը, որն եկավ փոխարինելու մարող գրչական արվես­
տին։ Հակոբ Մեղապարտի առաջին տպագրական հաստոցից (1 5 1 2 ) մինչև
X V III դարի վերչը, հայկական տպարաններից դուրս եկած ավելի քան մեկ
հազար անուն գրքերը, իրենց բազմահազար տպաքանակով, մեծապես նպաս­
տեցին մտավոր ժառանգության պահպանմանը, գրականության ու դիտական
մտքի նվաճումների տարածմանը։
XV—X V I դարերի մղձավանջային իրադարձությունները, գերեվարություն­
ներն ու արտագազթերը մ եծ վնաս հասցրին հայկական մշակույթին, բա յը
չկարողացան խ զել ժողովրդի հոգևոր կյա նքը։ Մեծ էր մշակույթի պահպան­
ման ու զարգացման գործում գաղթավայրերի դերը, որոնք ա յդ ամբողջ ժա մա ­
նակաշրջանի ընթա ցքում վառ պահեցին ժողովրդի բա զմա դա րյա ն մ շ ակութա-
յԻ ն ավանդույթները մինչև X IX դարի սկիզբը, երբ քաղաքական բախտորոշ
իրադարձությունները եկան բարենպաստ պայմաններ ստեղծելու նաև մա յր
հա յրենիքում1 պարսկական լծից ազատագրված նրա արևելյան հատվածում։
 Հ-աՐչական մշա կ ա ^ր XIV —X V III դարերում
43?

ԴՊՐՈՑ ԵՎ Ս՚ Ա ՆԿԱվԱՐԺՈԻԹՅՈԻՆ
X IV V III դարերի պատմա-քաղաքական խառնակ Ալ &ան մանԱ. .
րում Հայաստա նի մշա կութա յին կյա նբը շարոմէակեց հարատևել անհամաչափ
առաջընթացով, Եվ չնա յա ծ դրան, ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ա բ ա ն ի դպրոց ներր նույն­
պես հանդիսացել ԼԱ մատենագրական, դիտական, մշակութա յին, ա զ գ ա յի ն ֊
հասարակական խ ո շո ր ա գ ո յն կենտրոններ: ժողովուրդը նրանց միջոցով Է
հաղորդակից դարձել անտիկ ոլ միջին դարերի գիտության և մշակույթի նվա­
գումներին, Սրանց մեջ սերունդներ են դաստիարակվել' հայ ի ր ա յն ո ւ թ յա ն
մտավոր ու հասարակական րոլոր կարևոր մարզերի համար, Իրենց առօրյա
գործունեության ընթա ցքում հ ա յկա1լան դպրոցներն արձագանքել են ժամ ա-
նակի հա մա զգա յին բոլոր իրադարձություններին, հաճախ ծնունդ ու կ ե ր պ ա ֊
րանր տալով »ոգևոր գաղափարական և ազգա յին ֊հ ա սարա կա կան ձեռն ա ր ֊
էլումներին.
Հիշյա լ ժամանակահատվածի ա մենանշանավոր դպրոցը Տաթևի համալ­
սարանն էր, Նրա հիմնադիրն է խ ո շ ո ր մատենագիր, մտածող ու հասարակա­
կան գործիչ Հովհան Որոտնեցին, որը Գլաձորի համալսարանի ամենաերևելի
սաներից էր, Իր ուսուցիչներ Եսայի Նչեցոլ և Տիրատոլր վարդապետի մ ա հ ֊
վանից հետո' 1350-ա կա ն թվականներին նա անցնում է Որո՛տան, ապա լինում
Թիֆլիս ում, Դա րանազյաց գավառի վանքերում, Երոլսաղեմում և 1373 թ . հ ա ս ֊
տաս,վում Տա թևում, ուր և հիմնում է նոր համալսարան, Հակաունիթորական
պայքարը մոտիկից վարելու համար նա 1379 թ. համալսարանը փոխադրում
է Երնջակի շրջանի Ապրակոլնյաց վանք և առ առավելն երկու տարի այնտեղ
գա սա վանգելուց հետո, վերստին հաստատվում Տ աթևում' իր հռչակավոր սան
Գրիգոր Տա թևացուն հ անձն արա րելով Ապրակոլնյաց վանքի դպրոցի ուսուցչա-
ւզևտությունը։ Ակատի ունենալով քաղաքական համեմատաբար նպաստավոր
պայմանները և, թերևս, ընդառաջելով Սմբատ Օրբելյանի հրավերին, Գրիգոր
Տաթևացին 1393 թ . համալսարանը վերջնականապես վերահաստատում է Տ ա ֊
թևում. Վերջինիս մահից (1 4 0 9 թ . դեԼլտեմբերի 2 7 )' հետո թեև այն շարոլնա-
կում է գործել Մխիթար րաբունապետի, Մատթեոս Ջուղա յեցոլ (դեռևս Գրիգոր
Տա թևա ցու կենդանության ժամանակ կոչված տելետության պաշտոնին)2 և Հով­
հաննես Հերմոնեցոլ ( Կոլոտիկ) ջանքերով, բա յց շատ շուտով խամրում է մ ո­
տավորապես 1410 — 1412 թվականներին։
Այստեղ դասավանդել են նաև Հովհաննես, Գրիգոր, Սարդիս, Բարսեղ,
Ծերուն, Առաքել, Հա1լոբ, Վարդան, Կիրակոս, Գևորգ, Մատթեոս և այլ վար­
դապետներ, որոնց գործունեության մա սին, դժբախտաբար, քիչ բան է հա յտ ­
նի, Հա՛տկապես Հովհան Որոտնեցի և Գրիգոր Տա թևա ցի հանրագիտակ մ ա ն.
կա վա րժ-մատ ենագիրների ուսուցչապետության տարիներին Տաթևի համալ.
սարանը վեր է ա ծվում գիտա -մշակութային ու գա ղա փ ա րա կա ն֊հ ա սա րա կա ֊
կան գործունեության խոշորագույն կենտրոնի։ Այստեղ արմատավորվում են
կրթական ու դաստիարակչական ա յն ավանդները, որոնք ստեղծվել էին նա­
խորդ շրջանում գոյա տ ևա ծ համալսարանների գործունեության ընթա ցքում։
Տաթևի համալսարանում ուսուցման և հարակից ծախսերը կատարվում

1 Տ ե ՛ս *Ժ Ե դ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձ ե ո տ դ ր ե ր ի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա , էէ 1 0 1 - Ю Н,

2 Տ Լ 'ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էջ 25։
 Հ ա յ էհււրւվւа /ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Էին վանքի ու տեղի ֆեոդալների հաշվին, ինչպես և շրջակա աշխատավոր

բնակ չութ յա ն նյութական օդնությա մբ։
Ուսման շրջանը սովորաբար 6 — 7 տարի Էր, սակայն որոշ սաներ ուսում­
նառության նպատակով շարունակել են մնալ համալսարանում 1 2 — 10' տարի,
ըստ երևույթին կատարելով Նաև ուսուցչի օգնականի պարաակպնոլթյոլնւ
Սաների թիվը Աւատանվել Է ՏՕ— 100-ի միջև։
Համալսարանն ունեցել Է դասավանդվող առարկաների բաղմաղւոն ծրա­
գիր։ Ինչպես պարզվում Է մեզ հասած տեղեկություններից, առաջին անդում
այստեղ Է Ուսումնական հաստատությունը մասնատվել երեք մասնագիտական
բաժինների (ֆա կուլտ ետ ների)*։ Դրանցից մեկում սաները ձեռք Էին բերում
երաժշտական տեսական պատրաստություն և կատարողական փորձ, մյուսում՝
տիրապետում Էին մանրանկարչական֊ծ աղկարարական արվեստին, գրչագրու­
թ յա նը, կազմարարությանը և ձեռագրագիտական մշակույթի հետ կասլվտծ
մյուս բոլոր արհեստներին։ Համալսարանի ուսուցչապետներն ու ուսուցիչները
ոչ միա յն տեսականորեն են հմուտ եղել, ա յլև գործնականորեն տիրապեսւել Լն
ա յդ մասնա գիտ ությա նը։ Իրենց սաներին մագաղաթի մշակում, թղթի կոկա մ,
թանաքի պատրաստում են սովորեցրել նույնիսկ Հովհան Որոտնեցին և Գ բ ի ֊
գոլ։ Տա թևա ցին*։ Վերջինս նաև վարպետ ծաղկող-նկարիչ Է ե ղ ե ի Այս բաժնի
շոշափելի արդյունքն ակնհայտ Է։ Մեզ են հասել բա զմա թիվ ձեռագրեր, որոնք
գրվել, ընդօրինակվել, ծաղկվել ու կա զմվել են Տա թևում։
Տաթևի համալսարանում գրչության արվեստը գնահատվել Է ոչ միայն գե­
ղագիտորեն, ա յլև գիտական մշակման Է ենթարկվել ճիշտ ու գրագետ շւսրա-
դըրանքի համար։ Զարմանալի չէ, որ հիշյա լ ուսուցչապետների և Տաթևի հա­
մալսարանի մյուս գործիչների երկերում գրչության արվեստի վերա բերյա լ հե­
տաքրքրություն ներկա յացնող բա զմա թիվ վկա յություններ կան, որոնք թեև
ավարտուն մի համակարգ չեն կազմում, բա յց գեղագիտական-տեսական մտքի
պատմության համար ունեն որոշակի նշանակոլթյուն։
Համալսարանի երրորդ' բարձրագույն բա ժնի ուսանողները սովորում էին
ոչ միա յն կրոնա ֊ա ստ վա ծա բա նտ կա ն առարկաներ, ա յլև փիլիսոփա յություն,
տրամա բանություն, ճարտասանություն, քերա կա նոլթյուն, մատենագիտություն,
պ ատմություն, աստղաբաշխություն, աշխարհագրություն, բնա գիտություն,
տարրսւբանություն, մա րդա կա զմություն, թվա բա նություն, տոմարագիտոլ-
թ յո լն , «ներքին և արտաքին}) գրքերի մեկնություն և ա յլն։
Մանկավարժությունը, առավելապես միջնադարում, սերտորեն առնչվել է
լիի լի иո վ։ այո ւթյա ն ը , մանավանդ իմացաբանական հարցերում։ Միջնադար­
յա ն հայ վարդապետների մանկավարժական տեսակետներն ու սկզբունքները
ի հայտ են դալիս, մասնավորապես, նրանց փիլիսոփայական աշխատանքնե­
րում ւ Մարդը իր մտ ա ծողությա մբ, զգա յություններով, հոգեկան կերտված քով,
եղել է նրանց ուշադրության կենտրոնում։ Տաթևի դպրոցի ուսուցչապետներ'
Հովհան Որոտնեցու և Գրիգոր Տա թևա ցու պաշտպանած ւիիլիսաիայական այն

3 Տ ե ՜ս Լ. Խ ա չի կ յա ն , Գ լա ձոր յա ն հ ա մ ա լս ա ր ա ն ը և ն րա սա ների ա վա րտ ա կա ն ա տ ենա խ ո -

ս ո ւթ յւո ն ն ե ր ր , երևա նի պ ետ . հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի դիտ ա կա ն ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , X X I I I , Ե րև ա ն ,
1946, կւ 438։
* Տ ե ՛ս Ա. Մ ո վ ս ի ս յս ւն , Ո ւր վ ա գ ծ ե ր հա յ Ա պ ՚ր ոյյի ե. մ ա ն կ ա վ ա ր ժ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն ,
Х —ХУ դ դ ., Ե ր և ա ն , 1 9 5 8 , Էչ < 3 8 6 1
6 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեոա գիր Л? 7482։
տեսակետը, Р ь ^ լ կ ի ս ; ո !Ո, բ յոԼն „ л у Ь ш Ы ш Ь
կողմից և որ սէմեն ինչ Աանաչելի է դաոնոլմ մարդոլ
ցով միջնադարյան հա յ մանկավարժներին բավէԱրար չափ
Հոսէ սխ ոլաստիկայից ոլ դոգմա տ իզմից, Նրանք առաջատար տեգ ու գեր Էին
վերապահում փորձիս, որի նշա նա կո,թ յ„լնը դեռևս իր ժայ անակ (Х 1 _ Х П ւ
գիտակց ե լ ու բա րձր Էր գնաՀատել Հովհաննես Սարկավագը, Այստեղից Էլ
այն կարևոր, հետևությունը, թե մարդուն կարելի Է ուսուցանել ամեն օգտա-
կար ն յռ թ , ճանաչել տալ իր շրջապատը, 1,յանքը, բնաէլան ու հասարակական
երևույթները, Հմտ ա ցնել նրան գիտական, աստվածաբանական, իմաստասի­
րական խնդիրներին, Մերժելով նախածին կամ բնածին գաղափարների տե­
սությունը, մարդուն' ընդհանրապես, ա յդ թ վ „ լմ և աշակերտին դի տոլմ Էին
իբրև « մաքուր պնակիս, կա մ' լվտ ցվա ծ մագաղաթ» , որտեղ արձանագրվում Է
այն ա մենը, ինչ որ ուսուցվում ու թելա դրվում Է նրան, Այսպիսով, ոչ միայն
մանկավարժի պ ա տ ա սի։ ան ա ս, վո, թ յոլնն Էր շեշտվում, կարևոր Էր դառնում թե
ինչ Էր ուսուցվելու, ա յլև ' թե ինչպես Էր տարվելու դասավանդումը, Վար դ ա ֊
պ ետ ֊ո ւսուցիչներն իրենց գործին վերաբերվում Էին մանկավարժական, գի­
տական, հասարակական բարձր գիտ ա կցությա մբ, Դասավանդվող առարկա­
ները մատուցվում Էին խիստ ընտ րությա մբ, անշուշտ, ելնելով առավելաբար
միջնադարյան դիտական հետաքրքրությունների մակարդակից և բարոյական
„կղբունքներից։ Լայնորեն կիրառվում Էր մանկավարժական այն ճիշտ տեսա­
կետը, ըստ որի հարկավոր Էր աշակերտներին «դաս ասել նախ զպարզն, ապա
զգերա գոյնն» , նախ փոքրը, որոշակին, ապա բարձրը և վերացականը, այն Էլ
անպայման հաշվի ա ռսելով նրանց « ընդունակության և կարողության չավւը»
1ւ տարիքային առանձնահատկությունները։ Ուսուցվող առարկան, Հատկապես
Տա թևում, ավելի Էր կոնկրետացվում, նյութա կա նա ցվում, գործ Էին ածվում
զանազան գծադիր-սրստկերներ, մարդուն ուսումնասիրում Էին նաև մարդա­
կազմության տ եսա նկյունից, փիլիսոփա յա կա ն֊ա ստ վա ծա բա նա կա ն բարդ
խնգիրները աշխատում Էին բացատրել բնությունից, կյա նքից վերցրած օրի­
նակներով, երբեմն նաև առակներով։ Կրթա-դաստիարակչական տեսակետից
միջավայրի դերը անհրաժեշտ չափով թեև չէր գիտա կցվել, բա յց կարևորու­
թյուն էր տրվում նրա ն։ Բավարար փաստեր կան հաստատելու, որ ֆիզիկա ­
կան դաստիարակությանը ևս ուշադրություն էին դարձնում։
Համալսարանի նշանավոր ղեկավարների' Հովհան Որոտնեցու և Գրիգոր
Տա թևա ցու իմաստասիրական տարբեր Հարցերի մասին կարդացած դա սա խ ո֊
ս ություննե րը գրա նցվել ու ձևավորվել են որպես դասագրքեր, որոնք մեծ դեր
են կատարել նաև Հետագա դարերում ծաղկած Հայկական դպրոցներում։ Այդ­
պիսի դասագրքերից են Արիստոտելի, Պորփյուրի, Փիլոնի և ա յլ փիլիսոփանե­
րի, ինչպես նաև սուրբ գրքերի մեզ Հասած բա զմա թիվ մեկնությունները,
որոնցից են Հովհան Որոտնեցու « Համառօտ լուծմունք Պերի արմենիաս
զրոցնв , « Հալա քեալ ի բա նից իմաստասիրաց» , «Հա մա ռօտ վերլուծութիւն
Պորփիւրի դժուարալուծիցն» , «Հաւաքումն Համառօտ վերլուծութեան Ստորո­
գութեանցն Արիստոտէլի» , Գրիգոր Տա թևացու «Հա մա ռօտ տեսութիւն ի գիրս
Պորփիւրի» , «Հա մա ռօտ լուծումն Առաքինութեանցն Արիստոտէլի» , «Լուծումն
Համառօտ ի տեսութիւնն Դա ւթի», « Գիրք Հա րցմա նց» և ա յլ աշխատություն­
ները։
Անկասկած, օգտա գործվում էին նաև մարդակազմության, թվաբանու-
ա Հսէյ յո զ ո վ բ ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թ յա ն, աստղաբաշխության, քերականության և մյուս առարկաների վերա բեր­

յա լ հայ և օտար ա յլ հեղինակների համապատասխան երկերը։
Տաթևի համալսարանը վարդապետական գիտական կոչում տալու ամե-
Նահեղինակավոր կենտրոնն է եղել։ Գլաձորի, թերևս նաև նախորդ համալսա­
րանների օրինակով այստեղ ուսման ջրշանն ավարտող սաները գրում էին
ավարտ աճառեր, պաշտպաճում գիտական մի որևէ դրույթ ւ
Հա յոց եկեղեցու ինքնուրույն գոյությունից հրաժարվելու գնով կաթոլիկ
եկեղեցու հետ միավորվելու քաղաքականություն վարող եկեղեցականները, որ
հայտնի են ունիթոր անունով, Հայաստանի բնաշխարհում սկսում են աշխու­
ժացնել իրենց գործունեությունը X IV դարի սկզբներից։ 1318 թվականին հռո­
մեական կաթոլիկ եկեղեցին Ատրպատականի Թավրիղ, Սոլլթանիե և Մարաղս։
քաղաքներում եպիսկոպոսական նոր աթոռ է հաստատում։ Այս միջոցառման
նպատակը հստակ էր. Արևելքում, հատկապես հա յությա ն մեշ, կրոնական
սմիութ յոմ։» անվան տակ, կաթոլիկական քարոզչությունն ավելի ուժեղացնել
ի նպաստ Հռոմի եկեղեցու և Արևմտյան երկրների քաղաքական ու տնտեսա­
կան շահերի։ Հայկական միջավայրում որոշ հաջողությունների է հասնում
1318 թվականին Մ արաղս։ յո ւմ հաստատված քարոզիչ Բարթուղիմեոս եպիսկո­
պոսը։ Շուտով սրան են հարում Գլաձորի դպրոցի սաներից Հովհան Քռնեցին
ւ։ ա յլ հայ կղերականներ, ավելի ընդլա յնելով ունիթորների ազդեցության ոլոր­
տը։ Բարթոլղիմեոսը, Հովհան Քռնեցու օժա նդա կությա մբ, Նախիջևանի շրջանի
Քռնա գյուղում վանք է կառուցում ու փոխադրվում ա յնտ եղ։ Երնջակի շրջա­
կա յքում նրանք գրավում են ևս մի քանի վանքեր, ստեղծում են գիտական և
քարոզչական գրականություն, թա րգմա նում են Ալբերտոլս Մեծի « Համառօտ
հաւաքումն աստուածաբանականի ճշմարտութեան», Թովմա Աքվինացու «Հ ա ­
մառօտութիւն աստուածաբանութեան», «Յա ղագս է խորհրդոց եկեղեցւոյ» ,
«Յա ղագս տնօրէնութեան Քրիստ ոսի», Բարթուղիմեոսի «Ք ա րոզգիրք», «Յ ա ­
ղագս վեցօրեա յ արարչութեան» , Պետրոս Արագոնացոլ «Գիրք դատաստանաց»,
«Յաղագս եօթն մ եղ ա ց», «Գիրք առաքինութեանց և մոլութեա նց» աշխատու­
թյունները և մի շարք ա յլ երկեր։
Հակաունիթորական պայքարում հաջողության հասնելու համար Հովհան
Որոտնեցին, Գրիգոր Տա թևա ցին, նրանց սաներն ու հետնորդները ջանասիրա­
բար ուսումնասիրում են անտիկ մտածողների, քրիստոնյա եկեղեցու հռչակա­
վոր գործիչների, հայ մատենագրության անվանի երախտավորների և հենց
իրենց' ունիթորների երկերը։ Նրանք պ ա տ մա ֊ք ա ղա քա կա ն և հա սա րա կա կա ն֊
գաղափարական դժվարին պ այմաններում գիտական լուրջ արժեքներ են ստեղ­
ծում, հարստացնելով հա յ միջնադարյան մա տենա գրությունը։ Այս առումով
ևս Տաթևի համալսարանը ազգա յին հասարակական կյանքի և գի տա ֊մ շ ա կ ո ւ­
թ ա յին առաջադիմության խոշորա գոլյն օջախներից մեկն է հանդիսանում։
Տաթևի համալսարանից հետո հաջորդ առավել արդյունավետ և հռչակա­
վոր ուսումնա ֊կ րթ ա կա ն կենտրոնը Մեծոփի դպրոցն է եղել։
Գլաձորի համալսարանի սան' Մխիթար Սասնեցու ղեկավարությամբ այն
գործում էր դեռևս X IV դարի առաջին կեսերին։ Բայց Հովհաննես Մեծոփեցու
ժամանակ* 1390-ա կա ն թվա կա ններից, ավելի է աշխուժանում։ Հովհաննես

6 Տ ե ՛ս Լ. Խ ւսշիկ յս ւն, Գ լա ձոր յա ն հ ա մ ա լս ա ր ա ն ը և ն րա ս ա նե ր ի ա վ ա ր տ ա կա ն ա տ ենա խ ոա

ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , Ե րևա նի պ ե տ . հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի գիտ ա կա ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , X X I I I , էշ 4 2 8 — 4 3 2 ։
 լա_էհ՛ական մ շ ա կ ո վ Х 1У -Х У Ш դա րերով
441

// / 1 " Վ " * ծ ո փ ա վանքի վանահայրության պաշտոնը, նա

գ էա » . , Ի և տ ա թց, < յ ւ լ ս ա * նւ է' ձ №.
գ ^ „ Հ . ա կ* « . / ա կա էգէ և , „ . л '1 < м ' »
А ա թ ևա ցինի ր չո ւր , , 0 0 « . « է . , » * , . * ф . ^ ^ и , յ , Տ/ „

« Г 2 У Լ ' է , ■ < "* Я - ,Л * .Л V , . , Խլաթեցին,

„ Լ թ ւ 6 0 ա Հ ի ն վ ա „ ա ^ . ք , դ ա նԱ ա Հ ք յ,, ժ „ է վե իլ
աշակերտելու, Այս օրինակին ուրիշ շատ հետևողներ Էլ են լինոլմ,
Սակայն Մեծոփա դպրոցը շուտով կորցնում է Գրիգոր Տաթևացուն, Մ ե կ ֊
մևկոլկես տարի անց նա վերադառնում է Տաթև՝ քաղաքական, անտեսական
պայմանների վատ թարա ցման, Աղթամարի Դավիթ կաթողիկոսի ու նրա կու­
սակիցների դավադիր գործունեության և իր ծերության պատճառով, Նրա
մահվանից հետո դպրոցի ղեկավարությունը կարճ ժամանակով ստանձնում
Լն Գրիգոր Խլաթեցին (Ծ ե ր ե նց) և Հովհաննես Մեծոփեցին, ապա ուսուցչապետ
է կարգվում անվանի մատԼնագիր և հասարակական գործիչ Թովմա Մեծո-
ւիԼցին,
Դժբախտաբար, այս դպրոցին ես երկարատև ու անդորր աշխատանքային
կյանք չի վիճա կվել, Օտար նվաճողների խժդժությունները հարկադրել են Թ ո վ ֊
մա Մեծոփեցուն՝ իր աշակերտներով միառժամանակ հեռանալ ն ախ Բաղհշ
(1 4 3 6 ), ապա Մուշի Աււաքևլոց վանքը (1 4 3 9 ), Բա յց, ի վերչո, նա վեր ա դա ռ֊
նում կ Մեծոփ և վերսկսում ուսուցումը մինչև իր կյանքի վերջը' 1446 թվակա-
նըւ Դրանից հետո դպրոցը շուտով կորցնում կ իր նշանակությունն ու դադա­
րում գոյություն ունենալուց,
Թովմա Մեծոփեցու մանկավարժ ական գործունեության 40 տարիների ըն­
թա ցքում ա յստ եղ հանգամանալից հետազոտության նյութ են դառնում գիտու­
թ յա ն, դրականության և արվեստի գրեթե բոլոր բնագավառները. Դասավանդ­
վող Հիմնա կա ն առարկաների համար հրավիրվում են ճանաչում գտած մաս­
նագետներ, ինչպես տոմարագիտության համար' Հակոբ Ղրիմևցին,
■Հետաքրքիր է նշել, որ առ այսօր մեզ հասած լեզվա ֊ո լսուցողա կա ն առա ֊
ջին հա յերեն դասագիրքը, հորինվել է ա յստեղ Թովմա Մեծոփեցու կողմից՛.
Բանասիրության մեջ ա յն համարվել է « լեզվաբանական շատ լուրջ աշխատու­
թյուն)), որտեղ ի մ իջի ա յլոց պահպանվել են քրդերեն ամենահին գրավոր բնա ­
գիրը, աղվանական ա յբուբենի միակ օրինակը և ա յլն, Թովմա Մեծոփեցին
ուսուցման նպատակով մշակել է նաև « Մեկնութիւն աւետարանին Ղուկասու» ,
« Մեկնութիւն Յայտնութեան Յովհա ննոլх> և « Խմբագիր մեկնութիւն չորեքտա­
սան թղթոցն Պօղոսի» երկերը, Գրիգոր Տաթևացին ևս վկա յում է, թե Մեծո-
փում եղած ժամանակ а դաս ասելովа հորինել է Հոբի գրքի, Արիսաակես վար­
դապետի և Գևորգ Լամբրոնացոլ «Խրատ գրչութեան» և Հովհաննոլ ավետա­
րանի մեկնությունները, Հա կոբ Ղրի՚է եցին այստեղ եղած տոմարագիտական և
տիեզերագիտական դասագրքերը («տ ե տ ր ե ր ը ») գոհացուցիչ չի գտնում և այս
առարկաների դասավանդումը գիտական բարձր մակարդակի վրա դնելու,
ուսանողներին ավելի մատչելի դարձնելու նպատակով «դաս ասելովл շարա­
դրում Է ա յդ բնա գա վա ռի իր մի քանի աշխատությունները*«
Մեծոփա դպրոցին առընթեր եղել Է բավականին հարուստ մ ատեն աղա-
7 Տե՜ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 7117։
8 Տե՛ս հ ԺԵ գարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններւ>, Ա, Էշ 3 5 9 , 3 6 2 , 8 6 , 1 8 0 — 1 8 1 ։
4 42 I ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պասււ) ո ւթ յո ւ ն

լ,ան։ Տեղում ընդօրինակում, ծաղկում, կաղմում կին հայերեն բա զմա թիվ ձե­
ւէազի ր մա տյաններ, որոնց մի մասը մեզ Է հասել Ի՚ո վմա Մեծով,Լցով ս ր ր ա ֊
զ ը ութ յա մ ր , լրացումներով կամ հիշատակարաններով։ Նա ինքը միա ժա մա ­
նակ ուսուցանում Էր զրչոլթյան արվեստ*։ Ուստի, նաև որպես գրչության օջախ
Մեծովւա դպրոցը նշանակալից դեր Էր կատարում։
Ոչ միայն մշա կութա յին-գիտական, ա յլև աղգային-հասարակական կարե-
վոր գործունեություն Է ծավալվել ա յստ եղ։ Գլաձոր-Տաթևյան ավանդները նշա­
նակալից են նաև այս բնա գա վա ռում։ Այդ հատկապես դրսևորվել Է կաթողի­
կոսական աթոռը Ասից Էջմիածին տեղափոխելու պատմա-քաղաքական խոշոր
իրաղարձության ժամանակ։
X IV դարից մինչև XV դարի առաջին կեսը բավարար ա բդյունա վետոլ-
թ յա մ բ գործում Էր Սյունյաց աշխարհի Լերմոնի դպրոցը, հատկապես Գլաձորի
համալսարանի անվանի մանկավարժ Տիրատոլրի (X IV գարի առաջին կես) և
Հովհան Որոտնեցու երևելի աշակերտ Հովհաննես Հերմոնեցոլ (XV գարի աոա­
ջին կևս) ժամանակաշրջանում։
Այս ժամանակաշրջանում ոլսոլմնա ֊գ իտ ա կա ն նշանակալից արզյսլնքի
են հասնում Եզիվարդի, Ա յրիվանքի, Հ ս ։վ ո լց ֊Թ ա ո ի , Աստապատի, Սուխարա
վանքի, Սալնա սլատի, Ցի սլնա վանքի դպրոցները։ Դրանց գործունեության
հետ են կապված հատկապես հետևյալ անվանի ուսուցիչների' Սիմեոն Ա յր ի ֊
վանեցու, Սարդիս Ապրակոլնեցոլ, Վար դան Հոդոցեցռլ, Գրիգոր 1սլս։թեցու,
մասամբ նաև որպես սաներ' Րովմա Մեծոփեցու և Առաքել Բաղիշեցոլ անուն­
ները։ Այս դպրոցները ուղղակի թե անոլղգակիորեն առնչվում են Տաթևի հա­
մալսարանին, շարունակում նրա ոլսումնա ֊գ իտ ա կա ն ու մ անկտվարժ ա կան-
դաստիարակչական ավանդները, շեշտը դնելով գիտ ա ֊վ ։իլիոոփ ա յա կա ն, հան­
րակրթական առարկաների ուսումնասիրման և գրչագրական-ձեռագրագիտա­
կան ՛հմտություն ձեռք բերելու վրա։
X IV —XV դարերում բավական բարգավաճ վիճակում են եղել Երզնկայի
Սեպուհ լեռան Ավագ և Կապոսի վանքերին առընթեր դպրոցները, որոնցում
դարձյալ առավելապես ուշադրություն Էր նվիրվում բնա ֊փ իլիսովւա յա կա ն և
գիտսւկան բնույթի առարկաների ուսումնասիրության գործին։ Այս դպրոցնե­
րում գործած ուսուցչապետներից առավել հայտնի են Կիրակոս, Գևորգ, Հ ո վ ­
հաննես, Մկրտիչ, Աբրահամ Երզնկացիները և Հովհաննես Հա մշենցին։ Առանձ­
նապես նշանակալից դեր են խաղացել Գևորդ Երզնկացին և Հովհաննես Հա մ­
շենցին'0։ Այս դւզրոցներում ուսումնառության Էին գալիս նաև հայկական
գաղթօջախներից, և վկա յություններ կան, որ գրանցում ուսանել են նույնիսկ
ասորի երեխաներ^'։
Այդ դպրոցները միաժամանակ գրչության մ եծ կենտրոններ են եղել, որոն­
ցից մեղ հասած ձեռագրերը բավական մեծ թիվ են կա զմում։ XV զարի վեր­
ջերին երկուսն Էլ անշքանում ու փակվում են։
Հայկական գա ղթավայրերում, ինչպես հայտնի Է, բուն Հայաստանում
ստեղծված բա զմա զա ն ավանդներից հատկապես պահպանվել են ա յնպ ի ս ի նև ֊
րր, որոնք զիտա-մշակութային բնույթի են և հանգիսացել են ազգասրսհպան-

® Տ ե ՚ո ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 3 0 5 1
10 Տ ե ՛ս «Ժ Ե գ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , Էշ 1 4 2 , Р , Էշ 2 0 4 , 2 0 ձ , 2 0 7 1
11 Տ ե ՛ս Ա. Մ ո վ ս ի ս յա ն ) Ո ւր վ ա գ ծ ե ր հ ա յ դ պ ր ո ց ի և մ ա ն կ ա վ ա ր ժ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , Էշ 3 0 2 •
■■ ---------------------- Հայկական մշակոյթը х / г - Х У П 1 Ոարլ րոլյ ш

, զ а Պ ֊- ^ - л . , , - է - ւ , է, է1 ,,ն„ ՒնակվԼ , Հ կ վ Կ ..
կա զմվել են ձեռագրեր /, ա յլն։
'հեռես X ! V գարի կեսեր ի, Ղրի մ ո լմ „
ուսումնա կրթական բա վա ,1անին ա շխ ո4ժ էԱանք է Հ
աշակեյ,աներից ոմանք դառնում հն գրիչներ, Տազկռղներ, մատենագիրներ ու
տաղասացներէ
XV գայլում ( 1 4 2 8 - 1 4 7 5 թ թ .) հռչակ Էր հանԼլ ղր ի յի հայոց ^
անապատր, որի ուսուցչապետն կր 11արգիս փիլիսոփան։ Դպրոցի Աանլ րը ա /Ա .
տեղ ուսումնասիրում կին ոչ միա յն բոլոր դպրոցների համար ավանդական
դարձած կրոնա ֊ա ստ վա ծա բա նա կա ն, քերականագիտական առարկաներ, այլև
տոմարագիտություն, աստղաբաշխություն, համարողություն (իթվաբանություն)
I. ա յլն, Սարդիս փիլիսոփան « դաս ասելով.„ նրանց մեկնում կր Արիստոտելի,
Պորփյուրի աշխատությունները և. նրանց մասին հայ փիլիսոփաների, մասնա­
վորապես Հովհան Որոտնեցու դրած մեկնությունները, Այս առթիվ հ ետ ա քըր֊
բիր վկա յություն է հաղորդում դպրոցի սան Թագեոս Ավրամենցը. (ГԼուծմունք
Պերիարմենիաս/, Հովհան 1, ո լ Որո ան եցւոյյյ աշխատությունն ընդօրինակելիս,
/•րւդեսդի որևկ բա ն <гծածուկ և անհայտս չմնա , նա ձեռագրի լուսանցքներում
գրանցում կ դա ս ախււ սու թ յա ն րն թ ացքում ուսուցչի տված մեկնա բանութ յուն-
ներըՀ՜։
Հա յա ստա նում ե հայկական գաղթօջախներում X IV — XV դարերում գոր­
ծում են բարձր կարգի ա յլ գւդրոցներ ևս՝3։
Բու՛ս Հա յա ստ ա նի դպրոցների գււրծունեոլթ յունը խամրում է XV դարի
կե սերիս մինչե. X V II ղարի սկիզբը։ Հիմնական ս/աաճառը երկրում տիրող իրա­
դրությունն կր, հատկապես Սեֆյան Պարսկաստանի և Օսմանյան Թուրքիա յի
միջև բոն կված պատերազմները՝ X V I դարի սկզբից մինչև X V II դարի առաջին
տա սնամյակները։ Միայն Բա/լեշի հւնդրակատար վանքի դպրոցն Էր քիչ, թե
շատ ա ռկա յծում։
Պատմական ա յսօրինակ անբարենպաստ պայմաններում X V II Դաբի
սկղբին կյանքի կոչվա ծ Սյունյա ց Մեծ կամ Հարանց անապատը, անկասկած,
ուշաղրավ երևույթ կր։ նրանով սկիզբ Է դրվում Արևելյան Հայաստանի դիտա-
մշակութային ապագա ծավալուն գործունեության թեպետ դանդաղ, բ ա յց ան­
խափան ա ռա ջընթա ցին։
Հեռավոր Երուսաղեմից Սարդիս .եպիսկոպոսն ու Կիրակոս Պոնաացի քա ­
հանան, Մովսես Տաթևացու.՝ Հա յաստա նի ուսումնական կյանքի ապագա խ ո­
շոր գսրծչ1ւ ու կաթողիկոսի, հեռատես խորհրդով դալիս են Սյունիք (1 6 1 1 —
1621) և Տա թևի վանքի մերձակս/ մի վայրում եկեղեցական նոր միաբան ո ւ ֊
թ յա ն հիմք դնում. Շատերն են միանում նրանց։ 1615 թ. այստեղ կ գալիս նաև
Մովսես Տա թ ևա ցին, և անապատը վերածվում կ ուսման նշանավոր կենտրոնի.
Դրա համար, անշուշտ, կային որոշ նա խա դրյա լներ. Մեծ անապատը իր աշ­
խարհագրական դիրքի շնորհիվ մեկուսացած կր արտաքին աշխարհից, հեռու
կր գտնվում պատերազմական գործողությունների թա տերա բեմերից, վայելում
ԷՐ Մ ե լի ք ֊ Հա յկա դի բա րյա ցա կա մ ուշադրությունը, այստեղ կային դեռևս բա -

12 Տ ե ՛ս «ժ ն գ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի Հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » Ա , Էշ 3 9 4 — 3 3 5 ,
13 Տ ե ՛ս ՛Լ. Մի ք ա յն լյա է ւ, Ղ ր Ի ՚Դ Հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ ո ւթ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , Կ րեա ն, 1 9 6 4 , կ 293,
444 Հ ա յ ժողուէրւյի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նիմաց վարժապետներ, որոնք ինլ-որ չափով ւզահել էին Սյունյաց հին գը։զ-
րոցների գի տ ա ֊ մ ան կա վարժական ավանդությունները։ Կազմակերպչական իր
սկզբունքներով, դասավանդվող առարկաներով ուսումնական այս կենտրոնը
խոր հետք է թողնում հայ դպրոցական կյանքի ու մշակույթի պատմության մեջ
րնդհանրապես։
Հարանց անապատի դպրոցում են դասավանդել Կիրակոս Պոնտացի քա ­
հանան, Մովսես Տա թևա ցին, Պողոս Մոկացին, Ներսես Մոկացին (Բ եղլու),
Թադևռս Տա թևա ցին։ Ներսես Մոկացին եկել էր հեռավոր Բազե շի Ամիրզոլոլ
( Ամլորդւոյ) վանքից և отարտաքինа գիտություններ էր դասավանդում։
Մովսես Տաթևացին իր 2 0 — 25 աշակերտներով շրշում է Հայաստանի գա­
վառները ուսման ու գիտության նկա տմամբ ժողովրդի մեշ սեր բորբոքելու
նպատակով։ Պողոս Մոկացոլ հետ համագործա կցելով, նա տարրական զըպ-
րոցներ է հիմնում Աստապատոլմ, Շոռոթոլմ, Ագռ։լիսում: Նրան են վերագրում
նաև երեք կուսանոցների (կա նա նց վանքերի) հիմնադրումը Կարբիոլմ, Լ ա լի ֊
ձորում և Շնհերոլմ'*։
Պաշտոնի փոփոխման բերումով Մովսես Տա թևացին մեկնում է Մեծ Անս։֊
պատիցւ Սակայն, միշտ հետամուտ ուսման գործին, 1620 թ. հիմնում է Երե-
IԼան ի Անանիա առաքյալի անապատը և մի քանի տարի ա նց' Հովհանն ավան րի
դպրանոցըI Առաշինը շուտով բարգավաճում է, որին նպաստում է
հատկապես Նոր Ջուղայի առևտրականների նյութ ական օժ անգակութ յոլնըւ
Մինչ ա յդ' այս երկու դպրոցներում « արտաքինЛ գիտություններ է դաոտվտն-
զել նշանավոր վարդապետ Մելքիսեդեկ Վ։քանեցին, որը Լիմ անապատից այս
կողմերն էր տեղափոխվել։
X IV — X V I դարերի ընթա ցքում էշմիածնի դպրոցը չի գործել։ Բացի ս/ատ-
մա ֊ք ա ղա քս։կա ն անբարենպաստ պա յմա ններից, տ վյա լ խնդրում բացասական
դեր են կատարել եկեղեցա ֊վ ա րչա կա ն զանազան տարակարծություններր,
որոնք երբեմն իրարամերժ տխուր պայքարի են վերա ծվել։ Այս վիճակը ե ր ֊
կարաձգվում է մինչև X V II դարի առաշին քառորդը, երբ մի քանի միաբանների
խնդրանքով էջմիածին է գալիս Մելքիսեդեկ Վժանեցին, որին աշակերտում են
հսկան Երևանցի և Սիմեոն Ջուղա յեցի նշանավոր գի տնակ ան ֊վ ա ր դա պետն և ֊
րը։ է՛լ ավելի կարգավորվեց էշմիածնի դպրոցը, երբ Փիլիպպոս կաթողիկոսի
կարգադրությամբ Հովհաննավանքի դպրոցը 1 6 3 5 — 1637 թ թ . տեղափոխվեց
ա յստ եղ։ Հովհաննա վա նքոլմ, սա կա յն, ուսուցումը չի դադարում։ Այստեղ դա­
սավանդում են նաև «Արհեստ արտաքնոցյ> (Սիմեոն Ջուղա յեցի) , (ГԵրաժշտու­
թ յունյ> (Նիկողա յոս Իլովա ցի), ուսանում են « բա զում աշակերտներս, որոնց
թվում' Զաքարիա Քանաքեռցի պատմիչը, ընդօրինակում են ձեռագրեր։ Դպրո­
ցին առընթեր մատենադարանում պահվել են « բա զում գրքեր»'0։
էշմիա ծնոլմ վերահաստատված դպրոցը շուտով բարգավաճում է, ունե­
նալով մ եծ թվով աշակերտներ և Րսկան Երևանցու, Սիմեոն Ջուղա յեցու, Ս տ ե ֊
վ։ ան ո ս Լեհացու նման հմուտ գիտնական-ուսուցչապետներ։ Վերջիններս դի­
տական առաջադիմության ջերմ կողմնակիցներ են եղել։ Արդեն Մելքիսեդեկ
Վժանեցու թողա ծ գիտական ավանդը, հա յ եկեղեցու անկախությանը շարունակ
սպառնացող կաթոլիկության դեմ տարվող պայքարը, Եվրոպայի հետ հաճա-

14 Տ ե ՛ս ն . Ա կ իէւյա ն , Մ ովսես Գ, Տ ա թ և ա ց ի հ ա յո ց կա թողիկոսն ե իր մ ա մ ա ն ա կ լ։..,,

Վ իեննա , 1936, Էւ 209,
15 Տ ա ք ա ր ի ա Ք ա նա քեոցի, Պ ա տ մ ա դ ր ո ւթ ի ւն , Գ, Էջ 3 4 — ՅՏէ
 Հ ա յկ ա կ ս ,ն մ շ ա կ ո ։յթ ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ
Ա:>
,4 ,,„ Ы , յշ ա ,,„ ,թաւ1,ն „ „ 6 г „ Л „ И 1 յ ь
д а м .» . . , ա,լկՒ Հան4աման а ա„ , մշ ՞ ! ւ ն ՚
,ի .ա ,ք ր .ն % լ „ ս —
ա , ժ է 4 („ Հ ։ ման
.......... < * « " “ ' - Л " " » * - Ч ,դ ա ն ձ ն ա վ ^ ^ ն ( ին „ ս1։

Փ հ հ - փ ա ։ ական „ ,( „ л . Л ц „ 1
ՀազաթգակԽ ւինւն Ե վ յ,„պաւոլյ ստ էղէվա ծ գի տա. յ ատ Ц ш գրական ն վա_
ծումներին,, հա թարգմանական հ ա վ ա ^լն աշխա ա ա ն, Է կաաարոլմ, Հքմնա .
կանում նկատի ունենալով սաների „ լսման առաջընթացը,
Հիշյալ ուսուցիչների ժամանակ դպրոցը գրեթե հիմնովին վերափոխում կ
Էջմիածնի միա բա նությա ն կրթական վիճակը, Այնտեղ արդեն կային «քաջա­
բան երևելի վարդապետներ, աստվածային գրքերի մեկնիչներ, լավ ու հմուտ
գիտուններ», — ինչպես վկա յում կ ինքը' Ստեփանն ոս Լեհացին1в»
Բավականին կարգավորված այս վիճակը, դժբախտաբար, չի հարատևում:
Դպրոցը դարձյալ դադարում կ գործելուց քաղաքական և վանական ներքին
վեճերի պատճառներով, Միայն 1763 թվականից այն վերստին սկսում կ ծաղ-
կել Սիմեոն Երևանցոլ ձեռնարկած միջոցառումների շնորհիվ,
Սյունյաց Մեծ անապատը ճյուղավորվում ու ծավալվում Է ոչ միա յն մ ե ր ֊
ձւսկա (Երևան, Հո վհ անն ա վան ք , Էջմիածին, այնուհետև՝ Սևան, Տանձատափ,
Շ ա մքոր-Չ ա րեքա գետ ), ա յլև ավելի հեռու գավառներում։ Ներսես Մոկացին
( Բեղլու) մինչև 1622 թվականը Մեծ անապատում «դաս ասելուցյ) հետո, երբ
նվաղ հետաքրքրություն կ նկատում իր դա ս ավան դած «արտաքին]) գիտու­
թյունների հանդեպ, մեկնում կ Լիմ և այնտեղ նոր դպրոց հիմնում։ Շուտով
այսւոեղ բա զմա նում կ ուսանողության թիվը, և ղպրոցն ստանում կ կարևոր
դիրք՛
Ներսես Մոկացու մա հից հետո (1 6 2 7 ), դպրոցի ղեկավարությունն ( 1 6 2 7 —
1 6 4 6 ) անցնում կ Սաեփաննոս Մոկացու (Շա տ ա խ եցու) ձեռքը։ Ուսանողու­
թյա ն հետագա աճը նկատի ա ռնելով, դպրոցի ղեկավարները իրագործում են
մերձակա Կտուց անապատը վերակազմելու ծրագիրը։
Այս երկու անապատների դպրոցական կյանքի վերա բերյա լ վկա յություն­
ներից երևում կ, որ Լիմն իր գոյությունը շարունակել կ նաև X V III դարում
նվաղ ծա վա լով ու ա րդյունա վետ ությա մբ, իսկ Կտուցի դպրոցը երկար չի գո­
յա տ ևել։
Բաղեշի Խնդրակատար վանքի դպրոցը գրեթե միակ քիչ թե շատ երևելի
ուսումնական կենտրոնն կր X V I դարում։ Դրի զոր Արճիշեցոլ (Չորթ ա ն) սան
Ներսես Մատաղը վերա կա զմում կ ա յդ դպրոցը և համեմատաբար աշխույժ
գործունեություն ծա վա լում, որը շարունակվում կ Ներսես Բաղիշեցոլ, Ներսես
Ամկեցու, Հովհաննես Բրգոլթենցու, Հովհաննես Ոստանցու ժամանակ։
Նշանավոր կր նաև Բաղեշի Ամիրդոլոլ վանքի դպրոցը։ Այն հիմնվում կ
Բարսեղ Գավառցու կողմից X V I դարի վերջին տա սնա մյա կում։ Սկզբնապես
այստեղ շատ համեստ արդյունքներ են ձեռք բերվում, Սակայն, երբ ղեկը անց­
նում կ Վարդան Բաղիշեցու ձեռքը, բարեփոխվում կ դպրոցի գիտա-կրթական
մակարդակը, աճում կ ուսանողության թիվը, խորանում են հետաքրքրությունն
Ոէ սերը մեր մատենագրական գանձերի նկա տ մա մբ, հարստանում կ դպրոցին

Ю Տ ե ՛ս Ա շ. Հ ո վ Տ ա ն ն ի ս յա ն , Դ ր վ ա գ ն ե ր հ ա յ ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն մ տ ք ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն , Էչ 1 6 4 ։
140 Հ 'սւ ։1пч /и//»»/// պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

III ւ։ըհ ք1/։ ր մ ա տե ն ա I/ արանը է Ավե/ի /ա յն ուսումն աս/էոությ ան նյութ հն դաոնում

(■նուրբ գրյանբՆ» ա. «ա ր ա աը ին դիտություննե րրս, ունշոլշա նահ հանրակրթա­
կան այն աո արկ ան երը, որոնք и/արա աղ իր կերպով մաււն Լին կ աղ մ ու մ 1111/ ( 111/
յ ամ տնակի ուսումնական ծրադրերի; ԱռւււնձնաւղԼս նշԼ/ի կ հայ ւղասւմադրոլ-
թյա ն նկասւմամր ցուցա բերվա ծ հատուկ վերա բերմունքը։ Մեր պատմիչներից
մի քանիսի ( Կորյուն, Փավստոս Բուղանդ, Ղ "՚ղ ա ր Փարպեցի, Սեբեոս, Ղհոնդ
հրեց) երկերի մեղ հասած հնագույն, երբեմն միակ ձեոադրերն րնդռրինո՛կվե/
են Բաղեշի դպրոցում1' ։
Այստեղ հոգ Լր տարվում ոչ միա յն տեղի, ա յ/և շրջակա գավառների,
մասնավորապես Աոաքելոց վանքի մատենադարանում լղահվոդ քա յքա ր/ա ծ
ձեոագիր մատյանների նորոգման ու խնա մքով и/ ահ ։դ ան ման մասին՝*։
Հա յերեն ձեռագրերի մեղ հաււած աոաջին ցուցակը կաղմված Լ այս
բոցո ւմ ' Վարդան Բադիշեցոլ կողմից, որը ձեււսւդրադիտական ու մ ատենագի-
աական կարևոր սկղբնաղր յուր կՀ<>ւ Վարդան Բաղիշեցոլ մահով ( 1 7 0 4 ) Ամր դո­
լոլ դպրոցն անշքանում և խա մրում ^20ւ Այդ դպրոցի անվանի սան Հովհաննես
Կոլոտը՛ 1719 թվականին Կ. Պոլսի Սկյոլտւսր հայաշատ թաղամասում հիմնում
կ նոր դպ րոց։
Մ իչագգային խաչուղիների վրա ընկա ծ և Եվրոպային մոտիկ' Կ. Պոյսոլմ
կյանքի կոչված ա յդ դպրոցին վերապահված կր առանձնակի դեր։ Այստեղ ոչ
միա յն արմատավորվում են բա դեշյան հայտնի դպրոցի ուսոլմնա-կրթական
ավան գները, ա յլև եվրոպական դս/րոցների ւիորձրէ1։ Ղ ՚ւ կ ա ս Խարբեբդցին, որը
այս դպրոցի սաներից կր, թարգմանական արդյունավետ աշխատանք կ տա­
նում՝ եվրոպացի հեղինակների մի շարք երկեր թա րգմա նելով հայերենի11։
Այս դպրոցում հատուկ ուշադրություն կ նվիրվում հայ պատմիչների եր­
կերի հրատարակության գործին։ Հովհաննես Կոլ ոտի ան մ իշական շան թերով
լույ՛ս են ընծա յվում Ադա թան գեղոսի, Հովհան Մամիկոնյանի, Փավստոս Բ ո ւ ֊
դան դի, Մես րոպ Վայոցձորեցու պատմագրական աշխատությունները, Գրիգոր
Տաթևացու և ա յլ հեղինակների բա զմա թիվ ստեղծա գործությունները։ Մ շտ կու֊
թա յին արժեքավոր ձեռնարկ պիտի համարել նաև Գ ոլմ ֊Գ ա բուի մ ա տ ենա դտ ֊
րան ֊դ ր ա գա րան ի հիմնադրումը, որը նախապես հիշյա լ //«///ռ ///»// ծաոտյելոէ
ն ւղ ատ ակ կ ունեցել։ Այս դպրոցը շարունակում Է արդյունավետ գործել նաև
հետագա տարիներին' Հա կոբ Նալյսյնի ( 1 7 4 1 — 1 7 6 4 ) և Տէաքարիւս Փոքուգյանի
[ 1 7 6 8 — 1 7 9 0 ) պատրիարքության օրոք։ Զաքարիա պատրիարքը Բարթողիմեոս
Կապուտիկ յա ն ի միշոցով 1 790 ֊ա կ ա ն թվականներին բա ց Է անում Արմաշի
դպրեվանքըէ
Դպրոցական կյանքը աշխույժ ու յուրովի րնթա ցք Է ապրում Նոր Ջ ո ւղ ա ֊
յո ւմ ։ X V II դարի 3 0 ֊ա կ ա ն թվականներին Սյունյաց Մեծ Անապատի սան Խ ւս֊
չատուր Կես արա ցո լ կողմից այստեղ դպրոց Է հիմնվում, որն իր գոյությա ն
ավելի քան 50 տարիների րնթա ցքում մնում կ գլխավոր և կենտրոնական

17 Տ ե ՛ս Ն . 1Ա ]ին յա ն , Բ ա ղեշի դ պ ր ո ց ը , Վ ի ե ն ն ա , 1 9 5 2 , Էշ 2 — 3 ։
Տ ե ՛ս Ա . Ա լս յո յա ն ւա ն , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն հ ա յ դ պ ր ո ց ի , Կ ա հիր ե, 1 9 4 6 , Էշ 4 6 4 »
19 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 737, թ. 223բ — 2 3 2 ա։
20 Տ ե ՛ս Ա. Ա լպ ււյա Տ յա ն , ն շ վ ա ծ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը , Էշ 467—468, 575։
2* Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 575— 577։
22 Տ ե ՛ս Հ . Ա 6 ա ո յս ւ(յ, Հ ա յո ց ա ն ձ ն ա ն ո ւն ն ե ր ի բ ա ռ ա ր ա ն , Գ, ե ր և ա ն , 1 9 4 6 , Էշ 1 5 3 , տե и
նա և Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 82, թ• 166բ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո յթ ը X IV — X V III գա րերս
447

զպ րոցբ հոր Զուզա յում: Այնպ/։սի ,դ խ ,

որն հ գործարար առևտրականների շ}„ ք/|, /((/ կապվաձ Ա Հ
յ ա յ ի մա յրցա մա քների մշակռլթա յին, դիտական, քաղաքտկան գրեթե ,ռ լ,ր
կարևոր կենտրոնների, ինչպես և բ ո լ ն Հ ա յ ա Ա տ ա ն ի < ձ տ
(/, նշանակալից դեր, Հ այ խոյա յա կա ն ղասի Ա վաճառականնե ի
աջ աէիցութ յա ն շնորհիվ նյութական պայմաններ են ստեղծվում դպրոցի բա ր.
դավանման համար, Աշակերտները հիմնականում վերոհիշյալ խավերից լինե-
,ո վ , առևտրական գործնական ասպարեդին պիտանի դառնալու համար ա վ ա ն ֊
ղական առարկաների հետ միասին ուսումնասիրում Էին տոմա րա գիտութիւն,
հաշվսղական առարկաներ, ձեռք Էին բերում լափերի, կշիռների վերաբերյալ
դիտելիքներ և ա յլն: Կոստանդ Ջ ա ղ ա յե ցոլ թվաբանության ուշագրավ դաստ֊
դիրքը առևտրականներին հասցեագրված հաշվապահական խրատներով' այս
դպրոցի ուսումնական ծրագրի մասն Էր կազմում13, Կոստանդ վարդապետը, որ­
պես գործարար հետաքրքրությունների տեր գիտնական-ռւսռլցիչ, կարևոր ղեր
կ կատարել դպրոցի ուրույն թեքումի կայունացման և ուսումնասիրվող աոար֊
կաների ընտրության ու մշակման գործում։
Այս դպրոցը մի շարք անվանի դեմքեր Է տվել, որոնց թվում են Հակոբ,
Ստեվւաննոս, Աղե քսանդր (երեքն Էլ Ջուղա յեցի) և Աստվածատուր Հա մ ա դան ֊
ցի կա թոզիկոսներր, Դավիթ, Սիմեոն, Խաչատուր, Մինաս, Հովհաննես Կոստանդ
( բոլորն Էլ Ջուղա յեցի) , Ни կան Երևսւնցի և Հովհաննես Մրքուզ գիտնական-
մատենագիրները։ Սրանցից շատերը միաժամանակ եղել են այս զպրոցի
ուսուցիչներы։ Սաներից ոմանք առևտրական և աղգային-հասարակական կա­
րևոր զեր են կատարել պարսկահայ, հնզկա հա յ, ռուսահայ գաղութներում և
հայ ազատագրական մտքի զարգացմանը նշանակալից ծա ռա յություններ մա­
տուցել՜*։
Նոր Ջուղա յի զպրոցը հանդիսացել Է նաև գրչության արդյունավետ օջաի։։
Բազմաթիվ ձեռագրեր ա յստեղ ընդօրինակվել, ծաղկվել, կազմվել և նորոգվել
են։ Բարձր զա րգա ցում Է ապրել նաև որմն անկա րլ։:ւթ յա ն արվեստը, Դպրոցին
առընթեր հիմնվա ծ մ ատ են աղարանը մինչև օրս շարունակում Է իր զոյութ յունր
1ւ ունի շուրջ 600 հա յերեն ձեռագիր։
Նոր Ջուղա յի դպրոցը գոյա տ ևել Է մինչև X V III զարի վերջերը, երր աճող
արտադաղթը ե. տնտեսական աննպաստ մի շարք գործոններ աստիճանաբար
անշքության մա տ նեցին տեղի հայ գաղութը։
X V III դարի սկզբին հա յ դպրոցական կյանքում երևան Է գալիս մի նոր
ռւսումնական-կրթական օջախ, որը գիտական, գրական ու մշակութային ար­
դյունավետ ա ռաջընթացով խորը հետք Է թողնում մեր պատմության մեջ։
Դեռևս X V II դարի վերջերին Մխիթար Սեբաստացին ծրագրում Է հիմնել
հոգևոր միա բա նություն և դպրոց։ Հայաստանի քաղաքական անբարեհույս և
տնտեսական ծանր պ ա յմա ններում գա խիստ գժվար իրագործելի ծրագիր Էր:
Պատահական չէ, որ ա յդ հույսերով երկարատև թափառաշրջիկ կ յա նքը' Սե-
բա ստ իա յից էջմիա ծին, Սևան, Բասեն, Հա լեպ, Կիպրոս, Կ. Պոլիս, էրզրում,

И Տ ե ՛ս Հ. Տ ե Г-Հ ո վ ն ս ւ Ոյա ն ց , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Նոր Զ ո ւ զ ա յի որ յԱ ս պ ա հ ա ն , Բ , ն ո ր Ջ ո ւղ ա ,

1881 / Էշ 2 53 յ 2551
и Տ ե ՛ս Խ . Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա ր ս ի ց , Էշ 1 1 7 — 1 1 8 , 1 5 3 — 1 5 8 , 2 1 4 — 2 1 5 , 2 1 9 ։
25 Տ ե ՛ս Աշ. ձ ո ^ ա ն ն ի ս յ ա է , Դ ր վ ա գ ն ե ր հ ա յ ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն մ տ ք ի պ ա տ մ ռ թ յա ն , Բ, Ե րևա ն ,

Էէ 4 6 2 , 576,
448 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

դարձյալ Կ. Պոլիս, դրական արդյունքի չի հասցնում նրան։ Հարկադրված' իր

մի քանի համախոհներով, 1706 թ. նա հեսանում է Կ. Պո/սից և հաստատվում
Մոր հայի հունական 114։թոն քաղաքում։ Սակայն, շուտով ստիպված է քինամ
թողնել նաև Մեթոնր, որր գրավվում է թուրքերի կողմից, և անցնել Վենետիկ։
Այստեղ, 1717 թ . Սուրբ Ղտղար կղղում նա հիմնադրում է հետա գա յում իր
անունով Մխիթ արյա ն կոչված միա բա նությունը։ Վենետիկը, անշուշտ, նման
Նպատակի համար պատահաբար ընտրված վա յր չէր։ Այն վաճառաշահ կենտ­
րոն էր Եվրոպա յո ւմ և քաղաքական, գիտական ու մշակութային կյանքի եռուն
օջախ։ Հա յերի համար ծանոթ վայր է եղել Ադրիատիկի նշանավոր ա յդ քաղա­
քը վաղեմի ժա մանա կներից։ Դեռևս X IV դարում այստեղ գոյություն է ոլնեցե[
« Հա յոց տուն}), իսկ 1512 թ . տպագրվել է առաշին հայերեն գիրքը։
Մխիթար Սեբաստացին կարճ ժամանակում կազմակերպում է միաբանու­
թյա ն կյանքը և դպրոց հիմնումу ուր անմիջապես սկսվում է եռուն, նպատա­
կասլաց ու մեղվաջան աշխատանք։
Դպրոց էին ընդունվում 12 — 16 տարեկան տղաներ, հիմնականում Կ. Պոլ-
սից, մասամբ էլ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր գա վառներից։ 1732 թ. ար­
դեն դպրոցն ուներ երկու բա ժին' նորընծա յա բա նի և քա հա նա յությա ն։ Դպրոցի
առաջին ուսուցիչը եղել է ինքը' Մխիթարը, ապա Ստեփանոս և Մատթեոս
Եվդոկիացիները, իսկ հետագա տարիներին' դպրոցի այլ շրջանավարտներ։
Սկզբնական շրջանում դասավանդվել են ավանդական այն բոլոր առար­
կաները, որոնք մշտական մասն են կազմել միջնադարյան հայկական դ պ ր ո ց ֊,
ների ուսումնա-կրթական ծրագրի' հռետորություն, փիլիսոփա յություն, աստ­
վա ծա բա նություն, տրամա բա նություն, ուսումն սուրր գբոց, քերականություն,
«համարողական արուեստ» և ա յլն ։ Աստիճանաբար, ավելի հաճախակի ու սեր­
տորեն շփվելով եվրոպական դպրոցների գործունեության հետ, մոտիկից ծա­
նոթանալով նրանց ծրագրերին ու սիստեմներին, Մխիթարյաններր վերակա­
ռուցում են իրենց ուսումնական ծրագիրը և հատկաս/ես լա յն տեղ հատկաց­
նում պատմական, աշխարհագրական, գիտական, գրական, լեզվագիտական
առարկաներին։
Դպրոցի սաների մատենագրական ժառանգության ուսումնասիրությունը
հաստատում է, որ նրանք բա զմա կողմա նի և հիմնավոր գիտելիքներ էին ձեռք
բերում, տիրապետում բա զմա թիվ լեզուների։
Շրջանավարտների, շարքում եղել են հմուտ պատմաբաններ, աշխարհա­
գրագետներ, աստվածաբաններ, լեզվա բա ններ, քերականագետներ, բառարա­
նագիրներ, գրականագետներ, թարգմա նիչներ, նույնիսկ մաթեմատիկոսներ,
քիմիկոսներ, տնտեսագետներ, հանքաբաններ և ա յլն։ Մինչև X V III դարի
վերջն ա յստ եղ ծավալվում է հա յ իրականության մեջ աննախընթաց գիտա-
մա տ են ագրական գործունեություն։ Մանկավարժական և եվրոպական քերա ­
կանական մտքի համեմատ հայերենի նոր քերա կա նությա ն ստեղծելու ծրա­
գրով կազմվում և հրատարակվում են քերականական երկեր26։ Մեծ հաջողու­
թյուն է արձանագրվում բառարանագրության մարզում, հրատարակվում է
Մխիթար Սեբաստացոլ «Բառգիրք հայկազեա ն լեզուիկ27 ծավալուն աշխատու-

26 Տ ե ՛ս Մ. Ս նրա ստ ա ցի, Դ ո ւռն ք ե ր ա կ ա ն ո ւթ ե ա ն ա շխ ա ր հ ա բ ա ր լե զ ո ւի ն հ ա չո ց , Վ ենետ իկ,

1727, Մ. Ձ ա մ շ յա է , Ք ե ր ա կ ա ն ո ւթ ի ւն Հ ա յկ ա զ ե ա ն լե զ ո ւ ի , Վենետ իկ, 1779։
27 у Բ ա ռ գ ի ր ք Հ ա յկ ա զ ե ա ն լե զ ո ւի л Ա , Վ ենետ իկ, 1 7 4 9 , Բ, Վ են ետ ի կ, 1 7 6 9 ։
թ յՈ,նը , » Րը հս, ր Հ , „ Ն հւ ս ,աղուոա1ւայ, ա ժ ա տ ա կ ի ։ ն ման_
բա ,սույզ քննությունների ս,րզյո ւն ^ է Օղսւակար աշխսէտանբ է կ;աոարվոէմ
միջնադար յա ն հա յ պս......ս պ իրն,։րի երկերի,հրատարակոլթ ն ծ ո ։ ի
Միքայել Չա մչյա նի «Պատմութիւն Հ ա յոց^ եռհատոր մեծա ծա վ
խ ս տ ությա ն տ պ ա գրությա մբ Մխիթարյանները ձանրակշիռ ներդրոլմ են կլԱ,
տարում հա յ ժողովրդի հա զարայ յա պատմւոթյան դիտական ոլսոս1նասի
թյա ն բնա գա վա ռում։
Դպրոցի' երբեմնի սաների և մանկավարժների ջանքերով հրապարակ են
դա/իո մի շարք գիտական աշխաաո,թյո ւններ, որոնք միաժամանակ ուսում,
Նական ձեռնարկներ Էին տ վյա լ դպրոցի հայ ար։ Դրանցից են' Ստեփանոս
Ադոնցի «ճա րտ ա սա նութիւնը», Սոլքիաս Աղամ ալյա ն ի թվաբանական, Վրթա-
նեռ Ասկերյանի տոմարագիտական, Ղուկաս Ինճիճյանի աշխարհագրական,
'մա՞ ակ Պբոն յա նի երկրաչափական երկերը30ւ
Այստեղ 1800 թ . սկսում Է հրատարակվել հայերեն երկրորդ պարբերակա­
նը' « Տարեգրութիւնը» ։
Մխիթարյանների ջանքերով մինչև X V III դարի վերջը լույս Է ընծա յվել
շուրջ 100 անուն գիրք։ Դպրոցին առընթեր կազմակերպված մատենադարանը
հարստանում Է միջնադարյան մշակույթի բոլոր բնագավառների մասին արժե­
քավոր տվյա լներ պարունակող հարյուրավոր հայերեն ձեռագիր մա տ յա ն­
ներովէ
Սակայն, հարկ Է նշել, որ Մխիթարյանների, հատկապես կրոն ական ֊հ ա ­
սարակական գործունեությունը, հա յ իրականության մեջ կաթոլիկության
պրոպագանդայի ու ծա վա լմա ն կարևոր օղակն Է եղել։ Ուստի, բնականաբար,
նրանց գիտական ու մատենագրական ժառանգությունը պիտի ներծծվա ծ լիներ
կաթոլիկական դոգմա տ իզմի, սխոլաստիկ մտա ծողությա ն, դավանաբանական
շեշտված կողմնա կա լությա ն, ա նցյա լի ազգային ավանդներն ու, մասնավորա­
բա ր, մատենագրական ժառա նգությունը վերանայելու ոգով։
Այսուհանդերձ, Մխիթարյանների X V III դարի մտավոր գործունեությունը
խոշոր նշանա կություն ունեցա վ հայագիտության ու հայ մշակույթի պատմու­
թյա ն համար։ նրանք ծավալուն ուսումնասիրության նյութ դարձրին հայ ժո-
ղովյրդի պ ա տ մությունը, լեզուն, մատենագրությունը, Հայաստանի աշխարհա­
գրությունը, տ եղագրությունը և ա յլն։ Կազմակերպեցին բարձրագույն դպրոց,
հեղինակեցին բա զմա զա ն գիտական դասագրքեր, պատրաստեցին լա յն ու խորը
գիտելիքներով օժտ վա ծ մասնա գետներ։ Յուրացնելով եվրոպական գիտական
մտքի արդյունքներն ոէ փորձը, նրանք այն տարածեցին հա յ իրականության
մեշ, ձա վալե/ով մանկավարժական ու մ ա տ են ա դրական բեղմնա վոր գործու­
նեություն։
Վանական ու բա րձրա գույն կարգի դպրոցներին զուգընթաց Հայաստանի

28 Տ ե ՛ս Մ. Խ որենա ցի, Ա զ գ ա բ ա ն ո ւթ ի ւն տ ոհմին Յ ա բեթ եա ն, Վ ենետ իկ, 17521 ոՂ տ զա րա յ

Փ ա ր պ ե ց ւո յ ա րա րեա լ պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ ի ւն յ>, Վենետ իկ, 1793։
29 Տ ե ՛ս Մ . Չ ա մ չ ն ա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա լ ո ց , Ա, Վ ենետ իկ, 1784։ Բ, Վ ենետ իկ, 1785, Գ,
Վենետ իկ, 1 7 8 6 ։
30 Տ ե ՛ս Ս . Ա ւ յո է ց , ճ ա ր տ ա ս ա ն ո ւ թ ի ւ ն , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 7 7 5 , Ս. Ս յլա մ ւպ ե սւն , ձ ո ւ ա բ ա ն ո ւթ ի ւն ,
Վ ենետ իկ, 1 7 8 1 ։ Վ . Ա ս կ ս ւր հ ա ն , Մ շտ ն շե ն ա լո ր պ ա ր զ ա տ ո ւմ ա ր ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն , Վ ենետ իկ, 1782,
Ղ. 1'Տնի6եւսէ1, Տ ե ս ո ,թ ի ւ ն հա մա ռօտ հին և նոր ա շ խ ա ր հ ա գ ր ո ւթ ե ա ն , Վ ե ն ե տ ի կ , 1791. Ч . Ч г П ֊»

սեա ն, Ե րկ րա չա փ ութ իւն ք վենետ իկ, 17^41

450 Հ ա յ մողովրպ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

և արտասահմանի հայաբնակ շատ վայրերում գործել են նաԱ տ ա րրա կա ն-նա ֊

/и ա կրթա կ ան դպրոցներ, որոնք, չնա յա ծ համեստ արդյունքներին, կարողացել
են դիտա-մշակութային նվաճումներին հաղորդակից դարձնել ժ սղովրզական
լա յն խ ա վերին։ Այս կար ղի դպրոցները րա ղմա ցել են առավելապես XV1—
X V III դարերումւ Դրանց բոլորի մասին բավարար հիշատակություններ չկան,
առկա նյութերը թ ույլ են տալիս եզրակացնելու, որ ղրանցից Ամիթի, Հալեպի,
Կեսարիայի, Բ՛ոխս։ թ ի , Սեբաստիայի, Չ.մյուռնիա յի, Կ. Պո/սի, Ղրիմի, Կամե-
նեցի, Լվովի, Աուչավայի, Պաշպալովի, Գեռլայի և այլ հայաբնակ կենտրոննե­
րի դպրոցները արդյունավետ ու օգտակար աշխատանք են կատարելւ
Այս դպրոցների շահեկան հատկություններից մեկն էլ այն է, որ գրան­
ցի ց մի քանիսը' երկսեռ լինելով, ուսում ստանալու հնարավորություն էին
րնձեռում նաև հայ աղջիկներինւ Դրանք համեմատաբար ավելի գործնական և
առօրյա կյանքին օգտակար դիտելիքներ էին տալիս և ամբողջացնում էին
տվյալ ժամանակաշրջանի հայ ուսումնա ֊կ րթա կա ն գործի տարածման ս ա հ ֊
մ անները։

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Օտար բռնակալների արշավանքները և գերիշխանությունը ավերիչ հ ե տ ե ֊

վանքներ ունեցան ոչ միա յն Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական, այլև
նրա մշա կութա յին, գիտական կյանքի համար։ Մտավոր կյանքը շարունակվեց
միա յն մի քանի վանական դպրոցներում, որոնք մեծ ճիգերով ջանում էին կան­
խել երկրռւմ տարածվող խավարը։ Այդ լուսավոր օազիսներից էին Գլաձորի և
Տաթևի համալսարանները, որոնք X IV դարում մ եծ դեր կատարեցին հայ վ։ի-
ւիսոփայական մտքի և հոգևոր մշակույթի զարգացման գործում։
Այդ երկու համալսարանների ստեղծման և դրա հետ կապված տեսական
մտքի զգալի աշխուժացման գործում որոշակի դեր խաղաց նաև կաթոլիկ եկե­
ղեցու ոտնձգությունների դեմ ծա վալված պ ա յքարը։ Կաթոլիկ միսիոներների և
հայ ունիթորների' հա յոց եկեղեցու դեմ սկսած գրոհները վիժեցնելու նպատա­
կով Արևելյան Հայաստանի հոգևոր և աշխարհիկ ֆեոդալները հիշյալ գիտա-
ռւսումնական հաստատությունների միջոցով ձգտում էին մտավորականների
բա նիմա ց ջոկատ ստեղծեք գաղափարական պայքար մղելու համար։
Գլաձորի և Տաթևի համալսարաններում հասակ առած գիտնականները,
փիլիսոփաները և եկեղեցական գործիչները իրենց բազմակողմանի գրական,
տեսական և դավանաբանական աշխատություններով կարողացան ետ մղել
կաթոլիկների գրոհները և ա յդ պայքարում կրկին անդամ յուրովի հիմնավորել
հա յ եկեղեցու ինքնուրույնությունը։ Երկու կղերական կազմսւկերպությունների'
կաթոլիկ և հայ եկեղեցիների պայքարը, իհարկե, նեղ դավանաբանական
բնույթ էր կրում և շատ հեռու էր ժողովրդական լա յն զանգվածների շահերի
արտահայտռւթյունր լինելուց, բ ա յց , ա յնուա մենա յնիվ, աշխատավորական
լա յն շերտերի բացասական վերաբերմունքը կաթոլիկ եկեղեցու ոտ նգձ ո ւթ յո լն ֊
ների դեմ վճռական դեր խաղաց ունիթորների պարտության գործում։ Բանն
ա յն է, որ Արևելյան Հա յա ստ ա նում, ինչպես նաև Կիլիկիա՚յում, հայ պետակա­
նության քա յքա յմա ն և կործանման պ այմա ններում, ժողովրդական զա նգվա ծ­
ները, ինչպես և իշխող դասերի առաջավոր ներկայացուցիչները հա յ եկեղեցին
 Հ ա յկ ա կ ա ն ս շա կ „4 թր X I V ֊X V I I I զ ա րերոէյ _____________

ք " " ' մ 1 -1'" ա զգա յին ավանդույթների պահապան և աշխարհիկ ի?խա.
նուР յա ն որոյ իրա վո։ն քների ժաոանզորզ, Ստեղծված պատմական իրա զրոլ.
[կա ն մեջ Հա յ եկեղեցռլ պաշտ պ ա ն ռ թ յ ռ ն ը և կաթոլիկ եկեղեցու ոանձզոլ..
թյունների ղեմ ծավալված աեսական և ղործնական պայքարը, անտարակույս,
պեար Է գնահատել որպես ազգային ինքնուրույնության համար մզած պ ա լա ­
րի ձևելվ։ց մեկը, ՚ ՝*
Այգ տեսակետից հասկանալի Է դաոնում XIV դարի ընթացքում տեղի
ունեցած անհաշտ պ ա յքա րը, „ր մղել են Եսայի Նչեցու (Գլա ձորի) և ապա
Հովհան Որոտնեցու (Տ ա թ և ի ) դպրոցները ունիթորների պարագլուխ Հ ո վ հ ա ն ֊
նես Ք ռնեցոլ ու նրա հետևորդների դեմ, Ունիթորները ձգտում Էին իր ա կա նա ց֊
նել հայ և հոոմեական եկեղեցիների միա ցումը՝ ոչ միա յն քարոզների և կա-
յա ս քների միջոցով, ա յլև փիլիսոփայական ապացույցների օգնությա մբ, Նրանց
կողմից հայերեն թա րզմա նվա ծ Ալբերտուս Մեծի, Րովմա Աքվինացու, ինչպես
և Նախիջևանի շրջանի Ք,ւնա ա վ ա ն ռ մ հաստատված կաթոլիկ միսիոներներ
Րարթուղիմեոս Բոլոնիացոլ և Պետրոս Արագոնացոլ գործերը տարածում Էին.
կաթոլիկ եկեղեցու կողմից ընդունված չափավոր «ռ ե ա լի զ մ ը *,
Միջնադարյան « ռեա լիստ ները» պնդում Էին, թե ռեալ գոյություն ունեն
ընդհանուր հասկա ցությունները, որոնցից կախված Է առանձնակի իրերի լի ­
նելությունը։
I՛ հակադրություն դրան, նոմինալիստները պնդում Էին, որ ընդհանուր
հասկացությունները առանձնակի իրերի լոկ անոմւներն են ( լ ատին երեն
П О т т а Ь ա յստ եղից և նոմինա լիզմ տ երմինը), Ըստ նոմինալիստների, ռեալ
գոյություն ունեն միա յն առանձնակի իրերը, իսկ ընդհանուր հասկացություն­
ները ոչ միա յն առաջնային չեն, ա յլև չունեն ռեալ գոյություն։ նոմինալիզմը
միջնադարյան փիլիսոփ ա յությա ն մեջ հանդես Էր գալիս որպես մ ա տ երիա ֊
ւիստական տենզենցների կրող և առաջավոր գաղավւարներին ծնունդ տվող մի
ուղղություն։
Եսայի Նչեցու և Հովհան Որոտնեցու համալսարանների գլխավոր նպա­
տակներից մեկը պայքարն Էր կաթոլիկ գաղափարախոսության և ղավանաբա-
նության դեմ։ Հ ա յ ունիթորների և կաթոլիկ քարոզիչների դեմ իրենց իմաստա­
սիրական երկերով հանդես եկան Հովհան Որոտնեցին և նրա հավատարիմ
աշակերտ ու գործի շարունակող Գրիգոր Տա թևա ցին։ Պատահական չէ, որ
նշանավոր այս գործիչները կաթոլիկ եկեղեցու գաղափարախոսության դեմ
պ այքարելիս, հարեցին նոմինալիստական ուղղությանը, և հակազրեւով այն
к ռեալիզմինV, զարգացրին նոմինա լիզմի մեջ առկա մատերիալիստական
տարրերը
Նոմինալիստական ուղղությունը հա յ միջնադարյան փիլիսոփայության
զարգացման գագաթնակետն էր։ Հենվելով բնական գիտությունների նվաճում­
ների վրա, հա յ նոմինալիստները իմա ցա բա նությա ն և տրամաբանության
հարցերում առաջ քա շեցին մի շարք մատերիալիստական դրույթներ, որոնք
չէին համապատասխանում իշխող կրոն ա-աստվածաբանական գազափարաբա­
նության պահանջներին և ուղիներ էին հարթում գիտական մտ ա ծո ղռ թ յա ն զար­
գացման համար։ Նոմինալիստական ուսմունքները ծաղկման իրենց ամենա­

* Տ ե ՛ս Մ. Ա ր և շ ա տ յա ն , Ն ո մ ի ն ա լի զ մ ի ա ռ ա ջա ց ո ւմ ն ու զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա լպ զ ,
ւոէսնրւմ, « Բ ա նբեր Մ ա տ ենա դա րա նի» , հա տ . 6 է Երևանք Հ96% \
452 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

բարձր կետին հասան Տաթևի դպրոցի ւիիւիսոփայության մեջ։ Սակայն հույժ

ան ր արևն и/ ասա քաղաքական ու տնտեսական պայմ անն ևրր խանգարեցին Տ ա ֊
թևի դպրոցի դիտական վերելքին, ա յդ թվում նաև ւիիլիսովւայական գիտու­
թյա ն հետագա զա րգա ցմա նը։
XV դարից սկսած, երկրի տնտեսական և հասարակական կյանքի անկման
հետ միասին, անկում Է ապրում նաև փիլիսոփայական գիտությունը, մի խորը
անկում, որը Գրիգոր Տա թևա ցու մահվանից հետո ( 1 4 0 9 ) տևում Է մինչև
X V II դարի կեսերը, մինչև Սիմեոն Ջուղա յե ց ո լ շրշան ը։ Վերջինս վերակենդա­
նացնում Է երկու և կես դարերի ընթա ցքում լճա ցա ծ, իսկ ապա և անկում ապ­
րած հայ փիլիսոփայական միտքը և նույնիսկ կարողանում բարձրացնել այն
նախկին գիտական մակարդակին։ Սակայն փոխվել կին ժամանակները, իր
ավարտին կր մոտենում միջնադարը, համաշխարհային փիլիսոփայական միտ ­
քը առաջ կր գնա ցել, եվրոպական փիլիսոփայության մեշ կարևոր դեր կին
խաղում արդեն առանց շղարշի հանդես եկող մատերիալիստական և աթեիս­
տական ուսմունքները։ Տվ յա լ ժամանակաշրջանի կղերական դսւսի հետ կապ­
ված հա յ մտածողները շարունակեցին միջնադարյան փիլիսոփայության ընդ­
հատված գիծը, մի հանգամանք, որը եթե համապատասխանում կր Հա յա ստ ա ­
նի իրականության մեշ իշխող ոգուն, ապա համաշխարհային գիտության, զար­
գացման բնույթի հետ բա ղդատած' արդեն ժամանակավրեպ կր և, կտրված
լինելով փորձնական, բնական գիտություններից, ուներ գերազանցապես ուսու­
ցողական արժեքէ
Հա յ փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ նոր կջ են բա ցում X V III
զարի վերջին քառորդում նորելուկ գաղութահայ բուրժուազիայի գաղափարա­
խոսները, որոնք իրենց բոլոր սահմանափակություններով հանդերձ կտրվում
են միջնադարից և հակադրվում ֆեոդալական հասարակարգի գաղափարներին
ՈԼ սկզբունքներին։ Դրանք Մագրասի հայկական գաղութի բռլրժուա -լուսա վո-
րական խ մբի անդամներն Էին ( Շահամիր և Հակոբ Շահամիրյաններ, У . Բաղ­
րա մ յա ն , Հ . Է մին)։
Հ ո վ ն ա ն 11ր ո ս ւն ե ց ո ւ ն ո մ ի ն ա լի ս տ ա կ ա ն ո ւ ս մ ո ւ ն ք ը : Հովհան Որոտնեցին
( 1 3 1 3 — 1 3 8 6 ), միջնադարյան ա յդ ականավոր մտածողն ու գիտնականը, իր
փիլիսոփայական և աստվածաբանական կրթությունն ստացել կ Գլաձորի հա­
մալսարանում Եսայի նչեցու և Տիրատուր վարդապետի ձեռքի տակ։
1345 թ . Տա թևի վանքի հին կրթական օջախում, Սյունիքի տեր Օրբելյան
իշխանների օգնությա մբ Հովհան Որոտնեցին հիմնադրում է մի դպրոց, որը
1373 թ . վեր է ածվում համալսարանի և դառնում միջնադարյան Հայաստանի
խոշորա գոլյն մշակութային կենտրոններից մեկը։ Այստեղ Որոտնեցին դասա-
խոսությոլններ է կարդում իմաստասիրական հարցերի շուրջ և ստեղծում
բա զմա թիվ արժեքավոր աշխատություններ։ Նրա իմաստասիրական երկերից
մեզ են հասել հինգը. «Վերլուծութիւն ստորոգութեանց Արիստոտէլիտ, Պոր­
փյուրի «Ներածութեանս մեկնությունը հետևյա լ վերնագրով' «Հա մա ռօտ վեր­
լուծութիւն Պորփիւրի դժուարալուծիցնյ)2, գոյաբանական (օնտ ոլոգիա կա ն)

2 Ա յս երկու բնա գր եր ը ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա ն հետ մ ի ա ս ի ն լո ւ յս են տ ե ս ե լ մի

գ ր ք ո վ 1 «Յ ո վ հ ա ն ն ո ւ Որ ո տ ն ե ց ւ ո յ Վ ե ր լո ւծո ւթ ի ւն ս տ ո ր ո գ ր ո ւթ ե ա ն ց Ա ր ի ս տ ո տ է լի » , հ ա մ ա հ ա վ ա ք
տ ե ք ս տ ը , ա ռա շ ա ր ա ն ը և ծ ա ն ո թ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Վ . Չ ա լո յա ն ի , ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ * Ա . Ա դ ա մ -
յա ն ի և Վ . Չ ա լո յա ն ի , խ մ բ ա գ ր ո ւ թ յա մ բ Ս, Ա ր և շա տ յա ն ի , է ր և ա ն , 1 $ 5 6 է
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ է ա կ ո վ ը X IV — X V IИ ,,ա րե ր ո ւմ

ГС ք , 1 г ԱրՒ։յտՈտկւՒ Յաղագս մեկնութեան գրոցն» և « Հ ա ֊

լաքումն յա յտ նա բա նութեա ն ի ՓիլոնԷ իմա ս„ ն
Հովհան Որոտնեցին, ինչպես և նրա գաղափարական նախորդ Հա հբա մ
Ռաբունին, պատկանում էր միջնադարյան այն մտածողների թվին, որոնց
ս տ ե ղծա գո րութ յա ն մեջ կատարվում էր Փիլիսոփա յությա ն' աստվածաբանոլ-
թ յունից անջատվելու Լ ինքնուրույն, սեփական խնդիրներ ունեցող գիտություն
դաոնալու պրոցեսը, Չ նա յա ծ այն բա նին, ոբ Հովհան Որոտնեցին իր ներքին
հա մողմա մբ որպես հոգևորական ձգտում էր փիլիսոփայությունը ենթարկել
ա ստ վա ծա բա նությա նը, ա յնուա մենա յնիվ նրա փիլիսոփայական ժ ա ռ ա ն գո լ֊
թ յունը վկա յում է, որ իրականում նրա ստեղծագործության մեջ փ իլիսոփ ա յոլ֊
թ յա ն ինքնուրույնա ցմա ն ընթա ցքը խորանում էր•, Կրոնական նկատառումները
Նրա երկերում շատ հաճախ ետ են մղվում և բա րձրա ցվա ծ աշխարհայացքա­
յին հարցերը քննվում են առավելապես իրենց գիտական-ճանալողական առու­
մով, Հատկանշական է, որ Հովհան Որոտնեցու կարևորագույն փիլիսոփայա­
կան գործերը նվիրվա ծ են Արիստոտելի այն երկերին, որոնց մեջ Ստագիրացու
ուսմունքի մատերիալիստական կողմը ավելի ցցուն է դրսևորվում,
Աշխարհի արարչագործության գաղափարը Որոտնեցին կասկածի չի են-
թարկում, 'Նրա համար ա ներկբա յելի ճշմարտություն է, որ աշխարհը, բ ն ո լ ֊
թ յունը, նյութը ստ եղծվա ծ են աստծո կողմից։ Ավելին, նա հատուկ գործ է
գրում, նվիրվա ծ գոյա բա նա կա ն հարցերին, որտեղ մեկ առ մեկ հերքում է իրեն
հայտնի բոլոր մատերիալիստական ուսմունքները, որոնք առաջնային են հա­
մարում նյութ ը։ Ամփովւելով իր դատողությունները, Որոտնեցին հայտարարում
է. «Ա յսպ իսեա ւ հարկ է մեզ ընտրութիւն առնել, և որ ըստ շաւղաց Աստուա­
ծաշունչ գրոց ընթ ա նա յ' ընդունել, իսկ որ արտաքոյ է ի շաւղաց Աստուածա­
շունչ գրոց' ոչ ընդունել, թէպէտ և ասողն մեծ ոք ի ց է »°։
Փիլիսոփա յությա ն հիմնական հարցի իր իդեալիստական լուծումը Որոտ­
նեցին ձգտում է հաստատել բա զմա պիսի կրոնական դրույթներով, չմոռա նա ­
լով մատերիալիստական ուսմունքները հայտարարել աղանդ և հերձված։ Սա­
կայն Որոտնեցու փ իլիսոփ ա յությա ն բովանդակությունն ունի նաև մի ա յլ կողմ,
որը նրա ա շխարհայացքի բնութագրման համար չափազանց կարևոր է։ Խոսքը
նրա իմա ցա բա նությա ն և տրամաբանության մասին է։
Որոտնեցին ընդունում է արտաքին աշխարհի գոյությա ն առաջնությունն
ու՛ օբյե կ տ իվ ոլթ յոլնը, միաժամանակ պ նդելով, որ մարդու զգացությունները
երկրորդային են և ա ծա նցյա լ։ նրանց առկայությոմւը կամ բա ցա կայությունը
չ], կարող ա զդել օբյեկտ իվ իրականության գոյությա ն վրա։ Ահա ինչպես է
մատուցում Որոտնեցին փիլիսոփայական ա յդ կարևորագույն հարցի իր ը մ ֊
բըռնոլմը. «Զգա յութիւնն ընդ մա րմնոյն է եղեալ և է ի մարմնի, որպէս աչքդ,

3 Բ ն ա գ ի ր ը ,լո ւս ե ր է ն թա րգմ. ՛հ ե տ լո ւ յս է ը ն ծ ա յվ ե լ Մ ա տ ենա դա րա նի կ ո ղ մ ի !,, տ ե ՛ս

1). Ա ր և շա տ յա ն և Ս. Լ ա լա ֆ ա ր յա ն , Հովհա ն Ո րոտ նեցու ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը տ ա ր րե րի մա սին,

« Բ ա ն բ ե ր ՝Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի а, 3, Երևա ն, 1056։
* Ա յս վ ե ր ջի ն երկու գործերը դ ե ռ և ս լո ւ յս չե ն ը ն ծ ա յվ ե լ ,
5 В. к. Чалоян, История армянской философии, Ереиан, 1959, «
О Յովնա ն Ո ր ո տ ն ե ց ի , Հ ա ւա ք ե ա լ ի բ ա ն ի ց իմա ստ ա սիրա ց, , Բ ա ն բե ր Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի ,,

X 3, 1056, էէ 37В, ^
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

իսկ զղալին նախ է քան զքո մա րմինդ։ ...Ա ր դ , ի բա ռնա լ ա մենայն զգա լեա ց'
բառնի և քո մա րմինդ, և ընդ մա րմնոյդ բաոնի և զգա յութիւնդ, ապա թէպէտ
բառնաս զգա յութիւնդ դեռ ևս մարմինդ է, և թէ մարմինդ բա ռնա ս' զգալիքն
ամենայն դո ն»՛։ Միջնադարյան մտածողի համար զարմանալի հստակռւթյամբ
Որոտնեցին պարզաբանում է օբյեկտ ի և սուբյեկտի վախհաբաբերոլթյան խ ըն-
դիրը ե իմա ցա բա նությա ն մեջ ոլ միա յն հեռանում է աստվածաբանական
դրույթներից, ա յլև մատերիալիստական մոտեցում է ցուցա բերում տվյա լ հար­
ցում ։
Իմացության պրոցեսի ելակետը, ըստ Որոտնեցու, արտաքին աշխարհն
է, մարդու զգա յարաններից և բանականությունից անկախ գոյություն ունեցող
իրերն ու երևույթները։ Զգա ցությունն ու միտքը իրենք ինքնաբերաբար լեն
կարող բովանդակություն ունենալ։ Նրանք լոկ օբյեկտիվորեն գոյություն ունե­
ցող արտաքին աշխարհի արտացոլումն են։ «гՄիտքն առանց կրելոյ ինչ իմա ­
ցումն՝ պարզ է որպէս հայելի մաքուր, որ տպաւորէ յինքն զնմանութիւն
պատկերացն և նովաւ առաւելու ինչ ի մաքրութիւնն իւր, նմանապէս և իմա ­
ցուած իրին' ի վեր ա մ տ ա ցն»*։
Այսպես, մա տ երի ալիստակ ան ոգով է լուծում Որոտնեցին մարդկային
մտածողության և իրական աշխարհի փոխհարաբերության հարցը։ Կասկածից
վեր էւ որ տվյալ դեպքում, Որոանեցոլ տեսակետը գնահատելիս, խոսք կարող
է լինել նրա ընդհանուր իդեալիստական աշխարհայացքում վւայլսոոակած
առաջադեմ մատերիալիստական առկայծմա ն մասին։ Որոտնեցին, ինչպես
նրանից առաջ Վահրամ Ռաբունին, իսկ հետագայում Գրիգոր Տա թևա ցին,
իմա ցա բա նությա ն և տրամաբանության բնա գա վա ռում, ի տարբերություն
սբյևկաիվ իդեալիստների, մերժում են ղաղաւիտրների, իզեա լների, հասկացու­
թյունների առաջնությունը, մի հանգա մա նք, որը որոշակիորեն սահմանազա­
տում է իմացաբանության, մեջ իդեալիստական մոտեցումը մատերիալիստա­
կանից։ 'հրանում է հենց այն էակսմւ՛ տարբերությունը, որ կա միջնադարյան
նոմինալիստների, .և այսպես կոչված ռեալիստների միջև։
Որոտնեցու իմա ցա բա նությա ն ե. տրամաբանության հիմքը սենսուալիզմն
է, որից և, բխ ում են նրա փիլիսոփայության մատերիալիստական հակումներըւ
Նա առանձնապես շեշտում է զգայարանների դերը իմա ցմա ն պրոցեսում։ Իմա­
ցումը, ըստ Որոտնեցու, .սկսվում Հ՛.զգա ցումներից և զգայական վարձից։ Հ ե ն ֊
վելով զգայարանների վկա յությունների վրա, բանականությունը ճանաչում է
իրի ա մբողջությունը, թափա նցում է իրի էությա ն մեջ և տմբա ցնում է այն
րնդհանուր հասկացություններում, տեսակի և սեռի, հասկացությունների մեջ։
Քանի որ մարդու զգայական ճանաչումը, ինչպես և վերացական, բա նա ­
կան մ տած ողու թյ՚ոլկ-ը արտաքին աշխարհի արտացոլումն են, ապա և նրանց
ճշմարտությունը կախված է ճանաչվող իւրերին նրանց համապատասխան լինե­
լուց։ Ընդ որում, ոչ զգա ցությունը, ոչ էլ միտքը չեն կարող ոչ միա յն առա­
ջացնել որևէ իր, ա յլ նույնիսկ փոփոխել ն բ պ կ .« Ր է ստորասութիւն և բացասու­
թիւն յապառնին ճշմարտէ կամ ստէ, յա յն ժ ա մ ա մձնա յն ին չ ի հարկէ ըստ քո
ստորասելոյղ լինի կամ բա ցա սելոյդ գոլ իրին և ոչ գոլն։. Որպէս թէ մին մարդն
:м՛ . - I I
V. ■
, • ւ :
7 Տ ս վ ն ա ն Ոո ւ ս ն ո ց ի , Վ ե ր լո ւծո ւթ ի ւն <гՍ տ ո ր ո գ ո ւթ ե ա ն ց я Ա ր ի ս տ ո տ է լի , ե ր և ա ն , 1 3 5 6 , կ 13Տ։
8 Ոււվհալ, Ո ր ո տ ն ե ց ի , Հ ա մ ա ռ օ տ լո ւծ մ ո ւն ք «Պ ե ր ի ա ր մ ե ն ի ա ս * յ ր ո ց ն ( Ա ր ի ս տ ո տ է լի ), հ ա լ ա ֊
ք Լ ա լ ի Գ ր ի գ ո ր է ա շա կ ե ր տ է , Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ռ ա գ ի ր Л! 4 2 6 8 , է չ 1 5 0 ա ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը Х 1 У -Х Г Ш դ ա րե ր ում

Չ1ււ»աւ||ւի ոսկյա կւայւՐ Հու|1’ւ. Որոտնեցու և Գր. Տա թևա ցու դրվա դյա յ
պ ա տկերներով (Х У *|.)

ստորասէ, թ է վաղիւն եղիցի անձրև և մինն բա ցա սէք թէ վաղիւն ոչ եղիցի

անձրև) մինն ի սոցանէ ճշմարիտ է, որ և դիպիցիյ եթէ անձրևն և եթէ ոչ անձ­
րևն, ա յլ ոչ թ է ստորասութիւն քո հարկաւորեաց զանձրև, կամ բացասութիւն
նմա հարկաւորեաց ղոչ անձրևն, ա յլ իրին լինելն կամ ոչ լի ն ե լն մ յ — գրում է
I I ր ո տնեցին է

Ինչպես տեսնում ենք, նա առանց երկբա յելու հաստատում Է նյութական

իրերի, արտաքին աշխարհի ա ռաշն ու թյուն ր մտքի նկա տ մա մբ։ Ինքը' Որոտն ե-

9 Ց ով ճս ւն Ո րոտ & եէյի, Հա մ ա ռօտ լո ւձ մ ո ւ ն բ « Պ ե ր ի ա ր մ ե ն ի և ւս ձ գրոքյն (Ա ր ի ս տ ո տ է լի ) , Մա~

տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր Л՜՝ 4268, էշ 17вр— 177ա ։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

էյին, գիտակցելով ա յգ հարցի կարևորությունը, առանձնապես կանգ կ առնում

դրա վրա տարրեր առիթներով[' և ստորոգությունների (1էտտեգոլ։իաների)
հե՛րթականության հարցը քննելիս, և մտքի րովա նդա կռւթյա ն^Վրկրորդա յին
բնույթ ը հաստատելիս, և ընղհանուրի ու մասնավորի փոխհարաբերության
հարցը լուսաբանելիս, մի հարց, որն անջրպետել կր միջնադարյան ՛մտածողնե­
րին երկու իրարամերժ բա նա կների։
Որոտնեցին, մեկնելովդ սքքբ№աբաֆական կատեգորիաները, հետևում կ
Արի։ւտոսէ%քխԴքոզմից մշակված կատեգորիաների ծավալի, քանակի և հերթա­
կանության սխ եմա յին։ Նա գտնում կ, որ նրանց մեջ ամենակարևորը առաջին
գոյա ցությա ն կատեգորիան կ, որովհետև առանց դրա, ա յսինքն1 առանց կոնկ­
րետ առանձնակի գոյերի, չկր կարող գոյություն ունենալ որևէ ա յլ բա ն։ Մնա­
ցա ծ բոլոր կատեգորիաները' քա նակ, առնչություն, որակ, տեղ, ժամանակ և
ա յլն, կախված են առաջին գոյա ցությա ն կատեգորիայից ^ ա ր տ ա ց ո լո ւմ են
նրա կեյիղլթյան տարբեր կողմերը™։
Հանձի1է\Հովհան Որոտնեցու նոմինալիղմը միջնադարյան Հայաստանում
գտավ իր ակաէհսվոր ն ե ր կ ա յա ցո ւցի ն ։ Յուրօրինակ դնելով ընդհանուրի և
ե զա կ ի ի \ս ։յ սինքն' անհատի, իսկ մյուս կողմից տեսակի և սեռի փոխհարաբե­
րության հՆցւցը, նա զննում կ դրանց երեք առումով[* առաջնության, հավասա­
րության և ա Հա վելությա ն։ Ի վերջո նա գերապատվությունը տաքքս կ եզակիին,
զալով հետևյալ էարակացոլթյան, «Անհատն անկարօտ կ սեռից և տեսակաց,
զի ստոլքՀւլեսցին ի 'վերայ նորա, ա յլ նոքա կարօտ են ենթա կա յին, զի' ժ ո ղ ս ֊
վեսցին ևւսսխ եսցի ն ի նաէր\.— ասում կ Որոտնեցին։ Այնուհետև նա շարու­
նակում կ. «Ր Ц ф ելութիւն նոցա ամեննցհ՚ւ ն Հկմա 'յււեսա կա ց և սեռից) հարկ կ
անհատին գոլ, էլֆ ոչ բա ղկա նա յ սեռ առանց տեսակ/ւ^Տ*ոչ տեսաէլ առանց ան՝
հատի և ոչ պատահումն' առանց գոյա ցութեա ն։ Իսկ ի լինելութիւն անհատին
ոչ կ Հա{11թքԷոզա գոլ, ղի կայէկ գոլ գոյացութիւն առանց պատահման, որպկս
աստուած, ս&վքհատ առանց սեռի և տեսակի, որպկս արեգակն և լուսին և աշ­
խարհа 12» Ч .^
Հարցի նման հ ս սսձկ' դրվածքը միա նգա մա յն պա{1զ կ դարձնում, ռր ընդ­
հանուրի և եզակիի փոխհարաբերությունը Որոտնեցին դիտում կ որպես մտա­
ծողության և իրական աշխարհի առնչա կցությա ն հարց, ընյէէ դ-քքՏլմ առաջնու­
թյունը աքհէկւապահորեն տալով կոնկրետ իրերին, անհատին։ Իսկ որ Որոտ­
նեցին իրոք քննում կ ընդհանուր հասկացությունների և անհատ իրերի փոխ­
հարաբերության խնդիրը և ոչ թե ընդհանուր և մասնավոր հասկացությունների
առնչակցության հարցը, ա յդ բա ցա հա յտ երևում կ հենց իր խ ոսքերից։ Անհա­
տը նա դիտում կ որպես ռեալ գոյություն ունեցող եզակի առարկա կամ կակ,
բա յց ոչ երբեք որպես ա ննյութ հս/սկացություն։ «Անհատն ծնանի, աճկ և մ ե ­
ռան ի, փառք և տանջանք, գով ևէ պարսաւ ընդունի, և ոչ սեռ և տեսակ և ա յլք,
ղի .անհապն կ անձնաւռրեալ տեսակ կ.^ւսնհատ բնութիւն, և սեռ տեսևւկացեալ։
Այս կ որ ասկ' իսկապկս և, առաջին և մանաւանդ գոյացութիւն անհատին»13։
Այս Աքիսով, եզակի իրը, անհատը, ունի նյութական գոյություն, և նրա
~- -4— ՝!■■■ *■ '՜; : Ц , ւ*
,,
10 Տ ե ՛ս Յ ովՏ ս ւն [և ՚ո ս ւ ն ե ց ի , Վ ե ր լո ւծո ւթ ի ւն « Ս տ ո ր ո գո ւթ ե ա Ն ^.> Ա ր ի ս տ ո տ ե լի ; է ջ ,2 4 ՝ — ՚ՅԱ>
11 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էջ 38։
12 ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էջ 40։
13 Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էջ 3 8 ։ ՜1'
 յՀ ա ւ Կ ^ Կ ա Ն մ Հ ս ,կ ո , ւէ, ը X I V ֊X V I ո դ ա ր լ ր ւհ յ .
"Հժէ

ա ղ ա յո ւ թ յա մ բ է պ ա յմա նա վորվա ծ ընդհանուրի' տեսակի Ա հասկ

թյոլնների ո չ֊ն յո ւթ ա կ ա ն գ ո յո լթ յո ձ ը , Ն ր ա կ լինելոլթյոլն կախված է է
կիից և նրա բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ի ց ս Ընդհանուրն իր հիմքում ոլնի կոնկրետ ղգա յա .
կան անհաս, իրեր, Այդ տեսակետից թ եև նա ընկալվում է ոլ զգայարաններով,
ա յ, միա յն բա նա կա նութ յա մբ, բ ա յց այնուա մենա յնիվ իմացման կա րևորա ֊
սույն արդյունքն է, որովհետև ա յն եզակի իրերի, նրանց էակակ հատկանիշ,
ների ընդհանրացումն է։
Միջնադարյան փիլիսոփայությա ն համար Որոտնեցու կողմից այս հան-
դուցւյյին հարցի նման լուծումը մեծ դեր խաղաց Տաթևի փիլիսոփայական
դպրոցի գաղափարական զարգացման մեջ, Որոտնեցին դրանով իսկ զարկ
տվեց էմպ իրիկ-սենսուալիստ ական հակումներին տվյա լ դպրոցի իմա ցա բա ­
նությա ն, տրամաբանության և բնագիտության մեջ. գիտության ասպարեզներ,
որոնք Գլաձորի և Տա թևի համալսարաններում վերելք ապրեցին' օգտագործե­
լով ու զա րգա ցնելով հա յ տեսական մտքի նախորդ շրջաններում ամբարված
ժա ռա նգությունը և ծա ռա յեցին ժամանակի հրատապ սոցիալ-քաղաքական
ն պա տակն երին,
I1 հակադրություն արևմտյան սխոլաստների (Гչավւավոր ռեալիստական 3,
թևի, որոնց ուսմունքը լիովին համ ապատասկւանում ու ծա ռա յում էր կաթոլիկ
եկեղեցու գ ա վ տ ն , պ ս ս ն դ ա ր ե ր ի հայ փիյիսոփայության
մեջ ուժեղացավ նոմինալիստական հոսանքը, Կաթոլիկ եկեղեցին վախենում էր
նոմինալիստական հոսանքից ոչ միա յն նրա մատերիալիստական հակումների
համար, ա յլև ա յն բա նի համար, ,,ր նա, ժխտելով ընդհանուրի առաջնությունը,
իր մեջ ւզարունակոլմ էր կաթոլիկության և Հռոմի եկեղեցու ընդհանուր, տիե­
զերական, աշխարհակալական կրոն և կազմակերպություն լինելու ժխտման
վտանգը. Եթե ընդհանուրը երկրորդային է, իսկ եզակին, անհլստը' որոշիչ և
առաջնային, ապա նույն նմա նողությա մբ առաջն այի ն , ապա և ինքնուրույն,
առանձին գոյությա ն արժանի պետք է համարվեն ազգային եկեղեցիները և ոչ
թե ընդհանուր համապարփակ կրոնական կազմակերպությունը։ Նոմինալիզմը
օգտագործվեց հա յ մտածողների կողմից կաթոլիկական գաղափարախոսու­
թյա ն դեւԽ*ձա#ա մ ч тТжр* « с и я *» М Щ гчцтчщ .
Գրիգոր Տա թԼսւցի: Վերը նշված գաղափարական հակամարտի ամենաա-
կանավոր դեմքերից էր նոմինա լիոտ ֊վ ւիլիսոփ ա , Հովհան Որոտնեցու հավա­
տարիմ աշակերտ և անմիջական հաջորդ Գրիգոր Տաթևացին ( 1 3 4 6 — 1 4 0 9 ),
որն իր ոլ,^4էցչի մա հվանից հետո գլխավորեց Տաթևի համալսարանը։ նրա փի­
լիսոփայական հա յա ցքների համար հատկանշական Է բա զմա կողմա նիությու­
նը, Տւսթևացին արձագանքել Է ժամանակի համարյա բոլոր հրատապ խնդիր­
ներին, իր գիտությունը և եռանդուն կրոն ա ֊ քաղաքական ու մանկավարժական
գործունեությունը ծա ռա յեցնելով Հայաստանի լուսավորության և գիտության
օջախները վ ա ռ ֊ պահելու գործին, մի գո ր ծ;՝ որն այն ժամանակվա արտակարգ
ծ ան բ քաղաքական հ տն մ, եսական վիճակում կապված Էր մ ե ծ դժվարություն­
ների ոէ զրկանքների հետ։ Տա թևա ցին, իր նախորդների նմա ն, հոգևորականի
ս քե մ ո վ պատ վա րվա ծ, կարողացավ Որոտնեցու մա հվա նից, հետո ՝ շուրջ քա ­
ռորդ դար վառ պահել լուսավորության ջահը,- կրթեց և Հայաստանի տարբեր
կողմերն ուղարկեց իր բա զմա թիվ սաներին, Դրան զուգահեռ իր ստվարածա­

14 Տե՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էջ 4 1 ։
 Հ ա յ ժ ողււվր դի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

վալ աշխատություններում նա շոշափեց այն ժամ ւսնակվա համարյա բոլոր

հրատապ տեսական խնդիրները, բեղմնա վորելով միջնադարյան հայ գիտու­
թյունն ու փիլիսոփայությունը խիզախ և իր ժամանակի համար առաջադեմ
գաղափարներով։

Գ|փդւ1 |ւ Տսւրևւայու դիմանկար)! (Ս'աւոենադսւ|ւա6, ոԼււսսյ|՝ր № 1203)

Գրիգոր Տա թևա ցու փիլիսոփայության մեջ մատերիալիստական հակում­

ները և մասնավորապես նէ՜ւմինալիզմը գտան-իրենց ■հետագա զարգացումըւ
Նրա փիլիսոփա՛յական հսէյացքները-Վ. Ռաբոլնոլ և Հ . Որոտն եց՚ո ւ հ ա մ ե մ ա տ ո լ֊
թ յամր՛, տարբերվում են իրենց ավելի բա զմա կողմա նի և լևւյն բնույթ ով, որոնք
գոյա բա նությունից և իմա ցա բա նությունից զատ ընդգրկում են բնա գիտությա ն,
հոգեբանության, բա րոյա գիտ ությա ն ու. հասարակագիտության բազմապիսի
խնդիրներ1Տ) ՞|

15 Տե՛ս С. С. Арепшаптн, Философский Взгляды- Григора ТатевацИ, Ереван, 1957,

 Տ ա թ և ա ց ի ն , լի ն ե լո վ խ „ շո ր հ ա յ ա ս տ վ ա ծ ա բ ա ն ն ե ր ի ց մեկ հա ն.

ղ ե ր ձ , ի շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն Ո ր ո տ ն ե ց ո ւ ո ւ ս մ ո ւ ն ք ի , խ ո ր ա ց ր ե ց փ ի լի ս ո փ ա յո ւթ յա ն
ա շխ ա րհա կա նա ցմա ն պ րոցեսը և ա վ կ գ ի տ ո լթ յա ն ոլ հա վա տ ի բա ժա նմա ն

ա ն հ ր ա ժ ե շ տ ո ւթ յա ն տ ե ս ա կ ա ն հ ի մ ն ա վ ո ր ո ւ մ ը , Նա հ ա ր ո ւմ է «ճ շ մ ա ր տ ո ւթ յա ն
ե ր կ վ ո ւթ յա ն ս ո ւս մ ո ւն ք ի ն և դ ա ն ո ւմ , որ փ ի /ի ս ո փ ա յո լթ յա ն , ին չս /ե ս և ա ռ հ ա ­
ս ա ր ա կ գ ի տ ո ւ թ յա ն ա ռ ա ր կ ա ն բ ն ո ւ թ յա ն ն է , նրա ե ր և ո ւյթ ն ե ր ն ու օ ր ի ն ա չ ա փ ո ւ ­
թ յա ն ն եր Հ , ի ս կ հ ա վ ա տ ը չպ ե տ ք է Ա յ , է լ կ ա ր ոդ խ ա ռ ն վ և լ գ ի տ ո ւթ յա ն գ ո ր ծ ե ­
րինւ Հ ա վ ա տ ի լ ն ա ղ ա վ ա ռ ը գ ե ր բ ն ա կ ա ն , ա ս տ վ ա ծ ա յի ն գ ո յա ց ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի ճ ա ­
ն ա չո ւմ ն է '",

Ս ա հ մ ա ն ա ղ ա տ ե լո վ հ ա վ ա տ ի և գ ի տ ո ւթ յա ն բ ն ա գ ա վ ա ռ ն ե ր ը , Տա թևա ցին
Հ ե շտ ո ւմ է , որ ա շխ ա ր հ ը ս կ զ բ ո ւն ք ո ր ե ն ճ ա ն ա չե լի է, Մ ա րդու զ գ ա յա ր ա ն ն ե ր ը և
մ ի տ ք ը հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն են տ ա ,ի ս ճ ա ն ա չե լո ւ ողջ ա շխ ա ր հ ը , չթ ո ղ ն ե լո վ ա ն­
հ ա յտ ոչ մ ի ե ր և ո ւ յթ և ա ռ ա ր կ ա , « Ի մ ա ս տ ո ւն մ տ օ ք թ ա փ ա ն ց ա ն ց ա ն ե մ ք ընդ
բ ն ա ւ ո լո ր տ ս ե ր կ ն ի և ե ր կ ր ի , և ո չ ի ն չ ա ր տ ա ք ո յ մնա յ ի լ ո լս ո յ ի մ ա ս տ ո ւ­
թ ե ա ն ս , Մ ի ջ ն ա դ ա ր ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւ մ Տ ա թ և ա ց ի ն բ ա ն ա կ ա ն ո ւ թ յա ն զ ո վ ք ն է
ե ր գ ո ւմ և ա ն վ ա ն ո ւ մ ա յն մ ի ա կ ճ շմ ա ր ի տ և ա ն կ ա շա ռ դ ա տ ա վ ո ր '*։ Ա յս հ ա ն գ ա ­
մ ա ն ք ը չա փ ա զ ա ն ց հ ա տ կ ա ն շա կ ա ն է Տ ա թ և ա ց ո ւ ա շ խ ա ր հ ա յա ց ք ի հ ա մ ա ր , Ա ռ ա ­
ջի ն հ ա յա ց ք ի ց ա յն խ ո ս ո ւ մ է Տ ա թ և ա ց ո ւ զ ա ղ ա վ ւա ր տ խ ո ս ա թ յա ն հա կ ա ս ա կ ա ն
և ա ն հ ե տ և ո ղ ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ ի մ ա ս ի ն « ճ շ մ ա ր տ ո ւ թ յա ն և ր կ վ ո ւ թ յա ն » տ ե ս ո ւթ յո ւն ը
հ ա վ ա ս ա ր ա պ ե ս ը ն դ ո ւն ո ւ մ է կ ր ո ն ն ու զ ի տ ո լթ յո ւ ն ր . Ա յն ո ւհ ե տ և , լի ն ե լո վ նո­
մ ի ն ա լի ս տ , Տ ա թ և ա ց ի ն ա շխ ա ր հ ի ճ ա ն ա չմ ա ն գ ո ր ծ ո ւ մ ա ռ ա ջ ն ա յի ն և վ ճ ռ ա կ ա ն
ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն է տ ա լի ս զ զա յո ւր ա ն ն ե ր ի ն , ց ո ւ ց ա բ ե ր ե լո վ ս ե ն ս ո ւա լի ս տ ա կ ա ն
մ ո տ ե ց ո ւ մ բ ն ա ւի ի լի ս ո փ ա յո ւ թ յա ն և ի մ ա ց ա բ ա ն ո ւ թ յա ն կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն հ ա ր ց ե ­
ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ և , մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ , դ ր ս և ո ր ո ւմ է ռ ա ց ի ո ն ա լի զ մ ի ո ւժ ե ղ Ս ա ղմեր,
Փ իլի ս ո վ ւա յո ւ թ յա ն հ ի մ ն ա կ ա ն հ ա ր ց ր իր մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն գ ր վ ա ծ ք ո վ , ա յս ի ն -
ք ը ն ' ՛ա ս տ ծ ո և բ ն ո ւ թ յա ն վւոխ հ ա րսւ բ ե բ ո ւ թ յա Ս ա ռ ո ւմ ո վ , Տ ա թ և ա ց ի ն լ ո ւ ծ ո ւ մ է
կ ր ո ն ս ւ-ի դ ե ա ւի ս տ տ կ ա ն դ ի ր ք ե ր ի ց / Ա ս տ վ ա ծ ն , ը ս տ Տ ա թ և ա ց ո ւ , ա ռ ա ջ ն ա յի ն է
ի ր ողջ է ո ւթ յ ա մ բ , ն ա ա ր ա ր ի չն է ա շխ ա րհի և բ ն ո ւ թ յա ն , « սկիզբն ա մ ե ն ա յն
գ ո յա ց ո ւ թ ե ա ն ց , ղի ի ն մ ա ն է են ս կ ս ե ա լ և. յա ռ ա ջ ե կ ե ա լ ա մ ե ն ա յն բ ն ո ւթ ի ւն
ա ր ա ր ա ծ ո ց և ր և ե լե ա ց և ա ն ե ր և ա թ ի ց » 19/ Բ ն ո ւթ յա ն գ ո յո ւ թ յա ն հ ի մ ք ո ւմ ը ն կ ա ծ
չո ր ս տ ա ր ր ե ր ը ' հ ո ղ ը , ջ ռ լր ը , օղ ը և. հ ո ւր ը , ա ր ա ր չա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո մ շ ա ր ն -
Տեն ա կ ա ն ե ն ։ Ն ր ա ն ց ի ց կ ա զ մ վ ո ղ բ ա ղ մ ւսւզիսի ի ր ե ր ն ա ռ ա ջա ն ո ւմ ու ո չն չա ն ո ւմ
ե ն , ի ս կ տ ա ր ր ե ր ը ' ե ր բ ե ք , ն ր ա ն ք ո ւն ե ն հ ա վ ի տ ե ն ա կ ա ն գ ո յո ւ թ յո ւ ն ։
Տ ա թ և ա ց ո ւ փ ի լի ս ո փ ա յո ւ թ յա ն իր ժա մա նա կի հա մա ր ա ռա ջա դիմա կա ն,
մ ա տ ե ր ի ա լի ս տ ա կ ա ն հ ա կ ո ւմ ն ե ր ն ա ռ ա վ ե լ ց ա յտ ո ւ ն դ ր ս և ո ր վ ո ւմ են նրա ի մ ա ­
ց ա բ ա ն ո ւ թ յա ն մ ե ջ . Իր կ ո ղ մ ի ց կ ի ր ա ռ վ ո ղ հ ա վ ա տ ի և գ ի տ ո ւթ յա ն բ ն ա գ ա վ ա ռ ­

II. Արևշատյան, Տաթևի փիլիսոփայակա՛ն դսլրոցլլ և Գրի ո որ Տաթևացու. աշխարհայացքը,

էԲանրեր Մատենադարանի*, Հատ. 4՝, Երևան’, 1958, В. К .՜ ЧаЛбНН, ИСТОрИЯ ЯрМЯНСКОЙ
философии, Էչ 258- 269, V Թօվյ՚ա սյւսՍ, Գրիպ՚՚լ՛ Տաթես/ցոլ. 'ոոցիալ-անաեոադիաական
Հ ա յ ացք'հեր(*_ւ Ե րև.ա*Աւ Ю в б г ՝ .՜' .

18 Տ ե ՛ս գ. Տ ա թ և ա ց ի , Գ իր/! ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն (Ա մ ա ր ա ն Հ ա տ ո ր ), Կ. Պ ո լի ս , 1 7 4 1 , Էշ 7 2 , 6 1 7 ։

'լի ր ք Հ ա ր ց մ ա ն ց , Կ. Պ օ լի ս , 1 7 2 9 , Էչ 1 0 3 ։
1՜ Գ ր . Տ ա թ և ա ց ի , Գ իրք ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն (Ա մ ե ր ա ն Հ ա տ ո ր ) , Կ■ Պ օ լի ս , 1740, Էյ 187։
18 Տ ե ՛ս Գ ր . Տա թ ևա ցի, Հ ա մ ա ռ օ տ հ ա ւա ք ո ւմ ն յԱ ււա կա ց զրոցն Ս ողոմոնի, Մ ա տ ենա դա րա ն,

ձ ե ո ա գ ի ր № 1 2 6 4 , Էւ 3 7 6 ր , ■■■ .» . . *■
1® Գ ր . Տ ա թ և ա ց ի , Ո ս կ ե փ ո ր ի կ , Կ. Պ ո լի ս , 1 7 4 6 , Էշ 1 5 ։ — ^— -- - —
2° Տ ե ՛ս Գ ր. Տա թ ևա ցի, Գիրթ հ ա ր ց մ ա ն ց , Էշ 1 8 1 ։
 ների սահմանազատմանը համապատասխան, Տա թևա ցին հաստատում է ճա ­
նաչման երկու ձև' «շնորհա կա ն», որը զբա ղվում է գերբնական գոյա ցություն­
ների ընկա լմա մբ, և «բնա կա ն», որն ընգգրկոլմ է իրական աշխարհի երե­
վույթներն ու առարկաները։
Բաժանելով այս երկու բնագավառները և համարելով, որ հավատն անզոր
է աշխարհի ճանաչման գործում, Տաթևա ցին այսուհանդերձ չի սահմանափա­
կում « բնական» ճանաչման իրավունքները։ Նա առաշ է քաշում միջնադարյան
փիլիսոփայի համար չափազանց խիզախ մի գաղափար, այն է' բանականու­
թյա ն միջամտությունը հավատի գործերին։ Դուրս գալով սնոտիապաշտության
և կույր հավատի դեմ, նա գտնում է, որ «շնորհական իմաստությունը» պիտի
լուսավորվի «բնակա ն ճանաչման» լույսով^'։ Նման մոտ եցումը, պարզ է, որ
լա յնա ցնում էր գիտության շրջանակները։
ճիշտ է, Տաթևացին գտնում է, որ բանական իմա ցումը նման է մշտա­
շարժ վերընթաց կրակին12 և ա յդ պատճառով էլ թ ույլ չպետք է տալ, որ այն
դիպչի աստվածաբանության առարկային, քանի որ գիտության ներխուժումը
հավատի բնագա վա ռը ծնում է հերձված։ Սակայն նրա ակնարկը' «շնորհական»
իմացումը « բնա կա ն» գիտ ությա մբ լուսավորելու մասին, ի թիվս նրա բ ն ա ֊
ւիիլիսոփայական և իմացաբանական մի շարք ա յլ գիտական դրույթների,
խարխլում էր սխոլաստիկայի շենքը։
XIV դտրի պա յմա ններում Տաթևացին հանդես է դալիս « բնա ծին գաղա-
փարների» տեսության դեմ ու գտնում, որ մաքի և հոգու բովանդակությունը
կազմվում է արտաքին աշխարհի ա զդեցությա ն շնորհիվ։ «Հոգի մարդոյն բա ­
նական, ռրպէս անգիր պնակիտ է կամ լուա ցա ծ մա գաղաթ, որ ղին չ գրեն ի
վերա յ, զա յն առնուЛ23» Հոգու, ա յդ «ա նգիր պնակիտի» լրացման գործում հըս-
կայական դեր են խաղում զգայարանները։ Նրանք ճանաչման սկզբնական ե
անհրաժեշտ օղակն են, առանց որի իմա ցությա ն պրոցեսը անհնարին է։ Որ­
պեսզի այն տեղի ունենա, անհրաժեշտ են երկու պ ա յմա ն, «ա յս ի նքն' զի զգա ­
յութիւն առողջ ի ց է , և զգալի առաջի եղեալ իրն յստ ա կ, ապա թավւանցէ յինքն
ի սոցանէ պարզ տեսութիւն, ապա թ է ոչ ոչ կարէ միտքն յստակապէս տեսա­
նել սոքօք»2*։
Զգայարանների վկա յությա ն հիման վրա միտքը ճանաչում է իրերի էու­
թ յունը, նրանց բնությունը։ Իր գործունեության մեջ բանականությունը զգա­
յարանների նկատմամբ գտնվում է կախյալ վիճակում և նույնպես անօգնա­
կան է, ինչպես արհեստավորը առանց իր գործիքների։ Իր այս սենսուալիս-
տական գիծը Տաթևացին հստակորեն անց է կացնում նաև իմա ցա բա նության
մեջ, մի բա ն, որն ակներևաբար խոսում է նրա մատերիալիստական հակում­
ների մասին։
Տա թևացու իմա ցա բա նության մատերիալիստական շիթը առավել ևս
ուժեղանում է, երբ նա դնում է ընդհանուրի և մասնավորի փոխհարաբերու­
թյա ն հարցը։ Իր քննադատությունն ուղղելով այսպես կոչված ռեալիստների
դեմ, որոնք առաջնային էին համարում ընդհանուր գաղափարները, ' «ո ւնէ-

շ1 Տ ե ս Գ ր . Տ ա թ և ա ց ի , Գ իրք ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն (.Տ Ս ե ր ա ն հ ա ս ա ր ), էշ 1 Տ 7 ։
и Տ ե ՛ս Ч т. Տա թ ևա ցի, Գ իրք հ ա ր ց մ ա ն ց , էշ 2 1
23 Դ .'. Տա թ ևա ցի, Գ իրք ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն ( Ա մա րա ն հ ա տ ո ր ), էշ 4541
и Գ ր. Տա թ ևա ցի, Գ իրք հա րցմա նց, էշ '1 4 3 ։
 _ Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V ֊X V I է , դ ա ր ե ր ո լմ 4ք} ղ

վիզա ները» Տաթևացին պնդո, մ Է) որ միԱյյն աոան մասնավոր

ո I 1/11,1 * « • * ” * ո » ՚ւ ~ Փ « Րները եր,,րորո„ .!ի ս

և հ^ 4 ի - ա ն „ ւ մ Ան մ ա ր դ ո ւ մ տ ա ծ ո ղ ո ւ թ յա ն ա ր գ ա ս ի ք : «Ա ն հ ա տ է մ տ ն ա -
ւանդ և իսկա գոյն և նախկին գ ո յա ց ո ւթ ի ւն ն ,- ա ս ո ւ մ է Տա թևա ցին: նա մև-
ղադրում է. միջնադարում մեծ հեղինակություն վա յելող Հույն փիլիսոփա
Պորփյուրին աոաջին և երկրորդ գոյացությունների արիստոաելյան ուսմունքի
աղավաղման համար, Ըսա Տա թևա ցու, երկրորդ գոյա ցությունները, ա յսինքն'
տեսակն пь սեռը, որպես ընդհանուր հասկացություններ կախված են առաջին
գոյա ցությունների, մասնավոր իրերի, ա յսինքն' անՀատների գոյությունից:
«նա խ գոյացութիւն ասէ զանհատն, — գրում է Տա թևա ցին, քննադատելով
Պորփյուրին, — և երկրորդ' զտեսակն ու զսեռն, և պատուական, ղի սեռն և տե­
սակն զօրութեա մբ ունին, և անհատն ներգործութեամբ զնոսա, և լա ւա գոյն,
գի ի ժողովիլ անհատիցն լինի տեսակն և սեռն, և ի բա ռնիլ անհատիցն բա ռ-
նին և նոքա» 1С։
Սակայն Տա թևա ցին չի ժխտում ընդհանուր հասկացությունների նշանա­
կությունը։ Հա մա ձա յն չլինելով «ծա յրա հեղ» նոմինալիստների Հետ, որոնք
առՀասարակ չէին ընդունում ընդհանուր Հասկացությունների գոյությունը և
Համարում էին դրանք «դատարկ հնչյուն» կամ «օգի սոսա փ յուն», Տաթևացին
գտնում է, որ ընդՀանուր Հասկացությունները, որպես իրերի անուններ, զուրկ
չեն օբյեկտ իվ նշա նա կությունից։ Մարդկային ճանաչողությունը, ամփոփելով
մասնակի, առանձին իրերի ընդՀանուր գծերը, վերացական մտածողության
միջոցով խ մբա վորում է նրանց սեռերի ու տեսակների մեջ և կարողանում է
դրա շնորհիվ թա փ ա նցել իրերի էության մեջ։
Տա թևա ցու իմա ցա բա նությունն իր առաջադեմ գաղափարներով լույս է
աիռում նաև նրա Հոգեբանական հայա ցքների վրա։ Եթե ընդհանուր Հասկա­
ցությունների խնդրի լուծմա ն ժամանակ նա դուրս է գալիս նորպլատոնական
Պորփվուրի դեմ, ապա քննելով մարդկային Հոգու բնությունը, նա առարկում
է արդեն Պլատոնին, գտ նելով, որ վերջինս մոլորվում է, երբ Հայտարարում է
հոդին առաջնային և մարմնին նախորդող, որովհետև, ասում է Տա թևա ցին,
հոգին և մա րմինը ծնվում են միաժամանակ սերմնական հեղուկից և համա­
տեղ աճում ու զարգանում27։
Գտնելով, որ կատարյալ մա րմինը, ինչպիսին մարդու մարմինն
է, կարող է լինել բանական հոգու կրողը, Տաթևացին առանձնապես
ընդգծում է ուղղահայաց կեցվա ծքի նշանակությունը բանականության գոր­
ծունեության հա մա ր։ Շնորհիվ ուղղաձև քա յլվա ծքի «մարդն իշխան և տէր է
ա մենայն կենդա նեա ց, վասն որոյ ա մենայն կենդանիք գլխակոր են իբրև
ծա ռա յ և հնա զանդ, և մարդն ուղղաձև իբրև ազատ և թ ա գա ւոր... Ի վեր է
գլուխն, զի լեզուն և ձեռն սպասաւորեսցեն բանի և գործոյ։ Զի թէ կորագլուխ
էր մարդն և երկոքին ձեռքն ի յերկիր հաստատեալ, ոչ կարէր գործել։ Եւ պի­
տան ան ա յր լեզու երկայն և շրթունք ստուար, զի ժոզովեսցէ զկերակուր. և
յա յն ժ ա մ ոչ կարէր սպասաւորել բանի որպէ։։ ա յժ մ » а ։

25 Գ ր . Տ ա թ և ա ց ի , Գ իրք հա րցմա նց, էչ 550։

28 Գւ-, Տ ա թ և ա ց ի , Լուծումն համառօտ ի տեսութիւն Դաւթի, Մատենադարան, ձհոսպիր
№ 1695, էշ 4 7 ա ։
27 Տ ե ՛ս Я-г. Տա թ ևա ցի, Գիրք հ ա ր ց մ ա ն ց , էշ 2 5 4 ։
28 Գւ*. Տա թ ևա ցի, Գ իրք հ ա ր ց մ ա ն ց , էշ 233։
 Հ ա յ էհւզովրււի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

Մարդու կյանքի և մտավոր գործունեության համար միջնադարյան հայ

մ տ ա Аո աի հանճարեղ կոահումր ուղղագնացության զերի մաոին բացառիկ
հետաքրքրություն Է ներկայացնում ոչ միա յն վ,իլիսուիա յական մտքի, սւյ/և
առհասարակ գիտության ւղատմութ յա ն տ ս որո րէ,ղում ։
Գրիգոր Տաթևացու այս միտքր ղարղացրեց նրա աշակերտ II ա III р Լ ո и
Ջ ո ս լւ ս յե ց ի ք լ, որն իր գրվածքներում ավելի շատ զբաղվել Է բնագիտական I։
հասարակական հարցերով։
Հա յ նոմինալիստ-փիլիսոփաներր հարստացրին փիլիսոփայական և հ ա ֊
ս ա ր ա կա կան ֊ք ա ղա քա կա ն միտքը իրենց ժամանակի համար առաջագեւ)' տե­

սություններով և նախադրյալներ ստեղծեցին փիլիսոփա յությունն' աստվա­

ծաբանական ամուլ ոլորտներից ազատագրելու համար։ Դժբախտաբար XIV
դարից հետո օտար նվաճողների կրնկի տակ հեծող Հայաստանի չափազանց
ծանր տնտեսական ու քաղաքական վիճակը խիստ բացասաբար անդրադար­
ձավ հայկական մշա կույթի, ա յդ թվում և փիլիսոփայության հետագա զար­
գացման վրա։ Նախկինում առաջացած նոմինալիստական ուսմունքները հա­
մապատասխան պ ա յմաններ չունեին վերաճելու մատերիալիստական ուս­
մունքների, ինչպես ա յդ տեղի ունեցավ Արևմտյան Եվրուզայոլմ։ Սակայն,
զա, անշուշտ, ամենևին չի նսեմլսցնում հայ նոմինալիստների ավանդը միջ­
նադարյան Հայաստանի և առհասարակ Արևելքի ժռղովուրդների փիլիսոփա­
յական մտքի պատմության մեջ։ Այն գիտական մեծ արժեք Է ներկայացնում
միջնադարյան հայ մշա կույթի պատմության և հատկապես մատերիալիստա­
կան ուսմունքների զարգացման նախապատմության ուսումնասիրման հա­
մարէ
Հայաստանի վիճակր XV դարի սկզբից ավելի ծանրացավ։ Լանկ-Ւամու-
րի ասպատակություններից հյուծվա ծ երկիրը թա տ երա բեմ զարձավ թուրք­
մենական ցեղերի արյունալի հակամարտության։ Երկրի տնտեսական քա /քա -
յո լմ ը և անապահով վիճակը հարվածի տակ գրեցին սակավսւթիվ կրթական
օջախները, ա յդ թ վում և դրանցից ամենախոշորը' Տաթևի համալսարանը։
Անկում Է ապրում փիլիսոփայական դպրոցը և նոմինալիստական ուղղությու­
նը, որն ստեղծել Էին Հ. Որոտնեցին և Գր. Տա թևա ցին։
Վերջինիս աշակերտ և քեռորդի Ա ռաքել Սյուներին արդեն հեռացավ իր
ուսուցչի ավանդած ուսմունքից և հակվեց դեպի աստվածաբանությունը և
փիլիսոփայական խնդիրների իդեալիստական մեկնա բա նությունը։ Նրա
ստվարածավալ և միակ փիլիսոփայական աշխատությունը Դավիթ Անհաղթի
в Սահմանաց գրքիУ) մեկնությունն Է։ Այդ աշխատությունը մի նմուշ Է միջնա­
դարյան սխոլաստիկ մեկնա բա նությա ն, ուր հին հեղինակի աշխարհիկ մտա­
ծելակերպը և փիլիսոփայական գաղափարները հարմարեցվում են կրոնա­
կան պահանջներին և թուլա ցնում փիլիսոփայության ին քնուրույնոլթյունր,
որն այնքան մեծ ճիգերով ձեռք Էին բերել նախորդ սերնդի հա յ մտա ­
ծողները29/
Առաքել Սյունեցին գտնում Է, որ առանց աստծո գաղափարի չի կարող
լինել իմաստասիրություն։ Ըստ Ա, Սյունեցու, այն ամենը, ինչ ունի սահմա­
նում, գոյություն ունի։ Սակայն աստված չի ենթ՛արկվում որևէ սահմանումի,
բ ա յց դա չի նշանակում, որ նա գոյություն, չունի։ Այստեղ նա կրկնում է

29 Տ ե ՛ ս в. К . Чалоян, История армянской философии, էչ Տ »1Տ 07,

 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո յթ ը X I V — X V I I I ղ ա ր հ ր ո ւմ 403

ոոոոծո գոյությա ն աիեզերարանական ա պա ցույցը, պ նո կ ո վ ։ թե անճան ե.

,ի ե ա ն ս ա հ մ ա ն ե լի . Ы . դ ո յ ա թ յո ւ ն ը ա պ ա ցռցվռմ է ն ր ս ......... ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո լ -
թ յա մ ը աշխարՀի ղո յո լթ յա մ ր, Ա յդ ս ,պ ս ։ց „ լ յ ց ի ն նա ա ,/կ ա „նո ւմ է նաև
"'է'!'" " " ՚ե լ , ան աոաջին շարժիչի գաղափարը, ,,րր ,,չ միա յն ստեղծում Ւ աշ-
խարՀը, լորս տարրերը, ա յլև շարժման մեշ Է դնում ա յդ ամենը՜՝°:
Աշխարհի ճանաչումը, ր ս ,„ Ա. Ս յոմյեցոլ, անհնար Է առանց զգա յա րա ն-
ների, ճիշտ Է, վերջնական խոսքը պատկանում Է բանականությանը, բա յց եթե
որևէ տեղեկություն արտաքին աշխարհի մասին չի անցել զգայարանների մ ի ֊
ջով, ասենք, չի ընկա լվել աչքով, ապա նա չի կարող ըմբռնվել նաև մ տ ք ո վ 1,
Այստեղ դեռ պահպանվում է կապը Տաթևի դպրոցի սենսուալիստական ո ւ ս ֊
մունքի, մասնավորապես Գր. Տաթևա ցու իմացաբա նության հետ, Ա. Ս յո ւնե ֊
րին հետևելով իր ուսուցչին, ընդգծում է զգա յությա ն կարևոր դերը ճանաչ­
ման պրոցեսում և այն հանգամանքր, որ միտքն առանց զգայարանների չի
կարող գործեր
Չ նա յա ծ այս ուշագրավ գաղափարին, որը դեռևս խոսում է Ա. Սյունեցու
և Տա թևի դպրոցի նախորդ ներկայացուցիչների միջև եղած կապի մասին,
ա յնուա մենա յնիվ իր գաղափարների ընդհանուր ուղղությամբ և ոգով նա
չնպաստեց փիլիսոփա յությա ն ինքնուրույնա ցմա նը և, ընդհակաոակր, կրկին
ենթարկեց ա յն աստվածաբանական խնդիրներին։
Առաքել Սյունեցիռվ սկսված հայ միջնադարյան փիլիսոփայության վա յր-
էջքը բավականին արագ խորացավ և տևեց շուրջ երկոէ դար։ Ստեղծված փի-
լիսռփայական ժա ռա նգությունը XV դարի 20-ա կա ն թվականներից սկսած
մինչև X V II դարի կեսերը իրենց դոյոլթ յրլնր պահպանած վանական դպրոց­
ներում օգտ ա գործվում էր միա յն ուսուցողական նւզատակներով, այն էլ իր
ւզարզունակ և սխոլաստիկ ձևով։
X V II գարի կեսերից միա յն հրապարակ են դաւիս նոր դեմքեր և ինքնու­
րույն փիլիսոփայական երկեր, որոնք իրավունք են տալիս խոսելու ուշ-միք-
նագարյան հա յ փ իլիսոփ ա յությա ն զարգացման մի նոր շրջանի մասին։ Փի­
լիսոփայական և առհասարակ տեսական մտքի որոշակի աշխուժացումն ա յդ
շրջանում պ ա յմա նա վորվա ծ էր համեմատաբար կայուն և խաղաղ գրությա մբ,
որ ուներ Հա յաստա նը թուրք-պարսկական երկարատև պատերաղմներից հե­
տո։ Զգալի աշխուժացում է նկատվում . հա յ ունևոր դասերի և վերնախավի
շրջանում, ուր հասունանում էին ազատագրական տրամադրությունն երը։
ք!նդլա յնվոլմ ու ստեղծագործական որոշ աշխատանք են ծավալում կրթական
կենտրոնները՝ էջմիա ծնի, Սյունյա ց Մեծ Անապատի, Բաղեշի Ա մրգոլոլի,
Լիմի և ա յլ վա յրերի վանական դպրոցները։ Ի տարբերություն նախորդ շրջան­
ների, մշակութային կյա նքում ավելի ու ավելի մեծ ղեր են սկսում խաղալ
Հա յա ստ ա նից դուրս գտնվող գաղթօջախները։ Սկսվում է հայ ֆեոդալական
հասարակության, ա յդ թվում և նրա փիլիսոփայության զարգացման վերջին
շրջանը։
Այդ ժամանակաշրջանի ամենաուշագրավ մտածողն է հանդիսանում Ս ի­
մ ե ո ն Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի ն (մ հ . 1657 թ .) , որին պատկանում է հայ փիլիսոփայական

30 Ա ո ա ք ե լ Ս ի ւն հ ց ի , Լուծմունք յա ղա ղս Սահմանաց ( գ ր ո ց ) Դա ,թի Ա նյա ղթ փ իլիսոփ ա յի,

Մազրաս , 1797, էշ 216։

31 նույն տեղում, էշ 4 Տ 0 ։
404 Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յա ն

մտքի ՛հաի։ կին մակարդակի վերականգնման պատիվը։ II. Ջուղա յե ց ո լց մնա­

ցել են մի քանի փիլիսովսսյական երկեր, որոնց մեք կարևորագույններն են
'Տ ր ամ աբանութ յուն ը » ( « Համ աոօա հաւաքումն արում ար ան ո ւք1ե ան յյ) Լ
Պրոկդի « Շաղկապք աս տուած արան ականք» երկի մեկնութ յունր։ Այդ դործում
գրեթե երկու դար տևած դադարից հետո գիտական միտքը նորից ինքնուրույն
մասնագիտական մոտեցում Է ցուցա բերում իմաստասիրական խնդիրների
հանդեպ։ Ավելին, Ս. Հ ո լղ ա յե ց ո լ մոտ շոշափելի կապ Է նկատվում Տաթևի
դպրոցի փիլիսոփայության հետ։ Անտարակույս, նա հենվում Է նախորդ շըր-
ջանի հայ փիլիսոփայական գրականության վրա և կարծես շարունակում այն
նույն կետից, որտեղ տարրեր պատճառներով կանգ Էր առեք նրա զարգա­
ցումը։
Փիլիսոփայության հիմնական հարցը Ս. Ջուղա յեցին լուծում Է իդեա լիզ­
մի դիրքերից™։ Աշխարհն ըստ նրա, աստծո արարչագործության արդյունք Է,
իսկ ինքը՝ աստվածն անեղ Է և հա վերժ։ Նա իր մեջ «զո րութ յա մբ» կրում Է
աշխարհի լինելությունը, որը նրա կամքով « ներգործությա մբ я ի կատար Է
ա ծվում։ Հնարավորությունից իրականություն դարձած գոյերն արդեն նյութ ե­
ղեն իրերի աշխարհն են կա զմում, որը- գտնվում Է անվերջանալի շարժման
մեջ։ Բնության հիմքում ընկա ծ են չորս տարրերը' հողը, ջուրը, կրակը և օղը։
Այդ նյութական գոյա ցությունների հավերժական շրջապտույտը թ ույլ չի տա­
լիս, որ աշխարհը ծերա նա ։ Բնությունը գտնվում Է անընդհատ շրջապտույտի
ե նորոգման մեջ33։
Գոյացությունների աշխարհը նյութական Է և իրեղեն, որի ճանաչումը
հետզհետե լցնում Է հոգու կամ մտքի րովա նգա կռւթյունր։ ճա նա չմա ն ա յղ պ ր ո ֊
զեսը բա ղկա ցա ծ Է հինդ աստիճաններից' զգա ցություն, երևա կա յություն, հ ի ­
շողություն, կարծիք և մտա ծողություն։ Գոյն ա մբողջությա մբ ճանաչվում Է
վերջին, ամենաբարձր աստիճանում, բ ա յց նրան հասնելու համար այն պետք
Է անցնի նախորդ աստիճանները, մանավանդ առաջինը, ուր ճանաչվող գոյր
զննվում Է զգայա րա նների կողմից։ Առանց ղղայարանների միտքը չի կտրող
հասու լինել գոյի Է ո ւթ յա ն, միտքը հենվում Է նրանց վրա, ընդհանրացնում
զգայարանների հաղորդումները տ վյա լ գոյի որակական հատկանիշների մա ­
սին և հասու լինում նրա Է ութ յա նը։
Ս. Ջ ուղա յեցոլ իմա ցա բա նությունն ունի որոշակի մատերիալիստական
բն ո ւյթ ։ Նա բավականին հստակ շեշտում Է ճանաչվող առարկայի առաջնու­
թյունը ճանաչող մտքի կամ զգա ցությա ն հանդեպ, հաստատելով, որ գիտու­
թ յա ն առարկան նախորդում Է գիտությանը, ինչպես և ճանաչվող գո յը ' ճա­
նաչմանը, կամ զգալապես ընկալվող իրը' զգա յութ յա նը։ «Մակացելին նա խ­
կին Է քան զմակացութիւն, քանզի մա կա ցելիք բա զումք գոն, զորոց զմակա­
ցութիւնսն չև ևս եմք ստացեալ, իսկ մակացելիքն գոն ե. ասին մա կա ցելիք։
նմանապէս և զգալիք նախկին են քան զգա ցումնյ>34/
Նույն ա յս սկզբունքը կիրառվում է նաև նրա տրամաբանության մեջ, որ-

32 Տե՛ս В. К. Чалоян, ՚ История армянской философии, էչ 313, Гр. Мирзоян,

Философские взгляды Симеона Джугаеци, автореферат канд. диссертации, Ереван,
1967. Հր. 1քիրզոյսւն, Օիմեո՚ն Ջուղայեցի, Եբեա՛ն, 1971։
33 Տե՛ս Ս ի մ է ո ն Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Մեկնութիւն գրոցն - Պրռկղի, Մատենա դարան, ձեոագիր № 1828,
էջ 2 0 սո
34 Ս . Ջ ա ղ ա յե ց ի , Հա մա ռօտ հաւաքումն տ րա մա բա նութեա ն, Կ, Պ օ/իս, 1728, էջ 5 1 ։
■

Հ ա յկ ա կ ա ն մ 2 ա1,ո լ յթ ը X I V — X V I I I Ոա ր հ ր ո լյ վ է յ.

տեղ պարզորոշ երեում կ ն„մինս4 ի է, տական ղ ի կ ։ ր Ատ Ա< յ , ե %

Հ ա ն *.րի գո յութ յա նը պ ա յմա նավորված կ եղակիի ա ռ կ ա յո ւ թ յա մ բ Ը ն դ հ ա ­
նուրը „ „ „ կ մտ ա ծողությա ն ա ր ղ յ„լնք լԷ> „ ր „ վհետև ընդհանոլր գաղափարը
(որևէ բանի մ ո ռ ի ն ) ղռ յա ն ում կ „ չ թ և ինքն սա ինքյա ն, ռլ թե ոլնչից, այլ
իրականում գոյություն ունեցող եղակի իրերից,
Անղրաղառնալով <гռեալիստներիа և նոմինալիստների վեճին, որոնց նա
նույնա ցնում կ պլատոնականների ե արիստոտելականների հետ Ս. Տ ո ւ ղ տ ֊
յե ցի ն ա ն ե ր կ բա յե լի ո վ ն կանգնում կ վ եր ի ն ն ե ր ի կողմը, գտնելով, որ պ լտ ֊
տոնականները գլխի վրա են շրջում Հտրցի լոլծումը, որովհետև ոչ թե ընդ-
հանուրն կ ստեղծում եղակի (ի ր ե ր ը ), աԱ եղա կին կ ստեղծում ընդհանուրը™,
Ս. Ջ ուղա յեցոլ ա յս հստակ նոմինալիստական տեսակետը ուշագրավ մի կջ կ
ուշ միջնադարի հա յ փիլիսոփա յո , թ յա ն համար, որը երկարատև անկումից
հետո վերականգնեց նախկինում հայ մտածողների կողմից արծարձված մա ­
տերիալիստական գաղափարները.
Եթե X I I I — X IV դարերում հա յ նոմինալիստները համաքայլ կին ընթա ­
նում համաշխարհային փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը, իսկ որոշ հար­
ցերում կանխում Եվրոպայի փիլիսոփաներին, ապա X V II դարի երկրորդ
կեսին, երբ Արևմուտքում իրենց ուսմունքներով հանդես կին եկել Ֆ. Բեկոնը
I' Հոբսը, Պ. Գա и են զ ին և Բ, Սպինողան, որոնք իրենց փիլիսոփայությունը
հակադրեցին ա ստվա ծաբա նությա նն ու սխոլաստիկային և բազմակողմանի
մատերիալիստական տ եսություններով պայքար ծավալեցին փիլիսոփայական
իդեա լիզմի դեմ, Ս. Ջուղա յեցու և նրան ժամանակակից հայ փիլիսոփաների
երկերը իրենց հարցադրումներով I, լուծումներով ետ կին մնում փիլիսոփա­
յութ յա ն առաջավոր գ ծ ի ց ։
Այսուհանդերձ, Ս. Ջուղա յե ցո ւ փիլիսոփայական ժառանգությունը որո­
շակի պատմա-գիտական արժեք կ ներկա յա ցնում. Հատկապես պետք կ նշել
նրա տրամա բանության դասագիրքր, ուր ամփոփված կ միջնադարյան հայ
տրամարանական ուսմունքների բովանդա կությունը ուսուցողական նպատակ­
ներով։ ճիշտ կ, Ս. Ջուղա յե ցի ն ինքն ասում կ, թե նա լոկ շարադրում կ Արիս­
տոտելի տ րամա բա նությունը, սակայն նա ինքնուրույն ձևով շարադրում կ
իր տրամաբանական հա յա ցքները, հենվելով ինչպես Արիստոտելի, այնպես
և հա յ իմաստասերներ Դավիթ Անհաղթի, Հովհան Որոտնեցու, Գրիգոր Տա ­
թևացու և ա յլոց աշխատությունների վրա։
Իր գործերով Ս. Ջ ուղա յեցին ոչ միա յն վերակենդանացրեց փիլիսոփա­
յական գիտությունը Հա յա ստ ա նում, ա յլև որոշ չափով նպաստեց նրա տա­
րածմանը և փիլիսոփայական տերմինոլոգիայի հետագա մշակմանը, նրա
գործերն ■ուսուցողական նպատակով օգտագործվում կին շուրջ մեկ և կեռ
դար։ Դրանց օգտակարության և Անդրկովկասի գրասեր շրջանակների պա­
հանջներին համապատասխանելու մասին կ վկա յում նաև այն հանգամանքը,
որ X V III դարում նրա գործերը թա րգմա նվեցին վրացերեն և որոշակի հետք
թողեցին նաև վրաց փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ37,

35 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 3 3 — 3 4 1
36 Տ ե ՛ս Ս . Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Մեկնութիւն գրոց Պ րոկզի, Մատենադարան, ձեռագիր К 1828,

Լջ 3 2 ա ւ
3" Տ ե ՛ս Г . Калиндаришвили■ Очерки по ист >рич логики в Грузии, Тбдиси, 1952.
80-718
4вв Հա յ ժողովրդի պատմություն

Նույն ժամանակաշրջանի և հասարակական շերտի գաղափարախոսների

Բվին է պատկանում Ս ւոեփ սւնոււ Լ ե հ ա ց ի ն (մ հ . 16Я7 թ .) , որը հայ մշակույթի
պատմության մեշ հայտնի է իր հմուտ թա րգմա նություններով, մասնավորս։ ֊
պես Արիստոտելի (ГՄետաֆիզիկայիս, Պրոկլի, Հովսեվ'։ Փլարիոսի «Պատմու­
թ յա ն» ե այլ նշանակալից հուշարձանների։ Նրա հայացքների ուսումնասիր­
ման համար կարևոր աղբյուր են հանդիսանում փ իլիսոփ ա յա կա ն-ա ստ վա ծա ֊
բանական տերմինների բառարանը I։ «Մ ետ ա ֆիզիկա յի» մեկնությունը:
Իր փիլիսոփայական հա յա ցքներով Ս. Լեհացին պատկանում է տվյալ
ժամանակաշրջանի համեմատաբար առաջադեմ, լուսավորյալ թևինւ Հաքկսւ-
կան միջավայրում նա տարածում է աշխարհիկ բնույթի փիլիսոփայական գի­
տություն։ Ս. Լեհացին, ինչպես և Սիմեոն Զո լղա յեցի ն, դուրս չի գալիս միջ­
նադարյան փիլիսոփայության շրջանակներից։ Բա յց, ի տարբերություն Ս.
Տ ոլղա յե ցու, մեկնելով Արիստոտելի հա յա ցքները, տալիս է նրանց իդեալիս­
տական երանգ, մասնավորապես, երբ լուծում է ընդհանուրի և եզակիի առըն-
չակցության խնդիրը։ Ս. Լեհացին այս հարցում հարում է <гռեալիստներին»
և գտնում, որ ընդհանուրը, սեռի և տեսակի հասկացությունները նախորդում
են եզակիին և առաջնային են կոնկրետ իրերի նկա տմամբ3*։ Ըստ Ս. Լեհա­
ցու, ամեն մի ճշմարիտ գաղափար իր էությա մբ առաջնային է նրան համա­
պատասխանող իրի հանդեպ, որը կախման մեջ է գտնվում մտ քից, նրա ընդ­
հանուր գաղափարից39< Այդ սկզբունքին համա ձայն, ընդհանուրը հռչակվում
է նրա կողմից առաջնային, հավերժական, որը չի սահմանափակվում ոչ տե­
ղով, ոչ ժամանակով։
ճշմա րտ ությունը, ըստ Ս. Լեհացու, նախ գոյություն ունի մտքում, իսկ
հետո' համապատասխան իրերի մեջ, ընդ որում սկղբից աստծո գիտության
մեջ, որը անձև նյութին, իրերին հաղորդում է որակական հատկանիշներ։
Իրերն աստծո մտքում նախապես գոյություն ունեցող տեսակների նմանա­
հանություններ են*0։
Լիովին համահնչուն այս բա ցա տ րությա ն, Ս. Լեհացին լուծում է աստծո
և բնությա ն հարաբերակցության խնդիրը։ Աստծո գիտությունը աշխարհի
գոյությա ն պատճառն է*1, նրա կամքով է առաջ եկել բնությունը, մարդը, նրա
հոգին /< մտա ծելու կարողությունը։ Նյութն ինքնին գոյություն չոլնիւ նա
սկզբից ստեղծվում է անորակ և անձև որպես սոսկ քանակ, իսկ այնուհետև,
աստծո գաղափարով ստանալով որակ և տեսակ, առաջ է գալիս որպես նյու­
թական իր*2։
Անհրաժեշտ է նշել, որ Ս. Լեհացին, իր իդեալիստական տեսակետնւերը
շարադրելիս, միաժամանակ ցուցա բերում է դիալեկտիկական մտածողության
սաղմեր, որոնք, անշուշտ, մ եծ հետաքրքրություն են ներկա յա ցնում դիտա­
կան մտքի պատմության համար։ Այսպես, նա նկատում է իրերի ե. երևույթ­
ների մեջ գոյություն ունեցող հակասությունները, շեշտում, որ ամեն մի բան

311 Տ ե ՛ս IIտ եփ ա էյոս Լեհւսէփ, Լ ո ւծմ ո ւն ք մ ե տ ա ֆ ի զ ի կ ա յի , Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր М 3 8 4 4 ,

էէ Տ1բ։
38 Տ ե ՛ս Ստեփա&ոս ԼեՏացի, Բ ա նք իմա ստ ա սիրա կա նք և ա ս տ ո ւա ծ ա բ ա ն ա կ ա ն ք , Մ ա տ ե ն ա ­
դա րա նյ ձեռա գիր Л0 5 0 7 4 , Էշ 4 3 0 ա ւ
40 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 4 3 0 ա ։
41 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 2 9 2 ա ։
12 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Էշ 441 բ — 442տ ։
 Հա յ1ւա 1րս 1 մ 2ա 4 ո , յ ր ը Х 1 Г - Х У Ш ոալԼոում ՀՀ у

տո" 4 • Հակաս„ ւթւոմէների հեւոհանք> իսկ ա յդ յն ,

որևէ բանի ոչնչա ցմա ն ՀԱ,ո,, ա ն , կ, Ամհն մի գոլա ցում ե վերացում, ո սա Ս.
ՀեՀացու, տեգի Է ո ն ե ն ո ւմ մի հակասությունից մեկ ոլրիշ Հակասութ < ա նց.
նելոլ պ ա ա ճ ա ո ո վ ֊, Այս հակասությունները Հաա,„կ են ի ^ ր ի ն , որովհետև,
նշում կ ,ոս, նրանք փոփոխական են իրեն[] բն ո լթ յա մ բ' նրԱյնց ներսոլմ պ ա յ_
քարոզ հակասությունները և գրսից եկող ներգործությունները պահում են
իրերի աշխարհն անհատնում փոփոխության ու շրշապտոլյտի մեշ: Ս. Լեհա­
ցին գնահատում կ ներքին հակասությունը, որպես ամեն մի իրին հատուկ
կական օրինաչափություններից մեկը, իրերի շարժման կամ փոփոխության
պատճառ, Լա յ միշն ագարյան փ ի,իսոփ ա յոլթյան մեջ սա դիալեկտիկական
մտածողության ամենաուշագրավ ա ռկա յծումներից մեկն կ: ճիշտ կ, այն
դրսևորվում կ իդեալիստական հողի վրա, բ ա յց , ա յնուա մենա յնիվ, արժանի
կ րարձր գնահատականի, որպես փիլիսոփայական մտքի արժեքավոր նվա­
ճումներից մեկը։
Ուշ միշն ագարի, Х У 1 ֊Х У Ш դարերի հայ փիլիսոփայական մտքի պատ­
մությա ն մեշ իրենց գործերով որոշ տեղ են գրավում նաև Հովհաննես Ջա ղա -
յե ցի ն , Պաղտ ա սար Դպիրը, Հա կոբ Նալյանը և Խաչատուր Էրղրումցին, Սա­
կայն այս մտածողների ժա ռա նգությունը, պատկանելով ֆեոդալական մշա-
կույթի 'քայրամուտի շրշանին, չնա յա ծ իր քանակային հարստության, ուներ
առավելապես ուսուցողական նշանակություն և տոգորված կր իրենց դարն
ապրած միշնադարյան սխոլաստիկ և աստվածաբանական գաղափարներով:
Այս ուղղության վերշին և ա մենացայտուն ներկայացուցիչն կ Ս ի մ ե ո ն
Ե ր և ա ն ց ի ն ( 1 7 1 0 — 1 7 8 0 ի Լինելով հա յ ֆեոդալական դասերի գաղափարախոսու­
թյա ն արտահայտիչ, նա խուսափում կ նոր վտանգավոր ուսմունքներից,
որոնք տակնուվրա կին արել ամբողջ ժամանակակից եվրոպական գիտությու­
նը և կյա նքը։ X V III դարի երկրորդ կեսին նա անհրաժեշտ կ համարում նոր
շարադրանքով կրկնել Դավիթ Անհաղթի, Գրիգոր Տաթևացու և Սիմեոն Ջու-
ղա յեցու մեկնությունները, նվիրվա ծ Արիստոտելի, Պորփյուրի և Պրոկլի գոր­
ծերին, փաստորեն գրեթե ոչ մի նոր միտք կամ մեկնաբանություն չա վ ե լա ց ֊
ն ելով իր-նա խ որդների ուսմունքներին։ Բայց նույն ժամանակ անհրաժեշտ կ
գտնում եռանդուն կերպով հարձակվելու հայ բոլրժոլական լուսավորիչների
վրա, որոնք մտ ա հոգվա ծ կին Հա յա ստ ա նի ազատագրման գործով և առաշա-
դըրեցին հանրապետական կարգեր ստեղծելու գաղափարը։
ճիշտ կ, Ա. Երևանցին խոսում կ ժողովրդի կրթական մակարդակը բա րձ-
րա ցնելոլ մա սին, հորդորում կ սիրել գիտությունն ու իմա ստությունը։ նա
տպարան և թղթի գործարան կ հիմնադրում էշմիածնում ու հրատարակչական
կործոէնեությոլն ծա վա լում, բ ա յց նրա լուսավորչական աշխատանքը և գի-
տա-փիլիսոփայական գրվածքները տարածում կին միշն ագարի գաղափարա­
խոսությունը և պաշտպանում կղեր ա ֊ֆ ե ոզա լա կա ն մ իշավայրի շահերը։ Ս.
Երևանցին, ա նտա րակույս, պատկանում կր ա յդ միշավայրի լուսավորյալ
շերտին, բ ա յց նա , որպես մտա ծող և հա յոց եկեղեցու գերագույն պետ, չէր
հանդուրժում ֆեոդա լիզմի դեմ ուղղված նոր հեղափոխական գաղափարներ,
Այդ պատճառով էլ նա հանդես եկավ որպես հայ նորելուկ բուրժուազիայի,
նրա աշխարհայացքի և քաղաքական ծրագրերի հակառակորդ։

43 Տ խ ՚ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ է Էֆ 3 8 9 բ է
40Я Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Մ ա դ ր ա ս ի р П1Г Нո ւ ա - լո ւս ա վ ո ւփ չն ե г ի ի ւմ բ ս ւկ լւ: Պատմական դեպքերի և

հայ ժողովրդի ճակատագրի բերումով նոր, բուրժուական ղասակարդր սկսեց
առաջ դուլ ոչ թե օաար լծի տակ հեծող բուն Հա յա ստա նում, այլ աշխարհով
մեկ սփռված հայկական գաղթօջախներում, ուր X V II— X V III դարերում հե-
տըղհետե առաջնակարգ և ղեկավար դիրք էր գրավել հայ բոլրժուական խավը։
Այդ նոր հասարակական շերտին էր պատկանում ապագան, որովհետև նրա
կ՛յանքը կապված էր նոր արտա դրա ֊հ ասա րա կա կա ն հարաբերությունների
հետ։ Եվ ահա X V III դարի երկրորդ կեսին երևան եկան ա յդ նոր դասակարգի
գաղափարախոսները* իրենց քաղաքական ծրագրերով և փիլիսոփայական
հա յա ցքներով։ Հա յ նորածին բուրժուաղիան, որոշ դիրքի և հարստության
տիրանալով օտար երկնքի տակ, ձգտում էր աղատել հայրենիքը Թուրքիայի
Լ Պարսկաստանի լծի ց , ունենալ ա զգային պետություն և սեփական ազգային
շուկա։ Այդ է պատճառը, որ առաջին հայ բուրժուական գաղափարախոսները
եռանդուն կերպով մշակում էին Հայաստանի աղա տա գրման ծրագրեր, աշ­
խատում բարձրացնել արթնացող ւսղգա յին ֊ ազա տ ա գր ա կ ան շարժման ա/իքը։
Միաժամանակ մշակվում էր նաև ապագա հայ բուրժուական պետության
ստեղծման նախագիծը։
Բուրժուական հասարակական-քաղաքական և փիլիսոփայական մտքի
առաջին արտահայտիչները հայ իրականության մեջ հանդիսացան Մադրասի
հայկական գաղութի լուսավորական խմբա կի անդամներ Մ ո վ ս ե ս Օ ա ւ լւ ՚ա մ յս ւ -
քյը, Շ ա Տ ս ւմ ի ր Շ սւհսւ մ ի г յւ ս ն ր ( 1 7 2 3 — 1 7 9 7 ) և Հ ո վ ս ե փ Է մ ի ն ը ( 1 7 2 6 — 1 8 0 9 ) ։
Այս երեք գործիչներն էլ տոգորված էին հայ ժողովրդին լուսավորելու երա­
գով։ Նրանք առաջադեմ, հեղափոխական գաղափարների պաշտպաններ էին,
բա յց որպես բուրժուա լոլսավորիչէւհր իրենց հայացքների և քաղաքական
ծրագրերի իրականացումը կապում էին գիտության և լուսավորության տա­
րածման հետ ։ Անշուշտ, նրանց հայացքների վրա որոշակի ազդեցություն են
ունեցել ժամանակի եվրոպական, մասնավորապես անգլիական և ֆրանսիա­
կան լուսավորիչների և քաղաքական մտածողների գաղափարներն ու ուս­
մունքները։ Հայկական գաղութներում աճած նոր բուրժուական խավը, շփվե­
լով Արևմտյան Եվրոպայի մշակույթի հետ, ձգտում էր այնտեղ ծնվա ծ նոր
առաջադեմ ուսմունքները այս կամ այն չափով հարմարեցնել հայկական
պ այմա ններին, նպաստել ազգային-ազատագրական պայքարին ու տեսնել
իրենց հայրենիքը վերա ծնվա ծ և ազատ։
Մադրասի բոլրժուա-լուսավորական խ մբի անդամների աշխարհայացքը
իր որոշ կողմերով և մանրամասներով դեռևս կապված էր հնի հետ ։ Այստեղ
երբեմն իրենց զգա ցնել է տալիս այն հանգամանքը, որ նրանք ապրում ու
գործում են ֆեոդալական, ասիական երկրում։ Սակայն չնա յա ծ հին աշխար­
հա յա ցքի մնացուկներին, Մադրասի խմբա կի անդամները առաջինն էին հայ
իրականության մեջ, որ բա ցեիբա ց հանդես եկան նոր, այն ժամանակվա
համար միա նգա մա յն առաջադիմական սկզբունքներով և դրանք հակադրե­
ցին միջնադարյան ոգուն ու աշխարհայացքին, ճորտատիրությանը և առհա­
սարակ ֆեոդա լիզմին, որպես բանականությանն ու խղճին չհամապատաս­
խանող մի իրավակարգի։
Հա յ լուսավորիչներ Շ. Շա համիրյանի, Մ. Բաղրամյանի և Հ . էմինի հա­
յա ցքների առանցքը «բնա կա ն իրավունքիл գաղափարն էր։ Ամեն մի երևու՛յթ,
ասում էին նրանք, լինի այն մարդկային հասարակության թե բնությա ն մեջ,
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո վ , , лу-ա յյ ոարԼր„լմ ա

կատարվում է ըստ որևէ օրենքի, Աոանց օրինաչափության յ կ դո յու-

թյուն ռւնեսալ ո լ մի բա ն, Իսկ , բնսւկան իրավոմ)քը» բ խ ո լ յ է հեն
ա1Դ
օրինաչափություններից, ոըին ենթարկվում և որով ապրում է մարդ արարա­
ծը, Եթե ոտնահարվում է մարդու « բնական իրավունքը», ա յդ նշանակում էյ
որ հասարակությունը իր սահմանած սովորույթներով ու օրենքներով դեմ է
դնում բնութ յա ն. Օրենքները պետք է բխ են մարդու բնությունից և համապա­
տասխանեն նրա բնական պահանջներին, Իսկ ա յդ պահանջներն են անհատի
ազատությունը, մարդկանց իրավահավասարությունը, Մինչդեռ բռնության
վրա հիմնվա ծ հասարակարգը դեմ է բնությա նը և անօրինական է, Բնական
իրավունքի խ ա խ տումը, որ կատարվում է թագավորների, բռնակալների և
իշխանների կողմից, ավերիչ հետևանքներ ունի հասարակության համար,
Հ . էմինը և Շ. Շահամիրյանը առաջ են քաշում այն տեսակետը, որ ժո­
ղովուրդն իրավասու է ա պստամբել բռնակալների դեմ իր բնական իրավունքը
վերահաստատելու համար, և նա ա յն ժամանակ իրավունք ունի բռնություն
գործադրել, ռրպեսղի ճանապարհ հարթի համընդհանուր, համաժողովրդական
կամքի դրսևորման համար, Հասկանալի է, որ ա ,դ համընդհանուր կամքը և
0 բնական իրավունքըл հասկացվում են նրանց կողմից որպես բուրժուական
հասարակությանը համապատասխանող նորմեր և մասնավոր սեփականոլ-
թյա ն վրա հիմնվա ծ հասարակարգի պահանջ. Որպես նոր դասակարգի ղ ա ղ ա ֊
փարախոսներ, նրանք ներկա յա ցնում են ա յդ (Гբնական օրենքը» և ընդհանուր
կամքը որպես ամբողջ ժողովրդի կենսական շահերն արտահայտող սկզբունք,
մի բա ն, որը միա նղա մա յն հասկանալի է հնի դեմ պայքարի բարձրացող նոր
դասակարգի ներկա յա ցոլցչի համար, « Եթէ կամիք ազատ լին իլ և թագաւռրիլ
հաւասարապէս ի վերա յ աշխարհին ձերոյ և ազաաապէս տէր ի վերայ ստա­
ցուա ծոց ձերոց, ստանալ պատիւ վասն առաքինութեան ձերոյ, սրբել աղտս
անօրէնութեան, և մա քրել խղճմտանս ձեր' հարկաւոր է ... ընտրել ձեզ օրէնս
բա րիս* ըստ կամաց և ըստ հա ճոյից համահաւասար ժոզովրդոց ի զօրութենէ
բանական հոգւոյ ձեր ոյ1 կալ և մնա լ ձեզ կախեալ ըստ օրինաց ձերոց, զի ոչ
"Ք Ւտէ ՈՐ Իւ1սես9 է Ւ վերա յ ձեր, բ ա յց օրէնս ձեր», — ասում է Շ. Շ ա հ ա մի ր֊
յա նըձ<ւ Ազատության և մարդկանց իրավահավասարության. գաղափարներն
1։ն արծարծում նաև Մ. Բաղրամյանն ու Հ . էմինըւ Դա բոլորովին նոր, իշխող
ա շխա րհա յացքից և հասարա կա կա ն֊ք աղա քա կա ն ընդունված տեսակետներից
որակապես տարբերվող մի սկզբունք էր, որն արտահայտում էր բուրժուական
դասակարգի շահերը և ուղղված էր Հ՛այաստանում տիրող ֆեոդալական կար­
գերի և օտար բռնա կա լությա ն դեմյ
Մադրասի խ մբա կի հա յ լուսավորիչներն իրենց գրվածքներով ու գոր­
ծունեությա մբ ձգտում էին ամեն կերպ նպաստել ազգա յ ի ն ֊ աղա տա գրական
շարժմանը, տեսնել Հայաստա նը ազատ, բարգավաճ, առաջադեմ մի երկիր,
ուր իշխելու են ոչ թե ա րտոնյալ ավատատերերը և հոգևորականությունը, այլ
ժողովուրդը, ուր հասարակության ձեռներեց, աշխատասեր անդամները քա ­
ջալերվելու են պետության կողմից ա րդյունա գործությա մբ և առևտրով երկի­
րը հարստացնելու համար, Նրանք առաջարկում էին ապագա ազատագրված
Հա յաստանում ստեղծել ժողովրդապետություն, ուր ամուր օրենքներով ապա­

« Շ. Օ ա հ ւս մ ի ւ ՚յ ա ն յ Ո ր ո գ ա յթ փ ւս ռ ա ց , Հ ՜ի ֆ լի զ - 1 8 1 3 , էշ X I ,
470 Հ ա յ 0 ողուէրւ/ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

հովված կլինեն ամեն մարդու և' ազատությունը, և' անվտան զութ յունը, Լ՛
նրա մասնավոր սեփականատիրական իրավունքները։
Այդ ապագա հանրաւզետոլթյան համար Շ. Շահամիր յա նը գրում կ սահ-
մանադրության նա խ ա գիծ՝ «Ո րոգա յթ փառացյ» երկը, որը հանդիսանում կ հայ
հասարակական-քաղաքական մտքի փայլուն հուշարձան։ Իհարկե, այնտեղ
շարադրված գաղափարները, համեմատած բուն Հայաստանի տնտեսական
զարգացման աստիճանի և քաղաքական վիճակի հետ, դեռ վաղահաս կին և
ժամանակավյւեպ։ Մագրասի հայ բուրժուա լուսավորիչները առաջադրեցին
ա յն իրավփճակի համար մի երևակայական նա խա գիծ։ Բ՛ուրք և .պարսիկ բ ը ռ ֊
նակալներից. Հայաստանի ազատագրումը նրանք կապում կին ցարական
Ռուսաստանի օժանդակության և ռա զմ ական միջամտության հետ, սակայն
հաշվի չէին առնում, որ ճորտատիրական Ռուսաստանը Անդրկովկասում հ և ֊
տապնդոլմ կր սեփական շահեր և Հայաստանի ազատագրումից հետո չկր
համակերպվելու մի այնպիսի իրավակարգի հետ, որն անհարիր լիներ ՚ ցա ­
րիզմի կռլթյա նը։ Չնա յա ծ այն հանգա մա նքին, ՝ որ Մագրասի խմբա կի ան­
գամների ծրագիրն այն ժամանակ անիրագործելի կր, նրանց գազւսւիարնեըը
վկա յում կին գաղութահայ բուրժոսսկան խավի քաղաքական առաջադեմ ձըզ-
տոլմների և հասունացող պահանջների մասին։
«Ո րոգա յթ փառաց ում », ինչպես և հայ բուրժուա լուսավորիչների ա յլ եր­
կերում (Հ . Շահամիրյանի և Մ. Բաղրամ յա նի « Նոր տետրակ, որ կոչի յոր դո­
րակդ, Հ . էմինի « Ինքնակենսագրությունըя ) առաջադրված ծրագրերն ու տե­
՛սակները, ինչպիսիք են ժողովրդապետության, անհատի ա զա տ ոլթյա ն, հան­
րապետության ղեկավար պետական մարմինների ընտրությա ն, ճորտության
վերացման և մասնավոր սեփականության անձեռնմխելիության մասին ար­
ծարծված գաղափարները, բոլորովին նոր, դեպի ապագա նա յող և ապագան
ազդարարող գաղափարներ էին ոչ միա յն հայ իրականության, ա յլև ամբողջ
Արևելքի համար։ X V III դարի հայ բուրժուա լուսավորիչների գործերը, հատ­
կապես «Ո րոգա յթ փառացը» առաջինն էին ողջ Ասիա յո ւմ , որոնց մեջ հնչեց
պայքարի կոչն ընդդեմ նեխած ֆեոդալական կարգերի ու ճորտատիրության
և հռչակվեց բանական օրենքների վրա հիմնվա ծ, նոր բուրժուական հասա­
րակության ստեղծման գաղափարը։
Մագրասի խմբա կի լուսավորիչներով հայ հասարակական և փիլիսովւա ֊
յա կան մտքի պատմության մեջ սկսվում է նոր փուլ բուրժուական գա զա ւիա ֊
րա խոս ութ յա ն շրջան, որը հետզհետե, կապիտալիզմի զարգացմանը զուգըն­
թա ց հաջորդ' X IX դարում հաղթահարեց և ասպարեզից դուրս մղեց ֆեոդա­
լական ֊կ զ ե ր ական գաղափարախոսությունը։ Շ. Շահամիրյանը, Մ. Բ ա ղրա մ֊
յա նը, Հ . Շահամիրյանը և Հ. էմինը միջնադարյան խավարամոլության ե
բռնապետության դեմ սկսվող մ եծ պայքարի նախակարապետներն կին։

ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հայաստանի տարբեր նահանգներում, ինչպես ցո ւյց տրվեց վերը, դեռևս

շարունակում կին իրենց գոյությունը պահպանել տնտեսապես աս/ահով վի­
ճակ ունեցող մի շարք վանական հաստատություններ, որոնց կից գործում կին
միջնակարգ և բարձրագույն դպրոցներ։ Ուսումնական ա յդ կենտրոնների
 կ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — X V I I I ո ա ր Լ լո ւ մ 4 } 1

շուրջ Հա մա խ մբվա ծ գիտնական վարղապետները ձգտոլմ էին ոչ միա յն յո լ_

յւացնել նախորդ սերունդների ստեղծած գիտելիքները, ա յլև Հարստացնել
դրանք նոր փաստերով ու դ ր ո յթ ն ե ր ո վ , Այս ամենը, սակայն, կատարվում էր
Ա ,ե,լե,յոլ ընձեռա ծ անձուկ սա Հմաններում. ինչպես ամենուրեք, այնպես էչ
Հա յա ստանում գիտությունը ստանձնել էր աստվածաբանության Հլու կամա-
կատարի դերը։
Եկեղեցու նշանավոր գաղափարախոսները, ընդունելով գիտական ոլսոլմ-
նասիրության կարևորությունը, իրենք իսկ ղ բաղվ „լմ էին դիտական աշխա­
տանքով. միակ ճշգրիտ գիտությունը, սա կա յն, նրանց կողմից աստվածա­
բա նությունն էր Հա մա րվում, «Գիտելի է, — գրում է Նրանցից մեկը, — ղի զա ­
նազանութիւն է ի մ էշ աստուածաբանութեանն և ա յլ գիտութեանց։ Զի թէպէտ
° այլ դիառւթիէհք երբեմն ճշտութիւն ունեն, սակայն բա զում ստութիւնք և
խաբէութիւնք խա ռնեա լք ենւ Եւ ա յո է պատճառն, ղի ա յլ ղիտութիւնք յենուն
ի բանականն և ի մոլորեա լ բանականութիւն մարղկան, բա յց մեր աստուա-
ծ արան ութ իւն ս և աստուածային գիրք' միշտ ճշմարիտ են» , Գիտական Հետա.-
ղոսւռլթ յուննե րի նկա տ մա մբ եկեղեցու դիրքորոշումը Գր. Տաթևացին ձևա­
կերպել է Հակիրճ ու ղիպոլկ Հետ ևյա լ բանաձևով. «Բնական քննոլթեանն
Հետևի Հերձուած, իսկ Հա ւա տ ոյն' ուղղափառութիւն»,
Տաթևի բա րձրա գույն դպրոցի և նրանից սերված մյուս ուսումնական
Հաստատությունների նշանավոր վարդապետները' Հովհան Որոտնեցին, Գրի­
գոր Տաթևա ցին ու նրանց աշակերտները, Հավատարիմ մնացին այս ս կ ը զ ֊
բոլնքին, նրանք, ըստ մեծի մա սին, վերաշարադրեցին նախորդ դարերում
հայերեն լեզվո վ ստ եղծվա ծ ինքնուրույն և թարգմանական գիտական գրա­
կանության մեջ ա մբա րվա ծ բնագիտական արժեքավոր տեղեկությունները,
սակայն անկարող եղան տեսական նոր դրույթներ առաշ քաշել և ընդարձա­
կել բնական երևույթների ուսումնասիրության ավանդական սահմանները։ .
խր դա ս ախո ս ութ յունն երի մեշ Հովհան Որոտնեցին, աստվածաբանական
և փիլիսոփայական պ րոբլեմներից բա ցի, քննարկել է նաև րնաղիտական
բա զմա թիվ հարցեր. Մասնավորապես ուշագրավ են «Ւ սկզբանէ տէր զերկիր
հաստատեցեք և գործք ձեռաց քոց երկինք են» բնա բա նով նրա դասախոսոլ-
թյունները, որոնց մեշ ի մի են բերվա ծ Հա յ մատենագրությանը Հայտնի գի­
տելիքները չորս սկզբնական տարրերի ( էլեմենտների) մասին։ Որոտնեցին
քննադատում է անտիկ բնափիլիսովւայության բոլոր ներկայացուցիչներին,
որոնք բնությունը դիտում են որպես մեն մի տարրի (Հող, շուր և ա յլն) փո­
խակերպման ա րդյունք, նա մերժում է նաև այն մատերիալիստ մտա ծողնե­
րին, որոնք ա մենա յն ինչի սկիզբ «զՀիւլէ ասացին' այսինքն զնիւթ »։
Հենվելով Արիստոտելի վրա, Որոտնեցին տարրերի առաշացումը պատ­
կերացնում է ա յսպ ես, ի սկզբանհ ստեղծվել է անորակ գոյա ցությունը և ան­
նյութական չորս որա կություններ' ջերմություն, ցրտ ություն, գիճություն և չո -
րո լթ յո լն, Եվ ահա, ա յս որակոլթյոմւները, համա կցելով գոյա ցությա ն Հետ,
ծնունդ են տալիս տարրերին' Հրին, ջրին, օդին և հողին. «Իսկ որ ի ջերմն
հպեալ նիւթ' Հուր եղև, իսկ որ ցուրտ' ջուր եղև, իսկ որ գէջ' օդ եղև, և որ ի
չոր' երկիր ( ա յսինքն' Հ ո ղ ), այսպէս չորս տարերք կազմեցան ի նիւթոյ և ի
տ եսա կէ»։
Տա րրերը, գոյա ցա կա ն Հատկություններից բա ցի, ունեն նաև պատաՀա-
կան Հա տկություններ, ըստ որում մեկի պատաՀականը մյուսի գոյացական
472 Հ * ւ է)ողուԼրւյի պ ա տ մ ութ ՛յուն
* ՚ --- - լ -------------------- ՜- ------------------- ■' ----------------- --------------------- --------------------- ■ I ■Г ■I 1 - 1 - - ■ ■ -

հատկությունը լինելով' բոլոր տարրերն Էլ շղթայաձև շաղկապվում են մ ի մ ­

յա ն ց ։ «Ունին տարերք, — գրում Է նա ա յդ մասին, — տեսակ գոյացական և
տեսակ պատահական. գոյացական ունի երկիր զչոր, իսկ պատահական
զցուրտ, գոյացական ունի ջուր զցուրտ և պատահական' զգէջ. գոյացական
ունի օգ զգէջ ե պատահական' զջերմն, գոյացական ունի հուր զջերմն և պ ա ֊
տ ահ ական' զչորս։
Բնության մեջ գէւյհւթյհւն Ունեցող տհարկաներն արդյունք են տարրերի
տարբեր համամասնությամբ միացությունների, ըստ որում համապատաս­
խան պայմանների ա զդեցությա մբ մի տարրից առաջանում է մյուսը, սակայն
տարրափոխոլթյունն անմիջաբար տեղի է ունենում միայն ընդհանուր հատկոլ-
հ աններ ունեցող տարրերի մի շ և ւ
Յուրաքանչյուր տարր բնությա ն մեջ ունի իր որոշակի տեղը կամ դիրքը,
որ պայմանավորված է նրա կշռով, հողը ծանրագոլյն տարրն է' а ամենայն
տարերացս մայրըտ։
Հովհան Որոտնեցին, չորս տարրերի ուսմունքից բա ցի, իր զա սա խ ոսու֊
թյոլնների մեջ շոշափում է նաև բնագիտական և տիեզերագիտական բա զմա ­
պիսի ա յլ հարցեր, փորձում յուրովի դասակարգել կենդանական աշխարհը։
Նրա կարծիքով բոլոր կենդանիները, ըստ իրենց ծննդյան կերպի, բաժանվում
են երեք խոշոր խ մբերի, առաջինի մեջ մտնում են նեխման հետևանքով
ծնունդ առածները (Որոտնեցին կարծում է, թե ա յդ ճանապարհով են առա­
ջանում մժեղները, ճանճերը, որդերը և ա յլք ), ձվից ծնվողները' կազմում են
երկրորդ մեծ խ ումբը, իսկ մոր արգանդից ծնվող կենդանիները' դասվում են
երրորդ խ մբի մեջ։
Կենդանիների մի մասը բուսակեր է, մյուս մասը' միա յն մսակեր, իսկ
երրորդը' խառնակեր, «ղի ուտեն ունդս և ուտեն մ իս »։
Այս դասակարգումից հետո Որոտնեցին ծանոթացնում է իր ունկնդիրնե­
րին նաև Ոլիմպիոդորոս փիլիսոփայի դասակարգությանը, որի համաձայն
կենդանիները բաժանվում են ցա մա քա յին և ջրային խոշոր խ մբերի, իսկ ցա ­
մա քա յիններն, իրենց հերթին, արյունավոր (մա րդ, ձի, ոչխար) և անարյուն
(մորեխ , մրջյուն, մեղու) ենթախմբերի և ա յլն1։
Իր բա զմա թիվ աշխատությունների, մասնավորապես հանրագիտարանի
բնույթ ունեցող ՀՀա րցմա նց գրքի» մեջ' տիեզերագիտական, կազմախոսա-
կան, կենդանաբանական ու բնագիտական հարցեր է քննարկել նաև Գրիգոր
Տա թևա ցին։ Կանգնած լինելով ժամանակի գիտության ամենաբարձր մա ­
կարդակի վրա, նա փորձում է գոհացում տալ իր հարցասեր ունկնդիրներին,
ինչպես կ երկիրը հաստատ մնում տիեզերքի կենտրոնում, ինչ կառուցվածք
ունի երկինքը և ինչպես է շարժվում, ինչ հատկություններով են օժտված
արեգակը, լուսինը, մոլորակները, ինչպես է առաջանում ծիածանը, կայծակն
#ւււ որոտումը, որտեղից են ստեղծվում ամպերը, անձրևը, ձյունն ու կարկուտը,
ծով] ՝1 ջրերն ինչու են աղի և հարյուրավոր համանման հարցեր են քննարկվում
Տաթևացու կողմից։ Եվ այս բոլորի պատասխանը տրվում է Բարս եզ Կ եսա ֊
րացու, Գրիգոր Նյոլսացոլ, Անանիռւ Շիրակացոլ, Հովհան Երզնկացու և

1 Տե՛ս ոՑովհաննոլ 11րոտնեցւոյ Հալաքեալ ի բանից իմաստասիրաց» ( « Բանբեր Մաաենայ֊

դարանի», М 3 , էշ 3 5 3 — 3 8 6 ) , Տ . Ղազա&շյան, էլեմենտների ուսմունքը հայ րնափիլիսովւայու֊
թյան մեշ («Տեղեկա դիր» ՀՍՍՀ ԳԱ (հաս. դիտ .), 1946, № 2 —3, էշ 2 7 —5 5 ) ։
 ձա ,կա կա ս յ շ ա կա # ը х ։ у ֊Х у111 դա րերով __________ 4 չ չ

օտարազգի ուտհա յ նշանավոր ա յլ գիտնական-վարգապետների տեսակետնե-

. րի խելամիտ համա դրումով։
Հա րցմա նց գրքի» երկու րնդարձակ Հատորներ նվիրված են բույսերի, կեն -
ղանիների ու մարդու կա զմությա ն և բնությա ն հարցերին, Բնախոսական, ֆ ի ֊
զիոլոդիական և սաղմնաբանական խնդիրները Գր. Տաթևացու կողմից նույն-
պես ներկա յա ցվում են ժամանակակից ղիաոլթյան ընձեռած փաստերի լույսի
տակ, ա յստ եղ, սա կա յն, ավելի ք ան աշխատության մյուս մասերում, դիտա­
կան շարադրանքն ընղմիշա րկվռլմ կ կրոնա ֊բ ա րոյա խ ոսա կա ն անպտուղ բա ­
ցա տ րություններով, Գր. Տա թևա ցու և նրան ժամանակակից մյուս ղիտնա-
կանների աշխատությունների մեշ առատորեն տեղ գտած բարոյախոսական
ընդարձակ շեղումները, սխոլաստիկ մ եկն աբանռլթ յոլննևրն ու դատողու­
թյունները, անտարակույս, բա ցա սաբար են ազդում նրանց գիտական արժեքի
վրա և իշեցնում նրանց ճանաչողական նշանակությունը,
Բնադիտական հարցերը Գր. Տա թևա ցին քննարկել Է միջնադարյան Հա ­
յա ստ ա նում համընդհանուր տարածում գտած անտիկ բնափիլիսովւա յութ յան
ղ ր ՚յ թ ն ե ր ի լույսի տսւկ. Ամեն մի ղոյ, ըստ ա յդ ուսմոլնքի, բաղկացած կ
չորս տարրերից և նրանց մեշ տեղի ունեցող երևույթները սլայ մ անավորվտծ
են ա յդ նույն տարրերի ղո լյդ տարամերժ հատկություններով։ Ուշագրավ կ
այն հանգա մանքը, որ մեր գիտնականի կարծիքով տարրերը օժտված են ոչ
թե երկու, ա յլ մի քանի տասնյակ հատկություններով, նա առանձին ֊ ա ռ ա ն ֊
ձին անդրադառնում կ տարրերից յուրա քա նչյուրին, բա ցա հա յտում նրանց
նշանակությունը բնությա ն երևույթների մեշ և մարդկային կյանքում, Ո ւշա ֊
դըրությտն արժանի կ նաև Տաթևա ցու վարձը ինքնուրույն ստորաբաժանում­
ներով սւեսակավորելոլ բուսական և կենդանական աշխարհի ներկա յա ցուցիչ­
ներին. բույսերը ստորաբաժանված են ըստ իրենց պտուղների պիտանիու­
թ յա ն, թռչունները' ըստ իրենց թևերի ձևի, իսկ ձկներն' ըստ отթևերիXI և թ ե ­
փերի*,
Գրիգոր Տա թևա ցին միջնադարյան հայ գիտության ամենախոշոր ներ­
կա յա ցուցիչներից կր, որ իր աշխատություններով, որոնցից շատերը դեռևս
չեն հրապարակված և ուսումնասիրված, ընդհանուր հայտարարի բերեց զար­
գա ցա ծ ֆեոդա լիզմի ժամանակաշրջանի հայ դիտական մտքի ստեղծած ար­
ժեքները։ Մեծ գիտնականի մահվանից հետո ( 1 4 0 9 ) հրապարակ են իջնում
Տա թևի համալսարանի գիտական ա վանդույթներով դաստիարակված մի շարք
վարդապետներ, որոնք, հաղթահարելով մեծ դժվարություններ, փորձում են
ուսումնական նոր հաստատություններ ստեղծելով պահպանել գիտական
մտքի մակարդակը և նոր հետազոտություններ ծավալել. Այդ փորձերը, սա­
կա յն, ըստ մեծի մա սին, չեն պսակվում հաջողությա մբ, կանկ-Թամոլրի ար­
շավանքների տասնա մյա կներին ա մա յա ցա ծ երկրռւմ այլևս չկա յին նյութա ­
կան պ ա յմա ններ և բա րոյա կա ն ազդակներ ծանրակշիռ գիտական գործու­
նեությա ն համա ր։
Աննպաստ ա յս պ ա յմա ններում հրապարակ իշած գործիչներից արժանի
Լն հիշատակության երկուսը' Մատթևոս Ջուղա յեցին և Հակոբ Ղրիմեցին,

2 Ա»լ. Տ ն ր - Պ ո ղ ո ս յա ն , Բ ի ո լո գ ի ա կ ա ն մ սւքի զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , հ ն ա գ ո ւյն օա մա

նա կներից մ ի ն չև X V I I I դա րը, Ե րևա ն, 1 9 6 0 , Էշ 3 9 4 — 3 9 7 1

I
 Հ ա ՜յ էէողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

էղէոնք հ ա ր ս տաց ր ե ց ի ն հայ մատենագրությունը գիտական նշանակություն

Ունեցող աշխատություններովւ
Մաւոթևոս Ջուղա յեցին, իր մեկնողական երկերի և քարողների մեջ շ ո ֊
շավւոլմ Է բնագիտական հարցեր և երբեմն ինքնուրույն դատողություններով
ո է նոր լուսաբանություններով փորձում ընդարձակել բնական երևույթների
մասին առկա պատկերացումները։ Բնութլան մեշ գոյություն ունեցող նյութ ե­
րի հատկություննեյւն ուսումնասիրելու ճանապարհով նա հանգում Է այն եզ­
րա կա ցությա ն, որ բնությա ն մեշ ի սկղբանե ստեղծված պետք Է լինեն հետև­
յա լ տասը անխառն նյութերը' ոսկին, արծաթը, պղինձը, անագը, կաւգարը,
երկաթը, լաժվարդը (ի մ ա ' գոճա ղմ— լազուր) , սնդիկը, ծծումբը և զանազան
թանկագին քա րեր։ Պղնձի հատկությունները նա ներկա յա ցնում Է այսւզես.
«Իսկ պղինձն ունի բա զում հատկոէթիլն. նախ' էլի ժանգ ունի բնական և ղառն
Ի, և առանց կապարի ոչ հալի։ Երկրորդ' զի մաշէ զգործօնեա յս իւր։ Երրորդ'
գի վնասակար հոտ ունի ... Չորրորդ' ղի որակ կարմիր ունի։ Հինգերորդ' ՚ զի
աս/ականքղ է ոսկոյ և ա րծա թոյ։ Վեցերորդ' ղի միայնակ ինքն ոչ ունի զեգեց-
կութիւն և ոչ յա նօթ պ իտ ոյա նա յ։ Եւթներորդ զի շեռուցանէ զշուրն։ Ութե­
րորդ' զի ազդումն տայ ի կերակուրն փութով։ Իններորդ' զի ջերմութիւն հրոյն
թափանցէ ի նա իսկոյն' յորժա մ հասանէ ի նա։ Տասներորդ' զի նա է միա ­
ւորիլ-երկաթ ի » ։ Այս նույն եղանակով որոշված են նաև մյուս նյութերի հատ­
կությունները։
Մեշ բերվա ծ հատվածի մեշ երևան է գալիս սխոլաստիկ վարդապետը'
նյութի հատկություններն անպատճառ տասը կետով ամփոփելու իր ձգտու­
մով, սակայն ներկա յանում է նաև քննա խ ույզ բնա գետ ը, որ կարողանում Լ
զատորոշել այս կամ այն նյութի հատկությունները, ուշադրություն է դարձ­
նում մետաղի դույնի վրա, նկատում նրա շերմահաղորդիչ լինելու, շուտ օք­
սիդանալու, ա յլ մետաղների հետ համաձուլվելու և ա յլ հատկությունները։
Արժանի են սևեռուն ուշադրության նաև Մ. Ջ ուղա յեցոլ բնագիտական
հա յա ցքները։ Իր քարոզներից մեկում, զա րգա ցնելով մարդու ուղղագնացու­
թյա ն մասին իր ուսուցիչ Գր. Տաթևացու արտահայտած միտքը, Մ. Ջ ՚ւ ւզա -
յեցին հանգում է այն գաղափարին, որ մարդիկ ևս' մյուս կենդանիների
նման, սկզբից եղել են չորքոտանի. հետո միա յն անհրաժեշտությունից
դրդված' կանգնել են ետևի ոտքերի վ_րա, իսկ առաշին երկուսն ուղղելով'
դարձրել իրենց համար աշխատանքային գործիք։ Անասունների և մարդկանց
տարբերությունը Ջուղա յեցոլ կարծիքով կա յա նում է հենց նրանում, որ առա­
ջինները, զուրկ լինելով մտածելու ունակությունից, մնա ցել են չորքոտանի։
Բնաշրշական (էվ ո լյո ւց ի ո ն ) ուսմունքի ձևավորումից շատ առաջ արտահայ­
տած այս միտքը պատիվ է բերում ամենածանր պ ա յմա ններում ստեղծագոր-
ծած մեր գի տնական ին*г
Գիտական ավելի մեծ վաստակ ունի Հա կոբ Ղրիմեցին' Գևորգ Երզնկացի
անվանի վարպետի սանը, որ XV գարի 10-ա կա ն թվականներին տոմարա­
գիտական և բնագիտական հարցերի մասին գասախոսոլթյոլեներ է կարդա­
ցե լ Մ Լծով։ ի դպրոցում։ նրա (ГՄեկնութիւն տոմարիդ և « Յաղագս բնութեանդ
(սկսվում է (Гի չորից դոյա ցեա լ զմարդնդ բա ռերով) ընդարձակ ա շխ ա տ ո լ֊

3 Տ ե ՛ս Լ. Խ ա չի կ յա ն , Մ ա տ թևոս Ջ ո ւ ղ ա յե ց ո ւ կ յա ն ք ն ու մ ա տ Լ ն ա գ ր ո ւթ յո մ /ր ( к Բ ա ն բե ր
Մ ա տ ենա դա րա նիՅ ) ,3 , 1956, էշ 82— 83) г
հ ո ւն ն ե ր ը , ինչպես նաև մանր գիս,ական հոդվածները նոր միայն գրավում
են բանասերների ուշադրությունը-,
«Մեկնութիւն սո,մ արի» աշխատությունը 1416 թ. Մեծով, ի դպրոց ուՕ
Հ ՂրիմեԱոլ կարդացած դասախոսս,թյոլնների գրառոլմն է, որ երկար ժամա­
նակ ուսումնական ձեոնարկի դեր է կատարել, և առավելս բան ц
վածք գաղափար I- .„ա լիս միշնաղարյան Հայաստանի բարձրագույն ուսում­
նական հաստատություններում քառյակ ( Чи а с 1 п У Ш т ) գիտությունների' թվա ­
բա նությա ն, երկրաչափության, երաժշտության և աստղաբաշխության գծով
դասավանդվող դիտելիքների ծավալի և բովանդակության մասին, Աշխատու­
թյա ն սկղբի մասերը դիտական նորույթներ ք ի լ են պարունակում. ուշադրու­
թյա ն արժանի է այն հանգա մանքը, ո ր մեր հեղինակն այստեղ ևս դրսևորում
I; իրեն որպես հմուտ մասնա գետ, որ ոչ միա յն լավատեղյակ է իր նյութին,
ա յլև կարողանում է դիտական կուռ բանաձևումներ առաջարկել (օրինակ'
0ուղղական ղիծն կարճ է քան զխոտորնակ գի ծն», «որքան է ի միջին կիտ էն
ի բոլորակ ծիրն, վեց այնչափ է իւր բոլորակ ծիրնЛ և ա յլն ), Դասավանդվող
նյութը դյուրըմբռնելի մա տուցելս, մտ ա հոգությա մբ Հ. Ղրիմեցին ցուցադրում
է աղյուսակներ ու դծաղբեր և, որպես հմուտ մանկավարժ, կյանքից վերցված
օրինակներով պարզաբանում դժվարամարս նյութը, «Իմա , որդի, — դրում է նա
մի տոիթով, — 1հ/| սաստիկ դժուարին է անվարժ մտաց տումարական մակւս-
ց ութ իւն ս վասն յա ւելեա լ թուոյն բանիւ հասկացուցտնել, ա յլ զգալի օրինակի
կարօտանա յ , ղի տէսցէ աչօք և մտօքն իմանալ կարասցէ. բա յց նախ բանիւ
աստս ցուք և ապա դրոշմ եւսլ ի քարտի' զօրինակն տացուք տեսանել ղղալի
ա չա ց»’։
Աշխատության ամենաընդարձակ բա ժինը, ո,ր քննարկվում են աստղա­
բաշխական և տոմարագիտական կարևոր խնդիրներ, հանրագումարն է հան­
դիսանում ա յդ նյութի մասին միշնաղարյան Հա յաստանում կուտակված դիտե­
լիքների։ Տիեզերքի կաոուցվածքի մասին Հ, քԼրիմեցոլ պատկերացումները,
անտարակույս, խ ա րսխվա ծ պետք է լինեին Պտղոմեոսի կողմից ձևավորված
և համընդհանուր ճանաչում գտած երկրակենտրոն ( գեոցենտրիկ) սիստեմի
վրա։ Հստ ա յդ մ ' երկիրն անշարժ բևեռվա ծ է ճիշտ կենտրոնում տիեզերքի,
որը շրջափակված է երկնակամարի անմոլար գնդով, աստղերը հաստատված
են ա յգ գնդի վյրա, «որպ էս բևեռս առ տախտակիа և երկնակամարը, աստղերի
հետ միասին, արևելքից արևմուտք շա րժվելով, 24 ժամվա ընթա ցքում ա մ­
բողջական մի պտույտ է կատարում տիեզերքի առանցքի շոլրշը։ Երկնակա­
մարի ու երկրի միշև, մ իմ յա ն ցի ց տարբեր հեռա վորությա մբ գտնվող բյուրեղ­
յա թափանցիկ գոտին երի վյւա ամրացված են մոլորակները' Լուսինը, Փ ա յ­
լածուն (Մ եր կո լրի), Արուսյակը (Վ եներա ), Արեգակը, Հրատը (Մ ա րս),
Լուսնթագը (Յուպ իտ եր) և Երևակը (Սատուրն), Սրանք նույնպես շարժվում են
երկրի շուրջ, բ ա յց «երկա կի», իրենց վրա բևեռվա ծ մոլորակների հետ միա ­
սին թափանցիկ դոտիները պտտվում են երկրի շուրջ' արևելքից արևմուտք
շրջագծով, միաժա մանակ պտույտ գործելով յուրաքանչյուրն իր առանցքի

* Հ. Ղ ր ի մ ե ,,,,, ա չ խ ա ս , „ փ յո ւ ն ն ե ր ի ց մի ք ա ն ի սը , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս վ ե ր ո հ ի շ յա լ « / ՛ չո ր ի ց
Դո ,ա ց ե ա է զ մ ա ր դ ն , սկսվա ծքով բնա գիտ ա կա ն ո ւշա գ ր ա վ գ ր վ ա կ ը , ձ ե ռ ա գ ր ե ր ո ւմ պ ա հ ս ,ա ն վ ե ,
< ա ռա նց հեղինա կի ա ն վ ա ն , Տ վ յա լն ե ր կա ն հ ա ս տ ա տ ե լո ւ, որ դ ր ա ն ց հ ե ղ ի ն ա կ ը I . Ղ ր ի մ ե ց ի ն Լ,
' 5 Մատենադարան, ձեռա գիր Л? 2 0 1 4 , Էշ 8 0 ր ։
47в Հ ա յ յողու[րդ1ւ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

շուրջ' արևմուտքից արևելք։ Պտղոմեոսյան այս տեսությունը հնարավորու­

թյուն էր ընձեռում միջնադարյան աստղաբաշխներին որոշելու մոլորակների
դիրքը երկնակամարին « ա մրա ցվա ծЛ աստզա ւոնե րի ֊ կեն դան աշրջան ի հա­
մաստեղությունների նկա տ մա մբ։

Ս>սւուլսւլ.՚սւ*|ս Կւսլւսււ<|1ււո '1,ա[ււլսւս|եւո|ւ (Ս ա տ ենա դա |ւա (1, 4 Լ ռ . Л* 1 7 Ց 0 )

Երկրակենտրոն ա յս աշխարահայացքը, որ հնում սրբագործվում էր քրմև-

րի, իսկ միջնադարում' եկեղեցու սպասավորների կողմից, հանգեցնում էր այն
մտ քին, որ ուսումնասիրելով տարբեր մոլորակների և կենդանակերպերի փո­
խադարձ դիրքավորումը, հնարավոր է կանխագուշակել առանձին մարդկանց
Ա, նույնիսկ, ազգերի ու պետությունների ճակատագրերը։ Միջին դարերում,
հակագիտական այս նախադրյալի հիման վրա, ամենուրեք տարածվեց աստ­
ղագուշակությունը և նրա հետ սերտ աղերս ունեցող հմայական բժշկոլթյոմւը,
ալքիմիան և գիտության քողի տակ պատսպարվող անպտուղ զբաղմունքի այլ
տեսակներ։ Ա ստղա հմա յությամբ զբա ղվում էին ոչ միա յն բախտախնդիր ու
խա բեբա մարդիկ, ա յլև նշանավոր գիտնականներ (Մ ելա նխտոն, Տիխո Բ ր ա ֊
դե, Կեպլեր)։
Հա յաստանում ևս վիտ ում էին բախտագուշակ աստղահմայներ, որոնք
անաշխատ կյա նք էին վարում' չարաշահելով ժողովրդի հավատը գիտության
նկա տ մա մբ։ Սրանց կողմից էին գրի առնվում միջնադարյան հայկական ձե­
ռագրերի մեջ պահպանված մեծաքանակ գուշակողական, աստղահմայական
բնագրերը ( ախտարքներ, ռամգրքեր և ա յլն )։
Հակոբ Ղրիմեցին ոչ միա յն իր գիտելիքները չի չարաշահել գուշակու­
թյուններ կատարելով, ա յլև խիզախ դիրք է բռնել ընդդեմ խավարամտության
. . , Հ „ , . Հ ,.,ь Ն ւր1,„,1թնլրՒ վրա: ձ յ™ ;լ
փ .փ .խ .լթ ։ * . Դրի1ք ե ց „ լւ ' Բ1,նա1 յ „ յ Ц

ևէառ,
ք ւ
,7
™ ц , է.ւ,էօ
Հ“ մ ^ Ո - թ , ա ն
1
.„«„И4„.
4и ,„ 1 հ Ոա
ո ա1ի
1ին , ւման,
ի ւ ր ե ա ն ց ...)) և ա յլ ն ։

Գիտնական Ղրիմեցոլ կերպարը րա ցահայտվում է նաև աշխարհի վ ա խ ֊

Շանը գուշակող տգետ աստղաբաշխ.տոմարագետների դեմ նրա մղած գիտա­
կան բա նա վեճով, X I I I դարի սկզբներից սկսած որոշ հա յ Տ ո մ ա ր ա գե տ ն ե ր դ ,
"I. լրջամիտ հաշվումներ կատարելով, հանգել էին այն տեսակետին, որ Հա -
յո ց Պ ԿԵ, ա յսինքն մ . թ . 1416 թվականին Լուսինը կատարյալ ձև ստանալով,
այլևս լի նվաղելու, երկու լուսատուներից մեկը երկնակամարի վերին կիսա­
գնդում գտ նվելով, մյուսը ներքին' միաժամանակ ու երկուստեք լուսավորելու
են աշխարհը, և տեղի է ունենալու «վախճան ժամանա կ՜իդ-Քրիստոսի երկ­
րորդ գալուստը, Այս բանդագուշանքների առաջն առնելու համար 1416 թ. մի
քանի տարի առաջ Հ . Ղրիւէեցին ի ն չ ֊ո ր աշխատություն Է գրել և տասը կետով
ապացուցել դրանց հիմնազոլրկ լինելը։ Մեծ գոհունակությամբ Ղրիմեցին
արձանագրում Է ա յդ իրողությունը, երբ լրանում Է նշված թվականը և բո/որը
համոզվում են, որ ճշմարտությունն իր կողմն Է. «Եւ գոհացաք զա ստ ուծոյ, —
գրում Է նա, — զի զոր ինչ մեկնեցա ք, նա ճշմարիտ եղևդ°.
Իր աշխատությունների մեջ Հակոբ Ղրիմեցին շոշափել Է նաև բա զմա թիվ
բնագիտական հարցեր' լա յնորեն օգտագործելով նախորդ շրջանի գրակա­
նության մեջ ա մբա րվա ծ օգտակար նյութերը, ինքնուրույն ուշագրավ դիտո­
ղություններով հարստացնելով դրանք. Բնությունը նա քննարկում Է որպես
մի ա մբողջություն, որի մեջ տարանջատված են գոյի չորս վիճակները՝ ան­
շունչ առարկաները, որ գո յո լթ յո մ ։ ունեն միա յն, « տունկերըԴ (բուսական աշ­
խարհի ներկա յա ցուցիչներ), որ և՛ գոյություն ունեն և՛ ապրում են, կենդանի­
ները, որ գոյություն ունեն, ապրում են և զգում, և, վերջապես, մարդիկ, ո ր ի
լրումն ա յգ ամենի՝ նաև մտ ա ծում են։ Դրանք, լինելով վերընթաց զարգացող
բնական շղթա յի օղակներ, շաղկապված են մ իմ յա ն ց, բնությա ն մեջ նույհիսկ
պահպանվել են փոխանցման վիճակի գոյա ձևեր, օրինակ' մագնիս քարը, որը
անշունչ առարկա Է, բ ա յց քարշողական զորությա մբ հաղորդակցվում Է
բույսերի հետ, կամ խ եցեմորթ ը, որ ծովի հատակին քարի վրա աճած ծառ լի­
նելով, միաժամանակ կենդանի Էակ Է և ա յլն7։
Հ . Ղրիմեցին անդրադարձել Է նաև ա յն հարցին, թե ինչպես չորս տար­
րերը, որ ընկա ծ են բոլոր գոյերի հիմքում, մշտնջենավոր են' «ոչ առաւելուն
երբեք ՛և ոչ նուա զինդ։ Այս հարցին տված պատասխանով րա ցահայտվում Է
մեր բնագետ ի դիալեկտիկական մտածելակերպը, հավանաբար ծանոթ լինե­
լով Ա. Շիրակացոլ հայտնի բանաձևին նա գրում Է. «Զի նորոյն լինելութիւն
ապականութիւն գործէ հ նոյն, և ապականութիւն հնոյն՝ լինելութիւն գործէ նո­
ր ո յն . և ըստ ա մենա յնի մնան մշտնջնաւորապէս, ոչ առա լելե ալ և ոչ նուա­
գն ալդ,
6 Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ի Ս. Հ ա կ ո բ յա ն ը վ ա ն ք ի մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ո ա գ ի ր № 1 2 4 4 , էջ 2 1 0 — 2 1 1 ,
7 Ա նտ իկ բ ն ա գ ի տ ո ւ թ յա ն ա յս տ վ յա լն ե ր ը մ ա տ չե լի էի ն հա յ գի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն Նեմեսիոս
ե մ ե ս ա ց ո ւ * Յ ա ղ ա գ ս բ ն ո ւթ ե ա ն մ ա ր դ ո յ» ա չխ ա տ ո ւթ յո մ ւի ց , որ թա րգմա նվել էր հ ա յե ր ե ն V I I I

դա րի սկզրներին։
478 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Բուսական և կենդանական աշխարհի զա րդա ;յմ սւն հարց երր' սազ մնա յին
վիճակից ո// п տ ծ մինչև կատարյալ հասունացումն ու մահր, Գրիմեցին բննար-
կել Է հաշվի աոնե/ով ժառանգական հասւկուք1յս ւն ն /.րր, արաարին միջավայրի
ա ղղեցաթ յունր և ժամանակի ա գգակն երրՏւ
Հա յ գիտական մտքի պատմության մեշ իր տեղն ունի Հ. Ղրիմեցո, կրասեր
ժամանակակից, «քաշ տում արագէտ և աստեղաբաշխս կոչված Եսայի Ղրի՛քե­
ցին, որն ապրել Է իր ծննդա վա յրում և /ինելով հայաշատ Կաֆա ( Ր՚ե ոդոսիա )
քաղաքի մերձա կա յքում գտնվող Ս. Անաոնի վա՛նքի միա բա ն, 1441 թ . կտգմե/
Է տոմարական բա րդ աղյուսակներ պարունակող մի ուսումնասիրություն, իսկ
երեք տարի հետո' « Տումար արեգական և լուսնիа աշխատությունր9։
Ցավոք այս գիտնականի երկերն առ այսօր չեն գրավել մասն աղետների
ուշադրությունը։ Եսայի Ղրիմեցին, հաղորդակից լինելով Ղրիմում բնակու­
թյուն հաստատած ճենովացի ղիանականների հետ, հնարավորություն ուներ
րնդարձակելոլ միշնաղարյան հայ տոմարագիտության ավանդական սահման­
ները։
Միջնադարյան հայ բնագիտական մտքի կարկառուն ներկայացուցիչներից
Է բժիշկ ու կենսաբան Ամիրդովլաթ Ամասիացին (ա ս/բե/ով մինչև ղաոտմյալ
ծերություն, մահացել Է 1496 թ .) ։ Բուժող բժշկի մ ե ծ համբա վ վաստակած,
բա զմա թիվ լեղուներ տիրապեւոած, թոլրքական սուլթանի անձնական բժշկի
պաշտոնը գրաված այս գիտնականը հեղինակել Է շուրջ մեկ տասնյակ աշխա-
տ ա թլա ններ, որոնցից «Ուսումն բժշկոլթեա նը» և «Անղիտաց անպէտր» բա ցա ­
ռիկ գիտական նշանակություն ունեն։ Իր մշտաղբաղ ու անհանգիստ կյանքի
արդ(ունքը այսպես է ամփոփում մեծ գիտնականը 1469 թ . մի հիշատակարա­
նում. «Ես շատ դժարութիւն և պատահմունք եմ քաշել ի յա նօրինա ց, ի յ ՚ ՚ ՚ յ -
րսղգա ցն, ի դատաւորաց, ի թագաւորաց և իշխանաց, եւ շատ գրեանք էի ժո­
ղովել ի յա րա պ ոց, և ի պարսից, և ի թ ա րքա ց, ել շատ ղարիպոլթիւն էի քաշել,
և ղժամանակին զչարն և զբարին և զպատահ մունքն էի կրել, զհարստութիւն
և զաղքատութիւն էի քա շել, և ի յերկրէ ի յերկիր շատ բժշկութեան զարուեստն
էի գործել, ել փորձել էի ես իմ միտքն շատ դեղեր և թարքպնի (բա ղա դբոլ-
թ յուն) և շատ ծա ռա յել էի հիւա նդա ց... և շատ չար և բարի էի տեսել։ Եւ հանց
եղա յ ես հիմա յ, որ ոչ հարստութեան կոլ իւնդամ, և ոչ աղքատութեան կու
տ րտմիմ, և զամէն չարն և զբարին մէկ կու տեսնամ, և անհոդել եմ ա յո ամէն
ցանկութենէն կենցա ղոյս. . . » ։
Այս ինքնակենսագրական բնութագրի մեջ չկա որևէ չա փ ա զա նցությա ն.
Ամիրդովյլաթն, իրոք, գիտական իր ուսումնասիրություններն ստեղծել է տար­
բեր լեզուներով գոյություն ունեցող բժշկական ձեռագրերի մեջ ցրվա ծ նյու­
թերի համադրության ճանապարհով, ա յդ բոլորն ստուգելով ու ճշգրտելով բու­
ժող բժշկի հարուստ իր կենսափորձով։
Ամիրդովւաթ Ամասիացին, հին և միջնադարյան բոլոր բժիշկների նման,

11 Հ- Ղ ր ի մ ե ց ո ւ « Յ ա ղ ա գ ս բ ն ո ւթ ե ա ն մ ա ր դ ո յ» ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը հա ր ուս տ ու ր ա զմ ւս ղ ա ն ն յ ո ւ ­
թեր 4 պ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ կ ա զ մ ա խ ո ս ո ւթ յա ն , բ ա զ մ ա ց մ ա ն ֆ ի զ ի ո լո գ ի ա յի , մ ա ր դ ո ւ ղղա լա ր ա ն ն ե ր ի
բնա խ ոսա կա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն և Հ ա ր ա կ ի ց հա րցերի մ ա ս ի ն ։ Ա. Ս. Կ ձ ո յա ն ն ի ր г Ր յշ կ ա դ ի ա ո ։-
թ յո ւ ն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ X I — X I V դ ա ր ե ր ո ւմ յ> ( ե ր և ա ն , 1 9 6 8 ) ա ր ժ ե ք ա վ ո ր ո ա ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե շ ,
ր ա ց ա հ ա յտ ե լ է ձեոա գիր ա յս ա շխ ա տ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ա -ղ ի աս, կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը , շքւմա նա լով,
ո ա կ ա յն , որ ն րա հեղինա կը Հ ա կ ո բ Ղ րիմեցին է ։
° Տ ե ՛ս «Ժ Ե դ ա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա, էշ С 9 6 1
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյԲ ր X IV — X V III
•յ ա ր ե ր ո ւ մ 4 70

ւ ----ւ " ՛է ՛՛՛լ լ " 1ս

՚ «ր а /ւ ա կ ա а 4 ւ/լա ւր ւ հ ր 1 ;

7 Т ' '" " 'Г Г ղձի։ լՈրձի և Աև մա1 ձԻ Բ ^ ,թ յո ւ ն ի ց ս ա հ մ ա ն վ ի հ ա ֊

մ ա մ ^ ն ո ւ թ յա ն խ ա խ տ մա ն, Ըսա ա յդմ էլ կազմակերպվոլմ էր հիվան
թյունների բուժում ը «Հակառակը հակա ռա կով, (շօ ո է^ & соп 1га п 5 / սկըզ֊
բո ,ն բով. մարմնի մեշ աբ1ան հա վելոլմ նկատելով: աոաշարկոլմ Էին արւոլնր
պակասեցնող դեղա միշոցներ, մաղձային հիվանդությունների ժամանակ՝ ' դըր-
դ ր ռ ռ մ ր կանխող սնունդ և լուձողականներ, լորձի առատության դեպքում'
սուր և չոր նյութեր, իսկ սև մւսղձի հավելման արդյունք համարվող հիվանդու­
թյունների ղ ե պ ք ռ մ ' աշխատում էին մարմնի մեշ ավելացնել հեղուկ նյութերի
քանակըէ
Ամիրդովլաթի կողմից առավել բծա խ նդրությա մբ մշակված գիտական
մա սնա ճյուղը' դեղագիտությունն Է, Նրա բնագիտական գիտելիքների բաղմա-
լլանո, թ յա ն և խորությա ն մասին անսպառ տվյալներ են ամբարված « Անգի-
տաց անպէտս ստվարածավա/ աշխատության մեշ, Այստեղ ուշագրավ տ ը վ ֊
յա /ներ են գրւսնցւէած 1 7 0 0 -ի ց ավելի բույսերի, կենդանիների և հանքանյու­
թերի ո լ նրանց բուժիչ հատկությունների մասին (իրականում տրված են 3754
դեղանյութերի անուններ, սակայն նրանց կեսից ավելին հոմանիշներ լինելով,
թվաքանակից դուրս են ընկնում ), Ամիրդովլաթի աշխատությունն, այսպիսուէ,
ավելի հարուստ բովա նդա կություն ունի, քան ամենակատար յա լը հա ։! արվող
X III դարի արաբ բժիշկ Բեյթարի «Դեղա գիտա րա նը»։ «Անդիտաց անպէտ ի»
մեշ, ա յբբենա կա ն դասակարգումով, նկարագրվում են բոլոր դեղանյութերի
( մասնավորապես բո ւյս ե ր ի ) հատկությունները, տեղեկություններ են հաղորդ­
վում նրանց տեսակների մա սին, նշվում շատերի աճման ւէայրերը, տրվում
արմատների, տերևների և ծաղիկների կազմաբանությունն ու առանձնահատ­
կությունները։ Հաճախ հեղինակը հայտնում է նաև, թե որտեղ է տեսել այս
կամ այն բույսը, հաստատում նրանցից պատրաստած դեղերի ազդեցության
ճշմարտությունը կա մ, ընդհակառակը, ժխտում' ճչէ օգուտ» խոսքով,
Այս բոլորն ա յնպիսի հիմնական արժանիքներ են, որ մեր բնա զետ-
բժշկին բա րձրա ցնում են իրեն ժամանակակից եվրոպական գիտնականների
մա կա րդակից։
Հ ա յ մշա կույթի պատմության ւ!եշ արժանավոր տեղ է գրաւէել Ամիրղով-
լա թ 4. մ ասիացին նաև իր ժողովրդասիրությա մբ, գիտության նվաճումներն
անշահախնդիր տարածելու և բժշկի բարոյական կերւզարը բարձրացնելու ան­
կեղծ ձգտ ումով։ Նա պահանշում է բժշկությա ն արհեստով զբաղվողներից
ւինել անկաշառ, արհամարհել նյութական շահը, հավասարապես բուժել հա­
րուստ և աղքատ մա րդկա նց, գրքերի ընթերցումով հանապազ խորացնել իրենց
դիտելիքները և ա յլն ։ Իր աշխատությունները նա շարադրել է ժամանակի խ ո­
սակցական լեզվով, քաշ գիտ ա կցելով, որ « ամենայն մարդ չկարէ քերական
կարդալ և կամ արտաքին գրեանք, որ զա յս խրթին բաներն յիմա նա . այնոր
համար եղաւ աշխարհաբառդ։ Խախտելով արաբական բժշկագիտության դա­
րավոր ա վա նդույթը, մեր բժշկա պ ետ ը, հաղթահարելով մեծ դժվարություններ,
դեղագիտական իր գլուխգործոցի մեշ նշում է նաև այս կամ այն դեղի պատ­
րաստման համար օգտա գործվելիք նյութերի ճշգրիտ չափերը' չափ ու կշոի
4,40 ձա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ընդունված միավորներով, ա յն դեպքում, երր «ա մենա յն բժշկապետքն զա յս

ծածկել Լին և չէին դրել ի բժշկա րա ննին»։
Ամի ր դո վ լաք! Ամ ասիացին իրավամբ համարվում Լ մեծա գույն բնագետ ս։
բուժող բժիշկ, հայ գիտական դրականության ամ են ախ ոշոր երւսիւ ս։ ավորներից
մև կը'°ւ
Ամիրդովլաթից հետո' X V I— X V II դարերում, Հայաստանի տարբեր շրր-
ւ՛աններում և հայկական գաղթավայրերում աշխատող բժիշկներից շատերը,
լայնորեն օգտագործելով Ամ ասիացի բժշկապետի և նախորդ դարաշրջանում
ծաղկած մյուս հայ նշանավոր բժիշկների դասական ա շխա տոլթյոլններր, շա ­
րադրեցին բժշկագիտական նոր երկեր, հատկապես տարբեր ծավալի ու տարո­
ղության դեզագիտարաններ։ Դրանց մեշ, անտարակույս, կարող են գտնվել
ժողովրդական բժշկությա ն հազարամյա վարձով ստուգված և ուսանելի դեղա-
տոմսեր, առանձին հիվանդությունների ախտորոշման և բուժման մասին դի­
տողություններ և ա յլն . ընդհանուր ա ռմա մբ, սա կա յն, ձեռագիր ա յդ աշխա­
տություններով հայ միջնադարյան բժշկա գիտությունը առաջընթաց քա յլ չկա­
տարեց ւ
Այս ժամանակաշրջանի հայ բժիշկներից արժանի են հիշատակության
ոլատմական Փոքր Հա յքի Սեբաստիա մայրս/քաղաքում ծնվա ծ ու ստեզծադոր-
ծած Հովասափ, Բոլնիաթ և Ասար Սեբաստացիները, որոնք օգտակար գործու­
նեություն ծավալեցին հայ բժշկա գիտ ությա ն լա վա գույն ավանգների պահպա­
նության և տ արածման ուղղությա մբ։
Հովասափ Սեբաստացին, որ ծանոթ դեմք է որպես բանաստեղծ ո։ նկա­
րիչ, ապրել է X V I գարի 1 0 — 60-ա կա ն թվա կա ններին։ Նրա գրչին է պատկա­
նում բժշկագիտական վւոքրածավալ մի ուսումնասիրություն, որի մեջ համ ա-
ռոտակի քննարկվում են տեսական, գեղագիտական, սաղմնաբանական, կազ­
մախոսական ու բնախոսական կարևոր խնդիրներ։ Հա յտ նի են ա յդ տշի։ատու-
թյա ն երկու ձեռագիր ընդօրինա կություն, ուր նշված է հեղինակի անունը11 և
լեզվական խ մբա գրությա ն ենթարկված մի փոփոխակ, որ Բոլնիաթ Ս երտ ս֊
տացին ագուցել է Ամիրդովլաթի «Ուսումն բժշկութեա նл աշխատության իր
կատարած խ մբա գրությա ն սկզբի մա սում' որւգես նրա տեսական-կաղմախո-
սական բա ժին։ Հա յ բժշկությա ն պատմության մասնագետները բարձր են
գնահատել Ամիրդովլաթի աշխատությունից իրենց հայտնի ա յգ երկը, անտեղ­
յա կ լինելով, որ դրա հեղինակը Հովասափ Սեբաստացին է։ Սաղմնաբանու­
թ յա ն, մա րդակազմության և հարակից հարցերի շուրջ Հովասափի շարադրան­
քի մեջ նրանք գտել են ուշագրավ փաստեր, որոնք վկա յում են գիտության
ա յդ բնագա վա ռներում տեղի ունեցա ծ առաջընթաց շարժման մա սին| ! ւ
10 Ա մ ի ր դ ո վ լա թ ի կ յա ն ք ի ու գ ի տ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն մա սին հ ա ն գ ա մ ա ն ա լի ց տ ե ղ ե կ ո ւ­
թ յո ւն ն ե ր կ ա ր ե լի է գտ նել հ ե տ և յա լ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեշ. Л. А. ОгО НвСЯН, ИсТОрИЯ
м еди цин ы в А р м ен и и , ч а с т ь т р е т ь я , Е р е в а н , 1 94 6, էշ 1— 8 6 , Ա վ. Տհ ո -Պ ո ղ ո ս յա ն , նշված
ա շ խ ., Էչ 3 9 8 — 4 3 3 ։
11 Գ ր ա ն ը ի ը մ ե կ ը Մ ա շտ ո ց ի ա ն վ ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի .№ 7 0 4 9 ձ ե ռ ա գ ի ր ն կ , մ յո ւ ս ը Զ ՚^ ա ռ ի
վ ա ն ք ի մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի Ա ն տ ո ն յա ն Հ ա վ ա ք ա ծ ո ւի № 2 1 2 ձ ե ռ ա գ ի ր ը ։ Ա շ խ ա տ ո ւթ յա ն ա ո ա շա րա _
ն ո ւմ Հ . Ս ե բա ս տ ա ց ի ն գ ր ե լ Է. « Բ ա յց մ ե ք ա ն պ ի տ ա ն ծ ա ռ ա յս ձեր մ ե ղ ա պ ա ր տ Յ ո վ ա ս ա փ ա նուն
ս ա ր կ ա ւա գ Ս ե ր ա ս տ ա ց ի , կ ա մ ե ց ա յ զընտ իրն հ ա ւա ք ե լ և բ ա ց ա յա յտ ե լ փ ո ք ր Է շա տ է ի գ ր ո ց
իմա ստ ա սիրա կա ն և բժշկա կա ն զ ա մ ե ն ա յն ց ե ղ ց ա ւ ո յ ը ս տ ա ծ ո ւմ ն , զ ե փ ե լն զ տ ր ո ր ե լն զ ա մ ե ն ա յն
դեղոց և ՛խ ն ա մ ա ծ ե լ ցա ւա ծի ն . . . » և ա յլն ։
12 Տ ե ՛ս Л. А, Оганесян, Ն շվա ծ ա շ խ ., էշ 2 ] — 2 8 , Ափ Տ հ ր - Պ ո ղ ո ս յա ն , ն շվ ա ծ ա շ խ ., էշ՛
401— 414։

/
 ձ յ՛ո а Ա
Հ Ր ' Ա" ' ա ո ի ն > Г ՛ - ՚֊յ ի խ մ բա գ ր ա կ ա ն ա շխ ա տ ա նքն ե ր կա տ ա ր ե -
լա ց Ш О թ Ս ս ւ մ ւ ւ ո հ ք ա ղ ս , ք ո ւ մ դ ր կ լ. <//( ր կ կ ա ր ա ն , Ա նա վ լ լ Լ

նա և Ա սա ր Ս երա ստ ա ցո, գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յա ն ը , յ ա ք լ> 0 ։յտ վ կ ո վ Մ խ իթ Հ /).

րա ցա , պ : ո ո ՚Հ ՚Բ Ւ . Ս ի ո ն ի , Ատեփանոսի և արիշ Հա յ բժիշկների գոր-

ծերից, նա կա զմել է «Գիրք բժշկական ա [ՀԱ ա իս աշխաԱ1ոլթյոլնը, խ մ ե
է նաև Ա բա ստ յիդի «Մ ա րդա կա զմությունը» նրա մեշ ներմուծելով այլ աշխա­
տություններից քաղված նյութեր, որոնցից րացաոիկ նշանակություն ունի Մի,.
Հերացու ակնաբուժական պատառիկը,
Այս ժամանակաշրշանի դիտտկտն մտքի պատկերն ամբողջացնելու հա-
մար անհրաժեշտ է մի քանի խոսք ասել նաև ալքիմիայի մասին, Արաբական
քիմիական դրականության ա զդեցությա մբ Х 1 1 1 -Х 1 У դարերում Հա յս,ստա­
նա մ ևս սկսում են տարածվել թարգմանական և ինքնուրույն ալքիմիական
ձեռնարկներ, Դրանք բոլորն էլ խարսխված էին տեսական այն դրույթի վրա,
որի համաձայն բոլոր մետաղներն անխտիր, թեպետ և զանազանվում են մ ի մ ­
ո ն ց ի ց , բ ա յց ընդհանուր հատկություններ ունեն, քանի որ « ի մին նիւթէ ըն­
ծա յին և գոյա նա ն» , Մետաղներից ոսկին է միա յն բնությա ն ավարտուն հո-
րինվա ծքր. մյուսները նույնպես բարենպաստ պայմաններում ոսկի էին դառ­
նալու, «Ա մենա յն պղնձեղէն մարմին ( ա յսինքն' մետ ա ղ)' բնութիւնն կամի ոս­
կի առնել, դրված է մի ձեռա գրում, — և րստ բնութեան այնպէս լինելոց էր,
ա յլ վասն պակասութեան նիւթին կամ կերպին / կւսմ եռոլցմա նցն ի ներքոյ
ւ՚ր ^ր/՛ ը ստ պակասութեան և ըստ աւելորդութեան՝ անկատար մնան ի յոսկոյ
բնութենէ 1 )1 Ալքիմիկոսները հավատացած էին, որ լրացնելով բնությա ն ան­
կատար թողա ծը, սնդիկի, ծծումբի և այլ նյութերի ներգո րծու թ յա մ բ , հնարա­
վոր է վերափոխել հասարակ մետաղները, նրանցից արծաթ և ոսկի ստ ա նա ք։
Նվիրյալ ա լքիմիկոսները, առաշնորդվելով ոչ գիտական այս գրույթով,
հուսախաբվում էին ի վերշո, անկարող լինելով ազնիվ մետաղներ ստեղծել,
բ ա յց նրանցից շատերին հաշողվում էր գործնական՛ աշխատանքների ընթա ց­
քում նոր հա յտնա գործումներ կատարել, բա ցա հա յտ ել տարբեր նյութերի ան­
ծանոթ հատ կությունները, խթա նել մետաղամշակության ու արհեստագործու­
թյա ն ա յլ ճյուղերի զա րգա ցմա նը։ Հա յ ալքիմիկոսների գերակշիռ մասր
զբա ղվա ծ էր հենց արհեստների զարգացմանը նպաստող հետազոտություն­
ներով։ Ստեփ ան ո ս Իմաստասերի, Դան ի ել Ա բեղայի, Օհան Թոխաթ եցու, Ղա~
ղար եսլիսկո պո սի, Հարություն էրղրումցոլ և ա յլ ալքիմիկոս-վարպետների
շանքերով միշնաղարյա ն Հա յա ստ ա նում մ եծ հաշողոլթյոլններ արձանագրվե­
ցին դիմացկուն և բարձրորակ ներկեր ու թանաքներ պատրաստելու գործի մեշ,
ղարղացավ ա րծա թագործությունն ու պգնձագործությունը. գործնական աշխա­
տանքներ՛ի ընթա ցքում կուտակված փորձը նպաստեց հայ վարպետներին ստա­
նալու նաև զանազան դիմացկուն շինա նյութեր, խեցեղեն ու տարբեր ջնարակ­
ներ, օճառ, բուրավետ օծա նելիք, բուժիչ դեղանյութեր, լավորակ մագաղաթ
ու կաշիներ և ա յլն ։ Անշուշտ, կային նաև ալքիմիկոսի անունով թափառող
բախտախնդիր մա րդիկ, որոնք անազնիվ մետաղներից ոսկի ստանալու սին
խոստումներով խ ա բում էին դյուրահավատ և րնչաքաղց մարդկանց, դրամա­
շորթ ությա մ բ զբա ղվում։ Այսպիսի մի հայ ալքիմիկոսի մասին ստույգ տ ե ղ ե ֊

13 Տ . Ղ ա զ ա ն յյա ն , Քիմիա ն և ն րա զ ա ր գ ա ց մ ա ն ո ւղ ի ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ (դ ո կ տ ո ր ա կ ա ն
դ ի ս ե ր տ ա ց ի ա յի ա վ տ ո ռ ե ֆ ե ր ա տ ), Ե րևա ն, 1949, էշ 17 19։
կութ յ ւոններ են պահպանվեի XV դարի иկւ/բներին Պարոկահայքի Մարապա
բազարում հայտնվում է մի սուտ ճգնավոր, ներկա {ա՛հ ու մ որպես ար ‘.եոաա-
վոր, որ կարող է «ա ռնել զարծաթն ո սկիւ), ((ի բաղում անձանց մեծ և անվանի»
Հավաքում է մեծ քանակութ յա մ բ արծաթ, և երկար (Iամանակ սուտ Հույսեր
տալով, ի վերջո աղատում է իր զչոէխրճ մի զիշեր փախչելով а ի Հեոազոյն ե ր ֊
Կիր»14*
Գիտության վիճակն այսպիսին Էր Հա յա ստ ա նում. մտավոր գործունեու-
թ լան ա յդ թնա ղավա ոի ն զինվորագրված մարդիկ, քաղաքական և տնտեսական
ամեն արարեն պա ոտ պ ա յմա ններում, գերագույն ճիգերով ձգտում Էին պահ­
պանել զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանի գիտական մտքի ձեոքրե-
բումն երր, նոր սերունդներ դաստիարակել ա յդ ավանդույթներովւ
Այլ Էր վիճակր Եվրոպական մա յր ցա մա քում. ա յստ եղ, նույն այս ժամա­
նակաշրջանում, սաղմնավորվում Էին կապիտալիստական արտադրական Հա ­
րաբերությունն ե րր, ստեղծվում Էին մանուֆակտուրային արդյունաբերական
ձեռնարկություններ, կատարելագործվում գործիքներն ու մեքենան երր* աշ-
խարՀա գրական մեծ Հայտնագործությունների Հետևանքով անն աքորնթաց զար­
գացում Էր ապրում առևտուրր։ Եվրոպացի մարդը, շփվելով Ասիայի, Աֆրի-
կայի և նորաՀայտ Ամերիկայի մինչ ա յդ անծանոթ ժողովուրդների Հետ, րն­
դարձակում Էր տեսական ու գործնական իր գի տե լիքն երր է Այս պա յմ անն երում
գիտությունը նոր Հատկանիշներ Էր ձեռք բերում, մտնում զարգացման նոր
էիուլի մեջ։ 1543 թ . Հրապարակվում Է Կոպեռնիկոսի «Ե ր կնային շրջանների
պտույտի մա սին» Հռչակավոր ուսումնասիրությունը, որով աստղաբաշխու­
թյունն ազատագրվում Է երկրակենտրոն սիստեմի դարավոր կաշկանդումներից
ու զարգացման մայրուղի մտ նում. գիտական այս սխրագործությա մ բ աստվա­
ծաբանություն ր ջախջախիչ Հարված Է ստանում։ 1609 ԷՅ. Գալիլեյը Հեռադի­
տակն ուղղում Է երկինք, անժխտելի վսսստերով ապացուցելուէ Կոպեռնիկոսի
տեսության ճշմարտացիությունը։ Հեռադիտակի Հեա միասին գիտական Հե­
տազոտություններին ի սպաս է դրվում նաև մանրադիտակը, որի օգնությա մբ
կարևոր գյուտեր են արվում բժշկությա ն և Հարակից գիտությունների բնա գա ­
վառում։ Ա* Վեգա լի ուսը 1543 թ • Հրապարակում է «Մ արդու մարմնի կառուց­
վածքի մասին)) ուսումնասիրությունը, որով մերժվում է Գալեն ի Հնացած անա­
տոմիան և հիմք դրվում ժամանակակից կա զմա խ ոսությա նը։ Առաջին անդամ
լինելով, տրվում է մարդու կա զմ ութ յա ն գիտական պատկերը Հերձումների
ճանապարՀով կուտակված ճշգրիտ տվյալների Հիման վրա ։ Վ. Գարվեյը
(1 5 7 8 — 1 6 5 ? ) Հայտնա դործում է արյան շրջանառության դերը կենդանի օր­
գա նիզմ ում, որով Հիմք է դրվում գիտական կենսա բա նությա ն* նա է Համար­
վում նաև սաղմնաբանության Հիմնադիրը։ Եվ ա յսպ ես, գիտությունը դուրս է
գալիս խսւնձա լաւրա յի ն իր վիճա կից, բոլոր մարզերում Հեղաբեկի չ նշանակու­
թյուն ունեցող տեսական Հայտնա գործություններ ե գյուտեր են կատարվում г
Արևելյան ժողովուրդն երից Հայերն առաջինն էին, որ Հաղորդակից դար­
ձան եվրոպական գիտության նվաճումներին և, ինչպես թարգմանություններ
կատարեչով, ա յնպես էլ ինքնուրույն երկեր շարադրելով Հարստացրին Հազար­
ա մյա հա յ մատենագրությունը նոր արժեքներով։ Ինչ-որ չավւով խախտվեց

14 Տ ե ՚ւ ւ Մ խ |»|>տ [փ չ Ա պ ս ւր ա ն հ ն ի ւ Գ ի ր ք ո ւ ղ ղ ա վ ւ ա ո ա ց . . . (М аГС118 А г^О Ш И Я V. (1. Օ ս ճ Ց Ո

ո յ ո , и п д и а е И а1сап е տշՈրէօքշտ, В е г п а е , т в о , էջ շշօ)։
 Հ ա յկ ա կ ա ն կ ա կ ա յ Ր ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ . ./8 3

նաև եկեղեցո, մենաշնորհ,, գիտության նկատմամբ. ,,իա „վ կ ա ն աս,գար!.,!

խ ա ն նաև աշխարհական մարդիկ, որոնբ Հակադրվելով « ւ ւ ա է ա կ ա է ք ն ն ո ւ-
թ ե ա ն ն հ Լ ւո ն ի հ ե ո ձ ս ւ ա ծ » իր դարն ապրած դիրքորոշմանը, մշակեցին մի նոր
մոտեցա մ գիտության նկա տ մա մբ, որ Ավետիր Տիղրանակ երտցին ( սրա մ ա ֊
ոին' քիչ հետ ո) ձևա կերպ եց' « Լ ա . Լ շա տ գ է տ մ ե ղ ս ս ո ո , ք ա ն ր է ա ն ա ո ա կ (իմ ա '
անբան, ՜տ գէտ ) ш г р т г » խորիմաստ բանաձևով, Եկեղեցու ղաղափարախոս-
նեբբ պ ա տ վիր,,,մ կին, աստուծո ղեմ չմեղանչելու համար, խուսափել բնական
երևույթների /քննությունից, հավաա ընծա յել Աստվածաշնչին և եկեղեցական
հայրերին, իսկ աշխարհիկ գիտության ներկա յա ցս,ցիչը գերադասում էր լինել
քննա խ ույզ և բա նիմա ց' թեկուզ և մեղրի մեշ ցնկնելով, բան թե արդար, բա յց
անրան ու ադեաի մեկր։
Հա յերեն ւեղվով թարգմանական և ինքնուրույն գիտական երկեր ստեղծ-
վեցին աոաջին հերթին ա ստ ղա բա շխ ,,,թյան և մաթեմատիկայի բնա գա վա ռս,,!,
1 6 2 ! թ. Հովհաննես Անկյուրացին թարգմ՛անեց գերմանացի աստղաբաշխ,
աշխարհագետ, քա րտեզա գիր Պետրոս Ապիանի (1 4 9 5 — 1 5 5 2 ) « Կ ոսմոգրա ֊ '
■իիա» նշանավոր աշի, ա աոլթ յուն ր , որով առաջարկվում էին աշխարհագրական
երկա յնս,թյա ն որոշման նոր եղանակներ՝ երկնային մարմինների, մանավանդ
/II,սնի գիտական դիտարկումների ճանապարհով, Այդ աշխատության հա յե­
րեն թ տ րգմա նո,թյա ն ձեռագրում նկարված է մի հայ աստղաբաշխ' Կարապետ
վարդապետը ասաղաբաշիւական քանոնի օգն ությա մ բ դիտումներ կատարելիս։
1671 թ. «ի ֆրան կա ց» թա րգմա նված մի աշխատության մեջ տրվում է 1671 —
1700 թ թ. տեղի ունենա լիք Արեգակի և Լուսնի բ ո ր բ խավարումների ցանկր'
րագեի եշաությա մ բ ։ Նույն այս տարիներին եվրոսրսկան գիտության րնձեռած
տ վյա լների հիման վրա Իսահակ Ջուղա յեցին շարադրում է «Վասն ժամուց
տուընջեան և գիշերս յ , որք առաւելուն և նուագինւ> աշխատությունը։ Հեղի­
նակն ընդունում է երկրի դնդաձևու թ յունր, նրա պտույտն իր առանցքի շուրջր.
ցերեկվա* և ղիշերվա ժամերի տևողությունը որոշում է հաշվի առնելով իր
գտնված վայրի (Սպ ա հա ն) աշխարհագրական /ա յնությունր։
1695 թ. Ամստերգամում տպագրվում է «Համատարած աշխարհացոյց»
անունով մեծ քա րտ եզը, Ղուկաս, Թովմա, Մատթեոս Վանանդեցիների և օտա­
րազգի հմուտ փորագրիչների համատեղ ջանքերով. Հաջորդ թվականին լույս է
տեսնում (ГԱ շխ ա րհա ցոյցի» շատ կարևոր «Բա նա լին»։ Այս գործերի դիտական
ղեկավարը' Ղուկաս եուրիջանյան Վանանդեցին էր. նա էր հայ հին մատենա­
գրության ծա լքերից ս/եղոլմ, կամ նոր հորինում աշխարհագրական անվանում­
ները, նա էր հա յա ցնում աստղաբաշխական տերմիններր, համաստեղություն­
ների անունները և ա յլն ,Տ»
Հ ա յ գիտնա կաննե րր, եվրոսրսկան լավագույն օրինակների հետևոդու-
թ յա մ բ , ստեղծում էին կատարելագործված աստ գաբ աշխ ական գործիքներ'
աստրոլաբ, ա միլյա ր սֆերա , ռուպի ւոայրե և ա յլն, նոր հայտնագործված կամ
կատարելագործված գործիքներով ու փորձանոթներով հարստանում էր նաև
հայ վարպ և տ ֊ա լք ի մ ի կ ո սի աշխատանոցը։ Ղուկաս Վանանդեցու գործընկեր
Մատթևոսի պատրաստած հայերեն բացատրություններ ունեցող աստրոլաբը'

15 Ղ ուկա ս Վ ա ն ա ն դ ե ց ո ւ ս տ ե ղ ծ ա ծ տ ե ր մ ի ն ն ե ր ի ց շա տ ե ր ն ա վ ե էի Հա շո ղ ե ն , քա ն ա յժ մ դ ո ր-
ձ ա ձ ո է թ յա ն մ ե շ մ տ ա ծ ն ե ր ը ւ Ա յս պ ե ս , օ ր ի ն ա կ , նա ունի Ծ ն կ ն ի , ։ի խ .' Հ ե ր կ ո ւ լե ս , Մ ա րդ ա ձի ։ի խ .
Կ ե նտ ա վր, Ջ ր օ ձ ' Հ ի դ ր ա , Շ ն ի կ ' Փ ո ք ր շ ո ,ն , Մ ա ր տ ի կ ' Օ րիոն և ա յլն , (
4X4 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

աստղաբաշխական գեղեցիկ մի ղործիք, հասել է մեղէ Այղ զործիբի օգնու­

թ յա մ բ հնարավոր Է որոշեք լոլսատու)ւերի բարձրս։ թ յա ն ր , կենղանրւշրքանի
համաստեղությունների ։}իրքը գիշերվա տարբեր ժամերին, առարկաների Հե­
ռավորությունն ու բարձրությունր, լուսատուների հասարակածային կ/արզի-
նաաներր, տվյալ վայրի աշխարհագրական լա յնությունը, գիշերվա, և ցերեկվա
տևողությունը, աշխարհի կողմերը և ա յլն 101
Աստղաբաշխության ուղիով ղարգանում Է նաև մաթեմատիկան։ X V I գա­
րում արևմտահայ մի անհայտ անձնավորություն կազմում Է հայերեն առաջին
թվա բա նությա ն դասագիրքը' տասնորդական «պոզիցիոնս սիստեմով և արա­
բական թվանշաններով։ Նրա նպատակն Է եգել ցույց տալ տասնորդական
սիստեմի առավելությունները հայկական ա յբբենա կա ն թվահաշվի նկա տմամբ,
սովորեցնել իր հայրենակիցներին թվաբանական չորս գործողությունները
դյուրին կատարելու այն ժամանակ եվրոպական երկրներում կիրառվող եղա­
նակն երր։ Դասագրքի երկրորդ բա ժնում, նկատի ունենալով հայ վաճառական­
ների ամենօրյա գործունեությունը, հեղինակը կազմել Է թվաբանական խըն-
դիրներ, յուրա քանչյուր խնդրին առընթեր տալով լուծման բա նա լին։ Առաջին
խնդիրն, օրինակ, այս Է . «Երկու հոգի օրթախ եղան ( ա յսինքն' րնկեր դար­
ձա ն). մէկն ունի սարմիայ (դրա մա գլուխ ) 167 և մէկն ունի 2 4 3 , վաստակեր
են 134 ստակ, ամեն մարդու ինչ պիտի ը ն կ ն ի ...» , (ա յնուհետ և տրվում է /ա ծ ­
ման եղա նա կը)։
Շատ չի ուշանում նաև թվաբա նությա ն տպագիր դասագիրքը, ա յդ լինում
է գերմանացի մաթեմատիկոս Քրիստափոր Կլավիոլսի ( 1 5 3 7 — 1 6 1 2 ) «Գ ործ­
նական թվա բա նությա ն համառոտ շարադրանք» աշխատության հայ առևտրա­
կանների համար պատրաստված թարգմանութ յունը, որը լույս աշխարհ է գա­
ւիս 1 6 /5 թ . Մ արսելոլմ, « Արհեստ համարողութեան' ամբողջ և կատարեալ»
խորա գրով։ Գրքի բովա նդա կությա ն և օգտակարության մասին թարգմանիչը
հայտնում է հետևյա լը. «Տեսնելով զհարկաւորութիւն մերա զնեա յց վաճառա­
կանաց վասն կատարելապէս ոչ գիտելոյ զարհեստն համարողութեան, վա յե-
քուչ վարկայ գզիրքս զա յս թա րգմա նել ի մերս բա րբա ռ, որպէս զի սովաւ վար-
ժեցեալք կարիցեն դիւրապէս պարապիլ ի գործս իւրեանց թարց դեգերման
մ տ ա ց», ա յսպ ես' գրաբար լեզվով գրված է միա յն գրքի առաջաբանն ու վեր­
ջաբանը, իսկ բուն դասագիրքը շարադրված է աշխարհաբարով'7։ X V I — X V I I
դարերում շրջանառության մեջ են դրվում գործնական թվա բա նոլթյա ն տպա­
գիր ու ձեռագիր ա յլ ձեռնարկներ ևս, իսկ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանու­
թյա ն անդամ Ս. Աղամա լյա նցը 1781 թ . հրատարակած իր «Թուաբանութեանս
երկրորդ մասն ամբողջապես նվիրում է այնպիսի հարցերի, որոնք, գործնա­
կանից ավելի տեսական նշանակություն ունենալով, «ո չ միա յն ախորժելի են
մտքի և կենցաղային ա յլ պետքերի համար, ա յլև ճանապարհ են հարթում դե­
պի մյուս չափաբանական գիտությունները» ։ Աղամալյանցը սովորեցնում է
ամբողջ և կոտորակային թվերից քառակուսի և խորանարդ արմատ հանել,
համեմատությունների տեսություն, թվաբանական և երկրաչափական պրոգ­
րեսիաներ, բա զմա նկյուն թվեր, զուգադրություններ, փոխադրություններ,

Տ ե ՚ւ ւ Р . ե . Թ ո ւմ ս ւն յա ն , Հ ա յ ա ս տ ղ ա գ ի տ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , հ ն ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց
մ ի ն չև X I X դա ր ի ս կ ի զ բ ը , Ե րևա ն , 1 9 6 4 , էշ 1 5 7 — 1 6 3 ։ Ա յս տ ե ղ ի ց են ք ա ղ վ ա ծ ն ա և ա ս տ ղ ա բ ա շ ­
խ ա կա ն երկերի ե վ ր ո պ ա կ ա ն յե ղ ո ւն ե ր ի ց կ ա տ ա ր վ ա ծ թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն տ վ յա լն ե ր ը ւ
17 Տ ե ՛ս Գ . П. Պ ե տ ր ո ս յս ւն , Մ ա թ ե մ ա տ ի կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Հի ն ե մ ի շ ի ն դ ա ր ե ր ո ւմ , Ե րևա ն,
1 9 5 9 (ն ա և (ГՍ ով ետ ա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն » օ ր ա թ ե ր թ ի 1 9 6 9 թ . հ ո ւլի ս ի 2 4 - ի հ ա մ ա ր ը )։
 Հ ա յկ ա կ ա ն կ ա կ ո ս ը Х 1 У -Х У Ш դ ա ր ե ր ո ւմ

լոգա րիթմներ և ա յլն, Գրքի վեր/ոլմ տրվս)ծ է յ _ յ ա թվերի լոգարիթմակսյն

աղյուսակը։ *
Մ ա թեմա տ իկա կա ն մա քի ղա րղա ցմա նր մեծա պ ես կա ր ող էր խ թա նել
Ե վ կ լի դ ե ս ի -ГԵ ր կ ր ա չ ա փ ո ւ թ յա ն դ ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն հ ա ,ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը , որ
ա ն ո ւղ ղ ա կ ի ո րո շ տ վ յա լն ե ր ի հ ա մ ա ձ ա յն ի ր ա գ ո ր ծ վ ե ց դա րի ս կ զ բ ն ե ր ի ն , Գ րի֊
ղոր Կ ե ս ա ր ա ց ո լ շ ա ն թ ե ր ո վ , Իր գ „ ր ծ ի ն հ մ „ Ա„ թ ա րգմա նիԱ , ստ եղծել է երկ.
րաչափական, մի քանի տասնյակ տերմինների հայկական հաշող համարժեք֊
ներր և, մատուցվող նյութն ավելի դյուրըմբռնելի դարձնելու մտահոգությամբ,
ւոեղ֊տ եղ ռ շա գ ր ա վ փոփոխություններ ու լրացումներ է կատարել, Մի առի-
թով նա դրո,մ է. «Մ ենք փոխեցաք զա պ ա ցոյցն Եւգլիաին վասն տալոյ ղլաւա-
գոյն ա պ ա ցոյց մի, որ առաւել լուսաւորէ զմիտս ընթերցողինդ մի այլ առիթով
նշում, որ « Եւգլիտն այսպէս սահմանեալ է, ի սկ մեք ասեմք առալել առհասա­
րակ (ա յս ի ն քն ' սլարղ, դյուրին) » և ա յլն'1։
Այս թա րգմա նությունը, ցա վոք, մնաց ձեռագիր վիճակում, ուստի ւսնծւս-
նոթ ընթերցող լա յն շրշաններին, Հայաստանում երկրաչափական գիտելիք­
ների աարածմանր մեծ չափով նպաստեց Մխիթարյան վարդապետ Սահակ
Պրոնյանի « Երկրաչափութիւնըя, որ լ „ լ յ ս տեսավ 1794 թվականին, բաղկացած
ւինելով երեք րնդարձակ բա ժիններից, Առաջին բաժինը նվիրված է սահմա­
նումներին և աքսիոմա ներին, ապա առանձին պրակներով խոսվում է գծի և
նրա տեսակների, անկյունների, եռանկյունների, շրշագծի և այլ հարցերի մա­
սին։ Երկրորդ բա ժինը նվիրվա ծ է քառա նկյուններին, բ աղման կյունն երին,
մակերևույթների հա մեմատ ությա նը և հատմանը։ Վերշին բա ժնում սահման­
վում են երկրաչափական մարմինները (գլա ն, կոն, բուրգ, գունդ), ապա ք ը ն ֊
նարկվում մա րմինների նմա նությա ն և հավասարության, մակերևույթների և
ծավալների չափլքան ու համեմատ ությա ն հարցերը և ա յլն, Р/ւլոր բաժինների
վերշոլմ տրված են խնդիրներ ու նրանց լուծման եղանակները։
Ս. Պրոնյանն իր առշև խնդիր էր դրել եվրոպական լեզուներով գոյություն
ունեցող լա վա գույն աշխատությունների հիման վրա, «ընտ րելա գոյն ոճով և
Հեշտընկալ բա ցա տ րութեա մբа հայ երիտասարդության համար պատրաստել
երկրաչափական դիտելիքների ամբողջական մի ձեռնարկ, մշակելով հայերեն
գիտական տ երմինոլոգիա ։ Այս խնդիրն իրագործվա ծ է հաջողությամբ|9ւ
թ՛վաբանական և երկրաչափական վերոհիշյալ աշխատություններով տաս­
նորդական կամ «պ ոզիցիոնդ կոչվող սիստեմը և արաբական թվանշանները
ճանաչելի դարձան Հա յա ստ ա նում և հայ գաղթաշխարհում, սակայն հին հայ­
կական ա յբբենա կա ն թվանշաններն ու հաշվային սիստեմը երկար ժամանակ
չէր զիջում իր դիրքերը• որոշ բնագա վա ռներում այն գործածության մեշ էր
նույնիսկ X IX դարի ընթա ցքում. Այնքան մ եծ էր հազարամյա ավանդույթով
սրբագործվա ծ հայկական ա յբբենա կա ն համարողության ուժը, որ X V II դարի
կեսերին նոր Ջուղա յի միջա վա յրում, տասնորդական և հայկական սիստ եմ­
ների զուգորդությա մբ, կյանքի կոչվեց թվարկության ինքնատիպ մի նոր ս ի ս ֊

18 «երկրաչափութիւն կւղլիտին», տեքստը հրատարակության պատրաստեցին Գ. Բ. Պետ-

ր ո ս յա ն և Ա, Ա բ ր ա հ ա մ չա ն ւ Ե ր և ա ն , 19621
1В 1 8 1 0 թ . Վ Լ ն և տ ի կ ո ւմ լո ւ յս ը ն ծ ա յվ ե ց ն ա և ն ո ւյն հ ե ղ ի ն ա կ ի « Ե ռա ն կ ի ւն ա չա փ ո ւթ ի ւն յ> ա շ ֊
էսաս,ությունը, որով հայ ընթերցողը հնարավորություն ստացավ մայրենի լեզվով ծանոթանալու
ուղղաղիծ և սֆերիկ եռանկյունս! չավ, ության առարկային, բնական թվերի լոգարիթմներին,
ուդանկյոմ, և շեղանկյուն եռանկյունների առանձնահատկություններին և այչն,
480 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ա,եմ: Պարսկահայ վաճառականների մեծա մա սնությունը, բաշ աեւլյակ լինելով

արաբական թվերին և а II/ալի у իոնս թվա րկությա նը, աոևարական գործարքների,
հաշվապահությանը կատարում էր նորա !նար և ինքնատիպ ս:յս եղանակով։
Հա յ այբա բե ն ի ա ռ ա ք ին երկու իննյակներր նույնությա մբ կիրառվում էին այգ
սիստեմի մեշ' որպես միավոր ե. տասնավոր թվեր.
ա բ դ դ ե ղ է ը թ
1 2 3 4 5 6 7 8 9
մ ՛ի լ խ ծ կ հ ձ զ
10 20 30 40 50 60 70 80 90
Հարյուր, ինչպես և հազար թվերը, նույնպես գրվում էին նսւքսկին ձևով'
ճ — 100, 4-— 10 0 0 ։ Փոխված էր, սակայն, հարյուրավոր և հազարավոր մյուս
թվերի գրության եգանակը. հայկական ա յբուբենի մյուս աաոերն իրենց թ վա ­
կան նախկին արժեքներով ( դիցուք, Ն— 4 0 0 , կամ Տ — 4000 և ա յլն) այլևս չէին
օգտագործվում։ Հարյուր ( ճ ) կամ' հազար ( Ռ) թվից առաշ գրվում էր պահանջ­
վող միավոր կամ տասնավոր թիվր. 4 0 0 -ը , օրինակ, գրվում էր Դճ ( 4 .1 0 0 ի
4 0 0 0 -ը ' ՂՌ (4 ,1 0 0 0 ) ձևով։ Սեկ նմուշ ևս. հայկական հին թվարկության ս ի ս ֊
ж
տեւէով հնգանիշ 56789 թիվը, օրինակ, գրվելու Էր ЬЯЗИР՛ ձևով, իսկ նոր սիս­
տեմով ԾԶՌ.ԷՃ.ՋԲ' (ա յս ի նքն' 5 6 .1 0 0 0 + 7 .1 0 0 + 89 = 5 6 7 8 9 )։ Այս նոր գրու­
թ յա մ բ մեծապես դյուրանում Էր թվաբանական պարդ գործողությունն հր կա-
տարելըէ
Մշակվել Էր նաև կոտորակների գրութ յա ն նոր եղանակ, ա/էբոգք ական
. թ վերից հետո, րստ անհրաժեշտության, դրվում Էին ուղղահայաց, հորիղոնա-
կան և դարձյալ ուղղահայաց մեկ, երկու կամ երեքական գծիկներ, ա յսպ ես,
= = /Л = յ կամ — I I ՜ ք կամ = / — և ա յլն Հգծա խ մբերից որևէ մեկի բա ցա կա -
յութ յա ն դեպքում նրա վւոիւարեն դրվում էր թանձր մի կետ )։ Առաջի)։ խմբի
յ՛ուրաքանչյուր գծիկը ամբողջական թվի _ 1_ - ի նշանակությունն ուներ, А// կ -
րռրդ (հորիզոնա կա ն) խ մբի գծիկներից յուրա քա նչյուրը' 1 էր նշանակում,
1Й
իսկ երրորդ խ մ բի մեկ զծիկր — 1_ ։ Ըստ ա յզ մ վերոհիշյալ կոտորակներից
առաջինը ( որի բոլոր խ մբերում երեքական գծիկ է նշանակված) ընկալվում
էր այււպեո, -2---- 1— ^ --- 1--- ա յսինքն' "(рГ’ ^ՐԿ1։Ո1"1 կ ՚ա ՚ր ա կ ք լ նշանակում
էր -1---- ր ~ПГ ՜1՜ Т Й ՜' '"{ս ի ն ք ն ' -հհ -, կամ ֊և ա յլն։
Պահպանվել են հայ վաճառականների կողմից գրանցված մի քանի հաշ­
վետ վություններ, որոնց մեջ լա յնորեն կիրառված է տասնորդական սիստեմի
ա զդեցությա մբ բա րեկա րգված հայկական ա յբբենա կա ն թվարկության այս
նոր ւիովախակր20*
Հա յ ընթ երցող շրջանն երր X V II դարի սկզբներից հագ որ գա կից են գ առ­
նում նաև բժշկությա ն և հնագիտության մարգերում եվրոպական գիտության
ձեռք բերա ծ նվաճումներին։ Եվրոպական բարձրագույն ուսումնական Հաս-
տատություններում կրթություն ստացած մի շարք հայ բժիշկներ ինքնուրույն
և թարգմանական արժեքավոր երկերով հարստացնում են հայ մատենագրու­
թ յունը։ Ասպարեզ են իջնում նաև խավարի մեջ խար խաւի ո զ իրենց հա յրե­
նակիցների մւոավոր հորիզոնը լուսավորելու ազնիվ զաղա վ։ արով տոգորված,
գիտության ծարավի ինքնուս գործիչներ, որոնր անասելի խոչընդոտներ հաղ-

20 Լ. Խ ա չի կ յա ն , ՀովՀա ննես Ջ ո է -զ ա յե ց ո լ 4 ա չվեա ո ւ մ արր ( А ППеШ аСЯ, Ш ё1аП ^е5

сГё1ис!е* АгтёгПеппез, Уеп1зе, 1969, էչ 245)։
 Հ ա յկ ա կ ա ն ս շ ա կ ո ւյԲ ր X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ 4 .4 7

թա Հա րելով, նոր արժեքներ են ստեղծում իրենց նախասիրած բնաղավառնե-

ո ում։ «
Այդպիսի ինքնուս գործիչներից է ԱբրաՀամ Պոլսեցին' հայ միջնադարի
միակ կենդանաբանը, որ 1011 թ . Կոստանդնոլպոլսոլմ շարադրել է ինքնատիպ
և Հետաքրքրական մի ոաումնա սիրություն' ՞Պատմութիւն անասնոց և ,,ա-
.րոնա ցլ չորքոտա նեա ց, սոդնոց և թ իւն ալորաց, թռչնոց և մարդկան, ծովա/ին
ձկանց և անասնոց և դազանաց, և ա յլ ժըժմակտց ծովու և ցա մա քի... » ըն­
դարձակ խորադրով։
Ընթերցող լա յն շրջանների Համար շարադրված այս ղրքի նյութը «բա զում
ջանի, և աշխատութեամբ» Հեղինակն ամբողջացրել է հայերեն, Հունարեն, լա ­
տիներեն, արաբերեն, պարսկերեն և թուրքերեն լեզուներով ձեռք բերա ծ դ ր ա ֊
վոր ու բանավոր աղբ յո , բներից, Հարստացնելով ա յդ ամենն իր անձնական
վարձի և դիա,պա կանո, թ յա ն միջոցով կուտակած նյութերով,
Աոտջնորդվելռվ, Հավանաբար, եվրոպական վեբածննդի <7ամանակաշըր-
ջանի նշանավոր կենդանաբանների դասակս,րդո, թ յա ն սկզբունքներով, մեր
հեղինակր կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչներին բաժանել է Հինգ խ ո՛֊
շոր խ մբերի. 1. Չորքոտանիներ (նկարագրում է 50 տեսա կ), 2 . Թռչուններ
(4 4 տ եսա կ), 3. Ջ րա յին կենդանիներ ու զեռուններ (1 2 տ եսա կ), 4. Ծովային
պատենավոր ( « կէճէպ» ունեցող) ժըժմակներ և 5. Ակներ ու խեցեմորթներ
( 4 8 տ եսա կ)։ Խոսում է նաև կենդանակերպ ու մարդակերպ հրեշների մասին,
ինքն Կ իմա նա լով, որ դրանք «ա ռա սպ ելք» են։ Կենդանիների նկարագրու­
թյունները, նրանց բնութա գրումները' ձևաբանական են և գերազանցապես
ճիշտ, Ս եծ ուշադրո, թ յուն է նվիրված կենդանիների վարք ու բա րքին, սնմանը,
ր)ւաանեցմտնը, խ նա մելու կեբոլին և ա յլն, Հանգամանքներ, որ Հաճելի և Հ ե ֊
տաքրքրական դարձնելով կենդանաբանական չոր նկարաղրոլթյունները, նաև
գրավիչ նյութ են հանդի,յանուէ) ժողովրդական ընթերցանության Համար և
ապացույց տալիս Հեղինակի կենսաբանական ըմբռնումների խորության մա ­
սին, Հսւտոլկ արժեք Է ներկա յա ցնում աշի/ատ ութ յա ն Կոստանգնոլւգոլսի շըր-
ջակա ծովերի ձկներին նվիրված ընդարձակ բա ժինը, որն առավել չավավ
կա զմվա ծ Է անձնական դիտողությունների և ուսումնասիրության միջոցով
ձեռք բերվա ծ տ վյա լների Հիման վրա. Իր գրքի մեջ մեր կենդանաբանը Հա­
ղորդում Է նաև աշխարՀագրական և պատմ ա -մշա կոլթ ային նշանակություն
ունեցող Հետաքրքրական տեղեկություններ։
Ուշագրավ այս աշխատությունը շատ բարձր Է գնաՀատվել հայ մշակույթի
պատմաբանների կողմից. «Ա յսպ ես թե ա յնպ ես, — գրևլ Է նրանցից մեկը, —
խորին երախտագիտության Է արժանի Աբրահամ Պոլսեցին, որ որպես առա­
ջինը մեր ա նցյա լի ամբողջ գրականության մեջ, մեզ կԼ։ն դան արա)։ ակտն մի
գիրք Է թողել դիտական գրեթե ա յն բա րձրությա ն, որ ժամանակի եվրագական
կենդանաբանությունն Է ունեցել' իր առավել և թերի կողմերով»՜* ։
Եվրոպական բժշկա ղիտ ությա ն տեսական և ղործնական նվաճումների
մասին Հա յ ընթերցողը տեղեկություններ Է ստանում թարգմանական և ինք-

21 Ա վ . Տեր-Պւււլսսյան, ն շվ ա ծ ա շ խ ., կ 460։ Ա ր ր ա հ ա մ Պ ո լս ե ը ո լ « Կ ե ն դ ա ն ա բ ա ն ո ւթ յա ն *
միա կ ձեոա դիրր պ ա հ վ ո ւմ Է Վ ենետ իկի Մ խ ի թ ա ր յա ն մ ի ա բ ա ն ո ւթ յա ն մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ո ւմ ։
" Բ ա զ մ ա վ է պ * ա մ ո ս ,դր ի 18118 թ . հ ա մ ա ր ն ե ր ո ւմ (Է յ 1 — 6 , 66— 74, 120—1 2 8 ) տ պ ա դ ր վ ա ծ ա ն ­
ստ որա գիր լքի հ ո դ վ ա ծ ի մ ե ջ (Հ ե զ ի ն ա կ ր , հա վա նա բա ր, Ղ- Ա լիշա ն ն Է ) տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են
տ ր վ ա ծ ա յդ ձ ե ւլա դ իր ա շ խ ա տ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն և բ ե ր վ ա ծ են ը ն դ ա ր ձ ա կ ք ա ղ վ ա ծ ք ն ե ր ,
488 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

նուրույն այն երկերից, որ հատ ո լ կենտ սկսում են երևան գալ տակավին X V II

գարի ընթա ցքում, իսկ հաջորդ դարի կեսերին բազմապատկվում են։ Հա յկա ­
կան խոշոր գաղթավայրերում սկսում են աշխատել եվրոպական համալսարան­
ներում սովորած բժիշկներ, որոնցից մի քանիսը, բուժող բժշկի մեծ համբավ
ձեռք բերելով, զբա ղվում են նաև գիտական աշխատանքով, շարադրում ու
տպագրում են բժշկական արժեքավոր գրքեր։
Ծանոթանանք նախ Պետրոս Քալանթարյանի գործունեությանը, որ ծնվեք
է ՛Նոր Ջուղա յո ւմ , սովորել Եվրոպա յո ւմ , ապա բնա կոլթ յուն հաստատել Մոսկ-
վա յում։ 1793 թ. Նոր Նախիշևանում հրատարակվում է նրա հեղինակած բժշկա ­
րանը, բա ղկա ցա ծ երկու ինքնուրույն մա սերից։ Առաջին մասում շարադրված
են ախտաբանության և բուժմա ն կարևորագույն խնդիրները, ըստ որում հի­
վանդությունների ախտանիշերը թվա րկվա ծ են համառոտակի, իսկ բուժման
միշոցները' հանգամանորեն։ երկրորդ մասը լատինա-հայկական բժշկական
բառարանն է, ուր տրված են 363 տերմինների բացատրություններ (ա յստ եղ
մեշ են բերվա ծ նաև մի քանի ռուսերեն տ երմիններ)։ Եվրուզական բժշկու­
թյունից բա ցի, Ք ալան թ արյա ն ր հայկական միջնադարյան աղբյուրների միջ­
նորդությամբ ծանոթ է նաև արաբական բժշկա գիտությա նը և րսա հարկի
օգտագործում է նաև միջնադարյան բժշկությա ն բանական տվյա լները։
Նույն ժամանակ է ասպարեզ իշել նաև Հովա կիմ Օղուլլուխյանը. ծնվել կ,
հավանաբար, Տ րապիզոնում, սովորել Վիեննայի համալսարանում, այնուհետև
հաստատվել է Կոստանգնուպոլսոլմ և որպես բուժող բժիշկ մեծ անուն վաս­
տակել։ Գրել է երեք աշխատություն. 1783 թ. — լատիներեն լեզվով « Ախտա­
բա նությունл ( Р а И ю 1 о § 1 а ) , մի ա յլ գործ, որ շարադրված է հոլանդացի նշա­
նավոր բժիշկ Պոերգավի երկերի հիման վյ։ա և, վերշապես, 1785 թ. « Դեզա-
գիտություն» ( М а 1 е п а т е с й с а ) աշխատությունը, որ լույս է տեսել 1806 թ.
Վենետիկոլմ։ Դեղանյութերն այստեղ դասակարգված են, ըստ իրենց տարբեր
ներգործությա ն, մի շարք խ մբերի տակ (սրտ ա յին, գրգռիչ և ա յլն )։ նախ տրր-
վում է տվյա լ խ մբի մեջ ընդգրկված դեղանյութերի ընդհանուր բնութագիրը,
ապա ամեն մի նյութի անվանումը' լատիներեն, հայերեն և թուրքերեն լեզու­
ներով, իսկ ա յնուհետև' նրանց ֆիզիկա-քիմիա կա ն հատկությունները և բուժա ­
կան ա զդեցությունը։
Առավել նշանավոր է եղել Ստեվւանոս Շ եհրիմա նյա նր' տաղանղավոր
բժիշկ և բնա գետ , որ ծնվել է Թիֆլիսոլմ, սովորել Իտալիա յո ւմ , աշխատել
Կոստանդնոլսքոլսոլմ, ապա վերադարձել իր ծննդա վա յրը, ուր և կնքել է իր
մահկանացուն 1818-ի ց հետո (ճիշտ տարեթիվը հայտնի չէ )։
1791 — 1796 թ թ. Կոստ անդն ոլպո լսում ժանտախտի համաճարակ էր
բռնկվել. Շեհրիմանյանն ա յդ տարիներին անձնվեր աշխատանք է կատարել
որպես բուժող բժիշկ և իր կուտակած հարուստ փորձի հիման վրա, օգտագոր­
ծելով նաև գիտական գրականության մեշ առկա տ վյա լները, շարադրել է « Ան­
դեղեա յ ժանտախտի» կարևոր ուսումնասիրությունը, առաջնահերթ նպատակ
ունենալով' սովորեցնել ժողովրդին վարակից զերծ մնալու միջոցառումները։
Ժանտախտի մասին ա յս գրվածքը, մասնագետների գնահա տությա մբ, հայ
բժշկական գրականության առավել ծանրակշիռ ու արժեքավոր ստեղծագոր­
ծություններից է։
Հա յ բնագիտական մտքի պատմության մեջ բա ցա ռիկ տեղ է գրավում
Շեհրիմանյանի «Տնկա բա նութիւն կամ փղորայ Հա յա ստա նիյ> կոթողային աշ-
խ ա ժութ յունը, որ այսօր իսկ, իր գրոլթյունից ավելի քԱյն Հ ֊ 0 տԱյրի Հետո
(շա րա ղրվե, է 4 , 9 4 - 1 8 7 8 թ թ .), պահպանում կ ճանաչողական ու գիտական
իր նշանակությունը, Ա շխ ա տ ռթ յո ,ն ր կոչվում կ 'Փ ղ ո ր ա ,* ( ա ,սինքն' ֆլորա-
բուսա կա նություն) Հա յա ստ ա նի, բ ա յց նրա մեշ տեղ են գտել նաև բա զմա թիվ
բույսեր, որոնք չեն աճում մեր երկրում, Այսաեղ, այբբենական շարահարող
թ յա մ յս թվարկված են 800 (հոմա նիշներր չհաշված) բույսերի անուններ և
գրանցված նրանց մասին բուսաբանական ու դեղագիտական ընդարձակ տե­
ղեկություններ, Սկզբից տրվում կ բ ո 4 սի անունը' հայերեն, լատիներեն, արա­
բերեն, պարսկերեն (եր բե մ ն նաև հունարեն և եբրա յերեն), տպա նրա ձևա­
բանական նկա րա գրությունը' աճման վայրերի նշումով, Դրան Հա շորդռմ են
բույսերի բուժական հատկությունների մասին տվյա լները, հիշատակվում են
այն Հիվա նդությունները, որոնց բուժման Համար օգտագործվում են նրանք,
տրվում են տեղեկություններ նրանց տեսակների, օգտագործման եղանակների,
հրբեմն նաև չափ ու քանակի մա սին։
Մեծ բա րեխ ղճա թ յա մբ Հեղին ակր նշումներ կ կատարում այս կամ այն
բույսի վերա բերյա լ ղրանցած տեղեկության աղբյուրի մասին, ըստ տ յդմ նա
լա յնորեն օդտաղործել կ անտիկ Հեղինակների (Դիրսկորիդես, Պլինիոլս, Հ ի ֊
պոկրատ, Գ ա լեն), եվրոպական բնագետների (Լիննեյ, Ֆորս կա լ), ինչպես և.
Հա յ ու միշնաղարյան Արևելքի ա յլ բժիշկների (Սմիրղովլա թ, Միրզա Մյո ,մին)
աշխ ատ ութ յուննե բը,
Ս• ՇեՀրիմա նյա նի «Տնկա բա նոլթ յունր» գիտական ամենալուրշ սկղբոլնք-
նեբււվ կա զմվա ծ մի ծանրակշիռ ոլսումնտսիրոլթյուն կ, որ չունի իր նմանս,կր
ոչ միա յն Հա յ, տ յլև Հարևան ժււզււվուրզների գիտական գրականության մեշ™,
X V II—X V III դարերի ընթա ցքում Հրապարակ իշած և գիտության տարբեր
բնա գա վա ռներում արժեքներ ստեղծած վեր,,Հիշյա լ Հա յ գործիչները, գրեթե
աոանց բա ցա ռութ յա ն, իրենց կյանքն անց են կացրել եվրոս/ական գիտական
կենտրոններում (Ա մստ երդա մ, Մարսել, 1Լենետիկ, Մոսկվա), կամ կլ Հ ա յտ ս ֊
տանից Հեռու գտնվող այնպ իսի գա ղթավայրերում (Կ. Պոլիս, ՍպաՀան), որոնք
տնտեսական ու մշա կութային սերտ կապերի մեշ կին եվրոպական երկրների
Հետ , Այս Հան դամ ա նքն, անշուշտ, նպաստավոր կ եղել Հա յ մտավորականնե­
րի Համար, նրանք, Հաղորդակից լինելով եվրուղական գիտության նվաճում­
ներին, կարողացել են ձերբա զատվել միշնաղարյան Հա յ գիտույթան կ ա շկա ն֊
ղիչ ա վա նդույթներից ու ստեղծել ժամանակակից գիտության մակարդակին
Համապատասխան ա րժեքներ։
Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի տաժանելի տիրապետու­
թյա ն տակ կեղեքվող հայկական նա Հանգներոլմ, ուր շարունակում կր ապրել
ու մաքառել աշխատավոր Հա յ ժողովուրդը, մշակութային գործունեության ծա ­
վալման և, մասնավորապես, գիտության զարգացման Համար չկային նույնիսկ
ամ են ան վազա դույն նա խ ա դրյա լներ։ Անբարենպաստ այս պայմանները, սա­
կա յն, չկին կարող արգելակել Հեռավոր գաղթավայրերում ստեղծված Հոգևոր
արժեքների ներթափանցմա նը Հա յրենի երկիր, տարբեր ուղիներով ստացվող
տպագիր գրքերը, ձեռագիր աշխատությունները և այլ արժեքներ' ձեռքից ձեռք
կին ա նցնում, կլանվում գրաճանաչ մարդկանց կողմից, ընդարձակում նրանց
մտաՀորիղոնը և խ թա նում դիտոլթյան նկատմամբ Հետաքրքրության խ ո ր ա ց ֊
շշ и Л А О Ъ О Н вС Я Н , ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն „ А р МЙ Н 0 “В р З Ч И В ОС ПМТ Э ННИКИ 6 В р О

пейских университетов" գ ւ ( Է 1 193—243).

 400 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

մա նը։ Մայր երկրում ևս վանականի խուցը դադարում կր դիտական զբա ղմուն­

քի միակ աշխատանոցը լինե/ т д , գրիչ էր վերցնում աշխարհական մարդր' վա -
ճառական և արհեստավոր, նոր մոտեցում դրսևորելով բնությա ն ու Հասարա­
կական կյանքի երևույթների նկա տ մա մբ։
Այս նոր միջավայրի ծնունդ էր գիտսւթ յա նն անհունորեն սիրահարված
մտավորական Ավետիք Բաղդասարյան Տիգրանակերտցին, որ 1684— 1 7 1У թթ.
րնթա ցքում, Հագթ աՀարելով մեծ դժվարությունն եր, թավւ առելով երկրից եր­
կիրէ ստեղծել Է թվա բանության , տոմ արա գիտ ութ յա ն , աստղաբաշխության,
երաժշտագիտության և գիտ ութ յա ն ա յլ ճյուղերի մասին Հետաքրքրական նյու­
թեր պարունակող մի ընդարձակ ժողովածու — с(Տէֆտ էր դիրք» խորագրով։
«Ծանուցումն առ ուսումնասէր ընթերցողս» ներածական խոսքի մեջ Տիգրա ­
նակերտցին իր աշխատանքի պ ա յմա նների, օգտագործած աղբյուրների և ժո­
ղովածուի բովանդակությա ն մասին գրում է. « Այս գիրքս ա մենայն տում Այ­
րական արվեստից և աստղաբաշխական ճետվէլից և մեկնութեանց տէֆտէր է,
զորս ես նուաստ Աւետիք ընթերցող ծնունդ Տիդրանակերտեա)։, որ և սնեալ
եղէ ի բա զում քա ղա քս, այսինքն նախ ի էրզրում. կացի անդ ամս ԺԴ ( 1 4 ) ,
և յե տ ո յ ի Տիզրանակերտ քաղաքն փ ոխ եցա յ, ի Բաղեշ, ի Վան, ի Պարսից
երկիրն, ի Քրդաստան, ի Արա պիստ ան, ի Անատօլի, ի Սերաստ իա , ի Թոխաթ,
Պատձառ ի շրշիլն այսքան աշխարհ' վասն գրասիրութեանս և մէրէֆեթի ք ա յ­
սինքն' արվեստի, գիտության) աղագաւ, ոչ թ է ի Հա յոց գրաց միա յն, ա յլ ա մե­
նա յն աղգաց գրոց, ա յսինքն' Արւոպաց, Ֆարսից, Ջհտ ս՛։,, Ղրոլտից, Ասորոց,
Ֆրանկաց, ի Յունաց գրոց և վարպեաաց. հարցեալ և ժողովեալ անհամար մ եկ­
նութիւն և ճէավէլ աղիւսակք, մեծաւ աա ժա նմա մբ, ամառ և. ձմեռ գ ե գ ե ր ե ֊
, ո վ ...» , իր ժողովրգին լուսավորելու Համար գիտական նյութեր Հավաքելու
ճան ապա րՀին մեր ինքնուս գիտնա կան ը Հաղթ աՀ արել է աներևակայելի դժվա-
յւոլթյուններ. «Շա տ նախատինք լսեցի որովա յնա մոլ և արբշիռ ուսումնատեաց
եկեղեցա կա նաց» , «Հա մբերէի վշտտց և նեղութեա նց» , « դեգերեալ մաշէի ի
դրունս ուսուցիչ իմաստասիրաց)), — Համեստորեն արձանաւլրում է նա։ էրզրում
քաղաքում մի քանի օրով կանգ առած ֆրանսիացի մի գիտնականի մոտ (որ
մեկնելու էր Չինա ստ ա ն), Տիգրանակերտցին տեսնում է աստդաբաշխական
արժեքավոր նյութ եր։ Ֆրանսիացի ճան ապա րՀ որդը, չանսալով մեր գիտնա կա­
նի թախանձանքներին, անսպասելիորեն մեկնում է էրզրումից, երկու ամսից
լուր է ստա ցվում, որ նա կանգ է առել Թավբիղում։ Ավետիքր, ինչպես ինքն Լ
գրում, — «ա ն յապ աղ ելեալ Արղրում այ ՝ ի ձմ եռա յին ցրտ ա սա ռոյց և ի բքա բեր
օդոց զանց ա ռնելով» գավառից գավառ Հետիոտն անցնելովԼ, Հասնում է Թավ-
րիղ։ ներկա յա նում գիւոն ա կա ն-ճան ա պա րՀ որդին, զարմացնում նրան իր նպա-
տակասլաց Հա րցա սիրությա մբ և իրականացնում իր ծրագիրը' Հայերեն թա րգ­
մանելով ա նծա նոթ աստղաբաշխական աշխատություն ը։
Ավետիք Տ ի դրան ա կերտցո ւ ձեռագիր աշխատությունների մասին տեղեկու­
թյուններ պարունակող անստորագիր Հ ո դվա ծաշա րի Հեղինակը ( ամենայն Հա­
վա նա կա նությա մբ' Ղ• Ալիշանը) Հա յտ նում է, որ նրա գործերի մեջ ււտ ւս յզ|ւ
Հետ ա ս տ ն էլ կա, քւմտ ո ւ ր յա ն Հետ հ մ ա յո ւ թ յա ն ևս, բ ա յց շատ բարձր է դնա-
Հատում նրա գիտական վաստակը, «սուր ու ւլորավոր միտքն ու կարողու-
թ յո ւնը »2* ւ
23 Ա վ ե տ ի ր Տ ի դր ան տ կ եր տ у ո ւ ձ ե ռ ա գ ի ր ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը պ ա հ վ ո ւմ են Վ ե ն ե տ ի կ ի Մ խ ի ­
թ ա ր յա ն ն ե ր ի մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ո ւմ . ն ր ա ն /յ մա սին « Բ ա զմ ա վ էպ ի» մեջ (1 8 9 ? թ. կշ 317— 321,
_______________ ___ - _________Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — X V I I I գ ե ր ե ր ո ւմ 4 !)չ

Հա յ դիտական մտքի ո դ միջնադարյան շրջանի ամբողջական պատկերը

գծելու Համար* դեռևս շատ դժվա րս,թ յունն եր են ՀաղթաՀարվելոլ, Иեռաղի,, և
Հնատիպ ղրրերի մեջ կան դեռևս չբացա Հա յտվա ծ ու չարժեքավորված բա ղ-
մ ս ՛է'!"! բնա դրեր' միջնադարյան ղի տ ութ յա ն տարրեր բնագավառների մասին
արժեքավոր նյութերով, կան տաղանդավոր ու նվիրյա, մի յա րք գործիչներ,
որոն,Կ առ այսօր չեն ղրավել գիտության պատմաբանների ուշադրությունը,
արդեն Հաչանի նյութերն էլ սպասում են ավելի Հանգամանալից ու մ ա ս նա դի֊
տական քննութ յա ն։

ՊԱՏՄԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

X IV դարից սկսած անկում ապրեց նաև Հայկական պատմաղիտությունը:

Հաջորդ երկու Հա րյուրա մյա կի ընթա ցքում ևս չստեղծվեցին քիչ թե շատ
նշանավոր պատմագիտական աշխատություններ, բա ցա ռությա մբ Թովմա
Մեծովւեցու ( 1378 — 1 4 4 6 ) «Պատմութիւն Համառօտաբար վասն Լանկ-Թամու-
րա յ և ա յլոցն, զոր արարեալ է քո,ջ վարժապետին Բ'ում ա յ վարդապետին»
գրքի'г
Թովմա Մեծովւեցին, որ ծնունդով Քաշբերունիքից էր և Հռչակավոր վար­
դապետ ու ւիիլիսովւա Գրիգոր Տա թևա ցու աշակերտր, իր ժ ամանակի ամենա-
կրթված և. եռանդուն գործիչներից կ ո Ժամանակակիցները նրան մեծարում
էին «զտ իեզերա լոյս րա բունի» , « մեծ Հռետ որ», «քաշ քարտուղար» տիտ-
ղոսներով ւ
Մեծովւեցու աշխատությունը էանկ ֊Թ տ մ т րի м /ւշաւէան քների, ինչպես
նաև Կ ա րա ֊կ ոյունլու և Ա ղ ֊ կոյսւնլու քոչվոր {/եղերի մղած ւղատերաւլմների
շրջանի Հայա ստա նի ու Միջին Արևելքի պատմ ութ յա ն Համար շատ կարևոր
ա ղբյուր է։
Թովմա Սեծոփեցու սլատմությսւնն սկսվում է 1 3 8 6 թվա կա նից։ Նա բա ­
վական մանրամասն նկարագրում է Լանկ-Թա մուրի արշավանքները, Ա)։ կա­
րտ յի մոտ սուլթան Րա յագիդի կրած պարտությունը, ղրանց ուղեկցող բնա կ­
չությա ն բռնի գերեվա րությունն ու կոտորսւծները։ Առավել Հանգամանալից է
Մեծովւեցու աշխատության այն մա սր, որը նվիրված է Լանկ-Թամոլրի Հա ­
ջորդների կա ռավարմանը։ Լինելով ոչ միտ յն ժամանակակիցը, ա յլև նկարա­
գրվող բուռն իրադարձությունների ականատեսն ու մասնակիցը, նա տվել է
ավերիչ պ ա տերազմների, կողոպուտի և. դերեվարու թ յա ն , ինչպես նաև ժողո-
Վրրգի ուսերին ընկա ծ Հարկային ծանր լծի լիակատար պատկերը։ նրա
«Պ ա տ մությունը» յուրատեսակ մի տարեգրություն է։
.հեռագրերի մեջ, որպես կանոն, «Պ ա տ մությա նը» կցվում է նաև Թովմա
Մեծովւեցու « Յիշատակարանէւ»։ Սա Համարյա միակ աղբյուրն է կաթողիկո­
սական աթոռը Սսից էջմիածին վախաղրելոլ Հետ կապված իրադարձություն­
ների մա սին։ «Յիշա տա կա րա նը» մեծ Հետաքրքրություն է ներկա յա ցնում նաև
ա յն տեսակետից, որ նրանում տրված է X IV —XV դարերում Հա յ Հոգևո րա կ ա ֊

3 7 5 __.ЧИП, 4 X 3 __ 4 2 5 , 4 5 1 /— 4 (1 3 ) ս ւպ ա ղ ր վ ա ձ Լ ր ն դ ա ր ձա կ Հող վա էա շա ր։ Ար մ ե ր ա վ ո ր / նահ

Տիղրա նա կերա ցոլ մա սին Լ ե ո յի գեղեցիկ շ ա ր ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ( ч Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , Գ, Լշ
4 2 1 — 4 X 4 ),
1 Բ նա գիրը Հրա տ ա րա կվել է 1ЯЧ0 թ . Փ ա ր ի զ ո ւ մ ,
402 Հ ա յ յողու[րւյ1ւ պ ա տ ժ ո ւ՚թ յո ւ ն

նության բարքերի անկման նկարագիրը, մի բա ն, որը շարունակվեց և հետա­

գա յում, ընդհուպ մինչև X V II դարըւ
Թովմա Մեծոփեցու կյանքին ու գործունեությանն Է նվիրված նրա
աշակերտներից մեկի գրած վարքը' «Պատմութիւն Մեծի րաբունապետին
Թումայի, զոր արարեալ Է Կիրակոսի բանասեր վարդապետի» * ։

* •— м м м м к г в /*

г * —»
ար
ս ի ր *> Լ > ե ֊ Л "
ՀգՕրքՆ
(Խ > Ь.
л ■՜ք

И“т | էքւււ II եծւււ|ւԼ<յւււ |ւէւյւՍսւ<||ւ|ւ 1)[ւշաւուււ1|սւրա(ւբ (( Г ш т Ь Ц и и р и р ш Б # ձեո. № 0247)

X IV —XV դարերի իրադարձությունների մասին կարևոր տեղեկություններ

Է հաղորդում նաև Թովմա Մեծոփեցու ավադ ժամանակակից, գրական գործիչ
ու բանա ստեղծ Գրիգոր Ծերենց Խլաթեցին (1 3 5 0 — 1 4 2 5 )։ նրա գրչին Է պատ­
կանում «Յիշատակարան աղետիցл խորագրով չափածո պա տմությունը, որը
նվիրվա ծ Է 1 3 8 6 — 1422 թվականների իրադարձություններին' Լանկ-Թ ամ ո։ րի
արշավանքներին ու թուրքմենական ցեղերի պատերազմներին։ Լինելով ակա­
նատեսի ստեղծա գործություն, «Յիշատակարան ա ղետիցը» պարունակում Է
արժեքավոր և ստ ույգ պատմական տեղեկություններ։
Թովմա Մեծոփեցու և Գրիգոր Խլաթեցոլ ստեղծագործությունները հ ա յ­
կական պատմագիտության նախորդ ծաղկուն շրշան ի վերջին արձագանք­
ներն են։
Հաջորդ երկու հա րյուրամյակի պատմական իրադարձություններին մեզ
ծանոթացնող հիմնական աղբյուրը հիշատակարաններն ու մանր ժամանակա­
գրություններն են։
Հիշատակարանները սովորաբար գրվում Էին ձեռագրեր արտագրողների
ու նկարազարդողների կողմից' պատվիրատուի կամ իրենց անունից։ Գրան­
ցում, նման գրությունների համար սովորական դարձած պատվիրատուի և
գրչի ու նրանց մերձավոր ազգականների, բարեկամների և հովանավորողների

2 Տ ե ՛ս Գ . Հ ո վ ս ե փ յա ն , Բ ՚ո վ մ ա Մ ե ծ ո փ ե ց ո ւ կեա նքը ( կ ե ն ս ա գ ր ա կ ա ն նոր ն յո ւ թ ե ր ո վ ) , Վա­

ղ ա ր շա պ ա տ , 1 9 1 4 ։ Լեււ, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հ ա տ . 3 , Ե րևա ն, 1 9 4 6 ։ Մ . Ա ք ե ւլյա ն , Հ ա յո ց հին
գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հ ա տ . 2 , Ե րև ա ն , 1 9 4 6 ։ Л . С . Х(1ЧИКГН, И сТ О р И О Гр аф Н Я А р М вН И ^
(«Очерки истории исторической науки», Т . I , М ., 1955, ղ լ. 3 և 4 - ի հա մա պ ա տ ա սխ ա ն բ ա ­
ժ ի ն ն ե ր ը )։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո յթ ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ .
493

անունների թվա րկման կողքին, րնղօրինակողներր շատ հաճախ գրառոլմ էին

նաև' իրենց տպավորություններն այն իրադարձությունների մասին, որոնց
ժամանակակիցն ո, ականատեսն կին, Դեպքերի թարմ հետքերով արված այղ
գրառումները ստույղ տ ե ղ ե կ ռ թ յուններ են հաղորդում ղանաղան իրա գա րձռ-
թյունների ո. փաստերի մա սին, րնղ որո,մ , հաճախ շատ գունեղ, վառ, իսկ
երբեմ ն էլ չափածո ձևով։
Նկարագրելով պատմական որևէ որոշակի փաստ, կամ դեպքերի սահմա­
նափակ մի շար, հիշատակարանները, ամբողշությա մր վերցրած, տալիս են
այն ժամանակի իրադարձությունների ընթացքի ճշմարիտ և ամբողջական
պատկերը, Նրանցում կարևոր տեղեկություններ են պահպանվել ժողովրդի
վիճակի, պ ատերազմների, բ ն ա կ լռ թ յա ն գերեվարության, երկրի ավերման,
հարկերի ու զանազան բռնությունների մասին, Ավելին, հիշատակարանները
հնարավորություն են տալիս ճշտելու մի շարք պատմական փաստեր, թ վ ա ֊
կաններ ու ա նուններ։
Այլ կարգի պատմական սկզբնա ղբյուրներից հիշատակարանները տար­
բերվում են մի շարք ուշագրավ առանձնահատկություններով, Գրված լինելով
նկարագրվող անցոլդարձերին ականատես ու ականջալուր մարդկանց կողմից,
նրանց մեջ ա մբա րվա ծ տեղեկություններն ավելի վստահելի են, Հիշատակա-
դիրներր գերազանցապես աշխատավոր խավերի հետ կապված գրիչներ ու
մանրանկարիչներ էին և պատմական, տնտեսական ու մշակութային երևույթ­
ները նկարագրել ու գնահատել են ժողովրդական խավերի հա յեցա կետ ից։
Անցյալի աչքի ընկնող պատմագիրներից մի քանիսն, ինչպես օրինակ,
Առաքել Դավրիժեցին (X V II դ .), ի սկ այնուհետև Մ. Չա մչյա նը (X V III դ•) ,
հասկացել էին հիշատակարանների նշանակությունը որպես պատմական ա ղբ­
յուր և ավել կամ պակաս չափով օգտագործել իրենց աշխատություններում3<
Ա յդ շրջանի պատ մ ա գիտ ութ յա ն մյուս ձևը ժամանակագրություններն էին,
որոնք. գերակշռող են դառնում X V — X V II դարերում։ Որոշ ժամանակագրու­
թյունների հեղինակներ հայտնի են, իսկ մ եծ մասինը' ա նհա յտ ։ Մանր ժա մա ­
նակա՛գրությունները մ ե ծ մա սա մբ նեղ, տեղական բնույթ են կրում, լուսաբա­
նելով մի որևէ կարճ ժա մ անակամ իշոցում տեղի ունեցած իրադար-
դարձություններ։ Ժամանակագրությունների բնորոշ առանձնահատկությունն
ա յն է, որ ղրանց հեղինակները չեն աշխատել իրենց համար պարզել պատ­
մական դեպքերի ներքին կապն ու օրինաչափությունները, ա յդ պատճառով էլ
նրանց շարադրանքը իրենից ներկա յա ցնում է փաստերի չոր թվարկում, առանց
որևէ մա նրա մա սնությա ն կամ գնահատականի։
Մանր ժամանակագրությունները հարուստ նյութ ես պարունակում Հա ­
յա ստա նի և սահմանակից երկրների պ ա տմությա ն, մասնավորապես Կարա-
կո յունլու և Ա ղ ֊կ ո յունլու ցեղերի պ այքա րի, Հայաստանի առանձին մարզերի,
հայկական գաղութների կյա նքի ու սոցիալական պայքարի վերա բերյա լ!
Դրանցից կարելի է քա ղել Հա յա ստանի աշխարհագրության, բարբառագիտու­
թ յա ն, ա զգա գրությա ն վերա բերյա լ բա զմա թիվ կարևոր տեղեկություններ։
Ժա մա նա կա գրությունները, որպես պատմագիտական ստեղծագործության

3 Ն ե ր կ ա յո ւմ ս պ ա տ մ ա բ ա ն ն ե ր ը ձ ե ռ ք ի տ ա կ ունեն X I V և X V դ ա ր ե ր ի հ ի շա տ ա կա րա ն ն ե րի
ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն ե ր ը , ո ր ո ն ք հ ր ա տ ա ր ա կ ե լ է I- Ա- Խ ա չի կ յա ն ը , «Ժ Դ ղա րի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գր ե ր ի հ ի ­
շա տ ա կա րա ններս, եբեա ն, 19Տ0, <гԺԵ դա ր ի հ ա յե ր ե ն ձեռա գրերի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ս , մ ա սն

Ա— Գ , Ե րևա ն, 1955— 1967։

ձ <)վ . Հ ա յ ւ1ո ղ ա / րւ/ի ո ր ս ա մ ա Ր յա ն

ւոեււակ, ни/հէ ի զ տր ЧI" II41ծ ձևով, շարունակում են զղալի ւո1.ւլ ղրավել նաև
հետաղտ հարյուրա մյակներում, շնա յաւ) այն վերելքին, որ ււկււաւ) XV II դարից
ապրեց հայ պա տմագրությունը1։
Հիշատակարանների և մանր ժամանակագրությունների կողրին պետք (
Հիշատւսկել Սիմեոն Ապարանցա. (X V I ղարի երկրորղ կես) , Մ ամ իկոն յսւն 1ւ
Պահլա վանի երկու նշանավոր իշխանական տոհմերին նվիրված չավւածո
պատմությունը' <гՎիպասանութիւն սակս Պահ/աւանեաց ղարմի և Մա մի կ ո ֊
նեանց սեռիս, ար հին հայկական պատմիչների աշխատոլթ յա ններից քա ղ-
վածարար բերված են տեղեկություններ Հայաստանի պատմության սւոավել
հերոսական շրջանների մասին։ Չունենա/ով գեղարվեստական արժեք, այո
ստ եղծա գործությա նը, ներծծվա ծ լինելով օտարերկրյա լծից հայ ժողովրղի
ազատագրության գաղափարներու[' սիրված ու տարածված Է եղել։ Դիմելով
հայերի հերոսական ա նցյա լին, Սիմեոն Աս/и րտնցին իր ժամանակակիցներին
կոչ Էր անում հետևել նախնիների օրինակին։
Հիշատակարաններն ա մանր ժ ամ անակաղրաթ յա ններր արտահա յ տ ո լ ֊
թ քունն են այն բուռն ժամանակաշրջանի, երբ Հայաստանը վւովւոխակիորեն
գտնվում Էր թուրքմենա կա ն, պարսկական և օսմանյան զավթիչների տիրա­
պետության տակ և բա զմա մյա արյունահեղ պատերազմների ասպարեզ Էր։
Միաժամանակ, որպես պատմական գրականության ձև, դրանք հիմք են
ծա ռա յել X V II— X V III դարերի պատմագրական ստեղծա ղործա թյա նների նոր
ձևերի' հուշագրությունների, կենսաղրական կամ պատմական բնույթ ունեցող
օրագրերի, ուղեգրությունների և տեղադրական աշխատությունների ղարղսւց-
։քան համար։
X V II ղարի 3 0 — 40-ա կա ն թվականնԼրից մշակութային կյանքի աշխու­
ժացման պա յմա ններում սկսվում Է նաև հայ պատմագիտության զարթոնքը,
ինչպես բա ն Հա յա ստ ա նում, այնպես Էլ Եվըոպայի ա Արիայի ( մասնավորա­
պես Պարսկաստանի ու Հնդկա ստա նի) հայկական գաղթօջախներում ։
Ալդ շրջանի պատմագիրների ստ եղծա ղործա թյա նները ղզալի արժեք են
ներկա յա ցնում, հատկապես նախորդ ժամանակաշրջանում ստեղծված պատ­
մագրական երկերի բա ղդա տ ությա մբ։
նրանցից առաջինը Գրիգոր Դարանաղցին կամ Կամախեցին Է ( 1 5 7 6 —
1 6 4 3 )։ Իր մա նկությա նն անցկա ցնելով հայրենի գավառում, ապա լինելով
Էջմիածնում և. հայկական մշակութային ա յլ կենտրոններում, Դարանաղցին
հետա գա յում ա յցելել է Ղրիմ, Կոստանդնոլպո/իս, Երուսաղեմ, վերջապես
եղել է Հռոդոսի հայկական գաղութի առաջնորդը, որտեղ և անց է կացրել իր
կյանքի վերջին տարիները։ 1 6 3 4 — 1640 թ թ. գրել է մի շարք երկեր, որոնցից
կարևորագույնը «Ժամա նակագրություն» ծավալուն պատմական աշխա­
տությունն ԷՏ։
«Ժա մանա կագրությունը» բա ժա նվում է երկու մասի, առաջինն ընդգրկում
է 1018-ի ց մինչև 1539 թվականն ընկած ժամանակամիջոցը և բովանդակում
է ա յդ շրջանի Հայաստա նի համառոտ պատմութ յո ւնը, երկրորդը' հեղինակի
կենդանության օրոք տեղի ունեցած իրաղարձաթյունների նկարագրությունն է։
Որպես պատմական ա ղբյուր առավել կարևոր է երկրորդ մա սը, որտեղ հեղի-

4 Տ ե ՛ս «Մ ա ն ր Ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ( X I I I — X V I I I դ դ . ) ս , կ ա զ մ ե ց ' Վ . Հ ւս կ ո ր յա ն , ե ր ե տ ն ,^
հա տ . 1, 1951, հա տ . 2, 1956։
5 Տ ե ՛ս Դրիք][11' Դ ս ւո ս ն ւա |(|ի , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն , ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1915։
■սակ,, Հա ն,,!.,, է յ , Աղիս որ պ!.,, ականատես, իսկ Հաճախ Նաև դեպքերին մա ս­
նակի,ր Աշխատս, թ յա ն մ /.у մանրամասն նկարագրված են այն իրադարձու­
թ յա նն երր, որոնց ասպարեզն էր թուրքական տիրապետության տակ Հեծող
Արևմտյան Հա յա ստ ա ն,, և, Հատկապես, իր Հայրենի գավառը' էրղբումի վի-
ր ս յե թ ր լ Գրիգոր Դարանաղցռլ «Ժա մա նա կա գրա թյա նը» շատ արժեքավոր
ա ղբյուր է ջալալիների շարժման պատմության Համար, այն պատկերացում է
տալիս Օսմանյան կա յսրությա ն սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ճգնա­
ժամի մասին, Նրա պարղ ո, խոսակցական լեզվով շարադրված նկարագրու-
թյուններից ո ,րվա գծվում է ժամանակի Հասարակ,,,թյա ն տարբեր շերտերի
կյանքի պատկերր, Հա յ վաճառա կան,,,թյա ն ո, Հոգևորականության վարքն
ո, բա րքը, Շատ արժեքավոր են նաև Կոստանղնո,պոլսի, Երուսաղեմի և Հ ռ ո ֊
գոսի հայկական գա գա թների մասին Դարանաղցոլ Հա յտնա ծ տեղեկու­
թյունները։
X V II գարում երևան եկած պատմական աշխատությունների մեշ ամենա­
կարևոր տեղը գրավում է Առաքել Դավրիժեցա «Պ ա տ մությունը»*։
Առաքելը ծնվել է մոտավորապես XVI գարի վերջին, Ր՚ա վրիղո։մ։ Կյանքի
մեծ մա սր, որս/ես Հոգևորա կան, անց է -կացրել էջմիա ծնոլմ։ Դաւէրիժեցին Հա յ
մատենագրությանը քա ջա ծա նոթ, բա նիմա ց, նոր գիտելիքներ ձեռք բերելու
տենչով առլեցուն գործիչ էր. ժամանակակիցները նրան «Պատմագիր»
հարգալից կոչումն էին շնորհել։ Լինելով կաթողիկոսի նվիրակր, Առաքել,,
շատ էր ճան ապա րՀո րդոլմ ։ Ս ա սնավո րապես' դեպի Հունաստան։ Այդ
ճանապարՀորդությունների ժամանակ նա Հսկայական նյութ էր Հավաքել,
որն հետ ա գա յում օգտագործեց իր «Պ ա տ մությա ն» մեջ, երբ Փիլիպպոս Աղբա
կեցի կաթողիկոսի հա նձնա րա րությա մբ, 1 6 5 1 — 1662 թթ. սկսեց շարադրել
ա յն, Դավրիժեցին մահա ցել է 1670 թ . և թաղվել էջմիա ծնում։ Դեռևս կենդա­
նության օրոք, 1669 թ. նրա (էՊա տ մությա նը» հրատարակվել է Ամսւոեր-
զա մ ա մ ։
Առաքել Դաւէրիժեցին նպատակ էր գրել իր «Պ ա տ մությա ն» մեջ տալ
Արարատ յա ն երկրի X V II դարի առաջին կեսի քաղաքական պատմությունը
( նրա հիշատակած վերջին տարեթիվը 1 658-ը է ) ։ Սակայն նա հաճախ դարս
է եկել իր առջև դրված աշխ արՀ ա դրական ու ժամանակագրական շրջա նա կ֊
ներից, մի շարք կարևոր ու արժեքավոր տեղեկռւթ յուններ Հաղորդելով Նոր
Ջուղա յի ու Լվովի հայկական գաղութների, Օսմանյան կայսրության մեջ
տիրող վիճակի, ինչպես նաև վրացին՛երի, պարսիկների և ա յլ ժողովուրղների
մա սին։
«Պ ա տ մությա ն» գլխավոր և հիմնական մասր նվիրված է Հայաստանի և
հարևան երկրների ( հատկապես Իրանի ա Թուրքիայի) քաղաքական ս,ատ-
մ ա թ յա ն ը ։ Հեղինա կր մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդում Հա յա ս­
տանի տերիտորիայում պարսկական ա թուրքական բանակների վարած ռա զ­
մական գործողությունների մա սին։ Գեղարվեստական որոշակի արժեք են
ներկա յա ցնում գրքի ա յն էջերը, որոնք նվիրվա ծ են շահ Աբբաս 1-ի կողմից
հայերին Իրանի խորքերը բռնի գա ղթեցնելու և հա յ ժողովըգի հս/մար այղ
գաղթի աղետալի հետևանքների նկարագրությանը։
Դավրիժեցոլ «Պ ա տ մ ութ յա նը» խիստ արժեքավոր նյութ է պարունակում

" «Պ ա տ մ ո ւի մ , Ա ռա քել վա րդա պ ետ ի Դ ա ,ր ի ժ ե Ա ո բ , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1896,

49в ձս էյ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

11.նդր կ IIվկ ա սի սոցիա լ֊ւ ոնտ եսա կա ն պատմութ յա ն , պարսկական ու օսմանյան

վա րչա ֊հ ա րկա յին կարգերի վերա բերյա լ։ Այն կարևոր աղբյուր Է նաև ջ ալա -
ւիների շա րժմա ն, Գեորդի Սահակաձեի գլխա վորությա մբ վրաց ժողովրդի
մղս։ծ ազատագրական պ այքարի, ինչպես նաև Լ՚Էովի հայկական համա յնքում
ծավալված ւլավանա բանական վեճերի և ունիթորու թ յա ն գեմ մզվող ո/այքա ֊
րի պատմության համար։
Մեծ հետաքրքրություն են ներկա յա ցնում «Պ ա տ մոլթյա ն» այն գլոլխներր,
որոնք նվիրված են X V — XVI դարերում երկրի մշակութային կյանքի անկ­
մանը և X V II դարում սկսված վերելքի շրշան ին, ա յդ ժամանակի ականավոր
մշակութային գործիչներին, որոնց շնորհիվ նորոգվեց դպրոցական կյանքն ու
վերելք ապրեց հա յ միշնաղարյան մա տենա գրությունը։
Դավրիժեցոլ հաղորդած տեղեկությունները աչքի են ընկնում ստուղոլ-
թ յա մ բ և հաստատվում են ինչպես մի շարք ժամանակակից պարսկական
փաստաթղթերով, այնպ ես էլ Լվովում պահվող հայագիտականւ նյութերով։
а Պատմությունը» ունի նաև թերի կողմեր, կան կողմնակի շատ նյութեր, շա ­
րադրանքի թելը բա զմիցս կտրվում է և, որպես դրա հետևանք, հաճախակի
են կրկնությունները։ Այս թերությունները, սակայն, բնա վ չեն նսեմա ցնում
Դավրիժեցու աշխատության պատմագիտական արժեքը։ Դավբիժեցին հառնում
է ընթերցողի առշև որպես իր ժողովրդին շերմորեն սիրող, նրա հոգսերով ու
երազանքներով տոգորված գործիչ։ Դավրիժ եցու գործը հայ ժողովրդի դառն
ճակատագրի, նրա մեշ թա քնվա ծ կենսունակ մեծ ուժի պատմությունն է։
X V II գարի աչքի ընկնող պատմագիրներից երրորդը Տէաքարիա Ք ա ն ս ։֊
քեռցին է։ Ծնվել է 1627 թ . Քա նա քեռ գյուղում ( ա յժ մ Երևան քաղաքի արվար­
ձա ններից), ուսումն ստացել է Հովհանն ավան քում, որտեղ և անց է կացրել
իր ողշ կյա նքը, մահացել է 1699 թ .։
■ Որպես Հովհաննավանքի ցածրաստիճան միա բա ն, Զաքարիա սարկավա­
գը բա զմիցս հեռավոր ճանապարհորդություններ է կատարել, ա յցելել է
Ղազվին, Զ մ յուռնիա , Կ. Պոլիս և ա յլ վա յրեր։
Ջաքւսրիայի երեք մա սից բա ղկա ցա ծ « Պա տմությունը»7 սկսվում է Ա ր ֊
շակունիների իշխա նության հաստատումից և հասցվում մինչև 1699 թ .։ Ժա­
մանակագրական ա յս շրջանակներում շարադրված նյութը հավասարարժեք
չէ ։ Առաշին գլուխները բովա նդա կությա մբ խիստ աղքատ են և պարունակում
են փաստական բա զմա թիվ սխալներ։ Աաքարիայի գրքի հիմնական ու
արժեքավոր մասը X V II գարի պատմությունն է, որն ա յդ ժամանակաշրշանի
ուսումնասիրության համար ուշագրավ նյութեր է պարունակում։ Առաշին հա­
տորի 28-ր դ գլխից սկսած Զաքարիան նկարագրում է ա յն դեպքերը, որոնց
ժամանակակիցն ու ականատեսն է եղել ինքը։
Զաքարիա յի աշխատությունը կա զմվա ծ է ինքնուրույն խորագրերով օժտ­
ված առանձին «պ ա տ մություններից» որոնք շարահարված են ժամանակա­
գրական կարգով։ Դրանք հաճախ չեն կապակցված միմյա նց հետ, երբեմն էլ
շաղկապվում են լոկ որևէ գործող անձի, կամ գործողության վայրի ընդհան­
րութ յա մ բ, բ ա յց ծա յրից ծա յր գրվա ծ են վառ պատկերավոր լեզվով, զ ե ղ շ ֊
կական ա նմիջա կա նությա մբ ո լ պ ա րզությա մբ։

1 «Զա քա րիա Սարկավագի Պ ա տ մութիւնէ, 'Ա, Р, Գ, հա տ որ. Վաղարշապատ, 1 8 .0

Закарий Канакерци, Хроника. Пер. с армянского, предисловие и комментарии М, О-
Дарбикяп-Меликян, М., 1969.
 Հ ա յ կ ա կ ա ն մ շ ա կ ս լյՐ ր Х Т Г — Х Т Ш զ ա ր ե ր ո ւմ 497

Քանարեոոու «Պ ա տ մությունը» մեծաքանակ և ոտոլղապատամ Նյաթեր է

պ ա ոա նակամ ձայասաանի ա Հարևան երկրների սոցիտ լ֊տ նտ եսա կա ն կ յա ն ֊
քի ՛ո արըհը րնաղավաոների մասին, Այն տալիս Է Հասարակ մարՈկանց, դե.
րագտնցտպես գյա ղա ցիների դասն կյանքի ճշգրիտ նկարագիրր:
Րացտոիկ արժեք են ներկա յա ցնում Հատկապես Մեխլուի դ,խավորած
սոցիալական շարժմանը վերաբերող Զաքարիա Քանաքեռցու Հաղորդած տե-
ղե կ ռ թ յո ւն ն ե ր ը , որոնք պարզ պատկերացս,մ են տալիս ա յդ շարժման զաղա-
փ ա րա խ ոսոՀյա ն և ընթա ցքի, Նրա մեջ ընդգրկված սոցիալական և Էթնիկա­
կան տարրեր շերտերի մասինէ
Կենցաղային զանազան, Հաճախ երկրորդական թվա ցող, մա նրա չների
պատկերման շնորհիվ Զաքարիայի պատմածները բացառիկ արժեք են ստա­
նա մ նաև որպես ազգագրական նյութ:
«Պ ա տ մությա ն а երրորդ մասը նվիրված Է ՀովՀաննավանքի տնտեսական
կյանքին. մանրամասնորեն թվարկված են ՚ վանքապատկան կալվածքները
և եկամտաբեր օբյեկտ ները, մեշ են բերվա ծ վիմական արձանագրություններ,
վանքի ներքին ա արտաքին տեսքի մանրամասն նկարագրությունը արժեքա­
վոր Է նաև Հա յ ճարտարապետության պատմության Համար։
սևի, լեզվի ու մատուցվող հյութի նկա տմամբ ունեցած մոտեցման տե­
սակետից գրական ստ եղծա գործությա ն Հիշեցնող «Պ ա տ մությա նը» շնորհիվ
իր ա յդ Հա տ կությունների, Հնարավորություն Է տալիս թափանցելու ժողո-
վըրդական կյա նքի խ որքերը. տեսնելու նրա ա յն կողմերը, որոնք միջնադար­
յա ն ա յլ գրվա ծքներից գրեթե իսպառ բա ցա կա յում են, Զաքարիայի ստեղծա-
դործ ութ յունը պատվավոր տեղ Է գրավում Հա յ պատմագրական Հուշար­
ձանների շա րքում։
X V II գարի պատմա գրության մեշ աչքի են ընկնում ԼեՀաստանի, Ուկրաի­
նա յի, Թուրքիայի և ա յլ երկրների Հայկական գաղթավայրերում ստեղծված
գրական ստ եղծա գործա թ յո,նները։ Դրանց թվին Է պատկանում ՀովՀաննես
Կամենա ցո լ (г Խոտին յա ն պատերազմի պ ա տ մությա նըյ)տ( որտեղ մանրամասն
նկարագրված են Խոտին յա ն պատերազմի Հետ առնչվող իրա դարձութ յունները։
Դիրքն ավարտվում Է սուլթան Օսման П -ի սպանության պ ա տ մությա մբ։ Ըստ
հեղինակի ա յն գրված Է 1 6 2 7 թ ., ա յսինքն' պատերազմն ավարտվելուց վեց
տարի ա նց։ Շարադրված, լինելով ականատեսի կողմից, մասամբ պատերազ­
մի անմիջական մա սնակիցների պատմածների, ինչպես նաև գրավոր ա ղբյուր­
ների քհատկապես Օքսենտ Կամենացոյ. հայատառ ղփչաղերեն «ժա մ ա նա ­
կ ա գրութ յա ն») հիման վյւա, ա յդ աշխատությունը մի 1 աըք մանրամասնու-
թ յ աններ Է պարունակում Խոտին յա ն պատերազմի, Կամեն ե ց ֊Պ ոգոլսկի
հայկական գաղութի, Լեհաստանի և Ռումինիայի մասին։
1 6 37 թ ., Կոստանդնուպոլսում, քահանայի ընտանիքում ծնվել Է Երեմիա
Տելերի Ք յոմ ոլր ճյա նը9 (մա հա ցել Է 1695 թ .) , հա յ մտավորականության ամե-
նակրթված ներկա յա ցուցիչներից մեկը' գիտնական ու աչքի ընկնող հասա­
րակական գործիչ, որը մ եծ դեր Է խաղացել արևմտահայերի, հատկապես
Կոստանդնուպոլոի ու Երասաղեմի հայկական համայնքների հասարակական

4 Յա լՏա Ս ւէս Կ ա մ ե ն ա ցի , ՛'Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա տ երա զմին Խ ո տ ին ու, ա շխ ա տ ա ս ի ր ո ւէ յա մ բ

Հ. Ա. Ա նա ս յա ն ի , Երևա ն, 1 9 6 4 ։
» Տ ե ՛ս Հ . Ս. Ս ա հա կ յա ն , երեմիա Ք յո մ ո ,ր ճ յա ն , երևա ն, 1964, Կ. Դ ս ւգ հ |յա Ո , Հա յ մ ի ,
մ ո ւա ր ա յի ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , Երևա ն, 19է>(է

3 2 -7 1 8
4 < )8 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

կյա նքում։ Տիրապեւոելով արևելյան ու եվրոպական մի քանի լեզուների.

Երեմիս։ Քյոմուրճյա նր դրել է պատմագիտական, աշխարհագրական, վիճա­
կագրական, քարտեզագրական բա զմա թիվ սւշիւ/ստություններ, գրական ստ եղ­
ծագործություններ, նամակներ, ճառերւ
Չավւածո գրված «Պատմութիւն համառօտ երեքհարիւր տարւոյ» երկք
նրա պատմագիտական ամենավաղ ստեղծագործությունն է, որի մեշ շարա­
դրված է օսմանյան սուլթանների պատմ ութ յունր։ Ավելի ուշ Երեմիան, նույն­
պես չափածո, գրեց ա յգ պատմության համառոտած տարբերակը (եր կո։
գործերն էլ մինչև օրս մնում են ձեռագիր վիճա կում)։
Փաստերը քննագատաբար իմաստավորելու և վերլուծելու կարողությունն
օգնեցին նրան ստեղծելու Օսմանյան կայսրության կյանքի վառ պատկերը
նրա բոլոր դրսևորումներովւ Նկարագրելով Թուրքիայի պետական կարղը,
նրա վարչական ու հարկային սիստեմը, բա զմա թիվ պատերազմները ( Իրանի
ու Հարավ-արևե լյա ն Եվյրոպայի ժողո վուրդների դ ե մ ), Երեմիա Քյոմուրճյա նր
հատկապես ընդգծում է Թուրքիայի սոցիա լ֊տ նտ եսա կա ն ու պետական ա մ-
բողշ սիստեմի ճգնա ժա մային երևույթները, X V I— X V II դարերի պալատական
հ եղա շրշումներն ու զինվորական խռովությունները, ժողովրդի ցնցող աղքա­
տությունը և նվաճված ժողովուրդներէ հա յերի, բուլղարների, հույների,
ալբանացիների, արաբների ծանր վիճակը։
Երեմիա Չելեբին իր ամբողջ հասարակական գործունեությունն ո։ գրա­
կան ստեղծագործությունն ի սպաս էր գրել հարազատ ժողովյրղի շահերին։
■նա գտնում էր, որ հայերի ազգապահպանության և ինքնագիտակցության
զարթոնքի կարևորագույն միջոցը մա յրենի լեզվխ զարգացումն է, լուսավորու­
թյա ն տարածումը։ Այդ նպատակով 1676 թ. Կոստանղնուպոլսում նա տպա­
րան է հիմնում։ Նույն ա յդ նպատակին էր ծա ռա յում նաև նրա аՀամառօտ
հ՛արցմունք և պատասխանիք» աշխատությունը։ Գրքի սկզբի մասը վերաբերում
է քրիստոնեությանը, ա յնուհետև տրված են Հայաստանի պատմության ու
մշակույթի վերա բերյա լ հարցեր ու պատասխաններ։ Իր մ յուս1 «Հա յա ս­
տանի պ ա տմություն» աշխատության մեջ Քյոմուրճյա նր փառաբանում է հայ
ժողովրդի հերոսական ա նցյա լը, հայ թագավորների ռազմական հաղթա­
նակները։
Հա յ ժողովյրղի վիճակը, անտեսական, կրոնական ու ֆիզիկական այն
ճնշումները, որոնց նա ենթակա էր մշտապես, գտնվել են պատմաբանի ուշա­
դրության կենտրոնում, ընդ որում նրա համակրանքը աշխատավոր ժողովրղի
կողմն է, որին ամեն կերպ ճնշում ու հարստահարում էին իշխանավորն երր։
Կյանքի վերջին տարիներին Երեմիա Տելերին դրեց «Տարեգրական պատ­
մութիւնը», որր դեռևս ձեռագիր վիճակում է։ Այդ աշխատությունր բա ժա ն­
ված է երեք մա սի։ Առաջինում տրված է Կոստանղնուպոլսում տեղի ունեցած
տարերային աղետների պա տմությունը, երկրորդ մասը նվիրված է կենտրո­
նական ու հարավ-արևելյան Եվրոպայի երկրների դեմ Օսմանյան կայսրության
մղա ծ պատերազմների, ինչպես նաև Օսմանյան պետության ներքին կյանքի
նկարագրությանը, իսկ վերջին, երրորդ մասում տրված է հա յոց եկեղեցու
պատմությունը, մասնավորապես, հոգևորականության զանազան խ մ բա վ ո ր ո ւմ ֊
ների պայքարը.
Երեմիա Չեէեբիի գրական ժա ռա նգությունից շատ քիչ բան է հրա տ ա րա կ֊
վ ա ծ։ Պատմագրական տպագրված աշխատությունների թ։էին է պատկանում
 X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ - 4Ո 0

«Ա տա մպ օլոյ պ ա ա մ ո լթ ի ձ ր »*, որը ոլշագրավ նյոլթեր է պ ա րոլնա կոլյ

„ի ա յն !, Պ ո,„ի, ա յլև X V II դարի ա մ բոԱ Ր ո,րւ,իայի առևտրի, արհեստների.
գյուգատնտհսութ յա ն մասինւ
Հա տա կ հետաքըքրՈ1թ յուն Լ ն ե ր կ ա յա ց ն ե մ Քյոմուրճյա նի «Օրա գիրը»",
Հա յ դրականության մեք օրագիրը (ուղեգրությունների, հուշագրություն-
ների հ տեղագրական աշխատությունների Հետ միա սին) առաշին անգամ
երետն Է եկել X V II ղ արում։ Գրական ստ եղծա գործով յուննե,,ի ա յգ տեսակ-
ները բանս/կա,ղես թերևս գերա զա նցում են ղուտ պատմագիտական աշխա­
տս, թ յո , ններին և պակաս արժեք չեն ն երկ այա ցնո, մ ,
Ք յոմուրճյա նի «Օրագիրը» բա ցա հա յտ ա մ Է լա յն հետաքրքրությունների
տեր ա յղ մարղու, շերմ . այրենսւսերի դիմապատկերը։ Քյոմուրճյա նն աւղրամ
Էր իր ժողովրդի ո, ժամանակի հետ ա քրքրով յ ո ,ններով, ա յդ պատճառով Է,
նրա «Օրաղիրն» աչքի Է ընկնում բովան դա կո,թ յա ն զարմանալի հարստու­
թ յա մ բ , 1 6 4 8 — 1662 թ թ. ընթա ցքում Թ ուր քիա յով կատարված կարևորագույն
դեպքերի, հայկական գաղութների ա զդա յի ն ֊հ ա սարակական ու եկեղեցական
զործերի ուշազրավ նկարագրությունները, սուլթանների, պետական ու եկե­
ղեցական գործիչների բնութա գրությունները, կենցաղային վառ ուրվանկար­
ները Երեմիա Չելեբիի ա յդ աշխատությանը տալիս են մ եծ արժեք, նրա հա­
մար բա ցա ռիկ տեղ ապահովելով հայ դրականության առավել նշանավոր
հուշարձանների շարքումւ Հիանալի տիրապետելով գրաբարին, նա, ա յնուա մե­
նա յնիվ, իր «Օրագիրը» գրել Է ժամանակի խոսակցական' գեղեցիկ ու պատ­
կերավոր լե զվո վ։
Երեմիա Ք յոմուրճյա սի բա ղմա թիվ աշխատությունները անտարակույս
մ եծ հետաքըքրութ յուն են ներկա յա ցնում ոչ միա յն Հայաստանի պատմ ութ յա ն ,
ա յլև արևելա գիտությա ն համար ընդհանրապեսւ
X V II դարի կարևոր սկզբնա ղբյուրներից Է նաև %աքարիա Ագուլեցու
( 1 6 3 0 — 1691) «Օ րա գիրը»'1, որը բովա նդակում Է նաև ուղեգրության ու ժա մա ­
նակագրության տարրեր,
Չաքարիան ծնվել Է Ագուլիս գյուղաքաղաքում, որը զգալի դեր Էր կատա­
րում Անդրկովկասի և Իրանի մետաքսի արդյունահանման մեշ, Ագոլլեցի վա ­
ճառականները առևտրական սերտ կապեր Էին հաստատել Իրանի, Թուրքիայի
և եվրոպական մի շարք երկրների հետ ։ Արդեն մանկությունից ծնողները Զա~
քա րիա յին պատրաստում Էին առևտրական ասպարեզի համար։ Իր գործու­
նեությունը նա սկսել Է նախ Իրանի ո՛ւ Թուրքիայի շուկաներում, իսկ 1658 թ.
առևտրական գործերով շրշել Է Եվյրոպայի տարբեր երկրներում' Իտալիա յում ,
Հոլանդիա յո ւմ , Իսպանիա յո ւ մ , Պորտուգալիա յո ,մ , « Օրագիրն» սկսել Է դրել
1647 թ .։ Այն բովա նզա կում Է գերազանցապես տեղեկատու բնույթի այնպիսի
տ վյա լներ, որոնք առաշին հերթին կարող են հետաքրքրել վաճառականին,
«Օրագրի» առաջին մասը բովա նդա կում Է առևտրական երթուղիների նկարա­
գրությա նը. նշված են ա յն քա ղա քները, գյուղերը, իշևանատները, որոնցով
ա նցնում Է առևտրականների ո,ղին, ցո ւյց են տրված բնակավայրերի միշև

10 երեմիա Տ է լէ պ ի Ք էօւ1իւր6ես ւ& , 11տ ա մ պ օլո յ պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , հրա տ ա րա կեց և ծա նոթ ա գրեց

տ ո ր թ . Վ ա հ ր ա մ Բ ֊ո ր գ ո մ յա ն , Վ իեննա , հ. Ա , 1 9 1 3 , հ . Բ, 1 9 3 2 , հ . Գ, 1 9 3 9 , Կա ն ա և թ ո ւր ք ե ր ե ն

թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։
11 «Օ ր ա գ ր ո ւթ ի ւն Ե ր ե մ ի ա Չ է լէ պ ի Ք է օ մ ի ւ ր ճ ե ա ն ի ., հ ր ա տ . Մ. կ ա ն յա ն , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1939,
1! 1ГԶ ա րս ւրի ս 1 Ա գ ո ւլե ց ո ւ Օ րա դրո ւթ յ ո ւ ն ր » , երևա ն, Հ938,
500 ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

եղած տարածությունը, փոխադրամիջոցները, մաքսերի լափերը, օգտագործվող

կշիռները, չափերն ո։ դրամները։ Երկրորդ մասում Ադա/ևցին մանրամասն
նկարագրում է իր ճանապարհորդությունները, սկսած 1647 թ. մարուի 5 -ի ց ե
վերջացրած 1681 թ. հոկտեմբերի 11-ո վ ։ Օրագրության մեջ մանրամասնորեն
գրանցված են մեր վաճառականի ու նրա եղբոր ընտանիքի անդամների կյա ն­
քի հետ կապված բոլոր անցուդարձերը' ա մուսնություն, ծնունդ, մահ, շարժա­
կան ու անշարժ կալվածքների ձեռք բերում, սնանկություն, ծանր անտեսա­
կան վիճակ և ա յլն, և ա յլն ։ Տեղեկությունները գրառված են Երևանի և Նախի­
ջևանի խանությունների սահմաններում տեղի ունեցած քաղաքական դեպքերի
ֆոնի վրա։ Խիստ արժ եքավոր են երևան յա ն կառավարիչների, ՛գյուղացիների
պարհակների, ռազմական տուրքերի, հողի արժեքի ու պարենամթերքի գների
մասին եղած տ վյա լները։ « Օրագիրը» պարունակում է նաև հարուստ ազգա­
գրական նյութ։
Իր բնույթ ով Զաքարիա Ագուլեցռլ «Օրագրին» մոտ է նորջուղայեցի հայ
վաճառական տեր Դավթի որդի Հովհաննեսի «Հաշվետ ումա րը»։
1682 թ. վերջին Հովհաննես Ջուղա յեցին առևտրական գործերով դուրս է
զալիս Սպահանից, իջնում Բենդեր-Աբբաս և ծովով մեկնում Հնդկաստան։
Հնդկաստանի տարբեր քաղաքներում վաճառելով բերա ծ մահուդը, նա գնում
է մ եծ քա նա կությա մբ լեղակ և թանկարժեք գործվածքներ և ապա (1 6 8 6 թ.
փետրվարին) մեկնում է Տիբե թ ։ 1686 թ. սեպտեմբերի 30-ին Հովհաննես
Ջուղա յե ցի ն մտնում է Լհասա։
Տի բե թ ո լմ նա մնում է մոտ հինգ տարի ( 1 6 8 6 — 1 6 9 2 )։ Ա յգ տարիների
ընթա ցքում սովորում է տ իբեթերեն, ծանոթանում ժողովրդի կենցաղին։ Իր
(ГՀաշվետումարի» մեջ գրա նցվա ծ են արժանահավատ և ստույգ տեղեկություն­
ներ առևտրի, հարկերի ու տուրքերի, Լհասա յի դատարանի ու դատավարու­
թ յա ն մա սին, որոնց կարևորությունն ավելի է բարձրանում, քանի որ մինչև
X X գարի սկղբները Տիբեթ ը փակ է եղել արտաքին աշխարհի համար և նրա
միջնադարյան տնտեսական կյա նքի մասին շատ քիչ նյութեր են պահպանվել։
Հովհաննես Ջուղա յե ցո ւ «Հաշվետումա րր» կարևոր սկզբնա ղբյուր է
Իրանից Հնդկաստան, Նեպալ, Տի բե թ ներմուծվող և արտահանվող ապրանք­
ների, դրանցից գանձվող մաքսերի չափերի, ապրանք ու դրամ փոխադրելու
եղանակների և հարակից ա յլ հարցեր լուսաբանելու համա ր։ Արժեքավոր շատ
տեղեկություններ կան նաև հնդկական քաղաքների (Սոլրա թ, Ագրա, Փաթնա,
Կալկաթա և ա յլն ) հայկական համայնքների տնտեսական կյանքի մասին։
Նյութի ընդգրկումով և ուշագրավ բովա նդա կությա մբ Հովհաննես Ջ ո ւղ ա ֊
յե ցո ւ «Հա շվե տում արը» իր ուրույն տեղն է գրավում հա յ միջնադարյան պատ­
մագրության մեջ'3։
Օրագրին, որպես գրական ստեղծա գործությա ն, անմիջականորեն հարում
են ուղեգրությունները։ Գրականության ա յս տեսակը Հա յաստանում հայտնի
էր նաև մինչև X V II գարը։ Այս տեսակի ամենավաղ ստեղծագործություններից
մեկը անանուն հեղինակի ուղեցույցն է, որ վերնա գրվա ծ Է «Անուանք քա ղա ­
քա ցն Հնդկացն և Պարսիցն» ( X I I դ.) ։
Այնուհետև պետք է հիշատակել Մարտիրոս Երզնկացուն, որն ապրել է

13 Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Զ ո ւզ ա յե ց ո ւ ա Հա շվետ ումա րիտ ձեոա գիրը ա ն տ իպ է, ս ո ւյն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը

« Հ ա յվ ե տ ո ս է ա ր ի » մ ա ս ի ն ք ա ղ վ ա ծ են Խ ա չի կ յա ն ի գրա ծ հ ո ղ վ ա ծ ի ց Հ տ ե ՛ս ЛоПГП■!1 օք՜էհօ
Ав1аис 8ос1е1у, уо1. VIII, № 3, 1966, էչ Ш —Ш ) ,
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո վ , , Х 1 Г - Х Г Ш դ ա ր ե ր ո ւմ

XV գարի երկրորդ կեսին և նկարագրել է Եվրոպայի մի շարք երկրներում իր

կատարած ճանապարհորդությունը, իր ուղեգրական նոթերը Մարտիրոս
Երզնկացին վերնագրել է' պատմութիւն Ֆռանկաց երկրին, զոր տեսեալ է Եր-
զրնկաըի Մ ար տ իր ո ս եպ իսկոպ ոսն»'*,
Մարտիրոս Երզնկացու մասին կենսագրական տեղեկություններ լեն պ ա հ ֊
պանվել, Իր ճանապարհորդությունն սկսելով 1489 թ. հոկտեմբերին, նա Կոս­
տան դնուպ „լսի ,Ա,այով հասել է Իտալիա, ապա հետիոտն անցել է Շ վ ե յ-
ցա րիա յի, Գերմա նիայի, Ֆլա նդրիա յի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի
մի շարք քա ղա քներով, նավարկել է Պիրենեյան թերակղղու շուրշը ու հասել
մինչև Կադիքս, ա յնուհետև Իսպանիայի ոլ Ֆրանսիայի միշերկրածովային
ափով հասել Իտալիա, որտեղից և 1496 թ. փետրվարին վերադարձել է հ ա յ-
րենիքւ
Մարտիրոս Երզնկացու «Ո ւղեգրությունը» ուխտագնացի թռուցիկ նոթերի
տիպիկ օրինակ է, սա կա յն ա յդ կարճ, մի քանի կշանռց նոթերում կարելի է
հանդիպել հետաքրքիր մանրամասնությունների Եվրոպայի բա զմա թիվ քա ­
ղաքների և, հատկապես, Իսպանիայի նավահանգիստների քէասին։
Մարտիրոսից մեկ դար հետո, գրեթե նույն երթուղով, եվյւոպական
երկրներում ճանապարհորդել է Սարդիս անունով մի ա բեղա ։ Հատկապես ո ւ ֊
շագրավ են նրա «Ո ւղեգրությա ն» Իսպանիային և Պորտուգալիային նւէիրված
էշերը, որոնց մեշ կան օգտաշատ տվյա լներ մի շարք նշանավոր քաղաքների
և միջնադարում հռլա կվա ծ սրբավայրերի մասին'Տ,
Հետաքրքրական է նաև Փիրզադա 'Հափանեցոլ «Ուղեգրությունը», Նա
XVI գարի վերջին ա յց ե լե լ է եվյւոպական մի շարք երկրներ' Լեհաստան,
Իտալիա, Ֆրանսիա, Իսպանիա, Անգլիա, Դանիա, Շվեդիա։ Հաբեշստանի
նկարագրությանն է նվիրել իր նոթերը Հովհաննես Ախթամարցին ( XVI դ .)։
Ղրիմի մասին է գրել Խալատուր Կաֆա յեցին ( X V I դ.) և ա յլն,
X V II դարից սկսած ուղեգրություններն ավելի ընդարձակ են դառնում,
նրանցում հեղինակի անձնական կյանքին վերաբերող ավելի շատ վւաստեր են
ընդգրկվում, ուշագրավ տեղեկություններ են գրանցվում ա յցելվա ծ երկրների
ժամանակակից կյա նքի ու ա նցյա լի մասին,
Ավգուստինուս Բաշեցին, որ ծնունդով Երնշակից էր, X V II ղարի սկղբին
Պարսկաստանից ուղևորվում է Եվրոպա, ա յցելում Մոսկովյան պետություն,
ապա անցնում Լեհաստան, Գերմանիա, Իսպանիա, Իտալիա։ Ընդհանուր ա ռ ­
մա մբ իր լակոնիկ շարադրանքի մեջ նա ավելի մանրամասն կանգ է առել Հ ռ ո ­
մի ու Մաղրիդի մի քանի եկեղեցիների բնութագրման վյրա. Առավել հետաքըր-
քըր ութ յուն է ներկա յա ցնում 1604 թվականին շահ Աբբաս 1 ֊ի կազմակերպած
բռնա գա ղթի նկա րա գրությունը, ինչպես նաև Մոսկովյան պետության մասին
հայտնա ծ տ եղեկությունները.
Ուղեգրությունների բա զմա թիվ հեղինակների շարքում իրավամբ նշանա­
վոր տեղ է գրավում Սիմեոն Լեհացին,
Սիմեոնը ծնվել է 1584 թ . լեհական Զա մոստ յե վւոքր ի կ քաղաքում, 20
տարեկան հասակում նա ուխտագնացություն է կատարում դեպի սուրբ վ ա յ ֊

14 4 . Հ ա կ ււ ր յա ն , Մ ա րտ իրոս Ե ր զն կ ա ցո ւ ճա նա պ ա րհորդա կա ն ն ո թ ե ր ը , (Հ Ս Ս Հ ԳԱ с Տ ե ղ ե ­
կ ա դ ի ր », 1957, № 6 )։
15 Լ. Խ ա չի կ յա ն , Ս ա րդի ս ա բ ե ղ ա յի « Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ը » (տ Պ ա տ մ ա ֊բ ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն հա նդեսя ,
1970, К 3, էւ 125— 1 *8 ),
.502 Հ ա յ մ ոզով/էգի պ ա Խ մոլք1յհլԼ

բերը, որը տևում է 12 տարի և որի արդյունքն է լինում նրա «Ո լղ ե ղ ր ո ւ֊

է!յո ւն ը »'6։
Սիմ հոնի <гՈւղեգրությունը» ա յղ տիպի միշնաղարյան հա յ գրականութ յա ն
ֆոնի ւէրա առանձնանում է և' իր ձևով, 1ւ բովա նդա կությա մբ։ Չնա յա ծ եկե­
ղեցական կրթությա նը, Լեհացին լա յն շրշանակի հետաքրքրասիրության ու
դիտողականության տեր մարդ էր։ Նույնատիպ գրքերի համար սովորական
դարձած կրոնական տեսարժան վայրերի նկարագրությանը տուրք տալով,
Լեհացին միաժամանակ մ եծ տեղ է հատկացնում իր հանդիպած ժողով ուրդ֊
ների սովորույթների, բարքերի, կրոնական ծեսերի, ճարտարապետական հու­
շարձանների նկարադրութ յա ն ր , արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում
արհեստների, առևտրի, հողաղործության մա սին։ Բովանդակության հարստու­
թ յա մ բ Լեհացու «Ուղեգրությունը» չի ւլիշում եվրոպական նշանավոր ճանա-
պարհորղևերի հուշագրություններին։ Նա ամեն ինչ գնահատում է Թ ուրքիա ֊
յո ւմ հետապնդումների և հալածանքների ենթարկվող ազգությունների և ստո­
րին խավերի ներկա յա ցուց չի տ եսա նկյունից։ Եվ դրանումն է Լեհացու գրվա ծ­
քի ա ռա վելությունը։
Լեհացին իր տպավորությունները գրի է առել ճանապարհին, տեսածի ու
լսածի անմիշական ազդեցությա ն տակ, վերշնական խմբա գրումը կատարել է
Լվովում, ուխտագնացությունից վերադառնալուց հետու
1608 թ. վւետըվարի 15-ին սկսված և 12 տարի տևած իր ճ ա մ վ ա բղ ո լ֊
թյունը սկռելով Լվովից, Սիմեոն Լեհացին ա յցելել է Ստամբուլ, Բալկանյան
երկրներ, Իտալիա, Մեծ Հա յք, Եղիպտոս, Պաղե ստին, Սիրիա, Անատոլիա։
Սիմեոնն անցել է Օսմանյան կա յսրության ղրեթե ողշ տարածքով, նրա
գրառումները բավական լրիվ պատկերացում են տալիս այդ. պետության
սոցիա լ֊տ նտ եսա կա ն և քաղաքական կյանքի շատ կողմերի, կայսրության լծի
տակ հեծող իրավազուրկ ժողովուրդն երի ' հայերի, հույների և ա յլ ազդերի
աշխատավորների մասին։ Սիմեոնին, մասնավորապես, ցնցել էր ֆելլահների
աղքատությունը։
(էՈլղեդրությա ն» էշերում շատ հաճախ են հանդիպում տեղական իշխանու­
թյունների կամայականությունների ու չարաշահումների, շալալիների ապըս-
տամ բութ յա ն հետևանքով մի շարք մարզերի ա մա յա ցմա ն ու ավերի նկարա­
գրություններ։
Սիմեոն Լեհացու «Ուղեգրությունը» դեպքերի չոր թվարկում չէ, հեղինակը
անտարբեր չ/։ նկարագրվող իրադարձություններին, շերմորեն արձա­
գանքում Է դրանց, բա ցա հա յտ ելով իր համսւկրանքն ու հակակրանքը։ Խորը,
իսկական հա յրենա սիրությա մբ Է ներծծվա ծ Սիմեոնի ամբողշ ստեղծագոր­
ծությունը։ Հեղինակի ուշադրության կենտրոնում, որտեղ Էլ նա գտնվելիս
լինի, միշտ մնում են նրա հայրենա կիցները, նրանց ճակատագիրը, տառա­
պանքներն ու երազանքները։
Հ ա յ ժողովրդի արթնացող ազգային ինքնագիտակցության ոգին, որն հա­
տուկ Է X V II դարի մշակութային կյա նքին, միավորում Է այնպիսի տարբեր
հեղինակների, ինչպիսիք են Առաքել Դավրիժեցին, Երեմիա Քյոմուրճյա նր և
Սիմեոն Լեհացինէ

16 Ս իմԷոն կպ իր Լ ե հ ա ց լո յ ո ւղ ե գ ր ո ւթ ի ւն և յի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ք , ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ե ց և հրա պ ա րա ­
կ ե ց Հ . Ն երս ես Վ. Ա կ ի ն յա ն , Վ իեննա , 1 9 3 6 1
 Հա կ ո բ Կ ա & ե ց ո լ ( 1 6 2 2 - 1 6 6 2 ) , Տեղ եկա գիր Վ երին Հ ա յո ց » » ո լ մ ե ծ ա չ.

խա տ ությա նը Բարձր Հա յքի (հետ ևելով հայ պատմագրական ավանդույթին,

Կարնեցին այսպես կր կ „չւ։լմ Էրղյրռմի վիլա յեթը, ո ր ը X V I I դարում կազմում
կր Արևմտյան Հա յաստանի զդալի մա սը) 23 գավաոների աշխարհագրական,
գյուղատնտեսական, ազգագրական, պատմա-տեղեկագրական ակնարկն է։
Կարնեցին մանրամասն նկարագրում կ ա յդ երկիրը, սևեռուն ոլշա ղրու֊
թ յա ն դարձնելով ազգագրական տ վյա լների, գյուղատնտեսության, բնական
հարստությունների վրա, Հեղինակը հատկապես մանրամասն գրամ կ իր
հա յրենիքի' Կաբինի մասին, Նկարագրելով Կաբինի հայերի ներքին կյանքի
իրադարձությունները, միաժամանակ խոսում կ տեղական վարչության ա
կենտրոնական իշխ ա նությունների, փաշաների իշխան ՈԼթ յա ն ու լի ա զո ր ո ւ֊
թ յա նների, տեղական ու կենտրոնական իշխանությունների փոխհարաբերու­
թ յա ն , դատավարության և ա յլ հարցերի մասին.
Այս ոչ մ եծ, ընտիր գրաբարով գրված աշխատությունը զգալի հետաքըր-
ՔԸրություն կ ներկա յա ցնում իր բա զմա զա ն տեղեկություններով։
X V III գարը, որ Հա յա ստ ա նի պատմության մեջ բնորոշվում կ Իրանի ու
0 սմ ան յա ն Թուրքիա յի լծից ազատագրվելու համար հայ ժողովրդի մզա ծ պ ա յ­
քա րով, իր արտացոլումն կ գտել նաև պատմագիտության բնագավառում. Եթե
X V II գարում գերակշռում կր կղերա-ֆեոդալական պատմագրությունը, ապա
X V III դարում կարելի կ արդեն խոսել աշխարհիկ պատմ ա գրութ յա ն ինչպես
որակական, ա յնպ ես կլ քանակական գերակշռության մա սին։
X V III գարի ավանդական պատմագրությունը ներկա յա ցվա ծ է մի շարք
աշխատություններով, որոնք հիմնականում աղբյոլրազիտական նշանակու­
թյուն ունեն. Դրանք տոգորված են կղեր ա-ֆեոդալական գաղափարախոսու­
թ յա մ բ և քաղաքական իրադարձություններն ու քաղաքական գործիչներին
գնահատում են նախ և առա շ հայկական եկեղեցու շահերի տեսանկյունից։
Այդ հանգամանքը, սա կա յն, չի նվա զեցնում ա յդ ստեղծագործությունների
աղբյուրագիտական նշանակությունը, նրանք զգալի հետաքրքրություն են ներ­
կա յա ցնում որպես Հա յա ստ ա նի ու հարևան երկրների քաղաքական ու սոցիալ-
տնտեսական պ ատմության սկզբնա ղբյուր.
Այս սկզբնա ղբյուրներից ժամանակագրական առումով առաջինը Աբրա­
համ կաթողիկոս Կրետացոլ ոչ մ եծ աշխատությունն կ, գրված ծավալուն
հիշատակարանի կամ օրագրի ձևով18» Կրետացու ծննդյա ն տարեթիվը հայտնի
չկւ Ավելի քան 2 5 տարի նա եղել կ Թեքիրդաղի (Հ ռ ո գո ս ) հա յոց հոգևոր
առաջն որդ։ 1734 թ . որպես ուխտավոր եկել կ էջմիա ծին, քիչ հետո ընտրվել
կաթողիկոս և մա հա ցել ա յստ եղ 1736 թվականին. Նրա կաթողիկոսության
շրջանը քաղաքական բուռն իրադարձությունների, մեծ մասամբ Հայաստանի
տարածքի վրա մղվող թ ոլրք֊ի րա նա կ ա ն պատերազմների, Նադիր շահի
բարձրացման տարիներն կին,
Կրետացին իր օրագրում մանրամասն նկարագրել կ բոլոր իրադարձություն­
ներն ու ա յն ա մենը, ինչ տեղի կ ունեցել նրա' էջմիածին գալուց և կա թողի­
կոս ընտրվելուց հետո, ա նցա ծ երկու տարիների ընթա ցքում. Այստեղ կան

>7 Հսւկոյ> Կ ա ւ՚ն ե ւ յի , Տ ե ղ ա գ ի ր Վ ե ր ի ն Հ ա յո ը , I Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր *, հա տ . Ր , էշ

Ы 1 — 582,
4 Ա բրա հա մ Կ ա թողիկոսի Կ ր ե տ ա ց լո յ Պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ ի ւն ա ն ցի ս ի ւր ո ց և Նա տ իր ,ա հ ի ն
Պ ա րսից, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1870։
ձ04 Հ ա յ է1ողու[րղի и /ш и и !ու/Iյոէն

նրա կատարած ուխտագնացությունների, քաղաքական կարևոր դեպքերի,

Նաղիր շահի ու նրա մերձավորների հետ ունեցած իր հանդիպումների և
ղրույցների, ինչպես նաև զանազան կենցաղային ու ծիսական երևույթների
նկարագրություններ։ Մանրամասն նկարաղրված է նաև Մուզանի դաշտում
կա յա ցա ծ մ եծ կուրուլթայը, որտեղ Նադիրն ընտրվեց Իրանի շահ։ Գրված լի ­
նելով ականատեսի և քաղաքական մի շարք կարևոր իրադարձությունների
մասնակցի կողմից, Կրետացոլ աշխատությունը X V III դարի առաշին երեր
տասնամյակների արժեքավոր սկզբնա ղբյուր է նաև Մերձավոր Արևելքի и/Шш-
մ ութ յա ն համար։
Զգալի հետաքրքրություն է ներկայա ցնում Խաչատուր Ջուղա յե ցո ւ а Պատ­
մութիւն Պաըսիցը»''յ, որի էշերում հավաքվել և համակարգվել են Իրանի
պատմության վերա բերյա լ հայկական պատմագրական հուշարձաններում ա մ­
բա րվա ծ բոլոր տեղեկությունները։ Գիրքը կա զմվա ծ է երկու մա սից, աոաշինոլմ
տրված է Կյուրոսից մինչև Քերիմ խան եղած պարսկական թագավորների, ինչ­
պես նաև Նոր Ջուղայի աոաշնորդն երի ժ ամ ան ա կա դրա թ յունր և վերջինն Լրիւ։
համառոտ կենսագրությունները, իսկ երկրորդ մասը Քերիմ խանի ւղատմւո-
թյունն է, որը Ջուղա յեցին գրել է որպես ժ ամանակ/սկից և ականատես։ Շա ­
րադրանքը որոշ չավւով ժամանակագրության բնույթ է կրում։ երբ նյութր
շատ է, Խաչատուրը պատմությունն ավելի մանրամասն է շարադրում, իսկ
երբեմն ուղղակի թվարկում է թագավորներին ու տարեթվերը։ Սերված լինելով
շահ Աբբասի կողմից Սպահան գա ղթեցվա ծ հա յերից. Խաչատուր Ջուղա յեցին
բա զմա թիվ էշեր է նվիրում հայերի բռնա գա ղթին։ Շատ հետաքրքիր են Նոր
Ջուղա յի, ինչպես նաև Նոր Ջ ուզա յոլմ հայկական առաշին տպարանի հիմնա ­
դիր, նշանավոր Խաչատուր վարդապետի լուսավորական ղործոլն եությ.սն
մասին հաղորդվող տեղեկությունները։
Խաչատուրի աշխատությունը X V II ղարի առաշին կեսին Նոր Ջուղա յո ւմ
եղած աղանդավորական շարժման պատմության հիմնական աղբյուրն է։ Այդ
ուսմունքի կողմնակիցները չէին ընդունում Քրիստոսի աստվածային էու­
թ յունը, ժխտում էին եկեղեցական խորհուրդները, հոգևորականներին համա­
րում էին խա բեբա ներ և այլնւ
Ջուղա յե ցո ւ աշխատությանը հատուկ են միշնաղարյան պ ատմաղրութ յա ն
շատ ներկայացուցիչների երկերում նկատվող թերությունները։ Շարադրանքի
թելը բա զմիցս կտրվում է եր կար աշուն չ դատողություններով, շատ տեղ է
հատկացվում դավանաբանական հարցերին, հեղինակի գնահատականները
հաճախ տառապում են կողմնա կա լությա մբ։
Հայաստանի եկեղեցա կա ն֊ք ա ղա քա կա ն նշանավոր գործիչ, կաթողիկոս
Սիմեոն Երևանցու (կա թողիկոսությա ն տարիներն են 1 7 6 3 — 1 7 8 0 ) կրոնական,
ւիիլիսովւայական ու պատմագիտական բնույթ ի բա զմա թիվ ստեղծագործու­
թյունների շարքում իր ուշագրավ բովա նդա կությա մբ ուրույն տեղ է գրավում
« Ջ ամբ։Ա) աշխատությունը20« Նշանավոր ա յդ գործիչը շատ ուժ ու եռանդ է
դրել էշմիածնի աթոռի քաղաքական ղերը, հեղինակությունն ու նյութական
բա րեկեցությունը ամրապնդելու դործում, և իր աշխատությունն էլ հենց դրել

|ց Խ ա չա տ ուր ա բ ե ղ ա յի Տ է ո լղ ա յե ց ւո յ Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Պ ա րսից, ա շխ ա տ ա ս ի ր ո ւթ ե ա մ բ Բ ա ր կ /Л
վա րդա պ ետ ի Ա ղ ա վ ե լե ա ն ը է Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1905։
20 Ս ի մ ն ո ն կա թողիկոս Կւ*ևսւ&ց]ւ, Ջ ա մբռ, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ է 1 8 7 3 1
 Հայկա՛կան մշակույթ ըг Ы У —Х Г Ш ղարևրոլձ

կ ա յգ հպատակով, Աոաջին տասներկու գլուխները' հայոց եկեղեցու պատմու­

թ յա նն է, գրված էջմիածնի աթոռի առաջնության ու իրավունքների հաստատ-
ման միտումով, երկրորդ մասում տրվում կ էջմիածնի տիրույթների ու ը ն դ ֊
հանրապես ամբողջ ունեցվա ծքի ց ռ ց ա կ ը ' նրա տնտեսական յուրօրինակ
պ ա տ մա թյոչնր (գ լ. 13 — 1 9 ) և, վերջապես, վերջին հինգ գլուխներում բերվում
Լ պարսկերեն ո, թուրքերեն այն հրովարտակների համառոտ բովանդակու­
թ յա ն ը , որոնք պահվում էին էջմիածնի վանքի դիվանում, Անշարժ կալվածք­
ների առած ախի, եկեղեցական տնտեսությունների, վարձկան մշակների և ա յլ
բա զմա թիվ երևույթների մասին « Ջ ա մ բ ռ ».ի մեջ գրանցված տեղեկությունները
մեծ արժեք են ներկա յա ցնում Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմության
համար. Այղ իմա ստ ով Սիմեոն երևան ցու աշխատաթյոլնը հա յ պատմագրու­
թյա ն կարևորագույն հուշարձաններից է,
Կ ղերա ֊ֆ եոդա լա կա ն պատմագրության ամենացայտուն ներկայացուցիչը
Վենետիկի Մխիթարյան միա բա նությա ն անդամ Միքայել Չա մչյանն է. Բազ­
մավաստակ ա յդ գիտնականը ի շարս ա յլ աշխատությունների, դրել է եռահտ-
տոր «Պա տ մություն Հ ա յո ց ը » , որը լույս է տեսել X V III դարի 8 0 ֊ա կ ա ն թ վա ­
կաններին և մեծ գեր է կատարել հայկական պատմագիտության հետագա
զարգացման գործում.
Այստեղ առաջին անգամ ա մվւաիված է Հւսյասաանի ամբողջական պատ-
մա թյունըւ Հեղինակն օգտագործել կ բա զմա թիվ աղբյուրներ' ձեռագրեր, հի­
շատակարաններ, դիվանական վավերագրեր, հունական, լատինական, արա­
բական սկզբնա ղբյուրներ, եվրոպական գիտնականների աշխատություններ և
այլնւ
Չա մչյա նը գրվ՛ի ա ռաջաբանա մ բացատրում է իր « Հա յոց պատմության»
զրւււ թյա ն շա րժա ռիթները, «Ա ռ ամենեսին ցանկալի կ ծանօթութիւն սկզբնա-
ւորաթեան իւրեանց ազգի և տեղեկութիւն անցից անցելոց ի նմին»ւ Այղ աշ­
խատությունը արգասիքն կ հարազատ ժողովրդի պատմական ա նցյա լի նկատ­
մա մբ ունեցած այն մեծ հետաքրքրության, որը հետևանք կր հայ ժողովրդի
ա զգա յին ինքնա գիտ ա կցությա ն զարթոնքի' X V II և մանավանդ X V III
դարերում,
Առաջաբանա մ նշված են նաև այն դժվարությունները, որոնց հանդիս,ել կ
հեզի1լակն իր գործը ձեռնարկելիս։ Ղրանք են', պատմիչների երկերում հան­
դիպող հակասական տ եղեկություններ,,, ժամանակագրության և սկզբնա ղ­
բյուրների մատնանշման բա ցա կա յութ յունը, ղրչական աղճատումները, ընդ­
միջարկություններ և ա յլն. Հեղինակը կետ առ կետ հիշատակել կ իր հետա­
զոտական աշխատանքի հիմնական վուզերը.
1. Բնագրական աղճատումների սրբագրություն' զանազան ձեռագրերի
հա մեմատ ության հիման վրա,
2. Իրական փաստերի բա ցա հա յտ ում' մատենագրական հուշարձաններում
առկա հակասությունների վերլուծությա ն ճանապարհով։
3 . Բնագրերի մեջ ներմուծվա ծ պատահական կամ գիտակցված ընդմի­
ջարկությունների զտ ում,
4. Հսւյ պատմիչների երկերից բա ցա կա յող տեղեկությունների լրացում'
ա յլա լեզու սկզբնա ղբյուրների, հիշատակարանների և այլ օժանդակ նյութերի
հիման վրա։
 ձ Օ էյ Հ տ յ յո ղ ո վ ր դ /ւ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Տ. Հա յ ժողովյւդի պատմության համադրում ա յլ ժողովուրդների, հատկա­

պես պարսիկների, հույների և հռոմեացիների պատմության հետ։
6. Հայաստանի պատմութ յա ն ճշգրիտ ժամանակագրության սահմանում'
հիմք ընդունելով գլխավորապես զանազան աշխարհակալների գահակալու­
թյա ն տարիները, տիեզերական ժողով ների տարեթվերը և այնպիսի նշանավոր
պատմական գործիչների օրոք տեղի ունեցած իրադարձությունները, ինչպիսիք
են Կյուրոսը, Դարեհը, Ալեքսանդր Մակեդոնացին և ուրիշներ։ «Ципдш ժա ­
մանակս իբր չափ և կանոն ունելով մեր առաշի, ընդ սոսին համեմատեցաք
դընթացս պատմութեան մերոյ իբրև րնդ փորձաքարսյ>։
Այսպիսով, Չ ամչյա նի հետսւզոտական աշխատանքի բնորոշ գծերն են'
սկզբնաղբյուրների քննական մշակումը և տվյալների դիտական վերլուծությու­
նըւ Հենց սրանով էլ նա դրել է Հայաստանի պատմության համեմատաբար
ստույգ ժամանակագրության հիմնաքարը։
Աոաշաբանին հաշորդում է հա յ և օտար աղբյուրների տեսությունը, ըստ
որում հիշատակվում են ոչ միա յն մեզ հասած, ա յլև մասամբ անհետ կորած,
սկզբնաղբ յուրներ։
3 ամչյա նի ևռահատոր աշխատության յուրաքանչյուր հատորը բաղկացած
է երկու գրքից (ընդա մենը ։էեց գիրք)) որոնք նվիրված են հա յոց պատմության
հետևյալ շրջաններին. 1. Հայա ստա նի պատմության հնադույն շրշան, 2 . Ար-
շակունյաց թա գավորություն, 3. Պարսիկ մարզպաններ, արաբական ոստի­
կաններ և հայ նախարարներ, 4. Բագրատունիների թա գա վորություն, Տ. Կի-
լիկյա ն հայկական պետականություն, 6. « ԱնիշխանությանX շրշան, « յոր ա մ
կային և կան ազգ մեր յա նիշխ ա նոլթեան» ։
Գրքերից ամեն մեկին կցվա ծ են ուսումնասիրության հավասար ծավալ
ունեցող ընդարձակ մեկնա բա նություններ, որոնց մեշ ներկայացված են
զանազան մատենագիրների ցուցումներ և ա յլևա յլ գիտնականների կարծիք­
ներ։ Այս բա ժնում Չա մչյա նը մանրամասն լուսաբանում է այս կամ այն
հարցի կապ ա կցությա մբ իր հայեցա կետ ը։
Մենագրության լուսանցքներում նշված են պատմական իրադարձություն­
ների թվականները և այն ա ղբյուրները, որոնց հիման վրա շարադրված է
տ վյա լ բաժինըէ
Վերոհիշյալ անուրանալի արժանիքներին զուգընթաց, Չա մչյանի գրքում
նկատվում են շատ որոշակի հակումներ։ Որպես կաթոլիկ հոգևորականության
տիպիկ ներկա յա ցուցիչ, նա Հայաստանի պատմությունը դիտում Է, առաշին
հերթին, որպես եկեղեցու պա տմություն, ձգտելով ապացուցել, որ հայերը
միշտ հակված են եղել դեպի կաթոլիկությունը։ Հենց այս դիրքերից Էլ նա
գնահատում Է պատմական իրադարձություններն ու նշանավոր գոր­
ծիչներին։ Ի նպաստ իր' Հայա ստա նի մասին որպես ամբողշ մարդկության
օրրանի ունեցա ծ պատկերացումների, նա անտեսում Է հին դասական պատ­
մագիրների վկա յությունները, բավարար քննադատական մոտեցում հանդես
չի բերում միշնաղարյան սկզբնաղբյուրների նկա տ մա մբ։ Նրա գրքում զգալի
տեղ են գրավում նահատակների այնպիսի վարքագրություններ, որոնց մենք
հանդիպում ենք միջնադարյան աշխատությունների մեշ։
Գաղափարական տեսակետից հանդիսանալով միջնադարյան պատմագի­
տական մտքի արդյունք, Չա մչյա նի «Պ ա տ մությա ն Հ ա յո ցը я առաջին աշխա­
տությունն Է, որում բա զմա թիվ սկզբնաղբյուրների մշակման ու համեմատոլ-
 ■ Հ ա յկ ա կ ա ն Ա շ ա կ ռ յթ ր X I V - X V I Ո դ ա ր ե ր ո ւմ . ձ օ 7
— ՜՚ ~г— .-т г

թ յա ն Հիման վրա առաջին անգամ արված է Հայաստանի ամբողջական պ ա տ ֊

մ ռ թ յռ ւն ր և Հա մեմատա բար ստ ոլյղ ժամանակագրությունը, Ա յս տեսակետից
սույն աշխ տ ա ռ թ յունը կանգնած է գիտական նոր պատմա գրութ ,ան չեմ ին.
ներկա յումս էլ Չա մչյա նի «Պ ա տ մ ռ թ յռ ւն ր » պահպանում է Հայաստանի պատ-
մ ո, թյա ն կարևոր ս կ գ բն ա ղ բյռ ր ի նշան ակաթ յունը,
Իր ժամանակի Համար առաջադիմական գաղափարներ էր արտահայտում
հայկական աշխարհիկ պատմ ա գրո,թ յունը, որը սերտորեն կապված էր X V III
գար,ո մ զարգացող Հա յ ժողովյպի ազատագրական շարժման Հետ,
Դ ա վ իթ ֊Բ եկ ի գլխ ա վորությա մբ 1 7 2 2 — 1730 թթ. Սյունիքում ծավալված
ազատաղրական կռիվների պա տմությունը, կռիվներին մասնակից Ստեփանոս
Շահում յա նի և ա յլոց բանավոր Հո,շերի Հիման վյ,ա շարադրել է Վենետիկի
Մխիթարյան միաբան Ղուկաս Սեբաստացինа1*
Փոքրածավալ ա յս պատմությունը սկսվում է լեզգիների ասպատակ,„թյան
հետևանքով Ղափանի բնա կչա թյա նը Հասած աղետների նկարագրությամբ,
իսկ այնուհետև հեղինակը մանրամասն պատմում է Դ ա վիթ֊Բ եկի ա յնտ եղ
ժամանելու, նրա կողմից ապստամբական ջոկատներ կազմակերպելու, Դա-
վիթ ֊Բ ե կ ի գործակիցների և Ղափանի աղատա զրո, թ յա ն համար նրանց մղած
ւգայքարի մասին։
Մխիթարյան վանականը պատմական անցոլգարձերը գնահատել է կրո­
նական հա յեցա կետ ից և դրսևորել պատմական երևույթների մեկնաբանման
ճա կա տա գրապաշտ ական մոտ եցում։ նա համոզված է, որ պատերազմի բ ա խ ֊
սւր չի որոշվում ոչ կռվւ, գների քանակով և ոչ էլ ռազմավարական հմտու­
թ յա մ բ , ա յլ առաված է մ իա յն, որ հաղթանակ է պարգևում ում որ կամենում է-
Այս և ա յլ կարգի թերություններով հանդերձ Դ ա վիթ ֊Բ եկի պա ամ ութ յա նը առ
ա յոօր մնում է Ղավ։անի ազատագրական կռիվների մասին ընդարձակ տեղե­
կություններ պարունակող միակ սկզբնա ղբյուրը,
ԱգՎստագրական շարժ մ ան պատմության Համար բացառիկ արժեք պետք
է ներկայա ցներ ա յղ շարժման նվիրյա լ գործիչներից մեկի' Գանձասարի կա­
թողիկոս Եսայի Հա ս ա ն ֊Ջ ա լա լյա ն ի « Պատմությունըյ), որից պաՀպանվել է
միա յն մի բա ժին' Պարսկաստանի պատմության համառոտ ակնարկըռ ։
Այստեղ հատկապես կարևոր են հարկային ծանր քաղաքականությունը բա ցա -
հայտող ճշգրիտ ու պատկերավոր տ վյա լները։
Այս ժամանակաշրջանի պատմագրության ա մենաՀետաքրքիր Հուշա րձա ն֊
ներից մեկն էլ Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենցի™ « Օրագիրնа է։ Պետրոս
Գիլանենցր վաճառական էր, որը, թողնելով առևտրական ասպարեգյը, ա մ­
բողջությա մբ նվիրվել էր հա յ ժողովրդի ազատագրական պայքարին. Իր միջոց­
ներով հ եծյա լ ջոկատ կա զմա կերպ ելով, նա ծա ռա յությա ն է մտնում Կասպից
ծովի հարավային ափերը գրաված ռուսական զորքերի շարքերում. Դեպի Պարս­
կաստան աֆղանների կատարած արշավանքի ժամանակ Պետրոս Գիլանենցր
գտնվում էր Ռևշտոլմ, որտեղ ռուսական ռազմական Հրամանատարության

2] Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Գ ա ւիթ Բ կին և պ ա տ ե ր ա զմ ա ւ, հ ա յո ց ն Խ ա փ ա ն ու, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ ,

1671,
м Հ ա ս ա ն - Ջ ա լւպ յա ն Ե ս ա յի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կ ա մ յի շ ա տ ա կ ի ն լ - ի ն Լ ան ց ի ց դ ի պ ե լո ց յա շ խ ա ր ֊

հի ն Ա ղ ո ւա ն ի ց , Շ ո ւշ ի , 1 8 3 0 ։
23 Պ ե տ ր ո ս 1)ի Ս ա ր գի ս Գ ի լա ն ե ն ց , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն Զ ո ւղ ա յե ց ւո ց բա ր բա ռով գրա ծ,
^Կ ռունկ Հ ա յո ց ա շխ ա ր հ ի ն ձ , 1 8 6 3 , փ ետ րվա ր և մա րտ ։
 '2և/յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

համար կարևոր տԼղնկություններ էր հավաքում, մանրազնին վերլուծում էր

դրանք և հետո ծավալուն նամակների ձևով ուղարկում Գիլանի կառավարիչ
Լևաշովին։ Այդ զեկուցագրերն էլ հենց, որոնք ներկա յա ցնում են 133 առանձին
հոդված, կազմում են Գիլանենցի «Օրագիրը»։ Նրա համար որպես տեղեկու­
թյունների աղբյուր ծա ռա յում էին բա զմա թիվ, մեծ մա սա մբ հա յ, ՛ վաճառա­
կանները, որոնք Ռեշտ էին գալիս Իրանի ու Թուրքիայի տարբեր մա սերից։
'\՝րա շնորհիվ Գիլանենցի երկամյա (1 7 2 2 — 2 3 ) օ ր ֊օ ր ի կա զմա ծ օրագիրը տ ա ֊
/իս է այն ամենի պատկերը, ինչ որ տեղի էր ունենում ա յդ երկրներոլմ։ «Օրա­
գրում» ոչ միա յն մանրամասն նկարագրված են աֆղանների արշավանքները,
Նոր Ջուղայի ավերումը, սուլթան Մահմուդի մուտքը Սս/ահան, ա յլև տրվում
են կենցաղային բնույթի մի շարք մանրա մա սնություններ' պարենամթերքի
գները Սպահանի պաշարումից առաշ և հետո, Ջուղա յո ւմ աֆղանների թ ա լա ֊
նած հարստությունների արժեքը և ա յլն։
«Օրագրում» արտացոլվել է հայ ժողովրդի անսահման հավատը Ռուսաս­
տանի օգնությա մբ պարսկա-թուրքական լծից ազատագրվելու հնարավորու­
թյա ն վերա բերյա լ։
Թուրք նվաճողների դեմ Երևանի բնա կչությա ն պայքարի նկարագիրն է
նույն ժ ամ անակաշրշանի քաղաքական պատմությանը նվիրված Աբրահամ
Երևան ցու «Պատմություն պատերազմաց» խորագիրը կրող գիրքը1*։ Հեղինակի
մասին դիտենք միա յն, որ նա Երևանի բնա կիչ է եղել և, դատելով իր դրված-
քից կրթված ու ռազմական գործից հասկացող աշխարհիկ անձնավորություն>
Սկսելով աֆղանների կողմից Սպահանը գրավվելուց հետո Իրանում ծա յր
առած անիշխանության նկարագրությունից, Երևանցին անցնում է հ ա յ-թ ուր­
քա կա ն, թուրք-վրա ցա կա ն, աֆղանա-իրանական և հատկապես ի ր ա ն ա ֊թ ա ր­
քական հարաբերությունների ու պատերազմների մանրամասն նկարադըոլ-
թ յա նը։ Հատկապես ուշագրավ են ա յն էշերը, ոլր պատմում է, թե ինչպես
էին Կարբիի ու Երևանի հայերը պատրաստվում գիմադրելու օսմանյան զոր­
քերին, ինչպես էին տեղի ունենում հայերի ղեկավարների խորհրդակցություն­
ները, թվարկում է նրանց անունները, նկարագրում ա յն համառ, հերոսական
դիմադրությունը, որ ցո ւյց տվեցին հայերը օսմանցիների գերազանց ուժե­
րին, որոնք պաշարել էին Երևանը։ Դա ականատեսի և դեպքերի անմիջական
մասնակցի պատմություն էւ Զգալի հետաքրքրություն են ներկա յա ցնում ւղ ա ֊
աերաղմող բանակների տ եխնիկա յի, ինչպես նաև Թահմազկոլլի խանի քա ­
ղաքական ու ռազմական գործողությունների մասին նրա հա յտ նա ծ ուշագրավ
տեղեկությունները։ Թուրքերի դեմ Արւիաչայի հովտում Թահմաղկուլի խանի
տվա ծ ճակատամարտի նկարագրությունը պատկանում է Աբրահամ Երևանցռւ
դրքի ամենավառ էշերի թ վին։
X V III դարի հայկական աշխարհիկ պատմագրության ամենանշանավոր
աշխատություններից են հայկական ազատագրական շարժման աչքի• ընկնող
գործիչներից մեկի, իր ժամանակակիցների վրա զգալի ազդեցություն գործած
Հովսեփ էմինի հուշերը, շարադրված անգլերեն լեզվով
Երեմիա Չելեբիի « Օրագրի» նման, Հովսեփ էմինի հուշագրությունն երր

м !1.|'ււս1'ւամ Ь г1,ш С |||1, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա տ ե ր ա զ մ ա ց ( 1 7 2 1 — 1 7 3 0 թ թ - ) , Ե րև ա ն , 11133՛

յտ ТЬе Ы1е апс1 АйуеШигез оГ ,1օտօբ1ւ Ет1п, ап АпнсШап, хугШеп 1м Еи^Из!! Ьу
հւատ6|ք, Լօոճօո, 1792, »՛ ե ՛ ս ն ա և ՝ А. Р . Иоаннисян, Иосиф Эмин, Ереван, 1945.
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո լ յթ ր X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւ մ
օՕ ծ

դո ,ր „ դալիս անձն ակահ կյանքի նկա րա գրով յա ն սահմաններից, Ամբ ո ղ ֊

ջ ո վ յա մ բ նվի ր,իելով Հա յ ժողովրդի աղ,ս տ ա գ րով յա ն գործին, էմինր եռուն
՛գործունեությամբ, բուռն դեպքերով ո, նշանավոր մարդկանց Հետ Հ ա ն դ ի ֊
որոմներով լի կյա նք է ապրել, Լինելով դրական մեծ տաղանդի տեր, էմինր
ավե, Լ ղանադան իրադարձությունների փ ա յլռ ն նկարագրությունը, իր կ,ան-
քի ըն թ ա ցք,,,մ հանդիպած մարդկանց պատկերավոր բնութագրերը, 'նրա
նկարագրած դեպքերից շատերը առաշին հա յա ցքից թվում են չափազանցված,
նույնիսկ անհավանական, սակայն մի շարք փաստաթղթեր ու ժա մա նա կա ֊
կիցնեըի վ կ ա յո վ յուններ հաստատում են նրա ճշմարտացիությունը,
էմինի կ ե նսա դրո վյո ւնը ոչ միա յն հայ ժողովյոլի ա զ գա յի ն ֊ա զ ա տ ա գ ր ա ֊
կան շարժման պատմությունն Լ , ա յլև X V I I I դարի կեսերի Անդրկովկասի,
Հյուսիսա յին Կովկասի ու Իրանի սլա տ մ ով յա ն, կյանքի ու կենցաղի ուսում-
ն ա ս ի ր ո վ յա ն առաջնակարգ մի սկզբնա ղբյուր։
Պարսկա-թոլրքական դարավոր լծից հայ ժողովյրղի ազատագրության
գաղափարներն իրենց վառ արտահայտությունն են գտել նաև Արևելյան Հա ­
յա ստա նի սահմաններից դուրս' Հնդկաստանի ու Եվրոպայի հայկական դ ա ղ ֊
թավա յրերում ։
Հենց ա յդ գաղափարներն են X V III դարի 70-ական թվականներին Մ ա դ ֊
բա սում բնա կություն հաստատած մեծահարուստ վաճառական Շահամիր Շ,„~
համիրյանի կազմակերպած խ մբա կի գործունեության հիմքը։
Խմբակի անդամները դիմեցին ա յդ ա զա տ ա գրական գաղափարների տա­
րածման առավել ազդու զենքին' մա մուլին։ Խմբակի ղեկավարի որդու' Հակոբ
Շահամիրյանի անունով Մադրասում .տպարան բա ցվեց, 1773 թ. տպարանը
լույս ըն ծա յե ց Հա կոբ Շա համիրյանի և նրա դաստիարակ, մադրասյան խ մ բա ­
կի եռանդուն գործիչ Մովսես Բաղյրամյանի « նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակ3)
ԴԻՐՔԸ*’ ՈՐՒ նպատակն էր հա յ ժողովրդին, հատկապես երիտասարդությանը,
մղել հայրենիքի ա զատագրության գործուն պ ա յքա րի։ Հին պատմագիրների
մի շարք ստ եղծա գործությունների հիման վրա « Յորդոբակիտ մեշ շարադրված
է Հա յա ստանի պ ա տ մությունը' սկսած «շրհեղեղիда մինչև դարի վերշին տաս­
նա մյա կները։ Հատուկ շեշտ է գրվա ծ հա յ ժողովրդի ա նցյա լի հերոսական
էշերի վրա։ Հա յ ժողովրդի ստրկական վիճակի ո։ ճնշումների պատկերր
ա յստեղ զուգորդվա ծ է Ղարաբաղի ազգա յին ֊ա ղ ա տա դրա կան պայքարի նկա­
րա գրութ յա մբ, Այս դիրքը ժողովրդի առաջավոր մարդկանց առշև խնդիր էր
դնում պ ա յքա րել տգիտության դեմ, հա յ ւժողովրդի մեշ լուսա վո րո վ յուն տա­
րա ծել, ա րթնացնել նրա ա զգա յին ինքնագիտակցությունը։
X IX դարի շեմին հա յ պատմագրությունը հանդես եկավ որպես գիտա­
կան մտքի և առհասարակ հոգևոր մշա կույթի ամենահարուստ ճյուղերից մեկը։
Պատմագրության կղերա-ֆեոդալա կա ն ուղղության պսակը, նրա զարգացման
գագաթնակետն հանդիսացող Մ իքայել Չա մչյա նի «Հա յո ց պատմությունըս
գտնվում էր եվրոպական գիտության մակարդակի վրա, իսկ աշխարհիկ ուղ­
ղության պատմագիրները թ եև զիշում էին նրան իրենց գիտական պաշարով
ու գրական ա րժանիքներով, սակայն արդեն նոր ձևով էին իմաստավորում հայ

иՆոր տ ե տ ր ա կ , որ կ ո չի Յ ո ր դ ո ր ա կ л , Մ ա դ ր ա ո , 1772։
л / < / Հ ա յ г/ ո ղ ո վ ր դի որ սա մ ա ք կ ա ն

Ժողովրդի պատմությունն ու մ շա կա յթ ր, ներկա յա ցնելով այն ագդա յին-ա ղա -

տագրական շարժման շահերի տեսակետից։

Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն

X IV —X V III դարերի հայ դրականութ յուն ր որպես տվյալ ժամանակա-

մ ի է ՚ց ի պատմա-քաղաքական և սոցիալ-տնտես ական իրադարձությունների
գեղարվեստական արտացոլք, բավականին բարդ т ինքնատիպ տեսք ո։ նի
Այդ դարերում նախորդ՝ զարգացած ֆեոգա/իզմի ժամանակաշրջանի գեղար­
վեստական արժեքներր գտնվում Էին շրջանառության մեջ և յուրովի ծառայում
նոր ժամանակներին։ Ավելին, դասական հեղինակների լավագույն երկերն
ա յժ մ ավելի շատ Էին ընդօրինակվում ո։ տարածվում, քսւն իրենց ժամանա­
կին։ Այդ են վկա յում մեղ հասած ձեռագրերը և գրլական կենտրոնների դոր-
ծունեռւթյանր վերաբերող տ վյա լները։ Պատկերն ավելի հստակ կլինի, եթե
հաշվի առնենք նաև տպագրության գյուտը և հայ տպարանների եռանդուն
գործունեությունը, որն սկսվում Է հենց մեղ հետաքրքրող ժամանակաշրջա­
նում;ւ Հ ա յ տպարաններից դուրս եկած գեղարվեստական գրականության հիմ­
նական արտադրանքը պատկանում Էր ա նցյա լի ժա ռա նգությա նը։ Հաճախ
գրիլներր, երգիչները, ասացողները, Հրատարակողներր փոփոխում, վերա­
խ մբա գրում Էին առակների, երդերի, հանելուկների հին նմուշները և նրանց
շարքերը լրացնում նորանոր միա վորներով։ Անցյալի ժառա նգությա նը
ծա ռա յում Էր նոր ժամանակներին նաև նոր ու ժամանակակից մեկնաբանու­
թյունն եր գրելու ճանապարհով։
Քննվող ժամանակաշրջանում նկատվում Է նաև գրականության աշխար­
հականացման պրոցեսի հետագա խորա ցում։ Գրական ստեղծագործությանը
ավելի քան երբևէ մոտ ենա մ է ժողովրդին, դառնում ավելի լա յն զանգվածների
սեփականություն, առիթ տալով, որ գրիլ վերցնեն նաև կրթական համեստ
պաշար, բ ա յց բնական շնորհք ու բանաստեղծական կարողություն ունեցող
անձինք։
X IV — X V III զարերի գեղարվեստական գրականության մա՛սին ավելի
հստակ պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է ամփոփ գծերով ներ­
կա յա ցնել չափածո և արձակ այն ժողովածուները, որոնք ստեղծվել էին այս
շրջանում, կամ ավելի հին լինելովՐ շարունակում էին հոգևոր սնունդ տալ
այս ժամանակաշրջանի մարդկա նց։
Հոգևոր չա փ ա ծոյի բնա գա վա ռում նորից իշխում էին Շ ա ր ա կ ն ո ց կոլվալ
ժողովածուները, որոնք, կանոնիկ կերպարանք ընդունած լինելով, համարյա
չէին զա րգա նա մ, չնա յա ծ տարածվում էին ավելի մեծ չա փերով։ Շ արական­
ների ժողովածուների կողքին X դարից սկսած երևան են գալիս Գ ս ւն ձ ա ո ս ն
ժողովածուներն իրենց գանձերով, տաղերով, մեղեդիներով։ Դրանք X դարի
երկրորդ կեսից ապրում են զարգացման բուռն շրջան։ Անհանգ ու ազատ բա ­
նա ստ եղծությա մբ շարաղրված գանձերի կողքին երևան են գալիս հանդերով և
հատուկ տաղաչափությամբ ստեղծված գանձերը, որոնց մեջ զգալի տեղ են
գտնում եկեղեցական ու քաղաքական պատմության հետ կապված հարցեր:
Համապատասխան զարգացում են ապրում գանձարանային տաղերն ու մեղե­
դիները, որոնցից անբաժան էր երաժշտությունը։
_________________^ սյ11Ր"1ւ '" Ь յ է յա կ ւււչթր X I V — X V I I I ղ ա ր ե ր ռ մ 511

Շ արտ կն ույն երից ու Գանձարաններից ավելի X IV —X V III դարերի համար

բնութագրական ՝են Տ ա ղ ա ր ա ն կոչված ժողովածուները, որոնք դեռևս նախորդ
շրջանում ունեին իրենց անդրանիկ դրսևորումներր, Շնորհունակ պատվիրա­
տ ո ւե ր ի ց շատերր իրենց ճաշակի համաձայն րնտրություն Լին կատարում
տարրեր հեղինակների տարբեր բնույթի բանաստեղծություններից և ււտեղ.
ծում մի նոր տա դա րա ն-ժողովածու, որոնք ավելի մեծ ընդունելության Էին
ա րժանանամ ե՜ որպես երգարան, ե ' որպես ընթերցարան։ Հա յ տպագրության
երախայրիքների շարքում իր արժանի տեգն Է գրավում Հակոբ Մեղապարտի
կաղմած ((Տաղարան Է սա յ հոգոյ և մա րմնոյս խորագիրը կրող ուշագրավ
ժոգովածունւ Աման ժոդովածուԱերը հոգևոր երգերի և որոշ շարականների
հետ միա սին, նույն կազմի մեշ բովանդակում Էին սիրո, բնութ յա ն, հայրենա-
սիրությա ն, վա րք-վկա յա բա նությա ն, բնական աղետների ( սով, երկրաշարժ
ե. ա յլն ), կենցա ղա յին մանրուքների, ծիսական արարողությունների, ղավեշտ-
ժ ամ անցի և նման ա յլ հարցերի վերաբերող բա զմա ձև ու բաղմաս/իսի ստեղ­
ծա գործություններ։
Այս տաղարանների արժեքներից մեկն Էլ այն Էր, որ դրանց Էշերը աս­
տիճանաբար տրամադրվում Էին ժողովրդական երգերին և առհասարակ ժ ո ֊
դովրդա-գուսանական բա նա հյուսությա ն արտադրանքն երին լ Ըստ սւյդմ,
ա յժ մ ա վելի, քան նախորդ ժամանակներում նկատելի Է դառնում ժողովրդա­
կան բա ռ ու բա նից օգտվելու, ժողովրդական մոտիվներով գրելու, մշակում­
ներ կատարելու սովորությունը։ Առաշ Է գալիս բոլորովին աշխարհիկ տաղա-
րա ն-ժողովա ծու ստեղծելու անհրաժեշտություն։ «Տաղարանս կոչվող ժողո­
վածուներում կենտրոնական տեղ են գրավում սիրո երգերը' ծավալով ու
չափով տարատեսակ գողտրիկ ստեղծա գործություններ։ Բացի դրանից, սիրո
բա նա ստեղծությունների մեշ ձևավորվում են այլաբանական երգեր, որոնք
դրամատիկական որոշակի շարադրանքի և ընդարձակ ծավալի շնորհիվ
հաճախ մոտ ենում են ուրույն գրատեսակիլ Այս երգերի խ մբում յուրովի
առանձնանում են «Տ ա ղ սիրոյ և գարնանս կոչվածները, ուր հատուկ տեղ Է
տրվում բնությա ն զարթոնքին և գարնանային տեսարանների գովերգությա նը։
Հաճախ դրանց գումա րվում են խ նշույքա յին տրամադրություն ունեցող հավե­
լումներ՝ ստ եղծելով «Տ ա ղ սիրոյ, գարնան և ուրախութեանս և ա յլն։ Հետ ա ­
մուտ լինելով ա յս ընթա ցքին, տեսնում ենք, որ բանաստեղծը հաճախ տալիս
Է միա յն բնությա ն ու գարնան երգեր, իսկ հաճախ Էլ սոսկ ուրախության ու
խ նշույքի։ Հոգևոր նպատակներ հետապնդող բանաստեղծներն Էլ ա յս ամենը,
փոքրիկ շեղումով ու ծա նոթա գրությա մբ, օգտագործում են իրենց նպատակ­
ների համար' ստ եղծելով հաճախ երկիմաստ երդեր, որոնց մեշ սերը, գարունը
և ուրախությունը դիտվում են հոգևոր առումով։
Երգերի ա յս խ ումբն, իհարկե, սկսվել Էր նախորդ շրջանից, սակայն
ավելի հստ ա կվեց, զա րգա ցավ և բա զմա ցա վ X IV —X V III դարերում։
Բանաստեղծությունների մեկ ա յլ խումբ են կազմում երգիծական բովա ն­
դակություն ունեցողները։ Այստեղ կարելի Է հանդիպել սոսկ զավեշտական
նմուշների, ուր նյութ են դարձել « հարիսաս ճաշը, գինին, ծխախոտը և ա յլն ։
Հաճսւխ զավեշտի առարկա են դարձել լուն ու խա յտոջիլը, Էշը, դանակն ու
ցա վող ակռաները։ Տա ղեր են նվիրվել նաև հարբածների, ագահների, կենցա ­
ղա յին ա յլ մանրուքների ծա ղրմա նը։ նման բանաստեղծությունների կողքին
շուտով հա յտ նվում են հասարակական չարիքների, կենցաղային ա յլա նդա կող
.5 1 2 Հ ա յ է1ո ղո ւ/ր ղ ի и / т ա մ ա ք) քուն

թյուննելւի ///. մ ւոգգվաօ ռւժեղ սարկազմ ի '1ւմ ու շներ: Այս ստեղծագործու­

թյունների իւմբում կարող են զետեղվել նաև շափած ո ա ռ ակն երր՝ տպարա­
նական մոտիվներով՛, որոնք նույնւղեո տողորվտւ) են Հասարակական բովան-
ղակսւթ յա մ ր ։ Երդերի ա յս իւ մ րի համար Լլ որոշ նախադրյալներ կարելի /
դտնել ա նցյա լի գրողների մոտ, սակայն նրա իսկական ձևավորումն ո։ դ ա ր ֊
ղացումը րնկած Է X IV —X V III դարերի սահ՛մաններում։
Տ աղարաններում հանդիպող բանաստեղծությունների մեջ ուրույն խումբ
են կազմում ւէիճաբանական բնույթի ստեղծաղործություններր, որոնք հիմնա­
կանում գաղափարական պայքարի արտահայտություններ են։ Դեռ Հովհաննես
Սարկավագն էր տվել նման ստեղծագործության աոաջին վոսյլուն օրինակր։
Հաջորդ նմուշր պատկանում է X IV գարի առաջին կեսի բանաստեղծ Տերտե/ւ
Դրիչ Երևանցոէն։ Դրանից հետո, մեղ հետաքրքրող ժամանակահատվածում,
երևան են դալիս ժողովրդական բա նահյուսությա ն գանձարանից վախ առնված
և հայտնի ու անհայտ երգիչների ձեռքով մշակված նորանոր վիճա բա նություն­
ներ՝ նվիրված հոգու և մա րմնի, երկնքի և երկրի, Գաբրիել հրեշտակի և
ա յգեգործի հակամարտություններին։ Բնորոշն այս բոլորի համար հոգևոր և
աշխարհիկ գաղափարների հակասությունների դրսևորումն է, ուր ի վերջո ցույց
է տրվում կամ նրանց միա սնությոլնր, հավասարաղռրությռւնր, կամ էլ
աշխարհիկ գաղափարների հաղթանակլււ
Տաղարաններում մ եծ տեղ էր հատկացվում բանաստեղծությունների մեկ
ա յլ խ մ բի , որին պատշաճում է «Ո ղբ» անունը։ Դրանք հիմնականում քա զա -
քա կա ն֊հ ա յրենա սիրա կա ն ստեղծագործություններ են՝ կապված այո կամ
ա յն ասպատակության, աղետի ու դժբախտության հետ։ Այստեղ նկարա­
գրվում են կոտորածներ, տեղահանություններ, գերեվարություններ, մանկա-
հավաքի սրտաճմլիկ տեսարաններ, բնակավայրերի հրկիզումներ, ավերածու­
թյուններ և ա յլ դժնդակ իրողություններ։ Կան ողբեր էլ, որոնց նյութը վերա­
բերում է առանձին անձանց տխուր ճակատագրին։ Ողբեր էլ կան, որոնք
նկարագրում են գաղթած հայերի դեմ օտարների կազմակերպած կլւոնական
և ա յլ հալածանքները' նոր բնա կա վա յրերում։
Այս խ մբի ստեղծագործություններին են մոտենում վկայաբանական
ողբերը' նւէիրված հայրենի երկրում կամ օտար ափերում հանուն հայրենի
դավանանքի ընկա ծ ա յս կամ ա յն աննկուն նահատակի հիշատակին։ Դրանք
սովորաբար զուգորդվում են արձակ պատմություններով, որոնք մեծ մասամբ
պատկանում են ժ՛ամանակի գեղարվեստական արձակին։
Քննվող բանաստեղծություններին հարազատ են ոզրելյի ա յն տեսակները,
որոնք վերաբերում են բնական մահով կամ պատահական դիպվածով, երբեմն
էլ կենցաղային ու անձնական հաշիվների պատճառով մեռա ծ ու սպանված
հերոսական գործիչների, հարազատների, որդիների հիշատակին։ Նույնը
կարելի է ասել նաև մահտարաժամից, երկրաշարժից, սովից և այլ նման
պատճառներից զա նգվա ծա բա ր մեռածներին և ավերված շեներին ու քաղաք­
ներին հատկացված ողբերի մա սին։
Քիչ չեն նաև առհասարակ մեռածներին նվիրված րնդհանուր բնույթի
ողբերը, որոնք հատուկ տեղ ունեն (ГՄաշտոց» կոչվող ժողովածուներում'
սովորաբար а Ողբ ննջեցելոցս խորագրի տակ։
Այս ստեղծագործությունների ծնուն՛դը նույնպես ընկա ծ է նախորդ г/ամա ­
նակների սահմաններում , սակայն դրանք ղան դվա ծա յին բն ո ւյթ ստացան ։
 ______ _______________Հ '"1 Կ ա Կ‘« Լ մ յ ա կ ա յՐ ր X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ .յ/.?

ստորաբաժանումների ենթարկվեցին Ս դրականության մեշ Հատակ որակ ու

բանակ կազմէ, սին X IV ֊X V I I I զարերի Հա յ իրական ո, թյա ն մեշ՝ թե' մա յր
Հ ա յր ե ն ի ,,։,,,! ե թ ե ' բոլոր զաղթ ա վայրերում,
X IV —X V III դարերի տ ա ղա րա ններով առանձին տեղ ունեն այն բանաս­
տ եղծություններ,,, որոնբ նվիրված են Հայրենիքի զաղափարին, Դրանց մի
մասր կարոտի երզ Է, ուր բացորոշ Հիշատակվում են Հայրենիքն ու Հարա-
զատներր, Այգւգի սիներից են, օրինակ, կռունկին ուղղված և պանդուխտին
( «ղա րիպ ») նվիրված գողտրիկ բա նա ստեղծությունները, Կան Համապատաս­
խան այնպիսի ստեղծա գործություններ Էլ, որոնց մեշ Հայրենիքի գաղափարր
գովերգվում Է ա յլա բա նորեն, Բանաստեղծն իրեն պատկերում Է սոխակի
կերպարանքով ե խոսքն ուղղում իր կարոտած « վ ա ր դ ս ֊Հ ա յր ե ն ի ք ի ն , Ա յլա­
բանական ա յս մոտիվներն աոանձին որակ ստացան X V I— X V III դարերում և
կատարելության Հասան Պաղտասար դպրի ու Պետրոս 'Հափանցոլ գրչի տակ։
Կան նան ա յ, կարգի Հայրենասիրական բանաստեղծություններ։
Երդերի ա յս խ ումբր մ եծ Հարազատություն ունի մի կողմից սիրո և բնու­
թյա ն երդերի Հետ , իսկ մյուս կողմից՝ ողբերի, որովՀետև դրանց մեշ նույն-
ւդես զգալի տեգ Է գրավում Հա յրենա սիրությունը, Հայրենիքի կարոտը, ինչ-
,դես նաև ողբա ցյա լ Հա յրենիքի ազատագրության երազանքն ու ■Հ ույսըէ
Տաղարանները Հարուստ են նաև բա զմա թիվ ա յլ բա նա ստեղծություննե­
րով, որոնք նվիրվա ծ են կենցա ղա յին զանազան Հա րցերի, ունեն գիտական
( տիեզերա գիտություն, տոմա ր, պ ա տմություն, աշխարհագրություն և ա յլն)
բնո ւյթ , հանդիսանում են մնացուկներ հին պատկերացումների, տաղաչափում
են զանազան խրթնա բա նություններ և յուրովի ընդլա յնում չափածո խոսքի
սահմանները։ Դրանց մի մասն ունի ուսուցողական նպատակ և կապված Է
ժամանակի դպրոցների ու դասընթացների հետ։
Ուրույն խ ումբ են կա զմում հոգևոր բանա ստեղծությունները։ Սկիզբ
ա ո ն ե լո վ վ ա ղ ժա մանա կներից, X IV —X V III դարերում ա յս ստեղծագործու­
թյունները շարունակում են զարգանալ և հին նմուշների հետ միասին բա վա -
րարել հա վա տ ա ցյա լ սերունդների հոգևոր պաՀանշները։ նախկին երկար ու
միահանգ բա նա ստ եղծությա նն ա յժ մ հետևում են ամփոփ ու ավարտուն ձևերը'
օժտված բա զմա հա նդութ յա մ բ և արվեստի ա յլ առանձնահատկությունն երով[:
Այլաբանական մտ ա ծողությունը թափա նցում Է նաև այս երգերի մեշ, որպեււղի
ավելի հ մա յիչ ու սիրելի դարձնի գովերգությա ն առարկան։
Ընդհանուր ա ռմա մ բ, սա կա յն, հոգևոր բանաստեղծությունը նախորղ
ժամանակների և իր ժամանակի աշխարհիկ մոտիվների հա մեմատ ությա մբ
ղդալի զա րգացմա ն չի հասնում։ Միայն առանձին անհատների գրչի տակ Է, որ
ա յն, որոշ տեղաշարժ ապրելով, ձգտում Է արծարծել խ ո հ ա ֊ խրատ ական
դատողություններ և արձագանքել ժամանակի պահանշներին։
Տաղարանների մեշ թերևս ա մենից ուշագրավ տեղը գրավում են Հա յրեն­
ները' իրենց գողտրիկ շարքերով, ճիշտ Է, սրանք գալիս են նախորդ շրշանից,
ինչպես նաև ժողովրղա ֊գ ուսա նա կա ն բա նա Հյուսոլթյա ն անսպառ շտեմարա­
նից, բ ա յց X IV — X V III դարերի գրական աշխարհում շարունակում են խաղալ
վիթխարի դեր։
Գտնվելով երբեք չթուլա ցող հետաքրքրության ոլորտում, հին հայրենները
նոր ժամանակներում ապրում են մշտանորոգ կյա նքով, մի կողմից տալով
նորանոր տարբերակներ, իսկ մյուս կողմից առիթ հանդիսանում նորաստեղծ
■33-1-718
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

շարքերի։ Բանաստեղծները X IV —X V I դարերում նույնպես շարունակում են

հետևել Դրիղոր Նարեկացուց սկսվող սովորաթ յա նր և հորինել հայրենների
առանձնահատկություններով օժտվաձ տարբեր բա նա ստեղծություններ։
Ուշաղրավ է նաև կաֆա կոչվող ևրղերի հարստացում ր' ինչպես գեղար­
վեստական արձակի էշերում, այնպես էլ աոանձին շարքերով։ Աչքի են րնկ-
նռւմ հատկապես Գրիգորիս Աղթամարցին, Զաքարիա Գնոլնեցին, Լովասավ,։
Սեբաստացին և ուրիշներ։ Այղ կաֆաների շնորհիվ Աղեքսանդր Մակեդոնացու,
Պղնձե քաղաքի թարգմանական պատմությունները նոր բույր ու երանգ են
ստանում և է'լ ավելի սերտորեն կապվում X IV — X V III գարերի հայ իրակա­
նա թ յա ն հետ։
X V I—X V II դարերում հա յ բանաստեղծության մեջ առաջ է գալիս բա նա ս­
տեղծության ու երգի մի նոր տեսակ, որը հայտնի է « աշուղականյ> անունով։
Դա ընդհանուր արևելյան համարված մի քնարերգություն էր' իրեն հատուկ
գրելաձևերով, ոճով և ա յլ առանձնահատկություններով, որի այս ձևի ստեղ­
ծագործությունների նախանշանները չնա յա ծ կային մեր հին բանաստեղծու­
թյա ն մեջ, սակայն նրանք զարգանալ սկսեցին X V I— X V II դարերից։ Աշուղա­
կան կոչված դրական տեսակները, հա յ երգիչների կողմից զարգացվելով,
դարձան ժամանակի հա յ գրականության բա ղկա ցուցիչ մա սերր։ Այդպիսի
ստեղծա գործա թյուններ հորինում էին հիմնականում ժողովրդական զանգ­
վածներին մոտ կանգնած, երգելու և նվազելու շնորհքով օժտված անհատներր։
Անկախ իրենց ձևի արևելյան ծա գումից, աշուղական երգերը հա յ բա ն ա ս տ ե ղ ծ֊
երգիչների ձեռքին դարձան հա յ ժողովրդի քաղաքական վիճակն ու երազանք­
ները, ազատաղրական տենչերն ու մտորումները դրսևորելու նոր միջոցներ։
Նրանք մեծ դեր խաղացին հատկապես սիրո թ եմա յի մշակման և կենցաղի
ա յլևա յլ կողմերն արտացոլելու ա ռումով։
Որոշ բանաստեղծներ ( Նաղաշ Հովնա թա ն, Պաղտասար Դպիր, Պետրոս
Ղափանցի և ա յլք ) հմտորեն կարողացան ա զգա յին հին ձևերի և աշուղականի
համադրումով ստեղծել նորորակ երգեր ու բա նա ստեղծություններ։ Այղ ուղ­
ղությունն ի վերջո զարգացման այնպիսի գագաթնակետի հասավ, ինչպիսին
էր համաշխարհային աշուղական գրականության հսկան' Սայա թ-Ն ովա ն, իր
հա յերեն, վրացերեն և ադրբեջաներեն երգերով։
X IV — X V III դարերի տաղարաններում սկիղբ է առնում երգերի մի
բոլորովին նոր տեսակ' հայա տա ռ թուրքերենը։ Մի կողմից թուրք-թաթարա­
կան բռնությունների հետևանքով իրենց մա յրենի լեզուն կորցրած հայկական
առանձին զա նգվա ծների, մյուս կողմից պատմական Հայաստանի տարածքի
վրա բնա կություն հաստատած թուրքախոս ցեղերի գոյությունը հրապարակ
բերեց թուրքերեն լեզվով երգեր հորինող հա յ բանաստեղծներ ու երգիչներ,
որոնք իրենց ստեղծագործությունները գրի էին առնում հայկական ա յբուբենի
օգնութ յա մբ։ Նման երգերի առաջին ամբողջական նմուշները հայտնի են X IV
գարի կեսերից, հաջորդ դարերում և հատկապես X V III դարում դրանք ապրում
են զղա լի զարգացում ու տարածում' յուրովի վկա յելով թուրքական բռնու­
թյունների և նրանց հետևանքների մա սին։
Իրենց արվեստով դրանք հիմնականում աշուղական ձևերով գրված
ստեղծագործություններ են' նվիրված սիրո և ուրախության, գարնան ու ծազ-
կանց, ինչպես նաև հայրենիքի ու հարազատների գովերգությա նր։ Հաճախ էլ
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — .X V I I I ղա ր լ ր ո լւ1 .__________________ յ Ц

հա յա ռ աո թո,,,քերեն երգերով գովերգվում են Հա յոց եկեղեցին ու ք ր ի ս տ ռ

նեական Հավաար։
Քննվող ժամանակահատվածի չափածոն բավականաչափ հարոս,տ է նաև
պ ոեմներով, Սկղրնտկան շրքանի համար ուշագրավ են Առաքել Ս յռ ն ե ցո ,
«Ա գտ մղիրքր» և «Դրախտ ա դիր բրս, Ա „ա բլ լ Բտգիշեցռլ «Հովասափ ի և Բարա­
ղ՛" մ Ի պ ՜ա տ մ ո ւթ յա ն ը Գ ր ի գ ո ր Լուսավորչի կյանքին նվիրված պոեմը և այլ
գործեր, Հետ ա գա յում որոշ պոեմներ են ստեղծում Հովասափ Սեբաստացին,
Երեմիա Չ ելեպի Քյոմուրճյա նը և արիշ հեղինակներ, Թարգմանական զրակա-
նա թ յունից հատուկ արժանիքներ անի Փարեղի և Վեննայի պոեմը, Գրիգորիս
Աղթաւյ ա րցին, Սիմոն Ապարան ցին, Մարտիրոս Ղրիմ եցին և ուրիշներ ստեղ-
էյում է,ն երկարաշոլնչ, պոեմաԱման քերթվա ծներ՚ աստվածաշնչային և պ ա տ ֊
մական թեմա ներով.
Այս ստ եղծա գործո,թյունների մեշ ևս, այս կամ այն չափով, նստած Է իր
ժամանակի րնգհանուր ոգին, հասկանալի լեզուն, զժողովրդական բ ա ռ ա ֊
պաշարն ու մտ ա ծողությունը, առօրյա իրականության վերարտադրությունը
Աստիճանաբար ավելի են խ տ ա նա մ նրանց մեշ աշխարհիկ տ րա մա դրութ յա ն֊
ներր, իսկ ձևի հարցերն ապրում են զգալի առաջխաղացում.
Ըստ երևույթին ժողովրդական բա նահյուսությա ն մեջ հնուց ի վեր զար­
գացած են եղել նաև փոքրիկ խաղիկները, որոնց արձագանքները հետզհետե
սկսում են թափանցել նաև X I V ֊X V I I I զարերի բանաստեղծության մեջ, Փոք­
րա ծա վա լ, քա ռա տ ո ղ ֊ա թ ա տ ո ղ ստեղծագործությունների գրական առաջին
մշակումներին հանդիպում ենք Ներսես Շնորհալու մոտ՝ ի դեմս նրա հանե­
լուկների, ապա Կիրակոս բանաստեղծի «Գովք թւլչնոցտ-ոլմ, Այս խմբին են,
վերջին հաշվով, պատկանում նաև հայրեններն ու կաֆաները, որոնց գրական
ուշագրավ առաջին շարքերը տվել են Հովհաննես Երղնկացին, Ֆրիկը և ուրիշ­
ներ! Սակայն, պետք Է նկատել, որ իսկական ժողովրդական խաղիկները երե ֊
վան են պալիս ավելի ուշ X V II— X V III դարերում. Այս առումով ուշագրավ են
Ստեփանոս Դաշտեցու համապատասխան շարքերը, Ս ա յա թ ֊Ն ովա յի մոտ հան­
դիպող առանձին նմուշները և ա յլ օրինակներ։
Ա յսուա մենա յնիվ, X IV — X V III դարերի չա փ ա ծոյի տարերքը կազմում են
տ ա ղ-բա նա ստ եղծությունները և հա յրենները։
X IV — X V III դարերում կարևոր տեղաշարժեր կատարվեցին նաև գեղար­
վեստական արձակի բնա գա վա ռում. Պետք Է նկատել, սակայն, որ գեղարվես­
տական արձակի ոլսռւմնա սիրություն լ, գեռ նոր Է սկսվել, ուստի դժվար Է
ամբողջական խոսք ասել նրա մա սին։ Պետք Է նկատի ունենալ և այն հան­
գա մա նքը, որ X IV —X V III դարերում գրականության ա յգ բնագավառը դեռևս
գտնվում Էր չկա զմա վորվա ծ, նախնական, վխճակռլմ։
Միջնադարյան գեղարվեստական արձակի նմուշներ կարելի Է գտնել
պատմագրքերում, ժա մանա կա գրությունների մեջ, Հա յսմա վուրքներում, ճ ա ռ ­
ընտիրներում, Քա րոզգրքերում, Հարանց վարքերում, Ոսկեփորիկ ժողովա­
ծուներում և նման բնույթ ի ա յլ ձեռագիր հավաքածուների մեջ'։
Այս խ մբի նյութերին հարազատ Էին քա րոզները' ծնվա ծ հիմնականում
քննվող ժա մանակահատվածում' Գրիգոր Տա թևա ցու, Գևորգ Երզնկացու, Մատ-

I Տ ե ՛ս <ւէ։ եր Հ ա յ մ ի շ ն ա ղ ա ր յա ն գեղա րվեստ ա կա ն ա ր ձ ա կ ի ց ։, ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն ( խ մ ք -ա գ ր ո ^

թ յա մ ր ե ա ռա ք ա ր ,սնով. Կ. Մ ի լի ք - Օսլան շա ն լ ա ն ի է հ ր ե ա ն ,
те Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն

թեոս Ջուղա յե ց ո ւ, Առաքել Սյա ն ե ց ո լ, Ղուկաս Լոոեցու, Աիմեոն Երևանցո։ հ

ա յ/ոց կողմից։
Մեծ կյանք էք վերապահված առակներին նաև X IV — X V III դարերում,
որոնք խ մբվում էին մեկ ընդհանուր' «Աղուեսադիրք» խորադրի սոսկ։ Ուշա­
գրավն այն է, որ ինքնուրույն ու թարգմանական առակների մեծ մասր, հատ­
կապես Վարդան Այգեկցու առակները, լրանում էին ժողովրդական ու անհա­
տական նորանոր նմուշներով։ Ընդօրինակությունների ժամանակ նրանց մեք
մուծվում էին նոր դաղափարներ, առաջացնելով տարբերակների զանազան
շերտեր։ Փոփոխվում էին հատկապես նրանց մեկնա բա նությունները։ Վերջին
հաշվով այնպես էր ստացվում, որ առակների մ եծ մասը սերնդից-սերունդ
ա նցնելով նորոգվում էր և հնչում որպես նաև տվյա լ ժամանակների ստեղծա­
գործություն։
Մեծ տարածում, լրա ցում և զարգացում էին ապրում եկեղեցու հայրերի
և սրբերի մասին ևղպծ զրույցները' հաճախ միանալով առակներին, քա րոզ­
ներին, խրատներին և նման ա յլ շարքերի։ «Հա րա նց վարք» կոչված թա րգմա ­
նական զրույցներն ու պատմվածքները շարունակում էին տարածվել և խ ա ­
ղալ օգտակար դեր' գեղարվեստական արձակի համապատասխան նոր նմուշ­
ների ստեղծման ա ռումով*
Այս ընդհանուր ընթա ցքին գումարվում էին վարքագրական և հատկապես
օրըստօրե շատացող վկայաբանական գրվա ծքները, որոնք նույնպես յուրովի
պատկանում են գեղարվեստական արձակի բնա գա վա ռին։ Ըստ ա յդմ էլ
՚ առանձին փոփոխություններ էին մտնում « Յայսմաւուրքյ> կոչված ժողովա ­
ծուների մեշ' նրանց ևս հաղորդելով ժամանակակից ոգի։
Վերոհիշյալ գրականության մեջ աստիճանաբար ձևավորվում էր գեղար­
վեստական արձակի մի ուրիշ ճյուղը, որին « զրույցներյ> անունն է տրվում, ։
Դրանք մի կողմից գալիս են առակներից, իսկ մյուս կողմից' ձգվում մինչև
մանրավեպն ու հեքիա թը։ Քիշ շեն նաև Հարանց վարքերից, ժողովրդական
ա ռօրյա յից ա ռնված նմուշները' նրանց շարքերում։ Իրենց ա մբողջությա մբ
դրանք բա զմա թեմա ու գողտրիկ ստեղծագործություններ են, ապրած հատ­
կապես X IV — X V III դարերի կյա նքով ու ա ռօրյա յով։
Միջնադարյան գեղարվեստական արձակի մասին խոսելիս, հատուկ տեղ
պիտի հատկացնել նաև ձեռագրերի հիշատակարաններին, որոնց մեղ հասած
հարստության հիմնական բա ժինը պատկանում է X IV — X V III դարերին։ Հին
ժամանակներից եկող գրական ա յս տեսակը, անկախ իր նպատակից, ժա մա ­
նակագրական և գրչագրական բնո ւյթ ից, պատկանում է նաև գեղարվեստական
արձակի բնա գա վա ռին։ Անձնական տրամադրվածությունն ու անկեղծ խոսքն
ա յստեղ հաճախ ա յնքա ն են հզորանում, որ վեր են ա ծվում բանաստեղծու­
թ յա ն , տալով արձակի ու չա փ ա ծոյի միաձույլ ա մբողջություն։
Գաղափարական բովա նդա կությա մբ X IV — X V III դարերի գեղարվեստա­
կան գրականությունը շոշափում էր հատկապես հայրենասիրության գաղա­
փարը։ Դրանից անբաժան էր հա յ եկեղեցու դրվատանքը, ինչպես նաև օտար
իշխողների և դավանաբանական շեղումների դեմ անողոք պայքարի ոգին•
Վիթխարի տեղ էր հատկացվում րարոյա-խրատական քարողին, դաստիարակ­
չությա ն հարցերին։ Դրվատվում էր խ ելքը, գիտությունը, ա զնվությունը, ար-

2 Ա ո քԼ ն ո ւհ ի 1 )ա ւս |յս ւն , Հա յ մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն զ ր ո ւ յց ն ե ր , Ե րևա ն, 1969։

 Հա յկա կ ա ն մշա կույթը к П - Х У Ш դարերում

դ ա ր ո ւթ յո ձը , Ծաղրվում և պախարակվում էին հասարակական չարիքները,

սոցիալական ա նիրավությունները, կենցաղային այլանդակությունները. Իր
ա մբողջությա մբ ա յն հետապնդում էր հա յ ժողովրդի գոյատևման հաղթանակը,
նրա աշխատասեր ու լուսավոր ապագայի երազանքը,
Այս շրջանի մեծա գույն հաղթանակը պիտի համարել գրական ձևերի
հարստացումը, նրանց մշակումն ու հղկումը, թեմաների ու ժանրերի ս ա հ մ ա ն ֊
ների լա յնա ցումը, գրականության հասարակական դերի մեծացումը և աշ­
խարհականացման ոգու հաղթանակը, Ըստ ա յդմ էլ իշխում էր ոչ միա յն աշ­
խարհիկ ոգին, ա յլև ձևը ընդհուպ մինչև բարբառների մուտքը գրավոր
դպրություն,
X IV — X V II դարերի գրականության զարգացման պատկերն ոլրվագծելոլ
նպատակով, ստորև համառոսւակի լուսաբանվում է ժամանակի հեղինակների
կյանքն ու դրական ժա ռա նգությունը' ըստ դրական կենտրոնների հաջորդա-
կանութ յանւ
Ա ռ ա ք ե լ Ս յո ւ ն ն է յի .— Առաքել Սյռւնեցին Տաթևի դպրոցի ականավոր ներ­
կա յա ցուցիչներից է։ Կենսագրական որոշակի տեղեկություններ նրա մասին
չեն պահպանվել, բ ա յց իր և ուրիշների կատարած նշումներից պարզվում է,
,,ր նրս, կյա նքն ընկա ծ է եղել X IV դարի երկրորդ կեսի և XV դարի առաջին
քառորդի միջևւ Հա յտ նի է նա և, որ նա եղել է Գրիգոր Տա թևա ցու քրոջ որդին
և նրա սաներից մեկը։
Ստանալով ժամանակի բարձրագույն ու բազմակողմանի կրթություն,
Առաքել IIյոլնեցին թողել է քերականության մեկնություն, դաստիարակչական
ձեռնարկ, քա րոզներ, փիլիսովւա յա կա ն երկեր, ներբողներ, բանաստեղծու­
թյուններ և պոեմներ3,
Առաքել Ս յունեցոլ ուժը, ինչպես Մ. Ա բեզյանն է նկատել, առարկայական,
տեսանելի, շոշափելի դարձնող մտածողությունն է։ Ամենավերացական գա-
զավւարներն անգամ նրա գրչի տակ նյութականանում են, կոնկրետանում
ի ր ե ն ց 'նշա նա կությա մբ ու իմա ստ ով, որպես իրական երևույթներ,
Սյունեցու ստեղծա գործություններում Աստվածամոր, Քրիստոսի և սրբերի
գովերգությունը կատարված է աշխարհիկ սիրո երգերի հետ ևությա մբ. Հաճախ
նա ա յնքան է խորանում ա յս վերջինների առանձնահատկությունների մեջ, որ
կարծես խոսքը սիրո, ա յն էլ կրքոտ ու խիստ մարմնական սիրո մասին է։
Ահա Քրիստոսին նվիրվա ծ երկու քառատող.

Չհանդարտիմ ի յա նկողնի,
Հա նգիստս հատեալ ի գիշերի,
Որպէս արբեալ կամ մոլի
Վառեալ ի սէր քո սքա նչելի...
Տա րփ մա մբ ըղձամ հառաչագին,
Հա մբուրելս յ զքեզ կրկին.
Տուր ինձ զըստինս քո լուսածին,
Ուստի բըղխ է կաթն և գի նին... „

3 'Ա ռ ա ք ե լ Ս իւն եցի և իր քեր թ ուա էն ե րը ք , Վենետ իկ, 1 9 1 4 , Ա ռ ա ք ե լ Ս ի ւն ե ց ի , Ա դա մփ րք,

Վ ենետ իկ, 19071 Ա ռա քել Ս ի ւն ե ց ի , Դ րա խ տ ա գիրք, Վ ենետ իկ, 1956։
ձ էՏ 2 ա յ ւ1ողովրղի եք սէւոմու[Iյո ւն
------------- ----------------------------- ՜ ■ ■ ------------------------------ --- ■ — ----------- I----------------------------------------- _ ---

Որպեսզի ընթերցողը լշփ ոթվի։ հեղինակը հաջորդ տողերով հավաստիաց­

նում Է, թե խոսքը հոգևոր սիրո մամին Է։
Մեծ արժեք ունեն Առաքել Սյուներսլ վահ երևա կա յությա մբ գրված,
հավատալիքների աշխարհին վերաբերող սԱւեղծազործո։թյունները, հոգևոր
մտապատկերների ներաշխարհի բա ցա հա յտումները. նրանց մեջ կարծես
ներկա յԽ ցվա ծ են անդրշիրիմյան աշխարհից վերադարձած ականատեսի թարմ
Սպավորությունները։ Այդպիսիներից Է, օրինակ, հոգեվարք կոչվող ևրևոլ Հ Ի
բանաստեղծական վերարտադրությունը։ Երևում Է հրեշտակը, պահանջում Է
հանգուցյալի հոդին, ստանում Է ա յն ' երկինք տանելու, բ ա յց ահա ճանապար­
հին, շանթ ու որոտ արձակելով, հուր ու բոց շնչելով, հայտնվում են չար
հ դիները, ևաաանաները, փաստարկում, որ նա մեղավոր Է և պատկանում Է
իրենց։ Նրանք քրքջում, աղմկում, «ղողա նջում», կախվում, քաշքշում են.
հիպեսզի հափշտակեն իրենց զոհը։ Վերջինս սարսափից թալկանում կ, ուշա-
թավւվում, սակայն չար ուժերը չեն հաղթում, որովհետև սուրբ հրեշտակը
սասաւէւմ Է նրանց և անվնաս երկինք տեղափոխում ետացած հոգին։
Անդրաշխարհային երևակայական կյանքի հետաքրքրաշարժ վերարտա­
դրություն Է հանդիսանում հատկապես «Դրախտագիրք» կոչված պ ոեմը։ Հ ե ­
ղինակը, քրիստոնեական բա րոյա կա նությա ն խրատը տեղ հասցնելու նպ ա ­
տակով, ընթերցողներին և ունկն գիրն երին առաջնորգում Է դեպի հանզերձյա լ-
ների «ա ռ օր յա ն », գերեզմա նից մինչև ահեղ դատաստան, մինչև դրախտ ու
դժոխք։ Ամեն ինչ ա յնքան առարկայական, նյութա կա ն, պարզ ու կենցաղային
գծերով Է տրված, որ կարծես, հիրաւԱէ, կա ևս մի աշխարհ, ետմահու կյա նք'
ի՛ր ուրույն ա ռօրյա յով։ Այդ մասին մերթ հեղինակն ինքն Է պատմ ում, մերթ
Էլ մեոյա լներին Է խո սևցնել տալիս։
Խիստ կեն գան ի գծերով Է տրված հանգուցյալների զրույցը, խոհր, ա ն ձ ֊
կութ յունը, հորդորն ու աղերսանքը։ Կարծես ապրողների բանտարկված հա ­
րազատ եղբա յրներն են իրենք և կամենում են խորհուրդներով օգնել դեռևս
լույս աշխարհում գտնվող իրենց եղբա յրներին։ Տխուր ա ռօրյա , տանջանք,
ձանձրույթ, մերժում, աշխարհի հետ գեթ խոսքով կապվելու կարոտ, ահա
այնտեղի կյանքը.

Յա յս տեղս ոչ գործ կայ ու ոչ ժղլանք

Կամ բանատեղ մեղ.
Այլ միշտ ձմեռն Է և գիշեր
ու ճար չկա յ մ ե զ ...
Մեք կամք խիստ դառն և լալագին
ու ա յլ ճար չկա յ մ ե զ ...
Ծայրիւ մատին ջսւր կու խնդրևմք ,
ու ոչ, զա յն չեն տալ մ ե զ .,.

Խիստ ծանր Է նրանց վիճակը, նրանք մտովին միշտ կապված են ՛ապրող­

ների հետ, բ ա յց հաղորդակից լինել չեն կարողանում.

Մեք զձեզ միշտ կոլ տեսանեմք

դուք չեք տեսնուլ մ եզ,
Ցա յնժա մ մեք յա յս մեր բանևրէս
ո՞նց տանք խաբար ձեզ։
 Այստեղ կարևորն այնքա ն Հեղինակի Հոգևոր նպատակները չեն, որքան
բա նա ստեղծությա ն մա րդկա յնա ցումը, մարդկային Հոգու նորանոր ծալքերի
բա ցա հա յտումը) իրականության ճանաչումով անիրականի պատկերումը, Այս
տեսակետից ուշագրավ են Առաքել Ս յոլնեցոլ քերթվածներում ու պոեմներում
սփռված կենցա ղա յին, սոցիալական, քաղաքական բնույթի բա զմա թիվ տեղե-
կսւթյուկներր, Ահա ծաղկաքաղ որոշ Հատվածներ նման տեղերից.

Ոմանք զմարզիկ գերի վարեն,

Եւ ա յլք գընեալ ծա ռա յս պահեն...
Ոմանք Լինին կատակեր գա ք,
ԱԱՔ մոլեգնեա լք և ծաղրածուք,

Այլ խեղկատակք անկար խաղոլք,

Եւ ա յլք գուսանք' դի լաց պ ա րոլք...
Կաշւսռ առնուլ ՛լ երեսպ ա շտ ել...
Կշռօք խ ա բել, դչափն ա յլա յլե լ...

Ուշագրավ են «Դրա խ տ ա գրքի» այն տողերը, որտեղ այս կյանքը ներկա-

լա ցվում կ <Гգյուղիа , իսկ Հա նդերձյա լը' « քաղաքիյ> օրինակով։ Չնա յա ծ թ ե ֊
ման կ թելա դրում մեկի մասին խոսել բա ցա սա բա ր, իսկ մյուսի մասին դրվա­
տանքով, սակայն և ա յնպես այստեղ կլ հեղինակը շատ բան կ վերցրել
առօրյա իրա կա նությունից.

Օտար գեղիդ խազն և գուսանն

ձա յն զումի տան քեզ.
Այն քաղաքի գ ո ւյն ու ողբալն
ծափս ծափկ ք ե զ ...
Յ ա յդ գեղդ զրկողքն ու կողոպտողքն
կու նեղա ցնեն զքեզ.
Յա յն քաղաքին որքան կենաս'
ոչով չխօսի ընդ ք ե ղ ...
Յ ա յդ գեղդ շատ չարք և անօրկնք
գահ մա թ կու տան ք ե զ ...

Եվ Աոաքել Սյունեցին, որ նպատակ ուներ մեզ տանելու դեպի անդրշի­

րիմյա ն աշխարՀը, ծա նոթա ցնելու նրա անթափանցելի ներքին իրականու­
թ յա նը, միաժամանակ ծա նոթա ցնում կ ա յս աշխարհի կոնկրետ ա ռօրյա յին,
նրա զանազան մ ե ծ ու մանր երևույթներինւ Առաքել Սյունեցոլ կերպարները'
թ ե ' կենդանի մարդ, թ ե ' մեռա ծ, թ ե ' մարմին, թ ե ' հոգի՝ նյութական են,
հասկանալի, սրտամոտ, հարազատ, ծանոթ ու վշտահար։ Ա յդ մարդը նման
չկ ոչ Գրիգոր Նարեկացու, ոչ Գրիգոր Տղ ա յի , ոչ կլ մանավանդ Կոստանդին
Երզնկացոլ կերտած կերպարներից և ոչ մեկին։ Արդեն ընկճվա ծ կ նա, հաշտ­
ված ա նդրշիրիմյան աշխարհ մեկնելու գաղավւարի հետ, թեկուզ և չի կա մե­
նումէ Եվ դա կ ուշագրավը, ա յդ դժկա մությունը, դժգոհությունը գովերգված
« քա ղա քիյ) անհրապույր, անմարդասեր, թեկուզ և բարեպաշտ աշխարհիցւ
Դրախտի տեսարանների մասին արված դրվատական տողերը չեն ցրում
ստացված ճնշող տպավորությունները, Դրանով կլ զդում ես միշնաղարյան
մարդու կրկնակի ծանր հոգեվիճա կը' պա յմանավորված այս աշխարհ— « գ և ֊
о20 Հ ա յ (/ււք/ոքՀ/քք/^ պ ա տ լէո ւթ յո ւ ն

ղում» նրա կրած հալածանքն Լրով' կողոպտիչներից, ղրկողներից, այն աշ­

խարհում' սրբերի խստությունից ու սատանաների հետապնդումներից, խ ոշ­
տանգումներից։ Այդ վիշւոն ու ողբն Է ահա, որ այնքան յուրովի վերարտադրել
Է Առաքել Սյուներին։
Ոլիհւյն տեղ ու արժեք ունի մեր գրականության պատմության մեջ նաև
նույն հեղինակի « Ադամ դիրքը» ( «Կողգիրքը») ։ Այստեղ մշակված Է աստվա­
ծաշնչային ավանդությունը' Ադամին ու Եվային դրախտից արտաքսելու մասին։
Նյութի մշակումը նույնքան ուշագրավ Է4 իր պ ոեմա յին և դրամատիկական
կաւէհւցվածքով։ Այն կարծես բե մ ականս։ ց մ ան նպատակով Է շարադրված,
որպեսզի հատուկ դերակատարներ կարողանային ներկա յա ցնել հեղինակին,
Աստծուն, Ադամին, Եվա յին' մենա խոսություններով և երկախոսություններով։
Երևակայականն ա յստեղ Էլ տրված Է նյութա կա նա ցվա ծ մանրամասներով,
հոգեբանական, կենցա ղա յին, առօրյա երևույթների բացահ ա յս/մա մ բ ու նկա­
րա գրությա մբ. Ահա մի նմուշ.

Տէրն ա ս ՛է— Էր խ ա բեցիր, ըզդ ո ։, ով կին,

Զքեզ օգնական տուի դը մ ի ն...
Սւա ա ս է — Քո Էր ստեղծեալ օձ դըժնա յին,
Եւ ըղւդտոլղ մահու ծառին.
Միաբանեալ ղիս խ ա բեցի ն ...

Հետ ևելով նույն բարոյա կա ն դաստիարակության նպատակին, հեղինակ/։

կարողանում Է ստեղծել իր ժամանակի համար հետաքրքրաշարժ ընթերցա ­
նության նյութ ։ Այստեղ Էլ կյա նքից առնված շատ իրողություններ ու- անուղ­
ղակի տեղեկություններ կան, որոնք մի կողմից հավաստիության են ն ե ր ֊
շնչել ընթերցողին, իսկ մյուս կողմից հեղինակի վերաբերմունքն են դրսևորել
նրանց նկա տ մա մբ։ Արգելված պտուղն ուտելուց հետո, Եվան այնպես կ
հանդիմանում ու համոզում Ադամին, որպեսզի նա Էլ ։իառա։լրկվի, ինչպես
երկրային կամակոր կինը ստիպում Է ամուսնուն' իր կամքը կատարել։ Սակայն
Ադամը լոկ ա յդ պատճառով չէ, որ լսում է նրան, ա յստեղ ՛մեծ դեր է խաղում
սերը։ Գրիգոր Նարեկացուց հետո Առաքել Սյոլնեցին երկրորդ բանաստեղծն է,
որ գնահատում է Ադամի սերը.

Խալարեցալ միտքն Ադամայ,

Յորժա մ ետես խա բեալ ղեւա.
Կամէր լըսել բա նից նորա,
Զի ունէր սէր մ եծ ընդ նըմա ։
Տարակուսեալ լինէր անձին,
Կընո ջ լըսել, թ է Արարչին.
Խելքն ընդ աչացըն գընացին,
Եթոզ ղԱստոլած և ոչ ըղ կի ն...

Առհասարակ, թ ե ' բովա նդա կությա մբ, թ ե ' ստեղծագործական կատարման

համար ընտրված նյութով, թ ե, հատկապես, դրամատիկական կառուցվածքով
(էԱդամ գիրքըX) թա րմ խոսք էր մեր գրականության համար։
Գ ր ի գ ո ր Խ|Ա 1 թ ե ց ի ( Ծ ե ր ե ն ց ) . —Հ ա յ մատենագրության համեստ ա յս մշակը
ծնվել է 1350 թվականին՝ Խլաթում և իր գիտակցական ողջ կյա նքը, շուրջ 50.
տարի, նվիրել գրչությա ն, մանկա վա րժությա ն,բա նա ստեղծությա ն և հոգևոր
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւ ե ր X I V — Х у 1И դ ա ր ե ր ո ւմ _________________________ Յ շ չ

ծա ռա յ,„թ յա ն բնա գա վա ռներին. Աշխատանքի հիմնական կենտրոնը հ ա ն գ ի ֊

ոացել Է Ք աջբէէրունիքի Ցիպնա վա նքը, ո,ր և 1425 թ. սպանվել Է քուրդ ա ս ֊
՚ պատակոգների կողմից։
Գրիգոր Խլաթեցու հոգևոր ժառանգության մեշ հատուկ տեղ են գրավում
նրա խմբաղրած ու լրացրած "Յա յսմա ւուրք» և <гԳանձարանս ժողոված ուները ք
ինչպես, նաև բա նստ եղծությունները, Որպես գրիչ նա թողել Է բա զմա թիվ
ձեռագրեր, որոնց մի մասը պահպանվել ու հասել Է մեզ, Այգ բոլժրի մեշ
աււկա Է, Մ* Արեղյանի բնորոշումով ասած, օ-մա քա ռմա ն» ոգին' տոգորված իր
ժամանակի ամենապերճախոս հայրենա սիրությա մբ, а Յայսմաւուրք» ժողո­
վածուների մեշ հանուն հավատքի, իսկ դրա միշոցով նաև հանուն հայրենիքի
ծա ռա յած անվանի գործիչների հիշատակն Էր փառաբանվում։ Գրիգոր Խլաթե­
ցին ա յդտեղ մուծում Էր նաև հա յոց նոր նահատակների և գործիչների վարքն
ու վկա յա բա նությունը' միաժամանակ ծա ռա յելով գեղարվեստական արձակի
զա րգա ցմա նը։ «֊Գ անձարան» ժողովածուները նույնպես, որ համանման
նւգատակ ունեին, Գրիգոր Խլաթեցու գրչի տակ ավելի Էին հարստանում հայ­
կական անուններով և հա յ իրականությանը հուզող հարցերով։ Ինքն անձամբ
գրում Էր և գանձ, և տաղ, և գանձերի կաֆաներ։ Նրա շանքերի շնորհիվ Էր,
որ գանձարանները թևա կոխ եցին զարգացման ու մասսայականացման մի նոր
շրջան։
Գրիգոր Խլաթեցու ստեղծագործությունների մեջ ամենից նշանավորը նրա
<гՅիշատակարան ա ղէտ ից» պատմական ընդարձակ քերթվածն է*։
Այդտեղ ողբերգա բար պատմվում են X IV գարի վերջին և XV գարի սկզբի
տասնամյակների ընթա ցքում հայ ժողովյւդի կրած ծանր հալածանքները.
Հատուկ տեղ է տրված էա նկ֊ք ^ա մուրի ահասարսուռ մարդասպանությունների
ու ա վերածությունների նկարագրությանը. Սա չի մոռանում նաև հարևան ժո-
ղովուր գների' պարսիկների, վրացիների կրած հալածանքները։ Հեղինակն
ա յստեղ մեծապես օգտվել է Գրիգոր Տղա յի «Ողբ Երուսաղէմի» պոեմից'
ստեղծելով տեսարանների ավելի ազդեցիկ վերարտադրություններ։ Զարհու­
րելի է հատկապես Սեբա ստիա յում տեղի ունեցած բարբարոսության նկարա­
գրությունը.

Գ ո ւբ և խ ա նդա կ վ ւո ս վա րեցին
Եւ կ ե ն դ ա ն ս յն ի ներս ա րկին.
Զամենեսեան քա րկոծեցին,
Շնչովն իւրեանց և թա ղեցին։
И", յահա դին պատուհասին,
Եւ ա նծա նոթ, որ ոչ պ ա տ մին,
Զի' մինչ ա ւո ւր ք ն չո ր ր ո ր դ ի ն ,
Գոռունն գայր ա նդընդա յին,
Զի ոչ հ ա ր ի ւր կա մ հ ա զ ա լք ի ն ,
Այլ ութ հազար գոլ թիւ նոցին։

Գրիգոր Խլաթեցու վյրա անջնջելի և ցնցող տպավորություն է թողել Աղ­

թամարի կաթողիկոս Զաքարիայի նահատակությունը, որի մասին նա և' գանձ,
և' ողբ է գրել։ Հուզիչ է հատկապես ողբ-տ ա ղը, որի մեջ հեղինակը միա ժա -

4 'Ժ Ե դ ա րի հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », մ ա ս ն Ա , էշ 2 7 2 — 2 8 8 ։
 Հ ա յ յ ո ՛[ ւ՛ ւ[ր ւ/ի պ ա տ է) ո է թ յո է ն

մ ան ակ սգացել է Սսի կաթողիկոս Թորոսի ողբերգական սպանությունը։

Տխրությա ն և վշտի ներգործությունն ավելի է ուժեղացել հայրենների տաղա-
չաւիության և առանձնահատկությունների օգտագործման շնորհիվ.

Աւաղ ըղմեզ ասեմ, եղբա րք,

որ հասաք յա լոլրս ահագին)
Խոց վիրաց առաք ուժգին
յա յլա ս ե ռ ազգէ հրամանին.
Թող մեղ խաւարի այսօր
Լոյս լուսնին և ակն արևին6. ,.

Գրիգոր Խլաթեցին իր ամբողշ էությա մբ սգաց հայրենիքի ու ժողովրդի

ողբերգական կյա նքը, մինչև որ ինքն էլ մի օր նահատակվեց նույնքան
ողբերգա բա ր։ Այդ մասին սրտառուչ ողբ գրեց իր աշակերտներից Առաքել Բ ա ֊
ղԻւետԻնւ

Ա ւս ս ք ե լ (է սւ ղ ի շ Լ ց ի . — Սյունիք֊Ք ա ջբերունիք կամրջող ուսոլմնամշակոլ-

թ ա յին ասաբսվոր հոսանքը Վանա լճի հյո ։ սի ս-ա րևմտյա ն աւիերով իջավ դեւդի
հարավ, թա փանցելով Բաղեշ և նրա շրջակայքը, ուլ։ գեռ կենդանի էին հին
ավանդները։
Հատուկ դեր վիճակվեց Բաղեշի գավառի Պոռ գյուղին, որը իրար ետևից
գրական ասւդարեզ հանեց Առաքել Բաղիշեցուն, Մկրտիչ Նաղաշին, Սադաղա
Պոռեցուն և ա յլոց։
Առաքել Բաղիշեցին ծնվել է 1380-ա կա ն և վախճանվել է 1450-ա կա ն
թվա կա ններին։ Եղել է ամուսնացած, ունեցել է զավակներ, իսկ կնոջ մահից
հետո' ձեռնադրվել է վարդապետ, սովորել է Գրիգոր Խլաթեցոլ մոտ։
■ Որպես գրող Առաքել Բաղիշեցին հայտնի է իր չափածո ստեղծագործ ո ւ ֊
կթյուններով. բ ա յց նա ունի նաև գեղարվեստական արձակի մեծա րժեք արաա
.դրություններ°։ Վերջիններս հիմնականում բա ժա նվում են երկու խ մ բի' ներ­
բողներ և վկա յա բան ութ յուններ։ Եթե ներբողները նպատակ ունեին ժողովրդի
մեջ վառ պահել հավատքի կրակը, ապա վկա յա բա ն ութ յուննե րի մեջ ցոլանում
էր հ ա յ֊ք ր ի ս տ ո ն յա ապրելու և հանուն ա յդ հավատի մեռնելու գաղավւարը։
Այս առումով առանձնապես ուշագրավ են Առաքել Բաղիշեցոլ շարագրած Վար-
դան Բաղիշեցու և Ստեփանոս ու Պետրոս Խիզանցիների վկա յա բ ա ն ո ւ֊
լթյունները։
Հուզիչ ու դաստիարակիչ է խիզանցի նահատակների կյա նքը։ Նրանք
օտար բռնակալների զարհուրելի տանջանքների վախից թուլա ցա ծ ուրանում
են իրենց հավատքը և ընդունում մա հմեդա կա նություն։ Դա իր բացասական
հետևանքներն է ունենում ժողովրդի մեջ, որովհետև ոմանք հետևում են
նրանց օրինակին։ Այս հանգամանքը խորապես ազդում է ուրացողների վրա
և նրանց մղում զղջման ու կամավոր մահապատիժ հանձն առնելու։ ՚
Իրենց գա ղավ։ արա կան բովանդա կությա ն հետ մեկտեղ, այս վկա յա բա ֊
նությոլնները մ եծ նշանակություն ունեն նաև գեղարվեստական արժանիքնե­
րով, հատկապես հերոսների դիմապատկերներ կերտելու և գեղարվեստական

® «ԺԴ դա րի Հա յերեն ձևոաւ/րերի հիշատակարաններ)/, էջ 6 0 0 — 6 0 1 1

6 Ա. Դ,ւափնյսւ&, Առաքել Բա ղիշեցի, Երևան։ 1 9 7 1 ։
փոքրածավալ երկեր ստեղծելու տ ռա մով,
Առաքել ԲԽղիշեցու չափածո ստեղծագործությունները նույնպես կարող
են երկու հիմնական խ մբի բա ժա նվել' տաղեր և պոեմներ, Տաղերի մեշ շո­
շափված խնդիրները բաղմաղան են, նպատակը, սակայն, ն ռ յն ն է, ինչ' նրա
գեղարվեստական արձակում, Լինել ավանդապահ, ն ե ր վ ա ծ հայրենի աշխար­
հին, նրա ավանդություններին ու ա ղա տ ռթ յա նլս
Առաքել Բաղիշեցին առաջիններից մեկն կ մեր անցյալի հեղինակների
շա րքս,մ, որոնք փորձել են բա նա ստեղծությա ն նյութ դարձնել պանդխտու­
թյա ն ե ր և ռ յթ ր , «Օտարութիւն է խ իստ դ ր ժ ա ր »-ա ս ո ,մ է նա, նկարագրելով
պանդխտի անտերունչ վիճակը.

Ողորմագին ղաչերն ածէ

Եւ իւր բնական տեղիքն ո, զ է ...

Առաքել Բաղիշեցու պոեմներում հայրենասիրությունն ավելի մեծ տեղ է

գրա վ,,,մ, ներսես (քեծին նվիրված ստեղծագործության մեշ մշակված է հա յտ ­
նի տեսիլքը' կապված թաթարական արշավանքների, երուսաղեմի անկման և
հայոց թա գա վորությա ն վերականգնման հույսի հետ։
Մեծ արժեք ունի Կո ս տ ան դն ուպո լսի անկմանը ( 1 4 5 3 ) նվիրված պոեմը,
ո ՚Ր նորից փ ա յւիա յվում է հա յ ժողովրդի աղատագրական .գաղա,/,արը։

Ազգս հա յոց պա յծաււասցի,

Զի յա յլա զգեա ցն ա ղա տ եսցին...

Առաքել Բաղիշեցին գրել է նաև ա յլ պոեմներ' նվիրված ժամանակի հա­

սարակությանը հուզող հարցերին։ Հատուկ արժեք ունի «Տա զ Հովա սա փոլ» կոչ­
ված պ ոեմը, ուր առաջին ա նգա մ մեր իրականության մեջ չավւածո մշակման
է ենթարկված համաշխարհային դրականությանը հայտնի «Հովասափ և Բա-
ր աղամ» ա վա նդավեպը։ Պակաս նշանակալից չէ- նաև Գրիգոր Լուսավորչի,
կյանքի վերապատումը' առանձին պոեմով.
Պահպանվել են նաև բա զմա թիվ գանձեր, գրված Առաքել Բաղիշեցո։
ձեռքով. Եկեղեցական սրբերին ու տոներին, ինչպես նաև Մեսրոպ Մաշտոցին
ու Սահ ակ Պարթևին գովերղող ա յս գործերի մեջ ևս իր ուրույն տեգն ունի
հա յ ժողովյւդի ծանր վիճակը.

Մ կ ր տ ի չ Ն ւս ւլա շ, — Բաղեշի Պուլ գյուղի . երկրորդ խոշոր բանասաեղծլւ

Մկրտիչ Նաղաշն է։ Ծնվել է 1390-ա կա ն թվականներին, տեղում սկզբնական
կրթություն ստանալուց հետո կատարելագործվել է Թ՛ովմա Մեծոփեցու դպրո­
ցում, Գրիգոր Խլաթեցու ձեռքի տակ։ Դառնալով Ամիդի եպիսկոպոս, Մկրտիչ
Նաղաշը եռանդուն գործունեություն է ծավալում հայ բնակչության ծանր ու
անտանելի վիճակը թեթևա ցնելու համար։ Հիշատակման արժանի են նրա օգ­
նությա մբ գերիների ազատման ւիաստերը, հարկերի թեթևա ցմա ն համար
ձեռք բհրված կարգագրությունները, բարեգործական միջոցառումները, շինա­
րարական աշխատանքները և ա յլն, որոնցով նրա Հռչակը տարածվում է հայ և
օտար միջա վա յրում։ Նրա համար ծանր հարված էր իր կառուցած բարձրա-
հա յա ց ս. Աստվածածին եկեղեցու զանգակատան ու գմբեթի ավերումը' մահ­
մեդականների կողմիցւ Դա առիթ եղավ, որ նա «տարաշխարհիկ» լիներ, ին չ­
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ութ յո լ ճ

պես ասում է նրա կենսագիր Աստվածատուր վարդապետը, հասնելով մինչև

Ղրիմ։
Մկրտիչ Նաղաշի մահվան մասին որոշակի տվյալներ չկան, բա յց հ ա յտ ­
նի է, որ այն տեղի է ունեցել 1449 թ. հետո։
Մկրտիչ Նաղաշը հայտնի է իր նկարչական , տաճարաշինոյ կան աշխա­
տանքներով և բա նա ստ եղծութ յուններով։ Վերջինների։) թիվը պիտի որ մեծ
եղած լիներ, բ ա յց մեզ հասածների քանակի 1 2 — 13 նմուշից չի ա նցնում։ Ա յդ1-
քանն էլ բավական է եղել, որ նա պատվավոր աեղ կրավի հայկական քնար­
երգության մեշ։
Ամենից ինքնատիպն ու արժեքավորը նրա պանդխտության երգերն են։
ճիշտ է, ա յդ նյութին նրանից առաջ ուրիշներն էլ էին անդրադարձել, բա յց
Մկրտիչ Նաղաշն էր առաշինհեղինակը, որ կարողացավ գտնել պանդխտու­
թյա ն երգերի իսկական ձևնու եղանակը, որին և հետևեցին բոլոր մյուս
դրոգները' չկարողանալով դուրս գալ նրա ա զդեցությա ն ոլորտից։ Մկրտիչ
Նաղաշի հաջողության գրավականն ա յն էր, որ նա, անձամբ ճաշակելով պ ա ն ֊
դըխտության դառնությունը, թ եմա յի մշակությունը կապեց սրտի և հույզի
ա մենաղգա յոլն թելերի հետ.
Հոդի, մի ասեր ղարիպ, թ է չէ իմ սիրտն կա րոլնի...
Դա սոսկ խոսք չէր, ա յլ խորապես ապրած պանդխտության երևույթից
բխող եզրա կա ցություն։ Ուստի նա ոչ միա յն ինքն էր վշտանում ա յդ բառը
լսելիս, ա յլև այնպիսի երդեր էր ստեղծում, որոնցից ընթերցողների սիրտն էլ
էր արնոտում։ Ու դժվար է ասել Մկրտիչ Նաղաշն ա յդ պատկերն ինքն էր
ստեղծել և ւիոխանցել ժողովրդին, թե ժողովրդական երգն էր կանխել նրան.

Կռունկջան, կռունկ ջան գարուն է.

Ղարիբներոլն սիրտն գունդ-գունդ արուն է ...

Միջնադարյան և ոչ մի բանաստեղծ ա յլևս չկարողացավ պանդխտության

մասին ա յնպիսի երգ գրել, որը գերազանցեր Մկրտիչ Նաղաշին։
Մկրտիչ Նաղաշի բա նա ստեղծությունների մեջ մ եծ տեղ է գրավում բ ա ֊
ր ոյա ֊ ի։ ր ա տ ա կ ան թ եմա ն։ Օգտագործելով մարդկային կյանքի անցողիկու­
թյա ն և անդրաշխարհային հավիտենության մասին եղա ծ միջնադարյան պատ­
կերացումները, նա ձգտում է ստեղծել միասնական, ներդաշն ու գիտակից
սերունդ։ Այս եղանակով նա հասնում էր մարդուն շահագործման ենթարկող
իրականությանը հակադրվելու, նրա դեմ պայքարելու գիտա կցությա նը։ Առաջ
գնալով խնդրի էության մեջ, նա գտնում էր, որ երկրի վրա եղած բոլոր չա ­
րիքների արմատը' ագահությունն է, ա յսինքն, նյութական հարստություն
կուտակելու տենչը։ Այս առումով վերին աստիճանի ուշագրավ ստեղծագոր­
ծություն է Մկրտիչ Նաղաշի «Վասն ագահութեանւ> տաղը' ուղղված բոլոր
«ա գա հների», ա յսինքն' բոլոր կողոպտոդների դեմ.

Որք կռվին և վշտանան, որք նախանձին ե գողանան,

Եւ որք խորհին չարիս մարդկան, ամէնն վասն ագահութեան.
Որք հարկանին և գողանան, սուտ երդնուն և ուրանան,
Բազումք ի հաւատոցն ելան, ամէնն վասն ա գա հութեա ն...

1 «Մկրտիչ Ն ա ղս ւ շ» , ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ է. Խ ո ն դ կ ա ր յա ն ի , Ե րևա ն, 1965։

 Հտլկական լ կ ա ^ յ Ր ր ^ Ո - ^ յ յ յ դարերռմ. 5 2Տ
■." ~
Կաթողիկոսքն շատացան' անօրինացն բռնութեան,
հպիոկոպոո օրհնեն անբան, ամէնն վասն ագահութեան...
Երիցանին յիրտ ր կ ո ռ ա ն , բիր վերոլցին և գաւազան,
Փետեն մորութ, կոտրեն բերա ն, ամէնն վասն ագահութեան...

Մկրտիչ նաղաշի ս տ ե ղ ծա գո ր ծո վ յուններր հազեցված լինելով ժողովրդի

առօրյան պատկերող տրամա գրութ յո,ններսվ „ լ համապատասխան խոհերով,
,ա յն տարածում էին զտել մա յր երկրում և հայկական գաղթավայրերում։
(հ ւ ւ լո ւ |ո լս ւ կ ա ն ե ր գ ե ր . — Առհասարակ դժվար է որոշել ժողովրդական այս
կամ այն երդի ծագման ժամանա կր, Սակայն առկա փաստերի մեջ խորամուխ
լինելով հնարավոր է գեթ մոտավորապես որոշել դրանց առանձին խմբերի
և նմուշների երևան գալու գարաշրշանը։
Միջին դարերում ա յս առումով շրջանառոլթյան մեշ էին մի կողմից հնից
եկող և տ վյա լ ժամանակին հա րմա րեցվա ծ ժառանգությունը, իսկ մյուս կող­
մից նրա նմա նութ յա մբ և նոր ժամանակների թելադրանքով ծնվող նորերը։
Այս վերջիններիս մի շարք օրինակները համահնչյուն են հատկապես
X V I—X V III դարերի պատմական և գրական միջա վա յրին, ուստի և սերտորեն
առնչվում են դասական ու ա ռօրյա բա նա ստ եղծությա նը։ Այսպիսիներից են,
օրինակ, Խաչգռուզ Կա ֆա յեցոլ գրի առած ժողովրդական երգերի մի մա սր1
« Ջ րիկ») «Կռունկդ, « Մի թա փ իբ, վա րդ», «Զրուցէ հաւիկդ կրկնակն ունեցող
երդերը, «Մ եր մեղքն է արեր զագռաւն բա զ ա յ» երգիծական տաղը և ա յլն*։
Դրանց համար բնորոշ են հիմնականում աշուղական ու դասական քնարեր­
գության ձևերի զուգորդումը, իր ժամանակին բնորոշ օտար բառերի առկա­
յութ յո ւնը, ա յդ ժամանակվա խոսակցական լեզուն, ինչպես նաև ա յդ դարերին
բնորոշ թեմա ները։
նշվա ծ երգերի մեջ առանձին տեղ են գրավում հայրենասիրական նմուշ­
ները' ներծծվա ծ զա նգվա ծա յին պ անդխտության, հայրենա զրկությա ն, հալա­
ծա նքի, անջատման ու կարոտի ա յրող զգա ցմունքներով։ նրանց մի մասն
ուղղակիորեն է խոսում բուն նյութի մա սին, իսկ մյուսը' փոխաբերաբար, ա յ­
լա բա նորեն։ Առաջիններից է, օրինակ, հանրահայտ «Կռունկը»։

Կռունկ, ուստի կու դաս, ծա ռա յ եմ ձա յնիդ,

Կռունկ, մեր աշխարհէն խաբրիկ մը չունիս...
Ոչ լուր օրն գիտ եմ, ոչ ըղկիրակին,
Զարկած է զիս շամփուր, բռնա ծ կրակին,
Այրիլս չե մ հոգար, ձեղնէ կարօտ իմ.
Կռունկ, մեր աշխարհէն խաբրիկ մը չունիս. ..

Այս և մյուս օրինակներում' նվիրված կռունկին, խորապես մարղկայնորեն

ու անմիջականորեն բա ցա հա յտ վա ծ է պանդուխտի ծանր վիռ ակը, նրա գառն
ա ռօրյան և հրակեզ ներաշխարհը' լցվա ծ հայրենիքի ու հարազատների կա­
րոտով.
Կանչէ, կռունկ, կանչէ, քանի գարուն է,
Ղարիպներու սիրտը գունդ-գունդ արուն է ...

Փոքրիկ ու սրտառուչ այս երդերում հազարավոր պանդուխտների հտ յրե-

1> Ա ս . Մ ն ա ց ս ւկ ա է յա ն , Հայկական միքնաղարյան ժողովրդական երգեր, Կրեան, 1956,

520 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ւդա ւոմուքկւսն

)։ւ։։րա։/ձ տենչն ու հասա/)։ է մա րմնա վորվա ծ։ Այսօր է/ դեռ նրանր չեն կորցրե/
իրենց թա րմությունն ու հա։/ ա կ ա ն ո ։ թ յո ւն/ո
փոխաբերական, այ/ ար անտ կա)։ եղա նա կ։։։/ ՞որին։/։։։։) Հս։ յր ե )։։։։ ոիրակա) ։ ,
որո)։ դիա։ ակ ան երդերում կռունկի փոխարեն երես։)։ է դա/իո սոխակր, իսկ
հայրենիքի փոխարեն' վարգր, այւ/ին։ Դա վարդ ՛ու ։։ոի։ակի հնավանդ զրույցի
օրինակով առաջ եկած մի նորորակ այլա բա նա ք]յա ն կ ։ , որն իր ավանդական
հարազատությամբ սիրելի ու հասկանա/ի էր ժողովրդական զանգվածներին.

Ղարիպութիւն եկաւ' ըզոիրտս ա ռա ։, հ ա ՜յ,

Ահա մտան, զվարդն ի յա յգ ո յն տարան, հ ա ՜յ, ■
Այնոր համար սուք եմ մտեր, կա լա մ, հա յ.
Մի' թափիր, վարդ, մ ի' թափիր, վարդ,
Ես ղարի պ եմ յօտա ր երկիր,
Չա նեմ յաշ/սարհս երամ, հա յ . . .

Մի ո։ րիւ երգում նկարագրվում է, թե ինչպես բո/։։/։ թ ոչաններն արա/։։ դա յ-

լա յ/ում են, միա յն սոխակն է պանդխտության մեջ.

Առաւօտուն թռչունքն ամէն

Ուրա խա թեամբ եղանակեն,
Դու ղարիպ մնացեր ես մէն.
Զ ր "՚ց է '> պլպո 4> զրոլց է •••
Հա յությա ն ցրիվ բեկորների և հայրենի երկրի նկատմամբ ունեցած կ ա ր ո ֊
տրն այստեղ դրսևորված է «Ես՝ ի Բաղգատ, դու ի Հա /ա պ », ռես ի Հալսոդ և
դու՝ ի 11իսՅ>, «Ես ի հարաւ եմ, գոլ' հիւսիսս և նման այ/ սուդերով, որոնք
շաղկապված են նա յն այրող կարոտով.

Ես ի քեզ նա յիմ և դու ի յի ս ...

Հա յրենիքն ա ռևանգված է ու ա վերվա ծ, ա յգին խլվա ծ է, վարդենին' չո ­

րս։ ցա ծ.
Քեղի չոր փուշն է մնա ցեր,
Զրուցէ', պլպո լլ, զ ր ո ւց է'...

Ժողովրդի լավատես կենսասիրությունը, սա կա յն, դրանով չի ավարտում

իր ողբը, նա հավատացած է գարնան գալուն, այգու, գալարելուն, վարդենու
փթթումին, ուստի հուսադրում է սոխակին, ասելով.

Գարուն որ գա յ՝ ուրախանաս,
Հասնիս խնդման և դուրանաս,
Վարթին սիրուն պ ա յծա ռա նա ս...

Ընդհանրացնող ա յլա բա նությա ն այս եղանակը մեծապես տարածվեց,

դառնալով նաև բանաստեղծների սիրած երգաձևերից մեկը։
X V I—X V III դարերում ձևավորվեցին նաև մողուէրդական երդերի ու խա ­
ղիկների բա զմա թիվ ա յլ տեսակներ, որոնք նույնպես զգալիորեն ազդեցին
գրավոր դպրության վրաг

Գ ր ի գ ո ր ի ս Ա ղ թ ա մ ա ր ց ի .— Վասպոլրականի հնամենի մշակութային կենտ-

րոնը Նարեկացուց և նրա գրչակիցներից հետո, դրական առումով որոշ աշխ ո լ ֊
._________________________ Հ ա յկա կա ն յ 7ա կ „ 4 ր ր X I V - X V I I I դա րէ ր „ ։ յ 527

ժո,թ յուն Է ապրում XVI գ տ ր ռ մ ' հրապարակ հանելով մի րանի ёщп

անուններ, Նրանցից առանձնապես նշանավոր Է Գրիգորիս Աղթամարցին,
Իր ասպերի և աոանձին կ ռ մ ն ե ր ի համաձայն Գրիգորիսի ձնունղր են-
թ ա գ ր վ ռ մ Է 1480 1490-ա կա ն թվականների սա հմա ններով, իոկ մահը'
1 5 44-ի ն , Նրան սերած են հ ա մ ա ր ո վ Աղթամար կղղու և հանդիպակաց ծո­
վափնյա շրջանի աեր ֆեոդալական գերդաստանից,: Նրա ուսուցիչներից են
եղել Գրիգոր Րարունապետր և Հովսեվ, Աղթամարցին, որոնց նա դրվատել Է
իր բա նա ստ եղծություններում, Ընդհանուր կրթությունից բա ցի, Գրիգոր Աղթա-
մ արցին սովորել Է նաև նկա րչո,թյուն, մեզ են հասել նրա նկարազարդած ձե-
„ աղբերից որոշ օրինակներ, Տաղերից երևում Է, որ բանաստեղծը տիրապետել
Է պարսիկներին, թերևս և ա յլ լեզուների, 1 5 1 2 — 1544 թթ. նա եղել Է Ա ղթ ա ֊
մարի կա թողիկոսը։
Պատերազմական խառն ու երկարատև գործողությունները ոչ միա յն
խաԱդարել, ա յլև երբեմն դուրս են վտարել նրան իր կաթողիկոսական ն ստ ա ֊
1Լա1ԲՒ9։ Այդպես Է եղել, օրինակ, 1 5 2 3 — 1520 թ թ ., երբ մահմեդականները
գրավել են Աղթամարը։
Գրիգորիս Աղթա մարցուց մեզ են հասել շուրջ երեք տասնյակ բանաստեղ­
ծ ո վ յուններ, ինչպես նաև Ազեքսանդր Մակեդոնացու և Պղնձե քաղաքի պատ­
մությունների համար գրած ու մշակա ծ կաֆաները5» Նա այն առաջին խււշոր
բա նա ստ եղծներից Է, որոնց մոտ այլաբանական երգը գառն ում Է քնա րեր­
գության հիմնական առարկա. Այստեղ նա սիրո երգերի հետ ևությա մբ, բա յց
ինքնուրույն և ինքնատիպ որոնումներով, գովերգում Է Աստվածամորը, Քրիս­
տոսին, իր ուսուցիչներին, մեղ անծանոթ անձանց ու սրբերի, Այդպիսիներից
մեկում կարգում ենք.

Արեգակնափայլ գեղով լի լուսին ի տասնուհընգէ,

Աչեր ծով ի ծով ունիս, սոսկալի վարսաւոր սըրովրէ.
Ու ներդ է քա շա ծ կամար, զինչ գարնան յա ղեղն ի յա մ պ է,
Լեզուդ տապարղի շաքար, քո շրթունքդ վարդի թերթ էւ

Խոսքը Աստվածամոր մասին է։ Դժվար չէ նկատել Գրիգոր Նարեկացու

«Աչքն ծով ի ծովի» ա զդեցությունը, բ ա յց դժվար չէ նկատել նաև անգին
ակնեղենի ու բուսական աշխարհի հրաշալիքների նորանոր կուտակումները։
Նրա տաղերից մեկը, որ նույնքան այլաբանական սիրով է հագեցվա ծ, մի
դեպքում դիտվա ծ է ծրպես տաղ «Վասն սիրոյ և ուրախութեանа , մի ուրիշ
դեպքում' տաղ «Տ է ր Անտոնի Բ ՚ե բա յե ց լո յ » , ուրիշներն էլ նախընտրել են այն
կոչել «Տ ա զ անուշ և գեղեցիկ» ։
Եթե նման երդերում, կարելի է իշխող ճանաչել հոգևոր սիրո գաղափա­
րը, ապա Գրիգորիս Ազթամ արցու «վա րդ ու սոխակի» մշակումներում
հնարավոր է հոգևոր խնդիրներից բա ցի, նկատի ունենալ և ավանդական, և
նոր ըմբռնումներ.
Գարունն երեկ պըլպուլն յա յղին,
Ծաղկունքն ամէն շատլըխ արին

9 Տ ե ՛ս Կ . Կ ո ս ս ս ս ն յա ն ց , Գրիգորիս Աղթա մա րցին և իւր տ ա ղերը, Ւ ի ֆ լի ս , 1 8 9 8 , Ն . Ա կ ի Տ -

дш Ь, Գրիգորիս Ա կա թողիկոս Ա ղ թ ա մ ա ր ց ի ..., Վիեննա ,9 5 8 , Մ . 1 Ц ,ш ,р ЬЧ,ш Ь , Գրիգորիս
Աղթամարցի, Երևան, 1963ք
ձ ՝յտ Հ ա յ ւ1п ц ш / ր ւ/ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Եւ մա շթ ու/ո։ խ տարան վարդին,

Թ' Լւ հր կու դա յ բ II սիրելին...
Եվ քանի որ ինքր' բանաստեղծը չի րարաՀայտել իր բուն ասելիքը, տւդա
մի դեպքում դրանց մեշ տեսել են բնութ յա ն, մի ուրիշ դեպքում Հայրենիքի,
իսկ ավելի շատ սիրո և ուրախության ղովքլ
Իր ժամանակին հայ դրականության և հատկապես քնարերգության աշ­
խարհականացման առաջընթաց/։ մ եծ նվաճումների Է հասել նաև նման մշա­
կումների ու այլաբանական ընդհանրացումների օգնութ յա մբ։
Գրիգորիս Աղթ ամ արցին, չնա յա ծ որպես կաթողիկոս չէր կարող իր ադատ
խոսքն ասել ժամանակի տիրող իրականության վերա բերյա լ, բ ա յց նա ուներ
իր որոշակի վերաբերմունքը.
Հագարացիւք օրինօք թիւր
9.ազգս խանձեն որպէս րգհուր...
Այս որոշակի ա տելությունը' օտար բռնակալների դեմ ավելի ցայտուն
դրսևորում է դտել Աստվածատուր Խաթայեցուն նվիրված վկայաբանական
տաղում.
Գրիգորիս Աղթամ արց ո։ տաղերի շարքում գդալի տեղ ունեն բուն կրոնա­
կան թեմա ները' արդեն հայտնի եղանակների ու ձևերի մեջ։ Այսպիսի
երգերը իր ժամանակին ոչ միա յն դրսևորում էին հեղինակի կրոնական զգա ց­
մունքները, նպաստում նրանց տարածմանը, ա յլև ծա ռա յում էին հա յոց եկե­
ղեցու ամրապնդման գործին։ Դրանով, րսս։ էությա ն, կրոնական թեման վեր
էր ածվում հայրենասիրական-քաղաքականի' օգնելով ժողուէրդի մաքառման
և գոյատևման ոգորումներին։
Արժեքավոր նմուշներ են Գրիգորիս Աղթամարցոլ անձնական տաղերը'
կապված իր ուսուցիչ Գրիգոր Րաբունու և իր միջև ծա գա ծ ինչ-որ խռովության
հետ ։ Նման բա նա ստեղծությունները, բա ցա հա յտ ելով հեղինակի հոգեկան
ապրումները, անհատական մտորումները, ինքնին լա յնա ցնում էին գեղար­
վեստական մտածողության միջնադարյան սահմանները և նորանոր երանգ­
ներով հարստացնում նրա հուզաշխարհը։
Պատկերը համեմատաբար լրիվ Կւինի, եթե Գրիգորիս Աղթամւսրցոլ
գրած կաֆաների հետ հաշվեն նաև միշնաղարյան թարգմանական գրույց-
ւդատմությ։։ւնների նկարազարդումները։ Դրանք իրենց ա մբողջությա մբ մի
կողմից հայկական գեղարվեստական դրականությունն ավելի հասկանալի ու.
սիրելի էին դարձնում, իսկ մյուս կողմից' նրան մղում աշխարհականացման
առաջընթաց դիրքեր։
Գրիգորիս Աղթամարցու բանաստեղծությունները գրված են մշակված,
ավարտուն ձևերով, բարձր արվեստով, հյութեղ պատկերներով, դիպուկ հ ա մ ե­
մա տություններով, բնությա ն ու մարդու ա գնվագույն հատկանիշների դրվա­
տանքով և արևելյան կոչված ճոխ ու բազմապիսի երանգներով։
Գրիգորիս Աղթամարցու անունից անբաժան է ՀԼաքարիա Գնունյա նցի
անունը, որն իր բանաստեղծական կարողություններով և նկարչական ընդու­
նակություններով աշխատեց շարունակողը լինել իր ուսուցչի' Գրիգորիս Աղ­
թամարցու զարգացրած ավանդների։ Նա. էլ մ եծ ուշադրություն նվիրեց կա­
ֆաների և հատկապես Աղեքսանգր Մակեդոնացու պատմության նկարադւսր
դումների գործին։
_____________ _________________ մ շ ա կ ո յթ ը X I V — X V I I I ոա ր Լր ո լմ . 580

Նահապետ Ք ո ւ չ ա կ .֊Ծ ն վ ե լ է Վասպ„ լրպկանի Խառակոնիս գյուղում, իր

կյա նքր ձգված է եղել X V I գարով մեկ.

Ես Քուչակս եմ Վանեցի,
Ի գեղէն Խառակոնիսայ.
1ցեր եմ հարիւր տարին,
էլ չի գար մտբիկս ի վ ե ր ա յ...

նահապետ Քուչակն ունեցել է համեստ կ ր թ ռ թ յռ ն և երգիլ-բանաստեղծի

նույնքան համեստ ընդունակություններ, Հ ստ երևույթին բնությունը նրան
օժտած է եղել քա ղցր ձա յնով և գուսա ն֊ա շուղի փայլուն շնորհքով, նա կատա-
րել է և ' իր, և ' ուրիշների գրած երգերը, հասնելով ճանաչված փառքի։ Հետ ա ­
գա յում, մահից շուրջ երեք դար հետո, նրա փառքը ավելի մեծա ցա վ, երբ
թյուրիմա ցա րա ր սկսեցին նրան վերագրվել մեր միջնադարի ամենագողտրիկ
երգերը՝ հա յրենները, Բանն ա յնտ եղ հասավ, որ նրա իսկական երգերն ա յլևս
անհարմար թվա ցին նրա անվան տակ պահելու համար։ Դա մի թյուրիմա ­
ցություն է, որով արհեստականորեն հա յ ժողովրդի ե նրա հանճարեղ երգիչ­
ների X — X IV դարերում ունեցած նվաճումները ետ էին բերվում X V I դար՝
գրվելով ոչ բնական ու ոչ պատմական պայմանների մեջ, ստեղծելով արհես­
տական երևույթ։
նահապետ Քուչակի համարյա բոլոր սեփական երգերն էլ, ժամանակի
սովորության հա մա ձա յն, իրենց մեջ կրում են հեղինակի անվան հիշատա­
կությունը, և ոչ ոք չի կարող դրանք օտարել. Ուստի ա յստեղ նա կ ն ե ր կ ա յա ց ֊
վի իր իսկական ստ եղծա գործություններով,
նահապետ Քուչակից պահպանված բանաստեղծությունների թիվն ա նց­
նում է մեկ տ ա սնյա կից՚° < նրանց մի մասը գրված է հա յերեն, իսկ մի մասն էլ
հայատառ թուրքերեն, Բոլորն էլ ունեցել են եղանակ և երգվել են. Հա յերեն
բա նա ստ եղծություններից ուշագրավ է հա յոց ա յբուբենի ծայրակապով գրված
տագր «Դովասանք սուրբ Աստուածածնին ի վանեցի Քօչակէ ասացեալ» խ ո­
րագրով՛, Դա հին ավանդների և դասական քնարերգությա ն ոգով շարադրված
բա նա ստ եղծություն է, ուր ընդհանուր դրվատանք է իշխում «Մեղա, քեղ մեղա,
կոյս անապական» կրկնակով. Վերջում ևս հիշվում է հեղինակը. «Ես նուաստ
Քօչա կ, որ ասեն ի Վ ա ն»։ Առավել ուշագրավ է նահապետ Քուչակի մի ուրիշ
երգը' հետ ա գա յում դրի ա ռնված ժողովրդից.

Հափսարական ականջ էր էք,

Գովամ ղսանամէրն ու քա ւոր...
Վանլի Քուչակ մեղքն ա լա ցեր,
Սանամէր, քաւորն ա գովա ցեր...

Միջնադարում տա րածված է եղել ժողովրդականացած մի գողտրիկ քերթ­

վա ծ «Թագուհի մի ես տ եսա յ» սկզբնա տողով. Այն մեզ է հասել և անանուն,
և ' տարբեր անուն ունեցող երգիչների մշա կմա մբ։ Հա յտ նի են, օրինակ, Կի-
րակոս, Սարկավագ, Քուչակ երգիչների մշակածները։

10 Մ . Ա ր ե ղ յա է , Ե ր կ ե ր , Բ , Ե ր և ա ն , 1967, 1 1 -2 3 . Ա ս . Մ է ա ց ա կ ա Ո յա է , Հ ա յկ ա կ ա ն մ ի շ ֊
ն ա դ ա ր ,ա ն ժողովրդա կա ն ե ր դ ե ր , Ե րևա ն, 1956, Է։ 2 7 2 - 2 8 8 ։ 0 . ն գ ա է յա Տ , Ն ա հա պ ետ Ք ուչա կ ի
հ ա յա տ ա ռ թ ռ ր ք ե ր ե ն պ ա ղ ե ր ը , <гԲ ա ն բ ե ր Մ ա տ ենա դա րա նիа , Ж 5 , երևա ն, 1 9 6 0 , էք 4 6 5 Հ81։

Տ4-71Տ
оЗО Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Նյութը վերաբերում է Կոստսւնգնուպոլււի գրավմանը (1 4 5 3 ), ին չոլ!։ ՛։

նահ Զոյս։ (Ս ոֆիա ) Պալեոլողի ու ռուսական ցար Իվան 111-ի ամուսնու-
թ յա նը։ Հա յաստանում ևս մեծ հույսեր են կապվել ա յդ բարեկամության հետ՝
Րյուզտնդիոնն ազատագրելու ա ռումով։ Հին երազանքներն այստեղ մի անգամ
ևս կենդանանում են' մահմեդականների լծից քրիստոնյա երկրները, ա յգ
թվում և Հայաստանը փրկելու հույսի հետ։ Նահապետ Քուչակի մշակման մեջ
ևս հատուկ տեղ է տրված ա յդ իրադարձություններին ու ձգտումներին.

Գուզալ մ' յերէկ տեսա յ

Ի քաղաքն ի յԱ նբոլրեա յ.
Թագաւորն էլ ի խնդիր եկաւ
Մոսկովայ ու Փ որթ ոլքա լա յ...

1450-ա կա ն թվականներից շուրջ մեկ ու կես դար էր անցել մինչև որ

Նահապետ Քուչակը կմշակեր ա յդ նյութը, ուստի շատ բան է մշուշվել։ Մ նա ­
ցել է նորից ֆռանկների հույսը.
Ֆռանկն ուր ղաւլին վերայ
Ել կու տ ա յ, ծովէն դուրս կու գա յ.
Թէ, а Երթանք, Երուսաղէմ առնենք,
Յա յլա զգա ց ձեռքն չի մ ն ա յ...
Իջնռլնք ի յէջմ իա ծին...
Այստեղ, ավելի քան որևէ տեղ, երևան է եկել նահապետ ՛Քուչակի հ ա յ­
րենասիրությունը' ժողովրդականացած ա յղ երդի մշա կմա մբ ո։ տարածմամբ։
Չմոռա նա նք, որ նա ա յդ երգի մեջ է հիշում իր արդեն «հարիւրն տարեկան
լինելը,
նահապետ Քուչակի հայատա ռ թուրքերեն երգերի մեջ առկա է աշուղ
երգիչը։ Այստեղ աշխարհիկ գաղափարներն ու երդի արվեստը ավելի քան
հստակ են. հավանաբար դրանք նրա երիտասարդական ավյունի արդյունքն
են, երբ նրան հրավիրում էին թուրքական մեջլիսներին մասնակցելու, Այստեղ
իրոք զգա ցվում է երգչի շնորհքն ու սրամտությունը.
Բավ է, ով ի մ սիրտ, տխրես դու ա յդքա ն,
Շաղ տուր գանձերդ առանց վարանման,
Մեզանից հետո շատերը կգան.
— Հեքիաթն ա յս, — կասեն, — ինչ գեղեցիկ է ...
Կյանքդ, ղ ո ւլ֊Ք ո չա ք , ախով անց կացավ,
Այս արդար դատը ինչ գեղեցիկ է։

Երբ հաշվի ենք առնում, որ երգչի միջա վա յրում թուրքերեն դրված երգերը
ևս հասկանալի էին, ապա ավելի հասկանալի է դառնում Նահապետ Քուչակի՛
իր ժամանակին ա յնքան շատ սիրված լինելը։ Ինչպես Մ. Աբեղյանն է նկատել,
նահապետ Քուչակը մեր առաջին աչքի ընկնող ա յն երգիչն է, որով մեզ մոտ
սկսվում էր աշուղական բանարվեստի զա րգա ցումը։ Այն ուշագրավ դեմք է
իր սեվւական երգերով ոլ բա նա ստ եղծություններով։

ՍիւՈւոն Ա պ ա րա նցի. — Ե ւ բ ը ն ի կ գի ւղն իմ Ա պ ա րա նց

Ի յԱ ր ծ ր ո ւ ն ի զա րմէն շ ի ն ա ծ ...
 Հ ա յ կ ա կ ա ն մ շ ա կ ց լյթ ը X I V — X V I I I դ ա ր է ր „ ,մ 531

Այսւգեււ Է իա пин) IIիւ1 Լ ո՛ի Ապարանցին իր ծննդավայրի մասին ։ Նա

ապրել Է X V I դարում, եղել I; ժամանակի կրթված ա նձնա վորով յուններից
մՆկր, պարապել Է մանկավարժ ո ,թ յա մ բ, կրթելով մի շարք անվանի դրադետ
գործիչներ. Գրել Է նաև բա նա ստեղծություններ ս, պոեմներ։
Սիմեոն Ա,ղ,սրա նցս,ց պահպանված չափածո ստ եղծա դործո,թյռնների
մեշ ուշաղրավ Է « ...Ի վերա յ թախթին Տրդա տա յ թագաւորին» ողբը, Նման
ստ եղծս,դործո,թ յո,ններ մեր միջնադարյան բանաստեղծության բնագավառում
համարյա չկէսն, Հա յրենա ոեր բանաստեղծը ժամանել Է Գառնի և ա յցելել
Տրդատ թաղավորի պալատը, Պատմական անցյալի հուշերը և ժամանակի
ի ր ա կա ն ո վ յա ն վիճակր հեղինակին պատճառում են փոթորկող ապրումներ,
ա յդ ցնցող տ պ ա վ որո վյա ն տակ նա ստեղծում Է իր հուզիչ ողբը, Ա ռա նձնա ֊
պես հաջողված են ա յն տները, որտեղ բանաստեղծը դիմո,մ Է տաճարի
ձեղունին, սյուներին, խարիսխներին, ղռանը, աստիճաններին, շրջապատին,
դետին, լեռներին, ա ղբյուրներին, ճանապարհներին և պահանջում' պատմել
ա նցյա /ի իրողությա ն ու շեն օրերի մասին.

Այ անըսպառ ընթա ցք գետոյս,

Մի թ ա գա ցէր զքո տեսութիւն.
յ, Պատմեա զպատիւ պ ա յծա ռ թախթիս,
, Ե։ զՏրդա տ ա յ քաջ տ էրութիւն...

Պատասխան չկա . լռությա ն մեջ ամբււղջապես սուզված մտքի և հույզի

աշխարհը, բանա ստեղծը դիմում է Մեսրոպ Մաշտոցին.
( .

Այ հա յր դթա ծ' մեղօք որղւոցս

Կաթուղիկոս Մեսրովբ Մաշտոց,
Հ։ աղցր ձայնիւ ել, տուր ողջոյն...

Գա' իսկական բանա ստեղծական ինքնաբուխ խոսք է' պատմական ա նց­

յա լի և նրա մասին վկա յող թավւոլր կոթողի մասին,
Սիմեոն Ապարանցու բանաստեղծական շնորհքը փա յլում է նաև « Ի վերայ
աոմանն Թաւրիզու....ս ողբում. Միջնադարը շատ ողբեր է երկնել, նրանց մեջ
անողոք ճշմարտությունն է նստած, մեղքի ու զղջման ձանձրալիության
հասած բա նա ձևը։ Սիմեոն Ապարանցու ողբում շեշտը դրված է ոչ այնքան
ողբի, որքան հույսի վրա, իսկ այս հույսն էլ ոչ թե կոնկրետացված է
« ֆռա նկների» կամ մի ա յլ տեղից ակնկալվող օգնությա մբ, այլ րն զհան բ ա ց ­
վա ծ է որպես մի մեծ ո, հղոր ըմ բռնում ։ Տա րբերությունը մեծ է. մի ղեպքում
գործ „լնենք կոնկրետ փաստի հետ, իսկ մյուս գեւգքում' բանաստեղծական
մտ ա ծողությա ն. Այս հույսի ղաղափարը ուրիշ է և վկա յում է ստեղծագործա­
կան հաջողված գյուտ . Կարելի է ողբից առանձնացնել « է ա րեգա կ...» բա ռե­
րով սկսվող տունն ու հաջորդ երեք տները և ներկա յա ցնել որպես ավարտուն
ու հազվադեպ բա նա ստ եղծո, թ յուն' «Հ ո ւյս » խորաղրով.

է ՜ արեգակ, է՞ր կու ծագես զ լո յս գ ,

Մեր աչքըն որ զա յն տեսնուն.
է ՜ շամանդաղ գիշերա յի ն ,
է՞ր փոխարկես զգոյն նսեմոյն,
Զի դառնաշունչ օդ ձմերա նи
->зг Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Չա նցնի, որ մեզ լինի գարուն.

Բայց ակն ունիմք Յիսուս փրկչին,
Որ ջերմ առնէ զզոլ արևուն։
II ա որն հալի ըստ Երդոց երդոյն,
Քաղցրիկ հնչէ ձայն տատրակուն.
Մարզիկք միմեա նց տան աւետիք,
Ասեն. «Եկաւ մեղ նոր գարուն»։
Չ է ' պարտ կտրել ըզթել յուս ոյն,
Քան զիսրտ յէլ ի Բաբելոն.
ԱԱ յո յս առնել ղմանկոլնս հրրոյն
Եւ երդեսցոլք զերգըս նոցուն...

Բոլոր առումներով սա արդեն լիարժեք բանաստեղծություն է, ուշագրավ

նվաճում։
Սիմեոն Ապարանցին գրել է մի ընդարձակ պոեմ՝ նվիրված հա յ ժողո-
վյըրդի պա տմությանը, որն ունի պ ա տ մ ա ֊ գիտական կարևոր նշանակություն։
Այն հավանաբար հետապնդել է ուսուցողական նպատակ։ Սակայն, երբ մտա­
բերում ենք բանաստեղծի ապրած ժամանակը, ապա չենք կարող չնկատել
նրա նաև հայրենասիրական նշանակությունը։ Աշխարհով մեկ ցրիվ եկող
հա յությա նը նման ստեղծագործություններով բանաստեղծները կապում էին
ազգ ու հայրենիք գաղափարներին։
Ա յդ ողբին հիշատակարանի կարգով հեղինակը կցել է նաև հայրենի
Ապարանից ս. նշանին վերաբերող հայրենասիրական մի ուրիշ քերթվա ծ1
ինքնատիպ խոհերով ու տրամադրություններով։
Իր ստեղծագործություններով և գործունեությա մբ Սիմեոն Ապարանցին
հանդիսացել է հա յ միջնադարի ջերմ հայրենասերներից և աչքի ընկնող
բանա ստեղծներից մեկը։

Հ ո ւ[ա ս ա փ Ս ե ր ա ս ա ա ց ի . —X V I դարում հայկական կյանքը որոշակի աշ­

խուժա ցում է ապրում Փոքր Հա յքոսՐ Սեբաստիայում, ինչպես նաև Թոխա-
թ ոլմ և Ամ ա սի այո ւմ ։ Հա յտ նի են դառնում ա յդ կողմերից ելած քաղաքական
գործիչներ' Աբգար Դպիր Թռխաթցին, նրա որդի Սուլթանշահը, Միքայել
կաթողիկոս Սերաստա ցի ն , Խոջա Խըտըր Ամասիացին և ուրիշներ։
նշվա ծ քաղաքներում երևան են գալիս կրթա-մշակութային հաստատու­
թյուններ' տալով մի շարք գրագետներ, ա յդ թվում նաև բանաստեղծներ՛
նրանց մի մասին վիճակվում է ապրել ու գործել հայրենի հողի վրա, իսկ
մյուս մասին հալածական պայմանները նետում են օտար երկրներ։ Այդպիսի-
ներից են Հովասափ, Թագեոս, Ղազար Սեբաստացիները, Մինաս, Ստեվւանոս,
Խաչատուր, Հա կոբ Թոխաթ ցիները և ուրիշներ։ նրանք ստեղծում են հայրենա­
սիրության, սիրո, բնությա ն թեմա ներով արժեքավոր բանաստեղծություններ,
հատուկ տեղ տալով երգիծական տաղերին, ինչպես նաև կրոնական, իմա ս­
տասիրական խնդիրներին։ Ա մբողջությա մբ վերցրած Փոքր Հա յքից ելած այդ
հեղինակները կարողանում են նոր կյանք ներարկել անբարենպաստ պ ա յմա ն­
ներում գտնվող հա յ գրականությանը և հանդիսանալ նրա զարգացման ուշա­
գրավ օղակներից մեկը։
X V I դարի առավել աչքի ընկնող բանաստեղծներից է Հովասափ Սեբաս-
տ ա ցին", Ենթադրվում է, որ նա ծնվել է 1508 — 1513 թթ. իսկ մահվան
տարին պիտի որոնել 1 5 6 4 ֊ի ց հետո, թերևս, ընդհուպ մինչև 1596 թվականը,
Հովասափ Սերաստա ցին իր սկզբնական կրթությունն ստացել է հոր'
Р-ադեոս քահանայի մոտ , որը և' դրիչ էր, և' նկարիչ, և' բանաստեղծ, Ա յդ-
պիսին դարձավ նաև Հովասափը, Առհասարակ նրանց ընտանիքի բոլոր ան-
դամները* իրենց կարողությունների համապատասխան, ծա ռա յում էին գրչու­
թյա ն և մանրանկարչության գործին,
Հովասափ Սեբաստացին ևս, Գրիգորիս Աղթամարցու և Զաքարիա Գնոլն-
յւսնցի նմա ն, շատ է տարվում Աղեքսանդր Մակեդոնացու պատմության ընդ­
օրինակման և նկարազարդման աշխատանքներով, Ըստ երևույթին ժամանակի
քաղաքական ծանր իրականությունը մղում էր ազատության ծարավը հագեցնել
ա յդ դյուցա զնա վեպ ի ժողովյլ դականացմամ բ,
Հովասափ Սեբաստացին, սակայն, լոկ դրանով չի բավարարվում. նա
մշակման նյութ է դարձնում նաև Ներսես Մեծի տեսիլը, Մուշեղ Մամիկոն-
յա նի հերոսական կյա նքը, ինչպես նաև վարքաբանական-վկա յա բանական
ուրիշ նյութեր՝ հա գեցվա ծ հա յրենա սիրությա մբ. Բանաստեղծի խառնվածքը
չէր կարող նրան անտարբեր պահել իր օրերի արյունահեղ ավերածություն­
ների նկա տ մա մբ, « Վասն մեղա ց մեր մահացու» և ՀՓրկիլ, մ ի ' տար զմեզ ի
փորձանք լա րին» բանա ստեղծությունները նվիրված են հենց ա յդ թ եմա յին։
Այս բոլոր ստեղծագործությունների մեշ առկա է Հա յոց աշխարհի երբեմ-
նի անկախության ու ազատության լխա մրող գիտակցությունը, առօրյա
ստրկացնող իրականության նկա տմամբ աճող անհանդուրժողականությունը
և ազատագրվելու երա զա նքը, Պ ա յծա ռ է հույսը ապագայի նկատմամբ հատ­
կապես ա յն տողերում, որտեղ հեղինակը ազատագրվելիք Հայաստանի նոր
կարգ ու կանոնն է երևա կա յո ւ մ .

Ոլ գտանի զրկող և ոլ մարդասպան,

а Ոլ աւազակ և դող թշնամական,
%ի ոլ պիտոյանան սուսեր կամ ա յլ բա ն,
Ամենեքեան հալսար փառս աստուծոյ տ ա ն..,

Հա մա մա րդկա յին խաղաղ ու լուսավոր ապագայի ծրագիր է դա՝ միջնա­

դարի ա մենա մռա յլ պ ա յմա ններում. Իրականում, սա կա յն, պատկերն ա յլ էր.

Ի մէջ վշտաց ենք տադնապու,

Սարսեալ դողա յ ՚ երկիր Նորու,
Լսենք զալերն Ըսպերոլ,
Խնոլզ, Բասեն, յԱրզրումու,
Դերջան, Բաբերդ և զՄշու,
Բաղէշ, Կեղի, Երգնկանու,
Անպարտ արիւն բա զում հեղու...
Վիշտն էր բա զում Ցովասավաւ...

Այս ընդհանուր հենքի վրա է, որ բանաստեղծն այնքան այրող կարոտով

ու խա նդով է հիշում ա նցյա լի ժամանակները.

П Հովսա փ Ս երա ստ ա ցի, Բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր , ա շխ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Վ. Պ. Գ և ո ր գ յա ն ի ,

Ե րևա ն ւ 1964։ ւ
334 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո լ[)յո ւե

Քաջն Մուշեիյ Մա՚մ իկոնեան

Նեղ էած զաշխարհն Պարսկաստան
Եւ ի բա ղում ժ ամանակեան
Անկախ պահեր ըզՀա յա ստ ա ն...

Հայրենասիրական, ազատագրական նման մտորումները միա յն Հովասափ

II եբաստացու ցանկությունների և զգացմունքների արգասիքը չկին։ Դրանք
հուզում էին նաև ուրիշներինг Սերաստիան ա յգ ժամանակ հենց այն կենտրոնն
էր, ուր տեղի ունեցավ գաղտնաժողով' երկրի ազատագրության ակնկալու­
թյուններով, և ա յգ նպատակով Աբգար И'п/սաթցին Հռոմ ա ռա քվեց։
Առանձին ուշադրության են արժանի նաև բանաստեղծի խոհ ախր ատ ական
ստեղծագործությունները, որոնք մի կողմից քննում են կյանքի ու մահվան
հարաբերության փիլիսոփա յությունը, իսկ մյուս կողմից' մղում դաստիարա­
կության համար օգտակար եզրահանգումների ու խորհուրդների։ Այս առումով
վւայլոլն գոհարներ են նրա «Աշխարհիս սահմանն է հա նցв տողով սկսվող
կաֆաներըւ Օգտվելով հայրենների հարուստ ու հին ժա ռա նգությունից, Հ ո ­
վասափ Սեբաստացին ստեղծել է նորորակ կաֆա ֊հ ա յր ե ն ն ե ր ։ Նու յնր պիտի
ասել նաև «Յիշէ զբան Աւետարնին» տողով սկսվող շարքի մասին.

Կսւոյ ժամն երկաթն կ լա լ,

■Բան զոսկի և գանձ պաալական.
Աշխարհիս իմաստութիւնն կ բա րի,
Քան զգանձն անցական ւ
(‘ արի ցորեան զա յն գովեն
Գեղեցիկ, որ հաց լինենա ն,
ևւ ոչ թկ բարի արտկ
Եւ գնոց, որ փուշ լինե ն ա ն...
Զ ա յն ձին .ոչ ասեն ա ղեկ,
Яр ոսկով Է սագքն ի լըմա ն,
4 քա ջա յսիրտ, ուժեղ,
(էժընգակ ձին Է գովա կա ն...

Կոսսէանգին Երզնկացուց և Հ՛ովհաննես Բ՚լ կուրանցուց սկզբնավորված

աշխարհիկ սիրո նորաշունչ երգերի թելը բա րա կա ցա ծ Էր։ Եվ ահա Հովաստվւ
Սեբաստացին հիշում կ ա յդ իրողությունը.

Յա յն առաջին ժամանակին
Սիրու բաներ շատ լի ն էի ն ...

Ամեն ինչում չափի զգացումը պահող բանաստեղծը աշխատել է այստեղ

էլ մնալ իր սկզբունքներին հավատարիմւ Նրանից հայտնի է ընդամենը սիրո
տասը երգւ Դրանք բոլորն էլ անմիջականությամբ և հուզիչ տրամադրություն­
ներով հագեցվա ծ փոքրիկ, ամվւոփ, 6 — 7 քա ռորդ տնից բաղկացած մրմունջ­
ներ ու տրտունջներ են։ Խոսվում է մաքուր ու պարկեշտ սիրո մասին, երկուսն
էլ' թ ե ' տղան և թ ե ' աղջիկը, ա յրվում են միմյա նց սիրով, բա յց կարծես ա մա ­
չում են նույնիսկ իրարից։
Ուստի, եթե խ ոսում են նրանք մ իմյա նց հետ, ապա թոթովում են միայն
սրտի խորքից եկող անզսպելի բա ռեր։ Բանաստեղծը արդեն ՚ երիտասարդ վա-
նտկան է' սև սքեմի մեջ; Աղջիկը վախենում կ ա յգ սքեմից, շյինի թե նրա հագ-
նողր կուսակրոնության դատապարտվի.

Ինձի պացխուն երետ կրկին.

— Թուխ հագնելուտ' սիրտս խ ո ցին...

Ա՚ւտյ՚կ ն ի ն չ ֊ո ր պատճառով վշտացած կ, խռովել կ, Տղան չի կարող դի­

մանալ նրա լուռ մնա լուն, «խ ոլոռս նա յելուն, ուստի աղերսում կ շշուկով.

Վանց ա ստ ուծոյ, հաշտէ շուտով,

Եւ զրոլցկ ծիծաղելով.
Ես կու նա յիմ հետ քեղ սիրով,
Տոտից մատանց ես նա զերով...

Հովասափ Սերաստ ացին ունի նաև հոգևոր բովա նդա կությա մբ մի շարք
րանա ստեզծութ յուններ, որոնք հավատացյալի անձնական ապրումների
արձագանքներ լինելով, օգնում են հեղինակի մասին ամբողջական պատկե­
րացում կա զմելուն։
Առանձին խումբ են կազմում Հովասափ Սեբաստացոլ տոմարագիտական
ոտանավորները։ Դրանք չա փ ա բերվա ծ դիտական տեղեկություններ են' շա­
րադրված հավանաբար ուսուցողական նպատակով։
Հովասափ Սեբաստացին ռմւի նաև վկա յա բան ութ յուններ' արձակ շարա-
գըրանքով, որոնք կարոտ են ա մբողջա ցմա ն։

Թաւ]1՜'11Ա ՍԼրաստաէյի. — Թուրքական բռնատիրության վա յրա գ միջոցա­

ռումներից մեկն կլ մանկահավաքն կր, «դևշիրմեն», երբ բռնությա մբ խլվում
կին քրիստոնյա հպատակների երեխաները, նրանցից հատուկ դաստիարա­
կությա մբ ենիչերիների բանակ ստեղծելու համար։ Ման կահավաքը մ եծ չա ­
փերի հասավ հատկապես X V —X V I դարերում։ X V I դարից հայտնի են 1 531,
1 5 3 6 , 1 5 4 3 , 1 5 4 7 , 1550 և ա յլ թվականներին կազմակերպված մ ան կա հավաք­
ներ։ Դրանցից մեկի ողբերգական նկարագրությունն կ, ահա, որ թողել կ այն
ժամանակվա բա նա ստ եղծներից Թադեոս Սեբաստացին։ Այդ ս տ եղծա գործոլ֊
թ յունը, որ կոչվում կ « Ողբ ի վերա յ մ ան կան ց , որ գերի տարան ի քաղաքն
Ստ ա մբօլ», վերա բերում կ 1531 թ . մ ան կահ ավաքին1յ« Բանաստեղծն այստեղ
սրտամորմոք կսկիծով խ ոսում կ այն մա սին, թե ինչպ ես, լսելով ա յդ աղետա­
բեր լուրը։ շատերը փախան դեպի լեռներն ու անտառները, որը, սակայն,
նրանց փրկություն չբերեց.

Զամեն տըղային ի մի վայրս ըմբըոնկին,

Բանդ և զընտան եղեալ զնոսա պահկին։
Եւ ի քաղաքն առեալ զնոսա տանկին,
Ծընօղքն և ազգականքն ի հետ երթ ա յին...
Ցա յնժա մ վ ա յ և եղուկ իւրեանց ասկին,
Հող ը զ գ լ խ ո վ ն իւրեանց առեալ ցա նկին...

Հա յկա կա ն միջնադարյան դրականության մեջ հաճախ են հիշվում Հա յր

Աբրահամի ու Իսահակի փորձությունը, երեք մանկանց հրկիզումը, Ս ե բ ա -

Հ
 Հ ա յ Ժ ողովրդի պա՛տ մությ՛ուն

տիայի քառասուն մարդկանց կոտորածը, բ ա յց նրսհնցիՀ ոլ մեկը թերևս ա յն­

քան ազդեցիկ չէ իր մշակումովդ որքան Թագեոռ Սեբաստացու ողբը։ Ուշա­
գրավ է հեղինակի ընդհանրացումը, նա երանի է Խալիս հավասէքի համար
վոհված վերոհիշյ՛ալ մանուկներինյ ուստի և ա յդ հենքի վրա առավել $ցուն
դարձնում մ ան կահ ա վաքի զոհերի ողբը՛, որոնց տանում էին ոչ թե սպանելու,
ա յլ ծա ռա յեցնելու իրենց հրեշավոր նպատակներին։ Բանաստեղծը ծնողական
ողջամիտ կսկիծով ցանկալի է համարում նրանց հերոսական մահը , քան բռնի
կրոնավ։ոխությունը։ Երանի, ասում է նա'

Ջի թ է մանկՈլնքըն մեր նահասէակած էր,

Եւ կամ վասն աստուծոյ հըրով այրած էր,
Եւ կամ նըման սըրբոցըն քա րկոծա ծ էր ...

Ինչո՞ւ, որովհետև այդպիսի դեպքում նրանց գերեզմա նը'

Ազգին քրիստոնէից տեղ պարծանաց էր...

Մ ի ն ա ս Թ ո ի ւս ւթ ց ի . — X V I գարում Սեբաստիայից ոչ հեռու գտնվող Թոխաթ

( Եվդոկիա) քաղաքում զարգա ցա ծ արհեստն ու առևտուրը, կապը հեռավոր
երկրների հետ նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծել նաև դպրության և
առհասարակ հասարակական մտքի զարգացման համար։ Բավական է հիշել
Արդար Թոխաթցոլն, որը Աեբասաիայում գումարված գաղտնաժողուԱէ ընտըր-
յա լը հանդիսացավւ Թոխաթը տվեց նաև ուրիշ գործիչներ, որոնց մեշ որպես
բանաստեղծներ անվանի եղան Մինաս Թոխաթցին, Ստեվւանոս Թոխաթցին,
Խաչատուր Թոխաթցին, Ղազար Թոխաթցին և Հա կոբ Թոխաթցին11։ Բոլորն էլ
բանա ստեղծ-գրագետն եր, որոնց, սակայն, չէր վիճակվել մինչև վերշ ապրելու
հայրենի քա ղա քում։
Դարավերջի քաղաքական իրադրությունները և հատկապես ջալալիների
ավազակաբարո ապստամբությունները ինչպես շատերին, այնպես էլ նշված
բանաստեղծներին նետեցին պանդխտության գիրկր> Նրանք աստիճանաբար
տեղափոխվեցին և տեղավորվեցին Լեհաստանում, Ղ /՚ի մում և Վա լախ իա յո ւմ ։
Մինաս Թոխաթցին ՛իր նոր հա յրենիքում' Վա լա խիա յոլմ, զբա ղվեց հիմ­
նականում նոտ ա րությա մբ, դառնալով տեղի հա յոց դատավարական մարմնի
քարտուղարը։ Նրա կա զմա ծ . արձանագրությունների մի քանի հատորներն
ա յժմ գտնվում են Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարանում։
Մինաս Թոխաթցին ծնվել է 1510 թ. և ապրել մինչև 1622 թվա կա նը,
բոլորելով շուրջ 110-ա մ յա մի կյա նք։
Նրանից պահպանվել են մի շարք բանա ստեղծություններ' գրված լեհահայ
գաղութում, դրանցից մեկը' «Ողբ Օլախաց երկրինа , նկարագրում է հայերի
ծանր վիճակն ա յդ նոր հանգրվանում' այս անգամ հունադավան-օրթոդոքս
եկեղեցու հարուցած ծանր հալածանքներով։ Հեղինակն ա յդ առիթով ողբում
է առհասարակ հա յ ժողովրդի կրած բոլոր հալածանքները և նրա թափառական
ու անոլրախ առօրյա ն, հավատուրացություն, եկեղեցիների հրկիզում ու ավե­
րում, զա նգվա ծա յին բա նտա րկություններ, ձեռագրերի հրկիզում, բռնի
մկրտություն և ա յլն։

13 Ն . Ս -կիք՚յ ա ն, Հ ի ն դ պ ա նդ ուխ տ տ ա ղա սա ցներ, Վ իեննա , 1 9 2 1 , էչ 5 5 — 1 1 4 ։

 Հ ա յ կ ա կ դ կ ա կ ո 4 է կ Х 1 У - Х \ Ո է դ ա ր ե ր ո ւմ

Մինաս Թ ոխաթցոլց պահպանվել կ նաև մի ինքնատիպ, զավեշտական

ոտանավոր' նվիրված «Հա րիսա » ճաշի զովքին, Զավեշտն ընդգծելու նպատա­
կով նա կանգ կ առնում ազգագրական, կենցաղային ու անձնական կյանքի
մի շարք մանրամասների վրա, որոնցով նրա ոտանավորը մի կողմից 'ստա­
նա մ կ ճանաչողական արժեք, իսկ մյուս կողմից' դառնում միշնադարյան
ր ա նա ս տ եղ ծռթ յա ն կաշկանդված սաՀմանները ևս փոքր-ինչ լա յնա ցնելու
միշոց, ' ֊
» ւ "Ц"՜
Ս տ Լ փ ա ս ււս ք ո խ ա թ ց ի . Թոխաթից վ,տխածներից մեկն կր Ստեփանոսը,
որին մահվան զուրն կին նետել մահմեդական ասպատակողները, սակայն
պատահաբար ողշ կր մնա ցել և Հաշողացրևլ հասնել Կաֆա, Ծնվել կ 1558 թ.
Թոխաթում, պ ա նդխ տ ությա մբ ապրել Ղրիմում և կյանքի մայրամուտին վ ե­
րադարձել ու 1680 թ . մեռել հայրենի քա ղաքում։
Ատեփանոսը, Կաֆայից բա ցի, ապրել կ նաև Սոլրխաթի սուրբ Նշան կամ
սուրբ Խաչ վա նքում։ եղել կ ուսուցիչ, գրիչ և բա նա ստեղծ։ Նրա չափածո
ստեղծա գործություններից ուշագրավ են Թոխաթի ավերման ողբը, Կաֆա
քաղաքի գովքը, ինչպ ես նաև երգիծական ոտանավորները։
«Տա ղ և ողբ ի վերա յ Եւդոկիոյ մեծի քաղա քին. . . » ստեղծագործության
մեջ մեծ վշտով ու կարոտով նկարագրված են Թոխաթի շեն օրերն ու նրան
հասած պատուհասը ( 1 0 0 2 ) ։ Ընթերցողի առջև պատկերվում կ քաղաքն իր
գետերով, բա ղնիսներով, իջևաններով, շոլկա ֊խ ա նութ ներով, վաճառատնե­
րով, գործվա ծքեղենով, «գ գա կկա րնոցներով», ոսկերչանոցներով, որոնց
թվարկումը կիսատ թողնելով, բանաստեղծը գրում կ.

Զոր մկկն ասեմ զմաթխանին,

Զփկշաքարնին և զարվեստնին,
Սիրտս կայրի և կըսկծի...

Իր ծանր վիշտն ու կարոտը մոռանալու համար, բանաստեղծը մ ե ր թ ֊մ ե ր թ

ուրախության առիթներ կ որոնում' ծիծաղի նյութ դարձնելով կենցաղային
ա նՀա րմարությոլնները, Հատկապես ճանճերի, լվերի, փայտոջիլների պ ա տ ֊
ճառած ա նհա նգստությունները։ Այդ ժամանակ նա եղել կ Սուրխաթի սուրբ
Խաչ վանքում, ուր շատերի հետ զբա ղվել կ ձեռագրեր ընդօրինակելով և իր
աշակերտներին սովորեցնելով։ Ուստի ոտանավորի մեշ մասամբ երևում կ
նրանց ա ռօրյա ն.

ճա նճեր բա զում են ի յա յս տեղս,

Որ կու կենան ի յա յս պատերս,
Կանհանգըստեն ըզգրա գրերս,
Եւ կու նեղեն զաշակերտներս...

Այս երգիծական ոտանավորները տարբերվում են Մարտիրոս Կաֆացու,

Մինաս Թոխաթ ց ո լ նման ստեղծագործություններից նրանով, որ երգիծանքի
նոր առարկաներ են գտ նվել, Դարձյալ « մանրուքներ» , սակայն դարձյալ
դրական հետա քրքրությա ն սահմանների մասնակի լա յնա ցում, կյանքի նոր
կողմերի ընդգրկում.

Խաչատուր Թ ոխ ա թ ցի __ Թոխաթցի բանաստեղծները ոչ միա յն Լեհաստան

 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

ու Ղրիմ էին հասել, ա յլև Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ։ Նրանցից մեկն էր

Խաչատուր Թոխաթցին։ Կենսագրական տեղեկություններ համարյա չկան։
Հա յտ նի է մ իա յն, որ 1616 թ . նա, Վենետիկից Կոստանդնուպոլիս վերադառ­
նալիս, նավի մեջ գրում է (էՊատմութիւն Վէնէտկոյ քա ղա քինя ընդարձակ
քերթվւսձը'*։ ւ
Հա յ իրականության համար գա մի հետաքրքրաշարժ ստեղծագործության
էր' հեքիաթային Վենետիկի շլացնող ա ռօրյա յի մա սին։ Բանաստեղծի նկարա­
գրում է իր' ականատեսի տպավորությունները' քաղաքի ընդհանուր տեսա­
րանների, առանձին շենքերի, ծովի, նաև մարդկանց, նրանց ծեսերի ու կեն­
ցաղի առանձին մանրամասնությունների վերա բերյա ր Թվարկելով հնություն­
ներն ու հարստությունները, մշտապես ավերվող ու թալանվող երկրի ղավակը
զա րմանքով նկատել է, որ ,

Հաղար ՛լ երկու հարիւր տարի,

IIյ։ Վենետիկ շինեալ կա յ.
4արկամաց ձեռք իսկի չանկեր,
Եւ ոչ կրակ հրդեհեր գնա։
Զինչ որ ունի վաղուց հես/է
Եւ ի պապան ց ' մնացեալ կ ա յ.,.

Նա միաժամանակ ավելացնում կ, թև իր ա յդ զարմացումի վրա ուրիշ­

ները ծիծաղել են, հիշելով ուրիշ սքանչելիքները. « Արի գնա Հսպ ա նիա ...
Անաւգօլի, Ալիկոսւնա, Ֆլօրենցա , Կըռանտուքա, Միսինիէ և Փալմերէ, Մ ա ր ֊
չիլիս։, Ֆըռանցիսի, ճ ի ն է վ ա ... Յիցիլիա և Ալուման, Փարէզ քա ղա ք...а ։
Հեղինակը, սա կա յն, զարմանալով ու հիանալով հանդերձ, հոգով կապված
է հայրենի Թոխաթին.

Ամենեքեան բարով վ ա յլե ն ...

Թոխաթ քաղաք հերիք ի ն ձի ...

Կարծիք է հա յտ նվա ծ, որ Խաչատուր Թոխաթցին Հովհաննես Տերզնցոլ

որդին է և մասնա կցել է «Պատմութիւն Փարէզի ու Վեննայիа պոեմի թա րգմա ­
նությա նը։ Հովհաննես Տ երգն ցին իր Խաչատուր անունով որդու հետ, իրոք,
եղել է Հռոմում, Վենետիկում, Մարսելում, ուր և գլուխ է բերել նշված պոեմի
վւոխադրւոթյունը։ Բա յց ա յդ երկու Խաչատուրների նույնությունը ա պ ա ցո ւց֊
ված չէ։
Հովհաննես Տերզնցին, որ ծնվել է մոտավորապես 1540-ա կա ն թվա կա ն­
՛ներին և մեռել 1 630-ի ն ' Հռոմում, մեծ գործ է կատարել « Փարէզ և Վեննաս
պոեմը հա յկա կա նա ցնելով։ Հա յկա կան միջնադարյան քնարերգության մեշ,
ուր այնքան քիչ են թարգմանական չափածո աշխարհիկ երկերը, դա բա ցա ­
ռիկ երևույթ էր, որը մ եծ սիրով է ընդունվել ու մանրանկար զարդարանքով
տարածվել դարեր շարունակ|6ւ

Հ ա կ ո ր Н 'и ^ н и р с ф . — Մականունն է Բադուկենց։ Ծնվել է Թոխաթում

1563 թ .։ Հավանաբար դարավերջի խժդժությունների ժամանակ վւախել է

14 Տ ե ՛ս «ГՊ ա տ մ ո ւթ ի ւն Փ ա ր էզ ]։ և Վ ե ն ն ա յի , ■Պ ա տ մ ութ իւն Վենետ իկ բ ա զ ա ր ի ն », ա շխ ա տ ա ­

ս ի ր ո ւ թ յա մ բ 1 Կ. Ա. Մ ե չի ք -Օ հ ա ն շ ա ն յա ն ի , Ե րև ա ն , 1966, էշ 235—286։
18 Տ ե ՛ս ՛ն ույն տ ե ղ ո ւմ , էշ 8 9 — 2 3 4 ։
Լեհաստան, ապրել ստ եղծա գործ և մեռել այնտեղ յա թք Ո ի ն է
եզե, մի „.ր ի շ 1ակոր Ա յվա թենց մականունով, որր նույնպես հետագայում
է/նացսլ Է Լեհաստան։
Որպես բանաստեղծ Հա կոբ Թոխաթ ցին սովորական բանաստեղծություն-
ներ գրելս,ց բա ցի, ղրաղվել Լ նաև ուշագրավ փոխագրություններով ո, թ ա ր գ ֊
մ անութ յուննե րով, Հետաքրքրական են նրա փորձերը Սաղմոսարանի և Գրիգոր
Նարեկացու Մատյանի որոշ գ,ո,խ ների չափաբերման ուղղությա մբ, որոնցովնա
ս տ ե ղ ծ ռ մ Չ ը ն թ ե ր ց ա ն ,,,թ յա ն , ավելի ճիշտ' երաժշտության նոր ձեռնարկներ:
г Մատեան ողբերգութեա ն» պոեմի մի մասը նա հարմարեցնում Է գանձերի ար­
վեստին ( (էսայն ողբս» ա կրոստիքոսով).
Ձա յն հառաչանաց,
Երգ պաղատանաց,
Այս բա ն մա ղթա նա ց...
Լուր, տէրյ և ողորմ ևա .,,
Հա կոբ Թոխ ա թեցոլ անհամեմատ խոշոր ու մնայուն գործերից գլխավորը
«Յ ո թ իմաստասիրաց պատմությանս թարգմանությունն էր, որ նա կատարեց,
ինչպես ենթադրում են, լա տ իներենից, 1614 թ . ' \ Հնգկական ծագում ունեցող
ա1Դ ե1՚Կ ը, "Ր ՎաՂ "լց Ի վեր դասվել էր համաշխարհային գրականության
գլուխգործոցների շարքը, առաշին անգամն էր թա րգմանվում հայերեն և դառ­
նա մ զա նգվա ծա յին ընթերցա ն,,, թ յա ն առարկա. Այն տպագրվել է բա զմիցս,
Այղ գործով Հա կոբ Թոխաթ ցին մեծապես լա յնա ցնում էր հայկական միշնա-
դար յա ն գեղարվեստական արձակի սահմանները «Աղե քսան գրի պատմու­
թ յա ն », «Պղնձի քաղաքի պ ա տ մությա ն» և թարգմանական մյուս գործերի կող­
քին դնելով հետաքրքրական զրույցների գեղեցի՛կ մի փունջ,
Թոխաթ քաղաքը նույն ժամանակներում ծնեց նաև ուրիշ բանա ստեղծներ,
որոնցից և ոչ մեկին չէր վիճակված ապրել և ստեղծագործել հայրենի քաղա­
քում, Բ ա յց նրանք ուր էլ եղան, չմոռա ցա ն իրենց ծննդա վա յրը, նրա ծաղկուն
օրերն ու կրած դառն ւդատոլհասը,
•Լ ր թ ա ն Լ ս Կ ա ֆ ւ ս ց ի . — Ղրիմը, որ տարաշխարհիկ հայության խոշոր ու
հին գաղթ օջախներից մեկն էր, X V I— X V II դարերում առանձին նշանակոլ-
թ յա ն է ձեռք բերում, որպես համեմատաբար խաղաղ անկյուն. Առանձին դեր
է վիճակվում Կաֆա ( Թեողոսիա) քաղաքին. Բարեբեր ու վաճառաշահ այս
քա ղա քում կային տասնյակ հայկական եկեղեցիներ, որոնցից 7 ֊ը մինչև հիմա
էլ կանգուն են. Այստեղ ծաղկում էր հա յ գրչությունը, մա նրա նկա րչությա նը,
որմնանկա րչությունը, բա նա ստ եղծությունը, գիտությունը, առևտուրը, ար­
հեստները, Մանրանկարչության գծով մեծ գործ է կատարում Նիկողայոս
Ծաղկարարը, որից մեզ հասած ձեռագրերի թիվն անցնում է երեք տասնյակից:
Ոչ պակաս հռչակ է վա յելում Խասպեկ երեցը ոչ միա յն որպես նկարիչ, ա յլև
բա նա ստ եղծ, երաժիշտ, Խաչգռուզ Կաֆացին դրի ,է առնում հայրենի երկրի
տարրեր գավառներից եկած և Կաֆայում նոր տեսք ստացած ու տեղայնացած
ժ ո ւլո ,/յրդա կ ա ն երդերի ամենաընտիր փունջը, ստեղծում ղրիմ ահ այութ յա ն
ժա մանակադրաթ յա ն ր , իսկ Վար դան Կաֆա յեցին' տեղի հոգևոր առաջնորդ/,,
զբա ղվում է եկեղեցիների նորոգմա մբ և նրանց գովքն ու պատմությունը
չավւա բերելով,
10 Տ ե ՛ս ն . Ա կ ի է յա ն , Հ ի ն գ պ ա ն դ ո ւխ տ տ ա ղա սա ցներ, էք 13У — 2 0 2 ւ ' __ __ ^
:,40 Հ ա յ յ ո ղուերդ քւ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ղրիմ են տեղավւոխվում նաև լեհա հա յոլթ յա ն որոշ գործիչներ, ա յդ թվում

նաև Վրթանես վարդապետը։ Իր ծննդավայրի մասին խոսելիս նա դրում է.
«Ի գաւառէն Այրարատի և ի դեղչէն Գ իլա նն ցի ...»։ Ծնված է համարվում 1520-
ական և մեռա ծ 1570-ա կա ն թվականներինւ ճակատագիրը նրան կապում է
երեք բնակավայրերի հետ, որոնցից վերջինը Կաֆան է։ Դեռևս Լեհաստանում
եղած ժամանակ նա գրել է մի շարք բանաստեղծություններւ Այդ շարքը
լրացնում է Կաֆայում, որի եպիսկոպոսն էր դարձել'7։
Նրա բա նա ստեղծություններից մի քա նիսը, գրված Գրիգորիս Ա ղթ ա մա ր֊
ցու ա զդեցությա մբ, նվիրված են Լվովի հայությա ն առաջնորդ Գրիգոր Վանե­
ցուն, իր երբեմնի դասընկերոջը։ Դրանք ցույց են տալիս, որ Աղթամարցոլ
տաղերը' հորինված ոչ շատ ժամանակ առաջ, արդեն հասել էին Լվով, որը
ուշագրավ է նաև գրական կապերի ա ռումով։
Վրթանես Վարդապետի բանաստեղծությունների մեջ հայրենասիրական
առումով նշանակալից են Կաֆայում նահատակված Պարոն Լույսին նվիրված
տաղերը։ Որպես վկայաբանական ստեղծագործություններ, դրանք նորություն
չէին, բ ա յց իրենց արվեստով կրկնություն չէին։ Նրանց արժեքը, սակայն, դրա
մեջ չէր, այլ հա սարա կա կան ֊ք ա ղա քա կա ն նշանակության։ Նահատակ-հերոսր
քաջաբար տանում է բոլոր զարհուրելի տանջանքները։ Նա իր պարտքը' հ ա յ­
րենիքի և մա յր ժողովրդի հանդեպ կատարում է գերմարդկային անձնուրացու­
թ յա մ բ ։ /'ա յց դա տեղական նշանակություն ունեցող սրտառուչ մի միջադեպից
այն կողմ չէր անցնի, եթե բանաստեղծները նրանց կյանքից ու մահից չստ եղ­
ծեին գովքեր, ողբեր, գանձեր։ Այս եղանակով նահատակները վեր էին ածվում
սիրված հերոսների' ընդդեմ բոլոր բռնակալների ու. բարբարոսությունների:
Ղրիմի հա յ գաղթօջախում Պարոն Լույս նահատակի անունը հատկապես Վրթա­
նես Վարդապետի տաղերի շնորհիվ դառնում է հ այա պահ պան ութ յա ն մի նոր
ազդակ' թոլրք-թա թ արական հալածանքների դեմ.

Տանըս Հա յա ստ ա նեա յց մեծ աւետիս է,

Լուսաւորչի ցեղի շատ խնդութիւն է ...

Այսպես է բանաստեղծը գնահատել Պարոն Լույսի նահատակությամբ ձեռք

բերվա ծ բԽ րոյա կա ն հաղթանակը։
Վրթանես Վարդապետի բանաստեղծությունների մեջ կա մի ընդարձակ
քերթվա ծ, որը նոր երանգ է ավելա ցնում հա յ քնա րերգությա նը։ Հավանաբար
հենց Կաֆայում եղել է մի հարուստ և անգրագետ հա յ, որն ունեցել է ձեռա­
գրեր, բ ա յց չի տվել ուրիշներին ընթերցելու։ Գիրքը արգելքի տակ, նրա բ ո ­
վանդակությունը' բանտարկված, ահա ա յս երևույթի դեմ է, որ բողոքում է
բա նա ստեղծը' ստեղծելով, հիրավի, ինքնատիպ խրատների շա րք։ Այդ գործի
խորագիրն ասում է. «Ոմն մեծատուն ունէր Քա րոզգիրք, Մեկնիչ արարածոց
ոսկիապատ, գեղեցիկ, ոչ գիտեր գիր և ոչ կարդալ, և ոչ տայր մարդոց կարդալ,
որ ուսանէինյ>։
Բանաստեղծն իր խոսքը դիպուկ դարձնելու նպատակով մերթ խոսում է
ա յն ազնիվ մարդու մասին, որն ստեղծել է որևէ բա րիք, մերթ էլ այն տղետ
մարդու, որն արգելում է ա յդ բա րիքից օգտվել.

17 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , էշ 1 —5 3 ։ Ա յս տ ե ղ կ ո չվ ա ծ է Վ ր թ ա ն ե ս Ս ռ ն կ ե ը ի
 —Л У / 1 1 դ ա ր ե ր ո ւմ • о 4 :1

Ч !,Կ մ ւս ր դ մի ճրրա գ վ ա ռեր,

Ր ա րձր ի ,„ 1 ,ղ դրեր.

Ա էկ մի խ իսս, յի մ ա ր եղեր,

Զ ճրա գն ի վ ա յր է ա ռեր.

Տարեր սունտուկն է դրեր,

Րզնորին լույսն է արգիլեր,
Վայ այն մարդու հոգուն,
Որ ըղլոյսն առեալ թ ա գոլցեր...

1 ս ս ւչգ ո ո ւզ Կ ս ւ ֆ ա յ ն ց ի . - ^ հեղինակր ոչ այնքան բանաստեղծ է, որքան

ժողովրդական քնա րերգության հավաքող ու փրկող, որի անվան հետ է կաս, ■
ված հայկական միշնաղարյան երդերի ա մենամեծ ու ամենաընտիր փունշէո,
Խաչդոուգը ծնվել է 1592 թ ., հավանաբար, Ղրիմի Կաֆա քաղաքում, ուր
և ապրել է իր ողշ կյա նքը, Նրա կողմից է ստեղծված նաև դրիւГահա յութ յա ն
կյանքին վերաբերող ամենաընդարձակ ժամանակագրությունըм , Վերոհիշյալ
ժողովրդական երգերն ու ժամանակագրությունը, բա զմա թիվ ա յլ նյութերի հետ
միասին մեզ է հասել նրա ինքնա գրով։ Ուշագրավ է, որ տեղ-տեղ ն ա ժողո-
վըրդական երգերի մեշ հյուսում է և իր անունը, չմոռա նա լով նշել, որ դրանք
« ։դարՅ>-եր ( պարերգեր) են սովորած դեռևս իր պատանեկության տարիներին։
Ժողովրդական ա յդ երգերի մեշ, անշուշտ, կան այնպիսիները, որ շատ
հնից են գա լիս, բ ա յց կան նաև նմուշներ, որոնք կամ տեղում են ստ եղծվել,
կամ էլ հնից ու հա յրենիքից Կաֆա հասնելով, տ եղա յնա ցվել են* կապվելով
Կաֆայի և X V I— X V II դարերի իրականության հետ։ Ուստի ա յդ ժամանակների
դրականության մասին խոսելիս, չի կարելի մոռանալ սույն պարագան, մա ­
նավանդ, որ նրանք մեծա պես ազդել են Ղրիմի և հատկապես Կաֆայի հայ
բանաստեղծների ստեղծագործությունների վրա։
Հարսանեկան կենաց ծառի հնամենի գովքի վերշին մասում Կաֆայի
հայերը հյուսել են իրենց հույսը' Կաֆայում և նրա շրշակայքում աճելու ու
ամրանալու.

Թէ տան 'լ ընտանի տունկն պատրուսէր,

Որ երթար աճէր, թագաւոր.
Աճէր ու դիճէր, աճէր ու դիճէր,
Ելներ Կաֆային դաշտերն ծածկեր, թա գա ւոր...

Ժողովրդական ա յդ երգերում ներհյուսվա ծ է նաև Կաֆայի բնությունը,

տեղի հա յոց ա ռօրյա ն, նրանց տ ոնա խմբություններր, երգն ու պարր, երի­
տասարդ զույգերի շերմ ու ա նկեղծ, ազնիվ րլ անդավաճան սերը։ Ուշագրավ
է, որ նրանք երդվում են Սասունցի Դավթի երգումով.

Հա ցն ու գինին,
Տէր կենդանին։

Խաչգոուզը, որ երբեմն իրեն Խաչիկ երեց կամ Խաչերես է անվանում,

տաղաշարքի վերշից կցել է հետ ևյա լ տողերը.
18 Տ ե ՛ս Ա ս . Մ ն ա ց ա կ ա ն յա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն մ ի յն ա դ ա ր յա ն - ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն երդեր, ( յ 113— 151։
18 Տ ե ՛ս 'Մ ա ն ր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր » , Ա , 2 0 5 -2 0 6 ։ Ա յս տ ե ղ կ ո չվ ա ձ է Խ ա չա տ ուր

կ ա ֆ ա յե ց ի ։
յյյ) Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

հո եմ Խաչերես, աղւոր երես, ա յ,

Պար/յո դրեցի, օխ, իմ ւդարււն, ԷյնԷկ
II։ տառօսն ամ հնոյն, ույ:

Չավւաղանցութ յա ն չէր /ինի, եթե փ որձեին բ Խո։ լ։/ ո ո ւգին որո/ես (Iո ղո ։[րր
զական երդեր դրի առնողի համեմաաել Մովսես Խորենացոլ հեւու եթե վերջի­
նիս ջանքերով վ՚ր կվել են նախաքրիստոնեական շրջանի ժողովյւգա ֊ զո։ սանս։ -
կան երդերի փշրանքները, ապա Խաչգոուզի ջանքերով փրկվեք է միջնադարյան
ժողովրդական երգերի ամենարնտիր փնջերից մեկը:
Ղրիմահայ բանաստեղծների շարքում իրենց տեղն ունեն ն՛աև Խասպեկ
( Խաչատուր) և Վարդան Կաֆայեցիներր։ Աոաջինը հայտնի է կենսուրախ
տրամադրությամբ հորինված սիրո տաղերովт , իսկ երկրորդը Ղրիմի հա յկա ­
կան եկեղեցիների վերանորոգման աշխատանքների մասին գրած բանաստեղ­
ծություններով2'։
Նման երգերի միջոցով մենք այսօր ավելի շոշափելի ու տեսանելի գո ւյ­
ժերով ենք պատկերացնում հայկական մեծա գույն գաղթօջախներից մեկի'
Ղրիմի պատմության առանձին էջերը։

Մարտիրոս Ղ ր ի մ ե ցի . — Ղրիմը հա յ իրականությանը պարգևեց նաե հա­

սարակական գործիչ ու անհամեմատ մեծ բանաստեղծ Մարտիրոս Ղրիմեց ու ն ւ
Սնվել է X V II դարի սկղբներին և վախճանվել 1683 թ .։ Ուսումն ստացել է տե­
ղում' բանաստեղծ Ստեփանոս Թոխաթ ցու, ապա երուսաղեմ ում' Աստվածա­
տուր Տա րոնեցու և ուրիշների մոտ ։ Գրավել է հոգևոր բարձր պաշտոններ աշ­
խատելով թ ե ' հայրենի Ղրիմում, թ ե ' Կոստանդնուպոլսում և թ ե ' Երուսաղե-
մումւ Գործուն մա սնա կցություն է ունեցել Երուսաղեմի հայոց պատրիարքու­
թյա ն կա պ ա կցությա մբ ծա գա ծ երկարատև և ծանր վեճերին՝ ելակետ ունե­
նալով հա յ ժողովրդի շահերը։ Հա յտ նի է եղել նաև որպես գրիչ, ձեռագրերի
հավաքող, պատվիրող, ինչպես նաև ուսուցիչ ու բա նա ստ եղծ։ նրա աշակերտ­
ներից է Երեմիա Քյոմուրճյա նը։
Որպես բա նա ստ եղծ Մարտիրոս Ղրիմեցին թողել է բա զմա թիվ և բա զմա ­
տեսակ բա նաստեղծություններ ու պոեմներ71։ Իր ժամանակի իրադրություն­
ները և հայ ժողովրդի կրած հալածանքները նա փորձել է յուրովի վերարտա­
դրել Երեմիայի մարգարեության չա փ ա բերմա մբ։ Պատմական և հայրենա ­
սիրական ուշագրավ ստեղծագործություն է «Պատմութիւն Ղրիմայ յե ր կ ր ի ...»
ընդարձակ քերթվա ծը։ Այստեղ հեղինակը բանավոր զրույցներից և կցկտուր
ա յլ տեղեկություններից հավա քելով և նյութ քա ղելով, կազմել է Ղրիմի բնա կ­
չությա ն և մասնավորապես հայերի պ ատմությունը։ Մեծ վշտով է խոսում
Անիի կործանման, հայերի տեղահան լինելու, աշխարհով մեկ սփռվելու, նաև
Ղրիմում տեղավորվելու և այնտեղ կրած հարվածների {մասին.

Արդ մեզ պիտոյանա յ մեծն Երեմի ա ն' յ

Ողբալ զթշուառութիւնս հանգոյն նա խ նա կա ն...

Մ ա րտ իրոս Ղ ր ի մ ե ց ո լ ա յս ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն մեջ միա ժա մա նա կ խ ս ։ն -

20 Տե ս Վ . 1 դ ք ս ւ յն լյ ա ն , Ղրիմի հա յկա կա ն դ՚ա ղոլթի պ ա տ մություն, էջ ЗОН— 3 1 0 ։

21 Տ ե ս Նույն տ եղում։ Կ. Կ ոս ւո սւէյս ւն, Նոր ժողովա ծու, Բ ՚ի ֆ ւիս, 1 8 9 6 , էչ 11 — 1%յ
22 Տ ե ս Ա . Ա . 1Гա г տ |ւ гп ս յսւ ն , Մարտիրոս Ղ րիժեցի, Երետն, 1 9 5 8 ։
 կա Ն„ր , Ш„ П М , ն„ ր Հայկական
բնա կա վա յրերի վերա բերյա լ. ր 14ա 4 " “

I' Ղ ա րսոլ կ ո ւե ա լ նորա շէն յա ,ա ն

եւ ի Պ ա ղ չ ս ,„ ա ր ա յ, Կո զ լ ո վ կ ո չա կ ա ն ,
սնզի է Ղ ա ր ա ս ո ւն վ ա յր մենա սա հմա ն
եւ է գ ո յի ւ ք ա ռա տ , շա տ ո ւն ի ցորեա ն.
Բ ա զ ո ւմ և ա նհա մա ր ձա ռք և բ ո ւր ա ս տ ա ն .
Կա րկա ճա հոս գետ ով գեր քա ն զ ա մ ե ն ա յն ...

Այս կարգի ստեղծա գործությունների թվին է պատկանս,մ նաև <гՅաղագս

քաղաքին Ամա սի ուս աաղր, Դ ա մ ի կ ո ղ մ ի ց ա յղ քաղաքի և նրա բնությա ն
գողտրիկ գովքն է, իսկ մյուս կողմից՝ այն բարեկարգված տեսնելու երազային
ծրագիր.

Բ ՚է ինձ հրաման լինէր,

Կապկի կամւորշ քո վերա յ,
Եւ նշդարենի ծառոց
Տերևով ծա ծկոյթ սա ղա րթեա յ...
ներքին' շատրվան ծովակ
Շինէի սալից մա րմա րեա յ...

Մարտիրոս Ղրիմեցոլ երգերի մեշ որոշակի տեղ է հատկացված իւնշույք-

ներին և աշխարհիկ ուրախություններին, ինչպես նաև բարեկենդանի տոնա­
խ մբություններին, Առանձին բանաստեղծություն է նվիրված ըմպանակին, որր
գինու և խումի գովք է Տերտեր Երևանցոլ պոեմի զգալի ա զդեցությա մբւ
ո՜Տա ղ ա յրի երէցուն է» խորագրի տակ Մարտիրոս Ղրիմեցին հմտորեն
բա ցում է միշնադարի տխուր անկյուններից մեկր' այրի երեցի հոգեկան
սւշխւպւհը.

Այրիւ ա յրի, լուցկի չունի,

Ինքն կերլի, իսկի չե ր ևի...

Խորապես մա րդկա յին, թերևս անձնական ապրումների արդյունք,

Միշնա դար յա ն բա նա ստ եղծությա ն համար այնքան էլ սովորական չէին
երգիծանքն ու զա վեշտ ը։ ճիշտ է, նրանց անդրանիկ չափաբերումներին
կարելի է հանդիպել Գրիգոր Մագիստրոսի տաղերում և ա յլոց մոտ, սակայն
X V I— X V II դարերից է, որ նրանք սկսում են որոշակիորեն երևալ, Մարտիրոս
Ղրիմեց ու երգիծական բա նաստեղծությունները հիմնականում ուրախ ժա ­
մանցի համար գրվա ծ գործեր են, ուր ծաղրվում եհ առանձին անհատներ,
սովորություններ, քա ղա քներ, հաստատություններ, նկատելի է նաև նախա­
տելու, դաստիարակելու միտումը. Հետաքրքրական է և ա յն, որ ա յդ ոտանա­
վորներն ունեն աշխարհագրական մ եծ ընդգրկում և մեծ մասամբ կապվում են
բուլղարահա յո ւթ յա ն հետ։
Բոլորովին ա յլ բն ո ւյթ ունի ЧСԱրբանեակ չարին ...Յ) անեծքանման կծու
խ ա յթ ոցր' ուղղված ոմն Աբրահամի, հավանաբար, Աբրահամ Այնթափցու դեմ,
Մարտիրոս Ղրիձեցին ունի նաև շատ ուրիշ ստեղծագործություններ,
որոնց մեշ մի քանի հայա տ ա ռ թուրքերեն ոտանավորներ,
Իրենց ա մբողշութ յա մբ Մարտիրոս Ղրիմեցու ստեղծագործությունները
Я4 4 ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ու [I յո ւն

թա րմ ի/ոսբ էին մեր միջնադարի բանաստեղծության մեջ, որոնք շուտով

արձադանք դսոսն հատ կապև и Նաղաշ Հովնաթանի մոտ։
Կաֆայում ուրիշ բանաստեղծներ Էլ կա յին, որոնցից ուշաղրավ են, օրի­
նակ, 1սև Կաֆացին4 իր անհամեմատ րարձր արվեստով և ղդա ցմոլնբտ յնոլ-
թ յա մ բ , Սիմեոն Խրըմպեյի որդին և ուրիշներէ.

Գ ա վ ի թ Ս ա լս ւ ձ ո ր ց ի . — X V II դարում Հայաստանի աոանձին բնա կա վա յրե­

րում երևան են դալիս նուրբ արվեստով և ժողովրդական մտա ծողությա մբ
օժտված բա զմա թիվ բանա ստեղծներ, որոնք մի նոր շունչ են հաղորղում մեր
քն արե ր դո լթ յա ն ը է Այդպիսիներից են, օրինակ, ԴաւԱւթ Սալաձորցին, Քոսա
Երեցը, Կիրակոսը, Ստեփանոսր և ուրիշներէ Եթե կան բանաստեղծներ, որոնք
մ եծ դիտելիքների տեր, մատենաղ իրն եր և անվանի դր աղետներ են, ապա այս
երգիչները քննություն են բռնել միա յն իրենց երգերի հմա յքով, սւյն Էլ ոչ
ա յնքան գրավոր, որքան բանավոր ' տա րա ծմամբ!
Դավիթ Սալաձորցին մինչև օրս դեռ իր ամբողջական կերպարանքով չի
ներկա յա ցվա ծ մեր գրականագիտության մեջ։ Միշտ Էլ նրան հիշել են որպես
ծաղիկների գովքի հեղինակի, մինչդեռ նա ունի նաև սիրո, կենցաղային մի
շարք ուրիշ երգեր, որոնք մ ե ծ մա սա մբ անտիպ ենէ
Ծաղկանց գովքը իր տեսակի մեջ եզակի մի ստեղծագործություն Է, որի
տողերի միջից ասես հայրենի բնաշխարհի հազար ու մի տեսակ ծաղիկներն
են բուրում և շողշողում իրենց բա զմերա նգությա մբէ Դա բնությա ն մի հոյա ­
կապ գովք Է՝ միաժամանակ ճանաչողական մ ե ծ նշանակությամբւ Եթե նախ­
կինում ծաղիկներից մի քանիսը երգի նյութ Էին դառնում4 ա յն Էլ հաճախ
փոխաբերական իմա ստ ով, ապա այստեղ նրանք ներկայանում են իրենց
բնական տեսքով ու հատկություններով և ժողովրդական համապատասխան
պատկերացումներով[յ3»
Դավիթ Սալաձորցու բանաստեղծությունների մեջ ուշագրավ Է նաև այն
ողբը, որ բանաստեղծը գրել Է իր միակ դստեր4 Նռանայի մահվան առիթով?*,
Այստեղ առանձնապես կարևոր են մա րդկա յին զգացմունքների և հոգեկան
ապրումների ա յն կողմերը, որոնք մինչև ա յդ համարյա իսպառ երդի առարկա
չեն դարձել, Ցնցող են հատկապես այն տողերը, ուր նկարագրվում են հոր
մտորումները4 կապված դստեր կենդանի հուշերի հետ,
Դավիթ Սալաձորցին մի բա ցա ռիկ բա նա ստեղծություն Է գրել ոմն « մ ո ֊
լորյա լ Խաթունիа մասին (ա նտ իպ ), որը ենթարկված Է եղել հավատուրացու­
թ յա ն ։ Բանաստեղծը նրան « սա նամա յրл Է կոչում և հարազատի ջերմեռա ն­
դությա մբ փորձում համոզել նրան իր մոլորվա ծությունը, Դավիթ Սալաձորցին
Էլ, ուրիշների նմա ն, շեշտը դնում Է քրիստոնեական կրոնի դրվատման վրա
և պատկերավոր մտ ա ծողությա մբ գրում.

Սրտիկդ բոլորէ, ականջ դիր ինձի,

Ղաֆիլ ոսկիդ չտաս դու խ ա մ պըղնձի,
Հոգիդ հուրն կա յրի, մա րմինդ խանձի,
Երեսդ չի մնալ նուրբ, տիկին Խաթուն,

Այս անմիջական ու մտերմական խորհուրդները տալիս, բանաստեղծը

23 Տ ե ՛ս (СԲանասեր л » , 1901, էշ 8 7 — 129։

^ Տ ե ՛ս «Հ ա ն դ ե ս Ա մ ս օ ր ե ա յ» , 1 9 3 6 , էշ 4 9 5 — 5 0 1 ։
 Հայկական մշա կոյթ ը XIV —X V III դար երում . о4о

քրիստոնեականդ ղաղաՓարներից անցն ո, մ է աղղային արժանապատվության

րա ցա հա յտ գնաՀաամանր, որպիսին ա յղ ժամանակ սովորական չէր, եվ ահա
ա յստեղ նա ս տ ե ղ ծ ռ մ է մի մեծարժեք պատկեր, գրելով.

Որպէս ակն ու գոհար, մարգարիտ' մանր է,

նոյնպ էս հա յն փոքր ա,լգ է լ գինն ծսյնր
Ջոկէ փուչն ու տատասբ և վարդն ընտրէ,
Գտիր անմահության ջուր, տիկին Խաթուն,

Գավիթ Սալա ձոր ցուց պահպանվել են նաև մի քանի սիր ո զուլալ ու

Անգո՛ն տաղեր' նվիրվա ծ' ե ր կ ո ւ ս ը Հուսնիխան ա ն ռ ն ո վ մի աղջկա, իսկ
ե ր կ ռ ս ր ' Ա զգյուլ ա ն ռ ն ո վ մի ուրիշ աղշկա, Դրանք, բանաստեղծի երիտա­
սարդական տարիների արդյունք լինելով, լցվա ծ են իսկական սիրո անմիշա-
կան ո, սրտ ա բռի ։ զեղումներով.

Մի ասեր, թ է. отհեռի կեցիճ,

Չ եմ դիմանար կրակ, բոցի.
Սարկաւագն եմ Սալաձորցի.
Հուսնիխան, քեղ բարով տեսա յ,
Ամ սներով, տարով տեսա յ.

Դա վիթ Սալաձորցոլց հայտնի են նաև մի քանի ա յլ երգեր' կրոնական

բովա նդա կութ յա մբ, մի երգ էլ նվիրված պանդխտությանը, որոնք ա մ բո ղ ջա ց֊
նա մ են հեղինակի ներշնչանքների աշխարհը,

Քոսա Երեց. — Ապրել է X V II դարում, եղել է Բասենցի,

Քո սա Երեցից մեղ են հասել մի տասնյակ երդ, որոնցից 8 -ը ' աշխարհիկ,
իսկ 2 ^ ր ' հոգևոր բովա նդա կութ յա մբս. Բոլորն էլ գրված են ժողովրդական
բա ռ ու բա նով, գեղշկական պ ա րզությա մբ և անմիշականությամր, Տեղ-տ եղ
նրանք ա յնքա ն մոտ ու հարազատ են ժողովրդական երգերին, ասես վախ են
առնված ա յնտ եղից,
Քոսա Երեցի երգերը հագեցվա ծ են զվարթ տրամադրությամբ, իսկ տեղ-
տեղ էլ վեր են ա ծվում զա վեշտի, Այդպիսիներից են մորեխին (կիտ ոցյ) և
աղվեսին նվյիրված մեկական երգերը. Առաջինում նկարագրվում է մորեխի
պատուհասը, իսկ երկրորդում' իր թղթապանակի կորուստը, Վերշինս, ան­
շուշտ, նկատի ունի մի խարդա խ ություն։ Իբր թե աղվեսը գողացել է բա նա ս­
տեղծի հոգևոր պաշտոնին վերաբերող փաստաթղթերը և դրանց հիման վրա,
մյուս աղվեսների որոշումով, դարձել հոգևոր առաջնորդ։ Բանաստեղծության
մեջ պահպանված մեծա հոգությունն ու երգիծանքի մեղմո։ թ յունը ավելի են
նպաստել նրա հա ջո ղվ ա ծռթ յա նր.

Ասացին. «Ա ղվես, դուն մեզի' ամիր, իշխան,

Ի վերա յ գազանացն ես սուլթան ու խտն,
Երբ աթոռակալէն էկեր պատասխան,
Այլ Ք ոսա յ էրեցն զուր չա միչ կուտէв.

Սիրո երգերի մեջ Քոսա Երեցը նույնքան անմիջական է, որքան Դավիթ

25 Տ ե ՛ս « Բ ա նբեր Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի »է № 3, 1956, Էհ 2 6 5 276է

35-719
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն
5 46

Սալաձորցին. նրանք կարծես միևնույն միջավայրի, բա յը ավելի ամուր ո։

հաստատուն ավանդների ներկայացուցիչներ լինեն։ Նկատելի է միա յն Քո սա
երեցի առավել ժողովրդական ոդին.

Նխշուն կաքաւ սիրուն երամ, յ

Քաջ արծիւէն կապ էր վերամ,
հա րկեց, էրաց ար ան ֊դ ա րան,
Բաժանեց եար-եարէն ա նուշ...
Կամ'
Գեղէն վերև հերկեր-մերկեր,
Շապիքսյ սուրմայով ներկեր,
Սիրեր եմ, չեմ կրնայ թարկեր,
Արի խ օսինք, ջորած Նա զլու...

Մեկական զողտրիկ երգերով հիշատակության արժանի են նաև Կարա­

պետ և Ավետիք բա նաստեղծները, որոնց մասին կենսագրական տեղեկություն­
ներ չեն պահպանվել, նրանք գովերգում են աշխարհիկ սերը, զգացմունքային
խոր ա նկեղծությա մբ և շոյող արվեստով։
Մեր քնարերգությունը լեցուն է անակնկալ հազար ու մի պատկերներով,
մտածողության ինքնատիպ դրսևորումներով, հայրենների' հնարավոր բոլոր
ասելիքների ասես սպառիչ օդտ ա գործմա մբ։ Բայց ահա ոմն Ավետիք, իւոսում
է սովորական մի աղջկա ձեռքերի նկա տմամբ ունեցած իր պաշտամունքի
մասին, ա յդ ձեռքերը համեմատելով Սուրբ Գ ր ք ի և Ավետարանի հետ10։

Ե ր ե մ ի ւս Ք յո ւ ք ո ւ ր 6 յս ւ ն .— Օսմանյան տիրակալներն իրենց նպատակներից

ելնելով' արտոնություններ շնորհելով, բ ռ նա գաղթեր կազմակերպելով շենա ց­
նում են իրենց նոր մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը, հատուկ ուշադրություն
նվիրելով հա յութ յա նը։ Այդ քա յլո վ նրանք մի կողմից քաղաքն ապահովում
էին ձեռներեց վաճառականներով, արհեստավորներով, աշխատավոր և ստեղ­
ծագործ մարդկանցով, իսկ մյուս կողմից' հակակշռում հունական ուժերին։
Կոստանդնուպոլսի հա յությա ն թիվն զգա/իորեն մեծա ցա վ Ղրիմից և հատկա­
պես Կաֆայից ( Թեողոսիա) եկած հազարավոր գաղթականների շնորհիվ?7։
X V II—X V III դարերում Կոստանդնուպոլսում հրապարակ իջան նշանավոր
հասարակական գործիչներ ու բա նաստեղծներ, ինչպիսիք են Երեմիա Ք յո-
մուրճյա նը, Հա կոբ Նալյանը, Պազտասար Դպիրը, Պետրոս Ղափանցին և
ուրիշներ։
Երեմիա Ք յո մ ոլրճ յա նը ծնվել է 1637 թ . Կոստանդնուպոլսում։ Նրա նախ­
նիները ջալալիների հալածանքներից այդտեղ փախած ակնեցիներ էին։ Կրթու­
թյունը ստացել է տեղում. տիրապետել է մի շարք լեզուների և, ունենալով
համակողմանի ընդունակություններ, նվիրվել է գրական-լուսավորական աշ­
խատանքների է Որպես ա յդպ իսին, նա, հիրավի, հանդիսացել Է բազմարդյուն
և բեղմնա վոր ստեղծագործող։ Մեռել Է 1 6 9 5 [թ .։
Երեմիա Քյոմուրճյա նը վարել Է աշխարհիկ կյանք և ունեցել մ եծ ընտա­
նիք։

26 Տ ե ՛ս Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի а Գ ի տ ա կ ա ն ն յո ւթ ե ր ի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ս :, № 2 , Ե րև ա ն , 1950 Էշ 199—200<
27 Տ ե ՛ս Հ , Պ ե ր պ ե ր յս ւն . Ն ի ւթ ե ր պ ո լս պ հ ա յ հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , Վ ի ե ն ն ա , 1965 Էշ 3 4 ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ , ա կ „ 4 թ ր Х 1 \ ֊Х У Ш դ ա ր ե ր ո ւմ
.54 7
Չնա յա ծ րա նա սի րռ թ յա ն մ կ շա։ո Ւ խոսվել Երեմիա ք յոմոլրճւանի
1 Ւ 'Ժ օր՛։ /,/ գոյություն չունի նրա դրական ժառանգությունն
ամւիаփаիւ Հրս/ուսւրակէոթյուն91!
Որպես ցրող Նա Հա յտ նի Է բա նա ստ եղծովյուններով, պոեմներով, ինք-
նատիպ գանձերով, ինչպես նաև գեղարվեստական արձակին պատկանող
ս տ եղծա գո րծո վ յուններով, Նյութը հիմնա կա նով Կոստանդնոլպոլսի առօրյան
Է՝ մերթ պ ա տ մա ֊հ ա սա րա կա կա ն, մերթ աղդագրա-կենցաղային առումներով:
Նրա բանաստեղծական կարողություններ,, համեստ են, բա յց նրա ընդգրկում֊
ների սահմանները՝ լա յն ո, հետաքրքրական, Երեմիա Քյոմուրճյա նր ձգտել Է
ստեղծագործաբար հաջորդ սերռնդներին հանձնել Կոստանդնուպոլսի հետ
կապված բոլոր մեծ ու փոքր դեպքերն ու իրա դա ր ձո վ յունները,
Արվեստի առումով առավել արժեքավոր են նրա այն բանաստեղծություն­
ները, պոեմների հատվածները, որտեղ նա տարերայնորեն դիմել Է ժողովըր-
գական բ ա ն ա հ յո ւս ո վ յա ն օգնությա նը, Աչքի են ընկնում, օրինակ, «Ա ՜յ ջուր,
պաոքելոց դո, ղովա ցա րա ն», « Ա յ ջուր, յորդաիյաղ գետ ոյդ», « Երամք երկ­
նային թռչնոց խ մ բե ցա ն» երդերը' նվիրված ջրի գովքին, Դրանք գրված են
ժողո։[րգտկան «Ջ ր ի 'կ, ո՞ր ակնէն կա դասս կամ «Ա յդ վայրի լեռն էդ ի վար»
երգի նկատելի ա զդեցությա մբւ Ժողովրդական երդի մեջ պատանին զրուցում
է ջրի հետ բա ցա հա յտ ելով նրա ձնոտ սարերից գալու, առուներով վազելու,
պարտեզներ ու ա յգիներ ջրելու, զովա ցնելու, սեր ,։ւ կյանք պարգևելոլ հատ-
կութ յունները.

Ա ՜յ ջուր, քե զ հարցունք էլի,

Քո գնացքն է վաղվա զա կան.
էշՔԴ է Ի լերանց բարձանց,
Ո՞ւր դիմես այդպէս փութաջան...
Եվ^այն, ինչ ժողովրդական երգն է ասել մի քանի գողտրիկ տան մեջ,
Երեմիա Քյոմուրճյա նր բա ցա հա յտ ում է բա գմա թիվ տներով,նորանոր մտ ո­
րումներով, զեղումներով, որոնք ինքնին ուշագրավ երևույթ են հայգրակա­
նությա ն ժողովրդա կա նա ցմա ն, աշխարհականացման առումով,
Երեմիա Ք յո մ ուրճ յւսնի ա յ,, երգերում ջրի գովքը' բնությա ն գովք լինելուց
րսւցի, նաև հասարակական տրամագրությունների երանգ ունիւ Նկատելի է,
օրինակ, «Կ ռո ',նկ, ուստ՞ի կու դասի» մեջ արծարծված կարոտի երանգը նաև
այստեղ.
Հազար զեն եհար տամ քեզ.
Ա ՜յ օրհնեալ ջուր բարեհամ.
Ուր երթաս՝ բա րև տանես,
Ուր ղտնուս մեզի սիրական՝
Ի մէնջ մատուսցես յոզջոյն
Եւ ասես կան ի յողջութեա ն...
Ավելին, ա յստ եղ ջո,րը լա վ երազանքի, պ ա յծա ռ սպասումների, հուսաբեր
գարնան խորհուրդն ունի, որի ա յցելութ յա մբ ցրվում Լն ամպերը, մառախուղը,
տխրությունը, վիշտը և բա ցվում է արևոտ գարունը, Ուստի և բանաստեղծն
ջրի ա յնքա ն այրող ու հրատոչոր ծարավ ունի.

V Տե՛ս Հ. 11 ա 6 ա կ յա է , երեմիա Ք յո մ ո ւ ր ճ յա ն , երևա ն 1 9 6 4 ,

548 ձ ա յ ժ ո ղ ր վ յւդ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Յերկնից երեսէն ամ ւդերբն ւիախան,

Արևն ծագեալ քեղ պ ա յծա ռ վրան.
Պատեաց խնդութիւն, սրտիկս է դողման,
Դու ծիծաղ ծաւալ ծայ 'ւ ի ծածանմանւ
Մառախուղն կորեաւ, որ մեզ էր չարկամ,
Իմ սիրտս չցոլա լ արևով գարնան,
Երբ ցուցեր զերեսդ ղարղարեալ փ ա յլմա ն,
Ծիծաղ ծածանիդ ծալ 'ւ ի ծա ծա նմա ն...

Երեմիա Քյոմուրճյա նի գրչի տակ գուցե մասամբ պակասել է ժողովրդական

երդի արվեստի հմա յքը, սակայն նա, դրա փոխարեն, ջուրը դարձրել է մի լու­
սավոր ու կենսաբեր խորհրդանշան, որի գալուն են սպասում բոլորը* թ ե' ծիլ
ու ծաղիկ, թ ե ' թռչուն ու կենդանի, թ ե ' պանդուխտ ու պանդխտատեր և
թ ե ' լույսի ու արևի կարոտ ամեն արարած։
Երեմիա Քյոմուրճյա նի ինքնատիպ ստեղծագործություններից մեկն է
(էԱգուլեցի խ օճա յ Խօսրօվի մահուանյ) մասին գրված գանձը՝ իր սարքովւ
Շեղվելով ընդունված ձևերից, նա կերտել է միա նգա մա յն աշխարհիկ գանձ։
Գանձում նկարագրվում է Ագոլլիսից Կոստանդնոլպոլիս հասած խոշա Խոսրո~
վի ողբերգական կյա նքը, խարդախությունների միջոցով նրա բանտարկվելը,
բանտում մեռնելը և թաղման արարողությունը։ Երկրորդ մասում ծաղրվում
են նրա սուտ բա րեկա մները, որոնք նույնիսկ ուրախացած են երևում։ Երրորդ
.մասում հեղինակը նկարագրում է դիակը բա նտից տուն բերելը, չորրորդ,
մա սում' կնոջ' Մ եյրեմի սուգն ու կոծը, իսկ վերջին մասում' թաղման նկա­
րա գրությունը։
Արվեստի առումով առավել ուշագրավ են վերշին երկու մասերը և հատ­
կապես նախավերջինը' դրված Աղեքսանդր Մակեդոնացու պատմության կա­
ֆաների ( а Վայ այս Պ օվրոսիս») նմա նութ յա մբ։ Դա արդեն տանում է դեպի
հայրեններն ու ժողովրդական երգերի ակունքները։ Բանաստեղծը կնոջ և
հանդիսականների վշտին ու ողբանքին գումարել է նաև բնությա ն վիշտը,
ստեղծելով ուշագրավ տողեր.

Օրն եղև ձիւն բըքա րեր, դառնաշունչ հողմով մըրըրկին,

Այնպէս կողակցի սըրտին դառնաբեր եղեամն կըսկըծին։
Երկինք 'լ երկիր մթնցա ւ, ա մուսնոյն սև սև խոց հեղին,
Սառնամանիք սև սըրտին, որբ 'ւ ա յրի լինել Մ էրիէմին...
Ձիւնն որ փ չմա մբ զօդն ծա ծկէր, օր ’ւ արև բնա կչա ց չցուցին.
Անդ սև սև մազերն ծածկէր զդագաղն ու զմարմինն սև բա խ տ ին,..

Ուշագրավ են նաև հեղինակի կենցաղային պոեմները, որոնք առաջընթաց

քա յլեր էին և իր ժամանակի պոլսահայ իրականության և, առհասարակ, հայ
գրականության համար։ Առանձին հետաքրքրություն ունի а Փարէզ և Վեննա».
փոխադրական պոեմի հայատառ թուրքերենի վերլուծելու նրա աշխատանքը,
որի օգնությա մբ նա թրքախոս հայերին կապում է եվրոպական գրականու­
թյա ն հետ ։ Նա ոչ միա յն թա րգմա նել, ա յլև ստեղծագործական ինքնուրույն
մշակման է ենթարկել ա յդ պոեմըտ։ .

29 Տ ե ՛ս (ГՊ ա տ մ ո ւթ ի ւն Փ ա ր էլյի և Վ ե ն ն ա յի я , էշ 5 8 — 77։

 . ■ _______________ Հա յկա կա ն մ շ ա կ ո յթ ը Х 1 У ֊Х У Щ դարերում ձ40

Կրես իա / յո մ ու րճյա նր Հա յ Հասարակական մտքի այն ներկա յա ցուցիչ֊

ներից էր, որը >ստեղծադործել„վէ տպարան Հիմնելով, Հա յոց աշխարհը
շրջա դա յերվ , ա մենօրյա մշտ ա դբա զ հասարակական դործոլնեությամբ ձգտում
էր խաղաղություն Հաստատել Հա յ Հատվածների միջև, դրականության միջո^
/յով ։ո արածել Լուսավոր գաղափարներ։

ՍտեփաԱս Դսւշաեցի — Շահ Արբասի հայերի բէւնի տեղահանությամբ

Հիմնվա ծ Նոր Ջհլղան շուԽով դարձավ հայկական մշակույթի զարգացման մի
ինքնատիպ կ՛ենտրոն, Տեղական հա յ խոջաների, պարսիկ մեծատունների և
Լւէյւոպացի առևտրականների միջավայրը մշակում էր բարձր ճաշակ և ծնում
երգարվեստի, նկա րչությա ն, բա նա ստ եղծությա ն, ոսկերչության, ինչպես և
արվեստի ու արհեստի ա յլ բնագավառների Հմուտ վարպետներ,
Այդ միջավայրի ծնունդ են նկարիչներից Հակոբ Ջուղա յեցին, Հովհաննես
Սրքուզը, Բոդդան Սալթանովը, բանաստեղծներից Ստեփանոս Դաշտեցին,
աշուղներից Ղուլ, էգա ղը, Ղուլ Արզունին, Բաղեր օղլի Ղազարը և ուրիշներ,
որոնք ստեղծեցին բարձրարվեստ բա նաստեղծությա ն ընտիր նմուշներ,
Ստեվ,անոս Դաշտեցին ծնվել է 1640 — 5 0 ֊ա կ ա ն թթ. և ապրել մինչև
հաջորդ ղարի սկզբները. Եղել է աշխարհական, ստացել է բավականին հիմ­
նավոր կրթություն և, առևտրական գործերին զուգընթա ց, զբա ղվել նաև բա ­
նա ստեղծություններ գրելով.
Նա աշխարհ տեսած գործիչ է. «Գլորեալ թաւալիմ երեսօք բոլորակի
գնդի ա շխ ա րհիս...» դրել է նա իր մասին, նշելով շրջագայած մա յր ցա մա ք­
ները' Ասիա, Եվրոպա, Հնդկաստա ն։
Ստեփանոս Դաշտեցու բա նա ստ եղծությոլնների30 մեջ առկա է մի կողմից
երգիծա նքի, իսկ մյուս կողմից խոհականության հակումը։ Ուշագրավ է հատ­
կապես գրելաձևը, ա յն հատուկ ոճն ու եղանակը, որ մշակել է նա։ Իշխում է
«թեջնիս» կոչվա ծ ձևը, ուր հանգավորվում են տարբեր իմաստ, բա յց նույն
ձևն ունեցող բա ռերը.

Հա յո ց ազդէս շատ ցա ւ ունիս ամսւնած,

Ամանդ է մ եծ, հաւաքէ', տա'ր, աման էս՜ծ,
Չուր յե ՞ր բ տանջես զիս և մանես, ա ' մանած...

Առանձնահատուկ արժեք ունեն Ստեփանոս Դաշտեցու քառյակները «ի

վերա յ ա յլ և ա յլ ի ր ա ց »։ Դրանք հանրահայտ ժողովրդական խաղիկների նմա ­
նութ յա մբ ստ եղծվա ծ գողտրիկ նմուշներ են, որոնց մեջ առկա է մեծ շնորհք
և իմա ցութ յուն։

Առոգ մա զեր, աււոգ դիս,

Արտասուեմ՝ որ առոգիս. է ՚ ՚ ;'
Քա նի" արիւն լա ցցնես, -
Մեկ հետ արի' առ հոգիս։

Այս ձևով ստեղծա ծ ընդարձակ շարքի մեջ առանձին տաղի տպավորու­

թյուն են թողնում սիրուն աղջկա մասին գրված քա ռյա կները.

Սիրելիս, սիրուն առն է,

30 Տ ե ՛ս СГՏ ե ղ ե կ ա դ ի ր я ՀՍ Ս Հ Ч-Ս- (Հ ա ս - բ ա ժ . ) , 1 9 Տ Տ , М 12, էւ 101— 117։

лзо Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Սիրուն սւոլր' սիրուն ա։լ նկ,

Աչքս գէշին լտ եսնոլ,
Թող հոդիս սիրունն սւռն է։
Շուռգամ սիրուն ընկերի,
Սավանն սիրունին' կէրի•
Գէշին պարոն չե մ եղնիր,
Կեղնիմ սիրունին գերի։

Տեղեր կան) որոնք թ ույլ են տալիս մտա ծելու, թե Սայաթ-Նովան ծանոթ

կ եղել Ստեվւանոս Դաշտեցուն.

Մ արիամ կամի լալ Աննա,

Թող ով կամի լալ լա նա,
V'ամ բա սարա րի լեղուն
Թող կարկամի, լալանա 311

Ժողովրդական խաղիկների և. նրանց իմաստության արվեստն է, որ

այսպիսի ճանապարհներով հոսում կ դեպի դրավոր դպրություն, մոտեցնելով
այն հասարակ մարդկանց' դեղջուկ և քա ղա քա ցի։
Երգիծական բնույթ ի բա նա ստեղծություններից ուշադրության արմանի կ
(էԻ վերա յ Նոր Ջուղա յեցւոց» «ոտնաշարութիւնը», ուր մերկացված են տեղի
ներքին չարիքներն ու արատները։ Հոտ որում, ամեն քառատող ունի մ ի . ն ւդ ա ֊
աակ։ Ամենուր դգացվում կ հեղինակի սրամտությունը.

Գիմ Ստեվւան, լաւին անումն ո՛՜վ կու տայ.

Яբլողդ կ շատ, դու վաստակես ո՞վ կու տայ.
Զարմանք կ, թկ ո՞վ կու դատկ, ո՞վ կուտայ.
Ձեռն ո՞ւմն ա յ, մատնիքն ո՞ւմն ա յ, մատն ո՞ւմն ա յ..

վ ո ւլ — Ծնվել կ Նոր Ջուղա յո ւմ 1650-ա կա ն թթ. և մեռել ու թաղվել

նույն տեղում 1734 թ . ։ Եղել կ աշուղ ա յդ բա ռի իսկական իմա ստով, ա յսինքն,
հորինել, եղանակավորել և երգել կ նվագարանի զուգա կցությա մբ' ժողովրդի
համար, մողովյւդի մեշ32։ Որպես աշուղ Ղուլ էգազն առաշին հերթին կոչված կ
եղել սիրո երգեր ստեղծելու համար։ Ա յդ երգերի մեշ նա կարողացել կ ներ­
դնել ժողովրդական երգիչին հատուկ սրամտություն, խոսքաշենություն, պատ­
կերավոր մտ ա ծողություն, կենսասիրություն և հմա յիչ արվեստ.

Ես քեզ վերա յ հկնց կարօտ եմ,

Զոր ծարաւն ախբրի վերա յ.
Ք ո յ սկրն ինձի կրկլ ա յ,
Զոր ջուրն ածես կրի վերա յ։
Անուշ հոտդ բուռ-բուռ կու գա յ,
Ես դուշման չե մ , չո՞ւմ ծուռ կու գա յ,
Ծիծըտ ծոցումտ շուռ կու գա յ,
Զոր ձկներն' ջրի վ ե ր ա յ...

31 Ա յս տ ո ղ ե ր ը հ ի շ ե ց ն ո ւմ են Ս ա յա թ ֊՜ ց ա վ ա յի отՅ իս կ ա ն չո ւմ ի մ լա լա ն /& » ե ր գի բ ա ո յա կ ն ե ր ը ւ
32 Տ ե ՛ս «Հա յ ա շո ւղ ն ե ր » (X V II— X V III դ դ - )ւ Երեա ն, 19611
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — X V Ш դա րեր ում

Յուրաքանչյուր շնորհալի աշուղ նաև բանաստեղծ է, եթև առիթ է ունենում

շեղվելու յուր բուն նշանա բանից' «ա շուղ»-ությունից: Այգ դեպքում աշուղու­
թ յունից մնում է բա նա ստեղծությա ն արտաքին կողմը, ձևն ու տաղաչափոլ-
թ յունը։
՛Լալ է դաղն այդպիսի շեղումների ժամանակ էլ նույնքան վարպետ է, եթե
ոչ ա վելի։ Մղված իր առօրյա հոգսերից, ներքին մտորումներից և անձնական
վիճակից, նա առիթ է ունեցել խոսելու նաև ինքն իր հետ, ականչ դնելով իր
ցա վերին, իր սրտի բա բա խ ներին։

Չ կա յ դարդ իմա ցող, ասող ու լսօղ,

Գոյ, նստի, զրույց տա յ, բա նա յ էս սիրտն...

Ու բա ցում է նա իր սիրտը, մարդկային մրրկածուվ, մի սիրտ' աշխարհի

աււշև.

Մին դամն ծախման ա, մին դամն' առման,

Մին դամն տաքաման ա, մին դամն սառման,
Մին դամն բոց կրակի նման ա վառման,
Մին զամէն յետ խ ովա նման ա էս սիրտ ն...

Նոր Ջուղան տվեց նաև ուրիշ շնորհալի երզիչներ, որոնք իրենց արվես­
տով, լ1 ՚զ վ "վ և մա նա վա նդ աշխարհըմբււնումով ու երգած թեմաներով նոր էչ
էին բա ցում հա յ քնարերղու թյա ն մեշւ

Ն ա ւլսւշ Հ ո ւ ն ա բ ա ն --- Հին Ջուղա յի ավերումից հետո շրչակայքում մնա ­

ցած բնա կչությունը կենտրոնացավ Ագուլիս և Շոռոթ վաճառաշահ ավանների
շուըչըւ Թե' մեկում և թ և ' մյուսում X V II— X V III դարերի ընթա ցքում զարգա­
ցան առևտուրը, արհեստը, դպրությունը, շինարարությունը և լուսավորությու­
նըւ Ժամանակի ա ռա չընթա ցը գլխավորում և հովանավորում էին տեղական
խ սչա ները, որոնք առևտրական կապեր ունեին աշխարհի հեռավոր կենտրոն­
ների հետ և միշն որդ էին հանդիսանում նաև մշակութային առաչավոր արժեք­
ների վւոխանցման։
Ահա ա յդ երկու կենտրոններն էին, որ X V II—X V III դարերի ընթացքում
հրապարակ հանեցին նաև անվանի գրագիրների, բանաստեղծների, որոնց
հետ՝ հա յ գրականության խոշոր երախտավոր Նաղաշ Հովնա թա նին։
Նաղաշ Հովնաթա նը ծնվել է Շոռոթում 1661 թ. կրթությունն ստացել է
նախ տեղում, ապա Ագուլիս ում։ Փոքր հասակից ունենալով բանաստեղծի,
նկարչի, երգիչ-երաժշտի ընդունակություններ, նպաստավոր պայմանների
շնորհիվ շուտով նա դառնում է ուշադրության առարկա ոչ միա յն հայրենի
լեռներում, ա յլև հեռավոր վա յրերում։ Մի կողմից նա ձևավորվում է որպես
գրիչ, մանրանկարիչ, որմնանկարիչ, իսկ մյուս կողմից' բանաստեղծ, երգիչ,
երաժիշտ։ Քանի որ ա յդ բոլոր բնագավառներում էլ նա անզոլգակից էր, և
միաժամանակ իր մեչ էր կրում բոլոր շնորհները, ուստի նրան ճանաչում ու
գնահատում էին և՛ Երևանում, և՛ Թիֆլիսում, և' Թավրիզում, և' ա յլ վ ա յ­
րերում. «Երկիր շատ շրչեա ց տար աշխարհ օտ ա ր ...» ասում է որդին՝ Նաղաշ
Հա կոբը, նրա մա սին։
Վրաց արքունիքը, որ նախանձախնդիր էր շնորհալի վարպետների, Նա­
ղաշ Հովնաթա նին հրավիրում է Թիֆլիս'' որպես պալատական նկարիչ ու
ձձտ Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

երգիչ, Այրտեղ նա ունենում կ իր աշակերտները, որոնք հատկաս/ես ո ր մ ն ա ֊

նկարչության և պատկերանկարչության գծով կազմում են Հովնաթանյսւն
դպրոցի հիմքը։ Նրանց մեջ, որպես անընդմեջ գոյատևող Հովնաթանյան դըպ-
րոցի ուսուցիչներ ու ղեկավարներ, մեկը մյուսի ետևից փա յլում են բա նա ս­
տեղծի որդիները, թոռները, ծոռները' շուրջ մեկոլկես դար։
Նաղաշ Հովնաթանը մեռնում Է 1722 թ . և թաղվում հայրենի Շոռոթում։
Որպես բա նա ստ ե ղծ֊ե րդ իչ Նաղաշ Հովնաթանը թողել Է բավականին հա-
րռւԱտ ու բա զմա բովանդա կ ժառանգություն3"г
Նրա ստեղծագործական առանձնահատկությունների հիմքում ընկած կին
ամենից առաջ, անհատական, բնատուր ընդունա կո։թյոլնները ապա' դասա­
կան, ինչպես նաև աշուղական գրականության լա վա գույն ավանդներին տի-
րա պետելը, ի վերջո' ժողովյւդական զանգվածներին ու աշխարհիկ գաղափար­
ներին փարված լինելը։
Առանձին խումբ են կազմում նաղաշ Հովնաթ անի սիրո երդերը։ Այստեղ
կարծես հանրագումարի են եկել նախորդ ժամանակների բոլոր նվաճումները.
հրապարակ հանելով լիարժեք սիրո լիահնչուն երգերի մի ամբողջ շարք։ Ինք­
նուրույնության և նյութակա նա ցման Է հասել նաև երգչի սիրուհին, տեսանելի
Է ոչ միա յն նրա պատկերը, ա յլև նազանքը, կամակորությունը, հոգին, լսելի
Է նրա ձա յնը, ճանաչելի' բնա վորությունը։ Ավելին, նրանից անպակաս կ
բնությունը, ջրերի խոխոջը, ծառ ու ծաղիկների դալարը, բուրմունքը, շրջա­
պատի բարձր ու կենսուրախ տրամադրությունը։ Նրա կողքին, նրանից ավելի
լիարժեք ու կենդանի երևան կ գալիս իր' բանաստեղծի կերպարը, խելագարի
նման սիրող, սիրո բարիքները անհագորեն վա յելող, սիրուհուն չտեսնելիս'
կարոտից խ ենթա ցող, աշխատելիս' նրանով կլանված, հեռուներում գտնվելիս'
նրան երազող, նրան կանչող։ Եվ ա յդ բոլորը' բարձր արվեստով, գեղարվես­
տական խոսքի պ ես-պես հնարանքներով։ Սիրո երգերը թևակոխում կին զար­
գացման մի նոր շրջան, պայմա նավորելով Սա յա թ-Նովա յի երևան գալը։
նաղաշ Հովնա թանից առաջ կլ քաղաքային ա ռօրյա յի, ա ռևտ րա ֊ ա ր հ ե ս ֊
տավորական միջավայրի արձագանքներ կային հա յ բանաստեղծության մեջ,
օրինակ, Կոստանդին և Հովհաննես Երզնկացիների մոտ։ Բա յց ա յդ միջավայրի
լա յն ու խոր վերարտադրության առաջին ամբողջական երդերի փնջին հան­
դիպում ենք նաղաշ Հովնաթանի տաղարանում։ «Շնորհա լից մարդ կ ա յ...я ,
«Շա տ գիտուն մ ա րդն...}), «Ն ա մո ւս֊ղ ա յր ա թ ի լա լ մարդն այն կ ...» , «Լուարուք,
դուք ա մ ե ն ե ք ե ա ն ...», «Ոմանք ի մ ա ր դ ո յ...», «Հա լա լ պահօդն իւր առևտուրն»,
« Էհտիպարի կ ա ց ...» և ա յլ բանաստեղծությունների մեջ բանաստեղծն արծար­
ծում կ առևտրա-արհեստավորական խավերի աշխատանքային առօրյան ու
ներքին կապերը։ Նպատակն կ պախարակել կեղծիքը, խա բեությունը, անորակ
ապրանք արտադրելը, հաշիվներում խարդախելը, փնթիությունը և հազար ու
մի մանրուքներ։ Այս բա նաստեղծություններից անպակաս են խրատները,
որոնք, ի տարբերություն վաղեմի բա րոյա-խրատական ստ եղծա գործություն­
ների, հագեցվա ծ են քա ղաքա յին ա ռօրյա յով ու իրողություններով։
Առհասարակ, բանաստեղծը միշտ կլ քննադատական վերաբերմունք ոլնի
դեպի ագահ ու տգետ խոջաները, անբարոյական ու անկիրթ հոգևորա­
կանները, հասարակության համար պորտաբույծ մոնթերն ու տիրացուները.

33 Տ ե ՛ս Նա ղա շ Հ ււվ քւա ր ա 1ւ} Բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր , երևա ն, 1951։

 Հ ա յկ ա կ ա ն մ ; ս յ1 ,ա ,Ր ր X I V — X V I I I Ոա ր և ր „ , յ

շա հա մոլ դործա վա րսերն զա նա ղա ն մ ի չն „ ր ղ ձ ե ր ը ։ դ րա ն հա կա ռա կ։

ջին ա ն դ ա մ նա 'ը ն թ ե ր ց ո ղ ի ն ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւմ Է դեպ ի գ ե ղ ջկ ա կ ա ն ծ խ ո տ հ ա ց ա -
ա ռ ն ը , բ ա մ բ ա կ մ ա ն ո ղ կ ա ն ա ն ց գ ո ր ծ ա էո ո լն ը > ց „ լ յ ց տ ա լո վ ա շ ի ա ա ա վ
թ յա ն ձա ս ր ու տ խ ո ւր ա ռ օ ր յա ն ։
Ահա ա յս բոլորի արդյունքն Է սոցիալական անհավասարության դեմ
բողոքել.,,, ա յն շեշտր, որ կա Նաղաշ Հովնաթանի բանաստեղծություններում'
հանան ա զնիվ աշխատանքի, արդար կարգերի և լոլսա վոր„ վ յա ն ,
Նաղաշ Հովնա թա նի տաղարանում հատուկ բաժին են կազմում երգիծա­
կան բա նա ստ եղծությունները, Այստեղ Էլ, նախորդ ժամանակների ամբողջ
.իորձը հիմք դա րձնելով, Նաղաշ Հովնաթանը կարողացել Է ստեղծել երդիծա-
Կան բա նա ստեղծությունների նոր մակարդակ, Հիմքում' նորից սոցիալական
րմբռնումներն են, ինչպես և անհատական դրապայքարը, Առկա են նաև սո­
վորական ժամանցի զավեշտական բանաստեղծություններ, առօրչա անմեղ
կատակներ, առակավոր զրույցների մշակումներ,
Նաղաշ Հովնաթա նը հա յ դրա կա նով յա ն մեջ իր ուրույն տեղն ունի նաև
որպես խ նջույքի երդերի հեղինակ, Անցյալի հատ ու կենտ փորձերն այս ուղ­
ղությա մբ դեռևս չէին զտել լա յն տարածման արժանի ձևեր, Բավարար էին
համարվել աշուղական զանազան երդեր, հնից եկող առանձին տաղեր, շա­
րականներ, Բանաստեղծն ինքն էլ, ըստ երևույթին, շատ է երգել «Տա ղ ու
շարականս, բ ա յց ա ռօրյա խնջույքներն ու հավաքույթները մղում են նրան
ստեղծելու ավելի լիա րժեք ու ժամանակակից երդեր, « Յա մենա յն ժ ա մ ...» ,
«Նստեմք ի մ եջլի ս .,.}), «Ա յսօր ցնծա մք պ ա ր ե լո վ ...», «Եկա յք այսօր ժողովե-
,դէՔ Լ՚^ ՚կ երք մ իա բա ն . . . » , «Գինին որ հասնի' անուշ է ...» և այլ երգելով Նաղաշ
Հովնաթանը ստեղծեց բոլորի կողմից սիրված ու երգված ուրախության երդեր'
բա ցելով իր ժամանակի կենցաղի կողմ երից ևս մեկըւ
Քիչ չեն նաև եկեղեցական տոներին, ծիսական արարողություններին,
ինչպես նաև զանազան սրբերին ու սրբություններին Նաղաշ Հովնաթանի
\
ձոնած բա նա ստ եղծությունները, դամբանական ողբերը, կյանքի ու կենցաղի
ա յլ բնագավառներ՛ին նվիրված տաղերը.
Նաղաշ Հովնաթա նի ստեղծագործություններից հառնում է միա նգա մա յն
ինքնատիպ, տաղանդավոր մի բա նա ստեղծ, որը հա յ քնարերգության մեջ նոր
դպրոցի հիմք դրեց. Նրա հաջորդներն էին որդին' Նաղաշ Հա կոբը, հա յրենա ­
կից Ստեփանոս Շ ոռոթ եցին, Թովմա Ադուլեցին, Նաղաշ Աղեքսանղրը, Կարա­
պետ Արևե լցին և շատ ուրիշներ։ Սայաթ-Նովան, որ Նաղաշ Հ„վնա թա նի հա­
ջորդն էր վրացական արքունիքում, զգալիորեն օգտվել է իր նախորդի բա նա ս­
տեղծական և երաժշտական արվեստից։

Պ ա ւլտ ա ս ա ր օ ՚պ ի ր . — Կոստանդնուպոլսում Երեմիա Ք յոմուրճյա նի ց հետո

երևան եկած հաջորդ և առավել բարձրարվեստ ու տաղանդավոր բանաստեղծը
Պաղտ ա սար Դպիրն է, Նա ծնվել է 1683 թ . և մեռել 1 7 68-ի ն , Ամբողջ կյանքն
ա ն ց է կ ա ց ր ե լ Կ ո ս տ ա ն դ ն ո ւ պ ո լց զ ւմ ' ւսչքի* ը ն կ ն ե լո վ ո ր պ ե ս մ ա ն կ ա վ ա ր ժ , հ ր ա ­
տ ա րա կիչ և բա նա ստ եղծէ _ V
Պա զա ա „ար Դպրի գրական հետաքրքրությունները նույնպես լա յն են
եղել սկսած պատմական, կրոնա գիտական ֊դ ա վա նա բա նա կա ն, փիլիսոփա­
յա կա ն, քերականագիտական աշխատություններից մինչև ընտիր բանաս-
 I I I ! \
Լ ա յ է1ոզովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

տ եղծ и ւք)յուններ և գեղարվեստական արձակին մոտեցնող նամակաձևեր3,յ եվ

քանի որ այն ժամանակ Կոստանղնուպոլսում բավականին ամուր հիմքերի
վրա Էր գտնվում տպագրության գործրւ ուստի նրա երկերի մեծ մասը տ պ ա ֊
դրվել Է, այն Էլ երբեմն մի քանի հրատարակությամբ։ Այսպես, օրինակ,
նրւս Տաղարանները առանձին գրքերով X V III գարում (սկսա ծ 1723 թվա կա ­
նի ց) լույս են տեսել 7 անգամ։
Պաղտասար Դպիրը մեկն Էր այն գործիչներից, որոնք թուրքական ծանր
հալածանքների պատճառով իրենց մա յրենի լեզուն մոռա ցա ծ թրքախոս հա­
յերի համար ստեղծում և հրատարակում Էին զանազան ձեռնարկներ* շարա-
գրրված թուրքերենով։ Այդպիսին երից Էր, օրինակ, (ГՊու պատմութիւն գրքի
ււլսւոլրքի, Գրիգորիս սուրբ Լուսաւորչին ԷվԷլինտԷն ախըրը նատսւք ւդատմոլ-
թիլունու, վէ պւււ հա յոց ազդրն նէ սէւգէպտէն քրիստոնէական հաւատ թնա
կէլիպ' լուսաւորել օլմասընըն տիյն է յէ ն է նագլ էտէրя ա յսինքն, այս գիրքր
նվիրված է Գրիգոր Լուսավորչի կյա նքի և հայ ժ ողաէրդի քրիստոնեություն ը ն ֊
գանելու պատմութ յա ն ր ։ Մի ա յլ գրքում, որր կոչվում է «Կըրթ ութ իւն Քրիս-
աօնեական պաշտօնիս և նորից շարադրված է հայատառ թուրքերենով, հեղի­
նակը բացատրում է, թե դա դրված է «Гհայճա պ իլմէյէն քրիստոնեա յ ե ղ ֊
բա յրլա րըմրղ Իչին' թարքճէս (հա յերեն չիմա ցող քրիստոնյա եղբայրների
համար' թուրքերեն)։ Ուշագրավ է, որ նման գործերում Պաղտասար Դպիրն
ընտրել է այնւդիսի նյութեր, որոնք ամենաազդեցիկ միջոցները պիտի լինեին
ընթերցողներին հա յ ւդահելու հա մա ր։ Ուշագրավ է նաև նրանց լեզուն, ուր
հնարավորության սահմաններում պահպանվել են հայերեն բա ռեր, դարձվածք­
ներ, որպեսզի ա յդ ■եղանակով նաև հայերենի թելը իսպառ կտրված չլիներ
գրքերի և լւնթերցողների միջև։
Նրսւ բա նա ստ եղծա թյունները, հիմնա կա նում, փոքրածավալ պմվւով։ երգեր
են, որոնց համար հեղինակը ստ եղծել կամ հարմարեցրել է երաժշտական
եղանակներ։ Ա յդ պատճառով նրանք հարուստ են կրկնակներով և ա րվեստ ա ֊
վոր կրկնություններով։ Պետք է նկա տ ել, որ Պաղտասար Դպրից է սկսվում
հա յ դասական քնարերգությա ն և երա ժշտ ությա ն ա յն նորորակ մերձեցումը,
որը հետո շարունակվեց Պետրոս Ղ,ափանցու, Ղագար ճա հկեցու, Սիմեոն
Երևանցոլ, Գալուստ Կայծակի, Գևորգ Գապասախալյանի, Հովհաննես Կ ա ր ֊
նեցու և շատ ուրիշների կողմից։ Համապատասխան երգերը բոլորովին ա յլ
էին աշուղական երգերից, չնա յա ծ արտաքնապես ունեին շոշափելի նմանու­
թյունւ Այստեղ պահպանվում էր գրական լեզուն, մինչդեռ աշուղները հորինում
էին բացառապես բա րբա ռներով։ Բա ցի դրանից, այստեղ թեմաները տարբեր
էին և շոշափում էին հիմնա կա նում ա զգա յին ֊հ ա սարա կ ա կան խնդիրներ,
կրոնա-քաղաքական հարցեր, իսկ աշուղների մոտ իշխում էր գլխավորապես
սիրո թ եմա ն։ ճիշտ է, Պաղտասար Դպրի ուղղությունն էլ մ եծ տեղ էր տալիս
սիրո զգա ցմունքին, սակայն ա յստ ե ղ ա յդ սերը նկատի ուներ հայրենիքի, եկե­
ղեցու, աստծու գաղափարը, իսկ Հւսճախ էլ այնքան անորոշ, երկիմաստ բնույթ
ուներ, որ դժվար էր կռահել, թե խ ոսքը որ սիրո մասին է։
Այս պարագան հիշեցնլււմ է հ ե ն ց ինքը' բա նա ստեղծը, իր (ГՏաղիկներ ս ի .
րոյ և կարոտանաց» գրքույկի 1 7 6 8 թ. հրատարակություններից մեկի սիրային
երգերի վերջում դրած հետ ևյա լ տողերով. «Ծանիր աստ, ով սիրելի ընթերցօղ,

34 Տ ե ՜ս Պաւլտասար Դպիր, Տ ա ղ ի կ ն ե ր հ * ի ր ո [ և կ ա ր օ տ ա ն ա լյ , Ե րև ա ն , 1 9 5 8 ւ
 Հա /կա կա ն մ շ ա կ ո յթ ը А Л — Х У Ш դարերում ООО

ղի բանի մի ինչ յետ ին ևզԼալ երգեցմոԼեքս մինչ ցաստ թէպէտ' ըստ արտա­
քին կերպարանքն д,„ցա ն ի ն երգեցմունք մարմնաւոր ուրախութեան, սակայն
րոտ ներբին զօրս,թե ան Հա մա յնբն առ հօգևոըն վերաբերին, Եւ յետ այնոցիկ
են, որբ միշտ զհոդւոյն խորհինս, Որբան էլ կամենանք մտածել, թե նա ստիպ­
վա ծ, հալածանքից խուսափելս, նպատակով է, ինչպես Կոստանզին Երզնկա-
ցին, այդ տալերը զրել, զա րձյալ պիտի հավատանք, որ այստեղ կա ճշւքար­
տ ս,թյուն, Հիրա վի, Պաղտ աս ար Դպրի երգերում երբեք էլ սիրած էակը կանա­
ցի այնպիսի շոշափելի ու տեսանելի կերպար չի ստանում, ինչպես Նաղաշ
Հովնաթանի գրչի տակ, Դեռևս Սյա նեցին էր փորձամ Քրիստոսին ու Աստվա-
ծամորն ա յնպ ես գովեր դե լ, ինչպես սիրած էակին, Դա մի ուշագրավ ուղղու­
թ յուն է մեր գրականության մեք, որի ամենագասական մշակողը հանդիսա­
ցա վ Պաղտ ասա ր դպիրը' իր հետնորդներով,
Հիմք կա մտ ա ծելու, որ Պաղտասար Դպրի ակնարկած «հօդևոր» և. 0՛զհոգ­
ո ղ ն » բառերի տակ միա յն կրոնական գաղափարներ չպիտի ենթադ[,ևլ, Ավե­
լին, ա յն ժամանակ և դրանից էլ առաջ հայ քնարերգության մեք ընդունված
էր հատկապես վարդի և սոխակի մոտիվի օգնությա մբ խոսել նաև հայրենիքի
և նրա ազատագրման դաղավւարների մասին։ Այզւգիսի երգերի լավագույն
օրինակներ է տվել ինքր ժողովուրդը։ Օրինակ, « Առաւօտուն քամին ելնէ,
մա զէ զ ի ս », «Առաւօտուն թռչա նքն ա մ է ն ...» և նման ուրիշ երգերում սււիւակի
որոնաձ ւ[սւՐ1]|1 կամ ս ի ր ո ւհ ի (ւ ավելի շատ խլված հայրենիքի զաղավւարն է ս,
Դրանք, սա կա յն, անկախ իրենց նա իւն ական, հեղինակային իմաստավորու­
մ ից, միաժամանակ ընդ՛հանրացումներ են, որոնք րնկալվել են նաև այլ ա ռ ո ւմ ֊
ներա/' նա յած տեղին ու ժամանակին. Այդպես են նաև Պաղտասար Դպրի
սիր,, տազերը. Այդտեղ սերր ամենից առաք հայրենիքի հես, է կապված և ոչ
թե կնոք. Այս ա ռումով ուշագրավ է հա տկաւդ ես նրա «Ի նընք մանէդ արքա­
յա կա ն» երդը, որով հեղինակն արթնանալ է խնդրում իր սիրեցյա լին.

' Ի նընք մանէդ արքայական,

Հա րթ ի'/,, նազելի իմ , զարթի՜ր,
էհաս նըշոյլն արեգական,
Չ,արթի'ր նազելի իմ , ղարթի ր ...
Տապ և խորշակ ժա մանեցին,
Ջթերթիկ դեղոյդ ա յրել կամին,
Քանզի էանց գիշերն մթին,
Զա րթի'ր, նազելի իմ, զա րթ ի'ր...

Պաղտասար Դպրի համապատասխան երգերում շեշտը դրված է ոչ ա յն ­

քան սիրեց յա լի , նրա վիճակի մանրամասնությունների վրա, որքան երգ^ւ
կարոտի ու տառապանքի, երազի ու տենչանքների, Երգչի միջոցով բա ցվում է
ժամանակի հա յությա ն բուռն տենչերի և միաժամանակ ազատ խոսել չկարո­
ղանալու պատճառով ա յլա բա նությա նը դիմելու հոգեվիճակը, ԱյդուՀանդել,ձՒ
գուցե և հենց դրանով էլ ավելի բանաստեղծորեն ու քնքշորեն է բա ցվել երգչի
խ ռովա հույզ ու կարոտակեզ ներաշխարհը.
՝•■ "■ V* А ” ՚
Աքս ք ա ղ ցր ի կ ս ո ւր բ անունդ ևս միշտ յիշելով,
Գոչեմ և հառաչեմ զիս աւաղելով,

33 Ա ս . Մ ն ա ց ա կ ա ն յս ւն . Հ ա յկ ա կ ա ն մ ի ք ն ա դ ա ր յա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն երդեր, ՏՕ— 3 1 և ա յլո ւ ր *

 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ՛էքա սււ1 ո ւ ի յո լԱ

/’ սար, ի ձոր շրշիւք զանձն իմ կոծելով,

Յարակ խ նդրիմ ըզքեզ և ոչ գըտանեմ,
Եւ ոչ գտեալ զքեզ' ի սուգ մըտ ա նեմ...
/ ‘իւր ինձ արեգակունք ոչ գան ի յերև,
Ջ/ք քո սուրբ տեսութիւնդ Է ինձ բիւր արև,
Դեղնեալ, անկեալ, խամրեալ իբր աշնան տերև
Յարակ խ նդրեմ ըղքեզ և ոչ դրտանեմ
Եւ ոչ գըտեալ զքեզ ի սուդ մըտանեմւ

Այ ս հիմնական տրամադրությունն Է րնկա ծ Պաղտասար Դպրի «Սիրոյ և

կարօտանաց» տաղիկների հիմքում, որը, սա կա յն, ամեն անդամ մի նոր տեսքով
ու նոր ումով Է դրսևորվում։ Հեղինակի մտապատկերներում նստած Է սերը'
դեպի հայրենի աշխարհն ու նրա զրկված ժողովուրդը. բ ա յց նա ա յդ սերը
ներկա յա ցնում Է ընդհանուր ա յլա բա նությա մբ. մտածել տալով նաև դեպի
կինը զգա ցվա ծ սիրո մա սին։ Իրենց ա յս համա կողմա նիությա մբ Էլ նրանք
այնքան շատ են սիրվել' և ընթերցողների, և հաջորդ բանաստեղծների կողմից,
դառնալով գրական մի կազմակերպված դպրոցի առաջին ավարտուն շարք։ •
Պաղտասար Դպրի երգերի մեշ զգալի տեղ Է տրված բանաստեղծի դ մ գ ո ֊
հությա նը' խորամանկ, բախտախնդիր, թշնամի ուժերի դեմ, որոնք ըստ
երևույթին, հալածել են նրան.

Թըշ նամիքըն անձինս, որք պատեցին ղիս,

Լեզուաւ նենգաւորաւ նախատեցին զիս,
Նախատեցին զիս,
Արի, տէր իմ , արի, ի յա ր դար ութիւն,
Դատեա, տէր, զա յնոսիկ, որք դատեցին ղիս,
Եւ ատեցին զ ի ս ...

Այ1 ԿեՐս1 էլ ԼէՐ կարող լինել, որովհետև առաջավոր գործիչների համար,

այն էլ թուրքական բռնա տիրությա ն ոլորտում և ա յդ բռնատիրությունից
ազատվելու մասին մտածողների համար չէին կարող չլինել մշտահալած
պ ա յմա ններ։ Ուստի և բանաստեղծի տրտունջը, թ ե' «հոգք, տառապմունք և
նեղութիւնք», (гբոլոր տըխրաբեր զօրք' զանազանիւ սուսերաւ» իրեն երբեք
հանգիստ չեն տվել, միա նգա մա յն ճիշտ է։ Ահա այս հողի վրա ծնված բա ­
նաստեղծությունների փունջը իր տեսակի քնարական ստեղծագործությունների
առաջին դասական փունջն է մեր գրականոլթյան մեջ։ Դրանցով մեր բա նա ս­
տեղծական մտածողությունը բարձրանում էր մի նոր աստիճանի։ Պաղտասար
Դպրի մոտ ա յդ տրամադրությունների ընդհանուր հայտարարը հետևյալ
տողերն են.

Ի կիսատ սիրելեա ց, անհաւատարմ ա ց,

Ի սուտ ա յս կենցա ղոյս ձանձրացաւ անձն իմ.,
Յա նըստ ոյդ ընկերա ց, լոկ բանիւ եղբարց
Յիրաւի, բընալին ձանձրացաւ անձն ի մ ...
Համանման իրադրությունների պատճառով էր, որ Պաղտասար Դպրի
կրտսեր մամանակակից Սայաթ-Նովան հայաշատ մի ա յլ կենտրոնում մի օր
հոգեհարազատ տողերով արձագանքեց նրան' իր «Բեզարիլ ի մ » գողտրիկ
երգով՛
,____ ................................ _ Հ ա 11էա Կա ն ' Կ * կ ո 4 Ր ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

Պաղտասար Դպրի մոտ , Ա ասկւսյն , այԱ г>ш ;^ ( վիճակր հուսահատության

չի հասնում, Սա հենց ն ռ յն երգում նշում Է, որ իր նպատակն Է «Գրտանիլ ի
կենցաղս րսա ոյ,, ս իր ելի , ա //^ (Հ կ մարիտ րնկԼր, որին նույնքան մեծ
կարոտով գովերգում Է հետա գայում ա շռ ղ Զիվա նին:
Լ 1‘ քեր չի հ վ ի ր Լ լ Կ ա ղտ ա սա ր Դ պ իրր հ ոգևո ր գա ղա վ, ա րն երի գ ո վ ե ր գ ո ւ­
թ յա ն ,,: Ա յն ժ ա մ ա ն ա կ վ ա հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն ֊ք ա ղ ա ք ա կ ա ն Գո րձ չի հ ա մ ա ր գա ո լ
մ ի ա յն ա ն խ ո ւս ա փ ե լի Էր, ա յ, և ա ն հր ա ժ ե շ տ , Իր ա յդ տ ա ղ ի կ ն ե ր ս ,մ երգիչ,',
նորից մ ն ա մ Է ն ռ յն քա ղա քա ցին ու հ ա յր ե ն ա ս ե ր ր , ձ գ տ ե լո վ ը ն դ հ ա ն ո ւր ,
հ ա վ ա ք ա կ ա ն մ ի ա ս ն ո ւ թ յա ն ՝ թ ե ' լո ւ ս ա վ ո ր ս ,թ յա ն , թ ե ' հ ա յր ե ն ա ն վ ե ր գ ո ր ծո
ն ե ռ թ յ ա ն և թ ե ' դ ա վ ա ն ա ն ք ի ա ռ ո ւմ ո վ .

Ո վ մ ի ո ւթ ի ւն զ ա ր մ ա ն ա լի , դ ոլ ծրնօղ ա մ ե ն ե ց ո ւն ,
Զամենեսին ներ գրտանիս, զի համա յնից ես դո, ր ռ ն ...

Կյանքր, սա կա յն, իր օրենքներն ուներ, ուսաի նման տենչանքներր մնում

Էին նույնքան հեռավոր ու անիրականանալի, որքան ա մենամեծ երազները՝
կապված հայրենիքի ճակատագրի հետ, Անհեռանկար ու դժվարին աչդ պ ա յ­
մաններում անդամ Պաղտասար Դպիրն ու իր միչա վա յրի առաջավոր մտ ա ծող,
ներր հավատարիմ մնա ցին իրենց ժողովրդի դարավոր ուխտին և ձդտեցին
ա ռա վելա գույնն անել դրա իրականացման համար,

Պ ետ րոս ‘ Լա փ ա (՛Այ ի . — Կենսագրական վստահե/ի տեղեկություններ Պետ­

րոս Ղափանցոլ մասին բա ցա կա յում են, Մականոլնր ցույց Է տալիս ծ ն ն գ ա ֊
վայրը (Ղ ափ ա ն), իսկ տաղերում պահպանված մասնակի տեղեկությունները'
Կոստ ա նգնռպ ոլսում երկար տարիներ ապրած և այնտեղ իր տաղերի գիրքն
ստեղծած ու տպագրած լինելր30, Հա յտ նի Է նաև, որ նա զբաղվել Է մանկա­
վա րժությա մբ և հոգևոր գործերով. Ծնվել Է դարասկղբին և մեռել 1784 թ.ւ.
Որպես բա նա ստ եղծ Պետրոս Ղափանցին շարունակեց տեղական ուղղու­
թ յա ն և հատկապես իր ուսուցչի' Պաղտասար Դպրի մշակած ավանգներր:
Դա պ ա յմա նա վորվա ծ Է եղել երկուսի համար Էլ ընդհանուր նույն միջավայրով,
ժամանակաշրջանի համարյա ն ռ յն հատվածով և պա տմ ա-քաղաքական նույն
իրադրություններով.
Որքան Էլ արվեստի նուրբ ու հմուտ ձևեր Է ընտրել Պետրոս ՂաՎ՚ա նցին
իր սրտահույզ և ինքնաբուխ տաղերի համար, ա յնուա մենա յնիվ, մնա ցել Է
Պաղտասար Դպրի անուրանալի ա զդեցությա ն տակ. Ուստի դժվար Է գտնել
նոր հարցադրումներ ու անկախության հասնող այնպիսի ձևեր, որոնք չունե­
նա յին իրենց նախատիպերը Պաղտասար Դպրի մոտ. Արվեստի առումով
հատկանշական են' ամփոփ ու ավարտուն ծավալր, հարուստ հանգավորումը,
ճոխ կրկնա կները, «մ եղմս գրաբարը, կանոնավոր տնատում,ս Տեղ-տ եղ նկա ­
տելի Է որոշ ձգձգվա ծություն. Ստեղծագործական ներքին համակող տրամա­
դրությա մբ ու վշտի ճնշող հա գեցվա ծությա մբ, ինչպես նաև կարոտի ու երա­
զանքի բոլոր նրբերա նգներով Պետրոս Ղափանցին հոգեհարազատ Է Պաղտա­
սար Դպրին, և մ իմ յա ն ց կրկնելով ու լրա ցնելով նրանք կազմում են մի ամ­
բողջությունէ

36 Պ ե տ րոս Ղ ա փ ա նցի, Գ ր ք ո ւյկ կ ո չե ց ե ա լ երգա րա ն, Կ ո ս տ ա ն դ ն ո ւպ ո լի ս , 1772, Շ ուշտ էի կ

Я|ШС|ШГДШБ, Պ ետ րոս Ղ ա փ ա նցի, Կ րեա ն, 1969,

 1

,5.5$ Հ ա չ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ■

Պետրոս Ղս>փան ր ու մոտ էլ առաջնակարգ հն ե ղել սիրո, վարդի ու

սոխսւկի երդերը' իրենց պ աղտ աս ուրյա ն այրորա նո։ թ յա մր հ բազմանշանս. -
կուք)յամրւ Այոտհղ հեղինակը մ ե ր թ ֊մ ե ր թ խորագրերի մեք ուղղակի հայտնում
է «ղաղտնիքրս, 4ր1՚1 "։1 «Աո աղղն իւր սիրելի» կամ «Ավշտա I/ր ո ւ/ / 1, )ւԼ հա յր!,,
նեաց մերոց ի դէմ ս զանազանից նմանութեանցս։ Աուսջինր սսիւակի անուն/ւց
վարդին ուղղված սրտի խոսք է, որի խորադիրը, I /IԼ անտեսվի, կմնա Պ ա ղա տ ֊
սար Դպրի գրչից ելած երդերից մեկի երկվորյակը.

Ի սոլդ ի լա ց արդ մրտի,

Նոր ողբոց շաւիղ դըտի,
Տ ա ն եղեալ եմ ի մրտի
Նազելի վա ՜րդ, վա՜րդ,
Յառաջեմ զօր ա մ են ա յն ...
Սիրով քով եղէ խումար
Զլացն արարի ինձ տումար,
Արևիդ սիրոյն համար,
Փութացիր վա ՜րդ, վա ՜րդ,
Ոլ հանդչեմ զօր ա մ են ա յն ...

Մյուս երդում նույնպես իշխում է ա յլա բա նա թ յա ն ը ։ Սղալի ու տխուր է

բոլոր թռչունների վիճակը, ամեն կողմից լսվում է նրանց «հա ռա չմա նք և
գոչմունքըս. սպասում են դարնանւ Դա հայ ժողովրդի վիճակն է՝ ա զա տու­
թյա ն ա կնկա լությա մբ։
Բավականին ինքնատիպ և գողտրիկ ստեղծագործ ա թ յա ն է « Քաղցրիկ
թռչնոց' կա քա ւա ց» նվիրված բա նա ստ եղծությա նը' հարուստ ու ճոխ կրկնա­
կով։ Դա, իրոք, կաքավ թռչունի գովք է. սակայն բանաստեղծը այստեղ ևս
սոսկ բնութ յա ն չի դրվատումг Նա վիշտ ու բողոք ունի, երազ ու կարոտ.

Արդ, բարձրացո զձա յն քո րոտ իս,

Եւ փարատեա ըզսա գ սրտիս'
Հա յց մ ա մ բ ք ո յո յ երգա րա նիս...

Նկատելի է, որ Պետրոս Ղափանցու համար էլ, ինչպես Առաքել Բաղիշե-

ցու, Երեմիա Քյոմուրճյա նի և ա յլոց, հայրենի երկրի ազատության չավ։ տ են­
չալի է Կոստանդնուպոլսի' Բյոլզանդիոնի ազատությունը օտար բռնա տիրու­
թ յո ւնի ց։ Դա, անշուշտ, միա յն հա յ երգիչների ձգտումը չէր, ա յլև մյուս
ճնշված ազգերի և հատկապես հույների, որոնց հետ կսղք-կոզքի ապրում էին
նրանք որպես վիճակակիցներ։ Պետրոս Ղափանցու ամենաընդարձակ բա նա ս­
տեղծությունը նվիրված է ա յդ թ եմա յին, որի մեջ նորից առկա է հայ ժ ս ղ ո ֊
վըրդի և Հայաստանի հարցը։
Այդ նույն ժամանակներում էր, որ հեռավոր Հնդկաստանում Շահամիր
Շահամիրյանի և նրա զինակիցների կողմից այնքան լա յն ու հեռագնաց
ծրագրերով նախագծվում էր Հայաստանի ազատագրությանն ու ա ն կ ա խ ա ֊
թ յո ւն ը ։ Պաղտասար Դպրի, Պետրոս Ղափանցու և ա յլոց տաղերի ա Շ ա հ ա ֊
միրյա նների (ГՅորդորակս և « Որոգայթս հատորները տոգորված էին նույն
հա յրենա սիրությա մբ։

. Ս իմ եոքյ Ե ր և ա ն ց ի . — Ծնվել է 1 710-ա կա ն թվականներին Երևանի Քա զա -

 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V - X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ ■________________________ Я 5 9

‘ ! I • ' " ‘ մ, Կրթությունն ստացեք էջմիա ծնում, и/ ադ ։ո ոն ավա ր I,/

*ր պ ե ս ուսուցիչ ո, նվիրակ Հնդկաստանում, Կրո,սաղեմում, Արևմտյան Հա ­
յտ ս,ոս,նա մ, Կաթողիկոս լ րնտրվել 1763 թ. I, մնա ցել ա յդ ս/աշաոնամ մինչև
մահր՝ 1780 թ .։ Թաղված է էքմիածնում,
Սիմեոն 1/րևանցո, դրական հարուստ ժառանգության մեջ աչբի են
րնկնում « Ջա մրոր» , ծՏ օնա ցոյցրս, ինչպես եաև փիլիսոփայական մեկնու­
թյուններն ու րարողներր։
Ս իմեոՀ֊Ե րևա ն ցին նաև բանաստեղծ էր, Ձեռադիր ա տպագիր՝7 ա ղբյուր­
ներից հայտնի նրա տաղերր հանդիսանում են Կոստանդնոլպոլսում սկզբնա ­
վորված դրական ա ղղա թյա ն հարազատ արձագանքը, Նրանցից մեկը հորին­
ված է 1747 թ ., որր ց ո ւյց է տալիս, թե նա վաղաց էր բանաստեղծություններ
դրա մ։ Սրոյ տաղեր էլ նա դրել է կաթողիկոսության տարիներին։ Համարյա
բո/որ տաղերի միջով հեղինակն անց է կացրել իր քա դա քական-հ այրեն ասի­
րական տրտմա դրա թ յուններր լ Այստեղ մերթ ա յլա բա նորեն, մերթ էլ պ ա րդ ֊
որոյ խոսվում է Հայաստան աշխարհի և նրա զավակների ծանր վիճակի
մասին.

Սուդ զգեցան երկինք երկնիւք

Վասն մերոյ կորստեան...
Որդիք սորին շնսրհածինք
Ի ձեռս նեղչաց մա ա նեցա ն...

Ուստի, դիմելով Գրիգոր Լու սա վորչին, նա բացականչում է.

!Հարթի ր, զուարթուն անուն,

Մինչև երբ ննջես դու ի ք ա ն ...

Գա նա յն կոչն է, որ արել էր Պաղտասար Դպիրը, «Ի ննջմանէդ արքա­

յա կա ն, ղ ա ր թ ի 'ր .,.»։
Սիմեոն Երևան ցո լ երդերում վշտախառն բողոք է ասված հայ գեղջուկի,
աշխատավորի, գրկվա ծի, պանդուխտի, բանտարկյաւի և ուրիշ հալածական­
ների մա սին։ Նա աոանձին տեղ է հատկացրել էջմիա ծնին, որր պատկերված
է գորովագութ մոր նմա ն։ а Ի դիմաց ազգիս Հա յոց առ մայրս մեր սուրբ
էջմիածին աղերս և ի նմանէ պ ա տ ա սխ ա նիք...» խորագրի տակ բանաստեղծ/։
երկխոսությա մբ գրսևորա մ է նրանց վիշտն ու մռրմոքր։ « Ի զիրկ ձնողիդ
մերոյ հանգչիլ ե՞րբ իցէ, ո՜վ մ ա յր, ե՞րբ ի ց է ...» հարցնում է ժողովուրդը, իսկ
էջմիածինը պատասխանում է. « Սիրով ձագուցդ իմոց աղիքս դալարի, որդեակք,
գ ա լա ր ի ...»։
Իրավամբ շատ բարձր է գնահատված Սիմեոն Երևանցոլ «Արի, աստուած
հարցն մ երոց» գողտրիկ երգ-ա ղոթքը։ Պատմաբան Լեոն ա յդ ստեղծագործու­
թյա ն մասին գրել է. « Հ ա յ ժողովրդի դարավոր տառապանքներր, դարավոր
արտասուքներն են լալահառաչ և պաղատագին խոսում ա յդ համեստ և պարդ
երգի յուրա քա նչյուր տ ողիցւ Եվ նա իբրև հա յցվա ծք մտավ եկեղեցու մեջ,
երգվում էր պատարագի վերջում, երդվա մ էր «Ցա սմա ն ժա մին», երբ ամբողջ
ժողովուրդը ծնկաչոք հառաչում էր և երբ հաճախ ա յդ հառաչանքները փոխ-

37 .Տ ա ղ ա ր ա ն փ ոքրիկ շ ա ր ա հ ի ւս ե ց ե ա լ ի Ա ի մ էօ ն է սրբա զա ն կ ա թ ո ւղ ի կ ո ս է Հ ա յո ց ....,

էջմիա ծին յ 1793։

.7 (ՏՕ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ութ յո ւ ն

վում էին կանանց սուդ ու շիվանի» ։ Հա յ Ժողովրդի ա նցյա լում ստեղծած

հայրենասիրական լավագույն ստ եղծ ա ղործ ա թ յուններից մեկն է այղ երգր.
Արի', աստուած հտրցրն մերոց,
ք/ր ապաւէնդ ես նեղելոց,
Հա ս յօդնոլթիւն ծա ռա յից ք ո ց'
Անօգնական ազդիս Հ ա յո ց ...

Ս ս ւ յա ր - Ն ո վ ա .— X I I I — X IV դարերից արևելյան կոչված աշուղական

երգարվեստն սկսեց աշխուժանալ նաև Հա յա ստա նում, Հատկապես XVI — XVII
դարերից գուսանական հին ա վա նդույթներր, որոնք ժամանակին երկնել Լին
գողթան երգեր ու հայրեններ, թուլանալով ետին գիծ մղվեցին' տեղի տալով
աշուղական բա նա րվեստ ին։ Գրավոր րնգհանուր ղպրությանը ղուզրնթաց
ղարղացավ հայ աշուղական գրական ո, թ յունր. հայրենի երկում և հայ գաղթ­
աշխարհում հրապարակ իշան համտա րևելյա ն առումով նշանավոր հայազգի
աշուղներ։ Մեզ հայտնի աշուղական կենտրոններից խոշորագույններն Էին Նոր
Ջուղա յինը, Թիֆլիսինր, Արարատյանըւ Չ նա յա ծ յուրա քա նչյուր կենտրոն, ինչ­
պես նաև նրանցից դուրս առանձին գավառներ, քա ղա քներ, գյուղեր տվին ի-
րենց ականավոր երգիչ-ա շուզն երին, սակայն նրանց բոլորի թագն ու պարծան­
քը դարձավ Ս ա յա թ ֊Ն ո վ ա ն։ Ավելին, իր ժամանակի առումով նա թագԱ ու
պարծանքը հանդիսացավ ոչ միա յն հա յկա կա ն, կովկա սյա ն, այլև առհասարակ
աշուղական երգաշխարհի։ Ս ա յա թ ֊Ն ո վա ն, սա կա յն, սոսկ աշուղ չէր և ոչ էլ
սոսկ աշուղական երգի հանճարեղ վարպետ։ Նա բա նա ստեղծ էր ա յդ բառի
ա մենալա յն ա ռումով, որն իր ստեղծագործական կարողությունները դրսևորեց,
հիմնականում, աշուղական կոչվա ծ երգաձևի օգնութ յա մբ, հաճախ ւիշրելով
նրա սահմանները և ստ եղծելով նոր ու ինքնատիպ երդերւ
Ս ա յա թ ֊Ն ովա ն ծնվել է X V III դարի առաշին տասնամյակներում, մա ս­
նագետները նրա ծննդյա ն տարին ց ո ւյց են տալիս մերթ 1 712, մերթ 1722,
մերթ էլ նրանց միշև ընկա ծ մի ա յլ թվա կա ն։ Նրա հա յրը' մահտեսի Կարա­
պետը, Հա լեպ ից Թիֆլիս տեղափոխված հա յ էր, իսկ մ ա յր ը' Սառան, Հա վլա -
բար թա ղա մասից մի հա յուհի։ երանք իրենց որդուն, որն սկզբում կոչվում էր
Արութին ք Հ ա ր ո ւթ յո ւն ն ա խ ն ա կ ա ն կրթությունից հետո, տալիս են ջուլհա­
կության արհեստանոց, որտեղից, սա կայն, նա դուրս է պրծնում, և իր բնական
ու բազմաշնորհ ընդունակությունները նվիրում աշուղության արվեստին։ Նսւ
կարողանում էր և' հորինել ազնիվ ու խորիմաստ երգեր, և' ստեղծել երա-
ժըշտական քաղցր ու հարուստ եղանակներ, և' անձա մբ, ա յն էլ ամենաբարձր
վարպ ետությա մբ ու հմա յքով երգել, նվա գել դրանք՝ դրսևորելով բա զմա կող­
մանի ընդունակություններ№։ Թիֆլիսի նման խոշոր ու կենսուրախ կենտրո­
նում Ս ա յա թ ֊Ն ովա ն ա նմրցակից է եղեւ նաև այն պատճառով, որ իր երդերն
ստեղծել ու կատարել է թ ե ' հա յերեն, թ ե ' վրացերեն և թ ե ' ադրբեջաներեն-
Ըստ երևույթին նա տիրապետել է նաև պարսկերենին, որի ապացույցը նըսւ
երգերում հանդիպող առանձին տողերն են։
Սայաթ-Նովայի փառքը, ինչպես նաև ընդունակությունների դրսևորման
հնարավորությունն ավելի է մեծա նում, երբ նա հրավիրվում է վրաց արքոլ-

33 Տ ե ՛ս Սա յ ա ր—Նււվա , Հ ա յե ր ե ն , վրա ցերեն, ա դ ր բ ե ջա ն ե ր ե ն խ ա ղ ե ր ի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւ, կա ղմեր,

խ մբա գրեր և ծ ա ն ո թ ա գ ր ե ր Մ որ ուս Հ ա ս ր ա թ յա ն , Ե րևա ն, 1963։
նիք, որս,!.,, պալատական երոիչ։ Համաժողովրդական, հրապարակային
կ ա յթ ն Լրի թելա դրա ծ պահանջներին այսս,եղ դո,մարվում է արքանականր,
որն ա յ, ճաշակ էր Անթաղ,,ո ,մ և ստեղծագործական այլ պահանջներ ա ռա ջա ֊
դրա մ, Այս՛տեղ կար լիցքա վորմա ն ե կաաարելաթլան մղվելս, մի արիշ
դործսն ևս. ի,ոսքր Հերակլ արքայի ք ր „է' գեղեցկուհի Աննայի մասին է, որի
դաղ,սնի, բ ա յց փոխադարձ սերը եկավ փոթորկելու երգչի' զդա ց մ ան քն եր ի
ներաշխար ,րք և ա յնտ եղից դարս կորզելու սիրո երդերի այն ամենարնտիր
նմուշն երր, որպի սիք դեռ չէր տեսել Կովկասը, .
Արքունական ա ռօրյա ն իր աննպաստ պայմաններն կլ ուներ, որոնք երդ-
չին մերթ բա մբա սա նքների, մերթ հալածանքների, մերթ էլ ծանր ապրումների
զիրկն էին նետ ա մ, Այդ ա մենը, ի վերջո, նրան ոչ միա յն դուրս մղեցին
պ ալատից, ա յլև ղրկելով դեթ դրսում ա շուղա թյա մբ զբաղվելու հնարավորսլ .
թ յունից, ցմա հ դատապարտեցին վանականի ճգնավորության, Մահն էլ եղե­
րական եղավ. 1795 թ. պարսից Աղա Մուհամադ խանի հրոսակները, Թիֆլիսն
ավևրելիս, հա յոց ս. Գևորգ վանքում սպանեցին նս,և Սայաթ-Նովային, որը
վաղուց արդեն Տեր Ստեփանոս էր կոչվում, Այդտեղ էլ թաղվեց նա, ուր
մինչև օրս պահպանվում է աճյունր որպես հա յ, վրացի և ադրբեջանցի ժողո-
վուրդների մի նվիրական սրբություն։
Ս ա յա թ-նովա յի երգերի մի թիվը մի քանի հարյուրից ավելի է եղել, որոնց
գդալի մասը (շուրջ 2 25 երգ) պահպանվել հասել է մ եզ։
Ս ա յա թ-նովա յի երգերի հիմնական նյութը սիրերգությունն է։ նա ունի
նաև առանձին բա նա ստ եղծություններ նվիրված տարբեր հարցերի, որոնք
բա րոյա գիտ ա կա ն, սոցիալական, հասարակական ընդհանուր խնդիրներ են
շոշա վ։ո,մ։ Իրենց ա մբողջությա մբ նրանք օգնում են հստակ գաղափար կազ­
մելու իր միջավայրի և ժամանակի ընդհանուր պատկերի մասին։ Սա յա թ-նո-
վ ա յի' որպես ստեղծագործողի ա մենա մեծ արժանիքը մարդկային ներաշխարհի
խորքերը բա ցա հա յտ ելու, նրանց ազնիվ կողմերը դրվատելու, վատն ու ստորը
պա խարակելու, սոցիալական չարիքները քննադատելու, ժողովուըդների բա ­
րեկա մությունը քա րոզելուу արդար հասարակարգ տենչալու, և ա յդ ամենը
բարձր ու նուրբ արվեստով դրսևրրելոլ մեջ է։
Ս ա յա թ-նովա ն կյանք մտ ա ծ լինելով արհեստավորական-աշխատավորա-
կան խավերի ծո ցից, սերտորեն կապված լինե/ով հատկապես 0'իֆլիսի
ստորին դասերի հետ, իր մտավոր ու հոգևոր ողջ էությա մբ հանդիսացավ
նրանց հոգեհարազատ ներկա յա ցուցիչը։ Այդ իսկ պատճառով նրա երգերը
դարձան ոչ թե լոկ մի հանճարեղ անհատի հոգեկան ներաշխարհի արտացոլ­
քը , ա յլև նրա ն ծնող հասարակական խավերի, տանջված ու ստեղծագործ
մարդկանց կյա նքի, ա ռ օր յա յի , պայքարի ու ձգտումների բյուրեղյա մա րմ­
նա ցումը։ նա ինքն էր ճակատագրորեն զինվորագրվել ա յդ մեծ նպատակին,
պահանջելով իրենից.
Արի, հա մով ղոլլուղ արա, խալխի նոքար Սայա թ ֊ն ո վ ա ...
Ս ա յա թ-նովա յի երգերը մի քանի գլխավոր մայրուղիներով են առաջնոր­
դում մեզ դեպի նրա ապրած ժամանակն ու միջավայրը X V III դարի կովկաս­
յա ն և մասնավորապես Թիֆլիսի իրականությունը, Դրանցից ամենալայնր
ձգվում է նրա սիրո երգերի միջով, Արվեստի գլուխգործոց հանդիսացող այս
կերտվածքները մեր առջև բա ցում են սիրո երևույթի էո,թ յա նը՝ իր բոլոր
բեկբեկումներով, բռնկումներով ու փայլատակումներով։
-5 6 '֊ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Տղան սիրում է աղջկան, աղք կա ւիոթորկուն Հույղհրր տեղի հն տաքիս.

դ ս էն զր/իւեն Ս ւսյա թ ֊ եովռւ յարըն ի ժ ...
Այդ պահից' սիրուհու դաղափարր երգչի համար դաոնում է կյան րի
իմաստ ու գերագույն խորհուրդ։ Եվ ՀԼ1ւց տ յդ սլսւհից էլ նա դդում է, /IԼ
ինչպես անարդար իրականությունը, հազալւ ու մ՛ի արգելքներով կանգնած է
նրա առջև։ Նրա սիրուհուն* նրանից խլելու են գալիս « գուշմանս ֊ն երր,
«յա դս-երը, «րա ղիփ ս-ները, «թ շնա միս-ները, «օցե ր ս -ը, «փ շերս-ը, «խ ա բս­
երը։ Ուժեր, որոնց մեշ մա րմնա վորված պիտի տեսնել բոլոր խոչընդոտները՝
սկսած կենցաղային մանր հասկացողություններից և վերջացրած սոցիալական
խոշոր ըմբռնումն երով։
«Բըլբուլի պես էնդուր զու լա մ ՝ վարթիս խարըն շատացիլ Է...Ա, — սուում է
բանաստեղծը և փարվելով իր սիրուհուն բացականչում.
Չիմ քաշվի էկած մահեմեն.,
Բաղիփի տըված ա հեմեն...
Բ ՚ե գոլզ րաղամ գա շ ահեմեն,
Յար, չիմ տա, չիմ հեռացնի
Քիզ քոլ յա րեմեն,
Բարերարեմ ե ն ...

Բռնի ուժերը, սա կա յն, անջատում են նրանց։ Ուստի բանաստեղձր ՛սգում

է իր ողբերգությունը.
Ղուրթ ին ասի փիր ուստաքար դադիրըն.
«Բաղ շինեցի, վարթըն քաղից վարգիրրնս.
Տա փ են յի ս քա շեցի, սափեն յա դիրըն.
Րաղիփն էկավ միզ էս րանզիրրն մ ե մ ե կ ...

Ովքեր են ա յդ ընդդիմադիր ուժերը։ Նրանք մասամբ հնից եկող ավան­

դական ըմբռնումների պաշտպաններ են։ Սակայն, ինչպես կտեսնենք ստորև,
նրանց զգալի մասը երդչի հակառակորդներն են' պալատական միջա վա յրից։
Եվ եթե չմոռա նա նք, որ նա սիրում էր արքայի քրոջը' Աննային, իսկ դա
օրենքով հալածվող քա յլ էր, ապա իրական վիճակն ավելի կոնկրետ կդառնա։
Հիմքեր կան մտա ծելու, որ Անն ան ևս անտարբեր չի եղել դեպի երգիչը,
չնա յա ծ նա էլ քաջատեղյակ էր արգելիչ հանգամանքներին։ Հետևապես
Սայաթ-Նովայի ողբերգությունը կրկնակի էր. և' իր, և' սիրուհու ողբերգու­
թ յա ն գումարն էր դա։ Ահա տ յդ հիմքի վրա է, որ այնքան փոթորկոտ ու
մրրկող տառապանքներ է ապրել բանաստեղծը, մերթ տենչալով հերոսական
դիմա դրությա մբ ու կյանքի գնով իր բնական իրավունքները պաշտպանել, մերթ
էլ՝ հուսահատ աղի արցունք քա մ ել։
Այս առումով ուշագրավ են հետևյալ տողերը, որոնց միջոցով բա նա ստ եղ­
ծը մխիթարում է սիրած աղջկան.

Դարդ մի անի, ջան ու ջիգար, միտկըդ դիվաց չը տեսնե.

Աճկ խավյրի, անգաճ խուլնա' էրեսըդ թ ա ց ։ տեսնե։ ա

Վոլնց արեգազը շուխկը տա, վունց լուսինը լուս անե.

Ավալ քու տեսնողը մեւմւի' քիզ գըլխիբա ց չը Կոեսնե։
Դուն գըլոլխդ մահի կոլ տաս, յիս էլ քեղիդ'կոլ մ ե ռ ն ի մ ...
էլ վաղ մեռնի Ս ա յա թ-նովեն' ճիտըդ գըցա ծ չը տեսնեւ
 Հ ա , կ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը Х 1 Г — Х У Ш դ ա ր ե ր ո ւմ

է II С * I л . ■
- ւ ք յ /—՚ Լէ, 7 I է|
փ ա յռ թ ր ն ը սիրուհու կ ո ղ մ ի , սիրվաձ լինլ լո1։ բԱյյց րայ անվելո
վտանգի մեշ կ, ա յն Հավաար,,վ, թե մահից Հեաո կլ կսիրվի Նրանից։ Դրս
Համար կ, ,,ր)

Ս ա յա թ-նովեն ասաց, զալում, յիս կն մաՀին մաՀ չիմ ասի'

Հեն չար րլի' դ „,ն վրրես լաս մաղրդ շաղ ,„ա լով, աճկի' լուս,

Ա նղի ջռմ , անձնվեր Ո, անշաՀախնզիր այս սիրո պատճառով կՒ որ միշտ

թա րմ են հնչում Ս ա յա թ-նովա յի երդերր,
Մյուս խոշոր մա յրուղին, որ տ ա ն ռ մ կ դեպի բանաստեղծի ժամանակ­
ներ,,, ձզվաձ կ Ս ա յա թ-նովա յի այն երգերի միջով, որոնք արձագանքն են
հանդիսացել նրա և հասարակս,թ յա ն զանգվածների առօրյա հ ա ր ա բերո,թ յուն֊
ների. Այղ երգերի մեշ զ գա ցվում կ հատկապես քաղաքային կյանքի և մա ս­
նավորապես Թիֆլիս ի արհեստավորա կա ն֊ա ռևտրա կա ն միջավայրի շունչբ.
Տա սներկու տարեկանում ինձ հանձնեցին ուստ աքարին.
Տ ասն բերեք տարեկանում ի մ արՀեստում տրվի, անցա,
Տա սնրչորսում, ի մ շնորհքով, վարպետս պարգև ստ ա ցա ւ...

Կենսագրական տ վյա լներ են սրանք, թե՝ պայմանական, միևնույն կ,

այստեղ նրա երգերի լիրիկական հերոսը' աճում կ արհեստավորական միջա­
վա յրում, և դա կ կարևորն ու բնորոշը։ Եվ եթե նրա երգերում այնքան առատ
են «վա րպ ետ », «ուստ ա դ», «ուստ ա քա ր», «փ ի ր», «ա շա կերտ », «արհեստ» ,
«մա րիփ ա թ», «ղ ա լա մ քա ր », <гզառն իշան չի » , «մ ա լ», «բա զ ա ր », «մ ե յդ ա ն », ■
«դուքան»', «ք ո ւր ա », «սո վդ ա քա ր», « բեհուբա զա ր», «դուրգա ր», «ռա նդա »,
« խ ա յա թ » (դ ե ր ձ ա կ), «խ իրիդդար» (գնո րդ, առևտրական) և նման ա յլ բառեր,
ապա դրանք ոչ ա յլ ինչ են, քան նշված միշավայրի անջնջելի կնիքբ' իր մտ ա ­
ծողության ու երգերի վրա։ Այս երգերի մեջ բա բա խ ում կ ազնիվ ընկերու­
թ յա ն, ա նխ ա րդախ ությա ն, հավա տա րմությա ն, վստահության, «ջոմ ա րդու֊
թ յա ն », հնա րա մտ ությա ն, ուշիմությա ն, Հալա լությա ն, արդարասիրության,
ճշմարտասիրության, անձնուրացության այն գաղավւարների արձագանքը,
որով համա կվա ծ են եղել արհեստավորական, համքարական զանգվածներն
ա յն ժա մանա կ։ Եվ եթե Սայաթ-Նովան հաճախ նման երդերում դժգոհում [
խա րդա խ ությունից, վատ ընկերոջից, ապա նորից նա նկատի ունի նույն միջա-
վա յրը, ա յս ա նգա մ ուղղել կա մենալով նրա ցավոտ ու խոցելի կողմերր։ Այս
հարազատ միջա վա յրում երգիչն ավելի մ եծ հնարավորություն կ ունեցել խ ո ֊
„ելու իշխող կարգերի և անարդար իրականության մա սին։ Կեղեքման և շա­
հագործման ծանրությունն իրենց վրա կրող քաղաքային ա յդ խավերի ընդեր­
քում կր, որ առավել ուժեղ ընդգծվա ծութ յա մբ կր դրսևորվում թշնամանքը
վերնախավի և տիրողների դեմ, Ուստի և ա յստեղ ավելի քան իրեն զգացնել կ
տալիս սոցիալական անհավասարության գիտակցությունը.

Մարթ կա ուրախ, մարթ կա' տըխուր ու փոշման,

Մեկին' մըսխ ա լ, կն մեկելին' հինգ բա թմա ն. . .
Վուրըն ախկատ, վոլբըն օսկով մե զանգին,
564 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ութ յո ւ ն

Վարին ՛քինի, վարին աղա մի րան գ ի ...

Մեկին գամ ու վա յիւք, մեկին' ցա վ ա ս ա ք ...

Կարևորը նաև այն է, որ նման բոլոր դեպքերում Սայաթ-Նովան գանվամ

է ոլ թե ա յդ հակամարտ բանակներից դուրս, ՛այլ նրանց մեջ, կանգնած տանջ­
վածների և (Гցա վ ու սաքս ունեցողների շարքում։
Սայաթ-Նովայի երդերից դեպի իր ժամանակի կյանքն ու իրա կա նությու­
նը ձգվող երրորդ մայրուղին անցնում է նրա' պալատական ա ռօրյա յին նվիրաձ
բանաստեղծությունների միջով։ Դրանք բավականին մեծ թիվ կաղմող
ստեղծագործություններ են' գրված ներքին լա րվա ծությա մբ ու ընդդիմադիր
լիցքա վորմ ամ ր ։ Եվ դա միա նգա մա յն բնական ու տրամաբանական է մի բ ա ­
նաստեղծի համար, որը դրիւ վերցնելուց աոաջ երդվել էր մարտնլել հանուն
ճշմարտության և արդարության.

Հասա դուռըն ճշմարտության, խ մեցի էն սուրբ դինին...

Ով արթարությունից խոսե, նա ինձ հիդ ընգիր կ ա լի ...

Պարզ է, որ այս նշանաբանով արքունիքում անհնար էր երկար դիմանալ

և մանավանդ խաղաղ վիճակ ունենալ։ Առաջին իսկ առիթով երգչի սպանիչ
ձսւղրին է արժանանում ոմն պալատական.

կարկաժը վունց կուլի Շիր ազի շուշա,

Ինլքան բարցըը թարեքումըն տիղ ա նին...

Մի »ւրիշ պալատականի հասցեին գրված երգիծական ոտանավորում

կարդամ ենք.
Մ արթ կա ճիճվի պես սողալով կու զնա,
Միշտ բերնումն օցի լիզի կունենա ...

Պալատական կյանքի ներքին խարդախությունների ու դավաղրանքների

մերկացնող պատկերն է տրված նրա մի ուրիշ բա նա ստեղծությա ն մեջ.
Ով գալիս է տիղ ին բա նում, խիլքի վըրեն նուր ին դընում,
Մրտի մեչեն նիտ ին ք ա շ ո ւ մ վ ր ղ ի ն սրփած թուր ին դընում,
Փչանում է, յա փթում է, իժում, վարար ջուր ին դըցում,
Յա մի ջաղցի քա րով ծա ծկա ծ հեստի ջըրի հուր ին դըցում,
Վուր ընգնողն էլ դուս չի գա, խուր է, կոսին, ճշմարիտ է։

Պարզվում է, որ ա յդ խորխորատի մեջ է ընկա ծ եղել նաև ինքը.

ճա մփ ես կորավ, ափ դուս չեկա , ծովի ծա ծկա ծ խուր տիլի պ ես...

Սա յա թ ֊Ն ո վ ա ն Գուրգեն խանի ղուլը կոսին, ճշմարիտ է։

Դժվար է ասել, թե ինչ ստորության էին փորձում մղել նրան' ճշմարտու­

թ յա ն ա յդ անկոտրելի մարգարեին, որը մահն աչքի առջև ա ռնելով, նույն պա­
լատական կա մ արն երի տակ մերժեց նրանց, ասելով.
Զեռը վի կալ,, վատ մաըթոլթին չիմ ՛ուզում...
Յիս մարդ մա րթ ի մ ' նամարդոլթին չիմ ուզում...

Հասկանալի է, որ ա յս ամբողջի հիմքում' առանձին պալատականների

վիրավորված ինքնա սիրությունից, արքայաքույր Աննայի և երգչի շուրջն
 Հ ա յկ ա կ ս , ն մ շ ա կ ո ւ յ թ ,, X I V — X V I I I գ ր ե ր ո ւ մ

ստեղծված բա մբա սա նքներից բա ցի։ պիտի ընկա& լինեին ^ ա վկի

նշանակալից հանգա մանքներ, քաղաքական խնդիրներ,
Անարդար կա,,դե,,ից դժգոհ լ , , գիԱէ թ „ ղել Է նա[լ խորապես քաղաքացիւլ.
կան ո, կյանքի խորքը փիլիսոփայական հայա ցքով նայող մտորումներ, որոնք
իսկապես քերթությա ն ղ լո ւխ ֊դ ո րծո ցնե ր են, Դրանցից ամենափայլոլնը կա-
րսղ է համարվել «гԱշխարհս մի փանշարա է ...» երդը, Դա իրա կա նով յունից
դժղոհ, ստից ու խ ա ր դ ա խ ո վ յունից խ ոցվա ծ, ա յղ ամենն ուղղել կամեցող,
բ ա յց պատմականորեն անղոր այն անհատի մորմոքն է, որը լավի հույսով
և վատին չհանդուրժելու պատճառով կա մենա մ է Հեռանալ աշխարհից.

Աշխարհս մե փանշարա է, թ աղերում են բեղարիլ իմ,

Մը տիկ տըվողը կոլ խ ոլցվի, դաղերոլ մեն բեղարիլ ի մ ...
Գաղիմ թըռչի բըլբոլլի պես, բաղերումեն բեղարիլ ի մ ...
Ղուրթրս ԷՆդու ր ճանփա չէ դնում' շատացիլ է խալխի սուտը...
Չին թողնում վախտին բա ցվելու, քաղերումեն բեղարիլ իմ,

Ս ա յա թ ֊Ն ովա ն միշն ադար յա ն հայ քնարերգութ յա ն ամենաաշխարհիկ բա ­

նաստեղծն է. Նրա շոշափած խնդիրները, գո վ ե ր գ ո վ յա ն նյութն ու առարկան,
ինչպես նաև իրականացման եղանակներն ու միջոցները հազար ու մի թելով
կապված էին կյանքին ու ա ռօրյա յին, ի սպաս էին գրված նրան։ Նաև դա ՛էր
այն բյուրեղա ցա ծ ա րդյունքը, որին ձգտում էր ողշ միջնադարյան քերթու­
թ յա ն ը ' գրականության աշխարհականացման անդուլ պայքարում. Այդ երե-
վա յթ ի բա ղկա ցուցիչ մասն է նաև Սայաթ-Նովայի երգերի լեզուն, որը հենց
նույն Բ՜իֆլիս քաղաքի հա յ ո վ յա ն խոսակցական բարբառն է. Նա էր առաջինը,
որ ա յդ բա րբառը մտ ցրեց գրավոր խոսքի մեջ, որին և հետագայում հետևեցին
ուրիշները' ընդհուպ մինչև Գ, Սունղուկյան։
Սա յա թ-Նովա յի երգերը' իրենց մարդկային տրամադրություններով, ան­
միջա կա նությա մբ, ժողովրդական լա յն խավերի հարաղատությամբ, հոգեթա-
ւիանց կա րողությա մբ, բարձր և նվաճող արվեստով ուղեցույց հանդիսացան
գալիքի համար. Նրա անմիջական շարունակողները' Թիֆլիսի և Արարատյան
դաշտի աշուղներն էին, որոնցից սակայն և ոչ մեկին չէր վիճակվել հավա­
սարվել նրան,
Ս ա յա թ ֊Ն ովա ն որպես բա նա ստ եղծ իր արվեստով և աշխարհընկալման
եղանակներով մեծա պես ազդեց նաև հա յ դա սա կան քնարերգության զարգաց­
ման վրա. Անուրանալի է նաև նրա ազդեցությունը վրացական և ադրբեջանա­
կան գրողների վբա ։ Առհասարակ այնքան պարզ ու հասկանալի թվա ցող այււ
երգիչը վերին աստիճանի բա րդ երևւււյթ է' հին ու նոր ժամանակների և ազ­
դերի եղբա յրությա ն սահմանա գլխին. Ա յդ է պատճառը, որ նրանով շատ են
զբա ղվել ու դեռ էլի շատ կզբաղվեն 1ւ հա յ, 1ւ ուրիշ ժողովուրղների գրակա­
նա գետ -բա ն ասերն երը։

Հ ս ւկ ո ր Շ ս ւ հ ա մ ի ր յս ւ ն . —X V III դարի երկրորդ կեսում հա յ հասարակական

մտքի զա րգացմա ն մի նոր կենտրոն առաջացավ հեռավոր Հնդկաստանում,
Նրա հիմնադիրն ու առաջնորդը հռչակավոր Շահամիր Շահամիրյանն էր' իր
որդիների և նրանց ուսուցիչ Մովսես Բաղրամ յա նի հետ,
Շա համիրյա ններին հաջողվեց հիմնել տպարան և հրատարակել մի շարք
արժեքավոր գրքեր, Դրանցից առաջինը կոչվում է « Նոր տետրակ, որ կոչի
56в Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Յորդորակ. . . » (սրա հեղինակներն են Հա կոբ Շահամիրյանը և նրա ուսուցիչ

Մովսես Բաղրամ յա նը / * , իսկ երկրորդ դրքի խորադիրն է яՈրողայքI ւ/иипшдч
(շարադրված է Շահամիր Շահամիրյանի կողմ ից)։
Այս երկու գրքերը ժամանակի հա յ հասարակական ահաշավոր մտքի ղ ա ֊
գաթնակետերն Լին) երկուսն էլ ծրադրա յին։ Եթե « Որոգայթ ւիաււացըյ) գալիք
ազատագրված Հայաստանի պետական օրենսգիրք, սահմանադրությունն էր
յինելոկ ապա « Յորդորակը» նախապատրաստում էր ա յգ Հա յա ստա նի ստեղ­
ծումըյ ցույց տալով նրա երևան գալու ուղիները։ «Յորդորակի» չաւիածո
ներածականի հեղինակ Հակոբ Շահամիրյանը ծնվել է 1745 թ . Նոր Ջհւղա յոլմ
և մեռել 1774-ի ն ' Հնդկաստանում։
«Յորդորա կում» չափազանց հստակ ու որոշակի ըմբռնում կա հայ ժ ո ղ ո ֊
վըրդի ստրկական վիճակի, նրա օրինական իրավունքների, ինչպես նաև
ազատագրման ուղիների մա սին։ Այն մի կողմից խրախուսում է միա բա նու­
թյունը, գիտակցության մակարդակի բարձրացումը, իսկ մյուս կողմից' զին ­
ված պայքարի հնարավորությունն ու անհրաժեշտությունը։
Բարձը գնահատելով «Յորդորա կի» դաղավւարական ընդհանուր ոգին ու
նպատակը, նրա չափածո հատվածների մասին պիտի ասել, որ դրանք, որպես
բանա ստեղծություն չեն վւայլում իրենց արվեստով ու մշակված ու թ յա մ բ , ոչ
էլ նույնիսկ լեզվով։
Սակայն, անկախ դրանից, «Յորզորա կի» բանաստեղծական գլուխները,
հատկապես իրենց հաոարակական֊ք ազաքակւսն բովանգակությա մ ր , հարցս։
դրումներով, խիզախ հորզորանքով' միա նգա մա յն նոր էշ էին բա ցում հ ա յ­
կական գեղարվեստական դրականության մեշ։
Հեղինակի համար ելակետը հա յ ժողովրդէ։ ծանր ւԱւճակն է և սլարսիկ ո։
թուրք բռնակալների անլուր հալածանքը.

Այլ միշտ քա ղցեա լք և ծարաւեալք,

Իբրև ղարեանարբու գազան ս/սւտաւլիչ,
Ջանան կապտելով և կողոպտելով զիշատիլ զմեզ.
Եթէ ունեցիմք զա մենա յն զոր ինչ,
Իսկ եթէ ոչ խողխողեալ զողշոյն կոտորեն
յա յն ժ ա մ ա նխ նա յ' իբրև' զսատակիչ.
Մինչև ամենևին անուան ազգիս մերոյ
լինին եղծանօղ և խ ա նգա րիչ...

Ահա ճակատագրական այս իրադրությունների հենքի վրա է, որբա նա ս­

տեղծը կերտում է սգացող Մայր Հա յա ստա նի կերպարը.

Որպէս և մերս է ա յժ մ իսկ,

որ միշտ աշխարհեալ սգա յ Մայրն մեր Հա յա ստ ա ն...

Հակոբ Շահամիրյանն իր ասելիքը նպատակասլաց դարձնելու համար

տեղ-տեղ դիմում է թևավոր մտքերի, պերճախոս օրինակների, խոր ր ն դ հ ա ն ֊

39 *Ն ո ր տ ետրա կ, որ կոչի Յորդորա կ, ղարա դրեցեալ սակս սթ ա փ ելոյ երիտ ասարդացն և

ս՚ա նկա նցն Հա յկ աղանց ի վեհերոտ եա լ և ի հեղգա ցեա լ թ մր ոլթ են է ջ ն ո յ .. .» , Մադրաս, 1 7 7 2 ։
 Հա յկա կա ն մ շ ա կ ո ւե ր А 7 Г - А 1 Щ դա րերում

բա ցումների օգնությա ն, որոնցով և ստեղծում է մնայուն ճշմարտություններ:

Ահա մի քանի տող այդպիսի մտքերից.

Ուստի լա լ Համարին անպարտելի և ախոյեան մարդիկբն

մի անդամ մ եռան է լ նաՀատակոլթեամբ,
Քան յա ւոլրն Հ աղար անգամ ի թշնամեաց մեռանիլ
- աբհալրօք և ասել թա խ ծութեա մբ. . .
Արդ, լաւ ուրեմն ևս էր, որ մասն միոյն ազգի
յԻլՐոյ ն աղգի վերա յ մեռա նիցէր...
Քան դողշոյն աղդ ն այսպիսի տառապեալ
թշուա ռութեա մբ ի ծառայութիւն մտ ա նիցէբ. . .

Ինչպես Հա յտ նի է, Հեղինակի քրիստոնյա նախնիները համարյա միշա

ա յդ բոլոր խնդիրները դիտելով նաև Աստվածաշնչի քարողների ոգով, ընդգծել
են «մ ե ղ քի » , « Հնա զա նդությա ն» , " ս։ նցավորա կան ու թ յա ն ս պաբադանեբըւ
Հա կոբ Շա ^ա միրյանն ա յդ Հա րցում բոլորովին նոր ու առողջ հայա ցք կ
պաշտպանում։ Բա յց նա դիտի, որ հենց իր ժամանակակիցները պիտի իրեն
առարկեն, ուստի խոսքը ուղղում է նաև նմանների դեմ։ Հիշեցնելով անցյալի
աղտս։ օրերը, նա դրում է,

Սիթէ ոչ նոյն ա նյղելի կամ ան/իովւոխ աստուածն է,

որ միշտ նոցա յ լինէր տածիչ և. խնա մօղ,
Իբրու ա յժմուս ըստ խ ելա յեղ ոմանց կարծեաց'
ա մա յի և անտերունչ ղմեղ եթ ող.
Ոչ իմանան և ոչ տակաւին առնուն ի միտ
ապշեցեալքն իբրև զշաղակրատ բաշաղօղ,
Թէ ոչ է Աստուած մերթ գթած և .մերթ անողորմ,
Այլ է միշտ գթա ծ և մեղաց յա նդիմա նօղ. . .

Փյււստորեն ա յստ եղ խոսքն ուղղված է ոչ թե առհասարակ միջնադարյան

մտ ա յնությա ն դեմ, ա յլ ժամանակի անհատ գործիչների, որոնց անունները,
սա կա յն, նա չի տալիս> Իսկ որ, իրոք, եղել են որոշակի հակառակորդներ, դա
երևում է հեղինակի «խ ե լա յե ղ », «ա պ շեցեա լք», «շաղակրատ բա շա ղօղ»,
« ապերասան» և նման ուրիշ բա ռերից։
Դժբախտաբար երկար չապրեց Հա կոբ Շահամիրյանը։ Եվ այն արշալույսի
ու դարնան գովքը, որին նվիրվա ծ էր նա, թերի մնա ց։ Սակայն հենց ա յդ
վիճակով էլ նրանք նոր ժամանակներ ու նոր քնարերգություն էին գուշակում-

Քանզի մերժեցա ւ այնքան խաւարամած

և մառախլապատ աղջամուղջն 'ւիւերււյ,
Ահա եհաս և մերձեցաւ ծագումն արևուն՝
յաշխարհս մեր լուսա ւորելոյ. . .
Եւ ժամանեաց ծաղկածին և մանոլշակաբեր գարունն
զերկիրս մեր զուա րճա ցուցա նելոյ...

X IV —X V III դարերի հա յ գրականության պատկերն ավելի ամբողջական

կլինի, եթե հաշվի առնենք նաև թատերագրությունները, որոնք նա խ ա պ ա տ ֊
о 6 8 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

բաստում էին իսկական դրամատիկական ստեղծագործությունների երևան

դալըւ Այդպիսիներից առաջինները ծնվեցին լեհահե/յ գաղութում և նույնիսկ
բեմադրվեցին ա յնտ եղ։ Պահպանվել է նրանց ցանկը. « Մահ Կեսարուս ւ «Ա ռեղ­
ծուած Սողոմոնի}), «Մահ Հերովգեա յս, «Սրբուհի կոյսն Հոիվւսիմէտ, որոնցից
պահպանվել է միա յն վերջինի բնագիրը * 0 1
Սկսած գործը ոչ մ եծ ուշացումով շարունակվեց Վենետիկի Մխիթարյան­
ների մոտ' միա յն X V III դարի վերջին քառորդում հրապարակ հանելով
շուրջ երկու տասնյակ պիես' կրոնական, հայրենասիրական թեմաներովւ
Դրամատիկական այս ստեղծագործությունները' շարադրված չավէածււ
կամ արձակ, միջնադարյան հայկական գեղարվեստական գրականության նոր
նվաճումներից Էինւ
Այսպիսին Է հա յ միջնադարյան գրականության վերջին հատվածի պատ­
կերը։ նրա բնորոշ գիծն Էր աշխարհականացման այն ոգին և հասարակական
գորեղ գործոն դառնալու ձգտումը, որոնք X IX դարում, արդեն նոր պ ա յմա ն­
ներում լրիվ դրսևորվեցին հա յ նոր գրականության մեջ։

ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ

X IV — X V I դարերում, հա յ ժողուԼրդի համար ստեղծված մղձավանջային

պ ա յմա ններում, ծանր վարձոլթյուններ դիմագրավեց նաև հայ տոհմիկ .ե ր գ ֊
երաժշտությունը, որը սական ոչ միա յն չդադարեց բա բա խ ելուց, ա յլև ապրեց
նշանակալից զա րգա ցում, աչքի ընկնելով իրար խաչաձևող մի քանի մ ի ֊
տումներով և իրողություններով։ Թուրքերեն լեզվի տարածման հետ միասին,
աշխարհիկ կյանքում տիրապետող դառնալու ձգտումներ են հանդես բերում
զուտ ա րևելյան, ձևական հատկանիշներով նաև հայերին որոշ չավւով մոտիկ,
բա յց իրենց դարն ապրած ու գեղազգայական տեսակետով մեզ համար օտար
ժանրեր։ Բուն հայկական տարրը ավելի ու ավելի Է ամփոփվում իր ւզատյանի
մեջէ Այն սաստիկ խտանում Է գեղջուկ ժողովրդական և հին գուսանական
արվեստում, « թա քնվա ծյ> վիճակում զարգանում Է աշուղական երդ-ևրաժշտու-
թ յա ն մեջ ու ներվւակվում եկեղեցականումէ Մյուս կողմից առաջ Է դալիս
հայկական հին ու միջնադարյան մշակույթի ինքնատիպ երևույթնե՛րը վերա ­
գտնելու և վերարծարծելու գիտակցական միտումը (ե ր բ ծագում ու զարգանում
Է վերանորոգության շա րժումը)։ Մի երրորդ կողմից Էլ սկզբնավորվում Է
մշակույթի եվրոպական ակունքներին դիմելու վարձը, վերոհիշյալ արևելյան
հնա ցա ծ ձևերի ճնշումից ձերբազատվելու, ավելի ճիշտ' այն հավասարակշռե­
լու ձգտումովէ Ի վերջո, մ եծ կորուստներ ունենալով հանդերձ, հա յ երգար­
վեստը նոր շրջապատի հետ ունեցած շփումներից ինքը ևս որոշ չափով շահում
Է, և X V II—X V III դարերում, դուրս գալով հարաբերական վերընթացի ճանա­
պարհ, նույնիսկ առանձին փայլատակումներ ունենում, մանավանդ գաղթօ­
ջախներում։
Քննարկվող պատմաշրջանում հա յ երաժշտության ճյուղերից ա զզային-
ժողովրդական ոգին առավել կուսական վիճակում պահպանածը գեղջուկ

Գ . ԼՍ ոնյսւն, Թատրոնը Հին Հա յա ստ ա նում, Երևան, 1941, Էշ 112 — 1 2 1 , ււՐազմա-

վեպւ>, 18891
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը Х } У - Х У П 1 ղ ա ր ե ր ո Ա
309
երգա ստեդծությունն է, Նկատի պետք! կ առնել և այն հանգայ անք^ „ ր Հենց
ա յս շրջանում Հայկական րնաշխարհի հեռավոր երկրամասերում գ ե ղ ա կ ա ն
հա յ բնա կչությունը ստիպված եղավ իր ավանդական բանահյուսությունը
հեաղհեաև թա րգմա նելով դարդացնել թուրքերենի հիման վրա։ Դիտելի է
նաև հա յ բա նա հյուսությա ն վ յ,ա ա յլա զգի շրջապատի ունեցած ձևական ա զդե­
ց ո ւթ յա ն ը ,. որով գեղջուկ քնարական հնավանդ քա ռյա կը' «մա նի» է վ ե ր ա ն ֊
վա նվել, ողբը' «բ ա յա թ ի », վիճակի խաղը' « չ ան գ յոլլո լմ » , քաղաքային .ժողո-
վըրգական հայրենը (մա նա վա նդ թուրքերենի վերածված վիճակում) ' «մա յա յ
կամ « ա լա գյռղլոլ» և ա յլն, Սակայն, հայաշխարհի բոլոր ծայրամասերին չէ,
որ վիճակվել է նույն բա խ տ ը, Մի ծայրամաս էլ, օրինակ, Ակն քաղաքը իր
շրջակա գյուղերով, դարեր շարունակ դիմացավ որպես հայ հնագույն անա-
պական երդի շտեմարան, Մայր երկրի շատ տեղերում նույնպես անխառն
մնաց կամ լոկ հա յ-ա րևելյա ն մի նոր ձև ընդունեց ժողովրդական երդր, որը
հակառակ բա զում փորձությունների, բյուրավոր հասարակ աշխատավորների
հետ միասին այնպես էլ չլքեց հայրենի հողը,
Ժողովրդական երգա ստեղծությա ն մեջ քննարկվող ժամանակաշրջանում
նոր տիպեր չես ստ եղծվել. Մի առանձին շեշտ են ստացել պանդխտության
երդերր. Մի քանի հրաշապատումներ վերջնականապես յուրա ցվելով ժողո-
վըըդի Կո՚լ մ ի ց , վերա ծվել են բանահյուսական «ա սվող» վիպերդերի (ինչս/ես
«Կարոս ի։ սւչն» ու «Ն ա րեկա ցին»), մի քանի նոր վկաների վարքեր առանձնա-
ո/ես համակել են ժողովրդի սիրտն ու երգերի նյութ հա յթա յթել (ինչւդես
Վառվառե կույսի վկա յա բանու թ յո ւն ը ) և ա յլն. Եղել են նաև ուրիշ նոր հորի­
նումներ, պահպանելով հին տիպերն ու ձևերը. Հիմնականում, սակայն, որոշ
վւովւռխոէթյոլններով կրկնվել է մոտիկ ու հեռավոր ա նցյա լում բյուրեղա ցա ծը,
քանակական ու որակական դգալի կորուստներով. Ամենից շատ տուժել են
ւէիպական, հերոսական, ռազմական ու նման բնույթի երգերը, որոնք, ինչոլես
հայտնի է, միշտ էլ պահպանվում ու ծաղկում են պետականության գոյությա ն
կամ դե՝պի այն տանող հուժկու շարժումների պ այմա ններում. Տուժել են նաև
ֆեոդալական քաղաքի կենցաղին շաղկապված ժողովրդական երգերը։ Պատ -
մաշրջանի դժնդակ «/ա յմա նները իրենց խոր կնիքն են դրել թե նոր ստեղծված
երդերի, թե հնից եկող խաղիկների ընտրության վրա։ Եվ դա է գլխավոր
պատճառը, որ մեր ժողուէրդական երդն առհասարակ մի խորունկ թախիծով է
ա ռլեցուն։ Բա յց ա յդ թա խիծը ոչ միա յն չի վերածվել անհույս վշտի կամ
ողբի, ա յլև չի խ ա նգա րել, որ պահպանվեն ու գոյատևեն նաև լուսավոր քնա ­
րականության այնպիսի կոթողներ, ինչպիսիք են « Ծամթելըа, «Ջուրն առա,
ելա դա րը», «Պ իլիբի3) և ուրիշներ։
Գեղջուկ ժողովրդական երգին բավականին մոտ էր կանգնած գուսանա­
կան և աշուղական ա րվեստը։
Հ ա յո ց հին գուսանական արվեստը քննարկվող ժամանակաշրջանում մ ե ­
ծապես սահմանափակված է։ Եվ, սա կա յն, շարունակում է ապրել, մա սա մբ՝
հենց իրենց՝ գուսանների շնորհիվ, որոնք ինչքան էլ նվա զած, ա յդ ո լա մ ե ն ա յ֊
նիվ գոյա տևել են մինչև նորագույն ժամանակները, մա սա մբ' ժողովրդական
զանգվածների կենցա ղում, ո։ր տարերայնորեն պահպանվել ու մշակվել են
նաև գուսանների հորինած մի ամբողջ շարք հայրեններ, և մասամբ էլ ուսում­
նական մարդկանց ջանքերով, որոնք չեն զլա ցել միջնադարյան տաղարաննե­
րում գրի աևնել գուսանական հայրենների ծավալուն շարքեր, Ըստ առկա
 ֊ա յ ւ1и ւր ւ։էր ղքւ ս /ա ւո է ք ո լ/յյո ւԼ

տվյա լների, այս շրջանում հա յ գուսաններն, իրենց աշխատանքի բերումով,

սերտ շփման մեշ են գտնվել մահմեդական շրջապատի հետ և ձգտել Լն հ ա ֊
րաբերակցել հայոց ձայնաեղանակները' ութ ֊ձ ա յն և երկու ստեղի կոչվող
համակարգը, պար ս կ ա ֊ արաբական 12 մուղամների գրության հետ։ Այդ մա ­
սին ձեռագրերում պահպանվել են հակիրճ գրա ռումներ'։ Ժողովրդական հու)
զանգվածներին դիմելու համար հայ գուսաննե՛րն իրենց արվեստով, բ ն ա կ ա ֊
նաբար, պետք Է տիրապետեին թուրքերեն լեզվին։ Էլ չենք խոսում այն մասին,
որ նրանք շատ դեպքերում ստիպված են եղել ծա ռա յել օտար իշխանավորնե­
րի։ Վերջիններս, ձգտելով իսպառ վերացնել տաղանդավոր գուսանների կա­
պերը հայությա ն ու քրիստոնեության հետ, կանգ չեն առել ամենադաժան
միջոցների առջև։ Միջնադարյան հայ գուսանական արվեստի նշանավոր ներ­
կայա ցուցիչներից մեկը' Հովհաննես Մանու կ Խլաթեցին, 1438-ի ն տանջահաը
սպանվել Է կրոնափոխությունը մերժելու պատճառովռ։ Հաջորդ հ ա ր յո ւր ա մ յա ֊
կում նահապետ Քուչակը արդեն « աշըղ» Է կոչվում, և բա ցի հա յերենից, հո­
րինում Է նաև թուրքերեն երգեր։
Հա յ մասնագիտական աշուղությունն ու սազանդարությունը, որոնք, ի
վերջո, եկան վ/ոխարինելոլ դ ո ։սանական խա մրա ծ, բ ա յց տակավին իր դո
յա թ յունր պահպանած արվեստին, չնա յա ծ ծագումով կապված են Մերձա­
վոր Արևելքի ուշ միջնադարյան մշա կույթի հետ, - այսուհանդերձ, ժառանգե ­
ցին նաև գուսանականի պատմական ավա նդույթները։ Արդարև, X V II— X V III
զարերում, ի տարբերություն մա յր Հա յա ստա նում տիրող ծանր վիճակի,
գաղթավայրերում (ն ո ր Ջուղա, Կ. Պոլիս և ա յլ տ եղեր), ուր կատարվում Լին
նկատելի տեղաշարժեր, ձևավորվեցին հայ աշուղի և նոր տիպի քաղաքային
երգիչ-նվազածուի ( սազանդարի) կերպարները։ Դաստիարակված լինելով հ ա յ­
րենիքից հեռու տարացեղ ու բա զմա զգ քաղաքներում, ա յդ երաժիշտներն
իրենց արվեստի մի քանի կական կողմերով ու բա զմա թիվ արտաքին հատկա­
նիշներով ընդհանուր շատ գծեր ունեին Մերձավոր Արևելքի ա յլա զգի ( պար ■
սիկ, թուրք) աշուղների և սազանդարների հետ։ Բայց նրանք հիմնականում
ծաււայում Էին հա յ քաղաքացուն, արտահայտում նրա խոհերը, վշտերն ս։
ուրախությունները։ Սկզբից ևեթ նրանց արվեստում այս կամ ա յն չավւով
առկա Էր հայկական ա զգա յին երգարվեստի Էությունը, որը հետզհետե ավելի
ու ավելի բա ցա հա յտ վելով, ժողովրդի ա զգա յին մշակույթի վերելքին զա ղըն­
թա ց ա զգա յին ձև ու կերպարանք ստացավ։
Աշուղներն ու սազանդարները հա յ արվեստում արևելյան գծի հ ա ղ ո ր ֊
գալներն Էին։ Հանդես գալով ոչ միա յն որպես սւոեղծագործողներ, այլև
կատարողներ, նրանք տվյալ շրջապատում տիրապետող օտար լեզվի և հ ա յ­
կական որևէ բա րբա ռի միջնորդությա մբ մեր ժողովրդին ծանոթացրին ա րևել­
յա ն մի ամբողջ շարք վեպերի, սիրավեպերի ու հեքիաթների հետ, վերափո­
խ ելով ու հա յա ցնելով դրանք'՛ մանավանդ երգվելիք հատվածներում։ Դրանցից
են' « Ռոստամ Հ ա լը », «Խոսրով թա գավորը» , «Դ ա ղ-Մ ոլրա դ-Շահը » , « Միրզա
Մ ա հմա տը», «Ասլի Ք յա րա մ ը», « Աբբաս և Գ յուլգա զը», « Ք յո ռ ֊օ ղ լի ն » , « էեյլի
Մ եջլոլմը», «Սիյա բենտո և Խաճե Հ ե ռ ի ն », «Մ ա մ ու Զինը» և ա յլն։ Գրագետ
աշուղներից ու սազանդարներից շատերը հաղորդվեցին Արևելքի մեծ երգիչ-

* Տ ե ՛ս Մա տենա դարան, ձեոա գիր № 5 5 , էշ 4 6 6 բ - —46 7 ա (Ժողովա ծու, Երզնկա, 1 4 Տ 9 ) ։

® Տ ե ՜ս «Հ ա յո ց նոր վկա ներըя (գիտ ա կա ն հրա տ ա րա կություն) , 1903, Էշ 2 8 4 ։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո յթ ը Л Л — А У I I I դ ա ր լ ր ո լյ
371

ՆԼ,,ի' Ֆիրդուսու, նիղա մոլ, Խա յամի, Հաֆիղի, Ֆիղուլոլ արվեստին, ու դրա -

նով ոչ մ իա յն.նվա ճեցի ն ժողովյպական հոծ զանգվածների սիրտը, ա յլև որոշ
չափով ազդեցին հա յ տաղերգության վրա, X V I I I դարի կեսերին ստեղծագոր-
ծական ասպարեզ իջավ հանճարեղ Ս ա յա թ ֊Ն ովա ն' անդրկովկասյան ա շ ա ղ ֊
ներից ա մենա մեծը, որի հայերեն երդերին կապված ու մեզ հասած ոճականո­
րեն միա ձույլ շուրջ 30 մեղեդիների երաժշտական լեզուն, օրգանապես հարըս ■
տացված լինելով պարսկական, օսմա նյա ն, ադրբեջանական և վրացական
երաժշտությունից եկող տարրերով, իր էությա մբ աղգային-հայկական կ, ճիշտ
ա յնպ ես, ինչպես նրա հայերեն ոտանավորների լեզուն արիշ բան չկ, եթե ոչ
թիֆլիսա հա յ բա րբա ռը' համեմված վերը թվարկված ժողովուրդների բառ
ո։ բանովւ
Ս ա յա թ ֊Ն ո վ ա յի ժամանակակիցն կր հայ անվանի թամբուրհաբ Հարու-
թինը, որը հարստացրեց արևելյան երաժշտության վարձն ու տեսությունը նոր
արժ եքներով' ։ Այս շրջանում ունեցել ենք նսւև այլ գործիքների վրա կատարող
և առանձին կամ ա յլազան համույթներով հանդես եկող վարպետ երաժիշտ­
ներ, ինչպես ե. առհասարակ սիրված ու տարածված նվագարանների հարուստ
միա կցություն։ Դատելով ւղատմսւկան տեղեկություններից և սւատկերաղարդ
շատ ձեռագրերի խոսուն Ակարներից, ուշ միջնադարում հայ իրականության
մեջ կիրառվել են քամանին ո։ քյա մա նչա ն, սանթուրն ու քանոնը, ուղն ու
սազը, թա մբուրն ու թա ռը, բլուլը, շ վ /՚ն , դուդուկն ու պարկաւդզուկը և մի
ամբողջ շարք հարկանային նվագարաններ, որոնց մեջ առաջին տեղն են
բռնում դաւին ու դհոլը։ '
ժամանակաշրջանի ա զգա յին երաժշտության պատմության կարևո­
րագույն երևույթներից մեկն կլ հա յ ուսումնական երաժիշտ-բանաստեղծների
գեղարվեստական արտադրանքի աշխարհականացման և լեղվյի ու ոճի ժողո-
վըրդա կա նա ցման հետագա խորացումն կ։ Բնույթով աշխարհիկ կամ աշխար­
հականացող ա յդ ստեղծագործությունները թեմա տիկա յի առումով հենվում
կին Նախորդ' զարգացած ֆեոդա լիզմի ժամանակաշրջանում ձեռք բերված
նվաճումների վյւա։ Դրանք էին' կյանքի ու մահվան առեղծված և հոգեշահ
խրատ, բնություն և. սեր, բարեպաշտություն և հայրենասիրություն։ Ուշ միջ­
նադարում ա յս նյութերի շուրջ գեղարվեստորեն ավելի բարձր, նորանոր երդեր
ս/իտի հորինվեին, եթե հա յ մշակութային կյանքն ունենար զարգացման բնա ­
կանոն ընթա ցք։ Սակայն, այդպես չեղավ դժբախտաբարւ Այդուհանդերձ,
անհնարին կ անտեսել քննա րկվող շրջանի ուսումնական երաժիշտ ֊բ ա ն ա ս ­
տեղծների ստ եղծա գործությունը, որն իր լավա գույն մասով հանդիսանում I;
իր ժամանակի գեղարվեստական գործունեության ցուցիչը։
Սյուժետ ա յին կարգի արտ ապաշս։ ամ ունքային ստեղծագործությունների
բնա գա վա ռում, Ներսես (յնորհալռ։ (ГՅիսուս որդիЯ պոեմից հետո հրապարակ
կ գալիս Առաքել Բաղիշեցոլ (ГՀովասափ և Բարաղամձ) տաղաչափ յա լ վեպը,
որը նույնպ ես, ձեռագրական տվյա լների հա մա ձա յն, եղանակավոր պատմվեք
ու հատվածաբար երգվել է* (մ ի կողմ թողնելով Առաքել Սյունեցու նշանավոր
ո Ադամ գիրքը» , քանի տակավին ստ ույգ հայտնի չկ, թե ներկա յա ցվել կ արդյոք
ա յդ ստ եղծա գործությունը որւղես միստ երիա )։

3 Տ ե ՛ս Т ам бур ист Арутин, Руководство по восточной музыке, Ереван, 1968

( ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւ թ յա մ բ Ն - Թ ա Հ մ ի զ յ ա ն է ) ։
4 Տ ե ՛ս , օրինա կ, Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձե ռ ա գ ի ր А* 2 6 7 2 , էշ 3 4 2 — 3 4 3 (« Յ ո վ ա ս ա փ ի ձ ա յն յյյ,
 Հա յ մ ո ղ հ ՚վ ի ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն

X V __ XVI դարերում շաիհԼքՕԱկ՚ոԼմ Է զարգանալ բուն տաղերգությունը

ինչպես հայաշխարհի տարբեր մևՕէերհլմ■, այնպեմ Է՛լ մանավանդ գա ղթա վա յ­
րերում։ սևավորվում Է հայ միջնադարյան ւ(Տաղարանը ս, որպես աշխարհիկ
ու հոգևոր ստեղծագործություննե՛րի Ժ ողովա ծոլ֊ե րգա ըա ն։ Ըստ առկա տ վյա լ­
ների, իրոք, ա յգ գործի նախաձեռնողները ևղել են հայրենակարոտ պան­
դուխտները։ Ա ռա յժմ մե՛ղ հայտնի հնագույն տաղարանը, որպես արտածիսա-
կան մա տ յա ն, Հակոբ Մեղապարտի հրատարակածն Է''։ Նրանից հետո գրչագիր
տաղարան-երգարանների զարգացմանը լուրշ մասնակցություն են բերում
եվգոկացի երգիչներ Վրթանես Սռնկեցին, Մինաս Թոխաթցին և ուրիշներ-
Տաղարաններում հանդիպում ենք միջնադարյան նշանավոր մի շարք տաղեր­
գուների' Հ. Ւլկուրանցու, Մ. Նաղաշի, Գր. Աղթամարցոլ և ա յլոց երգերից
նաև խազավորված նմուշների°» Այդ խազագրությունը մեղ հետաքրքրող ե ր ­
գերի երաժշտական բնույթի մասին տակավին քիչ բան Է ասում։ Կարելի Է,
սակայն, նշել, որ դրանց եղանակներն իրենց հյուսվա ծքով եղել են պարղ,
հանուրին մա տ չելի։ Նկատի առնելով հայ արվեստի զարգացման միտումներն
ընդհանրապես և հիշյալ տաղերի գրական խոսքերին հատուկ գունավորու­
թ յունը, հուզական բովանդակության որակը և ա յլն, կարելի Է նաև հետևցնել,
թե դրանց համապատասխան եղանակները կրած պիտի լինեին հա յ-ա րևել-
յս/ն մի նկարագիր։ Բանն ա յն Է, որ արևելյան ճաշակը համակել Էր պատմա­
շրջանի հա յ ուսումնական մարզկանց ևս, երբ մեր մշակութային կյանքում
հարազատ միջավայր Էին գտնում ու տարածվում Նասիմիի երգերը, որոնք
հայատառ թոլրքերենով ներմուծվել են նաև ձեռագիր երգարանների մեջ։
Վերջապես, հիշենք նաև սույն շրջանի հայ անանուն երգիչներին' ժողո-
վըրդական ստեղծագործությունների, մասնավորապես պանդուխտի երգերի
այն տաղանդավոր մշակողներին, որոնք իրենց ժամանակը հատկանշող շնոր­
հակալ մ եծ աշխատանք են կատարել։ Հա յ պանդուխտի ինքնատիպ ու բովա ն­
դա կությա մբ հարուստ երգը, որ գեղարվեստական գրականության տեսակնե­
րից մեկն Է դառնում Մկրտիչ Նաղաշի ստեղծագործության մեջ, մեր անանուն
մշակների հավաքական ջանքերի շնորհիվ գրական և երաժշտական առումնե ■
րով կոթողային կերպարանք Է ստանում ( օրինակ, «Կռունկ, ուստի կոլգասւ)
հանրաճանաչ երգը)։ Սքանչելի այս ժողովրդական ստեղծագործությունն աչքի Է
ընկնում ոչ միա յն գաղափարական բարձր ուղղվա ծությա մբ ու գեղարվեստա­
կան բացա ռիկ մակարդակով, ա յլև ճանաչողական մեծ ա րժեքով։ Նման երգերի
ուսումնասիրությունը ցո ւյց Է տալիս, որ քննարկվող ժամանակաշրջանում
հայ երաժիշտ-բանաստեղծների հիմնական մասը ներքին անդիմադրելի մղում
,-Է ունեցել դեպի երգարվեստի զուտ ա զգա յին, ժողովրդական բա նա հյուսու­
թ յա ն հետ շաղկապված ձևերը, և որ ա յդ ձևերում է հենց մարմնավորվել
՛նրանց գեղարվեստական արտադրանքի լա վա գույն մա սը։
Հա յ տաղերգությունը զարգացման մի նոր աստիճանի է բարձրանում
X V II—X V III զարերում' կապված հա յ մշակութային կյանքի աշխուժացման,
գա ղթավայրերում իրագործվա ծ զգալի տեղաշարժերի և առհասարակ վերա­
նորոգության ծայր առած ընդհանուր շարժման հետ։ Վերջինս տաղերգութ յա ն ր

5 Տ Լ ՛ и (ГՏ ա ղ ա ր ա ն է ս ա յ հ ո գ ո յ և մ ա ր մ ն ո յ» , աՎ ե ն ե տ ի կ , 11 5 1 2 — 1 5 1 3 ։
6 Տ ե ՛ս , օրինա կ3 Մ ա տ ենա դա րա ն, ձեռա գիր № 1989, էշ 1 5 0 բ — 151 բ , Л? 5 3 0 8 , էշ 2 9 л
Л? 7 7 1 7 , էշ 2 2 6 և ա յլ ն ։
 ______ Հ այկ ա կ ա ն մ շ ա կ „ ,,ր ո X I V — X V I I I ց ա ր ե ր ո ւմ __________________________.դ ՜/Յ

ր ե ր ռ մ էր երկու նորույթ, կրոնական զգացման վերարծարծումն ո, գրաբարի

ճաշակը, Սակայն կրոնական զգա ցումը, որ ա յժմ Հանգես էր գալիս հայրենս, -
սիրաթյւսն ,ետ սերս։ շաղախված, րսւո էության չէր արգելակում երգասսւեղ-
ծոէթյան մեք աշխար ,իկ ոգու զրսևորումը։ 1'սկ պարգ ու մատչելի գրաբարր,
որին խորթ Էին օտարամ ոլութ յուններր, րն կա/վու մ Էր որպես վերադարձ դեպի
զուտ ■այկական ոճը ։ Հիշյա լ ՜>արյուրամյակների կարկառուն եր գիչ-բանաս-
տ եղծներն,են Նաղաշ Հովնա թա նը, Պաղտասար Դպիրն ու Պետրոս Ղափանցին,
Դժվար Է մեկ ընդհանուր հայտարարի բերել սրանց ստեղծագործական ձ ր դ ֊
տումներն ու ոճական առանձնահատկությունները, Նաղաշ Հովնաթանը իր
սիրո և. խնքույքի երգերով, ըստ Էու թ յա ն , զարգացնում է նախորդ շր քանի ար­
վեստի ա վա նդույթները, և, միաժամանակ, ընկալում աշուղական ստեղծա-
դործո,թ յունից եկող որոշակի հովեր, Ա յգ մասին հնարավոր է դատել «Յորժա մ
եղև գարունս տաղի մեղ հասած եղանակից, այնուհետև' այն խոսուն փաս-
տ ից։ որ Ս ա յա թ ֊Ն ո վա ն իր «Քանի վոլր շան իմս երգը հորինել է «Բ՜ասիրն
չինի» խաղի հանգով ( ա յսինքն' Նաղաշ Հովնաթանի «Նը ստեմք ի մէքլիսս
տաղի կրկնակի եղանակով) , ինչպես նաև Հովնաթանի մի շարք տաղերի ե ն ֊
թա խորա գրերից, որոնցում հայերեն երգերի եղանակներից զատ, հանդիպում
են նաև ադրբեքանական կամ պարսկական երգերի «ձայներիս հիշատակու­
թյուններ! Եվ ահա «Յորժա մ եղև գարունս ու «Բ՛ասիրն չինիս երգերի հու-
գառատ եղանակները ցո ւյց են տալիս, որ Նաղաշ Հովնաթանի երաժշտական
տաղանդը՝ տարբեր ակունքներից սնվելով, լիովին ընդունակ էր պահպանելու
ա զգա յին էությունը և ձևի կարևորագույն հատկանիշները։
Արևելյան ձայնեղանակների և աշուղական արվեստի հանդեպ ցուցա բեր-
վող վերա բերմունքի շրշան ակներում Նաղաշ Հովնաթանին ա յս կամ այն չա ­
փով ու ձևով ձա յնա կցում է Պաղտասար Դպիրը։ Բայց Պազտասարը հաղորդա­
կից է թուրքա հա յ աշուղական արվեստին։ Իր աշխարհիկ ( հատկապես սիրա ■
(ին ֊հ ա յրենա սիրական) տաղերի համար եղանակներ ընտրելիս, օգտագործե­
լով ինչպես հայկական ( նաև ինքնա ստ եղծ), այնպես էլ ընդհանուր արևելյան
մեղեդիներ, նա դիմում է Կ. Պոլսում ձևավորված երաժշտական ա վա նդույթ­
ներին, որոնց կա զմա վորմա նը մեծ նպաստ են բերել նաև հա յերը։ Ուշագրավ
է, որ աշխարհիկ տաղերի գրական խոսքերում, որպես նշանավոր հայկաբան,
Դպիրը վերարծա րծում է բա ռ ու բանի և դարձվածքների գրաբարյան ձևերւ
Նա X V III դարի հա յ ականավոր երաժիշտներից է, որն զգալի հետք է թողել
մեր տա ղերգության մեշ, մեծապես ազդել է իր հաշորդների վրա և որպես
բա նա ստ եղծ, և ' որպես երգիչ։ Օրինակ, Գրիգոր Օշականցու և Սիմեոն Երևանցու
տաղերից մի քանիսը հորինված են Պաղտասար Դպրի տաղերի «ձա յներովս։
Նրանից մեզ հասած «Ի ննշմա նէդ արքայականս սիրային տաղը բարձրարվեստ
մի ստեղծա գործություն է, թեև քիչ վերա մբա րձ, բա յց ճշմարտապես ապրված,
խորապես հուզական, զգա յա ցունց շեշտերով լի եղանակով, ուր միմյա նց են
զուգորդվում հա յ նոր աշուղական ու հին եկեղեցական երաժշտության մի
քանի գծերր։
Պետրոս *Հափանցին ձա յնա կցում է Պաղտասարին 1ւ րնդհանուր ուղղվա-
ծությա մբ և, մասնավորապես, դեպի գեղարվեստական խոսքի գրաբարյան
ձևերն ունեցա ծ իր հա կումով։ Բայց սա հայկաբան ոճի վերանորոգման տե­
սակետից մի ք ա յլ առաշ է գնում։ Նրա «Երգարանումս այլևս չեն հանդիպում
թուրքական կամ առհասարակ արևելյան երգերի եղանակների հիշաաակու-
.՜7 4 Հա յ 11ո ղու/ր դի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թյուններ1։ երևում Է, որ Ղափանցու « Երգարանի» երդվելիք համարները

զուգորդվել են հայկական ավանդական կ։սմ կ հայկական ոճով վերամշակ -
ւիսծ եղանակների հե ա ւ Այղ են վկա յում ՛Հա։ի ան у ո ւу մեղ հասած «Փութա սա
մեղ նադշուն կարսո » ե «Առաւօտեան քաղցր ե անոյշ հովերրնս տաղերր,
որոնց երաժշտական բաղադրիչները առավել որոշակիորեն առնչվում են նա-
իարգ ժամանակաշրջանի հա յ երգարվեստի կենսունակ ավանդույթներին։
Վերջին տաղի երկրորդ տարբերակը հայրենասիրական պաթոսով և բնարակա)։
խոր ապրումներով հագեցած հազվա գյուտ մի երկ Է։
Ա յժմ անդրադառնանք հոգևոր երգարվեստին։ Պետք Է նշել, որ սույն
պատմաշրջանում ա յգ արվեստը անցավ որոշ շրջավ։ոխո։թ յա ն բով ից, հ ա ր բ ս ֊
տացավ հին ձևերի նմա նողությա մբ հորինված մի շարք ստեղծաղործու թյուն
ներով։ Այս կամ այն չավավ շարունակվեց դեռևս նախորդ ժամանակաշրջա­
նում ( X I I I — X IV դա րերում) ծաղկած ա յն փորձը, որով որոշ հին երդերի եղա­
նակներ վերա նա յվում Էին' նոր ժամանակների ու ճաշակի համապատասխան։
Այգ ճաշակն ա յժմ ոճականորեն նոր ու բարձր մի ուղղության հետ չէ որ
կապվում էր (ինչպ ես էյ։ նախորդ շրջանում), ա յլ միջավայրի փոփոխությա ն,
նրա, եթե կարելի է ասել, մահմեդական տիպի ա րևելականացման։ Արդյունքն
ա յն եղավ, որ մի շարք դեպքերում հոգևոր արտապաշտամունքային տաղերը
դուգորդվեցին արևելյան եղանակների հետ, փոքր-ինչ ընդգծվեցին որոշ
«ծա նր» երդերի ղարդոլորումները, «միջա կ» երգերը քիչ ավելի հաճախ ( ք՛ան
դա լինում էր առաջներում) տարբերակվեցին «ծա նրա ցումով» և կատարման
առումով տուրք տրվեց «ա րևելյա ն» կոչված ճաշակին (Ա րևելյա ն Հա յա ստ ա ­
նում' պարսկական, Արևմտյան Հա յա ստ ա նում' օսմանյան ու որոշ չավավ նաև
«արևե լականա ցա ծ» բյուգա նդա կա ն հակո։ մ նե րով )։
Քննարկվող ժամանակաշրջանում հա յ հո գևոր-պաշտ ա մ ունքային ա րվես­
տի մշակների առջև գրվա ծ գլխավոր խնդիրն է եղել եկեղեցական երգի բնա ­
գավառում արդեն իսկ կուտակված վիթխարի հարստությունները հարազատո­
րեն պահպանել, դրանք հնարավորին չափ պատսպարել խորթ հովերից ու
հավատարմաբար փոխանցել սերունդներին։ Հենց այդ. մշակների գիտակցված
ջանքերով էլ հիշյա լ հարստությունները հասան մինչև մեր օրերր, ինչ իասք,
քանակական և որակական զգալի կորուստներ տալով։
Կիլիկիայի հայկական թա գա վորության անկումից հետո հատուկ կշիռ է
ստանում մա յր երկրռւմ ծաղկող « ա րևելյա ն» վարդապետների առանց ա յդ էլ
բարձր հեղինակությունը, մի նոր հմա յք ու նշանակություն են ձեռք բերում
Տա թևի, քիչ ավելի ուշ նաև Մեծոփա վանքերի համալսարաններն ու նրանց
ուսուցիչ-ու սուցչապետները։ Վերջիններս, որոնց մեջ քիչ չէին հմուտ ե ր ա ժ ր շ֊
տապետներ, հա յոց եկեղեցական, վարչական և ընդհանուր մշակութային գոր­
ծերի հսկման պատասխանատվությունը վերցնելով իրենց վրա, լուրջ ուշա­
դրություն են դարձնում նաև պաշտոներգության հետ առնչվող խնդիրներին։
Նրանք աշխատում են փրկել Կիլիկյան թագավորության ծաղկման շրջանում
կա յունա ցա ծ երա ժշտա -մշա կոլթա յին փայլուն ավա նդույթները։ Այս իսկ
նպատակով վերա նա յում են ա յդ ժա ռա նգությունը' լատինասեր հեղինակների
նորամուծությունները մերժելու. և հայաշխարհին հարազատ հին ու նոր հա վել­
յա լ իրողություններով ճոխացնելու համար։

7 Տ ե ՛ս Պետրոս Ղափանցի, Գ ր ք ո յկ կ ո չե ց ե ա լ երգա րա ն, Կ. Պ ո լի ս , 1772։

 Շարակնոցի կազմավորմանն ո, նրա զարգացմանը մասնակցություն
բերած երգիչ-րա նա ստեղծների ց „ ,յց արված վերաբերմունքը պար,, երևում
կ շարականների Հեղինակների' Գ,,. Տաթևա ցու ցուցա կից, որր եզրափակվում
/. 4 ր!-թե Հրամանի Հասնող մի նկա տողությամբ. « Այսքան շարականս ր ն զո լ.
նե,ի կ վեկեղեցի, և աւե,ին քան զա յս' խոտելի կ և անպիտանս", ճիշտ կ,
Շարակնոցր, ի վերշո, զարձավ ավելի Հարուստ մի ժողովածու, քտն ենթա­
դրվում կր Տա թևա ցու ցուցա կով, բ ա յց փաստ կ նաև, որ ա յդ ժողովածուից
զուրս մնա ցին, օրինակ, լատինամետ Գրիգոր Անավարզեցոլ հորինած բ ա ղ -
մաթիվ երգերը.
Հ ա յ պաշտոներգության և, առհասարակ, ծիսական ու երա ժշտ ա ֊ծ իսա կա ն
ԴՐՔերԻ վերա խմբա գրմա ն հարցում Գր. Տաթևացին մշակած կ եղել որոշակի
մի մ ո տ եց ո ւմ , որը կիրառվել կ Թովմա Մեծոփեց ույ Պ՝ր. Խլաթեցու և նրանը
հետևորդների կողմից, Թովմա Մեծոփեցին իրագործել է ժամագրքի նոր
խ մբա գրությունը, մա տ յանի Հիշատակարանում պահանջելով' այլևս չփոփո­
խել ա յն ւ Մեծովւեցոլ կենդանության օրոք նրա աշակերտների ջանքերով ն ո ֊
բովի խ մբա գրվել են' Մանրուսմունքը!0, Շա րա կնոցը" և ա յլ մա տյաններ։
Գր. Խլաթեցին վերա նա յեց ու նոր նյութերով ճոխացրեց Հայսմավուրքն ո։
Գանձարանը12 և ա յդ ժողովածուներում խմբագրական աշխատանքները կատա­
րեց ա յնպ ես, որ նրա նցում ավելի հստակ արտացոլվեն հայոց ազգային տեն­
չերն ու իղձերը։ Հարկ կ նշել, որ Թովմա Մեծոփեցու և Գրիգոր Խլաթեցու ջան­
քերով կամ նրանց խորհուրդով ու հսկողության տակ վերա խմբա գրվա ծ ծի­
սական մա տ յանները խա զագրության տեսակետով որոշակի տ ա րբերություն­
ներ ունեն ա յդ գրքերի Կիլիկյան խ մբա գրություններից։ Ուստի, պարզ կ, որ
Հիշյա լ գրքերի վերա խմբա գրմա ն աշխատանքներն իրագործվել են երաժշտա-
ստեղծագործական որոշակի մոտ եցումով.
Հոգևոր նոր տաղերի ու գանձերի ստեղծագործության բնագավառում
բեղմնա վոր աշխատանք են տարել Առաքել Иյունեցին, Մատթեոս Ջուղա յե ց ի ն ,
Գր. Խլաթեցին ու սրա աշակերտ Առաքել Բաղիշեցին, Սրանց գեղարվեստական
արտազրանքը ա յս կամ ա յն չափով տակավին ձա յնա կցում կ նախորդ շրջանի
ա վա նդույթն երի ն ։
XV դարի վերջերից մինչև X V II-ի սկզբներն ընկա ծ ժամանակամիջոցում
խոր լճա ցում կ ապրում դպրոցական կյա նքը, կազմալուծվում են երգեցիկ
ի/մբերը, խա նգարվում է ա մենօրյա պաշտոներգությունը և նույնիսկ
պատարագի ա րարողությունը. Այն աստիճան, որ Հարանց Մեծ անապատի
հիմնադրման ժամանակ Մովսես Սյունեցու հեղինակավոր ցուցմունքներով
որոշվում է' ն. Շնորհալու նշանավոր «Յիշեսցուքըյ> գոնե տերունական օրե­
րին երգել (ա յլ ոչ թե «թ ի ւ» ա ս ե լ), սաղմոսականոնների կանոնադլխերը, ի ն չ­
պես և « թագաւորя ու « ալկլոլՏ կոչվող ստեղծագործությունները «ձա յնիւ» եղա­
նակել, շարականների օրհնություններն իրենց քա ղվա ծքներով, հարցերը' լրիվ
սարքով I։ պատ արա գր' դպիրներով ու սարկավագներով կատարել և ա յլն'1։ Հե -

8 Դր. Տսւրն ա ցի , Գ ի ր ք Հ ա ր ց մ ա ն ց , էշ 6 3 8 ։
9 Տ ե ՛ս ՀԺ Ե դ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձեռա գրերի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր », Ա , էշ 5 9 7 — 5 9 8 ։
И Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , ձեռա գիր № 5114։
11 Տ ե ՛ս ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , ձ ե ռ ա գ ի ր № 5 1 1 4 ։
Տ ե ՜ս в Հ ա յո ց նոր վկա ները» (գ ի տ ա կ ա ն հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յո & ) , էշ 2 6 4 ։
13 Տ ե ՜ս «гՊ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ա ռ ա ք ե լ վ ա ր դ ա պ ե տ ի Դ ա ւ ր ի ժ ե ց ւ ո յ» , էշ 2 5 7 ։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն
Տ7(Տ

տա դա յո ւմ Հարանց անապաաի օրինակով հիմնվեցին Անանիայի անապաար

Երևանում, էշմիածնի նոր շրշանի դպրանոցր' Մովսես Սյունեցո։ ղեկավարու ֊
թ յա մ ր , ինչպես և Նոր Զ ա ղ ա յի դպրոցր' IIյունեցււլ աշակերտ Խաչատուր
Կե սարա ցու ա ռա ջնորդությա մբ։
Հիշյա լ դպրոցներում ծավալված ընդհանուր շարժումր սերտ առնչված է
եղել ոչ միա յն պաշտոներգության ղործնական կարգավորման, ա յլև ծիսական
հին գրչագրերի վերծանման հետ ։ Այդ մասին հնարավոր է դատել նաև այն
բա նից, որ Խաչատուր Կեսարացու աշակերտ Ոսկան վարդապետր, օրինակ,
գլուխ բերելով հայերեն Աստվածաշնչի, խազավոր Շարակնոցի ու խադավոր
Ժամագրքի առաշին տ պ ա գրությա նները, փաստորեն լուրշ գործ է կատարել
նաև առոգանության նշանների ու խաղերի դրության ուսումնասիրության
առումով։ Երաժշտական խաղերի առումով փրկվում էին Շարակնոցր' գրեթե
ա մբողջությա մբ, և կարևոր մասեր Գանձարանից ու Մանրուսման գրքից ‘
X V III գարը նոր հաջողություններով պսակեց վերանորոգման շարժումր,
որն արդեն ավելի վճռականորեն մերձեցա վ եվրոպական լուսավորության
ակունքներին։ Դարասկզբին Մխիթար Սեբաստացին հիմնում է իր նշանավոր
միա բա նությունը, հեռավոր Իտալիա տանելով Սեբաստիո ս. Նշան ու նաև
էջմիածնի վանքերում ուսած երա ժշտությունը։ Գրեթե նույն ժամանակամիջո­
ցում գործեցին նաև Ամրգոլի երկու մեծանուն սաներ Գրիգոր Շղթա յա կիրը,
որը վերածնեց Երուսաղեմի հա յոց վանքը և Հովհաննես Կոլոտը, որը՛ նոր
շունչ տվեց Կ. Պոլսի հա յ պատրիարքությանը։
Տպ ագրությա ն միջոցով հետզհետե տարածվող Սաղմոսները, Ժամագրքե­
րը, Խորհրդատետրերն ու նմանները այս շրջանում միտում են հանդես բ ե ­
րում՝ միաձևություն մտ ցնելու հա յ ծեսի ու արարողության մեջ։ Այդ գործին
վճռական մասնա կցություն է բերում նաև Սիմեոն Երևանցին, որը վերջին
անգամ վերա նա յելով ու լրա ցնելով, հրատարակում է հա յոց Տոնա ցույցը
(1 7 7 4 - ի ն )։ Մովսես Սյունեցոլց հետո Սիմեոն Երևանցին հա յոց պաշտոներգու­
թյա ն երկրորդ մ եծ բարենորոգիչն է, որի գործունեությունը ժա մա ­
նակին տարածվել է նաև պոլսահայ կյանքի վրա։ Պատմական մի
շարք տվյալների համաձայն Սիմեոն Երևանցոլ ձեռնասուններից նշանա­
վոր մի սարկավագ 1777 թ . Կ. Պոլիս գալով, բա զմա թիվ դպիրների ուսուցա­
նում է հա յ հոգևոր երգերի էջմիածնական եղանակները։ Ավելի ուշ, Գևորգ
Գ. Կաթողիկոսը, որ հա յ հոգևոր երգարվեստի ուշ միջնադարին վերաբերող
կարգավորության հարցում տրամաբանական ավարտին հասցրեց Մովսես
Սյունեցու և Սիմեոն Երևանցու գործը, Ն. Ւաշճյանին ձայնագրել տվեց Շա­
րականը, Ժամագիրքն ու Պատարագը։ Ուշ միջնադարում հորինված պաշտա­
մունքային երգերից մասնավոր հիշատակության արժանի են Սիմեոն Երևան-
ցո լ «Արի աստուածս հուզաթաթավ ա ղոթք-մա ղթա նքը, ինչպես և Պետրոս
Ղափանցու « Կանայք ամենայնյ> ողբը, որոնք մտել են մեր ձա յնա գրյա լ
Պատարագի մեջ։
Մի առանձին խնդիր է նաև քննարկվող ժամանակաշրջանի հայկական
երաժշտա-տեսական ու դեղագիտական մտքի զարգացման ընթա ցքի ուրվա­
գծումը։ Այս բնա գա վա ռում նույնպես պարզ նշմարելի են հեղաշրջման երեք
փուլեր։ Առաքել Սյոլնեցին և Հա կոբ Ղ^ր՚իմեցին իրենց տեսական ու գեղա գի­
տական գաղափարներով տակավին սերտորեն առընչվում են նախորդ շրջանի
հետ։ Հատկանշական է, որ նրանք ավարտի են հասցնում զարգացած ֆեոդա -
,իղմի „ ջ ա ն ա մ . սկսված ա յն շարժամըւ որով ն„բ մ եկնաբանաթ յուն կր
տ1"1"։մ հ։1էՍ'Ր ԱեհադԲի առաջ քաշած մի շարք ղրա յթներին, է)րկո, գործիչ.
Նհրն կլ Հատակ ա շա դրա թ յա ն են դարձրել ներդաշնակս, թ յա ն հենքի մասին
դա,/թ յա ն ա եոա թյա ն վրա, Այն մ ե կ ն ա բ ա ն ե լս Սյանեցին շատ ուշագրավ
տ ե ղ ե կ ա ր ա ն ն ե ր կ հաղորդս,մ հին միջնադարյան Հայաստանի գործիքա-
յին երաժշտության վերա բերյա լ, Իսկ Ղրիմեցին շեշաա մ կ երաժշտական
արվեստի դերդդայական ներդ որձության մեծ ուժը, օրինակ բերելով Որփեոսի
մասին տարածված մի ա վա նդո,թյուն, որի համաձայն առասպե,ական այդ
երաժիշտն իր երդ ու նվաղով նույնիսկ վայրի դաղաններին կր դյութում և
հնա զա նդեցնում։ Այս շրջանում տակավին ծաղկուն վիճակ ունի խազագրու­
թյա ն արվեստը, Բա յց նրա դիտակները, Գրիգոր Խլաթեցոլց հե տո, հետզհետե
ոլակասում են։
Տ եսութ յա ն բնագավառի մեջ լճա ցումը սողոսկում կ կարծես աննկատ և
տիրապետում մինչև XV I գարի վերջն ա X V II դարի սկիզբները, X V II— X V III
դարերում հայ գիտնականները մի նոր ոգևորությամբ աշխատում են հավա-
քել միջնադարյան ինքնուրույն ու թարգմանական մատենագրության մեջ
աիռված երաժշտա-տեսական հատվածներր. և նույնիսկ հայտնապես բ ա ն ա ֊
քաղելո։ միջոցով ամբողջական հոդվածներ են ստեղծում. Բացի ա յդ, ինչպես
պարզ երևա մ կ Ավետիք Պաղտ ա սար յա ն ի , Զեննե-Պ ողոսի, Խաչատուր Էրզրու-
մեցա և Մխիթար Սեբաստացու գործունեությունից ու գրվածքներից, իրենց
դիտելիքները նորովի համալրելու նպատակով, նրանք դիմում են և' արևելյան
երաժշտական ա ղբյուրներին, 1ւ բյուգանդական ձայնագրագիտությանը, և
ա րևմտ ա ֊ե վրոպ ա կա ն երաժշտության տ եսությանը։
Գրիգոր Դպիր Գապասախալյանր, ուշ միջնադարին հատուկ հայ երաժըշ-
տա- տեսական ու գեղագիտական գրույթները ձևակերպելուն և դա սա կար դե -
լա ն զո։ գընթ ա ց, վարձում կ ճգնա ժա մ ապրող խա զա յին հին համակարգի տեղ
մի նոր սիստեմ ստեղծել հա յկա կա ն, ընդհանուր արևելյան ու բյուգանդական
տարրերից շաղա խ վա ծ։ Ու թ եև հաջողություն չի ունենա մ, բ ա յց , փաստորեն,
սկիդբ կ գն ա մ հա յ տրդի խազա բանական գիտությանը։ Դա առանձնապես
խթա նում կ հայկական նոր ձայնա գրությա ն ստեղծմա նը, որ և գլուխ կ բերում
Բաբա Հ՛ամբարձում Լիմոնջյանը' X IX դարի առաջին քառորդում,
X IV — X V III դարերի ընթա ցքում տեղի ունեցած երևույթների կարևոր
նշա նա կա թյունը հա յ երաժշտության հետագա զարգացման համար այն կ, որ
սույն ժա մանա կա հա տվա ծում, հենվելով նախորդ պատմաշրջանի փայլուն
նվւսճամների վյ>ա, հա յ երգարվեստը կարողացավ լուրջ արգելակներ դնել
սկսված պնկման առջև։ Ապա ա նցնելով XVI դարի т . X V II դարասկզբի ա մե­
նադժվարին ճանապարհը, թ եև սաստիկ հյուծվա ծ, ուժեր գտավ բռնելու վերա ­
նորոգությա ն փրկարար ուղին, որը քիչ ավելի ուշ, X IX ղարի կեսերից, հան­
գեցնելու կր նոր ծա ղկմա ն։

ԿԵՐՊԱՐ1ԼԵՍՏ

Հա յաստա նի քաղաքական և անտեսական ծանր իրավիճակը բացասաբար

աղդեց նաև հայ արվեստի բնականոն զարգացման վրա։ Նախորդ դարերում կեր­
պարվեստի, մասնավորապես մանրանկարչության ձեռք բերա ծ բարձր մակար­
դակն արդեն անհնար կ դա ռնա մ հույժ անբարենպաստ պայմաններում ա շ­
խատող նկարիչների հա մա ր։ Սակայն ա յդ ս/այմաններում իսկ հայ վարպետ՝
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն
5 7 8

ներր շարունակում են գործել և ստեղծում են մի շարբ արւոյն մանրանկար,

ներ, որոնք թեպետ զիջում են ծաղկման շրջանի, հատկապես կիւիկյան հայ
մանրանկարչության գլուխգործոցներին, ա յնուա մենա յնիվ, գեռ պահպանում
են իրենց հմա յքր և գեղագիտական արժեքը։
X IV _ X V II գարերի հայկական մանրանկարչության ւգատմության մեջ
յուրահատուկ տեղ ունի Վանա լճի ավազանում ձևավորված մանրանկարչա­
կան արվեստը, որը սկզբնավորվել էր զեռևս X դարից։ 11ակս։յն միայն
X IV գարում է, որ այնտեղ նորից վերածնվում է գրքի գեղարվեստական ձևա­
վորման արվեստը և այնքան ինքնատիպ ձևով, որ Վասպուրականի տարբեր
վանքերի գրչատներում (Ա րճեշ, Խիզան, Վան, Ոստան, Աղթամար և ա յլն)
պատկերազարդված բա ղմա թիվ ձեռագրերը ամբողջականանում են մեկ ր ն զ ֊
հանա ր' Վասպուրականի կամ Վանի մանրանկարչական դպրոցի շրջանակ­
ներում ։
Վասպուրականի մանրանկարչական դպրոցի աոաջին ներկայացուցիչ,
հավանաբար, պետք է համարել Սիմեոն Արճիշեցւււե, որի դործոլնեոլթյունն
ընդգրկում է X I I I դարի 80-ա կա ն թվականներից մինչև X IV դարի սկիզբը։
Սիմեոնի ձեռքով գրված և պատկերազարդված մի քանի ձեռագրեր են հասել
մեզ, որոնց մանրանկարներն արդեն դրսևորում են պատկերագրական այն
նոր ձևերը, ՛որոնք հետա գայում բնորոշում են Վասպուրականի մանրանկար,
չա թ յա ն առանձնահատկությունները։
Վասպուրականի դպրոցի առանձնահատկությունները առավել ամբողջա­
կան ձևով են արտահայտվել մանրանկարիչ Ծերունի գործերում։ Նրանից մեղ
են հասել մի քանի թվա գրվա ծ ձեռագրեր, որոնցից առավել նշանակալիցն է
Մաշտոցյան Մատենադարանի № 8772 ձեռագիրը, պատկերազարդված 1301
թ .։ Ծերունի մոտ Վաս պուրակ ան ին բնորոշ գծանկարչական ոճը հասնում է
իր կատարելության, հեռանալով ա յդ ոճին բնորոշ չորությունից ու միապա
զաղութ յունից։ Ծերունի ձեռագրերին հատուկ են նաև զարգացած պատկերա­
գրական շարքերը, որտեղ առանձնակի նշանակություն են ստանում հնամեւո
հակումներր' մասնավորապես թեմաների ընտրության բնա գա վա ռում։ Հիշա ր­
ժան է նաև, որ մի ձեռագրի մեջ նա պատկերել է իրեն' ձեռագիր ծաղկելու
պահին։
Ժամանակի նշանավոր վարպետներից էր ծաղկող Ռստակեսը, որին բնորոշ
է ղարդանախշերի ինքնատիպ ոճավորումն ու կենդանի և արտահայտիչ մա րդ­
կային կերպարների պատկերումը։
Իրենց ամբողջականության մեջ Վասպոլրականում պատկերազարգված
ձեռագրերի մանրանկարներին առաջին հերթին բնորոշ են դեռ X I դարից
եկող հնամենի սովորույթները, որոնք արտակարգ պահպանողականություն
ցուցա բերելով, հարատևում են մինչև X V II դարը։ Այսպես, հեռացումը պատ­
կերագրության կանոնական շարքերից և հաճախ կենցաղային ավան գա կան
եղանակների ա ռկա յությունը դառնում են Վասպուրականի մանրանկարչու­
թ յա ն հիմնական հատկանիշները։ Բացի ա յդ, պատկերված երևույթին ը ն դ ­
գծվա ծ արտահայտչականություն տալու նպատակով, Վասպուրականի նկարիչ­
ները իսպառ հրաժարվում են պատկերվող առարկայի բնական ձևերի վերար­
տադրումից։ Տ վ յա լ դեպքում մ անրան կարչի հիմնական նպատակն է դառնում
ընդգծել թ եմա յի գաղափարական իմա ստ ը։ Այդ նպատակին Վասպուրականի
մանրանկարիչները հասնում են չափազանց ինքնատիպ հնարանքներով։ Ավե-
* _ • _________ _________ _____ Հա յկա կան մշա կոյթ ը Х 1 Г -Х У 1 И Пшр ьрпы ՝ л ? д

,որղ երա նգա վոր.,„էից ղարկ> ր ,։թ և ոլ պարղ դանաշտրրւ ւ կ տ վ ա ծ դծա_

նկարր, ,էս,Նր անկ արին Հաղորդելով գծանկարչական ( գրաֆիկական, ր ն ռ յթ .
Հորինվածքի կ ո թ ո ղ ա յն ռ թ յա ն ո, Հավասարակշռված կառուցվածքի Հետ մեկ-
տեղ ր ն ղ զծա մ Լն պատկերի ներգործական ո սէր:
Գեղարվեստական մշա կույթ ի առավել նշանավոր օշախներից Լր Տաթևի
վանքրւ
Որպես Հայկական միշնագարյան մշակույթի խոշոր կենտրոն Տաթևր
Հայտնի կր վաղեմի ժա մա նա կներից, Այն իր երկրորգ վերածնունդն ապրեց
ՀավՀան Որոտնեցու և Գրիգոր Տա թևա ցու ժամանակներում, Տ ա թ և ռ մ նոր
ղ ա ր ղ ա ցռմ կ ա պ ր ռ մ նաև մանրանկարչական արվեստը, իր որոշակի առանձ-
ն ահ ա տ կ ո ւբ յ ո ւնն եր ո վ։
Տա թևի մանրանկարչության ամենախոշոր ներկայացո, ցիչր Գրիգոր
Տա թևա ցին կր, Նա ոչ միա յն գիտնական, փիլիսոփա և մանկավարժ կր, այլև
լավա գույն մանրանկարիչ, Գրիգոր Տա թևացուց մեղ հասած միակ աշխատան­
քը Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահպանվող 1397 թ. նկարազարդ­
ված ավետարանի սակավաթիվ մանրանկարներն են, որոնք վկա յում են կյա ն­
քի ու բնությա ն նկա տ մա մբ նրա ունեցա ծ տեսական- փիլիսոփայական ըմրըռ-
նռւմները արվեստի լ եզվով վերարտադրելու կարողության մասին։ Մնալով
միշնագարյան մտ ա ծողությա ն ոլորտում, Գրիգոր Տա թևա ցին, ըստ կության,
որոշ երևույթներ փորձում կ պատկերել վերլուծական տեսանկյունով։ Այս
րանը առաջին հերթին դրսևորվել կ կատարվող գործողության և միջավայրի
նկատմամբ նկարչի ցուցա բերա ծ վերա բերմունքով։
Հա նրաՀայտ կ, որ միջնադարյան մանրանկարչությանն ու գեղանկարչու­
թյա նն ընդՀանրապես բնորոշ կ միջավայրի վերացական պատկերաձևը։ Այդ
նպատակով պատկերվող գործողությունները ( պատկերագրական կանոնիկ թե-
մա ներր) ծա վա լվում են չեզոք խորքի վրա' ոճավորված բնապատկերի կամ
ճարտարապետական կա ռույցների շրջապատում։ Գրիգոր Տա թևա ցին, խ որա ց­
նելով միջա վա յրի վերացական բն ո ւյթ ը , որոշ առումով Հակադրության մեջ կ
դնում ա յն պատկերված կերպարների համեմատաբար իրական ձևերի Հետ։
Չ նա յա ծ մանրանկա րչությա նը բնորոշ պատկերագրական կանոնների առկա­
յութ յա ն ը, նկարիչը դրանով րնդգծում կ պատկերվող կերպարի մարմնական
զո յութ յունը,
Տաթևացու կատարած մանրանկարների հմա յքին նպաստում կ նաև օգտա­
գործված գունաշարը։ Շագանակագույնի ու կապույտի երանգները՛' վառ կար­
միրի ու դեղինի հետ, ստեղծում են գոէնադրական այնպիսի մի խա զ, որն ր ն զ ֊
գծում կ պատկերների ներգործական ուժը։
Գրիգոր Տա թևա ցու կողմից առաջ քաշվա ծ սկզբունքները յուրա ցվում են
XV զարի Տա թևի մանրանկարչական դպրոցի կողմից։ Դրա լավագույն արտա­
հա յտ ությունն են Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահպանվող XV զարի
սկղբների մի ա յլ Գրիգորի ձեռքով ստեղծվա ծ ձեռագրի մանրանկարները,
որոնք նույնպես նկարազարդվել են Տաթևի վա նքում։ Վարդագույն խորքը և
ընդհանրապես զվարթ գունաշարը այս ձեռագրի մանրանկարներին տալիս են
կենսուրախ բ ն ո ւյթ ։ Ծաղկավոր լուսանցազարդերը. և Հատկապես անվանա­
թերթ երը առանձին իրապաշտական շնչով են ներկա յա ցվում։ Թանձր գ ո ւյն ե ­
րով կատարված զարղանախշերի գերակշռությունը զերծ կ ծանրաբեռնվածում
թյուն ի ց ։
580 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ {ո ւն

Հայկական մանրանկարչության պատմության ուշագրավ նմուշ Լ 14-19 թ .

մի ձեռագրում պահպանված Գրիգոր Տաթևացու մանրանկար-գիմապաւոկերր,
որն, րոա երևույթին, կատարված կ մեծ գիտնականի կենգանությտն տ ա րինե­
րին և զետեղվել է ձեռագրի մեշ հետ ա գա յում։ Այստեղ նկարիչր րնգգծելով
Տաթևացու, գիտնական ու մանկավարժ լինելու հանգամանքը, նրան պատկերել
է աշակերտների հետ։ Բաղմակերպար այս հորինվածքում Գրիգոր Տաթևացու
առանձնակի նշանակությունը ընդգծվում է նրան մյուսներից ավելի մեծ չա ­
փերով պատկերելու եղանակով։ Ընդ որում, մանրանկարիչը ճշգրտորեն ոլա հ֊
պանում է Տա թևա ցու դիմանկարային նմանութ յունր։
X IV գարի առաշին տասնամյակների ընթա ցքում Սյունիքում ճարս։ ա ր ա
ս/ետական և քանդակագործական ուշագրավ հուշարձաններ են ստեղծվում-
Դրանց մանրամասն վերլուծությունը տրվել է ղարգացած ֆեոդալիզմի ժա-
մանակաշրշանի պատմությանը նվիրված հատորում, ա յստեղ, սակայն, հա
մառոտակի խոսք ասելու անհրաժեշտություն է զգա ցվում, քանի որ Սյունի­
քում ստեղծագործող ճարտարապետ ու քանդակագործ վարպետների մի մասն
աշխատել ու բարձր արժեքներ է ստեղծել նաև ա յս հատորին վերաբերող ժ ա ­
մանակահատվածում։ Այստեղ ինքնատիպ ճարտարապետության հետ մեկտեղ,
մ եծ ուշադրություն է դարձվում տաճարների ճակատային հարդարանքի ։Լ[։ա,
գծային հյուսվածքավոր ձգված խաչերը ծ՛ածկում են ճակատային հարթու­
թյունները' շրշակալելով պատուհաններն ու ընդգծելով կառուցվածքի աոանձին։
.հատվածները։ Առավել աչքի ընկնող հանգամանքը, տվյա լ դեպքում, շ ք ա ֊
մուտքերի ձևավորումն է ու դրանց ճակատաքարերի վյ։ա եղած թեմատիկ
քանդակները։
Այս շրջանում որոշակի նշանակություն են ստանում գամ բա րա ն-եկեգե-
ցիները, որոնցով պ այմանավորված է պատկերաքանդակների թեմատիկ բ ո ­
վանդակությունը և ճարտարապետական կառուցվածքային բնո ւյթ ը։ Նախ հան­
դես են գալիս երկհարկանի գա մ բա րա ն֊ե կ եղեցիներ, ապա X I I I —X IV դարերի
սահմանագլխին կառուցվում են եկեղեցիներ ո։ վանքային համալիրներ, որոնց
շքա մուտքերի քանդակները իրա վա մբ պատկանում են հայկական միջնադար­
յա ն մշակույթի փայլուն հուշարձանների թվին։
Ար փա դյուզի 1321 թ. կառուցված եկեղեցու արևմտյան մուտքի կիսա­
կամար քարի Վրա, շինարարական ընդարձակ արձանագրության հետ մեկտեղ
(ուր հիշատակվում է ճարտարապետ ու քանդակագործ Մոմիկի անունը),
քա նդակվա ծ է գահավորակին բա զմա ծ Աստվածածինը' Հիսուսը գրկին։ Եկե­
ղեցու ներսում գմբեթակիր առագաստների վրա քանդակված են ավետարա­
նիչների խորհրդանիշները։
Հավանաբար նույն թվականին է կառուցվել նաև Եղեգնաձորի Սպիտակա-
վոր ս. Աստվածածին կոչված եկեղեցին, որի շքամուտքի ճակատի քարի վրա
նույնպես քա նդակվա ծ է Աստվածածինը' մանուկ Քրիստոսը գրկին։ Եկեղեցու
ներսում, գլխավոր խորանի վերևը, քա նդա կվա ծ է Քրիստոսը, իսկ գմբեթի
վրա Քրիստոսն ու ավետարանիչները։ Առանձին բեկորներով պահպանվել են
«Բարեխոսի» (Դ եիսուս) պատկերագրական շարքը ներկա յա ցնող խմբա քա ն -
դակից առանձին հատվածներ։ Սակայն Սպիտակավորի քանդակների մեջ
ուշագրավ են աշխարհիկ բովանդա կություն ունեցող կերպարները։ Հյուսիսա ­
յին պատի ճակատին է եղել եկեղեցու հիմնադիր է աչի Պռոշյանին ու նրա
ավադ որ դո ւն' Ա մ ի ր ֊Հ ա սանին պատկերող խմրաթանդակրէ Այստեղ Լաչին
 .

...... ................. . Հ ա կ ա կ ա ն ժ շ ա կ ո լ յ ք կ Х 1 У - Х Г И 1 ց ս ւր է ր „լւ 1 ՏՏ 1

պատկերված կ նստած վիճակում' եկեղեցու մանրակերպարի ( մոդելի) փոխա­

րեն ձեռքում պպհած մի աղեղ, Կողքին Ամիր-Հասանն կ, Եկեղեցու մանրա-
կերպարի բա ցա կա յությունը նշում կ քանդակի գաղափարական բովանդակու­
թ յա ն տարբերությունը նախորդ շրջանի քանդակներից: Պահպանվել է նաև
Ամիր-Լասանին որսի ժամանակ պատկերող քանդակը-.
Իր ^քանդակազարդ հարդարանքով առավել ամբողջական կ Նորավանքում
133!) թ . Р ուրթ ել իշխանի կառուցած երկհարկանի դամբարան-եկեղեցին:
11,ււաջին Հար՛կի մուտքի ճակատակալ քարի վրա դարձյալ քանդակված կ Աստ­
ված ամա յր ը ' Մանուկը գրկին' Գաբրիել և Միքայել հրեշտակապետների միջև։
Իսկ երկրորդ հարկի շքամուտքի ճակատաքարի վրա քանդ ակված կ Հիսոլս
Քրիստոսր Պողոս և Պետրոս Առաքյալների միջև։ Աբսիդի գմբեթում աղավ­
նակերպ սուրբ Հոգին կ և Աստվածածինը' հրեշտակների միջև։
Առանձին Հետա քրքրոլթյուն են ներկա յացնում նաև եկեղեցու գմբեթակիր
սյուների ( ռոտ ոնդա յի) վրա եղած քանդակները։ Դրանցից պաՀպանվել են
Աստվածածինը գահի վրա' Մանուկը գրկին, ապա մի իշխանի խորաքանդակ
ւզատկեր ( հավանաբար սա Րոլրթել իշխանն կ եկեղեցու մանրակերպարը ձեռ­
քին) և մի այլ ա նձնավորություն' երկար հագուստով, մեջքին լա յն գոհարա­
զարդ գոտի, գլխին խույրա ձև գլխարկ ք հավանաբար հոգևորական կ )։ Այստեղ,
լիաստորեն, գործ ունենք սովորական դարձած կտիտորական խմբաքանդակ
ներկա յա ցնող հորինվածքի հետ։ Անշուշտ Աստվածածնի քանզակով սյունը
կենտրոնականն կ, իսկ խնդրատուի դիրքով պատկերված եկեղեցու Հովանա­
վորող իշխանները տեղավորված են եղել դրա երկու կողմերին։ Այսպիսով,
երեք առանձին քանդակներ, շաղկապվելով իրար հետ, ներկայացնում են
կտիտորներին' խնդրատուի դիրքով։ Ի տարբեր ո։ թ յո ւն նախորդ շրջանի կ տ ի ֊
տորական քա նդա կների, որտեղ խնգրարկուն գիմում է Հիսուս Քրիստոսին՛
(Աղթա մա ր և ա յլն ), ա յստ եղ ընդգծվում կ Աստվածածնի բարեխոս լինելու
հանգա մանքը։
Եկեղեցու ա րևմտյա ն ճակատի մուտքը շրջապատող և ճակատային հար­
թությա ն սոսկ ղարդաքանդակային նշանակություն ունեցող բարակ սյուներն
ու կամարները, նրբա գույն զարդաքանդակները, երկրորդ հարկ տանող երկ­
կողմանի աստիճանները, և, վերջապես, մուտքերի ճակատաքարերի հոյակապ
խմբա քա նդակները ներկա յա ցվում են ոճական ու հորինվածքային այնպիսի •>
շա ղկա պ վա ծությա մբ, ճարտարապետական ու ղարդաքանդակային նշանակու­
թյուն ունեցող առանձին տարրերի, ինչպես և համամասնությունների ա յնպ ի­
սի ներդաշնակ հարաբերութ յա մ բ , որ հուշարձանը դառնում կ միաձույլ մի
ա մբողջություն։ Այն միջնադարյան հա յ արվեստի ամենաներդաշնակ կոթող­
ներից մեկն է։ Ոճական ինքնատիպությունն ու տեղական առանձնահատկու­
թյունը հնարավորություն են տալիս խոսելու ոչ միա յն գեղարվեստական ու
ճարտարապետական որոշակի դպրոցի մասին, ա յլև վեր հանելու առանձին
վարպետների գործունեությունը։ Դրանցից հատկապես նշանակալից կ դառ­
նում Մոմիկ վարպետը։
Հոյա կա պ գրիչ և մանրանկարիչ, ճարտարապետ ու քանդակագործ Մոմի-
կը, ապրել կ Վ ա յոց ձորում։ Նրա մասին ստ ույգ հիշատակություններ ունենք
1 2 8 2 — 1321 թ թ . մ եզ հասած ձեռագիր և վիմագիր հուշարձաններում։ Մոմիկг/г
բարձր տաղանդի արգասիք են Արփա (ա յժ մ Արենի) դյուզի Աոտվածածին
կոչված եկեղեցին ու հավանաբար Նորավանքի Բոլրթելաշեն երկհարկանի փա-
 Հայ ւ1ողռւ/յւ^/է պաեւմու^յուն

ռահեղ դա մբա րա ն-եկեղեցին' իրենց անզուգական պատկերաքանդակներով։

Նորավանքում պահպանվել են նաև Մոմիկի ձեռակերտ հոյակապ խաչքարերը-
Հատկապես նշելի Է 1308 թ. խաչքարը, որն իր նուրբ ո։ կատար յա լ քանդակա­
գործությա մբ անկրկնելի Է։ Մոմիկի կերտած խաչքարերի գեղարվեստական
հմա յքը երկրաչաւիակևւն համամասնությունների ներդաշնակության մեջ Է։
Դրանք իրենց շաղկապված ութ յա ն մեջ վեր ե*Ա ա ծվում ոսկերչական կամ
ասեղնագործ մանյակներին հատուկ նրբագույն զարդապատկերների։ Մոմիկի
բա զմա կողմա նի ստեղծագործությունը միջնադարյան հա յ մշակույթի ւիառա-
հեղ Էջերից Է։
Մեղ են հասել կիրառական արվեհտի զանաղտն առարկաներ, որոնք
վկա յում են հ ա յ վարպետների բարձր կարողությունների մասին։ Այս առու­
մով, ոսկերչական արվեստի նմուշների հետ (թա սեր, գավաթներ, սկուտեղ­
ներ), առանձնակի տեղ են գրավում ձեռագիր մատյանների կազմերը։ Դրանք
հաճախ կաշեպատ են' ճնշման միջոցով երևակված զարդապատկերներով։
Սակայն, առավել արժեքավոր են արծաթե' հաճախ ոսկեջրած կադմերր,
որոնց ։/յւա դրվագված են լինում Քրիստոսի /սաչելու թ յա ն , ծննգի, Ա սա վա ֊
ծածնի ու ա յլ սրբերի պատկերներ։ Դրանցից հիշարժան են 1334 թ , կաղմր,
որը պատում Է Սարդիս Պիծակի գրած ու պատկերազարդած ձեոագիրը
(պ ա հվում Է Երուսաղեմոլմ) ։ Կատարողական ու գեղարվեստական բարձր ա ր ֊
ժանիքներով օժտված ա յս կազմն իր տեսակի մեջ մի իսկական կատարելու­
թյուն Է, որի համար այն անվանել են «ծովեն ելածս։
Հիշարժան են նաև 1347 (ոսկերիչ Գրիգորի) և 14!)3 թվականների կազ­
մերը։
Թեպետ հազվագյուտ են վւայաի վւորագրության նմուշները, սակայն
Սևանի Առաքելոց եկեղեցու համար 1486 թ. պատրաստված դուռը (Հ ա յա ս ­
տանի պատմության թա նգա րա ն) իրավամբ արվեստի այս ճյուղի մի գլուխ­
գործոց Է։ Դռան ամբողջ հարթության ւ/յւա փորագրված Է հոգեգալուստի տ ե­
սարանը։ Հետաքրքիր են ներքևի շարքի հոգևորականների պատկերները,
որոնք, հավանաբար, պատվիրատուներն են։
XV գարում հա սա րա կակա ն֊ք ազա քա կա ն անբարենպաստ իրադրություն­
ների հետևանքով Հա յա ստանի շինարարական հարուստ արվեստը, վւաստո-
րեն, կանգ առավ։ Դրա հետ մեկտեղ կանգ Է առնում խաչքարերի զա րգա ց­
ման ա յն բուռն վերելքը, որը դիտելի Է Х11— Х1У դարերի ընթա ցքում։
X V I—X V II դարերում նորից վերածնվում Է խաչքարեր կանգնեցնելու ս ո վ ս ֊
րույթ ը։ Բազմաթիվ են ա յդ շրջանին վերաբերող խաչքարերը։ Դրանք գերա­
զանցապես տապանաքարեր են և կա նգնեցվել են գերեզմա նոցներում։ Բանն
այն Է, որ, վերջնականապես կորցնելով պետական ու քաղաքական ինքնու­
րույնությունը, զրկվելով համընդհանուր ա զգա յին ժողովրդական նշանակու­
թյուն ունեցող որևէ նա խա ձեռնությունից, հա յ ժողովուրդն ա յդ ժամանակ
ստիպված էր նեղացնել հասարակական պաշտոնը և կանգնեցնել դրանք միայն
գերեզմանների վյւա։ Երևույթը ինքնին խորհրդանշում է վաղեմի քա ղա քա ­
կրթության ողբերգական անկումը։ Պատմական նման դրդապատճառների
հետևանքով խաչքարերի վյւա եղած պատկերաքանդակները, կորցնելով հա մ­
ընդհանուր բարձր գաղափարական բովանդա կությունը, ստանում են նեղ, կեն-
у աղա յի ն բ ն ո ւյթ ։ Հյուսվա ծքա վոր զարդապատկերներն իրենց ոճավորման
մեջ ավելի են պա րզեցվում' կորցնելով նախկին նրբագեղ ու բարդ ձևերը:
_____ ____ ____________ մ շ ա կ ո ւյթ ը X Н ' - Х Г Ш դ ա ր ե ր ո ւս рЦ З

քկդպիսի խաչքարերի կ ա ր ե լ ի է հանդիպել Հայաստանի համարյա բոլոր շ ը ր .

ջանն երում։ նորփ դուզի (Կ ա մ ոչի շրջան) կամ Հին Ջուղայի գերեզմանոցներում
դրանց թիվը հազարից անցնում է, Այգ խաչքարերը հիմնականում իրենց վրա
անեն պատմական արժեք ներկա յացնող վիմագիր ա րձա նա գրով յուններ,
որոնցից իմա նում ենք ոչ միա յն հուշարձան կանգնեցնելու նպատակը, ճիշտ
ժամանակը, ա յլև քա նդակա գործ վարպետների անունները, Այսպես, XVI
գարում Հին Ջ ո, զա յում աշխատել են Հայրապետ և Գրիգոր քարգործ վարպետ-
ներր, 1551 —• 1 606 թ թ. Նորադոլղում աշխատել է հռչակավոր Քերամ կազմողը
և ա յլք։
Խաչքարերի զարգացմա ն վերջին շրջանը պետք կ համարել Հին Ջուղայի
գերեզմանատան X V I գարի վերջին և X V II դարի սկզբներին վերաբերող կո­
թողները։ Երբեմնի բարգավաճ ա յգ քաղաքի հարուստ ու ծաղկող կյանքի
լուռ վկաներն են ա յղ խաչքարերը։ Ղրանց զարդաքանդակները, կատարողա­
կան բարձր վարպետության հետ մեկտեղ, կապես տարբերվում են մյուսներից՛
Դրանք կրում են ա րևելյա ն֊ի րա նա կա ն արվեստի զգալի ա զդեցությունը։ Հին
Ջուղա յի խաչքա րերը, առանձնահատուկ տեղ գրավելով խաչքարերի զա րգա ց­
ման մեջ, եզրավւակում են Հայ մշա կույթի այդ միանգամայն ինքնատիպ ձևի
պատմական ընթա ցքը։

♦ *
»

Վերը նշվա ծ X IV — Х \ դարերի Տաթևի մանրանկարչության սովորույթ­

ները, վ/աստորեն, հիմք հանդիսացան X V I—X V II զարերի մանրանկարչու­
թ յա ն մի որոշակի հոսանքի համար։ Այս տեսակետից ուշագրավ են 1559 թ
Վա յոց ձորում գրված ձեռագրերի մանրանկարները, որտեղ Գրիգոր Տաթևացու
կողմից առաջ քա շվա ծ սկզբունքներն իրենց հետագա զարգացման մեջ զարդա­
նկարային ոճավորման են ենթարկում նաև մարդկային մարմինները' ընգդըծ-
ված ճևախեղման միջոցով հասնում ծայրահեղ արտահայտչականության
(կքսպ րեսիվությա ն) ։ Ուշագրավ են 1601 թ . ծաղկազարդված ձեռագրի մա ն­
րանկարները, որտեղ վերացական մտածողությունը ամբողջովին հանգեցրել
կ խորհրդանշական (ս ի մ վ ո լի կ ) ձևերի։ Ծայրահեղ ոճավորումն ու արտահայտ­
չականությունը բնորոշ են դառնում X V II դարին ընդհանրապես։ Այդպես են
նաև X V II դարի 3 0 ֊ա կ ա ն թվականներին Կաբինում (էր զր ո ւմ ) Առաքելի ձեռ­
քով ընդօրինա կվա ծ ձեռագրերի մանրանկարները։ Ընդհանուր առմա մբ այգ
ձեռագրերի արվեստը դեպի մարդն ՛ու իրականությունն ունեցած ինքնատիպ
սկզբունքների դրսևորման բնա գա վա ռում մի բարձրակետ էր, որտեղ բովա ն­
դակության նկա տ մա մբ կրոնա-ճգնավորական հակումները հանգեցնում են
իրական ձևերից հեռանա լուն։ Այն գրսևորվում է բեկվող ու անհանգիստ,
արտակարգ դինամիկ գծա յին ոճավորման միջոցով, որտեղ ամեն ինչ, փաս­
տորեն, վեր է ա ծվում զարդանկարային ձևերի, որոնք համա կցվելով վառ
գունային համա դրություններին, ստեղծում են արտակարգ լարվածություն։
X V II դարում զարգանում է մանրանկարչության նաև մի ա յլ ուղղություն
որն առավելապես կապվում է որոշ վայրերում քա ղաքային կյա նքի' արհեստ­
ների ու առևտրի բնա գա վա ռում տեղի ունեցող տեղաշարժերի հետ։ Պատա­
հական չէ, ուրեմն, որ ա յս շրջանի ձեռագրերը գրվել և պատկերազարդվել են
առավելապես ա յնպ իսի քա ղա քներում, ինչպիսիք էին Ջուղան, Կաբինը, Վանը
 Հ ա յ ժռ/լուէ/ւդ/ւ սքւսԽմհլք!ր)լն

և ա յլն ւ Այգ պատճառով էլ, անկախ ձեռագրերի կրոնական բովանդակու­

թ յունից, դրանց մանրանկարները արտահայտում են քաղաքի աոևտրա-ար
հեստավորական խավերի մտածողությունը։ Ուշագրավ է ա յն, որ ա յժ մ ւիոխ-
վում է նաև պատվիրատուի սոցիալական պատկանելիությունը։ Նախկին
բարձրաստիճան իշխանների ու հոգևորականների վւոխարեն ձեռագրեր էին

^{ոսլայի գերեզմանատան |սսւչջւս[ւԼ|փց ( X V I — X V II ւյւ|.)

պատվիրում մեծահարուստ վաճառականները։ Դրանցից էր, օրինակ, Խոջա

Ավետիքը, որի համար է պատրաստվել Հա կոբ Ջուղա յե ցո ւ 1610 թ. ծաղկա­
զարդած ձեռագիր ավետարանը։ Նոր պատվիրատուի հանդես գալը, ■բնա կա ­
նաբար, պետք է անդրադառնար նաև մանրանկարչության ընդհանուր բնույթի
վրաւ
Այս նոր հոսանքի ամենախոշոր ներկայացուցիչը հանդիսացավ Հակոբ
Ջուղա յեցին, որը ծա գումով Հին Ջուղա յից էր, սակայն աշխատել էր նաև Վա­
նում։ Նրա նկարազարդած ձեռագրերից' մեզ հայտնի հնագույնը 15ՏՏ թ. է,
որը վաղ շրջանի գործերից է և հավանաբար գրվել ու ծաղկազարդվել է Վա-
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը Х М - Х У Ш դ ա ր ե ր ո ւմ

նա մ (որոշակի Հաչանի կ, որ 1592 թ. Ջուղա յեցին դեռ աշխատում էր Վանում յ ,

1565 թ. ձեոաղրի մանրանկարներում Հակոբ Ջուղա յեցին հանդես է դալիս
արդեն որպես ձևակերպված նկարիչ, որի հատկանշական գծերն են վարպետ
Հորինվածքը, գույների Հնչեղո,թ յո,նն ու զարդանկարների հարստությունը,
Պատկերվող դեմքերի բնական ձևերի նպատակային աղճատման (գեֆ որ-
մացիա) միջոցով Ջուղա յեցին կարողանում է ներկայացնել հերոսների ներքին
հոգեկան ապրումները, հաղորդելով նրանց ընդգծվա ծ արտահայտություն։ Այս
տեսակետից նշանավոր է « Աստվածսւծնի ավետումըս պատկերող մ ա նրա նկա ֊
րը, որտեղ ձևախեղո ,մը միա հյուսվելով վառ դու.նաչարի հետ' ամբողջականաց,
նա մ են նկարչի մտա հղացումը։
Հետ ա գա յում Հա կոբ Ջուղալեցուն Հանդիպում ենք արդեն Պարսկաստանի
1հղա>ան քա ղա քում, ար տեղավւոխվել էր, հավանաբար, Շահ-Աբբասի կա զ­
մակերպած բռնա գա ղթի հետևանքով։
Հա կոբ Ջուղա յե ց ո ւ լա վա գույն աշխատանքը 1610 թ. նկարազարդած ա վե­
տարանի մանրանկարներն են (Մատենադարան, ձեռագիր Л* 763!)) ։ Քաղա­
քա յին III որոշ առումով նաև աշխարհիկ մտածողության արգասիք հ ա ն զիս ա ֊
ցող այս մանրանկարները առանձնանամ են իրենց պատկերագրական աղատ
ձևերովւ ,Ւտ արւոահայւովում է ոչ միա յն արտաքին ձևական ու կասւարողա-
կան հնարանքներով, ինչպիսիք են, ասենք, հարուստ ու վառ գոլնաշաըն ու
մարդկային մարմնի համա մասնությունների րնգզծվա ծ ոճավորումը կամ կ ա ֊
նոնացվսւծ պատկերագրական ուրվագծերից ազատ հորինվածքներ/։, այլև
թեմա ների Ներքին դրամ աաիկակտն լարվածության դրսևորմ ամ բ և աղճատ­
ված ձևերի մեջ նույնիսկ խիսս։ մարդկային կերպարներով։ Այստեղ է ահա,
որ Հա կոբ Ջուղա յե ցո ւ արվեստը հանգես է զալիս իր կսւտարելաթ յա մ բ ։ Հա ­
վանաբար ինքը վարպետը, բարձր կ գնահատել իր այս ստեղծա գործ ութ յունը,
այն անվանելով « պ ատվա գոյն քան զլասավւայլ մարգարիտ, գերագոյն քան
զակունս պ ա տուականս»։
Իրավամբ ա յս ձեռագրերի մանրանկարներն իրենց նրբերանգ ու. պ ա յծա ռ
գույներով, հորինվածքի համաչաւի ներդաշնակությամբ, նուրբ ոճավորմամր
ու ա րտա հա յտչա կա նությա մբ հանդիսանամ են X V II գարի հայ մանրանկար­
չության լա վա գույն նմուշները։
Ուշագրավ կ և այն հանգամանքը, որ այս շրջանում պատկերազարդվում
են նաև աշխարհիկ բովանդակություն ձեռագրեր, ինչպ իսին կ, օրինակ, «Ա լեք­
սանդր Մակեդոնացու պ ա տ մությունը», պատմագրական մի շարք երկեր և
ա յլն։
Հա կոբ Ջուղա յե ց ի ն , փաստորեն, հանդիսացավ հա յ մանրանկարչության
պատմության վերջին ամենախոշոր ներկա յա ցուցիչը։ 4՜րքի տպագրության
զարգացման հետ մեկտ եղ, բնականաբա ր, թուլանում կ ձեռագիր մատյանների
նկա տմամբ եղած հետա քրքրությունը։ ՛հա ինքնին նպաստում կ մանրանկար­
չական արվեստի ա նկմա նը։ Չնա յա ծ դրան, գրքի գեղարվեստական ձևավոր­
ման արվեստը որոշ կենտրոններում շարունակում կ իր գոյությունը մինչև
X V III դարի սկիզբը։ Այս շրջանում նկարազարդված ձեռագրերն այլևս չունեն
նախորդ շրջանների ինքնա տիպ ութ յա նր և հաճախ ավելի հին ձեռագրերի
պատճեններն են։
Հա յ մանրանկարչության զարգացման կարևոր մի հատվածն կ գա ղթօ­
ջախներում զա րգա ցա ծ գրքի պատկերազարդման արվեստըւ
*5«Տ՝0 Հ ա յ Ժ ո ղովրդի պ ա տ մու/էյուԱ

Հսւ1]Ոթ Ջոււլւսյեցու ւ14սՍյւսւ(յ1|1սր(ւհ ] | ւյ

Կիլի կյա ն հայկական պետության անկումից հետո սկսված զանգվածային

գաղթ լ։ նպաստեց նաև Կիլիկիայում մշակված սովորույթների տարածմանը
ինչպես բուն Հա յա ստ ա նում, այնպես էլ հայկական գա ղթա վա յրերում։ Ե ր կ ֊
րից արտագաղթողները իրենց հետ տանում էին նաև նկարազարդված ձեռա­
գրեր, իսկ մանրանկարիչ վարպետները, զրկվելով հիմնական պատվիրա­
տ ո ւե ր ի ց , ա յլ վայրերում էին (Ղ րիմ, Լեհաստան, Կոստանգնուպոլիս և ա յլն յ
փնտրում կյա նքի և աշխատանքի բարենպաստ պ ա յմա ններ։ Կիլիկյան Հա յա ս ­
տանի հարաբերություններն արևմտյան երկրների հետ նպաստում էին հայերի
հաստատմանը նաև Իտալիայի վաճառաշահ քաղաքներում, որտեղ կառուցվում
էին «հա յոց տներ» (հյուրա նոց ու հավաքատեղի) ։
Պահպանվել են մի շարք ձեռագրեր, որոնք գրվել ու պատկերազարզվել
են Հռոմում, Պերուշայում և իտալական ա յլ քաղաքներում։ Դրանցից հիշար­
ժան է 1331 թ. Պերուշայում Երեմիա գրչի կողմից գրված ձեռագիրը, որը
զարդարված է գլխազարդերով, գլխատառերով ու լուսանցաղարդերով։
Շատ ավելի ամբողջական են Ղրիմում պատկերազարդված ձեռագրերը։
■Մեծ քա նա կությա մբ կիլիկյան ձեռագրեր են հավաքվում Ղրիմի ՛հայկական
ւեկեղեցիներում։ Այս հանգամանքը, անշուշտ, չէր կարող հետք չթողնել Ղ['ի-
ւմում գրված և պատկերազարդված ձեռագրերի վրա։ Ա յգ է պատճառը, որ
'Ղրիմի մանրանկարչությունը, դրսևորելով մի ամբողջական զպրոցին բնորոշ
առանձնահատկություններ, պահպանել է բուն Հայաստանի ա զգա յին ավանդ­
ները, շատ բա նով առնչվել նաև Կիլիկյան Հայաստանի մանրանկարլությւսն
հետւ
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը Х 1 Г — Х У Ш դա րեր ում за?

Գրքի գեղարվեստական ձևավորման արվեստը գաղթօջախներում հարա-

տևեց մինչև X V I! դարը, 11յս պ ևս, 1010 թ. Լվովում մանրանկարիչ Ղաղա, г
Րա բերդցին պատկերազարդս,մ Լ մի Աստվածաշունչ, մի ա ,լ ձեռագիր պատ­
կերազարդվել Լ 1640 թ. Թեոգոսիա յում, իսկ 1 0 5 4 - 1 6 0 6 թթ. ձեռագիր Լ
պատկերազարդված Կ. Պոլսսլմ, Այս, ինչպես և նույն շրջանի մյուս ձեռագրերի
մանրանկարներն իրենց ոճով ՈԼ կատարողական արվեստով արմատապես
տարբերվում են մինչև ա յդ եղած մանրանկարչության սկզբունքներից, Չնա յա ծ
ձեռագրերը,ք!արո,սա են մանրանկարներով, սակայն դրանք գերազանցապես
լինելով օտարամուտ սկզբունքների ա զդեց,,,թ յա ն տակ, այլևս չեն աըտահայ
տում ա զգա յին ա յն առանձնահատկությունները, որոնց շնորհիվ հայկական
մա նրա նկարչոլթյունր մտել Լ համընդհանուր արվեստի պատմության մեջ,
Քննարկվող ժամանակաշրջանում զարգացում են աս/րել նաև կիրառական
արվե ստի ճյուղերը ։
Գորգագործությունը գեռ հնուց լ այ ն զարգացում էր ստացել Հա յա ստա ֊
նում։ Ա յգ մասին են վկա յում ոչ միա յն հա յ, ա լյև արաբ ու եվյապացի ճանա ֊
պարհորգներըէ Թեպետ X V —X V I դարերից հայկական գորգեր չեն պ ա հպ ա ն֊
վ_եի սակայն հայտնի Է։ որ դրանք մեծ հռչակ են վա յելել և արտահանվել են
զանազան երկրներէ Ավելինէ որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով X V —XVI
դսւրերի իտալական նկար ի չսերի կտավներում պատկերված մի շարք գորգեր
հայկական ձագում ունեն։ Այդ նույն ժամանակաշրջանին են վերադրվում
Արևմուտքի թա նգարաններում ու մասնավոր հավաքածուներում պահպանվող
այսսւես կոչված ((վիշապագորգերը» ( գորգերր այդպես են կոչվում նրանց վրա
եղած ոճավորված վիշապների պատկերների շնորհիվ)։
Տա րա ծվա ծ Է ևղել նաև ձեււագործ-ասեղնագսրծության արվեստը։ Պահ­
պանված սակավաթիվ նմուշները կապված են եկեղեցական ծիսակատարու­
թյունների հետ ։ նրա նցից հիշարժ ան կ 1448 թ « խաչկալր է որի երկու կողմե­
րում կան գահին նստա ծ Քրիստոսի է Գրիգոր ■ Լուսավորչի, Տրդատ թա ­
գավորի ու ս. Հռիփ սիմեի ասեղնագործ պատկերները։ Ուշագրավ են նաև
փիլոնի երկու օձիքէ որոնցից մեկի վրա ասեղնագործված են Քրիստոսը,
Ա ստ վա ծա մա յրը, Հովհաննես Մկրտիչն ու տասներկու ա ռա քյա լները։ Ասեղ­
նա գործությա ն բա զմա թիվ հին ու կատարյալ նմուշներ կան վանական հաս­
տատությունների պահարաններումէ որոնք դեռևս չեն ուսումնասիրված ու գնա­
հատված արվեստագետների կողմից։
Դաջման արվեստը նույնպես Հայա ստանում հասել Է բարձր մակարդակի:
Կենցաղային զանազան նպատակներով քհագուստի համար և ա յլն) պատ­
րա ստված ա յդ կտորների առանձին պատառիկներ հետա գա յում օգտագործվել
են ձեռագիր մա տ յա նների կա զմ երի ներսի մասը ծածկելու համար։ Այդ մ ի­
ջոցով մինչև մեր օրերը պահպանվել են հնագույն նմուշներ։ Գաջված ա յդ
կտորները հետաքրքրություն են ներկա յա ցնում իրենց զարդամոտիվներով,
որտեղ հիմնականը կարմիր հիմնապաստառի վրաէ նուրբ գունային համա­
դրություններով կատարված ծաղկային զարդանախշն Է, որը հատկապես.
X V — X V I դարերում առավել կատարյալ բնո ւյթ Է կրում։
Պատ մ ա-քա ղա ք ա կան իրադարձությունների հետևանքով ստեղծված հ ա յ­
կական գաղթօջախները կարճ ժամանակում, առավել կամ պակաս չափով,,
դառնում են հա յ մշա կույթի կենտրոններ ու ապրում իրենց գեղարվեստական>
կյա նքով, Դրանցից X V I դարի վերջին առավել նշանակալից Է դառնում Լվովյը,.
 ՛ձայ ժ ո ղ ո վ ր դ ի "/>լ։ ա >1ո ւ[I հ ուԱ
■ ;տ ծ ՝

ուր ստեղծված ինքնատիպ նկարչական դպրոցը գոյատևում է մինչև X V III ղա-

ՐԼ" 1ՎՈՎՒ գեղանկարչության հնա գոլյն օրինակը, հավանաբար( պետք /
համարել հայկական եկեղեցու որմնանկարների պահպանված բեկորները։
X V II գարի սկգբներին Լվովոլմ առանձնապես հաչանի է եվել հայաղգի նկա ­
րիչներ Բոգուշների ընտանիքը (ՊավելԸ և նրա ոիգի Սիմոնը), Սրանք հ ռ չա կ ֊
վել են առավելապես որպես գիմանկաիիչներ ու կատարել են ամենարարձ-
րաստիճան անձնավոր ութ յուննե րի' թագավորական գերդաստանի անդամների
պա ավերն երր,
Պարսկաստան գաղթած հայ վաճառականության նկատմամբ Շա հ ֊Ա բբա ս ի
վարած հովանավորող քաղաքականությունը և 163!) թ. Թուրքիայի ու Պարս­
կաստանի միջև, կնքված հաշտությունը, նպաստեցին հայ մշակույթի զա ր­
գացման ր վաճառաշահ Նոր Ջուղա յո ւմ , որր դարձավ հա յ մշակույթի մի նոր
օջսվ ս։
Հա յ վաճառականների շնորհիվ Նոր Ջուղա յի ու. Սպահանի շուկաներր
ողողված Լին Իտալիայից ո։ եվրոպական այլ երկրներից բերված ւգա տկերնև֊
րով ու կիրառական արվեստին վերաբերող առարկաներով. Բնականաբար,
դրանք ներգործում Լին ոչ միա յն հասարակական խավերի ճաշակի վրա, ա յլև
տեղական վարպետներին կախման մեշ էին գնում օտարամուտ գեղագիտա­
կան սկզբունքներից' դրանով իսկ կանխորոշելով հատկապես գեղանկարչու­
թյա ն հետագա ընթա ցքը։ Չի բա ցա ռվում նաև ա յն, որ Արևմուտքից հրավիր­
ված որոշ նկարիչներ կատարում էին մեծահարուստ խոշաների պատ վերները,
նրանց տներն ու եկեղեցիները զարդարելով պատկերներով ու որմնանկար­
ներով.
Առանձնապես մեծ տարածում են գտնում իտալական ու հոլանդական
■^փորագրանկարները, որոնք հաճախ սկզբնա ղբյուր էին հանդիսանում տեղա­
կան նկարիչների համար. Այդ առումով ոչ միա յն իրանահայ գաղթօջախների,
ա յլև ընդհանրապես X V II դարի հայկական գրքային նկարչության համար
առանձնակի նշանակություն են ունեցել 1639 թ. Ամստերդամում հրատարակ­
ված այա գ ես կոչված «Պ իսկատորի Աստվածաշ նչիս տարբեր նկարիչների
ձեռքով կատարված գծանկարչական պատկերազարդումները. Դրանք որս/ես
նախատիպեր օգտագործվել են հայկական տարբեր գաղթօջախներում (Սպ ա ­
հան, Կոստանդնոլպոլիս, Ղրիմ և ա յլն ) դրված ձեռագրերի պատկերազարդման
համար։ Հիշարժան է.նա և, որ առաջին հայ գրքի տպագրության հետ մեկտեղ
ծավալվում է նաև ւիայտի վրա փորագրելու արվեստը, որը գալիս է վւոխ ա րի֊
նելոլ մա նրանկարչությանը։ Վենետիկ ում, Ամստերդամում և այլ վայրերում
հիմնադրված հայկական տպարաններում հրատարակվող որոշ գրքեր զա ր­
դարվում էին գծանկարչական պատկերներով, որոնց նախատիպերը դարձյալ
ե վյրո պա կան վարպետների գործերն էին։ Այսպես, օրինակ, 1666 թ. Ամ ս տ ե ր ֊
դամում Ոսկան Երևանցոլ հրատարակած հայերեն առաջին տպագիր Աստվա­
ծաշունչը նիդերլանդացի Քրիստոֆ Վան Չիհեմի նկարազարդումներով էր՛
Այոպիսով, ի վիճակի չլինելով ամբողջովին վերա ծնել, զարգացնել ա զգա ­
յին մշակույթի ու արվեստի վաղեմի բարձր ա վա նդույթները, X V II— X V III
դարերի հայ Նկարիչները ակամա ենթարկվում էին Արևելքի և Արևմուտքի
ժողովուրդներ/, մշակույթի ա զդեցությա նը.
Այգ բոլորի հետ մեկտեղ, Նոր Ջուղա յո ւմ աշխատում էին տեղական նկա ­
րիչներ, որոնք կատարելով հայ խոջաների պատվերները, աշխարհիկ սյուժե ­
 Հայկական մշակույթ,, Л 7 Г - Л Т // 7 դարեր,ոմ'

ներով ն կ ա ր ա զ ա ր դ ո ւմ /ի ն նրա նց ա ռ ա ն ձ ն ա տ ն ե ր ը (Խ ո ջ ա Պ ետ րոսի րնա կա ֊

րա նր, //.. Տ ե ր ֊ք տ ր ս ե ղ յ ա ն ի ր ն ա կ ա ր ա ն ր ե ա յ լ ն յ , կ ա տ ա ր ո ւ մ պ ա տ վ ի ր ա տ ո ւ ն ե ­
րի դ ի մ ա ն ![ ա ր ն ե ր ։ ծա ծ կ ո ւմ նորա կա п т յը վա ն բերի ւդ ա տ ե ր ը որմնա նկա րնե­
րով ե ա յ լ ն . է, ս ա Լ ո ւթ յա ն լի ն ե լո վ բա ղ ա ր ա չի ն մ շ ա կ ո ւ յթ ի ա րգա սիք ե տ ո ն .-
տ ր ր ա կ ա ն ֊խ ո ջ ա յ ա կ ա ն ու ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ա կ ա ն խ ա վ ե ր ի մ տ ա ծ ո ղ ո ւ թ յա ն ա ր տ ա -
հ ա յտ ա թ յա ն , նոր Զ ա ղ ա յի զ ե ղ ա ն կ ա ր չ ո լթ յա ն ր կ ր ո ւմ է ա ռ ա վ ե լա պ ե ս ա շ֊
խ ա ր հ ի կ բ ն ո ւ յթ , ն ո ւ յն ի ս կ ա յն դ ե պ ք ո ւմ , երր վ ե ր ա ր տ ա դ ր վ ո ւմ են կրոնա կա ն
թեմա ներ, Զա րգա նա մ է դ ի մ ա ն կ ա ր չ ո ւ թ յո ւ ն ը , վերջա պ ես, հա նդես են դ ա լի ս
սո ւա քի ն մ ա սնա դեա ն կ ա ր ի չն ե ր ր , որոնք ա րդեն ա շխ ա տ ո ւմ ե ն հ ա ս տ ո ց ա յի ն
գ ե ղ ա ն կ ա ր չ ո ւ թ յա ն ս կ զ բո ւն ք ն ե ր ո վ , Ա հա ա յս ն կ ա ր ի չն ե ր ի գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յո ւ ն ն էլ
կ ա ն խ ո ր ո շո ւմ է հա յ ա րվեստ ի զա րգա ցմա ն նոր շրջա նը։
X V II գարի երկրորդ կեսին Նոր Ջուղա յ ա մ մեծ համբա վ է վա յելել Հ ո վ ­
հաննես վարդապետ Մ րքա զը, որը նաև փիլիսոփա, գրող ա աստվածաբան էր
ա հմուտ տիրապետում էր նաև մի քանի արհեստների։ երբ 1664 թ . Խոշա
Ավետիքի ջանքերով ավարտվում է Ամենավւրկիչ վանքի կառուցումը, Մ րքսւ֊
գին է հանձնարարվում եկեղեցու ներսի պատկերա զարդում ը , որն ավարտվում
է 1666 թ. հետո։
Ողջ եկեղեցին պատված է որմնանկարներով։ Գմբեթից մինչև պատերի
կեսը զարդարող որմնանկարները կատարված են հավանաբար X V III գարում,
միա յն ներքևի հարկաբաժնի պատկերներն են պատկանում Մրքուզի ւէւձնին
քչի բա ցա ռվում, որ X V III դարի որմնանկարների տակ դեռ պահպանվում են
ՄՐՔուզի ստ եղծա գործությունները) ։ Դրանք ներկա յա ցնում են Գրիգոր Լուսա-
վորչի, Քրիստոսի և տարբեր սրբերի կյա նքը պատկերող թեմա ներ։ Պարոլնա-
կելով ա զգա յին հնավանդ սովորույթների շատ տարրեր, Մրքուզի այս աշխա­
տանքները կատարված են Արևմուտքի գեղանկարչության մեծ ա զդեցությա մբ։
Ն կա դի ստեղծած բազմակերպ ար հորինվածքները, ըստ էությա ն, կրկնում■ են
հաստոցային գեղանկարչության սկզբունքներըւ Այդ պատկերներից մեկի ձախ
ւսնկյռւնա մ ծնկաչոք աղոթողի դիրքով նկարված վանականր, հավանաբար,
հենց Հովհաննես Մրքուզն է։
Ընդհանրապես Ամենափրկիչ եկեղեցու որմնանկարները կատարված են
Արևմուտքի մ եծ ա զդեցութ յա մբ ու բա զմա թիվ ընդհանուր գծեր անեն հայերեն
առաջին տպագիր Աստվածաշնչի վ։ որ ա գր ան կ արն եր ի հետ ( որոնք, ինչս/ես
նշեցինք, նիդերլանդա ցի վարպետի գործեր ե ն )։
X V II դարի 40 — 60-ա կա ն թվականներին նոր Ջուղա յա մ գործում էր
Մինաս նկարիչը, որը սովորել է Հա լեպ ա մ , (Гֆրանկս վ'արսլետի մոտ։ Վերա­
դառնալով հա յրենիք, Մին ասը պատկերազարդում է տեղի բազմահարուստ
խոջաների տները (Խոջա Սաֆրազի տունը, որը չի պահպանվել), նկարում
դիմանկարներ ( նախարար Չրաղ խանի, հայր և որդի Վելիջանյանների և
ա յլն )։ Մինասը արժանանում է շահ Սեֆիի ուշադրությանը և դառնում պալա­
տական նկարիչ։ Դատելով ժամանակակից պատմագիր Առաքել Դավրիժեցու
վկա յութ յունից, Մինասն առավելապես դիմանկարիչ էր։ Մեծահարուստ խ ո­
ջաներ հայր և որդի Հակոբջան և Ոսկան Վելիջանյանների պահպանված դի­
մանկարները նրա արվեստի և հատկապես տեղական գեղանկարչության զ ա ր ֊

1 Տ ե ՛ս 1Г. Ղ ա 4 ա ր յա և , Նոր Զ ո ւ զ ա յի X V I I ղ ա րի Հ ա , ն կ ա ր չո ւթ յո ւն ը ( «Պ ա տ մ ա -բ ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն
Հ ա ն դ ե ս *, 1 9էւՏ, ' М 1, է։ 194— 2 0 2 )։
.5.90 Հա յ ժողովրդի պատմություն

զարման ինքնատիս/ ազիների վկայականներն են։ Լվովում ասեղնագործող

հա յ նկարիչների (Բոգուշների) աշխատանքների հետ, սրանք մեզ Հասած ա ֊
ռաշին հայկական հաստոցս։ յին զիմ անկարն երն են ու նախապատրաստում են
հետագա շրշանր։
Ժ՛ամանակակիցներն արզեն նշում են Ս՚ի նասի զիմ անկարն երի ռեալիստա­
կան բնույթը ե. բնորզի կերպարային առանձնահատկություններին հարազատ
մնալու ձզտումր։ Առաքել Դավրիժեցին այս կա պ ա կցոլթյա մբ Մինասի մասին
գրում է. « Նկարեաց զասացելոց զառնն զպատկերն, որ ա յնքա ն յա ր և նման
էր հա մեմա տ ությա մբ, որ ընդ թագաւորին ամենեքեան ի հանղիսին եղեալքն,
մեծաւ հիա ցմա մբ զա րմտցեա լք եղեն վասն առաւել նմանութեանն» և ասրս.
л-է-ան զի որում ազգի կերպարն, որ նկարէր, ամենևին յա ր և նման նկսւրէր»։
Այս վկա յություններն ինքնին բնութագրում են Մինասի ստեղծաղործաթ յա ն ր '
ներկա յա ցնելով նրան որպես ռեալիստ նկարիչ։
Նոր Ջուղա յի վաճառականները Աստրախանի վրա յով առևտրական լա յն
կապերի մեշ էին Ռուսաստանի հետ և վա յելում էին ռուս թագավորների'
մասնավորապես Ա լեքսեյ Միխա յլովիչփ հատուկ հովա նա վորա թյա նր։ Ի նշան
երախտագիտության, Նոր Ջուղա յի վաճառականները թաղավորին են հանձ­
նում կիրառական արվեստի հոյակապ նմուշ «Ա լմազե զա հր», ինչպես և ։ղգնձի
վրա փորագրված «խորհրդավոր րնթրիքը» թ եմա յով մի պատկեր։ Թաղավորի
խնդրանքով հայերը Մոսկվա են ուղարկում ա յդ պատկերի հեղինակ, երիտա­
սարդ, բ ա յց արդեն Ջուղա յո ւմ համբա վ վա յելող Բոդղսւն ( Աստվածատուր)
Սա՚լթանովին, որը 1666 թ. հաստատվելով Մ ոսկվա յում, աշխատանքի է անց
նսւմ Զինապալատում, իր կյանքն ընդմիշտ կապելով ռուսական արվեստի
հետ։ Սալթանովի գործունեությունը ծավալվեց Ալեքսեյ Մ իխա յլովիչի, Ֆեոդոր
Ալեքսեևիչի և հատկաս/ես Պետրոս 1-ի օրոք։ Նա կատարել է թաղավորների
դիմանկարները, սրբապատկերներ, նկարազարդել է պալատներ ու եկեղեցիներ
( Կրեմլի խաչելության եկ եղեցին), ձևավորել է զանազան հանդեսներ, «Պետրոս
1 ֊ի ԱզովլI գրավելու առթիվ հաղթական կամար է կա նգնեցրել» և այ/նւ
Բ ո զգա ն Սալթանովը Ռուսաստան եկավ ա յն ժամանակ, երբ իրանահայ
նկարիչների ստեղծա գործություններում որոշակիորեն դրսևորվել էին արվես­
տի աշխարհականացման սկզբունքները, Արևելքի ու Արևմուտքի ա ր վ ե ս տ նե ֊
րից փոխ առած ձևերի խաչաձևման երևույթը' և մեծ տարածում գտել դիմա ­
նկարչությունն ու հաստոցային գեղանկարչությունը։ Բոգղան Սալթանովի
բեղմնա վոր գործունեությա նը Ռուսաստանում որոշակի նշանակության ունե­
ցա վ X V II դարի վերշերի ռուսական արվեստի զարգացման համար։
X V II դարի վերշերին և X V III դարի առաշին կեսին Նոր Ջուղա յո ւմ աշ­
խատել են նաև ուրիշ նկարիչներ, որոնց անունները թեպետ չեն հասել մեղ,
բ ա յց պահպանված գործերը մի անգամ ևս վկա յություն են տալիս իրանահայ
գաղթօջախի հայ արվեստագետների ձեռք բերա ծ նվաճումների մասին։
Հիմնականը նրանց ստեղծագործության մեջ աշխարհիկ տրամադրություն ­
ների արտահայտությունն է, որը ներդաշնակ է ժամանակի քաղաքային կ յա ն­
քին' առհասարակ և առևտրական ու խոջայական շրջանների տրամազրոլ-
թյուններին' մասնավորապես։
Աշխարհիկ նկարչության լա վա գույն ն՛մուշներից են Խոջա Պետրոսի տանը
պահպանված որմնանկարները, որոնք ներկա յա ցնում են եվրոս/ական հա ­
գուստներով բարձրաստիճան պալատական անձանց և ա յլ տեսարաններ, Ա.
• ___________,____________ Հա յկա կա ն յ 2ակ „ 4 ր ը X IV — X V I I I դարերում-________________________________ ձ օ ւ

Տեր-Րտ րսեղյա նի տան որմնանկարր, ո,ր պատկերված կ Շ ա հ .Արբ աս П -ը

խրախճտնրի պահին, ինչպես նաև Մ. կաղվորյանի տան' պարուհիներ, երա­
ժիշտներ ո, շահին պատկերող նկարներր,
՛հոր Ջուղա չի դ ե ղան կա ր չո, թ յա հ Համար, ժամանակի տրամադրություն­
ներ)։ ա րտ ա .ա յւոող ղաղափարական րովանդակաթ յունից պատ, հա տ կա նշա ֊
կան են նաև ղեղարվեսաական այն երկու հիմնական հոսանքները, որոնբ
խաչաձևվում են X V II — X V III դարերում աշխատող վարպետների գործերում:
Այսպես, եթե Ամենափրկիչ վանքի և Խոշա Պետրոսի տան որմնանկարներում
ու մի շարք ա յլ անհայտ նկարիչների կերտած դիմանկարներում ու սրբա­
պատկերներս,մ մեծ աղերս կ ցո,ցա բևրվ ո,մ Արևմուտքի նկատմամբ ( Ի տ ա լ ի ա ,
Հորսնդիա ), ապա X V III դարի սկղբնևրից' ուժեղանում է արևելյան ֊ի ր ա նա ֊
կան արվեստի ագդեցությունրւ
Հա յկա կա ն արվեստի զարգացման Հետագա րնթա ցքր, մինչև X IX դարի
կեսր, փաստորեն, կապվում է Հովնա թ ան յանների տաղանդավոր գերդաստա­
նի հետ ։ Հովնա թ ան յա ններն իրենց գործուն ե ությունր ծավալեցին Երևանամ,
էշմիա ծնում ու Թիֆլիս ում, զարգացման մի նոր աստիճանի բարձրացնելով
նոր շրջանի գեղանկարչության տարբեր տեսակներր։
Հովնա թա նյա ն նկարիչների մի քանի սերունդների նախահայրն էր հան-
ր ահ այտ բա նա ստ եղծ, տաղասաց, նկարիչ ու իր ժ ամանակի ամենաղարգա-
ցա ծ մա րդկա նցից մեկրճ Հովնա թան ր ճ Նաղաշ (նկա րիչ) մ ա կանվա մ բ ։
Գիտենք արդեն, որ նա ծնվել է 1661 թ , Գողթան գավառի Շոռոթ գյո ւ­
ղում։ Սովորել է Ագուլիսի վանքում, որտեղ և հետագայում դասավանդել ու
զբա ղվել է գ/ւչոէթյան արվեստով։ Հավանաբար ա յդ շրջանում Էլ նա որմնա­
նկարներով պատկերազարդել Է Շոռոթի ու Ագուլիսի եկեղեցիներր։ Այնուհետև
նա աշխատել Է Երևանում, պատկերազարդելս վ 1679 թ. եբկրաշարժից հետո
վերանորոգված եկեղեցիները, Հովնաթանի վաղ շրջանի գործերից ոչինչ, չի
պահպանվել (պ ա հպ ա նվել են միա յն Երևանի Պողոս-Պետրոս եկեղեցու որմ­
նանկարների առանձին բեկորներ) և դժվար կ որոշակի պատկերացում կաղմել
ղրանց մա սին։
Հավանաբար 1703 — 1712 թ թ . միջև, երբ նա արդեն համբավավոր նկարիչ
կր և ուներ իր «քա րխ ա նա ն» ( արհեստանոցը) , ՛Էրաց Վախթանդ VI թ ա ­
ղավորի կողմից հրավիրվում կ Թիֆլիս, նա , հավանաբար, ակտիվ մա սնա կ­
ցություն կ ունեցել Վրաստանի մայրաքաղաքի վերակառուցմանը, աշխատակ­
ցել կ պալատի պատկերազարդմանը (չի պահպանված), կատարել դիմանկար­
ներ և ա յլն,
նա ղա շ Հովն աթա նի հ ա ս ո ւն շրջա նի ս տ ե ղ ծ ա ղ ո ր ձ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի ց բեկորներ
են պ ա հ պ ա ն վ ե լ Է ջմ ի ա ծ ն ի մ ա յր տ ա ճ ա ր ո ւմ . Դ ա տ ե լո վ տ ա ճ ա ր ի գմբեթի, կա ­
մ ա ր ն ե ր ի ո ւ ս յ ո ւ ն ե ր ի վ յւա վերա նորոգմա ն ժա մա նա կ բա ցվա ծ հա տ վա ծներից,
Հովնա թա նի զա րդա պ ա տ կերները ն ե ր կ ա յա ց ր ե լ են Ա ր և ե լք ի ն բնորոշող ծա ղ­
կ ա յի ն մոտ իվներով զ ո ւգ ո ր դ վ ա ծ հ ո յա կ ա պ հորինվա ծքներ. Ա ռա վել հետ ա -
քրրքիր են թեմա տ իկ որմնա նկա րներից պ ա հպ ա նվա ծ բեկորները. Դ րա ն ց ի ց
մեկը պ ա տ կ ե ր ո ւմ կ ծ ն կ ա չո ք Տ ր դ ա տ թա գա վորին, Ա շխ ենին ու Խ ո ս ր ո վ ի դ ո ւխ ­
տ ին (Տ ր դ ա տ ի կնոջը և ք ր ո ջ ը ), մ յո ւ ս ը Հ ա յկ նա հա պ ետ ին և ա ղոթող զինվո­
ր ի ն, Ս րա նք բ ո լո ր ն կլ ս յո ւ ժ ե տ ա յի ն մեծ հորինվա ծքների հա տ վա ծներ են,
որոնք երբեմն ծա ծ կ ե լ են տ ա ճա րի պ ա տ երը։ Հա վա նա բա ր Հովնա թ ա նի վրձնին
ե ն պ ա տ կ ա ն ո ւմ ն ա և Է ջ մ ի ա ծ ն ո լմ պ ա հ պ ա ն վ ա ծ սրբա պ ա տ կերներից մի ք ա ն ի ֊
 Հա յ է1ողու/րղի պատմություն

սը' բհ մի առաջամասի մար՛մարի վրւսյի Աստվածա / ա յրր տասներկու առաք­

յա լների հետ ե ա յլն)
Նազւսշ Հովնա թանի աշխատանքներից պահպանված այս սակավաթի։/
նմուշները վկա յում են նրա ստեղծագործության ռեալիստական րնույթր, որր
դրսևորվել Է նաև աշխարհիկ դիմանկարչության բնա գա վա ռում: ՛Դատելով
տաղերում արտահայտված մտ քերից, պարղ Է դաոնում նաև, որ Նաղաշ Հ ո վ ­
նաթանի համար հիմնականը բնորդին հարաղատ մնալու ե ռեա/իսս/որեն վեր-
արւոադրե/ու սկզբունքն Էւ
Մյուս կ ՚ղ մ ի ց Նաղաշ Հովնաթանի ու նրա հաշորզների ստեղծագործու­
թ յա ն մեշ ամբողջականանում կ Արևելքից եկող ա յն հոսանքր, որր ղրսևորվեւ
կր Հին Ջուղա յի խաչքարերի զարդաքանդակներում և Սս/ահանի ու նոր Ջու­
ղա յի հա յ վարպետների գեղանկարչական գործերում)
Այս մեծ վարպետի հետ աշխատել և նրա գործր շարունակել են որգի-
ներր՝ Հակոբ և Հարություն Հուքնաթ ան յանները) նրանք անմիջական մասնակ-
զութ յուն են ունեցել Էջմիածնի տաճարի պատկերագարզմ անը, իսկ իրենց հոր
մահվանից հետո, շարունակել են աշխատել Էջմիածնում) Նրանց որմնանկար­
ներով է զարդարված Ապրակունիսի ս. Կարապետի վանքը) Նրանց են վերա­
գրվում պահպանված մի շարք սրբապատկերներ, որոնցից հիշարժան կ եվյւո
,զական վէորագրանկարների ա գզեցութ յա մ բ կատարված «Յոթը վեր քանի Աստ-
ված ամա յրր я սրբապատկերը)
Հովնա թա նյա ն գերդաստանի հաջորդ ներկա յա ցուցիչը, որի գործունեու­
թյունը հիմնականում ծա վա լվել կ էջմիա ծնում ու. Թ իֆլիսոլմ, Հակորի որդի
Հովնա թան Հովնա թա նյա նն կ) Հավանաբար նա նույնպես ծնվել կ Շոռոթու մ,
1769 և 1778 թ թ. աշխատել կ էջմիա ծնում, մինչև 1785 թ. եղել կ վրաց Հերակլ
I I թագավորի պալատական նկարիչը) Թ իֆլիսա մ նա ունեցել կ իր արվեստա-
նոցը և աշխատել կ օգնականների հետ) Այդ շրջանում նա, հավանաբար, կա ­
տարել է մի շարք դիմանկարներ ա. կոմպոզիցիոն աշխատանքներ) 1789 թ .,
Երևանի խանի հրավերով, Հովնա թ անն իր Հա կոբ որդու հետ աշխատել է
Երևանում) Հա մա ձա յն պահպանված տեղեկռւթյունների, 1801 թ . Հովնաթանր
գեռ կենդանի կր)
1785 թ . կաթողիկոսի հրավերով նա աշխատում կ էջմիա ծնում և. շ արու.֊
նակում տաճարի պատկերազարդումը, պատերը և. գմբեթը պատելով զարդա-
նախշերով՝ Հին և նոր կտակարաններից քաղվա ծ նյութերի հիման վրաւ Արև-
մըտ յա ն վւորադրանկարների ու գեղանկարչության ա զդեցությա մբ ստեղծում
կ մի շարք բաղմակերպար պատկերներ ( «Խորհրդավոր ընթրիքը», «Մոգերի
երկրպագությունը» և ա յլն ), սրբապատկերներ և հայկական եկեգեցոլ հայրա-
պետների ու միջնադարյան գործիչների դիմանկարների մի ամբողջ շարք
( Հովհան Որոտնեցի, Հովհան Օձնեցի, Ներսես Շնորհալի, Դավիթ Անհաղթ,
Գրիգոր Տա թևա ցի և ուրիշներ))
Շ ա ր ո ւն ա կ ե լո վ իր պապի ու հոր ս կ զ բ ո ւն ք ն ե ր ը , Հ ո վ ն ա թ ա ն ը , ըստ էո ւ­
թ յա ն , ժա մա նա կա կիցներին հիա ցրել է զա րդա նկա րների ա ր և ե լյա ն ճ ո խ ո ւ­
թ յա մ բ ու դ ո ւն ա գ ե ղ ո ւ թ յա մ բ ) Նա խ որդներից ժ ա ռ ա ն գ ե լո վ Ա ր և մ ո ւտ ք ի ու
Ա ր և ե լք ի ա ր վ ե ս տ ն ե ր ի զ ո ւ գ ո ր դ մ ա ն ս կ զ բ ո ւ ն ք ը , ն ա ա ռ ա ջ է գ ն ո ւմ մ ա ս ն ա վ ո ր ա ­
պ ես մ ա ր դ կ ա յի ն կերպ ա րների պ ա տ կերմա ն ռ ե ա լի ս տ ա կ ա ն ո ւղ ի ո վ ) Դ րա հետ
մեկտ եղ նրա ա ր վ ե ս տ ո ւմ րա զմա կերպ ա ր պ ա տ կերների դերա կա տ ա րներն ո>
ա ռ ա ն ձ ի ն ս ր բ ե ր ի և մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն հ ա յ գ ո ր ծ ի չն ե ր ի գ ի մ ա պ ա տ կ ե լւն ե ր ը ւս ր տ ա -
 Հայկական մյա կոլյՐր XIV —X V III դարերում 503

հ այտիւ իրենը անՀատականացված աղդա յին գծերով, Հովնաթանի դիմա­

նկարներն ո, սրբապատկերներ,, ինքնատիպ են իրենց վեհաշուք Հանդիսավո­
րութ յա մբ։
Ա յո պ ի ս ո վ , Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն ,,ե ր դ ա ս տ ա ն ի ղ ո ր ծ ո ւ ն ե ռ թ յռ ն ը , ն ե ր ը ն կ ա լե -
/ո վ А VIII դա րի ՛ո ։ ս ա ր ա կ ա կ ա ն -ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ն ա խ ա դ ր յա լն ե ր ի ց սերվող հիմ­
ն ա կ ա ն ֊, , ! , դ բ ռ ն ք ն ե ր ր , ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե ց հ ա յ կ ա կ ա ն ա ր վ ե ս տ ի ն ո ր ե լա գ ի ծ ը .
Ա յն ընթ ա ցա վ ո ե ա /ի ղ մ ի ո ,ղ ի ո վ ՝ իր բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յն ա ր տ ա հ ա յտ ո ւ թ յո ւ ն ը ՛ գ ը տ ֊
ն ե լո վ Հ տ յ մ շո , կ ա յթ ի գ ա գ ա թ ն ե ր ի ց մեկի՝ Հա կոբ Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն ի դիմա նկա ր.
չ ա թ յա ն մեշւ

ճարտարապետոիթ ցոին

Հա յկա կա ն ճարտարապետության համար X IV դարի երկրորդ կեսից սկսվեց

մի ծանր ժ и/մ անակաշրջան, Քաղաքական և տնտեսական անբարենպաստ պայ-:
մանների Հետ ևա նքով շինարարական կյանքը երկրում փաստորեն կանգ առավ։
Րո։ն Հա յա ստ ա նում XV դարի առաջին . կեսում մեծ դժվարություններով կա­
ռուցվում են երեք-չորս եկեղեցի մ իա յն, որոնք արդեն չունեին նախորդ դարե­
րի ճարտարապետական հուշարձանների փայլն ու բարձր արվեստը։
XV գարում շինարվեստի անկման արտահայտու թ յ ուն կ Հայկական ճար­
տարապետության ողջ պատմության մեջ այն եզակի դեպքը, երբ Մեծոփա
վանքի նոր եկեղեցին կա ռո։ցելու Համար որպես գլխավոր ճարտարապետ
Հրավիրել են օտար' Հույն վարպետի։
Այս ժամանակաշրջանում, որպես բա ցա ռություն, առանձնանում են
միա յն երկու տաղանդավոր Հա յ ճարտարապետներ' նեքեմատը և Հիսան,
որոնք, սա կա յն, հիմնակսւնում ստեղծադործել են Հայաստանի սահմաններից
դուրս։ *
նեքեմատի անունը սերտորեն կապված կ Հայաստանի միջնադարյան
տաղերգու և նկարիչ Մկրտիչ նաղաշի հետ։ XV դարի 3 0 ֊ա կ ա ն թվականներին
նաղաշր, որպես հողևոր առաջնորդ, ձեռնամուխ կ լինում Արզնիի ս. Աստ-
վածածնի վանքի շինարարությանը և Ամիդի (Դիար,ւեքիր) ս. Թեոդորոսի եկե­
ղեցու հիմնովին վերա կա ռուցմա նը։
Ա յդ դժվարին ժամանակաշրջանի համար բավական համարձակ նախա­
ձեռն ութ յունր նեքեմա տ ը իրականացնում կ վւայ/ուն կերպով։ Տաղանդավոր
արվեստագետի կա ռուցա ծ Ամիդի եկեղեցին և մանավանդ նրա հոյակաս՛
գմբեթը զարմանք ու Հիա ցմունք կ պատճառել ժամանակակիցներին։ Սակայն
մահմեդական ա մբոխ ը, չհա նդուրժելով ա յն, որ եկեղեցին իր գեղեցկությա մբ
ղերս։զա նցում կ քաղաքի մզկիթներին և գմբեթն ավելի բարձր կ, քան մի-
նարեները, քա նդում են ա յս մեծարվեստ շենքը։ Միայն տարիներ անց 1447 թ.
Հնարավորություն կ ստեղծվում ա յն վերականգնել, որը և իրականացնում կ
ինքր' նեքեմա տ ը՚ ւ
XV ղարի մյուս նշանավոր ճարտարապետը' Հիսա ն, ստեղծադործել կ
Հա լեպ ում։ Նա 1499 թ . վերանորոգում կ տեղի Քառասուն մանկանց եկեղեցին

1 Տե՛ս Ա. Բսււփւաւյարյւոէ, Միջնադարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ,

Երե ան, 1963, էշ 107ւ
.7 94 ձայ ժողովրդի պատմություն

և կառուցում տարրեր բնույթի բա զմա թիվ շենքեր։ Այս աշիււստտնրներր

Հիսա յին հռչակավոր ճարտարապետի համբավ են բերում բազարի թե հայ և
թե ա յրսղզի բնակչությա ն մեջ7։
X V _ XVI զարերում Հա յաստա նում ա յլես ոչ մի մոնումենտալ շ Լն բ չի
կառուցվում։ Նույնիսկ զժվար Լր եղած հուշարձանների պահպանումը։ Ան­
խնա մ մնացած ճարտարապետական կոթողներն ավերվում է՜ին թե թշնամու
ասպատակություններից, թե բնական արհավիրքներից։
Բարձր զա րգա ցման հասած հայկական քարակոփության արվեստր այո
դարերում իր կիրառումը գտավ միա յն ճարտարապետական վւոքր ձևերում'
խաչքարերում, օրորոցաձև տապանաքարերում, մատուռներում։ X V — XVI զա ­
րերի հայկական արվեստի մի բա ցոթ յս։ թանգարան Է Հին Ջուղայի գերեզմա ­
նատա նը, որտեղ ինքնատիպ հորինվածքով հազարավոր խաչքարեր և խոյի
քանդակներ են կա նգնեցվել։
Ժողովրդական ստեղծագործության հիանալի նմուշներ են նաև օրորոցա­
ձև տապանաքարերը, որոնք ունեն հետաքրքրական և արժեքավոր սյուժետա-
յին քանդակներ։
Հ ա յ ճարտարապետներին ու շինարար վարպետներին այս ժամանակա­
շրջանում լա յնորեն օգտագործում կր երկրում իշխող մահմեդական վերնա­
խ ա վը' պալատներ, բերդեր, դղյա կներ, դամբարաններ կառուցելու համար։
Հետաքրքրական Է այն փաստը, որ հա յ վարպետներն ա յդ կառուցված ք ֊
ներում մուսուլմանական ճարտարապետական ավանդական ձևերը վերա մշա ­
կում Էին հայկական ճարտարապետության ոգով։ Դ ր ա լա վա գույն վկա յու­
թյունն են Խլաթի և Ջ եջիմլոլի ( Սյունիք) շքեղ քարակերտ դամբարանները։
Հ ա յ ճարտարապետները X V —X V I դարերում կարևոր զեր Էին խա ղա մ
օսմանյան Թուրքիայի շինարարական կյա նքում։ Հա յա զգի Սինսւնը (148!) —
1 5 7 8 ) Պոլսում կառուցել Է հարյուրավոր շենքեր, որոնցից երեք տասնյակը'
պալատներ ու մզկիթներ, և, փաստորեն, դարձել Թուրքիայի ա զգա յին ճար­
տարապետության հիմնադիրներից մեկը։ X V II դարից Պոլսում սկսվում
հա յ ճարտարապետների հռչակավոր գերդաստանի' Պալյանների գործունեու­
թ յունը։ Այս ընտանիքի ներկայա ցուցիչները մոտ երեք դար անընդհատ իրենց
ձեռքում պահեցին արքունի ճարտարապետի տիտղոսը և զարդարեցին Թուր­
քիա յի մայրաքաղաքը բա զմա թիվ հոյակապ կա ռույցներով։
X IV դտրի երկրորդ կեսից, երբ բուն Հա յա ստ ա նում ընդհատվել Էր շինա ­
րարական կյա նքը, հա յ ճարտարապետությունը զարգանում Էր հայկական
գաղթա վա յրերում' Ռուսաստանում, Ղրիմում, Լեհաստանում, Մ ոլգա վա յա մ
և այլ երկրներում։
X IV — X V I դարերում Ղրիմի հայաշատ քաղաքներում և գյուղերում'
Կաֆայում ( Թեոդոսիա) , Սուրխս։ թում ( Հին Ղրիմ) , Բախչի-Էլիոլմ կառուցվել
են բա զմա թիվ պաշտամունքային և աշխարհիկ շենքեր։ Միայն Թեոդոսիա յա մ
գործել Է 24 հայկական եկեղեցի։ Ղրիմի հայկական ճարտարապետության
արժեքավոր հուշարձաններից են Թեոդոսիա յի Աորավալւքը և Հովհաննես
Մկրտչի եկեղեցին, Հին Ղրիմի Սուրբ Խաչ վանքը, Բախչի-էլիի վանքը ( բոլորր
X IV դա ր), Թեոդոսիա յի Միքայել և Գաբրիել հրեշտակապետաց եկեղեցին
(X V դա ր), որոնք իրենց մի շարք առանձնահատկություններով հանդերձ հիմ-

* Տե՛ս նույն տհղումէ

 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւ յթ ը X I V — X V I / յ դ ա ր ե ր ո ւմ . ֊, 0 5

ն ա կ ա ն ռ մ կառուցված են ս „,ղ ա յին ճարտարապետության ավանդներով, XIV

դարի երկրորդ կեսում դմրեթավոր բա զիլիկա յի Հորինվածքով կ ա ռ ո լցվ ռ մ ք
լվովի Հայկական տաճ,որր, որն իր ճարտարապետս, թ յա մր Հիշեցնում է Անի ի
հ՛ուշ/иրձանները է
Րոտոշանում, Յաշում, Иո, չավս, յո , մ , Գալացում և ա յլ քաղաքներում
կա ռուցված Հայկակա ն եկեղեցիներն իրենց ոճային առանձնաՀատկություն-
ներով զղալի էա ղղեցո,թ յուն ունեցան Մոլդավայի, ինչպես և ողշ Ռոլմինիայի
ճարտարապետ,,,թյան Հետաղա զարղացման վրա,
X VII դարի կեսերից Հա յա ստանի Համար սկսվեց Համեմատաբար խա ­
ղաղ մի ժամանակաշրջան և ժողովուրդը ձեռնամուխ եղավ Հայրենի երկրի
ավերված ղյուղերն ու քա ղա քները, վանքերն ու եկեղեցիները, կամուրջներն
ո, քարավանատները վերակ,սնղնելոլ աշխատանքներին,
Խոշոր աշխատանքներ կատարվեցին նախ Էջմիածնում, Մովսես ե Փիլիպ-
կաթողիկոսների օրոք վերակառուցվեց զգալի վնասվածքներ ստացած
Մայր տաճարը ե. վերա նորոգվեցին էջմիածնի մյուս նշանավոր տաճարները'
Գայա ն են ( 1 6 5 2 ) և Հռիփ սիմեն ( 1 6 5 3 ) ։
Л VII զարի կեսերին վերանորոգվեցին նաև Սան ահն ի և Հաղպատի վա ն­
քերը։ Այս աշխատանքս երր կատարվեցին բարձր վարպետ ութ յա մ բ ճ առանց
աղավաղելու նրանց սկզբնական ճարտարապետական կերպարը։
Վերստին հսկա յա կա ն կալվածքներ ստանալով և խոշոր ֆեոդալական
տնտեսություններ ստ եղծելով էշմիա ծնի, Տա թևի, Գեղարգի, Հառիճի վանքերը,
Գնգեվանքր, Հո վհ անն ա վանքը և ո ։րիշ վանական հաստատություններ, ոչ
միա յն հնարավորություն ստացան վերականգնելու նախորդ դարերում ավեր­
ված շենքերրյ ա յլև կառուցելու բա զմա թիվ նորերը։ Վանքերը շրջապատվեցին
ամուր պարիսպներով, որոնց ներսում կառուցվեցին բնա կելի, արտւսգրական
և տնտեսական շենքեր} հյուրատներ} սեղանատներֆ դպրոցներ։
X V II դարում վերելք ապրեց հայկական որմնանկարչութ յունր։ Նոր կա­
ռուցվող կա մ ար զեն դո յո ւթ յուն ունեցող մի շարք վանքեր ու եկեղեցիներ
զարդարվեցին որմնանկարներով (էջմիա ծնի Մայր տաճար, Մուղնու ս. Գևորգ,
Մեղրու ք Ագուլիսի ։ Աստաաասւի, Շոռսթ ե, Նոր Ջուղա յի եկեղեցիներ, Շատին
վա նք և ա յլն )։
X V II—X V III դարերում րնդՀտնուր տարածում գտավ զանգակատների
շինարարությունր. դրանք կառուցվում Էին գոյություն ունեցող տաճարներին
կից և Հիմնա կա նում երկհարկ կամ եռաՀարկ թեթև աշտարակներ Էին, որոնք
պսակվում Էին ռոտ ոնդա ներով։ 1 6 5 3 — 1658 թ թ. այդպիսի զանգակատուն
կա ռուցվեց և Էջմիածնի Մ այր տաճարի արևմտյան ճակատին կից.
Հին հուշարձաններին կցվում Էին նաև եռակամար բա ց սրահներ (Գ ա յա ■
նե, 1 6 8 3 )։ Իսկ նորա կա ռույց եկեղեցիներում (Մուղնի, Էջմիածնի Շողակաթ,
Երևանի Զորա վոր) այդպիսի սրահների հետ զուգակցվում Էր զանգակատան
ռոտոնդան։
X V II— X V III դարերում գավիթներ ավելի շատ կառուցվեցին Վասպոլ-
րականոէմ' Վարագավանքոէմ (X V II դա ր), Աղթամարում (1 7 6 3 ), Ն ա րեկա ֊
վանքում ( 1 7 8 7 ) ։ Այս գավիթներն ունեին միևնույն Հորինվածքը' ուղղանկ-

3 Տ ե ՛ս օ ■ X. Халпахчьян, А р м я н о - р у с с к и е к у л ь т у р н ы е о т м о ш е и н я и и х о т р а ж е ­
н и е в а р х и т е к т у р е , . Е р е в а н , 1 9 5 7 . էք
տյդդ Հա յ Ժողովրդի պատմություն

յո ւն, քա ոա մույթ շինություն, կամարներով հավասար հատվածների բա ֊

ժանվսւծ։ _ _ ___

է ջ ւ ք |ւ ս ւ ծ (փ զ ւս ն < [ս ւ1 |ս ա ւո ւ.ն |ւ ( X V 1 1 >|-)

X V II դարում եկեղեցական նոր շենքեր կառուցելիս ոչ թե 1ւրկնեցին

X —X IV դարերի հուշարձանների հորինվածքները, ա յլ օգտագործեցին հա յ­
կական ճարտարապետության սկզբնավորման շրջանի' V— V II դարերում
տարածված գմբեթա վոր բա զիլիկա յի, թաղածածկ դահլիճի, եռանավ բա գի-
ւիկա յի, գմբեթավոր սրահի տիպերը։ Առանձնապես լա յն տարածում գտավ
եռանավ բա զիլիկա յի հորինվա ծքը։ V II դարից հետո, երբ Հայաստանում
պաշտամունքային ճարտարապետության հիմնական տիպը կենտրոնագմբեթ
կառուցվածքներն էին, եռանավ բազիլիկաներ ա յլևս չէին ստեղծվո՛ւմ։ II ա կայն
X V II դարում, երբ հրատապ խնդիր դարձավ կարճ ժամանակամիջոցում ոչ
միա յն ավերված եկեղեցիների վերականգնումը, ա յլև բա զմա թիվ նորերի կա ­
ռուցումը, շինարարները կրկին անդրադարձան Ա՛ՏԴ տիպին, որովհետև
բազիլիկաների կառուցումը մ եծ դժվարությունների ու նյութական խոշոր
ծախքերի հետ չէր կապված։
Եռանավ բազիլիկաները արտաքինից անպաճույճ էին, առանց որևէ զա ր­
դանախշ հարդարանքի, հաճախ կառուցված անմշակ քարից (Ս յուն ի ք )։ Դրանք
անեին շատ կական տարբերոլթ 1ոլն'և եր վաղ միջնագարի համանման կառուց­
վածքների համեմա տ , X V II դարի բազիլիկաների նեոքին կառուցվածքը երեք
նավի կ բա ժա նվում հիմնա կա ն,,,մ երկ,,, զույգ մույթերով (Գա ռնի, Տաթև,
Գնդեվազ, Եղեգիս և աԱն ), իսկ որ,.շ դեպ քեր,,,մ' նույնիսկ մի զույգ մույթով
(Կնեվա նք, Շին ո, հա յր, Երե,սնի Զորա վոր),

Ս ՛ո ւղ նա . վ ա ն ք ը ( X V I I ղ .)

X V II զարւոմ գմբեթա վոր եկեղեցիներ քիչ կա ռուցվեցին. Անշուշտ տնտե­

սական գործոնին գումարվում էր և նախորդ դարերում շինարարական կյանքի
երկարատև ըն դմիջման պատճառով ճարտարապետական ավանդների ու վտր-
պետոէթ յա ն կորուստը։
Գմբեթավոր սրահի հորինվա ծքով են կառուցված Խորվիրապի մեծ եկեղե­
ցին ( 1 6 6 6 ) Էջմիածնի Շողակաթը ( 1 6 9 4 )։
Զարդաքանդակների բա ցա կա յությունը և ծավալների յուրահատուկ հ ա ֊
մա չա փ ությոլններն ա յս կառուցվածքներին տալիս են խիստ տեսք։ Թե Խոր­
վիրապի և թե Շողակաթի եկեղեցիների տա րած ական-ծավա լա յին հորին­
վածքներն արդեն չունեն այն արտահայտչականությունը, որ հատուկ Է նախորդ
դարերում կա ռուցվա ծ նույնատիպ հուշարձաններին։
X V II ղարի գմբեթա վոր բազիլիկաներից արժեքավորն ու բարձրարվեստը
Մուղնու ս. Գևորգ եկեղեցին Է, որը 1 6 6 4 — 1669 թթ. կառուցել են Սահակ և
Մուրադ ճարտարապետները։ Այն աչքի Է ընկնում իր ինքնատիպ արտաքին
 Հա յ ժողովրդի պա1ոմհւթյհւն

ճարտարապեաո։թ յա մ բ ։ Հ արա վ այ ի ն մուտքր եզերված է նուրբ և ճաշակով

կատարված զարդաքանդակներով, գմբեթի թ մ բա կլ։ շարված Է տ արբ հր գույնի
տուֆ քա րերից։ Բազմազանություն Է մտցվա ծ նաև ճակատների երեսսլաա -
ման մեշ։ Այս բոլորը գմբեթի հով՞սւրաձև ծա ծկի, եկեղեցու հետ օրգանական
միասնություն կազմող կամարակապ սրահի և զանգակատան թեթև ռ ո տ ո ն ֊
գա յի հետ Ստեղծում են տպավորիչ և այղ գարի կառուցվածքների համար
բա ցա ռիկ արտահայտիչ կերպար։
Սյունիքում, Գողթան և երնջակ գավառներում, սրտեղ հիմնական շ ի ն ա ֊
նյութր բազալտն Էր, գմբեթա վոր եկեղեցիների կառուցումը բավական աշիւա ■
տատար գործ Էր և կապված մեծ ծախսերի հետ։ Այո պատճառով, X V II գա­
րում ա յգ գավառներում, գմբեթա վոր շենքեր կառուցելիս, օգտագործում Էին
մատչելի և ավելի Էժան շինա նյութ' աղյուս։ Քարի որմնախարիսխների վրա
ամբողջովին աղյուսից են կառուցված Աստապատի ս. Վար գան եկեղեցին
( 1 6 5 5 ), Քարատակի ս. Ստեվւանոս վանքի գմբեթա վոր բազիլիկա ն (X V II գարի
երկրորդ կես) և ա յլն։
Միաժամանակ Մեղրիոլմ, Ագո։լիսում, Շ ոռոթում կառուցվեցին ե այնւզի-
սի գմբեթա վոր եկեղեցիներ, որոնց հիմնական ծավալը իրականացված Էր
բա զա լտ ից, իսկ թմբուկը և գմբեթ ը' ա ղյուսից։ Տա րբեր շինանյութերի նման
հետաքրքիր զուգակցումը միա նգա մա յն նորություն Էր հայկական ճարտա­
րապետության մեջ։ Այս ինքնաաիոլ հորինվածքն ունեն Մեզրու Աստվածածնի
եկեղեցին (X V II զարի առաջին կ ես), Շոււոթի ս. Հակոբ գմբեթա վոր լ; ազի լ ի ֊
կան ( 1 6 4 2 ), Ագուլիսի վերին թաղի եկեղեցին, որը հիմնովին վերակառուցվեց
1670 թ .։ Սակայն Իրանին հարևան այս գավառների աղյուսաշեն կաոուցվածք­
ներում նկատվում Է նաև պարսկական ճարտարասլետաթյան ոճական որոշ
ա զդեցությունը' եկեղեցիների ճակատների և գմբեթների արտաքին հարդա­
րա նքում։ Այս ա զդեցությունն առավել ցա յտուն Է արտահայտվում նոր Ջ ու­
ղայի X V II զարի եկեղեցիներում ու աշխարհիկ շենքերում։ Աղյուսից կառուց­
ված Աստվածածնի ( 1 6 1 2 ), Բեթղեհեմի ( 1 6 2 7 ), Ամենափրկչի ( 1 6 2 8 ) եկեղե­
ցիների ճակատները և գմբեթների ուրվագծերը ուղղակի կրկնում են պարսկա­
կան մզկիթների ճարտարապետական ձևերը։
Հա յա ստա նում տնտեսական կյանքի ու առևտրի մասնակի . աշխուժա­
ցումը X V II դարում նպաստեց երկրռւմ ճանապարհների բա րեկա րգմա ն, ք ա ­
րավանատների ու կամուրջների վերանորոգման ու նորերի կառուցման աշ­
խատանքներին։ Վերածնվեց նախկինում բարձր մակարգակի հասած կամրջա­
շինության արվեստը։ Բազմաթիվ խոշոր կամուրջներ կառուցվեցին Հրա գգա ն,
Քասախ, Որոտան, Մեղրի և ա յլ գետերի վրա, որոնցից մեծութ յա մբ և իրենց
ճարտարապետության անհատականությամբ աչքի են ընկնում Աշտարակի,
Երևանի, Օշականի բա զմա թռիչք կամուրջները։
Երևանցի վաճառական մահտեսի Գրիգորի միջոցներով 1664 թ. Աշտարա­
կի մատույցների մոտ , Քասախ գետի վրա կիսաքանզ հին կամրջի ՛փոխարեն
կառուցվեց նորը։ Հետաքրքրական Է այն ւիաստը, որ առևտրական ճանա-
պարհների վրա կամուրջների շինարարությամբ արդեն հանդես Է գալիս ոչ
թև ֆեոգալական ավագանին, ա յլ այդպիսի կառուցվածքներով առավել շա ­
հագրգռված անձինք' առևտրական կապիտալի ներկայացուցիչները՛1։
4 Տ ե ՛ս Վ . Մ . Հ ա ր ո ւ թ յո ւ ն յա ն , Միջնա դա րյան Հա յա ստ ա նի քւարավ՚ա նատնԼրն ու կամուրջ­
ները, Երևան, 1 9 6 0 , Էշ 1 1 7 ։
 Հայկական ւէշԱ։կ ո լ յ Ր ը Ճ 1 \ - Ճ \ 1 1 1 դարերում օՕ Օ

Ա շտ ա րա կի կ ա մ ո ւր ջը եռա կա մա ր կ, մ ա ք ո ւր տ ա շա ծ տ ո ւֆ քա րերից
շա րվա ծ, Նրա 'տ ա ր բ ե ր մ ե ծ ո ւ թ յա ն ս լա ք ա ձ և կա մա րները և պ ա տ երի ա ստ ի-
ճ ա ն ա ձ և ո ւր վ ա գ ի ծ ը ա պ ա հ ո վ ո ւմ են ս ա հ ուն ա ն ց ո ւմ ը գե տ ի տ ա ր ր եր բ ա ր ձ ր ո ւ­
թ յա ն ո ւն ե ցո ղ ա վ ,ե ր ի մեշ. Հա ջող տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ինքնա տ իպ ո ւր վ ա գ ի ծ ը ,
ն ե ր ղ ա շ ն ա կ ա թ յա ն ը շրջա կա բ ն ո ւ թ յա ն հետ ա ռ ա ն ձ ն ա ցն ո ւմ ե ն ա յս կ ա մ ո ւր ջը
մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ճա րտ ա րա գիտ ա կա ն կա ռա ցվա ծքների շա ր ք ո ւմ ։

« |յ.^ւոսւլւա1|[ւ կ ա մ ո ւ ր ջ ք ( X V I I դ . )

1679 թ . երկրաշարժից հետո հիմնովին վերակառուցվեց Հրաղդանի ձո­

րում' Երևանը էջմիա ծնի և Աշտարակի հետ կապող ճանապարհի վրա տեղա­
դրված հինավուրց կամուրջը։ Այն գտնվում կր Երևանի բերդին կից և հսկվում
նրա կողմից։ Համաչափ հորինվածքով այս խոշոր կամուրջը ( երկարությունը
80 մ , բա րձրությունը մոտ 11 մ ) ունի երկու մ իմյա նց հավասար սլաքաձև
կամարներ գետի հոսանքի վյրա և, նույնպես սլաքաձև, ավելի փոքր բա ցվա ծք­
ներ ափի մոտ ' ոռոգման ջրանցքների վրա։
Օշականի կամուրջը կառուցել կ Նահապետ կաթողիկոսը 1706 թ. և վերա­
նորոգել Սիմեոն կաթողիկոսը' 1778 թ .։ Նրա անհրաժեշտությունը թելադրված
կ ա յն ճանապարհի կա րևորությա մբ, որը կապում կր էջմիածնի վանքը Աշտա­
րակի շրջանի իր կալվածքների հետ5։ Կամրջի տարբեր թռիչքներով և ուրվա­
գծով (սլա քա ձև ու կիսաշրջանաձև) կամարների շնորհիվ երթև եկա յին մասը,
գետի ցա ծրա դիր աջ ա փ ից' ոչ մ ե ծ թ եքութ յա մ բ, անցնում կ դեպի բարձր
ձախ ափը։
Կամրջա շինա թյանն ուշ միջնադարում առանձնապես լա յն թավ։ ստացավ
Սյունիքում, որտեղ վանքերի և առանձին անհատների միջոցներով տասնյակ
կամուրջներ կա ռուցվեցին։ Սրանք ձևերով պարզ կին, հիմնականում միա-

5 Տ ե ՛ս նո ւյն տ եղում, էշ И 8,
թ ռիչք, բ ա յց տեղանքի ճիշտ ընտրությա ն, ճարտարապետական ձևերի հա­
կիրճության մեշ եղած յուրօրինակ արտահայտչականությա մ բ իրենց արժանի
տեղն ունեն հայկական շինարարական արվեստի պատմության մեշ։
ճարտարապետության մեշ հայ վաճառականների Եվրոպայի հետ ունե­
ցա ծ սերտ կապերի հետաքրքրական արտահայտությունն է Սիսիանի Լոր գյուղի
եկեղեցին։ Խոջա Պետրոսի 1666 թ . կառուցած այս ևռանավ բս)ղի[իկան իր
հորինվածքով ոչնչով չի տարբերվում համանման կա ռուցվա ծքներից։ Սակայն
շատ ուշագրավ կ մուտքի գեղազարդումը բա րոկոյի ոճով կատարված զար*-
դաքանդակներով։ Արևմտաեվրոպտկան արվեստին բնորոշ քանգակների ե ր ե -
վան գալը Հայաստանի այսպիսի հեռավոր անկյունում ա րզյոլնք Է հայ վ ա ֊
ճառականների եվրոպական երկրներ կատարած հաճախակի ա յցելութ յոլնների,
որտեղից նրանք բերում Էիս նաև Վենետիկի և Ամստերդամի հայկական
տպարաններում հրատարակված գրքերը։ Այսպիսի գրքերից մեկի' Ե վրոպ ա ֊
յո ւմ 1668 թ. տպագրված Աստվածաշնչի նկարներին շատ նման են Լորի
եկեղեցու քանդակները՞ւ Արևմ տա եվրո պա կան արվեստի ա զզեցո։ թ յա մ բ են
կատարված նաև էշմիածնի Մայր տաճարի զանգակատան ներքին հս/րկսւ֊
բաժնի քիվի և պատերի որոշ ղարգաքանզակներր։ Սակայն եթե X V II զարի
հայկական կերպարվեստում նման ազդեցությունն ավելի մեծ կր ու երկա­
րատև, ապա ճարտարապետության մեշ այս երևույթը հետագայում ա (լևս
չկրկնվեց և նշված օրինակները մնացին որս/ես եզակի գես/քեր։
X V II դարում առևտրական կապիտալի ներկայացուցիչներն իրենց մա ս­
նակցությունն ունեցան ոչ միա յն առանձին եկեղեցիների կամ կամոլրչների
կառուցմանը, Ա՛յլև նոր եկեղեցական կենսւրոնների ճարտարապետական հա­
մալիրների ստեղծմա նը։ Երևանի մեծահարուստների, Զուզա յի 1լ Ագուլի,։ի
վաճառականների միշոցներով վանքեր ու անապատներ կառուցվեցին Սյունի­
քում, Այրարատոլմ, ո զթան և Երնշակ գավառներում։
Հայաստանի X V II Դարի մենաստանների ճարտարապետությունն ունի
հետաքրքրական մի առանձնահատկություն. նրա մեշ միավորվում են կրոնա­
կան կենտրոնի և ամրոցի միա նգա մա յն տարբեր հորինվածքները։ Դեռ
I X — XV I դարերում վանքերը շրշա պատվում էին պարիսպներով, որոնք,
սա կա յն, որպես պաշտպանական կա ռուցվա ծքներ, բավական համեստ էին:
Բա յց, երբ X V —X V II դարերում մենաստանները, ստիպված, ոչ միա յն իրենք
էին ապահովում իրենց ա նվտա նգությունը, ա յլև պատսպարում շրշակա բնա կ­
չությա նը, սկսեցին նաև ամրոցների դեր խաղալ, սրի հետևանքով երևան
եկան բ ե ր զ ֊ե կ ե զ ե ց ո լ և վա նք-ա մրոցի հորինվածքները։ Մի շարք խոշոր
եկեղեցիներ, ինչպ ես, օրինակ, Փարպիի, Աշտարակի Ծիրանավոր, Բյուրականի
ս. Հովհաննես բազիլիկաները ստացան բարձր և հաստահեղույս կրկնակի պա­
տեր, որոնք օժտվա ծ էին հրակնատներով։ Այս բերդ ֊ե կ ե ղ ե ցի ն ե ր ի ց շատերը
ունեին նաև ստորգետնյա գաղտնի անցքեր դեպի մոտակա ձորերը' պաշար­
ման դեպքում շուր հա յթա յթելու համար, իսկ նրանց տանիքների անմատչելի
հարթակներից հրազենի միշոցով հնարավոր էր ապահովել ոլ միա յն եկեղեցու,
ա յլև շրշակա բնա կա վա յրի պաշտպանությունը։
X V II դարում Հա յա ստա նում առանձնապես լա յն տարածում ստացավ

• Տե՛ս А. Л. Якобсон, Очерк истории зодчества Армении V—XVII веков, М.—Л.

1950, էչ 1Տ2,
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո յթ ը X I V — X V I I I դմ ւրէըոս է 1}01

վ ա ն ք -ամրոցների կառուցումը, Թե՛ նոր ստեղծվող և թ ե ' արդեն գոյություն-

ունեցող մենաստանները շրջապատվեցին այնպիսի պաշտպանական կ ա ռո ւց֊
վա ծբներով, որոնբ հատուկ են ամրոցներին։ Բուրգերով ուժեղացված պարիսպ՜
սերով լրա ցվեցին խոշոր կրոնական կենտրոնները' Տա թևը, Գեղարգը, Բջնիի
վանրր, 1-նդեվանքր, ս. Ի՛ա գեռս առա քյալի վա նբը։ Սակայն վան բ-ա մ րոցն իր
ճարտարապետական ավարտուն կերպարն ստացավ նոր կառուցվող մ ենա ս ­
տա ններ,,,մ (Շա տ ին վա նբ, Տա թևի Մեծ անապատ, Խորվիրապ, Հալիձորի
Հարանց անապատ, Դարաշամբի ս. Ստեփանոս, Աստապատի, Ագուլիսի վան­
քեր և ա յլն ), որտեղ համալիրը հենց սկղրից ստեղծվում Էր կրոնական և
պաշտպանական տարրերի զուգակցման միասնական մտահղացումով,
Շատին վանքը Սյունիքի ուշ միշնաղարի խոշոր մենաստաններից Էր։ Նրա
ամ լա ցանման ճարտարապետական համալիրի մեջտեղում, առանձին կանգնած
բարձրանում Է եկեղեցին' եռանավ բա զիլիկա ն, որր 1655 թ. կա ռռ։ցել Է ջո, -
ղա յեցի Հա կոբ վաճա ռականը։ Բուրդերով ուժեղացված հարավային պարիսպ­
ներին կից են երկհարկ շինւոթ յա ն ն ե ր ը , որոնց վերի հարկը հատկացված I;
եղեւ բնա կե/ի սենյա կ ներին. Սեղանատնից ո, մի շարք տնտեսական շինու­
թ յուններից բա ցի վանքն ունեցել Է և իր ջրաղացր, ձիթհանքը, նույնիսկ
ջրանցք ու Եղեգիս գետի ,/յււս կամուրջ. Շատին վանքի բարգավաճմանը նպաս­
տել Է նրա հարմար աշխարհագրական գիրքը՝ Նախիջևանը և Սյունիքը Սևանի
ավազանին կապող ճան ա ։գ արհ ի վրա տեղադրված լինելը, և սերտ կապերը
Ջուղա յի ու Գողթան գավառի վաճառաշահ մյուս կենտրոնների հետ,
Հա յա ստ ա նում X V II գարում սկսված մշակութային ընդհանուր վերելքը
նպաստեց ճարտարապետական խոշոր համալիրների կառուցմանէ,։ Սյունյաց
Մեծ անապատը, որ հիմնադրվեց 1608 — 1610 թ թ ., ուշ միջնադարի հայկական
հոգևոր-մշա կութա յին, շինա րա րա կսւն֊ճ ա րտ ս։րա պետական զարթոնքի ա ռ ա ջ֊
նեկր եղավ։ Հետ ա զա յում «Հա րա նց անապատս անունն ստացած այս նշանա­
վոր մեիաստա նը կառուցվել է Որ ո ւռանի ձորում,- Հալիձոր դյռւղի հանդեսի
ժա յռերով շրջավ։ակված մի փոքրիկ հարթության վրա։ Այն ունեցել է ամուր
պարիսպներով շրջապատված բա զմա թիվ շինություններ' եկեղեցի, բնակելի
սենյա կներ, հյուրատուն, տնտեսական-արտադրական շենքեր. Կործանարար
երկրաշարժից հետո միա բա նությունը 1660 թ. տեղափոխվում է մի ա յլ վ ա յր ե .
կառուցում Տա թևի Մեծ անապատը։
Սոր մենաստանի հա մակա ռույցը ուշ. միջնադարի հայկական ճարտարա­
պետության ա մևնաարժեքավոր և հետաքրքրական հուշարձանն է։ Այն նույն-
պես տեղադրված է Որոտանի անդնդախոր ձորում, Տաթևի սարի ստորոտում։
Տեղա նքի ոչ մ եծ թեքությունը հնարավորություն է տվել կառույցն իրականաց­
նել կանոնավոր հատ ա կա գծով' ողջ հորինվածքը կա զմվա ծ է ուղղանկյուն
պարսպապատերով պարփակված հիմնական մասից ( որտեղ գտնվում են
եկեղեցին, սեղանատունը, բնա կելի խ ցերը) և նրան հարավից կից տնտեսա­
կան շենքերի խ մ բ ի ց ։ Հիմնա կա ն, ուղղանկյուն մասի շինությունները
նույնպես խ մբա վորվա ծ են ըստ նշանակության' սեղանատունը, խոհանոցը
գտնվում են հարավային մուտքին կից և անմիջապես կապ ունեն դրսի հետ,
իսկ բնա կելի սենյա կները խ մբա վորվա ծ են համակառույցի խորքերում։ Նման
տեղաբաշխումը բնա կելի սենյա կներին, մեկուսացումից բա ցի, տալիս է
նաև բարենպաստ կողմնռրոշման հնարավորություն։ Տնտեսական շինություն­
ների խ մբա վորումը և մուտքի մոտ տեղագրելը բավականին հարմար է. ոչ
воз Հա յ յհ զ ո վ ր ղ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

միա յն անմիջական կապ է ստեղծվում համակառույցի երկու մասերի միջև,

ա յ/և դարպասի դիմաց ստեղծվում է մի ընդհանուր բա կ։ Սա կարևոր էր նաև
պաշտպանական տեսակետից, դժվար էր մտնել բարձր ու ամուր պարիսպնե-
րով շրջապատված այս բա կը, ուր ներթափանցելուց հետո միա յն կարելի էր
մոտենալ Մեծ անապատի գլխավոր մուտքին։
Սյունյաց դպրոցն իր ճյուղավորումներն ունեցավ Հայաստանի ա մ ե ն ս ։֊
տարբեր մասերում, և Մեծ անապատից դուրս եկած գործիչները հիմնադրեցին
ու կառուցեցին Տանձափարախի, Չարեքաղետի, նոր Ջուղա յի, Երևանի, Վաս-
պուրական ում էիմի և Կտուցի անապատները։
Հայաստանի X V II— X V III դարերի կրոնական կենտրոնների համալիրնե-
րա մ կարևոր տեղ Լն գրավում աշխարհիկ կառուցվածքները' բնակելի շենքեր,
հյուրատներ, սեղանատներ, որոնք աչքի են ընկնում հորինվածքների հստակ
և ն սլ ա ս։ ա կահ արմ ար լուծումներով։
Համալիրների բնակելի կառուցվածքները երկու տարբեր տիւգի Լն բա ֊
մանվում' վանքային և անապատային։ Հա նքա յինը բնորոշ է նրանով, որ
ընդհանուր հորինվածքով և մանրամասնևրով առնչվում է Բագրատանյաց
Անիի բնակելի շենքերի ճարտարապետության հետ։ Ինչպես Անիում, այստեղ
ևս սենյակները խ մբա վորվա ծ են մևկ միջանցքի շուրջ' ընդհանուր ելքով
գես/ի բակ և օժտված են բուխարիներով, պատերում տնտեսական նշա նա կու֊
թյուն ունեցող խորշերով, նկուղներով։
Անապատային խ ցերը, ի տարբերություն վանքերի բնա կելի սենյա կ­
ների, նախատեսված են յուրաքանչյուրը մեկ հոգու համար և ունեն ն։էացա
գույն չաւիևր ու հարմարություններ։ Բոլոր խցևրն ունեն միևնույն հա տ ա կա ֊
գծա յին ու ծավալային լուծումը' թաղակապ փոքյւ սենյա կ, դեպի Բակ
առանձին ելքով։
Վանքերը և անապատները բա զմա թիվ այցելուների և ուխտավորների
հյուրընկալման համար ունեին համապատասխան շենքեր։ Այս հյուրատներն
իրենց ճարտարապետությամբ հիշեցնում են միջնադարյան Հայաստանի միա-
նավ քարավանատները և կա զմվա ծ էին երկու մա սից' երկար թաղակապ դ ա հ ֊
լիճից' դրաստի համար, ու նրան կից սենյա կից' նախատեսված մարդկանց
հանգստի համար։
Համալիրների սեղանատները, ի տարբերություն X I I — X IV դարերի վա ն֊
քերի համանման կա ռուցվա ծքների, ոչ թե առանձին Լն կանգնած, ա յլ տեղա­
դրված են մյուս տնտեսական շինությունների շարքում։ Նրանք ունեն շեշտ­
ված ընդերկայնական ա ռանցքով թաղակապ դահլիճի հորինվածք, որի ներքին
տարածությունը մասնատվում է որմնասյուներով ու թաղակիր կամարներով։
Հա յա ստանի ուշ միջնադարի կրոնական կենտրոնների ինչպես աշխարհիկ,
այնպես էլ պաշտամունքային շենքերի ճարտարապետության հիմնական
առանձնահատկությունն այն է, որ կառուցվածքի արտահայտչականությունը
ստացվում է ոչ թե զարդաքանդակներով, ա յլ տարածական ֊ծ ա վ ա լա յի ն ողջ
հորինվածքի և նրա առանձին մասերի ներդաշնակ համաչափություններով։
X V II— X V III դարերում պաշտպանական գործոնը զգալի դեր էր խաղում
ոչ միա յն կրոնական համալիրների, ա յլև բնակելի ճարտարապետության մեջ։
Բնակավայրերը մ եծ մա սամբ կառուցվւււմ էին դժվարամատչելի, բարձրազիր
վա յրերում' սարահարթերի վրա, լեռների լանջերին, հեռու բանուկ ճանա­
պարհներից։ Որպես բնակարան օգտագործվում էին նաև քա րա յրները' բնական
_____ Հ ա յկ ա կ ա ն մ ։ ա կ „ ,,թ ը Х / У — Х У 1 И դ ա ր ե ր ում СОЗ

I։ ար .Լ,пнսյկան ւաակապես ա յդ նպատակի համար փորված։ Բ՚ե քագիր

" ։ 1 "1 անր[ւ էրսппէցապատվո։մ Լր դարավանդներով, որի հետևանքով որպես
բակեր ծա ո ա յա մ Լին անևրի հարթ կտարները։ Լեռնային վայրերում բնա ­
պատկերին միա նգա մա յն ներդաշնակ այսպիսի կառուցապատումը հատկապես
բնորոշ Լ Հա ն,քե,/արի և Լաըաբաղի գյուղերին: Այստեղ գյուղական տների
հոծ ղա նգվա ծա մ իրենց մեծ լա փերով, տեղագրությամբ և ձևավորումով
առանձնանում են ուշ միջնադարի հայ ֆեոդալների' մելիքների ա պ ա րա նք֊
ները՛ 1ա&սւիւ երկ-,արկանի այս շենքերը կառուցվում Լին սրբատաշ քարերով,
անեին թա ղա ծածկ խոշոր սենյակներ և. ստորին հարկերի պատերի խուլ հար­
թություններով ա վերևում հրակնատներ հիշեցնող լուսամուտներով վ՚ո քր
ա մրոցների Լին նմա նվում։
Ի տարրերու թ յա ն մելիքական ապարան ք-ա մ րոցնևրի, գյուղական աներր
միհարկանի են, վւայտածածկ և ունեն հիմնականում միևնույն հորինվածքը,
որը վ՚ա սսուրեն կրկնում Լ դեռ հազարամյակներ առաջ Հայաստանում ձևս։-
վոըված բնա կելի տան ճարտարապետությանը։ Այո .պատճառով X V II— X V III
զարերի րնսւկե/ի տները մեծ հեաաքրքրւոթյուն են ներկա յա ցնում, որովհետև
հայկական յռղովրզա կա ն տան մեզ հասած ամենավաղ նմուշներն ա յգ զարե­
րից են պա հպա նվել։
Հա յա ստ ա նի լեռնա յին և նա խա լեռնա յին շրջաններում բնակարանի հիմ­
նական աիպր գլխասոոնն Լ, որի շուրջր համա խմբվում են գոմը, թոնրատունը,
մթերանոցը և ա յլ տնտեսական շինւոթյուններ։ Գլխատանն ուղղանկյուն հա­
տակագծով բնա կելի սենյա կ Լ, փայտաշեն ծա ծկով, որի մեջտեղում գտնվում Է
երգիկ ր՝ բնակարանի լուսավորության միակ ա ղբյուրը։ Ծածկը, որ լինում Լ
երկու տեսակ՝ « հազարաշենя ու « սողոմա քա շ», իրականացվում Լ բրգաձև
շարված վւայտե հեծա ններից։ Քառակուսի կամ ութ անկյուն հիմքով այս զըմ-
բեթներր հենվում են վւայտե սյուների ՛Էրա, որոնք հաճախ պսակվում են գե­
ղեցիկ զարդաքանդակներով, խ ոյա կներով։ Բազմանգամ, նահապետական ըն­
տանիքների գլխատները բավական մ եծ են ( մինլև 100 մ. մակերեսով) և
բաղկացած են երկոլ-հրեք բա ժիններից, որոնք ծա ծկվա ծ են միանման փ ա յ­
տաշեն գմբեթ ներով։
Հա յա ստ ա նի հովտ ա յին և գա շտա վա յրա յին շրջանների բնակելի տների
ճարտարապետական ձևերը պա յմտ նա վորվա ծ են կլիմայական պայմաններով
ու տ վյա լ վայրի գյուղատնտեսական աշխատանքների ա ռանձնահատկւոթ յուն -
ներով՚ւ Ա յգեգործական շրջանների տներն ունեն թաղակապ ծածկով կիսանը-
կա ղա յին հարկեր (մ ա ռ ա ն ն ե ր )։ Վերին հարկը հատկացված Լ բնակելի սեն­
յա կներին, որոնք հաղորդակցվում են լ ռ ՚յ ն պատշգամբի միջոցով։ Շոգ
կլիմա յի պատճառով բնակիչները ժամանակի մեծ մասն անց են կացնում
ա յդ բա ց պ ա տշգա մբներում կամ ստվերոտ ու կանաչապատ բա կերում, որոնք
պարագծով շրջապատված են տնտեսական նշանակության շինություններով։
Ժ ո զո ՛Ա՛դա կ ան ճարտարապետության հետաքրքրական ստեղծագործու­
թյուն՛ներից են նաև արտադրական կառուցվածքները' ձիթհանքները, հնձան-
ները, ջրա ղա ցները։ X V II—X V III դարերի ձիթհանքները առանձին կանգնած
կա ռուցվա ծքներ են, թաղակապ ծա ծկերով, որոշ տեղերում նույնիսկ դմբեթա-

7 Տե՛ս В. М. Арутюнян. и С- А Сафарян, Памятники армянского зодчества, М.,

1951, կ 09,
 Հա յ ւէողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

վոր ( Տ ա թ և ), Խոշոր ձիթհանքներն ունեն առանձին սենյակներ տարբեր արաա

գրական պրոցեսների համար' բովմա ն, աղացման, մա մլմա ն և ա յլն։ Վեր­
գետնյա ձիթհանքներից բա ցի կառուցվում էին նաև ժայռափորներ (Աղասէա-
չեն, Խնձորեսկ) * ։ Հնձա նների, ջրաղացների, ձիթհանքների ճարտարապետ ո ւ ֊
թյունլ, պարղ է, նպատակահարմար հատակագծերով ու ծավալական ձևերի
գոլսպ լուծումներով։
X V II__ X V III դարերում Հա յա ստա նում տնտեսական, առևտրական կ յա ն ֊
րի վերելքը նպաստավոր էր նաև քաղաքաշինության համար։ Զդալի զա րգա ­
ցում ապրեցին հայկական հին բնա կա վա յրերից Վանը, Կարսը, Բաղեշը, Մաշը,
Կարինը, երղնկան, Երևանը և ա յլ քաղաքներ։ Այս ժամանակաշրջանում հ ա յ­
կական քաղաքների շարքում առանձնանում է Երևանը, որը դարձել էր Ա րևել­
յա ն Հայաստանի վարչական կենտրոնը։ X V II— X V III դարերում Երևանի
հատակագծային կառուցվածքը եռաստիճան էր' այն կազմված էր բերդից,
ւիարթամ ա յգիներով բնա կելի թաղամասերից և քաղաքը շրջապատող բ ա զ ֊
մաթիվ բնա կա վա յրերից9< Երևանի բերդը, որը վերաշինվել էր X V I դարում'
քաղաքը թուրքական զորքերի կողմից գրավվելուց հետո, 1679 թ . երկրաշար­
ժիդ մեծապես վնասվել էր և հիմնովին վերա կա ռուցվեց։ Բերդը, որ տեղա­
գրված էր քաղաքի հարավային կողմում' Հրաղդանի ձախ բարձրագիր աւիին,
աներ քառանկյուն հատակագիծ և շրջապատված էր բա զմա թիվ բուրգերով
ուժեղացված երկշարք պարիսպներով։ Այս բավականին զորեղ պաշտպանական
համալիրը, ւիաստորևն, մի առանձին ւիոքրիկ քաղաք էր' կրոնական և աշ­
խարհիկ շենքերով, հարյուրավոր բնակելի տներով, պալատով, խանութներով
և ա յլն ։
Երևանի բնակելի թ աղամ ասերը երեքն էին' Հին թաղը կամ Շահարը,
Կոնդը ( Ձորագյուղի հետ) և հարավ-արևմուտքում Քարհանքի թա ղը'0։ I՛ տար­
բերություն միջնադարյան Հայա ստա նի մյուս քա ղա քների, Երևանը շրջա ւգա տ ֊
ված չէր պաշտպանական կա ռուցվա ծքներով, որովհետև վտանգի դեպքում
բնա կչությունը պատսպարվում էր ընդարձակ բերդի ներսում։ Երևանում
կային մի շարք հրապարակներ, որոնցից ամենակարևորը՝ Մեծ կամ Շուկա­
յականը գտնվում էր բերդի ու բնակելի թաղամասերի միջև։ Այս հրապարակը
ոչ միա յն առևտրական, ա յլև հասարակական նշանակություն ուներ' նս։
քաղաքի զբոսարանն էր, բա ցօթ յա ներկա յա ցումների, զվարճությունների
վա յրը, նույնիսկ մարզական կենտրոնը ( Մեծ հրապարակում անց էին կա ց­
վում ըմբշամարտի ու ձիարշավի մրցումներ) ։
Երևանը բա զմա թիվ եկեղեցիներից ու մզկիթներից բա ցի, որոնց մեծ
մասը կառուցվել էր 1679 թ . երկրաշարժից հետո, ուներ նաև նշանակալից հա ­
սարակական և կոմունալ շենքեր' խոշոր քարավանատներ, բա ղնիսներ, ծա ծ­
կած շուկա և ա յլն։ Երևանի յո թ քարավանատները ուղղանկյուն, երկհարկանի
կառուցվածքներ էին, որոնց առաջին հարկը հատկացված էր խանութներին,
իսկ երկրորդ հարկը' փայտե ընդհանուր պատշգամբով և առանձին սենյա կ­
ներով, հյուրատունն էր։
X V II դարում սկսված շինարարական աշխատանքները Հա յա ոտա նում

в Տե՛ս О■ А. Хаипахчьян, Архитектура Армении, Всеобщая история архитектуры

т. 3, Л.—М., 1966, էչ
• Տե ՛ս В . м.
Арутюнян, М . М . Асратян, А. А. Мсликян, Ереван, М., 1968, էչ
10 $ ե ՚ս 1*չվ, ա շ խ ., էշ 22,
շարւոնւււկվեց/ւ՚հ ,) ինչ հ \ I / / / ղարի սկիզբը։ Հարկերի խստացումը, տնտեսա­
կան ճգնա ժա մ ր , աֆղանների Հարձակում ր, 1724 թ. թ ռրքա կա ն ղորրերի նոր
արշաւ/անրր Ան գրկովէլա „ ի ,,լ Արեե/յան Հա յաս-ոանի վրա և վերսկսված
թ ա րք֊պ ա ր սկա կ ա ն պատերազմները նորից ընդհատեցին խաղաղ աշխատս,ն-
,,ր, Ոչ միա յն հնարավորություն չեղավ նոր շենքեր կառուցել, ա յլև անավարտ
մնա ց շատ շենքերի շինարարությունը,
Սակպյն X V III գարը հատկանշական եղավ հայկական ճարտարապետու­
թյա ն համար ա մրոցա շինության կարճատև, բա յց հետաքրքրական վերա-
ծննղով։ ДТ X V II դարերում բացարձակորեն ոչ մի հնարավորություն չկար
Հայկական բերդեր ու ամրոցներ կառուցելու համար։ Միայն X V III գարի
առաշին կեսում թուրք զավթիչների և պարսկական ֆեոդալների դեմ մղված
ազատագրական պայքարը Սյունիքում և Արց ախում ինքնին թելադրում Էր
ունենալ նաև հայկական պաշտպանական նոր կա ռույցներ, Դավիթ-Բեկ ոչ
միա յն նորոդեց և օգտագործեց հին ամրոցները' Որոտնաբերդը, Բաղաբերդը,
Ջ եյվա ն, ա յլև հիմնովին վերակառուցեց Մեղրու բերդը և Հալիձորը' ժամանա­
կի ռա զմա կա ն պահանջներին համապատասխան։
Սյունիքի հնա դա յն բերղերից մեկի' Մեղրու բերդի տեղում, X V III դարի
առաջին քա ռորդում, փաստսրեն կառուցվեց նորը։ Վերակառուցումն անհրա­
ժեշտ Էր ոչ միա յն ժամանակի ու թշնամիների ավերածությունների պատճա ■
ռսվ, ա յլև ռազմական Սոր տ եխնիկայի, հատկապես հրազենի օգտագործման
կա պ ա կցությա մբ։ Բերդը բա ղկա ցա ծ Է կլոր և ուղղանկյուն հատակագծով,
առանձին կանգնած վեց աշտարակից, որոնք բարձրանում են Մեղրու մեծ
թաղի հյուսիսա յին կողմում, լեռնաշղթաների գագաթներին։ Աշտարակներ/,
երկհարկանի են և յուրա քա նչյուր հարկում ունեն պարագծով, շախմատաձև
դասավորված հրակնատներ, որոնց ներքին շարքերը նախատեսված են
ծնկա չոք, իսկ վերևինները' կանգնած կրակելու համար։ Կրակի այսպիսի
կենտրոնացումը ( յուրա քա նչյուր աշտարակում մինչև 70 հրաձիգ) համեմա­
տաբար փոքր կա ռուցվա ծքում ստեղծում Է ուշ միջնադարի ռազմական պ ա յ­
մա ններում հզոր հարվա ծա յին ուժ, մանավանդ, տեղադրված լինելով լեռնա ­
շղթա յի բարձր կատարներին, աշտարակներն անմատչելի Էին հակառակորդի
թնդանոթի կրակի համա ր։ Մեղրու բերդն իր ճարտարապետության մի շարք
առանձնահատկություններով ուրույն տեղ Է գրավում միջնադարյան Հա յա ս­
տանի ամրոցների շա րքում։ Ա յն, փաստորեն, մեղ հայտնի հայկական միակ
պաշտպանական կառուցվածքն Է, ստեղծվա ծ հրազենի օգտաղործումը հաշվի
ա ռնելով։
Մեղրու բերդը տարբերվում Է նախորդ բոլոր օրինակներից նաև իր կա ­
ռուցապատման սկզբունքովւ Եթե Հայաստանի բոլոր ամրոցներն իրենցից ներ­
կա յա ցնում են բուրգերով ուժեղացված պարիսպներով շրջափակված տարա­
ծություն, որտեղ գտ նվում Է միջնաբերդը, բնա կա վա յրը, վանքը կամ դղյակը,
ապա Մեղրու բերդը չունի պարիսպներ և կա զմվա ծ Է միա յն առանձին աշ­
տարակներից։ Լեռնաշղթաներն իրենք են պարիսպների դեր կատարում և ավա­
նը ոչ թե աշտարակների միջև Է գտնվում, ա յլ նրանց հարևան։ Իսկ հրազենի
օգտա գործմա ն ժամանակաշրջանում արդեն պարտադիր չէր բնակավայրն ան­
միջականորեն շրջափակել պարսպապատերով, ա յլ կարելի Էր այն պաշտպանել
հարմար դիրքում տեղադրված աշտարակներից, թեկուզ և որոշ հեռավորո, -
 Հա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա ա մ ու // յո ւն

թյուն ի 1 )1 Այդպիսին կ Մեղրին, որի բերգր պաշտպանության տակ կ առնում

ոչ միա յն Մեծ թա ղը, ա յլև ամբողջ րնակավայբրւ
Հալիձորի րերղը ( Հալիձորի կուսանաց անապաար) կտռւոցվևլ կ .VI41
ղարի աոաջին կևսումւ 1723 թ . Դավիթ-Բ ևկլւ մևնաււաանի սւնաււիկ գիրրհրիц
և/նելով, այն դարձնում է աղա տա դրված Կաւղանի կևնտրոնլւ, միաժամանակ
վերակառուցելով որպես ա մրոց։

Տսւթ1՚|ւ կամուրջք (1672 р .)

Հալիձորը տեղադրված է Ողջի գետի աջ ափին, զառիթ ափ լեռնալանջի

վւոքրիկ գոգա վորությա ն վրա, արդի Դ,ափանից ոչ հեռու: Այս բարձունքից
բերդն իշխում է Ողջիի ձորի վրա և հսկողության տակ պահում ձորով անցնող
ա յն կարևոր ճանապարհը, որը կապում էր Կապանը (Բաղաբևրդի և Տ աշտունի
լեռնա նցքով) Մեղր ու հետ ։ Բերդից լա վ դիտվում են ձորից դեպի Հա/իձոր
տանող կածանները, որոնք կարող կին վերևից գնդա կոծվել։ Հա մա կա ռույցի
հատակագիծն անկանոն քառանկյունի է, ունի երկու մուտք, հյուսիսա յին և
հարավային պարիսպներում։ Բերդում գերիշխողը թ ե ' տեղա դրությա մբ և թ ե '
չա փ ե ր ո վ ե կ ե ղ ե ց ի ն է, որն անմշակ բազալտի խոշոր քարերից շարված իր
բարձր պատերով և լուսամուտների նեղ բա ցվա ծքներով ավելի ամրոցի է
նման, քան պաշտամունքային կա ռուցվա ծքի։ Հետաքրքրական է Հալիձորի
պաշտպանական համակարգը։ Պարիսպները հաստ չեն, նրանց լա յնությունը
մոտ մեկ մետր է։ Նման չափը X V III դարի պաշտպանական կառուցվածքում
բա ցա տ րվում է նրանով, որ հրազենի առկա յությա ն դեպքում հաստ պարիսպ­
ներն արդեն ավելորդ էին՝ բա բա ններով գրոհելու ժամանակաշրջանն անցել
էր, իսկ հրանոթը դեռևս լա յն կիրառում չուներ Հայաստանի լեռնա յին վա յրե­
րում մղվող կռիվներում։ Ամրոցն ունի կլոր- հատակագծով մեկ բուրգ հարավ­
արևմտյան ա նկյունում։ Բուրգը տեղադրված է համալիրի համեմատաբար
թույլ մասում, որովհետև, եթե բերդը մյուս կողմերից իշխում է շրջապատի
 Հ ա ,կ ա կ ա ն մ շա կոէ յ Ր р X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ

վրա, ապա հարքսվ ա րևմուտքից, ընդհակառակը, այն տեղանքի նկատմամբ

ցա ծր Է և խ ոցե/ի այղ կողմից, Եկեղեցուն կից երկհարկանի շինություններն
օղտադորձվել են նաև ռա դմա կան նպատակներով, Վերին հարկի հարթ ա կ ն ե ֊
րից վտանղի ղեպքում հնարավոր Էր կրակի տակ վերցնել պարիսպների մա-
ա ո ։յց ն ե ր ը կ ր կ ն ա պ ա տ կ ե լո վ ըստ բարձրության, պաշտպանական հ ա մ ա ֊
Կտ1"1Ը'
Նման րաղմաստիճան համակարդր և անառիկ դիրքը հնարավորություն Լ
րնձեռել բերդի փոքրաթիվ պաշտպաններին հաջողությամբ ղիմադրելոլ թ ըշ.
նամ ո, տասնապատիկ մեծ ուժերին, Հալիձորի բերղը, ինչպես և շատ ուրիշ
բերդեր Հա յա ստ ա նում, ստորղետնյա գաղտնի անցք Է ունեցել դեպի դուր,,'
պաշարման ընթա ցքում /ուր հա յթա յթելու կամ թշնամու վյրա ան,,պ ա ֊
սե/ի հարձակվելու համար, Հալիձորի գաղտնի անցքը օգտագործվել Է երկրորդ
նպատակով և անակնկալը ա յնքան մեծ Է եղել, որ մի քանի հարյուր զինվոր­
ներ կարողացել են խուճապի մատնել թշնամու գորքը։
XV X V III դարերում Հա յա ստանի քաղաքական և սոցիա լ֊տ նտ եսա կա ն
Վիճակը բարենպաստ չեղա վ ճար տարա պետ ական ֊շ ինա րա րա կա ն կյանքի հա­
մար, ա յն ընթա ցա վ պատերազմների, ասպատակությունների ու ավերածու­
թյունների պ ա յմա ններում. Սակայն, չնա յա ծ դժվարին այս պայմանների,
ճարտարապետական արվեստը շարունակեց իր հաջորղական զարգացումը,
ւղահպանելով և գալիքին հանձնելով դարերից եկող իր ավանդներն ու նվա ­
ճումները,

ՏՊԱԴՐՈԻԹՅՈԻՆ

X IV — X V III դարերի հա յ մշակութային կյանքի մեջ շատ նշանակալից

եղավ հայկական տպագրության սկզբնավորումն ՛ ու զա րգա ցումը։ Ծագելով
X V I դարի սկզբներին' ա յն մ ե ծ դեր կատարեց մեսրոպյան դպրության պահ­
պանման ու հետագա զարգա ցմա ն գործում։ Եվրոպա յո ւմ XV դարի վերջերից
շատ արագ զարգա ցող տպագրական գործը իր ակնհայտ արժանիքներով չէր
կարող չգրա վել հա յ մտ ա վորա կա նությա ն, ա յդ թվում հոգևորականության
առաջավոր մասի ուշադրությունը։ Բավական է ասել, որ այն ժամանակ արղեն
գրչագիր ընղօրինակությա մ բ մի ձեռագիր մա տյան ստեղծելու վըա ծախսվող
ժա մանա կս։միջոցը բավական էր ա յղ մատյանի 3 0 0 — 500 ( և ավելի) տւղազիր
օրինակներ լույս ընծա յելու համար։
Հա յա ստ ա նը մշտական շփման մեջ էր Ե։էլ։ոպայի հետ. ա յդ շփումը կա -
տարվում էր ոչ միա յն հա յ առևտրականների, բանագնացների ու նվիրակների
միջոցով, ա յլև շնորհիվ Եվրոպայի տարբեր երկրներում հաստատված հ ա յ ֊
կական հա մա յնքների, որոնք անընդհատ համալրվում էին Հայաստանից փա-
խրստական գա ղթականներով։
Մյուս կողմից, Հա յա ստ ա նում որքան էլ ճիշտ հասկացվեր գուտևնբերգյան
գյուտի նշա նա կությունը, որքան էլ գրավիչ թվար տպագրական արվեստը հայ
գրքի բա զմա ցմա ն համար օգտագործելու հեռանկարը, ակներև էր նաև, որ
այն ժամանակ մ ա յր հա յրենիքում տպարան հիմնելն անհնար էր։ Քաղաքա­
կան անկայուն վիճակը, հայկական հողում մեկը մյուսին հաջորդող պատե­
րազմները բա ցա ռում էին Հա յա ստ ա նում տպագրական գործի հիմնաղրումը,
 Հա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ութ յո՛ւն

Մնում էր մի ե/ք' Հա յերեն գրքեր ապսպրել Եվրոպա յո ւմ , այնտեղ ո տեղ

ծել հայկական ապարաններ։
Հա յա յ եկեղեցին, որ պատմական հանգամանքների րերա մ ով գտրձեյ Լր
հսւյ հասարակական ու մշակութային կյանքի ղեկավտրր, XVI դարում արդեն
րււրջ հետաքրքրություն ցուցա բերեց տպագրական գործի նկա տ մա մբ։ Եկեղե­
ցու մի շարք ներկայա ցուցիչների համար ավելի ու ավելի հասկանալի Լր
դառնում հայերեն ղրքերի շատ դգալի պակասր տպագրության միջոցով լր ա ց ­
նելու հնարավորությունը։ Դրա վկա յությունն է, օրինակ, Կիլիկիայի Աղարիա
կաթողիկոսի 1585 թ. դրած նամակի այն հատվածը, որտեղ գանգատ կա հա­
յերեն Աստվածաշնչի խիստ սակավության վերա բերյա լ և խնդրանք Գրիգոր
Х Ш պապին' հրատարակելու ա յդ դիրքր'։
Առաջին մարդը, որին հաջողվեց Եվրոպա յո ւմ հիմնել տւղարան և հրա­
տարակել հայերեն ղրքեր, Հակոբ Մեղապարտն էր' հայ տպագրության
ռահվիրանւ
Հա կոբ Մեղապարտը տպագրական գործով զբաղվել է Վենետիկում, 1510-
ական թվականներին։ Պատահական չէ, որ հայ առաջին տպագրիչը գործու­
նեության վայր ընտ րեց Վենետիկը։ Գուտենբերգյան տպագրությունը 1440
ական թվականներին ծա գելով Գերմանիայում' 1465-ի ն արդեն անցել էր
Իտալիա։ Իսկ XV զարի վերջում Վենետիկը ։դարձել էր եվյւոպական տպադրոլ.
թյա ն ամենախոշոր կենտրոնը (ըստ մոտավոր հաշվումների X V I դարի
սկզբներին ա յս քա ղա քում գործել է շուրջ 2 5 0 տպարան) ։ Հայկական տպա­
գրություն ստեղծելու համար Վենետիկն ուներ նաև ա յլ նպաստավոր ւզայ-
մա ններ։ Այստեղ, հա մեմա տ ա ծ Իտալիայի ա յլ վայրերի հետ, ավելի թույլ էր
կաթոլիկական գրաքննությունն ու հավատաքննությունը, և անծանոթ լեզվով
գրքեր հրատարակելու հաջողության առհավտչյան ավելի մ ե ծ էրւ Բացի ա յդ,
Վենետիկում վաղուց ի վեր (հա վա նա բա ր X I I դարից) կար հայկական հա ­
մ ա յն ք։ Եվրոպական տարրեր քաղաքների հետ առևտուր անող հայ վաճառա­
կանները մ ե ծ մա սա մբ Վենետիկով էին անցնում, Հա յա ստա նից իբրև ուխտա­
վոր կամ որևէ ա ռա քելությա մբ Եվրոպա եկողները սովորաբար նախ Վենետիկ
էին ա յցելումւ Կիլիկյան հայկական պետության և Վենետիկյան հանրապետու­
թ յա ն միջև հաստատված վաղեմի բա րեկա մությունն էլ ավանդաբար պահ­
պանվում էր։ Դրա արտահայտություններից էր Վենետիկի «Հա յո ց տունը}), որ
ստեղծվել էր Մարկոս Ծի ան ի ի կտակով և ուր օթևանում, նյութական օժան­
դակություն էին ստանում հա յ պանդուխտները։ Ավելորդ չէ հիշել նաև, որ
հայերը նկատելի ծա ռա յություններ են մատուցել Վենետիկի' ժամանակին
ծաղկուն հանրապ ետությանը, ուր եղել են անվանի հա յ գործիչներ։
XVI դարում Վենետիկը եղավ ոչ միա յն հայ տպագրության ծննղա վա յրը,
ա յլև' իսկական օրրանը, ա յստեղ գործեցին նաև երկրորդ ու երրորդ հայ տպա-
գրիչները։ Ավելին, մինչև X V III դարի սկգբները Վենետիկն էր հայ տպագիր
գրքի գլխավոր մատակարարը, ա յդ ժամանակամիջոցում ամենից ավելի հա ­
յերեն գրքեր տպագրվել են այս քա ղա քում։ ՝
Մեղ են հասել Հա կոբ Մեղապարտի տպագրած 5 անուն գրքերը, դրանք են
(ըստ տպագրման հաջորդականության)' «Ոլրբաթա գիրքս, «Պ ա տ ա րա դա ֊
տեարս, «Աղթարքս, «Պարզատումարս, <ւՏաղարանս։ Կա վկա յություն նույն

1 Տ ե ՛ս агՀ ա ն դ ե ս ա մ ս օ ր յա ս , 1914, էշ 10։

" 7 ! Г ‘ {մինչև
պահվել ? / 7 " մեր ' ՜ / ,Г/' ' " “ « - - г - Ч - ■'“ “ М . - и .
» ՞ * օրերլ,, ,А

'. 1յքր * - 4 ^ ^ ք ՚ .

1 ^ Ж ' ГЬ'

Հ *^ °'
- ?§օ$38Է
Щ ֊А * ' Ւ ^ Г ՝

Ա ո ա ջ ի ն հ ա յե ր ե ն ս ա յա դ ի ր դր^»եր]»ց' ( Տ ա ղ ա ր ա ն ը * ( 11,ե(ւԼսւ|էկ> 1 5 1 3 р . )
«

Հիշյա լ գրքերից միա յն «Պ ատարագատետրը» ունի հրատարակչական հի-

շա տա կարան. (ГԳրեցալ սուրբ տառս ի ՋԿԲ (1 5 1 3 ), ի աստուածապահ քա ղա քи
Վէնէժ, որ է Վենետիկ Ֆռանկստե ան, ձեռամբ մէղապարտ Յակոբին. ով որ
կա րդա յք, մեղա ց թողութիւն խնդրեցէք Աստուծոյ» ։ Այս հակիրճ տ եղեկոլթյոլ-
1'Ւօ է> ՈՐ իմա նում ենք առաջին հայ տպագրիչ Հա կոբի անունը, նրա հրատա­
րակած ղրքերի տպ ա գրա վա յրը, ինչպես և ա յգ գրքերից մեկի' «Պատարաղա-
տետրիս հրատարակման ճիշտ տարեթիվը՝ 1513 թ .։
Քանի որ а Ուրբաթ ա գիրքը» տպագրվել է «Պատարտգատետրից» առաջ,
ենթադրել են, որ այն պետք է լույս տեսած լինի մի տարի վաղ՝ 1512-ին)
0)ստ ի և հա յ տպա գրութ յա ն սկիզբը համարվում է 1512 թվականը)
Այդպիսով, Հա կոբ Մեղապարտի շնորհիվ հայերենը իր հարևան լեղո)նե-
րից առաջինը զարձավ տպագրության լեզու, իսկ մերձարևելյան բոլոր լեզու-
ներից առաջնությունը զիջեց միա յն եբրայերենին) Արդի Սովետական Մի ու*
թյա ն ժողովուրդների լեզուներով երբևէ, կատարված հնագույն տպագրություն­
ների առաջնեկները Հա կոբ տպագրիչի հրատարակած գրքերն են)
Հա կոբի գրքերի տպատառերը երկու տեսակ են' գլխագիր և բոլորագիր,
ձևով Ո) չափով նման ձեռագրական տառերի) Հա յ տպագրության սկզբնա վո.
րողը ձգտել Է իր հրատարակո)թյուններին գրչագիր մատյանների տեսք տալ,
քանի որ վերջիններս հին սովորո,թյա մր ավելի հարգված Էին, իսկ տպագիր
39-718
ею Հա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պա ա մ ո ւթ յո ւ ն

գրքերի ն կա IIIմա մ ր այն <1ամանակ շատերի մեք նախապաշարում կար։ Հակ ո и

Մեղաս/արար իր գրքերում օգտա գործել կ նաև հատակ ոճի րագմաթի վ զար­
դագրեր։ Վ ե ր ն ա խորագրերի համար գործածել կ երեք խումր ղ ա ր ղ ֊շ ր ջա ն ա կ ֊
ներ (2 4 հատ), որոնք ւիոիւեփււխ դրված են րորւր կքերի վերևի մա ոա մ։ 1'ացի
դրանցից, կան չորս գեղեցիկ զարդարանքներ «արաբեսկս ոճի, որ՛ոնք օգտա­
գործված են բոլոր հինդ գրքերի մեշ, բ ա յց ամենից շատ «Տա զա բա նա մ Л
Հակոբի տպագրութ յունր երկգույն կ' սև և կարմիրւ
Գրքերի վերշամ դրոշմված կ խաչաձև տպարանանիշ, լատինական չորս
տառերովս О . I. 2 . А . 1 ^դեէ են ալս տաոերի մ ի շա րք վերծանւս մ ն ե ր , ամ ե ֊
%ից Հավան ականր Կ. Րաււմ աղլանինն կ1 ն . — 0 е 1 веГУИБ (Ա ստ ծո ծա ոա ),
I. — 1аСоЬ118 ( Հ ա կ ո բ ) , 2 , — 2аП111Х ( Ծ ա ն ն ի լ ա ն կ ա մ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ) , А . 1—АГ-
т е и Ш я (Հ մ ՛
Հակոբ Մեղապարտի տպագրած գրքերի բովանգակութ յա ն ր բաղմտգան կ:
Միքնագարամ թե պատարա գա տետրերն ո։ սաղմ ո սարաններր, թե ուրբաթ տ -
գրքերն ու աղթարքները և թե պարզատումարներն ու տաղարաններր ձեոագիր
րնգօրինա կա թյա ններով շատ տարածված են եղել հա յոց մեջ։ Ընդ որում, բացի
«Պ ատարագատետրիցս, որ եկեղեցու ծիսական գլխավոր գրքերից կր, մ յո ւս ­
ներն րնթերցվել են եկեղեցականների և աշխարհականների կողմից։ Ա յգ ֊
պիսով Հակոբը հաշվի կ առել ժամանակի պահանջը և հրատարակության
համար ընտրել կ Հա յա ստ ա նում և հայ գա ղթա վա յրերում շատ գործածվող ու
ընթերցվող գրքեր։ Ըստ բովանդակության ա յդ գրքերը կարելի կ երեք տեսակիI
բա ժա նել, եկեղեցական ( «Պ ատարա դատ ե տրս, « Սաղմոսարանս), առօրյա գոր­
ծածության կիսաաշխարհիկ այնպիսի գրքեր, ինչս/ես բժշկարաններ, օրացույց
և ա յլն («Ո ւրբա թա գիրքս, «Ա ղթարքս, «Պարզատումարս) և գեղարվեստական
( «Տա ղա ր ա ն»)։ Հատկաս/ես վերջին դեպքում կատարած ընտրությունը և նրա
ամենից ավելի խնա մքով, շքեղ հրատարակությունը խոսում կ տպագրիչի հա ­
կումների ու ճաշակի մասին. Հակոբի հրատարակած « Տաղարանրս, որ պարու­
նակում կ Շնորհալոլ, 3)րիկի, Հ ովհաննես թլկուրա նցո։, Մկրտիչ Նաղաշի և
ա յլոց գործերը, միջնադարյան բանաստեղծությա ն մի ուշագրավ և հետաքրր-
քրրական ժողովածու կ։
Հա կոբի տպարանը աշխատել կ առավելագույնը 2 — 3 տարի, Դրանից
հետո հայկական տպագրության կեսդարյա գագար կ տեղի ունեցել։ Չնա յա ծ
դրան, հակոբյան հրատարակությունները հիմք ու ելակետ են եղել հայկական
տպագրության շարունակման համար։ Հա յ երկրորդ տպագրիչը՝ Աբգար թ ո -
խա թցին, իր տպագրական աշխատանքն սկսելուց առաջ ձեռքի տակ կ ունեցել
Հա կոբի հրատարակությունները։ Դա երևում կ նախ Աբգարի գրքերի տպա ­
գրական արվեստից, օգտագործվա ծ են այնպիսի ոճի զարդագրեր, որպիսիք
տեղ են գտել առաջին տպագրիչի հրատարակություններում, ապա իր նախորդի
օրինակով Աբգարը նույնպես ձեռագրանման տառեր կ պատրաստէ/ տվել։
Ուշադրություն կ գրավում նաև ա յն, որ երկրորդ տպագրիչը մասամբ կրկնե/
կ առաջինի հրատարակությունները ( « Պատարագատետրս, « Պարզատումարս,
«Տա ղա րա նս, «Սա ղմոսարանս)։
Աբգար Դպիր Բ՜ոխաթցին հայտնի անձնավորություն կ' X V I գարի աղա
տագրական շարժումների մա սնա կից։ Նա ժամանակի զարգացած մա րղկա ն֊

ւ Տե՛ս «Արմենիա», 1912, М> 39,

н1'!1 Կ " Ս ՛Ի Ր ՚յ /դ Սերաստացի կաթողիկոսի հանձնարարականով 1562 թ. նա
մ՛եկնում է Իատ, իա , իր որ,, ի Սո, լթ անշահի ե մի քահանայի ուղեկցությա մբ,
Հռոմ է Հառնում 15 ($ 4 ֊ի ն ։
Պաաղա,քավորս, թ յա ն նպատակն էր Հո „մ ի ուշադրությո, նր ղրավե, Հա ­
յաստանի աղտս,ա ղրո,թյա ն հարցի վրա , Աակայն ա յդ ուղևորության միակ
շոշափելի արդյունքը լի նս ,մ է հայկական նոր տպագրության կաղմ ա կերպում ը։
XVI ղարի 60-ա կա ն թվականներին Իտա/իայում ուժեղացել էին կ ա թ ռ
,իկական հավատաքննությունն ու գրաքննությունը, Այս երկրռւմ հայերեն
գրքեր տպագրելը շատ ավելի դժվար էր, քան Հակոբ Մեղապարտի օրերին,
Արդարը կա րողա նամ է Հռոմի պապից հայերեն տպա տառեր պատրաստելու
թ ույլտ վութ յա ն ստանալ, որ ինքնըստինքյան մեծ հաջողություն էլ, այն օրե­
րին, Տպատառերր պատրաստել է տալիս Հռոմում և Կ. Պո/իս վերադառնալիս
բավական ժամանակ կանդ է առնում Վենետիկում, Այստեղ 1565 թ. նրա ջան­
քերով լո ՛յս է տեսնում մի մեծադիր թերթի վրա տպագրված տոմարացս,յց '
ո 1սա ոն այվւն թ ո, ր տո, մա րի» վերնագրով, որի ճակատին կա երկու հ ե տ ա ֊
ՔԲԲՔՐաԿս'ն նկար։ Աոաջինում պատկերված է ինքը՝ Աբգարը իր որդո։ հետ
Հռոմի պա,գի և մի կարդինալի առջև❁ հայերեն տ պա տ ա ո եր ը ձեռքին, իսկ մյուս
նկարում Աբդարր Վենետիկի գոժի և մեծա մեծների առջև է կանգնած, 1 5 6 5 —
1566 թ թ. Աբգար Թոխաթցին տպագրում է մի Սաղմոսարան (որի մեջ նույն-
ւղես տսլված են վերոհիշյալ նկարները) , այնուհետև, տպագրական պարա­
գաները վերցրա ծ, մեկնում է Կ. Պոլիս,
Այստեղ Աբգարի տպարանը գործս, մ է Քե՛ֆ ալի թաղի ո. նիկողայոս եկե­
ղեցում և լույս է ընծա յում «Տ օն ա ց ո յց ս , «ժա մադիրքս և «Պատարագամա­
տ ոյցս ( այ ։։ երկուսը մի գր քով), «Պ ար գա տումարս, «Տաղարանս ( 1 5 6 8 ) և
" Մաշտոցս ( 1 5 6 9 ) ։ նախքան ա յգ ' 1567-ին Կ, Պոլսում տպագրվել էր «Փոքր
քերականութիւնս, որ նույնւղես Աբգարի հրատարակությունն է համարվում,
թեև հիմք կա մտ ա ծելու, որ դա Արդարի ,ո սլա ղրու թ յուն ր չէ, ա յլ Հոթար անու­
նով անծանոթ մի տպագրիչի։
Աբգարի ծա ռա յությունը եղավ ոչ միա յն ա յն, որ նա նոր կյանք հաղոր­
դեց հայ տոլադրության րնդհատված գործին, ա յլև ա յն, որ տպադրո,թյունր
հաստատեց հայաշատ մի քա ղա քում, որն ավելի ուշ պետք է դաոնար հա յկա ­
կան գրահրատարակչության գլխավոր կենտրոնր,
Աբգար Թ ոխա թցոլ որդի Սուլթանշահը (Մ ա րկ-Ա նտ ոնիո) բնակություն է
հաստատում Հռոմում և ա յդտ եղ ուսումնասիրում լատինական դպրությունը,
նկատելի դիրք ձեռք բերում Վատիկանում։ Շուտով նրան է միանում քահան տ
Հովհաննես Տերգնցի ն, որն իր որդի Խաչատուրի հետ Հռոմ էր եկել Հա յա ս­
տանից (Տե ր զն ցի ն Բաղեշի շրջանից էր, ապրել էր նաև Տիգրա նա կերտում)։
Այս երկուսի ջանքերով 1584 թ . Վատիկանի նախաձեռնությամբ Հռոմի
ОоГП1П1с1 В а э е а տպարանում լույս է տեսնում ա յդ ժամանակ գահակալող
Գրիգոր X I I I պապի կա զմա ծ նոր տոմարի հայերեն թա րգմա նությունը' «Տօմա ր
Գրիգորեանն յա ւիտ ենա կա նս, Տպ ագրությունը կատարվում է հայերեն այն
տառերով, որոնք 1579 թ . պատրաստել էր ֆրանսիացի դրաձույլ Ռոբերտ
Գրանժոնը Սոզթանշահի օգնութ յա մբ, Այս տառերի առանձնահատկությունն
այն էր, որ սրանք իրենց գծա գրությա մբ և չափով ա յլևս ձեռագրակերպ չէին,
պ/1 ՝ տպագրական, նմպն ժամանակակից հայերեն տպագիր տառերին, Ար։
 Հա յ ժողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն
612

տառերը X V II ղարի սկղրներից օգտագործվեցին Վատիկանի Հավատի տ ա ­

րաճման ժողովի նշանավոր տպարանում։
Սուլթանշահը 1586-ին Հռոմում տպագրում է հայկական «Մ ա շտոցից» մի
հատված, իսկ Տերղնցին նույն թվականին ա նցներ։։/ Վենետիկ, այնտեղ նոր
տառեր է պատրաստել տալիս և մի տարի անց լույս րնձա յում « Սաղմոսարան» ։
Երկգույն, մանր տառերով տպագրված այս գիրքը պարունակում է Տերգնցուն
և նրա որղուն ներկայացնող դիմանկար, իսկ հիշատակարանր պատմում Ւ,
Իտալիա յո ւմ տպագրիչի անցկացրած արկածալից կյանքի մասին,
Ակնհայտ է հայ հին տպագրիչների հակումը Սաղմոսարան հրատարակե­
լու նկա տ մամբ։ Ինչպես XVI գարում, այնպես էլ հետա գա յում, հայ տպագրիչ­
ներն իրենց գործը կամ սկսում էին Հին Կտակարանի այս գրքի տպա­
գրությա մբ, կամ ա յլ առիթով էին այն լույս ընծա յում, հաճախ մի քանի
անգամ։ Դրա պատճառն ա յն էր, որ Սաղմոսարանը ոչ միա յն եկեղեցական,
ա յլ նաև աշխարհիկ ընթերցանությա ն գիրք էր։ Փոքր չափսով հրատարակաւ)
Սաղմոսարաններ ևրկրից-երկիր իրենց հետ ման էին ածում ու կարգում նաև
կիսագրագետ հայ վաճառականները, ա յգ գրքերով մա յրենի լեգո։ էին սովո­
րում դեռահասները։
Հովհաննես Տերգնցոլ գործունեությա մբ ավարտվում է հայ տպագիր գրքի
պատմության առաշին' վաղ շրջանը և սկսվում հաջորդը։
Հա կոբ Մեղապարտից մինչև Տերզնցի մեսրոպատառ շատ գրքեր չտպա-
դրվեցին, բ ա յց ստեղծվեցին ավանդներ, մանավանդ վստահություն հա յկա .
կան ինքնուրույն տպագրություն ունենալու հնարավորության նկատմամբ3։
Միջնադարյան հայ գրչի աշխատանքին զուգահեռ մշակութային ասպարեզ էր
մտնում հա յ տպագրիչը, որի աշխատանքը պատմական զարգացման ընթա ց­
քով աստիճանաբար պետք է գերակշիռ դառնար և ի վերջո ասպարեզից հաներ
դրչության արվեստը։ Հա յ հին տպագրիչները ժամանակի մշ ակութ այ ի ն ֊լ ո ։ -
սավորական առաջապահիկ գործիչներ էին։ Նրանք միա յն տպագրիչ չէին
սովորական իմա ստ ով, ա յլ նաև հրատարակիչ, խ մբա գիր, սրբագրիչ և ամենիդ
ավելի իրենց գործով խա նդա վա ռվա ծ, հայ գրքին նվիրված անձինք։ Նրանք
սովորաբար ժամանակի բարձր կրթություն ստացած, լեզվական ու բնա գրա ­
գիտական հմտություն ու գիտելիքներ ունեցող մարդիկ էին։
X V II դարում հա յ տպագրության զարգացումը երկու կարևոր շրջ
ոմւեցավ* ա) մինչև 1660-ա կա ն թվականներ ( մինչև ա մստերգամյան տոլս։ -
դրության սկիզբը) և ր ) 1660-ա կա ն թվականներից սկսած։
1616 թ. Լվովոլմ տպարան է սարքավորում և հայերեն գրքեր տպագրում
տեղի հայկական եկեղեցու քահանա, բաղիշեցի Հովհաննես Ք արմ ատանևնցը։
Նրա հրատարակած գրքերից պահպանվել են Սաղմոսարանը (1 6 1 6 ) և մի
հայատառ ղփչաղերեն աղոթագիրք ( 1 6 1 8 ) ։ Կա հիշատակություն Ք ա րմա տ ա ֊

3 Հ ա յկ ա կ ա ն տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն ա յս վ ա ղ շ ր ջ ա ն ո ւմ , ր ա ց ի հ ա յե ր ի ց , մ ե ս ր ո պ ա տ ա ռ տ պ ա գր
թ յո ւ ն կ ա տ ա ր ե ց ի ն ն ա և մ ի ք ա ն ի ե վ ր ո պ ա ց ի ն ե ր է Ա յս պ ե ս , հ ա յա տ ա ռ փ ա յտ ա փ ո ր ա գ ի ր տ պ ա գր ո ւ­
թ յո ւ ն ը տ ե ղ գ տ ա վ Փ ա ր ի զ ո ւմ լո ւյս տ ե ս ա ծ հ ե տ և յա լ ե ր ե ք գ ր ք ե ր ի մ ե շ . ա ր և ե լա գ ե տ Գ ո ւլի ե լմ Պ ոս-
տ ելի « Ы п ^ и а г и т » - / » ! . ! / ( 1 5 3 8 ) , Բ լե ղ դը Վ ի ժ ն ե ր ի «Տէեոնա րկ ծ ա ծ կ ա գ ր ե ր ի մա սին» ա շխ ա տ ու­
թ յա ն մեշ (1 5 8 6 ) և Պ ե տ րոս Գ ե տ ա ն ոս Պ ա լմ ա յի « Ն մ ո ւշ ն ե ր »~ ո ւմ (1 5 9 6 )։ Հ ա յկ ա կ ա ն տ պ ա գիր
հ ա տ վ ա ծ ն ե ր (շ ա ր ժ ա կ ա ն տ ա ռ ե ր ո վ ) կա ն ի տ ա լա ց ի ա ր և ե լա գ ե տ Ւ ե ս ե ո ս Ա մ ր ր ո ս ի ո ս ի «1г11гО-
ճ ս շէւօ» (ն ե ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ) գ ր ք ո ւ մ (Պ ա ւԼիա , 1 5 3 9 ) , գերմա նա ցի հեղինա կ Էեոնա րդ Բ ՚ո ւյն ա յղ ե ր ի
երկու ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ (Բ ե ռ լի ն , 1 5 8 3 )։
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — X V Ս է դ ա ր ե ր ո ւմ в 13

հենց ի լույս ը ն ծա յա ծ մի բժշկարանի մասին, որը, սակայն, չի պահպանվել,

Ուշադրություն Է դրավում հայա տա ռ ղփչաղերեն գրթի տպագրությունը։ Այն
,1ամ ան ակ Լվովի շրշա կա յքի հա յությա ն մի զգալի մասի խոսակցական լեզուն
զփչաղերենն Էր, ո ,ստի և ա յգ լեզվով հրատարակված գիրքը ժողովրդի ը ն թ ե ր ֊
ցա նս։թ յա ն համար Էր նախատեսված։
X V IԼ դարում հայ եկեղեցին ավելի գործուն քայլեր Է անում եվրոպական
երկրներ,,,մ, առաշին Հերթին Իտալիա յում հայերեն գրքերի առավել զա նգ֊
վ ած ային տպագրություն կազմակերպելու ուղղությա մբ, 1630 թ. մովսես
Գ կաթողիկոսն Է դ ի մ ,„մ Հռոմի պապին հայերեն գրքեր հրատարակելու
խնդրով*, նույն ժամանակ նման խնդրանքով Վատիկանին դիմում են նոր
Ջուղա յի '>։սյ հոգևորականները5ւ Օրանք առաշաբկում են շոլղա յեցի վ ա ս ա ֊
„ականների ծախսերով Հռ ո մ ում հիմնել տպարան և ձեռնարկել հայերեն գրքե­
րի տպագրությանը, Այս կարգի դիմումներում ամենից հաճախ խոսքը վերա­
բերում Էր Հա յերեն Աստվաձաշւււնչ հրատարակելուն։ Պատճառէ։ այն Էր, որ
Աստվածաշնչի գրչագիր օրինակներ շատ քիչ կային և ա յդ մեծածավալ գրքի
ձեոագիր ըն զօր ին ակումբ դժվարին գործ Էր։
Հա յերի անունից Աստվածաշունչ տպագրելու խնդրանքով Վատիկանին (
դիմում նաև. Ամյո ։ ռն իա յո ւմ Վենետիկի հանրա ւզետութ յա ն դեսպանի թ արգման
Հովհաննես Անկյսւրացին (Մ ո լի ն ո ն )։ Վերջինս նաև Հռոմին ակնարկում Է այն
մա սին, որ բա ցա ռվա ծ չէ հայերեն Աստվածաշունչը բողոքական (<Լհերետի­
կ ո ս ա կ ա ն Հ ո լա ն դ ի ա յո ւմ տպա գրելու հնարավորությունը։ Ինքը' Անկյոլրա-
ցին, որ հա յ գրքի խա նդավառ երկրպագուներից էր, 1642 թ. սեւիս։կան միջոց­
ներով Վենետիկոլմ տպագրում է մի Սաղմոսարան, իսկ հաշորգ տարին'
հերսես ՇնորՀա լոլ (ГՅիսուս որդին»։ «Եդի ի մտի զտպագբութեան արհեստն
առ ի պ այծառութիւն ազգիս հ ա յո ց », — գրում է Ան կյո , րա ցին իր հիշատակա­
րանում։
նորշուղա յեցիները տեսնելով, որ Հռոմը իրենց խնդրանքը չի կատարում,
Իտալիա են ուղարկում Ամենափրկիչ վանքի միաբան Հովհաննես Ջուղա յեցուն,
որպեսզի նա սովորի տպագրական արվեստը և, վերադառնալով նոր Ջուղա,
տպագրի Աստվածաշունչ ու ա յլ գրքեր։ Հովհա ննեսը, իրոք, սովորում է տպա­
գրական գործը և Լիվոռնոյում 1644 թ. իր նորաձույլ տառերով տպագրում
դարձյալ Սաղմոսարան։
Սակայն, ն ա խքան ա յդ, նոր Ջուղա յո ւմ արդեն սկսել էր գործել տպագրա­
կան Հա ստ ոցը։ Ամենափրկիչ վանքի միաբանները Խաչատուր Կեսարս,ցոլ նա­
խ ա ձեռնությա մբ ու ղեկա վա րությա մբ կարողանում են ստեղծել Հայերեն
տպագրական մա մուլ և ա յդ ինքնաշեն տպարանում, 1638 թ. լույս են ընծա ­
յո ւմ մի ■Սաղմոսարան։
Այն ժամանակներում ավատական Պարսկաստանի խորքում, եվյրոպական
մշակութային կենտրոնններից Հեռու ընկա ծ ա յդ վայրերում, տպագրական
գործին ձեռնարկելը մեծ Հա նդգնություն էր։ Տպարանը սարքավորողներից ու
ա յնտեղ աշխատողներից ոչ մեկը չէր տեսել տպագրական որևէ պարագա,
ծանոթ չէր տպագրական գործին։ նրանք առանց դրսից եկած որևէ վարպետի
օգնությա ն, ինքնուրույն պատրաստում են ապարանը, Հաստոց և ա յլ պիտույք-

* Տ ե ՛ս «՜Հա ն դ ե ս ա մ ս օ ր յա » , 1934, էշ 524։

5 Տ ե ՛ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւմ , էշ 5 2 4 — 525է
ՕԱ Հա յ ժողովրդի ւղաՍւմու[1յոլն

ներ ու սկսում Սաղմոսարանի հրատարակությունը։ 'гш , ըստ էությա ն, տպա.

ղրսւթյան գյուտի հայկական կրկնությունն էր, կատարված մի քանի համար,
ձակ ու հնարամիտ մարդկանց կողմից և ամենից ավելի Խաչատուր Կեսա րա ֊
ցու ջանքերով։
Ահա Պարսկաստանում հիմնվա ծ առաջին լուղարանի անդրանիկ հրա տ ա ֊
րևւկաթյան հիշատակարանից մի հատված, « ...ե ղ և տպագրութիւնս ի քաղաքն
Շօշ, յանապատն Ջ ո ւղա յոյ, թուին Ոճ և է ( 1 6 3 8 ), ձեոամր նուաստ Խաչատուր
վարդապետի Կեսաըացւոյւ Տարի մի է և հինգ ամիս, որ զցա յգ և ղցերեկ
անդադար աշխատիմք հանդերձ միաբան ուխտիս, ղի ոչ եմք տեսեալ ի վար­
պետէ և ոչ ունիմք ուսուցիչ])։
Տպարանը 1641 թ. լ ո4 “ ըն ծա յեց ևս երկու գիրք՝ «Հարանց վարքս ու
«Խորհրդատետր», հաջորդ տարին՝ «Ժամագիրք ատենիս։ Նոր Ջուղա յի այո
հրատարակությունները տպագրական արվեստի տեսակետից շատ պարզունակ
են՝ տասերը անհստակ, ղարգերը՝ շատ քիչ ու հասարակ, սակայն այսօր այդ
գրքերը պատկառանքի մեծ զգա ցում են առաջացնում' իրենց ստեղծողների
դժվարին ու անձնվեր աշխատանքի նկա տ մա մբ։
Շուտով Եվրոպայից Նոր Ջուղա է վերա զառն ում տպագրական գործին
վարժ ված Հովհաննես Ջ ուղա յեցին։ Նա ա յստեղ 1647-ի ն տւղաղրում է Աղա-
րիայի «Պարղատումա րը», իսկ 1650 թ. սկսում Աստվածսւշնչի սողագրոլթ յ ս լ ֊
նր, որը սակայն ընդհատվում է առաջին մ ա մ ու լն երի աս/ագրոլթ յունից հետո,
պարզունակ տպարանում հնարավոր չի լինում հրատարակել այդպիսի մի ծա ­
վալուն և բա րդ բնա գիր։
Նոր Ջուղա յի տպարանր ի վիճակի չեղավ նկատելիորեն լրացնելու հայ
գրքի պակասը կամ բավարար ելու գեթ եկեղեցու պահանջների մի մասըւ
Պարզ էր դաոնում, որ հայերեն գրահրատարակության հարցը ավելի հեշտ
կարող էր լուծվել ԵւԼրոպայոլմ։
1656 թ . Հա կոբ Դ Ջուղա յեցի կաթողիկոսը էջմիածնի ղպիր Մատթեոս
Ծարեցուն ուղարկում է Եվրոպա' տպագրական գործերով։ Ծարեցին նախ
գիմում է Հ ռ ո մ ։ Հաջողության չհասնելով մեկնում է բողոքական Հոլանդիա և
իր գործունեության վայր ընտրում առևտրաշատ Ամստերդամը։ Այստեղ
էջմիածնի պատվիրակը մեծ կամք ու տոկունություն է ցուցա բերում, հաղթա­
հարում բազմապիսի դժվա րություններ։ Նա, իր խոսքով ասած, «ի ցա յդ ել
ցերեկ մահու չափ աշխատելով միա յն և առանց ուրեք օգնականի, յերկա րելով
յաշխատոլթիւնս Գ ամ և Ը ամիս, զանձն առնելով զվիշտս և զտառապանս...))
Ի վերջո կարողանում է ստեղծել բաղձալի տպարանը և իբրև փորձ սկսում
տպագրել Շնորհալոլ « Յիսուս որդին»։ Տ պարանի խոշոր բոլորագիր և գլխագիր
տպա տառերը Ծարեցոլ տված գծագրերով պատրաստում է նշանավոր էլզեւէիր-
ների տպարանատան փորագրիչ-գրաձույլ Վան Դիկը։ Ծարեցին հոլանդական
մի տպարանից դնում է նաև այն ժամանակ հայտնի նկա րիչ֊փ որա գրիչ Քրիս-
տոֆել վան Զիխեմ Կրտսերի տպատախտակները, որոնք Աստվածաշնչի թ եմա ­
ներով պատկերներ էին պարունակում' մեծ մա սա մբ ընդօրինակված եվրո­
պացի նշանավոր վարպետների հայտնի գործերից։
Ծարեցուն վիճակված չէր տեսնելու իր հիմնադրած տւղարանի երախայ-
րիքը։ Նա մահանում է 1661 թ. սկգբներին մենա կությա ն, օտարության մեջ՝.
Տպարանի տնօրինությունն ստանձնում է տ յդ ժամանակ առևտրական գործեմ
րով Ամստերղամում գտնվող ջուղա յեցի վաճառական Ավետիս Ղլիճենցը, որը
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ __________ 01օ

ւի.ար / Ծարեցո։ պարտքերը, տպարանը փրկում պարտքատերերից և փոր­

ձս,մ շարունակել '՛Յիսուս որդու» ընդհատված տպագրությունը, Ավետիսը
կիսագրագետ մարգ կր, նրա համար շատ դժվար կր տպագրական աշխատան-
քով զբա ղվելը և նա ստիպված նամակով Ամստերդամ կ կանչում իր եղբորը'
Ասկան Երևանցի վարդապետին, որն այն ժամանակ Ուշի գյուղի ս. Սարդիս
վանքի վանահայրն կր, ճանաչված իր գրագիտությամբ ու զա րգացմամբ,
Աախքան Ոսկանը կհասներ Ամստերդամ, նրա աշակերտ Կարապետ
Անդրիանացին արդեն ստանձնել կր տպարանի ղեկավարությունը, հ՛րատա­
րակել չորս դիրք (երկու. Ժամադիրք, երկու Սաղմոսարան) և սկսել հինգերոր­
դի մի Շարակնոցի տպագրությունը։ 1664-ի ն Ոսկանը հասնում կ Ամստերդամ
և Ագրիանացու. հետ ավարտում սկսած տպագրությունը։ Դա առաշին տպագիր
Շարակնոցն կր, հրատարակված մեծ խ նա մքով, պատկերազարդ։ Ապա տպա­
րանը, որ կոչվում կր ս. Էշմիածնի և ս. Սարզսի ա նվամբ, լույս կ ընծա յում մի
Այբբենարան և Ոսկանի հեղինակած «Քերականութեան գիրքը», որոնք փորձ­
նական տպագրություններ կին Ա։։ տ վա Аաշն չի հրատարակութ յա նր ն ա խ ա ֊
պատրաստվելու ճանապարհին։ Այդ ա ռնչությա մբ Ոսկան Երևանցին այլ
նա խաս/ատ բաստ ական աշխատանքներ Էլ Է անում, լրացնում Է տ ա ռա տ եսա կ֊
ներր, ավարտում Է դեռևս Հայաստանում սկսած խմբագրական աշխատանքը
Աստվածաշնչփ բնագրի վրա, վարժում Է իր օգնականներին տպագրական գոր­
ծում: 1666 թ. մարտի 11-ին Ոսկանը իր օգնականներ Կարապետ Ագրիանացու
և Օհան Երևանցոլ հետ սկսում Է Աստվածաշնչի տպագրությունը, որը տևում
Է ավելի քան երկուսոլկես տարի (լո ւյս Է տեսնում 1668 թ. վերջին)։ Այդպի-
սով, իրականանում Է հայերեն Աստվածաշնչի տս/սւգրության դժվարին գործը,
որը նախքան ա յդ, քա նիցս ձախողվել Էր,
Ոսկան յա ն Աստվածաշունչը հայ հին տպագրության պսակն Է, հայոց
հրատարակչական գործի հասունության արտահայտությունը։ Այդ մեծածավալ
(14(12 Էջ կամ 2 9 2 4 սյունա կ, 159 պատկեր) գիրքը հայ տպագրիչ վարպետ­
ները ' հրատարակեցին մ ե ծ խ նա մքով, բարձր ար՛վեստով։
Ոսկան յա ն տսքարանը Ամստերդամ ում գործում կ մինչև 1669 թ լ ո ւ յ ս
ընծա յելո վ ևս 11 անուն գիրք, ա յգ թվում Մաշտոց, Նոր կտակարան, Մովսես
1ս։։րենացուն վերագրվող «Ա շխ ա րհա ցոյցը», «Աղուկսագիրքը» (Վարդան Ա յ ֊
գեկցոլ ա ռա կները), Առաքել Դավյւիժևցոլ «Գիրք պատմութեանց» և ա յլն։
Վերջինս առաջին հայերեն տպագիր գիրքն կ, որ հրատարակվել կ հեղինակի
կենդա նության օրոք։
Հոլանդիա յո ւմ հայկական տպագրական գործը ազատ կր կաթոլիկական
գրաքննության սահմանափակումներից, սակայն ա յ։։ երկրում կլ կային ուրիշ
դժվա րություններ, որոնցից ա մենալուրջը տպարանի նյութական նեղվածու­
թյունն կր։ Հ ա յ մշա կութային կյանքում այնքան մեծ դեր ունեցող տպարանը
հոլանդացի պարտքատերերի ճնշման տակ փակվելու վտանգի տակ կր, երբ
Ոսկանը 1668 թ . սկսում կ տպագրական կյանքր տեղափոխել Լիվոռնո։
Այս քա ղա քում տպարանը լույս կ ընծա յում երեք անուն դիրք, ապա տե-
ղաւիոխվոլմ կ Մարսել և 1673 թ . վերսկսում աշխատանքը, գործում մինչև
1680-ա կա ն թվականների վերջերը' լույս ընծա յելով ևս 16 անուն գիրք։
Մարսելոլմ 1673 թ. Ոսկան Երևանցին սկսում կ Գրիգոր Նարեկացու
էէՄատեան ողբերգութեա ն» երկի անդրանիկ տպագրությունը, սակայն գրա­
քննությա ն կասկածների պատճառով ա յն մնում կ անավարտ, Տպարանի նյու-
010 Հա յ Օողովրպի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

թական ծանր վիճակը և աշխատողներից մեկի իւ ար ղավան բները ընկճում են

Ոսկան Երևանցոլն, վնասում նրա առողջությանը։ Նա ընկնում է անկողին և
մահանում 1674 թ. փետրվարի 4-ի ն ։
Տ պարանի ղեկավարությունն անցնում է Ոսկանի աղղական Աողոմոն
Լե՛՛նյա նին, իսկ իբրև գլխավոր վարպետ շարունակում է աշխատել Ոսկանի
աշակերտներից Մատթեոս Վանանգեցի Հովհա ննիսյա նը, որը հայ հին տւղա-
գրության մ եծ երախտավորն երից է։
Ս. էջմիածնի և ս. Սարգսի անվ՛ան տպարանը գրահրատարակչական շատ
կարևոր կենտրոն եղավ հա յոց համարւ Եր եք քաղաքներում գործելով մոտ ՅՕ
տարի, այղ տպարան-հրատաըակչությունը լույս ը ն ծա յե ց ա վելի քան չորս
տասնյակ անուն հայերեն գրքեր։
Ոսկանի տպարանը կարևոր դեր կատարեց հայերեն գրքերի տպաքանակը
մեծացնելու գործում. նախկինում ընդունված 3 0 0 — 400 օրինակի վւոխարեն
այս տպարանում սովորական էր գիրքը մի քանի հազար օրինակով տպագրելը։
Դրա շնորհիվ էր, որ նկատելիորեն սկսեց լրա ցվել հա յ գրքի պակասր. բա վա ­
րարվում էին ոչ միա յն եկեղեցու պահանջները, ա յլև հայ գիրքը թտւիանցում
Լր ժողովրդի մեջ®»
Այս տպարանի շնղրհիվ ստեղծվեց անընդմեջ գործող հայկական գրա
հրատարա կչութ յո ւն ը . մինչ ա յդ կարճ ժ ամանա կով հայտնվող ու մարող ա պ ա ֊
գրական օջախների վւոխարեն սկիզբ աւլավ հայկական ա յն ղրատսրււթյունր.
որն այլևս չընդհատվեց և հասավ մինչև մեր օրերը։ Ոսկտնր սլասւրաստեց
աււաջնակարղ տպագրիչներ, որոնք տարրեր վայրերում շարունակեցին նրա
գործը։
Մշակութային-լուսավորական կարևոր դեր կատարեց նաև վանանդեցի-
ների տպարանը Ամստերդամում, որի հիմնադիրն Էր Ոսկան Երևանցո։ աշա­
կերտ Մատթեոս Վանանդեցին։ Սա հայերեն նոր, ավելի կատարելագործված
տառաշար Է պատվիրում հունգարացի նշանավոր գրաձոլյլ Նիկողայոս Քիշին,
սարքավորում տպարան և 1685 թ. տպագրում մի Շարակնոց։ Աս/ա' տպարանի
զլո՛քս Է անցնում Մատթեոսի ազգական Թովմաս Վանանգեցի Նոլրիջան լա նը,
որին Հա յաստանից (Գողթան գա վա ռից) հրավիրել Էր Մատթեոսը։ Սրանց են
միանում նաև Թովմասի եղբորորդիներ, գիտնական եղբայրներ Ղուկաս՛ և
Միքայել Նուրիջանյանները, առաջինը վարժ Էր ոչ միա յն հայկա բա նությա ն,
ա յլև բնական ղիտութ յուննևրի ու փ իլիսո՚ի ա յությա ն բնա գա վա ռում։
Վան ան դե ցիները 1695 թ. լույս են ընծա յում աշխարհի առաջին հայերեն
տսլագիր քարտեզը՝ «Համատարած աշխարհա ցոյցը» ( կիսագնդեր) ։ Դա մի
մեծադիր (1 5 0 X 1 1 8 ս մ ), պդնձափորագիր հրատարակություն Է, կատարվաՕ
բարձր ճաշակով։ Նույն թվականին վան ան դե ց ին երն առաջին անգամ տպա­
գրում են նաև Մովսես Խորենացոլ հռչակավոր «Հա յո ց պ ատմութիւնը»։ Ա յնու­
հետև, հոգևոր գրքերի հետ տպարանը հրատարակում Է այնպիսի աշխարհիկ
գրքեր, ինչպես Վանանդեցոլ «Գանձ չա փ ոյ, կշռոյ, թ ուոյ և դրամից
բոլոր աշխարհի 1) զիրքը> նախատեսված վաճառականների համար, Ղ,ոլկաս և
Մատթեոս Վանանդեցիների համատեղ հեղինակած «Դուռն ի մ ա ստա թ ետնը կ
(հա յերենի քերականության դասագիրք), «Բնաբանութիւն իմաստասիրականըо

0 Հա յ գրքերը, սովորա բա ր, г) ո վ ա յի ն ճա նա պ ա րհով բե ր վ ո ւմ Էին մ ի ն չ և Զ մ յո ւ ռ ն ի ա , իսկ

ա յս տ և ղ ի ը տ ա րբեր փ ոխ ա դրա միջոցներով հա ս ցվ ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի գա վա ռներըւ
 Հ ա ,կ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւյթ ը X I V - X V I I I դա ր ե ր ո ւմ
0 1 7

(օդե ր ևռ թ նւբա նո լթ յա նը և բնությա ն ա յլ երևույթներին նվիրված աշխատոլ-

թ յուն յ և ա յլև։ '

1 *"ռլանԴ" Կ,ան վավե1 ՚ա 4Րհ1՚Ը Վկայո , մ են, որ Թովմաս Վանանգեցին

1705 թ. չա ն բեր կ թ ափել իր տպարանը հ ա յր ե ն հ տեղափոխե ;ա .
թ յա ն չի Հա սել, Իովմա սր մահացել կ 1711 թ ., որից հետո տպա„անը
աշխատել կ ևս վեց տարի, ՜

Հա յ ասյա(|[էուբյսւ(յ ւՈյկենսւս ւս(|ւււլե(||ւ [սոջւս ‘ևահւսպեւոբ

Վանանգեցիները Ամստերդամում կապեր են հաստատում ժամանակի մի

քանի նշանավոր մա րդկա նց, ա յդ թվում հռչակավոր գերմանացի վ,իլիսո,իա
Գոտֆրիդ Լա յբնիցի հետ, Ղ ՚ւ կ ա ս Վանանդեցու մոտ հայերեն կ սովորում
գերմանացի արևելագետ Յոհան Յոախիմ Շրյոդերր, որր Ամստերդամում
1711 թ. հրատարակում կ իր а Արամեան լեզուին գանձ» հայագիտական աշ­
խա տ ությունը, ուր գրաբարի հետ տրված կ նաև աշխարհաբարի ( արևելահայ)
քերա կա նությունը։ Իր աշխատությունը գրելիս Շրյոդևրը մեծապես օգտվել է
 Հա յ ւ1ողո1[րղի պ'աև1մէ1ւք1ւոլե
618

ՎանանդեցիՆեիի ծա ռա յություններից, իսկ վիքի հայերեն հատվածների Տ պ ա ­

գրությա ն համար օգտագործել Է նրանց տպատաոերր։
1717 թ ■ պարտք ՛ատերերի բւԼնևՕքր։ւ1վու մ են Վանանդե ցինե րի տպաբւԱնր
և հայ մշակույթի ամ ստերդամ յա ն այմ կենտրոնը գագարում Է գոյություն
ունենալուց։ Դրանով եվրոպական երկրներում երկևւր ժամանակով ընդհասէ-
վում Է հայկական ինքնուրույն գրահրատարակչությունըէ մինչև որ 1ք76 թ
Տրիեստում և 1789 թ. Վենետիկում (Ս . Ղազարում) բա ցվում են Մխիթարյան
տպարանները (ը ն դ որում, Ս. Ղազարի տպարանի համար Ամ ստերդա մ։։։ մ
գնվում են Վանանդեցիներից ժ ամանակին բռնա գրա վվա ծ տպաաառերը) ։
Հայկական տպագրությունն իր հետագա կյանքը պահելու և նոր ղարդա
у ում ապրելու համար պետք ուներ հայկական հոծ մ իշավայրի, անհրաժեշտ
Էր, որ տպագիր դիրքը գնորդ ունենար հենց տպարանի մոտ ։ Մյուս կողմից
Հա յաստանում տւդաբան հիմնելու ժամանակը գեռևս չէր հասունացել։
Այս հիմնական պատճառներն էին, որ X V II դարի վև/՚է ից հայկական
տւդագրությտն զարգացումր Եվրոպայից արագ թավւով տեղաշարժվում է ղեպի
*I. Պոլիս, իսկ X V III դարում այս քաղաքը դառնում է հայ տպագրոլթյան գրլ-
խավոր կենտրոնը, այստեղ լույս են տեսնում մոտ 300 անուն հայերեն գրքեր։
!)չ մի քաղաքում մինչև 1800 թ . այսպիսի քանակով հայերեն գրքեր չէին
տպագրվել. (Վենետիկը երկրորդ տեղում է, մինչև 1800 թ. այնտեղ տպագրված
շուրջ 25 0 անուն հայերեն գրքերով)։
Կ. Պոլսում Աբգար Թոխաթցոլ տպարանի ւիակվելուց հետո ( 1 5 6 9 ) ավելի
քան հարյուր տարի հայերեն գրքեր չեն տպագրվում։ 1677 թ. այստեղ ապա
բան է հիմնում նշանավոր գիտնական և հասարակական գործիչ Երեմիա Չե-
լեւգի Ք յոմ ոլրճյա նը։ Նրա տպարանը 1 6 7 7 — 1678 թ թ. լույս է ընծա յում երկու
'ա նուն գիրք, որոնցից մեկը' « Տեղեա ց տնօրինականացը» ( աստվածաշնչային
վայրերի նկա րա գրությունը), իր' Ք յոմոլրճյա նի հեղինակածն էր։
Դարավերջին Կ. Պոլսում տպագրական գործունեություն է սկսում Բաղեշի
Ամրդոլոլ վանքի նախկին դպիր, ծաղկող (նկա րիչ) Գրիգոր Մարզվանեցին։
նա սովորում է գրաձուլական գործը, պատրաստում է տպատա։լեր, պատկեր­
ների ու զարդերի տպատախտակներ և շուրջ չորս տարվա աշխատանքից հետո
1698 թ . լույս է ընծա յում «Տա ղա ր ա ն»։ Արանով սկիզբ է գրվում Կ. Պոլսի հա յ­
կական տպագրության մի մ եծ ու բեղմնա վոր ժամանակաշրջանի, որն ընդ­
գրկում է ամբողջ X V III դարը և հաջորդ դարի առաջին կեսը։
Մ արզվանեցոլ թողա ծ հիշատակարաններից պարզ է դառնում, որ նա հայ
■գրքի նշանակությունը խորապես գիտակցող անձնավորություն է եղել։
Լինելով տաղանդավոր նկարիչ, Մարզվանեցին պատրաստում է տպագրական
բա զմա թիվ զարդեր, ինչպես նաև ստեղծագործում շատ դիմանկարներ ու
խ մբա նկա րներ' իր կողմից հրատարակվող գրքերի բովանդակության հա մե­
մատ։ Դրանով նաև նոր շրջան է բա ցում հսւյկական գրքային գծանկարչության
բնագա վա ռում ։
Մ ար զվան եց ո լ տպագրական գործունեությունը որոշ ընդմիջումներով
տևում է 40 տարի (մ ի ն չև 1734 թ .) , նա հրատարակում է մեկ ու կես տասնյակ
անուն գիրք' առաջին անգամ լույս ընծա յելով հա յ հին մատենագիրներից
Ագաթանգեզոսի «Պա տմութիւնը» ( 1 7 0 9 ), Զենււբ Գլակին վերագրվող «Գիրք
պատմութեանց երկրին Տա րօն ոյ» երկը, Գրիգոր Տա թևա ցու «Գիրք հարցման-
ց ր » (ա նա վա րտ Լուսագրություն յ ։ Տպագրական արվեստի լավագույն նմուշ կր
մեծա ծա վա լ «Յա յսմա ,ուրթ ի» առաշին հրատարակությունը (1 7 0 7 ):
Մարղվանեցո։ տպարանի աշխատակից Աստվածատուր Դպիր Կոստանգ-
նոլպ ոլսեցին, դուրս գալով ա յդ տպարանից, հիմնում կ իր սեփականը և
1409 թ. լույս րնծա յում մի Շարակնոց: Դրանով սկսվում կ պոլսահայ տպա­
գրութեան մյուս խոշոր ներկա յա ցուցչի շատ բեղմնավոր գործունեությունը,
որր տևում, կ մոտ 50 տարի։
Աստված ա տուրը հրատարակում կ ավելի թան ութ տտսնյա1լ անուն գրքեր'
ամենից ավե/ի հ այկակա ն եկեղեցո, պետթերի համար։ Նա առաջին անգամ
հրատարակում է Գրիգոր Նարեկացու « Մատեան ողբերգութեանը}) (1 7 0 1 —
1 7 0 2 ) ա մբողջութ յա մբ, ապա' Կյուրեղ Աղե քսան դրացու «Գիրք պարապմանցը )
( 1 7 1 7 Սիմեոն Ջուղա յե ցո ւ «Գիրք Տրամաբանութեանր» (1 7 2 8 ), Հաննա Հ ո վ -
հաննեսի «Պատմութիւն Երուսաղեմ ին л (17՜30), Դավիթ Անհաղթ ի «Գիրք սահ-
մա նա ցր)) ( 1 7 3 1 ) և. ա յլն։
Աստվածատուր Դպրի տպարանում աշխատել և այնտեղ իր որոշ երկերր
ր ո յս Է ըն ծա յել նշանավոր բանաստեղծ Պաղտասար Դպիրը։
X V III գարի ընթա ցքում Կոստանղնուպոլսում գործած մյուս հայկական
տպարաններից կարելի Է հիշել հետ ևյա լները' Սարգիս Դպրի և նրա որդի
Մարտիրոսի ու թոռների, Չնչին Հովհւսննեսի, Սեբաստացիների, Աբրահամ
Թրակացու, Ստեվւանոս Պետրոսյանի, Արապյանների «Մ ա յր գս/րաւոան»,
Մատթեոս Դպրի և ա յլն ։
Հատկապես նշանակալից եղավ Արա ո/ յանների գերը։ Սրանց տպարանում
ր ո յս են տեսել շուրջ 150 անուն հայերեն, գրքեր ու ս/արբերականներ, բարձրո­
րակ տ պ ա գրությա մբ։ Այս գերգաստանի նշանավոր դեմքը Պողոս Արասլյանն
Էր ( 1 7 4 2 — 1 8 3 5 ) ք որ Օսմանյան կա յսրության մեջ հռչակված գրաձույլ կր և
տպագրիչ։ Նա 70 տարի բեղմնա վոր աշխատել Է տպագրության բնագավառում,
եղել Է Թուրքիա յի արքունի տպարանապետը, պատրաստել Է հայկական տար­
բեր տեսակի շատ տպատառեր, հորինել Է թ ուր քերեն տպագրութ յա ն համար
նոր տառատեսակներ, ձուլել Է վրացական տառեր։
Ամբողջ X V III դարի ընթ ացքում Կոստ ան դնոււգո լսում գործել են շուրջ
երկու տասնյակ հ այկա կա ն տպարաններ, որոնք մեսրոպատառ գիրք են մ ա ­
տակարարել ինչպ ես տեղի հա յութ յա ն ր , այնպես Էլ Հայաստանին ու հայաշատ
ա յլ շրջանների։
Թուրքիա յո ւ մ , բա ցի Կոստանդնուպոլսից, X V III զարում տպագրություն Է
եղել նաև Զ մ յո ւռ նի ա յո ւմ ։ Այս քաղաքում Մահտեսի Մարկոս անունով
տպագրիչը 1 7 5 9 — 1762 թ թ . ընթա ցքում իր տպարանում լույս Է ընծա յել երեք
գիրք, որոնցից շատ կարևոր Էր Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցիЛ) ( «Գիրք
րնդդիմութեանցւ)) հրատարակությունը' միակ պահպանված ձեռագրից։
X V II և X V III դարերում հայերեն գրքեր տպագրել են նաև մի շարք
եվրոպացի գրահրատարակիչներ։ Վերջիններիս տպարաններում հայերեն
գրքերի հրատարակությանը, սովորաբար, մասնակցում Էին հայազգի ս ր բ ա ֊
գրիչներ ու բնա գիր պատրաստողներ։
Եվրոպական գրահրատարակչություններից հայերեն գրքերի լույս ընծա յ­
մա մբ ա մենից ավելի երկար Է զբա ղվել Հավատի Տարածման մ ո զովի տպարա­
նը (Հ ռ ո մ ), որը հիմնագրվել Է 1623 թ. Ուրբանոս V III պապի կողմից և դա­
դարել Է գործելուց 1890-ա կա ն թվականներին։ Այդ տպարանի նպատակն Էր
 Հայ ժողովրդի պաեոէ ություն

հրատարակել հռոմեական դավանանքի տարածմանը որևէ ձևււվ նպաստող

դրականություն։ Մինչև 1800 թ. ա յստեղ տպագրվել են մոտ 50 անուն դավա­
նաբանական, լեզվա բանա կա ն, փիլիսոփայական հայերեն դրքեր, նաև' բա ­
ռարաններ, հայոց լեզվի այբբենա րա ններ և ա յլն։
Վենետիկում տեղի իտա/ացի հրատարակիչ-տպադրիչներից հայերեն գ ը ր ֊
ք եր ի լույս ընծա յմա ն զործին ամենից ավելի մեծ նպաստ է բերել Անտոնիո
Բորտոլին, որի տպարանը մեսրոպատառ գրքեր է հրատարակել 1695-ից
սկսած մինչև X V III դարի վերջերը։ Ի թիվս բա զմա թիվ հայերեն գրքերի, ա յս­
տեղ են լույս ընծա յվել Մխիթար Սեբաստացոլ հայտնի «Բառգիրք հայկազեան
լեզուին» երկու հատորով (1 7 4 9 , 1 / 6 9 ) , Աստվածաշնչի Միւիթար Սեբաստացու
հրատարակությունը ( 1 7 3 3 ) և ա յլն։ Վենետիկի Մխիթարյանները հիմնակա­
նում Բորտոլիի մոտ էին տպագրում իրենց երկերը, նախքան Ս. Ղազարում
տպարան հիմնելը։ Մինչև X IX դարը եվրոպացիների կողմից հայերեն (կա մ
հայատառ հատվածներով) գրքեր տպագրվել Լն նաև էոնզոնում, Փարիզում,
Պազոլա յո ւմ , Պա րմա յում, Հա րլեմում, էա յպ ցիզում, Նյարևն բերդում և այլ
քաղաքներում ւ
X V III դարի երկրորդ կեսից հայերԼն գրքերի հրատարակման ասւզարԼ-
զում նկատ Լլի զարձավ ՄխիթարյաննԼրի զերր։ Դեռևս 1716 թ ., երբ ա յդ միա ­
բանությունը։ հաստատվեց Վենետիկում, գրական ֊ մ շա կութ ային աշխույժ գոր­
ծունեություն սկսեց։ Սակայն, չունենալով սեփական տպարան' Մխիթարյան-
նԼրն իրենց գործերը տպագրում էին իտալացիների մոտ ։ Առաջինը տւզարան
են հիմնում Տրիեստի Մխիթարյանները' այս քաղաքում հաստատվելուց Լրկու
տարի ա նց' 1775-ի ն և մինչև ՎիԼննա սւեղավւոխվելը ( 1 8 1 1 ) լույս Լն ընծա ­
յո ւմ ավելի քան 70 անուն հայատառ գրքԼր (որոնցից 2 5 -ը հայատառ թուր­
ք ե ր ե ն )։ ՏրիԼստոլմ տպագրված գրքԼրի մեշ կան ա յբբենա րա ններ, բա րոյա -
գիաական, պատմա կ ա ն ֊ գեղարվեստական երկեր, Ժամագիրք, Սաղմոսարան
և ա յլն։
Ուշագրավ են հայատառ թուրքերեն հրատարակությունները, նախատես­
ված թրքախոս հայերի համար, որն, ըստ երևույթին, մի նպաստ էր հայա-
սլահպանման գործին։ Նման նպաստ էր նաև «Հա յնա կ և նէմէցնա կ ա յբուբենի
թ ուղթը», որը ձեռնարկ էր Տրանսիլվանիայի օտարախոս հայ ԼրԼխ.անԼրիԿ։
ա զգա յին լեզու սովորեցնելու համար։
Ս. Ղազարում տպարանի կազմակերպումն սկսվում է 1788 թ .։ Հաջորդ
տարին այնտեղ տպագրվում են մի քանի գրքեր, ա յդ թվում Գրիգոր Նարեկա­
ցու «Մատեան ողբերգոլթեա նը»։ Մինչև դարավերջ Ս. Ղազարի տպարանր
լույս է ընծա յում մոտ երեք տասնյակ անուն դիրք։ Այստեղ են առաջին անգամ
հրատարակվում Մխիթար Գոշի առակները (1 7 9 0 ), Ղազար Փարպեցու «Պա տ­
մութիւն հա յոցը» (1 7 9 3 ), Մովսես Խորենացոլ սԳիրք պ իա ոյիցը» ( 1 7 9 6 )։ Մին­
չև դարավերջ տպարանի լույս ընծա յա ծ գրքերից են ամեն տարի տպագրված
օրա ցույցները, Ղուկաս Ինճիճյանի «Տեսութիւն հին և նոր աշխարհագրու­
թ եա ն», Սահակ Պրոնյա նի « Երկրաչափութիւն» աշխատությունները և ա յլն։
Ս, Ղազարի տպարանը անընդհատ կատարելագործվում էր, հարստանում
եվրոպական նորագույն սարքավորումներով, այն մշակութային ավելի ու ա ֊
վելի նշանակալից գեր էր կատարում հայ կյա նքում։ Վենետիկի, ինչպես նաև
Վիեննայի Մխիթարյանների հրատարակչական գործունեությունը զարգացման
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւ յ թ ը X I V — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւ մ

բա րձրա կետ ի^, Հա սա վ Հա ջրրդ' Х , Х դարի ը ն թ ա ց բ ո լմ ։ մ ե ձ դեր կա տ ա րելով

Հա յ ժողովբզի մշա կութային կյա ն բո, մ,
4 "4 'Ի ' 0 8 0 -ա կ ա ն թ վ ա կա նն եր ին Հա (կական տ պ ա դբոլթ (ունր
յա ր,էվելով դեպի ‘"րեհքբ, թափանցեց Հնդկաս,„ա ն , Ռուսաստան և մանավանդ
Հա յոց բնաշխարհ։
Հնդկաստանում Հայկական առաջին տպարանը հիմնում են նշանավոր
Շա .ա միրյա ններր 1 /7 2 թ . Մադրասում։ Այս տպարանում են լույս տեսնում
.ա յ ա դա աա դրական մաթի զարգացման մեջ նշանակալից դեր կատարած
այնպիսի երկեր, ինչպես « նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակս և «Ո րոդայթ փա­
ռացս նշանավոր գրքերը։ Ըստ երևույթին ավելի նշանակալից Էր միևնույն
Մազրաս բա զա րում քիչ ավելի ուշ Հարություն Շմավոնյանի կողմից
հիմնվա ծ մյուս հայկական տպարանի դերը, որտեղ 1794 թ. հոկտեմ­
բերից մինչև 1 7 9 6 -ի սկզբները տպագրվեց «Ա զդա րա րը»' առաջին Հա­
յերեն պա րբերականը։ Հիմնա կա նում գրաբար լույս տեսնող այս հ ա ն ֊
գեսում տպագրվում Էին նաև աշխարհաբար հողվածներ։ « Ազդարարըза
արձագանքում Էր ոլ միա յն հնդկահայ գաղութի կյանքում կատարված դեպ-
ք եր ին յ ա յլ նաև անդրադառնում Էր' համահայկական նշա նակոլթյուն ունեցող
Հա րցերի, տպագրում բանասիրական նյութեր և ա յլն։ Հ. Շմա վոնյա նը, նախ­
քան «Ա զդա րա րի» լույս ընծա յումը, Հրատարակել Էր ուշադրության արժանի
ա յնպ իսի գրքեր, ինչպես՝ Պորվ։ յուրի « ներածութիւնը» , Պաղտասար Ղպրի
«Քերա կա նութիւնը», Հա կոբ Թագ յա նի «Ե րկրա չափական ը» և ա յլն։
Մադրասից բա ցի Հնդկաստանում X V III դարի վերջերին Հայկական գրա­
հրատարակչությունը թա փանցում Է նաև Կալկաթա, որտեղ առաջին Հայերեն
գիրքը (Ա րըա Հա մ Կրետացոլ «Պատմութիւն ա նցիցը» ) հրատարակվում Է
1796 թ. Հովսեփ Սս։ եվ։ ան ո սյա ն ի հիմնած տպարանում։ Հնդկահայ գրահրա­
տարակչությունն ունեցավ իր ուրույն դեմքը և ծաղկման հասավ հաջորդ դարի
40-ա կա ն թվա կա ններին։
1781 թ . Ռուսական կայսրության մեջ սկսեց գործել հայկական առաջին
տպարանը։ Ջուղա յեցի կրթյա լ վաճառական Գրիգոր Խալդարյանցը Լոնդոնում
պատրաստել տ վա ծ իր Հա յերեն տպատառերր բերում Է Պետեր բուրգ, գնու,1՛
տպագրական անհրաժեշտ սարքեր և սկսում մի այբբենա րա նի ( « Տետրակ
ա յբբենա կա ն» ) տպ ա գրությունը։ Այս ձեռնարկությունը հովանավորում Է Ռու­
սաստանի հա յերի հոգևոր առաջնորդ Հովսեվ։ Արղությանը։ Պետերբո։րղում
Խալզարյա նցի տպարանը լույս Է ընծա յում հիշյալ ա յբբենա րա նը (1 7 8 1 ), որր
Ռուսաստանում տպագրված հայերեն առաջին գիրքն Է, Կլեոպատրա Սաֆար-
յա նի « Բանալի գիտ ութեա նը», Խալդար յա նդ հ կա զմա ծ «Շաւիղ լեզուագիտու­
թ եա ն» անունով հա յ-ռ ո ւս եր են բառարանը, ներսես Շն որհալոլ «Ընդհանրա­
կանը» ( երեքն Էլ 1788 թ .) և ա յլն ։
Գ. Խալդարյանցի մահից հետո տպարանը գնում Է Հ. Արղությանցը, տե­
ղափոխում նախ Նոր Նախիջևան, ապա՝ Աստրախան։ Այս երեք քաղաքներում
մինչև դարավերջ տպագրվում են շուրջ 50 անուն հայերեն գրքեր, ա յդ թվում
հայ պատմիչների ու բանաստեղծների երկեր, բառարաններ, օրացույցներ,
զասագրքեր, եկեղեցական տարբեր գրքեր և ա յլն։
Հա յկա կա ն տպագրությունն իր սկզբնավորումից սկսած երկար ժամանակ
զա րգացա վ օտարության մեջ, Ա յգ ընթա ցքս,մ եղան մտադրություններ, նաև
փորձեր տպագրությունը հա յոց բնաշխարհում հաստատելու ուղղությամբ,
 Հա յ Ժ ո ղովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն
Ո 22

И А Դ֊ Ա Ր Ա Ր
ւ * ь г ււ յ г * «г ս и

**♦ Р „ ՀШ
է • «*»
■ ' -■ . • ' ‘М 1քէ■ <, .
՛շ *

ֆ Լ ~ է Ր » > 4 Լ *» * Ц ^ т 4 1 к
ՀլՅ՜քօ-ղ էի -ի ^ «у «у աղարշաօրաա ւ

Հ '/ |<Ь'"1} '>'^ո[*ո ( յ V (У 1 ։ա ,ո,*փ »4, $ *. н «Л հ րկրորդէ Հ է ։սսկ

Ո ւ ւ Ա ա Ւ ՚Ւ & ւ հ հ ՝

Г • Աո^/ լ т' л* ”Д «Г 7

ւ ո յ.'հ ւ - ս .ս - - -

ք - լ՜" Հ' ■ ֊ ’’ *•՛ . ՛. . • * ■ * ՛ ՛ ՚ ՝ ՛. 1.'. Л*-

Г
я
՛ի Տպ։»1՝">ւ>ի 5? ^"Ч т > ֊Р Т՛ Հ ք * * ՚. * ս « *• ՀիրՀպֆՀ-որ

Աոաջին հայ էւ|սւրլ*ելւակսւն «1Լգւ]ш ршрр»

սակայն միշտ մնացին ապարդյուն։ Մի շարք հանգամանքներ և գլխավորապեւ։

Հա յա ստանում տիրող քաղաքական խիստ տարափոխիկ կա ցոլթյունր հնարա­
վորություն չէին տալիս երկրի որևէ վայրում տպարան հիմնելու։ Այդպիսի
հնարավորություն ստեղծվում է միա յն X V III դարի երկրորդ կեսին Սիմեոն
երևանցու կաթողիկոսության ( 1 7 6 3 — 1 7 8 0 ) օրոք։
Նախքան կաթողիկոս րնտրվելր, Սիմեոն ր՝ իբրև էշմիածնի նվիրակ, ապ­
րել էր Կոստանդնոլպոլսոլմ, ծանոթ էր տեղի հայկական գաղութի մշակութա-
յին կյանքին և մասնավորապես տպարանների աշխատանքին։ Եղել էր նաև
Զ մյուռնիա յոլմ, աջակցություն ցո ւյց տվել այնտեղի հայկական տպարանի
 Հ ա յկ ա կ ա ն մ շ ս ՛ կ ա յ թ ը X I V — X V I I I դա ր ե ր ո ւմ вгз

■աշխատանքին. Հա յրեն իրում տպարան հիմնելու միտրր նրա մեջ հաստատվե,

■կ, գեոևո այն .1ամանակ, գ „ ,ց ե I, ավելի վաղ, երր նվիրակ Էր Մադրասոլմ ու
տեղի Հարուստ վաճառական Գրիգոր Մ իքա յելյա ն-Չա կիկյա նից խոստում Էր
ստացել Հայրենիքում կաոոէյյվե/իր մի տպարանի ծախքերը Հոգալու։
Կաթողիկոս դառնալուց երկու տարի անց Սիմեոնր նամակներ Է գրամ
Կո ս տ ան գն ո ։ պ ոլի ս և ^ մ յուռնիա իր ներկայացուցիչներին' հորդորելով նրանց
ձեո/ւ բերեք .ա յկա կա ն տպատառեր և մա մուլ' Էջմիածին տեղափոխելու հա­
մար, րա յց հաջողության չի հասնում։
Ի վերջո, նա որոշում Է տպարան հիմնել տեղի ուժերով։ Դրամական մեծ
օգնություն Է ստանում Գ. Մ իքա յելյա ն-Չա կիկյա նից։ Էջմիածնում սկսվում են
տպարանի շենբի կառուցման, սողագրական պարագաների պատրասաման
ա յի։ տտան քներր։ IIս։եղծվում Է գրաձուլարան։ Ս.յխ ատանքներին եսանղոքն
մա սնա կցում են կաթողիկոսի տեղապահ Մկրտիչ արքեպիսկոպոս Շոռոթեցին
և Էջմիածնեցի ոսկերիչ Հա րությունր, որը պատրաստում Է զարդերի ու պատ­
կերների սալատախտակներ։ Տպագրական ձեռքի մամուլը նույն/գես պատ­
րաստվում Է այս անձանց ջա նքե ր ո վ ։
1771 թ • Էջմիածնի ապարանն սկսում Է գործել։ Աշխատողները' գրաշար­
ներ, տպագրողներ, սրբագրիչներ, Էջմիածնի միաբանության անգամներն Էին։
Նորաստեղծ տպարանը կոչվում Է Գրիգոր Էուսավորչի ա նվա մբ։ Այստեղ և։։
ա մենից առաջ սկսում են տպագրել մի Սաղմոսարան, որը, սակայն, անհաջող
է սաացվում և ոչնչա ցվում է։ Հաջորդ 1772 թ ., սկսվում է Սիմեոն Երևանցու
«Զբօսա րան հոգևոր» աղոթագրքի տպագրությունը, որն ավարտվում է հաջո­
ղո ւթ յա մ բ։
Այսպես, Սիմհոն Երևանցուն հաջողվում է անել ա յն, ինչ զեռևս XVI դա­
րից եղել էր հա յ շատ գործիչների երազանքը' հայրենիքում տպագրել հայերեն
գրքեր։ Եվ հայկական տպագրությունն իր սկզբնավորման օրից սկսած մոտ
260 տարի հա յրենիքից դուրս պանդուխտ մնալուց հետո, վերջապես ոտք է
գնում հարազատ հողին։
Հա յա ստ ա նում տպագրված առաջին գիրքը' «Զբոսարան հոգևորը» վւոքր
չսսիսի է ( 7 ,5 X 1 0 ,5 180 էջ), ս/արզունակ, բա յց դյուրընթեռնելի շարվածքով,
կաշեպատ կազմը գեղեցիկ զարդերով հաճելի տեսք է տալիս գրքույկին։ Այն
սկսվում է հեղինակի առաջաբանով, իսկ վերջում կա րնզարձակ հիշատակա­
րան, որի մեջ պատմվում է տպարանի հիմնադրման հանգամանքների մա ­
սին։ Նկարագրվում է Երևանի խանության և վրաց Հերակլ թագավորի միջև
1768 — 1771 թ թ . տեղի ունեցած արյունոտ պատերազմը, որը մեծ վնաս է տվել
հայ բնա կչութ յա նը։ Պատերազմի պատճառով տպարանի բա ցումը մի քանի
տարով ուշացել է։
1773 թ. էջմիա ծնի տպարանում լույս է տեսնում Սիմեոն Երևանցու (ГՏա ­
ղարանըX), հեղինակի մի շարք բա նա ստ եղծություններով։ Հաջորդ տարին տպա­
գրության է հանձնվում և 1775-ի ն լույս ընծա յվում կաթողիկոսի կազմած
« Տ օն ա ցո յցը я , որ 564 էջանոց գիրք է և արդեն աչքի է ընկնում հաջող տպա­
գրութ յա մբ, ունի բա զմա թիվ գեղեցիկ զարդեր ու պատկերներ, որոնք Հարու­
թ յա ն էջմիա ծնեցո, հեղինակածն էին։ Վերջինս, կատարելագործվելով գրա-

? 10 1 0 թ. ա յդ տ պ ա գ ր ա կ ա ն մ ա մ ո ւլը դ տ ն վ ե ,, և ա յժ մ պ ա հ վ ո ւմ է Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ու-

ի յա ն թա նպ ա րա նում է
 Հ ա չք ւ1ողու/րղ/ւ <4>"ամու [1չուն
ռտ է

հրաւո արակչս։ կան աշխատանքում, շուրջ րսան ւոարի ամ ենադո րծուն մպս-
նակցութ յունն Է ցուցա բերում Էջմիածնի ապարանի ս։ շի։ ա է՛։ ան րին, առաջնա­
կարգ արվեստով ձևավորում մի շարր հրատարակությո ։ ննհր։
Տ ոքարանի կտտա րելադո րծմ ան ր նպաստ Է բերում նաև նշանավոր Պող։։։։
Արաւգյանր, որր Կ. Պոլսից գալով Կովկաս, կանգ Է առնում Էջմիա։)նո։մ ( / ի ֊
նում է նաև թ՜իֆ/իսում, ուր 1782— 1783 թ թ. Հերակլ թագավորի պատվերով
սարքավորում է արքունի տպարանր և վրացերեն երկու գիրք տպագրում)։
էջմիածնի տւգարանի աշխատանքներին խանգարում էր թղթի պակասր։
Բ՚ո ւղթր բերվում էր Եվրոպ ա յից, որր մեծ դժվարությունների ու ծախսերի
Հես։ էր կապված։ Սիմեոն Երևանցին որոշում է տեղում կառուցել նսւև թղթի
գործարան։ Նա Կոստանդնուպոլսից Հրավիրում է երկու օտարագգի մասնսւ-
գետ։ Գործարանի կառուցման դրա մբ տրամադրում է նույն ՀնդկաՀայ Գ. Մ ի ֊
քա յե [՚ա ն -Չ ա կ ի կ յա ն ր ։ 1776-ի ն Հայա ստա նի առաջին թղթի գործարանն ար­
դեն աշխատում էր ( բա մբա կի Հո ւմ քո վ )։ էջմիածնի թուղթր, որ բավական
որակով է, 1779 թ . սկսում է օգտագործվել Սիմեոն Երևանցու «Պ արտավճար»
դավանաբանական երկի տպագրության Համար։
Ղուկաս Կարնեցոլ գահակալության ( 1 7 8 0 ) սկղբի տարիներին տպարանի
աշխատասքր,՝ չնա յա ծ մի փոքր թուլանում է, բա յց արդեն 1785-ին լույս րն-
ծա յվա ծ ժա մա գիրքր վկա յում է, որ էջմիա ծնում տպագրական արվեստր լուրջ
առաջրնթաց է կատարել։ Նույն որակի Հրատարակություն է նաև Հովսեվաս
Փլաբիոսի 1787 թ . տպագրված «Յա ղա գս պատերազմի Հրէից» գիրքը՝ Ս տ ե ֊
լիանոս ԼեՀացո։ թ ա րգմա նութ յա մբ։ 1787 — 1789 թ թ. Ս. Գրիգոր Լուսավորչի
անվան տպարանը լույս է ընծա յում նաև Սաղմոսարան, ԽորՀրդասւետր, Շա­
րակնոց, իսկ 1793-ի ն ' երրորդ անգամ Սիմեոն Երևանցու « Տաղարանրյ», որից
Հետո քաղաքական խառնակ պ ա յմա նների Հետևանքով Հայաստանի միակ
ապարանի աշխատանքը կանդ է առնում քա ռորդ դարով և վերսկսվում 1818 թ .'
Եփրեմ կաթողիկոսի օրոք։
Մինչև X V III դարի վերջը էջմիածնի տպարանը լույս է ընծա յել 12 անուն
գիրք։ Այս քա նա կը, Հասկանալի է, որ մեծ չէ Հա յ Հնատիպ գրքի ստեղծման
пе տարս/ծման ա ռումով։ էջմիածնի տպարանի Հիմնադրումից Հետո էլ դեռ
բավական ժամ՛անակ Հա յերեն գրքերի Հրատարակության գլխավոր կ ե նտ րո ն֊
ներր մնում էին Հա յա ստ ա նից դուրս։ Մայր աթոոը դեռևս անՀրաժեշա գըր-
քերը շարունակում էր պատվիրել դրսոլմ, գլխավորապես Կ. Պոլսի և Ն. Նա­
խիջևանի (ապա Աստրախանի) տպարաններում։ Եվ, ա յնուա մենա յնիվ, մինչև
X V III դարավերջ էջմիա ծնում տպագրված ա յդ մի քանի անուն գրքերը արդեն
Հա յա ստանյա ն Հրատարակություններ էին։ Ինքնըստինքյան նշանակալից է
ա յն վւաստը, որ ավատական ծայր Հետա մնա ցությա ն մեջ, պետականությոլ-
նից վաղուց զրկված, Հակառակորդ բանակների բա խմա ն թա տերա բեմ Հա ն­
դիսացող Հայաստանը դարձել էր գրահրատարակչության երկիր։
1512 թ. մինչև 1800 թ . հա յ տպագրիչների ջանքերով տարբեր երկրներոլմ
Iույս ընծա յվեց մոտ 1000 անուն մեսրոպատառ գիրք» Դա փոքր քանակ չէ, եթե
նկատի ունենանք, որ մինչև ա յդ թվականը շատ ու շատ լեզուներով ընդհան­
րապես գրքեր լույս չտեսան, իսկ հնատիպ գիրք ունեցող մի շարք փոքր ազ­
գեր մինչև X V III գարի վերջը կարողացան իրենց ա զգա յին լեզվով հրատա­
րակել մի քանի տասնյակից մինչև մի քանի հարյուր դիրք։ Խորհրդային Միոլ-
թ յա ն ժողով,,,բդներԻ Հնատիպ գրականության մ կ Հ ե լ ն Հնատիպե
նակով Լրկրոր,յ տեղում ,։ն ( ռուսերեններից հետ ո),

նոր Նախիչնանէյի հայ կին (XVIII դ.)

Բովա նդակությամբ ա յդ հազար անուն զրթերը շատ բա զմա զա ն են։ Գե­

րակշռում են կրոնա կա ն֊ե կեղեցա կա ն հրատարակությունները, բ ա յց և զգալի
քանակ է կա զմում դիտական և ուսումնական (գլխավորապես լեզվա բա նա ­
կան, փիլիսոփ ա յա կա ն, բնագիտական, բժշկական, աշխարհագրական) գրա­
կա նությունը։ Հա յ պատմիչների երկերի հրատարակությունները, ինչպես և
գեղարվեստական գրականությունը նույնպես նշանակալից տեղ ունեն հա յե­
րեն Հնատիպ գրականության մեջ։ Մոտ 300 տարվա ընթացքում ստեղծված
հայերեն հնատիպ գրականությունը, հայ մշակույթի շատ հարուստ, բովա ն-
դակա/ից հատվածն է։

*
* *
Այսպ իսով, X IV — X V III դարերի հայ մշակույթը իր զարգացման ողջ ըն­
թա ցքով, զգալի կորուստներով և նվաճումներով հանդիսացավ տվյալ ժամա­
նակաշրջանի հա յ հասարա կությա ն' նրա ա նցա ծ դժվարին ուղոլ, ծանր ւ(իճա-
կի, բա (ց և միաժամանակ անսպառ կենսունակության հարազատ արտացոլ­
քը ։ Լուսավոր ապագայի հանդեպ իր հավատը չկորցնող ժողովրդի կյանքը
գունեղ արտահայտություն գտավ գեղարվեստական դրականության բա զմա ­
պիսի ստ եղծա գործություններում, անկման ժամանակահատվածը վերապրե­
լով իր առաջնակարգ դիրքերը վերականգնեց պատմագրությունը, միջնա դա ր֊
40-718
 Հ ա չ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ս /ա տ մ ա /կ ո ւն

(ան գիտական ավանզո։ յթներր , վերակենդանացրեց և հ որ ւ1ամ տնակների

։րսղավւարներն արտահայտելու առաջին փորձերր կատարեց հտյ ւիիւիսուիայա­
կան միսւրր, նոր պահանջներին համապատասխան միջնադարյան շրջանակնե­
րից դուրս եկավ կերպարվեստը, ծնունդ առավ 1լ տարածվեց լուսավորության
հուսալի նեցուկ' հա յ տպագրությունը։ Ի տարբերություն նախորդ ժ ամանա-
կաշրջանի, հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում առաջնակարգ դեր խաղացին աշ­
խարհով մեկ սփռված գաղթ ավա յրերր, ուր բա գմա թիվ սերունդների ջանքե­
րով ստեղծված մշակութային արժեքները ձեռք բերեցին համազգային նշա­
նակություն և հնարավոր դարձրին օտար նվաճողների կրնկի տակ հեծող մայր
հայրենիքի հոգևոր-մշակութային դանդաղ, բ ա յց հարաճուն վերելքր։
Չնա յա ծ այն մ եծ կորուստներին, որ հա յ ժողովուրդն ունեցավ աշխար­
հավեր պատերազմների թա տ երա բեմ դարձած իր հայրենիքում, նա X IX դարի
շեմին մոտ եցա վ իր բա զմա դա րյա ն հոգևոր ավանդույթները վերականգն-ւծ ու
հարստացրած, նոր ժամանակներին հանձնելով հսկայական մշակութային ժա­
ռանգություն,ւ Եվ երբ շուտով պարսկական լծից ազատագրվեց Հայաստանի
արևելյան հատվածը, ա յդ ժառանգությունը ստեղծագործորեն օգտագործվեց
հայ նոր մտավորականության կողմից' իր բնույթ ով նոր, եվրոպական ու ռու­
սական գիտության, գրականության ու արվեստին համաքայլ ընթացող հայ
ա զգա յին մշակույթի ստեղծման գործում։

(
 •ււտ յ՚Լ Ո Ր Դ1;Պ*81.*1*Ի сМ М Л П .Ш Ш /И Ч И 'РаШ Л ,
12X4 12.11 р р .
Կարա-կո յունլու ցեղը գաղթում կ Հա յա ստ ա ն։
!•{!•! 1 Л86 р р .Ч.иц/Ьւ ո։ ղորձևլ կ Հովհան Որոտն Լցին, Տաթևի Համալսա­
րանի հիմնա դիրը։
1Л38 р . Չոբան յա ն դինաստիան իր տիրաւղետ ությունն կ հաստատում Իրա­
նի, Ատր պա տ ա կան ի և Հայաստանի վրա։
1 3 4 4 — 1358 р р . — Իշխում կ Մելիք Աշրաֆը։
134(5 — 1405) р р . — Ապրել ու գործել կ Գրիգոր Տա թևա ցին։
1350 1425 թթ- Ապրել ու գործել է Գրիգոր Խլաթեցին (Ծերենց )։
1 3 5 / թ . Ոսկե Հորդա յի խւսն Ջա նիբեկը արշավում է Ատրպատական։
— Սպանվում է Մելիք Աշրաֆր և վերջ է գրվում Չոբան յանների իշխա­
նությա նը։
1 3 5 8 — 1 3 7 4 թ թ » — Ւշխում է սուլթան Ուվեյսը, որը հիմնադրում է Ջ ելա իր յանի­
ների դինաստիան։
1 3 6 ք թ . — Լվովը դառնում է ամբողջ հարավ-արևելյան եվյա սլայի հայերի
եկեղեցական կենտրոն։
1 3 / 3 — 1 4 1 0 / 1 2 թ թ » — Գործել է Տաթևի համալսարանը։
1 3 7 4 — 1 3 8 2 թ թ * — Ւշխում է սուլթան Ուվեյսի որդի սուլթան Հուսեյնը։
1 3 7 7 — 1 3 / 8 թ թ * — Սուլթան Հուսեյնը պատժիչ արշավանք է կազմակերպում
Կ ա րա ֊կ ոյունլուների դ ե մ ։
1 3 8 0 — 1 4 5 0 թ թ . — Ապրել ու գործել կ Առաքել Բաղիշեցին։
1385 թ . - { ա նկ ֊Թ ա մո ւրը ներխուժում է Ատրպատական և գրավում Սուլթանիե
քա ղա քը։
1 3 8 6 թ . գ ա ր ո ւ ն — Լա նկ֊Թ ա մուրի զորքը գրավում է Թավ_րիզը} ապա մտնում
Սյուն ի ք } գրավում Նախիջևանր ։ պաշարում Երնջակի բերդը, ասպատա­
կում Մեծ ու Փոքր Սյուն իքն երր և Այրարատը։
1387 թ . ս ե պ տ ե մ բ ե ր — Լա նկ֊Թ ա մ արի ղորքը պաշարում է և գրավում Վանի
բերդը,
1387 թ . աշուն — Երկու տարի Հայա ստա նը ասպատակևլուց հետո Լանկ-Թւս-
մուրը վերադառնում կ Սամարղանդ։
1 3 9 0 -ա կ ա ն — 14 46 թ թ . — գործել կ Մեծոփա վանքի բարձրագույն գպրոցր։
1394 թ . — Հյուսիսա յին Միշագետքի վրա յով Լանկ-Թամուրը երկրորդ անգամ
արշավում է Հա յա ստ ա ն։
1306 р . գարուն — Լանկ-Թամուրը Ալանաց դռնով վերադառնում է Անդրկով­
կաս։
֊ ա ն կ ֊Թ ա մ ո ւ ր ը իր Միհրանշահ որդուն կուսակալ է նշանակում Իրանի,
Լ
Իրաթի, Հա յա ստ ա նի և Անդրկովկասյպն նվաճված երկրամասերի վրա։
6Տ8 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

13 Ս 9 р . II եււ| ա ե (Гр ե ւ՝ — Լան կ-Р՛ ամուրն սկսում է իր երրորդ արշավւսնրր դեւդի

Հ՚ո յա ստ ա ն և մինչև 1403 թ. նվաճում Ոդջ Անդրկովկւսսր, Փոքր Ասիսւն,
Սիջագետքը և Սիրիան։
1 4 0 2 р . հ ո ւ||ւ ս — Լանկ-Րամուրը պարտության է մատնում սուլթան Րայազե-
տին և գերի վերցնում նրան։
1 4 0 3 р . — Լանկ-թամուրը նորից արշավում է Վրաստան և Արխադիա։
1 4 0 5 р . փ ե տ ր վ ա ր — 70-ա մ յա հասակում մեռնում է Լա նկ-թա մոլրը։
1 4 0 6 թ. ա շ ո ւ ն — Կարա-Յուսուֆր պարտության է մատնում Արուբաքրին և
գրավում է թավյրիզը։
1 4 1 0 — 1 4 6 Տ թ թ . — Կարա-կոյունլոլ թուրքմենների տիրապետությունը Աարպա-
տականի, Իր աքի և Հայաստանի վրա։
1 4 1 1 թ . — Կարա-Յուսուֆր պարտության է մատնում իր գեմ ապստամրաА
Շիրվանշահ Իբրահիմ ի և վրաց Կոստանդին թագավորի միա ցյա լ զոր­
քերին։
1 4 1 8 р . — Կարա-Յուսուֆր արշավում է Հյուսիսա յին Միջագետք։
1 4 1 9 բ . — Կարա-կոյոլնլուների գեմ պատերազմ են սկսում Իա մուրյա ն Շ ա հ ֊
ռոլխը և Ա ղ ֊Կ ոյունլոլ Օսմանը։
1 4 2 1 թ . օ գ ո ս տ ո ս ի 2 1 — Բագրևանդի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում
Կարա-կոյոլնլուները պարտություն են կրում։
1 4 2 2 — 1 4 2 7 р р . — Կարա-Յոլսուֆի Որդի Իսքանդարը համառ պայքար է մղում
քրդական կիսանկախ ամիրությունների դեմ Հայաստանի հարավում'
Բաղեշում , Ռշտունիքոլմ, Խիզանում։
1 4 2 7 р . — Վեր! է տրվում Մակվի հայկական իշխ ա նությա նը։
1 4 2 8 — 1 4 2 9 թ թ . — ^ա մուրյա նները պատերազմում են կարա-կոյունլուների
դեմ և ասպատակում են Հայաստանի տարբեր շրջանները։
1 4 3 1 թ . — Հա յա ստա նում և Ադրբեջանում մոլեգնում է սովը։
1 4 3 5 թ . — Շահռոլխը երրորդ անգամ պատերազմ է սկսում Իսքանդարի դեմ և
ավերածություններ սփռում Հա յա ստ ա նում։
1 4 3 5 թ . — Սյունյաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանը 6000 սյոլնեցի ընտանիքներով
անցնում է Լոռի։
1 4 3 5 թ . — Իսքանդարը սպանվում է իր Շ ահ-Կուբադ .որդու էքոզմից։
1 4 3 7 — 1 4 6 7 թ թ . — Ջհանշահի տիրակալությունը։
1 4 4 1 թ . — Կաթողիկոսական աթոռը վերահաստատվում է էջմիածնում։
1 4 4 1 թ . — Հա յկա կան եպիսկոպոսական թ ե մ է հիմնադրվում Մոլդովայի մ ա յ­
րաքաղաք Սուչա վա յում։
1 4 5 3 թ . մ ա յ ի ս ի 2 9 — թ՛ուրքերը գրավում են Կոստանդնուպոլիսը։
1 4 5 4 թ . — Ա ղ-կոյոլնլոլ Ուգուն-Հա սան ր արշավում է Հայաստանի հյուսիսային
շրջանների վրա։
1 4 5 7 — 1 4 5 8 թ թ . — Տեղի է ունենում Ջհանշահի արևելյան երկրորդ խոշոր ար­
շավանքը։
1 4 6 1 թ . — Ջհանշահը արշավում է Շիրաղ։
14(57 թ . մ ա յ ի ս — Ջհանշահը վճռական ճակատամարտի է ելնում Աղ-կոյուն-
լոլների դեմ և զոհվում է 70-ա մ յա հասակում։
1468— 1 թ թ .— Հա յա ստա նը ենթարկվում կ Աղ-կոյուևլու թուրքմենների
տիրապետությանը։
 Ժ ա մ ա նա կ ա ւ/րա քքյո ւ ն

РР' Ս՚Ղ՜՚Կ*1յունլուները սնշում են Հա լաստանի Հարավում հաս­

տատված քրդական ցեղերին։
1 4 7 2 թ --- Ուզուն-Հասանը արշավանք է կազմակերպում ընդդեմ Թուրքիայի,
1 4 * 2 Р ' Օքյոստ ոս Տեղի է ունենում Կոնիայի ճակատամարտը, որտեղ Աղ-
կոյունլուները պարտություն են կրում,
1 4 7 Л ր . օ գ ո ս տ ո ս ի 1 2 — Տեղի է ունենում Դեր ջանի ճակատամարտը։
1 4 7 8 р . — Սպանվում է Ուզուն-Հասանը։
1478— 1490 թ թ Աղ-կո յունլուների գահին տիրում է Ուզուն-Հասանի որդի
Յա զուբը։
— 1 4 89-ի ց քիչ առաջ վերջ է տրվում Համշենի հայկական իշխանությանը.
Դավիթ Բ իշխանը վտարվում է իր տիրույթներից,
14Տ8 թ. Յաղոլբը կրոնական հալածանք է ծավալում հայերի դեմ։
1 օ 0 0 - 1704 թթ. Դործել է Բաղեշի Ամրդոլոլ վանքի բարձրագույն բնույթի
դպրոցը,
1 «>02 թ . Վերջ է դրվում Ա ղ ֊կ ո յունլուների տիրապետությանը և Սեֆյան դի­
նաստիայի տիրապետությունն է հաստատվում,
1 5 1 2 թ . — Օսմանյան սուլթան Սելիմ Ահեղը մեծ զորաբանակով հ արձակման
է ա նցնում Իրանի դ ե մ . ոկիզբ է դրվում թ ու րք-իրանական պատերազմ­
ներին։
1512 թ . — Լույս է տեսնում հա յերեն առաջին տպագիր գիրքը*
1514 թ. — Չալգրանի ճակատամարտում պարսիկները պարտություն են կրում}
օսմանյա ն թուրքերը գրավում են Թավրիզը։
1 5 1 0 թ . — Լեհական սեյմո ւմ Սիգիղմունդ 1 ֊ի կողմից հաստատվում Է լեհահա՝
յո ց (քԴատաստանագիրքը^։
1 5*30 р . — Շահ Թահմազ 1-ը վերագրավում Է Բաղդադը։
1 5 4 5 — 1 5 4 6 թ թ . — Ալխազ միրզան նվա՛ճում Է Շ իրվանը, ապա միանում կ
ապստամբներին և ելնում Է ընդդեմ եղբորը՝ Շահ Թահմազ 1 ֊ի ։
1 5 4 6 — Л 4 7 թ թ . — Թահմազ 1-ը ճնշում՛է Ալխազ Միրզայի ապստամբությունը
և շա րժվում է Վրաստան։
1 5 4 7 թ . — Վրաց Լուարսաբ թագավորի ապստամբությունը Իրանի դեմ։
1 5 5 1 — 1 5 5 5 թ թ . — Շահ Թահմազ 1 ֊ի զորքերը հակահարձակման են անցնում
Թուրքիայի դեմ և ա վերածություններ սփռում Բարձր Հա յքում, Տոլրու-
րեըա նում, Վասպոլրականւոմ. Տեղի են ունենում նոր ավերիչ պատե­
րա զմներ Հա յա ստ ա նում,
1 5 4 9 թ . — Հա յ ժողովրդի ազատագրության խնդրով Ստեփանոս Սալմաստևցի
կաթողիկոսը լինում է Հռոմ ում։
1 5 5 5 գ.-^-Ա մա սիա յոլմ հաշտության պայմանագիր կ կնքվում Թուրքիայի և
Իրանի միջև։
1 5 6 2 թ . — Հա յա ստ ա նի ազատագրության համար գաղտնի ժողով է հրավիրվում
Մ իքա յել Սեբաստացի կաթողիկոսի կողմից,
1 5 6 2 թ . — Աբգար Թոխաթցսւ գլխ ա վորությա մբ պատվիրակություն է մեկնում
Վենետիկ։
1 5 6 7 թ __ Արդար դպիրը առաջին տպարանն է հիմնում Կոստանդնուպոլսում ւ
1 5 7 5 թ . — Թադեոս կաթողիկոսի ուղևորությունը Լվով, Վենետիկ, Հռոմ Հա­
յա ստա նի ազատագրության խնդրովւ
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

1 5 8 0 թ __ Թուրքական զորքերը ներխուժում են Ղարարաղ, ապա գրավում

Երևանն ու Գեղարքունիւքրւ
1 5 8 5 թ . — Լեհաստանի կանցլեր Յան Զամոյսկին արտոնագիր է տալիս Զամոլ՛-
տի ե քաղաքի հայերինւ
1 5 8 7 — 1 6 2 9 թ ր . — Շահ Աբրաս 1-ի իշխանությունը։
1 5 9 0 р . — Շահ Աբբաս 1-ը հաշտության պայմանագիր է կնքում Թուրքիայի
հետ։
1 5 9 5 — 1 6 2 8 թ թ . —Ջ ալա լին երի ապ ստա մբությունը։
1 6 0 3 թ . — Շահ Աբբաս 1-ը վերսկսում է պատերազմ ը , գրավում է Թավրիզը,
շարժվում է Հայաստան և հյուրընկալվում Զ ուզա յում։
1 6 0 4 թ . — Շահ Աբբաս 1-ը Արևելյան Հայաստանի բնա կչությա նը գաղթեցնում
է Իրան ( հատկապես մայրաքաղաք Սւգահանի շրջակայքը ի
1 6 0 4 — 1 6 0 5 թ թ . — Հիմնադրվում է Նոր Ջուղա ն։
1 6 0 5 — 1 6 2 5 թ թ . — Ամիր Գոլնա խանի իշխանությունը Արարատ յա ն երկրում։
1 6 0 6 — 1 6 2 0 թ թ . — Մեխլուի գլխ ա վորությա մբ գյուղացիական շարժումր։
1 6 1 2 թ . — Հաշտության պ այմանագիր է կնքվում Թուրքիայի ե. Իրանի միջև։
1 6 1 5 թ . — Հիմնադրվում է Սյունյաց Մեծ Անապատի կամ Հարանց Անապատի
բարձրագույն դպրոցըւ
1 6 1 6 թ . — Թուրքերը նոր հարձակում են սկսում Երևանի վրա։
1 6 1 8 . թ . — Ատրպատականի ուղղությամբ արշավանք է սկսում Խալիլ ւիւոշան։
1 6 2 2 թ . — Հիմնադրվում է Լիմ անաս/ատի դս/րոցր։
1 6 2 5 թ . — Գեորգի Սահակաձեի ապստամբությունը Վրաստանում։
1 6 2 5 — 1 6 3 5 թ թ . — Արարատյան երկրում իշխում է Թահմազկուլի խանը։
1 6 2 7 — 1 6 9 9 թ թ . — Աւդըել ու գործել է Զաքարիա Քա նա բեոցին։
1 6 2 9 — 1 6 4 2 թ թ . — Իրանում իշխում կ Շահ Աբբաս 1-ի թոռ Շահ Սաֆին։
1 6 3 2 թ . — Շահ Սաֆին արշավում է վրաց Թեյմուրաղ թագավորի դեմ։
1 6 3 2 թ . — Թուրքական զորքերը ասպատակում, ավերում են Շիրակի զաշաը,
Աոլարանի, Կարբ։։։. և Կոտայքի գավառները։
1 6 3 5 թ . — Սուլթան Մ ուրագը 400 հազարանոց բանակով ւգաշարոլմ է Երևա)։ի
բերդը և 7 օր անց գրավում։
1 6 3 6 թ . մ ա ւ -ս փ 2 6 — Կըզըլբաշները վերագրավում են Երևանի բերդը։
1 6 3 7 թ --- Սկսում է գործել էջմիածնի բարձրագույն դպրոցը։
1 6 3 7 — 1 6 9 5 թ թ . — Ապրել ու գործել է Երեմիա Չելեբի ՔյոմուրւՀյանը։
1 6 3 8 թ . — Հա յկական տպարան կ հիմնադրվում Նոր Զ ուզա յում։
1 0 ւ > 0 - ւ ս |յա (ւ|ւ<յ մ ի ն չ և X V I I I —ի վ ե ր ջ ը գործում է Նոր Զուզա յի դպրոցը։
2 6 3 9 թ . — Կնքվում է հաշտության պ այմա նա գիր, որով Հայաստանը երկրորդ
անգամ բա ժա նվում է Իրանի և Թուրքիայի միջև։
1 6 4 2 — 1 6 6 6 թ թ - — Իրանում իշխում է Շահ Աբբաս 11-ը։
1 6 4 8 թ — Վարվար Ալի փաշայի ապստամբությունը։
1 6 6 1 — 1 7 2 2 թ թ . — Ապրել ու գործել է Նաղաշ Հովնա թա նը։
1 6 6 4 թ . — Ավարտվում է Նոր Զուզա յի Ամենավւրկիչ վանքի կառուցումը։
1 6 6 6 թ . - / 3 ոգգան Սալթանով հայազգի նկարիչը հաստատվում է Մոսկվայում
16Ь(>— 1 6 9 4 թ թ . — Իրանում իշխում է Շահ Սոլլեյմա նը։
1 6 6 7 թ . — Առևտրական պայմանագիր ք. կնքվում Ռուսաստանի և Սպահանի
հա յ առևտրական ընկերությա ն միջև։
1 6 6 8 թ . — Հա յկական տպարան է հիմնադրվում Լիվոռնոյում։
 Ժ ա մ ան ա կ ա ղ -.ուի յո ւ ն
631

1 6 6 9 թ --- Ամստերդամում տպագրվում կ Առաքել Դավրիժեցոլ «Պա տմությու­

ն ը »։ ,
1 0 7 3 ? - — Հա 1 ՚ւ ա'ւան տպարան կ հիմնադրվում Մարսելում,
1ք) / / ր . Հա կոր Ջուղա յեցու. գլխավորությա մբ էջմիածնում հրավիրվում *
գաղտնի ժողով։
1 0 8 0 թ . , — *#. Պոլսում մահանում կ Հա կոբ Ջուղա յեցին,
֊Ի ս ր ա յ ե լ Օրին մեկնում կ Եվրոպա։
1683 1 7 6 8 թ թ --- Ապրել ու գործել կ Պաղտասար Դպիրը։
1 0 8 7 թ --- Մահացել կ Ստեփանոս Լեհացին,
10.).» թ . Ա մստերդամում տպագրվում կ « Համատարած աշխարհացոյց» անու­
նով մեծ քարտեղը և առաշին անգամ՝ Մ. Խորենացոլ «Հա յո ց պատմու­
թ յո ւն ը »։
1 7 0 0 թ --- Գեռլա հայաքաղաքի հիմնադրումր Սոմեշ գետի ավւին։
1 7 0 1 թ . Իսրայել Օրին և Մինաս վարդապետ Տիգրա ն/անցը գալիս են Մոսկվա։
I ' 0 Л թ . Օրին դեսպանական պրիկագին կ ներկա յա ցնում իր ցուցումներով
մշա կվա ծ Հայաստա նի քարտեղր։
I / 0 8 թ . — Իսրայել Օրին իբրև դեսւգան ուղարկվում կ Իրան։
1710 1 / 8 0 թ թ . — Ապրել ու գործել կ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը։
1 / 1 1 թ- — Օրին վերադառնում կ Ռուսաստան և. հանկարծամահ կ լինում Աստ-
րախանում ։
1 7 1 2 — 1 7 9 5 թ թ --- Ապրել ու գործել կ Ս ա յա թ ֊ն ո վ ա ն ։
1 7 1 2 թ . — Լեղդիների առաջնորդ Հաշի Դավոլթը հարձակվում կ Շամախոլ վյ՚ա ւ
1 / 1 5 — 1 / 1 7 թ թ . — Իշխան Վոլինսկ ու. դեսպանությունը Իրանում։
1 / 1 / թ . — Մխիթար Սեբաստացին ս. Ղազար կղղում հիմնում կ միաբանու­
թ յուն և ապա' դպ րոց։ ■ ■
1 / 2 0 թ . — Լեզգիները Սուրխայի գլխ ա վորությա մբ ասպատակում և ավերում են
Լոռին։
* — Ղարւսբաղի և Ղափանի ինքնապաշտպանության կազմակերպումը ընդ­
դեմ լեզգիների։
1 7 2 1 թ . — Լեզգիները նորից հարձակվում են Շամախոլ ։Լրա։
1 7 2 2 — 1 /<10 թ թ . — Ազատագրական կռիվներ են ծավալվում Սյունիքում Դա վիթ
Բեկի և Մխիթար սպարապետի ղեկավարութ յա մ բ ։
1 7 2 2 թ . — Մուզանի վրա յով լեզգիները մանում են Դիզակի և Խաչենի տերի­
տորիաները։
1 7 2 2 թ . ս ե պ տ ե մ բ ե ր — Հ ա յ֊ւ է ր ա ցական զինական ուժերը Գանձակի Չոլակ
գյուղի մոտ միավորվում են և սպասում ռուսական զորքերի առաջխա­
ղա ցմա նը։
1 7 2 2 — 1 7 2 3 թ թ . — Ռուսական զորքերը արշավում են Իրան և գրավում Կասպից
ծովի առափնյա շրջանները։
1 7 2 3 р . — Մուհամադկռւլի խանը (Կա խ եթիա յի Կոստանդին թա գա վորը), որլւ
նշա նակվա ծ կր Վախթանդ \ 1 - ի փոխարեն, գրավում կ թ իֆլիսը։
1 7 2 3 թ . ս ւ մ ա ո — թուրքերը գրավում են Բ ՚ի ֆլիսը։
֊Գ ա ն ձ ա կ ը հերոսաբար պաշտպանվում կ թուրքական հարձակումից։
1 7 2 4 թ . — Պետրոս 1-ը հրովարտակ կ հրապարակում հայ ժողովրդին իր հո­
վանավորությա ն տակ առնելու մասին։
 Հ ս ՚ յ ժոզուքյւդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

1 7 2 4 թ . մ ա ր տ ի 2 4 — Գանձակում պայմանագիր է կնքվում հա յ և ա գր բ Լչան у ի

բնակչությա ն միջև' ընդդեմ թուրքերի։
հ ո ւ ն ի ս — Թուրքական զորավար Արիֆ Ահմեդ ւի աշան 4'չ III մրի ի վրա յով
շարժվում է դեպի Երևան։
հ ո ւ ն ի ս ի 7 — Թուրքական զորքերը պաշարում են Երևանը և 3 ամիս անց.
մ ե ծ կորուստներ տալով, գրավում քաղաքը։
օ գ ո ս տ ո ս — Թուրքերը գրավում են Նախիջևանն ու Օրդուբադը։
— Ավան Յուզբաշու և Իվան Կարապետի գլխա վորությա մբ Ղարաբաղի
սղնախներից 2 0 0 0 ռազմիկներ անցնում են Ղավւան։
1 7 2 5 թ . —Հա մա ռ կռիվներ են մղվում Գողթնոլմ թուրքերի դեմ։
1 7 2 5 թ . գ ա ր ո ւ ն — Թուրքական զորքերը մոտենում են Սիսիանի և Ղաւիտնի
բարձունքներին։
— Թուրքական զորքերը Սարոլ Մուստաֆա փաշայի հրամանատարու­
թ յա մ բ գրավում են Լոռու բերդը։
փ ե տ ր վ ա ր —Թուրքական ՏՍՕՕ֊ա նոց մի բանակ մանում կ Վարան դա !լ
դրև թե ամբողջովին ոչնչացվում։
1 7 2 6 թ . ա շ ո ւ ն — Սարու Մուստաֆա վւաշայի զորաբանակը գրոհում կ Շուշի
քաղաքի ‘[բա և 8-օ ր յա մարտերից հետո գրավում։
— Իրանի Հա մ ադան քաղաքում ծնվում է Հովսեվ։ էմինլւ։
1 7 2 7 թ . — Մահանում է Ղարաբաղի ազատագրական կռիվների եռանդուն կազ­
մակերպիչ Եսայի կաթողիկոս Հա սա ն-Ջ ա լա /յա նը։
— Տեղի կ ունենում Հալիձորի հերոսական պաշտւդանո։ թ յուն ր , ուր թուր-
քական բանակը պարտություն կ կրում։
— Թահմազ շահը ճանաչում է ԴաւԼիթ֊ր եկի իշխանությունը Ղափանի
երկրում ։
1 7 2 8 թ __ Մահանում է Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ը ։
— Սկսվում կ թուրքական զորքերի ընդհանուր հարձակումը։
1 7 3 2 թ --- Նա դիր֊կ ուլի խանը գահընկեց կ անում շահ Թահմազ 11-ին և. գրա­
վում գահը։
1 7 3 5 թ . — Նադիր շահը պաշարում է Գանձակը, Լոռի ֊Փ ա մ բակի վրարւվ շ ա ր ժ ֊
վում դեպի Սարս։
1 / 3 5 թ . հ ո ւ լ ի ս ի 8 — Եղվարդի ճակատամարտում թուրքերը ջա/սշա/սիչ պար­
տություն են կրումւ
1/37 թ . — Նադիր շահը արշավում է Աֆղանս տան։
1 7 4 0 ֊ա կ ա ն թ թ Ղղլարոլմ կազմավորվում կ հայկական գաղթօջախ։
1 7 4 2 թ . — Նադիրի հրամանով աշխարհագիր կ ա նցկա ցվում Հայաստանումւ
1 / 4 4 — 1 7 4 6 թ թ --- Նազիրը պատերազմում կ Թուրքիայի դեմլ
1 7 4 6 թ . — Աստրախանում հիմնադրվում է հայկական դատարան։
1 7 4 7 թ . — Սպանվում կ Նադիր շահը։
1 7 5 0 ֊ ա կ ա ն թ թ . — Փանահ խանը հաստատվում կ Շ ուշի ում։
— Աֆղան Ազադ խանը արշավում կ Նախիջևան։
1 7 5 2 թ . ճ ո ւ ն ի ս — Ազադ խանը արշավում կ Երևանի խանությւսն վրա։
— Ագոլլիսցիները համառ դիմադրություն են ցույց տալիս Ազադ խանին:
հ ո ւ ն ի ս ի 2 8 — Քանաքևռի մոտ սւեղի կ ունենում ճակատամարտ Հերակլ
П -ի և Ազադ խանի զորքերի միջև։
 ժամսւնակս,։ւրու1կիլն

I ^՝" 1ոեփ Լմի/յը դալիս կ Հա յա ստ ա ն1 ազատագրական պայքարը կ ա ղ ֊

մ ակ հր պ ելա. նպատակով,
— Լեզգիների 8 0 0 0 Հոգիանոց րանակը արշավում է Անդրկովկաս
1 7 0 0 Հ . — Լեզգիները ասպատակում են Արարատյան երկիրը,
Լրաց Ւ եյմուրա ղ թագավորը օգնություն ստանալու ակնկալոլթլամբ
մեկնում է Ռուսաստանւ
17Ь0 \ I )\ рр. Հեղկէս էսյյերը Գորգին խանի գլխավորությամբ (Գրիգոր
Հա րութ յունյա ն) Հերոսական մասնակցություն են ունենում Բենգալիայի
ազատագրական կռիվներին' ընդդեմ անգլիական գաղութարարների,
1/01 1/02 թթ* Լմինր վերադառնում Է Լոնդոն, ապա գալիս Պետեր բուրգ և
Մոսկվա։
1 7 0 2 — 1 7 7 9 р р , — Հերակլ П -ը չորս անգամ (1 7 6 2 , 17 6 5 , 1778 և 1779 թ թ .) ար­
շավանք Է կազմակերպում Երեանի խանի ղեմ և վերջինիս Հպատակեց-
նում իրենէ
176.] р . Մոզգոկում կազմավորվում կ հայկական գաղթօշախ։
I /()*] р . փ ե տ ր վ ա ր Էմինր Ս ոսկվա յից ուղևորվում Է Վրաստան' անգրկովկաս-
յա ն մոզովուրգների ազատագրական ս/այքարր կազմակերպելու համար
և մի տարի ան ը հեռանում Է Վրաստանից։
I Հ(5(5 р . օ դ ո ս տ ո ս ի 1 — Սիմեոն Երևանցի կաթալիկոսր կոնդակ Է ուղարկում
Եկատերինա Н -ին հա յ յողուԼլւգին օգնելու խնդրանքով։
17()Տ р . քււււլ|ւս|ւ 30 — եկատերինա I I ֊ի հրովարտակր Էշմի ածն ի իրա վունք­
ների մ ասին է
17(59 թ . հ ո ւ ն ի ս ի 8 — Մովսես Սարաֆյանի կազմած Հայաստանի ազատագրման
ծրագիրը ներկա յա ցվում Է Ռուսաստանի արտաքին գործերի կոլեգիա յին է
1 7 7 0 —ա կ ա ն թ թ -— Մադրասի Հայրենասիրական խմբա կը Հրատարակում Է «նոր
տետրակ որ կոչի յորգորա1լտ>-ըг
1 7 / 1 թ . — Սկսում Է գործել Էջմիածնի սււգարանը, որը առաջինն Էր Հա յա ստ ա ­
նում ։
1 7 7 3 թ . — Աստրախանում Հիմնադրվում Լ ռոլսա Հա յոց եկեղեցական թեմրւ
1 7 8 0 թ . ք ւ ո ւ ն վ ա ր ի 1 0 — ՀովՀա ննես Լաղարյանը Հայաստանի ազատագրության
մասին զեկուցագիր Է ներկա յա ցնում Ա. Սուվորովին։
— հ ո ւ ն վ ա ր — Ա. Սուվորովը մեկնում Է Աստրախանէ
— հ ո ւ ն վ ա ր — Հիմնա դրվում Է Նոր Նախիջևանի Հայկական գաղթօջախը։
1 7 8 1 թ . ն ո յ ե մ բ ե ր — Հա շտությա ն պայմանագիր Է կնքվում Հերակլ 1 1 ֊ի և
Երևանի խանի միջև։
֊Պ ե տ ե ր բ ո ւ ր գ ո ւ մ Հիմնադրվում Է Գրիգոր Խալդարյանի տպարանը։
1 7 8 3 թ . - ^ 2 . Արղությանր մշակում Է Հայաստանի ազատագրության ծրագիրրւ
— Մադրասում Հրատարակվում Է «Տետրա կ որ կոչի նշաւակյ> գիրքը՛-
— հ ո ւ լ ի ս ի 2ձ — Գևորդիևսկի ամրոցում պայմանագիր Է կնքվում Ռուսաս­
տանի և Վրաստանի միջև, որով վերջինս մտնում Է Ռուսաստանի Հովա-
նա վորությտն ներքո։
1 7 8 5 թ. ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 7 — Սկսվում Է Ավարայի Ումմա խանի արշավանքը
դեպի Վրաստան և Հա յա ստան (Րորչա լոլ, Ախթալա, Լոռի)։
1 7 8 8 — 1 7 8 9 թ թ . — Մադրասում Հրատարակվում Է «Ո րոգա յթ ւիառացը»։
1 7 9 5 թ . — Տեղի Է ունենում Ազա-ՄուՀամադ շահի առաջին արշավանքը,
о .и Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

— օ գ ո ս տ ո ս ի վ ե ր ջ ի ն — Երևանի խանը բերդը հանձնում է Ա ղա ֊Մ ոլհա մա դ

շահին։
— ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 1 2 — Աղա-Մոլհամադը գրավում է Բ՜իֆլիսը։
— դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 1 3 — Ջ ավադ խանը Գանձակը հանձնում է ռուսներինւ
1 7 9 7 թ . — Տեղի է ունենում Աղա-Մուհամադի երկրորդ արշավանքը։
— գ ա ր ո ւ ն — Ա ղա ֊Մ ոլհա մա դը գրավում է Շուշին և սպանվում է Շուշու
բերդումւ
1 7 9 7 թ . հ ո ւ լ ի ս ի 2 0 — Ղ ՚ւ կ ա ս Կարնեցի կաթողիկոսը օգնության խնդրանքով
նամակ է գրում Պավել I կայսրին։
1 7 9 8 թ . փ ե տ ր վ ա ր ի 2 6 — Պավել 1-ի հրովարտակը հայերի մասին։
1 8 0 1 թ . — Վրա иտանը և հյոլսիս-ա րևհլյա ն Հայաստանի որոշ շրջաններ ա նց­
նում են Ռուսական կայսրության հովանավորության տակ։
 1Г и. Տ I) Ն Ս. Դ Ի Տ II Ի Թ 8*Ո 1> Ն

1 . Մ Ա ՐՔՍ ԻԶ Մ Ի ԿԼԱՍԻԿՆեՐԻ ԵՐԿԵՐ

Կ. Մ ա ր ք ս , Կ ա պ ի տ ա լ, Հա տ . 1, հրեա ն, 1033։
Կ. II ա ր ք ս , .V 1;С(|Ьլս , Հ ա տ ը ն տ ի ր ն ա մ ա կ ն ե ր , Ե րև ա ն , 1 3 3 6 ։
Կ. Մ ա ր ք ս , Կ ա պ ի տ ա լի ս տ ա կ տ ն ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն ը նա խ որդող ձևերը, հրեա ն, 1341։
.V 1;ն>|1, լււ, Ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի բ տ յբ ա յմ տ ն և բ ո ւր ժ ո ւա զ ի ա յի զ ա ր դ ա ր մ ա ն մ ա ս ի ն , ե ր և ա ն , 1 3 3 էէ |
:|ւ. 1;քւ<|1.|Ա, Գ յո ւղ ա ց ի ա կ ա ն պ ա տ երա զմը Գ ե ր մ ա ն ի ա յո ւ մ , հրեա ն, 1340։
՛Լ. I1. Լ ե ն ի ն , Կ ա պ ի տ ա լի զ մ ի զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ո ւմ , Ե ր կ ե ր , Հա տ . 3 , հ ր ե ա ն , 134'էւ

2. ՍԿ!ՀՐ՜1.ԱՂ11ՅՈԻՐՆԱՐ

Ա . ՀԵ Ռ Ա Գ Ր Ե Ր , Ա ՐԽ ԻՎ Ա ՅԻՆ ԵՎ ԱՅԼ ՆՅՈՒՌԵՐ

Մ ա շտ ո ը Ի ա ն վ ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , ձ ե ո ա գ ի ր Л?Л5 5 5 , 8 2 , 5 1 3 , 5 2 3 , 5 4 2 , 7 3 7 , 1 0 6 0 , 1 2 6 4 ,
1382, 1402, 1 6 3 5 ,1 8 2 8 , 1 8 1 5 , 1 3 8 3 ,2 0 1 4 ,2 2 2 3 , 2 6 7 2 , 2 6 3 3 , 2803, 2845, 2888, 2311, 2333,
2351, 3031, 3 5 1 3 ,3 8 4 4 , 3 8 6 4 , 3 3 1 2 ,4 2 6 8 ,4 3 3 1 , 4 1 1 0 , 4481, 4436, 4501, 4669, 4736, 5074,
5114, 5306, 5 9 3 4 , 6 2 7 1 , 6 2 7 3 , 6 7 6 4 , 7 0 4 9 , 7 1 1 7 , 7 4 4 2 , 7 4 8 2 , 7 6 3 9 , 7 7 1 7 , 7 7 5 7 , 8 4 4 3 ։ Ե րո ւս ա ղ ե մ ի
II. Հ ա կ ո բ յա ն ց վ ա ն ք , ձ ե ո ա գ ի ր Л'Л? 1244, 1397։ Զմմա ռի վա նք, ձ ե ո ա գ ի ր № 2 1 2 ։ Մ ա շտ ոցի
ա ն վ ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն , Ա ր ա բ ա տ ա ռ ֆ ո ն դ , ձ ե ռ . Л 2 3 3 , ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Ա ր խ ի վ ա յի ն բ ա ժ ի ն , ո ո ւ-
ւ/ա կ ա ն ց ա ր ե ր ի և Ն ա ո լո լե ո ն 1 ֊ի Հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն ե ր ը , Л? 2 , ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Կ ա թ ող իկ ոս ա կ ա ն դ ի վ ա ն ,
թղթա պ ա նա կ 1 ա , 1 բ , 1դ, 1 ղ, 2 ա , 2բ, 1 3 ր , ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , Մ ե լի ք ֊Շ տ հ ն ա զ ա ր յա ն ն ե ր ի ֆոնդ,
թ ղ թ ա պ ա ն ա կ 2 4 1 , ՀՍ Ս Հ ՊՊ Կ Ա , ֆոնդ 57, գործ 9 ։
Ո ւկ ր. ՍՍՀ Լվ ովի Կ ենտ րոնա կա ն պ ետ ա կա ն պ ա տ մա կա ն ա ր խ ի վ (Լ Կ Պ Պ Ա ), ֆ. 52, ց . 4,
ւ/- Ժ, ՝հ• 5Շւ ՚
Архив Внешней политики России (АВПР), վ). СРА, д. 1722 г., № 1, վ). «Посольства в
КонстантниопЪле», д. 1615.
ЦГА, фонд 100, спош. России с Арменией (СРА), №№ 2, 81, 142.
ЦГАДА, фонд Гос. архив р. XXII, д. 13, ч. IV, V, VII, д. 1666— 1674 гг. № 2. Ն ո ւյն
տ ե ղ ո ւմ , ф. 100, д. 1672—1673 гг., № I, 1710 г„ № 3, ф. 276, т. I, д. 612, ф. 1252, оп.
I, д. 19, 386; Ն ո ւյն տ ե ղ ո ւմ , ф. Сношения России с Перепей, оп. I, д. 1653 г.,№ 5.
ЦГАВМФ, ф. 233 оп. I, д. 222, 228. ЦГВИА, ф. 52, оп. 1/194, св. 124, д. 8, оп. 194, д,
331, ч. VIII, IX, ВИА, д. 280, ЦГИА СССР, ф. 880,. оп. 5, д. 12, 108.

Ր . ՏՊ Ա Գ Ի Ր Ս Կ ԶՐՆԱ Ղ ԲՅՈ ԻՐՆհՐ

Հ ա յե ր ե ն լե զ վ ո վ

Ա բրա հա մ 1ւրևսւնէ)ի, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա տ երա զմա ցն, հրէւա ն, 1938։

Ա բ ր ա հ ա մ կ ր ե ա ա ւյի . Պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ ի ւն ա ն ց ի ց ն ի ւր ո ց և Ն ա տ ր -Շ ա Հ ի ն Պ ա ր ս ի ց , Է շ մ ի ա ծ ի ն , 1 8 7 0 ■
Ա ա ս ք ե լ Դ ա վ յփ Օ ե ւփ , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , էջմիա ծին, 1836ւ
Աոսւ քել Ս յո ւ ն ե ց ի , Լ ո ւծ մ ո ւն ք յա ղ ա գ ս Ս ա հ մ ա նա ց ( գ ր ո ց ) Դ ա լթ ի Ա ն յա ղ թ փ ի լի ս ո փ ա յի , Մ ա դ ր ա ս ,

1797։
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ն ո ւյն ի , Ա ղա մ գ ի ր ք , Վ ենետ իկ, 1907։

Ն ո ւյն ի , Դ ր ա /ս տ ա գ ի ր ք , Վ ենետ իկ, 1956։
Ա ր ա բա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի և հ ա ր և ա ն ե ր կ ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն , կ ա զ մ ե ց Հ . Ր \ Ն ա լր ա ն ղ յա ն ,
Ե րև ա ն , 1 9 6 5 ։
Գ ե ո ր գ Վ ա ր դա պ ե տ Մ |ս լե ի ւք -օ դ լի , Գ իրք ւլի ճ ա բ ա ն ո ւթ ե տ ն ը ն դ դ է մ ե ր կ ա բ ն ա կ ա ց , Կ. Պ ո չիս , 1 7 3 4 ։
Գ րի գ ո ր Տա թ ևա ցի, Գ իրք ք ա ր ո զ ո ւթ ե ա ն , Ա մ ա րա ն հ ա տ ո ր , Կ. Պ ո յի ս 1741։
Ն ո ւյն ի , Տէմերա ն հ ա տ ո ր , Կ• Պ ո չի ս , 1740։
Ն ո ւյն ի , Գիրք հ ա ր ց մ ա ն ց , Կ. Պ ո լի ս , 1729։
Ն ո ւյն ի , Ո սկեփ որիկ, Կ. Պ ո լի ս , 1746։
Գ րիգոր Դ ա ր ս ւն ա ղ ցի , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1915։
Գ ր ի գ ո ր Խ լա թ ե ց ի (Ծ ե ր ե ն ց ) , Յ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ա ղ է տ ի ց ( տ ե ՛ս « ԺԵ դա րի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր » , Ա )։
Դ իւա ն հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն , հ ա տ . Ա — Բ , Ւ ի ֆ լի ս , 1 8 9 3 , Գ, Թ ի ֆ լի ս , 1 8 9 4 , Դ , Բ ՜ի ֆ չիս , 1899, Ը։
Մ ա սն I I , Թ ի ֆ լի ս , 1908, ժ, Թ ի ֆ լի ս , 1 9 1 2 ,
ն ա ս յի կ ա թ . Հ ա ս ս ւն -Ջ ա |ս ւլյա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կ ա մ յի շ ա տ ա կ ի ն չ - ի ն չ ա ն ց ի ց 1 գ ի պ հ չո ց յա շ խ ա ր ֊
հի ն Ա ղ ո ւա ն ի ց , Շ ո ւշի , 1839։
երեմիա Տ ե լե պ ի Ք յո մ ո ւ ր ն ե ս ւ ն , Ս տ ա մ պ օ լո յ պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , հ ա տ , Ա, Վ իեննա , 1913, հա տ . Բ,
Վ իեննա , 1932, հա տ . Գ, Վ իեննա , 1939։
Ն ո ւյն ի , Օ րա գրութ իւն Ե ր ո ւս ա ղ էմ , 1939։
Цш 1՚ս ւր]ւա Ա գ ո ւլե ց ի , Օ ր ա գ ր ո ւթ յո ւն , Ե րև ա ն , 1938։
Զ ա մ ա ր ի ա սա րկսււ| ա գ Ք ա ն ս ւք ե ո ց ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն , մ ա ս ն Ա , Բ , Գ, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 8 7 0 ։
Ը ն տ ի ր պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Դ ա վիթ րե գի ն, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1871։
Թ ովմ ա Մ եծոփ եցի, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Է ա ն կ -Թ ա մ ո ւր ա յ և յա ջ ո ր դ ա ց ի ւրոց, Փ ա րիզ, 1 8 6 0 ։
Ն ո ւյն ի , Յ իշա տ ա կա րա ն, թ ի ֆ չի ս , 1892։
Թ ուր քա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի , հ ա յե ր ի և Ա նդրկովկա սի մ յո ւ ս մ ռ ղ ո վ ո ւր գ ն ե ր ի մա սին,
կա զմեց Ա. Ս ա ֆ ր ա ս տ յա ն , հա տ . Ա, Երևա ն, 1964։
ԺԴ դ ա ր ի հ ա յե ր ե ն ձեռա գրերի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր , կ ա զ մ ե ց Լ. Ս, Խ ա չի կ յա ն , Ե րև ա ն , 1 9 5 0 ։
ԺԵ գլո րի հ ա յե ր ե ն ձեռա գրերի հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր , կ ա զ մ ե ց Լ* Ս. Խ ա չի կ յա ն , հ ա տ . Ա, Ե րև ա ն,
1 9 5 5 , հա տ . Բ, Ե րևա ն, 1 9 5 8 , հա տ . Գ, Երևա ն, 1967։
Խ ա չա տ ուր սւթեղւս Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա րսից, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1905։
Կ ա լվ ա ծ ա գ ր ե ր , կա զմեց* Հա ր. Ա բ ր ա հ ա մ յա ն , Ե րև ա ն , 1941։
Կ ա մ ե ն ե ց ֊Պ ո դ ո չս կ ք ա ղ ա ք ի հ ա յկ ա կ ա ն դա տ ա րա նի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , (X V I դ .) , ա շխ ա ­
տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Վ. Ռ. Գ ր իգ որ յա ն ի , Երևա ն, 1963։
Հա յ ա շո ւղն ե ր (X V II— X V III դ դ > ), Ե րևա ն, 1961։
Հ ա յո ց ն որ վ կ ա ն ե ր ը (ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Հ. Մ ա ն ա ն գ յա ն ի և Հր. Ա ճ ա ո յա ն ի ), Վ ա ղ ա ր շա ­
պատ, 1903։
Հիշա տ ա կա րա ն ա զ գ ա յի ն ա ր դ ե ա ն պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն հ ա մ ա ր ( հ Կռ ո ւն կ հ ա յո ց ա շխ ա ր հ ի ն }), 1 8 6 2 ) ։
Հ ո վ հ ա ն Ո ր ո տ ն ե ց ի , Հ ա ւա ք ե ա լ ի բ ա ն ի ց ի մ ա ս տ ա ս ի ր ա ց ( « Բ ա ն բ ե ր Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի », Л? 3 , 1 9 5 6 ) ։
Ն ո ւյն ի , Վ ե ր լո ւծ ո ւթ ի ւն ս տ ո ր ա դ ր ո ւթ ե ա ն ց Ա ր ի ս տ ո տ է լի , հա մա հա վա ք տ եքստ ը, ա սա շա ր ա ն ը և
ծ ա ն ո թ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Վ. Կ. Չ ա լո յա ն ի , Ե րևա ն , 1956։
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ա մ ե ն ա ց ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն Խ ո տ ի ն ո ւ, ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Հ . Ս. Ա ն ա ս -
յա ն ի , Ե րև ա ն , 1964։
Հովա սա փ Ս ե ր ա ս տ ա ց ի , Բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր , ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ Վ. Պ. Գ և ո ր դ յա ն ի , ե ր և ա ն ,
1964,
Հովսեփ կ մ ի ն ի կ ե ա ն ք ն ու գ ո ր ծ ը , ա ն գ լե ր ե ն ր ն ա գ . թ ա ր գ մ ա ն ե ց 3 . Խ ա չմ ա ն ե ա ն , Բ ե յր ո ւթ , 1 9 Տ Ճ ։
Հովսեփ կա թողիկոսի Յիշա տ ա կա րա նը (« Կ ռ ո ւ ն կ Հ ա յո ց ա շխ ա ր հ ի ն а , 1 8 6 3 , М 7 )։
Մ ա յր ց ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց Մ խ ի թ ա ր ե ա ն Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի ն , կ ա զ մ ե ց Р . Ա ա ր գի ս եա ն , հա տ .
Ա, Վ ենետ իկ, 1914, հա տ Բ , Վենետ իկ, 1 9 2 4 1
Մ ա յր ց ո ւց ա կ ձ ե ռ ա գ ր ա ց ս ր բ ո ց Տ ա կ ո բ ե ա ն ց , հ ա տ . Գ, կ ա զ մ ե ց ն . Պ ո զա /ւե ա ն , Ե րուսա ղեմ', 1 9 6 8 ։
Մ ա նր ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր X I I I — X V I I I գ գ ., կ ա զ մ ե ց Վ . Հ ա կ ո բ յա ն , հա տ . I , Ե րև ա ն , 1 9 5 1 ,
հա տ , II, Ե րև ա ն , 1956։
Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի պ ա ր ս կ ե ր ե ն վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ը , Հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն ե ր , պ րա կ Ա (Ժ Ե — Ժ Զ դ դ • ) , կա զմեց
Հ . Դ, Փ ս ս ի ա զ յա ն , Ե ր և ա ն , 1958, պ րա կ Բ , Ե ր և ա ն , 1 9 5 9 ։
Մ ա տ ենա դա րա նի պ ա րսկերեն վա վ եր ա գրե րը, կ ա լվ ա ծ ա գ ր ե ր , պ րա կ Ա , կ ա զ մ ե ց Հ . Գ. Փ ա փ ա ,լ ֊
յա ն , Ե րև ա ն , 1968։
Մ ա տ թեոս Ո տ ճ ա յե ց ի , Ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1898։
 Մ ա տ ե ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն 637

II |и|||>и 1 г Ս1,բ ա խ տ ա ց ի , Դուռն քերա կա նութեա ն աշխարհարար չեղուին հ ա յո ց . Վենետիկ, 1 7 2 7 *

նույքփ , Իա ռղիրթ Հ ա յկ ս ,,,Լան ,ե դ ո ,ի , Վենետիկ, Ա, 174И, Ր, Վենետիկ, 1Т69,
1Ո|քԱւ]ւ7 1ա ւ||ւսշ. ա շ խ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա մ բ I;. Խ ո ն դ կ ա ր ,ա ն ի , հրեա ն, 1965,
նա ղա շ Հ ո վ ն ա |> ա ն , Ր ա ն ա ս տ ե ղ » „ ,թ յ„ լն ն ե ր , հրեա ն, I9511
՛հոր տ ետ րա կ որ կ ո ,ի յո ր դ ո ր ա կ , Ս՛ադր ա ս, 1772։
Շս,ք.սոէիր Շ ա հ ւա ք ի ր յա ն , Ո ր ո դ ա յՐ փ ա ռա ց, Ր ֊ի ֆ լի ս , 1913,
Ա ա մյյա ք' 'Г .. Պատ մ ութ ի & Հ ա յո ց , Հա տ . I I I , Վ ենետիկ, 1 7 8 6 ։
ն ո ւ յն ի , Ք երա կա նութիւն Հա յկա դեա ն լե զո ւի , Վենետիկ, 1 7 7 9 ,֊
Պ ա դ ւո ա սա ր 1՚ս յ]ւր. Բ ա դ ի կ ն ե ր ս ի ր ո յ ե կա րօտ ա նա ց, Ե րև ա ն , 19581
Պ ե տ ր ո ս ւյի Ս ա րդ ի ս Գ ի լա ն ե ն ց , ժ ա մ ա ն ա կ ա դ ր ո ւթ ի լն (« Կ ո ո ւ ն կ * , է ի ֆ լի ս , 1 8 6 3 ),
Պ ետ ր ո ս 'Լ ա փ ա ն ց ի , Գրքույկ կո յեցեա լ երդարան, Կ. Պոլիս, 17 7 2 ,
11աւքու),լ Ս .նեցի , Հ ա ւա ք մ ո ւն ք ի դ ր ո ց պ ա տ մ ա դ ր ա ց , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 8 9 3 ,
Ա ա յա թ ֊Ն ո վ ս ։ ( Հ ա յե ր ե ն , վրա ցերեն, ա դ ր ր ե յա ն սրեն /ս ա ղերի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւ) կ ա ղ մ ե ց Մ. Հ ա ս ր ա թ ֊
յա ն , Կ րեա ն, 1963։
Ս իմեոէ կա թողիկէէս երևա նցի, Հա մբո, Վաղարշապատ, 1873։
Ս ի մ ե ո ն Դ պ ր ի Լ ե հ ա ց ւո յ, Ո ւղ ե գ ր ո ւթ ի ւն , տ ե ղ ա գ ր ո ւթ ի ւն և յի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ք , Վ ի ե ն ն ա , 1 9 3 6 ։
Ս իմ ե ոն Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Հա մա ռօտ հ ա ւա ք ո ւմ ն տ ր ա մ ա բ ա ն ո ւթ ե ա ն , Կ. Պ ո չիս , 1728։
II (Грипп Ս պ ա րա պ ետ , Տա րեգիրք, Վենետ իկ, 1956։
Ս տ ե փ ա ն ոս Օ ր ր ե լյա ն , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն նա հա նգին Ս իս ա կ ա ն , Թ ի ֆ լի ս , 1910։
Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ ե ց ի Հ ա ր ո ւթ յո ւն Ա ր ա ր ա տ յա ն ի կ յա ն ք ը , Ւ ի ֆ լի ս , 1922։
Վ իմա կա ն տ ա րեգիր, կ ա զ մ ե ց ճ Կ. Կ ո ս տ ա ն յա ն ց , ՍՊԲ, 1913։
Վ ր ա ցա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի և հ ա յե ր ի մ ա ս ի ն , թ ա ր գ մ ա ն ե ց ճ Լ. Մ ե լ ի ք ս ե թ ֊բ ե կ , հա տ .
Գ, երևա ն, 1955։
Տա ղա րա ն Է սա հոգոյ և մ ա ր մ ն ո յ, Վենետ իկ, 1512— 1513к
Ց ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց Զմմա ոի վա նքի Մ ա տ ենա դա րա նին, կա ղմեց Մ . Ք ե շ ի շ յա ն ,
Վ իեննա , 19641
Ց ո ւց ա կ ձ ե ռ ա գ ր ա ց Մ յո յ ս . Ա ռա ք ե լ ո ց ֊թ ա ր գ մ ա ն չ ա ց վ ա ն ք ի և շ ր լա կ ա յի ց , կ ա զ մ ե ց ի ն //. Մ ուրա տ -
յա ն և ն. Մ ա ր տ ի ր ո ս յա ն , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 19671
Ց ո ւց ա կ հ ա յե ր ե ն ձ ե ռ ա գ ր ա ց Հ ա լ ե պ ի * .., կ ա զ մ ե ց Ա . Ս յո ւր մ ե յա ն , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1935։
Օ ս մ ա ն յա ն օրենքները Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը , ա ռա ջա ր ա ն ը և ծա նոթ ա ­
գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Ա . Խ. Ս ա ֆ ր ա ս տ յա ն ի և Մ . Կ. Ա ո ւլա լյա ն ի , Ե րևա ն, 1964։

8 . ԴՐԱԿԱՆՈԻԹ ՅՈԻՆ

Հ ա յե ր ե ն լե զ վ ո վ

Ա ր ե ղ յա ն Մ ., Հ ա յո ց հ ի ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հ ա տ . 2 , Երևա ն, 1 9 4 6 ։
Ն ո ւ յն ի , Երկեր, հա տ . Բ, Ե րևա ն, 1967։
Ա ր ր ա ճ ա ւք յա ն Ա ., Մ ի I/ Ա նդրկովկա սի Կ ո ղ ո վո ւրդ նե րի և հ ա յ . ռո ւս ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի
պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , Երևա ն, 1953։
Ա լիշա ն Ղ-» Ա յր ա ր ա տ , Վ ենետ իկ, 1890։
Ն ո ւ յն ի , Հ ա յ- Վ ե ն ե տ , Վ ենետ իկ, 1896։
Ն ո ւ յն ի , Ս իսա կա ն, Վ ենետ իկ, 1893։
Ն ո ւյն ի , Կ ա մենից, Վ ենետ իկ, 1 8 9 6 ։
Ա լս յո յա Տ յա ն Ա ., Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն հ ա յ գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն , հ ա տ . Գ, մ ա ս ն Ա , Կ ա հիր ե, 1 9 6 1 ,
Ա կ ի ն յս ւն Ն .| Բաղեշի դ լ4Բո9Ը 1 5 0 0 — 1 7 0 4 'Р Р ч Վ իեննա , 1952։
ն ո ւ յն ի , Մ ո վ ս ե ս Գ Տ ա թ և ա ց ի հ ա յո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն և իր ժ ա մ ա ն ա կ ը ..., Վ ի ե ն ն ա , 1 9 3 8 ,
Ն ո ւ յն ի , Գ րիգորիս Ա կա թողիկոս Ա ղ թ ա մ ա ր ց ի ..., Վ իեննա , 1958։
ն ո ւ յն ի , Հինգ պ ա ն դ ո ւխ տ տ ա ղա սա ցներ, Վ իեննա , }9 2 1 ,
Ա ն ս ա յա ն Հ ր ., Հ ա յո ց ա ն ձ ն ա ն ո ւն ն ե ր ի բա ռա րա ն, Գ, Ե րև ա ն , 1946,
Ա նւա ւյա ն Հ . , Հ ա յկ ա կ ա ն մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն , Ա , ե ր և ա ն , 1 9 5 9 ,
ն ո ւ յն ի , X V I I դ ա ր ի ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ն ե ր ն Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , Ե րև ա ն , 1 9 6 1 ,
ն ո ւ յն ի , Հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ա նկմա ն մա սին, երևա ն, 1 9 5 /։
ւ ւ փ ւ ա լբ ե գ յա ն Р ч и ц ., Շ ա հ ա մ ի ր Շ ա հ ա մ ի ր յա ն ն ու հ ն դ կ ա հ ա յո ց հ ա մ ա յն ա կ ա ն ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը
X V III դ ա ր ո ւմ (Հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն հ ե տ ա զ ո տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , Ե րև ա ն , 1 9 6 9 )։
 Հ ա յ մ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ս.վ|)ւս||»1ւ(|յսւո 1Г., Գ րիգորի ս Ա գ թ ա մ ա րը ի , հրեա ն, 1963։

1Լւ*1«շւււ ա ւա Րւ II., Ն ո մ ի ն ա լի գ մ ի ա ռ ա ջ ա ց ո ւմ ն ու գ ա ր դ ա ց ո ւմ ր Մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
(ս Ր ա ն ր ե ր Մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն ի », Л? 6 , 1 9 6 2 )։
Ն ո ւյն ի , Տ ա բ ե ի փ ի ւի ս ո ւի ա յա կ ա ն դ պ ր ո ց ր ե Գ րիդոր Տ ա ր հա ցու ա շ խ ա ր հ ա յա ց ք ր ( к Բ ա նբեր Մ ա ­
տ ենա դա րա նի» , А' 4, 1958) г
ք՚ա ւփ ւււււլա րյա ն 1Гш1|ШГ, Ա րցա խ , Բ ա ր ո ւ, 1895։
Ն ո ւյն ի , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ա ղ ո ւա ն ի ց , հա տ . Բ, Բ ՜ի ֆ յի ս , 1907։
Րա ր|սուդսւրյսւն II ., Մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն հ ա յ ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ն ե ր և ք ա ր ա գ ո ր ծ վ ա ր պ ե տ ն ե ր , ե բ ե ա ն , 1 9 6 3 ։
Ր (|շկյսւն Մ ., ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւթ յո ւն ի Լեհ ա ս տ ա ն, Վ ենետ իկ, 1830։
Դ ա ս ա պ ետ ն Ն ., Ֆ ի լի պ ե ի շրջա ն ի հի ն հ ա յկ ա կ ա ն եկեղեցիներու և վա նրերու մա սին («Մ ա ս ի ս »,
տ ա ր եգ ի ր ր ։ Ս ոֆ իա , 1 9 3 4 )։
Ն ո ւյն ի , Վ ե լ ի ր ո ֊Թ ո ն օ վ օ (« Մ ա ս ի ս » , տ ա րեգիրք, Ս ոֆիա , 1 9 3 5 )։
Դ ո վ ր ի կ յա ն Գ ր ., Հ ա յք յԵ ղ ի ս ա բ ե թ ո ւպ ո ւի ս Դ ր ա ն ս ի լո ւա ն ի ո յ 1780— 1825, Ր, Վ իեննա , 1899,
Դ ր ի գ ո ո յա ն ‘Լ ., Երե ա նի խ ա ն ո ւթ յո ւ ն ր X V III գա րի վ ե ր ջ ո ւմ (1 7 8 0 — 1 8 0 0 ), Ե րե տ ն, 1958։
Դ ս ւնի հ|յս ւն Կ ., Հ ա յ մ ե մ ո ւա ր ա յի ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , հրեա ն, 19611
11փIՈււս ն Վ . , Լա զա ր յ ա նն հր ի հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն -ք ա ղ ա ք ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց .
Ե րև ա ն , 1966։
ե ր ե մ յա ն Ա ., Փ շր ա ն ք ն ե ր ջ ո ւղ ա հ ա յ և հ ն դ կ ա հ ա յ բ ա ն ա հ յո ւս ո ւթ յո ւն ի ց (X V II— X IX դդ.) , Վիեն­
նա , 1930։
Չ ո ւլա լյա ն Մ ., Յ ա լա լի ն ե ր ի շ ա ր ժ ո ւմ ը , Երևա ն, 1966։
Թ ովմ ա иյա ն Ն ., Գ ր իգ որ Տ ա թ և ա ց ո ւ ս ո ց ի ա լ֊տ ն տ ե ս ա գ ի տ ա կ ա ն հ ա յա ց ք ն ե ր ը , Ե րև ա ն , 1966,
Թ ո ւմ ա ն յա ն Р .. Հ ա յ ա ս տ ղ ա գ ի տ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն (հ ն ա գ ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց մ ի ն չև X I X դ.
սկիզբը) է Ե րև ա ն , 1964։
Ի ն ն ի հ յա ն Ղ-» Ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ ի ւն , 2 - ր դ մ ա ս , հա տ . Ե, Վ ե ն ե տ ի կ , 1804։
Լեո, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յ ո ձ , հա տ , 3, Ե րևա ն , 1 9 4 6 ։՝ ա
թ~
Ն ո ւյն ի . Հ ա յկ ա կ ա ն տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , հա տ . 2, ք>'իֆւիս, 1904։
Լևոնյսւն Դ ., թա տ րոնը հին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , երևա ն, 1941։
Խ ա չա տ ր յա ն Ս ., Հ ա յ և ռուս ք ա ր տ ե զ ա գ ր ո ւթ յա ն կ ա պ ե ր ը Х У Н Г զ ա ր ո ւմ ( Պ Ր Հ , 1 9 6 6 , Л? 2 ) ։
Խ ա չի կ յա ն Հ ., Ս յո ւն յա ց Օ ր ր ե լյա ն ն ե ր ի Բ ո ւր թ ե լյա ն ճ յո ւ ղ ը ( « Բ ա ն ր և ր Մ ա տ ե ն ա ղ ա ր ա ն ի » , М 9 )։
Ն ա յէ ի , էջե ր հ ա մ ա շ ի ն ա հ ա յ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց (« Բ ա ն ր եր ե ր և ա ն ի պ ե տ Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի դ , 1 9 6 9 , М 2 ) ,
Ն ո ւյն ի , Գ լա ձ ո ր յա ն հ ա մ ա լս ա ր ա ն ը և ն ր ա ս ա ն ե ր ի ա վ ա ր տ ա կ ա ն ա տ ե ն ա խ ո ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ր (ե ր և ա ն ի
պ ետ . հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի գիտ . ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , X X III, 1946) ։
Ն ո ւյն ի , Մ ա տ թ ե ո ս Ջ ո ւղ ա յե ց ո ւ կ յա ն ք ն ու մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ը ( « Բ ա ն բ ե ր Մ ա տ ենսւղ ա ր ա ն ի » , К З ,
1 9 5 6 ),
Խ ա չի կ յա ն Մ ., Ս ուգ ու կ ո ծ ի վ ե ր ա յ գ ի ւղ ա ք ա ղ ա ք ի ն Ա գ ո ւլե ա յ որ պ ի ս ի լի ն ե լն (« Մ ա ս ի ս է , Կ. Պ ո­
լի ս , 1886, փ ետ րվա ր) ։
Խ ո չսււք ա լյա ն, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հնդկա ց, Կ ա լկ ա թ ա , 1848։
Կ ա ր ա պ ե տ յա ն Պ ., Հ ն ա դ ա ր յա ն հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն Ս ա մ ա թ ի ո յ ս . Գ և որ գ ե կ ե ղ ե ց ւ ո յ, Ի ս թ տ մ պ ո ի 1 9 3 5 ։
Կ ծ ո յա ն Ա ., Բ ժ շ կ ա գ ի տ ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ X I — X IV զ ա ր ե ր ո ւմ , երևա ն, 1968։
Կ յո է լե ս ե ր յա ն Р ., Հովհա ննես Կ ոլոտ պ ա տ րիա րք, Վ իեննա , 1904։
1|ոս ւո ա ն յա ն (յ Կ ., Գ րի գ ո ր ի ս Ա ղ թ ա մ ա ր ց ի ն և ի ւր տ ա զ ե ր ը , Ւ ի ֆ լի ս , 1 8 9 8 ,
Հ ա կ ո ր յս ւն Հ . , Ո ւղ ե գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր , հ ա տ . Ա, Ե րևա ն, 1 9 3 2 , հա տ . Զ ։ ե ր և ա ն , 1 9 3 4 ։,
Հ ա կ ո բ յա ն 4 . , Մ ա րտ իրոս Ե րզնկա ցու ճա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ա կ ա ն ն ո թ ե ր ը (Հ Ս Ս Հ ԳԱ « Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր » ,
1 9 5 7 , ЛР 6 ) ւ
« Հ ա յք ի Զ ՚կ ո ւ ո ն ի ա » , հա տ . 1, Ц ։! յո ւ ո ն ի ա , 1899։
Հ ա ր ո ւթ յո ւն յա ն Վ ., Մ ի շ ն ա ղ ա ր յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ր ա վ ա ն ա տ ն ե ր ն ու կ ա մ ո ւր շն ե ր ր , Ե րև ա ն , 1 9 6 0 ։
Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Ա շ ., Դ ր վ ա գ ն ե ր հ ա յ ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն մ տ ք ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , հ ա տ . I I , Ե րև ա ն ,՛ 1 9 5 9 ։
Ն ո ւյն ի , Հ ա յ- ո ո ւ ս օ ր ի ե ն տ ա ց ի ա յի ծա գմա ն խ նդիրը, Է շմ ի ա ծին, 1921։
Ն ո ւյն ի , Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի գ լխ ա վ ո ր ա ծ Ղ ա փ ա նի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը ( « Բ ա ն բ ե ր հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի », 1 9 7 0 ,
К 1 )։
Հ ո վ ս ե փ յա ն Գ ., Խ ա զ բ ա կ յա ն ք կա մ Պ ո ո շ յա ն ք հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեք, Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1928:
Ն ո ւյն ի , Ւ ովմա Մ եծոփ եցու կ յա ն ք ը , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1914։
Ղ ա դ ա ն չյա ն Տ . , է լե մ ե ն տ ն ե ր ի ո ւս մ ո ւն ք ը հ ա յ բ ն ա փ ի լի ս ո փ ա յո ւ թ յա ն մ ե շ (Հ Ս Ս Հ ԳԱ « Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր » ,
1964, X 2 — 3 ),
Մ սւնա նւյյսւն Հ . , Ք ն ն ա կ ա ն տ ե ս ո ւթ յո ւն հ ա յ ժողուէրղի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , հ ա տ . Գ, Ե ր և ա ն , 1 9 5 2 ։
 • ___ ___ ________________ Մ ա տ են .ւ դ իա ։,, թ յ ո ,ն ք}ՅԱ

И им ա|ււ II ид ա Га I.., 1յ.'հ гц! կովէ/ա սի ժ ո դ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի Հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւթ յո ւն ը և եր և ա ն ի 1794 թվա ­

կա նի պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յո ւն ը (Պ Բ Հ , 10113, X 2 ) :
ւՈւււ4»իւ-ոււյ.սն Ս... Մ ա րտ իրոս ՛կ ՛ի մ Լ ց ի , երևա ն, 1 0 3 /!,
1)'|լք <|ոյւսՈ Հ ր ., Ա ի մևո ն Հ ո ,,,ա յ1 .ց ի , երևա ն, 1071,
Մ |ւէ ա յԼ |յւս ն »Լ ., Ղ ր ի մ ի Հ ա յկ ա կ ա ն գա ղ ո ւթ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն , ե ր և ա ս , 1064,
Մ ն ա ցա կ ա ն յա ն Ա ս .. Հ ա յկ ա կ ա ն մ ի է ն ա ղ ա ր յա ն ժողովրդա կա ն երդեր, երևա ն, 105С ,
Մ սեւ-յսւնց 1Г.. Պատմութիւն կա թողիկոսա ց կ մ ի ա է ն ի , ի IIի մ I, օն Լ մինչև ցՅովՀանն1,ս, Մ ո ս կ ֊
վա , 1870։
II ովււիււյսւն Ա .,- է հ ր վ ա դ ծ հ ր հ ա յ դ պ ր ո ց ի և մ ա ն կ ա վ ա ր ժ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն X — XV* ԳԴ*$ Ե ր ե ֊
վա ն, 1958г
1ւսււ|աւ՚յլււ|՚. Շ ., Պ ետ րոս 'Լ ա փ ա ն ց ի , երևա ն, 1060։
Ո ս կ ա ն յա ն 4 - , Մ ա ր տ ի ր ո ս յա ն Վ ., Նոր վ ա վ և ր ա ղ ր ե ր 1 7 2 0 -ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի Հ ա յ ա ղ ա տ ա ղ ր ա -
կա ն շա ր ժմա ն վ ե ր ա բ ե ր յա լ (Պ Ր Հ , 1062, М 4 ),
«1ш |П Ьш Е Ա ., Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն կ ա թ ո ղ ի կ է վ ա ր դ ա պ ե տ ո ւթ ե ա ն ի Հ ա յս , Վ ի ե ն ն ա , 1 8 7 8 ։
Պա րսա ւք յա ն *Լ-> ԼեՀա Հա յերի մ ա սնա կցությունը Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի ա պ ստ ա մբությա նր, երևա ն, 1962։
Պ Ա ւ ա ս յս ւ ն Գ .. Մ ա թեմա տ իկա ն Հա յա ստ ա նում Հին և մ ի {ի ն դա րերում, Երևան, 1 9 5 9 ,
Պ լ,ու]Լւ՝եսւն Հ . , Ն յո ւթ ե ր Կ. Պ ո լս ո Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն Հ ա մ ա ր , Վ ի ե ն ն ա , 1965։
‘"ո ւլո ս յա ն Ս ., Ե կեղեցա կա ն Հ ո ղ ա տ ի ր ո ւթ յո ւն ը ե ր և ա ն ի խ ա ն ո ւթ յո ւն ո ւմ X V I I — X V I I I դ դ . (Ե ր ե -
վա նի Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի գիտ . ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , Հա տ . 1 3 ),
ք1՚ո ւլո ս ]ա ն 3»., Խ ա մ ս ա յի մ ե լի ք ն ե ր ի ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի և պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն Հ «Բ ա ն բ ե ր
Հ ա յա ս տ ա ն ի ա րխ իվների» , 1966, Л? 1 )։
Ն ո ւ յն ի , Ա ստ րա խ ա նի հ ա յո ց « Դ ա տ ա ստ ա նա գիրքը» , Ե րևա ն, 19& 7։
Սսւ (ո ս կ յա ն Լ.դ Երեմիա Ք յո մ ո ւ ր ճ յա ն , Երևանք 1964։
Ս ա ւ|ա լա ն յա ն (յ Տ . , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ի , հ ա տ . 2 , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ , 1931*
Ս ա ա ւի ւա ն , Բ ե լգ ի ա և Հ ա յա ս տ ա ն («сՀ ա ն դ է ս ա մ ս օ ր ե ա յս , 1 9 8 5 )։
Ս իրո ւն ի 2 . Պո քիս և ի ր դ ե ր ը , ա ո ա ջի ն հ ա տ ո ր , Բ ե յր ո ւթ , 1 9 6 5 ։
Ս ւք|!ւստյա նէ| Մ ., ն կ ա ր ա գ ի ր ս . Կ ա րա պ ետ ի վ ւս ն ի ց Ե ր ն ջա կ ա յ, Տ փ ղ ի ս , 1904ц
Ս յո ւ ո ք ե յա ն Ա ., Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա լե պ ի ա զ գ ա յի ն գերեզմա նա տ ա նց և ա րձա նա գիր հ ա յե ր ե ն
տա պ ա ն ա ք ա ր ե ր ո ւ, Հ ա լե պ , 1935։
Ն ո ւյն ի , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա լե պ ի հ ա յո ց , Փ ա րիզ, 1950։
Ս ո ս ս յյա ն Ա ., Հա յ մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն զ ր ո ւ յց ն ե ր , Ե րևա ն , 1969։
Ս ր ւ|ա ն ձ ւո յա ն Դ ., Բ ՛ո բո ս ա ղ բ ա ր , հ ա տ . 2 , Կ. Պ ո լի ս , 1888։
«•Տ ե ղ ա գ ր ո ւ թ ի ւ ն ք ի Փ ո ք ր և Մ ե ծ Հ ա յ ս » , Վ ե ն ե տ ի կ , 1 8 6 4 ։
Տ ե ր -Հ ո ւ|ք էա ն ե ա ն ց Հ . , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Նոր Ջ ո ւ ղ ա յո ւ որ յԱ ս պ ա հ ա ն , հ ա տ . 1 , Նոր Ջ ո ւղ ա , 1880,
հա տ . 2 , Ն որ Ջ ո ւ ղ ա , 1881։
Տ հ ր - Մ կ ր ս ւչյա ն Կ ., Ն յո ւթ ե ր հ ա յ մ ե լի ք ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , պ րա կ Ա և Բ , է ջ մ ի ա ծ ի ն , 1 9 1 3 — 1 9 1 4 ։
Տ ե ր —1Պ ա լո ս յա ն Ա ւ[.. Բ ի ո լո գ ի ա կ ա ն մ տ ք ի զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , հ ն ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց
մ ի ն չև X V III դ>, Երևա ն, 1960։
Րա ֆֆի, Խ ա մ ս ա յի մ ե լի ք ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , Վ իեննա , 1906։
Ո ււլա ր լն ա ն . Վ . , Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն հ ա յո ց գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ ե ա ն և շի ն ո ւթ ե ա ն ե կ եղ եցւոյ նոցա ի
Լ ի վոո նո յ քա ղա քին, Վ ենետ իկ, 1891 ւ

Փ ա փ ա զ յա ն Հ . , Մ ի էջ Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն կ յա ն ք ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ի ց (Հ11Ս Հ ԳԱ
V -Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր », 1955, Л? 8 ) ։
Ն ո ւյն ի , (ГԲ ե յ թ ֊ո ւ լ ֊Մ ա լ ի » ի ն ս տ ի տ ո ւտ ը և հ ա յ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի հ ո ղ ե ր ի բ ռ ն ա գ ր ա վ ո ւմ ն ե ր ը X V դ ա ր ո ւմ
(Պ Բ Հ , 1958, М* 2 )։
Ն ո ւ յն ի , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ գ յո ւ ղ ի 1 7 2 5 — 1 7 2 8 թթ. թ ո ւր ք ա կ ա ն Հ ա ր կ ա ց ո ւց ա կ ն ե ր ը (ւ Բ ա ն ր ե ր Մ ա .
տ են ա դա ր ա ն ի », Л? 5 )։
Ք յո ւ ո ո յա ն Հ . , Հ ա յ ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն փ ո ր ձ մ ը Ժ Զ գ ա ր ո ւն Հ « Ա ն ա հ ի տ » , 1 9 3 6 , № 5 6 )։
Ն ո ւ յն ի , Ն յո ւթ ի հ ա յ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ( г Հ ա յր ե ն ի ք я , ա մ ս ա գ ի ր , 1944,

НС 3 — 4 ) ։
Ն ո ւ յն ի , Հ ո ւ մ մ ե տ ա ք ս ի վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ե հ ա յե ր ը , (է Հ ա յր ե ն ի ք յւ , ա մ ս ա գ ի ր , 1 8 9 3 ) ւ
Ք ո լա ն չ յա ն Ս ., Բ ո ւխ ա ր ե ս տ ի հ ա յո ց ա ն ց յա լն ու ն ե ր կ ա ն Հ է է շ մ ի ա է ի ն » , 1950, М 7— 8 ) ։
4 'ո ւշ ն հ ր յա ն I . , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն Խ ր ի մ ի հ ա յո ց , Ս. Ղ ա զ ա ր , 1 8 9 5 ,
Օ ո ք ա ն յա ն Մ ., Ա զ գ ա պ ա տ ո ւմ , հ ա տ . Բ , Կ. Պ ո ,ի ,., 1 9 1 4 , հ ա տ . Р , մ ա ս ն Գ, Բ ե յր ո ւթ , 1 9 6 0 ,
@ 4 0 Հ ա յ ւ1ողուէրղի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ր . ՌՈՒՍԻ Г ԵՆ ԵՎ ԱՅԼ ԼԵԶՈՒՆԵՐՈՎ

Акты исторические, т. II.

БслвевЫ' Путешествия чсрст Россию ո разные азиатские земли....СПб, 1770.
Жизнеописание Лга-Магомет-хаиа Каджара. СПб, 1835.
Жизнь Артемия Араратского, уроженца селения Вагаршапат, близ горы Арарат, т. И,
СПб, 1813.
Закарий Канаксрци. Хроника (перевод с армянского М. О. Дарбинян-Мелнкян), Моск­
ва, 1969.
Монтескье Шарль, Персидские письма, 1936.
Олеприй А., Описание путешествия в Московию, СПб, 1906.
Переписка на иностранных языках грузинских парен с российскими государями от
1639 г. по 1700 г., СПб, 1861
Полное собрание русских летописей (ПСРЛ), тт. I V , X V I I I , X X V .
Полное собрание законов Российской империи, т. XI, Москва, 1830.
Прокопий Кесарийский, История войн римлян с персами, СПб., 1898.
Рюи Гонзалес де Клавихо, Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканде в
1403—1406 гг., СПб, 1881.
Русско-индийские отношения в XVII в. (сб. докум.), Москва, 1958.
Собрание актов, относящихся к обозрению истории армянского народа, т. I, Москва,
1833, т. II, Москва, 1838.
Тамбурист Арутюн, Руководство по восточной музыке, Ереван, 1968.
Али-заде А., Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII—
XIX вв., Баку, 1956.
Аревшатян С. С., Философские взгляды Григора Татевацн, Ереван, 1957.
Армяно-русские отношения в XVII в. (сборник документов), т. I, Ереван, 1953.
Армяно-русские отношения в первой трети XVIII в., т. I, ч. I, Ереван, 1964, т. II, ч. II,
Ереван, 1967.
Арунова М., Ашрафян К., Государство Надир-шаха Афшара, Москва, 1958.
Арутюнян П., Освободительное движение армянского народа в первой четверти
XVIII в., Москва, 1954.
Бутков П. Г., Материалы по новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г., т. I, ч. II, СПб,
1869.
Волков Н. Г., О расселении армян на Северном Кавказе до начала XIX в., 1966, № 3.
Веселовский Н. И., Памятники дипломатических и торговых сношений Московской
Руси с Персией, т. I, СПб, 1890.
Восканян В., Ново-торговый устав и договор с Армянской компанией («Известия АН
Арм. ССР», 1947, № 6).
Географический словарь российского государства, ч. I, Москва, 1801.
Гольдшмидт И. А., Каффа-генуэзская колония в Крыму в конце XIII- первой полови­
не XV вв., Москва, 1952.
Грамоты и другие исторические документы XVIII столетня, относящиеся к Грузии,
т. II, вып. II, СПб, 1902.
Григорян К., Армянская культурная колония в Петербурге в XVIII в. («Известия АН
Арм. ССР», 1953, № 9).
Дубровин Н. Ф „ История войны и владычество русских на Кавказе, т. II, СПб, 1886.
Забелин И., История города Москвы, ч. I, Москва, 1902.
Зевакин Е „ Персидский вопрос в русско-европейских отношениях XVII в. («Историче­
ские записки», Москва, 1940, № 8).
Иоаннисян А. Р., Иосиф Эмин, Ереван, 1946.
Его же, Россия и армянское освободительное движение в 80-х г. XVIII столетня, Ере­
ван, 1947.
Его же, К истории возникновения «Западни честолюбия» («Известия АН Арм. ССР», -
1948, № 3).
Его же. Примодадюпие Закавказья к России международные отношения в начале
XIX столетия, Ереван, 1958.
История Азербайджана, т. I, изд. АН Азр. ССР Баку 1958
История Польши, т. I, Москва, 1956.
Кй(апская история, Москва, 1954.
КикосЪе Г.. Ираклий Второй, Тбилиси, 1948.
Кпган И. И., Московские шелковые фабрики первой половины XVIII в., «Старая
Москва»; Москва, 1920.
Крипонос Н.. -Грабовецкий В.. Армянская колония во Львове вXVI—XVII вв
(«Известия АН Арм. ССР», 1958, № 12).
Крымский А., История Турции и ее литературы, Москва, 1916.
Леаиатов В. И., Очерки из истории Азербайджана в XVIII в., Баку,1948.
Линниченко И., Черты из истории сословий в Юго-Западной(Галицкой) Р уси ո
XIV—XV вв., Москва, 1894.
/.га же, Общественная роль армян в прошлом Юго-Западной Руси, Киев, 1895.
Лысцов В. И., Персидский поход Петра I (1722—1723), Москва, 1951.
Любомиров П. Г., Очерки по истории русской промышленности, М., 1947.
Маркова О. П., Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII в., Москва,
1966.
Марр Н. Я., Избранные работы, т. V, М.—Л., 1935.
Меликсст-Бек Л. М., Из истории армяно-украинских отношений, (сб. Исторические
связи и дружба украинского и армянского народов), Ереван, 1961.
Микаелян Г., История Киликийского армянского государства, Ереван,1952.
Мышко Д. И., О жизни армян в Киеве в XV—первой половине XVII вв. (сб. Исто­
рические связи и дружба украинского и армянского народов», Киев, 1965).
Нерсисян М. Г ., Из истории русско-армянских отношений, книга I, Ереван, 1956.
Оанинян С. В., Армяно-болгарские исторические связи и армянские колонии в Болга­
рин но II половине XIX в., Ереван, 1968.
Оганесян Л. А., История медицины в Армении, ч. III, Ереван, 1946.
Очерки истории СССР (XVIII в. первая четверть, Москва, 1954, XVIII в. вторая поло­
вина, Москва, 1936).
ПатканПв К., Дневник осады Испагани афганами, веденный Петросом дн Саркис
Гиланеиц ո 1722 и 1723 гг.. СПб, 1870.
Петрушевский И. П., Земледелие и аграрные отношения в Иране XIII—XIV вв.
М.—Л., 1960.
Его же. Государства Азербайджана в XV в. (сб. статей по истории Азербайджана,
вып. I, Баку, 1949).
Его же. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении
XVI—начале XIX вв., Ленинград, 1949.
Пигулевская Н. В., Якубовский А. Ю„ Петрушевский И. П., Строева Л. В., Белениц-
кчй А. М., История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в., Ленинград,
1958.
Семенов А., Изучение исторических сведений о русской внешней торговле и промыш­
ленности, т. I, СПб, 1859.
Смирнов А. П., Волжские булгары, М., 1954.
Соловьев С., История России с древнейших времен, т. III, СПб, 1862, т. XVIII,
Москва, 1968.
Тизенгаузен В. Г., Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды, М.—Л.,
1941.
Тихомиров М. Н., Древняя Москва, М., 1947.
Учреждения Западной Украины до восстановления ее в едином Украинском Советском
Социалистическом государстве, Львов, 1955.
Флетчер Д., О государстве русском, Москва, 1906.
Халпахчьян О. X., Армяно-русские культурные отношения И их отражение з архитек­
туре, Ереван, 1957,
4 1-718
64-г Հ ա յ ՚ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Хачатрян А. И., Армянское войско ո XVIII п., Ереван, 1968.

Хачатурян В. А., Население армянской колонии в Астрахани во II половине XVIII в
(«Известия АН Арм. ССР», 1965, № 7).
Хичнкян Л. С., Армянские колонии на Украине в XVI—XVII вв. (сб. «Великая друж­
ба», Ереван, 1954).
Его же, Историография Армении («Очерки истории исторической науки», т. I, Моск­
ва, 1955).
Чалоян В. К., История армянской философии, Ереван, 1959.
Шарль Диль. История византийской империи, Москва, 1948.
Шевченко Ф. П., Армяне в украинском казацком войске в XVII—XVIII вп. (сб. «Исто­
рические связи и дружба украинского и армянского народов», Киев, 1965).
Эзов /'. А., Сношение Петра Великого с армянским народом, СПб., 1898.
Его же. Начало сношений эчмиадзинского патриаршего престола с русским прави­
тельством, Тифлис, 1901.
/О л т А., Армянские ремесленники в Астрахани в первой половине XVIII в. («Изпестия
АН Арм. ССР», 1958, № I).
Его же. Восточная торговля России в 30—40 гг. XVIII в. и рольвнейармянских
купцов («Известия АН Арм. ССР», 1956, № 8).
Якобсон А. Л., Средневековый Херсонес (XII—XIV вв.), М.—Л., 1950.
Его же, Очерк истории зодчества Армении V—XVIII вв լ М.—Л., 1950.
Аհ ա ժ Не/1к, Апайо1и'(1а ТПгк а§1ге11еП, ЫапЬи1, 1932.
Ог. ձոէօու, 2ашесгк1 Ройо1вк1е па кгевасЬ шиНан.чкюЬ, с г. II,\Уаг82а\уа, 1880.
/Эг. Лл<о«/, Моме оро\у!ас1ап1е 11Ыогус;!п1е, Լ գ ՚ճ ^ , 1883.
АШ с1е11а вос1е(а (1е Б1ог1а РаШа, VII, 2, Оепеуа, 1879.
Ва1сег О., ՏէՅէսէ огпПаияк! \у гаЫМегсЫеШи 21ктип(а IV г. 1519, 1910.
Вапа^еапи К/аг/, АгтелИ 1п 1оропот1а готапсаяса $1 1оропош1сс готапе$И с1е ог1-
^1пе агтеапа, Տէս(111 ?! сегсе1йг1 ПпруЫке. № 2, Висиге$Н, 1960.
Ваг, Б1ог1а агшеп1е1 огпо1оу1. 1889.
Вагкап О. Լ., XV уе XVI ая1г1агйа Օտաոոհ 1трега1ог1идипс1а г!га! екопот1п!п 1ш-
к ик I уе таИ е.чая1ап с. I, Капип1аг, 1տէՅոԷ>ս1, 1945.
Вагцсг Տ., Куя йг1е]о\у огт1ап.чк1с11, Тагпоро1, 1865.
Вагусг Տ., 2у\\'01у з1а1Упус11 огпНап V Ро^се, Ь\у6\у. 1856.
Вес11к Р ., СеЫЫип. У1еппае, 1678.
Вг’гсЛе* О., Ва КериЬИсаесП Уепег1а е 1а Регз1а, Тог)по, 1865.
Вгеппегил Непг1сиь, ЕрИотае сопшеп1аг1егит Моуз1я А гтеп!, Տէօշ1<1ւօ1ու1ո, 1723.
С а г / ю п 'к М մօհ ո , \ о у а % е 1гот А1ерро 1п ЖяраМап апй Ьаск ад;а1п. . 11;ւ1;էււ1ււտ Բօտէ
հսաււտ ог РигсИаяе հ1տ РШпеБ*, уо1. VIII, СНав^оуу, 1905.
СЬ.пгА1п Vоуаտеտ еп Регве, է. I—IX, Раги, 1811— 1820.
СЛягсда/сгодая Լ., 0{;гап1с2еп1а кояройагсге пасу) зс11угта1уск1с11 I 2ус1ои՛, Ь\у6\у, 1925.
С1]ег^1-п4те11 ои հւտէօքге Йев Коигйея раг СИбгб!, рг1псе с1е В!Ճ11տ, риЬНсе раг V. Уе-
Иаш1по{-2егпоТ, 1ех1е регяап, Vо1. 1—11, БРВ, 1860—1862.
СЬоюапес Сг., Огт1ап1с \у 81ап1в1аи'0>у1е \у XVII 1 XVIII \у1еки, ՏէՅո1տ|8\\'ՕԳ', 1928.
А С հгоп!с1е оГ 1Ье СагтеШ ея 1п Регз1а апс! И1е Рара1 М1я81оп օք 1Ье XVII—XVIII
сепи 1г1ев, уо1. I, Լօոժօո, 1939, уо1. 11.
Շ ռ ոտ էօո էա տ շս Р . , — 1а?1, Ке1а{Ше сиИига1е гот&по-гиве Й1п Աօշսէ, Висиге$И, 1954.
ЕЬа*с1 ЕПай, Е1я( ас1пе1 Йе 1’Етр1ге оМотап, է, I, Раги, 1792.
ЕияеЫия РегтепЛг։п, Ас(а Ви1§аг1ае есс1е81а8Иса оЬ. а 1565 ստ суе ай а. 1799, 2 ак-
гаЫае, 1877.
СагйшеП յօհո, № \»г ,1и1Га. ТЬе Агшеп1ап сЬигсИез апс! о ^ е г ЬиПсПгця, Ох1огс1, 1968.
Оготп1ск1 Т., Огш1ап1е \у РоЬсе, 1сН рга\уа, ИЫоПа I рггу^11е)е, \Уагя2а\уа, 1889.
Н а т т е г У., НЪЫге Йе ГЕшр1ге ОНошап, уо1. I-XVIII1 Раг>я, 1835—1843.
Н а т т е г У., 81аа(5Уег^аинп2, иЧеппе, В. I, 1815.
1тгеН Տէ., Оеврге 1псери1иг11е шс)ստէրւօէ сар1(а11я(е Й1п ТгапяИуаШа 1п рг!ша ]иша1а!с
а нессЛнкп а1 XIX 1еа, Висиге^И, 1955.
1 о т а г (1 М ., Ое.чсг1ру1оп с!е ГЕвур*е-.-. է . 18, РаПв, 1839-
 ______ У ատենապիտուքէյա ն ՀՀշ

Խ ւա ° 1>аг‘1,е14 1ь1ог1сй՛ Аеайегаи ВошЗпй, С г^ о п е Л\. Ви1ис’.1и

Խասէ А Н1я|о1гс йи ЫЬап մս XVII мС-с.с ]и.Чи’ Л ոօտ յօսո, է. I, Раг.я, 1955.
;1 ՛"!՛՛4 ' ք"’" ' 'Հ " 1 *" 11" 1'' «»1Ч* Омпаш, 1.ПЫ кгопо1о] 18|, IV. ЫапЬи!. 1955
Каир .г Ш , Ре/1еке-1. 1лпЬ, с. I -Ц , .ЫапЬи|, 12е>7—12Տ7 (1869 - 1470).
>1 КгихШШ, Тга^1са уеПеШЬ ЬеШ П>ег51с! Ы «юпа, ЬеороП, 1740.
1мг1пШ , XVI., 21о1Шс1\уо 1ло\У8к1е, Լ\\օս', 1912.
МяЫег 1-г., КарроП ьиг ипе ա1տտ1օո 5с1епиПс|ие еп КоитаШс (Ып-АоСИ 1927), „Ке\ие
“ е8 Етйея-АгшёШ еппея*, է. XI, РаПя, 1930.
Мнпп'г/, НЫо1ге Йея яиПапя М атерике, է. I, РаМя, 1832.
М1сИе1 РнЬюге, Լ ՚ձ ս ւ ргбяет с1е 1а ТигсцНе, Рап’я, 1657.
ЛЧпог.чку V., ЛИап Տ ИаН дага-роуипЫ апй հ1տ Рое1гу (КерПйе! Ггош ՈՏՕ/\Տ.
1959, XVI).
Магсиտ Ап1оп11ш ОиЛепгуп., Вегпа, !.1п§пае I)л1сапае ясг1р(огея ог ժ ւո1տ рлгасЛсаЮгит ՛
( քւո(|/ւ:<յ,ւ1աուտ I՞ га էгиու ՍոԱօաա е! рр. А гтепогит огй. տ. ВаяПн. 1Ь60.
М оте Н. В., I հր сЬгоп1с1ея о! 1|1е Рая! 1пй!а сошрапу 1гай1псг Ю СЫпа, уо1. I, Ох-
Гогс!, 1926.
ւէ՚Օհտտռո /И., ТаЫеаи ^сибга! с1е ГЕшр1ге ОПошап, уо1. 1-УН Раг1я, 1786-1824.
Р/է՛էго АеИа Уа11ё, Vоуаյ^յеտ Йапя 1а Ти^и1е, ГЕвур1е, 1а Ра1е*Ппе, 1а Регяе, 1е-! 1пйея
0ПеШа1ея е! аи1гея Неих, է. IV, Ноиеп, Т745.
քՀււհհոէ., 1)оситеп1$ ]ոճժIէտ роиг яегу|г а ГЬЫо1ге (1и Շ1ս1տէ1ոո1տաօ еп Ог1еп1 ( XVI —
XVII տ.), է. I, Ьопйоп, 1907.
Рар1и։е1 Ли Мк/ւտ, Еь 1а 1 (1е 1а Рсгяе еп 1660, Раги, 1895.
КаупиМиБ, Аппа1е аес1ея1ая11с1 է. XIV, Аппо, 1949.
4ստտբէ А.. ТИе Ыа1ига1 НЫогу օք А1ерро, 1. II, Ьопйоп, 1794.
Տււու1)՚տ О., КеЫЮп օք а Лоигпеу, \՚օ1. II, Լօո(1օո, 1627.
Տսոյ՚ւաւ А., ТИе АппеШап СотшипШ ея 1п БуПа ипйсг ОИотли йот1п1оп, СатЬП йге,
1965.
Տւ՚էհ М. յ., Агтеп1апя ;п 1п(11а, Са1сиИа, 193ք.
Տէ‘11) М. յ., АгтеШапя 1п 1пй1а 1гош էНе сагНея! Птея 1о 1Ье ргечсп! (1ау, Са’.сиПа,
1937.
Տ էис! 1а пай» ЫяЮП? ргаиа ро1як1ейо, IV, Լ\\6ս', 1909.
ՏշօոՀօէէ К г1տէծք, А МадуагИоп! йгшёпу сяа1айок депеа1о(т1л]я, 57атой]у4г1, 1898.
Та։111к1га1 а1-ти/ик, А тапи а! օք ՏՅքՅԳ'1ւ1 лйтШШгаИоп, Ьу V. М1погяку, Ьопйоп,
1943.
Таир.гп1ег У. В., 1-ея я!х уоуа^ея Йе .1еап ВарИМе ТауегШег еп Тпքգսւ6, еп Рег5е е!
аих 1пйея, Раг1я 1679.
Теке1ап ՇհորԽտ-Ըւրռո, МагяеШе, 1а Ргоуепсе օէ 1ея Аггпёп1еп.ч, .Млг.чсШе, 1920.
7օսրո<-քօրէ Р-, Ке1а11оп й'ип уоуаде մս ЬеуаШ, է. II, РаПя, 1717.
\Հօէօտ1աա V., 1я(ог1а аПе1 Теийа1е 1п (ЗШе .гошЗпе, уо! I, Висиге^И, 1959.
\ЯМе1ка епсук1орейуа ром^ягесЬпа, яегуа II, է. V—՚ VII, \\'аг.ч2а\уа, 1908.
ШИ Н., ТИе оиШпе օք Н1я1огу, Լоոйо11, 1895.
2псЛял/ял7еге1/сг К-, ^1ай ото4ё о О гт 1апасЬ V Ро1ясе, Լս՚ճ ^', 1842.
У.акггаийка-ОиЬавогпа. М -, Огш1ап1е 2а\уо]ясу ւ 1с11 го1а \\' \уут1ап1е ИапсИочуе) I
киИига1пе] пНдйгу Ро1як? а \А'яс1юйеш, ЬиЬПп, 1965.:
^акггешзка-ОиЬаво'иоа М., Ог^аШхас^а ит1п)’ огш1ап8к1е] \у 2атояс1е \у XVI—XVII
>у1еки, Косгп1к 1иЬе1як1, ԼиЫIո, 1960.
г'шюгошсг В., Шяинуа т1ая!а ^ ’о\уа, Кго]ея1%' ОаПсд! 1 ЬойотеШ տէօ11օ\, Լ^օ^՛,
1835,
 -

յ Հ հ Ղ Ո8
 Ա Ն ս ն Ա ն Ո Ի ն ն ե Ր Ի ՑԱՆԿ
Ա ր ա ղ ս ։, թա րբ ։ի ս ։յա — 1 0 5 , 1 1 2 — 113 Ա ղ ա ր իա , Կ ի լի կ ի ա յի կ ա թ ոզ/ւկ ոս — 6 0 Տ , 614
Ա բ ր ա ս Մ ի ր զ ա , է՛րա նի գ ա հ ա ժ ա ռ ա ն գ — 2 4 4 __2 4 5 Ա ղա րիա Ջ ա Հկ ե ցի — 1 3 7
Ա ր գա ր Դպ իր, Բ ՚ո ի ւ ա / յհ յի — ց շ — ՕՅ, 133, ՅՕ Տ, Ա ղա րիա Ս ա սն ե ցի — 1 1 1
532, 534, 536, 610— 611, 618 Ա զա րով, լե հ ա հ ա յ— 42-6
Ա րդքմա սեհ, Դ ա ւԱ ւթ ֊Բ ե կ ի զորա վա ր— 163 Ա ղ գ յո ւլ, մի օրիորդ— 5 4 5
Ա ր զ ո ց ր ս , ք/ուրր ,/։ա շ ա — 1 5 Տ , 181 — 1 8 4 , 187 Ա ղիղպ եկ, եղվա րդի ի շխ ա ն — 6 4
Ա ր դ ո ւ լլա , Շ ա մ ա խ ու խ ա ն— 422 Ա լա յե դ դ ի ն ր ե յ, ք ո ւր դ ցեղա պ ետ — 204
Ա ր ե ղ յա ն Մ.— 517, 521, 530 Ա լբ ե ր տ , Լեհա ստ ա նի թա դա վոր— 3 8 7 , 394
Ա րիս ա ն, հա յ զորա պ ետ — 181, Ա լրե րտ ո ս Մ եծ— 4 4 0 , 451
Ա բրա հա մ, Մ ո ս կ վ ա յո ւմ ա պ րող մի հ ա յ— 4 0 4 , Ա լե յր ա կ դ , ֆ րա նսիա ցի ճա նա պ ա րհորդ— 3 6 3
421 Ա լե ս ա ն դ ր ի դ, Վ ենետ իկի դեսպ ա ն— 84
Ա րրա Հա մ ( հ ա յր Ա ր ր ա հ ս ւմ )— 5 3 5 Ա լե բ ս ա , հա յա զդի ճա րտ ա րա պ ետ — 3 9 2
Ա բրա հա մ, ոմն— 543 Ա լե ք ս ա ն դ ր , ւէլւաց . թ ա դ ա վ ո ր — 3 8 , 61, 422
Ա բրա հա մ Ա բրո, պ ո լս ա հ ա յ վա ճա ռա կա ն— 3 0 4 , Ա լե ք ս ա ն դ ր , Կ ա խ եթի վ ա լի — 9 4
305 Ա լե ք ս ա ն դ ր , Հերա կլ И -ի որդի— 2 3 9
Ա բր ա Հա մ Ա յն ք]ա փ ց ի — 5 4 3 Ա լեքսա ն՛դր I, ռո ւս ա կ ա ն ցա ր— 246
Ա բրա հա մ Ա ն կ յո ւր ա ց ի — 3 1 2 Ա լե ք ս ա ն դ ր V II, Հռոմի պապ— 124, 319
Ա բրա հա մ Երեց, հա յ գ ր ի չ— 3 1 0 Ա լե ք ս ա ն դ ր Մա կեդոնա ցի— 5 0 6
Ա բրա հա մ Երղնկա ցի— 4 4 2 Ա լե ք ս ա ն դ ր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , կ շ մ ի ա ձ ն ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս -
Ա բրա հա մ Ե րևա նցի, պ ա ա մա ղիր— 1 8 1 , 5 0 8 142
Ա բրա հա մ Թ րա կա ցի , ա պ ա գր ի չ — 6 1 0 Ա լեք ս ա ն դ ր Ս ե րպ եկ ա , մ ո լդ ո վ ա հ ա յ ի շ խ ա ն — З Э 6
Ա բրա հա մ Կ րետ ա ցի, Է շմ ի ա ծնի կա թողիկոս- Ա լե ք ս ա ն դ ր Շ ո ւց ո ւ, իշխ ա ն— 4 00
182 — 1 8 4 , 187— 188, 503— 504, 621 Ա լե ք ս ա ն դ ր լ ե լ բ ո ւն (բ ա ր ի ), իշխ ա ն— 3 9 3 , 395
Ա բրա հա մ Պ ո լս ե ց ի , կ ե նդ ա ն՛ա բա ն ՝— 4 8 7 Ա լե ք ս ե յ Մ ի խ ա յլո վ ի չ, ց ա ր — 4 0 7 , 4 2 3 , 5 9 0
Ա բրա հա մ սպ ա րա պ ետ , նա ե. « Գ յա վ ո ւր Ա բրա ֊ Ա լի -ա լ- Ա ր մ ա ն ի , եգիպ տ ա հա յ գ ո ր ծի չ— 3 2 3
հ ա մ » — 1 6 0 — 161 Ա լի բ ե կ , հա յ պ ա րոն— 63
Ա բ ր ա հ ա մ յա ն Ա. Գ .— 2 9 9 Ա լի ֊Բ ե կ (Ս ո ւ լթ ա ն -Հ ա մ զ ա ) , Ա ղ ֊կ ո յո ւ ն լո ւ գա ­
Ա բր ո յե ն թ , չ ե լե բ ի ա կ ա ն տ ոհմ— 304 հ ա կ ա լ— 4 5
Ա բրո Չ ե լե բ ի , տ ես - Ա բ ր ա հ ա մ Ա բր ո Ալի բ ե յ, Ե գիպ տ ոս ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 3 2 3
Ա ր ո ւբ ա բ ր , Մ ի ր ա ն շա հ ի որդի— 32 Ա լի -Մ ո ւր ա դ խ ա ն— 2 3 0 , 231
ԱՐ ո ւ— Ս ա յի դ , ի լխ ա ն —՚1 5 , 16 Ա լի -պ ա կ , Ջ ա հ ա նշա հ ի որդի— 46
Ա բ ո ւ -Ս ա յի դ , Իսսքա նդա րի ե ղ բ ա յր — 3 7 Ա լի -փ ա դ ի շ ա հ , Օ յր ա թ մ ո ն ղ ո լա կ ա ն ց ե ղ ի ա ռա ջ­
Ա բ ո ւ -Ս ա յի դ , ս ո ւլթ ա ն — 4 2 , 47 նորդ— 1 5, 16
Ա բ ո ւ ս ա յի դ , բժի շկ — 481 Ա լի խ ա ն , Դ ա վ խ թ -Բ ե կ ի հ ա յր — 1 6 3
Ա գա թա նգեղոս— 4 4 6 , 619 Ալի կ ո ւլի , Ե րևա նի խ ա ն — 2 3 6 ,- 2 3 7 , 2 4 1 — 2 4 3
Ա գոնց Ս տ ՛եփ ա ն— 3 9 1 ՛, 449 ' Ալի կուլի բեկ, ՛դա բ ո ւղ ա — 2 7 4
Ա գոնց Վարդա ն— 391 Ա լիշա ն Ղ ----3 8 0 , 487, 490
Ա դա մ, Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 1 68 Ա լխ ա զ Մ ի ր զ ա , շա հ Թ ա հմա ղի ե ղ բ ա յր — 8 4

Ա ղի լ (ա մ ի ր ), Ջ Լ լա ի ր լա ն ս ո ւլթ ա ն ձ ո ւս ե լն ի Ա լպ ո յա ճ յա ն Ա .— 2 9 9

զորա հրա մա նա տ ա ր— 21 Ա լվ ա ն դ , Ա ղ -կ ո յռ ւն լո ւ գ ա հ ա կ ա լ— 5 4 — 5 6

Ա դիի ն ա դիր շա հի ե ղ բ ո ր ո ր դ ի — 1 9 0 , 192՝:, 194, Ա խ ի շո ւք ա միր— 20

235 Ա խ վ ե ր դ ո վ Բ ո գ դ ա ն , ռ ո ւս ա հ ա յ ա ր դ յո ւ ն ա բ ե ր ո ղ -

Ա ղա դ խ ա ն, ա ֆղա ն — 1 9 2 , 1 9 5 ,՛ 196 430

 048 Հ Աէյ քքոզոէէւդի պ ա տ մություն

Ա կոր, շինա կա ն— 2 6 6 Ա ռ ա ք ե լ, էշմ ի ա ծնի կա թռղիկոս— 8 6 , 117

Ա հմա դ, ք ո ւր դ ցեղա պ ետ — 58 Ա ռա քեի Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 168
ԱՀ մ ա ղ է Բ ա ղ դա դի փ ա Հա — 1 8 0 յ 300 Ա ռա քեի Հա մշենի իշխ ա ն— 63
Ա հմա դ, Ա ղ -կ ո յո ւ ն լո ւ զա Հա կ ա լ-—5 4 Ա ռա քել Բ ա զի շեցի— 4 4 2 , 5 1 5 , 5 2 2 , 5 2 3 , 5 3 8 ,
Ա հմա դ ս ո ւլթ ա ն ) ք ո ւր դ ցեզա պ ետ — 36 511, 575
Ա հ մ ա դ ս ո ւլթ ա ն Ջ ե լ ա ի ր յ ա ն - 2 1 у 2 2 ) 2 4 ) 2 8 ) 2 0 ) Ա ռա քել Բ ոպ իկ վա րդա պ ետ — 1 2 5 , 128
32) 33) 60 Ա ռա քել Դ ա վ ր ի ժ ե ցի — 8 7 , 9 5 — 9 9 , 1 1 4 , 1 1 6 , 1 2 1 ,
Ա հմԽկ. փ ա քա ) մեձ ե պ ա ր ք ո Ա -^ 3 0 5 126, 317— 318, 320, 493, 495— 496, 502,
Ահն1րոն) հա յ բ ժի շկ — 481 589— 590, 615
Ա՛ղա Մ ուհա մ ա դ) Ի րա ն ի շ ա հ *-*2 & 4 —*2 & 9 ) 2 4 1 ^ ~ Ա ռա քել Ս յո լն ե ց ի — 4 6 2 — 4 6 3 , 515—520, 555,
243) 246) 309, 661 575— 577
Ազ Խ ի ա ր յա ն Ն ի կ ո ղ ա յո ս , մա նկա վա րժ— 4 1 3 Ա ռա քել վա րդա պ ետ — 4 37
Աղմէճան) հա զա րա պ ետ — 181 Ա սա ր Ս երա ստ ա ցի, բ ժ ի շկ — 4 8 0 — 481
Ա ղ ա մ ա լե ն ք , կ ա ֆ ա յե ը ի ա զնվա կա ններ— 354 Ա սլա ն ա ղա , հա րկա հա վա ք— 2 67
Ա ղ ա մ ա լյա ն Սութի ա ս , մ ա ն կ ա վ ա ր ժ -4 4 9 , 484 Ա ս կ ե ր յա ն Վ րթա նես, մա նկա վա րժ— 4 4 9
Ա զա շդա նփ իրի, շ ա լա լի ն ե ր ի ա ոա շնորդ— 1 0 3 Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր , պրիչ— 3 8
Ա զր ուղ ա ի շ խ ա ն , Դ ո փ յա ն Հ ա ս ա ն ի ո ր դ ի — 2 5 Ա ս տ վ ա ծ ա տ ո ւր , վա ճա ռա կա ն — 3 5 2
Ա ղ եք ս ա ն դ ր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Էշմիա & նի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս — Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր Դպ իր Կ ո ս տ ա ն ղ ն ո լպ ո լս ե ը ի — 6 1 0
447 Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր Խ ս /թ ա յե ց ի — 5 2 8
Ա զիդա ն, Աղց դ յո ւզ ի պ ա րոն— 63 Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր Հ ա մ ա դա ն ը ի , էշմի ա ծնի կա թո­
Ա մ ի ր -Դ ո ւե ա , ե ր և ա ն ի խ ա ն — 9 7 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 2 — ղիկոս— 4 4 7
105, 117, 119, 252, 254 Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր վա րդա պ ետ — 524
Ա մ ի ր ֊ե զ դ ի ն , Վ ա նի և Ո ս տ ա ն ի ք ո ւր դ ա միր— Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր տ ա րոնեցի— 5 4 2
26, 33, 36, 5 7 — 58 Ա ս տ վ ա ծա տ ո ւր , ո ւր ֆ ա ց ի գ ր ի չ— 3 1 9
Ա մ իր ֊Հ ա ս ա ն , Պ ռ ո շ յա ն ի շ խ ա ն — 6 4 , 5 8 0 , 5 8 1 Ա սցի ( Յա շցի) , տ ո հ մ ա ն ո ւն — 3 8 7
Ա մ իր - Շ ա ր ա ֆ , Բ ա ղեշի քուրդ, ա միր— 57 Ա վա դ, եղվա րդի Ա զի զբեկ իշխ ա նի որ դի ն— 64
Ա մ իր -Ա ա ա դ', Ս ա ա դ լու ցեղի ա միր, Արարատ - Ա վա ն Ց ուզյբա շի— 1 4 6 , 1 5 1 , 1 6 0 , 166, 194, 412
յա ն երկրի թ ո ւր ք մ ե ն տ ի ր ա կ ա լ— 5 7 , 250 Ա վա ր խ ա ն— 232
Ա մի ր - Վ ա ս ա կ , Պ ւտ շյա ն իշխ ա ն— 64 Ա վ գո ւս տ ի ն ո ս Բ ա շեցի— 501
Ա մ ի ր ղ ո վ լա թ Ամա սիա ցի— 4 3 5 , 478— 481, 489 Ա վ դ ո ւլ, Ա մ ի ր -Ս ա ա դ ի թոռ— 57
Ա յր ս /-Ս ո ւլթ ա ն ( Ի պ ա յ- Ս օ լ թ ա ն ) — 5 3 , 54, 73 Ա վետ իս, էշմի ա ծնի կա թողիկոս— 1 1 7
Ա յղ ր ն , հա յ փ ո ր ա գ ր ի չ— 3 0 7 Ա վ ետ իս Ղ էի Հ ե ն ց , շ ո ւ զ ա յե ց ի վա ճա ռա կա ն— 6 15
Ա յդ ի ն , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր — 16 8 Ա վետ իք, բա նա ստ եղծ— 546
Ա յդ ի ն բ ե կ — 181 Ա վ ետ ի ք (ո մ ն )— 546
Ա յվ ա զ , Կ ա հ ի ր ե յի վ ա ղ ե ր ա ն ո ց ի տ նօրեն — 3 2 2 Ա վետ իք Տիգրա նա կերտ ցի (Բ ա ղ դ ա ս ա ր յա ն ) ,
Ա յվ ա ղ , կա րբեցի պ ա րոն— 108 գիտ նա կա ն— 4 8 3 , 4 9 0 — 401
Ա յվ ա զ բ ե կ , Ղ ա փ ա նի ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շա րժմա ն Ա վ թ ա ն դ ի լ, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 168
ղեկա վա ր— 1 75 Ա վնի Օ մա ր է ֆ ե ն դ ի , թ ո ւր ք մ ա տ ե ն ա գ ի ր — 2 7 8
Ա յվ ա զ յա ն Գ լէիդոր, բ ե ն գ ա լա կ ա ն զորա գնդի Ա տ ովմ— 181
հրա մա նա տ ա ր— 3 4 3 , 346 , Ար ա ր ֊Ա լ ի , վ/ա շա — 1 7 1
Ա յտ ե ն ց ո ց ը ն տ ա ն ի ք , Դ ո փ յա ն ի շխ ա ն ա կ ա ն տ ա ն Ար ա մ , վրա ց իշխ ա նի բա նա գնա ց— 422
մի ճ յո ւ ղ — 6 2 Ա րա մ, հ ա յե ր ի ն ա խ ա հ ա յր — 2 1 5
Ա յտ ի ն , Դ ո փ յա ն իշխ ա ն— 62 Ա ր ա պ յա ն Պողոս— 6 1 9 , 624
Ա նա նիա , հա լե պ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 2 0 Ա ր ա պ յա ն ն ե ր , տ պ ա գ ր ի չն ե ր — 6 1 9
Ա ն ա նի ա Շ իրա կա ցի— 4 7 2 , 477 Ա ր ա ր ա տ յա ն Հ ա ր ո ւթ յո ւն — 1 6 3 , 235
Ա նդր ն ա и I I , Հ ո ւ ն գ ա ր ի ա յի թա գա վոր— 3 8 6 Ա րիոս— 118
Ա ննա , վրա ց ա ր ք ա յա դ ո ւս տ ր — 5 6 1 — 5 6 2 , 5 6 4 Ա րիստ ա կես վա րդա պ ետ — 441
Ա նտ ոն Ա պ ր ա կ ո ւն ե ց ի , հա յ դ ո մ ի ն ի կ յա ն — 1 3 7 , Ա ր ի ս տ ո տ ե ւ— 4 3 9 , 4 4 3 , 4 5 3 , 4 5 6 , 4 6 5 — 4 6 7 , 4 7 է
155 Ա րիֆ Ա հմեդ, փ ա շա — 1 5 7
Ա ն տ ո ն ի ո Բ ո ր տ ո լի , հ ր ա տ ա ր ա կ ի չ - տ պ ա գր ի չ — 6 2 0 Ա ր ծ ր ո ւն ի — 2 2 , 530
Ա շխ են, հա յ թ ա գ ո ւհ ի — 5 9 1 Ա ր ծ ր ո ւն յա ց տ ո ւն — 5 8
Ա շր ա ֆ , խ ա ն, ա ֆղա ն— 1 7 8 — 179 Ա ր ղ ո ւթ յա ն Հ« Ա »— 2 1 9 — 2 2 0 , 222—226, 232«
Ա շրա ֆ ս ո ւլթ ա ն — 3 2 0 240— 242, 397, 412—413, 420—421, 427,
Ա պ րո Ջ ե լե բ ի , իղմիրցի մ ե ծ ա հ ա ր ո ւս տ — 1 2 5 430— 431, 621 — 622
Ա ռ ա ք ե լ, Ա ղվա նից կա թողիկոս— 54 Ա ր շա կ ո ւն ի ն ե ր — 4 9 6
 Ա ն ձ ն ա ն ո ւն նե ր ի ց ա ն կ Տ40

Ա ր /ի ի Ի մ ե ր ե թ ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր — Ո ? , յ3 /յ ա
Բ ե յթ ֊Մ ո ւ ր ա տ , հա յկ ա կ ա ն գերգա ստ ա ն— 3 1 5
Ա ո է ր ա ն զ զ ե ր , Բ ե ն գ ա ,ի ա յի փ ո խ ա ր ք ա — Յ Յծ
Բ եշքեն Օ ր բ ե լյա ն , Ս յո ւն յա ց ի շ խ ա ն — 3 8 — 3 9 , 5 7 ,
Ա ր ռ թ ի ն (Հ ա ր „ .թ յո լ ն ) , ա հ՛и Ս ա յա թ -Ն ո վ ա
60— 61, 77, 247
Ա րփ ա խ ա ն — 1 5
Բ երա վսէ պ ա րոն Զ ա լր ե կ ի թոո— 266
Ա ր /՛ա ր , Բ ե ն գ ա լի ա յի փ ո խ ա ր է ա ֊3 3 7 — 3 3 8
Բ երդիրեկ, Զ ա նիրեկի որդի— 20
Բ երնա տ ովիլ Ն ի կ ո լա յ, վա ճա ռա կա ն— 3 6 8 , 369
Ր ա ր ա շ ս լն , ր յո լր ա կ ա ն ը ի պ ա րոն— 64
Բ ե ր ն ա տ ո վ ի յն ե ր , լե հ ա հ ա յ գ ե ր դ ա ս տ ա ն — 3 6 8 , 3 6 9
Բարին զեր Ֆրանց — 3 1 2
Բ եքիր, փ ա շա — 171
Ի ա ,ի , Դ ա վ ի թ Լ Բ Լ կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր __1 6 8
Բ ընըց հա նու Վ .— 3 9 4
Բ ա լի , հա ւ պ ա տ ա նի — 3 1 8
Բ ժ շ կ յա ն Մ .— 3 8 2
Բ ա լի զ , հա լ հ ա զ ա ր ա պ ե տ — 181
Բ լե ղ դը Վ ի ժն ե ր — 6 1 2
Րա զրա տ , ի շ /ս ա ն — 2 1 2
Բ ոգդա ն Գ ո ւր գի , հ ա յա զ գ ի դե ս պ ա ն — 1 3 6 , 373,
Բ ա զր ա տ V I, վրա ց թ ա գ ա վ ո ր — 51
425
Բ ա գ ր ա տ ո ւն ի ն ե ր (Բ ա զ ր ա տ ո ւ ն յա ց ) , տ ոհմ, հա .
Բ ո դ դ ա ն յա ն ՛հա ս պ ա ր , վա ճա ռա կա ն— 4 1 9
ր ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն - 1 9 1 , 212, 002
Բ ոդոէշ Ս իմեոն, լե հ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 7 8
Բ ա զ ր շա հ , Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի թա գա վոր— 388
Բ ո գ ո ւշն ե ր , ն կ ա ր ի չն ե ր ի ընտ ա նիք— 5 8 8 , 590
Բ ա կ ո ւր , վրա ց ա ր ք ա յա զ ն — 1 4 9 , 161 Բ ո լթ ս , ա ն գ լի ա ց ի պ ա շտ ո ն ի ա — 3 3 9
Ր ա հ ա ֊Լ զ - զ ի ն , Ո լր մ ի ա յի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ ֊36 Բ որիս, հա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ— 4 2 3
Ր ա հ ա դ ֊է զ ֊դ ի ն , Ա մ ի ր -Ե գ ղ ի ն ի որզի— 58 Բ րա րիոն, հ ա յա զ գ ի զինվորա կա ն— 2 3 8
Բա Հրա մ րեկ, զ ա ր ո ւղ ա — 2 7 4
Բ րա դե Տիխ ո, գիտ նա կա ն— 4 7 6
Բ ա գ ր ա մ յա ն Մ ո վ ս ե ս , տ ե ՛ս Մ ո վ ս ե ս Բ ա ղ բ ա մ յա ն Բ ր ե նե ր Հա, ա ր և ե լա գ ե տ — 1 31
Բ ա յա զ ի տ , Ո լվ ե յս ի ո ր գ ի — 21
Բ ուդ լա խ պ ա րոն— 63
Բ։ս յա զի ա 1— 3 1 , 45, 48, 491 Բ ուն իա թ Ս ե ր ա ս տ ա ցի , բժիշկ— 4 8 0 — 481
Բ ա յա զ ի տ II— 380, 399 Բ ուռնա շև Ս. Ղա, գ ն դ ա պ ե տ — 2 2 7 — 2 2 8 , 233
Ր ա յա ն գ ո է ր -ր ե կ , Ա ղ- կ ո յո ւն լո ւ զ ո ր ա վ ա ր — 4 8 , 51 Բ ո ւո ն ա և , գ ե ն ե ր ա լ— 2 2 9
Բ ա յա ն զ ո լր ի , ա զ ֊կ ո յ ո լ ն լ ո լ ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ղ գ ե ր - Բ ո ւր թ ե լ, Ս յո ւն յա ց իշխ ա ն— 6 0 , 581
դա ստ ա նը— 5 3 , 55
Բ ա յի ն դ ո ւր ք Շ ի ն ո ւ հ ա յր ո ւ մ գործող հրա մա նա ­ Գ ա բր ի ե ւ, հրետ ա նու г պ րեմիեր մ ա յո ր ս — 2 3 8
տ ա ր — / 6*5 Գ ա րրի ել ■ Թ ո խ ա թ ե ց ի — 3 8 8
Բ ա յի ն դ ո ւր , Չ ա վնդուրում գործող հրա մա նա ­ Գ ա գիկ Ա ր ծ ր ո ւն ի , Վ ա սպ ուրա կա ն ի թ ա գ ա վ ո ր — 4 3
տ ա ր— 1 6 8 — 169 Գ ա /ե ն , գիտ նա կա ն— 4 8 2 , 489
Բ ա յս ո ն զ ո ւր , Ա զ - կ ո յա ն լո ւ գ ա հ ա կ ա լ— 5 3 Գ ա լի լե յ— 4 8 2
ԲայրաԳք - հ ո ր ս , Կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ն լ ո ւ ցեղա խ մբի ա Գ ա լի ց կ ի Դ ա ն ի ե լ, իշխ ա ն— 361
ո ա չն ո ր դ — 2 1 Գ ա լուստ Կ ա յծ ա կ , բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ՛— 5 5 4
Բ ա ս մ ա ք յա ն Կ, — 6 1 0 Գ ա ն դ ե լմ ի , Հռոմի պապի նւ[]ւրա կ— 3 7 6
Բ ա ր ր ա ր ՚ո , ի տ ա լա ց ի դիվա նա գետ — 7 2 , 77 Գ ա պ ա ս ա խ ա լյա ն Գևորգ Դ պ իր, երա ժիշտ , բա ­
Բ ա ր թ ո ւդ ի մ ե ո ս Բ ո լո ն ա ց ի — 4 4 0 , 451 նա ստ եղծ 554, 577
Բ ա րսեղ, գրի շ — 5 2 , 55 Գ ա սենդի Պ. փ ի լի ս ո փ ա — 4 6 5
Բ ա րսեղ, ոմն— 268 Գ ա սպ ա ր, պ ա րոն Զ ա լր ե կ ի որդի— 2 6 6
Բ ա րսեղ Գ ա վա ռցի— 4 4 5 Գ ա սպ ա ր Շ ի մ ա ն ս կ ի , հ ա յա զ գ ի դ ի վ ա ն ա գ ե տ — 3 7 2
Բ ա րսեղ Կ Լսա րա ցի— 4 7 2 Գ ա ր վ ե յ Վ ., գիտ նա կա ն— 4 82
Բա րսեղ վա րդա պ ետ — 4 3 7 Գ ևորգ Դ. Է շմ ի ա ծ ն ի կա թողիկոս— 5 7 6
Բ ե դ ո ւմ ֊Խ ա թ ո ւ ն , Զ ա հ ա ն շա հ ի կինը— 66 Գ ևորգ Ե րղնկա ցի— 4 4 2 , 515
Բ ե ժ ի ս , ապ ա ր ո ն Զ ա լր ե կ ի թոո— 266 Գ ևորգ վա րդա պ ետ — 4 3 7
Բ ե լ, ճա նա պ ա րհորդ— 4 0 6 Գ ևորգ Բ ա լշ , գիտ նա կա ն— 4 0 1 , 402
Բ ե լա IV , Հ ո ւ ն գ ա ր ի ա յի թա դա վոր— 386 Գ ե որդ ի V II, *էրաց թ ա գ ա վ ո ր — 2 9 — 3 1 , 3 3
Բ ե լզ ե ց կ ի Ստ ա ն ի ս լա վ , լե հ ա կ ա ն իշխ ա ն— 371 Գ եորդի Ս ա հա կ ա ձ ե — 1 0 5 , 496
Բ եկ ո ն Ֆ .— 4 6 5 Գի կ ա — Բ ուգեշտ Ն. գիտ նա կա ն— 401
Բ եհնա մ, Ն ա խ ի շև ա ն ի կա ռա վա րիէ - 1 9 3 , 195— Գ ի յ ա ս ֊ա դ ֊գ ի ն Մ ա ս ո ւգ II, ս ո ւլթ ա ն - **0
196 Գի ո ր դ ի I I , վրա ց թա գա վոր— 1 2 7 , 129, 131
Բ ե յբ ա ր ս ս ո ւլթ ա ն — 3 2 0 Գ իոր գի I I I , ւէբա ց թ ա գ ա վ ո ր — 2 4 5 , 5 6 4
Բ ե յթ ա ր , ա րա բ բժի շկ— 47 9 Գ յա վ ո ւր Ա բ ր ա հ ա մ , տ ե ՛ս Ա բ ր ա հ ա մ սպ ա ր ա պ ետ
Բ ե յթ Ա ր մ ա ն ի , հ ա յկ ա կ ա ն գ ե ր դ ա ս տ ա ն — 3 1 5 Գ ո գի , պ ա րոն Զ ա լր ե կ ի թոռ— 266
Բ ե յթ ֊Բ ի տ ա ր , հ ա յկ ա կ ա ն գ ե ր դ ա ս տ ա ն — 3 1 5 Գ ո լի ց ի ն , իշխ ա ն— 2 0 1 , 202
Բ ե յ թ ֊Զ ո ւ ե յ ն , հ ա յկ ա կ ա ն գերգա ստ ա ն— 3 1 5 Գ որգի, Դ ա ւԱ ւթ ֊Բ ե կ ի հր ա մ ա ն ա տ ա ր — 1 6 8
 аг,о . Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

'հ որդ ուն, Օ ր ր ե լյա ն իշխ ա ն— 2 3 Դա մա դ Մ ո ւս տ ա ֆ ա , փ ա շա — 1 8 4

Գ որիչ. Ի. Պ ., ցա րա կա ն պ ա շտ ո ն յա — 2 1 9 — 2 2 0 Դ ա մ ո ւր տ ա շ, տ ե՜ս կ ե ղ ծ ֊Ռ ա մ ուրտ ա շ
Գ ոուեա — 9 9 Դ ա նիել Ա բեղա , ա լք ի մ ի կ ո ս — 4 8 1
Գ րեկով Բ. Դ .— 4 2 1 Դ ա վ ի դ ո վ Ն ի կ ո լա յ, վ ր ա ց Թ ե յմ ո ւր ա ղ թ ա գ ա վ ո ր ի
Գրի էքո ր , ո ս կ ե ր ի չ— 5 8 2 թոռ— 425
Գ ր իգ որ, "քա հա նա — 4 0 4 Դա վիթ, Է շմ ի ա ծ ն ի կ ա թ ո ղ ի կ ոս — 1 1 7
Գ րիդոր,- : քա ր դոր ծ վա րպ ետ — 58 3 Գա վա
իթ » Հա մշենի իշխ ա ն — 63
Գ րիգոր X III, Հռոմի պապ— 608, 612 Դ ա վիթ, Հա մ շեն ի իշխ ա ն Ա ռ ա ք ե լի որ դին — 6 3
Գ րիդ որ Ա նա վա րզեըի— 5 7 5 Դա վիթ, հա յ գ ր ի չ - 37
Գ րիգոր Ա ր ձի շե ցի ( Չորթա ն) — 4 4 5 Դա վիթ, հա յ վա ճա ռա կա ն— 5 00
Գ րիդոր Դ ա րա նա ղցի (ն ա և Կ ա մ ա խ ե ց ի )— 1 1 8 , Դա վիթ, հա զա րա պ ետ (ն ա և Գ որըցենցի բ ե կ ) —
282, 292, 293, 302, 380, 494 — 495 181
Գ րիգոր Երեց, գ ր ի ւ— 3 5 8 Դա վիթ, մի հ ո ւյն պ ա տ ա նի— 3 1 8
Գ րիգոր եպ իսկոպ ոս— 364 Դ ա վ/ւթ I I I , Ա ղթա մա րի կա թողիկոս— 7, 9, 441
Գ րիդոր Լա մբրոնա ցի— 4 4 1 , 515 Դ ա վիթ Ա նհա ղթ— 4 6 2 , 4 6 5 , 4 6 7 , 5 7 7 , 5 9 2 , 619
Գ րիդոր Լ ո ւս ա վոր իչ— 4 3 , 4 4 , 385, . 523, 554, Դա վիթ Ա րքեպ իսկոպ ոս— 401
559, 587, 589, 623 Դ ա վ ի թ -Բ եկ — 9 , 156, 161 — 1 7 4 , 507, 605
Գ րիգոր Լո ւս իկ ենց (ն ա և {ո ւս ի կ ո վ ), ղուղա հա յ ԴսււԷիթ Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , մա տ ենա գիր— 447
վա ճա ռա կա ն — 134 — 1 3 7 , 404, 407, 424— 425 Դա վիթ Ս ա լա ձ ո ր ց ի — 5 4 4 — 5 4 6
Գ րիգոր Խ ա լֆ ա , ս ո ւլթ ա ն ի ա ր ք ո ւն ի ճա րտ ա րա ­ Դ ա վիթ վա րդա պ ետ , էշմ ի ա ծն ի միա բա ն — 197
պ ետ — 3 0 6 Դ ա վիթ վա րդա պ ետ , բա նա գնա ց— 241
Գ րիգոր Խ լա թ ե ց ի (Գ ր ի գ ո ր Ե երենց Խ լա թ ե ց ի ) — Դ ա րիշա նենք, կ ա ֆ ա յե ց ի ա զնվա կա ններ— 35 4 ՚
34— 35, 44Л — 442, 492, 520— 523, 575, 577 Դ ա ո ւդ ո վ Վ ա ս ի լի , բա նա գնա ց— 4 2 3 , 425
Գ րիգոր Կ եսա րա ցի, գիտ նա կա ն— 3 9 8 , 485 Դ ե լի -Հ ա ս ա ն , շ ա լա լի ն ե ր ի ա ռա շն ո ր դ — 1 1 1
Գ րիգոր Մ ա գի ս տ ր ո ս — 5 4 3 Դ ե ի մ յա ն ,' բա նա գնա ց— 422
Գ րիգոր Մ ա կ վ ե ց ի , Է շմ ի ա ծ ն ի կա քհ ւղի կ ոս — 4 0 , 4 4 Դ ի լա ն չի , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 1 6 8
Գ րիգոր Մա րզվա նեցի, դ պ իր г ծա ղկող— 3 0 8 , Դ իոսկորիդես, ա նտ իկ հեղինա կ— 489
6 1 8 — 619 Դ ո լգ ո ր ո ւկ ի Յ ո ւր ի , ռուս իշխ ա ն— 4 2 3
Գ ր իգ որ Ն ա րեկա ցի— 5 1 4 , 519— 520, 526— 527, Դ ո լգ ո ր ո ւկ ո վ , ռո ւս ա կ ա ն բա նա կի հրա մա նա ­
539, 6 1 6 , . 6 1 9 — 620 տ ա ր— 160
Գ րիգոր Նյո ւ ս ա ց ի — 4 7 2 . Դ ոնսկոյ Դմիտ րի, ռուս ի շ խ ա ն — 4 2 1
Գ րիգոր Շ ղ թ ա յա կ ի ր , Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ի պ ա տ ր ի ա ր ք — Դ ո փ յա ն , ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն տ ո ւն — 2 5 , 6 1 , 6 2 , 2 4 7
314, 576 Դ ո ւկ ա , Մ ո լդ ո վ ա յի իշխ ա ն— 3 9 7
Գ րիգոր պ ա հ լա վ ն ւն ի — 6 6
Գ ր իգ որ Վ ա նեցի— 5 4 0 Ե զդին — տ ե ՛ս Ա մ իր Ե զդին
Գ րիգոր Վ ա րա գեցի— 3 9 8 Ե զ դ ի ն շե ր , ք ո ւր դ ց ե ղ ա պ ե տ — 5 8՝
Գ րիգոր վա րդա պ ետ — 4 3 7 Ե զնիկ Կ ոզբա ցի— 6 19 '
Գ րիգոր Տ ա թ և ա ց ի — 2 5 , 39, 71, 76, 79, 4 3 5 , Ե լի ղ ա վ ե տ ա , Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի կ ա յս ր ո ւհ ի — 1 9 7
437—441, 446, 451— 452, 454, 4 5 7 — 463, Ե կ ա տ ե ր ի նա Ա լե ք ս ե և ն ա I, Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի կ ա յ֊
465, 467, 471—474, 491, 515, 517, 575, ս ը ր ո ւհ ի — 1 9 8 , 243
. 579— 580, 583, 5 9 2 ,. 619 Ե կ ա տ ե ր ի նա II, Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի կ ա յս ր ո ւհ ի — 1 9 7 ,
Գ ր իգ որ տ ղա — 5 1 9 , 521 198, 202, 220, 221, 223, 224, 226, 229, 230,
Գ րիգոր Ր ա բ ո ւն ա պ ե տ — 5 2 7 — 5 2 8 235, 240, 243, 414, 419, 420, 430
Գ րիգոր Օ շա կա ն, տ ա ղա սա ց— 5 7 3 Կէլի ա զ ա ր Ա յն թ ա փ ց ի — 1 2 5 , 126, 130
Գրի գ ո ր ի ո ս Աղթա մ ա րցի— 5 1 4 — 5 1 5 , 526— 528, Ե ղիշե ե պ ի ս կ ո պ ո ս , Վ ա յո ց ձորի պ ա ր ո ն ֊տ ե ր — 61
533, 540, 572 Ե ս ա յի , Ա գո ւլի սի հ ա յե ր ի գ լխ ա վ ո ր — 1 9 6
Գ րիդ որ յա ն Ե ղի ա ղ ա ր -է- 4 1 1 Ե ս ա յի , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , Տ ա թ և ո ւմ —
Գ րիֆ ֆէ ծ ո վ ա կ ա լ— 3 4 2 168
Գ ուդով իչ Ի , Վ ., \ գ ե ն ե ր ա լ— 2 3 5 —- 2 3 6 , 2 3 8 Ե ս ա յի , Ս ա լմ ա ս տ ի եպ իսկոպ ոս— 2 1 7
Գ ո զ ի ե լմ Պ ո ս տ ե լ, ա ր և ե լա գ ե տ -—6 1 2 Ե ս ա յի Հ ա ս ա ն ֊Ջ ա լա լ յա ն , Գ ա նձա սա րի կա թ ո ֊
Գ ո ւռ շ ի բ ե կ , Ա ղ թ ա մ ա ր ի Ս տ ե փ ա ն ոս I V կա թողի­ զիկոս— 1 4 3 , 1 4 4 , 147, 152, 158; 159, 162,
կոս ի հ ա յր ը — 4 4 267—268, 507
Գ ո ւ տ ե ն բ ե ր գ յա ն — 6 0 8 Ե ս ա յի ՛Գ ր ի մ ե ց ի , հա յ ՜ գիտ նա կա ն— 478
Ե ս ա յի Ն շեցի— 4 3 7 , 451, 452
Դա մա դ Իբրա հիմ, մեծ վեղիր— 180 Ե վկ լի դ ե ս , գիտ նա կա ն— 4 8 5
 ՕանԿ 651
նրԼէկա , ցրի չ — յ Տ Տ
Բ՛ահ մ ա զ կ ո գ ի , եր և ա ն ի խ ա ն— 105, մ 0 6 ,.ձ .5 2 , ՚
Ա փ րեմ, է չմ ի ա է ն ի կա թողիկոս— 624
254, 267, 508
I *ա գ ի . (ն ա և Ղու ղա ն են д Բ ա ղ ի ), թ ի ֆ լի ս ե ց ի *
՛Հա ւրս, Հ ա ս ա ն ֊ М ա քա քյ ա ն 61
Ղ ուղա ն են ց Փ ա ր սա դա նի որդին, հիշա տ ա կ ա ֊
Ա ա լի բ ե կ - Հ ա յ պ ա րոն— 2 6 6
դ ի ր - 163, 170
՛Հա ,և Լև, // ո п կ ո վ ա ՜! ա I 425
Թ ա ղ յա ն Հա կոր, մ ա թ եմա տ իկոս— 621 ՚
Զա խ ա րիա սեիչ Բ եդրոս, Հ ա յ, ո ս կ ե ր ի չ— 3 7 0 Բ ա մ ա ր , ր յո ւր ա կ ա ն ց ի Բ ա բա շա ն պ ա րոնի կ ի ն ը —
Զա խ ա րով Մոսկով, մ ո ս կ ո վ ա Հ ա յ Հ ա ր ո ւս տ — 4 2 5 64
Ա ա Հ ի դ -բ ե կ , բ ո ւր դ ցեղա պ ետ — 58 ս ա մ ո ւ ր յա ն — 3 0 , 42, 60
Զ ա մ ո յս կ ի ն ե ր , լե հ ա կ ա ն իշխ ա ններ— 371 Բ ա մ ո ւր յա ն ն ե ր — 2 4 , 33, 42, 72, 82
Զ ա ո ղ ե ր ս կ ա յա ծ .— 426
Բ՛ա մ ո ւր տ ա շ, Չ ո ր ա ն յա ն Մ ե լի բ -Ա շ ր ա ֆ ի Որդին —
Զա րա րիա , Ա գ թ ա մ ա րի կա թողիկոս— 521 20
Զ ա րա րիա I I I , Ա ղթա մա րի կա թողիկոս— 4 3 , 44 Բ ՜ա մ ուր տ ա շ, Չորա նի որդին— 16 , 17
Ա ա ր ա ր ի ա , Ե ղ վ ա ր դ ի Ա ղ ի ղ ր եկ ի շ խ ա ն ի որ ղի — 64 Բ ՚ա շ ճ յա ն Ն ., ե ր ա ժ իշտ — 5 7 6
Զա րա րիա , Թ աւէա նի Հ ր յա իշխ ա ն — 3 5 2 Թ ա շ - է գ - գ ի ն Ա բ դ - ա լ-ռ ա ղ զ ա կ , ե գ ի պ տ ա հ ա յ գ ո ր ­
Զ ա քա րիա , մի վ ա ն ե ց ի — ՅՕէ . . ծ ի չ— 3 2 1
Զա րա րիս։ ս ւր ե ղ ա , դ ր ի չ— 3 5 8 Թ ա վա թ ա լո վ , ա ս ա րա խ ա ն ց ի հ ա յ— 4 2 3 •
Զա րա րիա Ա ղուլեցք։ — 1 3 7 , 2 5 6 , 2 5 8 , .2 6 0 , 274, Թավ[աք յա լի խ ա ն, Ե րևա նի բ ե ր դ ա պ ա հ — 2 3 8
499, 500 Թ ա վերնիե, ֆ ր ա ն սի ա ց ի ուղե դի ր — 1 2 0
Զա րա րիա Գ ն ո ւն յա ն ց , բա նա ստ եղծ— 5 1 4 , 528, Թ ա րա ղա , Լա նկ-Թ ա մ ո ւր ի հ ա յր .— 2 4
533 Թ արխա ն յո ւ ղ բ տ շ ի — 1 6 0
Զ ա րա րիա եպ իսկոպ ոս, Հ ա վ ո լց - թ ա ո ի վա նքի Բ ՝ե յմ ո ւր վւա շա , Վ ա նի թուրդ ա շի ր ա թ ն ե ր ի զո*
վ ա ն ա հ ա յր - 6 6 րա դնդերի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր -է -1 8 3 . .
Զ ՚ս ր ա ր ի ա սա րկա վա գ Քան ար ե ռ ց ի — 1 0 4 , 108, Թե յմ ո ւ ր ա ղ , վրա ց թա գա վոր— 106, 4-25
1 3 0 ,. 254, 267, 268, 406. 497 Թ ե յմ ո ւր ա ղ , Ք ա ր թ լի ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 1 9 1 , .1 9 2 ,
Զ ա ք ա ր յա ն Մ կ ր տ ի չ, բ ե ն գ ա լա կ ա ն բ ա ն ա կ ի Հ ա ր - 196, 197
յո ւ ր ա պ ե տ — 3 4 3 Թ եոգորոս .Մ ե գ ի շ ա ց ի , . տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ա հ ա յ — 3 9 1
}\ա ք ա ր յա ն ն ե ր , ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն տ ո ւն — 7 , 18, 247 Բ ՚ե ս ե ո ս Ա մբրիոսոս, ա ր և ե լա գ ե տ — 6 1 2 . . .
Զ ե ն ն Լ -Պ ո զո ս , հա յ երա ժիշտ — 5 7 7 Թ ոա դեր, Ս ո ւչա վ ա յի հ ա յ ք ա ղ ա ք ս լգ լո ւխ — 3 9 6
Զ ե ն որ Գ լա կ — 6 1 9 Թ ո ղ թ ա մ ի շ , Ո սկե .Հ ո ր դ ա յի խ ա ն — 2 2 , 2 3 , 2 8 , 6 0
Զիմորովիչ Բ. լԼ հ и/ա ս ւմ ի չ— 3 7 3 Թ ովմա Ա գ ո ւլե ց ի , բա նա ստ եղծ— 553 •
Զ » յա (Ս ո ֆ ի ա ) Պ ա լե ո լո ղ — 5 3 0 ••■ Թ ովմա Ա քվինա ցի— 4 4 0 , 451
Զլուբով Վ. Ա .յ կոմս, ռ ո ւս ա կ ա ն բ ա ն ա կ ի . հ ր ա ­ Թ ո վ մ ա Մ ե ծո վ էե ցի , պ ա տ մ ա գ ի ր — 2 3 , 2 5 , 2 6 , . 2 8 ,
մա նա տ ա ր— 2 3 9 , 240, 242 3 0 , 3 3 — 3 8 , 4 0 , 4 1 , 5 6 — 5 8 , 6 0 — 6 2 , 7 7 , 2 4 7 ,.
Զ ո ւլգ ա ր ն ա , Հնդկա ստ ա նի Ա քբա ր թա գա վորի 4 3 5 , 4 4 1 , 4 4 2 , 4 9 1 , 4 9 2 -^ 5 2 3 , 575 .
հա յ որդեգիր— 335 Թ ո վ մ ա Վ ա ն ա ն դ ե ց ի ( ն ո ւ ր ի շ ա ն յա ն ) , տ պ ա գ ր ի չ—
122, 4 8 3 , .6 1 6 — 6 18
կա շի Պ ռ ո շ յա ն , ի շխ ա ն — 5 8 0 Թ ո վ մ ա ս , Դ յսւԷիթ-Բ եկի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Չ ա վ ն դ ո ւ­
Էդմոնտ Բըրք, ա ն գ լի ա կ ա ն գրող— 200 ր ո ւմ — 1 6 8
է լե ք Յ ա ., հ ո ւն գ ա ր պ ա տ մա րա ն— 392 < Բ ՚ո ր ա մ ա ն յա ն Թ ., ճա ր տ ա ր ա պ ե տ — 4 0 2

էմ ա ն -բե կ , պ ա րոն— 59 Թ որոս Չ ա վ ն գ ո ւր ի տ ա ն ո ւտ ե ր , Գ ա վ ի թ -Բ ե կ ի

է մ ի լ- ա լ- Զ ե յն , ե գիպ տ ա հ ա յ պ ետ ա կա ն գ որ ծիչ- հր ա մա նա տ ա ր— 1 6 5 — 16 8

321 ■ Թ որոս, Ասի կա թողիկոս— 522

Է ն գ ե լս Ֆ .— 2 5 4 Թ որո ս յա ն Ս ի մ ե ո ն , '.տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ա հ ա յ պ ա տ մ ա -

է վ լի ա ՜ Ջ ե լե բ ի , պ ա տ մ ի չ— 2 7 9 , 282, 288, 289 , գիր— 391

382, 400 Թ որոսովիչ Ն ի կ ո լ, ե պ իս կ ոպ ոս Լ վ ո վ ո ւմ — 3 7 4 ,

է ր թ ո ղ ր ո ւ լ, о ղո ւղ ն ե րի .ց ե ղ ա պ ե տ — 3 0 376, 388, 397

Թ ո ր ո ս ո վ ի չն ե ր , լե հ ա հ ա յ մ ե ծ ա հ ա ր ո ւս տ ն ե ր — 3 7 4

Թ ա գեոս, էշմի ա ծնի կա թողիկոս— 93 Թ ո փ ա լ-Օ ս մ ա ն , թ ո ւր ք ա կ ա ն ա ր և ե լյա ն բա նա կի

Թ ա դ ե ո ս Ա վ ր ա մ ե ն ց , հ ա յ գ ր ի չ— 3 5 8 > 4 4 3 հրա մա նա տ ա ր— 1 8 0 , 181

Թ ա գեոս Սե բ ա ս տ ա ց ի , բա նա ստ եղծ— 2 9 2 , 532 ։ Թ ո փ ո ւզ ' Ճ ա դ ա կ ե ր ե ա ն ց ■— 1 8 1 ,.

533, 535 ■ Թ ում ա Ա րճիշեցի, հա յ գ ր ի չ — 18 - ' -

Թ ա դեոս Տա թ ևա ցի, Հա րա նց ա նա պ ա տ ի դա սա Թ ո ւմ ա ն ր ե կ , Պ ռ ո շյա ն Ջ ո ւմ ա իշխ ա ն ի որ դ ի ն — 6 4

Թ ո ւմ ա շա , գ ր ի չ-~ 4 4 .
ա ո ւ— 4 4 4
Թ ա հ ի ր , Ջ ե լա ի ր յա ն Ահ մ ա ղի որդի— 2 4 , 29 Թ ո ւմ ի կ , Նոր Ջ ո ւղ ա յե ց ի ա ղա նդա վոր— 3 3 3
 Հ ա յ էքոզու[բզքւ պ ա տ մություն

Հ ա չ ն ա ղե ր Լեոն ա րդ , գերմա նա ցի գիտ նա կա ն— Լ ա ղ ա ր յա ն ն ե ր , հ ա յ ի շխ ա ն ա կ ա ն գերդա ստ ա ն-

612 419, 426, 427, 428,
Թ ՛ուրինջ, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր * Ձ ա վ ն գ ո ւ- Լա զա րև Ա վետ , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ— 4 2 5
բ ո ւմ — 168 Լ ա յբ ն ի ց Գ ո տ ֆ ր ի դ , փ ի լի ս ո փ ա — 6 1 8
Լա նկ-Բ՜ա մ ա ր — 2 3 — 2 8 , 3 0 — 3 3 , 4 5 , 4 8 , 4 9 , 5 7 ,
Ի բրա հիմ, Բ ա ղեշի ք ո ւր դ ա միր— 5 7 58, 60, 62, 70, 83, 87, 297, 462, 473, 491,
Ի բ ր ա հ ի մ է Ե րևա նի թ ո ւր ք փ ա շա — 1 5 5 , 161 492, 521
Ի բ ր ա հ ի մ , Ւ ա վ ր ի զ ի խ ա ն , Ն ա դիրի ե ղ բ ա յր — 1 8 5 , Լ ա ս լո ֆ յա ն Բ ա րս ե ղ , տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ա Հ ա յ թա րգ.
186 մ ա նի լ — 3 9 1
Իբրա հիմ խ ա ն, Ն ա դի րի եղբորորդի— 190 Լ ևա շով, ռուս գեներա լ — 1 5 4 , 159, 508
Ի բ ր ա հ ի մ է Ղ ա ր ա բա ղ ի խ ա ն — 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 9 , 2 3 9 , Լեո— 1 9 9 , 491, 559
243 Լևոն I I , Կ ի լի կ ի ա յի հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ր — 3 8 6
Իբրա հիմ Ա յբ ա ֊ս ո ւ լ թ ա ն , տ ե՜ս Ա յր ա -ս ո ւ/թ ա ն Լևոն I I I , Կ ի չի կ ի ա յի հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ր — 3 2 0
Ի բ ր ա հ ի մ Մ ի ր զ ա , Ա դ իլ շա հ ի եղբորորդին— 193 Լևոն յա ն Ս ոզոմոն, հա յ տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 6
Ի բրա հի մ Շ իրվա նշա հ— 3 1 — 3 3 Լեոպ ո լդ I , գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն կ ա յս ր — 1 2 7 , 1 3 2 , 133
Ի ղ բ ե լև Հ ո վ ս ե փ , ա ս տ ր ա խ ա ն ց ի հ ա յ ա ր դ յո ւ ն ա բ ե ­ Լի ն ե յ, բնա գետ — 489
րող— 410 Լ ի մ ո ն շյա ն Հ ա մ բ ա ր ձ ո ւմ , երա ժիշտ — 5 7 7
Ի զ յա ս լա վ , Կիևի իշխ ա ն — 3 5 9 Լ յո ւդ ո վ ի կ ո ս X I I I , ֆրա նսիա կա ն թա գա վոր— 3 1 6
Ի մ ա մ — Կ ա յի , Գ ա նձա կի իշխ ա ն— 94 Լ յո ւդ ո վ ի կ ո ս X I V , ֆրա նսիա կա ն թա գա վոր— 1 2 3 ,
Ինա նիկ, Վ ա յո ց ձորի իշխ ա ն, Օ ր բ ե լյա ն տ ոհ­ 124, 317, 319
մ ի ց - 64 Լ ո բա ն ո վ ս կ ի Ռ ոստ ով, Ի րա ն ի ռո ւս ա կ ա ն դ ե ս ՛­
Ի ն ճ ի ճ յա ն Ա լ .— 3 9 1 պ ա ն— 4 2 3
Ի ն ճ ի ճ յա ն Ղ ___* < 7 , 449, 621 Լոզմա զա ն, Լ ա ն կ -Ւ ա մ ո ւր ի զորա հրա մա նա ­
Իսա խ ա նով (ե ղ բ ա յր ն ե ր ), ռ ո ւս ա հ ա յ վա ճա ռա ­ տ ա ր— 2 6
կա ններ— 4 1 9 , 429 Լորան գ Ա րվիեո, Հ ա լե պ ի ֆրա նսիա կա ն դ ե ս ­
Իսա հա կ— 5 3 5 պ ա ն— 3 1 8
Իսա հա կ Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , հա յ դաւանական— 4 8 3 Լ ո ւա ր ս ա բ, վ ր ա ց թ ա գ ա /ի ր — 8 9 , 9 1 , 99
Ի ս մ ի ն , չե զդի ն երի ա ոա շնորդ— 2 3 2 Լ ո ւս ա վ ո ր ի չ— տ ե ՛ս Գ ր իգ որ Լ ո ւս ա վոր իչ
Ի ս ր ա յե լ Հա մթեցի, ձա զկոզ— 3 1 9
Ի ս ր ա յե լ Օ ր ի - 1 2 8 ֊—1 3 3 , 138— 145, 352, 38Տ, Խ ա թ ո ւն , մի տ իկին— 5 4 4 , 545
425 Խ ա լդ ա ր յա ն Գ րիգոր, վա ճա ռա կա ն, հրա տ ա րա ­
Իսքա նդա ր, կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ե լ ո ւ գա հա կա լ 3 5 — 3 9 , կ ի չ է 20, 428, 430, 621, 622
42, 45, 46, 5 6 — 58, 61, 62, 67, 72, 77 Խ ա լի լ , թ ո ւր ք փ ա շա — 1 0 5
Ի ս ք ա ն դ ա ր Մ ո ւն չի , պ ա տ մ ի չ— 9 8 , 1 0 0 , 103, 104 Խ ա լի լ , Լ ա ն կ -Թ ա մ ո ւր ի թո ո ր - 32
Իվա ն, մոսկովա հա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ— 4 2 3 Խ ա լի լո ւլլա հ Շ իրվա նշա հ— 3 7
Իվա ն I I I , ռո ւս ա կ ա ն ց ա ր — 3 5 2 , 4 2 1 , 4 2 2 , 530 Խ ա ղբա կ, Պ ռ ո շ յա ն ի շխ ա ն — 6 4
Իվա ն IV (Ա հ ե ղ ), ռ ո ւս ա կ ա ն ց ա ր — 4 2 2 Խ ա յա մ — 3 4 7 , 571
Իվան Կ ա րա պ ետ , Պ ե տ րոս Մ եծի հ ա յա զ գ ի բ ա - Խ ա ն դ ա մ ի ր յա ն Հովհա ննես, Շա հկերա ի հ ա յե ր ի
ն ա գ ն ա ց — 15 2 — 1 5 5 , 1 5 8 , 1 6 6 , 169, 429 ղեկա վա ր— 1 9 3 , 194
Ի վ ա ն ե (Ս տ ե փ ա ն ո ս ), Օ ր բ ե լյա ն Ս մ բա տ ի շ խ ա ն ի Խ ա չա տ ո ւր, Ա ա քա րիա ■Բ ա նա քեոցու ե ղ բ ա յր ը —
որդի— 6 0 , 61 268
Ի վ ա ն ե Օ ր ր ե լյա ն , Ս յո ւն ի ք ի ի շ խ ա ն — 6 0 Խ ա չա տ ո ւր , հ ա լե պ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 2 0
Իվա նով Ա թա նես, մ ո ս կ վ ա հ ա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ—- 4 2 3 Խ ա չա տ ո ւր , գրիչ— 2 2
Իվա նով Բորիս, մոսկվա հա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ— 4 2 4 Խ ա չա տ ո ւր , Տ ե ր զ ե ն ց ո ւ ո ր դ ի — 5 3 8 , 612
Իվա նով Վ ա ս ի լ։ մոսկովա հա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ— 4 2 3 Խ ա չա տ ո ւր ա բեղա Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , մա տ ենա գիր—
Ի վ ա շ կ և ի չ Զ ախ ա ր , լվ ո վ ա հ ա յ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն — 3 6 8 447, 504
Ի վ ա շ կ և ի չն ե ր , լվ ո վ ա հ ա յ ա ռ և տ ր ա կ ա ն տ ո ւն — 3 6 8 Խ ա չա տ ո ւր Գա ղա տ ա ցի, Սսի կ ա թ ո ղ 1 »կ ո ս -^ 1 2 3 ,
125
Լ ա դ վ ո ր յա ն Մ ., ն ո ր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի հ ա յ- *- 5 9 1 Խ ա չա տ ո ւր դպ իր, հա յ գ ր ի չ— 3 1 9
Լագի ս լա վ IV , Հ ո ւ ն գ ա ր ի ա յի թա գա վոր— 3 8 6 Խ ա չա տ ո ւր Ա ե յթ ո մ է ց ի , հա յ գ ր ի չ— 3 1 9
Լա զա ր Ս ե ր պ եկ ա , մ ո լղ ո վ ա հ ա յ գ ո ր ծի չ— 3 9 6 Խ ա չա տ ո ւր Է ր զ ր ո ւմ ց ի , փ ի լի ս ո փ ա — 4 6 7 , 5 7 7
Լա զա ր յա ն Ա զա ղա ր, մոսկվա ցի ա ռ և տ բ ա ֊ա ր դ ­ Խ ա չա տ ո ւր Թ ոխ ա թցի— 5 3 2 , 5 3 6 — 53 8
յո ւ ն ա բ ե ր ո ղ — 4 1 9 Խ ա չա տ ո ւր Կ ա ֆ ա յե ց ի — 5 0 1 , 541
Լա զ ա ր յա ն Հ . , հ ա յ ն շա ն ա վ ո ր գ ո ր ծ ի չ— 2 2 0 , 4 1 9 , Խ ա չա տ ո ւր Կ ե ս ա ր ա ցի (Խ ա չա տ ո ւր վ ա ր դ ա պ ե տ ),
 Նոր Տ ո ..լ ա ,ի ա ո ա ,ն ո ր 4 — է է Տ , ո ո , 333, . ա
Խոջա ՍԼթ (Ե ր և ա ն ց ի ) — 10Տ
3 7 5 . 4 4 К , Я 7 В , Ո14
Խոջա Ս ուքիա ս — 1 0 8
Խ ա չա տ ո ւր , Կ. Պ ո լս ե ց ի փ ո ր ա գ ր ի չ— д д ;
Խոջա Վ ա հրա տ — 3 0 5
Խ ա չղ ո ո զ Կ ա ֆ ւս յե ց ի , տ ա ղ ա ս ա ց — 5 2 5 , 5 3 9 541
Խոջա ՕՀան ճողեց (Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի ) — 3 8 ?
542
Խ ո ջա մ ա լյա ն Թ ., ՀՀնդկահայ մ տ ա վ ո ր ա կ ա ն ֊—3 4 7
Խ ա չե ր ե ս , տ ե ՛ս հ ա չպ ռո ղ Կ ա ֆա /Լ ց ի
Խ ո ջա ջա ն յա ն Գրիգոր, հնդկա հա յ գ ո ր ծ ի չ— 2 0 7 ,
Խ ա չիկ Ա կ ո ր շա , Գ Լ ո չա յի հ ա յ դ ա տ ա վ ո ր - 3 8 3
208
Խ ա չիկ երկ, տ ե ՛ս Խ ա չղ ո ո զ Կ ա ֆա քեցի
Խ ո ստ ա տ ով Վ ա ս ի լի , մոսկովա հա յ վ ա ճա ռ ա կ ա ն
Խ ա չիկ Կ ա ֆ ա յե ց ի , զ ր ի չ— 3 8 9
և ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ղ — 4 2 7
Խ ա չի կ յա ն Լ, Ս----4 9 3 , 500
Խ ոսր ով փ ա շա — 1 0 5 , 112
Խս.քե Ր - ռ ղ ա , ( ն ա և ձ ա յի Բ ՛ա զ ա ), Ջ ե լա ի ր յա ն - Խ ո սր ով սեղա նա վոր— 125
ների կ ո ւս ա կ ի ց — 1 6 , 17
Խ ո ս ր ո վ ի դ ո ւխ տ , հ ա յո ց Խ ո սր ով թ ա գ ա վ ո ր ի դո ւս -
Խ ա ս ֊Մ ո ւ ր ա գ , փ ա շա — 5 0
տ րրր— 591
Խ ա վսիս, պ ա րոն Զ ա քր ե կ ի որդի— 2 6 6 Խ ո րշուդ , վ ր ա ց ի շ խ ա ն ի բ ա ն ա գ ն ա ց — 4 ? 2
հա ստ ա տ ով Վ ա ս ի յի , մոսկովա հա յ վ ա ճ ւս ո ա ֊ Խ ա բով Գ և ո ր գ, Մ ուհա մ ա դ խ ա ն ի բա նա գնա ց—
կա ն— 41 9 242
Խ ե չի կ , շինա կա ն— 2 6 6 Խ ո ւթ ի ն ց ի ( Խ ո թ ի ն ց ի ) , հ ա յկ ա կ ա ն տ ո հ մ ա ն ո ւն -
Խե Կ ա ֆա ցի, բա նա ստ եղծ— 544 387
Խ ո զ ի ֊Մ ա ր ո ւ մ , վ ր ա ց Ա/և ք ս ա ն ղր թ ա ղ ա վ ո ր ի բ ա ­ Խոզ Հովհա ննես, հոգևորա կա ն— 3 0 2
նա գնա ց— 422
Խ ո յա Ա ս տ վ ա ծ ա տ ո ւր Բ ո լր ռ ջի (Կ . Պ ո լս ե ց ի ) —
305 Ծ ա ն ի ն յա ն կա մ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Հա կոբ, տ ե ՛ս

Խ ոջա Ա վ ետ իք — 5 8 4 ,5 8 9 , 591 Հա կոբ Մ եղա պ ա րտ

Ս ա տ ուր, Բ ջնիի ն ա խ ա ր ա ր ֊վ ե ր ա կ ա ց ո ւ և ա ռ ա ջ­
Խ ոջա Գ րիգոր ( Կ. Պո լ ս ե ց ի ) — 3 0 5
Խոջա Դ ա ն ի ել (Կ . Պ ո լս ե ց ի )— 3 0 6 նորդ— 63
Ծ ե րո ւն , ծա ղկող, վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն ց ի ն կ ա ր ի չ— 2 5 ,
Խոջա Դա վիթ (Կ . Պ ո /ս ե ց ի )— 3 0 5
Խ ոջա Ե ղիա — 3 0 6 578
Ս ե րուն, վա րդա պ ետ — 4 3 7
Խ ոջա Զ ա քա ր— 423
Ծ ուռ Գ թ ա կ , հ ա յ ք ա ղ ա ք ա գ լո ւխ Ս ո ւ չ ա վ ա յո ւ մ -
Խոջա Ի պ ր ա հ ի մ շա հ ( Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ց ի ) — 3 2 2
396
Խ ոջա Խ ր տ րր ( Ամ ա ս ի ա ց ի )— 5 9 2
Խոջա Խ ոսրով ( Ա գ ա լի ս ց ի ) — 5 4 8
Խ ո յա Կ ա կոս— 4 2 1 Կ ա ղիմ իր I I I , լե հ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր — 3 6 4
Խոջա Կիրա կոս— 3 0 5 Կ ա լոկ իր , Խ ե րս ոն ի հ ա յա զ գ ի ի շ խ ա ն ա վ ո ր ձ -3 4 8
Խ ոջա Հ ո վ ս եփ (Կ . Պ ո լս ե ց ի )— 3 0 5 Կ ա մ պ ա ն յա ն Գ րիգոր, ա ստ րա խ ա նցի հ ա յ— 4 0 9 ,
Խ ոջա Հովսեփ , Տա րոնի իշխ ա ն— 5 9 411, 412
Խ ոջա Մ ա հ տ ե ս ի Վ ա հ ր ա տ ( Կ . Պ ո լս ե ց ի ) — 3 0 5 Կ ա պ ո ւտ ի կ յա ն Բա րթողիմեոս— 4 4 6
Խ ոջա Մ ար գա ր ( հ ն դ կ ա հ ա յ) — 3 4 0 Կ ա ջա ր ն եր , իրա նի թա գա վորա կա ն հ ա ր ս տ ո ւ­
Խոջա Մ ա րջա ն Ի րա ն ի ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն վ ա ր չո ւթ յա ն թ յո ւ ն — 2 3 4
կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 3 2 8 Կ ա տ երինո Զենո, վենետ իկցի դիվա նա գետ — 4 9

Խ ոջա Մ ինա ս ( Բ ո մ բ ե յի ց )— 3 4 0 Կ ա բ ա -Հ ա ս ա ն , Կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ն լո ւ թ ո ւր ք մ ե ն ն ե ր ի

Խ ոջա Մ իրա ք, Ու զ ո ւ ն ֊Հ ա ս ա ն ի բա նա գնա ց — 49 ցեղա պ ետ — 21

Խ ոջա Մ կրտ իչ ( Կ. Պ ո լս ե ց ի )— 3 0 6 Կ ա ր ա ֊Ց ա գ ի չ ի , ջ ա լա լի ն ե ր ի ա ռ ա ջն ո ր գ — 1 1 1 , 3 1 8

Խ ոջա Մ ուրա դ ( ն ա ե Բ ա ղիշեցի) — 1 2 3 յ 1 2 4 , 125 Կ ա ր ա ֊Մ ո ւհ ա մ մ ա դ , Կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ն լո ւ թ ո ւր ք մ ե ն ­

Խ ոջա նա հա պ ետ (Կ , Պ ո լս ե ց ի ) — 3 0 5 ների ցեղա պ ետ — 2 1 , 22, 26

հէոջա Շիոշ (Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի )— 3 3 2 Կ ա ր ա ֊Ց ո ւ լո ւ ք Օ սմա ն (ն ա և Օ թ մ ա ն - բ ե կ ), Ա ղ-

Խ ոջա Շմա վոն, Ե րևա նի փ ողերա նոցի տ նօրեն— կո յո ւ ն լո ւ թ ո ւր ք մ ե ն ա կ ա ն ցեղի ա ռա ջնորդ-

258 33, 34, 35, 37, 38, 45

Խ ոջա Պ ետ իկ (Հ ա լե պ ց ի )— 3 1 7 Կ ա բա -Ց ո ւս ո ւֆ նա և Ղ ա ր ա ֊Տ ո ւ ս ո ւ ֆ , Ուս ո ւ ֆ ,

Խ ոջա Պ ե տ ր ո ս ( ն ո ր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի ) 5 8 9 , 5 9 0 , 5 9 1 , Կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ն լո ւ գ ա հ ա կ ա լ— 2 6 , 2 8 , 2 9 , 3 2 — 3 5 ,
39, 48, 57, 58, 60, 72
600
Խ ոջա Ռ ո ւհ իջա ն (Կ . Պ ո լս ե ց ի )— 3 0 5 Կ ա ր ա -Ս ա յի դ , ջա լա լի ն ե ր ի ա ռ ա ջն ո ր դ — 1 0 3

Խ ոջա Ս ա նոս (Հ ա լե պ ց ի )— 3 1 7 Կ ա րա պ ետ , բա նա ստ եղծ— 546

Կ ա րա պ ետ , պ ա րոն Է մ ա ն -բե կ ի գա ն ձ ա պ ա հ — 5 9
Խոջա Ս ա րդի ս (Ե ր և ա ն ց ի )— 2 5 8
Կ ա րա պ ետ , Ղրիմա հա յ վա ճա ռա կա ն— 3 5 3
Խոջա II ա ֆ ա ր — 3 3 2 , 589
Կ ա րա պ ետ Ա ն դ ր ի ա ն ա ց ի , հ ա յ տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 5
Խ ո չա Ս իսիճա ն— 3 1 9
 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Կ ա րա պ ետ Ա ր և ե լց ի , բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ -—5 5 3 • Կ ուտ ուզով Մ ո ո ւ ս զորա վոր— 210

Կ ա րա սւետ Տոտ ն Պո տ կո վ ա, Մ ո լդ ա վ ա յի հա յ
իշխ ա ն— 3 9 6 Հ ա բ ս բ ղ ւ ր դ յա ն հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն — 1 2 7 , 133
Կ ա րա պ ետ վա րդա պ ետ , ա ս տ ղ ա բ ա շխ — 4 8 3 Հա ժ դ ե ո է ն /■’ . Պ . , ռ ո ւմ ի ն ա ց ի գ ի տ ն ա կ ա ն — 4 0 2
Կ ա րա պ ետ Տ ե ր ֊ Մ կրտ լ յ ա ն — 61 ձ ա խ ն ա ղ ա ր , Նա դիրի բ ա ն ա կ ո ւ մ կովող հա յ հա ­
Կ ա րա վա ն են կ ո Ի վ ա շկ ո , լե հ ա հ ա յ դ ի ն վ ռ ր ա կ ա ն — զ ա ր ա պ ե տ — 1-81
373 Հա կ ո ր , ր ա ն էսգ նա ց — 3 2 3
կվսրա վա նով Ա ե մ յո ն , լե հ ա հ ա յ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն - 3 7 3 ձա կոբ, գ ր ի չ— 5 5
Կա րլոս V, գերմա նա կա ն կ ա յս ր — 9 2 Հա կոբ, հ ա լե պ ա հ ա յ— 3 2 0
Կ տ ց ա ր ո վ Գավյէի չ , ա կ ա դ ե մ ի կ ո ս ՝֊— 3 8 4 Հա կոբ, Լուցկի Ս. Ս տ եփ ա նոս ե կ ե ղ ե ց ո ւ ա ռ ա ջ­
Կ ե ղ ծ -Դ ի մ ի տ ր ի , ռ ո ւս ա կ ա ն գ ա հի .լե հ ա կ ա ն դ ր ա - նորդ— 362
ծո— 37 9 . Հա կոր (Ա յվ ա թ ե ն ց ), ո ւ ս ո ւց ի չ— 5 3 0
Կ ե ղ ծ -Թ ա մ ո ւր տ ա շ , Ի՛ ա մ ո լրաւս շի ա նվա ն տակ ձա կոբ Ա ր մ ե ն ո լլ (Հ ա կ ո ր Հ ա յ), վ ա /ա բ ի ա Հ ւս յ
հ ր ա պ ա ր ա կ » ի ջա ծ մի գսրծքւչ— ^ դի վա ն ա դետ — 3 9 9
Կ ե պ լե ր ,՝ գ ի տ ն ա կ ա ն — 476* Հա կ ո ր Բ ա թ ո ւկ ե ն ց — 1 1 1
Կի պ րի ա նոս Մի տ ր ո պ ո լի ա — 4 0 4 Հա կոր հ ղ ի ա դ ա ր յա ն — 1 2 6
Կ իրա կ ոս , բա նա ստ եղծ— 5 1 5 , 544 « Հա կոբ եպ իսկոպ ոս պ ո լս ե ց ի , պ ա տ րիա րք— 3 0 3
Կիր ա կ ո ս , ե ր գ ի չ— 5 2 9 Հա կոբ Թ ոխ ա թցի— 3 7 7 , 3 9 8 , 5 3 2 , 538, 539
Կ իրա կոս Ե րղնկա ցի, ո ւս ո ւց չա պ ե տ — 4 4 2 Հա կոբ ՚1 ա ր ն ե ց ի ֊1 1 3 , 115, 282, 291, 503
Կ իրա կոս պ ոնտ ա ցի քա հա նա — 4 4 3 , 444 Հա կոբ Ղ րԻ‘Ո ց ի — 4 3 5 , 441, 473, 475, 476,
Կ իրա կոս վա րդա պ ետ — 4 3 7 477, 478, 576— 577
Կ իրա կոս Վ իրա պ եցի, կշմիա ծնի կա թ ողիկոս— 4 0 Հա կոր Մ եղա պ ա րտ — 4 3 6 , 511, 572, 608, 609,
Կ իրա կոս Տրա պ իղոնցի, վա րդա պ ետ — 119 610, 611, 612
Կ լա վ ի խ ո , իս պ ա ն ա կ ա ն թ ա ղ ա վ ո ր ի դե ս պ ա ն — 3 7 , Հա կոբ Շա մա խ եցի, կ մ ի ա ձ ն ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս - 196-,
62, 63 197
Կ լա իուս Ք ր ի ս տ ա վ ա ր , մա թեմա տ իկոս— 484 Հա կոր Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , Է չմ ի ա ձ ն ի կա թողիկոս—
Կ լեմ ա ն կոնս, գերմա նա ցի ճա նա պ ա րհորդ— 3 5 4 120 — 1 2 2 , 1 2 4 — 1 2 8 , 1 3 0 , 137, 3 7 4 , 4 4 7 , 614
Կ ղեմ ես X, Հռոմի պ ա պ — ՜124 Հա կոբ, Ջ ո ւղ ա յ ե ց ի վա ճա ռա կա ն— 3 3 8 , . 601
Կ ղեմես Գ ա լա նո ս , ք ա ր ո զ ի չ— 3 7 5 Հա կոբ . Ջ ո ւղ ա յ ե ց ի (Ս ի մ ո ն յա ն ) , Հնդկա Հա յ
Կ յո լե ն տ ե , հ ո ւն գ ա ր ա ց ի գիտ նա կա ն— 3 8 9 մ տ ա վորա կա ն — 3 4 7
Կյո ւ ր ե ղ , հ ա յա զ գ ի ք ա ղ ա ք ա գ լո ւխ Ս ո ւչա վ ա յո ւմ — Հա կոբ Ջ ո ւղ ա յ ե ց ի , ն կ ա ր ի չ— 5 4 9 , 584, 585
396 . V . . Հա կոբ վա րդա պ ետ , Տա թևի հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի ո ւ­
Կ յո ւր ե զ Ա ղեքսա նդրա ցի— 6 1 9 ս ո ւց չա պ ե տ — 4 3 7
Կ յո ւր ո ս -*-5 0 4 , 506 Հա կոբ վա րդա պ ետ , Կոգյբ գ յո ւ ղ ա ք ա ղ ա ք ի ց — 8 0
Կ ողմ ա ս , կ ա ֆ ա յե ց ի հա յ վա ճա ռա կա ն— 301 Հա կոբ Տիվրիկցի, ժա մա նա կա գիր— 2 0 4 , 205
Կ ուրեր, կհւդով իկ ոս X IV թա գա վորի ֆինա նս* Հ ա կ ո բ յա ն Ղ ա զա ր, հնդկա կա ն բա նա կի հր ա մ ա ­
- ների գ ե ր ա տ ե ս ո ւչ— 3 1 7 նա տ ա ր— 344
Կ ո չի ր ե յ, թ ո ւր ք գրող— 28 5 ■Հ ա կ ո բ շ ա ն , Կ ա րբի գ յո ւ ղ ի մ ե ծ ա տ ո ւն — 1 0 8
Կհպ եոնիկոս— 4 8 2 Հա կոբշա ն Վ ե լի ջ ա ն յա ն , շ ո ւզ ա հ ա յ մեծա հա ­
'Կ ոստ ա նդ Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , նոր Ջ ո ւղ ա յի դպ րոցի ր ո ւս տ — 5 8 9
դա սա պ ետ — 1 2 0 , 335, 337, 447 Հա ճի բ ե կ , Մ ե լի ք -Ա շ ր ա ֆ ի մ ո տ ծ ա ռ ա յո ղ մ ո ն ղ ո լ
Կпи տ ա ն դ ի ն , Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր — 1 6 8 ցեղ ա պ ետ — 18
ո и Игա ն դ ի ն , վրա ց թա դա վոր— 148, 149, 155 Հ ա մ գ ո ւ լլա հ Ղ ա զ ւ[ի նի , պ ա տ մ ի չ— 1 9
156 Հ ա յկ , հ ա յե ր ի նա հա պ ետ — 2 1 2 , 215, 591
Կո и м -ան դին՝, Կ ի լի կ ի ա յի հա յ իշխ ա նա վոր— 39 Հ ա յկ ա զ պ ա րոն, Պ ռ ո շ յա ն իշխ ա ն — 6 4
^Ми տ ա ն դի ն у Մ ո լգ ո վ ա յի Հ ա յ իշխ ա ն— 3 9 6 Հ ա յր ա պ ե տ , քա րգործ վա րպ ետ — 58 3
Կ ո ս տ ա ն դ ի ն, վյւսւց ՛թ ա գա վ ո ր — 3 3 * Հա նա նիա , հ ա լե պ ա հ ա յ— 3 2 0
Կո ա ո ա՜ն դին Դ րա ղա րկցի, Կ ի լի կ ի ա յի կա թողի­ Հ ա ն ն ա - ա լ-Ա ր մ ա ն ի (Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Հ ա յ), եգիպ ­
կոս— 3 2 1 , 399 ■■ տ ա հ ա յ ն շա ն ա վ ո ր ն կ ա ր ի չ— 3 2 3 , 619
Կ ոստ ա նդին Ե ր ղ ն կ ա ց ի —^ 5 1 9 , 5 3 4 , ‘ 5 5 2 , 555 Հ ա շ ի Ա լի խ ա ն , պ ա ր ս կ ա կ ա ն խ ա ն — 1 3 1
Կ ո ս տ պ ն տ ի ն ս կ ո ւ-Ց ա շ Պ ., գիտ նա կա ն— 4 0 2 Հ ա շ ի -Դ ա վ ո ւ թ , . լե զ գ ի ն ե ր ի գ լխ ա վ ո ր — 1 4 5 , 155
Կ ո վ ա լե ն ս կ ի , պ Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի 'լի ա զ ո ր մինիստ ր Հ ա շի Իբրա հիմ, պ ա ր ս կ ա կ ա ն շա հ ի վեզիր— 241
•՜Վրէս-ս տ ա ն ո ւմ — 2 4 5 * Հա շի Չ հ լե բ ի , Շ իթվա նի խ ա ն— 1 9 4 , 195
Կ ո ր յո ւն — 4 4 6 ■ 1 Հ ա ս ա ն - Ա լի , Ջ ա հ ա ն շա հ ի ո ր դ ի — 4 2 — 4 4 , 4 6 , 4 7 к
Կ ո ւտ լո էբա յ Ս ե մ յո ն ՚Հ •.լե հ ա հ ա յ - զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն — 3 7 3 ՜5 7
 Ա ն ձ ն ա ն ո ւն նե ր ի ց ա ն կ

Հ ա ս տ ն ֊ Րէ,կ Ո ՚ո ւմ /ո ւ, պ ա տ մ ի չ— 5 4
Հովհա ննես, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր Մ եղ­
Հ ա ս ա ն - Բ ո ,,/ա ր դ , Հ Լ / ա ի ր յա ն ցեղա խ մբի ա ոա ջ.
րի ու մ — 1 6 8
նորդ— 15, 10 . .
Հովհա ննես, Գ ա նձա սա րի կա թողիկոս — 222
Հա ս ա ն Դ ո փ յա ն (ն ա ն Ծ ա բ ե ց ի ) , հ ա բ ո ւ մ ի շխ ո ղ
Հովհա ննես, Հա յ կրոնա վոր— 3 93
Դ ո փ յա ն իշխ ա ն— 2 5 , 62
Հուէ՛’ ա նն 1,ս Ա խ ր ա մ ա ր ըի — 5 0 1
Հա ստ ն խ ա ն, Մ ա կ ,) ի ս ո ւլթ ա ն ի „ր ղ ի _ 2 4 4
Հովհա ննես Ա ն կ յո ւր ա ց ի (ն ա և Մ ո լի ն ո ), գիտ ­
Հ ա ս ա ն ֊ Զ ա լա լ յա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն ի շ խ ա ն ա կ ա ն ղեր֊ ն ա կ ա ն ֊ տ պ ա գ ր ի չ— 4 8 3 , 613
ղա ււտ ա ն— ЗУ , 61, 62, 247
Հովհա ննես Ա վա գերեց, տ ա րեգիր— 3 3 7 , 398
Հ ա ս ա ն - Հ ա լա ^ ա ն ն ե ր , տ ե ՛ս Հ ա ս ա ն - Ջ ա լա լյա ն Հովհա ննես Ա ր ճ ե շց ի , ժա մա նա կա գիր— 53
Հ ա ս ա ն ֊Ք ո լ չ ո լ կ , Յ ո բ ա ն յա ն ն ե բ ի ա ոա շնորդ— 16, Հովհա ննես Բ ր գ ո ւթ ե ն ց , Բ ա ղեշի Խ նդրա կա տ ա ր
17
վա նքի դ պ ր ո ցի ո ւս ո ւց չա պ ե տ ՛— 4 4 5
Հ ա ր ի տ ո ն ո վ Ա ն ա բ ե , Օրու շ ք ա խ մ բ ի ա ն ղ ա մ — 3 8 8 Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դա ր դ ե լ, Լևոն թ ա գ ա վ ո ր ի խ ո ս տ ո վ ա ­
Հ ա ր ո ւթ ի ն , Հա յ /հ ո մ բ ո լր ա Հ ա ր — 5 7 1 ն ա հ ա յր — 3 2 0
Հ ս ,ր ո ։թ յո ,ն , կմիա ձնեցի ո ս կ ե ր ի չ— 6 2 3 , 624 Հովհա ննես Ե պ իս կ ոպ ոս , էշմ ի ա ծնի եպ իսկո­
Հ ա ր ո ւթ յո ւն Է ր ղ ր ո ւմ ց ի , ա լք ի մ ի կ ո ս — 4 8 1 պ ոս— 2 0 8
Հ ա ր ո ւ թ յո ւ ն յա ն Գ ր իգ որ (Գ ո ր գ ի ն խ ա ն ) բենկա - Հովհա ննես Ե րղնկա ցի— 4 4 2 , 515, 552
լա կ ա ն բա նա կի Հրա մա նա տ ա ր— 3 4 3 , 344 Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Բ ՚լ կ ո ւր ա ն ց ի — 5 3 4 , ՝• 5 7 2 , 6 1 0
Հ ա ր ո ւ թ յո ւ ն յա ն Մ ա բղա ր, բ ե ն կ ա լա կ ա ն ղորթի Հովհա ննես Բ ՚ո ւթ ո ւն շ ի — 1 2 3 , 125
հա դ ա ր ա պ ե տ — 3 4 3 Հովհա ննես Ծ ա րեցի, գ ր ի չ— 8 7
Հա ֆեզ— 347, 571 Հովհա ննես Կ ա մենցի— 3 7 7 , 497
Հ ե թ ո ւմ ՛եզրը ի , Կ ի լի կ ի ա յի Հ ա յ իշխ ա ն— 321 Հովհա ննես Կ ա րն եցի, բա նա ստ եղծ— 554
ձե թ ում պ ա տ մ ի չ— 3 3 7 Հովհա ննես Հա մշենցի— 442
Հ ե յդ ա ր , հնդիկների ա զա տ ա գ ր ա կ ա ն պ ա յք ա ր ի ՚ ձ ո ւ թ ա նն ես Հ ե ր մ ոն ց ի (ն ա և Կ ո լո տ )— 4 3 7 , 442
ա ռա ջնորդ— 3 4 7 446, 576
Հ ե յդ ա ր կ ռ ւ լի ( ն ա և Հ ե յ դ ա ր ) ; Ն ա խ ի ջև ա նի խ ա ն — Հովհա ննես Ման՛ուկ Խ լա թ ե ց ի , հ ա յ գ ո ւս ա ն — 5 7 0
192, 193, 195 Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Մ ե ծ ո փ ե ց ի , Մ ե ծո փ ա դ պ ր ո ց ի ո ւս ո ւց ­
Հենրի Քին— 347 չա պ ե տ — 4 4 0 , 441
Հերա կլ I, վրա ց թա գա վոր— 2 5 7 Հովհա ննես Մ ր ք ո ւզ , մ ա տ ե ն ա գ ի ր , ն կ ա ր ի չ— 4 4 7 ,
Հե ր ա կ ւ I I , վ ր ա ց թ ա գ ա վ ո ր — 1 9 1 , 1 9 2 , 1 9 6 , 1 9 7 , 549, 589
202, 203, 205— 207, 209, 212, 216, 217, Հովհա ննես Ո սկեփ որիկ, Ա նիի եպ իսկոպ ոս— 6 3
220, 222, 226—229, 231—237, 239, 242, Հովհա ննես Ո ս տ ա ն ցի , Բ ա ղեշի Խ նդր ա կա տ ա ր
2431 561, 592, 623, 624 վ ա ն ք ի ■ դպ րոցի ո ւս ո ւց չա պ ե տ — 4 4 5
Հիպ ոկրա տ — 4 8 9 Հովհա ննես Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , փ ի լի ս ո փ ա , տ պ ա գ ր ի չ-
Հիսա ն, հա յ ճա րտ ա րա պ ետ — 5 9 3 , 594 120, 467, 613, 614
Հովհա ննես Ջ ո ւղ ա յե ց ի վա ճա ռա կա ն— 500
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս -Ս ա ր գ ի ս , գ ր ի չ— 3 4 0
Հո ր — 441 Հովհա ննե՜ս սա րկա վա գ— 4 3 9 , 512
Հորս Թ. վւ իքի ս ո վ ա ւ— 4 6 5 Հովհա ննես վա րդա պ ետ , Ղ "ւկ ^ ս կա րնեցի կա -
Հոթ ա ր, տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 1 թոզիկոսի բա նա գնա ց, 241
Հ ո վ ա կ ի մ , Կ. Պ ո լս ի հ ա յ պ ա տ րիա րք — 3 0 2 , 303 Հովհա ննես վա րդա պ ետ , Տա թևի հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի

Հովա կիմ Երեց, հա յ գ ր ի չ— 3 5 8 ո ւս ո ւց չա պ ե տ — 4 3 7

Հո վ ա ս ա վ ւ Ս երա ստ ա ցի, բա ն ա ս տ ե ղ ծ— 4 8 0 , 5 1 4 , Հովհա ննես վա րդա պ ետ , Տա թևի վա նքի վա նա ­

515, 532— 535 հ ա յր — 6 2 5

Հ ո վ հ ա ն Ե ր ղ ն կ ա ց ի , դի տ ն ա կ ա ն ֊վ ա ր դ ա պ ե տ — 4 7 2 Հովհա ննես Տ ե ր ղ ե ն էյի , հ ա յ քա հա նա , տպա­

Հովհա ն Ո րոտ նեցի— 2 3 , 3 9 , 78, 435, 437— 440, գ ր ի չ— 9 3 , 538, 612

442, 443, 451— 454, 456— 459, 462, 465, Հովհա ննես Ր ա բ ո ւն ա պ ե տ Հա մ շենցի — 63

471, 472, 579, 592 Հովհա ննես Ո ւռ հ ա յե ց ի , հա յ գ ր ի չ— 3 1 9

Հովհա ն Վ ի լհ ե լմ , Պ ֆ ա լց ի կ ո ւ ր ֆ յո ւ ր ս տ — 1 2 9 Հովհա ննես Ք ա րմ ա տ ա նենց, հ ա յ քա հա նա — 3 { 7 ։

Հ ո վ հ ա ն ( ն ա և Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ) -Բ ռնեցի, ո ւն ի թ ո ռ ն ե ր ի 613
Հովհա նշա ն Ջ ո ւ ղ ա յե ց ի , թնդա նոթ ձ ո ւլո ղ վ ա ր ­
պ ա ր ա գ լո ւխ — 4 4 0 , 451
ՀուէՀա ն Օ ձնեցի— 5 9 2 պ ետ — 3 3 8
Հովհա ննես, Ա յր ի վ ա ն ք ի եպ իսկոպ ոս, Պ ռ ո շյա ն Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն (գ ե ր դ ա ս տ ա ն ՛)— Հ 5 2 , 59-2, 5 9 3

իշխ ա նա կա ն դերդա ստ ա նից— ՏՅ, 64 Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն Հ ա կ ո բ , Հ ո վ ն ս /թ ա ն Հ ո վ ն ա թ ա ն յ ա -

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Չ ա վ ը ն - նի որդին— 5 9 2 , 593

դ ո ւր ո ւմ — 1 6 8
 ձ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն Հա կոբ, Ն ա ղա շ Հովնա թ ա նի որ Ղ ւ ի Ա ւ ւ / ա ն - է/ևղա պ Լտ , Վ ա նի կ ա ռ ա վ ա ր ի )— 4 Տ .

դին— 592 ՏՏ
Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն Հ ա ր ո ւթ յո ւն , Ն ա ղա շ Հովնա թ ա նի Ղ ոպ ա նԼհչ/ Փ ա ր սա դա ն րևկ, Վ ա ի։[1ա նղ թ ա զ ա ֊
որդին— 592 վորի բա նա զնա ց— 153, 163
Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն Հովնա թ ա ն, Հա կոբ Հովնա թ ա ն ֊ Ղուլ Ա ր զո ւն , Հա յ ա շո ւղ — 5 4 9
յա ն ի որդին— 5 9 2 , 593 Ղուլ կ գա զ , Հա յ ա շո ւղ — 5 4 9 , 5 5 0 ՝, 551
Հ ո վ ն ա թ ա ն յա ն ն ե ր — 5 9 1 Ղ ո ւլա մ -Ա լի , Ե րևա նի խ ա ն— 2 28, 257
Հ ո վ ն ա ն , Մշո ս . Կ ա րա պ ետ վ ա ն թի վ ա ն ա հ ա յ ր - Ղ ուլի, Ն ա դիրի բա ն ա կ ո ւմ Հա յ հա զա րա պ ետ -
203, 205, 206, 207 181
Հով ս Լ վւ II, ա վ ս տ րի ա կա ն կ ա յս ր — 3 8 9 Ղ ուկ ա ս , Մ ե լի ք Ե գա նի Հ ա յր ը — 1 8 6
Հով ս Լ վւ Ա ղ թ ա մ ա ր ց ի , ո ւս ո ւց ի չ— 5 2 7 Ղ ուկա ս Լոոեցի— 5 1 6
Հովսեփ Գր Ի գ ո ր ո վ ի չ , ա վ ս տ ր ի ա կ ա ն կ ա յս ե ր բ ա ­ Ղ ուկա ս Խ ա րբերդցի, թ ա ր գ մ ա ն ի չ— 4 4 6
ն ա գ ն ա ց — 40 1 Ղ ուկա ս Կ ա րնեցի, կշմիա ծնի կա թողիկոս— 2 2 2 ,
Հովսեփ էմին — 198, 200, 201— 203, 205— 209, 428, 233, 234, 240— 244, 624
217, 220, 412, 452, 468— 470, 508, 509 Ղ ուկա ս Ս եբա ս տ ա ցի— 1 6 1 , 507
Հով ս Լվւ Փ լա բի ո ս (ն ա և Հո վ ս ե վ ւի ո ս Փ լա բ ի ո ս ) Ղ ուկա ս Վա ն ան դ ե ց ի — 1 2 2 , 123, 483, 6 16— 618
466, 624
Հո ի վ ւս ի մ ե — 3 7 7 ճա դա կերա նց (գ ե ր դ ա ս տ ա ն ) — 181
Հ ո ւ լա վ ո ւ, մոնղոլ խ ա ն— 16 ճա վճա վա ձե Ի ., վրա ց գրող— 246
Հ ո ւլի ա ն ա , Հնդկա կա ն ա ր ք ո ւն ի ք ի Հա չ բ ժ շ կ ո ւ- ճըճ, Հ ա լե պ ա Հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 2 0
Հի— 338
Հ ո ւլի ո ս III, Հռոմի պապ— 92 Մ ա թ և ո ս յա ն ՀովՀա ննես, չ ի ն ա Հ ա յ— 3 4 5
Հ ո ւն ա ն յա ն Վ ա ր դ ա ն , Լվուէի Հ ա յկ ա կ ա ն եկեղեցու Մ ա թիսովիչ Ա վա գ, Հ ա յա զ գ ի գ ո ր ծ ի չ Մ ոլդ ա վ ա ­
ա ռ ա ջն ո ր դ — 3 7 6 , 388 յո ւ մ — 3 9 6
Հ ո ւ ս ե յն , Վ ա նի փ ա շա — 8 8 , 287 Մ ա կա րով Իվա ն, Հա յ վա ճա ռա կա ն — 4 1 9
Հ ո ւ ս ե յն , Ջ ե լա ի ր յա ն ս ո ւլթ ա ն — 2 1 Մ ա կ լե ր Ֆ ,, ֆրա նսիա ցի Հ ա յա գ ե տ — 3 8 9
Հ ո ւ ս ե յն ՚- Ա լի , Ե րևա նի խ ա ն— 228 Մ ա Հմեդ— 2 9 2
Հ ո ւ ս ե յն ֊Ա լ ի , Ի и քա ն դա ր կ ա ր ա կ ո յո ւն լո ւի որ դի — Մ ա Հ մ ո ւդ , Բ ա յա զ ե տ ի փ ա շա — 1 6 1
64 Մ ա Հ մ ո ւդ I, ս ո ւլթ ա ն — 1 8 0 , 306, 308
Հ ո ւս ն ի խ ա ն , մի օրիորդ— 5 4 5 Մա Հմ ո ւ ղ ֊ բ ե կ , Զ ա հ ա ն շա հի կա թնեղբա ր— 57
Հ ո ւս տ ին ի ա ն ոս II, Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր — 3 4 8 Մ ա հ մ ո ւդ Գ ի ր ե յ, Ղ բիժի ս ո ւլթ ա ն — 8 6
Մ ա Հտ ե ս ի Գ րիգոր, կմինի գործա կիցը— 2 0 6
Դա զ ա ն , մոնղոլ խա ն — 16 Մ ա Հտ ե ս ի Գրիգոր, երևա նցի վա ճա ռա կա ն— 5 9 8
Ղա զա ր, Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր , Կ ո ւլբ ե ր գ - Մա Հտ եսի Կ ա րա պ ետ , Ս ա յա թ -Ն ո վ ա յի Հ ա յր ը —
ցի — 168 560
Ղ^աղար, մի քա նա քեռցի— 268 Մ ա Հտ եսի Մ ա րկոս, տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 2
Ղ ա զա ր Բ ա զե ր օ զ լի , ա շո ւղ — 5 4 9 Մ ա ղ ա մ ե լի ք , Հ ի ն Զ ո ւզ ա յ ե ց ի մի Հ ա յ— 1 6 8
Ղա զա ր, Բ եՀնա մ խ ա նի Հետ կռվող Հ ա յկ ա կ ա ն Մ ա զա քիա Չ ե լե բ ի , պ ո լս ա Հ ա յ— 3 0 5
զո ր ք ի Հրա մա նա տ ա ր— 193 Մ ս ւմ ա յ, Ո սկե Հ ո ր դ ա յի խ ա ն— 421
Ղ ա զա ր Բ ա բերդցի, գրի չ — 3 1 9 , 587 Մ ա մ ի կ ո ն յա ն , իշխ ա նա կա ն տ ո ւն — 4 9 4
Ղ ա զա ր եպ իսկոպ ոս, ա լք ի մ ի կ ո ս — 4 8 1 Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ՀովՀա ն, պ ա տ մ ի չ— 4 4 6
Ղ ա զա ր Ւ ոխ ա թցի — 536 Մ ա մ ի կ ո ն յա ն Մ ո ւշե ղ , հ ա յո ց սպ ա րա պ ետ — 5 3 3 ,
Ղ ա զա ր ճա Հկեցի, տ ա ղա սա ց— 5 54 534
Ղ ա զա ր Ջ ա Հկեցի, կշմիա ծնի կա թողիկոս— 189 Մ ա ն ա ն դ յա ն Հ .— 23
Ղ ա զա ր Ս եբա ս տ ա ցի, բա նա ստ եղծ— 532 Մ ա ն ո լե (Մ ա ն ո ւ ե լ ) Հ ա յ ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ — 4 0 2
Ղ ա զա ր Փ ա րպ եցի— 4 4 6 , 620 Մ ա ն վ ե լ, Հա յ կրոնա վոր— 321
Ղ ա զա ր յա ն Հ ո վ Հ ա ն ն ե ս , չի ն ա ր ե ն լե զ վ ի ո ւս ո ւց ի չ Մ ա ն ո ւե լ, Հա յ գ ր ի չ— 2 8 5
և թ ա ր գ մ ա ն Հ Չ ի ն ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 6 Մ ա ն ո ւի լո վ Ա րտ եմի, ռ ո ւս ա հ ա յ ա ր դ յո ւն ա բ ե ­
Ղ ա լա ր ե կ , Պ ռ ո շյա ն ի շ խ ա ն , Լ ո ւ մ ա յի որդին— 64 րող— 43 0
Ղ ա ս ա պ յա ն Մ նա ցա կա ն, չի ն ա Հ ա յ վա ճա ռա ­ Մ ա ն ո ւչա ր յա ն (ե ղ բ ա յր ն ե ր ), ո ո ւս ա Հ ա յ ա ր դ յո ւ­
կա ն— 3 4 5 նա բերողներ— 4 30
Ղ ևոնգ Ե րեց— 4 4 6 Մ ա ն ո ւչա ր յա ֆ Մա րդա ր, Պ ե տ ե ր բ ո ւր գ ի Հ ա յ գա ­
Ղիքի, Դավիթ-Բեկի Հրամանատար Տա թ և ո ւ մ - ղ ո ւթ ի գ ո ր ծի չ— 43 1
168 Մա տ թ եոս, գ ր ի չ— 6 7
Մ ա տ թեոս, Մ ո ւՀ ա մ մ ա դ խ ա նի բա նա գնա ց— 242
 Ա ն ձ ն ա ն ո ւն ն !րի ց ա ն կ
0 .5 ?

1 » Մա ա թեոս Դպ իր, Հա չ տ պ ա դ ր ի չ— П1Ա

Մ ե լի ք ֊Ե ս ա յի , Խ ա չենի մ ե լի ք — 1 9 4 , 195
Մ ա տ թեոս Ե վդոկա ցի—4 1 Н
Մ հ ւԻ բ ՜Բ ՜ա մ ր ա ղ , հա յ զինվորա կա ն— 181
IГ ш т /П .п и Ծ ա րեցի, դ պ ի ր — (114, Ո15
Մ ե ւ ի ք ֊Ի ո ր ա յե ի Օրու հ ա յ ր ը ֊ 129
\ Մ ա տ թեոս Հ ո վ ա նն ե ս Լ ն ց, Ն ա խ ի յե ա ն ի Հ ա , ո ւ
Մ ե/իք-Խ վս ւի ի Գ յո ւլի ս տ ա ն ի և Ջ ր ա ր ե ր գ ի խ ա ն —
ն ի ՚յ ր ա կ տ ն Հ ա ,!ա չն րի վիճա կա վոր— 124
195
\ I Մ ա տ թեոս Չ ա ղ ա չ ե ց ի ֊6 8 , 7Н , 4 3 .1 , 4 3 7 , 4П 2,
Մ եքի ր . Հա թ ա մ է Ջ ր ա ր երդի մ ե լի ք — 1 9 5
473, 474, ~ Տ 1 5, 516, 575
Ա ՚և /ի ք ֊Հ ա կ ո բ ջ ս ւ ն , երևա նցի մ ե լի ք — 1 8 2 , 185,
Մ ա տ թեոս Վ ա նա նգեցի (Հ ո վ Հ ա ն ն ի ս չ ա ն ) , հա ղ. 187
կ ո ղ ֊տ պ ա պ ր ի չ— 1 2 0 , 122, 443, 616, 617,
Մ ե /ի ք ֊Հ ա յ կ ա զ , Ք ա շա թ ա ղ ի մ ե լի ք — 9 6 , 443
Մ ա տ թեոս վա րդա պ ետ , Տա թևի դպ րոցի ո ս ւո ւց ֊
Մեք ի ք ֊Հ ա ր ո ւ թ յո ւ ն , հա յ զինվորա կա ն— 181
չա պ ե տ — 4 3 7
Մ ե լ ի ք ֊Հ ո վ ս ե փ , Գ յո ւլի ս տ ա ն ի մ ե լի ք — 1 9 4 , 195,
Մ ա տ յո ւշ ե ն կ ո , սուս գ ե ն ե ր ա լ— 3 5 2
221
Մ ա րդա ր հոճենց Ե րևա նցի, դ ո ր ձ ի լ— 4 1 1 Մ ե /ի ք ֊Հ ո վ ս ե վ է , Վ ա ր ա ն դ ա յի մ ե լի ք — 1 9 4
Մ ա ր դ ա ր չա ն ( ե դ ր տ չր ն ե ր ), վա ճա ռա կա ններ­ Մ ե լի ք . Ղ ուկա ս, Ղ ա փ ա նի ա զա տ ւսգրա կա ն շ ա ր ժ ֊
է ն
մա ն ղեկա վա ր— 1 75
Մարիամ Հա դանի Բեկում, Հնդկաստանի թա. Մ ե լի ք - Ղ ուշի, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 16Տ
դ ո ւհ ի , հ ա յո ւ հ ի — 3 3 8 Մ ե լի ք ֊Մ ա հ մ ա դ , ք ո ւր դ ց ե ղ ա պ ե տ , Վ ա նի և Ո ս­
Մ ա ր կա ն տ ո ն ի ս , տ ե ՛ս ս ո ւլթ ա ն շա հ տ ա նի ա միր— 3 6 , 58
Մ ա րկ ոս Ծ իւսնի — 6 0 8 Մ ե լի ք ֊Մ ա ն ո ւ չ ա ր , Գ ե ղ ա ր ք ո ւն ի քի մ ե լի ք — 1 8 1 ,
Մ ա ր կ ո ս , Մ ա չա ր ա րի Հ ա չա դ դի կա ո ա վ ա ր ի Լ— 3 4 3 191
Մ ա րտ ին, Հա չ եպ իսկոպ ոս Տ ր լմ ա չ ո ւ մ — 3 8 7 Մ ելի ք ֊Մ ե ջ լո ւմ — 2 2 9
Մ ա րտ ին Մ ա րս, չա ս ո վ (Մ ա ր տ ի ր ո ս չ ա ն ), մոսկո- Մ ե լի ք ֊Մ ի ա ն ս ա ր Մ ե լի ք Շ ա հնա զա ր յա ն ց , Գ ե-
վա հա յ սեկա գործ— 4 0 6 ղ ա ր ք ո ւն ի ք ի մ ե լի ք — 1 8 1
Մ ա րտ ինով Հ ա յա պ ե տ , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ, սեկա գործ Մ ե լի ք - Մ կ ր տ ո ւմ , Ե ր և ա ն ցի մ ե լի ք — 1 8 2 , 185
վա րպ ետ — 4 2 4 Մ ե լի ք ֊Մ ո ւս ի , Ազու լի ս ի ք ա լա ն թ ա ր — 1 7 4
Մ ա րտ իրոս, հ ա յ տ պ ա գ ր ի չ Կէ Պ ո լս ո ւմ — 6 1 9 Մ ե լի ք - Շ ա հ ն ա զ ա ր , Վ ա ր ա ն դ ա յի Մ ե լի ք ֊Հ ո վ ս ե փ ի
Մ ա րտ իրոս, Կույր գ յո ւ ղ ի տ ա ն ո ւտ ե ր — 2 4 ե ղ բ ա յր ը — 1 9 4
Մ ա րտ իրոս Ե րղնկա ցի— 5 0 0 , 501 Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա զ ա ր , Գ ե ղ ա ր ք ո ւն ի քի մ ե լի ք — 9 6 ,
Մ ա րտ իրոս Կ տ ֆ ա յե ց ի , Կ. Պ ո լս ի պ ա տ րիա րք— 102
125, 537 Մ ե ք ի ք -Ս ե լի մ յա ն ց Հովհա ննես, ժա մա նա կա գիր—
Մ ա րտ իրոս Ղ րիմ ե ց ի , տ ա ղա սա ց— 3 5 8 , 3 8 1 , 4 0 1 , 18 1
515, 542, 543 Մ ե լի ք ֊Փ ա ր ս ա դ ա ն , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա ­
%
Մ ա ր ո ւգ ե , մի երևա նցի հ ա յ— 2 6 8 տ ա ր— 1 6 5 , 168, 174, 175
Մ ա ր ո ւգ յա ն Ռ տ գևոս, մա նկա վա րժ— 421 Մ ե լի ք ֊Փ ա ր ս ա դ ա ն յա ն ն ե ր , մ ե լի ք ա կ ա ն գերդա ս­
Մ ա րքս Կ. — 1 2 1 , 124, 254 տան Ղա փ ա ն ո ւմ — 1 6 2
Մ ե լա ն խ տ ո ն , գիտ նա կա ն— 4 7 6 Մ ե լի ք - Ֆ ր ա ն գ յո ւ լ, Ե ր ի ց վ ա ն ի կ ի մ ե լի ք — 1 6 6 , 167
Մ ե լի ք - Ա ր ո վ — 2 2 9 Մ ե լի ք ո վ Մ ա կ ա ր, Ն ա խ ի ջև ա նի -Բ յա լբա /ի խա նի
Մ ե լի ք - Ա դ ա մ , Ջ ր ա բ ե ր դի մ ե լի ք — 2 2 1 բա նա գնա ց— 242
Մ ե լի ք ֊Ա լ լ ա հ կ ո ւլի ս ո ւլթ ա ն , Ջրա բերդի մ ե լի ք — Մ ե լի ք ո վ Սա ֆար, մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ- 4 2 5
194 Մ ե լի ք ո վ Ս իմեոն, Կ ո ւլի կ ո վ ո յի ճա կա տ ա մա րտ ի
Մ ե լի ք ֊Ա լ լ ա հ վ ե ր դ ի , հ ա չե ն ի մ ե լի ք — 1 9 4 , 1 9 5 մա սնա կից— 421
Մ ե լի ք ֊Ա շ ր ա ֆ , Հ ա ււ ա ն ֊Ք ո ւ չ ո ւ կ ի ե ղ բ ա յր ը — 1 8 , Մ ե լի ք ջա ն Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա զ ա ր յա ն ց , Գ ե ղ ա ր ք ո ւն ի *
19, 20 քի մ ե լի ք — 1 8 1 , 182, 185, 191
Մ ե լի ք Ա ս ա դ ’, ք ո ւր դ ցեղա պ ետ , Վա նի ա միր— Մ ե լի ք ս ե դ ի կ Վ ժա նցի, վա րդա պ ետ — 4 44
36, 38 Մ ե լի ք ս ե թ եպ իսկոպ ոս Ս ե բա ս տ ա ց ի — 1 1 1
Մ ե լի ք ֊Ա վ յր ի , Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա զ ա ր ի որդին— 102 Մ ե լի ք ս ե թ Գ ա ո ն ե ց ի , Է ջմ ի ա ծ ն ի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս — 1 1 7 ,
Մ ե լ ի ք ֊Բ ա դ ի ր , Վ ա ր ա ն դ ա յի մ ե լի ք — 1 4 6 118, 374
Մ ե լի ք - Բ ա ղ ի ր , Տա թևի մ ե լի ք — 1 6 5 , 166 Մ ե լք ո ւմ Ա ստ րա խ ա նցի, բ ե ն գ ա լա կ ա ն բա նա կի
Մ ե լ ի ք ֊ Բ ե գ լա ր , Գ յո ւլի ս տ ա ն ի մ ե լի ք — 2 2 1 հ ա ր յո ւր ա պ ե տ — 3 4 3

Մ ե լ ի ք ֊Դ ա վ ի թ , հ ա չե ն ի մ ե լի ք — 1 8 2 Մ խ լե ի մ յա ն Գ և ո ր գ, վա րդա պ ետ — 116

Մ ե լի ք - Դ ա վ ի թ , Ք ա նա քեոի տ ա ն ո ւտ ե ր — 2 6 8 Մ ե խ լո ւ, ո ւտ ի ա ց ի վա նա կա ն— 11 7 — 119, 497

Մ ե լ ի ք ֊Ե գ ա ն , միզա կի մ ե լի ք — 1 8 1 , 182, 183, Մ ե հ ր ա լի , Ե րևա նի խան — 157

Մ ե յր ե մ , ա գ ո ւլե ց ի խ ո ջա Խ ոսրու[ի կ ի ն ը — 5 4 8
185, 186
Մ ե լ ի ք ֊ Ե ս ա յի , Դ իզա կի մ ե լի ք — 2 2 1 Մ ե ն գ լի ֊Գ ի ր ե յ , Ղ րիմի խ ա ն— 352

Մ ե լ ի ք ֊Ե ս ա յ ի , Ջ ր ա բ ե ր դի մ ե լի ք — 1 4 3 Մ եսիա — 1 3 1 1 132

4 2-7 12
 0 յ է<9 Հ ա յ Ժ ո ղով րդի պ ա տ ս ու թ յո ւն

Մ ե ս ր ռպ Մ ա շտ ոց— 5 2 3 , 531 Մ կ ր տ ի չ, հ ա լե պ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 2 0
Մ հ иրո պ Վ ա յո ց ձ ո ր ե ց ի , պ սւտ մ ա գ ի ր — 4 4 6 Մ կ ր տ ի չ, Զա րա րիա Բա նա րեոցու հ ւ ս յր ր — ? 6 Տ
Մի : ա յի ի Վ ա րս րի ա յի ի շ խ ա ն - 3 9 !) Մ կրտ իչ Շ ո ս ո թ ե ւյի , ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս — 6'?.?
Մ իՀ ր դ ա տ Եվպ ա տ որ— 3 4 8 Ս կրտ ի շ Եր զն կ տ ց ի , ո ւս ո ւց չա պ ե տ —
Մին ա ս, Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր Շ ի ն ո ւ հ ա յ• Մ կրտ իչ Լ ե հ ա ցի, ծա ղկող — 3 1 9
ր ո ւմ — 1 6 8 Մ կ ր տ ի չ Ն ա ղա շ— 4 5 , 67, 522— 525, 572, 593,
Մի ն ա ս ք պ ա ր ս կ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ——3 2 0 , 5 8 9 , 5 9 0 610
Մ ին ա ս Զ ի լֆ տ ա ր Օ զ լո ւ ն -8 ա շ ի , հա յ եպ իսկո­ Մ ո ա լլե մ Ն ի կո լա ( Ն ի կ ո զ ա յո ս ) , Ե գիպ տ ոսի ն ա ֊
պ ոս— 3 9 5 վա տ որմի հա յ հրա մա նա տ ա ր— 3 2 3
Մ ինա ս Թ ո խ ա թ ց ի , բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ — 3 7 7 , 3 9 4 , 3 9 8 , Մ ոմիկ, քա նդա կա գործ վա րպ ետ — 5 8 0 — 5 8 2
532, 536, 537, 572 Մ ովսես, կշմիա ծնի կա թողիկոս— 3 7 5 , 5 9 5 , 613
Մ ին ա ս Ջ ո ւղ ա յ ե ց ի , մա տ ենա գիր— 4 4 7 Մ ով ս ես Ա ր ծկեցի, հա յ գ ր ի չ— 4 8 , 53
Մ իշել Ֆ ե բ ո ւր , ֆ րա նսիա ցի հեղինա կ— 2 8 3 Մովսես Բ ա /լրա մ յա ն , հնդկա Հա յ մ տ ւս վոր ա -
Միր Ա բդըի Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յն դա տ ա ­ կա ն— 2 0 2 , 207— 209, 347, 452, 4 6 8 — 470,
վոր, հ ա յ— 3 3 8 509, 565, 566
Միր Կ ա սիմ, Բեն գ ա լի ա յի նա վ ա ր — 3 4 3 Մ ո վ ս ես երեց, հա յ գ ր ի չ — 131
Մ իր Մ ա Հ մ ո ւդ , ա ֆ ղ ա ն ն ե ր ի խ ա ն — 1 5 4 , 1 7 8 , 1 7 9 Մո վ ս ե ս Խ որենա ցի— 1 2 1 , 200, 431, 449, 542,
Մ ի ր ա ն շա հ , Լա նկ-Թ ա մուլէի որդի— 2 9 , 32, 33, 615, 617, 620
57, 60, 69 Մ ովսես Ս յո ւն ե ց ի , կշմիա ծնի դպ րոցի ո ւս ո ւց ­
՛Մ ի ր ա բ , Վ ա նի ռեսերից— 115 չա պ ե տ — 5 7 5 , 576
Մ իրզա , շա հկեցի սեղա նա վոր— 125 Մ ովսես Տա թ ևա ցի վա րդա պ ետ — 1 1 8 , 120, 143,
Մ ի ր զ ա -Ի բ ր ա հ ի մ , Թ ա մ ո ւր յա ն գ ա հ ա կ ա լ— 4 2 444
Մ ի ր զա Իբրա հիմ— 274 Մ որդվինով Ն. Ս ., ա դ մ ի ր ա լ— 3 5 4
Մ իրզա Մ յո ւ մ ի ն , բժի շկ — 4 8 9 Մ ո ո ւր ա վ ո վ Ան տ ո ն , ռուս պ ա շտ ո ն յա — 6 2 0
Մ ի ր զա Մ ո ւհ ա մ մ ա դ -Մ ե հ դ ի խ ա ն Աս տ ա րա բ ա դ ի , Մս ի ր ի , Ա վ նի կ ա մրոցի իշխ ա ն— 2 8
. Ն ա դիրի ա ր ք ո ւն ի ք ա ր տ ո ւղ ա ր — 1 8 4 Մ ո ս լա ֆ ա ր , Ե գիպ տ ոսի ս ո ւլթ ա ն — 3 9
Մ ի ր ղ ա -Օ մ ա ր , Լ ա ն կ ֊Թ ա մ ուր ի թոռ Մ ի ր ա նշա հ ի Մ ո ւ զ ա ֆ ֆ ա ր յա ն , հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն — 2 1
որ դ ի ն — 3 2 , 60 Մ ո ւհ ա մ ա դ I V , ս ո ւլթ ա ն — 1 3 7 , 306, 380
Մ իրզա խ ա ն, Խ ա չե ն ի մ ե լի ք — 1 9 5 Մ ո ւհ ա մ ա դ , Ե րևա նի խ ա ն — 2 2 8 , 2 3 3 , 2 3 4 , 237,
Մ ի ր ի մ ա ն յա ն , ՚ շ ո ւղ ա յե ց ի ա ռևտ րա կա ն ընտ ա ­ 239, 242, 244
նիք— 333 Մ ո ւհ ա մ մ ա դ ի բ ն -Հ ի ն գ ո ւշ ա հ ն ա խ ի շ և ա ն ց ի — 1 9
Մ ի ք ա յե լ, իշխ ա ն Ա ս տ ր ա խ ա նի գա ղ ո ւթ ի ն շա ­ Մ ո ւհ ա մ ա դ խ ա ն, Ա լի -Մ ո ւր ա գ խա նի բա նա ­
նա վոր ա նձ— 4 1 2 գնա ց— 23 0 , 231
Մ ի ք ա յե լ I Ա պ ա ֆի, Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յի ի շխ ա ն — Մ ո ւհ ա մ ա դ -Հ ա ս ա ն , Ա ղ ա -Մ ո ւհ ա մ ա դ շա Հի
387, 388 հ ա յր — 2 3 4
Մ ի ք ա յե լ I I Ա պ ա ֆ ի , Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յի ի շ խ ա ն — Մ ռւհա մ ա դ կ ո ւլի խ ա ն , Կ ա խ եթ ի Կ ոստ ա նդին թ ա ­
388 գա վորի մ ո ւս ո ւլմ ա ն ա կ ա ն ա ն վ ա ն ո ւմ ը — 1 4 8 ,
Մ ի ք ա յե լ Պ ա լի ո լո գ , բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր — 3 0 9 149, 1 5 5 — 157
Մ ի ք ա յե լ Ս ե բ ա ս տ ա ց ի — 9 2 , 9 3 , 5 3 2 , 611 Մ ա հա մա ղ I Չ ե լե բ ի , ս ո ւլթ ա ն — 4 8
Մ ի ք ա յե լ Վ ա նա նդեցի ( Ն ո ւ ր ի շ ա ն յա ն ), գիտ նա - Մ ո ւհ ա մ ա դ I I Ֆ ա թիհ, ս ո ւլթ ա ն — 5 0 , 289, 301,
կա ն — 1 2 2 , 616 306, 312
Մ ի ք ա յե լյա ն - Չ ա կ ի կ յա ն Գ րիգոր, վա ճա ռա կա ն— Մ ո ւհ ա մ ա դ , Ա զ - կ ո յո ւ ձ լո ւ գա հի հա վա կնորդ— 55
623, 624 Մ ո ւհ ա մ ա դ Խ ո ւդա բա ն դ ա (նա 1ւ Մ ուհա մ ա դ Խ ու-
Մ խիթա ր Ա պ ա րա ն ց ի , ո ւն ի թ ո ր վ ա ր դ ա պ ե տ — 79 դ ա բ ա ն դ ե ), Իրանի 1 շա հ— 8 5 , 95
Մ խ իթա ր բ ե կ , Դ ա վ ի թ -բե կ ի զոր ա վ ա ր— 1 6 5 — 17 5 Մ ո ւհ ա մ մ ա դ , Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի շ ա հ — 1 8 7
Մ խիթա ր Գ ոշ— 3 6 7 , 620 Մ ո ւհ ա մ մ ա դ , իշխ ա ն— 16
Մ խիթա ր Հերա ցի, բժի շկ — 481 Մ ո ւհ ա մ մ ա դ խան Կ տ շտ ր, Ն ա դիրի զորա վա ր—
Մ խիթա ր Ս ա սնեցի— 4 4 0 191, 192
Մ խ իթա ր Ս եբա ստ ա ցի— 4 4 7 , 4 4 8 , 5 7 6 , 5 7 7 , 6 2 0 Մ ո ւհ ա մ մ ա դ ի խ ա ն Թ ո խ մ ա խ , Ե րևա նի խ ա ն — 94
Մ խիթա ր Ր ա բ ո ւն ա պ ե տ , Տա թեի հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի Մ ո ւհ ա մ մ ա գ կ ո ւլի , Ե րևա նի խ ա ն — 1 8 4 , 192
ո ւս ո ւց չա պ ե տ — 4 3 7 Մ ո ւ հ ա մ մ ա դ -Շ ա ր ա ֆ , Ե րևա նի վւա շա — 9 7
Մ խ ի թ ա ր յա ն — 1 6 1 , 164, 391, 436, 448, 484, Մ ո ւ հ ա մ մ ա դ -Ք յա զ ի մ , Նա դիրի պ ա լա տ ա կ ա ն
485, 487, 505, 507, 618 պ ա տ մ ի չ— 1 8 1 — 1 8 3
Մ խ ի թ ա ր յա ն ն ե ր — 2 1 4 , 2 1 5 , 3 9 1 , Ц 8 , 4 4 9 , 4 9 0 , Մ ո ւհ ա մ մ ա դ վւաշսւ Կ ա լհնդա ր -Օ դյ]ւ, ղ ո րա հր ա -
536, 568ք 620, 6Հ 1 մ ան ա տ ար — 1 0 3 , 104
 Ա ն ձ ն ա ն ո ւն ն ե ր ի ց ա ն կ

Մ ա դ ա /ե ն ր , կ ա ֆ ա քեց ի ա դ ն վ ա կ ա ն ն Լ ր — 1 0 3 , 1Ո4
Ն ա հա պ ետ Ք ո ւչա կ — 5 2 9 , 530, 570
Մ ռ դ ա լ յա ն յյ, կ ա ֆ ա յի ' ճ ե ն ո վ ա կա ն հ յո ւ պ ա տ ո ս ֊
հւս դա շ Ա լե ք ս ա ն դ ր , բ ա ն սուտ ե ղ ծ — 5 5 3
330
Նա ղա շ Հա կոր— 551, 553
Մ .4 ս ի ս է ո մ ն — 181
Նա ղա շ Հովնա թա ն — 5 1 4 , 5-14, 551— 553, 555,
Մ ա ս ա ա ֆ ա , Բ ա ր ր ա կ ա ն սու/թ ա ն Մ ս .Հ ա մ ա դ Ո - ի 573, 591, 592
ո ր դ ի ն —-5 0
Ն ա պ ոլե ո ն Ր ոնա պ ա բտ — 3 2 3
Մ ո ւս տ ա ֆ ա ? կ ՚ա ր ո ի փ ա յս , 228
Նա սիմ, ա շո ւղ — 5 7 2
Մ ո ւս տ ա ֆ ա Զերերքի, ե դի պ տ ա հ ա յ, պ ետ ա կա ն
Նա րիմա ն, վ ր ա ց Ա լեք ս ա նդ ր թ ա գ ա վ ո ր ի բ ա ն ա ­
գ ո ր ծ ի չ— 3 2 3
գնա ց— 422
Մ ո ւս տ ա ֆ ա (Ս ա ր ո ւ ) փ ա շ ա — 1 5 8 , 1 6 0
Ն ե ա գ ո յե Բ ա ս ա ր ա բ, Վա լա ք ի ա յի իշխ ա ն— 4 0 2
Մ ո ւ վ ֆ ր դ ֊կ դ ֊դ ի ն Ա րուլ Ֆ ա ր ա չ, մ ա մ լո ւ ք յա ն Ն եմեսիոս Եմ ե ս ա ց ի — 4 7 7
պ ե տ ո ւթ յա ն Հա յ ա կ ա ն ա վ ո ր դ ո ր ձ ի լ ֊3 2 0 , 3 2 1 Ն եստ որ— 118
Մ ո ւր ա դ - Ա դ - կ ո յո ։ն /ո լ գ ա հ ա կ ա լ— Տ 5 , 3 0 Ն երս ե ս , հա յ գրի լ — 1 8
Մ ո ւր ա դ , Հա յ ճա րտ ա րա պ ետ — 5 9 7 Ն երս ե ս , հ ա լե պ ա հ ա յ ն կ ա ր ի լ— 3 2 0
Մ ուրա դ II, ս ո ւլթ ա ն — 4 9 Ներս ե ս , Ե ր ի ց —մ ա ն կա ց վա նքի կա թողիկոս— 158
Մ ուրա դ I I I , ս ո ւ/թ ա ն — 8 7 , 103, 106, 112 Ն երս ես Ա մ կ ե ղ ի , Խ ն դր ա կ ա տ ա ր ի վ ա ն ք ի դպ ր ո ցի
Մ ուրա դ IV , ս ո ւ/թ ա ն — 2 7 7 , 278, 285 ո ւս ո ւց լա պ ե տ — 4 4 5
Մ ուրա դ ր ե յ, ե գ ի պ տ ա հ ա յ, պ ետ ա կա ն գ ռ ր ձ ի չ— Ն երս ես Ա նկ յո ւր տ ց ի , եպ իսկոպ ոս— 3 1 2
323 Ն ե րս ե ս Բ ա ղքւշեցի, Խ ն դր ա կ ա տ ա ր ի վա նքի ո ւ֊
Մ ո ւր ա դ , հ ա լե պ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 2 0 սու ց լա պ ե տ — 4 4 5
Մ ո ւր ա դ Ս ա րդիս, հ ա լե պ ա հ ա յ ո ս կ ե ր ի չ— 3 1 8 Ն երս ես Մ ա տ ա ղ, Խ ն դր ա կ ա տ ա ր ի վ ա ն ք ի ո ւս ո ւց -
Մ ո ւր թ ո ւզ ա կ ո ւլի , Աղա Մ ո ւհ ա մ ա դ շա հ ի ե ղ բ ա յ­ լա պ ե տ — 4 4 5
րը-— 2 3 У Ն երս ես Մ եծ— 9 0 , 523, 533
Ն երս ես Մ ո կ ա ց ի ( Բ ե ղ լ ո ւ ) , Լիմի դ պ ր ո ց ի հ ի մ ն ա -
Յ տ բ լո ն ս կ ի Ս տ ա ն ի ս լա վ , լե հ ա կ ա ն հետ մա ն— 371 դԻ ր — 444, 445
Յ ա զ ո ւբ , Ա ղ -կ ո յո ւ ն լո ւ գ ա հ ա կ ա լ— 5 1 — 5 3 , 57, Ներսես Շ ն ո ր հ ա լի — 5 1 5 , 571, 575, 592, 610,
64, 73 613, 614, 621
Յ ա ղ ո ւր -ր ե կ , Ե րև ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 4 0 Ն երս ես Պ ա րթև, տ ե ՛ս Ն երս ես Մ եծ
Ցա ն, լե հ ա հ ա յ ն կ ա ր ի չ— 3 7 8 Ն եքեմա տ հա յ ճա րտ ա րա պ ետ — 5 9 3
Յ ա ն Զ ա մ ո յս կ ի , Լ ե հ ա ս տ ա ն ի կ ա ն ց լե ր — 3 6 2 , 3 6 6 Ն իզա մի— 571
Յա ն Կ ա զիմիր, Լեհա ստ ա նի թ ա գ ա վ ո ր — 3 7 2 Ն ի կ ո ղ ա յո ս , պ ա տ րիա րք— 3 0 2
Յ ա ն ֊Ս ո բ ե ս կ ի , Լ ե հ ա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր — 1 2 8 ^ 3 6 1 , Ն ի կ ո զ ա յո ս Ե րևա նցի, հա զա րա պ ետ — 3 4 3
363, 370, 371, 373, 374 Ն ի կ ո ղ ա յո ս Ի լա վ ց ի , Հովհա ննա վա նքի դպ ր ո ցի
Յա նկու Ս ա սու, մ ո լդ ո վ ա կ ա ն իշխ ա ն— 3 97 ե ր ա ժ շտ ո ւթ յա ն ո ւ ս ո ւց ի լ— 4 4 4
Յ ա ր - Ա լի , Իսքա նդա րի որդին — 5 6 , 74 Ն ի կ ո ղ ա յո ս Ծա ղկա րա ր— 5 3 9
Ցոա ն լե լ Կ ում պ լի տ , նա և Յոա ն Ա ր մ ե ա ն ո ւլ Ն ի կ ո ղ ա յո ս Մ ե լա ն ա վ ո ր , գրի լ — 35 8
(Յ ո ա ն հ ա յ) , Մ ո լդ ո վ ա յի իշխ ա ն, Ս երպ եկա Ն ի կ ո ղ ա յո ս Ք իշի, հա յ տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 6
կ ո չվ ո ղ հ ա յա զ գ ի գերդա ստ ա նից — 3 9 6 Նորգո, Ս ո ւլա վ ա յի հա յ ք ա ղ ա ք ա գ լո ւխ — 3 9 6
Յոա ն Յոա խ իմ Շ ր ո յդ ե ր , ա ր և ե լա գ ե տ — 6 1 8 Ն ո ր դ ո ւմ լւե ր լե ն ղ , ա ն գ լի ա ց ի լո ր դ — 2 0 1
Յ ո ւս ո ւ ֆ , Ո ւգ ո ւն -Հ ա ս ա ն ի զորա վա ր— 50 Ն պ տ եր , գ ր ի չ— 3 5 8
Յ ո ւս ո ւ ֆ -Ա լի խ ա ն , Խ ո ր ա ս ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 1 9 0 Նռա նա , Դ ա ւ[իթ Ս ա լա ձ ռ ր ց ո ւ դ ո ւս տ ր — 5 4 4

Յ ո ւր ի Գ ի լ, լե հ դիվա նա գետ — 3 7 2 Ն ո ւբ ա ր , Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր— 1 6 7 , 168

Ն ո ւ շ ի ր վ ա ն ֊ե II դե լ (նա էւ կ դի լ Շ ր վ ա ն ) խ ա ն , մ ի
Ն ա բ ո ւգ ո դ ո ն ո ո ո ր Բ , Բ ա ր ե լո ն ի թ ա դ ա վ ո ր — 2 2 խ ա մա ճիկ, որ ին Մ ե լի ք -Ա շ ր ա ֆ ը գա հա կ ա լ

Ն ա դի ր ( ն ա և 1 Ն ա դ ի ր կ ո ւլի , Թ ա հ մ ա ղ կ ո ւլի , Իրա ­ հ ռ լա կ ե ց — 1 8

նի շ ա հ — 1 6 0 , 1 7 5 , 178— 192, 194, 234, 235, Ն ո ւ ր - ա դ ֊դ ի ն , Մ ա կ վի հ ա յ կ ա թ ո լի կ իշխ ւսն—

251, 503, 504 Ն ո ւ ր ֊կ դ դ ի ն — 3 5 5

Նա զա րով Դա վիթ, հա յ ա զա տ ա գրա կա ն շա ր ժ ­
մա ն դո ր ծ ի լ — 4 1 2 Շ ա լվ ե , Ս երկև լի գ յո ւ ղ ի պ ա րոն — 6 3

Ն ա զ լո ւ— 5 4 6 Շա հ, Օ ր բ ե լյա ն իշխ ա ն— 60

Ն ա լյա ն Հ ա կ ո բ , պ ա տ րիա րք, բա նա ստ եղծ— 4 4 6 , Շա հ Ա բբա ս 1 — 94 — 9 7 , 9 9 , 1 0 0 — 1 0 2 , 1 0 5 , 1 0 9 ,

467, 546 119, 252, 259, 302, 309, 325, 328, 332, 333Հ

Նա հա պ ետ , կշմիա ծնի կա թ ողիկոս— 1 2 8 , 130, 338, 394, 49 5 , 50 1 , 5 04, 549, 584, 58Հ
Շա հ Ա բրա ս I I — 2 5 3 Հ 333^
374
 060 Հ ա յ Ժ ողովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Շա հ Ա բրա ս I I I — 179 Շ երի մ ա ն Զ ա ր ա ր , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ ա ր գ յո ւն ա ր ե ր ո գ __

Շա հ Թ ա հմա զ 1— 8 3 — 8 5 , 8 9 — 9 1 , 3 2 4 1 4 2 2 426
Շահ Թ ա հմա զ I I — 1 47, 1 4 8 , 1 55, 1 5 6 , 172 — 1 7 4 է Շ ե ր ի մ ա ն Ի գ ն ա տ , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ղ —
179 426
Շ ա հ Ի ս մ ա յի լ ( ն ա և 1 Ս ե ֆ յա ն Շ ե յ խ ֊ի ս մ ա յ ի լ ) — Շ ե ր ի ս տ տ ն յա ն Հ ո վ հ ա ն ն ե ս , ք ա հ ա ն ա — 4 2 9
52, 55, 56, 58, 81—83, 248 և ի լդ ր ե ր գ ե ր Ի -, եվրոպ ա ցի ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ — 70
Շ ա հ - Ի ս մ ա յի լ I I — 191 Շիխ ու Մ խ ի թ ա ր է շի ն ա կ ա ն — 2 6 6
Շ ա հ -Կ ո ւբ ա դ , Իսքա նդա րի որդին— 38 Շ ի մ ա ն Բ ե դ ր ո ս ո վ ի չ, Ս որեսկու հ ա յ ք ա ր տ ո ւղ ա ր —
Շ ա հ - Շ ո ւչա , Ֆա րսի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ— 2 4 374
Շա հ Զհա ն, Հնդկա ստ ա նի շա հ— 3 4 7 Շ ի ր վ ա ն շ ա հ , դ ո փ յա ն ի շ խ ա ն Հ ա ս ա ն ի ո ր դ ի ն — 2 5
Շա հ Ս եֆի ( ն ա և ճ Ս ա ֆի) — 1 0 5 , 106, 333, 589 Շ իրվա նշա հեր, դինա ստ իա — 52
Շահ Ս ո ւլե յմ ա ն I — 124, 136 Շիրվա նով Լու կա (Ղ ո ւկ ա ս Շ ի ր վ ա ն ե ն ց ), վ ա ճ ա ­
Շահ Ս ո ւլե յմ ա ն I I — 190 ռա կա ն— 4 0 8 , 419, 429, 430
Շ ա հ Ս ո ւլթ ա ն -Հ ո ւս ե յն — 1 4 2 , 2 6 5 , 2 6 8 , 3 3 3 , 3 3 4 Շիրվա նով Պ ետ րոս, պ ե տ ե ր ր ո ւր գ ա հ տ յ ա ր դ յո ւ­
Շա հա միր Շ ա հ ա մ ի ր յա ն , տ ե ՛ս Շ ա հա մ ի ր յա ն նա բերող— 430
Շա հա միր Շմա վոն Ա ն գե ղ ւս կ ո թ ցի , Տա թևի վա նքի վ ւս նա ֊
Շ ա հ ա մ ի ր յա ն Եղի ա զ ա ր , հնդկա հա յ գ ո ր ծ ի չ— հ ա յր — 61
207, 210 Շ մ ա վ ո ն յա ն Հ ա ր ո ւթ յո ւն , տ պ ա գ ր ի չ— 6 2 1
Շ ա հ ա մ ի ր յա ն Հա կոբ, հնդկա հա յ գ ո ր ծի չ— 2 0 7 , Շ յո ւ ց Է դ, հ ո ւն գ ա ր ա ց ի հ ա յա գ ե տ — 3 8 6
273, 452, 470, 509, 565, 566, 567 Շտ եֆա ն չե լ Մ ա րե, իշխ ա ն— 3 9 6
Շ ա հ ա մ ի ր յա ն Շա հա միր, հնդկա հա յ գ ո ր ծի չ— Շ տ ե ֆ ա ն Չ ի չ ի ո -Պ ո պ , Ռ ո ւմ ի ն ի ա յի պ ա ռ լա մ ե ն տ ի
199, 207— 215, 224—226, 234, 241, 347, նա խ ա գա հ— 3 9 2
452, 468—470, 509, 558, 565, 566 Շտ եֆա ն Ռ ա ր ե շ, Մ ո լդ ո վ ա յի իշխ ա ն— 3 8 7 , 394
Շ ա հ ա մ ի ր յա ն ն ե ր — 5 6 5 , 621 Շ ր ո ւա ն , շ ա մ ա խ ե ց ի հ ա յե ր ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր — 1 4 6
Շա հին, շա մա խ եցի հա յ զո ր ա կ ա ն — 1 4 6
Շա հնա զա ր, Վ ա ր ա ն դ ա յի Մ ե լի ք - Հ ո վ ս ե փ ի եղ­ Ո լի մ պ ի ո դ ո ր ո ս , փ ի լի ս ո վ ւա — 4 7 2
բ ա յր ը , տ ե ՛ս Մ ե լի ք ֊Շ ա հ ն ա զ ա ր Ո սկա ն վա րդա պ ետ Ե րևա նցի— 1 2 0 , 444, 447,
Շա հնա զա ր, հնդկա հա յ զինա գործ— 343 5 7 6 ', 588, 615, 616
Շա հնա վա զ, տ ե ՛ս Բա կ ո ւր , վրա ց ա ր ք ա յա զ ն Ո սկա ն Վ ե լի շ ա ն յա ն , շ ռ ւղ ա հ ա յ մ ե ծ ա հ ա ր ո ւս տ —
Շ ա հ ն շա հ Գ. , Զ ա ք ա ր յա ն իշխ ա ն— 18 589
Շ ա հ ՚ռ ո ւխ , Թ ա մ ո ւր յա ն գ ա հ ա կ ա լ— 3 3 -— 3 5 , 37, Ո սկա նով Ա ., մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ— 4 2 5
38, 42, 58, 61 Ո րփ եոս, երա ժիշտ — 5 7 7
Շ ա հ ռ ո ւխ , նա դիր շա հի թ ո ռ— 190
Շ ա հ ո ւմ յա ն Ս տ եփ ա նոս, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի զինա - Չ ա լա պ ի , սա նա հնեցի պ ա րոն— 63
կից — 1 6 1 , 164, 168, 169, 507 Չ ա մ չ յա ն Մ ----4 4 , 196, 391, 448, 449, 493,
Շ ա մ խ ա լ, լե զ գ ի ն ե ր ի ա ռա ջնորդ— 2 3 2 505— 507, 509
Շ ա մ ս -ա դ -դ ի ն , Բ ա ղ եշի ք ո ւր դ ա միբ— 3 3 է 36, Չ ե լե բ ի ղ ա դ ե , թ ո ւր ք պ ա տ մա գիր— 159
5 7 — 59 Չինգիզ խ ա ն— 15, 20, 23
Շա ռլ Մ ո ն տ ե ս ք յո — 3 1 1 Չ ն չի ն Հովհա ննես, տ պ ա դ ր ի չ— 6 1 9
Շ ա ր ա ֆ -բ ե կ , Բ ա ղ եշի ք ո ւր դ ա միր— 44 Չոբա ն, Օ լջա յթ ո ւ խ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր զորա հրա մա ­
Շա րա ֆ խան Բ ի թ լի ս ի ւ ք ո ւր դ պ ա տ մ ի չ— 8 2 , նա տ ա ր— 1 6
280, 288 Չորա ն ա ղա , եզդի ցեղա պ ետ — 2 1 7
Շա րդեն, ֆ րա նսիա ցի ճա նա պ ա րհորդ— 1 0 7 , 1 0 9 , Չ ո բ ա ն յա ն ն ե ր — 1 6 , 17, 19, 20
255, 257, 326 Չրա ղ խ ա ն— 589
Շա րիֆ, ք ո ւր դ ցեղա պ ետ — 113
Շ ե հ րիւ1ա ն յա ն Ս տ եփ ա նոս, բժի շկ — 48 8 , 489 Պ ա լա վ ո ւն ի ք , կ ա ֆ ա յե ց ի ա զնվա կա ններ— 3 54
Շ ե յխ - Ա լ ի , Ո ւվ ե յս ի որդին— 21 Պ ա լյա ն , ճա ր տ ա ր ա պ ե տ կ տ ո ո ւց ո դ \»ե ր ի դեր-
Շ ե յխ - Հ ա յդ ա ր (Ս ե ֆ յա ն )— 4 7 , 52 դա ստ ա ն— 3 0 6 — 3 0 7
Շ ե յխ հա գին, Կ ե սր վա ն ի ֆ ե ո դ ա լ— 3 1 5 Պ ա լյա ն Մ ինա ս խ ա լֆ ա , ա ր ք ո ւն ի ճա րտ ա րա ­
Շ ե յխ - Մ ա հ մ ո ւ դ , Բ ա ղեշի ք ո ւր դ ա միր— 59 պ ետ — 3 0 6
Շ ե յխ Մ ա ն ս ո ւր , հ յո ւս ի ս ա յի ն Կ ով կա ս ի ա պ ըս- Պ ա լյա ն Պ ա լի , ճա րտ ա րա պ ետ — 3 0 6
տ ա մրների ղեկա վա ր— 2 3 2 Պ ա հ լա վ ո ւն ի , ի շխ ա ն ա կ ա ն տ ո ւն — 4 9 4
Շերեր, պ ա տ մա բա ն— 199 Պա ղտ ա սար Դ պ իր— 4 6 7 , 513, 514, 546, 553—
Շ ե ր ի մ ա ն Ա ր տ ե մ ի , վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն և ո ս կ ե ր ի չ— 4 2 9 559, 573, 619, 621
Պ ա ղ տ ա ս ա ր յա ն Ա վետ իք, երա ժիշտ — 5 7 7
 Անձնանունների ցանկ ($($1

Պ ա նին Ն. Վ ., Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ի ա ր տ ա ք ի ն գործերի
Պ ո տ յո մ կ ի ն Գ. Ա ., ի շ խ ա ն — 2 1 7 , 2 1 9 — 2 2 4 , 2 2 7 ,
մինիստ ր— 2 1 7
229, 230, 413, 431
Պ ա ն կ րա տ ո վ Ա ֆա նա սի, ռ ո ւս ա հ ա յ թա րգմա ն-
Պ ո տ յո մ կ ի ն Պ. Ս ., գ ե ն ե ր ա լ— 2 2 1 — 2 2 3 , 247—
420
229
Պապ, Դ ա վ ի ր . Բ եկի գ ի ն ա կ ի ,,— 1 6 5 — 1 6 0
Պ ո տ ռ ցկ ի Ա ն ջ ե յ, Գ ա լի ց ի ա յի ա վա գ— 363
Պ ա ս մ ա ճ յա ն Գ րիգոր, պ ա տ րիա րք— 302
Պ ո տ ռ ցկ ի ն ե ր , լե հ ա կ ա ն իշխ ա ններ— 363
Պ ա վ ե լ Բ ո գ ո ւշ, լե հ ա հ ա յ ն կ ա ր ի լ— 3 7 8 , 588 Պ ո ր փ յո ւր — 4 3 9 , 443, 461, 467, 621
Պ ա վել I (Պ ե ա ր ո վ ի լ), ռ ո ւս ա կ ա ն կ ա յս ր — 1 0 7 Պ տ ղոմեոս— 4 7 5 , 476
240, 243, 242.
Պ ր ո կ լ, ա ն տ իկ հեղինա կ— 4 6 4 , 466, 467
Պ ա վ լո վ Բվա ն, մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ— 4 2 5 Պր ռ կ ո պ ի ո ս Կ եսա րա ցի— 3 3 7
Պ ա ր ոն Լ ո ւյս , գ ր ի մ ա հա յ — 5 4 0 Պբ ո ն յա ն Սահ ա կ , մա նկա վա րժ— 4 4 9 , 4 8 5 , 621
Պ ա րսա մ Տրա պ իգոնցի, ր ա ն ա ս տ ե ղ ձ __3 7 7
Պ և յև Վ լա դ ի մ ի ր , բ ո ւլղ ա ր ն կ ա ր ի լ— 3 8 4 Ջ ա հ ա ն յա հ Կ ա ր ա -կ ո յո ւն լո ւ— 3 8 — 4 6 , 48, 56,
Պ /<սէի կ Պ ետ րոս — 1 2 6 , 127 57, 66, 72
Պ ետ րոս, Գ ա նձա սա րի կա թողիկոս — 137 Ջա ղա թա , Ձինգիզ խ ա նի որդի— 2 3
Պ ետ րոս, հա յ գ ր ի չ— 2 0 Ջա նիբեկ, Ո սկե Հ ո ր դ ա յի խ ա ն— 1 8 — 20
Պ ետ րոս Ա պ ետ իք (Պ ե տ ի կ ձ ա յ ) , հ ա յա զ գ ի դի. Ջ ա ն փ ո լա դ - 0 զ լի (Ա է Ի )է շ ա լա լի ն ե ր ի ա ո ա չ-
վա նա գետ — 388 նորդ— 1 1 1 , 118
Պ ետ րոս Ապ ի ա ն , ա ստ ղա գետ — 4 8 3 Զ ա վա դ, Գ ա նձա կի խ ա ն— 2 3 9 , 240
Պ ե տ րոս Ա պ րո , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ մ ե տ ա ք ս ա գ ո ր ծ — 3 1 0 Ջ ա ֆ ա ր կ ո ւլի խ ա ն , Աղա Մ ո ւհ ա մ ա դ շա հ ի եղ­
Պ ետ րոս Ա րա գոնա ցի, միսիո ներ— 451 բ ա յր — 2 3 6 , 237, 244
Պ ետ րոս Ա րետ ինոս— 92 Ջ ե լա ի ր յա ն Ահ մ ե գ , տ ե ՛ս Ա հմեդ սուլթ ա ն
,տ ր ո ս Գետ ա նոս ւգ ա լմ ա — 6 1 2 Զ ե լա ի ր յա ն
Պ ետ րոս Գ բի գս րուԼիչ— 4 0 1 Ջ ե լա ի ր յա ն Հա սա ն Բ ո ւղ ուր գ (ն ա և ' Ջ ե լա ի ր յա ն
Պ ետ րոո դի Ս ա րգիս Գ ի լա ն ե ն ց , հ ա յկ ա կ ա ն Էս­ Հ ա ս ա ն )— 1 6 , 20
կա դրոնի հրա մա նա տ ա ր — 1 5 3 , 5 0 7 , 5 0 8 Ջ ե լա ի ր յա ն ն ե ր — 1 5 , 17, 20, 21, 22, 24
Պ ետ րոս Հ ա փ ա ն ց ի , բա ն ա ս տ ե ղ ծ — 5 1 3 , 5 1 4 , 5 4 6 , Զենկինսըն, ա ն գ լի ա ց ի ճա նա պ ա րհորդ— 7 7 , 82
554, 557, 558, 573, 574, 576 Զ եվ գ ե թ -փ ա շա , թ ո ւր ք հ ե ղ ի ն ա կ ■—2 0 3
Պ ետ րոս Մ եծ (ն ա և Պ ե տ րոս I, Պ ետ րոս ՛յա ր , Զիվա նի— 557
Պ ե տ ր ո ս ), ռ ո ւս ա կ ա ն կ ա յս ր — 1 3 8 — 1 4 1 , 143 — Զ հա նգիր, Ա ղ -կ ո յո ւ ն լո ւ ց ե ղ ա պ ե տ , Ս ւզ ո ւն -Հ ա -
148, 152— 154, 156, 163, 198, 2 2 2 , 2 3 0 , 243, սա ն ի ե ղ բ ա յր ը — 4 1 , 44, 45
310, 401ս 4 0 8 , 41 4 , 4 25, 4 2 6 , 4 2 9 , 590 Ջ Հտ ն շե ցո ց տ ուն , Գ ովւյա ն ՛ֆ եոդա լա կա ն տ ա ն մ ի
Պ ե տ ր ո ս Иս կ ա ն , մ ա դ ր ա ս ա հ ա յ ա ռ և տ ր ա կ ա ն — 1 9 9 ճ յո ւ ղ — 62
Պ հա ր ոս յա՛կ Ս տ եփ ա ն, հա յ տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 9 Զ ղ ա լ-Օ ղ լի Ս ինա ն, թ ո ւր ք վւա շա — 9 7 , 98
Պ ե տ ր ո ս Կ ա ղ յն կ ո ւլ, Մ ո լգ ո վ ա յի հ ա յ ի շ խ ա ն — 3 9 6 Զ ո ւմ ա , Պ ռ ո շյա ն ի շխ ա ն— 64
Պ ետ րոս Ռ ա ր ե յ, Մ ո լգ ո վ ա յի իշխ ա ն— 3 9 7
Պետ րու Վ ա րդիկ, մ ո լգ ո վ ա հ ա յ, Մ ո լգ ո վ ա յի ի ր IՒտդու, հա յ խ որհրդա կա ն— 399
խ ա նի խ ո ր հ ր դ ա կ ա ն -—3 9 7 Ռ ա գու 11, Վ ա լա ք ի ա յի իշխ ա ն— 3 9 9
Պ ե տ ր ո ւշե ս կ ի /'« Պ.— 253 Ռ ա յն ե գ ս Յա կով, ռ ո ւս ա կ ա ն գ ո ր ծ ա կ ա լ— 2 2 3
Պ իդոն Ա լոիս Մ ա րիա , ք ա ր ո ղ ի լ— 3 7 5 — 3 7 7 Ռ ա փ ա յե լ, Պ ե տարոսի իրա նա կա ն ա րշա վա ն քի

Պ լա տ ո ն — 4 6 1 մա սնա կից հա յ զի ն վ ո ր ա կ ա ն — 1 6 3

Պ լին ի ո ւս — 4 8 9 Ռ զա կ ո ւլի Մ իրզա , նա դիրի որ դի— 189

Պի ե տ բ ո Դ ե լլա Վ ա լլե — 3 2 9 Ռ ի մ ս կ ի -Կ ո ր ս ա կ ո վ Ս. Մ• ռո ւս գ ե ն ե ր ա լ— 2 4 0 ,
Պիտ րի, Ա ն գ լի ա յի վ ա ր լա պ ե տ — 2 0 1 242
Պ յո ար Գ ր /ւգ ո ր և ի լ, լե հ ա կ ա ն ա ր ք ո ւն ի ք ի հ ա յա զ գ ի Ռ ի շե լի ե , կ ա ր դ ի ն ա լ— 3 1 6

կործի լ — 3 7 2 Ռ ո բե ր տ Գ րա նժո, ֆ րա նսիա ցի դ ր ա ձ ո ւյլ — Ы 2

Պ յո սւր Ւ վ ա ն ո վ , լե հ ա հ ա յ գ ի վ ա ն ա գ ե տ — 3 7 2 Ռ ո մ ո գ ա մ ս կ ի Ստեւի ա ն , հ ա յա զ գ ի վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն —

Պ ռ ո շ յա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն ի շ խ ա ն ա կ ա ն տ ուն — 1 3 2 424
Պ ռ ո շ յա ն ն ե ր — 2 5 , 61, 64, 247 Ռ ստ ա կես, ծա ղկող— 578

Պ ռերդա ֆ, բժի շկ— 488 Ռ ո ւս տ ա մ Ա ղ ֊կ ո յո ւ ն լո ւ — 5 3 , 54

Պո զ ո ռ , ղր ի մ ա հ ա յ վա ճա ռա կա ն— 3 5 3 Ռ ո ւս տ ա մ , եգիպ տ ա հա յ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն -323

Պ ուլսս Մ ոկա ցի, վա րդա պ ետ — 1 1 8 , 444 Ռ ո ւս տ ա մ Թ ա ր խ ա ն -Օ զ լի , Կ ա ր ա -կ ո յո ւն լո ւ դ»~

Պ ո չա ն ց ի ( Ր ո տ ո շ ա ն ց ի ) , հ ա յկ ա կ ա ն տոհմա-> րա վա ր— 4 1 , 42
Ռ ո ւս տ ա մ Օ ր բ ե լյա ն (ն ա և ճ Ա մ իր /հ ուս տ ա մ ) ,
ն ո ւն — 3 8 7
Պո ս տ ե լ Դ ո ւլի ե լմ , ա ր և ե լա գ ե տ — 6 1 2 / ‘ե շ ք ե ն ի ո ր դ ի —3 9 , 57, 61, 24 ք, 2Ы
 662 Հա յ ժողովրդի պատմություն

Ա ա ա դի— 3 4 7 Ս եւիմ Ա հ եղ , թ ո ւր ք ա կ ա ն ս ո ւլթ ա ն — 8 2 , 112ք

Ս ա դա ղ Պ ոոևըի, տ ա ղա սա ց— 5 22 301, 308
Ս ա լթ ա ն ո վ Բ ո գդ ա ն , հա յ ն կ ա ր ի չ— 4 2 4 , 549, Ս և ի դ -Ա լի , ք ր դ ա կ ա ն Ռ ո ժա կ ց ե ղ ի ա ս ա շ ն ո ր դ — 4 3
590 Ս ենեքերիմեա նց, Ա ր ծ ր ո ւն յա ց տ ո ւն — 5 8
Ս ա խ ր, թ ո ւր ք փ ա շա — 2 0 5 Ս եպ եր Չ եր կ ե ս , լե հ ա հ ա յ զինվորա կա ն— 373
Ս ա հա կ, էշմ ի ա ծն ի կա թողիկոս — 1 1 7 Սև Պ ե տ ր ո ս , շ ո ւղ ա յե ց ի ա ղա նդա վոր— 1 1 8 , 333
Ս ա հա կ, վ ա լա ք ա հ ա յ — 3 9 9 Սերկ ի զ ո վ Ա ն դ ր ե յ, Կ ո ւլի կ ո վ յա ն ճա կ ա տ ա մ ա ր տ ի
Ս ա հա կ, հա յ ճ ա ր տ ա ր ա պ ետ — 5 9 7 հա յ մա սնա կից— 421
Սա հա կ Պա րթև— 5 2 3 Սե ր գ ի ս , հ ա յ ք ա ղ ա ք ա գ լո ւխ Ս ո ւչա վ ա յո ւմ — 3 9 6
Սա հր ա տ յա ն Զ ա քա ր, իրա նա հա յ ' վա ճա ռա կա ն — Ս ե րպ եկ ա , հ ա յա զ գ ի գե ր դ ա ս տ ա ն Մ ո լդ ա վ ա յո ւ մ —
134 396
Ս ա մուել Ա նեցի— 2 4 , 27, 36, 58 Ս եֆ եր Մ ա ր ա տ ո վ ի չ , հ ա յա զ գ ի դ ի վ ա ն ա գ ե տ — 3 7 2
Ս ա մե լ Դ պ իր է ր ղ ր ո լմ ց Ի — ^ Ս ե ֆ յա ն ն ե ր (ն ա և ՝ Ս ե ֆ և ի )— 5 1 , 5 2 , 8 1 , 8 8 , 9 4 ,
Սա յա թ ֊Ն ո վ ա — 2 3 8 , 514) 515, 550, 552, 553$ 133, 146, 149, 172, 1 77— 179, 2 5 0 — 25 2 , 324,
556, 560— 565, 571, 573 326, 327, 332
Ս ա նդիս Գ ևորգ— 3 2 2 Ս ի գ ի ղ մ ո ւն դ I, լե հ ա կ ա ն թա գա վոր— 3 6 7
Ս ա պ եր, ղրիմա հա յ վա ճա ռա կա ն— 352 Սի գի զ մ ո ւն դ II, լե հ ա կ ա ն թա գա վոր — 92
Ս ա ստ , Ս ա յա թ -ն ո վ ա յի մ ա յր ը — 5 6 0 Ս ի գ ի ղ մ ո ւն դ III, լե հ ա կ ա ն թա գա վոր— 372
Ս ա րա շին Վ ա ռի[ , լե հ ա հ ա յ զինվորա կա ն— 373 Ս իգի Ա լի , Շա քիյի տ ի ր ա կ ա լ— 2 9
Ս ա ր ա ֆ յա ն Մ ո վ ս ե ս , հ ա յ ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ -֊ Ս ի մ ե ո ն , Դ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Տ ա թ և ո ւ մ —
մա ն դ ո ր ծ ի չ— 2 1 6 , 217, 412 168
Ս ա րդի ս, Բ շնիի պ ա րոն— 63 Ս իմ ե ոն Ա յրի վւսն ե ց ի — 4 4 2
Ս ա րդիս, Գ ա վ ի թ -Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր Մ եզ- Ս իմեոն Ա պ ա րա նցի— 4 9 4 , . 5 1 5 , 5 3 0 — 532
րի ում-1—1 6 8 Ս իմ ե ոն Ա ր ճ ե շց ի — 5 7 8
Սւսրզիս ։ դ ր ի ւ— 1 ? Ս իմ ե ոն Ե ր և ա ն ցի կա թողիկոս— 6 6 , 188, 197,
Ս ա րդի ս , տ ա թ եցի գ ր ի չ— 3 0 198, 2 0 6 — 20 9 , 222, 273, 34 5 , 420, 427, 428,
Ս ա րդիս, Հա սա ն Գովւ յա ն ի որդին— 25 430, 445, 167, 504, 505, 516, 554, 558,
Սա ր գ ի ս , ս ա ն ա հի ն д ի պ ա րոն— 2 6 6 559, 573, 576, 623, 624
Սս ւր զ ի ս , Ս երկևիլ գ յո ւ ղ ի պ ա րոն-—6 3 Ս իմ ե ոն Լեհա ցի (ն ս ւև Ս իմ եոն դպ իր) — 114,
Սար գ ի ս , ւիիլիսովւա — 4 4 3 115, 291, 293, 376, 377, 380, 383, 393, 398,
Ս ա րգիս արեղա , ճա նա պ ա րհորդ— 501 166, 467, 501, 502
Սար գի ս Ա պ րա կուն ե ց ի — 4 4 2 Սիւէեոն Խ րըմպ ե, կա ֆա ց ի հ ա յ— 5 4 4
Ս ա րդիս Դպ իր, հա յ տ պ ա դ ր ի չ— 6 1 9 Ս իմ ե ոն Կ ա ֆա ցի, տ ա ղա սա ց— 3 58
Սար զ ի ս ե պ ի ՚ս կ ո պ ո ս — 4 4 3 Ս իմ ե ոն Ջ ո ս լա յե ց ի — 4 4 4 , 447, 452, 463—467,
Ս ա րդիս Խի զ ա ն ց ի , հա յ գ ր ի չ— 3 1 9 .л 619
Սար գի ս Պ իծա կ, ծա ղկող— 582 Ս իմեոն Վ ենա ե ր , հ ո ւն գ ա ր ա հ ա յ— 3 8 8
Սսւրզիս վա րդա պ ետ — 4 3 7 Ս իմոն, Էմ ի ն ի ջոկ ա տ ի հրա մա նա տ ա ր— 2 0 5
Ս ա րդիս Ս ա ղմոսա վա նքցի, վա րդա պ ետ — 119 Ս իմոն, ն կ ա ր ի չ— 5 8 8
Ս ա րի, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր Մ ե զ ր ի ո ւմ —• Ս իմոն, վրա ց Լուա րսա բ թա գա վորի որդի— 8 9 ,
168 94
Ս ա ր կ ա վ ա գ, ե ր գ ի չ— 5 2 9 Ս ին ա ն, հ ա յա զ գ ի ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ -—5 9 4
Ս ա րմա տ , հնդկա հա յ մեծ բա նա ստ եղծ— 347 Ս իրունի Հ .,— 302, 308, 312
Ս ա րուխ ա ն, շա մա խ եցի զինվորա կա ն — 146 Ս մբա տ , Գ ո ւռ շի բեկ ի որդին— 44
Ս ա ֆ ա ր Վ ա ս ի լև , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ղ — Ս մ բա տ Գ ո ւն դ ս տ ա բլ— 3 8 6
407, 417, 425, 426 Ս ողո մ ոն (ն ա և Ս ո լո մ ո ն ), Ի մ ե ր ե թ ի ա յի թ ա գ ա -'
Ս ա ֆա ր յա ն Կ լե ո պ ա տ ր ա , ա յբ բ ե ն ա ր ա ն ի հեղի- վոր— 196, 204 216, 217, 236
նա կ — 621 Ս ո յո ւր ղ ա թ մ ի շ , Ա րտ ա ղի կ ա թ ո լի կ ի շխ ա ն Xա ւ ր ֊
ւ, _
Ս ա ֆ ի կ ո ւլի , Ե րևա նի խան — 122 ա ղ -դ ի ն ի որդի— 3 7 , 62
Ս ա ֆ ի կ ո ւլի , Լևա զի խ ա ն— 1 67, 168 Ս ո չո վ ցի (Ս ո ւ չ ա վ ա ց ի ), հ ա յկ ա կ ա ն գերդա ս­
Սեր ա ս տ ա ց ի ն ե ր , տ պ սւ գ ր ի չ ն ե ր ֊՜ 6 19 տ ա ն— 38 7
Սեր ե ո ս , պ ա տ մ ի չ— 4 4 6 Ս որղա թմիշ, Սան ա հ ի ն ի պ ա րոն — 6 3
Ս ե թ , Տ ա ր ո ն ի ի շ խ ա ն խ ո շա Հ ո վ ս ե փ ի Հ ա յր ը — 5 9 Ս ոֆի— 8 2
Ս եթ Մ ես ր ո պ ( ն ա և 1 Սե թ յա ն ) , պ ա տ մ ա բ ա ն — 3 3 3 Սպ ա ն գի ա ր ( ն ա և ' Իսպ ենդ, Ա ո պ ա Հ ա ն ), Կա րա ֊
340 Յ ո ւս ո ւֆ ի որդին— 35
Սելա ն ի կ Մ թո ւ ր ք պ ա տ մ ա գ ի ր -—2 8 7 к- Սպին ո զ ա Բ .— 4 6 5
 ԱնՀևսյ՚հունՍերի ցանկ

Ս վԻ դ ր1'4աԱ »է լի տ վ ա կ ա ն ի շխ ա ն ֊3 0 2 Սու ֆ ի - Խա լի լ, Ո լղ ո ւն -Հա ս ա ն ի զորա վա ր— 4 8 ,

Ս վ յա տ ո ս լա վ , Կ իևի իշխ ա ն— 3 48
51, 53
Ստ ա գ ի ր ա ը ի , վէի լիս ոփ ա — 4 5 3
Ս տեւի ա ն , ոմն — 550
Վ ա խ թ ա նգ V I, վրա ց թ ա գա վո ր— 1 4 7 , 1 4 հ , 14Э ,
Ս տ եփ ա ն ք ի շ խ ա ն - г 1 75
152— 154, 161 — 1 63, 427, 591
Սա Լվւան Ր ս ւտ ո ր ի , / և ՛:ա կ ա ն թ ա դ ա վ ո ր — 3 6 6 , 3 4 'յ Վ ա հ ա ն ո վ Վ ա ո լա մ , ո ո ւս ա Հ ա յ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն — 4 3 1
II ա հւիա ն Ռ ա դ ին — 1 3 3 , 412, 423 Վա հրա մ Ռ ա բ ո ւն ի — 4 5 3 , 454, 458
Ս տ եփ ա ն Վ ա ր ,Դ ն ի ն , հ ա յ դ ],ն վ ո ր ա կ ա ն — 3 7 3 Վ ա զա ր շա կ , հ ա յո ց թա գա վոր— 212
Ս տ ե վ ւա նյա ն Գ րի,քոր, յո լղ ր ա շ ի — 161 Վա ն Դիկ, փ ո ր ա գ ր ի լ- գ ր ա ձ ո ւ յլ— 6 1 5
II տ Լփ ա ն ո и I V , Ա ՚ղ թ ա մ ա ր ի կ ա թ ո ղ ի կ „ս — 4 4 Վ ա նա կ ա ն եպ իսկոպ ոս, Ա յր ա ր ա տ յա ն թեմի ա-
Ս տ եփ ա ն ո и , բա նա ստ եղծ— 544 ոա շնորգ— 2 5
Ս տ Լ փ ա ն ո ս , Դ ա վ ի թ .Ր է կ ի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Շ ին ոլ- Վ ա նա նդեցիներ, հա յ տ պ ա գ ր ի չն ե ր — 6 1 7 , 6 1 8
Հ ա յր ո ւ մ — 1 6 8 Վ ա չո ւտ , Ս երկ ելի գ յո ւղ ի պ ա րոն— 63
II տեւի ան ո и , Հա չ բժի շկ — 481 Վ ա չո ւտ յա ն , Հ ա յկ ա կ ա ն իշխ ա ն ա կ ա ն տ ուն — 6 3 ,
Ս տ եփ ա նոս, Վ ա յո ց ձ որ ի ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս , Պ ոոշ֊ 247
չա ն ն ե ր ի ց — 6 4 Վ ա ր դ պ ա ր ո ն , Հ ա մ շ ե ն ի Դ ա վ ի թ ի շխ ա ն ի ո ր դ ի ն —
Ս ա եվւա նոս Դ ա շտ եցի— 5 1 5 , 5 4 Ս, 550 63
Ստ ե վւ ա ն ո ս Կ վղոկիա ցի— 4 4 8 Վ ա ր գա ն , Դաւ[իթ~ Բ եկի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Չ ա վ ն գո ս *
Ս տ ե փ ա ն ո ս Բ ՜ո խ ա թ ց ի — ւ 1 ] ք 3 1 5 , 3 5 8 , 5 3 2 , 5 3 6 , ր ո ւմ — 168
537, 542 Վ ա րգա ն, ի շխ ա ն ա վ ո ր Տ ա ւԼ ր ի կ ի ա յո ւմ — 3 4 8
Ս ա եվւա նոս Իմա ստ ա սեր, ա լք ի մ ի կ ո ս — 4 8 1 Վ ա ր դա ն Ա յգ ե կ ց ի — 5 1 6 , 615
Ս ա եվւա նոս ԼեՀա ցի— 3 7 7 , 444, 445, 466, 624 Վ ա ր գա ն Բ ա ղիշեցի— 4 4 5 , 446, 522
Լ՝ ա ե փ ա ն ո ո հ ի զա ն ց ի — 5 2 2 Վ ա ր գա ն Լեհա ցի, ծա ղկո ղ— 3 1 9
ՍտեվւաԿւոս Մո կա ցի (Շ ա տ ա խ ե ց ի )— 4 4 5 Վ ա ր գա ն Կ ա ֆա ցի, տ ա ղա սա ց— 3 5 8 , 539
Ս տ եվւա նոս Շ ոոոթեցի, բա նա ստ եղծ— 553 Վ ա ր գա ն Հ ո գո ց ե ց ի , ո ւս ո ւց ի չ— 4 4 2
Ս ա եվւա նոս Չ մ չկ ա ծ ա գ ե ց ի , Հիշա տ ա կա գիր— 4 8 Վ ա ր գա ն վա րդա պ ետ , Մ ո ս կ վ ա յի հա յ գա ղո ւթ ի
Ս ա եվւա նոս Զ ո ւզ ա յ ե ց ի , կշմիա ծնի կա թողիկոս — ո ւս ո ւց ի չ— 4 2 7 , 428
447 Վ ա ր գա ն վ ա ր դ ա պ ե տ , Տ ա թ ե ի դ պ ր ո ցի ո ւս ո ւէ ի չ—
Ս ա եվւա նոս Ռ ո շկ ա — 3 7 7 } 300 437
Ս տ ե փ ա ն ոս Ս ա լմ ա ս ա ե ց ի , կշմիա ծնի կա ի ալքէ֊ Վ ա ր գա ն Օ ձնեցի— 2 3 6 , 241
կոՈ — 9 1 — 9 3 Վ ա ր դ ա ն ո վ Մ ա ն ո ւկ , մ ո ս կ ո վ ա հ ա յ— 4 2 5
Ս տ ե վ ւա ն ո ս յա ն Հ ո վ ս ե վ ւ, տ պ ա գ ր ի չ— 6 2 1 Վ ա ր գ ի կ ո վ ի չ Բ ՜ե ո գ ո ր ա չկ ո , Ս ո ր ո կ ա յի բ ե ր դ ի պ ա ­
Ս ա շե լկ ո վ ս կ ի Գ ա վրիի լ , լե Հ դիվա նա գետ — 372 րետ — 397
Ս րա պ իոն, կշմիա ծնի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս -117 Վ ա բ դ ի կ ո վ ի չ Տէուրա շկո, Ցա նկա Աասու իշխ ա ն ի

Ս ո ւլե յմ ա ն , Ա խ ա լց ի խ ա յի փ ա շա — 2 2 8 , 231 խ որՀրգա կա ն — 3 9 7

Ս ո ւլե յմ ա ն , Ի րա ն ի ղորդերի ո ար գա ր— 244 Վ ա ր վա ր Ա լի փ ա շա , Ս եբա սԱէիա յի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ -

Ս ուլե յ մ ա ն Բ ա ր ե մ Ա ե յլ ա ն , եգիպ տ ա հա յ պ ետ ա ­ 112

կա ն կորզիւ — 323 Վ ե զա լի ո ւս Ա•, դիտ նա կա ն— 4 8 2

Ս ո ւ լե յմ ա ն -ի ե կ Բ ի ժ ա ն » զ լի , ա ղ -կ ո յո ւն լո ւն ե ր ի Վ եքեն (Վ ի դ ե ն ), Հա մշենի ի շխ ա ն — 6 3

զորա վա ր— 4 8 , 51— 53, 57 Վ ի շե լ, հա յ պ ա րոն— 64

Ս ուլե յ մ ա ն Ի բ ն - Գ ո ւ թ լի մ ի շ , ս ե լշ ո ւկ յա ն ս ո ւ լ թ ա ն - Վ լա դ ի մ ի ր Վ ս ե վ ո լո դ ո վ ի չ Մ ոնա մա խ , Կիևի իշ*-

311 խան — 359

Ս ո ւլե յմ ա ն Կա նուն ի , թհևլւքա կա ն Ս ուլթ ա ն — 8 4 , Վ լա դ ի ս լա վ 1 1է , լե հ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր — 3 6 1 , Յ ճ9

Վ լա գ ի ս լա վ IV , լե հ ա կ ա ն թ ա դ ա վ ո ր -3 61, 373
302
Վ լա դ ի ս լա վ Ց ա գԼլլՈ ) լե հ ա կ ա ն թ ա դ ա վ հ ր - ^ 3 6 9
Ս ո ւլե յմ ա ն Կ ոս տ ա ն դի ն դե Ս իրի, լե հ ա հ ա յ գի-
Վո լի ն ս կ ի - 1 4 4 — 1 4 6 , 163, 408
վա ն ա կ ես ւ — 3 7 2 , 374
Վ ո յն ո վ ի չ, հո ւս ա կ ա ն բա նա կի կա պ իա ա ն— 2ձէ
Ս ո ւ լ թ ա ն ֊Խ ա լի լ , Ա զ ֊կ ո յո մ ւ լ Ի ւ գ ա հ ա կ ա լ— 5 0 , 61
Ս ուլթ ա ն Հ ո ւ ս ե յն , Զ ե լա ի ր յա ն ս ո ւլթ ա ն — 2 1 Վ հ րՈ նցո վ Ծ. Ի., կ ա ն ց լե ր — 2 0 1 , 202
Վ ս ե վ ո լո գ Ց ա ր ո ս լա վ ի չ, Կիևի ի չխ ա ն — 3 5 9
Ս ուլթ ա ն Ո ւվ ե յս , Զ ե լա ի ր յա ն սԱ ւլթ ա ն— 1 9 — 21
Ս ո ց թ ա ն շ ա Հ , Ա ր դա ր Թ ո խ ա թ ե ց ո ւ ո ր գ ի - 9 3 , 5 3 2 , Վ րթա նես, հա յ գ ր ի չ— 8 2
Վ ր թ ա ն ես Կ ա ֆ ա ց ի , տ ա ղ ա ս ա ց — 3 5 8 , 5 3 9
611, 612
Վ րթա նես Ս ռնկեցի, տ ա ղ ա ս ա ց -3 9 8 , 540, В72
Ս ո ւխ ո տ ի ն , ռո ւս գ ե ն ե ր ա լ— 2 1 9
II ա ն գ ո ւ կ յա ն Գ .— 5 6 5
Տ ա վերն ի ե ժ. Բ»— & 8 8 , 291, 332
Ս ո վ ո ր ո վ Ա. Վ . - 2 1 0 , 2 1 9 - 2 2 1 , 2 4 0 , 4 1 3 , 4 1 6
Ս ո ւր խ ա յ, լե զ գ ի ն ե ր ի խ ա ն — 1 4 5 , 1 4 6 , 180
 Հ ա չ Ժ ողովրդի. պ 1ն Խ մ ու[)յուն

Տ ա ր ս ա յի ճ , Օ ր ր ե լյա ն իշխ ա ն, Գ որգունի ո ր դ ի - 373

60, 01 Ուր խ ա ն , թ ո ւր ք ա կ ա ն ս ա լթ ա ն — 31
Տ ե ր ֊ Ա վ ետ ի ս , Դ ա վ /,թ -Ր ե կ ի զ ո ր ա հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր — Ո ւր մ ա ն ցի ( Ռ ո մ ա ն ց ի ) , հ ա յկ ա կ ա ն տ ո հ մ ա ն ո ւն —
165, 168, 169, 1 7 2 — 174 38?
Տ ե ր -Ր ա ր ս ե ղ յա ն Ա վետ իք, տ ե ՛ս խ ո ջա Ա վ ետ իք
Տ ե ր - Գասպւերձ Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ասկար— 1 6 8 Փանահ, Ղ ա ր ա բա ղ ի խան— 102, '1 9 4 , 1 0 5 , 221,
Տ ե ր ֊ն ե ր ս ե ս յա ն Ս իր ա ր փ ի — 3 8 5 251
Տ ե ր ֊Ս ա Հակ յա ն Սսւեփան (Ա ր ա ի ա ե է յա ն դես­ Փ ա շա , սա նա հինցի մի հ ա յ— 6 3
պ ա ն) ) ա զա տ ա ղ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ մ ա ն ղ ^ ի ծ ի չ — 2 2 3 ) ՓավսԱւոս Ր ո ւղ ա ն դ — 4 4 6
224 Փ ա ր ս ա դ ա ն , Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հ ր ա մ ա ն ա ա ա ր — 1 6 8
Տ ե ր ֊Ս ե ւ ե վ ւա ն ո ս , տ ե ՛ս Ս ա յա թ ֊Ն ո վ ա Փ ա ր սա դա ն Գ որղեցկի, լե հ ա հ ա յ դիվա նա գեա —
Տ ե ր ֊Ս Խ եվւա ն յա ն Գ րիգոր վ ա ր դ ա պ ե տ Արա լէա ն է ֊ 373

ՅԻ * գ ր ի ւ— 4 3 1 Փ ա ր վ ե լյա ն Մ ինա ս, Թ ի ֆ լի սի հ ա յո ց ւէ ի ձ ա կ ա ֊
Տ ե ի ֊Ս ո ւ ք ի ա ս ) Ծ չո ս. Կ ա րա պ ետ վա նքի վա ֊ վոր— 147
նա կա ն— 2 0 3 Փ ե չե ի , թ ո ւր ք պ ա տ մա գիր— 8 4 — 86
Տ Լրեւեի դրի չ Ե րևա նցի, բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ— 5 1 2 , 543 Փ ի լի պ պ ո ս Ա ղրա կեցի, էշմ ի ա ծն ի կա թողիկոս —
Տիգրա ն ■ Մ եծ— 2 1 5 , 348 126, 444, 495, 595
Տ ի գ ր ա ն յա ն Մ ին ա ս վ ա ր դ ա պ ե տ , Օրիի ո ւ ղ ե կ ի ց — Փ ի լո ն — 4 3 8
132, 138, 139, 141, 144, 145, 159, 163, 352, Փ ի ր ֊Ա հ մ ա դ խ ա ն , Ե րևա նի բ ե կ լա ր բ ե կ ի — 1 8 5
426 Փ ի ր ֊Բ ո ւ դ ա ղ , Կ ա ր ա ֊Յ ո ւս ո ւֆ ի որդին— 3 3 , 3-1
Տիգրա նսկի Ս տ եփ ա ն , ա ստ րա խ ա նցի ա ր դ յո ւ ն ա ֊ Փ ի ր ֊Բ ո ւ դ ա ղ , Զ ա հ ա նշա հի ո ր դ ի ն — 4 4 , 4 5
բերող— 410 Փ ի ր ֊Հ ա ս ա ն , թ ո ւր ք մ ե ն ցեղա պ ետ — 26
Տիխ ոմիրով 1է. ն .— 404, 421 Փ ի ր ֊Հ ո ւ ս ե յն ֊Ա մ ի ր ֊Ս ա ա դ ի որդին, Ա ր ա ր ա տ յա ն
Տիխ ո, գիտ նա կա ն— 4 7 6 ե րկ րի տ ի ր ա կ ա լ— 5 7
Տիրա սէուր վ ա ր դ ա պ ե ս ւ— 4 3 7 , 442, 452 Փ ի ր ֊Ղ ա ի պ , Ա մ ի ր ֊ Սա ա գի թո ո ր — 57
Տ ի ր ա ց ո ւ, Դ ա վ ի թ ֊Բ ե կ ի հրա մա նա տ ա ր Տա թե- Փ ի ր ղ ա գա Ղ ա փ ա ն ց ի , հ ա յ ո ւղ ե գ ի ր — 5 0 1
վ ո ւմ — 1 6 8 Փ ա վ էա գյա ն Ա ա ք ա ր իա , պ ա տ րիա րք— 4 4 6
Տ ո լս տ ո վ Պ. Ա ., գա ղ տ ն ի խ որհրդա կա ն — 169
Տ ո վ լա թ բեկ, Կ ա րբեցի մ ե ծ ա հ ա ր ո ւս տ Հա կոբ• Քա թիր Չ ե լե բ ի , թ ո ւր ք պ ա տ մ ա գ ի ր — 111
շա նի որ ղին — 1 0 8 Ք ա լա ն թ ա ր յա ն Մ ա րգա ր, հնգկա հա յ գի ն վ ո ր ա •
Տոմա րտ Վ. Ս ., գնդա պ ետ — 2 3 0 , 23/ կա ն, հրա մա նա տ ա ր— 344
Տ ո տ /ե ր ե ն , Վ ր ա ս տ տ ն ո էմ ռո ւս ա կ ա ն գ ո ր ք ի հրա ­ Ք ա լա ն թ ա ր յա ն Պ ետ րոս, բժի շկ — 4 8 8
մա ն ա տար — 2 1 7 Ք ա լա ն թ ա ր յա ն Փ ա ն ո ս , հ ն դ կ ա հ ա յ հ ա ր ո ւս տ — 3 4 1
Տրդա տ , հ ա յո ց թա գա վոր — 2 1 5 , 531, 587, 591 Ք ա ր թ բ ա յտ , ա ն գ լի ա ց ի ո ւղ ե գ ի ր — 8 6
Տ ո ւր կ ե ս տ ա ն ո վ , Պ ե տ րոս I ֊ի բա նա գնա ց — 117 Քա րիմ ա ղա , ք ուր դ ցեղա պ ետ — 48
Տ ո ւր ն ե ֆ ո ր , ֆ րա նսիա ցի բ ո ւս ա բ ա ն — 2 5 5 , 32Տ, Ք ա ր ի մ խ ա ն , Զ ե ն դ ց ե ղ ի ա ո ա չն ո ր գ , Ի րա նի կա ­
330 ռա վ ա ր ի չ ֊ խ ն ա մ ա կ ա լ— 1 9 0 , 202, 221, 231,
Нիւ) ի ան ո վ , ոո ւս ա կա ն գորքի հրա մա նա տ ա ր, 235, 504
իշխ ա ն — 2 1 5 Քերա մ, հա յ վա րպ ետ , կա գմող— 583
Ք յա լբ ա /ի , Ն ա խ ի շև ա ն ի խ ա ն— 242
1 1լզ ո ւն -Հ ա ս ա ն , Ա ղ -կ ո յո ւն լհ ւ գ ա հ ա կ ա լ— 4 1 , 4 2 . Ք յո մ ո ւ ր ճ յա ն Ե ՚ր ե մ ի ա , հ ա յ մ տ ա վ ո ր ա կ ա ն , պա-ո -
45 — 5 1 , 5 3 , 54, 57, 65, 66, 72, 73, 75, 78. մ ա գ ի ր — 12 5 , 3 0 5 , 3 0 8 , 4 9 7 — 4 9 9 , 502, 508,
267, 289 . 515, 542, 5 4 6 -5 4 9 , 553, 558, 618
Ո լլւս մ ա , Թ ա վրիգի բ ե կ լա ր բ ե կ ի — 8 3 Ք յով ւրո ւլո և , Թ ո ւր ք ի ա յի եպ ա րքոս— 3 0 8
Ո լլո ւր ե կ , Բ՛ա մ ո ւր յա ն պ ե տ ո ւթ յա ն գ ա հ ա կ ա լ— 4 2 Ք յո փ ր ո ւլո ւգ ա դ ե Արդու ц ш , վւա շա — 1 5 8 , / ՏՕ—
Ս ւլո ւբ Լ կ ե ն ց տ ո ւն , Դ ո վւյա ն ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն տ ա ն մի 184, 187
ճ յո ւ ղ — 6 2 Քոսա Ե րե ց է բա նա ստ եղծ— 5 4 4 — 546
11ւղուրլու Մ ո ւհ ա մ ա գ , Ո լղ ո ւ ֊Հ ա ս ա ն ի որդի— 5 0 , Ք ր ի ս տ ո ս տ ո ւր , հա յ գ ր ի չ— 35 8
54 Ք րիստ ոֆ Ա վ ետ ի ք Բ եր նա տ ո վ ]ւչ, լե հ ա հ ա յ վա ­
Ո ւմ ե , հա լե պ ա հ ա յ — 3 2 0 ճա ռա կա ն— 3 6 9
Ո ւմ մ ա կ ա մ Օ մա ր, Ա վ ա ր ի ա յի խ ա ն — 2 3 1 — 2 3 4 , Ք րիստ ոֆ վա ն Զ / ՚Հ և մ , ն ի դ ե ր լա ն գ ա ց ի ն կ ա ր ի չ -
239 588
Ո լս ուքբե կ , Պ ռ ո շյա ն ի շ խ ա ն , Լ ո ւ մ ա յի ո ր դ ի — 64 յՏ ր ի ս տ ր ֆ ե լ վա ն Ա ի խ ե մ Կ րտ սեր, ն ի գ ե ր լա ն դ ա ց յ*
Ո լր բ ա ն ո ս V11 / , Հոոմի պապ— 620 վ ւորա գրիչ- ն կ ա ր ի չ — 6 1 5
Ո ւրգիա նեՆ կո է /ե մ յո ն , լե հ ս -Հ ա յ գի ն վ ո ր ա կ ա ն — Ր ւ ո լգ , Ս երկև/ի // ո. ղի >/քս՛ր>էն ֊կ յ
 Ա նձն ա նունն հրի ց ա ն կ 6*6*է5

Օ գռենտ , հա յ պ Հիչ— 3 5 8
Օ ր ո ւշյա ն ե նկ ո Ի վ ա ն , լե հ ա ՛ա յ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն — 3 7 3
Օ լեա րի Ա ե վ ր ո պ ա ց ի ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ - 1 0 7 , 1 1 0 Օ քսենտ վ ա ր դ ա պ ե տ Վ բ ղ ա թ յա ն ( ն ա և Օ քսենտ
Օ լխ ի ն Ա . Ա ., ո ուս բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ֊դ ե մ ո կ ր ա տ — 3 8 5 Կամ ենա ցի ) — 3 8 8 , 497
Օ լչա յթ ո ւ , մոնղոլ խ ա ն — 16
Օհա ն հբեա նցի է տ պ ա գ ր ի չ— 6 1 5
Օհա ն Ւ ո խ ա թ ե ց ի , ա/ ք ի մ ի կ ո ս — 4 8 1 Ֆ ա թ ա լի , Բ ա րգուշա տ ի խ ա ն— 1 6 9 , 172
Օհան յա ն Иա ր գ ի ս , Աս տ ր ա խ ա ն ի հ ա յ գա ղ ո ւթ ի Ֆ ա թ ա /ի , Դ ե ր բե ն դ ի խ ա ն— 2 2 2 , 232
մտ ա վորա կա ն— 4 11
Ֆ ա թ ա լի , Ղ ո ւբ ա յի խա ն — 195
Օ ղուԱ ուխ յա ն. Հ ո վ ա կի մ , բժի շկ— 488 Ֆ ա թ ա լի շա հ— 2 4 4
Օ մա ր ֊բ ե կ , ИI ղո ւն ֊Լ ա ս ա ն ի վեղիր— 5 0 Ֆ ա թ ի հ ( Մ ո ւհ ա մ մ ա դ I I ) , թ ո ւր ք ա կ ա ն ս ուլթ ա ն —
Օ մ ա ր ֊Մ ի ր ղ ա , Լ ա ն կ ֊Թ ա մ ո ւ ր ի թ ո ո — 62 49
Օ նոփ րիոս' VԿարկուտյ» վա րգա պ ետ — 125 Ֆ ա թ հ ֊Ա լ ի խան Կ ա շա ր, Աս տ ա բ ա բ ա դի խան —
Օ պ պ ետ , Պր ո վ ա ն ս ի պ ա ռ լա մ ե ն տ ի նա խ ա գա հ— 179
317 Ֆ ա խ ր -է դ - գ ի ն Ա բ գ ո ւ լ ֊ա լ ֊ ՛Հա նի, եգիպ տ ա հա յ
Օ ռմա ն, Է ր թ ո ղ ր ո ւլի ո ր դի» Օ ս մ ա ն յա ն պ ե տ ո ւ­ պ ետ ա կ ա ն գ ո ր ծ ի չ— 3 21
թ յա ն հիմնա դիր— 3 0 , 87 Ֆա հրա դ, թ ո ւր ք փ ա շա — 8 6 , 97
Օ սմ ա ն II, թ ո ւր ք ա կ ա ն ս ո ւլթ ա ն — 4 9 7 Ֆ ա ռ ո ւի ս -Յ ա ս ա ր Շ իր վ ա ն շ ա հ — 4 7 , 52, 56
Օ ռմ ա ն Չ ե լե ր ի , ե գ ի պ տ ա հ ա յ պ ե տ ա կ ա ն գ ո ր ծ ի չ— Ֆեոգոր Ա լե ք ս ե և ի չ, ռո ւս ա կ ա ն ըա ր— 590
323 Ֆ եոգոր Ի վ ա ն ո վ ի չ, ռ ո ւս ա կ ա ն Ը ար — 4 2 2
Օ ռմ ա ն յա ն հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւն — 4 8 , 172, 174, 176, Ֆ ե ր յե ր - Ս ո վ ր ե ֆ , ֆրա նսիա կա ն գ ո ր ծ ա կ ա լ— 2 3 1
177, 183, 546 Ֆ իդա նով Ս տ եփ ա ն, մոսկովա հա յ ա ր դ յո ւն ա բ ե ­
Օռոն գ' Մ.— 276, 290 րող— 430
Օ վա նեռով Սա ր գ ի ս , մոսկովա հա յ թ ա ր գ մ ա ն ի չ— Ֆ ի լի պ II, Ի ս պ ա ն ի ա յի թա գա վոր — 94
423 Ֆ ի ր դ ո ւս ի — 3 4 7 , 571
Օ ր բ ե ւ յա ն , իշխ ա նա կա ն տ ո ւն — 4 5 2 Ֆ լե տ չե ր Ղ .— 4 2 2
Օրրեք յա ն Ի վ ա ն ե , Ս յո ւն յա ց ի շ խ ա ն , տ ե ՛ս Ի վ ա ն ե Ֆ յո դ ո ր Դ ե մ ի տ ր ի և ի չ, Գ ա լի ց -Վ ո լի ն յա ն ի շխ ա ն —
Օ ր բ ե լյա ն 359
Օ ր բ ե ւյա ն Ս մ բ ա տ , Ս յո ւն յա ց ի շ խ ա ն — 2 3 , 6 0 , 6 1 , Ֆ ոկշա նցի, հ ա յկ ա կ ա ն տ ո հ մ ա ն ո ւն — 3 8 7
247, 43? Ֆ ո բ ս կ ա լ, բնա գետ — 489
Օ րբեիա ն Ս մբա տ , Տա րռա իճի ո ր գի — 61 Ֆ բ ա ն ս ո ւա Բա րոն, Հա լե պ ի ֆրա նսիա կա ն դես­
Օ րրել (ա ն Ս ա ., պ ա տ մ ի չ— 3 9 պ ա ն— 123
Օ ր բ ե լգ ա ն ն ե ր — 6 0 , 61, 162, 2 4 7 , 251, 261 Ֆ բ ա ն ս ո ւա Մ ա րտ ին, պ ա տ մ ա բա ն — 3 3 9
Օ բ գ ի ն ֊Ն ա շ չ ո ւ կ ի ն , դ ի վ ա ն ա գ ե տ — 4 2 3 , 4 2 4 Ֆ րիդրիխ , վենետ իկցի ա ռևտ րա կ ա ն — 3 1 6
Օ ր լո վ , ռուս զինվորա կա ն— 3 2 3 Ֆրիկ— 5 15 , 610
 /
ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՏԱՆԿ

Ա րխ ա ղիա — 3 1 , 51 Ա ղթա մա ր, կղղի, վա նք — 2 9 , 4 3 , 5 2 , 5 3 , 5 8 , 5 9 ,

Ա ցրա , քա ղա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 3 8 , 5 0 0 66, 67, 79, 90, 441, 521, 527, 578, 581,
Ա գ ո ւլի ս -9 5 , 9 6, 100, 110, 170, 172, 174։ 196, 595
256, 260, 261, 274, 311, 3251 424, 444, 499, Ա ղ ճա ղա լա ( Ա կ լ ա կ ա լա ) , րերդ— 4 6 , 99, 276
548, 551, 591, 595, 598, 600, 601 Ա ղ ստ և ( Ա ղ ս տ տ ֆ ա )— 1 7 6 , 257
Ա գա նա — 2 7 6 , 320, 321 Ա ղ վւս ն ք, Ա ղվա նից ա շխ ա ր հ , նա հա նգ— 2 8 , 54,
Ա դ իլշե վս ւղ , ս ա նշա կ Վ ա նի ւէ ի լա յե թ ո ւմ ( տ ե ՛ս 186, 230, 241, 403
նա և Ա ր ձ կ ե )— 2 7 6 , 279 Ա ղը, ղ յո ւ ղ Ա ր ա ղ ա հ ոտ ն ղ ա վ ա ո ո լմ — 6 3
Ա գր բեշա ն— 3 7 , 5 5 , 7 0 , 8 5 , 1 0 2 , 1 7 5 , 1 7 7 — 1 7 9 , Ամ ա սիա — 8 5 , 90, 279, 301, 532
191, 230, 235, 250, 253, 266 Ա միդ ( Ս մ ի թ ) — 3 3 , 4 1 , 4 5 , 67, 70, 276, 313,
Ա գր ի ա ն ա պ ո լի ս ( կտ իրն ե ) — 3 1 2 , 360 482, 523, 593
Ա գրիա ՜տ իկ ծով— 448 Ա միրի, գ յո ւ ղ Ա յր ա ր ա տ ո ւմ — 1 0 8
Աղա տ ա շ ե ն , գ յո ւ ղ — 6 0 4 Ա մերիկա — 4 8 2
Ա ղ եր րս ւյշա ն բ ե կ լա ր բ ե կ ո ւ թ յո ւ ն , վ ի լա յե թ — 2 5 0 — Ա մ յո ւ կ — 5 3 , 58
253, 272 Ա մ ս տ ե ր դ ւս մ -1 2 0 — 122, 310, 317, 334, 483,
Աղովի ծով, նահանգ, քաղաք (նա և' Աղա/ս) — 489, 495, 588, 600, 614 — 6 16, 618
70, 86, 219, 313, 352) 353, 356, 404, 419, Ա յւյն (Ա յտ ն ), փ ա շ ա յո ւթ յո ւն — 3 0 2 , 3 1 3
590 Ա յն թ ա փ — 2 7 6 , 311
Ա թ են ա կ ա ն հ ե ր ց ո գ ո ւ թ յո ւ ն — 4 9 Այտոս, բնակավայր Բուլղարիայում — 3 8 3
Ա լա ն ա ց գ ո ւո , լե ռ ն ա ն ց ք — 2 8 Այրարատ, երկիր, նահանգ, գավառ — 2 5 , 3 8 —
Ա լա շկ ե րտ (ն ա և ' Ա լա շկ ե րա ի ե ր կ ի ր )— 2 6 , 33, 40, 57, 81, 97, 225, 236, 249, 250, 5 *0
56, 99, 102, 113, 249 Անանիա առաքյալի անապատ— 4 4 4 , 5 7 6
Ա լր ա ֊Յ ո ւ լ ի ա , քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — 3 3 9 Ան ա պոլի — 5 3 8
Ա լե թ լո ւ, գ յո ւ ղ Ա ր ա ր ա տ յա ն ե ր կ ր ո ւմ — 1 9 2 Անաաոլիա— 3 0 , 1 2 4 , 1 4 0 , 3 0 3 , 4 9 0 , 5 0 2
Ա լե ք ս ա ն դ ր ի ա — 1 2 3 , 322, 359 Անդեղակոթ, գ յհ լղ Սիսիանի շրջանում— 6 0 , 1 3 1 ,
Ա լե ք ս ա ն դ ր ե տ — 3 1 3 — 3 1 5 , 317, 329 132
Ա լի կ ուռն ա — 5 3 8 Ան գ լի ա — 1 3 5 , 136, 148, 199, 200, 201, 315,
Ա լի ն շա , բ ե ր դ — սւե ս Երնջա կ 323, 329, 341, 390, 501
Ալ ի ն շ ա ն , մա հա լ Ս պ ա հա նի շ ր ջ ա ն ո ւմ — 3 2 6 Ա նղրեևսկ, գ յո ւ ղ 'Հ յո ւս ի ս ա յի ն Կ ո վ կ ա ս ո ւմ — 4 2 6
Ա /ս ա լց ի /ս ե — 3 3 , 216, 228, 231 — 233 Ա նդրկովկա ս— 2 3 , 2 4 , 2 8 — 31, 69, 82, 85 — 88,
Ա խ ա լք ա լա ք — 2 3 3 91, 94, 102, 107, 112, 134, 140— 142, 144—
Ախսարայ, քաղաք Ոսկե Հորդա յո ւմ — 3 4 9 147, 149, 153, 154, 1Տ6, 162— 164, 169,
Ախուրյան գետ — 1 8 2 , 1 8 4 , 2 4 9 , 2 5 0 , 2 5 7 171, 177, 179— 181, 184, 187, 191, 195, 196,
Ակմեչիթ (Սիմֆերապոլ) — 3 4 9 201, 215, 218— 222, 224, 2 2 6 — 232, 234 —
Ակն— 3 0 1 , 313, 569 236, 238— 242, 244—246, 257, 290, 325,
Ա կքերմա ն (Ա ղ ք ե ր մ ա ն )— 3 0 0 ,3 0 1 , 392— 394, 339, 379, 409, 412 — 414, 422, 423, 465,
3 9 7 — 399 470, 496, 499, 509, 605
Ա հ ե ո լո ւ, քա ղա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւ մ — 3 8 3 Ա նի— 1 8 , 19, 29, 63, 69, 71, 225, 402, 542,
Ա ղա հեճք, գա վա ռ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 2 5 1 595, 602
Ա ղա նց, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 61 Անկյոլրիա , Անկարա, Անքուրեա— 3 0 , 3 1 , 3 0 1 ,
Ա ղ ա վ ն ա տ ո ւն , գ յո ւ ղ Ա յր ա ր ա տ ո ւմ — 3 9 ЗОН, 311, 312, 491, 530
Ա ղա քիս, ս ա նշա կ Վ ա նի Է լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Անտիոք— ա , 3 1 3 , 3 1 4 , 3 1 7
Ա ղ բա կ (Ա ղ բ ա կ ո ւ ե ր կ ի ր )— 5 8 , 82, 99 Անտոնի անապատ, Ղրիմում — 4 4 3
Ա շխ ո ւդ , բ ն ա կ ա վ ա յր Սիրիայո ւ մ — 3 1 5 Արեչ—87
Ա շ մ ռ ն ե յ, խաղար. Ե գ ի պ տ ո ս ո ւմ — 3 2 1
Ա րևե լ ք — 4 5 , 70, 93, 94. 121, 123, 135, 254,
Աշտ ա ր ա կ — 1 8 3 , 192, 196, 398, 399, 600
288, 2 9 0 ,3 0 0 , 305, 313, 315, 319, 337, 350,
Ա պ ա րա ն— 7 7 , 9 8 , 106, 137, 23 0 , 2 3 7 , 530
351, 364, 3 6 8 ,3 8 3 , 3 8 9 ,3 9 3 ,4 0 8 ,4 0 9 ,4 4 0 ,
Ա ք ո ւր ա , „ա ն ք ա կ Ջ ը չղ ը ր ի ,Ա, լա յ ե թ ո ւ մ - 2 7 6 462, 470, 489, 570, 388, 590— 592
Ա ռ ա շա վո ր. էԼսիա— 7 6 , 81, 117, 290 Ա ր ե ի ք — տ ե ՛ս Մ եղիի
Ա ս ա ր լը գ , բ ն ա կ ա վ ա յր Ւ ո լբ ք ի ա յո լ մ - 3 1 1 Ա րևմո ւտ ք — 7 0 , 9 0 ^ -9 3 , 95, 112, 121, 122,
Ա սիա բերգ, սա նք ա կ վա նի վ ի լա յե թ ո ւմ -— 2 7 0 129, 1 33,1 35, 137, 138, 146, 216, 250, 290,
Ա ս ո ւթ , ն ա հ ա հ գ , ք ա ղ ա ք Ե ղ ի ս ր ո ո ս ո լմ — 3 2 0 , 3 2 1 , 300, 313, 3 2 2 ,3 5 0 , 3 5 1 ,3 5 6 ,3 9 5 ,4 4 0 ,4 6 5 ,
Ա սորիք— 30
5 8 7 — 592
Ա սա ա պ ա տ 95, 119, 192, 260, 442, 444, 595, Ա ր խ ա ն դ ե լս կ — 4 2 3 , 426, 428
598, 601
Ա բ ձ կ ւ— 2 1 , 35, 37, 57, 70, 8 4, 99, 102, 105,
Ա ստ ա րա բա դ— 1 7 9 , 230, 235 276, 279, 319
Ա ստ րա խ ա ն, ք ա ղ ա ք , խ ա ն ո ւթ յո ւ ն — 2 8 , 70, 86, Ա ր ծն , գ յո ւ ղ Կ ո տ ա յք ի շր ջա ն ո ւմ — 3 8
141, 143, 148, 163, 170, 202, 219, 221, 297, Ա րղն— 3 3 , 41, 276, 593
3 1 3 , 4 0 3 — 4 1 4 , 4 1 9 , 4 2 0 , 4 2 2 , 4 2 3 , 4 2 6 ,4 2 8 , Ա ր ճեշ— 1 9 , 2 8 , 3 4 , 3 5 , 3 7 , 4 7 , 5 5 , \ 7 0 , 8 3 , 8 4 ,
431, 590, 622, 624 88, 90, 97, 99, 105, 276, 279, 187, 288,
Ա վա , քա ղա ք Ր ի բ մ ա յո ւ մ — 3 4 6 313, 402, 578
Ա վ ս ւն ա ս ա ր , լլյո լղ Կ ո ս ս ս յք ո ւմ — 6 6 Ա ր ճ ե շ, բ ն ա կ ա վ ա յր Վ ա լ ա ք ի ա յ ո ւմ — 3 9 9
Ա վա ն ի էք, գ յո ւ ղ Կ ո տ ա յք ո ւ մ — 6 6 Ար մսւշ, գ յո ւ ղ Վ ա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 3 9 4
Ա վտ րիա — 2 3 1 , 232, 329 Ա ր մ ե ն ե շտ , գ յո ւ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 4
Ա վ ե տ ա ր ա ն ՈԱ 4 յո ւ ղ Խ ա չե ն ո ւմ — 1 5 1 , 1 9 4 Ա ր մ ե ն ե շտ , ղ յո ւղ 1!ր ր լա ղ քա ղա քի մոտ — 3 94
Ա վ ձ ւս լա , ղ յո ւ ղ Վ բա ստ ա նու մ — 77 Ա ր մ ե ն ե շա , տ եղ ա ն ո ւն Վ ա լա ք ի ա յո ւ մ — 2 9 9
Ա վնիկ, ր է՛ք՛դ— 2 8 , 35 Ա րմենի, տ եղ ա ն ուն Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 9
Ա վստ րիա — 8 6 , 127, 129, 133, 136, 138, 140, Ա րմենիթ ե, ղ յո ւղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 8 4
467, 372, 374, 388, 3 8 9 , 3 9 1 , 3 9 5 , 401 Ա րմ հնի կ , փ ո ք ր ՛ք ա ղ ա ք Ա զ թ ա մ ա ր կ ղ զ ո ւ վր ա —
Ա ա րա նա , բ ն ա կ ա վ ա յր ք ^ ռ բ ք ի ա յո ւ մ — 1 3 7 45
Ա ա ր որս т ա կ ա ն — 1 7 , 19, 2 2 , 24, 32, 33, 56, Ա ր մ ե ն ի ց ս /, զ յո ւ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 8 4
95, 103, 104, 112, 146, 158, 172, 176, 186, Ա ր մ ե ն ո պ ո լի ո , ք ա ղ ա ք — տ ե 'ս Գեոլա-՛
195, 250, 374, 440 Ա րմենոֆոր, գ յո ւ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 8 4 ՝
Ա ր ա բ ի ս ,, Ա ր ւոս լի սւոա ն — 3 2 2 , 490 Ա ր մ են ք ո ր , գ յո ւ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 384>
Ա ր տ լ^կ ի ր— 3 0 1 , 313 Ա րմ ի ն ո ր , գ յո լ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 8 4 !
Ա րա ղա ձ, լ ! ,ո — 2 5 7 Ար մ յա ն կ ո վ ց ի , գ յո ւ ղ Մ ո լդ ո վ Խ յ**մ &—
Ա րա դա ծոտ ն , ղա վա ո — 6 3 , 250, 256 Ա ր մ յա ն ս կ ի Բ ա զա ր (ն ա և ՝ Ա ր մ յա ն ս կ )■, բնա4լ"ա»
Ա րա ծա նի, գե տ — 21 վ ա յր Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 350, 353
Ա րա ղ (պ ա ր ս կ ա կ ա ն Ի ր ա ք )— 9 8 Ա ր շա ր ո ւն յա ց գա վա ռ— 2 5
Ա րա սբա ր, ղա վա ս Վ ա ս պ ո լր ա կ ա ն ո ւմ — .տ ե՛ս Ա ր տ ա զ— 2 2 , 62, 37, 251
Պ ա ր ս պ ա տ ո ւն ի ք Ա ր րա ն — 1 7 6
Ա ր ա ր ա տ յա ն ա շխ ա ր հ , գա վա ռ, երկիր, նա ֊ Ա րտ ուշ ( Ար տ ա ն ո ւ շ ) , ս ա նշա կ Ջ ը լդ ը ր ի ւԱւլա՝
Հա նգ— 3 4, 4 4 , 102, 105, 1 06, 180 — 182, 185, յե թ ո ւ մ — 2 7 6
18 8 , 191, 192, 196, 2 1 4 , 2 2 8 , 2 3 2 — 234 , 23 6 , Ա ր ցա խ — 2 3 , 81, 88, 89, 117, 128, 131, 143,
238, 241, 242, 245, 252, 254, 258, 267, 149, 174 — 176, 180— 182, 185, 186, 200,

311, 495 2 41, 24 9 , 25 0 , 25 1 , 25 5 , 25 6 , 324, 605

Ա ր ա ր ա տ յա ն դա շտ — 8 8 , 98— 100, 103, 104, Ա րփ ա , գ յո ւ ղ Վ ա յո ց ձ ո ր ո ւմ — 5 8 0 , 581
108, 120, 157, 191, 192, 196, 233, 243, Ա ր փ ա լա յի հովիտ — 508

245, 250, 255, 309, 560, 565 Ավէնիս, գ յո ւ ղ Ղ ա փ ա ն ո ւմ — 1 6 7

Ա րա քս, գետ — 2 4 , 26, 30, 95, 99, 139, 146, Ա քշեհիր, քա ղա ք Թ ուր քի ա յ ո ւ մ — 3 1 1
173, 186, 196, 236, 239, 240, 243, 245, 249, Ա ֆղա նստ ա ն — 1 8 7

251, 257, 325 Ա ֆրիկա — 7 0 , 275, 482

Ա րսւքսի հոէՍիտ— 9 5 , 100, 108, 311՚
Ա րգա վա նդ, գ յո ւ ղ Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ո ւմ — 5 7 Բ ա բ ա գ ա ղ , բ ն ա կ ա վ ա յր Դ ո բ ր ո ւջ ա յո ւմ — 4 0 0 , 4 0 1 .

1Լրդա ',տ ն — 1 0 3 , 276 Բ ա բ ե լո ն — 5 3 2

Ա ր դ ա բ ի լ— 1 8 , 21, 32, 33, 51, 52, 156, 161, Բ ա բերդ— 1 9 , 41, 63, 71, 75, 84, 289, 301,

163, 175, 180 312, 533

Ա րենի, գ յո ւ ղ - տ ե ՛ս Ա բփ ա Բ ա գա րա ն— 35
 668 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ր ա դ ր և ա ն դ — 21 Բ ե յլա ն , քա ղա ք Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Ս իրիա յ ո ւ մ — 3 0 9 ,
Բաղարճըկ, ք ա ղ ա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւ մ — 3 8 3 , 4 0 1 ՅՕՏ
Բաթռինշ, գ յո ւ ղ Ա շտ ա րա կի շր ջ ա ն ո ւմ — 3 9 Րե ր կ ր ի - 1 9 , 58, 70, 90, 99, 27Տ, 313
Բ ա լա կ լա վ ա — 3 4 9 , 355 Բ ը ր լա ղ , քա ղա ք Մ ո լղ ո վ ա յո լմ — 3 9 4
Բ ա լթ ի կ ծով— 146, 364, 428 Բ ի թ լի ս — տ ե ՛ս Բ ա ղեշ
Բա լկ ա ն յա ն թ ե ր ա կ ղ ւլի — 3 7 9 , 386 Բ իստ րիցա , քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 7 ,
Բ ա լ կ ա ն ն ե ր ֊4 8 , 4 9 , 114, 204, 319, 348, 502 38 8 — 390
Բ ա լո ւ— 5 9 Բ ի տ ի ա ս , գ յո ւ ղ Ս վ ե դ ի ա յո ւմ — 3 1 4
Բ ա լո ւլա յ, դ ե տ — 151 Բիրմա — 3 3 0 , 334, 344, 346
Րա խ թիա րի (Չ հ ա ր մ հ ա լ) , մա հա լ Ս պ ա հա նի Բ լուր, գ յո ւ ղ Ա ր ա ր ա տ յա ն ե ր կ ր ռ ւմ — 1 2 9
շ ր ջ ա ն ո ւմ — 3 2 6 Բ յո ւզ ա ն դ ի ա — 3 0 0 , 348
Բա խ լ ե լ ի , գ յո ւ ղ Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 358, 594 Բ յո ւղ ա ն դ ի ո ն — 5 3 0 , 558
Բ ա խ չի ս ա ր ա յ, քա ղա ք Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 543 Բ յո ւր ա կ ա ն — 6 4 , 600
Բ ա կըու, բ ն ա կ ա վ ա յր Մ ո լդ ո վ ա յ ո ւ մ — 3 9 6 Բ ո մ բ ե յ— 1 9 8 , 340, 346
Բա ղա բերդ— 1 6 8 , 605, 606 Բ ոսնիա — 4 9 , 204
Բա ղդա դ— 1 5 , 2 0 — 2 2 , 2 8 , 29, 31, 33, 35, 41, Բ ոսֆոր— 3 0 0 , 305
42, 45, 82, 83, 95, 105, 107, 180, 184, Բ ոտ ո շա ն , ք ա ղ ա ք , գա վա ռ Մ ո լդ ո վ ա յ ո ւ մ — 3 9 3 —
189, 289, 328 396, 398, 595
Բ ա ղեշ— 2 9 , 3 3 , 3 6 , 3 7 , 42—44, 46, 48, 57— Բ որ լա լո ւ — 1 4 9 , 158, 239, 257
59, 6 7 , 7 0 , 7 6 , 1 1 5 , 1 2 4 , 1 8 7 , 2 0 4 , 2 0 6 , 2 7 6 , Բ ջնի — 1 8 , 24, 25, 63, 257, 601
279, 280, 282, 287, 288, 313, 441, 443— 446, Բ ր ա շո վ , ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 7 , 391,
463, 490, 522, 523, 533, 604, 612, 618 395
Բ ա ղ չա ղ ա ղ , գ յո ւ ղ Ք ե ս ա բում — 3 1 4 Բրոդի, քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 3 6 6
Բ ա յա ղ ե տ — 1 0 4 , 106, 161, 184, 187, 204, 206, Բ ո ւդ ա պ ե շտ — 3 8 6 — 3 8 8 , 391
216, 228, 276 Բ ո ւլղ ա ր ի ա — 3 2 , 2 9 8 , 376, 379, 380, 382— 386
Բա յա թ , ա վերա կ քա ղա քա տ եղ Գ ա րգա ո դե տ ի Բ ո ւխ ա ր ե ս տ — 4 0 0 , 401
ա փ ին— 194 Բ ուխ տ ա ն ե ր կ ի ր (Բ ո հ տ ա ն -ս ո ւ գե տ ի հ ո վ ի տ ը) —
1: ա յ լա կա ն — 1 8 48
Բ ա ն ա ա , գ ա վ ա ռ Հ ո ւ ն գ ա ր ի ա յո ւ մ — 3 5 1 , 38 9 , 390 Բ ա բ գա ս, քա ղա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 0 , 383
Բ ա ն գա ր -Ա բբա ս — 1 0 9 , 199, 339 Բ ուրսա (ն ա և Պ ո ւ ռ ս ա )— 3 0 , 3 0 1 , 3 0 2 , 3 1 1 , 3 1 2 ,
Բ ա շ դ բ ա լո վ , քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — տ ե ՛ս 315
Ե ղ/ւս ա ր ե թ ուպ ո լիս Բ ո ւր վ ա ռ ի , շրջա ն Ս ո ւլթ ա ն ա բ ա դ ո ւմ — 3 2 6
Բաս ե ն — 2 8 , 3 5 , 8 4 , 9 7 , 9 9 , 2 0 6 , 2 7 6 , 4 4 7 , 4 5 0 , Բ ո ւր վա րի Քա րվա նդ, մա հա լ Ս պ ա հա նի շր ջա ­
533, 545 ն ո ւմ — 3 2 6
Բա սրա — 3 3 9
Բ ա ր դ ո ւշա տ — 1 6 6 , 167, 169, 172, 173, 251 Գ ա լի պ ո լի — 3 1
Բ ա րդա ( Գ յո ւլի ս տ ա ն ) — 1 5 0 , 159 Գ ա լ աց , քա ղա ք Մ ո լդ ո վ ա յ ո ւ մ — 3 9 8 , ՏԱՏ
Բ ա րդքեք ( Բ ե ր դ ա գ ր ա կ ), ս ա նջա կ Չ ը լդ լւբ ի »Աւ- Գա լի ց ի ա — 3 5 0 , 3 5 9 , 3 6 0 , 363, 364 , 368, 377,
լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 387, 394
4*պ ր թ ո ւղ (Թ ա կ ա լթ ո ւ ) լե ո — 2 5 Գ ա լի չ , քա ղա ք Ո ւկրա ինա յ ո ւ մ — 3 7 6
քա րձր Հ ա յք — 8 3 , 84, 279, 503 Գ ա նդես, գետ — 344
Ր ա րձրբերդ, Կ ի լի կ ի ա յո ւմ — 3 2 0 Գ ա նդ ա , բ ն ա կ ա վ ա յր Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 6 Տ
Բ ա ք ո ւ— 1 4 7 — 1 4 9 , 2 2 1 , 230, 232, 239, 240 Գ ա նգի մ ա ն , մ ա հ ա լ Ս պ ա հա նի շր ջ ա ն ո ւմ — 3 2 6
Բ եգեստ ա ն, թա ղա մա ս Կ. Պ ո լս ո ւ մ -3 0 7 Գ ա նձա կ (նա 1ւ Գ յս /ն ջ ա )— 8 2 , 86 — 88, 94, 9?,
Բ ե լգ ր ա դ ( գրվա ծ' Պ է լը ր ղ ա տ ձ և ո վ )— 3 8 0 102, 117, 1 4 3 , 1 4 7 — 1 5 1 ,1 5 4 — 1 6 1 , 175—
Բ ե լո գ ո ր ս կ ս — տ ե ս Ղար Աո ւբա ղ ա ր 177. 1 8 0 — 1 8 2 , 184 — 1 8 6 , 191, 192, 195,
Բեխ , ա վա ն Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 1 7 3 220, 223, 230, 237— 241, 251, 252, 257
Բ ե ն գ ա լի ա (ն ա և Բ ե ն գ ա լ) — 3 2 2 , 338— 340, 344 Գ ա ռնի— 2 4 , 66, 71, 99, 236, 250, 531, 597
Բ են դ ե ր ( Տ ի գ ի ն ա ) , բ ն ա կ ա վ ա յր Մ ո լդ ո վ ա յո ւ մ — Գ ա ր գա ո , դետ — 1 9 4
397 Գ ա ր դ մ ա ն ֊Փ ա ո ի ս ո ս — 2 5 1
Բ ե ն ի կ ո ւա ո ւր , ս ա նջա կ Վ ա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Գ դա նսկւ քա ղա ք Լ ե հ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 6 2 , 364
Բ եո ա ր ա բի ա — 4 1 6 Գ եղա մա երկիր— 98
Բեր ա , թ ա ղ ա մ ա ս Կ. Պ ո լս ո ւմ — 3 9 3 , 3 9 9 Գ ե ղ ա ր ք ո ւն ի ք — 8 6 , 89, 90, 96, 97,
Բեր գ ա , ս ա նջա կ Վ ա նի /[/ղ ա յե թ ո ւ մ — 2 7 $ 151, 1 8 1 , 1 8 2 , Լ'ձՕ, 256
 Տ ե ղ ա ն ո ւն ն ե ր ի ցա նկ сво
Գ ե ղ ա բ խ ս ւն յա ց լե ո ն ե ր — 9 7 , 184
Դևա , ք ա ղ ա բ Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — 3 8 9
Գ Ա նա վղլղ, ղ յ „ , ղ Մ ե ղ ր ի ո ւմ — 1 6 6 , 1 0 7
Դ երբենղ— 2 2 , 28, 37, 82, 86, 95, 146, 147,
Դե որ դ ե ն , խաղար Տ ր ա ն ս ի ւվ ա ն ի ա յո է մ — տ ե ՚ս 156, 220— 222, 227, 229, 230
թուրքով
Դ ե ր * ան — 3 8 , 41, 50, 83, 84, 533
հեոբդիևսկ, ամրոց Հյուսիսային ՛էով կասում Դիա րրեքիր— ՅՅ, 34, 76, 105, 205, 276, 282,
2112, 227, 231, 235
288, 289, 381, 593
Գեո/ա (Ա րմենոպ ոյիս), խաղար Տրանսի/վանիա- Դ ի ղ գո ր ի լե ռ ն ե ր — 8 9
1п,,1—знн, зя!>, зап—заг, 450 Դիղա կ— 9 6 , 1 4 6 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 6 0 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 6 ,
'հեր մ ա ն ի ա -Л-1 3 2 , 1 3 4 , 1 3 5 , 2 0 1 , 3 2 9 , 3 8 9 , 3 9 5 , 195, 221, 251
501, ООП Դ ի զ ա փ ա յտ ի լե ո ն ա շ ղ թ ա — 151
Գ ի յա ն — 4 2 , 8 1 , 100, 107, 108, 139, 154, 179, Դիլի շ ա ն — 2 5 7
221, 2 3 0 , 2 35, 2 3 9 , 317, 3 2 в, 4 1 7 , 508 Դմ ա նիս— 8 8 , 102
Գի լա ն , ղ յո ւ ղ Ա յր ա ր ա ս ւո ււ!— 5 4 0 Դ յո ւս ե լդ ո ր ֆ , քա ղա ք— 129, 132
Գ լա ձ ո ր — 4 3 7 , 440— 442, 450—452, 457 Դնեպ ր, գե տ — 1 4 6
Գ յա վ ւլա , յր ք ա ն Ս ո ւ/Ր ա ն ա ր ա ղ ի մոտ — 326 Դ նեստ ր, գետ — 4 1 5 , 416
Գ յո ղ չի կա րս (Հ ս կ ո ղ բ ե ր ղ ), երևա նի մոտ — 97 ^ "Բ Բ Ի Լ— ս *ե 'ս Հ ա ջ ի ֊օ ղ լո ւ֊Ր -է ս ղ ա ր ճ լւկ
Գ յո յդ ո ւ մ բ և թ , ղ յո ւ ղ Ե րևա նի մ ո տ — 2 5 4 Դ ո բ ր ո ւչա — 4 0 0 , 401
Գ յո զ ի ս ա ա ն — 1 5 0 , 151, 160, 161, 185, 194, Դ ոն, գետ — 4 1 6 — 419
195, 221, 222, 251 Դ ո նի Ռ ոստ ով— 4 1 6
Գ յո ւ մ ր ի - 157 Դ ո նի տ ա փ ա ստ ա ն— 4 1 6
Գյուրքիստանի ւէիլայեթ— 2 8 6 Դ ո ր ո հ ո յ, գա վա ռ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 4
Գյումուշիւանւ,— 2 8 9 Դ վ ո ւյա կ ո ր ն ի , ձովա ձոց Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 5 9
Գնղեվաղ, ղյուղ Վայոց ձորում— 5 9 7 Դ ո ւբ ա ս ա ր , քա ղա ք Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 7 , 4 1 6
Գնեղնո, քաղաք Լեհաստանում — 3 6 9 Դ ա ղ ա լ, շրշա ն Ա գո ւլի ս ի մ ո տ — 1 7 2 , 173
Գոզթան ղավա,,.— 1 2 2 , 157, 165, 169, 173, Դ ո ւմ բ ր ը վ ե ն — տ ե ՛ս Բ ա շ դ բ ա լո վ , Ե ղ ի ս ա բ ե թ ո ւ-
196, 251, 591, 598, 600, 601, 616 պ ոլիս
Գ ոմ -ա լ֊Ա րմ ա ն, արվարձան Կահիրեյում— 3 2 1
Գոնիա — 3 1 1 Ե գիպ տ ոս— 3 1 , 3 8 , 45— 50, 70, 83, 298, 320,
Գ որողենկա , բ ն ա կ ա վ ա յր Ո ւկ րա ին ա յո ւ մ — 3 6 3 321, 323, 340, 352, 368, 502
Գ որի— 5 1 , 60, 88, 89, 102, 192 Ե դեսիա (Ո ւռ հ ա )— 2 8 , 313
Գ ր ի ղ ո ր ի ո պ ո լ— 2 9 7 , 397, 415, 416, 420, 431 Ե կ ա տ ե ր ի ն ո ս լա վ , քա ղա ք— 356
Գ ո ւ Հ ֊ Գ ա վ ա լ, թա ղա մա ս Կ. Պ ո լս ո ւմ — 3 0 8 , 446 Ե ղեգիս, գ յո ւղ ա ք ա ղ ա ք Վ ա յո ց ձ ո ր ո ւմ — 6 0 , 61,
Գ ո ւգ ա ր ա ց ն ա հ ա ն գ , ա շխ ա ր հ — 2 4 9 , 2 5 0 597, 601
Գ ո ւր գ ե ն , բ ն ա կ ա վ ա յր Տ ր ա ն սի չվ ա ն իա յո ւ մ — 3 8 8 , Ե ղեգնա ձոր— 9 8 , 580
389 Ե ղ ի ս ա ր ե թ ո ւպ ո լի ս (ն ա և ՝ Բ ա շղ ր ա լո վ և Դ ո ւմ -
բ ը ր ը վ ե ն ), ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ււէ — 3 8 7 —
Դ ա ղսէոա ն — 3 7 , 52, 95, 143, .1 4 6 , 147, 154, 391
161, 184, 188, 189, 243 Ե ղվա րդ, գ յո ւ ղ , վւսնք Ա շտ ա րա կի շր շ ան ո ւ մ -
Դա ղսա ա նի լե ռ ն ե ր — 14 6 64, 108, 182, 183, 257, 442
Դա մա սկոս (ն ա և ' Շա մ) — 3 1 , 313— 315, 317, Ե ն ի կ ա լե , քա ղա ք Սև ձովի ա փ ին— 2 1 9
318 Ե վդոկիա , քա ղա ք Փ ոքր Ա ս ի ա յո ւմ — 3 0 1 , 308,
Դա մ ի հ ա , ք ա ղ ա ք Ե գ ի պ տ ո ս ո ւմ — 3 2 2 397, 536
Դ ա ն իա — 3 9 0 , 501 Ե վպ ա տ ո րիա (Կ ե ո ղ լև )— 3 4 9 , 355, 543
Դ ա հ ո ւր յա ն երկրներ— 399 Ե վրոպ ա — 4 9 , 7 0 , 7 2 , 8 0 , 8 6 , 1 0 9 , 122, 127—
Դ ա շտ , գ յո ւ ղ Ա գ ո ւլի ս ի շ ր շ ա ն ո ւմ — 9 6 129, 139, 202, 275, 297, 298, 304, 306, 310,
Դ ա շտ ի Ղ փ չա զ — 2 0 , 23 316, 317, 319, 330, 332, 334, 336, 348,
Դ ա ր ա ն ա ղ յա ց գա վա ռ— 4 3 7 350, 352, 363, 364, 368, 372, 388, 389, 391,
Դ ա ր ա ք յա ն դ , գ յո ւ ղ Ա րա ք ս ի ա վւին — 1 9 7 401, 404, 409, 414, 423, 428, 444—448,
Դ ա ր ա չի չա կ — տ ե ՛ս Վ ա ր ա ժ ն ո ւն ի ք 462, 465, 468, 488, 494, 498, 499, 501, 509,
Դ ա բ ր ա ն դ — տ ե ՛ս Դ երրենդ 538, 549, 600, 607, 6 08, 6 14, 6 18, 624
Դ ա ր ր - ա լ֊Գ ի ն ի ն ե , թա ղա մա ս Կ. Պ ո լս ո ւմ — 3 2 2 Երևա ն— 2 5 , 4 0 , 5 7 , 7 1 , 8 2 , 8 4 — 8 6 , 8 8 , 9 4 , 9 5 ,
Դ ա ր ե ֊յ ե ֊Է լ ե դ ի ս — տ ե ՛ս Վ ա յո ց ձոր 9 7 — 100, 102— 106, 108, 113, 117, 119, 122,
Դ ե ա լո ւլ Ա ր մ ե ա ն ո ւլո ւյ, տ ե ղ ա ն ո ւն Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 126, 128, 132, 133, 139, 140, 148, 151,

394 154— 158, 161, 165, 181, 182, 1 8 4 — 188»

Դ ե լհ ի — 1 8 7 , 198 191, 192, 196, 197, 2 0 6 , 216, 217, 22 0 — 224,

I
 й70 Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

227— 231, 233, 235— 230, 241— 246, 250, 112, 113, 116, 184, 201, 204 — 206, 257,
254 — 253, 265, 267, 274, 288, Յ Ո . 313, 444, 2 .4 1 — 2 8 3 , 288 —290 , 313, 447, 490, 495,
415, 496, 508, 551, 55Տ, 576, 501, 562, 503, 533. 58.1
597— 400, 602, 6Ո1 է ր ղ ր ո ւմ ի դա շտ — 2 8 2
հ ր ե սւնի խ ո ւն ո ւթ յո ւն , նա հա նգ, երկիր, բեկրսր. է ր մ ե ն լի , գ յո ւ ղ Ր ո ւ/դ ա /ւի ւս յո ւմ — 3 8 4
ր ե կ ո ւթ յո ւն ե ա յլ ն — 9 9 , 100, 1 0 !, 108, 148, է ր մ ե ն /ո ւ , ղ յո ւղ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 4
185, 191, 192, 196. 232, 234, 238, 242, էրմ ենովո , գ յո ւ ղ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 4
251, 252, 257, 500, 623 էրմ ենսկո , դ յո ւզ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 4
Ե ր զն կ ա — 2 8 , 3 1 , 3 5 , 37, 41, 45, 46, 50, 54,
63, 70, 75, 8 2, 84, 288, 289, 313, 442, 533, Բ ՚ա թ ա ր ֊Բ ա զ ա ր Տ ր կ , քա ղա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ —
604 տ ե ՛ս Բ ա ղսլրճրկ
երիդ վանիկ, ղյուղ Սյունիքում — 1 6 6 Բ ՜ա լիշ, քա ղա ք— 1 86, 227
րերդ, ղավա ո — 2 4 , 2 9 , 3 0 , 3 8 , 2 5 1 ,
հ րն * ։ս կ , Ի՛ ա մ ա ն — 3 5 2
437, 440, 501, 598, 600 Բ ՜ա ոնիս, գ յո ւ ղ Գ ա ոնիի մոտ — 66
երուսաղեմ — 2 2 , 9 4 , 1 2 2 , 1 2 5 , 2 0 8 , 3 1 3 — 3 1 5 , Թ ա վ շ ա ն լը , բ ն ա կ ա վ ա յր փ ո ք ր Ա ս ի ա յո ւմ — 3 1 1
321, 323, 397. 437, 443, 477, 494, 495. 497. Թ ա վրիղ (ն ա և ' Դա վբ ե ժ ) — 18 — 2 1 , 23, 24, 32,
523, 530, 542, 559, 576, 582 33, 3 5 , 54 — 5 6 , 7 0 , 7 2 , 81 — 8 3 , 8 6 , 8 8 , 9 5 ,
9 7 — 99, 103, 106, 108, 112, 139, 146, 156—
Զ ւսգրոս լե ո ն ա շ զ թ ա — 2 4 9 159, 169, 174, 175, 180, 184, 186, 188, 193,
Զ ա ե ն ղ ե ր ո ւղ , դետ Ի ր ա ն ո ւմ — 1 0 0 195, 2 2 7 , 232, 235, 242, 244, 251, 257, 258,
Զա մոստ իե, քա ղա ք Լ ե հ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 6 2 , 363, 274, 290, 301, 313, 317, 318, 324, 326, 418,
366, 371, 501 440, 490, 495, 551
Զ ա ն դ ե ղ ո ւր — 1 3 0 , 162, 164, 251, 603 Թ ա րթա ռ, դետ — 1 5 1 , 243
Զ ա ն գ ե զ ո ւր ի լե ռ ն ա շ ղ թ ա — 2 5 1 Թ ա ր ն ա կ յո ւր — տ ե ՛ս Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ
Զ ա ւղ ո ր ո ժ յա ն Ս ե լ— 3 7 3 ս ա ր ս ո ւ ս , ս ա նշա կ Ա դ ա ն ա յի փ ա շ ա յո ւթ յո ւն ո ւ մ —
Զա րեա ն ղ — տե ս Ս ա լմ ա ստ 276
ՏՀա րիչա տ — 9 8 , 99, 276 Ր1եհ ր ա ն — 2 3 5
Զ ե յթ ո լն (Ո լլի ն ա )— 8 9 , 277 Թ ե ղ ն ի ս -Բ ի ր ա շ լի , դ յո ւ զ Ա յր ա ր ա տ ո ւմ — 3 9
Զ ե յվ ա , րերդ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 1 6 6 , 167, 605 Թ եմերնիկ, ա վա ն Դ ո նի ա փ ին— 4 1 9
Զեն շա ն, քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 3 7 Ր ե ր շ ի լ, ս ա նշուկ Դ իա րբեքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Զ մ յո ւո ն ի ա — 2 0 5 , 2 8 9 , 2 9 0 , 298, 302, 304, 310, Թ ե ո դ ո ս ի ա — տ ե ՛ս Կա ֆա
311, 313, 317, 329, 334, 352, 450, 496, 613, Բ ՛ե ր ե ք , դետ — 2 8 , 86, 417, 426
616, 619, 623 Թ եքիրդա ղ (Հ ո ո դ ո ս )— 503
Զ ղա րդա , գ յո ւ ղ Ս իրիա յ ո ւ մ — 3 1 4 Թ ի ֆ լի ս — 2 5 , 2 6 , 4 1 , 5 1 , 7 7 , 8 2 , 8 6 , 8 8 , 102,
Զ ո լո չ և , ք ա ղ ա ք Ո ւկրա ինա յ ո ւ մ — 3 6 2 , 366 139, 147— 150, 154— 156, 163, 184, 202, 227,
Զ ո ե լ, բերդ Մոկա ց ա շխ ա ր հ ո ւմ — 4 1 , 58 231— 233, 235, 237, 239— 242, 257, 424,
4 3 7 , 488 , 5 5 1 , 5 6 0 — 5 6 2 , 5 6 5 , 5 9 1 , 5 9 2 , 624
Է ւլեյա ն ծով— 309 Թ մրկա րերդ— 63
Էհդին, գ յո ւ ղ Ս իրիա յ ո ւ մ — 3 1 4 Բ ՚մ ո ք — տ ե ՛ս Թ մբ ա կա բերդ
Է նւլելի , ք ա ղ ա ք Կ ա սպ իա կա նի ա ւիին— 2 2 7 Բ ՚ո խ ա թ — 3 8 , 5 0 , 8 2 , 111, 116, 124, 187, 205,
Է շմ ի ա ծին — 4 0 , 4 3 , 66, 90, 91, 93, 99, 103, 28 8 , 29 0 , 2 91, 4 21, 450, 490, 532, 5 3 6 — 539
107, 108, 117, 119, 120, 122, 125, 126, Թ ոսկա նա — 1 2 4 , 132, 332, 333
128— 130, 137, 178, 182, 184, 188, 189, 190, Թ ո ր թ ո ւմ — 2 7 6
192, 196— 198, 201, 207, 220, 224, 233, 243, Թ ո փ լի , գ յո ւ ղ Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 5 9
244, 254, 255, 257, 258, 261, 262, 302, Թ ոփ տ ի, գ յո ւ ղ Դ ո նի ա փ ին— 4 1 6
345, 374 , 3 7 5 — 377, 3 97, 41 6 , 4 2 0 , 4 42, 444, Թ ր ա բ ի — տ ե ՛ս Ո ւրմիա
445, 447, 463, 467, 491, 494 , 495, 503— Թ ր ա կ իա (Ո ւ ո ո ւ մ ե լ )— 1 1 4 , 3 0 3 , 3 1 2 , 3 8 0 , 3 8 6
505, 530, 559, 576, 591, 592, 595, 597, 599, Թ րնովո, ք ա ղ ա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 1 , 382
600, 614, 623, 624 Թ ո ւբ ք ի ա — 3 1 , 49, 81, 83 — 86, 94, 95, 100,
էստ երդ, քա ղա ք Հ ո ւն գ ա ր ի ա յ ո ւ մ — 3 8 6 104, 106— 108, 110, 112, 114, 115, 124,
է վ ճ ի լա ր , դ յո ւ զ Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ո ւմ — 1 9 2 127, 129, 132, 134 — 137, 140, 143, 146—
է տ ի ր ն ե — տ ե ՛ս Ա դրի ա ն ա պ ոչիս 148, 153, 154, 157, 160, 164, 170, 171, 180,
Լր ա ղ ա տ ո ւն — տ ե ՛ս Ի րա ք 189, 203, 206, 215— 217, 219, 220, 222, 224,
էր ղ ա ն ի , քա ղա ք Թ ո ւր քի ա յ ո ւ մ — 2 8 7 228, 230, 231— 233, 244, 245, 248, 249.
է ր զ ր ո ւմ — 1 7 , 35, 82 — 84, 98, 103— 105, 107, 275, 276, 288— 291, 293, 294, 300, 304, 307,
 ---------------------------------------

է '
.
___________________________ Տ ե ղ ա ն ո ւն ն ե ր ի ց ա ն կ 671

зо н , з п , я н , 3 2 2 — 3 2 5 , з з г ,з з з , з з в , зт г . Լիտ վա — 3 5 1 , 362, ՅՈԱ

3 7 1 . ■ЗИЛ, ЗИП, 4 0 1 , 4 1 3 , 4 1 5 ,4 2 3 . 4 4 3 , 4 0 2 , Լ Հա ս ա , րա ղա ք Տ ի բե թ ո ւմ — 500
■139, 4 9 5 , 4 .4 7 — 4 9 9 , 5 0 2 , 5 0 3 ,5 0 8 , 5 8 8 , 5 9 4 , Լ յո ւր ւի ն , բա ղա ք Լեհ ա ս տ ա ն ում — 3 6 2 , 369
ПИ) Լնջա ն, մ ա Հալ Ս պ ա հա նի շր ջա ն ո ւմ — 3 2 6
Լոնդոն — 2 0 0 , 201, 620, 621
ի ղ մ ա յի լ — 3 9 7 , ЗИН
Լոսի — 6 1 , 77, 81, 89. 90, 94. 98, 113, 146,
Իթհ, թա ղա ր Ղ ո ւղ ա յի ա վ լի ն — 4 0 3 151, 157, 158, 176, 182, 23 3 , 256, 257, 266
Իքին յա ն դ՛ա րպ ա ս— 4 2 2
Լոոստ ա ն — 8 3 , 250
Ի կ ոն ի ա — ՅԾ
Լոր, գ յո ւ ղ Ս իս ի ա ն ո ւմ — 6 0 0
Իմերեթիա (ն ա և ' Ի մ ե ր ե թ յ — 5 1 , 127, 139, 190, Լվ ով— 91 — 9 3 , 128, 349, 351, 357, 361— 366,
204, 215, 217, 231, 236 368, 370— 378, 393, 397, 398, 450, 495,
Ինղոնեղիա — 3 3 4 496, 502, 540, 5 8 7 , 5 8 8 , 5 9 0 , 5 9 5 , 613
Ի ն կ ե ր լէա ն — 3 4 9 Լ ո ւցկ, քա ղա ք Բ ե լո ո ո ւս ի ա յո ւմ — 3 6 1 , 362, 364,
Իոսիֆովկա , ղ յո ւ ղ Գ ր ի ղ ո ր ի ո պ ո լի մ ո տ — 4 1 6 366, 376
Ի ս կ ա լտ , բ ն ա կ ա վ ա յր Դ ո բ ր ո ւ ջ ա յո ւ մ - 4 0 1
Ի ս յա ն — 2 7 7 Խ ա ր ո լր , սա նջա կ Դ ի ա ր բ ե ք ի ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Իսպ ա նիա ( ն ա և ' Ս պ ա ն իա , Հսպ ա նիա ) — 3 7 , 6 2, Խ ա լխ ա լ, քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 161
94, 136, 329, 499, 501, 538 Խ ա ղա ղ օվկիա նոս— 345
Ի վ ա ն ո -Յ ւր ա ն կ ո վ ս կ , բա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — Խ ա մ շ լի , գ յո ւ ղ Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9
տ ե ՛ս Ս տ ա ն ի ս լա վ Խ ա մ ս ա յի մ ե լի ք ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր — 1 8 5 , 1 9 5
Ի տ ա լի ա — 4 9 , 309, 390, 419, 427, 488, 499, Խ ա յա լ, գ յո ւ ղ Ղ բ ի մ ո ւմ — 3 4 9
5 0 1 , 5 0 2 , 5 7 6 , 5 8 6 , 5 8 8 , 5 9 1 , 6 0 8 , 611 — 613 Խա ոա կոնիս. գ յո ւ ղ Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն ո ւմ — 5 2 9
ի ր ա ն -17, 24, 30, 34, 47, 52, 73, 8 1 — 86, 95, Խ ա ռա ն — 4 5
9 8 , 101, 104, 107— 109, 124, 127, 129, 132— Խ ա լե ն — 6 1 , 1 4 3 , 1 4 6 , 1 5 1 , 1 8 2 , 1 8 5 , 1 8 6 , 194,
139, 141 — 1 4 9 , 152— 156, 160, 162— 164, 195, 251
170, 176— 180, 182— 187, 190, 191, 193— Խ ա լե ն , գետ — 146, 151
196, 199, 200, 202, 206, 216, 219— 221, Խ ա բ ր ե ր գ —3 8 յ 276
224, 227, 230, 231, 231, 234 , 235, 238, 241, Խ դրբեկ, գ յո ւ ղ Ս վ ե դ ի ա յո ւմ — 3 1 4
243— 245, 249, 250, 253, 254, 257, 258, Խ երթ ուշ (Խ ե ր թ վ ի ս ) , ս ա նջա կ Տ ը լդ բ ր ի վ ի լա յե -
260, 266, 290, 294, 297, 304, 305, 309, 316, թ ո ւմ — 2 7 6
324— 330, 332— 337, 339, 368, 372— 374, Խ երսոն— 3 4 8
41)1 , 4 0 9 , 4 1 3 , 4 1 4 , 4 1 9 , 4 2 3 , 4 2 5 , 4 2 8 , 4 3 0 , Խ իզա ն— 3 6 , 58, 59, 72, 115, 578
495, 498— 500, 503, 504, 508, 509, 598 Խ չա թ ( նաէւ Ա /սչա թ) — 1 5 է 2 1 , 35, 36, 42, 44,
Իրա ք— 1 6 , 2 8 , 33, 41, 54, 82, 83, 107, 180, 48, 57, 70, 84, 85, 90, 105, 276, 288, 313,
250 520, 594
Իրա ր ( պ ա րսկա կա ն) — 17 , 26, 42, 181 Խ նձորեսկ, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 6 7 , 175
Խ ն ուս — 5 7 , 8 4 , 9 7 , 9 9 , 1 1 3 , 2 0 4 , 2 7 6 , 2 7 7 , 5 3 3
Լահււ, քա ղա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 3 հ * յ — 16, 19, 43, 57, 70, 99, 105, 106, 191,
Լ ա յպ ց ի դ — 6 2 0 22 7 , 231, 232, 2 44, 249, 25 1 , 254
Լա ոդ իկ ե ( Լ ա թ ա կ ի ա )— 3 1 4 , 315, 317 . Խ ո շա բ — 1 1 5
Լ ա տ ինա կա ն կ ա յս ր ո ւ թ յո ւ ն — 3 5 2 Խ ոտ ին, քա ղա ք Մ ո լդ ո վ ա չ ո ւ մ — 3 9 4 , 398
Լեհ ա ս տ ա ն — 7 7 , 92, 94, 109, 114, 123, 127, Խ որա սա ն— 3 0 , 3 4 , 35, 38, 42, 84, 85, 107,
128, 132 — 1 3 7 , 1 6 1 , 2 9 8 , 3 3 4 , 3 5 1 , 3 5 9 , 3 6 0 , 145, 179, 190, 194, 239
362— 364, 366, 374 , 376— 381, 387, 393— ԽորւԱւրապ— 5 9 7 , 601
395, 397, 399, 425, 426, 497, 501, 536, Խ րա մ, գե տ Վ ր ա ս ա ա ն ո ւմ — 8 9

537, 539, 540, 594 Խ ո ւդ ա ֆ ի ր ի ն ի կ ա մ ուր յ , Ա ր ա քս ի վ ր ա — 2 4 3

Լեհրա մ, ա վա ն Ա ր ա ք ս ի հ ո վ տ ո ւմ , 95, 260 Խ ո ւզ ի ս տ ա ն — 8 1 , 179
Լև ա ղ, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 1 6 6 , 167, 173 Խ ո ւթ — 4 4
Լ ի բա ն ա ն — 1 1 2 , 314, 316, 318, 319 Խ ո ւշուշա ն, սա նջա կ Վ ա նի վ /ւլա յե թ ո ւմ — 2 7 6

Լի մ — 1 1 9 , 445, 463, 602

Լ ի ս ա բո ն — 3 6 2 Ծ ա զկ ո ւն ա ց ձոր— 99
Լիսեց, քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 3 6 3 Ծ ա վդեից երկիր— 251
Լիվա նե, ս ա նջա կ Ձ ը լդ ր ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Ծ ա ր, գ ա վ ա ռ փ ո ք ր Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 6 1 , 6 2

Լ ի վոո նո ( ն ա և ' Լ ի վոո նի ա ) — 3 1 6 , 3 2 9 , 3 3 3 , 3 3 4 , Ծղուկ (Ս ի ս ա ջ ա ն ), գա վա ռ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 2 5 1

Ծ ովա տ եղ Ա վ ե տ ա ր ա ն ո ց — տ ե ՛ս Ա վ եա ա ր ա ն ո ց
340, 613, 616
 0 7 2 Հ“4 Ժ ողովրդի Պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն

Կ ա րա սին, դ յո ւ զ Ս վ ե դ ի տ յո ւմ — 3 1 4 Կա րսի Զ ո ւլկ ա դ ե ր ի յե , ս ա նջա կ Մ ա րա շի վ ի լա յե -

Կ ա դիք ս — 5 0 1 թ ո ւմ — 2 7 6
Կ ա ղ ա ն -8 6 , 221, 404, 405, 421, 422 Կա րտի եր ա րմենեսկ, թա ղա մա ս Բ ո ւխ ա ր ես -
Կ ւսզա րա թ, բ ն ա կ ա վ ա յր Ղ բ ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 3 5 0 տ ո ւմ — 4 0 0
Կ ա ղ ի կ ո ւմ ո ւխ , բ ն ա կ ա վ ա յր Շ ի ր վ ա ն ո ւմ — 1 8 0 * Կա ֆա — 8 6 , 3 0 1 , 3 4 9 , 3 5 0 , 3 5 3 — 3 5 6 , 3 5 8 , 3 5 9 ,
Կա լ ա ֊ Բա յա դ ե տ , ս ա նջա կ Վ ա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 3 8 0 , 4 0 4 , 4 7 8 , 5 3 7 , 5 3 9 , 5 4 1 , 5 4 4 ,.5 4 6 , 5 8 7 ,
276 594
Կալ ե ր , ա վա ն Մ ե դ ր ի ո ւմ — 1 6 5 , 166, 168, 169, Կ էզի, քա ղա ք կ ր ղ ր ո ւմ ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 4 1 , 276,
175 533
Կ պ լեր, սա ն յա կ Դի ա ր ր ե ք ի ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Կ ե ո զ լև , Կ ո զ լո վ — տ ե ՛ս Ե վպ ա տ ո րիա
Կ ա լկ ա թ ա — 198, 200, 340, 344, 346, 347, 500, Կես ա ն ի , ս ա նջա կ Վ ա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
621 Կեսա րիտ — 2 0 5 , 450
Կ ա խ եթ— 5 1 , 94, 148, 155, 156, 191, 192 Կ եսրվա ն, բ ն ա կ ա վ ա յր Լ ի բա ն ա ն ո ւմ — 3 1 5
Կ ա հիրե — 3 2 0 — 3 2 3 Կեր չ — 2 1 9
Կ ա զղվա ն— 5 5 , 99, 249, 250, 257, 276 Կիև— 3 4 8 , 359, 360
Կ ա զղվա ն ի ձոր — 9 9 Կ ի և յա ն Ռ ուսի ա — 3 5 9 , 360
Կ ա մա խ — 4 1 , 75, 2 8 2 ՝, 308 Կ իլի կ իա (ն ա և ' Կի լի կ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն , թա գա ­
Կ ա մ ե ն ե ց ֊Պ ո դ ո լս կ ( նա և' Կա մ ե ն ի ց ) — 1 2 8 , 349, վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ) — 3 9 , 276, 277, 300, 301, 309,
361, 362, 365, 366, 368, 371, 373, 376, 377, 313—315, 318, 320, 321, 351, 352, 357,
380, 397, 398, 450, 497 379, 386, 393, 450, 574, 586, 608
Կ սւմո, շ ր ջա ն — 5 8 3 Կ ին րուրն , քա ղա ք Սև ծ ո վ ի ա փ ին— 219
Կ ա յա ր ջը ք , գ յո ւ ղ Ք ե ս ա բում — 3 1 4 Կիւգ ր ո ս — 3 9 , 49, 309, 313, 447
Կ ա նդ իա — 1 2 2 , 127, 305, 319 Կ ո լա ր ո վ գ ր ա դ — տ ե ՛ս Շ ո ւմ ե ն
Կ ա նտ ոն, քա ղա ք Չ ի ն ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 5 , 346 Կ ոխ տ , գ յո ւ ղ Գ ա ռն իի մոտ — 66
Կա պա ն— 2 5 1 , 256, 606 Կ ողբ— 2 4 , 28, 256
Կ ա պ ո ւտ ից, ա մրոց— 25 Կ ոն գ, թա ղա մա ս Ե ր և ա ն ո ւմ — 6 0 4
Կա ռն ա լ, ՚ ք ա ղ ա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 1 8 7 Կ ոն իա , քա ղա ք փ ոքր Ա ս ի ա յո ւ մ — 5 0
Կ ա ս թ ե մ ո ւն ի , բ ն ա կ ա վ ա յր փ ոքր Ա ս ի ա յո ւ մ — 3 0 2 Կոոիսոս, ա մրոց Կ ի լի կ ի ա յո ւմ — 3 2 0
Կ ա սպ ից ձ ո վ — 7 0 , 9 5 , 8 2 , 121, 132, 139, 140, Կ ոս տ ա ն դ ն ո ւպ ս լի ս ( Կ. Պ ո լի ս , Պ ո լի ս , Ը ս տ ա ն պ ո յ
146— 148, 153, 156, 171, 219, 221, 225, և ա յլն )— 4 9 , 70, 83, 89, 92, 95, 103, 107,
227, 239, 313, 326, 348, 409, 411, 419, 422, 112, 114, 115, 123, 125, 126, 128, 137,
507 140, 143, 156, 158, 180, 205, 217, 288— 290,
Կ ա ս ր -ե Շիրին— 8 9 , 275, 294 297, 298, 300— 313, 315, 321, 322, 329, 334,
Կ ա վա կ եր տ , գ յո ւ ղ Ե րևա նի մոտ — 254 348, 349, 351, 352, 356, 357, 362, 363, 368,
Կ ա րա դուրա ն , գ յո ւ ղ Ք ե ս ա բո ւմ — 3 1 4 372, 380, 383, 389, 393, 395, 397, 399,
Կ ա ր ա հ ի ս ա ր ի ֊շ ա ր կ ի կա մ Շ ա պ ին Գ ա րա Հիսա ր, 401, 419, 421, 424, 427, 435, 446— 448, 450,
սա նջա կ կ ր գ ր ո ւմ ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 487— 489, 494—499, 501, 502, 523, 530,
Կ ա րա քե շ ի շ , գ յո ւ ղ — 2 5 7 е 538, 542, 546— 548, 553, 554, 557— 559,
Կ ա րբի— 2 4 , 1 0 6 , 108, 182, 183, 250, 2 5 7 , 258, 570, 573, 576, 586— 588, 594, 611, 618,
444, 508 619, 623, 624
Կ ա րին— 3 5 , 70, 97, 99, 124, 184, 187, 254, Կ ով կա ս — 2 3 1 , 3 2 0 , 3 5 1 , 4 0 8 , 4 1 4 , 415, 418—
257, 503, 583, 604 420, 561, 624
Կ ա ր լո վ ի ց ի — 1 3 3 , 134, 138, 139, 374 Կ ո վ կ ա ս յա ն լե ռ ն ե ր — 5 1 , 8 6 , 2 1 5 , 2 2 7 , 4 1 5 , 4 2 5
Կ ա րկա , ս ա նջա կ Վա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Կ ով սա կա ն ( Մ ն ջ ա վ ա ն ), գ ա վ ա ռ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 2 5 1
Կ ա րկ ա ռ, բ ն ա կ ա վ ա յր Հ ա լե պ ի կ ո ւս ա կ ա լո ւ­ Կ ո տ ա յք — 3 8 , 61, 106, 184, 250, 256
թ յո ւ ն ո ւ մ — 3 1 8 Կ որկ ո ւն , գ յո ւ ղ Ք ես ա բում — 3 1 4
Կ ա րկ ա ռ, գե տ — 1 4 6 Կ տ ուց, կ ղ զ ի Վ ա ն ա լճ ո ւ մ — 1 1 9 , 4 4 5 , 6 0 2
Կ ա րճև ա ն — 1 7 3 Կ ր ա կ ով— 3 6 2
Կ ա ր պ ա տ յա ն լե ո ն ե ր — 3 8 7 Կ ր ա յո վ ա , քա ղա ք Ռ ո ւմ ի ն ի ա յո ւ մ — 4 0 0
Կ ա րմ իր ծով— 322 Կր ե տ ե — 1 2 2 , 309, 319, 395
Կարս ք ա ղ ա ք ( ն ա և ' վ ի լա յե թ , փ ա շ ա յո ւ թ յո ւ ն ) — Կ րխ ր ո ւ լա ղ , ա ղ բ յո ւր ն ե ր Կ ո տ ա յք ո ւմ — 9 7 , 99
28, 69, 83, 98, 99, 103, 104, 113, 124, 157, Կ ուր ա ն — 2 2 9
180— 182, 184, 187, 216, 2 2 8 , 2 3 5 , 2 4 1 , 250, Կ ուղ ուջա ն, ս ա նջա կ կ ր ղ ր ո ւմ ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
257, 276, 311, 604 Կ ո ւլբ ե ր դ , Սյո ւ ն ի ք ո ւ մ — 1 6 8

I
I
 Տ ե ղ ա ն ո ւն ն ե ր ի ց ա ն կ 673

Կ ուտ ի, քա ղա ք (I ւ կրա ի ն ա յ ո ւ մ — 3 6 3 , 366, 39' Հա շիղա րա , գ յո ւ ղ Է շմ ի ա ձն ի շ ր շ ա ն ո ւմ — 1 9 6

Ս ա տ ինա ( Ք ո թ ա հ յա ) , ք ա ղ ա ք Փ ո քր Ա ս ի ա յո ւ մ -
Հա շրեք, ս ա նշա կ Չ բ լդ ը ր ի ւԱ ւլա յե թ ում — 2 7 6
ՏՕ , 3 1 1 , Յ Ո
Հ ա ս ա ն ֊ Ղ ա լա — 9 8 , 257
‘՛ո ՛տ ի ս , ղ յո ւղ Գ ա ոն իի շ ր շ ա ն ո ւմ — 6 6 Հ ա վ /ա ր ա ր — 1 9 2 , 560
Կ ա տ ո ւը վա նք, ղ յ ռ ղ Գ ա ոնիի շ ր շ ա ն ո ւմ — 6 6 Հա վ ո ւը թ ա ո , գ յո ւ ղ , վ ա ն ք — 6 6 , 261, 442
Կար (ն ա և ' Ք ո ւո յ գետ — 3 5, 146, 1ՏՏ, 181, Հա րա նը կա մ Մ եձ ա նա պ ա տ — 1 1 9 , 443, 446,
330, 240, 231
463, 575, 576, 601, 602
Կուրի Հ ո վ ի տ -230
Հ ա ր լե մ — 6 2 0
>
Հ ա ք ք ա ր ի — տ ե ՛ս Мու լա մ երի կ
Հա րա նդ, ղա վա ո Այո ւ ն ի ք ո ւ մ — 2 5 1 Հ ե լե ս պ ո ն տ — 31
Հ ա րէ, շս տ ա ն - 3 2 2 , 501 Հեռա վոր Ա ր և ե լք — 3 2 2 , 346
Հ ա դ ր ո ւթ , գ յո ւ ղ Ա ր ց ա խ ո ւմ — 15 0 Հ ե ր — տ ե ՛ս Խ ոյ
Հա դո— 5 9 , 115 Հերա թ— 4 2 , 185, 187
Հ ա յե ս /— 3 1 , 50, 70, 87, 123, 313— 322, 329, Հ ե ր ց ոգովին ա — 2 0 4
447, 450, 560, 589, 593 Հին բերդ, Ե րևա նի մոտ — 97
Հ ա լի ձ ո ր - 167 .169, 171, 172, 174, 175, 444, Հին Ջ ո ւղ ա — տ ե ՛ս Ջ ո ւղ ա
601, 605 — 607 Հի սրն ք ե ֆ , սա նշա կ Դ իա րբեքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ -
Հ ա խ ո ւե ի ս , գ յո ւ ղ Ա յր ա ր ա տ ո ւ մ — 1 9 2 70, 276, 313
Հա մա , քա ղա ք Ս ի ր ի ա յո լմ — 3 1 3 Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Կ ով կա ս — 8 6 , 202, 206, 214, 215,
Հ ա մ ա դա ն 42, 85, 145, 157, 158, 181, 200, 219, 222, 232, 234, 348, 357, 4 1 3 —415, 419,
326 509
Հ ա մ դա չ ի մ ա ն , գ յո ւ ղ Լ ո ո ի ո ւմ — 9 8 Հն դ կ ա կ ա ն թերա կղդի — 3 39
Հ ա մ ք են — 6 2 , 63, 312 Հն դ կ ա կ ա ն օվ կ ի ա ն ո ս — 3 4 1
Հ ա յա ս տ ա ն — 1 5 — 1 7 , 20, 21, 23 — 3 0 , 32 — 39, Հնդկա ստ ա ն— 2 4 , 8 2 , 109, 134, 136, 187, 198,
41, 42, 45, 47, 48, 53, 55— 57, 59— 61, 63, 199, 200, 206, 208, 214, 257, 290, 298,
64, 6 9 — 72, 74, 76— 79, 81— 83, 85, 87, 305, 3 22, 324 , 328, 330, 334 , 3 3 5 , 3 3 7 —
89 — 93, 95, 97— 99, 102, 104 — 1 0 8 , П О - 343, 346, 347, 368, 395, 408, 414, 4 2 1 ,.
114, 116— 117, 119, 122, 124— 127, 129, 494, 500, 509, 549, 558, 559, 565, 566, 591,
131 — 1 3 3 , 137— 141, 144, 148, 149, 161, 621
175, 177— 179, 182, 184, 186, 187— 191, Հո լա ն գ ի ա — 1 2 0 , 134, 136, 315, 317, 329, 426,
194 — 2 0 5 , 207— 209, 211, 212, 214— 217, 499, 613— 615
219, 220, 223— 227, 229— 235, 247, 249, ՀոմսI քա ղա ք Ս իրիա յ ո ւ մ — 3 1 3
?5 0 , 253— 256, 258, 2 6 0 ,2 6 1 ,2 6 6 ,2 6 7 , Հո չա ն ց, գ յո ւ ղ Ք ա շ ա թ ա ղ ո ւմ — 1 1 9
270, 272, 275— 282, 2 8 4 — 294 , 297, 298, Հորմոգ, կղզի— 109
300, 3 0 2 ,. 304— 307, 309— 311, 313, 317, Հ ո ե ն ո ս յա ն Պ ֆ ա լց (ն ա և ' Պ ֆ ա լց )— 1 2 9 , 13 1 -~
320, 322— 325, 336, 337, 345, 348, 133, 138, 139, 141
349, 351, 357, 359, 360, 362, 367, 373— Հռոդոս— 3 0 9 , 494 , 495, 503
375, 378, 379, 381, 386, 388, 390, 392, Հռոմ— 4 9 , 80, 91— 94, 122, 124— 128, 131,
394, 399, 402, 403, 412, 413, 415, 420, 132, 141, 142, 300, 306, 332, 345, 356, 370,
424, 430, 431, 436, 437, 442— 444, 447— 450, 374, 376, 388, 392, 440, 457, 501, 534 , 538,
452, 456, 457, 462, 463, 467—471, 473, 586, 611— 614, 620
475— 477, 480, 482, 485, 489, 491, 493—495, Հ ռ ո մ կ լա — 3 8 , 320
497— 500, 502— 507, 509, 514, 530, 533, Հրա դդա ն, գետ — 97 , 236, 598, 599, 604
534, 540, 544, 558— 560, 566, 570, 574, Հ ո ւ գ լի , նա հա նգ Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 3 8
577, 582, 583, 586, 587, 593— 596, 598— Հ ո մ ւգ ա ր ի ա — 3 1 , 49, 86, 298, 368, 3 8 6 — 388,
608, 610— 612, 616, 618, 619, 6 2 3 — 625 390, 392, 394, 395
Հ ա յդ ա ր ա ր ա գ , ք ա ղ ա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 1 9 8 Հ ո ւն ա ս տ ա ն — 4 1 9 , 495
Հ ա յկ ա կ ա ն բա րձրա վա նդա կ, լե ռ ն ա շ խ ա ր հ — 7 6 ,
83, 143 Տ ո ր ա գ յո ւ ղ , Ե ր և ա ն ո ւմ — 2 5 5 , 604

Հ ա յո ց թերդ. Կ ա ֆ ա յո ւմ — 3 5 8 Ձորք (Ք ե ղ ի ), գա վա ռ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 2 5 1

Հ ա յ ո ը ֊թ ա ռ , գ յո ւ ղ — տ ե ՛ս Հ ս ւվ ո ւց թ ա ռ
Հա նդ, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 1 7 5 Ղ ա ղա խ — 1 4 9 , 158, 235, 256

Հ ա շ ի ՜ Հ ա բ ի բ լի , գ յո ւ ղ Ս վ և դ ի ա յո լմ — 3 1 4 Ղ ա դ ա ն չա , բ ն ա կ ա վ ա յր Կա րսի շ ր շ ա ն ո ւմ — 1 8 2

Հ ա շ ի ֊օ ղ լ ո լ Բ ա գա ր ճ ր կ (Տ ո ր ր ի լ, Տ ո լբ ո ւ խ ի ն ), Ղ ա դ ա նշի, տ ե ՛ս Շա հկերտ

քա ղա ք Բ ո զ ղ ա ր ի ա յո ւ մ — 3 8 3 ՚\ ա ւ յի ր ի , բ ն ա կ ա վ ա յր Լ ի բա ն ա ն ո ւմ — 3 1 4

43-718
 074 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Ղ ա զվին— 3 7 , 42, 103, 326, 496 Մ ա լա բ ա ր ի , ն ա հ ա ն գ Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 2 , 3 4 3 ,

Ղ ա րսթիա — 3 0 1 , 305, 312 346
Ղ ա լա թ ի ա , դ յո ւզ Վ ա ո ն ա յի մոա — 380 Մ ա լա թ ի ա — 3 1 , 45, 50, 276, 313, 381
Ղան դա հ ա ր — 1 8 7 Մ ա կ ա ո, ք ա ղ ա ք Չ ի ն ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 5 , 3 4 6
Ղա րա րա ղ, Լ ե ռ ն ա յի ն , դ ա շ տ ա յի ն , Ղ ա ր ա բա ղ ի Մ ա կեդոնիտ — 3 0 0 , 361
բ ե կ լա ր բ ե կ ո ւ թ յո ւ ն , խ ա ն ո ւթ յո ւն — 2 0 , 23, 32, Մ ա կ ո ւ— 4 6 , 62, 79, 99, 104, 106, 108, 110,
69, 8 5 -8 7 , 96, 102, 130, 143, 148— 151, 191, 244, 249, 251, 252, 254, 261
153, 154 — 1 56, 158— 162, 164, 172, 191, Մ տ ղա սրերդ, Կա րսի շ ր չա ն ո ւմ — 1 0 4
194, 195, 200, 20 1 , 206, 20 7 , 20 9 , 2 1 2 , 216, Մ ա մերվա ն կա մ Նա րիմա ն, սա նշա կ Է րզր ում ի
220, 222— 224, 227, 229, 230, 232, 236. վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
239, 241, 2 43, 2 5 0 — 2 53, 313, 50 9 , 603 Մ ա յս ո ր , տ եղ ա ն ո ւն Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 7
Ղ ա ր ա ր ա ղի լե ռ ն ա շ ղ թ ա — 2 5 1 Մ ա նա գ կ երտ — 9 9 , 204, 276
Ղ ա րա դա ղ— 1 0 0 , 166, 169, 227, 230 Մ ա ն ի լա , ք ա ղ ա ք Ֆ ի լի պ ի ն ն ե ր ո ւ մ — 3 4 6
Ղ ա ր ա ղ ո յո էն լո ւ, դ յո ւ զ Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ո ւմ — Մ ա ն /և , տ եղ ա ն ո ւն Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 7 3
108 Մ ա ն կ ո ւս , գ յո ւ ղ Գ ա ոնիի շ ր չա ն ո ւմ — 6 6
Ղ ա ր ա մ ա ն ի ա -4 9 , 50, 301, 312, 313 Մ ա խ չե լ (Մ ա ճ ա խ ա լի ), սա նջա կ Չ ը լդ ը ր ի վ ի լա ­
Ղ արս — տ ե ՛ս Կարս յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Ղ ա ր ա ս ո ւր ա զա ր , բ ն ա կ ա վ ա յր Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 3 5 0 , Մ ա ս իս (Մ ե ծ և Փ ո ք ր )— 2 4 9
353— 356, 358, 543 Մ ա սս յա բ ո տ ն — 2 5 0
Ղա փ ա ն— 9 0 , 130, 131, 1 5 0 ,1 5 1 , 153, 156, Մա վերա ննա հր— 2 4
158, 159, 161, 162, 164— 175, 2 5 1 , 2 5 4 , 256, Մ ա րա կերտ գ ա վ ա ռ — տ ե ՛ս Մ ա րա ն դ
507, 557, 606 Մ ա րա դ ա — 2 3 , 161, 324, 440, 482
Ղ զ լա ր , ք ա ղ ա ք Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Կ ո վ կ ա ս ո ւմ — 2 0 2 , Մա րա նդ— 1 9 , 23, 47, 70, 105, 251
214, 240, 2 4 1 ,2 9 7 , 409, 412, 414, 415, Մ ա ր ա շ— 2 7 6 , 311
417— 419, 431 Մ ա ր ս ե լ— 3 1 6 , 317, 334, 484, 489, 538, 616
Ղ շլա վէ ■ գ յո ւ ղ Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 Մ եթոն, քա ղա ք Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ — 4 4 8
Ղ ով շա ն , բ ն ա կ ա վ ա յր Մ ո լդ ո վ ա յ ո ւ մ — 3 9 7 Մ ե լի տ ի ն ե — տ ե ' ս Մ ա լա թ ի ա
Ղ րիմ— 19, 70, 77, 8 6 , 107, 114, 138, 219, 229, Մ ե / ի ք ֊Ք յա ն դ ի , գ յո ւ ղ Ի չե ա ն ի շ ր չա ն ո ւմ — 2 5 7
2 9 7 , 3 0 1 ,3 0 2 , 348— 356, 358, 372, 376, Մ եծ ա նա պ ա տ Տ ա թ և ո ւ մ — տ ե ՛ս Հա րա նց ա նա ­
379, 380, 382, 383, 393, 397, 399, 403, 404, պատ
415, 416, 421, 423, 443, 450, 478, 494, 501, Մ եծ Բ ոզզա ր, քա ղա ք Վ ո լգ ա յի ա փ ին— 4 0 3
524, 536— 542, 546, 586, 588, 594 Մ եծ Ս ա լա , գ յո ւ ղ Դ ո նի ա փ ին— 4 1 6
Ղ ա ր ա -144, 1 9 1 ,1 9 5 , 240 Մե հ մ ա ն դ ո ւս տ , գետ Ի ր ա ն ո ւմ — 1 7 9
Ղ ո ւմ , քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 2 3 5 Մ ե հ ր ա ն , սա ն յա կ Դի ալւ բ ե ք ի ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Ղ ո ւր դ ո ւղ ո զ ի , գ յո ւ ղ Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ո ւմ — 19 2 Մ ե ղր ի ա վա ն, բեր դ — 9 5 , 166— 170, 172, 173,
251, 260, 325, 595, 605, 606
Մ եղրի, գետ — 598
ճա կա տ ք— 250
Մ ե շե դ , քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 1 9 0
ճ ա հ ո ւկ ( Շ ա հ բ ո ւ զ ) , գ ա վ ա ռ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 2 5 1
Մ ե ս խ ե թ — տ ե ՛ս Ս ա մցխ ե
ճ ա պ ա ղ շ ո ւր — 2 6 , 46, 276, 277
Մ երդին— 2 8 , 32, 33, 35, 41, 70, 313
ճա պ ոնիա — 330
Մ երձա վոր Ա ր ե ե լք — 2 4 , 8 2 , 8 3 , 1 2 9 , 3 2 5 , 3 2 9 ,
ճա վա — 330
359, 424, 504, 570
ճ ե ն ո վ ա — տ ե ՛ս Զենովա
Մ եր ձ դ ա ն ո ւբ յա ն շրշա ն— 3 4 8 , 360
ճ ո ւ ա շ ֊ռ ո տ , գ ա վ ա ռ — տ ե ՛ս Չորս
Մ ե ր ձ կ ա ս պ յա ն շ ր շ ա ն — 1 5 9 , 180, 221, 222, 228,
230
Մ ա դր ա ս ( Ն ա ևճ Չ ի ն ի Փա թ ա ն ) — 1 9 8 , 1 9 9 , 2 0 2 , Մ եֆա րկին, ս ա ն չա կ Դ իա րբեքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ —
206— 208, 212—214, 339, 340, 342, 346, տ ե ՛ս նփ րկերտ
347, 436, 451, 468— 470, 509, 621, 623 Մ ր լա յա , բ ա ր ձ ո ւն ք Օ լտ ե ն ի ա յի ն ա հ ա ն գ ո ւմ — 4 0 0
Մ ա գրիդ— 501 Մ մնկերտ , բերդ, ս ա ն շա կ , է ր զ ր ո ւմ ի վ ի լա յե ­
Մ ա ղ ա ղ - Ր ւ ր ծ ֊Մ ա ս ս յա ց ո տ ն , գա վա ռ Ա յր ա ր ա - թ ո ւմ — 5 9 , 104, 276
տ ո ւմ — 2 5 0 Մ իշա գետ ք— 2 8 — 3 4 , 37, 45, 106, 249
Մ ա զա նդա րա ն— 8 1 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 7 , 1 5 6 , 1 7 9 , 2 3 0 , Մ ի շե ր կ ր ա կ ա ն ծով— 4 9 , 82, 123, 290, 311,
235, 326 313, 329
Մ ա գրա , գ յո ւ ղ Սո թ ք ո ւ մ — 1 0 2 Միք ի ն Ա ս ի ա — 2 0 , 2 3 , 30, 45, 82, 117, 188,
Մ ա թ ո ւն ա թ , թ ա ղ ա մ ա ս Կա լկ ա թ ա յո ւ մ — 3 4 0 257, 325, 408, 413
 Տ Լղանունն Լրի ըանկ

Մ իքին Ա թ ե էքթ — Յ է Տ , ՝4 9 1
Ն յո ւր ե ն ր ե ր գ — 6 2 0
Մ կ ի ն — 276
Նոր Ն ա խ իջևա ն — 2 9 7 , 3 4 5 , 346, 350, 397, 408,
Մնքււէւ1 ա ն ֊ա հ ՛ и Կ ովս ա կ ան
115 — 4 2 0 , 431, 488, 022, 024
մ ււղ ո լի լլս ւա Ն — 23
Նոր Հո ւղ ա — 100, 107, 109, 118, 120, 199,
Մ ողղոկ— 2 4 1 , 297, 409, 412, 415
220, 256, 298, 324, 320— 328, 330— 338,
Մ ո ,ղ ո վ ա — է 9 8 , 357, 304 , 368, 376, 387, 388. 342, 345, 346, 406, 419, 423, 426, 444,
391-366, 398, 399, 416, 594, 595 446, 447, 485, 488, 495, 504, 508, 549,
Մ ոկս, Մ ոկ ա չյ ա շխ ա րհ— 4 1 , 8 9 , 115, 277 550, 551, 560, 566, 570, 576, 588— 592,
Մ ոսկվա 134 138, 141, 143, 144, 202, 203. 595, 598, 602, 6 1 3 , 614
208, 297, 310, 352, 353, 372, 404, 406, Նորա դա վիթ— 3 9 , 106, 108, 130
409, 419, 421—431, 488, 489, 530, 590 Ն ո րա դուղ, գ յո ւ ղ Կ ա մ ո յի շր ջա ն ո ւմ — 5 8 3
Մ ո ս կ ո վ յա ն պ ե ա ո ւ թ յո մ ւ — 8 6 , 134, 405, 501 Ն որա վա նք, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 5 8 1 , 5 8 2
Մ ո ս ո ւլ — 1 5 , 28, 35 Ն որք— 1 0 8 , 256
Մ որեա (Պ ե լե պ ո ն ե ս )— 4 9 , 448 Ն ո ւխ ի — 2 3 2 , 236
Մսր— 321 Ն վւրկերտ — 7 0 , 276, 313
Մ ո ւզ ա ն , Մ ո ւզ ա ն ի գ ա շ տ — 2 5 , 2 8 , 3 0 , 1 4 5 , 1 4 6 ,
153, 159, 184, 1 8 5 , 2 3 6 , 2 3 8 , 2 3 9 , 504 Շ ա հա ր, թա ղա մա ս Ե ր և ա ն ո ւմ — 6 0 4
Մ ո ւղ ն ի , գ յո ւ ղ Ա շտ ա րա կ ի շ ր ջ ա ն ո ւմ — 3 9 , 64, Շ ա հ բ ո ւզ — տ ե ՜ս ճ ա հ ո ւկ
595, 596 Շա հկերտ (Ղ ա ղ ա ն չ ի ) , գ յո ւ ղ Ն ա խ իջևա նի
Մ ո ւշ, Մշո զ ա շ տ -17, 33, 42, 44, 46, 48, 57, շ ր ջ ա ն ո ւմ — 1 9 3
5 9, 8 2, 8 4 , 8 5 , 90, 97, 103, 113, 203—206, Շա հա պ ոնք, ա մրոց Վ ա յո ց ձ ո ր ո ւմ — 2 5
217, 254, 276, 282, 288, 397, 441, 533, 604 Շա հրի ա ր, գ յո ւ ղ Ա ր ա ր ա տ յա ն ե ր կ ր ռ ւմ — 1 9 2
Մ ուրշիգա բա դ , քա ղա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 1 9 8 , Շ ա մ — տ ե ՛ս Դ ա մա սկոս
338 Շա մ ա խ ի— 5 6 , 77, 78, 8 2 , 8 6 , 8 8 , 1 4 2 , 143, 145,
Մ ո ւ ր չե խ ո ր թ , գ յո ւ ղ Ս պ ա հա նի մ ո տ — 1 7 9 146, 148, 151, 158, 180, 195, 220, 227,
232, 236, В57, 315, 422, 424
Յ ա ղ լո վ ե ց , քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 1 2 8 , 362, Շ ա մ շա դ ի ն — 1 4 9 , 158
366, 376 Շ ա մ շո ւլտ ե , ք ա ղ ա ք -ա մր ո ց Բո լն ի ս - հ ա լ ե ն ո ւ մ -
Ց ա լո մ ի ց ի , շ ր շա ն Վ ա լա բ ի ա յո ւ մ — 3 9 9 41, 320
Յա յշ ի , գ յո ւ ղ Կ ո տ ա յք ո ւ մ — 1 0 8 Շ ա մ քո ր -Չ ա ր ե ք ա գե տ , գա վա ռ— 4 4 5
Յա շ, քա ղա ք, գա վա ռ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 3 — 3 9 6 , Շ ա ն հ ա յ— 3 4 5
398, 399, 595 Շ ա պ ի ն -Գ ա ր ա հ ի ս ա ր — 2 7 6 , 279
Ց ա ր ո ս լա վ , քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 3 6 6 Շ ա վ շե թ ի — տ ե ս Շ և շա թ
Ց ե ն ի մ ա հ լա , թա ղա մա ս Ռ ո ւս լո ւկ ո ւմ — 3 8 2 Շատախ— 8 9, 277
Ց ո ղ ո ւն -Օ լո ւկ , գ յո ւ ղ Ս վ ե գ ի ա յո ւ մ - ^ 3 1 4 Շ ա տ վ ա ն , բ ն ա կ ա վ ա յր Ռ շտ ունիթ ոս է— 3 6 , 5 8
Շա րա պ խ ա նե — 98
Ն ա խ իջևա ն, խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն , գա վա ռ— 18, 20, 2 3 ,՛ Շ ա ր ո ւր — 5 6 , 88, 255
2 4 , 5 6, 69, 71, 8 4 — 86, 90, 97, 98, 102, 108, Շ ա քի— 2 9 , 32, 227
112, 124, 126, 131, 139, 156, 157, 166, 170, Շ ե ն ք ա ր , գ յո ւ ղ Իջևա նի շ ր ջա ն ո ւմ , տ ե ՛ս Սև Ք ա ր
188, 191 — 1 9 3 , 195, 196, 230, 232, Շ և շ ա թ , ս ա նջա կ Չ ը լդ ը ր ի ւԱ ւլա յե թ ո ւմ — 2 7 6
236, 239, 242, 244, 251, 252, 254, 257, Շ ի ն ո ւ հ ա յր , ա վա ն Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 6 5 , 167, 444,
258, 260, 301, 311, 325, 381, 440, 451, 500, 597
601 Շիրա ղ— 2 1 , 4 4 , 4 5 , 5 0 , 2 3 5 , 3 2 6 , 3 3 5 , 564
ն ա մ յո ւ ր , քա ղա ք Ֆրա նսիա յո ւ մ — 12 9 Շ ի ր ա կ , Շ ի ր ա կ ի դա շտ — 5 6 , 1 0 6 , 1 1 3 , 2 5 0 , 2 5 5 ,
Ն ա ր ի մ ա ն — տ ե ՛ս Մ ա մերվա ն 256
ЪԼա պ ո լի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն — 4 9 Շիրա կա վա ն, բ ն ա կ ա վ ա յր Շ ի ր ա կ ո ւմ ^98

Նեղոս, գետ — 123 Շիբ վ ա ն , ք ա ղ ա ք, երկիր— 2 2 , 23, 28, 37, 52,

Ն ե պ ա լ— 5 0 0 56, 77, 81, 84— 87, 91, 95, 105, 107, 143,

Ն եսվիտ ա , գ յո ւ ղ Նոր Ն ա խ ի ջև ա նի մ ո տ — 4 1 6 148, 161, 175, 180, 1 8 6 , 1 9 4 , 2 5 0 , 2 5 3 , 315

Նևա , գետ — 428 Շ ոշ, քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 6 1 4

Ն ի գ — տ ե ՛ս Ա պ ա րա ն Շ ո ռ ո թ , գ յո ւ ղ Գ ողթ ա ն շ ր ջ ա ն ո ւմ — 9 5 , 1 1 9 , 260,

Նի զ ա բ ա դ — 1 4 4 381, 444, 551, 552, 591, 592, 595, 598

Ն իժնի Ն ովգորոդ— 3 5 3 , 404 Շ ո ր ա գ յա լ— 8 4 , 97, 157, 245, 250

Նի ս ի ր ի ն , ս ա նջա կ Դ իա րբեքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ — Շվա նիձոր, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 6 8

յ ո հ ՚ս Մ ծր ի ն Շ վ ե դ ի ա — 13 4 , 135ք 501
 67в Հ ա յ ժողովրդի պատմո՛ւթյուն

Շվեցա րիտ — 501 Պ ա րսկա ստ ա ն— 2 8 , 75, 84, 96, 98, 111, 12] է
ՇոսՈ ն (Կ ո լա ր ո վ գ ր ա գ ), քա ղա ք Բ ո ւ/ղ ա ր ի ա - 122, 146, 1 9 0, 2 21 , 2 30, 2 4 5 , 2 8 8 , 3 05, 311,
յա մ — 3 8 2 317, 339, 353, 362, 374, 4 01, 4 0 8 , 443,
Շ ո ւ շ ի -160, 194, 22 2 , 2 2 7 , 22 9 , 2 26, 23 7 , 24 3 , 468, 489, 490, 494, 501, 534 , 585, 588, 6Ա
231, 258 Պա րս պ ա տ ա ն ի ք , գ ա վ ա ռ Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն ո ւմ — 251
Շ օշ — ա հ ՛ս Ք ա ր ա գ լո ւխ Պ ա րտ ա վ— 18
Պ ե շի կ թ ա շ, թ ա ղ ա մ ա ս Կ. Պ ո լս ո ւմ — 3 0 7
Ո ղջի, գետ — 6 0 6 Պ ե տ ե լե , քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա չ ո ւ մ — 3 8 8
Ո ոնա կ, գ յո ւ ղ Լ ո ո ի ո ւմ — 2 6 6 Պ ետ երբա րդ— 2 0 1 , 202, 209, 210, 219, 223,
Ոսկե Հ ո ր դ ա — 1 8 — 2 0 , 2 2 , 2 4 , 2 8 , 6 0 , 70, 313, 2 2 5 , 2 3 1 , 2 3 6 , 2 9 7 , 4 0 9 , 4 1 .9 , 4 2 0 , 4 2 6 — 4 3 2
349, 403 621
Ո ստ ա ն— 2 1 , 23, 33, 36, 53, 55, 57— 60, 6 ք, Պ երեկոպ — 3 5 3
71, 82, 279, 578 Պ ե ր ո ւ— 3 4 6
Ո րդկ ա ն , գ յո ւ ղ Ա րա դա ծոտ ն գ ա վ ա ո ո ւմ — 1 0 8 Պ ե ր ո ւշ տ ի ց ա , ք ա ղ ա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 4
Ո րոտ ա ն, բերդ— 166, 167, 437, 605 Պ ե ր ա յա , քա ղա ք Ի տ ա լի ա յո ւմ — 5 6 8
Ո րոտ ա ն , գետ — 1 6 5 , 598, 601 Պ ինսկ, քա ղա ք Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 6 9
Պ ի ս կո ւլ Ա ր մ ե ա ն ո ւլո ւ, բ ն ա կ ա վ ա յր Օ լտ ենիա յի
Չ ա լդ ր ա ն , տ եղ ա ն ուն Ի ր ա ն ո ւմ — 8 2 , 301 ն ա հ ա ն գ ո ւմ — 4 0 0
Չա էթ. գ յո ւ ղ Նոր նա խ իշեա նի մոտ — 416 Պ ի ր ե ն ե յա ն թերա կղզի— 501
Չ ա կ ա լջ ը ք , գ յո ւ ղ Ք ե ս ա բո ւմ — 314 պ 1"Վ դ 1"Լ — տ ե ՛ս Ֆ ի լի պ ո պ ո լի ս
Չ ա վ ն դ ո ւր , գ յո ւ ղ Սյո ւ ն ի ք ո ւ մ — 1 6 5 — 1 6 9 , 1 7 3 Պ ո դո լի ե ֊35 9 — 361, 364, 374
Չ ա րա բերդ— 1 86 Պ ո ղ ն ա ն , ք ա ղ ա ք Լ ե հ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 6 2 , 3 6 9
Չա րեքա գետ — 1 1 9 , 602 Պ ո նտ ոս ի ծ ո վ — տ ե ՛ս Սև ծով
Չ ե մ բ ա լո — տ ե ՛ս Բ ա լա կ լա վ ա Պ ո ռ , գ յո ւ ղ Բ ա ղեշի գ ա վ ա ռ ո ւմ — 5 2 2 , 5 2 3
Չերնոգորիա — 204 Պ ո ր տ ո ւգ ա լի ա — 1 3 6 , 3 2 9 , 4 9 9 , 5 0 1 , 5 3 0
Չ եր ն ո վ ի ց , քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յո ւ մ — 3 9 3 1 3 9 5 Պ ո պ ֊Ց ո ր կ ի , տ եղա մա ս Թ ր ն ռ վ ո յո ւմ — 3 8 1
Ձ երքեզիա — 351 Պ ո ս ա դ , թ ա ղ ա մ ա ս Մ ո ս կ վ ա յո ւմ — 4 0 4 , 421
Տ ը լդ ը ր է լ ի ճ — 2 4 9 Պ րա գա — 4 0 1
Տ ը լդ ը ր , ւ [ի լա յե թ — 2 7 6 Պ ր ե ս ն յա , թ ա ղ ա մ ա ս Մ ո ս կ վ ա յո ւմ — 4 2 7
Տիգիրին, տ եղ ա ն ո ւն Ո ւկ ր ա ի ն ա յո ւմ — 1 3 7 Պ ր ի կ ո ւմ ս կ — տ ե ՜ս Ս ուրբ հա լ
Չիկ Շ ո մ լե ո , բ ն ա կ ա վ ա յր Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա չ ո ւ մ — Պ ր ո վ ա դ ի ա , ք ա ղ ա ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 3
388 Պ րովա նս— 3 1 7
Չինա ստ ա ն— 3 2 , 3 3 0 , 341, 344— 346, 490 Պ ր ո ւս ի ա — 3 7 4 , 395
Ձ ինա րշըք, գ յո ւ ղ Ք ե ս ա բում — 3 1 4 Պ ր ուտ , գետ — 143
Չինի Փա թ ա ն — տ ե ՛ս Մ ա դր ա ս Պո ւղտ ա ն ( ա շխ ա ր հ ) — 1 1 4 , 380
Չ ի լր ա , քա ղա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 1 9 8 , 340 Պ ո ւր տ ա ր , քա ղա ք Ի ո ւ ր ք ի ա յո ւ մ — 3 1 1
Չ ի ն ս ո ւր ա , ք ա ղ ա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 0
Չ ի ֆ լ ի թ ֊բ ա յ ր ( ^ յ ո շ կ լ ե ր ) , բ ա ր ձ ո ւն ք Բ ո ւլղ ա ր ի ա - խ ա րա նի, վ ա յր Շիրվա ն ո ւմ — 5 6
յո ւ մ — 3 8 2 Ջ ա վա խ ք— 89
Չ հ ա ր մ հ ա լ— տ ե ՛ս Րա խ թիա ր Զա վա խ քի լե ռ ն ե ր — 2 4 9
Չ մ շկ ա & ա գ — 2 7 6 Զ ա ր ո - Բ ե լո կ ա ն , շրշա ն Վ ր ւս ս տ ա ն ո ւմ — 2 3 2
Չ մ ա յթ — տ ե ՛ս Չա րա բերդ Ջ ե զիրե— 4 8 , 113
Չ ո լա կ , գ յո ւ ղ Գ ա նձա կի մոտ — 147, 148 Ջենովա — 316, 329, 338, 354, 355
Չորնի Կ ա մեն, բ ն ա կ ա վ ա յր Ա ա պ ո ր ո ժ յա ն Ս ե­ Ջ ե շ ի մ լո ւ , գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 5 9 4
լո ւ մ — 37-3 Ջ ե ր մ ո ւկ , Դ իա րբեքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 5 9 , 170,
Չ ո ր ս , գ ա վ ա ռ Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն ո ւմ — 1 1 3 , 157, 251 276
Չ ո ւ խ ո ւ ր ֊Ս ա 1դ (ն ա և * Ս ա հա թա փ ո ս ), Ե րևա նի Ջղա խ ոռ, մա հա լ Ս պ ա հա նի մոտ — 326
ն ա հ ա ն գ ի թ ո ւր ք մ ե ն ա կ ա ն ա ն վ ա ն ո ւմ ը — 8 5 , 9 7 , Զորշով, քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 7 — 3 8 9 ,
250, 251, 253 390, 391
Ջ րա բերդ— 143, 146, 150, 151, 160, 182, 185,
Պ ա դ ո ւա — 6 2 0 194, 195, 221, 222, 251
Պ ա ղեստ ին— 5 0 2 Զ ո ւ լա մ ե ր ի կ — 2 9 , 36, 41, 58, 115
Պ ա ր մ ли— 6 2 0 Ջ ո ւղ ա ( հ ի ն ) — 8 6 , 9 5 , 1 0 0 , 165, 168, 195, 257,
Պ ա րսից ձ ո ց — 1 0 0 , 1 4 5 , 2 2 1 , 3 2 5 , 3 3 2 311, 313, 316, 325, 334, 4 2 4 , 551, 583, 584,
Պ ա ր ս կ ա հ ա յք — 2 3 , 250, 251, 482 591, 594, 600, 601
Ջ ո 1ղա — ա //ս - Նոր Ջ ո ւղ ա Սա տ ա ղ — 4 1
Ջ ո ւ ղ ա յի դա՛շտ— 5 4
Սատուէ Ա ր մ ե ա ն ո ւլո ւյ, գ յո ւ ղ Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 4
•հ ո ւն ի , ղ յո ւ ղ Լ ի բա ն ա ն ո ւմ — 3 1 4 4 ա րա բ, տ եղ ա ն ուն Ատ ր պ ա տ ա կա ն ո ւմ — 1 0 5
Ս ա ր ա յ— 2 8 , 403, 404
Ո ա ղղրա դ, թա ղա ր Բ ուլղ ա ր ի ա Է ո ւմ — 3 8 3 Ս ա րմա տ ա ցվոց ա շխ ա ր հ — 2 4 1
Ռ ա շի ա , թա ղա թ Ե գ ի պ տ ո ս ո ւմ — 3 2 2 Ս ե բա ս տ ի ա ('ն ա և * Ս վ ա ղ ) — 1 7 , 31, 38, 4 5, 70,
Ռ ա շկով, թա ղա թ Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 366' 84, 111, 112, 124, 276, 289, 302, 308, 313,
Ռ ա վ ա ֊Ռ ո է ս կ ա յա , թա ղա ք Ո ւկրա ինա յ ո ւ մ — 3 6 9 447, 450, 48 0 , 490, 521, 532, 5 3 4 — 5 3 6 , 576
Ռ ե յ— 4 2 Ս ե բա ս տ ի ա յի դ ա շտ — 2 8 2
Ռ ե շտ — 1 8 0 , 2 2 \, 324, 507, 508 Սեն շ ա ր , սա նշա կ Դ ի ա րրե թ ի րի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Ռ եչ Պ ոս պ ո լի սոս — 3 5 0 , 366։ 367, 369։ 371 — Ս ե յի դ ա ր ա դ , ա րվա րձա ն Մ ո ւր շի գ ա ր ա դ ո ւմ — 3 3 8 ,
374, 376է 377 339
Ռ ր մ ն ի կ ուլ Վ լղ յե ա , ղա վաս. Օ լտ ե ն ի ա յի նա հա ն֊ Ս եպ վ իղ (Ֆ ր ո ւ մ ո ա ս ա յ, ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ տ ն ի ա
ղ ո ւմ — 4 0 0 յո ւ մ — 3 8 9 — 39 1
Ռ իղա — 4 2 6 Ս եպ ուհ լե ո — 4 4 2 •
Ռ շտ ուն իթ — 3 6 , 79 Սև ծ ո վ — 4 5 , 4 9 , 63, 82, 95, 114, 219, 227,
Ռո ղա տ ին, թ ա ղա թ Ո ւ կ ր ա ի ն ա յո ւ մ - 3 6 9 200, 348, 351, 364, 365, 380, 393, 394,
Ռ ոգետ — տ Լ՛ս Ռ ա շիտ 415, 419
Ռ ոմա ն, թ ա ղա թ Մ ո լղ ո վ ա յո ւ մ — 3 9 3 — 3 9 6 , 398 Սև շ ո ւր — 1 9 6
էհում ե լի ա , Ուո ո ւմ ե լ — տ ե ս Թ րա կ իւս Սև Քա ր, գ յո ւ ղ Իշև ա նի շրշա ն ո ւմ — 2 5 7
Ռ ո ւմ ի վ ի լա յե թ ֊ 276 Ս ևա ն — 1 1 9 , 445, 447, 582
Ռ ո ւմ ի ն ի ա — 3 7 9 , 386, 302, 497, 595 Ս ևա նա լի ճ — 2 5 6
Ռ ո ւս ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւ թ յո ւ ն , պ ե տ ո ւթ յո ւն — 1 9 7 , 1 9 8 , Ս ևա նի ա վա ղա ն— 601
201, 215, 221, 2 2 4 — 2 2 7 , 4 0 8 , 4 2 3 , 621 Ս ևա ստ — տ ե ՛ս Սե բա ս տ ի ա
Ռ ո ւս ա ս տ ա ն — 2 4 , 2 8 , 92, 95, 109, 127, 129, Ս երա հ, քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 1 8
132— 130, 141 — 1 4 8 , 153— 158, 160, 162է Ս ե ր ա մ բ ո ւր , ք ա ղ ա ք Չ ի ն ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 4 6
163է 1 71։ 100, 197, 201, 204, 207, 209, Ս երբիա — 4 9 , 204
214— 222, 224— 232, 238— 240, 243, 246, Ս ե ր կ և լի , գ յո ւ ղ Ա ր ա գա ձ ո տ ն ո ւմ — 6 3
2571 305, 310, 317, 323, 330— 332, 334, 340, Ս ե ֆ յա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն — 8 1 , 164, 249, 268, 325յ
364, 372, 374, 385, 393— 395, 405— 409, 328, 330, 333, 334
411— 420, 422— 424, 426— 431, 470, 508, Ս րրա տ ի, գա վա ռ Վ ա լա ք ի ա յ ո ւմ — 3 9 9
500, 594, 621 Ս իա մ— 3 3 0
Ռ ո ւս լո ւկ (Ռ ո ւ ս ե ) թա ղա թ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յ ո ւ մ — 3 8 2 , Ս իրու, ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — 3 8 6 , 3 9 1
384 Ս ի լի ս տ ր ա ,՛ ք ա ղ ա ք Դ ո ր ր ո ւշ ա յո ւմ — 4 0 1
Սի լԻՎ րԻ— 3 0 5
Ա ա ղո վի Բ ո ւղ ր ա , թ ա ղ ա մ ա ս Ա ս տ ր ա խ ա ն ո ւմ — 4 0 6 Ս ի մ ս ա թ , ս ա նշա կ Մ ա րա շի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Սա լմ ա ս տ — 1 5 , 3 5 , 37, 71, 00, 99, 105, 106, Ս ի մ ֆ ե ր ո պ ո լ— 3 4 0
217, 244, 249, 251, 254, 279 Ս ի ն գա փ ո ւր — 2 8 9
V ա լն ա պ ա տ — 4 4 2 Ս ին ոպ — 2 8 9
Ս ա ղ մ ա ն , ս ա նշա կ Դ ի ա ր ր ե թ ի ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6 Ս իս— 3 9 , 40, 123, 125, 276, 300, 311, 315,
Ս ա մա թիա , թա ղա մա ս Կ Պ ո լս ո ւմ — 302 320, 321, 393, 442, 491, 621
Ս ա մա ր ղ ա ն դ — <24, 2 7 , 3 0 , 32, 37, 60, 62, 63, Ս իսա շա ն— տ ե ՛ս Ծղուկ

345 Ս իսիա ն — 1 6 6 — 1 6 9 , 600

Ս ա մ չ վ ի լդ ե — տ ե ՛ս Շ ա մ չո զ տ ե Սիվյրի Հ ի ս ա բ , ք ա ղ ա ք Փ ե ք ր Ա ս ի ա յո ւմ — 3 1 1

Ս ա մ ս ո ն , • թա ղա թ Թ ո ւր քի ա յ ո ւ մ — 4 8 1 Ս իրե տ ի, ք ա ղ ա ք Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 3 , 3 9 4 1 3 9 0

Ս ա մցխ ե— 5 1 , 55, 89 Ս իրի ա — 3 2 , 3 4 , 77, 112, 297, 208, 3 1 3 - 3 2 0 ,

Ս ա ն դ ո մ ի ր , ք ա ղ ա ք Ո ւկ ր ա ի ն ա յի ս I— 3 6 9 351, 352, 502

Ս ա նթ ա Դա րիա , դ ա շ տ ա վ ա յր Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — Ս լա թ ի ն ա , բ ն ա կ ա վ ա յր Վ ա լա ք ի ա յո ւ մ — 3 9 9

344 Ս կա նդինա ւԷյա ն երկրներ— 329

Սա ն ճաքս, տ եղ ա ն ո ւն Հ ա ր ա վ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ­ Ս կ ի տ ե , տ եղ ա ն ո ւն Ե գ ի պ տ ո ս ո ւմ — 3 2 1

ն ո ւմ — 4 6 Ս կ յո ւտ ա ր , թ ա ղ ա մ ա ս Կ. Պ էէլս ո ւ մ + ֊1 0 6 , 446

Սապատ, գ յո ւ ղ Ե րևա նի մոա — 254 Սղ ն ա խ — 1 4 9 , 156յ 192, 220

Иա ս ՝ Ս ե ր ե շ, ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — 38Ե Ս ղ ե ր թ , ս ա նշա կ Դի ա ր բ ե ք քէրի վ ի լա յե թ հ ւ մ — 2 7 0

Ս ա ս ո ւն — 2 6 , 89, 206, 276, 277, 313 Ս յո ւն ի ք , Ս յո ւն յա ց ա շխ ա ր հ , երկիր, նա հա նգ—

Ս ա վ ո ւր — 2 7 7 у՝( 23, 2 4 , 38, 56, 57, 60, 61, 66, 77, 81, 84,
 678 Հ ա ւ Ժ ո ղովրդի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

8 8 ,. 8 9 , 120, 128— 131, 138, 149, 161, 165, 3 86, 3 8 8 , 3 9 2, 3 9 3, 3 9 5, 3 99 , 4 0 0, 4 0 1, 402,

167, 174— 176, 180, 181, 241, 247, 249— 536
251, 255, 256, 261, 324, 443, 452, 463, Վալեա Ալբըյ, տեղանուն Մոլդովայո ւմ — 3 9 6
507, 522, 5 8 0 , 534 , 5 96, 5 9 8 — 6 0 1 , 605 Վալեա Արմեանուլույ, տեղանուն Մոլդովայում __
Այո ւ ր մ ե ն ն — 3 1 2 394
Ս ն յա տ ի ն , ք ա ղ ա ք Ո ւկ ր ա ի ն ա յո ւմ — 3 6 6 , 3 9 7 Վ ա հրեվա ր, տ եղ ա ն ո ւն Մ ե ղ ր ի ո ւմ — 1 6 6
Ս ո զո պ ո լ, գ յո ւ ղ Բ ո ւլղ ա ր ի ա յո ւմ — 3 8 0 Վ ա ղ ա ր շա կ ե ր տ — տ ե ՛ս Ա լա շ կ ե ր տ .
Ս ոթք, գա վա ռ փ ոքր Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 0 2 , 2 5 0 Վ ա ղ ա ր շա կ ե ր տ ի դա շտ — 3 5
Ս ոկմա ն, բ ն ա կ ա վ ա յր հ ա ր ա վ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ­ Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ — 3 9 , 106, 177, 224, 225
ն ո ւմ — 2 7 9 Վ ա յո ց ձ ո ր — 2 3 , 6 0 , 6 1 , 6 4 , 6 6 , 2 5 1 , 5 8 1 , 583
Ս ոմեշ գետ — 389 Վա ն— 2 6 , 2 7 , 3 6 , 4 3 , 5 3 , 5 5 — 5 9 , 7 1 , 7 7 , 8 2 —
Ս ոմխ եթ— 9 4 յ 241 84, 8 8 , 9 0 , 9 9 , 1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 5 1 0 6 , И З , 11Ь ,
Ս որո կ ա , բերդ Մ ո լդ ո վ ա յո ւ մ — 3 9 7 124, 183, 187, 20 5 , 2 16, 25 4 , 276, 2 79, 280,
Սոֆիա — 3 8 1 ) 383) 384 282, 287—289, 490, 578, 583— 585, 604
Ս ոֆիա (Ց ա ր ս կ ո յե Ս ե լո )) ք ա ղ ա ք Պ ե տ Լ ր բ ո ւր գ ի Վ ա նա լ ի ճ — 2 2 , 3 7 , 45, 57, 4 0 2 , 5 2 2 , 578
մոտ — 432 Վան ա նդ— 3 2 5
Ս ով ետ ա կա ն Մ ի ո ւթ յո ւն — 4 2 3 1 610) 625 Վ ա նի դա շտ — 5 3
Ս պ ա հա ն— 2 1 , 99, 100, 105, 107, 109, 126, Վաշարհեյ, քաղաք Տրանսիլվանիա յո ւմ — 3 8 7 , 3 9 1
134 — 136, 138, 141 — 1 4 3 , 145, 146, 179։ Վաոնա— 4 9 , 3 1 2 , 3 8 0 , 3 8 2 , 3 8 3
202, 221, 230, 231, 235, 324— 326, 3341 Վասիլևկա, գյուղ Գբիդոբիոպոլ քաղաքի մոտ —
335, 372, 483, 489, 500, 504, 508, 585, 416
588, 592 Վ ա ս ի լև յա ն կ ղ զ ի , Պ ե տ ե ր բ ո ւր գ ի թ ա ղ ա մ ա ս ե ր ի ց —
Ս պ ա բկերտ — 5 9 ) 115 429, 430
Ս պ եր— 6 3 , 276, 533 Վասլու, քաղաք Մ ոլդովայում — 3 9 4 , 3 9 6
Ս պ իտ ա կ ծով— 95 Վաս պո լրական) աշխարհ, նահանգ — 2 5 , 2 9 , 3 6 ,
Ս վ ա ր ա ն ց, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 61 37, 53, 58, 59) 62, 79, 81, 81, 85, 87,
Ս վեդիա — 3 1 4 ) 317 249— 251, 302, 526, 529, 578, 5 95, 602
Ս տ ա ն ի ս լա վ ) քա ղա ք Ո ւկ ր ա ի ն ա յո ւմ — 3 6 2 , 363, Վասպուրականի լեռներ — 2 4 9
366, 368) 370, 371) 377 Վատիկան— 1 3 6 , 3 1 9 , 3 3 6 , 3 7 5 , 6 1 1 — 6 1 3
Ս ր կ ղ ո ւն ք , ա վա ն Վ ա յո ց ձ ո ր ո ւմ — 6 4 Վարաժնունիք, գավառ Այրարատում — 2 5 0
Ս ուդա կ, ք ա ղ ա ք Ղ ր ի մ ո ւմ — 3 4 9 , 350, 352է 355 Վարանդա— 1 4 6 , 1 5 1 , 1 5 8 , 1 8 2 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 9 4 ,
Ս ուեզի ջրա նցք— 3 1 0 , 322 195, 251
Ս ուլթա ն Ս ա լա , գ յո ւ ղ ն ո ր ն ա խ ի ջև ա ն ի մ ո տ — 4 1 6 Վար ուշ,- տեղամաս Թրնովոյում — 3 8 1
Ս ո ւլթ ա ն ա բ ա դ — 3 2 6 Վաքըֆ, գյուղ Սվեդիայո ւմ — 3 1 4
Ս ո ւլթ ա ն ի ե — 2 4 , 3 2 , 3 3 , 3 5 , 3 7 , 324, 440 Վ ե գ ի -25 0
Ս ուլում ա ն ա ս թ ի ր , Կ. Պ ո լս ի ա ր վ ա ր ձ ա ն — 3 9 3 Վ ե լի կ ո Թ ր ն ո վ ո — տ ե ՛ս Թ րնովո
Սու մ ա տ ր ա — 3 4 1 Վ ենետ իկ— 4 9 , 91, 114, 125, 127, 129, 136,
Ս ուչա վ ա , ք ա ղ ա ք (ն ա և * գ ա վ ա ռ ) Մ ո լդ ո վ ա յ ո ւ մ — 137, 214, 310, 315, 316, 329, 3323 334, 340,
387, 393—399, 450, 595 362, 380, 391, 392, 419, 427, 435, 436, 448,
• Ս ուրա թ) ք ա ղ ա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 1 9 8 , 3 3 0 ) 3 3 9 ։ 484, 485, 487— 490, 505, 507, 538, 568, 588,
340, 347, 500 600, 608, 609, 611, 612, 618, 620, 621
Ս. Գ և ո ր գ, բերդ Մ ա դ ր ա ս ո ւմ — 3 3 9 Վ ենետ իկի հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն — 4 9 , 1 22 — 124,
Ս« Դ մ ի տ ր ի Ռ ո ս տ ո վ ս կ ո ւ ա մ ր ո ց , Դոնի Ռ ոստ ո- 332, 538, 608, 613
վ ո ւմ — 4 1 6 Վ ե ր ին թա ղ, Ա գո ւլի ս ո ւ մ — 5 9 8
Ս. Ս ա րդի ս, գ յո ւ ղ Գ ա ռն իի շ ր ջ ա ն ո ւմ — 6 6 Վ իեննա — 9 2 ) 126, 128, 133, 141, 372՝, 3 7 3 ,
Ս ուրբ Խաչ (Պ ր ի կ ո ւմ ս կ )) քա ղա ք հ յո ւս ի ս ա յի ն 374) 390, 391, 4 8 8 , Հ536, 621
Կ ո վ կ ա ս ո ւմ — 4 0 9 , 415 Վ ի լն յո ւ ս — 3 6 9
Ս ուրբ Ղ ա զա ր կղգփ — 4 4 8 , 6 1 8 , 6 2 0 , 621 Վլադիմիր, քաղաք Ուկրաինայում — 3 6 1 , 3 6 4 1
Ս ուր խ ա թ ( Հ ի ն Ղ ր ի մ )— 3 4 9 , 350, 353, 354, 376
358, 537, 594 Վ ո լգա (ն ա և * Մ եծ գ ե տ )— 132) 135։ 141, 1461
Սուր մ ա լո ւ — 2 4 , 25, 28, 157, 250 403— 406, 423, 425
Ս ո ւր մ ա ր ի — տ ե ՛ս Ս ուրմա լո ւ Վ ո լգ ա -Կ ա մ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն — 4 0 3
Ս ուր ոժ — տ ե ՛ս Ս ուդա կ Վրա ստ ա ն— 2 5 , 3 0 — 3 3 , 3 8 , 4 1 , 5 1 , 5 2 , 5 8 , 6 0 ,
61, 77, 82, 84, 85, 8 7 , 8 8 , 91, 95, 99, 102.
Վ ա լա ք ի ա (ն ա և Վ ա լա խ ի ա ) — 4 9 1 2 9 8 , 3 6 4 , 3 7 6 , 105, 107, 127— 129, 147, 148, 163, 168, 191,
 ձ Լ ղա ն ո լնՆ Լր ի գանէք

1 'յշ, 1 33— 137, 2 0 1 — 203, 2 0 3 —20Н, 2 1 3 — Ո լղ թ ի — տ ե ՛ս Օ լթի

2 2 0 , 2 22, 22ղ — 22 4 , 2 3 0 —23Տ, 2 4 1 , 24 4 — Ո ւն ք ա փ ա ն , Կ. Պ ոլսի ա րվա րձա ն— 3 0 7
240, 230, 2 3 7 , 2 0 0 , 320, 323, 333, 403, Ո ւշի, գ յո ւ ղ Ա շտ ա րա կի շ ր շ ա ն ո ւմ — 6 1 5
4 2 3 , 42 7 , 331 Ո ւչք ի լի ս ա — տ ե 'ս Է շմ ի ա ծ ի ն
ՎուլւԱւչ, րա զա ր Ա ն է/լի ա ւում — 2 0 1 Ո ւռհա — տե ս Ե ղես իա
Ո ւռ ո ւմ ե լի — տ ե ՛ս Ռ ո ւմ ե լի ա և Ր ՚ր ա կ ի ա
Տա թև— 6է, 66, 67, 74, 119, 165— 168, 255, Ո ւտ ի ք — 2 5 0
256, 261, 265, 435, 437—443, 450— 452, Ո լրձ (նա էւ Ուր ծա ձ ո ր )— 9 9 , 250
457, 462— 464, 471, 4 ?3 , 517, 574, 570, 583, Ո ւր մ ի ա — 5 8 , 99, 191, 244, 251, 254
595, 591, 601, 604 Ո ւր ֆ ա — 3 1 3
Տա նա , քա ղա ք— 350 Ո լփ լի ս ց ի խ ե , գ յո ւղ ա ք ա ղ ա ք Վ ր ա ս տ ա ն ո ւմ — 6 0
Տա նձա տ սոի, գ յո ւ ղ Սյո ւ ն ի ք ո ւ մ — 6 1 , 445
Տ ա ն ձ ա վ ւա ր ա խ ի ա նա պ ա տ — 602 Փ ա /էնա , քա ղա ք Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 5 0 0
ձ ա շտ ուն ի լե ռ ն ա ն ց ք Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 6 0 6 Փա մբ ա կ — 8 4 , 113, 176, 182, 245, 256, 266
Տա շո ւ, գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւ մ — 61 Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն — 2 5 0
Տա վրիկիա (ն ա էւ Տ ա վ ր ի կ յա ն ա շխ ա ր հ) — տ ե ' ս Փաբա քա ր , գ յո ւ ղ Ե րևա նի մոտ — 254
Ղ րիմ Փ ա րիզ— 5 3 8 , 612, 620
Տա րոն— 4 6 , 50, 59 Փ ա ր չե ն ի ս , գ յո ւ ղ Ա րա քսի աշ ա փ ին — 1 9 6
Տա րսոն— 31 1 , 320 Փա ր պ ի , գ յո ւ ղ Ա շտ ա րա կի շ ր շ ա ն ո ւմ — 6 0 0
Տեմերնիկ, նա վա հա նգիստ Սև ծուԱւ ա վ /ի ն — 4 2 7 Փ ենշա բ, նա հա նգ Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ո ւմ — 3 3 8
Տ ը դ ո ւ Մ ո ւր ե շ, քա ղա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 7 Փ երիա , մա հա լ Ս պ ա հա նի մոտ — 326
Տ լ ղ մ ա չ է տ ե ղ ա ն ո ւն Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 7 'Փ ի ր ֊Մ ա զ ր ա , գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 7 5
Տ ը ր գ ո վ ի շ տ ե , տ եղ ա ն ո ւն Վ ա լա ք ի ա ՚յ ո ւ մ — 4 0 1 ՚Փ ո ս խ ո վ (Փ ո ց խ ո վ ), սա նշա կ Ց ը լդ ը ր ի >[քդայ ե 1-
Տիր եթ— 330, 500 թ ո ւմ — 2 7 6
Տիգրա նա կերտ — 3 0 2 , 3 1 3 , 3 2 1 , 4 9 0 , 612 ''Փ ո բթ ո ւք ա լա — տ ե ' ս Պ որ ա ո ւգա լի ա
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ։ դ յո ւ զ Խ ա չե ն ո ւմ — 1 9 4 *Փ ո քր Ա սիա — 2 4 , 2 9 , 3 1 — 3 3 , 4 9 , 5 5 , (Г9‘^ 1Հ/3'Ւ
Տ իոմ են իցա , քա ղա ք Ո ւկրա ինա յ ի լ մ — 3 6 3 111, 143, 278, 290, 301, 302, 305, 311, 348,
Տիվրիկ, ր ն ա կ ա վ ա յր Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա - 380, 383, 384
ն ո ւմ — 2 0 5 , 289, 308 Փո/ւր Ա ր դա հա ն , սա նշա կ Կա րսի վ ի լա յե թ ո ւ մ —
Տ ո լ ր ո ւքսի ն ֊ —տ ե ՛ս Հա շի ֊ о ղ լ Ո ւ ֊ Բ ա ղ ա ր ճըկ 276
Տ ո ղ , ա վա ն Դ ի ղ ա կ ո ւմ — 1 5 6 , 1 6 0 , 1 8 6 Փ ո քր թա ղ, Մ ե ղ ր ի ո ւմ — 1 6 9
Տոն կին— 330 Փ ո քր Հ ա յք — 3 1 , 45, 112, 480, 532
Տոսկդսնա — տ ե 'ս Թ ոս կ ա ն ա Փ ո քր Ղա փ ա ն — 1 6 6
Տոր, գետ Կ ո վ կա ս ո ս է■—2 3 3 Փ ո քր Սյո ւ ն ի ք — 2 5 , 62
Տ ո ր ո ն տ ա լ, շրշա ն Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ո ւ մ — 3 8 9 Փ ո ւխ ր ո ւտ , գ յո ւ ղ Սյո ւ ն ի ք ո ւմ — 1 7 5
Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա — 3 5 1 , 3 7 6 , 3 8 6 — 3 8 8 , 3 9 0 — 3 9 2 ,
394, 395, 397, 620 Ք ա նա քեռ— 106, 117, 196, 267, 496
Տրա պ իղոն — 4 5 , 63, 70, 227, 290, 302, 312, ■Քա շա թաղ ( ն ա և Ք ա շ ա թ ա ղ -Ք ո ւ շ ա ս ի ֆ )— 9 6 , 1 1 9 ,
313, 384, 350, 351, 383, 488 251
Տրա պ իզոնի կ ա յս ր ո ւ թ յո ւ ն — 4 9 4?ա շա ն , քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 2 3 5 , 326
Տրգովիշտ են, քա ղա ք Վ ա լ ա ք ի ա յո ւ մ - 4 0 0 Ք ա շմի ր — 3 3 8
Տրիեստ — 3 9 2 , 618, 620 Ք ա շո ւն ի ք — տ ե ՛ս Բ ա րգուշա տ
Տ ր ի պ ո լի — 3 1 3 — 3 1 5 , 317, 329 Ք ա շբերոմ էիք— 2 1 , 26, 37, 55, 491, 521, 522
Տ վ ւղ ի ս — տ ե ս ք^իֆլիս Քա սա ղ գետ — 2 5 7 , 598
Տ ո ւզ ա ղ , շրշա ն Դ ի ղ ա կ ո ւմ — 1 8 6 Քա սա ղի կիրճ— 184
Տ ո ւր ո ւբ ե ր ա ն — 2 6 , 57, 84 Ք ա ր ա գ լո ւխ , ա վա ն Վ ա ր ա ն դ ա յո ւմ — 1 5 1 , 160
Ք ա րա տ ա կ, գ յո ւ ղ — 5 9 8
Ց ա ր ս կ ո յե ս ե լո — տ ե ս Ս ոֆիա Ք ա ր թ լի — 5 1 , 8 9 , 94, 99, 1 27, 1 4 8 , 1 9 1 , 192
Ց ե պ ե ր ո վ , գ յո ւ ղ Լուցկ ք ա ղ ա ք ի մ ո տ — 3 6 2 Ք ա ր թ լ-Կ ա խ ե թ — 1 9 2 , 196, 227, 235, 250, 251
Քա րվա նդ, մա հա լ Ս պ ա հա նի մ ո տ — 3 2 6
Ո ւ/յա ն ո վ սկի մա րզ— 4 05 Ք եհրա ն, ս ա նշա կ Կա րսի վ /ւլա յե թ ո ւմ — 2 7 6
Ո ւլե ի ա — տ ե ՛ս Ա ե յթ ո ւն Ք ե ղ ի — տ ե ՛ս Ձորք
Ո ւկ ր ա ի ն ա — / 4 3 , 2 9 8 , 3 4 8 , 3 5 9 , 3 6 0 , 3 6 3 , 3 6 4 г Ք եսա բ— 3 1 4 , 317
367, 368, 370, 371, 373, 374, 376— 378г Ք ե ֆ ա լ, Կ. Պ ո լս ի ա րվա րձա ն— 611
393, 423, 497 Ք ի լի ա ն , ք ա ղ ա ք Մ ո լդ ո վ ա յո ւմ — 3 9 3 , 3 9 7
 Հ՝այ մոզովյպի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն

Ք ի ր մ ա ն — 21-, 179, 183, 23օ 609

Ք ի ր ս լե ռ — 151 Ֆրա նսիա — 123, 1 2 5 , 127, 136, 142, 148, 201,

Ք յա լա կա ր ի , դլէքиид Ա ր ա ր ա տ յա ն ե ր կ ր ռ ւմ — 1 9 2 231, 3 1 5 -3 1 7 , 319, 323, 329, 390, 501
Ք յա լա բ ա , պյոՎ՚ղ 1Երևանի մոտ — 254 Ֆ ր ո ւմ ո ա ս ա — տ ե ՛ս Ս եպ վ իզ
Ք յի չ կ լե ր — տ ե ՚ս Ձ ի ֆ լի թ - բ ա յր
ՎԱ ՆՔԵՐ
Ք յո փ ր ո ւ ֊Ք յա ն դ ի , գ յո ւ ղ Իջևա նի շ ր ջ ա ն ո ւմ — 2 5 7
Ք յո ւ լո ւ կ - Կ ա յն ա ր ջի — 2 1 9 Ա մ ե ն ա փ ր կ չի .վ ա ն ք , Հ ա վ ա д - Թ ա ս ո ւմ — 6'6
Ք յո ւ ր թ լա ր , ա վա ն Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 6 5 Ա մ ե ն ա փ ր կ չի վա նք, Նոր Զ ո ւ զ ա յ ո ւ մ - 1 0 9 , 120,
Քոթա հիա — տ ե' ս Կ ուտ ինա 335, 336, 558, 591, 613, 014
Հ ո լա ն ի , տ եղ ա ն ո ւն Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ - Ա մ բ դ ո լո ւ վա նք, Բ ա ղ ե շ ո ւմ — 4 4 4 — 4 4 0 , 463,
151 570, 018
Ք ո չե ղ , բ ն ա կ ա վ ա յր Գ ի զ ա կ ո ւմ — 1 8 6 Ա յր ի վ ա ն ք — տ ե ՛ս Գ եղա րդ
Ք ո ր ա դ ա ր ա , տ եղ ա ն ո ւն Գ ե ղա րդի մ ո տ ե ր ք ո ւմ — 9 9 Ա ռ ա ք ե լս д վա նք, Մ ո ւշո ւմ — 2 0 , 4 4 1 , 4 4 6
Ք ււնա , ղ յո ւղ Ն ա խ ի ջևա նի շր ջ ա ն ո ւմ — 4 4 0 , 4 5 1 Ա վա գ վա նք, Ե ր զ ն կ ա յո ւմ — 4 4 2
Ք րգստ ա ն— 8 2 , 84, 179, 250, 279, 490 Ա ր գե լա ն ի վ ա ն ք — 91
Ք բ դ ի կա նը , գ յո ւ ղ Ս յո ւն ի ք ո ւմ — 1 7 5 Ա ր ճեշի վա նք, Վ ա լա ք ի ա յո ւ մ — 4 0 1 , 4 0 2
■Բուռ գետ — տ ե ՛ս Կուր Գ ա նձա սա րի վա նք, Ա ր ց ա խ ո ւմ — 3 0 , 66, 00,
Ք ա ր ա կ ֊չ ա յ, գե տ — 151 1 1 7 , 1 2 8 — 1 3 1 , 1 4 3 , 1 4 7 , 1 5 1 , 1 5 2 , 1 0 2 , 1ճ7,
Ք ա բ ո ւ լ— 3 4 5 209, 222, 201, 507
Գ եղա րդ — 5 3 , 04, 00, 442, 505, 001
Օ բերտ ին, քա ղա ք Ո ւկ րա ին ա յ ո ւ մ — 3 6 3
Գ նդեվա նք, Վ ա յո ց ձ ո ր ո ւմ — 5 9 5 , 001
Օդա յա ա ր մ ե ն ի /ո ր , բ ն ա կ ա վ ա յր Վ ա լա ք ի ա յո ւ մ —
երիցմա նկա նց վա նք, Ա րցտ խ ա մ— 1 5 1 , 158
300
Զա մկա վա նք, Ս ո ւչա վ ա յի մոտ — 308
Օ գ ո ր Հ ե յ, ք ա ղ ա ք Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յո ւ մ — 3 8 9
Թ ա գեոս Ա ռ ա ք յա լի վա նք, Մ ա կ վ ո ւմ — 1 1 0 , 2 0 1 ,
Օ թ ուք, ս ա նջա կ Դ իա րբ եքիրի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 0
Օ լթ ի , ս ա նջա կ Ջ ը լդ ր ր ի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
001
Թովմա Առաքյալի վանք, Ագուլիս ո ւ մ - 1 7 4 , 1 0 4
Օ լտ են իա , նա հա նգ Ռ ո ւմ ի ն ի ա յո ւ մ — 4 0 0 , 4 0 1
Խ նդրա կա տ ա ր վ ա ն ք , Բ ա զ ե շ ո ւմ — 4 4 3 , 4 4 5
0 շ ա կ ա ն -^ -3 9 , 100, 196, 598
Կ ա պ ոսի վա նք, Ե ր զ ն կ ա յո ւմ — 4 4 2
Օ ձուն, գ յո ւ ղ Թ ո ւմ ա ն յա ն ի շ ր ջ ա ն ո ւմ — 2 3 3
Կ եչա ոիսի վա ն ք— 06
Օ ս մ ա ն յա ն կ ա յս ր ո ւ թ յո ւ ն — 3 0 , 31, 47, 49, 50,
Կիև֊Պ ելորյա ն վանք — 3 5 0 , 360
54, 67, 73, 122, 124, 176, 203, 204, 215,
Կ ն ե վ ա ն ք -*-5 0 7
275, 270, 278, 279, 283, 285, 286, 291,
Հա ղբա տ — 00, 505
292, 310, 312, 313, 325, 308, 374, 401, 495,
Հա ճկա տ ա րի վա նք, Ս ո ւլա վ ա յո ւմ — 3 0 8
498, 502, 619
Հ ա , ւիճի վա նք— 505 ճ
Օ ստ րո վ, գ յո ւ ղ Լուցկ ք ա ղ ա ք ի մոտ — 362
Հովհա ննա վա նք— 1 1 0 , 4 4 4 , 445, 496, 497, 595
Օ վա ջիկ, ս ա նջա կ Վ ա նի վ ի լա յե թ ո ւ մ — 2 7 6
Հոիփ սիմե— 595
Օ րա բա ղ ա ր — տե ս Ա ր մ յա ն ս կ
Մեձոփի վանք — 4 3 5 , 4 4 0 — 4 4 2 , 4 7 5 , 5 7 4 , 5 9 3
Օրդ ո ւր ա գ — 1 5 7 , 166, 167, 169, 170, 173— 175
Մի խ այլովյա ն վանք, Կիեում — 3 6 0
193, 325
Նարեկավանք— 5 0 5
Օ ր թ ա լա ն կ , գ յո ւ ղ Ղ բի մ ո ւ մ — 3 4 9
Շատին վանք — 5 9 5 , 6 0 1
Օ ր հ ե յI ք ա ղ ա ք Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 8
Սանահինի վանք — 6 3 , 6 6 , 2 6 6 , 3 0 9 , 5 9 5
Օ րմիա նե, գ յո ւ ղ Պ ո գ ո լի ե ո ւմ — 3 6 1
и . Անտոնի վանք, Կաֆայում — 4 7 8
Օ րմիա նկի, գ յո ւ ղ Պ ո գ ո լի ե ո ւմ — 3 6 1
ս, Աստվածածնի վանք, Արզնում— 5 9 3
Ֆա րա հա բա դ, քա ղա ք Ի ր ա ն ո ւմ — 1 0 0 ս . Խաչի վանք, Նոր Նախիջևանում— 3 5 8 , 3 5 9 ,
Ֆա րիստ ա ն — 42 420, 443, 594
Ֆա րս— 2 1 , 180 ս . Կարապետի վանք, Մուշում— 2 0 3 , 2 0 5
Ֆըռա նցիսի— 538 ս . Հակոբյանց վանք, Երուսազեմում— 4 7 7
Ֆ ի լի պ ի ն ն ե ր (ն ա և ՝ Ֆ ի լի պ ին յա ն կ ղ զ ի ն ե ր ) — 3 3 0 , ս. Նշանի վանք, Սեբաստիայում— 5 7 6
341, 344, 346 п . Ստեփանոսի վանք, Դարաշամբում — 2 6 1 , 2 6 3 .
Ֆ ի լի պ ո պ ո լի ս , ք ա ղ ա ք Բ ուլղ ա ր ի ա յ ո ւ մ — 3 1 2 , 3 7 9 , 601
380, 384 II. Ստեփանոսի վանք, Քարատակում — 5 0 8
'հ ի լի սէԱլ ե — 3 0 5 ս. Փրկչի վանք, Բախչելի դյուզում — 3 5 8
Ֆ լա ն դրի ա — 5 0 1 Վազագնի վանք, Սյունիքում— 0 0
Ֆ լո ր ե ն ց ի ա — 1 3 6 , 538 ■ Վարագավանք — 5 9 5
Ֆ ո կ շ ա ն , ք ա ղ ա ք Մ ո լղ ո վ ա յո ւմ — 3 9 3 , 3 0 8 , 4 0 1 Տ ի ս մ ա ն ա յի վ ա ն ք , Ռ է.ււէինիա յում — 4 0 0
Ֆրա նկս տ ա ն, ֆրա ն կա ց երկիր— 1 1 1 , 183, 501, Ցիպ նա վ ա ն ք , Ք ա ջ բ ե ր ո ւն ի ք ո ւ մ — 4 4 2 , 5 2 1
 Ր Ո 4 Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ի Թ 8 Ո Ի Ն

I). а ш ^ ш р ա քւ

ԲԱԺԻՆ Ս.

Ш ԱՍ ՏԱ Ն Ի Ք Ա Ղ Ա Ք Ա Կ Ա Ն «ԼԻՃ ԱԿ П И Ս Ո ՑԻՍ Հ-ՏՆ ՏԵ Ս Ա Կ Ա Ն ՀԱՐԱՐՍ ՐՈ ԻԹՅՈ ԻՆՆԵՐԸ

X IV — X V III ԳԱՐԱՐՈԻՄ

Դ լո վ ս ա ո ա ջ ի ն .— Հ ա յա ս տ ա ն ի քա ղ ա քա կ ա ն վ ի ճ ա կ ը և ս ո ց ի ա լ-տ ն տ ե ս ա կ ա ն В ш т р Ь г т р ^ т Ь Г Л г р
X IV — XV դ ա ր ե ր ո ւմ (Խ ա չի կ յա ն Լ. Ս .)

1 . Հ ա յա // տ ա ն ը Չ ո բ ա ն յա ն ն ե րի ե տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ 13
2 . Հ ա յա ս տ ա ն ը Լ ա ն կ -Ր ա մ ո ւր ի ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի շ ր շա ն ո ւմ . . . 23
3 . Հ ա յա ս տ ա ն ը Կ ա ր ա ֊կ ո յո ւ ն լո ւ թ ո ւր ք մ ե ն ն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն տ ա կ . 32
4 . Հ ա յա ս տ ա ն ը Ա ղ -կ ո յո ւ ն լո ւ թ ո ւր ք մ ե ն ն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն տակ . 4?
5 . Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ա ր չա կ ա ր գ ը և ս ո ը ի ա լ- տ ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը
X IV — XV դ ա ր ե ր ո ւմ .......................................................................................................5 6

Դ լո վ ս ե ր կ ա ր դ .— Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ի ճ ա կ ը ս ե ֆ յա ն Ի ր ա ն ի և օ ս մ ա ն յա ն Թ ՛ուրքիա յի
տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն տակ (Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Ա. Գ .)

է . Հ ա յա ս տ ա ն ը X V I դ ա ր ո ւմ ծ ա վ ա լվ ա ծ թ ո ւ ր ք -ի ր ա ն ա կա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի
ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջա ն ո ւմ • • * • *
2. Հա յ ժողովրդի ա զա տ ա գրա կա ն ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը թ ո ւր ք -ի ր ա ն ա կ ա ն պ ա տ ե­
րա զմների ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ՛ . . . . . . 8Я
3 . Շ ա հ Ար բ ա սի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ը և Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ի ճ ա կ ը X V I I
դ ա րի ա ոա ջին քա ռ ո ր դ ո ւմ • . « . • • • Տ5
4 . ն ո ր ր ն դհա բ ո ւմ ն եր X V I I դ ա րի 2 0 — 3 0 -ա կ ա ն թվա կա ններին 102
5 . Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ի ճ ա կ ը 1 6 3 9 թվա կա նին կնքվ ա ծ թ ո ւր ք -ի ր ա ն ա կ ս ւն հ ա շ ­
տ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո 107
6 . Հ ա յ- ե կ ե ղ ե ց ո ւ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ֊հ ա ս ա րա կա կա ն դիրքերի ա մ ր ա պ ն դ ո ւմ ն ու
վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն ջա ն ք ե ր ի պ ա տ մա կա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը 116
7 . Հ ա յ ա ղա տ ա դր ա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ը և ն րա ա ր և մ տ ա -եէԱ ա պ ա կա ն կ ա պ ե ր ը
X V II գա րի երկրորդ կ ե ս ո ւմ . . . . • • . . 122
Я. Ի ս ր ա յե լ Օրին և ն րա ջ ա ն ք ե ր ը Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յի ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ * 128
ա

Դ լո վ ս ե ր ր ո ր դ .— Հ ա յ ա ղ ա տ ա զր ս ւկ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ը իրա նա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն և ր ո ւր ք զա վ­
թ ի չն ե ր ի դեմ X V III դ ա րի ւս ո ա չի ն կ ե ս ո ւմ

1 . Հ ա յ-ռ ո ւս ա կ ա ն քա ղա քա կա ն կա պ երը և հա յ- ա ղ ա տ ա դր ա կ ա ն շա ր ժ մ ա ն
ռ ո ւս ա կ ա ն կողմնորոշմա ն ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ո ւմ ը X V I I դ ա րի եր կ ր ո ր դ
կ ե ս ո ւմ ( Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Ա . Գ .) . ■ . . * . . 131
2 . Հ ա յա ս տ ա ն ի ա զ ա տ ա գ ր մ ա ն հ ա ր ց ի շ ր ջա դ ա ր ձ ը դ ե պ ի Ռ ուսա ստ ա ն ( Հ ո վ ­
հ ա ն ն ի ս յա ն Ա . Գ .) . . . . . . . . . 138 ■
3 . Պ ե տ րոս Մ ե ծի ի ր ա ն ա կ ա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ը և Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս յա ն ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի
ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ն ե ր ը ( Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Ա . Գ .) . . . 145
4 . Հ ա յկ ա կ ա ն ս ղ ն ա խ ն ե ր ի պ ա յք ա ր ը ի ր ա ն ա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն դեմ և
Գ ա նձա կի 1 7 2 4 թ վ ա կ ա ն ի հ ա յ-ա դ ր բ ե շ ա ն ա կ ա ն պ ա յմ ա ն ա գ ի ր ը (Հ ո վ հ ա ն ­
ն ի ս յա ն Ա, Գ ,)

/ / ■ ■ ■ ■ V ' . ■ ■
 5 . Ռուս ֊Ր ուր բա կա ն պ ա յմ ա ն ա դ ի ր ը և հր հա նի ու հ ա յկ ա կ ա ն ս ղ ն ա խ ն ե ր ի
հերոսա մա րտ ը թ ո ւր թա կա ն դի նա կ ա լո ւթ յա ն դեմ (Հ ո ւԷ Հա ն ն ի ս յա ն
Ա. Գ .) ........................................................................................................1 5 0
в. Ա զ ա տ ա գր ա կ ա ն կռիվները Սյ՛ունի բ ո ւ մ (Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Ա. Գ .,
Փ ա ւիա ղյա ն Հ . 'հ ) • . . . . . . . . 1в I
7 . Թ ուր թա կա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ա ր չտ - տ ն տ ե ս ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը
Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ (Փ ա վ ւա ղ յա ն Հ . Դ . ) . . . . / ? .յ
8 . Ի րա նի հ զ ո ր ա ց ո ւմ ը ն ա դ ի ր կ ո ւլի խ ա ն ի ժ ա մ ա ն ա կ և հ ա յ , է ելի թութ յ ա ն ֊
ների դիրքերի ա մ ր ա պ ն դ ո ւմ ը (Փ ա վ ւա ղ յա ն Հ . Դ .) . . . 173

Գ լուխ չո ր ր ո ր դ .— Ազսււոա զւսսկսւն շ ա ր ժ ո ւմ ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ X V III դ ա րի ե րկրո րդ կեսին

(Գ ր ի դ ո ր յա ն 4. Ո*.)

1» Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը X V I I I դա րի 5 0 — ? Օ ֊ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ կջ-
միա ձնի հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Ռ ո ւս ա ստ ա նի հետ . . , . 100
2 . Հ ա յ- ա զ ա տ ա ղ բ ա կա ն շա րժմա ն հնդկա հա յ կենտ րոնը։ Հո վ ս ե ւի Էմինի
գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւթ յո ւն ը . . . . . . . . . 198
3 . Ա զա տ ա գ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ը Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ . . . 203
4 . Մ ա գր ա ս ի հ ա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն խ մբա կի գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւթ յո ւն ը . . 200 -
5 . Հ ա յա ս տ ա ն ի ա զա տ ա գրմա ն ծրա գիրը 1 7 6 8 — 1 7 7 4 թ թ . ո ո ւս -թ ո ւր ք ա կ ա ն
պ ա տ երա զմի ժա մա նա կ , • /« . . . . . 21 3

Գ լուխ հ ի ն գ ե ր ո ր դ .— Հ ա յ-ո ււա ս ւկ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը X V III դ ա րի 8 0 — 9 0 -ա կ ւս ն թվա կա ն­

ներին (Գ ր ի գ ո ր յս ւն 4. Ո1.)

1 . Ցա րա կա ն Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի ա ր և ե լյա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը և հ ա յ գ ո ր ծ ի չ ­
ն ե ր ի բ ա ն ա կ ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ռո ւս ա կ ա ն ա ր ք ո ւն ի ք ի հ ե տ . . . 210-
2 . Հ ա յ-ռ ո ւ ս ա կ ա ն դ ա շն ա գ ր ի նա խ ա գծերը . - . . ■ 221
3 . Ռ ո ւս ա կա ն դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն ը և հ ա յկ ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յա ն վերա կա նգ­
նմա ն հա րցը 22Ц
4* Ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ի ր ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը X V I I I դ ա ր ի վ ե ր ջ ե ր ի ն . . 231
5* Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի ա ռ ա ջ խ ա ղ ա ց ո ւմ ը . . . . . . . 238

Գ լուխ վ ե ց ե ր ո ր դ . — Ս ո ց ի ա լ-տ ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Ա ր ե ե յյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ X V I __

X V III դ ա ր ե ր ո ւմ (Փ ա փ ւա լյս ւն Լ. Դ .)

1. Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը Կ զ լբ ա շն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն տ ա կ . . 247
2. Հայաբնակ նահանդներից ստացվող եկամուտների արտադրական և առե-
տ ըր ա ֊ ֆ ի ն ա նս ա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը . . . . . . . 253
3 . Հողատիրություն և հողային հարաբերություններ . . . . 253
4. Հողօգտագործման եղանակներն ու հողաղործ գյուղացիության սոցիալ-
իրա վա կա ն վիճա կը . . . . . . . . . 244
5 . Հ ա ր կ ա յի ն ս ի ս տ ե մ ը և բ ն ա կ չո ւ թ յո ւ ն ի ց գ ա ն ձ վ ո ղ հ ա ր կ ե ր ն ու տ ո ւր ք ե ր ը
X V I — X V I I I դ ա ր ե ր ո ւմ , , , , , , , , շց?

Գ լուխ յո թ ե ր ո ր դ . — Ս ո ց ի ա լ-տ ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ն Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ XVI —

X V III դ ա ր ե ր ո ւմ (Ը ո ւ լա լյա ն Մ. Կ .)

1. Ե րկրի վ ա ր չա կ ա ն բ ա ժ ա ն ո ւմ ը և հողա տ իրա կա ն սիստ եմը , . 275

2. Հողօգտագործման և հողիվարձակալմսւն ձևերն ու աշխատավոր գյուղա­
ց ի ո ւ թ յա ն վիճա կը , , . , ...................................................................2 8 0
3. Հա րկերն ու հ ա ր կ ա յի ն ս ի ս տ ե մ ը եԱ ր կ }տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ . . 285
4 . Ք ա ղ ա ք ն ե ր ն ո ւ ք ա ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ը և * հ ա յ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ղ ե ր ը
տ նտ ե սո ւթ յա ՛ն * մ ե ջ 1*՜ * . ' * ‘V" . . .. . , . 2 8 8
5. Հ ա յ հ ա մ ա յն ք ն ե ր ի ի ր ա վ ա կ ա ն ւԱէճակը Օ ւլմ ա նյա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մեգ . 2ՁՀ

4
 Р Ա ժ Ի Ն ք'

ՀԱ ՅԿ Ա Կ Ա Ն Գ Ա Ղ Թ Ա Վ Ա ՅՐԵՐՍ X I V — X V I I I ԴԱՐԵՐՈԻՄ

հ ո ,|ս ա ո ս ւշ ի ն .— Մ երձա վո ր ա ր և ե լք ի հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը . . . . 29?

1 . Կ ոս տ ա ն դն ուպ ո լս ի և Զ մ յո ւ ռ ն ի ա յի գ ա ղ թ օ ջա խ ն ե ր ը (Ղ ա զ ա ր յա ն Հա Մ . ) 300
2 . Ս ի ր ի ա յի գ ա ղ թ օջա խ ն ե րր ( Ռ ռ փ ո ւզ յա ն Հ. Խ .) . . . . 313
- 3՚ Ե գիպ տ ոս ի գ ա ղ [1 Օքախն ե րր ( Ր՜ ո էիուղ յա ն Հ. Խ .) . . , , 320

1|Ու|ս ե ր կ ր ո ր դ .— Ն որ Ջ ո ւղ ա յի և Հն դ կ ա ս տ ա ն ի հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը
" ք
/■ նոր Ջ ո ւղ ա յի ղ ա ղ թ օ շա խ ր ( Բ ա յբ ո ւ ր թ յա ն Վ. Ա. ) ..»3 2 4
Հ . Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի գ ա ղ թ օ ջ ա խ ն ե ր ը (Ա բ ր ա հ ա մ յա ն Ռ . Ա . ) .. . ^ 7

1*|ւււ|ս ե ր ր ո ր դ . — Ո ւկ րա ին ա յի ե Ա ր և ե լյա ն Ե վ ր ո պ ա յի հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը

1. Ղ րիմի գա ղթ օջա խ ները (Մ ի ք ա յե լյա ն Վ, Ա .) . . , . 348

2 . Ո ւկ ր ա ի ն ա յի և Լեհա ստ ա նի գ ա ղ թ օ ջ ա խ ն ե ր ը (Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն Մ . Լ .) . 359
3 . Բ ուլղ ա ր ի ա յ ի գ ա ղ թ օ ջ ա խ ն ե ր ը ( Հ ո վ ն ա ն յա ն Ս. Վա) . . . , 379
4 . Հ ո ւգ ա ր ի ա յի և Տ ր ա ն ս ի լվ ա ն ի ա յ ի գ ա ղ թ օ ջ ա խ ն ե ր ը (■Ք ոլա նջյա ն Ս. Է .) 386
5 . Մ ո լդ ո վ ա յի և Վ ա լա բ ի ա յի գ ա ղ թ օ ջ ա խ ն ե ր ը (Ք ո լա ն շ յա ն Ս. Լ՝.) . . 392

‘ I յուի՛ չո ր ր ո ր դ . — Ռ ուսա ստ ա նի հ ա յկ ա կ ա ն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը

1 . Ռ ո ւս ա հ ա յ գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ի ս կ զ բ ն ա վ ո ր ո ւմ ը (Բ ա ր խ ո ւղ ա ր յա ն Վ , Բ .) . 404
2 . Ս. «ւ տ րա խ ա նի գ ա ղ թ օ ջա խ ը (Ո ս կ պ ն յա ն Վա Կ ,։ Խ ա չա տ ր յա ն Վ . Ա , ) . 405
Յա Հ ա ր ա վ ա յի ն Ռ ո ւս ա ստ ա ն ի և Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Կ ովկա սի գա ղ թ օ ջա խ ն ե ր ի ա-
ռ ա ջ ա ց ո ւմ ը ( Բ ա ր խ ո ւդ ա ր յա ն Վ, Բ *) • . . . . . 413
4 . Մ ոսկվա յի գ ա ղ թ օ ջա խ ը (Ո ս կ ա ն յա ն Վ» Կ *) . . . . ■ 421
5 * Պ ե տ ե ր բ ո ւր գ ի գա ղթ օջա խ ը ( Դ ի լո յա ն Վ. Ա ,) . ■ . * . . 428

Р ԱԺԻՆ Գ

ՀԱ ՅԿ Ա Կ Ա Ն Մ Շ Ա Կ Ո Ի 80*Ը Х 1 У - Х У Ш ԴԱՐԵՐՈՒՄ

1 . Դ պ րոց և մ ա ն կ ա վ ա ր ժ ո ւթ յո ւն (Ա ն թ ա բ յա ն Փ . Փ .) . . . . 43?
% 2ա Փ ի լի ս ո վ էա յո ւթ յո էձ (Ա ր և շ ա տ յա ն Ս. Ս *) . . . . . . • 450
3 . Գ ի տ ո ւթ յո ւն (Խ ա չի կ յա ն Լ, Ս *) . . . . . . * » 470
4. Պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յո ւն (Դ ա ր բ ի ն յա ն Մ , Հ • ) . . . . . . 49 1
5 . Գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն (Մ ն ա ց ա կ ա ն յա ն Ա . Շ ,) . . . . . » 510
6 . Ե ր ա ժ շտ ո ւթ յո ւն (Թ ա հ մ ի զ յա ն Ն. Կ .) » • * * • • 568
7» Կ ե րպ ա ր վե ս տ (Ա զ ա ր յա ն Լ. Ռ .) • • • » • *
8 . ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո վ յո ւ ն (Հ ա ս ր ա թ յա ն Մ, Մ .)* . . • • 593
9 . Տ պ ա գ ր ո ւթ յո ւն (Ի շ խ ա ն յա ն Ռա Աա) . . . . • * > 60?
Կ ա րևոր դեպ քերի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն . . . . . . * ■ * • 627
Մ ա տ ե ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն 633
Ց ա ն կ ե ր 643
Ա ն ձ ն ա ն ո ւն ն ե ր ի {(ա նկ 647
Տ ե ղ ա ն ո ւն ն ե ր ի ցա նկ • 666
 Հ ԱՅ «ՒՈՂՈՎՐԴ1* Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Հ |Լ Տ Ո Ր IV

Տ պ ա գ ր վ ո ւմ I Հ ա յկ ա կ ա ն ՍՍՀ Գ Ա պ ա ա մ ո ւր յա Ո ի ն ս տ ի տ ո ւտ ի
Դ ի տ ա կա ն ի ւո ր հ ո յի ո ա շ մ ա մ ր

Հրա տ , խ մ բա գ ի ր * ժ. Մ. ԱՂՈՆՅ
Նկարլ. ձևա վորումը' Լ. Ա. ՍԱԴՈՅԱՆԻ,
Կ. Կ. ղ ա ֆա դ ա րյա ն ի

Տ եխ . խ մ բա գ ի ր 1 Մ. Ա. ԿԱՓՀԱՆՅԱՆ
Սրբագրիչ Լ. Կ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

ՎՖ 0 5 0 0 5 հրա տ . 3 7 9 ? Պ ա տ վե ր 7 1 8 Տ պ ա ք ա

Հա նձնվա ծ է ա ր տ ա գ ր ո ւթ յա ն 2 0 /Х 1 1 9 7 1 թ ., ստ որա գրվա ծ է տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն 1 8 /Х '1 9 7 2 թ .,

տ պ ա գր . 4 2 ,7 5 մ ա մ ո ւլ-\- 2 ներգիր, հրա տ . 5 3 ,0 մա մոզ, պ ա յմ ա ն 6 1 , 2 5 մ ա մ ո ւ լ, թ ուղթ М 1.
7 0 Х Ю 8 Ч ,„> Գ ինը 4 ո ո ւբ • I

Հ ա յկ ա կ ա ն ՍՍՀ ԳԱ հ ր ա տ ա ր ա կ չո ւթ յա ն կ շ մ ի ա ծ ն ի տ պ ա րա ն