АКАДЕМИЯ НАУК С С С Р —А Р Л1 Я НС К И Й ФИЛИАЛ

И Н С Т И Т У Т И С Т О Р И И И А Р Х Е О Л О Г И И

А К А Д . Я. А . М А Н А Н Д Я Н

ТИГРАН ВТОРОЙ И РИМ

В НОВОМ ОСВЕЩЕНИИ ПО ПЕРВОИСТОЧНИКАМ

И З Д А Т Е Л Ь С Т В О А Р МФАН- А
ЕРЕВАН 1 9 4 0
 էսՍՀՄ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱ֊Հ ԱՅԿԱԿԱՆ ՖԻԼԻԱԼ
ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ Յ ԵՎ ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

՚ մ - 1М

լ> ' Հ) 1 ԱԿԱԴ. ՀԱԿ ՈР՝ ՄԱՆԱՆԳՅԱՆ

^ «ММЧЛПГ է 1Э61 * ,
/X

^ ՏԻԳՐԱՆ В. 8ԵՎ ՀՌՈՄԸ

<*> ՆՈՐ ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒԹՅԱՄԲ ԸՍՏ ՍԿԶԲՆԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ

Օ) /

՜՝Տ .

Ա Ր Մ Ֆ Ա Ն - Ի Հ Ր Ա Տ Ա Ր Ա Կ Չ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

ՅԵՐ Ե Վ Ա Ն 1 9 4 0
Տպ ա գրվում Ь ԽՍ:Մ Գ իտ ություննհրի Ակադեմիայի,
Հայկական Ֆիլիալի նա խ ա գա հությա ն վորոշմաւքբ.
Գիտ. քա րտուղա ր' ՀՐ. ԲԱՏԻԿՅԱՆ
իր ս խ ե |ի ք՜ույ
Ա Ս ՏՂ ԻԿ ՀԱՄԱԶԱԱՊԻ Մ Ա նԱ Ո ւԴՏԱ ՆԻՆ
յե ղ բ ա յո ս կ ա ն ջԼւ՚ւք զգա ցմունքա ]
ПтЦшшГ Լ հեղինա կը
!

1. Ա Ո - Ա Ջ Ա Ր Ա Ն
Հին Հայաստանի պ ատ մությունը Տիգրա ն Յերկրորդի ֊
'հում ուսուԱեասիրված՜ ե սեղմ ո ւ միֆանկյա լ կերպովդ գլխավորա­
պես յ յեվրոպական գիտնականների ա յն յերկերոլմ յ վորոնց մե'7
ք ն ն ո ւթ յա ն ե առնված՜ թ ե ՀատկապեսՀայաստանիչ տ յլ Հռո­
մեական Հանրապետության և 1լամ պոնտական թագա վորությա ն/
սլա տ մությունը։ Պատմագիտական ա յգ ա շխ ա տ ություններից ամե­
ն ի ց կարևորներն են— գերմանական յ ֆրանսական և իտալական
յե ր ե ք խոշոր տ գո ւյն գիտնականներ ի ճ Մոմզեն ի ք Ռ եյնա քի և Ֆ ե -
ո ե ռ ո յի 1 Համապատասխան յարկերը^է Թացի ա յգ , Լուկուլլոսի Հա յ­
կական արշավանքները մանրամասն ուսումնասիրված՛ են նաե
Լեման—Հա ու պաի աշակերտ Կուրտ Եվ* Հարգի րնդարձակ աշխատու­
թ յա ն մեՓէ վոԸԸ տպագրված՛ ե գերմանական Հ^լիռ» Հայտնի
Հանդեսում ( Հասт* I X , 19 0 9 թ . և Հատ* X , 19 1 0 թ . բ ,
Պատմական և բանասիրական գ ր ե թ ե բոլոր Հայկական յե ր —
կերում, ինչպես և Լին Հայաստանի պատմությանը նվիրված
Գոլենս-Խաչի, Տուրնե րիգիք Գեվորգ Արиլան ի , Մորգանի և Խա­
լա թ յա ն ց ի ֆրանսերեն ու ռուսերեն աշխատություններում) Տ ի գ ֊
րան Р -ի պա տ մությունը քաղված՛ ե Համարյա անփոփոխք մեծ
մասամբ ք կամ Մոմղենի և կամ Ռ եյնա քի վերոՀիշյալ յարկերիր:
1'ա ցա ոություն են կազմում Ջա մէյան ր հ դո կա* Ս,ստոլր յա ն ը յ վո-
ր ո ն ք ո գա էԷԼքլ են նաև Հունական ո ւ լատինական Հին ա ղ բյուրն ե­
րի ց և ց ո ւյց են տվել տեղ տեղ նրանց թ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։
Ինչպես շատ ճիշտ դիտել և շեշտել են ի ր ե ն ք յ եվրո պա կան
գիտնականներըէ Հիմնական սկզբնա ղբյուրներըյ վորոնք գրված՛

1 М о м м с е н , Ри м ская и стор и я, т. 11— 111, М о ск в а 1887, Т Ь . К е 1 -

п а с հ, М Ш Ш сЫ е ЕираЮг, го! ճօ Րօոէ, Раг18 1890, Г. Ф е р р е р о, В е л и ­
чие и п аден и е Р и м а, т. 1, М о ск ва 1895.
- Գերմաներեն այս աշխատությունը լույս ե տեսել նաե. Հայերեն թարգ­
մանությամբ' (տԿո ւ ր ա Լ ք Հ ա ր դ, Տիգրան /*. և 4այ-լու/լուԱեան պատերազմ­
ները։ Աշխատասիրեց Հ. 7 ՚. Վ. *հա րա նֆ ի լ յա նէ Վիեննա 19261 Ազգային
մատենաղ, 2է^?'1ւ

/
են Տ ի գ ր ա ն ֊Մ իՀ ր դատի ժամանակաշրջանից մե1լ կամ մի .բանի դար
Հետո, մեծ՛ մասամբ, անվստաՀելի յե ն և կասկածելի, վորովՀետև
նրանք պատմական անցքերը նկարագրել են կողքէնապաղությամբ
և Հռոմայեցիներ ի ոգտին։ Հայտնի յ ե արդեն, թ ե ինչպիսի մեծ՜
վարպետությամբ Հռոմը կարողացել եր ստեղծ՛ել իրեն սպւսսար —
կող ն երբողական պատմագրություն, վորր լռ ո ւթ յա ն եր մատնում
Հակառակ պատմական ճշմարտության Հռոմի Համար աննպաստ
փաստերը^* Հռոմեական պատմագետներ ի անարժանաՀավատ լի —
նելն ընդգծ՛ել ե դեռ առածին դարում (մեր թ վ . Հռչակավոր
Հին մատենագիր Հովս եփոи Փլավփոսը։ Սա Հրեական պատերազմի
իր պատմության առածաբանում առանձնապես մատնանշել ե, վոր
մինչևիսկ ականատես Հռոմեական Հեղինակները մեծ՛ չափով աղա­
վաղել են փաստերի իս կո ւթ յուն ը և, խեղաթյուրելով պատմական
ճշմարտությունը, կամ ներբողներ են գրել ի Հաճույս Հռոմի և
կամ չարախ ոսություններ սրա թշնամիներ ի մասին։
Պետք ե ասել, վոր Հակառակ կողմը ևս, նաև Հայաստանն
ու Պոնտոսը, ունեցել են այս ժամանակաշրջանում իրենց ո ւրո ւյն
պատ մագրությունը։ Հին ա ղբյուրների մեջ Հիշատակվա չ և, Որ ի ֊
նսյկ, Հոոմեաատյաց (_/\4.1Տ01՜0Ո"1Զ6ԱՏ) Մետրոգորոս Ակեսլսացու ը ն ֊
դարձակ սլատմություղեր Տիգրան Յերկրորգի մասի՛ն, Հա­
մարվել ե փայլուն ոււ տաղանդավոր աշխա տ ություն։ Հիշատակ—
ված են նույնպ ես պատմական կարևոր յարկերը Հերակլիդեսի,
Տեվկբոսի, Ապոլյոնիդեսի, 'հիոփանտեսի և ուրիշ շատ շատերի,
վորոնք յե ղ ել են ՄիՀրդատին կուսակից Հեղինաէլներ։ Սակայն
Հայաստանի ու Պոնտոսի պ ա րտ ությունից և Հելլենիստական
կուլտուրայի ք ա յք ա յո ւմ ի ց Հետո այս յե ր կրնե րո ւմ 1 պաՀպանվհք
են, բնականաբար, գլխավորապես, ա յն յարկերը) վորոնք Հաճել՛է
հ յի ն Հաղթական Հռոմին։ Տիգրա ն—ՄիՀրդատյան դարաշրջանի
պատմությունը կարող եր, իՀարկե, շատ կետերում բոլորովին ա յլ
լուսա բա նություն ստանալ, յե թ ե սլաՀպանված լի ն ե յի ն նաև. վ ե ֊
րոՀիշյալ Հակառակ կուսա կցությա ն գրված՛քները։
Չնայած՜ բ ո ւն Հռոմեական ա ղբյուրների վերև մատն նշվ ած՛
թ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , վոր ք ն ն ո ւթ յա ն են առնված ու ընդգծված
նաև իրենց յ եվրո սլական սլատմագետների ու. բանասերներ ի գըր~
ված.քներում' ա յդ ա ղբյուրները, այնուա մենա յնիվ, միակ ու դ ը լ ֊
Էսա վո լէ Հիմքն են կազմել Մոմզենի, Ռ եյնա քի ո ւ մյուս սլաւոմա —

ւ Տես С I с е г о, Б е 1трег1о Сп. Р о т р . IX, 25:

Տ
•դետների ուսումեասիրութ յո ւն ն ե ր ի ն ։ Սրանք անվերապաՀ է լե ր ֊
ոլով ոդավել են մինչև. ի սկ Պ]լուտար քոսի կեն սաղր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի
.կասկածելի ու անվստահելի վ կա յութ յուն ն եր ից, վորոնց ւ/А ^
.սլես կըտեսնենք, չարամտորեն տրված են Տիգրան Р —
ի ու նրա
պ ետ ությա ն ֆեոդալական կազմակերպության այլանդակ ծ աղրա ֊
նկա րները։ Տեվրոսլական պատմագետները ր ավարար աչա փ ուշա­
դ ր ո ւթ յա ն չեն առել, դժբախտաբար, վոր Պլուտարքոսի և Հռոմե­
ական մյուս Հեւդինտկներ ի ստաՀոգ տ եզեկությունները Հեբքվոււէ
Л/ե Հաճախ փոքրասիական—Հելլենիստական չեզոք ա ղբյուրներում
■պաՀպանված վկա յո ւթ յո ւն ն եր ի ոդնությա մր, վորոնք պարզ կեր­
պով ց ո ւյց են տալիս ա յդ տ եղեկությունների անՀտվաստիու-
թ յո ւ ն շ ։
Մեր այս յե զր ա կա ցութ յուններն ու դիտողութ՜յունները Հար­
կա դրելու ե յի ն մեղ, բնականաբար, նոր ք ն ն ո ւթ յա ն ո ւ վերաւլնա-
Հատման յե նթ ա րկ ելու բոլոր կարևորագույն սկզբնա ղբյուրները։
Ինչպես մեր այս ուսումնասիրությա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ կըտեսնենք, ոդ-
տադոբծելով ա յդ ա ղբյուրները քննադատորեն ո ւ մեծ զգուշավո­
ր ո ւթ յա մ բ ճ Տիգրա ն Р - ֊ի ու նրա դարաշրջանի պ ատ մությունը
.միանգամայն Հնարավոր ե պարզել ու լուսաբա նել ավելի ճշգրիտ
ո ւ ավելի Հիմնավոր կերպով, քա ն ա յդ արված ե նախկին աշխա-
տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ում։
ՏեէԼրոպական պատմագետներ ի վերոՀիշյա լ յև բկերում Մի—
Հըրդատ-Տիգրա ն յա ն շրջանի պատմության լուսա բ ա ն ո ւթ յո ւն ն ո ւ­
ն ի նաև մի ուրիշ մեծ թ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ։
Այս պատմագետները, բա ցի ա յն , վոր իրենց լուսա բա նու­
թ յա ն Հիմք են ընդունել Հռոմեական ա ղբյուրների միտումնավոր
ո ւ գունավորված վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի ր են ք ևս դեպի Արևելքն ու
ա րևելյա ն ժողովուրդներն ունեցել են աչառու ո ւ ա նբա րյա ցա կա մ
Վ երա բերմունք։ Նրանց Համակրանքը վոչ թե ՄիՀրդատի կամ
■Տիգրա նի , ա յլ պարզ կերպով Հռոմի ու նրա զորավարների կողմն
ե, վորոնց նրա նք աշխատել են Հերոսացնել ու իդեալականաց-
նելէ
Իտալական գիտնական Ֆեռեռոն, որ ինակ, ‘Լո['[[ խոշոր
պատմաբա ն ի Հռչակ ո ւնի ճ Լուկուլլոս զորավարին, վորն ա վեր ողն
ու գերեզմանափորը յեղա վ Պոնտոսի Հելլեն իստական փար թ ա մ
կուլտ ուրա յի և շքեղ ո ւ Հոյակապ Հելլենական քա ղա քներիՀ ան­
վա ն ո ւմ ե Հելլենիզմի պաշտպան ո ւ յերկրպագուէ (ГԱմեն տեղ, ---
.ասում ե Ֆեռեռոն, — Լուկուլլոսը կողոպտում եր մեծամեծ Հարստու-

9
թ յո ւն ներ ը և կատարում եր Հրճվանքով Հելլենիզմի մեծ Հովանա­
վորի իր գերը»1։ Մոմզենը և Ռ եյնա քր վոչ միա յն ուշադրության՛
չեն առել Տիգրան Р —ի կուլտուրական ու բարենորոգչական ձեռ­
նա րկուները Հետաէքեաց Հայաստանում) աЛ նրանք մինչևիււկ
Տիգրանակերտ քաղաքի Հիւքեոլմը, վորր կենտրոն ու նեցուկ եր
լինելու Հայաստանի Հելլենականացն ան ու քազաքակրթման' վերա­
գրում են բռնակալ Տիգրանի գոռոզ ու քմաՀաձ կամակորության:
Մոմզեն ի պատմության մեՀ առանձնապես նկատելի յե , բա ցի ա յղ .'
նրա շեշտված Հակակրանքը դեպի Արևելքն ու Ասիացիները։ Նա
մատնանշոլյք եք որինակ, վոր Արևելքում ամեն մի ՛Հպատակ КՀ ա ֊
վատարիմ ե ու կեղծ, ինչպես շո ւն ը »՜։ Նրա կարծիքով՝ «Ասիա­
ցիներ ի Հա տ կությունն ե նրանց պատրաստակամոլթյոլնր ստանձ­
նելու գաՀճի ղեր ի Հաճույս սուլթանի» ՝։ Ուշագրավ ե Հենց ա յն,
վոր Մոմզենր ՄիՀրգատին ու Տիգրանին, վորոնք Հելլենիստական
տիպի առաջադեմ միապետներ ե յի ն ' Հնարավոր ե Համարում ան­
վանել սուլթա ններ։
Հռոմի իդեալականացումը և, ընդՀակառակը, Արևելքի ստ որ ս ։֊
ցումը, վոր վորոշակի նշմարելի յե ն յեվրոպական պատ մագետ֊
ների վերոՀիշյալ յերկերոււէ' Հակագիտական ա/լնբա խ մի տենդեն ղ
են, վոր չե յի ն կարող, իՀարկե, նրանց կռվան ծառայել Տ ի գ ր ա ն ֊
Մի՞էրդատյան դարաշրջանի ճշգրիտ դնաՀատման։
Կտրականապես պետք ե մերժել յեվրոպական պ ա տ մա գիտ ոլ֊
թ յա ն մեջ գերիշխող նաև ա յն կարծիքը, վոր իբր թ ե ' ինչպես
վհրՀին շրջանի պոն տական ֊Հ ռոմեա կա ն, նույնպես և Հ ա յկ ա կ ա ն ֊
Հռոմեական կռիվները, կարելի յե բնորոշել իբրև բարբարոս ու
միա ցյա լ Արևելքի ընդվզում ընդդեմ քաղաքակրթված Արևմուտքի:
Մոմզենը պարզ կերպով շեշտում ե, վոր ա յդ կռիկներր սկիզբ!։
ե յի ն Ասիացիների ա զգա յին ռեակցիայի ու ապստամբության
ընդդեմ Հռոմայեցիների և արևմտյան ժողովրդների*։ Նմանապես
և Ռեյնսւքր մատնանշում ե, վոր ա յդ կռիկները վերակենդանա­
ց ո ւմ < ե յի ն <ГԱսիա յ ի ու Յեվրոպայի Հակամարտության»■'։
Սակայն, իրապես, ա յդ կռիկները, վոր սկսել ե յի ն Հանրա­
պետական Հռոմի զորավարներն արևե լյա ն յերկրների ավազակս։-

1 Տես .В е л и ч и е и падение Р и м а", т. I, М о ск в а 1915, եչ 184,

- Տ4ս .Р и м ск ая и ст о р и я ", т. 11, М о ск ва 1887, ե չ տ՝ւ,
У Տ ե ս էԱ ույէնըլէ եք_ 2 9 0 ։
Տ ե ս ն ո ւ յն ը , ե Հ 2 7 3 ։
5 Տես М Ш Ш сЫ е Е ира!ог, ե չ XI:

10
 վ,ն կողոպտման ու. ֆ ին ան иական շա Հաէլոր ծ մ՜ան նպատակով մըղ-
վում ե յի ն վոչ թ ե բարբարոս միա ցյալ Արևելք ի , այ լ յ երկու. կիրթ
ոլ աո-ա^աղեմ միապետների դեմ, վորոնք թ ե իրենց յերկրն երում
և թ ե ամբողջ Մերձավոր Ա րևելքում աշխատոլյք ե յի ն ղարկ տալ
Հելլենիստական քա ղա քա յին կենցաղի ու կուլտուրայի և առևտրի
ու ա րդյունա բերությա ն նոր բարգավա՛ճման ու րուոն զարգաց­
ման։
Այս տեսակետից միանգամայն ճիշտ պետք ե Համարել
ֆրանսական դիանա կան Մորդան ի Հետևյալ դի տ ող ութ յունը ։
Հ Զաղխսխելով ՄիՀրդատին և Տիգրա նին, աиո ւմ ե Մոր գա նը,
Հռոմայե ցիներլլ վերՀ ե յի ն դն ո ւմ մակեդոնական կուլտ ուրա յին
Ասիայում) ուր բոլոր ա յն պետս ւ թ յո ւհ ն ե րից, վորոնք ոաեզծվե լ
ե յի ն Ապեքս ան դրի նվաճումներից Հետո, մետցել ե յի ն միմիայն
էիլատակներ ո ւ միմիայն թագավորիկներ, վորոնք անկարող ե յի ն
ղորավիդ էԷ*եել Հելլենական ւիառքին։ Պոնտոսի և Հայաստանի
յերկու մեծ՛ թաղավորները վերջիններն ե յի ն , վորոնք կըկարողա-
նա յին վերանորոգել իրենց ոլեւոութ յո ւն ն ե ր ո ւմ ՀեԱուդայի դեղե-
։ւ1՚'ւ ք ա ղ ա քա կրթ ութ յո ւն ը» ՚ ։
Առաջավոր Ասիայի Հետագա կուլտուրական Հետադիմու­
թ յա ն Համար ամենամեծ- պատասխանատվութ-յուէէն ըն կնում ե
սլարղապես Հռոմի վրա։ Նա վոէ միա յն կողոպտել ու ավերել եր
Արևելքը ռազմական արշավանքների, ա յլև ֆինանս ական ու վաշ­
խառուական շւսՀադորՆման միջոցով։ Արևելքից գ րեթ ե անընդՀաա
I1տալիա ոլ Հռոմ ե յի ն ուղարկվում ի բր և ավար ու շա Հույթ յե ր կ -
րի Հարստութ յո ւն ն ե ր ը և ի բրև ստրու1լ աշխատանքային վորա-
կյա լ ուժերը։ *Ւժվար էե Հետևաբար յե ն թ ա դ ր ե լ, վոր ա տ ելությա ն
ու Հակամարտության ա յն մեծ՛ վի*ըւ 1Էոր Հաջորդ դարերում գո­
յո ւ թ յո ւ ն ուներ ի բանականէ Արևելքի և Հռոմեական Արևմուտքի
միջև1 մեծապես խորացրել եր Հենց ի ն ք ը Հռոմը Տիգրա ն—ՄիՀըր-
դատ յա ն շրջանում։
Մեր այս ընդՀսէնուր առա ջաբա ն ի վերջում անՀրաժեշտ ե
նաև մատնացույց անել, վոր Տիգրան ք*—ի պաт մ ո ւ թ յո ւ ն ը , ւ[որը
Մոմզեն ի , Ռ եյնա քի և Ֆ ե ռեռոյի վերոՀիշյալ յ ե բկերում քննա րկ­
ված՝ ե ի բր և մի միջադեպ ու Հավելուկ Հռոմի կամ Պոնտոսի
պւստմությանՀ ս ո ւյն մենա գրությա ն մեջ առաջին անգա մ ուսում-

ւ Տե՛ս յ . с!е М о т д а п , Н Ы о1ге ժս реи р!е агшёп1ел, Ра քւտ 1919, ձջ տօ.

11
նասիբված ե Հայաստանի պատմության շրջանակի մեք, վորր
րավականաչավ։ ծա նոթ չե յեղ ել ոտար պատմագետներին։
Նոր ե մեր ուսումնասիրության մե9, բացի սկզբնա ղբյուր­
ների վկա յո ւթ յո ւնների քննական ու Համեմատական լուսաբա­
նումներից, նաև ա յն, վոր մեզ Հա իղվել ե, շնորՀիվ պատմական-
աշխարհագրական նախորդ մեր աշխատությունների' ճշտել աւ</։1
ԼուկուԱոսի ու Պոմպեյոսի արշավանքների ճանապարհները և լու­
սաբանել տեղագրական ա յն վիճելի ու մութ խնդիրները, ւ[որոնք
դեո. մինչև ա յժ մ պարզված չեն աղբյուրների բա ցա կա յութ յա ն
պատճառով։ Հին ա յգ ռազմուղիների պարզորոշ բա ցա տ բո լթ /ան
Համար այս աշխատությանը կցված են մանրամասն ու Հատուկ
քարտեզ Ներ։
 2. ԱՌԱՋԱՒՈՐ Ш М З Ь ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ПК ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ
ԴՐՈհԹՅՈՏՆԸ ՏԻԳՐԱՆ Р-Ь8 ԱՌԱՋ
Աէւաֆաէէոր Ասիտյի պատմության Համար Աղեքսանդր Մա­
կեդոնացու և Սելեվկյտնների տիրապետութ՜յունը սկիզբն յեղա վ
ւ["է միա յն նրա տնտեսական զարգացման ու արագ վերելքի, ա յլ
մասամբ նաե նրա սոցիա լական կեր սլավ/ոէսման։
Մ ակեդոնական տ իրա պ ետ ությա նն արտակարգ մի շրջան
դառավ այստեղ առևտրի, արՀեստներ ի ու ա րդյունա գործությա ն
բուռ ն բարգավաճման, բա զմա թիվ Հունական գա ղութների ու ք ա ­
ղաքների Հիմնարկման և Հելլենիստական քա ղա քա յին կուլտու­
րա յի առաջացման, վորով միանգամայն նոր ը ն թ ա ց ք տՐէէէ*ց Մեր­
ձավոր Ս.ր1ւելք ի Հետագա զարգացման։
Հելլենական Արևմուտքը, նվաճելով 33 4 --- 3*30 թ վեր ին Հմեր
թ վ • ա ռա ^յ ամրողջ Ս*երձ ավոր Արևելքը և Հիմնելով այստեղ աշ-
խարՀակա լ մի մեծ- պ ետ ութ յուն, վոՐԸ տարած՜վում եր մինչև
Հնդկական ովկիանոսր և Ւրանի Հյուսիս—ա րևելյա ն շրջանները
Հարուստ տ յս յերկիրր դարձրել եր Հելլենական գա ղթա վա յր և
իրեն նպատակ եր դրել, կերպարանափոխելով Արևելքը Հելլենիս­
տական ինքնէսվար քա ղա քների ու գա ղութների միջոցովլ միա­
ձուլի լ նրան իր Հետ։ Աղեքսանդր Մակեդոնացուց և նրա Հա -
Պորդներ ից Հետո Արևելքի Հելլենականացման ն ո ւյն քաղաքակա­
ն ո ւթ յո ւն ը վարեցին նաև Սելեվկյա ններր, մանավանդ, իրենց
տիրապ ետության առաջին շրջանում։
Սակայն ՀեԱենականացման ա յդ քա ղա քա կա նությունը, ի ն չ ֊
պես և լայնատարած՜ Արևելքի տևական միացումը, չափազանց դ ը ժ -
վար ձեռնար կութ յո ւն ն ե ր ե յի ն , վոր վեր ե յի ն իշխող ՀեԱենների
Համեմատաբար անՀամաչավւ ու փոքր ո ւժերի ց։
Արդեն Սելեվկյան ամենաՀզոր թագավորներ ի ժամանակ
սկսվեց ՀետզՀետե նրանց մեծ՛ ու տշխարՀակալ պ ետ ությա ն ան­
դամատումը և քա յք ա յո ւմ ը ։ Մոտավորապես 305 Սելեվ-
կյա նները կորցրի ն նախ և առաջ իրենց Հնդկական գավառները։

13
 Այնուհետև մոտ 35 5 թ վին ԱելեվկյաՂ։ թա գա վորությունից ա ն֊
Հատվեցին Բակտրիան և Սոգգիանեն։ Ն ույն ա յգ ժամանակներում
կարողացան ոլաՀսլանել իրենց անկա խ ությունը կամ ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յ֊
ն ո ւթ յո ւն ը Կասլսլաղովկիան, Պոնտոսը, Հայաստանը ե. Ատրսլատա-
կանըг Այնուհետև յերրորգ ու յերկրորդ դարերում (մեր թ վ . ա ֊
յւա լ ) Սելեվկյ անների դեմ Հանգես յեկքան նրանց նոր ախոյանները
Պարթև Արշակունին երր և Հռոմըէ Այս յերկու Հզոր պ ետ ութ յո ւն —
ներր ժառանգելու ե յի ն ՀետզՀետե նրանց ամբող9 թա գա վորու-
թ յունրէ
Պարթևական թա գա վորությա ն Հիմնադիրն ե Համարվում
Արշակ Ա֊ը > ծագումով պ ա րթևներին ազգակից Ապարն կամ
Պարն թափառական ցեղից։ Մոտավորապես 25 0 թ վ ի ն (մեր թ վ .
աաաՀ) սա ապստամբել եր իր ցեղակիցների Հետ Սելեվկյ անն երի
դ ե մ և սպանել եր նրանց սատրապինտ Արշակ Ա-ից Հետոճ նրա
յևղրա յրր և Հաֆորգր, Տրդատը կամ Արշակ Բ ֊ը , Հաղթելով Vե ֊
լեվկոս /*♦ Цшլլինիկոս ի ն ( 2 4 8 — 2 1 0 թ * ) Հ վերֆնակ անասլհս Հաս­
տատվեց Պար թևս տան ո ւմ և նվաճեց շուտով նաև Հարևան Հրկ ա~
նըտ *ԼորԷ կենտրոնն եր ՀԼադրակարտա քաղաքը ա յժմյա ն Ա ս դ ֊
ր ապատ ր է
Պարթևական թ ա գա վորութ յունըք վոր կազմվեց Սելեվկյ ան
մեծ պ ետ ությա ն Հյուսիս—արևելյան սաՀմանումճ ս կ զբո ւմ ի ն չպ ե ս
տեսնում ե ն ք ք մեծ Հեր։ Նրա աշխարՀա կալական րնգարձակումը,
վորով վերՀ դրվեց Աելեվկյանների իշխ ա նությա ն ու Հելլենիզմի
տարածմանն իրանական ա րևելքումճ սկսվեց ՄիՀրդատ Ս .֊ի ժա­
մանակ (1 7 1 --- 1 3 8 մեր թ վ * ա*)է Սա ոդա վեց Աելեվկյանների ներ­
ք ի ն յերկպ ա ռա կություեներից և նվաճեց նրանց արևելյան յե ր -
կրրներր Հնդկական Կովկասից մինչև Յեփրատ գետր և Կապպա-
դովկիա յի սաՀմաններր* ։ Արևմտյան Հելլենիզմը Հարկադրված յ ե ֊
ղավ այսպիսով քաղաքական ու կուլտուրական իր դիրքերը զի-
ֆելու արևեԱան իրանիզմինք և տյնուՀետև Աելեվկյանների իշ­
խ ա նութ յա ն տակ աուժաման ակասլ ես Աևացին միա յն Հյուսիսա յին
Ասորի ք ը և Կիլիկի ան։
Հենց ն ո ւյն այս յերկբորդ դարում) յե ր բ պարթևները տեր
և յի ն դա ոնում Աելեվկյ անների արևելյան յերկրներ ի ն ճ արևմուտ­
ք ո ւմ ևս Հ ե գ ն ա կ ա ն մանր պ ետ ությունների և Սելեվկյ ան թա ­
գա վորությա ն դեմ Հանդես յեկա վ Հռոմը։

1 Տես յ ս տ1 1 ո I М. յ ս ո 1 а ո I, Е рП о та հ1տէօւ№ուա Р11Шрр1сапш1

Р о т р е ! Тго§1, Х Ы , 5, 8:

14
 Նրա ծավալումը Միջերկրական ծովի արևելյան յերկրնև բո ւմ
սկսվել եր արդեն փունիկյան յերկրորդ պատերազմից Հետո ք218
— 201 թ * յ * Ան աի ոքոս Մեծի Մադե եսիա յ ի մոտ կրած վճռական ու
ծանր պ ա րտ ությունը 1 0 0 թ վ ի ն Հո.ոմայե ց ին եր ին Հնարավորու­
թ յո ւ ն տվեց ամրացնելու իրենց ա զդեցութ յունը Փոքր Ասիայի
մանր սլետոլթյո ւն ն ե ր ի վրա։ Ենչպես Հունաստանում) նույնսլես
և այստեղ Հուոմը Հրասլարակ յեկա վ սկղրւումճ իրրև աղատարար
.ու Հովանավոր մանր պ ետ ություններ ի ո ւ ճնշված ժողովրդնե­
ր ի ։ Աակա յն է իրապես 9 նրա քա ղա քա կա նությա ն նպատակն եր
գրգռել ու թշնամացնել իրար դեմ բարեկամ ա յդ պ ետ ութ յուննե­
րը և) ուժասպառ, անելով բոլոր ի ն ճ Հա՛ստատել ամենուրեք իր տ ի-
բա պետ ո ւթ յո ւն ը ։
Դաոնալով տեր ու տնորեն Հունաստանի ու Մակեդոնիայիճ
նա շուտով սլատռեց անշաՀասեր ազատարար ի իր կեղծ դիմակը
և 1 3 3 թ վ ի ն վոտք դրեց Փոքր Ասիա վորսլես նվաճող և Հաստա­
տեց իր իշխ ա նությունը Պերդամոնում։ Հռոմեական ն ենգ ու ճար-
պիկ դիվա նա գիտ ությա ն յեռ. անդուն գործունեո ւթ յա նը պետք ե
վերագրեի Հավանորեն) Պերդամոնի թագավոր Ատտալոս 9*—ի կը-
.տակլ՛էք վորի Համաձայն նա իր թ ա գա վոր ութ յո ւնն ու ամրող9
Հարստությունը թողեց իբրև ժա ռա ն գութ յո ւն Հռո մին։ Պերգամո-
նը դառավ ա յնոլՀետ և Հռոմեական նաՀանգ և անվանվում եր
<էպրովինցիա Ասիա))։
Իմպերիալիստական Հռոմի ա յս մուտքն Ասիաք ինչպես կը
տեսնենքք սկիզբն եր ա յն մեծ ա վերա ծությա ն ու աղետի , վորն
իր Հետևանքներով աՀավոր ու կործանարար յեղա վ Հելլենիստա­
կա ն Արևելքի տնտեսական ու կուլտուրական Հետագա զարգացման
Հաժար։ Հելյենական աշխարՀակալներ ը ևս նվաճել ե յի ն Արևելքը
շաՀ ագո ր ծման նպատակով} սակայն նրա նքէ ինչպես ասացինքք
Հիմնելով այստեղ Հարյուրավոր քաղա,բներ ու գա ղութներ և
ստեղծելով բարեՀաք/ող պայմաններ առևտրիյ արՀեստների և ար­
դյո ւն ա գոր ծո ւթ յա ն աճման ու զարգացման Համարճ մեծապես ն ը -
պաստել ե յի ն նրա ա ռա ջա դիմությա ն։ Մինչդեո. Հռոմեական Հան­
րա պ ետ ությա ն տ իրա պ ետ ությունն առածին դա րում ( մեր թ վ *
առաջ) աղետալի մի դարաշրջան եր աբև ելյա ն յերկրների տը ն ­
տես ական ու կուլտուրական Հե տադիմո ւ թ յա ն ճ անՀաշիվ Հարստու­
թ յո ւ ն ն ե ր ի և ա նթ իվ ստրուկների փոխադրման Արևելքից Արև­
մուտք ևյ ընդՀանրապես, տեղական Հելլենիստական պ ե տ ո ւթ յո ւն ­
ն ե ր ի ու քա ղա քների կողոպտման ո ւ կործանման։

15
 Հարկավոր ե նաև մատնանշել, վոր Ասի այ ի կողոպտիչներն՞
ու. ավերիչսերն ե յի ն վոչ միա յն Հռոմեական Հանրապետութ յա ն
Հռչակավոր զորավարները, պաշտոնյաները և կապալառուները,
վոր ուղարկվում ե յի ն Արևելք, ա յլ և նրա անվանի ու առաջադեմ*
Համարվող քաղաքական գործիչները։ Ժողովրդական տրիբուն-
կայոս Գրաքխոսի առաջարկությամբ 1 2 3 — 12 2 թվերին Հրատ ա ֊
րա կվել ե յի ն մի շ ա ր ք որենքներ , վորոնք թ եև, մեծ մաս ամբ г
անմիՀա կան կապ չո ւն ե յի ն Արևելքի Հետճ սակայ ն մեծապես՜
սաստկացրել ե յի ն պրովինցիա Ասիայի անողոք շաՀագործումըՀ
Հենց նրա Հայտնի ՀացաՀատիկայի ն որենքը (1вХ ^ Ш П е Г Й а Й а ),
վորի Համաձայն Հռոմեական քաղաքացիները ստանում ե յի ն մա յ­
րաքաղաքում եւհան Հս*ց Հարկադրել եր նրան գանձել պ րովին­
ցիա Ասիայից ուղղակի ու անուղղակի նոր ու ծանր Հարկեր։ Բացի
ա յդ, նա Հատուկ որենքով կարգագրել եր, վոր ՀարկաՀավաքոլքքե՝
Ասիայում արվի կապալով Հեծվոր դասին։ ՛Նա ա յդ արել եր պար­
զապես այն դիտավոր ութ յա մ բ, վոր պես զի ապաՀովե դրամատեր՝
Հարուստ այս դասի Համագործակցությունն ընդդեմ ազնվակա­
ն ո ւթ յա ն ։ Բացի ՀարկաՀավաքումից Աեմպրոնիուսի 12 3 թ վ ի ո-
րենքով (1 е х Б е т р г о г И а ] и й !с а г 1 а ) Հեծվոր դասին եր Հանձնվել-
նաև դատական իշխ ա նությունը քրեական գործերում։
Մի ան գա մայ ն Հասկանալի յե , իՀարկե, վոր վերոՀիշյա լ ո-
րենքնե ր ի շնորՀիվ պրովինցիա Ասիան Հյուծվելու ու ա րնա քա մ
եր լինելու տնտեսապես Հռոմեական կապալառուների ու վաշխա­
ռուների քմաՀաճ կամայականությունների ցանցում^ ։ Ասիական
նաՀանգի ու Հռոմայեցիների դաշնակից փոքրասիական պետու­
թ յո ւն ն ե ր ի ծանր դ ր ո ւթ յո ւն ն անկեղծորեն մատնանշված ե Լի—
վյիոլսի պատմության մեֆ։ Նրա ասելովք1 այնտեղ ուր մուտք ե յի ն
գործում Հռոմեական կապալառուները անզոր եր դա ոնում Հան­
րա յին իրավունքը և վերա նում ե յի ն դաշնակիցների աղատու-
թ յո ւն ն ե ր ը ՜։
Հռոմից ոլ Ւտալիայի ց յեկա ծ խոշոր ու մանր վաշխառուները
և Հռոմեական բանկերի գործակալները դաժանորեն շաՀագործոււԻ
ե յի ն վ ոչ միա յն պրովինցիա Ասիան, ա յլև .կեղեքում ե յի ն նաև
Փոքր Ասիայի մանր ւղևտութ յո լն ն եր ր * ք*իթանիանէ *հէսլատիան
և Կասլս/ագովկիան։ Հռոմի այս դաշնակիցները ևս Հաղ թ և ոՍԼք

1 Հմմտե V 1 с է о г С 1ւ ;ւ ր օ է, Լ յ ргоу1псе готгИпс ргосоп.чиЫге с Г А в ^

Раг1з 1904, ե չ 4 1 — 4 0 ,
г Տ ե ս ХЬУ, 1 8 ,

16
 կորցնելով է/րենց էսաբո լս ի կ ան կաի ա լթ յ ունը' ղոՀ ե յի ն դաոնալու
Հдл///|Ш 1լան ղիշատ ի չ իմպերիալիզմին։
Թե վոր քա ն ծանր եր Հռոմեական աիրա սլետուէ]յուեն ԱսԷէ-֊
այոլ/է' 1 ա յդ ցա յտ ուն ու սլատկերավոր կեր սլուէ մատնանշել ե
գերմանական սլաամադԼա Թ♦ Մո մզեն ը ։
«Կայոո էհրաքԷսոսԷէ վերոհիշյալ որենքների գործադրու­
մից ՀԼաո, ասում ե Մոմզենը է Հռոմեական աււանց ա յն ել
ծանր տիրա պ ետությունը վերածվեց [ Արևելքում^ այնսլիսի
անուանելէ/ մի ճնշման , վոր վոչ արքա՛յա կան Է/հսգր ե վոչ
ել շի նա էլանի խ րճիթն ասլա Հուէ չե յի ն գրավումից* ամեն մի
Հասկг աճում եր այնաեղ ՀարկաՀավաքների Համար ե ամեն
մի յերեխա ծնվո ւմ եր, Հավանորեն, իրրե զոՀ ստրկավա-
ճաոների Համար։ +»*3եվ յ ե թ ե ա յդ խաղաղ յե ր կ բ ն ե բ ո ւմ և
^__ այնտեղ աոլրող վ։ափկ։սկյաց ժ Աւլուէրդե երէէ մեջ յերևա ն դար
՜\. մի մարդу վորն ընդունակ լիներ ազդանշան տալու ընդՀա -
նուր աոլ иաամըութ յ ան ' վարելէч յե ր иսլաиել, վոր այնտեղ
տեղէ/ կունենան զարմանալի ո ւ զարՀուրելի ա ն ց ք ե ր է ։
Ե ուտով) իրապես, ինչպես կըաեսնենք, բռնկվեց նա էս Փոքր
* Ասիա յում և ապա նաև Հունաստանում մեծ ապստամբություն ,
վորր ՀետզՀետե վ։ոխարկվեց սոցիալական Հեղափոխ ո ւթ յա ն ։ Հրա —
Հըրողը պատմական այ դ ցնցող դեպքերի ՄիՀրդտտ Պոնտացին
եր' Հռոմայեցէւների Հղոր ու անՀաշտ ախ ոյա նր։
Պոնտական թ ա գա վորութ յունը) *1пРЦ_ գլխավոր մասնակիցն
եր ա յդ մեծ ա նցքեր ի , ղտնվոււէ եր Աև ծովէг Հարավային կո ղ -
մումճ ք*ի թ ա ն իա յ ի յ *հալատիայի) Цասլսլադովկիայ ի և Փոքր Հ ա յ­
քէг միջև։ Աք ե մեն յ ան Պարսկաստանի տէ։րա պ ետ ությա ն ժամանակ
այս յ ե ր կ է УվոՐԻ մեջ ապրում ե յի ն սեմական) արիական և բն իկ
տիոքրասի ական ցեղեր' մեծ չափով յե նթ ա ր կ վ ել եր իրանական
կենցաղէг ու կուլտուրա յէ ։ ա զդ եցո ւթ յա ն ։ Նրա ծովափնյա շրջան­
ն ե ր ո ւմ ' Աին ոպում) Ամէւսոսույք\ Տրապիզոնում և մյուս քա ղա քնե­
ր ո ւմ ճ Հաստատվել ե յի ն դեռ. Աքեմեն յա ններ ի աշխարՀակալ տիրա­
պ ետ ութ յունից առաջ Հունական գաղութներ) վորոնք զորեղ ն ե ­
ցուկներ ե յի ն Հելլենական քա ղա քա կրթ ո ւթ յա ն ու էեզվի տա­
րածման։ Պարսկա1լան ազնվականությունը^) "Լորը գրավել եր
այստեղ Հողեր ու կալվածներ) կազմում եր զգալի մասը իշխող դա­
ս ի։ Պարս կա կան ազնվական ամենա բա ր&ր տոՀմէւց եր նաև Մի -

1 Տձ՚ս .Р и м с к а я и с т о р и я ', т. 11, п е р е в о д Н е в е д о м с к о г о , М ос­

к в а 18Տ7, եչ гвв,

. 17
Տիփ՚ւսՈ Г-. յեվ Հււուքք—2
Հըրդատ Ա ֊ը ( 3 0 2 — 266 մեր թ վ . աո..), վորը Հի&եադիր ե Համար­
վում Պոնտական թ ա գա վորությա ն։
Նոր ՀիէքԱված այս թա գա վո րո ւթ յո ւնը , վոր բավական ըն ­
դարձակվել եր ՄիՀրդատ V—ի Հալորդների ժամանակ իր Հզո­
րութ յա ն ու ւիաււքի գ ա դ ա թնակետ ին Հասավ առա Փին դարի
սկզբներում (մեր թ վ * ա ռ ա Մ ի Հ ր դ ա տ Եվսլատորի թագավորու­
թ յա ն ը ն թ ա ցքո ւմ ( Ш ---63 թ .) ) վորին անվանում են նաև Մեծ։
Պոնտոսի այս Հզոր թագավորը կարճ ժամանակում նվաճել Լր
Հին Կողքիսը մինչև Գիոսկուրիա և մինչև ա յժմյա ն Սուրա մը,
նաև ա յժմյա ն Հարավային Ռուսաստանում1 Տավրիկյան Խերսո-
նեսը ու նրա Հարևան սկյութա կա ն յերկրները, և Պոնտոսի Հա­
րավ—արևե լք ո ւմ ճ Փոքր Հ ա յք ը ) ՎՈՐԸ նվաճումից առա^ առանձին
թա գա վորություն եր։ Ս յս մեծ նվաճոլէէեերից *%ետո Պոնտոսը մե­
ծա գույն պ ետ ությունն եր դառել Փոքր Ասիայում և ամենա Հզոր
Հակառակորդը իմպերիալիստական Հռոմի։
Պոնտոսի և Փոքր Հ ա յք ի Հարավում գտնվում եր Կապսլա-
դովկիանյ վոՐԸ чաՀման ակից եր Հայկական Հին Ծոփքին և տա­
րածվում եր Հարավոլյմ մինչև Կիէիկիաւ ար ևմո լյո քո ւ մ Հ մինչև Լի-
կաոնիա և Հյո ւս ի ս -արևմուտքո լյմՀ մինչև Ղ*ալատիա։ Այստեղ ես,
ինչպես և Պոնտոսում, Աելեվկյանների տիրապետության առա Уին
տարիներում կազմակերպվել եր առանձին թ ա գա վ ո ր ո ւթ յո ւն , վորի
Հիէէնադիրն եր Արիարաթ Р —ը ( Հավանորենյ 301 --- 280 թ * ) ճ ծա­
գումով, ինչպես և Պոնտոսի թագավոր ՄիՀրդատ Ա—ը, պարսկա­
կան ազնվականության բարձր տոՀմից։ 'հիոդորոս Սիկիլիացու
վկա յութ յա մ բ11 Արիարաթ Բ -ը կարողացել եր տիրել Կապպադով-
կիա յին ոգնական զորքերի ա ջակցությամբ, վոր նա ստացել եր
արմենների Արգո ատես АрООССТТ^) թագավորից։ Կապպագովկիա-
յո ւ մ ևս) ինչպես և Պոնտոսում, էշ.էյոՂ դասակարգը բաղկացած
եր, մեծ մասամբ, կալվա ծա տե ր պարսիկ ազնվականներից և յե ր -
կիրը Ս%քեմենյան տիրապ ետության ժամանակ յենթ ա րկվել եր
իրանական պետականության և իրանական կուլտուրայի ազդե­
ց ո ւթ յա ն ։ Սակայն նաև այստեղ ՀեԱենականություեը Հաստատ­
վել եր քա ղա քներում և նրա ա զդեցութ յունը զորեղ եր, գլխավո­
րապես, ժողովրդի բարձր խավերի շրջանում։
Բացի Պոնտոսից և Կապպադովկիայից ՄիՀրդատ- Տիգւ յա ն-
յա ն շրջա՛նի պատմական ա՛նցքերին մասնակից ե յի ն նաև Բ ի թ ա -
նիան և ԳսւլատիաՂւ։

1 Տ ե 7 X XXI, 19, 5:

18
 Բ իթ %իան գտ նվում եր փոքր Ասիա յի Հյուսի ս ֊ արևմտյան
ա ն կյուն ո ւմ * Սև ծովի) Բոսփորի և Պրոպոնտիսի ավէերին, և տ ա ֊
ր ածվում ևր արևելքում մինչև Պափլադոնիա, Հա րա վ֊ա րևե լք ո ւմ '
մինչև Գալա т իա , ի սկ Հարավում՛ճ մինչև Միսիա։ Այս յե ր էլիր չւ
կոչվում եր Բիթանիա թրակիէսկան րի թա ններ ի անունովդ վորոնք
թ ր ակի ական ուրիշ ցեղերի Հետ գա ղթել ե յի ն Փոքր Ասիա Բ ա լ ֊
/լանյան թերա կղզուց։ Այս գա ղթ ականներ ր Հի լքնել ե յի ն այստեղ
Բի թ ա ն իա յ ի թ ա գա վորութ յունը, վորն Աքեմենյան Պարսկաստա­
ն ի տիրապետության ժ ամանակ կիսան կախ եր և կազմակերպվել
հ ր իրրև անկախ պ ետ ութ յուն յերրորգ դարի սկզրներում։ Ւ ն չ֊
պես և Փոքր Ասիայի մյուս արևմտյան շրջաններ ր Բի թ ա ն ի ան
ևս մեծ՛ չափով յենթ ա ր կ վել եր Հելլենական կուլտուրայի աղդե~
ց ո ւ թ յա ն ։
Փոքր Ասիայի կենտրոնում գտ նվում եր 9 ա
ալատիան3 վորը
սա Հման ակից եր Բ ի թ անիա յի ն է Պոնտոսի ն և հասլպադովկի ա—
յի ն , Իր անուհը սա ստացել եր գա լատներից կամ կելտեր ի ց } վո ֊
րոնք 27 7 — 27() թ ♦ մեր թ վ * աոա^ Թրակիայի 1[ր ւսյ ով յե կ ե լ ե յի ն
Փոքր Ասիա և այստեղ բն ա կ ո ւթ յո ւն ե յի ն հաստատել Փո.յոււչ.ի-
տյո ւ մ ։ Այս յե կ ^ ւր ու псп ղմի կ ժողովուրդը, վոր բաղկացած֊ եր
յե ր եվ» ցեղա յին Հատվածներից և բաժանված եր աււանձին տ ոՀ֊
մերիճ չեր կարողացել ստեղծե լ միաբան ու միալար պետություն/
և խաղալիք եր դաո.ել Հռոմեական ճարպիկ դիվան ագիտ ո ւ թ յա ե
ձեռին։
Պ*ալաս։ներր և Բի թ ա ն իա յի ո ւ Կապպա դո վ!լի :սյ ի թ ադա վո -
ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ինչպես ներքև կյոոեսնենք, Հլու և Հնազանդ դաշ-
նակիցներր դտււան արշավող Հռոմեաէլան իմպերիալիզմի և Հոյւ֊
մեէսկան զորքերի Հետ մասնակից յեղա ն թ ե Հոոմեա ֊պ ոնտ ա կա ն
Л թ ե Հայ֊Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բոլոր л ь սլատեր աղէՈէերի ն ։

19
 3. ԱՐՏԱՇեՍՅԱՆ ՃԱՐՍՏՈհԹՅՈՏՆԸ ЗЬЧ.
ՏԻԳՐԱՆ ՅեՐԿՐՈՐԴԸ
Աքեմենյան Պարսկաստանի անկույքից Հետո վոչ Աղե քսանդ լ.՛
Մակեդոնացին) վոչ ել Սելեվկյաններլւ չկարողացան տիրել Հա­
յաստանին յերկարատև ու Հաստատուն կերսլով։
Պարսկական յերկո ւ սատրապություններ ի վախարեն Հիմ֊
նշվեցին այստեղ յե ր ե ք աոանձին իշխ ա նություններ' Փոքր Հայ.րր »■
Ծոփքը և Մեծ Հ ա յքը , վորոնց կառավարիչներր կամ նախկին՝
սատրապներ ի Հետնորդներն ե յի ն և կամ րնիկ իշխանն երր։ Հ ա յ­
կական այս իշխ ա նությունները) թեև Սելեվկյան թագավորու­
թ՜յան սատրապություններ ե յի ն համարվում) սակայն նրա նց
վա иսալական կախումը Vելեվկյաններից յե ղ ե լ*ե Հաճախ գր եթ ե
անվան ական ։
Անտիոքոս Մեծի Մագնես իա յ ի մոտ կրած պարտոլթ յո ւն ր
(1 9 0 թ * մեր թ վ * աո.») անկա խ ո ւթ յա ն րնդՀանուր շարժման աղ—
֊
դանշան յեղա վ վոչ միա յն Փոքր ԱսիայոււՐ) ա յլև Հայկական լե ո -
ն աշխար Հում։ Ա յդ պ ա րտ ությունից Հետո, ինչպես վկա յում ե>
Ստրարոնը1' Սնտիոքոս Մեծի յե ր կ ո ւ զորավարները) վորոնք կա-
ււավարո ւ մ ե յի ն Մեծ Հա յքը և Ծոփքը Անտիոքոս ի Հավանու­
թ յա մ բ Հ անցան Հււոմայեցիների կողմը և Հայտարարեցին իրենց
անկախ թագավորներ։
Այսպիսով յերկրորդ դարի աոաջին կիսում արմենական յե ր -
կըրները Ակացին դարձյալ բաժանված յե ր ե ք ան^ատ մասերի) վո-
րոնք ունեյի ն իրենց ա/ւանձին թաղավորները։ Փոքր Հ ա յք ո ւմ
իշխ ում եր Փաոնակ Պոնտացու ( 1 9 0 —1 6 9 թ՜*) դաշնակից Մի~
Հըրդատ թագավորը) Մեծ Հ ա յք ո ւմ ճ Արտաշեսը և Ծոփքում) Ակի-
սենեյում) Пդոմանտիս ո ւմ և մի քա ն Էէ ուրիշ գավաոներ ո ւ մ ճ ՏԼա-
րեՀըէ
Այս թա գա վորությո ւն ն ե ր ից ամենազոր եղն ու ամենաընդար­
ձակըр ինչպես յե ը և ո ւմ ե նշանավոր Հույն պատմագիր Պոլիրիոսի

ւ ՏԱս XI, 14, 15:

20
է

ни շա ղ ր ա վ մի վ կ ա յա ,էէ յ ո ւ ն ի ց , Մ ե ծ Հ ա յք ն եր։ Վ ե ր ո հ ի շ յա լ Ա ր—
,ա ա շե սի *ն Պ ո լի ր ի ո ս Ն ա ն վ ա ն ո ւմ ե * Ա ր մ ե ն ի ս ւյ ի ւ ք հ ծ ս ւ դ ո ւ յն մ ա ս ի
կ ա ռ ա վ ա ր ի չ» Ն ո ւ յն ր Հ ա ս տ ա տ ո ւմ ե ն ա և Աա րա րոնր Հ ե տ և յա լ
յ,ր վ կ ա յո ւ թ յա ն մեֆ։
<Г Պ ա ա մ ո ւ մ են, ա ս ո ւմ հ Աա ր ա ր ո ն ր , վոր Ա րմենի ա ն
յե ղ ե լ ե шпш^ ւիո,րր և մեծացել ե Արաաշեսի ու ԶարեՀի
միիցով։ Սրանք ընդարձակել ե յի ն իրենց յ^րկրների
ЛШՀմանն երր և շրջակա ժողովրդներից գրավել ե յի ն Հ ե տ և ֊
յա լ շրջաններ ր* մեդացիներից' Կասսլիանեն, Փավնիաիոր
և Բասորորեդանյ իրերներիցճ Պարիադրեսի լեռն ալանջեր ր 9
'Բորձենեն և Գոդարենեն, վոր գտ նվում ե Կուր գետի մյուս
կողմում, խ ալիր ն եր իր ու ժոսսինոյկ ն ե րի ց Հ Կարենիտիսր և
'Բսերքսեն են, վորոնք սահմանակից են Փոքր Հ ա յք ի ն կամ
‘նրա մասերն են, կատ աոննե ր ի ց ճ Ակիլիս են են և Ս,նտիտավ—
ր ոսի կողմ՛երր գտնվող յ^րկիրր և ասորիներիցս Տամոնի֊
տիսրյ>'2։
Մ եջ րերվա ծ ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց յե ր և ո ւ մ ե , վ ո ր Ա րտ ա ֊
չե ս լI ն վ ա ճ ե լ ե ր Կ ա ս ս լյա ն յ ^ ր կ ի ր ր կ ա մ Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն ր
//), Վա աղուրա կանր ( = В я ,30р0ЪгЭ2.)' Փա ւքւլիտիս ր Պա֊
րիաղրեսի լեոնալանջերր ( ա յս ի ն քն ' Ьш յրր.)> Կ ար1քը ( = Х о р -
Լ՚էթկ)*, Գոլդարքը ( = Г о У^аргрг^), Կարն ո դավաոը (= К а ? '/}У 1 ;Т 1 ;).
Գերմանը ( = Е г р г ՊՈ/)* ե Տմորիքը ( = Т 35|յ,(օ\»1էւ;)“ , իսկ ԶարեՀը'
!Յեկեղյաց զավաււր ( = А к ОЛТГ/Ч^) ե Ս.նտի։ոավրոսի կար1երլ։ զ ա ր ն ֊
յ1ոՂ ФсНЬРС.* /[(լւսքւ՚ւ թրոն շա րունա կությա ն մե^ Ստրա—
րոնր Հաղորդում ե նաեք ՛Է՛՛Ր ընդարձակված՛ այս Արմենիայի մե$
՛Նրա էքամանակ ր ՚Է ՚ր ը Համալեզու ե յի ն ) այսին,րնճ խոսում ե յի ն
Հա յերեն։ 1]արարոնի այո տ եղեկությունը կարելի յե րնղոլնել
վորոյ, իՀարկե, վերասլաՀությա մր։ Հայաստանի զանազան շրջան­
ներում, ինչւղես Հայտնի յե , նո ւյնիս կ Սասանյանների մ ամանակ

1 Տ ե ս .В с е о б щ а я и стор и я в 40 к н и га х ", п е р е в о д Ми щенка, т.

1— 111, М о ск в а 1 8 9 0 - 1 8 9 9 , X X V , 2, 12:
з Տ ե ս XI, 14, 5 (528):
У Մ Шլյ 1լւ[արւոՂւ ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւմ Ь ո ւղ ղ ե լ և կ ա ր դ ա լ ХоЛвр^Т|'ЛГ],
տես КгапвйшИг пас1т йег О ео^гарЫ е йев Ре. М овев Хог., ВегМп 1901, ե չ и в ,
յ պ ե տ ք ե ո ւղ ղ ե լ Л5р;К]ЧТ( (ր_սա Պ լի ՚ն ի ո ս ի № է . Н ]Տէ. 5, 83---
О сгхепе, Ц сггепе), տ ես Հ յ ո լ բ չ մ ա ն , է Հ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւ ո յ ա ն ո ւ ն ն ե ր ը » ,
թրզմ. Հ. Բ, Պ ի լ ե ղ [ւ կ ճ յ ա ն խ Վի ե ն ն ա 1 9 0 7 , ե ջ 2 1 ։
3 քՏտրա ըոնի Հ ո ւն ա ր ե ն բ ն ա գ ր ո ւ մ գ ր վ ա ծ և Тз^Ш'/Тт՛.; *[՛ 1ս՝ Тз|Х(йр '.Т*.;,
յ *ես М а г ց и а г է, ЕгапбсЬаЬг, ե չ 170։

21
 և անգամ նրանց տիրապետությունից *>ետո /չային ոտարալեզու
ցեղեր։ ՈւրեԱեՀ Ստրարոնի վկ ա յո ւթ յո ւն ր պետք ե, րստ յե ր ե ո լյ—
թ ի ն յ յենթ ա դր ել ա յն իմաստով, վոր Հայաստանում նրա ժամա­
նակ տարածված- ու գերիշխող լեզուն յե ղ ե լ ե Հայերենը:
Ընգարձա կվել եր նույ՛ն այս յերկրորդ դարում ( մեր թվ.
աո..) բացի Մեծ Հա յքից ու Եոփքից նաև Փոքր Հա յր ը , վորլ
նվաճել եր արևմտյան Պարիադրեսի և Հյուսիս-ա րևելյա ն Պոնտո­
սի ծովափնյա շրջանները և Հասցրել եր իր սահմանները մինչև
Սև ծովըг
«Փոքր Հ ա յք ը , ասում ե Ստրարոնը, բավական պըտ-
էլարեր յե ր կիր ե ։ Այստեղ ևս, ինչպես և Ծ ոփքում, միշտ
կառավարում ե յի ն յ երկիրը սեփական իշխանն երր, վորոնք
կամ բարեկամ ու դաշնակից ե յի ն մյուս արմեններին և կամ
իրենց գործերը վարում ե յի ն առանձին ու ան կաիւ։ Փոքր
Հա յք ն իրեն Հպատակեցրել եր խա լգայներին և տ ի բ ա ր ե ն ֊
ներին, այնպես վոր նրա իշխ ա նությունը տարածվում եր
մինչև Տր ապիզոն ու Փաոնակիա))^։

Հայաստանում և Կասլսլադովկիայի Հյուսիսում կազմվել ե յի ն ,

ինչպես տեսնում ե ն ք , վախանակ մի ա Հար ու միա ձույլ մեծ պե­
տ ութ յա ն ' յե ր ե ք արմենական անկախ թա գա վորությո ւն ն ե ր ։ Յեվ
միանգամայն Հասկանալի յե , իՀարկե, վոր արմենների ցրված՜ու­
թ յո ւ ն ն ու այս բաժ՛անումը արգելք ե յի ն Հանդիսանալու նրանց
րնդՀանուր ու Համերաշխ գործա կցությա ն։
Արմեն ակ ան յերկրների միացման կա րևորությունը, Հավա­
նորեն, գիտակցվել ե առավելապես նրանց քազաքա կան վերելքի
այս շրջանում։ Հայտնի յե , վոր Արտաշես Ա—ը, վորն անչափ ը հ -
դարձակել եր Մեծ Հ ա յք ը ուզեցել եր նաև նվաճել Հարևան
Ծոփքը։ Սակայն Մեծ Հ ա յք ի զորեղացումը և արմենական յե ր կրր -
ների քաղաքական միաձուլումը չե յի ն կարող Հանդուրժէ լ Կապ-
պադովկիան և Պոնտոսը ։ Փոքր Հա յք ն ու Ծոփքը, վորոնց անկա­
խ ո ւթ յա ն ը Արտաշեսյա ն Հզոր թա գա վորությա ն կողմից վ տ ա նգեր
սպաււնում' սերտ կերպով Հարեցին ոտար այս պ ետ ություններին
և ապավինեցին սրանց ո գ ե ո ւթ յա ն ։ 'հիոդորոս Աիկիլիացին վը~
կայ ում ե~,վոր Արտաշեսին չձախողվեց իր թա գա վորությա նը մի­
ացնել Ծոփքը շնորՀիվ Կապպադովկիայի Արիարաթ Ե♦ թագավո-■

1 Տե՛ս XII. 3, 28:

- Տ /ги Ое VI ւէ. 6է УЦИБ, Հատված X X X I, 22:

22
{
ք

րի միջա մտ ությա ն։ Այս ՛Լերդինի ոդեութ յա մբ ստացավ իր Հա յ-

բեն ի թ ադավոր ո ւթ յո լե ր ԶարեՀի վորդին, Մեր ուժ անշ , վորն Ար­
տաշեսի Հարձաէլման Ժամանա1լ վէախել եր Կապպադովկիա։
Արտաշեսյա ն Մեծ Հայաստանի մասին մատենագրական աղ—
րյոէ-րներր տալիս են, դ ժ բա խտ աբա ր , միա յն սլատաՀական ու կրց~
կբտուր տ եղեկություններ։ Ա յդ տ եղեկություններից աո.ան ձնէոպեи
կարևոր են Ատրաբոնի և Պլուտար քոս ի վկայ ո ւթ յո լն ն ե ր ր Արտա —
շատ մայրաքաղաքի մասին, վորր Հիմնել եր Արտաշես Ա*-ր, Հա­
վանորեն, 1 6 6 թ վ ի ն ( մեր թ վ * աո.♦У ։
(СՀայաստանի քա ղա քներն ե ն ,--- ա սում ե Ստրաբոնբ,
— Արտաքս ատան ( վորն անվանում են նաև Արտաքսասա-
տա և վորր Հիմնել եր Աննի բայիւ Արտաշեսի Համար) և Արք-
սատան։ Յերկու քա ղա քն ել գտ նվում են Արաքլսի ափինճ
Արքսատան Ատրսլտտակտնի սաՀմանում, իսկ Արտտքսատան
Արաքսի դաշտի մոտ։ Այս 1[եր *ի նր գեղեցիկ ե շինված և յե ր կ -
րի թագավո բանիս տ քա ղա քն ե ։ Նա գտ նվում ե գետածո­
ցում, վորր նման ե ցտմաքակղզու, և նրա 1ոլ-րք_Ա> Ршу1*
սլարանոցի մասից1 գետի աո.Հև ձգվում ե սլարիսպլւ, իսկ
պարանոցր վ/ակված ե խրամով և սլատվարով))՜։
Վոր Արտտշատր շինված եր Աննիբալի խորՀբդով և նրա
ց ո ւց մ ո ւն քն ե ր ո վ այ դ մանրամասն Հաղորդում ե նաև Պլուտար-
ք ոսր Հետևյալ իր վ կ ա յո ւթ յա ն մեֆ։
((Պատմում են, — ասում ե Պլուտա րքոս ր , վոՐ յ^ՐՐ Ան-
տիոքոսր պ ա րտ ություն կրեց Հո.ոմտյեցիներիցՀ Կարթագե­
նտ ց ի Աննիբալր յեկա վ Արտաշես արմենի մոտ և ՀրաՀան-
գի Է ո*- խորՀրդատու դառավ բազմա թ իվ ո գտա վետ գործերույՐ։
Նկատելով, բա ցի ս*յդ) այս յե ր կ ր ո ւմ չօգտագործված ու ան­
տես արված Հարմար տ գ ո ւյն ու խիստ Հաճելի մի վա յր ' .նա
այ դ տեղում ուրվադծեց քա ղա քի Հատտկագիծր։ Աննիբալր
տարավ Արտաշեսի ն , ց ո ւ յց տվեց Հատտկագիծր և Համոզեց
Հիմնել ա յդ տեղում ք ա ղ ա ք ի ։
Պատմագետներից շատերր կասկածելի յե ն Համարում թ ե
Արտաշատի Հիմնումն Աննիբալի խորՀրդով և թ ե Անն ի բա լի փա­
խուստ լլ Հայաստան։ Աակայն, ա յնուա մենա յնիվ, վեբոՀիշյալ վր~

ւ ՏՀս Р а Ь г 1 с I ս տ, Т Ь еорЬапез у о п М »у1еп е սոժ С). ОеШив յ!տ

рие11еп с!ег О еод гарЫ е йеБ Б ^аЬ о п з, Տ է ^ տ Ի ս դ * 1888. ԽԷ 32 և 131։
2 Տե՛ս XI, 14, 6:
Տ 8М* Լսշս11ստ, X X X I, 5:

23
Հա յո ւթ յուններ ը խիստ կարևոր են, վորովՀետև նրանք ո,արղ ո լ
վոր ոչ Հաստատում են, վոր Արաաչատը Հ ի շ վ ա ծ ե յեղել յե ր կ ­
րորդ դարում Արտաշես Ա ֊ի ժամանակ։ Աոանձնասլես Հե տ ա ք ը ր ֊
ք ի ր են ու կարևոր Արտաշատի տեղադրության ու ա մրություն­
ների մասին Ատրարոնի Հաղորդած տ եղեկությունները,
Արտաշատի Հիէէեուէքն Արարատյան դաշտում կարելի յե Հա­
մարել Արտաշես Ա ֊ի կարևորագույն գործերից մեկը։ Այս դաշտն
այնոլՀետև դառավ Հայաստանի քաղաքական ու կուլտուրական
միավորման կենտրոնր։
քաղաքավայրի րնտ րութ յունր ա9ող եր կատարված թե
ռազմական և թ ե տնտեսական տեսակետներ ի ց։ Գտնվելով Հայկա­
կան լեռնաշխարՀի կենտրոնում1 Արարատյան դաշտն ավելի յե ր
սլաշտսլանված արշավող թշեամինե րից , քա ն լեռնաշիյսյրէի սահ­
մաններում գտնվող շրջաններ ր ։ ք*ացի ա յդ, նրա միֆով եր ա նց-
ն ո ւմ տարանցիկ առևտրի մեծ՛ ճանապարՀր, վորր գալիս եր Մի -
Рին Ասիայ ի ու Զ ին աոտ անի կողմերից և Արտաշատի մոտով դ[Լ~
ն ո ւմ եր դեպի Սե ծովի նավաՀանգիստներր։
Ինչպես տեսնում ե ն ք , Արտաշեսյա ն Հարստության Հիւ/նա-
դիրն առա}ին կազմակերպողն ե պատմական Մեծ՜ Հայաստանի, և
րեդարձակված՜ այս պ ետ ությունն արդեն նրա ժամանակ Համարյա
ամփոփվել եր բնական իր սաՀմանների մեֆ և տարածվում եր
Հյուսիսա յին Միֆադետքից մինչև Կուր գետր և Ատրպատականից
մինչև Ծոփքր և Փոքր Հ ա յ ք ր է Այս նոր թ ա գա վորությունր, վոր
դառել եր Առածավոր Ասի ա յի ուժեղ պ ետ ություններից մեկլլ
ա յժ մ Հաշվի յե ր ա ռնվում և վորոշ դեր եր կատարում միապետա­
կան Հա րա բերություններում։ Պոլիբիոսր, վորն իր պատմության
մեֆ մանրամասն Հիշատակել ե ՓառԱտկ Պոնտացու և Փոքր Հ այ -
ք ի ՄիՀրդատ թագավորի 180 թվի կռիկն ընդդեմ Պերգամոնի,
Կասլսլադովկիայի և Բ իթա նիա յի թագավորների' մԼՀ ե րերում
սրանց ստորագրած խ ա ղա ղությա ն դաշինքը և վկա յում ե, վոր
այ գ դաշնադրությա նը մասնակից ե յե ղ ե լ նաև (էԱրմենիայի մե­
ծա գույն մասի կառավարիչ ԱրտաշեսրՏ^։
Ա րտ ա շեսյա ն ա նկա խ ո ւ մ ի ա ձ ո ւ յլ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա յս զ ո ր ե ­
ղ ա ցո ւմ ը վտ ա նգա վոր Հա մա րեց Աե լե վ կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը ,
վոըը Հ ա յկ ա կ ա ն յ ե ր կ ր ն ե ր ի ն ա խ կ ի ն ս յո ւ զ ե ր ե ն ն ե ր ։ Ի ն չպ ե ս վ ը -
կ ա յո ւ մ ե ն Գ իոդորոս Ս ի կ ի լի ա ց ի ն և Ա ս լպ ի ա ն ո ս ը -, մ ո տ ա վ ո ր ս ։-

1 X X V . 2, 12:
2 Տես М ս 11 е г, Р гар п . 1ւ1տէ. е гае с. 11, ե չ X 4 А р р 1 а ո о տ, Буг., 45 /«46:
24
?

\սլես 1 60 թ վ ի ն (մեր թ վ * աո.*) Հայաստան արշավեց Սնտիոքոս

Դ ֊լ լ ( 1 7 5 ---1 6 4 ) ։ Սակայն ԱրաաշԼս Ա ֊[ 1 յ թ ե և պ ա րտ ություն եր
կրեր կարողացավ շուտով վերականգնել իր Հին իրավունքներ ր։
Գիոդորոս Սիկիլիացու մի ա յլ վկա յությունիցս Հայտնի յե
.դարձյա ի վոր Սելևվկյաններ ի սատրապ Տիմարքոսր у վորն ապրս ֊
տամրել եր ու Հայտարարել իրեն Մարաստանի թագավոր (1 6 1
թ » )ճ դաշն եր կՆ,րել Արտաշես Ա ֊ի Հետ և սրա ոգն ո ւթ յա մր ր ն ֊
զարձակել եր ի ր թ ադա վոբ ո ւ թ յա ն սաՀմաններ լւ մինչև Սելեվկիա
և Զ ե դմա ։
Ա ղբյուրների աղքատիկ ու սլատա Հական այս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ֊
ներր չեն տալիս, իՀարկե, պարզ ու լրիվ պատկեր ա յն մեծ շ ր ր ֊
Հադարձիյ վոր տե՜ղի յե ր ունեցել Արտաշես Ա ֊ի ժամանակ։ Սա֊
կայ ն վևրոՀիշյալ կցկտուր Հիշատակություններն անգամ ց ո ւյց
են տա լիս ք վոր Արտաշեսյա ն անկս։ իւ ո ւ Հզոր Հայաստանի կազ֊
մակերպումր սկիզբն եր Հին Հայաստանի պատմության նոր դ ա ֊
բա շրջանի ։
Ուշագրավ ե ու առանձնապես Հետաքրքիրյ վոր Արտաշեսյա ն
ա յս շրջանի պատմական մեծ դեպքեր ր ն յո ւ թ ե յի ն դասել վիպա­
կան Հին յեր դ եր ի և ա վա նդությունների) վորոնցից ոդտվել եր
Մովսես Խորենացին։ Վոր Արտաշատր Հիլքհած ե յե ղ ել Արտաշեսր
ա յդ Հայտնի յ ե յե ղ ել Խորենա ցուն ք ինչպ ես ի ն ք ն ե վկա յո ւմ յ
Հ (ի ւէիսլասանացն յ որ սլաամին ի Գող թ ա ն » ’ г Բացի ա յդ ։ ինչպես
մատնանշել եմ ի մ նա խորդ աշխա տ ություններից մեկում®յ Խ ո ր ե ֊
նա ց ո ւ մոտ պաՀպանված են վորոշ Հիշողություններ պատմական
ա յն ա նցքեր ի ու պատերազմների մասին, վորոնք տեղի ե յի ն ո ւ ֊
նեցել Հայաստանում Որոնտ աս ֊Յ ե ր վանգի և Արտաշես Ա ֊ի ժա ֊
ման ակաշրջան ո ւմ և վորոնք նրան Հայտնի յե ն յե ղ ե լ նմանապես
վիպասանքից կամ Հին զ ր ո ւյցնե ր ի ց։ Նոր այս յե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն ր
կարող են թերևս նեցուկ ծառս»յե լ Արմավիրում գտնված Հ ո ւ ն տ ֊
րեն ա րձա ն ա գր ութ յո ւն ներ դ վորոնք յ դժբա խտաբար ք մինչև ա յժժ
դ ե ռ չե ն Հրատարակված։
Արտաշես Ա ֊ի ց Հետո մենք գ ր ե թ ե տ եղեկություններ չ ո ւ ֊
նենք Մեծ Հ ա յք ի և արմենական մյուս թ ա գա վորո ւթ յունն եր ի
.մասին մինչև Տիգրան 8եր1լրորդր (9 5 — 55 թ . մեր թ վ . ա ռ.) ։

1 м о 1 1 е г, ք н о , и, ե չ XII:
2 Տե՛ս <ГՄ ո վ ս ի ս ի Խ ո ր ե ն ա ց ւո յ, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց » , ա շխ ա տ .
Ա ր ե ղ յա ն ի 1ւ Ս. Հ ա ր ո ւ թ յո ւ ն յա ն ի , Տ վ ։ղ է ս 1913, II, գլ. 49։
а Տե՛ս „О то р г о в л е и г о р о д а х А р м ен и и - , Э р и в ан ь 1930, ե չ 9 7 ։

25
 Յուստինոս ի կարևոր մի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց Հայտնի յ ե միայն, վոր
Պարթևական մեծ պ ետ ութ յունը, վորը նվաճել եր Հետզհետե Հա-
յատ/տանի սահմանակից Սելեվկյան յ^րկր^երը պատերազմ եր
մզել նաև Հայոց Արտա վազդ թագավորի դեմ: Այս Արտավազդը,
“.-սվանորեն, ա յն Արտավազդն ե} վորը Հայկական վեպի մեջ Հի­
շատակված ե իրրև վոր դի և Հաղորդ Արտաշես Ա ֊ի 1։
Վերև մատնանշված վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ Ծուստինոսը Հա զ ո ր ֊
դում ե, վոր
0ГԱրտավանին ՝*աՕորդեց նրա վորդին ՄիՀրդատը, վորն
իր գործերի Համար կո^։Լ^9 Մ եծ։ . . . Սա մեծ քա ջութ յա մբ
վարեց Հարևանների Հետ բա զմա թիվ պատերազւքներ և միաղ-
րեց Պարթևական թա գա վորությա նը շատ ժողովրդներ։ Ն ո ւ յն ֊
պես և Ս կյութա ցիների Հետ նա մի քա նի անգամ աճողու­
թ յա մ բ սլատերազմեց և վրեժ խնդիր յեղա վ նախորդների
վիրավորանքների Համար։ Վերջը կռվեց արմեններ ի թա ­
գավոր Արտավաղդի Հետս՜։
Վոչ միա յն ա յս, ա յլև մատենագրական և ուրիշ վկայո լ ֊
թ յո ւն ն ե ր ի ց Հայտնի յե , վոր Հենց Մ իՀրդատ / *. Մ ե ծ ի ժամանակ
միայն ք1 2 3 ---88 թ * մեր թ վ . ա ռ*) պարթևները կարողացել եյին
վերջնականապես նվաճել Միջագետքի յերկրները և Ատրպատա-
կանը։ կարեԱ։ յե , ուրեէքե, վստաՀորեն յե ն թ ա գ ր ե լ, վոր նրա ար­
շավանքն Արտավաղդի դ ե մ տեղի յե ր ունեցել Հայաստանի Հա­
րևան յերկրների նվաճումից Հետո, ըստ յե ր և ո լյթ ին, Ատր պտ­
տականի կողմից և, ինչպես յե նթ ա գ ր ել ե Մ ար կվարտը, դաշնակից
ու վասսալ Ատր պատական ի թագավորի մասնակցությամբ
Հա յ-պ ա րթևա կա ն այս պա տեր ազմի Ժ՛ամանակ, թ ե և պար—-
թ են երի ն չեր աջողվել նվաճել Հայաստանը, սակայն, Հավանորեն,
նրա նք պարտ ության ե յի ն մատնել Հայե ր ին և, ինչպես վկայում' են ւ
Յուստինոսը և Ստրաբոնը, պատանդ ե յի ն վիբցբևլ Տիգրան Р -ի ն *:*
Վոր Հայաստանը նվաճված չե յե ղ ե լ Մ իՀրդատ Մեծի ար­
շավանքի ժամանաէլ ա յդ յե ր և ո ւմ ե դարձյալ Աարաբոնի Հետև--
յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ♦
<էՊար թ ե ն ե ր ը , — ա ս ո ւ մ ե Ս տ ր ա բ ո ն ը ,— տ ի ր ե ց ի ն մ ե գ ա - -
ցիների և բ ա բ ե լո ն ա ց ի ն ե ր ի յե ր կ ր ն ե ր ի ն , բ ա յց վոչ. Ա ր մ ե --

1 Տե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի, ], ղլ. Լ և 11, գլ. Ծ, ԾԱ— ԾԳ, ԵԵ, ԿԱ և ԿԲւ

- Տես յ ԱՏ է. Е ри . ХЫ1, 2, 3 —6:
а Տես ЕгапвсЬаЬг, եչ ւօօւ
< յ ս տ1 1 п., X XXV III, 3, 1 և Տ է г а Ь о, XI, 14, 15:

26
!

նիա յի ն ։ Թեև Հար аակուԱներ Հաճախ տեղի ունեցա ն, սա —

[լայն յե ր կիրն ուժով չնվա ճվեց։ ԸնտէՀակա/ւակլշ, Տիգրան ր-
զորեղ 1լերսլով ղիմադրեց ու Հաղթեց նրա նց, ինչպես մենք
ասացինք Արմենիա յ ի մասումД)1։
Պատան/լ վերցված Տիգրա նի մասին 1լարևոր են Ասլսչիանո-
սի և Աարարոնի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ր ։ Ասլսլիանոսի ա սելով Տ ի գ ֊
ր ան Բ -ը վորդի*ե եր վոչ թ ե Արաավազդի, այ լ Տիգրա նի՜ ։ Իսկ
Աարալան ր , խոսելով Արա ադես Ա ֊ի ե ՀԼարեՀի մասին' վկա յո ւմ
ե, վոր Տիգրան Բ -ր Արտաշես Ա ֊ի սերնգիցն եր՛'1։
Պատմական ու րանասիրական նորա գույն յե ր կ եր ո ւմ Արտա—
շես Ա ֊ի Հալորդների և Արտավաղդի ու Տիգրան Բ—ի տ ղ գ ա կ ցո ւ֊
թ յա ն մասին Հա յտ նվել են Հակասական կարծիքներէ Ա յդ կ ա ր ֊
ձիվէնևրից Հավանական ե լչս/ո իս [Իեյնաքի յե ն թ ադր ո ւ թ յո ւն ր ,
վորր Տիգրան Բ—ին Համարում ե Հտմաձայն Ասլսլիանոսի վկա­
յո ւ թ յա ն Տիգրա ն Ա ֊ի վոր գինք իսկ Արտավագդինճ յե ղ ր ա յր այս
վերջինի*։ Պատմագետների ու ր տնասերների ուշա դրությունից
վրիսլել ե, վոր Ասլսլիանոսի Հաղորդած տ եղեկությունլլ Հաստատ­
վում ե Խորհնացոլ սլատմութ յա ն Համապատասխան վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ֊
ների ուշաղիր ք ն ն ո ւթ յա մ ր ։ Խոր են աց ո լ մոտ, ինչպես վերև ասա —
ց ի ն ք , Արտաշեսյա ն տոՀմի աւլածին թագավորների մասին ս լա Հ ֊
պս/նվել են ուշագրավ պատմական Հիշողություններ, վորոնք
Հայտնի յե ն յե ղ ել նրան վի սլասան ք ի ց կամ Հին Ղրու֊յ ցներ ի ց ։
Հենվելով ա յդ դրույլգների վրաճ Խորենացին վկա յում ե, վոր Ա ր ֊
տաշեսի վոր դին ո ւ Հաֆորդը, Արտավաղդլլ, զավակ չե ունեցել ե
վոր Արտավազդից Հետո Հա յա ստ ա նում թ /սգավորել ե նրա յե ղ ֊
րա յրլլ Տիրանր՛*։ ՊատմաՀոր Հաղորդած կարևոր այս տեղեկու-
թ յո ւն ն ե ր ր, ինչպես տ եսնում ե ն ք , Համապատասխ ա նում են Ապ-
ո.լիանոսի վերոՀիշյալ վ կ ա յո ւթ յա ն ։ հարող են ք րստ իս, Համա­
ձա յն ա յդ տ եղեկութ յունների, Հավանական Համարել, վոր Արտա —
շես Ա—նին Հաղորդել եր նրա վորդին, Արտա վաղդ Ա -ր, և ապա
սրա յե ղր ա յրր Տիգրան Ա—ր , վորէց Հետո թա գա վորել եր այս
վ ե ր ց ն ի վ ս ր գ է ^ Տիգրա ն Բ -ր ։

ւ Տ է Г ., XV I, 1, 19:
- Տե՛ս А Р р., Буг., 48:
3 Տե՛ս Տ է Г .. X I , 14, 15:
4 Տես Т հ. К е 1 ո а с 1ւ, Л Ш Ь г^ и е Еирак)г, ե չ 104 և М а г к \ \ ՚ а г է,
ЕпшБеЬаИг, եչ 173*
3 Տե՛ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , И, դլ. ԿԱ։

27
 Մեծ Հայաստանի Սասէ ն , ինչպես ասացինք^ մենք ունենք
մանրամասն տ եղեկություններ Տիգրան Բ~ից սկսած։
Տիգրան / * —Հքյ էԼոՐԸ. պատանդ եր սլար թեներ ի ւ/ուոճ գաՀ եր
բարձրացել 95 թ վ ի ն (մեր թ վ * աո.»): Գահակալության այս թ վ ա ֊
կանը Հայտնի յ ե մեզ Պլուտար քոս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ։ 70 թ վին ,
յե ր ր Ապպիոս Կլավգիո սը յե կ ե լ եր նրա մոտ իրրե դեսսլանճ նա,
ինչպես վկա յո ւմ ե Պլոլյոարքոսը1, արդեն 2 5 տարի թագավորել
ե ր ։ Պատանդությունից աղատվելու և իր Հայրենի թագավորու­
թ յո ւն ը ստանալո ւ Համար նա, ինչպես վկա յում ե Ստրարոնր
պարթեներին փրկանք եր տվել յո թ ա ն ասուն Հովիտներ ք վորոնք,
Մարկվարտի կարծիքով^) այ ն շրջաններն ե յի ն , վոր Ատր պա տա ֊
կանի կողմերում գրավել եր Արտածես Ա ֊ ը :
Յերր Տիգրանն աղատվեց ու վերադարձավ իր Հայրենի լեր֊
կիրը նա արքայական իր թա գր կապեցէ ինչպես վկա յում ե Ա ս լ֊
պիանոսը է Հայաստանի ա յն վ ա յր ո ւ մ ո ւ ր ի ն քր Հիմնել եր Հետո
Տիգրանակերտ քա ղա քը։ Այս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց յե ր ե ո ւմ ե, վոր Հին
Աղձնիքըյ վորի մեջ ա յժմյա ն Ֆա րկինում վորոշված ե վերջերս
Հին Տիգրանակերտ քա ղա քի տեղը գտնվել ե վոչ թ ե Ե'ո փք ում\
ա յլ Արտաշեսյա ն թ ա գա վոր ութ յա ն մ ե ^ Մեծ Հ ա յք ո ւմ 1։
ԳաՀ բարձր ան ալուց Հետո Տիգրան Ո ֊ի աոաջին գործր ///—
ղավ Հարևան Նոփքի միացումն իր թ ա գա վորությա նը։ Կապսլա֊
ղովկիանյ վորը Հազիվ եր Հռոմայեցիների ո գնութ յա մ բ պ ա Հպ ա ֊
ն ո ւմ իր անվանական ա նկա խ ությունըճ անկարող յեղա վ պ ա շտ ֊
պանել իր Հին դաշնակցին ու բարեկամին։ Տիգրան Р -֊ը Հար ձ ակ ֊
վեց Ծոփքի վևրջին թագավոր Արտանեսի վրա ( 9 4 թ * մեր թ վ *
աո.*) և նրա յև ր կի ր ը կցեց Մեծ Հայաստանին։

< Ա ր տ ա շեսի սերնդիցն ե ր } --- ա ս ո ւ մ ե Ա տ ր ա ր ո ն ը 3—

Տի դրանը* նա իշխ ում եր բո ւն Արմենիայոլմյ վորը սա Հմա ֊
նակից եր Մարաս տանին, Աղվանքին} Ւբերիա յի ն մինչև
Կողքիս և Սև ծովի մոտ գտնվող նապպադովկիային։ Իսկ
ԶարեՀի սերնդիցն եր Ծոփաց յերկրի Արտանեսը ։ վորն ի շ ֊
խ ում եր Արմենիայի Հարավային և) գլխավորապես} ա րև֊

ւ Տես Р 1 ս է., Լսշս11ստ, 21:

շ Տես Տ է Г ., XI, 14, 15:
а ЕгапБсЬаЬг, ե չ 109»
4 Տես М а г к л у а г ^ 5йс1агшеп1еп սոժ ճ\շ Т ^ ^ и е П е п , \\'1еп 1930,
յ *չ 119։

28
 Ա՛րայ ան մասերում։ Տ է դրանը սրան Հաղթեց ե ղաււաւԼ ինքը
տեր րոլոր ա յդ յերկրների» 1։
Այսսլիսաէք ի ն Կւգես տեսնում են ք, Տիդրա ն Բ—ի իշխանու—
թ յա ն տա1լ միացան Ար եելյա ն և Արեմտ յա ն Արմենի ան, ւէորոնք
թ ե Ա քեմենյ աններ ի ե թ ե Աե լեվ1լյանների Ժամանա1լ աոանձին
ու ինքնիշխան յե րկրներ ե յի ն ։ Արմենական յերրորդ թա գա վո—
ր ո ւթ յո ւհ ր , Փոքր Հայք լլ, ՎՈ['Ը_ Հայկական լեռն աշխ ար Հի բն ա ­
կան սաՀմ՚ա ններից դուրս եր գտնվույքճ Ե՝ուիքի նվաճումից առա 9,
արդեն յերկրորդ ղարի վերջերում, նվաճել ու միացրել եր իր
թա գա վորությա նը ՄիՀրդատ Պոնտացին։
Ծովէքի միացումից Հետո Տիգրան Р —ի Հզոր ու րնդարձակ
թա գա վորութ յունը սաՀմանակից եր դա ոնում արևմուտքում րա-
ց ի Պոնտոսի ց նաև Կասլպադո վկի այ ի ն ։ Հարավում՛ և արևելքում՛
Մ եե՜ Հայաստանին Հարևան ու սաՀմանակից ե յի ն սլարթեների
դև ր ի շխ ա նությա ն տակ գտնվող մանր պ ետ ությունները Ոսրոե-
ն ը , Կորղուքը, Աղ իա ր են ը և Ատր սլատականը , իսկ Հյուս իսումճ
ԱւIվանքը և Ւրերիան։
0-1 թ վ ի ց Հետո շուտուէ սկսվեց Ա րևելքում Հռոմի ո ւ Պոնտո-
սի յերկարատև ու Համառ սլայքարը, վոր ի ն , ինչսլես կր տեսն ենք,-
մասնակից յեղա վ նաև Տիգրան Բ -ի Հզոր սլետ ութ յունը։

1 Տե՛ս Տ է Г., XI, 14, 15:

29՛
4. ՃԱՅ-ՊՈՆՏԱԿԱՆ ԴԱՇԻՆՔԸ ՅեՎ. ՏՒԳՐԱՆ Р-Ւ ԱՐՇԱՒԱՆՔԸ
ԿԱՊՊԱԴՈ֊ւԿՒԱ
Առաջին դարի սկզբներում (մեր թ վ * առ*) Հզոր ու մեծ սլե-
տ ո ւթ յո ւն եր դառել, ինչպես վերև տեսանք, Պոնտոսր , վորը խիստ
ընդ*՛Արձակվել եր ՄիՀրդատ Եվսչատորի ժամանակ, վորին անվա­
ն ո ւմ են նաև Մեծ*
Պոնտոսը կամ Հին Պոնտական Կապպադովկիան , վորը Աքե-
մենյա նների ժամանակ միացած եր բո ւն կամ Մեծ Կապպաղով—
կ ի ս ՚յ ի Հետճ ուներ այս վերջինի Հետ կուլտուրական ու կրոնա­
կան և մասամբ նաև ցեղա յի ն #[որոշ կասլեր: Պոնտոսի Հարևան
Կապպադովկիան ուներ, բա ցի ա յդ, ստրատեգիական մեծ նշանա-
կ ո ւթ յո ւն , վորովՀետև նրա Հյուսիս—արևելյան րնդարձակ սահ­
մանները տարածվում ^ յէ ն մինչև Փոքր Հա յքը և մինչև Պոնտոսի
գր եթ ե թ ի կ ո ւն ք ը ։ *հժվար չե, ուրեմն, Հասկանալ, թ ե ի ն չու Մ ի-
Հըրդատ Մեծն ամեն կերսլ աշխատում եր ցեղակից ու կրոնակից
այս յևրկիրը միացնել իր թա գտ վորությա նր։
Կապպագովկիայի փաստական նվաճումը Մ իՀրդատ ր Հաջո­
ղեցրել եր 99 թ վ ի ն (մեր թ վ * առաջ) և թագավոր եր դրել ա յս-
տեղ իր ութնա մյա վորդու1ւճ Արիարաթ Թ ֊ ի ն ։ Աակայն շուտով,
9 5 թ վ ի ն , Հռոմեական ծերակույտի կարգադրությամբ սլոնտական
զորքերը Հարկադրված յեղա ն մաքրել այ դ յևրկիրը և Կապպադով-
կիա յի թագավոր ընտրվեց Արիո բա բղան Ա* Հռոմեասերը։
Հռոմայեցիների Հենց այս բարեկամի թա գա վորությա ն ժա­
մանակ Տիգրան Բ -ը գրավել եր 94 թ վ ի ն Ծոփքը, վորը, ինչսլես
ասացինք, սաՀ ման ակից եր Կասլսլադո վկի ա յին և Հին դաշնակիցն
եր ո ւ բարեկամն Արիարաթների թ ա գա վորութ յա ն։ Իբրև նախկին
պաշտպանն ո ւ Հովանավորը Ծոփաց Զ արեՀյան թ ա գա վորությա ն'
Կապպաղովկիան ա յժմ, բնականաբար, վտանգավոր Հարևան եր
Համարվելու ՄեՏ Հայաստանի։ Հասկանալի յե նույնպ ես, վոր
Արի ոբա ր ղան Ա—ը, Հռոմեական քա ղա քա կա նությա ն Հլու և Հնա­
զանդ սպա սավորը, խոչընդոտ եր դա ոնում պոնտական քա ղա քա -

30
.կա նությա ն վերոհիշյալ ձգտումների իրադործման, վորոնցիу կեր
(լարող Հրաժարվել ՄիՀրդատ Եվսլաաորր։
Առա Հին ղարի սկզբներին Կասլպադովկիան , ինչպես տես-
ն ո ւմ ենք, ընգՀանուր թշնամի ե յի ն Համարե լո ւ և Տիգրան ր ե
ՄիՀրգաւոր, ե միանգամայն բնական ե։ վոր նրա նք աշխատելու
ե յի ն միանալ իրար Հետ ընդդեմ Հարևան ա յգ թ ա գա վորությա ն։
Հայաստանի աււևտրի ու քաղաքների մասին ռուսերեն իմ աշխա­
տ ո ւթ յա ն մեֆ^, Հենվելով Ռ եյնա քի յե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն վրա' յևս
մատնանշել ե յի , բացի այղ.) վոր պոնտա/լան թագավորների և
Հատկապես Մ ի ր գ ատ Եվպատորի բարեկամական քաղաքականու­
թ յո ւ ն ր Հայաստանի, Ատրպտտականի և Ւրերիայի Հանդեպ բա ­
ցատրվում ե պոնտական մեծ առևտրի շաՀերով^։ Այս յերկրների
րա րեկա մությունր խոշոր նշա նտ կություն ուներ Պոնտոսի Համար,
վորովՀետև նրա մեծ նավաՀանգիստներր Հավաքատեղեր ե յի ն և
Հանգուցակետեր ՀամաշխարՀային մեծ առևտրի և միջազգային
աարանցիկ ճանապարՀների, վորոնք գալիս ե յի ն Հեռավոր Ա ր ե ֊
Վհ1ՔՒս ո լ ՄԻՀին Ասիայից և Եկրատանայի ու Արտադատի Վրա՛­
յո վ դևում ե յի ն , գլխավորապես, պոնտական ԱէՐիսոս և Աինոսլ
ք աղաքնե րր ։
Բարեկամական այս Հարաբերություն/սերը, վոՐ գ ո յո ւ թ յո ւ ն
ո ւն ե յի ն Պոնտոսի և Մեծ Հայաստանի միջև, Տիգրա ն Р —ի ժամա­
նակ գառել ե յի ն ավելի սերտ ու մտերիմ։ Աէքի առաջ ունենալով
իրենց յերկրներ ի կենսական շաՀերը' Տիգրա ն Р -֊ր և ՄիՀրդատ
Եվպատոբը 95 կամ !)4 թ վ ի ն կ ն քե ցին Հատուկ դա շնա դրությունք
վորի նպատակն եր վոէ թ ե նախապատրաստվող Հայ - ֊ պոն տական
պատեբազէքե ը ն դ դեմ Հռոմի, ինչսլես գունավորված ու շփ ոթ կեր-
։զով պատմում ե Յուստինոսը, ա յլ, Հավանորեն, Տիգրան Р —ի
ռազմական աֆակցությունր ՄիՀրդատին ընդդեմ Հարևան Կապ-
պագով/լի ա յի ։ Հքսքված դաշինքի Համաձայնք վորն ամրասլԱդել
ե յի ն Տիգրանի ա մուսնությա մբ ՄիՀրդատի ադֆ/լան Կլեոպատրա-
յի Հետ, յե րկու թաղավոբները պայմանավորվել ե յի ն , վոր նվաճ­
վա ծ քա ղա քներն ու շրջանները սլատկտնելու յե ն ՄիՀրդատին,
իսկ գերիներն ո ւ շարժական գ ո ւ յք ը ' Տիգրա նին։
Յուստինոսի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն այս դա շինքի մասին Հարկ եմ
Համարում մեֆ բերել ընդարձակ բովա նդա կությա մբ։
ССԱ յ գ ժա մա նա կ Ա րմենիա յի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ,— պ ա տ մ ո ւմ

ւ Տե՛ս , 0 то р г о в л е и го р о д а х А р м е н и и ", ե չ 48։

2 Տե՛ս К е ւ ո а с 1ւ, МИЬг1(Ш е Еира№г, ե չ 78 և 234։

31
 ե Ցուստինոսը,--- Տիգրանը, վորը պատանդ եր տրվել վա­
ղուց պարթևներին և ք ի չ առաչ Հետ եր ուղարկվել իր Հայ­
րենի թա գա վորութ յունը։ Սրան շատ եր ուզում ՄիՀրդատ ր
դաշնակից անել ընդդեմ Հռոմայեցիների, վորոնց Հետ նա
վաղուց Հետե մտադիր եր պատերազմ սկսել։ в եվ թ եև Տ ի գ ֊
րանը Հռոմայեցիների կողմից լեր կրել վորևե անարգանք 1"
նա դրդում ե նրան Գորգիոսի միջոցով, վոր Հարձակվի
Արիորարզանի վրա, վորը խիստ թ ո ւ յլ եր, Իսկ վորպեսզի
չերևա, վոր վորոչ խորամանկություն կա դրա տակ' նա
ամուսնացնում ե նրա Հետ իր աղջկան Կլեոպատրայի ն ', Տ ի գ ֊
բա նի առածին Հենց Հարձակման ժամանակ Արիոբարզանը
վերցնում ե իր գո^յՔԸ. ^ փախչում ե Հռոմ։ Յեվ այսպիսով
Տիգրանի ոգնությա մր Կասլսլագովկիայում սկիզբ ե դրվում
նորից ՄիՀրդաԱ1ի իշխան ութ-յանէ Ն ույն այս ժամանակ մեռ­
ն ո ւմ ե Նիկոմեդեսր և նրա վորդուն, վոր ի անունր ն ո ւ յն -
սլես Նիկոմեդես եր, դուրս ե վտարում թ ա գա վորությունից
ՄիՀրգաար։ Յերր սա Հռոմ ե գալիս վորսլես աղաչավոր' ծե­
րակույտը վճռում ե, վոր յերկուսն ել պետք ե վերաՀաս-
տատվեն իրենց թագավո ր ո ւթ յուն ն եր ում ։ Այս գործի Համար
ուղարկվում են իրրե լեգատներ Մ♦ Ա^վիէիոսր և Ման լի ոս
Մալթինոսը։ Յերր այս րանն իմացվում ե %ՄիՀրդատը դաշն-
ե էլնք ո ւմ Տիգրանի Հեայ վորսլես զի պատերազմ սկսե Հռո­
մէսյե ց ին երի դեմ’* Նրանք պայմանավորվել ե յի ն իրար Հետէ.
վոր քաղաքները և Հողերը պատկանելու յե ն ՄիՀրդատի ն ,
իսկ մարդիկ ե ինչ վոր Հնարավոր ե տա ն ե լճ Տիգրանին}) ՜։
Յուստինոսի այս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , վոր յեվրո պական պատմա­
գիտ ութ յա ն մեջ Հիմք հ ծառայել ան Հավան ական յեզրա կա ցու-
թ յո ւն ն ե ր ի, ինչպես շատ ՛ճիշտ նկատել ե Ռ եյնա քը, այնքան՛
խառնաշփո թ ե, վոր կարելի յ ե Համարել կաս կա ձեւի 3,
93— 89 թ վերի վերոհիշյալ պատմական անցքերը, վոր խառն
ու Հակիրճ կերպով պատմված են Յուստինոսի վ կա յո ւթ յա ն մեֆ*'
տեղի ե յի ն ունեցել, իրապես, ինչպես յե ր ե ո ւմ ե անկախ Յուս-
տինոսից մատենագրական նաև մյուս ա ղբյուրների վ կ ա յո ւթ յո ւն ­
ներից՝ Հետևյալ Հաղորդականությամբ։

1 Տ ի գ ր ա ն ի ա մ ո ւ ս ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Ե լեոս լա տ րա յի Հետ Հա մեմա տ ե նաև՝

ՊլուտարքոԱ) Լ ո ւկ ո ւլլո ս 2 2 և И սլ պ ի ա ն ո ս, Մ իՀրղա տ ա էլտ նք 104»
շ Տես Ց ո ւ ս տ ի ն ո ս , XXXV III, 3, 1— 5:
յ Տե՛ս Л Ш Н гШ е Е ираи к, ե չ ււտ։ ծա նոթ, յ»

32
 .93 թ վ ի ն (մեր թ վ . աո. յ , Ծովւքի միացումից ան միֆասլ ե ո
Հետո, Տիգրան Р - ը , ինչսլես վկա յում ե Յուստինոսր, ՄիՀրդատ ի
Հորդորմամբ Հարձակվել եր Կապպադովկիայի վրա, գրավել եր
ամրոգֆ յերկիրր ե Արի ոբար ղան Ա~ր փախել եր Հոոմ։ Վերջինիս
փոխարեն, ն ո ւյն 93 թ վ ի ն , վերաՀաստատվեց այստեղ իբրև թ ա ­
ղավոր ՄիՀրգ ատի փոքրաՀասակ ւէորդին Արիտրաթր, վորի խ ր -
նա Սակալն եր *հորդիոսր։ Կասլսլադո վկի ա*ն նվաճելուց Հետո, ի ն չ—
սլես տեսնում են ք, Տիգրա նն ի*եքր վերադարձել եր Հայաստան և
իր գրաված■ ամրողֆ Հանձնել եր ՄիՀրդատի վորդուն:
Հենց ի ն ք ն այս վււսստր Հիմք ե տալիս րոտ իս յե նթ ։ս դ ր ելո ւ, վոր
Յուստինոսի մատնանշած վերոՀիշյալ դաղին ք ր , վորի Համաձայն
Vքաղաքներն ու Հողերր սլատկանելու ե յի ն ՄիՀրդատ ի ն » , կնքվա ծ
ե յե ղ ե լ, Հավանորեն, 9 3 թ վ ի ց առաֆ։
Հռոմեական ծերակույտի Հրամանով, ինչւղես Հայտնի յե
Պլուտա րքոս ի ց Հ, շուտով Կասլսլադո վկի ա յեկա վ ^Էւի1լիայ ի փոխ—
սլրետորր ' Սուլլան։ Սա սլարտ ութ յա ն մտանեց Ղ*որդի ոսի ե Տ ի գ ­
րանի զ որք եր ր ե նորից Հաստատեց Կասլսլադո վկի այ ի գա Հի վր
դաշնակից Արիորարղան Ա -֊ի ն։ Յերր Սուլլան գտ նվում եր Յ ե փ -
րաւո գետի մոտ' նրա մոտ եր յե կել այնտ եղ Հ93 թ վին) /դարթ ե -
ների թագավո ր ՄիՀրդատ Р —ի դ եսսլանր, Որորաղոսր, վորր, ի^*չ~՜
ոլես Հաղորդում են ա ղբյուրներ ր ՜ , ր ար ե կա մական բա նա կցու­
թ յո ւն ն ե ր եր վարել Սուլլայի Հետ և առաջարկել եր, վոր Յեփ -
րտտ գետ ր էի^ի սա Հման յե ր կ ո ւ սլետութ յո ւն ն ե ր ի միֆև։ Այս
վ կ ա յո ւթ յո ւն ր սլարղ ց ո ւյց ե տալիս, վոր միանգամայն սխալ ե
Կուրտ ԵքՀարդի կար ծի քր , լԷոՐ[Է Տիգրան Р —ի կռիւքն եր ր պար­
թևների դ եմ և Միֆագետքի ու սլարթևական մանր վասսալ պե­
տ ո ւթ յո ւն ն եր ի միացումր Հայաստանին դ ն ո ւմ ե 92 թ վ ի ց աււտֆ՚՚տ
Հավանորեն, 91 թ՜վին' Սուլլա յի Հեռանա լուց ան միֆապես
Հետո' Միթրաասր և Բագոասր, վորոնք, րստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , Տիգրա ն
Р—ի զորավարներն և յի ն ' նորից Հարձակվեցին ո ւ դրա վեցին
Կասլպադովկիան։ Արիո բարդանն ա յո անգամ ևս փախավ Հռոմ և
նրա գա Հր նորից տրվեց ՄիՀրգտտի Արիարա թ վորդուն*։

1 Աո սլլա , 5 ։
- Տես Պ լ ո լ ա ա ր ք ո ս, Ս ո լլլա , 5, Ս, սլ սլ ի ա ն ո ս, ՄիՀրդա տ » 5 7 Ա
Ֆ լ ո ր ո լ и 70։
у Տե՛ս К. Е с к հ а г ժ է, Б 1е агтеп18сЬеп РеШ гйде дев ԼսԱս11ստ, КПо,
В а . IX, 4, ե չ 403:
4 Ա պ սլ ի ա ն ո ս, ՄիՀրգատ. 10։

33
Տիզոս1ւ յեվ Հո.ւււքյւ—3
 Ն ույն 91 թվի՛ս, Նիկոմեդես Բ -ի մաՀից Հետո, յե ր կ պ ա ռ ա ֊
կ ո լթ յո լն ն ե ր ե յի ն ծագել նաև Բիթա նիա յում, ՆւոԱւ, այստեղ թ ա ­
գավոր եր Հաստատել Նիկոմեդես Բ-ի է!եծ վո րգոլն Նիկոմեդես
Գ -ին ։ Սակայն նրա կրտսեր վոր դին, Սոկրատեսր, ապավինելով
ՄիՀրգատ Եվպատորին և ստանալով սրանից պոնտական զորքեր'
կարողացավ ի ն քը գրավել Բիթա նիա ն, իՀարկե, առանց Հռոմի
Համաձայն ո ւ թ յա ն ։
Ցերկոլ Հալածված թագավորները Աըիորարզան Ա ֊ը և Նի֊
կոմեդես Գ~ը յեկա ն, ինչպես վկա յում են Յուստինոսը և Ա պ ֊
պիանոսը\ Հււոմ և ո գ ն ո լթ յո լն խնդրեցին Հռոմայեցիներից, Հռո­
մեական ծերակույտն այս անգամ ուղարկեց Արևելք Մանիոս
Ակվիլիոսին և Մանլի ոս Մա լթինոսին, վորոնք 89 թվխն, առանց
կռվի ու. վորևե Հակառակության, վերահաստատեցին նրանց իրենց
թա գա վորութ յունն եր ումէ
Մեջ բերված փաստական այս տ եղեկություններ ր, վոր վե­
րաբերվում են 93 ---89 թ վերի վերոՀիշյալ սլաամական ա նցքերին'
սլարզ ց ո ւյց են տալիս, վոր Յուստինոսի վկ ա յո ւթ յո ւն ը վոչ մի­
ւսյ ն խիստ Համառոտ ե, ա յլև տեղ տեղ վխ^ելի յե ու անՀավաստի։
Յուստինոսի մոտ Հիշատակված ե Տիգրան Բ -ի աոաջին
միա յն Հարձակումը Կապպադովկիայի վրա և բաց ե թողնվա ծ
Միթրաաս և Р ագո աս զորավարների յերկրորդ արշավանքը։ Նրա
վկա յո ւթ յո ւն ից ստացվում ե սլարղասլես ա յն տ սլա վորոլթյոլնը,
վոր Նիկոմեդես *հ—ը ևս, ինչսլես և Արիոբարզանը, փախել եր
Հռոմ 93 թ վ ի ն ։ Բացի ա յդ, Համաձայն նրա վկ ա յո ւթ յա ն , ՄիՀըր-
դատի ո ւ Տիգրանի դա շնակցությունը վերաբերվում ե վոչ թ ե 93
և 91 թ վերի արշավանքներին, յե ր բ Տիգրա նն ու ՄիՀրդատը
գործում ե յի ն , իրապես, Համաձայն ա յդ դա շինքի, ա յլ 8 8 թ վի
Հռոմեական֊պ ոնտական մեծ պատերազմին, վորին Տիգրա նը, ի ն չ­
պես կտեսնենք, բնավ կեր մասնակցել*
3 եվր ոպական պատմագետները, Հավատ ընծա յելով Յուստի-
նոսի կասկածելի այս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ' Տիգրան Р —ի մ ա սն ա կ֊
ցո ւթ յա ն ը 9 3 —8 4 թ վերի անցքերին տվել են, ի մ կարծիքով9 մ ի ֊
ան գա մայ ն վիճելի ո ւ անՀավաստի լո ւս ա բա նո ւթ յուն * Բավակա­
նաչափ Հիմնավորված չե ըստ իս, նախ և առաջ, ընդՀանրացած
ա յն կարծիքը, վոր իբր թ ե Տիգրանը Հլու և անխոս մի գործիք
ե յե ղ ել ՄիՀրդատ Եվպատորի քաղաքական նպաաաէլների ի ր ա ֊

1 Ց ո ւ ս տ, XXXVIII} 3, 4 և Ա պպի ան ո ս , ՄիՀրգատ,/ 9—11։

գործման^ ։ Մենք ասացինք արդեն վեր և, վոր Տիգրա նի մա ս֊
նա կցո ւթ յուն ը 93 թ վ ի Կասլպադո վկիայ ի նվաճմանր բացատրվոլյՐ
ե սլարզասլես նրանովք վոր Ծոփքի միացումից Հև աո ա յդ յեր/լի֊
րր վտանգավոր Հարևան եր դաո.ել Մեծ Հայաստանի արևմտյան
սահմանումէ 'հժվար չե նաև կ ռ ա Հել, վոր նաև 91 թ վ է ա րղաւէան ֊
ք ր կարևոր նշէսնա կութ յո ւն ուներ Հայաստանի Համար , վ ո ր ո վ ֊
Հետև պարթ եներ ի բարեկամական բանաէլցոլէ1 յո ւն ներ ին Ս ո լլլա ֊
յի Հետ ( 9 2 թ վ * ) մասն ակցել եր, ինչպես Հաղորդում ե Պլո ւտ ա ր ֊
քոսը՜ ք նաև Կապպադովկիայի թագավոր Արիո բա րղան Ա* Հ ո յո ֊
մեասերըէ Ւ ս կ պարթևների) Հռոմի և Կապպադովկիայ ի ր ա ր ե կ ա ֊
մական Հա մա ձա յնությունը չեր կարող ցանկալի լի ն ե լք իՀարկե,
Տ ի գ ր ան Р —ին։ Յեվ Հասկանալի յե , վոր նա, Հանձնելով Կապ֊
սլադո վկի այ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն Արիարա թ ի ն և 4*որդիոսինՀ ա ֊
սլա Հովում եր իր թիկուէւքն արևմուտքում և ամրացնում եր իր
քաղաքական դիրքերր Հա յ֊ս լա րթևա կա ն կոիւխևրի Համար։
Մի մեծ թ յո ւր ի մ ա ց ո ւթ յո ւն ե, րացի այ դ ։ Մոմզեն ի , Մոր֊
գա նի և ուրիշների կա րծիքր*, վոը ՒԸԸ Р^г Տիգրան Р —
ի և ՄիՀըր-
դատ Եվսլաաոր ի դա շնա դրությունը վերաբերվել ե վոչ միա յն
Կապպադովկիայ ի , ա յլև Հռոմեական֊պ ոնտա կան 8 8 — 8 4 թ վերի մեծ
կուիւքներին, վոր նախապատրաստում ե յի ն վաղորոք ՄիՀրդաաը և
Տիգր անըէ Այս յե ն թա էչրությունը նրանց Հիմք ե ծա ռա յել մ ե ֊
ւլագրելու Տիգրա ն Բ ֊ ի ն , վոր սա խախտել ե ա յդ կռիֆւերի ը ն ֊
թ ա ց ք ո ւմ ՄիՀըդատի Հետ էլնքած դաշինքը* է Մեն ք կտեսնենք
սակայն ն երքև, վոր իննսնական թվականների վերջերում ( մեր
թ վ . աո.*յ վոչ ՄիՀրդատը և վոչ ել Տիգրա նը վորոշած չե յի ն կ ա ֊
բող լին ել պատերաղմել Հռոմայե ցիների դեմ: Միանգամայն նաև
ան Հավան ական ե, վոր Հայ —սլարթեական կռիւքն եր ից առա^ Տ ի գ ­
րան Բ~Ը Համաձայնած լիներ անմիտ ու արկածախնդրական մեծ
պատերազմ սկսելու ընդդեմ Հզոր ո ւ աշխարՀակալ Հռոմիз
Ինձ թ վ ո ւ մ ե, վոր ավելի քա ն Հավանական կարելի յ ե Հ ա ֊

ւ Համեմատն Т հ. К е 1 ո а с հ, МКЬг1йа1е ЕираЮг, եչ ւօտ, К- Е с к հ а г Ժ է,

Մւշ агше^БсЬеп РеШгй^е ёеБ ЬикиНиз, КПо, IX, 1, եչ 403—404, Э о 1 е п з
Ցէ К Ь а 1 с Ь , НииИге йеБ յո շ 1 օ ո տ АгтёгНепв, Оепё\те 1907, և ո ւր ի շ ն ե ր ը ։
շ Տձս Պլ ո ս տ ա р ք ո ս, Սոլլլա, 5։
յ ՏՏս М о м м с е н , „Р и м ск ая и с т о р и я ", т. II, Л1осква 1887, եչ 986,
յ . М й г ^ а п , Ւ11տէօւքօ ճս реир1е аппёгИеп, Р агЫ Э Ш , եչ 70, В . Б р ю с о » ,
Л е т о п и с ь и стор и ч еск и х с у д е б ар м ян ско го н арод а, М о ск в а 1918, եչ м
ե այլնէ
4 Տ11ս, ռրի4ւա1լ, Н е ւ ո а с հ, М Ш тпсЫ е Еира1ог, եչ 311։

35
մարել, վոր Յուստինոսի ոգտագործաձ Հռոմեական աղր քուրը,
մատնանշելով վոր ՄիՀրդատի ու Տիգրանի դաշինքը կնքված ե
յե ղ ել Մանիոս Ակվիլիոսի Արևելք գալուց Հետո, ա յս ի ն քն ' 8 8 —
8 4 թ վերի Հււոմեական֊պ ոնտական պատերազմից առա*, Հավանո­
րեն Հատուկ միտում ե ունեցել Հետագա կռիկների պատասխա­
նա տ վությունը վերադրելու ՄիՀրդատ ին ո ւ Տիգրա նին, Աակա,ն,
իրապես, ինչպես ներքև կտեսնենք, ա յդ մեծ պատերազմի առիթ
տվողը վոչ թև ՄիՀրդատն եր, ա յլ Մանիոս Ակվիլիոսը,
Իսկ Տիգրանը, վոր ամենևին չեր մասնակցել ա յգ կռիվներին'
բոլորովին անՀիւ/ե կերպով ե մեղադրվում դաշնադրության խախտ­
ման Համար, Վերո Հիշյալ դաշինքով նա պ արտ ավորոլթյոլններ
եր Հանձն առել վ էչ թ ե Հռոմեական֊պ ոնտական պատերազմի, ա զ
միմիայ ն Կասլսլադո վվիայ ի նվատմամբ։
Վոր Յոլստինոսի դաշնադրության մասին վ կ ա յռ լթ յո լն ր
սխալ ե և միտումնավոր1 ա յդ ց ո լյց են տալիս, ինչպես կտ եսնենք,
բոլոր Հետագա սլատմավան փաստերր ։

36
}

5. ՄհճՐԴԱՏՅԱՆ ԱՈ-ԱՋհՆ ՊԱՏեՐԱԶՄԸ ( 8 8 - 8 4 1Н .)

ՄիՀրդատ յա ն այււ պատեր ազ մլլ և սոցի ալա էլան մեծ Հե զա­
միոխ ութ յո ւն ն Արևելքում ու Հունաստանում յե ս Հույս ուն ևմ, վ որ
կրկարոգանամ րնդարձակ կերպով ք ն ն ո ւթ յա ն առնել Հա Գորգ իմ
ուսումնա սիրություններից մեէլում։ Իսկ ա յժ մ ա յգ ա նցքերի վրա
յե ս կանգ եմ առնելու Համառոտ ԼլերսլաԼ ու Հատկապես ա յն
նկատառումով, վ'1Լ1 յեվրոոլական սլատմագետներ ից վ ոմանք, որի—
նա էի Շոլիդելր ե Մոմզեն ր այս պատերազմին սխալմամր մ ս ա ն ա ֊
կից են դարձրել նաե Տիգրան յա ն Մեծ Հա յա ստ ա նի։
8 8 — 84: թ վերի սլատե ր աղմի մասին դերիշխող ե գա ո.ել նաե
ա յն կարծիքր, վոր իրր թ ե ՄիՀրդատ Եվսլատորր կաւ! Մ1.ձը Համառ
կերպով զինվել ու ն աԷսասլատր աиավել եր էլովի րնղդեմ Հո ո մ ա յե ֊
ցի ներ ի} նպատակ եր դրել իրեն վտարել նրանց Ասիայից ե ա յգ
նպատակով կովից առաֆ ղաշն եր էլնքել Տիգրան [ ' ֊ ի Հետ։
Այս յե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ր } ի մ կարծի,լւովէ կարոտ են վերա­
ք ն ն ո ւ թ յա ն ։ Աղբյուրների փասս/ական վ կ ա յո ւթ յո ւն ն եր ի ց պարզ
յերևում եք վոր ՍիՀրդատն ամեն ֆանք գործ եր դրելք վորպեսզի
կարողանա խ ույս տալ աՀեղ ա յս պատերազմից։ Նա Հսկայական
գումարներ եր ծախսել Հոոմումյ վորսլեսղի կաշառված ծերակու­
տականների միջոցով վիճելի խնդիրները լուծվեն խաղաղ ճ ա ն ա ֊
պարՀով։ Մշտական գժ տութ՜յո ւն ն ե ր ի ա ռիթ տվող այդպիսի
Հարցեր ե յի ն վոչ միա յն Կասլսլա*էովկի այ ի 3 ա յր մանավանդ, նաե
է'ի թ ա նի ա յի թ ա գա վորութ յա ն խնդիր ր, վորի բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն
յյ ւ չե զ ո ք ո ւթ յո ւն ր չավ։ աղանց կարևոր ե յի ն Պոնտոսի Համար նրա
Հյուսիս—արևելյան սա Հման ո ւմ գտնվող Բոսփոր յա ն նեղուցի պ ա տ ֊
ճառով* ՄիՀրդատի ծովեզրյա պ ետ ությա ն Համարք վորի Հոյակապ
ո ւ Հարուստ Հելլենիստական քաղա,քներր խոշոր կենտրոններ ե յի ն

ւ Տ ե ս Р. Տ р I е ^ е 1, Егап1Бс11е АкегШ ишзкипйе, Ье1рг1д 187Տ, Вй. 111,

ե չ օշ և М о м м с е н , .Р и м с к а я и ст о р и я *, т. II, п е р е в о д Н е в е д о м -
с к о г о , М о ск ва 1887. ե չ 286 և 287,

37
Համաշխարհային տարանցիկ առևտրի' սևծովյան նեղուցների
Հարցն ուներ, բնականաբար, կենսական նշա նա կություն։
Վոր ՄիՀրդատր 88 թ վ ի ՚ե չեր ուզում, իրոք, պատերազմել
Հռոմի Հետ' այ դ պարզ յերևում և Հենց իրենց իսկ Հռոմեական
աղբյուրների վ կ ա յո ւթ յո ւն ն եր ի ց։ Այղ ա ղբյուրներից մենք գ ի­
տենք, վոր' չնայած- Կասլպադովկյիայի ու Բիթա նիա յի խ նդիրնե­
րի քաղաքական ու տնտեսական բացառիկ կարևոր ութ յա ն ր Պոն­
տոսի Համար' ՄիՀրդատր, այնուա մենա յնիվ, խուսաւիելով պատե­
րազմից' ձՀակառակեց, վոր Նիկոմեդեսլէ և Արիոբարզանը վերա֊
Հաստատվեն իրենց թագավոր ո ւթ յո ւն ներ ում։
88— Տ ^ 1էեբի պատերազմի Համար պատասխանատու յե ,
անտարակույս, վոչ թ ե ՄիՀրգատը, ա յլ Հռոմեական դեսպան Մ ա ֊
նիոս Ակվիլիոսր։ Սա յե ր , վոր դրդեց Նիկոմեգեսին Հարձակվելու
և կողոպտելու Պոնտոսի Հյուսիս—արևելյան շրջանները մինչև Ա ֊
մասարիս և ստիպեց նրան պոնտական թալանված բնա կչությա ն
Հաշվին վճարել իրեն և Հռոմեական ֆինանսիստներին նրա զա ֊
Հա կալութ քան Համար արված ծախսերը:
ՄիՀրդատը չդի-էադրեց և չկովեց մինչևիսկ այս ավազակա­
յի ն Հարձակման մ ամանա կ։ Նա շարունակեց իր խաղաղ բանակ֊
ցո ւթ յո ւն ն ե ր ը և խնդրեց միա յն, վոր իրեն թ ո ւ յլ տրվի պաշ տ֊
պանվել և կո՛փել եիկոմեդեսի դեմ։ Յեվ յե ր բ Հռոմեական դեսպան-
ներ ր մերժեցին նաև այս դիմումը նա Համոզվեց, վոր բանակ­
ցո ւթ յո ւն ն ե ր ն այլևս ան ոզո լա են և ին քնա սլաշտսլանո ւթ յա ն միակ
միզողը պատերազքքէ։ եէ
<ГՉ 1г վոր ավազակի դեմ,---րացականչել եր նա ,--- ամեն
վոք զենքի յ ե դիմում, յե թ ե վոչ փ ր կ Վ ե լո ւ? գ ո ն ե վ ր ե ժ ա ռ ­
ն ե լո ւ Հ ա մ ա ր ի է
Մ իՀրգա տ ի խ ա ղա ղ բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր , ի ն չ ս լե ս մ ի ա ն գ ա ­
մ ա յն ՛ճիշտ բ ա ց ա տ ր ե լ ե Մոմզենր , վ ոչ թ ե դիվա նա գիտ ա կա ն խ ո ­
րա մա նկ խ ա ղեր են յե ղ ե լ, ա յլ ա ն է լե ղ ծ ձ գ տ ո ւմ խ ո ւ ս ա վ է ե լո ւ
ս լա տ ե ր ա զ մ ի ց , Վո[՛ նա չե ր ց ա ն կ ա ն ո ւմ ե Հ ա մ ա ր ո ւմ ե ր դ ժ վ ա ր
ո ւ վտ ա նգա վոր։
(ГԹեև բա նա կցութ յունների խզումրք— ասում ե Մոմզե-
ն ր ,—չե յի ն ուզում վոչ Հոոմեական ծերակույտ ր, վոչ ՄԷ^ԸՐ՜՜
դատ թագավորր և վոչ ել Նիկոմեգես թագավոր ր 1 սակայն
ա յգ ցանկանում եր Սակվիլիոսրք և սլատերազմր սկսվեցի՜։

1 Տ /ги 8 ո ւ ս տ ի ն ո и, XXXVIII, V# Ջ։
- Տե՛ս „Р и м ск ая и сто р и я *. 11, М о ск ва 1887, ե չ 2 8 6 *

38
 Ընդունելով սա/լայն) վոր Մ'իՀրդատը չեր ուղում սլատերաղ—
մ ել Հռոմի ՀետՀ Մոմզեն ը, այնուամե՛նայնիվք յե նէ) ադր ում ե, վոր
ի բր թ ե պատերազմը սկսելուց առա'Լ նա էլնքել եր նոր ու ավելի
սևրա դա շնա դրություն Տիգրանի Հետ և ստացել նրանից ոժա ն-
ղա/լ մի զորաբանակ*։
Մոմղենի յե ն թ ագրո ւ թ յո ւնր նոր դաշին,րի կնքւՐան մասին,
վոր Հիմնված- ե ոլարղասլես Յուստինոսի վերոՀիշյալ վկայո ւ թ լան
վրա, ինչպես տեսանք, միանգամայն անՀավանական ե: Թ յուրի—
մաу ո ւթ յա ն ա րդյո ւն ք հ նույնպ ես յ ինչսլես մատնացույց ե արել
իր Հոդված՛ներից մեկում Ռ եյնա քը՜, նաև Մո մղենի մյուս յե ն թ ա —
գ ր ո ւթ յո ւն ը , վոր իբր թ ե պատերազմից առաֆ ՄիՀրդատր Տիգ-
բա նից ստացել եր ոժանդակ զորա բանա կ։
Արմենների զորագունդը, վորր մասնակցել եր այս պատե­
րազմին և բաղկացած- եր 1 0 *00 0 Հոգուցճ Հիշատակված ե, իրոք,
Ասլսլիանոսի մոտ*։ Վերջինս բա ցի ՄիՀրդատ ի բո ւն զորքից (՜Օ
о'-кзьоу)' 2 5 0 *0 0 0 Հետևակ և 40*000 ձիավորՀ առանձնապես մատ-
նանշում և նաև Փոքր Հ ա յք ի ոգնական 1 0*00 0 Հեծելազոր ր
( о и д о а / '.к а ) : Այս ա յրուձին, ինչպես Հայտնի յ ե ա ղբյուրների
վկայո ւ թ յո ւն ն ե ր ի ց' մասնակցել եր ՄիՀրդատ ի վորդոլ Արիա րա թ ի
և, Հավանորենէ Նեմանես կամ Նայմանես արմեն զորավարի ա-
ո.աԱնորդությամբ Հաղթական յե ր կ ո ւ մեծ կռիֆլերին Ամնիա ս դե­
տի և Պրոտոպաքիոնի մոտ։ Բայց այս զորքը վոչ թ ե Տիգրանի
ուղարկած ոժանդակ զորաբանակն եր, ա յլ Հեծելագունդն եր Фп —
քրր Հայք ի ) վորն ա յդ ժամանակ, Հավանորեն, միացված՛ եր Արի-
արա թ ի Կապպագովկիայի թա գա վորությա ն
Ամնիասի և Պրոտոպաքիոնի մոտ Մի Հրդատի աոաֆյին Հաղ­
թ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց Հետո կոիվր Փոքր Ասիա յում ստացավ ՀետղՀետե
նա իւ ա զգային և ապա սոցիալական Հեղափոխության բ ն ո ւ յթ ։
Պոնտական զորքերի Հաղթական մուտքն արևմտյան Փոքր Ասիա
մեծ վոգևորությու!է առաջացրեց, գլխավորապես, Հելյեն ա զգա յ­
նականների և, մանավանդ, դեմոկրատների շրֆանում։ Այս վեր­
ջիններն անչափ ատում ե յի ն Հռոմեական դաժան ի շխ ա ն ո ւթ յո ւ-
նր, վորր վերացրել եր Հելլենների ա նկա խ ությունը և, պաշտպան
կանգնելով ա զնվականության ու ՀարուստներիՀ կեղեքում եր սը-

3 Տե՛ս ն ո ւյն ը , ե չ 286 և 287։

2 Տես Неуие ճ0տ 6էսճ0տ дгесяиев, II, ե չ 384։
3 Տես ՄիՀըղաա., 17։
4 Տես К е 1 ո а с հ, М1Шг1йа1е Еираю г, ե չ 122, ծա նոթ. 1*

39
շ,ա՛նց Հետ միասի՛ն гниմի/լ ժողովրդի՛ն, Թե վոր քա ն վայրագ եյի ն
այս կեղեքումները ա յղ վկա յում են իրենք Հենց Հռոմայեցիները։
Օրինակ, Կիկերոնր մատնանշում ե, վոր Հռոմայեցիների անունն
Ասի յի Համար նողկալի յե ր , իսկ Հարկերը, տասանորդը և մաք~
սերը միջոցներ եյի ն մաՀվան։
ԱիՀրդատը, վորր սլատերազմից առա^ ճանապարհորդել եր
ծպտված և ծանոթացել Փոքր Ասիայի ներքին այս դ րո ւթ յա ն ը'
արդեն պատերազմի սկզբում աշխատեց պաշտպան ու Հովանավոր
լինել կեղեքված փոքրասիական ժողովրդի։ Գերված ասիացի զին­
վորներին նա վոչ մի ա յն ազատում և տուն եր ուղարկում, ա յլ
՛Արանց տալիս եր նաև ճանապարհածախս։
88 թ վի ն Մի Հրդատն ամենակարճ ժամանակում նւէաճեց ամ-
Ր ոդ!. Գրեթե Փոքր Ասիան։ Բ նա կչութ յունն ընդունում եր նրան
գրկաբաց եւ սլատվում եր նրա նճ իրրե ազատարարի ու նոր Դի­
ոնիսիոսի։ ՜Նրան Համարում ե յի ն Ազեքսանդր Մակեդոնացու ն ը -
ման Հելլենական—ասիական մի նոր աշխարհակալության Հիմ­
նա դիր։
Հռոմեական իմպերիալիզմի ավելի քա ն քառասուն աարի
աեող անողոք կեղեքումներդ ինչպես ասացինք, шиш^ ե յի ն բԼ-
րել Փոքր Ասիա յո Լ/Г կատաղի ու անզուսպ ա տ ելություն դեպի
Հռոմը և, մանավանդ, դեպի նրա վարձակալներն ո ւ վաշխառուն Լ -
ր ր ։ Յեվ միանգամայն Հավանական կարելի յ ե Համարել անգլիա­
կան պատմարան Մերիվելի կարծիքը1, վոր մոտ 80*000 իտաքա­
ցիների կոտորածը Փոքր Ասիա յո ւ մ ավելի։ շուտ պետք ե վերա դր­
բել այս ա տ ելությա նն ու վոխա կալոլթյանը, քա ն ՄիՀրգաաի
կանխամտածված թ ա ք ո ւն ՀրաՀանգներին։
Արդեն 88 թ վ ի ն ապստամբության ՀրդեՀը ՀետղՀետե տա­
րածվեց Փոքր Ասիա յո ւ մ և ազատագրված յե ր կ ր ո ւմ շուտով
տարրերային կերպով բռնկվեց սոցիալական ամենամեծ Հեղափո­
խ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մեկը, վորն անցավ նաև Հունաստան*
88 թ *Լ ի ա մ ա ռ ը Հ ո ւն ա ս տ ա ն ո ւմ վ ո ա ք ի յե լա ն և ա պ ստ ա մ-
րևցի% աթե՛նացիները, վորոնց Փոքր Ասիա յի ը նրա՛նց դեսպանը
Հայտ՛նել եր, վոր1 թ ո թափելով Հււոմի իշխ ա նութ յունը* նրա նք կա­
զատվեն պարտքերից և կըվերականգնեն նախկին դեմոկրատիան
ո ւ իրենց Հին ազատություն՛ները։
88 թ վ ի վերջերում պոնտակա՛ն զորքերը, ՄիՀրդատի վոր ղու
Արիարաթի առաջնորդությամբէ անցան Յեվրոպա և գրավեցին

ւ ՏԱս О епега! հւտէօո' օք Кош, 1875:

40
Մ Ի I Ր Դ ԱՏ ե 4. «ՈԱ Տ Ո Ր
Թ ր ա կիա ն ո ւ Մ ա կեդոնիա յի մ ի մա ս շ ։ Ա յս Ար ի ա րա էէի Հետ ք վ ո ֊
չ էը Կ ա ս լս լա ղ ո վ կ ի ա յի և, ըստ յե ր և ո լյթ ի ն , նա և Փ ոքր Հ ա յք ի
թա գա վորն ե ր ճ ա յս տ ե ղ ևս կոիքքներին մա սն ա էլցել հր ա ր մ ե ն ա վ ա ն
•վ ե ր ո հ ի շ յա լ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ։ Բ ա ց ի Թ լէ ա կ ի ս ւյի ց և Մ ա կեդոնիա յի ւ\ի
.մ ա ս ի ց , Ա թ ե ն ք ի ա ս լս տ ա մ ր ո ւթ յո ւԱ ի ց Հետ ո Մ ի Հ ր գ ա տ ի կողէէե ա ն ~
ցա ն Ե լլա դա յ ի գրեթե ր ո լո ր մա նր ս լ ե տ ո ւ թ յո ւ ս ն ե ր ը և Ե գ ե յա ն
հ ո վ յг ր ո լո ր կ ղ զ ի ն ե ր ը ր ա ց ի Հէւոդ ոս ից*
Պ ետ ք ե ա սեի վ որ յե վ ր ո ս լա կ ա ն սլա ա մա գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա յս
մեծ ա նցքերը ն ե ր կ ա յա ց ր ե լ ե գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ՛ ձ և ո վ և Մ իՀրդա ա ֊
քան շ ր ֆ ա ն ի խ ո շո ր դ ե մ ք ե ր ը ն կ ա րա գրե լ ե վորոշ կո դւ/ն ա սլա Հո լ ֊
թ յա մ ր ։ Խ ի ստ ր ն ո ր ո շ ե ա յս տ եսա կետ ից։ վոր մ ի ն չև ի ս կ Հ ո ւո մ ա ֊
(ե ց ի ն ե ր ը , վորոնք վ ո խ ե ր ի մ թ շ ն ա մ ի ն ե ր ն ե յ ի ն Մ ի Հ ր գ ա տ ի , ա վ ե լի
գ ր ա կ ա ն ու. ա վելյի ա ն ա չա ռ , կ ե ր ս լո վ ե ն տ վել սրա ր ն ո ւթ ա գ ի ր ը ,
ք ա ն յե վ ր ո ս լա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն ս լա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը ։ Կի կ ե ր ո ն ը Մ ի Հ չ լ ր ֊

գա ս7 Ե վ ս լա տ ո ր ի ն Հ ա մ ե մ ա տ ո ւմ ե Ա ղեք ս ա ն գ ր Մ ա կ ե դ ո ն ա ց ո լ Կետ
և նրա ն Հ ա մ ա ր ո ւմ ե ա մենա մեծ թ ա գա վորն Ա ղեքսա նղր Մ ա կե֊
գ ո ն ա ց ո ւց Հետ ո^։ Յ ո ւս տ ի ն ո ս ը վ կ ա յո ւ մ ե , վոր Մ իՀրդա տ ն ա յն ~
•ղ ի ս ի մի մ ե ծ ո ւ թ յո ւ ն եր, վորն իր վ ե Հ ո ւ թ յա մ ր գ ե ր ա ղ ա ն ց ո ւ մ եր
ր ո լո ր թա գա վորների ն թ ե իր և թե Հ ետ ա գա ժա մա նակներ ի -։
.Ը ն դ Հ ա կ ա ււա կ ը , Մ ոմ զ ե ն ը Մ իՀրգա տ ին ա ն վ ա ն ո ւմ ե ա մենա սովո~
րա կ ա ն կա րգի խ ստ ա սիրտ , ն ե ն գ ա ղ ր ո ւժ և ա նխ իղճ ա ր և ե լց ի ՜'} ի ս կ
Ռ ե յն ա ք ը Հա մ ա ր ում ե ն ր ա ն Հ ե լլե ն ա կ ա ն գի ւհս կ Հ ա գ ա ծ րա րրա —
ր ոս և ա տ ող մ ի ջ ե ր կ ր ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յա ն
Մ ի Հ ր գ ա տ ի ա ն ձ ն ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն թ ե ա յս և թ ե ն ը ֊
.մ ա ն գ ն ա Հ ա տ ա կ ա ն ն ե ր ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա նհա վա նա կա ն են և ա ն —
>իքքեէ *հժ վա ր է ե կ ո.ա Հել, վ ո ր յե ւէ ր ո ս լա կ ա ն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ո լա տ մա —
գետ ներ ի Հա կա կյր ա ն ք ը Մ իՀրգա տ ի նկա տ մա մր բա ցա տ ր վ ո ւմ ե
մասամր. ն ր ա ն ո վ , վ ո ր ն ա փւէրձ ե ր ա րել ք ա յք ա յե լ Հռոմեա կա ն
ի մ ս լե ր ի ա լի զ մ ը վ ո է մ ի ա յն ղենքով, ա յ լ և ս ո ց ի ա լա կ ա ն գա սա ~
կ ա ր դ ա յի ն Հ և ղ ա ւ ի ո խ ո ւ թ յա մ ր յ վ ո ր ը ս լա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն /
մա սը մա Հա ցու մի Հա նցա նք են Հ ա մ ա ր ո ւմ ընդդեմ քա ղա քա կըր֊
թ ո ւ թ յա ն ։

Ա ր դ ե ն ի ր տ ի ր ա պ ե տ ո լ թ յա ն ս կ ղ ր ն ե ր ո ւ մ Մ ի Հ ր դ ա տ ն ո լղ ե ց
թ ՛ե թ և ա ց ն ե լ Փ ո ք ր Ասի ա յի տ ն տ ե ս ա կ ա ն ծ ա ն ր դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը և ա-
1 Տ ե ս Асай. II, 1, 3:
շ 8 ո ւ ս ս , ի ն ո и , XXXV II, 1, 7:
3 Տ ե ս .Р и м с к ая и с т о р и я \ 11, М о ск ва 1887, ե չ 2 7 2 ։
4 МЦЬг1(Ше Еира1ог, ե չ 2 9 9 »

41
զա տ եց ի ր գր ա վ ա ծ ա մ բող1 յե ր կ ի ր ը թ ե Հ ա ր կ ա յի ն Հ ի ն •ս պ ա ռ ք *>■
Ն ե ր ի ց և թ ե Հ ետ ա գա Հի՛նգ տ ա րվա Հա րկերից։ Մ ոմզենն ա ն֊
մ ո տ ո ւ թ յո ւ ն ե Հ ա մ ա ր ո ւմ ն ո ւ յ ն ի ս կ Մ ի Հ ր գ ա տ ի ա յս Ա ն ծ ա գ ո ր ծ ո ւ ֊
թ յ ո լ ն ը 1! Փ ո ք ր Ա ս ի ա յի կ ե ղ ե ք վ ա ծ ժ ո ղ ո վ ր դ ի Հա մա ր մ ե ծ ն շ ա ն ա ­
կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ց ա ն , բ ա ց ի ա յդ , ն ա և նր ա 87 և 86 թվա կա նների.
ս ո ց ի ա լա կ ա ն և տ ն տ ե ս ա կ ա ն ձ ե ռ ն ա ր կ ո ւ մ ն ե ր ը տ ե ղ ա կ ա ն պ լո ւ տ ո -
կ ր ա տ ի ա յի դ ե մ , վ ո ր [լ մա սնա կից եր Հռոմի Հետ միա սին Փ ոքր
Ա ս ի ա յի շա Հ ա գ ո ր ծ մ ա ն ը և կողէէեա կից ե ր , բնա կ ա նա բա ր , Հռոմե­
ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ։
Ի բրև պ ա շտ պ ա ն և Հ ո վ ա ն ա վ ո ր փ ոքրա սիա կա ն ժողովրդի‘
Մ ի Հ ր դ ա տ ն ա զ ա տ ո ւ թ յո ւ ն տ վ ե ց ի ր ե ն Հ ն ա զ ա ն դ վ ո ղ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն -
և ք ա ղ ա ք ա ց ի ո ւ թ յա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր տ վեց տ եղա կա ն բն ա կ չո ւ­
թ յ ա ն ը և ո տ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ Ն ր ա կ ա ր գ ա դ ր ո ւ թ յա մ բ վ ո չն չա ց վ ա ծ
Հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ց ի ն բ ո լո ր պ ա ր տ ք ե ր ը , բ ա ժ ՜ա ն վ ե ց ի ն Հ ո ղ ե ր չ ք ա վ ո ր ­
ն ե ր ի ն և ս տ ր ո ւկ ն ե ր ը ս տ ա ց ա ն ա զ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ։
Մ ոտ 1 5 . 0 0 0 ա զ ա տ ա գ ր վ ա ծ ս տ րուէլՍ եր , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե
ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , կ ռ վ ո ւմ ե յի ն Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի
դ ե մ Հո ւն ա ս տ ա ն ո ւղ ա ր կ վ ա ծ պ ոնտ ա կա ն զորքերի շ ա ր ք ե ր ո ւ ։)'г
Ո ւշա գ ր ա վ և ն ո ւ յն պ ե ս , վոր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի կողէէե ա կ ի ց 'Րիույ
կղզու բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն ա քս ո ր և յի ն ո ւղ ա ր կ ե լ Կ ողքիս, Հ ա ն ձ ն ե լո վ
ն ր ա ն ց ս եվւա կա ն ստ րուէլԱ երի Հ ս կ ո ղ ո ւ թ յա ն ։
Հ ե ղ ա վ է Ո խ ո ւթ յա ն պ ա տ ճա ռով պ ա տ երա զմը շ ա ր ո լն ա կվեզ-
Հոոմա յ ե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն և դ ա ս ա կ ա ր գ ա յ ի ն կ ռ ի էիւ ե ֊
ր ի Հետ զ ո ւ գ ը ն թ ա ց ։ Ց ե վ պ ո ն տ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ո ղ բ ա ն ա կ ի թ ի ֊
կ ո ւ ն ք ո ւ մ Մ ի Հ ր գ ա տ ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն դեմ շ ո ւտ ո վ վոտ քի յե լա ն ՝-
Փ ոքր Ա ս ի ա յի ե Հ ո ւ ն ա ս տ ա ն ի и/զ ե վ ա կ ա ն ու դրա մա տ իրա կա նւ
ի շխ ո ղ դ ա ս ա կ ա ր գ ե ր րէ
Յերր 87 թ վ ի ս կ դ ր ն ե ր ո ւմ Ս ո ւԱ ա յի զորա րա նա կր Հռոմից՛
յե կ ա վ Րեովէո ի ա ճ Հ ո ւ ն ա ս տ ա ն ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա սը, վոր ի մ ե^ ո ւ­
ժեղ ե յի ն Հա կա դեմոկրա տ ա կա ն տ ա ր ր ե ր լ ւ1 ա նցա վ Հ ռ ո մ ի կ ողմը:-
Հ ա ս կ ա ն ա լի յ ե յ ուրեէէե } վ ո ր Ս ո ւ լ լա յի Հ ա ղ թ ա կ ա ն կռիֆտ Լրր Հ ո լ -
ն ա ս տ ա ն ո ւմ է ի ն չպ ե ս ե Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա նա կների Հ ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն -
ն ե ր լէ Փ ո ք ր Ա ս ի ա յո ւ ւ !Հ պ ե տ ք ե վ ե ր ա դ ր ե լ վ ո չ մ ի ա յն պ րոֆեսիո-
նա լ և մա րզվա ծ Հռոմեա կա ն զորքերի գ ե ր ա զ ա ն ց ո ւ թ յա ն ը կա մ'
պ ո ն տ ա կ ա ն Ա ր ք ե ղ ա յո ս զ ո ր ա վ ա ր ի դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յա ն ը } ա յլև. ն ե ր ­
ք ի ն Հա կ տ Հեղ ա վէոխ ա կա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ■ ը ն դ դ ե մ Մ ի Հ ը ր -

ւ Տ ե ս .Р и м с к ая и ст о р и я *, II, М о ск ва 1887,. ե չ 29<հ

42
ք

դ ա ս ,ի ։ Թ ե վձրքա ն մհձ ե յե ղ ե լ ա պ ստ ա մբների ա տ ե լո ւ թ յո ւ ն ն

ու. զ ա յ ր ո ւ յ թ ը դեպ ի Մ իՀրգա տ ը' ա յդ յ ե ր ե ո ւ մ ե ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի
Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ է լ ա յո ւ թ յո լ ն ն ե ր ի ց , վ ո ր ո ն բ Անշ մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ
ե , ‘[ո ր ւ!ոտ 1 6 0 0 մ ա ր դ մ ա Հ վ ա ն ե յ ի ն դ ա տ ա պ ա ր տ վ ե լ Փ ո ք ր Ա ս ի ֊
ա յո ւ մ , մ ե ղ ա դ ր վ ե լո վ ի ր ր և Մ ի Հ ր գ ա տ ի դ ե մ մ ա Հտ վ ւո րձի դա վա ֊
է լի ց ն ե ր ։
Մ ի Հ ր ղ ա տ յա ն ա ռ ա ջ ի ն սլա տ ե ր ա ղ մ ը վ ե ր ^ ա ր ա վ 8 4 թ վ ի ն և Հ ա -
մ ս/ձա յ ն 7*ա ր դ ա ն ո и ո ւ ժ ը ն դ ո ւ ն վ ա ծ բ ա ն ա վ ո ր դ ա շ ի ն ք ի սլա յմ ա ն ն ե ր ի
Մ ի Հ ր դ տ տ ը Հ ր ա ժ ա ր վ ե ց ի ր ր ո լո ր ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ի ց և ս լա ր ա ա վ ո ր վ հ լյ
վճա րել Սո յլլլա յ ի ն 2000 աա ղա նդ ռ ա ղ մ ա տ ո ւգ ա ն ք և Հա նձնել
ն ր ա ն 7 0 էլա մ 8 0 ռ ա զ մ ա ն ա վ ։
Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ս լա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ր ք յ ե ն թ ա դ ր ա ծ լ ի ն ե լ ո վ վ ո ր Տ ի գ ­
ր ա ն ք*~ր մ ա ս ն ա կ ց ա ծ ե յ ե ղ ե լ ա յս ս լա տ ե ր ա ղ մ ի ն ճ ա ն Հ ա ս !լա ն ա լի
յե ն Հ ա մ ա ր ո ւմ և ւո ա րորինա 1լ, վ ո ր հա րդա նոսի գ ա շն ա դ ր ո ւ թ յա ն
մ ե ջ չ ե Հ ի շ ա տ ա կ վ ո ւմ Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ը ։
((Ա յո դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յա ն մ հ ջ ք— ասոււ1 ե Մ ո մ զ ե ն ը ,--- բ ո լ ո ­
ր ո վ ի ն կեր շոշա վէվա ծ Հ ռո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւ ն ք ը գ ե ս լի
Հ ա յա ս տ ա ն ի Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը ք վ ո ր ի Հետ նրա նք փ ա ս-
տ ո ր ե ն ս լա տ ե ր ա ղ մ ե լ ե յ ի ն ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն Հիւքնավոր կ ե ր ս լո վ
Տ ի գ ր ա ն ն ր ն դ ո ւ ն ե ց ա յ դ Հ ա ն գ ա մ ա ն ք ն ի բ ր և լ ռ ե լ յ ա ն Հա մ ա ­
ձ ա յ ն ո ւ թ յ ա ն ն շ ա ն , վ ո ր ն ր ա ն թ ո ւ յլ ս / տ ր վ ո ւ ։!' ե գ ր ա վ ե լ Փ ո -
քըր Ա սի ա յ ո ւ մ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն յ ե ր կ ր ն ե ր ը ։ ՚Բ ա ն ի վ ո ր չ ե ր վա -
ր ե լ ի թ ո ւ յ լ տ ա լք վ ո ր ա յ դ յե ր կ ր ն ե ր ը զ ոՀ դ ա ռ ն ա ն բ ա ր բ ա -
ր ո ս ն ե ր ի ն ճ ա նՀրա ժեշտ եր կա մովին կա մ ո ւժ ո վ Հ ա մ ա ձ ա յ­
ն ո ւ թ յ ա ն գ ա լ Ա ս ի ա յի ն ո ր ա յ դ ո ւ ժ ե ղ տ ի ր ա կ ա լի Հետյօ^ ։
Մ ո մ զ ե ն ի ա յս դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը չ ե ն կ ա ր ո ղ ը ն դ ո ւ ն ե լ ի Հ ա ­
մ ա ր վ ե լ և ս լա ր ղ ա ս լե ս թ յ ո ւ ր ի մ ա ց ո ւ թ յ ա ն ա ր դ յո ւ ն ք ե ն ։ Տ ի գ ր ա ն ը ,.
ի ն չս լե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք յ չ ե ր մ ա ս ն ա կ ց ե լ և ս լա ր տ ա վ ո ր ո լ թ յո լն ն ե ր
չ ե ր ս տ ա ն ձ ն ե լ մ ա ս ն ա կ ց ե լո ւ ա յ ս սլա տ ե ր ա ղ մ ի ն , ո ւս տ ի և մ ի ա ն ­
գ ա մ ա յն Հ ա ս կ ա ն ա լ ի յ ե յ վ ո ր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը Հ ի մ ք չ ո ւ ն ե յ ի ն մ ա ս —-
ն ա կ ի ց դ ա ր ձ ն ե լ ո ւ ն ր ա ն *հ ա ր դ ա ն ո ս ի դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յա ն ։
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի վ ե ր ա Հ ա ս տ ա տ ո ւմ ը Փ ո ք ր Աս ի ու­
յ ո ւ մ ս ո ս կ ա լի և ա ղ ե տ ա լի յե ղ ա վ ա յս յե ր կ ր ի Հ ա մ ա ր ։ Հեղա ւիո ի յո ւ -
Է հ յո ւ ն ն ա յս տ ե ղ ճ ն շ վ ե ց ա մ ե ն ա դ ա ժ ա ն կ ե ր ս լո վ ք մ ի շ ա ր ք ք ա ղ ա ք ­
ն ե ր յե ն թ ա ր կ վ ե ց ի ն ա վ ե ր ա ծ ո ւ թ յա ն ո ւ կ ո ղ ո ս լտ մ ա ն յ ա ն թ ի վ ք ա -
ն ա կ ո ւ թ յա մ բ ն ո ր ս տ րուէլՍ եր ո ւղ ա ր կ վ ե ցի ն Ւ տ ա լի ա և Հռո ւ) ։ Ւ

ւ Տ ե ս „Р и м ск ая и с т о р и я *, III, М о ск ва 1887, ե չ 3 2 ։

43 *
պ ա տ իժ իր ա ն հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յա ն Փ ոքր Աո ի ա ն վ ճ ա րելո ւ, յե ր
2 0 0 0 տ ա ղ ա ն դ ռ ա զ մ ա տ ո ւ գ ա ն ք ե , բ ա ց ի ա էէգ> ն ա և ն ա խ ո ր դ Հ ի ն դ
տ ա ր վա ( 8 8 — 8 4 թ . ) Հ ա ր կ ե ր ի ա մ բ ո ղ Հ գ ո ւ մ ա ր ը : Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ֊
ք ե ր ը մոտ վ ե ց ա մ իս լի ա ռ ա տ ա պ ր ե ց ի ն Փ ո ք ր Ա ս ի ա յի քա ղա ք֊
ն ե ր ո ւմ , վոր ի բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա րտ ա վոր եր ա մենա ճոխ կերպ ով
պ ա Հ ել ո ւ կ ե ր ա կ ր ե լ ն ր ա ն ց և վ ճ ա ր ե լ յ ո ւ ր ա ք ա ն չ յո ւ ր ի ն ն ր ա ս ո վ ս ֊
ր ա կ ա ն ռ ո ճ ի կ ի ա վ ե լի ք ա ն ք ա ռ ա ս ն ա պ ա տ ի կ ը ։
Ա յս պ ի ս ո վ ' 8 4 թ վ ի ց սկսա ծ- Փ ո ք ր Ա սիա ն շա Հա գործվեց ու
թ ա լա ն վ ե ց ա յ ն ա ս տ ի ճ ա ն , վ ո ր Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա վ ծ ա խ ե լ բ ո ֊
լո ր ի ր Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և մ ի ն չ և ի ս կ ա շխ ա տ ա վ ո ր վ ո ր ա կ յա լ ի ր
ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը ։ Նա ա ն կ ա ր ո ղ յե ղ ա վ , ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ , վ ճ ա ր ե լ վ ո չ
մ ի ա յն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ‘Ա ՛ թ խ ա ԲԻ ս1ա Րտ Ք ^ Բ ը , ա յ լ և ա յդ պ ա ր տ ք ե ր ի
տ ոկոսներր ։
Մ ի Հ ր գ ա տ յա ն սաւանին ա յս պ ա տ երա զմն ա ն հ ր ա ժ ե շտ ե ր Հ ա ­
մ ա ռ ո տ կ ե ր ս լո վ Հ ի շա տ ա կ ե ի վ ո ր ո վ Հ ե տ և ա յդ ս լա տ ե ր ա զ մ ի մա սին
ա ղոտ Հ ի ղ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր սլա Հ ս լա ն վահ՜ ե ն Խ ո բ ե ն ա ց ո ւ պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ե
ա շխ ա ր տ ա դ ր ո ւ թ յա ն մ ե ջ * Կ ա րևոր ա յդ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր դ վ ո ր էլա -
ր ո տ ե ն Հ ա տ ո ւկ ք ն ն ո ւ թ յ ա ն 1 մ ե ջ ե մ ր ե ր ո ւ մ ա մ բ ո ղ ջ ո ւ թ յա մ բ ։
1 • Խ ո ր ե ն ա ց ի Ц , դ լ* Ժ*Բյ ե ջ 1 2 3 (Տ վ ո ղ ի ս 1 9 1 3 ) ՝
« Բ ա յց Ա րա տ շի иի ն ո ւա ճ ե ա լ ղցա մա քս միջոցա ց ծո­
վ ո ւց ն ե ր կ ո ց ո ւն ց * լն ո ւ զՈ վ կ ի ա ն ո ս բա զմ ո ւթ ե ա մ բ ն ա ւա ղ }
ձ ա ռա յե ց ո ւ ց ա ն ե լ կ ա մ ե լո վ զ բ ո լո ր ա ր և մ ո ւտ ս ։ 'Բ ա նգ ի մեծ
յ ոյԳ Ք խ ռ ո վ ո ւթ ե ա ն ց եղեա լ ի Հռո վ մ 1 ո չ ո ք ր ն դ դ ի մ ա ն ա յ
ն մ ա Հ զ օ ր ա " /4 " » Ա յլ ՞ չ դ ի տ ե մ ա ս ե լ յո ր պ ի ս ի ա զ դ մ ա ն կ է ա -
Հա գին ի &ե ա ղ մ ո ւկ լե ա լ շ փ ո թ ի ց և բ ա զ մ ո ւ թ ե ա ն ղօրա ցն
զմիմեա նи կ ո տ ո ր ե ա լ* ի ս կ Ա րտ ա շԷս փ ս ։խ ո լ ց ե ա լ մեռա նի ,
ո ր ս լէ ս ա ս ե ն ճ յ ի ւ ր ո ց զ Օ ր ա ց ն յ թ ա գ ա ւ ո ր ե ա լ ամս քսա ն ե
Հինգ։

Բ ա յց և յ ն լ լ ա դ ա յ ա ռ ե ա լ պ ա տ կ ե ր ս զ հ ի ո ս ի , զ Ա ր դ ե մ ի -
տ ե ա յ} զ Ա թ ե ն ա յ , զ Հ ե փ ե ս տ ո լք զ Ա փ ր ո դ ի տ ե ա յճ տ ա յ բերել ի
Հ ա յ ս • ո ր ք ո չ ժ ա մ ա ն ե ա լ մ ի ջ ա մ ո ւխ էէ^ել յա շ խ ա ր Հ ս Հ լս ե ն
Դ Բ °1 ? մա Հ ո լա ն ն Ա րտ ա շիս ի * և փ ա խ ո ւ ց ե ա լ ը ն կ ե ն ո ւ ն զ պ ա տ ­
կերսն յա մ ր ո ց ն յԱ քնի* և ք ո ւր մ ք զնոցին զՀետ Ա ռ ե լո վ ք
դա դա րեն ա ռ նոսա Ֆ։
2 ♦ Խ ո ր ե ն ա ց ի у {Լ գ է ԺԳ, ե ջ 1 2 4 ճ
ձ և յա ռ ա ջ ք ա ն յ Ա ս ի ա յ Հ ա ս ա ն ե լն ճ յԱ տ տ ի կ է դղեկին
ք ա ր ո զ ե ց ա ւ [Ա ր տ ա չ է ս ] յ> ։

44
 3» Խ ո ր ե ն ա ց ի , (С Ա շխ ս։ լր Հ ա ց ո յց » , Հ ր ա ր . Ս ո ւ ք ր յ ա ն ի , Վ ե ն ե տ ի կ
1881, ե չ 17'
« Ե է ֊ր ի ո լ մեծ կղզի, և Ատ ա լա ն դ վւոք ր ի կ կղզեա կ ի
մ է ջ ն * ղ որ ա ս ե ն դ տ ե ա լ ղ օ ր ա ց ն Ա ր տ ա շե ս ի Հ ա յո ց ա ր ք ա յի ,
ղի ւ/// ն ա ւք ո.ոճ կա ցն յա մից ե ն , մ ի ն չև սլա շս։ ր ե ա լ ն էր
ղդղեա 1լհ ք Հտ րմ տ ն ա լի* ղ ի ջ ո ւ ր ք յ ա ն պ ա տ ճ ա ռ ս ա յս ր ա նդր
Հ ո ս էի ն » և ա ս ե ն ա ն դ մ ե ռ ե ա լ Ա ր տ ա շես ի })։

Ա յս վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մ ե ջ թ ա ր մ ա ն ա լ ի դ ղ յա կ ը , ի ն չ պ ե ս ո ւ -
ղ ի ղ ն կ ա տ ե լ ե Մ ա ր կ ։էա ր տ ը ^, Ա թ ե ն ք ն ե , վ ո ր ր ո լա շա ր ե լ ե ր Ս ո ւ լ ֊
լա ն , ի ս կ Ե վ ր ե ա մ ե ծ կ ղ զ ի ն գ ր ա վ ե լ ե յի ն , ի ր ա ս լե ս , Մ իՀրղա տ ի
ղ ո ր ք ե ր ր ։ Ա ի ա ն գ ա մ ա յն ձիշտ ե ն մ ա ն ա ս լե ս , վ ո ր 8 8 թ վ ի ն ճ Թ ր ա ֊
կ ի ՚յ ի ՛ V ա կեդոնիա յի և Ե լլա դ ա յ ի նվա ճմա ն ժ ա մա նա կի Հռոժը
չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ ([Հ զ օ ր ա պ էս ը ն դ դ ի մ ա ն ա լս ս լո ն տ ա կ ա ն զո ր ք ե ր ի ն
ն ե ր ք ի ն մ ե ծ խ ռ ո վ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ս լա տ ճա ո.ով։
Ս ա կ ա յն Խ ո ր ե ն ա ց ի ն , վ ո ր ի ն ծ ա ն ո թ չ ե ն յ ե ղ ե լ Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն 1
սլա ։ոե բազէքն ե ր ի ն վ ե ր ա բ ե ր ո ղ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն և Հ ո ւ ն ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ­
ր ը ' չ ե կ ա ր ո ղ ա ց ե լ, բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , տ ա լ ս լա տ մ ա կ ա ն ա յս [՛
ճ շ գ ր ի տ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը և , շ։իո թ ե լ ո վ դ ե պ ք ե ր ը , յ ե ն թ ա դ ր ե լ ե ի ն ֊
ք ը , վ ո ր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ա ն ց ք ե ր ը կ ա ր ո ղ ե յ ի ն տ ե ղ ի ո ւն ե ց ա ծ լի ն ե լ
Կրեսոս թ ա գ ա վ ո ր ի և Ա րտ ա շես Ա շխ ա ր հ ա կ ա լի ժ ա մ ա ն ա կ ։
Վ եր և մեջ բ ե ր վ ա ծ ա ռ ա ջի ն Հա տ վա ծ ի վ ե ր ջ ո ւմ ո ւշա գր ա վ ե
Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , վ ո ր Ե լյա գ ա յ ի ց Հ ա յա ս տ ա ն ե յ ի ն բ ե ր -
վ ե լ Գիոսի, Ա ր տ ե մ ի դ ե յի , Ա թ ե ն ա ս ի , Հե վ ւե ս տ ո ս ի և Ա վ ւր ո դ ի տ ե յի
ա ր ձ ա ն ն ե ր ը ։ Ա յդ ա ր ձ ա ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն Հիրա նսա կա ն գ ի տ ն ա կ ա ն Ա •
ն ա ր ի ե ր ը կ ա ր ծ ի ք ե Հ ա յտ ն ե լ, վ ո ր <էՀ ո ւ ն ա կ ա ն կ ո ւ ռ ք ե ր ի Հ ա յա ս ­
տ ա ն մ ո ւծ վ ե լը վ ո չ թ ե ի ր ա կ ա ն վ ո ր և ե մի դ ե պ ք ի յ ե Հա մա պ ա տ ա ս­
խ ա ն ո ւ մ , ա յ լ ա ր դ յո ւ ն ք ե Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ խ ո ր Հ ր ղ ա հ ո ղ յե ր և ա կ ա յ ո ւ -
թ յա ն ))՝- ։
Կ ա ր ի ե ր ի ա յս պ ն դ ո ւ մ ը , ի ն ձ թ վ ո ւ մ ե , ա վ ե լի քա ն վ ի ճ ե լի
յե ։ Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս ի և Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց մ ե զ Հ ա յտ ­
ն ի յ ե , վ ո ր Գ ի ո ս ի , Ա րա ե մ ի դ ե յ ի , Ա թ ե ն ա ս ի և Հ ե վ ւե ս տ ո ս ի ա ր ձ ա ն -
ն ե ր ր գ տ ն վ ո ւ մ եյիԳ ։ Ա ն ի —Կամա խ ո ւ մ , հ ր ե ղ ո ւ մ , Թ ի լ ո ւ մ և ք*ա գա —
ռ ի ճ ո ւմ , վ ո ր ո ն ք Ս ի Հ ր դ ա տ յա ն պ ա տ երա զմի ժա մա նա կ դ ե ռ էեյի ն
կցվել Հ ա յա ս տ ա ն ի ն և պ ա տ կ ա ն ո ւմ ե յի ն Մ իՀրգա տ ի պ ոնտ ա կա ն

1 ЕгапБсИаИг, ВегМп 1901, ե չ 4 ։

■ ЬЬи в Հ ե թ ա ն ո ս Հ ա յ ш и ш им*Աի ո ւ.թ մ ե Հ ե ա հ ն եր*և Ա դ ա թ ա ն ղ ե ղ ո ս ի և Մա
Խ ո ր ե ն ա ց ւո յ Հա մ ե մ ա տ », Է !ա ր զ մ . Հ. Վ . «Vա շ յ ա *Աի , Վիե՜հ՜եա 1 8 0 9 , ե $ 3 9 :

45
 թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ', Մ ի ա ն գ ա մ ա յն Հ ն ա ր ա վ ո ր ե ը ս տ ի ս , վ ո ր ա յգ
ա ր ձա ններ ը վա րող ե յի ն բ ե ր վ ա ծ լի ն ե լ, ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ' և Խ ո ­
ր ե ն ա ց ի ն , Հ ո ւ ն ա ս տ ա ն ի ց Մ ի Հ ր ղ ա տ յա ն ա ո ա ջ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա ֊
մ ա ն ա վ , վ ո ր ի Ս ա սին Խ ո ր ե ն ա ց ո վ մոտ պ ա հ պ ա ն վ ե լ ե ն ն ա և վ Լ ր ո ֊
Հ ի շ յա լ սլա տ մա վ ա ն ■ ,ի շ ո ղ ո ւ թ յո լ ն ն ե ր ր

1 Տ ե ս М а г к \ у а П , ն ւ շ О епеа1о21е ё е г Ва^гаНйеп, СаисавЮа, Ւ՜յտը.

6, 2 Те11, Ье 1р 21& 1930, եչ вз,
 6. ՏԻԳՐԱՆ ՅեՐԿՐՈՐԴՒ ՆՎ.ԱՃՈհՄՆԵՐԸ
ի ն չս լե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , իննսնա կա ն թվա կա նների վերֆե-
յր ո ւ մ ( մ ե ր թ վ * աո.*) Տիգրա ն Ց ե ր կ ր ո ր գ ը դ ա շն ե ր կթէւքել և բ ա ֊
ր եկա մ ո ւ թ յո ւ ն Հա ստ ա տ ել Մի Հ ր գ ա տ Ե վս լա տ ո ր ի Հետ և ա ս լա Հ ո -
•էե լ ե ր ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ն ա ր և մ ո ւ տ ք ո ւ մ ։
Ա յս դ ա շ ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց և Կ ա սլւղ ա /էո վ կի ա յի 9 3 և 9 1 թ վ ա ֊
մ կ ա նն եր ի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ց Հ ե տ ո , Տ ի գ ր ա ն ն ո գ ա վ ե ց ն ե ր ք ի ն խ ա ո ֊
՜ ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , վ ո ր ո ն ք ծ՛ա գ ե լ ե յ ի ն Մ ի Հ ր գ ա տ Ո—ի մ ա Հ ի ց Հե ֊
ա ո ( 9 0 կ ա մ 8 8 թ * մ ե ր թ վ * ա ո .*) սլա ր թ ե ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն
մ ե խ և ս կ ս ե ց ի ր Հ ա ղ թ ա կ ա ն կււիւէչերն ր ն գ գ ե մ թ շ ն ա մ ի ո ւ մ ր ց ա ­
կ ի ց սլա ր թ ե . Ա ր շ ա կ ո ւ ն ի ն ե ր ի ։ Ա յս կ ո ի ֆ է ե ր ի , ի ն չս լե ս և Տ ի գ ր ա ն ի
Հ ե տ ա գ ա մ ե ծ նվա ճուԱ ե ե ր ի ճշգրի տ թվա կա նները և նրա նց ժա ­
մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն Հ ա ղ ո ր դ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ' պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ո ւ բ ա ­
ն ա ս ի ր ա կ ա ն յև բ կ ե ր ո ւ մ Հա ճա խ խ ա էւն ա շփ ո թ վ ա ծ ՝ և ս խ ա լ ե ն վ ո -
բոշվա ծ։
Պ ա տ երա զմ ս կ ս ե լո վ սլա ր թ ե ն ե ր ի դեմՀ Տիդրա նը, նա խ և
ա/ւա^ք յ ե տ վ ե ր ց ր ե ց ա յ ն յ ո թ ա ն ա ս ո ւ ն Հ ո վ ի տ ն ե ր ը , ՚Լ Ոէ՛ ն ա ի բ ր և
փ րկա նք տ վել եր նր ա նց ս լա տ ա ն դ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ա ղ ա տ վ ե լո ւ Հ ա ­
մ ա ր ։ Մ ա ր կ վ ա ր տ ի կ ա ր ծ ՜ի ք ո վ , ա յս Հով_իտ ներն տ յն շրջա ններն
Լ -յի ն , վ ո ր ԳՐաւէհ լ ե ր Ա ր տ ա շես Ա -֊լ լ Ա տ ր ս լա տ ա կ ա ն ի կ ո ղ մ ե ր ո ւ մ 1:
Ս տ ր ա ր ո ն ի ո ւ շ ա գ ր ա վ մ ի Հ կ ա յ ո ^ թ յ ս & ի ց յ ե ր ե ո ւ մ ե^, վ ո ր Տ ի գ ր ա -
ն ը ն վ ա ճ ՛ե լ ե ր ա յ ժ մ բ աց ի յո թ ա ն ա ս ո ւ ն Հովիտ ներից նա և Մեծ՛
Ա ղ բ ա կ գ ա վ ա ո .ը , ա յ ս ի ն ք ն ճ ա յ ժ մ յ ա ն ք *ա շ ք ա լե յի յ ո ւ ր ք ր գտ նվող
յ ե ր կ ի ր ր ) վ ո ր ը Հետ ո ա տ ր ւղա ա ա կ ա ն ց ի ն ե ր ր յ ե տ աուան Հ ա յե ր ի ց
3 3 թ վ ի ն (մ ե ր թ վ * ш п.*У ՝։ Ա ա րա բ ո ն ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ կ ա յո ւ ­
թ յ ա ն մ ե ^ Տս|յկյօԱ<7]1 ա ղ ա վա ղվա ծ- ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ը Մ ա ր կ վ ա ր տ ն ա ռ ա ֊
Հա ր կ ո ւ մ ե ո ւ ղ ղ ե լ և կ ա ր դ ա լ ’А л ^я к Т }*
« Մ ա ր ա ս տ ա ն —Սարսլատակւսնէա Հզո ր Հ ա ր և ա ն ն ե ր ն ե ն յ —

■■I Տ ւ ՚ս ЕгапвсЬаЬг, ե չ ւ օ օ ,
շ Տ ե ս XI, 13, 2;
3 Տ ե ս М а г,к \у а т է, Егап5сИаЬг, ե չ 1 0 9 .

47
 ա ս ո ւմ ե Ա տ րա բոնը, ա ր մ ե ն ն ե ր ը և սլա ր թ ե ն ե ր ը , վո ր ո ն վ *
Հա փ շտ ա կում ե յի ն чш а ш է յ նրա յե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն
սա դ ի մ ա դ ր ո ւ մ ե ր և յե տ ե ր ա ռ ն ո ւմ խ լվ ա ծ ը » Հ ե ն ց ա յգ պ ե ս
ն ա յե տ ե ր ւէհրցրել ՝>ռոմեա կա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն տ ա կ գ տ ը ն -
վ ո ղ ար մ ե ն ն ե ր ի ց Ադ[ւա ^ԼԸ. [ — ե բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն
ե ր Հ ա ս տ ա տ ել ի ն ք ը Կ ես ա ր ի Հ ե տ » 1։
Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Ա դ բա կ ի գ ր ա վ ո ւ մ ի ց Հետ ո յ ե ր տ եղի ո ւն ե ցե լ
Տ ի գ ր ա ն ի ա ր շ ա վ ա ն ք ը Ա դ ի ա ր ե ն յ ո ւ ր ն ա ա վ ե ր ա ծ ո ւ թ յա ն եր չե ն ­
թա րկել Ն ի ն ո ւ ե յի և Ա ր բ ե լա յի շ ր ջ ա ն ն ե ր ը ֊։ Հետ ա քրքիր ե ու
ո ւ շ ա գ ր ա վ , վ ո ր մ ի ն չ և ի ս կ ա յս Հ ե ռ ա վ ո ր յ ե ր կրում', ի ն չ պ ե ս վկա յ ո ւ մ
ե Ս տ րա րոնը, բ ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ե յի ն Հա ս տ ա տ ել ա ր մ ե ն ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք
կ ա զ մ ո ւ մ ե յ ի ն ա յս տ ե ղ բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ա ն մ ի ս տ վ ա ր մ ա ս ը :
(տ Ա դիա բենի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը ,--- ա ս ո ւ մ ե Ս տ ր ա ր ո ն ը ,---
ղ ա շ տ ա յի ն ե ։ Լ ի ն ե լո վ Բ ա բ ե լո ն ի ա յի մ ա սը սա ո ւ ն ի ի ր ս ե ­
փ ա կա ն կ ա ռ ա վ ա ր ի չը ♦ բ ա յ ց յեր բեւք ն մ ի ա ց վ ա ծ ե յե ղ ե լ և
Ա ր մ ե ն ի ա յի ն ։ Մ ե դ ա ց ի ն ե ր ը , ա ր մ ե ն ն ե ր ը ե բ ա բ ե լ ո ն ա ց ի ն ե ր ը ,
վ ո ր ո ն ք ա մ ենա մեծ թ ի վ ը կա զմող ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր ն ե յ ի ն միշտ
ա յս տ ե ղ ճ ս կ զ բ ի ց Հ ե ն ց ա յն ք ա ն ե յ ի ն Հ ա կ ա ռ ա կ իրա ր, վոր
Հա րմա ր դ ե պ ք ո ւ մ մ ի մ յա ն ց Վր ա ե յ ի ն Հ ա ր ձ ա կ վ ո ւ մ ո ւ ն ո ր ի ղ
Հ ա շտ վ ո ւմ * ։

Ա գ ի աբ ե ն ը և Մ ա ր ա ս տ ա ն -Ա տ ր ա պ ա տ ա կ ա ն ը ն վ ա ճ ե լո ւց և
իր ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ը յ ե ն թ ա ր կ ե լ ո լ ց Հ ե տ ո ճ Տ ի գ ր ա ն ը Հ ա ր ա վ - ա ր ե ֊
վ ե լ ք ո ւ մ կա րողա ցա վ Հա սնել մ ի ն չև պ ա րթև Ա րշա կ ո ւ ն ի ն ե ր ի ա ֊
մա ռնա յի ն նստ ա վա յր Ե կ բ ա տ ա ն ա մա յր ա ք ա ղ ա ք ը և ա յ բ ե ց այո -
տ եղ ն ր ա ն ց Ա դրա բա նա ն ա մրոցը, վսրը Ե կ բ ա տ ա ն ա յի ց գտ ըն-
վ ո ւ մ ե ր մոտ 1 0 կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա *։
Պա ր թ ե ֆ յ ե ր ի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ ն ե ց ա վ , բնա կա նա բա ր, ա յն
Հ ե տ և ա ն ք ը , վ ո ր Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լո ր Հա րևա ն պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ,
վորոնք մինչ ա յդ վ ա ս ս ա լն ե ր ն ե յի ն պ ա րթև Ա րշա կ ո ւ ն ի ն ե ր ի Հ
Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա ն ը ն դ ո ւ ն ե լ Տ ի գ ր ա ն ի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ է ։ ը ։ Հ ա ֊
յա ս տ ա ն ի ս ա Հ մ ա ն ա կ ի ց յե ր կ ր ն ե ր ի ճ Ա գ ի ս ։ բ ե ն ի , Կոր դո լ ք ի , Մա-
ր ա ս տ ա ն -Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը յ ե ն թ ա ր կ վ ե ց ի ն ա յն ո ւ -
Հետ և Տ ի գ ր ա ն ի ի շ է ս տ ն ո ւ թ յա ն և, ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , պ ա րտ ա վոր

1 Տես XI, 13, 2:

■ Տես Ս ա ր ա բ ո %, XI, 14, 15!
3 Տես նույնը, XVI, 1, 19!
■* Տես 1՝ и լ, դ ո ր հ ա ը., § 6 — С . М ն 11 е г, О ео^г. §гаес! ш!п. 1, 250:

I
48
է
I

ե լ ի ն ն ր ա ն վ ճ ա ր ե լ Հա ր էլ և ո գ ն ե լ ղո բ ք ո վ սլա ա հ ր ա ղ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ։
Կա ииի ո ս ՛հի ո ն լ» վ կ ա յո ւ մ ե ն ո ւ յն պ ե ս ֆ վ ո բ Ատ ր սլա ա ա կ տ ն ի Մի -
Հ ը ր դ ա տ թ ա գ ա վ ո ր ն ա մ ո ւ ս ն ա ց ե լ հ ր Տ ի գ ր ա ն ի աղֆ1լա Հետ ^։
Հ ա ղ թ վ ա ծ և պ ա ր տ վ ա ծ ս լա ր թ և ն ե բ բ վ ո չ մ ի ա յն Հա շտ վեցին
ա յս բ ո լո ր ի Հ ե տ ք ա յ լ ն ա և ս տ ի պ վ ա ծ յե ղ ա ն Տ ի գ ր ա ն ի ն տ ա լ ա մ-
V '" I I Մ 1Վ ա գե տ ,ր ր և. ն ր ա մեղ գ տ ն վ ո ղ Մ ի գ գ ո ն ի ա ն և Ո ս ր ո յե ն ր ։
Մ ի և ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա 1լ, ի ն չպ ե ս դ ժ վ ա ր չ ե 1լււաՀել Յ ո ւ ս տ ի ն ո ս ի մ ի
վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ֊, նրա նք կնքեցին նրա Հետ դ ա շ ն ա կ ց ո ւ թ յա ն
Հ ա տ ո ւկ պ ա յմ ա ն ա դ ի ր և Հ ր ա ժ ա ր վ ե ց ի ն ք <(թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի թ ա ղ ա վ ո ր »
տ ի տ ղ ո ս ի ց , վ ո [4 * կ ր ե լ ո ւ յ ե ր ա յն ո ւ Հ ե տ և Տ ի գ ր ա ն Р -ր ։
Տ ե ր դ ա ո ն ա լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ր ա վ ա յի ն սա Հմա նների մոտ
գտ նվող Մ ի գ ա գ ե տ ք ի ն ճ Տ ի գ ր ա ն ս վ ա խ տ գ ր ե ց Հ ա ր ա վ ա յի ն Մ իգա ­
ւքե տ ք ի ց և բ ն ա կ ե ց ր ե ց 1 1 ս ր ո յե ն —Ե դ ե ս ա յի շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ա րա բա ­
կ ա ն թ ա ւի ա ո .ա կ ա ն ց ե ղ ե ր ։ I)ր ա ն ց ն ա Հ ա ն ձ ն ա բ ա ր ե ց է ի ն չ պ ե ս Վռ~
կ ա յո ւ մ ե ն Պ լո ւտ ա ք ո ս ր և Պլի ն ի ո ս բ * ք տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ա ռևտ րա ­
կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ի վ ե բ ա Հ ս կ ո դ ո լ թ յո ւ ն բ ։ Տ ի գ ր ա ն ի Հա մ ա ր ն չլ-
բ ա ն ք մ ա ք ս ե յ ի ն գ ա ն ձ ե լ ո ւ է գ լխ ա վ ո ր ա ս լե ս ք Յ ե փ ր ա տ գ ե տ ի ա ն ց -
ք ի մոտ է վ ո բ բ գ տ ն վ ո ւ մ ե ր Զ ե վ գ մ ա յի ա ր և մ տ ա կ ո ղ մ ո ւմ ։ Ո ս ր ո յե ն ի
Հա րևա ն Մ իղդոնիա նք ւիւրի մեՕ ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւ ­
թ յո ւ ն ո ւ հ ե ր Մ ծ բ ի ն բ , Տ ի գ ր ա ն բ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ երք ր ս տ յ ե ր և ո ւ յ -
թ ի ն , ի բ ր և ա ո ա ն ձ ի ն ի շ խ ա ն ս լթ յ ա ն , վ ո ր ի վ ե ր ա կ ա ց ո ւէ]յո լ ե ր նա
Հ ա ն ձ ն ե լ ե ր ի ր 1հ ո ւր ա ս յ ե ղ բ ո ր ր ։
Ի ն չպ ե ս յ ե բ և ո ւ մ ե ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ո ւ շ ա դ ի ր ք ն ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , Հ ա յ -
պ ա ր թ և ա կ ա ն կ ս ի ֆ յ ե ր բ և Տ ի գ ր ա ն ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ն վ ա ճ ո ււք ե ե ր բ տ ե -
ղ ի 1 *յի ն ո ւ1 ւե ց ե լք մ եծ մ ա ս ա մ բ , Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն ա ւլա ծի ն պ ա տ ե ր ա ղ -
մ ի տ ա ր ի ն ե բ ս ւ մ , մ ո տ ա վ ո ր ա ս լե ս , 8 0 — 8 5 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ ^0 խ ա լ ե ,
ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս ք մ ,ս տ ո ւ բ յա ն ի յ ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ր , *էոՐԸ_ պ ա ր թ և ա -
կ ա ն յե ր կ բ ն ե ր ի ն վ ա ճ ո ւ մ բ դ ն ո ւ մ ե Ա ս ո ր ի ք ի մ ի ա ց ո ւ մ ի ց և 8 4 թ վ ի ց
Հ ե տ ո *։ Գ ո ւտ շ մ ի գ լլ շա տ ո ւ ղ ի ղ մ ա տ ն ա ն շ ե լ ե } վ ո բ Ա ո ո ր ի ք ր , վ ո ր բ
սա հմա նա կից չե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ճ կ ա ր ե լի յ ե ր գրա վել նա խ ա պ ես
սլա ր թ ե ն հ ր ի ն Հ ա ղ թ ե լո ւ ց և Մ ի ^ ս /դ ե տ ք ր ն վ ա ճ ե լո ւ ց Հետ ո'*։

1 Տ Տ * X X XV I, 14:
- Տես \ Լ , 3:
2 Տե՛ս Պ լ ո ւ տ ., Լու!լու. լ լո ս 21 և Պլ ի Ъի ո и VI, 2 8 , 1 4 2 ։
4 ՏԱս «'Բա ւլա քա էլա ն վ ե ր ա բե ր ո ւթ ի ւն ն եր ընդմէջ Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հ ռ ո վ ­
մ ա յ9, Վ ե ն ե ա ի կ 1 0 1 2 , 39։
* А. \’օո О ս է տс հ ա 1 ճ, игиегеисНип^еп йЬег Й1е 06տճւ1ժւէ6 ճշտ
К бп^гекЪ я О вгоёпе, Ре1егБЬ. 1887, ե չ 20 , ծ ա ն ո թ . 4 *

49
Տիդւ-սւԱ (%. յ1 ,վ Հ ւ ա ւ ք ր - 4
 Հա ւ ֊ս ք ա ր թ և ա կ ա ն կ ռ ի լքների ց Հևա ո , մոտ ա վ ո ր ա պ ես Տ 4 կ ա մ
8 3 թ վ ի ն (մէ*Ս թ Վ * ա ո .*)։ Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ը կա րողա ցա վ նա և տ իրել
ա մ բ ո ղ ջ վ ե ր ի ն Ա սոր ի ք ի ն բ ա ց ի Ա ն տ ի ո ք ի մոտ գ տ ն վ ո ղ Ս ե լե վ կ ի ա
ք ա ղ ա ք ի ց ։ Ա ս ո ր ի ք ի գ ր ա վ մ ա ն մ ա ս ի ն ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս ո ւշ ա գ ր ա վ ե
Յ ո ւ ս տ ի ն ո ս ի Հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւ թ յ ո ւ ն ը *
« Յ ե ր բ յ ե ղ բ ա յր ն ե ր ի փ ո խ ա դ ա ր ձ ա տ ե լ ո ւ թ յա ն և ծ ն ո ղ ն ե —
ր ի թ շ ն ա մ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ովք — ա ս ո ւ մ ե Ց ո ւս տ ի ն ո ս ր ,
--- 4.ՈՐ շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ ե յ ի ն ն ա և վ ո ր դ ի ն ե ր ը ճ Ա ս ո ր ի ք ի և ' թ ա ֊
գ ա վ ո ր ն ե ր ր և ՛ թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը ո ւ ժ ա ս պ ա ռ յե ղ ա ն Հա մա ռ
կ ռ ի ֆ լե ր ո ւյք ) ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ա պ ա վինեց գբսի ո գ ն ո ւ թ յա ն և
ս կ ս ե ց փ ն տ ռ ե լ ի ր Հա մ ա ր ո տ ա ր ե ր կ ր յա թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ։ Ա րդճ
ժ ո ղ ո վ ր դ ի մ ի մ ա սը կ ա ր ծ ո ւ մ ե ր , վ ո ր պ ե տ ք ե Հրա վ ի ր ե լ Մ ի ֊
Հ ր ր դ ա տ Պ ո ն տ ա ց ո ւն , մ ի մ ա ս ն ե լ Ց ե գ ի պ տ ո ս ի ց Պ տ ո լո մ ե ո ս ի ն ,
իսկ վոմա նք ա ռա բ կ ո ւմ ե յի ն , վոր Մ իՀրդա տ ր խ ճճվել ե
Հռոմեա կա ն պ ա տ երա զմի մ ե ջ և Պ տ ոլո մեոս ր միշտ թ շնա մի
յ ե յ ե ղ ե լ Ա սոր ի ք ի ն * Ր ո էո ՐՐ ս ա կ ա յն Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն յե —
կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ , վ ո ր ն ո ւ ­
ն ե ր ի ր ս ե փ ա կ ա ն ո ւ ժ ե ր ը և մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ պ ա ր թ 1 ւն ե ր ի դ ա շ ֊
ն ա կ ի ց ն ե ր և Մ ի Հ ր գ ա տ ի փ ե ս ա ն երՅ>^*
Ա ս ո ր ի ք ի և Փ յո ւ ն ի կ ի ա յի մ ա ս ի ն կ ա ր և ո ր ե ն ա և Ա տ ր ա բ ո ն ի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վսրը Հ ա կ ա ռ ա կ Յ ո ւ ս տ ի ն ո ս ի տ ե ղ ե կ ո ւ թ յա ն մա տ ­
ն ա ն շո ւմ ե, վբր ա յս յե ր կ ր ն ե բ ը Տիգրա նը գ ր ա վ ե լ ե ր վէտ թե
խ ա ղա ղ կ երպ ովք ա յլ զ ե ն ք ի ո ւժ ո վ ։

<ГԻ ս կ ն ր ա Լ Տ ի գ ր ա ն ի | բ ա իւ ա ր , ա ս ո ւ մ ե Աւոր ա րո*հ ը ,

յ ե ղ ե լ ե վ ա փ ո խ ա կ ա ն . ս կ ղ բ ո ւ ւէ ն ա պ ա ր թ և ն ե ր ի ւ1ոս։ պ ա տ ա ն դ
ե ր . Հետ ո ն ր ա ն աՀողվեց վերա դա ռնա լ Հ ա յր ե ն ի ք , տ ա լո վ
ն ր ա ն ց յո թ ա ն ա ս ո ւ ն Հովիտ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ։ Ն ա ա յն ո ւ Հ Լ տ և
զ ո ր ա ց ա վ և վ ո չ մ ի ա յն յ ե տ վ ե ր ց ր ե ց ա յգ Հ ո վ ի տ ն ե ր ը , ա յլև
ա վ ե ր ե ց ն ր ա ն ց յ ե բ կ ի ր ը Ն ի ն ո ւ ե յի և Ա ր բ ե լ ս ։յի Նա
Հպ ա տ ա կեցրեց իրեն Ա տ ր պ ա տ ա կա նլլ և Կ ո ր գ ո լք լւ և ս ր ա ն ց
Հետ մ ի ա ս ի ն ն ա և Մ ի Հ ա զ ե տ ք ի ՏՈւացաձ մա սը։ Բ ա ցի ա յդ ,
ա ն ց ն ե լո վ Յ ե փ ր ա տ գ ե տ ը 1 ն ա ն վ ա ճ ե ց բ ռ ն ո ւ թ յա մ բ Ա սորի֊
ք ը և Փ յո ւ ն ի կ ի ա ն յ>տ»
Ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , Ա տ ր ա բ ո ն ի Հ ա ղ ո ր դ ա ծ ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ ­
թ յո ւ ն ը Հ ա կ ա ս ո ւմ ե Յ ո լս տ ի ն ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յա ն ը , վորը պ ա րզ ու

1 Տճս в ո լ и и։ р ъ п и, Х Ь , 1, 1 — 3։
շ Տ ձ ս X I, 1 4 , 1 5 .

50
.վորոշ ա ս ո ւ մ ե , վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ն Ա սոր ի ք ի ն տ ի ր ել եր բ ն ա կ ի չն ե ր ի
Հ ո ժ ա ր ա կ ա մ ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւէ )յա մ ր է Ա յս Հ ա կ ա ս ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն մ ի ա ն գ ա ­
մ ա յն ■Հ ա վ ա ն ա կ ա ն կ ա ր ե լի յ ե Հ ա մ ա ր ե լ Ա ս տ ո լր յա ն ի բա ց ա տ ր ո ւ­
թ յ ո ւ ն ը ։ Ն րա կ ա ր ծ ի .ր ո վ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ յե ր կ ո ւ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե լ կ ա ­
ր ող ե ն ո ւղ ի ղ լի ն ե լ, վ ո ր ո վՀե տ և Տիդրա նը Հրա վիրվա ծ լի ն ե լո վ
վորոշ կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յա ն կ ո ղ մ ի ց ‘ սլևւոք ե ի ր ե ն Հ պ ա տ ա կ ե ց ր ա ծ լ ի ­
ն ե ր զ ե ն ք ո վ մ յո ւ ս կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը ^ ։
Ը ս տ յ ե ր ե ո ւ յ թ ի ն , Տ ի գ ր ա ն ի կ ո ղ մ ն ա կ ի ց ն ե ր ն ե ն յ ե ղ ե լ Ա նտ իո.ր
ր ա ղ ա ք ր և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն տ ա ր ա ն ց ի կ ա ռ և տ ր ի Հետ կ ա պ վ ա ծ վա ­
ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ը ։ Ա ս ո ր ի ք ի մ ի ա ց ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ն ր ա ն ց Հա մա ր
.տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ ա ր և ո ր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ս ո լ ն ե ր յ վ ո ր ա Է Հետ և ՏՀեվգ-
■մա յի վրա յո վ ա ն ց ն ո ղ Հ ա մ ա շ խ ա ր Հ ա յի ն գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը
գտնվոա-մ ե ր , Մ ի շ ա գ Լ ա ք ի ն վ ա ճ ո ւ մ ի ց Հ ե տ ո , Տ ի գ ր ա ն ի ձ ե ռ ք ո ւ մ ։
Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Ա ս ո ր ի ք ը գ ր ա վ ե լո ւ ց Հ ե տ ո 1 Տիգրա նն ա յն ո ւ —
Հ ե տ և ն վ ա ճ ե ց ն ա և ա ր և ե լ յա ն Ղ 'ա ղ ա ա յի ն Կի լ ի կ ի ա ն (С Ш с 1 й Р б -
С11В Տ), վ ո ր ը Ս ե լե վ վ յա ն պ ե տ ո ւ թ յա ն Հ յ ո ւ ս ի ս ֊ ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ն ե ր ,
և , բ ա ց ի ա յդ , ն ո ւ յն պ ե ս և Կոմա դ ե ն ի փ ոքր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը ,
վ ո ր ը գ տ ն վ ո ւ մ ե ր ‘հ ա շ տ ա յի ն Կ իլիկ [,ա յ ի ա ր և ե լա կ ո ղ մ ո ւմ ՛։
Ա յս պ ի ս ո վ ն ա ի ր պ ե տ ո ւ թ յա ն ա ր և մ տ յա ն ս ա հ մ ա ն ո ւմ ա ն~
միզա կա ն Հա րևա նը դա ռա վ Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի , վորոնք 1 02 թ վ ի ն
(մ ե ր թ վ * ա ռ *յ դրա վել ե յի ն ա ր և մ տ յա ն Լ ե ռ ն ա յի ն Կ ի լի կ ի ա ն
(СШс1а Тгас11е1а):
Ա նտ ի ո ք ը , վ ո ր ը 0 ե լ ե վ կ յա ն ն ե ր ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ն ե ր և ո ւ ն ե ր
մ ոտ կ ե ս մ ի լի ո ն բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ո ւ ն ' դ ա ռ ա վ Հ ա ր ա վ ո ւ մ Տ ի գ ր ա ն ի գ ր լ ~
խ ա վ ո ր գ ա Հ ա ն ի ս տ ք ա ղ ա ք ը և ա յս տ ե ղ ն ր ա ա ն ո ւն ո վ ո ւ պ ա տ կե—
ր ո վ տ պ վ ո ւմ ե յի ն ա յն գ ե ղ ե ց ի կ դ ր աւքեերը, վ ո ր ո ն ք մ ե ծ ք ա ն ա լ­
էլու թ յա մ ր պ ա Հ պ ա ն վ և լ ե ն և պ ա Հ վ ո ւ մ ե ն ա յ ժ մ թ ա ն գ ա ր ա ն ն ե ր ո ւ մ ։
Ւսկ 0 ե լ ե վ կ յա ն Ա սորիքը նա դա րձրեց ա ռա նձին կ ո ւս ա կ ա լո ւ ս
թ յ ո ւ ն և ա յն տ ե ղ կ ա ռ ա վ ա ր ի չ ն շ ա ն ա կ ե ց , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Ա պ ֊
պ ի ա ն ո ս ր ՜ , ի ր Բ ա դ ա ր ա տ ( М а у а З а Т У ^ ^ 'В а 'у ^ З а Т Т } ? ) զ ո ր ա վ ա ր ի ն ։
Մ ա ր կ վ ա բ տ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ Հ ա յկ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ը պ ա Հ ֊
պ ա ն վ ա ծ ե Մ ա ր Ա բ ա ս ի մ ո տ ճ Բ ա դ ր ա տ ո ւ ն ի ն ե լէ ի ն ա ի յա բ ա ր ա կ ա ն
տ ո Հ մ ի ն ա խ ա հ ա յր ե Հա մա բ ո ւ մ Հ ե ն ց ա յս Բ ա գ ա ր ա տ ի ն ^ ։ Աո ւ լլա յ ի
և Ս է Հ ր դ ա տ ի դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յա ն Հ ե տ և յա լ տ ա ր ի ն , ո ւր ե ^ե ճ ա րդեն
Տ Յ թ վ ա կ ա ն ի ն , ա սորա կա ն տ ա րեգրերը, ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շո ւմ ե

1 Տ ե ս Ա ս տ ո ւ ր յ ա ն , С Փ ա ղա քակման վ ե ր ա բ և ր ո ւ թ ի ւ ն ն ե ր '» , ե ? 3 4 , ծ ա ն . 3 ։
3 Տ /ги Օ ի ր ի ա կ ս ւն ք , 4 8 ։
^ Տ ե ս Е гап Б Л аЬ г, ե չ 1 7 4 *

51
 Մ ո մ զ ե ն ը 1, Տ ի գ ր ա ն ի ն Հ ա մ ա ր ո ւմ ե ն տ ե ր ի ր ե ն ց ա մ բո ղ Հ յ ե ր կ ր ի
/х կի լի կ ի ա ն ո ւ Ա ս ո ր ի ք ը Հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ ե ն Հ վորպ ես Հ ա յկ ա կ ա ն
ս ա տ ր ա պ ո ւ թ յո ւ ն Բ ա գ ա ր ա տ ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ա ա կ ։
Ասորի քո ւմ՜ Հաստատված Հա յկա կան տ իրա պ ետ ութ յա ն մա­
սին Հետ ա քրքիր ե Ռ ե յն ա ք ի Հետ ևյա լ դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ը ֊ •

(ГԱ սորիքը,-—ա սում ե ն ա , աղատ շունչ ք ա շ ե ց . ե թ ե ­

պետ նա յե ն թ ա ր կ վ ե ց նվա ստ ա ցուցիչ ոտար ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ,
սա կա յն տասնչորս տարվա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ՜! նա ո ւն ե ց ա վ խ ա ­
ղ ա ղ ո ւթ յո ւն է ա պ ա հ ո վ ո ւթ յո ւն և բ ա ր ե կ ե ց ո ւ թ յո ւ ն » ։

Ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի պ ա տ ա Հ ա կ ա ն ո ւ կ ց կ տ ո ւր տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց
յ ե ր և ո ւ մ ե , վ ո ր Ա սոր ի ք ի ն 8 4 8 3 թ վ ի ն տ ի ր ե լո ւ ց Հետո Տիգրա ն
Р —ր յա ր կ ա ր ժ ա մ ա ն ա կ կէւիփւեր ե վ ա ր ե լ ա ր և ե լյա ն Փ ո ք ր Ա սիա -
յ ո ւ մ և Փ յո ւ ն ի կ ի ա յո ւ .մ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ա մ ո ւր ո ւ անաձէիկ ք ա ղ ա ք ­
ն ե ր ի դ ե մ ։ Փ յո ւ Ս ի կ ի ա յո ւ մ և հ ա ր ա վ ա յի ն Աս ո րի,լ» ու.մ ղ ի մ ա ղ ր ո ւ-
թ յո ւ ն չ չ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ ե ր ն ր ա դ ե մ Ա ե լե վ կ յա ն Цլեո պ ա տ ր ա կա մ
Ա ե լե ն ե թ ա ղ ո ւ Հ ի ն ։ Ց ե վ ա վ ե լի ք ա ն Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե , վ ո ր Ա սորի-
քի ա յս մ ա ս ե ր ը և Փ յո ւ Ա ի կ ի ա յի ծ ո վ ա փ ն յա քա ղա քները նա
գ ր ա վ ե լ եր Հետ զՀետ ե Հա մա ռ ո ւ յ ե բկ ա րա տ և կ ռի վ ն ե ր ի ց Հետ ո։
Ա ո ւ լլա յի մա Հից Հ ետ ո ( 7 8 թ * ) և Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն յե ր ր ո ր ղ
ս լա տ ե ր ա ղ մ ի ց ա/ւա 9 ( 7 4 --- 7 1 թ • ) Տիգրա նը ն ո ր ի ց ե ր ա ր շա վ ե լ
Կ ա պ պ ա դով կի ա , ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , դ ա ր ձ յա լ ի ր ա ն ե ր ո վ Մ ի Հ ր դ ա տ ի
ս ա դ ր ա ն ք ո վ ։ Ա յս ա ն գ ա մ Կա պ պ ա դ ո վ կ ի ա ն , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շո ւմ
ե Ա պ ս լի ա ն ո ս ը * , Ր ^ կ ե լ ե ր ի բ ր ց ա ն ց ի մեֆ1 ն ա ա յ ժ մ շ ր ջա պ ա տ ­
վա ծ՛ ե ր Հ ա յկ ա կ ա ն ն ո ր գ ր ա վ վ ա ծ՛ յե ր կ ր ն ե ր ո վ վ ո չ ^ մ ի ա յե Ծ ո փ ք ի ,
ա յլհ Կ ոմա գենի ո ւ. Դ ա շ տ ա յ ի ն հ { ։ լ է էլի ս ։ յ ի կողմերից։ § իղրա նին
Հա ջողվեց գ ր ա վ ե լ ա յս ա րշա վա նքի ժա մա նա կ Կ ա ս լս լա ղ ո վ կ ի ա յի
1Т ա մ ա ք մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը և ր ա զմ ա թ -ի վ նա և ա յլ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն

1 .Р и м с к а я и ст о р и я *, т. III, п е р е в о д А. В е с е л о в с к о г о , М осква
18Տ7, ե չ 4 0 ,
- МИИпа.-ие Еир;Цог, ե չ 3 1 2 ,
3 8 3 — 6 9 թ . , տ ես Ա սլ սլ ի ա ն ո и, Ս ի ր ի ա կ ա նք, 4 8 ։ Հա մա ձա յ՛ն Յուսա ք г-
‘Նոսի' (ХЬ, 1, 4) Տ ի գ ր ա ն ի ա ի ր ա ս լհ ա ո ւթ յո լն չչ տ և ե լ ե Ա սո րի ք ո ւ մ 1 7 տ ա րի։
Ն ի զ ե ն կ ա ր ծ ո ւ մ ե , վ ո ր Ց ո ւս տ ի ն ո ս ի տվահ՝ XVII թ ի վ ը (՛լարող և լ ի ն ե լ վ ր ի ­
պ ա կ (X V II փ խ . X III), տ ես Н и з е , О ч ер к ри м ской и стори и и источнико­
веден ия. С . П ет е р б у р г, 1910, ե չ 2 8 8 , Ռ ե յն ա ք ի կա րծիքով' Հա յկա կ ա ն տ ի֊
ր ա ս լե տ ո լթ յո լն լլ Յ ո լս տ ի ն ո ս լլ ց ո ւ յց ե տ վ ե լ մ ի ն չ և Տ ի գ ր ա ն ի վ ե ր ն ա կ ա ն սլար —
տ ո ւ թ յո ւ ն ը в в թ վ ի ն , տ ես МИЬПЙа1е ЕирпЮГ, ձք 3 1 2 , ծ ա ն . в ,
4 Տ ե ս Մ ի Հ ր զա տ ա կա նք, 0 7 ։

52
ք ա ղ ա ք ն ե ր , վո ր ո ն ց ր հ ա կ ի ջ ն ե ր ի ն ճ մոտ 3 0 0 * 0 0 0 Հ ո զ ի Հ ն ա փ ո խ ա ֊
դ ր ե ց ի ր ն ո ր տ կ ա ռ ո ւ յց Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ը ^ ։
Ա ն Հա վ ա ն ա կ ա ն պ ե տ ք ե Հ ա մ ա ր ե լ ս ա /լա յն Մոմղենի կա ր֊
Лի ր ր } վ ո ր ի ր ր թեք դ ե ռ և ս ա յս ա ր շ ա վ ա ն ք ի ց ա ռ ա Հ ճ Տ ի դ ր ա ն լք
մ ի ա ց ր ե լ ե ր Ծ ո փ ք ի ն Մ ե լի ա ե ն ե ր ա ղ ա ք ր և и/մ ր ո ղ Հ շ ր ^ ա ն ր ՜։ Ա յս
յ ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ւէորն ը ն դ ո ւ ն ե լ ի յ ե ն Հ ա մ ա ր ե լ նա և Խ ա լա թ ֊
յա ն ց ը ^ և ո լ ր ի շ ն ե ր ր , ֆե կ ա ր ո ղ ճիշտ լ ի ն ե լ , վ ո ր ո վ Հ ե տ և Ս ա լ լ ո ւ ս ա ի ֊
ո սի և Տ ա կ ի ա ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց Հա յա ն ի յե , վոր թ ՚է ի
Լ ո ւկ ո ւ Ա ոոի ա ր շ ա վ ա ն ք ի ժ ա մ ա ն ա կ Յետիրատ դհա ի ա րևմտ ա կողմը
և Մ ե լի ս էե ն ե ք ա ղ ա ք ը ղա ն/ԷԼ լ ե ն վ ո է թ ե Տ ի գ ր ա ն ի , ա յ լ Цա ս լ ս լ ա ֊
ղովկիա յի թ ա դ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն սա ն մ ա ն ն ե ր ո ւ մ ՜*г
Բ ա ցի կ ս ։ սլսլա ղ ո վ կ ի ա կ ա ն քա ղա քների ր ն ա կ կ ո լթ յո ւ ն ի ց
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ւո ո ւ Հ ա յա ս ա ա ն ե յ ի ն բ ե ր վ ե լ ն ա և ՛հաշա ա յ ի ն Կ ի լի ~
կ ի է ս յի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի և , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , ծ ո վ ա փ ն յա Աո լ ի ,րա ղա ,րի
բ ն ա կ ի Հնե ր ը ’՜*
Տ ի գ ր ա ն Ր ֊ի կ ռ ի էխ երը Փ յո ւ ն ի կ ի ա յո ւ.մ և , Հ ա տ կ ա պ ե ս , Պը ։ո ~
ղ ո մ ա յի դ ք ա ղ ա ք ի ն վ ա ճ ո ւմ ը Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են Հ ո վ ս ե ս լո ս Փ լա ֊
վ ի ո ս ի մ ո տ ։ Պ ա ղա նա յիգի ն վ ա ճ ո ւմ ը տ եղի յե ր ո ւն ե ցե լ վոՀ թե
74 թվին, ի ն չո լե ս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ր ե լ Մ ո մ զ ե ն ր ս, ա յ լ Լ ո ւ կ ո ւ լ ֊
լո ս ի Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շա ւէելո ւց ш л ш ^ 1 7 0 թ վ ի ն ( մ ե ր թ վ * ա ռ * ) 1։
Հ ո վ ս ե պ ո ո ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը մեֆ ե մ բ ե ր ո ւ մ
ա մ ր ո ղ ^ ո ւթ յա մ ր ։

« Ա յդ ։ ! ա մ ա ն ա կ լ ո ւ ր ս տ ա ց վ ե ց , — ա ս ո ւ մ ե Հ ո վ ս ե ս լո ս ը ,---
վ ո ր Հ ա յո ց Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը 3 0 0 * 0 0 0 ղ ո ր ք ո վ ն ե ր ս ե մ տ ե լ
Ա ս ո ր ի ք և գ ա լ ո ւ յ ե ն ա և Հ ր ե ա ս տ ա ն ։ Տ ե ղ ե կ ա ն ա լո վ ա յս է հ ս ֊
ս ի ն ճ ս ա բս ա վ ւա Հ տ ր յ ե ղ ա ն , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , Հ ր ե ա ս տ ա ն ի թ տ ֊
գ ո ւՀ ի ն և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը ։ ե ր ա ն ք ո ւղ տ ր կ ե ց ի ն Տ ի գ ր ա ն ի մոտ ,
վ ո ր ը սլա շ ա ր ե լ ե ր Պ տ ղ ո մ ա յի դ ը , դ ե ս պ ա ն ն ե ր բ ա զ մ ա ք ա ն ա կ ո ւ
ա ր ժ ա ն տ վ ա յե լ ընծա ներով։ 1*սկ Ս ե լե ն ե թ ա գ ո ւՀի ն , վ ոբ ի
ա ն ո ւ ն ն ե ր ն ա և Կ լեոպ ա տ րա և վ ո ր ն ի շխ ո ւմ եր Ա սորի ֊
ք ո ւ մ 1 գ ր գ ռ ո ւմ եր բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն , վոր դիմ ա դ ր են Տ ի գ ր ա ն ի ն ։

1 Տ ե ս ՜ն ո ւյն ը , 6 7 . Հա մ եմ ա տ ե ն ա և Ս տ ր ա р ո Ъ, XII, Քյ О ( 5 3 9 ) ։
- Տ ե ս .Р и м ск ая и сто р и я ", III, М о ск ва 1887, ե չ 3 9 ,
а О ч ер к и стор и и А р м ен и и , М о ск в а 1910, ե չ 160*
* Տ ե ս Տ а 11. IV, քք§. 59 և Т а с., Аппа1ез 15, 27:
5 Տե՛ս Պ լ ո ս ս ։ . , Պ ո մ ս լ.2 8 , 4 . Հա մ եմ ա տ ե ՜նաև Գ ի ո ն ն ա սս Է пи XXXVI» 3 7 ։
.Р и м с к ая и стори я 111, եչ 40։
՜ Հա մեմա տ ե Պ լ ո լ տ Լ ո ւ կ ո ւ լ ., 2 1 է 2 ։

53
 Դ եսպ ա նները յե կ ա ն ն ր ա մոտ ե ա ղ ա չ ե ց ի ն , վոր ր ա ր ի ու.
վող որմա ձ լի ն ի դեպ ի ի ր ե ն ց թ ա գ ո ւհ ի ն և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը ։ Յ ե վ
ա քդ ժա մա ն ա կվա նից Տիգրա նը Հողա տ ա ր վ ե ր ա բե ր մ ո ւն ք
ո ւ ն ե ց ա վ ն ր ա ն ց ն կ ա տ մ ա մ բ ե ք ա ջ ա լե ր ե ց ն ր ա ն ց ո ւ Հ ո ւ ս ա ֊
դ ր ե ց ։ Ց ե ր բ Տ ի գ ր ա ն ն ա ր դ ե ն վ ե ր ց ր ե լ ե ր Պ տ ղ ո մ ա յի դ ր ճ ն ր ­
բ ա ն Հ ա յտ ն ե ց ի ն , վ ո ր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը Հ ե տ ա պ ն դ ե լո վ Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն ճ
չե կա րողա ցել նրա ն բ ռ ն ե լ և վ ե ր Հինս փ ա խ ել ե Իբ ե ր իա :
Նրա ն նմա նա պ ես ա զ դ ա ր ա ր ե ց ի ն , վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ը պա շա րել
ե և ա վ ե ր ո ւմ ե Հ ա յա ս տ ա ն ը ։ Յ ե ր բ Տ ի գ ր ա ն ն ա յս ի մ ա ց ա վ
վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ ի ր բ ո ւ ն յե ր կ ի ր ը » '։

Ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե ն ա և Ատ բ ա բ ո ն ը . Ա սոր ի ք ո ւ մ և Փ յ ո ւ ն ի ֊
կ ի ա յ ո ւ մ տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ա ծ ■ ա յս կ ռ ի վ ն ե ր ի էքա մ ա ն ա կ Տ ի ղ բ ա ն ր գ ե ֊
ր ի յ ե ր վ ե ր ց ր ե լ V ե լե ն ե ֊Կ լե ո ս լա տ ր ա թ ա գ ո ւ Հ ո ւ ն : Վ երջինս բա ն֊
տ ա բ կ վ ե ց Զ ե վ գ մ ա յի դ ի մ ա ց գ տ ն վ ո ղ Ս ե լե վ կ ի ա բ ե ր դ ո ւ մ և գ լ խ ա տ ֊
վեց Տիգրա նի Հրա մա նով Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի 0 9 թ վ ի ա ր շա վա ն քից ա ֊
ռ ա 9 ՜։
ի ր ք ս ա ն և Հ ի ն դ տ ա ր վ ա թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ր ն թ ա ց ք ո ւ մ ( ! ) » —
70 թ » մեր թ վ * ա ռ *յ Տ ի գ ր ա ն Р —ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , կ ա ր ո ­
ղ ա ց ե լ եր ա ն չա փ ը ն դ ա ր ձ ա կ ե լ ի ր յե ր կ ի ր ը , վ ո ր ն ա յ ժ մ տ ա րա ծ֊
վ ո ւ մ ե ր Կ ա սպ ից ծ՜ովից և Կ ուր դ ե տ ի ց մ ի ն չ և Մ ի ջ ե ր կ ր ա կ ա ն ծովն
ոլ Յեգիպ տ ոսի սա հմա նները և Մ եծ Մ ա բ ա ս տ ա ն ի ց մ ի ն չև Հռոմէ,—
ա կա ն Լ ե ռ ն ա յի ն Կ ի լի կ ի ա ն ո ւ Կ ա պ ս լա դ ո վ կ ի ա ն ։ Թ ե և Հ ո վ ս ե պ ո ս ի
վկա յո ւ թ յո ւ ն ի ց յե ր և ո ւ մ ե , վոր Տ ի գ ր ա ն ը Պ ա ղեստ ինի վրա ձեր
Հ ա ր ձ ա կ վ ե լ, ս ա կ ա յն ա յ դ յե ր կ ի ր ը ևս, ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , վ "Բ "շ
չա փ ո վ ը ն դ ո ւ ն ե լ ե ր նրա գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ո ւշ ա գ ր ա վ ե ա յս
տ ե ս ա կ ե տ ի ց 1Լպ պ իա նոսի Հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը ^ , վ ո ր ի Հա ֊
մ ա ձ ա յն Տ ի գ ր ա ն ի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ը յ ե ն թ ա բ կ վ ա ծ ե յ ե ղ ե լ ա մ ֊
Բ ո Ղ2. Ա ս ո ր ի ք ը մ ի ն չ և Յ ե գ ի պ տ ո ս ի ս ա Հ մ ա ն ն ե ր ը ։
Գ րա վա ծ՜ է ի ն ե լո վ Դ ա շ տ ա յի ն Կի լի կ ի ա ն ո ւ Կ ո մ ա գ ե ն ը Հ Տ ի գ ֊
րա նն ա րդեն վ ո տ ք եր դ ր ե լ Փ ոքր Ա սիա և Հ ա ր և ա ն եր դ ։ս ո ե լ,,
ի ն չ պ ե ս ա սա ց ի ն ք , Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Լ ե ո ն ա յ/,% Կ իլի1չիա յի% , կա պ պ ա ֊
դ ո վ կ ի ա ն , վ ո ր ը Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ա շ ն ա կ ի ց ն ե ր Հ շ ր ջա պ ա տ վ ա ծ ե ր
ա յ ժ մ Պ ո ն տ ո ս ի , Ծ ո փ ք ի , Կ ո մ ա գ ե ն ի և Դ ա շ տ ա յի ն Կ ի է ի կ ի ա յի կ ո ղ ֊

1 Տ ե ս Հ ն ա խ ո ս ո ւ թ յո ւ ն , X III, 1 6 , 4 , Հա մ եմ ա ա ե նա և Հրեա կա ն պ ա տ ե­
ր ա զ մ , I, 5 , Յէ
2 Տ /ги Ծ ա ր ա ը ո ն , X V I, 2 , Յէ
3 ձ ե ս Ս ի ր ի ա /լա նք , 4 8 — 4 9 ։

54
»

մերից ո ւ գրեթե՛ ա ն սլա շտ պ ա ն եր ստ րա տ եգիա կա ն ա ննպ ա ստ

ի ր գ ր ո ւ թ յա ն պ ա տ ճա ռով։
Տ ի գ ր ա ն ի նվւսճոլւքեերը Մ ի ջ ե ր կ ր ա կ ա ն հ՛ովի ա փ ե ր ի ն և , մ ա ֊
ն ա վ ա ն գ , Հ ռ ո մ ի դ ա շ ն ա կ ի ց Цա սլսլա գ ո վ կ ի ա յ ի վ ե ր ո Հ ի շ յտ լ ա վ ե ր տ ֊
է ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ա ր կ ա ր ե կ ռ ւմ ե յի ն , բ ն ա կ ա ն ա բա ր , Հռոմեա կա ն Հա ն­
ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն Հ ե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ն ա ր և ե լյա ն յե ր կ ր ն ե ր ո ւ մ է Աա ֊
կ ա յն չ ն ա յա ծ գ ր ա ն ճ Հ ռ ո մ ր չ ե զ ո ք ո ւ թ յ ո ւ ն ս լս ւՀ պ ա նեց և չս լա շտ —
ս լա ն ե ց մ ի ն չև ի ս կ ի ր դ ա շ ն ա կ ի ց Կ ա ս լպ ա գ ո վ կ ի ս ։յի ն ։
Հ ռ ո մ ի չ ե զ ո ք ո ւ թ յ ո ւ ն ր մ ի ա ն գ ա մ ա յն Հ ա ս կ ա ն ա լի յ ե , վ ո ր ո վ ֊
Հ ե տ և Տ ի գ ր ա ն ի նվա ճուէքեեր ր տ ե ղ ի ե յ ի ն ո ւ ն ե ց ե լ կ ա մ Մ ի Հ ր գ ա տ ֊
յ ա ն պ ա տ եբա ղքքեերի ժ ա մ ա ն ա կ և կ ա մ Ա ո ւ լլա յի ա ր յո ւ ն ա հ ե ղ զ ի կ —
տ ա տ ո ւ ր ա յի ր ն թ ա ց ք ո ւ մ , յ ե ր բ Հ ո ո մ բ թ ո լ յ է ե ր ո ւ ա ն զ ո ր ն ե ր ք ի ն
յե ր կ պ ա ռ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի պ ա տ ճա ռով։ Ւ ն ք ը Տի գ ր ա ն ը չո ւն ե ր , ի —
Հ ա բ կ ե , վ ո ր և ե պ ա տ ճ ա ռ պ ա տ ե ր ա զ մ ե լո ւ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ , ք ա ֊
ն ի վ ո ր ս ր ա ն ք չ ե յ ի ն մ ի ջ ա մ տ ո ւ մ և չ ե յ ի ն խ ա ն գ ա ր ո ւ մ Հ ա յա ս տ ա ֊
ն ի ա շխ ա րՀա կա լ ր ն դ ա ր ձ ա կ ո ւմ դ ։
Ա Հա ա յս բ ա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ն ե յի ն պ ա տ ճա ռը, վոր
05— 70 թվերին Հ ա յա ս տ ա ն ը Հետ զհետ ե կա ր ո ղ ա ց ա վ դա ոնա լ
Հ զ ո ր ո ւ մ եծ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ։։

55
 7. г ы т ь а и ь апгьт-изпкис ճ ա յ ա ս տ ա ն ո տ մ зьч.
ՏՒԳՐԱՆԱԿեՐՏ ՔԱՂԱՔՒ ՃՒՄՆՈհՄԸ
Տիգր ա ն Բ -ի մեծ ու լա յն ա ր ձ ա կ ա շ խ ա ր հ ա կ ա լո ւ թ յո ւ ն ը ,
վ ո ր ը խ ա յտ ա ր ղ ե ա մ ի խ ա ո ն ո ւ.ր դ ե ր ց ե ղ ե ր ի , լ ե զ ո ւ ն ե ր ի 1ւ աալո­
րեր մ շ ա կ ո ւ յթ ն ե ր ի Հ չ ե կ ա ր ո ղ , ի Հ ա ր կ ե , Հ ա մ ա ր վ ե լ մ ի ա լա ր , կ ա ­
յ ո ւ ն ո ւ ա մ ո ւր մի պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ։ Տ ի գ ր ա ն ի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն տ ա կ
մ ի ա ց ե լ ե յ ի ն թ ե տ ո Հ մ ա - ց ե ղ ա յի ն ն ա հ ա պ ե տ ա կ ա ն շրջա ններ, թ ե
ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն յե ր կ ր ն ե ր և թ ե Հ ե լյի ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր , վ ո ր ո ն ք
ո ւ ն ե յ ի ն ի ր ե ն ց Հ ա տ ո ւկ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ր և ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր , վորոնք ճա ­
ն ա չե լ ե յի ն « թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր յ> Տիգրա նի գ ե ր ի շխ ա ն ո ւ­
թ յ ո ւ ն ը , րս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , պ ա րտ ա վոր ե յի ն նրա ն տալ վ ո ր ոչ
Հա րկ, իսկ պ ա տ երա զմի ժա մա նա կ ոգ ն ե լո ւ ե յի ն նրա ն իրենց
զ ո ր ք ո վ ։ Վ ա ս ս ա լա կ ա ն ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր , ի ն չպ ե ս և ր ո ւ ն
Հ ա յա ս տ ա ն ի իշխ ա նա կա ն ինքնա վա ր յե ր կ ր ն ե ր ր , պ ա հ պ ա ն ո ւմ
ե յի ն ն ա խ կ ի ն ի ր ե ն ց Հ ա տ ո ւկ կ ա ր գ ե ր ը և ի ր ե ն ց ո ւ ր ո ւ յ ն կ ա զ մ ա ­
կ ե ր պ ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Տ ի գ ր ա ն ի ա յս Հ ա յկ ա կ ա ն մ ե ծ ւ զ ե տ ո ւ թ յա ն մ ե ^ ա ռ ա ջ ն ա կ ա ր գ
գ ե ր ե ր կ ա տ ա ր ո ւմ , ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , կ ա լվ ա ծ ա տ ե ր Հ ա յ ա ղնվա կա -
ն ո ւ թ յ ո ւ ն ր , վ ո ր ը ն ր ա գ լխ ա վ ո ր Հ ե ն ա ր ա ն ն ե ր , ի ն չպ ե ս վ ե ր ո հ ի շ ­
յ ա լ Հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ռ ի ւխ ե ր ո ւմ , ն ո ւ յն պ ե ս և պ ե տ ա կ ա ն ս ւ կ ա ռ ա վ ա ր ­
չա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ո ւ մ ։ Յ ե վ ի ր ա վ ի , մ ե ն ք տ ե ս ա ն ք վ ե ր և , վ ո ր Մ ծ ր ի ն ի
վ ե ր ա կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ը ն ա Հ ա ն ձ ն ե լ ե ր ի ր Գ ո ւր ա ս յե ղ ր ո ր ը , ի ս կ Ա ն -
տ ի ո ք ո ւմ կա ռա վ ա րիչ եր նշա նա կել Բա գա րա տ Հ ա յ ի շխ ա ն ի ն ։
Հ ^ց Հ ւսյա ս տ ա ն ի տ ի ր ո ղ կ ա լվ ա ծ ա տ ի ր ա կ ա ն ո ւ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն
ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա մ ր և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Հ ա յա ս տ ա ն ի
ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ տ ն տ ե ս ա կ ա ն ա ն ա ր գ ե լ ո ւ ա ո ա ֆրն թ ա ց զ ա ր գ ա ց ­
մ ա մ բ 1 բա ց ա տ ր վ ո ւմ ե ն , Հա վա նորեն, Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի գ լխ ա պ տ ո ւ յտ
Հ ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և ն ր ա ա շխ ա ր Հ ա կ ա լմ ա ն ձգտ ուէէներ ը։

56
 ❁

« Տ ի դ ր ա ն Մ ե ձ ի Հա թ ո ղ ո ւէ ! յո ւ ն ն ե ր չ չ ք ■ ի ն չս լե ս մ ի ա ն գ ա ֊
յ ՛ ա յ ն ճիշտ մ ա տ ն ա ն շ ե լ հ *հր* Խ ա լա թ յ ա ն ց ր է— ս լհ տ ք ե վԼ ֊
ր ա գ ր ե լ տ ն տ ե ս ա կ ա ն ա յ ն կ ո ւտ ա կ վ ա ծ մ ե ծ ո ւ ժ ե ր ի ն , վ ո ր Հ ա ֊
ւքավէվել ե յ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո լ/ք դ ա ր ե ր ի ր ն [ ժ ա ց ք ո ւ մ — ս լ ա ր ս ի կ ֊
ն ե ր ի խ ա ղ ա ղ տ ի ր ա ս լե տ ո ւ թ յա ն շր հա նումք Ա ե լե վ կ յա ն ն ե ր ի
ժ ա մ ա ն ա կ ե ա վ ե լի ո ւ շ » 1/
« Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա ե ա ր ի ո ւ ,րա ղա դրների մ ա ս ի ն » ո ո լս ե ր ե ն իժ՛
ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն ւ1'եՓ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն ո ւ յն պ ե ս ց ո ւ յ ց ե ր տ ր վ ա հ ՜, վոր
Հ ա յ ժոդա էրդի ա ճմա ն ո ւ տ նտ եսա կա ն ղա ր գ ա у մ ա ն տ եսա կետ ից
Հ ա յա ս տ ա ն ր խ ի ս տ ա ն ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի մ ե Հ ե ր գ տ ն վ ո ւ մ Պ ոմ—
պ ե յո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո Հ 6() թ ♦ մ ե ր թվ* ա ո* У յե ր ր նա
ղա ււել ե ր բ ո ւ ֆ ե ր պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն Ս ,ր ե մ ո ւտ ք ի և Ա ր և ե լք ի մ ր ց ո ղ մ ե ծ
ււլե տ ո ւթ յ ո ւ ն ն ե ր ի մ ի ^ե ։ Մ ի ն չ ա յդ ։ Ա ք ե մ ե ն յա ն ն ե ր ի խ ա ղ ա ղ տ ի ֊
п'еп պ ե տ ո ւ թ յա ն ք ի ն չ պ ե ս ե Ս ե լե վ կ յ ա ն ն Լր ի ո լ Տ ի գ ր ա ն Ր ֊ի նա ֊
խ որգԱ երի ժ ա մ ա նա կք Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ս լա յմ ա ՚ս ն ե ր ր
մ ի ա ն գ ա մ ա յն ր ա րեՀա ^ող ե ն յե ղ ե լ թ ե ժո ղ ո ւէր ղ ի ա ճմա ն և թ ե
յ ե ր կ ր ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն Հաւտար։
Կ ա րելի յ ե 3 ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , վ ս տ ա հ ո ր ե ն յե ն թ ա դ ր ե լ է վ ո ր Հ ա յ
ժ ո ղ ո վ ր դ ի թ ի էքս ա վ ե լի մ ե ծ ե յ ե ղ ե լ Ար տ ա շես յ ա ն թ ա ղ ա վ ո ր ո ւ֊
թ յ ա ն և Տ ի գ ր ա ն Ո—ի ժ ա մ ա նա կ ք ք ա ն Հ ետ ա գա դ ա ր ե ր ո ւմ ։ Տեվք
մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , Ա տ ր ա ր ո ն ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո լ ե ն ե ր ի ց ես մ ե ն ք գ ի տ ե ն ք * ,
վոր նրա ժ ա մ ա ն ա կ ա ր մ ե ն ն ե ր ր ւ^/»չ մ ի ա յն գ ր ա վ ա ծ ե ն յ ե ղ ե լ ա մ ֊
[ ' ո Ղ2. հ ա յկ ա կ ա ն լե ււն ա շ խ ա ր Հ ր , ա յ լ մ ե ծ թ ի /Է ե ն կա զ մ ե լ ն ա և Ա ֊
դ ի ա ր ե ն ո ւ մ և Հյո ւ ս ի ս ա յ ի ն Միգա գետ ք ո ւմ ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի ր ն ա կ չ ո ւ թ յա ն ա յս ա ճ ո ւմ ը ե ս ք ի ն չպ ե ս և տ ր ն ֊
տ եսա կա ն ո ւ քա ղա քա կա ն նրա խ ա ղա ղ ղ ա ր ղ ա ց ո լյք ր նա խ որդ
դ ա ր ե ր ո ւ մ 1 մ ե ծ ս ա լե ս ն պ ա ս տ ե լ ե ր , ա ն շ ո ւշ տ , նրա ա շխ ա րՀա կա ֊
լա կ ա ն ր նղ ա ր ձ ա կ մ ա ն ր Տ ի գ ր ա ն ի ժ ա մ ա նա կ։
Ն ա խ ո ր դ մ ե ր ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ա ն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ ւէե ն ք , ր ա ց ի ա յ դ ք
'հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե [ ի ն ք Համ՜արելէ 1[ ՈՐ ա ր դ ե ն Ա րտ ա շես Ա ֊ի ժա մս ֊
ն ա կ Հ ի ն Հ ա յ ա и տ ա ն լէ գտ նէէել ե ն ա խ ն ա կ ա ն ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի
ն ո ւմ և ո ւն ե ցե լ ե ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա ղ մ ա կ ե ր ս լո ւթ -յա ն լլ Հ ա տ ո ւկ
սա ղմերը ե ա ոա նձին Հ ի մ ք ե ր ը 4։ Պ լի ն ի ո ս ի կա րեոր մի ւ է կ ա յո լ֊

I Տ Լ ս О ч ер к и стор и и А р м ен и и , М о ск ва 1910, ե չ 1 в 1 ,
֊ „О т о р го в л е и город ах А рм ени и в связи с м и ровой т о р го в л е й
д р евн и х в р е м е н ", Э р и в ан ь 1930, եչ 50—53,
3 Տ ւ ՚ս X V I, 1 , 1 9 և г в .
4 Տես Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, Յեըևան 1934, եչ 248—351։

57
 թ էո ւս ի ց Հ ա յտ ն ի յ ե , վ ո ր Հ ա յա ս տ ա ն ը բա ժ ա ն վ ա ծ եր նրա ժա ­
մ ա ն ա կ ( 2 3 — 7 9 մ ե ր թ վ - Հ’ ) 120 շրջա նների, վ ո ր ո ն ք նա ա ն ­
վ ա ն ո ւմ ե ստ րա տ եգիա ներ, ա յս ի ն ք ն ' « զ ո ր ա վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր » 1:
Մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ն ա յս շ ր ջ ա ն ն ե ր ի , վ ո ր ո ն ք գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ե յի ն ,
Հա վա նորեն, ա ր գե ն Տ ի գ ր տ ն է}եր կ ր ո բ դ ի ժա մա նա կի Հա մա րվելու
յ ե ն , ի ն չ պ ե ս ա յ գ մ ա տ ն ա ն շ ե լ ե Ա գ ո ն ց ը -, ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն յ ե ր կ ը ր ֊
ներ, վորոնց մեջ տ ն տ ե ս ա ս լե ս և ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա պ ե ս գերա կշռող
դ ե ր ե ր կ ա տ ա ր ո ւմ կ ա լվ ա ծ ա տ ե ր ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը և , ի մ կ ա ր ֊
ծ ի ք ո վ , վ ռ է ա յն ք ա ն ս տ ր ո ւկ ա շ խ ա տ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ք ա ն էլի­
ս՛,и զա տ և ա ղա տ գ յ ո ւ ղ ա ց ի ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։
Բ ա ց ի Պ լի ն ի ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ո ւ շ ա գ ր ա վ ե ն ա և Պլ ո ւ տ ա ր ֊
ք ո ս ի Հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը Էորս թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն , վո-
ր ո ն ք ս սլա ս ա բ կ ո ւ մ ե յ ի ն Տ ի գ ր ա ն ի ն ։

«ГՇ ա տ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ,— ա ս ո ւ մ ե Պլո ւտ ա ր ք ո ս ը , — ս պ ա ­
ս ա վ ո ր ո ւմ են Տիգրա նին, բ ա յ ց ն ր ա ն ց ի ց չո ր ս ը միշտ ն ր ա
Հետ ե յ ի ն լ ի ն ո ւ մ 1 վ ո ր պ ե ս ո ւ ղ ե կ ի ց ն ե ր և թ ի կ ն ա պ ա Հ ն ե ր . և
յե ր բ նա գ ն ո ւմ եր ձիով' ն ր ա ն ք կա րճ խ իտ ոններ Հ ա գ ա ծ 1'
վ ա զ ո ւմ ե յի ն ա ռֆ ևից. իսկ յե ր բ ն ս տ ա ծ ե ր լի ւն ո ւմ և պ ա շ ­
տ ոնա կա ն գո ր ծե ր ո վ եր զ բ ա ղ վ ո ւմ 1 ն ր ա ն ք կ ա ն գ ն ա ծ ևյ ի ն
լ ի ն ո ւ մ ն ր ա չ ո ւ ր ե ր ' ի ր ա ր ձ ե ռ ք ի ց բ ռ ն ա ծ » '՛։

Հ ի մ ն վ ե լո վ Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յա ն վ ր ա , վորլւ
չո ո ի ա զ ա ն ց վ ա ծ ՛ մ ի ծ ա ղ ր ա ն կ ա ր ե ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա ն դ ի ս ա կ ա ր գ ե ր ի ՝
Մ ա րկվա րտ ը կ ա ր ծ ո ւմ ե *, վ ո ր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ չո ր ս թա գա վորները,
Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Հ ա յա ս տ ա ն ի չո ր ս բ դ ե շ խ ն ե ր ն ե ն , վ ո ր ո ն ց ծա գ ո ւմ ը
Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե յ է ն թ ա դ ր ե լ Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ն ի կ , Ա գ ո ն ց լւ
ն մ ա ն ա պ ե ս Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե Հ ա մ ա ր ո ւմ , վ ո ր ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հա յա ս -
տ ա նի չո ր ս բ դ ե շ խ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վորոնց մա սին մա նրա մա սն
տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ ն ե ն Ա գա թա նգեղոսը, Փ ա վոտ ոսր և Մ ովսես
Խ ո ր ե ն ա ց ի ն ն ա խ կ ի ն փ ո ք ր ո ւ ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ֊
ն ե ր ի միա պ ետ ներ են, վորոնք Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի ժա մա նա կ ճ ա ն ա տեր
ե յ ի ն Հ ա յ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ քունը*'։

1 Տ ե ս Р 1 I п., N31. ատէ. VI, 10, 2:

2 Армения в эп оху Ю стннианл, С .-П е т е р б у р г 1908, ւ չ 302,
■■ Պ չ п ւ֊ ս,,յ Լոլէչոլչ., 21, 6ւ
4 ЕгапвсЬаЬг, ե չ 1 7 1 — 1 7 3 ,
■՚ Տ ե ս ի մ ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ը է Ֆ ե ո գ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ », ե չ 3 4 — Տ-
6 Տ ե ս А рмения в эп оху Ю стиниана, ե չ 2 8 3 և 4 1 0 — 4 1 1 ,

58 .
՚

Ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի թ ռ ո ւ ց ի կ ո ւ պ ա տա Հա կ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը г
դ մ բ ա խ տ ա բ ա ր , Հ ն ա ր ա վ ո բ ո ւ թ յո ւէ » չ ե ն ա ա լի էէ մ ե զ Հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն
ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ա ռ ն ե լո ւ Հա յա սա ա ն ի ներքին 1 լյա ն ք ր նա խ ա րշա ֊
/լո ւ ն յ ա ն ա յ ս շ ր ջ ա ն ո ւ մ ։ Մ ե զ Հա յա ն ի յ ե մ իա յ ն է վ ո ր Տ ի գ ր ա ն Р —ի
վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն Գէի1Տւ։վ ո ր գործերն են յե ղ ե լ 6 ի գ ր ա ն ա 1 լե ր ա ի
Հիլքնումր և Հ ե լլե ն ի զ մ ի ո ւ Հ ե լլե ն ի ս տակառէ ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւ լտ ո ւ ­
ր ա յի տ ա ր ա ծ մ ա ն ո ւ զ ա ր գ ա ց մ ա ն նրա Հ ա տ ո ւկ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ­
թ յ ո ւ ն ր ։ Ն ա Հ ա ս կ ա ց ե լ ե ր , ր ա ո յ ե ր հ ո ւ յ թ ի ն , վ ո ր ն ա Հա պ ե տ ա կ ա ն
Հա ք կ ե ն ց ա ղ ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն ո ւ կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն ա ռ ա ջ ա դ ի մ ո ւ թ յ ա ն ր
Уկարող ե ր մ ե ծ ա պ ե ս նպ ա ստ ել Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի ք ա ղա ք ր ։
վ ո ր ր կ ե ն տ ր ո ն ե ր ա բ Հ ե ս տ ն ե ր ի , ա ր դ յո ւ ն ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն ո ւ ա ռ ե տ ր ի
ղա ր ղ ա ցմտ նէ
Պ ե տ ք ե ա ս ե լ, վ ո ր Հ ե լ լ ե ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ը ա յդ մ ա մ ա ն ա կ ր ն ղ -
Հ էս ն ո լր յ ե ր ե ո ւ յ թ եր նա ե Հ ա յա ս տ տ ն ի Հա րեա ն յե ր կ ր ն ե ր ո ւ մ ։ •
4ա
ե ռ ե ս յե ր կ ր ո ր դ գ ա ր ո ւ մ Կ ա ս լպ ա դ ո վ կ ի ա յի Ար ի ա բ ա թ Ե* թ ա գ ա -
վ ո ր ր ( 1 0 3 - —1 3 0 մ ե ր թ վ * ա ռ * ի 1ԷՈՐԱ ձ^րկա ր ժա մա նա կ ճա նա -
ս լա ր Հ ո ր դ ե լ ե ր Ի տ ա լի ա յ ո ւ մ և Հ ո ւ ն ա ս տ ա ն ո ւ մ Հ ր ա վ ի ր ե լ ե ր Կ ա սլ-
սլա ղ ո վ կ ի ա Հ ո ւ յն ա ր վ ե ս տ ա ղ ե տ ն ե ր ո ւ գ ր ո ղ ն ե ր և ի ր ձ^Ր Կ բԻ Ա*111~՜
մ ս ։ք ո ւ Տ ի տ ն ւս գ լխ ա վ ո ր կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յբ ե ր ր դ ա ր ձ ր ե լ ե ր Հ ե լլե ­
նիստ ա կա ն տ իպ ի ի ն ք ն ա վ ա ր ք ա ղ ա ք ն ե ր , վ ո ր ո նցի ց Մ ա ժ ա ք ն ը ն ­
դ ո ւն ե լ եր ո ւ գ ո ր ծ ա դ ր ո ւմ եր , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Ա տ ր ա բ ո ն ր ^ }
հհս ր ո ն ղ ա ս ի ո ր ե ն ք ն ե ր բ ։
Հ ե լլե ն ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւ յթ ը և Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա զ ա ,բ ն ե ր ի Հ ա ­
տ ո ւկ վ ա ր չա կ ա ր գ ն ա վ ե լի մ ե ծ չա վ ւե ր ո վ տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ ե յ ի ն Պ ոնտ ո-
ո ո ւ մ , գ լխ ա վ ո ր ա ս լես , Մ ի Հ ր դ ա տ Ե վ պ ա տ ո ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , վ ո ր ի ն յ ե վ -
րէւսլա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը Հնա րա վոր են Հա մա րել Հա մեմա տ ել
Պ ետ րոս Մ ե ծ ի Հ ե տ ։
Ա յս տ ե ղ Պ ոնտ ոս ո ւ մ ա ր դ ե ն Հնա գ ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ Հ ե լ­
լե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յ ա ն ■ո ւ լե զ վ ի տ ա րա ծմա ն գ լխ ա վ ո ր
ն ե ց ո ւկ ն ե ր ն ե յի ն Հ ո ւն ա կ ա ն ծ ո վ ա փ ն յա ք ա ղ ա ք ն ե ր ը Ա մա ստ -
բիսը, Ս ի ն ո ս լր , Ա մ ի ս ո ո ը , Տ ր ա ս լի զ ո ն ը ե Հ ո ւն ա կ ա ն մ յո ւ ս ա վելի՝-
փ ոքր գ ա ղ ո ւթ ն ե ր ը ։ Մ իՀրդա տ Ե վպ ա տ որի ժա մա նա կ այս քա ­
ղա քներր խ իստ մեծա ցել ե յի ն և դ ա ռե լ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն մեծ ա -
ո և էո ր ի նա վա Հա նգստ ա յի ն Հ ա ր ո ւս տ կենտ րոններ։ Հռոմեա կա ն
նվ ա ճ ո ւմ ի ց ш пш ^, ա ս ո ւմ ե Ռ ե յն ա ք ը ՜ , նրա նք վ ո չ մ ի ա յն
իրենք ե յի ն Հա սել բ ա ր ե կ ե ց ո ւ թ յա ն ու կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն զա ր-

1 Տ ե ՛ս XII, 2, 9:
2 Л Ш М сЫ е Еира№ г, ե չ 2 4 в ,

59'
 ղա ցմա ն բա րձր աստ իճանի, ա յլև , աջա կցելով Պոնտոսի և Մ եծ
Կապպադովկիայի տնտեսական ա ռա ջա դիմութ յա նը^ սկսել ե յի ն
Հելլենիզմի կենդա նա րա ր ա զ դ ե ց ո ւ թ յո ւ ն ը տարածել և ա յդ յե ր -
կր բն ե ր ո ւմ ։
ՇնորՀիվ ՄիՀրդա տ ի ա ռ ա տ ա ձ ե ռ ն ո ւ Հողա տ ա ր ա ջա կ ցո ւ­
թ յ ա ն պ ո ն տ ա կ ա ն բ ո լո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւ մ կ ա ռ ո ւ ց վ ե լ ե յ ի ն Հ ո յա կ ա պ
ո ւ գ ե ղ ե ց ի կ ն ո ր շ ե ն ք ե ր , մ ի ն չև ի ս կ ա մ բողջ թ ա ղ ա մ ա ս ե ր , և բ ո ւռ ն
թա փ ով զա ր գ ա ն ո ւմ ե յի ն ա մ ե ն տ եղ հ ե լլե ն ա կ ա ն գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ն
ո ւ գ ի տ ո ւ թ յո ւ ն ր , վ ո ր ո ն ք վ ա յե լ ո ւ մ ե յ ի ն թ ա գ ա վ ո ր ի Հա տ ուկ Հ ո ֊
գա տ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Մ իՀրդա տ Եվպ ա տ որր պ ա րզա պ ես Հետ ղՀետ ե
կ ե բ պ ա ր ա ն ա ւի ո ի ւո ւմ ե ր ի ր յե ր կ ի ր ը և տ ա ր ա ծ ո ւ մ ա մ ե ն ո լր ե վ » Հ ո լ—
ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ս * կր թ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։ Ն րա ժա մա նա կ վոչ մ ի ա յն Հին
Ա մաս ի ա մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , ա յ լ ն ո ւ յն ի ս կ վ ո ր ող ա վ ա ն ա ղ յո ւ ղ ե ր դ ա —
ռ ե լ ե յ ի ն ա ր դ ե ն Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ։ Հ ե լլե ն ա կ ա ն մշա ­
կ ո ւ յ թ ի տ ա ր ա ծ մ ա ն ո ւ զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն պ ա ր զ ց ո լց ա ն ի շ ն ե ր ե ն պ ո ն ­
տ ա կ ա ն Կոմա ն ա , Կ ա ր ի ր ա , Գ ա զ ի ո ւր ա , Պ իմոլիսա և Տ ա լա վր ա գ յ ո ւ ­
ղա քա ղա քները, վորոնք ս լղ ն ձ ա դ ր ա ւ/ն ե ր ե յ ի ն կ տ ր ո ւ մ Հ ո ւն ա ր ե ն
լե զ վ ո վ և ա ռ ա ս պ ե լա կ ա ն Հ ո ւն ա կ ա ն պ ա տ կ ե ր ն ե ր ո վ ։
Ի ն չպ ե ս և Ա ղե ք ս ա ն դ ր Մ ե ծ ը , ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , Մ իՀրգա տ ր
ևս ի ր ե ն նպ ա տ ա կ ե ր դ ր ե լ Հա շտ եցնել իրա ր Հետ և մ ի ա ձ ո ւլէ,լ
ա ր և ե լյա ն ի ր ա ն ա կ ա ն մ շ ա կ ո ւ յթ ը , վ ո ր ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն ը մ ե ծ չ ա ­
փ երով յե ն թ ա ր կ վ ե լ ե ր Պ ոնտ ոս ը , ա ր և մ տ յա ն Հ ե լլե ն ա կ ա ն մշա ­
կ ո ւ յթ ի Հ ետ , և ս կ ս ե լ ե ր ա ր դ ենդ վ ե ր ա կ ա ռ ո ւ ց ե լ ի ր յ ե ր կ ր ի ^ոը ն ­
տ ե ս ա կ ա ն ո ւ կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն կ յա ն ք ն ա յդ ն ո ր Հ ի մ ք ե ր ի վ ր ա ։
Թ ե վ ո ր ք ա ն զ ո ր ե ղ ե յ ե ղ ե լ ի ր ա ն ի զ մ ի և Հ ե լլե ն ի զ մ ի կ ո ւ լտ ո ւ ­
րա կա ն մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը ա յդ ց ո ւ յց ե ն տ ա լի ս , ն ա խ և ա ռ ա ջ , ա յղ
յ ե ր կ ո ւ մ շ ա կ ո ւ յթ ն ե ր ի կ ր ո ն ա կ ա ն Հա շտ եցոլյՐ ը և պ ո ն տ ա կ ա ն տ ե­
ղա կա ն ա ստ վա ծների մ ի ա ձ ո ւ լո ւ մ ը Հ ո ւ ն ա կ ա ն ն ե ր ի Հ ե տ , ո բ ի ն ա էլ
Մ ա և Ո ր մ ո ւզ դ ա ստ վա ծների ն ո լ յ ն ա ց ո ււէր Ա ր ա ե մ ի գ ե յի ե. ՀԼես
Ստ ր ա ա ի ո ս ի Հետ ։ Ա յգ մ ե ր ձ ե ց մ ա ՛ն մ ի պ ա ր զ ա պ ա ց ո ւ յց ե ն ա և
ա յ ն , վ ո ր Կ ո մ ա ն ա յո ւմ , վ ո ր ը պ ո ն տ ա կ ա ն ա մ ե ն ա Հ ռ չա կ ա վ ո ր « /•/> ֊
ր ատ եղերից մեկն ե ր ' Մ իՀրղա տ ի ժա մա նա կ քրմ ա պ ետ եր նշա ­
ն ա կ վ ե լ քհո ր ի լա ոս ր ք վ ոՐ Ը Հ ո ւ յն ե ր ։
Վ որ զ ո ւ գ ը ն թ ա ց կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն ո ւ կ ր ո ն ա կ ա ն ա յս մ ե ր ձ ե ց ­
մա ն տ եղի յե ր ո ւն ե ն ո ւմ ն ա և ց և ղ ա յի ն զա նա զա ն խ մ ր ա կ ց ո ւ֊
թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մ ե ր ձ ե ց ո ւ մ ը Հ ո ւ յն ե ր ի Հ ե տ 1 ա յղ ևս պ ա ր զ յե ր և ո ւ մ ե
պ ո ն տ ա կ ա ն Ա մ ա ս ի ա յո ւ մ ծ ն վ ա ծ ի ւ ո շ ո ր ա գ ո ւ յն ա չխ ա ր Հ ա գ ր ա գ ե տ
0 ա րա րոնի կ ե ն ս ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ( մոտ ա վ. 64 թ . մ ե ր թ վ . ա ո..---

•60
 1 0 մ ե ր թ վ * Հ* ) ։ Սա է ր ն ա խ ն ի ք ն ե ր է շ ա ր ք ո ւ մ ր ա ց ի Հ ո ւ յն ե ր ի ց
Հ ի շ ո ւ մ ե պ ա ր ս ի կ Մ ո ա փ ե ր ն ե ս ի ն Ա պ ա փ լա գ ո ն ա ց ի Տ ի ր ի ո ս ի ն 1:
Մ ի Հր դա ա Ե վսլա ա ո ր ի թ ա դ ա ւէ ո ր ո լթ յ ա ն մ ե ջ , ի ն չս լե ս տ ե ս ­
ն ո ւմ ե ն ք , ի ր ա գ ո ր ծ վ ո ււէ հր Ա ղ ե քս ա ն դ ր Մ ա կևգոնա ց ո լ սէլսած
ա յն մ ե ծ գ ո ր ծ ը , վ ո ր ի ն պ ա տ ա կ ն ե ր րոսւ 1 'ի ո դ ո ր ո ս ի Ղ Ա ս ի ա յի ո ւ
3 ե վ ր ո սլա յ ի «մ ի ա ր ա ն Հա մե ր ա շ խ ո ւ թ յ ո ւ ն ր և ա ո Հմա կ ց ա կ ա ն բ ա -
ր ե կ ա մ ո լ թ յ ո ւ ն ր )) ։
Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք տ ւլա ք ա յ ի ն կ ո ւլտ ո ւր ա յ ի ղ ա ր գ ա ց մ ա ն և ի ր
(ե ր կ ր ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն բ ա ր ե կ ա ր գ մ ա ն ու. բ ա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն ա յ գ ն ո ւ յ ն
ք ա դ տ .ր տ կ ա ն ո ւ թ յո ւ 1 ։ր վ ա ր ե լ ե նա և. Տ ի գ ր ա ն /*~ ը Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ­
ն ո ւմ ։
Վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն ա յս շ ա ր ժ ո ւ մ ր , ի ն չս լե ս մ ա ն ր ա մ ա ս ն մ ա տ -
ն ա ց ո ւ յց ե յի ա ր ե լ « Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ււև տ ր ի ո ւ ք ա դա ք ն ե ր ի
մ ա սի ն)) ո ո ւ ս ե ր ե ն ի։1 ա շխ ա տ ո ւի ) յ ա ն մ է .բ ս կ ս վ ե լ ե ր գ ե ո և ս Տ ի գ ­
ր ա ն ի դ ա ս ա ջ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ծ ո ւի ք ո ւմ , վ ո բ ն ա ն մ ի ջ ա կ ա ն Հ ա ր ե -
վ ա ն ն հ ր Ս ե լ լե վ կ յա ն ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ։ Ծ ո փ ք ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ր
մ ե ծ չա փ ո վ զա րկ եր տ վել տ ն տ ե ս ա կ ա ն ո ւ կ ո ւլտ ո ւ ր ա էլա ն մեծ
Հեդտ շրՀոււ/հ Ա սոր ի ք ո ւ մ և Մ ի Գ տ գ ե տ ք ո ււ!։ В եվ Ծուի ք ո ւ մ ե յի ն
Հիէքեվել, ի ն չս լե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ե լյէւն ի ս տ ա կ ա ն
տ իս լի ա ո ա ջ ի ն ք ա դ ա ք ն ե ր ը ' Ա րշա մ տ շա տ ր և Ь ա ր կ ա թ ի ո կ ե ր տ ը ։
Հ ե լլե ն ի ղ մ ի ա ղ դ ե ց ո ւ թ յո ւ 1 ։ր Ծ ո փ ք ի և Մ ա ր ա ս տ ա ն ի կ ո ղ մ ե ր ի ց
վ ո ր ո շ չա փ ո վ թ ա վ ւ տ ն ց ա ծ ս լի տ ի լ ի ն ե ր , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , ն ա և Մ ե ծ
Հ ա յք ի Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ր ։ Ա յգ ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն սլա ր զ ա-
սլա ց ո ւ յ ց ե ն Ա ր մ ա վ ի ր ո ւ մ գ տ ն վ ա ծ I) ե լե վ կ յէ ս ն Հ Ր ^ա ն ի Հ ո ւն ա ր ե ն
ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Ա յս տ ե ղ ևս Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ո ւ մ Ար —
տ ա շես Ա —ր Հ ի ւքեել ե ր , ի ն չս լե ս տ ե ս ա ն ք , Ա րտ ա շա տ ք ա ղ ա ք ը ։
Ս ա կ ա յն ա վ ե լի լ ա յ ն չա փ ե ր ո վ և ա վ ե լի վճռա կա ն կերպ ով
Հ ե լլե ն ի զ մ ի ո ւ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւ լտ ո ւ ր ա յի տ ա րա ­
ծո ւմ ո տ եղի ո ւն ե ցա վ Ս ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Տ ի գ ր ա ն ! ' —ի ժ ա մ ա ­
նա կ։
Վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն այս գործն ա վ ե լի դ ժվա ր եր, իՀա րկե,
ի ր ա կ ա ն աց ն ե լ Հա յտ ս տ ա ն ո ւ մ , ք ա ն Պ ո ն տ ո ո ո ւմ , վ ո բ ն ո ւ ն ե ր ա ր ­
դ ե ն Հ ե լլե ն ա կ ա ն բ ա զ մ ա թ ի վ .ք ա ղ ա ք ն ե ր ։ 'Ւ տ ղ ա ք ն ե ր ի ո ւ ք ա ղ ա ­
ք ա յ ի ն կ ո ւլտ ո ւ ր ա յ ի ղ ։ս ր գ տ ց մ ա ն Հա մա ր ա ն Հ ր ա ժ ե շ տ ե ր կ ո ւ լտ ո ւ ­
ր ա կ ա ն Հ ա ր և ա ն յ ե ր կ բ ն ե ր ի ց Հ ա յա ս տ ա ն վա խ ա դ ր ել ա մբողջ ք տ -

1 Տ ե ս Ս տ լւ ա р ո Ъ, X I, 1 8 և X I, 3 , 4 ։
շ Տ ե ս XVII], 4, 4:
: Տ և ս „О т о р го в л е и город ах А р м е н и и ", ւ չ 2 5 — Л г

61
 ղ ա ք ն ե բ ։ Ի սկ ա յ դ Հնա րա վոր եր մ ի մ ի ա յն բոնի միջոցներով:
Ո ւստ ի և Տ ի գ ր ա ն բ Հա րկա դրվա ծ յե ղ ա վ գ ա ղ թ ե ց ն ե լ դ ր ս ի ց Հ ա ­
յա ս տ ա ն ա ռ և տ ր ա կ ա ն ն ե ր , ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր և ա յ լ վ ո ր ա կ յա լ աշ-
իյա տ ա վ ո ր ոտ ա ր ա կ ա ն ն ե ր , վ ո ր ո ն ք Հ ի մ ք ե յ ի ն դ ն ե լո յլ ն ր ա յ ե ր կ -
լ ։ո ւ մ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն ց ա ղ ի և ն ե ց ո ւ կ ե յ ի ն ծ ա ֊
гլա յ ե լ ո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա կա ն ո ւ կ ո ւլտ ո ւր ա կ ա ն ղա րգա ղ—
ման9
Ի ն չս լե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , Հա տ կ ա պ ես ա յ դ ն պ ա տ ա կ ո վ ն ա ր բ ռ ­
ն ի կ ե ր պ ո վ բ ն ա կ ե ց ր ե լ ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի , Կ ի լի -
կ ի ա յի և , Հա վա նորեն, նա և Ա սորիքի, Կոր դ ո ւ ք ի և Ա դ ի ա ր ե ն ի 1,
Հ ե լչե ն ի ս տ ա կ ա ն ա յ ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը , վոր նա դ ր ա -
վ ե լ ՛ե ր ի ր ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։
ք*ա ցի վ ե ր և մա տ նա նշվա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ճ ա յդ գ ա ղ ­
թ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն կ ա ր և ո ր ե ն ո ւ Հ ե տ ա ք ր ք ի ր ն ա և I)տ ր ա բ ո ն ի
Հ ե տ և յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ։
1 * Ատ բ ա բ ո ն , XI, 1 5 ( օ 3 2 )'

« Յ ե ր բ Տ ի գ ր ա ն ը ղ ո ր ե ղ ա ց ա Վ մԻ %է ա յ դ ա ստ իճա նճ նա
Հի& նեց մ ի ք ա ղ ա ք * * * , վ ո ր ն ա ն վ ա ն ե ց Տիգրա նա կերտ և բ ե ­
ր ե ց ա յդ տ ե ղ ի ր ա վ եր ա ծ ՛ 1 2 Հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ ­
չ ո ւ թ յո ւ ն ը 3 > ։
2 * Ն ո ւ յն ը , XII, 2յ 9 (5 3 9 ) ճ
«Վ ա տ վ ա ր վ ե ց Տիգրա ն ա րմենը մ ա ժա քցի ների Հետ ,
յե ր բ նա ա ր շա վ ել ե ր Կ ա պ պ ա դովկիա ։ Նա ա մ բողՀ բնա կ­
չ ո ւ թ յո ւ ն ը ք շե ց տա րա վ Մ իջա գետ ք և նրա նց բնա կեցրեց
մեծ- մ ա ս ա մ բ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ո ւմ ։ Ս ա կ ա յն Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ , Տ ի գ ­
ր ա ն ա կ ե ր տ ի ն վ ա ճ ո ւ մ ի ց Հ ետ ո , ո վ վոր կա րող երՀ վերա ­
դ ա ր ձ ա վ Հ ա յր ե ն ի ք ս ։

Ն ո ւ յ ն գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , վ ո ր ը բե ր վ ա ծ ՜ ե յ ե ղ ե լ վ ո չ
միա յ ն Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ , այլ և Ա ր տ ա շա տ ո ւ ո ւր ի շ կենտ րոնա վա յ -
ր ե ր ճ ո ւ ն ե ն ո ւշ ա գ ր ա վ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ա և Փ ա վստ ոսը և Մ ո վ -
ս ես Խ ո ր ե ն ա ց ի ն , վ ո ր ո ն ց Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը 2 մ ե 9 ե ն
բ ե ր վ ա ծ ՜ և ք ն ն վ ա ծ ե ն ի մ « Ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ )) ա շ -
իւ ա տ ո ւ թ յ ա ն մ ե ^ ։
*
1 Պ լ ո ւ ա ա ր ք ո ս է Լ ո Ս լո ւլ., 2 6 , 2 ։
- Տ ե ս Փ ա վ и ա ո II, IV, գլ. Ի ՚հ ե. ԾԵ , 1ս ո ր ե ն ա ա ի , 11, գ լ. ԺԶէ & Թ ,
■ ԽԹ, ԿԵ, 111, գլ ԼԵ։
3 Տես ե չ 216—219։

62
 Տ ի գ ր ա ն Ր ֊ի ա շխ /// ր Հա կ*ս լա կ ա ն ս լե ա ո ւ թ յ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ
կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր լ ի ն ե լ ո ւ ն ր ա Հիւքս ա ծ Տ ի գ ր ա ն ա Լլե ր
քա ղա ք ր ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի Ա րտ ա շա ս 1 մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , '["Է ել
Ա ե լե վ է լյ ա ն ն ե ր ի Ա ն տ ի ո ք ք ա ղ ա ք ը , վ ո ր ո ն ք գ ա վ ո ւ մ ե յ ի ն ն ր ա մ ե ծ
պ ե տ ո ւ թ յա ն ծ ա յր ա մ ա ս ե ր ո ւ մ , չ ե յ ի ն կ ա ր ո ղ ծ-ա /ւա յել ա յղ ն ս լա —
տ ա կ ի ն ։ Բա ր ի ա յղ , ը ն տ ր ե լո վ Ա ն ա ի ո ք ն ի ր ր ե ա թ ա ւ ա ն ի ս տ կ ե ն տ ­
ր ո ն ճ ն ա կ ը կ ո ր ց ն ե ր ի ր կ ա ս լը Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ե տ , 'ԷՈՐ Ը գ լխ ա վ ո ր
ն ե ց ո ւ կ ն ե ր ո ւ Հ ի Հ բ ր ՛եր ա ո.ա զ մ ա կ ա ն ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ։
Տիգրա նա կերտ ք ա ղ ա ք ի մա սին բա վա կա նա ցա վ* տ եղ ե կ ո ւ­
թ յ ո ւ ն ն ե ր տ ա լի ս ե ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ո ւ Հ ո ւ ն ա կ ա ն մա տ ենա գիրները,
Վ ո ր ո ն ք ն կ ա ր ա գ ր ե լ ե ն Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի արշա վ ա ն ք ը Հա յա ս տ ա ն ե
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի սլաշարոլքքն ո ւ ա /ւո ւմ ը *
Հ ա մ ա ձ ա յն Ա պ պ ի ա ն ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յա ն ^ - Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ­
ք ը շ ր ջ ա պ ա տ վ ա ծ ե ր 5 0 կ ա ն գ ո ւ ն բ ա ր ձ ր ո ւ թ յա մ բ ս լա ր ի ս ս լն ե ր ո վ ,
.վ ո ր ո ն ք ա յ ն ք ա ն լա յ ն ե յի ն , վոր ն ր ա ն ց մ եջ ե յի ն ձիերի
Հա մ ա ր ա խ ո ո ն ե ր և պ ա Հ ե ս տ ա ն ո ց ն ե ր ։ ՜Բ ա ղ ա ք ի ն ե ր ս ո ւ մ գ տ ն վ ո ւ մ
հ ր ա մ ո ւր ո ւ ա ն մ ա տ չե լի մ ի ջ ն ա բ ե ր դ ը ։ Ի ս կ պ ա ր ի ս ս լն ե ր ի ց դ ո ւր ս
Տի գր ա նը շի*եել ե ր տ վ ե լ ի ր ւիաուաՀեղ պ ա լա տ ը , վա րի դ ո ւր եր
գ տ ն վ ո ւմ ՛ ե յ ի ն պ ա ր տ եզ 1ւեր , զ բ ո ս ա ր ա ն ն ե ր , վ ո ր ս ա տ ե ղ ե ր և ձ կ ն ա ­
վ ա զ ա ն ն ե ր ։ Բ ա ց ի ա յ դ , ա յս տ ե ղ ե ր ի մո տ կ ա ռ ո ւ ց ե լ ե յ ի ն ն ա և մ ի
ա մ ո ւր ա մ ր ո ց ։
Բ ո ն ի կ ե ր պ ո Վ տ Ի գր ա ն ա կ ե ր տ ե յ ի ն գ ա ղ թ ե ց ր ե լ վոկ_ մ ի ա յ ն
վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ ի չ ն ե ր ի ն , ա յլ և Հ ա յ
ա զնվա կա ններին ու մեծա մեծներին, վորոնց գ ո ւ յք ն րեդդի~
■չ ք ո ւ թ յա ն դ ե պ ք ո ւ մ յ ե ն թ ա ր կ ո ւ մ ե յ ի ն բ ռ ն ա գ ր ա վ մ ա ն ։ Պլո ւտ ա ր ք ո ­
սի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ 2 թ ե ա յս ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը և թ ե քա ղա քի
Հա սա րա կ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ա շ խ ա տ ո ւ մ ե յ ի ն Հ ա ճ ո յա ն ա լ թա գա վորին
և ա պ ա կ ց ո ւմ ե յ ի ն ք ա ղ ա ք ի կ ա /ւո ւ ց մ ա ն և ը ն դ ա ր ձ ա կ մ ա ն ։
Մ ո մ զ ե ն ը * և Հ ա յա գ ե տ բ ա ն ա ս ե ր ն ե ր ի ց շ ա տ ե ր ը , վ ո ր ո ն ք ո գ տ ը —
֊ վ ե լ ե ն ն ր ա պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , Հ ի ն Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ը Հ ա մ ե մ ա տ ե լ ե ն
է ք ի ն ո ւ ե յի և Բ ա բ ե լո ն ի Հ ե տ ։ Լ ե մ ա ն —Հ ա ո ւպ տ ը ն ո ւ յն պ ե ս կ ա ր ծ ՚ո լյք
.ե , վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ի Հիւքնած՜ ք ա ղ ա ք ն ը ս ա ի ր տ ի պ ա ր ի ո ւ Հ ա տ ա կ ա ­
գ ծ ի ն մ ա ն ե յե ղ ե լ ա ս որ եստ ա նյա ն քա ղա քներին*։ Ա յս զ ո ւգ ա ­

1 Տե՛ս Մ ի Հըգա տ ա կ ա ն ք , 8 4 ։
- Տե՛ս Լ ո ւկ ո *.լ., 2 6 , 3 ։
у .Р и м с к ая и стория*4 111, ^^осква 1885, ե չ 4 հ
4 Տե՛ս С . Р. Ь е Ь ш а п п - Н а и р 1 , А гтеп 1еп շւոտէ սոժ յ 6 է2է, ВегНп 1910,
.եչ 306— 399*

63
դ ր ո ւ մ ը , ի ն չս լե ս ց ո ւ յ ց ե ն ք տ վ ե լ <ГՀ ա յա ս տ ա ն ի ա ռևտ րի ո ւ ք ա ­
ղ ա ք ն ե ր ի մա սինս ռ ո ւ ս ե ր ե ն Սեր ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մեՓ^, ճ իշտ չ ե ։
р ш բ ե լ ո ն ը և Ն ի ն ո ւ ե ն վ ո է ր ս տ ի ր ե ն ց տ իս լի և վ ս չ ե լ ր ս տ ի ր ե ն ց
Հ ա տ ա կ ա գ ծ ի չ ե ն !լա բ ո ղ , ի ^ա ր կ ե , ն մ ա ն ո ւ 4 ա ւ)ա սլա տ ա ս է յ ա ն հա ­
մ՛ա րվել ա յ ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն , ւէո ր ո ն ք '*իւ$հւԼոււ1 ե յ ի ն հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն
պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ։ Ի ն չս լե ս Հ ա յտ ն ի յ ե մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ­
ն ե ր ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ' հ ա բ ե լո ն ո ւ մ և Ն ի ն ո ւ ե յո ւ մ ա ն ծ ա / —
բա հ՛իր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յա ն վ ր ա և ա ռ ա ն ձ ի ն թ ա ղ ա մ ա ս ե ր ի միԳև ս ր փ -
ռ ը վ ա ք) ե յ ի ն վ ա ր ե լա Հ ո ղ ե ր , մա ր գ ա գ ե տ ի ն ե ր , ա յղ ի ն ե ր և մ ր գ ա տ ո ւ
ա ն տ ա ռ ա կ ն ե ր ։ Ա յգ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բնա կ իչԳ էերի գ լխ ա վ ո ր պ ա ր ա պ ­
մ ո ւն ք ն եր վոէ ա յն ք ա ն ա ո և տ ո ւր ր և ա րվեստ ները ք վորքա ն
գ յո ւ ղ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւ թ յո ւ ն ը ։ « Ն ի ն ո ւ Է ,--- վ կ ա յո ւ մ ե Հոէխ ա ն մ ա ր -
դ ա ր ե ն ,--- Էր ք ա ղ ա ք մ ե ծ Ա ս տ ո ւ ծ ո յ' ի բ ր և գ ն ա ց ս ե ր ի ց ա ւո ւր ցս
ճ ա նա պ ա ր Հ ի }) ~ ) гԲ ա բ ե ր է ն ի շ ր ջա պ ա տ ը Հա վա սա ր եր
Հ ա մ ա ձ ա յն Հ ե ր ո ղ ո տ ի վ կ ա յո ւ թ յա ն 1 4 8 0 ս տ ա գիոնի ( = .մ ո տ 85
կ ի լ ո մ .) ,
Պ ա րզ ե ուրեւքե, վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ա ր , վորր 6 9 թ վ ի ն շ ր ր ֊
Գապատել ո ւ ս լա շա ր ե լ ե յ ի ն Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի Հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր է ի ո ք ր ա -
Р И ՂՈՐՔ^ՐՍ.* ^ կ ա ր ո ղ բ ա ղ դ ա տ վ ե լ ո ւ ն ո ւ յ ն ա ց վ ե լ վ ե բ ո Հ ի շ յա լ
.ք ա ղ ա ք ն ե ր ի Հ ե տ , ա յ լ ն ա ը ս տ ի ր Հ ա տ ա կ ա գ ծ ի և աո ետ բտ կ ա ն ­
էսր ղ յ ո ւ ն ա գ ո ր ծ ա կ ա ն բ ն ո ւ յ թ ի ն մ ա ն ո ւ Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն կ ա ր ո ղ
ե ր լ ի ն ե լ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ ի պ ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։
Տիգրա նա կերտ ի տ ե ղ ա գ ր ո ւ թ յա ն մա սին պ ա տ մա գիտ ա կա ն
յե ր կ ե ր ո ւ մ Հ ա յտ ն վ ա ծ ե ն Հ ա կ ա ս ա կ ա ն կա րծիքներ։ ՜հ ո ւ յն ա ն-
Հա շտ ե լ ի տ ա ր ա ձ ա յն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հ ա տ ո ւկ ե ն ն ա և մ ա տ ե ն ա գ ր ա ­
կ ա ն Հ ի ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ն ։ Ա յգ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց ա մ ե ն ա Հ ի ն ը , Ա տ ր սւ-
բ ո ն ը , Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե ղ ը մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ն ո ւ մ Մ իգղոնիա -
յ ո ւ մ ՛*, Պ տ ո լեմ եո ս ը հո ր գ ո ւ ք ո ւ ւ Ւ , ի ս կ Ե վ ա ր ո պ ի ո ս ը և Փ ա վ ս տ ո ս ր ճ
Ա ղ ձ ն ի ք ո ւ մ ՝՝ ։ Ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս ո ւ շ ա գ ր ա վ ե Տ ա կ ի տ ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ­
ն ը , վ ո ր ը պ ա ր զ ո ւ վոր ոշ Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե , վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի Հ ե ­
ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը Մ ծ բ ի ն ի ց յե ղ ե լ ե 3 7 Հռոմեա կա ն մղոն մոտ ա վ-
5 5 կ ի լո մ \յճ։

ւ Տ և ս . 0 то р го в л е и город ах А р м е н и и \ ե չ 5 6 ։
2 Հ ե р ո ղ. , 1, 1 7 8 ։
3 6*Пи Ս щ р имр »1 XVI, 1, 23։
4 Պ ա ո լ ե մ V , 13, 2 2 ։
5 Ъ վ տ р п պ ,է VI, 9 , 1 և Ф им վ ., IV. Ь%
6 А п п а^в, X V , 5:

64
 Հ ի մ ն վ ե լո վ Ս ա ր ա ր ո ն ի հ Տա կիտ ոս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի վր ա ,
Մ ո մ ղ ե ն ը ^ , ի ն չս լե ս ե գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր , Տ ի գր ա նա կ ե ր տ ի տ եղր
յ ե ն թ ա դ ր ե լ ե ն Մ ա ս ի ո ս լեռ.ա ն ո ւ Տ ի գ ր ի ս գ ե տ ի Հ ա ր ա վ ո ւ մ և Ծ ը ն -
րին քա ղա քի Հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ ՜է Ի ս կ Հ * 4 ի ս լե ր տ ր , վ ո ր ր Տա կի—
ա ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Հ ա մ ա ր ե լ ե ր ա ղ ճա տ վա ծ՛ ե ա ռա ջա րկել Տ 6 բ ՜
էՔա 6է էո ^1ո է3 ( « յ ե ր ե ս ո ւ ն և յ ո թ ը » ) ո ւղ ղ ե լ և կ ա ր դ ա լ ԸԸՈէԱՈ1
6է է1*1ք1Ոէւ1 ( * Հ ա ր յո ւ ր և յ ե ր ե ս ո ւ ն » ) , Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ի տ ե գ ր մա տ ֊
նա ց ո ւյ ց ե ա ր ե լ Հ ի ն Ա ր ղ ն ք ա ղ ա ք ի ա վ ե ր ա կ ն ե ր ի վ ա յ ր ո ւ մ ( ա յժ ՝ —
մ յա ն И դ ե ր դ ի մ ո տ ), վորոնք դ ա ն վ ո ւմ են Տի գր ի ս դետ ի վ ո չ թ ե
Հ ա ր ա վ ո ւմ , ա յ լ Հ յո ւ ս ի ս ո ւ մ * ։
Տիդ րա նա կեր տ ի տ եղր վո ր ո շե լ ո ւ Հա մ ա ր կ ա ր ե ո ր ե ն բա ցի
ւէերո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց ն ա /ւ Պ լի ն ի ո ս ի Ա Հ ի ն ա շ խ ա ր Հ ա -
գ ր ա կ ա ն ք ա ր տ ե զ ն ե ր ի ց ո ւ ց ո ւ է /ն ե ր ր ։ Ա յս վ ե ր ջ ի ն վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի
մ ե ջ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ա ր ժ ա ն ի յ ե ն ա խ այն > *Էո ր Ն ի կ ե փ ո ր ի ո ս դե—
ա ր , վ ո ր ն ը ս տ Տ ա կ ի տ ո иի * գ տ ն վ ե լ ե Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մ ո տ , Պ լի —
ն ի ո ս ի մոտ Հ ի շա տ ա կ վա ծ՜ ե ճ Պ ա ր թ ե ն ի ո ս գ ե տ ի Հետ մ ի ա ս ի ն Հ ի բ ր և
Տ ի գ ր ի ս գ ե տ ի ձա խ ա կ ո ղ մ յա ն վտ ա կ° ։ ՈւրեՏքն, ի ն չ ս լե ս տ ե ս ն ո ւմ
ե ն ք , Հ ա մ ա ձ ա յն Ե վ ա ր ո ս լի ո ս ի և Փ ա վ ս տ ո ս ի ց ո ւց ո ւէ /ն ե ր ի ն ո ւ ն ա ե
Պ լի ն ի ո ս ի ա յս վ կ ա յ ո ւ թ յ ա ն Տիգրա նա կերտ ի տ եղը վ ո ր ո շվ ո ւմ ե
Տ ի գ ր ի ս դ ե տ ի ձ ա խ կո ղ մ ո ւ մ և Հ ի ն Ա ղձնի ք ո ւմ ։ Ն ո ւ յն ը Հա ստ ա ­
տ ո ւմ են նա և Պ տ ո լե մ ե ո иի և Պ ե վ տ ի ն դ ե ր յա ն Հի ն քա րտ եզները ,
վոր ոնց մեջ Տիգրա նա կերտ ը ն շ ա ն ա կ վ ա ծ - ե դ ա ր ձ յա լ Տ ի գ ր ի ս գ ե ֊
տ ի Հ յո ւս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ ։
Օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լո վ ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ի թ ե ա յս և թ ե ն մ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւ ­
թ յո ւ ն ն ե ր ը գերմա նա կա ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր Լեմա նը և /*ե լք ը մ ա ն ­
րա մա սն կ ե ր ս լո վ նա յե լ ու ք ն ն ե լ են տ ե ղ ո ւ մ ր ո լո ր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ
վ ա յր ե ր ը և վ ո ը ո շ ե լ ե ն , Վոր Հին Տիգրա նա կերտ ը գտ նվել ե, ի ր ո ք ,
Տիգրի и գԼտ ի էյո լս ի ս ա 1 լո ղ մ ո լէ ք էլ ա յժ մ յա ն էեա ր /լի ն քա ղա քի
տ ե ղ ո ւմ Յ ե վ Հ ե տ ա ք ր ք ի ր ե , *[ոՐ ն ո ւ յ ն ա յս կա րծիքր նրա նցից
ա ո.ա ^ Հ ա յտ ն ա ծ ե յ ե ղ ե լ նա ե գերմա նա կա ն ֆ ե լդ մ ա ր շ ա լ Մ ոլա ­
ք ե ն ։ ր ս տ յ ե ր ե ո ւ յ թ ի ն , ւէորոշ ււա ղմա դիտ ա 1լա ն ն /լա ւո ա ո .ո ււս ե ր ո վ ' ։
_____________ «
1 Տ Լ ս նւԸ Ь а^ е \’օո И ^гап ок еЛ а, Негше.ч IX, 1875:
2 Տ Լ ՚ո ն ո ւ յն ը ,

8 Տ ե ս МопШвЬеЛсМе йег А к ай ет1е <1ег Ա"1տտշւ1տէ1սւքէ0ո гн ВегПп, 1873:

■* Аппа1е5, XV, 4:
3 Տե՛ս N31. Ւ11տէ. VI, 31, 3. Раг1в 1883, (Հր ա ս,. М. Լ 1 11 г ё):
'՛ Հա մ եմ ա տ և Լ с 1ւ ш а ո ո - Н а и р է, Агшеп1еп ճէււտէ սոմ յշէշէ, 1, ь 9
Յ Տ 1 — 4ՏԱ և о 0 1 — 5 2 3 ,
1 ՏԱи М о 1 1 к е Н . V о п, Вг1еГе йЬег 2ստէաս1օ սոճ ВсдеЪепЬеИеп 1п
йег Тйгке! (1835— 1839), ВегНп, ե չ 3 8 7 ,
65
ՏիպոոՏ (•. յեվ Հո աքը—5
 Ֆ ա լ/ 1լֆ ն ֊Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ս 1 ք ա ղ ա ք ը ։

Վ որ Հ ի ն Տիգրա նա կերտ ի տ ե ղ ր յ ե ղ ա ծ ս լի տ ի լի ն ե ր , ի ր ո ք ,
ա յժ մ յա ն Ֆ ա ր կ ի ն ո ւմ 1 ա յգ Հ ա ս տ ա տ ո ւմ են ա յժ մ նա և ի մ նոր
դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Պե վ ա ի ն գ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե զ ի ХаПБвИО ^ С\՜ 111123
կ ա յա ր ա ն ն ե ր ի տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յա ն մա սինէ վոր ոնք գտ ն վ ո ւմ ե յի ն
ս լա րղա սլես Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի Հ յո ւ ս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ք ա ր ­
տ եզի С упш а կ ա յտ ր ա ն ը ք ի ն չս լե ս մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ ե СГՀ ա յա ս տ ա ն ի
գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա ս լա ր Հ ն ե ր ը ֆ իմ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մև^, ա յժ մ յա ն
հ ի լ դ ի զ ե ե ( ^ С У А А В А 1111 С У М 1 2 А ) * վ ոՐՐ գ տ ն վ ո ւ մ ե ր Տ ի գ ր տ ն ա ­
կ ե ր տ ի ց ՍԼրտաշատ տ ա նող ճ ա ն ա սլա ր Հ ա գ ծ ո ւ մ և Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ -
Ֆ ա ր կ ի ն ի ց ճ իշտ և ճ իշտ 5 0 Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն կ ա մ մոտ 7 5 կ ի լ ո -
մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վրա , ի ն չս լե ս ա յդ ց ո ւ յ ց ե տ ր վ ա ծ Պ եվ-
յռ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւ մ ։ *
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ի Հա մա ր տ եղի այ գ ը ն տ ր ո ւ թ յո ւ ն ր
կ ա ր ե լի յ ե Հա մա րել ա ջ ո ղ ո ւ ն սլա տա կա Հա ր մա ր վ ո չ մ ի ա յն ք ա ­
ղ ա ք ա կ ա ն , ա յլ ն ա և ս տ րա տ եգի ա կա ն ո ւ տ նտ ես ա կ ա ն տ եսա կետ -
ներից։ Ցեվ իրա վի, ա յժ մ յա ն Ֆա րկինր ը ն կ ն ո ւմ ե Տիգրա նի
Հիէքեած աշխսւրՀաքչսւչու.թ-յա*ե ճիշտ մ ե ^ ւո ե ղ ո լյՏ և , դսՏԱէԷելով $ււ։վ ~

1 Տձս հչ 0 0 —02,

66
բո ս ք ա ն լե ո ն ե ր ի Հ ա ր ա վ ա յի ն ս տ ո ր ո տ ն ե ր ո ւմ ' բ ա վ ա կ ա ն ա չա փ
պ ա շտ պ ա ն վ ա ծ ե ե պ ա տ ս պ ա ր վ ա ծ ։ Ն ա ե ա ռ և տ ր ա կ ա ն Հ ա ղ ո ր դ ա կ —
ցո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի տ ես ա կ ե տ ի ց Տիդրա նա կերտ ի ա եղա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը
խ ի ս տ Հա ր մ ա ր ե ր , վ ո ր ո վ Հ ե տ ե ն ա գ տ ն վ ո ւ մ ե ր Ա ք ե մ ե ն յ ա ն Պ ա ր ս ­
կ ա ս տ ա ն ի ա ր ք ո ւ ն ա կ ա ն մ եհ՛ ճ ա ն տ սլա ր Հի մոտ և էլա ն ա ղ ա ն ո ւ ղ ­
ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ կա ս լվ ա ծ եր ա ռևտ րա կա ն խ ոշոր կենտ րոնների
Հետ է
Ն ո ր Հի էքեա ծ ա յս ք ա ղ ա ք ը , ըստ յե ր և ո լ յ թ ի ն , կենտ րոն եր
դ ա ռ ն ա լ ո ւ վո< մ ի ա յն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի , ա ր Հ ե ս տ ն ե ր ի ո ւ ա ր ­
դ յ ո ւ ն ա գ ո ր ծ ո ւ թ յ ա ն I ա յ լ և Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն գ ի տ ո ւ թ յ ա ն , ա ր վ ե ս տ ի
.ո ւ գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ։ Հ ա յա ս տ ա ն ե ր Հ ր ա վ ի ր վ ա ծ , ի ն չ ս լե ս վ կ ա յո ւ մ
ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ր 1, Ա թ ե ն ք ի ց ա ք ս ո ր վ ա ծ ն շ ա ն ա վ ո ր Հ ռ ե տ ո ր Ա մ փ ի կ -
րատեաըտ վ ո ր ը ա ր Հա մ ա ր ա ն ք ո վ մ ե ր ժ ե լ ե ր Աե լ ե վ կ յ ա ն ն ե ր ի Հրա վԼг—
րլա և ա պ ր ո ւ մ եր Տիդ ր ա նի ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ ։ Մ ետ րոդորոս Ա կեպ -
ս ա ց ի ն " , վ ո ր ը Հ ա յտ ն ի գ ր ո ղ ե ր և փ ի լի ս ո փ ա և վ ո ր ի ն Պ լի ն ի ո ս ն
ա ն վ ա ն ո ւ մ ե -Հ ա տ ո ղ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր խ ) (յ|\^ւ1Տ0ք01ՈՁ6ԱՏ)'*յւ ք ա ղ ա ք ա ­
կա ն ա կա նա վոր գո ր ձ ի է եր ն ա խ Պ ո ն տ ո ս ո ւմ և ա պ ա Հ ա յա ս տ ա ­
նո ւմ ։ Մ ե տ ր ո ղ ո ր ո ս ը , ի ն չ պ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե ,՝ գ ր ա ծ ե յ ե ղ ե լ Տիգրա ն
'/?••/» ը ն դ ա ր ձ ա կ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը , ‘ԷՈՐէք]) դ ժ ր ւս խ տ ա ր ա ր , վորևե
Հ ե տ ք չ ե մ ն ա ց ե լ։ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ո ւմ , ի ն չ պ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե Պ լո ւ -
յտ ա ր ք ո ս ը 4, կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ ե յ ե ղ ե լ ա ռ ա ն ձ ի ն թ ա տ ր ո ն , վ ո ր ի Հա մա ր
զ ա ն ա զ ա ն տ ե ղ ե ր ի ց Հ ր ա ՎՒրՎ ա ծ ե ն յ ե ղ ե լ Հ ո ւ յն դ ե ր ա ս ա ն ն ե ր ։ Պլ ո ւ ­
տարքոս ի ո ւշա գ ր ա վ մի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց Հ ա յտ ն ի յ ե , ր ա ց ի ա յդ ,
վո ր Տ ի գ ր ա ն ի վ ո ր դ ի ն Ա րտ ա վա զդր գ ր ա ծ ե յե ղ ե լ Հ ո ւն ա ր ե ն լե զ -
վ ո վ վ ո ղ ր ե ր գ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , ճ ա ռ ե ր և պ ա տ մ ա կ ա ն յ ե ր կ ե ր , վ ո ր ո ն ց ի ց
մ ի ք ա ն ի ս ը ծ ա ն ո թ ե ն յ ե ղ ե լ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն մ ի ն չ և ի ս կ Պ լո լյո ա ր -
ք ո ս ի ժա մա նա կի։
Հ ա տ ո ւկ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ա ր ժ ա ն ի յ ե ն ա և ա յն , վոր Հ ա յա ս ­
տ ա ն ո ւ մ և ս , ի ն չ պ ե ս և Պ ո ն տ ո ս ո ւմ ո ւ Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ա յլ յ ե ր -
կ ը ր ն ե ր ո ւ մ , Հ ե լլե ն ի զ մ ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յա մ բ տ եղի յե ր ո ւն ե ց ե լ կ ր ո ն ­
ն ե ր ի մ ե ր ձ ե ցո ւմ և Հ ա յ Հեթ ա նոսա կա ն ա ստ վա ծները մ ի ա ձ ո ւ լվ ե լ
ե յի ն Հ ո ւն ա կ ա ն ն ե ր ի Հետ ։ Ա րա մա զդը Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն եր Հա ­
մ ա րվել Զ և ս ի ն, Մ իՀրը Հեփ եստ ոսին, Ա ն աՀիտըլ Ա ՚ր տ ե մ ի դ ե յի ն ,

1 Տ ե ս Լ ո ւկ ո ւէ, 2 2 , 7 ։
“ Տ Լ ՚ս Պ լ ո ւ. иг., Լռւկա, 2 2 , 3 — 6 , Ս ա ր ա ը ո ն, Х111» 1 ։ 5 5 և Ս, սլ ո լ .
Հ л ո դ . IV , 1 3 3 ։
^ N31. ատէ., X X X IV , 16, 2:
4 Լ ո ւկ ո ւ/., 2 9 , 4 ։
Տ ւ՚ւ ւ Պ լ ո ւ. ա ., Կըա սսռս, 3 3 , 1 г
 Ֆ ա ր էլին— Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն սլա րէսս լէ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը ։

%ա ն հ ա ն ' Ա թ և ն ա ս ի ն , ՛Ա ստ ղիկը Ա փ ր ո դ ի տ ե յի ն , Տ ի ր ը 1 Ա պ ո լո ն ի ն
և Վ ա Հ ա գ ն ը * Հ ե ր ա կ լե ս ի ն ։ Կ ր ո ն ա կ ա ն ա յս ա զ դ ե ց ո ւ թ յո ւ ն ն ա յ ն -
ք ա ն զ ո ր ե ղ ե ր , փ 1Ր Տ ի գ ր ա ն Յ ե ր կ ր ո ր դ ի ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս վ ե ֊
ր և տ ե ս ա ն ք ք Հ ա յկ ա կ ա ն մ ե հ յա ն ն ե ր ո ւ մ ե յ ի ն զ ե տ ե ղ ե լ Հ ո ւ ն ա ս տ ա —
ն ի ց և Փ ոքր Ա ս ի ա յի ց բ ե ր վ ա ծ Հ ո ւն ա կ ա ն ա ստ վա ծն երի ա րձա ն —
ն ե ր րէ
Բ ո լո ր ա յ ս փ ա ս տ ա կ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց / Հ ո ր վ ե ր ա բ ե ր ­
վ ո ւ մ ե ն Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի վ ե ր ա ն ո ր ո գ չ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն Լ ո ւ թ յա ն ը կա —
ր և լի յ ե Հետ ևցներ վոր վ " է մ ի ա յն Цա պ պ ա ղ ո վ կ ի ա յ ո ւ մ ե Պ ոնտ ո ֊
սումէ ա յլ և ս րա ն ց Հա րևա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Հ ա կ ա դ ի ր Հ ո ս ա ն ք ե ր
սկսվել ը ն դ դ ե մ տ ի ր ո ղ ի ր ա ն ի զ մ ի և Հ ի մ ք եր դ ր վ ե լ Հ ի ն կենցա ­
ղ ի Հ ե լլե ն ա կ ա ն ա ց մ ա ն ։
Ն ո ւ յ ն ա յս փ ա ս տ ե ր ը ց ո ւ յ ց ե ն տ ա լի ս $ վ ո ր դ ժ վ ա ր ե Հ ա մ ա ­
ձ ա յն ե լ Մ ո մ զ ե ն ի Հ ե տ է վ որ ը ի ն չս լե ս Հա յ —Հ էւոմեա կ ա ն} ն ո ւ յն պ ե ս և
Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն կոիֆտ երր) բն ո ր ո շո ւմ ե ի բ ր և Հետ ա դիմա կա ն .գ
շ ա ր ժ ո ւ մ ա ր և մ տ յա ն ժ ո ղ ո վ ր ւ լն ե ր ի դ ե մ ։ Ա ո ա վ ե լ և ս ս խ ա լ ե ք ա ն ­
շուշտ յ ն ր ա պ ն դ ո ւմ ը է վո Ր ԻԲՐ ^ Մ իՀրգա տ ը յե ղ ե լ ե ա սիա կա ն
ա յ դ ո ե ա կ ց ի ա յի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ն ը ն դ դ ե մ Հ ե լլե ն ի զ մ ի Ն
Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ը բ ա ց ա ո ի կ մ ի շ ը ր -
ֆսւն ե ր Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն *Հ զ ո ր ս ւց մ ա ն և կ ո ւ լտ ո ւ ր ա ­
կա ն ո ւ տ նտ եսա կա ն ն ե ր ք ի ն զ ա ր գա ցմ ա ն ։ Ո ւս տ ի և Հ ա ս կ ա ն ա լի
յ ե ք վ ո ր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ պ ա տ մ ա կ ա ն ա ն ց ք ե ր ը ն յ ո ւ թ ե յ ի ն դատւել ա ն ­
գ ի ր բ ա ն ա Հ յո ւ ս ո ւ թ յա ն ք պ ա տ մվել ո ւ յե ր գ վ ե լ ե յի ն Հ ի ն Հա յա ս -

ւ Տե՛ս .Р и м ск ая и стор и я * II, М о ск ва 1887,' ե չ 2 7 3 — 2 7 5 ։

68
 иг ա ն ո ւ մ և ն ր ա ն ց Հ ի շ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը սլա ս պ ա ն վ ե լ ե յի ն յե ր կ ա ր
գա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ *
Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի մ ա ս ի ն ն ո ւ յն ի ս կ Խ ո ր ե ն ա ց ո լ ժ ա մ ա ն ա կ գ ո յ ո ւ ­
թ յ ո ւ ն ե ն ո ւ ն ե ց ե լ էքորոշ ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր և բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ա կ ա ն
ա ո ա ն ձ ի ն մի դ ր վ ա ծ ք ( «Չ ո ր ս Հ ա գ ն ե ր գ ո ւթ ի ւն ք ս ^ } վորի Հեղի-
ն ա կ ն ո դ ա վ ա ծ ե յ ե ղ հ լ } Հ ա վ ա ն ո ր ե ն յ սլա տ մ ա !լա ն Հ ի ն յ ե ր գ ե ր ի ց և
ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։ Բա յ ց Խ ո ր ե ն ա ց ի ն ա յս ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի մ ե^
Գ ւ ա տ ա կվա ծ Տիգրա նին ք ՎՈՐ Ը Տ ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս յ Ա ր տ ա շ ե ս յա ն
աո Հմի Տ ի գ ր ա ն Բ —ն եք Հ ա մ ա ձ ա յն ի ր ս խ ա լ ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յա ն
Հա մ ա ր ե լ ե դ ա շ ն ա կ ի ց ս լա ր ս ի ց Цյ ո ւ ր ո ս թ ա գ ա վ ո ր ի ։
Ի ն չս լե ս ց ո ւ յ ց ե տ վ ե լ Մ ♦ Ա բ ե ղ յ ա ն ը Տ ի գ ր ա ն ի մ ա ս ի ն ա յն
ը 1։դ ա ր ձ ա կ Հ ի շ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը 9 վ ո ր բ ե ր վ ա ծ ե ն Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ պ ա տ ­
մ ո ւ թ յա ն ա ոա ջին գրքի Ի *հ--- ԼԱ գ լո ւ խ ն ե ր ո ւմ ք մեծ մ ա ս ա մ բք
պ ա տ մա կա ն ե ն և Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե ն ո տ ա ր ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի
Հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ։
Յեվ իրա վի, վոչ մ ի ա յն Մ ա րա ց տ ե ր ո ւ թ յա ն ն վ ա ճ ո ւմ ը ք
.ա յլեւ ներքև մեՀ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ են
պ ա ր զ ա պ ե ս Տ ի գ ր ա ն Բ —ի ն կ ա մ Մ ե ծ ի ն ։
1 * Խ ո ր ե ն ա ց ի դ Լ գ լ . ԻՂ*ք եֆ 7 1 ( Տ փ ղ ի ս 1 9 1 3 ) '
« Բ ա յց ա ն ց ց ո ւ ք ա յս ո ւ Հ ե տ և որ- ի ն չ յա ղ ա գ ս Տիգրա -
ն ա յ և ո ր ի ն մ ա ն է գ ո ր ծ ք ։ 'Բ ա ն ղ ի ս ա ա մ ե ն ե ց ո ւ ն ց թ ա գ ա -
այորացն մ ե ր ո ց Հ ա ր ս տ ա գ ո յն և խ ո Հ ե մ ա գ ո յն ք և ա ր ա ն ց ն ա յ ­
ն ո ցի կ և ա մ ե ն ե ց ո ւն Որ և • • • ղ Մ ա ր ա ց ն ի բ ա ց բ ա ո ն ա -
ԼՈՎ ԴԻշ.ի*ա ն ո ւ թ ի ւ ն ն ք և զ Յ ո յ ն ս ո չ ս ա կ ա ւ ժա մա նա կս ընդ
ի ւ ր ե ա ւ ն ո ւ ա ճ ե ա լ Հ ն ա զ ա ն դ է ր ։ Ե ւ զ ս ա Հ մա ն ս մերոյ բնա ­
կ ո ւ թ ե ա ն ս ը ն դ ա ր ձ ա կ ե ս /լ ի Հ ի ն ս ն մ ե ր Հ ա ս ո ւց ա ն է ր յ ե զ ե ր ս
ծ ա յր ի ց բ ն ա կ ո ւ թ ե ա ն ք և ա մ ե ն ե ց ո ւ ն ց ո ր աո ի ւր ո վ ք ն էին
ժ ա մ ա ն ա կ օ ք ' ն ա խ ա ն ձ ե լի ք և ղ կ ե ն ա ց ս ը ղ & ա լի ի ն ք ն և ժա ­
մա նա կ ի ւր » ։
2 • Խ որենա ցի ք Լ դ է ԻԳք ե ջ 7 2 х
«Ա րա ն ց կ ա ց ե ա լ գ լո ւխ և ա ր ո ւ թ ի ւ ն ցո ւց ե ա լ զա զգս
մ ե ր բ ա ր ձ ր ա ց ո յց ք և ղ ր ն դ լ ծ ո վ կ ա ց ե ա լս ս ճ լ ծ ա դ ի ր ս և Հ ա ր -
կա սլա Հ ա ն կա ց ո յ ց բ ա զ մ ա ց • մթ երս ո ս կ ւո յ և ար ծ ա թ ո յ և
ր ա բ ա ն ց պ ա տ ո ւա կ ա ն ա ց և զ գ ե ս տ ո ւ ց և պ է ս պ է ս գ ո ւ ն ի ց և

1 Տ ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի , I, գ լ. ԻԱ, և ԻԳւ
- Ни էՀա յ ժողովրդա կա ն ա ռ ա ս պ ե լն ե ր ը Ֆ, Վաղարշապասւ 1 9 0 1 , Ь9
■448 — 4 7 4 , Հա մ եմ ա տ ե նաև. Հ . *հ և լ ց ե ր, к Հա մ ա ռ օտ պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց } ,
թ ա ր գ մ ա Գ ա լ ե մ ք յ ա ր յ ա 4, ի, ՎիԼ4,%ա 1897, ե չ 8 —9,

69
 Ֆ ա ր կ ի ն — ա ր և ե լյա ն պ ա րիսպ է ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը г

ա ն կ ո ւա ծո ց * ա ր ա նց մ ի ա ն գ ա մ ա յն ե կ ա ն ա ն ց ' Հա ս ա ր ա կ ա ց՝
ր ա զ մ ա ց ո յց * ո ր ո վ ք տ գ ե ղ ա գ ո յն ք ն է ր ր ե զ գ ե ղ ա ւ ո ր ս երնէին
ս ք ւ ն ն է ե լի ք ք և գ ե ղ ա ւ ո ր ք ն ըստ ժ ա մ ա ն ա կ ի ն աո. Հ ա ս ա ր ա կ
դ ի ւց ա զ ն ա ց ե ա լք ։ Հեա եա կա մա րա քն ի վ ե ր ա յ ո ւս ո ց ձիոց
բ ե ր ե ա լք , ե պ ա ր ս ա ւ ո ր ք ն աո. Հա ս ա ր ա կ դ ի ս լա զ ե ղ ո ւ ն ք , ե
շե ր տ ա ւո ր ք ն ի ս ո ւս ե ր և ի տ է գ ն ի զ ա կ ի վ ա ո ե ա լք * մ ե ր կ ք ն ՛•
վ ա Հ ա ն օ ք և զ գ ե ս տ ո ւ ք ե ր կ ա թ ՜ե օ ք ս լա ր ա ծ ա ծ կ ե ա լ ք ։ Որո ց ի
մի վ այ ր Հ ա ս ե լո ց բ ա ւ ա կ ա ն է ր տ ե ս ի լն մ ի ա յն , և ո ր ի
նոցա յն սլա Հ ս լա ն ա կ ա ց և գ ի ն ո ւ ց փ ա յլ մ ո ւ ն ք ե շ ո ղ ի ւ ն ք 4‘
զթ շն ա մ իսն ա ր ա ա Հա լա ծ ե լէ Խ ա ղ ա ղ ո ւթ ե ա ն և շ ի ն ո ւթ ե ւո Ն
բ ե ր ո ղ , ի ւ ղ ո վ և մ ե ղ ո ւ զ ա մ ե ն ա յն Հա սա կ ս լա ր ա ր ե ա լ}) է
70
Ա ր շա կ ո ւն ի Հ ա յ թ ա գ ա վ ո ր ի Հ ո ւն ա ր ե ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։
(Ֆ ո ր կ ի Օ ի հ յ ո ւ ս ի ո ա յ ի К ւ ւ լո ւ ր ի ո պ ի վ ր ա ) :
 3 ֊ Խ ո ր ե ն ա ց ի , 1, գ լ» Լք ե 9 8 2 — 5 3 '
((Պա ա մ ի և ա յս յ թ է ա յս պ ի ս ի ի ր ա ց կ ա տ ա ր մ ա ն '
յո ւ ղ ա ր կ է թ ա գ ա ւ ո ր ա պ է ս զ ք ո յր ի^բ Տի գ ր ա ն ո ւՀի մեծա ւ
ա մ բ ո խ ի ւ ի Հ ա յս , յ ա ւ ա ն ն ճ զ ո ր շ ի ն ե ա ց յ է * ֊? ա ն ո ւն ն Տ ի գ ­
րա ն, որ է Տի գ ր ա ն ա կ ե ր տ »։
4» Խ ո ր ե ն ա ց ի , П Ь Т*С§ ե ջ 2 9 0 х
(СԵ ւ ն գ ա խ ա ր խ ա ր ա րա րեա լ զ ա յն [զ պ ա ր ի ս պ ն Տիգ—
ր ա ն ա կ ե ր ա ի ], ո ր ի Հ ա յկ ա զ ն ո յն Տ ի գ ր ա ն ա յ Հոծեա լ և յ ա ր ֊
մ ա ր ե ա լ ո ր մ ո ւ ն ք ն , ք ա կ ե ա լ ը ն կ ե ց ի ն }) ։
Ա յ и վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ա ոա ջի ն ո ւ մ ճ շ տ ո ւ թ յա մ բ ար ա ա —
Հա քա վա ծ ո ւ ս լա Հ վ ա ծ ե Տ ի գ ր ա ն ք*~ի կ ա րճ ա տ և տ ի ր ա պ ե տ ո լ֊
թ յո ւ ն ը Ս ե լե վ կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն Հ ո ւ յն ե ր ի վ ր ա ** Յերկրորդ
վ կ ա յո ւ թ յա ն մ ե ջ, վ ո ր ն ա ռ ա նձն ա պ ես կա րևոր ե ո ւ Հ ե տ ա ք ր ք ի ր յ
մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ր վ ա ծ Հ ա յկ ա կ ա ն զորա բա նա կի վերա կա զ մ ո ւ-
թ 'յո ւ ն ը և ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ ե ն ն ա և Հ ա յա ս տ ա ն ի լի ա ռ ա տ ո ւ ր ա ր ե ֊
կ ե ց ի կ վ ի ճ ա կ ը և ա յ ն մ ե ծ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր կ ա յի ն յ ե ր կ ը ֊
ր ո լմ Տ ի գ ր ա ն ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Յ ե ր ր ո ր գ և Հ-որ ր որ գ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը
ևս մ ի ա ն գ ա մ ա յն ս տ ո ւ յգ ե ն և պ ա տ մա կա ն և վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ են
Տի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ի շ ի ն ո ւ թ յա ն ն Ա ղ ձ ն ի ք ո ւմ ։
Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ յե ր կ ր ո ր դ վ կ ա յ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ , ի ն չս լե ս մ ա տ ն ա ն շ ե լ
ե յ ի ն ք ռ ո ւ ս ե ր ե ն йП/ր ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե ^ ճ « ի ւ ղ ո վ և մեղու զ Հ ա ֊
սա կս ա մ ե ն ե ց ո ւ ն պ ա ր ա ր ե ա լ$ ա ր տ ա Հ ա յտ ո ւ թ յո ւ ն ը Հռետ որա կա ն
մի չ ա փ ա զ ա ն ց ո ւ թ յո ւ ն ե , վ ո ր ը ճիշտ կ ա ր ո ղ ե լ ի ն ե լ , գ լխ ա վ ո ր ա ­
պ ե ս , իշ_խո դ դ ա ս ե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Մ ի ա ն գ ա մա յ ն սա կա յ ն Հ ն ա ր ա վ ո ր
ե և Հ ա վ ա ն ա կ ա ն , վ ո ր Հա րս տ ա ցա ծ՝ ո ւ փ ա ր թ ա մ ա ց ա ծ ա յս դ ա ս ե ր ի
զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն և ս ր ա ն ց ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ո ւ ա ր տ ո ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ը ն ­
դ ա ր ձ ա կ մ ա ն Հետ մ ի ա ս ի ն կ ա ր ո ղ ե ր ծ՜ա նրա ցա ծ՛ լ ի ն ե լ ի ր ա վ ա կ ա ն
դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը շ ի ն ա կ ա ն դ ա ս ի ։
Վ որ Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ մոտ պ ա տ մ ա կ ա ն ե ն ո ւ ա ր ժ ա ն ա Հ ա վ ա տ ն ա և
վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Հ ի շ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ կիտ վա ծ՛ դ ր ա մ ա կ ա ն
ո ւ ա յ լ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն 1 ա յդ Հ ա ս տ ա տ ո ւմ ե ն , ի ն չպ ե ս
կտ եսնենք ներքև, Պ լո ւա ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հ ո կ ա յա կ ա ն
ա յ ն գ ո ւ մ ա ր ն ե ր ի մ ա ս ի ն , վ ո ր տ ա ր ե լ ե յ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ց Լ ո ւ կ ո ւ լ-
լո ս ը և Պ ո մ պ ե յո ս ը ։

յ Տ ե ս Ա ր ե ղ յ ա Դւ, Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա ռ ա ս պ ե լն ե ր ը , ԼՀԷ 4 3 4 :
2 .0 т о р го в л е и город ах А р м ен и и ", ե չ 6 5 — 6 6 ։

72
 ■8. ՍՒւՐԴԱՏՅԱՆ ՅեՐՐՈՐԴ ՊԱՏեՐԱԶՄԸ ЗЫ. ՄՒՃՐԴԱՏՒ
ՓԱխՈՏՍՏԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Մ ի Հ ր ղ ւա տ յա ն ա ,լ ա } / ,!, պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց Հետ ո Ս ո ւ լ լա յի և Մ ի —
■՜Հըրդատի մ ի ք և կ ա յա ց ե լ ե ր մ ի ա յն բա նա վոր Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յո ւ ն
և Գ ա ր դ ա ն ո ս ո ւմ / լն ք վ ա ծ դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ( 8 4 թ . /Բեր թ վ . աո.,)
.ո ւն ե ր ա վ ե լի շ ո ւտ ժա մա նա կա վոր զինա դա դա րի բ ն ո ւ յթ , քա ն
Հ ա ս տ ա տ ո ւն ո ւ տ և ա կ ա ն խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յա ն ։
Թե վորք ա ն ա ն կ ա յո ւ ն եր րա նա վոր ա յս Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն ր
ա յդ ն կ ա տ վ ե ց դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ա ր դ ե ն մ ե կ տ ա ր ի Հ ե տ ո ։
8 3 թ վ ի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Ա ս ի ա յի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ Մ ո ւր ե ն ա ն , ա ն ­
տ ես ա ռ ն ե լո վ 'հ ա ր դ ա ն ո ս ի դ ա շ ի ն ք ը ի ն ք ն ա գ լո ւխ կերպ ով, ա ռա նց
Հռոմեա կա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ի ո ւ ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ի Հ ա վ ա ն ո ւ թ յա ն , վերսկսեց
պ ա տ երա զմը ՄիՀրգա տ ի դեմ։ Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն ա յս յե ր կ ր ո ր դ պ ա -
.ա ե ր ա զ մ ր ) վ ոՐՐ տ և ե ց մ ո տ յ ե ր ե ք տ ա ր ի ( 8 3 — ծ 1 թ * մ ե ր թ վ * ա ո*
դա դա րեցվեց Ս ո ւ լ լա յի Հրա մա նով մ ի ա յն ա յն ժ ա մ ա նա կ ք յ ե ր ր
Հռոմեա կա ն պ ա րտ վա ծ Գո ր ք ե ր ը Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ե յ ի ն յե տ նա Հա ն-
ք ե լ Պ ոնտ ոս ի ց ։
Ա յս յե ր կ ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց Հ ե տ ո ճ Մ ի Հ ր դ ա տ ը , վ ո ր ն ա ն կ ե ղ ծ
կ ե ր պ ո վ կողւՈւակից եր խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յա ն Հ ո ւ ղ ա ր կ ե ց Հ ռ ո մ Հ ա տ ո ւկ
-դ ե ս պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ( 7 9 և 7 8 թ վ * ) և խ նդրեց, վ որ հա րդա նոսի
դ ա շ է /ա ղ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ձևա կերպ վի գրա վոր կերպ ով և վա վերա ցվի
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ի կ ո ղ մ ի ց ։ Յ ե վ յ ե ր ր ն ր ա ա յս դ ի մ ո ւ& ե ե ր ր
Ահաց ի ն ա նՀետ ևա նք նա Հա մոզվեց, վոր կռիվն ա ն խ ո ւս ա է ի ե լի
.կ ե ր պ ո վ վ ե ր ս կ ս վ ե լո ւ յ ե Հա կա ռա կ ի ր ց ա ն կ ո ւ թ յա ն ։
Յեթե Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն յ ե ր ր ո ր գ պ ա տ ե ր ա զ մ ը ր ո ն կ վ ե ց ա յս բ ա ­
ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց Հինգ տ ա րի Հետ ոՀ դ ր ա պ ա տ ճա ռն ա յն ե ր ք
վոր Ս ո ւ լլա յի մ ա Հ ի ց Հետ ո ( 7 8 թ * մ ե ր թ վ * ա ռ *) Հ ռ ո մ ո ւմ կա ռա ­
վ ա ր ո ւ թ յա ն դ ե մ վ ո տ ք ի յե ր կա նգնել դեմոկրա տ ա կա ն կողա կ­
ց ո ւ թ յո ւ ն ը և Ի ս պ ա ն ի ա յո ւ մ վ տ ա ն գ ա վ ո ր ը ն թ ա ց ք ե յի ն ը ն դ ո ւն ե լ
.վ տ ա ր ա ն դ ի դեմոկրա տ ների կ ռ ի ֆ /ե ր ր Սե ր տ ո ր ի ո ւ ս ի հա նճա րեղ
դ ե կ ա վ ա ր ո ւ թ յա մ բ ։
 Հինգ տ ա րվա ա յս Հա նգիստ ը Մ իՀրդա տ ը մեծա պ ես ոգտ ա —
գ ո ր ծ ե ց և ա մ ե ն ա յ ե ռ ա ն դ ո ւ ն կ ե ր ս լո վ նա խ ա պ ա տ րա ստ վեց պ ա տ ե­
րա զմի. վորն ա ն խ ո ւ ս ա փ ե լի յե ր * Նա խ որգ կ ռ ի ֆ յե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ
նա ա րդեն Հա մոզվել եր, ՎՈԸ փ ոՔՐ> Ր ա յ 9 մ ա րզվա ծ ե ո ւժ եզ
զ ո ր ք ն ա վ ե լի կ ա ր և ո ր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ի , ք ա ն ա ր և ե լյա ն մ ե ծ
ղ ո րա ր ա ն ա կ ն ե ր լլ , վ ո ր ո ն ք ' չ ն ա յա ծ ի ր ե ն ց թվա կա ն դ ե ր ա կ շ ո ո լ—
թ յա ն լլ չե ն կա րող դիմա դրե լ ու կռվել Հռոմեա կա ն վա րժվա ծ
զ ո ր ք ի Հ ե տ ։ Նա ա շ խ ա տ ո ւմ ե ր ա յ ժ մ զ ի ն ե լ , մ ա ր զ ե լ և կ ա զ մ ա կ ե ր ­
պ ե լ ի ր բ ա ն ա կ ը Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի ն մ ա ն ո ւ թ յա մ բ և ա յդ բ ա ն ո ւ մ
ն ր ա ն ո գ ն ո ւ մ ե յ ի ն ի տ ա լա ց ի վ տ ա ր ա ն դ ի ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք ա պ ա ս տ ա ն
ե յ ի ն գ տ ե լ ն ր ա մոտ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն կ ռ ի ֆ յե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Ն ր ա
ն ո ր զ ո ր ք ը , թ ե և թ վ ո վ ա յն ք ա ն շա տ չ ե ր ի ն չպ ե ս ա ռա ծին պ ա —
տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ , ս ա կ ա յն ի ր վ ո ր ա կ ո վ յե տ չ ե ր Տքնում Հ ռ ո մ ե ա ­
կ ա ն լե գ ե ո ն ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ի ց ։
Ա պ պ իա նոսը վ կ ա յո ւ մ ե , վո ր Մ իՀրդա տ ը, ր ա ց ի ա յղ , Հ ր ա ­
մ ա յե լ ե ր պ ա տ ր ա ս տ ե լ մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւ թ յա մ բ նա վեր ու զենքեր ե
մթերել եր տ վել զորքի պ ա րենա վորմա ն Հա մա ր յե ր կ ո ւ մ ի լի ո ն
մեղիՏքև ց ո ր ե ն ( = մոտ 5 մ ի լի ո ն փ ո ւ թ ) ։

({Մ ի Հ ր գ ա տ ի պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ի ց ն ե ր ն ե յ ի ն , — ա ս ո ւ մ ե Ա ս լ ֊
պ ի ա ն ո ս ր ,--- ր ա ց ի ն ա խ կ ի ն ո ւ ժ ե ր ի ց իւ ա լ յո ւ ր ն ե՛րր, ա րմեն֊
ն ե ր ր , ս կ յո ւ թ ն ե ր ը , տ ա վ ր ե ր ը , Հ ո ւ յն ե ր ը , Հ ե ն ի ո ք ն ե ր ը , ս պ ի ­
տակ ա սորիները և նր ա նք, վորոնց յե ր կ ի ր ը գ տ ն վ ո ւմ А
Թ երմողոնգ գետ ի շր ջա ն ո ւմ և ա ն վ ա ն վ ո ւմ ե ա մ ա ւլո ն ո ւ֊
Հ ի ն ե ր ի յ ե ր կ ի ր » 1«
Ա պ պ ի ա ն ո ս ի ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն մեՀ ա րմենները, վոր Հ ի ֊
շա տ ա կ վ ա ծ ե ն ի ,ա լ յ ո լ ր ն ե ր ի ց Հետ ո' ա կներևա բա ր Փ ո ք ր Հ ա յք ի
ա ր մ ե ն ն ե ր ն ե ն , վ ո ր ո ն ք , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա նք մա սնա կցել ե յի ն
ն ա և Մ իՀրգա տ յա ն ա ռ ա ծին պ ա տ երա զմ ին ։
Հետ ա քրքիր ե ա ռ ա նձն ա պ ես և ո ւշա գ ր ա վ , վոր ի ն չպ ե ս
Մ ի Հ ր գ ա տ յ ա ն ա ւլա ծ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց , ն ո ւ յն պ ե ս և ա յս յե ր ր ո ր գ
պ ա տ երա զմից ա ոա ^յ Տ ի գ ր ա ն ը , ի ն չպ ե ս վ երև մա նրա մա սն Հ ի յե լ
ե յի ն ք , նո ր ի ց Հա րձա կվել եր Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի վ ր ա " և Հ ա յա ս ­
տ ա ն եր գ ա ղ թ ե ցր ե լ Մ ա ժ ա ք ո ւ ա յլ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ր ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ֊
ն ը ։ Ա յս Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը , վ ո ր ը տ ե ղ ի յ ե ր ո ւ ն ե ց ե լ ը ն դ Հ ա ն ո ւ ր թ շ ե ա ֊
ժ ո լ Ա ր ի ո ր ա ր զ ա ն Ա ֊ի դեմ, ըստ յե ր և ո լյթ ի ն , Մ իՀրգա տ ի խ ր ն -

1 Տ ե ս Ա սլ պ ,, Մ [ւՀր դ ա տ ա կ ա նք, 69ւ

- Ը ստ Ռ ե յ՚ն ա ք ի 7 7 թ վ ի ն մ ե ք թ վ . ա լ , տ ես ЛИЛг1Йа(е Е и р а ^ Г , եՀ 3 1 3 -

74т
 դ / ՚ր 4>ՈՎ' ՚ղ ե ա ։ր ե , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա սլա Հո վ ե ր ա յս վ ե ր ջ ի ն ի թ ի կ ո ւ ն ­
քը Կ ա ս լս լա ղ ո վ կ ի ա յի կողմից* Հ ռ ո մ ի դ ա շ ն ա կ ի ց ա յս թա գա վո­
ր ո ւ թ յ ա ն յ ե ր կ ի ր ը , ի ն չս լե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք , ն ր ա Հա մա ր ռ ա զ մ ա ­
կա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ցո ղ կա րևոր մի մ ի զա ն ցք եր և պ ա -
ա երա ղմի ժա մա նա կ վա ա նգա վոր եր թ ե Պ ոնա ոսի և թ ե Հ ա յա ս ­
տ ա ն ի Հա մա ր։
Մ ե ն ք վ ե ր և ն ո ւ յն ս լ ե ս տ ե ս ա ն ք , վ ո ր Հ ա յ- ս լո ն ա ա կ ա ն դ ա շ ի ն ­
ք ը վ ե ր ա ր ե ր վ ե լ ե վ ո չ թ ւ , Հ ո ո մ ե ա —ս լո ն տ ա կ ա ն պ ա տ երա զմներին,
ա յ լ Կասլսլա ղ ո վ կ ի ա յ ի ն ։ Թ ե և սլա տ մա ղ ի տ ա կ ա ն յ ե ր կ ե ր ո ւ մ գ ե ր ի շ ­
խ ո ւ մ ե ա յն կ ա ր ծ ի ք ը , վոր ի ր ր թ ե Տ ի դ ր ա ն ը ս լա ր տ ա վ ո ր վ ե լ ե ր
ըսւո ա յ դ դ ա շ ի ն ք ի պ ա տ ե ր ա զ մ ե լ Մ ի Հ ր գ ա տ ի Հետ Հ ռո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի
դ ե մ և վ ո ր ն ա Հ ո ո մ ե ա —ս լո ն տ ա կ ա ն յե ր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ Է ք ել
կ , Մ ի < ր դ ա տ ի ն ե. խ ա խ տ ե լ ի ր 1 լն ք ա ծ դ ա շ ի ն ք ը ճ ս ա կ ա յն ա յս պ ը ն -
ղոլՏՈւ ե ր ր մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա նՀ ա վա ն ակա ն ե ն և չե ն Հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ
ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ո ւ շ ա դ ի ր ո ւ ք ն ն ա կ ա ն ո ւ ս ո ւ Ա ե ա ս ի ր ո լ թ յա մ բ ։
Մ ի Հ ր գ ա տ ի դ ա շ ն ա կ ի ց ը յ ե ղ ե լ ե յե ր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ վ ո չ
թե Տ ի գ ր ա ն ը , վ ո ր ի ն ո ր Հ ի էքնա ծ մ ե ծ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ա ս լա Հ ո վ վ ա ծ
չ ե ր պ ա ր թ և ա կ ա ն Հ ա ր ձ ա կ ո ւԱ ն ե ր ի վ տ ա ն գ ի ց , ա յ լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ղ ե ~
մ ո կ ր ա տ ի ա յի ա ռ ա ջ ն ո ր դ Ս ե ր տ ո ր ի ո ւս ը , վ ո ր ը Հ ա վ ա ք ե լ ո ւ կ ա զ մ ա ­
կերպ ել եր Ւսպ ա նիա յո ւ մ Հռոմի պ ա Հ պ ա ն ո ղա կ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ­
իմյ ա ն ալեմ Հ զ ո ր մ ի զ ո ր ա բ ա ն ա կ ք Մ ի Հ ր գ ա տ ը շա տ լա վ Հ ա ս կ ա ն ո ւմ
ե ր , վ ո ր վ Է թ ՚Է * ա ր է ո ւ զորեղ Հ ռ ո մ ը գ ր ե թ ե ա ն պ ա ր տ ե լի յ ե ։ Նա
վ ո ր ո շ ե լ ե ր չ կ քԼվ ե լ ա յ ժ մ յ ե ր կ ո ւ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի
Հետ միա ժա մա նա կ, ի ն չպ ե ս նա այ գ ա ր ե լ ե ր ա ռ ա քի ն պ ա տ ե­
ր ա զ մ ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Ն ր ա գ լխ ա վ ո ր Հ ո ւ յս ն ա յ ժ մ ա յ ն ե ր , վ ո ր ն ա
*կը կա բ ո զ ա ն ա փ ր կ ե լ մ ո տ ա լո ւտ վ տ ա ն գ ի ց ի ր յե ր կ ի ր ը տ դ ա շ ն ա կ ց ե ­
լո վ ո ւ Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն գ ա լո վ դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յա ն
Հետ ը ն դ դ ե մ իշ[ս ո դ կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յա ն ։
Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն ւս ք ո ղ վ ե ց Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն գ ա լ Ա ե ր տ ո ր ի ո ւս ի
Հ ետ , ո ւղ ա ր կ ե լո վ ն ր ա մոտ Ւսպ ա նիա Պ ոնտ ոս փ ա խ ա ծ Լ ո ւ ց ի ո ւ ս
Փ ա ն ն ի ո ւ ս և Լ ո ւ ց ի ո ւ ս Մ ա գ ի ո ւ ս Հ ռ ո մ ա յե ց ի սպ ա ներին, վորոնք
Ս ո ւ լ լա յի ո ւ ն ր ա կ ո ղ մ ն ա կ ի ցն ե ր ի կա տ ա ղի Հա կա ռա կորդներն ե -
յ ի ն ։ խ ա շ ի ն ք ը ն ր ա Հետ 1 լն ք վ ե ց Հ ե տ և յա լ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ ^ պ րո­
վինցիա Ա սիա ն լքի ա լ ո ւ յ ե ր Հ ռո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յա ն ն ե ր ­
ք ո , ի ս կ Բ ի թ ա ն ի ա ն , Պ ա փ լա դ ո ն ի ա ն և Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա ն , վորոնք
•մշտ ա կա ն կռվա խ նձոր ե յի ն Հռո մ ի և Պ ոնտ ոսի միքև և վ ո ր ո ն ք
Պ ո ն տ ո ս ի Հա մ ա ր ո ւ ն ե յ ի ն կ ե ն ս ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն 1 ս տ ա ն ա լո ւ
յե ր Մ ի Հ ր գ ա տ ը ։ Ա յս վ ե ր ք ի ն ն ո ւղ ա ր կ ե ց Ս ե ր տ ո ր ի ո ւս ի ն Իսպ ա ­
նիա 4 0 ն ա վ և 3 0 0 0 տ ա ղա նդ դրա մա կա ն նպ ա ստ ։
75
 Մ ի Հ ր դ ա տ յա *ն յե ր ր ո ր գ սլա տ Լ ր ա ղմի ա ռ ի թ ե ր ծ ա ռ ա յե լ Բ ի -
թ ա ն ի ա յի մ ի ա ց մ ա ն խ ն դ ի ր ր Հ ռ ո մ ի ն ։ 7 4 թ վ ի 1 վերտ երո ւս վա խ -
Հ ա ն վ ե լ ե ր Բ ի թ ա ն ի ա յի Ն ի կ ո մ ե գ ե ս թա գա վորը ե իր թա գա վո֊
րոէ-թ յ ո Լ ե ն ո ւ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը կտ ա կել եր Հռո մ ին։ Բ ի թ ս ։֊
ն ի ա ն , վ ո ր ն ա ր դ ե ն վ ա ղ ո ւց է ե տ ե շ ա էա գ ո ր ծ ո լԱ ո ւ Հա րս ա ա Հս։ ր ո ւ մ
ե յ ի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա պ ա լա ռ ո ւն ե ր ն ո ւ վ ա շ խ ա ռ ո ւն ե ր ը , ո ւ ն ե ր ա ր ֊
գ ա վ ա ն ղ Հողեր, ձկնորսա րա ններ, Հ ա ն ք ա տ ե ղ ե ր , . Հ ա ր ո ւս տ քա ­
ղ ա ք ն ե ր / ն ա վ ա Հ ա ն գ ի ս տ ն եր ո ւ շ ա հ ո ւթ ա բ ե ր մ ա ք ս ա տ ն ե ր ։ Բնա ­
կ ա ն ե , վ ո ր ա յ գ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ձ ե ռ ք ի ց ր ա ց չ ե յ ի ն թողնե­
լ ո ւ շա Հ ա գ ր գ ռ վ ա ծ ի տ ա լա կ ա ն դ ր ա մ ա տ ե ր ե ր ը ։ Թ եև Բ ի թ ա ն ի ւ ս // ,
գ ր ա վ ո ւմ ը խ ա խ տ ո ւ մ ե ր 'հ ա ր դ ա ն ո ս ի դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յա մ բ Հ ա ս տ ա տ ֊
վ ա ծ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն Հ ա վ ա ս ա ր ա կ շ ռ ո ւ թ յո ւ ն ը և Հա մ ա զո ր եր պ ա տ ե ­
ր ա զ մ ի Հ ա յտ ա ր ա ր ո ւ թ յա ն Մ ի Հ ր գ ա տ ի ն ' ն ր ա ն ք ա մ ե ն 9 ։ս ն ք գ ո ր ծ
դ ր ի ն և ա Հ ո ղ ե ց ր ի ն ա յ գ գ ր ա վ ո ւմ ը ծ ՛ե ր ա կ ո ւյտ ի վ ո ր ո շմ ա մ բ ։
Հ ռ ո մ ը , Հ ա ս տ ա տ ե լո վ ա յ ժ մ ի ր . տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ը Բ ի թ ա ն ի ֊
ա յ ո ւ մ 1 վ ո չ մ ի ա յն դ ա ռ ն ո ւմ եր Պ ոնտ ոսի ա նմիջա կա ն Հա րեա նր,
ա յ լ և տ ե ր ո ւ տ ն ո ր ե ն ն ե ր դ ա ռ ն ո ւ մ ս և ձ ո վ յա ն ն ե ղ ո ւ ց ն ե ր ի ։ Ա յ ֊
ն ո ւՀ ե տ և ն ա , յե ր ր ո ւզ ե ն ա ր * կա րող եր փ ա կել ն ե ղ ո ւց ն ե ր ը և ք ա յ ­
ք ա յ ե լ Պ ոնտ ոս ի ո ւ Բ ոս ւիորի ա ռ և տ ր ա կ ա ն մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի տ ն տ ե ­
ս ա կ ա ն բ ա ր ե կ ե ց ո ւ թ յո ւ ն ը ։
7 3 թ վ յ> գա րնա նը, յև ր բ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը չո ւն ե յի ն դեռևս
Փ ոքր Ա ս ի ա յո լ մ բ ա վ ա կ ա ն ա ց ա վ ։ զ ո ր ք ' պ ո ն տ ա կ ա ն ղ ո ր ք ե ր ր Հ ա ն ֊
կա րձա կի շա րժվ եցին , ա ռա նց պ ա տ ե ր ա զ մ Հ ա յտ ա ր ա ր ե լո ւ, դեպ ի
Կ ա պ պ ա դով կի ա և դեպ ի Բ իթա նիա , իսկ նա վևրըճ Բ իթ ա նիա յի
ա փ ե ր ո վ դ և պ ի ն ե ղ ո ւ ց ն ե ր ը ։ Կ ա պ պ ա դով կի ա ո ւղ ա ր կ վ ա ծ զ ո ր ա բ ա ­
ն ա կ ը , ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , պ ե տ ք և պ ա շտ պ ա ն ե ր Պ ոնտ ոս ի թ ի կ ո ւ ն ­
ք ը Հա րա վից1 Հռոմեա կա ն Կ ի լի կ ի ա յի կողմից։ Իսկ յե ր կ ր ո ր դ ր ,
գ լխ ա վ ո ր ո ւ գործող բա նա կը, իրեն նպ ա տ ա կ եր գ ր ե լ գրա վել
Բ ի թ ա ն ի ա ն և տ ի ր ա պ ե ւո ե լ ն ե ղ ո ւ ց ն ե ր ի ն ։
Մ ե ծ ա յս յե ր կ ր ո ր դ զ ո ր ա ր ա ն ա էլն ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ժ ա մ ա ն ա կ ո ւմ
ա ն ց ա վ Պ ա փ լա գ ո ն ի ա յի և Я*ш լա տ ի ա յի մ ի ֆ ո վ և մ ա ա վ ա նա կրն֊
կ ա լ կ ե ր պ ո վ Ր ի թ ա ն ի ա ք փ ա խ ո ւս տ ի մ ա տ ն ե լո վ Հռոմեա կա ն ֆի-

1 Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն յ ե ր ր ո ր գ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յա ն վ ե ր ա ր ե ր յա լ
վ ի ճ ե լի Հա րցերը ք ն ն ո ւ թ յա ն են ա ռնվա ծ Ֆ ե ո ւ ե ո ֊ո յի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ա ռ ա ծ ի ն
Հ ա տ ո ր ի վ ե լ վ ո ւ մ , տ ե ս „ В в Л И Ч И в И Л Э Д еН И в Р И М Э *, I, ե Հ 3 3 8 — 3 4 3 , Ս ա կ ա յն
ը ս տ ի и ա վ ե լի Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե ն ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն դ ի տ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ն ո ւ ճ ը շ -
աոամէեերլլ Ռ ե յն ա ք ի ո ւս ո ււէ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ե ք յ տ ե ս М й Ь г 1 с 1 а !е Е и р З ^ Г , եք_ 3 2 1
■ծա ն , և ա յ լ ն ։

76
 ն ա ն ս ի ս ա ն ե ր ի ն ո ւ պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի ն ) վ ո ր ո ն ք ա տ ե լի ե յ ի ն ղա ռել
ահ զ ա կ ա ն բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ա ն ր ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ն ո ւ ն ր ա ն ց զ ո ր ա —
վ ա ր ը յ ոլրո կ ո ն ս ո ւ լ Կ ռա տ ա ն) վ ո ր ո ն ք գ տ ն վ ո ււ / ե յի ն ք՝ի թ ա ն ի ա ֊
յո ւ մ ) ա մ ր ա ց ա ն է'ոս փ որ ի ա փ ի մոտ 'Ւ ա ղ կ ե ղ ո ն ք ա ղ ա ք ո ւմ ։ Ւս1լ
Հռոմեա կա ն մ յո ւ ս զորա վա րրք սլրո կ ո ն ս ո ւ լ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր ։ վ ո ր ի ն
Կոտտա յ ի Հետ մ ի ա ս ի ն Հ ա ն ձ ն ա ր ա ր վ ա ծ ե ր պ ա տ ե ր ա զ մ ի վ ա ր ո ւմ ր
Ա ւԼորն ա յդ մ ա մ ա ն ա կ գ տ ն վ ո ւ մ ե ր ի ր զ ո ր ա բ ա ն ա կ ո վ Փ ր յ ո ւ ղ ի ա ֊
յո ւ մ ճ շտ ա պ եց ո գ ն ո ւ թ յա ն Հա ս նել ի ր ր ն կ ե ր ո ք ։
Ս ա կ ա յն Կ ոտ տ ա ն չ ո ւ զ ե ց Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն ս լա տ ի վ ր րա ժա նել
Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի Հ ե տ ։ Յ ե վ ն ա ։ Հ ե ն վ ե լո վ մ ի ա յն ի ր զ ո ր ք ի վ ր տ ' ը ն ղ ո ւ -
ն ե ց մ ա ր ա ր 'Ք ա ղ կ ե դ ո ն ի պ ա ր ի ս պ ն ե ր ի մ ոտ և Ո ոս վւորի ն ե ղ ո ւ ց ո ւ մ ։
Ա յ ս կ ռ վ ո ւ մ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը ծ ա ն ր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն կ ր ե ց ց ա մ ա ­
ք ի և ծ ո վ ի վ ր ա ։ Հ ռ ո մ ը կ ո ր ց ր ե ց ա յս տ ե ղ ի ր ռ ա զ մ ա ծ ո վ ա յի ն ն ա —
վա տ որմր, վ ո ր բ ա ղ կ ա ց ա ծ ե ր ա վ ե լի քա ն վ ա թ ս ո ւն նա վերից։
Նա ք ո ւ ն ե ր ա յն ո ւ Հ ե տ և Պ ր ո պ ո ն տ ի ս ո լմ ե վ ո չ մ ի ն ա վ ։ Մ ի Հ ր գ ա տ ի
ն ա վ ե ր ն ա ղա տ կա րող եյ ի ն ա նցնել ն ե ղ ո ւ ց ն ե ր ո վ Պր ո պ ո ն տ ի ս ե
ա յս տ ե ղ ի ց ե ղ ե յ ա ն ծով։ Հա ղթա կա ն ճա կա տ ա մա րտ ն ո ւն ե ց ա վ
ն ա և ա յ ն Հ ե տ և ա ն ք ը ) վ ո ր ա մ բ ո ղ ք Ր ի թ ա ն ի ա ն ա ն ձ ն ա տ ո ւ ր յե ղ ա վ
ՄիՀրդա տ ին։
Ն ո ւ յն պ ի ս ի ա ր ա ղ ո ւ թ յ ա մ բ պ ո ն տ ա կ ա ն մ յո ւ ս բա նա կը ևս ։
Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ) գ ր ա վ ա ծ ե յ ե ղ ե լ Կ ա պ պ ա գ ո վ կ ի ա ն ։ Մ ն ո ւ մ ե ր ) ուրեԱնք
ն վ ա ճ ե լ ն ա և պ ր ո ւէի ն ց ի ա Աս ի ա ն և ա յն տ ե ղ Հա ստ ա տ եի Հա մա ­
ձ ա յն Ս Լ ր տ ո ր ի ո ւս ի Հետ / լն ք վ ա ծ դ ա շ ի ն ք ի ) Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ե մ ո կ ր ա տ ­
ն ե ր ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։
'ք ա ղ կ ե դ ո ն ի մոտ Հ ա ղ թ ո ւ թ յ ո ւ ն տ ա ն ե լո ւ ց Հետ ո' թ վ ո ւ մ եր,
վ ո ր տ յդ ևս ո ւ ն ի ա ճ ո ղ ո ւ թ յա ն վ ո ր ո շ Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն * Ա յս
յե ր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժա մա նա կ ս լո ն տ ա կ ա ն ղորքե րր մ տ ն ո ւմ
ե յի ն Հռմեա կա ն պ ր ո վ ի ն ցի ա ն վոչ թե նվա ճողա կա ն նպ ա տ ա կ­
ն ե ր ո վ , ի ն չ պ ե ս ա ռ ա ք ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ) այ լ ի բ ր և Ս ե ր տ ո ր իուսվւ
դա շնա կի ցներ։ երա նց ո ւ ղ ե կ ց ո ւ մ ե ր Մ ա ր կ ո ւս Մ ա ր ի ո ւս զորա ­
վա րը) վորը նշա նա կվա ծ եր պ րովինցիա Ա ս ի ա յի կա ռա վա րիչ և
սլրո կ ո ն ս ո ւ լ։
Ի ն չպ ե ս և ա ռ ա ք ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ՜ա մ ա նա կ ' Մ ի Հ ր դ տ տ ն ա յս
ա ն դ ա մ ևս ա շխ ա տ եց Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Փ ո ք ր Ա ս ի ա յո ւ մ ա ռա ք Ր ^րել
դ ա ս ա կ ս ։բ ղ ա յ ի ն կ ռ ի վ և վ ո տ ք ի Հա նել ժո ղ ո վ ր դ ի ճնշվա ծ ո ւ կ ե ­
ղ ե ք վ ա ծ ս տ ո ր ի ն էսա վ ե ր ն ը ն դ դ ե մ Ս ո ւ լլա յի Հա ստ ա տ ա ծ դա ժա ն
կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յա ն ։ Սա ո ւղ ա ր կ ո ւմ եր այ գ նպ ա տ ա կով զա նա ­
զա ն ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ բ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի թ ռ ո ւց ի կ քո կ ա տ ն ե ր ) վորոնք ք

77
ի ր ա պ ե ս , ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ա ռ ա Հ բ ե ր ի ՛ն Փ ո ք ր Ա ս ի ա յի Հա րա ­
վ ո ւմ ' Հռոմեա կա ՛ն Կ ի լի կ ի ա յո լմ , Ի ս ա վ ր ի ա յո լ մ և Պ ի ս ի դ ի ա յո լմ ։
Վ որոշ Հ ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ո ւ ն ե ց ա վ ն ա և պ ր ո կ ո ն ս ո լլ Մ ա ր կ ո լս Մ ա ր ի ֊
ո ւս ը պ րովինցիա Ա ս ի ա յի Հ յո ւ ս ի ս ֊ա բ և մ տ յ ա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։
Ա յս տ ե ղ մ ի շ ա ր ք ք ա ղ ա ք ն ե ր , ո ր ի ն ա կ ' Լ ա մ փ ս ա կ ո լս ր , Պ ա ր ի ո լմ ր ,
Պ ր ի ա պ ո լս ր և ո ւ ր ի շ ն ե ր ը նրա ն ա ն ձ ն ա տ ո ւր յե ղ ա ն ։ Մ ա ր կ ո լս
Մ ա ր ի ո ւս ը , մ տ ն ե լո վ ա յս ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' ա զ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ե ր շ ն ո ր ­
հ ո ւ մ ն ր ա ն ց Ա ե ր տ ո ր ի ո ւս ի ա ն ո ւ ն ի ց և զ ե ղ խ ո ւմ պ ա ր տ ք ե ր ի վորոշ
մա սը։
Պ ետ ք ե սա կլայ ն ա ս ե ի վ որ Հ ե ղ ա փ ո խ ո ւ թ ՛յա ն ն ա յ ս ա ն գ ա մ չ տ ա —
լ ։ ա ծ վ ե ց ն ո ւ յ ն ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ ^ ի ն չս լե ս ա ո ա ջ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մ ա ­
ն ա կ ։ Բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն բ ա ր ձ ր ո ւ Հ ա ր ո ւս տ խ ա վ ե ր ն ա մ ե ն կ ե ր պ -ա շխ ա ­
տ ե ց ի ն խ ո չը ն դ ո տ ե ք ո ւ կ ա ն խ ե լ ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Յ ե վ վ ո ր ո վ Հ ե տ և
ա յս խ ա վ ե ր ն ո ւ ժ ե ղ ո ւ ա զ դ ե ց ի կ ե յ ի ն խ ո շո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւ մ ) ո ւ ս ­
տի և մեծ քա ղա քներից գ ր ե թ ե ե վոէ մեկը չՀ ա ր ե ց ա պ ստ ա մ­
բ ո ւ թ յա ն ը է Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ի զորա բա նա կի Հա մա ր, ՎՈՐՐ կ ո տ տ ա յի
պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո մ ե ն մ ե ն ա կ պ ե տ ք ե պ ա շտ պ ա ն ե ր Հռոմե­
ա կ ա ն Աս ի ա ն ' ս ր ա ն ց Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յո ւ ն ը ե ո գ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ո ւ ն ե ր ,
ի Հ ա ր կ ե , մ ե ծ ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ։
'Բ ա ղ կ եդ ո ն ի մ ոտ տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ա ծ մ ե ծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց Հ ե տ ո '
Մ ի Հ ր դ ա տ ի զ ո ր ք ե ր ը , շ ա ր ժ վ ե լո վ դ ե պ ի Հա րա վի մ տ ա ն պ ր ո վ ի ն ց ի ա
Աս ի ա , գ ր ա վ ե ց ի ն ա յս տ ե ղ Լ ա մ փ ս ա կ ո լս ք ա ղ ա քը և տ եղա վորվե­
ցին Պ ր ո պ ո ն տ ի ս ի և Հ ե լլե ս պ ո ն տ ի յե ր կ ա ր ո ւ թ յ ա մ բ ։ Է ո ւ կ ո ւ Ա ո ս ը է
վ ո ր մ ո տ ի ց Հ ե տ և ո ւ մ ե ր Մ ի Հ ր դ ա տ ի զ ո ր ք ե ր ի տ ե ղ ա շ ա ր ժ ո ւմ ն ե ր ի ն '
վ ո ր ո շեց խ ո ւս ա փ ե լ վ ճ ռ ա կ ա ն ը ն դ Հ ա ր ո ւմ ի ց ։ Նա գ ի տ ե ր , վո ր թ ը շ ֊
ն ա մ ո ւ զ ո ր ք ն ր ը ի ր ե ն ց վ ո ր ա կ ո վ յե տ չ ե ն մ ն ո ւ մ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ց և
թ վ ո վ ա վ ե լի շա տ ե ն , ք ա ն ի ր զ ո ր ք ը * Ց ե վ վ ո ր ո վ Հ ե տ և Մ ի Հ ր դ ա տ ի
բ ա ն ա կ ի ա մ ե ն ա թ ո ւ յլ կ ո ղ մ ը պ ա ր ե ն ի մ ա տ ա կ ա ր ա ր մ ա ն դ ժ վ ա ր ո ւ ­
թ յո ւ ն ն ե ր ն ե յի ն , ո ւս տ ի և ն ա , վ տ ա ն գ ա վ ո ր Հ ա մ ա ր ե լո վ կ ռ ԻՎ յլ
բ ա ց ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ ' վ ո ր ո շ ն ց խ ա ն գ ա ր ե լ ո ւ կ ա ս ե ց ն ե լ պ ա ր ե ն ի
Հ ա յ թ ա յթ ո ւ մ ը ն ր ա բ ա ն ա կ ի ն ։
Ցեվ նրա ն ա յգ իսկա պ ես ա ֆ ողվեց։ Մ իՀրդա տ ի բա նա կի
պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը խ ի ս տ դ ժ վ ա ր ա ց ա վ ց ա մ ա ք ո վ , ի ս կ ծովովս Լա մփ ­
ս ա կ ո լս ի վ ր ա յ ո վ ս տ ա ց վ ո ղ ս ն ն դ ա մ թ ե ր ք ը չ ե ր բ ա վ ա ր ա ր ո ւ մ զ ո ր ք ի
պ ա Հա նգ ն ե ր ը ։ Պ ա րենա վորմա ն դ ժ վ ա ր ա ցմ ա ն պ ա տ ճա ռով Մ ի Հ ր գ ա -
տ ը պ ե տ ք ե կ ա մ յե տ ք ա շ վ ե ր ս և ծ ո վ յա ն ի ր նա վա Հա նգիստ ները
և կ ա մ գ ր ա վ ե ր Պ ր ո պ ո ն տ ի ս ո ւմ - ն ա և մ ի ո ւ ր ի շ ա վ ե լի մեծ նա վա -
Հա նգիստ , ո ւր կ ա ր ե լի լի ն ե ր բեռնա թ ա փ ել Պ ոնտ ոս ի ց բերվող
պ ա րենա մթերքը։

78
 Հսլա րտ ո ւ Հ ա մ ա րձա կ թ ա գ ա վ ո ր է у փոխանակէ յ ձ ա ն ա Հ ա ն -
ք ե լո ւ Հ վ ո ր ո շ ե ց պ ա շա ր ե լ ու. գ ր ա վ ե լ Կիզիկոս քա ղա քը, վոբն ա -
г/7/ն ա մ ե ծ ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր և ա մ ե ն ա ո ւ ժ ե ղ ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա յժ ­
մ յա ն Մ ա րմա ր ծովի ա փ ինէ Ս ա կ ա յն ա յս տ ե ղ Կիզիկոս ի աո.ք և
.ս կ ս ե ց ր ախար դա վա ճա նել նրա ն։ Կ իզիկոսի պ ա շա ր մ ա ն Հենց
ս կ զ բ ո ւ մ ս ո ս կ ա լի փ ոթ որ է կ է սլա տ ճա ոյով խ ի ս տ Տքնասվ ե ց ի ն Մ ի -
Հըրդա տ ի պ ա տ երա զմա կա ն մեքենա ները և զ "բ ք ի Հետ մ ի ա ս ի ն
Հ ր ա ս ո ւ յզ յե ղ ա ն ք ա ղ ա ք ը պ ա շա ր ո ղ ն ր ա ն ա վ ե ր ր ։ Բ ա ց ի ա յ դ , փ ո ­
թորիկների պ ա տ ճա ուով սկսեց ընդՀա տ վել պ ա րենի փ ոխ ա ­
դ ր ո ւ մ ը ծ ո վ ո վ և պ ա շա ր ո ղ զ ո ր ք ե ր ը Հետ զՀետ ե ո ւժ ա ս պ ա ռ , յե ղ ա ն
ս ո վ ի ց ո ւ Հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։ Վ ե ր ք ի վ ե ր ք ո , պ ո ն տ ա կ ա ն Հ յ ո ւ ծ ­
վա ծ զորա բա նա կը Հա րկա դրվա ծ յե ղ ա վ յե տ նա Հա նքել դեպ ի
Լ ա մ փ ս ա կ ո լս և Բ ի թ ա ն ի ա է Յ ե վ այ դ ն ա Հա նքի ժա մա նա կ ն ա դ ա ր -
ձ յա լ մ ե ծ կ ո ր ո ւ ս տ ն ե ր կ ր ե ց Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի Հ ե տ ա պ ն դ ո ղ լ ե գ ե ո ն ն ե ր ի ց ։
7 2 թ վփ գա րնա նը Մ իՀրդա տ ն իր մեծ զորքի մնա ցորդների
Հետ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ պ ա տ ս պ ա ր վ ե լ Լ ա մ փ ս ա կ ո ւս և Պ ա ր ի ո ւ մ ք ա ղ ա ք ­
ն ե ր ո ւ մ ։ Բ ա յց ա յն ո ւ Հ ե տ և ևս չ ա ր ճ ա կ ա տ ա գ ի ր ը դ ա ր ձ յա լ ո ւ ղ ե կ ­
ց ո ւ մ ե ր ն ր ա ն ։ Պ ո ն տ ա կ ա ն Հ ա ր յո ւ ր ա վ ո ր ն ա վ ե ր ն ո ր ի ց խ ո ր տ ա կ ­
վեցին փ ոթորիկի պ ա տ ճա ռով Կ իզիկոս և Պ ա ր ի ո ւմ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի
մ ո տ ։ Չ ն ա յա ծ դ ր ա ն Մ ի Հ ր դ ա տ ը դ ե ո. ե լի մոտ վ ե ց ա մ ի ս շ ա ր ո ւ ն ա ­
կ ե ց պ ա տ ե ր ա զ մ ը ծ ո վ ի վ ր ա ։ Յ ե վ մ ի ա յն ի ր ն ա վ ա տ ո ր մ ի վ ե ր ք ն ա -
կա ն պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո նա ստ իպ վա ծ յե ղ ա վ յե տ քա շվել
Պ ոնտ ոս։
Բ ա յց ն ր ա էւա զմա կա ն ո ւ ժ ե ր ի Հա մա ր ա ղետ ա ՛լի ո ւ կ ո ր ս տ ա ­
բ ե ր յե ղ ա վ ն ա և ա յ ս վ ե ր ք ի ն ն ա Հ ա ն ք ը ։ Բոսփ որ ի ց դ ո ւ ր ս գ ա լո ւ ց
Հետ ո ն ո ր ի ց փ ոթորիկի զոՀ դ ա ո.ա ն նրա ա վ ե լի ք ա ն վա թ ս ո ւն
ն ա վ ե ր ը և մոտ տ ա ս ը Հ ա զ ա ր ղ ո ր ք ը է Յ ե վ ն ա Հ ա զ ի վ Հ ա զ կ ա ր ո ղ ա ­
ց ա վ վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ ի ր յե ր կ ի ր ը գ ր ե թ ե մ ե ն մ ե ն ա կ ։
Կռվի բե մ ը դա ռա վ ա յն ո ւ Հ ե տ և Մ իՀրգա տ ի բո ւն յե ր կ ի ր ր ,
Պ ո ն տ ո ս ը , վ ո ր ն ա յ ժ մ գ ր ե թ ե ա ն պ ա շտ պ ա ն ե ր ։
7 2 ք թ վ ի յե ր կ ր ո ր դ կ ե ս ի ն Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը ն ե ր ս մտ ա վ Պ ոնտ ոսի
ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ե ր ը և թ ո ւ յլ տ վեց իր ղ ի ն վոբ ն ե ր ի ն ավերել ու
կ ո ղ ո պ տ ե լ Հ ա ր ո ւս տ ո ւ բ ա ր ե լի ց ա յս շրքա նները։ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի
վ կ ա յ ո ւ թ յ ա մ բ ս պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն ա վ ա ր ն ա յ ն ք ա ն շա տ ե ր ա յն տ ե ղ ,
վ ո ր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բ ա ն ա կ ո ւ մ մ ե կ յ ե ղ ն ա ր ժ ե ր 1 դ ե ն ա ր ք — մոտ 3 6
կ ո պ ♦ վ ո ս կ ի փ ո ղ ո վ ) ', մեկ ս տ ր ո ւկ ը ' 4 դ ե ն ա ր ( — մոտ 1 ռբ*

1 Լ ոս/լուլ., 1 4 , 1 ։
- Տես Н ս 1 1 տс Ь, ОйесЫвсНе սոճ г б т 18й 1е Ме1го1оз1е, ВегПп 1882,
ե ք 7 1 1 (= 0 ,7 0 2 М агк):
79
40 կ ո պ .) : Ա յս տ ե ղ ի ց Լ ուկուԱ Ո ս ի զորքերն ա ռա չ շա րժվեցին Լ-
պ ա շա րեցին պ ոնտ ա կա ն յե ր կ ո ւ ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ' Ա միսոսը և Թ ե֊
միսկիրա ն։
Մ իՀրգա տ ը թ ո ղ ե ց , վո ր ի ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ը պ ա շտ պ ա նվեն ի ր ե ն ց
սեփ ա կա ն ո ւժ ե ր ո վ , իսկ ինքը սկսեց Հա վա քել նոր զորքեր և
ա մ ր ա ն ա լո վ ի ր յ երկրի լ ե ռ ն ա յի ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ ' ա շխ ա տ ե ց Նա­
խ ա պ ա տ րա ստ ել նոր դ ի մ ագրո ւ թ յո լ ն : Մ ի և ն ո ւյն ժ ա մ ա ն ա 1լ նա
ո գ ն ո ւ թ յո ւ ն խ նդրեց իր վ ո ր գ ո լց ' Սա քա րես ի ց , վորը Բ ոս փ որի
փ ո խ ա ր ք ա ն ե ր , ն ա և պ ա ր թ և ն ե ր ի ց , ս կ յո ւ թ ն ե ր ի ց ո ւ Տ ի գ ր ա ն Բ ֊ի ց - '
Ս ա կ ա յն ն ր ա ն ո ր ն ա խ ա ձ ե ռ ն ո ւ թ յա ն ն ա յլև ս վոչ վոք Հ ա ֊
վա տ չ ե ր ը ն ծ ա յ ո ւ մ պ ո ն տ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ի ծա նր ա ն ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ֊
ն ե ր ի ց Հ ե տ ո ։ Թ շ ն ա մ ո ւ կողմն ե յ ի ն ա ն ց ն ո ւ մ ա յ ժ մ շա տ ե ր ը մ ի ն չ և ֊
ի ս կ Պ ոնտ ոսի մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ց ։ Ն ր ա ն դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ մ ե յ ի ն ն ո լք ն ի ս կ -
սեփ ա կա ն ի ր դ ես պ ա նները։
Մ ի Հ ր դ ա տ ի Հ ա ր ա զա տ վ ո ր ղ ի ն Մ ա ք ա ր ե ս ը վ ո չ մ ի ա յն չոդն եէյ
Հ ո ր ը , ա յ լ ի ն ք ը Հա ր մ ա ր ա ռ ի թ ի յ ե ր ս պ ա ս ո ւմ և Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր խ
Հետ ո ւ ղ ո ւ մ ե ր կ ն ք ե լ ա ն ^ա տ Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն ։
Տ ի գ ր ա ն ի մոտ ո ւ ղ ա ր կ վ ա ծ դ ե ս պ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Պլո ւտ ա ր ֊
ք ո ս ը պ ա տ մ ո ւմ ե Հ ե տ և յա լը ։
«Մ ետ ր ո դ ո ր ո ս ը Մ իՀրգա տ ի կ ողմից,— ա ս ո ւմ ե Պլ ո ւ -
տ ա ր ք ո ս ը 1, --- ո ւղ ա ր կ վ ա ծ եր Տիգրա նի մոտ իբրև դեսպ ա ն
խ ն դ ր ե լ ո ւ ո գ ն ո ւ թ յ ո ւ ն Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի դ ե մ ։ Ս րա ն Հա ր ցր ել-
եր Տ ի գ ր ա ն ը ' «ի ս կ դու ի նք դ , ով Մ ե տ ր ո դ ո ր ո ս , ի ՞ն չ խ ո ր ֊
Հ ո ւր դ կըտ ա ս ա յ գ մ ա ս ի ն յ>« Ց ե վ ն ա ' կ ա մ Տ ի գ ր ա ն ի ն ո գ տ ա ֊
կա ր լի ն ե լո ւ Հա մա ր և կ ա մ չ ց ա ն կ ա ն ա լո վ 'վ ո ր Մ ի Հ ր գ ա տ լ.-
փ ր կ վ ի ' ա ս ո ւ մ ե ' — « ի բ ր և դ ե ս պ ա ն խ ո ր Հ ո ւ ր դ ե մ տ ա լի ս , ի ս կ :
ի բր և խ որՀրգա տ ու խ ո ր Հ ո ւր դ չ ե մ տ ա լի ս »։
Մ ի Հր դ ա տ ի դ ի մ ո ւմ ի մ ա սի ն Տիգրա նին ո ւշա գ ր ա վ մի վ կ ա —
լ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ի ն ա և Մ եՏէնոնը։
հ Մի Հ ր դ ա տ ը * " ո ւղ ա ր կ ե ց ք վ կ ա յո ւ մ ե Մ եԱ եոնր1, — դ ե ս -
* ս լա ն ն ե ր ս կ յո ւ թ ա ց ո ց թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի , սլար թ և ս ։ց թ ա գ ա վ ո ր ի
և յո ւ ր փ ե ս ա յի ' Տիգրա ն ա րմենի մոտ ։ Ս ա կ ա յն ա ռա ջին­
ն ե ր ի ց նա ստ ա ցա վ մ ե ր ժ ո ւմ , ի ս կ Տ ի գ ր ա ն ր է վորի ն շ ա ր ո ւ­

ն ա կ ա ն հ ա ն գ ս տ ա ց ն ո ւ մ ե ր ո ւ ա ղ ե ր ս ա լի ց խ ն դ ր ո ւ մ Մ ի Հ ր դ տ ֊
տ ի դ ո ւս տ ր լլ վ ե ր ֆ ի վ ե ր Պո խ ո ս տ ա ց ա վ ո գ ն ե ր :

1 Տ ե ս I ո ւ1լուլլոս, 2 2 , 4 ։
շ Գլ. 4 3 , Ь|рБ1ае 1816, ե չ 6 4 ,

80
 Տ ի գ ր ա ն ի ա յս խ ոււա ժւմ ր (քնաւյել ե ր է ը ս տ յ ե ր և ո ւ յթ ի ն ք ի բ ր և
սոոկ խ ո ս տ ո ւ մ ։ Ա կ դ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի 'մեք ն ր ա ի ր ա էլան ո գ ն ուիքյ ա ն
ու. ա ք ա կ ր ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն վ ո չ մ ի ա յն չէլա ն վ ո ր և ե տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ֊
ն ե ր , ա յլ ր նղ Հ ա էլա ո ա կ ր էլան ա էլնա րէլներ ն ր ա չ ե զ ո ք ո ւ թ յա ն մ ա ֊
ս ի ն ։ վ որ ն ր ա ն ք Հ ա մ ա ր ո ւմ են ա ններելիէ մի ս խ ա լ։ Ռ ե յն ա ք ի
կա րծիքով ւ Տիգրա նին են վ ե ր ա բ ե րվոլյքք .Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Ս ա լլո ւս ֊
տ ի ո ւս ի Հետ և յ ա լ խ ո ս ք ե ր ը ?
« 'հ ո ւ չ գ ի տ ե ս ք վ ո ր յ ե թ ե վ ո ր և ե տ ն ե ր կրա էլ/л ո ւ ժ գ ն ո ֊
ր ե ն ՀրդեՀել ե , ա յն ք ա ն ել Հեշտ չե կ ա ն խ ե լ ք վ ո ր պ ես զի
չ ա յր վ ե ն ն ա և Հա րևա ն տ ն ե ր ը » . [ „ ո օ ո էս ՏՇ1Տ, տւ ււսՅՏ а е й е я
ւցուտ серг1 а с г й е г , Иаис1 {а сП е տսոէ й еГ еп вй ц ш п նէ с о т -
Ь и гап Ш г р г с ш т а е " ] 1:
Ենտոլես յ ե ն թ ա գ ր ո լ մ ե գ ա ր ձ յա լ Ռ ե յն ա ք ր , ՀԼՆւյ ա յս տո —
ղ ե ր ի ա ղ դ ե ց ո ւ թ յ ա մ բ դ ր վ ա ծ ե , Հա վ ա ն ո ր ե ն ։ ն ա և Հ ո ր ա յյի ո ւ ս ի Հ ե ֊
տ և յա լ տ ո ղ ր '
« յե ր ր Հա րևա ն պ ա տ ն ա յր վ ո ւ մ ե 1 վտ ա նգը ք ե զ ել ե
վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ » [„էսՅ гея а§ И и г рап ея си т ргохш и э
я г с к ^ " ] 2:
Պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն յ ե ր կ ե ր ո ւ մ ևս Տ ի գ ր ա ն ի չ ե ղ ո ֊
վ»ուԷ1յ ո ւ ն ը Հ ա մ ա ր ո լյք են քա ղա քա կա ն մեծ ս խ ա լ9 վ ո ր ո վ Հ ե տ և
ա յժ մ վ ճ ո վ ո ւ մ ե ր վ ո չ մ ի ա յն Պ ոնտ ոսի} ա յլ և Հ ա յա ս տ ա ն ի ու
Աո.աք ա վ ո ր Ա ս ի ա յի ր ա խ տ ն ո լ ա սլա ւէա ն։
Ա յս դ ն ա Հ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ք ի Հ տ ր /լե , ո ւ ղ ի ղ եք ս ա կ ա յն Տ ի գ ր ա ն ի ն
ղ ա տ ա պ ա ր էո ո ղ ն ե ր ր ս լե տ ք ե նկա տ ի ո ւն ե ն ա ն մ ի է ւ ն ո ւ յն ժ ա մ ա ֊
նա կ նրա դժվա ր կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ր ։ Հա նդես ղ ա լո վ Հոոմա յ ե ց ի ն ե ր ի
դ ե ։Ր նա Հա րկա դրվա ծ պ իտ ի լի ն ե ր պ ա տ ե ր ա զ մ ե լո ւ վ ո չ մ ի ա յ ն
ս ր ա ն էի ա յ լ նա և իր վ ո խ է յր ի մ թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի ' սլա ր թ և ն ե ր ի Հետ ՛*։
Զ ս լե տ ք ե ն ա և մ ո ա ս ն ա ի վ ո ր Հ ո .ո մ եա կ ա ն նենգ ո ւ ճա րպ իկ դ ի ֊
վ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յո ւ ն ն ա շխ ա տ ել եր ի ր Հ ե ր թ ի ն ք ի ն չպ ե ս դ ժ վ ա ր չե
կ ո ա Հ ե լ Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ր * ք տ պ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն и տ ե ղ ֊
ծ ե լ ի ր խ ՛ո ղա ղ տ ր ա մ ա դ ր ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Տ ի գ ր ա ն ի Հա նդեպ ։

1 ՏԼս К е I ո а с 1ւ, ЛШЬг^с'Ке ЕираЮг, եք з з .> , ծ ա ն . 1 , ն ա և Տ а 11 и տ-

1 1 и տ, հ՜. III, 37:
- Տ ե ՛ս ն ո ւ յ ն ը , Լ ք 3 3 5 . ծ ս ։ ն . 1 ։
՚ Գ ո ւա շմ ի գ Ա կա րծու մ ե ն ա յն ի ս կ , վոր Տիգրա նԷ վերքին կոիվը պ ա ր­
թևների դ ե մ շա ր ո ւն ա կ վ ո ւմ եր ն ա և յո թ ա ն ա ս ն ա կ ա ն թվա կա նների ս /լզ բ ն ե -
ր ի ն Հ յե ր ր Մ իՀրղա ա ի դեսպ ա նները յհ կ հ լ ե յի ն ոգնու թ յո ւ ն խ ն դ ր ե լո ւ նրա ն֊
էքից, ա ես ОевСЫеМе 1П)П8, ТйЫп^СП 1.888, եք 8 2 —8 3 ։
•I Պ լ ո ւ. и ։.է Լ ա կ ա լ լ ո ս , 1 4 , 4 — 7 ։

81
Տիպոււէւ I*. յե վ Հա ւմլւ—6
 7 1 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ը կ ռ ի վ ը Մի Հ ր գ ա տ ի ղ ե մ վերսկսվեց Պ ոն­
տ ո ս ի կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն շ ր ջ ա ն ո ւ մ Կ ա բ ի ր ա յի մոտ ( ա յ ժ մ Ն ի կ ս ա ր կաւ!
Նեոկև-սարիա — Կ ե լկ յի գ -էի կ ո ս գ ե տ ի ա փ ի ն ) ։ Մ ի Հ ր ղ ա տ ը կ ա ր ճ ժ ա -
մա նա կվա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ կա րող ա ցել եր հա վա քել ո ւ կա զմա կերպ ել
ա յս տ ե ղ մի ն ո ր զ ո ր ա բ ա ն ա կ տ ե ղ ա ց ի ն ե ր ի ց ո ւ ս կ յ ո ւ թ ա կ ա ն վ ա ր ձ —
կա ններից։
Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի ա ռ ա ջշա ր ժ ո ւմ ը դեպ ի Կ ա բիրա բ ա վ ա կ ա ն ծա ն ր
եր ու վտ ա նգա վոր, վորովՀետ և նրա բա նա կի պ ա րենա վորմա նր
դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ու ա ր գ ե լք ն ե ր եր Վ ա ր ո ւց ա ն ո ւմ Մ իՀրգա տ ի
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը , վ որ ը խ ի ս տ ո ւժ ե ղ եր և թվով ա վ ե լի շա տ եր քա ն
Հռոմեա կա ն ա յր ո ւ ձ ի ն ։
Թ եև Կ ա բ ի ր ա յի մոտ ս կ զ բո ւմ Մ իՀրգա տ ն ո ւ ն ե ց ա վ վոր ոշ
ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , ս ա կ ա յն շ ո ւտ ո վ նրա ն դա վա ճա նեցին զորա ­
վ ա ր ն ե ր ի ց մ ի ք ա ն ի ս ը , վ ո ր ո ն ց կ ա շ ա ռ ե լ ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ը ։ 71 թ վ ի
ա մ ա ռ ը պ ո ն տ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը ծ ա ն ր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն կ ր ե ց ի ն Կ ա բ ի ­
ր ա յի մոտ և Մ ի Հ ր գ ա տ ը Հ ա զ ի վ կ ա ր ո ղ ա ց ա վ փ ա խ չե լ փ ոքրա թիվ
զորա խ մբով նա խ կ ո մ ա ն ա , և ա պ ա ա յս տ ե ղ ի ց ■Տ ա լա վ ր ա յի վրա -
յ ո վ , վ ո ր ի տ ե ղ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը դ ե ռ և ս բ ա վ ա ր ա ր կ ե ր պ ո վ լո ւ ս ա բ ա ն ­
վա ծ չե , յե կ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ խ նդրեց իր փ ե ս ա յի ց տալ իրեն
ո ղ ջ ո ւ թ յո ւ ն և ' ա պ ա ստ ա րա ն։
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ նրա ն տ րվեց, ի ր ո ք , ա պ ա ս տ ա ր ա ն • ս ա կ ա յն
Տ ի գ ր ա ն ը , կ ա մ ե ն ա լո վ չ ե զ ո ք ո ւ թ յ ո ւ ն պ ա Հ պ ա ն ե լ ն ր ա ն յչՀ ր ա վ ի ր և ց
ի ր մոտ ա ր ք ո ւ ն ի ք , ա յլ Հ ր ա մ ա յե ց թ ա գ ա վ ո ր ա վ ա յե լ պ ա տ իէխ ևր
մ ա տ ո ւց ա ն ե լ ա ներովր և պ ա Հել ն ր ա ն ի ր պ ե տ ո ւ թ յա ն Հեռա վոր
ո ւ ս ա Հ մ ա ն ա յի ն յե ր կ ր ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ
Պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի ց վ ո մ ա ն ք , Հա վա տ ը ն ծ ա յե լ ո վ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի
ա ն Հ ա վ ա ս տ ի տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն 1 մ ե ղ ա դ ր ո ւ մ ե ն Տ ի գ ր ա ն ի ն , վ ո ր
նա չե ո ւզ ե ցե լ Հա նդիպ ել ո ւ մ խ ի թ ա ր ե լ ի ր դ ժբա խ տ ա զգա կ ա նին
և վոր ն ա ո ւղ ա ր կ ե լ ե ՄիՀրգա տ ի ն վ ա տ ա ռ ո ղ ջ ո ւ ճ ա Հ ճ ա յի ն մ ի
վ տ յ ր ֊։ Ն ր ա ն ք ա չ ք ա թ ո ղ ե ն ա ր ե լ, վ ո ր Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի թե ա յս և
թ ե ա յ լ ն մ ա ն գ ո ւ ն ա վ ո ր վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք չ ե ն Հ ա ֊
ւէ՚- ս պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ մ յո ւ ս ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն , Հ ա վ ա ֊
ն ո ր ե ն , Հ ն ա ր ո վ ի Հ ե ր յո ւ ր ա ն ք ն ե ր են և չո ւն ե ն պ ա տ մա կա ն նշա ­
ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն 3» .

1 Տես Մ ե մ ն ո ն , գլ» 40 և Ա սլ ալ Է ա % ո ս, ՄԷ Հըդա տականք, գլ. 8Տւ

- Տես Պ լ ո ս ա., Լուկուլ., 22, 1։
3 Պլուտարքոսի վերոՀիշյալ անՀավաստի վկա յություններին Հավատ են
ընծա յել Ռեյնաքը, ԵրՀարդը և ուրիշները, տես К Շ 1 П Э С Ь, МНЬПЙа1е Еира-
 Տիգրա նի վ ա ր ք ա գ ի ծ լէ պ ա ր տ վ ա ձ ո ւ ի ր մոտ վա ւիյա ե՜ Մ ի ֊
Հ լլր գ ա ա ի Հ ա ն դ ե պ ո ւ ն ե ց ե լ ե , ի ր ա պ ե ս , ք ա ղ ա ք ա կ ա ն դրդա պ ա տ ­
ճա ռներ։ Տիգրա նր ի ն չս լե ս Մ ի Հ ր գ ա տ յա ն յե ր ր ո ր գ սլա տ ե ր ա զ մ ի
ր ն թ ա ց ք ո ւ մ , ն ո ւ յն պ ե ս և Մ ի Հ ր գ ա տ ի վ ե ր ջ ն ա կ ա ն պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց
Հ ետ ո , ա շխ ա տ ե լ ե ր պ ա ր զ ա պ ես խ ո ւ յս տ ա լ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց , Հ ո ւ յս
ո ւ ն ե ն ա լո վ վոր չ ե զ ո ք ո ւ թ յա ն պ ա Հ պ ա ն մա մ ր նա կրկա րողա նա
պ ա Հ պ ա ն ե լ ն յս ե խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ռ ո մ ի Հ ե տ ։
Վ որ ա յս ս խ ա լ ո ւ կ ա ր ճ ա տ ե ս ք ա ղ ա ք ա կ ա ն Հ ա շի վ ե ր ճ ա յգ
ց ո ւ յ ց տ վ ե ց մոտ ա պ ա գա ն։

էօւ, ե չ 3 46, Е с к Ь а г ё ^ 01е агтеШБсЬеп РеЫ ги^е йев ЬикиПиБ. КИо, IX,
4, ե չ 402 և ա .ըի շ.։ ք \
*

9. ԼՈՏԿՈՒԼԼՈՍԸ « Ш Ц Ш Ы ! ե ՃԱՆԶՆեև հՐեն

ՄՒՃՐԴԱՏՒՆ ЗЫ. ՆԱ1«ԱՊԱՏՐԱՍՏ4.ՈհՄ ե ՊԱՏեՐԱԶՄհ
■ Ս ի Հ ր դ ա տ ի վ ե ր ջ ն ա կ ա ն պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո Հռոմեա կա ն
զ ո ր ք ե ր ը տ ա ր ա ծ վ ե ց ի ն Պ ո ն տ ո ս ի կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն ո ւ ա ր և ե լյա ն շ ը ր ~
9ա ն ն ե ր ո ւ մ և Փ ո ք ր Հ ա յք ո ւ մ ։ Ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը և ս լա շ տ ո ն ե ո ւ ֊
թ յո ւ ն ը գ ր ե թ ե ա մ ե ն տ եղ ա ն ձ ն ա տ ո ւր յե ղ ա ն Հ ռ ո մ ս ։յե ց ի ն ե ր ի ն և ,
Հ ա ն ձ ն ե ց ի ն ն ր ա ն ց յ և ր կ բ ի Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Շ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ ե յ ի ն
ս ա կ ա յն կ ո ֊վ ե լ ո ւ Համառ, դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ե յ ի ն ց ո ւ յ ց տա%
լի ս Հ ե լ­
լե ն ա կ ա ն մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։
7 1 — 7 0 թ վ * ձմեռը Լո լ կ ո լ Ա ո ս ը ա ն ցկ ա ցր ե ց ի ր նո ր նվա ճա ծ
կ ա ր ի ր ա ք ա ղ ա ք ո ւ մ Հ ա յա ս տ ա ն փ ա խ ա ծ Մ իՀրգա տ ի սլալատումտ
Կ ա ր ի ր ա յի մոսէ տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ա ծ մ ե ծ կռվից Հետ ո, Հա վա նորեն,
7 1 թ վ ի վ ե ր ջ ե ր ի ն , ն ա ո ւ ղ ա ր կ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի մոտ ի ր կ ն ո ^ յե ղ ր ո ր Ն
Ա սլսլիոս Կ լա վ գ ի ո ս ի ն և սլա Հ ա ն վ ե ց , վ ո ր Տ ի դ ր ա ն ը Հո.ոմա յ ե ց ի ն ե ֊
րի ձ ե ռ ք ը Հա նձնե պ ոնտ ա կա ն թ ա գա վ ո ր ի ն ։
Ա յս դ ե ս պ ա ն ո ւ թ յա ն ՛ մ ա ս ի ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր
Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ի կ ե ն ս ա գ ր ա կ ա ն ո լյԲ, վոր ի
մեԳ ն ա Հ ե ր ո ս ա ց ր ե լ ո ւ փ ա ռ ա ր ա ն ե լ ե Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի ն և ա շխ ա տ ե լ ե
նվա ստ ա ցնել ու ա նվա նա րկել նրա Հա կա ռա կորդներին։ Յեվրո —
պ ա կ ա ն և Հ ա յկ ա կ ա ն գ ր ե թ ե ր ո լո ր պ ա տ մ ա կ ա ն ո ւ ր ա ն ա ս ի ր ա կ ա ն
ն ո ր յե ր կ ե ր ո ւ մ ա ռ ա ն ց ս տ ո ւգ մ ա ն մ ե Հ ե ն բ ե ր վ ա ծ .յ գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ,
Հ ե ն ց ա յդ կ ա ս կ ա ծ ե լի տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը , գ ը մ ~
ր ա խ տ ա ր ա ր է ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն չ ե ն ա ռ ե լ, վ ո ր Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի քսեղա ֊
թ յո ւ ր ո ւ մ ն ե ր ը Հ ե շ տ ո ւ թ յա մ բ յե ր և ա ն ե ն գ ա լի ս ո ւշա դ ի ր ք ն ն ո ւ֊
թ յա մ բ ,
Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ա յդ ' վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը է վ ո ր
կ ա ր ո տ ե ն վ ե ր ա ք ն ն ո ւ թ յա ն , մ ե ^ ե ն ք ր ե ր ո ւ մ ա ռ ա ն ց կ ր ճ ա տ ո ւմ ֊
ների։
1 * Պլո ւտ ա ր ք ո ս , Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս , 1 0 , <2'
«Յ ե վ նա [Է ո ւկ ո ւԱ ո ս ը ] նվա ճեց խ ա լ դ ա յն ե ր ի ն և տ ի ~
րա րեոններին, գ ր ա վ ե ց ն ա և Փ ո ք ր Հ այ ք ը և. ի ր ե ն յե ն թ ա ր *-

84
 Կն .4 ա մրոցներն ո ւ ք ա ղ ա քն ե ր ը ։ Ա յն ո ւ Հ ե տ և ն ա Ո ւղ ա ր կ ե ց
Ս պ ս լիոս ի% Տ ի գ ր ա ն ի մոտ սլա Հա նվ ելու. Մ ի Հ ր գ ա տ ի Հ ա ն ձ ն ո ւ մ ր ,
ի ս կ ի**։ Ք Ը Դ ^ աԴ Ա մ ի ս ո ս , վ ո ր ի պ ա շա ր ո ւմ ՛ը դեռևս շա՛ր ու.—
ն ա կ վ ո ւ մ ե ր )) :
2» Ն ո ւ յ ն ր , Լ ո ւկ ո ւլլո ս , 2 1 , 1 --- 2 Ճ
« Ա պ սլիոս Կ լա վ դ ի ո ս ի ն է վ ո ր ն ո ւղ ա ր կ վ ա ծ ե ր Տիգրա նի
մոտ ( ^ Է ա վ գ Ի ոսԸ Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ի այն ժ ա մա նա կվա կնոֆ
յե ղ բ ա յր ն ե ր ո ւ ղ ե կ ց ո ւ մ ե յի ն ս կ զ բ ո ւմ թ ա գ ա վ ո ր ի ա ռա ջ­
ն ո ր դ ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք ա ն տ եղի կ երպ ով ն ր ա ն մա ն ե յի ն ա ծ ո ւմ
յե ր կ ր ի վ ե ր ի ն կ ո ղ մ ե ր ո ւ մ ի ն է վ ո ր մ ա ն վ ա ծ ա պ ա տ ղ ա ր տ ո լյլի
ո լ յե ր կ ա ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ո վ ։ Ւ սկ Հ ե տ ո , յ ե ր բ ս տ ր կ ո ւ թ ՜յո ւ ­
ն ի ց ա զա տ ա ր ձա կվա ծ մի մ ա րդ, ա զ գո վ ա սորի, ց ո ւ յց տ վեց
՜ն ր ա ն ո ւ ղ ի դ ճա նա պ ա րհը* ն ա յե տ դ ա ր ձ ա վ յե ր կ ա ր ո ւ ս ր -
! սա լ ա յս ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ց , ա րձա կեց բա րբա րոս ա ռա ջնորդ­
ն ե ր ի ն և մի ք ա ն ի ո ր ո ւմ ա նցա վ Յ ե վ ւր ա տ ը և Հ ա ս ա վ Ա ն-
տ ի ո ք , վ ո ր ն ա ն վ ա ն վ ո ւ մ ե Ե պ ի դ ա փ ն ե ։ Ա պ սլիոս ի ն Հրա մա ն
ա ր վ եց սպ ա սել Տ ի գ ր ա ն ի ն , վ որ ը բա ցա կ ա յե ր ե ն վ ա ճ ո ւմ եր
Փ յո ւ ն ի կ ի ս ։ յ ի մ ի ք ա ն ի ք ա ղ ա ք Կւերշւ Ա յդ մ ի շ ո ց ի ն Ա պ պ իոսն
իր կողմը գրա վեց իշխ ա նա վորներից շա տ երին, վորոնք
՛ն ե ր ք ո ւ ս տ մ ե ծ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յա մ բ ե յի ն Հնա զա նդվել Տիգրա ն
ա ր մ ե ն ի ն ։ Սր ա ն ց ի ց մեէլն ե ր ե Տէարր ի ե ն ո ս ր ճ Հ ո ր ղ վ ա ց թ ա ­
գա վորը։ Նաե Տիգրա նի նվա ճա ծ քա ղա քներից շա տ երին,
վ ո ր ո ն ք ն ր ա մոտ ծ ա ծ ո ւ կ ս ո ւր Հ ա ն դ ա 1 լն ե ր ե յ ի ն ո ւղ ա ր կ ե լ
Ա պ պ ի ո ս ը խ ո ս տ ա ց ա վ , վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ը կ ո գ ն ե ն ր ա ն ց , բ ա յ ց
Հ ր ա մ ա յե ց , վ ո ր ա յ ժ մ դ ե ս Հ ա ն գ ի ս տ Տէնան))։
3 * Ն ո ւ յ ն ը , Լ ո ւկ ո ւ լլո ս , 2 1 , 7 ---9 Ճ
Վ Տ ի զ ր ա ն ի ն ն ե ր կ ա յա ն ա լ ո ւ ց Հե и м ] Հ ե ն ց վ որ խ ոսքր
ա ր վ ե ց Ա պ պ ի ոս ինճ ն ա ո ւղ ղ ա կ ի ա սա ց, վո ր յե կ ե լ ե Մ ի Հ ը ր -
դ ա տ ի ն տ ա ն ե լո ւ , վորը Հ ա ր կ ա վ ո ր ե Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ի Հա ղթա ­
հ ա ն դ ե ս ի Հ ա մ ա ր ։ Հ ա կա ուակ դ ե պ ք ո ւ մ 1 Հ ա յտ ա ր ա ր ո ւ մ ե Տ ի գ ՜ '
բ ա ն ի ն պ ա տ երա զմ։ Թ եե Տիգրա նը նրա խ ոսքերն ա շխ ա ­
տ ո ւ մ ե ր լս ե լ ժ պ տ ե ր ե ս ո ւ կ ե ղ ծ ծ ի ծ ա ղ ո վ , ս ա կ ա յն ներկա
յ ե ղ ո ղ ն ե ր ի Հա մա ր ա ն ն կ ա տ ե լի Հէքնաց, վ ո ր ն ր ա դ ե մ ք ը , յ ե ր ի -
ա ա ս ա ր դ Ա պ սլիոս ի Հա մ ա ր ձ ա կ ճ ա ռ ը լսելյիս , ա յլա յր ք ե ց է Ջ ե0
վ ո ր ն ա մ ի ա յն ա յժ մ աղա տ խ ո ս ք եր լս ո ւմ քսա նեՀինգ
տ ա րվա ը ն թ ա ց ք ո ւմ * Հենց ա յդ ք ա ն ժա մա նա կ եր նա թ ա ­
գ ա վ ո ր ե լ կ ա մ ա վ ե լի ճ ի շտ սա նձա րձա կ կերպ ով մ ո լե գ ն ե լ։
.Ա յն ո ւ Հ ե տ և ն ա և Տ ի գ բ ա ն ը պ ա տ ա ս խ ա ն ե ց Ա պ պ իոսին, վոր

85
 %ա մ տ ա դ ի ր չ ե Հ ա ն ձ ն ե լ Մ ի Հ ր ղ ա տ ի ն : Իսկг յ ե թ ե Հ ո - ո մ ա յե ֊
ց ի ն ե ր ը ս լա տ ե ր ա զ մ կ ս կ ս ե ն 1 ի ն ք ը կ պ ա շտ պ ա ն վ ի ։ Տ ի գ ր ա ն ը
բ ա ր կ ա ց ա ծ լ ի ն ե լո վ ԼուկոԼԱ ոսի վրա , վոր սա ի ր դ ր ո ւ թ յա ն
մեՀ' ա նվա նել եր իրեն թա գա վոր և վոչ թա գա վորների
թ ա գ ա վ ո ր 1 ինքը, Ի ր պ ա տ ա ս ի յա ն ի մ ե ^ ն ր ա ն չ ե ր ա ն վ Ш -
ն ե լ իմպ երա տ որ։ Ւ սկ Ա պ պ ի ոս ի ն ն ա ո ւ ղ ա ր կ ե ց փ ա րթա մ
ն վ ե ր ն ե ր , և վ ո ր ո վ Հ ե տ և սա չ ե ր վ ե ր ց ն ո ւ մ ' աւԼ ե լա ց ր ե ց ո ւ­
ր ի շ ն վ ե ր ն ե ր և ս ։ Ս ա կ ա յն Ա պ պ ի ոս ը , վ ո ր ս լե ս ղ ի չկ ա ր ծ ե ն թ ե
ի ն ք ր թ շ ն ա մ ա բ ա ր ' ե մ ե ր ժ ե լի վ ե ր ց ր ե ց մ ի ա յն մ եկ գ ա վ ա թ , ի ս կ
մ յո ւ ս նվերներր յե ա ո ւղ ա ր կ ե ց ո ւ շ տ ա պ ե ց վերա դա ռնա լ
Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի մ ո տ ն *
Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց , ն ա խ և ա ռ ա ա Գ / Հ ա ֊
վ ա ս տ ի յ ե ու. Հ ն ա ր ո վ ի ն ր ա Հ ա ղ ո ր դ ա ծ ՀիլքԼա կա ն տ ե ղ ե կ ո լ թ յո լ ն ր ,
վոր ի ր ր թ ե Ա պ պ ի ոս Կ լա վ գ ի ո ս ը , մ ե ր ժ ո ւ մ ս տ ա ն ա լո վ Տ ի գ ր ա ն ի ւ յ’
նրա ն Հ ա յտ ա ր ա ր ե լ եր պ ա տ ե ր ա զ մ ։ Ա յղ չ ե կ ա ր ո ղ ճիշտ լ ի ն Լ լ,
վորովՀետ և Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ը , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , չե ր
լի ա զ ո ր ե լ Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ Հ ա յտ ն ե լո ւ Տ ի գ ր ա ն ի ն ։ Մ ի ա ն ­
գ ա մ ա յն ա նհա վա նա կա ն ե, բ ա ց ի ա յդ , վոր 7 1 թ վ ի վերջերին
Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր պ ա տ ե ր ա զ մ Հ ա յտ ա ր ա ր ա ծ լ ի ն ե ր Տիգրա նին, վորով-
Հ ե տ և ն ա դ ե ուևս չ ե ր ն վ ա ճ ե լ պ ո ն տ ա կ ա ն խ ո շո ր քա ղա քներր և .
չե ր ա պ ա Հովել ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ը * Յ ե վ վերջա պ ես, կա րող եր մ ի թ ե
Լ ո ւկ ո ւ լյո ս ն ա յ ն ք ա ն ա ն Հ ե ռ ա տ ես ո ւ ա ն զ գ ո ւ յշ լ ի ն ե լ , վ ո ր Հ ա յկ ա ­
կ ա ն ի ր ա ր շ ա վ ա ն ք ը ս 1լս ելո ւց մոտ մ ե կ ո ւ կես տ ա ր ի ա ռ ա ^ ս լա -
տ երա զմ Հ ա յտ ա ր ա ր ե ր Տ ի գ ր ա ն ի ն , ժա մա նա կ տ ա լո վ նրա ն ու
Հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լո ւ ռա զմա կա ն ի ր ո ւժ ե ր ը
պ ա տ երա զմի Հա մա ր։
Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յա ն ս խ ա լ լի ն ե լն ա յն ­
ք ա ն ա կ ն ե ր և ե , վոր ն ր ա ա յ դ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ա նտ ես ե ա ր վա ծ
ա կ ա ն ա վ ո ր պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի յե ր կ ե ր ո ւ մ , ո րին ա էլ Մ ոմղեն ի , Ռ ե յ-
ն ա ք ի և ո ւր ի շն ե ր ի ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ։ Ա յգ ս խ ա լը մ ե ^
ե բ ե ր վ ա ծ ս ա կ ա յն Ե քՀա րդի, Ասա ո ւ ր յ ա ն ի և ՛հո լ ե ն ս —Խ ա չի ա շ­
խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ^ ։
Ա պ պ ի ո ս հ լա վ գ ի ո ս ի ը ն դ ո ւ ն ե լ ո ւ թ յա ն մա սին Ա ն տ ի ո ք ո ւմ
ա վ ե լի վ ս տ ա Հ ե լի յ ե ն , ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , ՄեՏքեոն Հ ե ր ա կ լ ե յա ց ո լ Հ ա -

ւ Տ/ги к . Е с к Ь а г й ^ 01е агш е^всЬ еп РеШ гй^е ёев ЬикиНиз, КПо,

X , 1, եԼ 74с և 7 5 , — գ ո վ տ , հ. в . а ս ա ո ւ ր յ ա ն ք С ՛Ք ա ղա քս։/լա ն վ ե ր ա բ ե ր ո ւ-
թ ի ւ ն ն ե ր յլԱ ղ մ է չ Հա յա ս տ ա ն ի և Հ ռ ո վ մ ա յ3 , ե ^ 4 9 և Ն. Գ ո լ ե ն ս և Ս,. Խ ա չք
Պ ա տ մ ո ւթ յո ւ ն Հ ի ն Հ ա յե ր է , պ րա կ Գ։ Թ է ֆ լի ս 1 9 1 0 , եքէ 4 3 ։

86
դ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր լլ յ վ ո ր ո վ Հ ե տ ե ս ա , ս լա ա կ ա ն հ լո վ փ ո վ» —

ր ա ս ի ա կ ա ն Հ ո ւ յն Հ ե ղ ի ն ա ք լն ե ր ի խ մ բ ի ն ' Հ ռ ո մ ի Հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ն ե ր

ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ չ ո ւ ն ի ա յն մ ի տ ո ւէ ք ն ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ ա չ ա ռ ո ւ վ ե -

ր ա բ ե մ ո ւ ն ք ը , վ ո ր Հ ա տ ո ւկ ե ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ի ր ն ե ր ի ն է Օ ե վ

ո ւ շ ա գ ր ա վ ե , վ ո ր պ ա տ ե ր ա զ մ ի Հ ա յտ ա ր ա ր ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Մ ե Ա ե ո -

ն ը , ր ս տ յե ր ե ո ւ յթ ի ն , վ ո չ ի ն չ չ դ ի տ ե ։ Բ ա յց ն ա Հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն

մ ե ջ ե բ ե ր ո ւ մ Տ ի գ ր ա ն ի պ ա տ ա ս խ ա ն ն 1Լ պ պ ի ո ս ի ն , վ ո ր ը մ ի ա ն գ ա -

մ ա յն Հ ի լք ն ա վ ո ր ե ր ո ւ ա ր դ ա ր ա ց ի ք ե Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Հ ե ն ց . ա ք դ

պ ա տ ճ ա ռ ո վ չ ե Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի ո ւ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ —

է ն ա դ ի ր ն ե ր ի յե ր կ ե ր ո ւ մ ։ •

«Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր , --- վ կ ա յո ւ մ ե ՄեԱե ո ն ր ], ---- ո ւ ղ ա ր կ ե լ եր

Տ ի գ ր ա ն ի մոտ ի բ ր ե դեսպ ա ն Ա պ սլիոս Կ լա վ դ ի ո ս ի ն ե պ ա -
Հ ա ն վ ո ւմ ե ր ի ր ե ն Հ ա ն ձ ն ե լ Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն ։ Ս ա կ ա յն Տ ի գ ր ա ն ր
չտ վ ե ց, ա ս ե լո վ վ ո ր բ ո լո ր մա րդիկ իրեն կըպ ա խ ա րա կեն,
յ ե թ ե ն ա Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ձ ե ռ ք ը Հ ա ն ձ ն ե ի ր կ ն ո ֆ Հ ո ր ը ։ Ա յլ թ ե
ի ն չպ ի ս ի վա տ մա րդ ե Մ իՀրդա տ ը ա յդ ի ն ք ն ե լդ ի տ ե , սա ­
կ ա յն խ ա ղ ք ո ւ խ ա յտ ա ռ ա կ կ լի ն ի ի ր ա զ գ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ա ռ —
ջ ե ։ Նա ն ա ե նա մա կ ե գ ր ո ւ մ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի ն , վ ո ր բ ո վ ա ն դ ա -
կ ո ւ մ ե ր ի ր մ ե ջ ն րա ա ս ա ծ ա յդ խ ո ս ք ե ր ը » ։
Ո ւշա դ ի ր ք ն ն ո ւ թ յ ա ն յ ե ն թ ա ր կ ե լ ո վ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի ն ա ե մ յո ւ ս
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը դ ժ վ ա ր չ ե ն ո ւ յն պ ե ս կ ռ ա Հ ե լ, վ ո ր ա ն Հ ա վ ա ն ա -
կա ն ե նմա նա պ ես նրա ա յն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ի բ ր թ ե Տ ի գ ­
ր ա ն ի ո ւ ղ ա ր կ ա ծ ա ռ ա ջ ն ո ր դ ն ե ր ը դ ի տ ա վ ո ր յա լ կերպ ով մա ն են
ա ծե լ Ա պ պ իոսին յե ր կ ա ր ո ւ զ ա ր տ ո ւ ղ ի ճա նա պ ա րՀներով։ 1*սկք
իրա պ ես, Ա պ պ իոսը Հ ե ն ց ի ն ք ն ե ր շա Հ ա գ ր գ ռ վ ա ծ ա յս բ ա ն ո ւ մ ե
ի ն ք ն եր, Հա վա նորեն, ճա րպ իկ կերպ ով կա զմա կերպ ել ի ր շրջա ­
գ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը լ ր տ ե ս ո ւ թ յա ն Հ ա տ ո ւկ ն պ ա տ ա կ ո վ г
Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ց կ ա ր ե լի յ ե վ ս տ ա Հոր ե ն Հ ե ­
տ և ց ն ե լ, վ ո ր Ա պ պ իոսը գա ղ տ ն ի Հրա Հա նգ եր ո ւն ե ց ե լ գ ր գ ռ ե լո ւ
ո ւ ա պ ս տ ա մ բ ե ց ն ե լո ւ Տ ի գ ր ա ն ի դ ե մ Ա ս ո ր ի ք ի Հ ո ւ ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք -
ն ե ր ը ե Տ ի գ ր ա ն ի ն Հ պ ա տ ա կ վ ա ծ ո տ ա ր ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր ը ։ Պ լո ւ տ Խ ր -
ք ո ս ն ա շ ա խ տ ե լ ե , ը ս տ յ ե ր ե ո ւ յ թ ի ն , ք ո ղ ա ր կ ե լ դ ե ս պ ա ն ի լր տ ե ս ա ­
կա ն շ ր ջ ա գ ա յո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ և մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա նա ջող
ո ւ ա նմիտ կերպ ով բա ց ա տ ր ո ւմ ե, վոր Ա պ պ իոսին դ ի տ ա վ ո ր յա լ
կ ե ր պ ո վ ս խ ա լ ճ ա ն ա պ ա ր Հ ո Վ հյ ի <ւ ա ռ ա ջ ն ո ր դ ե լ Տ ի գ ր ա ն ի ո ւղ ա ր ­
կ ա ծ ո ւղ ե կ ի ց ն ե ր ը ։

1 Տ ե ս դ լ. Х1ЛЧ:

87
 Ա սլպ իոսը, ի ն չս լե ս մ ա տ ն ա ն շ ո ւմ ե վ ե ր ո հ ի շ յա լ ի ր վ կ ա յո ւ ­
թ յա ն յ ե չ Պլո ւտ ա ր ք ո ս ր , ա ճ ո ղ ո ւ թ յա մ բ ե ր կ ա տ ա ր ե լ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի
Հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը : Նա Հո.ո մա յ ե ց ի ն ե ր ի կողԱե ե ր գ ր ա վ ե լ,
Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ի ր շ ր ջ ա գ ա յո ւ թ յա ն ժա մա նա կէ գժգոՀ ի շխ ա ն ն ե ր ի ց .
վ ո մ ա ն ց , վ ո ր ո ն ց թվոււքե ե ր Կ ո ր գվ ա ց Զ ա ր բ ի ե ն ո ս թ ա գ ա վ ո ր ը ։ 'Ի սկ
Ա սոր իքի մի ք ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ք վ ո ր ո ն ք խ ոս տ ա ցել ե յի ն ա պ ըս-
տ ա մբել Տի գր ա նի ղ ե մ % նա խ ո ր Հ ո ւր գ եր տ վ ե լ ս սլաս ե լ մ ի ն չև
ԼուկուԱՈԱի գ ա լը *
Ա սլսլիոսի Հ ա յա ս տ ա ն յ ե ղ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ շ ա ր ո ւն ա կ վ ո ւմ եր
գեռ. սլոնտ ա կ ա ն մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի 1 Ամի ս ո ս ի և Ս ինոս լի ս լա շա ր ո ւ—
մ ը9 վ ո ր ո ն ք կ ա տ ա ղ ի կ ե ր ս լո վ դ ի մ ա գ ր ո ւմ ե յի ն և չ ե յի ն Հա մա ­
ձ ա յն ո ւ մ ա ն ձ ն ա տ ո ւր լ ի ն ե լ Հււոմա յե զ ի ն ե ր ի ն ։ Հ ե լլե ն ա կ ա ն քա ­
ղ ա ք ն ե ր ի այ ս Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յո ւ ն ը և ն վ ի ր վ ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը Մ իվ ր դ ա ­
տ ին խ իստ ո ւ շ ա գ ր ա վ ո ւ ս լե ր ճ ա խ ո ս մի փ ա ստ ե , վ ո ր ը ց ո լ յ ղ ե
տ ա լի ս , վ ոը Մ ի Հ ր դ ա տ ը յ ե ղ ե լ ե , ի ր ա ս լե ս , սլա շտ սլա ն ո ւ Հ ո վ ա ն ա -
վ ո ր Հ ե լլե ն ի զ մ ի և Հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ։ Ն ր ա Հ ե լլե ն ա ս ի ր ա կ ա ն
ո ւ ա ռ ա ջ ա դ ի մ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը և ն ր ա Հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ­
ղ ա ք ա յի ն կ ո ւ լտ ո ւ ր ա յի տ ա ր ա ծ մ ա ն Հ ա ն ք ե ր ը յ վ որ վերև մա ն­
ր ա մ ա ս ն մ ա տ ն ա ն շ ե լ ե յ ի ն ք , չ ե յ ի ն կ ա ր ո ղ է ի Հ ա լւկ ե , Հ ա ճ ե լի լ ի ն ե լ
Պ ոնտ ոս ի կ ա լվ ա ծ ա տ ե ր սլա Հ ս լա ն ո զա կ ա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ր ։ Յ կ վ ,
ր ս տ յ ե ր և ո ւ յթ ի ն ք Հենց ա յդ ե պ ա տ ճ ա ռ ը , վ ո ր Մ ի Հ ր ղ ա տ ի ն Հա ­
ճ ա խ դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ մ ե ր , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ։ ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ր , վ ո ր ր
ա ո.ա նց վ ո ր և ե լո ւ ր ճ դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յա ն Հ ա ն ձ ն ե լ ե ր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն
յ ե ր կ ր ի ա մ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը և Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։
7 0 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ը Հռոմա յ ե ց ի ն ե ր ը յե ր կ ա ր պ ա շա րույթից Հ ե ­
տ ո կ ա ր ո ղ ա ց ա ն գ ր ա վ ե լ Հ ե ր ա կ լե ա ն և Ս ի ն ո պ ը , ի ս կ 7 0 թ վ ի ա շ­
նա նը նա և Ա միսոսը։ Ա յս քա ղա քների ա ն կ ո ւմ ի ց Հետ ոճ Հոոմը
տ եր ե ր դ ա ո ն ո ւ մ ա մ բ ո ղ ֆ Պ ոնտ ոս ի և պ ա տ ե ր ա զ մ ը Մ ի Հ ր ղ ա տ ի Հետ
կ ա ր ե լի յ ե ր Հա մա րել վ ե ր կ ա ցա ծ։
Ն վա ճվա ծ յե ր կ ի ր ը ) մ ա ն ա վ ա ն դ է ն ր ա Հ ե լլե ն ա կ ա ն Հ ա ր ո ւս տ
ո ւ 1Ք^Դ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը մ ա տ ն վ ե ց ի ն ա ն խ ն ա կ ո ղ ո պ ո ւտ ի է Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
ՂոՐ ք ե բ ը Հ ր դ ե Հ ե ց ի ն *>ու ի սպ ա ո. ա վ ե ր ե ց ի ն փ ա ր թ ա մ ո ւ Հ ո յա կ ա պ
Հ ե ր ա կ լե ա ք ա ղ ա ք ը և Հո ր ա կ ա վ ո ր ո ւ գ ե ղ ե ց ի կ Ա մ ի ս ո ս ը , վ ո ր ը Հ ա ­
մ ա ր վ ո ւ մ ե ր Պ ո ն տ ո ս ի Ա թ և ն ք ը ։ Յ ե վ բ ն ո ր ո շ ո ւ Հա տ կ ա ն շա կ ա ն ե է
վ ո ր պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն մ ե ծա Հ ռ չա կ մ ի ք ա ն ի յե ր կ ե ր ի մ ե 9 զ ո ր ա վ ա ր
Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը , Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ա մ ե ն ա խ ո շ ո ր ա վ ա ր ա ռ ո ւն ո ւ կ ո ղ ո պ տ ի չը ,
վորը ք ա ն դ ե լ ո ւ ՀիԱ նովին կործա նել ե ր Հ ե լյե ն ի ս տ ա կ ա ն մեծ ո ւ
ճ ո խ կ ո ւ լտ ո ւր ա ն Պ ոնտ ոս ո ւ մ ճ Հ ա մ ա ր վ ո ւմ ո ւ ա ն վ ա ն վ ո ւ մ ե պ ա շ տ -

88
•սլան Հ ե լլե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յա ն ե ' « Հ ե լլե ն ի զ մ ի ջե ր մ յե ր —
կ ը ր պ ա գ ո է.я 1։
Բ ա ղա ք ն ե ր ը ն վ ա ճ ե լո ւց Հ ե ա ո ճ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ր ն ո ւ յն ո ւյս 70
թ վ ի ն վերա դա րձել եր Պ ոնտ ոս ի ց պ ր ո վ ի ն ց ի ա Աս ի ա ։ Յ ե վ խ իստ
ո ւ շ ա գ ր ա վ ե ո ւ Հ ե տ ա ք ր ք ի ր , վ ո ր ն ա Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շ ա վ ե լո ւց ա -
ուաջ ա ն Հ ր ա ժ ե շ ա եր Հա մա րել թեթևա ցնել Հռո մեա կ ա ն Ա սիս։ լի
ա նա հ и ա կ ա ն Հ ո ւս ա Հ ա տ ա կ ա ն դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն րէ
Ա յո նա Հա նգն ա ոա ջին ХГի Հ ր գ ա տ յ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց • Հետ ո
Հ 8 8 — 8 4 թ վ * ) , ի ն չպ ե и վերև տ եսա նք, վ ճ ա ր ե լո ւ յե ր ի պ ա տ իժ՜
իր ա ն Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յա ն , րա ցի Հինգ տ ա րվա Հա րկերից, նա և
ք ս ա ն Հ ա զ ա ր տ ա ղ ա ն դ ռ ա զ մ ա տ ո ւ գ ա ն ք ։ ՜հա ա յ ժ մ կ ա տ ա ր ե լա պ ե ս
ս ն ա ն կ ա ց ե լ ո ւ ա ր յո ւ ն ա ք ա մ ե ր յե ղ ե լ , վ ճ ա ր ե լո վ Հ ս կ ա յա կ ա ն ի ր
պ ա ր տ ք ի վ ա շ խ ա ռ ո ւա կ ա ն տ ոկոսները։ Հռոմեա կա ն ֆինա նսիստ —
ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք դ ր ա մ ա կ ա ն ւիոիյ ա ր վ ո ւ թ յ ո ւ ն ե յ ի ն տ վ ե լ ա ղ ք ա տ ա -
ց ա ծ ա յս յ ն ր կ ր ի ն ճ ի ր ե ն ց ս տ ա ն ա լի ք տ ոկոսների դիմա ց բռնա ­
գ ր ա վ ո ւ մ ե յ ի ն ա յս տ ե ղ տ ն ե ր ր ։ վ ա ր ե լա Հ ո ղ ե ր ը , ա յգ ի ն ե ր ը , Հ ա ս ա ­
ր ա կ ա յի ն շ ե ն ք ե ր ը , Հ ա փ շ տ ա կ ո ւմ ո ւ Ւ տ ա լի ա ե յի ն տ ա ն ո ւմ ա ր ­
վեստ ի ի ր ն ր ը , ա ր ձա նները, պ ա տ կերները, տ ն ա կ ա Հ ո ւ յք ը , վ ո ս կ ե -
դ ե ն ն ո ւ արծ՜ա թ ե դ ե ն ը , և վ ե ր ց ն ո ւ մ ե յ ի ն , ր ա ց ի ա յդ , ն ա և պ ա ր ­
տ ա պ ա նների յե ր ե ի ւ ա ն ե ր ի ն կա մ Հենց ի ր ե ն ց պ ա րտ ա պ ա ններին
ո ւ վ ո ր պ ե ս ս տ ր ո ւկ ո ւ ղ ա ր կ ո ւ մ ն ո ւ յն պ ե ս Ի տ ա լի ա է Չ ն ա յա ծ ս ա ­
կ ա յ ն ա մ ր ո ղ ջ ա յս ն ա Հ ա ն գ ի կ ա տ ա ր յա լ ս ն ա ն կ ա ց մ ա ն 1 ն ր ա ո կ ը զ ր -
ն ա կ ա ն ք ս ա ն Հ ա զ ա ր տ ա ղ ա ն դ պ ա ր տ ք ը 8 4 թ վ ի ց Հետ ո վ ո չ մ ի ա յն
չ ե ր պ ա կ ա ս ե լ, ա յ լ դ ա ռ ե լ ե ր 7 0 թ վ ի ն ք ա ռ ա ս ո ւ ն Հ ա զ ա ր տ ա ղ ա նդէ
Ը ն դ ո ւն ե լո վ ըստ Հ ո ւլչի , վոր մ եկ տ ա ղա նդը Հա վա սա ր ե յե ղ ե լ
ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 4 2 0 0 գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն վ ո ս կ ի
.մ ա ր կ ի ճ ա մ ր ո ղ ջ ա յդ պ ա ր տ ք ը կ լի ն ի 168 մ ի լի ո ն մա րկ կա մ 84
մ ի լի ո ն վոսկի ռ ո ւբ լի "։

ւ Տ ե ս , ոլ, ի ն ակ, Ф е р р е р о , В ел и ч и е и падение Рим а, I, п е р е в о д

А . З а х а р о в а , М о ск ва 191Ց, ե ջ 1 6 1 և 1 8 հ Ն մ ա ն յե ր կ ե ր ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն ը
պ ե տ ք ե վ ե ր ա գ ր ե լ Մ ի Հ ր դ ա տ ի ո ւ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ս խ ա լ ր ն ո ւ թ ա գ ր ե ր լ » Կ ո վա լե վի
դ ա ս ա գ ր ք ո ւմ ։ Մ իՀրւղա տին Կ ո վա լեվր Հա մ ա ր ո ւմ ե Հ Հ ո ւն ա կ ա ն կ ր թ ո ւ թ յո ւ ն ստ ա -
յյաձ- խ ո ր ա մ ա նկ ո ւ ճա րպ իկ ր ա ր ր ա ր ո ս է , ի ս կ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ր , նրա ա սելով [' է Հա ­
մ ո ղ վ ա ծ■ ա րի ստ ո կր ա տ ե ր , խ ի ս տ Հա ր ո ւս տ , Հ ա յտ ն ի յ ե ր ի ր լլն տ ի ր Հ յո ւ ր ա ս ի -
ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ ( է Լ ո լկ ո ւ լյա ն խ ն ճ ո ւ յք ն ե ր * ) , և ա ն ձ ն ա պ ե ս ա զ ն ի վ մ ա ր դ ե ր .~ » .
տ ես С . И. К о в а л е в , И стори я ан тичн ого о б щ е с т в а . Э ллинизм и Рй м ,
1936, ե չ 1 9 2 և 2 0 7 ։
2 Տես р г. Н ս 1 1 տ с հ , 0г1ес1115сИе սոճ гО ш ^сЬе- М еио1о[*1е, Вег11п
1882, ե չ 298 և 7 1 1 ։

89
 Վճարել ա յս Հսկա յա կա ն գումա րը և նրա վրա բա րդվող տո­
կոսները Հռոմեական Ա սիա յի ո ւժ ե ր ի ց վեր եր և ա յլևս Հնարավոր-
տերг Հարստահարվող բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը չա փից դուրս գրգռված՛ եր
Հռոմա յեցիների և, բնա կա նա բա ր, նա և Հռոմեական ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն
դեմ։ ԼուկուԱոսն անհրաժեշտ համարեց հա նդարտացնել բն ա կ չո ւ­
թ յա ն ա յդ դ ժ գ ո Հ ո ւ թ յո ւ ն ը և աշխատեց թ ե թ և ա ց ն ե լ նրա տ նտ ե­
սական դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վոր դա ռել եր ա րդեն ա նտ ա նելի։ Ն ա սաՀ—
մ ա ն ե ց տ ո ւ ր ք տ ն ե ր ի ու. ս տ ր ո լ/լս ե ր ի վ ր ա , ն ա և 25'՜1 ^ յ ե կ ա մ տ ա ֊
Հ ա ր կ *։ Մ ա ս ն ա վ ո ր պ ա ր տ ք ե ր ի Հա մա ր ն ա ա ր գ ե լե ց վ ե ր ց ն ե լ 1 2 ° Հ - ի ց
ա վ ե լի , ա ր գ ե լե ց նմա նա պ ես ա վ ե լա գ ր ե լ չվ ճ ա ր վ ա ծ տ ոկոսների
վ ր ա նոլկ տ ո կ ո ս ն ե ր և կ ա ր գ ա դ ր ե ց , բա ցի ա յգ , վոր պ ա Հ ա ն 9 վ ո ։լ
տ ո կ ո ս ն ե ր ի գ ո ւ մ ա ր ը չ պ ե տ ք ե ա վ ե լի լ ի ն ի ք ա ն ս կ զ բ ն ա կ ա ն պ ա ր տ ք ի
գ ո ւ մ ա ր ը ֊է Յ ե թ ե պ ա ր տ ա պ ա ն ն ե ր ը չ ե յ ի ն վ ճ ա ր ո ւմ ի ր ե ն ց պ ա ր տ ֊
ք ե ր Ը ՝ պ ա րտ ա տ երերն ի ր ա վ ո ւն ք ո ւ ն ե յի ն վ ե ր ց ն ե լո ւ ն ր ա ն ց )ե ֊
կ ա մ ո ւտ ի մ ի ա յն մ ե կ ք ա ռ ո ր դ մ ա ս ը 3»
Յ ե վ ր ո ս լա կ ա ն գիտ նա կա ններից շա տ ե ր ը , ո ր ի ն ա կ , Ֆ ե ռ ե ո ո ն -
և Շ ա պ ո ն , Լ ո ւկ ո ւլչո ս ի ֆինա նսա կա ն ա յս մ ի ջ ո ց ա ռ ո ւմ ն ե ր ը յ ե ն ֊
թ ա գ ր ո լ մ ե ն Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն յ ե ր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ա ռ ա ծ ի ն տ ա ր վ ա
ը ն թ ա ց ք ո ւ մ , ա յ ս ի ն ք ն 1 7 3 թ վ ի ն * ։ Ա յս յ ե ն թ ա գ ր ո լ թ յ ո լ ն ը մ ի ա ն ­
գ ա մ ա յն անՀիՏէե ե ։ Թ ե Պլո ւտ ա ր ք ո ս ը ե թ ե Ա պ պ իա նոսը, վ ո ր ո ն ք
գ լխ ա վ ո ր ո ւ մ ի ա կ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ն ե ն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ՛
պ ա ր զ կ ե ր պ ո վ մ ա տ ն ա ն շ ո ւ մ ե ն , վ ո ր Լ ոլկ ուԱ Ո ս ի վ ե ր ա դ ա ր ձ ը Հո ո ֊
մ ե ա կ ա ն Աս ի ա և վ ե ր և ո ւ մ ն շ վ ա ծ ն ր ա բ ա ր ե փ ո խ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը տ ե ղ ի
ե յ ի ն ո ւ ն ե ց ե լ Ա միսոս ք ա ղ ա ք ի գ ր ա վ ո ւ մ ի ց և Ա պ պ իոս Կ լա վ գ ի ո ֊
ս ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ ղ ա ր կ ե լո ւ ց Հ ե տ ո *։
Վ որ իր բա ր ե ն ո ր ո գո ւմ ն ե ր ը և Հռոմեա կա ն- Փ ոքր Ա սի ա յ ի
խ ա ղ ա ղ ա ց ո ւմ ը Լ ո լկ ո լլլո ս ը կա րևոր ու ա նՀրա ժեշտ եր Հա մա րել
Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շ ա վ ե լո ւ ց ա ո ա ա յ գ ո ւշ ա գ ր ա վ մ ի փ ա ս տ ե , վորն-
ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն չ ե ա ռ ն վ ե լ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն յ ե բ կ ե ր ո ւ մ ։ Շ ա տ պա րհ
ե , վոր ն ա , վոր ո շա ծ լի ն ե լո վ պ ա տ երա զմէլ Տի գր ա ն ի դ ե մ ճ պ ետ ք
ե ա պ օ ։ Հո վ ե ր ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ն ա ր և մ ո ւ տ ք ո ւմ , վ ո ր ո շ զ ի Հ ո ւմ ս ե ր ա ն ե ֊
լո վ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Փ ո ք ր Ա ս ի ա յի Հ ո ւս ա Հ ա տ վ ա ծ ո ւ Հ ո ւզվ ա ծ բ ն ա կ ֊ -
չ ո ւ թ յա ն ը ։

1 Ա ոչ պ ի ա Ъ п ս, ԾիՀրւէւսսւա1լա%ք, 8 3 ։
՜ Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լու կ ո ւ ր , 2 0 , Յւ
■՚ Ն ո ւ յն ը ւ Լոս1լ-, ՁՕ, 3 1

* Տես Ф е р р е р о , В ел и ч и е и падение Рима, т. I, ե չ 3 4 0 և V .

С հ а р о է, Ьа ргоуШ се г о т а !п е ргосопви1а1ге й’- ^ е , Ране 1904, ե չ 4 0 — 4 հ
■' Տես Պ չ ո ւ տ * , Լուէլ,, 1 9 , Ջ և Ս, պ սլ ի ա Ъ ո ս, ՄիՀրղ.ք 8 3 ։

90
 Պ ա տ մ ա ւլի ա ա կ ա ն յ ե ր կ ե ր ո ւ մ բ ն ա վ չ ե լ ո ւ ս ա բ ա ն վ ա ծ ն ա /ւ Լ ո ւ ֊
կ ո ւԱ Ո ս ի Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շ ա վ ե լո ւ , նենգ ո ւ. իա րա մա նկ ծրա գիրը;
վորն ա ռա նց դ ժ վ ա ր ո ւ թ յա ն ք ո ղ ա զ ե ր ծ վ ո ււՐ ու մ ե ր կ ա ց վ ո ւմ և
ս /լղ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ո ւշա դ ի ր ք ն ն ո ւ թ յա մ բ ։
Տիդր ա նի դեմ իր ա րշա վա նքը Լ ո ւ1 լո ւլլո ս ր կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւմ
եր բ ո լո ր ո վ ի ն թ ա ք ո ւն կերպ ով։ Նա ա շխ ա տ ել եր ըստ իս ք ն ե ր ֊
նել Տիգրա նի ա Հ ա լ ր ֆ ո ւ թ յո ւ ն ը և ծրա գրել եր Հա նկա րծ ու ա ն~
и ս լա и է»լ ի Հա ր ձ կվ ե լ ո ւ ֆա խ ֆա խ ել նր ա նյ նա խ ք ա ն նա Հա վա քա ծ
ոլ նա խ ա պ ա տ րա ստ ա ծ կ ր յ իԳւ ե ր իր ցրվա ծ զորա մա սերը։
Մ ի ա ն գ ա մ ա յն բ ն ա կ ա ն ե ո ւ Հ ա ս կ ա ն ա լի ք վ ո ր Լ ո ժ լ ո ւ լ լ ո ս ի ա յ դ
Հ ա ր ձ ա կ ո ււք է է ա ո .ա ն ց ս լա տ ե ր ա ղ մ ի Հ ա յտ ա ր ա ր ո ւ թ յա ն է վ ո ր ո վ վ ո ա ֊
ն ա Հ ա բ վ ո ւմ ե յի ն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ո ր ի ն ա կ ա ն ո ւ թ յա ն կա րդերըք չե ն
ո ւ զ ո ւ մ բ ա ց ա Հ ա յտ կ ե ր ս լո վ խ ո ս տ ո վ ա ն ե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը
ևք մ ա ս ն ա վ ո ր ա ս լ ե ս } Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը 3 վ ո ր ը Դ Ր^Է ^ ր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի վոչ
թ ե ա ն ա չա ռ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը ) ա յլ ն ե ր բ ո ղ յա ն ը ։ Ս ա կ ա յն պ ա րզ
ա կ ն ա ր 1 լԱ ե ր կա ն ա յդ մա սին Ա պ պ իա նոսի մոտ ք վորն իր ս լա տ —
մ ո ւթ յա ն ա յս մ ա ս ո ւմ ո գ տ վ ե լ ե ր ք Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ։ վ ո չ թ ե Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն է
ա յլ փ ո ք ր ս ,ս ի ա կ ա ն չե զ ո ք Հ ո ւ յն ա ղ բ յո ւ ր ի ց ։
էԼէւլսլի ա ն ո и ի Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ) վ ո ր ա մբող­
ջ ո ւ թ յա մ բ մեջ ենք բե ր ո ւմ ) յե ր ե ո ւ մ ե) վոր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը վերա -
դ ա ռ ն ա լո վ 70 թ 1] ^ ^ - Հռոմեա կա ն Փ ոքր Ա սիա ճ նա խ ա շխ ա տ ել եր
տ պ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն գործեի վոր իբր թ ե ս լա տ ե ր ա զ մ ը վ ե Ր չ ա ց ե լ ե 1ւ
ա ս լա շա ր ժվ ե լ եր Հ ա ն կ ա ր ծ ո ւ ա ր ա գ յ ե ր թ ե ր ո վ դ ե պ ի Հ ա յա ս տ ա ն ։
([Ա ր դ * Հ ե ն ց ա յ ս պ ե ս ) --- պ ա տ մ ո ւ մ ե Ա պ պ ի ա ն ո ս ը , --- Լ ո ւ —
կ ո ւ լլո ս ն ա վերեց Ա ինոպ ը և Ա միսոսը։ Ն ա բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն
Հա ստ ա տ եց Մ իՀրգատի վորդոլ Մ աքա րեսի Հետ ք վ ո ր ը рпи -
փ որի թա գա վորն եր և ո ւղ ա ր կ ե լ եր իրեն վոսկե պ սա կ։

Ապա նա Տ ի դ ր ա ն ի ց պ ա Հա ն^եց Մ իՀրդա տ ին։ Իսկ ի ն ք ը , վե­

ր ա դ ա ռ ն ա լո վ Ասի ա ) վո ր ը գեռ վ ճ ա ր ո ւմ եր Աո ւլլա յ ի սա Հ֊
մա նա ծ տ ո ւգ ա ն ք ն ե ր ը ք վորոշեց վոր վճա րեն յ ե կ ա մ ո ւտ ի մեկ
քա ռորդ մա սը) և Հա րկ դրեց նա և տ ների ու ս տ ր ո ւ1 լե ե ր ի
վրա ։ Ա յն ո ւ Հ ե տ և նա իր Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն ա ռթիվ զ ո Հ ա բե ր ո ւ֊
թ յա ն Հա նգիստ տ ոներ կա տ ա րեցէ վորպ ես թ ե ս լա տ ե ր ա ղ մ ր
ա ^ող կերպ ով ա վա րտ վա ծ ե։ Օ եվ զ ո Հ ա բ ե ր ո ւ թ յո լն ն ե ր ի ց

1 Լո/մլու-էլոս ի վ ե ր ա դ ա ր ձ ը Փ ո ք ր Ա սի ա պ ե տ ք ե յե ն թ ա ղ ր ե լ վ ո չ թ ե Ս ի-
ն ո ս լ ու. Ա մ ի ս ո ս ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ռ ո ւ մ ի ց աոա^ 71 թ վ ի ն , ի ն չպ ե ս Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի
Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յա ն Հ ա մ ա ձ ա յն կ ա ր ծ ո ւ մ ե ն Ռ ե յն ա ք ը , Մ ո մ զ ե ն ը և ո ւրիշն ե րը
(տ ե ս МИМсШв ЕирЭЮГ, եշ 152 և „Римская история\ III, ե չ 5 2 ), ա յլ ա յՈ
ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ռ ո ւմ ի ւյ Հե տ ո 7 0 թ վ ի ն , ի ն չպ ե ս վ / լա յո ւ մ ե Ա պ պ ի ա ն ո ս ը ։

91
 Հետ ո նա ռա զմի յե լա վ Տիգրա նի դեմ, վ ո ր ՚լ լ չե ր ա վել իր

ձ ե է ւք լI Մ ի Հ ր գ ա տ ի ն շ 11
Վ որ Լ ո ս կ ո ւլլո ս ն ա րշա վել եր Հ ա յա ս տ ա ն ծ ա ծ կ ա ր ա ր ո ւ Հ ա ն ֊
կ ա ր ձ 1 ա յ դ ի ն չ ս լ ե ս կ ր տ ե ս ն ե ն ք , ա կ ն ա ր կ ո լ.Ա ե ն ն ա և Ս ա լ լ ո լ ս տ ի ո լ ս ր
և Մ եէէեոնշI Ցեվ ինձ թ վ ո ւմ ե, վոր իր գ ա ղ տ ո ւկ ու դողա ր ար ո
Հենց Հա րձա կմա ն պ ա տ ճա ռով Լ ո լկ ո լլլո ս ը է Հ ո ր ի ա ն ո ւն ն ա ղճա տ ֊
վա ծ ձևով պ ա Հվել ե Հա յ ժողովրդա կա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յա ն մ ե Փ 1' խ ի ս տ
վա տ Հ ի ՛շ ա տ ա կ ե թողել Հ ա յա ս ս հ ս ն ո ւ մ և Հ ի շվ ո ւմ ե Վ ա յկ ո ւ ն ա -
ն ո ւն ո վ իբրև Сյ ե լ ո ւ զ ա կ Ъ , ա յ ս ի ն ք ն , իբրև ա ւէ ա ղ ա կ ք փռՐԸ' 11 ր Գ ո ՜0
վել եր Հ ա յ յև ր կ ր ի խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յո ւ ն ը և Հա րկա դրել եր Տիգրա նին
վերա դա ռնա լ Պ տ ղ ո մ ա յի դ քա ղա քից Հ ա յա ս տ ա ն ։
Լ ո ւ կ ո ւ Ա ո ս ֊Վ ա յ կ ո ւ Ս ի մա սին ա յդ Հին ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ը Հի-
уա տ ա կ վ ա ծ ե Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ պ ա տ մ ո ւ թ յա ն Հ ե տ և յա լ Հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ ։
խ որենա ցի} П, գ լ * Ժ '1 9) Տ փ ղ ի ս 1 9 1 3 յ ե ^ 1 2 8 — 1 Ձ 9 Հ
« Ե ւ ն ո յն Հ ե տ ա յն դիմէ [Տ ի գ ր ա ն ] յա շ խ ա ր Հ ն Պ ա ղես֊
տ ի ն ա ցւո ցճ վրէժս պ ա Հա նՀել ի Պ տ ղ ո մ ա յի դ Կ ղկոպ ա տ րա յ
յա ղ ա գ ս *հ ի ո ն ի ս ի ո ր դ ւո յ նորա առ Հ ա յր ի * ֊ր յա ն ց ա ն ա ց ։
Սա ռեալ դ ե ր ի բա ղ ո ւմ և ի Հրէից%նստ ի շո ւ ր ^ ղ Պ տ ղ ո մ ա յի դ
ք ա ղ ա ք ա ւ։ Ւսկ դ շ խ ո յն Հրէից Ա ղ ե ք ս ա ն դ ր ի ա յ։ ո ր և Մ ե սա ֊
դինա յ ք որ Էլ լե ա լ է լի ն Ա ղեքսա նդրիք ո ր դ ւո յ Յո Հա ն ն ու ։
ո ր դ ւո յ Հ յմ ա ւ է ւ ն ի ք եղբօր Տ ո ւ յլա յ Մ ա կա բ է ի է որ ղ ա յն ո ւ ժ ա ­
մա նա կա ւ ո ւն էր ղ թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ի լն ն Հրէից յ ի ն էս բա ղ ո ւմ ս
տ ա լո վ դ դ ա ր ձ ո յց զնա ա նտ ի։ 'Բ ա ն զ ի էր լո ւե ա լ և Հա մբա ւ
թ է Վ ա յկ ո ւ ն ո ւ/ն ա ն ո ւն յե լո ւ զ ա կ խ ռովէր զերկիրն Հ ա յո ց ն
զ լե ա ռ ն ա մ ո ւր կ ա լե ա լք ո ր մ ի ն չև ց ա յժ մ յա ն ո ւ ն յե լո ւ զ ա կ ի ն
կ ո չի ն Վ ա յկ ո ւ ն ի ք յ> ։

Վ "Ր Լո ւ կ ո ւ լ յ ո ս ն ա րշա վել եր Հ ա յա ս տ ա ն Հա նկա րծա կի ու

•ա ռ ա ն ց պ ա տ ե ր ա զ մ Հ ա յտ ա ր ա ր ե լո ւ } ա յդ կ ա ր ե լի յ ե Հ ա մ ա ր ե լ, ի ն չ ֊
պ ես կըտ ես նենք նա և ներքև ; միա նդա մսյն ա ն վ ի ճ ե լի ։

1 Ա սք պ ., Մ ի Հ ր դ ա տ ա կ ա ն ք , И З !ւ 8 4 ։
՜ Գ րիգոր Խ ալա թ յա ն ց ի յ ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վոր իրր թև Խ որենա ցին
կ ա մ ա յա կ ա ն կ ե ր պ ո վ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն դ ա ր ձ ր ե լ ե Հ Վ ա յկ ո ւ ն յե լո ւ զ ա կ Ъ Հա վ ա ն ա ­
կ ա ն չե ւ Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ . ա յ դ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Հ ի Ձ ե վ ա ծ ե ը ս տ ի и ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա ՜­
վ ա ն դ ո ւ թ յա ն վ ր ա . տ ես Г. Х а л а т ь я н ц , Армянские Аршакиды, М осква
1903, ե չ 6 4 , 3 7 5 ,

•92
 10. ԼՈհԿՈհԼԼՈՍՒ ՃԱՆԿԱՐԾԱԿհ ՃԱՐԶԱԿՈհՄԸ ЗЫ.
ԱՌԱՋԻՆ ԸՆԴ1ԱՐՈհՄԸ ՃԱՅեՐՒ ՃԵՏ
Լ ո լկ ո լլլո ս ի ծ ՛ր ա գ ր ա ծ ՛ Յ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի ու ա ն ս պ ա ս ե լի Հա ր& ա ֊
կ ո ւմ ր հ պ ա տ երա զմը Տ ի գ ր ա ն ի դ ե մ ն ա ի ւ ա ս լա տ ր ա ս տ վ ո ւ մ ե ր , ի ն չ ֊
պ ես ՚ ա սա ց ի ն ք , թ ա ք ո ւ ն կ ե ր ս լո վ ու դա վա դրա րա ր։
Տիգրա նը չե ր и ս լա ո ո ւ մ ե ա մենևին չե ր ն ա խ ա զ գ ո ւմ իր
,(ե ր կ ր ի ն սպ ա ռնա ցող մեծ վա ա նդր։ Նա գիա եր} ըստ յե ր և ո լ յթ ի ն ,
վոր Հռոմեա կա ն ծ և ր ա կ ո ւ յտ ր չ ե ր լի ա զ ո ր ե լ Լ ո ւ կ ո ւ լյո ս ի ն ն ո ր ս լա ֊
տ ե ր ա ղ մ ս կ ս ե լո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ։ Ս րա ն նա և Յ ա յտ ն ի յե ր , Հա վա ֊
նորեն, վ ո ր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ը * վ տ ա ն գ ա վ ո ր Հ ա մ ա ր ե լո վ պ ա ֊
տ ե ր ա զ մ ր Հ զ ո ր Հ ա յա ս տ ա ն ի դ ե մ ճ չե ր Հ ա մ ա & ա յն ե լ մ ի ջ ա մ տ ե լ Ս ,ս ո ֊
րիքի գործեր ի ն և գա Հ բա րձրա ցնել Ս ե լե վ կ յա ն որ ի ն ա վ ո ր ժ ա ֊
ո անգների ն ։ Ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ի խ ա ղա ղա սեր ա յգ Հա կ ո ւմ ն ե ր ը ) ի ն չպ ե ս
և պ ա տ երա զմի վերջա ցմա ն ա ռթիվ Լ ո լկ ո լլլո ս ի Ե փ ե ս ո ս ո ւմ կ ա զ ֊
մ ա կ ե ր ս լա ծ Հա նդեսները պ իտ ի վ ս տ ա Հ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր շ ն չա ծ լի ն ե յի ն
Տ ի գ ր ա ն ի ն , վ որ պ ա տ երա զմ ի վ տ ա ն գ ը Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի Հետ կ ա բ ե լի
յե Հա մա րԼլ կ ա ն խ .լ ա ծ ։ Ո ւս տ ի և նա վոչ մ ի ա քն չ ե ր նա խ ա պ ա տ ֊
ր ա ս տ վ ո լյք պ ա տ ե ր ա զ մ ի , ա յլ, րնդՀա կա ռա կը, ա ն Հոդ ո ւ Հա նգիստ
զբա ղվա ծ եր Տիգրա նա կերտ քա ղա քի շ ի ն ա ր ա ր ո ւ թ յա ն ա վա րտ ֊
մա ն ա շխ ա տ ա նքներով։
Նրա միա միտ ա յս լա վ ա տ ե ս ո ւ թ յո ՛ւ ն ը քա ղա քա կա ն մեծ
սխ ա լ եր, վ ո ր ը յ ի ն չպ ե ս կ ը տ ե ս ն ե ն ,ր , որՀա սա կա ն Հետ ևա նքներ
ո ւն ե ցա վ նրա л * պ ետ ո ւ թ յա ն Հա մա ր ։ Ա յս ս խ ա լր դ ժ վ ա ր կա րե ֊
լի յե ա ր դ ա ր ա ց ն ե լ, վորովՀետ և Մ իՀրդա տ ր, ի ն չպ ե ս ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց Հ ա յտ ն ի յե , նրա ն ն ա խ ա զ գ ո ւշա ց ր ե լ եր, վոր
Հռոմեա կա ն վ ա յր ա գ ա . ա ն կ շտ ո ւմ ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ն г ա ն խ ո ւս ա փ ե լի
կ ե ր պ ո ւէ' ա ր շ ա վ ե լո ւ յ ե Հ ա յա ս տ ա ն ։ & եվ ի ր ա վ ի , Հռոմը վա ղ թ ե
ո ւշ Հա շիվ ե ր ս լա Հ ա ն շ ե լ ո ւ Տիղրա նից Ասոր ի ք ի նվա ճմա ն ու Կ ա պ ֊
պ ա դ ո վ կ ի ա յի ա վ ե ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հա մա ր, վ ո ր ո ն ք նրա ղա շԱ ա ֊
կ ի ց ն ե ր ն . ե յի ն ։ հա չե ր կա րող, իՀա րկե, թ ո ւ յլ տ ա լ, վ ո ր փ ո ք ֊
ր ա иի ա կ ա ն 1 ՚ր գ տ ղ ո ւ է յ ն ե ր ի թ ի կ ո ւ ն ք ո ւ մ ճ Ե ո մ մ ‘ա դ ե ն ո ւ մ , Ա ր և ե լ յ ա ն

93
Կ ի լի կ ի ա յո ւ մ և Մ իԳ երվրա կա ն ծովի ա փ երին* վերջնա կա նա պ ես
կա զմա կերպ վի ու ա մրա նա ա շ խ ա ր հ ա կ ա լ ուլ '•զ ո ր Հ ա յա ս տ ա ն ը ,
վ ո ր ը մ շտ ա կա ն մ ի ս պ ա ռնա լի ք եր լի ն ե լո ւ ն ր ա տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն
Հա մա ր Ա ր և ե լք ո ւմ ։
Ղ *ժ վ ա ր շեր, ո ւր ե մ ն յ կ ռ ա Հ ե լ, վ ո ր Հ ո ռ մ ե ա կ ա ն զորեղ ո ւ ո ա զ—
մ ա տ ե ն չ Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն ա մ ր ա ցո ւմ ն ո ւ Հ ա ր և ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը Հա —
յա ս տ ա ն ի ա ր և մ տ յա ն , иա Հմա ններ ո ւմ ա վ ե լի վտ ա նգա վոր եր լի ­
ն ե լ ո ւ Հ ա յկ ա կ ա ն նորա կա զմ ա շխ ա րՀա կա լո ւ թ յա ն Հա մա ր, քա ն
նրա ա ր և ե լյա ն սա Հմա նն ե ր ո ւմ գ տ ն վ ո ղ Հա մեմա տ ա բա ր թ ո ւ յլ ու
ա ն կ ա յո ւ ն Պ ա րթևա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն Հ ա ր և ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ո ւս ­
տի և Տ ի գ ր ա ն ը , ի ն չպ ե ս իրա վա ցի կերպ ով ա կ ն ա ր կ ո ւմ ե ն Հռո­
մեա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը չպ ե տ ք ե Հա ն դ ո ւր ժ ե ր իր թ ի կ ո ւն ք ն ա~
տղա Հ ո վ ո ղ Պ ոնտ ոսի խ ո ր տ ա կ ո ւմ ը և իր ա ներովր Մ իՀրդա տ ին ո գ ֊
ն ո ւ թ յո ւ ն պ ետ ք ե ո ւղ ա ր կ ա ծ լի ն ե ր Կ ա բ ի ր ա յի կռվից ա ռա ի
69 թ վի գա րնա նը Լ ո լկ ո լլլո ս ը , ա ռա նց պ ա տ երա զմ Հ ա յտ ա ­
ր ա ր ե լո ւ Տիգրա նին և Հա կա ռա կ Հռոմեա կա ն ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ի ց ա ն կ ո ւ ­
թ յա ն ճ ի ր ա նձնա կա ն ն ա խ ա ձ ե ռ ն ո ւ թ յա մ բ ո ւ պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ­
թ յա մ բ , ս կ ս ե ց Հ ա յկ ա կ ա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ը ։ Ի ն չ պ ե ս Հ ՛ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե Ս ա լ ֊
լ ո ւ ս տ ի ո ւ ս ը 1, ա մ ե ն ա ա ր ա դ յ ե ր թ ե ր ո վ նա ա նցա վ Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի
միֆով և շտ ա պ եց դեպ ի Յեփ րա տ գետ ը, վորը բ ա ժ ա ն ո ւմ եր Հա —
յա ս տ ա ն ի ն կցվա ծ Հին Ծ ոփ քը Արիոբա բղ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յռ ւ ~
նից։ Ա յս տ ե ղ Մ ե լի տ ե ն ի մ ո տ 2 Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի թա գա վորը ծա ծ­
կա բա ր պ ա տ րա ստ ել եր տ վել ձմեռվա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ լ ա и տ ա ն ա վ ե ր ,],
վորոնցով Լ ռ ւկ ո ւԱ Ո ս ը Հ ե շ տ ո ւ թ յա մ բ ա նցա վ Յեփ րա տ դետ ը և
դ ո ւր ս ւ յե կ ա վ Ծ ովէք։ Վ որ Լ ո լկ ո լլլո ս ը - Յ ե է ի ր ա տ դետ ն ա նցել եր
թ ա ք ո ւն ու ա ն ա [լէյ կ ա լ կ ե ր պ ո վ ա յ դ բ ա ց ի Ս ա լլո ւ ս տ ի ո ւ ս ի ց վկա ­
յո ւ մ ե նա և Մ ե մ հ ո ն ը *։
Հռոմեա կա ն զորքը Մ ե լի տ ե ն ի ց մ ի ն չ և Յ ե վ ւր ա տ յե կ ե լ ե ր , ա ն —
շո ւշտ , կա րա վա նների Հին ճա նա պ ա րՀով, վորը մա նրա մա սն նկա ­
րա գրվա ծ ե Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր Հ ը վորոշ-
վ ո ւմ ե ճշտ իվ ա յժ մ յա ն Ւ զ ո ղ լո ւի ( գր վ ո ւմ ե նա և Իզ ժ ) և նշա ­
նա վոր Հին Տ ո մ ի ս ա յի մոտ ով, վորը գ տ ն վ ո ւմ եր Ց եվէրա տ ի ձա խ

1 Տսս ծ . IV, 11 (Ье1рг1& 1856):

2 Հա մեմա տ ն Т Э С 1 է ԱՏ, АППа1е8, XV, 2 6 ֊27Г
ՄոմզեՂւի յե ն թ ա ղ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ) *ԼՈՍ Տ ի գ ր ա ն ը ն վ ա ճ ա ծ ե յ ե ղ ե լ նաև. Մ ե —
չ է տ ե ն ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք , ՛ճիշտ չ ե ։
^ Տ ե՛ս Մ ե մ ն ո ն , գ լ . 5 6 ։ է Լ ո ւ կ ո ւ չ լո ս լլք — ա ս ո ւ մ ե ա յս վ կ ա յ ո ւ թ յ ա ն մեք_
Մ ե ւք և ո ն ր ,— դ ո ւ ր ս գ ա լո վ Կ ա պ պ ա գովկիա և ո ւ ն ե ն ա լո վ էրըե բա րեկա մ նրա
յԼ ը ի ո ր ա ր զ ա ն ի շ խ ա ն ա պ ե տ ի ն ' 1ԱП1111]բПI]1Ա| կերսյու] ա ն ց ա վ վ ո տ ք ո վ Ց ե փ ր ա տ լլ ...ДМ

94
.* ս վ է ի ն ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Ս ա րա բ ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն ' Լ ո լկ ո լլլո ս շ ^վիրել
հր Տ ո մ ի սա ա մրոցը Կա ս լս լա դ ո վ կ ի ա յ ի Ա րիոբա րզա ն Ա♦ թա գա վո­
րին ա յն ո գ ն ո ւ թ յա ն Հա մա ր, վոր ստ ա ցել եր նրա նից ս լա տ ե ր ա զ ֊
ժա մա նա կ։
Մ եՀ բեր վ ա ծ ա յս փ ա ստ ա կա ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր , վորոնք
պ ա տ մա կա ն են և մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա րժա նա հա վա տ ' լռ ո ւ թ յա ն են
.տ ր վ ա ծ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի կ ո ղ մ ի ց , վ ո ր ր , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա շ խ ա տ ե լ ե ս ք ո ղ ե լ
ա յս ա ր շա վ ա ն ք ի գ ա ղ տ ա գ ո ղ ի ո ւ յե լո ւ զ ա կ ա յի ն բ ն ո ւ յթ ը , վ ո ր պ ա տ —
վ ա ր ե ր չ ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լյո ս ի Հ ա մ ա ր ։ Ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի փ ոխ ա րեն,
.վ ո ր ո ն ք Հ ա յտ ն ի յե ն յե ղ ե լ իրեն, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ս ա լլո ւ ս տ ի ո ւ ս ի
պ ա տ մ ա կ ա ն յե ր կ ի ց %Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը տ ա լ ի ս ե Հ ր ա շ ք ն ե ր ո վ լ ի Հ ե ք ի ա ­
թա կա ն մի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն է վ ո ր ի ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ը կա րող ե' յե ղ ա ծ
չի ն ե լ, ի ն չպ ե ս յե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե Ռ ե յն ա ք ը * , Ա րքիա ս Ա նտ ի ո ք ա ց ո ւ

բա նա ստ եղծա կա ն շինծու վիպ երգը։

Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վոր սովորա -
բա ր մեֆ ե ն 'բ ե ր վ ո ւ մ պ ա տ մա գիտ ա կա ն յե ր կ ե ր ո ւ- մ , ա վ ե լո ր դ չե մ
Հ ա մ ա ր ո ւմ տ ա լ թ ա ր գմ ա ն ա բա ր ա ռա նց կ ր ճ ա տ ո ւմ ն ե ր ի ։
Հ Լ ո ւկ ռ ւԱ Ո ս ը , — ա ս ո ւ մ ե Պ լո ւտ ա ի ք ո ս ը * , — մ ե ծ ա ր ա գ ո լ-
թ յա մ ր ա ն ց ն ե լո վ ճա նա պ ա րՀը մ ի ն չև Յեփ րա տ դետ ը գտ ա վ
ա յդ գետ ը խ իստ Հորդա ցա ծ ո ւ պ ղտ որվա ծ ա նձրևների պ ա տ ­
ճա ռով։ Նա ա նՀա նդիստ եր, վորովՀետ և Հա րկա դրվա ծ եր ժա ­
մա նա կ վա տ նել ու ա շխ ա տ ա նք գործ դնել և պ ետ ք ե լա ս -
տ ա նա վեր շինել տ ա ր ո ւ պ ա տ րա ստ եր ն ա վ ա կ ա մ ո ւր Հ։ Սա -
կ ա յն յե ր ե կ ո յա ն դ ե մ Հ ո ւր ը սկսեց իՀնել և ա յն ք ա ն պ ա կա ­
սեց գիշերվա ը ն թ ա ցքո ւմ , վոր լո ւս ա բ ա ց ի ն Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը
դետ ի Հ ո ւհ ը տ եսա վ ցա մա քա ծ։ Յ ե ր բ տ եղա կա ն բ ն ա կ ի չն ե ր ը

տ եսա ն գ ե տ ա ն ց ք ո ւ մ յե ր և ա ց ո ղ փ ոքրիկ ^ նրա նց

մոտ Հո ւր ը ծա նծա ղա ծՀ ն ր ա նք ծ ն կ ա չո ք յե ր կ ր պ ա դ ե ցի ն Լ ո ւ-

կ ո ւԱ ո ս ի ն , վորովՀետ և ա յդ ա ռա Հ քԷէ պ ա տ ա Հ ե լ, իսկ

ա յժ մ ս ա ն ձ ա Հ ա ր վ ա ծ ո ւ ը ն տ ե լա ց ա ծ գ ե տ ը Հ ո ժ ա ր ա կ ա մ ա ն ձ ­
ն ա տ ո ւր եր լի ն ո ւմ ն ր ա ն և նրա տ ր ա մ ա դ ր ո ւ թ յա ն տակ եր
դ ն ո ւմ իր դ յո ւ ր ի ն ու ա նա րգել ա նցքը։ Ա րդ ո գ տ վ ե լո վ ա յս
ա Հող Դ եպ քից' Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը տ եղա փ ոխ ե ց իր զորքըէ Ղ *ե տ ն
ա ն ց ն ե լո ւ ժա մա նա կ նրա ն յե ր և ա ց կա րևոր մի նա խ ա նշա ն։
Ա յս տ ե ղ ա ր ա ծ ո ւմ ե յի ն սրբա զա ն յե ր ի ն Հ ն ե ր ը պ ա րսկա կա ն

1 Տ ե ս Ս ս ւ ը ա բ ո ն , XII, 2, 1:
2 МИЬг1сЫе ЕираЮг, եչ 442,
՚ 3 Տ ե ս Լ ո ւկ ո ւ.լ,։ 24, 2 —8 ։

95
 Ա րտ եմիսի, վորին բա րբա րոսները, վոր ա պ ր ո ւմ ե յի ն Ցեփ -
ր ա ա ի մ յո ւ ս ա փ ի ն ' ա վ ե լի ե յի ն պ ա շտ ո ւմ , ք ա ն մ յո ւ ս ա ս տ ֊
վա ծներին։ Նրա նք ա յս յե ր ի ն ք ն ե ր ի ց ոդ ա վ ո ւմ ե յի ն միմի­
ա յն զ ո հ ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հա մա ր, իսկ ընդՀա նրա պ ես ա յդ
տ ե ղ ե ր ո ւմ յե ր ի ն ք ն ե ր ն ա զա տ շր ք ո ւ մ ե յ ի ն և ա մեն մեկը կը-
ր ո ւմ եր ի ր վրա խ ա րա նա դրոշմ մի քա Հ, վ ո ր ն ա ս տ վ ա ծո ւհ ո ւ
նշա նն եր։ Ցեթե նրա նցից մեկը Հա րկա վոր լի ն ե ր ճ ն ր ա ն
ա յն ք ա ն ե լ Հեշտ չե ր վերցնել և բա վա կա ն Ա եծ ա շ խ ա տ ա ն ,ր
եր պ ետ ք դրա Հա մա ր։ Ցերբ զորքն ա ն ց ն ո ւմ եր Յեփ րա տ
դետ ը դրա նցից մեկը բա րձրա ցա վ սրբա զա ն մ ի ժ ա յռ ի վ ր ա ,,
վորը նվիրվա ծ եր ա ս տ վ ա ծ ո ւՀռ ւն , կ ա ն գ ն ե ց նրա դա գա թին
Ա, խ ո ն ա ր Հ ե ց ն ե լո վ գ լո ւխ ը , ի ն չս լե ս ա յդ ա ն ո ւմ ե ն թոկով
տ ա րվող յե ր ի ն ք ն ե ր ը տ րա մա դրեց ինքն իրեն Լ ո ւկ ո լլլո ս ի ն ։
զոՀա բերմա ն Հա մա րէ р ш րեա քող գետ ա նցի Հա մա ր Լ ո ւկ ո ւլ-
լո ս ը զոՀա բ ե ր ե ց ն ա և ' Յ ե ւի ր ա տ ի ն մի ց ո ւլս ։
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի Հա ղորդա ծ ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը չո ւն ե ն
Հա րկա վ պ ա տ մա կա ն վորևե ա րժեք։ Յեվ, իՀա րկե, ի զ ո ւր են*
ն ր ա ն ք մա նրա մա սն մեք բ ե ր վ ա ծ պ ա տ մա կա ն ն ո րա դ ո ւ յն մի ք ա ն ի
յե բ կ ե ր ո ւմ ա ռա նց վ ե ր ո Հ ի շ յա լ փ ա ստ ա կա ն ու ա ր ժ ա նա Հ ա վսյ տ՛
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հ ի շ ա տ ա կ ո ւ թ յ ա ն 1։
Յեփ րա տ գետ ն ա ն ց ն ե լո ւց Հետ ո Հռոմեա կա ն զորքն ա ռա ք՛
շա րժվեց Է ո ւկ ո ւԱ ո ս ի ա ռ ա ք ն ռ ր դ ո լթ յա մ բ և դ ա ր ձ յա լ ա ր ա գ ա ց ր ա ծ
յե ր թ ո վ գնա ց Ծ ո վ ւքի միքով դեպ ի Տիգրիս գետ ը, նպ ա տ ա կ ո ւ­
ն ե ն ա լո վ Հ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի ի բ ե ր ե լո ւ Տիգրա նին և ա նա կնկա լ կ ե ր ս լո վ
Հ ա ր ձ ա կ վ ե լո ւ Տիգրա նտ կերտ քա ղա քի վրա ։ Ծ ոփ քի բն ա կ չո ւ­
թ յո ւ ն ը վ ո չ մ ի ա յն ց ո ւ յց չե ր տ վել վորևե դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն , ա յլ,,
ըստ յե ը և ո ւ յթ ի ն , ինքը Հոժա րա կա մ Հնա զա նդվել եր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի ն
և, Հ ա յթ ա յթ ե լո վ Հռոմեա կա ն բա նա կին ա նՀրա ժեշտ ս լա ր ե ն ' մ ե ­
ծա պ ես Հեշտ ա ցրել եր ն ր ա ա ռ ա քխ ա ղ ա ցում ը դ ե պ ի Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ։
Հռոմեա կա ն Դ Ր Ր Ք է* ա ռ ա ք շա ր ժ ո ւմ ը \ք ո փ ա ց ա շխ ա րՀի միտ­
քով նկա րա գրվա ծ ե Ա ւզպ ի ա ն ո ս ի ու Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ներքև մեք
բերվա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ռ ւ մ ,'վ ո ր ո ն ք իրա ր Հետ Հա մ երա շխ են և

իրա ր լր ա ց ն ո ւմ ե ն ։
1 ♦ Ա պ ս լի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ա տ ա կ ա ն ք , 8 4 *
տ Յ ե վ ւր ս է տ դետ ն ա ն ց ն ե լո ւց Հետ ո1 Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն աո աք

1 Տ և ս Լ ե ո, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , Թ ի ք ի լի ս , 7 9 1 7 , ե ք 4 0 6 և ա յ լ ն , ն ա և
*հ ո լ ե ն , ո և հա չ, Պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն Հին Հ ա յե ր ի , պ րա1լ ^ ^ ՜ է ՚ֆ ւ / ՚Դ
5 0 —5 1 և ո ւ ր ի շ .։

96
 շա րժ վ ե ց բա րբա րոսների միֆով, ս լա Հ ա ն ֆ ե լո վ ն ր ա ն ց ի ց մ ի ֊
ա յն Վո [ ' Հ ա ր կ ա վ ո ր ե ր ։ Ւոկ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ա յս չե ր
կո վ ո ւմ և չե ր ո ւղ ո ւմ վորևե վնա ս կրեի մ ի ն չև վոր Լ ո ւկ ո ւլ֊
լո ս Ը և Տիգրա նր կ ը վ ե բ ֆ ա ց ն ե յի ն իրա ր դ ե մ պ ա տ երա զմը^*
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լ ո լկ ո լլլո ս , 24, Տ'
«Յ ե վ ա յդ ո ր ր ն ա \Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ր \ գ ի շ ե ր ե ց ա յս ա ե ղ \8 ե փ ~
բա տ ի ձա խ ա ւի ի ն ^ , ի ս կ Հ ե տ և յա լ և Հա ղորդ ոբ ե ր ը նա ա*
ոսվ շա րժվեց ( ք ո վ ։,ր ի միֆով миг/.ա ն ց վորևե քքե^աս Հ ա ս ց ն ե լ ո ւ
բ ն ա կ ի չն ե ր ի ն , վորոնք Հ ա ր ո ւմ ե յի ն ն ր ա ն և Հ ո ժ ա ր ո ւ թ ՛յա մ բ
ը ն դ ո ւն ո ւմ նրա զորքը։ Յեվ յե ր բ ղինվոբներն ո ւղ ե ց ի ն
վերցնել մի բհրղ, վորի մեֆ կ ա ր ծ ո ւմ ե յի ն թ ե կա ն մեծ
գա նձեր* ն ա , ց ո ւ յց ւո ա լո վ ն ր ա ն ց Տա վրոսր Հե ռվ ո ւմ , ա սա ց*
* Մ ենք պ ե ս *ք ե ա վ ե լի շո ւտ իւո բ ա ա կ ե ն ք այն բերդը, Է ս ^Է
սրա նք ա յս տ ե ղ կ ը ւքե ա ն Հա ղ թ ո ղ էւե բի Հա մ ա ր ՝)՝)։ Յ ե վ նա , ա ֊

ր ա դ ա ց ն ե լո վ իր յե ր թ ը և ա ն ց ն ե լո վ Տիդրիս դետ ը ն ե ր խ ո ւ֊
сք՛եց Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ։
Ո ւշա գր ա վ ե։ վոր մի ո ւր ի շ վ կ ա յո ւ թ յա ն մեֆ ևս Պլ ո ւ տ ա ր ֊
քոսն ա ռա նձնա պ ես մ ա տ ն ա ն շո ւմ ե , վոր բա ցի ա րա բներից և
գ ո ր ղ վ ա ց ի ն ե ր ի ց Լ ո լկ ո լլլո ս ի կողԱ ե ե ր ա ն ց ե լ ն ա և ՛Ծ ո փ էս ց ա շխ ա ր֊
Հի բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը ^ ։ Ս .յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ա ն Հա վ ա ն ա կ ա ն չի
լի ն ի յե զ ր ա կ ա ց ն ե լէ վ որ Հռոմեա կա ն դեսպ ա ն Ա ս լս լի ո ս ն լա վ դ ի ո ս ի
Հ ա յա ս տ ա ն յե ղ ա ծ ժա մա նա կ վ ո չ մ ի ա յն Ե ո ր դ ո ւք ը , ա յ լ և ХУո փ ք ը
Հ ա մ ա ձ ա յն ա ծ ե յե ղ ե լ ո ղ ն ե լո ւ Լ ո լկ ո լլլո ս ի ն ։ Թե վորքա ն մեծ կ ա ֊
ր և ո բ ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ր սրա ա րշա վա նքի ա ֆ ո ղ ո ւ թ յա ն Հա մա ր Հ ռ ո ֊
մեա կա ն ռա զմերթի ճա նա պ ա րՀի վ ր ա գ տ ն վ ո ղ ա յս յե ր կ ո ւ յ ե ր կ ը ր ֊
ների դա վա ճա նա կա ն Հա մ ա գո ր ծ ա կ ց ո ւթ յո ւ ն ը Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի
Հե տ * ա յդ Հա ս կա ն ա լի յե ինքն ըսա ի ն ք յա ն ։
Ա րշա վող զորքի ճ ա ն ա ս լա ր Հ ի ո ւ ղ ղ ո ւ թ յո ւ ն ը Յ ե ւի ր ա տ դ ե ֊
ա ից մ ի ն չև Տիգրիս դետ ը պ ա տ մա գիտ ա կա ն յե ր է լե ր ո ւմ վ ո ր ո շվ ս ւծ
ե մ ի ա ն դ ա մ ա յն բա վա րա ր ճ շ տ ո ւ թ յա մ բ ։ Լ ո ւկ ո լա ո ա ի յե ր թ ո ւ ղ ո ւ
ա յս մա սը յե ն թ ա դ ր ո ւմ ե ն ա յժ մ յա ն ]Ա ա ր բ ե ր դ ի դա շտ ի միֆով ու
Ա ր ղ ա ն ա յի վ ե ր ա յո վ դ ե պ ի Տիգրիս գետ ն Ա մ ի դ ֊Գ ի ա ր բ ե ք ի ր ի մ ո տ ♦
ո ւր ե Ա ե * ա յն Հին ճա նա պ ա րՀա դծով, վորն Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ս֊
տ ա նի <Гա ր ք ա յ ա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր Հ ի շ մ ի մ ա ս ն ե ր ՜ և Հ ա մ ա պ ա տ ա ս ֊
խ ա Գ ա ւէք ե ր Պ եվ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե ղ ո ւմ նկ ա ր ա դ ր վ ա ծ МеШепе —
ս լէ Т Vյյ Ге Ո1 ո ւ ղ ե ղ ե [ Л ։։

^ Պ լ ո լ. ա . ։ Լ ո ւ կ ո ւ լ., 29, Տ։

- Տես .О торговле и городах Армении", /.ք 14 —15։

97
ՏիգոսՈ I*. յեվ Հռոմ՛Ա—7
 Տիգրի и գետ ն ա ն ց ն ե լո ւց էետ ո^ '1 ո .ո ս ե ա կ ա ն ՂՈ[ , Ր [1 ՛ 1'*^լ_~՜
պ ես վ կ ա յո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ՜ , ներս եր խ ո ւժ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ։ Ա յս
/լա ր Ս ո ր վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վոր ր ա վ ա ր ա ր ա չա փ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն չե
ա ո ֊ն վ ե լ , լո ւ ս ա բ ա ն ո ւ մ ե Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ս լա տ մ ա կ ա ն ա շխ ա րհա ­
գ ր ո ւ թ յա ն ա մ ե ն ա մ ո ւթ խ նդիրներից մ ե կ ը ։ Պ լո լտ ա ր ք ո ս ը , ի ն չպ ե ս
պ ա ր զ յե ր և ո ւ մ ե նրա վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց 1 Ծ ովէքը, վորը Տի գ ր ա ն
Բ ֊ը միա ցրել եր Մ ե ձ- Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ն , Հ ա մ ա ր ո ւմ ե ա ռա նձին յե ր ֊
կիր ու նրա և բո ւն Հ ա յա ս տ ա ն ի սա հմա ն ե ը ն ղ ո ւ ն ո ւէ ք ա րևմըտ ֊
յա ն Տիգրիս գ ե տ ը 3։ Կ ա ր ե լի յե , ո ւ ր ելք ն, յե ն թ ա գ ր ե լ, վոր Տ ի գ ֊
րիս գետ ի ձա խ կ ո ղ մ ո ւմ գտ ն վ ո ղ Ա ղձնիքը, վորի մե9 եր Տի գր ա ֊
նա կերա քա ղա քը, գտ նվել ե վոչ թ ե Ծ ո վ ւա ց Զա րիա ղրեսի պ ե­
տ ո ւ թ յա ն մեջ, ի ն չպ ե ս ա յգ կ ա ր հ ո լմ ե ն Հ յո ւ ր շ մ ա ն ը և Մա ր կ ֊
վ ա ը տ ը *, ա յլ յե ղ ե լ և Ա ր տ ա չ ե ս յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ր ա վ ա յի ն յ ե ր ֊
կըրներից մեկը։
Մ եր ա յս Հ ե տ և ո ւ թ յո ւ ն ն ա ն ո ւղ ղ ա կ ի կերպ ով Հ ա ս տ ա տ ո ւմ ե
նա և Ա պ պ իա նոսը։ Նրա ա ս ե լո վ ^ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ը Հիէէեվա ծ
ե յե ղ ե լ ա յն տ ե ղ ո ւմ , վ ո ր տ ե ղ էՏի գ ր ա ն ը ա ոա ջին ա ն գա մ իր դ ը լ֊
խ ին դրել եր Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ը »"։

Ա յ и վ կ ա յ ո լ - ^ յ ոէ-*1Է ւ յ և ս յ ե ր ե ո ւ մ ե ք վ ո ր Ա ս չւղ ի ա ն ո ս ը յ ի ն էս չե ս
և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը Ա ղձնիքը ու նրա մեՀ գտ նվող Տիգրա նա կերտ ը
Հ ա մ ա ր ո ւմ ե ն բ ա ղ ա դ ր ա մ ա ս Ա ր տ ա չ ե ս յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ։ Ո ւ շ ա գ ր ա վ

հ ա ո .ա ն ձ ն ա ս լ ե ս ք Ր ֊ա ը ի ա յԴ » ^ ա յ^ *1 ՎՈՐ ն ա և ը ս տ Հ ա յ կ ա կ ա ն ա ֊
վ ա ն ղ ո ւ թ յա ն ք ։ԷՈՐԸ_ մհ^ ե ր ե ր վ ա ձ՜ Մար Ար ա սի և Խ որենա ցու
ս լա տ մ ա կ ա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ \ Հ ա յե ր ի Հ ն ա գ ո ւ յն գ ա ղ թ ա վ ա յր ը ա յո ւյւլ ե
տ րվա ծ՜ Հ ե ն ց ն ո ւ յն ա յս կ ո ղ մ ե ր ո ւմ Հ ա յկ ա կ ա ն Տա վրոսի Հա րա ֊
վ ո ւմ ։
Ո ւր եԱ ն' Մ եձ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ր ա վ ա յի ն սա Հմա նը Տիգրա ն

1 Ե քՀա րդի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Հռ ո մ ե ա կ ա ն ղորթը Տ ի գ ր ի ս գ ե տ ն ա ն ց ե լ ե ր , Հա ­

վ ա ն ո ր ե ն , ա յժ մ յա ն Ա մ ի դ ^ Ւ ի ա ր ր ե ք ի ր ի ը մ ո տ ք ս ա ն կ ի լ ո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն
վ ր ա ա յժ մ յա ն ՀՀա րիա նի մ ոտ , տ ե ս Օ ւ6 ՁՈՈՇՈ1Տմ116է1 Ւ՝01ճ2Ա§0 ՃՕՏ Լս*Հ1111Լ1Տ,
КИО, ՑԺ. X, НеЙ 1, եչ 87—88,
2 Տ ե ս Լ ո ւկ ո ւէ է 2 4 , 8 ։
3 Հա մեմա տ ե ЕскЬагй^ Ծւ6 а гт е п ^ с Ь е п РеМ яй^е ժօտ ԼսԱս11ստ
К1Ю, ց ժ X, Ней ւ, ե չ 8 3 ,
4 Տես Հ յ ո լ ր շ մ ա ն է « Հ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւ ո յ ա ն ո ւն ն ե ր ր *, Վ իեննա 1 9 07,
ւ չ 77 և М а г к > у а г ^ ЕгапзсИаЬг, ВегНп 1901, եչ 178։ Համեմատե սակայն
Մ ա ր կ վ ա ր տ ի ճ ի շտ կ ո ա Հ ո ւ մ ը ն ր ա 8йЙаГШеп1еП ԱՈԺ Й1в Т1§Г15дие11еп ա շ խ ա ­
տ ո ւ թ յա ն մեշ_ճ ե չ 1 1 9 ։
®Ա սլպ իտ նոս, Մ ի Հ ր գ ա ա .է 6 7 ։

98
էլա լլո ս է ճս/հա սլաըՀը Ծուէքէ վըա յով դև սչի _Տ է ղլւա'հսւ1լհ լւ
Մ եծի և նրա նա խ որդների ժա մա նա կ կա րող եր յե ղ ա ծ
ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ր Տիգրիս դետ շ ։
Տիգրիս գետ ից մ ի ն չև Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ը ( ա յժ մ յա ն Ֆ ա ր կ ի ն ը )г
ո ւր շտ ա պ ո ւմ եր Հա սնել Հռոմեա կա ն զ որ ք ը ՚ ընդա մենը մ ի ա յն -
մոտ 150 կ ի լո մ ե տ ր եր^տ Լ ո լ կ ո լ լ լ ո ս {ի ն ե ն դ ո ւ խ ո ր ա մ ա ն կ ծրա գիրը
ի ր ա կ ա ն ա ն ո ւմ երյ ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ենքէ ա մենա մեծ ա ֆ ո ղ ո ւ—
թ յա մ ր ։ Թ շնա մին կիպ մոտ եցել եր Տիգրա նա կերտ ին և ա Հա վոր

վտ ա նգը կա խ վա ծ եր ա րդեն Հ ա յա ս տ ա ն ի Գ էխ ի^է է ս ^Լ ^ է գ ր ա ^էր

դեռ. վ ո չի ն չ ա յգ մա սին չդ ի տ ե ր և վ ո չ ԳՈՐ Ք ևր Հա վա քել և վո*
ել կա րող եր վորևե կերպ սպ ա ռնա ցող ա յդ վտ ա նգը կ ա ն խ ե լ։

Հռոմեա կա ն ղ որ ք ի ա նա կնկա լ ն ե ր խ ո ւժ մ ա ն էո * ֊[ * [ [ Р * [ ш !Г
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ո ւ մ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն Հա վ ա տ ա լի ։ Ա պ պ իա նոս էւ վ կ ա ֊

յո ւ թ ՜ յա մ ր * Տիգրա նն ա յդ ԷՈԼՐ Ր տ ա րա ծողին Հա մա րել ե ր գրգոիէ

ո ւ խ ռովա րա ր։
«Տի գր ա ն ի ն , վ կ ա յո ւ մ ե Ա պ պ ի ա ն ո ս ը 2, վ ոչ ՎՈՔ ա ե-
ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն չ ե ր տ վ ե լ Լ ո լկ ո լլլո ս ի ն ե ր խ ո ւժ մ ա ն մ ա ս ի ն ։ Ա ռա —
ֆին մա րդը վորն ա յդ ա սել եր* կա խ ա ղա ն եր Հա նվել նրա
Հրա մա նովք վորովՀետ և նա կա րծել եր, վոր այգ մա րդը խ ո ւ­
ճա պ ե գ ց ո ւմ ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ }) ։
Խ իստ գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ու չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ձևով լր ա ր ե ր ի մա —
Հա պ ա տ ժ մ ա ն մա սին պ ա տ մ ո ւմ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը , վորի կ ա ս կ ա ծ ե լի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ա նտ եղի կերպ ով մեֆ են բերվա ծք գ լխ ա վ ո ր ա ­
պ ե ս , Հ ա յկ ա կ ա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ ^ *
«Վ ո ր ո վ Հե տ և յ ա ս ո ւմ ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը , — Լ ո լ կ ո լ լ լ ո ս ի
ժա մա նմա ն մա սին ա ռա ֆին լո ւ ր տ վողը վ ո չ մ ի ա յն ո գ ո ւս ւ
չս տ ա ց ա վ I ա յլև գ լխ ա տ վ ե ց Տիգրա նի Հրա մա նով, ո ւս տ ի և
վ ո չվ ո ք ա յլև ս նրա ն չե ր Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ա յգ մա սին• և յե ր ր
պ ա տ երա զմի Հ ո ւր ն ա րդեն բ ո ր բ ո ք վ ե լ ե ր * ֊ն ա նստ ա ծ եր ա ն­
տ ե ղ յա կ ։ Ա յդ ժա մա նա կ շողոքորթ խ ոսքեր եր նա լս ո ւ մ ,-
վոր մեծ Հրա մա նա տ ա ր կ ը Հ ա մ ա ր ւէի Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը , յե թ ե կա ­
րողա նա նրա ն դ ի մ ա կ ա յե լ Ե փ ե ս ո ս ո ւմ և յ ե թ ե Ա ս ի ա յի ց ի ս ­
կ ո ւ յն չվ *ա խ չ ի , տ ե ս ն ե լո վ նրա ա ն Հա մ ա ր զ ո ր ք ե ր ը »*։

1 Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի ճ ա ն ա ս լա ր Հ ր Տ ի գ ր ի ս դ ե տ ի ց մ ի ն չ և Ֆ ա ր կ ի ն - Տ ի դ ր ա -
նա կեր սւ ս խ ա լ ե լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Մ ոմ ղե ն ի ։ 1 Ս ա լա թ յա ն ց ի և մ ի շ ո ՛ր ք ա Л յ ե ր ՜
կ ե ր ո ւ մ , վ ո ր ո վ Հ ե ա և ա յդ ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ս խ ա լ ե •[ո ր ո շ վ ա ծ ՛ Տիղրա նտ -
կերտ ի տ եղր։
- Տ ե ՛ս Մ ի Հ ր ղ ա տ ,, 8 4 ։
^ Տ ե ս Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , ևֆ 4 0 7 և Ղ' ո լ ե ն ս և Խ ա չ , Պա տ ­
մ ո ւ թ յ ո ւ ն Հ ի ն Հ ա յե ր ի , պ ր ա կ Я*, ե ֆ 5 1 — 5 2 ։
4 Տե՛ս Պ լ ո ւ տ ,, Լ ո ւ կ ո ւ լ ,»( 2 5 , 1 ։
100
 Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն մեՀ Հետ ա քրքիր և , գ լխ ա ­
վորա պ ես, ա յն , վոր Տիգրա նի ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ , ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն ,
Հա մոզվա ծ են յե ղ ե լ, վոր Լ ո ւ ձ լո ւ լլո ս ը ղ և ււև ս գտ նվել ե Կ փ եսո֊
ո ո ւ մ ։ ւ ՚ն ձ թ վ ո ւմ հ, վոր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ մ ե ր նոր Հ ե տ և ո ւ թ յո ւ ն ը , վոր
Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը յե կ ե լ եր Հ ա յա ս տ ա ն վ ո է թ ե Պ ոնտ ոսից, ի ն չպ ե ս մ ի ն -
ա յժ ժ յե ն թ ա դ ր ե լ ե ն , ա յլ Ե վ ։ե ս ո ս ի ց ճ ա ն ո ւ ղ ղ ա կ ի [ լ ե ր ս լա ք ս ւ կ ֊
նա րկվա ծ ե նա և Պ լո ւ ս է ա ր ք ո ս ի ս ո ւ յն Հա տ վ ա ծո ւմ ։
կա րերի Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յա ն Հ ա ս տ ա տ ո ւէ ք ե ա ռա У բ ե ­
րեց Տիգրա նա կեբ տ ո ւմ շ փ ո թ ո ւ թ յո ւ ե ու ի ր ա ր ա ն ց ո ւմ : Տիգրա նըք
վ ո ր լչ պ ա տ ե ր ա զ մ ի պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր դ եռ . կ ե ր տ ե ս ե լ ս տ ի պ վ ա ծ
յե ղ ա վ մա սնա կի կ ե ր ս լո վ քա ղա քը դ ա տ ա ր կ ե լ ե Հ ե ո .ա ն ա լ ա ս լա Հ ո վ
մի տ եղ։ ^որպ եսզի կա րողա նա ժ ա մ ա ն ա կ շ ա Հ ե լ^ ն ա ի ր զ ո ր ա վ ա ր ~
ներից մ եկ ի ն ւ Մ ե Հ ր ո ւժ ա ն ի ն (г^ А 'Ш Ь гоЬ ои Х Д П ез)1* տ վ ե ց մ ի ‘ի ո վ > ր
յլո ր ա մ ա ս և Հ ր ա մ ա յե ց , վ ո ր ն ա ։ ի ն չ գ ն ո վ ե լ վ ո ր լ ի ն ի } կ ա ն դ ն ե ց ն ե
դոնե Ժ ա մա նա կա վորա պ ես թ շնա մոլ շա ր ժ ո ւմ ը դ ե ս լի Տիգրա նա —
կերտ ։
Մ ե Հ ր ո ւ ժ ՜ա ն ի ղորա մա սի Հռոմեա կա ն զոը ք ի դ ե մ ո ւղ ա ր կ մ ա ն *
մա սին մ ի ա ն գ ա մ ա յն վ ս տ ա Հ ե լի ու ա ր ժ ա ն ա Հա վա տ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն
հ Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ դ ա ր ձ յ ա լ Ս ,պ պ ի տ ն ո ս ր , վ ո ր ն } ի ն չ ս լ ե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք г
իր պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ա յս մ ա ս ո ւմ ո գ տ ւէե լ եր վ ւո ք ր ա ս ի ա կ ա ն չե զ ո ք
ա ղ բ յո ւ ր ի ց ։

«Օ ե ր ր Տիգրա նն ա յն ո ւ Հ ե տ և , — վ կ ա յո ւ մ ե 1Լպ պ իա նո—

ս ր ՜է — Հա ստ ա տ իժա ցա վ [Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն ե ր ի է ո ւ ժ ՚մ ա ն մ ա ս ի ն |յ
նա ո ւղ ա ր կ ե ց Մ ե Հ ր ո ւժ ա ն ի ն յե ր կ ո ւ Հա ղա ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ո վ ,
վ ո ր ս լե ս զ ի նա ո ւշա ց ն ե Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ի զ ր ո Հ ը ։ Ւ ս կ Մ ա ն կա յո ս ի ն
Յա նձնա րա րեց Տիգրա նա կերտ ի պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ))։

Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը տ ա լի ս ե նա և տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն Մ ե Հ ր ո ւժ ա նի
մա Հվա ն մա սին Հա ն դ ո ւգն ու ա նՀա վա սա ր կ ո յէ ո ւ մ ։ Ս ա կ ա յն թեև
նրա այս վ կ ա յո ւ թ յո լք ե ն ե ր ի Հիմքը պ ա տ մա կա ն ե} ր այց վորոշ

մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ հ ն ե ր ը Հնա րովի ու ա նՀեթեթ Հ ե ր յո լր ա ն ք ն ե ր

1 Վ ո ր Պ լ ո ւտ ա է ւք ո ս ի ու. 1Լսքւղի ա ն ո и ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ Հիշա տ ա կվա ծ

31ւէհաե(Մ23ՈՃՏ ա ն ո ւ ն ը ս [ե ա լ» և կա րդա լ ЛШЬГОЬОиХгШеБ՝ ա յ գ Հ ա մ ա ձ ա յն Ա ս լ-
պ ի ա ն ո ս ի ձ ե ւ ւ ա ղ ր ն ե ր ի ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ն ե ր ի ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ս լա ր ղ ա ր ա ն վ ա ծ ե Մ ա ր կ -
վա րա ի ո ւ ս ո ւ ւ/ե ա ո ի ր ա թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ ( տ ես Սւ1է6քՏԱԺ1Ա11§011 2ԱГ ОбБСЫ՜
շհէ6 \'0Ո ЕГ(111, Р1] |1010է1յ11Տ, ВЙ. 5 5 , ե չ 6 8 —6 9 ) ։ Ինչպ ես բա ցա տ րվա ծ հ ն ո ւ յն
այ գ ուսուՁ եա սիրութ յա ն մե^_ք Л1И11Г0Ь01123П63 ա նունը Համապատասխանում ե
Հա յկա կա ն Մ եՀրո ւժա ն ին ։
■ Տես Մ իՀրղ ատ.է 8 4 ։

101
են3 վորոնց լ^ է 1 / 19 ՈԼԼ *Ա ա ա ւխ ա տ ո ւմ ե ըստ իր ս ո վ ո ր ո ւ թ յա ն ա ն ֊
վա նա րկել Տիգրա նին։

ձ Ն ր ա [Տ ի դ ր ա щ ր ա ր ե կ ա ԱԼ ե ր ի ց ա ռ ա ֆ ի ն ր Մ ե Հ ր ո ւժ ա ն ն
երք— պ ա տ մ ո ւմ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ^ , --- վ ո ր Հ ա մ ա ր ձ ա կ ո ւ թ յո ւ ն
ո ւն ե ց ա վ նրա ն ճ շ մ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յտ ն ե լո ւ ։ Ս ա կ ա յն սրա ն
ես ա զա տ խ ոսքի շ ե ո ր Հ ն ո զ ո ւտ Չ բ ե ր ե ց ։ Ս ա ի ս կ ո ւ յն ո ւ ղ ա ր կ ֊
վեց Լ ո լկ ո լլլո ս ի դ ե մ յե ր ե ք Հա ղա ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ո վ և բա զմա —
թ ի վ Հետ ևա զորով։ Յե վ նր ա ն Հրա մա ն տ րվեց ր ո ն ե լ զո ր ա վ ա ­
րին ո ւ բ ե ր ե լ կենդա նիք իսկ մ յո ւ ս ն ե ր ի ն կ ո տ ո ր ե լ։ Լ ո ւկ ո ւ լ֊
լո ս ի զորքի մի մա սն ա յդ ժա մա նա կ տ ե ղ ա վ ո ր վ ո ւմ ե ր ա ր ֊
դեն ճ ա մ բա ր ո ւմ ք ի սկ մ յո ւ ս մա սը դեռ. ճ ա ն ա ս լա ր Հ ի ն եր։
Յերր. Հ ե տ ա խ ո ւ յզ ն ե ր ր նրա ն Հ ա յտ ն ե ց ի ն րա րրա րոս զորքի
մոտ եցմա ն մա սինճ նա վա խ եցա վ վոր ն ր ա ն ք } Հ ա ր ձ ա կ վ ե լո վ
իր ց ր վ ա ծ ո ւ չկ ա ր գ ա վ ո ր վ ա ծ զ ո ր ք ի վ ր ա 9 կ ա ռ ա ֆ ա ցն ե ն շփ ո թ ֊
մ ո ւն ք ։ Ո ւս տ ի և ի ^ ք ը շա ր ո ւն ա կ ե ց Հա ր դ ա ր ել ճա մ ր ա ր ը , ի սկ
Ս ե ք ս տ ի լի ո ւս լե գ ա տ ի ն ։ վորն ո ւն ե ր Հ ա զ ա ր վ ե ց Հ ա ր յո ւ ր Հ ե ֊
ծ ե լա զ ո ր և մի փ ոքր ա վ ե լի ծա նր զինվա ծ ու թ ե թ և զինվա ծ
Հետ ևա զորճ ո ւղ ա ր կ ե ց թ շն ա մ ո լ դեմ և Հ ր ա մ ա յե ց մոտ զնա լ
ո ւ նրա նց ղիմա դրեի մ ի ն չև վոր լո ւր կ ը ս տ ա ն ա , վ ո ր ի ր Հետ
յե ղ ա ծ ղ ո ր ք ը տ ե ղ ա վ ո ր վ ե լ ե ա ր դ ե ն ճ ա մ բ ա ր ո ւմ ։ Ա ր դ * Ս ե ք ս ֊
ա ի լի ո ւս ն ո ւզ ո ւմ եր Հենց ա յդ ս լե ս ա նեի ս ա կ ա յն նա յե ն ֊
թ ա լ։ կ վ ե ց Հա րձա կմա ն Մ եՀր ո ւժ ա ն ի կողմիլ վորն ա նվեՀԼր
կ ե ր ս լո վ մտ ա վ ձեոնա կովի։ Տեղի ո ւն ե ց ա ծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ
Մ ե Հ ր ո ւժ ա ն ը կ ո փ ե լի ս ս ս լա ն վ ե ց } ի ս կ մ յո ւ ս ն ե ր ը գրեթե ր ո ֊
լո ր ը բա ցի ք չե ր ի ց մեռա ն փ ա խ ո ւս տ ի ժա մա նա կ» ։

Ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն մեչ ա 1 լն ե ր և ք ա ն շո ւշտ ք մի ա ն Հ ե թ ե թ ո ւ֊
թ յո ւ ն ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի Հա ղորդա ծ սա րքովի տ ե ղ ե կ ո ւ թ ՛յ ո ւն ը ք վոր
իբր թ ե Մ եՀր ո ւժ ա ն ի փ ոքրա թ ի վ ղորքին Հրա մա ն եր ա րվա ծ
կենդա նի րոնել Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի ն և վ ո Հ ն չա ց ն ե լ Հռոմեա կա ն ա Հա գին
զորա բա նա կըг Նա ո ւղ ա ր կ վ ա ծ երք իրա պ եսք ի ն չւղ ե ս տ եսա նք ք
վ ո ր ս լե ս ղ ի ո ւշա ց ն ե Հռոմեա կա ն զորքի ա ռ ա ջխ ա ղ ա ցո ւմ ը դեպ ի
Տիդրա նա կերտ ։ Յեվ րնորոշ եք վոր ա նդա մ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յղ .
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը ք վ ո ր ի ա նմիտ լի ն ե լը պ ա րզ ե ո ւ ա ն վ ի ճ ե լի ք ա ն վ ե ֊
րա պ ա Հ կերպ ով մեֆ ե րերվա ծ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ

1 Տէաս Լու.1լուլ.ք 2 5 , 3 — 6 ։
- ՏՍս, ո ր ի ն ա կ , К е 1 ո а с հ, М1111гМа1е Еи ра^г, եֆ 3 3 9 , Е с к Ь а г й ! ,
Б1е агшеШвсЬеп РеШгй^е дев ЬикиИиБ, КНо, Вй. 10, 1, եֆ 9 0 և ո ւը է շ .։

102
 Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս է վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յա ն մեֆ ս ո ւտ եյ ա նտ ա ­
ր ա կ ո ւ յս ) նա և ա յն ք վոր իրր թ ե Տ ի դ ր ա ն ը 3 ո ւ ղ ա ր կ ե լո վ Մ եՀր ո ւ ֊
ժա նին Լ ո լկ ո լլլո ս ի գ ե ւ)ճ ո ւ զ ե ց ե լ ե ն ր ա ն պ ա ս* ժ ե լք վ ո ր ո վ Հ ե տ և ն ա
յե ր յե ր կ ր ո ր դ ա նդա մ իրեն Հ ա յտ ն ե լ Հռոմեա կա ն զորքի Հա րձա կ­
մա ն մա սին։ Մ ե Հ ր ո ւժ ա ն ր , ի ն չպ ե ս պ ա րզել ե Մ ա րկվա րտ ը Ծ ո վ ։-
քի թա գա վորա կա ն տան ա ր ք ա յա ղ ն ե ր ի ց ն եր^ . ո ւս տ ի միա նգա ­
մ ա յն Հա ս կ ա ն ա լի յե ք թ ե ի ն չո ւ նա յե ր ո ւղ ա ր կ վ ե լ ԼոլկոլԱ ոսի
դեմք վորը գ ա լի ս եր Մոփ քի միֆով։

«՜Ա յն ո ւ Հ ե տ և Տ ի դ ր ա ն ը ։ -— պ ա տ մ ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը , ---
քյ ո ղ ն ե լ ո վ իր Հ թ /ւ ',ա ձ Տիգըա նա վհրտ մ /.ծ քա ղա քը ն ս /Հ ա ն -
ֆեց դ եպ ի Տա վրոս և սկսեց զա նա զա ն կողմերից Հա վա քել իր
ո ւժ ե ր ն ա յն տ ե ղ ։ Ւսկ Լ ո լկ ո լլլո ս ը } ժա մա նա կ չտ ա լո վ նրա ն
պ ա տ ր ա ս տ վ ե լո ւУ ո ւ ղ ա ր կ ե ց Մ ո ւ ր ե ն ա յի ն ) վ ո ր պ ե ս ղ ի ն ա դըժ-

վա րա ցնե ու ա ր դ ե լե զո ր վ »ե ր ի Հ ա մ ա կ ե ն տ ր ո ն ա ց ո ւմ ը Տիգրա ­
նի մոտ ք և ո ւղ ա ր կ ե ց նա և Ս ե ք ս տ ի լի ո ւս ի ն ) վորպ եսղի նա
յե տ մ ղ ե ա րա բա կա ն մեծ զորա մա սըք վորը գ ն ո ւմ եր թ ա գա ­
վ ո ր ի մ ո տ ։ Ա ր դ Հ Ս ե ք ս տ ի լի ո ւս ը ա ն Հա պ ա ղ Հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ա ր ա բ ­
ների վրա) վորոնք բ ա ն ա կ ե յի ն դ ն ո ւ մ յ և ն ր ա ն ց մ ե ծ ա գ ո ւ յն
մա սը կոտ որեց) ի սկ Մ ո ւր ե ն ա ն Հետ ա պ նդեց Տիգրա նին նեղ
ո ւ ա նՀա րթ՛ ձ ո ր ո ւմ և) ո դ տ վ ե լո վ Հա րմա ր ա ռիթից* գրոՀեց
նրա յե ր կ ա յն ա ձ դ վ ա ծ 4 որ ք ի վրա ։ Յեվ Տիդրա նը կա րողա ­

ցա վ ի *ե ք ր փա թողնել ով ա մբողֆ իր ա ղխ ը* ս ա կ ա յն
շա տ երը Հ ա յե ր ի ց ա յդ տ ե ղ սպ ա նվեցին) իսկ մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա ­
սը գերի ը ն կ ա ն » 1։

Ւ ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք է Լ ո լկ ո լլլո ս ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ծ ր ա գ ի ր ը ք վ ո -
րով նա նա խ ա տ եսել եր Հա նկա րծա կիի րերել Տիգրա նինՀ իրա ­
գործվա ծ եր ա յժ մ լի ո վ ի ն ։ Հռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը գ տ ն վ ո ւմ ե ր ա ր դ ե ն
Տիգրա նա կերտ քա ղա քի մոտ բո ւն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ) իսկ Տիգրա նն
ա նկա րող եր Հա կա Հ ա ր վ ա ծ տալ թ շն ա մ ո ւն ) վորովՀետ և նա դես
շեր տ եսել պ ա տ երա զմի վորևե պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յո ւ ն ։
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ա ր Հա մ ա ր ա կ ա ն ա է լն ա ր կ ն ե ր ը Տ ի գ ­

րա նի նկա տ մա մբ բա ցա տ ր վ ո ւմ ե ն ) Հա վա նորեն) նր ա նո վ ) վոր Հ ռ ո -

մ ա յե ց ի ն ե ր ի զորա վա րը և Հռոմեա կա ն ճա րպ իկ ու վա րպ ետ դիպ ­
լո մ ա տ ի ա ն մեծ ա ֆ ո ղ ո ւթ յա մ ր կա րողա ցել ե յի ն նրա ն դ լխ ա Հ ա ն
ա ն ե լ ո ւ խ ա բ ե լ։

ւ Տե ս М а г к \у а г է, ЕгапБсИаЬг, եֆ 17вг
2 Տես Պ լ ո ւ ա Լուկուլ., 25, 7—Л

103
 1 1 . տհԳՐԱՆԱԿեՐՏՒ Պ ս ա ո տ ս Ը з ы ՏՒԳ րււՆ Ւ
ՏեՍԱԿՑՈհԹՅՈՏՆԸ ՄՒՃՐԴԱՏԻ 2եՏ
Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի Յա նկա րծա կի ո ւ ս ր ը ն թ ա ց շա ր ժ ո ւմ ր դեպ ի Տ ի զ ֊
րա նա կերտ ա ո .ա ֆ ա ց ր ե լ եր ա յս տ ե ղ , ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն .ր է Է ս ո ւձ ա պ
ո ւ շփ ոթ г Տի գր ա ն ի փ ա ի ւո ւս տ ր .ր ա ղ ա ք ի ց կա տ ա րվել եր ա յն ր ա ն
ա րա գ ո ւ Հա պ ճեպ , վ ռր նա կեր կա ր ո ղ ա ցել Հետ ը վ ե ր ց ն ե լ իր կա ­
նա նոցն ու գա նձերր ։
Ն ա խ ա ն շ ե լո վ Տ ա վ ր ո ս յա ն լե է ւն ե ր ո վ ^ , Հա վա նորեն է ա յժ մ յա ն
Ն երճկի ու Էթենիկի վ ր ա յո վ ՜ դեպ ի իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն կենտ ­
րոնա կա ն ո ւ Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն շրջա ններր Տիգրա նա կերտ ի պ ա շտ պ ա ­
ն ո ւ թ յո ւ ն ը Տիգրա նր Յա նձնա րա րել եր Մ ա ն կա յո и զորա վա րին։
Սա պ ետ ք ե դիմա գրեր ո ւ պ ա Հեր ք ա ղ ա ք ը , մ ի ն չև վ ո ր ի ն ք ը զա ­
նա զա ն կողմերից կըՀա վա քեր իր զորքերը և կ ը ղ ս' [ ' ն ր ա ն ո զ ն ո ւ -
թ յա ն է
Լ ռ ւկ ո ւԱ Ո иի Յ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի Յ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը և Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ գ ա լը
տ եղի յե ր ո ւն ե ց ե լ, ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , վոչ թ ե 69 թվի ա մա ոը, ի ն չ­
պ ես յե ն թ ա դ ր ո ւ մ և Ռ ե յ ն ա ք ը * 9 иւ յ լ 69 թ ՛վ ի գա րնա նը։ Ի նկա տ ի
ո ւ ն ե ն ա լո վ ր ն դ Հ ա ն ո ւ ր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր Յ ե փ ր ա տ գ ե տ ի ց մ ի ն չ և
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ —Ֆ ա ր կ ի ն ը մոտ 300 կ ի լո մ ե տ ր ե, պ ետ ք ե յե ն թ ա ֊
դ ր ե լ, վոր Հռոմեա կա ն ՂՈՐՔԸ_) Յեփ րա տ գետ ն ա ն ց ն ե լո ւ ց Յետ ո
(6 9 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ը )ճ ա ր ա գ ա ցր ա ծ յ^ ր թ ո վ կա րող եր Հա սա ծ լի ­
նել Տիգրա նա կերտ ա ո. ա ւ ւ ա ւ է ե լն յե ր կ ո ւ շա րա թ վա ըհ թ աց ր ո ւմ ,
վ ո չ ո ւշ ք ա ն մա յի ս ա մսին։
Հա վա նա կա ն ե , ո ւր ե է ք ե , վ ո ր Հ ո ւ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը Տ ի էքր ա ն ա կ ե ր տ ը
պ ա շա ր ե լ ե յի ն ա րդեն 69 թ վի գա րնա նը։ '/ • ա ւ լ ա ք ի պ ա շա րմա ն

1 Տե՛ս Պ լ ո ւ ս ։ » , Լ ո ւկ ո ւլ., 2 5 , 7 ։
- Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր ա ի է յ Տ ա ր ո ւէ ու. ա յն տ ե ղ ի ց 1Լրտ ա շա տ տ ա ն ո ղ մեՀ- ճ ա ն տ -
ո լա ր Հ ը , վ որ [Լ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ ե Հ ւ ւո մ ե ա կ ա ն Հ ի ն սւշխ ա րՀա վ *ա րտ Լ —
ղոսմք ք ն ն վ ա ծ ե ո ւ լո ւ ս ա ր ա ն վ ա հ ի մ СՀ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ­
ն ե ր ը » ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե Հ յ եֆ 8 5 -- 1 1 4 ։
3 ՏՀա М 1Лг1Йа1е Еи раЮ Г , ե չ 359։

104
տիգրան յերկրորդ
 ն ա խ է ս ս լա տ ր ա ս տ ո լ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը Լ ո լկ ո լԱ ո ս ը Հւս ն ձ ն ա ր ա ր ել ե ր V ե ք ս ֊
.տ ի լ ի ո Լ ս ի ն է վ ո ր ը ։ ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ յՐ ե Ա պ ս լի ա ն ո ս ր 1*

«է լվ ա փ ա 1 լե լ ո վ Տ ի գր ա ն ա կ ե ր տ ո ւմ Մ ա ն կ ա յո иի ն ' Է ս ֊
կ ո ւ յն գրա վել եր թ ա գ ա վ ո ր ա !լա ն ս լա լա ա ր Հ վ ո ր ը գ տ ն վ ո ւմ
հր քա ղա քի ս լա ր ի ս ս լ ն ե ր ի ց դ ո ւր ս ; ի սկ վ*ա Ղ ա ք ը ե միքնա ­
րերգը պ ա տ ել եր պ ա տ նեշով ու էի ո и ո վ , պ ա տ ր ա ս տ ե լ ե ր մ ե -
վէհն ա ն ե ր և պ ա րսպ ի տակ վա րել եր տ վել ա վա ններ» ։

Րերդա պ ա Հ ՂՈԼ'Վ-1Լ Ր ա դ 1լա ց ա ծ՜ հ ր է գ լ խ ա վ ո ր ա պ ե ս , Հ ո ւ յ ն ե ր ի ց

Л է լի լի է լհ ը ի ն ե ր ի էյէ Ըստ յհ ր և ո ւ յթ ի ն , ա յս զորքը կա զմվա ծ- եր
Տի գր ա ն ա կերտ ի քա ղա քա ցիա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ստ ա ցա ծ՜ ն ո ր ա —
ր ն ա 1 լե ե ր ի ւ յ} վ ո ր ո ն ց ա յս տ ե ղ ե ր գ ա ղ թ ե ց ր ե լ Տ ի դ ր ա ն ր *1 ի լի կ ի ա յի ց
ու Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի ց ։
Հ ո ւո մ ա յ հ ց ի ն ե ր ի ր ո լո ր Փ ա նքերը գ ր ա վ ե լո ւ ք ւս է լա ք ը գրոՀով
.հ պ ա տ երա զմա կա ն մեքենա ների ո է լն ո ւ թ յ ա մ ր էքեա ցին ա պ ա ր դ յո ւ ն
•ո ւ ա ն Հ ե տ ե ա ն րէ
Մ ա ն կ ա յո иի " ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւ թ յա մ բ րերգա պ ա Հ ԴՈՐ Ք Ը Հա մա ս,
•ո ւ տ ո կ ո ւն կերպ ով դ ի մ ա գ ր ո ւմ եր Հ ւ ւ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն յ թ ա փ ե լո վ
նրա նց գ լ[սի ն ն ե տ ե ր ի տ ա րա վէ։ Ւ ս կ պ ա շ ա ր մ ա ն մ ե ք ե ն ա ն ե ր ի վ_րա
պ ա շա րվա ծները վերևից ա ծ ՛ո ւ մ ե յ ի ն այր վ ո ղ ն ա վ թ յ վո ր ը վոկրն֊
տ ա ցն ում եր մ ե ք ե ն ա ն ե ր ը '*։
Ա յս պ ի ս ո վ ա միսներ շա ր ո ւն ա կ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ա ր Տքնա ց կ ա ն ­
գո ւն ու ա ն պ ա ր տ ե լի մ ի ն չև Տիգրա նի վերա դա րձը ն ո ր կա դմվա ձ
զոր ա րա նա կովէ

Ո ւշա գր ա վ ե ու Հ ե տ տ ,ք ր ք ի ր , վ որ Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը ա վ ե լո ր դ ե
՛Հ ա մ ա ր ե լ մ ա տ ն ա ն շ ե լ Հոոմեա կա ն զ ո ր .ր ի սկզրնա կտ ն ա յս ա նա ­

ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ը г Ն ա վ ոկինչ չե Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ նա և Հ ա յկ ա կ ա ն Հ ե ծ ՚ե լ ա -
զորի ա ֆող ու Հա ղթա կա ն ա յն դրոՀի մա սին, ւք ո ր Հ ա ն գ ա մ ա ն ո ­

րեն Հի շա տ ա կ վա ծ’ ե յհ ղ ե լ փ ո ,ք ր ա ս ի ա կ ա ն կ ե ղ ո ք ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ ,

վոբռ ն ցի ց լա յն ո ր ե ն ո գ տ վ ե լ ե յի ն Մ ե& եոնը և Ա պ պ իա նոսըг

Ա յդ ա ր ժ ա ն ա Հա վ ա տ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց Հ ա յտ ն ի յե , վոր Տիգ­
րա ն ա կերտ ի պ ա շ ա ր մ ա ն ս կ զ բ ն ե ր ո ւ յք Տիգրա նն ա յս տ ե ղ ո ւղ ա ր կ ե լ

1 Մ ի Հր դ ա տ ա կ ա ն ր , 8 4 ։
- Մ ա նկա յո и ա ն ո ւն ը Հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն ում ե ը ս տ Ա գոնցի Հ ա յկ ա կ ա ն
Մ ա մ իկ ա ն վ ա ն և, վորովՀԼտ և ա յղ ա ն ո ւն ը Հ ա ն դ ի պ ո ւ մ հ Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ն ե ր ի
>.տ ո հ մ ո ւ մ հ ս ր ա ն ւյ նա խ ա զոր ա ն ո ւն ն հէ ու ս տ ի և Սաէէոնւյը կ ա ր ծ ո ւ մ եք վ ո[*
Ա ա ն կ ա յո ս —Մ ա միկըթ Հ ա վ ա ն ո ր ե ն / Հ ա յ զ ո ր ա վ ա ր ե ր Մ ա մ ի կ ո ն յ ա ն ն ե ր ի տ ո Հ մ ի ց գ
.տես Армения в эпоху Ю стиниана. եչ 411 և 415*
3 Կ ա и и ի ո Լ и Գ ի ոն, դք. 36, ԴԻ 1 Ե ք Հր ատ.

105
էր ւ/ի շ ն ա ի ր Հ ե ծ ե լա գ ո ւն դ , վորին Հա նձնա րա րն լ եր պ ա շա րվա ծ
քա ղա քից ա զա տ ել ի ր կա նա նոցն ո ւ մեծա գին գա նձերը։ Մ եենոնի
ու Ա պ պ իա նոսի մոտ պ ա Հպ ա նվա ծ ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը յ վ ո ր ա ն­
տ ես են ա րել Հռոմեա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը ' թա րդմա նա րա ր մեֆ ե ւ!
ր ե ր ո ւմ ա ռա նց կ ր ճ ա տ ո ւմ ն ե ր ի ։
1. Մ եենոն, 5 6 '
(СՅ ե ր ր Հ ա յա ս տ ա ն ը շա տ կողմերից ա յս պ ե ս պ ա շ ա ր վ ա ծ
երճ Տիգրա նը մ ա ր դ ո ւղ ա ր կ ե ց և իր մոտ Հրա վիրեց Մ իՀըր-
դա տ ին* նա ն ո ւ յն պ ե ս զորք ո ւղ ա ր կ ե ց Տիդրա նա կերտ քա ­
ղ ա ք ը ,ֆ վորի մեֆ գ տ ն վ ո ւմ ե ր նրա կա նա նոցը։ Ս րա նք դա ­
լո վ ա յն տ ե ղ 1ւ։ կ տ ր ե լո վ ն ե տ ա ձ գ ո ւ թ յա մ բ Հռոմեա կա ն ճա մ­
բա րից դ ո ւր ս գ ա լո ւ ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը դ ո ւր ս բ ե ր ի ն գ ի շե ր ո վ ն ա ­
խ ա պ ես Տիգրա նի կա նա նոցն ու թ ա նգա գի ն ա մենա ա ր ժ ե ք ա -
վոր ի ր ե ր ը г Ի ս կ լո ւ ս ա բ ա ց ի ն Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ե նրա նց Հետ
նա և թրա կա ցիներն ա րիա բա ր կռվեցինք շա տ եր ի ն ն ա յե ր ի ց
սպ ա նեցին և կենդա նի բռնվա ծներից շա տ երին ել գերի
վ ե ր ց ր ի ն г Ս ա կ ա յն ա յն , ի ն չ վոր նա խ ա պ ես ո ւղ ա ր կ վ ա ծ երճ
փ րկվեց ու Հա նձնվեց Տիգրա նին» ։
2* Ա պ պ իա նոսք Մ իՀրդա տ ա կա նք, 8 օ ճ
«ГՍ ե ք սա ի լ ի ո ւսը զ բա ղ վ ա ծ եր Հ ե ն ց ա յս դ ո րծեր ո Վ [ Տ ի գ ­
ր ա ն ա կ ե ր ս *ի ս լ ա շ ա ր ։1 ա մ ր ] , իսկ Տիգրա նր, Հ ա վ ա ք ե լո վ մոտ
յե ր կ ո ւ Հա ր յո ւ ր Հ ի ս ո ւն Հա զա ր Հետ ևա ղոր և մոտ Հ ի ս ո ւն Հա —
զա ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ' ո ւղ ա ր կ ե ց նա խ նրա նցից մոտ վեց Հա զա ր
Հոգի Տ իդրա նա կերտ ։ Նրա նք րոնի կ ե ր ս լո վ Հ ո ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի
միֆով ա նցա ն, գնա ցին ղ ե ս լի միքնա րերղը, դ ո ւր ս բերին
ա յն տ ե ղ ի ց թա ղա վորի կա նա նց և վերա դա րձա ն։ Իսկ զորքի
մ յո ւ ս մա սով Լ ո լկ ո լլլո ս ի վրա Հա րձա կվեց ինքր Տիգրա նր։
Յեվ այ գ յ ա մա նա կ նրա մոտ յե կ ա վ ա ռ ա Գ ի ն ա ն գ ա մ տ ե ս ո ւ­
թ յա ն Մ ի Հ ր դ ա տ լլ և խ ո ր Հ ո լ ր դ տ վ ե ց , վ ո ր ն ա Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի
Հետ կ ո - վ ի Հ ր ՚ւ ՚վ ի ։ աл մ ի ա յն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ո վ ա սպ ա տ ա կս ու
տ վ ե ր հ յե ր կ ի ր ը ե ա շխ ա տ ե, յե թ ե կ ա ր ե լի յ ե , նրա նց սովա ­
ծ ո ւ թ յա ն մ ա տ ն ե լ, ա յն պ ե ս , ի ն չպ ե ս և իրեն Լ ո լկ ո լլլո ս ն ա -
ո.ա ն ց կովի ո ւժ ա ս պ ա ռ , ե ր ա րել Կ իզիկոսի մոտ և վ ո չն չա ց ֊
րել եր զորքշ3>։

Մ եՕ հոնր և Ա պ պ իա նոսր, ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ենք, Հա մերա շխ ՛

ու միա րա ն վ կ ա յո ւ մ ե ն , վոր Տ ի գ ր ա ն ի ո ւղ ա ր կ ա ծ զոր ա մա սր ա -
Հո զ ո ւ թ յա մ ր կ ա տ ա ր ե լ ե ր ն ր ա Հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը և, պ ա տ ո ւ ե լո վ '
Տիգրա նա կերտ ը պ ա շա րող Հռոմեա կա ն զո ր ա շղ թ ա ն ' դ ո ւր ս եր ր ե ֊

106
 ր ե լ ա յն տ ե ղ ի ց թա գա վորի կա նա նոցըг և գ ա ն ձ ե ր ը ։ Հ * Ա սա ո ւր յա —
նր վ ա ր ձ ո ւմ ե ս խ ա լմ ա մ ր ք վոր ա յս գեպ քը ա եղի յե ր ո ւ յհ ե ց Լ լ
Ծ ո փ ք ո ւմ ք ո ւր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը պ ա շա րել ե յի ն Բնա րեղ բ ե ր դ ը *։
Հ ա յ էլա է լա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ա յգ մ ե ծ ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ը չ ե Հի շա տ ա —
1 լԼ լ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ր ք Հա վա նորենյ ա յն պ ա տ ճ ա ււո վ ք վոր նա , ի ն չ—
պ ես մ ա էո ն ա ն շ ե լ ե Ռ ե յ ն ա ք ը ՜ ք ա ն ս լա էս վ ա ր ե ր ե Հ ա մ ա ր ե լ ա յ գ դ ե պ ֊
քը Լ ո լկ ո լլլո ս ի Հա մա րг
Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց յե ր կ ր ո ր ղ ի մեֆ Հա յ կա կ ա ն
զորա մա սի գ ի շ ե ր ա յի ն դրոՀը Ա պ ս լի ա ն ո ս ր դ ն ո ւմ ե Տիգրա նի Հա -
կա Հա րձա կմա ն ժա մա նա կ 69 թ վի ա շնա նը։ Ս ա կ ա յն Ե քՀա րդը,
Հ ի ՏՈտվելով Մ եԱ Ն ո Հա ղորդա ծ ա վ ե լի ս ա ո ւ յդ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յա ն վբա Հ
յե ն թ ա գրո ւ մ ե, վոր ա յդ դրոՀը տ եղի յե ր ո ւն ե ցե լ Տիդրա նա կեր-
ա ից Տիգրա նի Հ ե ռ ա ն ա լո ւց ա ն մ ի ֆա պ ես Հետ ոէ ո ւր ե Տ ք և ճ 69 թ վի
դա րնա նր։ Ե քՀա րդը մ ի ա ն դ ՝ ւ ։մ ա յ ն ի ր ա վ ա ց ի կերպ ով մ ա տ ն ա ն շո ւմ
եք վ ո ր Տիգրա նա կերտ ներս մ տ ն ե լը Հա մեմա տ ա բա ր Հեշտ կա րող
եբ լի ն ե լ և Հնա րա վոր քա ղա քի պ ա շա րմա ն ս կ զ բ ո ւմ է յե ր բ դեռևս
չ ե յի ա վա րտ վել նրա շրֆ ա փ ա կ ժա ն ա շ խ ա տ ա ն ք ն ե ր ը ***
Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ա ռա նձնա պ ես ո ւշա գ ր ա վ ե
նա և ա յն ։ վոր թ ե Մ ե ւք ե ո ն ը և թ ե Ա պ պ իա նոսըէ Հ ե ն վ ե լո վ պ ա ր—
ղա պ ես վա քրա սիա կա ն ֆեզոք ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ ր ա ճ Հա ղ ո ր դ ո ւմ
ենք վոր Մ իՀրդա տ ր Հրա վիրվա ծ ե յե ղ ե լ Տիգրա նի մոտ վոչ թ ե
Լ ո ւ կ ո ւ լյո ս ի Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շ ա վ ե լո ւց ա ոա ֆյ ի ն չպ ե ս յե ն թ ա դ ր ե լ
ենք Հ ա մ ա ձ ա յն Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ս խ ա լ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յա ն ք բ ո լո ր ոտ ա ր և
Հա յ պ ա տ մա դետ ներըք ա յլ պ ա տ երա զմը ս կ ս վ ե լո ւց Հետ ո է յե ր բ
Տ ի գ ր ա ն ը } Հ ե ռ ա ն ա լո վ ի ր պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ն ե ր ք ի ն ն ա Հ ա ն դ ն ե ր ը ճս կ ս ե լ
եր նա խ ա պ ա տ րա ստ վել պ ա տ երա զմիք ա յս ի ն ք ն ճ 6 9 թ վ ի դա րնա նր
և կա մ ա մա ռը։
Ա պ պ իա նոսը, ի ն չպ ե ս վերև տ եսա նք ( վկ* 2 )է պ ա րզ ու վո-
րոշ վկա յո ւ մ եք վոր Մ իՀրդա տ ն ա ռա ֆին ա նդա մ տ ե ս ո ւթ յա ն եր
յե կ ե լ Տիգրա նի մոտ սրա Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի վրա Հ ա ր ձ ա կ վ ե լո ւց ա ռա ֆг
հմա նա պ ես և Մ եէքեոնի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ (վ կ * 1 ) Մ իՀրդա -
տի Հ ր ա վ ի ր ո ւմ ը Տիգրա նի մոտ ց ո ւ յց ե ա րվա ծ դ ա ր ձ յա լ Տիգրա —
նա կերտ ի պ ա շա ր ո ւմ ի ց ա նմիֆա պ ես Հետ ո} թ ե և ն ր ա մոտ ա յդ տ ե-

1 Տե՛ս Ա ս տ ո ւ ր յ ա ն , է ՛Ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ե ր ա բե ր ո ւթ ի ւն ն ե ր է, Վ ենեա իէլ

1 9 1 2 , եֆ 6 3 ։
շ Տ ե՛ս МиЬг1Да1е ЕираЮг, ե չ зво, ծ ա ն . հ
յ Տ ե ս К. Е с к Ь а г й ^ Б1е агшег^БсНеп РеШгй^е Աըտ ЬикиИив, КПо,
в а . X, 1, ե չ 9 2 ,

107
ս ա կ ց ո ւ թ յա ն Ս ա սին մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե զ ե կ ո ւթ /ո լն ն ե ր են Հա ղորդվա ծ
նա և նա խ որդ Օ Օ ֊ր դ գ լխ ո ւմ
Զ ն ա յ ա ծ՜ ս ա /լա յն Մ ե ւէն ո ն ի ու Ա պ պ իա նոսի մ ի ա ն գ ա մ ա յն

ա րժա նա հա վա տ ա յս վ կ ա յ ո ւ թ ( ո ւ ն ն ե ր ի ն Հ Ր ՈԷՈՐ պ ա տ մա զ ետ ները,

ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , գ ե ր ա դ ա ս ո ւ թ յո ւ ն են ա վել Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի տ ե­
ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ։ Ն ր ա ն .չ} ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն չե ն ա ո ե լ, վ որ Պ լո ւ-
տա րքոսը և կա մ նրա иկ զ բն ա զր յո ւ ր ը դ ի տ ա վ ո ր յա լ կ ե ր ս լո վ խ ա ր —
դա խ ե լ ե ն պ ա տ մա կա ն ի ր ա կ ա ն յե ղ ե լո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր պ ե ս ղ ի թա ք —
ց ր ն ե ն Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ի ա րշա վա նքի ն ե ն գ ու ա նիրա վ բ ն ո ւ յթ ը և ց ո ւ յց
տ ա ն , վ որ Տիգրա նն ու Մ իՀրդա տ ը, դեռ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ա րշա վա նքր
չս կ ս վ ա ծ ' ի ր ա ր Հետ գա ղտ նի բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ե յի ն վա րել և
իրենք Հենց նա խ ա պ ա տ րա ստ ել ե յի ն ու սկիզբ Դ Ր ^Է պատեբա ղ-
մա կա ն գ ո ր ծ ՛ս զ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ։
Վ որ Տիգրա նի ու Մ իՀրդա տ ի տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յա ն մա սին մեր
նոր բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յո ւ ն ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն ս տ ո ւ յգ ճ' ա յղ պ ա րդ ց ո ւ յց
ե տ ա լի ս նա և ներքև մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ ՛ Մ ե ւք ն ո ն ի մի ա յլ կա րևոր ց ո ւ­
ցո ւմ ը 9 վո ր ը բ ա վ ա ր ա ր ա չա փ քննվա ծ ու ոգտ ա դործվա ծ չե յե ղ ե լ
.պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ա խ ո ր դ յե ր կ ե ր ո ւ մ ։

(ձ Մ ի Հ ր դ ա տ ը ) — պ ա տ մ ո ւ մ ե Մ ե Ա ն ո ն ը 1, --- Տ ք ն ա լով մ ե կ տա­

րի ո ւ ո ւթ ն ա միս Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ո ղ մ ե ր ո ւմ ' դ ե ո և ս չե ր ն ե ր —
կ ա յա ց ե լ և չ ե ր տ եսնվել Տիգրա նի Հ ե տ : (}ե վ յե ր բ Տիդրա նր
խ նդրեցք վոր Մ իՀրդա տ ը իրեն տ ե ս ո ւ թ յա ն դա ճ նա նրա ն
ը ն դ ո ւն ե ց շ .բ ո վ և ա րժա նի Հա մա րեց թ ա գ ա վ ո ր ա վա քել պա-
տ ի ւք ն ե ր ի : Մ ոտ յե ր ե ք որ նա գա ղտ նի խ ո րՀր ղ ա կ ցո լ թ յո ւ ն
ո ւն ե ց ա վ Մ իՀրդա տ ի Հետ և ապա բա րեկա մա բա ր նր ա ն պ ա ր —
դևևց փ ա րթա մ զգեստ ներ, տ վեց տ ա սը Հա զա ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր հ
ո ւղ ա ր կ ե ց Պ ո ն տ ո ս )) ։

Մ եէէնոնի ա յи վ կ ա յո ւ թ յա ն Հ ա մ ա ձ ա յն Տի ղ լ I ա •սի տ ե ս ա 1 լ ց ո ւ —
.թ յ" մ ւ ը լ իՀրդա տ ի Հետ տ եղի յե ր ո ւն ե ցե լ վ ե ր ջ ի ն ի ս Հ ա յա ս տ ա ն
գ ա լո ւց ք ս ա ՛ն ա միս Հետ ո։ Ա րդ' վերև մենք տ եսա նք, վոր Մ իՀըր-
գա տ ը Հ ա յա ս տ ա ն յե /լե լ եր 71 թ վի ա շ ն ա ն ը ՛1, ո ւ ր եէքնճ ն ր ա սւե֊
ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը Տիգրա նի Հևա ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Մ ե ւք ն ո ն ի ա յղ վ կ ա յո լ-

թ յա ն ք պ եէովէ ե տ ե ղ ի ո ւն ե ց ա ծ ՜ լի ն ե ր վ ո չ թ ե պ ա տ երա զմից ա ոա ջ,

այ լ Պ ա տ երա զմը ս կ ս վ ե լո ւց Հետ ոճ6 9 թ վ ի գա րնա ն վերջերին կա մ
ա մա ռվա ա մ ի ս ն ե ր ի ն ք ի ն չպ ե ս վ եր և մ ե ն ք մա տ նա նշել ե ն ք ։

1 Տ ե ս Մ ե մ *հ ո Ъ, դ լ . 5 5 ։
2 Համեմատե ՂւաՍ Н с I ո а с 1ւ, МК1тгШа1е Еира^г, եչ 348։

108
 Վ որ Տ ի ղ ր ա ն լ է մ ի ա յքհ ա յ ժ մ , մոտ յե ր է լո ւ տ ա ր ո ւ ց Հետ ո մ ի ֊
ա քն, թ ա գա վորա կա ն շք ո ւէ ը ն դ ո ւ ն ե ց Մ Է Հ ր դ ա ս »ի ն * ա յդ միա նգա ֊
մ ա քն Հ ա ս 1 լս ւն ա լ ի յե , վորո վ Հետ և Լ ո լկ ո լլլո ս ի ա ն ս ս լա ս ե լ ի ա րշա ֊
վա նքից և պ ա տ երա զմը ս կ ս վ ե լո ւ ց Հհսա Տիգրա նի զ գ ո ւշա վ ո ր пи
զ ո ւա դ գիրքը Հոոմի Հա նդեսի ի ն չււլե ս և ն ր ա չ ե զ ո ք ո ւ թ յո ւ ն ը , վո—
րով նա մա ա ծ ո ւմ եր ս լա ս է ե ր ա ղ մ ի ց խ ո լս ա վ է ե լ կ ո ր ց ն ո ւմ ե յի ն
ա յլև ս իրենց իմա ստ ը։ Ցեվ ր ն ա կ ա ն ե , վ ո ր ն ա մ ի ա յն ա յժ մ , Հա ս —
կա ցա ծ լի ն ե լո վ իր ք ա դ ա ,ք ա կ ա ն ս խ ա լ բ ճ կ ա ր ի ք ո ւ ն ե ր Մ իՀրդա ա ի
ո դ ն ո ւ թ յա ն ու գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յա ն ։

Տիգրա նի ու Մ իՀրդա ա ի ա ե ս ա կ ց ո ւ թ յա ն ժա մա նա կ տ եգի

ո ւն ե ցա ծ ՜ զ ր ո ւ յց ի մա սին Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը սէ ա լի ս ե դ ա ր ձ յա լ խ իստ
գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ու կ ա ս կ ա ծ ե լի ա ե դե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։

« Ա ր դ ճ գա գ ա ն ի գ ր ո ւ յց ի ժ ա մ ա ն ա կ ,— ա ս ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ֊
ք ո ս ր , --- վ ո ր ո ւ ն ե ց ա ն ^ Տ ի գ ր ա ն ն ո ւ Մ ի Հ ր դ ա տ ը \ճ ն ր ա ն ք կ ա ս ֊
կա ծա նքներ իրա ր Հ ա յ տ ն ե ց ի ն ի վ ն ա ս ր ա ր ե կ ա ւքն ե ր ի և ս ր ա ն ց
Հա մա րեցին գ ժ տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ։ 4 'ր ա ն ց ի ց մ ե /լԱ ե ր և
Մ եա ր սդորոս Ա կեփ սա ցի նք վորն ա ն Հ ա ճ ե լի Հեր իրրև խ ոսող
և բա զմա կողմա նի յե ր իրրև գիտ նա կա ն։ Մ ետ րոդորոսի ր ա ֊
ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն ր Մ իՀրդա տ ի Հետ ա յք ա ն սերտ եր, վոր նա
ա ն վ ա ն վ ո ւմ եր թա ղա վորի Հ ա յր ։ Ւ ն Տ ս լե ս պ ա տ մ ո ւ մ ե ն , ս ա
Մ իՀրգա տ ի կողմից ո ւղ ա ր կ վ ա ծ եր Տիգրա նի մոտ Հ ո ո մ ա յե ֊
ցիների դեմ ո գ ն ո ւ թ յո ւ ն խ ն դ ր ե լո ւ։ Յեվ Տիգրա նը նրա ն
'էԱ։Ր ! յ ը ե լ ե ր » (էԵ ս կ դ ո ւ . ի ն ք դ , ո վ Մ ե տ ր ո դ ո ր ո ս , ի ՜ն չ խ ո ր Հ ո ւր դ
կըտ ա ս ա յդ մ ա ս ի ն»։ Իսկ նա , կ ա մ Տ ի գ ր ա ն ի ն ոդ տ ա կա ր լի —
ն ե լո ւ Հա մա ր և կա մ չց ա ն կ ա ն ա լո վ վոր Մ իՀրդա ա ը փ ը է լվ լի '
ա ս ե լ ե ր * --- « Ի ր ր և դ ե ս պ ա ն Հ խ ո ր Հ ո ւր դ ե մ տ ա լի ս , իոկ իրրև
խ ո ր Հ ր դ ա տ ո ւճ խ ո ր Հ ո ւր դ չե մ տ ա լի ս » ։ Տիգրա նն ա յս պատ ֊
մեց Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն և մ ե ղ ա դ ր ե ց ն ր ա ն , չմ տ ա ծ ե լո վ վոր դրա նով
վտ ա նգի յե յե ն թ ա ր կ վ ո ւ մ Մ ե տ ր ո դ ո ր ո ս ը ։ Յեվ սա ի ս կ ո ւ յն —
ևեթ սպ ա նվեց, ի սկ Տիդրա նր գգՀա ց. բ ա յց մտ ա ծեց, վոր
ինքը չե մ ի ա յն ս լ ա տ ճ տ ։ւ Մ ետ րոդորոսի դ ժ բ ա խ տ ո ւ թ յա ն ,
ա յլ ա յդ րա նի խ թա ն ե Հա նդիսա ցել նա և Մ իՀրդա տ ի ա տ ե­

լո ւ թ յո ւ ն ը նրա նկա տ մա մբ։ Վ ա ղ ո ւց ի վեր, իրոք, Մ ի Հր գա ֊

տը նրա ն թ շ 1 ։ս ։մ ա ց ե լ եր և ա յդ ս է !լ հ ե ր և յե ղ ա վ , յե ր բ բ ը ո .- ֊
ն ա է լբ ա վ ե ց ի ն Մ իՀրդա տ ի գա ղտ նի դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վորոնց■
մեֆ եր նա և Մետ րոդորոսի սպ ա նմա ն կ ա ր գ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Ա րա դիա կը Տիգրա նը մեծ շքով թա ղել տ վեց* նա վոչ մի

109
 ծ ա է յս չ խ ն ա յե ր մեռա ծէ Հ ա մ ՛ա ր , վոր ԷՆ կ ե ն գ ա ն ո ւ թ յա ն ժա ­
մա նա կ ինքը մա տ նել ե ր »*г
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս է ը ն դ ա ր ձ ա կ ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն մեֆ, վորր գրվա ծ
ե Տէգրա նէն վ ա ր կ ա ր ե կ ե լո ւ հ ա տ ո ւ կ ն ս լա տ ա կ ո ւէ , սա ր ք ո վ է /ե ու
ս ո ւ յո յ է մ կա րծիքով) նա խ և ա ռա ֆ, Մ ետ րոդորոսէ ս պ ա ն ո ւ թ յա ն
վ ե ր ա բ ե ր յա լ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը : Ս տ ր ա ր ո ն է մէ ա յլ վկա յո ւ թ յո ւ ն է յ յ ,
վոր ներքև մեֆ ե ն ք բ ե ր ե լո ւ, ս լա ր զ յ ե ր և ո ւ մ ե , վ ո ր Մ ետ րոդորո-
սը վա խ ճա նվել եր 71 թ վ էն։ Ո ւր ե Ա ե ճ շա տ ս լա ր ղ եւ վոր նա չե ր
կա րող ս պ ա ն վ ա ծ լի ն ե լ Տէգրա նէ ու Մ էՀրգա տ է տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ­
նից Հետ ո1 6 9 թվին (ն ա խ քա ն մեր թ վ *)*
Ս ա րա բ ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը թ ա րգմա նա բա ր մեֆ եմ բ ե ր ո ւմ
.ա մ բ ո ղ ֆ ո ւ թ յ ա մ բ ։

«Յ ե վ [Ս կ ե փ ս ա ց ի յե ր ] րա ցէ ն ր ա ն է ց [ 'հ ե մ ե տ ր է ո ս է ց ] ,
ա ս ո ւմ ե Ս տ ր ա բ ո ն ը ՜ ք--- Մ ե տ ր ո ղ ո ր ո ս ը ք վորը փ է լէ ս ո փ ա յե ր
և ա նցել եր քա ղա քա կա ն կ յա ն ք է ա սպ ա րեզ։ Լ է ն ե լո վ էր
դ ր վ ա ծ ք ն ե ր ո ւ մ ա ռ ա վ ե լա պ ե ս ճ ա ր տ ա ս ա ն ' ն ա գ ո ր ծ եր ա ծո ւմ
էնչ վոր ա նսովոր նոր վոճ և զա րմա նք ե ր պ ա տ ճ ա ռ ո ւմ շա ­
տ երէ ն ։ ՜Շ ք ե ղ Հա րս ա նէ ք է մ ե ծ ա մ ո լո ւ թ յա ն պ ա տ ճա ռով, վոր
տ եղէ յե ր ո ւն ե ցե լ 'Ք ա ղ կ ե դ ո ն ո ւ մ ' ն ա ա ղքա տ եր և Հա մա ր —
վ ո ւմ եր քա ղկեդոնա ցէ։ Ծ ա ռ ա յո ւ թ յա ն մ տ ն ե լո վ Մ էՀրդա տ
Ե վպ ա տ որէ մոտ ' նա էր կնոֆ Հետ գնա ց նրա մոտ Պ ոնտ ոս*
ա ռա նձնա պ ես Հա րգվա ծ եր ա յս տ ե ղ և պ ա շտ ոն եր ստ ա ցել
դ ա տ ա ր ա ն ո ւմ , վ որ է վճռէ դ ե մ դա տ ա պ ա րտ վա ծն էր ա վ ո ւն ք
Հ ո ւն ե ր վ ե ր ա դ ա տ ո ւ թ յա ն գա նգա տ տ ա լո ւ թ ա գ ա վ ո ր է ն ։ Ս ա ­

կ ա յն նրա բ ա խ տ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը Հա րա տ և չե ղ ա վ , ա յլ նա ճ
գ ր գ ռ ե լո վ է ր դ ե մ ա ն ա ր դ ա ր մ ա ր դ կ ա ն ց թ ղ ն ա մ ո ւ թ յո ւ ն ը թ ա ­
գա վորէ մոտ էց Հեռա ցա վ և գնա ց էրրե դեսպ ա ն Տէգրա ն
ա րմենէ մոտ ։ Ւսկ սա դ ժ կ ա մ ո ւ թ յա մ բ , յ ե տ ո ւղ ա ր կ ե ց նրա ն
Եվպ ա տ որէ մոտ յ վորն ա րդեն փ ա խ չո ւմ եր Հ ա յր ե ն ի յե ր կ ­
րից * Մ ետ րողո բոս ը ճա նա պ ա րՀին մա Հա ցել եր Հ կա մ թ ա գ ա ­
վորի Հրա մա նով և կա մ Հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ։ Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ են
թ ե ա յս և թ ե մ յո ւ ս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը » ։
Ս տ րա րոնը։ ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ենք} պ ա րզ վ կ ա յո ւ մ ե , վոր
Մ ե տ ր ո դ ո ր ո ս լ» վ ա խ ճ ա ն վ ե լ ե ր Տիգրա նի մոտ ից Պ ոնտ ոս վեր ա դ ա ռ­
ն ա լի ս ք յե ր բ Մ իՀրդա տ ն ա րդեն փ ա խ չո ւմ եր Հ ա յր ե ն ի յե ր կ ր ի ց է
ա յ սի ն ք ն ճ 7 1 թ վին։ Ո ւր ե ւք ն ' մ ի ա ն գ ա մ ա յն սէսա լ են Ռ ե յն ա ք ի ,

1 ՏԱ ս Պ լ п լ տ ., Լ ո ւ կ ո լ լ . 2 2 , 2 —0 ։
Х1П , 1, 55:

110
Ե քՀա րդի և ա յլ պ ա տ մա գետ ների պ ն դ ո լ ք ք ե ե ր ը 1, վ ո ր ո ն ք Հ Հա վա տ
ր ն ծ ա յ ե լո վ Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի ն ճ Մ ե ա ր ո դ ո ր ո ս ի и պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ր չե ն թ ա ­
դրել են Տիգրա նի ու Մի Հր դ ա տ ի Հա ն դ ի պ ո ւմ ի ց Հհ ա ո , վ ո ր ր տ եղի
յե ր ո ւն ե ցե լ 69 թ վ յի ն (նա խ ք* մեր թ »)։

Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ու Ս ա րա լա ն ի մոտ ըստ իս կ ա ս կ ա ծ ե լի յե ն
ե ա նՀա վա ստ ի նա և նրա նց վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Մ եա րոդորոսի
ս պ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն ։ Ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր վ ե ր և մ ե ջ բ ե ր ­
վա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ խ ի ս տ Հա կա սա կա ն ե ն ճ ր ղ խ ո ււ! ե ն , ը ստ
յե ր և ո ւ յթ ի ն , Հա կա միՀրղա տ յա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց և Հնա րվա ծ՛ են,
Հա վա նորեն է Մ իՀրդա տ ին վ ա ր կ ա ր ե կ ե լո ւ և ա ն ա ր գ ե լո ւ Հա մա րг
Ւնձ թ վ ո ւմ ե, վոր ա վ ե լի Հ ա վ ա ն ա կ ա ն կ ա ր ե լի յ ե Հ ա մ ա ր ե լ Ա տ ր ա —
րոնի ձեռքի տ ա կ յե ղ ա ծ ՛ մ յո ւ ս ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ի տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը } վ ո ֊
րոնք վ ո Հ յի ն է կ գ ի տ ե ն Մ ետ րո դորոս ի ս պ ա ն ո ւ թ յա ն մա սին ե. վ կ ա ֊
յ ո ւ մ ենք վոր նա մա Հա ցել եր Հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ՜։

Ո ւշա գր ա վ ե ն ա եք վոր Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի և Մ եՏքնոնի վ կ ա յո ւ ­

թ յո ւ ն ն ե ր ն իրա ր չե ն Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ն ո ւ յպ ես մի այլ կա ­
րևոր կ ե տ ո ւմ ։ Մ եէքեոնը մ ա տ ն ա ն շ ո ւ մ ե ք վ ո ր յ ե ր ե ք որ տ ևող խ ո ր -
Հ ը ր դ ա կ ց ո ւթ յո ւ ն ի ց Հետ ո Մ ի Հ ր դ ա տ ը , ս տ ա ն ա լո վ Տ ի գ ր ա ն ի ց տ ա սը
Հա զա ր Հ ե ծ ՚ե լ ա ղ ո ր ճ գ ն ա ց Պ ոնտ ոս, ի սկ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ն ա յդ տ եղե­

կ ո ւ թ յո ւ ն ը չո ւն ի ։ Ս ա կ ա յն նա մի ա յլ Հ ա տ վ ա ծո ւմ , վոր ներքև
մեջ ենք ր ե ր ո ւմ , Հա ղ ո ր դ ո ւմ ե, վոր խ ո ր Հ ր դ ա կ ց ո ւթ յո ւ ն ի ց Հետ ո
Տիդրա նը և Ս իՀրդա տ ը մտ ա դիր ե յի ն ^ ի լի կ ի ա յ ի ո ւ Լ ի կ ա ո ն ի ա յի
վ_րայ ո վ ն ե ր խ ո ւժ ե լ Հռոմեա կա ն Փ ոքր Ա սիա ։

« Յ ե ր ր ԼուկուԱոսն ի մ ա ցա վ , -- պ ա տ մում ե Պլուտ ա ր ք ո -

ս ը ք--- վ ո Ր Մ իՀրդա տ ը և Տիգրա նը դեռ ն ո ր ե ն տ ե ղ ա փ ո խ ե լո ւ
իրենց զորքերը Լի կա ո ն ի ա և Կիլի կ ի ա , վոր պ ես զի իրենք

ն ա խ ա պ ե ս ն ե ր խ ո ւժ ՜ե ն Ա սիա Հ նա զա րմա ցա վ, վոր Տիգրա ն

ա րմենը, վ ո ր ը մ տ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ե ր ո ւ ն ե ց ե լ Հ ա ր ձ ա կ վ ե լո ւ Հ ռ ո -
մ ա յե ց ի ն ե ր ի վրա Հ Մ իՀրդա տ ին պ ա տ երա զմի Հա մա ր չե ր ոգ-
տ ա գ ո ր ծ ե լ , յե ր ր նա դեռ. Հզոր ե ր , և չե ր միա ցրել իր ո ւժ ե ր ը
նրա մեծ՛ ո ւ ժ ե ր ի Հ ե տ , ա յ լ թ ո ւ յ լ ե ր տ վ ե լ, վոր դ ր ա ն ք պ ա րտ ­
վեն ո ւ ջ ա խ ջ ա խ վ ե ն ♦ ի ս կ ա յժ մ , յե ր ր այդ ո ւ ժ ե ր ն ա ն կ ա ր ե լի

ւ Տ ե ս К с 1 ո а с հ. МИЬЛсЫе Е и ра^г, ե չ 3 5 7 . Е с к հ а г ճ է, Б1е а гте -

ШвсЬеп Ре1Й2й^е йеэ ЬикиНив, Вй. X, 1, ե չ 8 9 և ո ւր ի շ .,
2 Ռ ե յ ն ա ք ը , Հ ի մ ն վ ե լո վ , ը ս տ յե ր և ո ւ յ թ ի ն , ի ն չ վ ո ր ա ղ բ յո ւ ր ի վ ր ա , վոր
Է % ձ ա ն ծ ա ն ո թ ե է յ ե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե , վ ո ր Մ ե տ լւո ւ լո ր ո ս ն ի ր ե ն թ ո ւ ն ա վ ո ր ե լ ե. Հ ա ն —
կ ա ր ծ ա մ ա Հ ե ր յ ե ղ ե ր տ ե ս МйЬГ1(1а(е ЕираШГ, Ц 357։

111
 /ե ա րդեն վերա կա նգնել նա պ ա տ երա զմը սկսել ե
Հ ո ւ յս ե ր ո վ , մ ա տ ն ե լո վ իրեն կ ո ր ս տ յա ն յօ ^ г

Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը , վորը ս տ ո ւ յգ ու ա րժա ­
նա հա վա տ ե Հա մա րվել պ ա տ մա գիտ ա կա ն բ ո լո ր Հ ի ն և ն ո ր յե ր կ ս —
բ ո ւ մ ՜, վոՀ_ մ ի ա յն ա ն Հա վ ա ն ա կ ա ն ե , ա յլ պ ա րղա պ ես սխ ա լ ե:
Տ ի գ ր ո -ն ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , վ ո չ մ ի ա յն չ ե ր ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ֊
վ ել պ ա տ երա զմի, ա յլև չե ր ս պ ա ս ո ւմ , վոր Հռոմը պ ա տ երա զմ Լ
ս կ ս ե լո ւ ն ր ա դեմ* Շա տ պ ա րզ ե, բա ցի ա յգ , վոր Տիգրա նը և
Մ իՀրդա տ ը, վորոնց Հա ն դ ի պ ո ւմ ը և խ ո ր հ ր դ ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը տ եղի
ե յի ն ո ւ ն ե ց ե լ Լ ո լկ ո լլլո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ի ց ո ւ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի պ ա շա ­
ր ո ւմ ի ց Հե տ ո ճ չ ե յի ն կ ա ր ո ղ ա յդ ա ր շ ա վ ա ն ք ի ց ա ոա ֆ ծր ա գ ր ա ծ լ ի ֊
ն ե լ ն ա խ ա Հ ա ր ձ ա կ լի ն ե լո ւ և ն ե ր խ ո ւ ժ ե լո ւ Հռ ո մ ե ա կ ա ն Փ ո ք ր Ա ս ի ա х
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը կ ա մ ա յն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը , վորոնցից նա ոգտ վել
եր' ցա նկա ցել են, ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , սա րքովի ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յա ն
մ իջոցով պ ա տ ե ր ա զ մ ի պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ թ յո ւ ն ը դ ն ե լ Տիգրա նի ու
Մ իՀրդա տ ի վրա և ո ւզ ե ց ե լ ե ն , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա ր դ ա ր ա ց ն ե լ Լ ո լկ ո ւլ-
լո ս ի ն ե ն գ Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի վրա , վոր նա սկսել եր Հա ն»
վա րձա կի ու գա ղտ նա բա ր և ա ռա նց պ ա տ երա զմ Հ ա յտ ա ր ա ր ե լո ւ է

1 Տես Պլու. ա-) Լուկուլ33, 6»

- Տ4и М о м м с е н, Римская история, т. III, եչ 5в, К с I ո а с հ, ЛИШ-
г1сЫе ЕираЮг, եչ 358, Х а л а т ь я и ц , Очерк истории Армении, եչ 191
էւ ո ւ ր ի շ .:

112
 12. մեԾ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ ՏԻԳՐԱՆԱԿեՐՏՒ ՄՈՏ
Տիգրա նա կերտ քա ղա քը, վորշ պ ա շա րվա ծ եր 69 թ վ ի գ ա ր ֊
նա նը ' ա միսներ շա ր ո ւն ա կ դիմա ցա վ պ ա շա րմա նը և Հա մա ռորեն
դիմա դրեց Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն 3 ս պ ա ս ե լո վ վոր իրեն ո ղ ն ո ւ թ յա ն ե ր ֊
դա Տիգրա նի նոր կա զմա կերպ վա ծ զորա բա նա կը։ Իսկ ա յդ ժ տ ֊
մա նա կ Տի գր ա նր Հետ զՀետ ե ի ր զորքերը Հա վա քեց զա նա զա ն շ ը ր ֊
ֆսա ններից9 նա ե իրեն ստ որա դրվա ծ՛ վ ա ս ս ս ։լ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ֊
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ե ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց : երա ն ո գ ն ո ւ թ յա ն յե կ ա ն ;
ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ^ ք Ատր պա տա կա նի ու Ա ղ ի Ш֊
բենի թա գա վորներըք նա ե զորա մա սեր Ա ղվա նքիցք Վ րա ստ ա նից,
Ա ր ա բ ի ա յի ց և ո ւր ի շ յե ր կ ր ն ե ր ի ց ։
09 թ վի ա շնա նը Տիդրա նը և նրա զորա բա նա կը ճ ա ն ա ս լա ր Հ
րնկա ն ե Տա վ ր ո ս յա ն լե ո ն ե ր ո վ իֆա ն Հա րա վ ա զ ա տ ե լո ւ պ ա շա ր ֊
ւէա ծ Տիգր ա նա կերտ ը: Տիգրա նի ա յս ճա նա պ ա րՀը Ե քՀա րդը յե ն ֊
թ ա դ ր ո ւմ ե Մ շո դա շտ ից դեպ ի ա յժ մ յա ն ՜ե ե ր ֆ ի կ և այն տ եղից
դեպ ի ձա խ շ ե ղ ե լ ո վ ' Բ ա տ մ ա ն ֊ս ո ւ ի ձա խ կողմով մ ի ն չև Ֆ ա րկին֊
ս ո ւի և Բ ա տ մ ա ն ֊ս ո լ ի գե տ ա խ ա ռ ն ո ւր դ ը ?։

Հենց ն ո ւ յն ա յս ժա մա նա կ Տիգրա նի մոտ յե կ ա ն 3 ի ն չպ ե ս

վ կ ա յո ւ մ են Մ եմնոնը և Պլ ո ւ տ ա բ ք ո ս ը յ Մ իՀրդա տ ի ո ւղ ա ր կ ա ծ
պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը և ն ր ա Հ մ ո ւտ ո ւ փ ո ր ձ վ ա ծ զորա վա ր Տ ա ք ֊
ս ի լե ս ր * Ա ր ա ն ք ն ա խ ա զ գ ո ւշա ց ր ի ն Տիգրա նի ն } վոր նա խ ո ւս ա փ ե
վ ճ ռ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց 3 վ ո ր ո վ Հ ե տ և Հ /ւո մ ե ա կ ա ն մ շ տ ա կ ա ն ո ւ մ ա ր զ ֊
վա ծ զորքը գրեթե ա ն պ ա ր տ ե լի յե ։ ՜Ն ր ա ն ք խ ո ր Հ ո ւր դ տ ւէի ն 3 վ ո ր
նա ա ր գ ե լե ի ր Աա կ ա ր ե լո ւ յն 9 Հռոմեա կա ն զորքի պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւ մ ;!
և նրա նց մա տ նև ս ո վ ա ծ ո ւ թ յա ն * ։

■ Տես Լ ո ւ կ ո ւ լ36, 6։

2 Տես Е с к հ а г с! է, 01е агтеп^сИеп РеМгй^е մօտ ЬикиИив, КПо, Вс1.

X, Нет'* 1, եչ 94։
3 Ա ս լպ ի ա ն ո ս ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , վ ոՐ Մ ի Հ ր ղ ա տ ն ի ն ք ն ե լ ե ր մ ա ս ն ա կ ց ե լ
Տէգ ր ա նա կ եր ա ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ն ե. վ ո ր ի ն ք ն ե ր տ վ ե լ ա յ դ իտ որՀուր դյլ ( տ ես
I)"ի Հ ր ղ ա ա ա կ ա ն ք , 8 5 У չ ե Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի հ ՜Մ եԱ եոնի վ կ ա ­
յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ( տ ես Պ լ ո ւ տ , Լ ո ւ կ ., 2 0 , 1 և Մ ե մ ն . } 5 8 ), ո ւս տ ի և. Հ ա մ ա ր վ ո ւ մ
ե ա նհա վա նա կա ն։

Տ[ւզւ'աճ Р. յեվ Հոուքլւ—8

 Տիգրա նին դժվա ր եր ս ա կ ա յն Հ ե տ և ե լ ա յդ խ ո ր Հ ո ւր գ ն ե ր ի ն ,
վորովՀետ և նա , ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն , չե ր ո ւզ ո ւմ և չե ր կ ա ր ո ղ , յե ր -
կ տ ր ա ց ն ե լո վ պ ա տ երա զմ ը' զոՀ ր ե ր ե լ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ը , վ ո ր ը
կա րիք ո ւն ե ր շտ ա պ ու ա ն Հա պ ա ղ ո գ ն ո ւ թ յ ա ն ։
ի ն չպ ե ս վերև մենք տ եսա ն ր, Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ա յս նոր ք ա ­
ղա քի կ ա ռ ո ւց մ ա ն վրա , վոր կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն մեծ ու Հ ո յա կ ա պ մի
գործ ե ր ճ ծա խ ս վ ա ծ ե յի ն ու գործա դրվա ծ Հ ս կ ա յա կ ա ն միջոցներ
ո ւ ա շխ ա տ ա նք։ Ա յս քա ղա քը, Հ ա մ ա ձ ա յն Տիգրա նի ծրա գրի, լի ­
ն ե լո ւ յե ր նրա պ ե տ ո ւ թ յա ն լո ւ ս ա տ ո ւ կ ե ն տ ր ո ն ը և Հետ զՀետ ե Հե -
ղա շ ր ջ ե լո ւ և ն ո ր ո դ ե լո ւ յե ր նրա Հա յր ե ն ի յ երկրի Հ ե տ ա է /ն ա ց ն ա -
Հա պ ետ ա կա ն կ յա ն ք ը ։ Տ ի դ ր ա ն ա կ ե ր տ ը , ի ն չպ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , ն պ ա ս ­
տ ե լո ւ յե ր նա և ա ռևտ րի ու ա ր դ յո ւ ն ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն զա րգա ցմա նը
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ և ո ժ ա ն դ ա կ ե լո ւ յե ր ն ո ւ յն պ ե ս Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն
ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յա ն և Հ ե լլե ն ա կ ա ն ա ր վ ե ս տ ի ո ւ գ ի տ ո ւ թ յա ն տա­
րա ծմա նը։ Պ ա ր զ եք ո ւ ր ե Տ Ֆ ք ու Հ ա ս կ ա ն ա լի , թ ե ի ն չո ւ Տիգրա նը
տ Հետ ևեց Մ իՀրդա տ ի ո ւ նրա զորա վա րի խ որՀրդին և , ո գ ն ո ւ թ յա ն
շ տ ա պ ե լ ո վ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ?ն 9 ո ւ զ ե ց դա դա րեցնել նրա պ ա շա ր ո ւմ ը ։
Ո ւշա գր ա վ եք վոր Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ն ի ն ք ը ևսք ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե
Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը 1, պ ա շ ա ր ե լո վ Տիգրա նա կերտ ը Հա սկա ցել ո ւ ն ա խ ա ­
տ եսել եր, վոր Տիգրա նը չե կա րող ա յգ Հա ն դ ո ւր ժ ե լ և ա ն պ ա յ­
մա ն գ ա լո ւ յ ե և ճա կա տ ա մա րտ ե տ ա լո ւ ի ր ն ո ր մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը
վ /ր կ ե լո ւ Հ ա մ ա ր ։
• 6 0 թ լ[ ի Հոկտ եմբեր ա մսի սկ զր ներ ի ն Տիգրա նի զորա բա նա ­
կը մոտ եցա վ Տիգրա նա կերտ ին և ը ն գՀա բո ւմ ը Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի
Հետ ւլա ռ ա վ ա ն խ ո ւս ա փ ե լի ։
Տիդրա նէսկերտ ի ճա կա տ ա մա րտ ը տ եղի յե ր ո ւն ե ցե ի ի ն չպ ե ս
յե ր և ո ւ մ ե ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց 1 Նիկեփ որիոն
դետ ի մոտ , վորից մոտ ա վորա պ ես 7 5 0 մետ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վրա
գտ ն վ ո ւմ եր մ ի ց ա ծ բ լր ա կ ։ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ը վ կ ա յ ո ւ մ եք վ ո ր պ ա շ ա ր -
/քա ծ Տիգրա նա կեբտ ցիները տ ե ս ե լ և ց ո ւ յց ե յի ն տ վ ե լ Հռոմա յե ց ի -
ն ե ր ի ն ռա զմա դա շտ ի տ ե ղ ը , ո ւր բ ա ն ա կ ե լ ե յի ն Տիգրա նի զորքերը։
Հ ի ւք ն վ ե լո վ ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի և, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս 9 Պլո ւ տ ա ր -
քոսի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յա ն ո ւ ց ո ւց ո ււք ն ե ր ի վրա ճ ճա կա տ ա մա րտ ի տ ե~
гը Ֆ ա ր կ ի ն ի մոտ յե ն թ ա դ ր ա բ ա ր վորոշել ե գերմա նա կա ն գիտ ­
նա կա ն Բ ե լք ը ք վորի Հոդվա ծիցս ա վ ե լո ր դ չ ե մ Հ ա մ ա ր ո ւմ մեքԼ բ ե ­
ր ե լ մի քա նի Հա տ վա ծներ։
(ГՖ ա ր կ ի ն - ս ո ւ ի լ ա յ ն ա ն ի ս տ ձորա դա շտ ից Հա նդա րտ ցա ծ

1 Տ ե ս Լ ո Ս լո ւ լ., 2 6 , 4 ։
2 Տես 2еИ8СЬг1ե ЙГ ЕШп010?1е, 1899, ե չ 2 7 2 և ա յլն ,
114
 ի ջ ն ե լո վ դ ե ս լի Հ ա ր ա վ -ա ր և ե լ ք , ա ս ո ւ մ և ք ՛ե լք ը ,— մ ո ա քսա ն
կ ի լա ք ե տ ր ա ն ց ն ե լո ւց Հե տ ո ճ Հ ա ս ն ո ււ! ե ն ք մի մեծ դա շտ ,
րա ռա տ ք*տս ա մ ա ն - ս ո ւ ի գետ ա դա շտ ը, վորը Հ յո ւ ս ի ս ո ւ մ ս կ ր ս -
վ ո ւ յէ ե մեր դա նվա ծ տ եղից մոտ 20 կ ի լո մ ե տ ր Հե ռ ա վ ո ր ո ւ­
թ յա ն վրա գտ նվող մեծ էլա մ ո ւ ր կ ի տ ա կից և շա ր ո ւն ա կ վ ո ւմ
ե игյ ն ո ւ Հ ե տ և 12 --- 1 5 կ ի լ ո մ ե տ ր դ ե պ ի Հ ա ր ա վ , և ա պ ա վ ե ր ­
ջ ա ն ո ւ մ ետ 'հ ա շ տ ի լա յն ո ւ թ յո ւ ն ը տ ա րբեր տ ե ղ ե ր ո ւմ մեկից
մ ի ն չև , յ ե ր ե ք կ ի լո մ ե տ ր & ••••«* Ս ա կ ա տ ա ր յ ա լ մ ի Հ ա ր թ ա վ ա յ ր
ե ա ռա նց վ ո ր և ե յե լև ե ջ ն ե ր ի և ա յն ք ա ն ընդա րձա կ, վոր կա ­
րող ե իբրև բ ա ն ա կ ա տ ե ղ ծ ա ռ ա յ ե լ ա մ է /ն ա ս տ վ ա ր զ ո ր ք ի * Ի ս կ
դ ե տ ը •«« վ ո Ր Ր ս լե տ ք ե ա նցներ Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը ճ Բ ա տ մ ա ն —ս ո ւ ն
եր, վորը 30, 40 և կա մ 50 մետ ր լա յն ո ւ թ յա մ բ , Հա նդա րտ
ո ւ ա ն ա ղ մ ո ւկ , ս ա կ ա յն ս ր ը ն թ ա ց ճ Հ ո ս ո ւմ * և թ ա փ ո ւմ եր իր
Հորդա ռա տ ջրերը ա վ ե լի փ ոքր *հ ի ա ր բ ե ք ի ր ի դետ ի մե
Ո ւղ ի ղ [Բ ա տ մ ա ն —ս ո ւ ի յ դ ե մ ը դ տ ն վ ո ւմ ե մի մեծ սա րա -
Հա րթ, վ որ ը գրեթե դա Հա վիժորեն ի ջն ո ւմ ՝ ե ա ր և մ տ յա ն
ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ բ դեպ ի Բ ա տ մ ա ն -ս ո ւն , վորը սա րա Հա րթի ստ ո­
րոտ ից Հեռու յե գ տ ն վ ո ւմ մոտ 5 — 0 կ ի լո մ ե տ ր , իոէլ Հ ա ր ա վ ­
ա ր և մ տ յա ն ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ բ ց ա ծր ա ն ո ւմ ե , ը նգՀա կա ռա կը, ա ս­
տ իճա նա բա ր դ ե ս լի գ ե տ ը .*♦ Ա յս տ ե ղ Հենց, ա յս մեղմ սա րա ­
լա ն ջ ի վրա , բա նա կել եր Տիգրա նի մեծ զորքը) ՎՈՐՐ_ 1 - 5 0 ---
200 մետ ր Հա մեմա տ ա կա ն բ ա ր ձ ր ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ցո ղ ա յս կե­
տ ից կա րող եր տ եսնել Տիզրա նա կերտ ը և ս լա շ ա ր ո ղ զորքի
վ ր ա ն ն ե ր ը ։ Ն մա նա պ ես և պ ա շա րվա ծները կա րող ե յի ն սրա նց
տ ե ս ն ե լ* վորովՀետ և ա յն տ եղից պ ա րզ տ ե ս ն վ ո ւմ ե ա մբողջ
տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը սա բա Հա րթ ը, մ ե ղ մ ս ա ր ա լա ն ջ ր , Р ա տ մա ն-
ս ո ւն և Հ ա ր թ ա վ ա յր ը 3 > ։
ք *ե լք ի ա յս բ ա ց ա տ ր ո ւ թ յա ն Հ ա մ ա ձ ա յն , վոր ը ն դ ո ւն ե լի յե
Հ ա մ ա ր վ ո ւմ , Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ճա կա տ ա մա րտ ի տ ե ղ ը յե ն թ ա դ ր վ ո ւ ւ է
ե, ո ւր ե Ս ն , Ֆա րկին քա ղա քի Հ ա ր ա վ —ա ր և ե լ յ ա ն շր ջա ն ո ւմ , ա յժ ­
մ յա ն Ֆ ա ր կ ի ն - ս ո ւ ի և Բ ա տ մ ա ն - ս ո լի միա վորմա ն մոտ գտ նվող ձո­
ր ա դ ա շտ ո ւմ г Վ որ ճա կա տ ա մա րտ ը տ եղի յե ր ո ւն ե ց ե լ, ի ր ո ք , ա յժ -
մ յա ն Ֆ ա ր կ ի ն ֊ս ո ւ ի մ ո տ х ա յ գ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն կ ա ս կ ա ծ ե լի յե , վ „~
րովՀետ և դա սա կա ն Հեղինա կների մոտ այդ գետ ն ա ն վ ա ն վ ո ւմ ե
Նիկեփ որիոն կ ա մ Ն ի կ ե փ ո բ ի ո ս , ա յս ի ն ք ն ' « Հ ա ղ թ ա բ ե ր ի , ի ս կ ա յդ
ա ն ո ւն ը , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շե լ ե Մ ա րկվա րտ ր^, նա ստ ա ցել եր Լ ո ւ-
կ ո ւԱ Ո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն պ ա տ ճա ռով։

ւ Տէէ* 8ййаппеп1еп սոժ Й1е Т ^ г ^ и е И е п , №1еп 1930, ե չ 1 3 2 *

115
 Յ ե ր բ Հա յկ ա կ ա ն զ ո ր ք ն ա ր դ ե ն Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մ ոտ ե ր գ տ ը ն —
վու յ 1 Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն ա ն հ ր ա ժ ե շտ Հա մա րեց, ի ն չպ ե ս Հա ղ ո ր դ ո ւմ ե
Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը 1յ գ ո ւմ ա ր ե լ ռա զմա կա ն խ ո ր Հ ո ւր դ ։ Խ ո ր Հ ր դ ա կ ցո ւ-
թ յա ն ժա մա նա կ ժողովա կա ններից վոմա նք ա ռա ջա րկեցին վե­
րա ցնել քա ղա քի պ ա շա ր ո ւմ ը և բ ո լո ր ո ւժ ե ր ո վ գ ն ա լ թ շն ա մ ո ւ դ ե մ ։
իսկ վոմա նքք վտ ա նգա վոր Հ ա մ ա ր ե լո վ Տիգրա նա կերտ ի քա ղա քա -
պաՀ զորքի ն ե ր կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ի ր ե ն ց թ ի կ ո ւ ն ք ո ւ մ Հ խ ո ր Հ ո ւր դ տ վին
է /ն ա լ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մոտ և ը ն դ ո ւն ե լ ճա կա տ ա մա րտ ը նրա պա —
րիսպ ների տ ա կ։
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա ս ե լո վ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն ա յդ կ ա ր ծի քն ե ր ն ը ն դ ո ւ­

ն ե լի չՀ ա մ ա ր ե ց և ինքը վճռեց Գո ր ք Է ^ մա սով շա ր ո ւն ա կ ե լ

Տիգրա նա կերտ ի պ ա շա ր ո ւմ ը , ի ս կ մ յո ւ ս մ ա ս ո վ ա րշա վել Տ ի գ ր ա ն ի
դեմ։ Տիգրա նա կերտ ի ա ռֆև նա թողեց 6000 զորք$ նա և իր զո­
րա պ ետ ներից Մ ո ւ ր ե ն ա յի ն յ ի ս կ Հքեա ցա ծ րա նա կով, վ որ ը բա ղ­
կա ցա ծ եր ըստ Պլո ւ ս ։ ար ք ո ռ ի 1 0 *0 0 0 Հետ ևա զ որից է 3 0 0 0 Հ ե ծ ե լա -
ղորից և 1000 թեթևա զեններիցք ինքը գնա ց Տիգրա նի դեմ։
Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս թ վ ե ՛ր ը և։ ընդՀա նրա պ ես, Հնա դ ո ւ յն ա ղ­
բ յո ւ ր ն ե ր ի Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն նա և ժ յո ւ ս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հռո­
մեա կա ն ու Հ ա յկ ա կ ա ն զորքերի թ վի մա սինճ կա րոտ ե ն է ի ն չպ ե ս
ի ր ա վ ա մ բ մ ա տ ն ա ն շ վ ո ւ մ ե ն ո ր ա գ ո ւ յն ո ւ ս ո ւ Ա և ա ս ի ր ո ւ թ յո է ձ » ն ե ր ո ս ք է
ո ւշա դ ի ր ու մա նր ազն ն ի ն ք ն ն ո ւ թ յա ն ու ճշտ մա ն։ Ա մեն ա կա ր Լ -
վորներն ա յդ վ կա յո ւ թ յո ւ ե ն ե ր ի ց է վո ր մ ե ծ չա փ ո վ ի ր ա ր Հա կ ա -
ո ո ւմ ե ն , մեֆ ե ն ք բե ր ո ւմ Ն երքև մա նրա մա սն կ ե ր ս լո վ ։

Ա . Հ ա յա ս տ ա ն ա րշա վող հււոմեա կա ն զորքի թ ի վ ր .

1. Պ լո ւտ ա ր ք ո ս (ԼԱ0Ա11ԱՏ, 2 4 , 1 )'
1 2 *0 0 0 Հետ ևա կ Ա մոտ 3000 ձիա վոր։

2. Ն վ տ ր ո պ ի ո լս (ВгеУ1аПШП, VI, 9, 1)'

1 8 .0 0 0 ււա զ մ ի կ (աւ11էԸՏ):
3. Ա պ պ ի ս ւն ո ս (М Ш 1ГЫ ., 8 4 ) '
յ ե ր կ ո լ ր է /տ ի ր լե գ ե ո ն և 500 ձիա վոր։

Р. Հւա մեա կա ն զորքի թ ի վ ը Տ ի գ ր ա ն ա կ ե բա ի կ ո վ ո ւմ .

1. Պլո ւտ ա ր ք ո ս (ԼԱԸԱ11ԱՏ, 2 8 , 2 ) '
34 վ ա չտ (օօհօքտ )' Վ ո չ ա վ ե լ ք ա ն 1 0 . 0 0 0 ծա նրա զեն,
ա մ ր ո ղֆ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը , ա յս ի ն ք ն 1 3 0 0 0 ձիա վոր ե 1 0 0 0 պ ա ր ֊
սա վ ո ր ու ա ղեղնա վոր։

1 Տ ե՛ս Լէէւէլոլլ., 37, 1։

116
 2 ♦ Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս (Տէ1՜է1էԸ^., II, I , 1 4 ) '
1 5 * 0 0 0 զ ի ն վ ո ր (аггп аО ):

Գ . Հ ա յ զորքի թ ի վ ը Տի գր ա նա կերա ի կ ռ վ ո ւմ .
1 ա Պլո ւ տ ա ր ք ո ս (ԼԱԸԱ1111Տ, 2 6 , 9 ) '
2 0 *0 0 0 ա ղեղնա վոր և պ ա րսա վոր, 5 5 *0 0 0 ձիա վոր, վ ո ֊
բռնցից 1 7 *0 0 0 զբա Հա վոր, 1 5 0 *0 0 0 ծա նրա զեն Հետ ևա կ,
3 5 * 0 0 0 կ ա մ ո ւ ր ^ ո ւ. ճ ա ն ա պ ա ր Հ շինող ե ա ,քԼ ա շ խ ա տ ա վ ո ր ֊
ներг

2 . Ա պ պ ի ա ն ո ս (М Ш 1Г., 8 5 ) '
2 5 0 *0 0 0 Հետ ևա կ ե 5 0 *0 0 0 ձիա վոր։
3 . Ե վ ս է ր ո պ ի ո ւ ս (В г е у 1 а п и ш , V I , 9 , 1 )'
7 *5 0 0 ձիա վոր զրա հա վոր և. 1 0 0 * 0 0 0 Հետ ևա կ։
4* Մ ե ւք ն ո ն ք գ լ * 57ճ

8 0 ,0 0 0 զորք։

5. Փլեգո՛ն1 (СНутр^айеэ, 1г. 12, МОПег, Нг. Н. СЗг. III,

6 0 6 )' 3 0 * 0 0 0 ձ ի ա վ ո ր և 4 0 * 0 0 0 Հ ե տ և ա կ ։

Պ ա տ մա զիա ա կա ն ո ւս ո ւԱ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի ց շա տ ե ր ո ւմ ՜
ւ Է ս տ ա Հ ե լի ո ւ. ա ր մ ա ն ա Հ ա վ ա տ ե ն Հ ա մ ա ր ե լ, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Պլ ա . ֊
տ ա րքոսի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ թվերը, վորովՀետ և սա ոգտ վա ծ ե յե ղ ե լ
Հռոմեա կա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց ճ Ա ա լլո ւս տ ի ո ւս ի ց , Տ ի տ ո ւ ս Կ ՚Վ Ւ
ո ւս ի ց և, Հա վա նորեն, նա և ա յն պ ա շտ ոնա կա ն գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ,
վոր Տիգրա նա կերա ի ճա կա տ ա մա րտ ից Հետ ո Լ ո լկ ո լլլո ս ն ոլղ ա ր ֊
կ ս ։ծ ե յե ղ ե լ ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ի ն ։ Հ ե ն վ ե լո վ ա յգ թ վ ա կա ն տ վ յա լն ե ր ի ,

ի ն չպ ե ս և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո и ի մոտ մեՀ բ ե ր վ ա ծ Տ ի տ ո ւս Լ ի վ ի ո ւս ի վ ր ֊
կ ա յո ւ թ յա ն ւէ բ ա "'ճ Մ ո մ զ ե ն ը և նրա ն Հ ե տ և ե լո վ նա և ո ւր ի շ պ ա տ ֊
մա գետ նեբ Տիգրա նի զորքի թիվը Հա մա րել են Հռոմեա կա ն զ ո ր ֊

քի թ վ [ 73 քսա ն ա ն գ ա մ ա վ ե լի ։
Ա ա կ ա յն պ ա տ մա գիտ ա կա ն ա վ ե լի ն ո ր ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ֊

ն ե ր ո ւմ , ո ր ի ն ա կ % Ռ ե յն ա ք ի , Ֆ ե ռ ե ռ ո յի , Ե քՀա բգի յե ր կ ե բ ո լմ ճ
Պլո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , Հա տ կա պ ես Տիգրա նի ղ որ ք ե բ ի թվի

1 Փ լեգոն 11 ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը վերա բ ե ր վ ո ւմ ե, ԵքՀարղի կա րծիքով, վոչ

թ ե Ա րա ծա նիի, ա յլ Տիգրա նա կերա ի 'ճակատամարտին, տ ես КНО, В(1. X , Нб1Ч
1, ե չ 98, ծա ն . 5,
2 Հ ա մ ե մ ա տ ե М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я , III, ե չ 57, Н и ч, И с т о ­
р и я р и м с к о й р е с п у б л и к и , М о с к в а 1908 և ո ւ ր ի շ ն ե ր ը :
3 Տ ի տ ո ւս Լ ի վ ի ո ւս ի ա ս ե լո վ 1 Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ա ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ յո ւ ր ա ՜­
ք ա ն չ յ ո ւ ր Հ ո ո մ ա յե ց ի ո ւ ն ե ց ե լ ե ի ր դ ե մ ք ս ա ն թ ղ ն ա մ ի , տ ե ս Պ լո ւտ ա ր ք ո ս է
Լ ո ւ կ ո ւ լ ., 28, 12։

117
 մա սի ն г Հա մա րվո ւ մ ե ա է լն ե ր և մ ի չ ա փ ա զ ա ն ց ո ւ թ յո ւ ն ^ և գ ե ր ա դ ա ­
ս ո ւ թ յո ւ ն ե տ ր վ ո ւմ փ ոքրա սիա կա ն չե զ ո ք Հեղինա կներ ի յ Մ ե Ա նո­
նի և Փ լե գ ո ն Տ ր ա Ա ա ց ո ւ, վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն , շ ս иг

վոր ոնց Հա յ րա նա կի զորա թիվը ց ո ւ յց ե տ ր վ ա ծ վ ո չ թ ե 2 6 0 .0 0 0 ,

ա յլ մ ի ա յն 7 0 * 0 0 0 կ ա մ 8 0 * 0 0 0 ։ Վոր ա յս վերքին թ վ ե ր ը ն ա ի ւը ն տ ֊
ր ե լի յե ն ճ ա յԳ է իՀա րկեյ ա ն տ ա ր ա կ ո ւ ս ե լի յե , վորովՀետ և,
յղ ե ս Հ ա յտ ն ի յե , Հռոմեա կա ն զորա վա րներն իրենց ս լա շ տ ո ն ա կ ա ն
զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ո ւմ թ շն ա մ ո ւ քա նա կ ի մա սին տ ա լի ս ե յի ն միշտ չա ­
փ ա զա նցվա ծ ո ւ ս ո ւտ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։ Ե քՀա րգը մ ա տ ն ա ն շո ւմ
ե, րա ցի ա յգ , վոր տ ե ղ ա փ ո խ ե լ Տ ա ւ Լ ր ո ս յա ն լե ո ն ե ր ո վ ու նեղ
ա րա Հետ ներով 2 6 0 *0 0 0 զորք գրեթե ա նՀնա ր ի ն եր։
Հռոմեա կա ն զորքի թ վ_ի ն կ ա տ մ ա մ բ գրեթե բ ո լո ր ս լա ա մ ա ֊
գետ ները Հա մա միտ ե ն և , Հ ե ն վ ե լո վ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի ե. Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս ի
վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ։[ ր ա ճ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի կ ռ ւԼ ի ն մ ա ս ­
նա կցողների ը ն դ Հ ա ն ո ւր թ իվր յե ն թ ա գ ր ո ւ մ ե ն 1 4 * 0 0 0 —1 5 * 0 0 0 ։
Ս ա կ ա յն Ռ ե յն ա ք ը և Ե քՀա րդն իրա վա ցի կ ե ր ս լո վ մ ա տ ն ա ց ո ւ յց
են ա ր ե լ^ , վոր Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն իրա ր չե ն բ ռ ն ո ւմ ։
Տիգրա նա կերտ ի ճա կա տ ա մա րտ ի ա ռ թ ի վ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի մոտ տ րր-
էԼ ա ծ ե ն , ի ն չս լե ս տ եսա նք, Հ ե տ և յա լ թվերը 6000 զորք Մ ո ւր ե -
ն ա յի , ի ս կ Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի Հե տ ճ 1 0 .0 0 0 ծա նրա զեն, 3 0 0 0 Հ ե ծ ե լա զ ո ր և
1000 ս լա ր ս ա վ ո ր ո ւ ա ղ ե ղ ն ա վ ո ր , ո ւր ե 1Ռ % ը ն դ ա մ ե ն ը 2 0 * 0 0 0 զորք։
Իսկ Հ ա յա ս տ ա ն ա րշա վող Հռոմ եա կա ն ա մբողֆ զ ո ր ք ի քա նա կը նրա
մոտ նշա նա կվա ծ ե ճ 1 2 *0 0 0 Հ ե տ և ա կ և 3 0 0 0 Հ ե ծ ե լ ա զ ո ր , ը ն դ ա մ ե ն ր 1,
1 5 *0 0 0 ։ Ե քՀա րգի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յս վերֆին թ վ ի մեֆ չ ե ն Հի շա տ ա կ ­
վա ծ Մ ո ւ ր ե ն ա յի 6000 զորքը և 1000 թեթևա զենները։ Ա յս ո ւղ -
ղ ո ւ յէ ե ա ն ե լ ո ւ ց Հ ե տ ո Հ ա յա ս տ ա ն ա ր շ ա վ ո ղ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի ք ժ ի վ լլ
ս տ ա ց վ ո ւմ ե նրա մոտ վոչ թ ե 1 5 *0 0 0 , ա յլ 2 2 *0 0 0 ։
Ց եթ ե ը ն դ ո ւն ե լո ւ լի ն ե ն ք Ե քՀա րդի ո ւղ ղ ո ւմ ը Հա վ ա ն ա կ ա ն г
ինձ թ վ ո ւմ ե, ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ դժվա ր ե Հ ա մ ա ձ ա յն ե լ , վ ո ր Լ ո ւ-
կ ո ւ լլո ս ը Հնա րա վոր եր Հա մա րել փ ոքրա թիվ ա յդ ո ւժ ե ր ո վ ռ ա զ ­
մ ա կ ա ն մ ե ծ ա ր շ ա վ ա ն ք ս կ ս ե լ ը ն դ դ ե մ Տ ի գ ր ա ն Р —ի , ւԼ ո ր ի ն , ի ն չ ս լ ե ս
նա շա տ լա վ գիտ եր, մ ի ա ն ա լո ւ յե ր նա և Մ իՀրդա տ ը։ Պա ա մտ -

ւ Տես К е 1 ո а с հ, М Ш тсЫ е ЕираЮг, եչ зво, Ф е р р е р о, Величие

и падение Рима, I, եչ 1 8 2 , Е с к հ а г ժ է, Б1е агтег^Бсиеп РеЮгй^е Ճըտ
Լւմա11ստ, КИо, в а . X, Ней 1, եչ 9 6 — 1 0 0 ։
2 Տ ե ս Н е 1 ո а с հ, МШШсЫе Еира^г, ե չ 3 6 8 , Ъш%. 1 և Е с к Ь а г с 1 ( г
1)1е агтеп1всЬеп Р еШ й ^е йев ЬикиИиБ, КНо, Ցճ. X, Ней 1, եչ 7 8 — 8 2 *

118
 ր ա ն ն ե ր ը , ի ն չս լե ս շա տ ճիշտ նկա տ ել ե Ա ս տ ո ւ ր յա ն ը *, ա չք ա թ ո դ
են ա ր ե լ, վ ոբ Հռոմեա կա ն ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ը մա տ նա նշել են միմիտ յն
Հռոմեա կա ն զորքերի թիվը» կեն Հիշա տ ա կել Հռոմի դա շնա ­
կիցների փ ոքրա սիա կա ն զորքերը» Իսկ վոր ա յդ ոգնա կա ն զոր ֊
քերր գործոն մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ե յի ն ո ւ ն ե ց ե լ Հ ա յկ ա կ ա ն կ ռ ի ւ ք ]ե և -
ր ի ն ճ այդ յե ր և ո ւ մ ե Հենց իրենց իսկ Հռոմեա կա ն կ ա մ նա և. ա ա
ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ի ց ։
Ս տ րա րոնի ո ւշ ա գ ր ա վ մ ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց դժվա ր չե , ո ր ի նա կ,
կ ռ ա Հ ե լ, վոր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը , Հ ա վ ա ՛ն ո ր ե ն , ո գ ն ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ե ր ս տ ա ­
ցել Կ ա պ ս լա դ ո վ կ ի ա յ ի Ա րի որ ա ր զ ա ն թա ղա վորից, վորին ռ ա զ մ ս ։֊
կա ն ա յգ գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յա ն Հա մա ր նա տ վել եր իրրև վ ա ր ձ ա տ ր ո ւ­
թ յո ւ ն Ծ ո վ ւտ ց յե ր կ ր ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ ն շ ա ն ա վ ո ր Տ ո մ ի ս иг բ ե ր դ ը ՜ ։ Մ ե ն ք
կտ եսնենք ն եր քև , վոր Տիգրա նա կերտ ի ճա կա տ ա մա րտ ին մա սնա կ­
ց ե լ ե յի ն թրա կա ցի և զ ա լա տ ա ց ի թեթևա զեն Հ ե ծ ե լա գ ո ւ ն դ ե ր ր ,
վորոնք, Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ո ւ յն պ ե ս ոժա նդա կ զ ո ր ք ե ր ե յի ն և չ ե յի *3 ւ
Հա մ ա ր վ ո ւմ բ ա ղ ա դ ր ի չ մ ա սեր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ զ ո ր ք ի է Բ ա ­
ցի ա յդ , Ա ա լլո ւս տ ի ո ւս ի մոտ ևս իբրև ոգնա կա ն զորքեր Հիշա ­
տ ա կվա ծ են բ յո ւ թ ա ն աց ի ն ե ր ը , վորոնք ՑՏ թ վի ա շնա նը Հռո­
մեա կա ն մ յո ւ ս զորա մա սերից ա ռա ֆ Հա սել ե յի ն Ա րա ծա նի ի դե-
տ ա փ ի ն »,
Ո ւ ր ե Տ /ե , ի ն չ պ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , փ ոքրա սիա կա ն ոգնա կա ն ու
դա շնա կից զորքերի մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յկ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ն մի­
ա ն գ ա մ ա յն ա ն ժ խ տ ե լի յե ։ Ո գնա կա ն ա յդ զորքերը, վորոնցից
վորոշա կի Հիշա տ ա կվա ծ են դ ա լա տ ա ց ի ն ե ր ը , թրա կա ցիները հ
րյո ւ թ ա նացի ներ ը կ ա զ մ ո ւմ ե յի ն , ը ս տ յե ր և ո ւ յթ ի ն , ԼուկուԱոսի
զորա բա նա կի ն շ ա ն ա կ տ լի մա սը։ Ո ւս տ ի և մենք ս խ ա լվ ա ծ չենք
լի ն ի , յե թ ե Լ ո ւկ ո ւլչո ս ի ա մբողֆ զորքի թիֆ* ը ն դ ո ւն ե ն ք Տիգրա ­
նա կերտ ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ վսչ թե 15*000 կա մ 22*000, ի ն չպ ե ս
ա յգ յե ն թ ա դ ր վ ո ւ մ ե պ ա տ մա գիտ ա կա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ , ա յլ ա նՀա մն-
մա ա ա վ ե լի ։
Ա յս պ ի ս ո վ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ո ւ Հ ա յկ ա կ ա ն բ ա ն ա է լն ե ր ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ
մեկ առ քսա ն Հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր մա տ նա նշվա ծ ե Մ ոմ զենի ,
՜ևի չ ի և ա յլ պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի մոտ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , ա 1 լհ ե ր 1 ւ
մի ս խ ա լ ե ։ Ը ն դ ո ւ ն ե լո վ վոր ոգնա կա ն դա շնա կից զորա մա սերի

1 Տես €Քա ղա քա կա ն վերա գ ե ր ո ւթ ի ւն ն եր ընգմԷՀ Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հոով-

մ ա յՖ , վ 838— 343,
- Տ /ги Ա տ ր ա ր ո ն , X II, 2$ 1 ( 5 3 5 ) ։
& Տ ճ ս Տ а 11 ս տ 1 1 ս տ, IV , й а ^ т . 7 4 :

119
թիվր սլա կա и չե ր լի ն ի Հռոմեական զ որքեր ի թ վ ի ց ' դժվ ա ր չե
Համոզվել, վոր Տիգրա նի զորք ը կարող եր ԼուկուԱոսի զ ո ր ք ի ց
ա վելի լի ն ե լ վ ո չ թ ե ք ս ա ն , ա յլ աո. ա ռա վելն յե ր կ ո ւ ա նդամ:
Տիգրա նա կերա ի ճա կա տ ա մա րտ ը տ եղի ո ւ ն ե ց ա Վ՛ Ր չպ Լ "
Հ ա յտ ն ի յե , 69 թվի Հոկտ եմբերի 6 —ի ն * Մ եծ ա յդ ճա կա տ ա մա րտ ի
մա սին կ ա ր և ո ր ա գ ո ւ յն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ն են՝ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը , էէպ պ իա -
նոսը, Մ եէքեոնը և Փ ր ո ն տ ի ն ո ւս ը , վորոնք թեև Հիմնա կա ն վորոշ
կե տ ե ր ո ւմ ի ր ա ր չե ն Հ ա կ ա ս ո ւմ , սա կա յ ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի
նկա տ մա մբ իրա ր Հետ բ ո լո ր ո վ ի ն ա ն Հ ա շ տ ե լի յ ե ն * Ս րա նց տ ա րա ­
ձ ա յն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս կր տ եսն ե ն ք , ա յն ք ա ն են մեծ, վ որ
մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա նՀնա րին ե մա նրա մա սնա բա ր վերա կա նգնել ճա ­
կա տ ա մա րտ ի ա մբողչ ընթա ցքը, թեև ա յդ վստ ա Հ ո ւ ա նվերա պ ա հ
կերպ ով ա րվա ծ ե պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն բ ա զ մ ա թ ի վ յ ե ր կ ե ր ում՝՝՛ :
ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ա մ ե ն ա մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը տ վ ե լ ե
Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը , վ ո ր ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն ա յ դ մ ա ս ը Հ ա մ ե մ վ ա ծ ե ա յն պ ի ս ի
թա տ երա կա ն ո ւ դրա մա տ իկա կա ն մ իջա դեպ երով, վորոնք Հա վա ­
նա կ ա ն ց ո ւց ա ն ի շն եր են Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ա յդ Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի ա ն-
Հ ա վ ա ս տ ո ւ թ յա ն * Ն մ ա ն կ ա ս կ ա ծ ե լի զ ր ո ւ յց ն ե ր ի ց ե , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ ,
ճա կա տ ա մա րտ ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յա ն Հենց ս կ զ բո ւմ տ րվա ծ նրա Հե­
տ և յա լ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը * ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ը դեռ. չս կ ս վ ա ծ , պ ա տ մ ո ւմ
ե Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ը , յե ր բ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի զորքը բա նա կ եր գ ց ո ւմ գետ ի
մոտ ճ Տ ի գր ա ն ը , տ ե ս ն ե լո վ փ ոքրա թիվ ա յդ Գո ր ք ը ճ Հեգնա նքով
լ ւ ա ց ա կ ա ն չ ե լ ե ր , ---<ГՅ ե թ ե դրա նք իբրև դ ե ս պ ա ն ն ե ր ե ն յե կ ե լ շա տ
են, իսկ յե թ ե իբրև զինվորներճ ք ի չ ե ն յ> ~ * Ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը չե
կա րող ճիշտ լի ն ե լ, վորովՀետ և Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի մա տ նա նշա ծ Հռոմե­
ա կա ն ու Հ ա յկ ա կ ա ն զորքերի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ թվա կա ն Հ ա ր ա բ ե ր ո ւ­
թ յո ւ ն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ո ւ ս խ ա լ ե *

<ГԼ ո ւ ս ա բ ա ց ի ն , ա ս ո ւմ ե ա յն ո ւ Հ ե տ և Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ը ,

Լ ո ւ կ ո ւ լյո ս ը ճ ա մ բա ր ի ց դ ո ւր ս բ ե ր ե ց ի ր զ ի ն վ ա ծ զ ո ր ք ը * Բ ա ր ­
բա րոսա կա ն գրրքերը գ տ ն վ ո ւմ ե յի ն դետ ի ա ր և ե լյա ն կ ո ղ ­
մ ո ւմ , և վորովՀետ և սրա Հոսա նքը շե ղ վ ո ւմ եր դեպ ի ա ր և -

ւ Տ ս ս Е с к Ь а г с И , 01е агшеп^сЬеп РеМгй^е йеэ Լս1օւ11ստ, КПо, Вй.

X, 1, ե չ 1 0 0 — 1 0 4 , О г и ш а п п , ОевсМсМе Коше, Вс!. IV, ВегНп 1899, А*
147 և այլն, Տ а с հ а и, иеЬег ճ[շ Ьа^е уоп Т1§гапокег1а, АЬЬапй!. с1ег к&1.
ЛкайегсНе йег ЮТвБепзсН. շս Вег11п, 1880, և ո ւր ի շ ,։
“ Ն ո ւ յ ն ա յս վ կա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ո ւ ն ի ն ա և . Մ ե մ ե ո ն ր ( գ լ . 57 )ւ Ն ր ա մոա Տ ի գ -
լ էա նա կ ե ր ա ի ճա կա տ ա մա րտ ին վերա բերող ա մրովչ Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը Հ Է մ ֊
ն ը վ ա ծ ե , ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն . Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ ր ա г

120
 էէո ւ ս ւ ք , վորտ եղ նա Հ ե շ տ ո ւ թ յա մ ր . ա ն ց ա ն Լ լի յ^ ր ) և ւէո ր ո վ ֊
Հ ե տ և Լ ո ւկ ո ւլլո ս ր Հ ե ն ց ա յ գ ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ ր , ա ր ա գ ո ր ե ն տ ա ն ո ւմ
եր իր զորքը թ շեա մու դեմ 4 Տիգրա նր կա րծեց, վոր նա ն ա ֊
Հ ա ն ֆ ո ւմ ե ։ Տիգրա նր ծ ի ծ ա ղ ե լո վ կ ա ն չե ց Տ ա ք ս ի լե ս ի ն և ա ֊
ս ա ց , — ((Մ [՞թ ե դ ո ւ չե ս տ ես ն ո ւմ , վոր Հռոմեա կա ն Գո ր ք ե ր ը
փ ա ի յչ ո ւ մ ե ն ա ռա նց ճա կա տ տ ա լո ւ» ։ / '« ^ Տ տ ք ս ի լ ե ս ը պ ա ֊
տ ա ս խ ա ն ե ց , --- < ( 3 ե ս կ ո ւ զ ե ն ա յի , ով թ ա գ ա վ ո ր , վ ո ր ա յդ պ ի ս ի
մի րան քո ր ա ի ւտ ի ց Հա նկա րծ՛ պ ա տ ա Հ ե ր , ս ա կ ա յն ճա նա ֊
պ ա րՀ գ ն ա լի ս ճ վ ո չ փ ա յլ ո ւ ն Հա նդերձա նքներ են Հ ա գ ն ո ւմ ,
վոչ ել մա քրվա ծ վա Հա ններ ու մերկ սա ղա վա րտ ներ• ք ք ն չ֊
պ ես ե, վոր ա յժ մ դ ո ւր ս են Հա նվա ծ ղ ե ն ք ե ր լչ կա շվե պ ա ֊
տ յա ն ն ե ր ի միֆից» ա յգ պ ա յծ ա ռ ո ւ թ յո ւ ն ր ս ա կ ա յն սպ ա սվող
ճա կա տ ա մա րտ ի և, ա ն շո ւշտ , թ շեա մու դեմ յե լո ւ ս տ ի Հա ­
մա ր ե ^»է

Տիգրա նա կերտ ի մեծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր ս 1ր , վոր ա յն ո ւ Հ ե տ և տ եղի

էունեցա վ գետ ի ձա խ ա փ ին, ն կ ա ր ա գ ր ե լ ե ն , ի ն չպ ե ս ա սա ցինք,
Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ր , Ա պ պ իա նոսր , Մ եԱ եոնը և Փ ր ո ն տ ի ն ո ւս ր , վորոնցից
Հա տ կա պ ես ա ռա ֆին յե ր կ ո ւս ի րնդա րձա կ ու Հ ի ԱՆ ա կ ա ն վ կ ա յո ւ ­

թ յո ւ ն ն ե ր ն ա յն ք ա ն խ ա ռնա կ են ու իրա ր Հա կա սող, վոր մի ա ն ֊

դա մա յ ն ա նՀնա րին ե տալ նրա նց ո գ ն ո ւ թ յա մ ր ճա կա տ ա մա րտ ի
ո ւ պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ճ շգ ր ի տ ո ւ մ ա ն ր ա մ ա ս ն
պ ա տ կերր ։ Ց ո ւ յց տ ա լո ւ Հա մա ր այգ Հ ա կ ա ս ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վոր
ներքև ք ն ն ո ւ թ յա ն ենք ա ռ ն ե լո ւ} մեֆ ենք ր ե ր ո ւմ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ
•Հ ե ղ ի ն ա է լ Ա ե ր ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը րա ռա ցի թ ա ր դ մ ա ն ո ւ թ յա մ ր ։

1 • Պլո ւտ ա ր ք ո ս , Լ ո լկ ո լլլո ս , 2 7 , 7 — 9 և 2 8 , 1 — 9 Ճ
((ք } լ ր ե Փ է ճ մ ե ծ ա ղ մ ո ւկ ո վ ղորքը դա սա վորվեց ա յս պ ե ս
մա րտ ա կա րգով։ Ւ *ն ք ը թա գա վորը վերցրեց կենտ րոնը, Ա ֊
դիա րենի թա գա վորին տ վեց ձա խ թ եր, ի սկ մեդա ցիների
թա գա վորին ' աֆ թ և ը * ա ռ ֆ և ո ւմ սրա մոտ գ տ ն վ ո ւմ եր նա և
մ ե ծ ա դ ո ւ յն մա սը գրա Հա վոր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ։ Յերր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն
ո ւզ ե ց գետ ն ա ն ց ն ե լէ զ ո ր ա գ լո ւխ ն ե ր ի ց վոմա նք նրա ն խ ո ր ֊
Հ ո ւր դ տ վին զ գ ո ւշ ա ն ա լ, վորովՀետ և ա յդ որն ա յն դժրա խ տ
որերից մեկն եր, վորն ա ն վ ա ն վ ո ւմ ե սև* այգ ՈՐ Ը կոտ որ֊
վել եր է յե պ ի ո ն ո ս ի Հետ միա սին Հռոմեա կա ն ԳՈՐ Ք Ը > վ որ ն
ը ն գ Հ ա ր ո ւմ եր ո ւն ե ցե լ կիմ րրա ցիների Հ ե տ ։ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը ս ա ֊
կ ա յն նրա նց պա տ ա սխ ա ն ե ց և ա սա ց Հ ե տ և յա լ ա ն մ ո ռ ա ն ա լի

1 Տ1?ս Պ լո ւա ., Լ ո ւ!լո ւլ., 3 7 ։

121
 խ ո ս ք ե ր ը ,— <ГԻ ս կ յ ե ս Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի Հա մա ր այգ ՈՐ Ա
դա րձնեմ բա խ տ ա վորս: Յեվ եր ա յդ Հ ո կ տ ե մ բ ե ր յա ն նոների
ն ա խ ո ր ե յի ն [= 5 Հոկտ Հ։
Ա յդ խ ոսքերն ա ս ե լո ւց Հետ ո' նա Հ ր ա մ ա յե ց ա է ա լո ւ ր *
լի ՛ն ե լ, ա նցա վ ա յն ո ւ Հ ե տ և դետ ը և թ շնա միների դ ե մ ՛գ ն ա ր
ա ռ ա ջ ի ն ը ։ ՜Նա Հ ա գ ե լ ե ր յե ր կ ա թ ե թ ե վ ւո ւկ ա պ ա տ շո ղ շո ղ ո ւն
զրա Հ, ծոպ ա զա րդ թիկնոց և Հա նել եր ա նմիջա պ ես մերկա ց—
րա ծ ս ո ւր ը , վորովՀետ և պ ետ ք ե ի ս կ ո ւ յն նետ ա ձիգ մա րդ­
կա նց դ եմ գնա ր ձ ե ո ն ա կ ռ վ յւ և պ ետ ք ե ա րա դ ու բո ւռ ն
գրոՀով գրա վեր ն ե տ ա մ ա տ է ե լի տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Յերր նա ՝
ապա տ եսա վ, վոր գրա Հա վոր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը , վորի մա սին շա տ
ե յի "ս խ ո ս ո ւ մ , դ ա ս ա վ ո ր վ ա Ь և մի Հ ա ր թ ո ւ լա յն գա գա թ ո ւ­
նեցող բ լր ի տակ և տ եսա վ նա և, վոր րէրի վ ե ր ե լք ը , վորն՛
ո ւն ե ր չո ր ս ստ ա դիոն1 յե ր կա ր ո ւ թ յո ւ ն , վոչ ա ռա նձնա պ ես
թ ե ք ե և վ ձ չ ե լ դ ժ վ ա ր ա մ ա տ չե լի ճ ն ա Հ ր ա մ ա ն տ վեց թ րա կա ցի
և գ ա լա տ ա ց ի Հ ե ծ ե լա գ ո ւ ն դ ի ն , վ ո ր ն ո ւ ն ե ր ի ր Հ ե տ , վ ո ր ն ր ա ն ք ՝
զրա Հա վոբների վրա Հա րձա կվեն կողքից և սրերով նրա նց
նիզա կները մղեն յե տ ։ Մ իա կ պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը զ ր ա Հ ա վ ո ր
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի Հենց ա յդ նիզա կներն ե յի ն * ո ւր ի շ վЛչ մի բա ն
նրա նք վոչ իրենց պ ա շտ պ ա ն ե լո ւ Հա մա ր, վեչ ել թ շնա մոլ
դ ե մ չ ե յի ն կա րող գործա ծեի պ ա տ ճա ռը Հա նդերձա նքների
ծ ա ն ր ո ւ թ յո ւ ն ն եր և ա Հա գին ա յն զա նգվա ծը, վորի
կա րծես նրա նք փ ա կվա ծ ե յի ն ի բր շենքերի մեֆ։ Ի ն ք ը Լ ո ւ-
կ ո ւԱ Ո ս ը , ի ր Հետ վ ե ր ց ն ե լո վ յե ր կ ո ւ վա շտ (сОЬОГБ) “յ շտ ա ­
պ եց դեպ ի ր լո ւր ը * Նրա յե տ և ի ց ա րիա բա ր գնա ցին նա և
զինվորները, վորովՀետ և սրա նք տ ես ն ո ւմ ե յի ն , վ ո ր Լ ո ւ-
կ ո ւԱ ո ս ր 1 զ ի ն վ ա ծ ու Հետ իոտ նճ ա ռա ջինը Հենց ինքն եր
իրեն յ ե ն թ ա ր կ ո ւ մ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի և բ ո լո ր ո ւժ ե ր ո վ ի ՛­
րենց գ ո ր ծ ա կ ց ո ւմ ։ Բ լո ւր ը բ ա ր ձ բ ա ն ա լո ւ ց Հ ե տ ո ճ Լ ո լկ ո լԱ ո ս ր
կա նգնեց բ ո լ ո ր ի Հ ա մ ա ր տ ե ս ա ն ե լի տ ե ղ ո ւ մ և , բ ա ր ձ ր գ ո չե լո վ *՝
ա ս ա ց , --- « Մ ե ն ք Հ ա ղ թ ո ւմ ե ն ք , ո վ մ ա րտ ա կիցներ, մ ե ն ք Հա ղ­
թ ո ւ մ ե ն ք յ> ։ Ա յգ ա ս ե լո ւց Հետ ոճ նա զ որ ք ը ա ռա ջնորդեց
զրա Հա վոր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի դեմ և Հ ր ա մ ա յե ց բ ո լո ր ի ն տ եգերը
չգ ո ր ծ ա դ ր ե լ, ա յլ գ ն ա լ ձ ե ռ ն ա կ ռ վ ի և Հ ա ր վ ա ծ ե լ թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի
ա Գ Դ րերը և ս ր ո ւն ք ն ե ր ը Հգրա Հա վոր Հեծվորների մա րքքեի

1 Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ե !լ ս տ ա դ ի ո ն է յե ր 1 լէ ս ր ո ս թ յո ւ.ն լլ մ ո տ 1 8 5 մ ե տ ր երէ
- նոՀորտ ը լե գ ե ո ն ի տ ա սերորդ մ ա ս ն ե ր և. ր ա ղ կ ա *յա & ե ր ա մ ե ն ա շ ա տ ը
6 0 0 Հոգո ւցէ

122
 Տիգր ա ն ա կ եր տ ի ճա կա տ ա մա րտ ն ըստ Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ի Լ Ե ք Հ ա ր գ ի է

ա յգ մա սերն ե յի ն մ ի ա յն մերկ ու ա ն պ ա շ տ պ ա ն )։ Ա յս նա *
կա տ ա մա ր ա ր Կա բ է ք Հո ւն ե ր յ ի ր ո ք , վորևե ա յլ գո ր ծող ո ւ ֊
թ յա ն յ քա նի վոր սրա նք չդ ի մ ա ց ա ն Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի Հա ր­

ձ ա կ մ ա ն ը , ա յլ մ ե ծ ա ղ մ ո ւկ ո վ ո ւ ա մ ե ն ա խ ա յտ ա ռ ա կ կ ե ր ս լո վ
փախան թ ե իրենք և թ ե իրենց ձիերը և ընկա ն խ ոնվտ ծ
Հետ ևա զորքի վրա , նա խ քա ն սրա կ ո յէ ի բ ռ ն վ ե լ ը ։ Ա յս ս լի ս ո վ
ա ռա նց վերք ս տ ա ց վ ե լո ւ . և ա ռա նց ա ր յո ւ ն թ ա փ ե լո ւ, բա զ-
մ ա բ յո ւ ր ա վ ո ր ա յ ս պ որ ա բ ա ն ա կ ր կ ր ե ց պ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն ։ Ա յն ո ւ ֊
Հետ և սկսվեց ա րդեն փ ա խ չո ղ ն ե ր ի մեծ կոտ որա ծը, մա նա ­
վա նդ նրա նց, վորոնք նոր ե յի ն ո ւղ ո ւմ փ ա խ չե լ։ Շա րքերի

№
 խ տ ո ւ թ յա ն ոլ խ ո ր ո ւ թ յա ն պ ա տ Հ ա ո.ո վ ա յս վերջիններն
ա նկա րող ե յի ն փ ա խ չե լ ե ա ր գ ե լք ե յի ն Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է ր ՜­
ե ն ք իրենցէ Իսկ Տիգրա նը դ ե ո. ս կ ղ ր ո յլ մ յ դ ո ւ ր ս գ ա լո վ ք չ ե ր ի
Հետ ' փ ա խ ա վ , ե տ ե ս ն ե լո վ , վ ո ր ի ր վ ո ր դ ի ն և ս Հ ա ղ ո ր դ ա կ ի ց
ե ն ո ւ յն րա խ տ ինճ վեր ա ռա վ գ լխ ի ց Էյ ո ւ ՝յՐ Ր ^ ա րտ ա սվե­
լո վ Հա նձնեց նրա ն ու Հ ր ա մ ա յե ց , վոր նա ի ն ք ն իրեն ա գա ­
տ ե մի ա յլ ճա նա պ ա րՀով, ի ն չպ ե ս վոր կա րող ե։ Իսկ պա­
տ ա նին չ Հա մա րձա կվեց խ ո ւ յր ր դսել իր գ լխ ի ն , ա յլ տ վ ե *յ
պ ա Հ ե լո ւ . ի ր ա մ ե ն ա Հ ա վ ա տ ա ր ի մ ծ ա ո . ա յի ն է Սա պ ա տ ա Հմա մր
գերի ընկա վ և տ ա րվեց Լ ո լկ ո լԱ ո ս ի մոտ , ո ւ. ա յ ս պ ի ս ո վ մի-
յո ւ ս ա վա րի Հետ վերցրել ե յի ն նա և Տիգրա նի Էյ ո լ - յ Ր Ր ։
Ա ս ո ւմ են, ՎՈՐ Հետ ևա զորից կոտ որվել եր ւ ս վ ե լի քա ն
1 0 0 .0 0 0 մ ա րդ, ի ս կ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ց շա տ ք չե ր ն ե յի ն ա զ ա տ վ ե լ։
Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ց վ ի ր ա վ ո ր վ ե լ ե յի ն 100 մա րգ և սպ ա նվել
մա րդՖ։
2* Ա պ պ ի ա ն ո иյ Մ ^րւքա ւււա^ա 5ւք; գ լ . 85Հ
(է Լ ո լկ ո լլլո ս ը տ ե ս ն ե լո վ Տ ի գ ր ա ն ի թ ի կ ո ւն ք ո ւմ Հա րմա ր
մի բ լո ւր Հ ի ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ն Հ ր ա մ ա յե ց , վոր նա թ շն ա մ ո ւն
նեղե ճա կա տ ի կողմից, նրա ն քա շե դեպ ի իրեն և կա մա վոր
կերպ ով յե տ նա Հա նշեյ վորպ եսզի Հետ ա պ նդող բա րբա րոս­
ների շա րքեր ր ք ա յք ա յվ ե ն ։ Ի ս կ ի ն ք ր Հե տ և ա զո ր ի Հետ միա ­
սին, ա ն ց ն ե լո վ թ շնա մ ու թ ի կ ո ւն ք ը %գ ա ղ տ ն ա բ ա ր բա րձրա ­
ցա վ ր լո լր ը ։ Յեվ յե ր բ նա տ եսա վք վոր թ շնա միներ ր Հեծե­
լա զ ո ր ը Հ ա լա ծ ե լի ս ք ի բ ր թ ե Հ ա ղ թ ա ծ լ ի ն ե լ ո վ բ ո լո ր ո վ ի ն ցը~
րիվ ե յի ն յե կ ե լ, բ ա յց նրա նց ա մբոզ^ գ ր ա ս տ ա գ ո ւմ ա կ դ
գ տ ն վ ո ւմ եր իր ա ռ ֆ և } գ ո չ ե ց յ --- ( [ Մ ե ն ք Հ ա ղ թ ո ւ մ ե ն ք , ը ն կ ե ր ­
ն ե ր } , և ա պ ա վ ա զ ե լո վ ք ն ա խ ա պ ե ս Հա րձ ա կվեց գո ւմ ա կ ի վ ր ա ։
Իսկ գ ր ա ս տ ա գ ո ւմ ա կ ն ի ս կ ո ւ յն ա ղ մ կ ե լո վ փախավ և ընկա վ
Հետ ևա զորի վրա , և Հետ ևա զորը Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի վրա ։ Ս % յն ո ւ -
Հետ և պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը յե ղ ա վ լի ա կ ա տ ա ր , վորովՀետ և Հռոմե­
ա կա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը և ս յե տ դ ա ո ւա վ ո ւ կ ո տ ո ր ե ց նրա նց, վ ո ՜­
րոնք Հ ա ր ձ ա կ վ ե լի ս ցրվել ե յի ն Հե ււո ւն ե ր ը ։ Ի ս կ գրա ստ ա ­
գո ւմ ա կ ը , ս ե ղ մ վ ա ծ լի ն ե լո վ ը ն կ ե լ եր մ յո ւ ս ն ե ր ի վրա ։ Ցեվ
ա յդ մեծ խ ո ւճ ա պ ի շա տ երը տ րորվել ե յի ն վոտ -
քերի տ ա կ, ր ա յց չ գ ի տ ե յի ն ճշտ իվ, թ ե վորտ եղից եր
.■ ս կ ս վ ե լ ա յ դ ա րՀա վիրքը։ Կ ոտ որա ծը շա տ մեծ յե ղ ա վ , վո-
րովՀետ և վոչ վոք ժա մա նա կ չե ր կ ո ր ց ն ո ւմ կ ո ղ ո պ ո ւտ ի վրա »
ա յդ խ ստ իվ ա ր գ ե լե լ ե ր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը * ո ւս տ ի և , ձ ե ռ ք չտ ա լո վ

124
 Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ճա կա տ ա մա րտ ն ըստ Ա պ պ իա նոս ի ։

ն ո ւ յն ի ս կ ա ս լա ր ա ն բ ա ն ն ե ր ի ն ո ւ. մ ա ն յ ա 1 լ ն ե ր ի ն ճ ն ր ա ն ք ա —
էւա շ ե յի ն գ ն ա ց ե լ մոտ 120 ս տ ա դ ի ո ն , մ ի ն չև , վ ո ր վ րա յե ր
Հա սել գի շե ր ր ։ Իսկ ա յն ո ւ հ ե տ և մ ի ա յն նրա նք վերա դա րձա ն
ո ւ. կ ո ղ ո պ տ ե ց ի ն դ ի ա !լն ե ր ր , վորովՀետ և ա յդ ա յժ մ թ ո ւ յլ եր

վ ե լ Լո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ր » г
3. Մ ե Տե ո ն , գ լ* 57х
«Ս ա [Տ ի գ ր ա Հ ա վ ա ք ե լո վ 8 0 *0 0 0 զ ո ր ք , Է$_ա Վ * յ ա &,
վ ո ր ս լե ս ղ ի Հա րս տ ա Հա րի ն ն ե ր ի ձ ե ռ ք ի ց Տիգրա նա կերա ն ա ռնե
և թ շնա միներին Հեռա ցնէ։ Կ ա մ ե ն ա լո վ այգ շո ւտ վերֆա ց֊
նել և տ ե ս ն ե լո վ , վոր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ցորա բա նա կր սա կ ս ւ ֊
 վաթ իվ ե ճ նա ա ս ա ց } ---(СՏ եթ ՜ե՜ նրա նք ո ւզ ո ւմ են վոր պ ես
դ ե ս պ ա ն ն ե ր ն ե ր կ ա յա ն ա լ մեծ ր ա զ մ ո ւ թ յա մ ր են յե կ ե լ, իսկ
յե թ ե վոր պ ես թ շէւա մ ի ն ե ր են յե կ ե լ չա փ ա զ ա ն ց քիէ են
Յեվ ա յդ ա ս ե լո ւ ց Հ ե ւո ո ճ ն ա բա նա կ գ ր ե ց։ Ւսկ Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը
վ ա ր պ ե տ ո ւ թ յա մ բ ո ւ Հ ո գ ա ց ո ղ ո ւ թ յա մ բ 'ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի Հա ­
մա ր մա րտ ա կա րգ կա զմեց և , ք ա ջ ա լե ր ե լո վ իր զ որ ք ը Հ ի ս -
վ ո ւ յն փ ա խ ո ւս տ ի մա տ նեց թ եր. Հետ ո սրա մ ի ջ ո ց ո վ յե տ
մղեց Հա րեա ն զորքը և ապա Հերթովի ա մբողջ զորքը* Հա -
յե ր ն ա Հա բեկվա ծ՜ ո ւ ա նզո ւս պ կերպ ով դիմեցին փ ա խ ո ւս տ ի

և մա րդկա նց թվի Հա մեմա տ եր նա և ն ր ա ն ց կո տ ո րա ծը։ Ւսկ

Տիգրա նն իր ա ր ք ա յա կ ա ն խ ո ւ յր լլ և ա պ ա րոշը տ վեց վոր-
դ ո ւն և ինքը փախա Վ Իր ա մ ր ո ց ն ե ր ի ց մ ե կ ը } ։
4 , Փ րոնա ինուս ( Б ^ е ^ т а к т , II, գլ- 1 , 1 4 )'
([Թ ե և Տիգրա նա կերա ի մոտ Մ եծ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Տ ի գ ­
րա նի ու Մ իՀրդա տ ի դեմ ինքը Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ն ո ւն ե ր վոչ
ա վ ե չի քա ն 1 5 .0 0 0 զինվոր (аГШ аИ ), է սկ թ շնա մին ո ւն ե ր
ա նթիվ բ ա զ մ ո ւ թ յո ւ ն յ Վ ՈՐ Ր ն ո ւ յն ա յդ պ ա տ ճա ռով դժվա ­
րա շա րժ ե ր --- ն ա թ շ ն ա մ ո ւ ա յս ա նՀա ր մ ա բ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ոգտ ր-
վեց, Հա րձա կվեց նրա դեռևս չկ ա ր գ ա վ ո ր վ ա ծ մա րտ ա շա ր-
քերի վրա և ի ս կ ո ւ յն և ե թ ա յն պ ե ս ցրիվ տ վեց, վոր ն ո ւ յն —
իսկ իրենք թա գա վորները, դեն գ ց ե լո վ պ ա տ վա նշա ններըճ
փ ա խ ա ն }։

5 * Ն ո ւ յ ն ը ( Б Ь ^ е ё п Ы о п , III գ է 2 , 4 ) '
(ГԼ ո ւ կ ո ւ Ա ո ս ը , վ ո ր ը Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ա ի մ ո տ Մ ե ծ Հ ա յա ս ­
տ ա ն ո ւ մ մ ա ր տ ն չե լո ւ յե ր Տիգրա նի ու Մ իՀրդա տ ի դեմճ իս­
կ ո ւ յն իր զ որ ք ի մի մա սով գրա վեց մոտ ա կա բ լր ի Հա րթ
դա գա թ ը , ս լա ց ա վ ապա ց ա ծ ո ւմ գտ նվող թ շնա մ իների վրա
և Հա րձա կվեց նրա նց Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի վրա կոզ ք ի ց * Ա նմիջա պ ես
Հե տ ա մ ո ւտ Ա ղ ե լո վ խ ա նգա րվա ծ ի Գ ի կ ուն քի ց նա և նրա նց
Հ ե տ և ա զ ո ր ի ն %փ ա յլո ւ ն Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն տ ա ր ա վ }։

Ո ւշա դ ի ր կերպ ով ծ ա ն ո թ ա ն ա լո վ բ ո լո ր ա յս ն կ ա ր ա գ ր ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ճ դ ժ վ ա ր չե Հ ա մ ո զ վ ե լ, վ ո ր Տիգրա նա կերտ ի ճա կա տ ա ­
մա բ տ ի մա սին մեր ձեռքը Հա սել ե ն յե ր կ ո ւ տ ա րրեր Հա ղորդա ­
գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վորոնք Հիէքեվա ծ ե ն յե ր կ ո ւ տ ա ր ա ձ ա յն ա վա ն­
դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի վրա ճ Հռոմեա կա ն և փ ոքրա սիա կա ն։ Հռոմեա կա ն
ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա Հպ ա նվա ծ ե Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի մոտ , վորն ոգտ վել
եր Ս ա Ա ո ւս տ ի ո ւս ի և Տի տ ո ւս Լ ի վ ի ո ւս ի պ ա տ մա կա ն յե բկերից,
իսկ փ ո ք ր ա ս ի ա կ ա ն ը г* Ա պ պ ի ա ն ո ս ի մոտ , վ ոՐՐ Լ ո լկ ո լԱ ո ս ի ա ր­

126
շա վա նքներին վերա բերող տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը քա ղել եր, գ լխ ա ֊
վորա պ ես, փ ոքրա սիա կա նս Հ ե լլե ն ա կ ա ն վորևե ա ղ բ յո ւ ր ի ց , թերևս,
ի ն չպ ե ս յե ն թ ա դ ր ո ւ մ և Ռ ե յ ն ա ք ը 1, Ъի կ ո ղ ա յո ս Գ ա մ ա ս կ ա ց ո լ.
պ ա տ մ ո լթ յո ւ ն ի ց ։

Վ երև մ եֆ բ ե ր վ ա ծ մ յո ւ ս Հ ա մ ա ռ ո տ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հա մա ֊
պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են Հռոմեա կա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յա ն ը г Փ րոնտ ի ն ո ւս ի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը քա ղվա ծ են, ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , Լ ի վ յի ո ւ ս ի ց ։ Փ ր ո ն —
սւ ի ն ո ւ ս ը և ս , Հ ե տ և ե լո վ Լ ի վ ի ո ւս ի ն ' ս խ ա լ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ե Հ ա ղ ո ր ֊
.դ ո ւ մ , վ ո ր իրր թ ե Տիգրա նի Հետ միա սին Տիգրա նա կերտ ի ճ ա ֊
կա տա մա րտ ի ն մա սնա կցել եր նա և Մ իՀրդա տ Ե վպ ա տ որը։ Նմա նա ­
պ ես և Մ ե սեոնի ա մփ ոփ ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ մ ե ըստ
ե ո ւ թ յա ն ա վ ե լի շո ւտ Հռոմեա կա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յա ն և Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հետ , ք ա ն Ա պ պ իա նոսի ։

Տիգրա նա կերտ ի ճա կա տ ա մա րտ ի ա մրողֆ ը ն թ ա ց ք ը , ի ն չպ ե ս

.և Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ո ւ Ա պ պ ի ա ն ո ս ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ր ն դ ա ր ձ ա կ Հա ղորդա ­
գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վերֆերս մա նրա մա սն քննվա ծ ու Հետ ա զոտ վա ծ
են Լո լկ ո լԱ ո ս ի ա րշա վա նքներին նվիրվա ծ Ե քՀա րդի ա շ խ ա տ ո լ֊
թ յա ն մե^է Ե քՀա րդը, Հ ա մ ա ձ ա յն չ լԷ Ն ե լո վ Գ ր ո ւ յէ ա ն ի և Ռ ե յն ա ք ի
Հետ , վ ո ր ո ն ք ա շխ ա տ ել ե յի ն լր ա ց ն ե լ ո ւ ճշտ ել Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի Հ ա ֊
յյո ր գ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը Ա ս լս լի ա ն ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ո գ ն ո ւ թ յա մ ր ,
ա րժա նա Հա վա տ ե ը ն դ ո ւ ն ո ւ մ մ ի մ ի ա յն Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի տ վա ծ նկա ­
ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ընթա ցքը նա , Հ ե տ և ե լո վ Պ լո ւ—

տ ա րքոսին, Հ ե տ և յա լ կ ե ր ս լ ե լո ւ ս ա բ ա ն ո ւ մ ։

Գ ետ ն ա ն ց ն ե լո ւց Հ ե տ ո , ի ն չս լե ս ա սվա ծ ե Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի վ ե ֊
ր ո Հ ի շ յա լ Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յա ն մ ե ֆ 1 Լ ո լկ ո լլլո ս ր Հ ր ա մ ա յե լ ե ր թ ր ա ֊

կա ցի ու ղ ա լա տ ա ց ի Հ ե ծ ե լա գ ո ւն դ ի ն , վոր նա կողքից Հա րձա կվի

թ շնա մու ղրա Հա վոր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի վրա , վորը գ տ ն վ ո ւմ եր աՀ թ ե ֊
քէումէ Ւ ս կ ի ն ք ը , ի ր Հետ վ ե ր ց ն ե լո վ յե ր կ ո ւ վա շտ Հետ ևա զոր' շ տ ա ֊

պ ել եր գր ա վ ե լ մոտ ա կա բ լո ւր ը , վորը խ իստ կա րևոր մի դիրք

եր Տիգրա նի զորքերի թ ի կ ո ւն ք ո ւմ ։ Ա յս տ ե ղ ի ց նա ինքը ես իս­
կ ո ւ յն Հա րձա կվել եր ղրա Հա վոր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի յե տ և ի ց է Յեվ
ծա նրա շա րժ ա յս ձիա վորները, չկ ա ր ո ղ ա ն ա լո վ դ ի մ ա ն ա լ Հոոմա յ ե -
ցի ն ե ր էI Հա րձա կմա նը թ ի կ ո ւն ք ի ց ու թ ևից՝ ա նկա րգ կերպ ով
մա տ նվել ե յի ն փ ա խ ո ւս տ ի և իրենց ձիերի Հետ միա սին ընկել

1 Տ /Гя МШиЧсШе ЕираЮГ, եչ 443—440։

2 ՏՏս О^е агтеп^сЬеп РеШ О ^е Йев Լս1ա11ստ, КНо, 13Ճ. X, 1, եէ 100
— н о .

127
եքի ն խ ռնվա ծ ո ւ խ ո լճ ա ս լի մ ա տ Գ /վ ա ծ Հետ ևա կ զ ո ր ք է վԼրա ։ Ա յս -
պ իսով Տէգրա նէ ա մբողջ ՂՈՐ Ք Ը . պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն եր 1 լր ե լ ա ռ ա ն ւր
а ա է լա ա ա մ ա ր տ տ ա լ ո ւ ։ Ա պ ս լի ա ն ո ս ի տ վա ծ Հ ա կ ա ռ ա էլ տ ե ղ ե կ ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ն Ե քՀա ր դը Հ ա մ ա ր ո ւմ ե խ ա ոնա շփ ո թ ու ա նա րժեք և
յե ն թ ա ր կ ո ւ մ ե ա մենա խ իստ ք ն ն ա դ ա տ ո ւ թ ՛յա ն ։
Ա ս լս լէ ա ն ո ս է տ վ ա ծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ի ն չ -
պ ես տ եսա նք է բ ո լո ր ո վ ի ն տարբեր ե ։ Հ ա մ ա ձ ա յն նրա տ ե զ ե կ ո ւ-
թ յո ւ ն ն ե ր ի Լ ո լկ ո լլլո ս ր ճա կա տ ա մա րտ ի ս կ զ բ ո ւ մ Հ ր /ս մ ա յ ե լ եր իր
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ն նեղել թ շն ա մ ո ւն ճա կա տ ի կողմից և, կե զծո ր ե ն յե տ -
փ ա խ չԼ չո վ ճ ն ր ա ն Հ ե ռ ա ց ն ե լ ո ւ ց ր ե լ։ Ւսկ ի ն ք ր գա ղտ նա բա ր ան—
ց ե լ եր ի ր Հե տ և ա զո ր ի Հետ թ շ ն ա մ ո ւ թ ի կ ո ւ ն ք ր և բ ա ր ձ ր ա ց ե լ մոտ ս։ -
կա Ր է ո լր ը , 1Լո ր է ս տ ո ր ո տ ո ւմ գ տ ն վ ո ւմ եր թ շնա մու գ ր ա ս տ ա գ ո լ-
ւԿոկը։ Հ ա ր ձ ա կ վ ե լ ո վ ա յդ տ ե զ ի ց գ ր ա ս տ ա գ ո ւմ ա կ ի վրա ճ նա փա—
խ ո ւս տ ի յե ր մա տ նել սրա ն և ձգել Հետ ևա զոր ի վրա , վորըг բ ո լո ­
րովին բ ա ր ո յա լք վ ա ծ ը ն կ ե լ եր ի ր Հերթ ի ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի վրա ։ Ա յս —
и չ ի ս ո Վ տԻ գ ր ա ն ի ա մ բ ո ղ ջ Գո ր ք ը ս լա բ տ վ ե լ ե ր ա ռա նց մա րտ ի բըո-
ն ը վ ե լո ւ։
Կ ա ր ե լի յե ա ր դ յո ք Ա պ պ իա նոսի ա յս ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ր
մ ե ր ժ ե լ, Հ ա մ ա ր ե լո վ ճշգրիտ ու ա ր ժ ա ն ա Հ ւս վ ա տ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ի ա յն
ա վ ա ն գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Ւ մ կա րծիքով) ի զ ո ւր ե Ե քՀա րդը յե ն թ ա դ ր ո ւմ , վ որ Պ լո ւ—
տ ա րքոսի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ս լա ր զ ե ու ա ն ա ռ ա ր կ ե լի , ի ս կ Ա պ ֊
պ ի ա ն ո иի ն ը ճ ա նՀա րիր ե և լի յե Հ ա կ ա ս ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ս վ , Ը % ԳՀա ֊
կա ռա կը ք Ա պ պ իա նոսի ա ն պ ա ճ ո ւ յճ ու ա վ ե լի բնա կա ն Հա ղորդա ­
գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա րժա նի յե ա վ ե լի մեծ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն , քա ն թա տ ե­
ր ա յի ն միջա դեպ երով Հ ա մ ե մ վ ա ծ Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ։
Մ ի ա ն գ ա մ ա յն ըստ իս Հ ա վ ա տ ա լի յե ու Հնա րա վոր, վոր
Լ ո ւ կ ո ւ լյո ս ը կա րող ե ր , ի ր ա ս լե ս , Տ ի գ ր ա ն ի ն խ ա բ ե լո ւ Հա մա ր նրա
դ ե մ ճա կա տ ի կողմից ո ւղ ա ր կ ա ծ լի ն ե լ մ ի մ ի ա յն իր ա րա գա շա րժ՝
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը , ի ս կ Է ^ Ք [ձ յ Հ ա ր ց ն ե լո վ Հռոմեա կա ն ա մբողջ Հետ ևա զո—
րը, դեռ ռա զմա դա շտ չՀ ա ս ա ծ 1 կ ա ր ո ղ եր ա նցա ծ [ի ^ ե լ թ շնա մու
թ ի կ ո ւն ք ը և Հ ա ր ձ ա կ վ ա ծ լ ի ն ե լ ա յն տ ե ղ ի ց գ ր ա ս տ ա գ ո ւմ ա կ ի վ յբ ա ,
ի ն չպ ե ս ա յդ վ կ ա յո ւ մ ե Ա պ պ իա նոսը։ Ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ա վ ե լի
Հա վա նա կա ն ե թ վ ո ւմ , քա ն Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի տ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը ,-
վոր իբր թ ե Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը , մ ե ր կ ա ցր ա ծ ս ո ւր ը ձեռին, գնա ցել եր
ձեռնա կռվի և ա ն ն կ ա տ ե լի կերպ ով ա նցել եր թ շնա մու թ ի կ ո ւն ք ը :
Հ ա վ ա տ ա լի 3 յ ե միթե, վոր ԼուկուԱոսը, վ ո ր ն ո ւ ն ե ր իր Հետ յե ր -
կ ո ւ վա շտ Հետ ևա զոր և վորը գ տ ն վ ո ւ մ ե ր թ շ ն /ա !ո ւ ն դ ե մ առ ղ հ .Ր
 էլա լ ա դ եր թ ա ք ո ւն կ ե ր պ ո վ ւլ բ ա վ ե լ բ լ ո ւ ր ը ս ր ա թ ի կ ո ւ ն ք ո ւ մ է Յ ե թ ե
Հռոմեա կա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը չե ն Հ ի շա տ ա կ ո ւմ Տ ի գ ր ա ն ի գրա ս­
տ ա գ ո ւմ ա կ ր և Լ ո լկ ո լլլո ս ի ու Հռոմեա կա ն ա ւ է ՚բ ո գ ֆ Հ ե ա և ա զ ո ր ի
Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը գո ւմ ա կ ի վրա * ա 4Գ բ ա ցա տ ր վ ո ւմ ե, Հա վա նորեն,
նրա նով, վոր ա էքԳ գ ր ո Հ ը չե ր կա րող Հա մա րվել քա ֆ տ րի ե ա ռա նձ­
նա պ ես ս լա ա վ ա ր ե ր մի գործ։
Լ ո լկ ո լլլո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն բա ցա ռիկ ու ա ռ ա ն ձ ն ա Հ ա ա ո ւկ
ր ն ո ւ յթ ը մա տ նա նշվա ծ ե Ս ա լլո ւ ս ա ի ո ւ ս ի Հա տ վա ծներից մ ե կ ո ւմ տ
Մ իՀրդա ա ի ս լա ր թ և ա ց թա ղա վորին գրա ծ ն ա մ ա կ ո ւ մ վ որ մա ն —
րա մա սն մեֆ ե բերվա ծ նրա մոա ճ Տիգրա նա կ երա ի ճա կա տ ա մա ր -
ւո ի ն են վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւ մ Հ ե ա Ա յա լ ա ո ղ ե ր ը »
<Հ1Լ ո բ ո վ Հ ե է ո ե տ ե ղ ի ն ե ղ վ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , — ա ս վ ա ծ ե Մ ի Հ ր ր ֊
դա տ ին վերա դրվա ծ ա յդ ն ա մ ա կ ո ւ մ , — Ղո Ր Ք Ւ բ ա ղ մ ո ւ թ յա ն ն ՝
ա ր գ ե լք եր Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ ճա կա տ ա մա րտ տ ա լո ւ} Տիգրա նի
ա ն խ ո Հ ե մ ո ւ թ յո ւ ն ր նրա նք \Հ է ւո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ր \ ց ո ւցա դ ր ո ւմ ե ն
իբրև Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն » ^ ։
Ռ ա զմա դա շտ ի ա յս ն ե ղ վ ա ծ ո ւ թ յա ն ա ռթիվ պ ետ ք ե ս ա կ ա յն
նկա տ ի ո ւ ն ե ն ա լ, վոր Տիգրա նը, վորն ի ր ն ո ր մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը կա —
ո ո ւց ե լ եր ս լա շ տ պ ա ն էԷա ծ ո ւ դ ժ վ ա ր ա մ ա տ չե լի լե ռ ն ա յ ի ն տ ե ղ ո ւմ Ն
Տիգրա նա կերտ ի շ ր ֆ ա կ ա յք ո ւ ւ ) չ ե ր կա րող, բնա կա նա բա ր, րնտ րել
ա վ ե լի բա ց ու ա վ ե լի ա րձա կ տ եղ։
Տ ի գ լ.ա ն ի զորքերի կ ո ր ո լա ա ն ե ր ի մա սին Հռոմեա կա ն Հեղի­
նա կների է ո ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր Հիէէեա պ ես Հ ա կ ա ս ո ւմ են դ ա ր ձ յա լ
փ ոքրա սիա կա ն չե զ ո ք ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ։ Ա յդ կո­
բ ա լտ ն ե ր ի մա սին, ի ն չս լե ս վերե տ եսա նք, Պ լո լյո ա ր ք ո ս ր , Հա վա ­
նորեն, Հա մա ձա յն Լ ո լկ ո լլլո ս ի պ ա շտ ոնա կա ն տ եղեկա գրին տ ա լի ս
է. մ ի ա ն դ ա մ ա յ ն ս ո ւտ ո ւ չա վ է ա ղ ա ն ց ր ա ծ թ վ ե ր ։ Նրա ա ս ե լո վ ՛ Տ ի գ ֊
րա նի Հետ ևա զորից կոտ որվել եր ա վ ե լի քա ն 1 0 0 ,0 0 0 մա րդ և Հե­
ծ ե լա զ ո ր ի ց շա տ ք չե ր ն ե յի ն ա զ ա տ վ ե լ* ի ս կ Հ ո ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ց վի­
ր ա վ ո ր վ ե լ ե յի ն 100 մա րդ և սպ ա նվել 5 մա րդ։ Ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի
յե , ն մ ա ն ս ո լ յո թ վ ե ր ը ս ո վ ո ր ա կ ա ն ե յի ն նա և V ո ւ լլա յի պ ա շտ ո­

նա կա ն զ ե կ ո ւց ա գ ր ե ր ո ւմ ։ ’/ * ե ր ո ն ե ա յ ի 6*7 թ վ_Է ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ *
պ ոնտ ա կա ն Ղո ր ք ե ր ի կ ո ր ո ւս տ ը նա ևս ց ո ւ յց եր տ վել 6 0 *0 0 0
մա րգ, իսկ Հ ւ ւ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն ր ' ը ն դ ա մ ե ն ը 1 4 մ ա ր դ ։ Թ ե ինչ ա րժեք»
ո ւն ե ն Հռոմեա կա ն զորա վա բների ինքնա պ ա րծ ո ւ ս ո ւտ Հա շվե­

տ վ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ա յդ շա տ լա վ գիա են բ ո լո ր պ ա տ մա գետ ներր է

Ո ւս տ ի և նրա նք ևս Հա վա տ չե ն ը ն ծա յե լ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ թվերին։

> ՏՏս Տ а 1 1 ս տէ., IV, քւ՜^ւո. 69:

129
Տ ի գ ւ ՚ա Տ Ռ. յ ե վ Հ ո ո ւ ք լւ — 9
 Ռ ե յն ա ք լ ւ և ն ր ա ն Հ ե տ և ո ղ ն ե ր ը ' *հ ա ր ա գ ա շ յա ն ր , 'հ ա ղ ր ա շ յա ն ը
և ո ւր ի շն ե ր ը գերա դա սել են Ո ր ո ս ի ո ւս ի տ վա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն լւ ,
վորէ Հ ա մ ա ձ ա յն սպ ա նվա ծների թիվը զ ո ր ա բ ա ն ա կ ի ց ցու յդ ե
ա րվա ծ ընդա մենը 3 0 .0 0 0 մա րդ: Ս սւկա յ ն ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը ե ս %
վորը Հ ի է/ե վ ա ծ ե դ ա ր ձ յա լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
Տի տ ո ւս Լ ի վ ի ո ւս ի Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յա ն վ ր ա ճ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ի ր ո ւս ո ւմ ­
ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն մեջ տե ը ն դ ո ւ ն ո ւ մ Ե ք Հ ա ր դ ր ։ Ս րա կա րծիքովդ ի ր ա ­
կա նին կա րող ե Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն լի ն ե լ ա վ ե լի շո ւտ Փ լե գ ո ն
Տ ր ա Ա ա ց ո ւ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վորի մոտ Տիգրա նի զորքի ա մբողջ կո­
ր ո ւս տ ր ց ո ւ յց ե տ րվա ծ մոտ ա վորա պ ես 5000 մ ա ր գ ՜: Ա յ"
թ իֆյ ինձ ես ա վ ե լխ ս տ ո ւ յգ ո ւ գ ե ր ա դ ա ս ե լի յե թ վ ո ւմ , վորովՀե-
տե Փ լե գ ո ն ի տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը ա կներևա բա ր քա ղվա ծ ե փ ոքրա ­
սիա կա ն չե զ ո ք ա ղ բ յո ւ ր ի ց , ի ս կ ա ձԳ ա Դ Բ յո ւ Ր^յ ե ր ը , ի ն չպ ե ս մեր
ա յս ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն ը ն թ ա ց ք ո լ յք տ եսա նք, ա վ ե լի ա րժա նա -
Հա վա տ են, քա ն Հ էւո մ ե ա կ ա ն կողԱ եա պ ա Հ ու ա չա ռ ո ւ յ ե բ կ ե ր ը :
Բա ցի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ թ վ և ր ի ց Հ էւո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ Հ ն ա -
րովի յե ն , ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , և ս ո ւ տ , ի ն չ պ ե ս ա յդ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ձիշտ
մա տ նա նշել ե Մ ո մ զ ե ն ը 0, նա և Տիգրա նի ա ր ք ա յա կ ա ն խ ո ւ յր ի վե­
ր ա բ ե ր յա լ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը *
Ա յդ մ իջա դեպ ը, ի ն չպ ե ս վերև տ եսա նք, տ ա րբեր կերպ ե
պ ա տ մվա ծ Մ եսեոնի, Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի և Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն -
ն ե ր ո ւմ Մ ե էք ե ո ն ը , վորն իր պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ա յս մ ա ս ո ւմ ոգա վԼլ
եր, Հա վա նորեն, Հռոմեա կա ն վորևե ա ղ բ յո ւ ր ի ց ճ պ ա տ մ ո ւմ ե , վոր
Տիգրա նն ա ր ք ա յա կ ա ն իր խ ո ւ յր ն ու ա պ ա րոշը տ վել եր վ ո ր դ ո ւն
և ինքը փ ա խ ել եր իր ա մրոցներից մեկը* Պ լո լտ ա ր ք ո ս ն ա վ ե լա ց ­
ն ո ւմ ե դրա ն, վոր Վ ո Ը ղ Է ՀաՀ չ Հ ա մ ա ր ձ ա կ ե լ ո վ ի ր գ լ խ ի ն դ ն ե լ խ ո լյ-
ր ը, տ վել եր պ ա Հ ե լո ւ իր ա մենա Հա վա տ ա րիմ ծ ա ռ ա յի ն , և սրա ն
ա ր ք ա յա կ ա ն խ ո ւ յր ի Հետ միա սին գերի յե ր վերցրել Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը :
Ւսկ Փ ր ո ն տ ի ն ո ւս ը , ը ն գ Հ ա կ ա ռ ա կ ը , վ կ ա յո ւ մ ե, վոր վոչ մ ի ա յն
Տիզրա նը, ա յլև մ յո ւ ս թա գա վորները ևս դեն ե յի ն գցել իրենց
պ ա էով ա ն դ ա ն ն ե ր ը և փ ա խ ե լ*

ւ Տ ե ս О г օ տ I ս տ, ՒՍտէօՈՅ ай у егеи я р а^ ап о Б , V I, 3, 6, ն ա և К е I и а с հ ,
ЛШ11Г1йа1е Еира10Г# ե չ 3 6 2 , 9* ա ր им գ ա շ յ ա ն , ՛ ք ն ն ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն , II,
ե չ 1-ձ5է Գ ա ղ բ ա շ յ ա ն , Ս տ ո ւ յ գ Հ ա յ ո ց ս լ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն է ե չ 9 3 և ո ւ ր ի շ .г

2 Տ ե ս հ . 12, М й П е г , Рт. ատէ. 0 г „ 111, եչ вое,

3 Տ ձ ս Р и м с к а я и с т о р и я , 111, ե չ 5 7 :
4 Խ ո ւ յր ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ մ ի չ ա ղ հ ս լը Հ_ե Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ Ա ս յս լի ա ն ո սի մոտ ,
վ ո ր ը պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ի ր ա յս մ ա ս ո ւ մ ո գ տ վ ե լ ե ր , ի ն չ պ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , վւոք ր-ա ս ի ա -
/լա ն Հ ե զ ո ք ա ղ բ յո ւ ր ի ց ։

130
 Ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ա յս ա ա ր Ա ն ձ ա յն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն իրենք Հենց Հ ա ֊
վա նա կա ն մի նշա ն են մեֆ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա ն Հ ми,Լ ա ս ֊
ա ի ո ւ թ յա ն ։ Յեվ մ ի ա ն գ ա մ ա յն իրա վա ցի յե ըստ իս Մ ոմղենր,
վորն ա յս մ ի ֆ ա դ ե պ ը , ի ն չս լե ս և վ ե ր ո Հ ի շ յա լ շ ի ն ծ ո ւ թ վ ե ր ր , թ ր խ ֊
վա հ ու Հ ե ր յո ւ ր վ ա ծ ե Հ ա մ ա ր ո ւմ Ս ո ւ լլա յի Հա ա ո ւկ վ ո ճ ո վ :
Տի գր ա նի կրա ծ պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ր Տիգրա նա կերտ ի մոտ , ի ն չ ֊
պ ես յե ր ե ո լմ ե մեր ա յս ք ն ն ո ւ թ յո ւ ն ի ց , խ ի ս տ չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ե
թ ե Հռոմեա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ և թ ե պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն
յե ր կ ե ր ո ւ մ ։ Ա յս ճ ա կ ա տ ա մ ա լ ս ո ր , ի ր ա պ ե ս , վ ո չ թ ե ի ս կ ա կ ա ն ա ր յ ո ւ ֊
ն ա Հեղ դ ի մ ա մ ա ր տ եր, ա յլ խ ո ւճ ա պ ե փ ա խ ո ւս տ ա ռա նց կռվի։
Խ իստ ծա նր ե յի ն ս ա կ ա յն ա յս պ ա ր տ ո ւ թ յա ն Հ ե տ և ա ն ք ն ե ր ը
Տիգրա նի նորա ստ եղծ ա շխ ա րՀա կա լո ւ թ յա ն Հա մա ր։ Պ ա ր տ ո ւ թ յա ն
գ /խ ա վ ո ր Հետ ևա նքը յե ղ ա վ , ի ն չպ ե ս կըտ եսնենք, Տ ի գր ա ն ա կերտ
քա ղա քի կ ո ր ո ւս տ ը և Հ ա յկ ա կ ա ն մեծ պ ե տ ո ւ թ յա ն ք ա յք ա յո ւ է ի ր ։

131
 13. ՏՒԳՐԱՆԱԿեՐՏՒ ԱՌՈՒՍԸ ՅեՎ. ՏՒԳՐԱՆՒ 11ՇխԱՐ1ԱԿԱԼ
ՍեԾ ՊԵՏՈհԹՅԱՆ ՔԱՅՔԱՅՈՒՄԸ
Հոկտ եմբեր ի 6 ֊ի մեծ՜ ճ ա կ ա տ ա մ ա բ տ ի ց և Տիգրա նի զո ր ա ֊
բա նա կի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը , ա պ ա Հովա ծ ւի ն հ լո վ
իր թ ի կ ո ւն ք ը 1 կա րող եր Տիգրա նա կերտ ի պ ա շ ա ր ո ւ ւ /է յ ա ն ե ր կ յ ո ւ ղ
ո ւ Հա մ ա րձա կ է շա ր ո ւն ա կ ե ի լ ։
Ա յս քա ղա քը, վ ո ՐԸ_ Մ ա ն կ ա յո ս ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւ թ յա մ բ մոա
Հինգ ա միս ա րիա րա ր դիմա դրել եր Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ն ճ ա յլև ս չե ր
վա րող վ ր և ե ո գ ն ո ւ թ յո ւ ն ա կ ն կ ա լե լ ա ր ք ա յա կ ա ն ր ա ն ա կ ի ց ։ Չ ն ա ­
յա ծ դրա ն նա ա ն ձ ն ա տ ո ւր չե ղ ա վ և թ շնա մու դ ե մ շա ր ո ւն ա կ ե ց
Հա մա ռորեն կ ռ վ ե լ։ Յեվ յ ե թ Լ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն , ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ յ-
ա Հողվեց շո ւտ ո վ Տիգրա նա կերտ ր գրա վել ա ռա նց ա ր յո ւ ն ա հ ե ղ
ը ն դ Հա ր ո ւէէն ե ր ի ո ւ մեծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ի ճդ ր ա պ ա ա ճա ո ր , ի ն չպ ե ս մի­
ա ձ ա յն վ կ ա յո ւ մ ե ն Ա ս լս լի ա ն ո ս ր , Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը , Մ ե ա /ն ո ն ր և Чши —
սի ո ւս Ղա
իոնը, Հ ո ւ յն վա րձկա ն զորքերի ա պ ս տ ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն եր ո ւ
դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ր ։

Մ եջ րերվա ծ ա յս չ որս կ ա ր և ո ր ա գ ո ւ յն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը թ եև
տա ր բե ր կերպ ե ն պ ա տ մ ո ւ մ ա յ դ մ ա ս ի ն , ս ա կ ա յն ն ր ա ն ց ի ց յ ե ր ե ք ը
Ա ս լպ ի ա ն ո ս ը , Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը և *հ ի ո ն ը ճ Հ ի ւ/հ ա կ ա ն ո ւմ դրեթև իրա ր
չե ն Հա կ ա ս ո ւմ ։
Ա մենից ընդա րձա կ են Ա պ պ իա նոսի Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Նրա պ ա տ մ ե լո վ ^ Տիգրա նի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո
Մ ա ն կա յո ս ն ա յլև ս վ ս տ ա Հ ո ւ թ յո ւ ն չո ւն ե ր Հ ե լլե ն ա կ ա ն վա րձկա ն
զինվորների վրա և Հ ր ա մ ա յե լ ե ր ն ր ա ն ց զ ի ն ա թ ա փ ա ն ե լ ։ Ս ա կ ա յն
սրա նք, ա պ ս տ ա մ բ ե լո վ ի ր ե ն ց ա ռ ա ջ ն ո ր դ ի դ ե մ ճ գ ր ա վ ե լ ե յի ն Տիգ —
րա նա կերտ ի պ ա րսպ ի յե ր կ ո ւ ա շտ ա րա կի միջև յե ղ ո ղ մ ա ս ը և , բ ա -
ն ա կ ց ո ւթ յա ն մեջ մ տ ն ե լո վ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի Հ ե ա1 ն ե ր ս ե յի ն թ ո­
ղել նրա նց ու մա տ նել քա ղա քը թ շն ա մ ո ւն ։ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը միա А
Հի շա տ ա կ ո ւմ ե , վոր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը կա րողա ցել եր քա ղա քը վերցնեք
շնորՀիվ Հ ո ւ յն ե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յա ն ։ կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն ն ա յդ ա պ ս ­
տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ը վ ե ր ա գ ր ո ւ մ ե ք ա ղ ա ք ի ո տ ա ր բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն , Հա տ -

132
ւկ ա ս լև ս , Կ է ւ է կ [ ,էս յ է ց գա ղթեցրա ծ Հ ո ւ յս ե ր ի ն ) վ ո ր ո ն ,ր ներս ե յի ն
.մ տ ց ր ե լ դ ի լ ե ր ո վ Հ ռ ո մ ս ։ յ ե ց ի ն ե ր է ։ն Ա մա տ նել քա ղա քը կ ո ղ ո պ ո ւտ ի ։
Իսկ Մ եէ1եոնր, լռ ե լո վ Հ ո ւ յն վա րձկա նների դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յա ն մա —
•ս ի ն ճ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ա նկմա ն *» ա մ ա ր ս լ ա տ ա ս ի յա ն ա տ ո ւ յ ե Հա մա —
ր ո ւմ Մ իՀրդա տ ի զորա վա րներին, վորոնք գ տ ն վ ո ւմ ե յի ն ա յն տ ե ղ
А ք ա ղ ա քր դա վա ճա նա բա ր մա տ նել ե յի ն Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս Էէն , գ լ խ ա վ ս -
ր ա պ Լ աу ի ր ե ն ց ա նձնա կա ն փ ր կ ո ւ թ յա ն Հա մա ր։
Ա է Է ե լո ր գ չ ե մ Հ ա մ ա ր ո ւ մ մ ե ֆ ր ե ր ե լ լ տ լ ո ր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո լ -
կ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հ ո ւն ա ր ե ն ի ց բ ա ռ ա ց ի թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ ր ։

1* Ա պ պ իա նոս, Մ ի Հ ր դ ա տ ա կ ա ն ք у գ լ* & (Ր

((Մ ա ն կ ա յ ո ս ր , վորը տ եսել եր Տիգրա նա կերտ իу ա ևղի

ո ւ ն ե ց ա ծ ■ պ ա ր տ ո ւ է ժ յո ւ ն ը կ ա ս կ ա ծ ե լո վ Հ ե լլե ն ն ե ր ի վրա , վո—
րոնք ծ ա ռ ա յո ւ մ ե յի ն նրա մոտ վ ա ր ձ ո վ ք բ ո լո ր ի ն զ ի ն ա թ ա վ ։
ա րեց։ Սբ ա ն ք , վ ա խ ե ն ա լո վ վոր իրենք կ ը կ ա լա ն ա վ ո ր վ ե ն ,
բրերով զինվա ծ միա սին գնա ցի ն ե բա ն ա կ գ ր ի ն բա ցո թ յա ­
դ ո ւմ ։ Իսկ յե ր բ Մ ա ն կ ա յո ս ը ն ր ա ն ց դ ե մ զ ի ն վ ա ծ բ ա ր բ ա ր ո ս —

ներ ո ւ յլա ր 1 լե ց Հ ն ր ա ն ք , վերնա զգեստ ները վա Հա նների ւէ ա -

էսա րեն կ ա պ կ ս լե լ ս վ ձ ա էս ձ ե ռ ք ե ր է ւ ն ճ էս է յղ ա էս ա բ ա ր Հա ր ձ ա կ -
վեցին դրա նց ։է ր ա ։ %$եվ ո ւմ վոր ս պ ա ն ո ւմ * ե յի ն ճ ի ս կ ո ւ յն
նրա զենքերր բ ա ժ ա ն ո ւմ ե յի ն է ։ր ա ր մեֆ։ Իսկ յե ր բ նբա նք
իրենց, վ ո ր ,ր ա ն կա րող ե յէ ։*ե ) բ ա վ ա ր ա ր ե ց ի ն ճ է լ ր ա վ ե ց ի ն յ ե ր —
կու ա շտ ա րա կներէ/ միֆԱ յե ղ ո ղ պ ա րսէգէք տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը ,
կ ա ն չե ց ի ն ղրսից Հ ո ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն ե. ն ե ր ս թողին վեր չե ­
կողներին։ Ա յս պ ե ս ա ո ն վ ե ց § ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ր և նրա մեծ Հա —
ր ը ս տ ո ւէմ յո ւ ն ն ե ր ը մ ա տ ն վ ե ց է ։ն կ ո ղ ս սլա . տ է/յ) ։

2* Պ լո ւտ ա ր ք ո ս , Լ ո ւկ ո ւբ, 20ճ

«Ի սկ Տքւ գ բ ա ն ա կ ե ր տ ք ա ղ ա ք ո ւմ Հ ե լլե ն ն ե ր ն ա պ ստ ա մ­
բ ե լ ե յի ն բա րբա րոսների դեմ և մ ա տ ն ե լ ե յի ն ք ա ղ ա ք ը Լ ո ւ-
կ ո ւԱ ո ս ի ն * ո ւս տ է ։ ե սա Հա րձա կվեց նրա վրա և վերցրեց» ։

3* Մ եՏէեոն, գ լ , օ7ճ

« հ ա յց Լ ո լկ ո լլլո ս ր , վ ե ր ա դ ա ս ։ ա լո վ Տ է։ գ բ ա ն ա կ ե ր տ 1
ս լա շ ա ր ե ց ք ա գ ա ,ր ն ա վ ե լէ ւ Հա մա րձա կորեն։ 11ս կ ք ա ղ ա ք ո ւմ

գտ նվող Ц իՀրգա տ էւ զորա վա րները, վոր բ ո լո ր ո վ է ւն Հ ո ւս ա -

Հա տ վել ե յի ն ճ էւր ե ն ց փ ր կ ե լո ւ Հա մ ա ր Հա ն ձ ն ե ց էւն ,ք ա ւ լ ա ք ը
Լ ո լ կ ո ւ լ յ ո ս ի ն )) ։

4* 4 ա սսի ուս *հ ի ո ն , գ ք * 30, գ լ* 2յ Յճ

« Բ ա յց վորովՀետ ե Հ ա յե ր ի դ ե մ ա պ ս տ ա մ բ ե լ ե յէ ւ ն ո տ ա -

133
 րա կա ն բ ն ա կ ի չն ե ր ը * նրա նցից Տիդրա նա կերտ ն ա ո "ե վ ե ց է
Ա պ ստ ա մբների մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա սը կիէիկեցիներ ե յի ն , վ ո ր ո ն ց
բոնի կերպ ով գա ղթեցրել ե յի ն ա յս տ ե ղ , և նրա նք գիշերը
ներս թողին Հ ո .ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի ն ։ Ւսկ ա յն ո ւ հ ե տ և , ա մեն ինչ
կ ո ղ ո պ ո ւտ ի մա տ նվեց րա ցի սրա նց ո ւն ե ց վ ա ծ ք ի ց »։

Մ եջ բե ր վ ա ծ ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք ,
մ ի ա յն յե ր ր ո ր գ ը Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի ա ն կ ո ւմ ը Հ ա կ ա ո ա կ մ յո ւ ս վ կ ա յո ւ ­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ն վ ե ր ա գ ր ո ւմ ե Մ ի Հր դ ա տ ի զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ի դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ­

թ յա ն ։ «Մ ի Հր դ ա տ ի զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր Д) ա ս ե լ ո վ Մ եէքնոնր , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
Հա ս կ ա ն ո ւմ ե Մ իՀրդա տ ի նա խ կին զորա վա րներին, վորոնվ) Պ ոն­
տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ն վ ա ճ վ ե լո ւց Հետ ո յե կ ե լ ե յի ն , ը ս տ յե ր ե -
վ ո ւ յթ ի ն , Տիգրա նի մոտ ե ստ ա նձնել ե յի ն Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ։ո ո լ յ ք
բա րձր պ ա շտ ոններ։ Ռ ե յն ա ք ը յե ն թ ա դ ր ո ւմ ե, վոր Մ իՀրդա տ ի
զորա վա րները Հ ո ւ յն և կ Է է Է կ ե ց ի Գո բ ք ի Հրա մա նա տ ա րներն ե յի ն
Ս ա կ ա յն պ ա տ մա գիտ ա կա ն գրեթե բ ո լո ր մ յո ւ ս յե ր կ ե ր ո ւ մ Մ եԱ եո-
նի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ա նտ ես ե ա րվա ծ և ա վ ե լ ի վ ս տ ա Հ ե լ ի ո ւ ա ր ժա -
նա Հա վա տ են Հ ա մ ա ր վ ա ծ Ա ս լպ ի ա ն ո ս ը , Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ր Ա Կ ա ս ս ի ո ւս
Գ իոնը, վորոնք Հա մերա շխ ա բա ր վ կ ա յո ւ մ ե ն , վոր քա ղա քր Հոո-
մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն մա տ նա ծ են յե ղ ե լ Հ ո ւ յն վա րձկա ն զինվորները ե

Հ ի ւԻ Կ Ի ա յԻ Ս գա ղթեցրա ծ նորա բնա կները։

Հ ո ւո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ը , մ տ ն ե լո վ Տիգրա նա կերտ ' ա նխ նա կողոպ տ ե-
ցին քա ղա քը։ Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ի պ ա տ մ ե լ ո վ 1'

(ГԼուկուԱոսը ի ն ք ը գրա վել եր նրա մեջ գտ նվող գ ա ն -

ձերը , և ք ա ղ ա ք ը , վորը բ ա ց ի ա յլ Հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ո ւ ­
ներ նա և ո ւթ ը Հազար տաղանդ դրամով, տ վել եր կողոպ­
տ ելո ւ զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ն ։ Բացի ա յդ , պատերազմական ավարից՛
ևո նա տ վել եր ն ր ա ն ցի ց ամեն մեկին ութ Հա ր յո ւր ա կ ա ն
դրա քմեշ ։

Ո ւթ Հա զա ր տ ա ղա նդն ա րծա թ դրա մով Հա վա սա ր Կ / ՚/ ի ն ի , -

ի ն չպ ե ս յե ր և ո ւ մ ե գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն գ ի տ ն ա կ ա ն Հ ո ւլչի Հ ա շվ ո ւմ * ե ր ի ց *г
մոտ 34 մ ի լի ո ն գերմա նա կա ն վ ո ս կ ի մ ա ր կ ի , ա յս ի ն ք ն 1 մոտ 1 7 մ ի —
լի ո ն վոսկի ո -ո լբ լո լ, իսկ ո ւթ ը Հ ա ր յո ւ ր դրա քմեն կա մ ա րձա թ
դենա րն ա յժ մ լա ն դրա մով Հա վա սա ր ե մոտ 560 վոսկի մ ո ւր կ ի

1 Տես Я е ւ ո а с հ, АШЬЛсЫе Еира№г, եչ звз։

- Տես Լ ո ւ կ ո ւ լ .ք 29։
з Տես Р ւ. Н ս 11 տс հ, ОЛесЫБсИе սոճ ծաէտժա Ме1го1о&1е, ВегИп
1882, եչ 297—299 և 711*

134
կա մ 280 վոսկի ս ո ւր լո ւ ։ Ա յս մեծ գո ւմ ա ր ն ե ր ր ց ո ւ յց են տ ա լ ի ։։,
վոր Տ ի գ ր ա ն ա 1լ ե ր ա ր } չ ն ա յա ծ վոր նոր եր ՀիէՖ վա ծ, ո ւն ե ր իր
մեֆ ա ն ձ ա ւի մ ե ծ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։

Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ո ւմ ) ի ն չս լե ս վ կ ա յո ւ մ ե դ ա ր ձ յ ա լ Պլ ո ւ տ ա բ ք ո -
ս ր ') ի ր ն ո ր ա կ ա ռ ո ւ յց թա տ րոնի րա ցմա ն Հա մա ր Տիդրա նր Հա —
վա քա ծ ե յե ղ ե լ ր ա զ մ ա թ ի վ Հ ո ւ յն դերա սա ններ։ Ա րա նք ա յժ մ ո ւ լ ֊
առա գ ո ր ծ վ ե ց ի ն Լ ո լկ ո լլլո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն նվիրվա ծ Հա նդեսների և
թա տ երա խ ա ղերի Հա մա ր։
Տիգրա նա կերտ ի ա ն կ ո ւմ ո վ ր մա Հա ցու Հա րվա ծ ստ ա ցա վ Տ ի գ ­
րա նի ծրա գրա ծ ո ւ սկսա ծ ա յն лս ա ո ֆ ա դ ի մ ա կ ա ն մևծ գործը,
նպ ա տ ա կն եր զա րգա ցնել Հետ ա էէհա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Հ ե լլե ն ա կ ա ն ։
ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւ լտ ո ւր ա ն և Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ո ւ թ յո ւ ­
նը։ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ն իրենց Հ ա յր ե ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ն ո ւ յե ր կ ր ն ե ր ն ո ւ ղ ա ր ­
կեց Հ ո ւ յն ե ր ի ն ու ո տ ս ։ր ա կ ա ն ն ե բ ի ն , վոր ո ն ց , ի ն չպ ե ս վերե տ ե­
սա նք, վերա բնա կեցրել եր Տիգրա նն իր ն ո ր ա կ ա ռ ո ւ յց մ ա յր ա ք ա ­
ղ ա ք ո ւմ ։

Ա յդ մ ա ս ի ն ո ւն ե ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ր ե Ս ա րա -
րոնր։

1» Պ լո ւտ ա ր ք ո ս , Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս , 2 !)ճ

« Հ ե լլե ն ն ե ր ի ն ն ա [Լ ո լկ ո լլլո ս ր ] ո ւղ ա ր կ ե ց իրենց Հ ա յ­

րենիքը, տ ա լո վ նրա նց ՜ճ ա ն ա պ ա ր Հ ա ծ ա խ ս * ն ո ւ յն պ ե ս վա ր­
վեց և բա րբա րոսների Հետ , վ ո ր ո ն ց բոնի կերպ ով բնա կեց­
ր ե լ ե յի ն ա յս տ ե ղ ։ Ա յս պ ի ս ո վ թեև ա յդ մեկ ք ա ղ ա ք ը ք ա ն դ -
վեցճ բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ստ ա ցա ն բա զմա թիվ ա յլ քա ղա քներ,
վորոնք նորից Հյո ւ ր ը ն կ ա լե ց ի ն իրենց նա խ կին բ ն ա կ ի չն ե -
րին։ Յեվ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը նրա նցից մ ե ծ ա ր վ ո ւմ եր իբրե բա րե­
գործ ու վ ե ր ա Հ ա ս տ ա տ ո զ )) ։

2* Ս տ րա բոն, X I , -^.ւ (5 3 2 )Հ

«Յ ե ր բ Տիդրա նը զորեղա ցա վ մինչ ա յդ ։ս ս տ ի ճ ա ն ճ ն ա

Հի ք ք ն ե ց Ւ բ ե ր ի ա յի ( ՞յ մոտ , նրա ե Յեփ բա տ ի ա փ ին գտ նվող
Զ ե վ գ մ ա յի մ ի ֆ էւ մի քա ղա ք, վորն ա նվա նեց Տիգրա նա կեբտ
Ա ա յդ տ ե ղ բերեց իր ա վերա ծ 12 Հ ե լլե ն ա կ ա ն քա ղա քների
բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ս ա կ ա յն շո ւտ ո վ վրա Հա սա վ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը ,

վորը պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ե ր Մ իՀրդա տ ի դ ե մ ե նրա բն ա կ ի չն ե ր ի ն

ա րձա կեց իրենց Հ ա յր ե ն ի ք ը ։ Ի ս կ ք ա ղ ա ք ը , վ ո ր ը շինվ ա ծ եր

Տէէս Լոլկ^ուլ., ЗУ»

135
 կիսով չա փ ճ նա դրոՀ տ ա լո վ քա նդեց 1ւ ն ր ա տ եղ թողեց
ւ ք ի ա յն մի փ ոքր գ յո լդ }։

3. Ս տ րա բոն, X II, 2} 9 (5 3 9 ) ճ

((Վ ա տ վա րվեց Տիգրա ն ա րմևնր մա ժա քցիներ ի Հետ,

յե ր ր նա ա րշա վել եր Կ ա պ պ ա դովկիա ։ Նա ա մրողՓ բ ն ա կ չո ւ­
թ յո ւ ն ը քշե ց տ ա րա վ Մ իջա գետ ք և. ն ր ա ն ց մեծ մա սա մբ
բնա կեցրեց Տ ի գ ր ա ն ա կերտ ո ւմ ։ Ս ա կ ա յն Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ , Տ ի գ ֊
րա նա կերտ ի ն վ ա ճ ո ւմ ի ց Հետ ո, ով վոր կա րող եր ճ վերա դա ր­
ձա վ Հա յ ր ե ն ի ք } ։

Մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ա ր ժ ա ն ի յե ,
մ ա նա վա նդ, Ստր աբ ո ն ի Հ ա ղ ո ր դ ա ծ ա ո ա ջ ի ն վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը ( վկ» 2 ) ,
վորի մեջ մա տ նա նշվա ծ ե, վոր Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը ք ա ն դ ե լ եր Տիգրա նա -
կերտ ը և տ եղը թ ո ղ ե լ եր մ ի տ յն մի փ ոքր գ յո ւ ղ ։ 1 Լ յս տ ե զ ե կ ո ւ-
թ յո ւ ն ը չ ս լե տ ք ե ըստ իս Հա սկա նա լ տ ա ռ ա ցի ո ր ե ն ։ Տիգրա նա կեր-
տ ր , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յե մա տ ենա գրա կա ն Հետ ա գա վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն -
ներից^, նշա նա վոր բերդա քա ղա ք ե Հա մա րվել ե բա զմա մա րդ մ 1 /ծ
կ է /հ տ ր ո ն ե յե ղ ե լ ն ա և Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ի ց Հ ե տ ո ։ և ր ա բ ա ր ձ ր
ու ա ն մ ա տ չե լի պ ա րիսպ ները Հիշա տ ա կվա ծ են, որինսէկ, Տա կիտ ո­
սի ( ( Տ ա ր ե գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր } ֊ո ւ մ ՜ ։ 'հ ժ վ ա ր չե , ո ւ ր ե է հ յ, ա յդ վ կ ա յո ւ -
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց յե զ ր ա կ ա ց ն ե լ , վոր 69 թ վի ա շնա նը Տիգրա նա կերտ ի
ա ռմա ն ժա մա նա կ, Հա վա նորեն, քա նդվա ծ չե ն յե ղ ե լ վ ո չ ն ր ա ս լա -
րիսպ ները և վ ո չ ե լ ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Ստ ր ա բ ո ն ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա ­
յո ւ թ յո ւ ն ը կ ա ր ե լի յե թերևս Հա սկա նա լ ա յն իմա ստ ով, վոր Հ ե լ­
լե ն ն ե ր ի և ա յլ ոտ ա րա կա նների ցրմա մբ Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր ւո ր տ ա րա ­
լո ւ ծ վ ե լ ե ր և կործա նվել իբրև ՀեԱ ենիստ ա կա ն ք ա ղ ա ք -«պ ո լի ս )},
ա յս ի ն ք ն ճ ի բ ր և ք ա ղ ա ք ա յի ն ի ն ք ն ա վ ա ր կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յո ւ ն ։ Ա յդ
Հ ո յա կ ա պ քա ղա քը, վոր Ա ռա ջա վոր Ա ս ի ա յի ա մենա մեծ Հ ե լլե ն ի ս ­
տ ա կա ն քա ղ ա քներ ի , Ա ե լե վ կ ի ա յի ու Ա ^ է ւտ ի ո ք ի , մ ր ց ա կ ի ց ն ե լ . լ ի ֊
ն ե լո ւ, կ ո ր ց ն ե լո վ ա յժ մ ի ր ո տ ա ր բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա սը,
ն ա և ք ա ղ ա ք ա յի ն իր Հ ա տ ո ւկ Հա սա րա կա կա րգը և կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ­
թ յո ւ ն ը ^ դ ա ո ն ո ւմ եր , բն ա կ ա ն ա բա ր , մի փ ոքր գ յո ւ ղ կ ա մ ա վ ս ւն ։
Ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յե , գ յո ւ ղ կա մ ա վա ն ե յի ն Հ ա մ ա ր ո ւմ և ա նվա ­
ն ո ւմ նա և ՀեԱ ենիստ ա կա ն Ս ե լե վ կ ի տ ք ա ղ ա ք -«պ ո լի ս }-ի մոտ
գտ նվող Տիզբոնը, վորը պ ա րթևների գա Հա ն ի ոտ կենտ րոնն եր։
Տիգրա նի տ շի ւա ր Հ ա կ ա լ մ ե ծ պ ե տ ո ւ թ յա ն Հա մա ր Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ի

1 Տ ե ՛ս , ո ր ի ն ա կ է Р 1 I И I ԱՏ VI, 10 (Հ ր ш т . Լ 1 11 Г С, Раг1Б 1883):

- Տւ»ս Т а с 11 ս տ, Аппа1е8, XV, 4:

136
 Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն ը և Տ ի գ ր ա ն ս /կ ե ր տ ի ա ռ ո ւ ՚/ ե ո ւն ե ց ա ն քա ղա քա կա ն
խ իստ ծա նր Հետ ևա նքներ է Տիգրա նի նվա ճա ծ ր ո լո ր յ ե ր կ ր ն ե ր ր է
վորոնք Տ ա վ ր ո ս յա ն լե ռ ն ա շ ղ թ ա ս յ ի ց և Տ ի գ ր ի ս գետ ի ց դեպ ի Հա րա վ
ե յի ն գ տ ն վ ո ւ մ 1 Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Մի^ա գետ քը9 Կ ո ր դ ո ւք ը , հո մ ա ղ ե ն ը ,
Ա ս որ ի յ> ր ե Ա ր և ե լյա ն հ ի լ ի կ ի ա ն ճ ա ն պ ա տ վ ե ց ի ն 1Г ե հ Հ ա յ ա ս ա ա ն ի ղ
և ը ն դ ո ւն ե ցի ն Հոոմի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Մ ի ա յն Մ ի 9ա դ ե տ ք ի մի
.մ ա ս ր և Մ հ ր ի ն ք ա դա ք ր Шли*э / л ա ռժա մա նա կ Տիգրա նի յև ղ ր ո ր
'Հ հ ո ւ ր ա ս ի ի շ ի տ ա ն ո ւ թ յա ն տ ա կ ։

Տ ի գ ր ա ն ա /լե ր ա ի ա ն կ ո ւմ ի ց Հհ ա ո Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի մոա յե կ ա ն ,

■ ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ^ , և ն ր ա ն Հնա զա նդվեցին ագ­
րա րների ցեղա պ եա նե րը ։ հա սս ի ո ւս ‘հ ի ո ն ի մոա ՜ ա յդ դեղա պ ետ ֊
ներից ա մ ենա ոզորն ա նվա նվա ծ- ե Ա լվ ս ս ո լդ ո ն ի ո ս ք վ ո ր ր ն ո լ/ն ե,
ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , Ս ա ր ա ր ո ն ի Հ ի շ ա տ ւս կ ա ծ Հ ռ ա մ ր ա յց ո ց վ ա չկ ա տ ո ւն
ցեղի Հ ա մ ա ն ո ւն Ա լք ա յգ ա Ա ե ո и ց ե ղ ա պ ե տ ի Հ ե տ " ։ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն Հ պ ա ֊
.տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն Հ ա յտ ն ե ց ն ա ե Կո մ ա դ ե ն ի 1)Հհտի ո ք ո ս իշխ ա նր, վորր
Ա ե լ ե վ կ յա ն Ա ն տ ի ո ք ո ս *հ ր ի պ ո ս ի թ ո ռ ն ե ր ։ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ր ս ր ա ն թ ա ֊
գա վոր կա րգեց հոմա դ ե ն ի ։ հ մ ա ն ա պ ես ն ա և Ս էդ Լ վկյա ն Ա նտ իոքոս
Ա սի ա ց ո ւ ն , վ ո ր ր Р ш գա գա տ ես Հ ա յ կ ո ւս ա կ ա լի Հեռա նա լո ւց Հետ ո
վերա դա րձել եր Ա ն տ ի ո ք ճ Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ր և Հոոմեսւ կ ա ն Аե ր ա կ ո լ յ տ ր
.ճ ա ն ա չ ե ց ի ն Ա սորի ք ի թ ա ղ ա վ ո ր ։ Ա յս Ա ն տ ի ո ք ո ս ր վ ո ր դ ի ն ե ր Ա ս ո ֊
ր ի .ր ի ն ա խ կ ի ն թա գա վոր Ա նտ իոքոս Ե վսերեսի ե ( / ե լ ի ն ե ֊հ լ ե ո ֊
պ ա տ ր ա յ ի յ վ ո ր *հ ը ս տ Ս տ րա րոնի* րա նտ ե ր գ ր վ ա ծ I)ե լե վ կ ի ա ա մ ֊
ր ո ց ո ւմ յ ի սկ ա պ ա ճ Հ ա յե ր ի ն ա Հ ա ն Գ ի մ ա մ ա ն ա կ Ա ս որ իք ի ց ' ս պ ա ն -֊
վել եր Տիգրա նի Հրա մա նով։

Տի գր ա ն ա կերտ ի ա ն կ ո ւմ ի ց Հ ե տ ո , 0 0 0 8 է^՚է Ա ւն, Լ ո ւ կ ո ւ Ա ո ս ը և

՜ն ր ա զորքը ձսերեցին Կ ո ր դ ո ւք ո ւմ ։ Մ ենք վերև ա րդեն տ եսա նք։
վ որ հ ո ր գ ո ւք ր , ի ն չպ ե ս և Ծ ո փ ք ը , դա վա ճա նել եյի ն Տիգրա նին և
գա ղտ նի կ ե ր պ ո վ Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն ե յի ն յե կ ե լ Ա պ պ իոս ^Լա վդի֊
.ո и ի Հետ ու ա նցել Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի կ ո /լմ ը ։ Տիղրա նը, վոր դեռ
.Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ի ց ա ռ ա ^ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն եր ստ ա ցել Կ ո ր դ ֊
վ ա ց Զ ա րր ի են ոи թա գա վորի դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Հ Հ ր ա մ ա յե լ
.ե ր ն ր ա ն ս ր ի ա նցկա ցնել րնտ ա նիքի Հետ մ ի ա ս ի ն ։ ԼռոԱ եա կա ն
.ղ ո ր ք ր կա րողա ցա վ ա յ ժ մ Հ ա յե ր ի ն թ շ ն ա մ ա ց ա ծ ա յս յ ե ր կ ր ո լ մ վ ո չ

1 Տե ս Լու կա.ի է ՁՕ։

- Տես գք. 36, գի 3 1 Օէ
:յ Տ/*ս Ս ա ր ա բ ո ն , X V I, 2, 10 (753).’
■* X V I, 2, 3 (749):

137
մ ի ա յն Հա նգիստ ո ւ ա ն Լ բ կ յո լղ ձ մ ե ր Լ լ, ա յլև ստ ա նա լ ս լա ր և ն ա -

վ ո ր ո ւմ և ոգտ վել ա յս տ ե ղ յե ղ ա ծ Հտ ցի ա ռա տ ս լա շ ա բ ն ե ր ի ց :

Կ ո ր գ ո ւք ո լմ Լ ո լկ ո Լ Ա Ո ս ը Հա նդիսա վոր կերպ ով կա տ ա րեց իր-

դա շնա կիր ՏԼա րրիենոս թա գա վորի թ ա ղ ո ւմ ը և ի ս լա տ ի վ նրա ն՛

կ ա ռ ո ւցե լ տ վեց շքեղ մի մա Հա րձա ն։

Հռոմեա կա ն զորքի ձմերմա ն մա սին Կ ո ր դ ո ւք ո ւմ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ

տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ո ւն ի մ ի մ ի ա յն Պլո ւ տ ա ր ք ո ս ը , վ ո ր ի կ ա ր և ո ր ա յդ

վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ենք ր ե ր ո ւմ բա ռ ա ցի թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ բ ։

Պ լո ւտ ա ր ք ո ս , Լ ո լկ ո լլլո ս , գ լ. 39'

« Զ 1т 1[ ո ր և ա րա բների թա գա վորները յե կ ե լ Լյի ն նրա

Է Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի ] մ ո տ և Հ ն ա զ ա ն դ վ ե լ յո ւ ր ա յի ն ն ե ր ի Հետ մ ի ա ս ի ն ,

նա և Ծ ո վ յք ի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը Հա րել եր նրա ն• ի սկ կորդվա ց ի ն ե ֊

րին ա յն պ ե ս եր դեպ ի իրեն տ րա մա դրեի վոր նրա նք ա յլո ւ մ ՛

ե յի ն իրենց քա ղա քները թ ողնել և ո ւղ ե կ ցե լ ն ր ա ն յե ր ե խ ա ֊

ների ու կա նա նց Հետ միա սին։ Նրս- ն ք ա յդ կ ա մ են ո ւմ Լքին.

Հ ե տ և յա լ պ ա տ ճա ռով։ ՏՀա րրիենոսը} Կ որդվա ց թ ա ղ ա վ ո ր ը ,,

ն ե ղ վ ե լո վ Տիգրա նի ր ո .ն ա կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , ծ ա ծ կ ա ը ա ր , ի ն չպ ե ս ,

ա ս ո ւմ են Ա պ պ իոսի միջոցով Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի Հետ ր ա ն ա կ ցո ւ֊

թ յո ւ Ս ն ե ր եր վա րել դ ա շ ն ա կ ց ո ւ թ յա ն մա սին։ Յերր ա յդ

Հա յա ն ի յե ղ ա վ ճ Զ ա ր ր ի ե ն ո ս ը սպ ա նվեց և նրա Հետ միա սին

սպ ա նվեցինք նա ի/ քա ն Հ էւո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի Հ ա յա ս տ ա ն ն ե ր է ս ո ւ —

ժ ե /ր յ նա և նրա կինն ու յե ր ե խ ա ն ե ր ը ։ Ա յդ րա նը Լ ո ւկ ո ւլ—

լո ս ը Հիր մ ո ւս ա ց ե լ * ո ւս տ ի և) դ ա լո վ Կ որ դ վ ա ց Հ^րկիրը նա

կա տ ա րեց Զա րրիենոսի թա ղմա ն հեսը ե, զ ա ր դ ա ր ե լո վ խ ա ­

ր ո ւ յկ ը զ զ ե ս ա ն ե ր ո վ ք թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն վ ո ս կ ե ղ ե ն ո վ և Տ ի դ ր ա %Ի ծ

ա ռնվա ծ կ ո ղ ո պ ո ւտ ո վ ^ մոտ եցա վ ինքը խ ա ր ո ւ յկ ի ն } վստ սհց*

և Հ ա ն գ ո ւ ց յա լի րա րեկա էքեերի ու ընտ ա նիքի ա ն դ ա $Ямե ր ի ■

Հետ ղոՀ մ ա տ ո ւցե ց ք ա ն վ ա ն ե լո վ Զ արրիենոսին իրեն ընկե ֊

րա կից և Հ гւ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի դա շնա կից։ Սա Հ ր ա մ ա յ ե ց 9 լ՛ա ց ի -

ա յդ է կա նգնեցնել Հ ա ն գ ո ւ ց յա լի ն թ ա նգա րժեք մա Հա րձա ն?

Զա ր րիենոսի ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ գտ ել ե յի ն մեծ ք ա ն ա կ ո ւ թ յա մ ր ՝

վ ո ս կ յի և ա րծա թք իսկ ս լա Հ և ս ա ն ե ր ո ւ մ կ ա ր յ ե ր ե ք մ ի լի ո ն ։ № ֊■

դի էՏն ցորեն4 Ա յս պ ի ս ո վ և զինվորները Հա րստ ա ցա ն և Լ ո ւ—

կ ո ւԱ ո ս ը զա րմա ցա վք վոր ի^քը» մեկ դ ր ա մ ա ն դ ա մ խ ստ ա նա ­

լո վ Հ ա ս ա ր ա կ ա յի ն գա նձա րա նից} պ ա տ երա զմը վ ա ր ո ւմ երք

մ ի ա յն իր մ ի ջ ո ց ն ե ր ո վ .))։

1 Ժ երեք միլիոն մեղ ի Ահ ցորենլլ Հավասար և ա յժ մ յա ն կշռով մոա 120'

միլիոն կիւոզՐ’ կա մ 12 0 Հազար տոնն ի ։

138
 Կ ггր զ ո ւ ք ո ւ մ յ ե ղ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ր , ի ն չ պ ե ս Հ ա ղ ս ր -

ղ ո ւ մ ե ն Պ լ ո ւ ս ։ ա ր ք ո ս ը , Ե վ տ ր ո պ ի ո ս ը ե Ռ ո ւ վ է ո ւ ո ը ^ , պ ա տ ր ա ս ւ ո վ ե —

լ ի ս ե յ ե ղ ե լ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ը ն դ դ ե մ պ ա ր թ ե ն ե ր ի ։ Ի ն չ ս լ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե

Պ լո ւ ա ա ր ք ո ս ը , % ո ր ա յս ա ր շ ա վ ա ն ք ի ն մ ա ս *հ ո ւ ւյհ լ ո ւ Հ ա մ ա ր ն ա Հ ր ա —

մ ա յ ե լ ե ր Պ ո ն տ ո ս ո ւ մ գ տ ն ւ է ո ղ ի ր Ս ո ր ն ա տ ի ո ս տ ե ղ ա կ ա լ ի ն , վ ո [ ' ն ա

գ ա Կ ո ր դ ո ւ ք և մ ի ա ն ա ի ր ե ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ա մ ա ս ի Հ ե ա , վ ո ր ի ն ք ը

թ ո ղ ե լ ե ր Պ ո ն ա ո ս ո ւ մ է Ս ա կ ա յն ) Պ լո ւ ա ա ր ք ո ս ի ա ս ե լ ո վ ) ա յս ա ր շ ա —

վ ա ն ք ր գ լ ո ւ խ կ ե ր յ ե կ ե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ի Հ ա կ ա ռ ա կ ո ւ թ յա ն ո ւ

ը մ ր ո ս տ ո ւ թ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։

Պ ա ր թ և ա կ ա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ի մ ա ս ի ն ա յս տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ,

վ ո ր է ե ն Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ Մ ե ւ Ո ա ն ի , Ա ս լս լի ա ն ո ս ի և Կ ա ս ս ի ո ւ ս Գ ի ո ն ի

մ ո տ у ս տ ո ւ յ գ և ս լա տ մ ա կ տ ն ե ն ը ն դ ո ւ ն ե լ Ռ ե յ ն ա ք ը , Ֆ ե ռ ե ռ ո ն * և

ո ւ ր ի շ ն ե ր ը , ս ա կ ա յն մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ր դ ա ր ա ց ի կ ե ր ո լո վ կ ա ս կ ա ծ ե լի է

ո ւ ա ն վ ս տ ա հ ե լ ի յ ե ն Հ ա մ ա ր ե լ Մ ո մ զ ե ն ը և Ե ք Հ ա ր դ ը ՛' ։ Ա վ ե Ա ւ ք ա ն

ա ն Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե , ա ն շ ո ւ շ տ , վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ը Հ ր ա մ ա յա ծ լ ի ն ե ր

դ ո ւ ր ս Հ ա ն ե լ Պ ո ն տ ո ս ի ց Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ս լա Հ ա ս լա ն Ղ Ո Ր Ք ^ Ր Ը . ^ թ ո ղ - ֊

ն ե լ ո վ ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ո ւ մ Տ ի գ ր ա ն ի ն և Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն ճ ո ւ զ ե ն ա ր շ ա ր ժ -

վ ե լ դ ե պ ի Տ ի ւ լր ո ն ը և ս կ ս ե լ մ ի ն ո ր պ ա տ ե ր ա զ մ ։ Ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն ,

վ և ր ո տ ի շ յա լ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ս ա ր ք ո վ ի մ ի Հ ե ր յո ւ ր ա ն ք ե յ վ ո ր ի Հ ե ­

ղ ի ն ա կ ը կ ա ր ո ղ ե լ ի ն ե լ Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ։ Վ ե ր ա գ ր ե լ ո վ ի ր փ ա ռ ա ր ա -

ն ա ծ զ ո ր ա վ ա ր ի ն ն ա և յ ^ ր ր ո ր դ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ա - մ ը ’

Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , կ ա մ ե ց ե լ ե ց ո ւ յ ց տ ա լ , վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւ լ -

է ո ս ը և ս Ա ղ ե ք ս ա ն դ ր Մ ա կ ե դ ո ն ա ց ո ւ ն մ ա ն մ ե ծ գ ո ր ծ կ ա ՛ո ա ր ա ծ

կ ր / ի ն ե ր յ յ ե թ ե ն ր ա ն խ ա ն գ ա ր ա ծ Հ լ ի ն ե յ ի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ը ։՝

Մ ե ն ք կ ը տ ե ս ն և ն ք ն ե ր ք և , վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւ լ յո ս ը վ ո է մ ի դ ի տ ա վ ո ­

ր ո ւ թ յ ո ւ ն է ե ր ո ւ ն ե ց ե լ պ ա տ ե ր ա զ մ ե լ ո ւ պ ա ր թ և ն ե ր ի դ ե մ , ա յ ի ը ն դ -

Հ ա կ ա ռ ա կ ը , ո ւ զ ե ց ե լ ե ր , ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ն ա պ ա Հ ո վ ե լ ո ւ Հ ա մ ա ր , է լն ք ե լ

ն ր ա ն ց Հ ե տ ր ա ր ե կ ս ւ մ ա կ ա ն դ ա շ ի ն ք ։

- Տես Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս, Լուկուչ., 30, Ե վ ա ր ո սլ Է ո и, V I, У ե. Ա է, ր ր и-

ա ո ւ. и Ո-ոսփո ւ и, գլ. 15։
- Տ/ги Н е 1 п а с И , ЛНМиШ мс Е и р а ^ г , եչ звв և Ф е р р е р о , В о л и -
ч и е и п а д е н и е Р и м а , I, եչ юо.
Տես М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я , III, եչ в / և Е с к հ а г ժ ւ, 0 1 с
ոոոճուտ շհօո Р еШ гй ^ е ճօտ ЬикиПиз, КНо, В й . X , Н е к 2 , եչ 195>

139
 1 4 . 68 1Н Ь ԿՌԻՎ-ՆեՐԸ ՃԱՅԱՍՏԱՆՈհՄ ЗЬЧ_
ՄԻՋԱԳեՏՔՈհՄ
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի մոտ կրա ծ ծա նր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հեո ւո ճ
■Տիգրա նը ե ն ր ա ա նձնա պ ա Հ Հ ե ծ ե լա գ ո ւն ղ ր կա րողա ցա ն դ ո ւր ս
■գա լ մա րտ ա դա շտ ի ց ե փ ա խ ա ն ու. պ ա տ ս պ ա ր վ ե ց ի ն մոտ ա կա մի
ա մ ր ո ցո ւմ ։
Մ ե ծ ե յի ն ո ւ ա ն ս ա Հ մ ա ն Հ ո ւ ս ա հ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը ե լք ո ւմ ր Հա ք ֊
կա կա ն ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ ։ Տի գր ա նի լ ա յն ա ծ ա վ ա լ ծ ո վ ի ց ծովից տ ա ֊
յէ ա ծ վ ո ղ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ը Տ վ ո ր ն ա մոտ ք ս ա ն Հ ի ն դ տ ա րվա րնթա ց-
ք ո ւ մ մ ե ծ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յա մ ր ի մի յե ր Հա մա խ մ ր ե լ այժ մ ա րդեն կ ի -
ս ո վ չավա ք ա ն դ վ ա ծ ե ր ։ Թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ի ո ւ Հ ա յա ս տ ա ­
՛ն ի դ ե մ շ ո ւ տ ո վ վ ո տ ք ի կա ր ող ե յի ն յե յն ե լ բ ո լո ր թ շնա միները և,
ա ւ լա ծ ի ն Հ ե ր թ ի ն ։ պարթեա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը у Հորը Տիգ-
րա նր Հ իԱ հ ա ս լե ս ք ա յ ք ա յ ե լ և ն վ ա ս տ ա ց ր ե լ ե ր ։
Վ Հ ա տ ո ւ թ յա ն ա յս ծա նր մ ա մ ի ն , ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե Պ լո լ-
■տար ք ո ս ը * у Մ իՀրդա տ Ե վպ ա տ որը, վորն իր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ո վ դ ե /ւ
նոր ե ր գ ա լ ի ս դ ե ս լի ճ ա կ ա տ ա տ ե ղ ի ն у պ ա տ ա Հ ե լո վ ճ ա ն ս ։ ս լա ր Հ ի ն
փախ ստ ա կա նների և վիրա վորների խ մրերի ն Հ Լս ^ ց Տ ի գ ր ա ■սի
պ ա ր տ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն ե շտ ա պ ե ց գ ն ա լ ն ր ա մոտ ։ Մ իՀրգա տ ը Տ ի գ ­
ր ա ն ի ն ք ա ջ ա լե ր ե ց և ն ր ա ն Հ ո ւս ա դ ր ե ց ա պ ա գ ա յի ն կ ա տ մ ա մ ր ՜ ե
ա յն ո ւ Հ ե տ և ն ր ա ն ք սկսեցին յե ռ ա ն ղ ո ւ ն կերպ ով պ ա տ րա ստ վել
նոր ս լա տ ե ր ա զ մ ի ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Մ ե ՚Ո ւ ո ն ի և Ա ս լպ ի ա ն ո ս ի վ կ ա յո ւ ­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ն *1 Տիգրա նն ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ա ռա վ Մ իՀրդա տ ի մեծ

1 Տես, Լ ո ւ / լ ա ֊լ . , 2 9 , Հ ա մ ե մ ա տ ն Ъ ш /ւ Մ ե մ ն ո ն , դ լ. 5 8 ։
- 3 ե վ ր ո սլա կ ա ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը Մ ո մ ղ ե ն Ա, Ռ ե յ ն ա ք ը ե ո ւ ր ի շ ն ե ր ը (Д 1 О М~

м с е н , Р { 1 \ 1 с < а -1 и с т о р и я , 111. ե չ 5 Տ և К с I п а с 1ւ, М 1Ш г1й а1е Е и р аЮ г, ե չ

3է$3), ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ Մ իՀրգա ա ի ո ւ Տիգրա նի ա յս Հ ա ն դ ի պ ո ւմ ը ն շո ւմ են Տիգ-

րա ^ի ա ն ա ր ի ո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ փ ո ք ր ո գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ա յգ ն ա խ ա տ ի ն ք ն ե ր ն ա ն 4 ի Ни ե ն
«ւ կ ա մ ա յա կ ա ն և չե ն Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ս կ ղ ր ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի տ վա ծ ա եղե-
է լո ւ թ յ ո $ ն ն ե ր ի ն ։
^ Մ ե մ ն ո ն, գ լ. 5 8 ե Ա պ ս լ., Մ ի Հ ր գ , գ է 87։

1.40
վ է ո ր ձ ա ո ւ ո ւ թ յո ւ ն չ » ) վոր *եա ձ ե ռ ք եր րևրևլ Հռոմեա կա ն սլւսւոե—
ր ա ղ ք ք ե ե ր ո լմ , ե նրա ն Հա նձնա րա ր ե ց թ ե ա ռ ա ք ի կ ։ս պ ա տ երա զմի
ն ա խ ա ո լա տ ր ա ս տ ո ւ մ ր և թ ե , ր ն դ Հ ա ն ր ա պ ե ս ։ ո.ա դ մ ա /լա ն գործերի
ղԱ լա վ ա ր ո ւթ չո ւե ր ։
Ա ր դ ՝ Մ ի Հ ր դ ա ա ը , վ ո ր ն ա յ ժ մ Տ ի գ ր ա ՛ն ի ա մ ե ն ամոտ [ ս ո րՀրր —
դ ա տ ո ւն ե ր ճ ա շխ ա տ եց) ա մ են ի ց ա ոա Գ , Հա շտ եցնել ի ր փ եսա յի ն
նրա վ ո խ ե ր ի մ թ շնա միներին ս լա ր թ ե ն ե ր ի Հետ ։ 7 0 09 թ վ ի ն վա խ -
Հա նվել եր պարթ ե ն ե ր ի Աա ն ա տ ր ո ւկ թ ա գա վորր և ն րա ն Հա Հոր-
գ ե լ եր Հրա Հա տ (հ - լ լ ( 7 0 0 0 — 5 7 թ * մեր թ վ * ա ո .*) ։ Տ ի գ ր ա ն շ ս ր ա
մ ո տ ո ւ ղ ա ր կ ե ց ) Մ ի Հ ր գ ա տ ի խ ո ր Հ ո ւ ր գ ո վ ։ դ ե ս պ ա ն ն ե ր , Հ ա մ ա ձ ա յն ե ց
ղ ի չ ե լ ն ր ա ն բ ո լո ր յե ր կ ր ն ե ր ր , վ ո ր ի ն ք ն ա ո ե լ ե ր ս լա ր թ ե ն ե ր ի ց '
Մ է ւԳ ա դ ե տ ք ր , Ա գի ա րենր և ((մ ե ծ Հ ո վ ի տ ն ե ր ր » ք --- Հ ա վ ա ն ո ր ե ն
Ս տ ր ա ր ո ն ի Հ ի շ ա տ ա կ ա ծ (Гյ ո թ ա ն ա ս ո ւ ն Հովիտ ներր ^ , — և խ նդրեց
միա նա լ ի ր Հետ ր ն դ դ ե մ Հռո մա յե ց ի ն ե ր ի ՜։ Դ ե ս պ ա ն ն ե ր ր զ գ ո ւշ ա ց ­
րին Հրա Հա տ ի ն ) վ որ յե թ ե Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ր Տիգրա նին Հ ա ղ թ ե ն *'
նրա նք ա յ ն ո ւ Հ ե տ ե ս լ ա տ ե ր ա զ մ էլս էլս ե ն ն ա ե ս լա ր թ ե ն ե ր ի դ ե մ "։
Ա յս բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա ո ն ֆ ո ւ թ յա մ ր Ս ա լլո լս ա ի ո ս ս ի
մոտ բ ե ր վ ա ծ ե Մ իՀրդա տ ի ն ա մ ա կր [ Հրա Հա տ 4 *—ի ն ) ՎՈԲԲ_ թեև,
ի Հ ա ր կ ե ) վ ա վ ե ր ա կ ա ն է ե , ս ա կ ա յն ա յն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ Հետ ա քրրք-
ր ա կ ա ն ե) վ ո ր ո վ Հ ե տ ե ա ր տ ա ց ո լո ւմ ե ի ր մե^ քա ղ ա ք ա կ ա ն տ իրող
տ ր ա մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր ե Հա րս։ր ե բ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր ։ Ա յգ ն ա մ ա կ ի մեՀ
Մ իՀրդա տ ր նկ ա ր ա գր ո ւմ ե Հո ս մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի ա ն ղ ո ւ ս ո լ ո ւ ա ն կ ա ս ե լի
ա ււ ա Գ խ ա ղ ա ց ո ւ մ ր դ ե էգ ի Ա ր և ե լք , նրա նց մեծ կռիվներն իր Հետ ,
ն վ ա ճ ո ւ մ ն ե ր ի ո ւ ա վ ա զ ա կ ա յի ն կ ո ղ ո պ ո ւտ ն ե ր ի ն ր ա ն ց ա նՀա դ ծ ա -
ր ա վր , վորի ն ա ն խ ո ւս ա փ ե լի ո ր ե ն զոՀ ե յի ն դ ա ո ն ա լո ւ ն ա և պ ա ր -
թ և ն ե ր ր ) և ա շխ ա տ ո ւմ ե Հրա Հա տ ի ն Հա մոզեի վոր նա իրեն ու
Տիգրա նի Հետ մի ա ն ա ր ն դ դ ե մ ր ն դ Հ ա ն ո ւր թ շ ն ա մ ո լ։
Պ ա տ երա զմող կո ղմ ե ր ի Հա մա ր ս լա ր թ ե ն ե ր ի բ ո ն ե լի ք դ ի ր ք ն
ո ւ ն ե ր ) ա ն շ ո ւշտ , մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւ թ յո ւ ն ։ Ո ւս տ ի ն ա և Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ր , լո ւ ր
ս տ ա ն ա լ ո վ Հ ա յե ր ի բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն պ ա ր թ և ն ե ր ի Հետ ՝
ո ւղ ա ր կ ե ց Հրա Հա տ *հ—ի մոտ ի ր նոր դա շնա կիցներ ի ն և ա շխ ա ­
տ եց ն ր ա ն գ ր ա վ ե լ Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի կողմր։ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ր , ի ն չպ ե ս
Հա ղ ո ր դ ո ւմ ե *հ ի ո ն ր '՝, ն ս լա ս տ ա վ ո ր Էսոստ ուէքներ տ վ ե ց Հ ր ա Հ ա տ ի ն

1 ՏԱ ս Ս սւ լւ ա ր ո ն , X I, / 4, 15։
- Տես Մ հ մ ն ո ն , գ լ. 5 8 , Ս, սլ ս լ Է ա ն ո ս , Մ ք ւ Հ լւգ ա ւո ., գ լ , 8 7 ։
• ՚ Տ ե ՛ս Ս ա ս ս Էէ ո ւ ս [է и ն ք գ ք . 3 0 , ւլլ. է, 1 — Զէ
+ Ս ա լլո ւս է ո ի ո ւս , IV , 2 0 , Լ օ 1ր 21ք 1856.
■* Տ ե ս գ ք . ЗЯ , գ լ. 3 , 1ւ

141
ս է Հ ի շ ե ց ն ե լո վ նրա ն ՄիՀրգա տ Բ ֊ի 92 թ վ ի բ ա ր ե կ ա Սա կ ա ն Հա -
մա ձ ա յն ո ւ թ յ ո ս ե ր Ս ո ւ լ լ ա յի Հետ , պա Հա նվեց կ ա մ ի ր Հ ետ ղ ա շ ն ա ֊
կ ի ց լի ն ե լ և կ ա մ չե զ ո ք ւՌ ա լ ո ւ ա մ ե ն և ի ն չմ ա ս ն ա կ ց ե լ Հռոմեա ֊
յկ ա ն ֊Հ ա յ կ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն ՚ ։
Խ որա մա նկ պ ա ր թ և ր չմ ե ր ժ ե ց Տիգրա նի ո ւ Մ ի Հ ր գ ա տ ի աււա —
9 ա ր կ ը , ս ա կ ա յն մ ի և ն ո ւ յն ժա մա նա կ Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի ն պ ա տ ա սխ ա ն
տ վեց, վոր նրա Հ ետ պ ա տ ոա ստ ե կ ն ք ե լո ւ բա րեկա մա կա ն դ ա ֊
շ ի ն ք ։ Շ ո ւ տ ո վ Լ ա կ ո ւԱ Ո ս ր դ ա շ ն ա դ ր ո ւ թ յ ա ն կնքմա ն Հա մա ր Տ ի ղ - ֊
րոն ո ւղ ա ր կ ե ց ի ր Ս ե ք ս տ ի լ ի ո ւ ս տ ե ղ ա կ ա լ ի ն ։ Բ ա յց ա յս վ ե ր ջ ի ն ը ,
վորն ա վ ե լի զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ե ր , ք ա ն դիվա նա դետ ճ կա սկա ծներ ա ֊
ռ ա Հ ա ց ր ե ց , վ ո ր յ ե կ ե լ ե , ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , ի բ ր և լր տ ե ս և ա շ խ ա ­
տ ո ւ մ ե ծ ա ն ո թ ա ն ա լ պ ա ր թ և ա կ ա ն յ ե ր կ ր ի ո ւ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ն ր ա
ռա զմա կա ն ո ւժ ե ր ի Հետ ։ Հրա Հա տ * հ ֊ը , կ ո ր ց ն ե լո վ վ ս տ ա Հ ո ւ թ յո ւ ֊
ն ը դեպ ի Հո ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ա յլ և ս Հ ո ւ զ ե ց մ ի ա ն ա լ ո ւ ո գ ն ե լ Հ է ւ ո մ ա ֊
յե ց ի ն ե ր ի ն և վ ճ ռ ե ց չ ե զ ո ք ո ւ թ յո ւ ն ս լա Հ պ ա ն ե լ- ։ Նրա կա րծիքով,
յե թ ե պ ա տ ե ր ա զմ ը յե ր կ ո ւ կ ո ղ մ ե ր ի մ ի Հ և տ եղ ի ո ւն ե ն ա ր Հա վա սա ր
ո ւժ ե ր ո վ ո ւ ա ռա նց իր մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յա ն ա յդ նպ ա ստ ա վոր ու
շա Հա վ ետ կ ւխ ն ե ր Հ ե ն ց ի ր ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յա ն Հա մա ր։
Պ ա րթևների թա գա վորի ա յս ա ն ա 1 լն կ ա լ վ ո ր ո շ ո ւ՝1 ւ։ ր ն դ ո ւն ֊
Վհ Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ մ ե ծ դ ո Հ ո ւ ն ա կ ո ւ թ յ ա մ ր ։ Տիգրա նն այժ մ կ Ш֊
բող եր վ ո ր ո շ չա փ ո վ Հ ո ւ յս ո ւ ն ե ն ա լ, վ ո ր ա ռ ա ջ ի կ ա պ ա տ երա զմի
ը ն թ ա ց ք ո ւմ նրա թ ի կ ո ւն ք ը չե ր յե ն թ ա ր կ վ ի Հա րձա կմա ն պ ա ր֊
թ ե կ ն ե ր ի կողմից*
6 9 1 6 8 թ վ յէ ամբողՀԷ ձմեռը Տիգրա նը և Մ իՀրդա տ ր շտ ա պ
կ ե ր պ ո վ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ս լ է ս տ ր ա ս տ ո ւ թ յո մ ն ն ե ր ե յ ի ն տ ե ս ն ա յ ) ։ ՜Ն ր ա ն ք
շ ր շ ո ւ մ ե յի ն , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Ս ,ս լպ ի ա ն ո ս ը '', ա մ բ ո դ Հ յե ր կ ր ո ւ մ
և Հ ա վ ա ք ո ւմ ե յի ն նոր զ ո ր ք , վոր է ղ ե կ ա վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը Տիգրա նր
Հ ա ն ձ ն ե լ ե ր Հմ ուտ ո ւ փ ո ր ձ վ ա ծ ի ր ա ներոֆը։ Նրա նք պ ա տ րա ս֊
տ ե լ ե յի ն տ ա լի ս զ ե ն ք ե ր և ռ ա զ մ ա պ ի տ ո ւ յք ն ե ր և մ թ ե ր ո ւմ ե յի ն
Հա րմ ա ր ո ւ ա մ ո ւր տ ե ղ ե ր ո ւմ ց ո ր ե ն ի ո ւ պ ա ր ե ն ի պ ա շա ր ն ե ր ։
1Լպ պ ի ա ն ո ս ի ա սելա քլ ս կ զ բ ո ւ մ Մ ի Հր գ ա տ ը Հրա մա յե լ եր զ ի ն ֊
վ ո ր ա գ ր ե լ բ ո լո ր յե ր ի տ ա ս ա ր դ Հ ա յ ե ր ի ն , բ ա յ ց Հետ ո զ ի ն վոր ո լ ֊
թյ ա ն Հա մա ր ն ր ա ն ց ի ց ր ն տ ր ե լ եր ա մ ե ն ա ո ւժ ե ղ ն ե ր ի ն ։ Հռոմեա ֊
կա ն զ ոբ ք ի ձևով նա բա ժ ա ն ե լ եր նոր բա նա կը Գ ոկա տ ների ու
.վ ա շ տ ե ր ի և Հա նձնա ր ա րել եր ի ր Հետ յե կ ա ծ պ ոնտ ա կա ն ղինվո^

ւ Տես Ա պ պ ի ա Ъ ո ս, Մ ի Հ ր գ ա տ ., 8 7 ։
- Տևս 1 * ի ո Ղէ, գ ք . 3 6 1 գ լ . 3 , 2 — 3 ։
Մ Է Հը գ ա տ ա կ ա ն ք , գ լ. 8 7 1

142
քւա !լա ն ն ե ր Լ Ժ ւ, ւԼոր ա յ դ բ ա ն ա կ ր վ ա ր ժ ՜ ե ց ն ե ն ո ւ մ ա ր զ ե ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
լ ե գ ե ո ն ն ե ր ի ն մ է ո ն ո ւ թ յա մ բ ) ։ Լ յա ի յկ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր Լէ փ ո ր ձ ը Հ ա -֊
մ ո գել ե ր նրա նք փ որ ա ր ե ե լ յ ա ն ղորքերի մեծ բ ա զ մ ո ւ թ յո ւ ն ը ւ /« չ
.•մ ի ա յն ա ն ո գ ո ւ տ ե , ա յլ և ա ր գ ե լք ե Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ ռ ա զմ ո ւն ա կ զ ո ֊
ր ա մ ս ս ե ր ի մ ա ր ա ա /լա ն գ ո ր ծ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն ։
Տի գր ա նի նոր զորա բա նա կի մեք բ ա ց ի Հ ա յե ր ի ց Հիշա տ ա կ֊
.ւԼ ա ծ ե ն * ն մ ա ն ա ս լե ս դ ա շ Ա ա կ ի ց իբերներր } մա րգերր և է Հասէ կ ա ֊
պ եււ ւ ն ա և էՈ/դ ա ը ի ն ե ր լ լ , վորոնք կ ո վ ո ւմ ե յհ ն Ա տ ր պ ա т ա կ ա ն Լէ
Մ ի Հ ր գ ա ւո թ ա գ ա վ ո ր ի ա ո .ա Հ ն ո ր գ ո ւ թ յա մ ր .ք վո րր Հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ֊
րի էիե ս ա ն ե ր ո ւ Հ ա վ ա ա ա րԼէմ ւքա սսա / ր ։
Տ ի գ ր ա ն ի ո ւ Մ ի Հ ր դ ա տ ի Հ ա վ ա ք ա ծ զ ո ր ք ի թ ի ւք ն Ա պ պ ի ա ն ո ս ի
տ1ոա" ց ո ւ յ ց ե տ ր վ ա ծ ա վ ե լի ք լա ն Հ ա ր յո ւ ր Հա զա րճ յո թ ա ն ա ս ո ւ ն
Հա զա ր Հ ե տ և ա զ ո ր և ա յս թվէ /լե ս ի Հ ա փ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ։ Ե քՀա րգի
կա րծիքով1 թ ե և Ա պ պ իա նոսի մոտ ա յս զորա թ վ ե ր ր նա խ որգ
ա ա ր վ ա ն Լէց ս լա կ ա и ե ն ց ո ւ յ ց տ ր վ ա ծ ք ս ա կ ա յն ս լե տ ք ե Հ ա մ ա ր վ ե ն
դ ա ր ձ յա լ չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ * ։

08 թ վի Հ ո տ է մ ե ա կ ա ն ֊Հ ա յկ ա կ ա ն ս լա տ ե ր ա զ մ ր Մո մ զ ե ն ր ք ^ ւ ն չ ֊
.ս լե ս ն ա և Ռ ե յն ա ք ր ք բնորոշել են իբրև ա զ գ ա յի ն և կրոնա կա ն
■պ ա տ ե ր ա զ մ մ ի ա ց յա լ Ա ր և ե լք ի ր ն գ գ ե մ Ա ր և մ ո ւտ ք ի *։

<ГԿ ա բ ի ն ե տ ա յի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ը ,--- ա ս ո ւ մ և Մո մ զ ե ն ը , ---

դ ա ո ն ա լո ւ յե ր ա յ ժ մ ա զ գ ա յի ն ա սիա կա ն պ ա տ երա զմ։ Ա սի֊
ա յի իհա դա վոբ ն ե ր ը և ժողովրդները մ ի ա ն ա լ ո ւ ե յԼ էն ը ն գ գ ե ժ
ա մենա զոր ու Հ ա ն դ ո ւգ ն ա ր և մ տ յա ն նվա ճողների։ ***Ա յս
պ ա տ երա զմը դ ժ վ ա ր Հեր ն ե ր կ ա յա ց ն ե լ ի բ ր և ա զ գ ա յի ն կ **.ի վ
Ա ր և ե լ ք ի ը ն դ դ ե մ Ա ր և մ ո ւ տ ք ի , վ ո ր ո վ Հ ե տ Լ ւ պ ա տ ե րա զէՈ ւ 'ո ւ ն ե ր
Հ ե ն ց , Լէր ա ս լես, այդ բ ն ո ւ յթ ը ։ Կ ա ր ե լի յե ր Հ ե շ տ ո ւ թ յա մ բ
նրա ն դա րձնել նա և կրոնա կա ն և տ ա ր ա ծ ե լ լո ւ ր , վ ոբ Լ ո ւ֊
կ ո ւ լլո ս ի ա ր շա վ ա ն ք Լ ա նպ ա տ ա կն ե ս լա ր ս կ ա կ ա ն Ն ա նեա յի
կ ա մ Ա նա Հիտ ի տ ա ճա րի գ ր ա վ ո ւմ ը Ե լի մ ա յի ս ո ւ մ կ ա մ ա յժ ֊

1 Տ և ս Ա սլ սլ ի ա ն ո ս, Մ իՀլոլ..ք 8 7 և Փ լ ե գ ո ն (РГЗ^Ш . Ւ11Տէ. О г. 111, ե$_

*Փ 0 0 )։ Փ լե գ ո ն ի մոտ Հա յ/լա /լա ն ըանակԼւ ուսույյուէքև ը ս տ ‘ն մ ա ն ո ւ թ յա ն Հււոմե —
ա կ ա ն ՂոՐ ք Լ1 սԼսալմամէւ մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ ե Տ ի գ ր ա ն ա կ ե լւտ ի ճակաաամարտԼւց

- Հա մեմա տ է* Պ չուտ ., Լ ո ւ/լո ւլ., 3 1 ։

з Մ ի րդա տ .) գ լ. 8 7 ։
■» Տե ս КН о, Вс1. X , 2, ե չ 197,
® Տե ս М о м м с е н , Р и м с к а ч и с т о р и я , 111, ե չ 5 8 - ֊6 0 и Ке1пас11,
.М И М с Ы е Еира1ог, ե չ 365,

143
 մ քա ն Լ ո ւր ի ս տ ա ն ո ւմ ։ Ա յ դ տ ա ճ ա ր ն ա մ ե ն ի ց շա տ մ ե ծ ա ր վ ա ծ
և Հա ր ո ւս տ ս ր ր ա վ ա յր ն եր Յեփ րա տ գետ ի ա մրողք ա ռա փ ­
ն յա շ ր ջ ա ն ո ւմ : Ա ս ի ա ց ի ն ե ր ը խ մ բ ե ր ո վ Հ ա վ ա ք վ ո ւմ ե յի ն մո­
տ ից ե Հեռվ ի ց թ ա գ ա վ ո ր ն եր ի գր ո շներ ի տ ա կ, վորոնք նը-
րա նց կ ա ն չե լ ե յի ն պ ա շտ պ ա ն հ լ ո ւ Ա ր և ե լ ք ր ե ն ր ա ա ստ վա ծ-
ներին ա նա ստ վա ծ՜ ոտ ա բ ե ր կ ր ա ց ի ն ե ր ի ց ս ։

Մ ոմգենի ա յս կ ա ր ծ ի ք ը , վ որ ր ն գ ո ւն ե լի յե Հա •! ա ր վ ե լ ե մ ե ք ՛
ե բե ր վ ո ւմ նա ե բա զմա թ իվ ա յ լ յե ր կ ե ր ո ւ մ ^ ճ մ ի ա յ ն վ ե ր ք ե ր ս ք ր ն -
ն ո ւ թ յա ն ե տ ոնվա ծ ու մերժվա ծ Ե ք Հ ա ր դ ի ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե ք յ։
Կ ք Հ ա ր դ ն ի ր ա վ ա ց ի կ ե ր պ ո վ մ ա տ ն ա ն շո ւմ ե , վ ո ր 68 թ վին Հ ա յե ­
րը պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ե յի ն Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի դեմ, գ լ խ ա վ ո ր ա պ ե ս , ի՛­
ր ե ն ց ս ե ւի ա կ ա ն ո ւ ժ ե ր ո վ և ո ւ ն ե յի ն իրենց Հ ետ Հ ա մ ե ժ ա տ ա բ ա ր ա -
վ ե լի ք ի չ դա շնա կիցներ, ք ա ն 6 9 թ վ ի ն ։ Ա ր և ե լք ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա -
ս ը , որինա էլ Կ ո ր գ ո ւք ը , Ծ ո փ ք ը , ա ր ա բն ե ր ը , պ ւս ր թ ե Տքներ ը կաւՒ
ա ն ց ե լ ե յի ն Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի կ ո ղ ժ ը , կա մ էքեա ցել ե յի ն չե զ ո ք ։ Բա ­
ցի ա յգ ք ա ս ի ա ցի ն ե ր ի կրոնա կա ն մ ի ո ւ թ յո ւ ն ը ես, ի ն չպ ե ս իրա ­
վա մբ ն շո ւմ ե Ե քՀա րգը, թ ե և կա րող ե Հա րմա ր ո ւ տ ե ղ ի ն [Է ^ ե լ
1* ո լա մ ի ս ր բ ա զ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ , ս ա կ ա յ ն բ ն ա վ վսշ
Հին ժ ա մա նա կներ ի Հա մա ր, յե ր ր ա մ են մի գ ա վ ա ռ ո ւն ե ր իր սե­
փ ա կ ա ն կ ր ո ն ա կ ա ն կ ե ն ա ր ո ն ա վ ա յր ը ։
Մ ոմզենի և Ռ ե յն ա ք ի ս խ ա լ ա յգ դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հիմ-
ն ը վ ա ծ ե ն, իրա վի, բա ցա ռա պ ես մ ի ա յն մ ի վ ի ճ ե լի Հ ա տ վ ա ծ ի վրա -
Կ ի էլեր ո ն ի ճ ա ռ ի ց , վ ոբ բ թ ա ր գմ ա ն ա րա ր մեք ե մ բ ե ր ո ւմ ա ռա նց■
կ ր ճ ա տ ո ւմ է ։ ե ր ի ։

^Յերբ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ր ,—-վ կ ա յ ո ւ մ ե Կ ի կ ե բ ո ն ը ՛՝, — մ տ ա վ ի բ

զ ո ր ,բ ո վ ն ր ա [Տ ի գ ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը %շ ա տ ց ե ղ ե ր ա ր ­
դեն գրգռվա ծ ե յի ն մեր Հրա մա նա տ ա րի դ ե մ ։ Մ եկ կողմից
ա Հով լց վ ե լ ե յի ն ա յն ց ե ղ ե ր ը , վ ո ր ո ն ց յե ր բ ե ք Հռոմեա կա նւ
ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը մ տ ա դ ի ր չ ե յե դ ե լ ա նՀա նգստ ա ցնել կա մ պա­
տ երա զմի միքոցով ն վ ա ճ ե լ։ Ւ ս կ մ յո ւ ս կողմիցՀ բա րբա րոս
ցեղ եր ի մեք մի դ ա ժ ա ն ո ւ գ ր գ ո ւի լ կ աբ ծ ի ք եր ստ եղծվել և
տ ա ր ա ծ վ ե լ, վ ոբ է ՚Բ Բ ^ մեր գոր ք ր յ^ կ և լ ե ր ա յղ յե ր կ ը ր -
ները, վորպ եսզի կ ո ղ ո պ տ էւ ա մ ե ն ա Հ ա ր ո ւս տ ո ւ ա մենա նվի-

ւ ՏԱս, որինա էլ, X а л а т ւ» я н ц, О черк и стори и А рм ени и , ե չ 198,

Л. М о г & а п, Ւետէօւ^ ժս р е и р !е а г т ё Ш е п , ե չ 75, Լ ե /», Հ ա յո ց պա ա մու.-
թ յո ւ ն , ե չ 411,
- Տ ե ս к ч о , н а . х , 2, ե չ ю з — 1 9 ՝ ,
и Տ ե ս Շ ս 1 т р е п о С п . Р о т р е Н , գ լ. в , § 2 3 ,

144
 ր ա կա ՜հ որ ր ա տ ե ղ ի ն ։ Ս յս պ ի ս ո վ բ ա ղ ժ ա էէ ի վ և մեծ ‘յե ղ ե ր ՛
գ ր գ ռ վ ե լ ե յի ն ե ն ո ր ի ց մ ա տ ն վ ե լ աՀ ո ւ ս ա ր ս ա ւի ի »։
Կի կ ե ր ո ն ի ձ ա ո ի ա յս Հա տ վ ա ծր , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ն ր -
շո ւմ ե մ ի մ ի ա յն ա յ ն ա Տ ու. ս ա ր ս ա ւի ր ք վ ո [ ' [* տ է ր ^ Լ ^'Ր ր ա զ մ ա ֊
թիվ ց ե ղ ե ր ի ն Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի վ ո չ թ ե 08, ա յլ ի ն չպ ե ս ճիշտ դիտ ել
ե՝ Ե ք Հ ա ր դ ր ' 1 0 0 թ վ ի ա րշա վա նքի ժա մա նա կ։ եա և ա նկա խ ա յս ՝
ա ռա ր կ ո ւթ յո ւն ի ց $ ի ն ձ թ վ ո ւմ ե , վոր մեք բե ր վ ա ծ Հա տ վա ծի բ ո -֊
ւէա ն զ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ես դժվա ր ե յե ղ բ ա կ ա ց ն ե լ, վոր Է բ բ ^
թվի ս լա տ ե ր ա զ ժ լг յ ե ղ ե լ եր կ ր ո ն ա կ ա ն ե ր ն դ Հ ա ն ո ւր ա ր և ե լ յ ա ն է:
՛/• ա դ ա ք ն ե ր ի , տ ա ճ ա ր ն ե ր ի ե Հ ա ր ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի կ ո ղ ո ս լւո ո ւ մ ր Հ ռ ո -
մեա կա ն զորա վա րների ու ի ն չպ ե ս Հա յա ն ի յե ,-
միշա ե լ յե ղ ե լ ե Հռոմեէսկա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի Հ ի մ ն ա կ ա ն ն պ ա տ ա կ —
ներից մեկր։ Ո ւս տ ի ժ ո ղ ո վ ր դ ն ե ր ի դ ր գ ռ մ ո ւ ն ք ր և կ ր ո ն ա կ ա ն Հ ո ւ դ -
մ ո ւն ք ր սովորա կա ն յե ր ե ո ւ յթ ե յի ն բ ո լո ր ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ժ ա մ ա ­
նա կք ե դ ր ա ն ի ց չ ե կ ա ր ե լի , իՀա րկե, ա նել ա յն Լո լ֊ր ք Հ եա և ո ւ-
թ յո ւ ն ն ե ր ր , վոր ա բ ւէ ա ծ ե ն 08 թվէ պ ա տ երա զմի նկա տ մա մբ։
08 թ վ ի դա րնա նր Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ր , տ ե ս ն ե լ ո վ վ ո ր Հ ա յո ց թ ա գ ա ­
վորր վոՀ ն ո ր ճ ա ք լա տ ա մ ա ր տ ե տ ա լի ս , վ ո է ել խ ն գ բ ո ււք ե ն ր ա -
՝։,Իո Հ ա շ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ճ ս լա տ ե ր ա զ մ ր վ ե ր ս կ ս ե ց ի ն ք ր , Հ ո ւ յ ս ո ւ ն ե ն ա լ ո վ ,
վ ո ր Հ ն ե ր ս խ ո ւ ժ ե լ ո վ ո ւ ա վ ե ր ե լ ո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ յ ո ւ ս ի ս ա յ ի ն շ ր ր -
քա ններր ե կա մ ս պ ա ռ ն ա լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի Ն ,ր տ ա շ ա տ մ ա յր ա ք ա -
ղ ա ք ի ն ճ կրՀա րկտ դրե Հա յ ե ր ի ն տալ վճռա կա ն ճա կա տ ա մա րտ ե
կրկնքե նրա նց Հետ վ ե ր ք ն ա կա ն Հա շտ ո ւ թ յ ո ւ ն ։
08 թ վ ի գա րնա ն վերքեր ի ն Հռոմեա կա ն գոր քր թողեց բա ­
ր ե կ ա մ ո ւ դ ա շ ն ա էլի ց Կ ո ր դ վ ա ց յե ր կ ի ր ր , ո ւ ր ն ա լի ա ռ ա տ ա պ րել
ու Հա նգիստ ձմերել եր, ե ճա նա պ ա րՀ րնկտ վ Տիգրա նա կերտ ի
մոտ ով ե Տա վ ր ոս յա ն լ ե ո ն ե ր ո վ դ ե պ ի Մ շո դ ա շ տ ր ե Յ ե փ ր ա տ —Ա ր ա —
ծա նիի Հովիտ ներ ր ։
Ա րշա վա նքի ճ ա ն ա ս լա ր Հ ր Կ ո բդ ո ւք ի ց դեպ ի Հ յո ւ ս ի ս Մ ոմզե ֊
ն ր , Խ ա լա թ յա ն ց ր ե Լ եռ ն~ յ ե ն թ ա դ ր ե լ ե ն ա յժ մ յա ն 1 'է թ լ է ս ի Կ էբ~
ճով ե Վա նա լ ճ ի ա ր և մ տ յա ն ա վ ւե ր ի մ ո տ ո վ ։ Ս ա կ ա յն Ե ք Հ ա ր դ ր ",
ՎՈՐ Ր Հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ե ա ռ ե լ ա յս խ ն դ ի ր ը 1 Հ ա ն գ ե լ ե
ս ,յ ն յե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն , վոր Դո Բ ք ե բ ի շա րժմա ն Հա մա ր ա մենից
Հ ա ր մ ա ր Ли/ ն ա պ ա ր Հ ն ե ա յդ տ ե ղ վոէ թ ե Р ա ղ ե շ ի , ա յ լ Ն ե բ ք ի կ —Ե ե —

1 КНО, Вс1. X , Չ, եչ 196,

'1 Տե՛ս М о м м с е н, Р и м с к а я и с т о р и я , III, եչ 61, X а л а т ь я н ц , О -
ч е р к и с т о р и и А р м е н и и , եչ Ձ00 Ա Լե ո, Հայոց սլաւոմու.թյոսԱ, եչ 413։
з Տ ւ„ К11о, Ий. X , 2, /.* 203—гов,

145
.Ч{|Ц|'мК П. յեվ ДашГ|1—10
նիկի գիձշ' Հ ենց այ ս ^ ա ն ա պ ա րՀա գ ծ ո վ գնա ցել ե յի ն ,
ի ն չպ ե ս Հ ա մ ո զ ի չ կ ե ր պ ո վ լո ւս ա բ ա ն ե լ ե գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն գիտ նա կա ն
Կ ա ր բ ե ն 1, ն ա և 'Բ ս ե ն ո փ ո ն ը ո ւ ն ր ա Հետ ն ա Հ ա ն 9 ո զ Հ ո ւ յն ե ր ը ։ Ե վ ։֊
Հա րգի ո ւ Կ ա ր ր ե յի ա յս յե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ ե ն
ա յժ մ ն ա և Պ ե վ տ ի ն գ ե ը յա ն քա րտ եզի ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա մ բ ։ Ա յդ
քա րտ եզի վրա , ի ն չպ ե ս մա նրա մա սն պ ա րզա բա նվա ծ ե ի մ ւ Հին
Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճա նա պ ա րՀները» ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն ։Д ) '- 1
ւլա զ մ ա կ ա ն Հ ի ն ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն Ա գ ձ ն ի ք ո ւ մ ց ո ւ յ ց ե տ ր վ ա ծ դ ա ր ձ յա լ
Ն ե ր լ ի կ ֊Կ ի լ դ ի զ ի վ ր ա յ ո վ ,
Յերբ 6 8 թ վ ի ա մա ռը Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի զորքն ի քա վ Տա վ ր ո ս յա ն
լե ռ ն ե ր ի ց ա յժ մ յա ն Մշ ո գ ա շ տ ր ' ա յս ւ ո ե ղ ք ի ն չ ս լ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Պլ ո ւ֊
ա ա ր ք ո ս ր , Հ ա ց ա բ ո ւ յս ե ր ի ց ա ն ք ե ր ր դ ե ո և ս կ ա ն ա չ ե յ ի ն ' ', մ ի ն չ դ ե ռ
կ ո ր դ վ ա ց յե ր կ ր ո ւ մ յ վորտ եղից Հռոմեա կա ն զորքը մեկնել եր մի
ք ա ն ի շ ա բ ա թ ա ռ ա ք ա ր դ ե ն Հ ն ձ ի ժ ա մ ա ն ա կ ե ր ։ Հ ա յկ ա կ ա ն բ ա ր ձ ­
ր ա վ ա ն դ ա կ ի ա յս Հ ա տ ո ւկ կ լ ի մ ա յա կ ա ն յե ր և ո ւ յթ ր է վ որ Լ ո ւկ ո ւլ-
լո ս ի Հա մա ր ա ն ա կ ն կ ա լ մի ն ո ր ո ւ թ յո ւ ն եր} նրա ն մեծ- ան Հա ն-
ւլ ր ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն պ ա տ ճա ռեց ք վորովՀետ և մեծա պ ես դ ժ վ ա ր ա ն ո ւմ եր
նրա բա նա կի պ ա ր ե ն ա վ ո ր մ ա ն գ ո ր ծ ը ։ Ա ն ս պ ա ս ե լի յ ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի
Հա մա ր և խ ի ս ս ։ Հ ո ւս ա Հ ա տ ե ցո ւց ի չ նա և Մի Հ ր դ ա տ ի ու Տիգրա նի
մ ա ր տ ա վ ա ր ո ւ թ յա ն ն ո ր յ ե ղ ա ն ա կ ր , վ ո ր ը գ ո ր ծ ա դ ր վ ո ւ մ ե ր ա յս տ ե ղ
վ ա րձվա ծ ո ւ Հնա րա միտ Մ իՀրդա տ ի խ որՀրդով։
Մ ենք ա րդեն տ եսա նք վ եր ևյ վոր Մ ի Հ ր դ ա տ ր յ ւԼ ո ր ի ն Հա նձ­
նա րա րվա ծ եր նոր Հ ա յկ ա կ ա ն զ որ ք է ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ո ւմ ը , ո ւ ­
շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ե ր ա ռել զո րքի վոչ թ ե ք ա ն ա կ ը ք ա յլ վ ո ր ա կ ը ։ Դ ա շ­
նա կից թա գա վորները վ ո չ մ ի ա յն ա յժ մ ո ւժ ե ղ ա ց ր ե լ ե յի ն իրենց
Հ ե տ և ա զ ո ր ը ք ա յլև ա շխ ա տ ել ե յի ն միա ժա մա նա կք վոր ի ր ե ն ց ձ ի ա ­
վոր զ ո ր ք ը Լ ^ ՚վ ո վ ո ւ մ ա ր տ ո ւ ն ա կ ո ւ թ յա մ բ գերա զա նց լի ն ի Հռո­
մեա կա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ց յ վ որ ը» ի ն չս լե ս Հ ա յտ ն ի յև } Հռոմեա կա ն
զորքի Հա մեմա տ ա բա ր թ ո ւ յլ և տ կա ր մա սն ե ր ։ Մի Հ ր դ ա տ ի խ որ-
Հըրդով^ ա յժ մ Հ իմ ն ո վի ն փ ոխ վել եր նա և Հ ա յկ ա կ ա ն զորքի պա­
տ ե ր ա զ մ ե լո ւ յե ղ ա ն ա կ ր ։ Վ ո ր ո շվ ա ծ ե ր խ ո ւ յս տալ վճռա կա ն մեծ
ճա կա տ ա մա րտ ից և վ ա ր ե լ լե ռ ն ա յի ն պ ա շտ պ ա նողա կա ն և փ ո ք ր
պ ա տ երա զմ։ Յ ե ր կ ո ւ դ ա շնա կիցներ ը պ ա ր զ ա պ ե ս ո ւ զ ո ւ մ ե յԼ էն Հ ռ ո ­
մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը ք ա շ ե լ յե ր կ ր ի ն ե ր ս ը ք դ ժ վ ա ր ա ց ն ե լ ն ր ա պ ա ր ե ն ս г—

ւ ՏւՏս Н. К а г Ь е , Оег МагесИ йег ХеЬгиаивепй уош 2ара1е$ շաո

Р11а818-Агахе8, 1898:
շ Տձս եչ 90— 94г
3 Լ ո ւ կ ո ւ լ,ֆ գ լ , 3 1 , Հ ա մ ե մ ա տ ե ն ա և 7* է ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ . 4 , 2 »

146
Լու կա ւլաւի ճանապալւՀը Կորղուքից Մշո դաշտ։
 վ ո ր ո ւմ էւ և Հետ զՀետ ե նրա ն ո ւ ժ ա ս ս լա ո ա ն ե լ ի ր ե ն ց Հզոր ո ւ ա ր ա ֊
գա շա ր ժ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի Հա ն կ ա ր ծ ա կ ի Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ո վ ։
[հ ա զ մ ա կ ա ն ա յ ս ծրա գիրն ի ր ա գ ո ր ծ ե լո ւ Հա մա ր զա զնա կից
թա գա վորներր, ի ն չս լե ս Հա զ ո ր գ ո ւ ժ ե Ա պ պ իա նոս ր ' , ր աժ ա նել
ե յի ն ի ր ե ն ց զ ո ր ա բ ա ն ա կ ը յե ր կ ո ւ մ ա ս ի ։ Մ ի Հ ր գ ա տ ը , վ որ ի ն Հ ա ն ձ -
նըվա ծ եր ա մբողք Հետ ևա զորը ե Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի մի փ ոքր մա սը1
կրնկա կոխ Հ ե տ և ո ւմ եր Հռոմեա կա ն զորքին, ս ա կ ա յն ճ բա նա կ
գ ն ե լո վ ո ւ ա մ ր ա ն ա լո վ բ լո ւր ն ե ր ի *էր ա ճ ն ա Հա մա ռորեն խ ուս ա ­
փ ո ւ մ ե ր վ ճ ռ ա կ ա ն ր ն գ Հ ա բ ո ւ մ ի ց ։ Ի ս կ Տ ի գ ր ա ն ը Հ ե ծ ե լ ա զ ո ր ի մ յո ւ ս
մա սովը ս ր ը ն թ ա ց Հ ա ր ձ ա կ վ ո ւմ ե ր թ շ ն ա մ ո լ վ ր ա , խ ա ն գ ա ր ո ւ մ եր
ո ւ խ ա փ ա ն ո ւմ նրա պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը և Հ ա ս ց ն ո ւմ նրա ն զ գ ա լի
կ ո ր ո ւ ս տ ն ե ր ։ Ա յս պ ի ս ո վ Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ը և ն ր ա զ ո ր ք ը շ ա ր ո ւ ն ա կ զ ա ր ն ­
վ ո ւ մ ե յի ն Մ իՀրգա տ ի և Տիգրա նի բա նա կների ա ր ա ն ք ո ւմ , վ ո -
բռնցից վ ո ր ե ե մեկը ն ր ա ն ց Ա պ ա ռնում եր թ ի կ ո ւ ն ք ի ց ։
,ք /ւ շ ա գ ր ա վ ե ք վ ո ր 68 թ վ ի ա յս կ ռ ի կ ն ե ր ի մ ա ս ի ն Հ ււո մ ե ա կ ա ն
ա գ բ յո ւ ր ն ե ր ը ք մ ե ծ մա սա մբ ք լո ւռ են և մ ո ւն ք ։ (Г ի ա յ ն Պլ ո ւ տ ա ր -
քո ս ը ւ Հորը Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի փ ա ռ ա բ ա ն ս էլն ե ո ւ գ ո վ ե ր գ ո ւ ն , Հիշ ա տ ա ­
կել ե ի ր Հերոսի մի ք ա ն ի ա ննշա ն ա ք ո դ ո ւ թ յո լն ն ե ր ր ։
(ГՏ ա վ ր ո ս ն ա ն ց ն ե լ ո ւ ց Հ ե տ ո է— պ ա տ մ ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո —
ս ը ՜) — Լ ո ճ լ ո ւ լ լ ո ս ը վՀա տ վեց, վորովՀետ և տ եսա վ վոր ա րտ երր
դեռևս կ ա ն ա չ ե ն ք ա յս տ ե ղ ո ւ շ ա ն ո ւ մ ե ն ա յ դ ք ա ն ո ղ ի սա ո ֊
ն ո ւ թ յ ա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ Հ ն ձ ե լ ո ւ ժ ա մ ա ն ա է լ ն ե ր ր ) ։ Ս ա կ ա յն , ա յ -
ն ո ւ ա մ ե ն ա յն ի վ ք ն ա ցա ծ իքա վք յե ր կ ո ւ կ ա մ յե ր ե ք ա նդա մ
յե տ մ ղ ե ց Հ ա յե ր ի ն , վ ո ր ո ն ք ն ո ր ի ց Հա մա րձա կվել ե յի ն նրա
գ ե ժ դ ո ւ ր ս գ ա լ, տ ն ա ր գ ե լ կ ե ր պ ո վ ա վ ե ր ե ց գ յո ւ ղ ե ր ր և , գ ր ա -
վ ե լո վ Տ ի գ ր ա ն ի Հա մա ր պ ա տ րա ստ վա ծ ց ո ր ե ն ր ճ Հա կա դա րձեց
թ շնա միներին ա յն ծա նր դ ր ո լթ յո լն ը , վ ո ր ի ց ինքը վա խ ե­

ն ո ւմ ե ր »։ •
Այս մ ա ս ն ա կ ի ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը չո ւ ն ե յի ն է ի ն չպ ե ս տ ես­
ն ո ւմ ենք, ռ ա զ մ ա կ ա ն խ ո շո ր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն է վ ո ր ո վ Հետ և ն ր ա ն ք
բնա վ չ ե յի ն թ ո ւ լ ա ց ն ո ւ մ դ ա շ ն ա կ ի ց ն ե ր ի կ ե ն դ ա ն ի ո ւ ժ ը ։ Ս ա կ ա յն
ինքը Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը , վ ոբ ը Հա ճա խ յե ն թ ա կա յե ր Տիգրա նի
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ն ) կ ր ո ւ մ ե ր , ի ն չպ ե ս դ ժ վ ա ր չե Հե­
տ և ց ն ե լ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։ զ գ ա լի կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ։
Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի և *հ ի ո ն ի պ ա տ մ ե լ ո վ ս Լու կ ո ւ լ լ ո ս ն ա շխ ա տ ո ւժ

1 Տե՛ս ՄիՀրդա տականք, գլ» 8 7 ։

- Լ ո Ս լո ւ լ.է գ ի 31։
3 Տե ս Պ լ ո ւ. и ., Լուկոսլ., 31, ն ա ս ս ի ո ւ ս Ղ* Է ո ն , գք. 36, գլ. 4է 3։

8
.հ ր ս տ ի պ ե լ թ շ ն ա մ ո լ ն ճ ա կ ա տ ե լո ւ, ի ր ե ն դեմք վ ո ր պ ե ս ղ ի նրա դի-
յք ա դ ր ա կ ա ն ո ւժ ը կկա ր ող ա ն ա խ որտ ա կել վ ճ ււա կ ա ն ճա կա տ ա մա ր —
տ ո ւ մ : Թ շ ն ա մ ո լ. ա Հ ք ի ա ոֆ1ւ ն ա ա վ ե ր ո ւմ եր ա յդ ն պ ա տ ա կ ո վ Ղւրա
յ և լ ՚և ի բ ը * Ս ա կ ա յն ի ղ ո ւ-ր թ շն ա մ ին ս ն ո ւմ եր ա նշա րժ իր տ ե֊
.ղ ո ւ մ ։ Սա ս լա շ ա ր ե ց ա յն ո ւ Հ ե տ ե Մ իՀրդա տ ի ճա մրա րը ե սկսեց
նրա շ /4 - ր ^ ր փ ո ր ե լ խ ր ա մ ա տ ն ե ր ։ Բ ա յց ի զ ո ւ ր ե ր ն ա և ա յս փ ո ր ձ ը ։
Մ իՀրդա տ ի ն ա նմիջա պ ես ոզ ն ո ւ թ յա ն Հա սա վ Տ ի դ ր ա ն ը , ս ս լտ ս ն ա ֊
չուք Հո.ո մ ա * յի ն ե ր ի ն թ ի կ ո ւն ք ի ց , իսկ Մ իՀրդա տ ը , Հա վա տ ա ր ի մ
քքնալով ի ր ծ ր ա գ ր ի ն ' ո ւ յս ա ն դ ա մ ե ս տ ե ղ ի ց չ շ ա ր ժ վ ե ց ։
Լ ո լկ ո ւ լլո ս ի դ ժ վ ա ր ի ն ո ւ ա պ ա ր դ յո ւ ն ա յս ա ր շ ա վ ա ն ք ը , վ " ր ի
ը ն թ ա ց ք ո ւմ նա ա վ ե լք ։ ինքն եր կ ո ր ո ւս տ ն ե ր կրեր քա ն թ շնա ֊
մ ի ն ճ տ եել եր Վ ա նա լճ ի Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն կ ո ղ մ ե ր ո ւմ ա ռ ն վ ա զ ն մոտ
յե ր կ ո ւ ա միս։ Ա րդեն սկսվել եր ա շո ւն ը ե Հ ււո մ ե ա կ ա ն ղորքի
դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ն ա նսովոր եր Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ո ւր տ կ լի մ ա յ ի ն ճ
Հետ դՀետ ե դ ա ո ն ո ւմ եր ա վ ե լի ո ւ ա վ ե լի Հ ո ւս ա Հ ա տ ա կ ա ն ։ Յեթե
Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն ա յժ մ յե տ ն ա Հ ա ն ֆ ե ր ք ո ւյդ . Հ ա մ ա զ ո ր կ^էիներ ա մո֊
թ ա լի ։ղ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն ։ մ ե վ ն ա ւ է ի ա յն ա յ ժ մ մ ո տ յե ր կ ո լ ա միս ա ֊
ո լա ր դ յո ւ ն կ ո ր ց ն ե լ ո ւ ց Հ ե տ ո , ո ւ ղ ղ վ ե ց շ ա ա ս լ դ հ ո լի Ա ր ա ա շ ա ւո , ո ւ ր
յր ո ն վ ո ւ մ ե յի ն Տիգրա նի որինա վոր կ ա ն ա յք ե ա ն շ ա ւի ա Հ ա ս զ ա ~
էքա 1լնե ր ր 1•* Ն ա Հ ո ւ յս ո ւ ն ե ր , վ ո ր Հ ի ն ա յ՛դ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի ն վ ա ճ ֊
մա /քր կ ը կ ա ր ո ղ ա ն ա վերա կա նգնել ի ր ղ ի ն /Է ո ր ա կ ա ն մե ծ՜ ա ն ո ւ ն ը ե
Հ ե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ր , վ ո ր ս կ ս ե լ ե յի ն ա ր դ ե ն ն ս ե մ ա ն ա լ Հ ււո մ ե ա կ ա ն —
Հ ա յկ ա կ ա ն ա յս նոր պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւ մ ։ Ն ա մ ի 1 ւ ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ կ ա ր ֊
ծ ո ւ մ ե ր , վ որ 1Լր տ ա շ ա տ ի ն սպ ա ռնա ցող վտ ա նդը Տիգրա նի ն կ ը ս ֊
յո ի ո լ ե ի ր Հ ե տ վ ճ ո .ա կ ա ն Կ.'լլ1 է բ ռ ն վ ե լ ո ւ ։
Օ եվ, ի ր ա վ ի , ինէպ ես վոր Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ը մ տ ա ծ ՜ո ւ մ ե ր * ա յն ս լ ե ս
ե լ յե ղ ա վ ։ Յերր. Տ ի գ ր ա ն ը տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ս տ ա ց ա վ , վ որ Լ ո ւկ ո ւլ֊
լո ս ն ա րա գա ցրա ծ՜ յե ր թ ո վ գ ն ո ւմ ե դեպ ի Ս րտ ա շա տ ՝ ն ա Հա սա վ
Հ_է1Ր Ր ո Ր Դ ո ՐԸ_ք ի ն չ պ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ՜ , Հ ւ ւ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր —
քի յե տ ե ի ց և նրա աուաք ր կտ րեց Ա ր ա ծ ՜ա ն ի ի գետ ա նցքի մոտ ճ
դև տ ի и /9 ա փ ի ն ։ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ը , վ ո ր ը դ ե ւ ւ ե ս գ ե տ ը %եր ա ն ց ե լ գ տ ր ն ֊
վ ո ւմ եր Հ ա յկ ա կ ա ն *ԼՈԷ՛վ*ի դիմա ց Ա ր ա ծ՜ա ն ի ի ձա խ կ ո ղ մ ո ւմ ։
Ե քՀա րդն իր ընդա րձա կ ո ւ и т .Ш ч и и ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ե ^ ’’> ա շխ ա ֊
յո ե լ ե ճշտ ել թե Ա րա պ ա ն ի ի ճա կա տ ա մա րտ ի ա յս տ եղը ե թեք

1 ՏԱս Պ լ ո լ. т . , Լոսկուլ., զ լ. 31։

■ Լու1էուլլոս, ղլ» 31։
Տևս 0 1 с .чгшегшсИеп Ре1Й2й&е ժօտ ЬикиНиБ, К П о, Вс1. X , Ւ1օքէ 2 ,
2 2 1 —2 2 6 ։

149
 ր ն դ Հ ա ն ր ա պ ե ս , ա յն ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը , վ ո ր ո ն ց ո վ յ ե կ ա ծ ս լի տ ի լի ն ե *
յի ն ա յգ ո ւ ե ղ Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ը և Տի դրա նը։ Նա իրա վա ցի կերպ ով
չ ե ը ն դ ո ւ ն ո ւ մ Ռ ե յն ա ք ի 1 յե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ըսա վոր ի վերոՀի-
лրսլ գետ ա նցքի տ ե ղ ը մա տ ն ա ն շվ ա ծ՜ ե ա յժ մ յա ն Մ ա ն ազվերտ ի
մոտ ։ Ա ր ա ծ ա ն ի ն ա ն ց ն ե լո վ ա յդ տ եղ ում , ի ն չս լե ս մ ի ա ն գ ա մ ա յն
ճիշտ գ ի տ ե լ ե Ե ք Հ ա ր դ ը , կ ա ր ե լի յե ր գնա լ Բ ա սեն և Հ ա ս ա ն ղ ա լա է
ր ա \ց վ ս չ Ա ր տ ա չ ա տ ։ Ի ն ք ն Ե քՀա րդը կ ա ր ծ ո ւմ ե, վոր Հռոմեա կա ն
զորքը գ ն ա ց ե լ ե ր , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն հ Մ ա ն ա զ կ ե ր տ ի մ ո տ ո վ դ ե ս լի Հ յ ո ւ ­
սիս ե Հա սել եր Ա ր ա ծ ա ն ի ի ձ ա խ ա կո ղՏէն ա յ ժ մ յ ա ն 'Լ ա ր ա ք ի լ ի ս ե յի
մ ո տ ։ Ն ո ւ յ ն ա յս ճ ա ն ա պ ա ր Հ ո վ գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը յ ե ն -
թ ա դ ր ե լ ե ն , ի ն չս լե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , նա և Փ սենոփ ոնի ո ւ նրա Հետ
նա Հա նքող Հ ո ւ յն ե ր ի ո ւղ ե գ ի ծէ։
Ս ա կ ա յն ի ն ձ ա վ ե լի Հա վա նա կա ն ե թ վ ո ւ մ , վո ր ի ն չս լե ս
Հ ո ւ յն ե ր ի ն ա Հ ա ն ք ի , ն ո ւ յն ս լե ս և Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի 68 թ վ ի ա րշա վա նքի
ճա նա պ ա րՀըճ սլ ե տ ք ե յե ն թ ա դ ր ե լ Պ եվտ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ
նշա ն ա կվա Ь ^ и т Ь о - О М у т а , ա յս ի ն ք ն Ծ ո ւ մ բ —Գ ի ղ ե մ Հ ի ն Հ ա ղ ո ր ­
դ ա կ ց ո ւ թ յա ն գ ծ ո վ , վորը մ ա նր ա մ ա ս ն լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ ե «Հ ի ն Հա ­
յա ս տ ա ն ի գ լ խ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ը յ) ի մ ն ո ր ո ւ ո ո լ է ք ս ա ս ի ր ո ւ թ յա ն
մ ե ք ^ ։ Ա յս ն ո ր յ ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յ ա մ ր Յ ե փ ր ա տ —Ա ր ա ծ ա ն ի ի ճա կա տ ա ­
մա րտ ի տ եղը վ ո ր ո շվ ո ւմ ե վ ո չ թ ե ճ շտ ի վ ա յժ մ յա ն Ղաա ր ա ք ի լ ի ս ե -
յի մ ո տ , ա յ լ ա յս գ յո ւ ղ ի ց մ ո տ -2 0 — 3 0 կ ի լո մ ե տ ր դ ե ս լի ա ր և ե լք '
ա յ ժմյ ա ն *հ ի դ ե մ ի Հ յ ո լա ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ ։
Ա րա ծա նիի ճա կա տ ա մա րտ ի մա սին միա կ մեր ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ն -
են Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի և Կ ա ս ս ի ո ւ ս Գ ի ո ն ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը 4, վորոնք,
ի ն չս լե ս կ ր տ ե ս ն ե ն ք , Հ իԱ ե ա ս լե ս ի ր ա ր Հ ա կ ա ս ո ւմ ե ն ։ Ա յդ յե ր կ ո ւ
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր կ ա ր ոտ ե ն լո ւր ք ո ւ ո ւշա դ ի ր ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ճ՜
մեք ե ն ք բ ե ր ո ւ մ բ ա ռ ա ց ի թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ բ ։

1* Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս , գ է 31ճ

<ГԼ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ա րշա վա նքն Ա ր տ ա շա տ ի դեմ Տիգրա նն

ա յլ և ս չ հ ա ն դ ո ւ ր ժ ե ց , ա յ լ վ ե ր ց ն ե լո վ Հետ ը ի ր զորքերը նս։
բա նա կեց չ ո Ր Ր ոՐ Դ ՈՐ Ը Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի մոտ , ո ւն ե ն ա լո վ

1 М К Ы сЫ е Е ц р а1ог, եք 3 68, ծ ա ն ո թ . Ն
2 Հա մեմա տ ե № . В е 1 с к, Бег Х епорИ оп в аи { 8 е 1 п е т К й ск хи ^е
Ы з 1п Й1е Е Ь е п е уоп У егЬ ап й !. Ճ. Вег1. агиЬ гор. С е г е И ., 1899.,
661 և ա յլև ։
3 Տսս եք 1 0 3 — 114։
^ Ն ո ւ յն ա յս ճա կա տ ա մա րտ ը Հ ա մ ա ռ ո տ ա քլի Հիշա տ ա կվա ծ ե նա և Ս ա լ,—
լո ւս տ է ո ւս ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն մի Հա տ վ ա ծո ւմ , տ ես գք. IV, քքՅք*ՈՆ 7 4 '.

150
Լ ո ւ կ ^ ո ս լլո ս ի ճա*\ւա ււքւ/ւրՀը ւդ ե սլի Ս ր տ ա հ ա տ ւ
 նրա նց ու իր միքև Ա րա ծ ա ն ի զ հ ա ր ։ Ա յդ գետ ը ս լե տ ր ե
ա նՀրա ժեշտ ա բա ր Հռոմա յե ց ի ն ե ր ն ա ն ց ն ե յի ն Ա րտ ա շա տ
էէՂ/ալ ի ս ։ Զ " Հ մ ա տ ո ւց ա ն ե լո վ ա ս տ Հ ա ծ ն ե ր ի ն և վստ ա Հ լ ի ն ! . ֊
լ ո վ , Հ ո ր ա ր դ ե ն Հա գ թ ո ւ թ յ ո ւ ն ն իր ձ ե ռ ք ո ւ Ա ե ե% Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր
մ յո ւ ս ա փ ն ա ն ցկ ա ցր ե ց գ ո ր ք ը , ա ռ ք և ո ւմ դ ա ս ա վ ո ր ե լո վ իր
տ ա ս ն ե ր կ ո ւ կ ո Հ ո ր ա ն ե ր ը , ի ս կ մ յո ւ ս ն ե ր ը Հ ո ր ս լե ս զ ի թ շ ն ամ­
մ ո ւ ց չ շ բ ք ա ս լա տ Հ ի ճ տ ե ղ ա վ ո ր ե ց Հ ե տ և ո ւ մ * ։ ‘հ ե մ ա ռ դ ե մ ս լ լ -
րա նց կա նգնա ծ ե յի ն րա ղմա թիվ ձիա վորներ ո ւ րնտ իր
զ ո ր ք ե ր , ի ս կ ն ր ա ն ց ա ռ քեր գ տ ն վ ո ւմ ե յի ն ձ ի ա վ ո ր ն ետ ա ձ ի ղ
մա րդերր և նիզա կա կիր իրերներր, վորոնց ր ո լո ր ա ս ո ւր ա ­
կ ա ն ն ե ր ի ց ա վ ե լի յե ր Տիղրտ նր վ ս տ ա Հ ո ւմ և Հա մա ր ո ւ մ եր
ա ռ ա ն ձ ն ա ս լե ս մ ա ր տ ո ւնա կ ։ Р ш յց ի ս կ ա ս լե ս ս ր ա ն ,ր վ ո ր և ե
փ ա յլ ո ւ ն գ ո ր ծ չա ր ի ն , ա յլ կո-Հի ր ռ ն վ ե լ ո վ մի ք ի չ Հռոմե­
ա կ ա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի Հետ ճ չդ ի մ ա ց ա ն Հետ ո Հետ ևա զորի Հա ր­
ձ ա կ մ ա ն ը և , փ ա խ չե լո վ ո ւ ց ր ի Հ գ ա լ ո վ ա յս ո ւ ա յն կողմը
Հա րկա դրեցին Հռոմեա կա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ն իրենց Հ ա լա ծ ե լո ւ։
Ցերր ս ր ա ն ք Տ ր փ ո ց ի ն , Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ր , տ ե ս ն ե լո վ Տ ի զ ր ա ն ի Հետ
ա ռա քա ցող ձիա վորների շ ք ե ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ո ւ ր ա ղ մ ո լթ յո ւ ն ր
վ ա խ ե ց ա վ ։ Նա յե տ կ ա ն չե ց ի ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ր , Հ ո ր ը թ շ ն ա մ ո լն
Հ ա լա ծ ո ւմ ե ր , և ա ռ ա քի ն ն ինքր դեմ կա նգնեց Ա տ ր ս լա տ ա -
կ ա ն ց ի ն ե ր ի ն , վորոնվ» ի ր դիմա ցն ե յի ն լ ա վ ա գ ո ւ յն զորքի
Հետ , և , ա ռա ք ք ա ն ձ ե ռ ն ա կ ռ վ ի գ ն ա լը , ն ր ա ն ց ա Հա րեկեց ե
մա տ նեց փ ա խ ո ւս տ ի ։ Յ ե ր ե ք թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ց , վորոնվ» միա ­
սին մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ ե յի ն կովինճ ա մ ե ն ս ։խ ա յա ա ո ա կ կ ե ր ս լո վ
փ ա խ ե լ ե ր , ի ն չ ս լե ս ա ս ո ւմ ե ն , Մ իՀրդա տ Պ ոնտ ա ցի ն , Հ ՈՐ ['
չե ր դիմա ցել մ ի ն չև ի ս կ Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի մա րտ ա կա ն ա ղա ֊
ղ ա է լե ե ր ի ն ։ Հ ե տ ա պ ն դ ո ւմ ը շ ա ր ո ւ ն ա կ վ ե ց յե ր կ ա ր տ ա ր ա ծ ո ւ­
թ յա ն Հրա և Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ն ո ւժ ա ս պ ա ռ յե գ ա ն , վ որ ով Հետ հ
տոմրոդք գ է շ ե ր ը վ ո չ մ ի ա յն ո ւզ ա ն ո ւմ ե յ ի ն թ շնա ։ մ ո ւ ն , ա յլ հ
տ ա ն ո ւմ և ր ե ր ո ւ մ ե յի ն գերիների ն ո ւ նա և ա վա րր և ի ն չք ր ։
Լ ի վ ի ո ւս ն ա ս ո ւմ ե , Հ ո ր թ շնա մու կ ո ր ո ւս տ ն ա վ ե լի մ ե ծ ե ր
յ ե ղ ե լ ա ռ ա ք ի ն կ ռ Հ ո ւ մ , ս ա կ ա յն ա յս կ ռ Հ ո ւմ ս ս լա ն Հ ե լ ու
գերի ե յի ն ր ռ ն Հ ե լ ա վ ե լի ա ն Հ ա ն ի ն ե ր ր » ։

И» Կ ա ս ս ի հ ւս Գ ի ո ն ՝, դ ք * 3 0 , գ լ* 4— 5'
( ( Լ ո ւ կ ո ւ լլ ո ս ն ա ր շ ա վ ա ն ք ը ս կ ս ե ց ն ո ւ յ ն տ ա ր վ ա աւքառւէա

1 Զ**ըք[ւ ա յս Հատուկդ դա սա վորությա ն մասին (а§1Т1611 С]И#1с!Г«'1111111) ւոԼ՚ս

V. С հ а ր о է, Լձ & оп№ ге с1е ГЕирНга1е, Раг18 1907, եչ 1 ? з ,
2 Թ եե Ո՝ի ո ն է Հ ա տ վ ա ծ ո ւմ չե Հիշա տ ա կվա ծ ճա կա տ ա մա րտ ի ա հ դ լ լ , ււա -

152
յ

կ ե ս ի ն Հվորո վՀետ և գ ա ր ն ա ն ն ա՛հ էլա ր ե լ ի յ ե ր թ շ ն ա մ ո լ, յ ե ր կ ~

րի էԷ րա Հ ա ր ձ ա կ վ ե լ ց ր տ ե ր ի ս լա ւո ճ ա ււո վ ) և յ ե ր կ ր ի վորոշ
մա սերն ա վ ե ր ե էի վ ո ր պ ե ս զ ի ս տ ի ս լե րա ր րա ր ո ս ն եր ի ն դիմ ա ֊
դրել ու իր Հ ե տ պ ա ա ե ր ա ւլ մ ե լ ։ Ի и էլ յ ե ր ր ն ր ա ն ք չշ ա ր ժ վ ե ց ի ն
ի ս կ ի ա ե դ ի ;յճ ն ա ինքը գնա ց նրա նց վրա ։

Հ ա ր ձ ա էլմա ն ժա մա նա էլ թ շնա մու ա յր ո ւ ձ ի ն իտիսա

նեդր դցեց հ ււո մ ե ա կ ա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ն , րա յց Հետ ևա կների
Հև ա >1ՈՀ_ փ *Ք ն ր ա ն ց ի ց ԴՈէ-Րս չե լա վ ձ ե ււա մ ա ր ա ի յ ա յլ ն ը -
ր ա ն ք ի ս կ ո ւ յն յե տ ե յի ն ք ա շ վ ո ւմ ) յե ր ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ը Հեծե֊
լա զ ո ր ի ն ա յն ո ւ թ յա ն եր ա ա ն ո ւմ վա հա նա կիրներին։ Ջնա ֊
յա ծ ՛ դ ր ա ն ճ թ շ ն ա մ ի ն ե ր ը վ ո ր և ե էխ ա ս չ կ ր ե ց ի ն , ա յ լ նրա նք}
յե տ դ ա ւ ւ ն ա լո վ ճ նեա էսր ե յի ն ա ր ձ ա կ ո ւէ / ' Հետ ա պ նդողների
վ ր ա , և շ ա տ ե ր ի ն ի ս կ ո ւ յն / иորոնեցի ն և շա տ եր ի ն ել վիրա ~
ւ վ ո ր ե ց ի ն ։ 1*ս կ վ ե ր ք ե ր ը ծա նր ե յի ն և դժվա ր ե յի ն ր ո ւ ժ վ ո ւ յք ,
վ ո ր ո վ Հ ե տ և ն ե տ ե ր ն ո ւ ն ե յի ն յե ր կ ո ւ ծ ա յր , ւէո ր ո ն ք ա յն ս լ ե ս
ե յի ն իրա ր կցվա ծ, վոր թ ե վերքի մ ե Հ էՈւալով և թ ե դ ո ւր ս
Հ ա ն վ ե լո ւ ր ա ր ա գ կ ե ր ս լա Է մ ա Հ ե յ ի ն պ ա տ ճ ա ռ ո ւ մ ։ 'հ ր ա պատ-
ձա ոն ա յն ե ր է վ որ նետ ի ծ-ա յ ր ե ր ի ց մեկը, վորը վոչ մի
կերպ կ և ր ^էա ր ե լ ի դ ո ւր ս Հ ա ն ե ք է հ ւ ո լմ ե ր մ ա ր էքնի մեֆւ> ։

ՅեէԷ րո պ ա կա ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ց շ ա տ ե ր ը ։ ո ր ի ն ս ւկ է Ռ ե յն ա ք ը ,
Նիղեն և Հա վա տ ը ն ծ ա յե լո վ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի էէերոՀիշրս է
վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն , կ ա ր ծ ո ւ մ ե նք վ ո ր Ա ր ա ծ ՜ա ն ի ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ
Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն եր տ ա րել և Տիգրա նը Մի Հ ր դ ա տ ի Հետ
կ ր ե լ ե յի ն ծա նր պ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն ։ Ռ ե յ ն ա ք ը , Հ ի Ա ս վ ե լո վ , ր ա ց ի այդ ,
Փ լե գ ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն վ ր ա ՜ , վո ր ը , ի ն չպ ե ս վերև տ եսա նք, վերա —
ր ե ր վ ո ւմ ե վ ո չ թ ե Ա րա ծա նիի, ա յլ Տիգրա նա կերտ ի ճա կա տ ա -
մ ա ր տ ի ն ք թ յ ո ւ ր ի մ ա ց ա ր ա ր մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ր ե լ, վ ո ր ա յս կ լ լվ ո ւ մ
Տիգրա նի զոր ք ի ց ա դ տ ն ւէ ե լ ե յ ի ն 5000 Հոգիք ի ս կ մ ի մա սը դերի
հ յի ՚Ա վ ե ր ց վ ե լ ։
Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի տ ա րա ծ՜ ա յս Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն ն կ ա տ մ ա մ ր Հա մեմա —

կււէքն 1ւքէՀար ւյ ր} էիւքհւԼհլուք %լւա Էուքանւյ ա/լու թ յա ն էքրաճ Հավանական Л ~>ամա~

լաւ.մէ 1[ որ նրա է/Լ9 Հաղորդված ա /. էլ Լ /լու իէյու/ններր վե րա րհ ր ու֊մ Լն Արածա­
նիք* ճակաաաւքարա/էն, ահ՛ս КЬ'О, 1910, Вс1. Х | 2յ ե9 Տ 0 8 ։ ԵքՀարղի յե ղ ր ա կ ա -
ւրո [մյօլՀ-ը, ի մ կարձիրաՀ, միա նգա մա յն Հխ՚/սավոր ե ո ւ Համոզիչ*
1 ՏԼս К е 1 п а с . Ь , М1(Ьг1йа1е ЕнраЮ г, ւ-չ зет, 13. Н и з е , О ч е р к р и м ­
1-1 28 В և Ф е р р е р о , В е л и ч и е и па-
ск о й и с т о р и и , С .- П е т е р б у р г 1910,
д е и н е Р и м а, I, եչ 1Нв<
- Տ/.՚ս Л1 ն 11 е г, Р г а р п . Н ւտէ. О г., 1-1 оов.

153
 տ ա րա ր ա վ ե լի զո ւս պ են և ձեռնպ ա Հ Մ ոմ զ ե ն շ և Ե ք Հ ա ր դ ը ..
ս ա կ ա յԼ ւ ս ր ա ն ք ե ս , գ տ ն վ ե լ ո վ վ ո ր ո շ Տա փ ով Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս Ւ ՎԿ. ա ֊
է ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն տ ա կճ բա վ ա ր ա ր ա չա փ չե ն ընդգծել
Հռոմեա կա ն զ ո ր ք ի խ իստ դժվա րին վ ի ճ ա կ ը , վ ո ր ը ս լա ր զ կերպ ով
մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա րվա ծ՛ Գ ի ո ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ Հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ ։
Ա ր ա ծ ա ն ի ի մ ո տ , ի ն չ ս լ ե ս դ ժ վ ա ր չ ե Հ ե տ և ց ն ե լ Կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի -
ո նի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց , Տիգրա նը վ ո չ մ ի ա յն պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն չե ր կ ը -
ր ե լ, ա յլ, ը ն դ Հ ա կ ա ռ ա կ ը , ի ն ք ն եր ծա նր Հա րվա ծ Հա սցրել Հա կա ­
ռա կորդին։ Տիգրա նի Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը , ի ն չպ ե ս պ ա ր զ վ կ ա յո ւ մ ե Դ ի-
ոնը, ի ն ք ը վ ո ր ե ե էխ ա ս չ ե ր կ ր ե լ թ շ Ա ա մ ո ւ ց , ս ա կ ա յ ն ճ' յ ե տ դա ո­
ն ա լո վ ե Հ ե տ ա պ ն դ ո ղ Հէւոմա յ ե ց ի ն ե ր ի վրա նետ եր ա ր ձ ա կ ե լո վ ճ
նրա նցից շա տ երին սպ ա նել ե շա տ երին ել վ ի ր ա վ ո ր ել ե ր ։ Տ ե ղ ի
ո ւ ն ե ց ա ծ ը ն գ Հ ա ր մ ա ն ը մ ա ս ն ա կ ց ա ծ ե յե ղ ե լ , ի ն չպ ե ս մ ի ա ն գ ա մ ա յն
ճիշտ մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ր ե լ Ե ք Հ ա ր դ ը - , մ ի մ ի ա յն Տիգրա նի թեթև
Հ ե ծ ե լա զ ո ր ն ա ռ ա ն ց Հ ե տ և ա զ ո ր ի , վ ո ր ը չ ե Հիշա տ ա կ վ ա ծ , ի ր ո ք , վ ո չ
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի և վ ո չ ե լ *հ ի ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ։ Հ ա յկ ա կ ա ն
Հետ ևա զորի, ի ն չպ ե ս և Մ իՀրդա տ ի բ ա ց ա կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը սլետ վ» ե
Հ ա մ ա ր ե լ մ ի ա ն գ ա մ ա յ ն Հ ա վ ա ն ա կ ա ն , վ ո ր ո վ Հ ե տ և վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Պ լ ո ւ -
տ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ևս յե ր և ո ւ մ ե , վ ո ր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի ն -
Հ ե տ ա պ ն դ ե լ մԼ ն ր ա Հետ ևից Հա սել եր ի ր թ ե թ և Հ ե ծ ե լա զ ո ր ո վ ր
Տիգրա նը։ Ա նՀնա րին ե ր , ի Հ ա ր կ ե , վ ո ր դ ա ն դ ա ղ ա շ ա ր ժ Հա յ Հետ ե —
վա զորը ևս մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ Հա ս ա ծ լի ն ե ր Ա րա ծա նիի գետ ա փ ը։
Ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի մեք բերվա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց յե ր և ո ւ մ ե>
ն ո ւ յն պ ե ս , վ ո ր ա յս կ ռ վ ո ւ մ ևս Տիգրա նը գործա դրել եր մա րտ ա ­
վ ա ր ո ւ թ յա ն Հ ի ն յե ղ ա ն ա կ ը , ա յս ի ն ք ն 1 ո ւ զ ե ց ե լ ե ր վ ո չ թ ե վճռա ­
կա ն մա րտ ի բ ռ ն վ ե լ, ա յլ Հ ա ր վ ա ծ Հ ա ս ց ն ե լ թ շ ե ա մ ո ւն գ ե տ ի ց ա ն ց ­
ն ե լո ւ ժա մ ա ն ա կ г Տ ի գ ր ա ն ի Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի փ ա խ ո ւս տ ը պ ա րզա պ ես*
կ ե ղ ծ փ ա խ ուս տ եր, վորի մի քո ց ի ն նրա նետ ա ձիգ ա րա գա շա րժ՛
ձ ի ա վ ո ր ն ե ր ը ն ո ր քա րդ ե յի ն տ ա լի ս թ շ ն ա մ ո ւն է Կ ռ վ ե լո ւ ա ր և ե լ­
յա ն ա յդ ձ և ը գ ո ր ծ ա դ ր ե լ ե յի ն , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , ն ա և պ ա ր­
թ և ն ե ր ը Կրա սսոսի դեմ , վ որ ը կ ա տ ա ր յա լ պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն եր կրել
53 թվին*

ւ Տես Моммсен, Р им ская и с т о р и я , т. 111, ե չ 61 և Е с к Ь а г ё и .

К11СГ, В«1. X , Н е й 2, եք 2 0 8 — 2 1 3 ։
- Տես КНО, В(1. X , 2, ե չ 2 1 0 ։ Մ իա նգա մա յն ուղիղ ե ն ո ւ ՀիՏեավար Ե ր-
Հարգի ա ռ ա ր կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Մ ո մզեն ի և Ռ ե յն ա քի դեմ, վոոոնց մոա Արա ծա նիի•
ճակատամարտը չե Համապատասխանում ա ղ բյո ւրն ե րի Հաղորդած տ եղեկու­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ն , տես М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я , т . 111. եչ 61 ե Н е 1 п а с ! 1,
МШ1г1с1а1е ЕираЮ г, եչ 367։

* 154
 Ա ր դ Հ ը ն դ ո ւ ն ե լո վ վ ո ր Հա յ ե ր ի կողմից Ա րա ծա նիի կռփ ին
մ ա ս ն ա կ ը !է լ ե ր Տ ի գ ր ա ն ի մ ի ա յն թ ե թ և ա շ ա ր ժ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ' դ ժ վ ա ր
չե ը ստ ի ս Հ ա մ ո զ վ ե լ, վ ոԸ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո լ-
թ յո լն ն ե ր ը է վ որ ի ր ր թե Հռոմա յե ց ի ն ե ր ն ա մբողք գ ի շե ր ը քա րգել
ու գերել ե յի ն թ շն ա մ ո ւն ե վոր ի ր ր թե Մ իՀրդա ա Պ ոնտ ա ցին
ա ռ ա 9ի ն ն ե ր փ ա խ ե լ ռ ա զ մ ա դ ա շ տ ի ց ' դ ի տ ա վ ո ր յա լ Հ ե ր յ ո ւ ր ա ն ք ն ե ր
ե նք վ ո ր ո ն ք վ ռ է մ ի ա յ ն կ ե ն Հ ա ս տ ա տ վ ո ւ մ , ա յլ և մ ի ա ն գ ա մ ա յն Հ ա —
կ ա ս ո ւմ ե ն Գ իոնի ա րժա նա Հա վա տ ու ա ն ա չա ռ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն —
ներին։
Ա ր ա ծա ն ի ի ճա կա տ ա մա րտ ը տ եգի յե ր ո ւն ե ց ե լ 6 8 թ վ ի ս ե ս լ-
տ ե մ ր ե ր ի կ ե ս ե ր ի ն ։ Մ ո տ ե ն ո ւ մ ե ր ա ր դ ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ի դ ա ժ ա ն ձ մ ե ռ ն
ի ր ր ո ւ ,ք ո ւ ր ո ր ա ն ո վ ք ս ա կ ա յն Հռոմեա կա ն զո ր ք ը դեռևս վ ո չ վ ը ճ -
ռա կա ն կռիվ եր ո ւն ե ց ե լ Հ ա յկ ա կ ա ն զ ոբ ք ի Հետ , վոչ ել վորևե
զ գ ա լի ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ։ Ը ն գ Հ ա ն ո ւր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը Մ շո դ ա շտ ի ց
մ ի ն չև Ա ր ա ծ ա ն ի ի վ ե ր ի ն Հ ո ս ա ն ք ը , ա յս ի ն ք ն 1 Հ ի ն Պ ա տ րա նս ա վ ա ­
նից մ ի ն չև Ա րա ծա նիի գետ ա նցքը Գ իդ ե մ ի մոտ , ո ւր գ տ ն վ ո ւմ եր
ա յ ժ մ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ոը ք ը է Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւ ժ ն շ ա ն ա կ վ ա ծ
մ ե ծ ճ ա ն ա ս լա ր Հ ո վ , վ ո ր ը մ ա ն ր ա մ ա ս ն լ ո ւ ս ա ր ա ն վ ա ծ ե ա շխ ա րՀա —
դ ր ա կ ա ն ի մ ն ո ր ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ե ք ' ը ն դ ա մ ե ն ը մ ո տ 2 5 0 կ ի ՜­
լո մ ե տ ր եր^ք և ա յ դ Հա մեմա տ ա բա ր փ ո ք ր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ռ ո մ ե -
ա կա ն զո ր ք ն ա ն ց ե լ ե ր մոտ 2 — 3 ա մսվա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ։ Յ ե թ ե Հռ ո ­
մեա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը մա նրա մա սն մեզ չե ն Հ ա ղ ո ր դ ո ւէ } ա յս յ ե ր ­
կա րս։ տ և ա ր շ ա վ ա ն ք ի բ ո լո ր յե ղ ե լո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ա յդ ինքնին ա ր­
դեն Հա վա նա կա ն մի նշա ն ե, վոր այդ գ ե ւգ ք ե ր ը ն ս լա ս տ ա վ ո ր և
ս լա տ վ ա բ ե ր Հ ե յի ն Հռոմեա կա ն Դո ր ք ի Հա մա ր։ Ս ա կ ա յն չ ն ա յա ծ
ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի լռ ո ւ թ յա ն ' կ ա ր ե լի յե վորոՀիշյա լ ա ղքա տ իկ իսկ
ՎԿ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց Հ ե տ և ց ն ե լ, վ ո ր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի զորքն ա յ դ յե ր կ ո ւ .
կ ա մ յե ր ե ք ա մսվա ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ա ր դ ե ն բ ա վ ա կ ա ն Հ յո ւ ծ վ ե լ ո ւ թ ո ւ ­
լա ց ե լ ե ր և , ը ս տ յե ր և ո ւ յթ ի ն ք վ ե ր ո Հ ի շ յա լ փ ո ք ր գ ո ւ ս լ ա ր ա ծ ն ե ր ո ւ մ ,
ի ն չ ս լե ս շա տ ճիշտ դ ի տ ե լ ե Ե ք Հ ա ր դ ը ՜ք ո ւ ն ե ց ե լ ե ր ա վ ե լի մ ե ծ կ ո ­
ր ո ւս տ ն ե ր է ք ա ն նա կ ո ւն ե ն ա ր վ ճ ռ ա կ ա ն մ ե ծ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ ։
Գ ե տ ն ա ն ց ն ե լո ւ ց Հ ետ ո Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն ա ռա ջնորդեց իր զորքր
դ ե ։գ ի Ա ր տ ա շ ա տ ։ Ս ա կ ա յն մ ի ք ա ն ի ո ր ի ց Հ ետ ո ք ի ն չս լե ս վ կ ա յո ւ մ

1 Տես էՀին Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ր *, Յերևա ն 1936, եԼ

92— 114։ Տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ը *Р л {Т й П 8 Л \1 П й - ‘р д մ ի ն չ և *Т 8 1 И П Ъ 0 ց ո ւ յց ե տ րվա ծ
Հռոմեա կա ն քա ր տ ե զո ւմ 11 4 Հռոմեա կա ն մղոն կա մ մոտ 170 կ ի լո մ ե տ ր , է ս կ *
^Т зШ П Ь О -Й է ո ւ մ ր ի ց մ ի ն չև գետ ա փ ը 0 1 ճ \ 'Ո 1 ձ - Գ ի գ ե մ ի մոտ կ լի ն ի մոտ 80 կ ի ր ՜
մետ ր։
շ Տե ս к и о , в а . X , 2, ե չ г о 7 ,

155

«
յ> Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս շ , զ ո ր ք ը կտ րա կա նա պ ես Հ ր ա ւ! ա ր վ ե ր ա ռա ք գ ն ա լ և
պ ա տ ա նքեց յե տ դ ա ռ ն ա լ։ ՀԼորքԷ մ ե ք ծա դա ծ ա յս ա պ ս տ ա մ ր ո լ—
թ քա ն ը , Հ ՈՐ Հ ա ր կ ա դ ր ե լ ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս իԿւ յե տ նա Հա նքել Հա յ ա ս ֊
տ ա նից' Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ե Կ ի կ ե ր ո ն ի մոտ տ րվա ծ են տ ա րր հր բ ա ­
ց ա տ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ։ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ն ա ս լս տ ա մ ր ո ւթ յա ն պ ա տ ճա ռ Հա ­
մ ա ր ո ւ մ ե ա յ ն , Հ ո ր ս ե պ տ ե մ բ ե ր ա մ ս ի ն , ա շ ն ա ն ա յի ն դ ի շ ե ր ա Հ ա ւէ ա -
սա րի ժա մա նա կ, Հա նկա րծ ա կի ձ յո ւ ն ե ր յե կ ե լ ե Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ
ս կ ս վ ել ե յի ն ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ց ր տ ե ր ր ։ Ւսկ Կ ի կ եր ո ն ը , Հ ո ր ի մոտ զ ո ր ­
քի ա յս ա ս լս տ ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ր պ ա րզ կերպ ով ա կնա րկվա ծ հ, բա ­
ց ա տ ր ո ւմ ե , Հո ր հռոմեա կա ն զորքը մ երժել եր ա ռ ա ք դ ն ա լ, Հ ո -
րովՀԼտ ե նա շա տ ե ր Հ ե ռ ա ց ե լ ի ր յե ր կ ր ի ց ե կա ր ո տ ե լ ե ր Հ ա յր ե -
նիքին։
Հ ա մ ա ս լա տ ա ս իւ ա ն ա յ դ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը մեք ե մ բ ե ր ո ւ մ բ ա ­
ռ ա ց ի թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ բ Հուլնա բ ե ն ի ց ե լա տ ի ն ե ր ի ց *
1* Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս , գ է 31'
« Ա յն ո ւ Հ ե տ ե Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ր վ ո ր ո շ ե ց վ ս տ տ Հ ո ւ Հ ա մ ա ր ձ ա կ ա -
ռ ա ք շ ա ր ժ վ ե լ դ ե պ ի յե ր կ ր ի ն ե ր ս ր ե ընկճել բա րբա րոսներին։
Ս ա կ ա յն ա շ ն ա ն ա յի ն գ ի շ ե ր ա Հ ա վ ա ս ա ր ի ժա մա նա կ Հրա Հա ­
սա ն Հա նկա րծա կի ձմեռ Հա Հ ա տ յե ղ ա ն ա կ ն ե ր ր * շա տ ձյո ւ ն
ե ր գ ա լի ս ե կ ա մ պ ա ր զ յ ե ղ ա ն ա 1լն ե ր ի ն ն ս տ ո ւ մ ե ր յ ե ղ յ ա մ և
ս ա ռ ո ւ յ ց ։ Տ ե ւէ ա յ ս ս լա տ ճ ա ռ ո Հ ձ ի ե ր ը դ ժ Հ ա ր ո ւ թ յա մ բ ե յի ն
խ մ ո ւմ գ ե տ ե ր ի ք ո ւր ը , Հ ո ր ը չա փ ի ց դ ո ւր ս и ա ռ ն ե ր , ե ն ր ա ն ք
դ Ժ Հ ա բ ո ւ թ յա մ բ ե յի ն ա ն ց ն ո ւմ ' գ ե տ ե ր ի Հ ր ա յո վ < վ ո բ ո ն ց կ ա ր ծր
ս ա ռ ո ւ յց ն ե ր ը ճ ղ ո ւմ և կ տ բ ո ւմ ե յի ն ն ր ա ն ց յե ր ա կ ն ե ր ր ։ Ա յդ
կողմերի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա ս ը խ ի տ ծա ծկՀա ծ եր ծա ռեր ով, ա ն­
տ ա ռա պ ա տ ե ր ե ճ ա ն ա ս լա ր Հ ն ե ր ը ն ե ղ ե յ ի ն ։ Զ ի ն Հ ո ր ն ե ր ր , Հ ո -
րոնք ձ յ ո ւն ո ւէ ծա ծկ Հ ո ւմ ե յի ն ճ ա ն ա սլա ր Հ ի ՚ե 1 շ ա ր ո ւն ա կ
թ ր ք վ ո ւմ եյի ն ե , Հ ո բ ո ՀՀ ե տ և թ ա ց տ ե ղ ե ր ո ւմ ե յի ն գ ի շ ե ր ո ւ մ '
իրենց ւէա տ ե յ ի ն զ գ ո ւմ ։ Ա րգճ ճա կա տ ա մա րտ ից Հետ ո ն ր ա ն ք
մի ք ա ն ի ո ր Հ ե տ և ե ց ի ն Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի ն , բ ա յց Հետ ո ը ն դ դ ի մ ա ­
ցա ն։ Ս կ ղ բ ո ւմ ն ր ա ն ք խ ն դ ր ո ւմ ե յի ն և ո ւղ ա ր կ ո ւմ նրա մոտ
տր ի բ ո ւս ն ե ր ի ն , ա սրս' մ ե ծ ա ղ մ ո ւկ ո Հ Հ ա Հ ա ք Հ ո ւ մ ե յի ն մի­
ա սին ե, Հերքա պ ես' սկ ս եցի ն գիշերը ։է ր ա ն ն ե ր ո ւ մ ա ղ ա ղ ա կ
բ ա ր ձ ր ա ց ն ե լ է Հ ո ր ն շ ա ն ե ր ա պ ս տ ա մ բ ա կ ա ն տ ր ա մ ա դ ր ո ւ թ յա ն ։
Ց ե Հ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր ս լն դ ո ւ մ ե ր , ի Հ ա ր կ ե , Հ ա մ ա ռ ո ր ե ն ո ւ խ ն դ ր ո ւ մ ք
Հոր նրա նք մի փ ոքր ել Հա մբերեն, մ ի ն չև Հոր կրՀերցնեն
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ Կ ա ր թ ա գ ե ն ը և կ ը խ ո ր տ ա կ ե ն ա մ ե ն ա մ ե ծ թ շ ն ա ­
մ ո լ ( ա յդ պ ե ս ե ր ն ա ա ն Հ ա ն ո ւ մ Ա ք ն ն ի բ ա լի ն ) գ ո ր ծ ը ։ Ս ա կ ա յն

156

‘4
 չ կ ա ր ո ղ ա ն ա լ ո վ Հ ա մ ո ւ լե ր յ Լ ա ա ա ր ա վ ն ր ա ն ց ո ւ ա ն ց ա վ ն ա վ ­
ր ո ս ն ա յ լ ճ ա ն ա ո լա ր Հ ն ե ր ո վ և ի Հ ա վ Մ ի դ դ ո ն ի ա » ։
2* Կ իկերոն, Պ ո ժ պ ե յո ս ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յա ն մա սին, IX ,
23—24'
«Ի ն չ վ ե ր ա ր ե ր ո ւմ ե մեր զի ն վ ո ր ն ե ր ի ն ճ ն րա ն ց աՀող վ ե լ
հ ր , ի ր ո ք , վ ե ր ց ն ե լ մ ե /լ ք ա դ ա ,ր , վ ո ր ր գ տ ն վ ո ւ մ ե ր Տ ի գ ր ա ն ի
թ ա դ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն մհՀ, ե ա Հողվել եր ն ո ւ յն ս լե ս Հ ա ղ թ ՛ո ւ —
թ յո ւ ն ա ա նել մի ,ր ա ն ի ձ ա է լա ա ա մ ա ր ա հ ր ո ւմ , ս ա / լ ա յն ա յ ն
կողմերի ա ն չա փ Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ր վա ա եր ա զգ ել նրա նց
վրա ե Հ ա յր ե ն ի ք ի կ ա ր ո ա ր ս կ ս ե լ ե ր ն ր ա ն ց Հա ղ թ ա Հ ա ր ե լ ։ • • *
Թ ե ի ն չ ս լա տ ա Հ ե ց Հ ե տ ո ' ա յգ մ ա ս ի ն յե ս ա յլե ս կ ե մ խ ո ս ի ։
Բ ա նը վ եր կ ա ցա վ ն ր ա ն ո վ , վ ո ր մեր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը , ա սա 9 շա ր ժ ֊
վ ե լ ո ւ փ ո խ ա ր ե ն , /է լա Հ ա ն Հ ե ց ի ն յ ե ա դա ոնա լ ա ր ա գ ո ր ե ն »։

Ա պ ս լի ա Գ ւոսը ե Կ ա ս ո ի ո ւս 1հ ի ո ն ը ա հ ղ ե կ ս ւ թ յո ւ .ն ն ե ր են տ ա ­
լ ի ս մ ի ա յ ն Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն ա Հ ա ն Հ ի մ ա ս ի ն , ա ո .ա ն ց Հ ի շ ե լ ո ւ ա ս լ ս տ ա մ ֊
ր ո ւ թ յա ն ա ն ո լա տ վ ա ր ե ր վ ո ս ս տ ր ։ Ա պ պ ի ա ն ո ս ը ն ա Հ ա ն 9ի ս լա ա ճ ա ո:
ե Հ ա մ ա ր ո ւմ վ ր ա Հ ա ս ն ո ղ ձ մ ե ռ ը *, իսկ 'հ ի ո ն ր վի ր ա վ որ ներ ի մեծ
թիվր ե սննդա մթերքների ս լ ա կ ա ո ո ւ թ յո ւ ն ր - ։
Մ ո մ ղ ե ն ր , ք հ ե յն է ս ք ր , ւ ե ե ռ ե ռ ո ն ե ո է.ր ի շ ս լա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ը ն ֊
ղ ո ւն ե լի ե ա ր ժ ա ն ա Հ ա վ ա տ ե ն Հ ա մ ա ր ե լ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Հ ա դ ո ր դ ա գ ր ո ւ -
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ի ն
ա ղ ր յո ւ ր ե ր ծ ա ռ ա յ ե լ Լ ի վ ի ո ւ ս ր ։ Նսւ խ ա ս լա ա վ ո լ թ յ ո ւ ն տ ա լ ո վ Պ լ ո ւ ~
տ ա րքոսին1 նրա նք ղ է !ր ա խ տ ա ր ա ր ա չ ք ա թ ո ղ են ա րել Կ ա ս ս ի ո ւս
է՛հիսն ի ն , վ ո ր ր թ ե հ չե **ի շ ա տ ա կ ե լ Հռոմեա կա ն գորքի ա ս լս տ ա *)■ ֊
ր ո ւ թ յ ո ւ ն ր , ս ա կ ա յն նսւ Հ ա ն Հ ի մ ա ս ի ն տ վ ե լ ե ո ւ շ ա գ ր ա վ ո ւ մ ի ա ն ­
գ ա մ ա յն վստ ա Հե լի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւ ն ։ 'հ ի ո ն ի ն նրա и լա ա մ ո ւ թ յ ա ն
ա յս մ ա ս ո ւ մ ա ղ ր յո ւ ր ե ր ծ ա ռ ա յ ե լ , ա ն կ ա ս կ ա ծ , V ա լ լ ո ւ ս տ ի ո ւ ս ը , վ ո —
րը Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Հ ն ա գ ո ւ յն պ ա տ մ ի չն ե ր ի մ ե Հ Հ ա մ ա ր վ ո ւմ ե բ ո լո ր ի ց ՝
ԼրՀ1^իս1Ը հ. ա ն ա չ ա ռ ը ։
Բ ո լո ր ո վ ի ն ճիշտ են ա յս տ եսա կետ ից Ե քՀա րգի գ ի աող ո ւ~
թ յո ւ ն ն ե ր ր * , վ որ ը Հի& եա կա ն պ ա տ ճ ա ռ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ ր ո ւ-
թ յա -Ա Հա մա րել ե վ ս չ ա յն ք ա ն ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ց ո ւր տ ը , ի ն չպ ե ս ա յգ
մա տ նա նշվա ծ ե Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի մոտ , վորքա ն Հռոմեա կա ն *էո ր ք ի ՜
մեծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ը , վիրա վորների շ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ը և սննդա մթերք~

^ Տ ե ՛ս Մ ի Հ ր դ ա տ ., ղ լ. Н 7։
- ՏԱս գբ. 36, գ լ, 6, յ*
:յ ՏՏս КНо, Вс1. X, 2. եչ 213- 216:

157
'ս ե ր ի ղ ա տ ա ս ո ւ թ յ ո ւ ն ը , ի ն չ ս լե ս ա յգ պ ա րզ կերպ ով մ ա տ ն ա ց ո ւ յց
ե ա րվա ծ Գ իոնի մոտ ։ Իրա վա ցի յե ն ո ւ յն պ ե ս և Ա ս տ ո լ ր յա ն ը - ,
վորը վ ա ր ձ ո ւմ ե, վոր ն ա Հա ն9ի ՛բ ո ւ ն պ ա տ ճ ա ռը յե ղ ե լ ե Հռոմեա ­
կ ա ն զ ո ր ք ի բ ա ր ո յա լք ո ւ մ ը և վ հ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ի ր լո ւր Հ ա ն ա ի ղ ո լ֊
թ յո ւ ն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Ց ե թ ե մ ի ա յն ց ո ւր տ ը լի ն ե ր ա պ ս տ ա մ բո ւ­
թ յա ն պ ա տ ճա ռը1 Հռոմեա կա ն զ ո ր ք ը պ ետ ք ե, ընգՀա կա ռա կը, վոչ
թե յե տ ն ա խ ա ն շեր , ա յլ ա ո ա ? գ ն ա ր դեպ ի Ա րտ ա շա տ , վ ո ր ն ա ր­
դ ե ն շա տ մոտ եր և վորը վոէ մ ի ա յն կա զա տ եր նրա նց ցրտ ից,
ա յլև կ ը տ ա ր պ ա տ երա զմա կա ն մեծ ա վա ր։

Ա ր տ ա շ ա տ ի Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո լ Ա ը Հռոմեա կա ն բա ն ա կի վ ե ր 9 ի ն
.ճ ա մ բ ա ր ա կ ա յա ն ի ց կ ա ր ե լի յ ե ըստ իս ճշգրիտ կ ե ր ս լո վ վ ո ր ո չ Լ լ :
Հ ա մ ա ձ ա յն Պե վ ա ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ն Ա րա ծա նիի
.գ ե տ ա ն ց ք ի ց մ ի ն չև Ա րտ ա շա տ ընդա մենը մոա 1 7 0 կ ի լո մ ե տ ր ե ։
Ըստ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ' Ա ր ա ծ ա ն ի ի ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց Հ ե տ ո Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
■զ ո ր ք ը Ա ր ա ա չա տ ի ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ բ ա ռա ք եր շա րժվել դ ե ս լի յ ե ր կ ր ի
ն ե ր ս ը և ա ս լս տ ա մ ր ո ւթ յա ն ժա մա նա կք ի ն չս լե ս յե ր և ո ւ մ ե նրա
ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց է գ ե ռ և ս կ ե ր Հ ա ս ե լ Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ ը ։ Ա ր ա ֊
ծ ա ն ի ի ա փ ի ց ն ա կ ա ր ո ղ ե ր մ ի ք ա ն ի ո ր ո ւ մ գ ն ա ց ա ծ լ ի ն ե լ է Պլ ո ւ տ ա ր ֊
ք ո ս ի մոտ նկա րա գր վ ա ծ ծա նր պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւ մ ) ա ռ ա ռ ա վ ե լ ն 5 0 —
7 0 կ ի լ ո մ ե տ ր ։ Ո ւրեէքե, դ ժ վ ա ր չ ե կ ռ ա Հ ե լ ք վ ո ր Լ ո ւ Լ լո ւ լլո ս ի զ ո ր ք ը ,
վորը գ ն ո ւմ եր Ա րտ ա շա տ Պ եվ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ նշվա ծ մեծ
.ռ ա զ մ ա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա բ Հ ո վ ո ւ Հ ի ն Р ա գ ա վ ա ն ի և Ա ր ո ւ ճ ի մո տ ո վ դ ի ր
ա ռա քշա ր ժ մ ա ն վ ե ր ք ի ն ո ր ո ւմ գ տ ն վ ե լ ե ր , Հ ա վ ա նո ր են ֆ ճա նա պ ա րՀի
ա մ ե ն ա գ ժ վ ա ր մ ա ս ո ւմ ) ա յժ մ յա ն Կ ո ւք ա ղ ի կա մ ն ա բ վ ա ն ս ա ր ա (ի
լե ռ ն ա ն ց ք ո ւ մ Հ Ա րտ ա շա տ ից ը ն դ ա մ ե ն ը մ ո տ 1 0 0 կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա ֊
վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա ՜г

Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի ն миՀ ա ն ք ի ճ ա ն ա պ ա ր Հ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ց դեպ ի Մ ի ֊
քա գեա ք մա նրա մա սն ք ն ն ո ւ թ յա ն ե ա ռնվա ծ Ե քՀա րդի ա շխ ա ֊
տ ո ւ թ յա ն մեք^է Այգ Ճ ա նա պ ա րՀըք մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ ե ։ ի ն չ ս լե ս վ ե ր և
. տ ե ս ա ն ք ք Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի մ ո տ * Հ ա մ ա ձ ա յն սրա վ կ ա յո ւ թ յա ն Լ ո ւ֊
կ ռ ւԱ Ո ս ն ի ր զ ո ր ք ե ր ը յե տ եր տ ա րել վ ո չ թ ե վ ^ ր ո Հ ի շ յա լ Հ ի ն ճ ա ֊
ն ա պ ա ր Հ ո վ ք ա յլ ն ո ր ո լյլղ ո ւ թ յա մ բ ։ Նա Տա վրոսն ա նցել եր մի
այ լ լե ռ ն ա ն ց ք ո վ և ի ք ե լ եր Մ իգգոնիա նոր ճա նա պ ա ր Հո վ ։ Ե ք֊
Հա րդն այս Ճ ա նա պ ա րՀը յե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե այժ մ յա ն Խ ոյի վ ր ա յո ւէ

1 &'քաղաքական վևըալւերու-թյունՂւերՏ, ե% 63 և ա յլն ։

' Տե ս € Հ է ն Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները», եք 17— 46։
У Տես КНО, ВА. X , 2, եք 2 2 6 — 2 3 1 ։

.158
.դ ե պ ի 1 'ա շ կ ա լե և ա յն տ ե ղ ի ց Զ ո ւ լ ա մ ե ր կ ի , Հ Հ ա խ ո յի և Ջ ե զ ի ր ե յի
'1 ր ա յ ո1Լ դ ե պ ի Մ ծ բ ի ն ։ / $ն ձ թ վ ո ւմ ե , վոր նա Հա ն Հի ճա նա պ ա րՀր,
վ ո ր ը պ ե տ ք ե յ ե ն թ ա դ ր ե լ , ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , կ ա մ Ո ե ր կ ր ի ի ձ ո ր ո վ և
կա մ Հին Ա րտ ա զ գա վա ոի միՀով 1 դժվա ր հ ճ շ տ ի վ վ ո ր ո շ ե լ, վ ո -
րովՀետ և բա ցի Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ց չկ ա ն ա յդ մ ա ս ի ն վ ո ր և ե ա յլ տ ե ­
ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։

Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Մ ի Հ ա գ ե տ ք ո ււՏ) ո ւր Տ ա վ ր ո ս յա ն լև ռ ն ե ր ի ց ի Հ ե լ
եր Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ը 68 թ վ ի Հոկտ եմբեր ա մսինճ դեռևս ա մ ա ռ ն ա յի ն
■տ ա ք յե ղ ա ն ա կ ո ւ ե ր ե յ ի ն ։ Հ ա յե ր ի ձեռքին եր գ տ ն վ ո ւմ ա յս տ ե ղ
Մ ծր ի ն ր , վորը նշա նա վոր բերդա քա ղա ք եր և շ ր Հ ա ս լա տ վ ա ծ ե ր
կ ր կ ն ա կ ի Հ ա ր տ ա ք ի ն և ն ե ր ք ի ն պ ա ր ի ս պ ն ե ր ո վ ։ Գ ե ր ա գ ո ւ յն ի շ խ ա ­
ն ո ւ թ յո ւ ն ը Մ ծ ր ի ն ո ւմ , վ ո ր ն ո ւն ե ր ռա զմա կա ն ո ւ ստ րա տ եգիա ­
կա ն մեծ ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն , Տիգրա նը Հա նձնա րա րել ե ր , ի ն չպ ե ս
վ երև, տ ե ս ա ն ք , ի ր յե ղ ր ո ր ր Գ ո ւբ ասի ն ։

Ա րղճ ո ւշա գր ա վ ե ո ւ Հ ե տ ա ք ր ք ի ր , վ ո ր Հռոմեա կա ն Դ,4'Ք1Լ>

վ ո ր ն ա պ ստ ա մբել եր և չե ր ո ւզ ե ցե լ գ ն ա լ Ս ,ր տ ա շա տ ճ ա յ ժ մ պ ա -
շա րեց Մ ծբինն ա ռա նց վորևե Հ ա կ ա ռ ա կ ո ւ թ յա ն ։ Ս ա կ ա յն ա յս
պ ա շ ա ր ո ւէ ք ն 1 ա ռ ա Հ ի ն ա մ իս ն ե րը չտ վ ե ց վ ո չ մի Հետ ևա նք։ 'Բա գ ա ­
բ ը , վ ո ր ի փ ա ս տ ա կ ա ն Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ն ե ր ո ւ պ ա շտ պ ա ն ը Հ ռ չա կ ա ­
վոր Հ ո ւ յն ճա րտ ա րա պ ետ Կ ա լ յի մ ա ք ո ս ը , ց ո ւ յ ց ա վեց ն ո ւ յն պ ի ս ի
ո ւժ ե ղ դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն , ի ն չ պ ե ս և Տիդրա նա կերտ ը։

'Ր ա ղ ա ք ի պ ա շ տ պ ա ն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Գ իոնը, մի­

ւս ն գ ա մա յ ն վ ս տ ա 4 ե յի Ն , վ ո ր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ստ իպ վա ծ ե ն լի ն ե ­
լո ւ Հեռա նա լ։ Բայ ց ա ն ս պ ա ս ե լի կերպ ով, ա նձրևա յի ն ու փ ոթոր-

վաժ ց մ ո ւՐ գ հ լ ր> յ ե ր բ Վ ՞չՒ ^ է չ եր կ и էր ե լ ի նկա տ ել կ ա լք

լս ե լ* Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ն աՀողվեց մոտ ենա լ քա ղա քին և տ իրել
ա րտ ա քին պ ա րսպ ին։ Ա յն ո ւ Հ ե տ և ն ե ր ք ի ն պ ա րիսպ ը ևս Հնա րա ­
վ ո ր Լ եղ ա վ , մ թ ո ւ թ յա ն ո ւ Հորդ ա նձրևի պ ա տ ճ ա ռ ո վ , պ ա շտ պ ա նե լ
ն ե տ ա ձ գ ո ւ թ յ ա մ բ ո ւ ա յ ր վ ո ղ Ն ա վ թ ո վ ։ Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ը Աքր ի ն մ ի Հ -
պ ա ր ի ս պ ա յի ն փ ո ս ը ց ա խ ո վ և Հ ե շ տ ո ւ թ յա մ ր վերցրին ն ա և յե ր կ ­
րորդ պ ա րիսպ ըէ Պ ա րիսպ ների գ ր ա վ ո ւմ ի ց Հետ ոճ ո ւր ա սը և բ ե ր -
դ ա ս լա Հ զ ո ր ք ը , վ ո ր ո ն ք ա մ ր ա ց ե լ ե յի ն մ ի Հնա բ ե ր դ ո ւմ , ա ն ձ ն ա տ ո ւր
յե զ ա ն վււրոշ պ ա յմ ա ն ո վ և ա զ ս ւտ ա րձա կվեցին։ Մ իա յն Կ ա լ լի -

1 Պաշարման մասին մանրամասն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ե ն Հա ղորդում Պլո ւ-

տարքոսը և Կասսիուս *հիոնը% տ ես Պ լ ո ւ տ,, Լուկէ, գ լա 3 2 և Ղաի ո ն , գ բ . 36,
գ լ. 6 — 7,

159
մա ք ո ս ը , վ ո ր ր Մծրինից ա ոա Հ ա ք ո ղ ո լթ յա մ ր ղեկա վա րել հր նա և
ս լա չ ա ր վ ա ծ Ա միսոսի պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը , Հա մա րվեց Հա նցա վոր

և շղթայվեց՝
Մ ծրինի ա ռ ո ւմ ը Լ ո ւ/լո ւԱ ո ս ի վերջին ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն եր։
Ա յն ո ւ Հ և տ և նրա ա ստ ղը Հետ զՀետ ե բ ո լո ր ո վ ի ն խ ա վա րեց և Հոո-
մ ե ա է լա ն զ ո ր ք ը , ի ն չպ ե ս կտ եսնենք, ա ն վ< ա ,ւ ո ւ ն ա 1լ կ ե ր պ ո վ Հեոտ -
ց ա ւէ Հ ա յա ս տ ա Ղ ւ ի ց է *

160
 15. ՏհԳՐԱՆԻ ՅեՎ. ՄԻՃՐԴԱՏՒ Д П . М № ԱՈ֊Ա ՋՇԱՐԺՈհՄԸ
З Ы . ԼՈՏԿՈՏԼԼՈՍՒ ՆԱ1ԱՆՋԸ
Մ ի ն չ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ որ ք ը յ^ ր հ .ա ր ո լ՜ 7 ^ ' / ш ր ճա նա պ ա րՀնե-
րով իքնո ւմ եր Մ իքս։գ ե տ ք և ս լա շ ա ր ե լ հր ա յս ա ե ղ Մ ծրինը ճ
Մ իՀրգա տ ը և Տիգրա նը) փոխ ա նա կ Հ ո ւս ա բ ե կ ո ւ բ ա ր ո յա լք վ ա ծ
թ շ ն ա մ ո լն Հ ա լա ծ ե լո ւ , Հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի վ ր ա
Պ ո ն էո ո ս ո ւմ և Տիգրիսի Հ յո ւ ս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ ։ Ն ր ա ն ք դ ա ր ձ քա լ շ ա ր ո ւ ­
նա կեցին վ ա ր ե լ տ ե ղ ա յի ն մ ա ն ր կռիՏքներ, վ ո ր ո ն ք ո ւն ե ց ե լ ե յի ն
ա քող Հետ ևա նքներ և յ ի ն չս լե ս տ ե ս ա ն ք , Հ յ ո ւ ծ ե լ ո ւ ա ն բ ա ր ո յա ց ա
ր ե լ ե յի ն Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի գ լխ ա վ ո ր բ ա ն ա կ ը ։
Մ ի Հ ր գ ա ւո ր , ի ր Հետ վ ե ր ց ն ե լո վ ո ւ թ Հա զա ր ղորքյ վորոնցից
կորս Հ ա զ ա ր ը Հ ա յե ր ե յի ն 9 վոր նա ստ ա ցել եր Տիգրա նիցՀ գնա ց
Պ ո ն տ ո ս ) վ ո ր ս լե ս զ ի վ ե ր ա գ ր ա վ ի ի ր թ ա գ ա ւ Է ո ր ո լ թ յո լ Հ յը ։ ի ս կ Տիգ­
՛ր ա ն ն ա շ խ ա տ ե ց վ ե ր ա ն վ ա ճ ե լ ի ր բ ո ւ ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն Հա րա ­
վ ա յի ն շ ր ք ա ն ն ե ր ը ^ ։ Ա յս տ ե ղ ճ Տ ի գ ր ի ս գետ ի Հ յո ւ ս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ * վ ո —
րը Մ ե ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հա րա վա մա սն ե ր Հ Տ ի գ ր ա ն ը վ ե ր ա գ ր ա վ ե ց մի
շա րք շ ր ք ա ն ն ե ր և շ ր ք ա ս լա տ ե ց ո ւ ս լա շա ր ե ց տ եղա կա ն ա մ ր ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց մե կը ք վ ո ր ի մ ե ք պ ա տ ս պ ա ր վ ե լ ե յի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Լ ո ւ -
ԿԻ ո ւս Փ ա ն ն ի ո ւս զորա վա ր ն ո ւ ն ր ա զորքերը։ Փ ա ն ն ի ո ւս ի ն քի ն չ - ֊
պ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Գ ի ո ն ը ՜ք Մ իքա գետ քից ո գ ն ո ւ թ յա ն ե ր յե կ ե լ և
ա զա տ ել ի ն ք ը Լ ո ւկ ո ւլլո ս ր ։
Ն ո ւ յն պ ե ս և Մ իՀրգա տ ըք Վոր ը մ տ ե ՛լ ե ր ն ա խ Փ ոքր Հ ա յք ի
ա ր և ե լ յ ա ն շ ր ք ա ն ն ե ր ը } ա Հ ա բ ե կ ե լ ո վ ա յս տ ե ղ Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի * յը ր ~
վ ա ծ ո ւ թ ո ւ յլ ո ւժ ե ր ը և կ ո տ ո ր ե լո վ մա ս ա ռ մա ս թ շնա միներինճ
մեծ ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ գրա վել եր իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ա ր և ե լյա ն
մա սերը։ Ա յս տ ե ղ ի ց ն ա կ ո չ ե ր ա ր ե լ ի ր ժ ո ղ ո վ ր գ ի ն զ ե ն ք ա էւԱ ել ո ւ
ա պ ստ ա մբել և խ ոստ ա ցել եր ա զա տ ե լ բ ո լո ր պ ոնտ ա ցիներին, վ ո ֊
լա ն ք Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի մոտ ա շխ ա տ ո ւմ ե յի ն վորպ ես ս տ ր ո ւկ ն ե ր ։

ւ Տ ւս Ա սլ պ ի и» Ъ ., Մ ի Հ ր ղ ա ս » .) գ լ . 8 8 /* ն им и ս ի ո ւ. ս 7* ի ո ն, գք. 36,

գ լ . 8 — 9м
շ Տե ս գք. 3 6 , գ լ. 10։

161
Տի^ւ՚ա Ա 1%. յեվ ձ ո ո մ լւ-II
Ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Գ ի ո ն ը 1, գ ր կ ա բ ա ց ը ն դ ո ւ ն ո ւ մ հ ը
և ո գ ն ո լմ Մ ի Հ ր գ ա տ ի ն , վորովՀետ Լւ ա տ ե լո ւ թ յա մ բ լց վ ա ծ հ ր գ ե ս լի
Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ո ւ ն ր ա ն ց դ ա ժ ա ՜ն ո ւ Հ ա ր ս տ ա հ ա ր ո ղ ի շ խ ա ն ա վ ո ր ­
ները։
Յերր. Մ ի Հր դ ա տ ը Փ ո ք ր Հ ա յք ի ց ա նցա վ Պ ոնտ ոսի ներքին
գա վա ռներըՀ նրա դ ե մ դ ո ւր ս յե կ ա վ Հռոմեա կա ն Փ ա ր ի ո ւս Հա գ-
ր ի ա ն ո ւս զորա վա րը։ Ս ա կ ա յն Մ իՀրդա տ ի նա խ կին վա րձկա ն
թրա կա կա ն ԴՈՐՔԸ_ ե ն մ ա ն ա պ ե ս նա և. պ ոնտ ա ցիները, վորոնք
Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ն ս պ ա ս ա ր կ ո ւմ ե յի ն ի ր ր և ս տ ր ո ւկ ն հ ր Հ կա պ Հա ս­
տ ա տ եցին Մ իՀրգա տ ի Հետ , ոգնեցին ն ր ա ն ՜ և տ եղի ո ւն ե ց ա ծ
ճա կա տ ա մա րտ ի ժա մա նա կ խ մ բեր ո վ ա ն ցա ն նրա կողմը։ Հռոմա -
յե ց ի ն ե ր ը թ ե և ա յս ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւ մ մ ե ծ կ ո ր ո ւ ս տ ն ե ր ե յ ի ն կ բ ե լ,
ս ա կ ա յն Հ ա դ ր ի ա ն ո ւ ս ը կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ե ր ա ղ ե տ ա լի մ ա ր տ ը դ ա դ ա ր ե ց ­
ն ե լ շ ն ո ր Հ ի վ մ ի ա յն ա յն Հա նգա մա նքի, վոր թ շնա մին ստ իպ վա ծ
եր մա րտ ա դա շտ ից դ ո ւր ս տ ա նել Մ իՀրգա տ ին, վորը ծա նր վիրա -
վորվել եր^։ Հռոմեա կա ն պ ա րտ վա ծ զո ր ք ի էէնա ցո րգնևրը փախան
ո ւ ա մրա ցա ն Կ ա բիրա բ ե ր գա ք ա ղ ա ք ո ւմ ։
Հա դ ր ի ա ն ո ւս ի ն ո գ ն ո ւ թ յա ն Հ ա սա վ Տ ր ի ա ր ի ո լս ը , վ ո ր ը ն ր ա ն
պ ա շտ ո նա նկ ա րեց և փ ո խ ա ր ի ն ե ց *։ Ս ա կ ա յն ս ա ևս չկ ա ր ո ղ ա ­
ց ա վ դ ո ւր ս վ տ ա ր ե լ Պ ոնտ ոսի ց թ շե ա մ ո ւն և Հա րկա դրվա ծ յե ղ ա վ
ձ մ ե ր ե լ 4 * ա զ ի ո ւ ր ա յ ո ւ մ 1 դ ե մ ա ո. դ ե մ Մ իՀրգա տ ի զորա բա նա կին,
վորը գ տ ն վ ո ւմ եր պ ոնտ ա կա ն Цո մ ա ն ա յի կ ո ղ մ ե ր ո ւ մ ։ Մ իՀրդա տ ն
ա մ ր ա ց ա վ ա յս տ ե ղ Իրիս գետ ի Հ ա ր ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ և ա շխ ա տ եց նոր
ո ւժ ե ր Հա վա քել Փ ոքր Հ ա յք ի ց , վորն ա մբողջովին ա զա տ վա ծ եր
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց ։ Ն մ ա ն ա պ ե ս և Տ ր ի ա ր ի ո լս ը դի­
մ ե ց Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ն և , Հ ա յտ ն ե լ ո վ ն ր ա ն ՝ Հա դ ր ի ա ն ոլս ի պ ա ր տ ո ւ­
թ յա ն ո ւ Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի վ տ ա ն գ վ ա ծ դ ր ո ւ թ յա ն մա սի ն ճ խ նդրեց
ն ր ա ն ի ց ո գ ն ո ւ թ յո ւ ն ։
Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը , տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ս տ ա ն ա լո վ Հռոմեա կա ն զորքի
ա ն ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն ճ վճռեց Պ ոնտ ոսը փ ր կ ե լո ւ Հա մա ր
դ ո ւր ս տ ա ն ել ի ր զ ո ր ք ը Մ իֆա գետ քից և Հրա ժա րվել Ս » ն գ ր յե փ -
ր ա տ յա ն ի ր ն վ ա ճ ո ւ մ ն ե ր ի ց ։ Ս ա կ ա յն նրա լե գ ե ո ն ն ե ր ը , վորոնք
ո ւր ա խ ո ւ Հա նգիստ ա պ ր ո ւմ ե յի ն ձմեռվա տ ա ք կ ա յա ն ն ե ր ո ւ մ %
Հրա ժա րվեցին ա րշա վա նքի դ ո ւր ս դ ա լ գ ա ր ն ա ն ի ց ա ռ ա Հ '%: Ս ,յս

1 3 6 , գ լ. 9 , 2 ։
2 Տես Գ ի ւէն, գք, 36, գ լ, 9 , 3 — 4 ։
3 Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր գ ա ս ւ ., գ լ , 8 8 ։
4 Տես ն ո ւ յն ը , գ լ. 8 8 ։
6 Հա մեմա ա ե Պլ ո и ա Է ո ւ կ ո ւ ֊լ , , գ լ , 3 4 ։

162
յո ր դ ե ն յե ր կ ր ո ր դ ա ն դ ա էքն ե ր , վ ո ր Հռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ր ե ր ր չ ե յի ն Հը~
նա դա ն դ ո ւմ իրենց Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ի ն և ր մ ր ո ս տ ա ր ա ր ու. ի ն ք ն ա —
գ լո ւի ք էսա խ տ ո ւ մ ե յ ի ն զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն կ ա ր գ ա ս լա Հ ո ւ թ ՜ յ ո ւ ն բ ։
Պ ե տ ք ե ա ս ե լ, վ ո ր 68 թ վի Հա քկ ա կ ա ն ա նտ քող ա րշա վ ա ն ֊
ր ի ց Հ ե տ ո Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը г ս կ ս ե լ ե ր խ ի ս տ տ ա տ ա ն վ ե լէ Հ ե ն ց
Հ է ւ ռ մ ե ա կ ա ն —Հ ա յ կ ա կ ա ն ա յ ս կ ռ ի էխ երի ժա մա նա կ Հ ո ւո մ ո ւմ ո ւ ժ ե -
դ ո :ց ե լ ե ր ն ո ր ի ց դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն դ Վ ՈՐ Ը . Հա մա —
ռ ո ր ե ն ա շ խ ա տ ո ւ մ ե ր վ ա ր կ ա ր ե կ ե լ ո ւ տ ա ս լա լ ե լ ա յս Հզոր Հա կա ­
ռա կորդ զորա վա րինք վորը Ա ո ւ Ա ա յի Հ ա մ ա խ ո Հ ն ե ր ո ւ կ ո լյ/ա կ ի ց ը ։
Դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յա ն ը և, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , դրա մա տ ե­
րերի ո ւ կ ա պ ա լա ռ ո ւ ն ե ր ի ա գ ի տ ա ց ի ա յի ն պ ե տ ք ե վ ե ր ա գ ր ե լ, վ ո ր
դեռևս 69!68 թ վերին Լ ո ւ կ ո լԱ Ո ս ի ն զ ր կ ե լ ե յ ի ն Ա սի ա յ ի ո ւ Կ ի լի -
կ ի ա յ ի կ ո ւ ս ա կ ա լո ւ թ -յ ա ն պ ա շ տ ո ն ն ե ր ի ց ։ Զ ա յ ր ո ւ յ թ ն ա վ ե լ ի և ս ս ա ս տ ­
կա ցել եր նրա դեմ 68 թ վ ի ա ն ա քող կ ռ ի կ ն ե ր ի ց Հետ ո։ Նրա Հեղի­
ն ա կ ո ւ թ յա ն ա ն կ ո ւմ ը Հ ռ ո մ ո ւ մ ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ո ւմ ե ր , ր ն ա կ ա ն ա ր ա ր ,
ղորքի վ ր ա ։ Լ ե գ ե ո ն ա ր ն ե ր ի մեք ա ր դ ե ն լո ւր ե ր ե յի ն պ տ տ ո ւմ , վ ո ր
Հ ռ ո մ ո ւ մ վ ո ր ո շ վ ա ծ ե Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի ն պ ա շտ ո նի ց Հ ե ռ ա ց ն ե լ։ Ա յս պ ի —
սով, 68 թ վ ի կ ո - ի *խ ե ր ի ց ո ւ ն ա Հ ա ն ք ի ց Հետ ո, զինվորների սա ն֊
ձ ա ր ձ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը շ ա ր ո ւն ա կ ո ւ ժ ե ղ ա ն ո ւ մ ե ր և ն ր ա ն ց մեք սա ստ ­
կ ա ն ո ւ մ ե յի ն ը մ բ ո ս տ ո ւ թ յա ն ո ւ ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յա ն տ ր ա մ ա դ ր ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Զորքն ա յժ մ պա Հ ա ն ք ո ւմ ե ր , վ ո ր ի ր ե ն թ ո ւ յլ տ րվի
վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ Ի տ ա լի ա ։ Զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ց շա տ երը , վ ո ր ո ն ց ծ ա ռ ա յո ւ -
թ յա ն ժա մկետ ը լր ա ն ո ւմ եր 67 թվին և վորոնք իրենց զինվո­
ր ո ւ թ յա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ կողոպ տ ել ե յի ն բա զմա թ իվ Հ ա ր ո ւս տ ք ա ­
ղա քներ ու շ ր ք ա ն ն ե լ ւ' ա յժ մ ա յլ և ս ը ն չա զ ո ւր կ պ ր ո լե տ ա ր ն ե ր
չ ե յի ն , ա յլ կ ա ր ո ղ ո ւ թ յա ն տ եր ե յի ն և ո ւն և ո ր ։ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն *
բնա կա ն ե, վոր ն ր ա ն ք չ ե յի ն ո ւ զ ո ւ մ վ տ ա ն գ ի յե ն թ ա ր կ վ ե լ ն ո ր
կ ռ ի էքնե ր ո ւ մ , ա յ լ շտ ա պ ո ւմ ե յի ն վերա դա ռնա լ Ւ տ ա լի ա և ա պ րել
ա յն տ ե ղ կ ո ւշտ և ա ն դ ո ր ր ։
Շն ո ր Հ ի վ իր զորքի ը ն գ դ ի մ ո ւ թ յա ն ը Լ ո ւ կ ո ւ լ յո ս ը , ի ն չ պ ե ս
տ ե ս ա ն ք , ս տ ի պ վ ա ծ յե ղ ա վ էէնալ Մ իքա գ ե տ ք ո ւմ 6 8 16 7 ք?՜վ_ի ա մ -
բողք ձմեռը։ Մ ի ա յն 67 թվխ գա րնա ն ա Կղ բ Ի*^ նա թողեց Տիգ~
րա նա կերտ ն ո ւ Մ ծբինը և , ա ն ց ն ե լո վ Ցեփ րա տ ի ա ք կողմը ո էէն ո ւ-
թ յա ն շտ ա պ եց Պ ո ն տ ո ս ի ն ։ Ղ 'ա տ ա ր կ ե լո վ Մ ի ք ա գ ե տ ք ը և Հ ա ր ա վ ա ­
յի ն Հ ա յա ս տ ա ն ը Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը , ի ն չ պ ե ս մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճիշտ մ ա տ ­
նա նշել ե Մ ոմզենը, Հ ր ա ժ ա ր վ ո ւմ ե ր , ա ն շո ւշտ , բ ո լո ր ի ր փ ա յլ ո ւ ն
Հ ո ւ յս ե ր ի ց , վ ո ր կ ա պ վ ա Հ ա յ1 լա 1 լա ն ա ր շ ա վ ա ն ք ի Հետ :

1 Տւ՚ս М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я ) III, եչ 68։

163
 Մ ի ն չ Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ը Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի ն ո գ ն ո ւ թ յա ն եր գ ն ո ւմ 1 ա ր-
դեն Պ ո ն ա ո ս ո ւմ ս կ ս վ ե լ ե յ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր
ր ր ։ Տ ր ի ա ր ի ո ւս ը , վ ո ր ն ո ւն ե ր մոտ տ ա սը Հա զա ր զորք1 ս կ զ ր ո ւմ '
ա շխ ա տ եց խ ո ւս ա փ ե լ ը ն դ հ ա ր ո ւմ ի ց և ա մ րա ցա վ ի ր ■ճ ա մ բ ա ր ո ւ մ
Գ ա զ ի ո ւ ր ա յի մ ո տ ։ Ս ա կ ա յն յ ե ր ր Մ ի Հ ր դ ա տ ն ո ւ զ ե ց ս լա չա ր ե լ Գ ա ֊
դա սա ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ո ւր գ տ ն վ ո ւ մ ե յի ն Հռոմեա կա ն զո ր ք ի Հա -
փ ըշտ ա կա ծ ա վ ա ր ն ո ւ գ ո ւ յք ը Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի զինվորները սրա ն
Հ ա ր կ ա դ ր ե ց ի ն ո գ ն ո ւ թ յա ն գնա լ Գ ա դ ա սա յ ի կ ա յա զ ո ր ի ն ։ Գ ո ւր ս
գ ա լո վ ա մ ր ա ց ր ա ծ ճ ա մ բ ա ր ի ց ' Տ ր ի ա ր ի ո ւ ս ը ս տ ի պ վ ա ծ յե զ ա վ մ ա ր -
աի բ ռ ն վ ե լ Մ իՀրդա ա ի Հետ Գ ա զ ի ո ւ ր ա յի և Զ ե լա յի միՀև խ իստ
վ տ ա ն գ ա վ ո ր վ ա յր ո ւ մ ։ Չ ն ա յա ծ վոր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ց ո ւ յց տ վին
թ շնա մ ո ւն ո ւժ ե ղ դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն Հա յ - պ ո ն տ ա կ ա ն զո բ ք ե ր ը կա ­
ր ո ղ ա ց ա ն յե տ մ ղ ե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Հ ե տ և ա զո ր ը մ ի տ ղ մ ո ւտ ձ ո ր ի մեՀք-
ո ւր ն ա գրեթե ա մ բ ո ղ ջ ո ւ թ յա մ բ կո տ ո ր վ ե ցէ Փ ա խ ո ւս տ ի և յի ն դի­
մ ե լ ո ւ ա զ ա տ վ ե լ մ ի մ ի ա յն ինքը Տ ր ի ա ր ի ո ւս ը և Հռոմեա կա ն Հ և ֊
ծ ե լա զ ո ր ը ։
Ըստ Ա պ պ իա նռսի և Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն Հոռ-
մեա կա ն զ ո ր ք ի ց ս պ ա ն վ ե լ ե յի ն ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ո ւմ 24 ռա զմա կա ն
տ ր ի բո ւն ն ե ր է 150 Հ ա ր յո ւ ր ա պ ե տ ն ե ր և մոտ 7000 զինվորներ г
Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի ա յս ծա նր պ ա ր տ ո ւ թ յա ն մա սին ա ռա նձնա պ ես ո ւ—
շա դրա վ ե Կ իկերոնի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վորը մ ա տ ն ա ն շո ւմ և, վոր
ինքը, Հ ե տ և ե լո վ Հռոմեա կա ն պ ա տ մա գիրների ո ր ի ն ա կ ի ն 1 լռ ո ւ­
թ յո ւ ն ե պ ա Հպ ա ն ե լո ւ պ ա ր տ ո ւ թ յա ն մա սին։ Վ եր Հ ի ն ս , ա ս ո ւմ և
Կ ի կեր ո ն ը յ ա յն ք ա ն մ ե ծ ե ր , վ ո ր գ լխ ա վ ո ր Հրա մա նա տ ա րը ի մ ա ­
ցե լ եր նրա մա սին վոչ թ ե ճա կա տ ա մա րտ ին մ ա ս ն ա կ ց ո ղ լր ա բ ե ­
ր ի ց » ա յլ ժ ո ղ ո վ ր դ ի մեՀ պ տ տ ող լո ւ ր ե ր ի ց ՜։ Ս պ ա ն վ ա ծ ն ե ր ի դ ի ա կ ­
ն ե ր ը , յե ր ե ք տ ա րի ա նթա ղ Տքնա լուց Հետ ո, Հող ին եր Հա նձնել
Պ ո մ պ ե յո ս ը 64 թ վին։
Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ը դ ե ռ և ս կես ճա նա պ ա րՀին եր գ տ ն վ ո ւմ , յե ր բ նա
տ եղեկա ցա վ, վոր Տ ր ի ա ր ի ո ւս ը , վորի ն նա ո գ ն ո ւ թ յա ն ե ր գ ն ո ւ /Ր ՝
ծա նր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն եր կ ր ե լ թ շ ն ա մ ո ւց ։ Նա ո ւզ ե ց վերսկսել ճա ­
կա տ ա մա րտ ը և վրեժ՛ ա ռ ն ե լ Մ իՀրդա տ ից Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի պ ա ր տ ո ւ-
թ քա ն Հ ա մ ա ր , ս ա կ ա յն Մ իՀրդա տ ը մա րտ ը չը ն դ ո ւն ե ց և, նա խ ա ­
պ ա տ վ ո ւ թ յո ւ ն տ ա լո վ մ ա ր տ ա վ ա ր ո ւ թ յա ն նա խ կին դ ո ր ծ ե լա կ ե ր -
պ ի ն ճ գերա դա սեց սպ ա սել Տիգրա նին և վերսկսել նրա Հետ մ ի տ -

1 Տսս Ա պ պ; Մ ի Հ ր գ ., գ լ . 8 9 և Պ լ ո ւ ա ա ր ք ո ս , Լ ո ւ / լ ո ւ լ գ լ, 33 ։

2 Տես О е 1ш р . Р о т р е И , IX, 25:

164
..սի ն լ ե ռ ն ա յ ի ն փ ոքր պ ա տ ե ր ա զ մ ը ^ վ ոբ ը յ ի ն չ պ ե ս տ ե ս ա ն ք ) փ ա յ-
ձ ոէ֊ն Հետ ևա նքներ եր տ վել 6 8 թփ ի կ ո ւ ի ֆ յե ր ո ւ մ ։
Գ ա զ ի ո ւ ր ա յի ո ւ Զ ո լ ա յի կ ո ղմ եր ից է ո ւր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն եր
■կ ր և լ Տ ր ի ա ր ի ո ւ ս ը Մ իՀ ր դ ա տ ը շտ ա պ եց յ ետ ք ա շվ ե լ Փ ոքր Հ ա յվ > յ
.վ ե ր ց ն ե լո վ ի ր Հետ ա յն ք ա ն պ ա շա րեղեն) վորք ա ն Հնա րա վոր եր
տ ա նե^։ Իսկ ա յն ) ի ն չ վոր դժվա ր եր տ ա նեի նա վ ո Հ ն չա ց ր ե ց )
վ որ պ ես զ ի դ ժ վ ա ր ա ց ն ե թ շ ն ա մ ո լ պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը ։ Ւ ն չպ ե ս վ կ ա —
յո ւ յմ ե Կ ա ս ս ի ո ւ ս Գ ի ո ն ը 2, նա իր զորքի Հետ նա Հա նֆել եր Տա —
լա վ ր ա յի բա ր ձ ո ւն ք ն ե ր ը ևք ա մ ր ա ն ա լո վ ա յս տ ե ղ ս պ ա ս ո ւմ եր
Տիգրա նի գ ա լս տ յա ն ։ Յ ե վ ն ո ւ յն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ Ա տ ր պ ա տ ա էլա ն ի
թա գա վոր Մ իՀրդա տ ը, վորը Տիգրա նի փ եսա ն ե ր ճ Հա ն կ ա ր ծ ա կ ի
Հ ա ր ձ ա կ ո լք ք ե ե ր ո վ Հ ա լ ա ծ ո ւ մ ո ւ ս ր ի յ ե ր ք ա շ ո ւ մ ա յս ո ւ ա յն կողմ
բրվա ծ Հռոմեա կա ն փ ոքր զորա մա սերը^։
67 թվի գա րնա նը Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ը և ն ր ա զորքը գ տ ն վ ո ւ մ և յի ն
Փ ոքր Հա յք ո ւ մ ճ դ ե մ Հա նդիմա ն Մ իՀրդա տ ի զորա բա նա կի։ Ւսկ
թ ի կ ո ւ ն ք ի ց 9 ի ն չպ ե ս և 68 թ վ ի կո .ի է խ ե ր ո ւ մ ) ն ր ա ն ս պ ա ո ն ո ւմ եր
Տի գր ա ն ը յ վորը վերա գրա վել եր ա ր դ ե ն ի ր բ ո ւ ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն
Հա յ կա կ ա ն Հա րա վա յի ն յ ե ր կ ր ն ե լ ։ը և պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ եր ոգնո ւ ֊
թ յա ն գ ա լո ւ ա ն ե ր ո ք ը ։ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի ու նրա զորքի գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը
խ իստ ծա նր ե ր է վ ո ր ո վ Հ ե տ և Հ ա յ —պ ո ն տ ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ն ա նընգՀա տ
ո ւժ ե ղ ա ն ո ւմ ե յի ն ո ւ ս տ ա ն ո ւմ թա րմ զորա կա ն ո ւ ժ ե ր յ մ ի ն չդ ե ռ .
Հռոմ եա կա ն բ ա ն ա կ ը , վ որ ը շա ր ո ւն ա կ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր եր կրել գրե-
թե չե ր ս տ ա ն ո ւմ ո ժա ն դ ա կ ն ո ր զորա մա սեր։
Ս*ՐԳՀ Կ.ա Ս Ի Ք ո ւ ն ե ն ա լ ո վ կ ո ր ո ւ ս տ ն ե ր ի լ ր ա ց մ ա ն ' Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ը
Փ ոքր Հ տ յք ի ց ս ո ւր Հ ա ն գ ա կ ն ե ր ո ւղ ա ր կ ե ց Կ Ի ւէհ .Ի ա ձ Ի նորընտ իր
Կվ ի ն տ ո ւ ս Մ ա ր կ ի ո ւո Ռ եքս կ ո ւս ա կ ա լի մո տ և խ ն դ ր ե ց նրա նից
ո գ ն ո ւ թ յո ւ ն ։ Ա յս Վ ^րքինը) վ որ ն այդ ժա մա նա կ գ ն ո ւմ եր իր
շրքա ն ը % ա ր դ ե ն Հա սել եր Լիկա ոնիա և ո ւն ե ր ի ր տ ր ա մ ա դ ր ո ւ­
թ յա ն տ ա կ յե ր ե ք լե գ ե ո ն ։ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը լ ի ա Հ ո ւ յ ս ե ր }վ ո ր Մա ր—
կ ի ո ւս Ռ եքսն իր խ նդի րը չի մերժի) վորովՀետ և նա Հետ ևորդ եր
ք ա ղ ա ք ա կ ա ն մ ի և ն ո ւ յն կ ո ւ ս ա կ ց ո ւ թ յա ն և միա ժա մա նա կ ի ր քե­
՜ն ա կ ա լէ եր։ Ս ա կ ա յն տ յդ մ ի ա ն գ ա մ ա յն զ ո ւ ր Հ ո ւ յս ե ր ե յ ի ն ։ Մ ա ր-
կ ի ո ւս Ռ եքսլւ մ եր ժեց նրա ի *ն գ ի ր ը և պ ա տ ա սխ ա նեց} վոր իր
զորքերը չե ն Հ ա մ ա ձ ա յն վ ո ւ մ գ ն ա լ Հ ա յա ս տ ա ն 4*

1 Տես Ա պ ս լ ի ա % ., Մ ի Հ ր գ . , գ լ . 9 0 1
2 Գ ք . 3 6 , գ լ. 14, 2,
3 Տե ս 7* Է ո Ъ, գ ք . 3 6 , գ լ. 1 4 , 2 ։
4 Տես Սա լ լ ո и и МП ի Ո Լ ս , V , քք. 1 2 ե. 1 3 , Հ ա մ ե մ ա տ ն ն ա և Ե ա и ս Է ո ւ. ս
'Գ Է ո %, 3 6 , 1 5 , 1 և 1 7 , 2ս

165
 Վատ ե յի ն նա և Հռոմից Հ ա ս ա ծ լ ո ւ ր ե ր ը ։ Տ ր ի ա ր ի ո ւ ս ի ս լա ր ՝-
ա ո ւ թ յա ն լո ւր ը Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ի ա կա ներ Հ ա ս ն ե լո ւց Հետ ո1 Լ ո ւ-
կ ո ւ լլո ս ի Հ ա կ ա ռ ա կ ո ր դ ն ե ր ը նոր ա ո ֊ի թ ո ւն ե ց ա ն ս ա ս տ կ ա ց ն ե լո ւ
ի ր ե ն ց ԱԼա յ ք ա Ր Ը ն ր ա դ ե մ ։ 6 7 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ը ն ր ա ն ք կա րողա ցա ն-
Հա սնել ի ր ե նց վերջնա կա ն նպ ա տ ա կին։ Ժ ողովրդա կա ն տ ր ի ր ո ւն
Գ ա ր ի ն ի ո ւս ի ա ռ ա Հ ա ր կ ո ւ թ յա մ ր ՚ Հ ռ ո մ ո ւ մ ը ն դ ո ւն վ ե ց մի նոր
որենք, վ ո ր ը Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ց յե տ եր վ ե ր ց ն ո ւմ նրա Հր ա մա նա տ ա ֊
ր ո ւ թ յա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ը ն դ դ ե մ Մ իՀրգա տ ի , ի ն չպ ե ս և Թ իթ ա ն ի ա յ ի
ու Պ ո ն տ ո ս ի կ ո ւ ս ա կ ա լ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , և տ ա լի ս ե ր ա յ դ ի ր ա վ ո ւ ն ք ­
ն ե ր ը ն ո ւ յն տ ա րվա կ ո ն ս ո ւլ Մ ա ն ի ո ւս Ակ_իլի ո ւ ս Գ լա բ ր ի ո ն ի ն ։
Ն ո ւ յն ո ր ե ն ք ո վ ա ր ձ ա կ ո ւր դ ե ր տ ր վ ո ւ մ Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ­
ր ո ւ թ յա ն տ ա կ գ տ ն վ ո ղ ա յն լե գ ե ո ն ա ր ն ե ր ի ն , վորոնց ծ ա ռ ա յո ւ ­
թ յա ն ժա մկետ ն ա րդեն 1Րա Յ ^Լ եր։ Որ ե ն ք ը Հա կա ռա կողներին
ս պ ա էէն ո ւ մ ե ր ն ր ա ն ց գ ո ւ յ ք ի ր ո ն ա գ ր ա վ մ ա մ ր ։ Հ ռ ո մ ի ա յս կա րդա -
դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե Ա պ պ իա նոսը^, ի ս կ ո ւ յն
Հրա պ ա րա կվե լ ե յի ն ա մ բ ո ղ Հ Ա ս ի ա յո ւ մ ։
Ա յս պ ի ս ո վ Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ը , վ ո ր ն ա ր դ ե ն վ ա ր կ ա բ ե կ ե ր յե ղ ե լ ի ր
բ ա ն ա կ ո ւմ 6 8 և 6 7 թ վ ե ր ի ռա ղմա կա ն ա ն ա ջ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ու
պ ա բ տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի պ ա տ ճա ռովի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ո ր ե ն ք ի Հրա պ ա րա ­
կ ո ւմ ի ց Հետ ո կ ո ր ց ր ե ց բ ո լո ր ո վ ի ն ի ր վ ա ր կ ն ո ւ Հ ե ղ ի ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Գ տ ն վ ե լ ո վ ա յս պ ի ս ի ծ ա ն ր դ ր ո ւ թ յա ն մեՀՀ նա տ եսա վ, վոր ի ր ե ն
ո ւ ր ի շ լէո 1 է ն չ բ ա ն չ ե ր Տքնում ա ն ե լ , ք ա ն Հա նձնել Հրա մա նա տ ա ­
ր ո ւ թ յո ւ ն ը կ ո ն ս ո ւլ Գ լա բ ր ի ո ն ի ն , վ ո ր ն ա ր դ ե ն ժա մա նել եր ф п -
ՔԸԲ Աս ի ա ։ Ն ա խ ն դ ր ե ց ա յ ս վ ե ր Հ ի ն ի ն , վ ո ր Հ ա մ ա ձ ա յն Հռոմեա ­
կ ա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ի վորոշմա ն ը ն դ ո ւն ե ի ր ե ն ի ց զորքի գ ե ր ա գ ո ւ յն Հ ը -
ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ս ա կ ա յն Գ լա բ ր ի ո ն ը ևս , ի ն չպ ե ս և Մա ր ֊
կ ի ո ւս Ռ եքսը, մերժեց նրա խ նդիրը և չ Հ ա մ ա ձ ա յն ե ց վերցնել իր
վրա նրա պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ պ ա շտ ո նը , վ ո ր ը դ ա ռ ե լ ե ր չա փ ա զ ա ն ց
դժվա ր ու վտ ա նգա վոր։
9
Ա յս պ ի ս ո վ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ը , թ ո ղ ն վ ա ծ լ ի ն ե լ ո վ ի ն ք ն իրեն և վա ­
խ ե ն ա լո վ , վ ո ր V իՀրդա տ ն ու Տիգրա նն իրեն կ ա ր ո ղ ե ն շբ Հ ս ւ -
պ ա տ ե լ Տ ա լա վ ր ա յ ի մուր* Հ ր ա մ ա ն տ վ ե ց ի ր զ ո ր ք ի ն ա րշա վել Տ ի գ ­
ր ա ն ի դ ե մ , Հ ո ւ յս ո ւ ն ե ն ա լո վ , վ ո ր կ ա Տ_ո զ վ է Հ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի ի բերել
նրա Հ ո գ ն ա ծ զ ո ր ք ը , վ ո ր ը շտ ա պ ո ւմ ե ր ո գ ն ո ւ թ յա ն դ ս>լ Մ ի Հ ր դ ա —
տ ին և ա րդեն գ տ ն վ ո ւմ եր Տեփ բա տ գետ ի մոտ ։ Հռոմեա կա ն լե ­
գեոնները ս կ զ բ ո ւմ , թ վ ո ւ մ ե ր , թ ե կ ա տ ա ր ո ւմ ե յի ն նրա Հրա մա նը?

I ՄիՀրղատ ա, զ է 90, Համեմատն Ա ա լ լ ո ւ ս տ ի ո ւ ս V , քք. 14 (1Հք1է2)?

166
Ս ա կ ա յ ն ձ^Ս\ք* ն ր ա ն ք , դ ո ւ ր ս դ ա լ ո վ Փ ո ք ր Հ ա յ ք ի ց ճ Հա սա ն մեծ
ճ ա ն ա ս լա ր Հ ի մ ո ա , վ ո ր ր մ ի կ ո ղ մ ի ց դ ն ո ւ մ ե ր դ ե ս լի Յ ե վ ւ ր ա տ գ ե .
տ ը , ի ս կ մ յո ւ ս կ ո ղ մ ի ց ճ դ ե ս լի *հ ա լա տ ի ա ճ նրա նք Հրա ժա րվեցին
դ ն ա լ Հա յ ե ր ի դ ե ժ և գ ե ր ա դ ա ս ե ց ի ն յե ա դ ա ո ն ա լ ա ր Ա մ ո ւտ ք ։ Զ ի ն ­
վորների մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա սը, . վորոնց ծ ա ռ ա յո ւ թ յա ն ժա մա նա կն
ա րդեն Լ ր ո ՚ց ե լ ե ր ճ Հ ա յ տ ն ե ց ի ն , վ ո ր Հ ա մ ա ձ ա յն որենքի ա րդեն
իրենք ա րձա կվա ծ են ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց և վ ո ր Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ն ա յլ ե ս
ի ր ա վ ո ւն ք չո ւն ի իրենց ա ոա քնորդելո ւ։
« А ո ւ Հ ե տ և յ ի ն չ ս լ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ Ա Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը^ , Լ ո ւկ ո ւլչո ս ր ,
տ խ ո ւր ու. Հ ո ւ ս ա Հ ա տ վ ա ծ , մ տ ն ո ւ մ ե ր ՛Ա ր ա ն ց վ ր ա ն ն ե ր ը , ն ա և դ ի -
մ ո ւմ եր նրա նց ա ն հ ա տ ա պ ե ս ։ Նա լա ց եր լի ն ո ւմ , ա ղ ա չո ւմ և
մ ի ն չև ի ս կ Հ ա մ բ ո ւր ո ւմ ե ր ն ր ա ն ց ձեռքերը բ ա յց ի զո ւր ։ Հ ռ ո մ ե ա ֊
կ ա ն ղ որ .ր ը էէեա ց ա ն դ ր դ վ ե լի ո ւ կ տ ր ա կ ա ն ա պ ե ս մերժեց գնա լ
Տիդրա նի ո ւ Հ ա յե ր ի դ ե մ , և Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ը ստ իպ վա ծ յե ղ ա վ յե ա
քա շվել դեպ ի Գ ա լա տ ի ա ՜է Ա ր ձ ա կ ո ւր դ ս տ ա ց ա ծ զինվորները Հա -
մ ա ձ ա յն ե ց ի ն ս ա կ ա յն ՛մնա լ ն ր ա բ ա ն ա կ ո ւմ մ ի ն չև ա մա ռվա վերՀը
և Հ ա յտ ն ե ց ի ն , վոր յե թ ե ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ա մ ի ջո ցո ւմ թ շն ա մ ի ն չ ե ­
րևա ո ւ չկ ռ վ ի Հռոմեա կա ն զ ո ր ք ի Հ ե տ ' ն ր ա ն ք ա յն ո լՀ ե տ և իրենց
ա զա տ կՀ ա մա ր ե ն ոլ կցրվեն։ Լ ո լկ ո Լ Ա Ո ս ը , վ ո ր ը դ ո Հ ո լի տ ի լ ի ֊
ներ, վոր ա ր ձ ա կ ո ւր դ ա վ ո ր ն ե ր ն ա ռժա մա նա կ Ա հ ո ւմ ե ն բ ա ն ա կ ո ւ մ 1
Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա վ ը ն դ ո ւ ն ե լո ւ ա յդ ս լ ա յմ ա ն ն ե ր ը , և 6 7 թվի
ա մբողջ ա մա ռը նրա ղորքը Հ ա մ ա ձ ա յն ա յդ ս լ ա յմ ա ն ի կա նգնա ծ
И Ьш д ա ն շ ա ր ժ Գ ա լ ա տ ի ա յի ա ր և ե լ յա ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ և , գ լխ ա վ ո —
ր ա ս լե ս է Տ ր ո կ մ ե ր ի յե ր կ ր ո ւ մ ։
՛հ ո ւ յն ա յս 6 7 թ վ ի ն , յե ր ր Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ը խ ա ղ ա լ ի ք ո ւ ծա ղրի
ա ռ ա ր կ ա յ ե ր դ ա /լե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բ ա ն ա կ ո ւ մ 1 Մի Հ ր դ ա տ ը վ ո չ մ ի ա յն
կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ե ր տ ի ր ե լ ի ր ա մ բ ո ղ ^ թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ը , ա յլև ն ր ա Հե­
ծ ե լա զ ո ր ն ա րդեն ա ս պ ա տ ա կ ո ւմ ե ր Բ ի թ ա ն ի ա յի ա ր և ե լյա ն շ ր ^ ա ն -
ն ե ր ը , ի ս կ Տ ի գ ր ա ն ը , Տ ե փ ր ա տ գ ե տ ն ա ն ց ն ե լո ւց Հետ ո 1 ն ե ր ս ե ր խ ո ւ ­
ժ ե լ հ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա '* և ի ր փ ե ս ա յ ի յ Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն ի Մի Հ ր դ ա տ թա -

1 Տ * ս Լու/լուլ., զ լ, 35։
3 Հռոմեա կա ն զորքի ա նվթ ա ր վերադարձը Փոքր Աս իա Մ ո մզեն ը Համա—
ր ում ե զինվոր ավան գործ՛ում ա յն պ ի սի մի Հրաչքյ վորն ի ր ե ն ի ց դատ յե տ և
թ ո ղ ն ո ւ մ մինչև ի սկ 'Բսհնոփոնի նաՀանՀը (տ ես РИМСКЗЯ ИСТОрИЯ, 111, ե9 6 4 ):
Մ ոմղենի ա յս գնահատականը ակներև, մի չա փ ա զա ն ց ո ւթ յո ւն ե, վորովՀետԱ
Լուկուլլոսը Ս իքա գետ քից նա Հա նՀել ե ր Փ ոքր Սասիաէ գլխ ավորապ ես, Ծ ոփ քի և
նապպա զովկիայի վրա յո վ , վոր ոն ք ր ա րեկա մ ո ւ դաշնա կից յե ր կ ր ն ե ր ե յի ն ։
Հ 8 Ни Պ լ ո ւ и»., Լ ո ւ կ գլ. 3 6 ։ Մպպիանոսի մոտ (գլ* 9 1 ) ^ ապպադով—
կ ի ա յի վրա Հարձակումը վերա գրվա ծ ե ՄիՀրգատ Պոնտա ցուն։

167
գ ա վորի Հետ , Ն վ ա ճ ո ւմ ո ւ ա վ ե ր ո ւմ եր ա յդ յե ր կ ի ր ը , Նա նորից
կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ե ր Հ ա լա ծ ե լ ո ւ դ ո ւ ր ս վտ ա րել յե ր կ ր ի ց Կա պ պ ա դով֊
կ ի ա յի Ա րիորա րզա ն թ ա գ ա վ ո ր ի ՛ս , վ ո ր լլ վ ո չ մ ի ո գ ն ո լ թ յ ո լ ն չե ր
ս տ ա ցե լ վ ո չ էո ւկ ո ւԱ ո ս ի ց , վ ո չ ն ր ա փ ոխ ա նորդ Գ լա ր ր ի ո ն ի ց և վոչ
ե լ Կ ի լի կ ի ա յ ի ն ո ր կ ո լա ա կ ա լի ց ^ ։
67 ա մ ա ռ ը Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի մ ո տ յ ե կ ե լ ե յ ի ն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ­
ր ա կ ո ւ յտ ի լի ա զ ո ր ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ց ն ա խ ն դ ր ե լ եր ո ւղ ա ր կ է լ Պ ոնտ ոս,
վոր պ ես զի ն ր ա ն ք Հ ա մ ա ձ ա յն ը ն դ ո ւ ն վ ա ծ կ ա ր գ ե ր ի կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե ն
ն վ ա ճ վ ա ծ յե ր կ ր ի գ ո ր ծ ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն ա յս լ ի ա զ ո ր ն ե ր ի գ ա լ ն ա յժ մ ,
ի Հ ա ր կ ե , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն ի մ ա ս տ եր։ 67 թ վ ի ա մա ռը Հռոմա յե ց ի -
ները Պ ո ն տ ո ս ո ւ մ ա յլ և ս չ ո ւ ն ե յի ն և վոչ մի թ ի զ Հող և ա յգ յե ր -
կ իրը Հա րկա վոր եր վերստ ին նվա ճել զ ե ն ք ի ո ւժ ո վ ։
6 7 թ վ յի ա մ ա ռ վ ա վերքին Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի բա նա կից խ մբերով
Հ եռ ա ցա ն ա ր ձ ա կ ո ւր դ ս տ ա ցա ծ զինվորներ ը , վոր ո նց ծ ա ռ ա յո ւ ­
թ յա ն ժա մա նա կն ա րդեն լ ր ա ց ե լ ե ր ։ Ն մ ա ն ա պ ե ս և յե ր ի տ ա ս ա ր դ
զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ց շ ա տ ե ր ը Հ ո ւ զ ե ց ի ն Տքնալ ն ր ա մոտ և գ ե ր ա դ ա ս ե ց ի ն
շ ա ր ո ւն ա կ ե լ ի ր ե ն ց զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ը կ ո ն ս ո ւլ Գ լա բ -
րիոնի մոտ ք վ ո ր ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք ք ո ւղ ա ր կ վ ա ծ ե ր ի բ ր և Լ ո ւկ ո ւլ-
լո ս ի փ ո խ ա ն ո ր դ ։ Ա պ պ ի ա ն ո ս ի ա ս ե լ ո վ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա յս մ ե ծ զ ո ­
ր ա վ ա ր ի մ ո տ ա յ ժ մ Տքնա ցել ե յ ի ն մ ի մ ի ա յն ա ն ն շ ա ն թ վ ո վ զ ի ն վ ո ր ­
ն ե ր , վ ո ր ո ն ք բ ո լո ր ո վ ի ն ա ղքա տ ե յի ն և չ ո ւ ն ե յի ն փ ող ճա նա -
պ ա րՀա ծա խ սի Հա մա ր։
Ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի վա րա ծ պ ոնտ ա կա ն ու
Հ ա յկ ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ ք ք ն ե ր ը 9 վ ո ր ն ա փ ա յլ ո ւ ն կերպ ով սկսել եր
յո թ ը տ ա ր ի ա ռա ք, վ ե ր ք ա ն ո ւմ ե յի ն ա յս պ ի ս ո վ բ ո լո ր ո վ ի ն ա ն­
փ ա ռ ո ւն ա կ կ ե ր պ ո վ ։
«Հ ե ն ց ա յս պ ե ս , --- ա ս ո ւ մ ե Ռ ե յ ն ա ք ը , --- յ ո ^ Ր տ ա րվա
կա տ ա ղի պ ա տ ե րա զմ ի ց Հետ ո1 դ ե պ ք ե ր ը պ ա րզա պ ես Հա նգել
ե յի ն դ ա ր ձ յա լ ն ո ւ յն մեկնա կետ ին։ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի • ւք ե ծ ա մ ե ծ
Հ ա ղ թ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը չ ք ա ն ո ւ մ ե յի ն ի ն չպ ե ս մի յե բա ղ ։ Հռոմ ե ­
ա կ ա ն ա ր ծ ի վ ն ե ր ը ն ո ւ յն պ ի ս ի ա ր ա գ ո ւ թ յա մ բ է ի ն չպ ե ս ն ր ա ն ք
գ ն ա ց ե լ ե յի ն . ա ռ ա քՀ յե տ դա րձա ն Յեփ րա տ ից դեպ ի Տա վ­
ր ո ս և Տ ա վ ր ո ս ի ց դ ե պ ի Հ ա լի ս ։ Կ ա պ պ ա գ ո վ կ ի ա ն ա ր դ ե ն կ ո ր ց ը -
վա ծ եր, Р ի թ ա նի ան ա նդա մա տ վա ծ} պ րովինցիա Ա սիա ն
վտ ա նգվա ծի։ ՚

1 Տես ի п ն , գ ք . 3 6 , գ լ. 1 7 , 1 և. Цի կ ե ը ո ն, Պ ո մ ս լե յ ո ս ի Հրա մա նա ­
տ ա ր ո ւ թ յա ն մա սին, V, 12։
2 Մ ի Հ ր գ ա տ ., գ լ . 9 0 ։

3 К е I ո а с հ, М Ш Ш сЫ е Е ираЮ г, եչ 377»
168 .
 Թէ. վ ո ր ք ա ն ծա ն ր դ ր ո ւ թ յո ւ ն ե ր ս տ ե ղ ծ վ ե լ Փ ո ք ր Ա ս ի ա յո ւ մ
'137 թ վ է Վ ա րքերին1 այ դ մ ա ն ր ա մ ա ս ն մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա րվա ծ Կ ի֊
.կ ե ր ո ն ի «՜Պ ո մ պ ե յ ո ս ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յա ն մա սինս ճ ա ռ ո ւմ ։ / 'ր
■ ա յգ ձա ոի մ ե ք 1 Կ ի կ ե ր ո ն ը ն շ ո ւ մ ե ։ վ ո ր Բ ի թ ա ն ի ա յո ւ մ Հ ր դ ե Հ վ ա ծ
■ո ւ վ ո փ ն չ ա ց վ ա ծ ե յ ի ն բ ա զ մ ա թ ի վ դ յո ւ զ ե ր ե վ ո ր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա մ ՝—
յ?-ո դ ք Ա ս ի ա ն ս պ ա ս ո ւ մ ե ր , վ ո ր յ ե ր կ ո ւ Հզոր թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը , վո—
յւ ո ն ք Հռոմ ի ա մենա վո խ երի մ թ շնա միներն ե յի ն , կըներ խ ո ւժե ն
շուտ ո վ և կ ա վ ե ր ե ն Հռոմ եա կ ա ն շր ք ա ն ն ե ր ը ։ Վ տ ա ն գ ե ր ս պ ա ո ն ո ւ մ ՝,
նրա ա ս ե լո վ , Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ր ա մ ա տ ե ր ե ր ի Հ ա ր ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն , վ ո ր
՛ն ր ա ն ք զե տ եղ ե լ ե յի ն պ ետ ա կա ն է*ա ր կ ե ր ի Հա վա քմա ն գ ո ր ծո ւմ ։
Հ ո ւս ա լք վ ե լ ե յի ն , ա ս ո ւմ ե ն ա , բա ժ ն ե տ ե ր ե ր ը ե վ ա ր ձ կ ա լա կ ա ն
յբ ն կ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի գ ո ր ծ ա կ ա լն ե ր ը , վ ո ր ո վ Հ ե տ և նրա նք գ ի տ ե յի ն ,
վոր թ շն ա մ ո ւ ձիա վոր քոկա տ ների ա սպ ա տ ա կները կա րող ե յի ն
իրենց զր կ ե լ ա մբողք տ ա րվա յե կ ա մ ո ւ տ ի ց ։ Վ ա խ ե ն ո ւ մ ե յի ն վա ր—
ձ ա կ ա լն ե ր ն ա ն գ ա մ ի ր ե ն ց ս տ ր ո ւկ ն ե ր ի ց , վ ո ր ո ն ց ն ր ա ն ք պ ա Հո ւմ
.ե յի ն տ րո տ ա վ ա յր ե ր ո ւ մ ու ՝ա ր տ ե ր ո ւ մ , նա վա Հա նգս տ ն ե ր ո ւմ ու
պ ա Հա կ ա կ ե տ ե ր ո ւ մ ։
07 թ վին Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ծա նր
ո ւ ա ղ ե տ ա լի յ ե ր դ ա ռել վոՀ մի այն Հռոմեա կա ն Ա սիա յո ւ մ , այլև
■ ծ՛ո վ ի վ ր ա ո ւ նա և բո ւն Ի տ ա լի ա յ ո ւ մ ։ Չա փ ա զա նց ո ւժ ե ղ ա ցե լ
.ե յի ն այդ ժա մա նա կ ծովա Հենները, վ որ ոն ք պ ա րզա պ ես տ եր ու
տ նորեն ե յի ն դ ա ռ ե լ Ե գ ե յա ն ո ւ Մ ի ք ե ր կ ր ա կ ա ն ծովերի։ Նրա նք
Հ ա ր ձ ա կ վ ո ւմ ե յի ն վ ոՀ մ ի ա յն ա ռա նձին ն ա վ ե ր ի , ա յլ ն ա և ռ ա զ ­
մ ա կա ն նա վա խ մբերի վրտ ։ Նրա նք շա ր ո ւն ա կ կ ո ղ ո պ տ ո ւմ ե յի ն
ծ ո վ ա փ ն յա շրքա նները և գ ե ր ի ե յի ն տ ա ն ո ւմ մինկևիսկ ա մենա -
ա կա նա վոր Հռոմեա կա ն պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի ն ու զինվորա կա ններին։
Հա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւթ յո ւ ն ը ծ ո վ ո վ Հա փ ա զ ա ն ց վտ ա նգա վոր եր դ ա ռ ե լ և
Ի տ ա լի ա յ ո ւ մ ո ւ ա ռա նձնա պ ես Հ ռ ո Ա ո ւմ , վ ո ր ը Հա ցա Հա տ իկ եր
.ս տ ա ն ո ւ մ * ո տ ա ր յ ե բ կ ր ն ե ր ի ց ճ Հ ա ց ի գ ն ե ր ը խ ի ս տ բ ա ր ձ ր ա ց ե լ ե յի ն
սկսվել եր ա րդեն ա Հա վոր սովը։
Հ ռ ո մ ո ւմ զ գ ա ց ի ն , վոր Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն ս ո վ ո ր ա կ ա ն պ ա շ­
տ ո ն ե յո ւ թ յո ւ ն ը էի կ ա ր ո ղ ա ն ա լո ւ դ ո ւր ս Հ ա ն ե լ յե ր կ ի ր ը ճ գ ն ա ժ ա -
մա յ ի ն այգ գ ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց , այ լ Հա րկա վոր են ա րտ ա կա րգ իշխ ա ֊
ն ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ց ո ղ պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր , վ ո ր ո ն ց պ ե տ ք ե տ րվեն գիկ~
տ ա տ որա կ ա ն լի ա զ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։
Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի նա Հա նքի Հենց ժ ա մ ա ն ա կ ,. ն ո ւ յ ն ա յս 67 թ վին,
ժ ողովրդա կա ն տ ր ի բո ւն Я*ш բ ի ն ի ո լ ս ն ա նցկ ա ցր ե ց Հ ռ ո մ ո ւմ ի ր ա­

ւ Տսս О е 1шрег1о С п . Р о т р е Н , II, 4 — 5 . V , 12, V I. 16:

169
ո_ա Հ ւս ր կ յլ, վ ո ր ո վ Պ ո մ պ ե յո ս ը ստ ա ցա վ դիկտ ա տ որա կա ն ա րտ ա ­
կա րգ ի ր ա վ ո ւ ն ք ՛ն ե ր , վ ո ր ս լե ս զ ի ն ա վ ո չն չա ց ն ե ծովա բա ններին
և վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե ծ ո վ ա յի ն Հ ա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւ թ յա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ի ա ն ­
վ տ ա ն գ ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Պ ո մ պ ե յո ս ը կ ա ր ո ղ ա ց ա վ , ի ր ա պ ե ս , գ ր ա վ ե լ ծ ո վ ա հ ե ն ն ե ր ի ա մ ­
ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և, Հա խ ր ա խ ե լ ո վ նրա նց ո ւժ ե ր ը ' Հա րկա դրեց ն ը ֊
ր ա ն г/ ա ն ձ ն ա տ ո ւ ր լ ի ն ե լ ։ Ա յն ո ւհ ե տ և , 6 6 թ վ ի սկզրներին, ժողո-
վ ը ր դ ա կ ա ն տ ր ի բ ո ւ ն Մ ա ն ի լ ի ո ւ ս ի ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւ թ յա մ բ 1 Պ ո մ պ ե յ ո ս ի ն
տ ր վ ե ց ա ր տ ա կ ա ր գ ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն (1 тр е Г Ш Г П Ո ^Ա Տ) ա ր և ե լյա ն
պ ա տ ե ր ա զ մ ը շ ա ր ո ւ ն ա կ ե լ ո ւ Հ ա մ ա ր ։ Հ ա մ ա ձ ա յն ա յդ ո ր ե ն ք ի Ա բ ե ֊
վ ե լք ի ց յև տ կ ա ն չվ ե ց ի ն Մ ա ր կ ի ո ւս Ռ եքսը և Մ ա ն ի ո լս Ա կ ի լի ո ւ ս
Գ լա բ ր ի ո ն ը և ն ր ա ն ց պ ա շտ ո նները Հ ա ն ձ ն վ ե ց ի ն Պ ոմպ ե յ ո ս ի ն ։ Ա յս
վ հ րջքւնչշ, վ ո ր ը Լու կ ո լԱ Ո ս ի վա ղեմի Հա կա ռա կորդն եր, ստ ա ցա վ
ա յժ մ , բ ա ց ի Գ ա բ ի ն ի ո ւ ս ի որենքով իրեն տ ր վ ա ծ ն ա խ կ ի ն լի ա զ ո ­
ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց , զ ո ր ք ի բ ա ր ձ ր ա գ ո ւ յն Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա-
ո ա ֆ ի կ ա կ ռ ի էխ ե ր ո ւ մ ը ն դ դ ե մ Մ ի Հ ր գ ա տ ի և Տ ի գ ր ա ն ի ու նա և բա ­
ցա րձա կ ի ր ա վ ո ւն ք պ ա տ երա զմ Հ ա յտ ա ր ա ր ե լ ո ւ և Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն
է լն ք ե լո ւ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ժողովրդի ա ն ո ւն ի ց։
66 թ վ ի ն ռ ա զ մ ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը վ ե ր ս կ ս վ ե ց ի ն Ա րե֊
վ ե չ ք ո ւ մ Պ ո մ է ղ ե յո ս ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւ թ յ ա մ բ ։

170
 16. ՊՈՍ՜ՊեՅՈՍհ Ա Ր Բ Ա Ն Ք Ը ՊՈՆՏՈՍ ՅեՎ. ՄԻՃՐԴԱՏհ
ՊԱՐՏՈհԹՅՈհՆԸ
Յ ե ր ր Հ ւ ւ ո մ ո լ մ ը ն դ ո ւ ն վ ո ւ մ ե ր Մ ա ն ի լ ի ո ւ ս ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ո ր ե ն ֊
Ք Ը ՝ *՛'էոմսլե յո ս Ղ / ի ն ք ը գ տ ն վ ո ւմ եր ի լի կ ի ա յ ո ւ մ ։ Ա տ ա նա Էով տ ե -
դ ե /լու.թ յ ո ւ ն , վ ո ր ի ր վ ա ղ ե մ ի Հ ո ւ յս ե ր ը լի ո վ ի ն իրա կա նա ցել են և
վ ո ր ի ր ե ն ե Հ ա ն ձ ն վ ա ծ պ ո ն տ ա կ ա ն ո ւ. Հ ա յ կ ա էլա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի
վ ա ր ո ւմ ը ճ ի ս կ ո ւ յն և ե թ ն ա ս կ ս ե ց ն ա խ ա ս լա ա ր ա ո տ ւէ ե լ պ ա տ երա զ-
մ ի 1։ Լյա կ ա ր գ ա դ ր ե ց դ ա շ ն ա կ ի ց և ս ա ո ր ա դ ր յա լ ա սիա կա ն ի շխ ա ­
ն ա վ ո ր ն ե ր ի ն ո ւ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն , վ որ ո ւղ ա ր կ ե ն ի ր ե ն ո ղ ն ա կա ն զ ո ր ­
քեր։ ե ր ա ն ա Հո զ վ ե ց իր դրոշներ ի տակ Հա վա քել մ ի ն չև ի ս կ այ ն
ա ր ձ ա կ ո ւր դ ա վ ո ր զինվորներին, վորոնք Հրա ժա րվել ևյի ն ՏՈ/ալ
Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի բ ա ն ա կ ո ւմ ։ Ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ժ ՜ա մ ա ն ա կ վ ա ը ն թ ա ց ք ո ւմ նա
Հ ա մ ա կ ե ն տ ր ո ն ա ց ր ե լ ե ր Կ ի լի կ ի ա յո ւ _ մ , բ ա ց ի Մ ա ր էլի ո լ ս ( հ և ք ս ի վ ե ֊
ր ո Հ ի շ յա լ յե ր ե ֆ լե գ ե ո ն ն ե ր ի ց և ա սիա կա ն ոգնա կա ն զ ո ր ք ե ր ի ց >
ա վ ե լի ք ա ն Հ ի ս ո ւն Հա զա ր նոր զորք։
66 թ վի սկզբներին, իր մեծ ա րշա վա նքը ս կ ս ե լո ւ ց ա ռա Գյ
Պ ո մ պ ե յո ս ը ն ա խ ա պ ե ս ա շխ ա տ եց, ի ր ե ն Հ ա տ ո ւկ ա ոա նձին զ գ ո ւ­
շ ա վ ո ր ո ւ թ յա մ բ , դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր և ս տ ե ս ­
ն ե լ * ՜Նա ո ւ ղ ա ր կ ե լ ե ր Մ իՀրդա տ ի մոտ , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Ц ш и-
ս ի ո ւս 7 'ի ո ն ը ՜ , ի բ ր թ ե բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հ ա ­
մ ա ր վ ւա խ ս տ ա կ Մ ի տ ր ո վ ւա ն ե ս ի ն ։ Ա ա կ ա յն , ի ր ա պ ե ս , ն ր ա ո ւղ ա ր ­
կ ա ծ ա յս դ ե ս պ ա ն ը գ ն ա ց ե լ ե ր Պ ոնտ ոս պ ա րզա պ ես Հետ ա խ ո ւ զ ա ­
կ ա ն ո ւ լր տ ե ս ա կ ա ն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ո վ ։ Մ ի և ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ Պ ո մ պ ե -
յո ս ի մ ի ա յլ դ ե ս պ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը գնա ցել եր նա և Տիզբոն բա նա կ­
ց ե լո ւ Հրա Հա ա 4*—ի Հետ և ա ռ ա ջ ա ր կ ե լո ւ , վ ո ր ն ա Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե -
րի Հետ դա շն կ ն ք ե Պ ո ն տ ո ս ի ո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի դ ե մ ։
Ա յս դ ա շ ի ն ք ը գ լ ո ւ խ ե ր յև կ ե լ , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե *հ ի ո ն ը *, ն ո ւ յ ն
ա յն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ > վ ո ր 68թ վ ի ն պ ա րթևա ց թա գա վորին ա ռա -

1 Տես Կ ա ս ս ի ո ւ. սՂ* ի ո %, գ ք .3 6 , գ լ. 4 5 , 1 — 2 ։

շ Գ ք. 36, գ լ. 4 5 , Տ,
Տ Տ4ս գ ք . 3 6 , գ լ. 45, 3։

171
Հա րկել ե յի ն Տիգրա նը և Մ ի Հ ր գ ա տ ը ։ Հրա Հա տ *հ -ի ն խ ո ս տ ո ւ մ հր
տ ր վ ա ծ է ՎՈՐ կրստ ա նա ա մրողք Մ ի ք ա գ ե տ ք ը մ ի ն չև Ց ե փ ր ա տ ,
ա յս ի ն ք ն ' ա յն քե ր կ ր ն ե ր ը , Հոր նրա նից ԴՐա վ ե է եր Հ ա ր ա վ ո ւմ
Տ ի գ ր ա ն ը г Մ ի և ն ո ւ յն ժա մա նա կ ա ռա քա րկ եր ա րվա ծ՛ Հ ր ա Հ ա տ ի ն ,
վոր նա , գ ո ր ծ ա կ ց ե լո վ իբրև գա շնա կիցճ Հա րձա կվի Հ ա յկ ա կ ա ն
թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վրա Հ ա ր ա վ ֊ա ր և ե լ ք ի ց ։
Դ ա շ ի ն ք ի կ ն ք մ ա ն ա ռ ա ք ա ր կ ը , ի ն չ ս լ ե ս մ ա տ ն ա ն շ վ ո ւ մ ե օ լա լո ­
մա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն ո ւ ս ո լ ռ ա ս ի ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ 1, Հ ր ա Հ ա ւո
*Ւ—ի ն Հա մոզել եր ը ն դ ո ւն ե լ Տ ի գր ա ն Р —ի վ ո ր դ ի ն , Տ ի գ ր ա ն Կ ը ր տ -
սերը, ՎՈՐ Ր &ՎԷ սկգբներին ա պ ստ ա մբել եր իր Հոր դ ե մ և
էիա խ ե լ ե ր Տ ի գ բ ո ն ։ Ւ ն ձ թ վ ո ւ մ ե ս ա կ ա յն , վ ո ր տ ի ր ո ղ ո ւ ը ն դ հ ա ն ­
ր ա ց ա ծ ա յս կա րծիքը վ ո չ մ ի ա յն վ ի ճ ե լի յ ե , ա յլև ա ն Հա վ ա ն ա կ ա ն ։
կ ա ս ս ի ո լ յյ Դ ի ՛ո ն ի Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն վ կ ա յո ւ թ յա ն մեք պ ա րզ կ ե ր —
ւգ ո վ ա կ ն ա ր կ վ ա ծ ե, վոր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ դա շինքը Պ ո մ պ ե յո ս ի Հետ
կ ա պ վ ա ծ ' ե յե ղ ե լ Կ րտ սեր Տիգրա նի Տիզբոն գ ա լ ո ւ ց ա ռ ա ք , և ա յս
վ ե ր ք ի ն ր Հ ր ա Հ ա տ *հ—ի ն Հորդորա ծ ե յե ղ ե լ մ ի ա յն ի ր ե ն ո գ ն ե լո ւ
ա ր շ ա վ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ։
«էՒսկ Տիգրա նը, Տիգրա նի վ ո ր դ ի ն , --- վ կ ա յ ո ւ մ Լ Կ ա ս -
• ս ի ո ւս * հ ի ո ն ը ,— վ ե ր ց ն ե լ ո վ իր Հետ մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ց վոմա նց,
վ ո ր ո ն ց Հ ա ճ ե լի չե ր ծ ե ր ո ւ ն ո ւ ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը փ ա խ ա վ Հրա ­
Հա տ ի էէո տ * և յ և ր բ սա մ տ ա ծ ո ւմ ե ր , թ ե ի ն չ պ ե տ ք ե ՝ա ն ե լ
ըստ դ ա շի ն ք ի , վոր կա պ վա ծ եր Պ ո մ պ ե յո ս ի Հետ ճ Հա մոզեց
նրա ն ա ր շ ա վ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն » ՜։
Ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ինք, ($6 քժվի սկգբներին քա ղա քա կա ն
դ ե պ ք ե ր ը դ ա ս ա վ ո ր վ ո ւմ ե յի ն վ ո չ ի նպ ա ստ դա շնա կից թ ա գ ա վ ո ր ­
ն ե ր ի ։ Մ ա սնա վորա պ ես Մ իՀրդա տ ը, վոր ի դ ե մ շուտ ո վ ա ր շա վ ա նք
ե ր ս կ ս ե լ ո ւ Պ ո մ պ ե յո ս ը , ա յլ և ս չե ր կ ա ր ո ղ Հ ո ւ յս դ նե լ վ ոչ պ ա ր­
թ ե ւն ե ր ի վ ր ա , վ ո չ ե լ, ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս , Տ ի գ ր ա ն ի ՛ վ ր ա , վ ո ր ի յե ր -
կ ը ր ո ւ մ ծ ա գ ե լ ևյ ի ն ն ե ր ք ի ն խ ռ ո վ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր և ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ո ւ ն ։
Ւ ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ են Ա պ պ իա նոս ը և Վ ա լե ր ի ո ւ ս Մ ա քսի -
մ ո ւ ս ը , դ ա վ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը Տ ի գ ր ա ն ք*—ի դ ե մ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ տ ե ­
ղի ե յի ն ո ւն ե ցե լ մի քա նի ա նգա մ։ Ա յգ դեպ քերը ս ր ա ն ց մոտ
պ ա տ մ վ ա ծ ե ն ա յն պ ի ս ի վ ի պ ա կ ա ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ ^ , վ ո -

ւ Տես К е 1 п а с Ь , М иЬг1ёа1е Е ираЮ г, եք 382, М о м м с е н , Р им ская

и с т о р и я , т . III, եք 104, Х а л а т ь я н ц , О черк и стори и А рм ен и и , ե չ 208
և ո ւ ր ի շ .։
2 Տ ե ՛ս Գ ի п Ъ , գ ք , 3 6 , գ լ» 5 1 , 2 ։
3 Տես Ա պ սլ ի ա *ե ,, Մ ի Հ ր ,, գ լ. 104 և Վ ա լ ե ր ի ո ւ ս Մ ա ք ս ի մ ո ւս ,
գ ք . 9, գ լ. 11,
.172
 ր ո ն ք ըստ իս վ ի ճ ե լի դ ա ր ձ ն ո ւմ ն ր ա ն ց ա ր ժ ա ն ա Հ ա վ ա տ ո ւ —-
թ յո լն ը 1ւ վ ո ր ո ն ք կա րող ե ն ը ն դ ո ւն վ ե լ միա յն վ ո ր ո շ վ ե ր ա ս լա —
Հ ո ւէ է ե ե ր ո վ ։ Ա յս Հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի վ կ ա յո ւ թ ՛յո ւ ն ն ե ր ի ց յե ր և ո լ մ ե , վոր՜
Տիգրա նի ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ , վորն ա մ ո ւս ն ա ց ե լ եր Մ ի Հ ր ղ յս տ ի Կ լե ո -
պ ա տ րա դստ եր Հետ չ ս ո վ ո ր ա կ ա ն ե յի ն դ ա ո ե լ պ ա լա տ ա կ ա ն խ ա ր ­
դա վա նքներն ու ա ր յո ւ ն ա Հ ե ղ վ ո ճ ր ա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ր , վորոնք
մեծ Տ ւս փ ե ր ո վ ա ռ ա ն ձ ն ա Հ ա տ ո ւկ ե յի ն , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , ն ա /ւ
պ ոնտ ա կա ն, Ս ե լ ե վ կ յա ն և ա յ լ ա ր և ե է յա ն ա ր ք ո ւ ն ի ք ն ե ր ի ն ։
Տ ի գ ր ա ն ն ո ւն ե ր Կ լ ե ո պ ա տ ր ա յի ց , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Ա պ պ ի -
. ա ն ո ս ր *! յե ր ե ք վորդիներ, վորոնք ր ո լո ր ն ել թ ա գա վորա կա ն իշ­
խ ա ն ո ւ թ յա ն ե յի ն ձ գ տ ո ւմ Հոր մ ա Հի ց ա ռա ի ՜Ն ր ա ն ց ի ց մ ե ծ ը , Զ ա ~
ր ե Հ ը 2, Հ ա յ ի շ խ ա ն ն ե ր ի Հետ , վ ո ր ո ն ք դժգոՀ ե յի ն Տիգրա նի ց, իր
Հոր դեմ դ ա վ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն եր կա զմել նրա ն գա ՀըԱ կեց ա ն ե լո ւ
ն պ ա տ ա կ ո վ ։ ,Ւ ա վ ա կ ի ց ն ե ր ը , ի ն չ պ ե ս պ ա տ մ ո ւ մ ե Վ ա լ ե ր ի ո ւ ս Մ ա ք ֊
ս ի մ ո ւ ս ր " է Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յա ն յ ե ր դ ո ւ մ տ ա լ ո վ մ ի մ յ ա ն ց , ի ր ե ն ց աք
ձեռքերիցք րստ տ եղա կա ն ս ո վ ո ր ո ւ թ յա ն , ա ր յո ւ ն ե յի ն թ ո ղ ն ո ւմ
ե ծ ծ ո ւմ փ ոխ ա դա րձա րա ր մ ե կ ր մ յո ւ ս ի ց ։ Դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը սա ­
կ ա յն ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն չ ե ր ո ւն ե ց ե լ և Զա րեՀն ո ւ նրա դա վա կից ը ն ­
կերներր Հ ա ղ թ վ ե լ ե յի ն և ս պ ա ն վ ե լ։ Կ լ ե ո պ ա տ ր ա յի ց ծ ն վ ա ծ Տ ի գ ֊
ր ա ն ի միԳ ա կ վ ո ր դ ի ն ք վ ո ր11 ա ն ո ւ ն ը չ ե պ ա Հ պ ա ն վ ե լ, ՛ո ւ զ ե ց ե լ ե ր
ն ո ւ յն պ ե ս գ ր ա վ ե լ Հոր գ ա Հ ը , ո գ տ ւ է ե լո վ ո ւ ր ի շ ա ռ ի թ ի ց ։ Ծ ե ր ո ւն ի
Տիգրա նր վ ո ր ս ի յե ր գ ն ա ց ե լ ի ր ա յդ վ ո ր դ ո ւ ո ւ կ ր տ ս ե ր Տիգրա նի
Հետ ։ Վ որսի ժա մա նա կ նա վ ա յր եր ր ն կ ե լ ձ ի ո ւց և. ո Լ շա թ ա փ վ ե լ ։
Մ ի Հա կ վ ո ր դ ի ն , թ ո ղ ն ե լո վ ի ր Հ ո ր ն ա յդ ծ ա ն ր վ ի ճ ա կ ո ւմ ճ վ ե ր ց ր ե լ
եր նրա թ ա գ ը և դրել իր գ լ խ ի ն , ի ս կ կ ր տ ս ե ր ը , քքեա լով ն ր ա մոտ ճ
խ նա մել եր ն ր ա ն ե ո գ ն ե լ։ Ծ ե ր ո ւն ի թ ա գա վորր , ո ւշք ի դ ա լո վ 1
Հ ր ա մ ա յե լ ե ր մ ի ֆ ա կ վ ո ր դ ո ւ ն մ ա Հ ա պ ա տ ժ ե լ, ի ս կ կրտ սերին խ ոս­
տ ա ց ե լ ե ր ւոա լ ի ր թա գն ու գա Հը։ Ս ա կ ա յն , Տ ի գ ր ա ն ի Կ ա պ պ ա -
դ ո վ կ ի ա յո ւ մ գ տ ն վ ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ , ա պ ս տ ա մ ր ե լ ե ր , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք ,
նա և. ա յս կրտ սեր վ ո ր դ ի ն ։
66 թվի սկղրներին Տիգրա նր, լո ւր ս տ ա ն ա լո վ իր վոր դ ո ւ
ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , ս տ ի պ վ ա ծ յ ե ղ ա վ ր ն դ Հ ա տ ե լ ի ր Հ ա ղ թ ա ­
կա ն ա րշա վա նքը ն ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յ ո ւ մ և վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ Հա յա ս տ ա ն ։

1 Մ ի Հր դ », գ լ. 1 0 4 ։
- Վ ա լե ր ի ո ւս Մ ա ք ս ի մ ո ւս ի մոտ (գ ք . 9, գ լ. 1 1 ) Տ ի գ ր ա ն ի ա յս մեծ վոր-
դին ա նվա նվա ծ- ե ՏՅւ՚Ա ւՏԼէ?!՞, վ ո 1* Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե Հ ա յկ ա կ ա ն Զա րեՀ

(= 2 « 1 1 ՜1 Ձ Ժ ք 1 Տ ^ ա ն վ ա ն ։
3 Տե՛ս գ ք , .9, գ լ. 11ք 3г

173
'1Լպ ստ ա մբ վ ո ր դ ի ն } վ ո ր պ ա տ երա զմ եր սկսել իր Հ ո ր դ ե մ ' պ ս յր —
է ո ո ւ թ յո ւ ն կրեց, փ ա խ ա վ դա վա դիր Հ ա յ մ ե ծ ՜ա մ ե ծ ն ե ր ի Հ ետ Տ ի զ ր ո ն
և ա յն տ ե ղ ա մ ո ւ ս ն ա ց ա վ պ ա ր թ ե ֆ ւ ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր Հ ր ա Հ ա տ 4 * - ի գ ը ս ~
էոեր Հետ ^է
Կ րտ սեր Տիգրա նի ա յս ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ը Պ ո մ պ ե յո ս ի ա ր ­
շա վա նքի ճիշտ ն ա խ ո ր յա կ ի ն վոէ մ ի ա յն մեծա պ ես թ ո ւ լա ց ր ե ց
դա շնա կից թա գա վորների դիմա դրա կա ն ո ւժ ը » ա յլև պ ա տ ճա ռ,
գ ա ռ ա վ ն ր ա ն ց բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն Հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի վա տ ա ցմա ն։
Ծ երա տ եի Տ ի գ ր ա ն ր յ ի ն չս լե ս վ կ ա յո ւ մ ե Կ ա ս ս ի ո ւս Դ ի ո ն ը ՜, կ ա ս ­
կ ա ծ ո ւ մ ե ր , վ ո ր ի ր վ ո ր գ ո ւ ն գ ր գ ռ ո ղ ը և ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յա ն գ բ գ ո ղ ր
Հենց ի ն ք ը Մ իՀրդա տ ն ե։ Նրա կա սկա ծները, իսկա պ ես, վ որոշ
Հ ի մ ք ո ւ ն ե յի ն ։ Տ ի գ ր ա ն ը , լի ն ե լո վ դ ա շն ա կ ի ց Մ իՀրդա տ ի, վ ա ր ո ւմ
ե ր , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , ի ր ս ե փ ա կ ա ն ո ւ ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յն ք ա ղ ա ­
ք ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ր ։ Յեվ Մ իՀրգա տ ին ձ ե ռ ն տ ո ւ յ ե ր , ի Հ ա ր կ ե , Հ ա յ­
կա կա ն գա Հի վ_րա տ եսնել իր յե ր ի տ ա ս ա ր դ թ ո ռ ի ն , վորի ն նա
կրկա րոդա նա ր ի ր ձ ե ռ ի ն խ ա ղ ա լի ք դ ա ր ձ ն ե լ։
66 թ վի գա րնա նը Պ ո մ պ ե յո ս ը ^ ի լի կ ի ա յի ո ւ Կ ա ս լպ ա դ ո վ կ ի -
ա յի պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յա ն Հա մա ր թողեց Մ ա ր կ ի ո ւս Ռ եքսի յե ր ե ք
լե գ ե ո ն ն ե ր ը և ի ն ք ն ի ր Հ ա վ ա ք ա ծ պ ո ր յչ ե ր ո ֆ ւ ա ռ ա ք շ ա ր ժ վ ե ց դ ե պ ի
Գ ա լա տ ի ա , վ ո ր պ ե ս զ ի փ ո խ ա ր ի ն ե Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ի ն և ը ն ղ ո ւն ե նրա ­
ն ի ց զ ո ր ք ի գ ե ր ա գ ո ւ յն Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Յ ե ր կ ո ւ զ ո ր ա վ ա ր ­
ների Հ ա ն ղ ի պ ո լյմ ը տ ե ղ ի ո ւն ե ցա վ , ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե Ս տ րա -
բ ո ն ը *, *հ ա ն ա լա ա մ ր ո ց ո ւմ դ վ ո ր ը գ տ ն վ ո ւ մ . ե ր Տ ր ո ք մ ե ր ի յե ր կ ր ո ւ մ ։
Թ ե և Լո ւ կ ո ւ լլո ս ի և Պ ո մ պ ե յո ս ի ը ն գ Հ ա ն ո ւ ր բա րեկա էքևերն ա շխ ա ­
տ եցին Հա շտ եցնել ն ր ա ն ց իրա ր Հետ , ս ա կ ա յն , իրա պ ես, նրա նց
.տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը վ ե ր քա ց ա վ փ ո խ ա դ ա ր ձ ա ն ա ր գ ա ն ք ո վ ո ւ վիրա ­
վորա նքներով։ Պ ո մ պ ե յո ս ն ա նվա վեր Հ ա յտ ա ր ա ր ե ց Լ ո ւկ ո ւԱ ո ս ի
„կ ա ր գ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր ա րվա ծ ե յի ն իր ժ ա մ ա ն ո ւմ ի ց Հետ ո,
վերցրեց նրա նից գրեթե ա մբողք 4Ր Ր Ք Ր ե թ ո ղ ե ց նրա ն մի այն
1 6 0 0 զինվոր, վորոնք Լ ո ւ է լո ւ լլո ս ի Հ ե տ գ ն ա ց ի ն Ւ տ ա լ ի ա ։ Վ երա ­
դ ա ռ ն ա լո վ Հ ռ ո մ 1 Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ը , ի ն չ պ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , ա յլ և ս քա ղա ­
քա կա ն վորևե գեր չկ ա տ ա ր ե ց , ա յլ վ ա ր ե ց ա յն տ ե ղ ա նգործ ու
չռ ա յ լ կ յա ն ք և Հա յա ն ի յե ղ ա վ իր քեֆերով ու կ ե ր ո ւխ ո ւմ ո վ ^
« Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս յ ա ն % կ ո չ վ ա ծ ճ <Гփ ա ր թ ա մ խ ն ճ ո ւ յ ք ն ե ր ո վ 3>, վ ո ր ո ն ց Հա -

1 Տես Ս, պ պ Է ա % ո ս , Մ ի Հ ր գ ա ա .ք գ լ . 1 0 4 է 7* Է ո ն , գ ք . 3 6 , գ լ. 5 1 ) 1 .
Հ ա մ ե մ ս ։ա ե ն ա և О Ա է Տ С ե ա 1 Ժ, О в Б С Ы с М е к а П Б , եչ 83։
2 Գ ք. 36$ գ լ, 50, 1։
3 Տե ս XII, 5 , 2 (567):

174
.էքա լ։ ն ա ո ւ ն ե լ/ ա ն չա փ Հ ա ր ս տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , վ որ է ր Հետ տ ա րել եր
կո զ ո ո լտ փ ա ծ Պ ո ն տ ո ս ի ց ո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ։
Տրոքմերի յե ր կ ր ի ց , փ րրր ս ա Հ մ ա ն ա կ ի ց եր Մ իՀրդա տ ի թա —
գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն , Պ ո մ պ ե յո ս ն ի ր ա մ բ ո գ ք բ ա ն ա կ ո վ , վ ո ր ը բ ա ղ կ ա ց ա ծ
եր ա վ ե լի ք ա ն Հ ի ս ո ւն Հ ա զ ա ր մ ի ա յն բ ո ւ ն Հոոմեա կա ն զորքիցս,
մտ ա վ Պ ոնտ ոս, ի ս կ ն ա վ ա տ ո ր մ ի ղ ը , վ ո ր ը բ ա ղ կ ա ց ա ծ ե ր մոտ 2 7 0
ն ա վ ի ց , կ ա ր գ ա դ ր ո ւ թ յա ն ս տ ա ց ա վ վ ե ր ա Հ ս կ ե լ ծ ո վ ա փ ն յա շրքա ն֊
ների վրա և ն ե ց ո ւ կ լ ի ն ե լ ց ա մ ա ք ա յի ն զ ո ր ք ի ա ր շա վ ա նքին։ Պ ոմ-
պ ե յո ս ի զ ի ն ա կ ա ն ա յ ս մ ե ծ ո ւ ժ ե ր ի դ ե մ Մ ի Հ ր դ ա տ ը , վ ո ր ի յե ր կ յի ր ն
յս վ ե ր վ ե լ ո ւ ո ւ ժ ՚ա ս պ ա /ւ ե ր յ ե ղ ե լ Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ժ ա —
մա նա էլ կ ա րողա ցել եր Հ ա վ ա ք ե լ ո ւ դ ո ւր ս բերել ընդա մենը մոտ
3 0 * 0 0 0 Հ ե տ և ա զ ո ր և 2 --- 3 0 0 0 Հ ե ծ ե լ ա զ ո ր Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ց ն ա ա յ լ և ս
չե ր կ ա ր ո ղ ո գ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ս տ ա ն ա լ, վորովՀետ և ծե ր ո ւն ի Տ ի գ ր ա %Ի
դ ե մ պ ա տ ե ր ա զմ ե յի ն սկսել Հրա Հա տ 9*—հ» և Կ ր տ ս ե ր Տիգրա նըէ
Թ ո ղ ն վ ա ծ լի ն ե լո վ ի ն ք ն ի ր ե ն և տ ե ս ն ե լո վ , վոր պ ա տ երա զմի
վա խ ճա նը թ շն ա մ ո ւ զ ո ր ք ի թվա կա ն մեծ ա ռ ա վ ե լո ւ թ յա մ բ գրեթե
կ ա նխ որ ո շվ ա ծ ե ճ Մ իՀր դ ա տ ն ո ւզ ե ց Պ ո մ պ ե յո ս ի Հ ե տ Հ ա շ տ ո ւ թ յ ո ւ ն
խ ո ս ե լ ա ո .ա ն ց պ ա տ ե ր ա զ մ ի և ո ւ ղ ա ր կ ե ց ն ր ա մոտ ի ր դ ե ս պ ա ն ն ե ­
րինէ Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ի ա ոա քա րկա ծ պ ա յմ ա ն ն ե ր ն ա յն ք ա ն
ծա ն ր ե յի ն , վ որ Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յո ւ ն ը գ լո ւ խ չե կ ա վ ։ Պ ո մ պ ե յո ս ը
պ ա Հա նք ե ր գ ր ե լ , վ ո ր Մ իՀրդա տ ը Հա ն ձ ն ե ի ր ե ն պ ոնտ ա կա ն զ ո ր ­
ք ի մեք գ տ ն վ ո ղ փա խ ստ ա կա նն երի ն ու նա և ինքը ա ն ձ ն ա տ ո ւր
լի ն ի ա /ւա ն ց վ ո ր և ե պ ա յմ ա ն ի
66 թ վ ի գա րնա նը վերսկսվեց Պ ո ն տ ո ս ո ւմ պ ա տ երա զմը Մ ի -
Հըրգա տ ի դ ե մ ։ Ի ն չպ ե ս 6 8 --- 6 7 թ վ ե ր ի ն , Մ ի Հ ր դ ա տ ը դ ա ր ձ յա լ վ ա ­
ր ե ց պ ա ր տ ի զ ա ն ա կ ա ն լե ո ն ա յի ն պ ա տ երա զմ, վ ոՐՐ* ի ն չպ ե ս տ ե ­
սա նք, մեծ ա ք ո ղ ո ւ թ յա մ բ կ ի ր ա ո ւվ ե լ ե ր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի դ ե մ ։ Ն ա շ ա -

1 Պ ո մ ս լե յո ս ի զ ո ր ք ի թ է Վ ը . ոմղենը յե ն թ ա գ ր ո ւ մ ե ք ա ռ ա ս ո ւն կ ա մ Հի­
ս ո ւ ն Հա զա ր , չտ ա շվա ծ՛ դ ա շ ն ա կ ի ց ն ե ր ի ո դ հ ա էլա ն զորա մա սերը ( տ ե ս РиМ СКЭЯ
ИСТОрИ Я, 111, ե չ 1 0 4 )։ Ռ ե յն ա ք ը բո ւն Հռոմեա կա ն Ղո ը ք է թէՎ էԼ Հ ա շվ ո ւմ ե
6 0 , 0 0 0 ( տ ես АШ11Г1й(Це Е и р Э 1 0 Г , ե չ 3 8 2 } ։ Ս խ ա լ ե , ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս , Ֆ ե ռ ե ռ ո յի
մ ա տ ն ա ն շա ծ- 3 0 ,0 0 0 թ ի վ ը $ վ ո ր ո վ Հ ե տ և ա յ ղ թ ի վ ը } ե Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ 'հ ի ռ ն ի մ ո տ ,
Վո ր է Վ կ ա յո ւ թ յա ն վրա նա Հ Է Ձ ն վ ո ւմ ե (տ ե ս В е л и ч и е и п а д е н и е Р и м а , т. I,
ե չ 212):

շ Տ ե ՛ս Ա սլ պ ի ա ն , . Մ ի Հ ր դ ., գ լ. 9 7 և Պ լ ո ւ տ ., Պ ո մ պ ե յ ո ս , գ լ » 3 2 ։ ք^նձ
թ վ ո ւմ ե, վոր Մ իՀրղա տ ի Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի փ ոքր թ իվը) վոր մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա րվա ծ
ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի մեք^ կ ա ր ո ղ ե վ ի ճ ե լի Հ ա մ ա ր վ ե լ, վորովՀետ և 67 թ վ ի I/ռ ի ֆ ։ ե ր ի
■ժա մա նա կ ն ա ո ւն ե ր յ ի ն չպ ե ս տ եսա նք, ո ւթ ը Հա զա ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ։

* Տես Ս» պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ գ ., գ լ . 9 8 և Դ ի ր ն , գ ք . 36, գլ* 4 5 , 3 — 4։

175
ր ո լն ա կ յե ա ե ր ք ա շվ ո ւմ , Հա ր կ ա դ ր ո ւմ եր Պ ոմպ եյո ս ի ն իրեն Հե­
տ ա պ ն դ ե լ , Հ ա ր ձ ա կ վ ո ւ մ ե ր Հ ա ն կ ա ր ծ ա կ ի , ֆ յա ս ե ր Հ ա ս ց ն ո ւ մ թ ը շ ~
ն ա մ ո ւ ն և , ա վ ե ր ե լո վ ի ր ս ե փ ա կ ա ն յե ր կ ի ր ը ճ ա շ խ ա տ ո ւմ եր
վ ա ր ա ց ն ե լ Հ ւ ւո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը Հ։
Հ ո գ ն ե լ ո վ ա յ ս ա ն վ ե ր ջ ո ւ ա պ ա ր դ յո ւ ն յ ե ր թ ե ր ի ց ճ Պ ո մ պ ե յո ս ը
Հ ա ր կ ա դ ր վ ե ց դ ա դ ա ր ե ց ն ե լ թ շ ն ա մ ո ւ հ ե տ ա պ ն դ ո ւ մ ը և. ն ե ր ս խ ո ւ ժ ե ց
Փ ոքր Հ ա յք , վ որ տ եդ գ ր ե թ ե չ կ ա յի ն պ ոնտ ա կա ն զորքեր, բ ա յց
կ ա յի ն ի ր մեծ զորքի ՛Հա մա ր պ ա ր ե ն ի ա ռ ա տ պ ա շ ա ր ն ե ր ։ Ս ա կ ա յն
Մ իՀրդա տ ը ես , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Կ ա ս ս ի ո ւս Գ իոնշ շտ ա պ եց
ն ո ւ յն պ ե ս գ ն ա լ Փ ոքր Հ ա յք , ա մրա ցա վ դ ժ վ ա ր ա մ ա տ չե լի բ ա ր ձ ր
լե ռ ա ն վրա և ա յս տ ե ղ ե ս ա շ խ ա տ ե ց խ ա փ ա ն ե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի
պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը ։ Պ ոնտ ա կա ն թ ռ ո ւց ի կ ձիա վոր Ջոկա տ ները, վ ո ր ո ն ք
շա ր ո ւն ա կ ի ն ն ո ւ մ ե յի ն բա ց դա շտ , ա նրնդՀա տ Հ ա ր ձ ա կ վ ո ւմ ո ւ
Հ ա ր վ ա ծ ո ւմ ե յի ն Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ն և խ մբերով բա նա կ ե յի ն բե­
ր ո ւմ ի րենց կողմե ա նցա ծ դ ա ս ա լ ի ք ն ե ր ի ն ։ Հ /ո ւ տ ո վ Պ ո մ պ ե յո ս ի
դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա ր ե ն ի պ ա կ ա ս ո ւ թ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ա յս տ ե ղ ե ս ծ ա ն ­
ր ա ց ա վ ։ Ո ա յց ն ր ա բա խ տ ից Մ իՀրդա տ ը ստ իպ վա ծ յե ղ ա վ ի ն ք ր
Հեռա նա լ իր Հա րմ ա ր դ ի ր ք ե ր ի ց յ վորովՀետ էւ ա ն ջ ր դ ի ա յդ վ ա յր ե -
բո ւմ սպ ա ռվեցին նրա ջր ի պ ա շա րն երը ։ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա ս ե լո վ **
Մ իՀրգա տ ի գրա վա ծ Հենց ն ո ւ յն ա յս լ ե ռ ա ն զ ա ռ ի վ ա յր ե ր ի վրա
Հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ե ց ի ն ն ր ա Հ ե ռ ա ն ա լո ւ ց Հետ ո ջ ր ի ա ռ ա տ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ,
վորոնցից ոգտ վեցին Պ ոմպ եյո ս ի զորքերը։
Պ ո մ պ ե յո ս ը կ ր ն կ ա կ ո խ Հետ ա պ նդեց Մ իՀրգա տ ին, վորը նա —
Հ ա ն ջ ո ւմ եր Փ ո ք ր Հ ա յք ի ա նտ ա ռա խ իտ ձորերի ո ւ կիրճերի մի­
ջովI ո ւր նա ա նկա րող եր ոգտ ա գործկլ ի ր Հ ե ծ ե լա զ ո ր ը ։ Հ ե տ ա -
պ ընդմա ն ժա մա նա կ Պ ոմպ եյո ս ի Հ ե տ և ա զ ո ր ի և Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի ա ռ ա ն ­
ձ ի ն ջ ո կ ա տ ն ե ր ը , դ ա ր ա ն ա մ ո ւ տ լ ի ն ե լո վ դ մ ե ծ կ ո ր ո ւս տ պա ա ճա ռե­
ցին Մ իՀրգա տ ի Հեծելա զորինԱ յս մա սնա կի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց -
Հ ե տ ո ճ Մ ի Հ ր դ ա տ ը , զ գ ո ւ շ ա ն ա լո վ Պ ոմպ եյո ս ի ն ո ր Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ց '
գ ր ա վ ե ց , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Ս ա ր ա բ ո ն ը '։, <Հ*հասւէւեյրա յ ի 1՝ մ ո տ ա ,֊
գ ո լի ս ե ն ե յի հ ր ա ռ ա տ լե ռ ը » և , ա մ ր ա ն ա լո վ նոր ա յս տ եղ ո ւմ ճ ն ո ­
ր ի ց ո ւզե ց խ ա ն գա ր ե լ Հռոմեա կա ն զ ո ր ք ի պ ա ր ե ն ա վ ո ր ո ւմ ը ։

1 Տ ե ս Գ ի ո ն , ։ գ ք. 30, գլ* 4 7 , 1, Համեմա տե նաև V, պ ս է ՄիՀրգ», գլ» 9 7 г-

2 Գք. 3 0 , գլ* 4 7, Ջ և ա յլն ։
3 Պ լ ո ւ . տ», Պոմսլեյոս, գ լ. 32, 2 ։
4 Տե ս Փ ր ս ն տ ի ն ո ւ ս , II, գլ. 5, 3 3 և. *հ ի ո ն, գ ք * 30, գլ» 47, 4։
5 Տ ե ս X II, 3, 28 (555):
® Ոըոսիուսի մոտ 'հաստրա/լուս ե անվանված՛ ի նքլլ լեռլլ (0<1Տէ1'ՅՕԱ5
աօոտ), տես գ ք . V I, Գէ 4, 81
ՊՈմՊԵՅՈՍ
 Ս ա / լա յն ա յս ա ն գ ա մ Պ ո մ պ ե յո ս ը կ ա ն չե ց ^ 1 'ւ է Կ է ա $ Ь Э ա ձ **՜՜
տ եղ թ ո ղ ն վ ա ծ յե ր ե ք Հռո մ եա կ ա ն լե գ ե ո ն ն ե ր ը և , ա վ ե լա ց ն ե լո վ ի ր
Ղո Ր՝ԲՒ ԹՒ4.1Լ էոՐ ս Կ."ՂմԻ Յ> մ ո ա 2 2 կ ի լո մ ե տ ր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ա ն վ ր ա ,
պ ա Հ ա պ ա ն ո լո ս տ ե ր ի ք ղ թ ա յ ո վ շ ր ջ ա փ ա կ ս լա շ ա ր ե ց Մ իՀրգա տ ի զ ո ֊
ր ա ր ա ն տ կ լւ և ա յ ժ մ ի ն ք ր դ ժ վ ա ր ա ց ր ե ց ս լ ա ր ե ն ի մ ա տ ա կ ա ր ա ր ո ւ մ ը
Մ ի Հ ր գ ա տ ի զ ո ր ք ի ն * ։ Ւ սկ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը ս լա ր ե ն ի ա ն Հրա ժ ե շտ
ս լա շ ա ր ն ե ր ն ա ն ա ր գ ե լ կ ե ր ս լո վ ս տ ա ն ո ւ մ ե ր Յ ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ի ց ,
վորը գրա վել եր Յեփ րա տ ի ձա խ ա փ ո ւմ Պ ո մ ս լե յո ս ի զորա մա սե­
րից մեկը։
Պ ոնտ ա կա ն ղ ո ր քը ) վորի ն կա րողա ցե լ եր Պ ո մ ս լ ե յո ս ը շր^ւ// ~
պ ա տ ել ը ն կ ա վ ա յժ մ խ իս տ ծ ա ն ր դ ր ո ւ թ յա ն մ ե Հ և , մ ա տ ն վ ե լո վ
սովիճ Հա րկա դրվեց մորթել մ ի ն չև ի ս կ իր ձիերը։ Մ նա լ նրա ն
Գ ա ս տ ե յր ա յի մոտ ա յլ և ս ա ն կ ա ր ե լի յ ե ր ։ Ո ւս տ ի պ ա շա ր ո ւմ ի ց 45
որ Հետ ո ճ Մ ի Հ ր դ ա տ ը , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը 1, Հ ր ա մ ա ­
յե ց սպ ա նել պ ոնտ ա կա ն րա նա կի թ ո ւ յլ ո ւ Հիվ ա նդ զի ն վ ո ր ն ե ր ի ն
և խ ո ր ը դ ի լե ր ո վ ա ն ց ա վ ի ր զ ո ր ք ո վ , Հա նդ ա ր տ ո ւ լո ւռ , Հռոմեա ­
կ ա ն ք ն ա ծ ս լա Հ ա կ ա պ ո ս տ ե ր ի շ ղ թ ա յ ի մ ի ֆ ո վ և փ ր կ ե ց իր ր ա ն ա կը
ս ո վ ա մ ւս Հ ո ւթ յո ւ ն ի ց ։ Հ ե տ ե յա լ ա ռ ա վ ո տ ը Պ ո մպ ե յ ո ս ր շտ ա պ Հետ ս։ —
պ ընգեց ն ր ա ն և յե ր ր ո ր գ ո ր ը Հա սա վ ն ր ա յե տ ե ի ց ո ւ ն ո ր ի ց ն ր ա ն
շր9ա պ ա տ եց մի նեղ կ ի ր ճ ո ւ յէ ։ Մ իՀրդա տ ը չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ ա յլ և ս
խ -ո ւս ա փ ե լ ճա կա տ ա մա րտ ից։ Վ ճռա կա ն ու վերՀին կռ ի վ ր տ եղի
ո ւն ե ց ա վ Մ իՀրգա տ ի Հետ * հ ա յլ գ ե տ ի ց դեպ ի Հա րա վ, Ե նգերեսից
մոտ 1 0 կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վրա գտ նվող ա յժ մ յա ն Պ յո ւ ր -
կ ի մոտ , ո ւր Հ ի ւէ ե վ ա ծ ե ր Հ ե տ ո Ն ի կ ո պ ո լ ի ս ք ա ղ ա ք ը ։
Հռոմեա կա ն զ ոՐ Ք Ր է ա ն ց ն ե լո վ Հա կա ռա կորդի թ ի կ ո ւն ք ը և
գ ր ա վ ե լո վ շ ր ջ ա կ ա բ ա ր ձ ո ւն ք ն ե ր ը % գիշերվա լռ ո ւ թ յա ն մեֆ Հ ա ն -
կ ա ր ծ ա կ ի ս ո ս կ ա լի մ ա ր տ ա կ ա ն ա ղ մ ո ւկ բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց և չո ր ս կ ո ղ ­
մից կա րկտ ի նմա ն թ շն ա մ ո ւ վրա թ ա փ ե ց ք ա ր ե ր , նետ եր և տ եգերէ
Ա պ ա Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը ց ա ծ ի ֆ ւս ն բա ր ձ ո ւն ք ն ե ր ի ց և կոտ որեգին
պ ոնտ ա կա ն գ ր ե թ ե ա մբողՀԷ ւս Հ ա ր ե կ վ ա ծ ո ւ խ ուճ ա պ ա Հա ր զ ո ր ա ­
բ ա ն ա կ ը ՛1։
^^Ք Ր Մ ի Հ ր դ ա տ ն ա յս ա ն գ ա մ ևս կա րողա ցա վ թ ո ղ ն ե լ ճա ­
կա տ ա մ ա րտ ի դա շտ ը և ի ր զորքի փ ոքրա թիվ Տքնա ցորդնեբով ու

1 Տ ե ս Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ., գ լ. 9 9 և Պ լ ո ս ա . Պ ո մ պ ե յո ս , գ լ, 3 2 , Յէ

՜ Տ ե ս Պ լ ո ւ ա Պ ո մ պ ., գ լ. 3 2 , 3 և Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս , I, 1, 7։

3 ճ ա /լա տ ա մ ա ր տ ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը տ ա րրեր է լե ր ս լ ե տ րվա ծ զա նա զա ն

ա դ ջ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ , տ ե ս Ապ պ ի ա ն ո ս, Մ ի Հ ր դ ա տ ., գ լ . 9 9 և 1 0 0 , Գ ի ո ն, գ ք . 3 0 ,

գ լ. 4 8 , 3 5 և 4 9 , 1 — 8 և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պ ո մ պ ե յո ս , գ լ • Я 2 , 3 — Տ։

177
ՏխգաւՈ I». յեվ Հ ո ո ւք ք -12
իր ս ի ր ո ւ հ ո ւ . Հ ի պ ս ի կ ր ա տ ի ա յի ո ւ ղ ե կ ց ո ւ թ յ ա մ բ , վ ո ր ը տ ղա մա րդու
-ո ր ե ր Հ ա գ ա ծ Ն ր ա ն մ ի շտ Հ ե տ և ո ւմ եր ո ւ ն ր ա կ ո ղ ք ի ն մ ա ր տ ն չո ւմ '
փ ա խ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա Հ մ ա ն ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ Ս ինորիա ա մ ր ո ց ր է Ա յս
ա ն գ ա մ ևս նա Հ ո ւ յս ո ւն ե ր , վոր ա պ ա ստ ա ն կրգտ նե Հ ա յա ս տ ա ­
ն ո ւ մ և ո գն ո ւ թ յո ւ ն կըստ ա նա ծ ե ր ո ւն ի Տ ի գ ր ա ն ի ց Հ։
Վ ե ր և Հ ի շ վ ա ծ Գ ա ս տ ե յր ա յի տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ր , ի ն չ ս լե ս և Մ ի ֊
Հըր գա տ ի նա Հա նՀփ ճ ա նա պ ա ր Հը Գ ա ս տ ե յր ա յի ց մ ի ն չև Ս ինորիա ,
ս խ ա լ ո ւ խ ա ռ ն ա շ փ ո թ կ ե ր պ ո վ ե ն լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն
լե ր կ ե ր ո ւմ * ]Ս ա ո .ն ա շփ ո թ ո ււէն ե ր ն առաՀ են յե կ ե լ նրա նից, վոր
սկզբնա կա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը ևս ի ր ա ր Հետ Հա մերա շխ չե ն և տ ա լի ս
են Հա ճա խ տ եղա գրա կա ն ա նՀա վա ստ ի ո ւ ա նճշգրիտ տ ե ղ ե կ ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ։ Ա յս մ ո ւթ խ նդիրը, ինձ թ վ ո ւմ ե, ա քողվել եր ի ն ձ
լո ւծ ե լ ե պ ա ր զե լ ա շխ ա րհա գրա կա ն իմ ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն մեք,
վորը նվի րվ ա ծ եր Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն քա րտ եզի մ ա ն ր ա խ ո ւ յզ քըն-
ն ո ւ թ յ ա ն Ղ։
Ա ր գ ճ ի ն կ ա տ ի ո ւն ե ն ա լո վ , վ ո ր ա ռա քա դրա ծ ի մ ն ո ր պ ա ր-
զա ր ա ն ո ււք ե ե ր ը վ ո չ մ ի ա յն կ ա ր և ո ր ե ն Փ ո ք ր Հ ա յ ք ի և Հ ա յա ս տ ա ն ի
պ ա տ մ ա կ ա ն ա շ խ ա ր հ ա գ ր ո ւ թ յա ն Հա մ ա ր , ա յլև ճ շտ ո ւմ ե ն Պոմպ ե—
յո սի ա րշա վ ա նքներ ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը և վ ո ր ո շո ւմ նրա գ որ ք ե ր ի
տ ե ղ ա շա ր ժ ո ւմ եր ի Հ ի ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը ճ ա վ ե լո ր դ չե մ Հ ա մ ա ր ո ւմ ՜
ա յս տ ե ղ և ս կ ա ն գ ա ո ն ե լ ա յդ խ նդրի վրա և ք ն ն ո ւ թ յա ն ա ո .ն ե լ
ս կ զ բ ն ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ն ա վ ե լի Հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն , ք ա ն
ա յգ ա րվա ծ եր ա շ խ ա ր Հ ա գ ր ա կ ա ն ի մ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մեք։
կա րևոր ա յգ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ ե ն ա յս
խ ն դ ր ի ն , թ ա րգմա նա բա ր մեք եմ բ ե ր ո ւ մ ա մ ր ո ղ ք ո ւ թ յտ մ ր , ընդ—
գ ծ ե լո վ ա յն Հա տ վա ծները, վորոնց մ եք տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր են Հա ­
ղ ո ր դ վ ա ծ Գ ա ս տ ե յր ա յի , Ա ի ն ո ր ի ա յի և Ն ի կ ո պ ո լս ի մ ա ս ի ն ։
1 ♦ Ա տ րա բոն X II, 3 , 2 8 (Լ ա յպ ց ի գ 1 9 1 5 ) ճ
([Յ ե ր բ զորեղա ցա վ Մ իՀրղա տ Ե վ պ ա տ ո ր լ»% ն ա տ իրեց
Կ ո լխ ի դ ա յ ի ն և ա յն բ ո լո ր յե ր կ բ ն ե ր ի ն , վ ո ր նրա ն Հա նձնել
եր Ա նտ իպ ա տ որըճ V իսիդի վորդին։ Նա ա յն ք ա ն Հոգս ե ր
ք ա շ ո ւ մ ա յդ տ ե ղ ե ր ի մ ա ս ի ն , վոր կ ա ռ ո ւց ե լ եր ն ր ա ն ց մեք
յո թ ա ն ա ս ո ւ ն և Հ ի ն գ ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վ ո ր ո ն ց մեք գ ր ե լ եր
իր գա նձերի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը ։ *հ ր ա ն ց ի ց ա մ ե ն ա ն շ ա ն ա վ ո ր -
ներն ե յի ն Հիդա րա ն, Բ ա ս գ ո յդ ա ր ի զ ա ն , նա ն. Ս ]ւն ]1ր |ւա ն ,

1 Տ& ս Պ լ ո ւ տ,ք Պ ո մ պ ., 3 2 , 6 — 7 , Վ ա լ ե ր [ւ ո ւս Մ ա ք ս ի էք ո ւ ս , IV .
6, 2 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր գ ա տ ,, գ լ, 1 0 1 ։
2 ՏւՏս է Հին Հայաստանի գլխ ա վոր ճա նա պ ա րՀներշ*, եք 0 8 — 73։

178
 վորը սահմանակից հր Մեծ Հա յքին, ե. հենց ա յդ պատճառով
Թեոփանեսն անվանել եր ա յդ տեղը Սինորիա: Ի ս կ Պ ա ր ի ա -
գրեսի ա մրոգք լե ռ ն ա յի ն շր ք ա ն ը , լի ն ե լո վ քրտ ռա տ Լ ա ն-
ա ш или շ ա ա և ա ն ք ա տ վ ա ծ լ ի ն ե լ ո վ զա նա զա ն կողմերից թ ե ք
ձ ո ր ե ր ո վ և ս ե ս լ լ ե ռ ն ա գ ա գ ա թ ն ե ր ո վ ճ ա յն պ ի ս ի մ ե ծ Հա ր մ ա ­
ր ո ւ, թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ ն ի յ վ ո ր ա յն տ ե ղ եր Հեն ց ^Է^եէ Մ իՀրդա տ ը
գա նձերի պ ա հեստ ա տ եղերի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մա սը• և, իրա պ ես ,
վեՐչ ի վ ե ր ի , ի% քր ես ւ յե ր ր նրա ն Հե տ ա պ ն դ ո ւմ ե ր Պոմ­
պ ե յո ս ը ք ա պ ա վ ի ն ե ց պ ո ն տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ա յս Հ ե ­
ռա վոր եողմերր. և գրավելով Դսւստեյրա յի ւքոտ Ա նգոլիսե-
նեյի1 ջրաոատ լեոը (մոտ եր նաև. Յեվւրսւտը, վորը բաժա­
նում եր Ակիլիսենեն Փոքր Հա յքից) 1 Ա ն ա ց ա յս տ ե ղ մ ի ն չ և
վ ո ր ։ պ ա շա ր վ ա ծ լ ի ն ե լ ո վ Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա վ փ ա խ չե լ բե ռ ­
ներով Կ ո ղ ք ի ս և ա յն տ ե ղ ի ց Բոսփ որ։ Իսկ Պոմպեյոսը ա յս
տեղի մոտ հիմնեց Փոքր ձա յքում "Նիկոպոլիս քաղաքը, վ ո ր ը
էքնո ւ մ ե մ ի ն չ և ա յ ժ մ և շա տ լ ա վ ր ն ա կ վ ա ծ ե » ։

2* Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ք Պ ո մ պ ե յո ս , գ լ • 3 2 , 3 х
<( Ա յ ն ո ւ Հ ե տ և քՊ ռ մ ս լե յո ս ր ] , բ ա ն ա կ դ ն ե լ ո վ ն ր ա դ ո ւր ք ր ճ
շրքա փ ա կ պ ա շա ր ե ց ն ր ա ն ։ Յ ե վ ն ա իՀրդա տ ը^, 4 5 որ պ ա ­
շա րմա նը դ ի մ ա ն ա լո ւ ց Հետ ոճ ի ր զորքի ա մ ե ն ա ո ւժ ե ղ մա ս ի
Հետ ա ն ն կ ա տ ե լի կ ե ր պ ո վ փ ա խ ա վ, ի սկ ա նպ ետ քների ն և
Հ ի վ ա ն դ ն ե ր ի ն ս պ ա ն ե լ տ վ ե ց ։ Ա ա կ ա յն Հետ ո նրա յետեւից
հասավ Յեփրատի մոտերքում Պ ո մ պ ե յո ս ը և ր ա ն ա կ ե ց նրա
մո տ • ր ա յց յե ր կ յո ւ ղ կ ր ե լո վ , վոր նա կարող ե իսկույնԼևեթ
ա նցնել Յեւիրատը* ա ռ ա ք ն ո ր դ ե ց ն ր ա դ ե մ կ ե ս գիշերին իր
սպ ա ռա զինվա ծ զո ր ք ը »։

3* Ն ո ւ յն ը , Պ ո մ պ ե յո ս , գ լ * 3 2 , 6 — 7 Ճ
<гՎերջապես նրանք [Փախչելիս] հասան Սինորա ամ­
ր ո ւթ յո ւն ը , վ որ ր էե փ լ ե ց ո ւ ն ե ր թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն փ ո ղ ե ր ո վ և
թա նգա րժեք ի ր ե ր ո վ է * * * * * Ա յս տ ե ղ ի ց %ա [Մ իՀրդա տ ը^ շա րժ­
վեց Տ ի գ ր ա ՛ն ի մոտ Հ ա յա ս ա ա ն յ սա կէսյ հ յե ր ր սա մերժեց
ե ՛Արա գ լ խ ի Հ ա մ ա ր Հ ա յտ ա ՛ր ա ր ե ց Հ ա ր յո ւ ր տ ա ղ ա ՚Ն դ վա ր֊
ձ ա տ ր ո ւ թ յո ւ ն ' նա ա նցավ Յհփրատի ակունքների մոսա վ և
փ ա խ ա վ Կ ողքիսի մ ի Հո վ »։

1 Մ ե յն ե ք ե յի բն ա գի ր ը փ ոխ ա նա կ ձ ե ռ ա գ ր ա կ ա ն Л у |о Х и П )Ч 1 |С ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ի
ունի Համաձա յն ՜Բսիչանդերի ուղղման, տես М 3 Г к \У 3 Г է» ն ւԸ Օ շ -
пеа1о§1е б е г В а^ гаН й еп . եչ во, ծանոթ..

179
 Հ* Կ ա ս ս ի ո ւս Դ իոն, գ ք . 36, գ լ* 4 Տ , I *
*Ա ր Գ Մ իՀրդա տ ը, յե ր բ ա էքԳ ա մ ե ՛ն ը ա 9ող ա նցա վ'
գրավեց աոժամանակ Արմենիսւյի Անահիտյան յ երկիրը, վ ո -
րը նվիրվա ծ եր մի ինչ վոր համա նուն ա ստ վա ծութ յա ն, և
ա յն ո ւ հ ե տ և ա յս տ ե ղ ն ր ա ն Հ ա ր ե ց ի ն ո ւ ր ի շ շ ա տ ե ր ը : Ւ ս կ յ ե ր բ
Պ ո մ պ ե յո ս ի ն և ս մ ի ա ց ա ն Մ ա ր կ ի ո ւս ի ղինվորները նա վա ­
խ ե ց ա վ և ա յլ և ս չ մ ն ա ց ա յ գ յե ր կ ր ո ւ մ , ա յ լ ի ս կ ո ւ յ ն ա նն կ ա ֊
տ ե լ ի կ ե ր պ ո վ դ ո ւ ր ս յ ե կ ա վ գ ի շ ե ր ո վ և ա պ ա , աուաԳ գ ն ա լո վ
գ ի շ ե ր ն ե ր ը % ճանապարհվեց դեպի Տիգրանի Հա յա ստ ա նը*:
5 ♦ Ն ո ւ յն ը , գ ք * 3 6 , գ լ* 5 0 , Յ ճ
сс[Պ ո մ պ ե յո ս ը ] քաւլաք հիմնեց ա յն տեղում, վորտեւ]
հա ղթ ություն եր տարել1, և տ վ ե ց ի ր վ ի ր ա վ ո ր ո ւ Հ ա ս ա կ ա —
վ ո ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ն ։ Ա յն տ ե ղ նրա նց Հետ միա սին բն ա կ ո ւ­
թ յո ւ ն Հա ստ ա տ եցին ն ա և ցա նկա ցողները Հա րևա ն տ ե ղ ե ր ի ց*
Ցեվ նրա նք գ ո յո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ն և ա յժ մ ե. ա նվա նվում են
էփկոպոլսեցիք»:
6* Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ա տ *, գ լ* 1 0 1 ճ
հ Մ ի Հ ր դ ա տ ը , գ ց ե լո վ ի ր ե ն ի ր մ ի ա յն թ ի կ ն ա պ ա Հների
Հետ դ ե պ ի թ ե ք լե ո ն ե ր ը ճ փախավ ու ա զա տ վեց, և ճ ա ն ւս —
պ ա րՀին նրա ն պա տա Հեցին վոմա նք նրա վա րձկա ն Հեծե­
լա զ ո ր ի ց և մոտ յե ր ե ք Հա զա ր Հետ ևա կներ, վորոնք ուղեկ­
ցեցին նրան մինչև. Աինորեգսւ ա մրոցը**
7 * Ո ր ո ս ի ո ւ ս , գ ք * V I, գ լ * 3х
<гՊ ո մ պ ե յո ս ը * * * Փոքր Հա յքում Դաստրակուս լեոան մոտ
շրջափակ պաշարեց թ ա գ ա վ ո ր ի [ Մ ի Հ ր գ ա տ ի ] բ ա ն ա կ ը » ։
Մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ Հի շա տ ա կ վ ա ծ ե ն , ի ն չ ­
պ ես տ ե ս ն ո ւմ ենք, Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն - պ ո ն տ ա կ ա ն կուի էքնե ր ի և ՄիՀըբ-
դ ա տ ի ն ա Հ ա ն չի յե ր ե ք գ լխ ա վ ո ր վ ա յր ե ր ը Փ ո քր Հ ա յք ո լմ % Դ ա ս­
տ նյ բ ա ն , Ն ի կ ո պ ո լի ս ը և Ս ի ն ո ր ի ա ն ։ Ա յս յ ե ր ե ք վ ա յր ե ր ի ց յե վ ր ո -
պ ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւ թ յա ն մ ե ֆ ա ն վ ի ճ ե լ ի կերպ ով վորոշվա ծ ե
մ ի մ ի ա յն Ն ի կ ո պ ո լս ի տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Նա գ տ ն վ ե լ ե , ի ն չպ ե ս
վերև ա սա ցինք, ա յժ մ յա ն Պ յո ւ ր կ ի մ ո տ , ո ւ ր Հ ա յտ ա բ ե ր վ ա ծ են
ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վ ո ր ո ն ց մեֆ պ ա րզ կ երպ ո վ Հիշա տ ա կվա ծ
ե Ն ի կ ո պ ո լի ս ք ա ղ ա ք ի ա ն ո ւ ն ը ՜։

1 Հ ա մ ե մ ա տ ե ն ա ն . 1Լ պ պ Է ա ն ո ս , Մ ի Հ ր ղ ա տ ., գլ• 105։
2 ՏԱս Т а у 1 о г Л. О ., Лоигпа1 օք а էօւՄ 1п А г т е п 1 а , К и г ё ^ а п յո Ժ
и р р е г М е зо р о 1 а т 1 а , Лоигп. о Г К о у . О е о ^ г . Б о с ., Լ օ ո ժ օ ո 1868, է. 38, եչ Ց02է

180
 Յեվր ոպ ա կ ա ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ց շա տ երը Ռ ե յն ա ք ը р Մա ր կ ֊
յէ ա ր տ ը Լ ո ւ ր ի շ ն ե ր ը 1 կ ա ր ծ ո ւ մ ե ն ս ա կ ա յն , վ ո ր Ն ի կ ո ս լո լի ս ը Հ ի մ ֊
ն ը վ ա ծ ե յե ղ ե լ վսչ թ ե գ ի շ ե ր ա յի ն ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի և Պ ոմպ եյո ս ի
վճռա կա ն Հ ա ղ թ ո ւ թ յա ն վ ա յր ո ւ մ , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւ մ ե ն ք ա ղ ա ք ի
ա ն ո ւնը ( № к О — ТСоХ'.С; = СՀ ա ղ թ ո ւ թ յ ա ն ք ա ղ ա ք })) և Կ ա ս ս ի ո ւս
Դիսնի ու Ա պ պ իա նո սի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ց ո ւ ց ո ւ Ս և եր ը քվկ* & ), ШЛ
Դ ա ս տ ե յր ա յ ի տ ե ղ ո ւ մ , ի ն չ պ ե ս ա յ դ մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ ե վ ե ր և մ ե ջ ր ե ր ֊
վ ա ծ Ս տ ր ա ր ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն մե^ Հտ ես վ կ* 1 ) ։ Ա յս յ ե ն թ ա գ ր ո ւ ֊
թ յռ ւ ն ը Հի մ ս ա վ ո ր ե լո ւ Հա մ ա ր Մա ր կ վ ա ր տ ը մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա ն ո ւմ ,
վոր նա և Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ '( վկ* 2 ) գ ի ֊
շե ր այի ն կ ո վ ի տ եղը ց ո ւ յց ե տ ր վ ա ծ ձ Յ եփ ր ա տ գ ե տ ի մ ո տ ե ր ք ո ւմ » է
Ո ւս տ ի և նա կ ա ր ծո ւմ ե , վոր Մ իՀրգա տ ի վերջնա կա ն պ ա րտ ո ւ ֊
թ յա ն տ եղ ը պ ե տ ք ե լի ն ե ր Յեփ րա տ գետ ի մոտ Յ ե կ ե ղ յա ց Հին
դ ա վ ա ռ ո ւմ ։

Ռ ե յն ա ք ի ու Մ ա ր կ վ ա ր տ ի յե գ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն դեմ, վորը ա ֊
յւ ա ք ի ն Հ ա յա ց ք ի ց Հա մոզիչ ե թ վ ո ւմ ) գ լխ ա վ ո ր ա ռ ա ր կ ո ւ թ յո ւ ն ը
կ ա ր ո ղ ե , ա ն շուշտ , ա յն լ ի ն ե լ, վ ո ր Ս տ ր ա ր ո ն ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ մ ո ւ թ
ո ւ յե ր կ դ ի մ ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց դ ժ վ ա ր ե ա նել վորևե Հ ա ս տ ա տ ո ւն
Հ ե տ և ո ւ թ յո ւ ն г ԸնդՀա կա ոա կը, Ս տ րա րոնն իր ա յդ վ կ ա յո ւ թ յա ն
մ ե ջ Հ ե ն ց ի ն ք ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե , վ որ Դ ա ս տ ե յր ա ֊
յի մոտ ե գ տ ն վ ե լ ճՑեփ րա տ գ ե տ ը , վ որ ը բ ա ժ ա ն ո ւմ եր Ա կ ի լի ս ե ֊
նեն Փ ոքր Հ ա յք ի ց » ։ Յ ե վ ո ւշ ա գ ր ա վ ե , վ ո ր Ս տ ր ա ր ո ն ի ա յս ց ո ւ ց ֊
մ ա ն ը կ ա տ ա ր ե լա պ ե ս Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ ե վոչ թ ե Ռ ե յն ա ք ի և
Մ ա ր կվ ա ր տ ի , ա յլ Ա դ ո ն ց ի ն ո ր յ ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վորն ո ւշա ֊
.գ ր ո ւ թ յ ա ն չ ե ա ռ ն վ ե լ, դ ժ ր ա խ տ ա ր ա ր , ն ո ր ա գ ո ւ յն ո ւս ո ւմ ն ա սի ր ո ւ ֊
թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ։

Ա դ ո ն ց ի կ ս *ր ծ ի ք ո վ ^ Հ Ս ա րա բ ո ն ի Հ ի շ ա ծ Դ ա ս տ ե յր ա ն Հա մա ֊
պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե ա յժ մ յա ն Դ ոստ ա լի ն , վ ո ր ը գ տ ն վ ո ւ մ ե Կա մա խի
և Ա կնի միջև Յեփ րա տ ի ա փ ի մոտ * ո ւմ ե մ ն ' Հենց Հ ա մ ա ձ ա յն
Սա ր ա բ ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն 1 թ ե Յ ե վ ւր ա տ գ ետ ի մոտ և թ ե Փ ոքր
Հ ա յք ի ու Ա կ ի լ ի ս ե ն ե յի ս ա Հ մ ա ն ո ւ մ ։ Պ ետ ք ե ի նկա տ ի ո ւն ե ն ա լ,
վոր Մ իՀրդա տ ի ու Տիգրա նի ժա մա նա կ Ա կ ի լի ս ե ն ե ն յե ղ ե լ ե,
ի ն չպ ե ս մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճի շտ յե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե Ա դոնցը, խ իստ ը ն ֊
դ ա ր ձ ա կ մ ի շր ջ ա ն և բ ո վ ա ն դ ա կ ե լ ե ի ր մ ե ջ վ ո չ մ ի ա յն Հին Հ ա ֊

ւ Տ&ս К е I ո а с հ , М И Ы с Ы е ЕираЮ г, եչ 3 8 5 , ծա ն . 1 և М а г к XV а г է,
Э1е О еп еа1о§1е й ег В а^ гаН й еп , եչ 5 9 — 6 3 »
2 Տ4ս А р м е н и я в э п о х у Ю с ти н и а н а , Վ 54*

181
 էա ս տանի Ց ե կ ե ղ յա ց գա վա ռը, ШЛ > Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ա և Գ ա րա նա -
դին, Մանանաղին, Ա ղ յո ւ ն ը և Մզ ո ւ ր ը 1։
Վ ո ր Գ ա ս տ ե յր ա յի ո ւ. ա յ ժ մ յ ա ն Գ ոստ ա լի ն ո ւ յն ա ց ո ւ մ ը կ ա -
ր ե լի յե ա ֆող և ր ն դ ո ւԱ ե լի Հա մա րել ա յդ ց ո ւ յց ե ն տ ա լի ս ն ա և
ն ե ր ք և մ ե չ բ ե ր վ ա ծ մ ե ր դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Գ ա ս տ ե յր ա յի Հ ե ռ ս /-
վ որ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն Ն ի կ ո պ ո լս ի ց ։
Կ ա ր և ո ր ե ն ա Է յ մ ա տ ն ա ն շ ե լ, վ ո ր ա յժ մ յա ն Գ ո ս տ ա լը Հիշա ­
տ ա կ վ ա ծ ե ն ա և Տ ա յլ ո ր ի մոտ Զ ի մ ա ր ա յ ի ց մոտ 1 0 — 1 2 կ ի լո մ ե տ ր
Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վրա և ա յժ մ յա ն Պ յո ւ ր կ ի ց ( = Ն ի կ ո ս լո լի ս ) Զ ի ֊
մա րսէ տ ա ն ո ղ ճ ա ն ա պ ա ր Հ ի վ ր ա , վ ո ր ը մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ
ե նրա Օ րա գիր մ ի պ տ ո ւ յտ ի մ ա ս ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ե ն » ա շխ ա ­
տ ո ւ թ յա ն մեֆ^է Տ ա յ լ ո ր ի ն կ ա ր ա գ ր ա ծ ա յս Ճ ա նա պ ա րՀը պ ա րզա ­
պ ես Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ն ի կ ո պ ո լ ի ս --- Զ ի մ ա ր ա ճա նա պ ա ր-
Հա գիծն ե, վորի ո ւ ղ ղ ո ւ թ յո ւ ն ը ճիշտ ե վ ո ր ո շ վ ա ծ թե Ա գոնցի
մոտ և թե Կ ո նր ա դ Մ իէէերի բա ցա տ րա կա ն ք ա ր տ ե զ ո լյք *։ Պ եվ-
տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւ մ Ն ի կո պ ոլս ի Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը Զիմա րա -
յի ց ց ո ւ յց ե տ ր վ ա ծ 7 5 Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն կ ա մ մ ո տ 1 1 1 կ ի լո մ ե տ ր г
Պ ա ր զ ե , ո ւր ե /Տ ե , վ ո ր տ ա ր ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Պ յո ւ ր կ --- Ն ի կ ո պ ո լ ս ի ց մ ի ն ­
չև ա յժ մ յա ն Գ ոստ ա լ պ ետ ք ե լի ն ե ր մոտ ա վորա պ ես 100 կ ի ր *-
մետ ր և Գ ոստ ա լի ց մ ի ն չև Զ ի մ ա րա մոտ 1 1 կ ի լո մ ե տ ր ։
Ա յս տ ա ր ա ծ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը մի նոր ա պ ա ց ո ւ յց են, ա ն շո ւշտ ,
Գ ա ս տ ե յ ր ա յի ո ւ Գ ո ս տ ա լ ի ն ո ւ յ ն ո ւ թ յ ա ն ։ Պ ո մ պ ե յո ս ը , Հ ե տ ա մ տ ե լո վ
Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն , վ ո ր ը ն ա Հ ա ն վ ե լո ւ յ ե ր , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , ա րա գա ցրա ծ
յե ր թ ո վ , կա րող եր Հա սնել Գ ա ս տ ե յր ա —Գ ո ս տ ա լի ց Ն ի կ ո պ ո լի ս -
Պ յո լր է լ ճիղ տ և ճ ի շ տ մ ի ա յն յե ր ր ո ր դ որը, ի ն չպ ե ս ա յդ վ կ ա յո ւ մ
են Հին Հ ե ղ ի ն ա է լն ե ր ը ։
ճիշտ պ ետ ք ե Հա մա րել ըստ ա յս մ և Կ ա ս ս ի ո ւս Գ իոնի ու
Ա պ պ իա նոսի Հա ղորդա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր Ն ի կ ո պ ո լի ս ը ՀիԱ ե-
վ ա ծ ե յ ե ղ ե լ վ ո չ թ ե Գ ա ս տ ե յր ա յո ւ մ , ի ն չ պ ե ս յ ե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե ն Ռ ե յ -
նա քը և Մա ր կ վ ա ր տ ը , ա յ լ Պ ո մ պ ե յո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ թ յ ա ն և Մի Հ ր դ ա տ ի
վ ե ր ջ ն ա կ ա ն պ ա ր տ ո ւ թ յա ն տ ե ղ ո ւ մ , ա յս ի ն ք ն 1 Գ ա ս տ ե յր ա յ ի ց մոտ
100 կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա գ տ ն վ ո ղ ա յ ժ մ յ ա ն Պ յո ւ ր կ ո ւ մ г

1 ՏԼս ն ո ւ յն ը , ե$_ 5 4 — 55։

-
Տ ե ս Лоигпа1 օք Л е К оуа1 О е о § гзр Ы сэ 1 5ос1е1у, уо1. 38, Լօււժօո
1868, նաև ն ո ւ յն ա շխ ա տ ությա ն А С Т З ф Ь б В -Է ռուսե րե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը ՛
.М а т е р и а л ы дл я г е о г р а ф и и А зи ятск о й Т у р ц и и *, Т и ф л и с 1874, прил. И
к то м у II . И з в . К а в к . О т д е л . Р у с . Г е о г р . О б щ е с т в а ” :
а Տ ե ՛ս К . М 1 11 е г, Ш п егзП а К о ш а п з , ՏէսէէշՅքէ 1916, եչ 679—680։

182
 Վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մեֆ Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ վ ա յր ե ր ի ց
յե ր ր ո ր դ ի , Սի ն ո ր ի ա յ ի , տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ևս ք ն ն վ ա ծ ե ո ւ վորոշ -
վ ա ձ ի մ ս լա տ մ ա կ ւս Ն -ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն ՛Ս ո ւ յն ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե ^ է
Ս ինորիա ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ի ն չ պ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա րել Կ ո ն ֊
ր ա գ Մ Ի ա 1*ՐՐ> Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե , ա ն շո ւշտ , Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն
քա րտ եզի Աի ն ա ր ա կ ա յա ր ա ն ի ն ։ Ս ա կ ա յն ն ր ա և /?•* Կ ի ս լե ր տ ի
մոտ “ սխ ա լ ե վորոշվա ծ սրա տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Մ ի լլե ր ը Ս ինա ֊
ր ա յի տ ե ղ ը յ ե ն թ ա դ ր ո ւ ժ ե ա յ ժ մ յ ա ն Ս ը ն կ ա ռ ի ճ ո ւ մ , ի ս կ Կ ի ս լե ր տ ն
ա յժ մ յա ն Ա լ ա զ ա յո ւ մ ։ Ս ա կ ա յն , իրա պ ես, նա գ տ ն վ ե լ ե , ի ն չպ ե ս
մ ա նրա մ ա սն ց ո ւ յց ե տ ր վ ա ծ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ ի մ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե ֆ ,
ա յժ մ յա ն Դ ա ղա ա ռիճից, վորը Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ում ե Պեվտ ի ն ֊
դ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե զ ի *Օ հ Ձ 1 օ հ ճ 1 3 ք 1 Տ կ ա յա ր ա ն ի ն , 1 5 Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն
կ ա մ մ ո տ 2 2 կ ի լո մ ե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ր ա ե րստ ա յս տ ա ր ա ֊
ծ ո ւ թ յա ն ր լն 1 լն ո ւժ ե Դ ա ղտ ա ռիճից Աա տ ա ղ տ ա նող ճա նա պ տ րՀի
Վ ր ա , ԱշԿա լ ա յ ի ց մ ո տ 1 5 կ ի լո մ ե տ ր դ ե պ ի Հ յ ո ւ ս ի ս ֊ա ր և մ ո լ տ ք Յ ե վ ւ֊
ր ա տ գ ե տ ի մ ո տ г Սի ն ո ր ի ա յ ի մա սին կա րևոր ե ո ւ եա կա ն Ս տ րա ֊
րոնի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը (տ ե ս վ եր և վկ* 1 ), վոբից յե ր ե ֊
վ ո ւմ ե, վոր նա նշա նա վոր մի ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ւ ե յե ղ ե լ Մ իՀրգա տ ի
թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն մեֆ և գ տ ն վ ե լ ե Պ ոնտ ոսի ու Մ ե ծ Հ ա յք ի սա Հ֊
մ ա ն ո ւ մ ։ Ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , կ ա ր ե լի յ ե
յե ղ ր ա կ ա ց ն ե լ, վ ո ր Տ ի գ ր ա ն Р —ի ժա մա նա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հա րա վ-
ա ր և մ տ յա ն ս ա Հ մ ա ն ը Հ ա ս ն ո ւ մ ե ր մ ի ն չ և ա յ ժ մ յ ա ն Цп պ ֊Ղ * ա ղ ի լ ե ռ -
ները, վորոնց Հ ա ր ա վ ֊ա ր և ե լ յ ա ն ս տ ո ր ո տ ն ե ր ո ւմ , Յեփ րա տ գետ ի
մ ո տ , գ տ ն վ ե լ ե Աի ն ո ր ի ա ն շ ա ն ա վ ո ր ա մ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը * Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն
քա րտ եզի Ս ինա րա կ ա յա ր ա ն ը ։
Վ որ մեր յե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ը Սի ն ո ր ի ա յ ի տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յա ն
մ ա ս ի ն ս տ ո ւ յգ ե և ա ն վ ի ճ ե լի է ա յդ Հ ա ս տ ա տ ո ւմ են Մ ա րկվա րտ ի
ն ո ր դ ի տ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վոր մեֆ են բերվա ծ նրա վ ե ր ո Հ ի շ յա լ
ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե ^ ։ Մ ա ր կ վ ա ր տ ը և ս Հ ա ն գ ե լ ե ա յժ մ ն ո ր յե զ ր ա —
կ ա ց ո ւ թ յա ն , վ ո ր Մ իՀրգա տ ի և Տ ի գր ա ն ի ժա մա նա կ ՛հ ե ր ձ ա ն д л и -֊
վա ռը պ ա տ կա նել ե , Հա վա նորեն, Մ իՀրգա տ ի ն, իսկ սրա վ ե ր ա ն ա ֊
կա ն պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ի ց Հետ ո, ССԱ կ ի լ ի ս ե ն ե ն և *հ ե ր ֆ ա ն ը և թ ե ր և ս
ն ա և Կ ա ր ե ն ի տ ի ս ը Յ ) կ ց վ ե լ ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ։ Ն ր ա յ ե ն թ ա գ ր ո ւ թ յ ս ւ ֊
ն ը Հա վա նա կա ն չե , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Цա ր ե ն ի տ ի ս գ ա վ ա ռ ի

1 Տ /ги էՀ ի ն Հա յա ստ ա նի գլխավոր ճանապարհները 9, ե$_ 6 6 —68։

- ՏԱս к . М 111 е г, И1пегаг1а К о ш ап а, եէ 6 7 6 — 677 և Н. К I е р е г է,
А Н аз у о п К1е1паз1еп 1п 24 В Ш е г п , 1902— 1906:
з ՏԱս 0 1 е О епеа1о&1е с!ег В а^гаН й еп , Ц 63,

183
ն կ ա տ մ ա մ բ , վ ո ր ն ը ս տ մ ե ր յե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն ս լա տ կ ա ն ե լ ե մ ի ն չ և
Ս ի ն ո ր ի ա ն ո ւ Կ ո պ ֊Գ ա ղ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ։
Տեղա գրա կա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ խ նդիրների Հրա մենք ա նհրա ­
ժեշտ Հա մա րեցինք րնդա րձա կ կ ե ր ս լո վ կ ա ն գ ա ռ ն ե լ, վորովՀետ և
այդ մ ա ս ո ւմ սլա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն յե ր կ ե ր ը կա րոտ են 4 ի էքնա կ ա ն
ս ր բ ա գ ր ո ւ թ յա ն ։ Մ ե ր ն ո ր ո լա ո լւքե ա ս ի ր ո լ թ յա մ ր Մ ի Հ ր դ ա տ ի ն ւս —
Հա ն^ի Ճ ա նա պ ա րՀը Գ ա ս տ ե յր ա յ ի ց մ ի ն չև Ս ինորիա ս լա ր ղ կ ե ր ս լո վ
վ ո ր ո շ վ ո ւ մ ե Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի և Ա ն տ ո ն ի ն ո ս ի ճ ա ն ա պ ա ր -
Հ ա ց ո ւ յց ի 2 1 1 П ага-№ к 0 р 0 П 8 և Ւ ^ 0 բ 0 1 ւ Տ - Տ տ է տ 1 Ց Հի՛ն ո ւղ ե գ ծ ե ր ո վ ,
վորոնք քննվա ծ են ո ւ լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ Ա դոնցի և ի մ պ ա տ մ ա կ ա ն *֊
ա չ խ ա ր Հ ա գ ր ա կ ա ն ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ^ ։
Նինորիա ա մ րո ցը , ո ւր փ ա խ ե լ եր Մ իՀրդ ա տ ն ի ր զ ո ր ք ի ա ն —
ն շ ա ն Տքեա ցորդներով^ ն ր ա խ ո չո ր ա գ ո ւ յն գ ա ն ձ ա ս լա Հ ե ս տ ն ե ր ի ց մ ե կ ն
ե ր * Ա յս տ ե ղ ս լ ա Հ վ ո լ մ ե յի ն , ի ն չս լե ս վ կ ա յո ւ մ ե ն Ա պ պ իա նոսը և
Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ձ, վ ե ց Հ ա զ ա ր տ ա ղ ա ն դ դ ր ա մ ( = մ ո տ 2 5 մ ի լի ո ն վ ո ս -
կ ի մ ա ր կ կ ա մ 1 & 1 % մ ի լի ո ն վ ո ս կ ի ռ ո ւ բ լի ) և թ ա ն գ ա ր ժ ե ք ի ր ե ր ո ւ
շորերէ Սի ն ո ր ի ա յ ո ւ մ Մ իՀրդա տ ը բա ժա նեց իր զորքին փ ող և
նվերներ ո ւ Տ ի գ ր ա ն ի մոտ ո ւ ղ ա ր կ ե ց ա յս տ ե ղ ի ց ս ո լր Հ ա ն գ ա կ ն ե ր
խ ն դ ր ե լո ւ նրա նից Հ յո ւ ր ը ն կ ա լ ո ւ թ յո ւ ն ։ Ս ա կ ա յն , ի ն չս լե ս վերև
Հ ի շե ցի ն ք , ծե ր ո ւն ի Տիգրա նը կ ա ս կ ա ծո ւմ ե ր , և վ ո չ ա ռա նց Հիմ֊
ք ի , վոր իր վ ո ր դ ո ւն գ ր գ ռ ո ղ ն ո ւ ի ր դ ե մ բա ր ձ ր ա ց ա ծ ա պ ստ ա մ­
բ ո ւ թ յա ն գ լխ ա վ ո ր դ ր դ ի չ ն ի ն ք ը Մ ի Հ ր դ ա տ ն ե ։ Ո ւս տ ի և ն ա վոչ
մ ի ա յն մերժեց նրա ն ը ն դ ո ւն ե լ և ո գ ն ե լ, ա յլ և ձ ե ր բ ա կ ա լե ց սր ա
ո ւղ ա ր կ ա ծ ս ո ւր Հ ա ն գ ա կ ն ե ր ի ն և ո ւղ ա ր կ ե ց նրա նց Պ ո մ պ ե յո ս ի ն ։
Նա ա զ դ ա ր ա ր ն ե ր ի մ ի ջ ո ց ո վ Հ ա յտ ա ր ա ր ե ց , բ ա ց ի ա յ դ , վ ո ր Մ ի Հ ը ր ֊
դ ա տ ի գ լխ ի Հա մա ր նա ոա Հմա նել ե 1 0 0 տ ա ղա նդ դրա մա վա րձ
( =մոտ 4 2 0 *0 0 0 գերմա նա կա ն վոսկի մա րկ կ ա մ 2 1 0 .0 0 0 վ ո ս կ ի

" յ , Լ Բ Ժ ) ,° ■
Ֆ րա նսա կա ն գիտ նա կա ններ Տո ւր ն ե բի ղ ր և Մորդա նը, ի ն չ­
պ ես և Մ ոմղենը , մ ի ա ն գ ա մ ա յն իրա վա ցի կերպ ով յե ն թ ա դ ր ո ւ մ
ե ն վ ո ր Մ իՀրդա տ ի փ ա խ ո ւս տ ի Հենց ժա մա նա կ Տիգրա նը սկսել
ե ր ա ր դ ե ն վ ա ր ե լ Պ ո մ պ ե յո ս ի Հ ե տ Հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ։

1 Տե ս А л о н ц , А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и а н а , ւ չ 75— 80 և ի մ ա շխ ա ֊
иг ո ւ թ յ ո ւ ն ը * Հ Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ր Յ , 06— 81։
2 Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր ղ ա տ *, գի 101 և Պ լ ո ւ. տ . , Պ ո մ պ ե յո ս , գլ. 33, 6։

3 Տես Рг. Т о и г п е Ы х е , Н Ш о1ге р о Н ^ и е е1 геИ Д О иае й е Г А гш ё-

п1е եչ 774, Л. ձշ М о г ^ а п , Н1з№ 1ге ճս реир1е агш еШ еп , Раг1в 1919, եք 78
և Моммсен, Р и м с к а я и с т о р и я , т. 111, ե չ 107,

184
 Ըստ յե ր և ո ւ յթ ի ն ք Մ իՀրդա տ ը Նա և ի ն ք ն ա յլ և ս Հ ո ւ յս չ ո ւ -
՛ն ե ր ը ն դ ո ւ ն ե լ ո ւ թ յ ո ւ ն գ տ ն ե լո ւ , իր փ ե ս ա յի մոտ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ։
Ա ո ա ն էյ Տ ի գ ր ա ն ի ց պ ա տ ա ս խ ա ն ի ս պ ա ս ե լ ո ւ ն ա իր փ ոքրա թ ի վ զ ո -
րա բա ն ա կ ո վ ա ռ ա ջ շ ա ր ժ վ ե ց Աի ն ո ր ի ա յ ի ց գ ե պ ի Հ յ ո ւ ս ի ս ։ Ն ա Հ ո ւ յս
ո ւ ն ե ր , վ ո ր է Հ ա ս ն ե լո վ Ս և հ ո վ ի Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն ա փ երը իր /’ ոսփ ո —
ր յս ։ն ն ա խ կ ի ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ ՛յո ւ ն ի ց կըկա րողա նա դ ո ւր ս վտ ա րել
իր ա ս լս տ ա մ ր վ ո ր դ ո ւ Ս , է1ո Ր Ր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի Հետ ա ր /լ ե ն դ ա շ ն
եր էլն ք ե լ ։
Մ ի Հ ր գ ա տ ի ճ ա ն ա սլա ր Հը Ա ի ն ո ր ի ա յ ի ց մ ի ն չ և Կ ողքիս մա նրա ­
մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ ե Ա ս լս լի ա ն ո ս ի մ ո տ 1։ Ս ի ն ո ր ի ա յի ց ն ա գնա ցել
.ե ր Ցեփ րա տ ի ա փ երով և Հա սել մ ի ն չև ն ր ա ա կ ո ւն ք ն ե ր ը ։ Ա յս տ ե ղ
՛ն ա ՏՖ ա ցել եր յե ր ե ք որ և կ ա ր գ ի յե ր ր ե ր ե լ ի ր զ ո ր ք ե ր ը ։ Ա յ ն ո ւ ֊
Հետ և ն ա ո է-դ գ վ ե լ ե ր գ ե ս լ ի Հ յ ո ւ ս ի ս Հ ա յա ս տ ա ն ի Խ ո տ ե ն ե * գ ա վ ա —
.ռ ի մ ի ք ո վ է ո ւ ր խ ո տ ե ն ց ի ն ե ր ը և ի ր ե ր ն ե ր ը , զ ի ն վ ա ծ ն ե տ ա ղ ե ղ ն ե ր ո վ
■ու ս լա ր ս ա տ ի էլԱ ե ր ո վ ^ ո ւ զ ե ց ե լ ե յ ի ն փ ա կ ե լ ն ր ա ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը ։ Ս ա ­
կ ա յն Մ ի Հ ր գ ա տ ր ն ր ա ն ց յե տ ե ր մ ղ ե լ և ՛ճ ո ր ս խ գ ե տ ի յ ե ր կ ա յ ն ո ւ -
թ յա մ ր ՈԼ Ս և ծ ո վ ի ա փ երով Հա սել եր Փ ա ս ի ս ( ա յժ մ յա ն Փ ո թ ի )
.և ա յն տ ե ղ ի ց 'հ ի ո ս կ ո ւ ր ի ա ս ։ Մ ի Հ ր դ ա տ ի ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը պ ե տ ք ե ը ս տ
տ յս մ յե ն թ ա գ ր ե լ ա յժ մ յա ն Ա շ կ ա լա յի և Ե ր զ ր ո ւմ ի մոտ ով դեպ ի
Թ ո ր թ ո ւ մ և ա յս տ ե ղ ի ց Ա ր դ վ ի ^ի ո ւ Կ ա թ ո ւմ ի վրա յո վ դեպ ի Ս ո լ֊
խ ո ւմ ։
Մ ի Հ ր գ ա տ ի վ ւա խ ո ւս տ ի ց Հետ ո Պ ո մ պ ե յո ս ը պ ա տ երա զմը ն ր ա
դ ե մ Հա մա րեց վ ե ր կ ա ցա ծ և ն ո ւ յն 0 6 թ վ ի ն ա ռա ջնորդեց ի ր զոր—
ք ը դեպ ի Հ ա յա ս տ ա ն ։

1 Տես Ա սլ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ., գ լ . 1 0 1 , Հ ա մ ե մ ս / ա հ ն ա և Պ լո ւ տ ., Պ ոմ­
պ ե յո ս 32, 7 և 'Ւ ի ո ն , գ ք . 3 0 , գ լ . 50, 2 — 3։
- Հ յո ւ ր շ մ ա ն ը կ ա ր ծ ո ւմ ե, վ որ Խ ոտ ե ն ե ն (Х ш Т Т ('/7])# վ ո ր ր Հին Հ ա յա ս տ ա ­
նի գա վա ռներից մեկն ե, գտ ն վ ե լ ե Յեփ րա տ գետ ի ա կ ո ւն ք ն ե ր ի ու Ա փ սա րոս
գ ե ա ի մ ի Հ և ( տ ե ս «[.Հ ի ն Հ ա յ ո ց տ ե կ վ ո յ ա ն ո ւն ն ե ր ը 9, թ ա ր զ մ . Պ ի լ ե զ ի կ ճ յ ա ն ի,
Վ իեննա 1 9 0 7 , ե% 1 9 , ծա ն• 1)։ Ւսկ Ռ ե յն ա ք ը յ ե ն թ ա դ ր ո ւմ ե, վոր Խ ոտ ենեն
Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե Ս տ րա րոնի Հի շա տ ա կ ա ծ Х о р ^ '/ղ -յի ն , տ ե ս յ№ է Խ 1 ճ & է 6
Е и р а ю г, եչ 389, ծա ն. 2։

185
 17. ՏԻԳՐԱՆԻ г Ш П К М П К Ь С ՊՈՄՊԵՅՈՍԻ 1եՏ
Մ ի ն չդ ե ռ . Պ ոնտ ոս ո ւ մ տ ե ղ ի ե յի ն ո ւն ե ց ե լ վ ե ր և ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ
ա ն ց ք ե ր ը ' Հ ա յա ս տ ա ն ն ի ր Հերթին յե ն թ ա ր կ վ ե լ ե ր Հ ա ր ձ ա կ մ ա ն .
Պա ր թ ե ֆ լ ե ր ի թա գա վոր Հրա Հա տ 4*—ր ^ իր նորա փ եսա Կ րտ սեր
Տիգրա նի խ ն դի րքով և, Հա վա նորենէ նա և Պ ո մ ս լ ե յո ս ի դրդմա մբ
պ ա տ երա զմ եր սկսել Տի գր ա ն թա գա վորի դեմ, վորը նրա ա ն ֊
Հ ա շտ ա խ ո յ ա ն ն եր ո ւ թ շն ա մ ի ն։ Տիգրա նի ա ս լս տ ա մ ր վորդու և
խ ռովա րա ր Հ ա յ մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի ո ւ ղ ե կ ց ո ւ թ յա մ բ ' ն ա ն ե ր ս եր խ ո ւ­
ժ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն և , ն վ ա ճ ե լ ո վ ն ր ա Հ ա ր ա վ —ա ր և ե լ յա ն շրջա նները'
Հ ա ս ե լ ե ր մ ի ն չ և Ա ր տ ա շա տ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը ։
Ծ ե ր ո ւն ի Տի գր ա նը , վորը Հա նկա րծա կիի յե ր բ ե ր վ ե լ, Հա ր­
կա դրվեց, ի ն չ ս լե ս վ կ ա յո ւ մ ե Կ ա ս ս ի ո ւս 4հ ի ո ն ը փ ա խ չ ե լ իր
յե բ կ ր ի լե ռ ն ա յի ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն Ա րտ ա շա տ ք ա ղ ա ք ը , Հ ա ­
վ ա տ ա ր ի մ էքն ա լո վ Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն 1 ց ո ւ յ ց տ վ ե ց Հա մ ա ո. դ ի ­
մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ։ Ի ն չս լե ս Հ ա յտ ն ի յե Ս տ րա բոնի վկա յո ւ թ յո ւ ն ի ց է
Հին Ա ր տ ա շ ա տ ը շն ո ր Հ ի վ ի ր ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի գրեթե ա ն մ ա տ չե -

ժ յ ձՐ ։
([Ա յս ք ա ղ ա ք ը , — ա ս ո ւ մ ե Ս տ ր ա բ ո ն ը - ,— գ տ ն վ ո ւ մ ե թ ե -
րա կղզու նմա նող մի խ ո ր շո ւմ , վ ո ր ը , բ ա ց ա ռ ո ւ թ յա մ բ պա­
րա նոցի, շրջա պ ա տ վա ծ ե պ ա րիսպ ով ո ւ նրա ա ոֆև Հոսող
դետ ով, իսկ պ ա րա նոցը փ ա կ վ ա ծ ո ւ պ ա շտ պ ա նվ ա ծ ե խ ր ա ­
մ ո վ ո ւ ց ց ա պ ա տ ն ե շ ո վ .$ ։

Շ ն ո ր Հ ի վ ն ր ա ա մ ո ւր ա յս դ ի ր ք ի ' պ ա ր թ ե ւ ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք չ ո ւ -
ն ե յի ն ա մրա ցրա ծ քա ղա քների պ ա շա րմ ա ն փ ո ր ձ ճ չկ ա ր ո ղ ա ց ա ն
նրա ն ա ռ ն ե լ և պ ա շա ր ո ւմ ը խ ի ս տ յե ր կ ա ր ե ց ։
Կ ա ս ս ի ո ւս Գիոնի պ ա տ մ ե լ ո վ 'յե ր բ պ ա ր թ ե Տխ եբի թ ա ղ ա վ ո ր ը
տ եսա վ, վոր պ ա շա ր ո ւմ ը խ իստ յե ր կ ա ր ե տ և ե լո ւ իր ո ւժ ե ր ի մի

1 Տես գ ք . 36, գլ. 51, 2։

2 X I, 14, 6 (5 2 9 )։
У Գ ք . 3 6 . գ լ. 5 1 , 2 ։

186
 մա սը թ ո ղ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի վ ո ր դ ո ւ ն և վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ ի ր յա ր կ ի ր ր ։ Ս ա ֊
կ ա յն Հենց վոր նա Հ ե ռ ա ց ա վ 1 ծ ե ր ո ւ ն ի Տ ի գ ր ա ն ը , վ ո ր ն ի ր շ ո լր ք ն ՛
եր Հա վա քել ի ր ե ն Հ ա վ ա տ ա ր ի մ Ս ևա ցա ծ զորա կա ն ո ւժ ե ր ը , Հա ր­
ձա կվեց դա վա ճա ն վորդու և ա ս լս ա ա մ ր ա ծ Հ ա յ ի շ խ ա ն ն ե ր ի վ ր ա ,
Հ ա ղ թ ե ց ն ր ա ն ց և Հ ա լա ծ ե ց ո ւ ի ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը վերա Հա ստ ա -
տ ե ց ա մ ր ո ղ ճ ի ր յե ր կ ր ո ւ մ է Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա վ
Հ ա յա ս տ ա ն ի ց փ ա խ չ ե լ և ո ւ զ ե ց գ ն ա լ Մ ի Հ ր դ ա տ ի մ ո տ ո ւ ո ւ ղ և ո ր —
վեց գ ե ս չի Պոնտ ոսք սա կա յ ն , ի մ ա ն ա լո վ ճա ն ա պ ա րՀի ն , վոր իր
պ ա պ ը ծ ա ն ր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ե կրել և կա րոտ ե ի ն ք ը ո գ ե ո ւ թ յա ն ճ
փ ոխ եց իր ծրա գիրը և գնա ց Պ ո մ պ ե յո ս ի մոտ ։ Նա Հ ո ւ յս ո ւն ե ր ,
վ ո ր , Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն գ ա լո վ Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ի Հ ե տ ճ կըւկկա րողա ­
նա ա յս ն ո ր դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յ ա ն , գ ն ո վ ս տ ա ն ա լ ի ր Հ ո ր գ ա Հ ը և թ ա ­
գա վոր ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի կ ա ր և ո ր մի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ս յե ր և ո ւ մ ե յ վ որ
Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը յե կ ե լ ե ր Հռ ո մ եա կ ա ն ր ա ն ա կ յը և Հ ա ն դ ի պ ե լ ե ր
Պ ո մ ս լե յո ս ի ն Ա րա ք ս ի ա փ ի ն ։ ե ր ա ն ց Հ ա ն դ ի պ մ ա ն տ ե ղ ը կ ա ր ե լի յ ե
յ ե ն թ ա դ ր ե լ ա յ ժ մ յ ա ն 'Բ ե փ ր ի ք ե յի մ ո տ ։ Ա յս տ ե ղ Հ ե ն ց , Բ ա րձ ր Հ ա յ-
ք ի ց Ա ր տ ա շա տ տ ա ն ո ղ ճ ա ն ա պ ա ր Հ ի վ ր ա , գ տ ն վ ո ւ մ եր, իրա պ ես,
Արա քս գետ ի ա փ ի ն , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց ենք տ վ ե լ ա շխ ա րՀա գ ր ա կ ա ն
մե ր ա շխ ա տ ո ւ թ յա ն մեջ, Պ ւվ տ ի ն գ ե ր յա ն քա րտ եզի АЙ СОПЙи-
6 Ո է6Տ կ ա մ ճ ֆ ե տ ա խ ա ռ ն ո ւ ր դ ի մ ո տ » կ ա յա ր ա ն ը ։
Հռոմեա կա ն զորա վա րն ո ւր ա խ պ իտ ի լի ն ե ր , ա նշուշտ , վ որ
Տիգրա նի ա պ ս տ ա մ ր վ ո ր դ ի ն , դ ա վ ա ճ ա ն ե լո վ ի ր Հ ո ր ը ճ ա պ ա վ ի ն ո ւ մ
ե ր Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի Հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ն ու ո պ ն ո ւ թ յա ն ը ։ Բ ա յց
Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ն ա ր դ ե ն ո ւշ ա ց ե լ ե ր ։ Ս րա Պ ո մ պ ե յո ս ի մոա գա ­
լո ւ ց դ ե ռ ա ռա ՀՀ ծ ե ր ո ւ ն ի Տ ի գ ր ա ն ը , տ ե ս ն ե լո վ վոր ա ն կ ա ր ե լխ յ ե
միա ժա մա նա կ պ ա տ երա զմել թ ե պ ա րթ եէխ երի ո ւ ի ր վ ո ր դ ո ւ և թ ե
Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ի գ ե մ ճ սկսել եր , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , Հ ա շտ ո ւ­
թ յ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր վա րել Պ ո մ պ ե յո ո ի Հետ ։ Բ ա ն ա կ ց ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ը դ ե ռ չա վ ա ր տ ա ծ ճ ն ա ձ ե ր ր ա կ ա լե լ ո ւ Հ ա ն ձ ն ե ք ե ր Պ ոմ­
պ եյո ս ի ն Մ ի Հ ր դ ա տ ի պ ա տ վ լի ր ա կ ն ե ր ի ն և իր ա ն ե ր ո վ Գ էի*ի Հ ա մ ա ր
վ ա ր ձ ա տ ր ո ւ թ յո ւ ն եր սա Հմա նել 100 տ ա ղ ա ն դ , ա յս ի ն ք ն ' ա վ ե լի
ք ա ն 2 0 0 .0 0 0 վ ո ս կ ի ռ ո ւ ր լի ։
Հա վա նորեն, Պ ո մ պ ե յո ս ն ինքն ևս դեմ կ ե ր Հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն ,.
ս ա կ ա յն ն ա , ո գ տ վ ե լ ո վ Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ ծա գա ծ ներքին խ ռ ո վ ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ի ց Հ ո ւ զ ո ւ մ ե ր , ի Հ ա ր կ ե , Տիգրա նին ա ռա ջա դրել խ ա ղ ա -

1 Պ լ ո ս տ», Պոմպե յո ս , գլ, 33, 1։

- Տե ս {Հ ի ն Հայաստա՛նի գլխավոր ճանապարՀներր», ե^է 6 0 — 6 2 ։

187 ՜
յ լ ո ւ թ քա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ը ս տ ի ր Հ ա յե ց ո ղ ո ւ թ յա ն ։ Կա ս ս ի ո ւ ս Գ ի ոՆ ի
ո ւշա գ ր ա վ մ ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց 1 պ ա ր զ ո ւ վորոշ յե ր և ո ւ մ ե է վ որ այ դ
բա ն ո ւմ Պ ոմպ եյո ս ի ն մ ե ծա պ ե ս ոգ ն ե լ եր Կրտ սեր Տի գր ա նը, վորն
ա մեն կերպ քսո^ ր ն դ ո տ ե լ ու խ ա նգա րել եր սկսվա ծ լ*ա ն ա կ ն ո ւ­
թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ։ Ը ս տ * հ ի ո ն ի ճ վ ո ր գ ո լ ա յս Հ ա կ ա ռ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր պ ա տ ­
ճ ա ռ ը , ՎՈՐ ծ ե ր ո ւ ն ի Տ ի գ ր ա ն ը չե ր կ ա ր ո ղ ա ց ե լ գ ա շն կ ն ք ե լ չա փ ա ­
վ ո ր պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ ։
Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը , Հ ո ւ յս ո ւն ե ն ա լո վ վոր կստ ա նա իր Հո ր
գ ա Հ ը * ո ւ ղ ե ց ո ւ յց գ ա ռ ա վ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ի ն և ա ռ ա ջ ն ո ր դ ե ց Պոմ­
պ ե յո ս ի ն ո ւղ ի ղ Ա րտ ա շա տ ի վ ր ա ։ к յս ա րշա վա նքի ճ ա ն ա ս լա ր Հ ը
և ս պ ա ր զ կ ե ր պ ո վ վ ո ր ո շ վ ո ւ մ ե Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ա ա տ ա ղ -
Ո ա գ ա վ ա ն -Ա ր տ ա շա տ Հ ի ն ո ւղ ե գ ծ ո վ , վ որ մա նր ա մ ա սն լո ւս ա ր ա ն -
վա * ե Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը }) ա շխ ա րհա ­
գ ր ա կ ա ն ի մ ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա ն մեֆ։ Հռոմեա կա ն րա նա կը յե կ ե լ
եր Ա ա տ ա զ ի ց * հ ա ղ տ ա ռ ի ճ ի վ ր ա յ ո վ 'Թ ե փ ր ի ք ե յ և ա յն ո ւ Հ ե տ և գ ն ա ­
ց ե լ եր Ա լա շ կ ե ր տ ի գ ա ղ տ ը և ա յս տ ե ղ ի ց Հ ա յկ ա կ ա ն Պ ա ր կ ա մ Ա զ -
ր ի - ղ ա ղ լե ռ ն ա շ ղ թ ա յ ի Հա րա վա յի ն կ ո ղ մ ո վ ո ւ Կ ո ւր ա ղ ի լե ռ ն ա ն ց ­
ք ո վ մտ ել եր Ա ր ա ր ա տ յա ն գ ա շ տ ը ։ Կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն ի կա րևոր մի
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց 2 կ ա ր ե լի յ ե Հ ե տ և ց ն ե լ, վ որ Պ ո մ պ ե յո ս ը և ս , ի ն չ ­
պ ե ս Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ն ա և Կ ո ր ր ո ւլո ն ր * Ա ր ա ք ս գ ե տ ն ա ն ց ե լ ե ր Ա ր ա -
ր ա տ յա ն դ ա շտ ո ւմ Հ ի ն Վ ա րդ ա ն ա կերտ ի մոտ գտ նվող ծ ա ն ծ ա ղ ո ւ-
տ ով^ և Ա րտ ա շա տ ին մ ո տ եցե լ եր Ա րա քսի վոչ թ ե ա ջ, ա յլ ձ ա խ
կողմից,
Ցերբ Պ ոմպ եյո ս ի զոբ ա բ ա ն ա կր մոտ եցել եր Ա րտ ա շա տ ինՀ
Տիգրա ն Թ ֊ը) տ ե ս ն ե լո վ վ ո ր դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա ննպ ա տ ա կ ե ու
ա ն ո գ ո ւտ ճ վ ճ ռ ե ց , ի ն չ գ ն ո վ ե լ լ ի ն ի , Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն գա լ Պ ոմ­
պ ե յո ս ի Հետ և գնա ց ինքը ա նձա մբ նրա մոտ ո ւ կա մա վոր կեր­
պ ո վ ա ն ձ ն ա տ ո ւր յե ղ ա վ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն ։ Տիգրա նի տ ե ս ա կ ցո ւ­
թ յա ն մա սին Պ ոմպ եյո ս ի Հետ Հ ի ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը տ ա լի ս ե ն խ ա ռ ­
ն ա շ փ ո թ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վ ո ր ո ն ք կա րևոր մի ք ա ն ի կ ե տ ե ր ո ւմ
իրա րից զ գ ա լի չա փ ո վ տ ա ր բե ր վ ո ւմ են։ Ա պ պ ի ա ն ո ս ը , որ ի ն ա կ,
թեև ի ն ք ը * Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն Կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն ի և Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի
Հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն ճ վ կ ա յո ւ մ ե , վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ի գ ն ա լը
Պ ոմպ եյո ս ի մոտ ի ն ք ն ա բ ե ր ա բ ա ր ե ր ո ւ Հ ո ժ ա ր ա կ ա մ , ս ա կ ա յն մ ի -

1 3 6 / գ լ. 5 2 ք 1*
2 Տես ն ո ւ յն ը ։
3 Տես «[Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա ս լա ր Հ ն ե ը ը ^ , ե ֆ 4 5 — 4 6 ։

1 88
Iմպեյոսի ճահ ապար Հր Փոքր Հայքիքք դեպի IX ր տա չա ս ս
և ն ո ւ յն ժա մա նա կ մ ա տ ն ա ն շ ո ւ մ եք վ ո ր վ ո մ ա ն ք վկա յո ւ մ ե ն ն ա և ,
վոր Տ ի գր ա ն ի ն նա խ ա պ ես Հրա վիրել եր Պ ո մ պ ե յո ս ը ։
ինձ թ վ ո ւմ ե , ՎՈՐ այ ս վերջին տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը , վորը
Հիշա տ ա կվա ծ ե Ա պ պ իա նոսի մ ո տ թ ռ ո ւ ց ի կ կ ե ր ս լո վ և վ ո ր ը պ ա տ ­
մ ա գ ի տ ա կ ա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ ա է ք ա թ ո ղ ե ա ր վ ա ծ , կ ա ր ո ղ ե ճիշտ լի ն ե լ,
վորովՀետ և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի մոտ ևս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ե ա րվա ծ, վոր
Տ ի գ ր ա ն ը , ն ա իւ ք ա ն Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ո տ գ ն ա լ ը , ն ե ր ս ե ր թ ո ղ ե լ Ա ր ֊
տ ա շա տ ն ր ա ո ւղ ա ր կ ա ծ Հռոմեա կա ն կ ա յա զ ո ր ը ։ Ա նհա վա նա կա ն
չե ք ուրեէքնք վ ո ր Տիգրա նը Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ո տ գ ն ա ց ե լ երք ի ր ո ք է վ ո է
թե ինքնա րերա րա րք ա յլ , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ք Հ ա տ ո ւկ Հ ր ա վ ե ր ո վ և ն ա խ ­
ն ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ու թերևս վ որ ոշ Հ ա վ ա ս տ ի ա ց ո ւմ ­
ներից Հետ ոէ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ն ա շխ ա տ ել ե ն է ըստ յե ր ե -
վ ո ւ յթ ի ն ք քողա րկել նա խ նա կա ն Հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ թ յա ն Հա վա նա կա ն
ա յս փ ա ս տ ը և 9 Պ ո մ պ ե յ ո ս ի ն մ ե ծ ա ր ե լո ւ Հա մ ա ր , կա րևոր են Հա ­
մ ա ր ե լ ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս շ ե շ տ ե լ9 վ ո ր Տիգրա նն ա պ ա վի նել եր Պ ոմ­
պ ե յո ս ի գ թ ա ս ր տ ո ւ թ յ ա ն ը Հ լո ւ ո ւ ա ն վ եր ա պ ա Հ կ ե ր պ ո վ *
Հ ա մ ա ձ ա յն ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի տ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն ճ ծ ե ր ո ւ ն ի
Տ ի գ ր ա ն ը — վ ո ր ն ա յգ ժա մա նա կ ժոտ 7 5 տ ա րեկա ն ե ր ։ --- Պ ո մ պ ե -
յո ս ի մոտ յե կ ե լ ե ր ձի Հեծա ծք ա ռա նց ա ր ք ա յա կ ա ն ծի ր ա ն ո ւէ
բ ա յց գ լխ ի ն ո ւն ե ր ի ր խ ո ւ յր ն ու ա պ ա րոշը։ Յերր նա Հա սել
եր Հռոմեա կա ն զորա րա նա կ ի մ ո ւտ ք ի ա ո Հևք ն ա ո ւզ ե ց ե լ ե ր ք ի ն չ*0
պ ե ս ա յգ ը ն դ ո ւ ն վ ա ծ ե ր Հ ա յե ր ի մ ո տ ք մ տ ն ե լ ճ ա մ բ ա ր ձիով։ Սա­
կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ի թ ի կ ն ա պ ա Հ ն ե ր ի պ ա Հ ա ն Հ ո վ ն ա 3 Հ ա մ ա ձ ա յն Հ ռ ո ­
մեա կա ն կա րգերիք իֆա վ & ի ո ւց ցա ծք տ վեց նրա նց իր ս ո ւր ը ո ւ
ն ե ր ս մ տ ա վ վ ո տ ք ո վ ։ Մ տ ն ե լո վ Պ ո մ պ ե յո ս ի ւՐոտ, ի ն չ պ ե ս վ կ ա յո ւ մ '1
ե Կ ա ս ս ի ո ւ ս Գ իոնըԱ ք ն ա դ ե ն գ ց ե ց ի ր խ ո ւ յր ը և ո ւզե ց խ ո ն ա ր Հ-
վել ո ւ նրա ն վ ո ղ ֆ ո ւ ն ե լ ։ ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ն ի ս կ ո ւ յն տ եղից վեր
կա ցա վք ն ր ա ն բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց և նստ եցրեց իր կողքին։ Կ ա ս ս ի ո ւս
*հ ի ո ն ի ա ս ե լո վ ^ Պոմպ եյո ս ն ա յն ո ւ Հ ե տ և Տիգրա նին մխ իթա րեց և
Հ ա յտ ն ե ց ք վ ո ր ն ա վ ո չ մ ի ա յ ն կ ը է Ֆ ա Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ք ա յլև
կը Հա մ ա ր վ ի Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւ դա շնա կից։ Ապա ք ծ ե -
ր ո ւն ո ւն Հ ա ն գ ս տ ա ց ն ե լո ւց ու ք ա ջ ա լե ր ե լո ւց Հետ ո1 Պ ո մ պ ե յո ս ը
նրա ն Հրա վիրեց ճա շի ։ Տիգրա նի վորդինք վորը ներկա յե ր ու
նստ ա ծ եր Պ ո մ պ ե յո ս ի մ յ ո ւ ս կողքին և վ ո ր ը Հ ո ւ յս ո ւ ն ե ր Պ ոմպ ե-
յո ս ի ց ս տ ա ն ա լ ո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի գ ա Հ ը ք տ ե ս ն ե լ ո վ վոր ի ն ք ը խ ա բ­
վա ծ եճ խ իստ դժգոՀ Ա եա ց և Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ո տ չ գ ն ա ց ճ ա շ ի ։ վ ո ր ի ն
Հ ր ա վ ի ր վ ա ծ եր Հոր Հետ մ ի ա ս ի ն ։

1 36, գլ» 52/ Յւ

190
 Տիգրա նի ու Պ ոմպ եյո ս ի տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յա ն վերա բերող ա յս
‘ն կ ա ր ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , վորր կա րող ե, ի ն չպ ե ս ա ս ա ցի ն ք , ա չա ռո ւ
կերպ ով գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ լի ն ե լ մենք մեֆ բերինք, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ,
Հ ա մ ա ձ ա յն Կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն ի վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն ։ Պ ե տ ք ե ս ա կ ա յն
մ ա տ ն ա ն շ ե լ, վ որ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի ո ւ Ա ս լս լի ա ն ո ս ի Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն
Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ կա ն ա ն Հ ա շ տ ե լի շ ե ղ ո ւ ւ /հ ե ր , վ ո ր ո ն ք պ ա ր զ ց ո ւ յ ց
ե ն տ ա լի ս , վոր նրա նց վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն Հիմք են ծ ա ռ ա յե լ
տ ա ր ր ե ր ս կ զ ր ն ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ։ Ռ ե յ ն ա ք ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Կ ա ս ս ի ո ւ ս Դ ի ո ն ը
կ ա ր ո ղ ե ր ի ր պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ա յ ս մ ա ս ո ւ մ ո գ ա վ ա ծ լ ի ն ե լ Լ ի վ ի ո ւ ս ի ց ,
Պ լո ւ տ ա ր ք ո ս ը Պ ոմպ եյո ս ի կենսա գիր Թ եոփ ա նես Մ ի տ ի լե ն ա ց ո ւց ,
իսկ Ա պ պ ի ա ն ո ս ր Հ Ն ի կ ո լա ո ս 1'ա մ ա ս կ ա ց ո ւ ց կ ա մ Պ ո ս ի ղ ո ն ի ռ ս ի ց ն է

Ա վ ե լո ր գ չ ե մ Հ ա մ ա ր ո ւ մ թ ա ր գ մ ա ն ա ր ա ր մեֆ_ ր ե ր ե լ ա յս յ ե ֊
րեք ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ը Տիգրա նի ու Պ ոմպ եյո ս ի
. տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն ։
1 * Կ ա ս ս ի ո ւս ՛հ ի ռ ն , գ ք * 3 6 , գ լ * 5 2 , 1 — 4Ճ
(ГՅ ե վ յե ր ր Պ ո մ պ ե յո ս ն ա նցա վ Ար ա ք ս ր և մոտ եցա վ
Ա ր տ ա շա տ ի ն ' Տ ի գ ր ա ն ր և քա ղա քը նրա ն Հա նձնեց և Էնքը
ե ս Հ ո ժ ա ր ա կ ա մ յե կ ա վ նրա բա նա կը։ Նա ց ո ւ յց տ վեց բա —
ց ա Հ ա յտ կերպ ով, վորքա ն ա յգ Հնա րա վոր երճ իր նա խ կին
մ ե ծ ո ւ թ յո ւ ն ը և ա յժ մ յա ն խ ո ն ա ր Հ ո ւ թ յո ւ ն ը , վորպ եսզի ա ր­
ժ ա ն ի յ ե ր Սա թ ե Հա ր գ ա ն ք ի և թե կ ա ր ե կ ց ո ւ թ յա ն ։ Նա Հա ­
ն ե լ եր մեկընդմեջ սպ իտ ա կ ի ր պ ա տ մ ո ւճ ա ն ը և Հ ա մ ա կ ծ ի ­
ր ա ն ի վ ե ր ա ր կ ո ւն , բ ա յց ո ւն ե ր գ լխ ի ն ի ր խ ո ւ յր ն ու ապա-
բ ո շ ը ։ Ա ր գ ճ Պ ո մ պ ե յո ս ը , ը ն գ ա ռ ա ֆ ո ւ ղ ա ր կ ե լ ո վ ն ր ա ն ի ր թ ի կ -
ն ա պ ա Հներ ից մ ե կ ի ն Հ ն ր ա ն ի ջ ե ց ն ե լ տ վ ե ց ձ ի ո ւց քվորովՀետ և
Տիգրա նը, ի ն չպ ե ս նրա նց մոտ ս ո վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն եճ ներս եր
մ տ ն ո ւմ ճա մբա րը ձ ի ո վ ) ։ ք * ա յց յ ե ր բ Պ ո մ պ ե յո ս ը տ ե ս ա վ , վ ո ր
նա ներս մ տ ն ե լո վ վոտ քովՀ գեն գցեց խ ո ւ յր ը ե ո ւզ ո ւմ եր
խ ո ն ա բ Հ վ ե լ ի ր ե ն վ ո ղ ֆ ո ւն ե լո լ Հա մ ա ր ' խ ղ ճ ա Հ ա ր վ ե ց , վ ե ր կ Լ ֊
ց ա վ տ ե ղ ի ց , բ ա ր ձ ր ա ց ր ե ց ն ր ա ն , գ ր ե ց խ ո ւ յր ը գ լխ ի ն ե ն ր ս ֊
քոեցրեց ի ր կ ողքի բա զմոցի վ ր ա ։ Նա մ խ ի թ ա ր եց ն ր ա ն 1ւ ի
միֆի աЛ пд ա սա ց, վոր նա վոչ մ ի ա յն չ ե կ ո ր ց ր ե լ Հ ա յո ց
թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ա յլև ձ ե ռ ք ե բ ե ր ե լ ն ա և Հռոմա յե ց ի ն ե բ ի
բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ա յս պ ի ս ո վ Պ ո մ պ ե յո ս ը մտ երմա ցա վ նրա
Հետ և Հ ր ա վ ի ր ե ց ճա շի ։ Ւսկ վ որ դ ի ն , վ ո ր ը նստ ա ծ եր Պ ոմ­
պ ե յ ո ս ի մ յո ւ ս կ ո ղ ք ի ն 1 Հոր ա ռ Հ և վ եր չկ ե ց ա վ տ ե ղ ի ց , և վ ո չ

ւ ՏԱս К е 1 п а с 1 1 , М и Ь г1 с Ы е Е и р аЮ г, ե է 453։

191
 ե լ ն ր ա ն վ ո ր և ե ա յլ կերպ պ ա տ վեց։ Ն ա ն մ ա ն ա պ Լ ս չգ ն ա ր ,
ճ ա շի , վ ո ր ի ն Հրա վիրվա ծ ե ր ։ Յեվ Հենց սրա նով նա մեծա ­
պ ես ի ր դեմ գրգռեց Պ ո մ պ ե յո ս ի ա տ ե լո ւ թ յո ւ ն ը » :
2. Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պ ո մ պ ե յ ո ս , գ լ . 3 3 , 1 ---
(ГՒ ս կ Տ ի գ ր տ ն թա գա վորը, վորին Լ ո ւ կ ո ւ լ լո ս ր քիշ ա -
ո ա ճ 2_ա ՐԴ ե ր տ վ ե լ, ի մ ա ն ա լո վ վոր Պ ո մ պ ե յո ս ը բն ա վ ո ր ո ւ­
թ յա մ բ մ ե ղ մ ե և Հեղ ն ե ր ս թ ո ղ ե ց Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յա զ ո ր ն ի ր
մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը և, վ ե ր ց ն ե լո վ ի ր բա րեկա եներին ո ւ ա զգա ­
կ ա ն ն ե ր ի ն ' գ ն ա ց , վ ո ր պ ե ս զի ա ն ձ ն ա տ ո ւր լի ն ի Պ ոմպ եյո ս ի ն .
Յ ե ր բ նա Հա սա վ ձի Հեծա ծ ճա մբա րի ցցա պ ա տ նեշին% ն րա ն
մոտ եցա ն Պ ո մ պ ե յո ս ի յ ե ր կ ո ւ թ ի կ ն ա պ ա Հ ն ե ր ը և Հ ր ա մ ա յե ց ի ն
ձ ի ո ւց ց ա ծ ի ջն ե լ ո ւ գ ն ա լ վ ո տ ք ո վ ,— վ ո ր ո վ Հ ե տ և յե ր բ ե ք չե>
տ ե ս ն վ ա ծ , վ ո ր վ ո ր և ե մ ի մ ա ր դ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բ ա ն ա կ մ տ ն ի ձի՛
նստ ա ծ։ Տիգրա նը Հնա զա նդվեց ու Հա նեց և նրա նց տ վեց.
նա և իր ս ո ւր ը ։ Յ ե վ Հետ ո, յե ր բ նա յ ե կ ա վ ի ր ե ն Պ ո մ պ ե յո ս ի -
մոտ Հ Հա նեց ի ր խ ո լյր ը ե ո ւզե ց գ ն ե լ նրա վ ո տ ք ե ր ի մ ո տ 1 և„-
բ ա ց ի ա յ դ , խ ո ն ա ր Հ վ ե լ ո վ --- վ ո ր ա մ ե ն ի ց ա մ ո թ ա լ ի ն ե ր — ո ւ զ ո ւ ժ '
եր ն ա և ծո ւն ր ի ք ն ե լ ։ Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ը , բ ռ ն ե լ ո վ ն ր ա
ձ ե ռ ք ի ց Х կա նխ եց ա յ դ , ք ա շ ե ց ի ր մ ո տ և ն ր ա ն ն ս տ ե ց ր ե ց իր-
կ ո ղ ք ի ն , ի ս կ վ ո ր դ ո ւ ն մ յ ո ւ ս կ ո ղ ք ի ն ։ ........Р ա յ ց վ ո ր դ ի ն դ ժ գ ո Հ -
Ա նա ց և , Հ ր ա վ ի ր վ ա ծ լի ն ե լո վ ճա շի , ա սա ց, վոր նա կա րիք
չ ո ւ ն ի ն մ ա ն պ ա տ ի ֆ է ե ր ի Պ ո մ պ ե յո ս ի կ ո ղ մ ի ց և վ ո ր ն ա կ ը գ տ ն ի
Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի մեջ մեկ ո ւր ի շի ն ։
3* Ա պ պ ի ա ն ո ս , Ս ի Հ ր դ ա տ *, գ լ. 1 0 4 х
^ Ս ա կ ա յն բա րբա րոսների մոտ մեծա պ ես Հա մբա վվա ծ
ե յի ն Պ ո մ պ ե յո ս ի ա ր դ ա ր ա մ տ ո ւ թ յո ւ ն ը և Հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յո ւ ­
ն՛ըէ Հ ո ւ յ ս դ ն ե լո վ ն ր ա ա յդ Հա մբա վի վ րա ճ նրա մոտ գ ն ա ց ?
ա ռ ա ն ց ն ա խ ա պ ե ս լր ա տ ա ր ո ւ ղ ա ր կ ե լո ւ , Տ ի գ ր ա ն Հ ա յր ը ։ Յ ե վ
սա , ա մեն բա ն ո ւմ իրեն տ ր ա մ ա դ ր ե լո վ Պ ո մ պ ե յո ս ի ա ր դ ա -
ր ա դ ա տ ո ւթ յա ն ը ո ւզ ո ւմ եր մեղ ա դր ել վ ո ր դ ո ւն Պ ո մ պ ե յո ս ի-
ա ռ ջ և ։. Յ ե ր բ Պ ո մ պ ե յո ս ը , ն ր ա ն պ ա տ վ ե լ ո ւ Հա մա ր% իր զ ի ն ­
վորա կա ն տ ր ի բո ւն ն ե ր ի ն և Հ ե ծ ե լա պ ե տ ն ե ր ի ն Հ ր ա մ ա յե ց -
գնա լ նրա ն դ ի մ ա վ ո ր ե լո ւ մ Տիգր ա նի շո ւր ջը գտ նվողները
ճա նա պ ա րՀին վ ա խ եցա ն , վորովՀետ և մոտ ն ե յի ն գ ն ո ւմ ա -
ռ ա ն ց լր ա տ ա ր ի մ ի ջ ո ց ո վ ա զ դ ա ր ա ր ե լո ւ , և յե տ փ ա խ ա ն ։ Ւ սկ՝

1 Հա մեմա տ ն նա և Վ ա լ ե ր ի ո ւա Մ ա ք ս Է մ ո ւս ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը ( գք. V , գէ-

1$ 9 ) , վ ո ր է ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե Կ ի կ ե ր ո ն ի РГО Տ6Տէ10 ձա ռը ( X X V I I , 5 8 )1

92
 Տիգրա նր գնա ց և } Հ ա մ ա ր ե լո վ Պ ոմպ եյո ս ի ն իրենից ա վ ե լի
Հ դ որ ճ ր ա ո ր ա ր ր ա ր ո ս ա է լա ն ս ո վ ո ր ո ւ թ յա ն վ ո ղ ֆ ո ւն ե ց ն ր ա ն
խ ո ն ա ր Հ վ ե լո վ ։ Վ ոմա նք ա ս ո ւմ են։ վոր Տի գր ա նինք վորի ն
ն ա խ ա ս լե ս Հր ա վ ի ր ա ծ ե յե ղ ե լ Պ ոմպ եյո ս ր ա ռ ա ջն ո ր դ ե լ ե յի ն
նրա մ ո տ թ ի կ ն ա պ ա Հ ն ե ր ր յ) ։

Պ ոմպ եյոսի և Տ ի գ ր ա ն ի ա յս Հա նդիպ մա ն ժա մա նա կ ն ր ա ն ց

մ ե ջ կ ա յա ց ա վ Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն } վ ո ր ո վ վերՀ դրվեց Հ ա յկ ա կ ա ն ն ո ­
ր ա ս տ ե ղ ծ ա շ խ ա ր Հ ա կ ա լ ո ւ թ յ ա ն ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն պ ա յմ ա ն —
ների^ Տիգրա նր պ ետ ք ե Հրա ժա րվեր իր բ ո լո ր ն վ ա ճ ո ւԱ ե ե —
ր ի ց ։ “ > յն ե ' Ա ս ո ր ի '.ր ի ց , Ա ր և ե լյա ՛ն Կ ի լի կ ի ա յի ց , Փ յո լ ս ի կ ե յի ց ,-
Կ ա ս / ս լա ղ ո վ կ ի ա յի ց , Կ ո ր ղ ո ւք ի ց ո ւ Ծ ո փ ք ի ց և ։Ո ։ա լ ո ւ յ ե ր մ ի մ ի ա յ՛ն
Ի ւ՛ Հ ա յր ե ն ի յ ե ր կ ր ի ճ Մ եծ՜ Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր ։ Ւսկ նրա վ ո ր —-
դ ի ն է Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ր ։ ս տ ա ն ա լո ւ յե ր Ծ ո փ ք ր ք ր ս տ Ա պ պ իա նոսի“
նա Լէ Կ ո ր դ ո ւ ք ր ) և Հ ո ր մ ա Հ ի ց Հ ե տ ո ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ յե ր նա և նրա
դ ա Հ ր ։ Վ ո մ ա ն ք ք Հ ի է է ս վ ե լո վ Ա պ պ ի ա ն ո ս ի ա ն ո ր ո շ մ ի վ կ ա յո ւ թ յա ն
վ ր ա *ճ կ ա ր ծ ո ւ մ ե ն չ վ ո ր Ծ ո վ ւք ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը նա ստ ա ցել
եր դ եռ ա ռա ջ ի ր Հ ո ր ի ց *։
Ծ ե ր ո ւն ի Տ ի գ ր ա ն ր վ ո չ մ ի ա յն Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ յե ղ ա վ Հ ր ա ժ ա ր ­
վ ե լ ո ւ ի ր ն վ ա ճ ո լք ք ն ե ր ի ց է ա յ լ և վ ճ ա ր ե լո ւ յե ր Պ ոմպ եյո ս ի ն. ՑՕՕՕ*
տ ա ղա նդ պ ա տ երա զմա կա ն տ ո ւգ ա ն ք } վորն ա ն ո ւմ ե ա յժ մ յա ն ՝
գ ր ա մ ո վ մոտ 5 5 մ ի լի ո ն գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն վ ո ս կ ի մ ա ր կ կ ա մ մո տ 1 2 *,,,
մ ի լի ո ն ռ ո ւ ս ա կ ա ն վ ո ս կ ի ռ ո ւ բ լ ի ։ Բ ա ց ի ա յ դ , ն ա Հռոմեա կա ն զոր­
քերին և ս Հ ա մ ա ձ ա յն ե լ ե ր էոա լ Հ ա տ ո ւ կ դրա մա կա ն ն վ ե ր ճ ա մեն
մեկ զի նվո րի ն 5 0 գ ր ա ք մ ե ք Հա վա սա ր ե մոտ 3 5 վ ոս կ ի մ ա րկի կա մ՛
մ ո տ 1 7 *1 շ վ ո ս կ ի ռ ո ւ բ լ ո ւ ) 9 Հ ա ր յո ւ ր ա պ ե տ ն ե ր ի ն 1 0 0 0 —ա կ ա ն գ ր ա ք -
մ ե Հ= ■ 3 6 0 վ ո ս կ ի ռ ո ւբ, յ և զինվորա կա ն տ ր ի բո ւն ն ե ր ի ն 1 —ա կ ա Ն
տ ա ղա նդ ( = 2 1 0 0 վ ո ս կ ի ռ ո ւ բ • յ 5»

1 Տ ե ՛ս 7 ' [է ո ն , ԳՔ• 3 6 ք գ լ, 5 3 , 2 , Պ լ ո ւ ա ա ը ք ո ս. Պ ո մ պ եյո ս , 3 3 , 3 — 4?

և Ա պ պ ի им Ъ ո Այ Մ ի Հ ր դ ա տ ., գ լ , 1 0 4 — 1 0 5 ։
- ՄԷՀլ։գաт., գլ. 105։
3 Նույնըէ գլ. 104։
4 Տես Հ . Ա» ս ա ո ւ ը յ ա ն , Հ '/ * ա դ ւ ս ք ա կ ա ն վ ե ր ա ր ե ր ո ւ թ ի ւ ն ն ե ր 9 , եք_ 7 7 г
5 Տ ե ՛ս Ս տ լ։ ա ը ո ն , X I, 14 , 1 0 (5 3 0 ), Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պ ո մ պ ե յո ս , 33՜
3— 4 և Ա պ պ Է ա ն ո ս, Մ ի Հ ր դ ա տ ., գ լ , 1 0 4 ։ Հ ա մ ա ձ ա յ ն վ ե ր ջ ի ն ի ս վ կ ա յո ւ թ յա ն
զինվորա կա ն տ ր ի ր ո ւն ն ե ր ի ց ա մ ե ն մեկդին ա ր վ ա ծ ե յե ղ ե լ վ ո չ թ ե 6000 գրա ք-
մե կա մ 1 տ ա ղա նդ, այլ 1 0 ,0 0 0 գրա քմե։ Ըստ Հ ո ւլֆ ի Հա նրա պ ետ ա կա ն Հռոմք։
դ ե ն ա ր -ղ ր ա ք մ ե ն Հա վա սա ր ե ր 0 է7 0 վոսկի մա րկի կ ա մ մոտ 35 վոսկի կոպ եկի,
տ ես О лесЫ эсН е սոժ гОпНзске М еи о 1о§1е, ВегИп 1882, եշ 250—252, 297 —
299 և 711։

193
Տի^ուՈ I*. յնվ Հ ո ո ւք|ւ-13
 Հ ա շ տ ո ւ թ յա ն այս պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ն վ ե ր ա բ ե ր ո ղ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ­
ն եր ը ևս մեջ ե ն ք բե ր ո ւմ բա ռա ցի թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յա մ բ ։
1, կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն , գ ք * 3 6 , գ լ * օ Յ , «21
0ГՀ ե տ և յա լ ո ր ը Պ ո մ պ ե յո ս ը , ն ր ա ն ց ո ւ ն կ ն գ ր ե լ ո ւ ց Հհտ ոճ
տ վեց մեծին Հ ա յր ե ն ի ա մ բո ղ ջ թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը , ի ս կ ա ք 1' •
ի ն չ վոր Տիգրտ նը նվա ճել եր ի ն ք ը , --- թ ե ա յլ յե ր կ ր ն ե ր
և թե Կ ա պ պ ա դ ո վ կ ի ա յի ո ւ Ա սորիքի մա սերը, Փ յո ւ ն ի կ ե ն ո ւ
Հ ա յա ս տ ա ն ի սա Հմա ն ա կ ի ց Ծ ո փ ք ը ,--- ն ր ա ն ի ց վերցրեց, և,
բա ցի այդ , ն ր ա ն ի ց պ ա Հա ն ջեց ն ա և փ ող* ի ս կ վ ո ր դ ո ւն տ վեց
մ ի ա յն Ծ ո փ ք ը »։
2, Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս , Պոմպ եյո ս , գ լ • 3 3 , 3 — 4 Ճ
<ւՆ ա [Պ ո մ պ ե յո ս ը ^ ա սա ց, վոր ն ա ի յո ր դ դեպ քերի Հա ­
մ ա ր մ ե ղ ա դ ր ե լո ւ յ ե Լ ո ւ կ ո ւ լ յո ս ի ն , վորովՀետ և նա յե ն ր ա ն ի ց
[ Տ ի գ ը ա ն ի ց ] վ ե ր ց ր ե լ Ա ս ո ր ի ք ը , Փ յ ո ւ ն ի կ ե ն , Կ ի Ա էկի ա ն , (հ ա -
լա տ ի ա ն և Ծ ո փ ք ը * Ւ ս կ ա յն , ի ն չ վ ո ր նա մ ի ն չև ի ր գ ա լը
ւղ ա Հ պ ա ն ե լ ե ր Հ կըէէեա ի ր ե ն ։ Բ ա յ ց պ ե տ ք ե Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ի ն
վճա րե իր Հ ա ն ց ա պ ա ր տ ո ւ թ յա ն Հա մա ր վ ե ց Հա զա ր տ ա ղա նդ
պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն տ ՛ո ւ գ ա ն ք ։ Յ ե վ Ծ ոփ ք ո ւ մ թ ա գ ա վ ո ր կ լի ն ի
նրա վ ո ր դ ի ն ։ Այս պ ա յմ ա ն ն ե ր ը Տ ի գ ր ա ն ը գ ո Հ ո ւ ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ
ը ն դ ո ւն ե ց և , յ ե ր բ ■ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ը նրա ն վ ո ղ ջո ւն ե ց ի ն ու
Հ ա յտ ա ր ա ր ե ց ի ն թ ա գ ա վ ո ր ճ ն ա խ իստ ո ւր ա խ ա ց ա վ ո ւ խ ո ս ­
տ ա ց ա վ տ ա լ յո ւ ր ա ք ա ն չ յո ւ ր զինվորին կ ե ս էէնա ս , Հ ա ր յ ո ւ ­
րա պ ետ ներից ա մեն մ ե կ ի ն 1 0 Տքնաս և զինվորա կա ն տ րի­
բ ո ւ ն ն ե ր ի ն , մ ե կ ա կ ա ն տ ա ղ ա ն դ յ) ։
3* Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ա տ *, գ է 1 0 4 --- 1 0 5 Հ
(ձնհալով Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ո տ ն ա [Տ ի գ ր ա ն թ ա գ ա վ ո ր ը | ն ե ­
ր ո ղ ո ւ թ յո ւ ն խ նդրեց պ ա տ ա Հա ծ դեպ քերի Հա մա ր և տ վ ե ց
իրեն Պ ոմպ եյո ս ի ն 6 0 0 0 տ ա ղ ա ն դ , յո ւ ր ա ք ա ն չ յո ւ ր զինվորին
■50 դ ր ա ք մ ե , վ ա շ տ ա պ ե տ ն ե ր ի ց ա մ ե ն մ ե կ ի ն ճ 1 0 0 0 դ ր ա ք մ ե և
զի ն վ ո ր ա կա ն տ ր ի բ ո ւ ն ն ե ր ի ն % 1 0 * 0 0 0 —կ ա ն դրա քմե։ Յեվ
Պ ո մ պ ե յո ս ը պ ա տ ա Հ ա ե՜ դեպ քերը ներեց նրա ն, Հա շտ եցրեց
վորդու Հե՛տ և վ ո ր ո շ ե ց , վ ո ր վ ո ր դ ի ն թ ա գ ա վ ո ր լ ի ն ի Ծ ոփ քի
և Կ ո ր դ ո ւ ք ի , վ ո ր ո ն ք ա յ ժ մ կ ա զ մ ո ւ մ ե ն փ ո ք ր ա գ ո ւ յ ն Հ ա յա ս ­
տ ա նը, իսկ Հ ա յր ը էինի թա գա վոր մ յո ւ ս Հ ա յա ս տ ա ն ի ո ւ
վ ո ր դ ի ն [փ ն ի ն ր ա ն Հա ջորդ։ Եսկ ա յն յե ր կ ր ն ե ր ը , վոր նա
ն վ ա ճ ե լ ե ր ճ Հ ր ա մ ա յե ց թ ո ղ ն ե լ ։ Յեվ Տիգրա նը ձ ե ռ ք քա շեց
Ա ս որ իքի ց— Յեփ րա տ գետ ից ս կ ս ա ծ մ ի ն չև ծ ո վ ր * նրա ն եր
պ ա տ կ ա ն ո ւմ թ ե այդ յե ր կ ի ր ը և թե Կ ի լի կ ի ա յ է մի մա սը,

194
 Վ որոնց միջից նա դ ո ւր ս եր վտ ա րել Ա նտ իոքոսին, վորի
մ ա կ ա ն ո ւն ն ե ր Բ ա ր ե պ ա շտ »։
4* Աա րա բ ո ն ք Х Ь Ю (5 3 0 ) ճ
«ի ս կ յե ր կ ր ի [Հ ա յա ս տ ա ն ի ] Հ ա ր ս տ ո ւ թ յա ն և Հ զո ր ո ւ­
թ յա ն կա ր ևո ր մ ի ն շա ն ն ա յն ե ր 9 վ ո ր Տ ի գ ր ա ն ր , Ա րտ ա վա զ ղ ի
Հ ա յր ը ք յ ե ր ր նրա վրա 6 .0 0 0 ա րծա թ տ ա ղա նդ գրվա ծ եր
ի բ ր և տ ո ւգ ա ն ք ի ս կ ո ւ յն ա յդ գ ո ւմ ա ր ը բ ա շ խ ե ց Հռոմեա կա ն
զ ո ր ք ե ր ի ն ք — յո ւ ր ա ք ա ն չ յո ւ ր զինվորին1 Հ ի ս ո ւն դրա քմեէ
ա մ ե ն մ ե կ Հ ա ր յո ւ ր ա պ ե տ ի ն ' Հ ա զ ա ր դ ր ա ք մ ե և Հ ե ծ ե լ ա պ ե տ ն ե ­
ր ի ն ո ւ զինվորա կա ն տ ր ի բո ւն ն ե ր ի ն ճ մեկա կա ն տ ա ղա նդ» է

Թ եև պ ա տ մա կա ն յե ր կ ե ր ո ւմ Հա ճա խ մ ա տ ն ա ն շվ ո ւմ եէ վոր
Պ ո մ պ ե յո ս ի վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ը դեպ ի Տիգրա նը յե ղ ե լ ե ա րտ ա սովոր
.կ ե ր պ ո վ մեղ մք ս ա կ ա յն ք ի ն չ ս լ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք ք Հ ա շ տ ո ւ թ յա ն վ ե ր ո -
Հ ի շ յա լ պ ա յմ ա ն ն ե ր ը բա վա կա ն ծա նր ե յի ն ։ Պ ետ ք ե ա ս ե լ, վ ո ր
ա ր տ ա ք ի ն մ ե ղ մ ո ւ թ յո ւ ն ը և ա ր տ ա կ ա ր գ զ գ ո ւ շ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը յե ղ ե լ
.ե ն Պ ո մ պ ե յո ս ի քա ղա քա կա ն ու ռա զմա կա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե յո ւ թ յա ն
ՀիԱ Ն ա կա ն Հ ա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ը ։ Լ ի ն ե լո վ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ֆինա նսիստ ների
ո ւ վ ա շ խ ա ռ ո ւն ե ր ի կ ո ւս ա կ ի ցը Պ ո մ պ ե յ ո ս ն ի ն ք ը ևսք ի ն չ պ ե ս Հ ա յ տ -
4 յե , Ի տ ա լ ի ա յի ա մենա խ ոշոր վ ա շխ ա ռ ո ւն ե ր ի ց մեկն եր։ Նա
գ եր ա դ ա ս ո ւմ եր Հռոմեա կա ն ի մ պ ե ր ի ա լի զ մ ի նպ ա տ ա կներն իրա ­
գործել վոչ թ ե զենքի ո ւ ժ ո վ , ի ն չ ս լե ս Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ը ք վորը խ իզա խ
■ տ լի ն վ ո բա կ ա ն ե ր , ա յ լ խ ա ղ ա ղ ճ ա ն ա պ ա ր Հ ո վ և ա ռ ա ն ց ռ ի ս կ ի ։ Հ ա ֊
, յ ա սա ա նըէ ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք ք նա մեծ ա ճ ո ղ ո ւ թ յա մ բ կա րո—
ղա ցել եր ը նկ ճե լ ո ւ կողոպ տ ել ա ռա նց ա ր յո է ն ա Հ ե ղ ո ւ թ յա ն ու
զ ո Հ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ։
Հ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ց չ ե ր կ ա ր ո ղ , ի Հ ա ր կ ե ք
գոէ լի ն ե լ Կ րտ սեր Տիգրա նը։ Ի բրև վա րձ ի ր դ ա վ ա ճ ա ն ո ւ թ յա ն ճ
նա Հ /ք ւ յս ո ւ ն ե ր ս տ ա ն ա լ ո ւ վ ո չ թ ե Ծ ա ի ա ց յե ր կ ր ի թ ա գա վոր ո ւ-
թ յո ւ ն ը , վորը ն ա ք ի ն չպ ե ս տ եսա նքք ն ա խ քա ն իր ա պ ս տ ա մ բո ւ-
թ յո ւ ն ը , ը ս տ յե ր և ո ւ յթ ի ն ք ա րդեն ստ ա ցել եր ի ր Հ ո բ ի ց ք ա յլ Հ ա յ­
կ ա կ ա ն մ ե ծ ո ւ Հզո ր պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Չ ա փ ա զ ա ն ց ծա նր ու ա նա ր­
դա ր եր նա Հ ա մ ա ր ո ւմ ն ա և ա յն ք վ ո ր պ ա տ երա զմա կա ն վ եր ոՀի-
յ2 յա Լ ա ո ւ դ ա ն ք ը վ ճ ա ր վ ե լ ո ւ յ ե ր ք գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ք Ծ ո փ ք ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ
գա նձա պա Հեստ ն ե ր ի ց, ա յս ի ն ք ն ճ ի ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն միջոցնե­
րից* Թե վորպ իսի մեծ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ ե յի ն դ ո ւր ս տ րվել
դ ր ա մ ա կ ա ն Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը Ծ ոփ քի սլ ա Հ ե ս տ ն ե ր ի ց ' այդ մա ­
սին մ ա նրա մ ա սն պ ա տ մ ո ւմ ե Կ ա ս ս ի ո ւս 'հ ի ո ն ը ։ Ն ր ա ընդա րձա կ
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վորը խ իստ Հետ ա քրքրա կա ն ե թա գա վորա կա ն

195
գա նձերի պ ա հ պ ա ն մ ա ն կ ա ր գ ե ր ի Հ ա մ ա ր Հ ա յկ ա կ ա ն յե ր կ ր ն ե ր ո ւ . մ '
մեՓ ե ն ք բ ե ր ո ւ մ թ ա ր գ մ ա ն ա բ ա ր ա ռա նց կ ր ճ ա տ ո ւ Տ /ն ե ր ի :

Կ ա ս ս ի ո ւ ս Ղ *ի ո ն) գ ք * 3 6 , գ լ * օ Յ , 3 — 5 '
(ГՅ ե վ վ ո ր ո վ Հ ե տ և սլա ա ա ծ մ ա մ բ ն ր ա [Ծ ո փ ք ի \ մ ե ջ ե յի ն
գ տ ն վ ո ւմ գ ա ն ձ ա ս լա Հ ե ս տ ն ե ր ը 1 ո ւ ս տ ի և սրա նց պ ա տ ճա ռով ■
վեճ ո ւն ե ց ա վ յե ր ի տ ա ս ա ր գ Տիգրա նը։ Յեվ ա ճ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն
չո ւ ն ե ն ա լո վ քք ա ն ի վ ո ր Պ ո մ պ ե յո ս ն ո ւ ր ի շ վ ո չ մ ի տ ե ղ ի ց չ ե ր
կա րող ստ ա նա լ վ որ ոշվ ա ծ գ ո ւմ ա ր ը ) * նա դժգոՀեց ե մտ ա ­
ծ ո ւ մ ե ր փ ա խ չ ե լ ։ Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ը , ի մ ա ն ա լ ո վ ա յ դ * ն ր ա ն
Հ ս կ ո ղ ո ւ թ յա ն տ ա կ ա ռ ա վ ա ռ ա ն ց կ ա լ ա ն ք ի և , ս ո ւ ր հ ա ն դ ա կ ­
ներ ո ւ ղ ա ր կ ե լո վ գ ա ն ձ ե ր ի պ ա Հ ա պ ա ն ն ե ր ի մ ո տ * Հ ր ա մ ա յե ց ,-
վոր ն ր ա ն ք ա յգ բ ո լո ր ը տ ա ն նրա Հորը։ Իսկ յե ր բ նրա նք
չ Հ ն ա զ ա ն դ վ ե ց ի ն ք ա ս ե լո վ վ ո ր ա յգ ն ր ա ն ց պ ե տ ք ե կ ա ր գ ա դ -
ր ե յե ր իտ աս ա ր դ Տ ի գ ր ա ն ը , վորի ն պ ա տ կ ա ն ո ւմ ե յ ե ր կ ի ր ը ճ'
Պ ո մ պ ե յո ս ը սրա ն ո ւղ ա ր կ ե ց ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի վ ա յր ը ։ Յ ե վ
սա ք տ ե ս ն ե լո վ վ ո ր դ ր ա ն ք փ ա կ ե ն ճ մոտ գնա ց ե Հ ր ա մ ա յե ց
ւդ ժ կ ա մ ո ր ե ն բ ա ց ա ն ե լ։ Ի սկ յե ր բ նրա նք դ ա րձ յա լ չլս ե ց ի ն ,
ա ռ ա ր կ ե լո վ վ ո ր ն ա ա յդ Հրա մա նը տ վել ե վ ո չ թ ե կա մ ովին?
ա յ լ Հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ ,ճ Պ ո մ պ ե յո ս ը զ ա յր ա ց ա վ և Հ ր ա մ ա յե ց յ ե ր ի —
ա ա սա րդ Տիգրա նին բ ա ն տ ա ր կ ե լ։ Յ ե վ ա յս պ ի ս ո վ գ ա ն ձ ե ր ը
ստ ա ցա վ ծե ր ո ւն ի Տի գր ա ն ը »։

Կ րտ սեր Տ ի գ ր ա ն ի ձ ե ր բ ա կ ա լ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , վ ո ր մա տ ն ա ն ը շ -
վա ծ ե *հ ի ո ն ի ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն մ ե ^ Հ ի ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը տ ա լի ս ե ն
մ ի ա ն գ ա մ ա յն տ ա ր բ ե ր տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։ Ըստ Կ ա ս ս ի ո ւս *հ ի ո ն ի
ա յս վ կ ա յո ւ թ յա ն , ձ ե ր բ ա կ ա լմ ա ն պ ա տ ճա ռ եր ծ ա ռ ա յե լ, ի ն չպ ե ս ՛
տ եսա նք, նրա ը ն դ դ ի մ ո ւ թ յո ւ ն ը և ն ր ա Հ ա ր ո ւց ա ծ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յո ւ ն ­
ները Ծ ուի ք ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ գա նձերի Հա նձնմա ն ժա մա նա կ։ Ա պ պ իա -
նոսն ա էլն ա ր կ ո ւ մ ե , վ ո ր ն ա ն ո ր դ ա վ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն եր կ ա զ մ ա կ ե ր ֊
պ ել իր Հոր դ ե մ *։ Ւսկ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը , վորի Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն՝
վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը վերև մե^Է ե յ ի ն ք բ ե ր ե լ, մ ա տ ն ա ն շո ւմ ե , վ որ ն ա ճ
Հրա վիրվա ծ է է ն ե լո վ ճ ա շի * Հրա ժա րվել եր գնա լ և ա նա րգել ու
վիրա վորել եր Պ ոմպ եյո ս ի ն ՜ ։ Ի ն ձ թ վ ո ւմ ե , վոր ա յս բ ո լ ո ր վ կ ա ­
յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ել կա րող ե ն վորոշ չա փ ո վ ճիշտ լի ն ե լ։ Կ րտ սեր
Տ ի գ ր ա ն ը , վ ո ր ը գ ժ գ ո Հ ե ր էքեա ցել և թշնա մա ցել եր Պ ոմպ եյ ո ս ի ն *
կ ա ր ո ղ ե ր , ի ր ո ք ) կ ո պ տ ա բ ա ր վ ե ր ա բ ե ր վ ա ծ լ ի ն ե լ ս ր ա ն , Հա կ ա ռ ա ֊

1 Մ ի Հ ր դ ա տ .է գ լ , 1 0 5 ։
2 Տես Պ լո ւտ ա ր ք ո ս , Պ ո մ ս լ ե յո ս , 3 3 ք 4 ։

196
<կած լ ի ն ե լ ի ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն գ ա ն ձ ե ր ի Հ ա ն ձ ն մ ա ն ր և , մ ի և ն ո ւ յ ն
ժ ա մ ա ն ա կ , կա րող եր ն ա և գ ա վ ե ր ն յո ւ թ ա ծ լի ն ե ր ի ր Հոր դ ե մ ։
Կ րա սեր Տ ի գ ր ա ն ի ձ ե ր բ ա կ ա լ ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ը փ ա ս ա ո ր ե ն Պոմ -
ս լ ե յո ս ի դ ա շ ն ա կ ի ց ն ե ր ճ բա ց ա Հ ա յա բ ռ ն ո ւ թ յո ւ ն եր և էս ա խ տ ո ւԱ և
միֆա զգա յի ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ։ Մ իա ժա մա ն ակ այդ թ շնա մա նք եր ու
յէ ի ր ա վ ո ր ա ն ք կ ա լ ա ն ա վ ո ր ի ա ն ե ր ո վ ս լա ր թ ե ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր Հ ր ա —
Հ ա ա Ղ *~ի ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Ը ս տ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի վ կ ա յո ւ թ յա ն

«Հ ր ա Հա տ ս լա ր թ ե վ ր մա րդ եր ո ւղ ա ր կ ե լ [ Պ ո մ ս լե յո ս ի
մ ո տ \ սլա Հ ա ն վ ե լո ւ յ ե ր ի տ ա ս ա ր դ ի ն , վ ո ր ի ր վ ւե ս ա ն ե ր , ն ա և
ս լա Հ ա ն ջ Հ ա յ տ ն ե լ ո ւ , վ ո ր ս լե ս զ ի իրենց ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի
սա Հմա նը էինի Յեփ րա տ գետ ը։ Պ ո մ ւ ղ ե յո ս ը ս լա տ ա ս խ ա ն ե լ
ե ր , վոր Տիգրա նն ա վ ե լի մոտ ե իր Հորը, քա ն ա ներոֆը,
ի ս կ ս ա Հ մ ա ն ը կ ը լի ն ի ա յն , վ ո ր կ ը Հա մ ա ր վ ի ի ր ա վ ա ց ի » ։

Հ ա կ ա ռ ա կ , ո ւր ե մ ն , Հրա Հա տ * հ ֊ի բողոքներ ի ն , վորը Հիշեց­

ն ո ւմ եր Պ ո մ պ ե յո ս ի ն իր կնքա ծ դա շինքը Հռոմ ա յե ց ի ն ե ր ի Հետ 1
Կրտ սեր Տ ի գ ր ա ն ը և նրա կ ի ն ն ո ւ դ ո ւս տ ր ը ՜ ո ւղ ա ր կ վ ե ց ի ն շո ւտ ո վ
Հռոմ, վորպ եսղի մա սնա կից լի ն ե ն Պ ո մ պ ե յո ս ի Հա ղթա Հա նդևսի
շքերթ ին։
Պ ո մ պ ե յո ս ի վ ա ր ք ա գ ծ ի ա յ ս ա ն ա կ ն կ ա լ փ ո փ ո խ ո ւ թ յ ո ւ ն ը պ ա ր —
թեա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն Հ ա ն դ ե պ Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ ե ր կ ա ­
տ ա ր ե լա պ ե ս Հռոմի ա րտ ա քին, ն են գ . ո ւ խ ա րդա խ քա ղա քա կա ­
ն ո ւ թ յա ն ը ։ 'Բ ա ն ի վոր պ ոնտ ա կա ն ու Հա յ կ ա կ ա ն թա գա վո ր ո ւ-
թ յո ւ ն ն ե ր ը թ շ ն ա մ ի ե յի ն Հ ռ ո մ ի ն և պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ե յի ն ն ր ա դ ե մ ճ
վ եր ջի ն ս ի ր ե ն ց ո ւ յց ե ր տ ա լ ի ս բ ա ր ե կ ա մ պ ա ր թ ե /խ ե ր ի ն ։ Հռոմե­
ա կա ն զո ր ա վ ա ր ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս Ս ո ւ լ լ տ ն և Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ը , ն ո ւ յ ն պ ե ս և
Պ ո մ պ ե յո ս ը % կ ա մ բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ե յի ն վ ա ր ո ւմ
ն ր ա ն ց Հետ և կ ա մ դ ա շ ի ն ք ե յի ն է լն ք ո ւմ ո ւ խ ո ս տ ա ն ո ւմ ն ր ա ն ց
թ ո ղ նել Ս իՀա գետ քը մ ի ն չև Տ ե փ ր ա տ գ ե տ ը ։ Բ ա յց ա յժ մ պ ոնտ ա ­
կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ն ա յլև ս գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն չո ւն ե ր , իսկ Տիգրա ն
թա գա վորը ՞ճ ա ն ա չ վ ա ծ եր ի բր և բա րեկա մ ո ւ դա շնա կից Հ ռ ո մ ի ։
Ո ւս տ ի և Հ ռ ո մ ը , վ ո ր ը չե ր ո ւ զ ո ւ մ ո ւ ն ե ն ա լ ի ր դ ո ւր ե ր Հ զ ո ր ո ւ մ ե ծ
պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր 1 Հի մ ա Հովա նա վոր դա ռա վ Տիգրա ն թա գա վորի
և փ ոխ եց ի ր վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ը դ եպ ի Հրա Հա տ *հ -ը է Պ ա րթևա կա ն
պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ը Հռոմի Հ ա մ ա ր ա յլ և ս Հ ա ն դ ո ւ ր ժ ե լ ի չ ե ր ի ր ր և ա ն կ ա խ
.ո ւ ո ւժ ե ղ թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ։ Յեվ շուտ ո վ , ի ն չպ ե ս կտ եսնենք,

* Տես ն ո ւ յն ը , 3 3 , 4 ։
- Ն ո ւ յն ը ,, գ է 45յ 4։

197
ն ր ա ն ց Ն ա խ կ ի ն բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յո ւ ն ը վ ե ր ա ծ ՛վ ե ց ա Ն Հ ա շա ե լ ի թ շ Ն ան­
մ ո ւթ յա ն ։
Դ ժ վ ա ր չ ե Ն ա և կ ո ա Հ ե լ, թ ե ի ն չ ո ւ .Պ ո մ պ ե յո ս ր Հ ա յա ս տ ա ն ի
գա Հը չտ վ ե ց Կրտ սեր Տիգրա նին։ Հյթատ պ ա րզ ե ։ վոր ծե ր ո ւն ի
Տ ի գ ր ա ն ր , վ ո ր ը պ ա ր թ և ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն վոխ եբիմ թ շնա ­
մ ի ն ե ր ճ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի Հա մա ր ա վ ե լի ց ա ն կ ա լի դ ա շ ն ա կ ի ց եր,-
ք ա ն Կ ր տ ս ե ր Տ ի գ ր ա ն ը , վ ո ր ը փ ե ս ա ն ե ր ո ւ բ ա ր ե կ ա մ ը Է ր ա Հ ա տ Դ —ի ։
Ն ե ր գ ր ա վ ե լ ո վ Հ ա յա ս տ ա ն ը Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա զդ ե ց ո ւ թ յա ն շրջա ­
նա կի մ ե ^ Պ ո մ պ ե յո ս ը , ի ն չ պ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը * , թ ո ղ ե ց
ա յս տ ե ղ ի բ ր և վ ե ր ա Հ ս կ ի չ Ա փ ր ա ն ի ո ւ ս ի ն , ի ս կ ինքն ա ռա ջնորդեց
Հռոմեա կա ն գ ո ր ք ը դեպ ի Հյո ւ ս ի ս ընդդեմ Մ իՀրդա տ Պ ո ն տ ա ցո ւ,
վորը սա կա վա թիվ իր զորքերով պ ա տ սպ ա րվել եր Կ ո ղ ք ի ս ո ւմ ։
Ս ա կ ա յն վ ո ր ո վ Հ ե տ և ձ մ ե ռ ն ա ր դ ե ն վ_րա յ ե ր Հ ա ս ե լճ ն ա ստ իպ վա ծ
յ ե ղ ա վ ձ մ ե ռ ե լ Կ ո ւր գ ե տ ի մ ո տ Ա րտ ա շա տ ից Կ ո ղ քի ս տ ա նող ռ ա զ ­
մ ա կ ա ն Հ ի ն ճ ա ն ա պ ա ր Հ ի շ ր ջ ա վ ա յր ե ր ո ւ մ ։
Ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց ենք տ վ ե լ Պ ոմպ եյո ս ի ա ն գ ր կ ո վ կ ա ս յա ն ռ ա զ -
մ ո ւղ ի ն ե ր ի լո ւ ս ա բ ա ն ո ւ թ յա ն ը վերա բերող մեր ընդա րձա կ Հոդ­
վ ա ծո ւմ ^ , Հռոմեա կա ն գ ր ր ք ի 66քՑ5 թ վ ի ձմեռվա կ ա յա ն ա տ ե ղ ե ր ը
գտ նվել են վ6չ թ ե Ցեփ րա տ ի վեր ին Հոսա նքի ո ւ Կ ո ւր գ ե տ ի ա-
կ ո ւն ք ն ե ր ի միջև, ի ն չպ ե ս այդ յե ն թ ա դ ր ո ւ մ ե Մ ոմզենը^, ա յլ
ա յ ժ մ յ ա ն Ա խ ա լ ց խ ա յի ո ւ Ա խ ա լ ք ա լ ա ք ի մ ի ջ և ։ Մ ո մ ղ ե ն ր Հ ի Ս ն վ ել ե ,
ա ն շո ւշտ , Դ իոնի վ կ ա յո ւ թ յա ն վրա , վորը Հռոմեա կա ն զո ր ք ե ր ի
ձ մ ե ր ո ցի տ եղը ց ո ւ յց ե տ վ ե լ Ա ն ա Հ ի տ յա ն յ ե ր կ ր ո ւ մ և Կ ո ւր գ ե տ ի
մ ո տ * ։ Ս ա կ ա յն Դ իոնի Հիշա տ ա կա ծ Ա նա Հիտ յա ն ա յս յե ր կ ի ր ը յ
վորր Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն ե Հ ա մ ա ր վ ո ւմ Հին Ց ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ի ն 9
ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս մա տ նա նշվ ա ծ ե Հ ի շ յա լ ի մ Հ ո դ վ ա ծո ւմ 1 գ տ ն վ ե լ
ե Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն քա րտ եզի ( = ա յ ժ մ , Խ ո ս պ ի ա ) կ ա յա ­
րա նի ո ւ Կ ո ւր գ ե տ ի մ ո տ ե ր ք ո ւ մ ։
Հ ա մ ա ձ ա յն վ ե ր ո Հ ի շ յա լ մ ե ր ո ւ ս ո ւ Ա ե ա ս ի ր ո ւ թ յա ն ճ շ տ ի վ վ ո —
ր ո շ վ ո ւ մ ե ն ա և Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ որ ք է ճ ա նա պ ա բՀն Ա րտ ա շա տ ից դ ե ­
պ ի ձմերոցի տ եղը։ Ա յդ ճա ն ա պ ա ր Հը պ ետ ք ե յե ն թ ա դ ր ե լ , ա ն ­
շուշտ , Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի Ա րտ ա շա տ — Սե բ ա ս ա ո պ ոլի ս ո ւ ­
ղեգծով, վորը մա նրա մա սն լո ւս ա բ ա ն վ ա ծ ե ([Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի

) Տես Պ ո մ ւ ւ լե յո ս , դ է 3 4 , 1ւ

- Տ ե ս .К р у г о в о й п у т ь П о м п е я в З а к а в к а з ь е " , В е с т н и к д р е в н е й и с­
т о р и и , 1939, 4:
ս Տես Р и м с к а я и с т о р и я , 111. М о с к в а 1887, եչ 108ւ
4 ՜Ւ ի ո ն , գ ք , 3 6 , գ լ . 6 3 , В ,

198
Պ ո մ պ ե յո ս ի ճ ա ն ա պ ա ր հ ն Ա ր տ ա զ ա տ ի ց Ւ բ ե ր ի ա և ա յն տ ե ղ ի ց Ս ե ք ա ս տ ո պ ո լի ս - Ֆ ա ւ յի ս ,
գ լխ ա վ ո ր ձա նա պ ա րՀներըՏ) , ա շ խ ա ր Հ ա գ ր ա կ ա ն ի մ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն
մ ե ջ , ա յն ե ճ ա յժ մ յա ն Ա շտ ա րա կի, Կ ոնդա խ սա զի, Ղ ք ա ն լի ձ ա յի ո ւ
Խ ո ս պ ի ա յի մ ո տ ո վ գ ե ս լ ի Կ ո ւր գ ե տ ի ա ջ ա կ ո ղ մ յա ն ա փ երը։
Ջ մ ե ր ո ցո ւմ Պ ո մ պ ե յո ս ր րա ժա նել եր իր զ ո ր ք ե ր ը , ի ն չպ ե ս
Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե Կ ա ս ս ի ո ւս 'հ ի ո ն ը ^ , յ ե ր ե ք զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի , վ ո ր ո ն ք տ ե ­
ղ ա վ ո ր վ ա ծ ե զ ի ն ի ր ա ր ի ց բա վ ա կ ա ն ա է ա վ ա Հ ե ռ ո ւ ե գ տ ն վ ո ւմ եյի ն
ի ր ե ն Պ ո մ պ ե յո ս ի ո ւ ն ր ա յ ե ր կ ո ւ ո գ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ճ Լ ո ւ կ ի ո ւ ս Փ լա կ կ ո ւ -
ի և Մ ետ եԱ ո ւս Կ ե լե ր ի <ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յ ա ն տ ա 1լ։ Ա յս վ ե ր ջ ի ն ի
բա ն ա կ ո ւմ ն ե ր պ ա Հ վ ո լմ կ ա լա ն ա վ ո ր վ ա ծ Կրտ սեր Տիգրա նը։
Ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լո վ իր ա րշա վա նքը դեպ ի Կ ո ղ քի ս , ո ւր
գ տ ն վ ո ւմ եր Մ ի^րդա տ ր' Պ ո մ պ ե յո ս ը Հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յա ն մեջ մտ ա վ
Ւ բերների Ա րտ ոկես ե ա ղ վ ա նն ե ր ի Ո րոյղ ե ս թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի Հետ է
վորոնք խ ո ս տ ա ց ա ն չ ե ղ ո ւ լ Տքնալ ե Հ ա մ ա ձ ա յն ե ր ի ն , վ ո ր Հռոմեա ­
կա ն զո րքն ա նցնի ա նա րգել ի րենց յե ր կ ր ն ե ր ի մ ի ջ ո վ յ ։ Ս ա կ ա յ ՚ե ,
ի ր ա պ ե ս , ն ր ա ն ք ' կ ա մ Մ ի Հր դա տ ի դ ր դ ո ւմ ո վ և կ ա մ Կ րտ սեր Տ ի գ ֊
բ ա ն ի ն ա զ ա տ ե լո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ պ ա տ ր ա ս տ վ ե լ ե յի ն դա րա ն գործել
Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի ն և նրա նց բե ր ել Հա նկա րծա կիի։
Դ եկտ եմբեր ի կ ե ս ե ր ի ն , յե ր բ Պ ո մ պ ե յո ս ի զորքերն ա նՀոգ ո ւ
Հա նգիստ կ ա տ ա ր ո ւմ ե յի ն իրենց Ս ա տ ո ւր ն ա լի ա տ ոնը1 իրեր-
ները ե ա ղ վ ա ն ն ե ր ն ա ն ց ա ն Կ ո ւր գ ե տ ը ե Հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն Հա նկա րծ
Հռոմ եա կա ն յե ր ե ք զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի վ ր ա , Հ ո ւ յս ո ւ ն ե ն ա լո վ Հ ա ր վ ա ծ ե լ
ու նրա նց ջա րդել ա ռա նձին ա ռա նձին։ Ս ա կ ա յն Հ ա ր ձ ա կ ո ս )ը ,
վ ո ր ը չա փ ա զ ա ն ց վ տ ա ն գ ա վ ո ր կ ա ր ո ղ ե ր լ ի ն ե լ Պ ո մ պ ե յո ս ի զ ո ր ա ­
բա նա կի Հա մա ր% էաջոդ վ ե ց։ Ա րտ ոկեսի ու Ո ր ո յզ ե ս ի զորքերը
յե տ մղվեցին ե ն ա Հ ա ն ջ ե լի ս մ ե ծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր տ վ ի ն , գ լխ ա վ ո ր ա ­
պ ես, Կ ո ւր ի գ ե տ ա ն ց ք ն ա ն ց ն ե լ ի ս Վ ՈՐ Ը գ տ ն վ ո ւմ եր, Հա վա նո­
րեն, Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ ի А (1 М е ^ и П Ш П կ иг յ ա բ ա ն ի , ա յժ —
մ յա ն Ա խ ա լց խ ա քա ղա քի մոտ ։
Ա ն ս պ ա ս ե լի ո ւ վ տ ա ն գ ա վ ո ր ա յս Հ ա ը ձ ա կ ո լւ է ի ց Հետ ո Հ ռ ո ­
մեա կա ն զորքերը Ա էւա ցին ա նվրդով Կ ո ւր գետ ի մոտ մ ի ն չև 65
թվի գ ա ր ո ւն ը ։

1 Տես գ ք . 3 6 , գ լ. 5 4 ։
2 Տես Պ լո ւ ա ա ր ք ո ս, Պ ո մ պ եյո ս , 3 4 , 2 ։
3 Տես ն ո ւ յ ն ը , գ լ» 3 4 , 1 — 3 և Ա պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր գ ա ա ., գ լ . 102— 103
և Կ ա ս ս ի ո ւս 7* ի ո ն , գ ք , 3 6 , գ լ. 5 4 , 1— 5։

:200
 18. ՃԱՅԱՍՏԱՆԸ ՅեՎ. ՄՅՈհՍ ՃԱՐե֊Լ ԱՆ ՅեՐԿՐՆեՐԸ
ՊՈՄՊԵՅՈՍՒ ԱՐ&1Ա1ՈւՔՒ8 ճեՏՈ
■60 թ վ ի գ ա ր ն ա ն ս կ զ ր ի ն Պ ո մ պ ե յո ս ը , փ ո խ ա ն ա կ առաքէ շ ա ր ժ -
ւԷԼ լո ւ. դ ե ս լ ի Կ ո ղ ք ի ս ' ո ւ զ ե ց ն ա էսա պ ե ս ա սլա Հ ո վ ե լ իր
է ՛ր ե ր ի ա յ ի կողմից և ա րշա վա նքի յե լա վ ընդդեմ իրերների։ Հռո­
մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ն ի$_ավ Կ ո ւր դ ե տ ի Հ ո վ ի տ ն ե ր ո վ , ա ռ ա ն ց վ ո ր և ւե դ ի ­
մ ա դ ր ո ւ թ յա ն Հ ա ն դ ի պ ե լո ւ, մ ի ն չ և Հա ր մ ո զ ի կա ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ր
գ տ ն վ ո ւմ եր կ ո ւր գ ե տ ի և ա յժ մ յա ն Ա *ց խ ե թ ի Հ ա ր ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ ։
Պ ոմպ ե յո ս ի ա յս ա րշա վա նքը մա նրա մա սն նկա րա գրվա ծ ե Կա ս—
ս ի ո ւս Դ ի ո ն ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն մ ե ^ է
Ա րտ ո կե ս թ ա գ ա վ ո ր ը ք ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե Դ ի ո ն ը է ա յր ե լ ո վ
Կ ո ւր գ ե տ ի կ ա մ ո ւ ր ջ ը ' փ ա խ ա վ ն ր ա ձա խ ա փ ը։ Ս ա կ ա յն տ ե ս ն ե ­
լո վ վ ո ր Պ ո մ պ ե յո ս ը , Հ ա ր մ ո զ ի կ ա ն գ ր ա վ ե լո ւց Հետ ո , պ ա տ ր ա ս տ ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր ևր տ ե ս ն ո ւմ դետ ն ա ն ց ն ե լո ւ ' ն ա ի ս կ ո ւ յն խ ա ղ ա ղ ո ւ­
թ յա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր սկսեց, ո ւղ ա ր կ ե լո վ Հռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն
կ ե ն ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր ' և վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց ե ց նա և Կ ո ւր գ ե տ ի կ ա մ ո ւր ջը ։
ք * ա յց յ ե ր ր Հռոմեա կա ն զ ո ր ք ն ա ն ց ե լ ե ր ա ր դ ե ն գ ե տ ի մ յո ւ ս
ա փ ը' նա վա խ եցա վ ու նորից փա խ ա վ մ ի ն չև Պ ե լո ր ո ս գետ ը։
Ա ն ց ն ե լո վ ա յս գետ ը ևս' նա ա յր ե ց նա և սրա կ ա մ ո ւր ^ ր ։ Ւ ն չպ ե ս
Պ ոմպ եյո ս ի Հ ե տ ա պ ն դ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ք ն ո ւ յն պ ե ս և Պ ե լո ր ո ս գետ ն
ա ն ց ն ե լի ս ' ի ր ե ր ն ե ր ը կրեցին մեծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ։ Ա յն ո ւ Հ ե տ և , վ ո -
րովՀետ և Հռոմեա կա ն զո ր ք եր ը կ ա ն գ չա ռ ա ն և Պ ե լո ր ո ս գ ե տ ի ա-
փ ի ն ' Ա րտ ոկեսն ո ւղ ա ր կ ե ց Պ ո մ պ ե յո ս ի ն նվերներ, տ վեց իր վոր-
դ ի ն ե ր ի ն ի րր և պ ա տ ա նդ և ը ն դ ո ւն ե ց նրա ա ռ ա ջ ա ր կ ա ծ պ ա յմ ա ն ­
ները։
Պ ո մ պ ե յո ս ի Հ ա ղ թ ա կ ա ն ր ա ն ա կ ը վ ե ր ֆա պ ես կ ա ր ո ղ ա ց ա վ , ա -
ս լա Հ ո վ ե լո վ ի ր թ ի կ ո ւ ն ք ը Հնա ր ա վ ո ր ՛ Հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ց ՝ շ ա ր ո ւն ա ­
կել իր ա րշա վա նքը Մ իՀրդա տ Ե վ պ ա տ ո ր ի դ ե մ ։ Հ ա ր մ ո զ ի կ ա յի մ ո ­
տ ից նա գնա ց Կ ո ւր գ ե տ ի Հովիտ ներով և ա յժ մ յա ն Ս ո լր ա մ ի ո ւ
Ծ որա պ ա նի վրա յո վ դեպ ի Ռ իոն գետ ի Հովիտ ները և ա յն տ ե ղ ի ց

1 ծ՛ե՛ս գ ք . 3 7 , գ լ , 1 , 3 — 5 և գ լ* 3 , 1 — 6 ։

201
Ս ե ր ա ս տ ո պ ո լ ի ս ֊Փ ո թ ի , ո ւ ր գ տ ն վ ո ւ մ ե ր Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ն ա վ ա տ ո ր մ ի ղ ը :
Պ ո մ ս լե յո ս ր կ ա ր ծ ո ւ մ ե ր , վ ո ր Մ ի Հ ր դ ա տ ը , ՎՈՐ Ր շ ր ջ ա պ ա տ վ ա ծ ե ր
ծո վի կողմից* գ տ ն վ ո ւմ եր ի ր ր ծո ւղ ա կ ի մ ե ջг Ս ա կ ա յն ն ա ւզա ր­
մ ա ց ա ծ Տէնաց, յ ե ր ր իրեն Հ ա յտ ն ե ց ի ն , վոր վորսն ա րդեն ծո ւ­
ղ ա կ ի ց դ ո ւ ր ս ե յ ե կ ե լ ։ Հ ա մ ա ո. ծ ե ր ո ւ ն ի ն գ ր ե թ ե ա ն մ ա տ չե լի Հա -
ն ա ս լա ր Հ ն ե ր ո վ ա ն ց ե լ ե ր ի ր սա կա վա թիվ զորա մա սի Հետ ւէոտ
7 0 0 կ ի լո մ ե տ ր և գ տ ն վ ո ւ մ ե ր ա ր դ ե ն Ղ Լրիմում, ո ւ ր վ ե ր ս տ ի ն ն վ ա ­
ճել եր Բ ո ս փ ո ր յա ն ի ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։
Պ ո մ պ ե յո ս ն ա ն ն սլա տ ա կ ա Հ ա ր մա ր ո ւ վ ս ք ա ն դ ա վ ո ր Հա մա րեց
շա ր ո ւն ա կ ե լ ի ր ա րշա վա նքը ե գ ն ա լ ծ ո վ ո վ ՂԼրիմ, ո ւր ո ւժ ե ղ ա ցե լ
ու վերա կա նգնել ե ր ի ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը Մ իՀրդա տ ր։ Կ ողքիսից
նա վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն և ա ր շ ա վ ե ց ա յս տ ե ղ ի ց Ա է լվ ա ն ք * ։ Ն ա
վ ճ ռ ե լ ե ր ս լա տ ժ ե լ ո ւ ը ն կ ճ ե լ Ա ղ վ ա ն ի ց Ո ր ո յղ ե ս թ ա գ ա վ ո ր ի ն , վ ո ր ը *
ի ն չ ս լե ս տ ե ս ա ն ք , Հա ր ձ ա կ վ ե լ ե ր Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի վրա , Հա վա նո­
րեն, Մ իՀրդա տ ի ս ա դ րա նքով ։
Պ ո մ ս լե յո ս ի վ ե ր ա դ ա ր ձ ի Ճ ա ն ա պ ա ր Հ ը Կ ողքիսից Հ ա յա ս տ ա ն ՛ի
ի ն չպ ե ս և նրա ա ղվա նների դ ե մ ա ր շ ա վ ա ն ք ի ո .ա ղ մ ո ւ ղ ի ն , վ ո ր ո ն ք -
դեռ. մ ի ն չ և ա յժ մ լո ւ ս ա բ ա ն վ ա ծ չ ե ն , կ ա ր ե լի յ ե ա յժ մ գ ր ե թ ե ճըշ-
տ ի վ վ ո ր ո շ ե լ ա շխ ա ր Հ ա գ ր ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յն ո ւ ս ո ւ Տ Ո ւ ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն -
ն ե ր ի ո գ ն ո ւ թ յա մ բ ։ Ն րա Ճա նա պ ա րՀը Կ ողքիսից մ ի ն չ և ա յժ մ յա ն ՝
Ա պ ա ր ա ն ի շր ջ ա ն ը պ ե տ ք ե յե ն թ ա դ ր ե լ, ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք ք
Պե վ ա ի ն գ ե ր յ ա ն քա րտ եզի Ս ե բ ա ս տ ո պ ո լ ի ս —Ա ր տ ա շ ա տ մ ե ծ ռ ա զ մ ո ւ ­
ղ ի ո վ և ա յժ մ յա ն Ա րա սթ ո ւմ ա ն ի , Խ ոսպ իա յի ո ւ 'Լ ա ն լ ի ճ ա յի վ ր ա -
յո վ ։ Ի սկ Ճ ա նա պ ա րՀը դ եպ ի Ա ղվա նք Հա վա նա կա ն ե յե ն թ ա դ ր ե լ
դ ա ր ձ յ ա լ Պե վ ա ի ն գ ե ր յ ա ն քա րտ եզի Ա ր տ ա շ ա տ —Ա ր մ ա ս տ ի կ ա —Լ ա զ ո
շ ր ջ ա ն ա յի ն Հ ի ն ո ւ ղ ե գ ծ ո վ , վ ո ր ը ք ն ն ո ւ թ յ ա ն ե ա ռ ն վ ա ծ Մ ա ր կ վ ա ր ­
տ ի ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ 2։
Հռոմեա կա ն զորքը գնա ցա ծ պ իտ ի լի ն ե ր ա յժ մ յա ն 'Լ ա ն լ ի -
ճ ա յի ց Կ ի ր ո վ ա կ ա ն ի , Դ ի լի ջ ա ն ի , Ի ջև ա ն ի և Ա ղ ս տ ա ֆ ա յի ։[ ր ա յ Ոէ[
դեպ ի Կ ո ւր գ ե տ ի Հ յո ւ ս ի ս ա կ ո ղ մ ը գտ նվող Հին Կ ա մրեճ գ ա վ ա ռ ը ,,
վորը յ ե ն թ ա դ ր ո ւմ են ա յժ մ յա ն Յորա և Ա լա զ ա ն գ ե տ ե ր ի միջև։.-
Պ ո մ ս լե յ ո ս ի ա րշա վա նքն Ա ղվա նների դ ե մ մա նրա մա սն ն կա ­
ր ա գ ր ե լ ե ն Կ ա ս ս ի ո ւ ս 'հ ի ո ն ը և Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ր ^ ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ր ք ը ,.

1 Տես ի ո ն է գ ք . 3 7 1 գ լ. 3 ։ 3 — 4 ։
2 Տես մ, М а г к \ у а г 1 , Бае Ш п егаг у о п А Л аха1а п а с -հ А г т а з Н с а а и !
й е г го гШ в с Ь е п ^ е И к а п е , >У 1еп 1 8 2 8 :
« Տես ի ո ն է գ ք , 37 1 Գէ 3 1 3 — в, 4, 1-- 4 և 5, 1 և Պ լ ո ւ. ա ա р ք ո Այ.
Պ ոմսլեյոսք գլ. 3 6 , 1 — 2, Հա մ եմ ա տ ն ն ա և К պ պ ի ա ն ո ս , Մ ի Հ ր դ ա տ .,. գլ. 1 0 3 ։

202
Պ ո մ պ ե յո ւ ւ ի ճ ա ն ա սր ս ր Հր Ս ե բ ա ս ա ո պ ո լս ի ց 1Լդւ/ւոհէքւ
ի ն չպ ե ս պ ա տ մ ո ւմ ե ն ն ր ա ն ք ք Հ ա ս ն ե լո վ Կ ո ւր գետ ի ստ որին Հո-
սա նքի մոտ երքը կա րողա ցել եր ա ն ց ն ե լ գ ե տ ի Հ ո ւն ո վ , վ ո ր ն ա ֊
մա ուվ ա շ ո գ ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ խ ի ս տ ծ ա ն ծ ա ղ ե լ ե ր ։ Դ ե տ ն ա ն ց ն ե լ ո ւ ց
Հետ ոх ն ր ա ն ք մտ ել ե յի ն ա յժ մ յա ն 'Լ ա ր ա յա զ ի դա շտ ը և ա ռ ւս Հ
շա րժվել դեպ ի Յորա գետ ըք վորր Կ ա ս ս ի ո ւս Դ ի ո ն ի մոտ ա նվա ն­
վ ա ծ ե Կ ա մ ր յո ւ ղ ե ս Կ ա մ բ ե ճ )։ Ա ն ց ն ե լո վ ն ա և ա յո գ ե տ ը Հ ն ր ա ն ք
գ ն ա ց ե լ ե յի ն դեպ ի ա յժ մ յա ն Ա լա զ ա ն գետ ըէ վ որ ի Հին ա ն ունր
/ե ղ ե լ ե ր ս տ Դ իոնի և րստ Պ լո ւտ ա ր ք ո ս ի Ա րա ս կ ա մ Ա բա նտ :
Ա մբողջ ա յս ճա նա պ ա րՀր Հռոմա յե ց ի ն ե ր ն ա նցել ե յի ն շոգերի
պ ա տ ՛ճ ա ռո վ ք մեծ մա սա մբք գիշերներ ր և խ իստ տ ա ռ ա պ ե լ ե յի ն
ծա րա վից։ Նրա նք իրենց Հետ վ ե ր ց ր ե լ ե յի ն մ ի մ ի ա յն Հ ո ւր , մոտ
տ ա սր Հ ա զ ա ր տ ի կ ք ի ս կ կ ե ն ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր ն ր ա ն ց ա ա լի ս ե յ ի ն կ ա ­
մովին Կ ա մբեճ գ ա վ ա ռ ի տ եղ ա կա ն բ ն ա կ ի չն ե ր ը ։
ճա կա տ ա մա րտ ն Ա ղվա նից թա գա վորի զորքերի Հետ տ ե ղ ի
ո ւն ե ց ա վ Ա լա զ ա ն գ ե տ ի ձա խ ա փ ին։ ո ւր Հռոմեա կա ն բա նա կը
թ շԱ ա մ ու Հետ ն ո ր ե ր մ տ ե լ շ փ մ ա ն մ ե ֆ ։ Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի պ ա տ մ ե լո ւ{*
ա ղվա նա կա ն զորքերըք վորոնց ա ռա ջնորդն եր թ ա գ ա վ ո ր ի յե ղ -
բ ա յբ ը Կ ողիս ը վա տ ե յի ն զ ի ն վ ա ծ և մ ե ծ մա սը Հ ա գ ե լ ե յի ն ի բ ր և
շոր գ ա զ ա ն ի մ ո ր թ ի ն ե ր ։
ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց ա ռ ա ջ Պ ո մ պ ե յո ս ը Հ ր ա մ ա յե լ ե ր ի ր Հ ե տ և ա կ
զորքին թա քնվել Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի յ ե տ և ը է և ա ղ վ ա ն ն ե ր ը է կ ա ր ծ ե լո վ ք
վ ո ր ի ր ե ն ց դ ի մ ա դ ր ո ւ մ ե մ ի մ ի ա յն թ շ ն ա մ ո ւ Հ ե ծ ե լ ա զ ո ր ի ի ս կ ո ւ յ ն
կ ռ վ ի բ ռ ն վ ե ց ի ն սրա Հ ե տ ։ Սա կա յ ն Հ ււո մ ե ա կ ա ն լ ե գ ե ո ն ն ե ր ը է ш л ш 9
գ ա լո վ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի յե տ և ի ց ճ ջ ա ր դ ե ց ի ն և ն ր ա ն ց ի փ ա խ ո ւս տ դ ա ր ձ ­
ր ի ն դ եպ ի մոտ ա կա ա ն տ ա ռ ն ե ր ը ։ Յ ե վ փ ա խ չո ղ ն ե ր ի ց շա տ երը մ ա -
Հա ցա ն ա ն տ ա ռ ն ե ր ո ւմ ) ՎՈՐ Պ ո մ պ ե յո ս ը Հ ր ա մ ա յե լ ե ր շրջա պ ա ­
տ ել և Հ ր դ ե Հ ե լ։ Շ ո ւ տ ո վ ա յն ո ւ Հ ե տ և Որ ո յ ղ ե ս ի Հետ է լե ք վ ե ց Հ ա շ -
տ ո ւ թ յ ո լ ֆ ։ Ա ղ վ ա ն ք ի թ ա գ ա վ ո ր ը . Հ պ ա տ ա կ վ ե լո վ Պ ո մ պ ե յո ս ի ն ' ի ն չ ֊*
պ ես և Ի բ ե ր ի ա յի Ա րտ ոկկս թա գա վորը, ձևա կա նորեն ճ ա ն ա չե ց
Հ ռ ո մ ի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը ։ ա
Ա դվա նքից Հռոմեա կա ն զ ո ր ա բա ն ա կ ր է ի ն չպ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե
Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս ր 1, վ ե ր ա դ ա ր ձ ա վ Հ ա յա ս տ ա ն և ա յս տ ե ղ ի ց Փ ո ք ր Հ ա յ ք ։
Հ ա մ ա ձ ա յն Կ ա ս ս ի ո ւ ս Դ ի ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն 1 6 5 /6 4 թ վ ի ն դ ա ր ձ յա լ
նա ձմեռել եր 66165 թվխ ձ մ ե ր ո ց ի տ ե ղ ո ւմ Ա սպ իս գ ա վ ա ռ ո ւմ (еУ
" А о т е й ь ) 2* Ո ւ շ ա գ ր ա վ եք վ ո ր Դ ի ո ն ի ա յս յե ր կ ր ո ր դ վ կ ա յ ո ւ թ ե ա ն

1 ՏԱ ս Պ ո մ ս լ ե յո ս , գ լ . 3 6 , 1 ։
“ Տես Դ ի ո ն у գ ք » 3 7 , գ լ» 7 , 5 ։

204
г
մ ե ջ մ ի և ն ո ւ յն գ ա վ ա ռ ը , վ ո ր ն ա ռ ա ծի ն վ կ ա յո ւ թ յա ն А 9 ա ն վ ա ն վ ա ծ
ե ր Ա ն ա հ ի տ յա ն յ ե ր կ ի ր , ա յ ժ մ ա ն վ ա ն վ ա ծ ե Ա ս պ ի ս ։ Ի ն չ պ ե ս մ ա ն ր ա ­
մա սն ց ո ւ յց ենք տ վ ե լ « Պ ոմպ եյո ս ի շ ր ջ ա ն ա յի ն ճա նա պ ա րհն Ա ն-
դ ը ր կ ո վ 1 լա ս ո ւմ յ> մեր ռ ո ւ ս ե ր ե ն ընդա րձա կէ Հ ո դ վ ա ծ ո ւ մ * , ա յս գա ­
վա ռը Ա ս պ իս կ ա մ ա վ ե լի ճի շտ Կ ա սպ իս ե ա ն վ ա ն վ ե լ, Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե ղ ո ւ մ ն շ ա ն ա կ վ ա ծ С 3 8 р 1 3 6 մ ե ծ կ ա յա ր ա ն ի
ա ն ո ւ ն ո վ , վ ո ր ը գ լ խ ա վ ո ր կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յր ն ե յ ե ղ ե լ ա յ ժ մ յ ա ն Խ ոս-
պ ի ա յի շ ր ջ ա ն ի ։ Կ ա ս պ իս ը , ը ս տ յ ե ր և ո ւ յ թ ի ն , ն ո ւ յն պ ե ս ճ ի ն չ պ ե ս և
Տ ե կ ե ղ յա ց գ ա վ ա ռ ը , կ ո չվ ե լ ե Ա նա Հիտ յա ն յե ր կ ի ր է Յեվրոպ ա կա ն
պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի յե ր կ ե ր ո ւ մ Պ ո մ պ ե յո ս ի զորքերի 65 64 թ վ ի ձմե­
րոցի տ ե ղ ը Հա կա ռա կ Դ ի ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յա ն ց ո ւ յց ե տ րվա ծ Փ ոքր
Հ ա յք ո ւ մ , վ ո ր պ ա ր զա պ ե ս ս խ ա լ եւ
6 4 թ վ յի ն Պ ոմպ եյո ս ի զորա մա սերը, վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ ո վ Հ ա յա ս ­
տ ա նից Պ ո ն տ ո ս 1 պ ա շա ր ե ց ի ն ո ւ նվա ճեցին Պ ոնտ ոս ո ւ մ և , գ լխ ա ­
վորա պ ես, Փ ոքր Հա յք ո ւ մ , Մ ի Հ ր գ ա տ ի Հ ա ր ո ւս տ գ ա նձա պ ս յ Հեստ ­
ները և Հ ռ չա կ ա վ ո ր ա րխ իվները, վ ո ր ո ն ք գ տ ն վ ո ւմ ե յի ն Տ ա լա վ -
ր ա յո ւ մ , Ն ո ր Ա մ ր ո ց ո ւմ , Աի ն ո ր ի ա յ ո ւ մ և ա յլ տ ե ղ ե ր ո ւմ ։ Ա յդ ա մ ­

ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ պ ա Հ վ ո ւմ ե յի ն Հա զա րա վոր ո ն ի ք ս ե սկա Հա կներ,

վորոնք ներ զա րդվա ծ ե յի ն վ ո ս կ ո վ , Հ ս կ ա յա կ ա ն ք ա ն ա կ ո ւ թ յա մ բ
ա նոթներ, մա Հիճներ, գա Հեր, նա և զրա Հներ ու ս պ ա ռ ա զ ի ն ո ւ­
թ յո ւ ն ն ե ր , վ ո ր ո ն ք , մ ե ծ մա սա մբ, վ ո ս կ ե զ ո ծվ ա ծ ե յի ն և զ ա ր դ ա ր ­
վ ա ծ թ ա ն գ ա գ ի ն ք ա ր ե ր ո վ ։ Ա յս բ ո լ ո ր Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ' և Հ ե լ­
լե ն ի ս տ ա կ ա ն ա ր վ ե ս տ ի բ ո լո ր թա նգա րժեք իրերը, վորոնք կողո­
պ ո ւ տ ի չ ե յի ն մ ա տ ն վ ել Լ ո ւ կ ո ւ Ա ո ս ի ա րշա վ ա նքի ժա մա նա կլ ո ւ ղ ա ր կ ­

վ ե ց ի ն թ ո լո ր ը Պոնտ ոսի ց Հռոմէ

Մ ի ն չ Պ ո մ պ ե յո ս ը պ ա տ երա զմ եր վ ա ր ո ւմ ի բերներ ի և ա ղ­
վա նների դ ե մ ո ւ ն վ ա ճ ո ւմ եր Պ ո նտ ո ս ի ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը 1 պ ա ր ­
թ ե ւն ե ր ը գ ր ա վ ե լ ե յի ն Մ ի Հ ա գ ե տ ք ը , վ ո ր ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , Հա ­
մ ա ձ ա յն Պ ոմպ եյո ս ի Հ ե տ է լն ք ա ծ դ ա շ ի ն ք ի մ ի ն չև Յեփ րա տ գետ ը
պ ա տ կա ն ե լո ւ յե ր ն ր ա ն ց ։ Պ ա ր թ ե ֆ լե ր ը ն ե ր խ ո ւ ժ ե լ ե յի ն ն ա և Կ ո րդ -
վ ա ց յե ր կ ի ր ը , վ ո ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յա ն Հա մա ր վ ե ճ ե ր ա ռա ջա ցել
ի ր ե ն ց ո ւ Հ ա յ ե ր ի մեֆ է Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ը պ ա Հա նֆեց Հրա Հա տ
^ ֊ի ց մ ա ք ր ե լ Կ ո ր ղ ո ւք ը , ա ռ ա ր կ ե լո վ վ ո ր ա յդ յե ր կ ի ր ը պ ա տ կա ­
ն ո ւմ ե, իրա պ ես, Տի գր ա ն Ր —ի ն ։ Չ ս պ ա ս ե լ ո վ ն ո ւ յն ի ս կ Հրա Հա տ
*հ -ի պ ա տ ա սխ ա նին' նա Հ ր ա մ ա յե ց իր ոգնա կա ններից մեկին,

ւ ՏՀս „ К р у г о в о й п у т ь П о м п е я в З а к а в к а з ь е * , В е с т н и к д р е в н е й и с ­
т о р и и , М о с к в а 1939, 4:

206
 էհի ր ա ն ի ո լ ս ի ն , գ ր ա վ ե լ ո ւ Հ ա ն ձ ն ե լ Կ ո ր դ ո ւ ք ը Հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ր ի ն ։
Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի պ ա տ մ ե լո վ ^ , Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա յս զ ո ր ա պ ե տ ը Հ ա լա ծ ե ց
պ ա ր թ և ն ե ր ի ն մ ի ն չ և Ա ր ր ե լա ք ա ղ ա ք ը , վ ո ր ը գ տ ն վ ո ւմ եր Ա գ ի ւս - Փ
ր ե ն ե յո ւ մ ։
Ա ր /տ ե ղ ի ց Ա փ ր ա ն ի ո ւս ը պ ե տ ք ե ա նցներ Հ յո ւ ս ի ս ա յ ի ն Մ ի ֊
Հ ա գ ե տ ք ի վրա յո վ Ա սորիք, ո ւր ն ո ւ յն ա յգ ժա մա նա կ, 64 թ վ ի ն ,
պ ետ ք ե գա ր նա և Պ ո մ պ ե յո ս ը ։ Բ ա յ ց 6 5 /6 4 թ վ ի ձմեռվա կեսին,
ի ն չպ ե ս վ կ ա յ ո ւ մ ե ։ Կ ա ս ս ի ո ւս 'հ ի ո ն ը 2-, Ա փ ր ա ն ի ո ւ ս ը և ն ր ա զ ո ր ք ը
Ճ ա ն ա պ ա ր Հը կ ո ր ց ր ի ն ո ւ մ ո լո ր վ ե ց ի ն և կ ա ր ո ղ ե յ ի ն ցրտ ի ու կեն­
ս ա մ թ ե ր ք ն ե ր ի պ ա կ ա ս ո ւ թ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ Մ ի ջ ա դ ե տ ք ի ա ն ա պ ա տ ­
ն ե ր ո ւ մ կ ո ր ս տ ի մ ա տ ն վ ե լ, յ ե թ ե ն ր ա ն ց չ ո գ ն ե յի ն Կ ա րրա ք ա ղ ա ք ի
( ա յժ մ յա ն Խ ա ռա ն) մա կեդոնա ցի գ ա ղ թ ա կ ա ն նե ր ը г Ա ր ա ն ք Հ յո ւ ­
ր ը ն կ ա լե ց ի ն Ա փ ր ա ն ի ո ւս ի ն և ա ռ ա ջ ն ո ր դ ե ց ի ն Ա սորիք։
Չ ն ա յա ծ Պ ո մ պ ե յո ս ի գ ր գ ռ ի չ վ ո տ ն ձ գ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն և դա շ­
ն ա դ ր ո ւ թ յա ն ա նպ ա տ կա ռ խ ա խ տ մա նը, վ որ ի Հ ա մ ա ձ ա յն Հ յ ո ւ ս ի -
սա յի ն Միլա գ ե տ ք ը մ ի ն չև Յ ե փ ր ա տ դետ ը ճ ա ն ա չվ ա ծ եր վորպ ես
պ ա րթևներին պ ա տ կա նող յա ր կ ի ր ' Հրա Հա տ * հ ֊ը չհ ա մ ա ր ձ ա կ վ ե ց
պ ա տ ե ր ա զ մ ք »լ Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի դեմ։ 64 թվի գա րնա նը նա դիմեց
իր զ ո ր ք ե ր ո վ Հ ա յա ս տ ա ն և Հ ա ր ձ ա կ վ ե ց Տ ի գ ր ա ն ի վ ր ա , վ ո ր ն л դժ­
ն ո ւ թ յո ւ ն խ ն դ ր ե ց դ ա շ ն ա կ ի ց Հէւոմա յ ե ց ի ն ե ր ի ց ։ Ա յս դեպ քը Պոմ­
պ ե յո ս ի Հա մա ր մ ի Հա րմա ր ա ռիթ ե ր պ ա տ ե ր ա զ մ ս կ ս ե լո ւ նա և
պ ա ր թ և ն ե ր ի դ ե մ , ի ն չպ ե ս ա յդ ց ա ն կ ա ն ո ւմ ե յի ն , իրա պ ես, նրա
կ ո ւ ս ա կ ի ց ն ե ր ի ց ո ւ ս պ ա ն ե ր ի ց շ ա տ ե ր լ * ։ Ս ա կ ա յն Պ ո մ պ ե յո ս ը , վ ո ր
խ իստ զ գ ո ւ յշ ե ր և չո ւն ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի Հ ա ն դ ո ւգն Հա մա րձա -
կ ո ւ թ յո ւ ն ը , չո ւզ ե ց բա խ տ ա խ ա ղի դ ն ե լ ի ր ձեռք բերա ծ ա Հո դ ո ւ ֊
թ յո ւ ն ն ե ր ը և խ ո ւս ա փ եց կոՀից* *Նա ա ր դ ա ր ա ն ո ւմ եր նրա նով,
վ որ Հռոմ եա կա ն ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ա յդ իրեն չե Հա նձնա րա րել և վոր
դ ե ռ և ս վերջնա կա նա պ ես զինա թ ա փ չե ա րվել Մ իՀրդա տ Պոնտ ա -
ց ի ն ^ ։ Պ ա տ ե ր ա զ մ ի ց Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ի щՀ ե տ , ի ն չ պ ե ս ա ս ա ց ի ն ք , խ ո ւ յ ս
եր տ ա լի ս ն ա և պ ա ր թ և ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր Հ ր ա Հ ա տ *հ—ը , վ ո ր ը ն ո ւ յ ն ­
պ ես չո ւ ն ե ց ա վ ա ր ի ո ւ թ յո ւ ն վոտ քի յ ե լն ե լո ւ Հռոմեա կա ն ո ւխ տ ա ­
նենգ զորա վա րի դեմ ։ Յ ե վ վորովՀետ և նա նորից դեսպ ա ններ եր
ո ւղ ա ր կ ե լ Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ո տ ճ վ ե ր ջի ն ի ս Հ ա յտ ն ե ց ն ր ա ն , վ ո ր կ ո ւ ղ ա ր -
.կ ե յ ե ր ե ք միջնորդ դա տ ա վորներ, վորոնք կ ը Հա ր թ են սա Հմա նների

1 Պոմպեյոսէ գ լ. 36, 1 1
“ 3 7 1 գ լ» Տ , 5 ։

3 Տ ե ՛ս Կ ա ս ս ի ո ւ ս Գ ի ո ն ւ գք. 37, գր 7։ 1 ։

207
 վ ե ր ա բ ե ր յա լ ն ր ա ու Տիգրա նի վ ե ճ ը *։ Հրա Հա տ Գ -ը և Տ ի գ ր ա ն լг
դ ա դ ա ր ե ց ր ի ՜ն պ ա տ ե ր ա զ մ ը և. Հ ա մ ա ձ ա յն ե ց ի ն ը ն դ ո ւն ե լ միջնորդ-
% ների վճիռները*
Ա յն ո ւ Հ ե տ և ո ւղ ա ր կ վ ա ծ՜ դ ա տ ա վ ո ր ն ե ր ը ք ն ն ա ր կ մ ա ն յե ն թ ա ր ­
կեցին նրա նց գա նգա տ ներն ո ւ պ ա Հ ա ն ^ ն ե ր ը և կ ա յա ց ր ի ն իրենց
վ ճ ի ռ ը Հ ո գ ո ւտ Տ ի գ ր ա ն ի ։ Հ ա մ ա ձ ա յն ն ր ա ն ց վ ո ր ո շ մ ա ն Հ ա յո ց թ ա ­
գա վորը ստ ա ցա վ վոկ_ մ ի ա յն ^ ո ր դ վ ս յց յե ր կ ի ր ը * ա յ^ /ւ Հ յո ւ ­
ս ի ս ա յի ն Մ ի ջ ա դ ե տ ք ի մ ի մ ա ս ը ։ Ո ւշա գ ր ա վ ե , վ ո ր Հ ր ա Հ ա տ ը Հ ե ն ց
ի ն ք ը և ս , ի ն չպ ե ս վկա յո ւ մ ե Կ ա ս ս ի ո ւս * հ ի ո ն ը * , չ ա ռ ա ր կ ե ց և. Հ ա ­
վ ա ն ո ւ թ յո ւ ն տ վ ե ց ա յ դ վ ճ ռ ի ն , Հ ո ւ յ ս ո ւ ն ե ն ա լ ո վ է վ ո ր Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ
գ ո ւցե 1էա 2_ո զ*ԼԷ ի ր ե ն Հ ա շ տ վ ե լ Հ ա յե ր ի Հ ե տ Լ ս տ ա ն ա լ ն ր ա ն ց ի ց
ո գ ն ո ւ թ յա ն ը ն դ դ ե մ Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ։
Յերր կ ա տ ա ր վ ո ւ մ ե յ ի ն ա յս ա ն ց ք ե ր ը , Մ ի Հ ր դ ա տ Պ ո ն տ ա ց ի ն ք
վ ոՐԸ վ ե ր ա Հ ա ս տ ա տ ե լ եր- ի ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն ը Բ ո ս ւ ի ո ր յա ն թ ա գ ա ­
վ ո ր ո ւ թ յա ն մ ե ^ խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յա ն նոր ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ա րեց
Հ ռ ո մ ա յե ց ի ն ե ր ի ն և Հ ա յտ ն ե ց , վ որ յ ե թ ե Պ ո մ պ ե յո ս ը Հ ա մ ա ձ ա յն ի
վերա դա րձնել իրեն Պ ո ն տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն ը 1 ի ^ *ք ը պատ­
րա ստ ե Հ պ ա տ ա կ վ ե լո ւ Հռոմին վորպ ես վ ա ս ս ս ւլ և Հ ա ր կ ա տ ո ւ։
Պ ո մ պ ե յո ս ը ; ի ն չ պ ե ս Ա 6 6 թ վ ի ն , ն ր ա ն պ ա տ ա սխ ա նեց ն ո ր ի ց , վոր
նա խ ք ա ն բ ա ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր վ ա ր ե լը 1 ն ա պ ետ ք ե ա ն ձ ա մ բ գա
ե Հնա զա նդվի Հ ռ ո մ ի ն ։ Հ ա շ տ ո ւ թ յա ն ն ա յլ և ս ա նՀնա րին ե ր ։ Յեվ
Մ իՀրդա տ ը վճռեց նա խ ա պ ա տ րա ստ վել Հռոմի դեմ ն ո ր կ ռ ՎԻ '*
մշա կեց ն ո ր ա ր շա վ ա ն քի Հ ա ն դ ո ւգ ն մի ծ ր ա գ ի ր ։ Նա մտ ա դիր եր,
դ ա շ ն կ ա պ ե լո վ ս կ յո ւ թ ն ե ր ի , թ ր ա կ ա ց ի ն ե ր ի և կ ե լտ ե ր ի Հետ ճ ա ր ­
շ ա վ ե լ Ի տ ա լի ա Դ ա ն ո ւբ դետ ի Հովիտ ներով և Ա լ պ յա ն լե ո ն ե ր ի
վրա յո վ ք ի ն չպ ե ս այդ իրենից ա ռա ջ ա րել եր կա րթա գենա ցի
Հ ա ն ն ի բա լր ։ Ա յդ մ ե ծ ա ր շ ա վ ա ն ք ի Հա մա ր Հ ա ր կ ա վ ո ր ե յի ն , ի Հ ա ր -
կե, թ ե մ ա ր դ կ ա յի ն և թ ե ն յ ո ւ թ ա կ ա ն վ ի թ խ ա ր ի ո ւժ ե ր ո ւ մ ի ջոց­
ն ե ր ։ Յ ե վ 6 3 թ վ ի ն , յե ր բ Մ ի Հ ր դ ա տ ը վ ե ր ջ ա ց ն ե լո ւ վ ր ա յե ր ռ ա զ ­
մա կա ն ի ր պ ա տ ր ա ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ց ա մ բ ո ղ ջ ծ ա ն ր ո ւ թ յո ւ ն ն
ը ն կ ն ո ւմ եր Բոսփ որի բ ն ա կ չ ո ւ թ յա ն ու քա ղա քների վրա * Հա ն­
կա րծա կի նրա դեմ բռնկվեց տ ա ր ր ե ր ա յի ն կա տ ա ղի ա պ ս տ ա մ բո ւ-
թ յո ւ ն , վորի ն մ ա ս նա կ ից ե յի ն վ ո չ մ ի ա յն գ ր ե թ ե բ ո լո ր քա ղա ք­
ները, ա յլև նրա զորքն ո ւ նրա Փ ա րնա կը։ Ծ ե ր ո ւն ի
Մ իՀրդա տ ը Հա սկա ցա վ, *\_ո ր իրեն չե ն խ ն ա յե լո ւ և վ ո ր ա յլ և ս

1 Տ ե ս Գ Է ո ն է գ ք • 3 7 յ գ լ. 7 է 3 , Ա պ պ ի ա Ъ ո ս , Մ ի Հ լւ գ ա տ .է գ լ» 1 0 0 և

Պ լ ո ւ տ ա ը ք ո ս , Պ ո մ պ ե յո ս , գ լ» 3 9 ։ Յէ
2 *հ ք » 3 7 1 գ լ » 7 ֆ 4է

208
 փ ր կ վ ե լո ւ մի Հ ն ա ր }_կա ։ Պ ա շ ա ր վ ա ծ լ ի ն ե լ ո վ Պ ա ն տ ի կ ս ։ պ ե յո ն
( ա յժ մ յա ն Կ հ ր չ) ք ա ղ ա ք ի ի ր ա մ ր ո ցո ւմ 1 նա Հ ո ւզ ե ց ա ն ձ ն ա տ ո ւր
լի ն ե լ ա պ ս տ ա մ բն ե ր ի ն և ի ր կ յա ն ք ի ն վեր^ տ վեց ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ-
թ յ ա մր ( 0 3 թ վ ի գա րնա նըյ ։
հրա դիա կրէ վ ոՐ ո ւղ ա ր կ ե լ եր Փ ա ր ն ա է լն Ս ,ս ո ր ի ք ճ Պ ո մսլե —
յո ս ի Հրա մա նով թ ա ղեցին Սի ն ո ա ի մ ո ա գ տ ն վ ո ղ ս լո ն տ ա կ ա ն թ ա ­
գ ա վ ո ր ն ե ր ի գ ա մ ր ա ր ա ն ո ւմ * Ա յժ մ ա ր դ ե ն մ ե ծ ո ւ բ ա զ մ ա մ յա պա­
տ երա զմը Մ ի Հր դ ա տ ի դ ե մ , վ ո ր ը ս կ ս վ ե լ եր դեռ. ք ս ա ն ե Հ ի ն դ տ ա ­
րի ա ռ ա »’ ' կ ա ր ե լ ի յ ե ր Հա մա րել վերկա ցա ծ։
Պ ա տ ե ր ա զմ ը կ ա ր ե լի յե ր ա վա րա վա ծ Հա մա րել նա և ա մրող^
Ա ր և ե լ ր ո ւ մ և Ա ս ո ր ի ք ո ւ մ ։ 0Օ և 0 4 թ վ ե ր ի ն Պ ո մ ս լե յ ո ս ի զորա պ ետ -
ն ե ր ր 1 Գ ա ր ի Ն ի ո ւս ը , Ս կ ա վ ր ո ւս ը , Ա փ ր ա ն ի ո ւս ը և ո ւր ի շ ն ե ր ը 1 ն վ ա ­
ճել ե յի ն Հ ա ր ա վ ո ւմ Փ յո ա ն ի կ ի ա ն է Պ ա ղեսա ինա ն և Ա սորիքի ու
Մ ի Հ ա գ ե տ ք ի մի ք ա ն ի մ ա ն ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և քա ղա քները։
Լ -х ։ Թ ե ա կ ա ն Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ս ա Հ մ ա ն ն ե ր ը Հ ա ս ն ո ւմ ե յի ն ա յժ մ
Ա ր և ե լք ո ւ մ մ ի ն չև Մ իքա գետ քի ա նա պ ա տ ները և գ ր ե թ ե մ ի ն չև Ցե-
դիպ տ ոս։
(> 4 և 6 3 թ վ ե ր ի ՜ն Պ ո մ ս լե հ ո ս ր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա պ ե ս կա զմա կերպ
պ եց ի ր նոր ն վ ա ճ ա ծ յե ր կ ր ն ե ր ը և կա րգա վորեց ն ր ա ն ց վ ա ր չա ­
կա ն ներքին գործերը։ Դ եռևս 04 թ վ ի ն , յե ր ր նա գ ա ն վ ո ւմ եր
դեռ Պ ո ն էո ո ս ո ւմ ք ն ա դ ա ր ձ ր ե լ ե ր Ն ի կ ո մ ե ղ ե ս ի նա խ կին թա գա վո­
ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը ք Ր յո ւ թ ա ն ի ա ն յ և Մի Հ ր դ ա տ ի պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ­
թ յա ն ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ը Հռոմեա կա ն ն ա Հա ն դ ։ Պ ոմպ եյո ս ի ց ա ռա ^
թ ե Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ր և թե Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ծ ե ր ա կ ո ւ յտ ը Ա սորիքի ո րի նա -
կա ն թա գա վոր ե յի ն ճ ա ն ա չ ե ի ի ն չ ս լ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք յ Ս ե լ ե վ կ յա ն
Ա նտ ի ո ք ո ս Ասիա ց ո ւ ն ։ Ի սկ ա յժ մ Սե լ ե վ կ յ ա ն ն ե ր ի ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը
Հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ց Ա ս ո ր ի ք ո ւ մ վ ե ր ա ց վ ա ծ և ա յ ս ա մ բ ո դ Հ յե ր կ ի * ր ը վ ե ­
րա ծվեց Հռոմեա կա ն նա Հա նդ ի ։ Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ У ե լե վ կ յա ն Ա նտ իո-
քոսը դա ռա վ Հռոմի վա սսա լ և փ ոխ ա ն ակ Ա ս որիքի ստ ա ցա վ Ц п—
Սա դ ե ն ի փ ոքր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը յ վ ո ր ի կենտ րոնն եր Սա մ ո ս ա ա
մ ա յ ր ա ք ա ղ ա ք ը ։ Ա յս թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն ս ա Հ մ ա ն ն ե ր ո ւ ւ /ե ե ր գ տ ը ն -
վ ո ւս Յեփ րա տ ի Հ ռ չա կ ա վ ո ր գետ ա նցքը Ս ե լե վ կ ի ա ա մրոցի մոտ
( ա յժ մ յա ն ^ ի ր ե ֆ ի կ ), վ ո ր ն ո ւն ե ր ռա զմա կա ն և ա ռ ևտ րա կա ն խ ո ­
շո ր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ։
Ընդա րձա կ ն ո ր յե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ստ ա ցա ն Հռոմի բա րեկա մ և
դա շնա կից նա պ պ ա դո վ կ ի այ ի Արի ոբա ր զա ն ես թա գա վորը և Դա­
լա տ ի ա յ ի Դ ե յո տ ա ր ո ւ ս իշխ ա նը} վորոնք մեծ ծ ա ռ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր
ե յի ն մ ա տ ո ւց ե լ Հռոմա յ ե ց ի ն ե ր ի ն պ ոնտ ա կա ն և Հ ա յկ ա կ ա ն պ ա -

209
Տ ի գ ո ս Ռ Ր . յե վ Հ ո ո ւ Ր լ ւ - 14
տ երա զմեերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ։ Պ ո մ պ ե յո ս ը տ վեց Ա ր ի ոբ ա ր զ ա ն ե ս ի ն
Կ ի Ժ Կ .Ի ա յ հ ա նպ ա տ վա ծ- մ ի ք ա ն ի շրջա ններ և ա մբողԼ Ծ ոփ ա ց
թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ը ։ Ա ր ա ն ե ր ա յժ մ պ ա տ կ ա ն ո ւմ Յ ե փ ր ա տ ի ն շ ա ­
նա վոր գետ ա նցքը և Տ ո մ ի սա ա մրոցը։ Իսկ Գ ե յո տ ա ր ո ւ ս ը , վ ո ր ը
Հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ց թ ա գ ա վ ո ր ' ս տ ա ց ա վ Պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն
ա ր ե ե լ յա ն մ ա ս ը ա ր և ե լ յա ն ծ ո վ ա փ ն յա Պ ոնտ ոսը , վ ո ր ի մ ե ջ ե յի ն
Փ ա ոնա կիա և Տ րա պ իզոն քա ղա քները, ու նա և Փ ոքր Հ ա յք ը ,
Դ ե յո տ ա ր ո ւ ս ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն Հ յո ւ ս ի ս ա կ ո ղ մ ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ Կ ո ղ ք ի ս ը
տ ր վ ե ց ի բ ր և ա ռ ա ն ձ ի ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն Ա րիստ ա ր ք ո ս ի ն , վ որ ի ա~
ն ո ւ ն ո վ Հ ա յտ ն ի յ ե ն և Հիշա տ ա կվա ծ ե ն դրա մ ա գիտ ա կ ա ն յե ր կ ե ­
ր ո ւմ մի քա ն ի ղրա Ա ներ։
Յեփ րա տ գետ ի ա ր և ե լա կ ո ղ մ ո ւմ Հռոմի գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը
ճ ա ն ա չե լ ե յի ն և նրա ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն շ ր ջ ա ն ա կ ի մ ե ջ ե յի ն Հա մա ր­
վ ո ւ մ վ **է մ ի ա յ ն Հ ա յա ս տ ա ն ը , վ ո Ր[Լ Հ ա յտ ա ր ա ր վ ա ծ ե ր բ ա ր ե կ ա մ
ո ւ դ ա շ ն ա կ ի ց Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ի ճ ա յլ և Ա տ ր պ ւս տ ա կ ա ն ը , Ի բ ե -
բիտ ն, Ա ղվա նքը, Ո սրոենեն և մի քա նի ա յլ ա ր ա բ ա կ ա ն փ ո ք ր
ցեղեր Հյո ւ ս ի ս ա յ ի ն Մ իգա գետ ք ո ւմ ։
Հ ա յա ս տ ա ն ը , վ ո ր ր բ ա ր ե կ ա մ ո ւ դ ա շ ն ա կ ի ց եր Հ ա յտ ա ր ա ր -
վել Հռ ո մ ի և ա նվա նա պ ես ը ն դ ո ւն ե լ եր սրա գ ե ր ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը
դ ա ռ ա վ ա յժ մ Հռո մ եա կ ա ն ա շխ ա րՀա կա լ ո ւ թ յա ն ռա զմա կա ն ա ռա ­
ջ ա պ ո ս տ ը ։ Պ ո մ պ ե յո ս ը Հ իւքն ա պ ես ա յն ո ւ Հ ե տ և * փ ո խ ե ց ի ր ք ա ղ ա ք ա ­
կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը նրա Հա նդեպ ։ Տիգրա նը և ս , ի ն չպ ե ս և Ա րիորա ր-
զ ա ն ե ս ը և 'հ ե յո տ ա ր ո ւ ս ը , ստ ա ցա վ Պ ո մ պ ե յո ս ի ց և կ ա մ սրա ա-
է ա կ ց ո ւ թ յա մ բ վ ո չ մ ի ա յն Կ ո ր գ ո ւ ք ը և Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Մ իջա գետ քը,
վ ո ր ո ն ց մ ի ա ց ո ւ մ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ն վ ե ր և Հ ի շ ա տ ա կ ե լ ե յ ի ն ք , ա յ լ և Դ ե ր -
Հա նը և Ա կիլի ս ե ն ը * , վ ո ր ն ա յդ ժա մա նա կ, Հա վ ա ն ո ր են , պ ա ր ո ւ­
ն ա կ ո ւմ եր ի ր մեջ բա ցի Հին Յ ե կ ե ղ յա ց գա վա ռից նա և *հ ա ր ա ­
նա գին, Մ ան ա նա ղին, Ա ղ յո ւ ն ը և Մ զ ո ւ ր է 1՜ ։ Ա յս պ ի ս ո վ Մ եծ Հա -
յա ս տ ա ն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Տիգրա ն Р —ի ժա մա նա կ ևս ի ր
սա Հմա ններն ընդա րձա կել եր թե Հ ա յկ ա կ ա ն լե ո ն ա շ խ ա ր Հ ի Հա ­
ր ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ և ' թ ե Փ ոքր Հ ա յք ի ո ւ Ծ ոփ ա ց ա շխ ա ր Հի Հ ա ր ա կ ի ց
շր ջա ն ն եր ո ւմ ։
Պոմպ եյո ս ի սի րա շա Հա կա ն նոր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը Մ եծ
Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ն դ ե պ ա ր տ ա Հ ա յտ վ ե ց նա և նրա նով, վոր Յա րքա ­
յի ց ա րքա » պ ա տ վ ա ն ո ւնը , վոր ը մ ի ն չև Տ ի գ ր ա ն ը կ ր ե լ ե յի ն պ ա ր -

ւ Տես յ . М а г к и г а г ^ 0 1 е О еп еа1о§1е й ег В а ^ г а М е п , եշ вз և հ Հէ ՚ ա֊
Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե լզ լ9 ։ 73։
2 Տ/ги Н . А д о н ц , А р м е н и я в э п о х у Ю с ти н и а н а , եչ 54—55։

210
 ՛թ ե ն ե ր ի թա գա վորները ե վորը, Տիգրա նի աշէսա ր Հ ա կ ա լ ո ւ է հ յա ն
տ ա պ ա լո ւ մ ի ց Հ ե տ ո , Հ ռ ո մ ա յ ե ց ի ն ե ր ը ս է լզ ր ո ւմ ճ ա ն ա չե լ ե յի ն իրրև
Հրա Հա տ V * ֊ի ա իա ղոս' ա յժ մ վ ե ր ա պա Հվեց մ ի մ ի ա յն Տիգրա նին,
իսկ Հրա Հա տ Գ -ի ն ս կ ս ե ց ի ն ա ն վ ա ն ե լ լո կ ([թ ա գ ա վ ո ր »։
Պա ր թ ե ն ե ր ի թ ա գա վ որ ը ^Հա րկա դրվա ծ յե գ ա վ ա ն տ ր ա ո ւն 9
կե ր պ ո վ ա ա ն ե լ ա յգ ա է լն ե ր և վ ի ր ա վ ո ր ա ն ք ն ե ր ն ո ւ թ շ ն ՝ս մ ա ն ք ն ե ֊
ր ը ։ Լ ո յո մ ի ա յ ս խ ա րվա ծ գա հա կիցը ա յժ մ ինքն եր գ տ ն վ ո ւմ
յե ր կ ո ւ կ ր ա կ ի մ ե Հ յ ի ն չպ ե ս 66 թվին նր ա ա խ ո յա ն ը 1 Տ ի գ ր ա ն ը ։
Ա սորիքի ս ա հ մ ա ն ո ւմ կա զմ ե պ ա տ րա ստ կա նգնա ծ եր Պոմպ ե—
յո ս ի մեծ զորա բա նա կը, իսկ Մ իգա գետ ք ի ե Ատրպ ա տ ա կա նի կող~
մ ի ց ս պ ա ո ւն ո ւմ ե յի ն պ ա րթեներին Հռոմի նոր դա շնա կցի* Տ ի գ ­
րա նի Հ ա յկ ա կ ա ն զորքերը ։ Հրա Հա տ *հ -ը Հիմա ն ո ր միա յ ն Հա ս֊
կ ա ց ա ծ կ լի ն ե ր , վ ո ր իր դ ա շ ն ա կ ց ո ւ թ յա մ բ Հռոմա յե ց ի ն ե ր ի Հետ
ն ա , ի ն չպ ե ս ն ա խ ա զ գ ո ւշա ց ր ե լ եր իրեն Մ ի Հ ր դ ա տ ր * կ ո ր ս տ յա ն
.ե ր մ ա տ ն ե լ վ ո չ մ ի ա յ ն Ւ ր Հ ա ր և ա ն ն ե ր ի ն , ա յլ և ի ն ք ն իրեն։
Պ ո մ պ ե յո ս ի բ ա ց ա ռ ի կ զ գ ո ւ շ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն ը պ ե տ ք ե վ ե ր ա գ ր ե լ,
վոր նա չո գ տ վ ե ց Հա նգա մա նքների բա րեա ֆող զ ո ւգ ա դ ի պ ո ւմ ի ց և
Հրա ժա րվեց Հա րձա կվել պ ա րթ ե ն ե ր ի վ րա , վ ո ր ո ն ք մ ե ծ պ ա տ երա զմի
Հա մա ր գ ր ե թ ե ա ն պ ա տ ր ա ս տ ե յի ն ։ Իր յե տ և ո ւ մ ն ա վողֆ_ ո ւ ա ն ֊
Վթա ր թողեց ա նա րգվա ծ ո ւ ա նպ ա տ վա ծ նա խ կին ի ր դա շնա կցին,
Վ որը Հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ։ եր ս տ ա ն ո ւմ ն ա խ ա ս լ ա տ ր ա ս տ վ ե լո ւ և
Հա րմա ր ժա մա նա կ ը ն տ ր ե լո ւ ը ն դ դ ի մ ա դ ր ո ւ թ յա ն և փոխ վ ր ե ժ ի ։
Ի ն ք ն ըստ ի ն ք յա ն Հա սկա նա լի յե , վ ո ր ա ռա ջիկա ա ն խ ո ւս ա փ ե լի
պ ա տ երա զմի ժ ա մ ա ն ա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ո ւ ո գ ն ո ւ * -
թ յո ւ ն ը բա ցա ռիկ մեծ կ ա ր և ո ր ո ւ թ յո ւ ն ե յի ն ս տ ա ն ո ւ մ ի ն չ ս լե ս
Հէւոմա յ ե ց ի ն ե ր ի , ն ո ւ յ ն պ ե ս և պ ա րթևների Հա մա ր։ Հենց այդ եր
պ ա տ ճա ռը, վոր Հրա Հա տ Պ *~ը , ի ն չ ս լ ե ս վ ե ր և տ եսա նք, դեռևս 64
թ վ ի ն Հ ա ր կ ա դ ր վ ե լ ե ր վ ա խ ե լ ի ր թ շ ն ա մ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ը
Հ ա յա ս տ ա ն ի Հա նդեպ և լռ ե լյա յն Հ ա մ ա ձ ա յն ե լ ե ր զիֆել Տիգրա ­
նին Կ ո ր դ ո ւք ը և Հ յո ւ ս ի ս ա յի ն Մ իգա գետ ք ը ։ ԷթնորՀիվ բ ա ր ի Հա ­
րևա նա կա ն ա յդ ն ո ր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յա ն Հ ա յե ր ի և պ ա րթևների
մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը Հ ն ա ր ա վ ո ր յ ե ղ ա վ , ի ն չ ս լ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , Տ ի գ ր ա ն ի վ ո ր ֊
.դ ո ւ Ա ր տ ա վ ա զ դ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ ՛ յ ա ն ժա մա նա կի ։

1 Մ ոմզենի և ա յլ պ ա տ մ ա գ ե տ ն ե ր ի յե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո մ ե ը , վ ո ր Հ ր ա Հ ս /ա Գ -ի
վ " ր ղ ի էե Մ իՀրդա տ 9 ‘ ֊ը (5 7 — 54 թ .) պ ա տ երա զմ եր սկսել Արտա վա զդ Р-ի դեմ *
.մ ի պ ա ր զ թ յ ո ւ ր ի մ ա ց ո ւ թ յ ո ւ ն ե ։ Յ ո ւս տ ի ն ո ւս ի Հ ա մ ա պ ա ՛տ ա ս խ ա ն վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը
է ԳՔ- 4 2 , գ լ . 4 , 1 ) , ի ն չ պ ե ս մա տ նա նշել ե Գ ո ւտ չմ ի ղ ը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ ե, ի րա պ ես ,
Մ իՀրգա տ Բ -ի կ ո ի ֆ լե ը ի ն ը ն դ դ ե մ Ա րտ ա վա զդ Ա ֊ի ն . ա հ՛ս Օ ս է Տ Շ հ ա ւ ճ , Об-

211
 Պ ո մ պ ե յո ս ի Ի տ ա լի ա վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լո ւց Հետ ո (6 1 թ »)Հ Տի գ­
րա ն Р —ը խ ա ղ ա ղ ո ւ ա ն վ ր դ ո վ թ ա գ ա վ ո ր ե ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ մ ի ն չ և
խ որին ծ ե ր ո ւ թ յո ւ ն , Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , մ ի ն չև 5 6 կ ա մ 5 5 թ ի վ ը : 5 6 թ վ ի ն -
նա դեռ. կ ե ն դ ա ն ի յե ր և Հիշա տ ա կվա ծ ե Կի կ ե ր ո ն ի ճա ռերից մ ե ֊
կ ո ւմ * ։ Իսկ Կրա սսոսի ա րշա վա նքի ժա մա նա կ, 5 4 թ ւէի ն , Հա յ ա ս ֊
տ ա ն ո ւմ , ի ն չ պ ե ս Հա յտ ն ի յ ե , մ ի ա նձնոր են թ ա գ ա վ ո ր ո ւմ եր նրա
վորդին Արտա վ ա զդ Р - ը ։ Լ ո ւկ ի ա ն ո ս ր վ կ ա յո ւ մ ե , վ ո ր Տիգրա ն ը
վա խ ճա նվել եր խ որ ծ ե ր ո ւ թ յա ն մեջ 8 5 տ ա րեկա ն Հ ա ս ա կ ո ւ մ '- :
Յեթե ա յս վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո ր ր կ ա ր ո ղ ե կ ա ս կ ա ծ ե լի Հ ա մ ա ր վ ե լք
Հնա րա վոր լի ն ի Հետ ա գա յ ո ւ մ Հ ա ս տ ա տ ել կ ա ր ե լի կ լի ն ի յե ն թ ա դ ֊
ր ե լ, վ ո ր ն ա ծ ն վ ա ծ պ ի տ ի լի ն ե ր 141 կա մ 142 թ . (ն ա խ քա ն
մեր թ վ *) ե , ո ւրեէՏե, մ ո տ տ ա ս ր տ ա ր ո վ մ ե ծ յե ղ ա ծ պ ի տ ի լի ն ե ր
Մ իՀրդա տ Ե վպ ա տ որից, վորր ծ ն վ ե լ եր Հ ա մ ա ձ ա յն Ռ ե յն ա ք ի 1 3 2
թվին^է

Տիգրա նի կինր Կ լեո պ ա տ ր ա ն ք [ԼսէՈ յե ր և ո ւ յթ ի ն , թ ո ղ ա ծ ե-

յե ղ ե լ ի ր ա մ ո ւս ն ո ւն և Հ ե ռ ա ցա ծ ե յե ղ ե լ իր Հոր մոտ , Հ ա վ ա ն ո ֊
րեն, Կ րտ սեր Տ ի գ ր ա ն ի ա պ ս տ ա մ ր ո ւ թ յա ն ժա մա նա կ ։ 6 3 թ վ ի ն , իր
Հոր ի ն ք ն ա ս պ ա ն ո ւ թ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , նա ևս, ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե ?
գտ նվել և իր Հոր Հետ Պ ա ն դ ի կ ա պ ե յո ն ք ա ղ ա ք ո ւ մ
Տիգրա ն Р —ի Հետ վ ե ր ծ ա ն ո ւմ ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի մեծա պ ետ ա ֊
կ ա ն վ ե ր ե լք ի խ ի ս տ կ ա ր ճ ա տ և շր ֆ ա ն ր ։ Շա տ պ ա րզ ե , վոր ա յս -
Հ զ ո ր թ ա գ ա վ ո ր ր , վ ո ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ը դ ա ր ձ ր ե լ ե ր լ ա յն ա ծ ա վ ա լ պ ե ­
տ ո ւ թ յո ւ ն և իրեն նպ ա տ ա կ եր դրել զա րգա ցնել իր յե ր կ ր ո ւ է Ի
Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւլտ ո ւ ր ա ն և դ ո ւր ս Հա նե լ Հ ա յ ժ ո ­
ղ ո վ ո ւր դ ը Հետ ա ՏՌ ա ց կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ի ց ճ չ ե կա րող Հ ա մ ա ր վ ե լ միջա կ՝
ո ւ ս ո վ ո ր ա կ ա ն մ ի դ ե մ ք ։ Ս ա կ ա յն պ ա տ մ ա կ ա ն խ ո շ ո ր ո ւ ա ռ ա ջ ա ­
վոր ա յս դ ե մ ք ը , դ ժ ր ա խ տ ա ր ա ր , ա ղ ա վ ա ղ վ ա ծ ո ւ խ ե ղ ա թ յո ւ ր վ ա ծ
ե պ ա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն գ ր ե թ ե բ ո լո ր ո տ ա ր և Հ ա յ յե ր կ ե ր ո ւ մ ։
Տիգրա նի սխ ա լ բ ն ո ւթ ա գ ր ե ր ը բ ո լո ր ա յդ յե ր կ ե ր ո ւ մ պ ետ ք-
ե ըստ իս ա նվերա պ ա Հ կերպ ով մերժվեն, վոր ո վ Հե տ և դրա նքք
ի ն չպ ե ս տ եսա նք, ՀիՄ եվա ծ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի և
նրա ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի չա ր ա մ ի տ և Հնա րովի Հ ե ր յո ւ ր ա ն ք ն ե ր ի
վ րա , վ ո ր ո ն ք չո ւն ե ն պ ա տ մ ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն է

зсЫсЗие 1™ոտ, ե չ 86, Հան. 2 և М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я , 111, М о с к в а

1867; ե չ 2 9 2 Г
ւ Տես Р го Տշտէւօ, 27, 59:
■-Տես Լ ս с 1 а ո ս տ, М ак го Ы о !, В 1Ы . Т еиЬ п.:
у Տե՛ս МИЬг1йа1е Еираи>г, եչ 52*
4 Տես նույնը եչ 405։
212
 Տիգրա ն Բ ֊ր յ ի ն չ պ ե ս և Մ իՀ րդա տ Ե վպ ա տ որր, ա նտ ա ր ա -
Ա լո ւ յս , Հ ե լ լե ն ի ս տ ա կ ա ն տ իպ ի մ ի ա պ ետ ներ ե յի ն , վորոնք բո ւռ ն
թ ա փ ո վ ա ռա ջ ե յի ն տ ա ն ո ւմ Ա ղեքսա նգր Մ ա կեդոնա ցու ու նրա
Հ ա լո ր դ ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ա կ ր թ ա կ ա ն մ ե ծ գ ո ր ծ ր ։ Թ ե ի ն չ պ ի ս ի [սոՐ ա ր -
.մ ա տ ն ե ր ե ր ո ւ ն ե ց ե լ Հ ե լ լ ե ն ա կ ա ն կ ր թ ո ւ թ յ ո ւ ն ր Հ տ յ կ ա կ ա ն ա ր ք ո ւ—
*ն ի ք ո ւ մ 4 ա յ գ յե ր և ո ւ մ ե ն րա ն ի ց, վոր Տիգրա նի վորդին Ար տ ա ֊
վ ա զ դ ր , ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք , գ ր ա ծ ե յե ղ ե լ Հ ո ւն ա ր ե ն լե զ վ ո վ
.վ ո ղ բ ե ր գ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , ճ ա ռ ե ր և պ ա տ մ ա կ ա ն յե ր կ ե ր , վ ո ր ո ն ց ի ց մ ի
քա նիսր Հ ա յտ ն ի յ ե ն յ ե ղ ե լ Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ն * ։
Տիգր ա նի և Մ իՀրգա տ ի վ ե ր ա ն ո ր ո գ չա կ ա ն ո ւ ա ռ ա ^ ա դ ի մ ա ֊
կա ն գ ո ր ծ ո ւ ն ե յո ւ թ յա ն ր վ ե լՎ դրին Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի և Պ ոմպ եյո ս ի ա ր ­
շ ա վ ա ն ք ն ե ր ր ։ Հ ա ղ թ ո ղ ո ւ ա շ խ ա ր Հա կ ա լ ո ր ե ն ա ռտ Հ շա րժվող Հռո-
մր վ ո չ մ ի ա յն ա մ ա յա ց ր ե ց և ա վ ե ր ա կ ն ե ր ի կ ո ւ յ տ դա րձրեց Պոն­
տ ոսի և Հ ա ր ա վ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ր ո ւ ս տ ու փ ա րթա մ քա ղա ք­
ներն ո ւ գ յո ւ ղ ե ր ր , ա յլե , Հ ա ս տ ա տ վ ե լո վ մշտ ա կա նա պ ես Ա սորի-
ք ո ւ մ ' Հ ե տ զ Հ ե տ ե ա ռ ա ջ բ ե ր ե ց ի ն չ պ ե ս Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ , ն ո ւ յ ն պ ե ս և
ա մբող^ Ա ռա ջա վոր Ա սի ա յո ւ մ , Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն քա ղա քա կրթ ո ւ-
թ յա ն թ ո ւ լ ա ց ո ւ մ և կ ո ւ լտ ո ւ ր ա կ ա ն Հ ե տ ա դ ի մ ո ւ թ յո ւ ն ՜։ Հ ա տ կ ա պ ե ս
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ո ւ ն ր ա Հա րևա ն պարթ ե ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն
յե բ կ ր ն ե ր ո ւ Ա Հ ե լ լ ի ն ի զ մ ր և Հ ե լ լե ն ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ո ւ լտ ո ւ ր ա ն
Հետ զՀետ ե գ ի ջ ե ց ի ն ի ր ե ն ց տ եղն իրա նա կա ն Հին կենցա ղին ու
ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ն , վ ո ր ո ն ք խ ո ր ա ր մ ա տ ն ե ր ո ւ ն ե յի ն ա ռա նձ­
նա պ ես ա յս յ ե ր կ ր ն ե ր ո ւ մ ։

*
* *

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա շխ ա ր Հա կ ա լ ո ւ թ յա ն Հա ստ ա տ մա մբ Յեփ րա տ ու
■Տիգրիս գ ե տ ե ր ի մոտ Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա մ ա ր ստ եղծվեց քա ղա ­
քա կա ն ծ ա ն ր ո ւ տ ա ն ջ ա լի ց բ ո ւ ֆ ե ր ա կ ա ն կ ա ց ո ւ թ յ ո ւ ն , վ ո ր ն ա յ -
ն ո ւ Հ ե տ և տ և ե ց յե ր կ ա ր դա րեր։ ^ հ ա ն վ ե լո վ յ ե ր կ ո ւ Հ զ ո ր թ շնա մի­
ն ե ր ի 1 Հռոմի և Ի ր ա ն ի մի ջ1ւ Հ ա յա ս տ ա ն ր Հա րկա դրվա ծ յե ղ ա վ .
Հա կա ռա կ Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի կենսա կա ն շա Հերի ն , մ ա ս ն ա կ ի ց լի ն ե լ
կ ա տ ա ղ ի ,ո ւ ա նվերջ պ ա տ երա զէքնեբին, վ ո ր պ ա ր բ ե ր ա բ ա ր վեր­
ս կ ս ո ւմ ե յի ն իրա ր գ ե մ Հ ա ր և ա ն մ ե ծ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր ։
Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շխ ա ր Հ ր Հ ե ն ց ի ն ք ր դ ա ռ ա վ ա յն ո ւ Հ ե տ և մ ի -

1 Տ ե ս Կրա սսոս, գ լ* 3 3 , 1,
- Տես Е ճ ս а т ճ
М е у е г, В1Ше սոճ М е й е г ^ а п ^ йев Н е П е ^ т и в 1п
А в 1еп , ВегН п 1925, ե չ 6 2 և ա յլ՛ս,

Ճ13
 9ա զ գ ա յի ն պ ա յք ա ր ի ո ւ մ ր ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա ռ ա ր կա և կ ա տ ա ր ո լս '
եր Հա ճա խ Հ ե ն ա ր ա ն յե ր կ ր ի ե ռա զմա դա շտ ի ծա նր դեր: Կ ռվող՛
պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի Հա մա ր Հ ա յա ս տ ա ն ի ն տ ի ր ա պ ե տ է լ ր խ ի ս տ կա ­
րևոր ե ր և պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ ե ր վ ո չ մ ի ա յ ն ա յն Հ ա ն գ ա մ ա ն ք ո վ է-
վոր նրա մեջ գ տ ն վ ո ւմ եր Հ ա մ ա շ խ ա ր հ ա յի ն ա ռևտ րա կա ն ճա նա ­
պ ա ր հ ն ե ր ի Հ յ ո ւ ս ի ս ա յ ի ն մ ե ծ գ ի ծ ը , ա յլ ., գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս յ ն ր ա ռ ա զ ­
մա կա ն ո ւ ստ րա տ եգիա կա ն մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւ թ յա մ բ ։ Ծ ն ո ր Հ ՒՎ ա շ -
խ ա րՀա գրա կա ն ի ր ա ռ ա ն ձ ն ա Հ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ն Հ ա յկ ա կ ա ն լ ե ռ —
նա շխ ա րՀըյ ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե 9 Հ ս կ ա յա կ ա ն բնա կա ն մի մ ի ջնա ­
բ ե ր դ եր և ո ւն ե ր ա ռա ջնա կա րգ ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ի ն չպ ե ս պ ա շտ ­
պ ա ն ո ղ ա կ ա ն ք ն ո ւ յն պ ե ս և Հա րձա կողա կա ն պ ա տ երա զմի Հա մա ր։
Ւ բրև բա րեկա մ պար թ և ն ե ր ի ճ նա ա ն Հ ա ն դ ո լր ժ ե լի մ ի վ տ ա ն գ եր
Հ է ւո մ ե ա կ ա ն ա ր և ե լ յա ն ն ա Հ ա ն գ ն ե ր ի Հ ա մ ա ր , ի ս կ ի բ ր և դ ա շ ն ա Կ հ
Հ ռ ո մ ի ճ նա դ ա ր ձ յա լ ա Հ ա վ ո ր ս պ ա ռ ն ա լ ի ք եր Պ ա րթևա կա ն թ ա ­
գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն Հ ա մ ա ր ։ Ո ւս տ ի և ք ա ղ ա ք ա կ ա ն մ ե ր ձ ե ց ո ւմ ը Հա յա ս -
տ ա ն ի Հետ կ ա մ ն ր ա բ ո ն ի ն վ ա ճ ո ւ մ ը ա յն ո ւ Հ ե տ և ա մ ե ն ա Հ ի է /Ն ա կ ա ն
Հ ա ր ց ը յե ղ ա վ թ ե Հռոմի և թե պ ա րթևների ու Պ ա րսկա ստ ա նի
ա ր տ ա ք ի ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յա ն է

Հ ա յա ս տ ա ն ի այս ա ղ ե տ ա լի դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ որ ստ եղ ծվ ել եր
Պ ո մ պ ե յո ս ի Հ ա ղ թ ա կ ա ն ա րշա վա նքներից ու 66 թ վ ից Հետ ո) շա ­
ր ո ւ ն ա կ վ ե ց վ ո չ մ ի ա յն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն —պ ա ր թ և ա կ ա ն } ա յլև ր յ ո ւ զ ա ն —
դ ա կ ա ն —ս ա ս ա ն յ ա ն у բ յո ւ գ ա ն դ ա կ ա ն - ա ր ա բ ա կ ա ն և Հ ե տ ն ա գ ո ւ յն -
շ ր ջ ա ն ն ե ր ո ւ մ ։ Ւ բ ր և մ ա ր տ ա դ ա շ տ Հ ա մ ա ռ ո ւ ա ր յո լ ն ա Հ ե ղ կ ռ ի ֆ յ ե -
ր ի ն ա պ ա ր բե ր ա բա ր ա վ ե ր վ ո ւմ եր ո ւ կ ո ղ ո պ տ վ ո ւմ և ն ր ա բնա կ­
չ ո ւ թ յո ւ ն ը ս ր ի յե ր մ ա տ ն վ ո ւմ և գ ե ր վ ո ւմ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո ւ ֆ ե —
ր ա կ ա ն դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն եր գ լխ ա վ ո ր պ ա տ ճա ռը, վոր նա ա նկա րող՝
յե ղ ա վ ի ր ձեռքն ա ռ ն ե լ սեպ Հա կա ն ի ր ճա կա տ ա գրի տ ն ո ր ի ն ո ւմ ը ՝
և նրա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ի ճ ա կ ը կ ա ր գ ա վ ո ր ո ւ մ ե յ ի ն գ ր ե թ ե միշտ շա -
Հա գ ր գ ռ վ ա ծ մ ե ծ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ։

Վ ո բ պ ե ս զ ի Հ ա յա ս տ ա ն ը կ ա ր ո ղ ա ն ա ր ա զ ա տ վ ե լ բ ո ւ ֆ ե ր —պ ե ֊
տ ո ւ թ յա ն ի ր դ ր ո ւ թ յո ւ ն ի ց ճ Հա րկա վոր ե ր ք ա ն շուշտ յ վ որ Ա րև­
մ ո ւտ ք ի և Ա ր և ե լք ի սա Հմա նը և ն ր ա ն ց մշտ ա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի բ ե մ ը ■
Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ո տ ի ց տ ե ղ ա փ ո խ վ ե ր մ ի ա յ լ տ ե ղ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ­
մ ա ր ց ա ն կ ա լի յե ր } ի Հ ա ր կ ե յ վ ո ր Ա ռ ա ջ ա վ ո ր Ասի ա յ ո ւ մ վ ե ր ա կ ա ն գ ֊
նըվեր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա յն կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ը ք վ որ ն ա ո ւն ե ց ե լ եր Ա ղեք—
սա նդր Մ ա կ ե դ ո ն ա ց ո ւ և կ ա մ Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ստ ա նի տ իրա ­
պ ե տ ո ւ թ յա ն ժա մա նա կէ

214
 Ս ա կ ա յն ա յդ Ն ր ա ն ա յլ և ս ր ն ա վ չ վ ի ճ ա կ վ ե ց : Դ ա ր ե ր շ ա ր ո ւ -
ն ա էլ ա ր Ա մ ա յ ա ն և ա ր և ե լ յա ն մ ե ծ ա շ խ ա ր Հ ա կ ա լո ւ թ յ ո լ է յ ն ե ր ր Шлш —
յ Ւ% ա ն շա ր ժ ի ր ե ն ց ն ո ւ յն Հին դ ի ր ք ե ր ո ւմ ճ Յեփ րա տ ու Տիգրիս
գետ երի մ ո տ ե ր ք ո ւմ է Յեվ Հ ա յա ս տ ա ն ր } վոր Պ ո մ ս լե յո ս ի Հ ա ղ թ ո ւ -
Р յո ւ ձ է ի ց և 66 թ վից Հետ ո կ " ր ց ր ե լ ե ր մ ե ծ ա պ ե տ ա /լ ա ն ի ր ն ա խ —
կին ա ն էլա Էսո ւ թ յ ո ւ ն ր ճ մ շ տ ա կ ա ն զ ո Հ ր գ ա ո ւա վ ա ր և մ տ յա ն և ա ր ե -
վ ե լյա ն մրցող մ ե ծ պ ե տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ։

215
 Ց Ա Ն Կ

а 1 1 В П Ъ Р Ш Ч % ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ЗЬЧ_ ՃՍԼՏՈհԿ ԱՆՈՏՆՆեՐՒ

 Ш -Р З П К Р Ш Ь ա ա ո - ո տ ՏեՍՈհԹՅՈՏՆ
Տիգրան Տ ե ր կ ր ո ր դ ի դ ա ր ա շ ր Հ յս ն ր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ ս ո ց ի ա լ ա ­
կ ա ն ց ն ց ո ւ յք ե ե ր ի ա լե կ ո ծ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ե ր } յե ր ր վ ճ ռ ա կ ա ն
ու. ա ր մ ա տ ա կ ա ն փ ո փ ո խ ո ւ թ յ ա ն ե ր յե ն թ ա ր կ վ ո ւ մ վ ո չ մ ի ա յն Հա ­
յա ս տ ա ն ի ք ա յ լ և Ա ր և մ տ յա ն Ա ս ի ա յի ճա կա տ ա գիրր ։ Ս ա կ ա յն ա յ դ
մ ե ծ Հ ե ղ ա շր ջո ւմ ը և յ մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս ) ա յն ս լա տ մ ա կ ա ն ա ն ց ք ե ր ր 9
վոր տ եղ ի ե յի ն ո ւն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ) խ ե ղ ա թ յո ւ ր վ ա ծ են մեծ
Տ ա փ ո վ ս լա տ մ ա գ ի տ /ս կ ա ն ր ո լ ո ր յ ե ր կ ե ր ո ւ մ և մ ի ն չև ի ս կ դա սա կա ն՝
Հ ա մ ա ր վ ա ծ ո ւ ս ո ւ ք ք հ ա ս ի ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ V
Խ ե ղ ա թ յո ւ ր ո ւ մ ն ե ր ի գ լխ ա վ ո ր պ ա տ ճա ռներ ի ց մեկր ս լե տ ք ե
Հա մա րեի ա ն տ ա ր ա կ ո ւ յս է ս կ զ բ ն ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի կ ո ղ ս ե ա ս լա Հ ո ւ ա չ ա ­
ռ ո ւ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր ք վ ո ր ա ն վ ե ր ա ս լա Հ կ ե ր ս լ ո վ Հ յո ւ ր ր ն կ ա լ վ ե լ
ե ն ս լա տ մ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յ ն յ ե ր կ ե ր ո ւ մ :
Մ ի Հ ր գ ա տ —Տ ի գ ր ա ն յ ա ն դա րա շրջա նի Հ ի էք եա կ ա ն սկզբնա ղ­
բ յո ւ ր ն ե ր ն են ա կա նա տ եսների և ժա մա նա կա կից Հ հ ղ ի ն ա է լն ե ր ի
դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր г
1 » Ս ո ւ Ա ա յի ք Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ք Պ ո մ պ ե յո ս ի սլա շ տ ո ն ա կ ա ն տ եղե­
կա գրերր,
2 * Ա ո ւ Ա ա յի Հիշա տ ա կա րա նր,
3 ա Թ եոփ ա նես Մ ի տ ի լե ն ա ց ո ւ գրա ծ Պ ո մ ս լե յո ս ի կ ռ ի էքնե ր ի -
սլա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ր յ
4* Ա րքիա ս Ա նտ ի ո ք ա ց ո ւ վ ի պ ե ր գը ,
От Սա լ լ ո ւ ս տ ի ո լ ա ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը և
6' . Цի կ ե ր ո ն ի ճա ռերր։
Գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս յ Հ ե ն ց ա յ ս ս կ զ բ ն ա ղ ր յ ո ւ ր ն ե ր ի ց ո գ տ վ ա ծ ւզ ի —
տ ի լ ի ն ե յի ն ) ա ն շո ւշտ յ մ ե ծ ա գ ո ւ յն մսսր Հետ ա գա պ ա տ մ ի չն ե ր ի г
Բ ա յց Հ ի շ յա լ ղ ե կ ո ւ ց ա դ ր ե ր ր , ի ն չ պ ե ս և ն մ ա ն կ ա ր գ ի գ ր ո ւ թ յո ւ ն ­
ն ե ր ը ք Հ ա մ ա ձ ա յն քննա կա ն նոր Հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ճ միտ ն-
գ ա մ ա յն է ս ն վ ս տ ա Հ ե լի յ ե ն ։
Հ Զ ե կ ո ւցա գ ր ե ր ի Հ եղ ի ն ա կ ն եր ր 9 ա ս ո ւ մ ե Ռ ե յն ա ք ը * ,

ւ Տես А Ш М сЫ е Е ираЮ Г, հչ 418— 419։

219'
 վսա ա Հ լի ն ե լո վ , վ որ ի ր ե ն ց ս տ ե ր ը չ ե ն մ ե ր կ ա ց վ ի ' ո լո ր Ն ո լժ
ե յի ն իրենց ա Գ ո ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , թ ա ք ց ն ո ւմ իրենց ա նա ջո­
ղ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր դ Է ս հ. յհ ր ր եք քե ի ր ե ն ց պ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը Հա/֊
տ ա ր ա ր ո ւմ իբրե Հ ա ղ թ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր , --- Մ ո ւ ր ե ն ա ն , ո ր ի ն ա է լ,
վորը պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն եր կրել ա րժա նա ցել եր Հա ղթ ա բա ն դ ե -
յ/ ի * Ն ր ա ն ք , ծ ՛ա յր ա ս տ ի ճ ա ն չ ա փ ա զ ա ն ց ր ե լ ե ն թ Հ ն ա մ ի ն ե ր ի
զորա թվերն ո ւ կ ո ր ո ւ ս տ ն ե ր ը , ի ս !լ ի ր հ ն ց ր Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն
չա փ ե ր ո վ պ ա կ ա ս ե ց ր ե լ։ Ո ր ի ն ա կ , Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ ի կա վ ի մ ա ֊
յ/ի ն ի ր զ ե կ ո ւ ց ա գ ր ո ւ մ Է ո ւյկ ո ւԱ ո ս ը Տ ի գ ր ա ն ի զ ո ր ք ե ր ի թիվը
9 ո լյ0 ^ ա վ ե լ մոտ 2 5 0 * 0 0 0 մ ա ր դ , մ ի ն չդ ե ռ ո լր /ւ շ ա ղ բ յ ո ւ ր ­
ներ ն ո ւ յն գ որ ք ի Թ ԷՀր Հ ա շվ ո ւմ ե ն մ ի ա յն 8 0 * 0 0 0 մ ա ր գ զէ
Ն ո ւ յն ա յս կ ո վ ո ւմ իր կ ո ր ո ւս տ ր ն ա Հ ա մ ա ր ո ւմ ե 5 սպ ա ն—
վա հ՛ ե 1 0 0 վ ի ր ա վ ո ր ք մ ի ն չդ ե ռ , թ շ ն ա մ ո ւ կո ր ո ւս տ ր յ ե ն թ ա դ -
ր ո ւ մ ե ա ո ւն վ ա ղ ն 3 0 *0 0 0 մա րդ։ Յ ե վ Լ ո ւկ ո ւլլո ս ն ա յդ /ս ր ե լ
ե . Հ ե տ և ե լո վ Ս ո ւ լ լ ա յի ո ր ի ն ա կ ի ն , ո ւ կ ա ր ե լի յե վստ ա Հ լի —
% ե լ, վ ո ր Պ ո մ պ ե յ ո иը մ ի և ն ո ւ յն ո ւ ս ո ւ ց չ ի ա շա կերտ ը, ա ռ ա —
վ ել ես գերա զա նցել ե իր ն ա խ ո ր դ ն ե ր ի ն յ>*
Ն մ ա ն չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ՜ ո ւ ս ո ւտ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր Հ ա ղ ո ր դ ո ւմ
:ե ն ի ր ե ն ց Հ ո վ ա ն ա վ ո ր ն ե ր ի % Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի և Պ ո մ պ ե յո ս ի մ ա ս ի ն Հ ն ա և
Ա րքի ա ս Ա ն տ ի ո ք ա ց ի ն ո ւ Թ ե ո փ ա ն ե ս Մ ի տ ի լ ե ն ա ց ի ն ։
Հա մեմա տ ա բա ր ա վ ե լի ա րժա նա Հա վա տ են Հ ա մ ա ր վ ո ւմ Ս ա լ ֊
վ ո ւս տ ի ո ւս ը և Կ ի կ ե ր ո ն ը ։ Ս ա կ ա յն Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա յս Հեղինա կները
ևս ք փ որոնք ո գ տ վ ե լ ե յի ն , Հա վա նո ր են 9 վ եր ո Հ ի շ յա լ զ ե կ ո ւցա գ ր ե ­
ր ի ց կ ա մ ն մ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց * զերծ՛ չե ն ըստ իս վորոշ չա փ ա ­
զ ա ն ց ո ւ թ յո լն ն ե ր ի ց ։
Հռոմեա կա ն և Հո ւն ա կ ա ն ա վ ե լի ո ւշ շրջա նի ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ը
ւ ս լե տ ք ե բ ա ժ ա ն ե լ յե ր կ ո ւ խ մ բ ի ։
Ա ռ ա չի ն խ մ բ ի ն ե ն պ ա տ կա նո ւ մ Հռոմեա կա ն ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւ ր -
ների վրա Հ ի է& վ ա ծ՜ յա ր կ ե ր ը յ ի ս կ յ ե ր կ ր ո ր դ խ մ բ ի ն ճ ա յն Հ ո ւն ա ­
կ ա ն ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը 9 վ ո ր ո ն ց ա ղ բ յո ւ ր ե ն ծ ՛ա ռ ա յե լ փ ո ք ր ա ­
սիա կա ն բա նա վոր ա վ ա ն դ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը և կա մ գ ր ա վ ո ր կորա ծ՛
յե ր կ ե ր ը ,
Ա ո -ա Հ ի ն խ մ բ ի պ ա տ մ ա կ ա ն ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր ի ց ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս կ ա -
յր ե յ/ ր ե Հ ա մ ա բ վ ո ւ մ Հա յր ե ն ա ս ի ր ա կ ա ն վ ո գ ո վ գ ր վ ա ծ ՛ք ա չ ա ռ ո ւ ո ւ
կ ո ղէքևա պ ա Հ Տ ի տ ո ւ ս Լիվի ոլս ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ք 1ԼՈՐ Ը Հա մա ռոտ ել
ե ն կ ա մ մ ե ծ՛ չ ա փ ո վ ո գ ա ա գ ո ր ծ՜ել Ֆ լ ո ր ո ւ ս ը , Ե վ տ ր ո պ ի ո ւս ը , Ո րո—
•ղ ի ո ւ ս ը , Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս ը և ո ւ ր ի շ ն ե ր ը ։ Ն ո ւ յ ն ա յս խ մբի ա ղ բ յո ւ ր -

1 Տ /ги Մ ե մ % ո Դւ, գ լ . 5 7 ։

220
ներ ե ն Հ ա մ ա ր վ ո ւմ ն ա և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը և Ա պ պ իա նոսը, վոր ոնց'
մոտ Տէգրա ն Ո —ի ո լ. Հ ա յա ս տ ա ն ի վ երա բ ե ր յա լ մա նրա մա սն տ ե­
ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ս լա Հ պ ա ն վ տ ծ ե ն ա ւ Ր բ ո ղ ֆ ո ւ թ յա մ ր ։
Ա ռա Հին ն ա յս Հ ե ղ ի ն ա 1 լն ե ր ի ց , Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ք գլէ ե լ եք
ս լե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , Ա ո ւ լ յա յի } Լ ո լ կ ո լ լ լ ո ս ի և Պ ո մ ս լե յո ս ի կ ե ն ս ա գ ր ո ւ .—
թ յո ւ ն ն ե ր ը ։ Ս ա կ ա յն Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ա յս գ ր վ ա ծ ք ն ե ր ը ս լա ր զ ա ս լե ս
ներբողներ ե ն ո ւ խ րա տ ա կա ն պա տ մվա ծ ք ն ե ր } վոր ո ն ց մե^ պ ա տ -
մա կա ն փ ա ստ երը Հա ճա խ քողա րկվա ծ՜ են կ ա մ գ ո ւն ա վ ո ր վ ա ծ՜ են,
մ ե ծ՛ մ ա ս ա մ ր , Հ ո գ ո ւ տ մ ե ծ ա ր վ ա ծ ո ւ Հ ե ր ո ս ս ։ ցւէա ծ՜ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զ ո ­
րա վա րների: Ց ե վ ո ւշ ա գ ր ա ւէ ե» վ ո ր Հենց Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի չ ա ։ի ա -
զա նց ո ւթ յո լե ն ե ր ն ո ւ ա /լ ն ե ր և Հ ե ր յո ւ ր ա ն ք ն ե ր ը մե^ ե ն բ ե ր վ ո ւմ *
շ ա ր ո ւ ն ա կ ս լա տ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւ յ ն յ ե ր կ ե ր ո ւ մ ։
Մյ ո ւս Հեղինա կը, Ա պ պ իա նոսը, ոգտ վել ե բա ցի Լ ի վ ի ո ւս ի ց
ն ա և փ ո ք ր ա ս ի ա կ ա ն կորա ծ՜ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց } Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ։ Ն ի կ ո լա —
յ ո и 'հ տ մ ա ս կ ա ց ո ւ ց և Պ ո ս ի գ ո ն ի ո ս ի ց ։ Հ ա տ ո ւկ ո ւ շ ա դ ր ո ւ թ յա ն ա ր —
ժ տ “ս ի յ ե ՚ն , ա ն շո ւշտ յ Ա ս լպ ի ա ն ո ս ի ս լ ա տ մ ո ւ թ յա ն ա յն մա սեր ը , ■
վ ո ր ո ն ք քա ղվա ծ՛ ե ն փ ոքրա սիա կա ն չե զ ո ք ա յս Հեղ ին ա կ ն ե ր ի ց։
Յ ե ր կ ր ո ր դ խ մ բ ի 1 Հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն Ա րևելք ի Հ ո ւն ա կ ա ն յե ր —
կերը դժբա խ տ ա բա րէ շա տ քիչ են և չե ն պ ա Հպ ա նվա ծ ի ր ե ն ց
ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յա մ բ ։ Ա յս ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր ի ց կա րևորա ­
գ ո ւ յն ն ե Մ ԼՄ եոնի « Հ և ր ա կ լե յա յի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը վ ո ր ի մեՀ մ ի ­
ջ ա ն կ յա լ կերպ ով ո ւշա գ ր ա վ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր են Հա ղորդվա ծ՛
Լ ո ւկ ո ւլչո ս ի ա րշա վա նքների մա սին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ։ Մ եԱ եոնի ա յն
ՎԿա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը Հ վ ո ր ո ն ք ք ա ղ վ ա ծ - ե ն Հ ե ր ա կ լ ե յ ա յ ի Հ ի ն ժ ա մ ա ­
ն ա կ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ֆ ա վ ե լի ճիշտ են ու ա րժա նա Հա վա տ , ք ա ն
Հռոմեա կա ն ինքնա պ ա րծ՜ ու մ ի տ ո լէ Ֆ ա վ ո ր Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն —■
ները։
Մ ի ա ն գ ա մ ա յն վ ս տ ա Հ ե լի յ ե ո ւ ա րժա նա Հա վա տ րա ցի Մեմ-
նոնից նա և Ա տ րա բոնըք վորը ծ ն վ ե լ ե ր պ ո նտ ա կ ա ն Ա մա սի ա քա -
ղ ա ք ո ւմ 0 3 թ վ ի ն ( նա խ քա ն մեր թ վ *) ։ Ա րա ն ախ նի քներ ը վա ­
րել են Պ ոնտ ա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն մե^ բա րձր պ ա շտ ո ններ և
յե ղ ե լ են ա կա նա վոր զինվորա կա ններ։ 19ր ա զդա կա ններ ի ց ու
Հ ա յր ե ն ա կ ի ց ն ե ր ի ց նա լս ա ծ ՜ կ լի ն ե ր 9 ա ն շուշտ , և Հա վա քա ծ՜ տ ե ­
ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր Մ իՀր դա տ յա ն մեծ դ ա ր ա շ ր ջ ա ն ի մ ա ս ի ն / ,ԼՈՐ Ր ն ա
նկա րա գրել եր իր ССՊ ա տ մ ա կ ա ն Հ ի շ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Я (*1сГСор!ДС&
и “ 0|.1'/7^|13бТ5й) ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն մ ե խ Ն ա ո գ տ վ ե լ ե ր մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ բ ա զ ­
մ ա թ ի վ պ ոնտ ա կա ն Հին պ ա տ մա գիրների յ^ ր կ ե ր ի ց ) վորոնց նա
իր ա շ խ ա ր Հ ա գ ր ո ւ թ յա ն մ ե ^ ա ն վ ա ն ո ւ մ ե < [Մ ի Հ ր դ ա տ յա ն մա տ ե-

221
ն ա զ ի ր ն ե ր » (т а М ’-Э-р-оаТ'.'/.а аиуур^фвУТв;, տես XI» 3 , 14 ) » Նրա
սլա տ մա կ ա ն մ ե ծ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն կ ո ր ո ւո ւո ր ս լե ա ք ե Հ ա մ ա ր ե լ, ա ն ­
շուշտ , պ ա տ մա կա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ա մենա մեծ կ ո ր ո ւս տ ն ե ր ի ց
յէ ե կ ր է
Ս տ ր ա ր ո ն ի յե ր կ ե ր ի ց պ ա հպ ա նվել ե մ ի մ ի ա յն ն ր ա ա շխ ա ր —
Հ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ր , վ ո ր ի մ ե ջ կ ա ն , բա րեբա խ տ ա րա ր, մ ի ջ ա ն կ յա լ ո ւ
Հա մա ռոտ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր թե Մ ի Հր դա տ յա ն կ ռ ի էխ ե ր ի և. թ ե
Ա ր տ ա շ ե ս յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ու Տիգրա ն Բ -ի մա սին։
Մի քա նի կա րևոր վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վ ո ր ք ա ղ վ ա ծ ե ն , րստ
յե ր և ո ւ յթ ի ն , փ ոքրա ս ի ա կ ա ն չե զ ո ք ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ն ո ւ ն ի ն ա և Փ լե ­
գոն Տ ր ա լլե ս ց ի ն ի ր Հ Ոլ ի մ պ ի ա կ ա ն ք յ) —ո ւ մ ։
Ի ն չ պ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ե ն ք , յե ր կ ր ո ր դ խ մ ր ի յ ե ր կ ե ր ի ց ւ/ե ա ց ե լ ե ն
.մ ի մ ի ա յն Հ ա տ ո ւ կ տ ո ր և ը ն դ մ ի ջ վ ո ղ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , վո ր ո ն ք չե ն
կա րող Հիմ ք ծ ա ռ ա յե լ պ ա տ մա կ ա ն ա նցքերի մա նրա մա սն վ եր ա ­
կ ա ն գ ն մ ա ն ։ Ս ա կ ա յն պ ա Հ պ ա ն վ ա ծ ա յ ս վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ր , վ ո ր ո ն ք
դ ի մ ա կ ա զ ե ր ծ ե ն ա ն ո ւ մ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ս տ ե ր ն ո ւ ա ղ ա -
վ ա ղ ո ւէ է ե ե ր ր պ ա րզ ց ո ւ յց ե ն տ ա լի ս , վ ո ր ա յս վերջինների մին­
չև ի ս կ ր ն դ ո ւն ե լի Հ ա մ ա ր վ ա ծ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց պ ետ ք ե ոդտ վել
ա մ ե ն ա մ ե ծ զ գ ո ւ շ ո ւ թ յա մ բ ։
Ա յդ ա նՀրա ժեշտ զ գ ո ւշա վ ո բ ո ւ թ յո ւ ն ր բնա վ չ ե ս լա Հ վ ա ծ ,
դժբա խ տ ա բա ր, Հոչ յ եվրո պա կա ն և վոչ ել Հա յկ ա կ ա ն գիտ ա ­
կ ա ն յե ր կ ե ր ո ւ մ ։
Մ ե ր ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ ճ շ տ վ ա ծ ե ն ր ս տ Հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւ թ յա ն ,
ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի Հա մեմա տ ա կա ն ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յա մ բ , Հռոմեա կա ն
Հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի Հ ե ր յո ւ ր ա ն ք ն ե ր ն ո ւ չ ա փ ա զ ա ն ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ր և Տ ի գ ­
րա ն Բ -ի ու նրա դա րա շրջա նի պ ա տ մ ո լթ յո ւ ն ր տ րվա ծ ե նոր
լո ւ ս ա բ ա ն ո ւ թ յա մ բ *

222
 ՑԱՆԿ ԱՂԲՅՈՏՐՆեՐՒ
Ս. ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ /Ռ ՈՄ ԷԱԿ ԱՆ ԱՂԲՅՈԻՐՆեՐ
1. Ս ո լլլա յի , Լ ո ւկ ո ւԱ Ո ս ի , Պ ո մ ս լ ե յո ս ի պ ա շտ ո նա կա ն տ եղե֊
կ ա գ ր ե ր լ 1Ճ ո ւ ղ ա ր կ վ ա ծ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ս ե ն ա տ ի ն 'հ ա ր գ ա ն ո ս ի գ ա շ Ե ա ֊
գրից։ Տ ի գ ր ա ն ա կերտ ի ա ռ ո ւմ ի ց և Մ իՀրգա տ ի մա Հից Հետ ո։
Այս գրություններիցէ վորոնք չեն Հասել մեր ձեռքը, ոգտվել
են Կիկերոնը, Ասլսլիանոսր, Պլուտար քոսը և ուրիշները։
2. Սուլլայի Հիշատակարանից (С О ттеГЙ агШ т ГеГШП &6ՏէՅ-
г и т ), վորր նույնպես կորած ե, ոգտվել են Պլուտարքոսը, Լ ի ֊
ւէիուսը և ուրիշները։ Վորոշ Հատվածներ, վոր սլաՀպանվել են այգ
Հիշատակարանից' Հրատարակել ե Պետերը, աևս Ре(еГ, №տէ014-
с о г и т К о т а п о г и т !га&теп1а, յերկրորդ Հրատարակութ՜յո ւն ,
եչ 127 են*
3* Աա Ա ո ւս տ ի ո ւս (8 7 — 34 թ * մ ե ր թվ* ա ռ ա չ), տ ե ս Ւ1ւՏէՕ՜
п а г и т հձ%տ., ей. Рг. 1<ոէշատ, ւ^ւթշւ^ 1853 և Ш в ^ а г и т ге-
^ и ! а е , ей. В. М аигепЬгеЛег, ք8տօ. I— II, 1891, 1894: ՍաԱուս-
տիուսի յևրկլւ, վորից սլաՀսլանվել են կարևոր Հատվածներ* լավա­
գ ո ւյն աղբյուրն ե Համարվել Լուկուլլոսի արշավանքների։
4* Կիկերոն (100— 43 մեր թվ* աո.ա^) — ճառեր, նամակներ
ևն, տես Рго 1е§е МапШа կամ Ое 1 т р е г 1 о Сп. Рош реи, Рго
М игепа, Рго Տ6տէւօ, Рго АгсЫа рое1а, Рго Р1ассо և А сай егт-
с о г и т НЬп ճսօ: Հմմտե ճառերԷ ռուսերեն թ՜արգմանութ՜յունրճ
„М . Туллий Ц ицерон, П олное собрание речей в русском
п е р е в о д е ", под ред ак. Ф . Зели нского, т. I, С П Б 1901:

Р. ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ 2ՈհՆԱԿԱՆ Ա 1Բ 8Ո ՒՐՆեՐ

1. Պոսիգոնիոս Ասլամեացին (մոտ. 135—51 մեր թվ. առա^),
վորը գրել ե Պոլիրիոսի պատմության շարունակությունը, նաև,
Հավանորեն, ինչսլես յենթա գրում ե Ռեյնաքը (МНЬгШЙб Еира-
■էՕք, եֆ' 420), Պոմսլեյոսի արշավանքների պատմությունը ( տես

223
ՏէՐ. XI, 1,6): Պ ա Հ պ ա ն վ ա ծ ե ն և Հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ե ն Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր
տ ես С. МОИег, Р гаете гй а ЬЫ ог1согит ^ гаесо ги т. III:
2, (*՜Ւ եո փ ա ն ես Մ ի տ ի լ ե ն ա ց ի ն / վ ո ր ն ա ն ձ ա մ բ մ ա ս ն ա կ ց ե լ ե ր
Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վա նքներին/ տ վել ե սրա նց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը '
գո ւն ա վ ո ր վ ա ծ ի նպ ա ստ Պ ո մ պ ե յո ս ի է Պ ա Հպ ա նվա ծ Հա տ վա ծներ շ
Հրա տ ա րա կվա ծ են Մ յո ւ ը ե ր ի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւի յե ր ր ո ր դ Հ ա տ ո ր ո ւմ ,
տ ես Р г а ^ т . հ!տէ. §гаес., III:
3. Ա րքիա ս Ա ն տ ի ո.բ ա ց ի ն / վորն ո ւղ ե կ ցե լ ե ր Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ն
և մա սնա կցել նրա ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ն ) գ ր ե լ ե Հ ա տ ո ւկ մի վիպ երգ
ի մ ե ծ ա ր ո ւե ն Լ ո լկ ո լլլո ս ի , ի ր Հ ո վ ա ն ա վ ո ր ի » Ո ւշ ա գ ր ա վ ե , վ ո ր ն ա և
ա յս կ ո ր ա ծ բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ա կ ա ն ներբողն ա ղ բ յ ո ւ ր ե ծ ա ռ ա յ ե լ Լի-
վ ի ո ւս ի ն և Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ի ն ( տ ես 1?61ՈՅճ1, МИЬПЙа1е Еир310Г.
ե չ 4 2 7 ),

Գ. ւՈ-ՈՍ՚եԱԿԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ ՈԳՈՍՏՈՍՅՍւՆ ՅեՎ . 11Վ.եԼՒ П М ՏՐ ՏԱ Ն Ն եՐ Ի

1, Տ ի տ ո լս Լ ի վ ի ո ւս ի (5 9 թ ♦ նա խ ք ա ն մ ե ր թ վ » -- 1 7 մեր
թվ. ^ րնդա րձա կ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ի ց , վ ո ր վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւ մ ե Տ ի գ ր ա ն
Р —ի չ ր ի ւ ն ի ն ' ս լա Հ պ ա ն վ ե լ են Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն Գ ՐՔ^րի Հա մա -
ո.ո տ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը (рб^ОСЬйб) ե ք ա ղ վ ա ծ ք ն ե ր Ֆ լո ր ո լս ի .
ն վ ա ր ո պ ի ո ւս ի , Ո ր ո ղ ի ո ւս ի և ո ւ ր ի շ Հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի յե ր կ ե ր ո ւ մ *
<2» Պ ո մ պ ե յո ւ ս Տ ր ո գ ո ւ ս ը , վ ո ր ը ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ե ր Լ ի վ ի ո ւ ս ի ն ճ'
գ ր ե լ ե ը ն դ հ ա ն ո ւր պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն (№տէ0ք136 РЬНрр1Сае), վ ոբ է
նա խ ա րա նները և Հա մա ռոտ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա հպ ա նվել ե ն
Зпж-ս տ ի ն ո ւ ս ի յե ր կ ո ւմ , տ ես М. ЛшНаш մստէւա, Е р И о та հւտէօ-
г!аги т РЫНрр 1сагиш Р о тр еН Т го§ 1, ех гесеп. Рг. КиеЫ,.
и р з !а е . 1915:
3, Վ ե լ լե յ ո լա Պ ա տ ե ր կ ռ լլո լս ը , վորշ ժա մա նա կա կից եր Տի —
ր ե ր ի ո ւս կ ա յս ե ր ( 1 4 — 3 7 մեր թ վ * Հ *յ , գ ր ե լ ե Հա մա ռոտ Հռոմեա ­
կա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , տ ե ս Уе11е1 Ра1егсиИ, Е х հւտ էօւ^ К о т а п а е
ԱԵոտ ճսօԵստ զ ս Հ Շ տսթԸքտսոէ, ей. С. На1ш, В1Ы. ТеиЬп.:
4* Ֆ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս ը , ՎՈՐ Ր ժա մա նա կա կից եր Ղ* ո մ ի տ ի ա ն ո и ի
( 8 1 — 9 6 մեր թ վ . Հ .) ճ գ ր ե լ ե Տե^էԸՏՇՈ13էՕՈ НЬг! 4, ШЫ. ТеиЬп.Г
5 ♦ Ֆ լո ր ո ւս ը գ ր ե լ ե յե ր կ ր ո ր դ դա րի ա ռա ծին կ ի ս ո ւմ ( մեր
թվ* Հ *) Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա գ Ա ե ե ր ի պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը մ ի ն չ և Ո գ ո ս -
տ ոսէ Ն ա ոգտ վել ե, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս յ Լ ի վ ի ո ւս ի ընդա րձա կ պատ•
մ ո ւթ յո ւ ն ի ց ։ Տես Հ ա լմ ի Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն ը ' К10П ЛиН, ЕрЙО-
ш ае йе Т. Ы у 1 о ЬеИогиш аппогиш Б С С ИЬп II, ех гес.^С..
На1ш, В1Ы. ТеиЬп.:

224
 6. Ե վ տ ր ո պ ի ո լս ը կա զմել ե չո ր ր ո ր դ դ ա ր ո ւմ Հ ա մ ա ռ ո տ .՛ մ ի
ճեոնա րկ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յա ն մ ի ն չև 3 6 4 թ » ( մեր թ վ • Հ *) I
տ էո , Е и й о р Н , ВгеУ 1а г 1игп հւտէօո К о ш а п . К е с . Рг. К и еЫ , В1Ы.
Т еи Ь п .
* * Որ ո ղ ի ո ւ ս ք ա Հ ա ն ա յ ի Ս ս լ ա ն ի ա յո լ ւ ք գ ր վ ա ծ Հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն
ա - ի յա ր Հ ի Հ ա մ ա ռ ո տ պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն ը պ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ ե ի ր մ ե Հ ք ա ղ ­
վ ա ծ ք ն ե ր Հ ն ա գ ո լ յ ն յ ե ր կ ե ր ի ց և ո ւ ն ի կ ա ր և ո ր մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ս ֊
ն ե ր Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի և Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վ ա նքներ ի մա սին, տ ես Օւ՚ՕՏՍ
РаиН, Ь Ш ^ п а г и т а й у е г э и з р а д а п о э ПЬг! VII, гесеп. С. 2ап -
ё е т е 1 з 1 е г , В1Ы. Т е и Ь п .

Դ. ՃՈՒՆԱԿԱՆ Ս ՂԲՅՈ ԻՐՆեՐ ՕԳՈՍՏՈՍՅԱՆ Յ ե վ . Ա վ.եԼհ П К ՏՐՋԱ ՆՆ եՐՒ

1. Ա ա րա րոն ( 6 3 նա խ քա ն մեր թ վ -— 1 9 մեր թ վ • Հ ♦) , տ ես
Տն-սհօուտ, О е о ^ г а р Ы с а , г е с о ^ п . А. М етеке, уо 1. I — III, Ы р -
8)‘а е 1 915— 1925:
2 . Ն ի կ ո լ ա ո ս Գ ա մ ա и կսւ ց ի ն , Հևրովդես Մ եծի (3 7 -- 4 մեր թ վ .
աո.») ք ա ր տ ո ւղ ա ր ը , գ ր ե լ ե ը ն դ Հ ա ն ո ւր պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն , վ ո ր ի ց Ա հա ■֊
Հ ա տ վ ա ծ ն ե ր , տ ե ս С . МОНвГ, Р га ^Ш . ե!տէ. ^ГавС.,
ց ե լ ե ն մ ի ա յն
III: Ա յս պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա ղ ր յ ո ւ ր ե ծ ա ռ ա յ ե լ Ա պ պ ի ա ն ո ս ի ն ։
3. Պլ ո ւ տ ա ր ք ո ս ը ( մոտ 46— 120 մեր թ վ , Հ.) գրել ե Ա ո ւԱ ա ֊
յի , Լ ո ւ կ ո ւ լ լ ո ս ի , Պ ո մ պ ե յո ս ի , Ս ե ր տ ո ր ի ո լ ս ի , Կ ր ա ս ս ո ս ի և ա յլ կ ե ն ­
ս ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , տ ես Р М а г с Ы у й а е , § г а е с е Ըէ 1аНпе, Փ ա ր ի զ ի
Հրտ ր. ть. ЭбИпег-А և р . О О Ьпег֊^ » Հտ . I—V, 1846— 1855,
4. Հովսեպ ոս Փ լա վ ի ո ս ը ՚ ( ծ ն վ . ե 37 38 թ վ < մեր թվ . 4.) ՝
գրել ե СГՀ ր ե ա կ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ]) և (ГՀ ր ե ա կ ա ն Հ ն ա խ ո ս ո լ թ յ ո լ ն X)
տ ե ս Л окерЫ Р1ауп, о р е г а о т т а , г е с о е п . Егпап. В е к -
յե ր կ ե ր ը ,
к ег, В1Ы. Т е и Ь п .
■յ* Փ լե գ ո ն Տ ր ա լ լ ե ս ց ի ն , Հ ա դ ր ի ա ն ո и կ ա յս ե ր (1 1 7 -- 1 3 8 մեր
թվ. Հ .) ժ ա ւէա ն ա կ ա կ ի ը Հ ե ղ ի ն ա կ ը * գ ր ե լ ե ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն մ ի
յե ր կ «Ո լի մ պ ի ա դ ն ե ր » վերնա գրով (’ОХиЦЯ'.аЗе^), վ ո ր ի ց սևա ցել են
Հա տ վա ծներ ք ա ես С . М йИ ег, Р г а ^ ш . հւտէ. е г а е с . , III:
6. Ա պ պ իա նոս Ա ղեքսա նդրիա ցին, վորը ժա մա նա կա կից եր
Հա գրիա նոս (1 1 7 — 1 3 8 թ . մեր թ վ . Հ ,) և Ա նտ ոնինոս (1 3 8 — 161
մեր թ վ . Հ .) կ ա յս ր ն ե ր ի ճ գ ր ե լ ե Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , վ ո ր ի
մ ե լ Տ ի դ ր ա ն ֊Մ ի Հ ր դ ա տ յ ա ն դա րա շրջա նի ա նցքերը նկա րա գրվա ծ
են 1 1 -ր դ և 1 2 -ր դ գ ր ք ե ր ո ւմ (XI— -2սթ1Տէ^, XII— М-йр^ЯТЕ'-О? ),
1я/;и
А р р 1а п 1 А1ехапйг!п1, №տէօո8 К о т а п а , ей. Լ. М е п й е ^ Б о Ь п ,.
2 уо!., В 1Ы. Т е и Ь п .

225
Տ ի փ ՛ա ն I*. յԼ ւ|՛ Հ ո ո ւ ք լ ւ - 15
 7 . Մ ե ւՌ ո ն ը ( ժ ա մ ա ն ա կ ն ա ն Հա յ ա յ գ ր ե լ ե Հ ե ր ա կ լ ե յ ա յ ի պ ա տ ֊
մ ո ւ թ յո ւ ն ը , տ ես М етпотэ, ՒԱտէօոՅաւո Н е га с 1 е а е Րօոէւ, ей.
С. ОгеШ иэ, Ы р 81 а е 1816.
8. Եասսէուս 'հիոնր քմոտավ» 155—235 մեր թվ_՛ ^■յ գրել ե
Հռոմեական պատմություն, տես СаЗБП նւՕՈ1Տ С0ССе1ап1, Ւ1ւՏէՕ՜
Нагигп К о ш ап оги гп զ ս 8 6 տսթԸքտսոէ, ей. Во15зеуа1п, \го1. I, В е -
гоНш 1895:

Ь. ՐԺԱՆԴԱԿ ԱՅԼ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

յք. Օւօճօատ, Ցւեհօէհ. հւտէօք., е х гесеп Б 1 0 пе Լ . Օւոճօրէււ.

2. Ы й о г ! С Ь а г а с е п !, Տէ8էհաօւ Р а г Ш с о Ь տես С . МОИег,
О е о ^ г . § г а е с ! ա1ո., 1.
3. ԼսօւՅոստ, М а к г о Ы о !, В1Ы. Т е и Ь п .
4. Н егой о О , Ш в ^ М а г и т НЬг1 IX, В 1Ы. Т е и Ь п ., տես նաև
ռ ո ւ ս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը 1 ф . Г . М И Щ 6 Н К 0 “ ^ ( М 0 С К В З 1885.
5. С . РНпН Б е с и п й ! ЫаШгаИэ Н Ы о п а е , տես Н Ы о к е па-
ШгеИе й е РНпе, а у е с 1а й а й и с И о п еп 1гапса18, р аг М . Ё . ЬШ гё,
է. 1— 11, Раг1з 1883.
в. Ро1уЫ1 Ь Ы о п а е , В 1Ы. Т е и Ь п ., տ ե ս ն ա և В с е о б щ а я
и с т о р и я в 4 0 к н и г а х , п е р е в о д М и щ е н к а , т . I— III, М о с к в а
1890-1899.
7 . Р Ы е ш а е ! , О е о ^ г а р Ы а , էրտր. С. МОИег-/-»
8.Уа1ег1 М а х Г ш ! ք Յ Շ է օ ա ա е ! ծ ւ օ է օ ա ա т е т о г а Ь Ш и т П Ь г 1
IX , гее. С . К е т р ! , В1Ы. Т е и Ь п .
9. С . С о г п еШ Т а с Ш о р е г а , ай с. Ш е 18е, Т . I, А ппаН иш
ПЬг1 X V I , Ы р81ае 1829.
1 0 * « Մ ո ւ է ս է ս ի Խ ո ր ե ն ա ց ւ ո յ) Պ ա տ մ ո ւ թ ՛ի ւ ն Հ ա յո ց ս ք ա շ խ ա տ ո ւ թ *
Մ ♦ Ա ր ե ղ յա ն ի և Ս* Հ ա ր ո ւ թ յո լ ե յա ն ի , Տփ ղիս 1913։
11» СГՓա ւ ս ս ա ս ի Բ ո ւ զ ա ն գ ա ց ւ ո յք Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց » , յերվ»
տ ս լա գ ր *ք Վ ենետ իկ 1 8 8 9 ։

226

г
 ՏԱՆԿ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
1 Լ ր ե ղ յա ն Մ *) Հ տ յ ժ ո ղ ո վ ր ղ ա է լա ն ա ռ ա ս ս լե լԱ ե ր ր ) Վ ա ղ ա ր շ ա - ֊
.պ ա ա 1 8 9 9 — 1 9 0 1 ։

А д о н ц Н ., А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и а н а , С П Б 1908.
К ё у о г к А81ап, ՇէսճԸտ հւտէօոզսԸտ виг 1е реир1е а г т ё п 1 е п ,
Р а г й 1909.
Հ* 3 * Ա ս ւ ո ո լր յա ն ք զ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ե ր ա ր և ր ո ւ թ ի ւ ն ն ե ր ը ն դ մ է ջ
Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հ ռ ո վ մ ա յ 1 9 0 —է ն ն • մ ի ն չև 428 յ ♦ ՜/**2>ք Վ ե ն ե -
տ իկլ 1 9 1 2 ։

Ве1ск V . , Ма]а{агк1п սոճ Т ^ г а п о к е й а , ЗеНзсЬгШ {йг ЕШ-

п о Г о ^ е , 1899.
Ն ո ւ յ ն ի , Б е г Ш е е Х е п о р И о п э аи{ з е ш е ш К й с к г и § е Ыэ
т б !е Е Ь е п е у о п А1а8(Ъвег1, У егЬ ап й К йег Вег1. ЬпШгор. О е -
зеИэсЬай, 1899.
Б р ю с о в В ., Л е т о п и с ь и с т о р и ч е с к и х с у д е б а р м я н с к о г о
н а р о д а , М о с к в а 1918.
Գ ա ր ա գ ա տ յա ն Ա. Մ * , (('ք ՛ն ն ա /լա ն ո լա ա մ ո ւ թ ի ւ ն Հ ա յո ց » յ Ц,
Թ ի ֆ լի ս 1895։
Գ ե լց ե ր Հ ., (ГՀ ա մ ա ռ օ տ ս լա տ մ ո լթ ի լն Հ ա յ ո ց » , թ ա ր գ մ . Հ • *հ ր ,
վ . Գ ա լե մ ք յա ր յա ն ի , Վ ի ե ն ն ա 1897։
Օսէտժւոււճ АН. у о п , О еэсЫ сМ е Ггапэ սոճ эеШ ег ЫасЬЬаг-
1апйег у о п А 1 е х а п й е г й е ш Օւ՜օտտԸո հւտ г и т 1 Ы е г е а п § с1ег
А гвас Ш еп , ТйЫп§[еп 1888.
Ն ո ւ յ ն ի , Ц М е г з и д ш п е е п йЬег Й1е О ё эс Ы сМ е й еэ Кбп1^-
ге1с±15 Օտւ-о ёп е, М ё т . с1е Г А с а й . 1 т р . й еэ 8с1епсе8 Йе Տ է -Р ё-
1егзЬ ои гё, 1887.
Գ ա ղ ր ա շ յա ն Հ ., Ս տ ո ւ յգ Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 4 ։
ն օ ^ ո տ Ըէ К Ь а ^ , Ш э ^ г е й ев апс1еп8 А г т ё п 1 е п 8 , О е -
п ё у е 1907, տ ե ս ն ա և Հ ա յ ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն չ ո ւ թ յո ւ ն ը Ռ ՛ Փ ա ր թ ե ր ո ւ ֊
ն ո ւ, Թ ի ֆ լի ս 1909— 1910։
Биту \/4շէօք, Н ւտէօ ւго Ճը տ К о п ки п б , է. И, Р а п э 1890.

227
 Эгишапп, СезДкЗДе Кошб, ЬеагЬеНет \*оп Р. ОгоеЬе.
В ап й IV, ВегНп 1899.
Е с к Ь а п И К и Л , Б 1е а г т е ш Б с Ь е п Ре1Й2й§е йе$ Լս1սւ11ստ.
КНо, ВЙ. IX, Н е й 4 ս ո ճ В й . X , Н е й 1 ս ոժ 2. Տ ե ս ն ա և Վ.
Պ * ա ր ա ն ֆ է լ յա ն է Հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը ' ( [ Տ է գ ր ա ն / * . և Հ ա ք -
լ ո ւ / լ ո ւ լ լ ե ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ր $, Վ ի ե ն ն ա 1920. Ա ղդ. մա տ . й'^91*
Ь е Ь т а п п - Н а и р г С. Р . , А г т е п 1 е п 6ւոտէ ипс! յ^էշէ, Вс1. I,.
ВегНп 1910.
Լ ե ո , Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , Հ ա տ . ա ռ ա Հ ի ն , Թ ի ֆ լի ս 1917.
Х а л а т ь я н ц Г., О ч е р к и с т о р и и А р м е н и и , М о с к в а 1910.
Ն ո ւ յ ն ը , А р м я н с к и е А р ш а к и д ы , М о с к в а 1903.
К а г Ь е Н а п э , О е г М а г е * йег ^ հ ո է Յ ս Տ Ը ո ճ уо ш 2 а р а 1 е ?
շսա Р Ь а81з-А гахе8. и ^ е п в с Н э Н Н с Н е В е П а § е г и т ЛаЬгеэЬе-
րւժւէ й еэ К б п ^ Ш Н з Л е п 0\'աո3տաատ ги ВегНп, 1898.
I/ա ր ր ի ե ր Ա , , КՀ ե թ ա ն ո ս Հ ա յա ս տ ա ն ի ո ւթ մեՀեա ններն Ա ղ ա ֊
թա նդեղոսի և Մ* Խ ո ր ե ն ա ց ւո յ Հ ա մ ե ւէ ա տ շ ։ Թ րդմ* Հ» Հ- Տ ա ֊
շյ ա նի, Վ իենն 1 8 9 9 . Ա զգ• մա տ . ԼԵ։ %
Ю е р е г ! Н., и е Ь е г Й1е Ь а § е йег а г т е т з с Н е п ՒԽսբէտէՅււէ
Т ^ г а п о к е й а , Мопэ18Ьег1с111е йег А кай еп П е йег Ш ^ е п з с Ь а Н е п
շս ВегНп, 1873.
Ю е р е й К., АНаэ у о п Ю е 1п а 81еп ւո 2 4 В1аНегп, 1902 — 1906.
К о в а л е в С . И ., И с т о р и я а н т и ч н о г о о б щ е с т в а , э л л и н и з м
и Р и м , Л е н и н г р а д 1936.
Հ յո ւ ր շ մ ա ն Հ *, ОТՀ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւ ո յ ա ն ո ւ ս ն ե ր ը Л, թա րգմ.
Հ. А Պ ի լ ե զ ի կ ճ յա ն ի , Վ իեննա 1907, Ա զգ• մա տ , Ծ 4>։
Ւ1ս1էտժւ Р г ., С ш есЫ всЬ е սոճ гблИэйте М е ^ о к ^ е , г\у.
В е а г Ь ., ВегНп 1882.
М а н а н д я н Я. А., О т о р г о в л е и г о р о д а х А р м е н и и в
с в я з и с м и р о в о й т о р г о в л е й д р е в н и х в р е м е н , Э р и в а н ь 1930.
Ն ո ւ յն ի , Ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ , Յերևա ն 19341
Ն ո ւ յ ն ի , Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լի յա ւԼ ո ր ճ ա ն ա ս լա ր Հ ն ե ր ը ըստ ՊեւԼ~
տ ի ն գ ե ր յա ն քա րտ եզի, Յերևա ն 1936։
Ն ո ւ յն ի , К руговой путь П омпея в З ак авк азье, Вестник
д р е в н е й и с т о р и и , М о с к в а 1939, 4.
Магк\уаг1 Л., Е гзп эсЬ эЬ г ոՅժւ с1ег О е о ^ г а р Ш е йеэ Րտ*
М о в е Б Х о г е п ., ВегНп 1901.
Ն ո ւ յ ն ի , и ^ е г э и с Н и п е е п гиг О е эсЫ сМ е у о п Е г з п , 1, 0 6 է -
Н п ^ е п 1896, Բհւ1օ1օ§ստ, В<1. 5 4 — 55.

228
 Նույնի,
Б О й агтегН еп սոճ Ճւ6 Т ^ п э ц и е П е п ոՅժւ §г!еЙ 11-
■տժւ6ո սոճ агаЫ эб теп О е о & г а р Ь е п , М е п 1930.
Նույնի, 0 1 е ՏոէտէԸհԱՈջ սոճ Ճ16 \№16ճ61՜ե6քՏէ011սՈ§ ճ0ք
агтеШ эЛ еп ЫаНоп, Բօէտճ8ու 1919.
Նույնի, Б а е Ш пегаг у о п А й а х а 1 а пасН А г т а з Н с а аи ! Ճ.
гбпПзсНеп Ш еНкаМ е, Б Ы г г е п гиг հւտէօոտճտո Т о р о § [г а р Ы е սոճ
■ОевсЫсЫе у о п К а и к аз1 е п , Ւ1յոՃ6տ А ш в о г у а , 1927, № 11.
Նույնի, 0 1 е О е п еа1 о § 1 е ճ6ք В а §га1 М еп սոճ Ճյտ 2 еН аН ег
ճ 0 Տ М а г А Ь аэ ս ո ճ Րտ. М о в е в Х о г е п ., С а и с а з 1с а, 1азс. 6; 2
Те11, Ь е 1р 21& 1930.
М е у е г Տ Ճ ., ВКИе սոճ № 6ճ 0ւ-§3ո § ճ6Տ Н е П е т в т и з 1п
АБ1еп, ВегНп 1925.
М е п у а 1 е С Ь., О е п е г а 1 հւտէօք>՜ о ! К о ш е , 1875.
М Ш е г К о п ^ , Ш п е г а п а К о ш а п а , Զօո՜ստճւօ К е 1з е \ у е е е
.ап детՒԽոճ ճ6ք ТаЬи1а Р е и Н п ^ е п а п а , Տէսէէ^ւ՚ է 1916.
М о И к е Н . у о п , В п е { е йЬег 2ստէ8ոճԸ սոճ В е ^ е Ь е п Ь е Н е п
1ո ճ 0 ք Т й г к е 1 ( 1 8 3 5 — 1839), В егН п .,
М о м м с е н Ф ., Р и м с к а я и с т о р и я , т е м в т о р о й , п е р е в о д
Б . Н. Н е в е д о м с к о г о , М о с к в а 1887.
М о м м с е н Ф ., Р и м с к а я и с т о р и я , том третий, п ер ево д
А. В е с е л о в с к о г о , М о с к в а 1887.
М о т т в е п Т Ь ., Кбгш5Й1е О е з с Н Ш е , Ց ճ . V, Б г Ш е Аи!-
1а§:е, ВегНп 1886.
Նույնի, 0 1 е Ь а § е у о п Т ^ г а п о к е ^ а , Н е г ш е я IX , 1887.
Мог§;ап մ., ա տ է օ ւ ^ ճ ս р еи р 1 е а г т ё ш е п , Ы а п с у - Р а п з -
Б ^ а з Ь о и г ^ 1919.
Н и з е Б., О ч е р к р и м с к о й и с т о р и и и и с т о ч н и к о в е д е н и я ,
и з д а н и е т р е т ь е , С П Б 1910.
Н и ч К. В ., И с т о р и я р и м с к о й р е с п у б л и к и , М о с к в а 1908.
С Ь а р о ! У 1с 1:ог, Ь а р г о у т с е г о т а ш е р г о с о п э и Ы г е Ճ ^տ ւ6,
ճ€թս1տ эев о п °[ 1п ея յստզս' а 1а Йп ճս Н а ^ - е т р И е , Р а п е 1904.
Ջ ա մ չյա ն Մ ՛, Պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն Հ ա յ ո ց , I — Ц 1, Վ ե ն ե տ ի կ 1784—
1786,
5р1еее1 Р., Е гатзсН е А1էе^էհитտкиոճе, ՑՃ. 111, Լօւրշւտ
1878»
К е т а б 1 Т Ь ., М Ш ш й а 1 е Е и р а к >г го! ճ 6 Բօոէ, Раг1з 1890.
БасНаи Е ., 11еЬег Ճւ6 Ь а ^ е у о п Т 1ёгап ос ег1а, АЬհапճ1.
Л ег к&1. А к а ճ е ш ^ е ճ6ք Ա4տտ6ոտժւ. ги ВегНп, 1880.

2 29
 С т р а б о н , „ В с е о б щ а я и сто р и я в 40 к н и г а х ", п е р е в о д
М и щ е н к а , т . 1— 111, М о с к в а 1 8 9 0 — 1899.
Т ау1ог մ. О ., Лоигпа1 օք а էօւս ւո А г ш е ш а , КигЙ1з1ап апй
и р р е г М е5ор о1ап Н а, ռուս. թարգմ. Н . А с т а ф ь е в - ^ , М а ­
т е р . д л я г е о г р а ф и и А з . Т у р ц и и , п р и л . к т о м у II И з в . К а в к .
О т д . Р у с . Г е о г р . О б щ . , Т и ф л и с 1874.
Т о и г п е Ы г е , Р ., №տէօս6 р о Н ^ и е е ! г е Н ^ е и Б е йе ГАг-
шёп1е, Раг1э 1900.
Р а Ь п с Ш в , Т Ь е о р Ь а п е Б у о п М К у1еп е ս ո ճ Չ . О е Ш и э, а ! з
0)ие11еп ճօւ О е о ^ г а р Ы е Ճ6Տ Տն՜Յեօոտ, ՏնճտտԵաջ 1888.,
Ф е р р е р о Г ., В е л и ч и е и п а д е н и е Р и м а , т. I, п е р е в о д
А . З а х а р о в а , М о с к в а 1915.

230
 ՑԱՆԿ ա Տ Ո Տ Կ ԱՆՈհՆՆեՐՒ
Ա լ ՚ա ս , Ա րա նտ դետ 204 Ա ղ ր ի ֊Գ ա ղ 188, տ Ա ս Հ ա յկ ա կ ա ն Պար
Ա րա սթ ո ւմ ա ն 202 Ա մա սէա քա ղա ք 60
* Ա ր եղ յա ն Մ ա ն . 69 Ա մա ստ րէս քա ղա ք 3 8, 59
Ա գա թա նգեղոս 4 5 , 58 Ա մէդ քա ղա ք 9 7, 9 8 յ տ ե ս Ղա
էա րրհ-
Ա դԷա րեն 2 9 , 48, 57, 62, 113, 121, քի ր
141, 2 07 Ա մէսոս քա ղա ք 17, 3 1, 5 9, 8 5, 8Տ,
АЙ Շօոք1ս611է6Տ կ ա յ ա ր ա ն 187 9 0, 91, 160, Ա մէ սոս ն ա վ ա Հ ա ն ՛—
А (1 Л1б1СиГ1иГП կ ա յա ր ա ն 200 գ է ս տ 80
Ա ղոնց Ն էկ. 58, 105, 181, 182, 184 Ա & ն է ա ս գ ե տ 39
Ад Т у ^ г е ш կ ա յա ր ա ն 97 Ա մփ է կրա տ ես Հռետ որ 67
Ա դրա րա նա ա մ ր ո ց 48 Ա նա Հէտ 6 7, 143
Ա թենա ս 4 4 , 45, 68 Ա ն ա Հ է տ յա ն յ ե ր կ է ր 180, 198, 206
Ա թենք 4 1 , 4 5 , 67, 88 Ա ն գ ո լի ս և ն ե ( ’А ууоХ ю Г/У Г;) 176, 179
Ա լ ա զ ա ն գ ե տ 2 02, 2 04 Ա նդրկովկա ս 206
Ա լ ա շ կ ե ր տ 188 Ա նէ ա մրոց 4 4, Ա ն է - Կ ա մ ա խ 45, 181
Ա չ ա Հ ա 183 Ա ննէրա լ 2 3, 156, տ ե ս Հ ա ն ն է ր ա լ
Ա լպ յա ն լ ե ռ ն ե ր 208 Ա նտ էոք քա ղա ք 5 0 , 51, 56, 6 3, 86,
Ա լք ա ո ւդ ո ն է ո ս , Ա լք ա յդ ա Ա ե ո ս 1 ց ե ֊ 136, 137, Ա նտ էոքI վորն ա նվա ն­
դա պ ետ ա րա րներէ 137 վ ո ւմ ե Ե պ էդա փ նե 85
198, 2 00
Ա ի ա լց ի ա Ա նտ է ոք ո и Մ եծ 15, 20, 2 3
Ախալքալաք 198 Ա նա էոքոս 7*. Եպ էփ ա ն ես 25
Ակիլիսենե ^А к'Х'.ТЦ Щ ) 21, 179, Ա նտ էոքոս Եվսեըես 137, Ա նա էոքոս
181, 183, 210 Բ ա րեպ ա շտ 195
Ակիսենե ( ’ А к ^ У Г / ) 20 Ա նտ էոքոս Ա սէա ցէ 137, 2 0 9
Ակն 181 Ա նտ էոքոս * հ ր է ս լո ս 137
Աղբակ ( ’А Х р а к т7 = ^ и |1 р а к г/) 48, Ա ն տ է ո ք ո ս ՝ է շ ի ։ա ն Կ ոմա դ ե ն է 137
Մ եծ Ա ղրա կ 47 Ա նտ է պ ատոր՝ Ս էս էդ է վորդ էն 178
Ա ղեքսա նղր Մ ա կեդոնա ցէ, Ա ղեք- Ա նտ էտ ա վրոս 2!
սա նդր Մ եծ 1 1, 13, 2 0 , 4 0 , 4 1, 60, Ա ն ւո ո ն էն ո ս է ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւ յց 184
6 1 , 139, 21 3 , 2 1 4 Ա շ կ ա լա 183, 185
Աղեքսանղրճ Հորդէ ՑոՀաննու9 92 Ա շտ ա րա կ 20 0
Աղեքսանդրէա՝ Հդշխոյ Հրէից» 92 Ա պ ա րա ն 202
Ա ղձնէք 2 8 , 6 4 , 6 5 , 7 2, 9 8 , 146 Ա պ ա րն կա մ Պ ա րն ց ե ղ 14
Ա դ յո ւ ն 182, 2 1 0 Ա պ ո լլո ն 6 8

Ա ղստ ա ֆա 2 02 Ա պ ո լլո ն է դ ե и պ ա տ մ ա գ է ր 8

Ա ղվա նք 28, 2 9 , 113, 202, 204, 210 Ա պ ս լէ ա ն ո ս պատ մա գէր 24, 2 7, 28,

231
 3 4, 39, 5 1 . 52, 54, 6 3, 74. 90, 91, Ա ր և մ ո ւտ ք 10, 11. 13, 15, 5 . . 143,
96, 98, 100, 101, 105— 108, И З , 214
116, 117, 120, 121, 123, 126— 128, Ա րզն քա ղա ք 65
130, 132, 134, 139, 140, 142, 143, Ա րիորա րզա ն Ա. Հռոմեա սեր1 թա ­

148, 157, 164, 166, 167, 168. 172, գա վոր Կ ա պ պ ա ղ ո վ կ ի ա յի .ՏՕ, 3 - ----
173, 180— 182, 184, 185, 188. 190 35, ՅՏ, 74, 9 4, 95, 119. 16$. 2 0 9 .
— 194, 196 210
Ա պ պ իոս Կ լա վ դ ի ո ս ' Լ ո ւ կ ո ւ լլո ս ի դ ե ս ֊ Ա ր ի ա ր ա թ Л | ՀիՕ նա ղիր Կա պ պ ա դով-
պանը 28, 8 1 — 88, 90, 9 7, 137, 138 կ ի ա յի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն 18
Ա ռա ծա վոր Ա սիա 11, 13, 24, 81. 136. Ա րիա րա թ ծ., թ ա գա վոր Կապպա-

2 13, 214 գ ո վ կ ի ա յի 22, 59

Ա սդրա պ ա ա քա ղա ք 14 Ա րիա րա թ Թ ., վ ո ր գ ի Մ իՀրդա տ հվ-
Ա սիա 10. 11, 15— 17, 3 7 , 4 0. 4 3 ,4 4 , ս լա ա ո ր ի ճ թա գա վոր Կ ա պ պ ա ղով-
61, 7 3 . 91, 100, 111, 143, 163, 166, կ ի ա յի 30, 3 3, 3 5 . 3 9 — 41
պ ր ո վ ի նցի ա Ա սիա 15, 16, 75, 77, Ա ր ի ա ր ա թ ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն 30
78, 89, 168, Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Ա ս ի ա 70, Ա րիստա ր քո ս 210
Տ9, 9 0 , 169 Ա րզա նա 97
Ա սորիք 14, 4 9 — 5 4 ,6 1 ,6 2 , 87. 88, 93, Ա րմա ստ իկա 202յ տ ես նա և Հա րմո-
137, 193, 194, 207, 209, 211, 213 զիկա
Ա ս պ ի ս ( " А о т и ? ) 204, 206 Ա րմա վիր 25, 67
А с т а ф ь е в 182 Ա րմենիա 21, 24. 2 6 — 29, 31. 4 8,
Ա ստ ղիկ 68 180, Ա ր և ե լյա ն Ա ր մ ե ն ի ա 29. Ա ր և -
Ա ս տ ո ւ ր յա ն Հ 7 , 4 9, 51, 86, 107, մ ը տ յա ն Ա ր մ ե ն ի ա 29
119, 158 Ա րշա կ Ա ւ ՀիՁնա դիր Պ ա րթևա կա ն
« Ա ա ա լա ն դ փ ո ք ր ի կ կղզեա կ» 45 թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն 14
Ա տ տ ա լո ս Պ երգա մոնի թա գա վոր Ա ր շա կ ո ւն ի ( Հ ա յ) 71
15 Ա ր շա կ ո ւն ի ն եր քպ ա ր թ և ) 14, 4 7, 48
«Ա տ տ ի կ է* 44 Ա ր ո ւճ 158
Ա տ րպ ա տ ա կա ն 14, 23, 2 4, 26, 28, Ա ր ս լա ն *հ ե վ ո ր գ 7
2 9, 3 1 , 4 7 — 49, 50, 113, 143, 167, Ա րա ա զ գա վա ռ. 159
210, 211 Ա րտ ա նեսճ թա գա վոր Ծ ո վ ւքի '_ \Տ
Ա րա րի ա 113 Ա րտ ա դա տ քա ղա ք 23— 25, 3 1 , 61 —
Ա րա ծա նի գեա 117, 119, 145, 149, 63, 6 6 , 104, 145, 149, 150, 152,
150, 152— 155, 158 155, 158, 159, 186— 188, 190. 191,
Ա ր ա մ ա զ դ 67 198, 202
Ա ր ա ր ա տ յա ն դ ա շ տ 2 4, 6 1, 158, 188 Ա րտ ա քսա տ ա կա մ Ա րտ ա քսա սա տ ա
Ա ր ա ք ս գ ե ա 2 3 , 187, 188, 191 23
Ա ր ա ք ս է դ ա շ տ 23 Ա րտ ա ղես Ա չխ ա ր Հ ա կ ա լ թա գա վոր
Ա ր բ ե լա 4 8 , 50, 207 Հ ա յո ց 4 4, 45
Ա ր գ ո ասէե ս ( ’А р О О а Т Т ^ )' ա ր մ ե ն ն ե ­ Ա ր տ ա ղես Ա ., թա գա վոր Մ եծ՛ Հա ­
րի թա գա վոր 18 յա ս տ ա ն ի 20— 28, 4 7, 5 7. 61
Ա րգվին 185 Ա ր տ ա շես յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն 22է
Ա ր և ե լք 9 — 11, 13. 15— 17, 29, 31, 28, 57
34, 3 6 , 37, 57, 9 4, 141, 143, 144, Ա ր տ ա շ ե ս յա ն Հ ա յա ս տ ա ն 23, 25, 98
170, 20 9 , 2 14 Ա ր տ ա շ ե ս յա ն Հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ՝_!0, 24
 Ա ր տ ա շ ե ս յա ՜ ն տ ոՀմ 69 Բիթա նիա 16 — 19, 24, 34, 3 8, 75
-Ա ր ա ա վ ա զ դ Ա .է վ ո ր դ ի Ա ր տ ա չ ե ս Ա -ի 76, 77, 79, 1 6 6 - 1 6 9 , 209
26, 2 7 , 211 Բ ի թ ա ն ի ա յ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն 19, 37
• Ա րա ա վա ղդ /» ., վ ո ր ղ ի Տիգրա ն Բ -ի Բ ի թ լի ս 145
6 7 , 195, 21 1 , 21 2 , 213 Բ նա րեղ րերգ 107
-Ար տա վ ա ն Ա ,, թա գա վոր Պ ա րթևա ց Բ ոսփ որ 71, 76, 77, 79, 179, 208
26 Բ ո ս փ ո ր յ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն 8 0 , 91
■Ա ր տ ե մ ի գ ե 44, 4 5 , 6 0 , 67, Ա րտ եմիս 185, 2 0 2
96
■Ա ր տ ո ք ե ս 1 թ ա գ ա վ ո ր Ի ր ե ր ի ա յի 200, Ղ *ա ր ի ն ի ո ւս ճ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա ր ի ր ո ւ ն
201, 204 166, 169, 170
Ա ր ք ե ղ ա յո ս , պ ո ն ա ա կ ա ն զ ո ր ա վ ա ր 42 Գ ա բ ի ն ի ո ւ ս 1 զ ո ր ա վ ա ր Պ ո մ ս լե յո ս ի 209
■Ա րքիա ս Ա ն տ ի ո ք ա ցի , ր ա ն ա ս տ հղ ձ 95 Գ ա զ ի ո ւր ա գ յո ւ ղ ա ք ա ղ ա ք 6 0, 162,
Ա րքսա ա ա քա ղա ք 23 164, 165
•Ա փ ս ա ր ո ս գ ե ա 185 Գ ա լա տ ի ա 16 — 19, 76, 167, 174, 194,
՝Ա փ ր ա ն է ո ւ ս 198, 20 7 , 209 209
•Ա փ ր ո գ ի ա ե 44, 4 5 , 68 Գ ա ղտ ա ռիճ 183, 188
Ա ք ե մ ե ն յա ն Պ ա րսկա ստ ա ն 1 /, 19, Գ ա յ, գ ե տ 177, տ ե ս ն ա և Լիկոս գետ

20, 6 7 , 9 7 , 2 1 4 և Կ ե լկ ի դ

•Ա ք ե մ ե ն յ ա ն ն ե ր 17, 18, 29, 30, 57 Գ ա ր ա գ ա շ յս ւ ն Ա. 130

Գ ե տ ա խ ա ռ ն ո ւր դ ի մոտ 187, տ ե ՛ս АЙ
Բ ա ր ե լո ն 6 3 , 64 СопНиегЦсБ
■Բ ա ր ե լ ո ն ի ա 48 Գ լա ր ր ի ո ն տ ես Մ ա ն ի ո ւս ԱկէւԻո ւ ս
. Ր ա գ ա գ ա ա հ ս ( * В и у а о а т ՜ղ Հ )' ս ա ր ա - Գ լա ր ր ի ո ն
տ ե գ և. կ ո ւ ս ա կ ա լ Ա սորէքէ ո ւ. Ա ՜­ €հ ո գ ա ր ե ն ե Г (О'уОСрК!'/'?! տ ե ս Գ ո ւ գ ա ր ք
ր և ե լ յա ն Հ ի լի կ ի ա յէ 5 1 , 137 Գողթն 25
Բա գա րա տ 5 1 , 52, 56 Գ ո ր դ ի ո ս ՝ խ ն ա մ ա կ ա լ ТГի Հ ր դ ա տ Եվ-
Բ ա զ ա ո -էճ 45 ս լա տ ո ր ի փ ոքրա հա սա կ վորդու
Բա գա վա ն 158, 188 Ա րիա րա թի 3 2, 3 3, 35
Բ ա գոա սՀ զորա վա ր Տիգրա ն Բ -ի 33, Գ ո ւ գ ա ր ք = Գ ո գ ա ր ե ն ե ( Г с 0 7а р Г |\Г |) 21

34 Գ ո ւտ շմ ի դ Ա. 49, 81, 211

Բ ա գր ա տ ո ւն ի ն ե ր 51 Գ ո ւր ա ս , յե ղ ր ա յր Տիգրա ն Բ ֊ի 5 6,
Բ ա թ ո ւմ 185 137, 159
Բ ա լկ ա ն յա ն թևրա կղզի 19 Գ րա քխ ոս տ ես նա յո ս Գ րա քխ ոս
Բ ա կտ րիա 14
Բ ա շ ք ա լե 47, 159 Գա դա սա ա մ ր ո ւ թ յո ւ ն 164
Բ ա ս գ ո յղ ա ր ի զ ա 178 Գ ա ղ ր ա շ յա ն Հ. 130
Բասեն 150 Ղ։ա ն ա լ ա ա մ ր ո ց 174
Բ ա սորորեդա (ВОССУОРОТГЕОЗС) 21 ‘հ ա ն ո ւ ր գ ե տ 208
Բ ա տ մ ա ն —ս ո ւ 113, 115 Գ ա շ տ ա յի ն Կ ի լի կ ի ա (СШс1с'1 РесНав),
Բա րձր Հ ա յք 187 տ ես Կ ի լի կ ի ս ւ
Բ ե լք Վ. 6 5, 114, 115 'հ ա ս տ ե յ ր ա , Ղ * ա ս տ ր ա կ ո ւ ս 176, 1 7 7 -
Բեովտ իա 42 182, 184
Բ երեըկ 209 Գ ա ր ա ն ա ղ ի 182, 210
Բ երկրի 159 Գ ա րղա նոս 43, 73, 76

233
Գեմետ րիոս Ս կեփ սա ցի 110 Զ ա ր եՀ' վոր ղի Տիգրա ն Բ -ի 173-
'հ ե յ ո տ ա ր ո ւ ս 209, 2 1 0 Զա րիա դրես տ ե ս Զ ո յր ե Հ
Դ երիա ն գ ա վ ա ռ . ( А б р ^ У / ] ) 2 1 1 183, Զ ա ր մ ա ն ա լի դ ղ յա կ 45
210 Զ ե լա 164, 165
Գ ի ա ր ր ե քի ր (Ա մ ի դ ) 97, 9Տ Զեվգմա 2 5. 4 9. 5 1, 5 4. 135
Գ ի ա ր լւե ք ի ր ի գետ 115 Զևս 67, 60
Զ. և и Ս տ ր ա տ ի п и
Դ ի դ ե մ (01Й уШ а) կ ա յա ր ա ն 150, 155 Ջիմարա (2|гп лга) 1Տ2, 18-1
ԳիլիչաՆ 202
Գ իողորոս Ս իկէ լի աց ի 1 8 ,2 2 , 24, 2օ, 61 Թ ե մ ի и ԿԷ ր էս ԳէավաՀաԳէգ Է ս տ 80
4 'ի ո ն ա ճ ս Կ ա ս ս ի ո ւս Ղ *ի ո ն Թ եոփ ա նես Մ է տ ի լե ն ա ց է 179, 191
«Գ ի ո նի ս , ո րդ ի Կ ղ է ո պ ա տ ր ե ա յ* 92 Թ երմոդոնդ գետ 74
Դ իոնիսիոս 40 &Էլ ավան 45
Դ իոս 44, 45 Թ ո ր թ ո ւմ 185
Դ ի ո ս կ ո ւր ի ա ս 18, 185 Թ րա կէա 19, 41, 45
'է՛ի ո փ ա ն տ ե ս պ ա տ մա գիր 8 •
‘հ ո լ ե ն ս և 7, 86
Խաչ Իբերիա 28, 29, 3 1, 54, 135, 2 0 1 ,
Գ ո ս տ ա լ 181, 182 204, 210
Գ ո ր ի լա ո ս 60 Ի զ ո ղ լո լ. ( Ի զ ո լ ի ) 9 4
'հ ր ո ս մ ա ն 127 Իշևա-ս շօշ
Ի ա ա վրէա 78
Ե գ ե յա ն ծով 4 1 , 7 7, 169 1տ ս ա Ե Օ տ ե ս ^տ ա ոեօ
Ե ղեսա 49 Իսպանիա 73, 75
Ե լլա դ ա (Հ ե լլա դ ա ) 4 1 , 44, 4 5 Ի ա ա լի ա 11, 4 3, 89, 163, 169, 1 7 4 ,
Ե լի մ ա յի ս 143 195, 2 0 8 , 212
Ե կ /, ա ա ա ն ա 3 1 , 48 ն ր ա ն 13, 213
Ենդերես 177 Ւ ր ի ս գ ե տ 162
Ե պ իդա փ նե տ ես Ս նտ իոք քա ղա ք

Եվէորոպիոս 6 4 , 6 5 , 116, 117, 139 Լա զ ո կ ա յա ր ա ն 202

էԵրԷդ* 4 5 Լ ա մ փ ս ա կ ո ւս ք ա ղ ա ք 7 8, 79
Ե ր գ ր ո ւմ 185 Լ ե մ ա ն -Հ ա ո ւպ տ Կ, 7, 6 3, Լեմա ն 65
է Ե է ֊ր ի ո ւ Ֆ է Եվրևա մեծ կղզի 45 Լեո 145
Եփ եսոս 93, 100, 101 Լ ե ռ ն ա յ ի ն ԿԻ լ ի Կ է ս * (СШ с1а ТгасЬе1а)>
նքՀա րդ Կ ուր տ 7, 3 3 , 8 2 , 8 6, 98, ա ես Կ ի լի կ ի ա
107, 111, 113, 117, 118, 127, 128, Լիկա ոնիա 18, 111, 165
130, 139, 1 4 3 -1 4 6 , 149, 150, Լիկոս դետ 82
153— 155, 157, 158 Լ ի վ ի ո ւս տ ես Տ ի ա ո ւս Լ ի վ ի ուս
Լոլկ ի ա ն ոи 212
Զա դրա կա րտ ա քա ղա ք 14 Լ ո ւկ ի ո ւս Փ ա ն ն ի ո ւս 161
Զախո 159 Լ ո ւկ ի ո ւս Փ լա կ կ ո ւ ս 20 0
2с1П86Г10 կ ա յ ա ր ա ն 66 Լ ո ւկ ո ւլլո ս 7, 9, 12, 53, 5 4, 6 3, 64,.
Զա րրիենոԱ է թ ա գա վոր Կ որդվա ց 72, 7 7 — 80, 82, 84— 9 7 , 100— 109,
8 5 , 8 8 , 137, 138 1 1 2 ,1 1 4 — 1 3 0 ,1 3 2 — 139, 141— 146,
Զ *ս ր ե Հ % թ ա գ ա վ ո ր Ծ ոփ քիք Սակի и Iг— 1 4 8 — 1 5 0 ,1 5 2 , 153, 1 5 5 - 1 7 1 , 174,
ն ե յի և Ո դոմա նա իսի 20, 2 1, 2 3, 175, 192, 194, 195, 197, 206, 207,
27, 28, Զա րիա գրես 98 209, 213

234
Լուրի иտան 144 165, 171, 172, 174— 1 7 6 ,1 8 0 —182'
ուս Ծ ագիուս 75 186, 188, 190, 191. 194, 195, 198
Լուցիուս Փաննի ուս 75 2 0 0 — 202, 204, 206— 208
Կարենիաիս (Ксерт^уТтгье) 21» 183
Խալաթյանց Գր, 7 ,5 3 , 57, 92, 100, 145
Կ ա ր թ ա գ ե ն 156
*С11а1сНс11аГ18 183, աես Գսպտառիճ
Կ ա ր ր ի ե ր Ա . 45
Խառան 207, աես նաև Կարրա
Կ ա ր կ ա թ ի ո կ ե ր տ 61
Խարբերգ 9 7 •
Կ ա ր ն ո գ ա վ ա ռ . 21
Խարոնղաս 5 9
Կ ա ր վ ա ն ս ա ր ա յի ( կ ա մ Կ ո ւ չա ղի) լեռ ­
Խոյ 158 նանցք 158
Խոսսլիա 198, 200, 202, 206
Կա րրա 2 0 /, ա ես նա և Խ ա ռա ն
Խոտենե (ХСОТУ^У՜^) դավառ 185 Կ ե լկ ի ղ ( Լ ի կ ո ս ) դ ե տ 82
Խորենացի տես Մովսես Խորենացի
Կ ե ս լի ո ն ո ս 121
Хоръ7]У% 185, աես ՜Բորձենե Կեսա ր 48
Կ երչ քա ղ ա ք 20 9
Ծումր (*յՏԱ ա Ե 0=1ՏԱ Ո 1Ե0՝ կայարան
150, 155
ԿՒգՒԿ_"ա քս՚ղ ա ք 79) 106
Ծոփք 18, 20, 22, 24, 28— 3 0 , 3 3, 35, Կիլղիդ (нС у 1 с Л г а = С у ш 1 г а ) կայէս֊
րա ն 66, 146
5 2 — 5 4 . 6 1 , 9 4 , 9 6 — 98, 103, 107,
Կ ի լի կ ի ս . 14, 18, 33, 5 2 , 6 2 , 76, 78,
119, 137, 138, 144, 167, 193— 196,
93, 105, 111, 133, 134, 137, 163,
210
165, 168, 171, 174, 177, 193, 194,
Ծոփաց ԶարեՀյան թագավորություն
21 0 , Դ - ա չ ա ս ւ յի ն Կ ի լ ի կ ի ա (СШ с1а
30
РбсПаБ) 5 1, 5 2, 5 3 , 5 4, Լ ե ռ ն ա յի ն
Կարիրա գյուղաքաղաք 60, 82, 84, Կ է ւԻ Կ .է ա ( С 111С1.1 ТгасИ е1а ) 5 1, 5 4
94, 162 Կ իկերոն 40, 4 1, 144, 145, 156, 157
Կալլիմաքոս 159 164, 169, 192, 212
Կամաիտ տես Անի- նամաիւ Сут12а կ ա յա ր ա ն տ ես Կ ի լղ ի ղ

Կամրեճ 2 0 2 , 2 0 4 Կ ի ս լե ր Հ. 65
Կամրյուղես գետ 204 Կ ի ս լե ր ւո Ռ . 183
Կայ пи *հրաքխոս, ժողովրդական տրի- Կի ր ո վ ա կ ա ն 202
րուն 16, 17 Կ լե ո ս լա տ ր ա ' դ ո ւ ս տ ր Մ իՀրղա տ Եվ-
Կապսլադովկիա 14, 16---19, 22---25, ս լա տ ո ր ի 3 1, 3 2, 173, 212
2 8 — 3 9 , 4 1 , 4 7 , 5 2 — 5 5, 59, 6 2, 68, Կ լե ո ս լա տ ր ա ( Ս ե լ ե ն ե ) թ ա գ ո լ Հ ի 52
7 4 - 7 7 , § 3 — 95, 105, 119, 136, 167, 92
168, 173, 174, 193, 194, 2 0 9 , Մ եձ Կդ ա ր է ք 21
Կասլսլադովկիա 3 0 , 6 0 , Պոնտական Կ յո ւ ր ո ս Հ թ ա գ ա վ ո ր Պ ա ր ս ի ց 69
Կասլսլաղովկիա 3 0 Կ ողիս' Ա ղ վ ա ն ք ի Ո րոյղ ե ս թ ա դ ա վ ո —
С а зр 1 а е 198, 2 0 6 րի յե ղ բ ա յր շ 204
Կասպիանե (К .аС Т Л 1И У Г /) 2Ь Կա ս֊ Կողքիս 18, 28, 4 2, 179, 185, 198
պ յա ն յա րկիր 2 1 200, 2 0 1 , 210, Կ ո լ խ ի դ ա 178
կասպիս 20 6 Կ ոմա գեն 5 1 , 5 2, 5 4, 9 3 , 137, 209
Կասպից ծ՛ով 54 Կ ոմ ա նա գ յո ւ ղ ա ք ա ղ ա ք 60, 8 2 , 162
Կասսիուս Դիո՜ս 4 9 , 132, 133, 134, Կ ո ն ղ ա ի է ս ա զ 200
1 3 7 , 139, 141, 146, 148, 150, 152, Կ ո ս լ- ՚հ ա ղ 183, 184
154, 155, 157, 158, 159, 161, 162, կ ո վ ա լ ե վ Ս . Ի . 89

235
 /7, /Տ
Կ ոտ տ ա ս լր ո կ ո ն ս ո ւ լ լ ռ ն ի , ե ղ ր օ ր Յ ո ւ դ ա յ Ս' ա կ ա բ է ի >92
Կ ո ր ր ո ւղ ո ն 188 Հ ո էքնա ն մ ա ր գ ա ր ե 64
■ Կ ո ր գ ո ւք 29, 48, 50, 62, 64, Տ5, 8Տ, Հ ո վ ս ե ս լո ս Ֆ լ ա վ ի ո ս Տ. 53, 54
97, 137, 138, 139, 144, 145, 146, Հ ո ր ա ց ի ո ւս 81
193, 194, 206—208, 210, 211 Հ ո ւ լ չ Ֆ ր . 89. 134, 193
Կ ո ւր ա ղ ի ( կ ա մ Կար վ ա ն ս ա ր ա յի ^ լ ե ռ ­ Հ ո ւ ն ա ս տ ա ն 15, 17/37, 40, 42, 46, 08
ն ա ն ց ք 158, 188 Հ ռ ա մ ր ա յ ց ի ք ' վ ա չ կ ա տ ո ւ ն ց ե ղ 137
•Կ ո ւ ը գ ե տ 21, 24, 54, 198, 200—202, Հ ւ ւո գ ո ս 41
204 Հ ռ ո մ 8— 11, 14— 16. 18, 29. 3 1 - 3 5 ,
Կ վ ի ն տ ո ւս Մ ա րկի ո ւս (հ ե ք ս տ ես 37— 40, 42— 15, 55, /3, / 5. • 6. 1 1 ,
Մ ա ր կ ի ո ւս Ռ ե ք ս 83, 87, 8Տ, 93, 112, 119, 163. 166,
կրա սսոս 154, 212 169, 171, 174, 193, 197, 204. 206.
■Կ ըեսոս ( վ Կ ր ի ւս ո ս ս ) թ ա գ ա վ ո ր 45 208—211, 213, 214
Հ ր ա Հ ա տ Գա, թ ա գ ա վ ո ր Պ ա ր թ և ա ց 141,
■Հ ա լի ս գ ե ա 168 142, 171, 172, 174, 175, 186, 197,
.Հ ա յա ս տ ա ն , Հին Հ ա յա ս տ ա ն 7, 8, 198, 206—208, 211
,10— 12, 14, 20—26, 28, 31, 33, Հ ր ե ա ս տ ա ն 53
35, 43, 45, 48—51, 53—59, 61—64,
66—68, 72, 74, 75, 81, 82, 84, Ղ Լա նլիճա 200, 202
87—94, 97, 98, 101, 103, 106— 'Լ ա ր ա յա ղ ի գ ա չ տ 204
108, 112, 114, 118, 135, 138, 140, Ղաա ր ա ք ի լի ս ե 150
142, 145, 146, 149, 150, 155, 156, կ ի մ 202
158, 160, 163, 165, 171— 173, 175,
178— 181, 183, 185— 187, 190, 194, ճ ո ր ս իւ գ ե տ 185
195, 198, 201, 202, 204, 206, 207,
210—215 Մ ա ա ս տ վ ա ծ ո ւհ ի 60
■Հ ա յկ ա կ ա ն Պ ա ր 188, տ ե ս Ա ւլրի -Գ ա ւչ Մ ա գնեսիա 15, 20
Հ ա յկ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս տ ե ս Տ ա վ ր ո ս Մ ա ժ ա ք ք ա ղ ա ք 52, 59, 74
Հ ա յք 44, 72 Մ ա կ ե ղ ո ն ի ա 15, 41, 45
Հա ննիբա լ 208, տ ե ս Ա ն ն ի ր ա լ Մ ա մ ի կ 105
Հ ա ս ա ն ղ ա լա 150 Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ն ե ր 105
Լ ա ր մ ո զ ի կ ա 201, տ ե ս ն ա /ւ Ա ր մ ա ս ХГա ն ա զ կ ե ր տ 150
տ ի կա Մ ա ն ա ն ա ղ ի 182, 210
■Հ ե լլա դ ա 11, տ ե ս ն ա և Ե լչա ղ ա Մ ա ն ի լի ո ւս ճ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն տ ր ի ր ո ւն
Լ ե ր ա կ լե ա ք ա ղ ա ք 88 170, 171
Հ ե ր ա կ լե ս 68 Մ ա ն ի ո ս Ա կ վ ի լի ո ս 32, 34, 36, ՅՏ
Հ ե ը ա կ լի գ ե ս 8 Մ ա ն ի ո ւս Ա կ ի լի ո ւս Գ լա ր ր ի ո ն 166,
Հերոգոտ 64 168, 170
Հեփ եստ ոս 44, 45, 67 Մ ա ն լի ր ս Մ ա լ թ ի ն ո ս 32, 34
Հ ի գ ա ր ա 178 Մ ա ն կ ա յո ս ' զորա վա ր Տիղրա ն /*-ի
Լ ի ս չս ի կ ր ա տ ի ա 178 101, 104, 105, 132, 133
Հ յ ո ւ ր չ մ ա ն Հ. 98, 185 Մ ա ս ի ո ս լ ե ռ 65
Հ ն դ կ ա կ ա ն Կ ո վ կ ա ս 14 Մ ա ր Ա ր ա ս 51, 98
Հնդկա կա ն Օ վկիա նոս 13 Մ ա ր ա ս տ ա ն 25, 28, 61, Մ ա ր ա սա ա ն -
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս (տ Յ ո վ Հ ա ն ն է ս , ո ր դ ի Ծ մ ա ֊ Ա տ ր սլա տ ա կ ա ն 47, 48, Մ եծ- Մ ա -

.236
 րա սա ա ն 54 Հա տ Դ. թա գա վորի 211
Մ ա ը է լէ ո ս ս Ռ ե բ ս 165, 166,170, 171, Մ իՀրղա տ 1Լ-ք Հ ի Ձ ե ա դ ի ր Պոնտ ա կա ն՜

174, 1Տ0 թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն 17, 18

Մ "*ր 1/ ո ւ սՄ ա ր ի ո ւ ս 77, 78 Մ ի Հր դ ա ւո 1 թա գա վոր Փ ոքր Հ ա յք ի
Մաըմալւ Аո ւ[ 79 20, 24
Մ ա ը կ վ ա ր ա 21, 26, 28, 45, 47, 51, Մ իՀրգա տ թ ա գա ւո ր Ա տ րպ ա տ ա կա -
,58, 98, 101, 103, 115, 181— 183, 202 նի 49, 143, 165, 167
Մ ա քա ր ևи ' վ ռ ր /լէ Ս է Հ ր ղ ա ս է Ն վ ս լա — Մ ի Հ ր դ ա տ Ե վ ս լա տ ո ր կ ա մ Մ ե ծ 8 — 11 ,
սա րի 80, 91 17, 18, 29— 43, 45, 47, 5 0 - 5 2 , 54,
Մ ե լ ի ա ե ն ե 53, 94, 97 59— 61, 68, 73— 89, 9 1 - 9 4 , 104,
Մ եծ- հա ււլւդա գովկ-իւս ա ես նա սլււլա - 1 0 6 - 1 1 4 , 118, 125, 127, 129, 1 3 3 -
ղովկիա 135, 139 -143, 146, 148, 149, 152—
Մ հծ Հ ա յ ք 20, 21, 22, 25, 28, 61, 155, 161, 162, 164— 167, 170— 185,
179, 183» Մ եձ- Հ ա յա ս տ ա ն 24, 28, 187, 198, 2 0 0 - 2 0 2 , 2 0 6 - 2 0 9 ,2 1 2 ,
29, 30, 31, 35, 37, 43, 61, 98, 125, 213 .
137, 161, 193, 210 ս լ վ ա գ ե տ ք 24, 26, 33, 49, 50, 51,
Մ Լ ս ե ո ն Հ Լ ր ա կ լ Լ ա ց ի 80, 86, 87, 92, 57, 61, 62, 136, 137, 140, 141, 158,
94, 105— 108, 111, 113, 117, 118, 159, 161— 163, 167, 172, 197, 2 0 6 -
120, 121, 125, 127, 130, 132, 133, 211, Հ յ ո ւ ս ի ս ա յ ի ն Մ ի ջ ա գ ե տ ք 137,
1.34, 139, 140 159
Մ ե յ ն ե ք ե 179 Մ ի ջ ե ր կ ր ա կ ա ն ծ ո վ 15, 54, 55, 94, 169
Մ ե ս ա ղ է ն ա 92 Մ ի ջ ի ն Ա ս ի ա 24, 31
Մ հ տ ե լլո ւս Կ ե լլե ր 200 Մ ի ս ի ա 19
Մ հա րողորոս Ա կեփ սա ցի 8, 67, 80, А Н вО ГО таеи З տ ե ՛ս Մ ետ րողորոս
109, 110, 111, ա ՛ն վ ա ն վ ո ւ մ ե * ա - Սկևվւ սա ց ի
աող ՀռոմայԼցիների»1 М ^О ГО ГП Зб— Մ իա ր ոփ ա նես 171
ԱՏ 8, 67 Մ ծրին 49, 56, 64, 65, 137, 159, 160,.
Մ ևրիվել պ ա տ մա րա ն 40 161, 163
Մ երձա վոր Ա ր և ե լք 11, 13 Մ չ ո ղ ա չ տ 113, 145, 146, 155
Մ Լ Հ րո ւժա ն , վ ո ր դ ի Զա րեՀի թ ա գա - Մ ո ա վ է ե ր ն ե ս 61
վորի 23 Մ ո լ տ ք ե ՝ ֆ ե լ դ մ ա ր շ ա լ 65 ՚
(М Н И гоЬ ои гапёв) 101,
Մ հ Կ ր ո ւմ ա՛ս Մ ո մ զ ե ն Р . 7, 8, 10, 11, 17, 35, 37—
102, 103, М Ш и о Ь аггап ев 101 39, 41— 43, 52, 53, 63. 65, 68, 86,
Մղոլր 182, 210 91, 94. 100, 117, 119, 130, 131.
Միգդոհիա 49, 64, 157, 158 139, 140, 143— 145, 154, 157, 163,
Մ ի թ ր ա ա ււ' զորա վա ր Տ ի գ ր ա ՛ն Р -ի 167, 175, 184, 198, 211
33. 34 Մ ո վ ս ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի 25, 27, 44—46,
Մ է ւլև ր Կոնրա գ 182, 183 58. 62, 69, 72, 92, 98
М Ш и о Ь о и г а п ё з .М Ш и о Ь а г г а п е в ա է » Մ որգա ն ժ . 7, 11, 35, 184
Մ ե Հ ր ո լժ ա ն Մ ո ւ ր ե ն ա 73, 103, 116, 118
Մի ~ւր 67 Մ ց խ ե թ 201
Մ ի Հ ր դ ա տ Ա ., թ ա գ ա վ ո ր Պ ա ր թ և ա ց 14
Մ ի ւր դ ա ս ք Մ եծճ թ ա գ ա վ ո ր Պա ր— Ցեդիպ տ ոս 50, 54, 209
թեա ց 26, 47, 142, 211 Ց ե կ ե ղ յա ց 21, 177, 181, 182,
գա վա ռ
Մ իՀրդա ա V*,, վ ո ր ղ ի Պ ա րթևա ց Հրա ­ 198, 206, 210

23 Т
3 ե վ ր ո ս լա Ю, 40, 61 Ո րսնտաս 2օ
Յերվա նղ 25 Ո ը ո ս ի ո ս ս 130, 176, 180
Ց ե փ ր ա տ գ ե տ 14, 33, 49, 50, 53, 85,
94, 95—97, 104, 135, 144, 145, 150, Զ ա մ շ յ ա ն Մ . 7
166— 168, 172, 177, 179, 181, 183, Չ ի ն ա ս տ ա ն 24
194, 197, 198, 206, 207, 209, 210,
213, 215 Պ ա ղ ե ս տ ի ն 54, 209
* Յ ո ւ դ ա Մ ա կ ա ր է Ֆ 92 ս Պ ա ղ ե ս տ ի ն ա ց ւ ո ց ա շ ի ւա ր ^ Ֆ 9 2
Ց ո ւ ս տ ի ն ո ս 26, 31—34, 36, 39, 41, Պ ա ն տ ի կ ա ս լ ե յ ո ն ք ա ղ ա ք 209, 212
49, 50, 52, 68, 211 Պ ա տ ր ա ն ս ա վ ա ն (^РаиапБаипа) 155
Յ ո ր ա գ ե տ 202, 204 Պ ա ր թ ե ն ի ո ս գ ե տ 65
Պ ա րթև Ա ր շա կ ո ւն ի ն հր տ ես Ա ր շա ­
՜Ն ե մ ա ն ե ս կ ա մ Ն ա յ մ ա ն ե ս 39 կ ո ւն ի ն եր
Ն եոկեսա րիա տ ես Նիկսա ր Պ ա րթևա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն 14,
% եքԸկ 104, 113, 146 26, 94, 197, 214
Ն ի զ ե Բ . (№ еве В.) 153 Պ ա ր թ և ս տ ա ն 14
Ն ի կ ե փ ո ր ի ո ս գ ե տ 65, 114, 115 Պ ա ր ի ա դ ր ե ս 21, 22, 179
՜ Ն ի կ ս ա ր ( Ն ե ո կ ե ս ա ր ի ա ) 82 Պ ա ր ի ո ւ մ ք ա ղ ա ք 78, 79
% ի կ ո ղ ա յո ս Գ ա մա սկա ցի 127, Ն իկո- Պ ա րն տ ես Ա պ ա րն
լ ա յո ս Ղ* ա մ ա и կ ա ց ի 191 Պ ա րսկա ստ ա ն 214
Ն իկոմ եգես Л , թա գա վոր Բիթա ՚ն իա - Պ ա փ լա գ ո ն ի ա 19, 75
յի 3 2 , 34 Պ ե լո ր ո ս գ ե տ 201
հիէչոմևդեи Գ,է թա գա վոր Բ էթ ա ն
՚ իա - Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յա ն ք ա ր տ ե զ 65, 66, 94ւ
յի 3 2 , 34, 38, 76, 209 97, 146, 150, 155, 158, 178, 182—
Նիկոէգոլիս (№ к б 1 т о Х и , № 0 0 թ 0 1 1 տ ) 184, 187, 188, 198, 200, 202, 206
177, 1 78— 182, 184 Պ ե տ ր ո ս Մ ե ձ - 59

Նի%ուե 48, 5 0 , 63, 64 Պ ե ր գ ա մ ո ն 15, 24

նիչ » . (№էտճւ О . V .) 119 Պ ի մ ո լ ի ա գ յ ո ւ ղ ա ք ա ղ ա ք 60

Նոր ամրոց 206 Պ ի ս ի գ ի ա 78
Պ լ ի ն ի ո и 49, 57, 58, 65, 67
Հ*արիա% 9 8 Պ լ ո ւ տ ա ր ք ո ս 9, 23, 28, 33, 35, 4 9 , 5 8 ,
Շասլո Հ . (У 1 с к > Г С Ь а р с Л ) 9 0 63, 67, 72, 79—82, 84, 86—88. IX),
Շե%իկ 1 0 4 91, 95—98, 100— 103, 105, 107—
էՇմաւոՂք , եղրա յր Յ ո ւդ ա յ Մակա- 114, 116— 118, 120, 121, 126— 130,-
բ է ի 92 132— 135, 137—140, 146, 148— 150,
ՇորաւզաՆ 201 153— 159, 164, 167, 176, 177, 179,
Ե պ իգել Ֆ . (5р1е§е1 Р .) 37 181, 184, 187, 188, 190— 192, 194,
196— 198, 202, 204, 207, 212. 213
Ո գ ո մ ա ն տ ի ս 20 Պ յ ո ւ ր կ 177, 180, 182
Ո սրոյե՚ն , Ոսրոյե"սև 29, 49, 2 1 0 Պ ո լ ի ր ի ո ս 20, 21, 24
Ո րմոլզգ 6 0 Պ ո մ պ ե յ ո ս 12, 57, 72, 157, 164 169—
Որորազոս ' ՄէՀրղատ Р—ի ղևսսչանը 172, 17 4 -1 8 2 ,1 8 4 — 188,190-198,
33 200—202, 204, 206, 207, 2 0 9 -2 1 5
Ո ր ոյզես 1 թա գա վոր 1Լղվա*նքի 200, Պ ո ն տ ա կ ա ն ն ա ս լպ ա ղ ո վ կ ի ա տ ե ս Կ ա պ -

20 2 , 2 0 4 պ ա գովկիա

238
 17.18,
՛Պ ո ն տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն Ս ե լե վ կ ո ս Р. 14
Կ ա լլի ն ի կ ո ս
134, 208, 210, Ս ե մ պ ր ո ն է ո ւս 16
֊Պ ո ն ա ռ ա 8, 9, 11, 14, 18, 19, 22, 29 Ս և ծ ո վ 17, 19, 22, 24, 28, 185
- 3 1 , 37, 38, 54, 5 9 - 6 1 , 67, 68, Ս ե ր տ ո ր ի ո ւ ս 73, 75, 77, 78
75, 76, 78—82, 84,8 8 , 90, 94, 101, Ս լ լ ն կ ա ո է ճ 183
108, 110, 111, 139, 161— 164, 166, Ս ղ ե ր ղ 65
168, 171. 175, 183, 186, 187, 206, Ս ե ք ս տ է լ է ո ւ ս 102, 103, 105, 106, 142
->09, 210, 213 1 и [1 |3 я к )) տ ե ս Աղբա կ
Պ ոսէղոնէոս 191 Ս ինոպ 17, 31, 59, 88, 91, 209
Պսաղոմայիղ քաղաք 53, 54, 92 Սէ ն որիա ա մրոցք Սէն ա րա ։ Ս էնորե—
Պտոլեմեոս աշխարհագետ 64, 65 գա 178— 180, 183—185, ‘206
Պաոլեմեոս 50 Ս ի ս է դ 178
Պրիապուս քա ղա ք 78 Ս կ ա վ ր ո լ ս 209
Պրոսլոնաէս 19, 77, 78 Ս ո գ դ է ա ն ե 14
Պրոտոսլաքէոն ,39 Ս ոկր ա տ ես* Նիկոմեղես Р -ի 'է ո ք լ՛

Վոը դ է ն 34
Ջ ե ղ յի ր ե 159 Ս Ոլ է քա ղա ք 53
-Զ ո ւլա մերկ 159 Ս ո ր ն ա տ է ո ւ ս ճ տ ե ղ ա /լա լ Լ ո ւ կ ո ւլլո ս է

139
.Ռ ե յն ա ք 7, 8, 10, 11, 27, 31, 32, 39, Ս ո ւլլա 33, 35, 42, 43, 45, 51, 52, 55,
41. 52, 59, 76, 81, 82, 86, 91, 95, 73, 75, 77, 91,129. 131, 142. 163, 197
104, 107, 110, 111, 117, 118, 127, Ս ո ւ խ ո ւ մ 185
130, 134, 139, 140, 143, 144, 150, Ս ո ւ ր ա մ 18, 201
153, 1.54, 157, 168, 175, 181, 182, Ս տ ր ա ր ո ն 20, 21—24, 26—28, 47, 48,
185, 191, 212 50, 54, 57, 59, 60, 62, 64, 65, 95,
■Ռէոն գետ 201 110, 111, 119. 135— 137, 141, 174,
■Ռուփ ուս 139 176, 178, 181, 183, 185, 186, 195

Ա ա լլուստ էուս 53, 81, 92, 94, 95, 117, Վ ա լհ ր է ո ւս Մ ա ք ս է մ ո ւս 172, 173, 192
119, 126, 129, 141, 150, 157 Վ ա Հա գն 68
•Աամոս ատ 2 0 9 Վ ա նա լի ճ 145, 149
Ծ ա նա տ րուկ' թ ա գա վոր Պարթևաց Վ ա յկ ո ւ ն յե լո ւ զ ա կ 92
141 Վ ա յկ ո ւ ն ի ք 92
■Սասանյաններ 21 Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն 21
Սատադ (ՏՅէուո) 183, 184, 188 Վ ա րդա նա կերտ 188
Աերաստոսլոլիս 198, 202 Վ րա ստ ա ն 113
Ս եԱ ենե ( Կլեոսլատրա) թ ա գ ա Аի 52, Վ րկա ն 14
53, 54, 137
Ս ելեվկէա քա ղա ք 25, 50, 136 Տ ա լա վ ր ա 60. 82, 206
գ յո ւ ղ ա ք ա ղ ա ք
Ս ե լե վ կ էա ամրոց 54, 137, 209 Տ ա լա վ ր ա յ է 165, 166
ր ա ր ձ ո ւեքն հ էր ը լ
ՍեԼե վ կ յա ն ն ե ր 13, 14, 18, 20, 25, 29, Տա կէտ ոս 53, 64, 65, 136
51, 52, 57, 63, 67, 93, 137. 173, 209 Տա մոնէա էս (Т а [Ш У 1 Т 1 $ փխ. Т » -
V ե լե վ կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն 14, 20, |Х(1>р տ ես Տմորէք
24,61,72, Սե լե վ կ յա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն Տ ա յլո ր Та\*10Г Л. 182
51, Ս ե լե վ կ յա ն յե ր կ ր ն ե ր 2 6 Տ ա յք 21

239
 Տ ա վ ր ի կ յա ն 1 ս հ ր ս ո ն հ ս 18 Տ ր ի ա ր ի ո լս 162, 164— 166
Տ ա վ ր ո ս 9 / , 103, 148, 1 5 /1 158* 16Տյ Տ ր ո ք մ ե ր ի յե ր կ ի ր 167, 174, 175
Հ ա յկ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս 98, Տ ա վ ր ո ս յա ն
լե ռ ն ե ր 104, 118, 137, 145, 146, 159 Փ ա րիոսս Հա դ ր ի ա ն ուս 163
Տ ա ր ո ն 104 Փա յա ա կա ր ա ն 21
Տ ա ք ս ի լե ս 113, 121 Փ ա ռնա կ Պ ոնտ ա ցի 20, 24, 208, 20^’
Տեվկրոս Տ Փ ա ռն ա կիա 22, 210
Տիա նա քա ղա ք 8 Փ ա սիս 1լՏ5
Տ ի ր ի ոս 61 Փ ա քխ իտ իս 21
Տ ի գ ր ա ն 1 Հա յ ը 27
Տիգրա ն Р -ի Փ ա վստ ոս 58, 62, 64, 65
Տ ի գ ր ա ն Р , կ ա մ Մ եծ- / — 11, 13, 20, Փ լե գ ո ն Տ ր ա լ լ ա ց ի 117, 118, 130, 143.
25—37, 39, 43, 4 7 - 5 9 , 61—63. 153
66—69, 72, 75, 80- 88, 90—94, Փ յո ս ն ի կ ի ա , Փ յո ւ ն ի կ ե 50, 52—54
96—98, 100— 118, 120, 121, 123, 85, 194, 209
125, 127—132, 134— 144, 146, 148 Փ ո թ ի 185, 202
— 150, 152, 153— 155, 157, 159, Փ ո ք ր Ա ս ի ա 15, 16—20, 39—44, 52,
161, 164— 167, 170, 172— 174, 178 54, 68, 7 6 - 7 8 , 90, 91, 111, 112,
— 181, 183— 188, 19 0 -1 9 8, 206— 169
208, 2 1 0 -2 1 3 Փ ո քր Հ ա յք 17, 18, 20—22, 24, 29,
Տ ի գ ր ա ն Կ րտ սեր' վ ո րղի Տ ի գ ր ա ն Р -ի 30, 39, 41, 74, 84, 161, 162, 165—
172, 174, 175, 186, 187, 188, 193, 167, 176, 178— 181, 204, 206, 210՛
195— 198, 200, 212 Փ ո յո լ գ ի ա 19, 77
Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ 10, 28, 53, 56, 59, Փ ր ո ն տ ի ն ո ւ ս 117,118,120, 121, 125,
62—67, 72, 93, 96, 98, 10 0 -1 0 7 , . 127, 130
112— 121, 125-1 2 7 , 129, 131— 137,
140, 143, 145, 153, 159, 163 ՜ք ա ղ կ ե դ ո ն ք ա ղ ա ք77, 78, 110
Տ ի գ ր ա ն ո ւ Հ ի 1 ք ո ւ յ ր Տ ի գ ր ա ն Р - ի 72 ՜Օ ե ր ո ն ե ա 129
Տ է գ ր ի " Գ ^ ա 65, 96—98, 100, 137, ■ Բ ե փ ր ի ք ե յ 187, 188

161, 213, 215 ՜Բ ի ո ս կ ղ զ ի 42

Տ ի ղ ր ո ն 136, 139, 142, 171, 172, 174 ■Բ որձենե (Х ор^У У /) 21, 185
Տ ի մ ա ր ք ո ս 25
ХоХар^у^ փխ.ճօթՀ7)4-}]=Կղարչք.
Տ ի տ ո ս ս 1 ի վ ի ո ւ ս 16, 117, 126, 127,
21
130, 152, 157, 191 ■Բ սենոփ ոն 146, 150, 167
Տիր 68
•Բ ս ե ր ք ս ե ն ե ( Е е р ^ у ^ ) 21
Տիրա ն 27
Փ ս ի լա ն դ ե ր 179
Տ մ ո ր ի ք (Т а(ло)р:т1;=Та1Ш У 1т1е)
21
Տոմիսա ա մրոց 94, 95, 119, 210 Ֆա րկին 28, 65, 66. 68, 70, 71, 100,.
Տ ո լր ն ե ր ի գ Ֆ, 7, 184 104, 114, 115
Տ ր ա ս լի գ ո ն 17, 22, 59, 210 Ֆ ա ր կ ի ն ֊ս ո ւ . 113—115
Տ ր դ ա տ (Ա ր շ ւո կ Р . ) 1 թ ա գ ա վ ո ր Պա ր֊ Ֆ ե ո ե ռ ո 7, 9, 11, 76, 90, 117, 139,
թհա ց 14 153. 157, 175

240
 ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԱՂՅՈՏՍԱԿ
Նախ րա ն մեր թ ՛է ՝
Ա նա իոքոս Մ եծի ո լա լւ ա ա թ յ ո ւ ն ը Ա ա ղ հ ե ս ի ա յի ճա կա տ ա ­
մ ա ր տ ո ւմ . . . , . 100
Ա ր ա ա շես ր ե Զ ա ր ե Հչւ ի ր ե ն у Հ ա յտ ա ր ա ր ա էք ե ն ա ՜հ կ ա իւ թ ա ­
ղա վորներ Մ ե ծ՛ Հ ա յք ի ու Ծ ո ւի ր ի 180
Ա րտ ա շես Ա -ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը Փ ոքր Ասի ա յի ՀիՂււլ թ ա ­
ղ ա վ ո ր ն ե ր ի խ ա ղ ա ղ ո ւ թ յա ն ղա շինրին ա 180
Ա ր տ ա շտ ա ր ա ղ ա ,ր ի Հ ի է է ե ո ւմ ը . . . . . 166
Ս ե լե վ կ յա ն Ա ն ա ի ո ր ո и *հ - ի ա րշա վա նրր Հ ա յա ս տ ա ն . 165 О
Տի ղրա ն 1։ ֊ի ծն ո ւն դ ը . . . . . . 1 4 2 (1 4 1
Տիգրա ն Բ -ի գ ա հ ա կ ա լո ւ թ յո ւ ն ը . . . . 95
Տիգրա ն Р -ի գա շինքր Մ իՀրղա տ հ վ ս լա ա ո ր ի ? հա . .9 .5 0 4
Ծ ո վ ւքի միա ցա մր Մ եծ Հ ա յա ս տ ա ն ի ն . [ֆվ.
Տիգրա ն Բ -ի ա ոա ջին ա րշա վա նքը Կ ա պ պ ա դովկիա . 03
Կ ի լ ի կ ի ա յի վ ւո խ ս լր ե ա ո ր Աու լ լ ա ն վ ե ր ա ղ ր ա վ ո ււ! ե Ե ա ս լս լա -

գովկիա ն , 02
Մ իթ րա աս ե / 'ա ղ ո տ ս զորա վա րների նոր Հ ա ր ձ ա կ ո ւ մ լւ
Կ ա ո լպ ա ղ ա Է կ ի ա յի վ ր ա • • . . , 01
Տիղրա ն Ր -ի Հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ո ի ւէւե ր ն չ լ ն գ ղ ե մ ո լա ր թ ե Ա րշա -
կ ո ւն ի ն ե ր ի ե սրա նց ա ր և ե լյա ն յ երկրների ն վ ա ճո ւմ ը 8 0 — 85-
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն -պ ո ն տ ա կ ա ն ա ռա ծին պ ա տ երա զմը . . 8 8 —8 4
*հ տ ր գ ա ն ո ս ի բա նա վոր գ ա շ ն ա ղ ր ո ւ թ յո ւ Ա ր . . . 84

Տիգրա ն Բ ՜Ա ն վ ա ճո ւմ ե Ա սորիքր ե 'հ ա շ տ ա յ ի ն Կ ի լի կ ի ա ն 84183

Հ ո ո մ ե ա կ ա ն —պ ո ն տ ա կ ա ն յ ե ր ր ո ր ղ ս լա տ ե ր ա ղ մ ր . . 7 3 ---- 7 1
Մ ետ րոգորոս ւհ լե վ ւս ա ց ի ն ո ւղ ա ր կ վ ո ւմ ե Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ր և
դեսպ ա ն . , լ . . 7 1 (ա մ ա ռ լլ}
Մ ի Հրգա տ Եվպ ա տ որի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը և ւի ա խ ո ւ ս տ ր ՚ Հա ­
յա ս տ ա ն . . . , 71 ( ա շ լե ա ն ը )
Դեսպ ա ն Ա ս լս լի ո ս Կ լա վ ղ ի ո ս ր պ ա Հ ա ն Հ ո ւմ ե, վ որ Մ ի Հր դ ա -

ս ւր Հ ա ն ձ ն վ ի Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի ն . . . .7 1 թվի վերջերին

Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ի վերա դա րձը պ րովինցիա Ա սի ա ե պ ա ա երա զմի
ա ւ /ա ր տ մ ա ն Հա նգիսա տ ոները . . . 70
Լ ո ւկ ո ւլլո ս ի գա ղտ ա գողի ո ւ ա ն ս պ ա ս ե լի ա րշա վա նքը Հա ­
յա ս տ ա ն . . . . . . . 60 Լղա րնա նր)
Մ ե Հր ո ւ ժ ա ն ի և Հ ա յկ ա կ ա ն ւի ո ք ր ա թ ի վ Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի դրոՀը
թ շհա մու վրա . . ,. . . > 3
Տիղ բա նա կերտ ի պ ա շա ր ո ւմ ը . . . . 2 Л>

241
Տ ի գ ո ս Ո հ . յԼ վ Հոո ւքլւ— 16
Հ այկ ա կ ա ն Հ ե ծ ե լա զ ո ր ի գ ի շ ե ր ա յի ն մ ո ւտ ք ը . Տի գր ա նա կերտ
ե Տիգրա նի կա նա նոցի ա զա տ ո ւմ ը 09 ( գա րնա նը)
Տիգրա ն Բ -ի տ ե ս ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը և խ ո ր Հ ր գ ա կ ց ո ւ թ յո ւ ն ը Մ ի- է
Հըրգա տ ի Հետ . . . . . 09 ( ա մա ռը)
ճա կա տ ա մա րտ ը Տիգրա նա կերտ ի մոտ 09 (Հ ո կ ա . Օ -ի ն )
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն -Հ ա յ կա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ն Ա ր ա ծ ՛ա ն ի ի Հ ո վ ի տ ն ե ր ո ւս 6Տ (ա մ ա ռ ը )
Ա րա ծա նիի ճա կա տ ա մա րտ ը 08 ( սեպ տ եմբերին )
Լ ո ւկ ո ւլլո ս ը պ ա շա ր ո ւմ և գ ր ա վ ո ւմ հ Մ ծբինը 6Տ թ վ ի վ ե գ ե ր ի ՛ս
Հռոմեա կա ն գ ոը ք ի (Տ ր ի ա ր ի ո ւս ի Հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ո ւ թ յա մ բ
ծա նր պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը Պ ոնտ ոսո ւմ . 07 ( գա րնա ն ը )
Հռոմեա կա ն զորքերի բ ա ր ո յա լք ո ւ մ ը ե Լ ո ւ կ ո ւլլո ս ի նա Հա ն՝
Հը դեպ ի 4 ‘ա լա ւ ո ի ա . . . . 07 (ա մ ա ռ ը )
Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վա նքը Մ իՀրգա տ ի դեմ . 00 (գ ա ր ն ա ն ը )
Կ րտ սեր Տիգրա նի ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ը Հոր դ ե մ
Մ ի Հ ր գ ա տ ի ն ա Հ ա ն ք ր 'հ ա ս տ ե յ բ ա յի ց ե. պ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Լ ի կ ո ս
գետ ի մոտ . • • . • 00 ( ա շնա նը)
Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վա նքը Հ ա յա ս տ ա ն ե Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն ը Տիգ
րա նի Հետ . . . • .
Չբերների ո ւ ա ղվա նների Հա ն կա ր ծա կի Հա ր ձ ա կ ո ւմ ը Պ ոմ
պ ե յո ս ի ձմերոզ զորա մա սերի վրա ս . 0 0 ( 1 7 — 2 4 դ ե կ ա .)
Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վա նքն է9բ ե ր ի ա . 05 (գա րնա նը )
Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա վա նքն Ա ղվա նք , . . 05 Հա մա ռը)
Պ ո մ պ ե յո ս ի վերա դա րձը Փ ոքր Հ ա յք . » 04 (գա րնա նը)
Տիգրա ն Բ ֊ի մա Հը . “ . . . 5 0 /5 5

242
 ПРЕДИСЛОВИЕ К ИССЛЕДОВАНИЮ
„ТИГРАН ВТОРОЙ И РИМ"

И стор и я д ревн ей Армении в эп о х у Т и гр ан а В т о р о г о

и з л о ж е н а , к р а й н е с ж а т о и м и м о х о д о м , 'в т руд ах-, г л а в н ы м
о б р азо м , евр оп ей ск и х учен ы х, и м евш и х целью изучение
н е с п е ц и а л ь н о и с т о р и и А р м е н и и , а и с т о р и и Р и м а и П он -
тмйского царства. И з эти х т р у д о в наиболее важ ны ми я в ­
л я ю т с я р а б о т ы т р е х к р у п н е й ш и х и с т о р и к о в 1— М о м м с е н а ,
Рейнака и Ф е р р е р о . И м еется, кром е то го , п одробн ое ис­
след ован и е о п оходах Л укул ла в Армении м о ло до го г е р ­
м анского ученого, ученика К. Л еманна Г а у п т а, Курта
Э к га р д т а , к о т о р о е н ап еч атан о в герм анском ж ур н ал е
. К л и о * ( т . IX, 1909 г. и т. X , 1 910 г.).
П очти во вс ех исторических и ф илологических рабо­
т ах сам и х армян, как и в т р у д а х , п освящ ен н ы х истории
д р е в н е й А р м е н и и , на р у с с к о м и ф р а н ц у з с к о м я з ы к а х — Х а -
латьян ц а, Г е в о р к а А рсл ан а, Д олен с-Х ача, Т урн еби за, Ж .
М о р га н а и д р .— и зл о ж ен и е соб ы ти й эпохи Т и гр ан а в зя т о
почти б е з изм енений из в ы ш е о зн а ч е н н ы х т р у д о в М о м м се-
на или ж е Р е й н а к а . И с к л ю ч е н и е с о с т а в л я ю т , п р е и м у щ е ­
ственно, арм янские историки Ч ам чян и А сдурян, к о то р ы ­
ми и с п о л ь з о в а н ы т а к ж е г р е ч е с к и е и л а т и н с к и е п е р в о и ­
сто ч н и к и и п о п у т н о у к а за н ы их н е д о с т а т к и и н е д о с т о в е р ­
ность.
К ак с о в е р ш е н н о п рави л ьн о о т м е ч а ю т сами е в р о п е й ­
ские учен ы е, со о б щ ен и я основны х п ерво и сто ч н и ков, напи­
с а н н ы х с п у с т я п о ч т и ц е л о е с т о л е т и е или ж е н е с к о л ь к о
век ов после собы тий эпохи Тиграна и М и три дата, сомни­

1 Моммсен, Р им ская и с т о р и я , т . II и III, М о с к в а 1887 г ., Т հ.

К с 1 ո а с հ,- М Н ЬН сЫ е Е и раЮ г го1 й е Р оШ , Р а г и 1890. Ф е р р Ъ р о , Вели­
ч и е и п а д е н и е Р и м а , т . I, М о с к в а 1915.

243
 тельны часто и ненадеж ны , так как исторические проис­
ш е с т в и я о п и с а н ы в н и х п р и с т р а с т н о ’ 1 в п о л ь з у р и м л ян .
И) д е й с т в и т е л ь н о , Р и м , к а к и з в е с т н о , с б о л ь ш и м м а с т е р ­
ством умел н ас аж д ат ь у себя тенденциозную и с т о р и о гр а­
фию, к отор ая , воп реки и сторической п равде, усл у ж ли во
преувеличивала и особо отмечала военные успехи р есп у б ­
лики и обход и л а молчанием исторические ф акты , н евы го д ­
ные для нее. В этом отн ош ен и и п о к а за те л ьн о и крайне
л ю б о п ы тн о признание Ц ицерона в его .Р е ч и за М анплнев
з а к о н * . „ П о з в о л ь т е мне т у т , К в и р и ты ,— г о в о р и т Ц и ц ерон
в э т о й р е ч и ,— п о с л е д о в а т ь п р и м е р у н а ш и х п о э т о в - л е т о п и с -
ц е в и. у м о л ч а т ь о н а ш е м п о р а ж е н и и " 1.
Т енд ен ц и озн о сть римских источников отм ечен ?, как
известно» е щ е в п ерво м в е к е н аш ей эры , евр ей ск и м и с т о ­
риком И о си ф о м Ф л а в и е м . В с в о е й книге „О вой не и у д е й ­
с к о й " он у к а з ы в а е т , ч т о д а ж е у р и м с к и х п и с а т е л е й о ч е ­
ви д ц ев сильно искаж ен ы подлинны е истор и чески е ф акты
и д а н ы , в у г о д у р и м л я н а м , или х в а л е б н ы е т е н д е н ц и о з н ы е
о п и с а н и я или ж е к л е в е т н и ч е с к и е и з м ы ш л е н и я о б их в р а ­
гах.
С л е д у е т о т м е т и т ь , ч т о не т о л ь к о Р и м , но и А р м е н и я
и П онт, имели в э т у э п о х у с в о ю с о б с т в е н н у ю и с т о р и о г р а ­
ф и ю . П л у т а р х (Ьиси11. 2 2 ,3 — 6), С т р а б о н (XIII, I, 55) и д р .
упом и наю т, например; исторический тр у д о Т игране В е ­
ликом , написанный М е т р о д о р о м С кепсийским, п р о зв ан ­
н ы м „ н е н а в и с т н и к о м р и м л я н " ( М 1 3 0 г о т е о 8 ) , к о т о р о г о они
сч и таю т талантливы м и блестящ им писателем. И м ею тся
т а к ж е с в е д е н и я об у т р а ч е н н ы х и сто р и ч ес к и х т р у д а х Ге-
р а к л и д а , Т в в к р а , А п о л л о н и д а , Д и о ф а н т а и д р ., с т о р о н н и ­
ко/1 М и т р и д а т а П о н т и й с к о г о . О д н а к о , п о с л е з а в о е в а н и я
римлянами П о ^ т а и подчинения А рмении р и м ск о м у в л и я ­
н ию с о х р а н и л и с ь , к с о ж а л е н и ю , л и ш ь т е и с т о р и ч е с к и е
п р о и з в е д е н и я , а в т о р ы к о т о р ы х б ы л и п р и в е р ж е н ц а м и или
ж е я в н ы м и п а н е г и р и с т а м и и м п е р и а л и с т и ч е с к о г о Р и м а . И-
с то р и я эпохи Т и гр ан а В т о р о г о м огла бы, несомненно, п р е д ­

1 См. П о л н о е с о б р а н и е р е ч е й Ц и ц е р о н а в р у с с к о м п е р е в о д е , п о д
редакц ией Ф . З е л и н с к о г о , т . I, С .- П е т е р б у р г 1901, с г р . 511.

244
՚

с т а т ь п р е д нам и в с о в е р ш е н н о н о в о м с в е т е , е с л и б ы с о х ­
ранились т а к ж е и п роизведен ия в ы ш еу к азан н ы х и стор и ков
М и три д ата и Т играна.
Н е с м о т р я на в ы ш е о т м е ч е н н ы е н е д о с т а т к и с о х р а н и в ­
ш и хся источников, и стор и ч ески е концепции и обобщ ен и я
М ом м сен а, Рейнака и д р у ги х учен ы х основаны , как п о д ­
р об н о у к а за н о в моем и сследован и и , почти и с к л ю ч и т е л ь ­
н о, на э т и х и м е н н о н е н а д е ж н ы х и с т о ч н и к а х , с о е б щ е н и я
к о т о р ы х и с п о л ь з о в а н ы ими б е з п р е д в а р и т е л ь н о г о и т щ а ­
тельн ого критического р азбора. Б езоговороч н о и спользо­
в а н ы им и с о м н и т е л ь н ы е и н е д о с т о в е р н ы е с в и д е т е л ь с т в а
. д а ж е П л у т а р х о в ы х б и о гр аф и й , в к о т о р ы х д ан о не п р а в д и ­
вое о т о б р а ж е н и е соб ы ти й Т и гран ово й эпохи, а тен ден ц и ­
озн ая и злостн ая к ар р и к ату р з Тиграна В то р о го и ф е о ­
дального строя его го суд ар ства. Европейские ученые, к
с о ж а л е н и ю , у п у с т и л и и з в и д у , ч т о и с п о л ь з о в а н н ы е ими
сообщ ения римских автор ов оп р овер гаю тся очень часто
при п о м о щ и с в и д е т е л ь с т в н е й т р а л ь н ы х э л л и н и с т и ч е с к и х
источников, в к о то р ы х им ею тся объекти вн ы е и правдивы е
сведени я об этой ж е эпохе.
В д а н н о й р а б о т е мы о п и р а е м с я на с р а в н и т е л ь н о е и
к р и т и ч е с к о е и з у ч е н и е в с е х в ы ш е у к а з а н н ы х и с т о ч н и к о в и,
к а к н ам к а ж е т с я , п о с р е д с т в о м т щ а т е л ь н о г о п о д б о р ? их,
п р е д с т а в л я е т с я возм ож н ы м д а т ь историю Армении в эп о ­
х у Т играна В т о р о г о в новом освещ ен и и и бо л ее подробно
и о с н о в а т е л ь н о , чем э т о б ы л о с д е л а н о в п р е д ы д у щ и х ис­
следованиях.
О свещ ен и е, данное европ ейским и учеными и стори ч е­
ским с о б ы т и я м эп о хи Т и гр а н а , и м е е т и д р у г о й с у щ е с т в е н ­
ный д е ф е к т . В ы ш е у к а з а н н ы е и с т о р и к и не т о л ь к о б е з о г о ­
ворочн о п о л ьзо вал и сь тенденциозны м и и ненадеж ны м и
с в е д е н и я м и р и м с к и х и с т о ч н и к о в , н о он и и с а м и о т н о с и л и с ь
вр аж д еб н о к В о сто к у и к восточным, народам. О д н о в р е ­
м енно они си м п а т и зи р о в а л и , с о о т в е т с т в е н н о своим поли­
т и ч е с к и м с к л о н н о с т я м , т е м или д р у г и м и с т о р и ч е с к и м л и ­
цам р и м ск о й р а б о в л а д е л ь ч е с к о й р е с п у б л и к и и я вн о и д е а ­
л и зи р о в а л и их. И тал ь я н ск и й , н ап р и м ер , у ч ен ы й Ф е р р е р о ,
сч и таю щ и й ся одним из к р у п н ы х б у р ж у а з н ы х и сто р и к о в,

- 245
 «

н а зы в а е т Л у к у л ла, к о то р ы й был гр аб и т е л е м и м о ги л ьщ и ­
ком б о г а т ы х и п ы ш н ы х г о р о д о в и эл ли ни сти ч еско й к у л ь ­
ту р ы П он та, защ и тн и к ом и п ок р о в и те л е м эллинизма. „ П о ­
в с ю д у он ( Л у к у л л ) , — г о в о р и т Ф е р р е р о , — р а з г р а б л я л в е л и ­
кие сокр ови щ а, н асл аж д ал ся ролью вел и кого п окровители
элли ни зи а, по с в о е м у в ы с к а зы в а я кап ризны е вы ход ки в е ­
л и к о д у ш и я , б е с п р и м е р н о г о в в о е н н о й и с т о р и и Р и м а " 1.
М о м м с е н и ’ е й н а к не т о л ь к о не о б р а т и л и в н и м а н и я на
к у л ьту р н у ю и п рогресси вн ую д е я те л ь н о с ть Т играна в А р ­
м е н и и , но он и д а ж е о с н о в а н и е им э л л и н и с т и ч е с к о г о г о р о ­
да Т и г р а н о к е р т а , к о то р ы й д о л ж ен был с т а т ь цен тром и
оп о р о й эллинизации и р азви ти я к у л ьт у р ы в е го о т с та л о й
стран е, склонны были при писать д есп о ти ч еск о й прихоти
и кичливой надм енн ости Т играна. В „Р им ской истории"
М о м м сен а ясно зам етн о , кром е т о го , е го явно н еп ри язн ен ­
н о е о т н о ш е н и е к В о с т о к у и н а р о д а м А зи и . Он о с о б о п о д ­
ч е р к и в а е т , н а п р и м е р , ч т о на В ч с т о к е „ п о д д а н н ы й в е р е н
к а к с о б а к а , и ф а л ь ш и в , к а к с о б а к а 1*2. П о е г о м н е н и ю , ази -
а т ц а м с в о й с т в е н н а „ г о т о в н о с т ь п р и н и м а т ь на с е б я в у г о д ­
л и в о с т ь с у л т а н у р о л ь п а л а ч а ” ®. Т а к о е п р о и з в о л ь н о е и н е ­
о б о с н о в а н н о е п р и н и ж е н и е « п о д д а н н ы х 11 ф е о д а л ь н о г о В о ­
с т о к а и, н а о б о р о т , я в н а я и д е а л и з а ц и я Л у к у л л а и П о м п е и ,
а такж е- и р е с п у б л и к а н с к о го р а б о в л а д е л ь ч е с к о г о Рима,
я вл я я сь антинаучной тенденцией, м еш ал и , конечно, в ы я с ­
нению в р а б о т а х М о м м сен а, Р ей н ака и Ф е р р е р о д е й с т в и ­
тельной и неприкраш енной истории Рима и В о сто к а в э п о ­
ху Тиграна В торого.
Нам к а ж е т с я , к р о м е т о го , ч т о с л е д у е т р е ш и т е л ь н е й ­
шим образом о тв е р гн у ть го сп о д ству ю щ ее в европейской
и сто р и о гр аф и и мнение, б у д т о бы понтийско-римские и а р ­
м ян о -р и м ск и е войны имели х а р а к т е р край н е о ж е с т о ч е н н о й
общ е-национальной и свящ ен н о-религи озн ой бор ьбы В о с т о ­

1 С м . „В ел и ч и е и п аден ие Р и м а " , т . 1, п е р е в о д А. З а х а р о и а,
М о с к в а 1915. с т р . 184.
2 .Р и м с к а я и с т о р и я *, т. II, перевод В. Н. Н • в е д о м с к о г о,
М о с к в а 1887, с т р . 2 7 1 . *
3 1Ы с1ет, с т р . 2 9 0 .

246 •
ка с З а п а д о м 1. М о м м с е н н а х о д и т д а ж е в о з м о ж н ы м у т в е р ж ­
д а т ь , ч т о эти войны .б ы л и н ачалом в о с с т а н и я п р о ти в р и м ­
лян, в ы з в а н н о г о с о в е р ш е н н о иными и г о р а з д о б о л е е г л у ­
б о к и м и п р и ч и н а м и н е с о ч у в с т в и я , — он и б ы л и н а ч а л о м р е а к ­
ци и а з и а т ц е в п р о т и в з а п а д н ы х н а р о д о в " * . Т о ч н о т а к ж е у-
к а з ы в а е т и Рейнак, ч то эги войны бы ли п ро явл ен и ем „ с т а ­
р о г о а н т а г о н и з м а А зи и и Е в р о п ы ’ *. Н а с а м о м ж е д е л е э т и
нойны , п р е д п р и н я т ы е р а б о в л а д е л ь ч е с к и м р е с п у б л и к а н с к и м
Римом с целью ограбл ен и я и ф и н ан совой эксплоатаци и
во с т о ч н ы х стр ан , в е л и с ь не п р о ти в „ в а р в а р с к о г о " В о с т о ­
ка, а п р о т и в д в у х п р о г р е с с и в н ы х м о н а р х о в , к о т о р ы е в с я ­
ч ес к и с т р е м и л и с ь п р е о б р а з о в а т ь с в о и г о с у д а р с т в а п у т е м
ш и р о к о г о н а с а ж д е н и я в н и х г о р о д о в г р е ч е с к о г о тип.-ւ и
эллинистической к у л ьту р ы , а та к ж е и развития торговли ,
ремесл и промы ш ленности. О б этой п реобразовательн ой
д е я т е л ь н о с т и М и т р и д а т а и Т и г р г н а с л е д у е т , к а к нам к а ­
ж е т с я , п р и зн ать правильн ы м мнение ф р а н ц у зс к о го у ч е н о ­
го М о р г а н а . г С о к р у ш и в М и т р и д а т а и Т и г р а н а ,— го в о р и т
М о р г а н ,— римляне клали кон ец м ак ед о н ск о й к у л ь т у р е в
А зи и , в к о т о р о й из в с е х п р е ж н и х г о с у д а р с т в , в о з н и к ш и х
после завоеван и я А лексанлра В еликого, оставал и сь лиш ь
обломки и т о л ьк о царьки, неспособн ы е п о д д е р ж ат ь бы лую
с л а в у эллинов. Д в а вел и к и х царя П он та и Армении были
последними м онархам и, к о то р ы е были способны в о зр о д и ть
в с в о и х г о с у д а р с т в а х передсГвую ц и ви ли зац ию Э л л ад ы "*.
И з С казан н о го видно, ч то гл авн ая о т в е т с т в е н н о с т ь за
п озднейш ий к у л ьту р н ы й р е г р е с с Б л и ж н е го В о ст о к а в с е ц е ­
л о л о ж и т с я на Р и м . И м п е р и а л и с т и ч е с к а я р е с п у б л и к а не
только разграбила и опустош ила ближ невосточн ы е страны
во в р е м я з а в о е в а т е л ь н ы х п о х о д о в , но она п р о д о л ж а л а р а ­
з о р и т ь их и п о с л е п од чи н ен и я р и м ск о й вл ас ти п у т е м ж е ­
сточай ш ей ф инансовой и р осто вщ и ч еской эксплоатации.

1 С м . М о м м с е н , Р и м с к а я и с т о р и я , т . III, М о с к в а 1887, с т р . 5 9 —
6 0 и К е 1 ո а с հ , ЛШ1чг1йа1е Е и раЮ г, с т р . 3 6 5 .
5 1 Ы й еш , т . II, п е р е в о д Н е в е д о м с к о г о , М о с к в а 1887, с т р . 273.
3 МШ1Г1<1а1е Е и раЮ г, с т р . X I. •
4 С м . Л а с к и е з Йе М о г ջ а п , Н1з№1ге <1е реи р1е а г т ё Ш е п , Р а г !» ՛
1919, с т р . 8 0 .

247
К ак известн о, бесп реры вн ы м потоком направлялись в И т а ­
л и ю и Рим р ас х и щ ен н ы е б о г а т с т в а и с о к р о в и щ а В о с т о к а
и у в о д и л о с ь в р а б с т в .о е г о с е л ь с к о е , р а б о ч е е и р е м е с л е н ­
н о е н а с е л е н и е . Н е т р у д н о п о э т о м у з а к л ю ч и т ՜ ., ч т о п р и ч и ­
ной н е н ави сти и ан таго н и зм а , как и г л у б о к о г о р а зр ы в а ,
с у щ е с т в о в а в ш е г о в последую щ ие века м еж д у Востоком и
З ап адом , был, главны м образом , рабовл ад ельч ески й и р о ­
с т о в щ и ч е с к и й Рим.
В з а к л ю ч е н и е мы с ч и т а е м н у ж н ы м о т м е т и т ь т а к ж е ,
что в отличие от р аб от М оммсена, Рейнака, Ф ер р ер о и
д р ., в к о т о р ы х и с т о р и я Т и г р а н и д с к о й А р м е н и и и з л о ж е н а
б е г л о и с ж а т о , в зави си м ости и связи с историей Рима
или ж е П о н т а , в н а ш е м и с с л е д о в а н и и она в п е р в ы е п о д ­
р о б н о и зу ч е н а в р ам к ах и стории сам ой Армении, с к о т о ­
р о й н а з в а н н ы е у ч е н ы е н е б ы л и о б с т о я т е л ь н о -знакомы .
Н е с ч и т а е м и з л и ш н и м т а к ж е у к а з а т ь , ч т о п ри п о м о щ и
в ы во д о в недавно изданного и стори ко-географ и ческого м о е­
го и сследован и я, в к о т о р о м точ н о оп редел ен ы направлени я
д р е в н и х м аги стр ал ь н ы х п у тей Армении и устан овл ен ы
н азвания и м е с т о п о л о ж е н и я б ол ьш и н ства станционны х
п у н к т о в м и р о в о й р и м с к о й к а р т ы ТаЬи1а Р е и Н п ^ е п а п а , в
н а с т о я щ е й н аш ей р а б о т е вы яснены в п е р в ы е т а к ж е невы-
ясн ен ы е м а р ш р у т ы римских в ой ск в А рмении и З а к а в к а ­
зь е и приведены семь м арш рутн ы х карт, иллю стрирую щ их
военны е походы Л укулла и П омпея.

*
248
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
Եչ
<1. ՍէՈա^աբա%...................................................... • , , , 7— 12
'2 . Աո ա բա վոր Ա ս ի ա յի ք ա ղ ս /ք ա ք լ ա ն ու աՊւււէ հ ս ա (յ ա ՛հ ղ ր ո է ,թ յո ւզե լէ
Տիգրա ն Р -ի ր ււո ա Հ 1 3 — 1!)
3. Ա ր ա ա ղն иյա ն Հ ա ր ս ա ո ւ թ յո ւ ն լլ ե Տիգրա ն Р -ը . 20—29
4. Հ ա յ - պ ո ն տ ա կ ա ՛հ դա շինքը և Տիղբա ն Р -ի ա րշա վա նքը Կապ
պ ա ղովկիա . . , . . . 30- за
5 . Մ ի Հ ր ղ ա տ յ ա ն ա ո ա ջ ի ն ո լա ւ ո ե ր ա ղ մ ը { 8 8 — 8 4 թ .) 3 7 — 411
6. Տիգրա ն Р -ի ն վ ս ւ ճ ո ւ 1 /ն հ ր ը • * * • ■ • 4 7 — 55
7. Հ ե լլե ն ի զ մ ի զ ո ր ե ղ ա ա ո է. մ ը Հ ա յա ս ա ա ն ա մ ե Տ ի զ ր ա ն ա /լե ր ւ ո ք ա

1 ա ք1' 4 ' Ո ո ւմ ր .. • . .. З в — 72
8. Մ ի Հ ր ղ ա տ յ ա ն յն ր ր ո ր ղ . ո լ ա տ ե ր ա ղ մ ը ե Մ իՀրգա տ ի ւի ա ի ւո էս տ
Հ ա յա ս ա ա ն . . . . . . . . . 7 3 —83
9. Լ ո ւկ ո ւ լլո ս ր պ ա Հ ա ն ^ ո ւմ ե Հ ա ն ձ ն ե լ իրեն Մ իՀրգա տ ին ն նա
ք ս ա ո լա տ ր ա ս տ վ ո ւ մ ե պ ա տ երա ղմի . . . . 8 4 — 92
10. Լ ո ւ .կ ո լ լ լ ո ս ի Հ ա ն կ ա ր ծ ա (լԷւ Հա ր ձ ա կ ո ւմ ը ն ա ոա ջին ր ն ղ Հ ա ր ո ւ՝
մը Հ ա յե ր ի Հետ . * . . . . . . ". 9 3 — 103
11. Տիգրա նա կերտ ի պ ա շա րո ւմ ը ե Տ ի գ ր ա ն ի ա ն ո ա կ ւ յո ւ թ յո ւ ն ր Մի
Հրրդա ա ի Հետ » . . . . 1 0 4 — 112
12. Մ եծ ճա կա տ ա մա րտ ք Տիգրա նա կերտ ի մ ոա .է 1 1 3 — 131
13. Տիղրա նա կնրա ի ա ռո ւմ ը ե Տիգրա նի ա շի ւա ր Հ ա կ ա լ մ ն ծ ՜ ս լն
ա ո ւ թ յա ն ր ա յր ա յա .մ ր . . . . . . . 1 3 2 — 130
14. 68 թվի կոիկննրր Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ /ւ Մ ի գ ա գ ե տ ք ո ւ մ 1 4 0 — 160
15. Տիգրա նի և Մ իՀրղսոոի Հա ղթա կա ն ա ռ ա ջշա ր ժ ո ւմ ը ե Լ ո լկ ո ւ
լո ս ի նա Հ ա ն *ը 1 0 1 — 170
16. Պ ո մ ս լե յո ս ի ա ր շ ա վ ա ն ք ը Պ ո ն ւո ո ս ե Մ իՀրգա տ ի պ ա ր տ ո ւ թ յո ւ ն ը 171— 185
17. Տիգրա նի Հ ա շ տ ո ւ թ յո ւ ն ը Պ ո մ պ ե յո ս ի Հետ . .. 186 - 200
18. Հ ա յա ս տ ա ն ը ն մ յո ւ ս Հա րեա ն յք ե ր կ ր ն ե ր ը Պ ո մ պ ե յո ս ի ա րշա 201—213
վա նքի у Հետ ո . . . . . . . . 2 0 1 —2 1 3
*1 9 . Վ երջա բա ն . . . . . գ 213— 213

ՑԱՆԿ Ա Ղ Բ ՅՈ Ւ ՐՆ ԵՐԻ , ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՅեՎ . 2ԱՏՈՒԿ Ա ՆՈ ՒՆՆԵՐԻ

Ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի Հա մա ռոտ տ ես ա թ յո ւ ն 2 1 9 — 222
Յա նկ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի . . . 2 2 3 — 22 6
Ցանկ ղրականության 227—230
(էա ն կ Հա տ ու կ ա ն ո ւ ն ն ե ր ի . 231— 240

249
 ծճ
Ժամանակագրական ա ղյուսա կ . . . . . 241— 242

П ред и сл ови е к исследован и ю .Т и г р а н в т о р о й и Р и м * 243— 24$

ՆԿՍԼՐՆեՐ ՅեՎ. ՔԱՐՏե*ՆեՐ

Ֆա րկին-Տիգրա նա կերտ քաղաքր . . . . . . . 6'է'

Ֆա րկին-- Հյո ւս ի ս ա յի ն պարիսպի ավերակները . . . . 6Տ
Ֆա րկին— ա րևելյա ն պարիսպի ավերա կն երր . . . . 70
Արշակունի Հա յ թա գա վորի Հունա րեն ա ր ձա նա գրո ւթ յունը ԼՖար­
կին ի Հյո ւս ի ս ա յի ն պարիսպի վրա) ,,.,.71
Լուկուլլոսի ՃանապարՀը Ծոփքի վրա յով դեպի Տիղրանակերա 00
Տիգրանակերաի ճակատամարտն ըստ Պլուտարքոսի և ԵրՀալաղի 12 3
Տիգրանակերտ ի ճակատամարտն ըստ Ապպիանոսի -. 125
Լուկուլլոսի ՃանապարՀը Կորղուքից Մ դո դաշտ . . . . 147
Լուկուլլոսի ՃանապարՀը դեպի Արտաչատ . . . . . 151
Պոմպեյոսի ՃանապարՀը Փոքր Հ ա յք ի ց դեպի Արտաչաա , . 180
Պոմպեյոսի ՃանապարՀը Արտաշատից Իրեր իա և ա յնտ եղից Սկ -
ր ա ս տ ո պ ո լ ի ս ֊Ֆ ա զ ի ս ............................................................................ 100
Պոմպե յո ս ի ՃանապարՀը V երաստ ոպոլսի ց Աղվանբ ,.20Տ
Պոմպե յո ս ի ճանապարՀն Աղվա նքից Փոքր Հ ա յք . . . . 205-
ձեի, է՛՛դ՛սգիլ* /* սլգագլ,11^ Վ* Ման ոսկյան

Հւււ(ււ\Ավսւծ Լ Ш1'ЧШ1|1'И1 ]ւյա (ւ 2 (ւււյհ ւք^՚ե ւ՚ի 1939 (».,

ււ»ու՚ա <|14իսծ Լ տ պ ա գա սրյւսԱ 9 Ь ш Ц ^ ш р )! 1940 р .,
«П ипЦ ^сф յիս» դու* (л 1075, Ьгш«*. № 51, պւսհվնւ*
№ 7 2 . я ^ гш Л 3 0 0 0 , տ ւսլա ցոսկա ն 16 ւքւսւքուլ, 1 *Гш-
«քուլոււք 3 8 ,4 0 0 »պ ա ք ո ս 1 |ա Տ (լիճ:

11лГ«Г>«||(|-[| տււ|ււււ՚ւււ1ւ, տ}1ւքեւ(ա1ւ, 1.1*1ւիճ(ւ վւ. № 6 7 յ

 » *■ Л- *333(*Й-

,IV* — У . . էծ>քյ՚ -;•■-է| ՜ ՚ ՚;: ,՜

ձ՝Հ/է>*>'"՛■ ՛՛*
»!»ЯИ
5 :^ В Д | !դ"՚; !
(ДО

տ ա ա ա ւտ

;; •՛
,
ейчайй|адирв3№ч
:Й Д н у ՛.-. ՛
'■у & Я & Ж ф & у А м V-\-Հէ--ՀէՓ& &•*»»5՞**՞-՜ :՞% ; <?. \ ][■{;՝ ■■ ■
***т ' ֊՛ ^ ! ‘:՜!
# Л У 'р & ;Լ->Й5յ;1"-1!^"!!«•.՛•'• <■-к,-■-.; Эй»;*?! Д-՛-^ / п - *Ы \ ;՝;'> {
; Й ՜ Տ Տ Հ $ 8 ^ ճ ^ « № « Ջ չ ■■;ХЙ՝