ԱՐԱ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

ՖՐԱՆՑ ԿԱՖԿԱՅԻ
«ՕՐԱԳՐԵՐԸ»

ԵՐԵՎԱՆ
ԵՊՀ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
2016
ՀՏԴ 82.0
ԳՄԴ 83.3
Ա 706
Հրատարակության է երաշխավորել
ԵՊՀ ռոմանագեմանական բանասիրության
ֆակուլտետի գիտխորուրդը

Գիտական խմբագիր՝ Հենրիկ Էդոյան,

բան. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
Գրախոսներ՝ Կարլեն Մատինյան, բան. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
Երվանդ Տեր-Խաչատրյան, բան. գիտ. թեկնածու, դոցենտ

Արա Առաքելյան

Ա 706 Ֆրանց Կաֆկայի «Օրագրերը»/Արա Առաքելյան: - Եր.,
ԵՊՀ հրատ., 2016, 234 էջ:
Մենագրության մեջ հեղինակը քննության է առնում համաշխարհային
գրականության ականավոր դեմքերից մեկի՝ Ֆրանց Կաֆկայի «Օրագրերը»՝
դիտարկելով այն մի կողմից օրագրային ժանրի պատմության, մյուս կողմից
հեղինակի կյանքի և ստեղծագործության առնչությունների տեսանկյունից:
Աշխատանքը նվիրված լինելով Ֆրանց Կաֆկային, միաժամանակ
լայն ընդգրկմամբ ներկայացնում է 20-րդ դարասկզբի Եվրոպական,
մասնավորապես մոդեռնի գրականության առանձին հիմնահարցեր:
Մենագրությունը օգտակար կարող է լինել ոչ միայն Ֆրանց Կաֆկայի,
այլ եվրոպական գրականությամբ զբաղվող ուսանողների և բանասերների
համար:

ՀՏԴ 82.0
ԳՄԴ 83.3

ISBN 978-5-8084-2149-3

© ԵՊՀ հրատ., 2016

© Ա. Առաքելյան, 2016
 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ 19-րդ դա­րա­

վեր­ջի և 20-րդ դա­րասկզ ­բի տաս­նամ­յակ­նե­րը հա­մար­վում են ա­մե­
նա­բար­դ ը և դ­րա­նով հան­դ երձ՝ ա­մե­նա­հե­տաքրք­րա­կա­նը։ Լի­նե­լով
ան­ցու­մա­յին փուլ նոր և նո­րա­գ ույն գրա­կա­նու­թ յուն­նե­րի միջև՝ այս
տաս­նամ­յակ­նե­րը ներ­կա­յա­նում են նման փու­լե­րին յու­րա­հա­տուկ
մի շարք բնու­թ ագ­րակ­ան գծե­րով, որոն­ցից, այս դեպ­քում, ել­նե­լով
խնդրո ա­ռ ար­կա­յից, կարևոր­ում ենք եր­կու­սը։
Ա­ռ ա­ջի­նը գե­ղար­վես­տա­կան մե­թ ոդ­նե­րի, գրա­կան հո­սանք­նե­րի,
ոճե­րի ու ձևե­րի ար­տա­կարգ բազ­մա­զա­նու­թ յունն է։ Գրա­կա­նու­թ յան
մեջ ի­րենց տե­ղ ը հաս­տա­տած «հնաբ­նակ­նե­րի»՝ ռեա­լ իզ­մի, ռո­ման­
տիզ­մի և նա­տու­րա­լ իզ­մի կող­քին ծնվում են նոր, ժա­մա­նա­կա­կից
ուղ­ղու­թ յուն­ներ և հո­սանք­ներ, ո­րոնց առ­կա­յու­թ յամբ գրա­կան շար­
ժըն­թ ա­ցն աչ­քի է ընկ­նում հա­մա­կար­գ ե­րի ընդգծ­ված բևե­ռ աց­մամբ,
զար­գ աց­ման ի­րա­րա­մերժ մի­տում ­նե­րով ու ա­րա­գ աց­մամբ, ներ­թ ա­
փան­ցում­նե­րի հարս­տու­թ յամբ։ Այս երևույ­թ ը բնո­րոշ է դառ­նում ար­
վես­տի գրե­թ ե բո­լոր տե­սակ­նե­րին։ Գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­ղու­
թյան մեջ դա­սա­կա­նի և մո­դ եռ­նի տա­տան­ման լայ­նույ­թ ը Թո­մաս
Մա­նից ձգվում է մինչև Գեորգ Թրակլ, Բե­լա Բար­տո­կից մին­չև Առ­
նոլդ Շ­յոն­բերգ, Օգ­յուստ Ռո­դ ե­նից մինչև Կան­դ ինս­կի։ Հա­մադ­րա­
կա­նու­թ յու­նը դառ­նում է բարդ, բազ­մա­դ եմ ի­րա­կա­նու­թ յան գե­ղար­
վես­տա­կան յու­րաց­ման անհ­րա­ժ եշտ պայ­ման և նոր ա­վան­դ ույ­թ ի
հիմք։ «…քսա­նե­րորդ դա­րի սահ­մա­նագլ­խին,– գ­րում է Վ. Ադ­մո­
նին,– ծնվում են, թե­կուզև դեռ ոչ ամ­բողջ լայ­նու­թ յամբ բաց­ված,
աշ­խար­հա­յաց­քա­յին գրե­թ ե այն բո­լոր սկզբունք­ներն ու ոճա­կան
հա­մա­կար­գ ե­րը, ո­րոնք ար­դ իա­կան են դառ­նում ար­վես­տի հե­տա­
գա ողջ զար­գ աց­ման հա­մար»1։
Այ­նու­հան­դ երձ, քսա­նե­րորդ դա­րի ա­ռ ա­ջին տաս­նամ­յակ­նե­րի
եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թ յան հիմ ­նա­կան մի­տու­մը անկ­ման ո­գ ին
է, դե­կա­դ ան­սը։­ Հենց վեր­ջինս էլ այս շրջա­նի գրա­կա­նու­թ յան երկ­
րորդ կարևոր դի­մա­գ իծն է։
1
Адмони, В. «Поэтика и действительность», М, 1975, 16.
3
 Թեև Եվ ­րո­պա­յի հա­մար քսա­նե­րորդ դա­րը սկսվեց խա­ղաղ,
առանց կրա­կոց­նե­րի, սա­կայն երկր­նե­րի ներ­սում և ն­րանց միջև
խո­րացող հա­կա­սու­թ յուն­նե­րը շու­տով հան­գ եց­րին հա­մաշ­խար­հա­
յին պա­տե­րազ­մի։ Դա ոչ միայն առ­կա հա­կա­սու­թ յուն­նե­րի, այլև
Եվ ­րո­պան հա­մա­կած հո­ռ ե­տե­սական ո­գ ու ար­տա­հայ­տու­թ յուն
էր։ Հա­նրայինի ի­դ եա­լ ի նա­խըն­թ աց ո­րո­նում­նե­րն ավարտ­վել էին
ա­նարդ­յունք։ Մարդ­կա­յին գործունեությունն ու գի­տակ­ցու­թ յու­նը
կանգ­նած էին ծան­րա­գ ույն փոր­ձա­ռ ու­թ յան ա­ռ աջ։ Արդ­յու­նա­բե­րա­
կան Արևմուտքը քայլ առ քայլ առաջ էր ըն­թ ա­նում՝ ի հա­շիվ մարդ­
կա­յին ար­ժ եք­նե­րի։ Ա­մե­նից ա­ռ աջ հենց այդ ի­մաս­տն ու­նեին Աստ­ծ ո
(­Նից­շե) և Եվրո­պա­յի (Շ­պենգ­լեր) մայ­րա­մուտ­նե­րի մա­սին մա­հազ­
դու կար­գ ա­խոս­նե­րը։ Օ­տա­րա­ցու­մը, հու­սա­հա­տու­թ յու­նը, հա­նրա­
յին հե­ռ ան­կա­րի բա­ցա­կա­յու­թ յու­նը, եր­կատ­վա­ծ ու­թ յու­նը դա­րասկզ­
բի «մի­ջին եվ­րո­պա­ցու» բնու­թ ագ­րա­կան գծերն էին։
Այս հիմ­նախն­դ իր­նե­րն առ­կա էին նաև Ավստ­րո-­Հուն­գ ա­րիա­յում։
Ա­վե­լ ին, այս երկ­րի օ­րի­նա­կով կա­րե­լ ի էր ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­
ցում կազ­մել Եվ­րո­պա­յի մա­սին ընդ­հան­րա­պես։ Նոր ժա­մա­նակ­նե­
րում ա­վե­լ ի սուր էր ըն­կալ­վում այս երկ­րի պե­տա­կան կա­ռ ուց­ված­քի
ար­հես­տա­կա­նու­թ յունն ու թան­գ ա­րա­նա­նու­թ յու­նը։ «…Ավստ­րիա­յի
թե՛ պատ­մու­թ յան, թե՛ գրա­կա­նու­թ յան մեջ,– գ­րում է Դ.  Զա­տոնսկին,–
բա­վա­րար է աբ­սուր­դ ը, ի­րա­կան, փաս­տա­կան և­ ոչ թե մտա­հա­յեց­
ված աբ­սուր­դ ը…»2: Պա­տա­հա­կան չէ, որ դա­րասկզ ­բի եվ ­րո­պա­կան
գրա­կա­նու­թ յուն­նե­րից և­ ոչ մե­կում այն­քան հա­ճախ չի ար­ծ արծ­վում
կյան­քի աբ­սուր­դ ը, որ­քան ավստ­րիա­կան գրա­կա­նու­թ յան մեջ։ «Այս
գրո­տես­կա­յին Ավստ­րիան,– գրում է Ռ. Մու­զ ի­լ ը «Մար­դ ն ա­ռ անց
հատ­կու­թ յուն­նե­րի» վե­պում,– այլ բան չէ, քան նո­րա­գ ույն աշ­խար­հի
բնու­թ ագ­րա­կան «օ­րի­նա­կը»3։ Ավստ­րիա­յի մա­սին գյուղի հետագա
դատողությունները իրոք, գրոտեսկային են. «Սահ­մա­նադ­րու­թ յան
հա­մա­ձայն՝ եր­կի­րը ա­զա­տա­կան պե­տու­թ յուն էր, բայց այն կա­ռ ա­
վա­րում էին կղե­րա­կան­նե­րը։ Այն կա­ռ ա­վա­րում էին կղե­րա­կան­նե­
րը, բայց բնակ­չու­թ յու­նը դա­վա­նում էր ա­զա­տամ­տու­թ յուն։ Օ­րեն­քի
ա­ռ աջ բո­լոր քա­ղա­քա­ցի­նե­րը հա­վա­սա­րա­զոր  էին, բայց ոչ բո­լորն

Затонский, Д., «Австрийская литература в XX столетий», М, 1988, 11.

2

Musil, R., Der Mann ohne Eigenschaften, Rowohlt, 1994, 33.

3

4
էին քա­ղա­քա­ցի­ներ» 4։ «Ու­րախ ա­պո­կա­լ իպ­սիս» է ան­վա­նում ավստ­
րիա­կան կյան­քը Հ. Բ­րո­խը։ Եվրո­պա­կան ա­զա­տու­թ յուն­նե­րին ան­
հա­րիր հենց այս «ավստ­րիա­կան կյան­քը» մե­ծ ա­պես պայ­մա­նա­վո­
րեց Վիեն­նա­յի և Պրահա­յի՝ մո­դ եռ­նի մայ­րա­քա­ղաք­ներ դառ­նա­լու
հան­գ ա­ման­քը։ Այս­տեղ էին ապ­րում և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ում Հու­գ ո ֆոն
Հոֆ­մանս­թ ա­լ ը, Ս­տե­ֆան Ց­վայ­գ ը, Ռայ­ներ Մա­րիա Ռիլ­կեն, Ռո­
բերտ Մու­զ ի­լ ը, Գուս­տավ Մայ­րին­կը, Ֆ­րանց Վեր­ֆե­լ ը։
Ավստ­րիա­կան ի­րա­կա­նու­թ յանը խիստ բնո­րոշ ար­տա­հայ­տու­
թյուն է քսա­նե­րորդ դա­րի հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թ յան ա­մե­
նաազ­դ ե­ցիկ ա­նուն­նե­րից մե­կի՝ Ֆ­րանց Կաֆ­կա­յի կյան­քը և ս­տեղ­
ծա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը։
Այդ կյան­քն ար­տա­քին փաս­տե­րով, ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րով, փո­
փո­խու­թ յուն­նե­րով և ք­սա­նե­րորդ դա­րի մար­դ ուն բնո­րոշ այլ կող­մե­
րով աչ­քի չի ընկ­նում։
Կաֆ­կան ծնվել է 1883 թ. Պ­րահա­յում։ Սո­վո­րել է տե­ղ ի գեր­մա­
նա­կան հա­մալ­սա­րա­նում։ Գ­րե­թ ե ամ­բողջ կյան­քում աշ­խա­տել է
ա­պա­հո­վագ­րա­կան մեկ-երկու գոր­ծ ա­կա­լու­թ յուն­ում իբրև ի­րա­վա­
բան: Մա­հա­ցել է 1924 թ.։ Գրեթե ողջ կյանքի ընթացքում, սակավ
բացառությամբ, Կաֆկան ապրել է Պրահայում: Քիչ էր շփվում
մարդ­կանց հետ, նույ­նիսկ հայ­րե­նա­կից­ներ Ռիլ­կեին կամ Մու­զ ի­լ ին
ճա­նա­չում էր միայն ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րով։ «Գա­վա­ռ ա­կան գո­
յու­թ յուն,– նրա մա­սին գրում է Կ.  Վա­գ են­բա­խը,– «տե­ղա­յին», ինչ­
պես Շթիֆ­տե­րը կամ Յեյտ­սը»5։
Սա­կայն ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րով աղ ­քատ այդ կյան­քը՝ ծան­րա­
բեռն­ված «ավստ­րիա­կա­նու­թ յան» և հ­րեա­կա­նու­թ յան բար­դ ույթ­
նե­րով, դար­ձավ այն նյու­թ ը, ո­րից Կաֆ­կան կա­րո­ղա­ցավ ստեղ­ծ ել
լուրջ, ան­կեղծ և դա­րա­կազ­միկ գրա­կա­նու­թ յուն։ «Ֆ­րանց Կաֆ­
կայի գրվածք­նե­րը,– գրում է Հ. Պո­լ իտ­ցե­րը,– եվրո­պա­կան ճգնա­
ժա­մի հիմ­նա­վոր ինք­նա­ճա­նա­չումն են»6։ Կաֆ­կան փաս­տո­րեն
այն գե­ղա­գ ետ­նե­րից է, ո­րոնց ան­վան հետ է կապ­վում քսա­նե­րորդ
դա­րի գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­ղու­թ յան սկզբնա­վո­րու­մը։ «Ն­րա

4
Musil, R., Der Mann ohne Eigenschaften, Rowohlt, 1994, 33.
5
Wagenbach, K. Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 9.
6
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 216.
5
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րը,– նշում է Բ.  Նա­գ ե­լ ը,–­ ո­րոնք, ընդ­հա­նուր
առ­մամբ, պտտվում են «կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յան» թե­մա­յի շուր­ջը,
նպաս­տե­ցին գրա­կա­նու­թ յան աշ­խար­հի կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յա­նը։­
Կաֆ­կա­յից հե­տո, ա­վե­լ ի ճիշտ՝ Կաֆ­կա­յի մի­ջո­ցով, անհ­նա­րին դար­
ձավ շա­րու­նա­կել այն­պես պատ­մե­լ ը, ինչ­պես այդ ա­նում էին 19‑րդ
դա­րի և 20-րդ դա­րասկզ­բի վի­պա­սան­ներն ու նո­վե­լ իստ­նե­րը»7։
Հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ ինք­նա­կեն­
սագ­րու­թ յու­նը ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան նյութ դարձ­նե­լու աս­պա­րե­զում
Կաֆ­կան գրե­թ ե մրցա­կից չու­նի։ Ն­րա գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­
ղու­թ յան անկ ­յու­նա­քա­րն ինք­նաքն­նու­թ յան ան­հա­վա­տա­լ ի խո­րու­
թյունն է։ Դա հե­տա­զո­տո­ղ ի հա­մար բա­ցում է եր­կու ճա­նա­պարհ։
Մե­կը տա­նում է դե­պի Կաֆ­կա-գրո­ղ ը, ո­րի վկա­յա­գ ի­րը նրա գե­ղար­
վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յունն է՝ ե­րեք վե­պե­րը, շուրջ ութ տասն­յա­
կի հաս­նող պատմ­վածք­ներն ու ման­րա­պա­տում ­նե­րը, ա­ֆո­րիզմ­
նե­րը։ Մ­յու­սը տա­նում է դե­պի Կաֆ­կա-­մար­դ ը, ո­րը ներ­կա­յա­նում է
«Օ­րագ­րե­րով», նա­մակ­նե­րով, ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան այլ նյու­թ ե­րով
(1950-74 թթ. Մ.  Բ­րո­դ ի կող­մից հրա­տա­րակ­ված տասն­մեկ­հա­տոր­
յա­կն ամ­փո­փում է գրո­ղ ի ողջ ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը)։ Քա­նի որ մար­դ ու և
գ­րո­ղ ի սահ­մա­նագ­ծ ե­րը Կաֆ­կա­յի դեպ­քում հնա­րա­վորինս ջնջված
են, ուս­տի այդ ժա­ռ ան­գ ու­թ յան մեջ ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ տեղ է հատ­
կաց­վում «Օ­րագ­րե­րին»։ Այն ոչ միայն Կաֆ­կա­յի, այլև 20-րդ դա­րի
եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թ յան ան­բա­ժ ա­նե­լ ի մասն է։
Օ­ր ա ­գ ի­րը ինք­նա­կեն­ս ագ ­ր ա­կան ար­ձա­կի (Memoire) չորս հիմ­
նա­կան են­թ ա­տ ե­ս ակ­նե­րից մեկն է, ո­րը ու ­ղեգ ­ր ու ­թ յան, հու­շ ագ­
րու ­թ յան և­ ինք­նա­կեն­ս ագ ­ր ա­կան վե­պ ի հետ կազ­մ ում է ժան­ր ա­
յին մեկ ամ­բ ող ­ջ ու­թ յուն։ Թ­վարկ­ված են­թ ա­տ ե­ս ակ­նե­րը կա­ր ե­լ ի
է աս­տ ի ­ճա­նա­վո­ր ել ըստ մտա­հ ա­ղաց­մ ան և փաս­տ ի ընդգրկ­մ ան
չա­փի։ Այդ դեպ ­ք ում օ­ր ագ ­րե ­րը գնա­հ ատ­վում են իբրև ինք­նա­
կեն­ս ագ­ր ա­կան ար­ձա­կի ա­ռ ա­ջ ին աս­տ ի­ճան, քան որ են­թ ադ­ր ում
են մտա­հ ղաց­մ ան նվա ­զա ­գ ույն և փաս­տ ի առա­վե­լա ­գ ույն չափ և
ս­տ եղծ­վում են հե­ղ ի­նա­կի փաս­տ ա­կան կեն­ս ագ­ր ու­թ յա­ն ը հա­մ ա­
պա­տ աս­խ ան՝ ըստ օ­րե ­րի։ Բայց սա օրագ ­րե ­րի գնա­հ ատ­մ ան տար­
բե­ր ակ­նե­րից միայն մեկն է։ Չա­փ ա­նիշ­նե­րի բազ­մ ա­զա­ն ու­թ յու­ն ը և
Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 46.
7

6
հե­ղ ի­նա­կա­յին ա ­զա­տ ու ­թ յու­ն ը դրանց ժան­ր ա­յին դեմ­ք ը դարձ­ն ում
են չա­փ ա­զանց բարդ։ Ին­չո՞ւ են գրվում օ­ր ագ­րե­րը։ Ի՞նչ են դրանք՝
ժա­մ ա­նա­կի թեր­մ ո՞ս, թե՞ հո­գ ու հա­յե­լ ի։ Ո­ր ո՞նք են օ­ր ագ ­րե ­րի
սահ­մ ան­նե­րը։ Օրագ ­ր ո­ղ ը ար­վես­տ ի՞ գործ է ստեղ­ծ ում, թե մեկ այլ
ար­ժ եք։ Դրանք եր­բ եմն դի­տ արկ­վում են գե­ղար­վես­տ ա­կան գրա­
կա­ն ու ­թ յան հա­մ ա­կար­գ ում (իբրև օ ­ժ ան­դ ակ տե­ս ակ), եր­բ եմն էլ
առանձ­նաց­վում են վեր­ջ ի­նից՝ տեղ զբա­ղեց­նե­լով գրա­կա­ն ու ­թ յան
և գի­տ ու ­թ յան մի­ջ ա­կայ ­ք ում։ Կար­ծ իք­ներ կան, որ օրա ­գ ի­րը ժան­
րա­յին ա­ռ ու­մ ով ա­նա­վարտ տե­ս ակ է8։ Այ­ս ինքն, օ­ր ագ ­րի մա­ս ին
վե ­ճերն այ­ս օր էլ շա­ր ու­նակ­վում են։ Սա­կայն մի հան­գ ա­մ անք կաս­
կա­ծ ի տե­ղ իք չի տա­լիս։ Դա այն է, որ օ­ր ագ­ր ո­ղ ը, իբրև ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ող, ա­կա­մ ա կանգ­ն ում է գրո­ղ ի կող ­ք ին։ «Ամե­նա­ս ո­վո­ր ա­կան
օ­ր ա ­գ ի­րը մտա­հ­ղա ­ց ում է,– գ ­ր ում է Գ.  Գուն­տ եր­մա­ն ը,– նրա «ես­- ը»
մտահ­ղաց­ված դեմք է՝ ան­կախ այն բա­նից, թե նա խո­ս ում է գո­
յու ­թ յուն ու ­նե ­ց ող մարդ ­կանց և­ ի­ր ա­դ ար­ձու ­թ յուն­նե­րի՞, թե ինչ-որ
մտահ­ղաց­ված դեպ­ք ե­րի մա­ս ին՝ երևա­կա­յա­կան մի­ջ ա­վայ­ր ում»9։
Գե­ղար­վես­տ ի՝ ի­ր ա­կան կյան­ք ի հետ ան­մ ի­ջ ա­կան շփման այս հնա­
րա­վո­ր ու­թ յունն է, ըստ էու­թ յան, կարևո­ր ում օ­ր ա­գ ի­րը, գրա­կան
այս խորհր­դ ա­վոր ա­ռ անձ­նա­տ ե­ս ա­կ ը, որ ժա­մ ա­նակ առ ժա­մ ա­նակ
դառ­ն ում է ոչ միայն ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ո­ղ ի, այլև հա­ս ա­ր ա­կ ու­թ յան հա­
մար ան­փ ո­խ ա­րի­նե­լ ի։
Եվ­րո­պա­կան օ­րա­գի­րը (Ephemeride, Kalender, Annalen, Diarium,
Jurnal, Tagebuch, Дневник) վա­ղե­մի և հե­տաքր­քիր պատ­մու­թյուն
ունի։ Այն թեև սկիզբ է առ­նում 16-17-րդ դա­րե­րից, սա­կայն ժան­րա­յին
ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րով կապ­վում է ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան ար­
ձա­կի այլ են­թա­տե­սակ­նե­րի, հատ­կա­պես ան­տիկ և միջ­նա­դար­յան
հու­շագ­րու­թյան հետ։ Այդ պատ­մու­թյան հի­ման վրա կա­րե­լ ի է պատ­
կե­րա­ցում կազ­մել եվ­րո­պա­ցու, իբրև անհատի, կազ­մա­վոր­ման ըն­
թաց­քի մա­սին։ Ժանրի ծնուն­դը և զար­գաց­ման ըն­թաց­քը ուղ­ղա­կիո­
րեն առնչ­վում են հա­սա­րա­կու­թյան մեջ ան­հա­տի ինք­նա­ճա­նաչ­ման
և­ օտա­րաց­ման փու­լե­րի հետ։ «Եվ­րո­պա­կան օ­րագ­րի հիմ­նա­կան

8
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 29.
9
Նույն տեղում, 26:
7
ձևե­րի վրա ակ­նար­կը,– գրում է Գ. Ռ. Հո­կեն,– ցույց է տա­լիս դրանց
… եվրո­պա­ցու ինք­նու­թյան … փաս­տա­թուղթ լի­նե­լ ը»10։
Ժան­ր ի նախ­ն ա­կ ան օ­ր ի­ն ակ­ն ե­ր ը, այս­պ ես կոչ­վ ած ան­տ իկ
ինք­ն ա­կ ե­ն սագ­ր ու­թ յուն­ն ե­ր ը, գտնում ենք դեռևս հու­ն ա­կ ան, հռո­
մեա­կ ան գրա­կ ա­ն ու­թ յուն­ն ե­ր ում։ Պ­լ ա­տ ո­ն ի, Ի­ս ոկ­ր ա­տ եսի առան­
ձին եր­կ եր ներ­կ ա­յ աց­ն ում են ինք­ն ա­կ են­ս ագ ­ր ա­կ ան ար­ձ ա­կ ի
ա­ռ ա­ջ ին նմուշ­ն ե­ր ը, որոնք ինք­ն ագ­ն ա­հ ատ­մ ան փոր­ձեր լի­ն ե­լ ով՝
բա ­ց ա­հ այ­տ ում են ան­ձ ի հո ­գ ե­բ ա­ն ու ­թ յան հիմ­ք ը կազ­մ ող ինք­ն ա­
ճա­ն աչ­մ ան հա­ն­ր ա­յ ին ար­ժ ե­ք ը։ Հո­ր ա­ց իուսի, Օ­վ ի­դ իուսի ինք­ն ա­
կեն­ս ագ­ր ա­կ ան-հեգ­ն ա­կ ան բա­ն աս­տ եղ­ծ ու­թ յուն­ն ե­ր ում, Սե­ն ե­կ ա­
յի, Ցի­ց ե­ր ո­ն ի նա­մ ակ­ն ե­ր ում և հատ­կ ա­պ ես Մար­կ ոս Ավ ­ր ե­լ իո­ս ի
«Ինքս ինձ հետ» եր­կ ում ար­դ են նկատ­վ ում է ան­ձ ի ինք­ն ա­գ ի­տ ակ­
ցու­թ յան աճ։ Բայց դա այն սահ­մ անն է, ո­ր ին հաս­ն ում է ան­տ իկ
ինք­ն ա­կ են­ս ագ­ր ու­թ յու­ն ը։
Ինք­նա­ճա­նաչ­ման ճա­նա­պար­հին ար­մա­տա­կան բե­կու­մը կապ­
վում է հա­ջորդ քրիս­տո­նեա­կան դա­րաշր­ջա­նի հետ։ Ի տար­բե­րու­
թյուն ան­տիկ մշա­կույ­թ ի ա­վան­դ ած բարձ­րա­ձայն (հրա­պա­րա­կա­
յին) խորհր­դ ա­ծ ու­թ յան, քրիս­տո­նեա­կան մտա­ծ ո­ղու­թ յու­նը ստեղ­ծ եց
լուռ, նե­րամ­փոփ խոկ­ման կար­գ ը։ Սուրբ Օ­գ ոս­տի­նոսի «Խոս­տո­վա­
նու­թ յունը» ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան ժան­րի ա­ռ ա­ջին լուրջ օ­րի­նակն
է Եվ ­րո­պա­յում։ Այն ար­տա­հայ­տում է մար­դ ու նոր վե­րա­բեր­մուն­քն
իր և սե­փա­կան ես-ի հան­դ եպ և փորձ է ա­ռ անց վկա­նե­րի, ա­ռ անց
եր­րորդ ան­ձի երկ­խո­սու­թ յուն ծա­վա­լե­լու սե­փա­կան գի­տակ­ցու­թ յան
և խղ­ճի հետ։ «Միայ­նակ մար­դ ու ինք­նա­կեն­սագ­րու­թ յու­նը,– գրում
է Մ.  Բախ­տի­նը,– այս­տեղ հե­նա­րան և ճա­կա­տագ­րի բարձ­րա­գ ույն
ատ­յան է փնտրում ինքն իր մեջ»11։ Թեև դա բուն միայ­նակ մար­
դը չէ, ո­րը ծա­նոթ է հետ­միջ­նա­դ ար­յան և նոր գրա­կա­նու­թ յուն­նե­
րից, սա­կայն մար­դ ու նե­րաշ­խար­հում գտնված այն փոք­րիկ ա­րա­
հետն է, ո­րով ան­ցավ հե­տա­գ ա ողջ ինք­նա­կե­նսագ­րա­կան ար­ձա­կը՝
Պ.  Ա­բել ­յա­րից («Իմ թշվա­ռ ու­թ յան պատ­մու­թ յու­նը») մինչև Ժան Ժակ
Ռու­սոյի («Խոս­տո­վա­նու­թ յուն») և Վ. Գ­յո­թ եի ինք­նա­կե­նսագ­րա­կան
եր­կե­րը։

Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 15.

10

Бахтин, М. «Вопроси литературы и эстетики», М., 1975, 295.

11

8
 Բուն օ­րագ­րի նախ­նա­կան օ­րի­նակ­նե­րը, խիստ կի­րա­ռ ա­կան և
գործ­նա­կան նշա­նա­կու­թ յամբ, երևան ե­կան ծո­վագ­նաց­նե­րի, ճա­նա­
պար­հորդ­նե­րի, ռազ­մա­կան գոր­ծ իչ­նե­րի կա­րիք­նե­րը բա­վա­րա­րե­լու
նպա­տա­կով։ Հատ­կա­պես մեծ է Մի­շել Մոն­տե­նի ինք­նաքն­նու­թ յուն­
նե­րի բա­րե­րար ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը ժան­րի ձևա­վոր­ման ու զար­գ աց­ման
վրա։ Մեծ գրա­կա­նու­թ յու­նը թեև ուշ, սա­կայն նկա­տեց օ­րագ­րե­րի
կարևո­րու­թ յու­նը։ Լու­սա­վո­րիչ­նե­րի հայ­տա­րա­րած բա­նա­կա­նու­թ յան
պաշ­տա­մուն­քին հա­կա­ռ ակ սեն­տի­մեն­տա­լ իստ­նե­րը և ռո­ման­տիկ­
նե­րը գրա­կա­նու­թ յան նյութ դարձ­րին մար­դ ու նե­րաշ­խար­հը, ո­րը
լայն ճա­նա­պարհ բա­ցեց օ­րագ­րա­յին ժան­րի զար­գ աց­ման հա­մար։
19-րդ դա­րում այն ստա­ցավ լրիվ քա­ղա­քա­ցիու­թ յուն, մշակ­վե­ցին
ժան­րի հիմ­նա­կան սկզբունք­նե­րը, պոե­տի­կան, այն լրջո­րեն սկսեց
օգ­տա­գ ործ­վել գրող­նե­րի կող­մից՝ դառ­նա­լով գրա­կան շար­ժ ըն­թ ա­
ցի լիար­ժ եք մաս­նա­կից։ Վ. Գ­յո­թ եի, Վ. Ս­կո­տի, Ս­տեն­դ ա­լ ի, Հայ­
նեի, Գոն­կուր եղ­բայր­նե­րի, Ֆ. Դոս­տոևս­կու, Լ. Տոլս­տոյի օ­րագ­րե­րը
երևան բե­րե­ցին ժան­րի նո­րա­նոր հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ և լր­ջո­րեն
բարձ­րաց­րին նրա գե­ղար­վես­տա­կան ար­ժ եքն ու հա­սա­րա­կա­կան
հա­մա­րու­մը։
Ժան­րա­յին յու­րա­հա­տուկ գծե­րի շնոր­հիվ օ­րա­գ ի­րը 20-րդ դա­
րում ոչ միայն չի կորց­նում իր նշա­նա­կու­թ յու­նը, այլև գտնում կեն­
սու­նա­կու­թ յան նոր հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ։ Դա­րասկզ ­բին այն ար­
տա­կարգ ծաղ­կում է ապ­րում։ Մե­ծ ա­նում է հե­տաքրք­րու­թ յու­նը ոչ
միայն ժա­մա­նա­կա­կից, այլև անց­յա­լ ի օրագ­րող­նե­րի նկատ­մամբ։
19-րդ դա­րում գրված շատ օ­րագ­րեր (Ա­միել, Կյեր­կե­գ որ, Հեբ­բել)
լույս են տես­նում հենց դա­րա­սկզբին։ Օ­րագ­րեր ու­նեին գրե­թ ե բո­
լոր մեծ գրող­նե­րը։ Դա կապ­ված էր ինչ­պես գե­ղար­վես­տա­կան խոս­
քի ճգնա­ժ ա­մի, այն­պես էլ փաս­տա­կան գրա­կա­նու­թ յան նկատմամբ
պա­հան­ջար­կի բարձ­րաց­ման հետ։ «Ինձ թվում է,– գրում էր Լ.­ Տոլս­
տո­յը,– աս­տի­ճա­նա­բար կդա­դ ա­րեն գե­ղար­վես­տա­կան գոր­ծ եր
մտահ­ղա­նա­լուց»12։ Գե­ղար­վես­տա­կան խոս­քի հան­դ եպ միև­նույն
կաս­ կածն էր ապ­ րում նաև Ռ. Մու­զ ի­լ ը. «Հնա­րա­վոր է, ա­պա­գ ա­
յում գրե­լու են միայն օրագ­րեր, քա­նի որ մնա­ցած ա­մեն ին­չը կթվա

Вопросы литературы, М., 1982, N. 7, 218.

12

9
ան­տա­նե­լ ի…»13։ Ցնցում ­նե­րով ապ­րող դա­րասկզ ­բի Եվրո­պա­յի այ­
սօ­րի­նակ հա­կու­մը դե­պի փաս­տագ­րա­կան ժան­րե­րը սոս­կա­կան
տուրք չէր նա­տու­րա­լ իզ­մին, այլ ցնցում ­նե­րի և վե­րա­փո­խու­թ յուն­նե­
րի ա­լ ի­քը նաև գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­թ յան տա­րածք տե­ղա­
փոխ­վե­լու ճիգ։ Այդ հե­տաքրք­րու­թ յու­նը պայ­մա­նա­վոր­ված էր նաև
ան­ձի հո­գ ե­բա­նու­թ յանն առնչ­վող խնդիր­նե­րով։ Ինք­նա­կեն­սագ­րա­
կան, մաս­նա­վո­րա­պես, օրագ­րա­յին ար­ձա­կը ա­կա­մա դառ­նում է
օ­տա­րաց­ման և հոգևոր ար­ժ եք­նե­րի կոր­ծ ան­մա­նը դի­մա­կա­յելու և
դի­մադ­րու­թ յան ձև։ Նե­րամ­փոփ, ար­հա­մարհ­ված և փոքր ան­հա­տն
իր ներ­սում վե­րած­վում է «աշ­խար­հի կենտ­րո­նի»՝ նե­րաշ­խար­հա­
յին ան­սահ­մա­նու­թ յուն­նե­րի մեջ փնտրե­լով և գտնե­լով ինք­նա­հաս­
տատ­ման անս­պառ ա­կունք­ներ։ Մ. Պ­րուս­տի, Ռ. Ռիլ­կեի, Ռ. Մու­զ ի­լ ի
ինք­նա­կե­նսագ­րա­կան վե­պե­րը հա­սա­րա­կա­կան նոր մի­ջա­վայ­րում
իրա­կան մար­դ ու օ­տա­րաց­ման գո­յա­բա­նա­կան-գե­ղար­վես­տա­կան
հա­մար­ժ եք­նե­րը գտնե­լու փոր­ձեր են։
Դա­րասկզ­բին, գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­թ յան ձևե­րի և­ ուղ­
ղու­թ յուն­նե­րի բազ­մա­զա­նու­թ յա­նը հա­մա­պա­տաս­խան, օրագ­րե­րը
ևս ձեռք են բե­րում խիստ բազ­մա­զան ժան­րա­յին գծեր։ Ս­տեղծ­վում
են ինչ­պես հա­նրային (Բ. Բ­րեխտ, Ռ. Մու­զ իլ), այն­պես էլ ան­հա­տա­
կան (Ֆ.­ Կաֆ­կա, Ա. Ժիդ) հնչե­րան­գ ի օ­րագ­րե­րի բազ­մա­թ իվ օ­րի­
նակ­ներ։
Սկ­սած ի­րենց ա­ռ ա­ջին հրա­տա­րա­կու­թ յու­նից (1937), Ֆրանց
Կաֆկայի «Օրագ­րե­րի» հան­դ եպ հե­տաքրք­րու­թ յու­նը չի դա­դ ա­րում։
Դրանք ոչ միայն թարգ­ման­վել են աշ­խար­հի բո­լոր հիմ­նա­կան լե­
զու­նե­րով, այլև պար­բե­րա­բար վե­րահ­րա­տա­րակ­վում են: Գրո­ղ ի և
ն­րա ժա­մա­նա­կի մա­սին պատ­մող հա­րուստ նյու­թ ե­րը և յու­րա­հա­
տուկ գե­ղար­վես­տա­կան գծե­րը այս եր­կը դարձ­նում են չա­փա­զանց
ար­ժ ե­քա­վոր, ան­փո­խա­րի­նե­լ ի՝ դա­րասկզ ­բի ավստ­րիա­կան կյանքի,
հատ­կա­պես մշա­կույ­թ ի և գրա­կա­նու­թ յան ի­րա­կան պատ­կե­րը տա­
լու ա­ռ ու­մով։ Վս­տա­հա­բար կա­րե­լ ի է ա­սել, որ ոչ միայն Կաֆ­կա­յի
ժա­ռ ան­գ ու­թ յան, այլև ավստ­րիա­կան 20-րդ դա­րի գրա­կա­նու­թ յան
ու­սում ­նա­սի­րու­թ յունն ա­ռ անց «Օ­րագ­րե­րի» անհ­նար է։
Ինչ­պե՞ս գնա­հա­տել «Օ­րագ­րե­րը»։
Musil, R., Tagebücher, Aphorismen, Eseys…, Hamburg, 1955, 11.
13

10
 Այս եր­կի գնա­հատ­ման մի­տում­նե­րը, մեր կար­ծ ի­քով, այ­սօր հան­
գում են եր­կու հիմ­նա­կան սկզբուն­քի։
Ա­ռ ա­ջին. նկա­տի ու­նե­նա­լով դրան­ցում ամ­փոփ­ված ճա­նա­չո­ղա­
կան նյու­թ ը՝ «Օ­րագ­րե­րում» տես­նել միայն միջ­նոր­դ ա­վոր ար­ժ եք
(պահ­պա­նե­լով ժան­րի սահ­ման­նե­րը և գոր­ծ առ­նա­կան նպա­տակ­
նե­րը, գրո­ղ ը փաս­տա­կան տե­ղե­կու­թ յուն­ներ է հա­ղոր­դ ում իր, իր
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան, ժա­մա­նա­կի, մի­ջա­վայ­րի, գրա­կա­նու­թ յան,
գրող­նե­րի, պատ­մա­կան դեմ­քե­րի և­ այլ­նի մա­սին):
Երկ­րորդ. ժան­րա­յին մի շարք ա­ռ անձ­նա­հատ­կու­թ յուն­նե­րի, կա­
ռուց­ված­քի, գե­ղար­վես­տա­կա­նու­թ յան և կեր­պա­վոր­ման աս­պա­րե­
զում բե­րած նո­րու­թ յուն­նե­րի ա­ռ ու­մով, «Օ­րագ­րե­րում» տես­նել նաև
ա­վար­տուն, ինք­նու­րույն ար­ժ եք (խախ­տե­լով ժան­րի սահ­ման­նե­րը
և գոր­ծ առ­նա­կան նպա­տակ­նե­րը, գրո­ղ ը ստեղ­ծ ում է գե­ղար­վես­
տա­կան ա­վար­տուն ար­ժ եք­ներ. օ­րագ­րո­ղ ի կեր­պար, օ­րագ­րա­յին
խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն, ման­րա­պա­տում, դի­ման­կար, ուր­վա­գ իծ և­ այն)։
Պետք է ա­սել, որ «Օ­րագ­րե­րը» սկզբնա­պես (1940-50-ա­կան թթ.)
հիմ ­նա­կա­նում գնա­հատ­վե­ցին իբրև միջ­նոր­դ ա­վոր ար­ժ եք։ Գ­րո­ղ ի
կյան­քի և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան խնդիր­նե­րին նվիր­ված ոչ մի ու­
սու­մ ­նա­սի­րու­թ յուն ան­մասն չէր մնում «Օ­րագ­րե­րի» ըն­ձե­ռ ած ծա­
վա­լուն նյու­թ ե­րից։ Ն­ման ու­սում­նա­սի­րու­թ յուն­ներ գրվում են նաև
այ­սօր։ Ստաց­վում էր այն­պես, որ «Օ­րագ­րե­րը» օգ­նում էր հաս­կա­
նա­լու Կաֆ­կա­յի գրական ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը, նրա ապրած կյանքը,
իսկ ինքը` բուն երկը, իր ժանրային առանձնահատկություններով
ու հարստությամբ մնում էր ստվե­րում։ Բայց նախ 60-ա­կան թթ.
սկզբում Ֆ. Բայս­նե­րի, իսկ ա­վե­լ ի ուշ՝ Գ. Բաու­մա­նի, Մ. Հորն­շու­հի,
Գ. Գուն­տեր­մա­նի և­ այ­լոց ջան­քե­րով, «Օ­րագ­րե­րը» գնա­հատ­վում է
նո­րո­վ ի, ոչ միայն իբրև միջ­նոր­դ ա­վոր, այլև իբրև ինք­նու­րույն ար­
ժեք՝ դի­տարկ­վե­լով գե­ղար­վես­տա­կան, փի­լ ի­սո­փա­յա­կան, հո­գ ե­բա­
նա­կան, լեզ­վա­կան, ժան­րա­յին և­ այլ տե­սան­կ ­յուն­նե­րով։ Այս եր­կու
սկզբունք­ներն այ­սօր էլ պահ­պա­նում են ի­րենց կեն­սու­նա­կու­թ յու­նը,
և դ­րանց հա­մա­դ իր կի­րա­ռ ու­մը միայն կա­րող է ճշգրիտ և­ ամ­բող­ջա­
կան պատ­կե­րա­ցում տալ «Օ­րագ­րե­րի» մա­սին։
Բ­նա­կա­նա­բար, նման մո­տե­ցում ըն­կած է նաև սույն աշ­խա­տան­
քի հիմ­քում։

11
 ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

«ՕՐԱԳՐԵՐԻ» ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ,

ԺԱՆՐԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
ԵՎ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

1.1. «ՕՐԱԳՐԵՐԻ» ՍՏԵՂԾՄԱՆ ԱԿՈՒՆՔՆԵՐԸ

Ֆրանց­ Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան կյան­քը բա­ժ ան­վում է երեք
շրջա­նի. վաղ (մինչև 1912 թ.), հա­սուն (1912–17 թթ.) և­ուշ (1917–24
թթ.)։ Սկզբ­նա­վո­րե­լով 1910  թ. գար­նա­նը, «Օ­րագ­րե­րը» շա­րու­նակ­
վում է մինչև 1923  թ. հու­նի­սի կե­սե­րը և­ ա­վարտ­վում գրո­ղ ի մահ­վա­
նից մոտ մեկ տա­րի ա­ռ աջ։
Այն, որ «Օ­րագ­րե­րի» սկզբնա­վո­րու­մը կա­պում է 1910  թ. հետ,
պա­տա­հա­կան չէ։ Դա շրջա­դ ար­ձա­յին ժա­մա­նակ է եվ ­րո­պա­կան
մշա­կույ­թ ի հա­մար՝ կարևոր իբրև գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­ղու­
թյան հին ձևե­րից նո­րին անց­ման բարձ­րա­կետ։ Գի­տակ­ցու­թ յան,
լեզ­վ ի, հա­սա­րա­կա­կան խոր ճգնա­ժ ա­մից հե­տո դա գրա­կան նոր
սերն­դ ի ա­վան­գ ար­դ ի, մաս­նա­վո­րա­պես, էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի աս­պա­
րեզ իջ­նե­լու շրջանն է։
Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ո­րո­շա­կի ճա­նա­պարհ ար­դ են ան­ցած Կաֆ­
կա­յի հա­մար նույն­պես ժա­մա­նակ­նե­րը բե­կում ­նա­յին էին։ Գ­րո­ղ ի
հա­մար դրանք նշա­նա­կում էին ո­րո­նում­նե­րի ա­վարտ և լուրջ ստեղ­
ծա­գ որ­ծ ա­կան ճա­նա­պար­հի սկիզբ։ Սերն­դ ա­կից գրող­նե­րի մեծ մա­
սից նա ա­ռ անձ­նա­նում է մի հիմ­նա­կան տար­բե­րու­թ յամբ՝ հա­ն­րա­յին
կյանքի խնդիր­նե­րի հանդեպ նա թվում է փակ։ Ն­րա գրա­կա­նու­
թյու­նը սնող զար­կե­րա­կն ինք­նաքն­նու­թ յունն է։ Մինչև «Օ­րագ­րե­րը»
Կաֆ­կան գրում է «Մի կռվի պատ­մու­թ յուն» (1904), «Հար­սա­նե­կան
նա­խա­պատ­րաս­տու­թ յուն­ներ գյու­ղում» (1907) պատմ­վածք­նե­րը,
ման­րա­պա­տում­ներ, նա­մակ­ներ, ո­րոնք բո­լորն էլ կրում են ինք­
նա­քննու­թ յան ընդգծ­ված դրոշ­մը։ Կեն­սագ­րա­կան մի շարք փաս­
տեր հիմք են տա­լ իս են­թ ադ­րե­լու, որ Կաֆ­կան օ­րագ­րեր ու­նե­նա­լու

12
անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յու­նը զգա­ցել է 1910  թ. ա­վե­լ ի վաղ, դեռևս ուսա­նո­
ղա­կան տա­րի­նե­րին։ «Օ­րագ­րե­րում» կան գրա­ռ ում­ներ, որոն­ցում
նա ուղ­ղա­կի խո­սում է հին օ­րագ­րե­րի մա­սին, նույ­նիսկ դրան­ցից
մեջ­բե­րում է անում14։ Հե­տա­գ ա­յում դրանք գրո­ղ ը, հա­վա­նա­բար,
ոչն­չաց­րել է։ Ինչ­պես ցույց են տա­լ իս ու­սում­նա­սի­րու­թ յուն­նե­րը,
օ­րագ­րե­րն ինք­նար­տա­հայտ­ման ան­խու­սա­փե­լ ի ձև­ են Կաֆ­կա­յի
հա­մար։ Դ­րանց, իբրև ժանր, Կաֆ­կան բա­ցա­ռ իկ կարևո­րու­թ յուն է
տա­լ իս։ Նա օ­րագ­րե­րին վերաբերում է այն նույն պա­տաս­խա­նատ­
վու­թ յու­նը, ինչ պատմ­վածք կամ վեպ գրե­լ իս։ «Վեր­ջա­պես կյան­քիս
հինգ ա­միս­նե­րից հե­տո, որոնց ըն­թ աց­քում չկա­րո­ղա­ցա գրել մի
բան, ո­րով կա­րո­ղա­նա­յի ուրա­խա­նալ… վճռե­ցի կրկին խո­սել ինքս
ինձ հետ»15։ Ս­րանք «Օ­րագ­րե­րի» առա­ջին գրա­ռ ում ­նե­րից են։ Ա­վե­
լին, հենց «Օ­րագ­րերն» են ըն­կած Կաֆ­կա­յի ստեղծագործական ճա­
նա­պար­հի նոր փու­լ ի սկզբում, այս­տե­ղ ից են սկիզբ առ­նում այն ճա­
նա­պարհ­նե­րը, որոնք տա­նում են դե­պի գրո­ղ ի մանր ու մեծ պատմ­
վածք­նե­րը, վե­պե­րը։ Այ­սինքն, «Օ­րագ­րե­րը» գրո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծա­կան հա­մա­կար­գ ում ու­նեն հան­գ ու­ցա­յին նշա­նա­կու­թ յուն, ուս­տի
դրանց ստեղ­ծ ու­մը պա­տա­հա­կան չլի­նե­լով՝ պայ­մա­նա­վոր­ված է մի
շարք հիմ ­նա­վոր դրդա­պատ­ճառ­նե­րով։ Կա­րե­լ ի է ա­ռ անձ­նաց­նել
դրան­ցից ե­րե­քը։

1. Իմացաբանական

1901-06 թթ. Կաֆ­կան սո­վո­րում է Պրահա­յի գեր­մա­նա­կան հա­

մալ­սա­րա­նի ի­րա­վա­բա­նա­կան ֆա­կուլ­տե­տում։ Սա­կայն, ինչ­պես
վկա­յում են փաս­տե­րը16, այդ մաս­նա­գ ի­տու­թ յու­նը նա ընտ­րում է
ծնող­նե­րի պա­հան­ջով, իսկ ի­րա­կա­նում նրա հե­տաքրք­րու­թ յուն­
նե­րը բո­լո­րո­վ ին այլ էին։ Պար­տա­դ իր դա­սա­խո­սու­թ յուն­նե­րից
դուրս Կաֆ­կան հա­ճա­խում է նաև գեր­մա­նա­կան բա­նա­սի­րու­
թյան, ար­վես­տա­գ ի­տու­թ յան, մաս­նա­վո­րա­պես նի­դ եր­լան­դ ա­կան

14
Kafka Fr., Tagebücher, Fischer, 1986, 102.
15
Նույն տեղում, 10:
16
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 38.
13
գե­ղան­կար­չու­թ յան, քրիս­տո­նեա­կան կեր­պար­վես­տի դա­սե­րի։ Նա
լրջո­րեն զբաղ­վում է փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յամբ, տար­վում է Նից­շեի, Շո­
պեն­հաուերի, Կան­տի ուս­մունք­նե­րով։ Ժամանակի եվ ­րո­պա­կան
արև­մուտ­քում ի­մա­ցա­բա­նա­կան մտքի հիմ ­նա­կան կողմ ­նո­րո­շիչ­նե­
րը Նիցշեի նի­հի­լ իզմն էր, Էյնշ­տեյ­նի հա­րա­բե­րա­կա­նու­թ յան տե­սու­
թյու­նը, մա­խիզ­մը, Ֆ­րեյ­դ ի հո­գ ե­վեր­լու­ծ ու­թ յուն­ը, ո­րոնք Կաֆ­կա­յի
հա­մար ստեղ­ծ ում են ոչ միայն աշ­խար­հա­ճա­նաչ­ման, այլև ինք­
նազն­նու­թ յան բա­րեն­պաստ մի­ջա­վայր։
Այ­սուա­մե­նայ­նիվ, ե­րի­տա­սարդ Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան ձևա­
վոր­ման վրա ա­մե­նա­մեծ ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը թո­ղել է Ֆ. Բ­րեն­տա­նոն։
Նոր ա­րիս­տո­տել ­յան այս փի­լ ի­սո­փան, ով նկա­րագ­րա­կան հո­գ ե­
բա­նու­թ յան հիմ­նա­դ իր­նե­րից է, դա­րասկզ­բին ճա­նաչ­ված հե­ղ ի­նա­
կու­թ յուն էր։ Ն­րա փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան մեջ ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ տեղ
են գրա­վում հո­գ ե­բա­նու­թ յան խնդիր­նե­րը։ Բա­րո­յա­կան ճշմար­տու­
թյան հաս­նե­լու հա­մար Բ­րեն­տա­նոն կարևո­րում է եր­կու պայ­ման՝
ինք­նաքն­նու­թ յուն և դա­տավ­ճիռ։ «Կաֆ­կա­յի այն ժա­մա­նակ­վա դրու­
թյունն այն­պի­սին էր, որ պա­հան­ջում էր ինք­նաքն­նու­թ յուն,– գ­րում
է Կ. Վա­գ են­բա­խը»17: Բրեն­տա­նո­յի ազ­դ ե­ցու­թ յամբ Կաֆ­կա­յի հա­
մար եր­կու հաս­կա­ցու­թ յուն­ներ բա­րո­յա­կան դա­տավ­ճիռ և մար­դ ու
կեն­սագ­րու­թ յուն, մե­կընդ­միշտ ձեռք են բե­րում ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ
ար­ժ եք։ Դրանք Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան մեջ գրե­թ ե միշտ հան­
դես են գա­լ իս միաս­նա­բար, ա­վե­լ ին՝ փոխ­պայ­մա­նա­վոր­ված։ «Երբ
նա­յում ես մարդ­կա­յին որևէ կյան­քի,– գ­րում է Կաֆ­կան O. Պոլ ­լա­
կին,– թե ինչ­պես է նա, ա­ռ անց ընդ­հատ­վե­լու և­ օ­րե­ցօր բարձ­րա­նում
աշ­տա­րա­կի պես այն­քան, որ նրան ար­դ են հա­զ իվ թե հնա­րա­վոր է
դառ­նում հաս­նել հե­ռ ա­դ ի­տա­կով, ա­պա խիղ­ճը չի կա­րող չմատն­
վել ան­հանգս­տու­թ յան»18։ Մար­դ ու կյան­քն իր անկրկ­նե­լ իու­թ յամբ
և խորհր­դ ա­վո­րու­թ յամբ, միա­ժ ա­մա­նակ՝ ար­տա­ցոլ­ման հնա­րա­վո­
րու­թ յամբ, այ­սինքն, սո­վո­րա­կան կեն­սագ­րու­թ յամբ, հան­գ իստ չեն
տա­լ իս նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը։ Պատ­մու­թ յան ու կյան­քի մեծ ու մանր
խնդիր­նե­րին մարդ­կա­յին հա­սա­րակ կեն­սագ­րու­թ յան շրջա­նակ­նե­
րի տե­սանկ­յու­նից նա­յե­լ ը Կաֆ­կա­յի հա­մար դառ­նում է ստեղ­ծ ա­գ որ­

Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 45.

17

Kafka, Fr., Briefe 1902-1924, Frankfurt/M, 1975, 27.

18

14
ծա­կան բնա­վո­րու­թ յուն։ Ֆ. Բ­րեն­տա­նոն միա­կը չէր, որ նրան մղում
էր ինք­նա­ճա­նաչ­ման։ Օրագ­րա­յին գրա­ռ ում­նե­րով նա առնչ­վում է
եվ ­րո­պա­կան ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան վաղ ավանդույթին՝ հաս­նե­լով
մինչև Օգոստինոսի և Մար­կոս Ավ­րե­լ իո­սի հայտ­նի եր­կե­րը։ «Ես մի
կողմ եմ դնում Մար­կոս Ավ­րե­լ իո­սին,– կար­դ ում ենք 1902  թ. գրած
նա­մակ­նե­րից մե­կում,–­ես ծան­րո­րեն մի կողմ եմ դնում նրան։ Ինձ
թվում է, հի­մա ես այլևս չեմ կա­րող ապ­րել առանց նրա. բա­վա­կան
է նույ­նիսկ Մար­կոս Ավ­րե­լ իո­սի եր­կու-ե­րեք ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը, որ
լի­նես ա­վե­լի հան­գ իստ ու հա­վաք, թեև այս ամ­բողջ գիր­քը սոսկ
պատ­ մու­թ յուն է մի մարդու մա­ սին, ո­
րին խե­
լոք խոս­քը և կարծր
միտքն ու լայն հա­յաց­քը պետք են եկել միայն այն բա­նի հա­մար,
որ լի­նի հաս­տա­տա­կամ, բրոնզ ­յա, ուղ­ղա­միտ»19։ Մար­կոս Ավ­րե­լ իո­
սի բա­րո­յա­կան կար­գ ա­խո­սը` «Հո­գ ու հետ դա­տաս­տա­նի ա­ռ աջ»,
որ ընդ­հան­րու­թ յան շատ եզ ­րեր ու­նի Բրեն­տա­նո­յի սահ­մա­նած դա­
տա­վճռի հետ, ե­րի­տա­սարդ Կաֆ­կան դարձ­նում է կեն­սա­կան գա­
ղա­փար։ «Ա­կանջ­նե­րիս մեջ,– կար­դ ում ենք «Օ­րագ­րե­րի» ա­ռ ա­ջին
գրա­ռ ում­նե­րում,– մշ­տա­պես նույն կանչն է. «Դե եկ, ան­տես դա­տա­
վոր»20։ Սա ուղ­ղա­կի առնչ­վում է ինչպես Մ. Ավ­րե­լ իո­սի «Ինքս ինձ
հետ» եր­կին, այնպես էլ Ֆ. Բ­րեն­տա­նո­յի փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յա­նը։ Կեն­
սա­կան սևե­ռ ուն գա­ղա­փա­րի է վե­րած­վում նաև կյան­քի ող­բեր­գ ա­
կան ըն­կա­լու­մը։ Այդ դրոշմն է կրում, ըստ Կաֆ­կա­յի, մարդ­կա­յին
կեն­սագ­րու­թ յունն առ­հա­սա­րակ իր բո­լոր ման­րա­մաս­նե­րով ու հատ­
ված­նե­րով հան­դ երձ՝ սկզբով, ըն­թ աց­քով և­ ա­վար­տով, բա­րո­յա­կան
ար­ժ եք­նե­րով ու փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յամբ։
Ի­րեն մատ­նե­լով ինք­նաքն­նու­թ յան և­ ինք­նա­ճա­նաչ­ման դժվա­
րու­թ յուն­նե­րին, իբրև մարդ իր հա­մար սահ­մա­նե­լով բա­րո­յա­կան
պա­տաս­խա­նատ­վու­թ յան և կա­տա­րե­լու­թ յան ան­խու­սա­փե­լ իու­թ յուն,
Կաֆ­կան փոր­ձում է հաս­կա­նալ կյան­քը, բայց որ­քան խո­րա­նում է
կեն­սա­կան գաղտ­նիք­նե­րի մեջ, այն­քան նրա հա­մար մե­ծ ա­նում է
գի­տակ­ցու­թ յան և­ ի­րա­կա­նու­թ յան միջև առ­կա խզու­մը։ Հենց դա էլ
դառ­նում է այն հիմ­քե­րից մե­կը, ո­րի վրա ստեղծ­վում են ոչ միայն
«Օ­րա­գ րե­րը», այլև Կաֆ­կա­յի ողջ գե­ղար­վես­տա­կան ար­ձա­կը։

Kafka, Fr., Briefe 1902-1924, Frankfurt/M, 1975, 27.

19

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 22.

20

15
 2. Գրական

Ինք­նա­ճա­նաչ­ման ծա­րա­վով կա­րե­լ ի է բա­ցատ­րել Կաֆ­կա­յի ան­

սո­վոր հե­տաքրք­րու­թ յու­նն ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան եր­կե­րի, ա­մեն
կար­գ ի կեն­սագ­րու­թ յուն­նե­րի և հի­շո­ղու­թ յուն­նե­րի հան­դ եպ։ Հա­վաս­
տի, փաս­տա­կան նյու­թ ե­րը նրա հա­մար ու­նեին առանձ­նա­հա­տուկ
ար­ժ եք։ Ա­նընդ­մեջ ծնվող հար­ցե­րին պա­տաս­խա­նել կա­րո­ղա­նա­լու
հա­մար Կաֆ­կա­յին անհ­րա­ժ եշտ էին ի­րա­կան կյան­քի օ­րի­նակ­ներ։
Նման հնա­ րա­ վո­
րու­թ յուն գրողի համար ըն­ ձեռ­նում են ոչ միայն
կենդանի շփումները, գրա­կան հա­վա­քույթ­ներն ու ըն­թ եր­ցում ­նե­րը,
Պրահա­յում հայտ­նի «Ար­գ ո» սրճա­րա­նի, տի­կին Ֆան­տա Բերտայի`
մտա­վո­րա­կան­նե­րի սա­լո­նի մի­ջա­վայ­րե­րը, այլև գրադարանները,
ա­ռ ա­տու­թ յու­նն ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան եր­կե­րի, որ կար­դ ում է ե­րի­
տա­սարդ Կաֆ­կան: Դրանք նրա ա­ռ աջ բա­ցում են ինք­նազն­նու­մի և
հա­մե­մա­տու­թ յուն­նե­րի լայ­նա­ծ ա­վալ դաշտ։ Հեբ­բե­լ ի, Ա­միե­լ ի, Բայ­
րո­նի, Գ­րիլ­պար­ցե­րի օ­րագ­րե­րը, Է­քեր­մա­նի «Զ­րույց­նե­րը», Գ­յո­թ եի,
Գրաբ­բեի նա­մակ­նե­րը, Շո­պեն­հաուե­րի, Դոս­տոևս­կու կեն­սագ­րու­
թյուն­նե­րն այդ շար­քի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի սոսկ մի մասն են։
Դ­րանց թվում են և­ ա­վե­լ ի նոր հե­ղ ի­նակ­նե­րը, ո­րոնց մա­սին խորհըր­
դա­ծ ու­թ յուն­նե­րով լիքն են օ­րագ­րա­յին է­ջե­րը. Լ. Տոլս­տոյ, Դի­քենս,
Ֆլո­բեր, Շոու…: Այս հե­ղ ի­նակ­նե­րը Կաֆ­կա­յի գրա­կան ու­սու­ցիչ­ներն
են՝ ա­մե­նից ա­ռ աջ ի­րենց կեն­սագ­րու­թ յուն­նե­րով։
Կաֆ­կան գրա­կան կենսագրությունների մեջ տես­նում է բա­րո­յա­
կան դաստիարակության, ինչ­պես նաև ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան մտա­
հղա­ցում ­նե­րի մեծ հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ։ Կեն­սա­կան յու­րա­քանչ­
յուր փաստ, որ վե­րա­բե­րում է մե­ծ ու­թ յուն­նե­րին, նրա հա­մար ար­դ են
մեծ ար­ժ եք է, ընդ ո­րում, կարևոր չէ նույ­նիսկ, թե ինչ­պի­սի փաստ։
Ան­գ ամ երկ­րոր­դ ա­կան, ան­կարևոր կեն­սագ­րա­կան փաս­տե­րը նրա
հա­մար ձեռք են բե­րում առանձ­նա­հա­տուկ կարևո­րու­թ յուն։ Ա­վե­
լին, նա ա­վե­լի շատ մեծ ու­շադ­րու­թ յուն է դարձ­նում հենց երկ­րոր­
դա­կան, ան­կարևոր ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րին՝ դրանց մեջ փոր­ձե­լով
տես­նել ոչ միայն հան­ճա­րի, այլև առ­հա­սա­րակ կյան­քի դրսևոր­ման
ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը։ Հան­ճար­նե­րի ստվեր­նե­րն ուղ­ղա­կի հետևում
են նրան։ Ն­րանց բնա­վո­րու­թ յան գծե­րը, ուժն ու թու­լու­թ յու­նը,

16
խոսքն ու կեն­ցա­ղ ը, կեն­սագ­րու­թ յուն­նե­րը ներ­կա­յաց­նե­լու կեր­պը և
բազմաթիվ այլ կող­մեր Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան հո­գ ե­բա­նու­
թյան վրա թող­նում են իրենց դրոշ­մը։
Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, Կաֆ­կա­յի գրա­կան ու­սու­ցիչ­նե­րի շար­քում
Վ.  Գ­յո­թ եի տե­ղ ը ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ է։ Այդ տե­ղ ը կարևո­րում է հատ­
կա­պես «Օ­րագ­րե­րի» առն­չու­թ յամբ։ Գ­յո­թ եի մարդ­կա­յին և ս­տեղ­
ծա­գ որ­ծ ա­կան կա­տա­րե­լու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան մեջ
հա­րու­ցում է ա­մե­նա­բազ­մազան տպա­վո­րու­թ յուն­ներ` հիաց­մուն­քից
մինչև խանդ, ծնրա­դ իր պաշ­տա­մուն­քից մինչև հու­սա­հատ թե­րա­
հա­վա­տու­թ յուն։ Կաֆ­կան ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան մեծ լիցք է ստա­ցել
հատ­կա­պես Գ­յո­թ եի օրագ­րե­րից, նա­մակ­նե­րից, «Բա­նաս­տեղ­ծ ու­
թյուն և ճշմար­տու­թ յուն» եր­կից, նրա հա­վա­սա­րակ­շիռ և հան­դ արտ
ինք­նա­նկար­նե­րից, ժա­մա­նա­կը և­ ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը ինք­նա­կեն­
սագ­րու­թ յան մեջ ամ­փո­փել կա­րո­ղա­նա­լու մեծ շնորհից:

3. Հոգեբանական

Ինչ­պես վկա­յում են կեն­սագ­րա­կան փաս­տե­րը, Պրահա­յի հա­

մալ­սա­րա­նում ու­սա­նե­լու տա­րի­նե­րը ե­ղել են շրջա­դ ար­ձա­յին Կաֆ­
կա­յի հո­գ ե­բա­նու­թ յան ձևա­վոր­ման և հա­րա­կից շատ խնդիր­նե­րի
առն­չու­թ յամբ։ Խո­սե­լով Կաֆ­կա­յի հո­գ ե­բա­նա­կան կեր­պա­րի մա­
սին, Պ.­ Կի­տա­տին գրում է. «Բո­լո­րը, ով­քեր հան­դ ի­պել են Ֆ­րանց
Կաֆ­կա­յին նրա պա­տա­նու­թ յան կամ հա­սուն տա­րի­քում, այն տպա­
վո­րու­թ յուն են ստա­ցել, կար­ծ ես թե նա շրջա­պատ­ված է ա­պակ­յա
պա­տով»21։ Այ­սինքն, Կաֆ­կան ապ­րում էր բո­լո­րի հետ, սա­կայն ոչ
մե­կի հետ էլ չէր ապ­րում։ Հո­գ ե­բա­նա­կան այն մի­ջա­վայ­րը, որ­տեղ
հա­սու­նա­նում էր Կաֆ­կա-գրո­ղ ը, լիքն էր անվս­տա­հու­թ յամբ, ազ­
գա­յին և մարդ­կա­յին օ­տա­րա­ց­մամբ, վա­խով և­ ան­տար­բե­րու­թ յամբ։
Դա դա­րաշրջա­նի դեմքն էր։ Ըն­տա­նի­քի, հատ­կա­պես հոր հետ ու­
նե­ցած մանր վե­ճե­րն աս­տի­ճա­նա­բար վե­րած­վում էին կա­յուն և­ ան­
հաշտ հա­կա­սու­թ յան։ Ի­րա­կա­նու­թ յու­նը և մի­ջա­վայ­րն ակն­հայ­տո­րեն
Կաֆ­կա­յի սրտով չէին։ Նա մի քա­նի ան­գ ամ ծրագ­րում է տե­ղա­փոխ­
վել Բեռ­լին կամ Մյուն­խեն՝ այլ կրթու­թ յուն ստա­նա­լու։ Այս ա­մե­նից
Citati, P., Die Verwandlungen eines Dichters, München, 1990, 7.
21

17
բա­ցի նրա մեջ խո­սում է նաև հրեա­կան կաս­կա­ծ ամ­տու­թ յունն ու
վա­խը։ «Անվս­տա­հու­թ յուն և­ ինք­նաքն­նու­թ յուն, դա­տավճ­ռ ի հրաշք
և­ ի­րե­րի խոր­թ ու­թ յուն, զար­մանք, ըն­կեր­նե­րի հան­դ եպ վե­հե­րոտ չա­
փա­վո­րու­թ յան ձգտում՝ ա­հա սա էր իրա­վա­բա­նու­թ յան ու­սա­նող­նե­
րի աշ­խար­հը,– ն­շում է Կ. Վա­գ են­բա­խը»22։ «Ես ոչ մե­կին չա­րիք չեմ
պատ­ճա­ռ ել, ոչ մե­կն ինձ չա­րիք չի պատ­ճա­ռ ել, բայց ոչ ոք ինձ օգ­նել
չի ուզում»,– կար­դ ում ենք այդ օ­րե­րին գրված ման­րա­պա­տում­նե­րից
մե­կում 23։
Այս պայ­ման­նե­րում Կաֆ­կա­յի (և­ ոչ միայն Կաֆ­կա­յի) հա­մար
կարևոր ի­մաստ է ստա­նում «հո­գ ե­բա­նա­կան ճեղ­քու­մի» կամ ել­քի
որո­նու­մը։ Այդ­պի­սին նրա հա­մար դառ­նում է գրե­լ ը։ Ձևա­վոր­վող
հա­կում­ներն ու ձիր­քե­րն ի­մաս­տա­վո­րվում են մի­միայն և բա­ցա­ռ ա­
պես գրե­լու հետ ու­նե­ցած առն­չու­թ յամբ։ Կաֆ­կա­յի հետ կա­տար­
վում է այն, ինչ Մ. Բախ­տի­նը բնո­րո­շում է հետև­յալ կերպ. «Զղ­ջու­
մը (սրտնե­ղու­թ յու­նը) հո­գ ե­բա­նա­կան ո­լոր­տից տե­ղա­փոխ­վում է
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ո­լորտ…»24։ Նա գտնում է մարդ­կանց հետ հա­
րա­բեր­վե­լու իր եղա­նա­կը: «Հ­նա­րա­վոր է` դու նկա­տել ես,– գ­րում է
Կաֆ­կան ըն­կե­րո­ջը 1903  թ. սեպ­տեմ­բե­րին,–­ որ ես այս ա­մառ մտա
երկ­նա­գ ույն հույ­սե­րով լի …­ ես ու­զում էի մի հար­վա­ծ ով ու­ժ ե­ղաց­նել
այն, ինչ իմ կար­ծ ի­քով կա իմ մեջ»25։ «Աստ­ված չի կա­մե­նում, որ ես
գրեմ,– խոս­տո­վա­նում է Կաֆ­կան մեկ այլ նա­մա­կում,–­իսկ ես պետք
է գրեմ … Որ­քան ու­ժ եր եմ ես կենտ­րո­նաց­րել այն փայ­տի վրա, ո­րից
կա­րող է կա­նաչ ծառ ա­ճել»26։ Ըստ Կաֆ­կա­յի, երբ մար­դ իկ գրում
են ի­րար, նրանց միջև ձգվում է ան­տե­սա­նե­լի պա­րան, որից կախ­
վե­լով՝ նրանք կա­րող են խու­սա­փել դժոխ­քի ան­դ ունդ ընկ­նե­լուց27։
Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ա­կունք­նե­րը թաղ­ված են 1897-98 թթ.
մեջ, սա­կայն մինչև «Օ­րագ­րե­րը» գրված գոր­ծ ե­րից պահ­պան­վել է
շատ քիչ բան։ Եվ ե­թ ե ա­ռ ա­ջին պատմ­վածք­ներն ու նա­մակ­նե­րը,
իբրև արդ­յունք «հո­գ ե­բա­նա­կան ճեղ­քու­մի», միայն ուր­վագ­ծ ում են
22
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 46.
23
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 9:
24
Бахтин, М., Эстетика словесного творчества, М, 1986, 131.
25
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т. З, М, 1995, 77.
26
Նույն տեղում, 85:
27
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т. З, М, 1995, 80:
18
Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան դի­մա­գ ի­ծ ը, ա­պա «Օ­րագ­րերում» ար­
դեն այդ ուր­վագ­ծ ե­րը հան­դ ես են գա­լ իս իբրև բնա­վո­րու­թ յուն։
Կաֆ­կա­յի հա­մար գրե­լ ը (միև­նույն է՝ նա­մակ, թե օ­րա­գ իր, պատմ­
վածք, թե վեպ) վե­րած­վում է ոչ թե սոսկ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան, այլ գո­
յա­բա­նա­կան ի­րո­ղու­թ յան։ 1910  թ. դեկ­տեմ­բե­րի 16-ին, երբ Կաֆ­կան
«Օրագ­րե­րում» ու­ներ ըն­դ ա­մե­նը մի քա­նի էջ և­ ապ­րում էր շա­րադ­
րան­քն ա­ռ աջ տա­նե­լու լուրջ կաս­կած­ներ, կա­տա­րում է հետև­յալ
գրա­ռ ու­մը. «Ես այլևս չեմ մո­ռ ա­նա օ­րա­գ իրս։ Ես պետք է դի­մադ­րեմ
ինչ­պես հարկն է, քան­զ ի միայն օ­րագ­րե­րում կա­րող եմ դա ա­նել։
Հա­ճույ­քով կու­զե­նա­յի բա­ցատ­րել եր­ջան­կու­թ յան զգա­ցու­մը, որ ու­
նե­նում եմ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ, ինչ­պես այժմ։ Ի­րոք, այն կար­
ծես փրփրուն գի­նի լի­նի, որն ինձ ամ­բող­ջո­վ ին ո­ղո­ղում է թեթև ու
հա­ճե­լ ի ակն­թ արթ­նե­րով և ներ­շնչում ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­ներ, որոնց
բա­ցա­կա­յու­թ յան մա­սին ես ա­մեն ակն­թ արթ, ինչ­պես որ հի­մա, հա­
մոզ­վում եմ հաս­տա­տա­պես»28։
Սա Կաֆ­կա­յի այն հազ­վա­դ եպ գրա­ռ ում­նե­րից է, որ­տեղ գրո­ղ ը
խո­սում է եր­ջան­կու­թ յան զգաց­ման մա­սին։ Դժ­վար չէ են­թ ադ­րել, որ
այն կապ­ված է գրե­լու և մաս­նա­վո­րա­պես «Օրագ­րե­րի» ծննդի հետ։

1.2. «ՕՐԱԳՐԵՐԻ» ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ

Կաֆ­կա­յի «Օ­ր ագ­ր ե­րը» ու­նեն հա­մ ադ­ր ա­կ ան կա­ռ ուց­վածք։ Դա
պայ­մ ա­նա­վոր­ված է հե­ղ ի­նա­կի այս եր­կ ում դրված գոր­ծ առ ­նա­
կան նպա­տ ակ­նե­րի եր­կա­կիու ­թ յամբ։ Դ ­ր ա հետևան­ք ով ստեղծ ­վել
է ոչ միայն ինք­նա­կեն­ս ագ ­ր ա­կան, այլև գե­ղար­վես­տ ա­կան փաս­
տա­թ ուղթ։ Թեև այս նպա­տ ակ­նե­րից ա­ռ աջ­նա­յի­ն ը, ինչ­պ ես նշում
է «Kindler»-ի մեկ­նա­բ ա­ն ը, ե­ղել է «ի­ր ա­դ ար­ձու ­թ յուն­նե­րի շտե­մ ա­
րան լի­նե­լ ը»29, սա­կայն գրա­կան նյու­թ ե­րի ա­ն ընդ­հ ատ ներ­մ ու­ծ ու­
մը ո­ր ո­շ ա­կիո­րեն փո­խ ում է դրանց դեմ­ք ը։ Դա­ս ա­կան պատ­կե­
րա­ց ում ­նե­րին հա­մ ա­պ ա­տ աս­խ ան, այ­ս ինքն՝ միա­տ արր, օ­ր ա­գ իր
ու­նե­նա­լու գրո­ղ ի մտա­հ ա­ղա­ց ու­մ ը, որ ինչ-որ չա­փ ով նկա­տ ե­լ ի
է սկզբնա­կան գրա­ռ ու­մ նե­ր ում, աս­տ ի­ճա­նա­բ ար տե­ղ ի է տա­լ իս

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 20.

28

Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92, 9, 51.

29

19
խա­ռ ը գրե­լաո ­ճին, այն է՝ ինք­նա­կեն­ս ագ ­ր ա­կան և գ ­ր ա­կան նյու ­թ ե­
րի հա­մ ա­տ եղ­մ ա­ն ը։ Գոր­ծ առ­նա­կան նպա­տ ակ­նե­րի այս եր­կա­կիու­
թյու­ն ը հան­գ եց­ն ում է երկ­շ եր­տ ու ­թ յան, որ դրսևոր­վում է կա­ռ ուց­
ված­ք ի գրե­թ ե բո­լոր մա­կար­դ ակ­նե­ր ում, տեքս­տ ա­յին (փաս­տ ա­կան
և մ­տ ահ­ղաց­ված տեքս­տ ե­րի), ժան­ր ա­յին (օ­ր ագ ­րի և գե­ղար­վես­
տա­կան ար­ձա­կի), հո­գ ե­բ ա­նա­կան (գոր­ծ ու­նեու­թ յան և հու­զաի­
մա ­ց ա­կան ապ­ր ում ­նե­րի), բո­վան­դ ա­կա­յին (ներ­ք ին և­ ար­տ ա­ք ին
կեն­ս ագ ­ր ու ­թ յուն­նե­րի), ո ­ճա­կան (գործ ­նա­կան և գե­ղար­վես­տ ա­կան
ո­ճե­րի) հա­մադր­մ ան ձևով։
Այս հան­գ ա­ման­քը «Օ­րագ­րե­րին» հա­ղոր­դ ում է յու­րա­հա­տուկ
բնույթ և թե­լադ­րում մո­տե­ցում ­նե­րի տար­բե­րա­կում։ Ե­թ ե բուն օ­րագ­
րե­րի մա­սով դրանք կապ­վում են ա­վան­դ ույ­թ ի հետ (պահ­պան­ված
են դա­սա­կան մի շարք սկզբունք­ներ ժա­մա­նա­կագ­րա­կան հա­ջոր­
դայ­նու­թ յուն, գրառ­ման և գ­րառ­վող նյու­թ ի հա­մա­ժ ա­մա­նա­կու­թ յուն
և ներ­կա­յաց­նում են ժան­րի գո­յա­բա­նա­կան­– անձ­նա­կան են­թ ա­
տեքս­տը (Ա­միել, Կ­յեր­կե­գ որ), ա­պա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան նյու­թ ե­րի
ընդգրկ­ման ա­ռ ու­մով գրե­թ ե նո­րու­թ յուն են։
«Օ­րագ­րե­րում» կա­ռ ուց­ված­քա­յին յու­րա­քանչ ­յուր տարր, յու­րա­
քանչ­յուր միա­վոր ծա­ռ ա­յում է եր­կի գոր­ծ առ­նա­կան նպա­տակ­նե­րի
հե­ղ ի­նա­կի ինք­նա­ճա­նաչ­ման և­ ինք­նար­տա­հայտ­ման կազ­մա­կերպ­
մա­նը։ Դա վե­րա­բեր­վում է նշված մա­կար­դ ակ­նե­րում կա­ռ ուց­ված­
քա­յին հիմ ­նա­կան տար­րե­րին։ Հո­գ ե­բա­նա­կան մա­կար­դ ա­կում, օ­րի­
նակ, դրանք գլխա­վո­րա­պես կապ­վում են գրո­ղ ի ոչ թե գործ­նա­կան
հատ­կա­նիշ­նե­րի դրսևոր­ման հետ (­Կաֆ­կան գոր­ծ ու­նեու­թ յան մարդ
չէր), այլ հո­գ եմ­տա­վոր ըն­կա­լում­նե­րի և­ ապ­րում­նե­րի (հի­շո­ղու­թ յուն,
խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն, տա­ռ ա­պանք, վախ, եր­կատ­վա­ծ ու­թ յուն, հու­սա­
հա­տու­թ յուն և­ այլն)։ Աս­վա­ծ ը վե­րա­բե­րում է նաև տա­րա­ծ ու­թ յան
և հատ­կա­պես ժա­մա­նա­կա­յին դրսևոր­ման ձևե­րին, ո­րոն­ցով հա­
րուստ են «Օ­րագ­րե­րը»։ Ժամանակի և տա­րա­ծ ու­թ յան ձևե­րն այս­
տեղ փաս­տո­րեն միմ­յանց հատ­վող այն ա­ռ անց­քա­յին գծերն են,
ո­րոնց հատ­ման կե­տում մշտա­պես գտնվե­լով, Կաֆ­կան ստեղ­ծ ում
է օ­րագ­րա­յին իր հյուս­ված­քը։
Ա­ռ ա­վել ման­րա­մաս­նո­րեն կանգ առ­նենք տեքս­տա­յին և բո­վան­
դա­կա­յին կա­ռ ուց­վածք­նե­րի վրա։

20
 «Օ­րագ­րե­րի» կա­ռ ուց­ված­քա­յին ամ­բող ­ջա­կա­նու­թ յան պահ­պան­
ման, սահ­ման­նե­րի ճշգրտման, ժա­մա­նա­կա­յին հա­ջոր­դ ա­կա­նու­
թյան և­ այլ տար­րե­րի վե­րա­կանգն­ման ուղ­ղու­թ յամբ զգա­լ ի աշ­խա­
տանք է կա­տար­վել հրա­տա­րա­կիչ­նե­րի կող­մից։ Սկզբ­նա­կան հրա­
տա­րա­կու­թ յուն­նե­րում հրա­տա­րակ­չա­կան և բ­նագ­րա­յին տեքս­տե­րի
խզու­մը, ինչ­պես նաև ժա­մա­նա­կա­յին չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­
թյու­նը ստի­պել է դրանց հրա­տա­րակ­մա­նը անդ­րա­դ առ­նալ վերս­
տին, ո­րի հետևան­քով այ­սօր գեր­մա­նե­րե­նով առ­կա է «Օ­րագ­րե­րի»
տեքս­տա­յին երեք հիմ ­նա­կան տար­բե­րակ։
1937  թ. ա­ռ ա­ջին հրա­տա­րա­կու­թ յու­նը, որն ի­րա­կանաց­վեց
Մ.  Բ­րո­դ ի կող­մից, ա­ռ ա­ջի­նը լի­նե­լով, շատ հե­ռ ու էր բնագ­րա­յին ամ­
բող ­ջա­կա­նու­թ յու­նից, ուս­տի այ­սօր դուրս է գի­տա­կան շրջա­նա­ռ ու­
թյու­նից և­ ու­նի սոսկ պատ­մա­կան ար­ժ եք։
1951 թ. Մ. Բ­րո­դ ը «Օ­րագ­րե­րը» հրա­տա­րա­կեց ա­ռ ա­վել ամ­բող­
ջա­կան տեքս­տով: Այս ան­գ ամ, ինչ­պես վկա­յում է հրա­տա­րա­կի­չը,
«նրա նպա­տա­կը ե­ղել է բո­լոր գրա­ռ ում­նե­րը ներ­կա­յաց­նել այն­պի­սի
ճշգրտու­թ յամբ, ո­րը հնա­րա­վոր է այ­սօր, նրա մահ­վա­նից քա­ռ որդ
դար անց»30։ Մ. Բ­րո­դ ը գնա­ցել է, Օ­րագ­րե­րը ա­վե­լորդ, ոչ էա­կան և­ ոչ
բնո­րոշ տար­րե­րից ա­զա­տե­լու ճա­նա­պար­հով։ Բ­նագ­րե­րից կրճատ­
վել են ա­ռ ան­ձին բա­ռ եր, ար­տա­հայ­տու­թ յուն­ներ, տար­բե­րակ­ներ։
Մի շարք դեպ­քե­րում դուրս են թողն­վել խիստ անձ­նա­կան, ինչ­պես
նաև քննա­դ ա­տա­կան բնույ­թ ի առանձին գրա­ռ ում ­ներ, ո­րոնք պա­
րու­նա­կել են այս կամ այն ան­ձի հաս­ցեին վի­րա­վո­րանք և նա­խա­
տես­ված չեն ե­ղել բաց հրա­տա­րա­կու­թ յան հա­մար։ Թեև դա խո­շոր
քայլ էր «Օ­րագ­րե­րի» հրա­տա­րա­կու­թ յան ճա­նա­պար­հին, այ­նուա­մե­
նայ­նիվ, Մ. Բ­րո­դ ի մո­տե­ցում­նե­րը հան­գ եց­րել են շե­ղում­նե­րի և կա­
ռուց­ված­քի ո­րո­շա­կի ա­ղա­վաղ­ման։ «Բ­րո­դ ը,– նկատում է Գ. Գուն­
տեր­մա­նը,– կա­տա­րել է… շատ նշա­նա­կա­լ ի կրճա­տում ­ներ»31։
1990  թ. «Օ­րագ­րե­րը» լույս տե­սան եր­րորդ՝ ամբողջական
հրա­տա­րա­կու­թ յամբ (հրա­տա­րա­կիչ­ներ՝ Հ. Գ.­Կոխ, Մ. Մ­յուլ­լեր,
Մ. Պասլեյ)։

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 455.

30

Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,

31

1991, 149.
21
 Վեր­ջին հրա­տա­րա­կու­թ յուն­նե­րը, զերծ լի­նե­լով որևէ պայ­մա­նա­
կա­նու­թ յու­նից, գոր­ծ առ­նա­կան իր բնույ­թ ին հա­մա­պա­տաս­խան (ըն­
թեր­ցո­ղա­կան, գի­տա­կան) հա­մար­վում է կա­տար­յալ։
Տա­րա­սեռ, այ­սինքն՝ մտահ­ղաց­ման և փաս­տա­կան տեքս­տե­րի
իրար կողք-կող ­քի գտնվե­լ ը, մշտա­պես միմ­յանց հա­ջոր­դ ե­լ ը «Օ­րագ­
րե­րին» հա­ղոր­դ ում են ժա­մա­նա­կա­յին և տա­րա­ծ ա­կան կտրտվա­
ծու­թ յուն ու տա­րե­րայ­նու­թ յուն։
Ինչ­պես հայտ­նի է, Կաֆ­կա­յի «Օ­րագ­րե­րի» բնագ­րե­րն ամ­փոփ­
ված են տաս­ներ­կու քա­ռ ա­ծ ալ և­ եր­կու հա­վա­քա­ծ ու (Konvolute) տետ­
րե­րում։ Մ. Բ­րո­դ ի և Ֆ. Բայս­նե­րի կար­ծ ի­քով այդ տետ­րե­րի քա­նա­կը
տաս­նե­րեքն է32։ Ֆ.­ Բայս­ներն ա­ռ ա­ջար­կում է «Օ­րագ­րե­րում» ընդ­
գրկել նաև «Oktavheft» կոչ­վող ութ տետ­րե­րը, ո­րոն­ցից «Օ­րագ­րե­
րին» իրոք շատ բան է ան­ցել33։ Ֆ. Վել­չը վկա­յում է, որ նա­խա­պես
«Օ­րագ­րե­րի» բնագ­րա­յին տեքս­տե­րում գտնվել են նաև «Ա­ֆո­րիզմ­
նե­րը», ո­րոնք Կաֆ­կան ժա­մա­նա­կին օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րից
դուրս է հա­նել և շա­րադ­րել ա­ռ ան­ձին թղթե­րի վրա34։ «Կաֆ­կա­յի
ձե­ռ ա­գ ի­րը,– գ­րում է Մ. Բ­րո­դ ը,–­ որ ա­ռ ա­ջին տետ­րե­րում (նե­րառ­յալ
մինչև ու­թ ե­րոր­դ ը) խո­շոր է և վա­յել­չա­գ ե­ղո­րեն գրա­վ իչ, հե­տա­գ ա­
յում դառ­նում է մանր ու փշոտ»35։
Ա­վար­տուն բո­լոր պատմ­վածք­նե­րը, հատ­ված­նե­րը և ման­րա­պա­
տում­նե­րից շա­տե­րը դուրս են մնա­ցել 1951  թ. հրա­տա­րա­կու­թ յան
տեքս­տից, իսկ 1990  թ. հրա­տա­րա­կու­թ յու­նում դրանք պահ­պան­վել
են ամ­բող ­ջու­թ յամբ 36։
«Օ­րագ­րե­րի» ընդ­հա­նուր կա­ռ ուց­ված­քից դուրս են մնա­ցել նաև
«Ճա­նա­պար­հոր­դ ա­կան օ­րագ­րե­րը»։ Դա ու­նի իր հիմ­նա­վո­րու­մը,
վեր­ջին­ներս ի­րենց հնչե­րան­գ ով հա­մա­հունչ չեն «Օ­րագ­րե­րի» տրա­
մադ­րու­թ յա­նը։ Ե­թ ե «Օ­րագ­րե­րում» ­Կաֆ­կան տա­ռ ա­պող է, ապա
«Ճա­նա­պար­հոր­դ ա­կան օ­րագ­րե­րում» կեն­սա­խինդ է և շփվող։

32
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 456.
33
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 6-7.
34
Weltsch, F., Religion und Humor im Leben und Werk Fr. Kafkas, Berlin, 1957, 67.
35
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 457.
36
Մ. Բրոդը, հավանաբար, հետևել է Կաֆկայի օրինակին, որն օրա­գրա­յին
տետ­րերից վերցնում էր առանձին գործեր և հրապարակում:
22
 Առ­հա­սա­րակ, օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րի ա­մե­նա­բե­ղուն շրջա­
նը 1911-16 թթ. ժա­մա­նա­կա­հատ­վածն է։ Դա նաև Կաֆ­կա­յի ստեղ­
ծա­գ որ­ծ ա­կան ա­մե­նա­բե­ղուն փուլն է։ Ե­թ ե 1911-16  թթ. ըն­թ աց­քում
նա գրում է օ­րագ­րա­յին շուրջ 350 էջ, ա­պա 1917-23 թթ.՝ միայն 70։
1919  թ. հա­մար կան միայն 40 տող գրա­ռ ու­մ ներ, իսկ 1918 թ. գրա­
ռում ­ներ առ­հա­սա­րակ բա­ցա­կա­յում են։
«Օ­րագ­րե­րում» առ­կա են սկզբուն­քո­րեն միմ­յանցից տար­բեր եր­
կու տի­պի` փաս­տա­կան և մ­տահ­ղաց­ված տեքս­տեր։
Փաս­տա­կան տեքս­տե­րը կա­րե­լ ի է բա­ժ ա­նել երեք խմբի։

1. Ն­կա­րագ­րա­կան տեքս­տեր

Դ­ր անք այն տեքս­տ երն են, ո­ր ոն­ց ում հե­ղ ի­ն ա­կ ը, օ­ր ագ­ր ա­
յին ես-ի տե­ս անկ ­յ ու­ն ից, դի­տ ում, նկա­ր ագ­ր ում է երևույթ­ն ե­ր ը,
մարդ­կ անց.
«Տան­տի­րու­հու պու­դ ե­լ ը, որ նստում է ներքևում սան­դ ուղ­քի աս­
տի­ճան­նե­րից մե­կին և­ ա­կանջ դնում չոր­րորդ հար­կից սկսվող իմ
ոտ­նա­ձայ­ննե­րին, ու­շա­դ իր դի­տում է, երբ մո­տե­նում եմ, և նա­յում
հետևիցս, երբ փախ­չում եմ։ Հա­վա­տար­մու­թ յան հա­ճե­լ ի զգա­ցում,
քան­զ ի ինձ չի վա­խեց­նում, այլ առ­նում է սո­վո­րա­կան տան ու նրա
աղ­մու­կի մեջ»37։
Հա­ճախ նկա­րագ­րու­թ յան նյութ դառ­նում է ի­րա­վ ի­ճա­կը.
«Կեց­ված­քը խա­նու­թ ում՝ այն ե­րե­կո­յան փա­կե­լուց քիչ առաջ,
ձեռ­քե­րը տա­բա­տի գրպա­նում, փոքր-ինչ կո­րա­ցած, կա­մա­րի խոր­
քից լայն բաց­ված դռան մի­ջով հրա­պա­րա­կին նա­յե­լ ը։ Ծա­ռ ա­յող­
նե­րի հոգ­նած շար­ժ ում­նե­րը ա­մե­նու­րեք սե­ղան­նե­րի հետևում։ Կա­
պոց­նե­րից մե­կի կա­պե­րը թեթևա­կի ձգե­լ ը, մի քա­նի տու­փե­րի ան­
գի­տակ­ցո­րեն փո­շուց մաք­րե­լ ը, փա­թ եթ­նե­րի թղթերն ի­րար վրա
դար­սե­լ ը»38:

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 210.

37

Նույն տեղում, 240:

38

23
 2. Պատմողական տեքստեր

Ս­րանք հե­ղ ի­նա­կի հետ կա­տար­ված ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի, դեպ­

քե­րի մա­սին գրա­ռ ում ­ներն են։
«Իմ այ­ցե­լու­թ յու­նը դոկ­տոր Շ­թ այ­նե­րին։
Մի տի­կին ար­դ են սպա­սում է (վերևում, Վիկ­տո­րիա հյու­րա­նո­
ցի երկ­րորդ հար­կում, Յունգ­մանշտ­րաս­սեի վրա), բայց հա­մա­ռ ո­րեն
խնդրում է ինձ՝ ներս մտնել ի­րե­նից ա­ռ աջ։ Մենք սպա­սում ենք։ Գա­
լիս է քար­տու­ղա­րու­հին և հու­սադ­րում մեզ։ Մի­ջանց­քում տես­նում
եմ նրան։ Հենց նույն պա­հին էլ նա մո­տե­նում է մեզ՝ կի­սով չափ
ա­ռ աջ պար­զած ձեռ­քե­րը։ Տի­կի­նը բա­ցատր­ում է, որ առջևում ես եմ
կանգ­նած ե­ղել։ Եվ ես գնում եմ Շթայների հետևից, նա ա­ռ աջ­նոր­
դում է ինձ իր սեն­յա­կը»39։
Եր­բեմն պատ­մո­ղա­կան տեքս­տե­րի նյութ է դառ­նում ոչ թե մեկ
իրա­դ ար­ձու­թ յուն, այլ հե­ղ ի­նա­կի ապ­րած ամ­բողջ օ­րը՝ կա­տար­ված
ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի թվար­կ­մամբ.
«Նա­խա­ճաշ­յա ժամ։ Մինչև տասն­մեկն անց ե­րե­սու­նը՝ ան­կող­
նում։ Ըն­թ աց­քը մտքե­րի, որ ձևա­վոր­վում են դան­դ ա­ղո­րեն և­ ան­
հա­վա­տա­լ ի կեր­պով ամ­րա­նում։ Ճաշից հե­տո կար­դ ա­ցի (Գո­գ ոլ,
քնա­րեր­գ ու­թ յան մա­սին հոդ­վա­ծ ը)։ Ե­րե­կո­յան զբո­սանք։ Մա­սամբ
ա­ռ ա­վոտ­յան մտքե­րի ազ­դ ե­ցու­թ յան տակ, որոնք հա­մառ էին, բայց
կաս­կա­ծ ա­հա­րույց։ Նս­տե­ցի Խո­տե­կի պու­րա­կում։ Պրահա­յի ա­մե­
նա­գ ե­ղե­ցիկ վայրն է։ Թռ­չուն­նե­րի եր­գ ը, ամ­րո­ցը՝ սրա­հով, հին ծա­
ռե­րը՝ ան­ցած տար­վա սա­ղար­թ ով, կի­սա­մու­թ ը։ Հե­տո ե­կավ Օտտ­
լան՝ Դ-ի հետ» 40:
Միշտ չէ, որ պատ­մո­ղա­կան տեքս­տե­րում ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը
կա­տար­վում են հե­ղ ի­նա­կի հետ՝
«Հարևա­նի ծխնե­լույ­զ ից դուրս ե­կավ մի թռչուն, կպավ ծխնե­լույ­
զի եզ­րին, նա­յեց շուրջ­բո­լո­րը, ձգվեց ու թռավ։ Սո­վո­րա­կան թռչուն­
նե­րը ծխնե­լույ­զ ից չեն հայտն­վում։ Ա­ռ ա­ջին հար­կի մի պա­տու­հա­նից
դե­պի եր­կինք նա­յեց մի աղ­ջիկ, տե­սավ թռչնա­կին, որ բարձր թռչում
էր և կան­չեց. «Այն­տեղ է նա, ա­րագ, այն­տեղ է նա»։ Եվ ար­դ են եր­կու

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 38:

39

Նույն տեղում, 290:

40

24
երե­խա մղվում են նրա կող­մը` նա­յե­լու թռչնա­կին» 41։ Տեքս­տա­յին այս
խմբի մեջ պետք է ա­ռ անձ­նաց­նել նաև հե­ղ ի­նա­կի գրա­ռ ում­նե­րը սե­
փա­կան ե­րազ­նե­րի մա­սին։ Դ­րանց թի­վ ը հաս­նում է 23-ի։

3. Ինքնաքննական-բացատրական տեքստեր

Սրանք այն գրա­ռ ում ­նե­րն են, ո­րոն­ցում ար­տա­հայ­տու­թ յուն են

գտնում հե­ղ ի­նա­կա­յին ես-ի ինք­նաա­նդրա­դ ար­ձում ­նե­րը։ Ն­ման
գրա­ռ ում­նե­րի ծա­վա­լ ը «Օ­րագ­րե­րում» չա­փա­զանց մեծ է։ Դա հնա­
րա­վո­րու­թ յուն է տա­լ իս այս խմբի գրա­ռ ում­նե­րը բա­ժ ա­նել մի քա­
նի են­թ ախմ­բի։ Ա­մե­նից ա­վե­լ ի աչ­քի են ընկ­նում այն գրա­ռ ում­նե­րը,
որոն­ցում հե­ղ ի­նա­կն ան­մի­ջա­կա­նո­րեն խո­սում է իր վի­ճա­կի մա­սին։
Կաֆ­կան հա­ճախ է վեր­լու­ծ ում իր նե­րաշ­խար­հը, ցան­կա­նում հաս­
կա­նալ ոգևո­րու­թ յան, տագ­նա­պի, վա­խի, և հույ­սի իր ապ­րում­նե­
րը, որոնք մեծ մա­սամբ կապ­ված են գրե­լու ըն­դ ու­նա­կու­թ յան կամ
ա­նըն­դ ու­նա­կու­թ յան հետ։ Կաֆ­կա­յի շատ տեքս­տեր մեկ­նա­բա­նում
են հե­ղ ի­նա­կի գրա­կան ար­տադ­րան­քը.
«Ճա­ն ա­պ ար­հ որ­դ ու­թ յան մա­ս ին գրա­ռ ում ­ն ե­ր ը կա­տ ա­ր ե­ց ի
մեկ այլ տետ­ր ում։ Ձա­խ ող­վ ած աշ­խ ա­տ անք­ն եր եմ սկսել։ Բայց
ես չեմ հանձն­վ ում՝ չնա­յ ած անք­ն ու ­թ յա­ն ը, գլխա ­ց ա­վ ին, ընդ­
հա­ն ուր թու ­լ ու ­թ յա­ն ը։ Չէ՞ որ դրա հա­մ ար անհ­ր ա ­ժ եշտ ե­ղ ան իմ
կեն­ս ա­կ ան վեր­ջ ին ու ­ժ ե­ր ը։ Ես գա­լ իս եմ այն եզ ­ր ա­կ ա ­ց ու ­թ յան,
որ մարդ­կ ան­ց ից չեմ խու­ս ա­փ ում նրա հա­մ ար, որ հան­գ իստ ապ­
րեմ, այլ նրա, որ հան­գ իստ մեռ­ն եմ։ Բայց ես դեռ պաշտ­պ ան­
վե­լու եմ։ Իմ տրա­մ ադ­ր ու­թ յան տակ է մի ամ­բ ող ջ ա­մ իս ա­ռ անց
տնօ­ր ե­ն ի» 42 ։
Այս կարգի ա­ռ ան­ձին գրառում­ներ ներ­կա­յաց­նում են բնու­թ ագ­
րում ­ներ, ո­րոն­ցում վե­րա­ցա­կան խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րը կապ­վում
են ո­րո­շա­կի, ի­րա­կան հան­գ ա­մանք­նե­րի հետ.
«Իմ անվր­ դ ով քայլ­ ք ը, մինչ­
դ եռ խփում են քուն­ ք երս և
գլխիս թեթևո­րեն հար­վա­ծ ող ճյուղն ան­գ ամ ա­մ ե­նատ­հ աճ

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 316:

41

Նույն տեղում, 259:

42

25
զգաց­ մ ունք­ներն է ա­ ռ ա­
ջ աց­
ն ում։ Ես հան­ գ իստ եմ, վստահ եմ՝
հան­գ իստ են նաև մյուս­նե­րը, բայց ինչ-որ հա­կա­ռ ակ ծայ­րից» 43։
«Օ­րագ­րե­րում» տեքս­տե­րի մյուս տի­պը մտահ­ղաց­ված գրա­ռ ում­
ներն են։ Դա գե­ղար­վես­տա­կան տեքս­տե­րի ամ­բող­ջու­թ յունն է, որը
կա­րե­լ ի է բա­ժ ա­նել ե­րեք խմբի։
1. Ա­զատ տեքս­տեր, ո­րոնք ու­նեն օ­րագ­րա­յին մշտա­կան գրան­
ցում և պատ­կա­նե­լությու­նը Կաֆ­կա­յի որևէ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յա­
նը դեռևս ճշտված չէ։ Փաս­տո­րեն դա գրա­ռ ում­նե­րի այն ամ­բողջ
զանգ­վածն է, ո­րին ա­մե­նից ա­վե­լ ի է հա­մա­պա­տաս­խա­նում Մ.
Բ­րո­դ ի «անմ­շակ մար­մար» բնո­րո­շու­մը։ Կի­սա­վարտ այս գոր­ծ ե­րը,
ո­րոնց ար­ժ ե­քը հենց կի­սա­վար­տու­թ յունն ու հատ­վա­ծ այ­նու­թ յունն է,
«Օ­րագ­րե­րին» հա­ղոր­դ ում են ման­րան­կար­չու­թ յա­նը յու­րա­հա­տուկ
գե­ղեց­կու­թ յուն­ներ.
«Մի հաղ­թ ան­դ ամ մարդ, մինչև ոտ­քե­րը հաս­նող վե­րար­կու հա­
գած, գար­նա­նա­յին մի ցուրտ ա­ռ ա­վոտ, ժա­մը 5-ի մոտ, բռունց­քով
ծե­ծ ում էր փոք­րիկ խրճի­թ ի դու­ռ ը, ո­րը կանգ­նած էր մերկ, բլրա­շատ
մի վայ­րում: Բ­ռ ունց­քի յու­րա­քանչ­յուր հար­վա­ծ ից հե­տո նա ա­կանջ
էր դնում, իսկ խրճի­թ ում լռու­թ յուն էր» 44։ Ա­ռ անց այս քան­դ ակ-պատ­
կեր­նե­րի, ո­րոնք սեր­տո­րեն ներհյուսվել են գրա­ռ ում­նե­րի ընդ­հա­
նուր շղթա­յին, դժվար է պատ­կե­րաց­նել «Օ­րագ­րե­րի» կա­ռ ուց­վածքը։
2. Մ­շակ­ման փու­լում գտնվող տեքս­տեր, ո­րոնք հայտ­նի
պատմվածք­նե­րի, ման­րա­պա­տում ­նե­րի և վե­պե­րի հատ­ված­ներ
կամ նախ­նա­կան ուր­վագ­ծ եր են։
3. Ա­վարտ­ված գե­ղար­վես­տա­կան տեքս­տեր, ո­րոնք հա­մե­մա­
տա­բար քիչ թիվ են կազ­մում։
Մ­տահ­ղաց­ված, այ­սինքն, գե­ղար­վես­տա­կան տեքս­տե­րի ամ­բող­
ջու­թ յան մա­սին ա­ռ ա­վել ման­րա­մասն խոսք կլի­նի ստորև։
Տեքս­տա­յին կա­ռ ուց­ված­քին թեև ինչ-որ չա­փով մոտ, այ­նուա­մե­
նայ­նիվ այլ խնդիր­ներ և մո­տե­ցում­ներ է ա­ռ ա­ջադ­րում «Օրագ­րե­րի»
բո­վան­դ ա­կա­յին կա­ռ ուց­ված­քը։ Այս մա­կար­դ ա­կում, բնա­կա­նա­բար,
հիմ ­նա­կա­նը Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յան ամ­բող ­ջա­կա­նու­թ յունն է,
նրա էու­թ յան դրսևոր­ման տա­րա­ծ ա­ժ ա­մա­նա­կա­յին ման­րա­մաս­ներն

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 252.

43

Նույն տեղում, 192:

44

26
ու ըն­թ աց­քը։ Տե­սա­նե­լ ի է Կաֆ­կա­յի ինք­նու­թ յան (հե­ղ ի­նա­կային
ես-ի) դրսևոր­ման եր­կու՝ ար­տա­քին և ներ­քին տար­բե­րակ­ներ։ Այս
ա­ռ ու­մով «Օ­րագ­րե­րի» կա­ռ ուց­ված­քի այն պատ­կե­րը, ո­րը ներ­կա­
յաց­նում է Հ. Կոր­տը («…ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ուր­վագ­ծ եր, էս­քիզ­ներ,
հատ­ված­ներ, տեքս­տե­րի սկզբնա­մա­սեր, նա­մակ­նե­րի հա­մա­ռ ո­
տագ­րու­թ յուն­ներ, ի­րա­դ ար­ձա­յին փաս­տեր, դիե­տիկ ծրագ­րեր և­ այլ
ա­մեն կար­գ ի գրա­ռ ում ­ներ…» 45, կա­րե­լ ի է տրո­հել եր­կու հիմ­նա­կան
մա­սի` գրա­ռ ում­ներ, ո­րոնք ներ­կա­յաց­նում են հե­ղ ի­նա­կի ար­տա­քին
կեն­սագ­րու­թ յու­նը, և գ­րա­ռ ում­ներ, ո­րոնք ներ­կա­յաց­նում են հե­ղ ի­
նա­կի ներ­քին կեն­սագ­րու­թ յու­նը։ Քա­նի որ ար­տա­քին աշ­խար­հի
հետ գրո­ղ ի առն­չու­թ յուն­նե­րը աչ­քի չեն ընկ­նում հա­րուստ ի­րա­դ ար­
ձու­թ յուն­նե­րով, ուս­տի նրա ինք­նու­թ յան բա­ցա­հայտ­ման հիմ ­նա­կան
ծան­րու­թ յու­նը ընկ­նում է ներ­քին կեն­սագ­րու­թ յան հետ առնչ­վող
գրա­ռ ում ­նե­րի վրա։ Դա հաս­տատ­վում է վի­ճա­կագ­րա­կան փաս­
տե­րով։ «Օ­րագ­րե­րում» գրա­ռ ում­նե­րի ընդ­հա­նուր թի­վ ը շուրջ 1150
է։ Ե­թ ե այդ ամ­բող­ջու­թ յու­նը դի­տար­կում ենք նշված զույգ տար­բե­
րակ­նե­րի տե­սան­կ ­յու­նից, ա­պա պարզ­վում է, որ Կաֆ­կա­յի մա­սին
փաս­տա­կան տե­ղե­կու­թ յուն­ներ պա­րու­նա­կող այս տար­բե­րակ­նե­րի
հա­րա­բե­րու­թ յու­նը ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված է գրո­ղ ի կյան­քի ըն­թ աց­
քի հետ։ Ե­թ ե սկզբնա­կան շրջա­նում գե­րակշ­ռ ու­թ յու­նը ար­տա­քին
կեն­սագ­րու­թ յա­նը առնչ­վող գրա­ռ ում­նե­րի կողմն է, ապա վեր­ջին
տա­րի­նե­րին այդ հա­րա­բե­րակ­ցու­թ յու­նը ստա­նում է ճիշտ հա­կա­ռ ակ
պատ­կե­րը։ 1921  թ. հե­տո յու­րա­քանչ­յուր ե­րեք գրա­ռ ում­նե­րից եր­կու­
սը խո­սում են գրո­ղ ի ապ­րած հո­գ ե­կան դրա­մա­յի մա­սին, մինչ­դ եռ
1911-13 թթ. գրա­ռ ում­նե­րում դրանք կազ­մում են 15-20 տո­կոս։
Ար­տա­քին կեն­սագ­րա­կան գրա­ռ ում ­նե­րը հնա­րա­վո­րու­թ յուն են
ըն­ձեռ­նում հետևե­լու Կաֆ­կա­յի հե­ղ ի­նա­կա­յին ես-ի՝ ար­տա­քին աշ­
խար­հի հետ ու­նե­ցած փոխ­հա­րա­բե­րու­թ յուն­նե­րին։ Այդ աշ­խար­հը,
իբրև մեր­ժ ե­լ ի կամ ըն­դ ու­նե­լ ի չա­փա­նիշ (Dominante), մշտա­կան է
գրա­ռ ում­նե­րում նույ­նիսկ այն դեպ­քում, երբ գրո­ղ ը նե­րաշ­խար­
հա­յին խնդիր­ներ է քննում (­Կաֆ­կա­յի ինք­նու­թ յու­նը պարզ­վում է
ար­տա­քին աշ­խար­հի հետ ունե­ցած հա­կա­սու­թ յամբ միայն)։ Դա
գրո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան և գործ­նա­կան կյան­քի ողջ աու­րան է՝
Text und Kritik, 1994, VII, 256.
45

27
հան­դ ի­պում ­ներ, գրա­կան ըն­թ եր­ցում ­ներ, գրա­կա­նու­թ յան և­ ար­վես­
տի մե­ծ ե­րի մա­սին խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­ներ, գրքե­րից ստա­ցած տպա­
վո­րու­թ յուն­ներ, նա­մակ­ներ, ըն­տա­նե­կան, ա­մուս­նա­կան խնդիր­
ներ (վե­ճեր), ծրագ­րեր, ծա­ռ ա­յու­թ յուն, փո­ղոց, կա­նայք, ըն­կեր­ներ։
Սկզբը­նա­կան գրա­ռ ում ­նե­րում նրա հե­տաքրք­րու­թ յուն­նե­րը շատ
են. հրեա­կա­նու­թ յուն (պատ­մու­թ յուն, թատ­րոն), կրոն, մշա­կույթ,
Ֆ. Բաուեր, Վ. Գ­յո­թ ե, սա­կայն տա­րի­նե­րի հետ նա աս­տի­ճա­նա­բար
մեր­ժ ում և գ­րե­թ ե նվա­զա­գ ույ­նի է հասց­նում դրանք։ «Օ­րագ­րե­րից»,
օ­րի­նակ, ոչ մի կեն­դ ա­նի տպա­վո­րու­թ յուն չի ստաց­վում ժա­մա­նա­կի
քա­ղա­քա­կան-հա­սա­րա­կա­կան իրա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի մա­սին, դրա
փո­խա­րեն հստա­կո­րեն գծա­գ րվում է ար­տա­քին աշ­խար­հի մի­ֆա­
կան չա­փե­րի հաս­նող թշնա­մա­կան առ­կա­յու­թ յու­նը։ Ա­հա թե ին­չու
սկզբնա­կան շրջա­նի գրա­ռ ում­նե­րում ար­տա­քին կեն­սագ­րու­թ յան
փաս­տե­րի հետ մեկ­տեղ առ­կա է նաև «սո­ցիա­լա­կան ա­զա­տագ­րու­
թյան մի­տու­մը» 46։
«Օ­րագ­րե­րում» շատ ա­վե­լ ի ծան­րակ­շիռ է հե­ղ ի­նա­կի ներ­քին
կեն­սագ­րու­թ յու­նը ներ­կա­յաց­նող գրա­ռ ում ­նե­րի գոր­ծ առ­նա­կան
նշա­նա­կու­թ յու­նը։ Կաֆ­կա­յի գո­յա­բա­նա­կան տա­ռ ա­պան­քի հոս­քը,
որ բո­վան­դ ա­կա­յին կա­ռ ուց­ված­քի հիմ­նա­կան տարրն է, հիմ­նա­
կան է դառ­նում նաև ողջ «Օ­րագ­րե­րի» հա­մար։ Այն ներ­կա­յա­նում է
գրո­ղ ի հո­գ ե­կան ապ­րում­նե­րի, ինք­նա­զննու­թ յան և­ ինք­նա­ճա­նաչ­
ման, գո­յա­բա­նա­կան խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րի, ե­րազ­նե­րի, ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ա­կան դժվա­րու­թ յու­ննե­րը հաղ ­թ ա­հա­րե­լու խնդիր­նե­րի մա­սին
պատ­մող գրա­ռ ում­նե­րի տես­քով։ Ն­կատ­վում է հե­ղ ի­նա­կա­յին ես-ի
եր­կա­տում ի­րա­կան ես-ի և մ­տա­հա­ղաց­ված ես-ի։ Ի­րա­կան հե­ղ ի­
նա­կա­յին ես-ի դրսևոր­ման ձևե­րով (դա հա­րուստ գամ­մա է՝ օ­տա­
րա­ցու­մից մինչև մե­նա­կու­թ յուն, վա­խից մինչև սար­սափ, ա­նե­լա­նե­
լիու­թ յու­նից մինչև հաշ­տե­ցում) պայ­մա­նա­վոր­ված է «Օ­րագ­րե­րի»
բո­վան­դ ա­կա­յին դեմ­քը։ 1911  թ. մար­տին, այ­ցե­լե­լով Ռ. Շ­թ այ­նե­րին,
Կաֆ­կան խոս­տո­վա­նում է, որ իր դժբախ­տու­թ յան միակ պատ­ճա­ռ ը
խառ­նաշ­փոթն է, ո­րը ծնվում է ար­տա­քին և ներ­քին պար­տա­կա­նու­
թյու­ննե­րի կա­տար­ման և դ­րանց հաշ­տեց­ման անհ­նա­րի­նու­թ յու­նից։
«Չ­կա­տար­ված ներ­քին յու­րա­քանչ­յուր պար­տա­կա­նու­թ յուն,– գրում  է
Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92, 9, 52.
46

28
Կաֆ­կան,– վե­րած­վում է դժբախ­տու­թ յան զգաց­ման» 47։ Դր­սի և ներ­
սի խզման հիմ­քի վրա գո­յա­ցած այս տա­ռ ա­պան­քը Կաֆ­կան չկա­
րո­ղա­ցավ (չէր ու­զում) հաղ­թ ա­հա­րել ամ­բողջ կյան­քի ըն­թ աց­քում։
Ար­տա­քին, ի­րա­դ ար­ձա­յին փաս­տե­րը «Օ­րագ­րե­րում» ի­րենց տե­
ղը աս­տի­ճա­նա­բար զի­ջում են ինք­նազննու­թ յան և տա­ռ ա­պան­քի
պատ­կեր­նե­րին, ո­րոնք վեր­ջին տա­րի­նե­րի գրա­ռ ում­նե­րում դառ­նում
են գրե­թ ե հիմ­նա­կան և «Օ­րա­գ րե­րին» հա­ղոր­դ ում են խոս­տո­վա­
նան­քա­յին ար­ձա­կի գծեր։ Ա­հա Կաֆ­կա­յի մե­նա­կու­թ յան պատ­կե­րը.
«Մե­նա­կու­թ յու­նը մի զո­րու­թ յուն ու­նի ինձ վրա, որ բնավ չի անց­
նում։ Իմ նե­րաշ­խար­հը ա­ռ անձ­նա­նում է նրա­նից …պատ­րաստ­վում
բաց­վել խո­րա­գ ույն ծալ­քե­րով։ Եվ իմ ներ­սում ծնվում է մի նոր, փոք­
րիկ կար­գ ու­կա­նոն, ո­րից բա­ցի ես ու­րիշ ոչ մի բա­նի կա­րիք չու­նեմ» 48։
Օ­տա­րաց­ման՝
«Ի՞նչն է քեզ կա­պում այս նստած պնդա­ցած, խո­սող, սու­րաչք
մար­մին­նե­րի հետ ա­վե­լ ի, քան որևէ ա­ռ ար­կա­յի, ա­սենք, գրի­չի կամ
ձեռ­քիդ նա­մա­կի հետ։ Մի­թ ե՞ այն, որ դու նրանց ցե­ղ ից ես։ Բայց
դու նրանց ցե­ղ ից չես, և դ­րա հա­մար էլ այդ­պի­սի հարց տվե­ցիր» 49։
Կամ՝
«Որ­քան հե­ռ ու են ինձ­նից, օ­րի­նակ, ձեռ­քիս մկան­նե­րը»50։
Վա­խի՝
«…Ես ու ­զում էի մո­տ ե­նալ լվա ­ց ա­ր ա­նին, և լ­ս ե ­ց ի կարճ, ան­ծ ա­
նոթ շնչա­ռ ու ­թ յուն։ Բարձ­ր աց­րի աչ ­ք երս և սեն­յա­կի խուլ անկ ­յու ­ն
տար­ված վա­ռ ա­ր ա­նի վրա, կի­ս ամ­թ ի մեջ, նկա­տ ե ­ց ի ինչ-որ կեն­
դա­նի բան։ Դեղ­նա­վուն փայ­լով փայ­լող աչ ­ք ե­րը կանգ ա­ռ ան ինձ
վրա…»51:
«Օ­րագ­րե­րի» կա­ռ ուց­ված­քում, ինչ­պես ար­դ են նշվեց, ո­րո­շա­կի
գոր­ծ առ­նա­կան նշա­նա­կու­թ յուն ու­նեն ե­րազ­նե­րը։ Դ­րանք ներ­մու­
ծում են յու­րօ­րի­նակ մի­ջա­վայր, ո­րով կապ է ստեղծ­վում «Օ­րագ­րե­
րի» և Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ար­ձա­կի միջև։

47
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 39.
48
Նույն տեղում, 24:
49
Նույն տեղում, 342:
50
Նույն տեղում, 40:
51
Նույն տեղում, 249-250:
29
 Տա­րօ­րի­նակ ե­րազ­ներ է տես­նում Կաֆ­կան, բո­լոր դեպ­քե­րում՝
«Օ­րագ­րե­րում» գրառ­ված­նե­րը շատ ինք­նա­տիպ են։ Ե­րազ­նե­րը նա
գրա­ռ ում է նույն օ­րը, ան­գ ամ նույն պա­հին։ Ե­րազ­նե­րի կարճ, հպան­
ցիկ գրա­ռ ում ­նե­րից բա­ցի (օ­րի­նակ՝ ֆրան­սիա­կան նա­խա­րա­րու­թ յու­
նում կամ Վիլ­հելմ կայ­սեր պա­լա­տում գտնվե­լու մա­սին ե­րազ­նե­րը),
նա ու­նի նաև գրա­ռ ում­ներ, ո­րոն­ցում ման­րա­մաս­նո­րեն պատ­մում է
այ­ցե­լու­թ յուն­նե­րի, թա­տե­րա­կան ներ­կա­յա­ցում­նե­րի, ան­գ ամ ճա­կա­
տա­մար­տե­րի տե­սա­րան­ներ։ Ա­հա մի հատ­ված ե­րա­զ ի գրա­ռ ու­մից.
«Թատ­րո­նում եմ։ Շ­նից­լե­րի «Հե­ռ ա­վոր եր­կիր» պիե­սի ներ­կա­յա­
ցումն է՝ Ու­տի­ցի մշակ­մամբ։ Նս­տած եմ ա­ռ ա­ջին նստա­րան­նե­րից
մե­կին, թվում է, ա­ռ ա­ջին շար­քում եմ, մինչև որ վեր­ջա­պես պարզ­
վում է, որ երկ­րոր­դ ում եմ։ Նս­տա­րա­նի թիկ­նա­կա­լը շրջված է ետ՝
դե­պի բե­մը, այն­պես որ հար­մար է նա­յել հան­դ ի­սա­կան­նե­րին։ Իսկ
բե­մը կա­րող էի տես­նել շրջվե­լով։ Հե­ղ ի­նա­կը ինչ-որ տեղ մո­տեր­
քում է…»52:
Ման­րա­մասն, ա­ռ ար­կա­յո­րեն հա­րուստ այս շա­րադ­րան­քը, որ
զբա­ղեց­նում է օ­րագ­րա­յին 2-3 էջ, ե­րա­զ ի սո­վո­րա­կան վե­րար­
տադ­րու­մից աս­տի­ճա­նա­բար վե­րած­վում է ներ­կա­յաց­ման այ­լա­բա­
նա­կան-հեգ­նա­կան տար­մեկ­նու­թ յան։ Այդ­պես և մ­յուս ե­րազ­նե­րը,
ո­րոնք ակն­հայ­տո­րեն և միշտ ո­րո­շա­կի են­թ ա­տեքստ ու­նեն։ Դ­րան­
ցից մի քա­նի­սը (օ­րի­նակ՝ պա­րու­հի Էդուար­դ ո­վա­յի մա­սին ե­րա­զ ը)
ա­վար­տուն ման­րա­պա­տու­մի տպա­վո­րու­թ յուն է թող­նում։
Ինչ վե­րա­բե­րում է հե­ղ ի­նա­կի մտահ­ղաց­ված (fiktiv) ես-ին, ա­պա
վեր­ջի­նիս դրսևոր­ման «տա­րած­քը» հիմ ­նա­կա­նում գրա­կան տեքս­
տերն են։ Դ­րանց ընդգծ­ված չա­փով մեծ ծա­վա­լը, ժան­րա­յին նո­
րու­թ յուն լի­նե­լով, կա­րող է տե­ղ իք տալ ո­րոշ պայ­մա­նա­կա­նու­թ յան,
սա­կայն Կաֆ­կա­յի կյան­քի և գ­րա­կա­նու­թ յան միմ­յանց մեջ ներ­թ ա­
փանց­ված գո­յու­թ յու­նը լույս է սփռում այս երևույ­թ ի վրա։
Օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րում գոր­ծ առ­նա­կան ո­րո­շա­կի նշա­նա­
կու­թ յուն ու­նի նաև հի­շո­ղու­թ յու­նը։ Կաֆ­կա­յին բնո­րոշ է պատ­կե­րա­
վոր (Eidetik) հի­շո­ղու­թ յան տար­բե­րա­կը։ Թե՛ ար­տա­քին և թե՛ ներ­
քին ինք­նա­կեն­սագ­րու­թ յա­նն առնչ­վող ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը Կաֆ­
կան հի­շում և վե­րապ­րում է մեծ մա­սամբ իբրև պատ­կեր։
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 103.
52

30
 1.3. «ՕՐԱԳՐԵՐԻ» ԼԵԶՈՒՆ ԵՎ ՈՃԸ

Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տա­կան հա­մա­կար­գ ում ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ

տեղ են զբաղեցնում լեզ­վ ի և­ո­ճի խնդիր­նե­րը։ Այդ լե­զուն, որ գրո­ղ ի
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ձեռք­բե­րում ­նե­րից, թերևս, ա­մե­նա­կարևորն է,
սեր­տո­րեն առնչ­վում է նրա գրա­կա­նու­թ յան հա­մար մեկ այլ կարևո­
րա­գ ույն խնդրի՝ թե­մա­յին, և ն­րա հետ կազ­մում մեկ ամ­բող­ջու­թ յուն։
Գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ այս երևույ­թ ը նո­րու­թ յուն չէ, սա­
կայն Կաֆ­կա­յի պա­րա­գ ա­յում այդ միաս­նա­կա­նու­թ յու­նն ա­վե­լ ի քան
խորն է։ Ն­րա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը ու­սում ­նա­սի­
րող­նե­րը գրե­թ ե միա­կար­ծ իք են ինչ­պես լեզ­վ ի, այն­պես էլ թե­մա­յի
խնդրում գրո­ղ ի դիր­քո­րո­շու­մը ար­ժ ևո­րե­լ իս. այն հիմ ­նա­վո­րա­պես
պահ­պա­նո­ղա­կան է: Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յան թե­ման ա­ռ ա­ջին
պատմ­վածք­նե­րից մինչև վեր­ջի­նը, գրե­թ ե նույն հիմ­նա­հար­ցի ար­
ծար­ծ ումն է, փոխ­վում են ման­րա­մաս­նե­րը, փոխ­վում է դի­տարկ­ման
տե­սանկ­յու­նը, սա­կայն ա­սե­լ ի­քը մնում է նույ­նը։ Գրե­թ ե միև­նույն
պատ­կերն է լեզ­վ ի դեպքում։ Լեզ­վա­կան զար­գ աց­ման կտրուկ փու­
լեր Կաֆ­կան չի ապ­րել, նրա լեզ­վա­կան հեն­քը մշտա­պես կա­յուն է,
թեև ա­ռ ան­ձին ու­սում­նա­սի­րող­ներ նշում են գրո­ղ ի ուշ շրջա­նի գոր­
ծե­րի ոճա­կան ա­ռ ան­ձին տար­բե­րու­թ յուն­նե­րի մա­սին (Բ.­ Նա­գ ել,
Դ. ­Զա­տոնս­կի, Մ.­ Գեր­հարդտ) 53։
Խո­սել «Օ­րագ­րե­րի» լեզ­վ ի մա­սին, նշա­նա­կում է խո­սել Կաֆ­կա­
յի լեզ­վ ի մա­սին առ­հա­սա­րակ, քա­նի որ դրանց միջև սկզբուն­քա­յին
տար­բե­րու­թ յուն­ներ չկան։
Այդ լե­զուն կա­րե­լ ի է դի­տար­կել եր­կու՝ հա­ղոր­դ ակ­ցա­կան և­ ոճա­
կան մա­կար­դ ակ­նե­րում։
Նախ՝ հա­ղոր­դ ակ­ցա­կան մա­կար­դ ա­կի մա­սին։
Կաֆ­կա­յի լե­զուն գեր­մա­նե­րենն է, ա­վե­լ ի ո­րո­շա­կի՝ նրա հիմ­քում
ըն­կած է գրո­ղ ի ծննդա­վայ­րի՝ Պրահա­յի գեր­մա­նե­րե­նը։ Դա ավստ­
րիա­կան գեր­մա­նե­րե­նի տար­բե­րակ­նե­րից մեկն է։ Թեև Պրահան

Մ. Գերհարդտը, մասնավորապես գրում է. «Կաֆկայի վաղ արձակում…

53

իրա­­կանությունը նկարագրվում է պատկերներով (iconisch)… դրան հա­

կա­ռակ՝ ուշ շրջանի գործերում գերիշխում է խորհրդանշանը» (տե՛ս
Gerhardt, M., Die Sprache Kafkas, Stuttgart, 1969, 91):
31
շատ ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ ու­ներ Ավստ­րիա­յի գեր­մա­նա­խոս մյուս
քա­ղաք­նե­րի հետ, սա­կայն այս­տեղ լեզ­վ ի ձևա­վո­րու­մը և զար­գ ա­
ցու­մը ըն­թ ա­նում է ինք­նա­տիպ միջավայրում, ո­րի հետևան­քով
ստեղծ­վում է գեր­մա­նե­րե­նի մի տար­բե­րակ, ո­րը հայտ­նի է Պրահա­
յի գեր­մա­նե­րեն (Pragerdeutsch) ան­վամբ։ «Հենց այս նոր տար­բե­րա­
կը՝ Պրահա­յի գեր­մա­նե­րե­նը,– գ­րում է Ա.­ Դո­մաշնևը,– հարստա­ցած
բա­վա­րա­կան գեր­մա­նե­րե­նի տար­րե­րով, գրա­կան լեզ­վ ի յու­րօ­րի­
նակ նմուշ է ծա­ռ ա­յում Ավստ­րիա­յում»54։ Պատ­մա­կան մի­ջա­վայ­րն
իր կնիքն է դնում այդ լեզ­վ ի վրա: Այն աչ­քի է ընկ­նում բար­բա­ռ ա­
յին ձևե­րի բա­ցա­կա­յու­թ յամբ, շրջա­կա լե­զու­նե­րից կրած փո­խա­ռ ու­
թյուն­նե­րով, գրքայ­նու­թ յամբ։ «Բո­հե­միա­յի մի­ջի գեր­մա­նա­ցի­նե­րը,–
գ­րում է Ֆ.  Մաուտ­նե­րը,–­ որոնք շրջա­պատ­ված են չեխ ազ­գ աբ­նակ­
չու­թ յամբ, խո­սում են գեր­մա­նե­րեն, ո­րը կա­րիք ու­նի երկ­րից սնունդ
առ­նող ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րի։ Այն կա­րիք ու­նի բա­նա­վոր խոս­քի
հարս­տու­թ յան։ Լե­զուն աղ ­քատ է։ Բա­նա­վոր խոս­քի հարս­տու­թ յան
հետ կորս­վել է նաև բա­նա­վոր խոս­քի մե­ղե­դ այ­նու­թ յու­նը»55։ Գ­րա­
սեն­յա­կա­յին լեզ­վ ի հատ­կա­նիշ­նե­րից, ֆրան­սե­րե­նից, սլա­վո­նա­կան
լե­զու­նե­րից կրած ազ­դ ե­ցու­թ յու­ննե­րից բա­ցի Պրահա­յի գեր­մա­նե­
րե­նը ո­րո­շա­կիո­րեն հա­րուստ է նաև ավստ­րիա­բա­նու­թ յուն­նե­րով։
Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րում, «Օրագ­րե­րում» և­ ինք­նա­
կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րում հան­դ ի­պող «Promenoir», «Gouver-
nante», «Quai», «Adiu», «Realoux», «Schoeps», «Jausen», «Rigorosum»
և շատ այլ բա­ռ եր ոչ թե ո­ճա­վոր­ման հա­մար են (­Կաֆ­կա­յի լե­զուն
գրե­թ ե զերծ է ո­ճա­վո­րու­մից), այլ Պրահա­յի գեր­մա­նե­րե­նին յու­րա­
հա­տուկ բա­ռ աձևեր։
«Օ­րագ­րե­րում» առ­կա են նաև չե­խե­րե­նի և հ­րեե­րե­նի տար­րեր,
որոնք պայ­մա­նա­վոր­ված են գրո­ղ ի կեն­սագ­րու­թ յամբ։
Կաֆ­կան Պրահա­յում ապ­րող սերն­դ ա­կից գրող­նե­րից միակն
էր, որ չեխ չլի­նե­լով, կա­տա­րե­լա­պես տի­րա­պե­տում էր չե­խե­րե­
նին։ Նրանց ըն­տա­նի­քում խո­սակ­ցա­կան լե­զուն եր­կար ժա­մա­նակ
չե­խե­րենն էր։ Կաֆ­կա տոհ­մա­նու­նը չե­խե­րեն է և թարգ­ման­վում է

54
Домашнев А., Современный немецкий язык в его национальних вариантах,
Л, 1983, 59.
55
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 55.
32
արջ­ նագ­ ռ ավ, ճա­ յակ (գրության ճիշտ ձևը` «Kavka»): «Օ­ րագ­րե­
րում» Կաֆ­կան ու­նի գրա­ռ ում­ներ, ո­րոն­ցում խո­սում է չե­խե­րե­նի
լեզ­վա­կան առա­վե­լու­թ յուն­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես, բար­բա­ռ ա­յին
հարս­տու­թ յան և դարձ­ված­քա­յին պնդու­թ յան մա­սին, այ­սինքն այն
կող­մե­րի, ո­րոնք բա­ցա­կա­յում են Պրահա­յի գեր­մա­նե­րե­նում։ Չե­խե­
րե­նի լեզ­վա­կան շեր­տը «Օ­րագ­րե­րում» ներ­կա­յա­նում է ոչ մեծ բա­
ռախմբով` («Pawlatsche», «Nasder», «Vojticki», «Mizwe», «Planeten»,
«wery well», «ulice», «Droschke», «Gospodar»):
Հ­րեե­րեն բա­ռա­շեր­տի և լեզ­վամ­տա­ծո­ղու­թյան առ­կա­յու­թյու­նը
Կաֆ­կա­յի ժա­ռան­գու­թյան մեջ պայ­մա­նա­վոր­ված է գրո­ղ ի ազ­գա­յին
պատ­կա­նե­լու­թյամբ։ Դա­րասկզ ­բի Եվ ­րո­պա­յում հրեա­կա­նու­թյու­նը
զար­թոնք էր ապ­րում։ Կապ­վե­լով հրեա­կան մշա­կու­թա­յին մի­ջա­վայ­
րի հետ, Կաֆ­կան իր հա­մար բա­ցում է ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան լայն հնա­
րա­վո­րու­թյուն­ներ, ո­րոնց մա­սին խոսք կլի­նի իր տե­ղում։ Հ­րեե­րեն
բա­ռա­շեր­տը նույն­պես «Օ­րագ­րե­րում» մեծ չէ, և կապ­վում է հրեա­կան
կեն­ցա­ղ ի, սո­վո­րույթ­նե­րի և կ­րո­նի հետ` «Mesusa, Meschugge», «Par-
nusse», «Chassid», «Kabbale», «Zaddik Makkabi», «Maggig», «Thora».
Այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ, ո­րո­շա­կի հա­կա­սա­կա­նու­թ յուն կա Պրահա­յի
տա­րա­սեռ (heterogen) լեզ­վամ­շա­կու­թ ա­յին մի­ջա­վայ­րե­րի (ինք­նա­
տիպ Բա­բե­լոն, որ ար­տա­հայ­տու­թ յուն է գտել գրո­ղ ի «Քա­ղա­քի զի­
նան­շա­նը» կարճ պատմ­ված­քում և Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի միջև։ Կաֆ­կա­
յի լե­զուն դրսևո­րումն է հենց այդ տա­րա­սեռ հարս­տու­թ յու­նից վեր
կանգ­նե­լու, ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան նոոս­ֆե­րիկ մի­ջա­վայր ստեղ­ծ ե­լու
ձգտման։ Քե­րա­կա­նա­կան ձևե­րի մաք­րու­թ յամբ և­ աղ ­քա­տու­թ յամբ,
ար­ձա­նագ­րա­կան չո­րու­թ յամբ, աս­կե­տա­կան ճշգրտու­թ յամբ և­ ինք­
նա­տիպ ար­տա­հայտ­չա­կա­նու­թ յամբ աչ­քի ընկ­նող այդ լե­զուն այն
միակ մո­դ ելն է, ո­րով հնա­րա­վոր էր Կաֆ­կա – գ­րո­ղ ի լիար­ժ եք ինք­
նադրսևո­րու­մը։
Պրահայի գերմաներենի առանձնահատկություններից զատ
ևս եր­կու գոր­ծ ոն մե­ծ ա­պես ազ­դ ել են այդ լեզ­վ ի ձևա­վոր­ման վրա.
նախ՝ դա­րասկզ ­բի եվրոպական գրա­կա­նու­թ յան լեզ­վա­կան ճգնա­
ժա­մը և­ ա­պա՝ Կաֆ­կա­յի հո­գ եմ­տա­վոր պե­սի­միզմը։ Այս գոր­ծ ոն­
նե­րը ուղ­ղա­կիո­րեն առնչ­վում են Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի հա­ջորդ` ո­ճա­կան
մա­կար­դ ա­կի խնդիր­նե­րին։

33
 Ինչ­պես նշում է Բ. Նա­գ ե­լ ը, դա­րասկզ ­բի եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­
նու­թ յան ճգնա­ժ ա­մը լեզ­վ ի ճգնա­ժ ամ էր ա­մե­նից ա­ռ աջ 56։ Դ­րա­
նից զերծ չէր և գ­րա­կան ա­վան­գ ար­դ ը, այդ թվում Հուգո ֆոն Հոֆ­
մանսթա­լ ը, Ռայներ Մարիա Ռիլ­ կեն, Ռոբերտ Մու­զ ի­լ ը, Ալֆրեդ
Դ­յոբ­լ ի­նը, Գոտֆրիդ Բեն­նը։
Հոֆ­մանս­թ ա­լ ը իր գոր­ծ ե­րում, հատկապես «Նա­մակ» նովելում,
հա­ճախ հան­գ ում է այն կար­ծ ի­քին, որ գե­ղար­վես­տա­կան լե­զուն ի
վի­ճա­կի չէ ար­տա­հայ­տե­լու իրա­կա­նու­թ յան բար­դ ու­թ յու­նը, ուս­տի
նպա­տա­կա­հար­մար է լռե­լ ը։
Ռիլ­կեի հե­րո­սը` Մալ­թ ե Լաու­րիդ­սը («Մալթե Լաուրիդս Բրիգգեի
գրառումները»), ա­սում է. «…կգա մի օր, երբ ձեռքս հե­ռ ու կլի­նի ինձ­
նից, և­ե­թ ե ես նրան ստի­պեմ գրել, նա գրի կառ­նի բա­ռ եր, որ իմ
մտքով չեն անց­նի։ Կ­գ ա ի­մաս­տա­վոր­ման մի ուրիշ ժա­մա­նակ…»57։
Ե­րի­տա­սարդ Մու­զ ի­լ ի հե­րո­սի հա­մար լեզ­վա­կան ճգնա­ժ ա­մը գի­
տակ­ցու­թ յան ճգնա­ժ ամ է։ Ի­րա­կա­նու­թ յան ճա­նաչ­ման ի­զուր փոր­
ձե­րը նրան բե­րում են այն հա­մոզ­ման, որ ի­րե­րը ու­նեն երկ­րոր­դ ա­
վոր, թա­քուն, ան­տե­սա­նե­լ ի կյանք, ո­րը սո­վո­րա­կան լեզ­վով անհնար
է ար­տա­հայ­տել58։
Կաֆ­կա­յի «Քաղց պա­հող մար­դ ը» պատմ­ված­քի հե­րո­սը, կրկե­սի
վե­րա­կա­ցուի այն հար­ցին, թե ինչ­պես է, որ քաղց պա­հե­լուց բա­ցի
ոչ մի բան չի կա­րող ա­նել, պա­տաս­խա­նում է. «Քա­նի որ …­եր­բեք
չեմ կա­րո­ղա­նում գտնել այն ու­տե­լի­քը, որն ինձ դուր է գա­լիս։ Ե­թ ե
կա­րո­ղա­նա­յի գտնել, հա­վա­տա, չէի կոտ­րատ­վ ի…»59։
Սա պատ­մա­կան նոր պայ­ման­նե­րում ի­րա­կա­նու­թ յան ըն­կալ­
ման և գե­ղար­վես­տա­կան վե­րար­տադ­րու­թ յան բնա­կան դժվա­րու­
թյունն  է, որ հան­գ եց­նում է լեզ­վա­կան շե­ղում­նե­րի և­ օ­տա­րաց­ման։
Իբրև լեզ­վա­կան ճգնա­ժ ա­մի օ­րի­նակ, Կ. Վա­գ են­բա­խը նմուշ­ներ է

56
Nagel, B., Kafka und Goethe, Berlin, 1977, 181.
57
Հմմտ. Կաֆկա` «Ինչքան հեռու են, օրինակ, ինձնից ձեռքիս մկանները»
(Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 30): Տե՛ս Աստղիկ (թարգմանական
ամսագիր), 1991, թիվ 4, 151:
58
Խոսքը վերաբերում է Ռ. Մուզիլի «Դպրոցահասակ Թյորլեսի հոգեխռովքը»
վեպին: Տե՛ս Ռ. Մուզիլ, «Դպրոցահասակ Թյորլեսի հոգեխռովքը», Երևան,
2010:
59
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 93:
34
բե­րում պրա­հա­յաբ­նակ մի շարք մո­դ եռն հե­ղ ի­նակ­նե­րից (Պ. Լեպ­
պին, Ֆ.  Վեր­ֆել, Գ. Մայ­րինկ …), ինչ­պես նաև Կաֆ­կա­յի կար­ծ ի­քն
այդ մա­սին։ Դա Կաֆ­կա­յի հա­մար կեղծ, ար­հես­տա­կան և կրկ­նօ­րի­
նակ­ված լե­զու էր։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ Պրահա­յի դպրո­ցի գրող­նե­
րի շրջա­նում նա ի­րեն զգում էր խորթ 60։
Լեզ­վա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին Կաֆ­կան ընդար­ձակ տե­սա­կետ­
ներհայտնում է, սակայն դրանցից կարևորում ենք երկուսը։
Ա­ռ ա­ջի­նը Մ. Բ­րո­դ ին՝ 1921  թ. գրած նա­մա­կում է. «…ժար­գ ո­նը
ինք­նին նույ­նիսկ գե­ղե­ցիկ է,–­ ա­սում է Կաֆ­կան,–­ այն գրա­սեն­յա­
կա­յին գեր­մա­նե­րե­նի օր­գ ա­նա­կան միա­ցումն է ժես­տե­րի լեզ­վ ին
… և արդ­յունք լեզ­վ ի նուրբ զգաց­ման գեր­մա­նե­րե­նում, ի­րոք, կեն­
դա­նի են միայն բար­բառ­նե­րը, իսկ դրան­ցից բա­ցի մի­միայն խո­րա­
պես ան­հա­տա­կան գրա­կան լե­զուն, մնա­ցած … բո­լո­րը լեզ­վա­կան
մո­խիր է…»61։ Այսուհանդերձ, ակնհայտ է Կաֆ­կա­յի փորձը՝ հե­ռ ու
մնա­լ բար­բառ­նե­րից և­ ար­հես­տա­կան լեզ­վա­շի­նու­թ յու­նից և ստեղ­
ծել ան­հա­տա­կան լե­զու՝ այն են­թ ար­կե­լով կեն­դ ա­նի ի­րա­կա­նու­թ յան
ըն­կալ­ման ձևե­րին։ Այ­սինքն՝ լե­զուն դարձ­նել ոչ միայն ի­րա­կա­նու­
թյան ար­տա­հայտ­ման մի­ջոց, այլև մաս­նա­կից և ն­շան։
Լեզ­վ ի մա­սին Կաֆ­կա­յի ար­տա­հայ­տած մյուս տե­սա­կե­տը գտնում
ենք Ֆ.­Բաուե­րին գրած նա­մա­կում. «Ես այն կար­ծ ի­քին չեմ, որ մար­
դու ու­ժ ը կա­րող է չբա­վակա­նաց­նել ճշգրտու­թ յամբ ար­տա­հայ­տե­լու
այն, ինչ նա ցան­կա­նում է ա­սել և գ­րել։ Լեզ­վ ի ան­կա­տա­րու­թ յան
մա­սին պատ­ճա­ռ ա­բա­նու­թ յուն­նե­րը, բա­ռ ե­րի սահ­մա­նա­փա­կու­թ յան
և զգաց­մունք­նե­րի ան­սահ­մա­նու­թ յան հակադ­րում­ը` այս ա­մե­նը
ակնհայ­տո­րեն ան­հիմն են …Այն, ինչ հստակ է հո­գ ում, անժխ­տե­
լիո­րեն հստակ է նաև թղթի վրա» 62։
Կաֆ­կան այն կար­ծ իքն է հայտ­նում, թե չպետք է հոգ տա­նել բա­
ռե­րի մա­սին, այլ նա­յե­լով բա­ռ ե­րին՝ ու­շադ­րու­թ յուն դարձ­նել նե­րաշ­
խար­հին։ «Ո՞վ ճշտո­րեն գի­տե,– գրում է Կաֆ­կան,– թե ինչ է կա­
տար­վում իր հո­գ ում»63։ Այ­սինքն, Կաֆ­կա­յի հա­մար լեզ­վ ի խնդի­րը

60
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 54.
61
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 136:
62
Նույն տեղում, 198:
63
Նույն տեղում, 198:
35
շատ ա­վե­լ ի հոգու և մար­դ ու խնդիր է։ Այն ուղ­ղա­կի կապ է ստեղ­ծ ում
Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի և պե­սի­միզ­մի միջև։ Բե­րենք եր­կու նմուշ Կաֆ­կա­յի
լեզ­վ ից.
«Երբ Գ­րի­գ որ Զամ­զան մի ա­ռ ա­վոտ արթ­նա­ցավ ան­հան­գ իստ
երազ­նե­րից, տե­սավ, որ ան­կող­նում սար­սա­փե­լ ի ու­տի­ճի է փոխ­վել։
Նա պառ­կած էր զրա­հան­ման, կոշտ մեջ­քի վրա և­երբ գլու­խը մի
փոքր բարձ­րաց­րեց, տե­սավ գորշ, ար­տա­կոր­ված, կա­մա­րաձև շեր­
տա­վո­րում­նե­րով ե­րիզ­ված փո­րը, ո­րի ու­ռ ու­ցի­կու­թ յան վրա դեռ մի
կերպ պահ­վում էր ներքև սա­հե­լու պատ­րաստ վեր­մա­կը, իսկ բազ­
մա­թ իվ, ա­ռ աջ­վա չափ­սե­րի հետ հա­մե­մա­տած խղճա­հա­րու­թ յուն
հա­րու­ցե­լու աս­տի­ճան բա­րակ ո­տիկ­նե­րն ա­նօգնա­կան թար­թ ա­
փում էին աչ­քե­րի ա­ռ աջ»64։
(«Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թյուն»)

«Ա­ռ ա­վոտ­վա դեմ՝ տան­ջանք­ներ ան­կող­նում։ Միակ փրկու­թ յու­

նը դուրս նետ­վել պա­տու­հա­նից։ Մայրս մո­տե­ցավ ան­կող­նուս և
հարց­րեց, թե արդ­յո՞ք ու­ղար­կել եմ նա­մա­կը, և­այն իր հին տես­
քո՞վ է մնացել։ Ես ա­սա­ցի, որ մնացել է հին տես­քով, միայն ա­վե­լի
կտրուկ։ Նա ասաց, որ չի հաս­կա­նում ինձ։ Պա­տաս­խա­նե­ցի, ա­սե­
լով, որ ինքն, ան­շուշտ, ինձ չի հաս­կա­նա, և­ոչ միայն այս խնդրում։
Ա­վե­լի ուշ նա հարց­րեց, թե արդ­յո՞ք գրե­լու եմ քե­ռ ի Ալֆ­րե­դ ին, նա
ար­ժ ա­նի է, որ ես գրեմ նրան։ Հարց­րե­ցի, թե ին­չով է նա վաս­տա­կել
դա։ Նա հե­ռ ա­գ իր է ուղար­կել, գրել է, նա այն­քան լավ է վար­վում
քեզ հետ։ «Դ­րանք սոսկ ձևա­կա­նու­թ յուն­ներ են,–­ ա­սա­ցի ես,– նա
միան­գ ա­մայն օ­տար է ինձ, նա ինձ բո­լո­րո­վ ին չի հաս­կա­նում … ն­րա
հետ ընդ­հա­նուր ո­չինչ չու­նեմ ես»։ «Ու­րեմն, ես էլ երևի …­օ­տար եմ
քեզ…»: «Ան­շուշտ դուք բո­լորդ էլ օ­տար եք ինձ, մեզ կա­պո­ղ ը միայն
ար­յան կապն է…»65:
(«Օ­րագ­րեր»)

Մեջ­բեր­ված հատ­ված­նե­րը գրվել են գրե­թ ե միև­նույն ժա­մանա­

կաշր­ջա­նում և ներ­կա­յաց­նում են Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի հիմ­նա­կան գծե­րը։

Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 171:

64

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 198.

65

36
Կաֆ­կա­յի ան­տար­բեր հա­յաց­քը սառ­նո­րեն ար­ձա­նագ­րում է այն
ա­մե­նը, ինչ տես­նում է և մ­տա­ծ ում։ Ար­տա­քին, հա­ղոր­դ ակ­ցա­կան
հատ­կա­նիշ­նե­րի ա­ռ ու­մով խարսխ­ված լի­նե­լով Պրահա­յի գեր­մա­
նե­րե­նին («Կաֆ­կա­յին բնո­րոշ մաք­րա­մո­լու­թ յու­նը (Purizm), նա­խա­
դա­սու­թ յուն­ներ կազ­մե­լու լրջու­թ յունն ու բա­ռ ա­յին աղ ­քա­տու­թ յու­նն
անհ­նար է պատ­կե­րաց­նել ա­ռ անց Պրահա­յի գեր­մա­նե­րե­նի»66, սա­
կայն ներ­քին կա­ռ ուց­ված­քով այն կապ­ված է գրո­ղ ի ան­հա­տա­կա­
նու­թ յան հետ։ Այս հատ­կա­նիշ­նե­րի միա­վո­րու­մը Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ին
հա­ղոր­դ ում է ինք­նա­տի­պու­թ յուն և թե­լադ­րում ըն­կալ­ման նոր ո­րակ։
Պա­տա­հա­կան չէ, որ այդ լեզ­վով հիա­ցող­նե­րի կողքին (Թ. ­Ման,
Է.  Կա­նետ­տի, Մ. Բրոդ, Հ. Պո­լիտ­ցեր …), կան նաև այն­պի­սիք, ով­
քեր այնտեղ տես­նում են չո­րու­թ յուն, ար­ձա­նագ­րայ­նու­թ յուն, ան­
գամ ան­մարդ­կա­յին գծեր (Հ. Պոնգս, Ֆ. Վեր­ֆել)67։
«Օ­րագ­րե­րի» ժան­րա­յին պա­հանջ­նե­րը և Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի առանձ­­
նա­հատ­կու­թ յուն­նե­րը ստեղ­ծ ում են ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ, որոնք
հնա­րա­վո­րու­թ յուն են տա­լ իս գրո­ղ ին օ­րագ­րա­յին գրառ­ման կարճ
տա­րա­ծ ու­թ յան վրա հաս­նել տպա­վո­րիչ ինք­նար­տա­հայտման։
«Օ­րագ­րե­րում» առ­կա է լեզ­վ ի կա­ռ ուց­ված­քա­յին և­ ո­ճա­կան նվա­
զա­գ ույն միա­վոր­նե­րի բա­ռ ե­րի և նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րի կի­րառ­ման
ո­րո­շա­կի նա­խա­սի­րու­թ յուն­ներ։
Բա­յա­կան ձևե­րի մեջ, օ­րի­նակ, Կաֆ­կան նա­խընտ­րում է դեր­բա­
յա­կան ձևե­րը։
«…նուրբ, ա­վե­լի շատ լայն, քան բարձր, բրդյա կտո­րով ծածկ­
ված կուրծ­քը։ Մինչև բե­րա­նը լայն, բայց հե­տո ա­րա­գ ո­րեն նե­ղա­ցող
դեմ­քը»68։
«Զ­բո­սանք Լ­յո­վ իի հետ գե­տա­փին։ Էլի­զա­բե­թ յան կամրջից բարձ­
րա­ցող, ներ­սից է­լեկտ­րա­կան լամ­պից լու­սա­վոր­ված կամր­ջաս­յու­նի
ա­ղե­ղ ը երևում էր իբրև մութ զանգ­ված կող­քից ա­ռ ա­ջա­ցող լույ­սե­րի
միջև և ն­րա վերևում դե­պի եր­կինք ձգվող ստվե­րի սե­պը նման էր

66
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 56.
67
Ֆ. Վերֆելին է պատկանում հայտնի արտահայտությունը` «Թեչեն–Բո­
դեն­բա­խից այն կողմ Կաֆկային ոչ մեկը չի հասկանա» (Տե՛ս Brod, M.,
Kafkas Glauben und Lehre, München, 1948, 11).
68
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 95.
37
բարձ­րա­ցող ծխի։ Կամր­ջի կող­քին կտրուկ եզ­րագծ­ված կա­նաչ լույ­
սի տա­րածք­նե­րը»69։
Ա­ծ ա­կա­նը ևս կարևոր տեղ ու­նի Կաֆ­կա­յի լեզ­վ ի կա­ռ ուց­ված­քում։
Կաֆ­կան սի­րում է դի­մել ա­ծ ա­կան­նե­րի կու­տա­կում­նե­րի, որ­պես­զ ի
երանգավորի ա­սե­լ ի­քը, հա­ճախ էլ այդ խոս­քի մա­սը հա­մադր­վում է
դեր­բա­յա­կան ձևե­րի հետ։
«Ես մեկ­նում եմ Ցից­կով նրա մոտ։ Ն­րա ջա­հել տի­կի­նը, կլոր այ­
տե­րով, եր­կար դեմ­քով և փոքր, կո­պիտ քթով …­Շատ եր­կար, շատ
լայն, կապ­տած և բ­ծ ա­պատ­ված ա­ռ ա­վոտ­յան շրջազ­գ ես­տը»70:
«Գե­ղե­ցիկ, լկտի տղան։ Միշտ ծխա­խոտ է ծխում։ Նա­յում է Հ-ին
լկտի, վա­վա­շոտ, հիա­ցած, հեգ­նո­րեն և­ ար­հա­մար­հա­կան»71:
Գո­յա­կա­նի գոր­ծ ա­ծ ու­թ յան ժա­մա­նակ նկա­տե­լ ի է ա­ծ ա­կան­նե­րի,
ո­րոշ դեր­բայ­նե­րի գո­յա­կա­նա­բար կի­րառ­ման փաս­տեր.
«Ու­րա­խը, կարմ­րա­թ ու­շը, աշ­խար­հի­կը, ո­րի օս­լա­յած վեր­նա­շա­
պի­կը լայն, ու­ռ ած կուրծ­քը ա­վե­լ ի է ու­ռ եց­նում, ան­տար­բե­րը, գու­նա­
տը, ամեն ին­չի վրա կանգ առ­նո­ղ ը, բո­լո­րի հետ կա­տա­կո­ղ ը…»72։
Քիչ չեն նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րը, ո­րոն­ցում, կրճա­տում ­նե­րի ճա­նա­
պար­հով, Կաֆ­կան ընդգ­ծ ում է գո­յա­կան­նե­րի ի­մաս­տա­յին նշա­նա­
կու­թ յու­նը.
«Գե­րա­զանց ինք­նազ­գ ա­ցո­ղու­թ յուն։ Սր­տիս զար­կե­րը՝ ցան­կա­լ ին
մոտ»73։
«Ե­րեկ՝ հո­գ ե­գ ալստ­յան կի­րա­կի, ցուրտ ե­ղա­նակ, ոչ գե­ղե­ցիկ
զբո­սանք Մաք­սի և Վել­չի հետ, ե­րե­կո­յան՝ սրճա­րա­նը…»74։ Կաֆ­կա­
յի լեզ­վամ­տա­ծ ո­ղու­թ յա­նը խորթ չեն կրկնու­թ յուն­նե­րը և թ­վար­կում­
նե­րը.
«Այս կշտամ­բանք­նե­րը վե­րա­բեր­ում են բազ­մա­թ իվ մարդ­կանց …
Այս­տեղ իմ ծնող­ներն են, մի քա­նի հա­րա­զատ­նե­ր, մի քա­նի ու­սու­ցիչ­
ներ, խո­հա­րա­րը, ո­րին ես հի­շե­ցի, պա­րե­րի դպրո­ցի մի քա­նի աղ­
ջիկ­ներ, նախ­կի­նում մեր տուն այ­ցե­լող­նե­րից մի քա­նի­սը, մի քա­նի
69
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 120.
70
Նույն տեղում, 65։
71
Նույն տեղում, 257:
72
Նոյն տեղում, 257:
73
Նույն տեղում, 158:
74
Նույն տեղում, 174:
38
գրող­ներ, լո­ղ ի դա­սա­տուն, տոմ­սա­վա­ճա­ռ ը, դպրո­ցա­կան տե­սու­չը,
հե­տո մար­դ իկ, ո­րոնց ես մեկ ան­գ ամ եմ հան­դ ի­պել փո­ղո­ցում…»75։
«Ե­րե­խան` եր­կու փոքր հյու­սե­րով, բաց գլխով, լայն, սպի­տակա­
կա­պույտ կար­միր զգես­տով, մերկ ոտ­քե­րով, մի ձեռ­քին փոք­րիկ
զամբ­յուղ, մյու­սին՝ արկղ, դող­դ ո­ղա­լով քայ­լում էր ազ­գ ա­յին թատ­
րո­նի մո­տով»76։
«Պա­րոն Նա­գ ե­լ ի խել ­քը, համ­բե­րու­թ յու­նը, ջա­նա­սի­րու­թ յու­նը,
սրամ­տու­թ յու­նը, վստա­հե­լ իու­թ յու­նը…»77։
«Կի­րա­կի՝ հու­լ ի­սի 19-ը, 1910  թ.: Քնե­ցի, արթ­նա­ցա, քնե­ցի, արթ­
նա­ցա` թշվառ կյանք»78։
«Օ­ր ագ­ր ե­ր ում» հան­դ ի­պ ում են ձևա­կ ան իմաստով նա­խ ա­
դասու­թ յուն­ն ե­ր ի բո­լ որ տե­ս ակ­ն ե­ր ը՝ միա­կ ազմ, կարճ նա­խ ա­
դա­ս ու ­թ յուն­ն եր (1-4 ան­դ ամ ­ն եր), մի­ջ ին եր­կ ա­ր ու ­թ յան նա­խ ա­
դասու ­թ յուն­ն եր (5‑7), եր­բ եմն հան­դ ի­պ ում են նաև ըն­դ ար­ձ ակ
նա­խ ա­դ ա­ս ու­թ յուն­ն եր, ինչ­պ ի­ս ին է, օ­ր ի­ն ակ, 1912  թ. հուն­վ ա­ր ի
5-ի գրա­ռ ու­մ ը, որ զբա­ղ եց­ն ում է մեկ էջ և ներ­կ ա­յաց­ն ում մեկ նա­
խա­դ ա­ս ու­թ յուն։ Նա­խ ա­դ ա­ս ու­թ յուն­ն ե­ր ի նշված տի­պ ե­ր ից ոչ մե­
կը «Օ­ր ագ­ր ե­ր ում» չու­ն ի նկա­տ ե­լ ի գե­ր ակշ­ռ ու­թ յուն, թեև վեր­ջ ին
շրջա­ն ի գրա­ռ ում ­ն ե­ր ում հա­մ ե­մ ա­տ ա­բ ար ա­վ ե­լ ա­ն ում է կարճ նա­
խա­դ ա­ս ու­թ յուն­ն ե­ր ի թի­վ ը։
Ըստ հնչե­րան­գ ի զա­նա­զան­վող նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րի բո­լոր
տի­պե­րը նույն­պես հան­դ ի­պում են «Օ­րագ­րե­րում»։ Պատ­մո­ղա­կան
նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րից հե­տո հա­ճա­խա­կա­նու­թ յամբ հատ­կա­պես
աչ­քի են ընկ­նում հար­ցա­կան, ըղ­ձա­կան, ճար­տա­սա­նա­կան-բա­
ցա­կան­չա­կան նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րը։ Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին (և­ ոչ
միայն օ­րագ­րա­յին) տեքս­տե­րում էա­կան նշա­նա­կու­թ յուն ու­նեն բարդ
նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րը, ո­րոնք կա­ռ ուց­վում են ե­թ ե, թեև, չնա­յած,
այ­նու­հան­դ երձ և ն­մա­նա­տիպ այլ շաղ­կապ­նե­րով։ «Օ­րագ­րե­րում»
այդ նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­րի նկա­տե­լ ի ա­ռ ա­տու­թ յու­նը պայ­մա­նա­
վոր­ված է Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը յու­րա­հա­տուկ երկ­վությամբ։

75
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 13:
76
Նույն տեղում, 174:
77
Նույն տեղում, 276:
78
Նույն տեղում, 12:
39
 Ինչ­պես ար­դ են նշվել է, կա­ռ ուց­ված­քա­յին հա­մադ­րա­կա­նու­թ յու­նը
պայ­մա­նա­վո­րում է «Օ­րագ­րե­րում» ո­ճա­կան կա­ռ ուց­ված­քի բազ­մա­
զա­նու­թ յուն։ Ի­րա­դ ար­ձա­յին, ինք­նաքն­նա­կան և­ այլ բնույ­թ ի տեքս­
տե­րին հա­մա­պա­տաս­խան ստեղծ­վում են պատ­մո­ղա­կան, նկա­
րագ­րա­կան, հու­զա­կան-էքսպ­րե­սիվ և­ այլ ո­ճա­կան տարբերակներ։
«Օ­րագ­րե­րում» Կաֆ­կա­յի լեզ­վամ­տա­ծ ո­ղու­թ յան ինք­նա­տի­պու­
թյու­նը դրսևոր­վում է ո­ճա­կան այն­պի­սի միա­վո­րի կա­ռ ուց­ման մեջ,
ինչ­պի­սին պատ­կերն է։ Ի­րա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յին ներ­կա­յա­
նում է պատ­կեր­նե­րի տես­քով։ Ար­տա­քին և նե­րաշ­խար­հա­յին բո­լոր
ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը, ան­գ ամ իր հի­վան­դ ու­թ յու­նը, նրան երևում է
իբրև պատ­կեր (…«թո­քե­րի վեր­քը սոսկ խորհր­դ ան­շան է, ո­րի ա­նու­
նը Ֆ է…»79։ Պատ­կե­րա­վոր մտա­ծ ո­ղու­թ յան օ­րի­նակ­նե­րով շատ
հա­րուստ են Կաֆ­կա­յի նա­մակ­նե­րը։ «Օ­րագ­րե­րը» ևս ս­տեղ­ծ ում
են պատ­կե­րա­վոր մտա­ծ ո­ղու­թ յան ինքնատիպ մի­ջա­վայր։ Մ ­նա­
լով ինչ­պես փաս­տա­կան, այն­պես էլ մտահ­ղաց­ման հենք, դրանք
«Օ­րագրերն» օժ­տում են մի ար­տա­հայտ­չա­կա­նու­թ յամբ, որն ա­ռ կա
է նաև գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րում, սա­կայն այն­քա­նով, որ­քա­նով
որ այդ պատ­կեր­նե­րն ապ­րում են փաս­տագ­րա­կան եր­կում, ա­վե­
լի ար­ժ ե­քա­վոր են դառ­նում և հ­նա­րա­վո­րու­թ յուն տա­լ իս տես­նե­լու
փաս­տա­կան, կեն­դ ա­նի նյու­թ ի հետ գրո­ղ ի աշ­խա­տան­քի ման­րա­
մաս­նե­րը։ «Օ­րագ­րե­րի» պատ­կեր­նե­րին յու­րա­հա­տուկ ե­րեք կող­
մե­րի մա­սին անհ­րա­ժ եշտ է խո­սել ման­րա­մաս­նո­րեն։ Դրանք են
ա­ռ ար­կա­յա­կան ո­րո­շա­կիու­թ յու­նը, դրա­մա­տիզ­մը և­ ար­տա­քին ու
ներ­քին լար­վա­ծ ու­թ յան միաս­նու­թ յու­նը։
Ա­ռ ար­կա­յա­կան ո­րո­շա­կիու­թ յու­նը կաֆ­կա­յա­կան պատ­կե­րի հիմ­
նա­կան դի­մա­գ իծն է։ Կաֆ­կան եր­բեք պատ­կեր չի կա­ռ ու­ցում վե­
րա­ցա­կան նյու­թ ից։ Ան­գ ամ խորհր­դ ա­նիշ­նե­րը նրա պատ­կե­րա­յին
հա­մա­կար­գ ում ձեռք են բե­րում օբ­յեկ­տիվ իրա­կա­նու­թ յան գծեր։
Սա­կայն կաֆ­կա­յա­կան ո­րո­շա­կիու­թ յու­նն ու­նի իր յու­րա­հա­տուկ
կող­մը։ «Ո­րո­շա­կիու­թ յուն­նե­րին ձեռք մեկ­նե­լ ը,– Կաֆ­կա­յի առն­չու­
թյամբ գրում է Բ. Նա­գ ե­լ ը,– մշ­տա­պես միտ­ված է դե­պի հա­մընդ­
հա­նու­րը» 80։ Կաֆ­կան մշտա­պես հստակ տես­նում է այն, ին­չի մա­

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 329.

79

Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 135.

80

40
սին խո­սում է և ձգտում իր տե­սա­ծ ին տալ լեզ­վա­կան հա­մար­ժ եք
ար­տա­հայ­տու­թ յուն։ 1916  թ. նա գրում է Մ. Բ­րո­դ ին. «Ես կնկա­րագ­
րեմ պարզ, ինչ­պես ե­ղել է ա­մեն ինչ, տե­սա­ծ իցս բա­ցի ու­րիշ ոչն­
չի մա­սին չեմ խո­սե­լու։ Մարդ սո­վո­րա­բար ու­շադ­րու­թ յուն չի դարձ­
նում անն­շան ման­րուք­նե­րին, բայց, իմի­ջիայ­լոց, հենց դրանք են,
իմ կար­ծ ի­քով, բնու­թ ագ­րա­կա­նը»81։ Այս սկզբուն­քը Կաֆ­կա­յի պատ­
կեր­նե­րին ամ­բող­ջա­կա­նու­թ յան մեջ հա­ղոր­դ ում է քան­դ ա­կայ­նու­
թյուն, ման­րա­մաս­նի մեջ՝ գծան­կար­չա­կան ճշգրտու­թ յուն։ Ա­հա օ­րի­
նակ­նե­րը.
«Այ­սօր վաղ ա­ռ ա­վոտ­յան դա­տարկ ձիա­սայ­լ ը և նի­հար, մե­ծ ա­
մար­մին ձին՝ դրան լծված։ Եր­կուսն էլ, ա­սես վեր­ջին լար­մամբ, ան­
սո­վոր չա­փով ձգված էին։ Նա­յող­նե­րին թվում էր, թե կանգ­նած են
թե­քու­թ յամբ։ Ձին առջևի ոտ­քե­րը փոքր-ինչ բարձ­րաց­րած, պա­րա­
նո­ցը կող­քի ու դե­պի վեր ուղ­ղած։ Եվ ձիու գլխա­վերևում՝ կա­ռ ա­պա­
նի մտրա­կը»82։
«Ա­ռ անց սփո­փան­քի։ Այ­սօր, կե­սօ­րից հե­տո՝ կի­սաք­նի մեջ։ Ցա­վ ը
ի վեր­ջո ցրիվ կտա գլուխս։ Եվ հատ­կա­պես քուն­քե­րիս մոտ։ Ինքս
ինձ պատ­կե­րաց­նե­լով այդ նկա­րը, տես­նում եմ հրա­զե­նի վերք, ո­րի
եզ­րե­րը սուր ե­լուստ­նե­րով ցցված են դուրս, ինչ­պես կոպ­տո­րեն
բաց­ված թի­թ եղ ­յա բան­կա­յի­նը»83։
Հան­դ ի­պում ­նե­րի, ե­րազ­նե­րի, ստա­ցած տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րի
ման­րա­մաս­նե­րը Կաֆ­կան այն­պես է ներ­մու­ծ ում պատ­կե­րի հա­
մա­կարգ և դ­րանք ո­րո­շա­կիա­ցնում, որ բնավ չեն խախտ­վում հա­
մա­մաս­նու­թ յուն­նե­րը, չի ստեղծ­վում ազ­դ ե­ցիկ պատ­կեր ստեղ­ծ ե­
լու ձգտման պատ­րանք։ Ան­գ ամ հի­պեր­բո­լա­յին պատ­կեր­նե­րի մեջ
Կաֆ­կան տպա­վո­րու­թ յան հաս­նում է սա­ռ ը ո­րո­շա­կիու­թ յան և ման­
րա­մաս­նե­րի ա­ռ ար­կա­յա­կան հա­մադր­ման ճա­նա­պար­հով։
«…Երբ կա­տա­րե­լա­պես հագն­ված դուրս ե­կա տնից, բա­րե­կամ­
ներս, ակն­հայ­տո­րեն սար­սա­փած, հետ քաշ­վե­ցին ինձ­նից: «Այդ
ի՞նչ է գլխիդ հետևում,– գո­ռ ա­ցին նրանք»։ Արթ­նա­նա­լուց հե­տո ես
ար­դ են զգա­ցել էի, որ ինչ-որ բան խան­գ ա­րում է շար­ժ ել գլուխս, և

81
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 103.
82
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 178.
83
Նույն տեղում, 202.
41
հի­մա ձեռքս պար­զե­ցի՝ տես­նե­լու ինչ է դա։ … Ն­րանք մո­տե­ցան,
զննե­ցին ինձ, տա­րան սեն­յակ և պա­հա­րա­նի հա­յե­լու ա­ռ աջ մեր­
կաց­րին մինչև գոտ­կա­տեղս։ Մի հին, աս­պե­տա­կան մեծ սուր խա­
չաձև դաս­տա­կով, մինչև կո­թ ը խրված էր թիկունքս…»84։
Այս­տեղ անհ­րա­ժ եշտ է խո­սել Կաֆ­կա­յի ո­ճա­կան նկա­րագ­րին
բնո­րոշ մեկ այլ կող­մի` պատ­կե­րի բնա­կա­նու­թ յան մա­սին։ Այդ բնա­
կա­նու­թ յու­նը թեև ստեղ­ծ ում է ռեա­լ իզ­մի պատ­րանք, այ­նուա­մե­
նայ­նիվ, դա ի­ռ ա­ցիո­նալ բնա­կա­նու­թ յուն է, ո­րին գրո­ղ ը հաս­նում է
լեզ­վա­կան չե­զո­քու­թ յան, անբ­նա­կա­նը բնա­կան պատ­մե­լաձևի հետ
հա­մա­տե­ղե­լու մի­ջո­ցով։
Ա­ռ ար­կայ­նո­րեն պատ­մե­լով, Կաֆ­կան կա­րո­ղա­նում է միա­ժ ա­մա­
նակ նաև ցու­ցադ­րել։ Դա կաֆ­կա­յա­կան պատ­կե­րի երկ­րորդ էա­
կան ա­ռ անձ­նա­հատ­կու­թ յունն է։ Խոս­քը դրա­մա­տիզ­մի մա­սին է։
Եզրույթը տվ յալ դեպ­քում ու­նի թե՛ ժան­րա­յին, թե՛ հո­գ ե­բա­նա­կան
բո­վան­դ ա­կու­թ յուն։
«Օ­ր ագ­րե­ր ում» բե­մ ա­կան պատ­կեր­ներ ստեղ­ծ ե­լու Կաֆ­կ ա­յի
հա­կ ու ­մ ն ակն­հ այտ է։ Ա­վե­լ ի քան տա­ս ի հաս­ն ող այդ պատ­կեր­նե­
րը, որ ներ­կա­յաց­ն ում են մտահ­ղաց­ված հե­ր ոս­նե­րի, իր և Ֆե­լ ի­
ցա­յի, իր և­ իր միջև տար­վող խո­ս ակ­ց ու ­թ յուն­նե­րը, ինչ­պ ես նաև
թա­տ ե­ր ա­կան տե­ս ա­ր ան­նե­րի, ներ­կա­յա­ց ում­նե­րի, պիես­նե­րի վեր­
լու­ծ ու­թ յուն­նե­րը, բե­մ ա­կան ար­վես­տ ի տե­ս ա­կան ի­մ ա­ց ու­թ յուն­նե­րը
վկա­յում են Կաֆ­կա­յի դրա­մ ա­տ ի­կա­կան ձիր­ք ե­րի մա­ս ին (գրո­ղ ի
ժա­ռ ան­գ ու­թ յան մեջ պահ­պ ան­վում են ա­նա­վարտ պիես­նե­րի է­ջ եր
և ծրագ ­րեր)։ Մա­ք ուր դրա­մ ա­տ ի­կա­կան պատ­կեր է գրո­ղ ի երկ­խ ո­
սու­թ յու­նն իր ես-ի հետ.
«Ու­րեմն ի՞նչ ես ու­զում ա­նել։
Հե­ռ ա­նալ Պրահա­յից։ Ընդ­դ եմ մարդ­կա­յին այն ահ­ռ ե­լ ի տա­ռ ա­
պանք­նե­րի, ո­րոնք հան­դ ի­պել են ինձ, դուրս բե­րել ահ­ռ ե­լ ի դե­ղա­մի­
ջոց, որ ու­նեմ ես։
Թող­նե՞լ պաշ­տո­նը։
Ինչ­պես վերն աս­վեց, պաշ­տո­նն ան­տա­նե­լ ի կա­ցու­թ յան պատ­
ճառ­նե­րից մեկն է…
Ի՞նչ ես ու­զում ա­նել։
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 285:
84

42
 Ես կա­րող էի նման հար­ցե­րին պա­տաս­խան տալ ան­մի­ջա­պես,
ա­սե­լով՝ «Ես ռիս­կի դի­մե­լու կա­րիք չու­նեմ, յու­րա­քանչ­յուր չնչին հա­
ջո­ղու­թ յուն պարգև է և­այլն»85։
Ի­րա­կան և մ­տահ­ղաց­ված ես-ե­րի այս հան­դ ի­պադ­րու­մը մար­դ ու
եր­կատ­վա­ծ ու­թ յան (Ambivalenz) ա­ռ ար­կա­յա­կան ցու­ցադ­րու­թ յուն է։
Տվ ­յալ դեպ­քում կարևո­րը ժան­րա­յին այն ձևի ընտ­րու­թ յունն է, ո­րով
գրո­ղ ը փոր­ձում է խո­սել։
Դ­րա­մա­տիզ­մ ն օ­րագ­րա­յին պատ­կեր­նե­րին յու­րա­հա­տուկ է նաև
իբրև հո­գ ե­բա­նա­կան հատ­կա­նիշ։ Այն մեծ մա­սամբ ու­նի սուբ­յեկ­
տիվ բնույթ։ Կաֆ­կան փո­խան­ցում, ներ­կա­յաց­նում է իր իսկ ան­հա­
տա­կան ըն­կա­լու­մը, ընդգ­ծ ե­լով այն ման­րա­մաս­նը, ո­րը պատ­կե­րին
հա­ղոր­դ ում է դրա­մա­տի­կա­կան գծեր։
«Մեծ սեն­յա­կ ում թղթա­խ ա­ղ ի աղ­մ ուկ էր, ա­վ ե­լի ուշ հորս սո­
վո­ր ա­կ ան աղ­մ ու­կ ը, երբ նա ա­ռ ող ջ է… Բա­ռ երն ար­տ ա­հ այ­տ ում
էին անո­ր ոշ ի­ր ա­ր անց­մ ան միայն փոքր լա­ր ում ­ն ե­ր ը։ Աղ ­ջ իկ­
նե­ր ի սեն­յա­կ ում, ո­ր ի դու­ռ ը բաց է, քնած էր փոք­ր իկ Ֆե­լիք­ս ը։
Մ­յուս կող­մ ում՝ իմ սեն­յա­կ ում, քնած էի ես։ Այս սեն­յա­կ ի դու­ռ ը
փակ էր իմ հա­ս ա­կ ի հան­դ եպ ու ­ն ե ­ց ած ու­շ ադ ­ր ու ­թ յան պակասի
պատ ­ճ ա­ռ ով։ Դ ­ր ա­ն ից բա ­ց ի բաց դու ­ռ ը նշա­ն ա­կ ում էր, որ Ֆե­
լիք­ս ին ու ­զ ում էին գրա­վ ել ըն­տ ա­ն ի­ք ի կող­մ ը, մինչ­դ եռ ես ար­
դեն մո­ռ աց­վ ած էի» 86։ Խոս­ք ը մշտա­պ ես իր անու­ն ից կա­ռ ու­ց ե­լ ու,
գոր­ծ ո­ղ ու­թ յուն­ն ե­ր ի և նե­ր աշ­խ ար­հ ի այս ան­մ ի­ջ ա­կ ան, ան­կ եղծ
«բե­մ ա­կ ա­ն ա ­ց ու ­մ ը», ո­ր ը կա­տ ար­վ ում է կար­ծ ես հենց հի­մ ա՝ մեր
աչ ­ք ե­ր ի ա­ռ աջ, և­ ա­պ ա դրանց սյու ­ժ ե­տ ա­յ ին միաս­ն ու ­թ յու­ն ը,
«Օ­ր ագ­ր երն» ամ­բ ող ­ջ ու­թ յամբ վե­ր ա­ծ ում են դրա­մ ա­տ ի­կ ա­կ ան
հա­մ ա­պ ար­փ ակ պատ­կ ե­ր ի։
Ա­ռ ար­կա­յա­կան ո­րո­շա­կիու­թ յան և դ­րա­մա­տիզ­մի հետ սեր­տո­րեն
առնչ­վում է նաև պատ­կեր­նե­րի ներ­քին և­ ար­տա­քին լար­վա­ծ ու­թ յան
միաս­նու­թ յու­նը։ Այս սկզբուն­քը մի կող­մից կապ­վում է էքսպ­րե­սո­
նիզ­մի գե­ղա­գ ի­տու­թ յան, մյուս կող­մից՝ գեշ­տալտ­հո­գ ե­բա­նու­թ յան
հետ։ «Էքսպ­րե­սիվ գե­ղա­գ ի­տու­թ յու­նը,– գ­րում է Մ.­ Բախ­տի­նը,– տա­
րա­ծ ա­կան գե­ղար­վես­տա­կան յու­րա­քանչ­յուր ար­ժ եք ըն­կա­լում  է

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 228-231.

85

Նույն տեղում, 150-151:

86

43
իբրև մար­մին, որն ար­տա­հայ­տում է հո­գ ին (ներ­քին ի­րա­վ ի­ճա­կը)»87։
Հո­գ ե­կան ար­տա­քին և ներ­քին պատ­կեր­նե­րի ընդ­հան­րու­թ յան և
ներ­դ աշ­նակ կա­ռ ուց­վածք­նե­րի ստեղծ­մանն են միտ­ված նաև գեշ­
տալտ­հո­գ ե­բա­նու­թ յան հիմ ­նա­կան սկզբունք­նե­րը։ Օ­րագ­րա­յին շատ
պատ­կեր­ներ հաս­տա­տում են վե­րը նշված կա­պե­րը.
«Վել­չի մոտ նստած էի ճո­ճա­թ ո­ռ ին, մենք խո­սում էինք մեր կյան­
քի ան­կա­նո­նու­թ յուն­նե­րի մա­սին, նա՝ միշտ ո­րո­շա­կի հա­վա­տով
(«Պետք է ցան­կալ անհ­նա­րի­նը»), ես՝ ա­ռ անց դրա հույ­սի, հա­յացքս
մատ­նե­րիս հա­ռ ած, այն զգաց­ման մեջ, որ մարմ­նա­վո­րում է իմ ներ­
քին դա­տար­կու­թ յու­նը, ո­րը բա­ցա­ռ իկ է»88։
«Հին օ­րագ­րից». Հի­մա ե­րե­կո է, այն բա­նից հե­տո, երբ վաղ ա­ռ ա­
վոտ­յան, ժա­մը վե­ցին դա­սերս էի պատ­րաս­տում, հան­կարծ նկա­
տե­ցի, թե ինչ­պես մի պահ, կա­րեկ­ցու­թ յու­նից մղված, ձախ ձեռքս
բռնած պա­հում է աջ ձեռ­քիս մատ­նե­րը»89։
«Այս­պես կանց­նի իմ անձրևոտ, խա­ղաղ կի­րա­կին, ես նստած եմ
ննջա­րա­նում և հան­գ իստ եմ, բայց փո­խա­նակ վճռեմ գրել, … շա­րու­
նակ ակ­նա­պիշ նա­յում եմ մա­տիս»90։
Հո­գ ե­բա­նա­կան բարձր լար­վա­ծ ու­թ յու­նը բե­րում է ի­րե­րի, ա­ռ ար­
կա­նե­րի անս­պա­սե­լ ի անձ­նա­վոր­ման կամ ան­ձի ա­ռ ար­կա­յաց­ման։
Տա­րա­ծ ու­թ յան յու­րա­քանչ ­յուր ման­րա­մասն դառ­նում է պատ­կե­րի
գոր­ծ ուն մաս­նա­կից.
«Այ­սօր, կե­սօ­րից հե­տո, երբ պառ­կած էի ան­կող­նում, և­ ինչ-որ
մե­կը կող­պե­քի մեջ պտտեցրեց բա­նա­լին, մի ակն­թ արթ ինձ թվաց,
թե ամ­բողջ մար­մինս կող­պե­քի մեջ է՝ կար­ծ ես պա­րա­հան­դ ե­սա­յին
կոստ­յում եմ հա­գ ել, և մեկ այս­տեղ, մեկ այն­տեղ կարճ ընդ­հա­տում­
նե­րով բաց­վում կամ փակ­վում է կող­պեք­նե­րից մե­կը»91։ Կաֆ­կա­յի
հա­մար առանձ­նա­հա­տուկ կարևո­րու­թ յուն ու­նեն մարդ­կա­յին դեմ­
քե­րը՝ իբրև նե­րաշ­խար­հի փո­փո­խու­թ յուն­նե­րի և տ­պա­վո­րու­թ յուն­
նե­րի ար­տա­ցոլ­ման ի­րա­կան հա­յե­լ ի։ Այս երևույ­թ ը նույն­պես իր

87
Бахтин, М., Эстетика словесного творчества, М, 1986, 62.
88
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 215-216.
89
Նույն տեղում, 102:
90
Նույն տեղում, 102:
91
Նույն տեղում, 151։
44
հիմ­քում առնչու­թ յուն­ներ ու­նի էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի գե­ղա­գ ի­տու­թ յան
հետ, ո­րը, ըստ Մ. Բախ­տի­նի, «դի­մա­խաղ է և դի­մա­գ ի­տու­թ յուն»92։
Ինք­նա­զննու­թ յան սևե­ռ ում­նե­րով ապ­րող Կաֆ­կան հա­ճախ է կանգ­
նում հա­յե­լու ա­ռ աջ.
«Ճա­շից հե­տո ե­րեսս այր­վում էր, այն տար­բեր ե­րանգ­ներ ու­ներ,
երբ կտրում էի մա­զերս, վա­խե­ցա դրա­նից, օգ­նա­կանս, որ մշտա­
պես նա­յում էր ինձ և տես­նում հա­յե­լա­յին պատ­կերս, իմ դեմ­քին
լուրջ հի­վան­դ ու­թ յուն գտավ…»93։
Կաֆ­կա­յի մարդ­կա­յին դեմ­քե­րը «Օ­րագ­րե­րում» գծված են չա­
փա­զանց ար­տա­հայ­տիչ, ման­րա­մասն և­ ա­ռ ար­կա­յո­րեն ո­րո­շա­կի
(Բ.­ Քել­լեր­ման, աս­մուն­քող Մոի­սի, կա­խարդ Ռաբ­բի, Ֆ. Վեր­ֆել …):
«Օ­րագ­րե­րը» ո­րո­շա­կիո­րեն հա­րուստ են նաև պատ­կե­րա­վոր­ման
մի­ջոց­նե­րով։ Մակ­դ իր­նե­րը, փո­խա­բե­րու­թ յուն­նե­րը, հա­մե­մա­տու­
թյուն­նե­րը, խորհր­դ ա­նիշ­նե­րը, անձ­նա­վոր­ման, հեգ­նան­քի, աս­տի­
ճա­նա­վոր­ման, չա­փա­զան­ցու­թ յան, բա­ռ ա­յին հա­կադ­րու­թ յան օ­րի­
նակ­նե­րը այս­տեղ ստեղ­ծ ում են լիար­ժ եք գե­ղար­վես­տա­կան մի­
ջա­վայ­րը։ Աշ­խար­հի և­ իր հան­դ եպ կան­խա­կալ մո­տե­ցու­մը («Բո­լոր
ի­րե­րից ինձ բա­ժ ա­նում է մի փոք­րիկ տա­րա­ծ ու­թ յուն»94) պայ­մա­նա­
վո­րում է այդ մի­ջա­վայ­րին բնո­րոշ սառ­նու­թ յու­նը։
Երևույթ­նե­րը, մարդ­կանց և­ ինք­նի­րեն բնու­թ ագ­րող մակ­դ իր­նե­րը
ի­րենց տե­ղում են, ա­նա­ռ ար­կե­լ ի, հին և նոր ձևե­րի զու­գ որդ­մամբ,
սա­կայն դրանք գրե­թ ե զերծ են կեն­սա­սի­րու­թ յան լից­քից։ Գ­րո­ղ ը
կար­ծ ես՝ երկ­յու­ղում է այն մակ­դ ի­րը, բա­ռ ը, ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը օգ­
տա­գ որ­ծ ե­լուց, ո­րը կա­րող է ի­րեն դուրս դնել «իր աշ­խար­հի» սահ­
մա­նագ­ծ ից։
Կաֆ­կա­յի հա­մե­մա­տու­թ յու­ննե­րը շատ թարմ են, նոր, բնա­կան։
Նրա հա­մար կարևո­րը հա­մե­մա­տու­թ յուն արդ­յուն­քում ծնված ինք­
նա­տիպ տպա­վո­րու­թ յունն է.
«Բայց ա­վե­լ ի շուտ այն­պի­սի տեսք ու­ներ, կար­ծ ես՝ ա­ռ օր­յա
զգեստ­նե­րի տակ հա­գ ած լի­ներ ֆ­րա­կե հսկա վեր­նա­շա­պիկ»95։

92
Бахтин, М., Эстетика словесного творчества, М, 1986, 62.
93
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 69.
94
Նույն տեղում, 122:
95
Նույն տեղում, 125-126.
45
 «…կարճ ֆ­րա­կն այն­քան նեղ է, կար­ծ ես հագց­րած լի­նի տիկ­նի­
կի վրա։ Դեմ­քը հա­մար­յա խստո­րեն լուրջ է։ Մեկ ծեր կին է հի­շեց­
նում, մեկ՝ Նա­պո­լեո­նին։ Ճակատը գու­նատ է, ինչ­պես կեղ­ծ ա­մի ճա­
կատ…»96։
«Եվ ա­հա դրանք, այդ չորս, թե հինգ պատմ­վածք­նե­րը, իմ ա­ռ աջ
ծառս են ե­ղել ճիշտ այն­պես, ինչ­պես ձիե­րը՝ կրկե­սի տնօ­րեն Շու­մա­
նի ա­ռ աջ…»97։
Ինք­նաբ­նու­թ ագ­րա­կան հա­մե­մա­տու­թ յուն­նե­րն աչ ­քի են ընկ­նում
տրա­մադ­րու­թ յան (ա­մե­նից հա­ճախ՝ հու­սա­հա­տու­թ յան) ա­ռ ար­կա­
յաց­մամբ.
«…կար­ծես քա­րե­ղեն լի­նեմ, ինչ­պես իմ սե­փա­կան մա­հար­ձանը…»98։
«…ինձ զգում եմ շղթա­յա­կապ, ա­սես հան­ցա­գ ործ լի­նեմ»99։
«Ցա­մաք ջրհոր եմ»100։
Հա­մե­մա­տու­թ յուն­նե­րը Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան հա­մա­կար­գ ում
ու­նեն ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ փի­լ ի­սո­փա­յա­կան ար­ժ եք։ Ինք­նա­քննու­
թյան և­ ինք­նա­ճա­նաչ­ման ճա­նա­պար­հին հա­մե­մա­տու­թ յու­նը գրո­ղ ի
հա­մար ինք­նար­տա­հայտ­ման ան­փո­խա­րի­նե­լ ի մի­ջոց է։ Ն­մա­նա­
տիպ հիմ ­նա­վոր­մամբ «Օ­րագ­րե­րում» ի­րենց տեղն ու­նեն աս­տի­ճա­
նա­վո­րու­մը՝ տա­ռ ա­պան­քի ան­վերջ խո­րաց­ման՝ խոս­քա­յին հա­կադ­
րու­թ յուն­նե­րը հա­կա­սա­կա­նու­թ յան և­ երկ­վու­թ յան, անձ­նա­վո­րու­մը
այլ ի­րե­րի և կեն­դ ա­նի­նե­րի կեր­պա­րա­նա­փոխ­վե­լու անհ­րա­ժ եշ­տու­
թյան, հեգ­նան­քն օ­տա­րաց­ման և հու­սա­հա­տու­թ յան դեմ պա­տաս­
խան գտնե­լու են­թ ա­տեքս­տե­րով։
Հատ­կ ա­պ ես հեգ ­ն ան­ք ը շատ մեծ ծա­վ ալ ու ­ն ի Կաֆ­կ ա­յ ի գե­
ղար­վ ես­տ ա­կ ան հա­մ ա­կ ար­գ ում։ Այն հա­կ ակշ­ռ ում է հու­ս ա­հ ա­
տու­թ յու­ն ը և փաս­տ ո­ր են միակ մի­ջ ոցն է, ո­ր ով գրո­ղ ը կա­ր ո­ղ ա­
նում է քմծի­ծ ա­ղ ել աշ­խ ար­հ ի ան­կ ա­ն ո­ն ու ­թ յուն­ն ե­ր ի վրա: «…Մեր
դա­ր ի ա­մ ե­ն ազ­գ ա­յ ուն զա­վ ակ­ն ե­ր ը,– գ ­ր ում է Ա. Բ­լ ո­կ ը,–­ ախ­տ ա­
հար­վ ած են հի­վ ան­դ ու ­թ յամբ, ո­ր ը ան­ծ ա­ն ոթ է մարմ ­ն ի և հո ­գ ու

96
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 167:
97
Նույն տեղում, 284:
98
Նույն տեղում, 20:
99
Նույն տեղում, 240:
100
Նույն տեղում, 295:
46
բժիշկ­ն ե­ր ին։ Այդ  հի­վ ան­դ ու ­թ յու­ն ը կոչ­վ ում է հեգ ­ն անք»101։ Կաֆ­
կա­յ ի գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ժա­ռ ան­գ ու ­թ յան մեջ դժվար է առանձ­
նաց­ն ել մի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն, որը այս կամ այն չա­փ ով չպա­
րու­ն ա­կ ի հեգ ­ն ան­ք ի տարր։ «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ը» այս մի­ջ ո ­ց ն օգ ­տ ա ­գ որ­
ծում են հա­ճ ախ, հեգ­ն ան­ք ի դրոշ­մ ից զերծ չեն ոչ պատմական մեծ
ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յուն­ն ե­ր ը՝ («Գեր­մ ա­ն իան պա­տ ե­ր ազմ հայ­տ ա­ր ա­ր եց
Ռու­ս աս­տ ա­ն ին։ Ճա­շ ից հե­տ ո՝ լո­ղ ի դպրոց»)102 , ոչ աշ­խ ա­տ ա­
վայ­ր ի մար­դ իկ՝ («Ինչ ա­ն ար­վ եստ է անց­ո ւ­մ ը իմ պե­տ ի ճա­կ ա­տ ի
ձգված մաշ­կ ից դե­պ ի ճա­կ ա­տ ի նուրբ խոր­շ ոմ ­ն ե­ր ը»)103, ոչ հայ­ր ը՝
(«Դա կար­ծ ես մեր բնա­կ ա­ր ա­ն ը լի­ն ի,–­ ա­ս աց քույրս (խո­ս ում են
«Դա­տ ավ­ճ ի­ռ ը» պատմ­վ ած ­ք ի մա­ս ին (Ա. Ա.)։ Ես զար­մ ա ­ց ա, թե
որ­ք ան է նա սխալ­վ ում գոր­ծ ո­ղ ու ­թ յան տե­ղ ի ա­ռ ու­մ ով և­ ա­ս ա ­ց ի.
«Այդ դեպ ­ք ում հայ­ր ի­կ ը պետք է որ ապ­ր եր պետ­ք ա­ր ա­ն ում»)104,
ոչ նույ­ն իսկ ին­ք ը՝ («Ե­թ ե հասց­ն եմ դառ ­ն ալ քա­ռ ա­ս ուն տա­ր ե­կ ան,
հա­վ ա­ն ա­բ ար կա­մ ուս­ն ա­ն ամ տա­ր իքն ա­ռ ած աղ ջ­կ ա հետ, ո­ր ը
կու­ն ե­ն ա փոքր-ինչ դուրս ցցված և վե­ր ին շրթունք­ն ե­ր ի տա­կ ից
երևա­ց ող առջևի ա­տ ամ ­ն եր…»)105։
Կանգ առ­նենք նաև փո­խա­բե­րու­թ յունների և խորհր­դ ա­նի­շների
վրա։ Հայտ­նի է, որ Կաֆ­կան ստեղ­ծ ում է գե­ղար­վես­տա­կան ինք­նա­
տիպ ի­րա­կա­նու­թ յուն, ո­րի հա­մար փո­խա­բե­րու­թ յուն­նե­րը, խորհր­
դա­նիշ­նե­րն ան­փո­խա­րի­նե­լ ի մի­ջոց­ներ են։ Վս­տա­հա­բար կա­րե­լ ի է
ա­սել, որ Կաֆ­կան փո­խա­բե­րու­թ յուն­նե­րի և խորհր­դ ա­նիշ­նե­րի լեզ­
վի է փո­խադ­րում գրե­թ ե ցան­կա­ցած ման­րա­մասն, այն դարձ­նե­լով
ի­րա­կա­նու­թ յան մեկ­նու­թ յան բա­նա­լ ի։ Ար­տա­քուստ պարզ թվա­ցող
նրա գե­ղար­վես­տա­կան տեքս­տե­րը այն­քան շատ զու­գ որ­դ ում­նե­րի
ու մեկ­նա­բա­նու­թ յուն­նե­րի հնա­րա­վո­րու­թ յուն են տա­լ իս, որ հա­ճախ
ել­ման գա­ղա­փա­րը կորս­վում է։ Կաֆ­կա­յի ողջ ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը կա­
րող  է նույ­նիսկ ներ­կա­յա­նալ իբրև մեկ հա­մա­պար­փակ փո­խա­բե­
րու­թ յուն կամ խորհր­դ ա­նիշ։ Այս մո­տե­ցու­մը կա­րե­լ ի է կի­րա­ռ ել նաև

101
Блок, А., О литературе, М, 1980, 167.
102
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 261.
103
Նույն տեղում, 61:
104
Նույն տեղում, 187:
105
Նույն տեղում, 58:
47
«Օ­րագ­րե­րի» հա­մար, սա­կայն ժան­րա­յին ա­ռ անձ­նա­հատ­կու­թ յուն­
նե­րն այս առու­մով «Օ­րագ­րե­րին» ո­րո­շա­կիո­րեն ա­ռ անձ­նաց­նում
են գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րից։ Ե­թ ե վեր­ջին­նե­րում Կաֆ­կան մար­
դու մե­նա­կու­թ յու­նը պատ­կե­րում է, ա­սենք, ու­տի­ճի փոխ­ված Գ­րի­
գոր Զամ­զա­յի («Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յուն»), վա­խը՝ խլուր­դ ի («Որ­
ջը»), կամ օ­տա­րա­ցու­մը՝ սո­վա­հա­րու­թ յան տրված ար­վես­տա­գ ե­տի
(«Քաղց պա­հող մար­դ ը») գրո­տես­կա­յին կեր­պար­նե­րով՝ իբրև ո­րո­
շա­կի խորհր­դ ա­նիշ­նե­րի կրող­ներ, ա­պա «Օ­րագ­րե­րում» այդ նույն
երևույթ­նե­րի պատ­կեր­ման հա­մար հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը սահ­մա­
նա­փակ են։ Այս­տեղ բո­լոր մի­ջոց­նե­րը կապ­վում են Կաֆ­կա­յի հետ՝
իբրև ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան եր­կի հիմ ­նա­կան կեր­պար։
Փո­խա­բե­րու­թ յուն­նե­րի և խորհր­դ ա­նիշ­նե­րի առ­կա­յու­թ յու­նը
«Օրագ­րե­րի» փաս­տա­կան մի­ջա­վա­յրում ան­մի­ջա­պես դառ­նում է
տե­սա­նե­լ ի։ Լ. Գինզ ­բուր­գ ն այդ կա­պակ­ցու­թ յամբ ի­րա­վա­ցիո­րեն
նշում է, որ «գե­ղար­վես­տա­կան խորհր­դ ա­նի­շը փաս­տագ­րա­կան եր­
կում ու­նի առանձ­նա­հա­տուկ կա­ռ ուց­վածք»106։
Օ­ր ագ­ր ա­յ ին գրա­ռ ում ­ն ե­ր ից մե­կ ում՝ խո­ս ե­լ ով իր հա­մ ար փո­
խա­բ ե­ր ու ­թ յան կարևո­ր ու ­թ յան մա­ս ին, Կաֆ­կ ան գրում է. «Մի
նա­մ ա­կ ից. «Նա­մ ա­կ ը ջեր­մ աց­ն ում է ինձ այս տխուր ձմռա­ն ը»։
Փո­խ ա­բ ե­ր ու ­թ յուն­ն ե­ր ը շա­տ ե­ր ի մեջ միակն են, որ գրե­լ իս ինձ
հասց­ն ում են հու­ս ա­հ ա­տ ու­թ յան»107։ Այդ նույն գրառ­ մ ան մեջ
Կաֆ­կ ան գրե­լ ը հա­մ ա­ր ում է կա­տ ակ և հու­ս ա­հ ա­տ ու ­թ յուն, այ­
սինքն, նշում իր հա­մ ար գրե­լ ու և փո­խ ա­բ ե­ր ու­թ յուն ստեղ­ծ ե­լ ու
նույ­ն ու­թ յու­ն ը։
«Օ­րագ­րե­րում» հան­դ ի­պում են փո­խա­բե­րու­թ յուն­նե­րի տար­բեր
կա­ռ ուց­վածք­ներ։
«Օ­րագ­րե­րում» փո­խա­բե­րա­կան հա­գ եց­վա­ծ ու­թ յու­նը մե­ծ ա­նում
է հատ­կա­պես վեր­ջին գրա­ռ ում ­նե­րում, երբ գրե­թ ե յու­րա­քանչ ­յուր
ար­տա­հայ­տու­թ յուն ա­կա­մա վե­րած­վում է փո­խա­բե­րու­թ յան կամ
խորհր­դ ա­նի­շի, օ­րի­նակ, ա­մե­նա­վեր­ջին գրա­ռ ում ­նե­րից մե­կը՝ «Ամ­
բողջ ժա­մա­նակ ան­կող­նում։ Ե­րեկ՝ «Կամ … կամը»108։

106
Гинзбург, Л., О психологической прозе, Л, 1977, 11.
107
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 343.
108
Նույն տեղում, 364:
48
 «Օ­րագ­րե­րում» կան նաև բազ­մա­թ իվ խորհր­դ ա­նիշ­ներ։ Կաֆ­կա­
յի գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րում կի­րառ­վող գրե­թ ե բո­լոր խորհր­դ ա­
նիշ­նե­րը դա­տաս­տան, մեղք, ե­րազ, օ­րենք և­այլն, առ­կա են նաև
այս­տեղ։
Խո­սենք դրան­ցից ե­րե­քի մա­սին։

1. ­Ձին կամ նժույ­գը

Այն հա­ճախ է հան­դ ի­պում օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րում՝ իբրև

իրա­կա­նու­թ յամբ ա­ղա­վաղ­ված կյան­քի հա­կադ­րու­թ յուն և թ­ռ իչ­քի
հնա­րա­վո­րու­թ յուն։ Ձին իր խորհր­դ ան­շա­յին ար­ժ ե­քը պահ­պա­նում
է թե՛ փաս­տա­կան, թե՛ մտահ­ղաց­ված տեքս­տե­րում։
«Այ­սօր վաղ ա­ռ ա­վոտ­յան դա­տարկ ձիա­սայ­լ ը և նի­հար, մե­ծ ա­
մար­մին ձին՝ դրան լծված…»109։
 «Ե­րեկ Նիկ­լեշտ­րաս­սեում տա­պալ­
ված ձին՝ ար­ նա­ թ ա­
թ ախ ծնկով։ Ես այդ կողմ եմ դարձ­ նում հա­
յացքս և­ օ­րը ցե­րե­կով, չկա­րո­ղա­նա­լով տի­րա­պե­տել ինձ, շրջում եմ
դեմքս»110։
«Միայն կար­գ ին մտրա­կել ձիուն։ Դան­դ աղ նրա մեջ խրել խթան­
նե­րը, ա­ պա դուրս քա­ շել, հե­ տո ամ­ բողջ ու­
ժ ով նո­
րից մխրճել
մարմնի մեջ…»111։
«Գ­րո­հո­ղ ից խլել նժույ­գ ը և­ ար­շա­վել։ Միակ հնա­րա­վո­րու­թ յու­նը։
Բայց որ­քան ուժ է պետք դրա հա­մար և ճարպ­կու­թ յուն։ Եվ որ­քան
ուշ է ար­դ են»112:
«Ա քա­ղա­քի մեծ, բայց ոչ այն­քան աշ­խույժ փո­ղո­ցում մի աշ­նա­
նա­յին հետ­կե­սօ­րի ա­ռ ա­ջին ան­գ ամ երևաց սպի­տակ ձին։ Նա դուրս
ե­կավ մի տան մար­գ ա­գ ետ­նից…»113։
Նույն օ­րը կա­տար­ված մեկ այլ գրա­ռ ում ո­րո­շա­կի է դարձ­նում
այս խորհր­դ ա­նի­շի կարևո­րու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի հա­մար. «Ե­րեկ քուն

109
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 178.
110
Նույն տեղում, 301:
111
Նույն տեղում, 196:
112
Նույն տեղում, 359։
113
Նույն տեղում, 234-235:
49
մտնե­լուց ա­ռ աջ սպի­տակ ձին ինձ երևաց երկ­րորդ ան­գ ամ, ես այն
տպա­վո­րու­թ յունն ու­նեի, որ նա դուրս էր ե­կել նախ պա­տին հեն­ված
իմ գլխից, ան­կող­նուս և­իմ վրա­յով ցած էր ի­ջել և­ա­պա կորց­րել
ինքն ի­րեն…»114:

2. Քա­նա­նն՝ իբրև ա­զա­տու­թյան, ել­քի խորհր­դա­նիշ

Սա Կաֆ­կա­յի կյան­քում ո­րո­շա­կիու­թ յուն է ստա­նում հրեա­կա­նու­

թյան ըն­կալ­մա­նը զու­գ ըն­թ աց։ Ուս­տի հատ­կա­պես կյան­քի վեր­ջին
տա­րի­նե­րին նա ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի է զբա­ղեց­նում գրո­ղ ի միտ­քը՝ դառ­
նա­լով ոչ միայն հայ­րե­նա­բաղ­ձու­թ յան, այլև ընդ­հան­րա­պես փրկու­
թյան խորհր­դ ա­նիշ։ «Օ­րագ­րե­րում» Քա­նա­նը ներ­կա­յա­նում է լու­սա­
վոր, գրե­թ ե ա­նի­րա­կան, բայց կեն­սա­հաս­տատ նկա­րագ­րով։
«Ա­նա­պա­տով անց­նող ճա­նա­պար­հի խոր­հուր­դ ը։ Մար­դ ը, որն
իբրև ժողովրդական ա­ռ աջ­նորդ, անց­նում է այդ ճա­նա­պար­հը, գի­
տակ­ցու­թ յան վեր­ջին փշրանք­նե­րով (ա­վե­լ ին տրված չէ) ըմբռնելով
կա­տար­վա­ծ ը։ Ամ­բողջ կյան­քում նրան ցնոր­քի պես է երևում Քա­նա­
նի մեր­ձա­վո­րու­թ յու­նը։ Մ­տա­ծ ել այն մա­սին, որ ին­քն այդ հո­ղ ը տես­
նե­լու է միայն մահ­վա­նից ա­ռ աջ, ան­հա­վա­տա­լ ի է նրա համար»115։
Մով­սե­սի մա­սին ար­ված այս մար­գ ա­րեա­կան խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­
նե­րը վե­րա­բեր­վում են հենց ի­րեն՝ Կաֆ­կա­յին։
«Մով­սե­սը չհա­սավ Քա­նա­նին ոչ թե այն պատ­ճա­ռ ով, որ նրա
կյան­քը կարճ էր, այլ այն, որ դա մարդ­կա­յին կյանք էր»116։

3. Ե­րա­զայ­նու­թյու­նը՝ իբրև երկ­վու­թյան խորհր­դա­նիշ

Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը չափազանց բնո­րոշ է ե­րա­զայ­նու­

թյու­նը: Թ. Ա­դ ոռ­նոն մի առիթով նշում է, թե ար­վես­տի ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ու­թ յուն­նե­րը արթմ­նի ե­րա­զ ի հո­գ ե­վեր­լու­ծ ու­թ յուն­ներ են,

114
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 235-236:
115
Նույն տեղում, 339-340:
116
Նույն տեղում, 340:
50
ինչը լիովին համապատասխանում է Կաֆկայի գեղարվեստական
մտածողությանը: Դա մի հո­գ ե­վ ի­ճակ է, որն ար­տա­հայ­տում է մար­
դու ե­րա­զ ի և­ արթ­նու­թ յան մի­ջա­կայ­քում գտնվե­լ ը։ Կաֆ­կան իր այդ
վի­ճակն ան­վա­նում է «ե­րա­զան­ման»։ Նա վա­խե­նում է քնից, ո­րով­
հետև նրա հա­մար «Քուն չկա, միայն ե­րազ­ներ են»117, միա­ժ ա­մա­
նակ ձգտում է դե­պի ե­րազ­նե­րը, ո­րոնք հնա­րա­վո­րու­թ յուն են տա­լ իս
ա­ռ ա­վել բարձր ինք­նա­ճա­նաչ­ման՝ քնած ժա­մա­նակ ա­վե­լ ի մեծ կշիռ
եմ ու­նե­նում…»118։ Ե­րա­զ ի և­ արթ­նու­թ յան մի­ջա­կայ­քում գտնվե­լ ը
ծնում է գրո­ղ ի «ե­րա­զան­ման կա­ցու­թ յու­նը», ո­րը որ­քան էլ ծանր է
ա­նո­րո­շու­թ յամբ, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ գրո­ղ ի հա­մար ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծա­կան հիմ­նա­կան աղբ­յուր է։ Ն­րա շատ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­ներ
գրվել են ե­րա­զան­ման, ան­գ ի­տա­կից վի­ճա­կում։ «Որ­սորդ Գ­րակ­
քո­սը» պատմ­ված­քը մար­դ ու եր­կատ­վա­ծ ու­թ յան պատ­կե­րը ար­
տա­հայ­տում է անբ­նա­կան գրոտես­կով, ո­րը ոչ կյանքն է, ոչ մա­հը։
Նմա­նա­տիպ մի այլ գրո­տես­կի հան­դ ի­պում ենք «Խա­չա­սեր­վա­ծ ը»
պատմ­ված­քում («Ես մի զար­մա­նա­լ ի ա­րա­րած եմ պա­հում, կի­սով
չափ գառ է, կի­սով չափ կա­տու119)։ Կաֆ­կա­յի, ինչ­պես և ն­րա ա­ռ ան­
ձին հե­րոս­նե­րի հետ կա­տար­վում է այն «ա­ղե­տը», ինչ կա­տար­վել է
Դան­թ եի հետ.

Չ­գի­տեմ, թե ինչ­պես մտա ես այն­տեղ,

Այն­քան էի քնա­թա­թախ այն պա­հին,
Երբ բաց թո­ղի ճամ­փան ու­ղիղ և­ան­շեղ։
(«Դ­ժոխք», Երգ 1, 7)

Օ­րագ­րա­յին շատ գրա­ռ ում­ներ ներ­կա­յաց­նում են գրո­ղ ին ե­րա­

զայ­նու­թ յան վի­ճա­կում։ Ա­հա դրան­ցից մե­կը.
«Ան­քուն գի­շեր։ Եր­րորդն ա­նընդ­մեջ։ Լավ քնում եմ, սա­կայն մի
ժամ անց արթ­նա­նում եմ, կար­ծ ես գլուխս խցկած լի­նեմ գո­յու­թ յուն
չու­նե­ցող անց­քի մեջ։ Կա­տա­րե­լա­պես արթմ­նի այն զգա­ցո­ղու­թ յունն
եմ ու­նե­նում, թե բո­լո­րո­վ ին չեմ քնել, կամ քնած է ե­ղել իմ բա­րակ

117
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 48.
118
Նույն տեղում, 194:
119
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 139:
51
մաշ­կը միայն։ Եվ ամ­բողջ գի­շեր … մնում եմ այն­պի­սի վի­ճա­կում,
երբ թեև քնած եմ, բայց միա­ժ ա­մա­նակ ե­րազ­նե­րն ար­թ ուն են պա­
հում ինձ…»120։
Կաֆ­կա­յի ե­րա­զայ­նու­թ յու­նը, որ երկ­վու­թ յան ար­տա­հայ­տու­թ յուն
է, ընդ­հան­րա­կան դի­մա­գ իծ ու­նի։ Այն ոչ միայն Կաֆ­կա­յի, այլև դա­
րասկզ ­բի եվ ­րո­պա­կան մշա­կույ­թ ի դի­մա­գ իծն է։

1.4. Օ­ՐԱԳ­ՐՈ­ՂԻ ԿԵՐ­ՊԱ­ՐԸ

Օ­րագ­րո­ղ ի կեր­պա­րով ամ­բող­ջա­նում և­ ի ­մի են գա­լ իս «Օ­րագ­րե­

րի» գե­ղար­վես­տա­կա­նու­թ յան գծերն ու հատ­կա­նիշ­նե­րը։ Հայտ­նի է,
որ ան­ձի գե­ղար­վես­տա­կան կեր­պա­րը միայն գրա­կա­նու­թ յան կա­նո­
նիկ ժան­րե­րի սե­փա­կա­նու­թ յու­նը չէ։ Նման խորհր­դ ան­շա­կան կեր­
պար­ներ ստեղ­ծ ում են նաև պատ­մագրու­թ յունը, հու­շագ­րու­թ յունը,
ա­մեն տե­սա­կի մի­ջա­կա և փաս­տագ­րա­կան ժան­րե­րը։ «Ան­ձի եր­կու
մո­դ ել­նե­րը,– գ­րում է Լ. Գինզ ­բուր­գ ը,–­ ար­հես­տա­կա­նը և բ­նա­կա­
նը (փաս­տագ­րա­կա­նը) վա­ղուց ի վեր միմ­յանց հետ վի­ճար­կում են
գրո­ղ ի և­ ըն­թ եր­ցո­ղ ի ու­շադ­րու­թ յու­նը»121։ Դա միմ­յանց տա­րածք­ներ
ներ­թ ա­փան­ցե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րից մեկն է, ո­րից մշտա­պես
շա­հում է գրա­կա­նու­թ յու­նը։ Փաս­տագ­րա­կան ար­ձա­կին «Օ­րագ­րե­
րի» պատ­կա­նե­լու­թ յու­նը բնավ չի խան­գ ա­րում, որ նրա հե­ղ ի­նա­կը
ստեղ­ծ ի ինք­նա­դ ի­ման­կա­րի հազ­վագ­յուտ օ­րի­նակ, ընդ ո­րում, բա­
ցա­ռ ա­պես փաս­տագ­րա­կան ժան­րի հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րի սահ­
ման­նե­րում (գե­ղան­կար­չու­թ յան լեզ­վով դա հա­մա­պա­տաս­խա­նում
է ոչ թե գու­նան­կա­րին, այլ գրա­ֆի­կա­կան ինք­նան­կա­րին)։ Չ­կորց­
նե­լով փաս­տագ­րա­կան ար­ժ ե­քը, Կաֆ­կա­յի «Օ­րագ­րե­րի» գրա­կան
հե­րո­սը միա­ժ ա­մա­նակ օժտ­ված է գե­ղա­գ ի­տա­կան այն ամ­բող ­ջա­
կա­նու­թ յամբ, որն ի վի­ճա­կի է ներ­կա­յաց­նել ո­րո­շա­կի գա­ղա­փար,
ո­րո­շա­կի մի­տում։ Հենց անձ­նա­կան փոր­ձի և դ­րա գե­ղա­գ ի­տա­կան
ար­տա­ցոլ­ման միաս­նու­թ յան մեջ է «Օրագ­րե­րի» հե­րո­սի ար­ժ ե­քը։
Եվ ե­թ ե Կաֆ­կա­յի պատմ­վածք­նե­րում և վե­պե­րում մենք տես­նում

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 27.

120

Гинзбург, Л., О литературном герое, Л, 1979, 6.

121

52
ենք ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան գծե­րի ակն­հայտ առ­կա­յու­թ յուն, ա­պա
«Օ­րագ­րե­րում» միան­գ ա­մայն հա­կա­ռ ակ երևույթն է. ինք­նա­կեն­
սագրա­կան գծե­րը կեր­պա­րի են վե­րա­ծ ում ոչ այլ ո­քի, քան հենց
ի­րեն՝ հե­ղ ի­նա­կին։ Մի կող­մից «Օ­րագ­րե­րի» հե­րո­սի գե­ղար­վես­տա­
կան բարձր մա­կար­դ ա­կը, մյուս կող­մից Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­
կան եր­կե­րի ընդգծ­ված ինք­նա­կեն­սագ­րա­կա­նու­թ յու­նը եր­բեմն հան­
գեց­նում են մի ի­րա­վ ի­ճա­կի, երբ, օրի­նակ, Գ­րի­գ որ Զամ­զայի կամ
Յո­զեֆ Կ-ի հետ պա­տա­հա­ծ ը թվում է մա­քուր ի­րա­կա­նու­թ յուն, իսկ
ա­հա Կաֆ­կա­յի կյան­քին, իբրև փաս­տի, չես հա­վա­տում։ Այդ երևույ­
թը ո­րո­շա­կիո­րեն պայ­մա­նա­վոր­ված է Կաֆ­կա­յի օ­րագրա­յին կեր­
պա­րով։
Ինչ­պես գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րը, «Օ­րագ­րե­րը» ևս­ ար­տա­հայ­
տու­թ յունն են նրա «ե­րա­զան­ման նե­րաշ­խար­հի»։ Ու թեև օ­րագրո­
ղի կյան­քը ժա­մա­նա­կը տա­րա­ծ ու­թ յան մեջ հայտ­նի է, այ­դ ուա­մե­
նայ­նիվ Կաֆ­կա կեր­պա­րն անկրկ­նե­լի է թե՛ իբրև փաստ, թե՛ իբրև
մտահղացում։
«Օ­րագ­րե­րը» Կաֆ­կա­յի կյան­քի վեր­ջին մե­կու­կես տաս­նամ­յա­
կի պա­տումն է։ Այս­տեղ դա­սա­կան կա­ռ ուց­ված­քի հետ պահ­պան­
ված  են նաև կեր­պա­րի զար­գ աց­ման ար­տա­քին կող­մե­րը։ Այն ու­նի
նա­խա­պատ­մու­թ յուն՝ «Վեր­ջա­պես, կյան­քիս հինգ ա­միս­նե­րից հե­
տո, ո­րոնց ըն­թ աց­քում չկա­րո­ղա­ցա գրել մի բան, ո­րով կա­րո­ղա­
նա­յի ու­րա­խա­նալ…, վճռե­ցի խո­սել ինքս ինձ հետ»122, հան­գ ույց «Իմ
այս եր­կու մաս­նա­գ ի­տու­թ յուն­նե­րը (գրա­կան աշ­խա­տան­քը և պաշ­
տո­նա­կան ծա­ռ ա­յու­թ յու­նը՝ Ա.  Ա.) բնավ տա­նել չեն կա­րող միմ­յանց…
Այս երկ­վու­թ յու­նը գնա­լով ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի ծանր է դառ­նում»123, զար­
գաց­ման ըն­թ ացք, ո­րով նա աս­տի­ճա­նա­բար մտնում է կեր­պա­րա­յին
ա­զա­տու­թ յուն­նե­րի և ձևե­րի մեջ, տա­լով անհ­րա­ժ եշտ ճյու­ղա­վո­րում­
ներ և վեր­ջա­պես հան­գ ու­ցա­լու­ծ ում՝ «Ե­րեք օր ան­կող­նում։ Մահ­ճա­
կա­լ իս մոտ փոք­րա­թ իվ մար­դ իկ։ Շր­ջա­դ արձ։ Կա­տար­յալ պար­տու­
թյուն։ Սեն­յա­կիս մեջ հա­վեր­ժ ա­բար փակ­ված հա­մաշ­խար­հա­յին
պատ­մու­թ յու­նը»124։ Թեև Կաֆ­կան այս գրա­ռ ու­մից հե­տո ապ­րեց ևս

122
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 10.
123
Նույն տեղում, 38-39:
124
Նույն տեղում, 359:
53
շուրջ եր­կու տա­րի, այ­նուա­մե­նայ­նիվ դա ըն­կալ­վում է իբրև «վեր­ջին
խոսք», ո­րով ա­վար­տին է հասց­վում կեր­պա­րի զար­գ աց­ման սյու­
ժե­տա­յին թե­լ ը։ Դա այն ան­խու­սա­փե­լ ի ա­վարտն է, ո­րի մա­սին, ոչ
Կաֆ­կա­յի ա­ռ ի­թ ով, Բախ­տի­նը գրում է. «Ներ­քին տա­րա­ծ ա­կան տե­
սո­ղու­թ յու­նը և­ ար­տա­քին տա­րա­ծ ա­կան պատ­կե­րա­ցու­մը ու­նեն ար­
ժե­քա­յին կշիռ՝ իբրև մի­ջա­վայր ու տե­սա­դ աշտ և­ իբրև մահ­կա­նա­
ցու կյան­քի ըն­թ ացք։ Ե­թ ե մար­դ ը չլի­ներ մահ­կա­նա­ցու, հու­զա­կան,
կա­մա­յին տո­նը այդ ըն­թ աց­քի, այդ Նախ­կի­նը և Հե­տոն, Դե­ռ ևսը և
Ար­դ ե­նը, Այժ­մը և Այն ժա­մա­նա­կը, Միշ­տը և Եր­բե­քը և հն­չող ռիթ­մի
կշիռն ու նշա­նա­կու­թ յու­նը կմա­րեին»125։ Այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ Կաֆ­կա­յի
պա­րա­գ ա­յում մենք գործ ու­նենք հե­րո­սի մահ­վան մի տար­բե­րա­կի
հետ, ո­րը ի­րա­կան լի­նե­լով, միա­ժ ա­մա­նակ մտահ­ղաց­ված է իր իսկ
հե­րո­սի կող­մից։ Մահ­վան մի­ջո­ցով կյան­քն ի­մաս­տա­վո­րե­լու հա­կու­
մը զգաց­վում է օ­րագ­րա­յին ա­ռ ա­ջին գրա­ռ ում­նե­րից՝ «…ան­վերջ կա­
րե­լի է ինչ-որ բան պո­կել այս­տե­ղ ից, ծղո­տի իմ այս կույ­տից …­ո­րի
ճա­կա­տա­գ իրն է, երևի, ամ­ռ ա­նը կրա­կի ճա­րակ դառ­նա­լ ը և­ այր­վել
ա­վե­լ ի շուտ, քան հան­դ ի­սա­կան­նե­րը կթար­թ են աչ­քե­րը»126։
Ս­յու­ժ ե­տա­յին զար­գ աց­ման վե­րը նշված գծին կա­րե­լ ի է զու­գ ադ­
րել հե­րո­սի հո­գ ե­բա­նա­կան կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յան ըն­թ աց­քը, ո­րը
նույն­պես դրսևոր­վում է աս­տի­ճա­նա­կան ե­րեք փու­լե­րում՝ սկզբնա­
կան կամ ո­րո­նում ­նե­րի (ճա­նա­պար­հոր­դ ու­թ յուն­ներ, թատ­րոն, Գ­յո­
թե, Շ­թ այ­ներ), երկ­րորդ` հա­կա­սու­թ յան բարձ­րա­կե­տի (­Ֆե­լ ի­ցա,
ինք­նաժխ­տում, Կ­յեր­կե­գ որ, թո­քախտ), և վեր­ջա­պես եր­րորդ` հաշ­
տե­ցու­մի (Աստ­վա­ծ ա­շունչ, վե­րա­դ ար­ձի և հոգևոր դաշ­նու­թ յան
տրա­մադ­րու­թ յուն­ներ)։
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րո­ղ ը, իբրև բնա­վո­րու­թ յուն, կապ­ված է ի­րա­
կա­նու­թ յան հետ, միև­նույն ժա­մա­նակ ու­նի գծեր, ո­րոնք, այս­պես
ա­սած, կաֆ­կա­յա­կան ծագումնաբանու­թ յուն ու­նեն և դրանց մեկ­նա­
բա­նու­թ յան բա­նա­լ ին մի­միայն Կաֆ­կա­յի ան­հա­տա­կա­նու­թ յունն է։
Դա­րա­շրջա­նի, երկ­րի, ըն­տա­նի­քի, մի­ջա­վայ­րի գծե­րը կրե­լով հան­
դերձ, Կաֆ­ կան ա­ ռ անձ­
նա­տիպ երևույթ է (Phävomen)։ «Օ­ րագրե­
րում» նկա­տե­լ ի է ժա­մա­նա­կի խոր դրոշ­մը նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յան

Бахтин, М., Эстетика словесного творчества, М, 1986, 141.

125

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 10.

126

54
վրա։ Ի­րա­կա­նու­թ յու­նը նրա հա­մար ի­ռ ա­ցիո­նալ կա­ռ ույց է, ա­նըն­
կա­լե­լ ի գաղտ­նիք, որ լի է խառ­նաշ­փո­թ ով ու ա­ռ եղծ­վա­ծ ով։ Ի­րա­կա­
նու­թ յու­նից իր կտրվա­ծ ու­թ յու­նը Կաֆ­կան պատ­կե­րում է ճա­պո­նա­
կան աճ­պա­րար­նե­րի օ­րի­նա­կով, ո­րոնք «մագլ­ցում են ե­լա­րա­նը, որ
դրված է ոչ թե գետ­նի վրա, այլ մեջ­քին պառ­կած մար­դ ու ոտ­նա­թ ա­
թե­րին և հեն­ված է ոչ թե պա­տին, այլ օ­րոր­վում է օ­դ ում»127։ Մար­դ իկ
թշնա­մի են միմ­յանց, ուս­տի այս աշ­խար­հը, որ շրջա­պա­տում է մեզ,
թշնա­մա­կան է։ Իր հա­մար ստեղ­ծ ե­լով ի­րա­կա­նու­թ յան վերջ­նա­կան
պատ­կե­րը, Կաֆ­կան դրա­նով ստեղ­ծ ում է խառն­ված­քա­յին այն դո­
մի­նան­տը, ո­րից բխում են գրո­ղ ի բնու­թ ագ­րա­կան բո­լոր գծե­րը։
Ն.  Գ.  Ֆ­րե­յը Ֆ.  Կաֆ­կա­յին, իբրև գե­ղար­վես­տա­կան բնա­վո­րու­թ յան
տիպ (Modus), դա­սում է ող­բեր­գ ա­կան­նե­րի շար­քում128։
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին կեր­պա­րը ընդգծ­ված չա­փով հա­գ ե­ցած է
տա­ռ ա­պան­քի և­ ինք­նազն­նու­թ յան գծե­րով։ Դպ­րո­ցա­կան և­ ու­սա­նո­
ղա­կան տա­րի­նե­րի Կաֆ­կան, ինչ­պես վկա­յում են փաս­տե­րը, ե­ղել
է շփվող և կեն­սա­խինդ129։ Այս տար­բե­րու­թ յու­նը այ­սօր ըն­կալ­վում է
սո­վո­րա­կա­նի սահ­ման­նե­րում, սա­կայն կաֆ­կա­յա­կա­նու­թ յուն հաս­
կա­ցու­թ յան հիմ­քում ա­վե­լ ի շատ ըն­կած են գրո­ղ ի օ­րագ­րա­յին կեր­
պա­րի գծե­րը130։
«Օ­րագ­րե­րում» առ­կա հե­ղ ի­նա­կա­յին ինք­նան­կար­նե­րը հա­մա­
պա­տաս­խա­նում են լու­սան­կար­նե­րի և կեն­սա­գ իր­նե­րի տվ յալ­նե­րի
հետ։ Մենք հնա­րա­վո­րու­թ յուն ու­նենք միմ­յանց հա­մե­մա­տե­լու Կաֆ­
կա­յի օ­րագ­րա­յին ինք­նան­կա­րը Թ. Մա­նի ստեղ­ծ ած դի­ման­կա­րի
հետ ար­ված գրո­ղ ի վեր­ջին լու­սան­կա­րի հի­ման վրա.
«Հենց նոր հա­յե­լու մեջ եր­կար նա­յե­ցի ինձ … Պարզ, հստա­կո­րեն
գծված, հա­մար­յա գե­ղե­ցիկ եզ­րագ­ծ ե­րով դեմք է։ Մա­զե­րիս, հոն­քե­
րիս, աչ­քե­րիս փո­սո­րակ­նե­րի սևու­թ յու­նը, կյան­քի պես, թա­փանցում
է նաև խնամ­ված մյուս մա­սե­րից։ Հա­յացքս բո­լո­րո­վ ին ա­մա­յաց­ված

127
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 11.
128
Зарубежная эстетика и теория литературы, М, 1987, 240.
129
Տես` Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 26-42.
130
Կաֆկայականություն (kafkaest) – 20-րդ դարի յոթանասունական թվա­կան­
նե­րից այն ունի բա­ռա­րանա­յին գրանցում և հիմնականում գործածվում է
պա­րադոքսի, առեղծ­վա­ծայ­նու­թյան, անհիմն հալածվածության իմաստով
(տե՛ս, օրինակ, Duden, Deutsches Universal Wörterbuch, 2014, 953):
55
չէ, նման բա­նի ոչ մի հետք, բայց այն նաև ման­կա­կան չէ, ա­վե­լի
շուտ՝ ան­հա­վա­տա­լ ի չա­փով ավ ­յու­նոտ է, հա­վա­նա­բար դա միայն
դի­տող հա­յացք է…»131։
«Ն­րա վեր­ջին, մահ­վա­նից քիչ ա­ռ աջ պատ­րաստ­ված նկա­րը ավե­
լի շատ ներ­կա­յաց­նում է քսան­հին­գ ամ­յա մար­դ ու, քան քա­ռ ա­սուն­
մեկ։ Ն­կա­րում երևում է պա­տա­նե­կան վե­հե­րոտ խո­րա­թ ա­փանց,
մտա­խոհ դեմք ճա­կա­տին ա­ճած գան­գ ուր, սև մա­զե­րով, մուգ, խո­
շոր, թա­փան­ցիկ-ե­րազ­կոտ փայ­լող աչ­քեր, ու­ղ իղ, կախ­ված քիթ,
հի­վան­դ ու­թ յու­նից նի­հա­րած այ­տեր և­ ար­տա­կարգ նրբո­րեն գծված
բե­րան, ո­րի անկ ­յուն­նե­րից մե­կում խա­ղում է կի­սաժ­պի­տը»132։
Կեն­սա­գ իր­նե­րը վկա­յում են, որ նա ու­նե­ցել է մեղմ, մե­ղե­դ ա­յին
ձայն։ Երբ թե­ման գրա­վում էր, նա խո­սում էր ե­ռ ան­դ ով՝ եր­կար խա­
ղա­լով մատ­նե­րի հետ։
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին կեր­պա­րում ա­մե­նաբ­նու­թ ագ­րա­կան և
գլխա­վոր գի­ծ ը, ո­րը ընդ­հան­րա­կան է թե՛ նրա մարդ­կա­յին և թե՛
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան վար­քի հա­մար, երկ­վու­թ յունն է։ Ինչ­պես ար­
դեն նշվեց, Կաֆ­կան այս ի­րա­կա­նու­թ յունն ապ­րում է իբրև հա­կա­
սու­թ յուն, և­ այդ հա­կա­սու­թ յան ա­մե­նաամ­բող ­ջա­կան ար­տա­հայ­
տու­թ յու­նը նրա նկա­րագ­րի վրա, մեր կար­ծ ի­քով, երկ­վու­թ յունն է։
Երկ­վու­թ յու­նը դա­րաշր­ջա­նի դեմքն էր: Է. Բլեյ­լե­րի կող­մից 1910  թ.
շրջա­նա­ռ ու­թ յան մեջ դրված այս հաս­կա­ցու­թ յու­նը, ու­նե­նա­լով ի­րա­
կան հիմ­քեր, լայն ար­ծ ար­ծ ում­ներ է ստա­նում գի­տա­կան և գե­ղար­
վես­տա­կան գրա­կա­նու­թ յան մեջ։ Լա­վա­գ ույն օ­րի­նա­կը Թ. Մա­նի
«Դոկ­տոր Ֆաուս­տուս» վեպն է։ Անդ­րիան Լե­վերկ­յու­նը երկ­վու­թ յան
լիա­կա­տար կեր­պարն է և­ ուղա­կի նմա­նու­թ յան եզ­րեր ու­նի Կաֆ­կա­
յի հետ։
Ի­րա­կա­նը և­ ա­նի­րա­կա­նը, գի­տակ­ցա­կա­նը և­ ան­գ ի­տակ­ցա­կա­
նը, երկ­րա­յի­նը և­ երկ­նա­յի­նը, չա­րը և բա­րին, զո­հը և դա­հի­ճը, մեղ­քը
և պա­տի­ժ ը… Ս­րանք այն ծայ­րա­կետ-անկ­յու­նա­քա­րերն են, ո­րոնց
մի­ջա­կայ­քում մշտա­կան դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յամբ տա­րու­բեր­վում
է Կաֆ­կա­յի նե­րաշ­խար­հի ցու­ցիչ սլա­քը։ Բազ­մա­թ իվ են այն գրա­
ռում­նե­րը, ո­րոն­ցում նա խո­սում է իր ներ­սում միմ­յանց դեմ կռվող

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 214.

131

Mann, Th., Gesammelte Werke, Rede und Antwort, Fischer, 1984, 487.
132

56
բա­րու և չա­րի ներ­հա­կու­թ յուն­նե­րի մա­սին։ 1913  թ. սեպ­տեմ­բե­րին
գրում է Մ. Բ­րո­դ ին. «Երևա­կա­յու­թ յան մեջ անհ­նա­րի­նու­թ յուն­նե­րը
ի­րար են մո­տե­նում այն­քան, որ­քան ի­րա­կա­նու­թ յան մեջ։ Ես չեմ
կա­րող ապ­րել նրանց հետ և չեմ կա­րող ապ­րել ա­ռ անց նրանց»133։
Իբրև շա­րու­նա­կու­թ յուն այս գա­ղա­փա­րի, «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում» կար­
դում ենք. «Նա ազատ և պաշտ­պան­ված քա­ղա­քա­ցին է երկ­րի, քան­
զի կապված է …­ եր­կար մի շղթա­յով, որ­պես­զ ի հնա­րա­վո­րու­թ յուն
տրվի նրան մո­տե­նա­լու երկ­րա­յին բո­լոր տա­րա­ծ ու­թ յուն­նե­րին, բայց
եր­կար միայն այն­քան, որ­պես­զ ի ո­չինչ նրան չպո­կի երկ­րի սահ­ման­
նե­րից։ Միաժամանակ նա ա­զատ և պաշտ­պան­ված քա­ղա­քա­ցին է
նաև երկն­քի, քան­զ ի կապված է նաև երկ­նա­յին շղթա­յով՝ հաշ­վարկ­
ված նույն կար­գ ով։ Երբ նա մղվում է դե­պի եր­կիր, նրան խեղ­դ ում է
երկնքի շղթան, իսկ երբ մղվում է դե­պի եր­կինք՝ երկ­րի շղթան։ Այ­
դուա­մե­նայ­նիվ, նա ու­նի բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը, և նա զգում է
դա…»134։ «Օ­րագ­րե­րում» այս գի­տակ­ցու­թ յու­նը վե­րած­վում է նմա­նօ­
րի­նակ պատ­կե­րի. «Այն­պի­սի զգա­ցում ու­նեմ, կար­ծ ես շղթա­յա­կապ
լի­նեմ, բայց և զ­գ ում եմ, որ ե­թ ե ար­ձա­կեին, ա­վե­լի վատ կլի­ներ ինձ
հա­մար»135։ Ի­րա­րա­մերժ զգա­ցում ­նե­րից, հա­կընդ­դ եմ կող­մե­րը հաշ­
տեց­նե­լու ան­կա­րո­ղու­թ յու­նից ծնվում է մի հո­գ ե­վ ի­ճակ, որ Կաֆ­կան
ան­վա­նում է «մթին ան­դ ունդ», «դի­վա­յին աշ­խարհ»։ Այ­ցե­լե­լով անտ­
րո­պո­սոֆ Ռ. Շ­թ այ­նե­րին, նա ա­մե­նից շատ բո­ղո­քում է իր հո­գ ին
քրքրող երկ­վու­թ յու­նից։
Երկ­վու­թ յան այս ընդ­հա­նուր հեն­քի վրա էլ ձևա­վոր­վում է Կաֆ­
կա­յի նե­րաշ­խար­հի ա­ռ ար­կա­յա­ցու­մը։ «Ն­րա էու­թ յու­նը,– գ­րում է Վ.
Ռոհ­նե­րը,– հա­յե­ցո­ղա­կան է, ա­ռ անց որևէ ե­ռ ան­դ ի»136։ Քա­ նի որ
Կաֆ­կան «գոր­ծ ի» մարդ չէ, ուս­տի «Օրագ­րե­րում» գրե­թ ե ամ­բող­
ջու­թ յամբ բա­ցա­կա­յում է կեն­սա­գ որ­ծ ու­նեու­թ յան այն տա­րած­քը, որ
ան­հրա­ժ եշտ է մար­դ ուն։ Ժամանակը «Օ­րագ­րե­րում» անհ­րա­ժ եշտ է
Կաֆ­կա­յին, որ­պես­զ ի աս­տի­ճա­նա­կան ան­ցում­նե­րով ա­վե­լ ի ու ա­վե­
լի խո­րաց­նի տա­ռ ա­պան­քի և­ ինք­նա­զո­հա­բեր­ման ըն­թ աց­քը, իսկ

133
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 95.
134
Նույն տեղում, 13.
135
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 23
136
Rohner, W., Franz Kafka, Mühlacker, 1967, 11.
57
տա­րա­ծ ու­թ յու­նը՝ որ­պես­զ ի փա­կի Կաֆ­կա­յի հա­յաց­քը ար­տա­քին
աշ­խար­հի ի­րե­րի ու երևույթ­նե­րի դեմ։ Ժամանակի ու տա­րա­ծ ու­թ յան
Կաֆ­կա­յի ըն­կա­լում ­նե­րը, շեղ­վե­լով ար­տա­քին, սո­վո­րա­կան չա­փա­
նիշ­նե­րից, գրե­թ ե ամ­բող ­ջու­թ յամբ տե­ղա­փոխ­վում են նե­րաշ­խար­
հա­յին ոլորտ։ Հա­սա­րա­կա­կան շփում ­նե­րից հե­ռ ու և­ ինք­նաքն­նու­
թյան սևե­ռ ում­նե­րով ապ­րող Կաֆ­կա­յի հա­մար ոչ միայն երկ­վու­թ յու­
նը, այլև կաս­կա­ծ ը, վա­խը ևն, դառ­նում են մշտա­կան ու­ղե­կից­ներ,
միև­նույն երևույ­թ ի (մար­դ ու) մեջ հա­կա­դ իր ծայ­րա­հե­ղու­թ յուն­ներ
տես­նե­լ ը սո­վո­րա­կան է նրա հա­մար։ Նա այդ­պես է տես­նում ըն­կեր­
նե­րին («Մեր զգաց­մունք­նե­րը տար­բեր են,– գ­րում է ա­մե­նա­մոտ ըն­
կե­րոջ՝ Մ. Բ­րո­դ ի մա­սին»137, ան­գ ամ իր պաշ­տա­մունք Գ­յո­թ եին, ո­րի
գե­ղե­ցիկ ուր­վան­կա­րը ա­ռ ա­ջաց­նում է ոչ միայն հիացմունք, այլև
հու­սա­հա­տու­թ յուն, նա ա­տում է Պրահան, բայց և չի կա­րող ապ­րել
որևէ այլ քա­ղա­քում։
Կաֆ­կա­յի երկ­վու­թ յան դրսևո­րում­նե­րին ա­ռ ա­վել ո­րո­շա­կի,
օրագ­րա­յին և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան այլ փաս­տե­րի հի­ման վրա,
մենք կա­րող ենք հետևել հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ի, օ­տա­րաց­ման, մե­
նա­կու­թ յան և ն­րա հո­գ ե­բա­նու­թ յան կա­ռ ուց­ված­քում էա­կան մյուս
տար­րե­րի քննու­թ յամբ։
Հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ը Կաֆ­կա­յի հա­մար փոքր-ինչ լայն հաս­կա­
ցու­թ յուն է, քան սո­վո­րա­կան հո­գ ե­բա­նա­կան գի­ծ ը։ Մի շարք հե­ղ ի­
նակ­նե­ր (Վա­գ են­բախ, Բ. Նա­գ ել) նշում են, որ հայ­րա­կան բար­դ ույ­
թը Կաֆ­կա­յի հո­գ ե­բա­նու­թ յան մեջ ոչ միայն հիմ­նա­կանն է, այլև այլ
բար­դ ույթ­նե­րի (օ­տա­րա­ցում, թե­րար­ժ ե­քու­թ յուն և­ այլն) ա­ռ ա­ջաց­
ման պատ­ճառ՝ «համաշխարհային բար­դ ույ­թ ի» նշա­նա­կու­թ յամբ։
«Օ­րագ­րե­րը» և հատ­կա­պես «Նա­մակ հո­րը» ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան
փաս­տա­թ ուղ ­թ ը ո­րո­շա­կի հիմ­քեր տա­լ իս են նման եզ ­րա­կա­ցու­
թյուն ա­նե­լու հա­մար։ Ակն­հայտ է սա­կայն, որ Կաֆ­կա­յի հայ­րա­կան
բար­դ ույ­թ ի մեջ առ­կա են գծեր, ո­րոնք ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված են
ոչ միայն հոր, այլև հա­սա­րա­կու­թ յան կամ մի­ջա­վայ­րի այլ ան­դ ամ­
նե­րի հետ։ «Իմ դաս­տիա­րա­կու­թ յու­նը շատ է վնա­սել ինձ։– Կար­
դում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,–­ այս կշտամ­բան­քը վե­րա­բեր­վում է բազ­
մա­թ իվ մարդ­կանց …Ն­րանք այս­տեղ կանգ­նած են կողք-կող­քի և,
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 141.
137

58
ինչ­պես հին խմբան­կար­նե­րում, չգի­տեն, ինչ­պես վար­վել միմ­յանց
հետ, նրանց մտքով չի անց­նում աչ­քե­րը կա­խել, իսկ ժպտալ սպաս­
ման լար­վա­ծ ու­թ յու­նից չեն հանդգնում»138։ Սո­վո­րու­թ յան հա­մա­ձայն
Կաֆ­կան ստեղ­ծ ում է հոր կեր­պար, և­ե­թ ե «Նա­մա­կում» այդ կեր­
պա­րը հասց­ված է կա­ռ ու­ցիկ ա­վար­տու­նու­թ յան, ապա «Օ­րագ­րե­
րում» միայն ման­րա­մաս­ներ կան այդ ամ­բող­ջու­թ յու­նից։ Անժխ­տե­լ ի
է, որ ե­րե­խա­նե­րին «իր ձևով ապ­րե­լ տալու» հոր պար­տադ­րան­քը
Կաֆ­կա­յի հա­մար հիմք է դար­ձել ծանր հո­գ ե­կան դրա­մա­յի։ «Այն
բա­նից հե­տո, երբ ու­ժ եղ սպառ­նա­լ իք­նե­րը չօգ­նե­ցին, Դու դուրս բե­
րե­ցիր ինձ ան­կող­նուց, տա­րար պատշ­գ ամբ և թո­ղե­ցիր այն­տեղ
միառ­ժ ա­մա­նակ, վեր­նա­շա­պի­կով, փակ դռան ետևում…»139։ Ման­
կան ապ­րած ող ­բեր­գ ու­թ յու­նը ա­մե­նից ա­ռ աջ հիաս­թ ա­փու­թ յուն է
հոր մա­սին ունե­ցած պատ­կե­րա­ցում ­նե­րից։ Հայ­րը նրա հա­մար ու­
ժի, ամ­րու­թ յան և­ իշ­խա­նու­թ յան մարմ­նա­ցում է. «Ես հի­շում եմ օ­րի­
նակ, որ մենք հան­վում էինք հան­դ եր­ձախ­ցի­կում։ Ես նի­հար, թույլ,
նեղ կրծքա­վան­դ ա­կով, Դու՝ ու­ժ եղ, մեծ, լայ­նա­թ ի­կունք…»140։ «Նա­
մա­կում» նա հոր մա­սին խո­սում է ճիշտ այն­պես, ինչ­պես կխո­սեր
մարդ­կու­թ յան նա­խա­հոր մա­սին. «Քո բազ­կա­թ ո­ռ ում նստած՝ Դու
կա­ռ ա­վա­րում էիր աշ­խար­հը»141, կամ՝ «Քո սպառ­նա­լ ի­քը` չա­ռ ար­կել
և դ­րա հետ մեկ­տեղ վեր բարձ­րաց­րած ձեռ­քդ ինձ ու­ղեկ­ցում են ան­
հի­շե­լ ի ժա­մա­նակ­նե­րից»142։ Որ­քան խորն է ակ­նա­ծ ան­քը, նույն­քան
և խորն է հու­սա­հա­տու­թ յու­նը. «Ես Քո ա­ռ աջ կորց­րե­ցի ինք­նավըս­
տա­հու­թ յունս՝ փո­խա­րե­նը ձեռք բե­րե­լով ան­սահ­ման մեղ ­քի գի­տակ­
ցու­թ յուն»143։ «Օրագ­րե­րում» կար­դ ում ենք. «Մայ­րի­կը և քույրս Բեռ­
լի­նում են։ Ե­րե­կո­յան հայ­րի­կի հետ մե­նակ ենք լի­նե­լու։ Ինձ թվում
է, նա վա­խե­նում է վերև բարձ­րա­նալ։ Ես նրա հետ թո՞ւղթ պետք է
խա­ղամ»144։ Ման­կա­կան թշնա­ման­քը աս­տի­ճա­նա­բար վե­րած­վում է
կա­յուն և­ ան­փո­փոխ օտա­րաց­ման։ «Կոր­ծ ան­ման ձևե­րը

138
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 13.
139
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 416-458.
140
Նույն տեղում, 416-458:
141
Նույն տեղում, 416-458:
142
Նույն տեղում, 416-458:
143
Նույն տեղում, 416-458:
144
Նույն տեղում, 234։
59
ա­ներևա­կա­յե­լ ի են,– գրում է Կաֆ­կան,– վեր­ջերս պատ­կե­րաց­նում
էի ինձ, որ դեռ ե­րե­խա՝ հաղթ­վե­ցի հո­րիցս և­ ա­հա հե­տա­գ ա բո­լոր
տա­րի­նե­րին պատ­վախնդ­րու­թ յու­նից չեմ կա­րո­ղա­նում թող­նել մար­
տա­դ աշ­տը, թեև ինձ հաղ­թ ում են նո­րից ու նո­րից»145։
Այ­սու­հան­դ երձ, Կաֆ­կա­յին յու­րա­հա­տուկ է ոչ միայն ա­տե­լու­
թյու­նը հոր նկատ­մամբ (Vaterhass), այլև հայ­րո­րո­նու­թ յու­նը (Vater­
versuch)։ Այս վեր­ջի­նը, ո­րին Զ. Ֆ­րեյ­դ ը «ծնո­ղա­կան բար­դ ույթ»
ան­վա­նումն է տա­լ իս, ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված է ա­ռ ա­ջի­նի հետ։ Են­
թա­գ ի­տակ­ցա­կան թշնա­ման­քի հետ Կաֆ­կան ապ­րում է նաև գի­
տակ­ցա­կան ե­րախ­տա­գ ի­տու­թ յուն։ 1913  թ. օգոս­տո­սին նա գրում է
Ֆ. Բաուե­րին. «Իմ հիաց­մուն­քը այդ մար­դ ու հան­դ եպ (հոր՝ Ա. Ա.)
այն­քան մեծ է, որ­քան և վա­խը»146։ Պա­տա­հա­կան չէ որ ու­րիշ ոչ մե­
կի ա­ռ աջ իր ար­դ ա­րա­ցիու­թ յու­նը հաս­տա­տե­լու այն­քան փոր­ձեր չի
ա­նում Կաֆ­կան, որ­քան հոր։ «Նա­մա­կ հորը» ինքնակենսագրական
փաստաթղթում շատ տո­ղեր կան, ո­րոն­ցում նա խոս­տո­վա­նում է իր
սե­րը հոր հան­դ եպ և փոր­ձում նույ­նիսկ ար­դ ա­րաց­նել ու հաս­կա­նալ
հոր խստա­պա­հան­ջու­թ յու­նը. «Դու նույն­պես ապ­րել ես զա­նա­զան
փու­լեր, ե­ղել ես, հա­վա­նա­բար, ա­վե­լ ի կեն­սա­խինդ մինչև այն պա­հը,
երբ Քո ե­րե­խա­նե­րը, հատ­կա­պես ես, չենք հիաս­թ ա­փեց­րել Քեզ …
բայց ես նո­րից ու նո­րից խնդրում եմ չմո­ռ ա­նալ, որ ես ա­մե­նա­փոք­
րա­գ ույն չա­փով ան­գ ամ չեմ հաշ­վել, որ Դու ինչ-որ բա­նում մե­ղա­
վոր ես…»։ «Լ­րիվ հնա­րա­վոր է,– շա­րու­նա­կում է Կաֆ­կան,–­ որ ե­թ ե
մե­ծ ա­նա­յի Քո ազ­դ ե­ցու­թ յու­նից ա­զատ, միև­նույն է … կ­լ ի­նեի թույլ,
վե­հե­րոտ, անվճ­ռ ա­կան, ան­հան­գ իստ մարդ»147։ Նա Ֆե­լ ի­ցա­յին
թեև խոս­տո­վա­նում է, որ ի­րենց ըն­տա­նի­քում ա­մեն­քը և­ ա­մեն ինչ
օտար են ի­րեն, սա­կայն հենց հա­ջորդ պա­հին հի­շում է, որ նրանք
իր ծնող­ներն են, իր սե­փա­կան էու­թ յան ան­բա­ժ ա­նե­լ ի մա­սը, իր ու­ժ ի
մշտա­կան աղբ­յուր­նե­րը։ «Իմ ամ­բողջ չա­րու­թ յամբ, վատ­թ ար սո­վո­
րու­թ յուն­նե­րով, ե­սա­սի­րու­թ յամբ, անսր­տու­թ յամբ հան­դ երձ,– գ­րում
է Կաֆ­կան,–­ես միշտ դո­ղա­ցել եմ նրանց հա­մար … հայրս և մայրս,
անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յու­նից մղված, գրե­թ ե ջար­դ ել են իմ կամ­քը, սա­կայն

145
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 343.
146
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 218.
147
Նույն տեղում, 416-458:
60
միև­նույն է` ես չեմ կա­րող, չընկ­նե­լով խե­լա­գ ա­րու­թ յան մեջ, ըմ­բոս­
տա­նալ բնու­թ յան օ­րենք­նե­րի դեմ, այ­սինքն, ա­ռ իթ չեմ տա­լ իս, որ
ծնվի նոր ա­տե­լու­թ յուն»148։
Երկ­վու­թ յու­նը առ­կա է նաև օ­տա­րաց­ման բար­դ ույ­թ ում։ Կաֆ­կա­
յի օ­տա­րաց­ման ա­ռ ա­վել ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րը ներ­կա­յաց­նում
է Գ. Ան­դ եր­սը. «Իբրև հրեա,– գ­րում է նա,– Կաֆ­կան յու­րա­յին չէր
քրիս­տո­նեա­կան աշ­խար­հում։ Իբրև չե­զոք հրեա, քան­զ ի Կաֆ­կան
այդ­պի­սին էր սկզբում, նա յու­րա­յին չէր հրեա­նե­րի մի­ջա­վա­յրում։
Իբրև գեր­մա­նե­րեն խո­սող մարդ նա յու­րա­յին չէր չե­խե­րի մի­ջա­վա­
յրում։ Իբրև գեր­մա­նե­րեն խո­սող հրեա՝ նա յու­րա­յին չէր գեր­մա­նա­
ցի­նե­րի մի­ջա­վա­յրում։ Իբրև բո­հե­մա­ցի՝ նա լիար­ժ եք ավստ­րիա­ցի
չէր։ Իբրև բան­վոր­նե­րի ա­պա­հո­վագ­րա­կան ծա­ռ ա­յող՝ նա ամ­բող ­ջո­
վին չէր պատ­կա­նում բուր­ժ ուա­զ իա­յին։ Իբրև բուր­ժ ուա­յի որ­դ ի՝ ամ­
բող­ջո­վ ին չէր պատ­կա­նում բան­վո­րու­թ յա­նը։ Ծա­ռ ա­յու­թ յան մեջ  էլ
նա ամ­բող­ջո­վ ին չկար, քան­զ ի ի­րեն զգում էր գրող։ Սա­կայն գրող
նույն­պես չէր, քա­նի որ ու­ժ ե­րը տա­լ իս էր ըն­տա­նի­քին»149։ Բայց ըն­
տա­նի­քում նա նույն­պես ապ­րում էր «ա­վե­լ ի օ­տար, քան ա­մե­նա­
օտար մար­դ ը»150։
Օ­տա­րաց­ման այս տար­բե­րակ­նե­րի ի­րա­կան դրսևո­րում ­նե­րը
առ­կա են «Օ­րագ­րե­րում»։
Կաֆ­կան ներ­կա­յաց­նում է ի­րի, ա­ռ ար­կա­յի, կեն­դ ա­նու վե­րած­
վե­լու երևույ­թ ը, ո­րը լա­վա­գ ույնս պատ­կեր­ված է «Կեր­պա­րա­նա­փո­
խու­թ յուն» պատմ­ված­քում։ Կաֆ­կան նույն­պես ապ­րում է Գ­րի­գ որ
Զամ­զա­յի ող­բեր­գ ու­թ յու­նը. «…հի­մա դեղ­ձա­նիկ­նե­րը ինձ նո­րից հի­
շեց­րին,– կար­դ ում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,– թե պետք չէ՞ արդ­յոք դու­
ռը մի փոքր բաց ա­նել, օ­ձի պես սո­ղալ դե­պի հարևան սեն­յա­կը և­
այդ­պես հա­տա­կից խնդրել իմ քույ­րե­րին ու նրանց ա­ղա­խին­նե­րին,
որ հան­գ իստ մնան»։ Օ­րագ­րա­յին մի գրառ­ման մեջ նա ի­րեն հա­մե­
մա­տում է փայ­տե կա­խի­չի հետ. «Կար­ծ ես փայ­տից լի­նեմ, սեն­յա­կի
մեջ­տեղ հրված կա­խիչ հա­գ ուս­տի հա­մար»։ Սեկ այլ գրառ­ման մեջ՝
շան. «Ըստ էու­թ յան ես ա­նըն­դ ու­նակ և տ­գ ետ մարդ եմ, մարդ, ո­րին,

148
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 321.
149
Anders, G., Kafka, Pro und contra, München, 1951, 118.
150
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 200.
61
ե­թ ե չստի­պեին դպրոց գնալ …ի վի­ճա­կի կլի­ներ ուղ­ղա­կի շան նման
նստել բնում և դուրս գալ այն­տե­ղ ից այն ժա­մա­նակ միայն, երբ նրան
են պար­զում կե­րը, և մտ­նել ներս, երբ կե­րել պրծել է այն»(3)։ Կաֆ­
կան ապ­րում է նաև ինք­նի­րե­նից օ­տա­րա­ցում, ո­րի մա­սին Ան­դ եր­սը
չի նշում. «Որ­քան հե­ռ ու են ինձ­նից, օ­րի­նակ, ձեռ­քիս մկան­նե­րը»։
Ինք­նի­րե­նից օ­տար­ման օ­րի­նակ կա­րե­լ ի է դի­տար­կել նաև Կաֆ­կա­
յի բազ­մա­թ իվ երկ­խո­սու­թ յու­ննե­րը իր ես-ի հետ, որն ուղ­ղա­կիո­րեն
երկ­վու­թ յան ար­տա­հայ­տու­թ յուն է։
Կաֆ­կա­յի մե­նա­կու­թ յան զգա­ցու­մը նույն­պես ու­ղեկց­վում է երկ­
վու­թ յամբ։ Այն եր­կու դեմք ու­նի, մե­նա­կու­թ յուն, ո­րին ձգտում է Կաֆ­
կան և մե­նա­կու­թ յուն, ո­րից փախ­չում է։ «Ես ստեղծ­ված չեմ մարդ­
կա­յին շփման հա­մար»151 և «Որ­քան էլ անն­շան լի­նեմ ես, այդուա­մե­
նայ­նիվ, չկա մեկն այս­տեղ, որ հաս­կա­նա ինձ…»152 ար­տա­հայ­տու­
թյուն­նե­րը կա­րե­լ ի է ըն­կա­լել իբրև մենակության դրսևո­րում։
 Կ­յան­քի
բնա­կա­նոն ըն­թ աց­քը իր տա­րեր­քի մեջ եր­բեք չի առ­նում Կաֆ­կա­յին։
Շր­ջա­գ ի­ծ ը, որ իր շուր­ջը ու­նի յուրաքանչյուր մարդ, բնա­կան այն
սահ­մանն է, ո­րը կտրել անց­նե­լով՝ նա մտնում է հա­սա­րա­կու­թ յուն,
Կաֆ­կան ոչ միայն շատ հազ­վա­դ եպ է կտրում, այլ ա­նընդ­հատ և հա­
մա­ռ ո­րեն վե­րա­դ առ­նում է շրջագ­ծ ի կենտ­րոն, որ­տեղ ինքն է։ «Որ­ջը»
պատմ­ված­քի կեն­դ ա­նու պես նա հա­ճույ­քով միայն իր նե­րաշ­խար­
հա­յին տա­րածք­ներն է դի­տար­կում, իսկ ա­հա դրսում լի­նե­լու գի­
տակ­ցու­թ յու­նը նրան մատ­նում է սար­սա­փի։ Նա ու­նի հա­սա­րա­կու­
թյան մեջ լի­նե­լու պար­տա­կա­նու­թ յուն­ներ (աշ­խա­տանք, սե­փա­կան
գոր­ծ ա­րան և­ այլն), սա­կայն կյան­քի ան­մի­ջա­կան մեր­ձու­թ յու­նը, որ
կլան­ված է դրամ վաս­տա­կե­լու հոգ­սով, զրկում է նրան տե­սա­դ աշ­
տից («Ա­սես ձո­րի մեջ լի­նեմ»),– խոս­տո­վա­նում է Կաֆ­կան153։ Ու­նի
նաև հե­տաքրք­րու­թ յուն­ներ (դաշ­նա­մուր, ջու­թ ակ լե­զու­ներ, գեր­
մա­նա­գ ի­տու­թ յուն, սիո­նիզմ, հա­կա­սիո­նիզմ, հին հրեե­րեն, այ­գ ե­
գոր­ծ ու­թ յուն, հյուս­նու­թ յուն, սե­փա­կան բնա­կա­րան, ա­մուս­նա­կան
ծրագ­րեր), սա­կայն այդ բնա­գ ա­վառ­նե­րում եր­բեք լրջո­րեն ա­ռ աջ
չի շարժ­վում՝ ա­մեն ան­գ ամ կանգ­նե­լով կես ճա­նա­պար­հին։ Նա

151
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 208.
152
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 296.
153
Նույն տեղում, 284.
62
մարդ­կանց հետ խո­սե­լու, զրույց ա­նե­լու լուրջ դժվա­րու­թ յուն­ներ է
կրում։ «Ինձ թվում է,– գ­րում է Ֆ. Բաուե­րին,–­ խոսքը ո­րո­շա­կիու­թ ու­
նից և լր­ջու­թ յու­նից զրկում է այն ա­մե­նը, ինչ ես ա­սում եմ։ Ուս­տի ես
լռա­կ ­յաց եմ ոչ միայն բնա­վո­րու­թ յամբ, այլև հա­մոզ­մուն­քով»154։ Այս
երևույ­թ ը, որ Հ. Գ. Գա­դ ա­մերն ան­վա­նում է խո­սակ­ցա­կան ա­նըն­
դու­նա­կու­թ յուն («Unfähigkeit zu Gespräch»), ոչ միայն Կաֆ­կա­յի, այլև
հա­սա­րա­կա­կան վար­քի ար­տա­հայ­տու­թ յուն  է155։ Կաֆ­կա­յի ձգտու­մը
դե­պի մե­նա­կու­թ յուն փաս­տո­րեն փա­խուստ է ներ­կա­յից։ Նա ա­վե­լ ի
հա­ճույ­քով տրվում է անց­յա­լ ի հի­շո­ղու­թ յուն­նե­րին և­ ա­պա­գ ա ծրագ­
րե­րին, քան ապ­րում ներ­կա­յով. «Իմ կյանքն այս­տեղ անց­նում է այն­
պես, կար­ ծ ես հա­ մոզ­ված լի­ նեմ, որ երկ­ րորդ կյանք եմ ապ­ րե­
լու,
ա­սենք՝ Փա­րի­զում ան­հա­ջող ապ­րե­լուց հե­տո հույս եմ փայ­փա­յում,
որ նո­րից կվե­րա­դ առ­նամ այն­տեղ»156։ Գ­յո­թ եի կամ Տոլս­տո­յի օ­րագ­
րող­նե­րի պես նա չի ըմ­բոշխ­նում ներ­կան՝ իբրև ապ­րե­լու և­ ա­ռ աջ
նա­յե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յուն, այլ ընդ­հա­կա­ռ ա­կը, քայ­քա­յում է այն։
«Իմ հին սո­վո­րու­թ յունն է,– կար­դ ում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,– մա­քուր
տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րը, երբ ար­դ են հա­սել են ի­րենց մաք­րու­թ յան վե­
րին աս­տի­ճա­նին, չթող­նել, որ բա­րեշ­նոր­հա­բար թա­փան­ցեն իմ ողջ
էու­թ յան ներ­սը, այլ ա­ղա­վա­ղել դրանք»157։
Սա գո­յա­բա­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յա­նը բնո­րոշ երևույթ է։
Ն­րան պար­տադր­ված (նույնն է թե՝ նրա ե­րա­զած) մե­նա­կու­թ յու­
նը ան­սահ­ման է։ Նա ապ­րում է դրա­նով, ինչ­պես ոչ ոք։ Մե­նա­կու­
թյու­նը այն ճա­նա­պարհն է, ո­րով Կաֆ­կան մո­տե­նում է տա­ռ ա­պան­
քին, այ­սինքն, գրա­կա­նու­թ յա­նը, իսկ վեր­ջինս նրա ապ­րե­լու միակ
պայ­մանն է։ Չար­չա­րան­քով ստեղծ­ված լռու­թ յան կա­ռ ույ­ցի յու­րա­
քանչ­յուր խախ­տում Կաֆ­կա­յին պատ­ճա­ռ ում է ցավ։ «Ինձ պետք է
փայ­տով քշեն ա­նա­պատ,– գ­րում է Մ. Բ­րո­դ ին 1913  թ. սեպ­տեմ­բե­
րին158, ո­րով­հետև մե­նա­կու­թ յու­նը իմ միակ նպա­տակն է. ա­ղետ է,
երբ ճչում են ե­րե­խա­նե­րը, երբ նա­մակ է ստաց­վել Օս­կա­րից…»159։
154
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 218.
155
Гадамер, Г.Г., Актуальность прикрасного, М, 1991, 82-92.
156
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 30.
157
Նույն տեղում, 82։
158
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 95.
159
Նույն տեղում, 148:
63
Նա դժգոհում է Մ. Բ­րո­դ ից, որ Մու­զ ի­լին տվել է իր հաս­ցեն, նաև
Ֆե­լ ի­ցա­յից, որ հա­ճա­խա­կի է գրում. «Ես տա­ռ ա­ցիո­րեն ի վի­ճա­կի
չեմ տա­նե­լու Ձեր ամե­նօր­յա նա­մակ­նե­րը»160։
Կաֆ­կ ա­յ ին բնո­ր ոշ է նաև թե­ր ար­ժ ե­ք ու ­թ յան բար­դ ույ­թ ը։ Ն­պ ա­
տա­կ ի մե­ծ ու ­թ յու­ն ը (նա ու ­զ ում է մարդ ­կ անց հա­մ ար բա­ր ի գործ
կա­տ ա­ր ել և մաքր­վ ել մեղ ­ք ից (Katharsis) և­ իր հնա­ր ա­վ ո­ր ու ­թ յուն­
նե­ր ը նրան ուղ­ղ ա­կ ի մատ­ն ում են հու­ս ա­հ ա­տ ու ­թ յան։ Տոլս­տ ո­
յի օ­ր ագ ­ր ո­ղ ը նույն­պ ես թե­ր ա ­ժ ե­ք ու ­թ յան շրջան­ն եր է ապ­ր ում
(«Ինք­ն ին ես հի­մ ար եմ, ան ­ճ ա­ր ակ, աննր­բ ա­կ իրթ, ես դյու ­ր ագր­
գիռ եմ, ու­ր իշ­ն ե­ր ի հա­մ ար ձանձ­ր ա­լ ի…»161, սա­կ այն նպա­տ ա­կ ի
առ­կ ա­յ ու­թ յու­ն ը և հո­գ ե­կ ան ու­ժ ե­ր ի կենտ­ր ո­ն ա­ց ու­մ ը տոլս­տ ո­յ ա­
կան հու­ս ա­հ ա­տ ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­ծ ում է ինք­ն ա­մ աքր­մ ան ըն­թ աց­ք ի
(«Այ­ս օր կար­դ ա­ց ի օ­ր ագրիս այն է­ջ ե­ր ը, որ­տ եղ զննում եմ ինքս
ինձ և­ ու ­ղ ի կամ ե­ղ ա­ն ակ եմ փնտրում կա­տ ա­ր ե­լ ա ­գ ործ ­մ ան»162։
Թեև Կաֆ­կ ան նույն­պ ես «Օ­ր ագրե­ր ում» ու­ն ի նմա­ն ա­տ իպ գրա­
ռում ­ն եր («Մի քիչ թեր­թ ե ­ց ի օ­ր ագ ­ր ե ­ր ը։ Մի տե­ս ակ պատ­կ ե­ր ա­
ցում կազ­մ ե ­ց ի նման կյանք կազ­մ ա­կ եր­պ ե­լ ու մա­ս ին»163, սա­կ այն
քայլ ա­ն ե­լու ձգտու­մ ը մնում է միայն կեց­վ ածք։ Նա թե­ր ար­ժ ե­ք ու­
թյունն ու հու­ս ա­հ ա­տ ու­թ յունն ապ­ր ում է ի­ր ա­կ ան նպա­տ ա­կ ի և­
ի­ր ա­կ ան հույ­ս ի բա­ց ա­կ ա­յ ու­թ յամբ։ Նա բա­ց ա­հ այ­տ ո­ր են ա­տ ում
է ի­ր են և­իր թու­լու­թ յու­ն ը։ Նա իր մար­մ ի­ն ը զգում է իբրև կաշ­
կան­դ ող պատ­յ ան՝ Գ­ր ի­գ որ Զամ­զ ա­յ ի օ­ր ի­ն ա­կ ով. «Կաս­կ ած չկա,
որ իմ ա­ռ ա­ջ ըն­թ ա ­ց ի հիմ ­ն ա­կ ան խո­չ ըն­դ ո­տ ը մարմ ­ն իս վի ­ճ ակն է։
Ն­մ ան մարմ ­ն ով ոչն­չ ի չես հաս­ն ի»164։ Օ­ր ագ­ր ա­յ ին շատ գրա­ռ ում­
նե­ր ում Տոլս­տ ո­յ ի նմա­ն ությամբ նա բաց, խոս­տ ո­վ ա­ն ան­ք ա­յ ին
ճշմար­տ ու ­թ յուն­ն եր է ա­ս ում. «Դա­տ արկ սա­փ որ եմ, դեռ ամ­բ ող­
ջա­կ ան, սա­կ այն ար­դ են բե­կ որ­ն ե­ր ի են­թ ա­կ ա… Լիքն եմ ստով,
ա­տ ե­լ ու ­թ յամբ և նա­խ ան­ձ ով։ Լիքն եմ ծու ­լ ու ­թ յամբ, խեղ ­ճ ու ­թ յամբ
ա­ն օգ­ն ա­կ ա­ն ու­թ յամբ»165, «Եվ անմ­տ ո­ր են դա­տ արկ եմ, ոնց որ …
160
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 164.
161
Толстой, Л.Н., Собр. сочинений, М, 1985, т. 21, 125.
162
Նույն տեղում, 140։
163
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 274.
164
Նույն տեղում, 105:
165
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 261.
64
գի­շ ե­ր ը լեռ ­ն ե­ր ում կո­ր ած ոչ­խ ա­ր ի նման լի­ն եմ, կամ այն ոչ­խ ա­ր ի,
որ վա­զ ե­լով գնում է կո­ր ա­ծ ի ետևից…»166։
Ինք­նաժխ­տու­մի ո­գ ին Կաֆ­կա­յի մեջ ա­մե­նից ա­վե­լ ի երևում է
կա­նանց հետ առն­չու­թ յուն­նե­րում։ Սե­ռ ի և սի­րո խնդիր­նե­րին նա
նա­յում է ո՛չ սո­վո­րա­կա­նի և­ ո՛չ բնա­կա­նի տե­սանկ­յու­նից։ Կա­նայք
նրա հա­մար «կյան­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ են» և­ առնչ­վել նրանց
հետ, նշա­նա­կում է կյան­քի շա­րու­նա­կու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յուն
ստեղ­ծ ել, իսկ դա Կաֆ­կա­յի հա­մար մեր­ժ ե­լ ի է, ո­րով­հետև կյան­քի
այս կեր­պը նա չի ըն­դ ու­նում։ Գ­րա­կա­նու­թ յան մեջ նրա կին հե­րոս­
նե­րը սե­ռ ա­կան բա­վա­կա­նու­թ յու­նից դուրս գրե­թ ե այլ ի­մաստ չու­
նեն։ Գ. Գուն­տեր­մա­նը թվար­կում է ութ կա­նանց ա­նուն, ո­րոնց հետ
Կաֆ­կան այս կամ այն կերպ մտեր­մու­թ յուն է ու­նե­ցել167։ Դ­րան­ցից
ե­րե­քի (Ֆ. Բաուեր, Յ. Վոխ­րի­չեկ, Մ. Ե­սենս­կա) մտեր­մու­թ յու­նը կա­
րող էր ա­վարտ­վել ա­մուս­նու­թ յամբ, սա­կայն Կաֆ­կան նա­խընտ­րում
է մե­նա­կու­թ յու­նը՝ մատ­նե­լով ի­րեն ա­մու­րիի ող ­բեր­գ ու­թ յան։
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին կեր­պա­րին չա­փա­զանց բնո­րոշ է վա­խը,
որ հա­ճախ հաս­նում է սար­սա­փի («Վա­խե­ցած վեր թռա խոր քնից։
Սեն­յա­կի մեջ­տե­ղում … մո­մի լույ­սի տակ նստած էր մի մարդ…»168։
Գո­յու­թ յան երկ­յու­ղ ը, իր տար­բեր չա­փե­րով, մշտա­պես առ­կա է Կաֆ­
կա­յի հո­գ ե­բա­նու­թ յան մեջ և­ ա­ռ ար­կա­յա­նում է զա­նա­զան մարդ­կանց
ու երևույթ­նե­րի հան­դ եպ վա­խի դրսևո­րում­նե­րով (հայր, կա­նայք,
գրա­կա­նու­թ յուն, հա­սա­րա­կու­թ յուն, գի­շե­րա­յին ժա­մեր, պաշ­տո­նա­
կան դռներ և­ այլն)։ «Որ­տե­ղ ից այս անս­պա­սե­լ ի հա­մար­ձա­կու­թ յու­
նը,– գ­րա­ռ ում է Կաֆ­կան «Օրագ­րե­րում»,– միայն թե չանց­ներ։ Ե­թ ե
կա­րո­ղա­նա­յի իբրև մարդ, թե­կուզև հա­զ իվ դի­մա­նա­լով ոտ­քե­րիս
վրա, մտնել և դուրս գալ բո­լոր դռնե­րից։ Միայն չգի­տեմ՝ ու­զո՞ւմ եմ
դա, թե՞ ոչ»169։

166
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 206 (Հմմտ՝ Աստվածաշունչ, Մայր
Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2004, Եսայի, 53.6: Հատկանշական է նաև, որ
ինքնաբնութագրումների առումով Ֆրանց Կաֆկան շատ մոտ Գրի­գոր
Նարեկացուն, որի «Մատյանում» այդպիսիք հանդիպում են ամենուրեք):
167
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 41.
168
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 343.
169
Նույն տեղում, 205:
65
 Օ­տա­րաց­ման, մե­նա­կու­թյան, թե­րար­ժե­քու­թյան և վա­խի հա­կակ­
շիռ­նե­րը, որ «Օ­րագ­րե­րում», իբրև երկ­վու­թյան մարդ, ստեղ­ծում է
Կաֆ­կան, սերն է դե­պի կյան­քը, մարդ­կանց հետ շփման անհ­րա­ժեշ­
տու­թյու­նը, ինք­նավս­տա­հու­թյու­նը և հույ­սը, որ ու­ժե­ղա­նում են կյան­
քի վեր­ջին շրջա­նում։ Որ­քան մե­ծա­նում է կյան­քի ող­բեր­գա­կա­նու­
թյան գի­տակ­ցու­թյու­նը, նույն­քան ի­րեն զգաց­նել է տա­լ իս ի­րա­կան
կյան­քի կա­րո­տը։ «Ե­թե ես դա­տա­պարտ­ված եմ,– գ­րում է Կաֆ­կան,–­
ա­պա դա­տա­պարտ­ված եմ ոչ միայն կոր­ծան­ման, այլև այն բա­նին, որ
մինչև վերջ դի­մադ­րեմ»170։ Նա մի­տում­նա­վոր կտրել է սե­րունդ­նե­րի
շղթան, ո­րի հա­մար ապ­րում է ան­խու­սա­փե­լ ի զղջում. «Ա­ռանց նախ­
նի­նե­րի, ա­ռանց ա­մուս­նու­թյան, ա­ռանց ժա­ռանգ­նե­րի, ան­կոտ­րում
ծա­րա­վով՝ դե­պի նախ­նի­նե­րը, ա­մուս­նու­թյու­նը, ժառանգնե­րը»171։
Կաֆ­կան պատ­րաստ է վե­րա­դար­ձի և չի կորց­նում հույ­սը։ Դա այն
հույսն է, որ ծա­գում է մորթ­վե­լու կանգ­նած Յո­զեֆ Կ-ի հո­գում. «Պա­
տու­հան­նե­րից մե­կից կար­ծես լույս ժայթ­քեց։ Փեղ­կե­րը հետ գնա­ցին,
հե­ռու՝ վերևում, թույլ ու հա­ զ իվ երևա­
ցող մի մարդ թա­ փով ա­ ռաջ
կախ­վեց և­ ա­վե­լ ի ա­ռաջ պար­զեց ձեռ­քե­րը։ Ո՞վ էր նա։ Բա­րե­կա՞մ էր։
Բա­րի մա՞րդ։ Կա­րեկց­ո՞ղ։ Այդ մար­դը օգ­նե՞լ էր ուզում։ Մի՞ մարդ էր,
թե բո­լորն էին։ Դեռ հնա­րա­վո՞ր էր օգ­նել172»։ Վեր­ջին գրա­ռում­նե­րում
իշ­խող այս հու­սա­հատ կեն­սա­սի­րու­թյու­նը («Ինչ եր­ջան­կու­թյուն է՝ լի­
նել մարդ­կանց հետ») ըն­կալ­վում է իբրև կյան­քի հաղ­թա­նակ։ Եվ գո­յի
այն կող­մից դե­պի այս կող­մը ե­կող իր գի­տակ­ցու­թյան ըն­թաց­քը նա
հա­մե­մա­տում է ե­տըն­թաց գե­տի հետ173։
Կեր­պա­րա­յին և ս­յու­ժ ե­տա­յին զար­գ աց­ման այս նոր մա­կար­դ ա­
կում չա­րի և բա­րու, երկն­քի և­ երկ­րի, փա­խուս­տի և վե­րա­դ ար­ձի,
հույ­սի և­ ա­նե­լա­նե­լ իու­թ յան, դրսի և ներ­սի ժա­մա­նակ­նե­րի և­ երկ­
վու­թ յու­նը խորհր­դ ան­շող ծայ­րա­կե­տե­րի մի­ջա­կայ­քում տա­րու­բեր­
վող Կաֆ­կան կա­տա­րում է քայլ, որ նրան տե­ղա­վո­րում է դրանց
մի­ջա­կայ­քում, որ­տեղ ապ­րում են Ս­պա­սու­մը, Ք­նա­թ ա­թ ախ-Ե­րա­
զա­յի­նը, Հաշ­տու­թ յու­նը, Ա­մու­րիի կյան­քը, Աբ­սուր­դ ը, Տա­ռ ա­պան­քը

170
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986,, 316:
171
Նույն տեղում, 348:
172
Կաֆկա, Ֆ. «Դատավարություն», Երևան, 1991, 170:
173
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 359.
66
և Գ­րա­կա­նու­թ յու­նը։ «Մե­նա­կու­թ յան և շփ­ման միջև առ­կա սահ­մա­
նա­յին գո­տին ես կտրում անց­նում էի միայն հազ­վա­դ եպ,– գ­րում է
նա 1921  թ. հոկ­տեմ­բե­րի 29-ին,–­ այդ մի­ջա­կայ­քում ես տե­ղա­վոր­վել
էի նույ­նիսկ ավե­լ ի հիմ­նա­վոր, քան մե­նա­կու­թ յան մեջ»174։ Կաֆ­կան
հաշտ է աբ­սուր­դ ի հետ և, ի տար­բե­րու­թ յուն Համ­լե­տի կամ Ռաս­
կոլ­նի­կո­վ ի, խռո­վու­թ յուն չի ապ­րում։ Ինք­նա­ճա­նաչ­ման այս մա­կար­
դա­կում Կաֆ­կա­յի հա­մար ինք­նաս­պա­նու­թ յու­նը իբրև ելք, դառ­նում
է ա­վե­լորդ, թեև մինչ այդ նա մտքով փոր­ձել է ինք­նաս­պա­նու­թ յան
գրե­թ ե բո­լոր հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­րը։ Հաշ­տե­ցու­մի ո­գ ին, որ
իշ­խում է Կաֆ­կա­յին, նրան մղում է այլ խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րի.
«Նա­խան­ձում եմ եր­ջա­նիկ, անս­պառ և­ այ­դ ու­հան­դ երձ անհ­րա­ժ եշ­
տա­բար (հենց ինձ նման) աշ­խա­տող բնու­թ յա­նը, որ մշտա­պես կա­
տա­րում է հա­կա­ռ ա­կոր­դ ի պա­հանջ­նե­րը։ Եվ այդ­քան հեշտ, այդ­քան
ե­րաժշ­տա­կան»175։ «Կաֆ­կա­յի հետ,– գ­րում է Է. Կա­նետ­տին,–­ աշ­
խարհ ե­կավ ինչ-որ նոր, ա­վե­լի հստակ զգա­ցում կաս­կա­ծ ի՝ միա­
խառն­ված սա­կայն ոչ թե ա­տե­լու­թ յան, այլ կյան­քի հան­դ եպ ակ­նա­
ծու­թ յան հետ։ Հու­զա­կան վե­րա­բեր­մուն­քի այս եր­կու տե­սակ­նե­րի
միա­վո­րու­մը, կաս­կած և­ ակ­նա­ծ ու­թ յուն միև­նույն պա­հին, հազ­վա­
գ­յուտ բան է»176։
Խո­սել Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին կեր­պա­րի մա­սին, նշա­նա­կում է
ինչ որ չա­փով խո­սել նաև Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան կեր­պար­
նե­րի մա­սին։ Եվ ե­թ ե նրա կյան­քը գնա­հա­տենք իբրև նրա գրա­կա­
նու­թ յան նախ­նա­կան ցու­ցադ­րու­թ յուն, ա­պա «Օ­րագ­րե­րի» հե­րո­սի
մեջ կա­րե­լ ի է տես­նել կեր­պար­նե­րի և գա­ղա­փար­նե­րի այն ամ­բողջ
գամ­ման, որ ձգվում է «Դա­տավ­ճի­ռ ը» պատմ­ված­քից մինչև «Որ­ջը»։
Ուս­տի Կաֆ­կան ին­քը, իբրև օ­րագ­րա­յին հե­րոս, գրո­ղ ի ստեղ­ծ ած
հե­րոս­նե­րից ամե­նաող­բեր­գ ա­կանն է, քա­նի որ իր մեջ, սե­փա­կա­նից
բա­ցի, կրում է նաև մյուս հե­րոս­նե­րի ճա­կա­տա­գ ի­րը։

174
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986,, 341-342:
175
Նույն տեղում, 359.
176
Канетти, Э., Человек нашего столетия, М, 1990, 300.
67
 ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

«Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ ՏԵ­ՍՈՒԹ­ՅԱՆ ԽՆԴԻՐ­ՆԵ­ՐԸ

Մաքս Բ­րո­դ ի ա­ռ ա­ջար­կած հա­յե­ցա­կե­տը՝ Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­

տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը ըն­թ եր­ցել նաև իբրև փի­լ ի­սո­փա­յա­կան և­
աստ­վա­ծ ա­բա­նա­կան տեքս­տեր, ան­կաս­կած, վե­րա­բե­րում է նաև
«Օրագ­րե­րին»։ Ա­վե­լ ին, «Օ­րագ­րե­րը» այն երկն է, որ­տեղ հե­ղ ի­նա­
կի գե­ղա­գ ի­տա­կան, փի­լ ի­սո­փա­յա­կան և կ­րո­նա­կան մտքերն ու դա­
տո­ղու­թ յուն­նե­րը դրսևոր­վում են ուղ­ղա­կի, ա­ռ անց փո­խա­բե­րա­կան
երան­գ ա­վոր­ման և, որ ա­մե­նա­կարևորն է, զու­գ ադր­ված ո­րո­շա­կի
կեն­սա­կան մի­ջա­վայ­րի և ժա­մա­նա­կի խնդիր­նե­րի հետ։ Այ­սինքն,
«Օրագ­րե­րը» հնա­րա­վո­րու­թ յուն է ըն­ձե­ռ ում Կաֆ­կա­յի տե­սա­կան
ըմբռ­նում­նե­րին և սկզ­բունք­նե­րին ծա­նո­թ ա­նալ շատ ա­վե­լ ի փաս­
տա­կան և վս­տա­հե­լ ի աղբ­յու­րի մի­ջո­ցով, ինչ­պի­սին է ինք­նա­կեն­
սագ­րա­կան գրա­ռ ու­մը։
Ի­հար­կե, չա­փա­զանց դժվար է հետևել Կաֆ­կա­յի տե­սա­կան
մտքե­րի ըն­թ աց­քին, դրանք հա­ճախ ի­րա­րա­մերժ, հա­կա­սա­կան
բնույթ ու­նեն, իսկ շատ դեպ­քե­րում՝ միև­նույն գրառ­ման կամ դա­տո­
ղու­թ յան մեջ միա­ժ ա­մա­նակ թե՛ գե­ղա­գ ի­տա­կան, թե՛ փի­լ ի­սո­փա­յա­
կան և թե՛ կրո­նա­կան ար­ժ եք­նե­րի առ­կա­յու­թ յու­նը ստեղ­ծ ում է լրա­
ցու­ցիչ դժվա­րու­թ յուն։
Այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ, գլխում փորձ է ար­վում «Օ­րագ­րե­րի» և­ ինք­
նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րի հի­ման վրա ներ­կա­յաց­նել գրո­
ղի ըմբռնում­նե­րը գրա­կա­նու­թ յան, ար­վես­տի, փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան և
կ­րո­նի մա­սին։

2.1. Գ­ՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ ԵՎ­ ԱՐ­ՎԵՍ­ՏԻ ԽՆԴԻՐ­ՆԵ­ՐԸ

«Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐՈՒՄ»

Լի­նե­լով Կաֆ­կա­յի կյան­քի հիմ ­նա­կան բո­վան­դ ա­կու­թ յու­նը, գրա­

կա­նու­թ յու­նը հիմ ­նա­կան բո­վան­դ ա­կու­թ յուն է նաև «Օ­րագ­րե­րում»։

68
Գրա­կան տեքս­տե­րը, գրա­կա­նու­թ յան զա­նա­զան խնդիր­նե­րին
առնչ­վող գրա­ռ ում­նե­րը ի­րենց ծա­վա­լով (գրա­ռ ում­նե­րի ա­վե­լ ի
քան կե­սը), հա­մա­պար­փա­կու­թ յամբ և հար­ցադ­րում ­նե­րի կարևո­
րու­թ յամբ կազ­մում են ինք­նա­վար մե­ծ ա­մաս­նու­թ յուն։ Դ­րանք շեշ­
տում են, որ «Օրագ­րե­րը» գրո­ղ ի օ­րագ­րեր են, ա­պա ընդգ­ծ ում այն
կարևոր հան­գ ա­ման­քը, որ գրա­կա­նու­թ յու­նը, ի­րոք, Կաֆ­կա­յի հա­
մար սոս­կա­կան զբաղ­մունք չէ։
«Օ­րագ­րե­րի»՝ գլխա­վո­րա­պես գրա­կան-ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան
փաս­տա­թ ուղթ լի­նե­լու տե­սա­կե­տը հա­մե­մա­տա­բար նոր է։ Կաֆ­կա­
յա­գ ի­տու­թ յան զար­գ աց­ման հետ մե­ծ ա­նում է այս կար­ծ ի­քի տե­սա­
կա­րար կշի­ռ ը։
Հ.­ Հիլ­մա­նը գրում է. «Կաֆ­կան իր «Օ­րագ­րե­րում» և նա­մակ­նե­
րում ան­դ ա­դ ար հե­տա­մուտ է ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան ծագ­ման, ըն­
թաց­քի և ն­պա­տա­կի, գե­ղար­վես­տա­կան եր­կի ձևի և բո­վան­դ ա­կու­
թյան խնդիր­նե­րին»177։
«Ն­րա (Ֆ. Կաֆ­կա­յի՝ Ա.Ա.) օ­րագ­րե­րի մե­ծ ա­գ ույն մա­սում,– գրում  է
Մ. Բ­լան­շոն,– խոս­վում է ա­մե­նօր­յա այն պայ­քա­րի մա­սին, որ նա
ստիպ­ված տա­նում էր ի­րե­րի … և ինքն իր դեմ … մի քա­նի բառ գրել
կա­րո­ղա­նա­լու հա­մար»178։
«Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րե­րը,– գ­րում է Հ. Կոր­տը,– ցու­ցադ­րում են սե­
փա­կան ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քին մշտա­պես նոր տե­
սանկ ­յու­նով նա­յե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը։ Այդ պատ­ճա­ռ ով գրե­
լու մա­սին գրա­ռ ում­նե­րը (Schreiben über Schreiben) բո­լոր օ­րագ­րե­րի
միակ չընդ­հատ­վող թե­ման է»179։
Գ­րա­կա­նու­թ յան մա­սին Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րը
պահ­պա­նում են գրո­ղ ին բնո­րոշ մտքի ինք­նա­տի­պու­թ յու­նը և­ ան­
կեղ­ծ ու­թ յու­նը։ Դ­րանք վե­րա­բե­րում են ա­մե­նա­բազ­մա­զան ո­լորտ­նե­
րի։ Նյու­թ ի ծա­վա­լ ից ել­նե­լով՝ նպա­տա­կա­հար­մար ենք գտնում նրա­
նում ա­ռ անձ­նաց­նել հինգ են­թ ա­թ ե­մա.
ա. Գ­րա­կա­նու­թ յունն իբրև գո­յա­բա­նա­կան (existenziell) պայ­ման
և­ ար­ժ եք

177
Hillmann, H., Franz Kafka: Dichtungstheorie und…, Bonn, 1964, 1.
178
Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 66.
179
Text und Kritik, 1994, VII, 258.
69
 բ. Գ­րո­ղ ը և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քը
գ. Օ­րագ­րա­յին (Diarystik) ժան­րի խնդիր­նե­րը
դ. «Օ­րագ­րե­րը» և գ­րա­կան ի­րա­կա­նու­թ յու­նը
ե. Ար­վես­տի խնդիր­նե­րը

ա. Գ­րա­կա­նու­թյունն իբրև գո­յա­բա­նա­կան պայ­ման և ար­ժեք

Կաֆ­կա­յի կյան­քի և գ­րա­կա­նու­թ յան ու­սում ­նա­սիր­ման կարևո­

րա­գ ույն հար­ցադ­րում ­նե­րից մե­կը դրանց միաս­նա­կա­նու­թ յան և
փոխ­պայ­մա­նա­վոր­վա­ծ ու­թ յան խնդիրն է։ Սա կարևոր ման­րա­մասն
է՝ հաս­կա­նա­լու հա­մար գրո­ղ ի խորհր­դ ա­վոր «կեր­պա­րա­նա­փո­
խու­թ յու­նը», սե­փա­կան կեն­սագ­րու­թ յան «տե­ղա­փո­խու­մը» գրա­
կա­նու­թ յուն և գ­րա­կա­նու­թ յան «տե­ղա­փո­խու­մը» սե­փա­կան կյանք,
ո­րի հետևան­քով Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յու­նը ծայ­րաս­տի­ճան «կեն­
սագրա­կա­նաց­վում» է, իսկ կեն­սագ­րու­թ յու­նը` «գրա­կա­նաց­վում»։
«Վերջ ի վեր­ջո չկա առա­վել ար­ժ ա­նա­վա­յել տեղ լիա­կա­տար հու­
սա­հա­տու­թ յան հա­մար, ա­ռ ա­վել գե­ղե­ցիկ տեղ մահ­վան հա­մար,
քան սե­փա­կան վե­պը,– գրում է Կաֆ­կան Ֆ. Բաուե­րին»180։ Կաֆ­կա
և գ­րա­կա­նու­թ յուն փո­խա­դ արձ կա­պը, բազ­մա­զան դրսևո­րում ­նե­
րով հան­դ երձ, կա­րե­լ ի է հան­գ եց­նել եր­կու հիմ­նա­կան սկզբուն­քի,
ա­ռ ա­ջին՝ գրո­ղ ը ապ­րում է հա­նուն գրա­կա­նու­թ յան (կյան­քը իբրև
սպա­սա­վո­րու­թ յուն գրա­կա­նու­թ յա­նը), երկ­րորդ՝ գրա­կա­նու­թ յու­նը
գրո­ղ ին վե­րա­դ արձ­նում է կյան­քին (գրա­կա­նու­թ յու­նը իբրև հոգևոր
վե­րապ­րում)։ Այս առն­չու­թ յու­նը կա­րե­լ ի է պատ­կե­րաց­նել երկ­կող­
մա­նի ներ­հոս խո­ղո­վա­կի տես­քով, ո­րի մի­ջով ա­նընդ­հատ հոս­քով,
իբրև զո­հա­բե­րու­թ յուն, Կաֆ­կա­յից (մար­դ ուց) դե­պի գրա­կա­նու­թ յուն
են հո­սում աշ­խար­հիկ և հոգևոր բո­լոր վա­յելք­նե­րը (գո­յա­բա­նա­կան
պայ­ման), իսկ գրա­կա­նու­թ յու­նից դե­պի Կաֆ­կան (մար­դ ը) նույն
ա­նընդ­հատ հոս­քով հո­սում է գե­ղար­վես­տա­կան խոս­քը իբրև կեն­
սա­կան լիցք (գո­յա­բա­նա­կան ար­ժ եք)։
Գ­րա­կա­նու­թ յան, գրա­վոր խոս­քի հան­դ եպ ու­նե­ցած վե­րա­բեր­
մուն­քով Կաֆ­կան սկզբուն­քո­րեն տար­բեր­վում էր ժա­մա­նա­կի շատ
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 187.
180

70
գրող­նե­րից, ուս­տի այդ աս­պար­ե զում հա­սավ ա­վե­լ իին, քան շատ
ժա­մա­նա­կա­կից­ներ։ «Եր­բեմն այն­պի­սի տպա­վո­րու­թ յուն ես ստա­
նում,– գ­րում է Մ. Բ­լան­շոն,– թե Կաֆ­կան հնա­րա­վո­րու­թ յուն է ստեղ­
ծում գա­ղա­փար կազ­մե­լու այն բա­նի մա­սին, ին­չը կոչ­վում է գրա­կա­
նու­թ յուն»181։
Նախ, գրա­կա­նու­թ յան՝ իբրև գո­յա­բա­նա­կան պայ­մա­նի մա­սին։
Ա­հա մի քա­նի գրա­ռ ում.
«Քա­նի որ ես այլ բան չեմ, քան գրա­կա­նու­թ յու­նը և­ու­րիշ ոչ մի
բան չեմ կա­րող և չեմ ու­զում լի­նել…»182։
«Իմ եր­ջան­կու­թ յու­նը, իմ ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­նե­րը և­ որևէ օ­գ ուտ բե­
րե­լու ա­մեն մի հնա­րա­վո­րու­թ յուն վա­ղուց ի վեր կա­պված են գրա­
կա­նու­թ յան հետ»183։
«Ես չու­նեմ գրա­կան հե­տաքրք­րու­թ յուն­ներ, ես ինքս գրա­կա­նու­
թյուն եմ, դա իմ ար­յունն ու մար­մինն է»184։
Հո­գ եմ­տա­վոր ըն­կալ­ման բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րով շրջված
լի­նե­լով դե­պի գրա­կա­նու­թ յու­նը, Կաֆ­կան իր հա­մար ստեղ­ծ ում է
կեն­սա­կան կա­յուն չա­փա­նիշ։ Ն­րա պատ­կե­րաց­մամբ գրա­կա­
նու­թ յու­նը այն է, ին­չով ին­քը պետք է զբաղ­վ ի բնա­կան կոչ­մամբ,
ինչպես, ասենք, տերևն է աճում ճյու­ ղ ի վրա. «…փոր­ ձիր հա­ պա
կառ­չե­լով ետ պա­հել տերևի ըն­թ աց­քը, երբ նա նոր-նոր սկսում է
բաց­վել»185։
Իր վրա գրա­կա­նու­թ յան թո­ղած ազ­դ ե­ցու­թ յան մա­սին Կաֆ­կան
շատ կարևոր մի գրա­ռ ում ու­նի.
«Ինձ­նով միան­գ ա­մայն լավ կա­րե­լ ի է ճա­նա­չել գրե­լու վրա կենտ­
րո­նա­նա­լու երևույ­թ ը։ Երբ օր­գ ա­նիզ­միս մեջ պարզ դար­ձավ, որ իմ
էու­թ յան ա­մե­նա­բե­ղուն ուղ­ղու­թ յու­նը գրելն է, ա­մեն ինչ խառն­վեց
իրար և­ ան­գ որ­ծ ու­թ յան մատն­վե­ցին այն բո­լոր ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­
նե­րը, ո­րոնք ուղղ­ված էին սե­ռ ի, ու­տե­լու, խմե­լու, ի­մաս­տա­սի­րա­
կան խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րի և­ ա­մե­նից ա­ռ աջ՝ ե­րաժշ­տու­թ յան

181
Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 65.
182
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 200.
183
Նույն տեղում, 38:
184
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 218.
185
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 11.
71
ու­րա­խու­թ յուն­նե­րին։ Ես սաս­տիկ նի­հա­րում էի այդ բո­լոր ուղ­ղու­
թյուն­նե­րից… Ան­շուշտ, այդ նպա­տա­կը ես չէի գտել ինք­նու­րույն և
գի­տակ­ցո­րեն, այլ ինքն էր գտնվել…»186։
Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան լուրջ փաս­տեր պա­րու­նա­կե­լուց բա­ցի այս
գրա­ռ ու­մը ար­ժ ե­քա­վոր է նաև մեկ այլ ի­մաս­տով։ Այն ուղ­ղա­կիո­րեն
հի­շեց­նում է պատ­մու­թ յու­նը աստ­վա­ծ աշնչ ­յան Աբ­րա­հա­մի, ո­րը հա­
վա­տի հա­մար պատ­րաստ­վում է զո­հա­բե­րել որ­դ ուն՝ Ի­սա­հա­կին։
Հա­նուն գրա­կա­նու­թ յան Կաֆ­կան նույն­պես զո­հում է աշ­խար­հիկ
բո­լոր ու­րա­խու­թ յուն­նե­րը։ Այս հան­գ ա­ման­քը պայ­մա­նա­վո­րում է
Կաֆ­կա­յի ոչ սո­վո­րա­կան կեն­սա­կեր­պը «Այն ա­մե­նը, ինչ գրա­կա­
նու­թ յուն չէ, ձանձ­րաց­նում է ինձ»187։
Գ­րա­կա­նու­թ յան պար­տադ­րան­քով գծված սահ­ման­նե­րից այն
կողմ են հայտն­վում աշ­խա­տան­քը, ծնող­նե­րը, ըն­տա­նիք կազ­մե­
լու ծրագ­րե­րը, մարմ ­նի պա­հանջ­նե­րը, հա­սա­րա­կու­թ յու­նը, հե­
տաքրքրու­թ յուն­նե­րը… «Իմ ծա­ռ ա­յու­թ յու­նը ինձ հա­մար ան­տա­նե­լ ի
է,– խոս­տո­վա­նում է Կաֆ­կան,– քա­նի որ հա­կա­սում է իմ միակ կոչ­
մանն ու միակ մաս­նա­գ ի­տու­թ յա­նը…»188։ Ծ­նող­նե­րի հետ ու­նե­ցած
տևա­կան սառ­նու­թ յան մեջ նույն­պես գրա­կա­նու­թ յու­նը վճռա­կան
դեր ու­նի, գրա­կա­նու­թ յու­նը այն շնորհն է, ո­րը նրա­նից չի կա­րող խլել
հայ­րը։ Ֆ. Բաուե­րը, որ Կաֆ­կա­յի վրա ա­մե­նա­մեծ ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը
թո­ղած կա­նա­ցից մեկն է, անհ­րա­ժ եշտ էր գրո­ղ ին իբրև ոգևո­րու­
թյուն («Ե­թ ե ես սի­րա­հար­ված լի­նեի, ա­պա ին­չեր չէի ա­նի»189), սա­
կայն ար­դ են սի­րա­հար­ված Կաֆ­կան ստիպ­ված է խոս­տո­վա­նել.
«Ես փոր­ձել եմ նրա (­Ֆե­լ ի­ցա­յի՝ Ա. Ա.) հա­մար կար­դ ալ, նա­խա­դ ա­
սու­թ յուն­նե­րը ա­նի­մաս­տո­րեն դո­փում էին տե­ղում, ունկնդ­րի հետ
ոչ մի կապ, լուռ, աչ­քե­րը փակ՝ նա պառ­կում էր թախ­տին և լ­սում։
Ան­տար­բեր խնդրում էր ձե­ռ ա­գ ի­րը տալ ի­րեն և թույլ տալ, որ ար­
տագրի այն»190։ Ըն­տա­նի­քում առա­ջին պատմ­վածք­նե­րից մե­կի
հան­դ եպ դրսևոր­ված սառ­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի հա­մար դառ­նում է ոչ

186
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 143:
187
Նույն տեղում, 200.
188
Նույն տեղում, 200:
189
Նույն տեղում, 123:
190
Նույն տեղում, 286-287:
72
այլ ինչ, քան իս­կա­կան ա­ղետ` «Մի հար­վա­ծ ով ես դուրս էի նետ­վել
հանրու­թ յու­նից»191։
Գ­րա­կա­նու­թ յամբ են պայ­մա­նա­վոր­ված Կաֆ­կա­յի բնա­վո­րու­
թյան հիմ­նա­կան գծե­րը, կեն­սա­կեր­պը, ծրագ­րե­րը։
«Էու­թ յամբ ես ներ­փակ, լռակ­յաց, չշփվող, մռայլ մարդ եմ,– կար­
դում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,– բայց դա չի կա­րող ինձ հա­մար դժբախ­
տու­թ յուն նշա­նա­կել, քա­նի որ դա ըն­դ ա­մե­նը ար­տա­ցո­լումն է իմ
նպա­տա­կի»192։ Կաֆ­կա­յի հա­մար բա­ցառ­ված է ա­մուս­նա­նա­լ ը, քա­
նի որ դա նշա­նա­կում է կորց­նել մե­նա­կու­թ յու­նը, ա­սել է թե՝ գրե­
լու հե­ռ ան­կա­րը. «…գրում եմ… թարմ շունչ եմ զգում, իմ՝ ա­մու­րիիս
չափ­ված ձևված կյան­քը ձեռք է բե­րում ար­դ ա­րա­ցում»193։ Բեռ­լ ի­նում
ապ­րե­լ ը նրա ա­մե­նա­մեծ ե­րա­զանքն է, ո­րով­հետև այն­տեղ կա­րող
է լա­վա­գ ույնս օգ­տա­գ որ­ծ ել իր գրա­կան ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­նե­րը194։
Նա գրա­կա­նու­թ յա­նը ծա­ռ ա­յե­լու պա­հանջ­նե­րի տե­սանկ ­յու­նից է
գնա­հա­տում նաև իր մարմ ­նի հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը։ «Ն­ման մարմ­
նով ոչն­չի չես հաս­նի,– գ­րում է նա,–­ես ստիպ­ված եմ ըն­տե­լա­նալ
նրա տևա­կան ան­կա­րո­ղու­թ յա­նը»195։ Գ­րա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի
ըն­կալ­մամբ կար­գ ա­պա­հու­թ յուն է, ար­տա­քին և ներ­քին բո­լոր հնա­
րա­վո­րու­թ յուն­նե­րի կենտ­րո­նա­ցում։ «Այժմ իմ սե­ղանն ա­վե­լ ի ման­
րա­մասն դի­տե­լով,– խոս­տո­վա­նում է Կաֆ­կան,– հաս­կա­ցա, որ նրա
վրա ես ոչ մի լավ բան չեմ կա­րող ա­նել։ Շուրջ­բո­լորս այն­քան բան է
թափթփ­ված»196, մինչ­դ եռ անե­լ ի­քի մե­ծ ու­թ յան և հ­նա­րա­վո­րու­թ յուն­
նե­րի սղու­թ յան գի­տակ­ցու­թ յու­նը նրա հա­մար ան­փո­փոխ է պա­հում
մշտա­պես գրե­լու հրա­մա­յա­կա­նը. «…յու­րա­քանչ­յուր օր դե­պի ինձ
պետք է ուղղ­ված լի­նի առնվազն մեկ տող այն­պես, ինչ­պես հի­մա հե­
ռա­դ ի­տակն են ուղ­ղում դե­պի երկ­նա­քա­րե­րը»197։ Այս ցան­կու­թ յուն-
պա­հան­ջը, կրո­նա­կա­նի հոգևոր կրքին մո­տե­ցող այս ե­ռ ան­դ ը,
որ հե­ռ ա­վոր կեր­պով հի­շեց­նում է հռո­մեա­կան ժա­մա­նակ­նե­րում

191
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 29:
192
Նույն տեղում, 200:
193
Նույն տեղում, 263.
194
Նույն տեղում, 228-230:
195
Նույն տեղում, 108:
196
Նույն տեղում, 24:
197
Նույն տեղում, 11:
73
գրող­ նե­րի առջև դրվող կար­ գ ա­խո­ սը՝ «Ոչ մի օր՝ ա­
ռ անց տո­ ղ ի»,
Կաֆ­կա­յի ներ­քին, բա­րո­յա­կան դա­տա­վո­րի ձայնն է, որ հան­գ իստ է
թող­նում նրան օ­րա­կան ծե­սը կա­տա­րե­լուց հե­տո միայն. «Եվ այս մի
քա­նի տո­ղ ը գրե­ցի նրա հա­մար, որ կա­րո­ղա­նամ քնել»198։ Ն­րա հո­
գե­կան ճգնա­ժ ա­մե­րը գրե­թ ե բա­ցա­ռ ա­պես կապ­ված են գրե­լու հետ։
Ա­հա հեր­թ ա­կան ճգնա­ժ ա­մե­րից մե­կը, որ ապ­րել է 1915 թ. սկզբում.
«29-ը հուն­վա­րի։ Կր­կին փոր­ձե­ցի գրել, գրե­թ ե ա­ն­օ գուտ»։
«30-ը հուն­վա­րի։ Հին ա­նըն­դ ու­նա­կու­թ յու­նը։ Հա­զ իվ տասն օր
ընդ­հա­տե­ցի և­ ար­դ են մո­ռ ա­ցել եմ»:
«7-ը փետր­վա­րի։ Կա­տար­յալ լճա­ցում։ Ան­վեր­ջա­նա­լ ի տան­ջանք­
ներ»։
«9-ը փետր­վա­րի։ Ե­րեկ և­այ­սօր մի քիչ գրե­ցի: Շան պատ­մու­թ յու­
նը։ Այժմ կար­դ ա­ցի սկիզ­բը։ Զզ­վե­լ ի է և գլ­խա­ցավ է ա­ռ ա­ջաց­նում»։
«15-ը փետր­վա­րի։ Ա­մեն ինչ կանգ է ա­ռ ել։ Վատ­թ ար, ան­կա­նոն
ժա­մա­նակ­ներ»199։
«Օ­րագ­րե­րը» վկա­յում են, որ նման ճգնա­ժ ա­մե­րը գրո­ղ ի կյան­
քում, փաս­տո­րեն, չեն դա­դ ա­րում թե՛ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան վե­րելք­նե­
րի և թե՛ հա­մե­մա­տա­կան դա­դ ար­նե­րի ըն­թ աց­քում։ Դրանք մշտա­
պես կապ­ված են ո­րո­շա­կի ան­ձանց կամ ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի հետ,
ուս­տի կա­րե­լ ի է դրանց ան­վա­նում­ներ տալ՝ հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ի
շրջան, Ֆե­լ ի­ցա­յի շրջան, Մի­լե­նա­յի շրջան և­ այլն։ Այս ճգնա­ժ ա­մե­րի
և­ ա­ռ ան­ձին ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի միջև կա­պը կաս­կած չի հա­
րու­ցում։ Ե­թ ե «Ա­մե­րի­կան», «Դա­տավ­ճի­ռ ը» կամ «Կեր­պա­րա­նա­փո­
խու­թ յու­նը» հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ի շրջա­նի ար­տա­հայ­տու­թ յուն­ներ
են, ապա «Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը», «Պատ­ժ իչ գա­ղու­թ ում» պատմ­ված­
քը Ֆե­լ ի­ցա­յի շրջա­նի, «Դղ ­յա­կը»՝ Մի­լե­նա­յի: Օ­րի­նակ, հայ­րա­կան
բար­դ ույ­թ ի հետ կապ­ված ճգնա­ժ ա­մի բարձ­րա­կե­տի (1912  թ.) ա­վե­լ ի
ման­րա­մասն պատ­կե­րը, հոր պար­տադ­րան­քով Կաֆ­կան պետք է
դառ­նա ի­րենց նո­րաս­տեղծ աս­բեստի գոր­ծ ա­րա­նի տնօ­րեն։ Կաֆ­
կան բնա­կա­նա­բար, դի­մադ­րում է։ Պար­տադ­րան­քը նրան հան­
գեց­նում է ինք­նաս­պա­նու­թ յան մտքին. «Նա­խանց­յալ օ­րը կշտամ­
բանք ստա­ցա գոր­ծ ա­րա­նի պատ­ճա­ռ ով։ Մեկ ժամ անց մտա­ծ ում

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 22:

198

Նույն տեղում, 287-289.

199

74
էի լու­սա­մու­տից-ցած-նետ­վե­լու մա­սին»200։ Այդ տար­վա օ­գ ոս­տո­սին
Կաֆ­կան ծա­նո­թ ա­նում է Ֆե­լ ի­ցայի հետ։ Մեկ ա­միս հե­տո՝ սեպ­տեմ­
բե­րի 22-23-ին, գրում է «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քը։ Ե­րեք օր անց՝
սեպ­տեմ­բե­րի 26-ին, սկսում է «Հ­նո­ցա­պա­նը»՝ «Ա­մե­րի­կա» վե­պի
ա­ռ ա­ջին գլու­խը։ Նույն տար­վա նո­յեմ­բե­րի 17-ին սկսում է աշ­խա­
տել «Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յուն» պատմված­քի վրա։ Հե­տա­գ ա­յում,
1913  թ. ապ­րի­լ ի 4-ին, Կաֆ­կան գրում է հրա­տա­րա­կիչ Կ. Վոլ­ֆին.
«Հնո­ցա­պա­նը», «Դա­տավ­ճի­ռ ը» և «Կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յու­նը» ար­
տա­քին և ներ­քին գծե­րով նման են միմ­յանց, նրանց միջև գո­յու­թ յուն
ու­նի տե­սա­նե­լ ի և­ ա­ռ ա­վել ևս՝ ան­տե­սա­նե­լ ի կապ…»201։ Ան­կաս­կած,
այդ կա­պը հայ­րա­կան բար­դ ույթն է, ո­րը միա­վո­րում է պատմ­վածք­
նե­րը։
Այս­պի­սով, յու­րա­քանչ ­յուր ճգնա­ժ ամ ա­վարտ­վում է նոր ստեղ­
ծա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի ծնուն­դ ով, ո­րոնք ի­րենց հեր­թ ին ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծա­կան նոր ճգնա­ժ ա­մի ա­ռ իթ են դառ­նում։ Ա­նընդ­հատ կրկնվող մի
հեր­թ ա­գ ա­յու­թ յուն, ո­րը վերստին հաս­տա­տումն է Կաֆ­կա­յի կյան­
քում գրա­կա­նու­թ յան և կեն­սագ­րու­թ յան ա­նընդ­հատ փոխ­ներ­թ ա­
փան­ցում­նե­րի։ «Վե­պը դա ես եմ, իմ բո­լոր պատմ­վածք­նե­րը՝ ես եմ,–
գ­րում է Կաֆ­կան Ֆ.­ Բաուե­րին»202։
Կաֆ­կա­յի գի­տակ­ցու­թ յան մեջ կյան­քի և գ­րա­կա­նու­թ յան նույ­նա­
կա­նու­թ յու­նը գրո­ղ ին թե­լադ­րում է միև­նույն չա­փա­նիշ­նե­րով տես­նե­
լու թե գրա­կան կեր­պար­նե­րը և թե ի­րա­կան մարդ­կանց։ Մեջ­բեր­վող
գրա­ռ ում ­նե­րը այդ երևույ­թ ի վկա­յու­թ յունն են.
«Որ­քան հա­լած­ված են երկ­րոր­դ ա­կան հե­րոս­նե­րը, որ ներ­կա­յա­
նում են մեզ վե­պե­րում, պիես­նե­րում և­այլն։ Եվ որ­քան մտեր­մու­
թյուն ես զգում նրանց նկատ­մամբ։ «Բի­շոֆս­բերգ­ցի օ­րիորդ­նե­րը»
պիե­սում …խոսք է գնում եր­կու դեր­ձա­կու­հի­նե­րի մա­սին, ո­րոնք նո­
րա­հար­սի հա­մար զգեստ են կա­րում։ Ինչ­պե՞ս են ապ­րում այս եր­կու
աղ­ջիկ­նե­րը։ Որ­տե՞ղ են ապ­րում։ Այդ ի՞նչ մեղք են գոր­ծ ել, որ պիես
մտնե­լու իրա­վունք չու­նեն։ Նրանց թույլ են տա­լ իս ըն­դ ա­մե­նը…»203։

200
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 166:
201
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 92.
202
Նույն տեղում, 187.
203
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 21.
75
 «Ե­րեկ գոր­ծ ա­տա­նը։ Աղ­ջիկ­նե­րը ան­տա­նե­լ ի կեղ­տոտ ու մի կերպ
հար­մա­րեց­ված հա­գ ուստ­նե­րով, գզգզված մա­զե­րով, կար­ծ ես հենց
նոր են արթ­նա­ցել քնից, ա­տամ­նա­նիվ­նե­րի չընդ­հատ­վող աղ­մու­կի
և … անս­պա­սե­լ իո­րեն ան­ջատ­վող մե­քե­նա­նե­րի պատ­ճա­ռ ով բութ
հա­յաց­քով, կար­ծ ես մար­դ իկ չլի­նեն, նրանց բարև չեն տա­լիս, նե­
րո­ղու­թ յուն չեն հայ­ցում, երբ հրում են, նրանց գլխի շար­ժ ու­մով են
հաս­կաց­նում, թե ինչ պետք է ա­նեն…»204։
Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հա­մա­կար­գում չա­փա­զանց ա­րագ
է կա­տար­վում ի­րա­կան դեմ­քե­րի և­ ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի մուտ­քը
գրա­կա­նու­թյուն. «…վեր­ջերս ես զար­ման­քով հայտ­նա­բե­րե­ցի, թե
ինչ ­քան սեր­տո­րեն եք Դուք միա­հյուս­վել իմ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­
նե­րին, թեև մինչ այդ մտա­ծում էի, որ գրե­լիս բո­լո­րո­վ ին չեք անց­
նում իմ մտքով»205 և­ ըն­դհա­կա­ռա­կը՝ իր գրա­կա­նու­թյու­նից դե­պի
ի­րա­կա­նու­թյուն՝ «Չ­նա­յած այն բա­նին, որ ա­նունս պար­զո­րոշ գրե­ցի
հյու­րա­նո­ցում, չնա­յած այն բա­նին, որ նրանք նույն­պես եր­կու ան­գամ
ճիշտ գրե­ ցին այն, այ­ դու­
հան­դերձ ներքևի տախ­ տա­կին գրված է
«Յոզեֆ  Կ.»։ Լու­սա­վո­րե՞լ նրանց, թե ինքս լու­սա­վոր­վեմ նրան­ցից»206։
Գ­րա­կա­նու­թ յու­նը, ան­կաս­կած, Կաֆ­կա­յի կյան­քի բո­վան­դ ա­կու­
թյունն է, իսկ Կաֆ­կա­յի ընդ­հան­րա­կան, կեր­պա­րա­նա­փոխ­ված ես-ը՝
նրա գրա­կա­նու­թ յան բո­վան­դ ա­կու­թ յու­նը։ Այդ գրա­կա­նու­թ յան հետ
նույ­նիսկ մա­կե­րե­սա­յին ծա­նո­թ ու­թ յու­նը կա­րող է մատ­նել նրա­նում
հե­ղ ի­նա­կա­յին ինք­նու­թ յան ան­սո­վոր լայն ու բազ­մա­զան ներ­կա­
յու­թ յան փաս­տը։ Այս ա­ռ ու­մով հե­տա­զո­տող­նե­րի հա­մար Կաֆ­կա-
մար­դ ը և Կաֆ­կա-գրո­ղ ը գրե­թ ե նույ­նաց­ված հաս­կա­ցու­թ յուն­ներ
են, և­ ա­ռ անց Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յան ի­մա­ցու­թ յան նրա գրա­կա­
նու­թ յան ճիշտ ըն­կա­լու­մը գրե­թ ե անհ­նա­րին է։
1914  թ. օ­գ ոս­տո­սի 6-ին Կաֆ­կան օ­րագ­րում կա­տա­րում է հետև­
յալ գրա­ռ ու­մը. «Գ­րա­կա­նու­թ յան տե­սանկ­յու­նից իմ ճա­կա­տա­գ ի­րը
շատ պարզ է։ Ե­րա­զան­ման իմ նե­րաշ­խար­հը ներ­կա­յաց­նե­լու ցան­
կու­թ յու­նը երկ­րոր­դ ա­կան է դարձ­րել մնաց­յալ ա­մեն ին­չը…»207։

204
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 155.
205
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 160.
206
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 352.
207
Նույն տեղում, 262:
76
 Իր գրա­կա­նու­թ յան ծագումնաբա­նու­թ յան տե­սա­կե­տից սա
կարևոր խոս­տո­վա­նու­թ յուն է։ Այդ գրա­կա­նու­թ յան ա­կուն­քը և չա­
փա­նի­շը ոչ թե ար­տա­քին ի­րա­կա­նու­թ յունն է (ի դեպ, չորս օր ա­ռ աջ
սկսվել էր առա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մը), այլ իր նե­րաշ­
խար­հը։ Ար­տա­քին ի­րա­կա­նու­թ յու­նը հիմք է ծա­ռ ա­յում Կաֆ­կա­յի գե­
ղար­վես­տա­կան մի­ջա­վայ­րի հա­մար, իսկ այդ մի­ջա­վայ­րը կեն­սա­
կան ո­րո­շա­կիու­թ յուն ու ձև­ է ստա­նում անձ­նա­կան կյան­քի ման­րա­
մաս­նե­րով։ «Եր­կու մեծ վե­պե­րը,– գ­րում է Թ. Ա­դ ոռ­նոն,– Դղ յա­կը» և
«Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը», ե­թ ե ոչ ման­րա­մաս­նե­րի մեջ, ա­պա փի­լ ի­սո­
փա­յու­թ յամբ, թվում են ճա­կա­տի վրա գրա­ված»208։ «Ար­տա­քին ի­րա­
կա­նու­թ յու­նը,– գրում է Դ. Զա­տոնս­կին,– Կաֆ­կա­յի հա­մար կար­ծ ես
հա­մընկ­նում է ներ­քին ի­րա­կա­նու­թ յա­նը և­ ըն­դ ու­նակ է տե­ղա­վոր­վել
մարդ­կա­յին ուղեղում»209։ Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան կեն­դ ա­նի ապ­րու­
մը և ն­րա ընդ­հան­րա­կան նույ­նա­կա­նու­թ յու­նը մարդ­կա­յին փոր­ձի
հետ այն հենքն է, որի վրա բարձ­րա­նում է Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յան
կա­ռ ույ­ցը։ Թ. Անցը գրում է. «Կաֆ­կա­յի ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան փաս­
տե­րի և ն­րա գրա­կան գոր­ծ ե­րի միջև հստակ սահ­ման­ա գիծ գծելն
անհ­նար է»210։ Ահա թե ին­չու մենք նրա գրա­կա­նու­թ յու­նից ոչ այն­
քան գե­ղա­գ ի­տա­կան վա­յելք ենք ստա­նում, որ­քան գո­յա­բա­նա­կան
ճնշվա­ծ ու­թ յան տպա­վո­րու­թ յուն՝ հար և ն­ման այն զգա­ցու­մին, ո­րի
մա­սին խո­սում է 1910  թ. օրագ­րա­յին գրառ­ման, մեջ. «Ես կար­ծ ես
քա­րե­ղեն լի­նեմ, ինչ­պես իմ սե­փա­կան մա­հար­ձա­նը»211։ Իր նե­րաշ­
խար­հը գե­ղար­վես­տա­կան ի­րա­կա­նու­թ յան հիմք դարձ­նե­լ ը, ի­րեն
աշ­խար­հի կենտ­րոն՝ «ամ­բող ­ջի կո­րիզ» (Ֆ. Դոս­տոևս­կի)» զգա­լու
գի­տակ­ցու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի հա­մար ունի հիմ ­նա­վոր­վա­ծ ու­թ յուն։
«Օ­րագ­րե­րում» նա խո­սում է հա­սա­րա­կու­թ յան մեջ մա­սի և­ ամ­բող­ջի
գո­յու­թ յան մա­սին։ Ն­րա կար­ծ ի­քով մար­դ իկ հոգևոր կա­ռ ուց­ված­քով
առ­հա­սա­րակ նման են ի­րար, և­այն, ինչ զգում է մե­կը, ընդ­հան­րա­
կան է բո­լո­րի հա­մար։ Ամ­բողջ խնդի­րը միայն զգաց­մուն­քի մաք­րու­
թյու­նը պահ­պա­նելն ու ար­տա­հայ­տելն է։ Բ. Նա­գ ե­լ ը իրավացիորեն

208
Adorno, Th., Prismen, Frankfurt/M, 1995, 305.
209
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 9.
210
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 22.
211
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 20.
77
նկատում է, թե ­Կաֆ­կա­յի ես-ը կար­ծ ես թե հա­վեր­ժ ա­կա­նու­թ յունն
է212։ Բա­ցար­ձակ ինք­նա­կենտ­րո­նա­ցու­մը Կաֆ­կա­յին հնա­րա­վո­րու­
թյուն է տա­լ իս տես­նել և ճա­նա­չել հա­մա­մարդ­կա­յի­նը. «Քեզ պետք
չէ դուրս գալ տնից,– կար­դ ում ենք «Աֆո­րիզմ­նե­րում»։– Մ­նա գրա­
սե­ղա­նիդ մոտ և լ­սիր։ Նույ­նիսկ մի լսիր, սպա­սիր միայն։ Նույ­նիսկ
մի սպա­սիր, պար­զա­պես լռիր և­ ե­ղ իր մե­նա­կու­թ յան մեջ։ Տիե­զեր­
քը ին­քը կսկսի դի­մա­կա­զերծ­ման ա­ռ իթ­ներ տալ, այլ կերպ նա չի
կա­րող, նա չի կա­րող զմայ­լան­քով չծա­մածռ­վել քո ա­ռ աջ»213։ Իբրև
նույն տրա­մադ­րու­թ յան կրկնու­թ յուն, նա­մակ­նե­րից մե­կում կար­դ ում
ենք. «Ու­րեմն, վճռված է, որ ես այ­սու­հետև Բո­հե­միա­յից դուրս չեմ
գա, սկզբում ես կսահ­մա­նա­փակ­վեմ Պրահա­յով, հե­տո իմ սեն­յա­
կով, հե­տո իմ մահ­ճա­կա­լով, հե­տո մարմ­նի ո­րո­շա­կի վի­ճա­կով, իսկ
հե­տո ընդ­հան­րա­պես ոչն­չով …»214։
Այս­պի­սով, ե­թ ե Կաֆ­կան գրա­կա­նու­թ յա­նը զո­հա­բե­րում է ա­մեն
ինչ, ա­պա ինչ է սպա­սում նրա­նից։
Նախ, ո­չինչ նրան կեն­սա­կան ու­ժե­րով այն­պես չի հա­մա­կում, ինչ­
պես գրե­լ ը։ Բազ­մա­զան են գրե­լու բե­րած դրա­կան լից­քե­րը ինք­նա­
ճա­նա­չու­մից մինչև ինք­նաար­դա­րա­ցում («Օ­րագ­րե­րը» այս կա­պակ­
ցու­թյամբ պա­րու­նա­կում են ա­մե­նա­բազ­մա­զան խոս­տո­վա­նու­թյուն­
ներ)։ Կաֆ­կան գրե­լու հետ է կա­պում ան­գամ հա­սա­րա­կու­թյան մեջ
մնա­լու իր հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը. «Զար­մա­նա­լ ի, խորհրդա­վոր, գու­
ցե վտան­գա­վոր, գու­ցե փրկա­րար այն զգա­ցու­մը, որ տա­լիս է գրե­լը.
Նա թույլ է տա­լ իս դուրս պրծնել մար­դաս­պան­նե­րի շար­քե­րից…»215:
Ն­րա հա­մար թանկ է գրա­կա­նու­թ յան յու­րա­քան­չուր դրսևո­րում`
սկսած բարձր հաս­կա­ցու­թ յուն­նե­րից մինչև ա­ռ օր­յա, սո­վո­րա­կան
ար­ժ եք­նե­րը, ա­սենք, գրքե­րը.
«Ան­վ ի­ճե­լ ի է իմ ծա­րա­վ ը գրքե­րի նկատ­մամբ։ Այ­սինքն, ոչ թե
դրանք ձեռք բե­րե­լու կամ կար­դ ա­լու, այլ ա­վե­լի շատ տես­նե­լու ծա­
րա­վ ը, որ­պես­զ ի հա­մոզ­վեմ, որ դրանք կան, գո­յու­թ յուն ու­նեն ինչ-
որ գրա­ վա­ ճա­ ռ ի ցու­
ցա­փեղ­կում։ Ե­թ ե որևէ տեղ կան նույն գրքի

212
Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 40.
213
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 19.
214
Նույն տեղում, 146:
215
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 352.
78
բազ­մա­թ իվ օ­րի­նակ­ներ, ա­պա դրա­ցից ա­մեն մեկն էլ ու­րա­խաց­նում
է ինձ։ Թ­վում է, թե այդ ծա­րա­վ ը բարձ­րա­նում է ստա­մոք­սից, ինչ­
պես ա­խոր­ժ ա­կի զգա­ցու­մը, ո­րին սխալ ուղ­ղու­թ յուն է տրվել»216։
Վեր­ջա­պես, Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ողջ ժա­ռան­գու­թյու­նը,
«Օ­րագ­րե­րը» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թե­րը վկա­յում են նրա մի
կարևոր բնա­վո­րու­թյան մա­սին։ Դա աշ­խար­հի սառ­նու­թյան և­ այդ
սառ­նու­թյու­նը ջեր­մաց­նե­լու իր և­ առ­հա­սա­րակ գրա­կա­նու­թյան կո­
չումն է: Կեց­ ված­քի այս ռո­ ման­տիզ­ մը, որ անս­ քող ձևով երևան է
գա­լ իս դեռևս նա­մակ­նե­րում և սկզբ­նա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­
րում, գրո­ղ ի կյան­քի վեր­ջին շրջա­նում դրսևոր­վում է իբրև նպա­տակ.
«Բայց եր­ջա­նիկ կլի­նեի, ե­թե միայն կա­րո­ղա­նա­յի աշ­խար­հը բարձ­
րաց­նել դե­պի ճշմար­տու­թյուն, մաք­րու­թյուն, մշտա­կա­նու­թյուն»217։
Այս գրառ­ման կա­պակ­ցու­թյամբ Ֆ.  Բայս­նե­րը գրում է. «… կա­րո­ղա­
նալ աշ­խար­հը դե­պի մաք­րու­թյուն, ճշմար­տու­թյուն, մշտա­կա­նու­թյուն
բարձ­րաց­նել՝ չա­փից ա­վե­լ ի ինք­նա­խա­բեու­թյուն չէ՞։ Այս գրո­ղ ը, որ
անդն­դա­խոր կաս­կա­ծամ­տու­թյան քա­րո­զ իչ է, իր ար­վես­տը նվի­րում
է նման վե­րամ­բարձ նպա­տա­կի՞»218։ Ֆ. Բայս­նե­րը այս հա­կա­սու­թյու­
նը փոր­ձում է բա­ցատ­րել օ­րագ­րա­յին ժան­րի ըն­ձե­ռած հնա­րա­վո­րու­
թյուն­նե­րով։ Ի­հար­կե, Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թյա­նը գլխա­վո­րա­պես այս
սկզբուն­քով մո­տե­նա­լ ը կա­րող է հան­գեց­նել լուրջ թյու­րի­մա­ցու­թյուն­
նե­րի, բայց և չի կա­րե­լ ի ամ­բող­ջո­վ ին մեր­ժել գրո­ղ ի գե­ղար­վես­տա­
կան մտա­ծո­ղու­թյան մեջ թե­կուզև վե­հե­րոտ, սա­կայն կա­յուն ար­տա­
հայտ­ված այս տրա­մադ­րու­թյու­նը։ Հենց դրա­նով է պայ­մա­նա­վոր­ված
նրա գրա­կա­նու­թյան կրո­նա­կան բո­վան­դա­կու­թյու­նը, այ­սինքն՝ գրա­
կա­նու­թյամբ գո­յա­բա­նա­կան (existenziell) ար­ժեք ստեղ­ծե­լու մի­տու­մը։

բ. Գ­րո­ղը և ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քը

«Օ­րագ­րե­րը» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րը լույս են

սփռում մեկ­նու­թ յուն­նե­րի դժվա­րու­թ յամբ տրվող և ներ­փակ մի

216
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 98:
217
Նույն տեղում, 333:
218
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 10-11.
79
խնդրի վրա, ինչ­պի­սին է ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քը։ Դ­րանք
հնա­րա­վո­րու­թ յուն են տա­լ իս թա­փան­ցել գրո­ղ ի աշ­խա­տան­քա­յին
խո­հա­նո­ցը, առնչ­վել նրա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան սկզբունք­նե­րի, ձևե­
րի և պատ­կե­րա­ցում­նե­րի հետ։
Բ­նա­կա­նա­բար, ա­մե­նից ա­ռ աջ կարևոր­վում են ի­րա­կա­նու­թ յան
ըն­կալ­ման և­ ար­տա­ցոլ­ման հիմ ­նա­հար­ցե­րը։
Նախ, ի­րա­կա­նու­թ յան ըն­կալ­ման հիմ ­նա­հար­ցի մա­սին։
Գ. Յա­նոու­խի «Զ­րույց­նե­րում» Կաֆ­կան այս­պի­սի միտք է ար­տա­
հայ­տում. «Ճշմա­րիտ ի­րա­կա­նու­թ յու­նը միշտ ա­նի­րա­կան է»219։ Այս
տե­սա­կե­տը թեև նոր չէ գե­ղա­գ ի­տու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ (այն
սկսե­ցին ար­ծ ար­ծ ել բարոկկոյի գրողները, ապա առավել հիմնավոր
անդրադարձան ռո­ման­տիկ­նե­րը), այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ Կաֆ­կա­յի գե­
ղար­վես­տա­կան հա­մա­կար­գ ում ներ­կա­յա­նում է նո­րո­վ ի։ Ճշմարիտ
իրա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի հա­մար ամ­բող ­ջա­կան (Total) ի­րա­կա­
նու­թ յունն է, որ բաղ­կա­ցած է աշ­խար­հի ար­տա­քին և ներ­քին նշան­
նե­րի միաս­նու­թ յու­նից։ Գրա­կա­նու­թ յու­նը հենց ամ­բող ­ջա­կան ի­րա­
կա­նու­թ յան ի­մա­ցու­թ յուն է, և Կաֆ­կան ձգտում է հաս­նել այդ ի­րա­
կա­նու­թ յան ճա­նաչ­մա­նը։ «Բայց դա նշա­նա­կում էր,– գ­րում է Բ. Նա­
գե­լ ը,–­ որ Կաֆ­կան ցան­կա­նում էր խախ­տել մարդ­կա­յին գո­յու­թ յան
պայ­ման­նե­րը, սո­վո­րա­կան տե­սո­ղու­թ յան հա­րա­բե­րա­կա­նու­թ յու­նից
դուրս գալ և …­հաս­նել բա­ցար­ձա­կին»220։ Այդ ի­րա­կա­նու­թ յան ըն­
կալ­ման բար­դ ու­թ յու­նը այն է, որ տրված չէ յու­րա­քանչ­յու­րին և­ ո­րին
հնա­րա­վոր է հաս­նել նե­րաշ­խար­հա­յին կենտ­րո­նաց­ման շնոր­հիվ։
Ի­րա­կա­նու­թ յան նկատ­մամբ «այլ» հա­յացք ու­նե­նա­լու հան­գ ա­ման­
քը գրո­ղ ի (ար­վես­տա­գ ե­տի) հա­մար ստեղ­ծ ում է հանրության, հատ­
կա­պես, պե­տու­թ յան հետ, հա­կա­սու­թ յուն­ներ ու­նե­նա­լու ան­խու­սա­
փե­լ իու­թ յուն, ո­րի դժվա­րու­թ յուն­նե­րը նա պետք է կա­րո­ղա­նա կրել։
Եվ այն փաս­ տը, որ, օ­րի­
նակ, Պ­լա­տո­նը պե­տու­թ յան իր կա­ռ ուց­
ված­քում տեղ չէր տա­լ իս բա­նաս­տեղծ­նե­րին, Կաֆ­կան հա­մա­րում
է տրա­մա­բա­նա­կան221։ Գ­րո­ղ ը հենց այն մարդն է, ո­րը ներ­հա­յե­ցո­
ղու­թ յան, ինքնօ­տար­ման և­ ե­րա­զ ի ճա­նա­պար­հով կա­րող է հաս­նել

219
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 556.
220
Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 39.
221
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 555.
80
ամ­բող­ջա­կան ի­րա­կա­նու­թ յան ըն­կալ­մա­նը։ «Ես ու­զում էի,– գ­րում
է Կաֆ­կան,–­որ ինձ ո­չինչ չշե­ղ ի, չշե­ղ ի ա­ռ ողջ և­օգ­տա­շահ մար­
դու կեն­սախն­դ ու­թ յու­նը»222։ Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ե­լու ժա­մա­նակ ինք­նօ­
տար­ման անհրա­ժ եշ­տու­թ յան մա­սին է խո­սում օ­րագ­րա­յին հետև­յալ
գրառ­ման մեջ.
«Ինձ հա­մար միշտ էլ ա­ռ եղծ­ված է, որ գրե­թ ե ա­մեն ոք, ով ու­նակ
է գրե­լու, կա­րող է ցա­վ ի մեջ ա­ռ ար­կա­յաց­նել ցա­վ ը, ո­ր ես, օ­րի­նակ,
դժբախ­տու­թ յան մեջ, դժբախ­տու­թ յու­նից գու­ցե էլ ա­վե­լ ի պայ­ծ ա­ռ ա­
ցած ու­ղե­ղով կա­րող եմ նստել և­ինչ-որ մե­կին գրա­վոր հա­ղոր­դ ել՝ ես
դժբախտ եմ»223։ Ներ­հա­յե­ցո­ղու­թ յան, ինք­նօ­տար­ման հետ ի­րա­կա­
նու­թ յան ըն­կալ­ման ճշմա­րիտ բա­նա­լ ի է նաև ե­րա­զ ը, ո­րով այն­քան
առատ է Կաֆ­կա­յի ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը։ «Ե­րա­զ ը ի­րա­կա­նու­թ յան վրա­
յից վերց­նում է ծած­կո­ցը,–­ ա­սում է Կաֆ­կան Գ. Յա­նոու­խին,– ն­րա
հետ չի կա­րող հա­մե­մատ­վել և­ ոչ մի երևա­կա­յու­թ յուն»224։
Ա­վե­լ ի հան­գ ա­մա­նո­րեն «Օ­րագ­րե­րը» խո­սում են՝ ի­րա­կա­նու­թ յան
ար­տա­ցոլ­ման մա­սին։ Այս խնդրի շուրջ կենտ­րո­նա­նում և­ի հայտ են
գա­լ իս Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տա­կան շատ սկզբունք­ներ։
«ճշմա­րիտ» և «ամ­բող­ջա­կան» ի­րա­կա­նու­թ յան ար­տա­ցոլ­ման
հա­մար Կաֆ­կան անհ­րա­ժ եշ­տա­բար կանգ է առ­նում հա­մա­պա­տաս­
խան գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­ղու­թ յան, գե­ղար­վես­տա­կան լեզ­վ ի
մշակ­ման վրա։ Վե­րը նշված ներ­հա­յե­ցո­ղու­թ յու­նը, օ­տա­րա­ցու­մը և­
երա­զ ը հիմք են դառ­նում հա­մա­պա­տաս­խան մտա­ծ ո­ղու­թ յան և լեզ­
վի ստեղծ­ման հա­մար։ «Իմ պատ­մու­թ յուն­նե­րը յու­րօ­րի­նակ փորձ
են աչ­քե­րը փա­կե­լու»,– գրում է Կաֆ­կան225։ Ն­րա կար­ծ ի­քով ի­րա­
կա­նու­թ յան ճշմա­րիտ գե­ղար­վես­տա­կան հա­մար­ժ ե­քին կա­րե­լ ի է
հաս­նել ոչ թե բաց, այլ փակ աչ­քե­րով, ո­րը գրա­կան մա­կե­րե­սայ­
նու­թ յան հաղ ­թ ա­հար­ման, Կաֆ­կա­յի դեպ­քում՝ դե­պի պա­րա­դ ոք­սը,
աբ­սուր­դ ը տա­նող ճա­նա­պարհն է։ Ծա­նո­թ ա­նանք Գ. Յա­նոու­խի ևս
մեկ վկա­յու­թ յա­նը. «Էդշ­մի­դ ը,–­ ա­սում է Կաֆ­կան,–­ իմ մա­սին խո­
սում է այն­պես, կար­ծ ես ես կոնստ­րուկ­տոր լի­նեմ։ Ի­րա­կա­նում ես

222
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 339.
223
Նույն տեղում, 330-331:
224
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 540.
225
Նույն տեղում, 540։
81
ըն­դ ա­մե­նը շատ մի­ջակ, ան­փորձ նմա­նա­կող եմ։ Էդշ­մի­դ ը հա­մոզ­
ված է, որ ես սո­վո­րա­կան իրա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի մեջ խցկում եմ
հրաշք­ներ։ Դա, ի­հար­կե, նրա կող­մից խոր սխալ է: Սո­վո­րա­կա­նը
ինք­նին ար­դ են հրաշք է: Ես միայն գրան­ցում եմ այն»226։ Ի­րա­կա­նու­
թյան ըն­կալ­ման գրե­թ ե նույն սկզբունքն ենք տես­նում Ֆ.­ Դոս­տոևս­
կու հետև­յալ ար­տա­հայ­տու­թ յան մեջ. «Ֆան­տաս­տի­կան այն­քան
պետք է հա­մընկ­նի ի­րա­կա­նու­թ յա­նը, որ դուք գրե­թ ե հա­վա­տաք
նրան»227։ Սո­վո­րա­կա­նի և­ ան­սո­վո­րի սահ­ման­նե­րի տար­րա­լու­ծ ու­մը
Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տու­թ յան անկ ­յու­նա­քա­րե­րից մեկն է։ Ի­րա­վա­ցի է
Բ. Նա­գ ե­լ ը, երբ գրում է. «Կաֆ­կա­յի «աբ­սուրդ» թե­մա­յի մեկ­նա­բա­
նու­թ յուն­նե­րը հասց­նում են աբ­սուրդ արդ­յուն­քի, աբ­սուր­դ ը, ինչ­պես
այն տես­նում է գրո­ղ ը, աբ­սուրդ չէ, այլ բնա­կա­նոն, ա­նընդ­հատ և­
ա­մե­նու­րեք հանդիպող երևույթ»228։ Կաֆ­կա­յի կար­ծ ի­քով ի­րա­կա­
նու­թ յան ամ­բող­ջա­կա­նու­թ յու­նը չխա­թ ա­րե­լու հա­մար գրո­ղ ը ոչ թե
պետք տես­նի, այլ ընդգր­կի այն։ Գ­րո­ղ ի հա­մար ար­տա­քին նշա­նից
ան­ցու­մը դե­պի այն­կողմ­նա­յի­նը, դե­պի ա­նի­րա­կա­նը և գաղտ­նի­քը
պար­տա­դ իր է։ Նա ստեղ­ծ ում է գե­ղար­վես­տա­կան մի հա­մա­կարգ,
որ­տեղ ի­րա­կա­նու­թ յան ար­տա­քին նշանների ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը
թող­նում է ռեա­լիզ­մի պատ­րանք, սա­կայն դա միայն ա­ռ ա­ջին հա­
յաց­քից։ Հ. Պո­լիտ­ցե­րը գրում է. «Ն­րա (­Կաֆ­կա­յի` Ա. Ա.) ո­ճ ն ան­
պայ­մա­նո­րեն ռեա­լ իզմն է, սա­կայն ինչ ար­տա­հայտ­վում է այդ ռեա­
լիզ­մի մի­ջո­ցով, գաղտ­նիք է կամ, ա­վե­լ ի ճիշտ, գաղտ­նի­քի ան­լու­ծ ե­
լիու­թ յուն … Նա սկսում է «Լի­նում է, չի լի­նում»-ով և շա­րու­նա­կում
հե­քիա­թ ը մինչև «…ար­դ իա­կա­նու­թ յան փլու­զու­մը»229։
Հայտ­նի է, որ Կաֆ­կան ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ել է ծանր, տան­ջա­լից եր­
կուն­քով։ Դա բա­ցատր­վում է ա­մե­նից ա­ռ աջ ի­րա­կա­նու­թ յան գե­
ղար­վես­տա­կան հա­մար­ժ ե­քը գտնե­լու դժվա­րու­թ յամբ։ Այլ խոս­
քով, դա սե­փա­կան ո­ճը և սե­փա­կան մտա­ծ ո­ղու­թ յու­նը ստեղ­ծ ե­լու
դժվա­րու­թ յունն է։ Օ­րագ­րա­յին ա­ռ ա­ջին տա­րի­նե­րի գրա­ռ ում ­նե­րը
լիքն են հատ­կա­պես ի­րա­կա­նու­թ յան, պատ­կե­րի, զգա­ցու­մի և բա­ռ ի

226
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 543:
227
Достоевский, Ф., Письма, 4, М, 1959, 178.
228
Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 135.
229
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 214.
82
հան­դ եպ իր կեց­ված­քը ճշտող Կաֆ­կա­յի խոս­տո­վա­նու­թ յուն­նե­րով։
Որ­քան էլ Կաֆ­կան լիքն է կաս­կած­նե­րով ու երկմ­տու­թ յամբ, սա­կայն
են­թ ա­գ ի­տակ­ցո­րեն զգում է իր գրող լի­նե­լ ը.
«Իմ կար­ծ ի­քով այս անք­նու­թ յան պատ­ճա­ռ ը այն է, որ ես գրում
եմ։ Եվ որ­քան էլ քիչ ու վատ գրեմ, այդ փոք­րիկ ցնցում­նե­րը ինձ
դարձ­նում են փխրուն ու հի­վան­դ ոտ, ե­րե­կո­յան կող­մե­րը և հատ­կա­
պես ա­ռ ա­վոտ­յան ես զգում եմ մեր­ձա­վո­րու­թ յունն ահ­ռ ե­լ իո­րեն մեծ
և­ ինձ կլա­նող վի­ճակ­նե­րի, ո­րոնք ինձ կա­րող են ըն­դ ու­նակ դարձ­նել
ամեն ին­չի, բա­ցի այդ հան­գ իստ չեմ գտնում հա­մընդ­հա­նուր աղ­մու­
կից …­որն այլ բան չէ, քան լռեց­ված, սան­ձա­հար­ված դաշնա­ձայ­
նու­թ յուն, ե­թ ե այն ա­զատ ար­ձակ­վեր, ա­պա ամ­բող­ջո­վ ին կո­ղո­ղեր
ինձ, կըն­դ ար­ձակ­վեր և կր­կին կլցներ ինձ ի­րե­նով»230։ 1911 թ. հոկ­
տեմ­բե­րի 2-ին ար­ված օ­րագ­րա­յին այս գրա­ռ ու­մը շատ է հի­շեց­նում
Վ. Գյո­թ եի ա­ռ ան­ձին բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յուն­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես,
«Բա­նաս­տեղ­ծ ի ե­րե­կո­յան եր­գ ը» ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան տրա­մադ­րու­
թյու­նը։ Ա­հա այդ բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յան ա­ռ ա­ջին քա­ռ ա­տո­ղե­րը.

Ե­րա­նի ներ­սիս ու­ժը ա­րար­ման

Դուրս ել­ներ մտքիս ճամ­փով ա­նա­պակ,
Եվ ձևը լե­ցուն ա­վի­շով ան­մահ,
Շունչ առ­ներ, եր­գեր իմ մատ­նե­րի տակ։

Ես լոկ դո­ղում եմ, կար­կա­մում եմ ես,

Չեմ կա­րող­անում ա­զատ­վել սա­կայն,
Զ­գում եմ, գի­տեմ, բնու­թյուն, որ քեզ,
Այդ­պես կա­րող եմ հաս­կա­նալ միայն231։

Կաֆ­կան նույն­պես ի­րեն զգում է մեծ տա­րեր­քի, «ջրե­րի, երկ­րի

վրա­յով ի­րեն տա­նող հան­ճա­րի» («Թա­փա­ռ ա­կա­նի եր­գ ը հող­մի ժա­
մա­նակ») իշ­խա­նու­թ յան տակ, սա­կայն հան­ճա­րը կրե­լու հրճվան­
քի հետ ապ­րում է նաև «հան­ճա­րը մտքի ճա­մփով» ար­տա­հայ­տե­լու
դժվա­րու­թ յուն։

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 49.

230

Թարգմանությունը մերն է՝ Ա. Ա.:

231

83
 Ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քը Կաֆ­կա­յի հա­մար նախևառաջ
ահ­ռե­լ ի ծան­րու­թյուն է։ Ա­մեն ան­գամ գրա­սե­ղա­նի ա­ռաջ նստե­լ իս նա
նման­վում է այն մար­դուն, ո­րը «Place de la Opera» հրա­պա­րա­կում պա­
տա­հա­բար վայր է ըն­կել և կոտ­րել զույգ ոտ­քե­րը232։ Ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­
կան տա­ռա­պան­քի հաղ ­թա­հա­րու­մը մշտա­պես ա­ռար­կա­յա­կան է։ Դա
նախ բա­ռի (ան­գամ հնչյու­նի) հաղ ­թա­հար­ման տա­ռա­պանք է.
«Գ­րե­թ ե ոչ մի բառ, որ ես գրում եմ, հար­մար չի գա­լիս մյու­սին,
ես լսում եմ, թե ինչ­պես են բա­ղա­ձայն հնչուն­նե­րը թի­թ ե­ղա­ձայն
քսվում ի­րար, իսկ ձայ­նա­վոր­նե­րը ձայ­նակ­ցում…»233:
Նա­խա­դ ա­սու­թ յան հաղթահարման.
«Դառ­ նու­
թ յու­
նը, որ զգում էի ե­ րեկ, երբ Մաք­սը Բաու­մի մոտ
կար­դ ում էր ավ­տո­մո­բի­լ ի մա­սին իմ պատմ­ված­քը… Ան­կա­նոն նա­
խա­դ ա­սու­թ յուն­ներ՝ դա­տար­կու­թ յուն­նե­րով հան­դ երձ, որ­տեղ կա­րե­
լի է զույգ ձեռ­քե­րը մտցնել։ Նա­խա­դ ա­սու­թ յուն կա, որ հնչում է թույլ,
կա, որ հնչում է բարձր, այ­սինքն, որն ինչ­պես պա­տա­հի»234։

Զ­գա­ցու­մի որոնման.

«Մինչև մի ճշմա­րիտ զգա­ցում իմ մեջ գտնե­լը, ստիպ­ված եմ այն

մի ամ­բողջ տա­րի փնտրել…»235:
Այս ամենին ավելանում է նաև սեփական էջերի հանդեպ
անվստահությունը, որի հետևանքով նա շատ բան իր գրածից մի
կողմ է նետում. «Այն, որ ես այս­քան շատ բան մի կողմ եմ նե­տում ու
ջնջում, այ­սինքն, գրե­թ ե այն ա­մե­նը, ինչ առ­հա­սա­րակ գրել եմ այս
տա­րի, ա­մեն ան­գ ամ ինձ ան­չափ խան­գ ա­րում է գրե­լիս։ Ախր դա
մի ամ­բողջ լեռ է, հինգ ան­գ ամ շատ այն ա­մե­նից, ինչ առ­հա­սա­րակ
գրել եմ, և­ար­դ են իսկ իր մե­ծ ու­թ յամբ գրչիս տա­կից ուղ­ղա­կի դե­պի
ի­րեն է ձգում այն ա­մե­նը, ինչ գրում եմ»236։

232
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 20.
233
Նույն տեղում, 20:
234
Նույն տեղում, 90:
235
Նույն տեղում, 27:
236
Նույն տեղում, 21:
84
 «Օ­րագ­րե­րը» ա­ռ ա­վել ման­րա­մաս­նո­րեն խո­սում է գե­ղար­վես­
տա­կան պատ­կե­րի (կեր­պա­րի) ստեղծ­ման մա­սին։ «Կարևո­րը այն
է,–­ա­ սում է Կաֆ­ կան` այդ կապվածությամբ հի­ շե­
լով Ֆ. Շիլ­լե­րի
նմա­նա­տիպ դա­տո­ղու­թ յու­նը,– թե ինչ­պես տպա­վո­րու­թ յու­նը վե­
րա­ծ ել կեր­պա­րի»237։ Կաֆ­կան ի­րեն մշտա­պես զգում է տպա­վո­րու­
թյուն­նե­րի հոս­քում՝ ճշմա­րի­տը կեղ­ծ ից զա­նա­զա­նե­լու խնդրի ա­ռ աջ
կանգ­նած։ Բա­ցի այդ, տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րի վիթ­խա­րի կու­տա­կում­
նե­րից թղթին տրվում է միայն չնչին քա­նա­կու­թ յուն.
«Ան­կաս­կած է, որ այն ա­մե­նը, ինչ ես մտահ­ղա­նում եմ նա­խա­
պես, զգա­լով նույ­նիսկ յու­րա­քանչ­յուր բա­ռ ը … հենց փոր­ձում եմ
գրա­սե­ղա­նի վրա թղթին հանձ­նել, թվում է չոր, ա­ղա­վաղ­ված, ան­
շարժ, շրջա­պա­տում ե­ղած ա­մեն ին­չին խան­գ ա­րող, վե­հե­րոտ, բայց
ա­մե­նից շատ՝ տար­տամ … Ան­շուշտ, դրա պատ­ճառն այն, որ ես լավ
մտահ­ղա­նում եմ թղթից ա­զատ, հոգևոր վե­րելք­նե­րի պա­հե­րին …
նման դեպ­քե­րում զգաց­մունք­ներն այն­քան ա­ռ ատ են լի­նում, որ ես
ստիպ­ված հրա­ժ ար­վում եմ շատ բա­նից, և­ այդ հե­ղե­ղ ից վերց­նում
կու­րո­րեն, լոկ դիպ­վա­ծ ա­բար տրվա­ծ ը…»238։
Լ. Վի­գ ոտս­կին «Ար­վես­տի հո­գ ե­բա­նու­թ յուն» գրքում նկա­րագ­
րում է հա­ման­ման ի­րադ­րու­թ յուն։ Խո­սե­լով մար­դ ու նյար­դ ա­յին հա­
մա­կար­գ ի ընդ­հա­նուր յու­րա­հատ­կու­թ յուն­նե­րի մա­սին, նա նկա­տում
է, որ նյար­դ ա­յին ըն­դ ու­նիչ­նե­րի ըն­դ ու­նող դաշ­տե­րը մե­ծ ա­պես գե­
րա­զան­ցում են արդ­յու­նա­վետ աշ­խա­տող նեյ­րոն­նե­րին։ Այդ պատ­
ճա­ռ ով նյար­դ ա­յին հա­մա­կար­գ ը նման է կա­յա­րա­նի, որն ըն­դ ու­
նում է գնացք­ներ հինգ գծե­րով, սա­կայն ճա­նա­պար­հում է մե­կով։
Կա­յա­րան ժա­մա­նած հինգ գնացք­նե­րից միայն մե­կը կա­րող է դուրս
գալ ար­տա­քին աշ­խարհ, այն էլ դա­ժ ան պայ­քա­րից հե­տո։ Նա մեջ­
բե­րում է Ա. Շո­պեն­հաուե­րի միտ­քը, որ­տեղ նյար­դ ա­յին հա­մա­կար­գ ը
նմա­նեց­վում է ձա­գ ա­րին, ո­րը լայն մա­սով ուղղ­ված է դե­պի աշ­խար­
հը, իսկ նեղ մա­սով՝ դե­պի գոր­ծ ո­ղու­թ յու­նը 239։ Այս ի­րա­վ ի­ճա­կը Կաֆ­
կա­յին բնո­րոշ է առա­վել ընդգծ­ված ըն­թ աց­քով։ Գ­տա­ծ ը կորց­նե­լու
բնա­կա­նու­թ յա­նը միա­նում է գրո­ղ ի խառն­ված­քը։ Թրթ­ռ ուն, երկ­րի

237
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 97.
238
Նույն տեղում, 102.
239
Выготский, Л.С., Психология искусства, М, 1968, 373.
85
ա­մե­նա­փոքր իսկ տա­տա­նում ­նե­րից ըն­թ աց­քը կորց­նող ա­կուն­քի
նման նա հա­ճախ ստիպ­ված է լի­նում հաշտ­վել կորստ­յան փաս­տի
հետ։ «Նա (պատմ­ված­քը՝ Ա. Ա.) ե­ռ ան­դ ո­րեն հա­մա­կեց ինձ,– գ­րում
է Կաֆ­կան,– նա բաց­վեց իմ ա­ռ աջ մի ակն­թ ար­թ ում, բայց այ­սօր
ա­մեն ինչ ան­հետ կո­րավ»240։ Նա բա­ռ ա­ցիո­րեն շրջա­պատ­ված է տե­
սիլք­նե­րով այն պատմ­վածք­նե­րի ու վե­պե­րի, որոնց ճա­կա­տա­գ ի­րը
դեռևս ան­հայտ է. «…երբ գրա­սե­ղա­նի վրա­յից, ընդ­հա­նուր սեն­յակ
տա­նե­լու հա­մար, վերց­րե­ցի թա­նա­քա­մա­նը, իմ մեջ զգա­ցի ինչ-որ
ամ­րու­թ յուն, կար­ծ ես՝ մա­ռ ա­խու­ղ ի մեջ երևար վիթ­խա­րի շի­նու­թ յան
մի մասն ու ան­մի­ջա­պես էլ չքա­նար241։
Կաֆ­կան մո­նո­մեն­տալ, ի­րա­պաշ­տո­րեն ամ­բող ­ջա­կան կեր­պար­
ներ չու­նի։ Ամ­բող ­ջա­կա­նը Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տա­կան հա­մա­կար­
գում գա­ղա­փարն է, ո­րի ո­րոշ մաս ի կա­տար է ած­վում կեր­պա­րա­յին
գոր­ծ առ­նու­թ յուն­նե­րի մի­ջո­ցով, ա­սում ենք ո­րոշ մաս, քա­նի որ գա­
ղա­փա­րի լիա­կա­տար ի­րա­կա­նա­ցում Կաֆ­կա­յի ար­ձա­կում չկա։ Այն
միշտ մնում է թե­րի, լրաց­վե­լով զու­գ ա­հեռ-ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի
կեր­պար­նե­րով կամ բո­լո­րո­վ ին չլրաց­վե­լով։
Կեր­պա­րի կա­ռ ուց­ված­քում երկ­րորդ կարևոր տար­րը ման­րա­
մասնն է, ման­րու­քը. «Կո­պի­տը, աչ ­քի զար­նող բնու­թ ագ­րա­կա­նը
իր ամ­բող­ջու­թ յան մեջ ես չեմ կա­րող վե­րար­տադ­րել։ Ն­ման փոր­
ձե­րը ինձ չեն հա­ջող­վում … Իսկ ա­հա կո­պի­տի ա­ռ ան­ձին ման­րա­
մաս­ներ վե­րար­տադ­րե­լու հան­դ եպ ես ակն­հայտ հա­կում ու­նեմ …
Մարդ­կանց կող­մից ձեռ­նա­փայ­տի հետ խա­ղա­լ ը, շար­ժ ում­նե­րը ձեռ­
նա­փայ­տով, ձեռ­քե­րի պահ­ված­քը, նրանց մատ­նե­րի շար­ժ ում­նե­րը
ձգում են ինձ»242։ Օ­րագ­րա­յին մի շարք գրա­ռ ում ­նե­րում Կաֆ­կան
խո­սում է կա­ռ ուց­վածք Konstruktion) հաս­կա­ցու­թ յան մա­սին։ Դ­րան­
ցից ա­ռ ա­ջի­նը կա­տար­ված է 1913  թ. նո­յեմ­բե­րի 19-ին. «Ա­մեն ինչ ինձ
թվում է կա­ռ ուց­վածք…»243։
Հ. Կոր­ տն այս կա­ պակ­ ցու­
թ յամբ նկա­ տում է, որ կա­ ռ ուց­
վածք հաս­կա­ցու­թ յան ար­ծ ար­ծ ­մամբ Կաֆ­կան հաս­տա­տում է իր

240
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 179.
241
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 207.
242
Նույն տեղում, 137:
243
Նույն տեղում, 206:
86
ժա­մա­նա­կակ­ցու­թ յու­նը գրա­կան մո­դ եռ­նին։ Դ­րա ուր­վագ­ծ ե­րը Հ.
Կոր­տի կար­ծ ի­քով «երևում են հատ­կա­պես այն գրա­ռ ում­նե­րում,
ո­րոնք խո­սում են ինք­նա­կաս­կա­ծ ան­քի և­ ինք­նաքն­նու­թ յան մա­
սին…»244։ Մեզ թվում է` ի­րա­վա­ցի լի­նե­լով կա­ռ ուց­վածք հաս­կա­ցու­
թյան առն­չու­թ յամբ, նշե­լով գրո­ղ ի կա­պը գրա­կան մո­դ եռ­նի հետ,
Հ. Կոր­տն այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ նե­ղաց­նում է հաս­կա­ցու­թ յան կի­րառ­
ման շրջա­նակ­նե­րն այն բնո­րոշ հա­մա­րե­լով «Օ­րագ­րե­րի» հա­մար։
Կա­ռ ուց­ված­քի՝ իբրև գե­ղա­գ ի­տա­կան սկզբուն­քի, նշա­նա­կու­թ յու­նը
շատ ա­վե­լ ի լայն է և կի­րա­ռ ե­լ ի գրո­ղ ի ար­ձա­կի հա­մար առ­հա­սա­
րակ։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ այդ հաս­կա­ցու­թ յան մա­սին Կաֆ­կան
սկսում է խո­սել 1913 թ.‑ին, ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ա­մե­նա­բուռն վե­
րել­քի շրջա­նում, երբ գտել էր գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծ ո­ղու­թ յան
իր հիմ­նա­կան ե­ղա­նա­կը։ Ան­կաս­կած, հենց այս հան­գ ա­մանքն է ի
նկա­տի ու­նե­ցել Թ. Մա­նը, երբ Կաֆ­կա­յի ար­ձա­կը բնո­րո­շում է իբրև
ե­րա­զ ի սկզբուն­քով կա­ռ ուց­ված 245։ Գ­րո­ղ ի մտա­ծ ո­ղու­թ յան հա­մար
բնու­թ ագ­րա­կան լի­նե­լու մա­սին են վկա­յում կա­ռ ուց­վածք հաս­կա­
ցու­թ յան վե­րա­բեր­յալ օ­րագ­րա­յին հե­տա­գ ա գրա­ռ ում ­նե­րը. «Տխուր
մի մտա­ծ ում, որ ան­շուշտ նո­րից ծնվել է մի կա­ռ ուց­ված­քից, ո­րի
ա­մե­նա­խոր հիմ­քե­րը լո­ղում են դա­տար­կու­թ յան մեջ»246։
«Ծի­ծ ա­ղե­լ ի են այս կան­խա­տե­սում­նե­րը, ու­շադ­րու­թ յան այս շե­
ղում­նե­րը դե­պի նա­խ օ­րի­նակ­նե­րը, այս ուղ­ղա­կի վա­խը։ Դ­րանք
կա­ռ ուց­վածք­ներ են, ո­րոնք նույ­նիսկ պատ­կե­րաց­ման մեջ, որ­տեղ
և միայն գո­յու­թ յուն ու­նեն, հա­զ իվ հաս­նե­լով կեն­դ ա­նի մա­կե­րե­սին,
ան­մի­ջա­պես էլ մի հար­վա­ծ ով հետ են շպրտվում…»247։
«Ես կա­ռ ուց­վածք­նե­րի որ­սորդ եմ։ Ես մտնում եմ տուն և տես­նում
եմ նրանց ճեր­մակ ներ­հյուս­վե­լ ը միմ­յանց»248։
Կա­ռ ուց­վածք հաս­կա­ցու­թ յան հայտն­վե­լ ը Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­
թյան մեջ կրկին վկա­յու­թ յունն է գրո­ղ ի և­ի­րա­կա­նու­թ յան բարդ փոխ­
հա­րա­բե­րու­թ յան։ Ի՞նչ է հաս­կա­նում գրո­ղ ը կա­ռ ուց­վածք ա­սե­լով։

244
Text und Kritik, 1994, VII, 255.
245
Mann, Th., Gesammelte Werke, Rede und Antwort, Fischer, 1984, 487.
246
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 207.
247
Նույն տեղում, 207:
248
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 207.
87
Մեզ թվում է, դա են­թ ա­գ ի­տակ­ցա­կան այն կառույցն է, գե­ղար­վես­
տա­կան ի­րա­կա­նու­թ յան այն նախ­նա­կան պատ­կե­րը, ա­ռ անց ո­րի
նա ան­կա­րող է գրիչ վերց­նել։ «Կա­ռ ուց­վածք­նե­րի որ­սորդ» ար­տա­
հայ­տու­թ յու­նը բո­վան­դ ա­կում է ինչ­պես ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ա­զա­
տու­թ յան, այն­պես էլ կար­գ ա­պա­հու­թ յան տար­րեր։ Կաֆ­կան այն
գրողն է, ո­րի հա­մար ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան տա­րեր­քը, ե­թ ե կարևո­
րա­գ ույն պայ­ման է, ա­պա պա­կաս կարևոր չէ և «մտքի ճա­նա­պար­
հով» այն կազ­մա­կեր­պե­լու անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յու­նը։ Կաֆ­կան կա­ռ ուց­
վածք բա­ռ ի ավան­դ ա­կան ըն­կա­լում չու­նի։ Ո՛չ նրա «Օ­րագ­րե­րում»,
ո՛չ նա­մակ­նե­րում և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րում առ այ­
սօր դեռևս չեն գտնվել ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան նախ­նա­կան ծրագ­րեր ու
սևագ­րու­թ յուն­ներ։ Այդ ա­մե­նը նա կա­տա­րում է գրե­լու ըն­թ աց­քում՝
վայր­կե­նա­կան բռնկման մի­ջո­ցով։ Այս տե­սա­կե­տից ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծու­թ յան կա­ռ ուց­վածք և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան գա­ղա­փար հաս­կա­
ցու­թ յուն­նե­րը դառ­նում են հա­մար­ժ եք։ «Դ­րա հետ մեկ­տեղ,– կար­
դում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,–­ ան­շուշտ մո­ռ ա­նում ես, որ պատմ­ված­քը,
ե­թ ե նա ու­նի գո­յու­թ յան ի­րա­վունք, իր ա­վար­տուն կա­ռ ուց­ված­քը
ար­դ են կրում է իր մեջ, նույ­նիսկ ե­թ ե այն դեռ ամ­բող­ջու­թ յամբ չի
ծա­վալ­վել»249։ Մեզ թվում է, որ այս գրա­ռ ու­մը տա­լիս է պատմ­վածք­
նե­րը և վե­պե­րը կի­սատ թող­նե­լու Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան բնա­
վո­րու­թ յան բա­նա­լ ին։
«Օ­րագ­րե­րի» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րի մի­ջո­ցով
կա­րե­լ ի է հետևել Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քի ողջ
ըն­թ աց­քին՝ նյու­թ ի վրա կենտ­րո­նա­նա­լու պա­հե­րից սկսած մինչև
ավարտ՝ նե­րառ­յալ հիմ­նա­կան փու­լ ը` ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան եր­կուն­քը։
Կաֆ­կան թո­ղել է ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան պա­հե­րի ամ­բող­ջա­կան
նկա­րագ­րու­թ յուն­ներ, ո­րոնք ան­փո­խա­րի­նե­լ ի փաս­տաթղ ­թ եր են
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան հո­գ ե­բա­նու­թ յան ու­սու­մ նա­սիր­ման ա­ռ ու­մով։
Ահա դրան­ցից մե­կը.
«Ես ու­ զում եմ գրել, ճա­ կա­տիս վրա մշտա­ կան ցնցում­ներ եմ
զգում։ Նս­տած եմ իմ սեն­յա­կում, ո­րը մեր տան աղ­մու­կի կենտ­րո­նա­
կետն է։ Լ­սում եմ, թե ինչպես են փակ­վում ու բաց­վում բո­լոր դռները,
նրանց աղ­մու­կի շնոր­հիվ ինձ են հաս­նում միայն վազվ­զող­նե­րի
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 280.
249

88
ոտ­նա­ձայ­նե­րը, լսում եմ նաև վա­ռ ա­րա­նի դռան շրխկո­ցը խո­հա­
նո­ցում։ Հայրս թա­փով բա­ցում է իմ սեն­յա­կի դռնե­րը և­անց­նում
եր­կար, փե­շերն հա­տա­կին քսվող գի­շե­րազ­գ եստ հա­գ ած, կող­քի
սեն­յա­կում վա­ռ ա­րա­նից քե­րե­լով հա­նում են մո­խի­րը, նա­խա­սեն­յա­
կից, ա­սես Փա­րիզ ­յան փո­ղո­ցով մեկ գո­ռ ա, Վալ­լին հարց­նում է, թե
մաք­րել են արդ­յոք հայ­րի­կի գլխար­կը… Բաց­վում է տան դու­ռ ը …
կա­տա­րախ­տով հի­վանդ կո­կոր­դ ի աղ­մու­կով, որն հե­տո փոխ­վում է
կա­նա­ցի կարճ եր­գ ի և­ ա­պա փակ­վում տղա­մար­դ ու բութ հրո­ցով…
Հայրս դուրս է եկել, այժմ սկսում է ա­վե­լի նուրբ, ա­վե­լի ցրված ու
ա­վե­լ ի ան­հույս մի աղ­մուկ, ո­րին չափ են տա­լ իս եր­կու դեղ­ձա­նիկ­
նե­րի ձայ­ նե­րը: Ես նախ­ կի­
նում էլ մտա­ ծ ում էի այդ մա­ սին, հի­
մա
դեղ­ձա­նիկ­նե­րը ինձ նո­րից հի­շեց­րին, թե պետք չէ արդ­յոք դու­ռ ը մի
փոքր բաց ա­նել, օ­ձի պես սո­ղալ դե­պի հարևան սեն­յա­կը և­այդ­պես
հա­տա­կից խնդրել իմ քույ­րե­րին, որ հան­գ իստ մնան»250:
Մ­տահ­ղաց­ման՝ ի­րեն դան­դ ա­ղո­րեն հա­մա­կե­լու ըն­թ աց­քը Կաֆ­
կան հա­մե­մա­տում է Փա­րի­զ ի գրավ­ման հետ251։ Ն­յու­թ ի վրա աշ­խա­
տե­լու սկզբնա­կան պա­հե­րի կաս­կած­նե­րի և դժ­վա­րու­թ յուն­նե­րի մա­
սին խո­սող Կաֆ­կան («…սկսե­ցի այն­պի­սի հույ­սե­րով և­ ե­րեք պատմ­
ված­քից էլ ետ շպրտվե­ցի և­ ա­մե­նից ու­ժ եղ՝ այ­սօր»252 խո­սում է նաև
նյու­թ ի դի­մադ­րու­թ յու­նը հաղ ­թ ա­հա­րե­լու հա­մա­ռ ու­թ յան մա­սին։ Դա
գլա­դ իա­տո­րի հա­մա­ռ ու­թ յուն է («Ես թույլ չեմ տա հոգ­նեց­նել ինձ։ Ես
ցատ­կով կմտնեմ նո­վե­լ իս մեջ…»253։
Սո­վո­րա­բար, կարճ տեքս­տե­րը, ման­րա­պա­տում ­նե­րը ու պատմ­
վածք­նե­րը նրան հա­ջող­վում են միան­գ ա­մից, շա­տե­րը հե­տա­գ ա­յում
վե­րամ­շա­կում է, սա­կայն ա­վե­լ ի մեծ գոր­ծ ե­րը, ա­սենք վե­պե­րը, ման­
րակր­կիտ աշ­խա­տանք պա­հան­ջե­լու պատ­ճա­ռ ով, նրան մեծ հոգս
են պատ­ճա­ռ ում։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ վե­պե­րի ա­ռ ի­թ ով խո­սում է
ինչ­պես «վեր­ջաց­նե­լու դժվա­րու­թ յան»254, այն­պես էլ «ա­նընդ­հատ
սկսե­լու դժբախ­տու­թ յան» մա­սին255։
250
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 89.
251
Նույն տեղում, 49-50:
252
Նույն տեղում, 271:
253
Նույն տեղում, 19:
254
Նույն տեղում, 137.
255
Նույն տեղում, 338:
89
 «Օ­րագ­րե­րում» ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան եր­կուն­քի ա­մե­նաամ­բող ­ջա­
կան պատ­կե­րը 1912 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 23-ի գրա­ռ ումն է։ Այն փաս­
տո­րեն «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քի ստեղծման պատմությունն է և­
իր տե­սա­կի մեջ գրա­կան բա­ցա­ռ իկ փաս­տա­թ ուղթ, ո­րը մե­ծ ա­պես
օգ­նում է հաս­կա­նա­լու ինչ­պես պատմ­ված­քը, այն­պես էլ Կաֆ­կա­յի
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան խառն­ված­քը։
Հայտ­նի է, որ այս պատմ­ված­քը Կաֆ­կա­յի ա­մե­նա­սի­րած գործն
է։ «Դա ա­ռ ա­ջին մեծ գործն է,– գ­րում է Կաֆ­կան 1912 թ. նո­յեմ­բե­
րին,–­ որ­տեղ, 15-ամ­յա …­ ան­հու­սա­լ ի տան­ջանք­նե­րից հե­տո ար­դ են
մե­կու­կես ա­միս է, ինչ ինքս իմ մեջ զգում եմ ո­րո­շա­կի վստա­հու­թ յուն
և­ անվ­տան­գ ու­թ յուն»256։ «Իս­կա­պես, միայն մեկ ան­գ ամ է գրո­ղ ին
հա­ջող­վում,–­ այդ կա­պակ­ցու­թ յամբ գրում է Մ. Հորն­շու­հը,–­ ի­րա­կա­
նաց­նել իր ի­դ եա­լ ը։ Սա­կայն նա բա­ցում է այն ժա­մա­նա­կի դար­պաս­
նե­րը, երբ «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քի նման գոր­ծ ե­րի ստեղ­ծ ու­մը
ոչ թե եր­ջա­նիկ պա­տա­հա­կա­նու­թ յուն էր լի­նե­լու, այլ տևա­կան հնա­
րա­վո­րու­թ յուն»257։
«Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քը գրե­ցի 22 լույս 23-ի գի­շե­րը, մի
շնչով, ե­րե­կո­յան 10-ից մինչև ա­ռ ա­վոտ­յան 6-ը։ Եր­կար նստե­լուց
փայ­տա­ցած ոտ­քերս հա­զ իվ կա­րո­ղա­ցա ա­ռ աջ պար­զել սե­ղա­նի
տակ։ Սար­սա­փե­լ ի լար­վա­ծ ու­թ յու­նը և­ ու­րա­խու­թ յու­նը, թե ինչ­պես  էր
իմ ա­ռ աջ ծա­վալ­վում պատմ­ված­քը, տա­նում էր ինձ ջրի հոր­ձան­քի
պես։ Շատ ան­գ ամ այդ գի­շեր իմ մեջ­քի վրա կրե­ցի սե­փա­կան ծան­
րու­թ յունս»:
«Միայն այս­պես կա­րե­լ ի է գրել,– շա­րու­նա­կում է գրա­ռ ու­մը Կաֆ­
կան,– միայն այս վի­ճա­կում, մարմ­նի և հո­գ ու այս մեր­կու­թ յան մեջ»258։
Կաֆ­կան չի թաքց­նում իր ու­րա­խու­թ յու­նը ու հրճվան­քը։ Այն­քան մեծ
էր գրո­ղ ի ապ­րած աստ­ղա­յին գի­շեր­վա տպա­վո­րու­թ յու­նը, որ այդ
օ­րե­րի գրա­ռ ում ­նե­րում ու նա­մակ­նե­րում ա­նընդ­հատ անդ­րա­դ առ­
նում է պատմ­ ված­ քին։ Մեկ օր անց, 1912 թ. սեպ­ տեմ­ բե­
րի 25-ին,
երբ նա պատմ­ված­քը կար­դ ում է Օ. Բաու­մի և ն­րա ըն­տա­նի­քի հա­
մար, օ­րագ­րում նշում է. «Ա­վար­տին մոտ իմ ձեռ­քը սկսեց վստահ և

256
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 164.
257
Hornschuh, M., Die Tagebiicher Franz Kafkas, Frankfurt/M, 1987, 213.
258
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 183.
90
տե­սա­նե­լ ի շար­ժ ում­ներ ա­նել դեմ­քիս շուր­ջը։ Իմ աչ­քե­րում ար­ցունք­
ներ կա­յին։ Պատմ­ված­քի ա­նա­ռ ար­կե­լ իու­թ յու­նը հաստատվեց»259։
Ին­չի՞ էր հա­սել Կաֆ­կան և­ի՞նչ է նշա­նա­կում նրա կեն­սագ­րու­
թյան մեջ հազ­վա­դ եպ հան­դ ի­պող այս հա­խուռն հրճվան­քը։ Բ­նա­
կան է մտա­ ծ ել, որ դա ինք­ նա­ճա­նաչ­ման հրճվանքն է՝ կապ­ ված
ա­մե­նից ա­ռ աջ սե­փա­կան ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­
րի «ա­նա­ռ ար­կե­լ իու­թ յան» գի­տակց­ման և­ ա­պա՝ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան
խառն­ված­քի հայտ­նա­բեր­ման հետ։ Ի­րոք, «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­
ված­քը այն հա­յե­լ ին է, ո­րի մեջ ա­ռ ա­վել ամ­բող­ջա­կան նկա­րագ­րով
Կաֆ­կան ճա­նա­չում է իր ուժը։ Այդ ու­ժ ը կապ­ված է «ջրի հոր­ձան­քի
պես տա­նող» տա­րեր­քին տրվե­լու ա­զա­տու­թ յան հետ։ Պատմ­ված­
քում նա հա­սել էր «ձեռքն ազատ թող­նե­լու» այն ե­րա­զան­քին, ո­րի
մա­սին գրում է 1914 թ. մա­ յի­սի 27-ի գրառ­ ման մեջ. «…հա­ վա­նա­
բար ամ­բողջ խնդի­րը այն է, որ­պես­զ ի ա­զատ թող­նեմ ձեռքս...»260։
Պատմված­քի՝ տա­րեր­քից ծնված լի­նե­լու մա­սին է վկա­յում նաև
Ֆ. Բաուե­ րին 1913 թ. հու­ նի­
սին գրած նա­ մա­ կը։ «Երբ ես նստե­ ցի
աշ­խա­տե­լու,– գ­րում է Կաֆ­կան,–­ անհնա­րին չա­փով դժբախտ այդ
կի­րա­կիից հե­տո … պատ­րաստ­վում էի նկա­րագ­րել պա­տե­րազմ,
ե­րի­տա­սարդ մար­դ ն իր պա­տու­հա­նից պետք է տես­ներ, թե ինչ­պես
է հսկա­յա­կան ամ­բո­խը, կա­մուրջն անց­նե­լով, մո­տե­նում իր տա­նը,
բայց անս­պա­սե­լ իո­րեն իմ ծրագ­րե­րը միան­գ ա­մայն փոխ­վե­ցին»261։
Բեր­ված օ­րի­նակ­նե­րում Կաֆ­կան խո­սում է ոչ այլ ին­չի, քան
իր ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան խառն­ված­քի մա­սին։ Մեր կար­ծ ի­քով այդ
խառն­ված­քի կա­ռ ուց­ված­քում հիմ­նա­կան տար­րը ներ­հա­յ­ցումն է,
նե­րըմբռ­նու­մը (intuition)։ Ն­ման եզ­րա­կա­ցու­թ յուն ա­նե­լու հա­մար
բա­վա­րար հիմ­քեր են տա­լ իս ոչ միայն ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­
թե­րը, այլև Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը։ 1922  թ.
մա­յի­սին Կաֆ­կան գրում է Մ. Բ­րո­դ ին. «…գրա­կան ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­
թյան ա­ռ ա­ջին պայ­մա­նը ոչ թե արթ­նու­թ յունն է, այլ ինք­նա­մո­ռ ա­
ցությու­նը»262։

259
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 184.
260
Նույն տեղում, 237:
261
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 206.
262
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 145.
91
 Ինք­նա­մո­ռ ա­ցու­թ յան, իբրև ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան պայ­մա­նի, առ­
կա­յու­թ յու­նն ակն­հայտ է ոչ միայն «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քում։
Օրագ­րա­յին բազ­մա­թ իվ գրա­ռ ում­ներ վկա­յում են նրա լա­վա­գ ույն
գոր­ծ ե­րի՝ ինք­նա­մո­ռ ա­ցու­թ յան մեջ գրված լի­նե­լու հան­գ ա­ման­քը։
Բա­ցի այդ, ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թ ե­րում Կաֆ­կան մշտա­պես
բո­ղո­քում է իր գի­տակ­ցա­կան հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րից, մտա­ծ ե­լու,
հի­շե­լու, ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ծրագ­րեր կազ­մե­լու ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­
նե­րից։ «…Ես ըն­դ ու­նակ չեմ մտա­ծ ե­լու,– կար­դ ում ենք նա­մակ­նե­րից
մեկում,–­իմ մտա­ծ ո­ղու­թ յան մեջ մշտա­պես զգում եմ ինչ-որ սահ­
ման­ ներ, հան­ պատ­ րաս­ տից կա­ րող եմ ինչ որ բա­ նի հաս­նել, սա­
կայն մտքի կա­պակց­ված, հետևո­ղա­կան աշ­խա­տանքն ինձ հա­մար
ան­հա­սա­նե­լ ի է …­ ըստ էու­թ յան ես չեմ կա­րո­ղա­նում ան­գ ամ պատ­
մել…»263։
Ինք­նա­ճա­նաչ­ման այս նոր աս­տի­ճա­նում, որ կապ­ված է «Դա­
տավ­ճիռ», պատմ­ված­քի հետ, Կաֆ­կան սկսում է հստա­կո­րեն գի­
տակ­ցել գե­ղար­վես­տա­կան ճշմար­տու­թ յան հաս­նե­լու ճա­նա­պար­հին
ներ­հա­յե­ցո­ղու­թ յան ար­ժ ե­քն իր հա­մար։ Բայց դրա հետ Կաֆ­կան
ան­խու­սա­փե­լ իո­րեն կանգ­նում է նաև ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ու­ժ ե­րի
ան­մեկ­նե­լ իու­թ յան և խորհր­դ ա­վո­րու­թ յան ա­ռ աջ։ Գ. Յա­նոու­խի հետ
զրույց­նե­րից մե­կում նա «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քը բնո­րո­շում է
իբրև «մի գի­շեր­վա ուր­վա­կան»264։ Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան՝ խորհր­դ ա­
վոր ու­ ժ ե­րի հետ ու­ նե­ցած կա­ պի մա­ սին է խո­սում Կաֆ­ կան նա­
մակ­նե­րից մե­կում. «…միակ բա­նը, ին­չին տի­րա­պե­տում եմ, ինչ-որ
ուժերն են, որ կենտ­րո­նա­նում են ինչ-որ տեղ, սո­վո­րա­կան աչ­քի
հա­մար ա­ներևա­կա­յե­լ ի խո­րու­թ յան վրա և հ­նա­րա­վո­րու­թ յուն տա­
լիս ինձ փոր­ձարկ­վե­լու գրա­կա­նու­թ յան մեջ…»265։
Խորհր­դ ա­վոր ու­ժ ե­րի ներ­կա­յու­թ յու­նը իր կող ­քին գրո­ղ ին
մշտա­պես մատ­նում է ան­հանգս­տու­թ յան և միս­տիկ տա­ռ ա­պան­քի։
Օ­րագ­րա­յին բազ­մա­թ իվ գրա­ռ ում ­նե­րում Կաֆ­կան խո­սում է ու­ժ ե­
րի վեր­ջին սահ­մա­նին հա­սած լի­նե­լու և­ այլևս գրել չկա­րո­ղա­նա­լու
մա­սին, ո­րը վա­խի ար­տա­հայ­տու­թ յուն է. «…ինչ­պես ե­ղավ, օ­րի­նակ,

263
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 145, 208.
264
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…», М., 1989, 540.
265
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т. З, М, 1995, 208.
92
ծննդյան վեր­ջին գի­շե­րը, երբ այն­քան հե­ռ ուն էի գնա­ցել, որ հա­զ իվ
էի կա­րո­ղա­նում տի­րա­պե­տել ինձ…»266։
Սա, ան­շուշտ, Կաֆ­կա­յի գրա­կան ճա­նա­պար­հի փա­կու­ղ ի­նե­րից
մեկն է։ Ե­թ ե ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քի հա­մար ան­խու­սա­
փե­լ ի է ինք­նա­մո­ռ ա­ցու­մը, տա­րեր­քին տրվե­լ ը (միայն այդ ճա­նա­
պար­հով գրո­ղ ը կա­րող է հաղ­թ ա­հա­րել «ի­րա­կան զգաց­ման և ն­րա
շա­րադ­րան­քի միջև գո­յու­թ յուն ու­նե­ցող կեղ­ծ ի­քի ար­գ ել ­քը»267 ), ա­պա
ան­խու­սա­փե­լ ի է նաև վա­խը, ո­րն այն­կողմ­նա­յի­նի տա­րածք­նե­րում
անհ­րա­ժ եշ­տա­բար հայտն­վե­լու հետևանք է։ Այդ վա­խը ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ա­կան կեն­սագ­րու­թ յան մեջ խո­րա­նում է՝ ստա­նա­լով անբ­նա­
կան չա­փեր։ Այս ա­ռ ու­մով շատ կարևոր է 1922 թ. հու­լի­սին Մ. Բ­րո­
դին գրած նա­մա­կը։ «Այս գի­շեր,– գ­րում է Կաֆ­կան,–­ինձ հա­մար
ինչ­պես ե­րե­խա­յի, ո­րին ամեն ինչ ցույց են տա­լիս ակներևա­բար,
պարզ դար­ձավ, որ սա (գրա­կա­նու­թ յու­նը՝ Ա. Ա.) պարգև է սա­տա­
նա­յին ծա­ռ ա­յե­լու դի­մաց։ Այս բա­րե­հա­ճու­թ յու­նը մութ ու­ժ ե­րին, այս
ա­զա­տագ­րու­մը ո­գ ի­նե­րի, որ կապ­ված են միմ­յանց բնա­կան գո­յու­
թյամբ, կաս­կա­ծ ե­լ ի գրկա­խառ­նում­նե­րը և մնաց­յալ ա­մեն ին­չը, որ
ձգում է վար և­ո­րը ան­ծ ա­նոթ է վերևում, երբ արևի լույ­սի տակ գրում
ես քո պատ­մու­թ յուն­նե­րը…»268։ Նա­խասկզբ­նա­պես ձևա­վոր­վե­լով
իբրև ա­զա­տագ­րում կամ ելք, գրա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի կյան­քում
ի վեր­ջո վե­րած­վում է կա­պան­քի՝ գրո­ղ ին դա­տա­պար­տե­լով բա­
ցա­հայտ ֆաուստ­յան բար­դ ույ­թ ի։ Այս հան­գ ա­ման­քը հա­վա­նա­բար
նկա­տի ու­նի Մ. Բ­լան­շոն, երբ գրում է. «Գ­րա­կա­նու­թ յու­նը ա­ռ ար­
կու­թ յան և­ ան­հա­մա­ձայ­նու­թ յան տեղն է: Գրա­կա­նու­թ յա­նը ա­մե­նից
շատ կապ­ված գրո­ղ ը նաև ա­մե­նից շատ հակ­ված է ան­ջատ­ման»269։
Ինչ վե­րա­բեր­վում է ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան աշ­խա­տան­քի վեր­ջին
փու­լ ին՝ ա­վար­տին, այն սո­վո­րա­բար գրո­ղ ին մատ­նում է սպաս­
ման. «Գ­րե­լ ը ա­վար­տե­ցի։ Երբ է այն կրկին հա­մա­կե­լու ինձ»270։ Այն
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րը, ո­րոնք Կաֆ­կան ա­վար­տում է

266
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 11.
267
Նույն տեղում, 136:
268
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 144-145.
269
Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 77.
270
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 285.
93
բա­վա­րար­վա­ծ ու­թ յան զգա­ցու­մով, ան­մի­ջա­պես են­թ արկ­վում են
գրո­ղ ի «փոր­ձարկ­մա­նը»։ Դա բարձ­րա­ձայն ըն­թ եր­ցա­նու­թ յունն է
ըն­կեր­նե­րի կամ հա­րա­զատ­նե­րի հա­մար. «Մե­ծ ամ­տու­թ յան զգա­
ցում, քան­զ ի «Հ­նո­ցա­պա­նը» գտնում եմ հա­ջող­ված։ Ե­րե­կո­յան այն
կար­դ ա­ցի ծնող­նե­րիս հա­մար, ա­վե­լ ի լավ քննա­դ ատ, քան ես, երբ
որևէ բան եմ կար­դ ում տհա­ճու­թ յամբ լսող հորս, չկա…»271։
Կաֆ­կան աշ­խա­տում էր գի­շեր­նե­րը։ Ցե­րե­կա­յին տպա­վո­րու­
թյուն­նե­րը խան­գ ա­րում էին գրո­ղ ին («Ցե­րե­կը մեծ կա­խարդ է»)272։
Օր­վա խա­բու­սիկ տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րից գրո­ղ ը կա­րո­ղա­նում էր
ա­զատ­վել միայն գի­շեր­նե­րը. «Հի­մա … գի­շեր­վա ժա­մը տասն­մեկն
է,– գ­րում է նա Ֆ. Բաուե­րին,–­ այն ժա­մա­նա­կը, երբ ըստ էու­թ յան
սկսվում է իմ իս­կա­կան կյան­քը և­ իս­կա­կան աշ­խա­տան­քը»273։
Ն­րան բնո­րոշ է իր հե­րոս­նե­րի ճա­կա­տագ­րով ապ­րե­լ ը. «Ես այ­
սօր չա­փա­զանց մռայլ եմ …­իմ փոք­րիկ պատմ­ված­քի հե­րո­սը շատ
ծանր վի­ճա­կում է, ինչ­պես կա­րող եմ ես ու­րախ լի­նել»274։
Նա մի շարք ա­ռ իթ­նե­րով խո­սում է փոքր ազ­գ ե­րի (հրեա­կան)
գրա­կա­նու­թ յուն­նե­րի, գրա­կան ժան­րե­րի մա­սին, մտքեր ար­տա­հայ­
տում մեծ և փոքր ծա­վա­լ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րում կի­րա­ռ ե­լ ի
տար­բեր չա­փա­նիշ­նե­րի և ձևե­րի առն­չու­թ յամբ, ար­տա­հայ­տում իր
վե­րա­բեր­մուն­քը բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յան՝ և­ ար­ձա­կի, մաս­նա­վո­րա­պես
հե­քիա­թ ի նկատ­մամբ։ Թեև ա­ռ ան­ձին ու­սում ­նա­սի­րող­ներ ի­րա­վա­
ցիո­րեն հա­րա­զա­տու­թ յուն են տես­նում Կաֆ­կա­յի գոր­ծ ե­րի և­ ա­ռ աս­
պե­լ ի միջև 275, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ Կաֆ­կան ա­վան­դ ա­կան հե­քիա­թ ի
հան­դ եպ ա­վե­լ ի քան ան­տար­բեր է։ «Օ­րագ­րե­րում» ըն­դ ար­ձակ է­ջեր
նվիր­ված են Մ. Բ­րո­դ ի հետ հա­մա­տեղ գրվող վե­պին` «Ռի­խարդ
և Սա­մուե­լին», ո­րը մնաց ա­նա­վարտ։ Հայտ­նի է նաև որ Կաֆ­կան
սո­վո­րու­թ յան է ու­նե­ցել միա­ժ ա­մա­նակ մի քա­նի գոր­ծ ի վրա աշ­
խա­տե­լու, այս­պես, «Դա­տա­վա­րու­թ յան» հետ միա­սին աշ­խա­տել
է նաև «Պատ­ժ իչ գա­ղու­թ ում», «Գ­յու­ղա­կան ու­սու­ցի­չը», «Կրտ­սեր

271
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 192:
272
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 538.
273
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 155.
274
Նույն տեղում, 171:
275
Տե՛ս, օրինակ` Walser, M. Beschreibung einer Form, München, 1961:
94
դա­տա­խա­զ ը» պատմվածք­նե­րի վրա։ Օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րում
նա խո­սում է նաև գե­ղար­վես­տա­կան զանգ­վա­ծ ի, գե­ղար­վես­տա­
կան հյուս­ված­քի խիտ և դ­րա­նով իսկ ամ­բող­ջա­կան ճշմար­տու­թ յա­
նը մոտ լի­նե­լու մա­սին։

գ. Օ­րագ­րա­յին (Diarystik) ժան­րի խնդիր­նե­րը

Կաֆ­կա­յա­գ ի­տու­թ յան մեջ «Օ­րագ­րե­րի» գնա­հատ­ման խնդրում

կար­ծ իք­նե­րը զա­նա­զան­վում են։ Ժա­մա­նա­կա­յին չա­փա­նիշ­նե­րին
հա­մըն­թ աց հնե­րի կող­քին հայտն­վում են նո­րե­րը, բա­նա­սի­րա­կան,
փի­լ ի­սո­փա­յա­կան և­ այլ տե­սանկ ­յուն­նե­րից դրանց ու­սում ­նա­սի­րու­
մը անընդ­հատ ա­ռ ա­ջադ­րում է գնա­հատ­ման նոր մո­տե­ցում­ներ ու
սկզբունք­ներ։ Խոսքն ա­մե­նից ա­ռ աջ վե­րա­բեր­վում է «Օ­րագ­րե­րի»
տի­պա­բա­նա­կան արժևոր­մա­նը։ Այս խնդրում տե­սա­կետ­նե­րի բազ­
մա­զա­նու­թ յու­նը բնա­կան է այն­քա­նով, որ­քա­նով մո­տե­ցում ­նե­րի
ա­ռ ա­տու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յու­նը թաքն­ված է ի­րենց իսկ «Օ­րագ­
րե­րի» մեջ։ Դ­րանց ըն­թ երց­ման բազ­մա­զան տե­սա­կետ­նե­րից անդ­
րա­դ առ­նանք չոր­սին, ո­րոնք մեր կար­ծ ի­քով ա­ռ ա­վել ամ­բող­ջա­կան
ձևով ար­տա­հայ­տում են «Օ­րագ­րե­րի» գնա­հատ­ման հիմ ­նա­կան մի­
տում­նե­րը։
Գ. Ռ. Հո­կեն 1963  թ. հրա­տա­րա­կեց «Եվ­րո­պա­կան օ­րա­գ ի­
րը» հիմ­նա­րար աշ­խա­տու­թ յու­նը, ո­րում, խո­սե­լով 19-20-րդ դդ.
օ­րագրե­րի մա­սին, Հ. Ա­միե­լ ի, Ս. Կ­յեր­կե­գ ո­րի և Ֆ. Կաֆ­կա­յի օ­րագ­
րե­րը ա­ռ անձ­նաց­նում է իբրև նույ­նա­տիպ և, ա­ռ ա­ջին եր­կու­սի հա­
մար ա­ռ ա­վել ըն­դ ու­նե­լ ի հա­մա­րե­լով աստ­ծ ո ճա­նա­չու­մը կե­ցու­թ յան
քննու­թ յամբ (Theognostik in Daseinanalysen), Կաֆ­կա­յի «Օ­րագ­րե­րի»
կա­պակ­ցու­թ յամբ ա­ռ ա­ջար­կում է «Էք­զ իս­տեն­ցիալ օ­րա­գ իր» հաս­
կա­ցու­թ յու­նը 276։
Մինչ այդ, հի­սու­նա­կան թթ. կե­սե­րին, Ռ. Հ. Քուրց­րո­կը Կաֆ­կա­
յի «Օ­րագ­րե­րը» դի­տար­կում է իբրև անդ­րա­դ ար­ձում­նե­րի օ­րա­գ իր
(Reflexionstagebuch), ո­րին բնո­րոշ է ժա­մա­նա­կագ­րա­կա­նու­թ յու­նը277։

Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 389-403.

276

Kurzrock, R.H., Das Tagebüch als literarisehe Form, Berlin, 1955, 110, 134.
277

95
Պետք է նշել, որ ան­դ րա­դ ար­ձում­նե­րի կարևո­րու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի
«Օրագ­րե­րում» նկա­տում է նաև Ֆ. Ռ. Բայս­նե­րը278։
1983 թ. Մ. Հորն­շու­հը, նկա­տի ու­նե­նա­լով «Օ­րագ­րե­րում» գրա­
կան-ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան տար­րե­րի գե­րակշ­ռ ու­թ յու­նը, ա­ռ ա­ջար­
կում է ուղ­ղա­կի «գրա­կան օ­րա­գ իր» հաս­կա­ցու­թ յու­նը279։
Գ. Գուն­տեր­մա­նի մո­տե­ցու­մը «Օ­րագ­րե­րին» կա­րե­լ ի է հա­մա­րել
հա­մադ­րա­կան։ Ն­րա հիմ ­նա­րար աշ­խա­տու­թ յան մեջ, բազ­մա­զան
կար­ծ իք­նե­րի ու տե­սա­կետ­նե­րի հաշ­վառ­մամբ ու օգ­տա­գ ործ­մամբ,
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րե­րը քննվում և ներ­կա­յաց­վում են իբրև հե­ղ ի­նա­կա­
յին ես-ի դի­մանդ­րա­դ արձ (Psychognomie)280։
Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ին­չո՞ւ Կաֆ­կան ո­րո­շեց «խո­սել ինքն իր հետ»,
այ­սինքն՝ վա­րել օ­րա­գ իր: Մի՞­թ ե սե­փա­կան վե­պե­րի և պատմ­վածք­
նե­րի է­ջե­րը բա­վա­կան չէին գրո­ղ ին ինք­նար­տա­հայտ­ման հա­մար։
Մենք ար­դ են ա­ռ իթ ենք ու­նե­ցել խո­սե­լու «Օ­րագ­րե­րի» ծագումնա­
բա­նու­թ յան մա­սին։ Սա­կայն դրա հե­տա­գ ա ըն­թ աց­քը, հե­ղ ի­նա­կի
օ­րագ­րա­յին բազ­մա­թ իվ խոս­տո­վա­նու­թ յուն­նե­րը, դրանք ա­նընդ­
հատ կար­դ ա­լու և դ­րան­ցից կեն­սա­կան ուժ ստա­նա­լու հա­կու­մը հու­
շում են, որ գրո­ղ ի կյան­քում «Օ­րագ­րե­րը» ու­նե­ցել են ոչ սո­վո­րա­կան
նշա­նա­կու­թ յուն։
Գ­րա­կա­նու­թ յան մեջ Կաֆ­կան, առ­հա­սա­րակ, շատ բարձր է
գնա­հա­տում օ­րագ­րա­յին ժան­րի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րը։ Դ­րան­
ցում Կաֆ­կան տես­նում է ոչ միայն գե­ղար­վես­տա­կան ար­ժ եք, այլև
մարդ­կա­յին կեն­սագ­րու­թ յուն, որն անկրկ­նե­լ ի է։ Մի ա­ռ ի­թ ով նա
գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­թ յան մա­սին ար­տահայտ­վում է իբրև
ազ­գ ա­յին օ­րա­գ իր։ Օ­րագ­րի նկատ­մամբ ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ մո­տեց­
ման ար­տա­հայ­տու­թ յուն է 1921  թ. հոկ­տեմ­բե­րի 15-ի գրա­ռ ու­մը.
«Մոտ մեկ շա­բաթ ա­ռ աջ բո­լոր օ­րագ­րերս տվե­ցի Մ-ին։ Մի փոքր
ա­վե­լի ա­զա՞տ եմ։ Ոչ։ Դեռ ըն­դ ու­նա՞կ եմ, արդ­յոք, օ­րագ­րի նման
ինչ-որ բան պա­հե­լու…»281։ Գ­րառ­ման կարևո­րու­թ յու­նը կապ­վում է

278
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 7.
279
Hornschuh, M. Ore Tagebücher Franz Kafkas, Frankfurt/M, 1987, 9.
280
Տե՛ս Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben,
Tübingen, 1991:
281
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 338.
96
այն բա­նի հետ, որ մի քա­նի ա­միս դրա­նից հե­տո, 1922 թ. վեր­ջե­
րին, Կաֆ­կան Մ. Բ­րո­դ ին ու­ղար­կում է իր հայտ­նի «Կ­տա­կը», որ­տեղ
խնդրում է ըն­կե­րո­ջը իր մի քա­նի գոր­ծ ե­րից բա­ցի մնա­ցած ամ­բողջ
ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը ոչն­չաց­նել։ ճիշտ է, «Օ­րագ­րե­րը» պահ­պան­վե­լու
ի­րա­վունք ստա­ցած գոր­ծ ե­րի թվում չկան, սա­կայն Մ-ին (­Մ ի­լե­նա
Ե­սենս­կա՝ Ա. Ա.) հանձ­նե­լը ևս կա­րե­լի է ըն­կա­լել իբրև դրանք պահ­
պա­նու­թ յան տա­լու տար­բե­րակ։
Օ­րագ­րա­յին ժան­րի հա­րուստ ա­վանդ­նե­րին (Գ­յո­թ ե, Ա­միել,
Ստեն­դ ալ, Տոլս­տոյ, Կ­յեր­կե­գ որ…) Կաֆ­կան վե­րա­բեր­վում է այն նույն
սկզբուն­քով, ինչ վե­րա­բեր­վում է առ­հա­սա­րակ գրա­կան ա­վան­դ ույ­
թին, այ­սինքն՝ ստեղ­ծ ում է միան­գ ա­մայն նոր, ինք­նա­տիպ ար­ժ եք։
«Կաֆ­կան,– գ­րում է Գ. Ռ. Հո­կեն,– մարդ­կանց լքվա­ծ ու­թ յու­նը հայտ­
նա­բե­րեց այն­պես, ինչ­պես ոչ ոք ի­րե­նից ա­ռ աջ եվ­րո­պա­կան օ­րա­
գրող­նե­րից»282։ Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րե­րի ինք­նա­տի­պու­թ յու­նը պայ­մա­
նա­վոր­ված է հե­ղ ի­նա­կի մտա­ծ ո­ղու­թ յան և­ աշ­խար­հըն­կալ­ման ինք­
նա­տի­պու­թ յամբ, իր թե­մա­յի հա­մառ և­ ան­փո­փոխ ար­ծ արծ­մամբ։
«Օ­րագ­րե­րում», կա­ռ ուց­ված­քի երկ­շեր­տու­թ յամբ պայ­մա­նա­վոր­
ված, կաֆ­կա­յա­կան կե­ցու­թ յան եր­կու հիմ ­նա­կան անկ ­յու­նա­քա­րե­րը՝
ինք­նա­ճա­նա­չու­մը և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը ժան­րա­յին տա­րածք­ներ
են ստեղ­ծ ում ինք­նա­ճա­նա­չող ես-ի և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ող ես-ի ար­տա­
հայտ­ման հա­մար։ Կա­ռ ուց­ված­քա­յին այս եր­կու տար­րե­րը ստեղ­
ծում են եր­կի ժան­րա­յին դի­մա­գ ի­ծ ը։
«Օ­րագ­րե­րի» գոր­ծ առ­նու­թ յու­նը իբրև մի­ջոց ինք­նա­դ ի­տարկ­ման
և հո­գ ե­բա­նա­կան ինք­նհի­շո­ղու­թ յան,– գ­րում է Հ. Կոր­տը,– Կաֆ­կա­
յի հա­մար ի սկզբա­նե փաս­տո­րեն խա­ղում է խիստ կար­գ ա­վո­րիչ
դեր»283։ Ին­քը, Կաֆ­կան նույն­պես, բազ­միցս ա­ռ ա­ջար­կում է «Օ­րա­
գրե­րը» կար­դ ալ իբրև ինք­նա­ճա­նաչ­ման փաս­տա­թ ուղթ։ 1911  թ.
հուն­վա­րի 12-ին նա գրում է. «Ես այս օ­րե­րին շատ բան չեմ գրա­ռ ել իմ
մա­սին մա­սամբ ծու­լու­թ յու­նից, մա­սամբ էլ վա­խից, որ կդա­վա­ճա­նեմ
ինք­նա­ճա­նաչ­մանս։ Այդ վա­խը ար­դ ա­րաց­ված է, քա­նի որ գրե­լով՝
ինք­նա­ճա­նա­չու­մը վերջ­նա­կա­նա­պես կա­րող է ամ­րա­կայ­վել միայն
այն ժա­մա­նակ, երբ դա ար­վ ի մե­ծ ա­գ ույն ամ­բող­ջա­կա­նու­թ յամբ …

Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 397.

282

Text und Kritik, 1994, VII, 254.

283

97
նաև կա­տար­յալ ճշմար­տա­ցիու­թ յամբ։ Քա­նի որ դա տե­ղ ի չի ու­նե­
նում – և ես դրան ամեն ան­գ ամ պատ­րաստ չեմ լի­նում –­ուս­տի…»284։
Կաֆ­կան փաս­տո­րեն իր օ­րագ­րե­րի հա­մար սահ­մա­նում է եր­կու
կարևո­րա­գ ույն չա­փա­նիշ՝ ամ­բող ­ջա­կա­նու­թ յուն և ճշմար­տու­թ յուն։
Անհ­ րա­ժ եշտ է նշել, որ այս չա­ փա­ նիշ­
նե­րը բնո­րոշ են ոչ միայն
«Օրագ­րե­րին», այլև գրո­ղ ի ողջ ժա­ռ ան­գ ու­թ յա­նը։ Չա­փա­նիշ­նե­րի
այս ընդ­հան­րու­թ յու­նը շատ հա­ճախ օ­րագ­րե­րում ստեղ­ծ ում է ո­րո­
շա­կի խառ­նաշ­փոթ, ո­րի հետևան­քով դժվա­րա­նում ես տար­բե­րա­
կել՝ ար­տա­հայտ­ված միտ­քը կամ գնա­հա­տա­կա­նը վե­րա­բե­րում է
«Օ­րագ­րե­րի՞ն», թե առ­հա­սա­րակ գրա­կա­նու­թ յա­նը։
Ինք­նա­ճա­նաչ­ման վրա, իբրև ընդ­հա­նուր հեն­քի, խարսխ­վում
են նույ­նա­տիպ այն բո­լոր հո­գ ե­բա­նա­կան գոր­ծ ըն­թ աց­նե­րը, ո­րոնք
ու­նեն փի­լ ի­սո­փա­յա­կան, բա­րո­յա­կան կամ կրո­նա­կան ընդ­հան­րու­
թյուն։ Ինք­նաքն­նու­թ յու­նից մինչև ինք­նա­դ ա­տաս­տան և­ ինք­նար­դ ա­
րա­ցում ձգվող այդ շղթա­յի մի­ջո­ցով գրո­ղ ը կար­ծ ես փոր­ձար­կում,
ստու­գ ում, ու­սում ­նա­սի­րում է ինք­նա­ճա­նա­չող ես-ի հա­յե­լաց­ման բո­
լոր հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­րը։ «Օ­րագ­րե­րի, հա­մար հատ­կան­շա­
կան է նաև այն, որ ես-ի ար­տա­ցոլ­ման, ի­մա­ցա­բա­նա­կան-հո­գ ե­բա­
նա­կան բո­լոր ձևե­րը ու­ղեկց­վում են գրե­լու գոր­ծ ո­ղու­թ յան զու­գ ա­հեռ
ի­մաս­տա­վոր­մամբ գրելն իբրև ինք­նա­ճա­նա­չում, գրելն իբրև ինք­
նա­պաշտ­պա­նու­թ յուն, գրելն իբրև ինք­նար­դ ա­րա­ցում, գրելն իբրև
փա­խուստ և­այս­պես շա­րու­նակ, մինչև գրելն իբրև բա­ցար­ձակ ինք­
նա­կա և մի­միայն ի­րե­նով մեկ­նա­բան­վող երևույթ – միս­տի­կա՝ «…ես
գնա­հա­տում եմ սոսկ այն պա­հե­րը, երբ գրել եմ դրանք…»285։ Այս
ի­մաս­տով իրա­վա­ցի է Հ. Կոր­տը, երբ նշում է. «Գ­րե­լու գոր­ծ ո­ղու­
թյան և­ ոչ թե մեկ­նա­բա­նող բա­ցատ­րու­թ յուն­նե­րի մեջ է «Օ­րագ­րե­
րի» ի­մաս­տը»286։
Գե­րակ­շիռ չա­փով ուղղ­ված լի­նե­լով ինք­նա­ճա­նաչ­ման և ս­տեղ­
ծա­գ որ­ծ ա­կան (հե­ղ ի­նա­կի ներ­քին կեն­սագ­րու­թ յան) խնդիր­նե­րին,
օրագ­րե­րը այս­պի­սով դառ­նում են հե­ղ ի­նա­կի ներ­քին կյան­քի կազ­
մա­կերպ­ման յու­րօ­րի­նակ ազ­դ ակ («Մի քիչ թեր­թ ե­ցի օ­րա­գ ի­րը։ Մի

284
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 27.
285
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т. З, М., 1995, 117.
286
Text und Kritik, 1994, VII, 258.
98
տե­սակ գա­ղա­փար կազ­մե­ցի նման կյանք կազ­մա­կեր­պե­լու մա­
սին»287 )։ Ներ­քին կյան­քի կազ­մա­կերպ­ման (սե­փա­կան կյան­քը հո­
րի­նե­լո՞ւ), ինքն իր մեջ սուզ­վե­լու օ­րագ­րա­յին ըն­թ աց­քը Ֆ. Բայս­նե­րը
հա­մե­մա­տում է Բա­բե­լո­նի աշ­տա­րա­կի շի­նու­թ յան հետ։ Մեկ­նա­բա­
նե­լով Կաֆ­կա­յի նա­խա­դ ա­սու­թ յու­նը` «Մենք կա­ռ ու­ցում ենք Բա­բե­
լո­նի աշ­տա­րակ», Ֆ. Բայս­նե­րը գրում է. «Դա նշա­նա­կում է՝ մենք
կա­ռ ու­ցում ենք Բա­բե­լո­նի աշ­տա­րակ, բայց ոչ թե բարձ­րու­թ յամբ,
այլ խո­րու­թ յամբ, դե­պի ներ­սը»288։
Կաֆ­կան խո­ս ում է օ­ր ա­գ իր պա­հե­լու ա­ռ ա­վե­լու­թ յուն­նե­րի մա­
սին և փոր­ձում հիմ ­նա­վո­րել դա. «Օ­ր ա ­գ իր» պա­հ ո­ղ ի ա­ռ ա­վե­լու­
թյուն­նե­րից մեկն այն է, որ հանգս­տ աց­ն ող պար­զու­թ յամբ գի­տ ակ­
ցում ես այն փո­փ ո­խ ու ­թ յուն­նե­րը, ո­ր ոնց իշ­խ ա­ն ու ­թ յան տակ ես
գտնվում մշտա­պ ես և­ ո­ր ոնց, բնա­կա­նա­բ ար, հա­վա­տ ում ես, կան­
խազ­գ ում և խոս­տ ո­վա­ն ում, բայց և­ ա­կա­մ ա մեր­ժ ում ա­մ են ան­գ ամ,
երբ կա­րիք ես զգում նման խոս­տ ո­վա­ն ու ­թ յու­ննե­րից հույս կամ
հանգս­տ ու­թ յուն կոր­զել։ Օ­ր ագ­րի մեջ ա­պ ա­ց ույց­ներ ես գտնում
այն բա­նի հա­մ ար, որ ան­գ ամ այն­պ ի­ս ի ի­ր ա­վ ի ­ճակ­նե­ր ում, ո­ր ոնք
այ­ս օր թվում են ան­տ ա­նե­լի, դու ապ­ր ել ես, նա­յել ես շուրջդ և գ­րի
ա­ռ ել տե­ս ածդ…»289։ Կաֆ­կան ունի օ­ր ագ ­ր ա­յին ժան­րի իր ու ­ս ու­
ցիչ­նե­րը Հեբ­բ ել, Ա­մ իել, Բայ­ր ոն, Դոս­տ ոևս­կի, Շոու … Այդ շար­ք ում
ա­ռ ա­ջ ի­ն ը, սա­կայն, Գ ­յո­թ են է։ Կաֆ­կան մշտա­պ ես պա­հ անջ ու­նի
Գ ­յո­թ եի կյան­ք ի հետ իր կյան­ք ը, հետևա­բ ար և Գ ­յո­թ եի օ­ր ագ ­րե ­րը
ի­ր ե­նի հետ հա­մ ե­մ ա­տ ելու.
«Գ­յո­թ եի օ­րագ­րե­րը, մար­դ ը, որ օ­րա­գ իր չի պա­հում, չի կա­րող
ճիշտ կար­ծ իք ու­նե­նալ օ­րագ­րե­րի մա­սին առ­հա­սա­րակ։ Օ­րի­նակ,
ե­թ ե նա Գ­յո­թ եի օ­րագ­րե­րում կար­դ ա «11.1.1797։ Ամ­բողջ օ­րը տա­նը
զբաղ­ված էի զա­նա­զան կար­գ ադ­րու­թ յուն­ներ ա­նե­լով», ա­պա նրան
կթվա, որ ինքն ան­ձամբ ամ­բողջ օր­վա ըն­թ աց­քում եր­բեք այդ­քան
քիչ գործ չէր ա­նի։ Գ­յո­թ եի ճա­նա­պար­հոր­դ ա­կան նո­թ ե­րը բո­լո­րո­վ ին
այլ են, քան այ­սօր­վան­նե­րը, քա­նի որ դրանք գրվել են փոս­տա­կառ­
քում և տե­ղան­քի դան­դ աղ փո­փոխ­ման հետ կապ­ված՝ զար­գ ա­ցել են

287
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 274.
288
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 34.
289
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 127.
99
ան­սեթևեթ, ուս­տի շատ ա­վե­լի հեշտ է դրանց հետևե­լը այն մարդ­
կանց հա­մար, ով­քեր այդ վայ­րե­րում չեն ե­ղել»290։
Գ­յո­թ եի կյան­քի ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը, «Բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յուն և
ճշ­մար­տու­թ յուն» ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան եր­կի հան­դ արտ, կեն­սա­
պա­րար և­ ի­մաս­տուն պա­տում ­նե­րը, ապ­րել և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ել կա­րո­
ղա­նա­լու զվարթ հանգս­տու­թ յու­նը ոչ միայն ոգևո­րել, այլև եր­բեմն
հու­սա­հա­տու­թ յան են հասց­րել Կաֆկա­յին։
Ա­ռ ան­ձին ու­սում ­նա­սի­րող­ներ (Գ. Ռ. Հո­ կե, Գ.­ Գուն­տեր­ման)
Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րե­րում տես­նում են գաղտ­նագ­րու­թ յան տար­րեր։
Գ. Ռ. ­Հո­կեն, մասնավորապես, գրում է. «Ան­շուշտ, Կաֆ­կան պատ­
կա­նում է ծած­կագ­րու­թ յան … հան­ճար­նե­րի, օ­րագ­րա­յին գաղտ­
նագ­րու­թ յան վար­պետ­նե­րի թվին»291։ Ի­հար­կե, խոսքն այս­տեղ այն
գաղտ­նա­գ րու­թ յան մա­սին չէ, ո­րը յու­րա­հա­տուկ է Գ­յո­թ եի, Հոֆ­մա­նի
կամ Այ­խեն­դ որ­ֆի օ­րագ­րե­րին։ Կաֆ­կա­յի օ­րագ­րե­րի գաղտ­նագրու­
թյու­նը կապ­ված է սո­վո­րա­կան լեզ­վ ի մի­ջո­ցով աբ­սուր­դ ի, գաղտ­նի­
քի և պա­րա­դ ոք­սի մա­սին խո­սե­լու հետ։
Ինչ վե­ր ա­բ ե­ր ում է «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ի» ժան­ր ա­յ ին երկ­ր որդ դի­
մագծին՝ գրա­կ ա­ն ու­թ յա­ն ը, ա­պ ա վեր­ջ ի­ն ով այն պարզապես
ներծծ­վ ած է։ Գրա­կ ան-ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան տեքս­տ ե­ր ի ա­ռ ա­
տու ­թ յու­ն ը, ո­ր ը Մ.  Հորն­շ ու­հ ին և­ այլ ուսում ­ն ա­ս ի­ր ող­ն ե­ր ի ի­ր ա­
վա­ց իո­ր են հիմք  է տա­լ իս «Օ­ր ագ­ր ե­ր ի» բնույ­թ ը բնո­ր ո­շ ել իբրև
գրա­կ ան, դրանք օժ­տ ում է մի յու­ր ա­հ ատ­կ ու­թ յամբ, ո­ր ով փաս­
տը և մ­տ ա­հ ա­ղ ա­ց ումը հա­վ ա­ս ա­ր ա­պ ես հան­դ ես են գա­լ իս «ամ­
բող ­ջ ա­կ ա­ն ու­թ յան» և «ճշմար­տ ա­ց իու­թ յան» հաս­ն ե­լ ու հնա­ր ա­վ ո­
րու ­թ յամբ։ Այս հան­գ ա­մ ան­ք ը ի նկա­տ ի ունե­ն ա­լ ով, Մ. Հորն­շ ու­
հը օ­ր ագ ­ր ե­ր ի մի­ջ ա­վ այ­ր ը հա­մ ա­ր ում է մտահ­ղ աց­վ ած նույն­ք ան,
որ­ք ան «Դղ ­յ ա­կ ի­ն ը» կամ «Դա­տ ա­վ ա­ր ու ­թ յա­ն ը»։ «Գ ­ր ո­ղ ի ես-ը,–
ն­շ ում է Մ. Հորն­շ ու ­հ ը,–­ ինչ­պ ես այն կեր­պ ար­ն ե­ր ը, որ հո­ր ի­ն ել
է ին­ք ը, ապ­ր ում է, «մի մտահ­ղ աց­վ ած աշ­խ ար­հ ում», ո­ր ի գոր­
ծո­ղ ու ­թ յուն­ն ե­ր ը սխե­մ ա­տ իկ են, ո­ր ի հե­ր ոս­ն ե­ր ը և հիմ ­ն ար­կ ու­
թյուն­ն ե­ր ը պատ­մ ու­թ յուն չու­ն են»292 ։

290
Նույն տեղում, 45.
291
Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 398.
292
Hornschuh, M., Die Tagebiicher Franz Kafkas, Frankfurt/M, 1987, 13.
100
 «Օ­րագ­րե­րում» գրա­կան տեքս­տե­րի ներ­մու­ծ ու­մը և ս­տեղ­ծ ա­
գոր­ծ ա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին գրա­ռ ում ­նե­րը այն աս­տի­ճա­նա­բար,
հատ­կա­պես 1914  թ. հե­տո, վե­րա­ծ ում են գրո­ղա­կան աշ­խա­տան­քի
առան­ձին փու­լե­րի ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցի` ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի հա­ճախ
ծա­ռ ա­յե­լով գրա­կան փոր­ձե­րի և սևագ­րու­թ յուն­նե­րի հա­մար։
«Օ­ր ագ­ր ե­ր ում» Կաֆ­կ ան մե­կ ու­ս ի մի գրա­ռ ում ու­ն ի, որն ուղ­
ղա­կ ի կապ­վ ում է այս խնդրի հետ. «Կար­ծ ում են, թե այն նկա­
րագ­ր ում են ճիշտ,– գ­ր ում է Կաֆ­կ ան,– մինչ­դ եռ այն մո­տ եց­վ ում
և ս­տ ուգ­վ ե­լ ու է օ­ր ագ­ր ով»293։ Այ­ս ինքն, օ­ր ագ­ր ով նա դեռ ստու­գ ե­
լու, քննե­լու է գրվա­ծ ը, օ­ր եր անց կար­դ ա­լու է կրկին և­ո­ր ո­շ ե­լու,
որ­ք ա­ն ով է այն հա­մ ա­պ ա­տ աս­խ ա­ն ում իր չա­փ ա­ն իշ­ն ե­ր ին։ Ն­մ ա­
նա­տ իպ քննու ­թ յան օ­ր ի­ն ակ­ն եր «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ում» շատ կան։ Խո­
սենք եր­կ ու­ս ի մա­ս ին։
1911  թ. հոկ­տեմ­բե­րի 13-ին ար­ված գրա­ռ ում­նե­րում կար­դ ում ենք.
«Օ­ր իորդ Ռ-ի նկա­ր ագ ­ր ու ­թ յու­ն ը ես գտնում եմ չհա­ջ ող­վ ած,
բայց չէ՞ որ այն ա­վ ե­լի լա­վ ը պետք է լի­ն ի, քան ես կար­ծ ում էի
կամ նա­խ ան­ց ած օր­վ ա իմ տպա­վ ո­ր ու ­թ յու­ն ը օ­ր իորդ Ռ-ից պետք
է որ ոչ այն­ք ան կա­տ ար­յալ ե­ղ ած լի­ն ի, որ նրան հա­մ ա­պ ա­տ աս­
խա­ն ի նկա­ր ագ­ր ու­թ յու­ն ը կամ նրան նույ­ն իսկ գե­ր ա­զ ան­ց ի։ Քա­ն ի
որ, երբ ե­ր եկ ե­ր ե­կ ո­յան տուն էի գնում, մի ակն­թ արթ մտքովս
ան­ց ավ նկա­ր ագ­ր ու­թ յու­ն ը, այն ան­կ ա­տ ե­լ իո­ր են գրա­վ եց նախ­
նա­կ ան տպա­վ ո­ր ու­թ յան տե­ղ ը, և­ինձ թվաց, թե օր. Ռ-ին տե­ս ել
եմ միայն ե­ր եկ, ընդ ո­ր ում ա­ռ անց Մաք­ս ի, այն­պ ես որ ես նա­
խա­պ ատ­ր աստ­վ ե­ց ի նրան պատ­մ ել նկա­ր ագ­ր ու­թ յան մա­ս ին ուղ­
ղա­կ ի այն­պ ես, ինչ­պ ես նկա­ր ագ ­ր ե ­ց ի հենց հի­մ ա…»294: Ն­մ ա­ն ա­
տիպ մեկ այլ «քննարկ­մ ան» հան­դ ի­պ ում ենք 1912 թ. մար­տ ի 10-ի
գրառ­մ ան մեջ. «…նա մի աղ ­ջ իկ բռնա­բ ա­ր եց Ի­զ եր­յան լճե­ր ի մի
փոք­ր իկ տե­ղ ան­ք ում, որ­տ եղ անց­կ աց­ն ում էր ամ­բ ող ջ ա­մ ա­ռ ը՝
հի­վ անդ թո­ք ե­ր ը բու ­ժ ե­լ ու հա­մ ար… Ա­վ ե­լ ի ուշ նա ստիպ­վ ած էր
գե­տ ից բռե­ր ով ջուր բե­ր ել և ցո­ղ ել աղ ջ­կ ա դեմ­ք ը՝ ուշ ­ք ի բե­ր ե­լ ու
հա­մ ար…»295։

293
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 44.
294
Նույն տեղում, 61:
295
Նույն տեղում, 167-168:
101
 Գ­րա­ռ ում-պա­տկերն ա­վարտ­վում է. «Վեր­ջին ամ­պե­րը հե­ռ ա­նում
էին ե­րե­կո­յան մա­քուր երկն­քով» նա­խա­դ ա­սու­թ յամբ, ո­րին հետևում
է պատ­կե­րի քննար­կում-գրա­ռ ու­մը.
«Ո­չինչ, ո­չինչ չի ստաց­վում։ Այս­պես ես միայն ուր­վա­կան­ներ եմ
ստեղ­ծ ում ինձ հա­մար։ Ես ոգևոր­ված էի, թե­կուզ և թույլ, միայն­այն
ժա­մա­նակ, երբ գրում էի «Ա­վե­լի ուշ նա ստիպ­ված էր…» և­ա­վե­լի
շատ` «ցո­ղել» բա­ռ ե­րը։ Բնան­կա­րի պատ­կեր­ման ժա­մա­նակ մի ակն­
թարթ ինձ ինչ-որ բան թվաց ճշմա­րիտ»296։ Այս դեպ­քում Կաֆ­կա­յի
ասե­լ ի­քը ա­վե­լ ի ամ­բող­ջա­կան է, քա­նի որ մեջ­բեր­ված է նյու­թ ի թե
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան հատ­վա­ծ ը, թե նրա հե­ղ ի­նա­կա­յին ար­ժ ևո­րու­մը։
Ա­նոր­սա­լ ի, հա­ճախ դժվա­րու­թ յամբ ըն­կալ­վող այն նրբե­րանգ­նե­րը,
որոնց մա­սին խո­սում է Կաֆ­կան, ժան­րա­յին որևէ այլ մի­ջո­ցով հնա­
րա­վոր չէ ներ­կա­յաց­նել, բա­ցի օ­րագ­րա­յի­նը, երբ հե­ղ ի­նա­կը խո­սում
է ինքն իր հետ, և­ոչ մի պայ­մա­նա­կա­նու­թ յուն նրան չի խան­գ ա­րում
լի­նել մինչև վերջ ան­կեղծ։
Ն­մ ան գրա­ռ ում ­ն ե­ր ը «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ում» շատ են։ Այս­տ եղ կան ոչ
միայն գրա­կ ան գոր­ծ ե­ր ի ուր­վ ագ ­ծ եր, սևագ ­ր եր, հատ­վ ած ­ն եր,
այլև ամ­բ ող ­ջ ա­կ ան գոր­ծ եր, օ­ր ի­ն ակ, «Հի­շ ո­ղ ու­թ յուն Կալ­դ ա­յ ի
ճա­ն ա­պ ար­հ ի մա­ս ին», «Գ­յ ու­ղ ա­կ ան հրա­պ ու­ր անք­ն եր» և­ ի­հ ար­
կե «Դա­տ ավ­ճ իռ» պատմ­վ ած ­ք ը, իր բա ­ց ա­ռ իկ «քննար­կ ում ­ն ե­
րով» հան­դ երձ։ Այ­ս օ­ր ի­ն ակ ժան­ր ա­յ ին ա­զ ա­տ ու­թ յուն մենք չենք
տես­ն ում ոչ Գ ­յ ո­թ եի, ոչ Տոլս­տ ո­յ ի, ոչ էլ Դոս­տ ոևս­կ ու օ­ր ագ­ր ե­
րում։ Դա հնա­ր ա­վ ո­ր ու­թ յուն է տա­լիս ոչ միայն մո­տ ի­կ ից տես­
նե­լ ու Կաֆ­կ ա­յ ի գոր­ծ ե­ր ի ծագումնաբա­ն ու­թ յու­ն ը, այլև ճշգրտե­
լու գրո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան կեն­ս ագ­ր ու­թ յան շատ խնդիր­ն եր։
«Օ­ր ագ ­ր ե­ր ի» այս ճշգրտող (korrigierend) գոր­ծ առ ­ն ու ­թ յու­ն ը ի
նկա­տ ի ու­ն ի Ֆ. Բայս­ն ե­ր ը, երբ 1911 թ. օ­գ ոս­տ ո­ս ի 15-ի գրառ­
ման կա­պ ակ­ց ու­թ յամբ ի­ր ա­վ ա­ց իո­ր են նկա­տ ում է. «Այդ նա­խ ա­
դա­ս ու ­թ յու­ն ը կի­ր ա­ռ ե­լ ի է հենց իր` Կաֆ­կ ա­յ ի նկատ­մ ամբ, այն
հրա­շ ա­լ իո­ր են հար­մ ար է գա­լ իս Կաֆ­կ ա­յ ի գրա­կ ա­ն ու­թ յան ժա­
մա­ն ա­կ ա­կ ից խառ­ն աշ­փ ո­թ ին, այն հա­կ ա­ս ու­թ յա­ն ը, որ առ­կ ա է
մեկ­ն ա­բ ան­ն ե­ր ի ո­ր ո­շ ա­կ ի կար­ծ իք­ն ե­ր ի և «Օ­ր ագ­ր ե­ր ում» գո­յ ու­
թյուն ու­ն ե­ց ող ինք­ն աբ­ն ու­թ ագ­ր ում ­ն ե­ր ի միջև, շատ բան, ինչ
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 168.
296

102
այ­ս օր կար­դ ում ենք Կաֆ­կ ա­յի մա­ս ին, պետք է ճշգրտվի «Օ­ր ագ­
րե­ր ով»297։

դ. «Օ­րագ­րե­րը» և գ­րա­կան ի­րա­կա­նու­թյու­նը

Գ­րա­կան ի­րա­կա­նու­թ յուն ա­սե­լով ի նկա­տի է առն­վում ինչ­պես

ժա­մա­նա­կա­կից, այն­պես էլ հատ­կա­պես հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­
նու­թ յու­նը, ո­րի հետ Կաֆ­կա­յի առն­չու­թ յուն­նե­րը շատ հա­րուստ են։
Են­թ ա­թ ե­ման ա­ռ ա­ջադ­րում է բա­զմա­թ իվ հար­ցադ­րում ­ներ, ո­րոն­
ցից ա­ռ անձ­նաց­նում ենք ե­րե­քը։

1. Ժա­ռան­գոր­դու­թյու­նը

Մե­կու­սա­ցած ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան կեն­ցա­ղ ը Կաֆ­կա­յի գրա­կա­

նու­թ յան ա­վան­դ ույ­թ ի և պատ­մա­կա­նու­թ յան հետ առն­չու­թ յուն­նե­րի
խնդրում հաս­կա­նա­լ ի կաս­կած­նե­րի տե­ղ իք է տա­լ իս։ Բայց միայն
առա­ջին հա­յաց­քից։ Ի­րա­կա­նում գրա­կան ա­վան­դ ույ­թ ի հետ նրա
կա­պե­րը շատ բազ­մա­զան են, խո­րը, հա­ճախ ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րի
մի քա­նի շեր­տեր պա­րու­նա­կող։ Հայտ­նի է, որ Կաֆ­կան շատ լավ
գի­տեր հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թ յու­նը։ Գ. Յա­նոու­խի «Զ­րույց­
նե­րում» այս­պի­սի տո­ղեր կան։ «Երբ մենք հա­վաք­վում էինք մեկ­
տեղ,–­ ա­սում է Կաֆ­կան՝ ի նկա­տի ու­նե­նա­լով Մ. Բ­րո­դ ին, Ֆ.  Բ­լային
և­ մյուս մտե­րիմ­նե­րին,– շատ էինք աշ­խու­ժ ա­նում։ Հա­մաշ­խար­հա­յին
գրա­կա­նու­թ յու­նը վար­տի­քով տո­ղա­նի էր կանգ­նում մեր ա­ռ աջ»298։
«Օ­րագ­րե­րը», ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րը հնա­րա­վո­
րու­թ յուն են տա­լ իս ծա­նո­թ ա­նա­լու գրա­կա­նու­թ յան և­ ար­վես­տի մա­
սին գրո­ղ ի հա­րուստ և հիմ­նա­վոր ի­մա­ցու­թ յու­ննե­րի հետ։ Ն­րա գրա­
կան հե­տաքրք­րու­թ յուն­նե­րը լայն են, արևմտ­յան մշա­կույ­թ ից բա­ցի
նա լավ գի­տե նաև արևել ­յան, մաս­նա­վո­րա­պես չի­նա­կան, հնդկա­
կան մշա­կույթ­նե­րը։ Սա­կայն հիմ ­նա­վոր ի­մա­ցու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի

Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 6.

297

Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 548.

298

103
հա­մար չի դառ­նում ինք­նան­պա­տակ, սոսկ ճա­նա­չո­ղա­կան գի­տե­
լիք։ Ա­վան­դ ույ­թ ից նա վերց­նում է այն, ինչ հա­րա­զատ է իր մտա­ծ ո­
ղու­թ յա­նը, ինչ հնա­րա­վո­րու­թ յուն է տա­լ իս ա­վե­լ ի լավ ար­տա­հայ­տե­
լու սե­փա­կան ա­սե­լ ի­քը։ Այ­սինքն, Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յու­նը ոչ թե
ա­վան­դ ույ­թ ի սո­վո­րա­կան շա­րու­նա­կու­թ յուն է, այլ դրա գե­ղար­վես­
տա­կան նոր ըն­թ եր­ցում։
Հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կան ա­վան­դ ույ­թ ը Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծու­թ յան մեջ պայ­մա­նա­վո­րում է մի շարք շեր­տե­րի առ­կա­յու­թ յուն,
որոն­ցից ա­մե­նա­ծ ան­րակ­շի­ռ ը հրեա­կանն է։
Հ­րեա­կան գրա­կա­նու­թ յան և մ­շա­կույ­թ ի ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը գրո­ղ ի
վրա այն­քան մեծ է, որ շատ ու­սում­նա­սի­րող­ներ (Մ. Բ­րոդ, Ֆ. Վելչ,
Կ. Վա­գ են­բախ, Հ. Պո­լ ի­տցեր .…) հրեա­կա­նու­թ յու­նը հա­մա­րում են
Կաֆ­կա­յի ա­մե­նաբ­նու­թ ագ­րա­կան գի­ծ ը։ Հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­
նու­թ յան Քինդ­լե­րի հան­րա­գ ի­տա­րա­նում հրեա­կան գրա­կա­նու­թ յան
մա­սին հոդ­վա­ծ ում կար­դ ում ենք. «Փի­լ ի­սո­փա­յա­կան և գ­րա­կան
գոր­ծ ե­րը, ո­րոնք նույ­նիսկ չէին ար­ծ ար­ծ ում հրեա­կան թե­մա­ներ,
մեծ մա­սամբ այն­պես էին ձևա­վոր­վում, որ կա­րե­լի էր կապ տես­նել
հրեա­կա­նու­թ յան հետ»299։ Սա, կար­ծ եք, աս­ված է հենց Կաֆ­կա­յի
առն­չու­թ յամբ։ Ի­րոք, մա­քուր հրեա­կան թե­մա­ներ, ար­տա­քին ա­ռ ու­
մով, Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յան մեջ չկան, սա­կայն այդ գրա­կա­նու­
թյան և մ­շա­կույ­թ ի հետ գրո­ղ ի կա­պը չա­փա­զանց խորն է։
«Օ­րագ­րե­րը» վկա­յում են, որ Կաֆ­կա­յի և հ­րեա­կա­նու­թ յան ան­
մի­ջա­կան շփում­նե­րը սկսվում են 1910  թ. աշ­նա­նից։ Դա պայ­մա­նա­
վոր­ված է նախ Մ. Բու­բե­րի հետ գրո­ղ ի անձ­նա­կան ծա­նո­թ ու­թ յամբ,
ա­պա Պրահա­յում՝ Լեմ­բերգ (Լ­վով՝ Ա. Ա.) քա­ղա­քի հրեական թա­
տե­ րախմբի ե­ լույթ­
նե­րով։ «Մինչև 1911 թ.,– գ­ րում է Բ. Նա­գ ե­լ ը,–
Կաֆ­կան ոչ մի հե­տաքրք­րու­թ յուն ցույց չի ցույց տվել դե­պի հրեա­
կա­նու­թ յու­նը»300։ Շր­ջա­դ ար­ձը կեն­սա­գ իր­նե­րը կա­պում են «հոգևոր
հայ­րե­նիք» փնտրե­լու, ինչ­պես նաև հոր իշ­խա­նու­թ յու­նից ա­զատ­
վե­լու մղում­նե­րի հետ: Այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ, հրեա­կա­նու­թ յան հետ
կա­պը Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան կեն­սագ­րու­թ յան ա­մե­նա­լուրջ
ի­րո­ղու­թ յուն­նե­րից մեկն է։ «Հրեա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը,– գ­րում է

Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92, 19, 897.

299

Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 126.
300

104
Բ. Նա­գ ե­լ ը,– ն­րա (Կաֆ­կա­յի Ա. Ա.) հա­մար դառ­նում է կեն­սա­կան
հե­տաքրք­րու­թ յուն­նե­րի նյութ»301: Մ. Բու­բե­րի և թա­տե­րա­կան խմբե­
րի ազ­դ ե­ցու­թ յամբ Կաֆ­կան ծա­նո­թ ա­նում է հրեա­կան մշա­կույ­թ ին,
գրա­կա­նու­թ յա­նը, կրո­նին, սո­վո­րու­թ յուն­նե­րին, ճա­նա­չում կեն­դ ա­նի
մարդ­կանց և կ­յան­քը։ 1911-12 թթ. օրագ­րա­յին գրա­ռ ում­նե­րը ուղ­ղա­
կի ո­ղող­ված են հրեա­կան թե­մա­յով.
«Այ­ս օր ա ­գ ա­հ ո­րեն և­ եր­ջ ան­կ ու ­թ յան զգա ­ց ու ­մ ով կար­դ ա ­ց ի
Գրաետ­ց ի «Հ­րեա­նե­րի պատ­մ ու ­թ յու­ն ը»։ Քա­նի որ այդ գիր­ք ը ըն­
թեր­ց ե­լու պա­հ ան­ջ ն ար­դ են վա­ղուց ու­նեի, ուս­տ ի այն սկզբում
թվաց ավե­լ ի օ­տ ար, քան կար­ծ ում էի և ս­տ իպ­ված էի մեկ-մեկ կանգ
առ ­նել հանգս­տ ա­նա­լու և­ իմ երևա­կա­յու ­թ յու­ն ը ի ­մ ի հա­վա­ք ե­լու հա­
մար…»302։ Գ­ր ո­ղ ը մեջ­բ ե­ր ում է թալ­մ ու­տ ա­կան պատ­մ ու­թ յուն­ներ,
խո­ս ում հրեա­կան սո­վո­ր ու­թ յուն­նե­րի մա­ս ին, սկսում է հե­տ աքրքր­
վել իր ազ­գ ա­յին ար­մ ատ­նե­ր ով.
«Եբ­ր ա­յ ե­ր են իմ ա­ն ու ­ն ը Ամ­շ ել է, ինչ­պ ես և­ իմ մոր պա­պ ի­ն ը
մայ­ր ա­կ ան կող­մ ից, ո­ր ին մայրս հի­շ ում է իբրև աստ­վ ա­ծ ա­վ ախ և
գի­տ ուն մարդ՝ եր­կ ար, սպի­տ ակ մո­ր ու­ք ով … Նա է­լի շատ բա­ն եր
է հի­շում, հի­շում է պա­պ իս գրքե­ր ը, որ ծած­կ ում էին պա­տ ե­ր ը։
Նա ա­մ են օր լո­ղ ա ­ց ել է գե­տ ում, նաև ձմռա­ն ը՝ լո­ղ ա­ն ա­լ ու հա­մ ար
անցք բա­ց ե­լ ով սա­ռ ույ­ց ի մեջ» 303: Գ­ր ա­ռ ում ­ն ե­ր ից մե­կ ում Կաֆ­
կան խո­ս ում է մայր բա­ռ ի գեր­մ ա­ն ե­ր են և հ­ր եե­ր են տար­բ ե­ր ակ­ն ե­
րի մա­ս ին, և ն­ր ա ակն­հ այտ հա­մ ակ­ր ան­ք ը հրեա­կ ան տար­բ ե­ր ա­կ ի
կողմն է։
Հ­րեա­կա­նու­թ յան հետ Կաֆ­կա­յի առն­չու­թ յուն­նե­րը 1912-16  թթ.
հա­մե­մա­տա­բար թու­լա­նում են, իսկ ա­ռ ան­ձին դեպ­քե­րում ձեռք բե­
րում հա­կա­սա­կան բնույթ։ Մի կող­մից մաս­նակ­ցու­թ յուն հրեա­կան
ազ­գ ա­յին շար­ժ ում ­նե­րին, Պա­ղես­տին մեկ­նե­լու ծրագ­րեր, եբ­րա­
յե­րե­նի դա­սըն­թ աց­ներ, մյուս կող­մից՝ տա­րա­կու­սանք ա­ռ ա­ջաց­
նող խո­ստո­վա­նու­թ յուն­ներ. «Ես ի՞նչ ընդ­հա­նուր բան ու­նեմ հրեա­
նե­րի հետ։ Ես հա­զ իվ թե ընդ­հա­նուր բան ու­նեմ ինքս ինձ հետ, և
պետք է շատ գոհ լի­նեմ, որ կա­րո­ղա­նում եմ շնչել, կանգ­նել որևէ

301
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 126.
302
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 84.
303
Նույն տեղում, 133-134.
105
անկ ­յու­նում»304։ Գ­րո­ղ ի կյան­քում հրեա­կա­նու­թ յան վե­րածնն­դ ի
շրջան է սկսում 1916 թ. ամ­ռ ա­նը, երբ օ­րագ­րե­րի է­ջե­րը լցվում են
աստ­վա­ծ աշնչ­յան թե­մա­նե­րով և կեր­պար­նե­րով։ Կ­յան­քի վեր­ջին
տա­րի­նե­րին այս մի­տում­նե­րը ա­վե­լ ի խո­րա­նում են։
Ազ­գ ա­յին մշա­կույ­թ ի հետ Կաֆ­կա­յի ան­մի­ջա­կան շփում­նե­րը
հրեա­կա­նու­թ յու­նը դարձ­նում են գրե­թ ե գե­ղար­վես­տա­կան ճա­կա­
տա­գ իր՝ նրա ա­ռ աջ բա­ցե­լով գա­ղա­փար­նե­րի, մտա­ծ ո­ղու­թ յան, լեզ­
վի, կեր­պար­նե­րի լայն հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ ու հարս­տու­թ յուն։
Իբրև գրա­կան ժա­ռ ան­գ որդ Կաֆ­կան ա­մե­նա­մեծ ազ­դ ե­ցու­թ յու­
նը կրել է հին հրեա­կան գրա­կա­նու­թ յան եր­կու կարևո­րա­գ ույն հու­
շար­ձան­նե­րից՝ Աստ­վա­ծ աշն­չից և Թալ­մու­տից։ Այդ ազ­դ ե­ցու­թ յուն­
նե­րն ու­նեն ինչ­պես ան­մի­ջա­կան, այն­պես էլ միջ­նոր­դ ա­վոր­ված
բնույթ, կապ­վե­լով Հին Կ­տա­կա­րա­նի և հատ­կա­պես Թալ­մու­տի՝ այլ
մշա­կույթ­նե­րի հետ ու­նե­ցած խա­չա­սե­րում­նե­րի հետ՝ սկսած հել­լե­
նիս­տա­կան շրջա­նի խոս­տո­վա­նան­քա­յին (Apokalyptik) գրա­կա­նու­
թյու­նից մինչև միջ­նա­դ ար­յան Քաբ­բա­լա­յի և քա­սի­դ ա­կա­նու­թ յան
միս­տիկ հա­մա­կար­գ ե­րը։ Այդ ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րը պայ­մա­նա­վո­
րում են Կաֆ­կա­յի ստեղծագործության կրո­նա­կան բնույ­թ ը։ Աստ­
ծո, Մեղ­քի, Պատ­ժ ի, Օ­րեն­քի և Դա­տաս­տա­նի բա­ցար­ձա­կա­ցու­մը,
զու­գ որդ­վե­լով գրո­ղ ի անձ­նա­կան ճա­կա­տագ­րի հետ, ստեղ­ծ ում են
ինք­նա­տիպ հրեա­կա­նու­թ յան գե­ղար­վես­տա­կան օ­րի­նակ։ Ն. Ֆ­րե­
յը Աստ­վա­ծ աշն­չի ուղ­ղա­կի ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծու­թ յան վրա գտնում է ա­նա­ռ ար­կե­լ ի։ «Կաֆ­կա­յի գոր­ծ ե­րը,– գ­րում
է նա,– կա­րող են դի­տարկ­վել իբրև Հո­բի գրքի մեկ­նա­բա­նու­թ յուն­
նե­րի շարք՝ ժա­մա­նա­կա­կից կեր­պար­նե­րի ընդգրկ­մամբ»305։ Կաֆ­
կա­յի վե­պե­րում և պատմ­վածք­նե­րում ուղ­ղա­կիո­րեն նկա­տե­լ ի են
հրեա­կա­նու­թ յան հետ­քե­րը։ «Ա­մե­րի­կան» ար­ծ ար­ծ ում է դրախ­տից
ար­տաքս­ման, «Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը»՝ Հո­բի, իսկ «Դղ ­յա­կը»՝ Աստ­
ծո ան­հա­սա­նե­լ իու­թ յան, ինչ­պես նաև Կո­րուս­յալ որ­դ ու վե­րա­դ ար­
ձի ա­ռ աս­պել­նե­րը։ «Որ­ջը» պատմ­ված­քը, ո­րը Կաֆ­կան գրում է
1923  թ., վա­խի և մե­նա­կու­թ յան իր պատ­մու­թ յունն է։ Սա­կայն Բ.
Նա­գ ե­լը հակ­ված է այս պատմ­ված­քի մեջ տես­նել նաև այլ գծեր։

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 219:

304

Зарубежная эстетика и теория литературы, М, 1987, 241.

305

106
«Ան­հա­տի,– գ­րում է նա,– չ­միա­վոր­ված, չմիա­վոր­վող, ան­հայ­րե­
նիք, թշնա­մա­կան հե­տապն­դ ում­նե­րի մատն­ված, մշտա­կան վա­խի
ու ընկր­կու­մի մեջ ապ­րող ան­հա­տի հար­կա­դ իր մե­կու­սա­ցու­մը միա­
ժա­մա­նակ վե­րած­վում է հար­յու­րամ­յակ­նե­րով օ­տա­րաց­ված ու հե­
տապնդ­ված հրեա ժո­ղովր­դ ի ճա­կա­տագ­րի պատ­կե­րի»306։
Այդ ճա­կա­տագ­րի ար­ծ արծ­ման մեկ այլ տար­բե­րակ է «Պատ­ժ իչ
գա­ղու­թ ում» պատմ­ված­քը։ Վեր­ջի­նիս մեկ­նա­բան­ման բազ­մա­զան
հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը չմեր­ժ ե­լով, միա­ժ ա­մա­նակ գտնում ենք,
որ առանց հրեա­կա­նու­թ յան ար­ժ եք­նե­րի և ճա­կա­տագ­րի ի­մա­ցու­
թյան դրա ըն­թ եր­ցու­մը թե­րի կլի­նի։ Ա­ռ ա­վել քան բնո­րոշ օ­րի­նակ է
«Օ­րեն­քի ա­ռ աջ» պատմ­վածք-ա­ռ ա­կը «Դատավարություն» վեպում։
Դա­տա­րա­նի բաց դռան ա­ռ աջ տա­րի­նե­րով նստած գեղ­ջու­կը, ո­րի
հա­մար բաց է դու­ռ ը, բայց ին­քը չգի­տի այդ մա­սին և ս­պա­սե­լով ծե­
րա­նում է, հրեա­կան միս­տի­կա­յի և ճա­կա­տագ­րա­կա­նու­թ յան հրա­
շա­լ ի ար­տա­ցո­լում է։
Հ­րեա­կան միս­տի­կա­յի գծեր են կրում Կաֆ­կա­յի «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րը»,
օ­րագ­րա­յին շատ գրա­ռ ում ­ներ, նա­մակ­ներ։
Աստ­վա­ծ աշն­չ ի, Թալ­մ ու­դ ի և դ­ր անց հե­տ ա­գ ա խա­չա­ս ե­ր ում ­նե­
րից ծնված գրա­կան և փի­լ ի­ս ո­փ ա­յա­կան ուս­մ ունք­նե­րի ազ­դ ե­ց ու­
թյու­ն ը Կաֆ­կա­յի գրա­կա­ն ու ­թ յան վրա թե­մ ա­նե­րից և գա­ղա­փ ար­
նե­րից զատ դրսևո­ր ում է նաև ժան­ր ա­յին ու լեզ­վա­կան ձևե­ր ում:
Հայտ­նի է, որ հին հրեա­կան գրա­կա­ն ու ­թ յան մեջ ա­ռ անձ­նա­հ ա­
տուկ տեղ ու­նի ա­ռ ա­կ ը։ Դա լավ երևում է Հին և Նոր Կ­տ ակա­
րան­նե­րի, Թալ­մ ու ­տ ի տեքս­տ ե­րից։ Ա ­ռ ա­կ ը նաև Կաֆ­կա­յի ար­ձա­կի
հիմ ­նա­կան ձևե­րից է։ Այդ ժան­րի հնա­ր ա­վո­ր ու ­թ յուն­նե­րը ա­մ ե­նից
ա­վե­լ ի են հա­մ ա­պ ա­տ աս­խ ա­ն ում նրա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան տա­
րեր­ք ին։ Հենց միայն ա­ռ ա­կի սե­փ ա­կան տար­բ ե­ր ա­կի ստեղ­ծ ու­մ ը
(գրա­կա­ն ու­թ յան պատ­մ ու­թ յա­ն ը դրանք հայտ­նի են իբրև Կաֆ­կա­յի
ա­ռ ակ­ներ) ցույց է տա­լ իս գրո­ղ ի` ա­վան­դ ույ­թ ի հետ ու ­նե ­ց ած ինք­
նա­տ իպ կա­պ ը։
Ժան­րա­յին ձևի ըն­դ օ­րի­նա­կու­մը բե­րում է լեզ­վա­կան ըն­դ օ­րի­նակ­
ման։ Կաֆ­կա­յի շատ ա­ռ ակ­ներ լեզ­վով հի­շեց­նում են Հին Կ­տա­կա­
րա­նի ա­ռ ակ­նե­րը։
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 109.
306

107
 Հ­րեա­կա­նու­թյան, իբրև մտա­ծո­ղու­թյան ձևի, ազ­դե­ցու­թյու­նը նկա­
տե­լ ի է նաև «Օ­րագ­րե­րում»։ Այս­տեղ հե­ղ ի­նա­կա­յին ինք­նա­տե­լու­թյու­նը
ու օ­տա­րա­ցու­մը, ան­կաս­կած հրեա­կա­նու­թյան տա­րեր են պա­րու­նա­
կում։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ խո­սե­լով հրեա­կա­նու­թյան և Կաֆ­կա­յի կա­
պի մա­սին, Հ. Պո­լ իտ­ցե­րը գրում է. «Ֆ. Կաֆ­կան տա­ռա­պանք­նե­րի
ամ­բող­ջու­թյու­նը, որ կազ­մում էր նրա կյան­քը, բխեց­նում է ինք­նա­տե­
լու­թյու­նից։ Նա ի­րեն լավ չէր զգում սե­փա­կան մաշ­կի մեջ։ Նա ապ­րում
էր իր կազմ­ված­քի պայ­ման­նե­րից դուրս և­ այն­քան ար­հա­մար­հեց իր
մար­մի­նը, մինչև որ սա պա­տաս­խա­նեց մա­հա­ցու հի­վան­դու­թյամբ»307։
Ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րի երկ­րորդ շեր­տը կազ­մում է ան­տիկ մշա­կույ­թ ը։
Թեև օ­րագ­րե­րում հա­մե­մա­տա­բար թույլ է ար­տա­հայտ­ված, սա­կայն
գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան մեջ ան­տիկ ա­ռ աս­պե­լ ի մեկ­նու­
թյուն­նե­րը զգա­լ ի ծա­վալ ու­նեն։ Եվ ինչ­պես Աստ­վա­ծ աշն­չի պա­րա­
գա­յում, այս դեպ­քում ևս, Կաֆ­կան ա­ռ աս­պե­լ ից ու պատ­մու­թ յու­նից
վերց­նում է այն, ին­չը հա­մա­պա­տաս­խան է իր գե­ղա­գ ի­տու­թ յա­նը
և փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յա­նը։ Ա­ռ աս­պե­լ ի մշա­կու­մից նա ստա­նում է բո­լո­
րո­վ ին նոր ո­րակ։ Պո­սեյ­դ ոն, Պ­րո­մե­թ եևս աստ­ված­նե­րի, Ո­դ իսև­սի
մա­սին ման­րա­պա­տում­նե­րում դրանք այլևս նոր մար­դ իկ են և գոր­
ծում են քա­ղա­քակր­թ ա­կան նոր պայ­ման­նե­րում։ Կտր­ված լի­նե­լով
մյու­թ ո­սի մի­ջա­վայ­րից ու տրա­մա­բա­նու­թ յու­նից, նրանք վե­րած­վում
են իրենց հա­կա­պատ­կե­րի։ Հեգ­նան­քի և­ ա­ռ աս­պե­լա­կան ար­ժ եք­նե­
րի քայ­քայ­ման ճա­նա­պար­հով Կաֆ­կան հաս­նում է ժա­մա­նա­կա­կից
իրա­կա­նու­թ յան ար­տա­ցոլ­ման ի­րա­պաշ­տա­կան արդ­յուն­քի։
«Օ­րագ­րե­րում» ան­տիկ մշա­կույ­թ ի հետ կա­պող եր­կու ա­նուն կա։
Մե­կը Զե­նոնն է։ Այս ի­մաս­տա­սե­րի դիա­լեկ­տի­կա­կան խա­ղերն ու
մտա­ծ ում­նե­րը, որ գի­տու­թ յա­նը հայ­տի են Զե­նո­նի ա­պո­րիա­ներ
ան­վամբ, լա­վա­գ ույնս ցու­ցադ­րում եմ տա­րա­ծ ու­թ յան ու ժա­մա­նա­
կի ըմբռն­ման աբ­սուր­դ ը։ Դ­րանց հատ­վա­ծ այ­նու­թ յուն հա­ղոր­դ ե­լու
պայ­ման­նե­րում ա­րա­գ ըն­թ աց Ա­քի­լե­սը չի կա­րող հաս­նել կրիա­յին,
իսկ թռչող նե­տը՝ թի­րա­խին։ «Շ­տապ տրված մի հար­ցի, թե կա՞ մի
բան, որ հան­գ իստ վի­ճա­կում է, Զե­նոնն ա­րագ պա­տաս­խա­նեց.
«Այո, թռչող նե­տը հան­գ իստ վի­ճա­կում է»308։

Das Franz Kafka-Buch, Fischer, 1965, 53.

307

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 21.

308

108
 «Օ­րագ­րե­րում» հի­շա­տակ­ված երկ­րորդ ա­նու­նը Սի­զ ի­փոսն է։
Շարժ­վե­լու և ն­պա­տա­կին չհաս­նե­լու զե­նոն­յան աբ­սուր­դ ի ար­տա­
հայ­տու­թ յու­նը Կաֆ­կան գտնում է Սի­զ ի­փո­սի ա­ռ աս­պե­լում։ Դ­րա­
նում Կաֆ­կան տես­նում է ոչ միայն առ­հա­սա­րակ մարդ­կա­յին գո­
յի, այլև անձ­նա­կան ճա­կա­տագ­րի ող­բեր­գ ու­թ յու­նը։ Սի­զ ի­փո­սի
ճակատագիրը Կաֆ­կա­յի հա­մար ժա­մա­նա­կա­կից ի­րա­կա­նու­թ յուն
է. «Ան­սահ­ման խոր, ջեր­մին, փրկա­րար եր­ջան­կու­թ յուն է նստել քո
ե­րե­խա­յի օ­րո­րո­ցի մոտ, մո­րը դեմ հան­դ ի­ման։
Այս­տեղ նաև ինչ-որ բան կա այն զգա­ցու­մից, որ հի­մա ար­դ են
կարևո­րը դու չես, իսկ դու ու­զում ես միայն դա։ Ու­րիշ է ան­զա­վակ
մար­ դ ու զգա­ ցու­
մը՝ կարևո­ րը միշտ դու ես, ու­ զում ես դա, թե ոչ,
ա­մեն մի ակն­թ արթ մինչև վեր­ջին վայրկ­յա­նը, նյար­դ եր քրքրող յու­
րա­քանչ­յուր պահ՝ միշտ կարևո­րը դու ես, և­ա­մեն ինչ ի­զուր է։
Սի­զ ի­փո­սը ա­մու­րի էր»309։
Սե­փ ա­կ ան ճա­կ ա­տ ագ­ր ի սի­զ ի­փ ոս­յ ան դա­տ ա­պ արտ­վ ա­ծ ու­
թյան դրոշմ կա 1913 թ. ապ­ր ի­լին Ֆ. Բաուե­ր ին գրած նա­մ ա­կ ում։
«Եվ այ­դ ուա­մ ե­ն այ­ն իվ,– գ ­ր ում է Կաֆ­կ ան,–­ ես ի­ր ա­վ ունք չու ­ն եմ
գրի­չ ը մի կողմ դնել, ո­ր ը լա­վ ա­գ ույ­ն ը կլի­ն եր, այլ պետք է մշտա­
պես փնտրեմ և մշտա­պ ես պետք է ձա­խ ող­վ եմ ու վե­ր ա­դ առ­ն ամ
ինքս ինձ» 310։
Զար­մա­նա­լ ի մի զգա­ցո­ղու­թ յամբ Կաֆ­կան կա­րո­ղա­նում է մյու­
թո­սի մեջ ար­դ իա­կա­նու­թ յան գծեր տես­նել և կա­պել ժա­մա­նակ­նե­րը։
Սի­զ ի­փոսն ին­քը Կաֆ­կան է, և­ ե­թ ե գո­յու­թ յուն չու­նե­նար նրա ա­ռ աս­
պե­լ ը, ապա այն կհո­րի­ներ Կաֆ­կան, իբրև սե­փա­կան կե­ցու­թ յան
վե­րա­ցար­կում՝ հու­շում է նրանց նույ­նա­կա­նու­թ յու­նը։ «Սի­զ ի­փո­սը,–
գրում է Բ. Նա­գ ե­լ ը,– Կաֆ­կա­յի հե­րոս­նե­րի ուղ­ղա­կի նա­խ օ­րի­նակն  է
(Archety­pus)»311։ Ա. Քամ­յուն «Դղ ­յա­կը» հա­մա­րում է սի­զ ի­փոս­յան ող­
բեր­գ ու­թ յուն։
Կ­յան­քի ան­փո­փո­խե­լ ի ըն­թ աց­քի, գնա­լու և տեղ չհաս­նե­լու, կա­
ռու­ցե­լու և չա­վար­տե­լու, շարժ­վե­լու և կանգ­նած մնա­լու՝ Սի­զ ի­փոս­
յան ա­ռ աս­պե­լ ին յու­րա­հա­տուկ գծեր կա­րե­լ ի է տես­նել նաև «Օ­րեն­քի

309
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 347.
310
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 190.
311
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 134.
109
ա­ռ աջ», «Կայ­սե­րա­կան ու­ղերձ», «Ձեռք քա­շիր», «Չի­նա­կան պարս­
պի կա­ռ ու­ց­ման օրերից» գոր­ծ ե­րում։
Կաֆ­կան ո­րո­շա­կի ազ­դ ե­ցու­թ յուն­ներ է կրել նաև եվ­րո­պա­կան
Վե­րածնն­դ ի գրող­նե­րից՝ Դան­թ եից, Տասսո­յից, Սեր­վան­տե­սից,
Կալ­դ ե­րո­նից և­ ա­մե­նից ա­վե­լ ի Շեքս­պի­րից:
Ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րի եր­րորդ շեր­տը կապ­ված է եվ­րո­պա­կան նոր և
նո­րա­գ ույն ժա­մա­նակ­նե­րի (18-20-րդ դդ.) գրա­կա­նու­թ յան և­ ար­վես­
տի հետ։ Այն աչ­քի է ընկ­նում գրա­կան դեմ­քե­րի ու երևույթ­նե­րի բազ­
մա­զա­նու­թ յամբ, հարս­տու­թ յամբ։ Խո­սե­լով այս շրջա­նի գրա­կա­նու­
թյան և Կաֆ­կա­յի առն­չու­թ յու­ննե­րի մա­սին, անհ­րա­ժ եշտ է ի նկա­տի
առ­նել եր­կու կարևոր հան­գ ա­մանք, որ փաս­տում են «Օ­րագրե­րը»։
Նախ, գե­ղա­գ ի­տա­կան իր սկզբունք­նե­րին հա­վա­տա­րիմ՝ Կաֆ­
կան գործ ու­նի սոսկ գրա­կան ան­հա­տա­կա­նու­թ յու­ննե­րի, մարդ­կայ­
նո­րեն բարձր և ճշ­մա­րիտ գրա­կա­նու­թ յան հետ, մինչ­դ եռ գրա­կան
ուղ­ղու­թ յուն­նե­րից ու մե­թ ոդ­նե­րից որևէ մե­կի հետ հիմ­նա­վոր առն­
չու­թ յան հա­կում­ներ չի դրսևո­րում։ Այս մո­տեց­ման դեպ­քում հաս­
կա­նա­լ ի են դառ­նում նրա միև­նույն բարձր «գնա­հա­տա­կան­նե­րը»
ռո­ման­տիկ­ներ Հ­յոլ­դ եռ­լ ի­նի ու Հոֆ­մա­նի, ի­րա­պաշտ­ներ Ֆ­լո­բե­րի ու
Դոս­տոևս­կու և նա­տու­րա­լ իստ Հաուպտ­մա­նի նկատ­մամբ։ Կաֆ­կա­
յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը կա­րե­լ ի է նույ­նիսկ դի­տար­կել անց­յա­լ ի (ռո­
ման­տիզմ, ռեա­լ իզմ և նա­տու­րա­լ իզմ), ներ­կա­յի (էքսպ­րե­սիո­նիզմ)
և­ ա­պա­գ ա­յի (էքզիս­տեն­ցիա­լ իզմ) ձևե­րի հետ ու­նե­ցած ու­ժ եղ կամ
թույլ կա­պե­րի տե­սանկ­յու­նից։ Սա­կայն Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տա­կան
հա­մա­կար­գ ում այս մե­թ ոդ­նե­րին յու­րա­հա­տուկ գծե­րի առ­կա­յու­թ յու­
նը ան­հնա­րին է դարձ­նում այդ հա­մա­կար­գ ե­րից որևէ մե­կի չա­փա­
նիշ­նե­րով նրան հիմ ­նա­վո­րա­պես արժևո­րե­լ ը։
Երկ­րորդ՝ գրա­կան դեմ­քե­րի և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի մա­սին
ար­ված գրա­ռ ում­նե­րի առ­յու­ծ ի բա­ժ ի­նը վե­րա­բե­րում է դա­սա­կան
գրա­կա­նու­թ յա­նը և դա­սա­կան գրող­նե­րին, իսկ ա­հա ժա­մա­նա­կա­
կից գրա­կան երևույթ­նե­րի հան­դ եպ «Օ­րագ­րե­րի» (­Կաֆ­կա­յի) հե­
տաքրք­րու­թ յու­նը հա­մե­մա­տա­բար թույլ է։ Գ. Յա­նոու­խի «Զ­րույց­
նե­րում» Կաֆ­կան ե­րի­տա­սարդ­նե­րին խոր­հուրդ է տա­լ իս. «Դուք
պետք է ա­վե­լ ի շատ հնե­րին կար­դ աք, դա­սա­կան­նե­րին։ Գ­յո­թ եին։
Հի­նը ձեռք է բե­րել իր ա­մե­նա­թ անկ ար­ժ ե­քը՝ հա­վեր­ժ ա­կա­նու­թ յու­նը։

110
Իսկ նո­րը ան­ցո­ղ իկ է։ Այ­սօր այն թվում է գե­ղե­ցիկ, սա­կայն վա­
ղը երևա­լու է իր ողջ անմ­տու­թ յամբ»312։ Տե­սա­կե­տի խստու­թ յամբ
հան­դ երձ այս դա­տո­ղու­թ յու­նը շեշ­տում է գրո­ղ ի ան­թ ա­քույց կեց­
ված­քը դա­սա­կան ար­ժ եք­նե­րի նկատ­մամբ։ 1913  թ. սեպ­տեմ­բե­րին
Կաֆ­կան գրում է Ֆ. Բաուե­րին. «…չորս մար­դ ու (չչափ­վե­լով նրանց
հետ ոչ ու­ժ ով, ոչ խել­քով)…­ես հա­մա­րում եմ ան­ձամբ իմ ար­յու­
նա­կից հա­րա­զատ­ներ՝ Գ­րիլ­պար­ցեր, Դոս­տոևս­կի, Ք­լայստ և Ֆ­լո­
բեր…»313։ 18‑19-րդ դդ. եվ­րո­պա­կան գրա­կան հա­մաս­տե­ղու­թ յու­նից
միայն չորս հե­ղ ի­նակ­նե­րի ա­ռ անձ­նաց­նե­լ ը, ան­կաս­կած, հիմն­ված է
Կաֆ­կա­յի՝ այդ գրող­նե­րի հետ ու­նե­ցած մարդ­կա­յին ճա­կա­տագ­րե­
րի և բ­նա­վո­րու­թ յան նմա­նու­թ յուն­նե­րի վրա։ Մինչ­դ եռ օրագ­րա­յին
և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան բազ­մա­թ իվ փաս­տե­րը և գ­րո­ղ ի գե­ղար­
վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յու­նը հնա­րա­վո­րու­թ յուն են տա­լ իս ընդ­լայ­
նել ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րի շրջա­նա­կը՝ «ար­յու­նա­կից հա­րա­զատ­նե­րի»
շար­քում նե­րառ­նե­լով գրե­թ ե ողջ եվ­րո­պա­կան նոր գրա­կա­նու­թ յան
ընտ­րա­նին՝ Գ­յո­թ եից մինչև Ստ­րինդ­բերգ։
Յո. Վ. Գ­յո­թ եի հետ Կաֆ­կա­յի առն­չու­թ յուն­նե­րը, ո­րոնց մա­սին
մա­սամբ ար­դ են խոսք ե­ղել է, աչ­քի են ընկ­նում խիստ բար­դ ու­թ յամբ,
հա­կա­սա­կա­նու­թ յամբ, նմա­նու­թ յուն­նե­րի և տար­բե­րու­թ յուն­նե­րի
ա­ռ ա­տու­թ յամբ։ Այս կա­պե­րի մա­սին խո­սե­լ ը գրա­կա­նա­գ ի­տու­թ յան
հա­մար ու­նի սկզբուն­քա­յին նշանա­կու­թ յուն. այն հնա­րա­վո­րու­թ յուն
է ստեղ­ծ ում խո­սե­լու ոչ միայն այդ եր­կու գրող­նե­րի, այլև առ­հա­սա­
րակ դա­սա­կան և մո­դ եռն գե­ղար­վես­տա­կան հա­մա­կար­գ ե­րի մա­
սին։ «Օրագ­րե­րը» ո­րո­շա­կի լույս են սփռում այս խնդիր­նե­րի վրա։
«Կաֆ­կա­յի գրա­կան հայ­րը Գ­յո­թ են է,– գ­րում է Գ.­ Գուն­տեր­
մանը»314:
Գ­յո­թ են այն գրողն է, ո­րին «Օ­րագ­րե­րում» Կաֆ­կան հի­շում է
ամե­նից հա­ճախ (շուրջ քա­ռ ա­սուն ան­գ ամ) և­ ա­վե­լ ի ման­րա­մասն
խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րով։ Կաֆ­կա­յի հա­մար Գ­յո­թ են նախ և­ ա­ռ աջ մե­
ծա­գ ույն գրող է, Ու­սու­ցիչ, ո­րից պետք է սո­վո­րել. «Գ­յո­թ են խո­սում է

312
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 541.
313
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 222.
314
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 127.
111
գրե­թ ե այն ա­մե­նի մա­սին, ինչ վե­րա­բե­րում է մարդ­կանց»315: Գ­յո­
թեի գրա­կա­նու­թ յամբ և կ ­յան­քով զբաղ­վե­լու ա­մե­նա­բուռն տա­րի­նե­
րը, ըստ «Օ­րագ­րե­րի», 1911-12 թթ. են, երբ Կաֆ­կան ա­սես նո­րո­վ ի
հայտ­նա­բե­րում է գրա­կան այդ հսկա­յին, նրա­նից ստա­նում կեն­սա­
կան և ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան մեծ լից­քեր։
«Ինձ հա­մա­կած ե­ռ ան­դ ը, ո­րով կար­դ ում եմ Գ­յո­թ եի մա­սին (Գ­յո­
թեի հետ զրույց­նե­րը, ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րը, նրա հետ անց­
կաց­րած ժա­մե­րը, Գ­յո­թ եի Ֆ­րանկ­ֆուր­տում գտնվե­լ ը) ո­ղո­ղում է ինձ
ամ­բող ­ջու­թ յամբ և ժա­մա­նակ չի թող­նում»316։
«Օ­րագ­րե­րում» նկա­տե­լ ի է Կաֆ­կա­յի մեծ հե­տաքրք­րու­թ յու­նը
Գյո­թ եի հան­դ եպ իբրև անձ­նա­վո­րու­թ յուն։ Այս դեպ­քում նրա վե­
րա­բեր­մուն­քը եր­կա­կի է։ Գ­յո­թ եի ա­ռ ողջ կեն­սա­սի­րու­թ յու­նը գրո­ղ ի
մեջ ա­ռ ա­ջաց­նում է ոչ միայն հիաց­մունք, այլև հու­սա­հա­տու­թ յուն։
Ն­րա հա­մար Գ­յո­թ եի մեջ ա­մեն ին­չը գե­ղե­ցիկ է և խորհր­դ ա­վոր։
Նա ուզում է մար­դ ­կայ­նո­րեն ըն­կա­լել, հաս­կա­նալ այդ հան­ճա­րեղ
մար­դ ու մեջ դրված ո­գ ին՝ այն զար­մա­նա­լ ի ու­ժ ը, ո­րը չդա­դ ա­րեց
արարելուց ընդ­հուպ մինչև գրողի մա­հը` հան­ճա­րին մշտա­պես պա­
հե­լով ո­րոն­ման տա­ռ ա­պան­քի և հայտ­նա­բեր­ման ե­րա­նու­թ յան ճա­
նա­պարհ­նե­րին։
Կաֆ­կա­յին հե­տաքրք­րել է Գ­յո­թ եի մա­սին կապ­ված ա­մեն ինչ՝
նրա նա­խա­սի­րու­թ յուն­նե­րը, կեն­ցա­ղ ը, նախ­նի­նե­րի պատ­մու­թ յու­նը,
ժա­ռ անգ­նե­րը …
«Գ­յո­թեի հայ­րը մա­հա­ցավ տկա­րամ­տու­թյան մեջ։ Ն­րա վեր­ջին հի­
վան­դու­թյան ժա­մա­նակ Գ­յո­թեն աշ­խա­տում էր «Ի­ֆի­գե­նիա­յի» վրա»317։
Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ազ­դ ե­ցու­թ յան ա­ռ ու­մով Կաֆ­կան Գ­յո­թ եից
ժա­ռ ան­գ ել է մարդ­կանց և­ ի­րա­կա­նու­թ յան մա­սին ամբողջական
խոս­քի խո­րու­թ յու­նը, ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան ող ­բեր­գ ա­կան հա­գ եց­վա­
ծու­թ յու­նը, տա­ռ ա­պան­քի անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յու­նը, կյան­քի ըն­կալ­ման
ֆաուստ­յան դրա­մա­տիզ­մը։ Գ­յո­թ եի և Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գ ի­տու­թ յան
հա­մար ընդ­հան­րա­կան է նաև սկեպ­տի­ցիզ­մը։ Կ­յան­քի և մար­դ ու
ան­կա­տա­րու­թ յու­նը Գ­յո­թ եի հա­մար սահ­ման­ված է բնու­թ յամբ.

315
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 543.
316
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 153.
317
Նույն տեղում, 218:
112
 Ինչ­պես այն օ­րը, երբ այս աշ­խար­հին ըն­ծ ա­յե­լով քեզ,
Արևը ծա­գեց մո­լո­րակ­նե­րին ող­ջույ­նը տա­լու,
Դու հի­մա էլ կաս կե­նաց ծա­ռի հետ ծաղ­կող մշտա­պես,
Ըստ այն օ­րեն­քի, ո­րով ծնվել ես ար­մա­տիդ հլու։
Ինքդ քե­զա­նից չես փախ­չի եր­բեք, դու այդ­պի­սին ես,
Այդ էին ա­սում մար­գա­րե­նե­րը տա­կա­վին հնում,
Եվ ոչ մի ըն­թացք կամ ուժ անս­պառ չի խախ­տի վե­րին
Կար­գը սահ­ման­ված, որ ապ­րում է հար՝ ծնվե­լով կրկին։
(«Նա­խաս­տեղծ բա­ռեր։ Օր­փեա­կանք. Դևը»318)

Բայց ե­թ ե Գ­յո­թ են հաշտ է բնու­թ յան օ­րեն­քի հետ, ա­պա Կաֆ­
կան՝ ոչ։
Գեր­մա­նա­կան դա­սա­կան գրա­կա­նու­թ յան շղթա­յում մյուս մեծ
գրո­ղ ը, ո­րին Կաֆ­կա­յի հետ կա­պում են ոչ միայն մարդ­կա­յին, այլև
գրա­կան-ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ, Հ. Ք­ լայստն է։
Վեր­ջինս եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թ յան մեջ աբ­սուր­դ ի ա­ռ ա­ջին ար­
ծար­ծ ող­նե­րից է: Ն­րա Մի­խաէլ Կոլ­հաա­սը աբ­սուր­դ ի շե­մին կանգ­
նած մարդն է, իսկ Մար­ քիզ ֆոն Օ-ն՝ ար­ դ են աբ­
սուր­
դ ը կրո­
ղ ը։
Կաֆ­կա­յի հա­մար առ­հա­սա­րակ գրա­կան բարձր վար­պե­տու­թ յան
օ­րի­նակ է Քլայս­տի հան­դ արտ, ան­տար­բեր, նույ­նիսկ գրո­տես­կա­
յին պատ­կեր­նե­րում հա­վա­սա­րակշ­ռ ու­թ յու­նը չկորց­նող գրե­լաո­ճը։
«Օ­րագ­րե­րը» վկա­յում են Կաֆ­կա­յի բա­ցա­ռ իկ նուրբ ու ջերմ վե­րա­
բեր­մուն­քը Քլայս­տի, նրա ապ­րած ծանր ճա­կա­տագ­րի հան­դ եպ։
Կաֆ­կա­յի հա­մար բարձ­րա­ձայն ըն­թ եր­ցա­նու­թ յան լա­վա­գ ույն է­ջե­րը
Քլայս­տի գոր­ծ երն են, հատ­կա­պես «Մի­խաէլ Կոլ­հաա­սը»։
Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան լուրջ առն­չու­թ յուն­ներ են կա­պում Կաֆ­կա­
յին անգ­լիա­ցի մեծ գրող Չ. Դի­քեն­սի հետ։ 1917  թ. հոկ­տեմ­բե­րի 8-ի
օրագ­րա­յին գրառ­ման մեջ Կաֆ­կան իր «Հ­նո­ցա­պա­նը» պատմված­
քը ան­վա­նում է «Դի­քեն­սի ուղ­ղա­կի նմա­նա­կում», «ա­ռ ա­վել ևս՝
մտահ­ղաց­ված վե­պը,–­ ա­վե­լաց­նում է Կաֆ­կան՝ ի նկա­տի ու­նե­նա­
լով «Ա­մե­րի­կան»319։ Վեր­ջինս «Դա­վ իթ Կո­պեր­ֆիլդ» վե­պի հետ ընդ­
հան­րու­թ յուն­ներ ու­նի ոչ միայն ման­րա­մաս­նե­րի, այլև սկզբուն­քի՝

Թարգմանությունը մերն է՝ Ա.Ա.:

318

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 334.

319

113
ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թ ի օգ­տա­գ ործ­ման ա­ռ ու­մով։ Կաֆ­կա­յի
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի վրա ազ­դ ե­ցու­թ յուն է թո­ղել նաև «Օ­լ ի­վեր
Թ­վ իստ» վե­պը։ «Օրագ­րա­յին» փաս­տե­րի հի­ման վրա այդ առն­չու­
թյուն­նե­րի կա­պակ­ցու­թ յամբ կա­րե­լ ի է ա­սել, որ ե­րի­տա­սարդ Կաֆ­
կա­յի հա­մար Դի­քեն­սը բարձր հե­ղ ի­նա­կու­թ յուն է, ո­րին ձգտել է նա,
սա­կայն ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ճա­նա­պար­հի հե­տա­գ ա ըն­թ աց­քը, երբ
Կաֆ­կան կանգ­նեց գե­ղա­գ ի­տա­կան սե­փա­կան սկզբունք­նե­րի վրա,
նրան ո­րո­շա­կիո­րեն հե­ռ աց­րեց Դի­քեն­սից։ 1917  թ. հոկ­տեմ­բե­րի 8-ի
օ­րագ­րա­յին գրառ­ման մեջ ար­դ են երևում է դի­քենս­յան պաշ­տա­
մուն­քը հաղ ­թ ա­հա­րած Կաֆ­կան.
«Իմ մտադ­րու­թ յու­նը, ինչ­պես հի­մա եմ տես­նում, դի­քենս­յան վեպ
գրելն էր, բայց հարս­տաց­ված ա­վե­լի կտրուկ լույ­սե­րով, ո­րոնք փոխ
կառ­նեի ժա­մա­նա­կից և­ ա­վե­լ ի թույ­լե­րով, որ դուրս կբե­րեի ինձ­նից։
Դի­քենս­յան պա­տու­մի հարս­տու­թ յու­նը, բայց դրա հետ մեկ­տեղ՝
անուժ գոր­շու­թ յամբ հատ­ված­նե­րը, որ­տեղ նա սոսկ հոգ­նած շուռ
ու մուռ է տա­լիս ար­դ են գտնվա­ծ ը։ Զ­գ աց­մուն­քի տակ թաղ­ված ձևի
հետևում թաքն­ված է անսր­տու­թ յուն։ Անմ­շակ բնու­թ ագ­րում ­նե­րի
այդ կա­պուկ­նե­րը, ո­րոնք ար­հես­տա­կա­նո­րեն կպցվում են յու­րա­
քանչ ­յուր հե­րո­սի…»319:
Հա­մե­մա­տա­բար կա­յուն և­ ան­փո­փոխ մնաց Կաֆ­կա­յի վե­րա­բեր­
մուն­քը Գ. Ֆ­լո­բե­րի նկատ­մամբ։ Ինչ­պես մարդ, այն­պես էլ գրող Ֆ­լո­
բե­րի հան­դ եպ նա պահ­պա­նեց ընդ­հան­րու­թ յան զգա­ցու­մը։
«Ֆ­լո­բե­րի նա­մակ­նե­րում կար­դ ում եմ. «Իմ վե­պը ժայռ է, ո­րից ես
կախ­ված եմ և­այլևս ո­չինչ չգի­տեմ, թե ինչ է կա­տար­վում աշ­խար­
հում»։ Սա նման է նրան, ինչ գրել եմ իմ մա­սին մա­յի­սի 9-ին»320։
1912 թ. մա­յի­սի 9-ի գրառ­ման մեջ Կաֆ­կան ար­տա­հայ­տում է հա­
ման­ման միտք. «Ինչ­պես չեմ կա­րո­ղա­նում, հա­կա­ռակ բո­լոր ան­
հանգս­տու­թյուն­նե­րին, պոկ գալ իմ վե­պից, հա­մար­յա ինչ­պես հու­
շար­ձա­նի հե­րոս, որ կանգ­նած նա­յում է հե­ռ ուն՝ ա­մուր կպած իր քա­
րա­բե­կո­րին»321։ Այս կապակցությամբ Գ. Յա­նոու­խի հետ զրու­ցե­լ իս,
Կաֆ­կան անհ­րա­ժ եշտ է հա­մա­րում տալ հետև­յալ բա­ցատ­րու­թ յու­նը.

319
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 334:
320
Նույն տեղում, 175:
321
Նույն տեղում, 173.
114
«Ֆ­լո­բե­րը նա­մակ­նե­րից մե­կում գրում է, որ իր վե­պը ժայռ է, ո­րի
վրա նա պա­հում է ի­րեն՝ որ­պես­զ ի շրջա­պա­տի ա­լ իք­նե­րի մեջ չկոր­
չի… Ինձ մոտ նյու­թ ը փոքր-ինչ բար­դ աց­ված է։ Խզբ­զե­լով (գրե­լով`
Ա.Ա.) ես փախ­չում եմ ինձ­նից, որ­պես­զ ի վրա հաս­նեմ վերջ­նա­կե­
տին։ Ինձ­նից ես չեմ կա­րող փախ­չել»323։
1916 թ. ամ­ռ ա­նը, երբ գրո­ղ ը կանգ­նած էր դժվար ընտ­րու­թ յան
առաջ (ա­մուս­նա­նա՞լ, թե, հա­նուն գրա­կանության, հրա­ժ ար­վել
ամուս­նու­թ յու­նից), ոչ քիչ ան­գ ամ­ներ մտո­վ ի դի­մում է «ար­յու­նա­կից
հա­րա­զատ­նե­րի» կեն­սա­փոր­ձին։ «Օ­րագ­րե­րը» փաս­տում է դա.
«Ուղ­ղ իր ինքդ քեզ, փա­խիր պաշ­տոն­յա­յի ո­գ ուց, սկսիր վեր­ջա­
պես հաս­կա­նալ, թե ով ես դու… քեզ մի հա­մե­մա­տիր ոչ Ֆ­լո­բե­րի, ոչ
Կ­յեր­կե­գ ո­րի, ոչ էլ Գ­րիլ­պար­ցե­րի հետ։ Դա կա­տար­յալ ման­կամ­տու­
թյուն է։ Ֆ­լո­բե­րը և Կ­յեր­կե­գ ո­րը շատ լավ գի­տեին, թե ինչ վի­ճա­կում
են ի­րենց գոր­ծ ե­րը, նրանք ու­նեին ա­մուր կամք, նրանք հաշ­վարկ­
ներ չէին կա­տա­րում, նրանք աշ­խա­տում էին»324։ Կաֆ­կան հրա­շա­
լի գի­տեր Ֆ­լո­բե­րի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը` վե­պե­րից մինչև նա­մակ­
ներ։ Ֆ­լո­բե­րի գե­ղար­վես­տա­կան հա­մա­կար­գ ում Կաֆ­կա­յի հա­մար
ա­մե­նագ­նա­հա­տե­լ ին պատ­մե­լու ար­վեստն է, հո­գ ե­բա­նա­կան վեր­
լու­ծ ու­թ յուն­նե­րի խո­րու­թ յու­նը, պա­տու­մի մոգա­կան մեծ ու­ժ ը, ո­րի
թվաց­յալ չե­զո­քու­թ յան տակ հե­ղ ի­նա­կը նրբո­րեն զգաց­նել է տա­լ իս
իր մարդ­կա­յին ներ­կա­յու­թ յու­նը։ Ն­րա հա­մար ոչ միայն ու­սա­նե­լ ի,
այլև սկզբուն­քո­րեն ճշգրիտ կեց­վածք է Ֆ­լո­բե­րի պե­սի­միզ­մը մար­
դու և մարդ­կա­յին հա­սա­րա­կու­թ յան կա­ռ ուց­ված­քի հան­դ եպ։ Նա
Ֆ­լո­բե­րի ա­շա­կերտն է նաև «Ճա­նա­պար­հոր­դ ա­կան օ­րագ­րե­րում»,
որ­տեղ տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րի և­ ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի հոս­քում Կաֆ­
կան կա­րո­ղա­նում է սո­վո­րա­կա­նը, ա­ռ օ­րեա­կա­նը դարձ­նել կարևոր
ու տպա­վո­րիչ։ Ինչ­պես Ֆ­լո­բե­րը, Կաֆ­կան ևս ման­րա­մաս­նի, երկ­
խո­սու­թ յան, ժես­տի և դի­մա­խա­ղ ի վար­պետ է։
19-րդ դա­ր ի ռուս գրա­կ ա­ն ու ­թ յան մե­ծ ե­ր ի՝ Գո­գ ո­լ ի, Տոլս­տ ո­յ ի
և Չե­խ ո­վ ի գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան երկր­պ ա­գ ուն լի­
նե­լ ով, Կաֆ­կ ան միա ­ժ ա­մ ա­ն ակ հստա­կ ո­ր են զգաց­ն ել է տա­լ իս
իր ա­ռ անձ­ն ա­հ ա­տ ուկ վերաբերմունքը Դոս­տ ոևս­կ ու նկատ­մ ամբ։

Janouch, G., Gesprache mit Kafka, Frankfurt/M, 1968, 243.

323

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 319.

324

115
Հատ­կ ան­շ ա­կ ան է, որ Դոս­տ ոևս­կ ու վե­ր ա­բ եր­յ ալ գրա­ռ ում ­ն ե­ր ը
ի­ր ենց հա­ճ ա­խ ա­կ ա­ն ու­թ յամբ (ա­վ ե­լ ի քան տաս) զի­ջ ում են միայն
Գ ­յ ո­թ եի մա­ս ին գրա­ռ ում ­ն ե­ր ին։ Ֆ. Դոս­տ ոևս­կ ու հետ Կաֆ­կ ա­յ ին
միա­վ ո­ր ում է մարդ­կ ա­յ ին կե­ց ու­թ յան և հա­ս ա­ր ա­կ ու­թ յան հա­վ ի­
տե­ն ա­կ ան խորհր­դ ի ու գաղտ­ն ի­ք ի, բա­ր ու (Աստ­ծ ո) և չա­ր ի (սա­
տա­ն ա­յ ի) ի­մ աս­տ ի, գե­ղ ե­ց ի­կ ի նշա­ն ա­կ ու­թ յան սևե­ռ ուն, ան­հ ան­
գիստ ու հու­ս ա­հ ատ քննու­թ յու­ն ը։ Կա­ր ե­լ ի է վստա­հ ո­ր են ա­ս ել,
որ կրո­ն ա­կ ան մաք­ր ու ­թ յան հաս­ն ող կեն­ց ա­ղ ով ու հո ­գ ե­բ ա­ն ու­
թյամբ Կաֆ­կ ան շատ բան է սո­վ ո­ր ել Դոս­տ ոևս­կ ուց։ Աստ­վ ա­ծ ա­
շուն­չ ը մե­ծ ա­պ ես միա­վ ո­ր ում է նրանց ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան ճա­
կա­տ ագ ­ր ե­ր ը։ Մեղ ­ք ը, Պա­տ ի­ժ ը և Օ­ր են­ք ը Դոս­տ ոևս­կ ու ստեղ­
ծա ­գ որ­ծ ու ­թ յուն­ն ե­ր ում նույն­ք ան ա­ռ ար­կ ա­յ ա­կ ան և­ ար­ծ արծ ­վ ող
հաս­կ ա­ց ու­թ յուն­ն եր են, որ­ք ան Կաֆ­կ ա­յ ի ժա­ռ ան­գ ու­թ յան մեջ։
Հայտ­ն ի է, որ Հո­բ ի գիր­ք ը Դոս­տ ոևս­կ ու ա­մ ե­ն ա­ս ի­ր ած գոր­ծ ե­ր ից
է։ Ու­ս ում ­ն ա­ս ի­ր ող­ն ե­ր ը Հո­բ ի բար­դ ույթ են տես­ն ում Կաֆ­կ ա­յ ի
շատ գոր­ծ ե­ր ում։ Եր­կ ու­ս ի հա­մ ար էլ ան­հ աս­կ ա­ն ա­լ ի, խորհրդա­
վոր ու խնդրա­հ ա­ր ույց է մարդ ­կ ա­յ ին չա­ր ու ­թ յան երևույ­թ ը։ Դոս­
տոևս­կ ու «Կա­ր ա­մ ա ­զ ով եղ ­բ այր­ն եր» վե­պ ում Ի­վ ա­ն ի` ճորտ տղա­
յի և ն­ր ան պատ­ժ ող գե­ն ե­ր ա­լ ի մա­ս ին պատ­մ ու ­թ յան մղձա­վ ան­
ջի զու ­գ ա­հ ե­ռ ը կա­ր ե­լ ի է գտնել Կաֆ­կ ա­յ ի «Թա­կ ոց դար­պ ա­ս ին»
պատմված­ք ում.
«Եվ ա­հա մի ան­գ ամ, մի փոք­րիկ ճորտ տղա, ըն­դ ա­մե­նը յոթ տա­
րե­կան մի ման­չուկ, խա­ղա­լու ժա­մա­նակ քար է նե­տում և պա­տա­
հա­բար վի­րա­վո­րում գե­նե­րա­լ ի սի­րած որս­կան շան ոտ­քը… տղա­
յին բռնում են, խլում մո­րից, ամ­բողջ գի­շեր պա­հում կա­լան­քի տակ։
Առա­վոտ­յան կա­նուխ գե­նե­րալն իր լրիվ ար­դ ու­զար­դ ով դուրս է գա­
լիս որ­սի, ձի նստում, նրան շրջա­պա­տում են ձրիա­կեր­նե­րը, շնե­րը,
շնա­պահ­նե­րը, որս­կան­նե­րը… Տ­ղա­յին դուրս են բե­րում կա­լա­նա­
վայ­րից։ Աշ­նա­նա­յին մռայլ, ցուրտ օր է, իս­կա­կան որ­սի օր։ Գե­նե­րա­
լը հրա­մա­յում է հա­նել տղա­յի հա­գ ուստ­նե­րը, և­ ե­րե­խա­յին լրիվ մեր­
կաց­նում են։ Նա դո­ղում է … չի հա­մար­ձակ­վում ծպտուն հա­նել…
«Քշե՛լ նրան»,– հ­րա­ման է տա­լ իս գե­նե­րա­լ ը։ «Վա­զ ի՛ր, վա­զ ի՛ր,– գո­
ռում են շնա­պան­նե­րը, տղան վա­զում է: «Հա՛փ նրան»,– բ­ղա­վում
է գե­նե­րա­լ ը, և շ­նե­րի ամ­բողջ ոհ­մակն ար­ձա­կում է ե­րե­խա­յի վրա։

116
Շ­նե­րը հաս­նում են, բռնում և մոր աչ­քե­րի ա­ռ աջ բզիկ-բզիկ հո­շո­
տում ման­չու­կին…»325։
«Դա պա­տա­հեց ամ­ռ ա­նը, շոգ օ­րե­րից մի օր։ Ք­րոջս հետ վե­րա­
դառ­ նում էի տուն։ Մեր ճանապարհն անց­ նում էր կալ­
վա­ծ ա­
տան
դար­պա­սի մո­տով։ Ես չգի­տեմ, խաղ ա­նե­լու ցան­կու­թ յու­նի՞ց, թե
հենց այն­պես, քույրս հար­վա­ծ եց դար­պա­սին, ա­վե­լ ի ճիշտ՝ բո­լո­րո­
վին էլ չհար­վա­ծ եց, այլ միայն բռունց­քով սպառ­նաց։ Տասը քայլ այն
կողմ ճա­նա­պար­հը թեք­վեց ձախ, և սկս­վեց գյու­ղ ը։ Մենք այդ գյու­ղ ը
չէինք ճա­նա­չում, բայց դեռ չէինք ան­ցել ա­ռ ա­ջին տու­նը, երբ մեզ…
գյու­ղա­ցի­նե­րը սկսե­ցին նշա­նա­ցի ինչ-որ բան հաս­կաց­նել։ Ն­րանք
ան­չափ վա­խե­ցած էին, սար­սա­փից գլխի­կոր և­ այդ­պես ցույց էին
տա­լ իս կալ­վա­ծ ա­տան կող­մը, ո­րի մո­տով ան­ցել էինք, և հի­շեց­նում
էին դար­պա­սը թա­կե­լու մա­սին: Ն­րանք ա­սում էին, որ կալ­վա­ծ ա­
տան տե­րը բո­ղո­քե­լու է, և հի­մա ուր որ է՝ կսկսվի ո­րո­նու­մը…»326:
Ինչ­պես Դոս­տոևս­կին, Կաֆ­կան ևս­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան զգա­լ ի
ժա­ռ ան­գ ու­թ յուն ու­նի։ Ն­րանց հա­մար ընդ­հան­րա­կան է նաև փաս­
տի, ի­րա­կան դեպ­քե­րի ներ­մու­ծ ու­մը գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­
թյուն։ Դոս­տոևս­կին ինչ­պես նաև Գո­գ ոլն ու Տոլս­տո­յը, Կաֆ­կա­յի
ա­ռ աջ բա­ցում են ռու­սա­կան ի­րա­կա­նու­թ յան ողջ խորհր­դ ա­վո­րու­
թյունն ու հմայ­քը՝ ան­հու­սու­թ յամբ ու լքվա­ծ ու­թ յամբ լի։ «Հի­շո­ղու­
թյուն Կալ­դ ա­յի ճա­նա­պար­հի մա­սին» օ­րագ­րա­յին պատմ­ված­քը այդ
ի­րա­կա­նու­թ յան-ար­տա­հայ­տու­թ յունն է։
Այս գրող­նե­րին մո­տեց­նում են նաև ո­ճա­կան ընդ­հան­րու­թ յուն­
նե­րը։ Ա­հա եր­կու կար­ծ իք նրանց ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի լեզ­վ ի
մա­սին, ո­րոնք տե­սա­կա­նո­րեն կա­րող են հեշ­տու­թ յամբ փո­խա­րի­նել
միմ­յանց.
«Դոս­տոևս­կու ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի լե­զուն զար­մա­նա­լ իո­
րեն կապ­ված է նրանց պոե­տի­կա­յի հետ։ Դա մի ոճ է, ո­րում թու­լաց­
ված են լեզ­վ ի սո­վո­րա­կան կա­պե­րը և ս­տեղծ­ված են նոր կա­պեր,
որոնք ա­զա­տում են ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը ար­տա­քին գե­ղեց­կու­
թյու­նից, քաղ ­քե­նի սո­վո­րա­կա­նու­թ յու­նից»327։

325
Դոստոևսկի Ֆ., «Կարամազով եղբայրներ», հ. 1, Երևան, 1984, 344:
326
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 137-138:
327
Лихачев, Д., Литература-реальность-литература, Л, 1990, 90-91.
117
 «Հե­տաքր­քիր է նաև Կաֆ­կա­յի լե­զուն… Ա­մե­նայն հա­տուկ
գե­ղար­վես­տա­կա­նից, այն ա­մե­նից, ին­չը կա­րող է պատ­կե­րին
հաղորդել նույ­նիսկ զգաց­մուն­քա­յին գու­նա­վո­րում, գրո­ղ ը խնամ­քով
ա­զատ­վում է։ Ա­ծ ա­կան­նե­րը միայն ո­րո­շիչ­ներ են, գո­յա­կան­նե­րը
միայն ա­ռ ար­կա­նե­րի ա­նուն­ներ, բա­յե­րը՝ գոր­ծ ո­ղու­թ յան մերկ ան­
վա­նում­ներ։ Կաֆ­կան կար­ծ ես միայն հա­ղոր­դ ում է՝ ո­չինչ չար­ժ ե­քա­
վորելով»328:
Որ­քան էլ զար­մա­նա­լ ի է, այս գրող­նե­րը ու­նեն նաև մարդ­կա­յին
ճա­կա­տագ­րե­րի նմա­նու­թ յուն։ Եր­կուսն էլ (­Կաֆ­կան հա­մե­մա­տա­
բար ա­վե­լ ի) ու­նե­ցել են հայ­րա­կան բար­դ ույթ։ Դոս­տոևս­կու ման­կու­
թյու­նը նույն­պես ան­ցել է ոչ եր­ջա­նիկ պայ­ման­նե­րում մռայլ և բար­
կաց­կոտ հոր պատ­ճա­ռ ով329։ Դոս­տոևս­կու է­ջե­րում եր­բեմն Կաֆ­
կան ուղ­ղա­կի տես­նում է իր ճա­կա­տագ­րի ար­տա­ցո­լու­մը. «Հենց
նոր Դոս­տոևս­կու մոտ կար­դ ա­ցի մի բան, որ ան­չափ հի­շեց­րեց իմ
«դժբախտ գո­յու­թ յու­նը»330։
«Ար­յու­նա­կից հա­րա­զատ­նե­րից» վեր­ջի­նը շվեդ գրող Ա. Ստ­րինդ­
բերգն է, ո­րի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը անց­յալ դա­րա­վեր­ջի և նոր դա­
րասկզ ­բի եվ ­րո­պա­կան կյան­քի ա­ռ ա­վել ամ­բող ­ջա­կան ար­տա­հայ­
տու­թ յու­ննե­րից մեկն է: Ստ­րինդ­բեր­գ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ճա­կա­
տա­գ ի­րը, որին բնո­րոշ է, դուրս և վեր լի­նե­լով գրա­կան դպրոց­նե­րից
և հո­սանք­նե­րից, ա­մեն ինչ ընդգր­կել իր մեջ, հար և ն­ման է Կաֆ­
կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ճա­կա­տագ­րին։ «Հու­սա­հա­տու­թ յու­նը, ան­
բա­վա­կա­նու­թ յու­նը կյան­քից, ան­հե­ռ ան­կա­րայ­նու­թ յու­նը,–­ ար­ձա­
նագրում  է գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յու­նը,–­ եր­բեմն Ստ­րինդ­բեր­
գին տա­նում են տե­սիլք­նե­րի ու ֆան­տաս­մա­գ ո­րիա­նե­րի մտա­ցա­ծ ին
աշ­խար­հը»331: Ն­րա գոր­ծ ե­րին բնո­րոշ է նաև հա­սա­րա­կական հար­
ցադ­րում­նե­րի սրու­թ յու­նը, կեն­սա­կան խնդիր­նե­րի բար­դ ու­թ յունն
ըն­կա­լե­լու նրբազ­գ ա­ցու­թ յու­նը։ Այս հատ­կա­նիշ­նե­րը Ստ­րինդ­բեր­գ ի
գրա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի հա­մար դարձ­նում են չա­փա­զանց մերձ
328
Затонский, Д., Фр. Кафка и проблемы модернизма, М, 1972, 92.
329
Տե՛ս Достоевская, А.Г., Воспоминания, М, 1981, 423 էջի ծանոթագրությունը:
330
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 215 («Օրագրերի» քննական
հրատարակության ծանոթագրություննե­ րում ասվում է, որ գրառումը
վերաբերում է Ֆ. Դոստոևսկու «Կարամազով եղ­բայրներ» վեպին):
331
История всемирной литературы, в 9 т-х,т. 7, М, 1991, 7, 440
118
ու ան­փո­խա­րի­նե­լ ի։ Զար­մա­նա­լ ի մի անս­խա­լա­կա­նու­թ յամբ, բազ­
մա­թ իվ ձայ­նե­րի հա­մա­դ աշ­նու­թ յան մեջ, նա կրկին գտնում է այն
ձայ­նը, ո­րի կա­րի­քը զգում է.
«Վի­ճակս ա­վե­լ ի լավ է, ո­րով­հետև կար­դ ում էի Ստ­րին­դ բերգ
… Ես նրան չեմ կար­դ ում ըն­թ եր­ցա­նու­թ յան հա­մար, այլ, որ­պես­զ ի
պառ­կեմ նրա կրծքին։ Նա ինձ գրկում է, ինչ­պես գրկում են ե­րե­խա­
յին՝ ձախ ձեռ­քով։ Ես նստում եմ նրա գրկում, ինչ­պես հու­շար­ձա­նի
հե­րոս։ Տասն ան­գ ամ ինձ սպառ­նում է սայ­թ ա­քե­լու վտան­գ ը, բայց
տասն­մե­կե­րորդ ան­գ ամ տե­ղա­վոր­վում եմ հիմ­նա­վոր, դառ­նում եմ
ինք­նավս­տահ և­ ինձ հա­մար տե­սա­նե­լ ի է դառ­նում հե­ռ ա­վոր շրջա­
կայ­քը»332:
Ա­ռ ա­ջին ան­գ ամ Կաֆ­կան Ստ­րինդ­բեր­գ ի մա­սին կար­դ ում է
1912  թ. և ս­տա­նում ցնցող տպա­վո­րու­թ յուն։ Հե­տա­գ ա­յում նա կար­
դում է գրո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րը և­ ընդ­լայ­նում գի­տե­լ իք­նե­
րը նրա մա­սին։ Կար­դ ում է «Գո­թ ա­կան սեն­յակ­ներ», «Սև դրոշ­ներ»,
«Բաց ծո­վ ի ա­փին» վե­պե­րը, ո­րոնց մա­սին հի­շա­տա­կում է «Օ­րագրե­
րում»։ Կաֆ­կա­յի անձ­նա­կան գրա­դ ա­րա­նում այս վե­պե­րից և մի
քա­նի պատմ­վածք­նե­րից բա­ցի պահ­պան­վել են նաև Ստ­րինդ­բեր­
գի ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան «Տար­տա­րոս», «Խ­զում» գոր­ծ ե­րը։ Բ­նա­
կա­նա­բար, չխախ­տե­լով ի­րեն յու­րա­հա­տուկ չա­փա­նի­շը, Կաֆ­կան
Ստ­րին­բեր­գ ին գնա­հա­տում է նաև անձ­նա­կան կյան­քի ընդ­հան­րու­
թյուն­նե­րով։
Կաֆ­կա­յին և Ստ­րինդ­բեր­գ ին կա­պում են նաև ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­
կան-տի­պա­բա­նա­կան առն­չու­թ յուն­նե­րը։ Ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րը զու­
գա­հեռ­ներ են տես­նում Ստ­րինդ­բեր­գ ի «Բաց ծո­վ ի ա­փին» և Կաֆ­
կա­յի «Դղ ­յա­կը» վե­պե­րի միջև:

2. «Օ­րագ­րե­րը» և ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նու­թյան խնդիր­նե­րը

«Օ­րագ­րե­րը» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րը հնա­րա­

վո­րու­թ յուն են տա­լ իս խո­սե­լու Կաֆ­կա­յի՝ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­
նու­թ յան և գ­րող­նե­րի հետ ու­նե­ցած կա­պե­րի մա­սին։ Ընդ­հա­նուր
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 296
332

119
առ­մամբ, խոս­քը եվ ­րո­պա­կան անկ­ման գրա­կա­նու­թ յան մա­սին է,
ո­րի շատ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ Կաֆ­կա­յի մի­ջա­վայ­րի մար­դ իկ էին,
հայ­րե­նա­կից­ներ Թ­րակլ, Թ.­ Ման, Հես­սե և­ ու­րիշ­ներ։ Որ­քան էլ
«Օ­րագ­րե­րը» աղ­քա­տիկ են այս գրող­նե­րի մա­սին գրա­ռ ում­նե­րով,
այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ նրանց և Կաֆ­կա­յի ստեղծագործությունների հա­
մե­մա­տա­կան քննու­թ յու­նը ի հայտ է բե­րում ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ,
ո­րոնք հա­մա­հունչ են ժա­մա­նա­կի մո­տե­ցում ­նե­րին։ Դա­րասկզ ­բի
եվ ­րո­պա­կան գրա­կա­նու­թ յան հա­մար ընդ­հան­րա­կան լեզ­վ ի ճգնա­
ժա­մի մա­սին ար­դ են խոս­վել է Հոֆ­մանս­թ ա­լ ի, Մու­զ ի­լ ի, Ռիլ­կեի գե­
ղար­վես­տա­կան փոր­ձի օ­րի­նա­կով, ո­րը վե­րա­բե­րում է նաև Կաֆ­կա­
յին։ Պ­րա­հա­ցի Ռիլ­կեն և պ­րահա­ցի Կաֆ­կան այն­քան ընդ­հան­րու­
թյուն­ներ ու­նեն, որ նրանց ներ­քին ճա­կա­տա­գ ի­րը թվում է նույ­նա­
կան։ Ռիլ­կեի ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան վե­պի հե­րոս Մալ­թ ե Լոու­րիդս
Բ­րիգ­գ են Կաֆ­կա­յի պես ապ­րել չկա­րո­ղա­ցող մարդ է։
Ժա­մա­նա­կա­կից ար­ձա­կա­գ իր­նե­րից Կաֆ­կա­յին ա­մե­նից շատ
մոտ է Ռ. Մու­զ ի­լ ը։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ Կաֆ­կա­յի մա­սին ա­ռ ա­ջին
գրա­խո­սու­թ յուն­նե­րից մե­կի հե­ղ ի­նա­կը Մու­զ իլն է, ո­րը 1914  թ. «Neue
Rundschau» ամ­սագ­րում գրա­խո­սում է Կաֆ­կա­յի «Դի­տում» և «Հ­նո­
ցա­պա­նը» գրքե­րը՝ գնա­հա­տե­լով դրանք իբրև նոր տի­պի ար­ձա­կի
նմուշ­ներ։ Այ­սօր շատ է խոս­վում նրանց ար­ձա­կի տի­պա­բա­նա­կան
ընդ­հան­րու­թ յուն­նե­րի մա­սին։
Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան բնա­վո­րու­թ յամբ ու ճա­կա­տագ­րով Կաֆ­կա­
յին չա­փա­զանց մոտ է Գ. Թ­րակ­լ ը։ Մահ­վան, քայ­քա­յու­մի և­ անկ­ման
մա­սին խո­սող Թ­րակ­լ ը խո­սում էր հենց այն ար­ժ եք­նե­րի մա­սին,
որոնք հո­գ ե­հա­րա­զատ էին Կաֆ­կա­յին։ Ն­րանց միա­վո­րում է մեղ­քի
բար­դ ույ­թ ը։ Թ­րակ­լ ի բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յու­նը աստ­վա­ծ աշնչ ­յան մեղ ­քի
դի­մաց զո­հի ինք­նա­մա­տուց­ման չընդ­հատ­վող ա­րա­րո­ղու­թ յուն է.

Գի­շերը սպա­սում է ան­կող­նում մեր համ­բույ­րին,

Որ­տե՞ղ է հնչում շշնջո­ցը՝ ո՞վ է քա­վե­լու մեղ­քը ձեր։
«Ար­յան մեղք»

Մեղ­քը, իբրև գի­տակ­ցու­թ յան ընդ­հան­րա­կան գիծ և­ իբրև

ա­կա­մա վաս­տա­կած անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յուն, առ­կա է թե Կաֆ­կա­յի

120
(«Օ­րագրերը» վկա­յում են դա), թե նրա շատ հե­րոս­նե­րի մտա­ծ ո­ղու­
թյան մեջ։ «Որ­ջը» պատմ­ված­քի կեն­դ ա­նին ա­սում է.
«…ես ինձ նե­տում եմ… փշոտ մա­ցառ­նե­րի մեջ, որ­պես­զ ի պատ­
ժեմ ինձ մի մեղ­քի հա­մար… ո­րը չեմ հաս­կա­նում»333։
Թ­րակ­լ ի մա­սին Կաֆ­կան ա­սում է. «Նա ու­ներ չա­փա­զանց ու­ժ եղ
երևա­կա­յու­թ յուն։ Այդ պատ­ճա­ռ ով էլ չկա­րո­ղա­ցավ տա­նել պա­տե­
րազ­մը, որ ծա­գ ել էր գլխա­վո­րա­պես երևա­կա­յու­թ յան պա­կա­սից»334։
Կաֆ­կան չա­փա­զանց բարձր է գնա­հա­տում Թ. Մա­նի ար­ձա­
կը։ «Մա­նը նրան­ցից մեկն է,– գ­րում է Կաֆ­կան,–­ո­րից ես ա­գ ա­
հու­թ յամբ կար­դ ում եմ ա­մեն ինչ»335։ Ն­րանց միա­վո­րում է Գ­յո­թ եի
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան հան­ճա­րի լույ­սը։ Հե­տաքր­քիր է, որ Կաֆ­կան
Վայ­մա­րում բուռն սի­րո մի շրջան է ապ­րում՝ սի­րա­հար­վե­լով Գ­յո­թ եի
տան դռնա­պա­նի աղջ­կան336։ Վայ­մար­յան ու­ղեգ­րու­թ յան այս է­ջե­րը
ա­կա­մա հի­շեց­նում են Թ. Մա­նի՝ Գ­յո­թ եի և Շառ­լո­տա Քեստ­նե­րի սի­
րո մա­սին պատ­մող «Լոտ­տան Վայ­մա­րում» վե­պը։
Կաֆ­կան ու­ներ նաև հա­մե­մա­տա­բար ա­վե­լ ի նեղ մի­ջա­վայր։ Դա
Պ­րահա­յի ե­րի­տա­սարդ գրող­­ներն էին, ո­րոնց թվում  էին Գ.­ Մայ­րին­
կը, Է. Քի­շը, Պ. ­Լեպ­պի­նը, Մ. Բ­րո­դը, Ֆ. ­Վեր­ֆե­լ ը …­Հատ­կա­պես
վեր­ջին եր­կու­սը Կաֆ­կա­յի ճա­կա­տագ­րում ու­նե­ցել են մեծ նշա­նա­կու­
թյուն։ Երի­տա­սարդ գրող­նե­րը հան­դի­պում էին «Ար­գո» սրճա­րա­նում
(Կ. Կրաու­սը նրանց ան­վա­նում է ար­գո­նա­վորդ­ներ)։ Հատ­կանշա­կան
է, որ 10-20-ական թթ. Ավստ­րիա­յում Մ. Բ­րո­դի և Ֆ.­ Վեր­ֆե­լ ի գրա­
կան հե­ղ ի­նա­կու­­թյուն­ը շատ ա­վե­լ ի բարձր էր, քան Կաֆ­կա­յի­նը։ Նա­
մակ­նե­րից մե­կում Կաֆ­կան Վեր­ֆե­լ ին ան­վա­նում  է «սերն­դի ա­ռաջ­
նորդ»337։ «Օ­րագ­րե­րում» բազ­մա­թիվ գրա­ռում­ներ վկա­յում են այն
մա­սին, որ սկզբնա­կան շրջա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րում առ­կա
է Մ. Բ­րո­դի ազ­դե­ցու­թյու­նը։ Կաֆ­կան մշտա­պես Բ­րո­դի հետ է, ո­րը
փաս­տո­րեն Կաֆ­կա­յի կյան­քում ա­մե­նա­կարևոր դեմքն է: Դա հաս­
տատ­վում է նաև նրա հե­տա­գա գոր­ծու­նեու­թյամբ` իբրև Կաֆ­կա­յի

333
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 550.
334
Նույն տեղում, 550:
335
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 116.
336
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 409-414.
337
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 150.
121
գրա­կա­նու­թյան փրկա­րար և հ­րա­տա­րա­կիչ։ Փոքր-ինչ այլ է խնդի­րը՝
կապ­ված Վեր­ֆե­լ ի անձ­նա­վո­րու­թյան և ս­տեղ­ծա­գոր­ծու­թյան գնա­
հատ­ման հետ։ 1911  թ. դեկ­տեմ­բե­րի 18-ի օրագ­րա­յին գրառ­ման մեջ
Կաֆ­կան հիմ ­նա­վո­րա­պես ձևա­կեր­պում է Վեր­ֆե­լ ի նկատմամբ իր
վե­րա­բեր­մուն­քը.
«Ես ա­տում եմ Վ-ին (­Վ եր­ֆե­լին՝ Ա. Ա.) ոչ թե նրա հա­մար, որ նա­
խան­ձում եմ, թեև նա­խան­ձում եմ նաև։ Նա ա­ռ ողջ է, ե­րի­տա­սարդ
և հա­րուստ, ես ա­մեն ին­չում ու­րիշ…»338։
Գ­րա­ռ ում­նե­րից մե­կում, որ ար­ված է 1914  թ. ապ­րի­լ ին, ինչ-որ
օտա­րո­տի ե­րանգ է զգաց­վում Վեր­ֆե­լ ի հան­դ եպ.
«Այ­սօր սրճա­րա­նում Վեր­ֆե­լ ի հետ։ Ինչ­պի­սին է նրա տես­քը հեռ­
վից սրճա­րա­նի սե­ղա­նի մոտ նստած։ Կո­րա­ցած, փայ­տե բազ­կա­թ ո­
ռին կի­սա­պառ­կած, գե­ղե­ցիկ դեմ­քը ի­րեն սեղ­մած, լիու­թ յու­նից …
գրե­թ ե ծանր շնչող, շրջա­պա­տից ամ­բող­ջո­վ ին կտրված, ան­տաշ և­
անս­խալ…»339։
«Օ­րագ­րե­րում» և նա­մակ­նե­րում Վեր­ֆե­լ ի և ն­րա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­
թյան շուրջ դա­տո­ղու­թ յուն­նե­րը և տ­պա­վո­րու­թ յուն­նե­րը շա­րու­նակ­
վում են։ Հատ­կան­շա­կան է որ Կաֆ­կա­յի ըն­թ եր­ցած վեր­ջին գոր­ծ ը
Վեր­ֆե­լ ի «Վեր­դ ի» վեպն է։ Վեր­ֆե­լ ի «Համ­բույր» բա­նաս­տեղ­ծ ու­
թյու­նը գրվել է ե­րա­զում՝ Կաֆ­կա­յից ստա­ցած համ­բույ­րի տպա­վո­
րու­թ յամբ։ Կաֆ­կա­յի «Ձեռք քա­շիր» կարճ պատմ­ված­քը և Վեր­ֆե­լ ի
«Ու­ղ իղ ճա­նա­պարհ» բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յու­նը ոչ միայն գրվել են գրե­
թե միև­նույն ժա­մա­նակ, այլև ու­նեն միև­նույն գա­ղա­փա­րա­կան բո­
վան­դ ա­կու­թ յու­նը՝ մար­դ ը իզուր է ճշմա­րիտ ճա­նա­պարհ ո­րո­նում,
քա­նի որ այն չկա։ Վեր­ֆե­լ ի «Աստ­ծ ո դռնա­պա­նը» բա­նաս­տեղ­ծ ու­
թյան հե­րո­սը ուղ­ղա­կի հի­շեց­նում է «Օ­րեն­քի ա­ռ աջ» պատմ­ված­քի
«թա­թ ա­րա­կան սրա­ծ այր մո­րու­քով» դռնա­պա­նին։
Այ­սուա­մե­նայ­նիվ, Կաֆ­կան Վեր­ֆե­լ ի բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յու­նը չէր
հաս­կա­նում և չէր կա­րող հաս­կա­նալ։ Այդ կապակցությամբ ար­ված

338
Kafka, Fr., Tagebücher, Fischer, 1994. Ի դեպ, սա այն գրառումներից է, որ
Մ. Բրոդը «Օրագրերի» իր հրա­տա­րա­կու­թյան տեքստից (1951 թ.) դուրս
է թողել: Մեջբերումը կատարվում է քննա­ կան հրատա­րա­կու­
թյու­
նից
(«Tagebücher», Fischer, 1994, in 3 Bnd, Bn. 1, S. 233):
339
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 233.
122
օրագ­րա­յին գրա­ռ ում ­նե­րում Կաֆ­կան ար­տա­հայտ­վում է հստակ,
առանց եր­կի­մաս­տու­թ յան.
«Ե­րեկ մինչ­կե­սօր­յա ամ­բողջ ժա­մա­նա­կը Վեր­ֆե­լ ի բա­նաս­տեղ­
ծու­թ յու­ննե­րի պատ­ճա­ռ ով գլուխս ա­սես ծխով լցված լի­ներ։ Մի պահ
վա­խե­ցա` ոգևո­րու­թ յունս հի­մա ինձ թռցնել տա­նե­լու է ա­ռ անց դա­
դա­րի՝ մինչև խե­լա­գ ա­րու­թ յուն»340։
«Ան­ցած շա­բաթ օ­րը Վեր­ֆե­լ ը ար­տա­սա­նում էր «Կ­յան­քի եր­գ ե­
րը» և «Զո­հը»։ Հ­րե­շա­վոր է։ Բայց ես նա­յում էի նրա աչ­քե­րի մեջ և
բաց չթո­ղե­ցի նրա հա­յաց­քը ամ­բողջ ե­րե­կո­յի ըն­թ աց­քում»341։
Վեր­ֆե­լ ի բա­նաս­տեղ­ծ ու­թ յուն­նե­րի կապակցությամբ ար­ված այս
գրա­ռ ում­նե­րի ա­ռ ի­թ ով հարկ է առ­հա­սա­րակ խո­սել Կաֆ­կա­յի մո­
դեռն գրա­կա­նու­թ յան հան­դ եպ ու­նե­ցած վե­րա­բեր­մուն­քի մա­սին։
Ոչ միայն գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռան­գու­թյան, այլև կեն­սա­կեր­պի
ա­ռու­մով Կաֆ­կա­յի ներ­փակ, կղզիա­ցած գո­յու­թյու­նը հան­րա­հայտ
փաստ է։ Գ­րա­կան որևէ ուղ­ղու­թյան կամ հո­սան­քի նրա պատ­կա­
նե­լու­թյու­նը հաս­տա­տող լուրջ փաս­տա­կան նյու­թեր չկան։ Գ­րա­կան-
գե­ղա­գի­տա­կան ծրագ­րե­րով և պայ­քա­րով լե­ցուն ժա­մա­նակ­նե­րում
Կաֆ­կան գրե­թե չէր մաս­նակ­ցում մեծ ու փոքր բա­նա­վե­ճե­րին։ Միա­
ժա­մա­նակ ան­կաս­կած է նրա հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյու­նը էքսպ­րե­սիո­
նիստ­նե­րի հետ։ Դա ո­րոշ ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րի (Բ. Սուչ­կով, Վ.  Զո­կել)
հիմք է տա­լ իս եզ­րա­կաց­նե­լու, որ Կաֆ­կան էքսպ­րե­սիո­նիստ է։ Կան
և հա­կա­ռակ կար­ծիք­ներ։ Այս­պես, Պ. Ռաա­բեն Կաֆ­կա­յի և­ էքսպ­րե­
սիո­նիզ­մի առն­չու­թյուն­նե­րում հակ­ված է տես­նե­լու ոչ թե սկզբուն­քի,
այլ մաս­նա­վոր կա­պե­րի դրսևո­րում342։ Ի­րոք, էքսպ­րե­սիո­նիստ հե­ղ ի­
նակ­նե­րից շա­տե­րը Կաֆ­կա­յի մի­ջա­վայ­րի մար­դիկ էին։ Գ­րա­կան այս
ուղ­ղու­թյան ա­մե­նա­բուռն ծաղկ­ման շրջա­նը (1910-20  թթ.) հա­մընկ­
նում է Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեն­սագրու­թյան հետ։ Կաֆ­կան
հա­ճախ տպա­գրվում էր էքսպ­րե­սիո­նիստ­նե­րի «Action» ամ­սագ­րում։
Պա­կաս կարևոր հան­գա­մանք չէ նաև այն, որ էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի մեջ
չա­փա­զանց մեծ էր հրեա հե­ղ ի­նակ­նե­րի մաս­նակ­ցու­թյու­նը։ «Ա­վե­լ ի
մեծ չա­փով, քան քսան­հինգ տա­րի ա­ռաջ, երբ ծնվեց նա­տու­րա­լ իզ­մը,

340
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 127:
341
Նույն տեղում, 179:
342
Raabe, P., Franz Kafka und Expressionismus, ZfdPh, 1967, 86, 161-179.
123
հրեա­նե­րը այ­սօր հա­մակ­ված են էքսպ­րե­սիո­նիս­տա­կան շարժ­մամբ,–
կար­դում ենք էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի փաս­տա­թղթե­րում, որ­տեղ նույ­նիսկ
կար­ծիք­ներ կան այդ ուղ­ղու­թյու­նը առ­հա­սա­րակ հրեա­կան հա­մա­րե­
լու մա­սին»343։ «Էքսպ­րե­սիո­նիստ հե­ղ ի­նակ­նե­րի գրե­թե կե­սը,– գ­րում
է «Kindler»-ը,– հ­րեա­կան ծա­գում ու­ներ»344։ Ան­կաս­կած առ­կա են
էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի և Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գի­տու­թյան ընդ­հան­րու­թյուն­ներ։
Այ­դուա­մե­նայ­նիվ, գրա­կան այդ հո­սան­քին Կաֆ­կա­յի սկզբուն­քա­յին
պատ­կա­նե­լու­թյան խնդի­րը առ այ­սօր մնում է վի­ճե­լ ի։ Բ. Նա­գե­լ ը այդ
կա­պակ­ցու­թյամբ գրում է. «Վեր­ֆե­լ ի նկատ­մամբ այս եր­կատ­վա­ծու­
թյու­նը ընդ­հան­րա­պես ո­րո­շում է Կաֆ­կա­յի կա­պը էքսպ­րե­սիո­նիզ­մի
հետ»345։ Կաֆ­կան գրե­թե նույն մո­տե­ցումն է դրսևո­րում էքսպ­րե­սիո­
նիստ մյուս գրող­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես, Յո. Բե­խե­րի բա­նաս­տեղ­
ծու­թյան հան­դեպ։ «Ես այդ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րը չեմ հաս­կա­
նում,– խոս­տո­վա­նում է Կաֆ­կան,–­ այս­տեղ այն­պի­սի աղ­մուկ է և բա­
ռա­յին այն­պի­սի հրմշտոց, որ ոչ մի կերպ չես վե­րա­նա քեզ­նից։ Բա­ռե­
րը վե­րած­վում են ոչ թե կամր­ջի, այլ բարձր, ա­նան­ցա­նե­լ ի պա­տե­րի։
Անընդ­հատ դեմ ես առ­նում ձևին, իսկ բո­վան­դա­կու­թյա­նը անհ­նար
է առ­հա­սա­րակ հաս­նել։ Բա­ռե­րը խտա­նա­լով` չեն վե­րած­վում լեզ­վ ի։
Սա վայ­նա­սուն է։ Եվ ըն­դա­մե­նը»346։ Ար­վես­տում թշնա­մի լի­նե­լով էս­
թե­տիզ­մին, Կաֆ­կան այն ժխտում էր խստո­րեն։ «Ա­հա թե ին­չու տրա­
մա­բա­նա­կան է,– գրում է Հ. Կոր­տը,–­ ո­ր «Օ­րագ­րե­րում», օ­րի­նակ, ոչ
մի խոսք չկա Գեոր­գեի և Ռիլ­կեի մա­սին, իսկ Հոֆ­մանս­թա­լ ի մա­սին
թեթևա­կիո­րեն հի­շում է միայն մեկ ան­գամ»347։

3. Կաֆ­կան` ինք­նաքն­նա­դատ

«Օ­րագ­րե­րում» Կաֆ­կան խո­սում է նաև իր ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­

նե­րի մա­սին, գնա­հա­տում դրանք, հա­մե­մա­տում է և դի­տար­կում

343
Expressionismus (փաստաթղթերի ժողովածու), Metzler, Stuttgart, 1982, 374.
344
Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92, 20, 163.
345
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 78.
346
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 548.
347
Text und Kritik, 1994, VII, 265.
124
զա­նա­զան տե­սանկ­յուն­նե­րից: «Գ­րո­ղ ի մա­սին պետք է դա­տել նրա
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի հա­մա­ձայն,– գրում է Կաֆ­կան՝ սահ­մա­
նե­լով մի սկզբունք, որ կի­րա­ռ ե­լի է իր նկատ­մամբ»347։
Բայց հա­մա­րո՞ւմ է Կաֆ­կան ինքն ի­րեն գրող։ Այս հար­ցի պա­
տաս­խա­նը եր­կա­կի է՝ և­ ա­յո, և­ ոչ։
Ինք­նա­մերժ­ման Կաֆ­կա­յի ո­գ ին հան­րա­հայտ է։ Այս ա­ռ ու­մով
ոչ մի գրող, թերևս, չի կա­րող հա­մե­մատ­վել նրա հետ։ «…իմ կաս­
կած­նե­րը շրջա­նակ­նե­րի պես բո­լո­րում են յու­րա­քանչ­յուր բառ»348,–
խոս­տո­վա­նում է գրո­ղ ը, բայց և հա­մա­ռ ո­րեն շա­րու­նա­կում գրել. «…
երբևէ ես դեռ կսո­վո­րեմ գրել…»349։ Խիստ չա­փա­նիշ­նե­րը, որ նա
օգ­տա­գ որ­ծ ում է իր գոր­ծ ե­րը գնա­հա­տե­լ իս, ու­նեն հե­ղ ի­նա­կա­յին,
մաս­նա­վոր հիմ­նա­վո­րում։ Այդ վե­րա­բեր­մուն­քը կա­րող է ու­նե­նալ եր­
կու պատ­ճառ։ Նախ, իբրև ար­տա­հայ­տու­թ յուն հա­մընդ­հա­նուր ինք­
նա­մերժ­ման, երկ­րորդ ա­վե­լ ի բարձր ու ա­վե­լ ի ճշմա­րիտ գրա­կան
գոր­ծ ե­րի ստեղծ­ման ծա­րա­վ ը։
Կաֆ­կան սո­վո­րա­բար իր ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րը ան­վա­նում է
ոչ այլ կերպ, քան «սկսվածք», «խզբզոց», «պատ­մու­թ յուն» և­այլն։
Նա ու­նի իր սի­րած գոր­ծ ե­րը, ո­րոնք մեծ թիվ չեն կազ­մում՝ «Դա­
տավ­ճիռ», «Պատ­ժ իչ գա­ղու­թ ում», «Գ­յու­ղա­կան բժիշ­կը» …
Սա­կայն սե­փա­կան գոր­ծ ե­րից դժգո­հու­թ յու­նը ա­վե­լ ի բնո­րոշ է
Կաֆ­կա­յին՝ « Այ­սօր շատ թղթեր, որ հին էին ու զզվե­լի, այ­րե­ցի»350։
Ահա իր գոր­ծ ե­րի մա­սին նրա հեր­թ ա­կան կար­ծ իք­նե­րից մե­կը ևս.
«Մ. Բ­րո­դ ը, Ֆ. Վել­չը, իմ բո­լոր բա­րե­կամ­նե­րը պար­զա­պես խլում
են ինձ­նից գրա­ծ ը և­ ա­պա շշմեց­նում ինձ պատ­րաս­տի հրա­տա­
րակ­չա­կան պայ­մա­նագ­րով։ Ես նրանց տհա­ճու­թ յուն­ներ չեմ ու­զում
պատ­ճա­ռ ել, և­ այդ­պես բա­նը ի վեր­ջո հաս­նում է այն­պի­սի գոր­ծ ե­
րի հրա­տա­րակ­մա­նը, ո­րոնք ըստ էու­թ յան միայն անձ­նա­կան գրա­
ռում­ներ են կամ ժա­ման­ցի արդ­յունք»351։ Նա դժգո­հում է Մ. Բ­րո­
դից, որ վեր­ջինս Ռ. Մու­զ ի­լին է տվել իր հաս­ցեն, քա­նի որ ին­քը

347
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 125.
348
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 20.
349
Նույն տեղում, 237:
350
Նույն տեղում, 168.
351
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 539.
125
վեր­ջի­նիս տպագ­րու­թ յան հա­մար ու­ղար­կե­լու ո­չինչ չու­նի352։ 1917 թ.
նո­յեմ­բե­րին Մ. Բ­րո­դ ին գրած նա­մա­կում խոս­տո­վա­նում է. «Գոր­ծ ե­
րը, որ կա­րող էի ու­ղար­կել, ինձ հա­մար էա­կան չեն, ես գնա­հա­տում
եմ սոսկ այն ակնթարթ­նե­րը, երբ գրել եմ դրանք…»353։
Կաֆ­կա­յին մշտա­պես մտա­հո­գ ում է սե­փա­կան գոր­ծ ե­րի ան­կա­
տա­րու­թ յու­նը.
«Ե­րեկ և­այ­սօր մի քիչ գրե­ցի։ Շան մա­սին պատմ­ված­քը։ Քիչ
առաջ կար­դ ա­ցի սկիզ­բը։ Տ­գ եղ է և­ ա­ռ ա­ջաց­նում է գլխա­ցավ։ Չ­նա­
յած ամ­բողջ ճշմար­տա­ցիու­թ յա­նը, չար է, բծախն­դ իր և­ ար­հես­տա­
կան՝ ծան­ծ ա­ղու­տի մեջ հա­զ իվ շնչող ձուկ… Ե­թ ե զույգ տար­րե­րը,
դրանք ա­մե­նից լավ ար­տա­հայտ­ված են «Հ­նո­ցա­պա­նը» և «Պա­տ­ժ իչ
գա­ղու­թ ում» գոր­ծ ե­րում, չմիա­վոր­վեն, ա­պա կոր­ծ ան­ված եմ։ Բայց
կի­րա­կա­նա­նա՞ այդ միա­ձու­լու­մը»354։ Այ­սօր օ­րագ­րա­յին փաս­տե­րի
մի­ջո­ցով, բնա­կա­նա­բար, դժվար է թա­փան­ցել գրո­ղ ի հո­գ ե­բա­նու­
թյան խոր­քե­րը և լիար­ժ եք պա­տաս­խա­նել, թե ինչ ի նկա­տի ու­նի
Կաֆ­կան զույգ տար­րեր ա­սե­լով, սա­կայն կա­րե­լ ի է են­թ ադ­րել, որ
խոս­քը վե­րա­բեր­վում է լեզ­վ ին և գե­ղար­վես­տա­կան ամ­բող­ջա­կա­
նու­թ յա­նը։
Ինք­նա­մեր­ժ ու­մին զու­գ ա­հեռ «Օ­րագ­րե­րը» փաս­տում են Կաֆ­կա­
յի չդա­դ ա­րող ձգտու­մը՝ ստեղ­ծ ել մի գործ, ո­րը ամ­բող ­ջո­վ ին հա­մա­
պա­տաս­խան լի­նի իր պա­հանջ­նե­րին և պատ­կե­րա­ցում ­նե­րին.
«Ե­թ ե ես կա­րո­ղա­նամ երբևի­ցե մի ծա­վա­լուն, սկզբից մինչև
վերջ լավ կա­ռ ուց­ված բան գրել, ա­պա այն այլևս եր­բեք չի բա­ժ ան­
վի ինձնից…»355։
«…ես չեմ հանդգ­նի ձեռ­նար­կել որևէ բան այն­քան ժա­մա­նակ,
քա­նի դեռ ի վի­ճա­կի չեմ լի­նի ստեղ­ծ ե­լու մեծ, ինձ կա­տա­րե­լա­պես
գո­հաց­նող մի գործ…»356։
Օ­րագ­րա­յին և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թ ե­րի հի­ման վրա կա­
րե­լ ի է են­թ ադ­րել, որ Կաֆ­կան ձգտում էր ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մի

352
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 98.
353
Նույն տեղում, 117:
354
Նույն տեղում, 288:
355
նույն տեղում, 90.
356
Նույն տեղում, 116-117:
126
որա­կի, ո­րը լեզ­վ ի, ա­սե­լ ի­քի և գե­ղար­վես­տա­կա­նու­թ յան ա­ռ ում­նե­
րով լի­ներ ինք­նա­կա, ան­կախ և­ ա­նա­ռ ար­կե­լ ի.
«Գ­րե­լու կապ­վա­ծ ու­թ յու­նը շրջա­պա­տի հետ, կախ­վա­ծ ու­թ յու­նը
սպա­սու­հուց, որ վա­ռ ում է վա­ռ ա­րա­նը, կատ­վ ից, որ տա­քա­նում է
վա­ռ ա­րա­նի վրա, ան­գ ամ ծեր աղ­քա­տից, որ տա­քա­նում է… Այս
ա­մե­նը ինք­նու­րույն, սե­փա­կան օ­րենք­նե­րով ի­րա­կանց­վող գոր­ծ ո­
ղու­թ յուն­ներ են, միայն գրելն է ա­նօգ­նա­կան, գո­յու­թ յուն ու­նի ոչ
ինք­նու­րույն, այլ կա­տակ է և հու­սա­հա­տու­թ յուն»358։ Ինք­նաժխ­տու­մի
ո­գ ին Կաֆ­կա­յի մեջ ոչ թե նվա­զում, այլ շա­րու­նակ­վե­լով՝ հան­գ ում է
իր տրա­մա­բա­նա­կան ա­վար­տին՝ «Կ­տա­կին», ո­րը սե­փա­կան վաս­
տա­կի մա­սին գրո­ղ ի վեր­ջին գնա­հա­տա­կա­նը լի­նե­լով՝ ա­ռ իթ է դար­
ձել լուրջ վե­րա­բեր­մուն­քի և­ արժևոր­ման։
«Սի­րե­լի Մաքս, իմ վեր­ջին խնդրան­քը, այն ա­մե­նը, ինչ իմ ժա­
ռան­գ ու­թ յան մեջ գտնվում է օ­րագ­րե­րում, նա­մակ­նե­րում օ­տար կամ
սե­փա­կան… ամ­բող­ջու­թ յամբ այ­րել, նմա­նա­պես այն ա­մե­նը, ինչ դու
և մ­յուս­նե­րը ու­նեք ձեզ մոտ…»359։
Սա հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թյան ա­մե­նա­պա­րա­դո­քալ և զար­
մա­նա­հա­րույց փաս­տաթղ­թե­րից մեկն է։ «Ըստ երևույ­թին,– գ­րում է
Վ. Բեն­յա­մի­նը,– նա հա­մա­ձայն չի ե­ղել ա­պա­գա սե­րունդ­նե­րի առաջ
պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն կրել մի գոր­ծի հա­մար, ո­րի մե­ծու­թյու­նը նա
հաս­կա­նում էր»360։ Այդ կա­պակ­ցու­թյամբ Հ. Պո­լ իտ­ցե­րի կար­ծի­քը
ա­վե­լ ի հստա­կեց­նում է փաս­տաթղ ­թի մի­տու­մը, թեև խորհր­դա­վո­րու­
թյան տար­րը, այ­նուա­մե­նայ­նիվ մնում է։ «Ամ­բող­ջո­վ ին պարզ է,– գ­րում
է նա,–­որ Կաֆ­կան այն պատ­ճա­ռով չի վճռել ոչն­չաց­նել իր գոր­ծե­րը,
որով­հետև կաս­կած­ներ է ու­նե­ցել իր գրա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի
հան­դեպ։ Այլ ուղ­ղա­կի այն պատ­ճա­ռով, որ իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյան
ան­չա­փե­լ իու­թյունն ու վա­վե­րա­կա­նու­թյու­նը լիա­պես հաս­կա­նա­լով՝
ցան­կա­նում էր դա զո­հա­բե­րել կրո­նա­կան ոգևո­րու­թյան այն ե­ղա­նա­
կով, ո­րը Ի­սա­հա­կի զո­հա­բե­րու­թյունն է հի­շեց­նում»361։

358
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 343.
359
Կաֆկայի «Կտակը» առաջին անգամ հրապարակեց Մաքս Բրոդը 1935 թ.,
«Դա­տա­վա­րու­թյան» առաջաբանում:
360
Benjamin, W., Briefe, Frankfurt/M, Bn.2, 1973, 758.
361
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 215.
127
 ե. «Օ­րագ­րե­րը» և ար­վես­տի խնդիր­նե­րը

Իբրև ստեղ­ծ ա ­գ որ­ծ ա­կան աշ­խ ա­տ ան­ք ի ան­բ ա ­ժ ա­նե­լ ի մաս և
շա­ր ու­նա­կ ու­թ յուն, գրո­ղ ի ինք­նա­կեն­ս ագ­ր ա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան
մեջ գրա­կա­ն ու ­թ յան խնդիր­նե­րին մերձ և հա­մ ա­հ ունչ են ար­վես­տ ի
վե­ր ա­բ եր­յալ խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րը։ Դրանք հե­ղ ի­նա­կի կող­մ ից
հա­մ ա­կարգ ­ված չեն, թեև բազ­մ ա­թ իվ գրա­ռ ում ­նե­րը և ն­յու ­թ ե­րը
հնա­ր ա­վո­ր ու ­թ յուն են տա­լ իս խո­ս ե­լու ինչ­պ ես ար­վես­տ ի ընդ ­հ ա­
նուր խնդիր­նե­րի, այն­պ ես էլ նրա ա­ռ ան­ձին տե­ս ակ­նե­րի՝ նկար­
չու­թ յան, թատ­ր ո­նի, ե­ր աժշ­տ ու­թ յան հան­դ եպ Կաֆ­կա­յի վե­ր ա­բ եր­
մուն­ք ի մա­ս ին։
Ար­վես­տի մա­սին Կաֆ­կա­յի մո­տե­ցում­նե­րը խարսխ­վում են առ­
հա­սա­րակ մար­դ ու և­ ի­րա­կա­նու­թ յան նկատ­մամբ գրո­ղ ի աշ­խար­հա­
յաց­քա­յին հեն­քին, ո­րը նո­րա­նոր և բազ­մա­թ իվ թե­լեր է նե­րառ­նում՝
կանտ­յան «ինք­նին ի­րից» մինչև Կ­յեր­կե­գ ո­րի կրո­նա­կան մեկ­նու­
թյուն­նե­րը և Նից­շեի նի­հի­լ իզ­մը։
Կաֆ­կա­յի հա­մար ար­վես­տի պայ­մա­նա­կա­նու­թ յու­նը ա­նա­ռ ար­կե­
լի է, ուս­տի նրա և­ ի­րա­կա­նու­թ յան կա­պը տրա­մա­բա­նա­կան մտա­
հան­գ ում­նե­րով մեկ­նա­բա­նե­լ ը ա­նըն­դ ու­նե­լ ի է։ Ար­վես­տը ի­ռ ա­ցիո­
նալ երևույթ է, մար­դ ու էու­թ յան դրսևոր­ման ա­ռ անձ­նա­հա­տուկ
ե­ղա­նակ և մշ­տա­պես ուղղ­ված է ճշմար­տու­թ յան հայտ­նա­բեր­մանն
ու հաս­տատ­մա­նը. «Ար­վես­տը թռչում է ճշմար­տու­թ յան շուր­ջը, սա­
կայն վճռա­կան դի­տա­վո­րու­թ յամբ, որ չայ­րի ի­րեն։ Ն­րա ըն­դ ու­նա­
կու­թ յու­նը մութ դա­տար­կու­թ յան մեջ տեղ գտնելն է, որ­տեղ լույ­սի
ճա­ռ ա­գ այ­թ ը, ա­ռ անց նա­խա­պես ճա­նաչ­ված լի­նե­լու, կա­րո­ղա­նա
հաս­տա­տա­պես ըն­կալ­վել»362։
Ժա­մա­նա­կա­կից ար­վես­տը կրում է ար­դ իա­կա­նու­թ յան դրոշ­մը,
այն է՝ նյար­դ այ­նու­թ յուն, կե­ցու­թ յան և գի­տակ­ցու­թ յան ճգնա­ժ ամ,
ներ­դ աշ­նա­կու­թ յան ա­ղա­վա­ղում։ Ար­վես­տը մշտա­պես ան­հա­տա­
կան է, սա­կայն դա­րաշր­ջա­նի ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը պար­տա­դ իր է
նրա հա­մար։ Կաֆ­կա­յի կար­ծ ի­քով այդ ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը գե­րող­
բեր­գ ա­կան ա­նո­րո­շու­թ յունն է։

Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 197.

362

128
 «Մեր ար­վես­տը ճշմար­տու­թ յու­նից կու­րա­ցած գո­յու­թ յուն է. ետ
քաշ­ված ծա­մածռ­ված դեմ­քի վրա ճշմա­րիտ է միայն լույ­սը, ու­րիշ
ոչինչ»363։ Ար­վես­տը ուղղ­ված է դե­պի ճշմար­տու­թ յու­նը, այ­սինքն,
ի­րա­կա­նու­թ յան մա­քուր հիմ­քե­րի ճա­նաչ­մա­նը ու բա­ցա­հայտ­մա­նը։
Եվ դա ար­վեստն ա­նում է ի­րեն, մի­միայն ի­րեն յու­րա­հա­տուկ ե­ղա­
նակ­նե­րով ու ձևե­րով։
«Ճշ­մա­րիտ ի­րա­կա­նու­թ յու­նը մշտա­պես ա­նի­րա­կան է։ Նա­յեք
փայ­տի վրա ար­ված չի­նա­կան փո­րագ­րու­թ յուն­նե­րի պար­զու­թ յա­նը։
Ե­թ ե հնա­րա­վոր լի­ներ այդ­պես խո­սել»364։
Ի­րա­կա­նու­թ յան և մար­դ ու մա­քուր հիմ­քե­րին ձգտե­լ ը և մշ­տա­
կան կա­պը Կաֆ­կա­յի հա­մար ար­վես­տը մո­տեց­նում է կրո­նին։ «Ըստ
Մ. Բ­րո­դ ի,– գ­րում է Մ. Բ­լան­շոն,–­ ո­վ իր մեկ­նա­բա­նու­թ յուն­նե­րում
միշտ հեն­վում է կո­րուս­յալ ըն­կե­րոջ (ի­մա՝ Կաֆ­կա­յի Ա. Ա.) դա­տո­ղու­
թյուն­նե­րի վրա, ար­վես­տը կրո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան ար­տա­փայլ
է։ Եր­բեմն նույ­նիսկ այն հա­կա­ռ ակ տպա­վո­րու­թ յունն ես ստա­նում,
որ հատ­կա­պես Կաֆ­կա­յի հա­մար ար­վես­տը ա­վե­լ ի հե­ռ ուն է գնում,
քան գի­տակ­ցու­թ յու­նը»365։ «Ար­վես­տը,– շա­րու­նա­կե­լով խոս­քը Կաֆ­
կա­յի մա­սին՝ գրում է Մ. Բ­լան­շոն,–­ ինք­նա­գ ի­տակ­ցում է ի­րեն իբրև
գի­տակ­ցու­թ յուն այն­քա­նով, որ­քա­նով որ քայլ է հա­վ ի­տե­նա­կան
կյանք տա­նող ճա­նա­պար­հին և­ ոչ գի­տակ­ցու­թ յուն այն­քա­նով, որ­
քա­նով որ գի­տակ­ցու­թ յու­նը խո­չըն­դ ոտ է այդ ճա­նա­պար­հին կանգ­
նած»366։
Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րում Կաֆ­կա­յին
մշտա­պես զբա­ղեց­րել են ար­վես­տի և­ ի­րա­կա­նու­թ յան խնդիր­նե­րը,
այ­սինքն՝ այն խնդիր­նե­րը, ո­րոնք ուղ­ղա­կի հիմքն են նրա անձ­նա­կան
և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան դրա­մա­յի։ «Օ­րագ­րե­րում,– գրում  է Ֆ. Բայս­
նե­րը,– նա (­Կաֆ­կան՝ Ա. Ա.) իմի­ջիայ­լոց պետք է բա­ցատ­րու­թ յուն
տար նաև այն հար­ցե­րին, ո­րոնք կապ­ված էին ար­վես­տա­գ ե­տի
կյան­քում ար­վես­տի տե­ղ ի, ար­վես­տի բե­րած եր­ջան­կու­թ յան, տա­
ռա­պան­քի և նզով­քի, ար­վես­տի դա­սե­րից ան­մի­ջա­կա­նո­րեն բխող

363
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 238:
364
Նույն տեղում, 197.
365
Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 71.
366
Նույն տեղում, 71:
129
տե­սա­կան և սկզբուն­քա­յին ըմբռ­նու­մե­րի հետ»367։ Ար­վես­տա­գ ե­տի
և հա­սա­րա­կու­թ յան ան­խու­սա­փե­լ ի հա­կա­սու­թ յան մա­սին է խո­սում
Ֆ. Դոս­տոևս­կու նա­մա­կը մի նկար­չու­հու, որ Կաֆ­կան կարևոր է հա­
մա­րել մեջ­բե­րել «Օրագ­րե­րում»:
«Հա­սա­րա­կու­թ յան կյան­քը ա­ռ աջ է ըն­թ ա­նում շրջա­նաձև։ Միմ­
յանց հաս­կա­նում են լոկ միև­նույն ցա­վով տա­ռ ա­պող մար­դ իկ։
Ն­րանք միա­վոր­վում են ի­րենց ցա­վ ի բնույ­թ ով և թի­կունք են կանգ­
նում մեկ­մե­կու… Մե­կը մխի­թ ա­րում է մյու­սին` հույս ու­նե­նա­լով, որ
հե­տա­դ արձ ազ­դ ե­ցու­թ յամբ ին­քը նույն­պես կմխի­թ ար­վ ի… մխի­թ ա­
րո­ղ ի վի­ճա­կը ոչն­չով լա­վ ը չէ մխի­թ ար­վո­ղ ի վի­ճա­կից… Եր­բեմն մե­
կը նա­յում է ցած գետ­նին, մյու­սը հետևում է թռչնին, սա է ըն­դ ա­մե­նը
նրանց տար­բե­րու­թ յու­նը… Եր­բեմն նրանց միա­վո­րում է նույն հա­
վա­տը, և­եր­կուսն էլ գլուխ գլխի տված՝ նա­յում են վեր, ան­վեր­ջա­
նա­լ ի ճա­նա­պարհ­նե­րին։ Բայց այն ժա­մա­նակ են գի­տակ­ցում ի­րենց
կա­ցու­թ յու­նը, երբ միա­սին խո­նար­հում են գլուխ­նե­րը, և միև­նույն
մուր­ճը տա­պա­լում է նրանց»368։ Ինչ­պես «Օ­րագ­րե­րում», այն­պես էլ
ար­վես­տի ճա­կա­տագ­րին նվիր­ված պատմ­վածք­նե­րում («Քաղց պա­
հող մար­դ ը», «Վեր­ջին վիշտ», «Երգ­չու­հի Ժո­զե­ֆի­նան կամ մկնա­յին
ցեղ») հա­սա­րա­կու­թ յուն-ար­վես­տա­գ ետ կա­պը ստա­նում է բա­ցա­
հայտ գրո­տես­կա­յին-ող ­բեր­գ ա­կան ձևեր, որոնք Կաֆ­կա­յի կար­ծ ի­
քով ար­վես­տի մա­սին ժա­մա­նա­կա­կից գի­տակ­ցու­թ յան միակ ճշմա­
րիտ հա­մար­ժ եք­ներն են։
Թատ­րո­նի հան­դ եպ Կաֆ­կա­յի հե­տաքրք­րու­թ յուն­նե­րը պայ­մա­
նա­վոր­ված են մա­սամբ հրեա­կան մի­ջա­վայ­րով, մա­սամբ էլ այն
հան­գ ա­ման­քով, որ թատ­րո­նի հիմ­քում ի վեր­ջո ըն­կած է գրա­կա­
նու­թ յու­նը։ «Մենք չպետք է մո­ռ ա­նանք,– գ­րում է Հ. Պո­լ իտ­ցե­րը,–­ որ
նա (Կաֆ­կան՝ Ա. Ա.) ավստ­րիա­կան թատ­րո­նի հան­ճա­րեղ կազ­մա­
կեր­պիչ­ներ Ան­ջե­լո Նոյ­մա­նի և Մաքս Ռայն­հար­դ ի ժա­մա­նա­կա­կիցն
էր, ինչ­պես նաև ավստ­րիա­կան դրա­մա­յի նո­րա­րար և մե­ծ ու­թ յուն
Հու­գ ո ֆոն Հոֆ­մաս­թ ա­լ ի, ո­րի ստեղծագործությունը, հեղինակի
հանդեպ խոր անվս­տա­հու­թ յամբ հան­դ երձ, նույն­պես գի­տեր»369։

367
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 6.
368
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 251-252.
369
Das Franz Kafka-Buch, Fischer, 1965, 54.
130
Ո­ւսում ­նա­սի­րող­նե­րը նշում են Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­ննե­րի
վրա թատ­րո­նի թո­ղած ազ­դ ե­ցու­թ յան մա­սին։ Ին­քը՝ Կաֆ­կան ևս
դ­րա­մա­տի­կա­կան փոր­ձեր էր ա­նում, պահ­պան­վում են գրո­ղ ի կի­
սա­վարտ պիես­ներ։ Նա կա­նո­նա­վոր հա­ճա­խել է Պրահա­յի գեր­մա­
նա­կան և չե­խա­կան թատ­րո­նի ներ­կա­յա­ցում ­նե­րին370։ «Օ­րագ­րե­րը»
նույն­պես պա­րու­նա­կում են դրա­մա­տի­կա­կան հատ­ված­ներ, ո­րոնց
մա­սին ար­դ են խոս­վել է371։
«Օ­րագ­րե­րի» 1910-11 թթ. գրա­ռ ում­նե­րում թատ­րո­նի թե­ման գե­
րակշ­ռ ող է։ Այդ տա­րի­նե­րին թատ­րո­նը բա­ռ ա­ցիո­րեն հա­մա­կել է
գրո­ղ ին.
«Երբ այն ժա­մա­նակ թատ­րոն էի գնում, ինձ զգում էի լավ։ Մեղ­
րի պես ըմ­բոշխ­նում էի իմ նե­րաշ­խար­հը։ Ես այն խմում էի կում առ
կում»372։
Կաֆ­կան ե­ռ ան­դ ո­րեն հա­ճա­խում է ներ­կա­յա­ցում­նե­րի, գրա­կան-
թա­տե­րա­կան ե­րե­կո­նե­րի, լսում զե­կու­ցում­ներ թատ­րո­նի մա­սին,
կա­տա­րում տե­սա­կան եզ ­րա­հան­գ ում ­ներ.
«Դե­րա­սա­նը պետք է թա­տե­րա­կան լի­նի,–­ ա­սում է Գ. Յա­նոու­
խին,– ն­րա զգաց­մունք­նե­րը և դ­րանց ար­տա­հայ­տու­թյու­նը պետք է
լի­նեն ա­վե­լ ի ու­ժեղ, քան հան­դի­սա­տե­սի զգաց­մունք­ներն ու ար­տա­
հայ­տու­թյուն­նե­րը»373։ Շա­րու­նա­կե­լով թատ­րո­նի թե­ման, նա իր գե­ղա­
գի­տա­կան սկզբունք­նե­րով է չա­փում նաև թատ­րո­նի ու­ժը։ «Ա­մե­նից
ու­ժեղ թատ­րո­նը ներ­գոր­ծում է այն ժա­մա­նակ,–­ ա­սում է Կաֆ­կան,–­
երբ ի­րա­կա­նու­թյուն է դարձ­նում ա­նի­րա­կան բա­նե­րը»374։ Օ­րագ­րա­
յին գրա­ռում ­նե­րում սո­վո­րու­թյան հա­մա­ձայն նա միս­տի­ֆի­կաց­նում է
թատ­րո­նը, ստեղ­ծում հեգ­նան­քա­ֆան­տաս­տիկ պատ­կեր­ներ.
«Եր­բեմն թվում է, թե պիե­սը հանգս­տա­նում է վերևում՝ սո­ֆիտ­
նե­րում, և դե­րա­սան­նե­րը նրա­նից կա­պած ու­նեն թե­լեր, ո­րոնց ծայ­
րե­րը ներ­կա­յաց­ման հա­մար պա­հում են ի­րենց ձեռ­քե­րում կամ մար­
մին­նե­րին փա­թ ա­թ ած…»375:
370
Das Franz Kafka-Buch, Fischer, 1965, 53.
371
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 40.
372
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 153.
373
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 543.
374
Նույն տեղում, 543:
375
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 79.
131
 Սա­ռ ը-տաք հա­յաց­քը, ո­րով նա հետևում է դե­րա­սան­նե­րի շար­
ժում­նե­րին և դեմ­քե­րին, նրա հա­մար տե­սա­նե­լ ի է դարձ­նում պիե­սի
ի­մաս­տը։ Այն հա­մա­պա­տաս­խա­նում է կես տա­րա­ծ ու­թ յան վրա տե­
սա­նե­լ ի դի­մագ­ծ ե­րի մի­ջո­ցով ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը հաս­կա­նա­լու
նրա պա­հան­ջին։
«Սո­վո­րա­կան բե­մի պատ­կե­րը, որ լուռ սպա­սում է դե­րա­սան­նե­
րին այն­պես, ինչ­պես մենք։ Քա­նի որ նա ե­րեք պա­տե­րով, բազ­մո­ցով
և սե­ղա­նով բա­վա­կան է լի­նե­լու բո­լոր ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի հա­մար,
ուս­տի նրա­ նից մենք ո­ չինչ չենք սպա­ սում, մեր ամ­ բողջ ու­ ժ ե­
րով
ա­վե­լ ի շատ սպա­սում ենք դե­րա­սան­նե­րին և­ այդ պատ­ճա­ռ ով ան­
դի­մադ­րե­լ իո­րեն հրա­պուր­վում ենք դա­տարկ պա­տե­րի տակ հնչող
եր­գ ով, որով սկսվում է ներ­կա­յա­ցու­մը»376։ Մի քա­նի գրա­ռ ում­նե­րում
Կաֆ­կան խո­սում է նաև կի­նոն­կար­նե­րից ստա­ցած իր տպա­վո­րու­
թյուն­նե­րի մա­սին։ Ար­վես­տի այս նոր տե­սա­կը, ինչ­պես վկա­յում են
«Օ­րագ­րե­րը», Կաֆ­կա­յի վրա թո­ղել է ցնցող տպավորություն։
«Օ­րագ­րե­րը» փաս­տում են գրո­ղ ի մեծ հե­տաքրք­րու­թյու­նը գե­ղան­
կար­չու­թյան հան­դեպ։ Կ. Վա­գեն­բա­խը գրում է, որ հա­մալ­սա­րա­նա­
կան տա­րի­նե­րին Կաֆ­կան դա­սա­խո­սու­թյուն­ներ է լսել նի­դեռ­լան­դա­
կան գե­ղան­կար­չու­թյան և ք­րիս­տո­նեա­կան կեր­պար­վես­տի մա­սին377։
«Ես այն­պես կու­զե­նա­յի նկա­րել,–­ ա­սում է Կաֆ­կան Գ. Յա­նոու­խին,–
միշտ ու­զում եմ դա ա­նել, բայց ո­չինչ չի ստաց­վում։ Միայն ինչ-որ
հիե­րոգ­լ իֆ­ներ են, ո­րոնք հե­տո ինքս էլ չեմ կա­րո­ղա­նում վեր­ծա­
նել»378։ «Օ­րագ­րե­րի» մի քա­նի է­ջե­րում ար­ված սա­կա­վա­թիվ նկար­
նե­րը, ո­րոնք այ­սօր հրա­տա­րա­կիչ­նե­րը օգ­տա­գոր­ծում են Կաֆ­կա­յի
գրքե­րի գե­ղար­վես­տա­կան ձևա­վոր­ման հա­մար, խո­սում են հե­ղ ի­
նա­կի նկար­չա­կան ո­րո­շա­կի մտա­ծո­ղու­թյան մասին։ Առ­հա­սա­րակ,
Կաֆ­կան ան­տար­բեր չէ գե­ղան­կար­չա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի
հան­դեպ։ «Օրագ­րե­րում» նա հա­ճախ խորհր­դա­ծում է նկար­նե­րով,
որոնք դառ­նում են նե­րաշ­խար­հի ար­տա­հայտ­ման մի­ջոց.
«Ան­սահ­ման ձգո­ղա­կան ու­ժ ը Ռու­սաս­տա­նի։ Գո­գ ո­լ ի տրոյ­կա­յից
ա­վե­լի լավ դա զգաց­վում է նկա­րից, որ պատ­կե­րում է դեղ­նա­վուն

376
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 58:
377
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 38.
378
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 554.
132
ջրե­րով լայ­նա­հուն գետ, որն իր ա­լիք­ներն է շար­ժ ում ա­մեն կողմ…
Ա­փե­րին փռված է մերկ ու ան­ծ իր տա­փաս­տա­նը, կո­րա­ցած խո­տեր։
Ո­չինչ էլ չի ար­տա­հայ­տում այս նկա­րը, այլ ա­վե­լ ի շուտ ոչն­չաց­նում
է ա­մեն ինչ»379։
Կաֆ­կա­յի մտե­րիմ­նե­րի մի­ջա­վայ­րում քիչ չեն նկա­րիչ­նե­րը` Աշեր,
Կու­բին, Պոլ ­լակ-Կար­լ ին, Նո­վակ և­ այլն: Հատ­կա­պես Ա. Կու­բի­նը, որ
«20-րդ դա­րի նկա­րիչ­նե­րի մեջ գրա­վում է ա­ռ աջ­նա­կարգ տեղ»380,
հայտ­ նի է նաև իբրև գրող՝ միակ և ֆան­ տաս­տիկ վե­ պով՝ «Մյուս
կող­մը» (1909  թ.)։­ Էքսպ­րե­սիո­նիստ­ներ Օ.­ Կո­կոշ­կա­յի և Գ. Գրո­սի
նկար­չու­թ յան մա­սին ար­տա­հայ­տած Կաֆ­կա­յի դա­տո­ղու­թ յուն­նե­
րում նո­րից երևում է ձևա­կան, քաո­սա­յին ար­վես­տից խու­սա­փող և­
ի­րա­կա­նու­թ յան ամ­բող ­ջա­կան պատ­կե­րը տես­նե­լու հակ­ված գրո­
ղը։ Օս­կար Կո­կոշ­կա­յի նկար­նե­րը նա չի հաս­կա­նում, ո­րով­հետև
«դրանք ուր­վագ­ծ ում են սոսկ նկար­չի ներ­քին մեծ ան­կար­գ ու­թ յու­
նը և խառ­նաշ­փո­թ ը»381։ Գ. Գ­րո­սի նկար­նե­րից մե­կը, որ ներ­կա­յաց­
նում է աղ­քատ­նե­րի դրամ­նե­րի վրա նստած մեծահա­րուստի, Կաֆ­
կան մեկ­նա­բա­նում է իբրև իրա­կա­նու­թ յան կի­սատ ըն­կա­լում. «Հին
պատ­կե­րա­ցում է … կա­պի­տա­լ ի մա­սին … Ցի­լ ինդ­րա­վոր հաս­տա­
փո­րը նստած է աղ­քատ­նե­րի վզին … բայց հաս­տա­փո­րը նույն­պես
կրում է շղթա­ներ … կա­պի­տա­լ իզ­մը կախ­վա­ծ ու­թ յան հա­մա­կարգ է,
որ ձգվում է ներ­սից դե­պի դուրս, դրսից ներս, վերևից ներքև ու
ներքևից վերև։ Կա­պի­տա­լ իզ­մը հո­գ ու և­ աշ­խար­հի վի­ճակ է…»382:
Դ­րան հա­կա­ռ ակ, խո­րա­պես տպա­վոր­վում է Վան Գո­գ ի ար­վես­տով.
«Ինչ գե­ղե­ցիկ է այս այ­գ ին սրճա­րա­նի կող­քին՝ գի­շեր­վա մա­նու­շա­
կա­գ ույն ֆո­նի վրա։ Մ­յուս նկար­նե­րը նույն­պես լավն են, բայց այս
այ­գ ին ինձ կա­խար­դ ում  է»383։
Ան­բա­ցատ­րե­լ ի և խնդ­րա­հա­րույց է մնում Կաֆ­կա­յի հա­կա­
սա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը ե­րաժշ­տու­թ յան հանդեպ։ Նա չի խու­սա­
փել հա­մերգ­ներ, բա­լետ, պա­րա­յին ներ­կա­յա­ցում­ներ այ­ցե­լե­լուց։

379
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 289.
380
Brockhaus, Enzyklopädie in 24 Bänden, Bd. 12, Mannheim, 1990, 561.
381
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 554.
382
Նույն տեղում, 545:
383
Նույն տեղում, 556:
133
«Օ­րագ­րա­յին» ա­ռ ա­ջին գրա­ռ ում ­նե­րից մե­կը վե­րա­բե­րում է հենց
ռու­սա­կան պա­րա­յին խմբի ներ­կա­յաց­մա­նը՝ «Ե­րա­զ իս մեջ ես
խնդրում էի պա­րու­հի Է­դ ուար­դ ո­վա­յին՝ մի ան­գ ամ էլ չար­դ աշ պա­
րել…»384։
Մեկ այլ գրառ­ման մեջ կար­դ ում ենք. “a Batignolles”­եր­գ ի կա­
տար­ման ժա­մա­նակ կո­կոր­դ ումս զգա­ցի Փա­րի­զ ը»385։ 1913 թ. հուն­
վա­րին գրում է Ֆ. Բաուե­րին. «Ա­վե­լ ի գե­ղե­ցիկ պա­րեր, քան ռուս­նե­
րինն է, և մարմ­նի ա­վե­լի գե­ղե­ցիկ շար­ժ ում­ներ, քան նրանց պա­րու­
հի­նե­րինն է, ես տե­սել եմ միայն Դալկ­րո­զ ի գործերում»386։
Երաժշտությունը Կաֆ­կա­յի մի շարք եր­կե­րում ներ­կա­յա­նում է
իբրև բա­ցար­ձակ հոգևոր ար­ժ եք, չա­փա­նիշ, ո­րով հնա­րա­վոր է ճա­
նա­չել կամ փո­խել ի­րա­կա­նու­թ յու­նը։ Ու­տի­ճի փոխ­ված Գ­րի­գ որ  Զամ­
զան ջու­թ ա­կի հնչյուն­նե­րի տակ սկսում է հույս փայ­փա­յել, որ գու­ցե
ինքը դեռ մնա­ցել է մարդ. «Մի՞­թ ե ին­քը ա­նա­սուն էր, որ այդ­պես
հա­մակ­վել էր երաժշտու­թ յամբ»387։ «Ա­մե­րի­կա» վե­պում պա­տա­նի
Ռոս­մա­նը, ցան­կա­նա­լով փո­խել մարդ­կանց վե­րա­բեր­մուն­քը իր և
միմ­յանց նկատ­մամբ, միամ­տա­բար հույս է կա­պում դաշ­նա­մու­րա­
յին իր նվա­գ ի հետ388։
Այ­սուա­մե­նայ­նիվ, դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թ յան նկատ­մամբ Կաֆ­
կա­յի անձ­նա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը միան­գ ա­մայն այլ է։ Ին­քը Կաֆ­
կան նույն­պես փոր­ձում է հաս­կա­նալ դա. «…Բ­րամ­սի հա­մեր­գ ը։ Իմ
ոչ երաժշ­տա­կա­նու­թ յան մեջ էա­կա­նը, որ չեմ կա­րո­ղա­նում ե­րաժշ­
տու­թ յու­նը կա­պակց­ված ձևով ըմ­բոշխ­նել, միայն տեղ-տեղ է ա­ռ աջ
բե­րում իմ մեջ ազ­դ ե­ցու­թ յուն, և­ որ­քան հազ­վա­դ եպ է այն ե­րաժշ­
տա­կան։ Լ­սածս երաժշ­տու­թ յու­նը իմ շուր­ջը, ի­հար­կե, գծում է պատ,
և­ իմ միակ երաժշտա­կան հաս­տա­տուն տպա­վո­րու­թ յու­նը լի­նում
է այն, որ ես, այդ­պես ար­գ ե­լա­փակ­ված, ընկ­նում եմ այլ, քան թե
ա­զատ վի­ճա­կի մեջ»389։ Բ. Նա­գ ե­լ ը ե­րաժշ­տու­թ յան հան­դ եպ այս
կեց­ված­քը մեկ­նա­բա­նում է գրո­ղ ի նե­րաշ­խար­հի կա­ռ ուց­ված­քով,
384
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 9.
385
Նույն տեղում, 31:
386
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 194.
387
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 205:
388
Кафка, Фр., Америка. Процесс…, М, 1991, 45-46.
389
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 119.
134
ո­րը հիմ­նա­կա­նում կող­նո­րոշ­ված է դե­պի ար­վես­տի խոս­քա­յին ձևե­
րը։ «Լեզ­վ ի, իբրև մեկ­նա­բա­նող և կար­գ ա­վո­րող պա­րա­գ ա­յի, հան­
դեպ Կաֆ­կա­յի այս տե­սանկ­յու­նով է պայ­մա­նա­վոր­ված,– գ­րում է
Բ.  Նա­գ ե­լ ը,– ն­րա անվս­տա­հու­թ յու­նը ե­րաժշ­տու­թ յան՝ իբրև խառ­
նաշ­փոթ կրքի ար­վես­տի, նկատ­մամբ»390։
Կաֆ­կան նույն­պես ե­րաժշ­տու­թ յու­նը հա­ճախ է հա­կադ­րում գրա­
կա­նու­թ յա­նը՝ նա­խա­պատ­վու­թ յու­նը տա­լով վեր­ջի­նիս։ «Ե­րաժշ­տու­
թյու­նը զգա­յա­կան աշ­խար­հի մուլ­տիպ­լ ի­կա­ցիա է,–­ ա­սում է նա,–
բա­նա­ստեղ­ծ ու­թ յու­նը, ընդ­հա­կա­ռ ա­կը, նրա սան­ձա­հա­րումն է և վե­
րին ա­ռ աջ­նոր­դ ը»391։

2.2. «Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ ԿԱՖ­ԿԱ­ՅԻ

ԳՈ­ՅԱ­ՓԻ­ԼԻ­ՍՈ­ՓԱ­ՅՈՒԹ­ՅՈՒ­ՆԸ

Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ան­հա­տա­կա­նու­թ յան երկ­րորդ

կարևոր կող­մը (գրա­կա­նու­թ յու­նից և­ ար­վես­տից հե­տո) փի­լ ի­սո­փա­
յու­թ յունն է։ Ս­նունդ առ­նե­լով և ձևա­վոր­վե­լով գեր­մա­նահ­րեա­կան
միջավայրում, նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յու­նը ձեռք է բե­րում ընդգծ­ված փի­լ ի­
սո­փա­յա­կան ուղղ­վա­ծ ու­թ յուն։ Դա իր ար­տա­հայ­տու­թ յունն է գտնում
գրո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մեջ, գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րում
(ա­նուղ­ղա­կի ար­տա­հայ­տու­թ յուն), «Օ­րագ­րե­րում» նա­մակ­նե­րում, և
հատ­կա­պես «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում» (ուղ­ղա­կի ար­տա­հայ­տու­թ յուն)՝ պայ­
մա­նա­վո­րե­լով դրանց հիմ ­նա­կան բո­վան­դ ա­կու­թ յու­նը մար­դ ու և գո­
յու­թ յան խնդիր­նե­րի ա­նընդ­հատ և բազ­մա­կերպ ար­ծ ար­ծ ու­մը։ Բայց
այս հան­գ ա­ման­քը հիմք չի կա­րող հան­դ ի­սա­նալ Կաֆ­կա­յի ստեղ­
ծա­գ որ­ծ ու­թ յա­նը իբրև փակ և­ ամ­բող ­ջա­կան փի­լ ի­սո­փա­յա­կան հա­
մա­կար­գ ի մո­տե­նա­լու հա­մար։ «Կաֆ­կա­յի գոր­ծ ե­րի փի­լ ի­սո­փա­յա­
կան հիմ­քը,– գրում է Ի. Ս­վ ի­տա­կը,–­ աշ­խար­հի մա­սին մարդ­կա­յին
փոր­ձա­ռ ու­թ յան բաց հա­մա­կարգ է, այլ ոչ թե մտա­ծ ո­ղ ի աշ­խար­հա­
յացք»392։ Նույն կար­ծ ի­քին է Բ. Նա­գ ե­լ ը. «…նրա (­Կաֆ­կա­յի` Ա. Ա.)

390
Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 37.
391
Janouch, G., Gespräche mit Kafka, Frankfurt/M, 1968, 86.
392
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 378-379.
135
նպա­տա­կը և խնդի­րը ոչ թե այն է, որ ա­պա­ցու­ցի ինչ-որ տե­սու­թ յուն,
այլ մեզ տրա­մադ­րի տե­սա­կետ»393։ Այ­սինքն, Կաֆ­կա­յի փի­լ ի­սո­փա­
յու­թ յու­նը, հիմնված լի­նե­լով մարդ­կա­յին ո­րո­շա­կի ըմբռ­նո­ղու­թ յան և
կեն­սա­փոր­ձի վրա, տե­ղա­վոր­վում է գո­յա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յուն (կեն­
սա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յուն) հաս­կա­ցու­թ յան շրջա­նակ­նե­րում և հե­տապն­
դում ո­րո­շա­կի նպա­տակ­ներ։ Կաֆ­կայի մտա­ծ ո­ղու­թ յան փի­լ ի­սո­փա­
յա­կան սահ­ման­նե­րը ո­րո­շա­կիո­րեն երևում են հետև­յալ գրա­ռ ու­մից.
«Խոս­ քը ա­հա թե ին­ չի մա­սին է: Մի ան­ գ ամ, շատ տա­ րի­ներ
առաջ, ես, ի­հար­կե բա­վա­կա­նին տխուր նստել էի Լավ­րենտև­յան
լե­ռ ան լան­ջին։ Ես ստու­գ ում էի, թե ինչ եմ ու­զում կյան­քից։ Ա­մե­
նա­կարևո­րը և­ ա­մե­նագ­րա­վ ի­չը, պարզ­վեց, կյան­քի մա­սին այն­պի­
սի հա­յացք գտնե­լու ցան­կու­թ յունն է… ո­րի դեպ­քում կյան­քը, թեև
պահ­պա­նում է իր բնա­կան ծանր ան­կում­ներն ու վե­րելք­նե­րը, բայց
միև­նույն ժա­մա­նակ ոչ պա­կաս պար­զու­թ յամբ ներ­կա­յա­նում է դա­
տար­կու­թ յամբ, երա­զով, ա­նո­րո­շու­թ յամբ»394։
Երևույթ­նե­րը տար­բեր տե­սանկ­յուն­նե­րից տես­նե­լու և քն­նե­լու
Կաֆ­կա­յի սկզբուն­քը նրան որ­քան մո­տեց­նում է տար­բեր փի­լ ի­սո­
փա­յա­կան հա­մա­կար­գ ե­րին ու դպրոց­նե­րին, նույն­քան էլ բա­ցա­ռ ում
նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յու­նը և հար­ցադ­րում ­նե­րը որևէ մեկ ա­ռ ան­ձին հա­
մա­կար­գ ի սահ­ման­նե­րում և չա­փա­նիշ­նե­րով դի­տար­կե­լու հնա­րա­
վո­րու­թ յու­նը։
Կաֆ­կա­յի գո­յա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թյու­նը հնի և նո­րի հա­մադ­րու­թյան
արդ­յունք է։ Ն­րա մտա­ծո­ղու­թյան ար­մատ­նե­րը մի կող­մից հաս­նում
են հնա­դա­րի խոր­քե­րը, մյուս կող­մից կանգ­նած են 20-րդ դա­րի ա­մե­
նաազ­դե­ցիկ փի­լ ի­սո­փա­յա­կան հա­մա­կար­գի՝ էք­զ իս­տեն­ցիա­լ իզ­մի
սկզբնա­վոր­ման ա­կունք­նե­րում։ Կաֆ­կա­յի անձ­նա­կան գրա­դա­րա­
նում Պ­լա­տո­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի կող ­քին պահ­պան­վում են
Կ. Մարք­սի, Ֆ. Շ­լա­յեր­մա­խե­րի, Ս. Կ­յեր­կե­գո­րի, Ֆ. Նից­շեի գրքե­րը 395։
Սոկ­րա­տես­յան «Ճա­նա­չի՛ր ինքդ քեզ» և «Ե­ղ ի՛ր այն, ինչ ես» կար­գա­
խոս­նե­րը, Զե­նո­նի ա­պո­րիա­նե­րը, Մարկոս Ավ ­րե­լ իո­սի ի­մաս­տա­սի­
րա­կան ինք­նաքն­նու­թյուն­նե­րը Կաֆ­կա­յի մտա­ծո­ղու­թյան ոչ միայն

393
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 86.
394
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 21.
395
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 27.
136
ազ­դակ­նե­րը ե­ղան, այլև կա­յուն դո­մի­նանտ­նե­րը։ Այս­պես, գրա­ռում­
նե­րում ինք­նա­ճա­նաչ­ման մա­սին կար­դում ենք. «Ճա­նա­չի՛ր ինքդ քեզ
չի նշա­նա­կում զննիր։ Զն­նի՛ր ինքդ քեզ՝ օ­ձի խոսք է։ Այն նշա­նա­կում
է՝ դար­ձի՛ր քո գոր­ծե­րի տե­րը։ …Այ­սինքն, այդ խոս­քը նշա­նա­կում է՝
թե­րագ­նա­հա­տի՛ր քեզ, քայ­քա­յի՛ր քեզ: Այս­պի­սով, ինչ-որ չար բան
ա­նե­լիս կամ երբ շատ ստո­րա­նում ես, լսում ես նաև նրա բա­րու­թյու­
նը, որ ա­սում է՝ քեզ այն դարձ­նե­լու հա­մար, ինչ որ ես396։
Մեկ այլ գրա­ ռ ում, որ գտնում ենք «Ա­ ֆո­
րիզմ­ նե­րում», Զե­նո­նի
ապո­րիա­նե­րին հա­րա­զատ բնույթ ու­նի. «Նա ու­զում է խմել և­աղբ­
յու­րից բա­ժ ան­ված է միայն թփե­րով։ Բայց նա բա­ժ ան­ված է եր­կու
մա­սի, մի մա­սը հա­յաց­քով ընդգր­կում է ա­մեն ինչ, տես­նում է, որ ին­
քը կանգ­նած է այս­տեղ և­որ աղբ­յու­րը կող­քին է, իսկ երկ­րորդ մա­սը
ո­չինչ չի տես­նում, այլ միայն կռա­հում է, որ ա­ռ ա­ջին մա­սը ա­մեն ինչ
նկա­տում է։ Բայց քա­նի որ նա ո­չինչ չի տես­նում, խմել չի կա­րող»397։
Կաֆ­կա­յի վրա հատ­կա­պես մեծ է 18-19-րդ դա­րե­րի գեր­մա­նա­
կան ի­դ եա­լ իս­տա­կան փի­լ իսո­փա­յու­թ յան ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը։ Կեն­սա­
գիր­նե­րը (Մ. Բ­րոդ, Կ. Վա­գ են­բախ) վկա­յում են Կաֆ­կա­յի մեծ հե­
տա­քրքրու­թ յու­նը ա­ռ ան­ձին փի­լ ի­սո­փա­նե­րի նկատ­մամբ (­Կանտ,
Շո­պեն­հաուեր, Նից­շե, Բ­րեն­տա­նո, Դիլ­թ եյ) 398։ Կաֆ­կան առ­հա­սա­
րակ աչ­քի չի ըն­կել փի­լ ի­սո­փա­յա­կան դպրոց­նե­րի և գա­ղա­փար­նե­րի
ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րու­թ յամբ, սա­կայն շատ ա­րագ ճա­նա­չել
և­ըն­կա­լել է այն մտա­ծ ող­նե­րին, ո­րոնք մոտ են կանգ­նած իր գա­ղա­
փար­նե­րին։ Ան­կաս­կած, ա­մե­նա­մեծ ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի վրա
թո­ղել են Ա. Շո­պեն­հաուե­րը և Ֆ. Նից­շեն։
Վս­տա­հա­բար կա­րե­լ ի է ա­սել, որ Շո­պեն­հաուե­րի ողջ ուս­մուն­քը
ի­մա­ցա­բա­նու­թ յու­նից սկսած մինչև տա­ռ ա­պան­քի և գե­ղա­գ ի­տու­
թյան տե­սու­թ յուն­նե­րը, հո­գ ե­հա­րա­զատ է Կաֆ­կա­յին։ Շո­պեն­հաուե­
րը, որ «19-րդ դա­րի փի­լ ի­սո­փա­նե­րից ա­ռ ա­ջինն էր բարձ­րաց­րել
պե­սի­միզ­մի մռայլ դրո­շը»399, ա­ռ ա­ջինն է խո­սել հա­մաշ­խար­հա­յին
396
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 170.
397
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 25.
398
Հատկապես Վ. Դիլթեյը «Օրագրերում» հաճախ է հիշատակվում՝ ամե­նա­
բարձր գնահատականներով հանդերձ:
399
Шварц, Т., От Шопенгауер, А., Избранные произведения, Ростов на Дону,
1997а к Хайдеггеру, М, 1964, 7.
137
կամքի և­ են­թ ա­գ ի­տակ­ցու­թ յան մա­սին, ի­ռ ա­ցիո­նալ մտա­ծ ո­ղու­
թյամբ և մարդ­կա­յին կյան­քի հան­դ եպ անս­քող տագ­նապ­նե­րով ուղ­
ղա­կիո­րեն սնել է Կաֆ­կա­յի միտ­քը։ Ա­հա Շո­պեն­հաուե­րի մտա­ծ ո­
ղու­թ յան նմուշ­ներ.
«Են­թ ա­գ ի­տակ­ցու­թ յան գի­շե­րից արթ­նա­նա­լով դե­պի կյանք՝
կամ­քը ի­րեն տես­նում է իբրև ան­հա­տա­կա­նու­թ յուն (Individuum) ինչ-
որ ան­վախ­ճան և­ ան­սահ­ման աշ­խար­հում, ան­թ իվ ան­հա­տա­կա­նու­
թյուն­նե­րի մի­ջա­վայ­րում, ո­րոնք բո­լո­րով ձգտում են ինչ-որ բա­նի,
տա­ռ ա­պում են, թա­փա­ռ ում և, կար­ծ ես վա­խե­ցած ծանր ե­րա­զա­տե­
սու­թ յու­նից, կամ­քը շտա­պում է ետ՝ դե­պի նախ­կին են­թ ա­գ ի­տակ­ցու­
թյու­նը»400:
«Կ­յան­քը իր ա­մեն­ժ ամ­յա, ա­մե­նօր­յա, ա­մեն­շա­բա­թ յա և­ ա­մե­նամ­
յա փոքր, մեծ ձա­խոր­դ ու­թ յուն­նե­րով, խաբ­ված հույ­սե­րով, ան­հա­
ջո­ղու­թ յուն­նե­րով և ­հա­կա­սու­թ յուն­նե­րով այն­քան ակն­հայ­տո­րեն է
կրում ան­խու­սա­փե­լ ի տա­ռ ա­պան­քի դրոշ­մը, որ դժվար է հաս­կա­
նալ, թե ինչ­պես կա­րե­լի է այն չտես­նել…»401։
«Ա­մեն ցավ, որ մենք վաս­տա­կում ենք, ա­սում է մեզ. դա կա­րող
էր չպա­տա­հել, ե­թ ե մենք այն չվաս­տա­կեինք…»402։
Շո­պեն­հաուե­րը բա­նա­կա­նու­թ յան հա­մե­մա­տու­թ յամբ մտա­հա­յե­
ցու­թ յու­նը հա­մա­րում է գե­րա­դ աս՝ իբրև ի­մա­ցու­թ յան ա­ռ ա­վել բարձր
աս­տի­ճան. «Ինձ հա­մար մտա­հա­յե­ցու­թ յու­նը, ան­կաս­կած, ա­մեն
տե­սա­կի ի­մա­ցու­թ յան ա­կունք է»,– գ­րում է նա։ Ըստ Շո­պեն­հաուե­րի
ինք­նա­ճա­նաչ­ված կամ­քի, այ­սինքն, ան­հա­տի հա­մար չկա ոչ անց­
յալ, ոչ ա­պա­գ ա։ Հա­մաշ­խար­հա­յին կամ­քի միակ ձևը ժա­մա­նա­կի
մեջ ներ­կան է ա­ռ անց վախ­ճա­նի։ Նա պատ­մու­թ յան մեջ տես­նում է
միայն հաղ ­թ ար­շա­վ ը «հի­մա­րու­թ յան, ստո­րու­թ յան և­ ան­մարդ­կայ­
նու­թ յան»403։ Մարդ­կա­յին կյան­քի միակ ճշգրիտ ու­ղե­ցույ­ցը տա­ռ ա­
պանքն է։ Կ­յան­քի հա­վեր­ժ ա­կան դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յու­նը ցույց
տա­լու հա­մար Շո­պեն­հաուե­րը զու­գ ա­հեռ­ներ է տա­նում մարդ­կա­յին
և կեն­դ ա­նա­կան գո­յու­թ յուն­նե­րի միջև։

400
Шопенгауер, А., Избранные произведения, Ростов на Дону, 1997, 71.
401
Նույն տեղում, 72:
402
Նույն տեղում, 81:
403
Шварц, Т., От Шопенгауера к Хайдеггеру, М, 1964, 24.
138
 Շո­պ են­հ աուեր­յ ան փի­լ ի­ս ո­փ ա­յ ու­թ յու­ն ից ա­մ ե­ն աընդ­հ ա­ն ուր
գծե­ր ով վե­ր ը բեր­վ ած օ­ր ի­ն ակ­ն ե­ր ի և Կաֆ­կ ա­յ ի մտա­ծ ո­ղ ու ­թ յան
խիստ մեր­ձ ու­թ յու­ն ը ակն­հ այտ է։ Ան­կ աս­կ ած, նա լավ գի­տ եր Շո­
պեն­հ աուե­ր ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­ն ը, ո­ր ից ստա­ն ում էր ոչ միայն
ի­մ ա ­ց ա­կ ան սնունդ, այլև գե­ղ ա ­գ ի­տ ա­կ ան հա ­ճ ույք։ «Շո­պ են­
հաուե­ր ը,–ա­ս ում է Կաֆ­կ ան,– լեզ­վ ի վար­պ ետ է։ Դ ­ր ա­ն ով ո­ր ոշ­
վում է նրա մտա­ծ ո­ղ ու­թ յու­ն ը։ Ն­ր ան պետք է կար­դ ալ հենց միայն
լեզ­վ ի հա­մ ար» 404։
Ինչ վե ­ր ա­բ ե­ր ում է Նից­շ եին, ա­պ ա Կաֆ­կ ան նրան գի­տ եր
դեռևս դպրո­ց ա­կ ան տա­ր ի­ն ե­ր ից։ Ու­ս ա­ն ո­ղ ա­կ ան տա­ր ի­ն ե­ր ին
այս փի­լ ի­ս ո­փ ա­յ ի նկատ­մ ամբ հե­տ աքրք­ր ու­թ յու­ն ը հետզ­հ ե­տ ե վե­
րած­վ ում է «հոգևոր խոր մտեր­մ ու­թ յան» 405։ Ա­մ ե­ն այն հա­վ ա­ն ա­կ ա­
նու ­թ յամբ, ինչ­պ ես են­թ ադ ­ր ում է Կ. Վա­գ են­բ ա­խ ը, հենց Նից­շ եի
ազ­դ ե ­ց ու ­թ յան տակ են ծնվել 1904 թ. գրված նա­մ ա­կ ի տո­ղ ե­ր ը.
«Ես կար­ծ ում եմ, որ պետք է կար­դ ալ միայն այն գրքե­ր ը­… ո­ր ոնք
խայ­թ ում են և կ­ծ ում։ Ե­թ ե գիր­ք ը, որ մենք կար­դ ում ենք, մեզ չի
արթ ­ն աց­ն ում գան­գ ին բռունց ­ք ի հար­վ ա­ծ ով, այդ դեպ ­ք ում ին­չ ու
ենք կար­դ ում այն» 406։
Նից­շեից Կաֆ­կա­յի կրած ազ­դ ե­ցու­թ յուն­նե­րը ևս­ էա­կան են և սկզ­
բուն­քա­յին։ Գ­րո­ղ ի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մեջ տե­սա­նե­լ ի է Նից­շեի
«Աստ­ված մե­ռ ած է» հանրահայտ ար­տա­հայ­տու­թ յան ար­ձա­գ ան­քը՝
ժխտու­մի կամ հաս­տատ­ման մի­տու­մով։ Ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րը ո­րո­
շա­կի կապ են տես­նում Կաֆ­կա­յի ա­ռ ակ­նե­րի և Նից­շեի դի­ցա­բա­նա­
կան նի­հի­լ իզ­մի միջև 407։ Դա վե­րա­բե­րում է ինչ­պես ան­տիկ, այն­պես
էլ Աստ­վա­ծ աշնչ ­յան թե­մա­նե­րի մշա­կում ­նե­րին ու անդ­րա­դ արձ­նե­
րին, օ­րի­նակ, Աբ­րա­հա­մի ա­ռ աս­պե­լ ի ար­ծ ար­ծ ում ­նե­րին։ Ն­րանց
միա­վո­րում է նաև ի­րա­կա­նու­թ յան և ճշ­մար­տու­թ յան ճա­նաչ­ման
կիրքն ու հու­սա­հա­տու­թ յու­նը, որ մի դեպ­քում հան­գ ում է նի­հի­լ իզ­մի
(­Նից­շե), մյուս դեպ­քում՝ պե­սի­միզ­մի և­ աբ­սուր­դ ի (­Կաֆ­կա)։ «Ապ­րե­
լու անհ­նա­րի­նու­թ յան» Կաֆ­կա­յի դրույ­թ ը,– գ­րում է Բ. Նա­գ ե­լ ը,– ն­րա

404
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 547.
405
Ries, W., Transzendenz als Terror, Heidelberg, 1977, 70.
406
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 40-41.
407
Politzer, H., Franz Kafka, der Künstler, Frankfurt/M, 1962, 139.
139
(­Նից­շեի Ա. Ա.) դրույթն է»408։ Նից­շեի «Այս­պես խո­սեց Զ­րա­դ աշ­տը»
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մեջ կար­դ ում ենք.
«Մարդը լար է` ձգված կենդանու և գերմարդու միջև,– լար`
անդունդի վրա… Ի՞նչն է մարդու մեջ մեծ` որ նա կա­մուրջ է և­ոչ
նպա­տակ. ի՞ն­չը կարող է մարդու մեջ սիրվել` որ նա ան­ցում է և
գահավիժում»409։
Կաֆ­կա­յի «Կա­մուր­ջը» պատմ­ված­քը սկսվում է այս­պես.
«Ես սառն էի ու ձիգ, ես կա­մուրջ էի՝ ըն­կած լեռ­նա­յին ան­դ ունդ­նե­
րից մե­կի վրա։ Այս կող­մում հո­ղ ի մեջ էի խրել ոտ­քե­րիս մատ­նե­րը,
այն կող­մում՝ ձեռ­քե­րիս և­այդ­պես ա­մուր՝ ձեռք ու ոտ­քով կառ­չել
մնա­ցել էի փխրուն կա­վա­հո­ղ ին կպած»410։
Նից­շեի և Կաֆ­կա­յի միջև նման ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան զու­գ ա­հեռ­
նե­րը շատ են։
Շատ է խոս­վում էք­զ իս­տեն­ցիա­լ իզ­մի և Կաֆ­կա­յի կա­պե­րի մա­
սին։ Ա­ռ ան­ձին ու­սում­նա­սի­րող­ներ նրան հա­մա­րում են ան­գ ամ այդ
փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան հիմ ­նա­դ իր­նե­րից։
Սա­կայն, ինչ­պես փի­լ ի­սո­փա­յա­կան մյուս հա­մա­կար­գ ե­րին նրա
պատ­կա­նե­լու­թ յան պա­րա­գ ա­յում, այս դեպ­քում ևս կար­ծ իք­նե­րը հա­
կա­սա­կան են։ «Կաֆ­կա­յի ժա­ռ ան­գ ու­թ յան գնա­հատ­ման ա­մե­նա­մեծ
սխա­լը այն է,– գ­րում է Ի. Ս­վ ի­տա­կը,–­ որ մենք Կաֆ­կա­յին ուղ­ղա­կի
դա­սում ենք էք­զ իս­տեն­ցիա­լ իստ հե­ղ ի­նակ­նե­րի շար­քը…»411։ Նույն
կար­ծ իքն է ար­տա­հայ­տում Ի. Հե­նե­լ ը։ Վ­կա­յա­կո­չե­լով վեր­ջի­նիս
կար­ծ ի­քը, Բ.­ Նա­գ ե­լ ը գրում է. «Թեև Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան մեջ
նա (Ի. Հե­նե­լը՝ Ա. Ա.) տես­նում է էք­զ իս­տեն­ցիալ հան­գ ա­մանք, բայց
միա­ժ ա­մա­նակ ցույց է տա­լիս, որ նա քիչ ընդ­հա­նուր բան ունի Հայ­
դեգ­ե­րի և Սարտ­րի փի­լ ի­սո­փա­յա­կան էք­զ իս­տեն­ցիա­լ իզ­մի հետ»412։
Ըստ Ի. Հե­նե­լ ի, Կաֆ­կա­յին Հայ­դ եգ­գ ե­րից բա­ժ ա­նում է վեր­ջի­նիս
միս­տի­ցիզ­մը, իսկ Սարտ­րից` հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան հնչե­
ղու­թ յու­նը։ Կաֆ­կան շատ ա­վե­լ ի մոտ է էք­զ իս­տեն­ցիա­լ իզ­մի մյուս

408
Nagel, B., Kafka und Goethe, Berlin, 1977, 29.
409
Նիցշե, Ֆ., «Այսպէս խօսեց Զրադաշտը», Երևան, 2002, 39:
410
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 115:
411
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 379.
412
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 92.
140
խո­շո­րա­գ ույն դեմ­քին՝ Կ. Յաս­պեր­սին, ո­րով­հետև էք­զ իս­տեն­ցիա­
լիզ­մը (իմա՝ մար­դ ը` Ա. Ա.) անհ­նար է ա­ռ անց այն­կողմ­նա­յին էու­
թյան, այ­սինքն` Աստծո գաղափարի։
Կաֆ­կան փի­լ ի­սո­փա է, բայց նախ և­ ա­ռաջ գրող փի­լ ի­սո­փա,
հետևա­բար ի­մաս­տա­սի­րա­կան բարդ և խր­թին գա­ղա­փար­նե­րի, տե­
սու­թյուն­նե­րի մեկ­նա­բան­մա­նը հե­տա­մուտ չէ։ Ն­րա հա­մար կարևո­
րը մարդ­կա­յին գո­յի և կե­ցու­թյան հիմ­նախն­դիր­ներն են, ո­րոնք մտքի
բնա­կան ճյու­ղա­վոր­մամբ առնչ­վում են ճշմար­տու­թյուն, ի­րա­կա­նու­
թյուն, ի­րա­կա­նու­թյան և գի­տակ­ցու­թյան փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն,
կյանք, մահ, կյան­քի նպա­տակ և ն­մա­նա­տիպ այլ հաս­կա­ցու­թյուն­
նե­րի հետ։ «Կաֆ­կա­յի գոր­ծե­րի մեծ հա­ջո­ղու­թյու­նը,– գ­րում է Մ. Բ­րո­
դը,–­ որ անգ­լո­սաք­սո­նա­կան երկր­նե­րում հիմն­ված էր ա­մե­նից ա­ռաջ
յու­րա­տե­սակ երևա­կա­յու­թյան վրա, գեր­մա­նա­կան երկրներում ու­ներ
փի­լ ի­սո­փա­յա­կան հիմք… Ն­րան մեկ­նա­բա­նում էին Հայ­դեգե­րի նմա­
նու­թյամբ… Թեև Կաֆ­կան բո­լո­րո­վ ին ինք­նու­րույն մտա­ծող է… Այս
մտա­ծո­ղ ի ար­տա­հայտ­չաձևը գրա­կա­նու­թյունն է»413։
Պատ­մե­լով, պատ­կե­րա­վոր լեզ­վով փի­լ ի­սո­փա­յե­լ ը, որ Կաֆ­
կային հա­մա­րում է հրեա­կան ազ­գ ա­յին բնա­վո­րու­թ յուն, նույն­պես
նրան մո­տեց­նում է Շո­պեն­հաուե­րին և Նից­շեին։ Դա նրա ար­ձա­կին
հա­ղոր­դ ում է խորհր­դ ա­վո­րու­թ յան և գաղտ­նագ­րու­թ յան շունչ։ «Դա
այ­լա­բա­նու­թ յուն է, ո­րին անհ­րա­ժ եշտ է բա­նա­լ ի,– գ­րում է Թ. Ա­դ ոռ­
նոն,– յու­րա­քանչ­յուր նա­խա­դ ա­սու­թ յուն ա­սում է` մեկ­նիր ինձ և­ ոչ
մե­կը չի ուզում համ­բե­րել»414։ «Ար­վես­տա­գ ե­տը պար­տադր­ված չէ իր
եր­կը հաս­կա­նալու,– շա­րու­նա­կում է Թ. Ադոռնոն,– և լուրջ կաս­կա­
ծի հիմ­քեր կան, թե կա­րող էր Կաֆ­կան դա ա­նել»415։ «Օ­րագրե­րում»
գաղտ­նա­գ րու­թ յուն է տես­նում նաև Գ. Հո­կեն։ «Կաֆ­կա­յի «Օ­րագ­րե­
րում»,– գրում է նա,– գ­րե­թ ե յու­րա­քանչ ­յուր գրա­ռ ում պա­րու­նա­կում
է ո­րո­շա­կի փի­լ ի­սո­փա­յա­կան-էք­սիզ­տեն­ցիալ գա­ղա­փար»416։
Կաֆ­կա­յի գո­յա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան հիմ ­նա­հար­ցը գո­յու­թ յան և գո­
յա­բա­նու­թ յան խնդիր­ներն են։ «Մենք ո­չինչ չու­նենք,– կար­դ ում ենք

413
Brod, M., Unzerstörbare, Kohlhammer, Stuttgart, 1968, 144.
414
Adorno, Th., Prismen, Frankfurt/M, 1995, 304-305.
415
Նույն տեղում, 305:
416
Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 399.
141
«Ա­ֆո­րիզ­մե­րում»,–­ ու­նենք միայն գո­յու­թ յուն, միայն վեր­ջին շուն­չը
տեն­չա­ցող շնչա­հեղ­ձու­թ յան ծա­րա­վ ի գո­յու­թ յուն»417։ Այս գրա­ ռ ու­
մը առա­վել ամ­բող ­ջա­կան է ար­տա­հայ­տում Կաֆ­կա­յի դիր­քո­րո­շու­
մը։ Հիմ ­նա­հար­ցը մատ­նան­շե­լուց բա­ցի խո­սում է նաև գո­յու­թ յան
ող ­բեր­գ ա­կան ըն­կալ­ման մա­սին, այսինքն՝ Կաֆ­կա­յի հա­մար գի­
տակ­ցու­թ յան յու­րա­քանչ ­յուր հան­դ ի­պում գո­յու­թ յան փաս­տի հետ
ան­խու­սա­փե­լ իո­րեն ու­ղեկց­վում է ող­բեր­գ ա­կան ըն­կալ­մամբ։ Այդ
գի­տակ­ցու­թ յու­նը առա­վել խո­րա­նում է, երբ գո­յու­թ յան ճա­նաչ­ման
ճա­նա­պար­հին մար­դ ը հան­դ ի­պում է նաև գաղտ­նի­քի հետ։ «Կաֆ­
կան իր ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յամբ,– գ­րում է Ի. Ս­վ ի­տա­կը,– մեզ ա­ռ աջ­
նոր­դ ում է դե­պի ճշմա­րիտ ի­րա­կա­նու­թ յու­նը, դե­պի մարդ­կանց գո­
յու­թ յու­նը, որ տե­ղա­վոր­ված է ի­րա­կա­նու­թ յան և գաղտ­նիք միջև»418։
Ի­րա­կա­նու­թ յան և գաղտ­նի­քի իմա­ցու­թ յան ըն­թ աց­քը ու­ղեկց­վում
է ոչ թե ճա­նաչ­ման հրճվան­քով, այլ վա­խի ընդ­հան­րաց­մամբ։ Եվ
ե­թ ե գո­յու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան հիմ­նաս­յունն է, ա­պա
պա­րա­դ ոք­սը նրա մեկ­նու­թ յան չա­փա­նի­շը։ Մարդ­կա­յին կե­ցու­թ յա­նը
և դրան առնչ­վող ցան­կա­ցած խնդիր Կաֆ­կան մեկ­նա­բա­նում է ոչ
թե տրա­մա­բա­նա­կան-պատ­ճա­ռ ակ­ցա­կան կա­պե­րի հետևո­ղա­կան
քննու­թ յամբ, այլ պա­րա­դ ոք­սա­յին լու­ծ ում ­նե­րով։
Կաֆ­կա­յի հա­մար օբ­յեկ­տիվ ի­րա­կա­նու­թ յուն գո­յու­թ յուն չու­նի,
այն միշտ հա­րա­բե­րա­կան է՝ կախ­ված ան­հա­տի ըն­կա­լու­մից։ Հա­
րա­բե­րա­կան է, ինչ­պես դրսի («Հա­յացք­նե­րի տար­բե­րու­թ յու­նը,
ինչ­պի­սիք կա­րող են լի­նել, ա­սենք, խնձո­րի նկատ­մամբ, հա­յաց­քը
ման­կան, որ ստիպ­ված է ձգել պա­րա­նո­ցը, որ­պես­զ ի միայն տես­
նի սե­ղա­նի վրա­յի խնձո­րը, և հա­յաց­քը տան­տի­րոջ, որ վերց­նում է
խնձո­րը և­ ա­ռ անց դժվա­րու­թ յան տա­լ իս սե­ղա­նակ­ցին»419, այն­պես
էլ ներ­սի («Որ­քան խղճա­լ ի է իմ ինք­նի­մա­ցու­թ յու­նը, հա­մե­մա­տած իմ
սեն­յա­կի մա­սին իմա­ցու­թ յան հետ։ Ին­չո՞ւ։ Չ­կա նե­րաշ­խար­հի այն­
պի­սի զննում, ինչ­պի­սին կա դրսի հա­մար»420 ի­րա­կա­նու­թ յուն­նե­րի
ճա­նաչ­ման ա­ռ ու­մով։

417
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 10.
418
Նույն տեղում, 380.
419
Նույն տեղում, 8.
420
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 162.
142
 «Օ­րագ­րե­րում» ժա­մա­նա­կի, տա­րա­ծ ու­թ յան, ինչ­պես նաև հե­
ղի­նա­կա­յին ես-ի գի­տակ­ցու­թ յու­նը եր­կա­կի է։ Լի­նե­լով մարդ­կա­յին
ո­րո­շա­կի ես-ի (­Կաֆ­կա­յի) ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը, այն միա­ժ ա­մա­նակ
բո­վան­դ ա­կում է ընդ­հան­րա­կան գծեր։ Այն ի­րա­կա­նու­թ յու­նը, ո­րի
մա­սին խո­սում է Կաֆ­կան, կոնկ­րետ մարդ­կա­յին փոր­ձի արդ­յունք
է, «հենց հի­մա» և «հենց այս­տեղ» ըն­կալ­ված ի­րա­կա­նու­թ յուն, ո­րը
անկրկ­նե­լ ի է ու ե­զա­կի։ Այն ու­նի յու­րա­հա­տուկ կա­ռ ուց­վածք։ Անձ­
նա­կան ճշմար­տու­թ յան, պատ­կե­րա­ցում ­նե­րի ու ե­րազ­նե­րի դրոշ­մը
կրե­լով հան­դ երձ՝ ու­նի մերկ հավանականության բնույթ, բայց նմա­
նու­թ յուն չէ ար­տա­քին ի­րա­կա­նու­թ յա­նը։ Դա ի­ռ ա­ցիո­նալ ի­րա­կա­
նու­թ յուն է, ի­րա­կա­նու­թ յան ան­հա­տա­կան կոմ­պո­զ ի­ցիա, որ­տեղ յու­
րա­քանչ­յուր միա­վոր և փաստ իր սո­վո­րա­կան, ա­ռ օ­րեա­կան ի­մաս­
տից զատ կրում է նաև երկ­րոր­դ ա­կան, եր­րոր­դ ա­կան ի­մաստ­ներ։
Կաֆ­կան կար­ծ ես իր կյան­քի օ­րի­նա­կով հաս­տա­տում է գո­յու­թ յան
վերջ­նա­կան ի­մաս­տը, որ մահն է։ Ն­րա հա­մար ապ­րե­լու տա­րած­
քը և ժա­մա­նա­կը, որ­քան էլ ո­րո­շա­կի, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ հասց­ված
են բա­ցար­ձա­կի սահ­ման­նե­րին, քա­նի որ իր ապ­րած ո­րո­շա­կի ժա­
մա­նա­կը և տա­րա­ծ ու­թ յու­նը նույ­նաց­վում են մարդ­կու­թ յան ապ­րած
ժա­մա­նա­կի ու տա­րա­ծ ու­թ յան հետ։ Այդ ի­րա­կա­նու­թ յան մեջ պատ­
ճառահետևան­քա­յին կա­պե­րը սոսկ ար­տա­քին-մա­կե­րե­սա­յին նմա­
նու­թ յուն ու­նե­նա­լով՝ գրե­թ ե միշտ կրում են պատ­մա­կան­– ա­ռ աս­պե­
լա­կան­– ընդ­հան­րա­կան բնույթ՝ («Սեն­յա­կիս մեջ փակ­ված հա­մաշ­
խար­հա­յին պատ­մու­թ յու­նը» 421)։ Ես-ի կամ ժա­մա­նա­կի ըն­կա­լու­մը
կա­տար­վում է ոչ միայն հո­րի­զո­նա­կան, այլև ուղ­ղա­հա­յաց կտրված­
քով, այ­սինքն, իր մա­քուր ըն­կալ­ման մեջ Կաֆ­կա­յի ես-ը կամ ժա­մա­
նա­կը նույ­նաց­վում են, ա­սենք, Սո­ֆոկ­լե­սի ես-ի և ժա­մա­նա­կի հետ։
Կաֆ­կան դա­տավ­ճիռ չի կար­դ ում ի­րա­կա­նու­թ յա­նը, ըմ­բոս­տու­թ յուն
չի ապ­րում, այլ սա­ռ ը գի­տակ­ցու­թ յամբ ար­ձա­նագ­րում ի­րա­կա­նու­
թյան փա­կու­ղ ին։ Կաֆ­կա­յի հե­րոս­նե­րը, ինչ­պես և­ ին­քը «Օ­րագ­րե­
րում», ապ­րում են վա­խի, մահ­վան, մեղ­քի և պատ­ժ ի սահ­մա­նա­յին
վի­ճակ­նե­րում.
«Միայն այս­պի­սի … վի­ճակ­նե­րում է նկատ­վում, թե ինչ­պես է յու­
րա­քանչ­յուր մարդ ի­րա­կա­նում ան­դ առ­նա­լ իո­րեն կո­րած ինքն իր
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 359.
421

143
մեջ … կա­րե­լի է սփոփ­վել սոսկ ու­րիշ­նե­րի …, նրանց ու ա­մե­նայն
ին­չի վրա իշ­խող օ­րենք­նե­րի մա­սին դա­տո­ղու­թ յուն­ներ ա­նե­լով»422։
«Օրագ­րե­րում», նա­մակ­նե­րում և «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում» Կաֆ­կան խո­
սում է սահ­ման, սահ­ման­ներ հաս­կա­ցու­թ յուն մա­սին՝ «Այս ամ­բողջ
գրա­կա­նու­թ յու­նը հար­ձա­կում է սահ­մա­նի վրա»423, «Հար­ձա­կում երկ­
րա­յին վեր­ջին սահ­մա­նի վրա»424 և­ այլն։ Տե­սա­նե­լ ի ի­րա­կա­նու­թ յան
սահ­ման­նե­րից և շր­ջա­նակ­նե­րից դուրս գա­լու են­թ ա­գ ի­տակ­ցա­կան
մղու­մը Կաֆ­կա­յի գոյա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան ընդգծ­ված կող­մե­րից է։
Նա առ­հա­սա­րակ շատ է սի­րում ի­րե­րի սո­վո­րա­կան պատ­կե­րա­
ցում­նե­րից այն կողմ անց­նել։ «Դա­տա­վա­րու­թ յուն» վե­պում, «Օ­րեն­
քի ա­ռ աջ» ա­ռ ա­կի մեկ­նա­բա­նու­թ յան հատ­վա­ծ ում, կար­դ ում  ենք.
«Ի տար­բե­րու­թ յուն գյու­ղա­ցու պա­հա­պա­նը չի ու­զում ներս մտնել
…­ա­սում են, թե նա պետք է որ ներ­սում ե­ղած լի­նի … բայց նա այն­
քան էլ խո­րը գնա­ցած չէր լի­նի, ո­րով­հետև ար­դ են եր­րորդ պա­հա­
պա­նի հա­յաց­քին չի կա­րո­ղա­ցել դի­մա­նալ»425։
Գի­տակ­ցու­թ յան հար­ձա­կու­մը ի­րա­կա­նու­թ յան սահ­ման­նե­րի վրա
և­ ան­ցու­մը դե­պի այլ ի­րա­կա­նու­թ յուն (Transzendenz) հա­վա­սա­րա­զոր
է տե­ռ ո­րի, ո­րի հո­գ ե­բա­նա­կան ծան­րու­թ յու­նը կրե­լուն, Կաֆ­կան թե՛
դա­տա­պարտ­ված է և թե՛ չի կա­րող տա­նել։ «Ես չեմ ու­զում զար­
գա­նալ ո­րո­շա­կի ձևով, ես ու­զում եմ այլ տեղ, ի­րա­կա­նում դա նույն
ձգտումն է՝ հաս­նել-մեկ-ու­րիշ-աստ­ղ ի…» 426։ Քայլ ա­նե­լով դե­պի
այն­կողմ­նա­յի­նը, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ նա մնում է այս և­ այն ի­րա­կա­
նու­թ յուն­նե­րի մի­ջա­կայ­քում՝ հաշտ­վե­լով պար­տու­թ յան մտքի, երկ­
րա­յին ձգո­ղա­կա­նու­թ յան օ­րեն­քի հետ, ո­րով­հետև «ո­րո­շա­կի կե­տից
սկսած վե­րա­դ արձն այլևս անհ­նար է» 427։
«Կա­րե­լ ի է են­թ ադ­րել, որ Ա­լեք­սանդր Մե­ծ ը, չնա­յած ե­րի­տա­
սարդ տա­րի­նե­րի ռազ­մա­կան հաղ­թ ա­նակ­նե­րին, չնա­յած գե­րա­
զանց զոր­քե­րին, որ ստեղ­ծ եց, չնա­յած աշ­խար­հը փո­խել ձգտող
ուժին, որ զգում էր իր մեջ, կա­րող էր կանգ­նել Հել­լես­պոն­տո­սի մոտ
422
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 218:
423
Նույն տեղում, 345:
424
Նույն տեղում, 345:
425
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 163-164:
426
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 350.
427
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 7.
144
և­եր­բեք չէր անց­նի այն, ընդ ո­րում ոչ վա­խի, ոչ վճռա­կա­նու­թ յան,
ոչ թույլ կամ­քի պատ­ճա­ռ ով, այլ երկ­րա­յին ձգո­ղա­կա­նու­թ յան»428։
Այն­կողմ ­նա­յի­նը և­ այս­կողմ ­նա­յի­նը եր­բեք չեն կա­րող հան­դ ի­պել
միմ­յանց, ո­րով­հետև դրանք տար­բեր չափ­ման ի­րա­կա­նու­թ յուն­ներ
են. «Այսկողմ ­նա­յի­նին չի կա­րող հետևել այն­կողմ ­նա­յի­նը, քա­նի որ
այն­կողմ ­նա­յի­նը հա­վեր­ժ ա­կան է, ուս­տի չի կա­րող այս­կողմ ­նա­յի­նի
հետ ժա­մա­նա­կի մեջ լի­նել»429։ Հա­վեր­ժ ա­կա­նու­թ յունն, այս­պի­սով,
այն­կողմ ­նա­յին երևույթ է, այս­տեղ, այս աշ­խար­հում այն անհ­նար
է. քան­զ ի «ինք­նաքն­նու­թ յու­նը այն կդարձ­ներ անհ­նա­րին»430, քա­նի
որ կմնար ան­խու­սա­փե­լ ի հար­ցադ­րում. «…ե­թ ե ես լի­նեմ հա­վեր­ժ ա­
կան, ա­պա ինչ­պի­սին կլի­նեմ հա­ջորդ օ­րը»431։
Տա­ռ ա­պան­քը, ըստ Կաֆ­կա­յի, միակ կապն է այս աշ­խար­հի և
դրա­կան գի­տակ­ցու­թ յան միջև։ Սա­կայն նրա հաշ­տու­թ յու­նը կեղծ է,
քա­նի որ ծնվում է ան­զո­րու­թ յու­նից և­ ոչ թե գի­տակ­ցա­բար։ «Ճշ­մար­
տու­թ յու­նը այս է. – գ­րում է Շո­պեն­հաուե­րը,– մենք պետք է լի­նենք
դժբախտ և դժ­բախտ ենք»432։ Կաֆ­կան նույն­պես ի­րա­կա­նու­թ յան
սահ­ման­նե­րից և գո­յու­թ յան ծան­րու­թ յու­նից ա­նե­լա­նե­լ իու­թ յան գի­
տակ­ցու­թ յու­նը հա­մա­րում է բնու­թ յամբ տրված, ո­րի շնոր­հիվ մենք
կա­րո­ղա­նում ենք շրջան­ցել այն հար­ցե­րը, ո­րոնց պա­տաս­խա­նը
անհ­նար է ստա­նալ. «Նախ­կի­նում ես չէի հաս­կա­նում, թե ին­չու չեմ
ստա­նում իմ հար­ցի պա­տաս­խա­նը, այ­սօր չեմ հաս­կա­նում, թե ինչ­
պես կա­րող էի հարց տալ»433։
Մ­տա­ծ ող Կաֆ­կան, կա­տա­րե­լա­պես ապ­րե­լով փա­խուս­տը իբրև
ելք (Թ. Ադոռնոն գրում է. «Փա­խուս­տը մարդ­կանց մի­ջով դե­պի ոչ
մարդ­կա­յի­նը Կաֆ­կա­յի է­պի­կա­կան ճա­նա­պարհն է») 434 , միա­ժ ա­մա­
նակ խոս­տո­վա­նում է. «Փրկ­վել փախ­չե­լով նվաճ­ված եր­կիր և քիչ
անց այն հա­մա­րել ան­տա­նե­լ ի, քան­զ ի փախ­չե­լով չես փրկվի»435։

428
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 10-11.
429
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 186.
430
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 361.
431
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 193.
432
Шопенгауер, А., Избранные произведения, Ростов на Дону, 1997, 77.
433
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 10.
434
Adorno, Th., Prismen, Frankfurt/M, 1995, 312-313.
435
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 360.
145
 Ան­հա­տի և­ ի­րա­կա­նու­թ յան երկ­միաս­նա­կան ան­խու­սա­փե­լ իու­
թյու­նը հաշ­տու­թ յան հետ մեկ­տեղ բե­րում է նաև բա­ցա­սա­կան հո­գ ե­
բա­նու­թ յան ա­ռ ար­կա­յա­ցում, այն է՝ օ­տա­րա­ցում, հու­սա­հա­տու­թ յուն,
երկ­վու­թ յուն, մե­նա­կու­թ յուն և վա­խի հա­մընդ­հան­րա­ցում. «Կաֆ­կա­
յի գոր­ծ ե­րում,– ն­շում է Թ. Ադոռնոն,–­ոչ մի տեղ չի վեր­ջա­նում ան­
վախ­ճան գա­ղա­փա­րի աու­րան, ոչ մի տեղ չի բաց­վում հո­րի­զո­նը»436։
Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յու­նը և փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յու­նը հատ­կա­պես
առնչ­վում են օ­տա­րա­ցում հաս­կա­ցու­թ յան հետ։ Ժամանակակից
զա­նա­զան հան­րա­գ ի­տա­րան­նե­րում նրա ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը
հի­շա­տակ­վում կամ քննվում է ա­մե­նից հա­ճախ օ­տա­րա­ցում հաս­
կա­ցու­թ յան շրջա­նակ­նե­րում։ Օ­տա­րա­ցու­մը, ո­րի մա­սին խո­սում
էին լու­սա­վո­րիչ­նե­րը, Գ­յո­թ են, Շիլ­լե­րը, Ֆիխ­տեն, Հե­գ ե­լ ը, Մարք­սը,
20-րդ դա­րասկզ ­բին դար­ձավ ան­հա­տի և հա­սա­րա­կու­թ յան դեմ­
քը ո­րո­շող գրե­թ ե հիմ­նա­կան չա­փա­նի­շը։ Այդ երևույ­թ ի ա­ռ ա­վել
ամ­բող ­ջա­կան ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յունն է։
Օ­տա­րա­ցու­մը ըն­կած է մարդ­կա­յին գոր­ծ ու­նեու­թ յան հիմ­քում՝ ա­ռ օ­
րեա­կան կեն­ցա­ղ ից մինչև ար­վեստ։ «Նա գի­տեր,– գ­րում է Մ. Բ­լան­
շոն,–­ որ գրա­կա­նու­թ յու­նը ան­ցում է Ես-ից դե­պի Նա» 437։ Այն իբրև
գի­տակ­ցու­թ յան ձև, առնչ­վում է ան­հա­տի և հա­նրու­թ յան, մաս­նա­վո­
րի և­ ընդ­հա­նու­րի խնդիր­նե­րին։ «Օ­րագ­րե­րում» և «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րում»
Կաֆ­կան խո­սում է հանրու­թ յու­նը ա­ռ ան­ձին ան­հատ­նե­րի մի­ջո­ցով
ճա­նա­չե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յան մա­սին, ո­րը մարդ­կու­թ յան միաս­նա­
կա­նու­թ յան ապա­ցույց է, սա­կայն այդ հնա­րա­վո­րու­թ յու­նը Կաֆ­կա­
յի գի­տակ­ցու­թ յան առջև դնում է ան­լու­ծ ե­լի խնդիր. «Ի­րեն նա ճա­
նա­չում է, ու­րիշ­նե­րին հա­վա­տում, այդ հա­կա­սու­թ յու­նը նրա հա­մար
սղո­ցում է ա­մեն ինչ» 438։
Օ­տա­րաց­ման դեմ դի­մադ­րու­թ յան միակ մի­ջո­ցը տա­ռ ա­պանքն է,
տա­ռ ա­պա­կից լի­նե­լ ը։ Այս երևույ­թ ը, որ նույն­պես Կաֆ­կա­յի գրա­կա­
նու­թ յան կարևոր ար­տա­հայ­տու­թ յուն­նե­րից է, երևան է բե­րում նրա
մտա­ծ ո­ղու­թ յան նոր դրսևո­րում՝ փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան ո­լոր­տից ան­ցու­
մը դե­պի կրոն։

436
Adorno, Th., Prismen, Frankfurt/M, 1995, 303.
437
Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 73.
438
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 26.
146
 Կաֆ­կան «Օ­րագ­րե­րում» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­
թե­րում խո­սում է նաև ճշմար­տու­թյան, ա­զա­տու­թյան, մարդ­կա­յին
կյան­քի նպա­տա­կի և ճա­նա­պար­հի, եր­ջան­կու­թյան և գո­յա­փի­լ ի­սո­
փա­յու­թյան այլ կարևոր հաս­կա­ցու­թյու­ննե­րի մա­սին։ Այս­պես, Գ. Յա­
նոու­խի այն հար­ցին, թե ինչ է ճշմար­տու­թյու­նը, պա­տաս­խա­նում է.
«Ճշմար­տու­թյու­նը այն է, ինչ անհ­րա­ժեշտ է յու­րա­քանչ ­յուր մար­դու
կյան­քի հա­մար և­ ին­չը, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, նա չի կա­րող ստա­նալ կամ
ձեռք բե­րել ոչ մե­կից։ Յու­րա­քանչ­յուր մարդ այն պետք է ծնի ի­րե­նից,
այ­լա­պես կմեռ­նի։ Գու­ցե ճշմար­տու­թյու­նը հենց ին­քը կյանքն է» 438։
Ճշմար­տու­թյան նման բնո­րոշ­ման (իբրև բա­ցար­ձակ ար­ժե­քի) հան­
դի­պում ենք նաև «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում». «ճշմար­տու­թյու­նը ան­բա­ժա­նե­լ ի
է, նշա­նա­կում է՝ նա ին­քը ի­րեն չի կա­րող ճա­նա­չել, ով ու­զում է ճա­նա­
չել այն, պետք է սուտ լի­նի»439։ Այ­սինքն, ճշմար­տու­թյու­նը, ան­ճա­նա­
չե­լ ի լի­նե­լով, ի­րե­նով պայ­ման­ավո­րում է մեկ այլ բա­ցար­ձակ ար­ժեք՝
սու­տը, խա­բեու­թյու­նը։ Ե­թե ճշմար­տու­թյու­նը հա­մար­ժեք է կյան­քին,
ա­պա նույնն է նաև սու­տը. «Կա­րո՞ղ ես դու ի­մա­նալ որևէ այլ բան,
բա­ցի խա­բեու­թյու­նից։ Չէ որ բա­վա­կան է ոչն­չաց­նել խա­բեու­թյու­նը,
և դու այլևս չես կա­րող նա­յել ոչն­չի, այլ կվե­րած­վես ա­ղե ար­ձա­նի» 440։
Ժխտելով մար­դ ու հա­մար եր­ջան­կու­թ յան և ն­րան հաս­նե­լու գա­
ղա­փա­րը, այ­դ ու­հան­դ երձ պա­րա­դ ոք­սա­յին մտա­հանգ­ման մի­ջո­
ցով Կաֆ­կան կա­րո­ղա­նում է ստեղ­ծ ել եր­ջան­կու­թ յան ճա­նա­պար­հի
պատ­րանք. «Տե­սա­կա­նո­րեն գո­յու­թ յուն ու­նի եր­ջան­կու­թ յան միայն
մեկ կա­տար­յալ հնա­րա­վո­րու­թ յուն, հա­վա­տալ քո մեջ ինչ որ Ան­
խախ­տե­լ իի և չձգ­տել դե­պի այն» 441։
Դա նշա­նա­կում է՝ ու­նե­նալ Բա­բե­լո­նի աշ­տա­րա­կը կա­ռ ու­ցե­լու
հնա­րավորու­թ յուն, սա­կայն մի պայ­մա­նով, ե­թ ե «աշ­տա­րա­կի վրա
ոչ ոք չբարձ­րա­նա» 442։
Ա­զա­տու­թ յու­նը, որ էք­զ իս­տեն­ցիալ փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան հիմ ­նա­
կան հաս­կա­ցու­թ յու­ննե­րից է, նույնպես ար­ծ արծ­վում է Կաֆ­կա­յի

438
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 557.
439
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 241.
440
Նույն տեղում, 248:
441
Նույն տեղում, 239.
442
Նույն տեղում, 231:
147
կող­մից, դի­տարկ­վում զա­նա­զան տե­սանկ ­յուն­նե­րով՝ կեն­ցա­ղա­յին
մա­կար­դ ա­կից մինչև բա­ցար­ձակ ար­ժ ե­քի գի­տակ­ցու­թ յուն։ Ա­հա,
օ­րի­նակ, ինչ­պես է ա­զա­տու­թ յան մա­սին դա­տում «Հաշվետվություն
ակադեմիային» պատմ­վածք­ի հե­րո­սը` կա­պիկ Ռոտ­պե­տե­րը.
«Վա­ խե­նամ, որ ճիշտ չհաս­ կա­ցաք, թե ինչ եմ հաս­ կա­նում ելք
ասե­լով։ Ես այդ բա­ռը օգ­տա­գոր­ծում եմ իր ա­մե­նա­սո­վո­րա­կան և­
ամ­բող ­ջա­կան ի­մաս­տով։ Ես դի­տա­վոր­յալ չեմ ա­սում ա­զա­տու­թյուն…
Իմի­ջիայ­լոց, մար­դիկ հա­ճախ են ի­րար խա­բում այդ բա­ռով…» 444:
Կ­յան­քի ձևե­րի վրա իշ­խող Ա­ռ եղծ­վա­ծ ը («Դու ա­ռ ա­ջադ­րանք
ես…») 445, ճա­կա­տագ­րա­կա­նու­թ յու­նը («Որս­կան շնե­րը դեռ խա­ղում
են բա­կում, բայց որ­սը նրան­ցից չի փախ­չի, որ­քան էլ որ այժմ­վա­նից
այս ու այն կողմ նետ­վ ի ան­տա­ռ ում» 446, ինչ­պես նաև նա­խա­սահ­
ման­ված Անե­լա­նե­լ իու­թ յու­նը («Թաքս­տոց­նե­րին թիվ չկա, ան­թ իվ
են, փրկու­թ յու­նը միայն մե­կի մեջ է, սա­կայն փրկու­թ յան հնա­րա­
վո­րու­թ յուն­նե­րը նույնպես այն­քան են, որ­քան թաքստոց­նե­րի­նը» 447
ա­ղա­վա­ղում են ա­զա­տու­թ յան պատ­կե­րա­ցու­մը և­ այն վե­րա­ծ ում
տար­տամ նպա­տա­կի.
«Նա այս երկ­րի վրա ի­րեն զգում է բան­տարկ­յալ, նա նեղ­վում, է,
տխրու­թ յուն է ապ­րում, թու­լու­թ յուն, հի­վան­դ ու­թ յուն­ներ, բան­տարկ­
յա­լ ի զա­ռ ան­ցան­քին մտքեր, ոչ մի սփո­փանք չի կա­րող օգ­նել նրան,
քա­նի որ դա միայն սփո­փանք է … Բայց ե­թ ե հարց­նես, թե ըստ
էու­թ յան, ինչ է ուզում, նա չի կա­րող պա­տաս­խա­նել, քա­նի որ, և դա
նրա ա­մե­նաու­ժ եղ ա­պա­ցույց­նե­րից է, պատ­կե­րա­ցում չու­նի ա­զա­
տու­թ յան մա­սին» 448։
Անհ­րա­ժ եշտ է նշել, որ եր­ջան­կու­թ յան, ա­զա­տու­թ յան, նպա­
տա­կի, ճա­նա­պար­հի ինչ­պես նաև տա­ռ ա­պա­կից լի­նե­լու հաս­կա­
ցու­թ յուն­նե­րը շատ ա­վե­լ ի ամ­բող­ջա­կան մեկ­նու­թ յուն են ստա­նում
Կաֆ­կա­յի կրո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան հա­մա­կար­գ ում, ո­րով­հետև
ուղ­ղա­կիո­րեն առնչ­վում են Աստ­ծ ո գա­ղա­փա­րի հետ։

444
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 75:
445
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 231.
446
Նույն տեղում, 235:
447
Նույն տեղում, 232:
448
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 20.
148
 Հե­տ աքր­ք իր դրսևո­ր ում ­ներ ու­նի Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յու­ն ը։
«Օ­ր ագ ­րե ­ր ում» և նա­մ ակ­նե­ր ում նա հա ­ճախ է բո­ղո­ք ում մտա­ծ ե­լու
իր ըն­դ ու­նա­կու­թ յուն­նե­րից, սա­կայն դա նրան բնո­ր ոշ թե­ր ա­ր ժե­
քու ­թ յան դրսևո­ր ում ­նե­րից է։ Ի­ր ա­կա­ն ում այդ մտա­ծ ե­լա­կեր­պ ը նրա
լեզ­վ ի և գե­ղա ­գ ի­տ ու ­թ յան հետ կազ­մ ում է ան­բ ա ­ժ ա­նե­լ ի ամ­բ ող ­ջ ու­
թյուն։ «Ն­ր ա մտա­ծ ո­ղու ­թ յու­ն ը,– գ ­ր ում է Բ.­ Նա ­գ ե­լ ը,– շատ ո­ր ո­շ ա­
կի էր, ոչ վե­ր ա ­ց ա­կան և համա­կարգ ­ված, այլ սեր­տ ո­րեն կապ­ված
ի­ր ե­րի աշ­խ ար­հի հետ…» 449։ Կաֆ­կա­յի (ինչ­պ ես և Շո­պ են­հ աուե­րի)
մտա­ծ ո­ղու ­թ յան հիմ ­նա­կան տար­րը նե­րըմբռ ­ն ո­ղու ­թ յունն է, նա ել­
նում է զգա­յա­կան ման­ր ա­մ աս­նե­րից, ո­ր ոնք կապ­ված են միմ­յանց
զու ­գ որ­դ ու ­թ յամբ և հան­գ ում մտքի արդ ­յուն­ք ին թռիչ ­ք աձև. «Մ­տ ա­
ծե­լու ա­ռ անձ­նա­հ ա­տ ուկ եղա­նակ։ Ներ­թ ա­փ անց­ված` զգաց­մ ունք­
նե­ր ով։ Ա­մ են ինչ, ան­գ ամ անո­ր ո­շ ը, իբրև միտք զգա­լը …» 450։
«Ա­մեն ինչ,– կար­դում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,–­ ա­ռիթ է ինձ մտա­ծե­լու
հա­մար։ Յու­րա­քանչ­յուր կա­տա­կը եր­գի­ծա­կան թեր­թում, հի­շո­ղու­թյու­
նը Ֆ­լո­բե­րի կամ Գ­րիլ­պար­ցե­րի մա­սին, իմ ծնող­նե­րի՝ գի­շեր­վա հա­մար
բաց­ված ան­կո­ղին­նե­րի վրա­յի գի­շե­րա­շա­պիկ­նե­րի տես­քը…»451։ Ա­մեն
ինչ մտքի վե­րա­ծե­լու այդ ա­նըն­դ­հատ և հոգ­նե­ցու­ցիչ ըն­թաց­քը նա հա­
մե­մա­տում է աշ­նա­նա­յին ճա­նա­պար­հի հետ. «Կար­ծես աշ­նա­նա­յին ճա­
նա­պարհ. դեռ հա­զիվ մաք­րած՝ նո­րից ծածկ­վում է չոր տերև­նե­րով»452։
Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան հա­մար հատ­կան­շա­կան ենք գտնում
կարևոր չորս սկզբունք։

1. Պա­րա­դոք­սայ­նու­թյուն։

«Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­ննե­րին ա­մե­նաբ­նո­րոշ ո­ճա­կան

(իմա մտա­ծ ո­ղու­թ յան՝ Ա. Ա.) չա­փա­նի­շը պա­րա­դ ոքսն է,– գ­րում է
Հ. Պո­լ ի­տցե­րը» 453։ Ճշ­մար­տու­թ յան (կաֆ­կա­յա­կան ճշմար­տու­թ յան)

449
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 86.
450
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 195.
451
Նույն տեղում, 195:
452
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995, 8.
453
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 214.
149
հաս­նե­լու Կաֆ­կա­յի գոր­ծ ադ­րած բո­լոր ե­ղա­նակ­նե­րը պա­րու­նա­կում
են պա­րա­դ ո­քսի տարր։ Ին­քը՝ ի­րա­կա­նու­թ յու­նը նույն­պես Կաֆ­կա­
յի գիտակ­ցու­թ յան հա­մա­կար­գ ում, ի վեր­ջո, վե­րած­վում է մի մեծ և­
անքննե­լ ի պա­րա­դ ո­քսի։ Հենց միայն այն հան­գ ա­ման­քը, որ Կաֆ­
կան վերջ­նա­կա­նա­պես ո­չինչ չի հաս­տա­տում և չի ժխտում ո­չինչ­`
փաս­տա­տե­լով և ժխ­տե­լով ա­մեն ինչ), նրա գո­յա­փի­լ ի­սո­փա­յու­թ յան
ա­մե­նաբ­նո­րոշ պա­րա­դ ոքս­նե­րից է։

2. Բա­ցար­ձակ հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րի և­ ար­ժեք­նե­րի առ­կա­յու­թյուն։

Այս հան­գ ա­ման­քը նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը հա­ղոր­դ ում է կրոնա­կա­
նու­թ յուն։ Այն մշտա­պես հակ­ված է լի­նել ոչ միայն ճշմար­տու­թ յան,
ազա­տու­թ յան, ար­դ ա­րու­թ յան, այլև մեղ ­քի, դա­տաս­տա­նի, օրեն­քի
ծի­րում, այն ան­դ ա­դ ար պտտվում է դրանց շուր­ջը` ցան­կա­նա­լով վե­
ջին­նե­րին մերձ լի­նել ա­ռ ա­վե­լա­գ ույնս։ «Ի­մա­ցու­թ յու­նը,– Կաֆ­կա­յի
կա­պակ­ցու­թ յամբ գրում է Յու. Հո­նեգ­գ ե­րը,– ն­շա­նա­կում է ան­ցում
այս­կողմ ­նա­յի­նից դե­պի այն­կողմ ­նա­յի­նը, ան­ցում վեր­ջա­վոր կյան­քի
ճշմար­տու­թ յու­նից դե­պի միաս­նու­թ յու­նը բա­ցար­ձա­կի հետ ճշմար­
տու­թ յան ո­լոր­տում» 454։ Այս ա­ռ ու­մով Կաֆ­կան ինչ­պես և­իր հե­րոս­
նե­րը, է­պո­սի հե­րոս­նե­րի նման դա­տա­պարտ­ված են հա­վեր­ժ ա­
կան կեն­դ ա­նի ան­շար­ժ ու­թ յան։ Բա­ցար­ձա­կի նկատ­մամբ հա­կու­մը
երևում է նաև «Օ­րագ­րե­րում», որ­տեղ երկ­րա­յին ա­մեն ին­չի հան­դ եպ
(գրա­կա­նու­թ յուն, ա­մուս­նու­թ յուն, կին, աշ­խա­տանք, հա­սա­րա­կու­
թյուն), այդ թվում և­իր իսկ ան­ձի նկատ­մամբ, Կաֆ­կան դրսևո­րում
է բա­ցար­ձակ չա­փա­նիշ­ներ։

3. Նա­խա­սի­րու­թյուն հա­կադ­րույթ­նե­րի նկատ­մամբ։

Ե­թ ե երկ­վու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի մարդ­կա­յին, ա­պա հա­կադ­րույթ­նե­

րով մտա­ծ ե­լ ը՝ փի­լ ի­սո­փա­յա­կան բնա­վո­րու­թ յան կող­մե­րից է։ Դի­մե­
լով հա­կադ­րույթ­նե­րի` Կաֆ­կան եր­բեմն հաս­նում է ճշմար­տու­թ յան,
Honegger J., Das Phanömen der Angst bei Franz Kafka, Berlin, 1985, 91.
454

150
եր­բեմն՝ պա­րա­դ ո­քի, ո­րը Կաֆ­կա­յի փի­լ ի­սո­փա­յա­կան հա­մա­կար­
գում, ինչպես արդեն ասվեց, ճշմար­տու­թ յան դրսևոր­ման ձևե­րից
մեկն է։ «Նույն երևույ­թ ի ճիշտ և ս­խալ պատ­կե­րա­ցում­նե­րը այն­քան
էլ չեն հա­կա­սում ի­րար»,–­«Դատավարություն» վեպում ա­սում է հե­
րոս­նե­րից մե­կը։ «Կաֆ­կա­յի գոր­ծ ե­րից և­ ոչ մե­կում,– գ­րում է Գ.­ Գուն­
տե­ր­մա­նը,–­ ա­վե­լ ի հստա­կո­րեն, քան՝ «Օ­րագ­րե­րում», չի երևում հա­
կա­սու­թ յուն­նե­րից հա­լած­ված հե­ղ ի­նա­կի՝ կյան­քում այս ու այն կողմ
բեկ­վե­լ ը» 455։
«Թույլ եմ, ինչ­պես ե­րեկ և միշտ։ Այն­պես զգա­ցում ու­նեմ, կար­ծ ես
շղթայ­ա­կապ լի­նեմ, բայց և զ­գ ում եմ, որ ա­վե­լ ի վատ կլի­ներ ինձ հա­
մար, ե­թ ե ար­ձա­կեին» 456։
Ն­ման բազ­մա­թ իվ գրա­ռ ում­նե­րը, որ հան­դ ի­պում են «Օ­րագ­րե­
րում» և հի­շեց­նում Զե­նո­նի ա­պո­րիա­նե­րը, ա­ռ ա­վել ամ­բող­ջա­կան
չա­փով են ար­տա­հայ­տում Կաֆ­կա­յի դրու­թ յան ա­նե­լա­նե­լ իու­թ յու­
նը՝ («Սո­ ֆիս­ տա­
կան մի հոդ­ ված գրե­ ցի “Tetschen – Bodenbacher
Zeitung”­-ի հա­մար հա­նուն և­ ընդ­դ եմ հո­գ ե­բու­ժ ա­րան­նե­րի» 457։ Զու­
գա­միաս­նու­թ յուն­նե­րի, ինչ­պի­սիք են կյան­քը և մա­հը, շարժումը և­
ան­շար­ժ ու­թ յու­նը, ա­զա­տու­թ յու­նը և կա­պան­քը ծայ­րա­կե­տե­րում
մշտա­պես լի­նե­լու դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յու­նը նրա մտա­ծ ո­ղու­թ յա­
նը հա­ղոր­դ ում է դրա­մա­տիզմ, որ նաև այդ երկ­վատ­վա­ծ ու­թ յու­նից
ա­զատ­վե­լու փոր­ձի արդ­յունք է.
«Ան­կաս­կած է իմ հա­կակ­րան­քը հա­կադ­րույթ­նե­րի հան­դ եպ։
Նրանք թեև ծնվում են անս­պա­սե­լի, սա­կայն չեն զար­մաց­նում, քա­
նի որ մշտա­պես ե­ղել են աչ­քիդ ա­ռ աջ։ Չ­նա­յած նրանք ստեղ­ծ ում են
հիմ ­նա­վոր­վա­ծ ու­թ յան, ամ­բող ­ջա­կա­նու­թ յան, ան­հա­տա­կա­նու­թ յան
տպա­վո­րու­թ յուն, սա­կայն պտտվող ա­նի­վ ի վրա­յի ա­ռ ար­կա­յի նման.
մենք լոկ մեր չնչին միտքն ենք վա­զեց­նում շրջագ­ծ ով…» 458։
Շատ մոտ լի­ն ե­լ ով երկ­վ ու ­թ յա­ն ը, հա­կ ադ ­ր ույ­թ ի հիմ­ք ում սո­
վո­ր ա­բ ար ըն­կ ած է լի­ն ում կաս­կ ա­ծ ը։ Դա նույն­պ ես բնո­ր ոշ է

455
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 237.
456
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 23.
457
Նույն տեղում, 60:
458
Նույն տեղում, 106:
151
Կաֆ­կ ա­յ ին։ Այդ ե­ր ևույ­թ ը նրա մտա­ծ ո­ղ ու ­թ յան մեջ պայ­մ ա­ն ա­
վոր­վ ում է մշտա­կ ան պայ ­ք ա­ր ի առ ­կ ա­յ ու ­թ յու­ն ը և բա ­ց ա­ռ ում
հանգս­տ ի վի­ճ ա­կ ը` նման գլա­դ իա­տ ո­ր ի հո­գ ե­բ ա­ն ու­թ յան. («…
կար­ ծ ես ինքս եմ իմ ներ­ ս ից դուրս բե­ ր ել իմ էու­ թ յան վրի­ ժ ա­
ռուին…» 459)։ Ն­ր ա հա­մ ար ա­ս ես կեն­ս ա­կ ան անհ­ր ա­ժ եշ­տ ու­թ յուն
է հա­կ ա­ռ ա­կ որդ ու ­ն ե­ն ա­լ ը, ո­ր ով­հ ետև այդ դեպ ­ք ում նրա մեջ
«ծնվում է ան­ս ահ­մ ան հա­մ ար­ձ ա­կ ու­թ յուն» 460 ։ «Կաֆ­կ ա­յ ի հա­
մար,– գրում է Յու. ­Հ ո­ն եգ ­գ ե­ր ը,–­ եր­կ ա­կ ի պահ­վ ած ­ք ը ըն­դ դեմ
բո­լ որ մե­ծ ու­թ յուն­ն ե­ր ի և հ­զ որ­ն ե­ր ի, հաշ­վ եկ­շ ի­ռ ը խու­ս ա­փ ու­մ ի և
պաշ­պ ա­ն ու­թ յան միջև, որ ու­ժ եղ լի­ն ե­լու հա­մ ար նրան մեկ թե­
քում է այս, մեկ այն կող­մ ի վրա … նրա կյան­ք ի ա­մ ե­ն ա­կ արևոր
և հիմ­ն ա­կ ան գիծն է» 461։

4. Պատ­կե­րա­վոր լե­զու

Փի­լ ի­սո­փա­յա­կան խորհր­դ ա­ծ ու­թ յուն­նե­րում պահ­պա­նել լեզ­վ ի

պա­տկե­րա­վո­րու­թ յու­նը՝ տրված չէ բո­լոր մտա­ծ ող­նե­րին։ Քա­նի որ
խոս­քը վե­րա­բե­րում փի­լ ի­սո­փա­յա­կան գրա­ռ ում ­նե­րի պատ­կե­րա­վո­
րու­թ յա­նը, ուս­տի դա նկա­տե­լ ի է հատ­կա­պես «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րում»։
Ա­հա նմուշ­ներ այդ գրա­ռ ում ­նե­րից.
«Ըն­ձառ­յուծ­նե­րը ներ­խու­ժ ում են տա­ճար և մինչև հա­տա­կը
դատար­կում զո­հա­բե­րու­թ յան ա­նոթ­նե­րի պա­րու­նա­կու­թ յու­նը: Դա
կրկնվում է նո­րից ու նո­րից, և­ի վեր­ջո,- հնա­րա­վոր է, որ դա նա­խա­
տես­ված է,- դառ­նում է ծե­սի հատ­ված»462։
«Ագ­ռ ավ­նե­րը հաս­տա­տում են, որ սոսկ մի ագ­ռ ա­վ ը կա­րող է ոչն­
չաց­նել եր­կին­քը։ Դա կաս­կա­ծ ի են­թ ա­կա չէ, բայց չի կա­րող փաս­
տարկ ծա­ռ ա­յել երկն­քի դեմ, քա­նի որ եր­կին­քը հենց նշա­նա­կում է
ագ­ռ ավ­նե­րի անհ­նա­րի­նու­թ յու­նը»463։

459
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 358.
460
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 231.
461
Նույն տեղում։
462
Hongger, Ju. Das Phanömen der Angst bei Franz Kafka, Berlin, 1985, 93-94.
463
Նույն տեղում, 233:
152
 «Ն­րանց ընտ­րու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յուն էր ըն­ձեռ­ված` լի­նել թա­
գա­վոր կամ սուր­հան­դ ակ։ Ե­րե­խա­յա­բար նրանք բո­լո­րով ցան­կա­
ցան դառ­նալ սուր­հան­դ ակ։ Այդ պատ­ճա­ռ ով գո­յու­թ յուն ու­նեն միայն
սուր­հան­դ ակ­ներ, նրանք թա­փա­ռ ում են աշ­խար­հով մեկ և քա­նի որ
թա­գ ա­վոր­ներ չկան, միմ­յանց են հա­ղոր­դ ում լու­րե­րը, որ դար­ձել են
անի­մաստ։ Ն­րանք ու­րախ կլի­նեին վերջ տալ ի­րենց դժբախտ կյան­
քին, սա­կայն ուժ չեն գտնում երդ­ման պատ­ճա­ռ ով»464։
Որ­քան փի­լ ի­սո­փա­յա­կան, նույն­քան էլ գե­ղար­վես­տա­կան տեքս­
տե­րի տպա­վո­րու­թ յուն թող­նող այս գրա­ռ ում ­նե­րը, որ ուղ­ղա­կի հի­
շեց­նում են Կաֆ­կա­յի ա­ռ ակ­նե­րը, նրա լե­զամ­տա­ծ ո­ղու­թ յան ան­թ ե­րի
դրսևո­րում են։ Նկատենք նաև, որ դրանցով Կաֆկան շարունակում
է Պասկալի, Գյոթեի, Շոպենհաուերի, Նիցշեի կողմից բարձր
զարգացման հասած աֆորիզմի ժանրը:

2.3. «Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ Կ­ՐՈ­ՆԸ

Կ­րո­նի և բա­րո­յա­կան օ­րեն­քի գի­տակ­ցու­թ յամբ ամ­բող ­ջա­նում է

Կաֆ­կա-մտա­ծ ո­ղ ի նկա­րա­գ ի­րը։ Ա­վե­լ ին, հենց կրո­նա­կան գի­տակ­
ցու­թ յան մեջ է թաքն­ված Կաֆ­կա­յի ժա­ռ ան­գ ու­թ յան կարևո­րա­գ ույն
ար­ժ ե­քը մար­դ ա­սի­րու­թ յու­նը, որ հա­ճախ մնում է անն­կատ։
Առ­հա­սա­րակ, Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան կրո­նա­կան բո­
վան­դ ա­կու­թ յու­նը ակն­հայտ ի­րո­ղու­թ յուն է, ո­րի մա­սին գրում են
շատ ու­սում ­նա­սի­րող­ներ, հատ­կա­պես Մ. Բ­րո­դ ը, Ֆ.­ Վել­չը, Հ. Պո­
լիտ­ցե­րը, Կ. ­Վ ա­գ են­բա­խը, Վ.­ Ռի­սը։ Մ. Բ­րո­դ ը Կաֆ­կա­յի կեր­պա­րի
և ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մեջ նույ­նիսկ սրբի և մար­գ ա­րեի գծեր է տես­
նում» 465: Ն­րա (­Կաֆ­կա­յի՝ Ա. Ա.) պատմ­վածք­նե­րի և վե­պե­րի հե­րոս­
նե­րի ձգտման մեջ դե­պի օ­րեն­քը,– գ­րում է Գ. Գուն­տեր­մա­նը,–­ ար­
տա­հայտ­ված է հե­ղ ի­նա­կի ո­րո­նու­մ ն ար­դ ա­րա­ցի, աստ­վա­ծ ա­հա­ճո
կյան­քի… ո­րը նա չի կա­րո­ղա­նում գտնել ոչ մի տեղ, ոչ իր ներ­սում

Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 235.

464

Blanschot, M., Von Kafka zu Kafka, Frankfurt/M, 1993, 65.

465

153
և­ոչ էլ դրսում» 466։ Կաֆ­կա­յի աստ­վա­ծ ո­րո­նու­թ յան ար­տա­հայ­տու­
թյուն­նե­րից մե­կը, Գ. ­Գ ուն­տեր­մա­նի կար­ծ ի­քով, գրո­ղ ի օ­րագ­րերն
են467։
Կաֆ­կան ին­քը նույն­պես խո­սում է իր գոր­ծ ե­րի կրո­նա­կան մի­
տում ­նե­րի մա­սին։ Ա­հա նման գրա­ռ ում ­նե­րից մե­կը.
«Այս ամ­բողջ գրա­կա­նու­թ յու­նը հար­ձա­կում է սահ­մա­նի վրա, և­
ե­թ ե նրան չխան­գ ա­րեր սիո­նիզ­մը, հեշ­տու­թ յամբ կա­րող էր վե­րած­
վել նոր, գաղտ­նի ուս­մուն­քի՝ կա­խար­դ ան­քի (Kabbala): Դ­րա հա­մար
նա­խադր­յալ­ներ կա­յին։ Ան­շուշտ, այս­տեղ պա­հանջ­վում է ան­մատ­
չե­լ ի հան­ճա­րի պես բան, որ կա­րո­ղա­նար իր ար­մատ­նե­րը նո­րից
ձգել դե­պի հին դա­րե­րի խոր­քե­րը ի­րեն չսպա­ռ ե­լով այդ ա­մե­նով,
այլ միայն հի­մա սկսե­լով սպառ­վել»468: Կ­րո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան
հան­գ ու­մը Կաֆ­կա­յի՝ գո­յու­թ յան փա­կու­ղ ի­նե­րից ել ­քի ո­րո­նում ­նե­րի
տրա­մա­բա­նա­կան արդ­յունք է։ Փաս­տե­րը ցույց են տա­լ իս, որ կրո­
նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան հետ գրո­ղ ը կա­պում է մար­դ ու գո­յու­թ յան
շրջա­նակ­նե­րի ընդ­լայն­ման հսկա­յա­կան հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ, թեև
հա­վա­տի առ­կա­յու­թ յու­նը Կաֆ­կա­յի գի­տակ­ցու­թ յան կա­ռ ուց­ված­
քում ստեղ­ծ ում է ո­րո­շա­կի հա­կա­սա­կա­նու­թ յուն` ա­ռ ա­ջին հա­յաց­քից
թվա­լով ան­հա­մա­տե­ղե­լ ի օ­տա­րաց­ման և աբսուրդի հետ։ Գ. Ռ. Հո­
կեն, օ­րի­նակ, գրում է. «Նա (­Կաֆ­կան՝ Ա. Ա.) ցան­կա­նում է մե­լա­
մաղ­ձու­թ յան, աբ­սուր­դ ի, խե­լա­գ ա­րու­թ յան, ձանձ­րույ­թ ի ճա­նա­պար­
հը անց­նել մինչև վերջ»469։ Այ­սինքն, այն ճա­նա­պար­հը, որ սկսվում է
սկեպ­տի­ցիզ­մով, Կաֆ­կա­յի գի­տակ­ցու­թ յան հա­մա­կար­գ ում անց­նե­
լով բո­լոր փու­լե­րը, հաս­նում է իր վերջ­նա­կան նպա­տա­կին՝ նի­հի­լ իզ­
մին։ Այս կար­ծ ի­քը մեզ թվում է միա­կող­մա­նի։ «Կաֆ­կա­յի ող­բեր­գ ու­
թյու­նը այն չէ,– գ­րում է Բ.­ Նա­գ ե­լը,–­որ նա նի­հի­լիստ էր, այլ այն, որ
իր կյան­քն ապ­րում էր նի­հի­լ իզ­մի և հա­վա­տի միջև»470։ Բ.­ Նա­գ ե­լ ի
կար­ծ ի­քով, Կաֆ­կա­յին նի­հի­լ իզ­մից բա­ժ ա­նում է հենց այն, որ նա
այդ ճա­նա­պար­հը մինչև վերջ չի անց­նում։ «Նա հա­վա­նա­բար
466
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 276.
467
Նույն տեղում, 276:
468
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 345.
469
Hocke, G.R., Europäische Tagebücher…, Fischer, 1991, 398.
470
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 91.
154
պե­սի­միստ  էր,– գ­րում է Բ. Նա­ գ ե­
լ ը,– բայց ոչ նի­հի­
լ իստ … Ն­րա
աստ­վա­ծ ը հե­ռ ու էր, ան­սահ­ման հե­ռ ու, բայց ոչ մե­ռ ած» : 471

Այս խնդրի վրա լույս են սփռում գրո­ղ ի օ­րագ­րա­յին և­ինք­նա­կեն­

սագ­րա­կան բազ­մա­թ իվ գրա­ռ ու­մե­րը, որ­տեղ նա խո­սում է մարդ­կա­
յին գո­յու­թ յան հիմ­քե­րը միայն բա­ցա­սա­կա­նի վրա դնե­լու անհ­նա­րի­
նու­թ յան մա­սին։ 1921  թ. փետր­վա­րին նա գրա­ռ ում է «Օ­րագ­րե­րում».
«Բա­ցա­սա­կա­նի հնա­րա­վոր սահ­մա­նը, ո­րին հաս­նում ես պայ­քա­
րով, մո­տեց­նում է խնդրի լու­ծ ու­մը, պահ­պա­նե՞լ ինքդ քեզ, թե ոչնչա­
նալ խե­լա­գ ա­րու­թ յամբ»472:
Այս կաս­կա­ծ ամ­տու­թ յու­նը այն սահ­մանն է, ո­րից այն կողմ գրո­ղ ը
չի անց­նում, այլ շտա­պում է ան­մի­ջա­պես խոս­տո­վա­նել. «Ինչ եր­
ջան­կու­թ յուն է լի­նել մարդ­կանց հետ»473: Ա­հա, մարդ­կանց հետ լի­
նե­լու ա­մե­նա­հաս­տա­տուն կա­մուր­ջը, ինչ­պես ցույց են տա­լ իս փաս­
տե­րը, Կաֆ­կա­յի հա­մար հա­վատն է, հա­վա­տի առ­կա­յու­թ յու­նը։ Այս
հան­գ ա­ման­քը նրան ո­րո­շա­կիո­րեն հե­ռ աց­նում է Նից­շեից, սա­կայն
մո­տեց­նում է Շո­պեն­հաուե­րին, ո­րը նույն­պես հակ­ված էր մար­դ ու
գո­յու­թ յան մեջ կրո­նա­կան բո­վան­դ ա­կու­թ յուն նե­րառ­նել։ «Ե­թ ե …
նա­յե­լու լի­նենք մար­դ ուն իբրև գո­յու­թ յուն,– գ­րում  է Շո­պեն­հաուե­
րը,–­ ո­րի կյան­քը ի­րե­նից ներ­կա­յաց­նում է ինչ-որ մեղք և­ ա­պաշ­խա­
րանք, ա­պա այն ա­վե­լ ի ճշմա­րիտ լույ­սով կներ­կա­յա­նա մեզ»474: Այն­
կողմ ­նա­յի­նի և­ այս­կողմ ­նա­յի­նի մեծ հա­նե­լուկ­նե­րի միջև հայտն­ված
և գո­յու­թ յան վա­խը (­Հայ­դ եգե­րը ա­սում է՝ «ի­րե­րի ծան­րու­թ յու­նը»)
այլևս տա­նել չկա­րո­ղա­ցող Կաֆ­կան, թվում է, չի ցան­կա­նում քայ­լել
ա­ռ անց Աստ­ծ ո ուղեկ­ցու­թ յան։ Դա ինք­նաքն­նու­թ յան բնա­կան ճա­
նա­պարհն է, որ Մ. Բախ­տի­նը մեկ­նա­բա­նում է մար­դ ու էու­թ յան մեջ
Աստ­ծ ո գա­ղա­փա­րի ա­նա­ռ ար­կե­լ ի առ­կա­յու­թ յամբ։ «Մա­քուր, միայ­
նակ ինք­նա­հաշ­վետ­վու­թ յուն անհ­նար է,– գ­րում է նա (ոչ Կաֆ­կա­յի
առն­չու­թ յամբ),–­ որ­քան մո­տե­նում ես այդ սահ­մա­նին, այն­քան ա­վե­
լի հստակ է դառ­նում մյուս սահ­մա­նը, մյուս սահ­մա­նի ազ­դ ե­ցու­թ յու­
նը, որ­քան խորն է մե­նա­կու­թ յու­նը ինքդ քեզ հետ, հետևա­բար նաև

471
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 75:
472
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 355.
473
Նույն տեղում, 355.
474
Шопенгауер, А., Избранные произведения, Ростов на Дону, 1997, 80.
155
զղջումն ու ինք­նա­մո­ռ ա­ցու­մը, այն­քան ա­վե­լ ի հստակ և­ էա­կան է
վե­րա­բեր­մուն­քը դե­պի Աստ­ված»475:
Կաֆ­կա­յի կրո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան ձևա­վո­րումն ըն­թ ա­ցել է
նախ քրիս­տո­նեա­կան, հրեա­կան կրոն­նե­րի, Աստ­վա­ծ աշն­չի, Թալ­
մու­դ ի, մի­ջա­վայ­րե­րում, Քա­սի­դ ա­կա­նու­թ յան, Կաբ­բա­լա­յի և կ­րո­նա­
փի­լ ի­սո­փա­յա­կան այլ ուս­մունք­նե­րի ազ­դ ե­ցու­թ յան տակ։ «Օ­րագ­րե­
րը», նա­մակ­նե­րը, ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս նյու­թ ե­րը ա­ռ ատ են
Աստվածաշնչից, Թալ­մու­դ ից մեջ­բե­րում ­նե­րով, հղում ­նե­րով, ա­ռ ակ­
նե­րով և­ այլն։ Կեն­սա­գ իր­նե­րը վկա­յում են, որ հատ­կա­պես կյան­քի
վեր­ջին տա­րի­նե­րին նա հիմ­նա­կա­նում կար­դ ում էր Աստ­վա­ծ ա­շունչ։
Աստ­վա­ծ աշնչ­յան թե­մա­նե­րով հա­րուստ են «Օ­րագ­րե­րի» 1916  թ.
գրա­ռ ում ­նե­րը, երբ գրո­ղ ը ապ­րում էր կյան­քի ա­մե­նադ­րա­մա­տիկ
շրջա­դ ար­ձե­րից մե­կը։ Այս գրա­ռ ում­նե­րում տեղ են գտել նույ­նիսկ
աղոթք­ներ, իսկ բնագ­րե­րի այս է­ջե­րի վրա հե­ղ ի­նա­կի կող­մից ար­
ված նկար­ներ կան, ո­րոնք պատ­կե­րում են Աբ­րա­հա­մի՝ Ի­սա­հա­կին
զո­հա­բե­րե­լու ա­վան­դ ու­թ յու­նը։ «Վերց­րու ինձ քո գիր­կը,– կար­դ ում
ենք աղոթք­նե­րից մե­կում,–­ան­հուն է քո գիր­կը, վերց­րու ինձ ան­հու­
նի մեջ, չես ու­զում հի­մա, թող լի­նի հե­տո»476։
Կաֆ­կան հե­տաքրքր­վել է նաև այլ կրոն­նե­րի պատ­մու­թ յամբ։
Գ.  Յա­նոու­խի «Զ­րույց­նե­րում» այս­պի­սի տո­ղեր կան.
«Հնդ­կա­կան կրո­նի փաս­տաթղ­թ ե­րը գրա­վում են ինձ, բայց միա­
ժա­մա­նակ վա­նում։ Ն­րանց մեջ, ինչ­պես թմրա­դ ե­ղում, ինչ որ ձգող
և­ երկ­յու­ղա­լ ի բան կա։ Բո­լոր այդ յո­գ ե­րը և կա­խարդ­նե­րը նվա­ճել են
բնա­կան կյան­քը ոչ թե ա­զա­տու­թ յան հան­դ եպ կրա­կոտ սի­րով, այլ
լուռ, սառն ա­տե­լու­թ յամբ դե­պի կյան­քը։ Հնդ­կա­կան կրո­նի վար­ժ ու­
թյուն­նե­րի ա­կուն­քը խո­րա­գ ույն պե­սի­միզմն է»477: Այ­նուա­մե­նայ­նիվ,
օրագ­րա­յին ա­ռ ան­ձին գրա­ռ ում­ներ («Ես այս­տեղ եմ։ Չեմ կա­ րող
հե­ռ ա­նալ , «Իմ կյան­քը հա­պա­ղում է ծննդից ա­ռ աջ» , «…Ես այս­
478 479

տեղ խա­րիսխ չեմ ձգի») 480 հիմք են տա­լ իս են­թ ադ­րե­լու, որ Կաֆ­կա­յի
475
Бахтин, М., Эстетика словесного творчества, М, 1986, 134.
476
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 315.
477
Franz Kafka: Leben und Werk, Klett, 1986, 546.
478
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 216.
479
Նույն տեղում, 350:
480
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 191.
156
մտա­ծ ո­ղու­թ յան վրա բուդ­դ ա­յա­կան վե­րա­մարմ ­նա­վո­րու­մը ո­րո­շա­
կի դրոշմ թո­ղել է։
Կ­րո­նա­կան մտա­ծ ող­նե­րից Կաֆ­կա­յի վրա ա­մե­նա­մեծ ազ­դ ե­ցու­
թյու­նը թո­ղել են Բ.­ Պաս­կա­լ ը, Ս. Կ­յեր­կե­գ ո­րը, Ֆ.­ Դոս­տոևս­կին։
Հատ­կա­պես ա­ռ ա­ջին եր­կու­սի հետ Կաֆ­կան ու­ներ ինչ­պես մտա­ծ ո­
ղու­թ յան, այն­պես էլ անձ­նա­կան կյան­քի խիստ ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ։
Նրանք ե­րեքն էլ ու­նեին բնա­վո­րու­թ յան նույն նկա­րա­գ ի­րը՝ սուր,
ներ­հա­յե­ցող միտք, փխրուն ա­ռ ող ­ջու­թ յուն և մա­հա­ցան վա­ղա­ժ ամ։
Ե­րե­քի հա­մար էլ կրո­նի խնդի­րը կա­րևո­րա­գ ույնն է։ Ն­րանց տան­ջա­
լիո­րեն հե­տաքրք­րում էր այն­կողմ­նա­յի­նը, ի՞նչ է մար­դ ը, ո՞րն է նրա
տե­ղ ը տիե­զեր­քում։ 1917-18 թթ. գրված «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րը» կրում են
ինչ­պես Պաս­կա­լ ի, այն­պես էլ Կ­յեր­կե­գ ո­րի ան­մի­ջա­կան ազ­դ ե­ցու­
թյու­նը։ Վ. Ռի­սը Կաֆ­կա­յի «Հար­ձա­կում երկ­րա­յին վեր­ջին սահ­մա­
նի վրա» ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը հա­մե­մա­տում է Պաս­կա­լ ի «Բա­ցար­
ձակ պա­րա­դ ոք­սի դեմ» հար­ձակ­ման հետ և մեջ­բե­րում վեր­ջի­նիս
փի­լ ի­սո­փա­յա­կան մի խո­հը, ո­րի հար­ցադ­րում ­նե­րը շատ հա­րա­զատ
են Կաֆ­կա­յին.
«Երբ նայում եմ կյան­ քիս կարճատևությանը, որ ընկղմված է
նախորդող և հաջորդող հա­ վեր­ ժ ու­թ յան մեջ, իմ զբաղեցրած ու
անգամ նշմարած այն չնչին տեղին, որ խորասուզված է տա­րա­ծ ու­
թյունների անվերջանալի անհունության մեջ, ո­ր անծանոթ են ինձ,
իսկ ես` նրանց, սարսափում եմ ու զարմանում` տեսնելով ինձ ավելի
շուտ այստեղ, քան մի այլ տեղ, քանզի չկա որևէ հիմ­նա­վո­րում, թե
ինչու այստեղ և ոչ այնտեղ, ինչու հիմա և ոչ այն ժամանակ: Ո՞վ է
ինձ դրել այստեղ: Ո՞ւմ հրամանով ու ցուցումով է ինձ այս տեղն ու
ժամանակը վիճակվել»481:
Հա­վա­նա­բար, հենց այս խո­հի տպա­վո­րու­թ յան տակ է Կաֆ­կան
գրա­ռ ում. «Մինչև Աստ­ծ ո երևան գա­լ ը Պաս­կա­լ ը հաս­տա­տում է մեծ
կար­գ ու­կա­նոն…»482:
Ս. Կ­յեր­կե­գ ո­րի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րին Կաֆ­կան ա­ռ ա­ջին
ան­գ ամ ծա­նո­թ ա­նում է 1913  թ. ամ­ռ ա­նը։ Օ­գ ոս­տո­սի 2-ին նա նշում  է

481
Ries, W., Transzendenz als Terror, Heidelberg, 1977, 39. Պասկալ, Բ.,
«Մտքեր», Երևան, 2003, 50:
482
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 325.
157
«Օրագ­րե­րում». «Այ­սօր ստա­ցա Կ­յեր­կե­գ ո­րի «Դա­տա­վո­րի գիր­
քը»։ Ինչ­պես և­ են­թ ադ­րում էի, չնա­յած էա­կան տար­բե­րու­թ յուն­նե­
րին, նրա ճա­կա­տա­գ ի­րը շատ նման է ի­մին, բո­լոր դեպ­քե­րում նա էլ
աշ­խար­հի այն կող­մում է գտնվում։ Իբրև բա­րե­կամ՝ նա օգ­նեց ինձ
գտնե­լու ինքս ինձ»483։
«Դա­տա­վո­րի գիր­քը», որն (ըստ էու­թ յան Կ­յեր­կե­գ ո­րի՝ գեր­մա­
նե­րեն թարգ­ման­ված օ­րագ­րերն են, Կաֆ­կա­յին ծա­նո­թ աց­նում են
դա­նիա­ցի մտա­ծ ո­ղ ի նե­րաշ­խար­հի հետ։ Կ­յեր­կե­գ ո­րի ստեղ­ծ ա­գ որ­
ծու­թ յուն­նե­րի հե­տա­գ ա ու­սում ­նա­սի­րու­թ յու­նը ա­վե­լ ի ամ­րապն­դ ում է
նրանց հոգևոր կա­պը։ 1918 թ. մար­տին Կաֆ­կան գրում է Մ. Բ­րո­դ ին.
«Նրա­նից (Կ­յեր­կե­գ ո­րից՝ Ա. Ա.) պար­զա­պես այն­քան լույս է ճա­ռ ա­
գում, որ դրա ինչ-որ մաս թա­փան­ցում է ցան­կա­ցած խո­րու­թ յուն»484:
Կ­րո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան շրջա­նակ­նե­րում Կ­յեր­կե­գ ո­րի հետ
Կաֆ­կա­յին կա­պում են մեղ­քի իբրև մարդ­կա­յին մե­ղա­վոր գո­յու­թ յան
սկզբնա­պատ­ճառ, ա­պա և դ­րա հետ շղթա­յաձև կապ­ված պատ­ժ ի,
մահ­վան, դա­տաս­տա­նի, օ­րեն­քի, պա­տաս­խա­նատ­վու­թ յան և վա­խի
հաս­կա­ցու­թ յու­ննե­րը։ Հատ­կա­պես վա­խը (գո­յա­բա­նա­կան երկ ­յու­
ղը) շատ ընդ­հան­րա­կան է եր­կու­սի հա­մար։ «Մի ան­պատ­մե­լ ի վախ
ճնշում է իմ հո­գ ին» –­ա­սում է Ս. Կ­յեր­կե­գ ո­րը։ «Վա­խը,–­ ա­սում  է
Կաֆ­կան,–­ ես բաղ­կա­ցած եմ նրա­նից»։ Ն­րանց մո­տեց­նում է նաև
ար­դ իա­կան ա­ղե­տի՝ օ­տա­րաց­ման և­ ան­տար­բե­րու­թ յան դեմ դի­մադ­
րու­թ յան ճի­գ ը՝ տա­ռ ա­պան­քը, և­ ա­պա Աստ­ծ ուն մո­տե­նա­լու ճա­նա­
պարհ­նե­րի ո­րո­նու­մը։ Թե՛ Կ­յեր­կե­գ ո­րի, թե՛ Կաֆ­կա­յի հա­մար Աստ­
ված գո­յու­թ յուն ու­նի, բայց ո՞ր­տեղ է նա։ Աստ­ծ ո սևե­ռ ուն ո­րո­նում­նե­
րը եր­կու­սին էլ հան­գ եց­նում են «աստ­վա­ծ ո­րո­նու­թ յան ա­ռ անց Աստ­
ծո»։ «Կ­յեր­կե­գ ո­րը,– գ­րում է Ե. Ան­չե­լ ը,–­ ըն­դ ու­նե­լով այս­կողմ­նա­յին
այ­լ ընտ­րանք­նե­րը ան­խախտ՝ անպ­տուղ ո­րո­նում ­նե­րից հե­տո, ըստ
էու­թ յան, հան­գ ում է ոչ թե Աստ­ծ ուն, այլ ան­ձի կրո­նա­կան վի­ճա­կի,
որում մար­դ ը, կար­ծ ես թե ինքն իր հա­մար ստեղ­ծ ում է Աստ­ծ ուն» 485:
Աստ­վա­ծ ա­բա­նու­թ յան այս բա­ցա­սա­կան տար­բե­րա­կը (Negative
Theologie) յու­րա­հա­տուկ է և Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը։ Մարդ­կա­յին

483
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 199:
484
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 122.
485
Анчел, Е. Мифы потрясенного сознания, М, 1979, 43.
158
հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րի սահ­մա­նա­փա­կու­թ յու­նը, ըստ Կաֆ­կա­յի,
հնա­րա­վո­րու­թ յուն չի տա­լ իս ամ­բող ­ջու­թ յամբ ընդգր­կել Աստ­ծ ո գա­
ղա­փա­րը և վերջ­նա­կա­նա­պես հաս­տա­տել, որ նա կա։
Աստ­վա­ծ ո­րո­նու­թ յան ձգտու­մով Կաֆ­կան կանգ­նում է նաև Դոս­
տոևս­կու կող­քին։ Մարդ­կանց ա­րարք­նե­րում և գի­տակ­ցու­թ յան մեջ
Աստ­ծ ո բա­ցա­կա­յու­թ յան գի­տակ­ցու­թ յու­նը նրանց հան­գ եց­նում է
սա­տա­նա­յի գո­յու­թ յա­նը։ Վեր­ջի­նիս կեր­պա­րը, իբրև չա­րի մարմ ­նա­
ցում, գրա­կա­նու­թ յան մեջ նո­րու­թ յուն չէ։ Լես­սին­գ ի, Գ­յո­թ եի, Բայ­րո­
նի, Լեր­մոն­տո­վ ի մշա­կում ­նե­րին նոր ժա­մա­նակ­նե­րում ա­վե­լա­ցան
Հ. Մել­վ ի­լ ի, Մ.­ Բուլ­գ ա­կո­վ ի, Թ. Մա­նի ինք­նա­տիպ կեր­պա­վո­րում­
նե­րը։ Դոս­տոևս­կու և Կաֆ­կա­յի կող­մից սա­տա­նա­յի գրա­կան ար­
ծար­ծ ում ­նե­րը աչ ­քի են ընկ­նում կրո­նա­կան ան­հան­դ ուր­ժ ո­ղա­կա­
նու­թ յամբ և կր­քով։ Մարդ­կանց գոր­ծ ե­րում միայն չար նա­խաս­կիզբ
տես­նե­լու հակ­ված Իվան Կա­րա­մա­զո­վ ը ա­սում է եղ­բո­րը՝ Ալ ­յո­շա­
յին. «Ես կար­ծ ում եմ, որ ե­թ ե սա­տա­նան գո­յու­թ յուն չու­նի և­ու­րեմն
մարդն է ստեղ­ծ ել նրան, ա­պա ստեղ­ծ ել է իր կեր­պա­րան­քով ու նմա­
նու­թ յամբ»486: «Օ­րագ­րե­րում» կար­դ ում ենք. «Սա­տա­նան հո­րին­ված
է, ե­թ ե մենք բռնված ենք սա­տա­նա­յով, ու­րեմն նա չի կա­րող մե­կը
լի­նել, այ­լա­պես մենք գո­նե երկ­րի վրա կապ­րեինք հան­գ իստ, ինչ­
պես Աստ­ծ ո հետ, հնա­զանդ, ա­ռ անց հա­կա­սու­թ յու­ննե­րի, ա­ռ անց
մտա­տան­ջու­թ յուն­նե­րի, զգա­լով նրա մշտա­կան ներ­կա­յու­թ յու­նը մեր
թի­կունք­նե­րին…»487:
Աստ­վա­ծ աշնչ­յան Հո­բի գիր­քը Դոստոևս­կու ա­մե­նա­սի­րած գոր­
ծե­րից է։ Կաֆ­կան հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թ յան մեջ Հո­բի
բար­դ ույ­թ ի ա­մե­նա­հետևո­ղա­կան ար­ծ ար­ծ ողն է։ Թե՛ Դոս­տոևս­կու
և թե՛ Կաֆ­կա­յի հա­մար Աստ­ծ ո ճա­նա­պար­հը մեր­ձա­վո­րին սի­րե­լու
մեջ է։ Սա­կայն այդ ճա­նա­պար­հը եր­կու­սի հա­մար էլ փակ է հենց
մարդ­կանց մեղ­քով ու գի­տակ­ցու­թ յամբ։ « … սի­րել մեր­ձա­վո­րին,–
գ­րում է Դոս­տոևս­կին,–­ ե­թ ե դա­տե­լու լի­նենք բա­նա­կա­նո­րեն, ա­պա
կստաց­վ ի ան­բա­նա­կան։ Բա­նա­կա­նու­թ յու­նը հա­վա­սա­րեց­ված է
հաշ­վար­կին»488: «Եր­բեք չեմ կա­րո­ղա­ցել հաս­կա­նալ, թե ինչ­պես

486
Դոստոևսկի Ֆ., «Կարամազով եղբայրներ», հ. 1, Երևան, 1984, 338:
487
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 175-176.
488
Достоевский, Ф., Письма, 4, М, 1959.
159
պետք է սիրել մեր­ձա­վո­րին»–­ ա­սում է Ի­վան Կա­րա­մա­զո­վ ը 489։ «Ով
աշ­խար­հում սի­րում է իր մեր­ձա­վո­րին,– կար­դ ում ենք «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­
րում»,– չի կա­տա­րում ավե­լի մեծ և­ա­վե­լի փոքր մեղք, քան նա, ով
աշ­խար­հում սի­րում է ինքն ի­րեն։ Միայն թե ան­պա­տաս­խան է մնում
հար­ցը, թե հնա­րա­վո՞ր է արդ­յոք ա­ռ ա­ջի­նը»490:
Կաֆ­կա­յի կրո­նա­կան գի­տակ­ցու­թ յան հիմ­քում (Թ. Ադոռնոն այն
ուղ­ղա­կի ան­վա­նում է աստ­վա­ծ ա­բա­նու­թ յուն (Thelogie) 491 ըն­կած են
հա­վա­տը, հույ­սը և սե­րը (այս հաս­կա­ցու­թ յուն­նե­րի ոչ ա­վան­դ ա­կան
ըն­կալ­մամբ)։
Հա­վատ ա­սե­լով՝ հաս­կաց­վում է մարդ­կա­յին գո­յու­թ յան սյու­նե­
րից մե­կը, որ Կաֆ­կան ան­վա­նում է Ան­խոր­տա­կե­լ ի, Ան­խախ­տե­լ ի
(Unzerstörbare): Այս հաս­կա­ցու­թ յու­նը նա բազ­միցս ար­ծ ար­ծ ում է
«Օրագ­րե­րում», նա­մակ­նե­րում, «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում»։ «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­
րում», օ­րի­նակ, կար­դ ում ենք.
«Մար­դ ը չի կա­րող ապ­րել ա­ռ անց մշտա­կան հա­վա­տի իր ներ­
սում ինչ-որ ան­խախ­տե­լ իի հան­դ եպ, ընդ ո­րում, այդ ան­խախ­տե­լ ին
և­այդ հա­վա­տը նրա հա­մար կա­րող են մնալ գաղտ­նի։ Գաղտ­նիու­
թյան ար­տա­հայ­տու­թ յուն­նե­րից մե­կը հա­վատն է անձ­նա­կան Աստ­ծ ո
նկատ­մամբ»492: Հա­վա­տի ըն­կալ­ման այս տար­բե­րա­կը, ո­րի ար­մատ­
նե­րը թաղ­ված են ռոմանտիկ­նե­րի, հատ­կա­պես Գ­յո­թ եի ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ու­թ յան մեջ, շատ կարևոր է Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յան ժա­ռ ան­
գա­կա­նու­թ յու­նը ճշգրտե­լու ա­ռ ու­մով։
Կաֆ­կան խո­սում է նաև հույ­սի մա­սին։ Հույ­սի առ­կա­յու­թ յու­
նը նրա գի­տակ­ցու­թ յան կա­ռ ուց­ված­քում, առ­հա­սա­րակ, թվում է
ար­հես­տա­կան։ Մարդ­կանց հա­մար մեծ, բա­րի և լավ գործ ա­նե­լու
Կաֆ­կա­յի բո­լոր հե­ռ ան­կար­նե­րը կապ­վում են գրա­կա­նու­թ յան հետ։
«Օ­րագրե­րում» նա խո­սում է նպա­տա­կի մե­ծ ու­թ յան, ճա­նա­պար­
հի ան­վեր­ջու­թ յան և­ իր ու­ժ ե­րի սա­կա­վու­թ յան մա­սին, սա­կայն մի
հստակ գի­տակ­ցու­թ յամբ, որ ին­քը կոչ­ված է մարդ­կանց հա­մար
բա­րիք կա­տա­րե­լու։ Դեռևս 1904 թ. նա գրում էր Օ.  Պոլ­լա­կին. «…

489
Դոստոևսկի Ֆ., «Կարամազով եղբայրներ», հ. 1, Երևան, 1984, 335:
490
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 238.
491
Adorno, Th., Prismen, Frankfurt/M, 1995, 337.
492
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 238.
160
գիր­քը պետք է կա­ցին լի­նի մեր մի­ջի սա­ռ ած ծո­վ ի դեմ»։ Հե­տա­գ ա­
յում (1911  թ.) նա խոս­տո­վա­նում է «Օ­րագ­րե­րում». «…ըն­տա­նե­կան
ապ­րում­նե­րի ներ­սում իմ աչ­քը բաց­վեց այս աշ­խար­հի սառն ի­րա­
կա­նու­թ յան վրա, ես պար­տա­վոր եմ այն ջեր­մաց­նել կրա­կով, ին­չը և
փոր­ձում եմ ա­նել»493։
Վեր­ջա­պես 1917  թ. սեպ­տեմ­բե­րի 25-ի օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ման մեջ
հույ­սը դառ­նում է ա­վե­լ ի ո­րո­շա­կի և­ ա­ռ ար­կա­յա­կան.
«…բայց եր­ջա­նիկ կլի­նեի, ե­թ ե միայն կա­րո­ղա­նա­յի աշ­խար­հը
բարձ­րաց­նել դե­պի ճշմար­տու­թ յուն, մաք­րու­թ յուն, մշտա­կա­նու­
թյուն» 494:
Ինչ վե­րա­բեր­վում է սի­րուն, ա­պա այն իր մեջ ամ­փո­փում է Կաֆ­
կա­յին յու­րա­հա­տուկ անձ­նա­կան–ան­հա­տա­կան գծեր (ազն­վու­
թյուն, բա­րու­թ յուն, ա­ռ ա­քի­նու­թ յուն), ո­րոնք զուսպ-մե­կու­սի պահ­
ված­քի հետ գրո­ղ ի կեր­պա­րին հա­ղոր­դ ում են խորհր­դ ա­վո­րու­թ յուն։
«Կաֆ­կան,– գ­րում է Ֆ.­ Բայս­նե­րը,–­ ընդգծ­ված հա­կում ու­ներ դե­պի
ճշմար­տու­թ յու­նը և մաք­րու­թ յու­նը» 495: Ֆրանց Կաֆկային նվիրված
աշխատություններից մեկում, խոսելով գրողի կրոնական էության
մասին, Մարտին Բուբերը մեջբերում է Մ. Բ­րո­դ ին ուղղած գրողի
մտերմուհու` Մ. Ե­սենս­կայի նամակը (1920), որտեղ վերջինս գրում
է. «Նա բա­ցար­ձա­կա­պես ա­նըն­դ ու­նակ է խա­բե­լու, ինչ­պես որ ա­նըն­
դու­նակ է հար­բե­լու։ Նա ոչ մի տեղ չու­նի ա­պաս­տա­րան ու պատս­
պա­րան։ Նա կար­ծ ես մերկ լի­նի հագն­ված­նե­րի մի­ջա­վայ­րում» 496:
Խնդրի քննարկ­ման տե­սան­կ ­յու­նից ան­կարևոր չէ նաև օ­րագ­րա­յին
հետև­յալ գրա­ռ ու­մը. «Ն­կա­րիչ Ա­շե­րի ա­ռ աջ, մերկ, իբրև բնորդ, պետք
է ներ­կա­յաց­նեմ սուրբ Սե­բաս­տիա­նին» 497։ Ինք­նան­վաս­տաց­ման և

493
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 29.
494
Նույն տեղում, 333:
495
Beißner, Fr., Der Schacht von Babel, Stuttgart, 1963, 12.
496
Buber, M.N., Milena, Kafkas Freundin, Frankfurt/M, 1988, 71-73. (Ի դեպ,
Կաֆկայի մասին Մ. Եսենսկայի այս միտքը, կարծում ենք, համադրության
եզրեր ունի Գրիգոր Նարեկացու հետևյալ պատկերի հետ. «Իսկ
«պատերազմի օրն» այդ ահարկու/ Ըստ առակողի, ոչ պաշտ­պան­վե­լու ինչ-
որ միջոց կա/ Եվ ոչ էլ խոսքով արդարանալու/ Ոչ հնար կլինի պատսպար­
վելու վերարկուի տակ/ Ոչ դիմակներով ծածկված, կեղ­ծե­լու…»: Մատ­յան
ողբերգության, Բան Դ):
497
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 152.
161
տա­ռ ա­պան­քի ճա­նա­պար­հով զրո­յա­կան աս­տի­ճա­նի իջ­նե­լ ը և կր­
կին վե­րա­դ ար­ձը կյան­քին, որ ա­նընդ­հատ ար­ծ արծ­վում է «Օ­րագ­րե­
րում», քրիս­տո­նեա­կան խոր­հուրդ ու­նի, ինչ­պես նաև ուղ­ղա­կի կապ
Քաբ­բա­լա­յի միս­տի­կա­յի հետ։
Կաֆ­կ ա­յ ի կրո­ն ա­կ ան և բա­ր ո­յ ա­գ ի­տ ա­կ ան սկզբունք­ն ե­ր ը
ճշգրտե­լու ա­ռ ու­մ ով շատ կարևոր է Հ. Պո­լ իտ­ց ե­ր ի մի դի­տ ո­ղ ու­
թյու­ն ը։ «…Կաֆ­կ ա­յ ի ս­տ եղ­ծ ա ­գ որ­ծ ու ­թ յու­ն ը,– գ ­ր ում է նա,– փոխ
- կրոն չէ, այլ հաս­տ ա­տ ումն այն բա­ն ի, որ կեն­ս ա­կ ան մյուս ու­
ժե ­ր ի հետ միա­ս ին ժա­մ ա­ն ա­կ ա­կ ից մար­դ ու հա­մ ար կո­ր ած է
նաև Աստ­ծ ո հա­վ ա­տ ը» 498: Այս դի­տ ո­ղ ու ­թ յու­ն ը կարևոր է ա­մ ե­
նից ա­ռ աջ այն ի­մ աս­տ ով, որ ճշտո­ր են մատ­ն ան­շ ում է կրո­ն ի տե­
ղը և ն­շ ա­ն ա­կ ու­թ յու­ն ը Կաֆ­կ ա­յ ի հո­գ եմ­տ ա­վ որ ­կ ա­ռ ուց­վ ած­ք ում։
Ինչ­պ ես փի­լ ի­ս ո­փ ա­յ ա­կ ան, նույն­պ ես էլ կրո­ն ի մա­ս ին դա­տ ո­
ղու­թ յուն­ն ե­ր ում, նա մնում է գրող, այ­ս ինքն, քննարկ­վ ող հաս­
կա ­ց ու ­թ յուն­ն ե­ր ի և խն­դ իր­ն ե­ր ի նկատ­մ ամբ դրսևո­ր ում է խիստ
մաս­ն ա­վ որ և­ ինք­ն ա­տ իպ տե­ս ա­կ ետ­ն եր։ Ե­թ ե փի­լ ի­ս ո­փ ա­յ ա­կ ան
դա­տ ո­ղ ու­թ յուն­ն ե­ր ում մտքի ազ­դ ա­կ ը ինք­ն աքն­ն ու­թ յան պա­
հանջն  է (­Ս ոկ­ր ա­տ ես), ա­պ ա կրո­ն ի և բա­ր ո­յ ա­կ ան օ­ր են­ք ի գի­
տակ­ց ու­թ յան մեջ ա­ռ աջ­ն որ­դ ո­ղ ը սերն է (Ք­ր իս­տ ոս), ո­ր ը սա­կ այն
մշտա­պ ես խո­չ ըն­դ ոտ­վ ում է։
Ինքն իր հա­մար ստեղ­ծ ե­լով Աստ­ծ ո և­ աստ­վա­ծ ա­յի­նի գա­ղա­փա­
րը, Կաֆ­կան բնա­կա­նա­բար դի­տար­կում է հա­րա­կից խնդիր­ներ,
որոնք առնչ­վում են քրիս­տո­նեա­կան և հ­րեա­կան կրոն­նե­րին։ Ն­րա
կար­ծ ի­քով մար­դ ը ապ­րում է ու­նայն, զգա­յա­կան աշ­խար­հում, մեղ­քի
և տա­ռ ա­պան­քի մեջ։ Այս աշ­խար­հին հա­կա­ռ ակ կա՞ մա­քուր գո­յու­
թյան մեկ այլ աշ­խարհ, որ­տեղ վիշտ չկա։ Կա՞ արդ­յոք դե­պի այն
տա­նող ճա­նա­պարհ և­ ինչ­պես կա­րե­լ ի է այն գտնել։ Այս հար­ցե­րին
Կաֆ­կան մշտա­պես կա­յուն և հաս­տա­տա­կան պա­տաս­խան­ներ չու­
նի։ Կաֆ­կան խո­սում է մար­դ ու վե­րըն­թ աց ճա­նա­պար­հի մա­սին, ո­րը
տա­նում է դե­պի Աստ­ված (նրա հե­րոս­նե­րը նույն­պես այդ ճա­նա­
պար­հին են).
«Ե­թ ե դու քայ­լեիր հար­թ ու­ղ իղ ճա­նա­պար­հով … և նա­հան­ջեիր,
ա­մեն ինչ կլի­ներ ան­հույս, բայց քա­նի որ դու վեր ես բարձ­րա­նում
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 222.
498

162
ուղղ­ղա­ձիգ լան­ջով, այն­քան ուղ­ղա­ձիգ, որ ներքևից ինքդ էլ թվում
ես նրա վրա կախ­ված… ու­րեմն քեզ հու­սա­հատ­վել չի կա­րե­լի» 499:
Վե­րըն­թ աց այդ ճա­նա­պար­հը վերջ չու­նի, քա­նի որ ինչ­պես դրախ­
տից ար­տաք­սու­մը «իր հիմ ­նա­կան մա­սով հա­վեր­ժ ա­կան  է»500, հա­
վեր­ժ ա­կան է նաև նրան վե­րա­դ ար­ձը։ Կաֆ­կա­յի կար­ծ ի­քով մարդ­
կա­յին եր­ջան­կու­թ յունն անհ­նար է ա­ռ անց հոգևոր ներ­դ աշ­նա­կու­
թյան, այ­սինքն ա­ռ անց հա­վա­տի։ Ժամանակակից մար­դ ու հա­մար
եր­ջան­կու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յու­նը թեև կա, սա­կայն շղթայ­ված է
պա­րա­դ ոք­սի (ի­րա­կա­նու­թ յան) հա­նե­լու­կով՝ «Տե­սա­կա­նո­րեն գո­յու­
թյուն ու­նի եր­ջան­կու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յուն՝ ինքդ քո մեջ հա­վա­
տալ ինչ-որ ան­խախ­տե­լի բա­նի և չձգ­տել դե­պի այն», մինչ­դ եռ հին
հույ­նե­րը «հա­վա­նա­բար ա­վե­լ ի մոտ էին եր­ջան­կու­թ յա­նը, քա­նի որ
ա­նըն­դ ու­նակ էին ճշմա­րիտ աստ­վա­ծ ա­յի­նը պատ­կե­րաց­նել ի­րեն­
ցից չա­փա­զանց հե­ռ ու»501: Մար­դ ը նա­խասկզբ­նա­կան մեղ ­քի պատ­
ճա­ռ ով հայտն­վել է գո­յու­թ յան (ոչ ապ­րե­լու) և չա­րի աշ­խար­հում,
սա­կայն վե­րա­դ ար­ձի հե­ռ ան­կա­րը եր­բեք չի կա­րող կորց­նել, ինչ­
պես չի կա­րող կորց­նել բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լա­գ ործ­ման իղ­ձը։ Այս
շրջապտույ­տի և գո­յու­թ յան փա­կու­ղու մեջ Կաֆ­կա­յի հա­մար կարևո­
րա­գ ույ­նը հա­վա­տը չկորց­նելն է։ Մարդ­կա­յին մեղ ­քե­րից ա­մե­նա­
ծան­րը նա հա­մա­րում է ան­համ­բե­րու­թ յու­նը, ո­րը հիմ­նա­կան պատ­
ճառ է ինչ­պես դրախ­տից ար­տաքս­վե­լու, այն­պես էլ վե­րա­դ ար­ձի
ճա­նա­պար­հը գտնել չկա­րո­ղա­նա­լու։ Ի­րա­կա­նու­թ յան ող ­բեր­գ ա­կա­
նու­թ յան տար­րե­րից մե­կը ճա­նա­պար­հի բա­ցա­կա­յու­թ յունն է, քան­
զի, «…կա նպա­տակ, բայց չկա ճա­նա­պարհ։ Այն, ինչ ան­վա­նում ենք
ճա­նա­պարհ, հա­պա­ղումն է»502:
Կաֆ­կա­յի կրո­նա­կան պատ­կե­րա­ցում ­նե­րի հա­մա­կար­գում շատ է
խոս­վում մահ­վան մա­սին։ Աստ­վա­ծա­յի­նին և մա­քուր գո­յու­թյա­նը հա­
կոտն­յա այս աշ­խար­հը, որ­տեղ ապ­րում է մար­դը, մա­հը ա­մե­նաու­ժեղ
իշ­խա­նու­թյուն ու­նե­ցող­նե­րից է և պայ­ման գո­յու­թյան հիմ­նախն­դիր­
նե­րի։ Այն թեև մշտա­պես կապ­ված է վա­խի զգաց­ման հետ, սա­կայն

499
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 230.
500
Նույն տեղում, 239:
501
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 128.
502
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 232.
163
հա­վա­տա­վոր մար­դու հա­մար կա­րող է փրկու­թյուն նշա­նա­կել։ Կաֆ­
կա­յի հա­մար ա­մե­նա­ծան­րը կյան­քի և մահ­վան մի­ջա­կայ­քում գտնվե­
լը և վերջ­ նա­կան վճռի սպա­ սելն է։ Շո­պեն­հաուե­րի և Կ­յեր­կե­գո­րի
նման Կաֆ­կան նույն­պես մա­հը ըն­դու­նում է իբրև գո­յու­թյան բա­ցար­
ձակ ար­ժեք­նե­րից մե­կը։ Ե­թե Կ­յեր­կե­գո­րի հա­մար կյան­քը հի­վան­դու­
թյուն է առ մահը (Krankheit zum Tode), Կաֆ­կա­յի կար­ծի­քով «Ա­ռողջ
մար­դու հա­մար կյան­քը, ըստ էու­թյան, ընդա­մե­նը չգի­տակց­ված փա­
խուստ է այն մտքից, որ վաղ թե ուշ մեռ­նե­լու ես»503, ո­րը ա­ռա­ջին դա­
տո­ղու­թյան մաս­նա­վոր դրսևո­րում ­նե­րից է։ Ա­ռան­ձին գրա­ռում ­նե­րից
այն տպա­վո­րու­թյունն ես ստա­նում, որ Կաֆ­կան փոր­ձում է մեղ­մել
մահ­վան տպա­վո­րու­թյու­նը նետ­վե­լով հենց նրա գիր­կը։ Մահ­վան (և­
ոչ միայն մահ­վան) գի­տակ­ցու­թյու­նից ա­զա­տագր­վե­լու ճա­նա­պարհ է
նրա մա­սին խորհր­դա­ծե­լ ը. «Գի­տակ­ցու­թյան սկզբնա­վոր­ման ա­ռա­
ջին նշա­նը,– կար­դում ենք «Ա­ֆո­րիզմ ­նե­րում»,– մեռ­նե­լու ցան­կու­
թյունն է»504։ Կա­րե­լ ի է ա­սել, որ այդ գի­տակ­ցու­թյու­նը Կաֆ­կան ու­նե­
ցել է մշտա­պես։ «Օ­րագ­րե­րում» նույն­պես, գրառ­ված դեռևս 1912 թ.,
նման մի միտք ենք գտնում. «Ես ի­մաս­տուն էի … քա­նի որ ամեն ակն­
թարթ պատ­րաստ էի մահ­վան»505: Մահ­վան մշտա­կան ներ­կա­յու­թյու­
նը ծնում է նաև այս­պի­սի պատ­կեր.
«Մա­հը մեր ա­ռաջն է՝ մո­տա­վո­րա­պես դա­սա­սեն­յա­կի պա­տից
կախ­ված նկա­րի նման, որ պատ­կե­րում է Ա­լեք­սանդր Մա­կե­դո­նա­ցու
ճա­կա­տա­մար­տը։ Ամ­բողջ խնդի­րն այն է, որ­պես­զ ի դեռ այս կյան­
քում սե­փա­կան գոր­ծե­րով ստվե­րում թողն­վ ի նկա­րը կամ բո­լո­րո­վ ին
ոչնչաց­վ ի»506: Այ­սինքն, Կաֆ­կա­յի կար­ծի­քով կա նաև մահ­վան դեմ
հաղ­թա­նակ։ Սա տրա­մագ­ծո­րեն բո­լո­րո­վ ին այլ մտա­ծո­ղու­թյուն է, որ­
տեղ հետք ան­գամ չկա պե­սի­միզ­մի։ Իսկ «սե­փա­կան գոր­ծե­րով այն
ստվե­րում թող­նե­լու» կեց­ված­քը ուղ­ղա­կիո­րեն հի­շեց­նում է ֆաուստ­
յան «բա­րի գործ կա­տա­րե­լու» կար­գա­խո­սը։ Կաֆ­կա­յի ըն­կալ­մամբ,
մահ­վան հան­դեպ վե­րա­բեր­մուն­քը նաև սերտ կապ ու­նի իր գրա­կա­
նու­թյան հետ։ Այս կյան­քի բա­ցար­ձակ ար­ժեք­նե­րից է նաև չա­րը.

503
Кафка, Фр., Процесс. «Замок…, М, 1989, 550.
504
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 230.
505
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 170.
506
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 243.
164
 «Ո­չինչ չկա, բա­ցի հոգևոր աշ­խար­հից: Այն, ինչ մենք ան­վա­նում
ենք զգաց­ մունք­
նե­
րի աշ­ խարհ, չարն է հոգևոր աշ­ խար­հում, իսկ
այն, ինչ ան­վա­նում ենք չար, ըն­դ ա­մե­նը անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յուն է մեր
հա­վ ի­տե­նա­կան զար­գ աց­ման ճա­նա­պար­հին»507:
Չա­րը հա­ճախ մարմ ­նա­նում է մարդ­կանց մեջ՝ յու­րա­հա­տուկ չլի­
նե­լով նրանց.
«Հե­տին մտքե­րը, ո­րոնց մի­ջո­ցով դու քո մեջ ես առ­նում չա­րու­
թյու­նը, քո մտքե­րը չեն, այլ չա­րի»508, ո­րով­հետև «մեղ­քը միշտ գա­լ իս
է դրսից»509։ Չա­րու­թ յու­նը մարդ­կա­յին գի­տակ­ցու­թ յան ճա­ռ ա­գ այ­
թում է որո­շա­կի ան­ցու­մա­յին ի­րա­վ ի­ճակ­նե­րում։ Չա­րը, ինչ­պես օ­ձը,
կա­րող է գայ­թ ակ­ղել մար­դ ուն, բայց մար­դ ա­նալ չի կա­րող։ Կաֆ­կա­յի
պատ­կե­րա­ցում ­նե­րում չա­րի մարմ ­նա­ցում ­նե­րը տար­բեր են` սա­տա­
նա, օձ, կին, պե­տա­կան իշ­խա­նու­թ յան ձևեր և­այլն։
Ն­պա­տա­կի (Աստ­ծ ո) ա­նա­ռ ար­կե­լ ի գո­յու­թ յու­նը, բայց ան­սահ­
ման հե­ռ ա­վո­րու­թ յու­նը, միա­ժ ա­մա­նակ չա­րի (սա­տա­նա­յի) մեր­ձա­
վո­րու­թ յու­նը մարդ­կա­յին գո­յու­թ յան ըն­թ աց­քը դե­պի նպա­տա­կը
դարձ­նում է հա­վ ի­տե­նա­կան, որ հա­վա­սա­րա­զոր է ան­շար­ժ ու­թ յան,
ինչ­պես Ա­քի­լե­սի ըն­թ աց­քը, ինչ­պես Սի­զ ի­փո­սի ճի­գ ը։ Մեղ­քի, դա­
տաս­տա­նի, մեր­ձա­վո­րին սի­րե­լու և կա­րեկ­ցան­քի անհ­րա­ժ եշ­տու­
թյան մա­սին խո­սող Կաֆ­կան ի­րեն (նաև իր հե­րոս­նե­րին) ա­նընդ­
հատ դնում է Աստ­ծ ուն ո­րո­նե­լու ճա­նա­պար­հնե­րին նա­խա­պես հա­
մոզ­ված լի­նե­լով իր (նաև իր հե­րոս­նե­րի) դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յա­նը։
Կաֆ­կա գրո­ղ ի և Կաֆ­կա – մ­տա­ծ ո­ղ ի հա­մար այս ան­վախ­ճան ըն­
թաց­քը ար­դ ա­րաց­ված է ինչ­պես ան­ցած ճա­նա­պար­հի (պատ­մա­
կա­նու­թ յան), այն­պես էլ ա­պա­գ ա­յի (մար­գ ա­րեու­թ յան) ըն­կալ­ման
հա­տույ­թ ով։ Հատ­կա­պես 20-րդ դա­րակեսի եվ ­րո­պա­կան սարսափ­
նե­րից հե­տո խիստ բարձ­րա­ցավ Կաֆ­կա մտա­ծ ո­ղ ի ար­ժ ե­քը իբրև
մար­գ ա­րե։ Ի­րա­վա­ցի է Գ. ­Գ ուն­տեր­մա­նը, երբ գրում է «…ընդգր­կուն
և­ ընդ­հան­րա­կան այդ օ­րագ­րե­րում մար­դ իկ տես­նում էին ի­րենց և­
ի­րենց մեջ բո­լոր դա­րաշր­ջան­նե­րի դեմ­քը»510:

507
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 236.
508
Նույն տեղում, 232:
509
Նույն տեղում, 211:
510
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen, 1991, 297.
165
 Գ­ԼՈՒԽ ԵՐ­ՐՈՐԴ

«Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ Ֆ­ՐԱՆՑ ԿԱՖ­ԿԱ­ՅԻ

ԳԵ­ՂԱՐ­ՎԵՍ­ՏԱ­ԿԱՆ ՓՈՐ­ՁԸ

20-րդ դա­րի գեր­մա­նա­լե­զու գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ

Կաֆ­կա­յի տե­ղ ը առանձնահատուկ է։ Նա հա­մար­վում է մո­դ եռ­նի
գրա­կա­նու­թ յան ա­մե­նաազ­դ ե­ցիկ դեմ­քերից մեկը։ Նրա գե­ղար­վես­
տա­կան եր­կե­րում թե՛ խո­րաց­վում և թե՛ քայ­քայ­ման են են­թ արկ­վում
տա­րան­ջատ ես-ի պատ­կե­րա­ցում ­նե­րը։ Գ­րո­տես­կի, այ­լա­բա­նու­
թյան, հեգ­նան­քի և հու­մո­րի ար­տա­հայտ­չա­մի­ջոց­նե­րով ար­ծ ար­ծ ե­
լով գո­յա­բա­նա­կան մեղ­քը, Կաֆ­կան ըստ էու­թ յան խո­սում է դրա­նից
սկիզբ առ­նող քա­ղա­քա­կան, հա­սա­րա­կա­կան, կրո­նա­կան, հո­գ ե­բա­
նա­կան և­ ա­նի­մա­նա­լ ի այն ու­ժ ե­րի գե­րիշ­խա­նու­թ յան մա­սին, ո­րոնք
կազ­մում են ժա­մա­նա­կա­կից մար­դ ու կե­ցու­թ յան հիմ­քե­րը։ «Դ­րա մեջ
է ի հայտ գա­լ իս ի­րա­կան աշ­խար­հի օտա­րա­ցու­մը, ո­րը սա­կայն չա­
փա­զանց հա­րա­զատ է մո­դ եռ­նին,– խո­սե­լով Կաֆ­կա­յի մա­սին՝ գրում
է գրա­կա­նու­թ յան պատ­մա­բա­նը,– դա­րաշր­ջա­նի ոչ մի այլ հե­ղ ի­նակ
այդ երևույ­թ ի, մասնավորապես Ես-ի անվս­տա­հու­թ յան, մե­կու­սաց­
ման ու աշ­խար­հի օ­տա­րաց­ման գե­ղար­վես­տա­կան պատ­մու­թ յու­նը
ա­վե­լ ի մա­քուր ձևով չի մշա­կել»511։
Խնդ­րի քննարկ­ման տե­սանկ­յու­նից կարևոր­վում է Կաֆ­կա­յի գե­
ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան և «Օ­րագ­րե­րի» կա­պը։
Դ­րանց հա­մըն­թ եր­ցու­մը բա­ցա­հայ­տում է գե­ղար­վես­տա­կան
պատ­կե­րի և­ ի­րա­կան պա­տու­մի գրե­թ ե բա­ցար­ձակ նույ­նու­թ յուն,
ո­րը հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ հազ­
վա­դ եպ երևույթ է։ Այս հան­գ ա­ման­քը գրո­ղ ի գե­ղար­վես­տա­կան և­
ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան կա­պը դարձ­նում է կաֆ­կա­
յա­գ ի­տու­թ յան հիմ ­նախն­դ իր­նե­րից մե­կը։ «Կաֆ­կա­յի ի­րա­կան մե­ծ ու­
թյու­նը,– ն­շում է Բ.­Նա­գ ե­լը,–­այն է, որ նա իր ողջ գո­յու­թ յամբ իր

Geschichte der deutschen Literatur: Von Anfangen bis zur Gegenwart, Klett,
511

1996, 232.
166
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րի թի­կուն­քում է»512։ Այս­պի­սով, «Օ­րագ­րե­
րը» մի­ջա­կա դիրք են զբա­ղեց­նում Կաֆ­կա­յի կյան­քի և գ­րա­կա­նու­
թյան միջև կամ, ինչ­պես Գ. Գուն­տեր­ման է գրում, «Մեջ­տե­ղում են
գոր­ծ ո­ղու­թ յան և­ անդ­րա­դ արձ­ման, ի­րա­կա­նու­թ յան և տե­սու­թ յան,
գրա­կան գոր­ծ ի և գի­տակ­ցու­թ յան»513:
Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժառանգության և­ օ­րագ­րե­րի կա­
պի առն­չու­թ յամբ կարևո­րում ենք եր­կու են­թ ա­թ ե­մա.
1. «Օ­րագ­րե­րի» և Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան
ար­տա­քին ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ («Օ­րագ­րերն» իբրև գրա­կան աշ­
խա­տա­նոց)։
2. «Օ­րագ­րե­րի» և Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան
գա­ղա­փա­րա­կան ընդ­հան­րու­թ յուն­ներ։

3.1. «Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԻ» ԵՎ ԿԱՖ­ԿԱ­ՅԻ ԳԵ­ՂԱՐ­ՎԵՍ­ՏԱ­ԿԱՆ

ԺԱ­ՌԱՆ­ԳՈՒԹ­ՅԱՆ ԱՐ­ՏԱ­ՔԻՆ ԸՆԴ­ՀԱՆ­ՐՈՒԹ­ՅՈՒՆ­ՆԵՐ
(«Օ­ՐԱԳ­ՐԵՐՆ» ԻԲՐԵՎ ԳՐԱ­ԿԱՆ ԱՇ­ԽԱ­ՏԱ­ՆՈՑ)

«Օ­րագ­րե­րը», ար­դ արև, այն ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յունն է, ո­րը կա­րե­լ ի
է վստա­հա­բար բնո­րո­շել իբրև հե­ղ ի­նա­կի գրա­կան աշ­խա­տա­նոց,
որ­տեղ նա ոչ միայն ինքն ի­րեն, այլև իր եր­կե­րի գե­ղար­վես­տա­կան
«շի­նան­յու­թ ը»՝ բա­ռ ը, ար­տա­հայ­տու­թ յու­նը կամ պատ­կե­րը, մինչև
վե­պի կամ պատմ­ված­քի «տա­րածք» տե­ղա­փո­խե­լ ը, նա­խա­պես
դի­տար­կե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ է ստեղ­ծ ում։ Այդ ծան­րու­թ յան
հիմ­նա­կան մա­սը թեև բա­ժ ին է ընկ­նում կա­ռ ուց­ված­քա­յին երկ­
րորդ՝ մտա­հա­ղաց­ված տեքս­տե­րին, սա­կայն քիչ չեն դեպ­քե­րը, երբ
հան­դ ի­պում են օ­րագ­րա­յին միա­վոր­նե­րի ան­ցում գե­ղար­վես­տա­կան
տա­րածք նաև փաս­տա­կան տեքս­տե­րից։
Խո­սենք փաս­տե­րով։
1. 1911  թ. դեկ­տեմ­բե­րի 16-ին «Օ­րագ­րե­րում» Կաֆ­կան կա­
տա­րում է հետև­յալ գրա­ռ ու­մը. «Հին զվար­ճա­լ իք­նե­րը ծննդյան

Nagel, B., Franz Kafka, Berlin, 1974, 35.

512

Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,

513

1991, 161.
167
տո­նա­վա­ճա­ռ ում։ Լայ­նա­կի ձո­ղե­րի վրա եր­կու թու­թ ակ բախտ են
քա­շում։ Մո­լո­րու­թ յուն…»514։
Տասն­մեկ տա­րի անց, 1922 թ. գրա­ված «Դղ ­յա­կը» վե­պում, Օլ­
գա­յի հետ զրու­ցե­լիս, Կ-ն­ա­սում է. «Ս­րանք թե­կուզ և հին, ար­ժ ե­
քը կորց­րած նա­մակ­ներ լի­նեն՝ ար­ժ եք չներ­կա­յաց­նող նա­մակ­նե­
րի կույ­տից ա­ռ անց ընտ­րու­թ յան և­ ա­ռ անց հաս­կա­նա­լու վերց­ված
ճիշտ այն­պես, ինչ­պես տո­նա­վա­ճառ­նե­րի շու­կա­նե­րում դեղ­ձա­նիկն
է ծալծ­լած թղթե­րի կույ­տի մի­ջից «եր­ջա­նիկ տոմ­սա­կը քա­շում ցան­
կա­ցած մե­կի հա­մար»515։
2. 1911  թ. նո­յեմ­բե­րի 7-ի գրառ­ման մեջ, խո­սե­լով դե­րա­սա­նու­հի
Չի­սի­կի մա­սին, Կաֆ­կան գրում է. «Նա եր­կու մա­տը հա­ճույ­քով պա­
հել էր բե­րա­նի աջ անկ­յու­նի վրա, հավանաբար մատ­նա­ծ այ­րերն էլ
մտցրել էր բե­րա­նը…»516։
Նույն՝ «Դղ ­յա­կը» վե­պում, քար­տու­ղար Բ­յուր­գ ե­լ ը Կ-ի հետ զրու­
ցում է՝ «…­եր­կու մա­տով ներքևի շրթուն­քի հետ խա­ղա­լով…»517։
3. 1911  թ. հուն­վար–­փետր­վար ա­միս­նե­րին Կաֆ­կան ճա­նա­պար­
հոր­դ ում է Գեր­մա­նիա­յում։ Այդ ճա­նա­պար­հոր­դ ու­թ յան տպա­վո­րու­
թյուն­նե­րից մե­կի գրա­ռ ու­մը հետև­յալն է. «Դղ ­յա­կը Ֆ­լանդ­րիա­յում։
Այն տես­նե­լու բազ­մա­թ իվ հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը … հար­թ ա­վայ­
րից, կամր­ջից, զբո­սայ­գ ուց … Հան­կար­ծ ա­կի ի­րար վրա բարձ­րա­
ցող դղ յա­կը, ո­րի տես­քը, երբ բակ ես մտնում, եր­կար ժա­մա­նակ
չէր պարզ­վում, քա­նի որ մուգ պա­տա­տու­կը, սևա­գ որշ պա­րիս­պը,
սպի­տակ ձյու­նը, թեր­թ ա­քա­րի ե­րան­գ ի զա­ռ ի­թ ա­փը ծած­կող սա­ռ ույ­
ցը մե­ծ աց­նում էին զա­նա­զա­նու­թ յու­նը…
Ա­մե­նու­րեք պա­տա­տուկ­ներ էին…»518
Հա­մա­նուն վե­պում դղ յա­կի նկա­րագ­րու­թ յու­նը այս­պի­սին է.
«Կ-ն տե­սավ սարս­ռ ուն օ­դ ի մեջ հստակ գծագր­վող դղ յա­կը ու
կա­ռ ույ­ցի գծագ­րե­րը կրկնող, բա­րակ շեր­տով ա­մուր նստած ձյու­նը
… Ա­վե­լ ի մո­տե­նա­լով, Կ-ն հիաս­թ ա­փու­թ յուն զգաց։ Ախր դա միայն

514
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 161.
515
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը, Երևան», 1992, 217:
516
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 94.
517
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 313:
518
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 371.
168
գյու­ղա­կան տնե­րից բաղ­կա­ցած… Այս­տե­ղ ի աշ­տա­րա­կը … բ­նա­կե­լ ի
տան աշ­տա­րակ էր … տեղ-տեղ պա­տա­տու­կով խիտ ծածկ­ված…»519։
4. 1911  թ. նո­յեմ­բե­րի 5-ի օ­րագ­րա­յին գրա­ռ ու­մը, որն հե­տա­գ ա­
յում, իբրև ա­ռ ան­ձին գործ, գրե­թ ե ամ­բող­ջու­թ յամբ հրա­տա­րակ­վեց
«Մեծ աղ­մուկ» վեր­նագ­րով, ա­վարտ­վում է այս­պի­սի պատ­կե­րով.
«Ես նախ­կի­նում էլ մտա­ծ ում էի այդ մա­սին, հի­մա դեղ­ձա­նիկ­նե­րը
ինձ նո­րից հի­շեց­րե­ցին, թե պետք չ­՞է արդ­յոք դու­ռ ը մի փոքր բաց
ա­նել, օ­ձի պես սո­ղալ դե­պի հարևան սեն­յա­կը, և­ այդ­պես հա­տա­
կից խնդրել իմ քույ­րե­րին ու նրանց ա­ղա­խին­նե­րին, որ հան­գ իստ
մնան»520։ «Կեր­պա­րափո­խու­թ յուն» պատմ­ված­քի Գ­րի­գ որ Զամ­զան,
ո­րը կերպարանափոխ­վել է ու­տի­ճի, հայտն­վում է գրե­թ ե նույն ի­րա­
վի­ճա­կում.
«Ն­վա­գ ից մղված, Գ­րի­գ որն հա­մար­ձակ­վեց մի փոքր ա­ռ աջ գալ
և գ­լուխն ար­դ են հա­մար­յա մտցրել էր հյու­րա­սեն­յակ … Չ­նա­յած այդ
վի­ճա­կին, նա բո­լո­րո­վ ին չվա­խե­ցավ մի փոքր ա­ռ աջ սո­ղալ հյու­րա­
սեն­յա­կի հա­տա­կի վրա … Քույ­րը այն­քան լավ էր նվա­գ ում … Գ­րի­
գո­րը մի փոքր էլ ա­ռ աջ սո­ղաց ու, որ­պես­զ ի հնա­րա­վո­րու­թ յուն ու­նե­
նար բռնել քրոջ հա­յաց­քը, գլու­խը հպեց հա­տա­կին…»521։
5. 1912  թ. սեպ­տեմ­բե­րի 11-ին Կաֆ­կան «Օ­րագ­րե­րում» գրա­ռ ում
է իր ե­րա­զ ը.
«Ես գտնվում էի հե­ռ ու ծո­վում՝ կո­փ ա­ծ ո քա­րե ­րից կա­ռ ուց­ված
ցա­մ ա­ք ի լեզ­վա­կի վրա։ Ինձ հետ ինչ-որ մե­կ ը կար կամ մի քա­
նի մար­դ իկ կա­յին … Հի­շում եմ միայն իմ կող­ք ին նստա­ծ ի վեր
բարձ­ր աց­ր ած ծուն­կ ը։ Ես սկզբում ըստ էու­թ յան չգի­տ եի որ­տ եղ
եմ, միայն երբ հան­կարծ բարձ­ր ա­ց ա … տե­ս ա պարզ շրջագծ­ված
ծո­վ ը, ի­ր ար կող ­ք ի շար­ված, խա­րիսխ­նե­րը ա­մ ուր ձգած բազ­մ ա­
թիվ ռազ­ մ ա­
նա­ վե­ր ով։ Աջ կող­ մ ում Ն­յու Յորքն էր երևում, մենք
Ն­յու Յոր­ք ի նա­վա­հ անգս­տ ում էինք…»522։ «Ա­մ ե­րի­կա» վե­պ ում, ո­րի
ծնուն­դ ը կապ­վում  է այս օ­ր ե ­րի հետ (այս գրա­ռ ու­մ ից բա­ռ ա ­ց իո­
րեն մեկ շա­բ աթ անց Կաֆ­կան սկսեց գրել վե­պ ի ա­ռ ա­ջ ին գլու­խը

519
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 11-12:
520
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 90-91.
521
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 204-205:
522
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 180.
169
 «Հ ­ն ո ­ց ա­պ ա­ն ը»), հե­ր ո­ս ը հայտն­վում է ոչ այ­լու ­րեք, քան հենց Ն­յու
­Յոր­ք ի նա­վա­հ անգս­տ ում. «Երբ տասն­վե­ց ամ­յա Կարլ Ռոս­մ ա­ն ը,
ո­րին խեղճ ծնող­նե­րը քշել էին Ա­մ ե­րի­կա, քա­նի որ սպա­ս ու ­հի­նե­
րից մե­կ ը գայ­թ ակ­ղել էր նրան և նրա­նից ե­րե­խ ա ու ­նե ­ց ել, դան­դ ա­
ղըն­թ աց նա­վով ժա­մ ա­նեց Ն­յու ­Յոր­ք ի նա­վա­հ ան­գ իստ, նա նա­յում
էր վա­ղուց ար­դ են երևա­ց ող Ա­զա­տ ու­թ յան աստ­վա­ծ ու­հ ու ար­ձա­
նին»523։
Օ­ր ագ­ր ա­յ ին գրա­ռ ում ­ն ե­ր ի և գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան տեքս­տ ե­ր ի
զու­գ ա­դ իր մեջ­բ ե­ր ում ­ն ե­ր ը, ո­ր ոնք վկա­յ ում են ի­ր ա­կ ան փաս­տ ե­ր ի
վե­ր ա­ծ ու­մ ը գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան փաս­տ ե­ր ի, կա­ր ե­լ ի է շա­ր ու­ն ա­կ ել։
Ս­տ եղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան այս ա­զ ատ, ան­կ աշ­կ անդ մո­տ ե­ց ու­մ ը ինք­ն ա­
կեն­ս ա­գ րա­կ ան յու­ր ա­ք անչ ­յ ուր ի­ր ո­ղ ու­թ յան օժ­տ ում է վի­պ ա­կ ան
նե­ր ու­ն ակ՝ միա­վ ո­ր ի վե­ր ած­վ ե­լ ու հնա­ր ա­վ ո­ր ու­թ յամբ։ Կաֆ­կ ա­
յի ստեղ­ծ ա ­գ որ­ծ ա­կ ան տա­ր եր­ք ը նման նե­ր ու­ն ա­կ ու ­թ յամբ է օժ­
տում բա­ռ ա­ց իո­ր են այն ա­մ ե­ն ը, ինչ շրջա­պ ա­տ ում է գրո­ղ ին, ին­
չը կազ­մ ում է նրա հոգևոր և նյու­թ ա­կ ան մի­ջ ա­վ այ­ր ը` կարևոր և­
ան­կ արևոր ման­ր ա­մ աս­ն ե­ր ով հան­դ երձ. Պրահան, ըն­տ ա­ն ի­ք ը,
աշ­խ ա­տ ա­տ ե­ղ ը, նա­մ ակ գրե­լ ու և նա­մ ա­կ ի սպա­ս ե­լ ու րո­պ ե­ն ե­ր ը,
հետ­կ ե­ս օր­յ ա զբո­ս անք­ն ե­ր ը, աշ­խ ա­տ ա­ս են­յ ա­կ ի՝ փո­ղ ոց նա­յ ող
լու­ս ա­մ ու­տ ը, գրա­ս ե­ղ ա­ն ը, Մաքս Բ­ր ո­դ ը, գյու­ղ ա­կ ան տպա­վ ո­ր ու­
թյուն­ն ե­ր ը, որ նա ստա­ն ում էր ան­մ ի­ջ ա­կ ան շփմամբ, կա­ն այք,
սե­փ ա­կ ան հի­վ ան­դ ու ­թ յու­ն ը, հայ­ր ը և­ այլն, և­ այս­պ ես շա­ր ու­ն ակ
…Գ­ր ի­գ որ Զամ­զ ա­յ ի («Կեր­պ ա­ր ափո­խ ու­թ յուն») բնա­կ ա­ր ա­ն ը, օ­ր ի­
նակ, աս­կ ե­տ իկ պար­զ ու­թ յամբ ճիշտ և ճիշտ հի­շեց­ն ում է Կաֆ­
կա­յ ի բնա­կ ա­ր ա­ն ը 524։ «Դա­տ ավ­ճ իռ» պատմ­վ ած­ք ը լսե­լ ուց հե­տ ո
գրո­ղ ի քույրն ա­ս ում է. «Դա կար­ծ ես թե մեր բնա­կ ա­ր ա­ն ը լի­ն ի»525։
Ո՞րն է, առ­հ ա­ս ա­ր ակ, սահ­մ ա­ն ը գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան և­ ի­ր ա­կ ան
փաս­տ եր միջև։ Կաֆ­կ ան կա­ծ ես թե ջնջում է այդ սահ­մ ա­ն ը յու­
րա­ք անչ ­յ ուր ի­ր ա­կ ան փաս­տ ի ի­ր ա­վ ունք տա­լ ով մտնել գրա­կ ա­
նու ­թ յուն և ձեռք բե­ր ել գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ի­մ աստ։ «Օ­ր ագ ­ր ե­ր ում»
կար­դ ում ենք.

523
Кафка, Фр., Америка. Процесс…, М, 1991, 17.
524
Citati, P., Die Verwandlungen eines Dichters, München, 1990, 67.
525
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 187.
170
 «Երբ որևէ բան եմ ա­սում, այն իս­կույն և վերջ­նա­կա­նա­պես կորց­
նում է կարևո­րու­թ յու­նը, երբ այն գրի եմ առ­նում, նույն­պես ընդ­միշտ
կորց­նում է դա, բայց եր­բեմն ձեռք է բե­րում նո­րը»526։
«Օ­րագ­րե­րի», իբրև գրա­կան աշ­խա­տա­նո­ցի, ա­ռ ա­վել հա­րուստ
փաս­տեր են տրա­մադ­րում կա­ռ ուց­ված­քա­յին երկ­րորդ` մտահ­ղաց­
ված տեքս­տե­րը, ո­րոնք ներ­կա­յաց­նում են ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան նյու­
թը մշակ­ման զա­նա­զան փու­լե­րում՝ նախ­նա­կան գրա­ռ ու­մից մինչև
պատ­րաս­տի գրա­կան ար­տադ­րան­քը։ Այդ ամ­բողջ նյու­թ ը կա­րե­լ ի է
խմբա­վո­րել ե­րեք մա­կար­դ ակ­նե­րում։
1. Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան կարճ ուր­վագ­ծ եր, ո­րոնք կազ­մում են հա­
մե­մա­տա­բար ոչ մեծ զանգ­ված։ Գե­ղար­վես­տա­կան այս կամ այն
տեքս­տին դրանց պատ­կա­նե­լու­թ յու­նը թեև ճշտված չէ ա­ռ այժմ, սա­
կայն ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րի հա­մար պա­րու­նա­կում են Կաֆ­կա­յի գե­
ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան հետ կա­պեր ստեղ­ծ ե­լու ո­րո­շա­կի
հնա­րա­վո­րու­թ յուն­ներ։ Ե­թ ե են­թ ադ­րա­բար ըն­դ ու­նենք, որ դրանց
մայր տեքս­տե­րը գրո­ղ ի կող­մից ոչն­չաց­վել են կամ մատն­վել կորստ­
յան, ա­պա դրանց մշտա­կան և միակ հաս­ցեն մնում է օ­րագ­րա­յին
է­ջը, իսկ գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան հետ կա­պող ա­ղեր­սը՝
գրո­ղ ի տրա­մադ­րու­թ յու­նը։
2. Մ­ շակ­ման փու­ լում գտնվող նյու­
թեր։ Դ­ րանք հայտ­ նի ստեղ­
ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի հատ­ված­ներ են, տար­բե­րակ­ներ, նախ­նա­կան
ուր­վագ­ծեր։ «Օ­րագ­րե­րում» այդ նյու­թե­րի առ­կա­յու­թյու­նը վկա­յում է
ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քի ա­նընդ­հա­տա­կա­նու­թյունն ա­պա­
հո­վե­լու Կաֆ­կա­յի մշտա­կան ձգտման մա­սին, կարևոր հան­գա­մանք,
որ կրկին փաս­տում է ինք­նա­կեն­սագ­րու­թյունը և ս­տեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­
նը ա­ռա­վե­լա­գույնս մեր­ձեց­նե­լու Կաֆ­կա­յի սկզբուն­քը։ Օ­րագ­րա­յին մի
շարք գրա­ռում ­ներ կան, ո­րոնք փաս­տա­կան, ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան
լի­նե­լով` միաժամանակ գրո­ղ ի կող­մից ներ­կա­յաց­վել են իբրև ինք­
նու­րույն գե­ղար­վես­տա­կան գոր­ծեր, հիմ ­նա­կա­նում՝ ման­րա­պա­տում­
ներ։ «Դի­տում» (1913  թ.) ժո­ղո­վա­ծուի ման­րա­պա­տում ­նե­րը մեծ մա­
սամբ ստեղծ­վել են այդ ճա­նա­պար­հով իբրև ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան
փաստ գրառ­վե­լով նախ «Օ­րագ­րե­րում»։ «Մեծ աղ­մուկ», «Հան­կար­
ծա­կի զբո­սանք», «Ա­մու­րիի դժբախ­տու­թյու­նը» ման­րա­պա­տում ­նե­րը
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 193:
526

171
աս­վա­ծի բնո­րոշ օ­րի­նակ­ներ են։ Դ­րանց օ­րագ­րա­յին և վերջ­նա­կան
տար­բե­րակ­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյու­նը ցույց է տա­լ իս, որ Կաֆ­կան կա­
տա­րել է միայն մաս­նա­կի փո­փո­խու­թյուն­ներ (հիմ ­նա­կա­նում՝ կրճա­
տում ­ներ, ա­ռան­ձին բա­ռեր փո­խա­րին­վել են նո­րե­րով), այ­սինքն,
օ­րագ­րա­յին գրա­ռու­մը գրե­թե ամ­բող ­ջու­թյամբ պահ­պան­վել է։ Ո՞րն
է այս ման­րա­պա­տում­նե­րի թե­ման։ «Մեծ աղ­մու­կը» ներ­կա­յաց­նում
է գրո­ղ ի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան պա­հե­րից մե­կը, երբ ստիպ­ված է հաղ­
թա­հա­րել «ըն­տա­նե­կան աղ­մու­կի» դի­մադ­րու­թյու­նը։ «Հան­կար­ծա­կի
զբո­սան­քը» (այն «Օ­րագ­րե­րում» ու­նի «Միօ­րի­նա­կու­թյուն» վեր­նա­գի­
րը) միա­պա­ղաղ ա­ռօր­յա­յից ելք գտնե­լու գրո­ղ ի ճիգն է։ Իսկ «Ա­մու­րիի
դժբախ­տու­թյու­նը»՝ այդ մարդ­կանց մե­նա­կու­թյան և հու­սա­հա­տու­
թյան պատ­կե­րը։ Այ­սինքն, թե­մա­յով և տ­րա­մադ­րու­թյամբ բեր­ված
ման­րա­պա­տում ­նե­րը բո­լորն էլ ընդգծ­ված չա­փով օ­րագ­րա­յին են,
ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան։
Այս կար­գ ի ա­ռ ան­ձին գրա­ռ ում­ներ պատմ­վածք­նե­րի և վե­պե­րի
նախ­նա­կան ուր­վագ­ծ եր են, տար­բե­րակ­ներ։ Այս­պես, «Գ­յու­ղա­կան
հրա­պու­րանք­ներ» ըն­դ ար­ձակ նյու­թ ը «Դղ ­յա­կը» վե­պի ա­մե­նաա­ռ ա­
ջին ուր­վա­գ իծն է («Մի օր, ա­մա­ռ ա­յին մի ե­րե­կո, ես ե­կա մի գյուղ, որ
տես­նում էի ա­ռ ա­ջին ան­գ ամ»527, իսկ «Քա­ղա­քա­յին կյանք» գրա­ռ ու­
մը թե­մա­յով ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­վում է «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քի
հետ։ Ու­սա­նող Օս­կար Մ-ի և հոր միջև ըն­թ ա­ցող վե­ճը հար և ն­ման
է Գեորգ Բեն­դ ե­մա­նի և հոր միջև ըն­թ ա­ցող վե­ճին.
«– Քո ա­վա­րա կյան­քը ես պար­զա­պես չեմ կա­րող այլևս եր­կար
տա­նել։ Ես ծեր մարդ եմ։ Կար­ծ ում էի` քո մեջ կգտնեմ ծե­րու­թ յան իմ
մխի­թ ա­րու­թ յու­նը, սա­կայն դու ա­վե­լ ի չար ես, քան իմ բո­լոր հի­վան­
դու­թ յու­ննե­րը։ Թ­քած այդ­պի­սի որ­դ ու վրա, որ ծու­լու­թ յամբ, վատ­նո­
ղու­թ յամբ, չա­րու­թ յամբ և … բթու­թ յամբ իր ծեր հո­րը մղում է դե­պի
գե­րեզ­ման։
–­Սի­րե­լի հայր … հա­վա­տա ինձ … Իմ ներ­սում ես միշտ լավ որ­դ ի
եմ, բայց դա դրսից չեմ կա­րո­ղա­նում ցույց տալ…»528։
«Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քում այս պատ­կե­րի հա­ման­ման օ­րի­նա­
կը հետև­յալն է. «Եվ ա­պա բարձ­րաց­նե­լով ձայ­նը հայ­րը ա­վե­լաց­րեց.

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 243.

527

Նույն տեղում, 32:

528

172
 – ­Հի­մա ար­դ են հաս­կա­ցար, որ աշ­խար­հում քե­զա­նից բա­ցի
ուրիշ­ներն էլ կան, քան­զ ի առ այ­սօր գի­տեիր մի­միայն քո մա­սին։
Մի ան­մեղ ե­րե­խա էիր, բայց հո­գ ուդ խոր­քում՝ իս­կա­կան սա­տա­նա։
Դ­րա հա­մար էլ գիտ­ցիր՝ ես ա­նի­ծ ում եմ քեզ, և­ա­նի­ծ ում եմ, որ ջրա­
հեղձ լի­նես։
Գեոր­գ ը ի­րեն զգաց սեն­յա­կից քշված … քիչ անց նա բռնել էր
կամր­ջի բազ­րի­քից …­ ա­պա թող­նե­լով ձեռ­քե­րը շշնջաց.
– Թան­կա­գ ին ծնող­ներ, ես ձեզ, միև­նույն է սի­րում եմ»529։ 1913 և
հատ­կա­պես 1914 թթ. ար­ված ա­ռ ան­ձին գրա­ռ ում­ներ այս կամ այն
չա­փով կապ­վում են «Դա­տա­վա­րու­թ յուն» վե­պի հետ։ Այդ­պի­սին են
«Հա­մար­յա կես­գ ի­շեր էր»530, «Յո­զեֆ Կ-ն, որ­դ ին հա­րուստ մի վա­
ճա­ռ ա­կա­նի…»531 և «Ն­շանդ­րե­քի հան­դ ես էր» նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­նե­
րով սկսվող գրա­ռ ում ­նե­րը։ Վեր­ջին գրա­ռ ու­մը, մաս­նա­վո­րա­պես,
«Դա­տա­վա­րու­թ յուն» վե­պի հետ կապ­վում է կաս­կա­ծ ի տրա­մադ­րու­
թյամբ, որով հա­մակ­ված էր Կաֆ­կան Ֆ.­ Բաուե­րի հետ նշա­նադ­րու­
թյու­նից ա­ռ աջ.
«Ն­շանդ­րե­քի հան­դ ես էր։ Ա­վարտ­ված էր տո­նա­կան խնջույ­քը,
մար­դ իկ վեր էին կա­ցել սե­ղան­նե­րից, բո­լոր պա­տու­հան­նե­րը բաց­
ված էին, տաք, հու­նիս­յան ե­րե­կո էր։ Հարս­նա­ցուն կանգ­նած էր ըն­
կե­րու­հի­նե­րի և ծա­նոթ­նե­րի հետ… Փե­սա­ցուն, հեն­ված նա­խադ­ռ ան
սյու­նին, միայ­նակ նա­յում էր դուրս։
Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց նրան նկա­տեց հարս­նա­ցուի մայ­րը։ Մո­տե­
ցավ նրան և­ա­սաց. «Դու մե­նա՞կ ես այս­տեղ։ Չե՞ս գնում Օլ­գ ա­յի
մոտ։ Վի­ճե՞լ եք»։ «Ոչ,–­ա­սաց փե­սա­ցուն,– չենք վի­ճել»։ «Այդ դեպ­
քում,–­ասաց տի­կի­նը,– գ­նա քո հարս­նա­ցուի մոտ։ Չէ որ քո պահ­
ված­քը աչ­քի է զար­նում»532: Այս գրա­ ռ ու­
մից (6-ը մա­ յի­
սի 1914 թ.)
շատ չան­ցած, հու­նի­սի սկզբում տե­ղ ի է ու­նե­նում Կաֆ­կա­յի նշա­
նադ­րու­թ յու­նը, որին հետևում է նշա­նադ­րու­թ յու­նից գրո­ղ ի հրա­ժ ա­
րու­մը։ Այս ա­րա­րո­ղու­թ յուն­նե­րը Կաֆ­կա­յի վրա թո­ղել են ոչ այլ ին­չի,
քան իս­կա­կան դա­տա­վա­րու­թ յան տպա­վո­րու­թ յուն։

529
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 22:
530
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 250.
531
Նույն տեղում, 258:
532
Նույն տեղում, 234.
173
 Ս­տեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան խնդիր­նե­րը օ­րագ­րա­յին է­ջեր տե­ղա­փո­
խե­լու Կաֆ­կա­յի բնա­վո­րու­թ յու­նը երևում է նաև «Մի կռվի պատ­
մու­թ յուն», «Գ­յու­ղա­կան ու­սու­ցի­չը», «Որ­սորդ Գ­րակ­քո­սը», «Պատ­
ժիչ գա­ղու­թ ում» պատմ­վածք­նե­րի օ­րագ­րա­յին հատ­ված­նե­րից և
սևագրու­թ յուն­նե­րից։
Ինչ­պես հայտ­նի է, Կաֆ­կան «Մի կռվի պատ­մու­թ յուն» պատմ­
ված­քը գրել է եր­կու ան­գ ամ։ Մ. Բ­րո­դ ի վկա­յու­թ յամբ պատմ­ված­քը
առա­ջին ան­դ ամ Կաֆ­կան կար­դ ա­ցել է դեռևս 1903 կամ 1904 թ.533։
Օրագ­րա­յին մի շարք գրա­ռ ում­ներ վկա­յում են, որ պատմ­ված­քի վրա
աշ­խա­տե­լը հեշտ չի ըն­թ ա­ցել։ «Ես թույլ չեմ տա հոգ­նեց­նել ինձ,–
կար­դ ում ենք «Օ­րագ­րե­րում»,–­ ես ցատ­կով կմտնեմ նո­վե­լ իս մեջ,
ե­թ ե ան­գ ամ նա ճանկ­ռ ի դեմքս»534։ «Օ­րագ­րե­րում» պահ­պան­վել է
պատմ­ված­քի նոր շա­րա­դ ­րան­քի մի հատ­ված, որն սկսվում է «Դու,–­
ա­սա­ցի ես և ծն­կով փոքր հար­ված հասց­րի նրան,– ք­նով մի ըն­կիր»
նա­խա­դ ա­սու­թ յամբ և­ ու­նի տար­բե­րակ535։ Ն­յու­թ ի մշակ­ման նմա­նա­
տիպ օ­րի­նակ­ներ են «Ավե­րակ­նե­րի փոք­րիկ բնա­կի­չը» վեր­նագ­րով,
ինչ­պես և­ երգ­չու­հի Էդուար­դ ո­վա­յի մա­սին պատ­մող հատ­ված­նե­րը։
Ա­ռ ա­ջի­նը ու­նի վեց, երկ­րոր­դ ը՝ ե­րեք տարբերակ։ Ինք­նա­կեն­սագ­
րա­կան այս նյու­թ ե­րը պատմ­վածք դարձ­նե­լու Կաֆ­կա­յի ջան­քե­րը
ակն­հայտ են, սա­կայն գրո­ղ ը չկա­րո­ղա­ցավ դրանք հասց­նել անհ­
րա­ժ եշտ ա­վար­տի։
Հա­վա­նա­բար, նույն մղումն է Կաֆ­կա­յին ստի­պել 1917  թ. օ­գ ոս­
տո­սի գրա­ռ ում ­նե­րում վե­րա­դ առ­նալ «Պատ­ժ իչ գա­ղու­թ ում» պատմ­
ված­քին։ Այս գոր­ծ ի վրա Կաֆ­կան աշ­խա­տել է 1914 թ. աշ­նա­նը, իսկ
1915  թ. նո­յեմ­բե­րին Մ­յուն­խե­նում ներ­կա­յա­ցել պատմ­ված­քի ա­ռ ա­
ջին հանրային ըն­թ երց­մամբ536։ Պատմ­ված­քի մա­սին Կաֆ­կա­յի
գրա­ռ ում ­նե­րը փաս­տում են գրո­ղ ի ե­թ ե ոչ բարձր, ա­պա՝ բա­վա­րար
գնա­հա­տա­կա­նը, (օ­րի­նակ՝ «Կե­սօ­րից հե­տո Վեր­ֆե­լ ի մոտ Մաք­
սի և Պի­կի հետ։ Կար­դ ա­ցի «Պա­տժիչ գա­ղու­թ ում» պատմ­ված­քը,

533
Տե΄ս Kafka, Fr., Sämtliche Erzählungen, Fischer, 1969, 403 էջի ծա­նո­թա­
գրու­թյունը:
534
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 19.
535
Նույն տեղում, 14, 433:
536
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 103.
174
դժգոհ չեմ լիո­վ ին՝ չհաշ­ված ա­մե­նաակ­ներև ու անջն­ջե­լ ի սխալ­նե­
րը»)537։ Պատ­րաս­տի պատմ­ված­քի նոր տար­բե­րակ­նե­րի հայտն­վե­լ ը
օ­րագ­րի է­ջե­րում (թվով ի­նը տար­բե­րակ) վկա­յում են պատմ­ված­քը
բա­րե­փո­խե­լու Կաֆ­կա­յի մտադ­րու­թ յան մա­սին, թեև պատմ­ված­քի
ա­ռ ա­ջին հրա­տա­րա­կու­թ յան մեջ (1919  թ.) օ­րագ­րա­յին այդ տար­բե­
րակ­նե­րը գրո­ղ ի կող­մից որևէ կերպ չեն օգ­տա­գ ործ­վում։ Դ­րանք
պատմ­ված­քին սկզբուն­քո­րեն ոչ մի նոր գիծ չէին ա­վե­լաց­նե­լու, այ­
դուա­մե­նայ­նիվ, հե­տաքր­քիր են իբրև գլուխ­գ որ­ծ ո­ցի տար­բե­րակ­
ներ։ Ա­հա դրան­ցից մե­կը.
«Ճա­նա­պար­հոր­դ ը ի­րեն զգում էր հոգ­նած՝ այս­տեղ է­լ ի ինչ-որ
բան կար­գ ադ­րե­լու կամ ա­նե­լու հա­մար։ Նա միայն մի թաշ­կի­նակ
հա­նեց գրպա­նից, շար­ժ ում ա­րեց, իբր այն թա­թ ա­խում է հե­ռ ու տաշ­
տա­կի մեջ, սեղ­մեց ճա­կա­տին և պառ­կեց փո­սի մոտ։ Այդ­պես գտան
նրան պա­րոն­նե­րը, ո­րոնց ու­ղար­կել էր պա­րե­տը ճա­նա­պար­հոր­դ ին
տա­նե­լու հա­մար։ Ինչ­պես ա­ռ ույ­գ ո­րեն նա վեր թռավ, երբ նրանք դի­
մե­ցին ի­րեն։ Ձեռ­քը սրտին դնե­լով՝ նա ա­սում էր. «Ես սրի­կա կլի­նեմ,
ե­թ ե այս բա­նը թույլ տամ»538։ Ինչ վե­րա­բե­րում է «Որ­սորդ Գ­րակ­
քո­սը» պատմ­ված­քին, ա­պա նրա օ­րագ­րա­յին տար­բե­րա­կը մեկն է,
ար­ված 1917  թ. ապ­րի­լ ի 6-ին, ո­րից հե­տո պատմ­ված­քի շա­րադրան­
քը Կաֆ­կան կա­տա­րել է Oktavheft–ի B և D տետ­րե­րում։ Քա­նի որ
«Օ­րագ­րե­րում» ընդգրկ­ված հատ­վա­ծ ը պատմ­ված­քի սկիզբն է,
ուս­տի այդ գրա­ռ ու­մը հա­մար­վում է պատմ­ված­քի ստեղծ­ման ժամ­
կե­տը։ Այս կարճ, օ­րագ­րա­յին հատ­վա­ծ ի և վերջ­նա­կան տար­բե­րա­
կի հա­մե­մա­տու­թ յու­նը ցույց է տա­լ իս, որ Կաֆ­կան այն են­թ ար­կել է
զգա­լ ի փո­փո­խու­թ յան։
3. Պատ­րաս­տի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­ներ, ո­րոնց թվում են «Դա­
տավ­ճի­ռ ը», «Հ­նո­ցա­պա­նը», «Հի­շո­ղու­թ յուն Կալ­դ ա­յի ճա­նա­պար­հի
մա­սին» պատմ­վածք­նե­րը։
«Հ­նո­ցա­պա­նը» պատմ­ված­քը, ո­րը գրվեց 1912  թ. աշ­նա­նը, հե­
տա­գ ա­յում նե­րառ­վեց «Ա­մե­րի­կա»-ի մեջ` դառ­նա­լով վե­պի ա­ռ ա­ջին
գլու­խը։ Ինչ վե­րա­բե­րում է «Հի­շո­ղու­թ յուն Կալ­դ ա­յի ճա­նա­պար­
հի մա­սին» օ­րագ­րա­յին շա­րադ­րան­քին, ա­պա այն ոչ հե­ղ ի­նա­կի,

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 277.

537

Նույն տեղում, 327:

538

175
ոչ էլ Մ. Բ­րո­դ ի կող­մից հրա­տա­րակ­ված ժո­ղո­վա­ծ ու­նե­րում տեղ չի
գտել, թեև ու­նի կաֆ­կա­յա­կան պատմ­ված­քի բո­լոր հատ­կա­նիշ­նե­րը։
1914 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 31-ի գրառ­ման մեջ, իբրև ա­նա­վարտ ստեղ­
ծա­գ որ­ծ ու­թ յուն, այն նշվում է «Դա­տա­վա­րու­թ յուն», «Գ­յու­ղա­կան
ուսու­ցի­չը» գոր­ծ ե­րի շար­քում։ Պատմ­ված­քը ար­ծ ար­ծ ում է մար­դ ու
մենակու­թ յան խնդի­րը, միա­ժ ա­մա­նակ կապ­վե­լով ռու­սա­կան ի­րա­
կա­նու­թ յան հետ` ան­ծ այ­րա­ծ իր մե­նա­կու­թ յան հեն­քի վրա պատ­կե­
րում է լքվա­ծ ու­թ յան և տխ­րու­թ յան մի «տար­բե­րակ», որ, ինչ­պես
գրում է Կաֆ­կան, «միայն ռու­սա­կան կա­րող է կոչ­վել»539։ Այս տե­սա­
կե­տից, պատմ­վածքն ա­պա­հո­վում է նաև Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­
թյուն­նե­րի հա­մար գրե­թ ե պար­տա­դ իր դար­ձած ինք­նա­կեն­սագ­րա­
կան հենքը։
Այս շար­քի գոր­ծ ե­րի մեջ, բնա­կա­նա­բար, ինչ­պես հե­ղ ի­նա­կի,
այն­պես էլ ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րի կող­մից, ա­մե­նա­մեծ ու­շադ­րու­թ յան,
ար­ժ ա­նա­նում է «Դա­տավ­ճիռ» պատմ­ված­քը։
Այս ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան առն­չու­թ յամբ հե­ղ ի­նա­կա­յին «ծա­նո­
թագ­րու­թ յուն­նե­րը» պատմ­ված­քը ճիշտ հաս­կա­նա­լու բա­նա­լ ի լի­նե­
լուց բա­ցի նաև ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան փաս­տե­
րի միջև կա­մուրջ դառ­նա­լու օ­րի­նակ են։ «Կաֆ­կա­յի, իբրև գրո­ղ ի,
զգա­ցո­ղու­թ յու­նը,– ն­շում է Գ.­ Գուն­տեր­մա­նը,– թ­վագր­վում է «Դա­
տավ­ճիռ» պատմ­ված­քի ստեղ­ծ ու­մով, ո­րով­հետև այս­տեղ գրա­կա­
նու­թ յու­նը և կյան­քը հա­սել են մինչև այդ ի­րենց հա­մար չակն­կալ­ված
մեր­ձու­թ յան»540։
«Կար­դ ում եմ «Դա­տավճ­ռ ի» մաք­րա­գ ի­րը և դուրս գրում այն բո­լոր
կա­պե­րը, ո­րոնք ինձ պարզ դար­ձան այդ պատ­մու­թ յան մեջ այն­քա­
նով, որ­քա­նով որ դրանք տես­նում եմ այժմ։ Դա անհ­րա­ժ եշտ է, քա­
նի որ պատմ­ված­քը, ինչ­պես իս­կա­կան ծննդի ժա­մա­նակ, ծածկ­ված
աղ­տե­ղու­թ յամբ ու լոր­ձուն­քով, լույս աշ­խարհ է ե­կել ինձ­նից և միայն
իմ ձեռքն է ի զո­րու դիպ­չել նրա մարմ­նին ու հրճվել նրա­նով»541։
Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան այն կա­պե­րը, որ պատմ­ված­քը գրե­լուց հե­տո

539
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 146.
540
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 163.
541
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 186.
176
միայն նկա­տում է Կաֆ­կան, բնազ­դ ա­յին–են­թ ա­գ ի­տակ­ցա­կան ճա­
նա­պար­հով երևան ե­կած առն­չու­թ յուն­ներ են, ո­րոնք գրո­ղ ի հա­մար
էական են, թեև պատմ­ված­քում թվում են ման­րուք.
«Գեորգ բա­ռ ը այն­քան տա­ռ եր ու­նի, որ­քան Ֆ­րան­ցը։ Բեն­դ ե­
մա­նի «մա­նը» ծա­ռ ա­յում է սոսկ «Բեն­դ եի» ու­ժ ե­ղաց­մա­նը … Բայց
Բեն­դ են նույն­պես այն­քան տա­ռ եր ու­նի, որ­քան Կաֆ­կան, և «ե» ձայ­
նա­վո­րը նույն տե­ղում կրկնվում է այն­քան ան­գ ամ, որ­քան «ա»-ն
Կաֆ­կա բա­ռ ի մեջ։
Ֆ­րի­դ ան նույն­պես ու­նի այն­քան տառ, որ­քան Ֆ-ն (­Ֆե­լ ի­ցան՝
Ա. Ա.), և սկզբ­ նա­տա­
ռ երն էլ նույն են, Բ­րան­ դ են­
ֆելդն ու­նի այն
սկզբնա­տա­ռ ը, ինչ, որ Բ-ն (­Բաուեր, Ֆե­լ ի­ցա­յի ազ­գ ա­նունն է` Ա. Ա.),
և «ֆելդ» բա­ռ ը ի­մաս­տի հետ նույն­պես ու­նի ո­րո­շա­կի կապ։ Հա­վա­
նա­բար, Բեռ­լ ի­նի մա­սին միտ­քը ևս­ ա­ռ անց ազ­դ ե­ցու­թ յան չի ծնվել։
Գու­ցեև առ­կա է Բ­րան­դ են­բուրգ գա­վա­ռ ի մա­սին հի­շո­ղու­թ յան ներ­
գոր­ծ ու­թ յու­նը»542։ Պատմ­ված­քի գլխա­վոր հե­րո­սը` Գեորգ Բեն­դ ե­
մա­նը, հայտն­վում է հա­րա­բե­րու­թ յուն­նե­րի և կա­պե­րի այն նույն ոս­
տայ­նում, ո­րում գտնվում էր ին­քը՝ Կաֆ­կան։ Գեոր­գ ի հայ­րը, օ­տա­
րու­թ յան մեջ ապ­րող ըն­կե­րը, նրա հարս­նա­ցուն՝ գե­ղար­վես­տա­կան
ա­նա­ռ ար­կե­լ իու­թ յամբ միա­ժ ա­մա­նակ հե­ղ ի­նա­կի ի­րա­կան մի­ջա­
վայ­րի մարդ­կանց գրո­ղ ի հոր, Ֆ.­Բաուե­րի (ո­րին ի դեպ նվիր­ված է
պատմ­ված­քը), Կաֆ­կա­յի մի ըն­կե­րոջ ար­տա­պատ­կեր­ներն են.
«Օ­տա­րու­թ յան մեջ գտնվող ըն­կե­րո­ջը նկա­րագ­րե­լ իս ես շատ էի
մտա­ծ ում Շ­տոե­րի մա­սին։ Երբ մի ան­գ ամ, պատմ­ված­քը գրե­լուց հե­
տո մի ե­րեք ա­միս անց, պա­տա­հա­բար հան­դ ի­պե­ցի նրան, հա­ղոր­
դեց, որ ե­րեք ա­միս ա­ռ աջ նշան­վել է»543։
Գ­րա­կա­նու­թ յան և կ­յան­քի այս ան­սո­վոր միաս­նա­կա­նա­ցու­մը
(Integration), երբ պահ­պան­վում է թե բա­ցար­ձակ գե­ղար­վես­տա­կան
վե­րա­ցար­կու­մը և թե ի­րա­կան կյան­քի ճշմար­տու­թ յու­նը, Կաֆ­կան
իբրև գե­ղա­գ ի­տա­կան սկզբունք պահ­պա­նեց ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան
ողջ ճա­նա­պար­հի ըն­թ աց­քում։ Մի­ջա­վայ­րի տար­րա­լու­ծ ու­մը գրա­
կա­նու­թ յան մեջ կա­տար­վում է շատ անն­կատ, բայց հիմ­նա­վոր։
Բաց է մնում, սա­կայն, մի խնդիր, ո՞րն է ի վեր­ջո կարևոր Կաֆ­կա­յի

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 186.

542

Նույն տեղում, 186:

543

177
հա­մար գրա­կա­նու­թ յո՞ւ­նը, թե՞ կյան­քը։ Ճիշտ կլի­նի, հա­վա­նա­բար,
են­թ ադ­րել որ գրա­կա­նու­թ յան մի­ջո­ցով Կաֆ­կան ցան­կա­նում էր
ու­շադ­րու­թ յուն հրա­վ ի­րել իր ան­ձի և­ իր խնդիր­նե­րի վրա, հաս­նել
ա­րագ փո­փո­խու­թ յան։ «Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան ազ­դ ան­շա­նա­յին հա­
մա­կար­գ ով,– գ­րում է Թ. Ան­ցը,–­իր կյան­քի հետ կապ­ված ըն­թ եր­
ցող­նե­րին (տեքս­տե­րի առա­ջին ըն­թ եր­ցող­նե­րը, ա­վե­լ ի ճիշտ ուն­կն­
դիր­նե­րը, հա­րա­զատ­ներն էին կամ ըն­կեր­նե­րը) Կաֆ­կան կո­չում էր
նման փոր­ձե­րի և պար­բե­րա­բար պա­հան­ջում նրանց ու­շադ­րու­թ յու­
նը իր ան­ձի վրա»544։

3.2. «Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԻ» ԵՎ ԿԱՖ­ԿԱ­ՅԻ

ԳԵ­ՂԱՐ­ՎԵՍ­ՏԱ­ԿԱՆ ԺԱ­ՌԱՆ­ԳՈՒԹ­ՅԱՆ
ԳԱ­ՂԱ­ՓԱ­ՐԱ­ԿԱՆ ԸՆԴ­ՀԱՆ­ՐՈՒԹ­ՅՈՒՆ­ՆԵՐ

Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան և «Օ­րագ­րե­րի»

ար­տա­քին բնույ­թ ի կա­պե­րից և փոխ­ներ­թ ա­փան­ցում­նե­րից բա­ցի
կարևոր­վում են նաև դրանց ներ­քին, գա­ղա­փա­րա­կան ընդ­հան­րու­
թյուն­նե­րը, ո­րոնք «Օ­րագ­րե­րը» բարձ­րաց­նում են գե­ղար­վես­տա­
կան եր­կե­րի մա­կար­դ ա­կին և թե­լադ­րում արժևոր­ման գրե­թ ե միև­
նույն չա­փա­նիշ­նե­րը։ Ան­կաս­կած, այս հան­գ ա­ման­քը նկա­տի ու­նի
Գ.­ Գուն­տեր­մա­նը, ո­րը գրում է. «Խիստ բա­ժ ա­նում «Օ­րագ­րե­րի» և
գե­ղար­վես­տա­կան եր­կե­րի միջև Կաֆ­կա­յի դեպ­քում, որն այլ է, քան
մյուս հա­մե­մա­տե­լ ի հե­ղ ի­նակ­նե­րը– մտա­ծ ում ես միայն Թ.­ Մա­նի,
նաև Բ­րեխ­թ ի, նույ­նիսկ Մու­զ ի­լի մա­սին – դժ­վար է գծել» 545։
Ու­սում ­նա­սի­րող­նե­րը, օ­րի­նակ, պա­րա­դ ոք­սը հա­վա­սա­րա­պես
հա­մա­րում եմ ինչ­պես գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան (Հ. Պո­
լիտ­ցեր) 546 , այն­պես էլ «Օ­րագ­րե­րի» (Գուն­տեր­ման) 547 բնու­թ ագ­րա­
կան գիծ։
544
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 24.
545
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 148.
546
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 214.
547
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 248.
178
 Սա­կայն ո՞րն է Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նու­թ յան հիմ ­նա­կան թե­ման։
Այս խնդի­րը, որ 50-60-ա­կան թթ. կաֆ­կա­յա­գ ի­տու­թ յան հիմ­նա­կան
հար­ցադ­րում ­նե­րից մեկն էր, այ­սօր հա­մե­մա­տա­բար կորց­րել է գի­
տա­կան կարևո­րու­թ յու­նը։ Խն­դ իրն այս ճա­նա­պար­հին ստեղծ­ված
ուսում ­նա­սի­րու­թ յուն­նե­րի գի­տա­կան ցածր մա­կար­դ ա­կը չէ։ Ընդ­
հա­կա­ռ ակը, Մ. Բ­րո­դ ի, Հ. Պո­լ իտ­ցե­րի, Բ. Նա­գ ե­լ ի, Յու. Հո­նեգ­գ ե­
րի, Հ. Պոնգ­սի և­ այ­լոց կող­մից ստեղծ­վել են բարձ­րար­ժ եք մե­նագ­
րու­թ յուն­ներ, որոն­ցում Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը դիտ­վել է
հու­դ ա­յա­կա­նու­թ յան, պա­րա­դ ոք­սի, գո­յա­բա­նա­կան մեղ ­քի, վա­խի,
ա­նե­լա­նե­լ իու­թ յան և բազ­մա­թ իվ այլ տե­սանկ­յուն­նե­րից։ Խն­դ իրն
այս­տեղ Կաֆ­կա­յի բազ­մա­չափ գրա­կա­նու­թ յու­նը միա­չափ մեկ­նա­
բա­նու­թ յամբ գնա­հա­տե­լու հա­կա­սու­թ յան մեջ է։
«…գրե­թ ե յու­րա­քանչ ­յուր մեկ­նա­բա­նու­թ յուն Կաֆ­կա­յի գրա­կա­
նու­թ յան մեջ հան­գ ում է ինչ-որ էա­կան ի­մաս­տի,–­ ար­դ ա­րա­ցիո­րեն
գրում է Բ. Նա­գ ե­լ ը,– սա­կայն ոչ մե­կը դրան­ցից չի ներկա­յաց­նում այն
ամ­բող ­ջու­թ յամբ» 548։ «Ն­րա (­Կաֆ­կա­յի Ա. Ա.) ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յու­նը
ակնհայ­տո­րեն խույս է տա­լ իս միան­շա­նակ մեկ­նա­բա­նու­թ յուն­նե­
րից,– կար­ դ ում ենք Կաֆկա­ յի մա­ սին ուսումնասիրություններից
մեկում»549։
Ան­շ ուշտ, Կաֆ­կ ա­յ ի գրա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը ու­ն ի միաս­ն ա­կ ան գա­
ղա­փ ար-սուբստ­ր ատ, ո­ր ը նրան հա­ղ որ­դ ում է ամ­բ ող ­ջ ա­կ ա­ն ու­
թյուն և յու­ր ա­հ ատ­կ ու­թ յուն, բայց ո­ր ը, հա­վ ա­ն ա­բ ար, անհ­ն ար է
ան­վ ա­ն ել, որով­հ ետև դա բե­ր ում է ան­խ ու­ս ա­փ ե­լ ի ա­ղ ա­վ աղ­մ ան։
Է.­  Կա­ն ետ­տ ին, օ­ր ի­ն ակ, այդ ­պ ես է վար­վ ում։ «Նա (­Կ աֆ­կ ան Ա.
Ա.),– գ­ր ում է Է.  Կա­ն ետ­տ ին» –­ ո­չ ինչ չի ա­վ ար­տ ում, ա­ռ ա­ջ ին օր­
վա­ն ից միջև վեր­ջ ի­ն ը նրան ան­հ անգս­տ աց­ն ում է միև ­ն ույն բա­ն ը։
Նա շա­ր ու­ն ակ շու ­ռ ու­մ ուռ է տա­լ իս դա, ար­տ ագ ­ր ում, չա­փ ում այլ
քայ­լե­ր ով։ Այդ բա­ն ը անս­պ առ է, դա Կաֆ­կ ան չէր կա­ր ող սպա­ռ ել,
ե­թ ե նույ­ն իսկ ապ­ր եր եր­կ ու ան­գ ամ ա­վ ե­լ ի եր­կ ար» 550։ Կաֆկայի
գրականության հիմնական թեման սահմանելով մարդու
անհետացումն իբրև գոյություն՝ Հենրիկ Էդոյանը գրում է. «Նա

548
Nagel B., Franz Kafka und die Weltliteratur, München, 1983, 122.
549
Geschichte der deutschen Literatur: Vom NaturaHsmus zum…, Klett, 1984, 150.
550
Canetti, E., Das Gewissen der Wörte, München, 64.
179
գիտի մի բան, որի մասին ոչինչ չի խոսում. դա նրա ելակետն
է: Նա գիտի մի բան, որ իր «հերոսները» չգիտեն: Այդ «բանը»
չի ասվում, այն չի մտնում որևէ արտահայտության, ֆրազի
մեջ: Կաֆկան պահպանում է քար լռություն: Այն, ինչ տեսնում է
Կաֆկան, այնքան հրեշավոր է, որ անհնար է որևէ բառ ասել. նա
քարանում է իր տեսած «դժոխքի» պատկերից և լռում այնպես,
ինչպես Դանտեն Եմպիրեայի պատկերից»551: Կաֆ­կ ա­յ ի գրա­կ ա­
նու ­թ յան այս ա­ռ անձ­ն ա­տ իպ բնույ­թ ը, ո­ր ը «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ում» զգա­լ ի է
իր ամ­բ ող ­ջ ու ­թ յան մեջ, գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան եր­կ ե­ր ում ա­ռ ար­կ ա­յ ա­
նում-ո­ր ո­շ ա­կ իա­ն ում է իբրև օ­տ ա­ր աց­մ ան, վա­խ ի, գո­յ ա­բ ա­ն ա­կ ան
մեղ ­ք ի կամ ինք­ն ա­զ ո­հ ա­բ եր­մ ան պատ­կ եր։ Կաֆ­կ ա­յ ի յու­ր ա­ք անչ­
յուր ստեղ­ծ ա ­գ որ­ծ ու ­թ յուն այս գա­ղ ա­փ ար­ն ե­ր ից մե­կ ի կամ մի քա­
նի­ս ի ի­ր ա­կ ա­ն աց­մ ան փորձ է։ Դ ­ր անք փաս­տ ո­ր են ըն­կ ած են ոչ
միայն Կաֆ­կ ա­յ ի գրա­կ ա­ն ու ­թ յան, այլև  նրա կյան­ք ի հիմ­ք ում։ Սե­
փա­կ ան կեն­ս ա­փ որ­ձ ով հաս­տ ատ­վ ած գա­ղ ա­փ ար­ն ե­ր ի այս ծի­ր ից
դուրս Կաֆ­կ ան գոր­ծ եր չի ստեղ­ծ ել։ Այս տե­ս ա­կ ե­տ ից «Օ­ր ագ ­ր ե­
րը» Կաֆ­կ ա­յ ի գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ժա­ռ ան­գ ու ­թ յան ման­ր ա­կ երտն
է։ Դա է ա­պ ա ­ց ու ­ց ում «Օ­ր ագ ­ր ե ­ր ի» և գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան եր­կ ե­ր ի,
հատ­կ ա­պ ես դրանց ա­մ ե­ն աինք­ն ա­կ են­ս ա­գ­ր ա­կ ան հատ­վ ա­ծ ի՝ վե­
պե­ր ի հա­մ ըն­թ եր­ց ու­մ ը։
Կաֆ­կա­յի վե­պե­րը միմ­յանց հետ ընդ­հա­նուր շատ բան ու­նեն։
Ամե­նաընդ­հան­րա­կա­նը այն է, որ ա­ռ անց Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յան
հաշ­վառ­ման, անհ­նար է ճշտո­րեն ըն­կա­լել դրանց բո­վան­դ ա­կու­թ յու­
նը։ Վե­պե­րի բո­լոր գլխա­վոր հե­րոս­ներն էլ ինքն է` Կաֆ­կան, բայց
ոչ իբրև ծա­ռ ա­յող կամ գրող, այլ ներ­քին ես-ով։ Կաֆ­կան մշտա­պես
պայ­քա­րել է իր հոգևոր ա­զա­տու­թ յու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար։ Ն­րա
հե­րոս­նե­րի ի­րա­վ ի­ճա­կը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է նրա հոգևոր ի­րա­
վի­ճա­կին, ուս­տի և չու­նի գե­ղար­վես­տա­կան կեր­պար­նե­րին յու­րա­
հա­տուկ երևա­կա­յու­թ յան դրոշ­մը։ Կաֆ­կա­յի հե­րոս­նե­րը ապ­րում են
ա­նո­րո­շու­թ յան մեջ։ Ո՛չ Կարլ Ռոս­մա­նը և­ո՛չ էլ Յո­զեֆ Կ-ն­ու Կ-ն, չեն
տես­նում կամ չեն ու­զում տես­նել ի­րա­կա­նու­թ յու­նը։ Ն­ման ա­նո­րո­շու­
թյան մեջ ապ­րում է և Կաֆ­կան.

Էդոյան, Հ., Շարժում դեպի հավասարակշռություն, Երևան, 2009, 173:

551

180
 «Իմ վի­ճա­կի ա­նու­նը դժբախ­տու­թ յուն չէ, բայց և­ եր­ջան­կու­թ յուն
չէ, ոչ էլ ան­տար­բե­րու­թ յուն, թու­լու­թ յուն, հե­տաքրք­րու­թ յան բա­ցա­
կա­յու­թ յուն ա­մեն ին­չի հան­դ եպ։ Այդ դեպ­քում ի՞նչ է այն»552:
Ե­րեք վե­պե­րի հա­մար էլ ընդ­հան­րա­կան է մարդ­կա­յին գո­յու­թ յան
ան­կու­մը։ Ն­րանց հե­րոս­նե­րի կյան­քը լիքն է պայ­քա­րով, վե­պե­րի
հենց սկզբից նրանք հայտն­վում են պայ­քա­րի կենտ­րո­նա­կե­տում,
բայց հե­տա­գ ա­յում գրե­թ ե ոչն­չի չեն հաս­նում։ Սո­ցիա­լա­կան գրե­
թե ոչ մի հարց, որ բարձ­րաց­նում է Կաֆ­կան, իր տրա­մա­բա­նա­կան
ա­վար­տին չի հասց­վում։ Նա ա­նընդ­հատ վե­րա­դ առ­նում է դե­պի իր
սկզբնա­վոր­ման ելակետը` իր նե­րաշ­խար­հի խնդիր­նե­րը.
«Ա­մեն­քի նման ինձ էլ, կար­ծ ես թե, տրված է շրջագ­ծ ի կենտ­րո­
նը, և­ես, ա­մեն­քի նման պետք է ուղ­ղու­թ յուն վերց­նեի կենտ­րո­նից՝
գծե­լու հրա­շա­լ ի շրջա­գ ի­ծ ը, դրա փո­խա­րեն ես մշտա­պես թափ էի
վերց­նում դե­պի շրջագ­ծ ի կենտ­րո­նը և միշտ էլ ան­մի­ջա­պես կանգ
առ­նում»553։
Ա­մեն ինչ ժխտե­լու և միա­ժ ա­մա­նակ հաս­տա­տե­լու Կաֆ­կա­յի երկ­
վու­թ յու­նը նրա հե­րոս­նե­րին մատ­նում է մի վի­ճա­կի, ո­րի ա­նու­նը ոչ
հաղ ­թ ա­նակ է, ոչ էլ պար­տու­թ յուն, այլ գո­յա­բա­նա­կան մի առ­կա­
խու­թ յուն, երբ եր­կուսն էլ հա­վա­սա­րա­պես հա­վակ­նում են դառ­նալ
հե­րո­սի գոր­ծ ու­նեու­թ յան արդ­յունք։
Այս­պի­սով, ե­րեք վե­պերն էլ ծագումնա­բա­նո­րեն կապ­վում են
«Օրագ­րե­րի» հետ և­ ներ­կա­յաց­նում հան­գ ու­ցա­յին ե­րեք թե­մա­յի ար­
ծար­ծ ում։ Խոս­քը վե­րա­բե­րում է լքվա­ծ ու­թ յա­նը (ար­տաք­սու­մին),
մեղ­քին և վե­րա­դ ար­ձին։ Ե­թ ե «Ա­մե­րի­կան» լքվա­ծ ու­թ յան գե­ղար­
վես­տա­կան պատ­կերն է, ա­պա «Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը»՝ մեղ ­քի գի­
տակ­ցու­թ յան, իսկ «Դղ ­յա­կը»` վե­րա­դ ար­ձի վե­րապ­րու­մը։ Հե­րոս­նե­
րի` «Ա­մե­րի­կա­յից» մինչև «Դղ ­յակ» ձգվող որո­նում­նե­րի ճա­նա­պար­
հը միա­ժ ա­մա­նակ Կաֆ­կա-մար­դ ու հոգևոր դրա­մա­յի զար­գ աց­ման
ճա­նա­պարհն է։
Օ­րագ­րա­յին բնա­վո­րու­թ յան ևս մեկ գիծ, ո­րի զու­գ ա­հե­ռ ը
տես­նում ենք վե­պե­րում՝ դա աստ­վա­ծ աշնչ­յան կեր­պար­նե­րի և­

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 11.

552

Նույն տեղում, 350.

553

181
ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րի հետ սե­փա­կան կեն­սագ­րու­թ յու­նը հա­մադ­րե­
լու Կաֆ­կա­յի մշտա­կան հա­կումն է։

«Ա­մե­րի­կա»

«Ա­մե­րի­կա» վե­պը Կաֆ­կա­յի ա­ռ ա­ջին լայ­նակ­տավ ստեղ­ծ ա­գ որ­

ծու­թ յունն է, ո­րը մնա­ցել է ա­նա­վարտ։ Այն գրվել է եր­կու ան­գ ամ։
1911   թ. ձմռա­նը ստեղծ­ված ա­ռ ա­ջին շա­րադ­րան­քը (200 էջ) այ­սօր
հա­մար­վում է կո­րած 554։ Վեր­ջի­նիս մա­սին է Կաֆ­կա­յի օրագ­րա­յին
գրառումը.
«Ինչ­պես չեմ կա­րո­ղա­նում, հա­կա­ռ ակ բո­լոր ան­հանգս­տու­թ յուն­
նե­րին, պոկ գալ իմ վե­պից» 555։
«Ա­մ ե­րի­կա­յի» այ­ս օր հայտ­նի տար­բ ե­ր ա­կի ստեղծ­մ ան հիմ ­նա­
կան ժա­մ ա­նա­կ ը հա­մ ար­վում է 1912  թ. ա­շ ու ­ն ը, երբ «ու ­ժ ե­րի խիստ
կենտ­ր ո­նա­ց ու­մ ով» 556 Կաֆ­կան գրում է վե­պ ի մե­ծ ա­գ ույն մա­ս ը (1–7
գլուխ­նե­րը), հե­տ ա ­գ ա­յում դան­դ աղ ըն­թ աց ­ք ով գրում է ևս­ եր­կ ու-ե­
րեք գլուխ, իսկ 1914 թ. աշ­նա­ն ը Կաֆ­կան դա­դ ա­ր ում է վե­պ ի վրա
աշ­խ ա­տ ել, թեև 1916 թ. հու­լի­ս ին մի կարճ շրջան ևս զ­բ աղ­վում է
վե­պ ով։ 1912 թ. նո­յեմ­բ ե­րի 11-ին Կաֆ­կան գրում է Ֆ.­ Բաուե­րին.
«…ես այ­սօր­վա­նից մտա­դ իր եմ Ձեզ գրել բա­ցա­ռ ա­պես կարճ նա­
մակ­ներ …ո­րով­հետև ցան­կա­նում եմ ինքս ինձ մինչև վեր­ջին շունչս
տալ իմ վե­պին, որն ախր պատ­կա­նում է նաև Ձեզ … նա պետք է Ձեզ
տա ա­ռ ա­վել պարզ պատ­կե­րա­ցում ­նե­րը այն ա­մեն լա­վ ի մա­սին, ինչ
ես ու­նեմ իմ մեջ … Պատ­մու­թ յու­նը, ո­րը ես գրում եմ, ո­րը բնա­կա­
նա­բար սևեռ­ված է դե­պի ան­վեր­ջու­թ յուն, կոչ­վում է «Ան­հայտ կո­
րա­ծ ը» 557։
«Ա­մե­րի­կա» վե­պի առն­չու­թ յամբ մաս­նա­գ ետ­նե­րը նշում են Կաֆ­
կա­յի վրա Չ. Դի­քեն­սի («Դա­վ իդ Կոպեր­ֆիլդ»), Գ. Ֆ­լո­բե­րի («Մա­դ ամ

554
“Königs Erläuterungen”, Band 209, 1995, 12.
555
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 173.
556
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 74.
557
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 165: Կաֆկայի «Ամերիկա» և մյուս երկու
վեպերի վերնագրերը Մ. Բրոդինն են:
182
Բո­վա­րի»), Կ.­ Համ­սու­նի («Բե­նո­նի») թողած ազ­դ ե­ցու­թ յան մա­սին։
1917  թ. օ­րագ­րա­յին մի գրառ­ման մեջ Կաֆ­կան այս վե­պը հա­մա­րում
է «Դի­քեն­սի ուղ­ղա­կի նմա­նա­կում»։
Վե­պի նյու­թ ը ձա­խոր­դ ու­թ յուն­նե­րի պատ­մու­թ յուն է ծնող­նե­րի
կող­մից հե­ռ ա­վոր Ա­մե­րի­կա տա­րագր­ված տասնվե­ցամ­յա Կարլ
Ռոս­մա­նի, ո­րին գայ­թ ակ­ղել է ի­րենց տան սպա­սու­հին և ն­րա­նից
ե­րե­խա ու­նե­ցել։
«Ա­մե­րի­կա­յում» հստա­կո­րեն հա­մադր­ված են եր­կու` ինք­նա­կեն­
սագ­րա­կան և­ աստ­վա­ծ աշնչ ­յան դրախ­տից ար­տաքս­ման և պատ­ժ ի
թե­մա­նե­րը, թեև վե­պում ակն­հայտ են և­ այլ մո­տիվ­ներ։ Պ.  Կի­տա­
տին, օ­րի­նակ, բե­րում է վե­պի թե­մա­տիկ մեկ­նա­բան­ման ի­նը տար­
բե­րակ558։
Վե­պի ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան հեն­քը նախ և­ ա­ռ աջ կապ­վում է
հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ի հետ։ Բա­ցի այդ, վե­պում ա­ռ ան­ձին ի­րա­դ ար­
ձու­թ յուն­նե­րի «կրկնօ­րի­նակ­նե­րը» առ­կա են ինչ­պես Կաֆ­կա­յի, այն­
պես էլ նրա գեր­դ աս­տա­նի կեն­սագ­րու­թ յան մեջ։ «Ս­պա­սու­հի Բաիլ­
լին,– կար­դ ում ենք Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յուն­նե­րից մե­կում,–­ ո­րին
Կաֆ­կան ե­րախ­տա­պարտ է ֆրան­սե­րե­նի բա­վա­րար գի­տե­լ իք­նե­րի
հա­մար, սե­ռ ա­կան հա­սու­նաց­ման շրջա­նում գայ­թ ակ­ղում է Կաֆ­կա­
յին»559։ «Անժխ­տե­լի է,– գ­րում է Պ.­ Կի­տա­տին,–­ որ Կաֆ­կան, գո­նե
սկզբնա­պես, մտադր­վել է ըն­տա­նե­կան ասք գրել»560։
Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թ ին հա­մըն­թ աց է աստ­վա­ծ աշնչ ­յան
թե­մա­յի ծա­վա­լու­մը վե­պում։ Ն­յու-­Յոր­քի նա­վա­հանգս­տում Կար­
լին հայտն­ված Ա­զա­տու­թ յան աստ­վա­ծ ու­հու ար­ձա­նի պատ­կե­րից
մինչև Բրու­նել­դ ա­յի հետ փա­խուս­տի տե­սա­րա­նը զգա­լ ի է աստ­վա­
ծաշնչ ­յան զա­նա­զան գա­ղա­փար­նե­րի ու դեպ­քե­րի այ­լա­բա­նա­կան
մաս­նակ­ցու­թ յու­նը վի­պա­կան գոր­ծ ո­ղու­թ յուն­նե­րին։ «Ար­տաք­սու­մը
Պրահա­յի հայ­րա­կան տնից Հ­յու­սի­սա­յին Ա­մե­րի­կա­յի Միաց­յալ Նա­
հանգ­ներ,– գ­րում է Թ. Ան­ցը,– ն­ման է դրախ­տից մեղ­քի պատ­ճա­ռ ով
գայ­թ ակղ­ված­նե­րի ար­տաքս­մա­նը»561։ Կաֆկայի կարծիքով դ­րախ­

558
Citati, P., Die Verwandlungen eines Dichters, München, 1990, 83.
559
Franz Kafka: Leben und Werk, Klett, 1986, 32-33.
560
Citati, P., Die Verwandlungen eines Dichters, München, 1990, 82.
561
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 60.
183
տից ար­տաք­սու­մը նաև արդիական իմաստ ունի, քանի որ «…իր
հիմ ­նա­կան մա­սով հա­վեր­ժ ա­կան է»562։ Կարլ Ռոս­մա­նի ար­տաք­սու­
մը վե­պում ա­նընդ­հատ կրկնվում է. հայ­րա­կան տնից արտաքսվելուց
հետո նա արտաքսվում է նաև հո­րեղ­բոր տնից, ապա` «Օք­սի­դ են­
տալ» հյու­րա­նո­ցից…
Վի­պա­կան պա­տու­մի նյութ դարձ­նե­լով հա­ն­րու­թ յան մեջ լքված և
միայ­նակ ան­հա­տի ճա­կա­տա­գ ի­րը (­Կաֆ­կա­յի հե­տա­գ ա գրե­թ ե բո­
լոր հե­րոս­նե­րը այս ճա­կա­տա­գ իրն են ու­նե­նա­լու), Կաֆ­կան դրսևո­
րում է ի­րա­կա­նու­թ յան և­ ա­ռ աս­պե­լ ի հա­մադր­ման բա­ցա­ռ իկ կա­
րո­ղու­թ յուն­ներ։ Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան և­ ա­ռ աս­պե­լա­կան նյու­թ ե­րի
ծա­վա­լու­մը և փոխ­ներ­թ ա­փան­ցու­մը կա­տար­վում է սա­հուն, գրե­թ ե
աննկատ։ Ա­ռ աս­պե­լ ը պայ­մանա­վոր­վում է ի­րա­կա­նու­թ յամբ, ի­րա­
կա­նու­թ յու­նը` ա­ռ աս­պե­լով։
Դա­րասկզ­բին Ա­մե­րի­կա­յում լի­նե­լ ը, ա­ռ ա­վել ևս­ ապ­րե­լ ը, եվ­րո­
պա­ցու հա­մար նշա­նա­կում էր կյան­քի նո­րա­ցում և զար­թ ոնք։ Կաֆ­
կան ևս զերծ չէ «ա­մե­րիկ­յան երազանքից»։ Այս շրջա­նում նրան հա­
մա­կում են ըն­տա­նի­քից, ճնշող մի­ջա­վայ­րից հե­ռ ա­նա­լու և­ ելք գտնե­
լու մտա­ծ ում­նե­րը։ Սե­փա­կան գոր­ծ ա­րա­նը ան­պայ­ման տնօ­րի­նելու
հոր պար­տադ­րան­քը Կաֆ­կա­յին ստի­պում է կա­տա­րել վերջ­նա­կան
ընտ­րու­թ յուն` կա՛մ գոր­ծ ա­րա­նը, կա՛մ գրա­կա­նու­թ յու­նը։ «Օ­րագ­րե­
րում» կար­դ ում ենք. «Նա­խան­ցած օ­րը կշտամ­բանք ստա­ցա գոր­
ծա­րա­նի պատ­ճա­ռ ով։ Մեկ ժամ անց թախ­տի վրա մտա­ծ ում էի լու­
սա­մու­տից-ցած-նետ­վե­լու մա­սին» 563։ Ա­վե­լ ի վաղ ար­ված գրա­ռ ում­
նե­րում նույն­պես Ա­մե­րի­կան, իբրև եր­կիր, երևում է բո­լո­րո­վ ին ոչ
պա­տա­հա­բար. «Ես մի վեպ մտա­հա­ղա­ցա, որ­տեղ եր­կու եղ­բայր
պայ­քա­րում են միմ­յանց դեմ, նրան­ցից մե­կը հե­ռ ա­նում է Ա­մե­րի­
կա…»564։
Կարլ Ռոս­մա­նին շրջա­պա­տող մարդ­կան­ցից շա­տե­րը Ա­մե­րի­
կա ե­կած եվ ­րո­պա­ցի­ներ են. Դե­լա­մար­շը ֆրան­սիա­ցի է, Ռո­բին­սո­
նը Իռ­լան­դ ա­ցի։ «Դու գեր­մա­նա­ցի՞ ես» – հարց­նում է Կար­լ ը նա­վ ի
հնո­ցա­պա­նին և ս­տա­նում դրա­կան պա­տաս­խան։ Երբևի­ցե չլի­նե­լով

562
Кафка, Фр., Сочинения в 3-х томах, т.З, М, 1995,34.
563
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 166.
564
Նույն տեղում, 28:
184
Ա­մե­րի­կա­յում, Կաֆ­կան գծում է այդ երկ­րի զար­մա­նա­լ ի ի­րա­կան
պատ­կե­րը։
Կաֆ­կա­յի մյուս վե­պե­րի հա­մե­մա­տու­թ յամբ «Ա­մե­րի­կան» ա­վե­լ ի
հա­րուստ է ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րով։ Վի­պա­կան դեպ­քե­րը թեև զար­
գա­նում են ա­րագ, սա­կայն Կարլ Ռոս­մա­նի ան­կու­մը թվում է հա­մո­
զիչ և­ ա­նա­ռ ար­կե­լ ի։
Ան­փորձ և դա­տարկ գրպան­նե­րով (նա հե­տը ու­նի միայն ճամ­
փոր­դ ա­կան մի հին պա­յու­սակ, ո­րի մեջ ա­մե­նա­թ ան­կը ծնող­նե­րի
լու­սան­կարն է) հայտն­վե­լով Ն­յու-­Յոր­քի նա­վա­հանգս­տում, Կար­
լը պա­տա­հա­բար հան­դ ի­պում է իր մի­լ իո­նա­տեր հո­րեղ­բո­րը։ «Սա
սե­նա­տոր պա­րոն Յա­կոբն է,– շ­նոր­հա­վո­րե­լով Կար­լ ին ա­սում են
մար­դ իկ,– և նա ձեր հո­րեղ­բայրն է (այդ­պի­սի հո­րեղ­բայր Կաֆ­կան
Ա­մե­րի­կա­յում ի­րոք ու­նե­ցել է), այ­սօր­վա­նից Ձեզ սպա­սում է փայ­լուն
ա­պա­գ ա»։ Կար­լ ին զար­մաց­նում է հո­րեղ­բոր ու­նեց­ված­քի չա­փե­րը։
«Այս­տեղ ամեն ինչ ան­սո­վոր ա­րագ է կա­տար­վում» – բա­ցատ­րում է
հո­րեղ­բայ­րը ինչ-որ տեղ կան­խան­շե­լով նաև Կար­լ ի ճա­կա­տա­գ ի­րը։
Շու­տով, ան­հաս­կա­նա­լ ի մի հիմ­նա­վոր­մամբ («…այ­սօր­վա մի­ջա­դ ե­
պից հե­տո (՞) ստիպ­ված եմ»,– նա­մա­կով այս­պես է ար­տա­հայտ­վում
հո­րեղ­բայ­րը) նա փո­ղոց է շպրտում իր զար­մի­կին («…քո ըն­տա­նի­
քից, Կարլ, ոչ մի բա­րի բան չի կա­րող ծա­գ ել»)։
Ի­րա­կա­նու­թ յանը դեմ առ դեմ հայտն­ված Կարլ Ռոս­մա­նի ող­բեր­
գու­թ յու­նը ոչ միայն և­ ոչ այն­քան մե­նա­կու­թ յան կամ լքվա­ծ ու­թ յան,
այլ կյան­քին հա­մա­կերպ­վե­լու, հա­ն­րու­թ յան մեջ տեղ գտնե­լու ան­
պատ­րաս­տու­թ յան մեջ է։ Նո­րոգ­ման և­ ա­ռ ա­ջըն­թ ա­ցի ան­նա­խա­
դեպ չա­փեր ընդգր­կող, արդ­յու­նա­բե­րա­կան թռիչք­ներ ապ­րող ա­մե­
րիկ­յան կյանքը, որ թույ­լե­րի և­ ու­ժ եղ­նե­րի բնա­կան ու վիթ­խա­րի մի
թա­տե­րա­բեմ է («Օկ­լա­հո­մա­յի բնա­կան թատ­րո­նը») 565, թվում է, պի­
տի կա­րո­ղա­նա իր մեջ տեղ տալ Կար­լ ին։ Սա­կայն ի­զուր։ Սե­փա­կան
տեղ գտնե­լու նրա բազ­մա­թ իվ փոր­ձե­րը («Օք­սի­դ են­տալ» հյու­րա­նոց,
Օկ­լա­հո­մա­յի թատ­րոն և­ այլն) ա­վարտ­վում են ան­հա­ջող։ Ըն­դ ո­րում,
վեր­ջին­ներս որ­քան ի­րա­կան, նույն­քան էլ այ­լա­բա­նա­կան գծե­րով
են օժտ­ված։ Այս տե­սա­կե­տից հատ­կան­շա­կան է «Օք­սի­դ են­տալ»

Իբրև իրականության այլաբանություն` այն համեմատելի է Հերման

565

Հեսսեի «Տափաստանի գայլը» վեպի «Մոգական թատրոնի» հետ:

185
հյու­րա­նո­ցը, ո­րը գտնվում է Ռամ­զես քա­ղա­քում (նման քա­ղաք
Ա­մե­րի­կա­յում չկա, դա հենց այն քա­ղաքն է, ո­րը, ըստ Սուրբ Գր­քի,
իս­րա­յել ­ցի­նե­րը կա­ռ ու­ցե­ցին Եգիպ­տո­սում (…«քա­ղաք­ներ շի­նէ­ցին
փա­րա­վօ­նի հա­մար Փի­թ օ­մը և Ռամ­զէ­սը»566)։ Դա Կարլ Ռոս­մա­նին
(մար­դ ուն) չըն­դ ու­նող հա­սա­րա­կու­թ յան (պե­տու­թ յան) ա­մե­նա­կա­
տար­յալ այ­լա­բա­նու­թ յուն է։
Կա­պ ի­տ ա­լ իզ­մ ն իբրև «կախ­վ ա­ծ ու ­թ յուն­ն ե­ր ի հա­մ ա­կ արգ և­
աշ­խ ար­հ ի հո­գ ու վի­ճ ակ» 567 տես­ն ող Կաֆ­կ ան այս հյու­ր ա­ն ո­ց ի
պատ­կ երով փաս­տ ո­ր են սկիզբ է դնում այ­լ ա­բ ա­ն ա­կ ան մի մտա­
ծո­ղ ու­թ յան, որ զա­ն ա­զ ան ձևե­ր ով ար­տ ա­հ այ­տ ու­թ յուն է գտնում
«Դա­տ ա­վ ա­ր ու­թ յուն» և «Դղ ­յ ա­կ ը» վե­պ ե­ր ում, «Չի­ն ա­կ ան պարս­
պի կա­ռ ուց­մ ան օ­ր ե­ր ից» և մի շարք այլ պատմ­վ ածք­ն ե­ր ում։ «Գա­
վա­ռ ա­կ ան հյու­ր ա­ն ո­ց ի այ­լ ա­բ ա­ն ու­թ յան արդ­յ ուն­ք ում ստեղծ­վ ում
է վիթ­խ ա­ր իու­թ յան, խորհրդա­վ ո­ր ու­թ յան, ան­մ ատ­չ ե­լ իու­թ յան
պատ­կ ե­ր ը իշ­խ ա­ն ու ­թ յան, ո­ր ի ա­ռ աջ մար­դ ը վե­ր ած ­վ ում է ի­ր ա­
կան ոչնչու­թ յան։ Ն­պ ա­տ ա­կ ին եր­բ եք չհաս­ն ե­լ ու, պե­տ ու­թ յան
(օ­ր են­ք ի, աստ­ծ ո) դռնե­ր ի ա­ռ աջ մշտա­պ ես սպա­ս ե­լ ու, իշ­խ ա­ն ու­
թյան կամ աստ­ծ ո ստեղ­ծ ած գո­յ ու­թ ե­ն ա­կ ան բա­վ իղ­ն ե­ր ում ինք­ն ի­
րեն կորց­ն ե­լ ու մար­դ ու ի­ր ա­կ ան դա­տ ա­պ արտ­վ ա­ծ ու­թ յան մա­ս ին
է խո­ս ում այ­լ ա­բ ա­ն ու ­թ յու­ն ը, ո­ր ը հիմք է տա­լ իս Է. Կա­ն ետ­տ իին
գրե­լ ու. «Բո­լ որ գրող­ն ե­ր ից Կաֆ­կ ան ա­մ ե­ն ա­մ եծն է իբրև իշ­խ ա­
նու ­թ յան փոր­ձ ա ­գ ետ։ Նա իշ­խ ա­ն ու ­թ յու­ն ը ապ­ր ել և պատ­կ ե­ր ել է
բո­լ որ տե­ս անկ ­յ ուն­ն ե­ր ով» 568։ «Օք­ս ի­դ են­տ ալ» հյու­ր ա­ն ո­ց ի բարձ­
րա ­գ ույն մար­մ ին­ն ե­ր ը,– գ ­ր ում է Դ.­ Զա­տ ոնս­կ ին,– կոր­չ ում են ամ­
պա­մ երձ բարձ­ր ու­թ յու­ն նե­ր ում, մինչ­դ եռ հա­ս ա­ր ակ մահ­կ ան­ց ու­
նե­ր ին, ինչ­պ ի­ս ին է Կարլ Ռոս­մ ա­ն ը, ի­ր ենց դեմքն են ցույց տա­
լիս պաշ­տ ո­ն ա­տ ար ան­ձ ինք ոչ բարձր ա­վ ագ մա­տ ու­ց ո­ղ ից (բայց
սրանք էլ ան­ս ահ­մ ան հզոր են»569։
Բա­րու­թ յու­նից բա­ցի (իբրև հա­ն­րու­թ յան մեջ մտնե­լու խո­չըն­դ ոտ)
Կարլ Ռոս­մա­նին ու­ղեկ­ցում է նաև կա­տա­րած մեղ­քի (մեղ­քե­րի)

566
Աստվածաշունչ, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2004, Ելից, Ա, 11.
567
Franz Kafka: Leben und Werk, Klett, 1986, 556.
568
Canetti, E., Das Gewissen der Wörte, München, 132.
569
Затонский, Д., Фр. Кафка и проблемы модернизма, М, 1972, 36.
186
ուր­վա­կա­նը։ Այդ մա­սին նա ա­մա­չում է խո­սել (ի դեպ, սա Կաֆ­կա­յի
միակ գործն է, որ­տեղ նա ան­վա­նում է մեղ­քը)։ Կար­լի հո­գ ե­բա­նու­
թյան մեջ մեղ­քի ա­ռ ար­կու­թ յան կամ ըմ­բոս­տու­թ յան նշույլ ան­գ ամ
չկա, ընդ­հա­կա­ռ ա­կը, նա սի­րով պա­հում է ծնող­նե­րի լու­սան­կա­րը,
որոնք նրան վտա­րել են հայ­րա­կան տնից (­Կար­լին կա­րե­լի էր նե­րել
կար­ծ ում է հո­րեղ­բայ­րը)։ Նա աստ­վա­ծ աշնչ­յան Ի­սա­հա­կի իս­կա­կան
պատ­կերն է, որ պատ­րաստ է զո­հա­բե­րու­թ յան (այս դեպ­քում ինք­
նա­զո­հա­բե­րու­թ յան)։ Հո­րեղ­բոր տա­նը, երբ դեռ թարմ են հայ­րա­
կան տան հի­շո­ղու­թ յու­ննե­րը, նա սի­րում է նվա­գ ել դաշ­նա­մու­ր.
«Սկզբ­նա­կան շրջա­նում Կար­լը շատ բան էր սպա­սում դաշ­նա­
մու­րի իր նվա­գ ից և նույ­նիսկ քնից ա­ռ աջ հանդգ­նում էր մտա­ծ ել այն
մա­սին, թե ինչ­պես կա­րո­ղա­նա այդ ե­րաժշ­տու­թ յան մի­ջո­ցով ան­մի­
ջա­պես ազ­դ ել ա­մե­րիկ­յան կյան­քի վրա» 570։
Ա­հա ար­դ յու­նա­բե­րա­կան հա­սա­րա­կու­թ յան ե­րա­խը նետ­ված
Կար­լ ի միակ, ան­մե­ղո­րեն միա­միտ և դ­րա­նով հան­դ երձ՝ դա­տա­
պարտ­ված ընդ­դ ի­մու­թ յան ե­ղա­նա­կը։ Նա ո­չինչ ընդ­հա­նուր չու­նի
այն մարդ­կանց հետ, ո­րոնց մի­ջա­վայ­րում անց­կաց­նում է թա­փա­
ռաշր­ջի­կի իր կյան­քը (­Դ ե­լա­մարշ, Ռո­բին­սոն, Բ­րու­նել­դ ա)։
«Ա­մե­րի­կա» վե­պում,– գ­րում է Մ. Գեր­հարդ­տը,– փոր­ձա­ռ ա­կան
տա­րա­ծ ու­թ յուն և փոր­ձա­ռ ա­կան ժա­մա­նակ է հաս­տատ­ված» 571։
Պա­տա­նի Կար­լի հա­մար այս երկրում ա­մեն ինչ նոր է և­ա­նի­մա­նա­
լիո­րեն մեծ («Նա­վ ը, ո­րով գա­լիս էի Ն­յու ­Յորք՝ ես ծո­վում կար­ծ ես
ուշադ­րու­թ յուն չդարձ­րե­ցի, թե ինչ սար­սա­փե­լ ի մեծ է նա­վ ը» –­ ա­սաց
Կար­լ ը), հո­րեղ­բոր գրա­սե­ղա­նը, տու­նը և ֆաբ­րի­կան, Օկ­լա­հո­մա­յի
թատ­րո­նը, Ազատության արձանը և­ այլն։ Ման­կա­կա­նո­րեն միա­միտ
ճա­նա­չու­մը և դե­պի ան­կում ըն­թ ա­նա­լ ը հա­մա­տեղ­վե­լով՝ ա­վե­լ ի են
մե­ծ աց­նում վե­պի ող ­բեր­գ ա­կա­նու­թ յու­նը։ Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­
թյուն­նե­րից ոչ մե­կը, թերևս, բա­ցի «Հաշ­վետ­վու­թ յուն ա­կա­դ ե­միա­
յին» պատմ­ված­քից, օժտ­ված չէ փոր­ձա­ռ ա­կան նման մի­ջա­վայ­րով։
Կար­լ ը սո­վո­րում և ճա­նա­չում է ա­մե­րիկ­յան կյան­քը բա­ռ ա­ցիո­րեն
ա­մեն մի քայ­լա­փո­խում։ Այս տե­սա­կե­տից ինչ-որ տեղ Կար­լ ը նման­
վում է Ռոտ­պե­տե­րին («Հաշ­վետ­վու­թ յուն ա­կա­դ ե­միա­յին»)։ Սա­կայն

Кафка, Фр., Америка. Процесс…, М, 1991, 45-46.

570

Gerhardt, M., Die Sprache Kafkas, Stuttgart, 1969, 97.

571

187
ջան­քե­րը, ո­րոնց շնոր­հիվ Ոս­կե ա­փից որս­ված կա­պի­կը վե­րած­վում
է մար­դ ու («Մե­ծ ա­գ ույն կամ­քի և լար­ման շնոր­հիվ, ո­րոնց նմա­նը
դեռ աշ­խար­հը չի տե­սել, ես կա­րո­ղա­ցել եմ հաս­նել մի­ջին եվ ­րո­պա­
ցու մա­կար­դ ա­կի»572), Կարլ Ռոս­մա­նի դեպ­քում գրե­թ ե չեն գոր­ծ ում։
Ա­մե­րիկ­յան կյան­քը սո­վո­րե­լու Կար­լ ի ոգևո­րու­թ յու­նը խաբու­սիկ է
(«Դու չե՞ս ու­զում նա­յել ցած շքեր­թ ին,– հարց­րեց նա (Բ­րու­նել­դ ան՝
Ա. Ա.)»,– դու գի­տե՞ս, թե ինչ բան է դա…» 573։
Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծ ած փոր­ձա­ռ ա­կան մի­ջա­վայ­րում թեև կա լույս,
բայց կա նաև ան­հանգս­տաց­նող ու խորհր­դ ա­վոր ինչ-որ վախ։ Կար­
լի հա­մար ար­տա­քին բա­րօ­րու­թ յան և գու­նա­զար­դ ու­թ յան երևույ­թ ը
ունե­ցող կյան­քը իր ներ­սում թաքց­նում է ա­հա­վոր ցի­նիզմ և­ օ­տա­
րու­թ յուն։ Կյանք «շի­նե­լու» (meistern) և ջ­րի ե­րե­սին ինչ-որ կերպ ի­րեն
պա­հել կա­րո­ղա­նա­լու չա­փա­նիշ­նե­րը Կարլ Ռոս­մա­նի հա­մար չեն։
Նա անընդ­հատ սխալ­ներ է թույլ տա­լիս, ո­րոնք չեն ներ­վում։ Կար­
լի ան­կու­մը ամե­րիկ­յան կյան­քի մա­սին ա­ռ աս­պե­լ ի ցրումն է։ Նա
այն­քան բա­րի է, որ չի հասց­նում նույ­նիսկ մի կար­գ ին հու­սա­հատ­
վել։ Բայց դա տևում է կարճ։ Փոր­ձա­ռ ա­կան մի­ջա­վայ­րը` զար­ման­քի
և ճա­նա­չու­մի ե­րանգ­նե­րով, աս­տի­ճա­նա­բար փոխ­վում է փա­խուս­
տի տրա­մադ­րու­թ յուն­նե­րով։ «Ինչ­պես կա­րե­լ ի է ու­րա­խա­նալ աշ­
խար­հով,– գրում է Կաֆ­կան «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րում»,– բա­ցի միայն, ե­թ ե
փախ­չում ես դե­պի նա» 574։ Վե­պի ավար­տը Կար­լ ի հա­մար վե­րած­
վում է իս­կա­կան փա­խուս­տի՝ դե­պի ան­հայ­տու­թ յուն։ Վե­պում թեև
Կար­լ ը չի մեռ­նում, սա­կայն նրա դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յու­նը կաս­կած
չի հա­րու­ցում։ Օրագ­րա­յին մի գրառ­ման մեջ Կաֆ­կան Կար­լին ան­
վա­նում է «ան­մեղ». «Ռոս­մա­նը և Կ-ն, ան­մե­ղ ը և մե­ղա­վո­րը։ Վերջ
ի վեր­ջո եր­կուսն էլ հա­վա­սա­րա­պես դա­տա­պարտ­ված են մահ­վան,
ան­մե­ղ ը թեթև ձեռ­քով, նա ա­վե­լի շատ մի կողմ է նետ­ված, քան
սպան­ված»575։ Ա­հա, «մի կողմ նետ­վա­ծ ի» բար­դ ույ­թ ը, որ ա­նընդ­
հատ ար­ծ արծ­վում է «Օ­րագ­րե­րում», Կարլ Ռոս­մա­նին դարձ­նում է
Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան կրկնօ­րի­նա­կը։

572
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 81:
573
Кафка, Фр., Америка. Процесс…, М, 1991, 192.
574
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 232.
575
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 299.
188
 Ինչ­պես ար­դ են նշվեց, «Ա­մե­րի­կան» օժտ­ված է աստ­վա­ծ աշնչ­յան
այ­լա­բա­նու­թ յամբ և խորհր­դ ա­նիշ­նե­րով։ Ե­թ ե վե­պի սկզբում Ա­զա­
տու­թ յան աստ­վա­ծ ու­հու ար­ձա­նը զու­գ որդ­վում է դրախ­տի դռնե­րը
պահ­պա­նող հրեշ­տակ­նե­րի պատ­կե­րի հետ (ընդ ո­րում, Սուրբ Գր­քի
տպա­վո­րու­թ յամբ ար­ձա­նի կնոջ ձեռ­քում Կաֆ­կան տե­ղա­վո­րում է
սուր, մինչ­դ եռ ի­րա­կա­նում ջահ է), ա­պա Օկ­լա­հո­մա­յի ա­մա­ռ ա­յին
թատ­րո­նը կար­ծ ես Ա­հեղ դա­տաս­տա­նի այ­լա­բա­նու­թ յու­նը լի­նի, որ­
տեղ յու­րա­քանչ ­յու­րին ու­սում ­նա­սի­րում, զննում են այն­քան ման­րա­
մաս­նո­րեն, կար­ծ ես դրա­նից է կախ­ված նրանց կյան­քի ու մահ­վան
խնդի­րը։ Աստ­վա­ծ աշնչ­յան հայտ­նի գա­ղա­փա­րի այ­լա­բա­նու­թ յուն
է նաև վե­պի վեր­ջում Կար­լ ի կող­մից Բ­րու­նել­դ ա­յին (կնոջ մե­ղա­վոր
մար­մի­նը) սայ­լա­կի մեջ դրած տան սան­դ ուղք­նե­րով ցած ի­ջեց­նե­
լը և­ ա­պա քարշ տա­լով փա­խուս­տը Ռամ­զե­սից։ Եվ հե­տաքրք­րա­
սեր մե­կի այն հար­ցին, թե ինչ է տա­նում Կար­լը սայ­լա­կի մեջ, վեր­
ջինս պա­տաս­խա­նում է. «Խն­ձոր»։ Սա ակն­հայտ ակնարկ է խնձորը
ճաշակելու մարդ­կա­յին մեղ­քի, ինչ­պես և պատ­ժ ի, ո­րոնց հանձ­նա­
ռուն Կարլ Ռոս­մանն է (­Կաֆ­կան)։

«Դա­տա­վա­րու­թյուն»

«Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը» 20-րդ դա­րում գրված վե­պե­րից ա­մե­նա­

խորհր­ դ ա­
վորն ու խնդրա­ հա­ րույցն է։ Կաֆ­կան նրա վրա աշ­ խա­
տեց շատ ա­րագ, ուս­տի և կարճ` 1914 թ. օ­գ ոս­տո­սից մինչև 1915 թ.
հուն­վա­րը, թեև վե­պի հար­ցադ­րում­նե­րը և­ ար­ձա­գ անք­նե­րը գրո­ղ ը
մշտա­պես կրեց իր մեջ դրանք ար­տա­հայ­տե­լով օ­րագ­րա­յին զա­նա­
զան գրա­ռ ում ­նե­րում։ Պա­տա­հա­կան չէ, որ Կաֆ­կան «Օ­րագ­րե­րում»
ու­րիշ ոչ մի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան այն­քան չի ան­դ րա­դ առ­նում, որ­
քան «Դա­տա­վա­րու­թ յա­նը»։ 1914   թ. օ­գ ոս­տո­սի 15-ից մինչև 1915  թ.
հուն­վա­րի 20-ը ձգվող գրա­ռ ում­նե­րում կա­րե­լ ի է հետևել վե­պի
ստեղծ­ման ըն­թ աց­քին և­ այն դժվա­րու­թ յուն­նե­րին, որ գրո­ղ ը ապ­րել
է աշ­խա­տան­քի ըն­թ աց­քում։
Վե­պի ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան հեն­քը կապ­վում է 1914  թ. ամ­ռ ա­
նը կա­տար­ված մի շարք ի­րա­դ ար­ձու­թ յու­նե­րի հետ (պա­տե­րազմ,

189
ըն­տա­նե­կան բար­դ ու­թ յուն­ներ) ո­րոն­ցից կարևո­րա­գ ույ­նը Ֆ.­  Բաուե­
րի հետ նշա­նադ­րու­թ յան, իսկ հե­տո դրա­նից հրա­ժ ար­ման դրա­մա­
տիկ պատ­մու­թ յունն է։
Ն­շա­նադ­րու­թ յու­նից վե­րա­դ առ­նա­լով, 1914  թ. հու­նի­սի 6-ին Կաֆ­
կան գրում է «Օ­րագ­րե­րում».
«Վե­րա­դ ար­ձա Բեռ­լ ի­նից։ Շղ­թ ա­յա­կապ եմ, ինչ­պես հան­ցա­գ ործ։
Ե­թ ե ինձ հագց­նեին իս­կա­կան շղթա­ներ, կանգ­նեց­նեին մի անկ­յու­
նում և ժան­դ արմն­ներ դնեին իմ առջև և միայն այդ ձևով թույլ տա­
յին նա­յել կա­տար­վող դեպ­քե­րին, ա­վե­լ ի սար­սա­փե­լ ի չէր լի­նի։ Եվ
դա իմ նշա­նադ­րու­թ յունն էր։ Բո­լո­րը ձգտում էին ինձ դե­պի կյանք
դարձ­նել…»576:
Ա­մ ուս­ն ու­թ յան մեջ տես­ն ե­լ ով ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան ա­զ ա­տ ու­
թյան ոչն­չ ա­ց ու­մ ը, Կաֆ­կ ան շու­տ ով հրա­ժ ար­վ ում է նշա­ն ադ­ր ու­
թյու­ն ից էլ ա­վ ե­լ ի ծան­ր աց­ն ե­լ ով իր վի­ճ ա­կ ը։ Ն­շ ա­ն ադ­ր ու­թ յու­ն ից
վեց շա­բ աթ անց տե­ղ ի ու ­ն ե ­ց ած հրա ­ժ ար­մ ան ա­ր ա­ր ո­ղ ու ­թ յան
մա­ ս ին պատ­ մ ող գրառ­ մ ան մեջ նույն­ պ ես դա­ տ ա­ր ան և ժան­
դարմն­ն եր հի­շ եց­ն ող տար­ր եր կան։ Գ ­ր ե­թ ե մեկ տա­ր ի տևած
ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կ ան ճգնա­ժ ա­մ ին («Ես պետք է փակ­վ եմ մե­ն ա­կ ու­
թյան մեջ մինչև ան­գ ի­տ ու ­թ յան աս­տ ի ­ճ ան»577 ) ա­վ ե­լ ա­ն ում է նաև
պա­տ ե­ր ազ­մ ը («Ես իմ մեջ հայտ­ն ա­բ ե­ր ում եմ ոչ այլ ինչ, քան ման­
րու­թ յուն, անվճ­ռ ա­կ ա­ն ու­թ յուն, նա­խ անձ և­ ատե­լ ու­թ յուն կռվող­
նե­ր ի հան­դ եպ, ո­ր ոնց և կր­ք ո­տ ու ­թ յամբ կա­մ ե­ն ում եմ ա­մ ե­ն այն
չա­ր իք» 578)։
Ճգ­նա­ժ ա­մի հաղ­թ ա­հար­ման պայ­ման­նե­րը առ­կա էին։ 1914  թ.
օգոս­տո­սի 6-ին «ե­րա­զան­ման իր նե­րաշ­խար­հը ներ­կա­յաց­նե­լու»
ցան­կու­թ յամբ հա­մակ­ված Կաֆ­կան մոտ տաս օր անց, օ­գ ոս­տո­
սի 15-ին վեր­ջա­պես գրում է. «Մի քա­նի օր է, ինչ գրում եմ։ Ու­զում
եմ, որ այդ­պես շա­րու­նակ­վ ի…»579: Ճգնաժամը ոչ միայն հաղ­թ ա­
հար­ված էր, այլև վե­րել­քը այն­քան հոր­դ ա­բուխ, որ գրո­ղ ը միա­ժ ա­
մա­նակ աշ­խա­տում է մի քա­նի գոր­ծ ի վրա («Պատ­ժ իչ գա­ղու­թ ում»,

576
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 240.
577
Նույն տեղում, 199:
578
Նույն տեղում, 262:
579
Նույն տեղում, 263.
190
«Հի­շո­ղու­թ յուն Կալ­դ ա­յի ճա­նա­պար­հի մա­սին», «Գ­յու­ղա­կան ու­սու­
ցի­չը», «Կրտ­սեր դա­տա­խա­զ ը»)։
Մինչև վե­պի ան­մի­ջա­կան շա­րադ­րան­քը ձեռ­նար­կե­լ ը, Կաֆ­կան
«Օ­րագ­րե­րում» կա­տա­րում է մի քա­նի ուր­վագ­ծ ա­յին գրա­ռ ում­ներ,
որոնք գնա­հատ­վում են իբրև նյու­թ ին մո­տե­նա­լու ա­ռ ա­ջին փոր­ձեր։
«Յո­զեֆ Կ-ն, որ­դ ին հա­րուստ մի վա­ճա­ռ ա­կա­նի, ե­րե­կո­յան մի
մեծ վի­ճա­բա­նու­թ յու­նից հե­տո, որ ու­նե­ցել էր հոր հետ, ա­ռ անց մի
որևէ մտադ­րու­թ յան … գ­նում էր առևտ­րա­կան­նե­րի տուն»580։
«Կես­գ ի­շեր­վա մոտ էր։ Հինգ մարդ կանգ­նեց­րին ինձ, վե­ցե­րոր­
դը նրանց հետևից եր­կա­րեց ձեռ­քը, որ ինձ բռնի … Ես զգա­ցի, որ
ան­սո­վոր ու­ժ ե­րի իշ­խա­նու­թ յան տակ եմ և վեր­ջին լար­ման պա­հին
հաս­կա­ցա որ նրանք հա­ջո­ղու­թ յան են հաս­նե­լու»581։
Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յան կա­ռ ուց­ված­քում կարևոր դեմ­քե­րը
հայ­րը, մայ­րը և քույ­րե­րը այս վե­պից դուրս են մնա­ցել։ Կա­րե­լի է
են­թ ադ­րել, որ նա­խորդ ե­րեք գոր­ծ ե­րում («Դա­տավ­ճի­ռ ը», «Կեր­
պա­րա­նա­փո­խու­թ յուն» և «Ա­մե­րի­կա») այս կեր­պար­նե­րը հիմ ­նա­վոր
մեկ­նա­բա­նու­թ յուն ստա­նա­լով` ի­րենց տե­ղ ը ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես
զի­ջում են մեղք օ­րենք, պա­տիժ, ար­դ ա­րա­դ ա­տու­թ յուն հաս­կա­ցու­
թյուն­նե­րին։ Վե­պում ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մի­ջա­վայ­րի հետ առն­
չու­թ յուն­նե­րի ո­րո­շա­կի ծան­րու­թ յուն են կրում հե­րոս­նե­րի ա­նուն­նե­
րը (սա Կաֆ­կա­յի սի­րած ար­տա­հայտ­չաձևն է)։ Դ­րանք շատ խո­սուն
են։ Եվս մեկ հան­գ ա­մանք, վե­պում թեև գոր­ծ ո­ղու­թ յուն­նե­րի տե­ղ ի
ու ժա­մա­նա­կի հա­մար Կաֆ­կան ո­րո­շա­կիու­թ յուն չի ստեղ­ծ ում բնա­
կա­նա­բար, սա­կայն մաս­նա­գ ետ­նե­րի հա­մընդ­հա­նուր կար­ծ ի­քով չի
կա­րե­լ ի չնկա­տել Պրահա­յի դեմ­քը` կա­մուրջ­նե­րով, փո­ղոց­նե­րով,
գե­տով և­ այլն582։
Վե­պի ստեղծ­ման վրա ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան փաս­տե­րի ան­մի­
ջա­կան ազ­դ ե­ցու­թ յու­նը ա­ռ ան­ձին ու­սում ­նա­սի­րող­ներ (Հ. ­Բին­դ եր,
Է. Կա­նետ­տի, Թ. Անց) գտնում են ա­նա­ռ ար­կե­լ ի։ Է.­ Կա­նետ­տին
նույ­նիսկ ուղ­ղա­կի զու­գ ա­հեռ­ներ է անց­կաց­նում Կաֆ­կա­յի կյան­քի

580
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 240., 258:
581
Նույն տեղում, 250:
582
Այս մասին ավելի մանրամասն տե՛ս Zimmer­mann, H.D., Franz Kafka: Der
Prozeß, Diesterweg, 1995, 72, 37-39:
191
դեպ­քե­րի հա­ջոր­դ ա­կա­նու­թ յան և վե­պի կա­ռ ուց­ված­քի միջև։ «Ն­շա­
նա­դ րու­թ յու­նը,– գ­րում է նա,–­ ա­ռ ա­ջին գլխում դար­ձել է ձեր­բա­կա­
լու­թ յուն, հրա­ժ ա­րու­մը վեր­ջին գլխում տեղ է գտել իբրև մա­հա­պա­
տիժ»583։ «Օ­րագ­րե­րում» մի քա­նի հատ­ված­ներ,–­ եզ­րա­կաց­նում է
Է.  Կա­նետ­տին,–­ այս առն­չու­թ յուն­նե­րը այն­քան պարզ են դարձ­նում,
որ դրանք կա­րիք չու­նեն ա­պա­ցուց­ման»584։
Թ. Ան­ցը ա­վե­լ ի լայ­նաց­նում է Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յան և վե­
պի փո­խառն­չու­թ յուն­նե­րի շրջա­նակ­նե­րը` դրանք չկեն­տրո­նաց­նե­լով
միայն նշա­նադ­րու­թ յան պատ­մու­թ յան մեջ։ «Վե­պի կեն­սագ­րա­կան
առն­չու­թ յու­ննե­րը,– ն­շում է նա,– կա­րե­լ ի է ա­վե­լ ի ճշգրիտ և­ ընդ­
գրկուն դարձ­նել, քան այդ ա­րել է Է. Կա­նետ­տին»585։
Ն­ման հնա­րա­վո­րու­թ յու­նը տե­սա­կա­նո­րեն չժխտե­լով, միա­ժ ա­
մա­նակ կար­ծ ում ենք, որ չա­փից դուրս կենտ­րո­նա­ցու­մը վե­պի ինք­
նա­կեն­սագ­րա­կան ծագ­ման վրա կա­րող է նե­ղաց­նել նրա գե­ղար­
վես­տա­կան ար­ժ ա­նիք­նե­րը։ Այն, ան­կաս­կած, ծնվել է ինք­նա­կեն­
սագ­րու­թ յու­նից, սա­կայն չի կա­րող ամ­բող ­ջո­վ ին կլան­վել վեր­ջի­նով։
«Ա­մե­րի­կա­յի» հա­մե­մա­տու­թ յամբ վե­պի գե­ղար­վես­տա­կան կա­
ռուց­ված­քում նկա­տե­լ իո­րեն ա­վե­լաց­ված են խորհր­դ ա­նիշ­նե­րի և­
այ­լա­բա­նու­թ յան տար­րե­րը, մի հան­գ ա­մանք, ո­րը ան­հա­մե­մատ լայ­
նաց­նում է ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յան մեկ­նա­բա­նու­թ յուն­նե­րի սահ­ման­նե­
րը։ Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան նյու­թ ը այս­տեղ հիմք է դառ­նում ոչ միայն
կրո­նա­կան, այլև փի­լ ի­սո­փա­յա­կան, հո­գ ե­բա­նա­կան, սո­ցիա­լա­կան
և­ այլ հա­յե­ցա­կե­տե­րով վե­պը ըն­թ եր­ցե­լու հա­մար։ Այս բազ­մի­մաս­
տու­թ յուն-բազ­մա­շեր­տու­թ յու­նը չա­փա­զանց դժվա­րաց­նում է «Դա­
տա­վա­րու­թ յան» կա­ռ ուց­ված­քի, կա­պե­րի, գա­ղա­փար­նե­րի արժևո­
րու­մը, վե­պի մո­գ ա­կան-խորհր­դ ա­վոր բնույ­թ ը ան­վերջ բաց­վում է
նոր ծալ­քե­րով, նոր տես­անկ­յուն­նե­րից այն դի­տար­կե­լու հնա­րա­վո­
րու­թ յուն­ներ առա­ջար­կում։
Ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան կա­պե­րի տե­սանկ­յու­նից կարևո­ր­վում է
հատ­կա­պես վե­պի սո­ցիա­լա­կան մեկ­նա­կե­տը, թեև ինչ­պես կրո­նա­
կան («Գի­տակ­ցու­թ յան մեջ աշ­խար­հը մտած­վել է իբրև բանտ, որ­տեղ

583
Canetti, E., Das Gewissen der Wörte, München, 115.
584
Նույն տեղում, 115:
585
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 145.
192
չար ո­գ ի­նե­րը կա­լա­նում են մարդ­կանց և մո­լո­րեց­նում։ Աստված
մերժ­ված է և­ ան­հա­սա­նե­լ ի»)586, այն­պես էլ փի­լ ի­սո­փա­յա­կան («Կ-
ն խա­վա­րի մեջ է, այ­սինքն ան­գ ի­տու­թ յան, ուս­տի այդ խա­վա­րից
նրան դուրս չի բե­րում ո­չինչ»)587 մեկ­նա­կե­տե­րը ևս­ էա­կա­նո­րեն շաղ­
կապ­վում են Յո­զեֆ Կ-ի (­Կաֆ­կա­յի) մարդ­կա­յին նկա­րագ­րին։ Ինչ
վե­րա­բե­րում է սո­ցիա­լա­կան մեկ­նա­կե­տին, ա­պա այն «Դա­տա­վա­
րու­թ յան» հա­մար ե­ղել և մ­նում է հիմ­նա­կա­ններից մեկը։ Եվ ե­թ ե
սկզբնա­կան շրջա­նում, երբ վե­պը նոր էր լույս տե­սել (1925  թ.) այս
մեկ­նա­կե­տը հիմ ­նա­կա­նում առնչ­վում էր Ավստ­րո-­Հուն­գ ա­րա­կան
միա­պե­տու­թ յան փտած ար­դ ա­րա­դ ա­տու­թ յան հետ, ա­պա հե­տա­գ ա­
յում ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի հա­մո­զ իչ կեր­պով օգ­տա­գ ործ­վում է ընդ­հան­
րա­պես արդա­րա­դ ա­տու­թ յուն, օ­րենք և­ իշ­խա­նու­թ յուն հաս­կա­ցու­
թյու­ննե­րի առն­չու­թ յամբ։ Այս­պես, Բ. Բ­րեխ­տը, Թ. Ադոռնոն Կաֆ­
կա­յի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րում (ա­մե­նից ա­ռ աջ նկա­տի ու­նե­նա­լով
«Դա­տա­վա­րու­թ յու­նը») տես­նում են հստա­կո­րեն ար­տա­հայտ­ված
ա­խտան­շան­նե­րը ամ­բող ­ջա­տի­րա­կան այն վար­չա­կար­գ ե­րի, ո­րոնք
վե­պի ստեղ­ծ ու­մից տա­ռ ա­ցիո­րեն քսան տա­րի անց այն­քան ա­ղետ­
ներ բե­րե­ցին Եվ ­րո­պա­յի ժո­ղո­վուրդ­նե­րին588։
Վե­պի նյու­թ ը Յո­զեֆ Կ-ի անս­պա­սե­լ ի ձեր­բա­կալ­ման, ան­հաս­
կա­նա­լ ի հետաքն­նու­թ յան և նույն­քան էլ անս­պա­սե­լ ի մա­հա­պատ­
ժի պատ­մու­թ յունն է։ Թե Յո­զեֆ Կ-ի և թե դա­տա­րա­նի գոր­ծ ո­ղու­
թյուն­նե­րը վե­պում կրում են հա­նե­լու­կա­յին բնույթ։ Վի­պա­կան այս
գլուխ­նե­րում (կա ևս­ա­նա­վարտ մնա­ցած ևս յոթ գլուխ) ձգվող այս
խորհր­դ ա­վոր պատ­մու­թ յու­նը ե­թ ե սկզբնա­պես հի­շեց­նում է դա­տա­
կան գոր­ծ ե­րի ըն­թ ացք (կան փաստա­բան­ներ, դա­տա­կան պաշ­տոն­
յա­ներ, քննիչ­ներ, որոնց ներ­կա­յա­նում է Յո­զեֆ Կ-ն, պահ­պան­վում
են ար­դ ա­րա­դ ա­տու­թ յան ար­տա­քին ո­րոշ պայ­ման­ներ («Այս հար­
ցում ոչ մի սխալ չկա,–­ ա­սում է ձեր­բա­կա­լող պա­հակ­նե­րից մե­կը,–
մեր գե­րա­տես­չու­թ յու­նը ժո­ղովր­դ ի մեջ ոչ թե հան­ցանք է փնտրում,
այլ, ինչ­պես գրված է օ­րեն­քում, գոր­ծ ում է հան­ցան­քից դրդված…

586
Zimmer­mann, H.D., Franz Kafka: Der Prozeß, Diesterweg, 1995, 72.
587
Նույն տեղում, 71:
588
Տե՛ս Брехт, Б., О литературе, М, 1998, 277. Adorno, Th., Prismen,
Frankfurt/M, 1995, 323-326.
193
այս­տեղ ոչ մի սխալ չի կա­րող լի­նել»589, ու թեև կար­գ ը պա­հե­լով
Յո­զեֆ Կ-ն չի ըն­դ ու­նում որևէ մեղք, այլ աշ­խա­տում է փաս­տա­բան­
նե­րի, ծա­նոթ­նե­րի և հա­րա­զատ­նե­րի մի­ջա­վայ­րում հո­վա­նա­վոր­ներ
փնտրել, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ շատ շու­տով պարզ­վում է հե­ղ ի­նա­կի մի­
տու­մը, ո­րը ոչ թե ավան­դ ա­կան ի­մաս­տով քրեա­կան վեպ ստեղ­ծ ելն
է, այլ բո­լո­րո­վ ին այլ բան։ Ա­հա այս եր­կատ­ված պլա­նով էլ (դա­տա­
վա­րու­թ յան բե­մա­կա­նա­ցում և Յո­զեֆ Կ-ի պահ­վածք) վի­պա­կան
գոր­ծ ո­ղու­թ յուն­նե­րը շա­րու­նակ­վում են մինչև վերջ։ Ե­թ ե գա­ղա­փա­
րա­կան կա­ռ ուց­ված­քի ար­տա­քին կող­մը կազ­մե­լով դա­տա­վա­րու­
թյան բե­մա­կա­նա­ցու­մը ավե­լ ի շատ առնչ­վում է վե­պի սո­ցիա­լա­կան,
ա­պա Յո­զեֆ Կ-ի պահ­ված­քը ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան, հո­գ ե­բա­նա­
կան բո­վան­դ ա­կու­թ յա­նը։ Եվ ե­թ ե ար­տա­քին գծե­րի տրա­մա­բա­
նու­թ յամբ վե­պի հիմ­նա­կան գա­ղա­փա­րը մար­դ ու ան­զո­րու­թ յունն է
իշ­խա­նու­թ յան ան­չա­փե­լ ի զո­րու­թ յան և­ ան­մատ­չե­լ իու­թ յան ա­ռ աջ,
ա­պա ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան գծե­րի առու­մով` Յո­զեֆ Կ-ի (Ֆրանց
Կաֆկայի) մեղ ­քի գի­տակ­ցու­թ յու­նը և­ ինք­նա­զո­հա­բեր­ման պատ­
րաս­տա­կա­մու­թ յու­նը։
Դա­տա­կան այն հա­մա­կար­գ ը, ո­րին դեմ առ դեմ հայտն­վում է Յո­
զեֆ Կ-ն, ի­րա­կան գծեր ու­նե­նա­լով հան­դ երձ, միա­ժ ա­մա­նակ Կաֆ­
կա­յի մտահ­ղաց­ման արդ­յունք է։ Այն Յո­զեֆ Կ-ին երևում է միայն
իր ամե­նաս­տո­րին մա­սով, գետ­նա­տա­րած հիմ­նար­կու­թ յուննե­րով,
որ սփռված են ա­մե­նու­րեք և­ ի­րենց գրա­սեն­յակ­նե­րով ու մի­ջանցք­
նե­րով, խորհր­դ ակ­ցու­թ յուն­նե­րի դահ­լ իճ­նե­րով ու պաշ­տոն­յա­նե­րով
մասն են բնա­կե­լ ի թա­ղա­մա­սե­րի կեն­ցա­ղ ի։ Որ­քան էլ Յո­զեֆ Կ-ն
ձգ­տում է հաս­նել այդ հիե­րար­խիա­յի հա­ջորդ աս­տի­ճան­նե­րին, դա
նրան չի հա­ջող­վում։ Դե­պի ան­հայ­տու­թ յուն և բա­ցար­ձակ անմատ­
չե­լ իու­թ յուն ձգվող այդ խորհր­դ ա­վոր մարմ­նի ա­ռ աջ («Կաս­կած չկա,
որ …­ այս ձեր­բա­կալ­ման և … հար­ցաքն­նու­թ յան թի­կուն­քում մի մեծ
կազ­մա­կեր­պու­թ յուն է կանգ­նած…»590) Յո­զեֆ Կ-ն կրկ­նում է Կարլ
Ռոս­մա­նի ճա­կա­տա­գ ի­րը։ Գ ­ծ ե­լով այս­պես կոչ­ված ար­դ ա­րա­դ ա­տու­
թյան հա­մա­կար­գ ի պատ­կե­րը, Կաֆ­կան մո­տեց­նում է ի­րա­կա­նու­
թյան և­ աբ­սուր­դ ի սահ­ման­նե­րը։ Այս հա­մա­կար­գ ում, «որ­պես կա­նոն,

Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 9:

589

Նույն տեղում, 38:

590

194
ոչ մի ան­հույս դա­տա­վա­րու­թ յուն չի ըն­թ ա­նում» –­ ա­սում է դա­տա­րա­
նի կա­տա­րա­ծ ուն591։ Ն­կա­րիչ Տի­տո­րել­լ ին, որ նույն­պես աշ­խա­տում է
դա­տա­րա­նում, իր կար­ծ իքն ու­նի ար­դ ա­րա­դ ա­տու­թ յան և­ օ­րենք­նե­
րի մա­սին։ «Ինչ­պե՞ս եք ու­զում ա­զատ­վել,– Յո­զեֆ Կ-ին հարց­նում
է նա։– Ե­րեք հնա­րա­վո­րու­թ յուն կա. լրիվ ար­դ ա­րա­ցում, թվաց­յալ
ար­դ ա­րա­ցում և ձգձգում»592։ Իսկ ի­րա­կա­նու­թ յու­նն այն է, որ ոչ մի
ար­դ ա­րա­ցում էլ տե­ղ ի չի ու­նե­նում, ո­րով­հետև կազմ­ված գոր­ծ ե­րում
առ­կա ա­մե­նաչն­չին մեղ ­քը որևէ դա­տա­վո­րի հա­յե­ցո­ղու­թ յամբ նոր
ձեր­բա­կալ­ման պատ­ճառ է դառ­նում. «Երկ­րորդ ար­դ ա­րաց­մա­նը
հա­ջոր­դ ում է եր­րորդ ձեր­բա­կա­լու­մը, եր­րորդ ար­դ ա­րաց­մա­նը՝ չոր­
րորդ ձեր­բա­կա­լու­մը և­ այս­պես շա­րու­նակ»593։ «Քն­նու­թ յուն­նե­րը,
օ­րի­նակ, հնա­րա­վոր է նաև գի­շեր­նե­րը անց­կաց­նել»,– դա­տա­րա­նից
հե­ռ ա­խո­սով տեղ ­յակ են պա­հում Յո­զեֆ Կ-ին։ Կան դա­տա­վոր­ներ,
որ դա­տավ­ճիռ­նե­րը գրում են ան­կո­ղ ին­նե­րում, կա­նանց հետ պառ­
կած։ Գաղտ­նա­պա­հու­թ յու­նը հաս­նում է ծի­ծ ա­ղե­լ իու­թ յան։ Դա­տա­
խազ Հաս­տե­րե­րը, օ­րի­նակ, Յո­զեֆ Կ-ի ըն­կերն է, սա­կայն նրա դա­
տա­վա­րու­թ յան մա­սին ո­չինչ չգի­տի, թեև գոր­ծ ը փաս­տա­բան Հուլ­դ ը
բնո­րո­շում է իբրև «ծայ­րա­հեղ դժվար», իսկ դա­տա­կան քա­հա­նան`
«մեղ ­քը ա­պա­ցուց­ված»։ Այս­տեղ դա­տա­կան գրա­սեն­յակ­նե­րը սեր­
տա­ճել են բնա­կե­լ ի թա­ղա­մա­սե­րի մեջ։ Եր­րորդ  գլխում նկա­րագր­
վում է նիս­տե­րի դահ­լ իճ, ո­րի ճա­նա­պար­հը անց­նում է դա­տա­կան
կա­տա­րա­ծ ուի տան մի­ջով, ա­վե­լ ի ստույգ` ա­մու­սին­նե­րի ան­կող­նու
վրա­յով։ «Այս աղջ­նակ­նե­րը նույն­պես դա­տա­րա­նինն են»,– Յո­զեֆ
Կ-ին ա­սում է նկա­րիչ Տի­տո­րել­լ ին։
Վե­պ ի ող ջ ըն­թ աց­ք ում Յո­զ եֆ Կ-ի մեղ ­ք ը չի ան­վ ան­վ ում, բայց
միև ­ն ույն է, նա հա­մ ար­վ ում է մե­ղ ա­վ որ։ Կաֆ­կ ա­յ ի կար­ծ ի­ք ով`
«մեղ­ս ակ­ց ու­թ յու­ն ը մի վի­ճ ակ է, ո­ր ում մենք գտնվում ենք ան­կ ախ
մեղ ­ք ից» 594, այ­ս ինքն, մար­դ ը մե­ղ ա­վ որ է նա­խ ասկզբ­ն ա­պ ես, գո­
յա­բ ա­ն ա­կ ան մեղ ­ք ի պատ ­ճ ա­ռ ով, ուս­տ ի և կախ­վ ած ա­ն ի­մ ա­ն ա­լ ի
և­ ան­մ ատ­չ ե­լ ի օ­ր են­ք ից։ «Բայց ես ան­մ եղ եմ,– բան­տ ի քա­հ ա­ն ա­յ ին

591
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 49:
592
Նույն տեղում, 114:
593
Նույն տեղում, 119:
594
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 228.
195
ա­ս ում է Յո­զ եֆ Կ-ն,–­ինչ­պ ե՞ս կա­ր ող է մարդ ա­ր ա­ր ածն ընդ­հ ան­
րա­պ ես մե­ղ ա­վ որ լի­ն ել»։ «Այդ ­պ ես միայն մե­ղ ա­վ որ­ն երն են խո­
սում»,- պա­տ աս­խ ա­ն ում է քա­հ ա­ն ան 595։ «Հիմ­ն ա­կ ան հար­ց ը այն է,
թե ո՞ւմ կող­մ ից եմ մե­ղ ա­դ րվում, ի՞նչ գե­ր ա­տ ես­չ ու ­թ յուն է վա­ր ում
դա­տ աքն­ն ու­թ յու­ն ը»,–­ ակ­ն ար­կ ե­լ ով Աստ­ծ ուն` հարց­ն ում է Յո­զ եֆ
Կ-ն 596։ Մե­ղ ա­վ որ մար­դ ու կախ­վ ա­ծ ու ­թ յու­ն ը օ­ր են­ք ից լա­վ ա ­գ ույնս
ար­տ ա­հ այտ­վ ած է «Օ­ր են­ք ի ա­ռ աջ» ա­ռ ա­կ ում, որ պատմ­վ ում է
վե­պ ի նա­խ ա­վ եր­ջ ին գլխում։ Հե­ղ ի­ն ակն այն ան­վ ա­ն ում է նաև
լե­գ ենդ։ Ա­ռ ա­կ ի հրեա­կ ան ժո­ղ ովր­դ ա­կ ան և կ­ր ո­ն ա­կ ան ա­վ ան­
դույ­թ ին պատ­կ ա­ն ե­լ ը կաս­կ ած չի հա­ր ու ­ց ում։ Բան­տ ի քա­հ ա­ն ա­
յի զրույ­ց ը Յո ­զ եֆ Կ-ի հետ հան­գ եց­ն ում է ա­ռ ա­կ ը պատ­մ ե­լ ուն։
Դա ա­վ ե­լ ի բար­դ աց­ն ում է նրա վի ­ճ ա­կ ը։ Բան­տ ի քա­հ ա­ն ան, ըստ
էու­թ յան, ո­չ ինչ չի ա­ն ում, քան Յո­զ եֆ Կ-ին մահ­վ ան նա­խ ա­պ ատ­
րաս­տ ե­լ ը։ Օ­ր են­ք ի դար­պ աս­ն ե­ր ի ա­ռ աջ իր ամ­բ ող ջ կյան­ք ը՝ ներս
մտնե­լ ու թույլտ­վ ու­թ յուն ստա­ն ա­լ ու հա­մ ար անց­կ աց­ր ած գյու­ղ ա­
ցին, ի վեր­ ջ ո, հաս­ ն ում է մահ­
վ ան շե­մ ին, բայց վեր­ ջ ին շնչում
ցան­կ ա­ն ում է ի­մ ա­ն ալ, թե դռնա­պ ա­ն ը ի­ր են ին­չ ու թուլ չտվեց
մտնել ներս, մա­ն ա­վ անդ որ, ի­ր ե­ն ից բա­ց ի ոչ ոք ներս մտնե­լու
ի­ր ա­վ ունք չի պա­հ ան­ջ ել։ Դռ­ն ա­պ ա­ն ի պա­տ աս­խ ա­ն ը քիչ լույս է
սփռում գաղտ­ն ի­ք ի վրա։ «Այն­տ եղ ու ­ր իշ ոչ ոք,– պա­տ աս­խ ա­ն ում
է դռնա­պ ա­ն ը,– չէր կա­ր ող մուտ­ք ի ի­ր ա­վ ունք ստա­ն ալ, ո­ր ով­հ ետև
այն միայն քեզ հա­մ ար էր նա­խ ա­տ ես­վ ած» 597։ Յո­զ եֆ Կ-ն փոր­
ձում է լու­ծ ել դի­լե­մ ան. «Ուրեմն դռնա­պ ա­ն ը խա­բ ել է մար­դ ուն»598։
Օ­ր են­ք ի և գ ­յ ու ­ղ ա ­ց ու միջև հայտն­վ ած այս դռնա­պ ա­ն ի (ընդ ո­ր ում,
դա ա­մ ե­ն ա­փ ոքր դռնա­պ անն է` կանգ­ն ած ա­ռ ա­ջ ին դար­պ աս­ն ե­ր ի
վրա, իսկ Օ­ր են­ք ի դար­պ աս­ն ե­ր ը ան­թ իվ են) խոս­ք ե­ր ում են ամ­
փոփ­վ ած ա­ռ ա­կ ի ող ջ խառ­ն աշ­փ ոթն ու աբսուր­դ ը։ Քա­հ ա­ն ա­յ ի
կար­ծ ի­ք ով՝ դռնա­պ ա­ն ի սկզբնա­կ ան մեր­ժ ու­մ ը եր­կ ու կարևոր բա­
ցատ­ր ու­թ յուն է պա­ր ու­ն ա­կ ում գյու­ղ ա­ց ու հա­մ ար։ Դ­ր ան­ց ից մեկն
ա­ս ում է, որ թեև այժմ չի կա­ր ող թույլ տալ, որ մտնի, մյու­ս ը, որ

595
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 158:
596
Նույն տեղում, 13:
597
Նույն տեղում, 161:
598
Նույն տեղում, 161:
196
այդ մուտ­ք ը, այդուամենայնիվ, մի­մ իայն իր հա­մ ար է նա­խ ա­տ ես­
ված։
Տ­րա­մա­բա­նո­րեն այս դրու­թ յու­նը կա­րող է փրկել միայն սպա­սու­
մը, ին­չին էլ հենց դա­տա­պարտ­վում է գյու­ղա­ցին։ «Ա­ֆո­րիզմ­նե­րում»
Կաֆ­կան խո­սում է մարդ­կա­յին կարևո­րա­գ ույն մեղ ­քի՝ ան­համ­բե­
րու­թ յան մա­սին.
«… գո­յու­թ յուն ու­նի միայն մեկ գլխա­վոր մեղք, ան­համ­բե­րու­թ յու­
նը։ Ան­համ­բե­րու­թ յան պատ­ճա­ռ ով վտար­վել ենք (դրախ­տից` Ա. Ա.),
ան­համ­բե­րու­թ յան պատ­ճա­ռ ով չենք կա­րո­ղա­նում վե­րա­դ առ­նալ»599։
Սպա­սու­մը (հնա­զանդ սպա­սու­մը), ըստ Կաֆ­կա­յի, ան­համ­բե­րու­
թյան հա­կոտն­յան է և բա­րո­յա­պես ա­վե­լ ի ար­դ ա­րաց­ված։ Բայց դա
ա­ռ ա­կում վեր­ջա­նում է մահ­վամբ։ Այ­սինքն, օ­րեն­քի և մար­դ ու հան­
դիպ­ման ել­քը մա՞հն է։ «Բայց այս դա­տա­վա­րու­թ յու­նը,– կար­դ ում
ենք վե­պի մեկ­նա­բա­նու­թ յու­ննե­րից մե­կում,– տար­վում է մի դա­տա­
րա­նի կող­մից, ո­րի բարձ­րա­գ ույն, ինչ­պես Տի­տո­րել­լ ին է ա­սում՝ ան­
մատ­չե­լ ի ատ­յա­նին Յո­զեֆ Կ-ն չի կա­րող հաս­նել… Այս դա­տա­րա­նի
ա­ռ աջ միակ օրի­նա­կան ար­դ ա­րա­ցու­մը մահն է»600։
Ա­ռ ա­կում գաղտ­նի­քը մնում է ան­մեկ­նե­լ ի։ Մահ­վա­նից ա­ռ աջ Յո­
զեֆ Կ-ի զրույ­ցը քա­հա­նա­յի հետ մե­ծ աց­նում է հու­սա­հա­տու­թ յու­նը.
«Քիչ ա­ռ աջ այն­պես լավ էիր իմ հան­դ եպ, ա­մեն ինչ բա­ցատ­րե­ցիր,
իսկ այժմ թող­նում ես, կար­ծ ես ոչ մի նշա­նա­կու­թ յուն չու­նեմ քեզ հա­
մար»,– տրտն­ջում է Յո­զեֆ Կ-ն601։
Ե­թ ե դա­տա­րա­նի հետ Յո­զեֆ Կ-ի առն­չու­թ յու­ննե­րում բա­ցա­հայտ­
վում է վե­պի ար­տա­քին սո­ցիա­լա­կան գա­ղա­փա­րը, ա­պա ներ­քին
հո­գ ե­բա­նա­կան-ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան գա­ղա­փար­նե­րը ամ­փոփ­
վում-առար­կա­յա­նում են Կ-ի պահ­ված­քի մեջ։ Եվ ինչ­պես սո­ցիա­
լա­կան գա­ղա­փա­րի վերջ­նա­կան հան­գ ու­ցա­լու­ծ ու­մը մահն է (­Յո­զեֆ
Կ-ն մե­ղա­վոր է և պետք է ստա­նա իր պա­տի­ժ ը), այդ­պես և մահն է
ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան գա­ղա­փա­րի վերջ­նա­կան նպա­տա­կը (­Յո­զեֆ
Կ-ն մե­ղա­վոր է և ձգ­տում է իր պատ­ժ ին` ինք­նա­զո­հա­բեր­մանը)։

599
Kafka Fr., Gesammelte Werke in 12 Banden, Bn. 6, 228.
600
“Königs Erläuterungen”, Band 209, 1995, 58.
601
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 166:
197
Մա­հը, այս­պի­սով, այն հան­գ ու­ցա­կետն է, որ­տեղ հա­մընկ­նում են
վե­պի սո­ցիա­լա­կան և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մեկ­նա­կե­տերը։
Ի­րոք, Յո­զեֆ Կ-ի պահ­ված­քը վե­պում չա­փա­զանց տա­րօ­րի­նակ
է։ Նա թեև զար­մա­ցած է ձեր­բա­կալ­ման ա­ռ ի­թ ով, և սո­վո­րա­կան գի­
տակ­ցու­թ յու­նը հու­շում է նրան ասե­լու, որ ին­քը «քա­ղա­քա­ցին է ի­րա­
վա­կան պե­տու­թ յան, որ­տեղ ա­մե­նու­րեք կարգուկա­նոն է տի­րում»602,
ուս­տի իր մե­ղա­վո­րու­թ յու­նը պետք է ան­մի­ջա­պես մերժ­վ ի, սա­կայն
զար­մա­ցած է ոչ այն­քան. «Ինչ խոսք, ես ա­նակն­կա­լի էի ե­կել, բայց
ոչ այն­քան շատ...»603։ «Կար­ծ ում եք` ես ան­մե՞ղ եմ»,– հարց­նում է
Յո­զեֆ Կ-ն ֆրոյ­լայն Բ­յուրստ­նե­րին604։ Նա­խա­պես ար­դ են, երբ դեռ
նոր են պա­հակ­նե­րը հայ­տա­րա­րել նրա ձեր­բա­կա­լու­թ յան մա­սին և
պա­հան­ջում են հագ­նել ան­պայ­ման սև, Յո­զեֆ Կ-ն­ա­սում է. «Ախր
դա­տա­վա­րու­թ յան եզ ­րա­փա­կիչ նիս­տը չէ»,– կա­րծես ակ­նար­կե­լով
իր ան­խու­սա­փե­լ ի դա­տա­պարտ­վա­ծ ու­թ յու­նը մահ­վան605։ Եվ ա­մեն
ան­ գ ամ, երբ նա դեմ առ դեմ է հայտն­ վում արդա­ րա­
դ ա­ տու­
թ յան
մարդ­կանց հետ և պետք է պար­զու­թ յուն մտցնի սե­փա­կան դրու­
թյան մեջ, նա­խընտ­րում է տրվել «դեպ­քե­րի» բնա­կան ըն­թ աց­քի ըն­
ձե­ռ ած լուծ­ման հու­սա­լ իու­թ յա­նը», այ­սինքն, յու­րա­քանչ ­յուր փորձ
հաս­նե­լու պար­զեց­ման կա՛մ հմտո­րեն մո­ռ աց­վում է, կա՛մ վե­րա­
դարձ­վում ետ` կրկին հան­գ ե­լով ձեր­բա­կալ­ման փաս­տին։ Յո­զեֆ
Կ-ն հ­րա­ժ ար­վում է քե­ռ ու իրա­կան օգ­նու­թ յու­նից, մա­նա­վանդ որ,
սա լավ ծա­նոթ­ներ ու­նի դա­տա­կան հա­մա­կար­գ ում: Երբ եր­կու պա­
րոն­նե­րը, ո­րոնք պետք է ի կա­տար ա­ծ են մա­հա­պա­տի­ժ ը, ու­ղեկ­ցում
են Յո­զեֆ Կ-ին, վեր­ջինս շուտ-շուտ ետ է նա­յում` վա­խե­նա­լով, որ
ոս­տի­կան կա­րող է հան­դ ի­պել (փո­խա­նակ ու­րախ լի­նե­լու), և­ երբ
«փո­ղո­ցի անկ­յունն ան­ցան, սկսեց վա­զել»։ Մա­հա­պատ­ժ ի պա­հին,
երբ իր գլխա­վերևով միմ­յանց են փո­խան­ցում խո­հա­նո­ցա­յին դա­
նա­կը, Յո­զեֆ Կ-ն հաս­կա­նում է, որ ա­վե­լ ի ճիշտ կլի­ներ, ե­թ ե «վերց­
ներ և­ ինք­նի­րեն խող­խո­ղեր» (վի­պա­կան ար­տա­քին և ներ­քին մի­
տում ­նե­րի հա­մա­տե­ղում)։

602
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 7:
603
Նույն տեղում, 12:
604
Նույն տեղում, 2:
605
Նույն տեղում, 11:
198
 Յո­զեֆ Կ-ի պահ­ված­քի ա­ռ ի­թ ով Յու. ­Հո­նեգ­գ ե­րը գրում է. «Հա­
կա­ռ ակ Կ-ի ձեր­բա­կալ­ման վրա զար­մա­ցող­նե­րի, դա նրան չի թվում
ամ­բող­ջո­վ ին ան­ծ ա­նոթ մի բան, ո­րին ին­քը պա­տա­հել է ան­պատ­
րաստ»606։ «Ով ինչ-որ չա­փով ծա­նոթ է Կաֆ­կա­յի՝ ինք­նա­կեն­սագ­րա­
կա­նի հետ գրա­կան խա­ղե­րին,– գ­րում է Թ. Ան­ցը,– վե­պում կգտնի
բազ­մա­թ իվ փաս­տեր հօ­գ ուտ այն բա­նի, որ այս­տեղ խոս­քը մի դա­
տա­վա­րու­թ յան մա­սին է, որը Կաֆ­կան տա­նում է ինքն իր դեմ»607։
«Հ­նա­րա­վոր մատ­նու­թ յան մա­սին հար­ցը, ո­րը հա­րու­ցում է վե­պի
ա­ռ ա­ջին նա­խա­դ ա­սու­թ յու­նը, նման է պա­րա­դ ոք­սի,– գ­րում է «Kin-
dler»-ի մեկ­նա­բա­նը,–­ այս խա­ղ ի մեջ չա­րա­միտ եր­րորդ անձ չկա,
այլ դա ին­քը` Յո­զեֆ Կ-ն պետք է եղած լի­նի …­որին ըն­դ ա­ռ աջ է
գնում դա­տա­րա­նը»608։ Ան­կարևոր չէ մեջ բե­րել նաև Հ. Ցիմ­մեր­մա­
նի դի­տո­ղու­թ յու­նը. «Կաս­կած չի կա­րող լի­նել, որ մի գաղտ­նի հա­մա­
ձայ­նու­թ յուն կա Յո­զեֆ Կ-ի և դա­տա­րա­նի միջև»609։
Յո­զեֆ Կ-ի կող­մից ինքն իր դեմ դատ վա­րե­լու և Կաֆ­կա­յի կեն­
սագ­րու­թ յան միջև զու­գ ա­հեռ­ներ տա­նե­լու վե­րա­բեր­յալ փաս­տե­րը
ա­վե­լ ի քան հա­մո­զ իչ են։ «Օ­րագ­րե­րը» վկա­յում են, որ վե­պը գրե­լու
ըն­թ աց­քում Կաֆ­կան ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի շատ է խո­սում մեղ­քի, պատ­
ժի և­ ինք­նա­զո­հա­բեր­ման մա­սին, ո­րոնք ա­ռ անց այդ էլ հիմ­նա­կան
գա­ղա­փար­ներ էին գրա­ռ ում ­նե­րում։
1914  թ. նո­յեմ­բե­րի 30-ի գրա­ռ ու­մում, մաս­նա­վո­րա­պես, Կաֆ­կան
խո­սում է վեր­ջին սահ­մա­նին հա­սած լի­նե­լու և մեղ­քի գի­տակ­ցու­
թյան մա­սին, որն, ի դեպ, շատ է հի­շեց­նում «Օ­րեն­քի ա­ռ աջ» ա­ռ ա­
կի ծե­րու­նու վի­ճա­կը (տաս­նե­րեք օր անց, դեկ­տեմ­բե­րի 13-ին, նա
կարդալու էր հենց «Օ­րեն­քի ա­ռ աջ» ա­ռ ա­կի վի­պա­կան մեկ­նու­թ յու­
նը).«Այլևս չեմ կա­րող գրել։ Ար­դ են հա­սել եմ վերջ­նա­կան սահ­մա­նին,
ո­րի դեմ, հա­վա­նա­բար, ստիպ­ված եմ նո­րից տա­րի­նե­րով նստել…
Սա իմ ճա­կա­տա­գ իրն է, որ հետևում է ինձ… Եվ ա­ռ ա­սա­նից պոկ­
ված կեն­դ ա­նու նման պատ­րաստ եմ կրկին հրամց­նել պա­րա­նոցս և
փոր­ձել ստա­նալ Ֆ-ին։ Եվ դա, ի­րոք, փոր­ձե­լու եմ, ե­թ ե միայն ինձ

606
Honegger J., Das Phanömen der Angst bei Franz Kafka, Berlin, 1985, 265.
607
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 113.
608
Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92 9, 45.
609
Zimmer­mann, H.D., Franz Kafka: Der Prozeß, Diesterweg, 1995, 57.
199
չխան­գ ա­րի իմ հան­դ եպ ու­նե­ցած նող­կան­քը»610։ Ան­կաս­կած, Կաֆ­
կան ի­րեն մե­ղա­վոր է զգում Ֆ.­ Բաուե­րի հետ նշա­նադ­րու­թ յու­նից
հրա­ժ ար­վե­լու հա­մար։ Ֆե­լ ի­ցա­յի հոր մահ­վա­նից հե­տո (1914  թ. նո­
յեմ­բեր) այդ մեղ­քի գի­տակ­ցու­թ յու­նն ա­վե­լ ի ու­ժ ե­ղա­նում է.
«Իմ առն­չու­թ յու­նը ըն­տա­նի­քի (Ֆ. ­Բաուե­րի Ա. Ա.) հետ միայն
այն ժա­մա­նակ է ստա­նում իս­կա­կան ի­մաստ, երբ ինձ ըն­դ ու­նում եմ
իբրև այդ ըն­տա­նի­քի անկ­ման պատ­ճառ»611։
Է. Կա­նետ­տին նշում է, որ նշա­նադ­րու­թ յու­նից հրա­ժ ար­ման դա­
տի ողջ ըն­թ աց­քում Կաֆ­կան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թ յան չի դի­մել, այլ
շա­րու­նակ լռել է 612։ Պա­տաս­խա­նատ­վու­թ յու­նը իր վրա վերց­նե­լու և
տա­ռ ա­պան­քի ամ­բողջ ծան­րու­թ յու­նը իր նե­րաշ­խարհ տե­ղա­փո­խե­
լու պատ­րաս­տա­կա­նու­թ յու­նը Կաֆ­կան չի էլ թաքց­նում՝ կար­գ ե­լով
ի­րեն թե դա­տա­վոր և թե զոհ։ Հե­տաքր­քիր է այն փաս­տը, որ Յո­զեֆ
Կ-ին ձեր­բա­կա­լող պա­հակ­նե­րից մե­կի ա­նու­նը նույն­պես Ֆ­րանց է,
ո­րն ունի հարս­նա­ցու։ 1914 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 15-ին Կաֆ­կան գրում է
Գ. Բլո­խին.
«Թեև Դուք դա­տաքն­նու­թ յան ժա­մա­նակ նստած էիք …­իբրև ամ­
բար­տա­վան դա­տա­վոր ինձ վրա, և դա զզվե­լի էր Ձեզ հա­մար, ինձ
հա­մար, բո­լո­րի հա­մար, բայց այդ­պես միայն թվում էր։ Ի­րա­կա­նում
Ձեր տե­ղում նստած էի ես և չեմ լքել այն մինչև օրս»613։
Յո­զեֆ Կ-ի մեղ­սակ­ցու­թ յան մեջ հա­մադր­ված են զույգ՝ գո­յա­բա­
նա­կան (հա­մա­մարդ­կա­յին) և մաս­նա­վոր մեղ ­քե­րը։ Գո­յա­բա­նա­կան
մեղ­քի ա­ռ ու­մով Յո­զեֆ Կ-ն հա­վա­սար է բո­լո­րին. «Մենք բո­լորս
ախր ի­րար նման մար­դ իկ ենք»614, ուս­տի նրա պա­տի­ժ ը կա­րող է
լի­նել, կա­րող է նաև չլի­նել. «Դա­տա­րա­նը ո­չինչ չի ու­զում քե­զա­նից,–
ա­սում է քա­հա­նան,– նա ըն­դ ու­նում է քեզ, երբ գա­լիս ես, իսկ երբ
գնում ես, բաց է թող­նում»615։ Մինչ­դ եռ մաս­նա­վոր մեղ­քի հա­տու­ցու­
մը ան­խու­սա­փե­լ ի է։ Դ­րան է ձգտում Յո­զեֆ Կ-ն։ Այս տե­սա­կե­տից
նա թե ձեր­բա­կալ­ված է, թե ձեր­բա­կալ­ված չէ։ Նա և հան­ցա­գ ործ է,
610
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 84:
611
Նույն տեղում, 277:
612
Canetti, E., Das Gewissen der Wörte, München, 119.
613
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 248.
614
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 158.
615
Նույն տեղում, 166:
200
և­ ան­մեղ։ «Միև­նույն բա­նի ճիշտ և ս­խալ ըմբռ­նում­նե­րը,– ա­սում է
քա­հա­նան,– լ­րիվ չեն բա­ցա­ռ ում ի­րար»616։ Բայց դա հենց բուն Կաֆ­
կան է` իր երկ­վու­թ յամբ։ Ո՞ր մեղ­քի հա­մար է դատ­վում Յո­զեֆ Կ-ն։
Եր­կու դեպ­քում էլ վճի­ռ ը մահ­վան հան­գ եց­նե­լ ը վի­պա­կան տրա­մա­
բա­նու­թ յան սահ­ման­նե­րում է, քա­նի որ մեղ­քը չան­վա­նե­լ ը բազ­մա­
պատ­կում է այն` բազ­մա­պատ­կե­լով պա­տաս­խա­նատ­վու­թ յան չա­փը։
Մա­հը դառ­նում է միակ պա­տաս­խա­նը Յո­զեֆ Կ-ի (­Կաֆ­կա­յի) լռու­
թյան.
«Տուն­դ ար­ձի ճա­նա­պար­հին ա­սա­ցի Մաք­սին, որ մահ­վան մահ­
ճում, ե­թ ե միայն ցա­վե­րը խիստ չլի­նեն, շատ գոհ կլի­նեմ։ Մո­ռ ա­ցա
ավե­լաց­նել, իսկ ա­վե­լ ի ուշ՝ դիտ­մամբ չա­սա­ցի, որ գրա­ծ իս («Դա­
տա­վա­րու­թ յուն» վե­պի` Ա. Ա.) լա­վա­գ ույն մա­սը հիմն­վում է հենց
հան­գ իստ մեռ­նել կա­րո­ղա­նա­լու ըն­դ ու­նա­կու­թ յան վրա»617։
«Բո­լոր լավ ու հա­մո­զ իչ հատ­ված­նե­րում միշտ խոս­քը այն մա­
սին է, որ ինչ-որ մե­կը մեռ­նում է, որ նրա հա­մար շատ դժվար է, որ
մահ­վան մեջ նրա հա­մար մի մեծ ա­նար­դ ա­րու­թ յուն կա … Բայց ինձ
հա­մար նման նկա­րագ­րու­թ յուն­նե­րը… գաղտ­նի խաղ են, ես ու­րա­
խա­նում եմ մեռ­նո­ղ ի հետ մեռ­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յամբ...»618։ «Դա­
տա­վա­րու­թ յան» ա­վար­տի օ­րե­րին գրած այս ան­կեղծ խոս­տո­վա­
նու­թ յու­նը ող ­բեր­գ ա­կան շեշ­տի հետ միա­սին բո­վան­դ ա­կում է նաև
ան­կեղծ ուրա­խու­թ յուն, որ պատ­րաստ է պայ­թ ե­լու։ Դա ստեղ­ծ ա­
գոր­ծ ու­թ յան բե­րած հրճվանքն է, որն ա­վե­լի մեծ է, քան մահ­վան
գի­տակ­ցու­թ յու­նը։

«Դղ­յա­կը»

Այս վե­պը Կաֆ­կա­յի վեր­ջին մե­ծ ա­ծ ա­վալ ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­
թյունն է։ Այն ա­նա­վարտ է։ Ինչ­պես նա­խորդ վե­պե­րի դեպ­քում, այս
ան­գ ամ ևս­ ան­վա­նու­մը Կաֆ­կա­յի­նը չէ։ «Մեր զրույց­նե­րում,– գ­րում է

616
Կաֆկա, Ֆ., «Դատավարություն», Երևան, 1991, 163:
617
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 279.
618
Նույն տեղում, 279.
201
Մ. Բ­րո­դ ը,– Կաֆ­կան վե­պը միշտ «Դղ ­յակ» էր ան­վա­նում»619։ Վե­պը
ստեղծ­վել է 1922  թ. ա­ռ ա­ջին կե­սին։ Շա­րադ­րան­քի սկզբնա­ժ ամ­կե­
տը հա­մար­վում է հուն­վար (Թ. Անց)620, կամ փետր­վար (Կ.­ Վա­գ են­
բախ)621 ա­միս­նե­րը։ «Դղ ­յա­կը» վե­պը,– գ­րում է Կ.­  Վա­գ են­բա­խը,–
Կաֆ­կան սկսում է Շպին­դ ելմ­յուհ­լեում ե­րեք­շա­բա­թ յա կան­գ ա­ռ ի ըն­
թաց­քում, շա­րու­նա­կում է աշ­խա­տել նրա վրա Պ­րահա­յում հե­տա­գ ա
ա­միս­նե­րին (մար­տից մինչև հու­նիս), ինչ­պես նաև Պ­լա­նա­յում (հու­
նի­սի վեր­ջից մինչև սեպ­տեմ­բե­րի կե­սե­րը)։ Սեպ­տեմ­բե­րի վեր­ջե­րին
նա գրում է Մ. Բ­րո­դ ին. «Ինչ­պես երևում է, ես ստիպ­ված եմ դղ յա­կի
պատ­մու­թ յու­նը թող­նել ընդ­միշտ»622։
«Դղ ­յա­կը» վե­պը Կաֆ­կան գրեց ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ա­կան ծայ­րաս­տի­
ճան անն­պաստ պայ­մա­նե­րում։ Թեև հոգևոր ճգնա­ժ ա­մե­րը նո­րու­
թյուն չէին գրո­ղ ի հա­մար, սա­կայն այս ան­գ ամ դրանց ա­վե­լա­նում
է նաև խիստ վատ­թ ա­րա­ցած ա­ռ ող ­ջու­թ յու­նը։ Կաֆ­կան փաս­տո­րեն
աշ­խա­տում էր վեր­ջին ճի­գ ե­րի և գեր­լար­ման շնոր­հիվ։ Նա ար­դ են
տա­րուբերվում էր կյան­քի ու մահ­վան մի­ջա­կայ­քում.
«…սա նման է պա­րան ձգե­լուն, ընդ ո­րում, մյու­սը, ա­նընդ­հատ
աշ­խա­տե­լով, հաղ­թ ում է, սա­կայն այդ­պես էլ չի կա­րո­ղա­նում ինձ
քա­շել տա­նել իր մոտ…»623։
Գ­րո­ղ ին կյան­ք վե­րա­դ արձ­նե­լու միակ և վեր­ջին մի­ջո­ցը մնում է
գրե­լ ը։ «Գրո­ղ ի գո­յու­թ յու­նը ի­րոք կախ­ված է գրա­սե­ղա­նից,– գ­րում է
Մ. Բ­րո­դ ին՝ վե­պի վրա աշ­խա­տե­լու օ­րե­րին,–­ ե­թ ե նա ու­զում է խու­
սա­փել խե­լա­գ ա­րու­թ յու­նից, ընդ­հան­րա­պես ի­րա­վունք չու­նի կտրվել
գրա­սե­ղա­նից, նա պետք է ա­տամ­նե­րով կառ­չի դրա­նից»624։ Թ. Ան­
ցը Կաֆ­կա­յի վեր­ջին շրջա­նի ստեղ­ծ ա­գ որ­ծ ու­թ յուն­նե­րում «ինք­նա­
բուժ­ման» և «վե­րապ­րու­մի» ի­մաստ­ներ է տես­նում։ Ինչ խոսք, ինչ­
պես «Դղ ­յա­կի», այն­պես էլ վեր­ջին պատմ­վածք­նե­րի ստեղ­ծ ու­մը հա­
վա­սա­րա­զոր է գ­րա­կան սխրան­քի։

619
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 374:
620
Anz, Th., Franz Kafka, München, 1992, 113.
621
Wagenbach, K., Franz Kafka, Reinbeck, 1996, 130.
622
Նույն տեղում,131:
623
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 357.
624
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 146.
202
 «Դղ ­յա­կի» և ն­րա հե­ղ ի­նա­կի կեն­սագ­րու­թ յան առն­չու­թ յուն­նե­
րը այս­տեղ թվում են ա­վե­լ ի ո­րո­շա­կի և­ ա­ռ ար­կա­յա­կան, քան նա­
խորդ վե­պե­րի դեպ­քում։ Կաֆ­կա­յի անձ­նա­կան կյան­քի փաս­տե­րից,
ո­րոնք կապ­վում են վե­պի ստեղծ­ման հետ, կարևոր են ծա­ռ ա­յու­թ յու­
նից վերջ­նա­կա­նա­պես ա­զատ­վե­լ ը, Ց­յու­րաու գյու­ղում անց­կաց­րած
ա­միս­նե­րը, հայ­րա­կան Վոս­սեկ գյու­ղ ի տպա­վո­րու­թ յուն­նե­րը, լքված
և մե­նակ լի­նե­լու գի­տակ­ցու­թ յու­նը, ո­րի մա­սին գրո­ղ ը մշտա­պես
խո­սում է «Օ­րագ­րե­րում» ու նա­մակ­նե­րում և վե­րջա­պես սե­րը Մի­
լե­նա Ե­սենս­կա­յի նկատ­մամբ։ Ինչ­պես Ֆ.­ Բաուե­րի հետ կա­պե­րի
խզու­մը հաղ ­թ ա­հա­րե­լու փոր­ձե­րը հան­գ եց­րին «Դա­տա­վա­րու­թ յուն»
վե­պը գրե­լուն, այն­պես էլ «Դղ ­յա­կը» արդ­յունքն է այն փա­կու­ղու
հաղ ­թ ա­հար­ման, որ ստեղծ­վել էր Մի­լե­նա­յի հետ հա­րա­բե­րու­թ յուն­
նե­րում (­Մ ի­լե­նան ամուս­նա­ցած էր, ծա­գ ում էր չե­խա­կան ա­վան­դ ա­
պաշտ ըն­տա­նի­քից, ուս­տի որ­քան էլ նրանք ան­կեղ­ծ ո­րեն սի­րում
էին միմյանց, Կաֆ­կա­յի հետ առն­չու­թ յուն­նե­րի պահ­պա­նու­մը հղի
էր բար­դ ու­թ յու­ննե­րով)։ «Մի­լե­նա­յին հան­դ ի­պե­լ ը,– նշ­վում է Կաֆ­կա­
յի կեն­սագ­րու­թ յու­ննե­րից մե­կում,– շարժ­ման մեջ է դնում Կաֆ­կա­յի
նե­րաշ­խար­հի տա­րա­մետ զանգ­վա­ծ ը»625։
Վե­պի նյու­թ ը հա­սա­րա­կու­թ յան մեջ իր տե­ղ ը գտնել փոր­ձող Կ-ի
պատ­մու­թ յունն է։ Կ-ի ներ­քին նմա­նու­թ յու­նը Կարլ Ռոս­մա­նին ա­վե­լ ի
մեծ է, քան Յո­զեֆ Կ-ին, թեև վեր­ջինի հետ էլ ա­ղերս­նե­րը շատ են։
Կ-ի սո­ցիա­լա­կան ճա­կա­տա­գ ի­րը գրե­թ ե կրկնու­թ յունն ու շա­րու­նա­
կու­թ յունն է Կարլ Ռոս­մա­նի ճա­կա­տագ­րի, միայն այն տար­բե­րու­
թյամբ, որ «Դղ ­յա­կում» կտրվում են փոր­ձա­ռ ա­կան ի­րա­կա­նու­թ յան
հետ վեր­ջին կա­պե­րը»626։ Վե­պի քսան գլուխ­նե­րում պատմ­վող ըն­
դա­մե­նը յոթօր­յա ի­րա­դ ար­ձու­թ յուն­նե­րը Կ-ի նպա­տա­կին հաս­նե­լու
(չհաս­նե­լու) հա­մար ձեռ­նար­կած ջան­քերն են։
Ել­նե­լով ի­րա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան փաս­տե­րի հա­մադ­րու­մից`
ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը մատ­նան­շում են «Դղ ­յա­կը» վե­պի ա­ռ ան­ձին
կեր­պար­նե­րի ի­րա­կան անձ­նա­վո­րու­թ յու­ննե­րի և­ ի­րա­դ ար­ձու­թ յու­նե­
րի հետ ու­նե­ցած առն­չու­թ յուն­նե­րի փաս­տը։ «Կաս­կած չկա,– գ­րում
է «Kindler»-ի մեկ­նա­բա­նը,–­ որ Կ-ի կեր­պա­րին … հե­ղ ի­նա­կա­յին

Franz Kafka: Leben und Werk, Klett, 1986, 136.

625

Днепров, В., Идеи времени и формы времени, М, 1980, 480.

626

203
ինք­նաուր­վագ­ծ եր են ան­ցել»627։ Ն­ման զու­գ ա­հեռ­ներ են անց­կաց­
վում վե­պի հե­րո­սու­հի Ֆ­րի­դ ա­յի և Կաֆ­կա­յի մտեր­մու­հի Մի­լե­նա­յի,
Կ­լամ­մի և­ Էռնստ Պոլ ­լա­կի (­Մ ի­լե­նա­յի ա­մուս­նու) միջև։
Կաֆ­կա­յի կեն­սա­կան մի­ջա­վայ­րից վե­պին ան­ցած շատ գծեր
կան։ «Գ­յու­ղա­կան հրա­պու­րանք­ներ» օ­րագ­րա­յին նյու­թ ի և «Դղ յա­
կի» կա­պի մա­սին ար­դ են աս­վել է։ Քայ­լե­լով դղ յա­կի մո­տա­կա գյու­
ղի փո­ղոց­նե­րով և տես­նե­լով աշ­տա­րա­կը, ե­կե­ղե­ցին, նրա բարձր
պա­րիս­պը, Կ-ն դ­րանք հա­մե­մա­տում է իր ծննդա­վայ­րի աշ­տա­րա­կի,
եկե­ղե­ցու և պարս­պի հետ։ Այս պատ­կեր­նե­րը, ըստ «Kindler»-ի մեկ­
նա­բա­նի, ծա­գ ում են Վոս­սեկ գյու­ղ ի ման­կա­կան տպա­վո­րու­թ յուն­
նե­րից, ո­րոնք հաս­տա­տում են վե­պի դղ յակ-գյուղ զու­գ ա­հեռ­նե­րը628։
Այդ օ­րե­րի օ­րագ­րա­յին ա­ռ ան­ձին գրա­ռ ում ­ներ ուղ­ղա­կի հի­շեց­նում
են «Դղ ­յա­կի» գյու­ղա­կան պատ­կեր­նե­րը.
«Տ­ղա­մար­դ ը և կի­նը վե­րա­դ առ­նում են դաշ­տից։ Խար­խուլ կալ­վա­
ծա­տան ա­խո­ռ ի դռան ա­ռ աջ կանգ­նած աղ­ջի­կը, որ կար­ծ ես կռիվս
է տա­լ իս իր մեծ կրծքե­րի հետ: Գա­զա­նի ան­մեղ-ու­շա­դ իր հա­յացք։
Ակ­նո­ցա­վոր մար­դ ը, որ հրում է կե­րով բեռն­ված ծանր սայ­լա­կը, տա­
րեց, փոքր-ինչ կու­զ իկ և, չնա­յած դրան, լար­վա­ծ ու­թ յու­նից ան­չափ
ու­ղ իղ պահ­ված­քով, բարձ­րա­ճիտ սա­պոգ­նե­րով, կի­նը՝ ման­գ ա­ղով,
քայ­լում է մեկ տղա­մար­դ ու կող­քից, մեկ հետևից»629։
Ար­տա­քին նմա­նու­թ յան փաս­տե­րի մեջ­բե­րու­մը կա­րե­լ ի է շա­րու­
նա­կել` բյու­րոկ­րա­տա­կան աշ­խար­հի ար­տան­կար­ներ, գրա­սեն­յակ­
ներ, գրագ­րու­թ յուն­ներ, պաշ­տո­նա­կան-ծա­ռ ա­յո­ղա­կան հիե­րար­
խիա, կա­նայք և­ այդ­պես շա­րու­նակ, մինչև մտա­հղաց­ված գլխում
Կ-ի «ուժաս­պառ մեռ­նե­լ ը»։ Այս ա­մե­նը, «Օ­րագ­րե­րի» վկա­յու­թ յամբ,
Կաֆ­կա­յի մի­ջա­վայրն էր, նրա կյան­քի ի­րա­կան ար­տա­հայ­տու­
թյունը։
Ձ­մե­ռ ա­յին ուշ ե­րե­կո­յան, դղ յակ գնա­լու ճա­նա­պար­հին, Կ-ն
ստիպ­ված է գի­շե­րել մո­տա­կա գյու­ղում։ Գի­շե­րե­լու հա­մար իջևա­
նա­տա­նը տեղ հատ­կաց­նե­լով, միաժամանակ Կ­-ին հաս­կաց­նում են,
որ ա­ռ անց դղ յա­կի թույլտ­վու­թ յան (դա կոմս Վեստ­վես­տի տի­րույթն

627
Kindlers Neues Literatur Lexikon, in 21 Bänden, München, 1982-92 9, 48.
628
Նույն տեղում, 9, 48:
629
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 364.
204
է) այս­տեղ անհ­նար է եր­կար մնալ։ Կ-ն ներ­կա­յա­նում է իբրև դղ յա­
կի կող­մից հրա­վ իր­ված հո­ղա­չափ։ Թե որ­քա­նով է դա ճիշտ, մնում
է գաղտ­նիք։ Կ-ի և դղ ­յա­կի միջև սկսվում է հա­նե­լու­կա­յին խաղ, ո­րի
հետևան­քով ձա­խող­վում են գյու­ղում ա­պաս­տան և­ աշ­խա­տանք
ունե­նա­լու Կ-ի բո­լոր ծրագ­րե­րը։ Ա­վե­լ ին, նա կա­տա­րում է քայ­լեր,
որոնք նրա դեմ են տրա­մադ­րում թե դղ յա­կի և թե գյու­ղ ի մարդ­կանց
(գայ­թ ակ­ղում է դղ յա­կի տե­րե­րից մե­կի` Կ­լամ­մի սի­րու­հուն` Ֆ­րի­դ ա­
յին, մտեր­մա­նում է դղ յա­կի կող­մից ան­պատվ­ված Ա­մալ­իա­յի ըն­տա­
նի­քի հետ, չնա­յած դղ յա­կի մեր­ժ ում­նե­րին շա­րու­նա­կում է նպա­տա­
կին հաս­նե­լու հույ­սեր փայ­փա­յել և­այլն)։ Թեև Կ-ն լի­նում է հյու­րա­
նո­ցում (սա դղ յա­կի ճա­նա­պար­հին ըն­կած ա­ռ ա­ջին սան­դ ուղքն է),
սա­կայն էա­կան ոչն­չի հաս­նել չի կա­րո­ղա­նում։ Ինչ­պես վկա­յում է
Մ. Բ­րո­դ ը, վեր­ջին մտահ­ղաց­ված գլխում, ո­րը Կաֆ­կան չհասց­րեց
գրել, Կ-ն­ուժաս­պառ լի­նե­լով, մեռ­նում է, թեև վեր­ջին պա­հին դղ յա­
կից ո­րո­շում է գա­լ իս, որ նրա պա­հանջ­նե­րը ապ­րել և­ աշ­խա­տել
գյու­ղում, բա­վա­րար­ված են630։ Հաս­նո՞ւմ է Կ-ն­իր նպա­տա­կին, թե՞
ոչ, հաղ­թ ա­նա՞կ է սա հե­րո­սի հա­մար, թե՞ պար­տու­թ յուն՝ Կաֆ­կան
թող­նում է ան­պա­տաս­խան, ա­վե­լ ի ճիշտ՝ պա­տաս­խա­նում է յու­րո­վ ի`
չա­վար­տե­լով վե­պը։ Հաշ­վ ի առ­նե­լով գրո­ղ ի գե­ղար­վես­տա­կան ամ­
բողջ փոր­ձը, նման ա­վար­տը ա­մե­նից շատ է հա­մա­պա­տաս­խա­նում
Կաֆ­կա­յի մտա­ծ ո­ղու­թ յա­նը։
«Դղ ­յա­կը» վե­պով Կաֆ­կան շա­րու­նա­կում է «պատ­մու­թ յուն ա­նե­
լով փիլիսոփայելու» գե­ղար­վես­տա­կան իր նա­խա­սի­րու­թ յու­նը։
Ըն­թ եր­ցո­ղ ի աչ­քի առաջ բաց­վում է կի­սաի­րա­կան, խորհր­դ ա­վոր,
հնա­դ ար­յան ո­ճով պար­զեց­ված մի աշ­խարհ, որ նման է պատ­րան­
քի և դրա հետ մեկ­ տեղ աչ­ քի է ընկ­նում ա­ մե­նաճշգ­ րիտ ման­ րա­
մաս­նե­րով, ո­րոնք բա­ցա­հայ­տում են հե­րոս­նե­րի հո­գ ե­բա­նա­կան
շարժընթա­ցը։ Վի­պա­կան տա­րըն­թ եր­ցում­նե­րի և բո­վան­դ ա­կա­յին
բազ­միմաս­տու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը առ­կա են նաև այս վե­
պում։ «Դղ ­յա­կը» փի­լ ի­սո­փա­յա­կան, հո­գ ե­բա­նա­կան, կրո­նա­կան, սո­
ցիա­լա­կան և­ այլ հա­յե­ցա­կե­տե­րով ըն­թ եր­ցե­լ ը մեզ ուղ­ղա­կի շաղ­կա­
պում է հո­գ եմ­տա­վոր այն հարս­տու­թ յան հետ, որ առ­կա է «Օ­րագ­րե­
րում»։ «Օ­րագ­րե­րից» դե­պի վեպ և վե­պից դե­պի «Օ­րագ­րեր» ձգվող
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 368:
630

205
տրա­մադ­րու­թ յուն­նե­րի և գա­ղա­փար­նե­րի շար­ժ ու­մը (դա նկա­տե­լ ի է
նաև նա­խորդ վե­պե­րում) ա­նընդ­հատ է։
Ինչ­պես վկա­յում են «Օ­րագ­րե­րը» և­ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան մյուս
նյու­թ ե­րը, վե­պը մտահ­ղա­նա­լու և գ­րե­լու շրջա­նում Կաֆ­կան ա­վե­
լի ու ա­վե­լ ի է հակ­վում հա­սա­րա­կու­թ յան և­ իր առն­չու­թ յու­ննե­րի
խնդիր­նե­րին։ Ի­րեն ար­դ են զգա­լով «այլ աշ­խար­հի քա­ղա­քա­ցի», նա
ա­ռ ա­վել ի­րա­տե­սո­րեն է գնա­հա­տում երևույթ­նե­րը, «սե­րունդ­նե­րի
շղթան կտրո­ղ ի» և­ա­մու­րու իր դրա­ման։ Եվ ե­թ ե մի ժա­մա­նակ հա­
սա­րա­կու­թ յան հետ առն­չու­թ յու­ննե­րում կարևո­րը հա­կադր­վելն ու
դի­մադ­րու­թ յունն էր (դի­մադ­րու­թ յան ձևե­րը տար­բեր են՝ մե­նա­կու­
թյուն, օտա­րա­ցում, կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թ յուն, ինք­նա­զո­հա­բե­րում),
ա­պա այժմ «մարդ­կանց մեջ լի­նե­լու եր­ջան­կու­թ յու­նը»։ Վե­պը գրե­լու
օ­րե­րին Կաֆ­կան «Օ­րագ­րե­րում» գրա­ռ ում է.
«Երբ ես դեռ գոհ էի, ու­ զում էի դժգոհ լի­ նել և ժա­մա­նա­ կի ու
ավան­դ ույ­թ ի բո­լոր մի­ջոց­նե­րով, որ պատ­կե­րաց­նում էի, մղվում
էի դե­պի դժգո­հու­թ յու­նը, բայց ցան­կա­նում էի վե­րա­դ ար­ձի ճա­նա­
պարհ ունե­նալ»631։
Այս գրա­ ռ ու­
մից հինգ օր անց՝ 1922 թ. հուն­ վա­րի 29-ին (սա
«Դղ յա­կը» սկսե­լու ա­մե­նա­հա­վա­նա­կան ժամ­կետն է), «Օ­րագ­րե­
րում» նշում է.
«Ես շատ հե­ռ ու եմ բո­լո­րից, բայց ես ինքս եմ լքել ինձ` կտրե­լով
մարդ­կանց հետ կա­պող թե­լե­րը…»։
Մար­դ իկ ի­րեն ըն­դ ու­նում են իբրև մեծ ստվեր ու­նե­ցող մար­դ ու,
գրում է Կաֆ­ կան, այ­ սինքն, ին­ քը ճիշտ չի հաս­ կաց­վում։ Դեռևս
1918  թ. դեկ­տեմ­բե­րին Մ. Բ­ րո­
դ ին գրած նա­ մա­կում նա խո­ սում է
մարդ­կանց նկա­րագ­րի մեջ հա­սա­րա­կա­կան կշռույ­թ ի ա­ռ ա­վե­
լու­թ յան մա­սին. «Բա­ցա­հայ­տո­րեն հա­սա­րա­կա­կան են մար­դ իկ
բոլորը…»632։
Գ­րե­լու իր նպա­տակ­նե­րի մեջ, ո­րոնք նույն­պես ո­րո­շա­կիո­րեն
առնչ­վում են «Դղ ­յա­կի» ստեղծ­ման գա­ղա­փա­րա­կան ա­կունք­նե­րին,
ակն­հայ­տո­րեն զգաց­վում է հա­սա­րա­կու­թ յան հետ հաշտ ապ­րե­լու
Կաֆ­կա­յի մի­տու­մը.

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 350.

631

«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 127.

632

206
 «Երբ ինքս ինձ հարց եմ տա­լիս, թե ո՞րն է իմ վերջ­նա­կան նպա­
տա­ կը, ա­ պա պարզ­ վում է, որ… չեմ ձգտում պա­ տաս­ խան տալ
ինչ-որ վե­րին մի ատ­յա­նի ա­ռ աջ, այլ հա­յաց­քիս տակ առ­նել մարդ­
կանց և կեն­դ ա­նի­նե­րի ամ­բողջ հա­սա­րա­կու­թ յու­նը, նրա հիմ­նա­
կան հա­կում­նե­րը, ցան­կու­թ յուն­նե­րը, ճա­նա­չել բա­րո­յա­կան ե­րազ­
նե­րը, դրանք ամ­փո­փել կյան­քի սո­վո­րա­կան չա­փա­նիշ­նե­րի մեջ և
դ­րանց հա­մա­պա­տաս­խան, որ­քան հնա­րա­վոր է ա­րագ, դառ­նալ
այդպիսին…»633։
Վե­պում նույն­պես Կ-ի պա­հանջ­նե­րը չա­փա­զանց տար­րա­
կան են. ըն­դ ա­մե­նը ապ­րել և­ աշ­խա­տել գյու­ղում։ Սա­կայն որ­քան
էլ տար­րա­կան, այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ դրանց ձա­խո­ղու­մը հա­կա­դ արձ
հա­մե­մա­տա­կան չա­փով ընդգ­ծ ում է Կ-ի (­Կաֆ­կա­յի) հա­սա­րա­կու­
թյու­նից օտա­րաց­ման աս­տի­ճա­նը։ «Դղ ­յա­կը» հաս­տա­տում է Կաֆ­
կա­յի հա­մար վե­րա­դ ար­ձի կա­մուրջ­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թ յու­նը։ Հա­սա­
րա­կու­թ յու­նից ան­դ ա­ռ ­նա­լ իո­րեն կտրված լի­նե­լու պա­րա­գ ան նրան
ուղ­ղա­կի վե­րա­դ արձ­նում է հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ին։ Այս երևույ­թ ը,
որ ա­ռ ար­կա­յո­րեն ո­րո­շա­կիաց­ված (իբրև հոր կեր­պար) հան­դ ես է
գա­լ իս «Ա­մե­րի­կա» վե­պում և հա­րա­կից պատմ­վածք­նե­րում («Դա­
տավ­ճիռ», «Կեր­պա­րա­փո­խու­թ յուն»), հե­տա­գ ա­յում, սեր­տա­ճե­լով
առ­հա­սա­րակ իշ­խա­նու­թ յուն հաս­կա­ցու­թ յան հետ, ան­տե­սա­նե­լ իո­
րեն (իբրև բիրտ, ան­մատ­չե­լ ի ուժ) առ­կա է «Դա­տա­վա­րու­թ յուն» և
հատ­կա­պես՝ «Դղ ­յա­կը» վե­պե­րում։
Վե­պը գրե­լու նա­խ օ­րե­րին՝ 1921  թ. դեկ­տեմ­բե­րի 2-ին, Կաֆ­կան
գրա­ռ ում է «Օ­րագ­րե­րում».
«Վեր­ջերս պատ­կե­րաց­նում էի ինքս ինձ, որ դեռ փոքր ե­րե­խա՝
հաղթ­վե­ցի հո­րիցս և­ այժմ, հե­տա­գ ա բո­լոր տա­րի­նե­րի ըն­թ աց­քում,
պատ­վախնդ­րու­թ յու­նից չեմ կա­րո­ղա­նում թող­նել մար­տա­դ աշ­տը,
թեև ինձ հաղ­թ ում են նո­րից ու նո­րից։ Ա­նընդ­հատ…» 634։
Կաֆ­կա­յի հա­մար հո­րից պար­տու­թ յուն կրե­լ ը հա­վա­սա­րա­զոր է
ա­նի­մա­նա­լ ի և զո­րեղ ու­ժ ից պար­տու­թ յուն կրե­լուն։ Հո­րը գրած նա­
մա­կում (1919 թ.) հայ­րը ներ­կա­յա­նում է ոչ միայն իբրև հայր, այլև
բա­ցար­ձակ իշ­խա­նու­թ յան, գրե­թ ե աստ­ծ ուն հա­մա­հա­վա­սար մի

Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 333.

633

Նույն տեղում, 343:

634

207
կեր­պար։ Վե­պում Կ-ի պար­տու­թ յու­նը իշ­խա­նա­կան բյու­րոկ­րա­
տիա­յից ամ­փո­փում է Կաֆ­կա­յի հո­րից կրած պար­տու­թ յուն­նե­րի
չընդ­հատ­վող ար­ձա­գ անք­նե­րը։
Գ­յու­ղ ը, որ­տեղ Կ-ն­ ու­զում է իր տե­ղ ը գտնել, վերջ­նա­կա­նա­պես
ձևա­վոր­ված և փակ հա­սա­րա­կու­թ յուն է, ո­րը ոչ պատ­մու­թ յուն ու­
նի, ոչ ա­պա­գ ա։ Թե ժա­մա­նա­կա­յին և թե տա­րա­ծ ա­կան չա­փա­նիշ­
նե­րով նա ո­րո­շա­կիու­թ յուն չու­նի։ Դա ուղ­ղա­կի մարդ­կանց հա­սա­
րա­կու­թ յուն է ու­տո­պիա­յի և­ ի­րա­պաշ­տու­թ յան հա­մադ­րու­թ յամբ։
Այն ու­նի ա­վա­տա­տի­րա­կան հա­սա­րա­կու­թ յան գծեր (դղ յա­կաբ­նակ
Սոր­դ ի­նիի կող­մից Ա­մա­լ իա­յին ան­պատ­վե­լ ը, ըն­տա­նի­քին աղ ­քա­
տու­թ յան դու­ռ ը հասց­նե­լ ը և­ ան­պա­տիժ մնա­լ ը ա­վա­տա­տի­րա­կան
ժա­մա­նակ­նե­րի շունչ է պա­րու­նա­կում)։ Վե­պա­կան այս դեպ­քե­
րի մեջ ա­ռ ան­ձին ուսում ­նա­սի­րող­ներ (Հ. Յ.­Շոեպս)635 տես­նում են
այն ի­րա­դ ար­ձու­թ յու­նե­րի ար­ձա­գ ան­քը, ո­րոնց մա­սին պատմ­վում է
Աստվածաշնչում. «Աստ­ծ ո որ­դ ի­ները (հրեշ­տակ­նե­րը` Ա. Ա.) տես­նե­
լով, որ մարդ­կանց դուստրերը գե­ղե­ցիկ են, կին առան նրանց, ում
ընտրեցին»636։ Այն  ունի նաև ժա­մա­նա­կա­կից հա­սա­րա­կու­թ յա­նը
յու­րա­հա­տուկ ո­րակ­ներ (գրագ­րու­թ յուն, գրա­սեն­յակ­ներ և­ այլն)։ Դա
մո­տա­վո­րա­պես այն է, ինչ տպա­վո­րու­թ յուն ստա­նում է Կ-ն­ ե­կե­ղե­
ցուց. «Դա մի ցած­րիկ, ձգված շի­նու­թ յուն էր, որ զար­մա­նա­լի կեր­
պով միա­վո­րում էր ժա­մա­նա­կա­կից և շատ հին կա­ռ ույ­ցի հատ­կա­
նիշ­նե­րը…»637։
Ե­րա­զ ի չա­փա­նիշ­նե­րով ստեղծ­ված այս հա­սա­րա­կու­թ յան մեջ
ոչինչ կա­ յուն չէ։ Կաֆ­ կան ա­ նընդ­հատ փո­ խում է երևույթ­նե­րի և
մարդ­կանց դի­տարկ­ման տե­սանկ ­յու­նը։ «Դղ ­յա­կում կեր­պա­րա­նա­
փո­խու­թ յան այս երևույ­թ ից զերծ չէ ո­չինչ և­ոչ ոք (դղ յա­կը, Կ­լամ­
մը, Բյուր­գ ե­լ ը և­ այլն), սա­կայն կա­տա­րե­լա­տի­պը, թերևս, Կ­լամմն
է. «Հա­վա­նա­բար նա բո­լո­րո­վ ին այլ տեսք ու­նի, երբ գյու­ղ է գա­լիս,
և­այլ տեսք, երբ հե­ռ ա­նում է գյու­ղ ից, այլ տեսք ու­նի մինչև գա­րե­
ջուր խմե­լը, և­այլ դրա­նից հե­տո, այլ է նրա տես­քը ար­թ ուն ժա­մա­
նակ, այլ` քնած, միայ­նակ մնա­լիս ու զրու­ցե­լիս և, հաս­կա­նա­լի է,

635
“Königs Erläuterungen”, Band 209, 1995, 87.
636
Աստվածաշունչ, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2004, Ծննդոց, 6,2:
637
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 12:
208
նրա այս­տե­ղ ի տես­քը հիմ­նո­վ ին տար­բեր­վում է դղ յա­կի տես­քից»638։
Կ-ն թեև ու­նի հստակ նպա­տակ, սա­կայն դա ևս խա­բու­սիկ է։ Ինչ-
ինչ հան­գ ա­մանք­ներ (ինչ­պես «Դա­տա­վա­րու­թ յան» Կո­զեֆ Կ-ին)
խան­գ ա­րում են հաս­նել դրան։ Ե­թ ե կրո­նա­կան մեկ­նա­կե­տով դղ յակ
հաս­նե­լ ը աստ­վա­ծ ա­յին գթասր­տու­թ յա­նը ար­ժ ա­նա­նա­լու այ­լա­բա­
նու­թ յունն է, ո­րը ան­հնար է, քա­նի որ կամ աստ­ված չկա, կամ մարդ­
կա­յին կյան­քում դրան հաս­նե­լ ը ան­կա­րե­լ ի բան է. («Մով­սե­սը չհա­
սավ Քանան ոչ թե այն պատ­ճա­ռ ով, որ նրա կյան­քը շատ կարճ էր,
այլ այն, որ դա մարդ­կա­յին կյանք էր»)639, մինչ­դ եռ վե­պի սո­ցիա­լա­
կան հա­յե­ցա­կե­տով Կ-ի (և­ ոչ միայն Կ-ի) ձա­խո­ղու­մը ու­նի ի­րա­կան
պատ­ճառ­ներ։ Կ-ի իրա­վ ի­ճա­կը ա­մե­նից ա­վե­լ ի ճշգրտո­րեն ար­տա­
հայտ­ված է Կաֆ­կա­յի 26-րդ­ ա­ֆո­րիզ­մում.
«Կա նպա­տակ, բայց չկա ճա­նա­պարհ, այն, ինչ մենք ան­վա­նում
ենք ճա­նա­պարհ, հա­պա­ղումն է»640։ Կ-ն (­Յո­զեֆ Կ-ն, Կարլ Ռոս­մա­
նը) հա­պա­ղու­մի մարդն է։ Նա եկ­վոր է։ «Դուք դղ յա­կից չեք, գյու­ղ ից
չեք, Դուք ո­չինչ եք,–­ ա­սում է նրան իջևա­նա­տի­րու­հին»641։ Ոչ գյու­
ղում և­ոչ էլ Դղ ­յա­կում ըն­դ ու­նե­լու­թ յուն չգտնե­լ ը Կ-ի հա­մար այս հա­
սա­րա­կու­թ յու­նը վե­րա­ծ ում է մի ամ­բող­ջա­կան մարմ­նի, ո­րի հա­մար
ին­քը ան­ցան­կա­լ ի անձ է։ «Գ­յու­ղա­ցի­նե­րի և դղ ­յա­կի միջև այն­քան
էլ մեծ տար­բե­րու­թ յուն չկա»,– Կ-ին հաս­կաց­նում է ու­սու­ցի­չը642։ Իսկ
գյու­ղ ի նա­խա­գ ա­հը ուղ­ղա­կի հայտ­նում է. «Ցա­վոք, մենք ոչ մի հո­
ղա­չա­փի կա­րիք չու­նենք»643։ «…մեզ մոտ նման բան ըն­դ ուն­ված չէ։
Մենք հյու­րեր չենք ըն­դ ու­նում»,–­ ա­սում է գյու­ղա­ցի­նե­րից մե­կը644։
Կ-ի վե­րա­դ ար­ձը կա­րե­լ ի է հա­մե­մա­տել աստ­վա­ծ աշնչ ­յան Կո­րուս­յալ
Որ­դ ու վե­րա­դ ար­ձի հետ («Հայր, մե­ղան­չե­ցի երկն­քի դեմ և քո ա­ռ աջ
(­Ղ ու­կաս, 15, 11-31)։ Կ-ին ոչ միայն մարդիկ չեն ըն­դ ու­նում, այլև ինքն
էլ չի հա­վա­տում դրա հնա­րա­վո­րու­թ յա­նը։ Կ-ի այս վա­րա­նու­մը՝
կապ­ված «օ­տար տա­րածք­ներ անց­նե­լու վա­խի և­ ան­հանգստու­թ յան

638
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 208:
639
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 340.
640
Кафка, Фр., Замок. Новеллы и …, М, 1991, 232.
641
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 61.
642
Նույն տեղում, 13:
643
Նույն տեղում,74:
644
Նույն տեղում, 16-17:
209
հետ», մատ­նան­շում է նաև Յու. ­Հո­նեգ­գ ե­րը645։ Կ-ին միշտ թվում է,
թե «ճա­նա­պար­հը իրեն դղ յա­կի կող­մը կտա­նի», բայց այն ոչ թե մո­
տեց­նում, այլ ան­վերջ հե­ռ աց­նում է դղ յա­կից. «Ար­տա­սո­վոր մութ
ե­րանգ ստա­ցած դղ յա­կը, ուր դեռ այ­սօր հաս­նե­լու հույս ու­ներ Կ-ն,
նո­րից հե­ռ ա­ցավ»646։
Վե­պ ում շատ նրբո­ր են ա­ռ աջ է տար­վում հո ­գ ե­բ ա­նա­կան մի
գիծ. ե­թ ե իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը (դղ յա­կ ը, գյու­ղ ը) հայ­ր ա­կան իշ­խ ա­ն ու­
թյան հա­մ ար­ժ եքն է, ա­պ ա Կ-ն ձգ­տ ում է ոչ միայն պար­զա­պ ես
հաս­տ ատ­վել գյու­ղում, այլև հաս­նել գե­րիշ­խ ա­ն ու­թ յան, հաղ ­թ ա­նա­
կի։ Որ դղ յակ հաս­նե­լ ը և գ ­յու ­ղում հաս­տ ատ­վե­լ ը Կ-ի հա­մ ար ու­նի
հաղ ­թ ա­նա­կի իմաստ, երևում է ման­կա­կան հի­շ ո­ղու ­թ յան հետև ­յալ
պատ­կե­ր ում.
«Նրա աչ­քին ա­նընդ­հատ երևում էր ծննդա­վայ­րը… այն­տեղ էլ
եկե­ղե­ցի կար… շրջա­պատ­ված բարձր պարս­պով … Միայն հա­տու­
կենտ տղա­ներ էին կա­րո­ղա­նում մագլ­ցել այդ պարս­պի վրա։ Կ-ին
դա եր­բեք չէր հա­ջող­վել … Մի օր … ն­րան ան­սո­վոր հեշ­տու­թ յամբ
հա­ջող­վեց մագլ­ցել պա­րիս­պը…­ Նա ամ­րաց­րեց դրո­շա­կը, քա­
մին ծա­ծ ա­նեց կտո­րը …­այդ պա­հին այդ­տեղ նրա­նից բարձր ոչ ոք
չկար»647։ Կ-ի մեջ դղ յակ հաս­նե­լու մի տե­սակ բնազ­դ ա­յին, ան­հաս­
կա­նա­լի մղում կա։ Որ­քան էլ Օլ­գ ան փոր­ձում է նրա հա­մար բա­ցել
դղ յա­կի գաղտ­նիք­նե­րը և խար­դ ա­վանք­նե­րի մթին պատ­մու­թ յուն­նե­
րը և դ­րա­նով իսկ ետ պա­հել նրան, միև­նույն է, դղ յա­կը Կ-ի հա­մար
մնում է ձգող ու գրա­վ իչ։ Կր­կին դառ­նա­լով հայ­րա­կան բար­դ ույ­թ ի
խնդրին՝ կա­րե­լ ի է զու­գ ա­հեռ­ներ անց­կաց­նել դե­պի դղ յակ այս ինք­
նա­մո­ռ աց ըն­թ աց­քի և հո­րը իր ճշմա­րիտ ինք­նու­թ յան մա­սին մշտա­
պես հի­շեց­նե­լու Կաֆ­կա­յի ե­ռ ան­դ ի միջև (այս­պես, «Գ­յու­ղա­կան
բժիշ­կը» ժո­ղո­վա­ծ ուի առա­ջին օ­րի­նա­կը նա նվի­րում է ոչ այլ ո­քի,
քան հենց հո­րը)։
Սե­փա­կան ուժն ու իշ­խա­նու­թ յու­նը բա­նեց­նե­լու Կ-ի հա­կու­մը
երևում է նաև Ֆ­րի­դ ա­յի, Բար­նա­բա­սի և­ օգ­նա­կան­նե­րի հետ հա­րա­
բե­րու­թ յուն­նե­րում.

645
Honegger J., Das Phanömen der Angst bei Franz Kafka, Berlin, 1985, 308.
646
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 21:
647
Նույն տեղում, 15:
210
 «Ձեզ հետ դժվար կլի­նի, ինչ­պես եմ տար­բե­րե­լու ձեզ։ Միայն ձեր
ա­նուն­ներն են տար­բեր, իսկ դուք ի­րար այն­պես եք նման, ինչ­պես
… Այդ պատ­ճա­ռ ով ձեզ հետ կվար­վեմ, ինչ­պես մի մար­դ ու՝ եր­կու­սիդ
էլ Ար­թ ուր կա­սեմ։ Ձե­զա­նից մե­կի ա­նու­նը այդ­պի­սին է, չէ՞»648։
Սա Մ. Հայ­դ ե­գ ե­րի «մար­դ ու մի­ջի­նաց­ման» բնո­րոշ օ­րի­նակ է 649։
Մի­ջի­նաց­ման (օ­տա­րաց­ման) նման փաս­տե­րի հետ Կաֆ­կան առնչ­
վում էր մշտա­պես։ «Օ­րագ­րե­րում» կար­դ ում ենք. «Ե­րեկ գոր­ծ ա­տա­
նը։ Աղ­ջիկ­նե­րը ան­տա­նե­լ ի կեղ­տոտ ու մի կերպ հար­մա­րեց­ված հա­
գուստ­նե­րով, գզգզված մա­զե­րով, կար­ծ ես հենց նոր են արթ­նա­ցել
քնից… բութ հա­յաց­քով, կար­ծ ես մար­դ իկ չլի­նեն, նրանց բարև չեն
տա­լիս, նե­րո­ղու­թ յուն չեն հայ­ցում, երբ հրում են … ն­րանց գլխի
շար­ժ ում­նե­րով են հաս­կաց­նում, թե ինչ պետք է անեն…»650։
Ֆ­րի­դ ան, որ վե­պում կոչ­ված է օգ­նե­լու Կ-ին («…երբ մարդ լավ
քայ­լել չկա­րո­ղա­ցող և մի բան էլ հե­ռ ուն գնալ հա­մար­ձակ­վող ե­րե­
խա­յի է տես­նում, չի կա­րող տի­րա­պե­տել ինքն ի­րեն, և­ ան­պայ­ման
միջամ­տում է»651, ի վեր­ ջո վե­րա­ դ առ­
նում է պան­ դ ոկ՝ իր նախ­ կին
կյան­քին։ «Եվ այս­պես, ա­մեն ինչ կար­գ ին է,– շա­րու­նա­կեց Կ-ն։–
Մենք կա­րող ենք հրա­ժ եշտ տալ ի­րար»652։ 1920 թ. հու­լի­սին Կաֆ­
կան գրում էր Մ. Ե­սենս­կա­յին.
«Ես տես­նում եմ, թե ինչ­պես դու տա­ռ ա­պում և ջ­ղաձգ­վում ես
մամ­լա­կի տակ, փոր­ձում ես ա­զատ­վել… եր­բեք չես ա­զատ­վ ի, ես
դա տես­նում եմ և­այ­դ ուա­մե­նայ­նիվ չեմ կա­րող չա­սել. «Մնա այն­
տեղ, որ­տեղ կաս…»653։ Ժա­մա­նա­կի և տա­րա­ծ ու­թ յան ա­ռ ու­մով ան­
հայտ այս պատ­մու­թ յան մեջ ա­ռ ա­տո­րեն հան­դ ի­պող այ­լա­բա­նու­
թյուն­նե­րը և խորհր­դ ա­նիշ­նե­րը վե­պին հա­ղոր­դ ում են ա­ռ ա­կա­յին
ո­րո­շա­կիու­թ յուն, ո­րի պայ­ման­նե­րում Կ-ն վե­րած­վում է պար­զա­պես
«հա­վեր­ժ ա­կան հո­ղա­չա­փի»։ Մու­թ ը, ձմե­ռ ը, ճա­նա­պար­հը, հենց
ին­քը` դղ յա­կը, ինչ­պես նաև գյու­ղ ը, խո­սուն այ­լա­բա­նու­թ յուն­ներ
են։ Այս­տեղ ա­մե­նու­րեք, ինչ­պես «Դա­տա­վա­րու­թ յան» քա­հա­նան
648
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 23:
649
Philosophenlexikon, Berlin, 1982, 355.
650
Kafka, Fr. Tagebücher, Fischer, 1986, 155
651
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 288:
652
Նույն տեղում, 292:
653
«Franz Kafka», Darmstadt, 1973, 318.
211
տա­ճա­րում, տրտնջում են մթու­թ յու­նից։ «Դղ ­յա­կի բար­ձուն­քը չէր
երևում,– ս­րանք վե­պի ա­ռ ա­ջին նա­խա­դ ա­սու­թ յուն­ներն են,– մութն
ու մշու­շը այն­պես էին պա­րու­րել շրջա­կայ­քը, որ դղ յա­կից լույ­սի
ա­ղոտ նշույլ ան­գ ամ չէր թա­փան­ցում»654։ Վեստ­վես­տի իշ­խա­նու­
թյան այս լուս­նա­յին տա­րածք­նե­րում բնավ չի շո­ղում արևը։ Ս­պի­
տա­կամ­ռ այլ ձմե­ռ ա­յին օ­րը ա­րա­գ ո­րեն վե­րած­վում է աղ­ջա­մուղ­ջի և
շու­տով վրա է հաս­նում մթու­թ յու­նը («Կարճ են օրե­րը, կարճ,–­ինքն
ի­րեն ա­սաց Կ-ն»655)։ Հատ­կան­շա­կան է, որ «Գ­յու­ղա­կան հրա­պու­
րանք­ներ» օ­րագրա­յին տար­բե­րա­կում գոր­ծ ո­ղու­թ յուն­նե­րը ըն­թ ա­
նում են ամ­ռ ա­նը։ Նոր այ­լա­բա­նու­թ յան ներ­մուծ­մամբ (ամ­ռ ան փո­
խա­րեն ձմեռ) Կաֆ­կան հաս­նում է ոչ միայն տ­րա­մադ­րու­թ յան, այլև
գե­ղա­գ ի­տա­կան ազ­դ ե­ցիկ արդ­յուն­քի։
Եր­րորդ ան­գ ամ, թեև վի­պա­կան նոր մի­ջա­վայ­րում, սա­կայն գա­
ղա­փա­րա­կան նոր ենթա­տեքս­տով (վե­րա­դ ար­ձի), օգ­տա­գ որ­ծ ում
է նպա­տա­կին ձգտե­լու և չ­հաս­նե­լու Կաֆ­կա­յի նա­խա­սի­րած այ­լա­
բա­նու­թ յու­նը։ Ի տար­բե­րու­թ յուն Կարլ Ռոս­մա­նի և Յո­զեֆ Կ-ի, Կ-ն­
ինչ-որ բա­նի կար­ծ ես թե հաս­նում է։ Սա­կայն հա­շվի առ­նե­լով մար­
դու ուժե­րի հան­դ եպ գրո­ղ ի լուրջ թե­րա­հա­վա­տու­թ յու­նը, կա­րե­լ ի է
կաս­կա­ծ ել Կ-ի հա­ջո­ղու­թ յան հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րին։ «Սի­րեն­նե­րի
լռու­թ յու­նը» մի­ֆա­կան ա­ռ ա­կում, օ­րի­նակ, Ո­դ իսև­սը հաս­նում է իր
նպա­տա­կին, քա­նի որ կա­րո­ղա­նում է հաղ­թ ել ինք­նի­րեն («Սի­րեն­նե­
րից փրկվե­լու հա­մար Ո­դ իսև­սը մեղ­րա­մո­մով խցկեց իր ա­կանջ­նե­րը
և հ­րա­մա­յեց ի­րեն ա­մուր կա­պել կայ­մին»656։ Կ-ն ն­պա­տա­կին հաս­
նե­լու հա­մար ինքն ի­րեն հաղ ­թ ա­հա­րե­լու անհ­րա­ժ եշ­տու­թ յու­նը չու­նի,
քա­նի որ ոչ ոք չի կա­րող պնդել, որ նա, ի­րոք, ու­զում է հաս­տատ­վել
գյու­ղում։ «Անհ­նա­րին սկիզ­բը անհ­նա­րին է դարձ­նում ա­վար­տը, ինչ­
պես որ անհնար­է այս եր­կու­սի միաս­նու­թ յու­նը»,– «Դղ յա­կի» առն­
չու­թ յամբ գրում է Գ.­ Գուն­տեր­մա­նը՝ հստա­կո­րեն ակ­նար­կե­լով նաև
Կաֆ­կա­յի կեն­սագ­րու­թ յու­նը657։ Վե­պում երկ­վու­թ յան այս հրա­շա­լ ի

654
Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 3:
655
Նույն տեղում, 22:
656
Կաֆկա, Ֆ. «Սիրենների լռությունը», Երևան, 1994, 141:
657
Guntermann, G., Vom Fremdwerden der Dinge beim Schreiben, Tübingen,
1991, 179.
212
բե­մա­կա­նա­ցու­մը, որ հար և ն­ման է Կաֆ­կա­յի կյան­քին («Օ­րագ­րե­
րը» դրա վկա­յու­թ յունն է), հաս­նում է մի աս­տի­ճա­նի, երբ թվում է,
թե երկ­վու­թ յու­նը հաղ­թ ա­հար­ված է, վե­րա­դ ար­ձը կա­յա­նում է, Կ-ն
սկ­սում է մտա­ծ ել այս­կողմ ­նա­յին չա­փա­նիշ­նե­րով։ Վե­պի ու­թ ե­րորդ
գլխում, որ­տեղ պատմ­վում է հյու­րա­նո­ցում դղ յա­կի մարդ­կանց հան­
դի­պե­լու հեր­թ ա­կան ան­հա­ջող փոր­ձի մա­սին, լքվա­ծ ու­թ յան զգա­
ցու­մը Կ-ին անս­պա­սե­լ իո­րեն վե­րա­դ արձ­նում է ի­րա­կան գի­տակ­ցու­
թյան գետ­նի վրա և հա­ղոր­դ ում մի տրա­մադրու­թ յուն, որն ա­վե­լի
հա­րա­զատ է, քան ե­րա­զ ի խաբ­կան­քը.
«Կ­-ին թվաց, թե բո­լոր տե­սա­կի հա­րա­բե­րու­թ յուն­նե­րը խզել են
իր հետ, որ հի­մա ին­քը հա­վա­նա­բար ա­վե­լի ա­զատ է, քան երբևէ,
և կա­րող է այս­տեղ ի­րեն ընդ­հան­րա­պես ար­գ ել­ված տե­ղում սպա­
սել, ինչ­քան ու­զում է, որ նվա­ճել է այս ա­զա­տու­թ յու­նը և­որևէ մե­կը
հա­զ իվ թե կա­րո­ղա­նա նույն բանն ա­նել, որ ոչ ոք ի­րա­վունք չու­նի
ձեռք տալ իրեն, վռնդել կամ նույ­նիսկ խո­սել հե­տը… սա­կայն մի
ժա­մա­նակ նրան թվում էր, թե ա­վե­լի ա­նի­մաստ ու­րիշ ոչ մի բան
չկար, քան այս ա­զա­տու­թ յու­նը, այս­տեղ սպա­սելն ու այս ան­ձեռնմ­
խե­լ իու­թ յու­նը658։
Հու­սա­հատ գի­տակ­ցու­թ յան այս ակն­թ ար­թ ա­յին վճռա­կա­նու­թ յու­
նը, ո­րին ու­շա­ցած, բայց հաս­նում է Կ-ի մարդ­կա­յին միտ­քը, նրան
թե­լադ­րում է եր­կընտ­րան­քի լուծ­ման մեկ ճա­նա­պարհ` ա­վե­լ ի լավ է
վա­տա­գ ույն հա­մայն­քը, քան ո­չին­չը, ա­վե­լ ի լավ է անձ­նա­տուր լի­նե­
լը, քան մե­նա­կու­թ յու­նը։ Բայց դա միայն մի ակն­թ արթ։ Կ-ի հե­տա­
գա բո­լոր գոր­ծ ո­ղու­թ յուն­նե­րը հաս­տա­տում են Կաֆ­կա­յի նախ­նա­
կան մտա­հ­ղա­ցու­մը` ան­փո­փոխ թող­նե­լով և քայլ առ քայլ մո­տեց­նե­
լով կա­տար­յալ ձա­խո­ղու­մը։
Ե­րեք վե­պե­րով բնա­կա­նա­բար չեն սպառ­վում «Օ­րագ­րե­րի» և
Կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­ռ ան­գ ու­թ յան կա­պե­րի ու­սու­մ նա­
սիրման հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րը։ «Օ­րագ­րե­րի» հետ զու­գ ադր­ման
նման հնա­րա­վո­րու­թ յու­ններ են պա­րու­նա­կում նաև պատմ­վածք­նե­
րը, ման­րա­պա­տում­նե­րը, այ­սինքն, գրո­ղ ի գե­ղար­վես­տա­կան ժա­
ռան­գ ու­թ յան մեջ մտնող յու­րա­քանչ ­յուր միա­վոր։

Կաֆկա, Ֆ., «Դղյակը», Երևան, 1992, 128:

658

213
 Լք­վա­ծ ու­թ յու­նից, Մեղ­քից և Վե­րա­դ ար­ձից բա­ցի (ո­րոնց մա­սին
խոսք ե­ղավ վե­պե­րի առն­չու­թ յամբ) «Օ­րագ­րե­րում» կան հան­գ ու­ցա­
յին ևս մի քա­նի թե­մա-գա­ղա­փար­ներ (­Վ ախ, Մե­նա­կու­թ յուն, Երկ­
վու­թ յուն, Ե­րա­զայ­նու­թ յուն, Ար­վես­տի ճա­կա­տա­գ իր և­ այլն), ո­րոնք
ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­վում են պատմ­վածք­նե­րի հետ։
Այս­պես, վա­խի և մե­նա­կու­թ յան օ­րագ­րա­յին թե­մա­յի գե­ղար­վես­
տա­կան լա­վա­գ ույն ի­րա­ցու­մը «Որ­ջը» պատմ­վածքն է, երկ­վու­թ յուն-
երա­զայ­նու­թ յա­նը «Որ­սորդ Գ­րակ­քո­սը», ար­վես­տի ճա­կա­տագ­րի­նը
«Քաղց պա­հող մար­դ ը» և­ այս­պես շա­րու­նակ։
Այս տե­սա­կե­տից «Օ­րագ­րե­րի» և գե­ղար­վես­տա­կան մյուս եր­կե­րի
զու­գ ա­դ իր ըն­թ երց­ումը կարելի է շարունակել…

214
 ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Կաֆ­կան «Օ­րագ­րե­րում» խո­սում է այն իբրև հե­ղ ի­նա­կի ինք­նա­

ճա­նաչ­ման փաս­տա­թ ուղթ ըն­թ եր­ցե­լու հնա­րա­վո­րու­թ յուն­նե­րի մա­
սին։
Ի­րոք, լի­նե­լով բա­նա­լ ի Կաֆ­կա­յի կյան­քի և գ­րա­կա­նու­թ յան
ուսում ­նա­սիր­ման հա­մար՝ «Օ­րագ­րե­րը» ի վի­ճա­կի են հնա­րա­վո­րու­
թյուն ըն­ձե­ռ ել ա­վե­լ ի լավ հաս­կա­նա­լու գրո­ղ ին և ն­րա ժա­մա­նա­կը,
քան թե դա հա­ջող­վում է ի­րեն՝ Կաֆ­կա­յին։ Սա­կայն ան­սո­վոր հա­
րուստ են գրո­ղ ի ինք­նա­ճա­նաչ­ման բե­րած պատ­մամ­շա­կու­թ ա­յին և
գե­ղա­գ ի­տա­կան ար­ժ եք­նե­րը, որ տրա­մադ­րում է «Օ­րագ­րե­րը»։ Ինք­
նա­ճա­նաչ­ման լայ­նույ­թ ը, որ ձգվում է Կաֆ­կա-մար­դ ուց մինչև Կաֆ­
կա-գրո­ղ ը և­ իր հետ պայ­մա­նա­վո­րում ճա­նա­չո­ղա­կան վիթ­խա­րի
նյութ, «Օ­րագ­րե­րը» դարձ­նում է եվ­րո­պա­կան և հա­մաշ­խար­հա­յին
մշա­կու­թ ա­յին կյան­քի մշտա­կան մաս­նա­կից։
Ընդ­ հա­նուր հա­ յաց­ քը, ո­
րով փորձ է ար­ վում ուսումնասիրել և
գնա­հա­տել «Օ­րագ­րե­րը», թե­լադր­ված է Կաֆ­կա­յի ժա­ռ ան­գ ու­թ յան
մեջ այդ եր­կի հան­գ ու­ցա­յին նշա­նա­կու­թ յու­նը տես­նե­լու և­ ընդգ­ծ ե­լու
մղու­մով։
Կաֆ­կա­յի ժա­ռ ան­գ ու­թ յան մեջ «Օ­րագ­րե­րի» տե­ղ ը և ն­շա­նա­կու­
թյու­նը ճիշտ տես­նե­լու և գ­նա­հա­տե­լու ա­ռ ու­մով անհ­րա­ժ եշտ է նկա­
տի ու­նե­նալ, որ ժան­րա­յին ա­ռ ու­մով այն դա­սա­կան և նոր ձևե­րի
հա­մադ­րու­թ յուն է, ինչ­պես նաև գոր­ծ առ­նա­կան այն նպա­տակ­նե­րը,
ո­րոնք ըն­կած են եր­կի հիմ­քում։ Դրանք եր­կուսն են, ո­րոնց արդ­
յուն­քում «Օ­րագ­րե­րում» առ­կա են եր­կու կար­գ ի՝ ա­վար­տուն (գե­ղա­
գի­տա­կան) և միջ­նոր­դ ա­վոր (ճա­նա­չո­ղա­կան) ար­ժ եք­ներ։ Դ­րան­ցից
ո՞րն է ա­ռ ա­վել կարևոր «Օ­րագ­րե­րի» հա­մար։ Ինչպես ցույց է տալիս
ուսումնասիրությունը, դրանք այսօր հավասարապես արժեքավոր
են, քանի որ, ի վերջո, կապվում են մեր ժամանակների մեծագույն
գրողներից մեկի` Ֆրանց Կաֆկայի անվան հետ:

215
 ՀԱՆՁՆԱՐԱՐԵԼԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

Ֆրանց Կաֆկայի կենսագրության վերաբերյալ

1. Franz Kafka. Eine Chronik, zusammengestellt von Roger Hermes und an-
dere, Berlin, 1999
2. Hackermüller, Rotraut: Kafkas letzte Jahre. 1917-1924, München 1990
3. Koch, Hans-Gerd (Hrsg.): “Als Kafka mir entgegenkam…”, Errinerungen
an Franz Kafka, Berlin 1995
4. Northey, Anthony: Kafkas Mischpoche, Berlin 1988
5. Pawel, Ernst: Das Leben Franz Kafkas. Eine Biographie, München 1986
6. Unseld, Joachim: Franz Kafka. Ein Schriftstellerleben.Die Geschichte sein-
er Veröffentlichungen, München 1983
7. Wagenbach, Klaus: Kafkas Prag. Ein Reiselesebuch, Berlin 1998
8. Franz Kafka von Detlev Arens, dtv, München 2001
9. Glatzer, Nahum: Frauen in Kafkas Leben. Zürich 1987

Ֆրանց Կաֆկայի ստեղծագործության վերաբերյալ

1. Beicken, Peter: Franz Kafka. Leben und Werk, Stuttgart 1998

2. Beißner, Fridrich: Der Erzähler Franz Kafka und andere Vorträge, Frank-
furt/ M. 1983
3. Binder, Hartmut (Hrsg.): Kafka- Handbuch in zwei Bänden, Bd. 1: Der
Mensch und seine Zeit. Bd 2: Das Werk und seine Wirkung, Stuttgart 1979
4. Binder, Hartmut: Kafka- Kommentar zu sämtlichen Erzählungen, München
1975
5. Binder, Hartmut: Kafka- Kommentar zu den Romanen, rezensionen, Aph-
orismen und zum Brief an den Vater, München 1976
6. Derrida, Jacques: Vor dem Gesetz. Eine philosophierende Lektüre von Kaf-
kas Erzählungen, Wien 1999
7. Kaus, Reiner J.: Erzählte Psychoanalyse bei Franz Kafka, Heidelberg 1998
8. Alt, Peter: Franz Kafka: Der ewige Sohn. München 2005
9. Benjamin, Walter: Franz Kafka. Suhrkamp, Frankfurt/ M. 1981
10. Брод, Макс: Франц Кафка. Узник абсолюта.М.,2003

216
 ՖՐԱՆՑ ԿԱՖԿԱՅԻ
ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ
ՏԱՐԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

1883 թ. հուլիսի 3-ին Պրահայում հրեա առևտրական Հերման

Կաֆ­կայի ընտանիքում (կինը` Յուլիա Լյովի) ծնվում է առաջնեկը`
Ֆրան­ցը: Հետագայում ծնված նրանց երկու որդիները մեռնում են
վաղ մանկական տարիքում, այնուհետև ծնվում են երեք դուստրերը`
Գաբ­րիելան (Էլլի), Վալերիան (Վալլի) և Օտտիլիան (Օտլա):
1888-1889: Կաֆկայի ընտանիքն ապրում է Ցելետնա փո­ղո­ցում
գտնվող Պրահայի հնագույն շենքերից մեկում` Միքստների տանը:
1889-1896: Կաֆկաները տեղափոխվում են նոր բնակարան, որ
գտնվում է Պրահայի կենտրոնում: 1893-ին Ֆրանցը հաճախում է
Մսա­ գ ործների շուկա փողոցում գտնվող գերմանական արական
դպրոց: Նույն տարում ընդունվում և 1901-ին ավարտում է Կայ­զե­
րա­կան և թագավորական պետական գիմնազիան:
1901: Հոկտեմբերին սկսում է հաճախել Պրահայի Կարլ-Ֆեր­դ ի­
նան­դ ի գերմանական համալսարան (առաջին երկու շաբաթներին`
միայն քիմիա, այնուհետև դասախոսություններ իրավունքի, ար­
վես­տի պատմության, փիլիսոփայության և գերմանական բա­նա­սի­
րու­թ յան վերաբերյալ, իսկ 1902-03-ի ձմեռային կիսամյակից` միայն
իրա­վագիտություն):
1902 թ. հոկտեմբերին առաջին անգամ հանդիպում է Մաքս Բրո­
դի հետ: Ծնվում է նրանց մեծ մտերմությունը, որ ձգվում է մինչև
նրանց կյանքի վերջը:
1904 թ. ամռանը և աշնանը Կաֆկան աշխատում է «Մի պայ­
քա­րի պատմություն» պատմվածքի վրա, որն ավարտում է 1907-ին:
1910-ի երկրորդ կեսին Կաֆկան գրում է այդ պատմվածքի երկրորդ
տար­բերակը:
1906-ի հունիսին ավարտում է Կարլ- Ֆերդինանդի հա­մալ­սա­րա­
նը` պաշտպանելով դիպլոմ և ստանալով իրավագիտության դոկ­
տո­րի աստիճան:

217
 1907 թ. օգոստոսին քեռու` Զիգֆրիդ Լյովիի մոտ անցկացրած
ար­ձակուրդի ընթացքում ծանոթանում է մորավացի ուսանողուհի
Հեդ­ վ իգա Վայլերի հետ: Հոկտեմբերին աշխատանքի է անցնում
«Assicurazioni Generali» մասնավոր ապահովագրական ըն­ կե­
րու­
թյու­նում:
1908 թ. մարտին «Hyperion» ամսագրում լույս են տեսնում Ֆրանց
Կաֆ­կայի ութ արձակ մանրապատումները: Հուլիսին, իբրև ծրագ­
րե­րի հե­ղ ինակ, աշխատանքի է անցնում Պրահայում Բոհեմիայի
կա­ռ ա­վա­րու­թ յան կիսապետական ընկերությունում, որն զբաղվում
էր դժբախտ դեպ­ քերից բանվորների ապահովագրությամբ: Ծա­
ռա­յու­թ յան ըն­թ աց­քում նա հասնում է մինչև ավագ քարտուղարի
պաշ­տո­նի:
Մոտավորապես 1908-ի վերջին և 1909-ի սկզբին Մաքս Բրոդի
միջ­նորդությամբ ծանոթանում է Ֆրանց Վերֆելի հետ:
1909-ի սեպտեմբերին Մաքս և Օտտո Բրոդ եղբայրների հետ
Կաֆ­ կան արձակուրդ է անցկացնում Հարդա լճի ափին: Սեպ­
տեմ­բ ե­րի 11-ին նրանք այցելում են Բրեշիայում կազմակերպված
աե­ր ո­պ լան­ների (ինքնաթիռների) ցուցահանդեսին, որի տպա­վո­
րու­թ յուն­նե­րի տակ Կաֆկան գրում է «Աերոպլաններ Բրեշիայում»
ակնարկը:
1910  թ. հոկտեմբերին Մաքս և Օտտո Բրոդների հետ ճամ­փոր­
դում է Փարիզ:
1911  թ. օգոստոս-սեպտեմբերի ամիսներին Մաքս և Օտտո
Բրոդ­ների հետ կրկին մեկնում է ճամփորդության Շվեյցարիա, Հյու­
սի­սային Իտալիա և Փարիզ: Հոկտեմբերին հաճախում է Լեմբերգ
(Լվով) քաղաքի հրեական թատերախմբի ներկայացումներին և
մտեր­մա­նում Իցխակ Լյովիի հետ:
1911-12 թթ. ձմեռ: Գրում է Ամերիկայի մասին վեպի առաջին տար­
բերակը` «Անհայտ կորածը»: 1912-ի աշնանը և ձմռանն աշ­խա­տում
է նույն վեպի երկրորդ տարբերակի վրա, իսկ 1914 թ. հոկ­տեմ­բե­րին
վերջնականապես դադարեցնում վեպի վրա աշխատելը:
1912  թ. հունվարին պաշտոնապես բացվում է «Պրահայի աս­բես­
տի գործարաններ Հերման և Կո.» ընկերությունը, որտեղ Կաֆկան
հան­դ ես է գալիս իբրև ընկերության անդամ:

218
 Հունիսին Լայպցիգում հանդիպում է հրատարակիչներ Էռնեստ
Ռո­վոլտին և Կուրտ Վոլֆին, այնուհետև Մաքս Բրոդի հետ մի քանի
օր անցկացնում Վայմարում:
Օգոստոսին Մաքս Բրոդի ծնողների տանը առաջին անգամ
հան­դ իպում է բեռլինցի առևտրային ծառայող Ֆելիցա Բաուերին:
Նույն տարվա սեպտեմբերին նրան գրում է առաջին նամակը:
Սեպտեմբերի 22-23: Մի գիշերվա ընթացքում գրում է «Դա­տա­
վճիռ» նովելը: Այն տպագրվում է 1913 թ. մայիսին Մաքս Բրոդի
Arkadia ալմանախում, 1916-ի հոկտեմբեր-նոյեմբերին առանձին
հրա­տա­րակությամբ լույս է տեսնում Կուրտ Վոլֆի «Der Jüngste Tag»
հրա­տա­րակչությունում:
Նոյեմբերի 7-դեկտեմբերի 6: Գրում է «Կեր­ պ ա­ ր ա­
ն ա­
փ ո­
խու­ թ յուն» նովելը: Այն տպագրվում է 1915-ի հոկտեմբերին
«Die Weissen Blätter» ամսագրում, իսկ նույն տարվա
դեկտեմբերին առանձին գրքով լույս է տեսնում Կուրտ Վոլֆի
հրատարակչությունում:
Դեկտեմբերին «Rowohlt» հրատարակչության լայպցիգյան մաս­
նա­ճյու­ղ ը տպագրում է Ֆրանց Կաֆկայի առաջին գիրքը` «Հա­յե­
ցում­ներ»:
1913 թ. մայիսին Կուրտ Վոլֆի հրատարակչությունում լույս է
տես­նում «Հնոցապանը» նովելը:
1914 թ. հունիսի 1-ին Բեռլինում տեղի է ունենում Ֆելիցա
Բաուերի հետ Կաֆկայի պաշտոնական նշանադրությունը, որից
շու­տով Կաֆկան հրաժարվում է:
Օգոստոսին սկսում է աշխատել «Դատավարություն» վեպի վրա:
1915-ի հունվարին դադարեցնում է աշխատանքը անավարտ վե­պի
վրա:
Հոկտեմբերին գրում է «Պատժիչ գաղութում» նովելը: Այն տպա­
գրվում է 1919 թ. հոկտեմբերին:
1915-ին առանձնանալով ընտանիքից` Կաֆկան բնակարան է
վար­ձում և ապրում միայնակ Բիլեկի փողոցի թիվ 10 տանը:
Հոկտեմբերին Թեոդոր Ֆոնտանեի անվան մրցանակակիր
Կարլ Շտերն­հայմը, ի նշան համակրանքի, Կաֆկային է հանձնում
իր ստա­ցած դրամական պարգևը:

219
 1916 թ. ապրիլի 14-ին Պրահայում Կաֆկային է այցելում Ռո­բերտ
Մուզիլը:
1917 թ. գարնանը սկսում է լրջորեն զբաղվել իվրիտով: Հուլիսի
սկզբին երկրորդ անգամ նշանվում է Ֆելիցայի հետ, որից նույնպես
հրա­ժ արվում է նույն տարվա դեկտեմբերին:
Օգոստոսի 12-13` թոքային արնահոսություն: Սեպտեմբերի 3-ին
տնա­յին բժիշկը նրա մոտ ախտորոշում է թոքախտ: Սեպտեմբերին
մի քանի ամսով, մինչև 1918 թ. ապրիլը, բժշկի խորհրդով մեկնում
է քրոջ` Օտտիլիայի մոտ, որն ապրում էր Հյուսիսային Բոհեմիայի
Ցյու­րաու գյուղում:
1918 թ. Կաֆկան անցկացնում է մի քանի առողջարաններում`
բուժ­վելու հույսով:
1919 թ. ապրիլ-սեպտեմբերին Շելեզենի առողջարանում Ծա­նո­
թա­նում է Յուլիա Վոխրիչեկի հետ: Սեպտեմբերին նրանք նշանվում
են, իսկ մի քանի շաբաթ անց Կաֆկան քանդում է նշանադրությունը:
Նո­յեմբերին Շելեզենում գրում է հարյուր էջ կազմող կենսագրական
բա­ցառիկ փաստաթուղթը` «Նամակ հորը»:
1920  թ.: Ապրիլ-հունիսին Կաֆկան բուժվում է հա­րավ­տի­րո­լա­
կան Մերան քաղաքում: Սկսում է նամակագրություն Վիեննայում
ապ­րող լրագրողուհի Միլենա Եսենսկայի հետ: Ամուսնացած կնոջ
հետ նամակագրությունը վերաճում է սիրավեպի:
1922 թ. հունվարին սկսում է աշխատել վերջին` «Դղ յակը» վեպի
վրա: Օգոստոսի վերջին դադարեցնում է վեպի վրա աշխատանքը:
Քա­նի որ այլևս սպառվում են առողջանալու հույսերը, ուստի նրան
պե­տական թոշակ են նշանակում:
1923-ի հունիսին վերջին անգամ հանդիպում է Միլենային: Հու­
լի­սին մեկնում է Մերձբալթյան Մյուրից առողջարան, որտեղ հան­
դի­ պում է հրեուհի Դորա Դիմանտին: Սեպտեմբերին թողնում է
Պրա­հան և վերջինիս հետ մեկնում Բեռլին` ապրելով նրա բնա­կա­
րա­նում: Նյութական սուղ պայմաններում նրանց օգնում է Կաֆկայի
հայ­րական ընտանիքը:
1924: Քանի որ թոքախտը արագորեն զարգանում է, Կաֆկան
մար­տին վերադառնում է Պրահա և մի քանի շաբաթ ապրում ծնող­
նե­րի տանը:

220
 Հունիսի 3-ին Կաֆկան մահանում է ավստրիական Կիրլինգ քա­
ղա­քում, բժիշկ Հոֆմանի հիվանդանոցում: Մինչև կյանքի վերջին
րո­պե­ները նրա հետ են Դորա Դիմանտը և ընկերը` բժիշկ Ռոբերտ
Կլոպշ­տոկը: Նրա մարմինը երկաթուղով տեղափոխվում է Պրահա
և հու­նիսի 11-ին հողին հանձնվում Նոր հրեական գերեզմանոցում`
հա­րազատների, գերմանացի, հրեա և չեխ բազմաթիվ մտերիմների
մաս­նակցությամբ:

221
 ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

Աբել յար, Պ. 8
Ադմոնի, Վ. 3
Ադոռնո, Թ. 50, 77, 141, 145, 146, 160, 193
Ամիել, Հ. 9, 16, 20, 95, 97, 99
Այխենդորֆ, Յ. 100
Անդերս, Գ. 61, 62
Անչել, Ե. 158
Անց, Թ. 77, 178, 183, 191, 192, 199, 202
Աշեր 133, 161
Ավրելիոս, Մ. 8, 15, 136

Բախտին, Մ. 8, 18, 43, 45, 54, 155

Բայսներ, Ֆ. Ռ. 11, 22, 79, 96, 99, 102, 129, 161
Բայրոն, Ջ. 16, 99, 159
Բաուեր, Ֆ. 28, 35, 60, 63, 64, 65, 70, 72, 74, 75, 91, 94, 109, 111,
134, 173, 177, 182, 200, 203, 219, 220
Բաուման, Գ. 11
Բաում, Օ. 84, 90
Բաում, Ֆ. 42, 54, 74
Բարտոկ, Բ. 3
Բեխեր, Յո. 124
Բենյամին, Վ. 127
Բենն, Գ. 34
Բերտա, Ֆ. 16
Բինդեր, Հ. 191
Բլայ, Ֆ. 103
Բլանշո, Մ. 69, 71, 93, 129, 146
Բլեյլեր, Է. 56
Բլոխ, Գ. 200
Բլոկ, Ա. 46
Բուբեր, Մ. 104, 105, 161
Բուլգակով, Մ. 159
Բրեխտ, Բ. 10, 178, 193
Բրենտանո, Ֆ. 14, 15, 137
222
Բրոդ, Մ. 6, 21, 22, 26, 35, 37, 41, 57, 58, 63, 64, 68, 84, 91, 93, 94,
97, 103, 104, 121, 122, 125, 126, 127, 129, 137, 141, 153, 158, 161,
174, 176, 179, 202, 205, 206, 217, 218, 219
Բրոդ, Օ. 218
Բրոխ, Հ. 5
Բրունելդա 187
Գաբրիելա 217
Գադամեր, Հ. 63
Գեորգե, Շ. 124
Գերհարդտ, Մ. 31, 187
Գինզբուրգ, Լ. 48, 52
Գյոթե, Յո. Վ. 8, 9, 16, 17, 28, 54, 58, 63, 83, 97, 100, 102, 110, 111,
112, 113, 116, 121, 146, 153, 159, 160
Գոգոլ, Ն. 24, 115, 117, 132
Գոնկուր եղբայրներ 9
Գունտերման, Գ. 7, 11, 21, 65, 96, 100, 111, 151, 153, 154, 165, 167,
176, 178, 212
Գրաբբե 16
Գրիլպարցեր 16, 111, 115, 149
Գրոս, Գ. 133
Դալկրոզ 134
Դանթե, Ա. 51, 110
Դելամարշ 187
Դիլթեյ, Վ. 137
Դիմանտ, Դ. 220, 221
Դիքենս, Չ. 16, 113, 114, 182
Դյոբլին, Ա. 34
Դոմաշնև, Ա. 32
Դոստոևսկի, Ֆ. 9, 16, 77, 82, 99, 102, 110, 111, 115, 116, 117, 118, 130,
157, 159, 160
Եսենսկա, Մ. 65, 74, 97, 161, 203, 211, 220
Զատոնսկի, Դ. 4, 31, 77, 186
Զենոն 108, 137
Զոկել, Վ. 123

Էդոյան, Հ. 179, 180

Էյնշտեյն, Ա. 14

223
Էքերման 16

Թրակլ, Գ. 3, 120

Ժիդ, Ա. 10

Իսոկրատես 8

Լեպպին, Պ. 35, 121

Լեսսինգ, Գ. 159
Լերմոնտով, Մ. 159
Լյովի, Ի. 218
Լյովի, Յ. 217

Կալդերոն, Պ 110
Կանդինսկի, Վ. 3
Կանետտի, Է. 37, 67, 179, 186, 191, 192, 200
Կանտ, Է. 14, 137
Կաֆկա, Հ. 217
Կիտատի, Պ. 17, 183
Կլոպշտոկ, Ռ. 221
Կյերկեգոր, Ս. 9, 20, 54, 95, 97, 115, 136, 157, 158, 164
Կոխ, Հ. 21
Կոկոշկա, Օ. 133
Կորտ, Հ. 27, 69, 86, 87, 97, 98, 124
Կուբին, Ա. 133
Կրաուս, Կ. 121

Համսուն, Կ. 183
Հայդեգեր, Մ. 140, 141, 155, 211
Հայնե, Հ. 9
Հաուպտման, Գ. 110
Հեբբել, Ք. Ֆ. 9, 16, 99
Հեգել, Ֆ. 146
Հենել, Ի. 140
Հեսսե, Հ. 120, 185
Հիլման, Հ. 69

224
Հյոլդեռլին, Ֆ. 110
Հոկե, Գ. 8, 95, 97, 100, 141, 154
Հոնեգգեր, Յու. 150, 152, 179, 199, 210
Հորացիուս 8
Հորնշուհ, Մ. 11, 90, 96, 100
Հոֆման, բժիշկ 221
Հոֆման, Է. 100, 110
Հոֆմասթալ, Հ. 5, 34, 120, 124, 130

Մայրինկ, Գ. 5, 35, 121

Ման, Թ. 3, 37, 55, 56, 87, 120, 121, 159, 178
Մաուտներ, Ֆ. 32
Մարքս, Կ. 136, 146
Մելվիլ, Հ. 159
Մյուլլեր, Մ. 21
Մոնտեն, Մ. 9
Մուզիլ, Ռ. 4, 5, 9, 10, 34, 64, 120, 125, 178, 220

Յանոուխ, Գ. 80, 81, 92, 103, 110, 114, 131, 132, 147, 156
Յասպերս, Կ. 141
Յեյտս, Ու. 5

Նագել, Բ. 6, 31, 34, 40, 58, 77, 80, 82, 104, 105, 106, 109, 124, 134,
135, 139, 140, 149, 154, 155, 166, 179
Նարեկացի, Գ. 65, 161
Նիցշե, Ֆ. 4, 14, 128, 136, 137, 139, 140, 141, 153
Նոյման, Ա. 130
Նովակ, Օ. 133

Շեքսպիր, Վ. 110
Շթայներ, Ռ. 28, 54, 57
Շթիֆտեր, Ա. 5
Շիլլեր, Ֆ. 85, 146
Շլայերմախեր, Ֆ. 136
Շլիցլեր, Ֆ. 30
Շյոնբերգ, Ա. 3
Շոեպս, Հ. Յ. 208

225
Շոու, Բ. 16, 99
Շոպենհաուեր, Ա. 14, 16, 85, 137, 138, 141, 145, 149, 153, 155, 164
Շպենգլեր, Օ. 4
Շտերնհայմ, Կ. 219

Չեխով, Ա. 115
Չիսիկ 168

Պասլեյ, Մ. 21
Պասկալ, Բ. 153, 157
Պլատոն 8, 80
Պոլիտցեր, Հ. 5, 37, 82, 104, 108, 127, 130, 149, 153, 162, 178, 179
Պոլլակ, O. 14, 160
Պոլլակ, Է. 204
Պոլլակ-Կարլ 133
Պոնգս, Հ. 37, 179
Պրուստ, Մ. 10

Ռաաբե, Պ. 123
Ռայնհարդ, Մ. 130
Ռիլկե, Ռ. 5, 10, 34, 120, 124
Ռիս, Վ. 153, 157
Ռոբինսոն, Յ. 187
Ռոդեն, Օ. 3
Ռոհներ, Վ. 57
Ռովոլտ, Է. 219
Ռուսո, Ժ. Ժ. 8

Սարտր, Ժ. Պ. 140
Սենեկա 8
Սերվանտես 110
Սիզիփոս 109, 165
Սկոտ, Վ. 9
Սուչկով, Բ. 123
Սոֆոկլես 143
Սվիտակ, Ի. 140, 142
Ստենդալ 9, 97

226
Ստրինդբերգ, Ա. 111, 118, 119
Վագենբախ, Կ. 5, 18, 34, 58, 104, 132, 137, 139, 153, 202
Վալերիա (Վալլի) 89, 217
Վան Գոգ, Վ. 133
Վելչ, Ֆ. 22, 38, 104, 125, 153
Վերֆել, Ֆ. 5, 35, 37, 45, 121, 122, 174, 218
Վիգոտսկի, Լ. 85
Վոլֆ, Կ. 75, 219
Վոխրիչեկ, Յ. 65, 220

Տասսո, Տ. 110
Տոլստոյ, Լ. 9, 16, 63, 64, 97, 102, 115, 117

Ցիմմերման, Հ. 199
Ցիցերոն 8
Ցվայգ, Շ. 5

Ուտից, Է. 30

Քամյու, Ա. 109
Քելլերման, Բ. 45
Քեստներ, Շ. 121
Քիշ, Է. 121
Քլայստ, Հ. 111, 113
Քուրցրոկ, Ռ. Հ. 95
Օգոստինոս 15
Օվիդիուս 8
Օտտիլիա (Օտտլա) 24, 217, 220
Ֆիխտե 146
Ֆլոբեր, Գ. 16, 110, 111, 114, 115, 149, 182
Ֆոնտանե, Թ. 219
Ֆրեյդ, Զ. 14, 60
Ֆրեյ, Ն. Գ. 55, 106

227
Адмони, В. 3
Анчел, Е. 158

Бахтин, М. 8, 18, 44, 45, 54, 156

Блок, А. 47
Брехт, Б. 193
Брод, М, 216

Гадамер, Г. 63
Гинзбург, Л. 48, 52

Днепров, В. 203
Домашнев А. 32
Достоевская, А. 118
Достоевский, Ф. 82, 159

Затонский, Д. 4, 118, 186

Канетти, Э. 67
Кафка, Фр. 18, 35, 41, 59, 60, 62, 63, 70, 71, 75, 76, 77, 78, 80, 81,
86, 90, 91, 92, 93, 94, 98, 103, 109, 111, 112, 121, 124, 125, 126,
128, 129, 131, 132, 133, 134, 136, 137, 139, 144, 145, 146, 147, 149,
164, 170, 184, 186, 187, 188, 209

Лихачев, Д. 117

Толстой, Л. 64

Шварц, Т. 137, 138

Шопенгауер, А. 138, 145, 155

228
Adorno, Th. 77, 141, 145, 146, 160, 193
Alt, P. 216
Anders, G. 61
Anz, Th. 77, 178, 183, 192, 199, 202

Beicken 216
Beißner, Fr. 22, 79, 96, 99, 103, 130, 161, 216
Benjamin, W, 127, 216
Binder, H. 216
Blanschot, M. 69, 71, 93, 129, 146, 153
Briefe 14, 15, 127
Brockhaus 133
Brod, M. 37, 141
Buber, M. 161

Canetti, E. 179, 186, 192, 200

Citati, P. 17, 170, 183, 230

Derrida, J. 216

Gerhardt, M. 31, 187

Glatzer, N. 216
Guntermann, G. 7, 21, 65, 96, 111, 151, 154, 165, 167, 176, 178, 212

Hackermüller, R. 216
Hillmann, H. 69
Hocke, G. 8, 95, 97, 100, 141, 154
Honegger, Ju. 150, 199, 210
Hornschuh, M. 90, 100

229
Janouch, G. 115, 135

Kafka, Fr. 5, 6, 13, 14, 15, 18, 19, 21, 22, 23, 26, 29, 30, 34, 36, 37, 38,
40, 41, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 61,
62, 63, 64, 65, 66, 67, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 81, 83, 84,
86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 105,
108, 112, 113, 114, 115, 118, 119, 121, 122, 123, 125, 127, 130, 131,
133, 134, 139, 142, 143, 144, 145, 147, 148, 149, 151, 152, 153, 154,
155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 168, 169, 172,
173, 174, 175, 176, 177, 181, 182, 184, 186, 188, 190, 195, 197, 200,
201, 202, 204, 206, 207, 209, 211, 216
Kaus, R. 216
Koch, H.G. 216
Kurzrock, R. 95

Mann, Th. 56, 87

Musil, R. 4, 5, 10

Nagel, B. 6, 34, 40, 78, 80, 82, 104, 107, 109, 124, 135, 136, 140, 149,
154, 167, 179
Northey, A. 216

Politzer, H. 139

Raabe, P. 123
Ries, W. 139, 157
Rohner, W. 57

230
Unseld, J. 216

Wagenbach, K. 5, 13, 14, 18, 32, 35, 37, 55, 131, 132, 139, 174, 182,
202, 216
Walser, M. 94
Weltsch, F. 22

Zimmermann, H.D. 193, 199

231
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ......................................................................3

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ
«ՕՐԱԳՐԵՐԻ» ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ,
ԺԱՆՐԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ.................................................12
1.1. «Օրագրերի» ստեղծման ակունքները.............................12
1.2. «Օրագրերի» կառուցվածքը............................................19
1.3. «Օրագրերի» լեզուն և ոճը..............................................31
1.4. Օ­րագ­րո­ղի կեր­պա­րը.....................................................52

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ
«Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ ՏԵ­ՍՈՒԹ­Յ ԱՆ ԽՆԴԻՐ­ՆԵ­ՐԸ.........................68
2.1. Գ­րա­կա­նութ­յան և ար­վես­տի խնդիր­նե­րը
«օ­րագ­րե­րում».................................................................68
2.2. «Օ­րագ­րե­րը» և կաֆ­կա­յի
գո­յա­փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նը..................................................135
2.3. «Օ­րագ­րե­րը» և կ­րո­նը....................................................153

Գ­ԼՈՒԽ ԵՐ­ՐՈՐԴ
«Օ­ՐԱԳ­ՐԵ­ՐԸ» ԵՎ Ֆ­ՐԱՆՑ ԿԱՖ­ԿԱ­ՅԻ
ԳԵ­ՂԱՐ­ՎԵՍ­ՏԱ­ԿԱՆ ՓՈՐ­ՁԸ.......................................................166
3.1. «Օ­րագ­րե­րի» եվ կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան
ժա­ռան­գութ­յան ար­տա­քին ընդ­հան­րութ­յուն­ներ
(«օ­րագ­րերն» իբրեվ գրա­կան աշ­խա­տա­նոց)....................167
3.2. «Օ­րագ­րե­րի» եվ կաֆ­կա­յի գե­ղար­վես­տա­կան
ժա­ռան­գութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան ընդ­հան­րութ­յուն­ներ.....178

232
ՎԵՐՋԱԲԱՆ................................................................................215

ՀԱՆՁՆԱՐԱՐԵԼԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ..............................216

ՖՐԱՆՑ ԿԱՖԿԱՅԻ ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ

ՏԱՐԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆ....................................................................217

ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ..........................................................222

233
 ԱՐԱ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

ՖՐԱՆՑ ԿԱՖԿԱՅԻ
«ՕՐԱԳՐԵՐԸ»

Շապիկի ձևավորումը՝ Ա. Պատվականյանի

Համակարգչային ձևավորումը՝ Կ. Չալաբյանի
Հրատ. խմբագրումը՝ Գ. Գրիգորյանի

Ստորագրված է տպագրության`
Չափսը՝ 60x84 1/16: Տպ. մամուլը՝ 14.625:
Տպաքանակը՝ 120: