աւԻԹԵՐ ՀՍ.

8 Ժ՛ՈՂՈՎՐԴԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ
ԳԻՐՔ ՔՍԱՆԵՐՈՐԴ
 МАТЕНАДАРАН
ИНСТИТУТ ДРЕВНИХ РУКОПИСЕЙ ИМЕНИ МЕСРОПА МАШТОЦА
ПРИ СОВЕТЕ МИНИСТРОВ АРМЯНСКОЙ ССР

ПАМЯТНЫЕ ЗАПИСИ
АРМЯНСКИХ РУКОПИСЕЙ

XIII ВЕК

Составил А. С. МАТЕВОСЯН

ИЗДАТЕЛЬСТВО АКАДЕМИИ НАУК АРМЯНСКОЙ ССР

ЕРЕВАН Г 9 8 4
 ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՍՀ ՄԻՆԻՍՏՐՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԻՆ ԱՌԸՆԹԵՐ
Մ. ՄԱՇՏՈՑԻ ԱՆՎԱՆ ՀԻՆ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ ԻՆՍՏԻՏՈԻՏ

Հ Ա Յ Ե Ր Ե Ն ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ
ԺՏ՛ ԴԱՐ

Կազմեց Ա. Ս. ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ ՚ ՜ք

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԱՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՁՈԻԹՅՈԻՆ

Ե ՐԵՎ ԱՆ 19 8 4
ԴԱ՛Դ 6 3 . 3 ( 2 Հ )
Հ 219

Տպագրվում է Մաշտոցի անվան

Մատենադարանի գիտական խա՚նւ՚դի ոաշմաւքր՛

Պատասխանատու խմբագիր՝ ՀՍՍՀ Դ Ա ակադեմիկոս

I. Ս. հԱՏԻԿՏԱՆ

Դիրքր հրասւարսւկույւյան են ե ր ա շ խ ա վ ո ր ե լ զրախոսներ՝ պատմական

գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դ ո կ տ ո ր Ա. Շ . Ս Գ Ա 8 Ա Կ Ա Ն Յ Ա Ն Ը և ր տ ն ա ս ի ր ա կ ա ն
գիտությունների թ ե կ ն ա ծ ո ւ Պ. Ս՝. ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԸ

Հ 249 2 ա յ ե ր ե ՚ ն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԳ դար

/Մատենադարան, ՀՍՍՀ Մինիաորների խորհրդին առըն– ՚
թեր Մ. Մաշտոցի անվ. հին ձեռագրերի ին–տ\ Կազմ.
Ա. Ս. Մաթևոսյան՛, Պատ. խմր. Լ. Ս. Խաչիկյան.— Եր.
ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ. 1984. 977 էշ(Նյութեր հայ ժող.
պատմտլթյան՚Հ ՛հիրք 20),
Ժողովածուն ընդգրկում է 1201—1300 թվականներին գրված ձե-
ռագրական հիշատակարանները։ 1201 —1250 թթ. հիշատակարանների
ւ մի մասը հրատարակվել է 1951 թ. Գա Հովսեփյանի «Յիշատակարանք•
ձեռագրացս ժողովածուի մ եբ 1251 —1300 թթ. հիշատակարանների
գերակշռող մասը տպագրվում է աոաջին անգամ՛ և շրջանառության–
մեշ է դնում պատմագրական հսկայական նյութ։ Մասնավորապես
Հարուստ և բազմակողմանի են Կիչիկիայի հայկական պետության՛
սահմաններում գրված ձեռագրերի հիշատակարանները։
Հասցեագրվում է պատմաբաններինէ

05050400000 ԳՄԳ 8 3 . 3 (2Հ>

Հ 110-85
703 (02) ֊ 8 4

Փ Հ ա յ կ ա կ ա ն ՍՍՀ Դ Ա ճ ո ս ս ւ ա ր ա կ չ ո ւ ք յ ո ւ է , 19Տ4
 Հայրենական պատերազմում զոհված
ՄԱՕԵՎՈՍ, ՎԱՐԴԳԵՍ, ԳՈԻՐԳԵՆ
եղբայրներիս անմոռաց հիշատակին

ՀԱՅԵՐԷՆ ԶԵՌԱԳՐԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ ԺՈՂՈՂԱԾՈԻՆԵՐԸ

Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններում քաղաքական անցոլդարձերն

արտացոլող մասերը, որպես հավաստի սկզբնաղբյուրներ, վաղուց են օգտա-
գործվել պատմագրական երկերում և պատմագիտական ուսումնասիրոկթյոմւ–
ներում, ինչպես նաև Ժէ գարի պատմիչ Առաքել Դա՚վյրիժեցու Պատմություն
Հայոց և ԺԸ գարի պատմաբան Միքայել Չամչյանի Հայոց պատմության եռա֊
հատորյակի մեշ։ Հիշատակարանների առատք օգտագործմամբ Գ. քԼարբհանալ֊
ւանր ստեղծեց հայ մատենագրության պատմությանը Նվիրված իր աշխատու-
թյունները, Ղ՛ Ալիշանը՝ հայագիտական ու հայրենագիտական համադրու-
թյունները, Գ. Հովսեփյանը՝ Պռոշյան իշխանական տան ու հոգևոր կենտրոն-
ների պատմությունը, Հ. Ոսկյանը՝ Հայոց վանքերի պատմությանը։ Լ. Խա-
չիկյանը ԺԵ դարի ձեռագրերի հիշատակարանների հիման վյւա գրեց այդ դա-
րի «հայ պատմագրության ամենաամուլդ շրշաններից մեկի պատմությունը։
Արդեն իր իրավունքները հաստատած հայ ձեռագրագիտությունը, որի
ուսումնասիրության առարկան ձեռագիրն է որպես պատմական որոշակի հու-
շարձան, չի կարող զարգանալ առանց հիշատակարանների ըսսք ամենայնի օգ-
տագործման։
Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններում վիթխարի նյութ է ամբարված
հայ գրչության արվեստի, հայ գրչության դպրոցների, կենտրոնների, գրի,
գրանյոլթի, գրչության գործիքների, գրության եղանակավորումների մասին,
ձեռագրի գրության մասնակիցների, նրանց զբաղմունքի, արհեստի, կենցաղի
մասին1։ Հսկայական նյութ կա ոչ միայն պատմաբանի, բանասերի, աղբյու-
րագետի, մատենագետի ու ձեռագրագետի համար, այլև աշխարհագրագետի,
հնագրագետի, ազգագրագետի, ճարտարապետի, լեզվաբանի, բանագետի,,
բարբառագետի և այլ բնագավառների մասնագետների և մանավանդ գրողների
համար։ ,
«Փոքրիկ հիշատակարանները իրենց բազմատեսակ մանր տեղեկու-
թյուններով խճանկարի գույնզգույն քարեր են, որոնցից արվեստագետը ի մի
բերելով և օգտագործելով հարկավոր յուր նպատակի համար, կազմում է գու-
նազարդ, կենդանի և գեղարվեստական պատկեր*1,— գրում է Գ. Հովսեփ-
յանը։

1 ԱյԴ նյութերի հիման վրա ոաումնասիրություն ենք պատրաստել՝ նվիրված հայ գրչության–
արվեստին։
2 Գ. Հ ո վ ս ե փ յ ա ն , Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. Ա (Ե դարից մինչև 1250 թ.), ԱնթիլիասՒ
1951, էշ ԺԴ,

–5–
 Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների հասարակական֊քաղաքական–
մշակութային կյանքի տարբեր ոլորտներ ընդգրկող բնույթն ստիպում էր, որ
դրանց օգտագործման ավելի գործնական և առավել նպատակահարմար եղա-
նակներ գտնվենւ Եվ այն գտնվեց։ Դրանք ժողովածուներն էին, որոնցում ժա-
մանակագրական կարգով հավաքվելու էին ձեռագրերի հիշատակարանները։
Այդ ժողովածուներում ձեռագրական առանձին հիշատակարանները, որոնք
գրվել են տարբեր մարդկանց կողմից, տարբեր վայրերում, մերթ հպանցիկ,
մերթ հիմնավոր արձագանքելով կյանքի այս կամ այն երևույթին, հավաք-
վոլմ, դասավորվում են ըստ որոշակի ժամանակահատվածի տարիների։ Աղոս։
արձագանքներն ու միակողմանի ակնարկները համադրվելով լրացնում, ամ-
բողջացնում են միմյանց, թանձրացնում են փաստերը և նրանց դարձնում վա-
վերական և վստահելի։
Հայերեն ձեռագրերի ժողովածուների մեշ առանձին տարիներով հավաք-
ված հիշատակարաններն ըստ գրլության վայրերի իրենց արտացոլումն են
գտնում տեղանունների ցանկում, իսկ ըստ ձեռագրերը գրողների, ստացողնե-
րի և այլ մասնակիցների՝ հավաքվում, դասդասվում են անձնանունների ցան-
կում։ Ուսումնասիրողը ձեռքի տակ է ունենում ձեռագրի հիշատակարանը՝
գրչության հանգամանքներով որոշակի ժամանակի և տարածության մեջ։
Ձեռագրերի հիշատակարանների ժողովածուներն այսպիսով դառնում են ժա-
մանակագրական որոշ սահմաններում պատմագրական հսկայական նյութ ամ -
փոփող մատենագրական նոր, ամբողջական միավորներ, որոնց նշանակությու-
նը անգնահատելի է հայ ժողովրդի և հարևան ժողովուրդն երի, ինչպես նաև
այն երկրների պատմության համար, որտեղ գրվել են այդ հիշատակարան-
ները։
Այդ է պատճառը, որ ոչ միայն հրապարակ են գալիս հիշատակարանների
ժողովածուներ, այլև դրանք թարգմանվում են այլ լեզուներով։
Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների առաջին ժողովածուները կազ-
մել է Ղևոնգ Փիրղալեմյանը՝ «նշխարք պատմութեան Հայոցդ3 վերտառու-
թյամբ, որի երկու հատորները ընդգրկում են ավելի քան հաղար հիշատակա-
րան։ Դրանցից մի փոքր և համառոտված մաս միայն լույս է տեսել <էնօտարք
Հայոցդ4 վերնագրով։ Ղ՛ Փիրղալեմյանի ժողովածուները այժմ սկզբնաղբյուրի
նշանակություն ունեն, քանի որ նրանց պարունակության մի մասի միակ աղ-
բյուրը մնացել են այդ ձեռագրերը։
Տասնամյակներ հետո լույս տեսավ Գարեգին կաթողիկոսի «Յիշատակա-
րանք ձեռագրացդ ժողովածուն, որը պարունակում է Ե դարից մինչև 1250 թվա-
կանների հիշատակարանները5։ Հիշատակարանների սույն ժողովածուն, ինչ-
պես գրում է հեղինակը, «նախապես ծրագրված չի եղել հրատարակության հա-
մար, այլ այդ միտքը առաջ է եկել և ձևավորվել հետզհետ՛ե, բոլորովին տար-
բեր շարժառիթներով։ Մեր պատմական մատենագրական և մանրանկարչա-
կան ուսումնասիրությունների ժամանակ, ստիպողաբար հետամուտ ենք եղել

3 Մատենադարան, ձեռ. ^ 6332, 4515։ Լեռնակը սույն ժողովածուներից է կազմել Մա-

տենադարանի Հ66273 ձեռագիրըէ նրա գրչին Է պատկանում նաև 9027 ձեռագիրը, նույնպես
հիշատակարանների և արձանագրությունների ժողովածու, քաղված նախորդներից։
4 Նօտարք Հայոց, հաւաքեալ ել ի լոյս ածեալ ձեռամբ Ղևոնգ վարդապետի Փիրդալեմեանւ/
Տոսպեցւոյ, Կ. Պօլիս (թվականը չի նշված, հավանաբար 1870-ական թվականներն են)։
5 Գ. Հովսեփյան, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. Աէ
 աղբյուրներ որոնել, նրանց մեջ գիտենալով, որ հիշատակարանները կարևոր
տեղ պիտի բռնեն... ստիպված էինք ձեռագրերի մեշ անձամբ որոնել մեր նյու-
թերը... հետզհետե հարստացավ մեր ժողովածուն, դառնալով հայ անցյալի և
մշակույթի պատմության համար թանկագին գանձարան։ ...կամենալով ուրիշ-
ներին ևս մատչելի դարձնել դասավորեցինք ժամանակագրական կարգով և
ճոխացրինք ծանոթագրություններով և ցուցումներովդ6։
«Բայց սա լոկ հիշատակարանների ժողովածու չէ սովորական մտքով,
գասպվորված նույնիսկ ժամանակագրական կարգով,— գրում է նա,— սւյլն
բանասիրական ընդարձակ աշխատանք, ջանք է գործադրված պատ՛մական֊
գրական լրացուցիչ տեղեկություններով և ծանոթագրություններով, .թվական-
ների և դեպքերի ճշտումով և համեմատություններով այլ աղբյուրների հետ,
հիշատակարանների մեջ հիշված գրիչների, ստացողների, հովանավորողների
կամ այլ անձերի և դեպքերի մասին ցուցումներով, ավելի պարզել և ընդար-
ձակել նրանց արժեքը և դյուրացնել օգտագործողի աշխատանքըԴ*։ Հեղինակը
այնուհետև ներկայացնում է այն սկզբունքները, որոնցով առաջնորդվել է ժո-
ղովածուն կազմելիս։
Գարե գին Հովսեփյանի սույն գործը իր նախնական ծավալով, ավարտված
էր 1934 թ. և պարունակում էր 248 միավոր։ 1956 թվականից վերստին ձեռ-
նամուխ է լինում հիշատակարանները հարստացնելու և հրատարակության
պատրաստելու գործին և իր գիտական աշխատակցի համագործակցությամբ
ժողովածուի ծավալը համարյա կրկնապատկում է, միավորների թիվը հասցը–
նելով 472-ի։ 1951 թ. լույս աշխարհ եկավ «Յիշատ՚ակարանքիդ առաջին հա-
տորը 48 նմանահանություններով և հեղինակի ու գիտական աշխատակցի
«Յառաջաբանդ-ով (էջ ժգ—իթ)> Նախատեսվում էր հրատարակել ևս երեք հա-
տոր, որը, սակայն, չիրականացավ հեղինակի մահվան պատճառով։
Այնուամենայնիվ այս մի հատորն էլ բավական էր, որպեսզի նախ պարղ
դառնային հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանները հրատարակելու հեղինա-
կի սկզբունքները, պատմ ա բանաս իրական, ձեռագրագիտական, աղբյուրագի-
տական ու մատենագիտական այն վիթխարի աշխատանքն ու գիտելիքները,
որ ներդրել ու ամբարել է ժողովածուի մեջ բազմավաստակ գիտնականը։
Մինչև սույն «Յիշատակարանքի» լույս աշխարհ գալը, Հայկական ՍՍՀ
գիտ՛ությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտը, որպես «Նյութեր
հայ ժողովրդի պատմության» մատենաշարի երկրորդ գիրք, 1950 թ. հրատա-
րակում է Լ. Խաչիկյանի կազմած «ԺԴ գարի հայերեն ձեռագրերի հիշատա֊
կարաններըյ> և սկիզբ դնում «Միջնադարյան հայերեն ձեռագրերի հիշատակա-
րանների հավաքման ու գիտական սկզբունքներով հրատարակությանը, որը
նպաստելու է հայ ժողովրդի պատմության մի շարք բնագավառների ուսումնա-
սիրությունը խորացնելու գործին»*։ «ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատա-
կարանները)) ժողո՛վածուն պարունակում է 845 հիշատակարան֊միավոր։ «Ա–
ռաջաբանդ-ում շարադրված են նաև ժողովածուի կա՛զմման սկզբունքները>
Նույն սկզբունքներով Լ. Խաչիկյանը կազմեց նաև ԺԵ դարի հայերեն ձեռագ֊
րերի հիշատակարանների ժողովածուն և հրատարակեց երեք ստվար մասերով.

^ Անդ, Յառաջաբան, էջ ԺԳ—ԺԴ։

^ Անդ, է. ժէ։
® Լ. Խ ա չ ի կ յ ա ն , ԺԴ դարի հայերէն ձեռագրերի հիշատակարաններ, երևան, 1950, Էշ V։
որոնք բոլորը միասին պարունակում են 2133 նյոլթ-միավոր9ւ Այս ժողովածուի
մեջ ավելի մշակվեցին և հղկվեցին I՛ Խաչիկյանի որդեդրած սկզբունքները։
Գ. Հովսեփյանի և Լ. Խաչիկյանի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաննե-
րի ժողովածուների նպատակների նույնությունից բացի կան հավաքման ու
հրատարակման, ներկայացման ու ծանոթագրության լուլւշ տարբերություն-
ներ, որոնք պետք է բացատրել նախ ժամանակի հայագիտ՛ության առաջադրած
պահանջների մակարդակով և կազմողների նպատակադրությամբ ու նախա-
սիրությամբ։
Գ. Հովսեփյանը, ինչպես տեսանք, ձեռագրերի հիշատակարանները հա-
վաքել է ոչ թե ժողովածուի մեջ հրատարակելու համար, այլ որպես սեփական
ուսումնասիրությունների նյութ։ Սակայն հետագայում, երբ մտածում է այդ
արժեքավոր հավաքածուն հրատարակելով դարձնել նաև ուրիշների սեփակա-
նություն, որոշում է ոչ միայն այն լրացնել տարբեր հավաքածուներում, տպա-
գիր գրականության և պարբերական մամուլում եղած նյութերով, այլև տալ
«նոր, մինչև այժմ բանասիրությանը մատչելի չեղած նյութեր»։ Այստեղ, ահա
խախտվում է հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների ժողովածուների բնույ-
թը, ձեռագրերի հիշատակարանների կողքին մենք տեսնում ենք տպագիր ու
անտիպ վկայաբանություններ, ժամանակագրություններ, պատ՛մագրական եր-
կերից հատվածներ, գավազանագրքեր, կոնդակներ և այլն։ Երբեմն մի քանի
տող տեղեկությունը ծանոթագրվում է իրենից մի քանի.տասնյակ անգամ, ավե-
լի ծավալուն ծանոթագրությամբ, որոշ վարքեր առաջ են բերվում մեկից ավե-
լի բնագրերի համեմատությամբ, որոշ ժամանակագրություններ անցնում .են
Հ|՚Յիշատակարանքի» Ա հատորի ընդգրկման սահմանները։
Հեղինակի մտահոգությունը հասկանալի էր. բանասիրությանը տալ ոչ
միայն ձեռագրերի հիշատակարաններ, այլ նաև մինչև ա.յդ մատչելի չեղած
նյութեր, որոնք թաքնված են ձեռագրերի ծալքերում և տպագիր գրականու-
թյան ու պարբերական մամուլի էջերում՛։ Եվ այն, ինչ մտածել էր երեսնական
թվականներին, իրականացրեց հիսնական թվականների սկզբներին։
Լ. Խաչիկյանի «Հիշատակարանների ժողովածուներում», ինչպես նախոր-
դի մոտ, հիշատակարանները տեղա դասվում են ժամ անա կա գրական կարգով,
ըստ տարիների, եթե ամիսներն ու օրերն հայտ՛նի են տարիների մեջ՝ ըստ
ամիսների և օրերի։
ւ Ժամանակի նշումից հետո, որը դրվում է էջի սկզբում և վերաբերում է
այդ էջում տեղավորված բոլոր միավորներին, հերթական համարի տակ նըշ–
վում է ձեռագրի վերնադիրը, <1րից քաղված է հիշատակարանը (և կից հիշա-
տակագրությունները, որոնք իրար հաջորդում են այբբենական համակար-
գով)։ Վերնագրի տակ ձեռագրի հասցեն է, որտե՛՛ղ է գտնվում կամ որտեղից
է քաղված հիշատակարանը։ Եթե հավաքածուներից կամ ձեռագրացուցակնե-
րից է, սկզբում դրվում է հավաքածուի գտնվելու վայրը և նրա մոտ այդ հավա-
քածուի մեջ ձեռագրի համարը (Վենետիկ, 10), ապա համառոտ այն Ցուցակը,
որում տպագրված և որից քաղված է մ իա վորը (Վենետիկ 10, Բ. Ս տ ւ ՚ « յ ի ս յ ա է ,

9 էԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններՄասն առաշին (1401— 14Տ0 թթ.),

կազմեց Լ. Խաչիկյան, Երևան, 1955 (1 — 744 հիշատակարան), Մասն երկրորդ (1451 —
1480 թթ.), Երևան, 1953 (1—575 հիշատակարան), Մասն երրորդ (1481 — 1500 թթ.), ԺԵ դարի
.անթվական հիշատակարաններ, Երևան, 1967 (1—814 հիշատակարան)։

–8–

Հ
Ցուցակ Բ, էջ 150), իսկ երբ այլ հրատարակությունից է՝ հեղինակը և երկը՝ հի-
շատակարանը գս/նվելոլ էշով։
Շատ կարևոր հանգամանք է հիշատակարաններն իրենց հեղինակներով և
գովելու վայրով հրատարակելու սկզբունքը։ ձեոագիրը, որի մեշ նաև հիշատա-
կարան է, պատկանում է որևէ գրչի (կամ գրիչների), ընդ որում այստեղ գրիչը
երկու տիպի գործողություն է կատարել, ձեռագիրը գրել է արտագրելով, իսկ
Հիշատակարանը՝ գրել է հեղինակելով։
Այժմ, երբ հիշատակարանը անշտտում ենք իր մայր ձեռագրից և մուծում
հիշատակարանների ժողովածուի մեշ, այն պետք է հրատարակվի իր հորինո-
ղի, իր հեղինակի անունով լինի այն գրիչը։ ստացողը, ծաղկողը կամ մի այլ
ւԱնձնավորություն։ Հիշատակարանը հեղինակով հրատարակելը որքան բնա-
կան, նույնքան է/ արդարացի է։ Ուստի որևէ հիշատ՛ակարան օգտագործելիս
պետք է նշվի նրա հեղինակը և ապա՝ աղբյուրը. ինչպես Հովհաննես պատմիչի
գործն է վկայակոչվում և հղվում նրա Պատմությունը, այնպես էլ Հովհաննես
գրչի փաստը վկայակոչելիս պետք է հղել նրա հիշատակարանը (ժողովածուի
մեջ)՝0,

նույն իրավունքով տեղանունը հետևում է հեղինակի անվանը, տեղադըր–

վելով նրանից ներքև, որպես հիշատակարանը ստեղծելու վայր։ Այս պարագա-
յում հիշատակարանների ժողովածուն թերթելիս և միայն տեղանունները Ա՛չքի
անցկացնելով, արդեն մտքով տեղափոխվում ես հայ մշակութային այն կենտ-
րոնները, որտեղ ստեղծվել են հայերեն ձեռագրերը, գրվել այդ հիշատակա-
րանները և, որպես այդ տ՛եղերից շատերի գոյության միակ մասունք և վկա-
յություն, հասել են մեզ։ Գ. Հովսեփյանի մոտ սույն սկզբունքները այդպիսի
հետևողականությամբ և բծախնդրությամբ չեն կիրառվում։ Հաճախ բացակա-
յում է այն ձեռագրի վերնադիրը, որից քաղված է հիշատակարանը և հիշվում
է միայն հավաքածում և համարը։ Հեղինակը և տեղը չեն հիշատակվում ա–
ռանձին, այլ հիշվում են ձեռագրի մասին ընդհանուր տեղեկությունների հետ
միասին, եթե բերվում են այդ տեղեկությունները
Հաջորդ գործողությունը հիշատակարանի բնագիրը ներկայացնելն էէ Ժո-
ղովածու կազմողի հիմնական խնդիրը հիշատակարանը ճիշտ, անսխալ, ձե-
ռագրին հարազատ ներկայացնելն Է, որքան հնարավոր Է քիչ միջամտությամբ,
որովհետև գործ ունենք ոչ միայն դարեր առաջ գրված, այլև մտածված խոսքի
հետ, այսինքն դարավոր մտածողության գրավոր արտահայտության հետ, ընդ

10 Իհարկե, այդպես են վարվում օրինակելի ուսումնասիրողները։ Բայց կան նաև հոդվածա-

գիրներ, որոնք փոխանակ գրելու «ներսես գրիչը Եկեղեաց գավառում հիշում Է Բըթնո լեռը»,
հղելով ՀԺԴ դարի հիշատակարաններիյ> 276-րդ Էշը, քանի որ այստեղից են վերցրել տվյալները,
անտեսելով գրչի հեղինակությունը, երկարաբանում են* «Օքսֆորդի համալսարանի գրադարանի
հայերեն ձեռագրերից մեկում, որը կրում Լ 6 համարը, և նկարագրված Է Տիրայր վարդապետի
անտիպ ցուցակսսէ (տե՛ս Մատենադարան, արխիվ, թզթ. 120, Էշ 891—896) Եկեղեաց գավառում
հիշվում Է Բըթնո լեռըՏէ

Ժողովածով/ մեշ վաստակաշատ գիտնականը հիշատակարանը մուծել Է այնպես, ինչպես

ունեցել Է ձեռքի տակէ կւացնելու հնարավորություն չի ունեցել ձեռագրի կամ ցուցակի բացակա՛
յության պատճառով։ Իսկ որոշ հիշատակարաններ ծանրաբեռնված են այլևայլ տեղեկություն-
ներով։ Ականատես լինելով հայ ձեռագրական հսկայական կորուստներին, Գ. Հովսեփյանը աշ-
խատել Է որքան հնարավոր Է ձեռագրերի մասին շատ տեղեկություններ գրանցել հիշատակա-
րաններին կից։

֊ 9 ֊
որում դարերի տ՛արբերությանը պետք է ավելացնել նաև տեղերի, նահանգնե-
րի, աշխարհների տարբերությունը և սրանց գումարել գրիչների գրագիտու-
թյան աստիճանը։
Լ. Խաչիկյանը ԺԴ դարերի հիշատակարաններում հրաժարվել է «Փառքս-ե–
րից, բայց հաշորդ հատորներում բերել է կարևոր համարվածները և փոքրա-
ծավալները։ Բնագրում ընդգծված են հատուկ անունները։ ժամանակը նշա-
նակելու համար հիմք է ընդունել Հայոց տոմարը (թվականը կոր փակագծե-
րով գրել է արաբական թվանշաններով։ նույնպես է վարվել բոլոր թվերի և
թվանշանների հետ)։ Ծանոթագրությունները կատարված են տողատակում և
ունեն բնագրական-աղբյուրագիտական բնույթ։ Ինչպես Գ. Հովսեփյանի ժո-
ղովածուն, սրանք ևս օժտված են տեղանունների, անձնանունների և առարկա-
յական ցանկերով, որոնք, հատկապես երկրորդը ավելի շուտ բառարան է, քան
ցանկ, որտեղ ամբողշականանում է տվյալ անձը՝ ժողովածուի մեշ զբաղեց-
րած իր գործունեությամբ։
Համարյա նույն սկզբունքներով, Ժէ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատա-
կարանների հրապարակման աշխատանքներին ձեռնամուխ եղան Ա• Հովհան-
նիսյանը և Վ. Հակոբյանը։ Նյութի առատ՛ության պատճառով յուրաքանչյուր
հատորում տեղավորված են քսան տարվա հիշատակարաններ։ Հրապարակի
վրա են արդեն Ա և Բ հատորները|2է

Ժ՚հ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների ներկա ժողովածուն

պատրաստելիս, որպես հիմք ընդունել ենք Լ. Խաչիկյանի մշակած սկզբունք-
ները՝ մասնակի շեղումներով։ Հրապարակի վրա եղած և հայագիտական ու-
սումնասիրություններում լայնորեն օգտագործվող հիշատակարանների ժողո-
վածուները մեղ ազատում են առանձին մանրամասներ ծանոթագրելու պար-
տականություններից։ ժամանակը հիմնականում հաշվում ենք հայկական տո-
մարով։ Բացառություն են այն հիշատակարանները, որոնցում այլ տոմարների
կողքին բացակայում է հայկականը։ Ժողովածուի մեշ հիշատակարանների
զարգացման ընթացքն ավելի լիակատար ներկայացնելու համար անհրաժեշտ
ենք համարել բերել «Փառքերը», որոնք շատ ընդարձակ չեն, ինչպես հետ՛ագա
՛դարերում, այլ հաճախ մի քանի տող են զբաղեցնում, իսկ ընդարձակները քիչ
են և օգտակար։ «Փառքերի» համադրությամբ երբեմն հնարավոր է լինում ՛բա֊
ցահայտել հիշատակարանների, ուրեմն նաև ձեռագրերի ազգակցությունը>
Նրանց մեշ պատահում են պատկերավոր մտածողություն, առակավոր խո՛սք,
գեղեցիկ համեմատություններ, պարականոն մեկնություններ, հազվադեպ օգ-
տագործվող բառեր և այլն։
Զեռա գրի հա՛սցեի տակ, եթե քաղված հիշատակարանը գրչության ժամա-
նակակից չէ, դնում ենք ձեռագրի գրչության թվականը, որպեսզի պարզ լինի,
որ բերվող հիշատակարանը պատկանել է գաղափար օրինակին կամ էլ գովել
է հետագայում։
Ժողովածուներից քաղված հիշատակարանները, եթե նրանք վերաբերվում
են ոչ թե ամրողշ ձեռագրին, այլ միայն նյութերից մեկին, որպես հիշատակա-
րանի խորագիր նշում ենք այդ նյութի վեր նա գիրը։

12 «Հայերեն ձեռագրերի • ժէ դարի Հիշատակարաններհ. Ա (1601—16X0), կազմեցին

Վ. Հակոբյան ե Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, 1974 և հ. Բ (1611—1640), Երևան, 1978։

– 1 0 –
 Լուսանցքներում գրված հիշատակագրությունները բերելիս, որպեսզի ա–
մեն անգամ չծանոթագրվի թե՝ «գրված է լուսանցքումյ>, էշանիշի կողքին աստ-
ղանիշ ենք գնումէ
Որոշ անուններ և. բառեր մեծատառ ենք գրում՝ ելնելով Մաշտ՛ոցի անվան
Մատենադարանի Մայր ցուցակի ընդունած սկզբունքներից։ Անթվական հի-
շատակարանները գնում ենք համապատասխան դարերի վերշում, հիմք ընդու-
նելով Ցուցակների թվագրումը։ Ծանոթագրում ենք այն դեպքում, երբ տեղա-
շարժում ենք կամ տեղադրում որոշակի թվականի տակ։
Հիշատակարսւնների տպագրված կամ որևէ բանասերի կողմից օգտա–
դործվաձ լինելու մասին տեղեկություն լենք տալիս, քանի որ հրատարակում
ենք բուն ձեռագրից, մանրաժապավենից կամ լուսանկարից և կամ էլ Ձեռա-
գրացուցակից, որոնք տվյալ հիշատակարանի համար սկզբնաղբյուր են^է
Մեր խոսքն ավարտելուց առաշ խորին շնորհակալություն ենք հայտնում
ակադեմիկոս Լևոն Խաչիկյանին և ԳԱ թղթ ակից անգամ Սեն Արևշատյանին,
որոնք Երուսաղեմ գտնվելու ժամանակ Սրբոց Հակոբյանց մատենադարանից
ընդօրինակած երկու տասնյակից ավելի անտիպ հիշատակարաններ հանձնե–
ցին մեգ՝ սույն հատորում հրատարակելու, բանասեր Հասմիկ Սիմոնյանին,
որ Լենինգրագի հավաքածուներում պահվող հայերեն ձեռագրերից սիրով մեզ
համար քաղեց անհրաժեշտ հիշատակարանները և հեռագրատան երկարամյա
գործընկեր Օնիկ Եգան յանին՝ որոշ հիշատակարաններ տրամադրելո՛ւ համարէ
Հարգանքով հիշում ենք ամերիկահայ հանգուցյալ բանասեր Հարություն
4՛ յուրտ յանին, որը տարիներ առաջ, սիրահոժար կերպով մեզ ուղարկեց իր
հավաքա՛ծուի հիշատակարաններըւ
Երախտագիտության խորին հարգանք հիշատակարանների հայտնի և ան-
հայտ հեղինակների հիշատակին, որոնք մեզ թողել են անհատնում հարստու-
թյուն, իրենց պահելով հիշվելու կարոտը միայն։
Ավարտենք նրանց սիրած խնդրանքներից մեկով. «Ով եղբարք, ընդօրինա–
կեցա, յազնիլ և ստոյգ ալրինակաց։ Եթէ սխալանք ինչ իցէ, յիմում անհմտու–
թենէ է, անմեղադիր լերուք»։

Ա . Ս. ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

13 Այլապես ստիպված պետք Է լինենք հարյուրավոր անգամ հրատարակել Մ. Տեր֊Մով–

սիսյանի, Ղ• Փիրզալեմյանի, Հ. Բարզամյանի, Ե. Լալա յանի, Հ. Ոսկյանի, Գ, Զարբհանալյանի,
Ղ– Ալիշանի, Հ. Աճաոյանի և շատ այլոց այլևայլ աշխատությունները, որոնք հիշատակարանները
օգտագործելու մակարդակին հասած բանասերին վաղուց ծանոթ պետք Է լինեն։

- 11 -
 1

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

երևան 10359

Գրիչ՝ Ստեփաննոս
Վայր՝ Աւադ վ ա ն ք

305բ Փառք փառաւորեալ միաբուն զաւրութեանն, եռակի անձնաւորու-

թեանն, աններհակ կամակցութեանն, համակամ սիրելութեանն, Հաւր ել
Րրգւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն այժմ, եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից՛, ամին։
Ի վեցհարիւերորդի յիսներորդի թուաբերութեանս Հայոց նոր տումա-
րիս (1201), ի գաւառիս Դ ա ա ւ ն ա ւ լ ե ա ց , առ ստորոտով լերինս Սեպո&ի, ի
հրեշտակակրաւն անապատիս կոչեցելոյ Աւադ վ ա ն ք , յորս բնա՛կեն արք
ամենայբարիք ճգնասէրք ՛եւ անուանիյւ, ի հովանեաւ նախագահ եւ մեծա-
փառ սրբոյ Աստուածածնի եւ Կարապետի եւ սրբոյ Առաքելոյ, յառաշնոր֊
դութեան սրբասնեալ և մաքրափայլ երկուց հարազատից՝ տեառն Սարգսի
եւ Ա մ ր ա կ ո ւ մ ա , զորս տէր Յիսուս պահեսցէ արտաքոյ ամենայն փորձու-
թեանց, ամէն։
Արդ, ի հինգերորդ ամի թագաւորութեան ՀաԼյ^ոց ՚ Լ ե տ վ ն յաղթող եւ
306 ա բարեպաշտի\\եւ ի հայրապետութեան տեառն Գրիդորիսի որ եւ յայսմ ամի
երկուս բաժանի եւ նստի Ա ն ա ն է է ի Կեսաւփա։ Եւ արդ, ի յայսմ ժամա-
նակի գրեցաւ ամենագովելի եւ հռչակելի գերակատար եւ գերապանձ,
լուս ւս յիղձ եւ աստ ուած ա պատումն սուրբ Աւետարանս չորեքճառագայ–
թեան ճշմարիտ աստուածախաւսութիւն, վսեմ ական աստուածաբանու-
թիւն, անգիւտագործ եւ անհամեմատ ծայրածաւալ եւ ծայրագոյն վիպա-
սանութեամբ, ի կայէ կատարոյն բարձրանուն յամ են ա զաւր եւ յամեն֊
իմաստ տուչութենէ Հոգոյն Սրբոյ առ լցեալ ի հայրաշարժ աղբի լրէն ար-
բեալ զբղխումն շընորհաց չորիցն աւետարանչաց քառք ա Հ բզխիցն, սրբոց
աստուածակիր արանցն ընտրելոց ՚ շարադասեալ բայցափայլ արտաճա-
ռութեամբ, բարձրաբառբառ աւետարանութեամբ, յաղագս բանին Աստու-
ծոյ միածնին Հաւր մարմնաւոր ծննդեանն եւ մկրտութեան եւ ամենայն
տնաւրինական տնտեսութեան, զոր յել՛կրի կատարեաց Աստուած բանն
306բ յաղքագսյ||* փրկութեան ազգի մարդկան ընդ չորեքծագեան աշխարհս

* Սույն էչի տառերը խիստ մաշվաէ են։

- 12
ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201

տպաւորեալ յամենայն հաւատացելոց անձինս ճշմարիտ երկրպագուաց

Սրրոյ Երրորդութեանն եւ յաղագս աստուածազաւր սքանչելեացն, զոր
յերկրի հրաշագործն ալ բանն Աստուծոյ իւրով միացեալ եւ անորիշ աս-
տուածախառն մարմնովն զկուրաց տեսանել, կաղաց գնալ, բորոտաց սըր–
բիլ, անդամ ա լուծից հաստատի՛լ, մեռելոց յառնել, դիւաց հալածել, ի վե-
րայ ծովու զգնալն, եւ որ այլեւս աստուածաին զալրոլթեանն գործք յաշ-
խարհ ամենայն յայտնապէս քարոզելով, եւ հալածելով զխաւար կռա-
պաշտութեանն, գԵրբորդոլթեանն ծաւալեցին զլոյս յոգիս մարգկան, աղ-
բիւր եդեմական չորիւք վտակեան յորդախաղացն գնացիւք ոռոգելով
զբնաւ բնակիչս չորեքծագեան տիեզերաց զբոլոր բնութիւնս մարդկային
սեռի, նմանել աստուածաբարբառ աւետաքրաՀնչանցն չորեքկերպեան
307ա կենդանեացն ի բարձունս մարդոյ եւ առիւծու, եզին եւ արծուոյ։ Այսու
ամենայնիւ հոգեւոր փարթամոլթեամբ եւ աստուածաին ճոխութեամբ լի
եւ պատարուն գոյ աստուածապատում սուրբ Աւետարանս եւ այլեւս բազ-
մաւք, որ մեզ է անգիտելի, որով զուարճանան անզրաւ ոլրախոլթեամբ
երկնս/ինքն եւ երկրաւորքս, փառաւորելով զհամագոյ Երրորդութիւնն այժմ
եւ յաւիտեանս, ամէն։
Արդ, այսմ աստուածապատում եւ քրիստոսաւանդ տառիս ցանկացող
եղեա ես, տառապեալ յոքունց եւ անարժանս յորդիս եկեղեցւոյ Սսւեփա–
նոսս մեծաւ փա փաքան ալք եւ սրտաշան յաւժարոլթե ամ բ, բազում աշխա-
տութեամբ եւ յոգնատարժան երկաւք, քաջահաւատ յուսով եւ քրիստո-
սասէր բաղձանաւք ետ ու գրել զսուրբ Աւետարանս զայս ի փրկութիւն
կենաց իմոց եւ ի լուսաւորութիւն հոգւոյ իմոյ, գանձ յաւիտենական եւ
անկապուտ ճոխութիւն, ի յիշատակ ինձ, եւ ծնողաց իմոց՝ հաւրն Կոս–
տսւնդի եւ–մաւր իմոյ բարեպաշտի, եւ քոլերց, եղբարց իմոց Վ ա ր դ ի ն եւ
307բ Միւիթարսւ, ե ւ | | Թ ո ր ո ս ի , որ ի Քրիստոս փոխեցաւ, եւ ամենայն ազգակա-
նաց՝ կենդանեաց եւ մեռելոց, եւ ի պայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ եւ
յուրախոլթիւն մ անկան ց նազելի մաւր մերոյ Նոր Սիովնի։ Եւ գրեցաւ
ձեռամբ Ստեփանոսի մեղապարտ եւ փցուն գրչի յ(ը)նտիր եւ ի ստոյգ
աւրինակէ ամենայն արհեստի լք լի եւ պատարուն, որ էր Կ ս ո դ մ ա ի հռե-
տորի։
Արդ, աղաչեմ զսրբազան եւ զաստուածամերձ դասս քահանայիցդ
եւ զամենայն ընթերցասէր մանկունս եկեղեցւոյ, որք ընթեռնուք եւ լու–
սաւորիք յայսմ հրաշապայծառ եւ հոգեւոր կտակարանացս՝ զյառաջ յի–
շատակեալս զստացողն Սաեւիսւնոս, եւ զամենայն ազգաինս իւր՝ զկեն-
դանիս եւ զմեռեալսն, յիշեսջիք առաջի զեն լոյն Քրիստոսի, որոյ ողոր^
մեսցի Քրիստոս Աստուած եւ տացէ մասն յարքայոլթեան իւրում, ամէն։
ՑիշեսջքիքՀ եւ զբարի առաջնորդ սրբոյ ուխտիս զէոէր Սարդիս ու
308ա զնորին հարազատ եղբայրն դԱմպակում, որք սգաս\\տութեամբ եւ ար-
դարութեամբ առաջնորդեն եւ քաղցրութեամբ գթան ի վերայ աւտարաց եւ
աղքատաց, որոց տացէ Քրիստոս Աստուած բարի փոխարէն աստ եւ ի
հանդերձեալսն, ամէն, զի յոյժ գթացեալ ի մեզ եւ հանգոլցին ի վշտաց,
նաեւ որք համալրէն միարանեալ են սրբոյ ուխտիս ճգնաւորք եւ միան֊
ձունք, ծերք եւ երիտասարդք՝ հանդերձ դասու քահանայից։ Եւ որք յայսմ

– 1 3 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ ռօէ

տԼղւոջս ննջեցեալք իցեն, ամենեցուն ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, ել

զընտրեալ քահանայն վսւրւյան յիշեաջիք ի Տէր, զի բազում իրաւք աւգ–
նական եղեւ մեղ, ընդ նմին զծերունի պատուական դԱւետիս քահանայ։
Յիշեսջիք զշնորհազարդեալ քահանայն դՍտեփանոս եւ զԽաչսւնէսն աո
Քրիստոս փոխոցեալ, ել զվերջինս ամենեցուն զգրոյս գծողս Սսւեփսւնոս,
որ ցաւագին անձամբ աշխատ եւղէ, ել Տէր Յիսուս Քրիստոս առհասա-
րակ յիշողացգ ել յիշեցելույս ողորմեսցի իւրում գալստեանն, եւ նմա
փառք յաւիտեանս, ամէն։

145ա Տէր Աստուած ողորմեայ աշխատողի գրոյս և ծնողաց իւրոց, ամէն։–

Զստսւցող սուրբ կտակիս ւյՍսւեփանոս յիշեցէք ի Տէր և զձնողս նորա,

237բ Լորում ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, եւ աշխատողիս եւ յիշողացՒ
ամէն։
Դ
504բ. Կաշիս կաէ րիծր է։
ե

ՅՕՏա //՜Հ պատուականք, աղաչեմ զամենեսեան, ասասջիք Տէր Աստուած

ողորմեա գծողին եւ ծնողաց իւրոց, ամէն։

Ղ
Ծաղկող Տով&ա&նէ՚֊ւ

Յբ Տ Յ ո վ ա ն Է ս երէցս յիշեցէք որ սակաւ մի աշխատեցայ*։

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսազեմ 3274

Գրիչ Տով&աննէտ
Վայր՝ Ասսդ վ ա ն ք
ա

Հ26ա Փառք փրկողին, զմեզ ազատողին, և յիշատակ գրչիս առաջի ան-

մահին, յան մ ահ յաւիտեանին։
Աւր հնութիւն՝ որ կարդայ, գովութիւն՝ որ լսէ, փառք Սուրբ Երրոր-
դութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

Գրված է երկու հանդիպակաց կերում նկարված չորս (զոլյդ-զույ՚գ), ավետարանիչներից

և՝աթևոսի և Մարկոսի նկարների տակ, ստորին լուսանցքում, նկարները կատարված են գրչու–
ճ-աւնից բավականին հետո։

– 1 4 –
 ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1201

Յամի վեց հաւրիւրերորդի յիսներորդի թուականութեանս Հայոց

(1201), ի գաւառիս Դարանաղեաց ի լեառն Սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ՝
427 մեծն Գւփ«յորի,||»/4/յճ ի յայրս Սրբուհուն Մ ա ն է , ի ստորեւ ի խոնարհ
առաջի հանգստարանաց նոցին, յանապատիս, որ կոչի Սրբոյն Գրիգո-
ր ի , որ ինքն Սուրբ Լուսաւորչին մեր Գ ր ի գ ո ր ի ո ս կառուցեալ ձեռամբ իւ-
րով ի յանապատիս յայս մատուռ մի յանուն Սուրբ Կարապետին, ընդ
հովանեաւ այս Սուրբ Կարապետիս, գրեցալ ամենագով և հռչակելի, գե-
րակատար և գերապանծ, գերապաճոյճ և յոքնատենչ, լուսայեղց և աս-
տուածապատում սուրբ Աւետարանս, չորեքճառագայթեան, ճշմարիտ
աստուածա խաւս ութ իւն, վսեմական աստուածաբանութիւն, անգիւտ ա–
գործ և անհամեմատ, ծայրածաւալ և ծայրագոյն վիպասանութեամբ, ի
կայէ կատարոյ բարձրագոլնէ, յամենայզաւր և յամենիմաստ տուչութենէ
Հոգւոյն Սրբոյ առլցեալ ի հայրաշարժ աղբիւրէն, ի հրածորանն հոսմանէ
արբեալ զբղխումն շնորհաց չորիցն աւետարանչաց քառաբղխիցն, սրբոց
աստուածակիր արանցն ընտրելոց շարադասեալ բացափայլ արտաճա-
ռութեամբ, բարձրաբարբառ աւետարանութեամբ, յաղագս բանին Աս–
428 տուծոյ միածնին Հաւր մարմնաւոր ծննդեանն և մկր\\ տութեանն և ամե-
նայն տնաւրինական տնտեսութեանն, զոր ի յերկրի կատարեաց Աս-
տուածն բան յաղագս փրկութեան ազգի մարդկան ընդ չորեքծագեան
տիեզերս տպաւորեալ յամենայն հաւատացելոց անձինս ճշմարիտ երկըր–
պադուաց Սրբոյ Երրորդութեանն, որպէս որդին Որոտման Յոհաննէս
յանստոլերի լուսոյն ընկալաւ զծագումն շնորհաց և թեւաւք Հոգւոյն հա֊
սեալ յանիմ ան ա լիսն և բարձրաբարբառ որոտաց ի վերուստ, ասելով.
Ի սկզբանէ էր բանն, և բանն էր առ Աստուած, և Աստուած էր բաննւ
Ամենայն ինչ նովաւ եղես Ցուցանելով բոլորից զՈրդի համագոյ, փառա-
կից և արարչակից Հաւր, յառաշ քան զամենայն յաւիտեանս։
Եւ յաղագս աստուածա զաւր սքանչելեացն, զոր յերկրի հրաշագոր–
ծեալ բանն Աստուած՝ իւրով միացեալ և անորիշ աստուածախառն մարմ-
նովն, զկուրաց տեսանել, կաղաց գնալ, բորոտից սրբիլ, անդամալուծից
հաստատիլ, մեռելոց յառնել, դիւաց հալածել, ի վերայ ծովու զգնալն,
և որ այղ ելս աստուածային զալրութեանն գործք յաշխարհ ամենայն
429 յայտնապէս քարոզելով, հա,լսւծեյրվ զխաւար\\.կռապաշաոլթեանն, զԵր–
րորդոլթեանն ծաւալեցին զլոյս յոգիս մարդկան, որով պայծառացեալ
բերկրի միշտ կաթուղիկէ եկեղեցի Լ մանկունքն Նոր Սիովնի, ցնծացեալ
հրճուին ի փառս և ի գովութիւն փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։
Որ է հրաշապատում տառ աստուածաին մատենիս այս սկիզբն հա-
ւատոյ, հիմն և խարիսխ անդրդուելի և սիւն հաստատութեան և ճշմարիտ
ճանապարհ փրկութեան, և առաջնորդ կենացն յաւիտենից, աշտանակ
պատուական, եւթնարփի լուսով Երրորդութեանն պայծառացեալ։ Դրախտ
աստուածա տունկ, լուսերանգ, անո յշահոտ ծաղկաւք և անթառամ կանա-
չութեամբ վարսաւորեալ անմահական և քաղցրաճաշակ պտղովք պարա–
յւելով զանձինս աստուածասիրաց։ Աղբիւր եդեմական, չորեքվտակեան,
յորդախաղացն գնացիւք ոռոգելով զբնաւ բնակիչս չորեքծագեան եղե–
բաց տիեզերաց, զբոլոր բնութիւնս մարդկային սեռի։
ՈԾ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1201

Նմանեաւ աստուս*ծաբարբառ աւետարանչացս ե չորեքկերպեան

480 կենդանեացն ի բարձունս մարդոյ /ւ|| առեւծոլ, եզին և ար ձուոյ։ Որ նշա-
նակէ մարդն զՄատթէոս, վասն զի նա ի մարմնաւորութենէն Տեառն
մերոյ արար սկիզբն, Գիրք Ծննդեան ասելով, և Յիսուսի Քրիստոսի
ծնունդն էր այսպէս։ Եւ առեւծն դՄարկոս, վասն զի նա առեւծաբար պատ-
մէ զեւսն Յիսուսի ի Յորդսւնսւէւէ։ Իսկ եզինն դէմ բ ՀՀուկաս, վասն զի
նա որպէս զեզն վաստակասէր էր, և գործաւնեա եղեալ ի հոգ, և որ մշա-
կութիւնն զամենայն խորհուրդն կարգաւ պատմէ։ Եւ դարձեալ որպէս
զեզն պատարագի զենումն, ասէ, ածեալ զմիածինն; Իսկ արծուին զՅով֊
հանէս նշանակէ, վասն զի նա բարձրաթռիչ եղեալ ի վերուստ բարբա֊
ռեցաւ ի հայրական ծննդենին։
Այսուամենայնիվ հոգեւոր փարթամութեամբ և աստուածային ճո-
խութեամբ լի և պատարուն գոյ աստուածապատում սուրբ Աւե տարանս. և
այղ եւս բազմաւք, որ մեզ է անգիտելի, որով զուարճանան անզրաւ ուրա–
խութեամբ երկայինք և երկրաւորքս, փառաւորելով զհամագոյ Երրորդու-
թիւն այժմ և յաւիտեանս յաւիտքենից, ամէնք։
481 Ս՚ՐՂ այսմ աստուածապատում և քրիստոսաւ\\անդ կտակիս ցանկա֊
ցաւզ եղէ ես, տառապեալ և անարժան որդիս եկեղեցւոյ Յովանէս և
մեծաւ փափագանաւք և սրտաշան յաւժարութեամբ, բազում աշխատու-
թեամբ և յոքնատանշ երկաւք, քաշահաւատ յուսով և քրիստոսասէր բաղ-
ձանաւք գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի փրկութիւն կենաց ինձ և ծնաւղաց
իմոց և եղբարց, և ի լուսաւորութիւն հոգլոց մերոց՝ գանձ յաւիտենական
և անկապուտ ճոխութիւն, ի պայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ և յոլրախու–
թիւն ուխտի մ անկան ց նազելի մաւր մերոյ Նոր Սիովնի։
Եւ գրեցալ սա և ի ստոյգ յաւրինք ակէՀ և ամենայն ար-
հեստ իւ լի և պատարուն՝ բան և տնհատ, հրաման և ստորատ, միշնա–
կտոլր և վերն ակէտ։ Եւ արդ աղաչեմ զաստուածային դասս քահանայու-
թեանցդ, որք ընթեռնոյք և լուսաւորիք և փարթամանայք անթափելի
ճոխութեամբ յայսմ հրաշապայծառ և յաստուածային մատենէ, յիշես֊
շիք ի գերամաքուր և յերկնաթռիչ աղաւթս ձեր առաշի զենլոյն Քրիստո-
սի զամենամեղս դ Յ ո վ ա ն է ս գրիչ և զծնաւղսն իմ և զեղբարսն։ Յիշեսշիք
482 ի Քրիստոս զգիտնական և զարդիւնական վարդապետս^ ւքԿոստանդ, որ
եղեւ մեզ վանատու և հանգուցիչ և պատճառ այսմ իրագործութեանս, զոր
արժանի արասցէ Քրիստոս ընդ երշանիկ սուրբ վարդապետացն վերա֊
դա սի լ ի խորանսն լոլսոյ. ընդ նմին ե զեղբայր իւր Աստուածատուր
յիշեսշիք ի Քրիստոս։ Յիշեսշիք և դՅովաննէս քահանայ, սպասաւոր
սուրբ ե գերահռչակ Սուրբ Կարապետիս, և զհայր իւր, և զեղբայրսն ի
սուրբ աղաւթս ձեր։ Յիշեսշիք և քԲարսեղն և դՄարսւիէՐՈս միայնակեացն
յարժանաւոր աղաւթս ձեր։ Ընդ նմին յիշեսշիք և դՄիփթսւր քահանայ ե
զտէր ՍիմԷոն։ Յիշեսշիք ՜և զտառապեալ գրիչս դՅովաննէս, որ բազում
աշխատութեամբ և տառապանաւք գրեցի զսուրբ Աւետարանս զայս։ Այլ
և յիշեսշիք զյառաջասացեալ վարդապետն մեր ք^՜Կոս՚աանդյ, և զպարոն
հայրն իւր Ս ա ր դ ի ս , և զմայրն, որ զաւրինակն շնորհեաց մեզ անխնայ
և բազում յաւժարութեամ բ։
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201
ՈԾ

Քրիստոս Աստուած, այն որ հատուցանողն բարեաց, հատուցանէ

միոյն հարիւրապատիկ և զերկնային ողորմութիւնն, և ընդ սուրբս դա֊
սեսցէ ղնմա հոգին։
Յիշեսշիք և զ ն ե ր ս է ս բազմամեղս, որ ըստ իմում կարի աշխատե-
ցայ ի գրելս, նաեւ ղծնաւղսն իմ, և զեղբաէյ)րն իմ։ Եւ ինքն Քրիստոս
ղյիշողքդ հանդերձ յիշեցեալս արժանի արասցէ և իւրում արքայութեանն
ընդ սուրբս իւր, և նմա փառք, իշխանութիւն և պատիւ այժմ, և միշտ,
և յաւիտեանն յաւիտենից, ամէն,

118ա Քրիստոս Աստուած, զքո սուրբ զԱլետարանս առ քեզ միշնորդ եւ

բարեխաւս ունիմ, ողորմեա Ղազար վարդապետի ի քեզ յուսացելոյ,
եւ ինձ անպիտան ծառայիս քում Տ ո վ ա ն ի ս ի , եւ ծնալղաւց իմոց եւ զար-
մից եւ ամենայն հաւատացելոցս ի քեզ, կենդանեաց եւ մեռելոց, ամէն։
Եւ քեզ ընդ Հաւր եւ ընդ Հոգւոյ եւ Սրբոյ փառք յաւիտեանս, ամէն։
Յայսմ վայրի աղաչեմ յիշեսշիք ւ յ Խ ա չ ա ղ ր ա յ ր , որ բազում սէր եցոյց
առ մեզ։
Գ

Տէր իմ եւ Աստուած Յիսուս Քրիստոս, զքո աստուածային գթութիւն

առ քեզ բարեխաւս ունիմք եւ ճշմարիտ մարդեղութիւն քո, եւ զկիրս
անհասանելի եւ սոսկալի չարչարանաց քոց, եւ զաստուածախաւս եւ
զկենեղուտ աւետագիր կտակս քո։ Վասն այսր ամենայնի ողորմեա մե-
ղապարտիս Յովանիսի սուտանուն գրչի, եւ Ղազարու ծերացելոյ սուրբ
վարդապետի աւրինակիս զարդարչի՝ ի քեզ յուսացելոցս, եւ եղբարց մե~–
րոց, եւ ծնաւզաց եւ զարմից մերոց, եւ ամենայն հաւատացելոց։ ՝

Եւ որք կարդայք և ընդալրինակէք անմոռաց յիշեսշիք, և զձեզ

ողորմեսցի Քրիստոս, ամէն։
ե

14Տա Յայսմ վայրի եկն ծերունին միայնակեցն Մ ա ա փ ս ՚ ա ս և եթեր մեզ

տաք բաղարշ ի պատճառս սիրոյ, հատոլսցէ նմա Տէր։

Ղ
*

323ա Քրիստոս Աստուած իմ, զաւրռլթիւն իմ և աւ</ւ> գնոլթիւն, ապ-

րեցուցիչ իմ ե փրկիչ, յո յո իմ և ապաւէն, զքեզ աղաչեմ և ի քէն հայցեմ,
ե զքո ինքեան զաստուածախաւս և զաւետաքարոզ կտակս ա՛ռ քո հեզու-
թիւնդ միշնորդ և բարեխաւս ունիմ, ողորմեա եղկելի և բազմամեղ ան-
ձին իմոյ գրչի և ազատեա զիս ի յանցանաց մեղաց իմոց և զաշխատու-
թիւն իմ համարեա ի փրկութիւն ոգւոյ անպիտանիս։

–17–
2-4Տ7
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201
ՈԾ

Յիշեա Տէր գթած և զսուրբ վարդապետն զ Ղ ՝ " գ ա ր ՝ հանդերձ հարա-

զատաւն Ա ս ա ա ա ծ ա ա ւ փ ւ , հեզոց ե խոնարհաց և Աստուծոյ հաճոյից և
մարդասիրաց, աւգնեա և փրկեա ի փորձութենէ, ամէն։
Ընդ նմին և Տ ո վ ա ն ի ս ի հաւր ողորմեա, Տէր, և քեզ փառք յաւիտեանս,
ամէն։
է

426ա Յովանիսի մեղապարտ գրչի ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, եւ

ծնաւղաց իւրոց, եւ եղբաւր, եւ համալրէն ամենայն հաւատացելոց՝ կեն-
դանեաց եւ մեռելոց, ամէն,

Ս
Պատկերագրիչ Սարդիս

11 Տա Եւ զիս՝ զանարժան և զնուաստ և զվերշացեալ մեղաւք սարկաւա^կս

և պատկերագրիչս գ Ս ա ր գ ի ս , ո՛վ սուրբ կրոնաւորք և ընթերցող սուրբ
Աւետարանիս, յիշեսցուք ի ձեր սուրբ աղաւթքտ և դուք յիշել լիցիք ի
Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, ամէն, և զոր/11*

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երուսազեմ 3349

Գրիչ՝ Ղազար
Վայր՝ Ս– Գրիգորի վ ա ն ք
ա

••610 Փառք փրկողին, զմեզ ազատողին, և յիշատակ գրչիս, առաշի ան-

մահին, յանմահ յաւիտենին։
Աւրհնութիւն, որ կարդա, գովութիւն, որ լսէ, փառք Սուրբ Երրոր-
դութեանն, յաւիտեանս յաւիտենից։
Յամի վեցհարիւրերորդի յիսներորդի թուականութեանս Հայոց
(1201), Լի թագաւորութեան մերոյ ազինս բարեպաշտ արքային էեւոնի,
ի նահանգին Կիէիկիոյյ**, ի գաւառիս Դ ա ր ա ն ա ղ ե ա ց , ի լեառն Սրբոյ Լոլ–
սսւվորչին մերոյ մեծին Գրիգորի, մերձ ի յայրս Սրբուհւոյն Մանէի, ի
ստորեւ և խոնարհ առաշի հանգստարանաց նոցին, յանապատիս, որ
կոչի Ս ր բ ո յ ն Գ ր ի գ ո ր ի , ընդ հովանեաւ նորին, գրեցաւ ամենագով և հըռ–
615 չակելի, գերակատար և գերապանծ, գերապաճո՛յճ և յոքնատենչ, լոլսա–
յեղծ և աստուածապատում սուրբ Աւետարանս...*** փառաւորելով զհա-
մագոյ Երրորդութիւնն այժմ և յաւիտեանս։
Արդ, այսմ աստուածապատում և քրիստոսաւանդ կտակիս ցանկա-
ցող եղէ ես՝ տառապեալ և անարժան որդիս եկեղեցւոյ մե–

* Մի բառ չի կարդացվում։
** Փակագծերի մեք բերված Հատվածը գրված է ստորին լուսանց/ում, այլ գրչությամբ։
քս՚ց ենք թողնում մի Հատված, որը նույնությամբ առկա Է նախորդ Հիշատակարանում։

–18–
 հիշատակարաններ 1201
ՈԾ

ծաւ փափւսքանաւք և սրտաչան յաւժարութեամբ, բազում աշխատու-

թեամբ և յոքնատանշ եբկաւք, քաշահաւատ յուսով և քրիստոսասէր բաղ-
ձանաւք գրեցի զսուրբ Աւետարանս զայս, ի փրկութիւն կենաց ինձ և
եղբաւր իմոյ Աստուածատրոյ և ի լուսաւորութիւն հոգւոց մերոց՝ գանձ
(աւիաենական և անկապուտ ճոխութիւն, յիշատակ մեզ և ծնաւղաց մե-
րոց և ամենայն զարմից, ի պայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ և յուրախու–
թիւն ուխտի մանկանց նազելի զարմից Նոր Սիոնի։
016 Եւ գրեցալ սա յընտիր և յստ\\ոյգ աւրինակէ, ամենայն արհեստիւ
լի և պատարուն, բան և տնհատ, հրաման և ստորատ, միշնակտուր և
վերնակէտ։ Եւ գրեցաւ սա փոքրագոյն հասակաւ, վասն գիլրաբարձիկ
լինելոյ ի շրշանապտոյտ և ի խռովասէր ժամանակիս և դառն դիպող
աւուրցս բերմանց։
Եւ արդ աղաչեմ զաստուածային դասս քահանայութեանցդ, որք ըն–
թեռնոյք և լուսաւորիք և փարթամանայք անթափելի ճոխութեամբ յայսմ
հրաշապայծառ և յաստուածային մասւենէ, յիշեսշիք ի գերամաքուր և
յերկնաթռիչ աղաւթս ձեր՝ առաշի զենլոյն Քրիստոսի զամենամեղս Ղա-
զար գրիչ և զեղբայր իմ ^ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր քահանայ, որ միշտ սպասա-
ւորէ մերում տկարութեանս, և զծնալզսն մեր։ Յիշեսշիք ի Քրիստոս
զգիտնական և զարդիւնական վարդապետ մեր զԿոստանդ, որ եղեւ մեզ
617 վանատու և հանգուցիչ և պատճառ այսմ իր\\ ագործութեանս, զոր ար-
ժանի արասցէ Քրիստոս ընդ երշանիկ սուրբ վարդապետացն վերադա֊
սել ի խորանս լոլսոյ։ Յիշեսշիք և զտէր Յ ա կ ո վ ք ս , և զհայր Արիսսւակէս
և քՍաեփանոս միայնակեաց, և ջԹորոս՝ նորին սպասաւոր, զհայր Աս-
տուածատուր և զՊ ա պ ա ն ա ն , որոց ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած։ Յի-
շեսշիք և զվարդապետսն մեր՝ ^Առաքեալն, զԽ ա չ ա տ ո ւ ր , զկարապետն,
զ Յ ո վ հ ա ն ն է ս ծեր, քվարդսւն, ^Յուսիկն, և զհայրն իմ զ Ս ա ր գ ի ս , և զմայ–
րըն՝ Ք ր ի ս տ ո ս ա ս է ր , նաեւ զամենեսեան, որք հոգւով միաբանեալ են ընդ
մեզ՝ զկենդանիս և զմեռելս։
Այղ, որ Տէրդ ես ամենայնի, դու ողորմոլթեամբ յիշողքս յիշեցե–
լովքն արժանաւորեա քոյին սուրբ արքայութեանդ, և քեզ փառք ընդ
Հաւր և ընդ Հոգւոյդ Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։ Այղ և որք
ընդալրինակէք, աղաչեմ յիշեսշիք միով Տէր ողորմեայիլ և զիմս անուն
ի ձեր յիշատակի։

Ր
Գրեցքալ սուրբ Աւետ)արանս յանապատիս ի Ծրի///նիս, ի դուռն–
Սուրբ Աստուածածնի, ի ՈԾԱ (1202) թուականիս։

"I
179 Քրիստոս Աստուած, զքո սուրբ Աւետաբանս առ քեզ միշնորդ և բա-
րեխաւս ունիմ, ողորմեա ինձ՝ անպիտան ծառայիս քում Ղազարու՝ ի քեզ
յուսացելոյ, և եղբաւր մերոյ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ո յ , և ծնաւղաց մերոց, և զար-
մից, և ամենայն հաւատացելոցս ի քեզ կենդանեաց և մեռելոց, ամէն, և
քեզ ընդ Հաւր և ընդ Հոգւոյդ Սրբոյ փառք յաւիտեանս, ամէն։

֊ 1 9 –
 ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201

289 Տէր իմ և Աստուած Յիսուս Քրիստոս, զքո աստուածային գթութիւնդ

առ քեզ բարեխաւս ունիմք և զճշմարիտ մարդեղութիւն քո և զկիրս ան-
հասանելի և սոքսյկալի չարչարանաց քոց, և զաստուածախաւս և զկեն-
եղուտ աւետագիր կտակ քո։ Վասն այսր ամենայնի ողորմեա մեղապար-
տիս Ղ ա զ ա ր ո ւ գրչի՝ ի թե ՛լ յուսացելոյ, և եղբաւր իմոյ Աստուածատրոյ,
և ծնաւղաց և զարմից մերոց, և ամենայն հաւատացելոց։ Եւ որ կար-
գք ա յք և ընդաւրինակէք՝ անմոռաց յիշեսշիք։

•475 Քրիստոս Աստուա՛ծ իմ, զալրութիլն իմ և աւգնոլթիւն, ապրեցուցիչ

իմ և փրկիչ, յոյս իմ և ապաւէն, զքեզ աղաչեմ և ի քէն հայցեմ և զքո
ինքեան զաստուածախաւս և զաւետաքարոզ կտակդ առ քո հեզութին
միշնորդ և բարեխաւս ունիմ։ Ողորմեա եղկելի և բազմամեղ անձին իմոյ
գրչի և ազատ և ա զիս ի յանցանաց մեղաց իմոց, և զաշխատութիւն իմ
համարեա ի փրկութիւն ոգոյ անպիտանիս։ Յիշեա, Տէր գթած, և զեղ-
բայր իմ ^Աստուածատուր, աւգնեա և փրկեա ի փորձութենէ, նաեւ
ամենից ողորմեա, Տէր, և քեզ փառք յաւիտեանս։

զ
609 Ղ ա զ ա ր ո ւ մեղապարտ գրչի ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած, և Աս–
տ ո լ ա ծ ս ւ տ ր ո ւ , հաւատացելոց՝ կենդանեաց և մեռելոց։
Սուրբ Աստուած Տէր Յիսուս Քրիստո՛ս, վասն սուրբ եւ աստուածա֊
խաւս կտակի քո ողորմեա Ղ ա զ ա ր ո ւ գրչի և շնշեա զպարտիս մեղաց նո-
րա, ամէն։

ՃԱՌԸՆՏԻՐ
Երևան 1525

Գրիչ Յռվաննէս
ա
5 Զմեղսամակարքդյս եւ զաղկաղկս քՅովաննէս յիշեայ ի Քրիստոս
Յիսուս, ի Տէր մեր։

Ր
•18ա Զստացողս եւ զգրողս զՅովաննէս յիշեա։

Գ
Գրիչ՝ Գէորզ

.97բ Յիշեսշիք ի սրբամատոյց յաղաւթս ձեր դ Յ ո վ ա ն ն է ս քահանայ զա–

ռաշի գիծն, որ սկսաւ կատարել և ոչ ժամանեաց, այլ փոխեցաւ ըստ
աստուածային կամացն* ։

* Հովհաննեսը գրել է Ա—Բ– պրակները (տասական թերթից՝ 90 թերթ), որից պահպանվել

• է 48 թերթ։ Ձեռագիր* "Կզբից թերի Է» Ժ պրակից (49 Էշ), շարունակել է հայրը՝ Գէորգը։

– 2 0 –
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201
ՈԾ

Ես՝ Գէորւյ, հայր Յ ո վ ա ն ի ս ի , յանձն առեալ խաւար աչաւք, թերեւս

կարացից կատարել զյիշատակս Յ ո վ ա ն ի ս ի ՝ ինձ ծնողիս, եւ Յովանիսի
և Մխիթարչին մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ։

11 Օր Աղաչեմ զընթերցողսդ դԳէոՐէք մեղապարտ յիշեսշիք ի յաղաւթս

ձեր։
ն

142 ա Աղ աչեմ յասմ վայրի ւյՅովաննէս ղառաշիգիծն, եւ զԳէոՐ<| եւ

ւչՄխիթսւրիչն, որ ձեռնատու եղեւ գրոցս, յիշեսշիք յաղաւթս ձեր, աղա-
չեմ։ Քրիստոս Աստուած սուրբ Սարգսի բարեխաւսոլթեամբ ոզորմեայ
մեղուցեալ ծառայիս՝ սուտանուն քահանայի։

192ա Յիշեսշիք ի Քրիստոս զսուտ անուն քահանայ զԳէորգ, եւ զա ռա-

շին գիծն զՅովսւնէս, որ տարաշխարհ ելաւ ի յայս կենացս, եւ զծնողս
մեր Խ ա չ ա տ ո ս * քահանայ, եւ զամենայն զեղբարս մեր, որք ի Քրիստոս
փոխեցան։ Եւ ^Մխիթարիչ, որ աւկտակաբ եղեւ աւարտելսյ յառաշա-
ղիր գրոցս եղբաւր իւրոյ, եւ զծնողս սոցա յիշեսշիք։
Եւ խոշորութեան գրոցս անմեղադիր լերուք։ Լուր վասն յիշատակու–
թեան չկորուսի առ հասարակ։ Յիշեսշիք զմեղապարտ Գէորգ։

220բ Ի թուիս ՈԾ (1201), ի ժամանակս բարեպաշտ ամ իրս պա սալար

Զ ա ք ա ր ի ա յ ի , ի հրոտից ամ սեան, բովանդակ ԻԲ (22) աւր թաթաւ եկն եւ
գետ յարոյց եղեւ։

Ր
276բ Տ Գ Է ՈՐգ ԳՐ՝իչ զմեղուցեալ ծառսւ յիշե ս շի ք ի Քրիստոս, աղաչեմ
զամենեսին, խոշորութեան գրոյս անմեղադիր լերուք։

Ւ
303ա ՏԳԷոՐ«յ մեղուցեալ գրիչ յիշեա, զի եմ յողորմելեացն եւ ոչ ի նա-
խան ձելեացն։
ժ
319բ ՋԳԷոՐգ գրիչ յիշեցէք ։ Այլ աղաչեմ զընթերցողսդ ի յայս վայրի Ամ-
բիծք ասել, զի պարտաւոր եմ*։

88բ–ի ստորին լուսանցքից սկսվում է է Պատմութիւն Մարխայի վաճառականի և սքանչելեացն

Աստուծոյ, զոր եցոյց ի յաւգուտ ամենայն խոստավանիղացք յ> և շարունակվում է մինչև 121 բ-ի
լուսանցքը։ Ստորին լուսանցքը կտրելու հետևանքով, անհետացել է գրիչի անունը։

* է՛րված Է «Սուրբ Յարութեանյ> ճառից առաջ։

– 2 1 –
ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201

ժսւ

445ա Տ Գ Է ո ՚ ՚ գ մեղապարտ ղգծողս, ել ղորդի իմ (^Մխիթարիչ անուն, որ

զնիւթս ետ անտրտունջ ի յիւր հալալ վաստակաց ի յիշատակ իւրն եւ
ւլիս՝ զսուտ անուն գրողս յիշեսշիք ի սրբամատոյց յաղաւթս։ Եւ աղաչեմ
զամենեսեան մի մեղադրէք, ղի ոչ էի տեղեկ բայից եւ բառից, այլ բնաւ
չունէի, վասն այնր յաւժարեցայ ի ժամ ծերութեանս, զի զառաջի զգիծն
Յովսւննէս սկսեալ, եւ տարաժամ փոխեցաւ յաշխարհէ։ Այս Յովսւնէս
եւ Մ խ ի թ ա ր ի չ ս եղբարք էին։ Յիշեսշիք եւ զգրողս, որ հայրս եմ։

ծգ

452բ Սուրբ Աստուածածին Մ արիամ

լեր բարեխաւս մեղոցելոյս
Առ որդիդ քո եւ Աստուած մեր,
զի ողորմեսցի ողորմելոյս։

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 3793 (1053 թ.)

Գրիչ՝ Բսւնհրգէս.

310ա Կազմեցաւ Աւետարանս այս ի թուականիս ՈԾ (1201),

Ձեռամբ Յակովբոսի,
Հրամանաւ Վսւրդայ քահանայի,
Եւ որդւոցն իւր հարազատի՝
Կոստանւյեա և 9 . ա վ ւ ՝ յ ա վ ս ւ ր ի *
Եւ տիրուհեացն գովելի,
Նշի եւ Որմէն ինքն կոչի,
Շաքարի եւ Խնձորի,
Եւ Մ ա ր ե մ ի մաւրն ամենի։
Յիսուս Քրիստոս ողորմեսցի,
Յաւուրն աներեկի,
Ի դատաստանն յայն սոսկալի,
Ուր Որդի փառաւք գա հայրենի,
Իբր դատաւոր բազմեալ նըստի,
Ի դատաստանն յայն սո սկալի.
Երկոտասանքն հաւն բազմին,
Եւ զհատուցման տան ըստ արժանին։

" Երկու բաո չնշված է և այլ թանաքով նրանից վերև տողամիջում գլւված է «Եւս և Հէ^այի..
ե դրստեր նորայ Մանանայի ողորմեա»։ Ձեռագիրը հետո անցնում է այս Մանանային, ինչ-
պես երևում է հետագա հիշատակարանից (էշ 310բ)։

– 2 2 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1201

Եւ արդ յորժամ փողով անդ ժողովին,

Եւ արդարքն զեկայքն առնուն բաժիքնք,
Հաւն, ուր արդարքն պսակին։
Վաոյեր քահանայ հանք դերձ որյւդովք,
Հարազատաւք բարի բուսովք՝
Հանդերձ///
Սուրբ Գրիգորի սպասաւորաւք
Առցքեքն բաժին///*
Ընդ ՄովքսիսիԼ եւ Ահարոնի,
Ընդ Պետրոսի և Պաւղոսի,
Ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մ Լ երք աւրհնեալ, յաւիտեանս, ամէն։
Միխսւյլի ոսկե Լ րի չի,
Աւյ ետարանս զայս շնորհողի,
Զսւլրավաւփ քահանք այի,
Դստ յ երն իւր անդրանկի՝
Որմենի՝ Հայք** ինքն կոչի,
Եւ Լ զնոցայքն ամենայնի,
Յիսուս Քրիստոս ողորմեսցի։
Եւ որ յիշեա յիշեալ լիցքի
ՅալԼուր մեծի յապագայի,
ԶՐաներգէս անպիտան ք ի,
Որ1 զայս գիծ գրեցի,
Յիշելոյս արժանասցի,
Եւ յայսմ Քրիստոս ք թագաւք որի
Եւ նմա փառք յամենայնի; ամէն։

6
ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԻՄԱՍՏՈՒԹԵԱՆ ՍՈՂՈՄՈՆԻ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ
երոլսաղեմ Տ59 (1809 թ.), Ն. Պոզարյան, Ցուցակ Բ, էչ Տ87

I
Գրեցաւ իմաստատիպ, հանճարոլնակ, աստուածախաւս մատենիս
այս սրբոյ առն Աստուծոյ Սողոմոնի թարգմանութեանս, արարեալ քրիս-
տոսակիր եւ հոգիընկալ անձին Ներս էսի սրբոյ և մաքրամիտ եպիսկոպո–
պոսի նշանաւորն Տ ա ր ս ո ն ի , ընդ բազմաշխատ բանից երկնային գանձուց
կանխաւ ի վերշոյ եւ զայս, աննախանձ իմացող մտաց արդարև սխրա-
ցուցիչ, ի թուիս Հայոց ի ՈԾ (1201)։
Եւ զիարդ ոչ՝ որ ի մեղաց սառուցեալ գարուս լուսատու ոգւոց բանի
առատ ի Հոգւոյն Սրբոյ բղխմամբ յեկեղեցիս Քրիստոսի պայծառ եւ ար-
թուն սրտին յայտնեցաւ։ Որ ի տխուր եւ յանլոյս ոգւոց աւուրս ս ի մարմնի

Մի բառ չի կարդացվում։
՝ Ու-մեն հավանաբար Արմեն անունն է։

– 2 3 –
ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1201

արութեան վաստակօք անազդ շահ հոգւոյն ճարպով յաստուածուստ փայ֊

լեալ ծագեցաւ։ Սա եւ նորին անսխալ, առաքինութիւն բանիւ ընդ գրոյ տի-
րապէս ահա ոչ պարագրի, բայց թէ յինքնածագ անընթաց արևուն յայտ-
նութեան աշխարհի սպասողացն ստուգիւ սփռեալ ցոլցանի, ընդ այլ բազ-
մազան գաղտնի բարեաց մարդկան, զոր ունի անեղծ գծով Աստուած առ
ինքեան։
Այս սուրբ քննեաց զերգարանս Դաւթի պարզ եւ մեկին բանիւ, խո-
րին եւ ախորժ դիմօք, հաւանական եւ տռփելի անձին ունողի երկեղ եւ
իմաստս։ Սա մեկնեաց եւ զխորին խորհուրդ սրբոյ եւ սարսափելի խոր–
հըրդոյ Պատարագի մեղսաքաւիչ ապրեցուցչին մերոյ ամոքիչ եւ թռոլցիչ
բայիւ սրտի, որ յերկինս նայի։ Առմանս յայլոց լեզուի արաւրոց )
եւ զկէսս ինքեամք արարուածոյ եւ ձեռնին երկոց ի լոյս էած եւ յանդի-
ման կացոյց զանյայտ խօսուն մարգարիտս իմաստից, եւ եթող Սիօնի
նորոյ մանկանց ի հրճուանս ճաշակոց կենաց սեղանաւորեալ։

ԱՍՏ Ո ՒԱԾ ԱՇ Ո ԻՆՉ

Վենետիկ 22, Սարգիսյան, Ցուցակ Ա, կ 167—168

Գրիչ՝ Բսւսիլ
Վայր՝ Հոոմկլսւ
ա

182բ Յամի Ո որդի յիսներորդի, թուաբերութեան Հայկազան տումարիս

(1201), գրեցաւ աստուածախաւս և հոգելից Իմաստութիւն առս։ կա խաւս
երգ մեծի իմաստնոյ և արքայի Սողոմոնի, ձեռամբ իմով Թասլի սար-
կաւագի՝ նորակերտ և դեռաբոյս, ոչ համարեալ ի գրչութեան, ի խնդրոյ
և հրամանաւ քրիստոսասէր և ամենիմաստ, ամենագով և ամենաւրհ–
նեալ և ամենաբարի և բարեպաշտ իշխանի և իշխողի մերոյ և\//պար-
ծանաց պարոնի Մ ի խ ա յ լ ի ՝ եղբաւր կաթողիկոսի Հայոց, որոյ յիշատակն
նոցա եղիցի ալրհնութեամբ, ի վայելումն և ի վարժումն իւր, և յիշա-
տակ իւր և ծնաւղաց իւրոց, զոր պահեսցէ զսա Տէր Աստուած խաղաղու֊
թեամբ և բազում ժամանակաւ։
Գրեցաւ սա յա թոռս սուրբ՝ ի Կլայս Հռովմեական, ընդ հովանեաւ
սրբոյ տաճարիս Սրբոյն Գրիգորի, և առաշի աստուածընգալ և համա-
գումար սրբոցս, ի ստոյգ և յընդիր և ի լալ աւրինակէ, աստուածապա-
տիւ և քրիստոսալոյս, գերահռչակ վարդապետի և հայրապետի տեառն
Ն ե ր ս ի ս ի ՝ հալրեղբաւր պարոնիս, դրեալ աստուածային և սուրբ մատամբ
իւրով, և ի հայրապետութեան և յաթոյլակալոլթեան աստուածապատիւ և
տիեզերալոյս և գերահռչակ վարդապետին Գւփգորիսի եղբայր <Հ եղ-
բաւրն սմին, զոր պահեսցէ Քրիստոս Յիսուս ամրածածուկ աշով իւ-
րով զհայրապետս և զվերակացուս մեր, և զհարազատ եղբայրս իւր
զպարոն Մ ի խ ա յ յ ն և զպարոն Վ ա ս ի լ ն , և տացէ սոցա Տէր Աստուած կըր֊

– 2 4 –
 ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1201

կին կենդանութիւն բաղում ամաւք և ժամանակաւք, և զծնողս սոցունց

ըստ մարմնոյ, և զեղբարս սոցա՝ զտարաժամ գնացեալսն առ Քրիստոս՝
դասակից և պսակակից արասցէ Որդին Աստուծոյ ամենայն սրրոց և
սիրողաց իւրոց։
Արդ՝ աղաչեմ զամենեսեան, որք ալգտիք և լոլսալորիք ի սմանէ
կամ աւրինակէք, յիշեսշիք՛• • և զանարժան գծողս զԲւսսիլ և զծնողս իմ,
և խոշորութեան և սխալանաց անմեղ/11

84 Տէր Յիսուս Հաւր Միածին,

Տուր վայք ելԼել զսա ստացողին,
ճ>
Պարոն Միխայլի մեծի իշխանին,
Եղբաւր Հայոց հայրապետին։ \ ՚
Եւ տուր նմա զհանճար վերին,
Զանճառ իմաստ հոգևորին,
Վայելել զայժմու իշխանութիւն
Եւ զյաւիտեանցտ մեծութիւն։

126ա Տէր Յիսուս վայելել ՛տացէ զերգս Սողոմոնի

Բարեպաշտ պարոնին Միխայլի՝ •
Եղբաւր տեառն Գրիգուփսի, . "՚, ,
Հայոց մեծաց հայրապետի,
Ազգալ են մեծ և Պաճլաւոլնի,
Եւ որդի մեծ սևաստաւսին Զաաավաւփ։

206բ Սեբաստալսն Հ ե թ ո ւ մ յիշեսշիք ի Քրիստոս։

8
ՃԱՌՔ ՅՈՎՀԱՆՆՈԻ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆԻ

երուսազեմ 971 (1714 թ.), Ն. Պողարյան, Ցուցակ Գ, էշ Տ49

Վայր՝ Սիս
ա

1ա Սկիզբն գրոցս, որ կոչի Անդրիանդնա, ասացեալ սրբոյն Ցոհսւննա

Ո ս կ ե բ ե ր ա ն ի , եւ տրամադրեալ գլուխս Լ Ա(31 )ն, որում պարունակին ճառք
եւ պատմութիւնք եւ ներբողեանք ոգեշահք, օգտակարք եւ պիտանացուք։
թարգմանեցեալ յունականէն ի հայս յաւոլրս հայրապետութեան տեառն

- 25 -
ՈԾ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1201

Գրիդորիսի կաթողիկոսի եւ քրիստոսապսակ արքային Հայոց Լէոնի,

ըստ խնդրոյ երանելոյն Նեաէսի Լամք Ր օ ն ե ց ա յ , յամի Տեառն ՌՃՂԸ
(1198) եւ Հայոց Զ^ԽԷ (1198), գաղափարեցեալ 9.ՃԾ (1201) թվին Հա֊
յոց, ի Սիս։

244ր Զտէր ներսէս յիշեսշիք ի Քրիստոս, որ ի սոյն ամի հանգեցաւ ի

Քրիստոս*$ ՚

* Գաղափար օրինակից է, վերաբերում է 1198 թվականինI

I
ՈԾԱ

9 ՜&։ $ ,, . տ

ՄՇՈ ՏԱԻՆԱԿԱՆ ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Երևան 7729

Գրիչ Վարդան
Վայր՝ լ Աւադ վանք;)*
ա

Յա Ո՛վ սուրբ անաւրինոլթիւն Աստուծոյ, ողորմեա ստացողի սուրբ

կտակիս պատրոն Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ի ն , եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ հարազատ եղ-
բարցն պատուական քահանային Ա ւ ե տ ե ա ց եւ այղ եղբարցն, եւ ամենայն
աշխարհի, եւ ետնեալ գծողի, եւ քեզ փառք, որ տաս զզաւրութիւնն, որ
եւ կատարեսցի** է
Բ
Օբ Վսւրւյան յիշեսցի ի Տէր***։

Գ
I
27բ Քրիստոս Աստուած ողորմեա Ոարսեղին, որ զաւրինակս պատրաս-
տեաց։ ամէն։
Դ

Տ5բ Զստացողք եւ զաշխատողք յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ Աստուած զձեզ

յիշեսցէ,
ե

ՇՏբ Զստացող լուսափայլ կտակիս զպատրոն Աստուածատուր եւ դ Ա ւ է –

տիս, եւ զգծագիրս Վարդան, եւ զամենայն հաւատացեալս յիշեցէք ի
Քրիստոս, աղաչեմ։

Ղ
73բ Զստացող սուրբ կտակիս զպատրոն Աստուածատուր, և զծեր Յակոր
վարգապէտ յիշեցէք ի Տէր։
Զգծագիրս Վ ա ր դ ա ն յիշեցէք, եւ Աստուած զձեզ յիշէ ամէն****։

Ձեռագրի մասին տե՛ս Ա. Մ ա թ և ո ս յ ա ն , Ե՛րր և որտե՞ղ է գրվել Մշո Տօնական ճառընտիրը

(Բանբեր Մատենադարանի, X 9, Երևան, 1969, էշ 137—162)։
**. Գրված է զարդագրի մեշ։

**" է՛րված է Սողոմոն Մաքենոցաց վարդապետի հիշատակարանից հետո։

Առաշին նախադասությունը գրված է գլխազարդի վերևում, երկրորդը՝ նրանից հետո վեր-
նագրի վերշոսՏ ւ

– 2 7 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1:202
ՈԾԱ

105ա Կատարեցաւ կարք ընթերցման գիշերային պաշտաման, մեծի ծնըն–

ղեան եւ յայտնութեան մերոյ Յիսուս Քրիստոսի, ճառք ԿԴ (04), յորս
Հայցեմ յևտնեալ գծագիրս քիշել յաղաւթս, զի ողորմեսցի Քրիստոս բ՚ա–
րեխաւսութեամր մաւր քո ինձ և ծնաւղաց իմոց եւ եղբարց իմոց։
Աստուած յաւիտենական, միածին Որդի և բան Հաւր, որ խոնարհե–
ցաք ի հայրական ծոցոյ եւ յարգանդի կուսին, իննամսեա՛ ժամանակ բո֊
վանդակեալ պարունակեցաք եւ միացուցեալ ի մի բնութիւն, զապակա֊
նացուս եւ զմեռեալս ընդ անմահ և ընդ անապական աստուածային քոյս
բնութեանդ, եւ ծնար անապական եւ անաղտ յանարատէն Մարիամայ
սրբոյ կուսէն վասն ամենայն յանցուցեալ պարտաւորաց, աղաչեմք զքեղ
Որդի միածին Աստուած եւ ծագումն անճառելի էութեան Հաւր, քոին
սուրբ ծննդեամբդ եւ անապական սուրբ մաւր քո բարեխաւսութեամբ։ եւ
Սուրբ Կարապետին քո և Մկրտչին Յովաննոլ, եւ ամենայն սրբոյ գննգիցն
որք եղեն խորհրդակից խորհրդածութեան անճառելի քոին ծննդեան, յի-
շեա զմեծ պատրոնն ^ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր ՝ զծառային քո, եւ զբարի ծնաւղսն
նորա՝ զծառայսն քո՝ զաստուածասէր պատրոն Վ ա ս ո ւ ս ն եւ զպատուեալ
բարեպաշտուհին Հոիփսիմեսւ, եւ զպատուական որդիս իւրեանց զստա֊
105բ ցող կտակիս զամ ենաւրհնեալն Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր , եւ զշնռրհա.\\զարգ քա-
հանայի Աւհտեսւց, եւ պատուականին Յու|աննիսի, եւ այղ եղբարցն, որ
մեծաւ յուսով զսա ի քեզ ստացաւ, եւ ողորմեա եւ ազատեա ի կապանաց
մեղաց, ամէն։
Եւ զիս յիշեա, Քրիստոս Աստուած, զմեղաւոր գրողս Վարդան, եւ
զծնաւղսն մեր բարի, եւ զեղբարսն զքարսեղն եւ վայղսն, եւ զսպասաւոր
քահանայս Տ ՚ է ո Ր գ , որպէս զի արժանի լիցուք փառաւորել զՀայր եւ զՈր–
դիդ եւ զՍուրբ Հոգին յաւիտեանս։ ամէն*։

Ս
130բ Զստացող սուրբ կտակիս զպատուական պատրոնն զԱստուածասւոս*
եւ ղբսս\րի ծնաւղս նորա յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն։ Եւ գծագիրս
Վ ա ր դ ա ն եւ զծնաւղսն իմ, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ, ամէն։
^ Ք ր ի ս տ ո ս ա տ ո ւ ր հայր, որ յայսմ ամի վախճանեցաւ, յիշեցէք ի Տէր։

թ
1Տ7բ Աստուած ողորմի նմա, որ զճառս երեր, ամէն**։

ժսւ

213բ Զստացող սուրբ կտակիս եւ փափագող յիշատակիս զամենաւրհնեալ

պատրոն Աստուածատուրն եւ զբարի ծնաւղսն իւր յիշեցէք• ի Քրիստոս

* Այս Հիշատակարանի մի մասը 1870 թ. վերստին արտագրել է Մամրրե վարդապետը 93ր

էշում։
Գրված Հ Եփրեմ Ասորու ՀԻ գալուստ աստուածորդոյն քաոասնաւրեա ի տաճարնա ճառի
վեր շամ ։

–28–
 ՈԾԱ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1202

Յիսուս աղաչեմ, ել զան պիտ ան գծագիրս Վարդան, և զամենայն աշ-

խարհս հաւատացեալ, և Աստուած զձեզ յիշէ, ամէն։

6գ

^ Ա ո ի ւ ծ սպասաւոր նորա և մուտբախի և զծնաւղս իւր աւրհնութեամբ

յիշեցեք ի Տէր Յիսո՛ւս։
ժդ

338ա Զստացող հանրալոյս կտակիս՝ զաստուածասէր ել զմեծապատիւ

պատրոն Աստուածատուրն, ել զհարազատ եղբարս նորա՝ զաստուածա՛-
րեալ քահանայն ^Աւետիսն, որ բազում հոգաբարձութեամբ նպաստ
եղեւ ի տառս յայս, եւ ց Յ ո վ ա ն է ս , եւ զ Վ ա ր դ ա ն . զ Կ ո ս տ ա ն դ ն , եւ զ Դ ա փ թ ,
եւ զծնողս նոցա զՎասուսն եւ զ Հ ո ի փ ս ի մ է յիշեսշիք ի Քրիստոս, և զմե–>
ղապարտ գրիչ մի մոռանայք, եւ Քրիստոս զձեզ յիշէ։

ժհ

351 ա Զաստուածընտիր պատրոն Աստուածատուրն, եւ զեղբայր իւր

զսրբասնունդ քահանայ ^Աւետիսն, եւ ծնաւղսն նոցա յիշեցէք ի Քրիս-
տոս, եւ զհայր Յուքաննէս, եւ զանպիտան գրող սորա, եւ զծնողսն նոցա
ւԻւ ցէք՛
ե

ժդ

358ա Զառաշնորդք սուրբ ուխտիս՝ ^Յովնաննէս պատուական ծեր, և

զՍսւրդիս, և զԱ ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր , որ ի գիրս աւժանդակեաց, յիշեցէք ի
Քրիստոս։ Աստուած և փրկիչ Յիսուս Քրիստոս, քո սուրբ և նշանագործ
տնաւրէնոլթեամբ ի ձեռն չաւրեքալրեա սիրելւոյն կենդանութեան և առա֊
շիկա փրկաւէտ գալստեամբս ողորմեա քո աստուածախնամ գթութեամբդ՝"
զպատրոն Աստուածատրոյ և սիրով փափագողի՝ ստացողի, և աստուա-
ծասէր եղբաւր՝ պատուեալ քահանայի, որ առիթ և յալժարեցուցիչ ի
ստանալ գծագրութեամբ զսուրբ կտակս աւրհնոլթեա
ն եղեւ՝ Աւհսփս կո-
չեցեալ, արժանաւորիլ աւետաւոր լոլսոյն։ և աստուածասէր ծնաւղացն՝
պատուեալ ծերոյն Վ ա ս ո ւ ս ի ն և պատուական մաւրն, և հաւատարիմ եղ֊
բարցն՝ Յովաննիսի, վարդին, Կոստանդէ, Դաւթի, և բարեպաշտ քուերց
և քրիստոսասէր ընտանեաց և բարեկամ սիրելեաց՝ Գալկոյ.ն, Խայտե–
Րոյն, և Առիւծին, Աստուածասւրո, ալեւոր Առիւծին, և վարդքս^նա, և
տուր վարձս բարեաց ամենեցուն ի հասարակաց ատենին, ամէն։
Եւս
առաւել յետնեալ գծագրիս ողորմեա, Քրիստոս Աստուած, ե ար֊
ժանաւորեա զմեզ տեսանել զքեզ, և գթա ի հոգիս ծնաւղաց իմոց և եղ–
բարց և ամենայն հաւատացելոց՝ կենդանեաց և մեռելոց, զի ար ժա-
նաւորն ալ տացուք փառս ամենասուրբ Երրորդութեանդ յաւիտեանս,
ամէն։ Ողորմեա, Քրիստոս Աստուած, և դասեցոյ ընդ սուրբս քո, որ–
յայսմ ամի են վախճանեալ, և յիշեա, տէր, զԿորկոտակ և զ Դ ա փ թ քա-
հանայ։
֊ 2 9 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1202
ՈԾԱ

յէ

388բ Քրիստոս Աստուած, քո անճառ խոնարհութեամբդ մաքրեա ի մեղաց

զմեծապատիւ պատրոն Աստուածատուրն, եւ ւշԱւետիս քահանայ՝ զեղ-
բայր իւր, և զծնողսն նոցա։ Եւ արժանի արա հաղորդութեան աշակեր–
տացն քոց ի Վերինն Երոլսաղէմ, ամէն։ Եւ ողորմեա բազմամեղ գրողի
սորա և ծնողաց եւ եղբարց նորա, եւ որք այս աւր տաւնախմբելով յիշէ ն,
յիշեալ լիցին։
ժր

406 Քրիստոս Աստուած, քո սուրբ չարչարանացդ բա րեխ ալսութ եամ բ

ողորմեա մեծապատիվ պատրոնի Աստուածատրոյ՝ ստացալղի մեծա-
փառ կտակիս, եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ եղբարց, եւ շնշեա զյանցանս նո-
ցա, ամէն։ Եւ զմեղապարտ գրիչ, եւ զծնողս նորա, եւ զեղբարս, եւ զա-
մենայն հաւատացեալս յիշեա Քրիստոս յարքայութեան քում։ եւ ողոր-
մեա։
Կ

415բ Զստացող հանրալոյս եւ մեծափառ կտակիս՝ զաստուածասէր եւ

զպատուական պատրոնն ^Աստուածատուրն, եւ զծնողսն իւր ւյ՚ Լ ա–
սուսն եւ գ ձ փ փ ս ի ւ 1 է , եւ զեղբարսն իւր զԱւետիս քահանայ, եւ ւյՎսւր–
դ ա ն , եւ դ Յ ո վ ա ն ն է ս , զ Կ ո ս տ ա ն դ ն եւ զ Դ ա փ ր յիշեցէք ի Քրիստոս, որոց
տացէ Քրիստոս ողորմութիւն գտանել յաւոլրն յետնում։ Եւ զիս զմեղա-
պարտ գրիչ, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զեղբարսն յիշեցէք ի Քրիստոս, որպէսզի
ողորմեսցի մեզ Քրիստոս, ամէն։

Ի
–446ա Քրիստոս Աստուած, բարեխ աւսութեամ բ Սրբոյն Մ ամ ասա յ ողոր-
մեա պատրոն Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր ի ն , եւ ծնողաց, եւ եղբարց, եւ քերց իրոց։
Ողորմեա եւ հաւր Տովհաննիսի, եւ Սարգսի եք լյ գրագիր Վարդանայ,
Գրիգորքիյսի, Մարգարէին, եւ Ռատակէս միայնակեցին, եւ որ զգիրս
գրեաց, եւ ծնողաց նոցա, եւ եղբարց, եւ սուրբ յարութեամբդ նորոգեա
զհոգիս նոցա ի կեանս։
իա

•461 բ Զստացող և զաշխատողք յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս, եւ զհա–

ւէ ատ յարիմ ծնաւղսն եւ զեղբարս նորա, եւ զամենայն հաւատացեալս։
Եւ զյետնեալ գծագիրս, եւ զծնաւղսն մեր, եւ զեղբարսն, եւ Աստուած
զձեզ յիշէ։
^ԹաւՐՈԱ եղբայր, որ բարիւք սպասաւորէ, յիշեա Քրիստոս Աստուած՛

իբ

•464ա Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Գ ա մ ո յ ն կ ս ւ հաւատարիմ առաշնորդի,

որ յայսմ ամի վախճանեցաւ։
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1:202
ՈԾԱ

Իք

484ա Տէր Յիսուս Քրիստոս, քո սուրբ եւ անարատ ծնաւղի բարեխաւս ու֊

թեամբ ողորմեա աստուածասէր պատրոնի Աստուածատրոյ՝ ստաց՛ալղի
սուրբ կտակիս, ել ծնաւղաց իւրոց, ել եղբարց, եւ գծագրիս Վարդանայ,
ել եղբարց իմոց, եւ ծնաւղաց, ամէն։

ԻԴ

498բ Զստացող սուրբ կտակիս՝ զպատրոն սիրեցեալ Աստուածատուր,

եւ ծնաւղսն իւր, եւ զեղբարսն յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս, եւ զգծագիրս•
Վարդան, եւ զամենայն աշխարհս։

իե

530բ Զստա ցող եւ զաշխատողս յիշեցէք ի Տէր աղաչեմ։

Ի խաչին կարգն է, ուշիմբ արա։

534ա Քառակուսի Սուրբ Նշանիս եւ արեամբ ներկեալ զենարանիս, բա–

րեխաւսութեամբ Քրիստոս Աստուած յորժամ գաս հայրենի փառաւք եւ.
լուսաւոր, զառնազէն աստուածային նշանակս առաշի քո, ողորմեա ստա-
ցողի սուրբ կտակիս՝ պատրոն Աստուածատրոյ, եւ բարի ծնաւղաց իւ-
րոց, եւ հաւատարիմ եղբարց, եւ աստուածաՀաճոյ սպաէսաքւորաց ի
յելս եւ ի մուտս> եւ ծագեա յամենեսեան երկիւղ մահու, եւ զխորհուրդ
գալստեան քո, եւ ինձ ողորմեա գձուծ գրչի, եւ ծնաւղաց իմոց եւ զեղ–
բարց, եւ քեզ փառք յաւիտեան, ամէն։

Ւէ

555բ Բարեխաւսոլթեամբ սուրբ առաքելոյս, Քրիստոս Աստուած ողոր-

մն ա ստացողի սուրբ կտակիս պատրոն Աստուածատրոյ, եւ ծնաւղաց
իւրոց, եւ եղբարց, եւ յետնեալ գծողիս, եւ որ զաւրինակս ետ, ամէն։

ԻՐ
375ա Քրիստոս աստուած, բարեխալսութեամ բ Սրբոյ Նախավկայիս քո
Ստեփաննոսի եւ ընկերաց իւրոց՝ նահատակելոց ընդ նմա, ողորմեա՚
ստացողի սուրբ կտակիս պատրոն Աստուածատրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց,–
եւ եղբարց, ամէն։

ԻԲ
Ծաղկող Ստեփանոս.
452ա ՍաԼփաննոս*

Գրված է գլխազարդի մեք հյուսածո տառերով և հյուսվածքի մեշ՝ ոսկե խորքի վրա։ Որով-
հետև հայտնի են Հեռագրի գրիչը (Վարդան) և ստացողը (Աստուածատուր), ԱտԼփանոսը մեծ
հավանականությամբ եղել է ձեռագրերի բարձրարվեստ մանրանկարների և զարդագրերի հեղի-
նակըI

– 3 1 –
 ՈԾԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1202

Լ
Յա Աստուած վայելել տացէ պատրոն Աստուսւծատւ՚ ո եւ հաւատարիմ
ազգի աստուածասէր անձանց, ել ինձ ողորմեսցի ել ստացողին, ամէն;
Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս։ աւգնեա Աստուածատրո բարի
պատրոնի, ել ողորմեա նկարողի ել Աւե^անաց^։

Իէ
128811 ւԼաոյան եւ ծնալղք իւր յիշեսցի, ել պատրոն Աստուածատուր ել
Աւետիս եւ ՚ Լ ա ս ո ւ ս ն ՝ ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր։

10
ԺՈՂՈՎ ԱԾՈՒ
ԵրուսաղԼմ Տ2Տ, Ն. Պոզարյան, Տուցակ Բ, կ 198—190

Գրիչ՝ Սամուէլ
Վայր՝ Ընկուզեկ
ա

•43բ Ո՛վ եղբարք, աղաչեցէք վասն իմ զՏէր, ղի մի ընդ այծիսն կացուս–

ցէ զիս, այլ ընդ աւդիսն, ել ընդ իմաստուն սուրբ կոլսևւնսն։

72ա Տէր Յիսուս Քրիստոս, ողորմեա եղբաւր իմում Յո&սւննիսի՝ փոխե–

ցելոցն առ քեղ, եւ հան նմա մասն յարքայութեան քո։

122ա Աստանալր յիշեսշիք ւյՍսւմուէլ գծող, ել էչՅոճսւննէս զեղբայրն իմ

զփոխեալն առ Քրիստոս։
Դ

154ա Ո՛վ Սրբուհի Տիրամայր, անկեալ առաշի քո ես Սամուէլ մեղաւք

մեռեալս աղաչեմ զքեզ բարեխաւսեա վասն եղկելոյս, զի թողցէ ինձ
զմեղս իմ։
ե

169ա ՈԽԸ (1199) թով ինք ^Ընկոլզեկ գրեցաւ,

«I
Վայր՝ Դաւթա վանք

169բ Պռոխորոս երեք ամովք յետոյ գրեցի, ի վանքս Դ ա ւ ր ա ՈԾԱ (1202)

թուքինյ,

է
202ա Աղաչեմ յիշել ւյՍամոլԷլ գրիչ՛

- 32 -
ՈԾԱ չ Ի Շ Ս. Տ Ա Կ ԱՐ Ա Ն ն հ Ր 1202

209ր Աղաչեմ յիշեսշիք զհայրն իմ ւ շ Խ ա ֊ է վ ա ր դ ն , որ ի ծերութեան փոխե-

ցաւ ի Քրիստոս։

11

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 10434 (106Տ թ.)

Ստացող՝ Տիրացու
ա

288ա Աւետարանս այս փրկական

Որ զԱստուծոյն պատմէ մեզ բան,
Տիրացուիս է սեփական.
Եւ յիշատակ ինձ յետ մ ահուան։
Յիշելոյ վարկիք արժան,
Որք ընթեռնուք զայս անխափան։
Միթէ լածէ ի դատաստան,
Զիս ընդ գործոցս իմ թիւրութեան։
Այլ համարի լուր բաւական,
Միայն զհաւատս աներկեւան,
Զոր լինիմ միշտ խոստովան
Զմիութիւնն երրորդական* ։

ք ՚

Հեղինակ՝ Տիրացու
Գրիչ Կուլմւս
288բ Ո՛վ

ա ստուածա յի էն յ Աւետարան ել փառաւոր,

Լուսաւորիչ կենաց կտակ եւ երկնաւոր,
Կամիս լինել զիս մաքրութեամբ քեզ սպասաւոր,
Միշտ կատարեալ ամենայնիւ ել հոգեւոր։
Այղ տառապեալս Տ ի ր ա ց ո ւ ՝ յոյժ յանցաւոր,
Վերշին եւ տրուպ ամենեցունց՝ որ գիտնաւոր,
Անուն առանց արդեանց, միայն կեղծաւոր,
289ա Ել անբարէվարժ կացեալ կրաւնա\\ւոր։
Թափուր եւ անվարձ վաստակաւոր,
Եւ միշտ ընդունայն ի բարի բեռանց ուղեւոր
Որ զայլս յորդորեմ լինելն լուսաւոր,

Գրված է վար՛է կանոնավոր բոլորդրով, բացառությամբ վերշին երկու տողի, որ ուրիշ զըր–
շից Լէ Տ ի ր ա ց ո ւ ի ս նույնացնում ենք Սսւեփաէոս Տիրացա պիտնակսւնի հետ, որը վասպւսրականի
Սոս՝ր Խաշ վանքի առաջնորդ Էր ե մահացավ 1202 թ.է Հիյտտակարանր, որպես վերշին հնարավոր
ւ1ամկետ, դնում ենբ այդ թվականի տակէ

– 3 3 –
3-487 I
 ՈԾԱ Հ Ի Շ Ա Տ Ա ԿԱ Ր Ա ն Ն հ Ր 1202

Եւ ինձ 1/ խաւարն առթեմ* կամաւոր։

Ասոարաց լինիմ քարոզ անխոտոր,
Եւ իմումս անձին թշնամի
Եւ յարա\\ յա յտնեալ նենկալոր,
Յաւժ արե ալ սիրով մեղաւոր,
Եւ առ Աստուած յուսով դարձեալ դաշնաւոր։

290ս։ Ընդ բազումս անցեր փոփոխմամբ փրկագործ եւ անփոփելիդ աս-

տուածախաւս, Հասեր եւ առ իմս անարժանութիւն։ եւ ես տամ զքեզ
եկեղեցւոյ քում սրբոյ, արժ անաւոր եւ իմ աստուն վերծանողաց, յիշել
զիս քով միշնորդութեամբ եւ բարի բարեխաւսութեամբ առ զքեզ բաբ֊
բա ռեալ Տէր, արժանի առնել ողորմութեան իւրոյ։
Յիշեսշիք ի Քրիստոս ւյ՚ Կ ոէլմաււ:

Գրված Հ «առեմ*, «թս-ն հեաադւ։։յռ։մ ավելացված է վերևում և նշանով ցույց է տրված

նրա տեղը։ Հաշորդ թերթր պակասում է. Կողման, Հավանաբար, Հիշատակարանի գրիչն է, որ
գրել է Տիրացուի պատվերով ի տարբերություն նախորդի, որ րուորադրով էր գրված Տիրացուի
ձԼորով։

I ֊ 3 4 –
ՈԾ Ո 1203

12

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

երասսւղԼմ 3273, «ԱիոՆ» էեՅՅ թ., <» 415

Գրիչ՝ ՅովհաննԱւ
Վայր՝ Ալնոցի վանք

Շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն սուրբ աւետարանիչքն ՄաթԷոս, Մարկոս,

Ղուկաս, Յովհաննէս լձակցեալ ար աւրով խաչին, խլեցին զփուշ մեղաց
\և տնկեցին զխորհուրդ տնաւրէնոլթեան Րրդլոյն Աստուծոյ, յառաջ՝ զիշու–
մըն բանին. Աստուծոյ առ սուրբ կոյսն և զիննամսեայ ժամանակաւ զծը–
նունդն, եւ զկաթնասուն լինելն որպէս մարդ, ել զայլ զանբաւելի զբանն,
և ապա զերեսնամեայ զմկրտութիւնն, և զնշանսն զոր առնէր մի ըստ
միոջէ՝ զկոլրաց տեսանելն, զխլից լսելն, և զհամերց խալսելն և լսելն, և
զկաղաց գնալն, և ղդիւա՚հարաց բժշկելն... և զհամբարձումն առ Հայր, ե
ղիշումն Հոգւոյն Սրբոյ ի դասս առաքելոցն յաւոլր պենդեկոստէին ե
զայզ նշանսն եւ զսքանչելիսն, զոր ոչ կարեմք ի թիլ արկանել։
Արդ, ես ծառայս Աստուծոյ ՅովՏաննէս սկսայ զսուրբ Աւետարանս
և կատարեցի ի ՈԾՐ (1203) թուականիս, ի կաթողիկոսութեան տէր
Անանիայի, և յառաշնորդոլթեան տէր Մքսիթարայ՝ երկրիս Խաղտեաց, ի
փոքր մենաստանիս որ կոչի Ա լ ն ո ց ի վ ա ն ք , ի գուռն Սուրբ Ցովհաննիսի՝
ձեռնադրողին Փրկչին մերոյ։ Յայսմ ամի սով եղեալ ի վերայ երկրի։
Ոմն գնեալ զհացն և սովամահ լեալ եւ ոմն ծախեալ եւ յւՀրացեալ իբրեւ
կարաւտ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, ի նոյն յայսմ ամի կատարեցալ բան/11
եկեալ սոլտանն արևմտից և տիրեալ Թէոդոպաւղսեայ, եւ մարտ եղեալ
ընդ Վրացւոցն, յաղթել ի նմանէ, թողեալ զձիս և զշորիս եւ զգանձս
բազումս, եւ ինքն փախստական գնացել յիլր գաւառն* Ո՛վ սուրբ եղ-
բարք, աղաւթս արարէք, որ ոչ ածէ Աստուած այնպիսի աւր ի վերայ
երկրի, զոր տեսաք աչաւք մերովք։
Այղ ես՝ Յովճսւննէս քահանայ, ստացայ զսուրբ կտակս զայս զա-
ւակ ի Սիովն և ընտանի ի Վերին Երոլսաղէմ, յիշատակ ինձ և ծնողաց
իմոց, և եղբաւրն իմոյ Ն ե ւ ՚ ս ի ւ փ ընտրեալ քահանայի և կրօնաւորի, և
հանգանն իմոյ Գւսթկանն և Վարդեթվփն՛ եւ զստացող սուրբ կտակիս,
և զծնողսն իւր, և զեղբարսն իւր զամենայն սիրելիս, զոր եւ ինքն կամի,
եւ զքեռին իմ զ Աստուածատուր, որ սնուցիչ իմ էր և վարդապետ, և որ
զմեզ յիշեն առաշի ահեղ ատենին Քրիստոսի, յորժամ բանք սպառին և
գործք սնոտիք թագաւորեն։ Ո՛վ սուրբ եղբարք աղաչեմ զձեզ, յորժամ

- 35 -
ՈԾԲ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1203

ընթեռնոյր զսուրբ Աւետարանս կամ ընդաւրինակէք, ի մաքրափայլ յա-

ղաւթս ձեր յիշեսշիք զմեզ և յիշոգացդ, և յիշեցելոցդ ողորմեսցի Քրիս-
տոս, ամէնւ

13

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 93, Բ. Ա արգիս յան, Ցուցակ Ա, կ 4111—420

Գրիչ՝ Ս.ո.սւքե|
Վայր՝ նւլիվանք

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս, ամէն։

Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուականիս Հայոց Ի ՈԾԲ (1203), ի
գաւառիս ԿաԱ՚ ի յսւ՝ մերձ ի գեաւղս Սի մսւ, ի յանապատս որ կոչի Եդի–
վւսքւ1, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետիս եւ Սրբոյ Աստուածածնիս, ի
վայելումն 1քու| Ա էս|ւ եւ Յյս1քայննիսի, որ ստացան զսա ի պայծառու-
թիւն սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ յիշատակ կենդանեաց եւ մեռելոցւ Արդ՝ որք
կարդայք կամ <ւ«1|։ո.իք ,ի սմանէ եւ լուսւսւորիք, ի սուրբ յաղաւթս ձեր
յիշեսշիք զսրբամաքուր հայրապետս մեր՝ զտէր ք՚ ս ւրսեղ, եւ ղհայր Թո–
ՐՈԱ, եւ ւչԿարապեսւն՝ ղհոգևոր եղբայր մեր, եւ զսրբասէր քահանայն
^Կարքսւս|յետն՝ որ զաւրինակս ետ, եւ զծնողս իւր։ Յիշեա՚ Քրիստոս
Աստուած դ Դ ա փ թ , եւ ^ Ղ ո ւ կ ա ս ն , եւ ^ Ց ո վ հ ա ն ն Լ ս , եւ ւշԱւետիքն, եւ ^ . ե –
անն, եւ զայլ եղբարքս, որ յանապատիս կան՝ զմեծ եւ զփոքր։
Եւ Առաքելի՝ անպիտան եւ անարժան գրչի, եւ ծնողաց իմոց, եւ
եղբարց, եւ քեոն իմ վախճք անք ելոյ, եւ եղբաւրն։ Ողորմ Հեյա՛ Քրիս-
տոս Աստուած Ստեփանոս երիցու եւ ծնողաց իւրոց բարեպաշտից։ Տէր
Աստուած, ողորմեա Յոէւան երիցու, եւ Թորոսի, եւ Աոսւքելին։ Յիշեա
եւ ւչՊաւղււս՝ զհոգևոր եղբայր մեր• եւ զ Գ ր ի գ ո ր է ս ն եւ ^Խաչատուր; Յի-
շեա Տէր եւ աւրհնեա ^ Խ ա չ ա տ ո ւ ր , որ զաւրինակս է գրել, եւ ւյՏ՚ Ո Րգ, եւ
զ Կ ո ս տ ա ն դ ի ն , եւ զՆերսէս երէց, եւ զ Դ ս ո ի թ , եւ զծնունդս նոցա, եւ զորս
միանգամ գրեցաք յառաշմէ մինչ ի վերշինս, զի տացէ նոցա Աստուած
զթողութիւն եւ զմեծ զողորմութիւն, ել– մասն եւ բաժին ընդ ամենայն
սուրբս, եւ յաւուր գալստեան իւրում փառաւք պսակեսցէ, ամէն։
Արդ դուք եղբարք յիշեցէք զմեզ յաղաւթս, եւ դուք յիշեալ եղիշիք
ի մարդասիրէն Քրիստոսէ, ամէն։ Եւ ինձ տառապեք աք լ գծողիս ողոր-
մէ ա Քրիստոս, ամէն։

14

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Պալյան, Ցուցակ Կեսարիայի, էջ 28—29

Գրիչ՝ Վարդան
Վայր՝ Դրադարկ

292ա Փառք... Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս։ որ է հրամանք ել ալրէնջ

փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ եւ Տեառն մերոյ, ի թուս -

–36–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1203
ՈԾԲ

կան ութ Լ անս Հաչոց ի ՈԾԲ (1203), ի գերահռչակ անապատիս, որ կոչի

՚ Ւ րադսւրկ, ընդ հովանեաւ Սրբուհւոյ Աստուածածնիս, ձեռամբ անար-
ժան եւ մեղաւոր քահանայիս եւ անպիտան կրալնալորիս Վարդանսւյ, որ
ստացա ղսա յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ քոլեր որդւոց իմոց
Բասլի, եւ շնորհեցի սուրբ ուխտին որ կոչի Ա ն դ ր է ա ս ա ն ց , ի սուրբ եւ ի
մայր եկեղեցին Սիովն, յիշատակ ինձ եւ վերագոյն դրելոցն։ Եւ զի ձրի
պարգեւեցի ղսա այնմ սրբոյ եկեղեցւոյ, մի ոք յանդգնեսցի հանել զսա
անտի, թէ առաշնորդ իցէ եւ թէ եղբայր, եւ թէ զինչ եւ իցէ մարդ, եւ
որ յտնդդնի եւ հանէ ղսա ի յայնմ եկեղեցւոյ, որ է Սիովն մայր, հանցէ
եւ զժառանգութիւն նորա Աստուած ի Վերին Սիովնէ, որ ժողովարանն
է ամենայն հաւատացելոց սրբոց։
Բայց թէ երկիւղ լինիցի յափշտակողաց զի զգոլշացուցանիցեն, զի
մի երթիցէ դերի, եւ ապա ընդ խաղաղանալն՝ փութով յեկեղեցին դար֊
ձուսցԼն, եւ կամ վասն ուխտին կարեաց կամ առաշնորդին ի պէտս իրիք
տարցի, եւ դարձեալ արագ ի տեղի իւր բերցեն։ Ապա ալտալէՀսց առ
որս երկիւղ կայցէ կորստեան, մի՝ տացի։ Բայց եթէ աւրինակ ոք խընդ–
րեսցէ, մի՛ արդե/ուք, գի յընտիր եւ յանհաս աւրինակէ է գրած։
Բայց աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք կամ գաղափար առ֊
նոյք զսա, յիշեսշիք զտառապեալ ստացողս, եւ գրողս Վ ա ր դ ա ն , եւ զա֊
ռաշասացեալ ծնաւղսն իմ, եւ «շքասիլն, եւ զսիրելի եղբայր իմ ւչԱրեփկ,
եւ զձեզ ղյիշողսգ եւ զմեզ Տէր յիշեսցէ։ եւ յեղբարց վանիցդ, որ ոք
խնամ տարցի սմա, որ ոչ ելանէ յեկեղեցւոյդ՝ աւրհնեալ եղիցի յԱստու–
ծոյ եւ ի մէնջ, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք։

15

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Հ. Ք յուրտ յան, Հավաքածու 99

Գրիչ՝ Յոհաննէս

...Ի փոքու մատենիս եղէ ջանացող գծել մեղապարտ գրիչս Յո–

հսւննէս, հրամանաւ աստուածասէր կրաւնաւորաց քահանայից՝ երկուց
եղբարց, որում առհասարակ Կալդմայ յորջորջի... յորում փափաքեալ
աստուածազարդ ել ուղղափառ քահանա կրաւնալորքն, ստացան զսա
անգեղ գծիւ ի քարտ ի զի յեղեալ, վասն ախմարութեան գրողիս, նուաստ
ել մեղապարտ ել անարժանիս Յոճաննէս...
Գրեցաւ լուսազարդ Աւետարանս ի թուականին որ յաւիտենից
օՉԺԱ (6711)* ձեռամբ մեղապարտ Յո&աննու։

«39ԺԱ արարչութեան էՀռոմեական» թուականն Է՝ հաւասար Քրիստոսի 1203-ինX (Օթ.

Հ. Ք յուրտ յանի)։

֊ 3 7 –
ՈԾԲ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1203

16

ԹՈՒՂԹ ՎԱՍՆ ՏՕՆԻ ԾՆՆԴԵԱՆ

Կյալհոևրյան, Ցուցակ Ղալաթիո, կ 663— 664

Թուղթ ս ր բ ա զ ա ն ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի ն Ն ի կ ի ո յ , ի մ ա ս տ ն ո յ ն Յո&աննու,
աո երանելի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ն Հ ա յ ո ց 9.աքսւրիսւ, վասն տօնի Ծ ն ն դ ե ա ն եւ
Յայտնութեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։
Ի թուականիս ՈԾԲ (1203) թարգմանեցալ սա ի յունականէն ի մերս,
ի ձեռն նուաստ սպասաւորաց բանի Գրիդււրի եւ Րսւրսղի, ի քաղաքէն
կոչեցեալ Սիս, սատարութեամբ Նիկիֆօոայ եւ Միիւայէլի քահանայից,
որոց Տէր Յիսուս ողորմեսցի։
ՈԾԳ 1204

I.

17

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՂՈՒԿԱՍՈՒ ԻԳՆԱՏԻՈԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Երասաւ/եմ 334, Պողարյան, Յռւցակ Բ, էշ 211—212,
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, Էշ 698— 700

Գրիչ Գրիգոր դպիր

Վայր՝ Հոոոմկլա
ա

535 Յամի վեցհարիւրերորղի յիսներորդի երրորդի թուաբերութեանս

Հայոց (1204), ի կաթողիկոսութեանն տեառն Ցոհաննիսի և ի թագաւո-
րութեանն քրիստոսապսակ և բարեյաղթ թագաւորին Հայոց Լեսւնի՝ որ դո
Ս տ ե ֆ ա ն է ի , ի չար և ի դառն ժամանակի• յորում յամենայն տեղիս ամե-
նայն ուրեք ազգք քրիստոնէից այրեցեալք եղեն որպէս փուշք յագարա֊
կի՝ յայլասեռիցս բազմադիմի նեղութեանց և ի զզուանաց, քան զի յոյժ
զալրացեալ եղեն կատաղի և անաւրէն ազգ ա զա խնա զաւակ որդոցն Հա-
գա րու, և բռնակալեալ Ն ո լաճերին զամենայն աշխարհս յինքեանս գրա–
ւեալ, մնացեալ միայն ի միշի սոցա բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Լէ–
ա ն իբրեւ ճաճանչ լոլսո ի մ էշ արուհւ՚ամած խաւարի։ Որ ըստ բարե-
խնամ կամացն Աստուծոյ պսակեալ եղեւ յերկուց թագաւորացն Յունաց
և Հռոմայեցիոց՝ եղեալ տէր նահանգին Կ ի լ ի կ ե ց ի ո ց և այլ բազում գա-
ւառաց, և յարեւելս պէս տանն Վրաց թագուհին, որո Թսւմար անունէ Սա
բազում արութիւնս արարեալ և զբազում գաւառս քանդեալ աւարեաց և
զայլազգիսն ծախեաց ի սուր սուսերի և զմնացեալսն ընդ հարկատրոլ–
թեամբ արարեալ հնազանդեցոյց ի ներքո ձեռին իւրո։ Եւ Էին ի դրան
նորա իշխանք երկու հայասեռք՝ եղբարք միմեանց. երիցագունին անուն՝՛
Զաքարե ՇաեենշաՏ, այր սուրբ և առաքինի և ամենեւին զարդարեալ
երկեղիւն Աստուծոյ, մինչ գրեթէ գերագոյն լեալ քան զբազում ճգնա-
ւորս, որ ի քարանձաւս։ Եւ կրսերոյն Ե ս ս ն է անուն։ Սոքա երկոքեան րա–
րեբաստիկք լեալ ի թագուհոյն յայնմանէ և յոյժ սիրեցեալք յաչս նորա,
մինչ զի նոսա կացուցեալ պետ ի վերա ամենայն զաւրաց և թագաւորու-
թեան իւրո, որոց քաջամարտիկք և յաղթողք երեւեալ ի վերա թշնա-
մեաց խ աչին՝ գովի անուն նոցա յամենայն տեղիս։ Իսկ եթէ Տեառն
զաւրութեանց ոչ էր տուեալ մեզ զաւակք մխիթարութեան զբարեյաղթ
՚ թագաւորսս և զքրիստոսասէր իշխանսս զայսոսիկ, իբրեւ գՍոդոմ էաք
եղեալ և Գոմոր ս նմանեաք ըստ մարգարէին ձայնի։ Իսկ անաւրէն ազգն
Հագարոլ, որպէս նախասացաք, նեղեն զազգս քրիստոնէից անիրաւ
հարկապահանշութեամբ մինչեւ անյոյս լինէաք ի փրկութենէ։

- 39 - ։՛

)
ՈԾԳ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1204

Յայսմ ամ պրո պամած և ի վրդովուտ ժամանակի՝ ի սոյն ամի, յո֊

րում կարգեցաք զթուականս, ի կամաց ողորմութեան բարերարին Աս-
տուծոյ՝ շարժեալ եղեն զաւրք արիական ազգին Հռոմայեց\\ոց և եկեալ
հասին ի Բիւզսւնդիոն. որ կոչի Կոսւոանդինուս|աւլիս։ Իսկ թագաւորն
Կոսաանւյինուպսււլսի ոչ կամեցեալ միաբանել րնգ նոսա սիրով ըստ
աւրինի քրիստոնէից, այլ ներհակաբար զինէր ընգգէմ նոցա և մար-
տուցեալ պատերազմէր րնգ նոսա և շանայր խափանիչ լինել փրկու-
թեանն ճանապարհին, ապա արիական ղաւրացն ի թիկունս հասեալ
աներեւոյթ զաւրութ իւնն Աստուծոյ և պատերազմէր րնգ զաւրսն Յունաց,
որպէս առ Իսրայելիլ ընդ Եգիպտացիսն։ Վասն որո և Հռոմայեցիքն
յաղթահարեալ զնոսա մաշեցին զանձինս նոցա ի սուր սուսերի։ Այսո–
ցիկ ապա այսպէս եղելոց՝ թագաւորն Յունաց պակուցեալ յերկեղէ Հռո–
մայեցիոցն, փախստական եղեւ ի գիշերի, և նոցա առեալ զանմատոյց
ամուրս քաղաքին և լցան անպատմելի գանձիւ ոսկով և արծաթով և քա–
րամբք պատուականաւք և մետաքսեիւք ոսկեթելաւք, որ ոչ գոյր թիւ,
զոր մինչեւ ցայսաւր ժամանակի ոչ ոք ետես այնպիսի բաղում գանձ
առեալ ումեք յաւարիւ Եւ եղեալ թագաւոր քաղաքին զկոմս ոմն՝ յազգէն
իւրեանց, որոյ Պաւլտոյն անուն, և բարձաւ թագաւորութիւն յազգէն
Յունաց։ Իսկ նորընծա թագաւորն հրովարտակ աւետաբեր առաքէր առ
մերս ազգի թագաւոր Լեւոն, տեղեակ առնելով զնա եղելոցն։
Եւ մեր այսոցիկ տեղեկացեալ յառաշին տրտմութեանցն սակաւիկ
մի սթափեալ ուրախացաք և ըստ նախագուշակ մարգարէութեան սրբոյն
Ներս էս ի ակԱկալեալ սպասեմք փրկութեան սուրբ և աստուածակոխ
քաղաքին Ե ր ո ա ա ղ է մ ի , նաեւ ամենայն աշխարհիս։ Այլ ղլինելոցն Տէր
հոգասցէ։
Յայսմ ամի այր ոմն ի Ս ՚ ե լ ի ա ե ն ո յ Հայոց՝ Զւսւրավսւր անուն, ար–
հեստիլ ոսկեգործ, յոյժ ազնուական ի ճարտարա՛ց և յԼը^նտրելոց, այր
իմաստուն և հանճարեղ բնութեամբ, բարեբարո և հեզ և ամենայն առա-
քինութեամբ զարդարեալ, գիտելով և դպրութիւն ընթերցողութեան, սո-
րա հանդիպեալ յաստուածապահ դղեակս Հոոոմկլա՝ առնելով զգործ
իւրո արուեստին։ և տեսեալ զքաղցրաբան Մեկնութիւնս սրբո Աւետա-
րանին Ղուկասու առաքելս և աւետարանչի, ղոր արարեալ է սրբո եպիս-
կոպոսին Ւգնատիոսն համանմանոյն աստուածաղգեցին (՜՚ գ նւսաիոսի, ի
խնդրո տեառն Գ ր ի գ ո ր ի ս ի Հայոց կաթողիկոսի՝ եղբաւր տեառն Ներսէսի
կաթողիկոսի, և ճաշակեալ ի սմանէ վերծանութեամբ, վասն որո և
քաղցր լեալ ի քիմս սորա բան սրբո վարդապետութեանս քան զխո-
րիսխ մեղու ըստ Դալթա, և խնդրեալ ի մերմէ նուաստութենէս մակա–
գրել զսա իւր և ըստ փափագման ըղձից սրտի իւրո ստացեալ ղսա իբրեւ
զգանձ պատուական, ի վայելումն անձին իւրո յաստիս և յիշատէակ1
հոգոյ իւրո յապառնիսն։ Իսկ ես տրուպս և կրսերս համանմանեաց իմոց՝
Գ ր ի դ որիս դպիր, յաձին կալեալ ղբարիոք խնդիրս բարեխորհուրդ առ-
նէս, լցի զբաղձանս սրտի սորա և յանգ ելեալ աւարտեցի զսա յամ սեանս
նոյեմբերի ի ԺԳ (13), յանառիկ և յւսնմատոյց դղեակս Հ ո ո ո մ կ լ ս ւ ՝ յա թոռս
հայրապետական, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ սուրբ տաճարիս, որ

–40–
 ՈԾԲ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1203

էանան Սուրբ Լուսաւորչին մերո Հ ՚ ր ի դ ո ՚ ՚ ի յ աւգնականոլթեամբ աս֊

տուածընգա/ սուրբ նշանացս և առաքելական նշխարացս։ Արդ աղաչեմ...

322 Յիսուս Քրիստոս որդի և բան Հաւր, որ քոին անբաւ մարդասիրու֊

թեամբտ խոնարհեցար ի բարձանց՝ այցելու լինել տիրական պատկե-
րիս։, ել գտեալ մաբրեցէր յաղտս ապականութեան, յիշեա ողորմ ոլ–
թեամբ քո զստացող մատենիս ^Զալ1՝աւլար պատուական ոսկեգործ, ընդ
նմին ընզալ ել զգրիչս անարժան> ըստ անառակին դարձի։

287 Ո՛հ դառն վիշտ եւ անըմբելի տրտմութիւնս, որ հեղձուցանէ զոգիսւ

393 Ո հ վիշտս ի սուտ եղբարցս, յորս ուղղութիւն ոչ գո։

407 Ո՛հ միաշաբաթ կիլրակէի, որ կարի դառնագոյն հասէր ի վերա իմ,

եւ սայրասուր սոլսերու հատէր զհաստատութիւն սրտի իմոյ, ո՛հ դառն
եւ մահաշունչ լուրս, որ եհ աս ի լսելիս իմ։
 1205

1 8

ՄՇՈ ՏՕՆ ԱԿ ԱՆ֊Ճ Ա Ռ ԸՆՏ ԻՐ

Երևան 7629 (1200—1202 թ.)

Կազմող քներսէսյ*
Վայր՝ Մշո Աււսւքելոց վ ա ն ք
ա

•601 ա Փառք ամննազաւր, ամէնիմաստ, ամէնառատ Հաւր բարերարի, որ

անեղական ծնելութեամբ զՌրդի ծնեալ յառաջ քան զամենայն ի կեր-
պարանս Հաւր, եւ Հոգւոյ համագո, աղբիւրաբար բղխմ ամ բ, որ նոյն ինքն
ընդ Հաւր եւ ընդ 11րգւոյ փառակից եւ զուգահաւասար, բացայայտ ական
երէքանձնական եւ մի իսկութեամբ հաւասարեալ, միահարթ եւ միա–
զաւբ, միափառ եւ միաստուած Երրորդութիւն կատարեալ անձամբ երիւք,
601 բ մի բնութիւն, որ ըստ արփիական շնորհին յառաջ\\ացոյց գիտութեամբ
բարերարեալ զպարգեւս սքանչելապէս և հոգէպատում՛ն գիտութեամբ
զմիտս բանականս եւ զձելս իմաստականս պարգեւատրեալ առ ազգս
մարդկան՝ յառաշացոյց պատմութեամբ եւ նախախնամական խրատոլ
հասեալ առ նոյն արմատս ծննդեանւ
Արդ, պատուիրանաւ անդեալ ՛ի ձեռն հարց ցորդիս ըստ այնմ, զոր
ասաց գիտողն, թէ Յարիցեն եւ պատմեսցեն զայս որդւոց իւրեանց եւ
անդստին յետ այսոցիկ սկսեալ եւ կատարեալ զաստուածագիծ տառիցն
պատգամս, որում ի սմանէ առեալ բաժին շնորհաց յիւրաքանչիւր բար-
բառս արշաւել ի լեզուս բազմախաւսս եւ ձգել զսերմն չափաւոր յերկիր

* Հիշատակարանի գրիչը իր անունը չի հայանում, բայց վերշին նախադասությունից երևում

Է, որ նա նաԼ կազմողն է. «Զկազմ ողս զեղկելի ել զեղբայրիկն իմ քրՍտեփանոսն յիշեսշիք ի
սուրբ յաղաւթս ձերX, իսկ Ստեփաէւոսլւ, որը անշուշտ մասնակցությոմւ է ունեցել ձեռագրի ձեռք-
բերման և կազմելու աշխատանքներին, իր եղբայրն էլ
Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ «կազմողս բառը վերաբերում է Հիշատակարանը «կազմելուն»,
այսինքն հորինելուն, շարադրելուն, էությունը չի փոխվի։ Կազմողը նաև գրիչն է և մինչ այգ
մասնակցել է ճառընտրի «ազատագրմանը», «Յայնժամ Ս ս ւ ո յ ի ս վարդապետն Ե փիլիսոփայիւք...
Յ ո ւ ս ի կ եւ Ռ ս տ ա դ Է ս , Ա ւ ե տ ի ս ել Ս ա ե փ ա ն ո ս ել ն ե ր ս է ս ՝ յարուցեալ ուղեկից առնուլ զսուրբ առա-
քեալն Քրիստոսի և մեծաւ ցանգութեամբ հասին ուր գանձս աստուածային... եւ զալրութեամր
Քրիստոսի աւսսք զըղձալիս մեր եւ ւյարձաք ըստ իմաստուն վաճառականի, որ եգիտ մի պատուա-
կան մարգարիտI նոյն եւ մ ե ք առեալ զըսա՝ դարձաք յերկնագումար յեղբայբանոցս մեր, որ
յորշորշի Ղ ա դ ա ր ա վ ա & ք , եւ ե դ ա ք զըսա առ դրանս Սուրբ Առաքեչոյս»։ Գրիչն ու կազմողը վերը
հիշված հինգ միաբաններից մեկն է։ նա իր անունը սկզբում չէր գրի, գրել է վերշում, իսկ նա–
իւավերշոսէ՝ եղբոր՚ Սսւեփսւէոսի անունն Է։ Ուրեմն գրիչն ու կազմողը ներսեսէւ Է։

– 4 2 –
ՈԾԳ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1205

արդիւնարար մտաց, այսինքն ղտասնեկին պատգամ սն հրագոյն վտա-

կաւք մատռուակէ ալ ի Արբեցելոցն անաւթ, ոլ քարեղէն ել ղտասնեկին
բանս առեալ յեղեղեալ յաղագս տասնեկին մտաւորութեանս, եւ յայսմ
սերմանէ տառք բաղմացեալ մարգարէախալս հիմամբք սկսեալ ել հո–
գէտաւիղ նուագաւք սակս ղերկիր վայելչացեալ ծաղկապաճոյճ դունիւք՝
ղեղեալ ել լցեալ զհովիտ լեռնականս, աստուածային վայելչութեամբն
չցեալ յիւրոցն հիւսեալ, բարձրացեալ ել լայնացեալ սաղարթ, նորա-
փթիթ հրաթերթեան ել բոցանշան յարաճալճեալ և միշնալցիկ։ երկայնա–
հաս, լայնատարած բազկաւք առ բարձունս արձակեալ, լցեալ եւ խթա–
ցեալ, աճեցեալ ծայր, տակաւին եւ ի նմանէ արմատս անդստին ծաղ-
կաւք բոլորապճնող յարփից էից դիմանայի տեսութիւնս, շ առաւեղեալ
եւ տալ ղանշաւշափելի պտղոյն տեսութիւնս, որ ոլ շաւշափի ձեառմբ,
այղ լեզուաւ, տակաւին և ոչ էրեւի աչաց, այղ մտաց։
Արդ ի սմանէ ստացեալ բազկաց բազմաց զաննիլթեղէնն եւ զանկեր-
պարանն իւրաքանչիւր ոք յիւրում բուրաստանի տարեալ անդեաց զպա-
տուաստ աշէն ծաղիկս, սփռեալ այնր հաւասար լայնագոյն շուշանին՝
գաղափարեալ ի ծովական մթէրից նորա, արձակեալ վտակք գետախա–
ղաց՝ գետահոսեալ յանձնաւոր գաւառս, լցեալ և արկեալ վտակս յան֊
դաստանս բաղումս, որով առոգանեն աստուածային ցողովն զանդս հո-
գեւորս և պարարեն զդալարացեալ պարտէզս աննիւթականս։
Արդ, սմին բազումք հետեւեցին հեծեալ յիւրաքանչիւր երիւարս և
հետեւեալ զկնի հետոցն այնոցիկ՝ զթակոյկ ստոմ անեացն լցեալ յայնմ
ծաւալուտ աղբիլրէն ըստ իւրաքանչիւր կարի, եւ լցեալ բեռամբք զա֊
նաւթս մտաւորականս, որ իմաստասիրեցին զբաժակն անապական< եւ
ոմանք թեւակոխեալ լեռնական հովտացն, որ առ բարձուն էր հասեալ,
եւ առեալ զծիրանատեսիլն եւ զկանաչագեղ գոյնս՝ շան ի մտի եղեալ
սպիտակափայլ դեղնագունեան զծաղկաձելեալ բուսուցեալ մեզ զբանս եւ
այլս յանդնդային պտուտիցն խորասոյզ եղեալ սողեալ եւ ստեալ ի
բազմութիւն ականց առ ի նմանէ ընչեղեալ զհրածին մարգարիտն, որ
յաղագս հրոյ և շրոյ գոյանա, որ նման երեւեցան մարգարէք և առա-
քեալք և վարդապետս հոգէմատեանս, յիւրաքանչիւր ժամս և ի ժամա-
նակս և արս երեւելիս և իմաստասիրականս, որոյ հետամուտ եղեալ և
յայսմանէ եղելոց ոմանք տեղեկացեալք ի ծիրանատեսիլ ծաղիկն որպէս
երամք մեղուաց հաւաքեալ զա ռա շան ի լթ ե ան մանրագորն յառոլամէշս
602ա սպիտակաթերթն ան գումարտիցն և զ\\ուշոցական ճանապարհս լցեալ
քաղցրութեամբ մեղու երկնային աւդովն պարզ և յըստակ երեւեալ որ–
պէս զշիփոր բաժակի, որոյ առաջին զայս սկսեալ ըստ այսմ կանոնի։
Այր ոմն իմ աստուն, որոյ անուն Ս ո ւ լ ո վ մ ո վ ն , ոչինչ հարուստ ամաւք
նախագոյն եղեալ աշխարհէ Արեւելից՝ դաշնաւոր անուանել։։ լ Հոգուն
Գօղագունա,ց վանաց վանական Մաքենսւենից ուխտական, սրբազար–
դից արանց առաշնորդի, թէ ո"րպէս տեղեկացեալ այսպիսի մեծ քննու-
թեան ց եւ յորպիսի՞ հիմ անց հաստատեալ զայսպիսի շինուած աստուա-
ծն ղէն զհաստատեալ կանոն տաւնից ժողովոց եւ զվսեմ ական արտա-
դրութիւնս հոգէպատումն ճառից պատմութեանց եւ զժողովոց արդարոց

֊ 4 3 –
ՈԾԴ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1205

զզինուորական զովութիւնս, սակայն եւ ի նմանէ առեալ զթելադրելի

աւրինակս ախտաւորաց երջանկաց, յաւրինեցին րնդ միտ ա՛ծելով, ոչհնչ
նուազ ի նորացոցն դրելոց։
Վասն զի սա արմատ եղեալ ի հայրական աթոռոյն, որ նախ քան
զդրախտն իմանի, տունդ երկնադոմւակ, վասն զի ծովացեալ բանն Աս-
տուծոյ և գերապանծեալ գիտութիւն նորա յորդահոս ելից զվայրս զայս,
զոր վերագոյն երկնի նման։
Սա է ծովն տիեզերական, զոր ասաց նախագոյն մարգարէիցն Մով-
սէս, թէ Հոգի Աստուծոյ շրշէր ի վերայ ջրոյ, որում հովանացեալ Հոգի
Աստուծոյ՝ գայր և երթայր ի վերայ ծովուս այսորիկ՝ ծնանելով ի սմա
զկայտառոլնս վայելչատեսակս։
Սա է լեառն բարձու աստուածական ցալղով պարարեալ, որով
խրախանան ի սմանէ եւ ի ճարպոյ սորա հաւտք եւ հալտապետք ան-
դաստան հովուաց լերինն գեղեցկութեան ի բազմաց լսելիս եւ ի քիմս,
եւ բարձրացեալ տեսութեամբ գետս աշխարհաքարոզս ղբանն հնչեցեալ
• ըստ այնմ, զոր Եսայեաս ձայնեաց, թէ՝ ել ի վերայ լերինն բարձու։
Սա առակաւոր բանն Աստուծոյ, որ յԱւետարանս, թէ Հանէ ի գանձէ
իւրմէ զնորն և զհինն, վասն զի սա շարագրեալ ալրինալոր մասամբք,
հնախալսեան վկայութեամբք զարմազան նորոգ պատմութեանս։
Սա էից անձանց Երրորդութեանն հրամանակատար և թարգման ի
լեզուս լեզուս զպատգամս մեծին Աստուծոյ։
Սա զարդ եկեղեցւոյ աղբիւրաբար բխեալ երկահոսեան վտակաւք,
զոր մարգարէն ասէ, թէ Ելցէ աղբիւր ի տանէ Տեառն եւ արբուսցէ զձորն
վիճակաց։ քան զի սովաւ կենդանեաց ցնծութիւն, տեսողաց բերկրումն
եւ ընթերցողաց արբումն մատռուակութիւն, ոչ փոխատրաբար, այղ
փոխարկաբար, ի բերանոյ ի լսելիս, տակաւին եւս մեռելոց աննուաղելի
յիշատակ, միշնորդական սահման և կամուրջ առ Աստուած երթալոյ։
Արդ, զկա առցէ բանս, թէ զիա՛՛րդ եւ ուս՞տի զայս աստուածային
գանձս ստացաւ։ Այր մի պատոՎալ^որ՝ ռայիս քայբերգոյ, անուն յոր–
շորշի Աստուածատուր, յոյժ աղքատասէր, մանաւանդ թէ և աստուա-
ծասէր, որ եւ սա իսկ ցանկացող եղեալ այսմ սուրբ մատենիս եւ պա-
տուական մարգարտիս. ապա այնուհետև շաղկապեցաւ ի սէր այսմ
սուրբ բուրաստանիս եւ ապա հոգ տանելով, թէ ո՛՛վ արդիլք կարող իցէ
հասուցանել զիս ի փափագ բաղձանացս, զի Մովսէսն այն աստուածա-
յին պատգամ ալքն արժանացաւ հպիլ առ Աստուած։ Եւ ապա խնդիր
արարեալ յոգնաիմաստ գրչի և գտեալ քահաքնա ք յ մի ի գաւառէն Կար–
602բ նայ, որոլմն Վարդան կոչեցեալ, հմուտ ել\\վարժ ամենայն արհեստի
գրչութեան, եւ նա յանձին կալեալ եւ աւգնականոլթեամբն Աստուծոյ
"հէ՚ՂԸ՚և արարեալ եւ ապա զկնի երից ամաց եհաս յաւարտ բանիս։
Եւ ի կատարման գրոցս՝ սուլտանն Ս ե լ ա ս տ ի ո յ ժողով արարեալ ան-
հուն բազմութեամբ՝ նմանեալ անրարշտին Յոլլիանեայ, փքացեալ լեռ–
նացեալ եհաս ի Թէոդուպաւղիս, և անդի կամէցեալ անցանել յաշխարհս
Հայոց և Վրաց։ Եւ ամենևին մ ո ռացաւ ղԱս տուած և չուս ա ցաւ ի նանրու-
թիւն իւր ք կամէր յա լարի առնուլ զաշխարհս ամենայն։

I ֊ 4 4 –
 ՈԾԴ ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1205

Իսկ աւգնականութեամբն Աստուծոյ եկին հասին զալրքն Վրաց և

մեծն 9,սւքաւփէ հանդերձ Իւանեի հարազատաւն իւր եւ այլ աստուա-
ծասէր իշխանաւք եւ նախարարաւք եւ յոգնախումբ խառնիճաղանջ բազ-
մութեամբ հասին ի վերայ անաւրէն զալրացն Տաճկաց եւ յանխնա կոտո-
րեցին զնոսա, զոմանս ձերբակալ արարին, եւ ոմանք ի փախուստ դար-
ձան, բայց սուլտանն անվրէպ մնաց, սակայն զսււարոյն զթիւ "՞ կարէ
գիտել զոսկւոյն և արծաթոյ եւ զմետաքսի, զերամ ակս ոլղտուց, ձիոց եւ
ջորւոց.
Եւ լայսմ ամի ի սադրելոյ լարին ըմբռնեցաւ այրս Աստուածատուր
ի ձեռն ամիրային իւրոյ Ալսւդին կոչեցեալւ Որ եւ ի ձեռն այնմ գազանի
Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր ն այն րնկալալ զվախճան, և յափշտակեցին զստացուածս
նորա, եւ ոչ մնաց եւ ոչ մի ինչ, բայց այս գիրքս։ Ապա դատաւոր
քաղաքին ձեռն յառաշ տարեալ զուր պատճառանաւք բանս ի վերայ
եղեալ, թէ հինգ հարիւր պաւտատ մնաց ինձ առ Աստուածատուրն։ Եւ
իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ապա այնուհետև չու արարեալ դատաւորն, եկն
բնակեցաւ ի հռչա՛կաւս ր քաղաքն 1սլաթ. եւ Բ ամ կայր ի պահեստի և ոչ
ոք գիտաց, և ապա կամեցաւ վաճառել, եւ ոչ ոք կարէր գամագիտ լինել,
զի բազմագին կամէր վաճառել։
Ապա հարազատ եղբարք անձինք Գ քահանայք գեղշն –Դանիան կո-
չեցեալ, որ է առ դուրս քաղաքին, եւ են անոլանք նոցա միումն Ստեփսւ–
ն ո ս , իսկ միւսոյն Վ ա ր դ ա պ ե տ և երրորդին Ցովաննէս, որ եւ նոքա ազղ
արարին մեզ, զի էին միաբանք Սուրբ Առաքելոցս, նամակ արձակելով,
թէ գանձ պատուական կայ ի քաղաքիս։ Եւ մեր լուեալ զայս՝ եռափափագ
սիրով շաղկապեցաք ի սէր սրմին։ Ապա հոգելից եպիսկոպոսապետս
մեր՝ տէր Եսայի, զմովսիսականն ստացեալ սէր, ելեալ Դ քահանայիւք՝
փոյթ ընդ փոյթ գնաց ի Խ լ ա թ ՝ յաղագս խնդրոյս այսորիկ, եւ ոչ կարաց
հասանել ի փափքաք^ բաղձանացն, քանզի ժամանակն ձմեռածին
ք էր յ է Եւ այլ եւս սպասք ալք որք սուրբ ուխտին, որ կոչի Արծկէոյ վանք,
և նոքա եւս քան զեւս վառեցան բորբոքեցան ի սէր սուրբ կտակիս։ Իսկ
Բոծորն այն, զոր յառաշագոյն կանխեցաք ասացաք, իբրեւ ետես զջերմե-
ռանդ սէր մեր, եւս առաւել զարծկեցի սուրբ քահանայիցն, ապա զգինն
եւս առաւել աճեցոյց։ Եւ իբրև այս այսպես եղել, յայնժամ սուրբ եպիս-
կոպոսս մեր թոյլ տուեալ վայր մի և եկն ի վանքս, ապա նոյնպես և
արծկեցի քահանայքն դարձեալ գնացին, և մի ամ այլ մնաց գիրքս առ
Բո,ծորն այն։ Ապա ի գալ միւս ամին խնդիր արարեալ, թէ գիրքս ՚Լադսւ–
ՐՈ1 վանիցն է, զի առաշի գնող այն մեծ եպիսկոպոսն է։ Ապա յառաշ
ասացեալքն՝ Գ (3) հարազատքն, որ ի Դ ա ն ջ ա ն , դարձեալ գրով ազգ արա-
րին մեզ։

Սակայն թէպէտ և սէր սմին ստիպէր զմեզ, բայց գնոյն անկարող

ՏՕՅա էաք։ Ապա քահանայ ոմն՝ անուն նորա Յովա||ննէս, ի Միջնաղբերաց էր
և 1Դարանեցաւ Սուրբ Առաքելոցս, եւ իբրեւ լուաւ զերկլոտ բարս մեր,
ապա յառաշ կ ացեալ քաշալերեաց զմեզ և հաստաաեաց ասելով, թէ ես
աւգնական եմ որլափ իմ կարն է, ապա ըստ բանից նորա ոյժ առաք ի
զալրոլթենէն Աստուծոյ։

– 4 5 –
ՈԾԳ Հ Ի Շ Ա Տ Ա ԿԱ Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1205

Յայնժամ Սարդիս վարդապետն Ե (5) փիլիսոփայիւք, որոց անուանքն

դրեալ են ի դպրութիւն կենաց, Յուսիկ, եւ Ռ ս տ ա դ է ս , Աւետիս, եւ Ս տ ե փ ա -
նոս, եւ Ներսէս՝ յարուցեալ ուղեկից առնուլ ղսոլրր առաքեալսն Քրիս-
տոսի և մեծաւ ցանդութեամր հասին, ուր գանձս աստուածային, եւ յոյժ
աշխատեցան, ղի ժամանակն ձմեռային էր և աւդն՝ դառնաշունչ եւ ձիւն
բաղում։ Եւ իբրեւ մերձեցան ի մեծահռչակն Խ լ ա ր , եւ մտին կացին ի
մ էշ մեծահարկի տանուտէրացն և աստուածահարկի քահանայիցն Խլաթա
և ՚ Ւ անտանսւյ, եւ նոքա մեծաւ ուրախութեամբ յանձին կալան եւ աւգնա–
կան եղեն բանիւք եւ արդեամբք, որոց անուանքն դրեալ են ի դպրութիւն
կենաց։ Եւ ղ ա լրութեամբն Քրիստոսի առաք ղք Ա Ըղձալիս մեր եւ դարձաք
ըստ իմ աստուն վաճառականին, որ եդիտ մի պատուական մարգարիտ։
նոյն և մեք առեալ ղըսա՝ դարձաք յերկնագումար յեղրայրանոցս
մեր, որ յորչորշի ՂաԴարու վանս, և եղաք զըսա աո դրանս Սուրբ Առա-
քելոցս։ Եւ ոչ եւս կարէուք դնել, ղի Ե հազար դրամ խնդրէր Բոծորն այն,
որ է տաճիկ, և դարձեալ մեծաւ է տառապանաւք յ հազիւ կարացաք գնել
ի Գ հազար դրամ, եւ փառք, փառէքՀ թագաւորին։
Արդ, նախ առաշին զամենագովելի եպիսկոպոսս մեր տէր է ս ա յ ի , եւ
որ իւրն գեղեցիկ բարի արգասիւք երեւել համակք գովելիք, որոց անուանք
Յակովք՝ եւ Ստեփանոս եպիսկոպոսք՝ շնորհիւն Աստուծոյ և արդարապէս
ուղիղբ։ Յիշեսշիք զտէր Եսայի ի սուրբ աղաւթս եւ ընդ նմին զիւրսն։ Եւ որ
յիւր հալալ արդեանն ք ցն ընծատոլր եղեւ մեծանունն տէր Րսւրսիղ, շնոր-
հելով րնծա ի սուրբ պատուիրանս Ժ(10) դահեկան, յիշեսցի ի Տէր՛
Եւ զի թէպէտ և այս անուն կամացն շատագով եղեն մեզ, սակայն
հայր մեր Ա բ ր ա հ ա մ առաւել քան զառաւելս հնարէր փոյթ, և դաստիարակ
նորին տէր հ ա ր ս ղ ի , հեզն և անարատն և պարկեշտն Խաչատուր փիլիսո-
փայն, որ ըստ կարի և նա ետ Ծ (50) դրամ, յիշեսցի։ Եւ Յ ո վ ա ն ն է ս Միշ–
նսւղբերցի, որ աղբիւրացոյց առատապէս զընծայ ի սուրբ պատուիրանս
Աստուծոյ, յիշեսցի։ Եւ որ սորայ քաջալերիչք և յորդորիչք են աստուա-
ծունակ անձինք՝ Սրասյիոն եւ Խ ա չ ա տ ո ւ ր , յիշեսցին, որ ոչ զըսա միայն
յորդորեցին, այղ և զբազում ս շնորհատու լինել ի գինս գրոյս/ Եւ որ ի
մեր սուրբ ուխտէս յաւժարամիտք եղեն ի գիրս տալ պարգեւս, և նոքս։
յիշեսցին յողորմութիլնն Աստուծոյ և ի մաքուր աղաւթս քրիստոսասիրացդ,
են անուանք՝ Ս տ ե փ ա ն ո ս , որ յորջորջի ճ ո ն ի , եւ միւս Աւետիս Ց ր ս ս ն ց ի .
սոքա ետուն ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ դրամ Ն հարիւր (400), յի-
շեսցին։ Եւ որ այղ ըստ կարի, Պսսղոս, դրամ ճ (100), յիշեսցի։ Ներ-
ս է ս ՝ դրամ ճ (100), յիշել։ Եւ վ ա ր դ ա ն եւ իւր եղբայրն Ստեփանոս ետուն
և նոքա ընծա ի սուրբ պատուիրանն Ե (5) դահեկան յիշեսցին եւ նոքա։
Հայրապետն և իւր եղբայրն Դ ա լ ա ր ն շատ աշխատեցան ի քաղաքաւանն
Մ ա շ , եւ էր զոր անձամբ լիապէս շնորհեցին ընծա ե.լ գինն, յիշէեսցինք:
ծ ի ր ս ա ւ ա ր էրեց ընծայատրեց ի սուրբ պատուիրանս Աստուծոյ դրամ
ճ (100), յիշեսցի։ Եւ որ փակակալն էր Կ ի լ ր ա կ ո ս ՝ ի վեր քան զիւր կարն
եցոյց զպնդութիւն։ Արդ են եւ այլք բազումք, որ մեծ յուսով աւգնական
եղեն եւ զի յոլով են եւ անկար է դրոշմել զանունս նոցա։ Միայն դիտո-
ղին Ա ստուծոյ թողցուք, որ յառաջ քան զմեր ալզնականելն գրեաց զա-
նունս նոցա ի գիրն կենաց։

– 4 6 –
ՈԾԴ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1205

Գիւղն անուանի Մոկկունք իւր քահանայիւքն ջերմն սիրով փափա-

գս ղթ եղեն, և ետուն լի սիրով ընծայ ի գինս։ Կին ոմն ետ դրամ ճ (100)
ի նոյն գեղջէ, յիշեսցի։ Եւ այղ որ յալանիս Մշո աստուածասէր քահա-
նայքն և տանուտէրքն աւգնական եղեն, յիշեսցին։ Եւ որ ի մեծ քաղա-
քին Խ լ ա թ պարոնայքն աւգնեցին առաւել Խոցադեղն եւ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ո ւ ր
եւ վ ա ր դ ի կ , Քրիստոս Աստուած յիշէ ղնոսա յարքայութեան իւրում։ Եւ
որ ի Դսւնշնայ Գ հարազատ եղբարքն եւ իւրեանց հաւրեղբայրն Խաչիկ
կրալնաւոր ել աղաւթասէր. սայ շատ բաղձաց մինչեւ եհաս սուրբ պա-
տուիրանս. յիշեսցին և սոքա ամենեքեան։
8ով&սւննէս փիլիսոփա, որ անհաս խոնարհութեամբ սպասաւորեաց
մեզ, եւ սա յիշեսցի եւ գրեսցի ի գիր կենաց։ Ա թ ա ն ա ս , որ աշխատեցաւ
ի գնալ ի Խ լ ա թ , յիշեսցի ի Քրիստոս։ Պատուական տանուտէրն Ծամիկ
անուն դրամ Լ (30) ընծա ի գինն՝ յիշէեսցիէ։ Կին ոմն, Ուդիկ անուն,
դրամ Լ (30) ի սուրբ պատուիրանս ընծա՝ յիշեսցի։ Խապազ ոմն Ար–
տ ա վ ա ս անուն, դրամ Լ (30) ետ ընծա յաստուածւսյին պատուիրանս,
յիշեսցի և նա։
Շնորհիւն Աստուծոյ Հաւր եւ Աստուծոյ Որդլոյ եւ Աստուծոյ Սուրբ Հոգ-
ւոյն՝ ի թուաբերութեան արարչութեանն, որ լինի յիսկզբան լինելութեանն
մինչեւ ցայժմ ամք վեցհազարերորդ վեցհարիւրերորդ երեսներորդ, և ի
ծննդենէ բանին Աստուծոյ լինի ամք հազար երկերիւր և չորս, եւ ըստ
Հայկազեան տոմարի, որ լինի վեցհարիւրերորդ յիսներորդ և չորրորդ
(1205), սկսա կազմել զբազմերանեան շտեմարանս աստուածային գան-
ձուց՝ ի նահանգիս, որ կոչի ՂաԴաւ՝Ո1 վանս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Առա-
քելոցս, ի մ էշ աստուածատես աստուածախաւս Արբեցելոց և մ աքրազար֊
դից արանց։
Որք վայելէք և զմայլիք ի սմանէ, զորս շարադասեց աք ընդ գրով,
յիշեսշիք ի Քրիստոս, եւ զորս ոչ կարացաք գրով յիշատակել առ հք ա է–
սարակ զմիեղէն եղբայրութիւնս, որք այժմ բնակեալ են առաշի դրան
Սուրբ Առաքելոցս, առ հասարակ ողորմեսցի մարդասէրն Աստո՛ւած, որ
ողորմածն է յամենայնի, եւ գրեսցի ի գիրս կենացն յաւիտենից։ Արդ ի
գնացելումն ամին շինեցաւ ժամատունն, իսկ յայսմ ամի, որ գիրքս կազ–
մեցաւ, կռալնեցաւ գոլմբեթն Աստուածածնի, ել տէր Աստուած ողոր-
մեսցի աշխատողացն, որք անդ և աստ աշխատեցան։
Վասիլ հիւրատեսն յիշեսցի ի Քրիստոս։
Արդ Ց ո վ ա ն ն է ս Միչնսւղբ ե ր ց ի ետ ի գին գրոցս Ռ (1000) և հարիւր
դրամ, իսկ ի կատարման յայտնութեան ոլթաւրէիցն ի տնաւրինեցալ
աւուր գրեցաք երկրորդ պատարագ Տովաննիսի՝ հրամանաւ տէր Եսսւ–
յեա եւ փիլիսոփայիցս եւ համալրէն ուխտիւս եւ գերապայծառ առաշ–
նոբդիս մեր ո Ա ք ր ա հ ա մ ա եւ սուրբ բեմբ ականաց՝ Բ պատարագ անխա–
բան ամ յամէ կատարել, իսկ որ անփոյթ առնէ, տացէ համարս յալուրն
դատաստանի։ Ց ր ա լ ն ց ի Ա ւ ե ա ե ա ց ն , մին մատոլցանի պատարագ յալուրն
տաւնի սռւրբ առաքելոցն Յոհանոլ և Յակոբա։
Զկազմ ողս զեղկելիս և զեղբայրիկն իմ զռՍաեփաննոսն յիշեսշիք
ի սուրբ յաղալթսդ ձեր։

- 4 7 -
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1205
ՈԾԴ

12ա դՅովաննէս Միչնաղբերացի, որ լի հաւատով եւ հոգւով ձեռնտու

եղեւ յաղագս սուրբ գրոյս եւ ժտելով ըստ կարի իւրում, արդ յիշեսշիք
դՅովաննէս ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր։

17բ ԶՅովսւննէս Մ ի շ ն ա ղ բ ե ր ց ի , որ մեծաւ յուսով մասնակից եղեւ սուրբ

և րարեճաշակ բուրաստանիս եւ փոխանակ երկրաւորիս՝ ստացաւ զան-
ճառելին։ Արդ քքՅոփյսննէս քահանայ յիշեսշիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր ե
ղիս՝ ընդ նմին։

19

ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻՈՅ

Երևան 10509 (1618 թ.)

Հեղինակ՝ Ներսես՝ քւեարդի

Ներսիսի Լամբրոնսւցւոյ
Վայր՝ Սկեսսս
Յիշատակարան մատենիս ւ|Րութեան

421 բ Յամի վեց հարիւրք երէ որդի յիսներորդի չորրորդի թուականութեանս

Հայոց (1205), ես նուաստ ել անարժան ծառայ Աստուծոյ Ներսէս փա֊
փաքեալ աստուածայնոյ տառիս նորագոյն մեզ պարգևեցելոյ ի Հոգւոյն
Սրբոյ, ի յետին և յանբարի ժամ տնակիս, յորում ըստ նախագուշակ բա-
նին Տէառն՝ կարաս՚ետ Նեռինն, այսինքն յանաւրինացն բազմանալոյ՝
սիրոյն ցամաքութիւն երելեալ, և ետու գծագրել զսա առ ի մխիթարու-
թիւն վշւոադնեալ և թշուառական ոգւոյ իմոյ ոչ ի ղբաւսանս կատար-
ման գործոյ սորայս խրատոլ, այլ առ ի գիտել ճշմարտութեամբ թ\
հեռի եմք ի պատուիրանացն Աստուծոյ, աւտար իմն շաւիղ ունելով, և
անէանա լթ թէ յոլմմէ ։սռա շն որ դե ալք յայսոսիկ ածեալք եղեաք, բայց
թէ ի ստութեանց հաւրէն։ Եւ այսոլիկ ծանուցեալ լինիմք, ղի լուսոյ
մերձ եղելոյ ոչ ուրուք ծածկին գործք, թէ չարք եւ թէ բարիք, վասն որոյ
զճրագս զայս հանդէպ եղեալ գործոց մերոց՝ ծանիցուք զմեղ, մի խա֊
ւարեալք ի խաւարի բնակեսցուք։
Ցաւ է ինձ յաղագս դիտաւորութեանս, այլ առաւել եւս ի հեշտու-
թեանցն պակասել, մանաւանդ թէ հարկիցէ զլեզու սանձահարել, քանզի
նախապատիւն է այս ի մեղս եւ առ մեզ արհամարհ, դիւրագթելի ունե-
լով զինքն եւ ծանր զպատուհասն, զի թէ որ ոչ յինքեան միայն և կամ
յաւտարացն ալգուտ խաւսեցեալ դատարկ բանն է պարտաւոր առնէ հրոյ,
422ա ապա որ առ ի զբազումսն բամբասել ոչ ունի պարապել||& այն զար-
դարս եւս, զի՞նչ ունիցի կրել, զի զբազումս տեսի և տեսանեմ հակա-
ռակս ախտացեալ ինքեանց փրկութեանն, որպէս շուն առ քաղցի ասի
զմարմինս բազկաց իւրոց ուտել, զի վնասակարացն ինքեանց ծարաւի

–48–
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1205
ՈԾԴ

են միշտ, ղի զի՞նչ ունիցի ոք կոչել զայնպիսին, որ զինքեան առողջա-

րարն բժիշկ րամրասէ, զախտացելոյն խստութեամբ հատումն առժա-
մայն զգացեալ, ե առաջիկայ առողջութեանն յուսով ոչ մխիթարի։ Բայց
թէ եւս խուղեսցես, խորագոյն եւս չար գտցես։ Բժիշկ որ առանց վիրա֊
վորելոյ բժշկէ, մանավանդ քան թէ պահանջէ, ինքն տաց վարձ բժշկե֊
Iոցն, ոչ աւտար ինչ վարձ, այլ զիւրն անձն, ուսեալ յասողէն. Հովիւ քաշ
զանձն իւր դնէ ի վերայ հաււոից։ Ինքնեանք հաւատացելոցն ոչ երկբա-
յութեան յուսով առաջի եղեալ զապաքինումն վիրացն, այլ վաղվաղակի
տայ քան թէ առնու։
Բայց և կամի վարձս զգիւտ կորոլսելոցն, իսկ զայսքանեաց բա-
րեաց ունաւղս և ղաննախանձ բաշխաւղս, որ միշտ ձայնէ անզգամաց և
պակասամտաց, Եկայք կերայք ի հացէ իմմէ, և արբէք ի գինւոյս ձրի,
թէ արծաթ ոչ ունիցիք զոր խառնեցի ձեզ, թողէք ղանը զգա մ ութիւն՝ ղի
կեցջիք, խնդրեցէք զիմաստութիւն՝ զի ապրեսջիք ։ Ր" զայնպիսին ար-
համարհէ, ո՞ զնովաւ զանց արասցէ։ Բայց եթն այն, որ ոչ կարաւտի
կենաց, որոց կուրացեալ իցէ աչքն, եւ ոչ կամիցին իմանալ սրտիւ, և
ականշաւք լսել, եւ աչաւք տեսանել, և դառնալ և բարեացն յաւիտենից
պատահել։ Այնպիսիք են երկիր կորդացեալ, անդաստան անկոխ, կրաւղք
422բ իժից և քարբից, անջուր անա\\պատ, և որ ինչ նոյնպիսիք կոչել պատ-
շաճ է։
Որք ծանաւթանալ ոչ կամեցան լուսոյ, խաւարին ունելով ընթացս,
զի մի յայտնեսցին, որք զսիրոյն Աստուծոյ լուծ յուսոց ի բաց սասանե֊
ցուցին, սարտուցեալք իբր ի չարէ, և զի այս այսպէս է։ Որք քրիստո֊
նեանքն էին՝ ի հալածանս յայնպիսեացն մատնէին, ընդ միոյ տրտմու-
թեամբ լինելն ոչինչ խափան առնէր այսմիկ իբր պաշտալնակցաց,
այլ ընթացից կենացն և ճանապարհին անմիաբանութիւն, որպէս թէ
ումեմն զնեղն և զանկոխն ընտրել բազմաց, և այլ զընդարձակագոյնն և
զմշտակոխն բազումս զարթուցանէր վրեժխնդիր, որ ընդարձակագունին
էր Գլխաւոր և հանդիսադիր, միւսոյ կողմանն ընտրողաց։ Այնպիսեացն
արդարև այս գործ՝ չար երկրի չար և պտո՛ւղ, ղորոմն ընդունակաց՝ ցա-
նողին զնոյն, կամաց բոյս, զի զիա՞րդ մարթէր ի փշոց խաղող, կամ ի
տատասկէ թուզ ընծիւղել։ Իմ են վերքս, ոչ այլոց և խարանքս; Որպէս
զի մի շզադէտ և զալտարս դատալղ դատէցայց, քան զի ի Քրիստոս Յի-
սուս ոչ ծառայ և ազատ, թլփաթոլթիւն և անթլփաթութիւն, և որքան մի
ըստ միոջէ, զի ամենեքեան մի եմք ի Քրիստո սՀ ըստ շնորհի որդեգրու֊
թե անն, միոյ արգանդի երկունք, վասն այնորիկ և զիմոցն ինձ եդեալ
և զիմն իմոցն, դարձ յայսցանէ կամէի, և կամնցեալ եղէց, Զի զորօրինակ
թէ ոք ինքեանք վէրս տալով զաչս իւր փորիցէ այսպիսի իմն ախտացաքէ
Մի արդեօք եղբարք ազդիցէ" ինչ հատեալ անդամոյն, յորմէ հետ է խլե֊
ցաւ, ոչ ապաքէն մնալո՞ցն է վէր, զի որ ի տեսանելեաց ղրկի, այլոց
423ա կարօտանայ առաջնորդի ||* կամ հարկաւոր է բնակել յ անկիւնս տանց՝
զրկեալ ի բնաւից վայելչութեանց, և կամ թե ի յանդգնել ուրեք, քար
ընդ ոտն եղեալ վիրաւորեալ։ Նա և եւս չար, եթէ ըստ առակին Տեառն,
<- Ի համանմանւոյն առաջնորդեալ լինի, զնոյն ունի կրել, զոր առաջի եդ։

–49–
4-487
 Լ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ս. Բ Ա Ն ն Ե I՛ 1205
ՈԾԴ

Վասն այնորիկ գնալի է, մինչ գեռ լուսով ոք իցէ, գի մի խաւար փոխա–

նակեսցէ։
Այսպէս և զայսքան Լաց լոլսաւորագոլյն շահից լոլցանաւզս որպէս
որ տեսանիդ, յանգամ ս Քրիստոսի և եկեղեցւոյ նորա մեք մեզէն խալա–
րեցոլցաք, ոչ որպէս թէ զնա, ի րաց տար զայգոսիկ, այլ զմերս աչք առ
ի նա հայելոյ, քան ւլի լոյս եկն յաշխարհ և սիր Լաց մարդիկ զխաւար
առաւել, և տպա յայտնի է թէ զինչ կրէ ի լուսռյ փախուցեալն։ Քանզի
թէ յորոց միջի գրաւիմքս անգիտանամք, ոչ ինչ այլ, բայց զստամրք–
սացաւացն ախտանամ բ, որոց թէև զառաւել փափկագոյն կերակուրն
ընծիռես, այնպէս է որպէս զանարգն, և կամ կոյր ի ծնէ, թէև յոյժ իմաս–
տասիրեսցի ի տեսողաց, ոչ ինչ գիտէ զվայելչութեանց աշխարհի, քան–
ղի զոր ոչն ետես, զիար՞դ ոք գիտասցէւ Ոչ ինչ ընդհատ յայսպիսիեացս
ախտացաք, և կամ ելս վեհագոյն, զի որպէս որ ոչն է ծնեալ ոչ ինչ
գիտէ ղծնելոցն, կամ որպէս մեռեալ ցանգիտութիւն եկեալ ամենայնի,
այսպիսի իմն աւտարացաք, թովչի ճարտարի հանդէպ խցաք զականշս,
ոչ կամեցեալ առնուլ դեղ ի դեղատուէ իմաստնոյ։ Վա՛յ ինձ, գի անձամբ
զանձն իմ ձաղեմ։
Իսկ արդ զինչ ասասցեն և կամ արասցեն քեզ հակառակորդքն, բայց
423բ թէ անցեալ տեսցեն ի վայր հոսեալ և խարխալեալ զերբեմն\\անմատչե-
լին ինքեանց աշտարակ։ Շչեսցեն և շարժեսցեն զգլուխս սյռաշնոյն մեր
. հասու եղեալքն դեղոյ, ծաղր և այպն կատականաց եղեաք թշնամեացն,
ի պատճառս մեծաբանութեան և պարծանաց նոցա և յամօթ և ի նա-
խատինս բարեկամացն, քանզի զբարի ծնունդս խորհրդոց մերոց առեալ
զքարի հարին, աղուեսք նենգաժետք, աւար հարին զգեղեցկացեալ այգի
Տեառն, կողոպտեցին զզարդ մեր, զանձանց մեռելութիւն կենդանիս
արարին զմեզ աշխարհի՝ և մեռեալս ի Քրիստոս։
Առ ո՞ ձգեցից զմեղադրոլթիլնս, կամ զո՞րս ասացից ի վշտացս՝.
Ինձ այսպէս թուի, թէ առ որ ի սկզբանն ղի։։ պատրեաց, և առ պատ–
րեալսն ի նմանէ, և զհոգւոյս լացից ղմահ, առ մին՝ թէ զիա՞րդ նախան–
. ձեցաւ կրկինս, ի վերայ առաջնոյն, ոչ ինչ գտեալ առ ի մէնջ զատ, նա
ղի և կարեաք իսկ ոչ։ Եւ առ միւսն՝ թէ զիարդ զբարեկամուն խրատու
.զանց արարեալ զԱստուծոյ և թշնամոյն հաւատաց։ Արդ, յորմէ և ար-
դեամբք առ զփորձ, երանի թէ ոչ ելս էր հաւանեալ և կամ հաւանէր
նմա։ Բայց ահա և ցարդ եւս, որպէս յայնժամ զԱստուծոյն, այսպէս և
այժմ զառ ի յԱստուծոյ պատգամաւորացն արհամարհեալ, նմին հաւա-
տամք թշնամւոյ, որոյ խրատովն վարեալ երբեմն, ի բազմաց զրկեցաք
բարեաց, և ոչ իմանամք, այլ ըստ ամբաստանութեանն էսայայ, որ
զիսրայելէ վարելով քան զանբանս անբանագոյն և քան զմեռեալ մե-
ռելագոյն գտաք։ Քանզի Ծնեալ, ասէ, եզն զստացիչ իւր, և էշ զդարմա-
նիչ, և մեք՝ ոչ երբեք զբարերարն մեր, վասն այնորիկ յոտից մինչև
ցգլոլխ չիք առողջութիւն, այլ ամենևին վէրք խխայթելեալք, զոր ո;
424 է այլոյ ուրուք բժշ\\կել, բայց եթէ այնմ, որ զանձն ունայնացոյց զպատ-
կեր ծառայի առնլով, որ ի կերպարանին Աստուծոյ Հաւր էր, և թափեաց
զինքն մինչ ի ծառայի կերպանաս, որ վասն մեր հնազանդ եղև Հաւր,

- 5 0 -
է
 հիշատակարաններ 1205
ՈԾԴ

իշխանաբար առանց բռնադատութեանն մահու չափ և մահու խաչի,

որով երկինք հաստատեց ան , որ ասացն և եղեն, հրամայեաց և հաստա–
տեցան, որ կրէ զամենայն զօրութեամբ իւրով, որ սահմանադրեաց զա-
մենայն եդեալ լափ և սահման ըստ 3 ո բայ, և կառավարէ մինլ ի կատա-
րած։ նմա է զայս քան ի բաց բառնալ առ ի մէնջ զբեռն, ո՛ր խրախոյսն
ես։ հաւատացելոց ասելով. Եկայք ս։ռ իս ամենայն աշխատեալք և ծան-
րաբեռինք և ես հանգուցից ղձեզ։
Բայց և մեք մի յապաղեսցուք մաղթել նմա բառնալ յալաց մերոց
զպատրուակն, յառել անստուերաբար առ ճշմարտութիւն և մի յաւի-
տեան ի խաւարի դեգերել, այլ երկրորդել առ մեզ փրկութեանն առիթ,
կրկին մահացելոց, և կամ թէ ասել մոլորելոցս ի վերայ առաջնոյն, քան
զի կամելն նորա՝ գործ է կատարեալ, իմանալ մեղ և քաղել պտուղս
քաղցրահամ ս յառաջիկայ մեզ բարեացս, և քաղցր լինել ի կոկորդի
մերում քան զմեղր, զանց զառաջինն առնել լար ախտի տգիտութեան՝
զանհալատութեանն թուակցաւ։ Քանզի ինձ ոլ անիրաւ դատել թուի,
որ զոլգաթոլեաց զսոսա, որպէս ծնաւղ անհաւասարութեան ասելով, թէ
մտանիցէ անդ տգէտ կամ անհաւատ։ Յայտնի է մտաւորաց, զի որ ոլ
տգիտացաւ՝ ճշմարիտ գիտութեանն հաւատարիմ մնաց։ Վասն որոյ և
մեք մի զօտարացոլցլացն (Աստուծոյ բուռն հարեալ ղճանապարհացն,՝
և զընդանեցուցչօքն քամահարեսցոլք։ Եւ եթէ աւտարոտիք իմն այսո-
քիկ թուեսցին, և անբարիք և դառինք, այս վասն զի երկրորդովքդ ձե-
րովք հաստատեալ եք իբր բնութեամբ, զի այսպէս ի բազում ամաց կա-
լեալն բնաւորեալ է լինել։

նա զի և զհրեշտակական սպաս ահարկութեանն հանդէս, զիարդ ըստ

որում էն գիտասցի մարմին, անլափ անջրպետութե ամ բ ունելով միջոց։
Բայց գործով զինքեանցն ալգտոց բուռն հարողաց ոլ ինլ եղիցի ծածուկ,
որպէս որ փափկանայրն յայնոսիկ, ըստ որում մեք մա՛րդիկ գոլով
ստորնաքարշք ի մարմնոյս իրք, այսպէս և նա յայնս, զոր սովոր են ման–
կանց դեռածնաց առնել ծնօղք, այնպէս առնէր, թէպէտ ոլ զտիրապէս
հասու եղեալսն ինքեան, որպէս ոլ կամեցեալ տալ զսրբութիւն շանց,
կամ անկատարից զկատարելոցն կերակուր, այլ որպէս ի Քրիստոս տղա֊
յացելոց կաթն մեզ ջամբեաց, և զայն և զայնոսիկ առատ բանիւք, ան-
պատրուակ յալրինմամբ, անստուեր, առանց ծածկութիւ, բնաւից դիւ-
րահաս, ի հետս արկեալ իլրն վարդապետի որ զարեգակն իւր ծագէ ի
վերայ չարաց և բարեաց, և ածէ անձրև արդարոց և մեղաւորաց, առ ի
բազմաց նախեղելոցն արանց սրբոցն անփոյթ եղելոցն< արանց սրբոցն
անփույթ եղելոցն> ջան կալեալ լրման և մանավանդ առ ի մէնջ բնաւ
ծածկելոցն և ի մերս զարմէ, զայոսիկ անջինջ յիշատակ արձանացուցեալ
և առիթ փրկութեան ի ձեռնացեալս ժամանակի։
Եւ երանելի հայրապետս ներսէս, և զորաւրինակ սովոր են հարք
առնել ի ժամանակս իւրեանց ամբարել կերակուրս, և կամ գին կերակրոյ
425ա զկնի մնացելոցն, որպէս զի մի միայն ի կեանս, այլ և\\յետ մահու գըտ–
ցին դարմանիչք։ Այսպիսի իմն արար և սա, զի մի կենաւք միայն, այլ ՚
և ետ աստեացն աւգտեսցուցէ, այլ և ոլ ամենայնի համեմատք, քան զի
ՈԾԴ չ Ի ՇԱՏԱԿԱՐԱ Ն Ն հ Ր 1205

այնոքիկ մարմնոյ, իսկ այս հոգւոյ, և յայտնի է որչափ առաւել է հոգի,

և այնժամանակեայ, իսկ այս ոչ, այն ոմանց, և այս բնաւիցւ Յայսմանէ
որ կերակրի, ոչ քաղցիցէ, բայց այնու բաղում անգամ լնանիմք։ Ո՛վ
հոգւոյն զաւրոլթեան, որ շնչէ ուր կամի, առանց չափոյ իւրոցն ղիւրսն
տալով, աննախանձ հաւասարիչ արմանի գաելոցն նոյնպէս փոփոխէ I։
յորս լինի։
Արդ, ո՞ ոք այնպէս մոլեգնեալ իցէ, մինչ ղի ունելով հնար, երկին
ունելով երկրի, և ղերկնսւյնոցն բերել նմանութիւն, ե զանց արասցէ։
1'սկ եթէ կամեցեւսլ ուրուք և անգիտասցի ղորպէսն թէ և նախ ունէին,
որով կրթել մարթէր կամողաց, որպէս զերիցս երանեալ հայրն մեր
1փոնէս|)ւա, այլ յայտնագոյնս եկեալ ոլսցին յայսմա նէ։ Կարծեմ ր.չ
ունայն ձեռամբ ուրուք գԼգերողացն առ սա ելանել աստի, այլ դառնա-
լով դարձցի զուարթադէմ, հնձեալ պտուղս քաղցրահամս և որ այս ամե-
նալիս թեև ունայն գայցէն ի սերմ անց, քան զի երիւք յերրեակսն ի պա-
տիւ երր ակի և եզակի լուսոյն բարդեալ դասքն ասաանալր տեսցին, և
ոչ միայն, այլ և որ ի վերայ աթոռոցն հանգչի, բազմեալ ի մէշ մեր,
թողից ասել և զբարձրագոյնսն, որ և իմանալեացն անմատչելի, ղի ե
վասն իմ մարմնացեալն Աստուած, զի իմէ որպէս բնաւից, զի մի նա-
խանձ բերցի, աստ, ի մէնշ Հաւր մատոլցանի նուէր Հաշտութեան,
•425բ տուեալ իւրոյն ինձ, և զիմս առնելով յիւրն փոխարկէ։\\Քանզի վասն իմ
ճոխն աղքատացաւ զի իմն լցցի իւրով նուաստութեամբ։ Զայսոսիկ քաջ
հասողութիւն, կարծեմ ոչ նուաղեսցիս գիտել թէ բուռն հարցես զառա-
ջի արկելովքղ, քանզի որ ի գիտողացն Հաստատեաց և փորձիւ ծանեանա
զամենայն իմ աստիւք յայտնէ, որ սիրեացն զԱստուած և մնաց ի պա-
տուիրանս նորա։ Այլ զի մի որպէս անկարգս իմն և աւելորդս թուեցայց
խոսել, պարտիմ ի սկիզբն բանիս ընթանալով յալարտն ժամ անել,
զայսոսիկ մեզ տուողին ընդ Հոգին միջնորդութեամբ, և մրով և քարտի-
սիւ կրկին զնոյն ստացողիս մաղթել ս։ռ Աստուած, որպէս և մեք ձերն
բացումն աչաց և զօգտելն Հոգւով։

Արդ ի սկզբանն ի զսոյն մեզ պարգեւողէ սրբոյն, գրեցաւ սա յերի–

տասարդականն Հասակի, ի քսան և չորս ամացն լինել, որպէս զի քեղ
Հաստատեսցի բան իմաստնոյն, որ ալիս՝ զիմաստութիւնն և Հասակ ծե-
րութեան զանարատ կոչէ։ Եւ եղեւ այս մինչ անձամբ անձին առեալ էր
զլուծ խոնարՀութեան խաչիլ խաչելոյն զՀետ մտեալ, վարժեալ յորմէ
լուաւ ասել. Բարի է մարդոյ որ էառ զլուծ խոնարՀութեան ի մանկութե-
նէ իլրմէ, նստելով լռիկ ի տան, և տալով Հողոյ ղբերան, յայտ արա-
րեալ զմեծագունի իմն կալեալ յոյս։ Մինչ էրն ի լռութեան և ի միայնու-
թեան կրաւնս, ի Հայոց թուականութեանն Ո Ի և Զ (1177), իսկ առ ի
մէնջ ի նախ դրեալդ՝ յամի ելթներորդի փո՛խման սրբոյս, ել խաւար
ածելոյ բազմաց, և յանգ ելանելոյ բանի մարգարէին որ ասէ. Յերեսաց
426ա անիրաւութեան բառնի արդար, և մեր առ ի նմանէ որբ մնալոյ։\\Ի չորրոր-
դումն ամի զրկելոյ եղբաւր սորա Հեթմոյ աստուածասէր և բարեպաշտ
իշխանի, և մեր և բովանդակ զարմից մերոց, ի սեպհական բնակութենէ
մերմէ, ի դղեկն Լ ա մ յ վ ւ ՚ յ ա ւ ն կոչեցելոյ, և միաբանակեցաց և հրեշտա–

֊ 5 2 –
ՈԾԴ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1205

կաբնակ ուխտէ Սկեււսսյ վերձայնելոյ, չորում տեղւոշ ծնունդ և սնունդ

սրրոյս ի միշի և այժմ դամբարանն սորա։
Ել դոեցալ սկիզբն գրոցս, որպէս յայտնի է որքանութիւնն գրոյն այ-
լայլութեամբ, ի ձեռն ուրումն եղբաւր Աւետեսւց սրբասէր քահանայի ի
միաբանակեցաց վանս Ա ն ա պ ա տ անուանելսյ, իսկ այլն ի Սկեւոայն վե-
րասացեալ, ձեռամբ ուրումն ի կլերիկոսաց սուրբ եկեղեցւոյն Զալրվսւր
անուանելոյ, ի յիշատակ Ներսէսի մեղապարտ ծառայի Աստուծոյ, ի դա-
տապարտութիւն և միայն պիտակաբար քահանայ կոշելոյ, որդլոյ քոլեր
սոյն Տեառն աստուածայնոյ, որոց յիշատակ իւրաքանչիւրոցն աւրհնու–
թեամբ եղիցի և աղաւթք նոցա ի վերայ մեր։
Յիշատակեսցին աղաչեմ առաշի Աստուծոյ ամենայն բարեկամք նո-
րա և եոշանիկ վարդապետքս մեր և տածիչք ոգւոց մերոց՝ Գրիգոր և Բա–
սիլ, առ որովք այժմ դեգերինք ի վարժս, որովք լցեալ առ մեզ լինին թե-
րութիւնն սրբոյն, յորմէ զրկեցաք, որք յաղաւտ և ի նսեմացեալ ժամա-
նակս մեր, որպէս զաստեղս լուսապայծառս փայլեն ի գիշերի, բայց միայն
զի խաւարաւ մեղաց կուրացեալ մեք ոչ կամիմք բանալով զաչս նայել։
Ընդ սոսին և սնուցիչ մեր և տախտակաւ վարժիչ զք՚ասիլ քահանայ եւ
426բ զայլ ելս ուսո–ւմնա\\ կից և զաշակերտակից անձինս քՅոՏաննէս և ւ-Հ^սւր–
դ օ ղ է մ է ո ս , նա և զամենայն զարմս մեր՝ զմեռեալս և զկենդանիս, զաշ-
խարհականս և զեկեղեցականս, և որոց մի անգամ անռլանքն գրեալ են
ի դպրության կենաց, որպէս զի ընդ նոսին և անուանք ձեր յիշատակռ–
ղացգ գրեալ լիցին յանմահ գիրն ի Քրիստոս ի Տէր մեր, որում ընդ Հաւր
և Հոգւյոն Սրբոյ փառք, պատիւ և զաւրութիւն յաւիտեանս, ամէն։
Ընդօրինակեցալ գիրքս այս ըստ առաշիէն գրեալսն ձեռամբ սրբոյ
առնն Աստուծոյ և հաւատարիմ պաշտաւնէի Քրիստոսի Ներսիսի։ Վասն
"րոյ զգուշասցի իւրաքանչիւր ոք, թէ ո գիտէ, և առցի ի գաղափար բանի
և գրոյ՝ հրամանի և ստորատի և տան*։

20

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վենետիկ 88, 11 արգիս չան, Ցուցակ Ա, էշ 399—400

Գրիչ Կոգմա
Վայր՝ Խարբերգ
ա
302 • Շնորհիւ Տեառն սկսա եւ ողորմութեամ բ նորին կատարեցի զաս-
տուածախաւս սուրբ Աւետարանս ի քաղաքիս Խարգբերգ, ընդ հովա–

Երուսաղեմի օրինակում (Պողաւ-յսւն, Ցուցակ Գ, էշ 72) պահպանվե1 է ստացողի հետև-

յալ հիշատակագրությունը (էշ 384). դՀստացողիս կեանք, զստացօղսն իւր յոգի, գստացօրս
Ներսէս, յ ո յ յ վերշաըեալ յաշակերտութիւն եւ որդիութիւն համանուն սուրբ հօրս, որոյ փափաք–
IՀամբ տառիցս տարփանօք, հարեալ յոգի սիրով, յաւելի զսա ի մթերս աստուածային շտեմա-
րանաց, ըստ կրկն ակին եւս մաղթելով ամբարելէ Արդ եղիցի յիշ^ա տ ա կ երիցն ի մի բան յօդա-
ւորել մեզ զսոյն տուողին եւ ստացողին ընդ աշխատեչամն»։

– 5 3 –
ՈԾԴ Հ Ի Շ « 4՝Ա ԿԱՐԱՆՆԵՐ 120.է

նեալ Արբ։։ յ Կարապետին և Սուրբ Յակովբայ, ի թոլիս ՈԾԴ (1205) ընդ

ձեռամբ Կոզմայ մեղաւորի եւ անարժան գրչի, հրամանաւ աստուածա-
հաճոյ հաւր Թ ո ո ւ ս ի եւ ընդրեալ երամշտւի։ Արդ, աղաչեմք զամենեսեան,
որք կարդայք յիշեսշիք զիս զմեղապարտ գրիչս 7.,,ՈԳ՝՚Ա1, եւ զծնողսն
իմ, և զեղբարս իմ, եւ ^Թորոս երաժիշտ՝ ղստացաւղ սորա, ղի ողորմես-
ցի մեզ Տէր Աստուած և փրկեսցէ յանշէշ գեհենի հրոյն, եւ յիշողացդ
տացէ Տէր զանսպառ բարիսն ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում
փառք յաւիտեանս, ամէնւ
Եւս առաւել ղհոգևոր եղբարք իմ զաստուածահաճոյ քահանայք
ք/Յոհսւննէս եւ ^Տիրացու, որ առաշնորդ եւ աւգնական են գործոյս՝
յիշեսշիք ի Տէր Քրիստոս, աղաչեմ։

Տ2բ ^Թասրոս երաժիշտ՝ ղստացաւղ սուրբ տառիս յիշեսշիք ի Տէր

Քրիստոս՝ ամենայն որդիք լուսոյ. ամէն։
Այլ եւ զմեղուցեալ գրիչս ւքԿոզմսւ աղաչեմ։

146բ Զպատուական հայր Թորոս երաժիշտ եւ ընդրեալ սուրբ յիշեսշիք ի

Տէր Քրիստոս ամենայն որդիք Սիոնի սրբոյ, որ նորոգել ետ, ամէն։
Այլ եւ զանարժանս Կոգմսւ գրիչ, աղաչեմ,

Դ
304ա Զկին ոմն տառապեալ մեղաւք, որոյ անուն Թագուհի, յիշեսշիք ի
Քրիստոս, եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն։

ե
Ստացող ԹաւՐՈՍ

Ես նուաստ երաժիշտս Բ՚ալրոս զփափագումն սրտի իմոյ եւ յիշա-

տակ հոգւոյ իմոյ ետու գրել զսուրբ Աւետարանս՝ իմով աշխատութեամբ
եւ արդեամբք՝ ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց, յուսալով յո–
ղորմածն եւ բարեգութն Աստուած որպէս խոստացալ անսուտ խոստ-
մամբ՝ թէ Բախեցէք, եւ բացցի ձեզ. եւ թէ Ոք եկեսցէ առ իս, ոչ հանից
արտաքս։ Արդ ունելով իմ զսա բարեխաւս առ Քրիստոս, զի ողորմեսցի
ինձ եւ ընկալցի զսակաւ նուէրս իմ, որպէս զխերևեշ այրւոյն, եւ հա֊
տուսցէ ինձ վարձս բարեաց յայսմ աշխարհիս եւ ի հանդերձեալսն՝ անըս–
պառ բարիսն ընդ սուրբս իւր։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան որք լուսա–
ւորիք ի սմանէ, յիշեսշիք զիս, զԹաս>ոս երաժիշտ, եւ զծնողս իմ եւ,
զեղբարս իմ եւ զամենայն ազգատոհմս իմ, զի ըստ բարերարութեանն
իւրոյ ողորմեսցի մեզ Տէր Քրիստոս եւ փրկեսցէ ի սպառնալեաց հրոյն,
եւ որ ոք յիշեն, առցեն զբարի հատուցումնն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ
մերոյ, որում փառք յաւիտեանս, ամէն։

֊ 5 4 –
V
ՈԾԵ 1 2 0 0

21

ՆՈՆՈՍԻ ԺՈՂՈՎԱՐԱՆՔ

ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆՑ ԱՌԱՍՊԵԼԱՑՆ

Երևան 9663 (1830 թ.)

Գրիչ Յովանէս
Վայր՝ Սա նա քլին

10.9 Փառք Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ յաւիտեանս յաւիտԼենիցէ, Գրեցաւ

Առասպելս այս և Աղճատանք հեթանոսականք՝ զորս յիշէ Գրիգոր Աս-
տ ո ւ ա ծ ա բ ա ն առ ի խաղ առնել զնոսա, ԻԴ (24) գլուխ, Ի (20) Դարձեալ
իմ Յիսուս ճառին, և ԺԸ (18) ի Բարսւլի Արձանականն* և այլն, ի Յուլիա–
նոսի և ի Կ ի պ ր ի ա ն ո ս ի ճառսն, ընգ ամենայն ՃԿԷ (107) գլուխ, ձեռամբ
Յ ո վ ա ն ի ս ի յոգնամեղ կրօնաւորի, ի թվԼինէ ձԼայոցէ ՈԾԵ (1206), ի
հռչակեալս Սանահին։
Արդ, որք կարդայք կամ ընդօրինակէք, զբազմամեղս գծող յաղաւտս
յիշեցէք, ընդ նմին և ^Խաչատուր վարդապետ**։

22
ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԵԱՅ ԹՂԹՈՑ
Վիեննա 1470, *Հանդէս ամսօրեայX, 1978 թ. էշ 432—434.

Գրիչ՝ Պետրոս
Վայր՝ Սկետա
ա

165ա Փառք և գոհութիւն, աւրհնոլթիւն եւ բարեբանութիւն ամենասուրբ

Երրորդութեանն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս։ Այս բազմալոյս եւ աս–

Գրյի ծանոթագրությունն է «Առաջին ԻԴ գլուխքն պակասին յօրինակիս, ղի յսկիզբնէ ան–

եեալ են բազում թուղթք, որպէս և թուղթ մի անընթեռնելի էր, զոր չկարացի ընդօրինակելէ,
IIույն ծանոթագրությունը հետագայում մեկը պարզաբանել Է. էէԱյղ ԻԴ գլուխք գտանին ի ձե-
ռագրին Ազգային Մ ատ են ադար ան ի Պարիս քաղաքի X,
Ձեռագրի առաջին Էջի լուսանցքում գրված Է. էՀամեմատեցի Բարիղեան օրինակին, դրե-
լոյ ի ՏԷԱ (1282)օ,
** Այս նույն հիշատակարանը աե ս նաև Մ ատ են ագար ան ի յա 9654 ձեռագրի 51 ա Էշամէ
«ճիչատակարանքում X (Էջ 739) դրված Է ՈԾԷ (1208) թվականի տակ։

– 5 5 –
ւ
ՈԾԵ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն ՆԵՐ 120(1

աո լա ծ ախ ալս մատենի ցանկացայ նուաստ եւ տրուպս յորդիս եկեղեցւոյ

Պետրոս եւ սկիղբն արարի տկար մարմնով, անպատկան նիւթով եւ ան-
պատշաճ դեղով, անարհեստ դրչովւ Սակայն եկն ի կատարումն ողորմա֊
թեամրն Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս։
Գրեցաւ մերձ ի դղեակս Լամրրուն ի գերահռչակ անապատս Սկեւրա ի
մ էշ քրիստոսազգեաց սուրբ ճգնաւոր եղբարց մ իաբանակեցած, որոց ձե–
ոընտաթեամբ յանգեայ աւարտեցաւ կտակս սիրոյ կամաւք, ղորս զամե-
նեսեան պահեսցէ Քրիստոս անարատս ի կամս ողորմութեան իւրոյ եւ
արժանի արասցէ իւրոյ աստուածային փառաց ողորմ ութ ե անն։ Արդ, որբ
ընթեռնուր եւ աւրինակէք, թողութիւն մեղաց խնգրեցէք յԱստուծոյ մե-
ղաւորիս Պետրոսի եւ ծնաւղաց իմոց սուրբ հաւրեղբաւր իմոյ Խաչատրոյ,
որ ծեր եւ տկար կենալք զնիւթս պատրաստեաց, որ եւ աշխատի վասն
մեր յամենայն պէտս, հատուսցէ սմա Քրիստոս որ առատն է ի պարգեւս։
Եւ գրեցաւ ի թուիս Հայոց ՈԾԵ (1206) ի յիշատակ հարազատացն
իմոց Եգնատիոսի քահանայի եւ Եղիայի սարկաւագի, որք յառաշ վախ֊
ճանեցան ի Քրիստոս, եւ սուրբ հաւրեղբաւր իմոյ Տ ո ւ | հ ա ն ն ի ս ի , որ զմեղ
զամենեսեան սնոյց։ Աղաչեմ սիրով յիշել, ո՛ բարի ընթերցողք։ Յայսմ
ամի վախճանեցաւ ի Քրիստոս վարդապետն իմ Յով&սւննԼս տիկնաղգի
որում ողորմեսցի Քրիստոս։ Արդ, որք սիրով յիշէք զվերոգրեալքս ի սմա
ի թողութիւն մեղաց, յիշեսցէ եւ զձեզ Քրիստոս յողորմութիւնն իւր եւ
նմա փառք յաւիտեանս։

149բ ՀԼմեղաւոր գրողիկս, զտկար մարմնով եւ զ(հ)իւանդս հոգւով աղեր–

սիւ աղաչեմ յիշել ի Տէր, ո" աստուածասէր ընթերցողք։

145բ Գաւթի քահանայի՝ հաւր իմոյ եւ Յ ո ճ ա ն ն ի ս ի կրաւնալոր քահանա-

յի եւ Խ ա չ ա տ ր ո յ ՝ հալրեղբարց իմոց եւ Ե գ ն ա տ ի ո ս ի եղբաւր իմոյ յառաշ
վախճանեալ ի Քրիստոս, ի գերեզմանէ։ նոցա ցալղ ողորմութեանն Աս-
տուծոյ իշցէ։ Ընդ սո՛սին եւ մեղուցելոյ գրողիս Պ ե տ ր ո ս ի Տէր իմ Քրիս-
տոսս ողորմեսցի։

Դ
56ա Այսաւր ձեռս խիստ մսեցաւ, զի իմանալիս կրկին է սառեալ, վայ։

44բ Ոհ սորին կարաւտ ողորմելիս՝

յիս կուրացաւ յիմ անալիս։

Գ
147 ա Աւաղ նազելի բանիցս աստուածայնոց յանպատկանալոր նիւթս*։

Նյութը՝ էհին հաստկեկ, ողորկ թուղթս Է։

V ֊ 5 6 -
ՈԾԵ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1206

23

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Պա լյան, %աըակ Կես արիայի, էշ 9

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Տումարծա

Փառք... դրեցաւ և ծաղկեցալ աստուածաբուղխ սուրբ Աւետարանս

Քրիստոսի ձեռամբ բազմամեղ փցուն, անիմաստ և յանցաւոր գրչի՝
Գրիգոր բահ ան ս։ յիս, ի Տումարծու, որ անուամբ գոչիմ ել ոչ գործօք;
Ի թուականիս Հայոց ՈԾԵ (1206) յաւաոտեցալ, յունվար ամսոյ Գ, աւր
շաբաթ, ի գաւառս Կեսարիոյ Կապագովկեցաց, ի հռչակաւոր անապա-
տիս Սրբոյն Կարապետի Յովհաննոլ ել Սրբոյն Ստեփանոսի Նախավկա-
յին եւ Սրբոյն Թէոդորոսի ել Սրբոյն Մեռկեռիոսի ղինաորի ել այլ բազ-
մահաւաք սրբութեանցս, ի յեպֆսկոպոսոլթեան տէր Ագարիա վերայ-
տեսչի։ Որոյ ցանկացող եղեալ այս փրկագործ սուրբ Աւետարանիս
զհեզահոգի եւ զհաւատարիմ ծերունին՝ զԽըարրպաշին, և զիւր կողակից՝
զԿալասսւրն, որ փոխեալ է ի Քրիստոս, եւ ամենայն արեան մերձաւորքն
իւր։ Յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զԽաՐԱյաշին, որ ստացաւ
զսուրբ Աւետարանս, եւ յետ յիշատակ ի վանս Սրբոյն Գրիքգյորի Նիւ–
սացւոյն, որ է եղբայր սրբոյն Բարսեղայ հայրապետին։
Արդ մի ոք իշխեսցէ հանել ղսա ի դըրանէ սորին. եթե (յ)անգգնի,
զպատիժն Կայենի առցէ և զմասն Ոլգայի, և զՔրիստոս խաչահանողացն,
ամէն։ Եղիցի, եղիցի։ Հայր մեր, որ յերկինս, սուրբ եղիցի...։

֊ 5 7 –
 24

ՄԱՍՈՒՆՔ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՆՏՒ
հրեան 194
Գրիչ՝ Աոսւքեյ
Վայր՝ Հւսղրատ
ա

252ր Ամենասուրբ Երրորդութեանն փառք յանսպառ յաւիտեանս, ա մէնէ

Ամենայն դասք ընտրելոցս Քրիստոսի կոչեցելոց յառաքելական ընտ-
րութիւնն րնկալան զիմաստս գիտութեան ի հոգւոյն Աստուծոյ, եւ եղեն
քարոզք ճշմարտութեանն Բժ-անքն եւ Հ֊ունքն ՃԻ-քն եւ Շ-իւրքն, եւ
երեք հազարքն, եւ հինք հազարքն, եւ բիւրքնէ Բանիւ նոցա աւանգեցաւ
ուսուցանել զհաւատս բարեպաշտութեան, որով եւ վիճակեցան հասա-
րակ աւետաբերք եւ համաքարողք յընթանուրս տիեզերաց։
Ուստի եւ մեծն յառաքեալս Պաւղոս աստուածային անաւթն ընտ-
րութեան, որ յերկինս եւ առաշի խորհրդական Երրորդութեանն ընկքալք
ալ զմեծ շնորհս հոգւոյն սրբոյ, ուստի լուաւ բանս անճառս եւ անհա–
253ս։ սականս\\եւ փռեալ ընդարձակեաց եկեղեցւոյ զբանն ճշմարտութեան եւ
ի շնորհս որդեգրութեան աւազանին լեզուս նորս ստացեալ բերան Քրիս-
տոսի, եղեալ իբրեւ թէ ինքն Պաւղոս ընդ ամենայն ումեք խաւսի, եւ
զբաժակ փրկութեան անապական այգւոյն, ի սրտին ամբարեալ շտե-
մարանս անտուստ մատռուք աք կեալ ելից զամենայն տիեզերս։ Եւ չորեք–
տասամբք թղթովքս ի չորեսեան կողք մ քանս երկրի, հնչեաց զբանն կե-
նաց, որ է գանձ անկողոպտելի, եւ տեւէ մինչև ի գալուստն Քրիստոսի։
Վասն որոյ եւ այսր շահաւետ գանձոլ ցանկացող եղեալ Տանսւն
քահանայ, սպասաւք որք տէրունեան խսրհրդոյն, ստացաւ զսա յիշա-
տակ անշնշելի առաշի Աստուծոյ, եւ խնդրէ յամենցունց, որ յետ իւր
253բ առ ոյ ոք եւ իցէ սա, հանապազ յիշեսցէ ի Քրիստոս\\յոյսն ամենեցուն։
Եւ ես Յ ո լ ն ա ն նուաստ քահանայ աղաչեմ զամենսեան, ոյք ընթեռ–
նոյք եւ լոլսաւորիք ի սուրբ պատուիրանք աքցս Քրիստոսի, եւ եթե ըն֊
դաւրինակէք, յիշել աղաչեմ յաղաւթս՛, եւ թողութիւն հայցել ի Քրիստոսէ
յանցանաց իմոց, եւ ծնաւղաց, եւ եղբարց իմոց։ Եթէ ի հասարակաց
եկեղեցիս, եւ եթէ առանձինն առ եղբաւր ումեք իցէ սուրբ առաքեալս,
յիշել աղաչեմ ի Քրիստոս, որպէսզի բարեխաւսութեամբ սորին ողոր-
մեսցի մեգ Քրիստոս՝ մեզ յիշելոցս, եւ ձեզ յիշողացդ ի հասարակացն
յարութեան, ամէնւ

– 5 8 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1207

Գրեցաւ խոշորագիր գրով գիրքս այս, ձեռամբ նուաստ եւ ամենա-

մեղ քահանայի Ա ո ս ւ ք ե լ ո յ , ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր ուխտս ք Զաղքատ յ,
254ա րնգ հովանեաւ Սրբոյ Նշանիս եւ մաւրս յուսոյ Կաթողիկէի ,\\յառաշնո ր֊
գութ ե անն սուրբ հայրապետիս մերո տեառն Յ ո հ ա ն ի ս ի , ի թոլիս Հայոց
/՚1ԾԶ (1207), ընդ որս եւ ես աղաչեմ մասնաւորել զիս սուրբ աղաւթից
ձերոց, եւ Քրիստոս Աստուած հասարակաց ողորմեսցի, ել ինքն եղիցի
աւրհնեալ յաւիտեանս։
ք

Ի ստոյզ գիտողաց եւ յոլղիղ աւրինակէ գրեցաւ, թէպէտ ել ես ախ-

մար էի, գի ոչ մտահաճութեամբ է ընտրեալ, այղ ի բազում աւրինակաց
ընտրեալ ել վկայել ի գիտ(ն)ականաց եկեղեցւոյ։

Փառք Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յալիտեանից, ա մէն։ Կա–

392ա տարեցալ սուրբ մատեանս ամենանուաստ եւ յետին կրաւնալորի ձեռ\\
ամբ Ա ւ ս ս ք ե յ ի ա ն ա ր ժ յ ա ն քահանային, խնք/իսռ ի բարի յիշատակ />///
ք հան յ դերձելումն։
Զսուրբ Առսւքքեալքս եւյ զԵսայիս ի մի տփի եդեալ\\\աղաԼ չ^եմք
Տունան ստացաւ ղ, եԼւ^ս սուտք անուն յ գրիչս, որք աւգտիք ի սմանէ
մեզ աքնքմոռաց յիշել ի սուրբ յաղաԼլթ^ս ձեԼր^, ընդ նմին եւ ծնողսն
մեր Ա/ եւ Աստուած զձեղ յիշէ յիւրում գալստԼեանն ամէն^։

197ա Զստացալղ սուրբ առաքելսյս զՅունան եւ զծնաւղսն իւր յիշեցէք ի

Քրիստոս, որք ճարակէք յանմահական յաղբեւրէս։ Ընդ նմին եւ զան–
պիտան գրիչս զԱււաքել, աղաչեմ ի Տէր։

225ա ՋՅանսւն ստացալղ դրոցս յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ զանպիտան

գրիչս աղաչեմ ։

25

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
(1–Պատմութիւն հայ Տոմարծայի», կ 601—602*

Գրիչ՝ Կարապետ
Վայր՝ ճիրսւկայ անապատ

Փառք... որ ետ կարողութիւն իմոյ տկարութեանս ժամանել ի կա-

տարումն սուրբ եւ աստուածախաւս աւետաբեր ալետեաց Աւետարանիս,

ձեոագիրն այժմ պատկանում է ԱՄն֊ի Ռեյսին քաղաքաբնակ, Տոմարծացի այրի տիկին

Պայծառ Տեր.Կարապետյանին, որոնց ընտանիքում այն պահվել է 38 սերունգներ ի վեր, որոնց
նախապապն է համարվում մագաղաթյա Ավետարանի գրիչ տեր Կարապետը,

֊ 5 9 –
 Հ Ի Շ Ա Տ ԱԿԱՐ ԱՆՆհ Ր 1207

ւ։ր քառաւ/տակ գնացիւք զընդհանուրս ոռո զանելով պա յձ առա ցու ց անէ

զանձինս հաւատացելոց շնորհաւք Սուրբ Հոգւոյն։
ել ս֊ոդ, դոեցսւլ սա ի թվականիս մեր ՈԾԶ (1207) ի թագաւորու-
թեանս Հայոց Մեծի 1,եւու|նի եւ բարեպաշտի, ի լեառնս Տարսովն^, յա–
նապատիս ճիրսսկսսյ, րնգ հովանեաւ սրբոյ Կարապետիս եւ այլ սրբոց,
ի հայրապետութեան... Յ ո վ հ ա ն ն ո ւ Հայոց կաթողիկոսին, հրամանաւ եւ
արդեամբք 1 Լարդանսւյ կրաւնաւոր քահանայի, որ ստացաւ ղսա յիշատակ
իւր, եւ ձնալղաց իւրոց, եւ ազդականաց՝ կենդանեաց եւ ննշեցելոց /,//
իւրոց յաշխարհէ։ Եւ գրեցաւ սա ձեռամբ ՚ 1 սւրաս|եէոի մեղապարտի եւ
խոշորագիծ գրչի, ի ծերութեան եւ ի տկարութեան ժամանակի՛ խաւ ա֊
րեալ աչաւք։
Եւ արդ, աղաչեմ զամենեսեան, ոյք աւգտիք ի սուրբ մատենիս, յի-
շատակի արժանի առնել ղստացաւղ սորա ւյՎսւրդան, եւ ւյսւէր քարսեղ
քուերորղի նորա, ե։ զամենայն տոհմայինս նոցա՝ զմեռեալս եւ զկեն-
դանիս, ղի ողորմեսցի նոցա Քրիստոս Աստուած եւ ի հանդերձեալ գա֊
լըստեանն իւրոյ թողցէ զյանցանս նոցա, ամէն։ Ընդ նմին եւ զիս զտա-
ռապեալ գրչիս Կարսւս|եա յիշեսշիք, եւ զամենայն վերոգրեալքս ի սմաւ
Եւ որ առատն է ի տուրս, եւ աննախանձ ի հատուցումն Քրիստոս որդին
Աստուծոյ ամենեցուն ողորմեսցի՝ յիշողացղ. եւ յիշելոցս, եւ պարդելեսցէ
զարքայութիւնն իւր, եւ նմա փսաք րնգ Հաւր եւ Հոգւոյն Սրբոյ եւ միշտ
եւ յաւիտեանս, ամէն։

26

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Կոնիրիր, Ցուցակ Լոնդոնի, Էշ 7

Գրիչ՝ Գրիգոր

քի թուականութեանսյՀայոց ՈԾԶ (1207), ի թագաւորութեան Լե–

վււսի Հայոց, ի կաթողիկոսութեանն տեառն Յոհանիսի (գրեցաւ) սուրբ
Աւետարանք՛ս յ ։ Ստացաւ զսա պատուական քահանայն և սրբասնեալն
Կ ո ս տ ա ն դ ի ն ՝ ի յիշատակ իւր և ծնողաց իւրոց, և որդոց իւրոց՝ ի վաե–
լոլմն, որ Տէր Աստուած վայելել տացէ, ամէն, ամէն։ Եւ զիս զբազմա-
մեղս Գրիքգորյի///,

27

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԵՂԻՇԷԻ

Երևան 1888

Գրիշ՝
122բ ք Գրեցաւ /,/ թով ինք ՈԾԶ (1207)։

֊ 6 0 –
 ՕԾ է 1208

2 8

ԱՒԵՏԱՐԱՆ Մ ԼՔ է ԹԱԳՈՒՀՒՈՅ

Վենետիկ 86 (862 թ.) Ս արգիս յան, Ցուցակ Ա, կ 387

Ստացող Անդիաս
Վայր՝ Վարաղ
ա

380բ ի ՈԾԷ (1208) թուականիս Հայոց, ես Ա ն դ ի ա ս քահանայ թափեցի

զսուրբ Աւետարանս ի յանաւրինաց, եւ վերստին ետու զսա յընծայս
Սրբոյ Նշանիս Վսւրսւդայ՝ յիշատակ ինձ և հայրաղաս։ եղբաւր իմոյ
ԳԼորդեսւյ քահանայի։
Արդ, որք լուսաւորիք ի լո լ։ւ ա յճ աճ ան չ տերունեան հրամանացս, յի-
շեսշիք ք ի յ Քրիստոս զիս՝ /^Անդիաս, եւ ղեզբայրսն իմ էքՀ՚ է որդ, եւ
«չՀայրապետ եւ յչՍարդիս, եւ զծնողսն մեր, եւ Աստուած հասարակաց
ողորմեսցի, ամէն։
Բ

137 ր ^Անդիաս եւ ւյ՚ ւ ՚ է ււրդ բաՀանսւյր ստացսյլղք սուրբ Աւետարանիս

յիշեսշիք Ի Քրիստոս, աղաչեմք։

29

ՄԱՇՏՈՑ
Վենետիկ 570, Աարգիսյան, Ցուցակ Գ, կ 68—70

Գրիչ Վարդան
Վայր՝ Ասորեմայր
ւս

148բ Կատարեցալ Քահանայաթաղս այս երկոտասան աւուրց, լի եւ թա-

մամ, ի սերտ եւ յրնդիր աւրինակէ, ձեռամբ Վարդածա^ մեղաւոր և ան-
պիտան գրչի, ի թուականիս Հայոց ի ՈԾԷ (1208), ի գաւառիս ՚Մոփաց,
.՛անապատս որ կոչի Ասորեմայր, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կիրակոսի ել
առաջնորդի սորա սրբազան եպիսկոպոսի տէր Վ ա ր դ ա ն ա , հրամանաւ եւ
ծախիլք աստուածասէր եւ քրիստոսադաւան քահանաքի Կարապետ երի-
ցու, որ գրեալ ետ ղսա ի յարդար վաստակոց իւրոց, ի յիշատակ իւր եւ
զաւակաց իւրոց ^անարդէս երիցու եւ այլոցն, եւ ամուսնոյ իւրոյ։ Արդ,

- 6 1 -
ք1ԾԷ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1208

որք ընթեռնոյր ղսա, յիշեսշիք անմոռաց յաղաւթս ղստացող սորա, եւ

ղգծող, եւ զծնողքն մեր, եւ Աստուած ղձեզ յիշէ, ամէն։

133 Կատարեցալ կարգ թաղման քահանայից ի սերտ եւ յրնդիր աւրի–

նակէ, ձեռամբ Վարդանա մեղաւոր եւ անպիտան քահանայի, հրամա-
նաւ եւ ծաիւիւք աստուածընկալ և սրբասէր քահա՛նայի Կսւրապեաի, եւ
երէց որգոց իւրոյ ( ՚ ա ն ս ւ ր դ է ս ի , որոց ողորմեսցի տէր Աստուած իւրեանց
եւ ծնողաց իւրեանց...
Ղ
170։ս Տէր Աստուած ողորմես ստացողի սորա Կարապետի պատուական
քահանայի, եւ մեղաւոր եւ անպիտան գծողի սորա Վ ա ր դ ա ն ա , ամէն։

I
 30

ՀԱՒԱՏԱՐՄԱՏ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՅԳԵԿՅՒՈՅ

հրոաաղևմ 2526 (Ժէ ղ.), Ն. Պող,ս,.յան, Ցուցակ Ը, է. 203— 207

Հեղինակ՝ վարդան Այգեկցի

Վայր՝ Պարլասան
ա

203 Ել ես ողորմելիս ՚ Լ ա ր դ ա ն , որ հաւաքեցի ղայս աստուածային և լու-

սափայլ մարգարիտս հաւատոյ՝ մեծաւ ցանկութեամբ յուսոյ և սիրոյ, հե-
տևելով աստուածաղան և բարեփառ հարցն ուղիղ դաւանութեան, հաւա-
տով խոստովան ի մ անթերի մտօք՝ զհամագոյ և զամենասուրբ Երրորդու-
թիւնն...։
Արդ, մեծաւ հոգաբարձութեամբ, և յղձալի սիրով հաւատոյ արարաք
հաւաքումն բազում բանից, ամենայն ուղղափառ հայրապետացն խօսից
և վարդապետաց եկեղեցոյ՝ ի մերոց Հայ < ե 3>աստանեացէ և յամենայն
ազգաց, առեալ միայն զվկայութիւնսն՝ սակաւ բանիւ վկա մերոյ ճշմա-
րիտ և ուղղափառ հաւատոյս, ընդդէմ երկաբնակացն և արիանոսացն, և
ընդդէմ նոցա, որք ապականացու ասացին զանապական մարմին բանին
Աստուծոյ և անգոսնելի կիրք ետուն նմա։
Դարձեալ եկ բաղձս-լի, և բեր զմիտս քո զխընամ ակալութե ամ բ Հոգ-
ւոյն Աստուծոյ, հաւաքեսցոլք և այլ վկայութիւնս, որ կարի ևս պիտանաւ
ցու է մերս եկեղեցւոյ կարգաց և օրինաց, որք են խորհրդածութիւնք հա-
ւատոյ յամենայն աղգաց սուրբ առաշնորդաց և ի մերոց 2այ ե սւս֊
սւանեայց, և ւցցուք զայս աստուածաբնակ տառս իբրև զդրախտ մի՝
լցեալ զանազան ծաղկօք, աստուածային հոգէխառն, բանիւք, և իբրև
զքաղաք մի լցեալ ամենայն մեծութեամբ, և աստուածական համեմատ
գանձիւ, և արասցուք զսա պարիսպ եկեղեցոյ ուղղափառաց յազգաց յազ–
գըս, որով հերքեալ հալածեսցին ամենայն հերձուածօղքն, և պապանձես–
ցին շատաբան և անդուռն բերանք նոցա։
Եւ արդ սկիզբն արասցուք, ուստի սկսանել արժան է։ նախ վասն
ծննդեան Տեաոն և մկրտութեանն, և սուրբ պատարագին, և խաչնցարին,
և զելի և մատաղի, զատկի, և նընշեցելոց. և վասն գառինն, զի եկեր
Տէրն յերեկպին Ե-շաբաթին, վասն աղի։

- 63 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ Ն հ Ր 1209

200 ...Եւ է սա երկոտասան գիրքւ գրեալ և փոխեալ յառաշին օրինակէն,

ձեռամբ մեղապարտիս ՚էարդանսւյ, և առաքել զպսակ՝ ուղղահաւատ
եկեղեցւոյ Հ ա յ ա ս տ ա ն ե ա յ ց , որպէս և այլք, որ յառաշ քան ղսայ թողեալ
յիշատակ բարի մեղ, և ծնօղաց, և եղբարց մերոց, և ազդի մերոյI Եւ արդ,
առ ոտս ամենեցուն անկեալ պաղատիմ աղերսանօք ե աղաչեմ՝ արարէք
յիշելոյ արժանի ղմեղ զամենեսեան, և խնդրեց էք թողութիւն մեղաց մերոց
յոզորմածէն Յիսուսէ Ք րիստոսե Աստուծոյ մերմէ, ղի թերևս ապրեսցուք
անսպառ տանջանացն, որ և զձեզ փրկեսցէ Տէր Աստուած ի նմանէ, եւ
նմա փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէնւ
Եւ գրեցաւ սա ի Պ ա ո ա ս ա ն , ՈԾԸ (1209) մերոյ թուիս, ընդ հովա-
նեաւ Սուրբ Աստուածածնիս և Սրբոյ Նշանիս, յառաշնորդութեան տեաոՀ
Մանուէլի սրբասնեալ եպիսկոպոսիւ

Այս ինչ է կարգեալ այս աստուածաբնակ տառս. Սակաւ բան մեր

յիշատակին, եւ պատուէր գրոցս առ ժառանգօղս իւր, եւ ուղիղ դաւանու-
թիւն Սուրբ Երրորդութեանն, եւ բաղում վկայութիւնք ընդդէմ երկաբնա-
կացն, եւ բանն զոր ասէ սուրբն Ա ր ա ն ա ս թէ դժոխք սգայռեցան ասել
մի բնութիւն բանին Հօր և մարմնոյն որ ի Մարիամայ, եւ զոր Աստուա-
ծ ա բ ա ն ն ասէ բնութիւնք երկուք, եւ զոր Սփրեմ ասէ թողլի գնա չարչարելի
և թէ ի մահու անդ ոչ էր նայ ընդ նմայ։ Քանղի այս երեք բանս, զոր այս
երեք սուրբքս ասեն, բազումք տկարանան, և զուղիղն ոչ կարեն իմանալ*
Իսկ դու գտցես զսոսսյ պարզս, մեկնեալս, և եդեալ յիւրաքանչիւր կարգն,
շնորհօքն Աստուծոյ, որով իմանաս ճշմարտութիւնն, և յամ օթ առնես
զանոպայսն, որք անմիտք ենւ Եւ ընդդէմ նոցա յոլով վկայութիւնք, որոք
(յ)ապականացոլ ասացին զանապական մարմին Տեառն մերոյ Յիսուսի
Քրիստոսի և անգոսնելի կիրք ետուն նմա, այսինքն կերակրոց և ըմպե-
լեաց ախտաբար հոսումն, արդարև վա՛յ է նոցա։ Եւ վասն դժուարալուր
բաներոյ ոչ է իմ տալ. Եւ անցո զբաժակս, և որք այսպիսիք են։ Եւ վասն
ճրագալուցին, զի երեկոլնն պարտ է ուտել։ Եւ վասնզի պարտ է ի Զ-ն
յոլնվարի տօնել, ի միում աւուր, զծնունդ Տեառն և զմկրտութիւնն։ Եւ զի
եկեր Տէր զդառն յերեկոյին հինգշաբաթին։ Եւ ղի պարտ է զպատարագն
անխմոր և անշուր մատուցանել։ Եւ զի պարտ է ասել զխաչեցարն՝ ամե-
նայն աւուր, ի դէմս Որդւոյ։ Եւ զի սուտ է, որ ուրբաթ աղե լ առնէ։ Եւ զհ
բարի է զատկի մատաղ, և այլ մատաղ զոր առնեն։ էլ աղն զոր աւրհնեն
և տան անասնոց։

Ջայսոսիկ գտցես եդեալ վկայութեամբ բազմաւ ամրացեալ, որով

խնուս զբերանս հ ա կա ռա կո ղաց ւ
Արդ է սա գանձարան Աստուծոյ կենդանւոյ, լցեալ անբաւ և անճառ,
լուսափայլ հաւատոյ մարգ արտով։ Եւ որ շատ աշխատի ընթերձումն նո-
րա՝ նա ճաշակէ զմեծապանծ գեղեցկութիւն սորա։ Քանղի սայ լեառն է
Սին է ա կ ա ն , ուր բնակէ և ուստի խօսի Աստուած, և սայ է հալածօղ հեր–

- 64 -
 /1ԿԵ հիշատակարաններ 1216

ձուածօղաց քարամբք հոգոյն պարտելով զնոսա։ Սայ է լոյս հոգոյ խա-

ւարին շաւիղսն յելսն մեր յերկինս, Սայ է հիմն և մայր հաւատոյ, որ
կամի ճաշակել զԱստուած։ Սայ է դուռն արքայութեան։ Սայ է, որ տե-
սանել տայ մեզ զԱստուած և շրշել համարձակ և անամօթ յահագին ատե-
նին. և օրհնեալ է քզԼ Քրիստոս դատաւորն արդար։

Գ
Գրիչ Աստուածատուր

260 Աւրհնեալ է ամէնալրհնեալ և ամենաբարի բնութիւն, համագոյ և

ամ Լնասոլրբ Երրորդութիւն, անբաժանելի ամենայն եղելոցս, յաւի-
տեանս յաւիտեանից, ամէն, որ զորացոյց զողորմելիս Աստուածատուր
իբր քահանայս, տանել ի կատարումն զայս աստուածաբնակ տառս, և
լցոյց զցանկութիւնս իմ ողորմութեամբն իւրով, որ և ցնծա հոգւովս ընդ
աւարտումն սորա։

31

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան, պատառիկ 1886
Կազմող Մարգարէ
Վայր՝ Հաոին

1ա Ամենասուրբ Երրո Հ րդք ութե անն փառք, պատք իւ յ եւ գոհութիւն

յաւիտեք անս, ամ էն ի
Եւ մեղուցեալ եւ յետիքնսք ի կրաւնաւորս Ովսւսսս|վս<յ, որ հի՚
աղգալ եւ տոհմիւ Լիք մեծ գեաւզաքազաքէն Կոքւյմի՚Ւոյ*, որ ի ման֊
կաթե քան Լ կրալնալորեալ մինչեւ յալիս, եւ ՈԼ ինչ ունեք իք թոշակ
երկայն քճաԼնաքպարքհի ն, բայց միայն զո ք ղորք մ ութիլնն Աստուծոյ,
ապաքւքինեքցքայ առ բարեգքոլթն, եւԼ յիմ արդար ըքնչից, ստաց յայ
զսուրբ Աւետքարանս փրքկանք հոգւոյ, քազատքեցի ի գերողքաց որ էրԼ
կարի զեղծեաք ւք ա էր, եւ առ անձուկ / / / եւ յուսոյն զորքոլթեամբյ սուրբ
1բ Աւետարանն ք ետոլ\\դարձք եալ նշանագրել ծաղքկեալք, եւ կազմել, եւ
արծաթքովք փառազարդեալ առ ի քփքափադ զտե<Լղ՝Հ> սալղսն
էաքզդելոյ, զի լիցի յիշատակ մեզ եւ ծնաւղաց մերոց եւ եղբարց, միշ-
նորդ եւ բարեխաւս առ Քրիստոս, եւ մխիթար վշտագնեալ ոգւոյս։
քԵքլ արդ, աղաչեմ զձեզ ք սուրբք հարք եւ եղբարք եւ որդքիքք սրբոյ
Սիոնի, յորժամ վք երագք առնայք զսուրբ քԱւետարա^նս եւ կարդքայք՜յ ///
ա1ղիք Ի Ք ղք9Ր
ա III քճաքաշտկէս եւ / / / աոնոյք, քյիշեսշիքյ ի սուրբ յա-
ղաւթս քձեր յ առաշի զենմանն ք գառին^ զՈվասսւփս, եւ ք զծնաւղսն Լ
իմ՝ զհայրն իմ քՔրիստափոր, եւ զեղբայրն իմ քԱբրա&ամ կրաւնաւոր՝
փոխեալ առ Քրիստոս, եւ զմիւս եղբայրն իմ գԱւլբեր անուն, եւ զոր–
դեակս նորա զ Ս ա ր գ ի ս ։ Նա եւ զհայր Վ ա ր դ ա ն Հ ա ւ ւ ի ն ա յ ո յ , եւ ըստ հոգ–

Կամայրի.Գյումրի տեզանվան գրության հնագույն ձեն է։

- 65–
0-487
ՈԾԸ հիշատակարաններ 1209

ւռյ զեղբարս մեր զՐարսեղ կոլսակրալն քահանայ, ել զ Ս ա ր գ ի ս , եւ

/չԽա^ոտն, եւ զմեղաւոր կազմաւղս ւյ Մարգարէս, եւ զամենայն միաբա֊
նեալսն մեր։ Ել Աստուած, որ առատն ՚ է ի տուրս, տացէ վարձս բարեաց
ստացաւղացն եւ աշխատողացն, եւ ամենայն հաւատացելոց, ել Աստու-
ծոյ Հաւր փառք յաւիտեանս, ամէն։
ՈԾԸ (1209) թուիս կազմեց աս

32

ՄԱՍՈՒՆՔ ԱԱՏՈՒԱԾԱՇՆՉԻ
Երևան 194 (1207 թ.)

Կազմողէ Սուքիաս
Վայր՝ Հաղքսւտ

392ա ՀէրՀ ամանաւ սրբազան քահանաի Յոք ւն յ ան քու ^ , ի թոլիս ՈԾԸ

(1209), կազմեցալ գիրի ս7 առաքելական և մարգարէական, ձեռամբ
իմոյս ախմար հեստի Ս ա ք ի ա ս ի , աղաչեմ եւ զիս մԼասնԼաւորել աղալ֊
թից, թերեւս ի ձեռն ձեր տացէիյ ողորմութիւն ի Տեառն, որ է աւրհնեալ
յաւիտեանս, ամէն։
ՈԾԲ՝ 1 2 1 0

33

ՃԱՌՔ ՅՈՎՀԱՆՈՒ ՄԱՅՐԱՎԱՆԵՁԻՈՅ

երուււաղեմ 1999, ն. Պողարյան, Ցուցակ Ջ, էք 594—59Տ

Գրիչ՝ Սիոն
Վայր՝ Նորսեսի անապսւա

191 Գոյացուցչին բոլորեցունց, անպատում եւ երկայնամիտ Սուրբ Եր-

րորդութեանն, որ ներէ ամենայնի, որ վեհագոյն է քան զամենայն բա-
րերարութիւնս իւր, նմա փառք յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից, որ
ետ զալրութիւն տկարութեանս մերում հասանել ի գիծ վերջին այսմ լու-
սազարդ եւ աստուածապատում մատենի, զոր ի Հոգոյն Սրբոյ ազդմանէ
արարեալ է երիցս երանեալ սուրբ վարդապետնա* ացն կամաց, որք
զահ ահեղ ատենին զմտաւ ածին, ոմն վասն պահոց, ոմն վասն ա գաւ-
թից, ոմն վասն ողորմութեան, եւ որոց այլ ինչ պակասութիւն է գործոց։
Արդ, ես նուաստ և վերջինս յորդիս եկեղեցոյ Սիոն, հանդերձ եղ-
բարբ իմով Թ ա թ ի ո ո ի , Կ ա ւ տ ա լ տ ի , Հ ա ն ի ս ի ն , Սիմաւոնի ցանգացող եղաք
այսմ հրաշապայծառ եւ հոգեւոր կտակիս, լինել առ ի յիշատակ մեզ եւ
ծնաւղաց մերոց։
Եւ գրեցաւ սա յորում էր թուական Հայոց ՈԾԲ՝, (1210)՝ ի լեառն
որ կոչի Ակսակոմեր, ի գեղն Մ ո ւ շ ե ղ կ ա յ , ի յան ապատն Նոաեսի, առ
դրան աստուածաբնակ Սուրբ Աստուածածնին, յառաշադրութիւն հաւրն
Նորսեսի եւ երկրորդին Թ հ ո դ ո ս ի , որք բարեմիտ կամաւք զտկարութիւնս
իմ զալրացոլցանէին։
Վասն որոյ աղերս թաիւծանաց մատուցանեմ, ո՛վ աստուածարեալ
հարք և եղբարք, յորս** եւ յերեսս անկեալ յուսալիր պաղատանաւք
վարձս վաստակոց եւ պարգեւ ողորմութեան ի ձենշ այս շնորհեսցի ինձ
աղաւթիլք յիշել զիս եւ զծնողսն իմ, եւ զհոգեւոր հայրն իմ ^Սարդիս։
Տէր Յիսուս Քրիստոս ողորմեա Ցուսեփայ եւ Գ ո ր դ ո յ և իւրաոցն, որ
ղաւրէ ինակս շնորհեցին յ ։

* երկաևկես տող քերված։

Պետք է կարդալ «յոտս»։ Ցուցակում «ս»֊ն դրված կ փակաղծի մեջ յոր(ս) ձևով։

- 6 7 -
 34

ՀԱՂԲԱՏԻ ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 6288
Գրիչ՝ Յակովբ
Վայր՝ Հաղբասւ

173 ւ Յսւկովբ գրիչ յիշեսցի ի Տէր*։

250ա* Ո՛, Հոր ցուրտս նեղեաց։

356ա Փառք բոլորից Հաստչի, Համապատիւ Սուրբ Երրորդութեանն յաւի-

տեանս։
ԱլրՀնոլթիւն, որ կարդա,
Գովութիւն, որ լսէ,
Փառք շնորՀաւղին՝
Եւ յիշատակ՝ գրչիսէ
Տէր Աստուած ամենակալ նորոգեա ի կեանս անծերանալիս զՍահակ՛՝
ստացաւզ սուրբ Աւետարանիս, ամէն**, ամէն։

175ա Սա&ակայ է գիրքս ի փրկութիւն, ամէն***։

Ուղղիչ Մխիթար Քռբսւյրեցի

61։ ՋՄխիթար Քոյրայրեցի յիշեա ի Քրիստոս, աղաչեմ, ղուղղիչ***՚։

՚ Ձեռագրի գրիչը Յակովբն է, որը միայն Ա—Դ հիշատակագրություններն է թողել։ Ավելի

շատ հիշատակագրություններ գրել Է Մ ար գարէ ծաղկողը (ներկերով՝ նկարների վրա և գրչով՝
ավետարանների վերջում և լուսանցքներում)։ Գլխավոր հիշատակարանը գրված է Սահակի ա–
Iւունից, բայց Հովհաննեսի ձեռքով։
Այս ձեռագրում կան երկաթագիր (Հակոբ), գրչագիր (Մարգարե), րոլորգիր (Հովհաննես)
և շղագիր (Մխիթարի որոշ սրբագրությունները) գրություններ։
** Հունարեն է գրված։

*** ՚է՚րվս՚ձ է Լուսանցքի երկարությամբ՝ զարդանախշի մեշ նախշադրերով։

Գրված է շղագրով, VՔոյրայրեցի* ձևով, ճիշտը «–Քոբայրեցիձ է։ նրա ձեռքով բազմա-
թիվ սրբագրություններ կան կատարված՝ բոլորգրով ու շղագրով (էշ 44, 63, 68, 139, 243)։

- 68–
 հիշատակարաններ 1218
ՐԿԷ

Չ4ա Աստի յառաջ յառաջեա դու, շորիկ*։

է
Ծաղկող՝ Մարգարէ
Վայր՝ լ Ա ն ի ի քեիւենց վ ա ն ք յ

111ր Սուրբ առաքեալ եւ աւետարանիչ բանին Հաւր, ի քոյդ ապաւինեալ

բարեխաւսութիւն աղքատս եւ մեղաւոր աբեղայս Մ ա ր գ ա ր է ս ՝ նկարող սո-
րին, որպեսզի ողորմեսցիս ինձ, նաեւ Սա&ակայ ստացողի եւ եղբաւր իւ-
րում 1'պատոսին, որ կիսաւրեա ել յաշխարհէս։ Ով զմեզ աղաւթիւք յիշէ,
Աստուած զինքն յիշէ։
Տէր Աստուած ողորմեա Սսւրգսի կուսակրաւն քահանայի, եւ եղբաւր
իւրում Շահեայն, եւ ծնաւղաց իւրեանց, ամէն։

173բ Տէր Աստուա՛ծ, ողորմեա Սսւհակայ ստացողի, եւ ծնաւղաց իւրոց,

եւ եղբարց, եւ արայ զնոսա հաղորդս քո սրբոցն պսակի, ամէն։

Բ >

276բ Յիշեա Քրիստոս Աստուած յողորմութեան քում զՍաճակ ստացող

սուրբ Աւետարանիս, եւ զծնաւղսն իւր, զեղբարսն եւ զքույրսն՝ զՈփմսւ–
նոսն եւ զ Կ ա տ ա յ ն , զ Ի ս լ ա ա ո ս ն եւ ^ Ա ռ ա ք ե ա լ ն , զ Ը ա ր ճ ա յ ն եւ զ Հ ո ա ւ մ ա ի –
կ ի ն , եւ արայ զնոսա քո սրբոցն դասակից եւ պսակակից, ամէն։
Նա(եւ) զվարդն եւ զՅակովյտոսն եւ զծնաւղսն նոցա եւ զամենայն
ընդանիսն** ։
ժ

Տբ Շերսւնիկ քանի գաս, ձուկն բեր։

ժւս

9ա Հ յր
ա Ե ղ բ ա յ ր ի կ ՝ առաջնորդ սուրբ ուխտիս յիշեԼսշիքՀ։
Կազմիչ սորին հայր քԱբՐԱւճամ եւ միյշ(ն)որդ ի սմին յիշեսշիք**"։

ժբ

10 բ թ րի ստոսՀ Աստուած ողորմեա Աասք ե լ ք ի ն , աքմէն։

Գրված է ստորին լուսանցքում։ Ձեոագիրն ունի մանրանկարչական բարձր արվեստէ

Տե՛ս Գ. Հովսեփյան, »Նիւք/եր և ռսոլմնասիրոլթիլններ Հայ Արուեստի և մշակոյթի պատմու-
թեան», պրակ Ա, երուսազեմ, 1935, Էշ 15, 41—75։
Վերշին տողերը գրված են նույն ժամանակ այլ գրչի ձեռքով։
" ՚ Հմմտ. Դ. Հովսեփյան, նշված աշխատությունը։
I

- 69 - •

(
 /1ԿԵ հիշատակարաններ 1216

Տէր Աստուած գթայ ի հոգի Ռիմսւնոսին ծառայի քո, ամէն։

ժդ

Հոգի սուրբ Աստուած գթայ ի հոգին Իւդաաոսին ծառայի ք քո, ամէճի

ժե

11 ա Տէր Յիսուս ողորմեա ՍսվՏայկքայյ, աք մէն Լ։

Աստուած իմ Յիսուս, ողորմեա մեղուցեալ ոգւոյս, ամէն։

ժէ

1Տա Տէր Աստուած ողորմեա Մ ա ր գ ա ր է ի ն ՝ գրչի ել նկարչի, եւ Սահակսւ

ստացողի, եւ ծնաւղաց իւրեանց, ամէն։

ժր

17ա Քրիստոս որդի Աստուծոյ, ընկալ զքո սուրբ ղԱւետարանս ի սնա–

պարտէս Սսւ&ակայ իբրեւ զխէրեւէշն այրոյն եւ ողորմեա ինքձՀ։

ժթ
Ա ռ ա ք ե լ ծառայ Աստուծոյ*։

Ժէ
Ստացող Սա&ակ
Գրիչ Յովաննէս
Վայր՝ (Արշուաոնի վ ա ն ք )

357ա Աստուածեղէն եւ լուսաւոր մատենագրութիւն չորից աւետարանչաց

համաբարբառ եւ զուգապէս միաւորութեամբ, զոր նկարագրեցին վասն
տնաւրէնութեան բանին Աստուծոյ, ըստ քառահոլով վտակացն Ադինա՝
աղբելրաբար գետահետեալ, ոռոգելով զանդաստանս մտաց հաւատա-
ցելոց ի Քրիստոս, որով համաբոլոր եւ բովանդակապէս որքան կամ՛
եղեւ Հոգւոյն Սրբոյ զամենայնն խորհուրդ զծածոլկսն եւ զյայտնիսն
ա րձանա ցուցին, տալով եկեղեցւոյ աւանդ աստուածատուր զբարձրա-
գոյնսն եւ զխոնարհսն տընաւրինաբար խառնմամբ, զոր ընկալեալ ի վե–

* ժ—մա հիշատակագրությունները գրված են համաբարբառի խորանների լուսանցքներում՝

Համապատասխան անձանց կանգնած դիրքով նկարված պատկերների մոտ՝ թանաքով, ժր — ժղ
հիշատակագրությունները՝ խորանների գերանների վրա, ներկով, ժէ-ն ստորին գերանից ցած՝
թանաբով, վերշին՝ ժը—ժթ֊ն՝ հասակով մեկ կանգնած Քրիստոսի աշ և ահյակ կողմերում, Սա–
6ակի և Այսս քեփ նկարների վերևում։

- 7 0 –
 ՈԿ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1211

րուսւո յայտնութենէն, գոեցին առանձնապէս ել զուգաբարբառ, որպէս

գի էանցնիւրսն ժամանակ անթերի եւ աննիազ, բազմապատիկ ել զանա-
զան երախտեացն Աստուծոյ լիցի առ մեզ յիշատակ մինչ ի վախճան։
Որում ա(սպիսւոյ յոքնապատիկ բարեաց բաղձացող եղեալ իմ ամենա–
357ր նուաստի եւ տրուպ սպասաւորի տան Աստուծոյ Սահսւկ կրալնաւորի\\և
յետին քահանայի, որ Էի աշակերտ սուրբ ուխտիս Հաղբատայ, ազգաւ
եւ տոհմիւ ի մեծ մայրաքաղաքէն յԱնտյ, սնեալ ի սրբաբան ուխտիս ի
Հաղբաա, ստացայ զսուրբ Աւետարանս իմովք արդեամբք, առ ի յիշա-
տակ ապագայից ինձ՝ նուաստիս Սա&ակայ, և ծնողացն իմոց Ռովմսւ–
նոսին և Կատային, և երկուց հարազատ եղբարցն իմոց Իպատոսին Ռ
Ա ո ա ք ե լ ի ն , և իւրեանց զաւակաց, և քերցն մերոց, և զաւակացն նոցուն,
և աղգայնւոցն ամենից՝ կենդանեաց և մեռելոց։
Եւ ետոլ գծագրել զսա և կազմել ներքոյ և արտաքոյ յալրինուածով
ըստ իմում կարի, մեծաւ յոլ՚յով և կատարեալ սիրով, որ և աղերսական
մաղթանաւք հայցեմ ի սիրողացդ Աստուծոյ, որք ժառանգորդքդ եք սըր–
բոյ եկեղեցւոյ և. սպասաւորք տէրունեան խորհրդոյն, յորժամ առնուք
ղսա ի ձեռս ձեր, յիշման արժանի արասջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր
զիս՝ զՍահակ ստացող սորա, և զվերագրեալ ծնաւղսն իմ, և զեղբարսն,
և զՍարդիս հոգևոր ծնաւղն իմ, ջՏակովքՈսն և ւշՎսւՐդն, որպէս զի ձե–
րոյին սուրբ աղաւթիւքդ արժանասցուք հանդիպել ի դէպ ժամանակի
հանդերձելոցն բարեաց*, սլատրաստելոցն, ի Քրիստոս սիրելեաց
անուանն իւրոյ։
Եւ արդ, գրեցաւ սա և ծաղկեալ կամեցաւ յամի յորում էր թիլ հա-
մարոյ թուականութեանս Հայոց հարիւրոց վեցից և նույնքանեանց տա-
սանց (1211), իսկ նորոյս շրշանի միոյ հարիւրոյ քսան և ոլթեակ թուով
(1211)**, ի սուրբ ուխտս Հաղրսւաայ գծագրեցալ ձեռամբ Յակովրայ,
յառաշնո րդութ եան տեառն ՅոքԱսննիսի սրբասիրի, ի թագաւորութեանն
Հայոց արևմտային կողման ԼԱռնի քրիստոսասէր և յաղթող թագաւորի,
և մերոց կողմանցս և Վոաց՝ Գ ե ո ր գ ն ա յ թագաւորի, և ի սպարապետու-
թեան Ըաք արիայի շահնշահի, յորոց յաւռւրս ժամանակաց յոլովս կա֊
տարեաց Աստուած յաղթութիւն ի բազում տեղիս, զորմէ այլք պատմես–
ցեն յայլ ինչ։
Եւ մեզ վասնզի խնդիր է առ սրբութիւնդ մատուցանել մաղթանս
ոգեհեծ պաղատանաւք, ո՛վ լուսերամ բնակիչք սրբոյ ուխտիդ Արջասանի,
առ որ զլոյս հաւատոյ մեր եդեալ, զբովանդակ գոյք ծնողաց մերոց և
եղբարց ծախեցաք և շինեցաք զաստուածաբնակ սուրբ եկեղեցիքս, և
աւանդեցաք զսուրբ Աւետարանս յԱստուծոյ սուրբ եկեղեցիս, որ շինե֊
ցաւ ի մէնջ ի վանս Արջ ոլաււ&ի, ո րպէս զի սուրբ եկեղեցեաւս և սուրբ
ՅՏՕբ Աւետարանաւս մեք և ծնաւղքն մեր և եղբարք և ազգականք գտաք\\ողոր֊
մութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, ի մեծ և ի սոսկալի աւուրն դա–

Կազմելիս հիշատակարանի երկու թերթերի միջև երկու այլ թերթ է դրված՝ 1223 թ.
ստացողների հիշատակարանից։

" Սարկավագի թվականով է հաշվված. 128+1083 = 1211։

- 7 1 -

/
 հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն 1> ր 1211

տաստանի, Եւ որք յիշէքդ զմեզ բարեմտաբար, գտշիք և դուք ողորմու-

թիւն յամենեցունց արարչէն, որ է ալրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։
Հրամանաւ հաւր Միւիթսւրայ կաղմեցալ ի վանքս Հոո.ու1ոս|ւ, որոԼ
ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած։ Չկազմող սորին զԱբրաՏամ, և զնկարիչ
սորին ^Մարգարէն, և զողորմաթեան խնդրողս զՅու|սւնէս յիշեսշիք յա-
ղաւթս վասն Տեառն աղաչեմք։

35

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 5554
Գրիչ՝
Վայր՝ քԱնիյ Րեիւհնց վ ա ն ք
ա
278 Փաոք անսկզբնական բանին Աստուծոյ ընդ Հաւր իւրում եւ Սրբոյ
Հոգւոյն այժմ՛ եւ յանսպառ յաւիտեանսն, ամէն։

ՏՏա Այս կտակ աստուածախաւս սուրբ ուխտին է Աարեւնսսնի, Տէր Աս-

տուած ողորմեսցի ստացողին, ամէն։

Ղ
143բ Աստուած Հայր, խնաեա յիս եղկելիս։

Ծաղկող Տիրացա
1բ քԱեզյյտայրիկն...։
ե ՚»
4ա ^Տիրացու (դքրիք^, ՚

Ղ
(Տա Սիմէոն քքայհքանա\\յիշեաք։

է
զի վերստին նորոգեց Աւետարանս ի ձեքռքն Տքիյրացքոփյ

Ր
8բ եզբաքյրիկՅ
Ւ>

ե ղ բ ա յ ր ի կ զհայր Րհիւենց վ ա ն ի ց յիշեցէք յաղաւթս։

ժ
ք Խա^շքայ յաուր եղբայր մեր յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր, քաղքա–
չեմ,
 հիշատակարաններ 1211
ՈԿ
ժսւ
Գրիչ՝ Սիմէոէէ

7ա Ամիակեցն զ Ս ի մ Է ո ն , որ բնակէր յանապատ/։, յողորմիս յիշեցէք,

ամէն*։
ժբ
Վայր՝ Զաւ*եւ6անի ուիւսւ

278ա Դր||€յոր ստացող սուրբ Աւետարանիս, –և զամ ո ւս ին նորին, և որ-

դիս նոցին յիշեսշիք ի Քրիստոս։ Ընդ նըմին և զՍիմԷոն կրաւք նա յ լոր
պատճառ գործոյս, և զառաշնորդք Սուրբ ուխտիս Տար<ե>ե6ա6|ւ՝
զնւլիսէ հայր, և զ Վ ա ո յ ա ն փակակալ, և զ Խ ա շ ա յ ա ո ս ՝ գործակից, <լՍտե–
փաննոս, և զՂո՚կաս, զՎաաս միայնաւոր, և զայլ համալրէն միաբանք
Սուրբ նշանիս, որում սուրբ Աւետարանս է խայրի և ընծայ, աւանդեալ ի
վերա դրելոցս։
Եւ մի ոք իշխեսցէ դրժել զսա ի Կաթողիկեէս ե. ի Սոլրբ\\Նշանէս, զի
մի պատժեսցի սոցունց, այլ և զզարդարիչք սորա զՍթալիկ աղախին
Քրիստոսի և ղ* անմոռաց յիշման արժանի արասջիք, ընդ որս և դուք
ընկալջիք մասն բարի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ են ալրհնեալ յա֊
I ւիտեանս, ամէն։
6գ
նվիրոզ՝ Գրիգռրէս

քԵքս Գ ր ի դ ո ր է ս և ք ամոլս յ ին իմ քև/ք/Հնալ տուաք ի հքաչքալ ար-

դեանց մ եք ր յ ոց ի գինս սուրբ Աւետարանիս դահեկան և որքք կքարդայք՛
մեղաց ք թո ք ղոլթիլն խնդրքեցէք իԼՔ րիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, քոր է
ալրհնեալ յ յա ք ւիտեանս յ \\մեք խոստացա յքքԼ /// առնել։

6ղ
Կազմող Վ ա ն ա կաս
2ա Յիշեսշիք և զվանական կազմող***։

ձն

2ր Յիշեա Քրիստոս Աստուած զբնակիչք սուրբ ուխտիս Ջսւրեւքաւնի,

որ հանգոլցին զկեանս իմ լի դառնութեամբ****։

Դ—յտ հիշատակագրությունները գրված են խորանների գերանների վրա և մեծ մասամր

1վաՏված–,նշված կամ ներկը թափված է։ Զ և ը անունները գրված են գլխազարդերի վարդյակ-
ների մեշ։ ժ՚ա-ն դրված է խաոը ծածկադիր-խծբծանքով, որի վերին գերանի վրա՝ հունատաո
ծածկագրություն է. վերծանել լհաշողվեց։
** Անունը քերված է։
Գրված է խորանի ստորին գերանից ներքև։
թվում է նույն անձնավորությունն է գրել խառը գրությամբ։

- 7 3 – ՚ \ * ;
• .- . . .՛է.յ. ^ճ. X
 Ո կքէ հիշատակարաններ 1 219

Միաբանող՝ Գրիգոր*

Յա Ես՝ վ ա ր դ ա յ շ ս ւ հ ա որդի Գրիգոր ու ամուսին իմ՝ Օակուլ միայբա–

նելյայ Սուրբ ուխտիս Զ՚սքրյԱանու Սուրբ նշսւնիս, և ետու ղանկակո
ի հալաք լք արդեանց իմոց, և ետ քուն սԼ ւզասաւորքս պատարագ ԺԵ
(15) աւր ի տարին, Ե (5) աւր Աստուածածնին Թ խ ի կ ն , Ե (5) աւր (Յ)այտ–
նութեան Գրիգորու, Ե (5) աւր Զատկին Վ^րհսւմայ, ու ղկենդանիքն յի-
շեան յաղաւթս՝ Ը թ ա ր ա ն ն և էրսւնշահ ու Սուլթան և զ Ս ՚ ա մ ա ս տ թ ի ն , և որ–
չաք մեք կենդանի լինիքքչ^՝ ննշեցելոց ա ք ւ՞ րյ հնենք / / / յի շենք, մեզ / / / որ
/ / / խաբան ծնողից / / / յիշողացն և յիշեցելոց առ հասարակ ողորմեսցի,
և նմայ փառք յաւիտեանս, ամէն**։

36

ԺՈՂ Ո ՎԱՆ ՐԻ
Երևան 784 (պահպանակ)
Նվիրող
Վայր՝ Հաղյտատ

քՎաԼրդապետս / / / ընծայեցի քղաԼյս ի սուրբ Կաթքողիկէս Հյաւլ–

ր ա ա ա / / / մեր ամենեցքունք / / / ղ ով ուսմն / / / թոլ ՈԿ (1211 )***,

37

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 987

Գրիչ՝ Հայրապետ
Վայր՝ Սայաստիա
ա

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս, ամէն։

Յամի վեցհարիւրորդի վաթսըներորդի (1211) թուականիս եղեւ
աւարտ աստուածեան մատենիս սուրբ Աւետարանիս, ի խնդրոյ հաւր
ՅուԼանիսի եւ ք ա ր ս ղ ի վանաց վանականի՝ սուրբ եւ ընտրեալ կրաւնաւո֊

* Դրել է շղագրով։
Տարեթիվը հայտնի չէ. տեղադրում ենք Հազրատի Ավետարանի հիշատակարանին կից,
որը նկարազարդված է նույն Րեիւննէյ վանքում, եւլյաւյքփկի առաջնորդության ժամանակ։
*** Վարդապետի ով լինելը հայտնի չէ, բայց հայտնի է նրա նվիրած մատյանը։ Մագաղաթ-
յա այս թերթը սլա րոմ։ ակում է Աս տուած աշն չի թուոց գրքի, ԷՋ Գլխի 3-րդ տան կես հատվածը
(«Ի վիճակէ ժառանգութեան մերոյ բաոնայցէտ)՝ մինչև վերշ։ երկրորդ էշի ստորին մասում,
մեծ գրերով, գրված է «թիլքտ, իսկ նրա ձախ մասում՝ սույն հիշատակագրությունը։ Ուրեմն
ձեռագիրը եղել է VՀնգամատեանյ>, որի թերթերը 1841 թվին արդեն օգտագործվում էին որ-
պես պահպանակ։ Մյուս պահպանակը այս թերթի զույգն է։ Պահպանակը VIII դ. հնություն ունի։

- 74 -
 րկ Հ Ւ ՇԱՏ ԱԿԱՐԱ ՆՆԵ Ր ^ ^ ^ ^ 1 2 1 1

րացէ Սոքա ցանկացաւղ եղեալ սուրբ Աւետարանիս, պատրաստեցին

313.Ա զնիւթն եւ ոչ ժամանեցին մինչեւ գիծ,\\այլ փոխեցան մահուամբ ի
Քրիստոս, որոց յիշատակն նոցա կայ եւ մնա յաւիտեան։
Եւ ետ մահոլան նոցա՝ կալեալ զաթոռ հայրապետութեան Ներսէս
քոյրորդին նոցա, որ Էր հրեշտակ ի մարմնի, եւ մարմնով ի տեսիլ սե-
րովբէի, ըստ ընտրութեանն Երեմ ի այի, մաքուր յորովայնի եւ ճգնող
յանապատի։ Սա մեծափափագ սիրով եւ յաւժարական մտաւք գտեալ
զոմն աշխարհական Խաչտուր անուն, եւ տուեալ նորա յ^նչից իւրոց մասն
ինչ բաժին հոգւոյ իւրոյ վասն ողորմութեան Տեառն։
Եւ ետ բազմաց ժամանակի ինչ անցանելոց, եղեւ այր մի իմաստուն
• եւ բարի, շարժեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ Յ ե վ ա ն ն է ս անուն*, եւ պարոն Ուքան,
եւ Պ ա պ ք ա ն , այր\\իմաստունք, բարերարք եւ բարեմիտք, բարեսէրք առ
ամենեսեան, բարի ծնաւղաց հարազատ որդիք, կամ եղեւ նոցա ամե-
նայն հոգեւոր սիրով կատարել զոր ինչ պիտոյ է սուրբ Աւետարանիս։
Եւ տուեալ յո սկոյ եւ յարծաթոյ իւրեանց, կատարեցալ մինչև ի վերշին
գիծն, ի յիշատակ իւրեանց, եւ այնոցիկ ոյք ալգնական են լեալ սուրբ
Աւետարանիս, զի սա է գանձ հոգեւոր, լաւ է զսա ստանալ, քան զմեծու-
թիւն աշխարհի։
Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Հայրապետի նուաստի
քահանաի ըստ աշխարհի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին և Սուրբ
Սարգսի զալրավարին, որ յանուն սոցա կանգնեցալ սուրբ եկեղեցիս ի
քաղաքիս Սերասաիա։
314ա Արդ, ի հայրապետութեանն ոչ գիտեմ ասել եթն զում գրեցից անուն,
այլ ասեմ թե երից հակառակաց՝ տէր Յովքւաննիսի, տէր Անանէի եւ
տէր Դ ս ս թ ի , իսկ ի մերում դիտապետութեանս՝ տէր Գրիգորի սուրբ եւ
ընտրեալ եպիսկոպոսի, որ է հրեշտա՛կ ի մարմնի, եւ զարմ մեծի եւ
հռչակաւոր վարդապետի, որ յալոլրսն իւր իբրեւ զարեգակն ճառագայ–
թեաց յաշխարհս մեր։
Արդ, գրեցաւ սա յանուն** Սուրբ Աստվածածնի եւ Սուրբ Գրիգորի
Լուսաւորչին, որ կոչի վանք Փուրընդայի, ի հայրապետութիւն Գրիգորի
եւ եղբաւր իւրոյ վ ր թ ա ն ի ս ի * " սուրբ և ընտրեալ կրաւնաւորաց, ի վայե-
լումն իւրեանց եւ միանձանց, եւ ի յիշատակ այնոցիկ, որք աշխատու-
թեամբ եւ աՐդէ*լն աւո րութեամբ ւսւգնաԼլան են լեալէ
314բ Եւս առաւել յիշեսշիք ի տէր ;ԽաչատՈԱ> քահանայն ըստ աշխարհի,
եւ զ Գ ր ի գ ո ր է ս քահանա, եւ զծնաւղսն նոցա՝ ղփոխեցեալսն ի Քրի ստոսէ
Արդ, որ միանգամ յայսպիսի յաստուածատոլր եւ յաստուածահրաշ սե-
ղանոյս վայելէք, եւ վայելելոց էք, նորածին մանկունք նազելի մաւրն
Սիովնի, ըստ լ յ յ իւրաքանչիւր ախորժակացն պիտոյից՝ յընթեռնոլլ ի
բժշկութիւն, յուսանել, յալրինակել, զի սկզբանէ զվերագրեալ աշխա–
տալորքդ ի սմա ղփոխեցեալսն ի Քրիստոս եւ զարդիս, եւ զմնացեալսն

՚ Այլ թանաքով և շղագրով շարունակել են «և Րախաես եզբա,քրի», իսկ մյուս տողի

սկզբում՝ (Հ/գաարոն Սարդիս»։

" ն"Փ"ՐԴ գրությամբ այստեղ ավելացված է «և Սուրբ Փոքկյչին»։

"" Անվան սկզբի մասը շնչված է գրչի ձեռքով և վերևում գրված ««Լրթանքխփյ :

– 7 5 –
 Ո կքէ հիշատակարաններ 1 219

ի մարմնի, յիշեսշիք ի Քրիստոս՝ արժանաւոր յիշատակաւք, եւ զսպա-

սաւորս մեր, եւ զծնաւղսն իւր եւ զեղբարսն յիշեսշիք ի Տէրւ Իսկ Աս-
տուած, որ մեծ եւ առատ է յամենայն ձիրս պարգեւաց, ողորմած եւ
աննախանձ*, ամենեցուն առհասարակ ողորմեսցի, ամէն։

Տէր Աստուած ողորմեա վ ա ս լ ի ն հոգոյն Ա պ լ ա ս թ ա ց ո յ ն , որ աւգնա–

կան եղեւ եւ աւարտեաց զսայ։
118բ Ո՛ գիր, որ մնաս,
է ձեռն, որ հողանաս։

Ղ
նկարող՝ Յոհանէս

234բ Զքմեղավոր որդի ՅոՏսվնյէ|>1

նքկյաքրյաւղս յիշեցէք**։

38 ՚

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ԻՆՔՆԱԿԱԼԱՑՆ ՀՌՈՎՄԱՅ

$լսր բհ ան ա լյան, թարգմանութիւնք նախնեաց, էշ 627—648

-> Թարգմանիչ Հեղի

Վայր՝ ի վերայ ծովու, ի նաւարկութեան

ա »

Ֆ ի լ ի պ ն ՝ եղբայր սորա և Աւդ՝ ընտանի և հակառակ սորա։

Ի սոյն ամի սպանաւ Ֆ ի լ ի պ ն յիշխանէ ումեմն է և մնաց ինքնակա-
լութիւն Ա ւ ղ ի ն , առ որ ճանապարհորդեմ ես՝ նուաստ Հեղի՝ հրեշտակու-
թեամբ ի թագաւորէն մերմէ Լետնէ, առ վերոյգրեալ կայսրս Աւղ։ Եւ ի
վերայ ծովու ի նաւարկութեանս մերոյ թարգմանեցի զսա ի հռովմէա-
կանէն ի մերս՝ ի թուին Հայոց ՈԾԹ (1210),
Իսկ արարեալ մեր առ ոտս նորա ամ մի և ամիս երեք, դարձոյց
զմեզ հարկօք առ թագաւոր մեր, արձակելով ընդ մեզ և թագ արքայական
բազմածախ և բազմագին՝ յականց պատուականաց և ի մեծագին մար–
գարտից ընդելուզեալ։
Ջոր բերեալ մեր մեծաւ ուրախոլթե ամ բ՝ ընկալաւ թագաւորն մեր և
պսակեաց ընդիր պսակաւն գեղեցիկ զ Ռ ո յ փ ն , որդի դստերն եղբօր իւրոյ

Այստեղից հետո մինչև վերշ, ստորին լուսանցքի երկարով/յամր, գրված է Բ հիշատակա-

րանը. նույն թանաքով, ինչ վերին ծանոթագրությունները։
Գրված է երկաթագրով ազատ էշի ստորին լուսանցքում։ Ներկը թափվել է և առանձին
տաոահետքեր են մնացել։
Այգ նույն գրով են գրված նաև ավետարանառաշներն ու ընթերցվածների առաշին տողերը,
որոնք սկսվում են Հովհաննեսի գրած գեղեցիկ զարդագրերով։

- 76 -
 ՈԿ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ յշււ

և որդի բրինձին Անտիոքայ Ռ է մ դ ի ն ՝ ի թուին Հայոց ՈԿ (1211), ի տօն

Սուրբ Աստուածածնին, յաւդոստոսի ԺԵ (15)։
Եւ թագաւորէ ընդ իւր՝ Հայոց, ի կամս Աստուծոյ։

Շարադրութիւն հ ա յ ր ա պ ե տ ա ց ն Հռովմայ

Իէունցոնց Գ, որ այժմ հովուէ, առ որ յառաշեալ երթամք հրեշտա-

կութեամբ ի թագաւորէն Հայոց ի Լ ե լ ո ն է , ես՝ նուաստ Հ ե ղ ի , որ և թարգ-
մանեցի զսա ի հռովմայականէն ի մերս, յորժամ էաք նաւարկեալ մերձ
յաշխարհն ք ՚ ո յ լ ա ց , որ կոչին Լ ո լ ն կ ո ւ պ ա ր տ ք , յաւուր պէնդակոստէիս՝ ի
յունիսոյ ի հինգն, և ի թուականիս Հայոց ՈԾԲ՝ (1210), ի փառս Քրիս-
տոսի Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։

39

ԱՂՕԹԱԳԻՐՔ
Երևան 7

Գրիչ՝ Քրիստոսատուր յ
Վայր՝ Ծիծռանքար անապատ

126բ Ի վեցից հարիւրից եւ յոբեղից մի եւ ի տասն համարուց (1211), ի

սպառել գարուց եւ ի նուազել ժամանակաց, ի ժամանակի վերշին, գրե-
ցաւ տառս աստուածաշունչ հոգեւոր վարդապետին մականուն Սարկաւա-
գ ի ՝ Յ ո հ ա ն ն է ս կոշելոյ, ի պատճառս աղաւթից կրաւնալորաց, ձեռաքմբք
մեղապարտի ել յոգնամեղ գրչի Քրլիստոսատոլրիյ, ի գաւառս Առանի
Պ ա ղ ի ն , ի սրբափայլ լերինս Հ ա յ ր Մ ա կ ա ր կոչելոյ, յանապատս դժուարա–
յարկ Ծիծռանքար կոչելոյ, ի ծերպս ել ի քարանձաւս վիմաց, առ ոտն
սրբոց չորեց ի տրանաց* ։
Արդ, որք կարդայք եւ շահիք, զմեզ յաղաւթից մի մոռանայք, եւ
Տէր եղիցի ընդ մեզ։
ք
28 ա Ռ՜ վ սուրբ եղբայր առաքինի,
Յիշման արա զիս արժանի,
Երբ արտասուս քեզ հանդիպի։

Ղ
05թ Ընթերցող եղբայր, յիշեա և մի առներ անփոյթ։

Դ
119 ա Զվաստակեալս մեղաւք յիշեա, եղբայր,

* Գուցե՝ «չորեց Լա^Վեյտրանա՛՝ց7>։

ւ
- 77 -
ՈԿԱ հիշատակարաններ 1272

40

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան, պատառիկ 907
Գոիշ՝

Փառք համագո Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս, ամէն։

1ր Ի թուականութեանս Հայոց ի ՈԿ ք1211) եղեւ աւարտումն սուրբ ել
լուսերանկ, սրբարար ել մաքրազարդ, յորդահոս, ծայրածաւալ, հրահո-
սան չորեք վտակեան գետիս աստուածայնո, առ ի յարբոլցանել ղոլորտս
տիեզերաց։
Այսմ քաղցրա <Լա՝Հ> համ վտակաց ցանկացող եղեալ պատուական
կրաւք նաւոր Հ...
 1212

ՉՈՐԵՔՏԱՍԱՆ ԹՂԹՈՅՆ ՊԱԻՂՈՍԻ ԳԷՈՐԳԱ ԿԱՂԻ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ

Երևան 1320

Գրիչ Բարսեղ
ա

10ա Ո՜վ աստուածասէր ընթերցող և իմաստուն, մի հայիր ի խոշորու-

թիւն գրոյս, այլ ի շահն, և ըստ այնմ չափոյ յիշեա ղաշխատող սորա։

167բ Զստացող սորին ^Պետաս վարդապետ յիշեա, ո"վ ընթերցողէ

*ւ

3.92 ա Ողորմեա Աստուած Թարսղին գրողի սորա և ստացողի սորին,

ամէն։

Դ
Կազմող Պետրոս

397ա ...ին Զ ա ք ա ւ փ ա յ ի և Ի ւ ա ն է ի , որով փոխեցաւ ի Քրիստոս Տէաքարիայ

և սուգ մեծ եթող Հայաստան եկեղեցեացս։
Արդ ես յոքնամեղս Պ ե տ ր ո ս արտասուաւք եւ ոգեհեծ պաղատանաւք
անկանիմ առ ոտս ձեր, յիշել զմեզ ի սուրբ յաղաւթս ձեր, եւ խնդրել ի
Քրիստոսէ զթողութիւն մեղաց մերոց, և ուր և վիճակեսցի կատարել զյի-
շատակս մեր պատարագաւք անարատ գառինն Աստուծոյ, որ բառնայ
զմեղս աշխարհի, և առհասարակ յիշողացդ և յիշեցելոցս ի գիրս ողոր-
մեսցի մարդասէրն Քրիստոս, որ է աՎրքհնեալ յաւիտեանս, ամէն, ամէն։
Կազմեցալ ձեԼռամբԼ իմով Պետրքոսի ան յ արժան կրալնք աւորյ
քսւհանա յ ք ի յ * ։

* Ձեռագիրը կազմվել է Աւսքաւփա սպասալարի մահվան տարին՝ 1212 թ.։

- 79 -
 հիշատակարաններ 1212
II ԿԱ
42

ՔԱՐՈԶՔ ՎԱՐԴԱՆԱՑ ԱՅԳԵԿՏԻՈՑ

երոաազեմ Տ36, Ն. Պ.պար,ան, Տռցակ Գ, էէ (>703 թ.), Երևան 638 (1771 թ.)

Լեղինա կ՝ Վ ա ր դ ա ն Այդեկց|»
Վայր՝ Աևյ^|ւ>1( ա ն ա պ ա տ

ք Ես ողորմելիս վ ս ւ ր դ ա ն , տգէտս ,ի գիտնականաց ել աննմանս ի

կարգաւորս, գրեցի զայս աստուածաբնակ տառս ի խնդրոյ աստուածա֊
սէր իշխանին պարոն Պաղտ||ն|ւն, որ է ազն թագաւորին։ Եւ աղաչեմ
անմեղադիր լինել գրիս ախմարութեան, ղի այս էր կարն մեր։ Եւ որչավէ
հասու եղեւ միտք մեր, ողորմոլթեամբն Աստուծոյ ժողովեցյսք յօրինացն
Աստուծոյ եւ եղաք ի սմա։ Եւ այս յոյժ ծանր եղել մեզ, զի երկու ամ է,
որ Ի զբաղումն աշխարհի էաք, ել ոչ յընթերցումն գրոց, քանզի բուռն
է կարիք մարմնոյ, յորժամ պակաս է։ Զի հալածական եղաք ի բնիկ ժա-
ռանգութենէ մերմէ՝ յերկրէն Կիւրիսոյ եւ ի գաւառէն Տրլոյ* եւ եկաք
յԱյդէկս։ Եւ Աստուած ի բարի յաշողեաց զամենայն գործս մեր, եւ
զպէտ ս մարմնոյ։
Իսկ ի հին ուսմանէ յիշեալ հաւաքեցի զսա։ Եւ յորժամ սկսայ ի սա,
եւ կատարեցի ղսա յաստուածաբնակ ցանկալի անապատս յԱյդնկս՝ ընդ
հովանեաւ աստուածընկալ եւ հրաշազան սրբոցս՝ Սուրբ Սիոնի եւ Սուրբ
Կարապետի, եւ յառաշնորդոլթեան սուրբ ՚ ուխտիս տէր Կոստանդեայ
սրբասնեալ եպիսկոպոսի, մատաղ հասակաւ նորընծայ գոլով յաստիճան
ժամանեալ յառաքելական էր թուական Հայոց ՈԿԱ (1212), էր թագաւոր
Հայոց Լեւոն Ռուրինե ա ն ց ի ՚ | ի լ ի կ | ւ ա յ ՝ քրիստոսապսակ եւ ահարկու ի
վերայ անօրինաց։
Եւ էր ի վերին հայք անուանի**, եւ զօրավար, հալածիչ անօրինաց։
Եւ է ԻԴ (24) ամ, որ գերեալ է յանօրինաց ն ա ւ ս ա ղ է մ , եւ բարձաւ
թագաւորութիւն Յունաց, եւ ազգն արիական առին զԿոստսւնդնռլպօլիս։
Եւ յայսմ ամի փոխեցաւ տէր Գաւիթ, որ կալալ զկաթողիկոսութիւն սա-
կաւ ամօք ^Արքակաղնին։
Եւ արդ՝ աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք զսա, աղօթս արարէք
աստուածասէր իշխանին պարոն Պաղտինին, որպէսզի Աստուած ի խա-
ղաղութեան պահեսցէ զնա.յ հարազատ եղբարբքն իւրօք, եւ թողութիւն
շ նորհեցէք ամենայն ննշեցելոց նորա, զի թողցէ Աստուած զյանցանս
նոցա։
Յիշեցէք եւ զողորմելիս վարդան, որ յարմարեաց զսա, եւ զծնօղս
իմ, եւ զեղբարս, եւ զազգականս։ Եւ որք յիշէք զմեզ, որ աստ գրեցան,
յիշեսցէ Աստուած զձեզ, եւ ղննշեցեալսն ձեր ի բարի, եւ նմա փառք
անզբաւ յաւիտենիւ, ամէն։

* ճիշտը՝ <1Տ|քոյ»
Մատենադարանի X 6 3 8 ֊ ում «եւ էր ի վեր հայք անուանիբյ>, միտքն այն է, թե վեր էր–
բոլոր անվանի հայերից։

֊ Տ Օ ֊
 ՈԿԱ հիշատակարաններ 1272

43
ԳԻՐՔ ՍՈՂՈՄՈՆԻ
Կյուլեսերյտն, Տացակ Անկիւրիոյ, էշ 686 Գրիչ՝ Ա1Ա

ա
424—26 Փառք եռակի, եզակի աստուածութեան յալիտենաս յաւիտենից,
ամէն։ Որ ետ զալրութիւն անարժանիս աւարտել զսուրբ և յաստոլածա–
իւաւս գիրս ե զտառս իմաստութեան արքայի Սողոմովնի, որդւոյ Գաւթի–
մեծի մարգարէիւ
Ի Հայկազնեայ թուաբերութեանս ի վեց հարիւրորդի վաթսներորդի
առաջնորդի (1212), յամի յոր ելեալ թագաւորն Հայոց բազմութեամբ
քրիստոնէական զալրալք ի վերայ անալրինաց, և պաշարեալ զնոսա, ի
մ ա Լ յ ք րաքազաքն Կապոդոկեցւոց Կեսարի, մինչեւ հնազանդեցոյց զնո֊
սա, և բազում շահ ալք դարձաւ ի Կիւլիկիսւ։ Գրեցաւ սա ընդ հովանեաւ
Սրբոյ Յովքհյաննու Կարապետիս։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնուք կամ գաղափար առնէք
զսա, զի յազնիլ աւրինակէ է, բոլոր սրտիւ յիշեցէք զթագաւորն Հայոց
Ս հ ծ ա ց զԼԼւոն, և զստացողք սորա՝ զհոգեւոր տիկնայք՝ զտիկին Շուքսւն
թագուհի և զբարի շառաւեղն իւր՝ զտիկին Աւիծ. և զամենայն ազգատոհմ,
իւրեանց՝ զկենդանիս և զհանկուցեալն, նաեւ զբարի բողբոջ բոյս իլրեան՝"
զպարոն Մ ա ս լ ի ն ն , և ղծնալղ իւր՝ զփոխեցեալն ի Քրիստոս։
Արդ, աղաչեմ ղի և զանարժան դծաւղս յիշէք Ըուքիաս՝ Ա խոշորու-
թեան և սխալանաց անմեղադիր լերուք։ Եւ Քրիստոս զձե՛զ և զամենայն
հաւատացեալս արժանի արասցէ իւր արքայութեանն, որ է աւրհնեաշ
յաւիտեանս, ամէն, ամէն։

ք
466 Տէր Աստուած, քո սրբոց բարեխաւսո՚ւթնամբ արա զսա յորդորիչ
Բարի Գործոց և խորհրդոց հոգևոր տի՚կնա(ն)ցն և մանկանց եկեղեցւոյ,
ամէն։ Աղաչեմ զամենեսեան զընթերցողք և զլսոզքդ, անմոռաց յիշեցէք
զստացողս սորա՝ զմատաղ զալրավարն Ս՞ասյին, և ղփոխեցեալսն ի
Քրիստոս զծնալղս նոցա, և զամենայն նախնիս, զոր Քրիստոս ի փառաց
փառս փոխեսցէ, ամէն։ Աղաչեմ սխալանաց և խոշորութեան անմեղադիր
լինել և յիշել զեղկելի ոգի գծողիս, և Քրիստոս զձեզ և զամենայն հաւա-
տացեալս իւր յիշեսցէ, որ է ալրհնեալ յաւիտեան, ամէն։

Տէր Յիսուս Քրիստոս, ողորմեայ / / / այ Ա փ ծ ի , ամէն*։

* Ձեռագրի 687—689 էշերում եղել է հետևյալ ժամանակագրությունը. « Ժ ա մ (անակւս) դիր)"
յառանց պւսան Լ Վահրամս^ յ Համուսցոյն։
Յանուն Հաւր և Օրղլոյ և ամենախնամ Սոլրր Հոգւոյն, ամէն։
Ի թուականիս Հայոց ՉԽե (1296) և ի Փոքր թվին ի Ժ, յամ սեանն դեկտեմբերի իժք, յաւուր.
երկուշաբթի յիրիկունն, յայդ լուսանալ երեքշաբթի, ի կԼս գիշեր մաւտ... ծնաւ աստուածապար-
գեւ Լ մխիթարիչ անդրանիկ որդ/ւն պարոն Վահրլայմսւյ որղոյն Վահրամ անուն նորին) Եւ զկնի•
՛նորին, ի նոյն գիշերս, ծնաւ բարի զպտուղն Կոստա(պ|ւս...
Ի թուականիս Հայոց ՁԽԷ (1298) և ի Փոքր Բվին իժԲյ յամ սեանն ալգաւստոսի, որ աւր Ժ..–
էնա՛, աստուածապարգեւ քաղցրոլկ և երրորդ որդին պարոն Ս»ւշն|ա՝ պարոն Վահրսւմայ որդոյն.,.
Ի թուականիս Հայոց ՉԽթ (1300) և ի Փոքր թվ/ւն ԺԴ, յամսեանն աւգոստոսի, որ աւր ԺՐ*
Էր ամսոյն... ծնաւ աստուածատուր և դեռաբոյս և երջանիկ մանուկն պարոն Աւշնին՝ պարոն
Ղահր լւս յ Սայ որգոյն՝ Արեւդոյնն, որոյ յաւականէն անուանեցալ անուն սորին ՍաեփաՕնոս, և,
մականուն Արեպոյն և ճսսֆրի...»։

֊ 8 . 1 -
ն—457
 ՈԿԲ ւ*՛*

44

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
հրեան 9857
Գրիչ Գրիգոր
Վայր՝ Սաղմոսավանք

226բ Ի թվակ անիս ԶՃԿԲ (1213), ես Գրիգոր պիտականուն վարդապետս,

որ սպասաւորեցի շինութեան վանուցս՝ եկեղեցեացս և ժամատանս,
հրամանաւ և ծախիւք քրիստոսասէր մեծ իշխանին Վաչէի, և կանգնեցի
զխաչս ի հանգստարանի իմոյ, քանզի անդառնալի ուղղոյն յիշատակ
յաստեացս պարտեացս զայս գիր թողի, և ոք ընթեռնու իմովս բանիւ
առ Աստուած կարդասցէ հանապազ խոստովանութեամբ, զոր գիրս ընդ
մտացս և բանս ընդ հոգւոյս ղողորմածն Աստուած միշտ թախանձեսցէ
իբր յանեղծ մաղթողէ աղերս ընկալեալ Քրիստոսի իմոյս ձայնէ։ Արդ
որք ընթեռնուք, աղոթիլք զիս յիշեցէք* ։

* Վաչ ե Բ Վաչուտեանցը՝ Սարդիս Քուրդ Ա-ի որդին, Զաքարէ սպասալարի կողմից կարգված
էր Արագ ածոտնի, Շիրակի և Անրերդի վերակացու։ Սա ի թիվս այլ կառուցումների, 1215 թ. ա֊
վարտում է Սաղմոսավանքի Սուրբ Սիոն եկեղեցին, որի մասին թողել է արձանագրություն (տե՛ս
աԱյրարատ», էշ 162)։ Հիշված Գրիգոր վարդապետը երկու տարի առաշ (1213 թ•) գրել է այս
Հիշատակարանը, հայտնի լէ թե որտեղ, բայց այժմ այն գտնվում է 1674 —1698 թթ. ընդօրինակ-
ված սույն Ժողովածուի մեշ, իրար հետ կապ չունեցող բազմաթիվ նյութերի շարբոլմ։

- 8 2 -
ՈԿԳ 1X1*

45

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վհնետ իկ 137, Աարգիսչան, Յուըակ Ա, ( յ ձ92–594

Գրիչ Իղնատիոս՛
Վայր՝ Հ ա լու թաո։

351 ա Փառք անսկզբնական բանին Աստուծոյ ընդ Հաւր իւրում ել Սրբոյ

Հոզւոյն, այժմ եւ անսպառ յաւիտեանսն, ամէն։ Յոքնապատիկ հրաշիւք
ել գերապայծառ զարդուք պսակեալ ճոխացոյց զսուրբ Կաթոլղիկէ եկե֊
զեցի անպարագիծն Աստուած, յաւէտ պայծառագոյն քան զերկին՝ լցեալ
ամենայն բարեաց ճաշակաւք իբրեւ զդրախտ աստուածա տունկ պայծա-
ռափայլ դունովք եւ անուշահամ գեղեցկատեսիլ տնկովք զարդարեալ։
Ուստի որք ճաշակենն իմաստութեամբ մանրախոյզ քննոլթեամբ, քաղց-
րանայ ի քիմս նոցա առաւել, քան զխորիսխ մեղու ըստ ասաւղին ձայ-
նի, Եւ սոքալք տեղեկացեալ ատեսցէ զամենայն ճանապարհս չարաց։
3 այսոցիկ յան մա հական պտղոց է եւ այս հրամանք Փրկչին որ տայ աւե-
տիս ամենեցուն եւ հրաւիրէ զարժանացեալսն Սրբոյ Երրորդութեան։
Սակս որոյ ցանկացող եղեալ այսմ լուսաւորական եւ մեծագին մար֊
գարտի եւ գանձի աստուածայնւոյ՝ երկու հարազատ եղբարքս Թաղեոս
եւ Հ ա յ ր ա պ ե տ ս ՝ ստացաք ղսա մեծաւ յուսով ի մեր արդար վաստակոց՝
առ ի յիշատակ բարեաց մեզ եւ կտակ անշնշելի առ Աստուծոյ։ Տուաք
գրել եւ նկարել Ի<յնատ|աս գրչի՝ ոսկւով եւ երանգ երանգ խառնուածով
զարդարեալ, ի վանքս որ կոչի Հ ա տ ւ թսւո, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կաթո–
ղիկնիս եւ մեծահռչակ Սուրբ Նշանիս՝ Ամենափրկիչ կո՛չեցեալ, յառաջ֊
նորդութեան սուրբ ուխտիս՝ հեզի եւ ամենաբարւոյ Պաւղոս վարդապե-
տի, եւ այլ սուրբ եւ ճգնազգեաց եւ համակամ եղբարց, որոց ողորմեսցի
Քրիստոս Աստուած, ամէն։ Ի տնրութեան տեղւոյս Իւանեի, եւ ի կաթո-
ղիկոսութեան Հայոց տեառն Յոճւսննիսի։
Եւ արդ ես Թսւղեռս յոգնամեղ ստացիչ սորա, ընծայեցի զսա խայրի
տան Տեառն՝ մեծափառ քաւարանի իմոյ կայարանի սրբոյ ուխտի Հա–
1Ո1 Թսւււա կոչեցեալ վանք, փարթամացոլցեալ զպակասութիւն սեփհա–
կան ուխտի. Արդ աղաչեմ զամենեսեան եւ հայցեմ պաղատանաւք սիրոյ
ի ժառանգաւորաց սորա, յընթերցողաց եւ ի լսաւղաց, յիշել ի սուրբ յա-
ղաւթս ձեր ղիս զԹաղեոս, և ^Հայրապետ եղբայր իմ՝ կոլսակրաւն քա֊

- 8 3 ֊
Ո կքէ հիշատակարաններ 1 219

հանայ, եւ զծնողսն մեր, եւ զեղբարսն, ել զամենայն աղզականսն մերւ

Նա եւ զփակակալ սրբոյ ուխտիս զՅսւկովք ընտրեալ քահանայ, եւ զՍ՜սւր–
կոս ամենագովելի նպաստաւորն մեր սուրբ աղաւթիքն իւրով, եւ զ է ղ | ս ս |
սրբասէր քահանայ, եւ զ Դ ե ո ո յ , եւ դՎարղիկ ծերունի կրաւնալոր, որ
աղերսիւ հայցէ յիշել ի Տէր ւ Եւ որպէս յիշէք՝ յիշեալ լիշիք եւ դուք յանս֊
պառ ուրախութիւնսն, որոց երանի որք վայելենն, ամէն։
Այղ դու, ո՜վ բան բանին անդամս առեալ գրի, ահա ի քեզ իսկ են ՚
հայցուածք մեր, յաւուրն յորում պսակաւորքն ճոխան, եւ եղկելիքն
նուաղին, որք աղքատութեամբ զամենայն զգոյս մեր ծախեցաք ի քեզ
եւ ակն ունիմք զի մասին արժանացոլսցես փրկութեան, զի մի անաւգ–
ն ական եւ անայցելու զմեղ գտեալ լարին՝ գերի վարեալ վաճառեսցէ ի
կորուստ անգտանելի, այլ տեսեալ զմեզ ի քէն պաշտպանեալ, նկուն
եղեալ ամալեսցէ, եւ մեքենաւոր ղաւրութիւն նորա՝ տկարասցի ի պահ-
պանական աշոյղ Յիսուսի։ Զի թէպէտ եւ մեք անարժ ան, սակայն դու
քաղցր եւ յաճախագութ ես առ ամենեսեան, եւ լկամիս զկորուստ ումեք,
որպէսղի եմ մեք ողորմոլթեամբ քո ապրեալ, արժանի եղէց անարատու-
թեամբ գալ ի կոչումն քո սուրբ։ Եւ քեղ ընդ Հաւր եւ ընդ Հոգւոյն սրբոյ
փառք յաւիտեանս, ամէն։
Եւ գրեցաւ ի թուիս Հայոց ՈԿԳ (1214), ձեռամբ Իզնաւոիոս մեղա-
ւորի։ Աղալեմ յիշել ի սուրբ յաղաւթս ձեր զիս եւ զծնաւղսն մեր, եւ
զԵղ|ւայ վարդապետն, եւ զՄխքւթար վարդապետն, նաեւ զՆեանս պա-
տանի՝ աշակերտ Թ ա դ ե ո ս ի ։ Եւ որպէս յիշէք՝ յիշեալ լիշիք եւ դուք ողոր-
մութիւն Աստուծոյ, ամէն։ Արդ, որ լափ ի սա գիր ստացալղի սորա,
այնչափ աւրհնութիւն յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց նորա, ամէն։ 2ոո.ո–
ւքոսի վանացն ոսկետուփ Աւետարանն եւ այս՝ մին գրչի է գրած։

Ր
268ա Զաստուածապատիւ եւ զմեծայնուն զվարդապետն Եղիա յիշեսշիք
ի սուրբ յաղաւթս ձեր, աղաչեմ։
ւ ~

Գ
02 ա Բարեխաւս Ւգնաաիոսի*։

46

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 7570

Գրիչ՝ Յո&աննէս

228ա Ի վեցհարիրերրորդի վաթսներրորդի երրորդի (1214) շրշագաոլթեան

տոմարի Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Յոնաննիսի կորովամիտ

* Գրված է մանրանկար խաչի պատվանդանի վրաւ

- 8 4 -
 ՈԿԳ հիշատակարաններ 1214

և խոհեմ առաշնորդի, եւ ի թագաւորութեանն Լեռնի որդոյ Սաեֆանէի,

եւ ի սուլաանութեան Մ ե լ է ք ր լ ե տ ե ր ն , որ տիրէր Եգիպտոսի, եւ սուրբ
տեղեացն՝ մայրաքաղաքին ամենայն տիեզերաց Երոաաղէւք ի , եւ Դսւ–
մսւսկոսի, եւ Ե դ ե ս ե ա , եւ Ծ ո փ ա ց երկրին, Ղլաթսւ մինչեւ ի սինաւռն
վ ր ա ց , եւ ի թագավորութեան Վրաց Լաշա, որ տիրէր Տպխեսւց եւ Անւոյ
եւ այլ բաղում քաղաքաց առաշի ն տ անուտ ե րացն Հայոց, Ալանաց ել
Աէյւանից, ի Կսւրնոյ մինչեւ ի Պարս, եւ ի բռնակալութեանն որդւոյ
ԽաաՐովշահին, որ տիրէր երկրին Հաամոց, Կեսարիոյ, Սեբաստոյ եւ
Կաւնին, եւ այլ բազում մայրաքաղԼ աքԼաց, եւ Ս ի ն ո պ ի ն , մինչև ի ծովն
Լիքեացոց, եւ ի թագավորութեանն Հոաւմոց Լաշքսւա, որ տիրէր ծովե–
գէրացն Օ վ կ ի ա ն ո ս ի ՝ ի Սինոպէն մինչեւ թագաւորեալ քաղաքն Կոստսւն–
դինուպաււլիս, եւ սմա տիրէ ազգն Փռանգաց, խ,լեալ ի Հոոոմէն, եւ ի
228բ թագաւորութեանն Ա ա ւ ո ո ց Ե հ ա ն ն ա ի , որ է ի Հ ն դ ի կ ս ։
Ես Գրիգոր եպիսկոպոս եւ Կ ո ս տ ա ն գ ի ն քահանա արեանառու մեր,
ստացաք զպատուական ել զգերաշխարհիկ եւ զտիեզերալուր մատեան
սուրբ Աւետարանիկ ս) Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, թագաւորին
անմահի, ի վայելումն ԼմանԼկանց եկեղեցոյ Լեւ իՀ յիշատակ հոգոց
Լմեր^ոց՝ զկնի ելից յաշԼխաԼրհէ, եւ ծնաւղաց մերոց՝ ուղևորելոցն առ
Քրիստոսէ
Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք կամ աւրնակէք, յիշես-
շիք առաշի Քրիստոսի զտէր Գրիգոր եւ զ Կ ո ս ա ա ն գ ի ն քահանա՝ զստա–
ցողք սուրբ Աւետարանիս, եւ զեղբարսն մեր զԼհայնգոլցեալսն ի Քրիս-
տոս՝ զ կ ա ր ա պ ե տ ն եւ զ Գ է ո ր գ , եւ զծնողսն մեր, եւ Քրիստոս զձեզ յիշէ
յիւր ողորմութիւնն։
Գրեալ եղեւ ձեռամբ նուաստ գրչի Յ ո հ ա ն ն ի ս ի սարկաւագի քՀււո ^ւ1–
կ լ ա յ ց ո , սնեալ եւ վարժեալ յաստուածապահ դզեկիս՝ հ այրապետ ան ի ստ
քաղաքիս Հայոց, ընդ որում շնորհեացէ զսա Քրիստոս ընդ երկայն աւորս
պատուական առաշն ///

47

ՄԱՇՏՈՑ
Վիեննա 230, Տաշյան, Ցուցակ, էջ 704— 705

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ հւոեթիլ

222ա ,.,սկսա եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զաստուածապատում

տառ Մաշտոցիս, ի թուաբերութեանս Հայոց ի ՈԿԳ ք1214) ...յոքնա-
խումբ եւ բազմավայելուչ ծաղկաւք եւ <Լեւ^> անոլշոլթեամբ, զոր բազ֊
մերշանիկ եւ երանելի հայրն մեր մականուն սորին սուրբ կտակիս Մաշ–
ա ո ց , որ յիւր անուն կոչեմք զանուն սորայ, որ բազում աշխատութեամբ
ընթերցեալ յոլորտս աստուածային պատուիրանաց,,, կազմեաց բուրաս-
տան ցանկ տլի եւ ՛ճեմ արան սրբազանից եւ Հանգիստ եւ յուղարկող ւէաիյ֊
ձանելոց

֊ 8 5 ֊
ՈԿԳ հ ի շ ա տա կ ա ր ա ն ն ե ր 1214

Արդ, սւքսպիսի գանձի շահաւետութեան եւ ական պատուականի ել

մարգարտի գեղեցիկ հետընթացեալ իմաստուն եւ ճարտասան վաճառա-
պետ արուեստիս Կիրակոս ոմն անուն ցանկալի ել սարկաւագ լցեալ
բարի արգասիւք եւ գործաւք առաքինութեամբ, ստացաւ զսալ իւրոյ սրր–
բութեանն ճեմարան եւ վայելումն կենցաղավարութեան իւրութեան
(այսպէս) իւրոյ, եւ յետ դարձի յաշխարհէս կտակ եւ յիշատակ անշինշ
առաշի Աստուծոյ, իւր եւ սրբասնեալ քահանայի հաւր իւրոյ եւ բարեպաշ-
տի մաւր իւրոյ եւ համաւրքէնԼ ազդականաց իւրոյ, եւ յուսապատ պա-
ղատանօք հայցէ յամենայն սրբազան ընթերցողացդ յիշել յաստոլածոլ–
նակ աղաւթս ձեր...։
Արդ գրեցաւ սայ ի զարդ եւ ի պայծառութիւն եկեղեցոյ եւ ի վարժ
նորավարժ ուսումն ա սիրաց, ի նահանգս Ո ւ ո հ ա յ ո յ , ի գաւառս Շպղթան,
ի հոյակապ եւ յականաւոր գիւղս Ուոեթիլ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ
Սրբոյ Աստուածածնիս՝ յստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ, որոյ շնորհեսցէ
Տէր Աստուած վարձս բարեաց շնորհողի աւրինակին Վսւսիլ քահանային։
Եւ գրեցաւ ձեռամբ ամենամեղ եւ գերին գրչի Գրիգորոյ, ի ժամանակս
որում բռնակալ էր անաւրինաց ազգին մեծն նոլլտանն Ս ելիք Աշրափն,
եւ հայկական ազգիս մերոյ քրիստոսապսակ թագաւորին Լեւոնի, որ բա-
րեպաշտութեամբ իւրով ընդ ամենայն տիեզերս պայծառացեալ լինին
եկեղեցիք եւ կարգք քրիստոնէութեան, որոյ տացէ Տէր Աստուած յաղ-
թութիւն նմայ եւ հզաւր արասցէ..,։ Աղաչեմ.., յիշել դարձեալ յանուանէ
զայս պատուականքս զԿիւՐակոս սարկաւագ եւ զծնողսն իւր եւ զամե-
նայն աղգայինսն իւր, եւ սոցայ ամենեցուն խնդրեցէք զթողութիւն մե-
ղաց..,։ Եւ զամենամեղ գծողս եւ զվարդապետն յիշման արարէք արժա-
նի աղաչեմ։
Կիւրակոս առաշի Աստուծոյ Բ աւր ժամոյ պարտական է Թէոփիլէխ
հոգոյն, եւ Աստուած զվճարելն տայ իւր արժանաւորիլ, ամէն։

48

ՄԱՇՏՈՑ
Երևան 8139

Գրիչ՝ Ղազար
Վայր՝ Ի լ ե ր ի ն Սուրբ Լուսաւորչի
ա

113ա Քրիստոս Աստուած, աղալթիլք ել բարեխալսոլթեամբ ամենայն սըր–

բոց ողորմեա ստացողաց և աշխատողաց գրոցս, ՂադաՐՈլ և Ասաոլա–
ծատրու նուաստ եղբարց, և Գրիզորի վարդապետի, և ծնաւղաց և եղբարց
և քերց նոցուն, և ամենեցուն հո գլով ընդ նոսին միաբանելոցն։ Ջնշեա
Տէր զձեռագիր յանցանաց նոցուն և արժանալորեա մեծի ողորմութեան
քում յահաւոր գալստեան քում, որ ես աւրհնեալ ընդ Հաւր և Սուրբ Հոգ-
ւոյն այժմ, և միշտ և յաւիտեանս։

֊ 8 6 –
 հիշատակարաններ 1214
ՈԿԳ

Գրեըաւ ի լերին Սուրբ Լուսաւորչիս, մերձ ի հանգստարան նորին

113ր երանելոյ՝ յանապատի Սուրբ Երից ՜մանկանց, ի դուռսն սրբոյ վըվկա-
յարանիս։
Աղաչեմ բ, որք ընթեռնոյր կամ ը նդաւրինակէք, զմեղ ի սուրբ յա-
ղաւթս ձեր յիշեսշիք, եւ Աստուած, որ մեծն է ողորմութեամբ, զյիշողքդ
յիշեցելովքս հանդերձ արժանի արասցէ երկնից սուրբ արքայութեան իւ-
րոյ ընդ ամենայն սուրբս, ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք
յաւիտեանս, ա մէն։
ք

113բ Տէր Աստուած ողորմեա Ղազարու գրչի և վարդապետի, և Ասաուա–

ծաւորու եղբաւր հարազատի, և Գրիգոր վարդապետի, և ամենայն հա-
ւատացելոց, ամէն։
Ղ

Ի թուականիս ՈԿԳ (1214) գրեցաւ ի փառս Աստուծոյ ամենակալի։

112բ Որ կարդա զյիշատակարանս Տէր Աստուած ողորմեցի նմա, ամէն*՛

145ա Տէր ողորմեա Ղազարու։

49

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ
Երոսէաղեմ 4.17, Պողարյան, Ցուցակ Բ, էշ 366—367

Գրիչ Գրիգոր
Վայր՝ Մ ե ծ ք ար ա ն ա պ ա տ

Փառք քեզ միայնոյ սկզբանդ, եւ անսկզբանդ ընդ սկզբանդ, եւ սկըզբ–

նաւորիդ սկզբանց, երիցդ ի մի եւ միումդ յերիս, համագոյ տէրութեանդ,
այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմոլթեամբ նորին յաւարտոլմն ածեալ
կատարեցի զմատեանս տառից աստուածախաւս մարգարէին Եսայեա, եւ
զգիրս առաքելոյն սրբոյն Պաւղոսի տիեզերաց լուսաւորչի եւ եկեղեցե՛աց
Քրիստոսի պայծառացուցանողի, որ ընթերցեալ լինի յեկեղեցիս Աստու-
ծոյ ըստ որում եւ առաքեալ ասի։
Զայս երկու գիրս նորոգեալ գրչութեամբ նուաստս եւ տրուպս յորդիս
եկեղեցւոյ Գ ր ի գ ո ր , ի խնդրոյ հարազատաց պատուական եւ ընտրեալ եղ–
բարց քահանայից Աստուծոյ Յ ո հ ա ն ն ի ս ի եւ Ս ա ե փ ա ն ո ս ի , որ մեծաւ ցան-
կութեամբ փափագաւղ ե,ղեալ սոցա յոյժ հարկեալ զմեզ ստացան զսա ի

Այսպիսի հիշատակագրություններ կան նաև 143ր, 14Տա էշերում։

֊ 8 7 ֊
ՈԿԳ հ ի հ։ ա տա կարաններ 1214

վայելս կենաց իւրեանց, եւ յիշատակ անշինշ ինքեանց եւ ծնաւդաց իւ-

րեանց, որ փոխեալ են յաստեացս, մանաւանդ հաւր իւրեանց Պետրոսի
սուրբ եւ ընտրեալ քահանայի ննշեցելոյ, որում ողորմեսցի Տէր։
Եւ արդ, եղեւ զրաւ գրչութեան սորա ի թուականիս ՈԿԳ (1214) ի կա-
թողիկոսութեանն Հայոց տեառն Յ ո հ ա ն ն ի ս ի , եւ ի թագաւորութ՛եանն Լե–
ա ն ի ՝ որդւոյ ՍաեփսւնԷի՝ որդլոյն Լ ե ա ն ի ՝ որդւոյ Կոստսւնդեա՝ որղւոյ;
Ռսււրէնխ որ տիրեաց զաւրութեամբն Աստուծոյ եւ խաղաղացոլց զաշ-
խարհս իւր յամենայն շուրշաբնակ թշնամեաց, որում տացէ Տէր յաղթու-
թիւն իսպառ, եւ կեանս երկայնս՝ առողշութեամբ եւ բարեկարգութեամբ։
Ո այց գրեցաւ սա յան ապատիս որ կոչի Մեծաքար, ընդ հովանեաւ
սրբոյ եւ փառաւոր եկեղեցւոյս որ յանուն Տիրամաւրն, եւ գերահռչակ սլ։ր–
բոց վկայիցս Պրոբոսի, Տարագոսի, եւ Անդրոնիկոսի, յառաշնոբդութեան
ուխտիս տէր Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ո յ ՝ սուրբ եւ ընտրեալ եպիսկոպոսի, ի գաւա-
ռիս որ Մանոսքէ կոչի, եւ բարեպաշտ իշխանիս մերոյ ԳեոՐէքեա՝ իշխեցողի
անապատիս։
Ոայց սակաւ բանիւք պատմեցից վասն իշխանիս այսմիկ։ Սա որդի
էր իշխանաց իշխանին մեծին Մլեհի, հաւրեղբաւորորդի թագաւորին Լե–
ւոքւի, եւ էր սա քաշ եւ յաղթող ի պատերազմի, առատաձեռն, առատասե-
ղան, բաշխաւղ աղքատաց, պարգեւատու զինուորեալ մարդոց։ Ապա աս֊
տան աւր ամաչեմ ասել զազգիս մերոյ զնենգութիւն և ղըչար կարծիս առ
իրեարս, որ ի սկզբանէ նախանձոտք եւ ընկերատեացք լեալ են։ Եւ մար-
դիկ ոմանք չարք եւ քսմոսք մտեալ առ թագաւորն ասեն եթէ ազգային՛
քո Գ ե ո ր գ հակառակ է թագաւորութեան քո\ Մինչ զի աստուածասէր եւ.
բարեպաշտ թագաւորն ի ցասումն շարժեալ կալալ զազգայինն իւր զմեծն
Գ ե ո ր գ , յավւշտակեաց զամենայն ինչս նորա եւ եգ գնա ի բանդի ի դղեակ
եւ յան առի կ բերդին Սիսոյ թագաւորաբնակ քաղաքին, ել ի նմին աւուր-
խաւարեցոյց զաչս նորա, ի թուականին Հայոց ի ՈԾԷ (1208)։ Իսկ նա
եկեալ խաւարեալ աչաւք ի հայրենաշէն վանս իւր, զոր հայրն իւր բարե-
պաշտն մեծն Մլեհ շինեալ էր՝ զհռչակաւոր անապատս Մ ե ծ ա ք ա ր ել զմեծ
եկեղեցին յանուն Տիրամաւրն, որում ողորմեսցի նմա Տէր բարեխաւսու֊
թեամբ Սրբոյ Աստուածածնին ել սրբոց վկայիցս։
Իսկ Գ ե ո ր գ թէպէտ եւ զլոյս աշխարհիս կորոյս, բայց երկնաւոր յու-
սոյն արմանի եղել տեսանելոյ շնորհաւքն Քրիստոսի, բազում ճգնութիւնս
եւ ծնրադրութիւնս յանձն առեալ կրէ, եւ աղաւթից ստէպ կայ հանապազ
ի տուէ եւ ի գիշերի արիաբար, կալով յաղաւթս առաշի ք գեք րահրաշ–
վկայիցն։ Եւ յայսմ ամի շինեաց եկեղեցի ի վերայ քնարանի սրբոց եւ
շինեաց պռաւպիլս առաշի դրանց սրբոց եկեղեցեացն, մաւտ ի դիրս սըր–
բոցն, որ ի յունական կոչի դրան սրահ, եւ անուանեաց զնա իւր տապա-
նատուն, զի ի վախճանին իւրոյ անդ թաղեսցեն զնա։ Այլ մեք յառաշի–
կայսն երթիցուք։
Եւ արդ աղաչեմ զամենայն որդիս եկեղեցւոյ, որք կարդայք եւ կամ
աւրինակէք, յիշման աղաւթից արմանի արասշիք զստացաւղք սորա եւ.
զծն աւղսն իւրեանց եւ զբաւանդակ ազգատոհմն իւրեանցէ

֊ 8 8 –
 յքքկգ հիշատակարաններ 1214

Այլ եւ զբազմամեղ գծողս աղաչեմ յիշել մեղաց թողութիւն, եւ խո-

շորութեան գրոյս եւ սխալանաց անմեղադիր լերուք։ Միայն ի սիրոյ
համարձակեցայ տալ զանձն յայս աշխատութիւն։ Մի ոք եպերեսցէ զմեզ
անգոսնելով, այլ ուղղեսցէ եղբայրաբար, զի մարդ ընդ տկարութեամբ
անկեալ, ել զըբազում զբաղմամբ աշխարհիս փա / / / ոչ համակ ի բերան
անելով զը / / / »

50

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երուսաղեմ 3257

350 Զմեղապարտ– գրիչս ԿւեՐապետ աղաչեմ յիշել ի Տէր, որք լուսաւո–

րիք ի սուրբ Աւետարանէս, ո՛վ դասք սրբոց։

•402 Զմեղապարտ գրիչս Կարապետ աղաչեմ յիշել ի սրբամատոյց յա-

ղաւթս ձեր, ո՛վ սուրբ մանկունք եկեղեցւոյ .սրբոյ։

Հ>21 Փաոք ամենասուրբ Երրորդութեանն և մի աստուածութեանն Հաւր

և Որդոյ և Հոգւոյն Սրբոյ այժմ և...
Ստացա լղ սուրբ աւետարանիս զԿսւրապետ շնորհազարդ սարկա-
ւագ և զծնաւղսն իւր յիշեսշիք ի Քրիստոս, ամենայն որդիք լուսոյ։
Ի թուականութեանս ՈԿԳ (1214)։

51

ՀԱՒԱՔՄՈՒՆՔ ԳՈՐԾՈՑ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 771 — 772

Գրիչ Սաեվւանոս

102 Սրբ ազան և պատուական քահանայի Վարդանի Աստուած վայելեալ

տացէ զդրեալս զայս։ Ւ թուականութեան Հայոց ՈՃԿԳ (1214) գրեցաւ
գիրքս այս ձեքոՀամբ Սաեփաննոսի անպիտան գրչի։ Արդ, որք աւգտիք
ի սմանէ կամ աւրինակ առնոյք, յիշեսշիք զմեղ ի Քրիստոս Յիսուս, որ
է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։ .Ընդ նմին և զստացող նորա
վարդան։
Խոշորութեան գրոյս մի մեղադրէք, և Քրիստո՛սի փաոք յաւիտեանք*»

ձեոագիրը գտնվում է Լորենձինա Մեդիլյան գրադարանում։ Այս թվականին արտագրվել է

Արիստակես Լաս տիվեր ցոլ VՀայոց պատմութեանյ> մի օրինակ, որից 1840 թ., Հազբատում ար-
տագրվել է Մատենադարանի էէ 8457 ձեոագիրը։ Հին օրինակը գտնվել Է Զառների քարայրից։

- 89–
ՈԿԴ 1215

34

ՅԱՃԱԽԱՊԱՏՈՒՄ ՃԱՌՔ ԳՐԻԳՈՐԻ

ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ
Երուսաղեմ 94, Ն. Պողարյան, Յուցակ Ա, էշ 283 -289

Գրիչ՝ Պետրոս
Վայր՝ Ակներոյ վսւնք

168ա Փառք, պատիւ և գոհութիւն ամենասուրբ Երրորդութեանն։

Շնորհիւ բարերարին Աստուծոյ կատարեցաւ լուսաւոր վարդապե-
տութիւնս Սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի, գիրքս որ կոչի Յաճախա-
պատում , ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԳ (1215), ի հայրապետութեան
տեառն Տ ո հ ա ն ն ի ս ի Հայոց կաթողիկոսի, և ի թագաւորութեան աստուա-
ծասէր և բարեպաշտի Լեւոնի։ Գրեցաւ հրամանաւ հաւր Թորոսի, և յաւ–
ժարութեամբ ամենայն եղբայրութեանս, –ի մեծ և հռչակաւոր անապա-
տիս որ կոչի Աեներոյ վանք, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս և
Սուրբ Առաքելոցս և աստուածընկալ նշանացս։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնուք և լուսաւորիք ի սուրբ
վարդապետութեանցս, յիշելոյ արժանի արարէք զմեղապարտ և անարժան
գրողս Պե տՐՈԱ, և ղծնողսն իմ, և զեղբարս՝ զկենդանիս և զհանգուցեալսն,
և Աստուած որ առատն է՝ ողորմոլթեամբ իւրով հատուսցէ ձեզ, և մեզ
ընդ ձեզ, ամէն։
Դարձեալ աղաչեմ զընթերցողսդ, սխալանաց և խոշորութեան և ան-
յարմար դրելոյս չլինել մեղադիր քանզի ախմար էի, և այլ ոչ էի արա-
րեալ, և ւայս վասն ստուգաբանութեան աւրինակին համարձակեցա,
աղաչեմ անմեղադիր լինել, և որ այսչափ եղեւ ոչ իմ կարողութեամբ,
այլ շնորհիւն Քրիստոս Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած առաշնորդաց սուրբ ուխտիս, և ամե-
նայն եղբայրութեանս և միարանաց սոցա՝ մեծի և փոքու, ամէն։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած Պետրոսի և ծնողաց իւրոց, որ զըս–
կիզբն գրոցս արար, և գրեսցէ զանուն նորա ի գիրն կենաց, ամէն։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած Կիրակոսի և ծնողաց իւրոց, որ միա-
միտ յաւժարոլթեամբ աշխատեցաւ ի սմա. տացէ նմա Քրիստոս վարձս
բարերաց յառատապարգել ողորմոլթենէ իւրմէ, ամէն։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած և կազմողի սորա և ծնողաց իւրոց։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած եղկելի գրողի սորա և ծնողաց իւ-
րոց, և ամենայն աշխատողաց ի սմա, որ շատ և որ սակաւ։

- 9 0 –
 ՈԿԴ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1215

Ողորմեսցի Քրիստոս ամենայն հաւատացելոց, կենդանեաց և ննջե-

ցելոց, և նմա փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

53

ՃԱՌՔ ՍԵԲԵՐԻԱՆՈՍԻ ԵՒ ԵՓՐԵՄԻ

Երևան 947

Գրիչ Պետրոս
Վայր՝ Ակներ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն, Հաւր եւ Որդւոյ և Հոգւոյն Սըր–

բոյ, այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից, ամեն։
.101 ա Յամի Վեցհարիւրորդի վաթսներորդի չորրորդի (1215) թուականու-
թեանս Հայոց, գրեցաւ գիրքս Յաճախապատում լուսաւոր վարդապետու-
թիւն եւ խրատք ոգեշահք, ազգի ազգի բժշկարանք ախտացելոց հոգով,
ասացեալ սուրբ եւ երջանիկ Լուսաւորչին Հայոց Գրիգորի, ընդ նմին և
ուղղափառ վարդապետութիւն ընդդէմ հերձուածողաց ազգի ազգի աւ-
րին ալք, վկայութեամբ սուրբ գրոց սրբոյն Սեքերիանոսի ուղղափառ
վարդապետի*, ասացեալ յաւգոլտ և ի շահ ուղղադաւան եկեղեցոյ և ի
կործանումն և յամաւթ չարափառ հերձուածողաց, ի գերահռչակ անա-
պատս որ կոչի Ակներ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս և Սուրբ
Առաքելոցս, հրամանաւ երիցս արանեալ հաւրն Թորոսոյ, և այլ միա-
կամ և միախորհուրդ եղբայրութեանս, ձեռամբ Պետրոսի փցուն և ան-
պիտան գրչի, ի թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնի յաղթողի եւ բարեպաշ-
տի, եւ ի հայրապետութեանն տեառն Տո&աննիսի Հայոց կաթողիկոսի։
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ, յիշեսշիք աղալթիւք զհայրն Թորոս, ե
զմիաբանեալ ե զբարսն իւր՝ զմեծամեծս և զփոքունս, զյառաջեալսն առ
.161 բ Քրիստոս, և որ այժմ են, և որ զկնի մեր գալոց են, զի զամեն\\եսեան ար-
ժանաւորս արասցէ խոստացելոց բարութեանցն, զոր ակն ռչ ետես և ուն–
կըն ոչ լուաւ։
Յիշեսշիք և զան պիտ ան անձն Պետրոսի գրչի, և զհարազատ եղ-
բայրն իմ զ Ս ի մ ձ ո ն , և զծնողսն մեր՝ զհոգևոր և զմարմնաւոր, եւ զամե-
նայն երախտալորսն մեր, եւ որք յիշէքդ, յիշեալ լիջիք և դուք յողորմու–
թիւնն Աստուծոյ։ Եղբարք, ամենայն ինչ փոխարէնք է, թէ դուք զմեղ
յիշէք հաւատով, Աստուած նովին չափովն ձեզ հատուցանէ։

Ր
Կազմող՝ Ըոոյփն

Մեղապարտ անձն Ը ա ւ յ փ ն ա կազմողի սորա, աղաչե զձեզ, ով սուրբ

եղբարք, ասել ցաւակցութեամբ, թէ Աստուած ջնջեա զյանցանս Ըոպփնսւ
եւ ծնողաց իւրոց, և Աստուած զձերն ջնջէ, և նմա փաոք յաւիտեանս**։

՝ Լուսանցքում հետագայում այ/ գրչով և թանաքով ավելացված է «զանուն Քոք»։

" «Ըստ այո հիշատակարանի է— գրում է 9՝. ՀուԼսեփյսւնը,— ձեոագիրս, •• նաիւ պարուն ա–՛
.՛կամ է Դր. Լուսավոր լի վերագրվ ած «Յաճախապատումըյ> և. ապաճ Սեբնրիանոսի ճաոերըէ ք^այց

- 8 1 -
 հիշատակարաններ 1216
ՈԿԵ

54

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Վենետիկ 204, Բ. Ա արգիս յան. Ցուցակ Բ, էշ 144—145

Գրիչ 3ււվան
Վայր՝ ԵրՀւաաւլէմ՛

385բ Յա մի վեցհարիւրերորդի վաթսներորդի և չորրորդում ամի շրջաբե-

րութեան Հայոց տումարի (1215), ի թագաւորութեանս Հայոց Լեսւնի, ի
վերշացեալ և ի նուազեալ դառն ժամանակի, յալուրս աստուածապատիւ
ե հոգևոր տեառն ՅոԱաննէսի Հայոց կաթողիկոսի, յաշխարհս Պսւղես–
տ ի ն ՝ ի մէշ գերութեանս Եաասւղէմի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Յակովբայ
առաքելական աթոռոյս՝ գրեցաւ գիրս գերահրաշ և ամենապայծառ, լու–
սայիղձ և բազ մ ատ են չ, յոքոլնց փափագելի հոգևոր մ ատեանքս՝ աստուա-
ծային տառիս, գեր ափայլեալ, գերազարդ, վիպասանապէս արտաճա֊
ռեալս, բայցայայտ շարոլնա կեալ անվրէպ շարակահոլթ եամ բ, գեղեց-
կադիր և ամենայարմար համանման բաղաձայնութեամբ, յոքնագունակ
բայիւք և ճոխական իմ աստիւք և խորիմաց բառիւք, ի լոյս ածեալ հեշ-
տալուր և դիւրահաս մեկին մտաց իմացութեամբ ասացուածովք յառաշ-
ընդրեալ հոգեկից սրբոց արանց աստուածազգեստից ուղղադաւան և
լուսաւոր վարդապետաց, և գերամաքուր առաշնորդաց՝ ներբողեանք՝
բազմատեսակս դրուատեց, և յորդորական բանք գովեստից՝ վսեմական
գովասանութեան.
Արդ ցանկացող եղեալ այսմ գեղեցիկ աստուածային տառիցս, ճըգ–
նաւոր ոմն՝ անո՚մւ Յ ո վ ա ն ն է ս , հանդերձ քեււբ իւրով կրաւնաւոր կարդալ
և բարիանուն, ստացեալ յանձինս՝ իւրեանց ոլնելո զվանս արտաքու
Եաւսաղէմի, հանդէպ Սուրբ Սիոնի՝ ի վերա ճանապարհին Իեգղէնեմի,
որ է լեալ հանկստարան Սուրբ Աստուածածնին, մինչ գայր յընծայոլմն
ի տաճարն, աստուածացեալ մանկամբն Յիսուսիւ Քրիստոսիւ։ Վասն այ֊
սորիկ բարիանուն և ընդրեալ քահանայն Գէորգ կանկնեաց զտաճարն
սուրբ և անոլանեաց յանուն Սուրբ Աստուածածնի. յիշատակ նորա
աւրհնոլթեամբ։ Նմանապէս և եղբալրորդի իւր Յ ո վ ա ն ն է ս , զոր վերագոյն
յիշեցաք՝ ընկալաւ զսայ բարեաց յիշատակ և բարեխաւս առ Աստուած՝՝

ձեռագրիս մեջ չկա Յաճախապատումը, այլ միայն կան Սերերիանոսի և ԵփրԼմ հուրիի ճառերըV
եփրԼմի ճառերը չեն հիշվում այս հիշատակարանի մեջ. I». Մառը նկատել է այս պարագան («Բա-
նասէրէ, 1901, պրակ Ա, Էշ 41—43)։
Ինչպես բացատրել «Յաճախապատոլմի» բացակայությունը Ձեռագրիս մեշ, հակառակ հի-
շատակարանիս բացահայտ վկայության... նախորդ հիշատակարանը մեղ հիմք և իրավունք ք
տալիս ենթադրելու, թե Պետրոս գրիչը Ակների վանահայր կամ էհայր մորոսի հրամանաւ» 1215
թվի՛ն գրել Է մի Յաճախապատում և Աերերիանոսի ճառերը։ Առաշին ձեռագիրը, որ պարունա-
կում Է Գր. Լուսավոր յ , վերագրված Յաճախապատումբ, անցել Է Երուսաղեմ, և այժմ .սեփակա-
նությունն Է Ս. Հակոբեանց ձեռագրատան, իսկ Սերերիանոսի ճառերը Էջմիածին (այժմ Մաշտո-
ցի անվան Մատենադարան, ՀՏ 947)։ Այդ պարագային մեր այս Հիշատակարանը, որ առաշ ենթ
բերել վերևում, պատկանում Է թե Երուսաղեմ/, X 94 ձեռագրին, և թե Էշմիածնի ձեռագրին (։Յի-
շատակարանք1, էշ 778— 779)։

֊92–
 ոԿԶ հիշատակարաններ 1217

իւրեանց և ծնողաց իւրեանց, և աւանդեցին ի Սուրբ Աստուածածինն գանձ

անկողոպտելի, ի վայելումն շնորհազարդ որդւոյ իւրեանց Գրիգորով
սարկաւագի, և այլ կրաւնաւորաց և քահանայից։
Արդ, աղալեմք զամենեսեան՝ որք աւկտիք ի սմանէ ընթերցմամբ
կամ գաղափար առնելով, սրտի մտաւք յիշատակեսշիք զստացողք սորա
ք6ու|հան1ւէս և զքեռ իւր ւ յ Տ ի կ է ե ր ե ս , և զժաո.անկաւոր նոցունց Գրիգոր
սարկաւագ, և զԳէոՐգ՛ զգնացեալն առ Քրիստոս, և զվերշին աշխատողս
և զգծողս և զկապողս զ Յ ո վ ա ն ՝ զվերշեցեալս յամենայն բարեաց, և խո-
շորութեանս ԼգրոյսԼ անմեղադիր ԼլերԼոլք, եւ որք աւգնական եղեն ի
գին սորվինք ի կանաց կամ յարանց կամ ի քահանայից, Քրիստոս Աս-
տուած միոյն հաղարապատԼիկ հատոլսցէԼ ///

55

ԳԻՐՔ ՊԱՐԱՊՄԱՆՑ ԿԻԻՐԱ ԵՐՈԻՍԱ՚ԼԵՄԱՏՈՑ

Երևան 3276 (ժէ ղ.)

Գրիլ՝ Բասի՞լ
ա

50 ա Հրամանաւ տեառն ներսիսի և տիեզերական վարդապետի, կազմ ե–

ցաւ գիրքս այս ձեռամբ ումեմն տառապեալ Գրիգորի Արևեյցռյ։
Արդ, Տէր Յիսուս վայելել տացէ երկար ժամանակօք ի կամս իւր,
ամէն։

Ր
Ի ՈԿԴ (1215) թվականիս շարադրեցալ բանս աստուածային ի ձեռն
Ներսիսի։

Հետագա գրիչ Րասիլ

Զ ւ ՚ ա ս ի լ ս յիշեցէք ի Տէր զկնի աշխատողի սորին։

56

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
երևան 6512

Գրիչ՝ Խաչսււոոս»
72դ Ի թուին ՈԿԴ (1215),
Քրիստոս Աստուած ողորմեա յ Խաչատուր քահանային եւ Մար–
զէարյտայ, ամէն։

- 9 3 –
ՈԿԵ
I . - .• - • –" - 1 շ յ ռ

57

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 378

Գրիչ՝ Թորոս

308ա Աստ ան աւր չանկ ելեալ կատարեցալ հրաշապատում մատենիս այ ֊

սորիկ սրբոյ Աւետարանիս, հրամանաւ և ծախիւք բարեսէր և աստուա-
ծահաճոյ առն վախաանգա, որդւոյ Հասանա, որդւոյ Վ ա խ տան գ ա , եւ
քրիստոսասէր ամուսնոյ նորա Խուփշսւքւ|ւ՝ դուստր մեծ սպարապետին
Սարզսի։
Արդ, ես Վսւխտսւնգ եւ լծակից իմ Խորիշահ ըստ կամացն Աստու-
ծոյ քաղաքավարեալ ծնաք երիս ուստերս եւ երիս դստերս՝ ժառանգ
մարմնաւոր եւ յիշատակ հոգեւոր։ Այսմ առաւել նախանձախնդիր եղեալ,
բազում փափագանաւք եւ յաւժարութեամբ սրտից մերոց, շինեցաք զեկե-
ղեցիս եւ երեւելի սպասիւք զարդարեալ ներքս և արտ աքս եւ հաստահե–
ղուն յաւրինուածովք։
•308բ Աստանաւոր հոգւոյ ակամբ• նաեցեալ ի փառսն զոր խոստացեալ է
սիրեչեաց իւրոց անսուտն Աստուուած նաԼխԼապէս եւ մեք կամեցաք գրել
զանոլանս մեր ի գիրն կենդանի, վստահ եղեալ ի մարդասիրութիւն Աս-
տուծոյ։ Զկենդանարար եւ զցանկալի ընդ զսուրբս զայս զԱւետարան
ետ աք գրել, բազում եւ զանազան դեղովք զարդարեալ զհամաբարբառս եւ
ոսկէյլեղ գրով զա ռաշս աւետարաներո յն զարդարեալ, եւ յիշատակ յա-
ւիտենից լինել ի տան Տեառն եւ ի գաւիթս Աստուծոյ մերոյ, զմտաւ
ածեալ զբան մարգարէին, որ ասէ. Պատուիարանք Տեառն լոյս են եւ լոյս
տան աչաց եւ երկիւղն Աստուծոյ մնա յաւիտեան։
Արդ ես Վ ա խ տ ս ւ ն գ եւ զուգակից իմ Խորիշահ ցանկացող եղաք սրբո
Աւետարանիս* ։

Գ. Հովսեփյանը հիշատակարանը դնում է 1212—1216 թվականների միշոցին, նկատի ու-

նենալով, որ «Խորիշահ վերստին մի եկեղեցի է շինել ՈԿԱ—1212 թվին (Արցախ, էշ 171) որ
ակնարկվաւ՛ է այստեղ», իսկ «քԽորիշահի ամուսին Վախտանգի մահը... 1216 թվից առաք է պա-
տահել, ըստ Գանձասարի վանքի արձանագրության (Արցախ, էշ 173)2։ Ձեռագրի վերշին թեր-
թերի մասին կարդում ենք. «•Հետևեալ լորերին մագաղաթեայ թերթքն (ՅՕՏ—308), յորոց վերշինն
է Յիշատակարան սուրբ Աւետարանիս, գտանի X։ 1497 Յայսմաւուրս, որք և եդեալ էին ի կողս
նորին իբրև պահպանակք։ Աահակ վարդապետ Ամատանի, 1897» (էշ 304բ)։ Ս. Ամատունին ան-
ջատել է թերթերը և միացրել ձեռագրին, ուր և գտնվում են այժմ։

- 9 4 -
 հիշատակարաններ 1216
/1ԿԵ

2ա ՏԹորոս նուաստ գրիչ յիշեսշիք ի Քրիստոս*

Յբ Թորոս նկարիչս յիշեցէք ի Տէր**։

Ըա Տէր Աստուած զ վ ա խ տ ա ն գ եւ գԽորիշ||աՏ յիշեա ողորմութեամր քո

եւ ողորմեա*** ։
ե
Սր Քրիստոս Աստուած յորժամ գաս հայրական փառաւք զԽորիշսւհ և
ւ շ ՚ Լ ա խ տ ա ն գ ընդ սուրբս քո ղասեա, ամէն։
Թորոս նկարիչ****։
Ղ
258ր Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Թորոս գրչի, ամէն, եւ ծնաւղաց իւ-
րոց եւ աղգականաց։

58

ՄԱՍՈՒՆՔ ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ

Երևան 1ՇՏ

Գրիչ՝ Որդի Սարդսի

106բ Զբարի անուն և զԱստուծով մեծացեալ զմեծ պատրոնն զՎա;ս–

տսւնգն յիշեցէք ի Տէր, նաև զբազմամեղ գծողս և զծնողսն իմ զՍարդիս
և զԹադռւհի և Աստուած զձեզ յիշէ***"*։

59

ՄԱՇՏՈՑ
Վենետիկ 323, Բ. Աարղիսյան, Գ. 0 արգո յան, Ցուցակ Գ, էջ 91

Գրիչ՝ Ստեփանոս
Վայր՝ Պայաս գիւղ
ա
323ա Փառք անսկղբին եւ անժամանակ, անքԼան^ակ եւ անորակ, աներբն
եւ անուստեք, անյաւդ եւ ան շաղա կապ, ան շատ ելի . եւ անպարոյր, ան-
հաս եւ անքննին, համագոյ ել համապատիւ, եռակի եւ զեզակի տէրու–

* Գրված է Եվսհբիոսի նամակի վերշում։

** Գրված է խորանի միջին գերանի վրա։

Գրված է խորանի միջին և ստորին գերանների վրա։
՛՛՛Ր Հա ծ է խորանի գլխամասում, ոսկե տառերով, կապույտ խորքի վրա։ նկարիչն իր ա–
նունը գրել է նույն տեղամ, նախավերջին և վերջին տողերի միջև, վարդագույն խորքի ՛էրա՝ կար-
միրով։
Ձեռագրի 49բ և 8ճր շրշանակաձև լուսանցազարդերի մեշ համապատասխանաբար
գրված է «Պարոն Վախք ասւնզիյ է», և «Պսւան Վ,սւդլսսնզէի է

- 9 5 –
 հիշատակարաններ 1216
/1ԿԵ

թեանն՝ Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտենից,

ամէնւ
Խնամաւք բարերարին Աստուծոյ սկսա եւ ներելով նորին կատարեցի
զաւրհնութիւնաբեր ցուցակս, որ է բուրաստան ամենալից կանալացեալ
բողբոշիլք, երփն-երփն երանգաւք, սաղարթափթիթ տերելալք, զանազան
դունաւք եւ բազմապայծառ ծաղկաւք, զոր յալրինեաց մեզ Օուրբ հայրն
և երանելի ճգնաւորն Ս ՚ ա շ դ ո ց , ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԵ (1216),
ի կաթողիկոսութեանն տեառն Յոճաննիսի, եւ ի ժամանակիս քրիստո-
սապսակ թագաւորին Հայոց Լեւոնի, ի ծովեզերս ովկիանոսի, ի գաւառս
որ ճ կ ե ր անուանի, ի զեալզս որ Պ ա յ ա ս կոչի, ընդ հովանեաւ ամե–
՜նաւրհնեալ մաւրն լուսոյ Աստուածածնիս եւ այլ սրբոցս, յամս յորում
ւ,ւ է ր ամ բ յաղթող թագաւորն Հայոց Լեան էառ զ Ա ն ս փ ո ք ՝ զմեծ մայրա-
քաղաքն Ասոոոց։
Եւ արդ, ես Ստեփանոս դատապարտեալ մեղաւք, ցանկացող եղէ
այսմ ալրհնութիւնաբեր տառիս, եւ ստացա ղսա ի վայելումն անձին
իմոյ եւ յիշատակ մեղուցեալ հոգւոյ իմոյ։
Արդ, աղաչեմ եւ երեսս անկեալ արտասուալից պաղատանաւք հայ-
ցեմ ի ձէնշ, ո վ աստուածասէր հարք իմ եւ եղբարք, եւ սիրելի մանկունք,
որք ընթեռնոյր կամ ընդաւրինակէք եւ կամ ուսանիք, վշտակցաբար սի -
յ՛ով հայցեցէք ի Քրիստոսէ զթողութիւն մեղաց ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց,
ել եղբարց, եւ քերց, եւ ամենայն ազգականաց իմոց, եւ Քրիստոս Աս-
տուած զձեր յանցանսն թողցէ, եւ ինքն եղիցի աւրհնեալ յաւիտեանս,
ամէն։ Խոշորութեան գրոյս եւ սխալանացս, եւ եթէ այլ ինչ պատճառ
կայ, անմեղադիր լեոլրք աղաչեմ, զի աւրինակ ոչ ունէի ըստ կամաց, եւ
•գրչի մեղաւորիս թողութիւն խնդրեցէք, եւ դուք թողութիւն արարէք, եւ
•Աստուած զձեր յանցանս թողցէ, և նմա փառք յաւիտեանս, ամէն։

ք
Զմեղաւոր գրողս ք Ս տ ե փ ա ն ո ս յիշեա, ո՛վ սուրբ ընթերցող, եւ Աս-
տուած քեղ յիշեսցէ։

Գ
ԲՌ։ ԴՌ, ե, ԸՌ, ա, Դճ, Ջ*՛ ԲՌ, Բճ, է, թժ, Ա, ԷՌ, Ջճ։ ԵՌ, ԵԺ, ա.
Ռ։ ա, թՌ, ԵՌ, Բժ, ԲՌ, ԴՌ, Զճ, ԲՌ, քԲԺՀ*։
Ո՛ր կարմրադեղովն է եւ թոլագլուխն ունի զգիր համաբուն գիտ,
եւ որ սևադեղովն է, զնոյն գիր առ եւ անաշխատ ընթեռնուս**։

Ղ
Ռ։ Ռ։ ժ՝։ Ռ՝, ճ։ Ռ։ ճ։ Ռ։ դ, ժ, ա, Ռ, Ռ, Ե, Ռ, ժ։ ճ։ ճ , ժ, ճ , Ռ։ ճ,
ե։ ա, ճ։ Ժ։ ճ։ ե։ ժ։ ա։ Ռ։ ճ։ Ռ։ Ժ։ Ռ։***

՚ Ընդգծված տառերը րոլորգիր են ե. կարմիրով գրվածւ

" Լուսանցքի վրա հետագայում մեկը գրել է. է Ես անարժան ԲՌ, ԴՈ–, Է, ԸՌ, ա, Դճ. ԶԺ։
ԲՌ (Ս սւԼփտէւոս) եպիսկոպոս, կամաւքն Աստուծոյ եւ ողորմութեամր սկսայ եւ գտայ զվւակ գքւրւ՛
Վայս զթուխ գիրն էլ զկարմիրն. «Ստէփանոո մեղաւոր ծառա Քրիստոսի ի) յ»ւ
Ծածկ ագրի իմաստն Է, Քրիստոս որդի Աստուծոյ ողորմեա ինձ մեղաւորիսա։

- 96–
 /1ԿԵ հիշատակարաններ 1216

Թէ ես դպիր գիտուն,
Դու կարդա գինքս սիրուն,
Ապա թէ չես այր իմաստուն,
Աշխատ առնես զանձիդ ի բուն,
Իբրեւ ի ծով անձինս յանհոլն,
Վտանգիս յալեաց տարաբերան,
Լ Շրշիս Լ հեղձիս, ալեկոծուն,
Բարեկամ մի լինիս նման բլուն,
Ի րաւք ի քան, աչաւքտ՝ արթուն ւ
/ / / նման գիշերհալոլե։
Երգաւք զալրալոր բազմաբեղուն,
Կ՛անուխ յառնէ մ էշ գիշերոյն,
Զարթուցանէ զմարդ ի հեշտալից թմբիր քնուն՛
Զձայն քաղցրիկ ածէ առաւաւտան,
Գուշակէ զգալն լոլսոյն,
Սիրել ի գնալ երանհոգի քուն,
Քան աշխատիս նման իշուն։
Աղաչեմ չլինել մեղադիր ։

60

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 6273, էշ 32ա—32ր, Փիրղալեմյան, նշխարք Ա

Գ՛Ի*
>
Փառք քեզ միայնոյ սկզբանդ, և անսկզբանդ ընդ սկզբանդ, և սկզբնա-
ւորիդ սկզբանց, երից դիմի և միոյդ յերիս համագոյ տէրութեանդ, այժմ
և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Անունն սէր՝ է արմատ ամենայն բարեաց, բարի ծառ բարի պտուղ
բերէ։ Այս բարի զաւակ Ս մ բ ա տ բարի ծնողաց պտուղ էր, իսկ Սօղոմոնի
Իմաստունն ելս ճանապարհաց գովի։ Այս երանելի Ս մ բ ա տ ս , որ ատեաց
զաշխարհ և սիրեաց զՔրիստոս և սիրեցալ ի նմանէ, որ ատեաց զքա-
ղաք և զգեաւղ և զագարակ, և սիրեաց զեկեղեցի և զաղօթս և զանապատ,
և եթող զմարմնաւոր թագաւորս և զիշխանսն և սիրեաց զերկնաւոր թա-
գաւորն և զօրութիւնս երկնից, և եթող զգեղեցկազարդ և զվայելչազուարթ
եղբարս իւր զԱսպեա և զ Կ ո ս տ ա ն դ ի ն և ւյԼոյսն և փափագեաց յաւիտե-
նական կենացն, և եթող զսրբասէր քոյր իւր քՎաճանորի, և զեղբօր որդի
իւր զպարոն Վարդ և ցանկացաւ վերին ուրախութեան։ Այս երանելի
Սմբատ, որ ատեաց զաշխարհի վայելոլթիւն և սիրեաց զԱլետարանս և
զայլ աստուածային կտակարանսն, մեծ յոյս ունէր զԱլետարանս, և էգ
ի մեզ՝ ի նուաստ ծառայս Աստուծոյ ի Տ ա կ ո բ , որ ղորդէի և զպակասնն
լնուի և զպատկերս աւետարանչացն նկաբէի և կազմէի։ Ել նա ոչ ժամա֊
նեաց՝ ցվերշն, քայլյ փոխեցաւ առ փափագելին իւր Քրիստոս, ի թոլին
ՈԿԵ (1216), ի յոլրբ զատկին ի յարութեան Տեառն, որ և Քրիստոս Աս–

- 97–
7-487
 հիշատակարաններ 1216
ՈԿԵ

տուած, որ սիրեաց զնա, յարութիւն կենաց շնորհեսցէ նմա, և բարի

ծնողաց նորա, և եղբարց, և յիշատակաց եղբարց իւրոց տացէ հոգի
իմաստութեան և հանճարոյ, և զբարեսէր իշխանն Աււիւծ*, և զամենայն
եղբարսն իւր՝ զպարոն Ասպետն, և զԿոստսւնդ|ւն, և զԼոյսն՝ անփորձ և
անսասան պահեսցէ ամենայն տամբ իւրեանց, ամէն։
Դարձեալ անուանի Սմրատ-Ստեփանոս՝ Նախավկային անուանա-
կից, որ և մասնակից արասցէ զնա Քրիստոս պսակի, զի գտաւ զնա
Քրիստոս և յապաշխարանք, ի պահք և յաղօթս, և ի սէր եկեղեցւոյ և քա-
հանայից։ Տէր Յիսուս Քրիստոս ողորմեա Ստեփաննոսի, ամէն**։

: 61
I
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Նոր Ջուղա 27, Տեր-Ավե տիւ,յան, Յուցակ, էշ 42

Գրիչ Յովնաննէս
Վայր՝ Յ ի ս վ ա ն ց ուխտ

274ա Փառք... ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԵ (1216), ի թագաւորու-

թեանն բարեպաշտ աստուածասէր և քրիստոսապսակ թագաւորին Հայոց
Լէոնի՝ մեծի և յաղթողի, և ի հայրապետութեանն Հայոց տեառն Յոնսւն–
ն|ւսի աւարտեցալ տէրունական աւետեաց կտակս, ձեռամբ ամենամեղ
հոգւոյ Յ ո վ հ ա ն ն ի ս ի , ի սուրբ և ի հռչակաւոր և յաստուածաբնակ ուխտս,
"Ր յորշորշի Յիսվանց, ընդ հովանեաւ սրբոյ մաւրս մերոյ Աիովնի և
կենսակիր Սուրբ Նշանի, ի ձեռն որոյ բազում և պէսպէս սքանչելի բ կա-
տարեն, մերձ ի մեծ մայրաքաղաքն Ա ն տ ի ո ք , յամի յորում մեծ արհիե-
պիսկոպոսն և աշխարհալոյս վարդապետն Անտիոքու Յասէփ փոխեցաւ
ի Քրիստոս, որոյ յիշատակն աւրհնոլթեամբ կատարեսցի, և զկնի նորա–
յաշորդեաց յաթոռն Վարդան սրբազան եպիսկոպոս։
Արդ աղաչեմ զամէքնեԼ սեանս, որք ալկտիք ի սմանէ, ընդալրինա–
կելով և կամ ընթերցմամբ վայելելով, յիշեսշիք առաշի զենլոյն՝ վասն
մեր ամենամաքուր գառինն Քրիստոսի, զախմար և զան պիտ ան և զա-
մենամեղ հոգիս Յովհաննէս և զպատճառս գալոյ մեր յաշխարհս, որք
ըստ մարմնոյ և ըստ հոգւոյ, յիշել հայցեմ ի Տէր զհոգևոր եղբայր իմ
զՎսւրդան սրբասէր քահանայ, որ աւժանդակ եղև և ծառայեաց զմեզ ի
գրչութեանս, և յիշողացտ և յիշելոցս ողորմեսցի Քրիստոս, որ է ալրհը–
նեալ յաւիտեանս, ամէն, ամէն***։

* Սմբատի Հայրն է։
** Հիշատակարանը համառոտ բերված է «Յիշատակարանքումւ) (էշ 789), որի աղբյուրը
Գ. Զարբհանալյանի «քՄատենադարան հայկական թարգմանութեանց» աշխատությունն է•
*** Վերշին կտրված թերթի վր ա կարդացվում է ՀզԹորոսո անունը։

֊ 9 8 –
 հիշատակարաններ 1209
ՈԾԸ

62

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Հազս։ Տօ, Տեր ֊Ավետիս էան, Ցուցակ, էջ 37

Գրիչ՝ Գրիփ 1 1 ՝ Սկևոսւցի

Վայր՝ Սկևոա
ա
239ա ^Գրիգոր գծողս յիշեա

V
Գրիչ՝ Գրիգոր սարկաւագ
Վայր՝ Տարսոն

311 ա Փառք... Արդ զայս քան կենսացուցիչ և բազում բարեաւք առ լցեալ

և նորոգ ամուր յուսալիր կաթոգին ոգիով և խանդակաթ սիրով բանս
լուեալ և ուսեալ երանելիս այս՝ պատուեալ աւծութեան քահանայական
շնորհիւ Ս տ ե փ ա ն ո ս վերա կարդացեալ անուն, սպասաւոր բանի բանին
Աստուծոյ և բացայայտող խորհրղոց նորա։ Սա որպէս հուր բորբոքեալ ի
սիրոյ անտի որ ի սուրբսն՝ խնդրրեաց կցորդել նոցին պսակացն, և մեծաւ
աշխատութեամբ շանաց ստանալ զկենսաբեր սուրբ Աւետարանս։ ԶՈՐ ե
հայեցեալ Աստուած ի յաւժարութիւն ոգւոյ նորա որ ի բարիս՝ ոչ անտես
արար զտարփումն մտաց նորա, այլ փութապէս կատարեաց, թէպէտ եւ
նուաղ գոլով սորա ի մարմնական փարթամութեանց, սակայն ջանիւ շա֊
նացեսւլ կատարեաց զսա ըստ իւրում կարողութեանն այսչափ։
Արդ, եղև ղկիզբն գրչութեան սորա ի թուաբերութեանս Հայկազնեան
ազգիս ՈԿԴ (1215), ի հայրապետութեան տեառն Ցո&անիսի որդւոյ Կոս–
տանտայ, և ի թագաւորութեան մեծապսակ արքայիս Հ ա յ ո ց Մեծաց Լե–
վոնի որդւոյ ՍտեւհանԷի՝ որդւոյ ԼԱոնի, որդւոյ Կոստանտեայ յԱո.ու|յփ–
ն ե ա ն ց , և ճշմարիտ և հաւատարիմ ծառայից Աստուծոյ և յուղղափառ դա֊
ւանողաց զհամագոյ Սուրբ Երրորդութիւնն, ձեռամբ Գրիգորի մեծահռչակ
գրչի, Ի սուրբ ուխտին Սկեւոայ կոչեցեալ, զոր և հասեալ ի վերջ սորա ոչ
կարաց կատարել, զի հասարակաց բնութիւնս ղիւրն պահանշեաց, մեռաւ
ի բարւոք ծերութիւն, զոր և Տէր Յիսուս հանգոլսցէ զնա ընդ սուրբս իւր՛
Իսկ սա մնացեալ թերակատար՝ ի տարակուսանս ընկէց զառաշասա–
ցեալ ստացալղս սորա, իսկ իմ, տեսանեալ զնա յայնպիսի տարակուսանս,
կամեցայ լնուլ զպակասն, և առեալ, թէպէտ և ոչ կատարեալ յարհեստըս,
սակայն ապալրինեալ յԱստոլած եւ յաղաւթս՝ ձեռս եղեալ կատարեցի
զսա / / / * և բարեխաւս ութիւն հսգւո ստացալղի սորա։
Եղեւ կատարումն սորա ի թուին ՈԿԵ (1216), ի քաղաքիս Տարսոն,
ընդ հովանեաւ Սուրբ Նախավկային Ս տեփ անո սի I //** սիրոյ պտուղ
զսա վարկցի և ոչ յանդգնութեան կամ ընչից յաւելուածոյ, վասնզի գի–

* Նի տող ջնջված է։
՚՛* Ս՛ի տող ջնջված Լ։

– 9 9 –
յ
 յքքկգ
հիշատակարաններ 1214

տող եւ իրաւարար այսմ բանիցս Աստուած է, և ստացաւ զսա հոգւոյ իւ-

րոյ ե ծնաւղաց իւրոց յիշատակ։ ՛Եւ դուք յիշատակի արժանի արարէք զըս–
տացաւզս սորա զՍտեփսւնոս վարդապետ և զհայր սորա՝ զպատուական
քահանայն 5 ո ւ | ա ն ն է ս , որդի Յ ո ւ լ ս ե փ ա յ քահանայի։ Զ՛ասա զամենեսեան
յիշել ի Քրիստոս աղաչեմ, և ղեղբարք սորա ըստ մարմնոյ, և զորդիս
սոցա, ե զամենայն մերձաւորք սորա առհասարակ, աղաչեմ յիշել ի Տէր։
Ժտիմ դարձեալ և ես՝ մեղապարտ գրիչս Գրիգոր սարկաւագ, յիշել
զամենայն վերայկարդացեալ անուանս, որ ի սմա, և զիս զմեղապարտ
գրիչս Գրիգոր սարկաւագ, և զծնաւղսն իմ, և զամենայն մերձաւորս իմ՝
աղաչեմ յիշել ի Տէր և Աստուած որ առատն է ///*»

Ստացող Ստեփանոս

31Տբ Այս իմ գիր է Ստեփաննոսի անարժան քահանայի և անպիտան

ծառայ ի Քրիստոս ե իմ եղբաւրն Յ ո վ ա ն է ս քահանայի, որդոյ մեծ Կա-
ր ա պ ե տ քահանայի, որ ստացայ զսուրբ զԱւետարանս զայս, յիմ արդար
արդեանց ըստ վերագրելոյդ, ի յիշատակ ինձ և ծնաւղաց իմոց։ Եւ ետոլ
զսա սրտի յաւժարութեամբ ե աւրհնութեամբ իմով եղբօր որդոյ Յովսէ–
փ ա յ քահանայի, զոր Աստուած վայելել տացէ իւր և որդւոց իւրոց։ Արդ,
չունի ոք հրաման յԱստուծոյ եւ յինէն հակառակ կալ այս գրոյս, ո՛չ յի-
մոց և ո՛չ յալտարաց, և Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն։

1
Կազմող

316ա Զվերջին ստացող սուրբ Աւետարանիս զերանուհի կրաւնաւորն

Հ ո ի փ ս ի մ ի ՝ ըւզքոյր թագաւորին Հայոց Հ ե թ մ ո յ , յիշեսշիք ի սոսկալի ժա-
մու մեղսաքաւիչ սրբոյ պատարագին, ով դասք սրբազանից, որ ստացաւ
զսա ի վայելումն անձին իւրոյ և յետ ելից աստեացս յիշատակ հոգո
իւրոյ և բարեպաշտ ծնողաց իւրոց և. ամենայն զարմից։ Եւ որ առատն է
ի ձիրս բարեացապարտն Յիսուս, տացէ վարձս բարեաց ձեզ յիշողացա
և մեզ յիշեցելոցս, և նմա փառք ընդ Հաւր և Սուրբ Հոգւո, յաւիտեանս
յաւիտենից, ամէն։
Զեղկելի կազմաւզ սորա աղաչեմ յիշել ի Տէր**։ յ

* Երկու տող չնշված է։

" Կազմվել է մի քանի տասնամյակ հետո, բայց քանի որ թվականը որոշ չէ՝ թողնում ենք
գրչությանը կից,

- 100–
 Ո կքէ հիշատակարաններ 1 219

63

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Տեր-Մովսիսյան, Համահավաք ցուցակ, Աւետարանք, էշ 143

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ ՏաոաՏ

Գրիչ Գ ր ի գ ո ր , եղբայր Հ ա մ ս ւ գ ա ս պ քահանայի, յօրինակէն Ներտէս

քահանա յնի քորեպիսկոպոսի քաղաքին Տ ա ր ս ո ն ի , հրամանաւ Բասիլ քա֊
հանայի։
Ի թուի Հայոց ՈԿԵ (1216), յառաջնորդութեան տեառն Ցոճաննիէփ
եւ ի թագաւորութիւն աստուածապսակ արքային Լեանի, ի քաղաքիս
Տարսոն, ընդ հովանեաւ Նախավկայիս Սուրբ Ստեփաննո սի... յորում
ժամանակի զաւրաժողով եղեալ անաւրինաց ազգն Հագարոլ առ դղեկաւն
որ Կապան կոչի, իսկ աստուածասէր թագաւորն մեր ժողովեալ զամե-
նայն քրիստոնեայս, որ ընդ իշխանութեամբ նորին էին, այլ եւ զռամիկս
քաղաքաց եւ գեղջկաց, իսկ եւ զկրալնաւորս եւ զքահանայս՝ գալ ի մի
վայր, աղաչել զԱստուած, զի մի արասցէ ըստ մեղաց մերոց։
Իսկ յանաւրէն զաւրացն գունդ հասեալ, ասպատակեալ աւերէին
զսահմանսն՝ ուր եւ կարէին։ Իսկ քրիստոսասէր թագաւորն մեր առա-
քեալ զքեռորդին իւր զ Կ ո ս ա ա ն դ ի ն գունդստապլ զալրաւք սակաւուք ընդ-
դէմ, առ ի չթողացուցանել զաւերումն սահմանաց մերոց։ Զայն գիտա–
ցեալ անաւրինացն, դիմեցին ի վերայ նոցա. եւ սոցա, բազում յանաւրի–
նացն սրակոտոր արարեալ, կամեցան դառնալ անդրէն ի բանակս իւ-
րեանց։ Իսկ ապա գիտացեալ զայս անաւրէն ամիրապետին իւրեանց,
առաքէ բազում զաւրս ի վերայ սոցա, եկեալ գաղտագողի կալան զելս
ճանապարհին զաւրացն, որք ի մէնջ էին, եւ սուր եդեալ կոտորեցին զնո-
սա. եւ զբազումս ձեռբակալ արարեալ տարան ի գերութիւն յաշխարհ
իւրեանց, կալան զԿոսաանդին գունդստապլ եւ գերկու իշխանսն ընդ
նմին՝ քկեոսակ եւ զմիւս Կոաոանդին՝ ղորդի Հեթմոյ սեւաստոսի...

64

ՅԱՃԱԽԱՊԱՏՈՒՄ ՃԱՌՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ

Երևան 5528

Գրիչ Րաաեդ
Վայր՝ Սկևոա
ա

2Տ8բ Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

ամէն։
Ի բազում տեսակս զանազանին ալրինակք ուրախոլթեամր հանգըս֊
տից, և աւելորդ է մեզ ի պիտ ութիւն առաջի ե դե լոյս՝ զամենայն մի ըստ
միոջէ թուել, բայց որքան ի մրրկեալ և ի կուտակադէզ ալեաց ծովու նաւ

- 101 -
 հիշատակարան ն ծ ր 1216
ՈԿԵ

ի խաղաղն ժամանէ նաւահանգիստ, նոյնպէս և գրիչ ի տարժանելի ճգան-

ցրն ի վերջին գիծն ղկայ առեալ՝ զգոհացողականն մատուցած Աստուծոյ
աւրհնութիւն։
Արդ, սմին այսորիկ հոգէլից և առատաշնորհ մատենի սուրբ Լուսա-
ւորիչին երանելւոյն Գրիգորի ցանկացող եղեալ ըղձալից և փափագ
259ա ||<Տամբ սուրբ սիրով արժանապատիւ քահանայ ոմն Կարապետ անուն,
ստացաւ զսա յիշատակ իւր և ծնաւղաց իւրոց և եղբարց, ձեռամբ իմով՚
Րսւրսեւլի քահանայի, զի ես թէպէտ և անտեղեակ էի արհեստի գրչութեան,
բայց զալժարութիւնն տեսի զայնմ լուսակիր առն, և. ձեռն ի գործ արկեալ
յանգեցի ի մեծ և հռչակաւոր սուրբ ուխտս Ս կ և ռ ա յ , յամի վեցհարիւրորդի
վատսներորգի հինգերորդի (1216) թուականիս Հայոց, ի դիտապետու-
թեանն տեառն Յոհաննիսի, և ի թագաւորութեանն Հայոց Մեծաց քրիս-
տոսապսակն Լեոնի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Փրկչիս և մաւր իւրոյ Սրբահլոյ
Աստուածածնի և կենսակիր Նշանիս, որ է մերձ անմատոյց դղեկին
1.սւմր(ր)ա յորշորշելոյ։ Իսկ բարեացապարտ Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս
յիշեսցէ ողորմ ո ւթեամր իւրով և աղալթեալք ձերովք զվեբոյգրեալն
Կ ա ր ա պ ե տ և զծնաւղսն նորա և զեղբարս։
Աղաչեմ յիշել և զանարժան ծառայս ձեր, և զքեռին իմ Օարսեղ քա-
հանայ, և զբնաւս զորս յւիշատակեցաք, և Աստուած ամենեցուն ողոր-
մեսցի, որ աւրհնեալն է յաւիտեանս, ամէն։

84ա .^Կարապետ քրիստոսասէր քահանայ յիշեսշիք ի Քրիստոս Յիսուս,

ընդ նմին և զանարժան ծառայս Աստուծոյ զՎասլուկ։

128ա Զ
տառապեալ աշխատողս Ոարոեղ յիշել աղաչեմ, ընդ նմին ե զկա-
ր ա պ ե տ քրիստոսասէր քահանայ։

Դ
146ա Յայսմ աւուր փոխեցաւ ի Քրիստոս պատուական և սուրբ հայրն իմ
Գրիգոր քահանայ։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան յիշել զնախասացեալս
Գրիգոր յաղաւթս ձեր և Աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն։

154ա .^Կարապետ աստ՛ուածարեալ քահանա յիշեսշիք, և զանարժան ծա-

ռայ Աստուծոյ Սարսիլ, և քյՍտ ք ե փ տ ն ո ս յ քահանայ։

՚169բ ^Կարապետ աստուածահաճոյ քահանա յիշեսշիք ի Քրիստոս Յի-

սուս, և ղիս զանարժան ծառայս Աստուծոյ, որ բազում վշտաւք գրեցի
զսա։

- 1 0 2 -
 ՈԿԱ հիշատակարաններ 1272

187ա ՋԿտրաււ|եսւ աստուածահաճոյ քահանայ յիշեսշիք ի Քրիստոս, և

զտառապեալ խոշորագիծս է*սւսիլ։

1Տ9ր ^Կարապետ աստուածարեալ քահանայ և զծնաւղսն իւր յիշեսշիք, ն

զմեզ արմանի համ արեսշիք բարի յիշատակի զՕարսեղ և զ Ստեփանոս
քահանա։
Ւ

189սւ Ոչ է պակաս պաղութիւն ալդայս, քան քառասնիցն։ Տէր Յիսուս

ողորմեա ինձ և Կարապետին, ամէն։

ծ
31 ա Տետ՚րհամարս սխալ է, միտ դիր**

65

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

Երուսաղեմ 354, Ն. Պոդարյան, Ցուցակ Բ, (շ 253

Գրիչ՝ Վարդան

307 Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան անզրաւ յաւիտեանս յս.,իտ/րնից։

Շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կաԱ;Արեցի
զԳործս Սուրբ Առաքելոցն ես մեղաւորս Վ ա ր դ ա ն , ի թուիս ՈԿԵ (121Ե\։ ի
թագաւորութեան Հայոց Մեծաց Լետնի, յամին յորում էառ զԱնաիո^
թագաւորն Հայոց Լեւոն։
Արդ, որք աւկտիք ի սմանէ ուսմամբ կամ զինչ եւ իցէ, թողութիւն
մեղաց հայցեցէք, եւ Աստուած ձեզ շնռրհեսցէ զիւր ողորմութիւնն։ խստա-
ցող գրոցս ւյՍտեփանոս սրբասէր քահանա եւ զծնաւղս իւր յիշեսշիք ի
Քրիստոս, զի ստացաւ զսա յիւր արդար վաստակոց ի ժառանգութիւն
որդոյ իւրոյ Յոնաննիսի, որում վայելել տացէ Աստուած։ Եւ խոշորու-
թեան գրոյս անմեղադիր լերուք, զի Լ այսչափ էր կարն իմԼ։

* Նկատի ունի պրականիշերը, որոնք ինքն ուղղել է։

- 103– V
 1217
ՈԿԶ

34

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 4509
Գրիչ՝ Արել
, Վայր՝ Այւփվանք
ա

211 ա Աստուածային իրաԸ դիտաւորութիւն, անպատում գոյաւորութիւն

ամենայնքն անասելիք են, մանաւանդ յեղական անճառ մարդեղութեան
բանին Ասսէուծոյ, որ երևեցաւ մարմնով անբովանդակելի բնութեամբ
կեցուցանել կամ/ցեալ նմանեաւն գնմանս, ի ձեռն աոաքելոցն կենԼսք–
ահրաւէր քարոզութեան, ըստ այնմ, թե Երթայք, աշակերտեցէք զամե֊
311բ նայն հեթանոսս, մկրտեցէք զնոսա յանուն Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյն
Սրբոյ, որով լցին զտիեզերս աւետեալք սուրբ և կենսաբեր յարութեանն,
որում՚ականատես եղեալ քարոզեցին ընդհանուր զբան հաւատոյ, շու-
արելով ղխաւարեալս մեղաւք յիւրաքանչիւր վիճակս ընտրութեան։
յա և ընդ քառահոլով տիեզերս վկայ ճշմարտութեան աւանդիցն գտանե-
լով, ճշմարտիմաց դաւանմամբ զմիածին Աստուծոյ Տեառն մերոյ
Յիսուսի Քրիստոսի տնա լրին ութիւն ներմարդութեան գրով և անգիր յայ-
տապատում բանիւք հաւասէարմ ա ցուցանելով, իմանալի լուսոյն զամե-
նեսեան մերձ կացուցանելով։ Այլ վասնզի կամք հոգւոյն կենաց զնորո-
գումն անճառ շնորհացն զպարգև, ոչ բանիւ միայն, այլ և գրով մշտըն–
312ա շենաւոր այսմ յաւիտենի արձանացուցանել հավճեցալ, զորս մաքրազա–
տեաց իշմամբ ի սուրբ վերնատանն երկրորդելով ի հոգիս նոցա, ըստ
Տեառն, թէ Յիշեցուցանէ ձեզ զամենայն զոր ինչ ասացի ձեզ, յորում
զտարակոյս տրտմութեանն փարատեալ մխիթարեաց։ Զորս և հրազի–
նեալ քարոզս ընդ տիեզերս տարածանէր ի ձեռն մկրտութեան աւազա-
նին, յորդէգրոլթիւն կենաց զամենեսեան հրաւիրէր։
Ւսկ չորից աւՀեյ տարան չացն խոԼրյհոլրդ բազմալրիս ակ իմն ցուց-
մամբ տեսանի, զի ոմանք ասեն, թե չորից աւետարանչացն են չորք ան-
կիւնք արարածոց, պարսէ Էր համասփիւռ քարոզել զԱւետարանն։ Իսկ
ոմանց հաճոյ թուեցաւ ըստ չորից մշտահոս գետոցն յա դեն ական աղբերէ
312բ յառաշխաղացեալ առ ի տիեզերաց ոռոգումն, և սոցա գոլով\\նմանապէս
թուով ոլռճացեալք ի կենդանական աղբերէն ոռոգանել սպասքեալ միտս
մարդկային բնութեանս։ Նոյնաւրինակ ըստ տեսութեանն Եզեկիէլի քա-
ռակերպն աթոռոյ զանմարմնոցն, Տէր տեսանելով բազմեալ ի փառացն

- 1 0 4 –
 հիշատակարաններ 1216
/1ԿԵ

աթոռ, իմանա/ի ցուցմամբ, զխնամս բոլոր Լրթնութեանս զակնարկումն,

որ աստուածապէս և տիրաբար բերմամբ նշանակէ զլինելն առ ի հողա-
ծինս հոգեզինացն անմահից, զմահկանացուս առնել հաղորդս, եւս և ի
դերակատար հանել ի փառս, վասն զի փառաց թագաւորն Քրիստոս, փա-
ռակիցն Հաւր և Հոգոյն, զմերս առնլով բնութիւն, ինքեան միացոյց աս-
տուածութեան, ուսուցանելով մի՛ դաւանել որդի, որ յԱստուծոյ Հաւրէ,
ե որ ի Մարիամայ կուսէ, անճառ միութեամբ, Հզոր աւետարանականն
313ա ուսուցանեն բանք\\մինչ ի կաս/արած անպակաս և ան յաւելուած հաւա-
նութեամբ, հաւատահաստատ կարգաւք– ի նոյն յարելով յառաքե լա սանդն
քարոզութիւն, որ զաստուածախաւսն վարդապետութիւն դրոշմեալ, զսա-
կս, ւս ի բազմացն առ ի հաւատալ, թե Յիսուս Քրիստոս է՝ ուրդի Աստուծոյ
ըստ վեհին Յովհաննոլ, հաւատալ և զկեանսն յաւիտենականս ընգոսնել
յանուն նորա։

Ուստի և տեսեալ զսորայս աԼնԼճառ փրկագործութեան խորհուրդ,

ոմն ի յընտրեալոԼցթ քահանայից Աստուծոյ, որ էր մի ի ժառանգաւո-
րաց սուրբ ուխտին ԱյՐ^ւ^անաց, սնեալ և ուսեալ ի նմին մենաստանի,
հւաչսսուր անուն կոչեցեալ, եռափափագ սրտ՛իւ ցանկացեալ այսմ ներ-
գործական բանից փրկչին Յիսուսի, ստանա զսա յարդարապէս գոյից
31 Յբ իւրոց, հանդերձ երեք եղբարբք իւրովք || և քերս՝ յաշԼխթարհական դա-
սուէ ամուսնացելոց, և ոչ ունելով արու որդի զսա ստացեալ զաւակ՝
զսուրբ գիրսս, և առ Աստուած զյոյս իւրեանց եդեալ, զդրեալսն կատա-
րելով վ թ, թէ՝ Բարի է յուսալ ի Տէր, քան յուսալ ի մարդիկ։
Եւ գեղեցիկ խորհրդածութեամբ տան ի բնիկն իւրեանց ի գերաԼպթ–
անձ արքայանիստն Գեղսոքի, որ Գաււնի, յորում հրաշակերտ հովանոցն
է զարդարեալ հաստահեղոյս քարամբք ի սրաւս անս թագաւորաց և թա-
գուհեաց, եւ աւանդէն զսա մեծափառ Կաթողիկէին, տալով ի ձեռս սպա-
սաւորաց նորին սրբասէր քահանայիցն, որ ի նմա տաղաւարին, և զմայ-
լին ուրախարար բաժակաւն և. զենմամբն Քրիստոսի։
Արդ աղերսիւ հայցեմ զարժանապատիւ քահանայսդ և զխուռներամ
314ա ժողովսդ քրիստոնէից, որք գումարիք ի դուռն յայդմ քաւա\\րանի, յա-
ղագս քաւութեան մեղաց, իբրև պարտականալրէԼ և տրիտուր փոխարէն
վճռի, յիշեսշիք զստացողք սորա զեոսշաաս" կոլսակրաւն քահանայ և
զծնաւղսն իւր, զմահացեալսն, և զլերդակից հարազաս,՝սն իւր՝ զՎարդա–
գ է լ ն , և զԱպստամյտն, և զ Ս տ ե փ ա ն ո ս * որք աւժիտք եղէն այսմ աստուա-
ծախաւս տառի, և յիշողքղ և յիշեցեալքս յիշեալ եղիցին ի Քրիստոսէ յա֊
լուրն համառաւտի և մեծի, ուր բանք սպառէինք և գործք թագԼաւթորեն,
և նմա փառԼքՀ յաւիտեանս, ամ Լ էն Լ։
Եւ յանցելում եռիԼցԼ ամաց թագաւորազնն՝ մեծն և աշողակն և
ըմբշամարտիկն քաշ Զաք արայ, որդին Սարգսի սպարապետին Վրաց
արքային, աւաղական մահոլամբ բարձաւ յաստեացս, վճարելով զկէտ
կենաց իւրոց, ի տիս միշահասակի, և յաշորդէ զաթոռ նորա գեղեցկաբոզ–
բոշ պատանին՝ շառաւէղ նորին Շահանշահ, որ բացայայտի՝ թագաւոր
թագաւորաց։

- 1 0 5 –
 հիշատակարաններ 1217
ՈԿԶ

314բ II ԼԸիդ որս և ես աղւս/լ չե Լ մ աղերսալի բազքմայվիշտս Արել յ ի ֊

քշեք լ և զիմ նորատովնյ կսն զերեսին եղբարսն, որ ի վայրկենի միում
խամրացան և հատան իբրև զոլռի բարունակէ, և կիսալրեա ելին յքայաշ-
խարհէ՝ երթալով առ յոյսն իւրեանց Քրիստոս։
Ի մերումս ժամանակի երկուք հովուապետք հանԼգյիպեցան բա-
րի ոքք և ճշմարիտք՝ տեառն վ ր թանիս ի կողմն Վ.ս1րաժնունեսւց, որ առ
Հրազզսւն գետով՝ և այսր և անդր պտրփակեալ են շինանիքսԼտք լայնք
ը ընդարձակք, անելով զվայրս բերրի յոյժ, եւ տեառն Գաւիթ ի կողմն
Խոսրովակերսւի, առ որս իշանէ Ազատ գետ և հասանէ ի մեծն հրասխ
և շինանիստք, որ առ նովաւ, և Ռուքար դաշտ արգաւանդ և ամենալի
ողկույզաբեր, որ ճմլի արիւն խաղողոյ, որ ուրախ առնէ զստացողսն։

V
Նկարող Սարզիս
Վայր՝ Գեղձանւոյ մենաստան

Ձ7ա Զկուսակրաւն քահանայ Աստուծոյ զԽսւչաւուրն, զստացող սուրբ

Աւետարանիս յիշեսշիք ի Քրիստոս, ընդ նմին զգրիչս Արել։

151 ա Զստացո՛ղ սուրբ Աւետարանիս զկոլս՚ակրաւն քահանայ ւշԽաշԱւսս–

ր ը ն , և զհարազատսն իւր՝ զԱպբստամրն և զ Վ ա ր դ ա զ ե լ ն և զՍտեփանոս
յիշեցէք Ի Տէր։

Ղ
211 ա ^Ս111Րզիս նկարիչն եւ զՍիքենոս շարայարողն, որ աշխատեցան ի
յերանգ սորա և ի կազմն, յիշեցէք ի Քրիստոս։

հ
Այսմ գործառնութեան բարւոյ սկիզբն եղև ի գերադրական սուրբ
ուխտին, որ կոչի Ա յ ր ի ց վ ա ն ք , որ է բանակելող լուսակիր արանց և կա֊
98բ ցորդ լուսաւորչացն նախնեաց,\\ել յանգեցալ ի պարկեշտաժողով մենաս-
տանիս Գ ե զ ձ ս ւ ն ո յ , ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետիս Յովաննոլ, և առ
ոտս մեծ հեղինակիս Կարապետիս և այլ սրբոց միանձանցս, յիշատակ
նոցա աւրհնոլթեամբ։
Դարձեալ աղաչեմ յիշել զԽաչսսուրն և սիրելի հարաղատսն իւր,
ք Վ ա ո լ ա զ է լ ն և զկենակից նորին զԽւս թ ո ւ ն ի կ ն , որ բազում գթով և խնա-
մոտ սիրով սպասաւորնաց մերում նուաստութեանս։ Աւրհնութիւնն Քրիս-
տոսի ի վերայ նորայ և զփոխարէնն հատուսցէ բազմապատիկ աստ և
հանդերձելոլմն, ամէն։
Բ՛ուին ՈԿԶ (1217)։

Ղ
Կազմող՝ Սէքենոս

241 ա Զաստուածարեալ և սրբասէր և զհաճոյակատար հրամանի Տեառն

ք վ ա շ ս ւ ա ւ ր քահանայ՝ զարեան մերձաւորն մեր լիաբերան և սրտի մտաւք

- 106–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1217
ՈԿԶ

յիշեցէք ի Քրիստոս, և Տէր զձեզ յիշեսցէ յիւրում գալստեանն, ամէն։

Ընդ նմին և ւշՍէքենոս կազ(մ)ի<Լ ն ՝> չ, որ բազում աշխատեցաւ ի
ձագիս և ի կազմս սորա, և նայ յիշեցէք և ծնաւղսն իւր ի մաքրայփա( ()լ
յաղաւթսդ ձեր, և Աստուած զձեզ յիշէ, ամէն։

241 ա Զ,կուսակրաւն քահանայ և ղձեռասուն աշակերտ մեր զկարապետ

ճշմարիտ պատարագող մեղսաքաւիչ մարմնոյ և արեանն Տեառն, որ
զբաղում աշխ ատեց ալ ի սուրբ Աւետ արանս, յիշեսշիք ի սուրբ և յաս–
• տաաձահաճոյ աղաւթսգ ձեր, և Աստուած զձեզ յիշեսցէ, ամէն։

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վենետիկ 136, Սարդիս յան, Ցուցակ Ա, էշ 600—602

Վայր՝ Դրա զարկ.

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս, ամէն։ Շնորհիւ

Տեառն սկսայ և ողորմութեամբ նորին կատարեցի զկենսունակ սուրբ
Աւետարանս, հրամանաւ Թորոս միայնակեցի, մականուն՝ Գորգսւցի կո-
չեցելոյ, որ և ըստ բազմամեայ ծերութեան իւրում անկեալ կայր ի մա-
հիճս և յ արգելանոց ի խցկան, և զի թէպէտ և մարմնով ծերացեալ էր և
անցեալ զալոլրբք բազմաւք, սակայն տեսչութեամբ և նախախնամու-
թեամբ մեծին Աստուծոյ արիագոյն և քաշամարտիկ էր ի պատուիրանս
սուրբս, և յընթերցմոլնս աստուածային գրոց։ Վասն այնորիկ ստացաւ
զսա ի սփոփանս ծերութեան իւրոյ և գանձ անկապուտ կողոպուտ և
մարգարիտ անգին՝ հոգւոյ իւրոյ վշտագնելոյ ի յունայնութեանց շար
կենցաղոյս այսորիկ. իսկ զկնի ելից կենաց իւրոց և յաշխարհէ և փոխե-
լոյ առ քրիստոս յոյսն ամենեցուն, ետ զսա մանկահասակ եղբալրորդ–
ւոյ իւրոյ Պ ե տ ր ո ս ի և բեմ ական քահանայի՝ ստացուած նմին սեպհական
և յիշատակ իւր և ծնաւղաց իւրոց, զոր Տէր Աստուած վայելել տացէ նա -
խասացեալ քահանայիս Պետրոսի և եղբարց իւրոց ընդ երկայն աւուրս։
Ո այց կատարեցաւ սա ի թուականութեանս Հայկազնեան տո՛մարի՝
ՈԿԶ (1217), ի հայրապետութեան տեառն ՑովՏանիսի Հայոց հեղինակի
և իմաստուն դիտապետի, և ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ արքա-
յիս մերոյ ՚ Ղ ե ո վ ն ի որ է որդի Ս տ ե փ ա ն է ի ՝ եղբայր մեծին Ռույշէնսւյ, որ
մ իապետեալ ունի թագաւորական իշխանութեամբ զամենայն նահանգս
Կիղիկեցտց և զմեծն Անտտք, որոյ յիշատակ նորԼինթ աւրհնութեամբ
եղիցի և անուն նորա՝ ազգաց յազգս։
Իսկ կ ատարեցաւ սա ի հռչակաւոր և յականաւոր վանս Դրազարկ
կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի և բնակարան փրկչին
մերոյ Յիսուսի։

- 107–
 յքքկգ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1214

Արդ աղաչեմք զամենեսեան զընթերցողսդ և զյլսալղսդ զի յիշեսշիք

բարի յիշմամբ առ ի Քրիստոս զայսոսիկ, զորս յառաշն ասացաք, ե
զտէր Գրիգոր որ աւգնական եղև ի գին* սորա, և զեղկելի գրիչս և
զծնաւղսն իմ, զի և Քրիստոս Աստուած զձեզ յիշէ յիւր մեծ ողորմութիւնն,
ամէնւ
68
Ս ԱՂՍ՝ Ո Ս ԱՐ ԱՆ

Երևան 1813 և 1797 պահպանակներ

Գրիչ՝ Մարգարէ
(Աւրհնւսթիւն երից մսւնկանց)
ի թվիս Հայոց ՈԿԶ (1217)։ Գրեցաւ շնորհալի տառս մարգարէական
նուագացս՝ ի զարդ տաւնից տէրունականաց, հրամանաւ և յա ւմ արական
փափ\ագմ ամ ր ի խնդրոյ եղբաւր մերոյ ըստ հոգւոյ՝ Գ ր ի գ ո ր ո յ , զոր Տէր
Յիսուս վայելել տացէ սրբութեամբ հանդերձ, ամէն։ Արդ որք երգէք
սովաւ, յիշեսշիք զստաց\\աւզ սորին, նա եւ զիս չուառական ոմն գծաւղ
սորին՝ քՄարգարէ մեղաւոր, եւ Տէր Յիսուս զձեզ զամենէսին յիշեսցէ
եւ ողորմեսցի, ամէն։

69

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 2877 (Ժ գար)

219ա Քրիստոս Աստուած ողորմի Վրսւցաիկնի Մելաե, որ եղև միաբան

Սուրբ Աստուածածնի և իւր սպասաւորացն, և զինչ որ իւր կարողութիւն
է՝ յամենայն տարի հատուցանէ զնուէրսն, և մասնակից ե յամենայն բա-
բո յ մասն ի պատարագ եւ յաղաւթք։

Յանուն Աստուծոյ, որ եկին Գուգիկն և իւր քոլրադոլստրն Գոճարա–

գիգն, և միարան եղեն Սուրբ Աստուածածնին և իւր սպասաւորացն։
Քրիստոս Աստուած, Սուրբ Աստոլածամ աւրն բարեխաւսութեամբ, իւր
արքայոլթիմւ հանգուսցէ զնոցա հոգիսն, և ինքն Քրիստոս աւրհնեալ
եղիցի յալիտեն։
Ղ
Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ Սուրբ Աստուածածնին,
ողորմեա պատրոն Մանիլիձ, և իւր կենակցին Ոսկիաիկ&ա, և իւրեանց
ծնողացն։ Թվին ՈԿԶ (1217)*։

* Այս հիշատակագրությունները գրված են հաշորգականությամբ, որից հետևում է, որ ա և

բ գրվել են 1217-ից առաշ։ Իսկ գ—է՝ հետո։ Գրելաձևից երևում Է, որ սրանք ժամանակով իրարից
շատ հեռու չեն, ուստի գնում ենք նույն թվաշարքում։

- 108–
ՈԿԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1272

Ալրհնեայ Քրիստոս Աստուած Թորոս խապազն որ եզև միաբան

Սուրբ Աստուածամ աւրն։ Յամեն տարի Ոք600) մ Լ ո՚թ Հ հաց վանիցն
պտղի ե։
ե
•218բ Քրիստոս Աստուած աւրհնէ զպարոն Սիրն Աստուածամ աւրն բա-
րեխաւսութեամր, որ եկ հայրն ||

Գ հիշատակագրությունը Գ. Հովսեփյանի ((3 ի շատ ակար ան քումօ (էշ 751— 7Տ2) գրված է
1211 թվականի տակէ Վերծանելիս բաց Է թողնված վեր շի միավորը՝ Զ ( 6 ) –նէ նույնպես Է նաև
•XԳրչութեան արուեստի» մեշ (Էշ 46 և 71, տախտ. ԷԳ՛)*

/
 70

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա 26, Տհր֊ԱվԼտիսյան, 8ացակ, կ 39

Գրիչ՝ Գրիգոր սարկաւագ

Վայր՝ Սկևոա

Էութիւն բնութեանս կրկին գոյութեամբ Էացեալս, այսպէս տար, որ

ի չունել բաղձանս ի ղգալի եւ յիմանալի, եւ որ մի անգամ ի բարւոչ
եղելում մասին արտակայիլ ի կականաչոլք շուայտութեան կենցաղոյս
իբր ի հիացման մշտընշենաւորել ներղրամագրեցելոյ աղդմունք զաւրու֊
թեանց անփոխանորգապէս վեր առաքին. նկատելով զէապէս եւ զանզու-
գականն բարի ղնմանեալն մեղ յայնց որք գերակատար արփիլովն
պայծառացեալ անդուստ որոտային զբանն կենաց զկենսաբեր քարոզու-
թիւն սուրբ Աւետարանին։
Արդ, ամենայն իմաստութեան պատճառք յաստուածային երկիւղն
ղբարեմտացն գոլ իմանամք բարձունք, որպէս եւ զպատուեալս ալծու֊
թեամբ քահանայական շնորհիւ Սարգիս վերաձայնեալ ի ծնաւղաց, որոց
խորհուրդ բարի յինքեան բերեալ, մտաբերեաց սկիզբն առնել ամենայն
առաքինոլթեամբ ղինքն կարգաւորել հանդերձ որղւովքն իւրովք Գաւթիւ
քահանայիւ, եւ Վարդանալ սարկաւագիւ, եւ միւս եւ դեռաբոյս պատս։֊
նեակալն Յո։|քւաննի։ւիւ, սովիմք, որպէս ձիթենի պտղալից վարսալորեա/
ի տուն Տեառն, աւր ըստ աւրէ խորհէր պայծառապէս յաւելուլ ի սպաս
սրբութեան տաճարին Տեառն, խորհեցաւ զկնի այղ առաքինութեան մա-
սանցն ձեռն արկանել՝ ստանալ զկենսունակ սուրբ Աւետարանս ոչ ի
ծանրութիւն նիւթիցն նայելով, այղ ի յառատաձիր պարգևս հատոլցան
վւոխարինին, եւ աղաչեաց թախանձանալք զմեծանուն գրիչն ^Գրիգոր
յանձն առնուլ դրել ղսա ըստ տենչման սրտին իւրոյ։ Իսկ նա թէպէտ եւ
յոյժ ծերացեալ էր ել վատեալ ի տեսանելոյ, սակայն հարկեալ յանձն
առ սկիոբն արար գրչութեան սորա եւ հասեալ ի վերշ գործոյս գրին, եւ
այղ ոչինչ կարացեալ առնել, վասն զի աւրհասն ճեպեալ փոխեցաւ յաշ-
խարհէ։ Եւ ապա իմ տեսեալ զթերութիւն սորա՝ Գրիգոր սարկաւագ, ձեռն
արկեալ լըցի զթերին ծաղկաւ հանդերձ հ ամ ք ա Հ բարբառաւքն, ոչ ի
տկարութիւն անկարութեանն նայելով, այղ ապաւինելով յԱստուած եւ
յաղալթ սրբոյ իմոյ ստացողի սուրբ գրոյս, եւ ըստ իմում կարի շանա–
ցեալ լըցի զպակասն որպէս եւ Աստուած պատահեաց։

- 110 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1218
ՐԿԷ

Եւ գրեցաւ սա գրիւ ի մեծանուն անապատն Ս կ և ո ա յ , որ մերձ յա.

մուր դղեակ ԼսւմքՐու կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցւոյ որոյ
անուն Սուրբ Փրկիչ կոչի, ել մաւրն նորին Աստուածածնի, ել գերահռչակ
կենսունակ Սուրբ Նշանին, ի հայրապետութեան աստուածապատիւ
տեառն ՅովՏաննիսի, եւ ի թագաւորութեանս աստուածապսակ արքային
Աանի, յորում էր թուական Հայոց ՈԿԷ (1218), ի դառն եւ ի նեղ մամա֊
նակի, յորում ասի ազգք քրիստոնեից որ ի Ս պ ա ն ի ա , որ եւ Ա լ ա մ ա ն ք և
քհնկւլք, եւ այդ բազում ազգք քրիստոնեայք, ձայն տուեալ միմեանց ժո–
ղովեցան անհամար հազարք, եւ ամենեցուն զխաչն տէրունական ի միշի
եդեալ, երդմամբ հաստատեցին ի սիրտս իւրեանց՝ մեռանել յաղագս
Քրիստոսի և սրբոյ գերեզմանի նորա։ Ել որպէս սկսան նոյնպէս ի նոյն
կատարեց ան, թէպէտ և ոչ ամենայնքն, սակայն բազումք և մեծ մասն ի
նոցանէ, քանզի դէմ եդեալ եկին հասին միաբանութեամբ ի քաղաքն
Ս.քայիա, և մարտ եդեալ կռուէին ընդ հոյլս անաւրինաց. իսկ վասն
բազմութեան յանցանաց մերոց, անգործ եղեալ մերայինքն, բազումք
ցան եւ ցիր ցրուեցան եւ եղեալ հասին մինչեւ ի մեզ յերկրիս Կիղիկեց–
աց, եւ բազումք մոլորեալ ի ճանապարհի՝ մատնեցան ի բանդս եւ ի
սուր սուսերի, եւ այս վասն բազմութեան յանցանաց մերոց գործեցաւ։
Իսկ թագաւորն Ունկռաց եկեալ եհաս ի քաղաքս կիւղիկեցւոց ի Տարսոն
առ թագաւորս մեր եւ երդմամբ սիրոյ և խնամութեան ուխտ հաստա-
տեալ ի միշի իւրեանց՝ նա զառաշի եդեալ ճանապարհն ոլղևորեալ յաշ–
խարհ իւր։ Զայս վւոքր ի շատէ ծանուցի։
Եւ վասն որոյ սկիզբն արարի յիշատակի գրոյս, ի նոյն դարձեալ
վերստին, զամենայն դասս սրբազանից աղաչեմ՝ որք ընթեռնուք զսա եւ
կամ աւրինակ առեալ աւգտիք սմանէ, ղստացաւղ սորա զՍարգիս աս-
տուածապատիւ քահանայ, ևս զեղբայր սորա զՏովքսսննէս քահանայ՝
զգնացեալն առ Քրիստոս, աղաւթից մասին արժանի արարէք։ Եւ զըստ
մարմնոյ ծնալղ սորա զ Դ ա փ թ քահանայ, եւ զՎսւրդան եղբայր նորին, եւ
զմայրն Հատաւրի՝ ,զհանգուցեալսն առ Քրիստոս, յիշատակի արժանի
արարէք։ Այղ եւ զբարեպաշտուհի մայր որդւոց ստացաւղի սուրբ գրոյս՝
ի շ խ ա ն ա ս փ անուն, աղաչեմ եւ զսա յիշել ի Տէր։ Իսկ եւ զեղբայր ստա–
ցալղիս Ստեփանոս քահանայ՝ գնացեալն առ Քրի ստոս, աղաչեմ յիշել
ի Տէր, եւ առ հասարակ զամենեսեան՝ զկենդանիսս եւ զհանգուցեալսն,
յիշել աղալթիլք ի Տէր ամենայն ազգատոհմիւք իւրեանց։

Աղաչեմ եւ ես մեղապարտ գրիչս և յետին աշխատողս Գրիգոր, յիշել

ողորմութեամբ զմեղուցեալ հոգի իմ, եւ զծնաւղսն իմ ըստ մարմնոյ, եւ
զամենայն ազգատոհմս, եւ որ ճշմարիտ սիրով եւ հեզութեամբ զիմս
նուաստութիւն արժանի արարեալ խրատոլ ներկրթոլթեան արհեստիս՝
զսկզբնագրող սուրբ Աւետարանիս զյառաշասացեալ գերահռչակ գրիչն
Գրիգոր՝ տրամախոհ եւ անհամեմատ յարուեստս յիշատակի արժանի
արարէք, եւ դուք յիշեալ լիշիք յողորմոլթիլնն Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ
յաւիտեանս, ամէն։

- 111 - •
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1218

71

ՏԱԻՆԱՊԱՏՃԱՌ
«Բազմավէպէ, 1887 թ., Էչ 107—108

Գրիչ՝ Ստեփանոս
Վայր՝ Հաւլքսսո

Ի թուականութեան Հայոց ՈԿԷ (1218), և ի հայրապետութեան սուրբ

ուխտիս Հադրատայ տեառն Յովճսւննիսի՝ հեզի և առաքինւոյ... եւ քիթ
սպարապետութեանս Հայոց և Վրաց /՚ ւ սւնէի և մանկանն Շահնշահի, ես
նուաստ Ստեփանոս, հանդերձ եղբաւրս իմոյ Սսււ՚ գ սի, և յետին աշա-
կերտք հոգեւոր վարդապետին Իգնատիոսի, որոյ յիշատակն աւրհնու–
թեամբ, սնեալ և վարժեալ աո ոտս Սրբոյ Նշանիս Հ ա ւ լ թ ա ա ա յ ։ Արդ ցան-
կացող եղեալ իմ այս Տաւնամակացս՝ լցեալ հոգևոր գանձիւք և յերկնա֊
յին մանանայիւն, զոր շարայարեալ սրբոց վարդապետաց>
 1219

72

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՓԵՍԱՑԻՈՁ ԹՂԹԻ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆԻ

Երևան 1382
Գրիչ՝ Յոհաննէս
Վայր՝ Հաոին
ա

304ր Ամենասուրբ Երրորդութեանն փառք, ել երկրպագութիւն և մեծ գո-

հութիւն յամենայն յարարածոց՝ յերկնաւորաց և յերկրաւորաց, և ի մերմէ
յանարժան բերանոցս աւրհնոլթիւն և փառաբանութիւն այժմ և յաւի-
տեանս յաւիտենից, ամէն։
Յանսպառ և ի կենԼսատթու աղբերէ Հոգւոյն ՍԼրբո որթ պէս ար-
բեալ սքանչելի այրս* [սուրբ] հայրապետս Յոհսւն Ո ս կ ե ք բ ե ա ւ ն զթմայ–
լեալ անմահական պարգևքաւքյ նորա քարոզեալն ի սրբԼամիտ և աս֊
տուածյազան առաքերյն ի Պաւղոսէ զբանն կենաց, առեալ ի միտ մեծ ի֊
մաստութեամբ և քաղցր բարբառով և բարձր ձայնիւ, մեկնէ և յայտ առնէ
զքաղցր և. զամենողորմ կամքն Աստուծոյ, զոր ունի առ ազգս մարդկան։
Քանզի միածին որդին Աստուծոյ, Տէր մեր և փրկիչն Յիսուս Քրիստոս,
ՅՕՏա կամաւ Հաւր և հաճ\\ոլթեամբ Հոգւոյն Սրբոյ խոնարհեալ յանճառ փա-
ռաց՝ առ մարմին յամենասուրբ կուսէն Մարիամայ, և կրեալ զամենայն
կիրս մարդկային, բայց ի մեղաց, եւ նոր արարչագործութիւն ստեղծա֊
գործես՚լ կանգնեաց զեկեղեցի՝ յերկինք երկրի, և տուեալ զկենսագոր֊
ծող մարմին և զարիւն իւր կերակուր հաւատացելոց///զմարմին և զա-
րիւն ի մ111և Հայր և Հոգին Սուրբ ի նմա։///զեզրական պարգևքս///տեան
տեսեալ սուրբ հայրապքետնյ///համեզ և քաղցր խրատիլ պատոլիրէ
զգուշանալ ի մեղաց, որ է պատճառ կորստեան, և կալ հաստատուն ի
կոչմանն յոր կոչեցարաւք, սպասել և ակն ունել մեծի և աներեակ
աւուրն, յորում գայ Որդին Աստուծոյ՝ դատաւորն ամենայն հոդւոց, հա-
տուցանել ըստ իւրաքանչիւր գործոց անսպառ հատուցմամբ։
305բ Այսմ աստուածային և կենսունակ կտակիս, որ ի ձեռն սրբոյն Յո–
հան ն ա աւանդեցալ եկեղեցւոյ սրբոյ, ես անպիտան յորդիս եկեղեցւոյ
Յււհանէս ցանկացայ փափագմամբ սրտիւ, և գծագրեցի զսա դիւրընթերց
գրով և ուղիլղ բանիւք, յիշ ատակ ինձ և ծնաւղաց իմոց, եղբարց և քերց
իմոց։

* Այս ե Հաղորդ էշերի յ իչին մասը խոնավությունից քայքայվել է և չի ընթերցվում։

- 113 -
8-487
 /1ԿԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1216

Ել դրեցալ ի ՈԿԸ (1219) թքոլիսյ Հայոց, ի հրեշակաբնակ ուխտիս

Հսւռին, ընդ հովանեաւ Սո՛ւրբ Աստուածածնիս և Սուրբ Գրիդ որոյ և ի
հրաշակերտ նոր կաթողիկէիս, յառաշնորդութեան հաւր Պետրոսի և
Քրիստափորի և Սոսթենիսի և այլ միաբան սուրբ եղբարցս, որք
կքայմակքիյց եղեն և ալգնական աղաւթիւք, և ընծայեցի ղսայ ի սուրբ
ուխտս Հաոինսւյ, յառաշնորդութիւն Գրիգորոյ վարդապետիս, որդւոյ
Արսւսայ, որ եկն ի սուրբ ուխտէն Սանահնէն՝ առաշնորդ մաւրս լոլսլոյ
և սպասաւոր, որ է հեղ և խաղաղարար և բարեսէր։
306ա I Ար քդ, աղէ աՀ չեմ զամենեսեան, որք կարդայք և լսէք և աւկտիք
ի սուրբ գրոցս, կամ գաղաբար առնոյք, զիս՝ զանարհեստ և ղողորմելի
գրողս և զստացիչս զՅոհսւննէս, և զծնաւղսն իմ, և զեղբարս, և զքեռնս,
և ւ/՚ Լ արւ|երեսն յիշեսշիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր, և զվերայգրեալս՝ զհայր
Պետրոս, և. զ Ք ր ի ս տ ա փ ո ր , և ։լ\II յոսրե11ես, և առաւել զնոր հայրս
Լմթեր՝ զԳրքգյոր վարդապետս ղորդի Աքրսւյսայ՝ զա Հ րթ դարեա ք լն
ամյեիւթայն ա/ ռքաքինիոլ/թեքամՀբ, և զայլ միաբան եԼղթբարքսս՝
զքահանայսս և զկրաւնԼ ալ թ որսս, և ղծԼերսսթ և զերիտասարդսս քյի–
շեՀցէք յաք ղաւթս ձքեր ւ Եւ ք ո ք րք յայսմ էսոլրբյ ուխտս հա Հն Հ գոլք սցէՀ
111ատ և այլ/1/աբան յտ/1/այԺմ, և որ զկնի Լմթեր հանգոլսցէ, Քրիստոս
Աստուած քզհթոգիս նոցա ընդ ամենայն Լ սոլՀ րբս իւէր ամք էն։
Եւ զմեծ իշխանն մեր ղՀբաՀրեպաշտ Վարհսւմ, որ զժամատունս
շինեաց ի դրան կաթողիկէիս, և զորդիսս իւր՝ զ ի շ խ ա ն ն և զՍսւրգիս պա-
հեսցէ խաղաղոլթեամբ մեզ ի խորին ծերութիւնն Քրիստոս, և յետ աստի
ելանելոյ հանգուսցէ զհոգիս նոցա յարքա յութեանն ըստ սիրելիսս իւր,
ամէն։
•306բ Եւ զՂա<րսր տանուտէր տարոյս, որ է հոգաբարձու եղբարցս, յիշես–
շիք յաղաւթս, և որք յիշեքդ զմեզ՝ զպարգևատուն ամենեցուն Յիսուս
Քրիստոս հատուսցէ պարգևս բարեաց մեզ և ձեզ և ամենայն հաւատա-
ցելոց, աստ և ի հ անդեր ձելումն, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք
յաւիտեանս յաւԼիտեթնից, ամէն։

Ր
4Տա Զտառատպող գրոցա զՅոհանն1,ս ստացիչ յիշեցէք, աղաչեմ, յա–
ղաւթսդ ձերւ

Գ
89 ա #3ոհաննէս գրիչ յիշեցէք յաղաւթս։

138բ Ո՛վ աստուածարեալ հարք և եղբարք, աղաւթից մասին արժանի

արարէք զստացող և զգծող գրոցս, զանարժանս և զեղկելիս քՏոճսւննէս
և զծնաւղսն իմ, և որք յիշէքղ, յիշեալ լիշիք Քրիստոսէ Աստուծոյ մե-
րոյ, ամէն*։

* Այս կարգի հիշատակագրություններ կան նաև 17Տա. 194բ, 2Աբ, 304,ս էշերում•

- 114–
ՈԿԱ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1272

73

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 803— 804

Գրիչ՝ Բսւաեղ

Փաոք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտենաս, ամէն։

Ես՝ տառապեալ գրաւղս Օարսեղ՝ զտիւն ամենայն տքնեալ ի վերայ
փայտեղէն տախտակի, եղեգնակոխ արաւրով և խալսուն ակաւսաւք՝ հին–
զաշար կենդանի ամլաւք, եռահիւսակ, միահեծան ընդ միմեանս շաբա–
յարեցի զբանս կենսաբեր սրբոյ Աւետարանիս, ի թուականիս Հայոց ՈԿԸ
(1219), ի թագաւորութեանս Հայոց Մեծաց էէւոնի, և ի հայրապետու-
թեան տեառն ՅոՏսւնիսի Հայոց կաթողիկոսի, և յիշխանութեանս մերոյ
ս ւ ) մ ա ՝ որդոյ Արեւզունի, որում Տէր Յիսուս ողորմեսցի։
Եւ աղաչեմ ամենիսեան հայցել ի Քրիստոս զթողութիւն մեղաց ինձ
Րարսեւլի՝ գրչի դրոյս։

Ստացող Յո&աննէս

Ես՝ Յոնսւննէս աւագ սարկաւագ Ա յ տ ո ւ ց ի , Մ ո վ ս է ս իրիցոլ որդի, որ

ստացայ զդա յարդար վաստակոց իմոց՝ ի յիշատակ ինձ և ծնաւղաց և
եղբարց իմոց, ի վայելումն եղբաւրորդո յն իմոյ Նորսիսի՝ ճշմարիտ
քահանայի, և մատաղ մանգան իւրոյ՝ համանոմւ հալուն իւրոյ Մովսիսի,
որում Քրիստոս ողորմեսցի աէյթժմ և ի յԼաթպագայն, յալոլրս աներե-
կին՝ առաշի արդար դատաւորին անմահ փեսային,, և լսել զձայն նորա
որ ասէ. Եկայք, աւրհնեալք Հաւր, իմոյ, մտէք յոլրախոլթիւն Տեառն ձեր։
Ընդ ն։։սին և մեք մտցուք ի յառագաստս նորա։

Ծաղկող Յովճաննէս

Ես՝ Յ ո վ հ ա ն ն է ս , որ լցի զպակասութիւն սորա բանիւք, ծաղկաւք և

ցան դաւք և համաբարբառաւք, աղաչեմ զամեսնիսեան, որք ընթեռնոյք
զյիշատակարան սուրբ Աւետարանիս, յիշեցէք ղիս և զծնողքն իմ և ղու–
"ուցիչս իմ։ Եւ որ զմեզ յիշէ, յիշեալ եղիցի, ամնն, ամնն, ամնն։

74

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 7734

Գրիչ՝ Կոզմա
Վայր՝ Րարշան

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն յաւի-

տեանս յաւիտենից, ամէն։
 Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա ՆՆ Հ Ր 1219

354 ա Շնորհիվ Տեառն սկսա եւ. ողք ո ր/մոլթեամ ր նորին կատարեցի ^

զկեանսաբեր սուրբ Աւետարանս ի փառաւոր տւրինակէ, որոյ Մարգա-
ն ե ց ի կռչիցի, ի թուիս ՈԿԸ (1219), ի նուաստ անս,պատիկս Րարշսւննա,
ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութեանս տեառն
Յււհւսննիսի և ^եպիսկոպոսութեանն տէր Ա ո ա ք ե լ ի , ընդ ձեռամբ Կոգմսփ
մեղաւորի եւ անարժան գրչի՛
Արդ, ո՛վ աստուածասէր հարբ եւ եղբարբ, յորժամ լուսաւորիդ սո-
վաւ յիշեսջքիք1 ղիս՝ զԿոգմա, եւ զծնաւղս իմ, եւ զեղբարս, ղի ողորմես-
ցի մեզ Տէր Քրիստոս, եւ զտառապեալ կին ոմն Թագունի, եւ յիշողացտ
տացէ Տէր զանսպառ բարիսն ի Քրիստոս Յիսուս, ի Տէր մեր, որում
փառք յաւխտեք անս /<
•355ա Ես Խաչեր մեղապարտ ծառա Աստուծոյ, եւ նուաստ ի քահանայս,
ւզփափա^ումն սրտի իմոյ ել զյիշատակ հոգւոյ իմոյ ստացա զսուրբ Ա,ե–
ս,արանս՝ իմով աշխատութեամբ եւ արդեամբք, ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ
եւ ծնողաց իմոց, եւ ի վաելոլմն աստուածատուր հարազատ որդեկի իմոյ
Ս արգսւրէի, ունելով իմ զսա բարեխաւս առ Քրիստոս Աստուած, զի
թերեւս ընկալցի զնուէրս իմ ողորմոլթեամբն իւրով։
Արդ աղաչեմք զամենեսեան, որք լոլսաւորիք սովաւ եւ ընթեռնոյք,
յիշեսշիք զիս, զԽայեր նուաստ քահանա, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զկենակից
.իմ ք ե մ է ն , եւ զհարազատ ՚որդեակքս իմ ւյՄարգարէ եւ զՎան^-նի, զի
355բ ողորմեսցի մեզ Տէր Քրիստոս, եւ տացէ մեղ վար\\ձս բարեաց յիւր առատ
պարգևացն, եւ փրկեսցէ ի սպառնալեաց գեհենի հրոյն։
Եւ յիշողացտ տացէ Տէր զանսպառ բարիսն ի Քրիստոս Յիսուս ի
Տէր մեր, որում վայել է փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ, այժմ ե։ միշտ,
եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամեն.֊

ք
1ւ 03բ Զանարժան գրիչս օԿոք|մւս յիշեսշիք ի Տէր*։

75 * . Հհ,–
.՚ ւ՚ 1— ւ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
VՑուցակ ձեռագրաց որ ի Հանդէս ամսօրեայ», կ 48— 49

Գրիչ՝ Կոգմա
ա
141ա Ստացաւզ սորա՝ զաստուածաբնակ սուրբ եպիսկոպոս վերադիտող
տանն Ռաւգ&ա զտէր Կ ո ս տ ա ն գ ի ն եւ զշնորհազարդ կրաւնաւորն զեղբայր
նորա տէր զեէգիփսւն յիշեսշիք ի Քրիստոս ամենայն որդիք լոլսոյ, որ
ետուն գծել զկենսաբեր սուրբ Աւետարանս յիշատակ ինքեանցն եւ ծնո-
ղաց իւրեանց, ամէն։ Այլ եւ զանարժան գրիչս զԿոգմա աղաչեմ յիշման
արժանի արարէք եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի ամէնւ

եվսեբիոսի նամակի խորանների գլխագարդ կամարների մեչ նույնպես ոսկեգույն ներկով

դրված է <։Կոզմա անարժան գրիչէ (՛Էջ 1ր–2ա),

- 1)6֊
 ՈԾԸ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1209

237 Ջ՚՚ՐԲազան եպիսկոպոսն զտէր Կ ո ս տ ա ն դ ի ն ՝ ղստացաւղ սորա յիշես-

շիք ի Քրիստոս, ամէն։ Այլ եւ զմեղապարտ գրիչս ւյԿոդմւս։

501 ա Զաստուածապատիւ եպիսկոպոս զտէր Գրիդոր վերագիտող տանն

Փնւսդմնայ (") եւ զհրաշալի* ծերունի եղբայր նորա զՂ«»գարէ կրաւնաւոր
յիշեսշիք ի Քրիստոս՝ ամենայն ընթերցողք, ամէն։ Այլ եւ զմեղապարտ
գրիչս զԿոդմսւ աղաչեմ յիշել, եւ Աստուած զձեզ յիշելոյ արժանի արաս-
ցէ, ամէն։
Դ

հ ՚ ՚ վ տէր Պ ե տ ր ո ս աբեղայ, մի մոռանար աղաւթից, մեղայ Տեառն

Աստուծոյ իմոյ, մեղայ՝ մեղայ թշուառացեալս մեղա։

76

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Գաշակյան, Ցուցակ Սեբասսւիայի, Էշ 25

Գրիչ Կոդմսւ
սւ

156 Զմեղապարտ գրիչս զ Կ ս դ մ ա աղաչեմ յիշել։

543 Ես նուաստ քահանայ եւ կրաւնաւորս Վարդան զփափագումն սրտի

իմոյ եւ զյիշատակ հոգւոյ իմոյ՝ ետու գրել զսուրբ Աւետարանս իմով աշ-
խատութեամբ եւ արդեամբք, ծաղկի նկարով եւ ոսկւով զարդեալ, ի յի-
շատակ հոգւոյ իմոյ, եւ ծնողաց իմոց՝ հաւր իմոյ Դսւլթի եւ մաւր իմոյ
Թադու6լւ|ւ, եւս առաւել հաւրեղբաւր իմոյ քրիդորի, որոց ողորմեսցի Տէր
Քրիստոս եւ հանգուսցէ զհոգիս նոցա ի դասս արդարոց։ Եւ ես ակն ունե-
լով յողորմածն Աստուած, զի ընկալցի զսակաւ նուէրս իմ որպէս զլումայս
ղորդի աղքատին, եւ բարեխաւսութեամբ սուրբ Աւետարանս հատոլսցէ ինձ
եւ իմոցն յիւր առատ պարգեւացն զտուրս եւ զողորմութիւն, եւ Քրիստոսի
Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս։ Եւ որ կարդայք, աղաչեմ զամենեսեան
յիշեսշիք զմեզ առաշի Քրիստոսի, զի եւ դուք ընկալշիք ի նմանէ զվարձս
բարեաց, զ Պ ե ա ր ո ս շնորհալից պատանեակ եւ հարազատ որդեակ իմ յի-
շեսշիք ի Քրիստոս։.,.
Շնորհիւ Աստուածոյ սկսայ եւ ողորմոլթեամբ նորին կատարեցի,
զկենսաբեր սուրբ Աւետարանս ի ճշմարիտ ե-ւ փառաւոր աւրինակէ, որոյ
մականուն Կոզոան///**»

* Տպագրված է Տզհիրշավւ»։

" Հաշորգ թերթը չի պահպանվել։

 Ո կքէ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1 219

Ղ
Գրիչ՝ Ծեաւնի քանանւս

156 Քրիստոս Աստուած, անսասսւնելի պահեա յաւիտեան զպարոն Սրմ–

քսւտ եւ զտիկին իւր Անիղսւ, որ եւ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս յարդար
վաստակոց իւրեանց, ի յիշատակ հո՛գւոյ իւրեանց, աղաչեմ յիշեսջիթ
առաջի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ ամէն։
Զմեղապարտ քահանայ ^Ծերունի աղաչեմ յիշել ի Տէր/// ։

77

ԱԻԵՏԱՐԱՆ
Հ. Ք յուրտ յանի Հավաբածու, 20

Գրիչ՝ Կոդմսւ
ա
1ա Տէր Աստուած ողորմեա Կոզմ ա յ ի մեղապարտ կրաւնաւորի եւ ան-
պիտան գրչի, ի յաւուր քո դատաստանի, եւ իւր ծնողսւցն Պետրոսի եւ
Մարիայի, ամէն, ամէն։
ք

ՅՅա Քրիստոս Աստուած ողորմեա Կողմսւյի մեղապարտ կրաւնաւորի եւ

գծողի կենսատու տառի քո, եւ ծնողաց իւրոց յաւուր դատաստանի քո,
ամէն, ամէն։ Ընդ նոսին եւ Պ ա պ ա Ս ի մ ե ա ն Ուոհսւյեէյոյ, եւ ծնողաց իւ-
րոց Կիրակոս քահանայի, ամէն, ամէն։

78

ՃԱՌՔ ԵՓՐԵՄԻ ԱՍՌՐՒՈՅ

Երևան 947 (1215 թ.)

Թարգմանիչ՝ ԳԷոՐ(լ
Վայր՝ Քեսուն ք ա ղ ա ք
ա
160բ ՅԳԷորղ մեղապարտ յիշեսջիք մեղաց թողութեամբ ի Քրիստոս, որ
զայս հանդիսաւոր ճառս թարգմանեցի ի քաղաքս Քեսուն վասն սիրոյն
և խաղաղութեան։

ք
Գրիչ՝ Վահրամ
Վայր՝ Ակներ

160բ Եւ Վահրքայմսւ ողորմեսցի Տէր Աստուած և ծնողաց նորա։ Յիշեայ

Քրիստոս Աստուա.ծ զ Յ ւ ս կ ո բ , որ փափագանաւք ստացաւ զսա ի յիշա-
տակ իւր և ծնողաց իւրոց։
161 բ Ի թուիս ՈԿԸ (1219) մեռաւ թագաւորն Հայոց Լեւոն, որում ողոր-
մեսցի Քրիստոս Աստուած և սուրբ թագաւորացն պսակակից արասցէ։

- 1 1 8 -

ւ
ՈԿԸ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1219

Եւ յայսմ ամի տապալեցին անիծեալ տաճիկքն զԵաաաղէմ ի հի–

մանց՝ զբովանդակ եկեղեցիսն, և զպարիսպն շուրջանակի, և զամենայն
շինութիւն քաղաքին։ ճշմարտապէս աստ կատարեցաւ ասացեալն ի
Տեառնէ, թէ ոչ մնասցէ այդր քար ի քարի վերա, որ ոչ քակտեսցի, այլ
յառաշիկայն Աստուծոյ է գիտելի։

79

ԱՌԱԿՔ ՍՈՂՈՎՄՈՆԻ, ԵՐԳ ԵՐԳՈՑ

Երևան Տ979

128ա Զստացալղ գրոյս, զաշխատեալս գրիչ աղաչեմ յիշել ի Տէր և Աս-

տուած զձեզ յիշեսցէ ի միւս անգամ գալստեանն իւրոյ, ամէն։
Ի թովիս) ՈԿԸ (1219) գրեցաւ գիրս,
ՈԿԹ 1220

80
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ն. Ջուղա 29, Տեր Ավետիսլան, Ցուցակ, էչ 43

Գրիչ՝ Վարդան
Վայր՝ Արքակաղին
ա

201 բ Փառք Սուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ այժմ

եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից։
Ի թուականիս Հայոց ՈԿԲ՝ (1220) եղեւ աւարտումն աստուածախաւս
մատենիս աւետարանութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի զորս
տնաւրենութեամբն իւրով կատարեաց վասն փրկութեան ազգին մարդ-
կան։ Որում ցանկացող եղեալ եղբայր ոմն Սուքիաս սրբասէր քահանայ,
ստանալ զսա յաղագս յսնձին իւրոյ, ձեոնարկեաց գրել եւ ոչ ժամ անեաց,
ղի չոգաւ առ Տէրն իւր, Եւ յետ այնր այլ ոմն աստուածասէր քահանայ
ստացեալ զսա, ետ աւարտել զսա վասն յիշատակի իւրոյ և ծնաւղաց
իւրոց։ Եւ հանդիպեալ իմոյ անարժանութեանս Վարդանա գրչի, վերշա–
ցելոյ յամենայն բարեաց, կատարեցալ ղսա ի վանս սուրբ եւ հռչակա-
ւոր ուխտիս Ա ր ք ա կ ա ղ ն ո յ , ընդ հովանեաւ Սրբոց Զօրավարաց և Սրր^յ
Նշանիս Կոսաանգեա։
Յայսմ ամի, ի մուտ տարոյս, հանգեաւ թագաւորն Լևոն։ Ողորմեսցի
նմա Տէր Քրիստոս։
Արդ որք աւկտիք ի սմանէ, արժանի արասջիք յիշատակի զաշխա–
տոզքս ի սմա քԱուքիասն և զ Ի գ ն ա տ ի ո ս , որ ստացաւ զսա յարդար ընչից
Ի՝–ՐՈ9> ընդ նմին և զմեղապարտ գրիչս, եւ Քրիստոս պարգևատուն բա-
րեաց ողորմեսցի ձեզ յիշողացդ և մեզ յիշելեացս, և նմա փառք այժմ
և յանըսպառ յաւիտենին,

//:/:///: : /• 1111՛ : / / : / / / : : :////://:/: : : • /• ////: : : /:

1111: : Ի 1111՛ : • / • / / / : ւ / / / / :
ԲԱ, ՌՏ, ԳԲ, Ա, ԺԻ, ՌՍ, Ա, ՌՏ, ԲԲ, Ա, ՄՄ, Ա, ԲԱ, ՍՎ, ՆՅ, ժժ*

Ր
200ա Տէր Աստուած ողորմեայ Իդնաաիոսի քահանայի՝, ստացողի սորա;
Ընդ նմին և մեղապարտ գրչիս, ամմէն։

Սյունագիր ծածկագրով գրված է. «Իգէատիոսի է Աւետարանա, իսկ գումարագիր ծածկա-

գրով՝ «Գրեալ Վարդանա գրիչի»։

- 120 -
 Ոկթ– ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ^^^^^^^^^1220

81
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 275 (1077 թ.)

Կազմող՝ Գրիգոր
ա

Քրիստոս Աստուած ի միւս անգամ քո գալստեանզ ողորմեա մեղու-

ցեալ քո ծառայի Գրիգորի, ամէն։
265ա Արդ> որոց լուսաւորեալ են մտացն առաշարկոլթիմւսն, եւ ղըփոյթ
եւ զյաւժարութիւն առ վերին աշխարհն ունիցին, ամենայն ինչ դիւրաւ
հանդիպի հաճոյ Տեառն և մարդկան, որպէս եւ այժմ է տեսանել առ
այր ոմն մեծ եւ երւելի՝ ընդ իմաստունս համեմատեալ, ել քան զբա-
զումս խոհեմ գտեալ, որբոց եւ այրեաց, անիրաւելոց եւ զրկելոց անվե-
հեր աւգնական եւ բարեխաւս ի դրունս արքունեաց, քրիստոսասէր եւ
265բ ազատ || ծընալղաց զաւակ, որոյ անուն Խայտեր ճան ալիւր, ստացաւզ
զլուսաւոր աւետարանութիւնս Աստուծոյ բանին Յիսուսի Քրիստոսի
Տեառն մերոյ, որք առաք տա թհոս վտակաւք արբուցանէ զամենայն հա-
ւատացելոց անձինս, ըստ նախանկար գետոյն յաստոլածատանկ դրախ-
տէ անտի բղխեալ ոռոգանել զամենայն երկիր, որ ալրինակէր զլուսա-
ւոր վտակս սըրբոյ Աւետարանիս։
Արդ, այս նախասացեալ պատրոն Խ ա յ տ ե ր ս ստացաւ զսուրբ Աւետա–
քրաքնս զաւակ ի Սիովնի եւ ընտանի յԵրուսաղէմն վերին։
266ա Արդ, հայցէ յամենեցունց, որք լոլսաւորիք ի սուրբ պատուիրանէս,
յիշել յարժանախոլմբ ձեր սուրբ հանդէսս զպատրոն Խայտերն՝ ղստա-
ցաւղ սորա–, եւ զծնաւղսն իւր, զաստուածասէր ամուսին իւր զէմենիկն,
զհարազատ զաւակ նորա զՍսւեփան, եւ զդուստերսն իւր զՆասերն եւ
զԱնըլճերն, զի ողորմեսցի սոցա Քրիստոս իւրում փառաւոր եւ ի հրա-
շազարդ առաւալտուն, եւ գրեսցէ զանուանս սոցա ի դպրութիւն կենաց,
266բ եւ շնջեսցէ զամենայն պարտիս սոցա, եւ ընդ միոյ ընծայա\\բերոլթեամրս
այսորիկ հատուսցէ զանվախճան բարիսն, ամէն։

ք
Րայց նորոգեցալ սուրբ Աւե տարանս ի թուականիս Հայոց քքԿՔ՝
(1220), հրամանաւ պատուական եւ աստուածասէր պատրոնին Ա|էքսին,
որ բազում փափագանաւք սրտի իւրոյ ետ նորոգել զսուրբ կտակս, ՜եւ
զարդարեաց ծաղկազարդ երանկաւք, ոսկլովք պատուականաւ, եւ գոյնս֊
գունեան վայելչական դեղովք, ի յիշատակ ոգլոյ իւրոյ, եւ ծընաւզաց
167ա իւրոց՝ հաւր ^ւ/7ոյլ|Վսւրգանայ եւ մաւր իւրոյ զԸմբաղին, եւ գեղեցիկ եւ
անդրանիկ պատանեկի իւոոյ Մ ր խ ի ր ք ա ՜\ ր քի ^ ի ն , որ է յիշատակ եւ
ժառանգ ամենայնի, զոր Տէր Յիսուս աղաւթիւք սրբոցն ընդ երկայն
աւուրս պահեսցէ, ամէն։
Արդ, աղերս մաղթանաց արկանեմք առաշի մանկանց Նոր Սիովնի՝
յիշել ի միագումար եւ ի սրաթռիչ աղաւթս ձեր զվերագրեալսդ ամենայն,

- 121 -
Ոկթ. Հ Ի Շ Ա Տ ԱԿԱՐԱՆՆԵՐ ;1220

որոց ողորմեսցի սոցա Քրիստոս յաւուր մեծի ծագման իւրոյ, յորժամ

բանք սպառին եւ գործք թագալորեն։
167բ Եւ որ տէրն է մահու եւ կենաց՝ Յիսուս Քրիստոս, զյիշողքդ հանդերձ
յիշելովքս, յիշեսցէ իւր ամենամեծ ողորմոլթեամբն, որ է ալրհնեալ յա֊
ւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Ընդ նոսին եւ զկաղմող սորա զԳւփգոր կրաւնալոր եւ զծնաւղսն իւր
յիշեսշիք ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն*։

82

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
երևան 1912

Գրիչ՝ Մխիթար
Վայր քՀաղյ>ատ|

46ա Աղաչեմ վասն սիրոյն Քրիստոսի եւ սուրբ հաւրս ասասջիք Տէր Աս֊
տուած սուրբ հաւրս բարևխաւսոլթեամբ և ամենայն սրբոց քոց, ողոր–
մեայ Մխիթարսւ գրչի և ծնաւղաց իւրոց, և դուք յիշեալ լիշիք յԱստու–
ծոյ, ամէն։
Բ

85բ Ո"վ Քրիստոսի արեամբն փրկեալ նոր ժողովուրդք, մեծ հաւատով

հայցեմ՝ ասասշիք՝ Տէր Յիսուս սուրբ հաւրս բարեխաւսութեամբ ողոր-
մեա աշիւատողի և գրողի սորա ի քում գալստեանդ, եւ նոյն Տէրն ձեղ
ողորմեսցի, որ և զմեզ յիշէքդ, ամէն։

100ա Ով ասասցէ սրտի մտաւք՝ Տէր աստուած սուրբ հաւրս բարեխաւսու-

թեամբ ողորմեա գրողի սորա եւ իւրայոց ննշեցելոցն, Քրիստոս Աս-
տուած զինքն Սուրբ Գրիգորոյ մասնակից արասցէ, ամէն։

Դ
131 ա Սուրբ հայր, խնայեա յիս։

Չնայած երկու ստացողների Հիշատակարաններ են, բայց գրիչը նայն կազմող Գրիգորն–
է ւ որը Հիշատակարանների ա ռաշին տողերը և վերշին պարբերությունը գրել է երկաթագրով, իսկ
մնացածը՝ գրչագրով։
Վերշում, ստորին լուսանցքում, պահպանվել է նաև մի այլ ււտացրղքէ բոլոր գիր հիշատակա-
գրությունը, որը, հավանաբար, ԺԳ գարից Է. <քՈ՜վ ընգրեալ սուրբ մա(ն) կու(ն)բ Սիոնի,
ք գ/Սարզիս յիշեոշիք ներկարար և զամուսին իւր, և զաւակսն իւր, որ հալալ վաստակոց գնեաց
սուրբ Աւետարանս և եթող յիշատակ հոգոյ և մ արմ (ն) ոց...3>։ Իսկ ԺԷ գարի հիշատակագրություն-
ներից երևում Է, որ, Ի ս պ է ս և ԳւփգոՐ եղբայրները գնել և նվիրել են էղայս սուրբ Աւետարանս՛
ք)Քսւնու վանացն», հավանաբար Արագածոտնի։

- 122–
 ՈԿԲ՝
Հ Ի ռ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա ՛հ ն Ե Ր 1220

133ւս Եղբարբ, աղաչեմ վասն սիրոյն Քրիստոսի, ասասջիք՝ Տէր Աստուած

սուրբ հաւրս բարեխաւսութեամբ եւ ամենայն սրբոց ի քում գալստեանն
ողորմեա Միյիթարայ գրաւղի սորայ, Աստուած ղինքն իւր սուրբ առա–
քելոցն մասնակից արասցէ։
Ղ

138ր Ո՜վ նոր ժողովուրդք Քրիստոսի, աղաչեմ յիշեսչիք զՍարգիս քահա-

նայ, եւ զ Մ կ ր տ ի շ ն , եւ զՈոնաւորն՛ ի Քրիստոս, քանզի մեծ հաւատով յի-
շել հայցեմ, որ Աստուած զձեզ յիշէ իւրում գալստեանն։

Որք ընթեռնուք յիշելոյ արժանի համարեսջիք զտառապեալ եւ զտա–

րակոլսեալս մեղաւք գանպիտան գրիչս, զի աստի եւ անդի գրեցի յաղագս
սիրոյ սրբոցս, որ Աստուած զձեզ յիշե։
Կատարեցաւ պատմութիւն եւ գովասանութիւն եւ սքանչելիք եւ վարք
178 սուրբ հաւրն մերոյ եւ Լուսավորեի Արեւելեան աշխարհիս Սրբոյն Գրի–
<|Ո1՝ի յս՚մի վեցհարիլերրորդի վաթսներորդի իններորդի (1220), ձե-
ռամբ անպիտան եւ տխմար գրչի, որոյ զանունն գրեսցէ Քրիստոս ի գիրն
կենդանի՝ աղալթիլք եւ բարեխաւսութեամբ Սուրբ Լուսաւորչիս, եւ Սըր–
բոց Հռիփսեմեանց, եւ աղաւթիլք ձերովք, որք կարդայք եւ յիշելոցդ ար-
ժանի առնէք։
Եղբա՛րք, մեծ հաւատով հայցեմ, յիշեսշիք ղանպիտսւն գրիչս եւ
ղծնաւղսն իմ, որ Աստուած ղձեզ յիշէ, ամէն։

1Տ8ա Սք
ան լե լա դո լ։ծ Աստուած, բա րէխալսոլթեամ բ սրբոց քառասունիցն,
զգիր յանցանաց մեր եւ ծնաւղաց մերոց շնջեայ եւ պատառեա, եւ զայ–
նոցիկ, որք լի բերանով ամէն ասեն, քանզի ամենեքեան կարաւտ եմք
ողորմութեան քո, յորժամ գաս ի նորոգել զերկիր։՝

թ
Գրիչ՝ Մարտիրոս

228ա Զտէր Յովանէս արհեպիսկոպոս եւ զԿիրսւկոս անյաղթ փիլիսոփայ

եւ զհաւրեղբարն իմ զՍա&ակ յիշեսջիք յաղաւթս ձեր։

ժ
23Տբ ... ք զ Յ ո վ ա յ նէս ս-տացալղ...

է)ա
240բ Քրիս
տոս Աստուած, ողորմեա տեառն ՅովաննԷսի՝ սրբոյ ուխտին
առաջնոր՛դի եւ բարիոք հովուապետի, ամէն։ Րնդ նմին սորին տրուպ եւ
անհեդեդ գրչի Մարտիրոսի, ամէն։
- 123 -
ՈԿԹ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1220

Գրիչ՝ Կիրակոս փ ի լ ի ս ո փ ա

276բ Տ Կ ի ո ս կ ո ս փիլիսոփայն* յիշեսշիք ի յաղաւթս ձեր։

է
6գ

277բ Քրիստոս Աստուած, ողորմեա տէր Յու|աէ(ւ1;սի եւ եղբաւրն իւրոյ

Վ,աւ*ւլսւյս|եւոին ամէն, ամէն։
Կ

320ա Քրիստոս Աստուած ողորմի Կէրիոյքւի եւ Տնողաց իւրոյ, ամէն։

83

ՄԱՇՏՈՑ
Սրվանձտյան, Թորոս Աղբար, Բ, էչ 384

Վայր՝ Կիփկիա
Գրեալ ի թվին ՈԿԹ (1220), ի Կիլիկիա։

* Գ. Հովսեփյանը այս երեթ գրիչներին համարում է իրար ժամանակակիցներ, իսկ գրչու-

թյան վայրը1 ենթադրաբար՝ Հադբատը (Լշ 810)։
ՈՀ 1221

84

ԱՒԵՏ ԱՐԱՆ

ՀովօԼՓյէսն, Յիշատակարանք, Է* 813—814

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Տսւրսոն

Փառք ամենասարր Երրորդութեանն, սւ մէն-

Ըստ Հաճախման աստուածային թանին և զՀոգոյն Սրբոյ, որով լու-
սաւորէ դհոգիս աստուածասիրաց անձանց, և տպաւորէ ի նոսա զլոյս
աստուածագիտութեան իւրոյ, և մերձաւորս առնէ աստուածային երա-
նութեանն, որ և զհուր ՛սիրոյ իւրոյ արկեալ ի սիրտ աստուածասէր Լ
ամենարարի տիկնոջ Աւիծի և ւիափաքալղ եղեալ աստուածային և կեն-
սաբեր սուրբ Աւետարանիս՝ ի յիշատակ իւր, և ծնաւղաց իւրոց, և ամե-
նայն զարմից, ի գաարճումն և ի պայծառութիւն նորոյ Սիոնի։ Զի յետ
ստացելոյ բազում տառից Հին և Նոր կտակարանաց՝ յաւել զսա ի գանձս
աստուածա յին։
Արդ, գրեցաւ լյչւսաւոր և կենսունակ սուրբ Աւետարանս ի թուակա-
նութեանս Հայոց ի ՈՀ (1221), ի մայրաքաղաքս Տսւրսոն, յորում ամե-
նայն ոք տատանէր, և մեղքն բազմանայր, և բարին ի յետկոյս ուղղէր։
Յետ մահոլան աստուածասէր թագաւորին մերոյ Լեսւնի՝ վշտատէս ազ-
դրս Հայոց վշտանայր և չարն տեղի տայր. որոշեցան ոմանք ի սուրբ
ուխտէս և ի միմեանց միաբանութենէ, ե. որպէս է ազգիս սովորութիւն՝
ամենայն ոք զինքն յառաջ կոչէր, և չհաւանեալ միմեանց՝ լինէր արեան
ճապախիս ի բազում տեղիս, և գաւառք և գեաէւ\ղք քանդէին և եկեղեցիք
աւերէին։ Ի յայսմ դառն և ի շփոթման ժամանակի աւարտեցի զգիրս
սուրբ։
Աղ աչեմ զամենեսեան, որք կարդայք և լոլսալորիք յաստուածային
թանիցս, յիշեսշիք սրտի մտաւք առաջի Քրիստոսի զնախասացեալ տի-
կին Աւիծ և ղբարի ծնաւղն իւր՝ զ Շ ո ւ շ ա ն թագուհի, զոր պահեսցէ Քրիս-
տոս խաղաղոլթեամբ և առանց վրդովմանց՝ ի մխիթարութիւն որբոց և
այրեաց և առաւել կրաւնալորաց դասուց, և յետ աստեացս՝ անպատում
ուրախոլթեանցն ժառանգորդս արասցէ) Զքրիստոսասէր և զքաշարին՝
զհայր սորա՝ զսիր Պ ա ղ ա ո յ ն ՝ զգնացեալն առ Քրիստոս յիշեսշիք ի Տէր.,
ընդ սմին և զքոյր երանոլհոյս՝ զտիկին Ակսւց զփոխեալն առ Քրիստոս,
և զամենայն ազգատոհմն, և զբարի շառաւեղն ի բարի արմատոյն՝

- 125–
I
 Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն I) Ր 1221
ՈՀ

զքրիստոսատուր պատանին՝ զսիր Մսւնւվ ^ Էլ՝ զգունդստապլ Աստուծոյ

քաղաքին Անաիոքայ, ղքուերորդի աստուածասէր տիկնոջս յիշեսշիք ի
Տէր, և զմեղապարտ գրիչս զԳրիքւյՈՐյ սարկաւագ։ ել որք յիշէք բարի
յիշմամբ և աներկբայ հաւատով, յիշեսցէ և ղձեղ Քրիստոս ի գալստեանն
իւրում, յորժամ բանք սպառին և դործք թագաւորէն, և նմա փառք յա-
ւիտեանս, ամէն։

85

ՄԱՇՏՈՑ
Վենետիկ 32.՛), Ր. Սարդիս յան, Գ. Սարդս/ան, 8ո,ցակ Գ, կ 104—106
Գրիչ՝ Տիւք աւր
ա
207 Փառք երից անբաւից, անհասից, անիմ ան ալե Լ աց / , միանւոյ ամե-
նակալին Աստուծոյ։ Փառք ամենս։յսուրբ Երրորդութեան ի բարձունս, Հոր
եւ Որդոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտենից։
)> թուականութեանս Հայոց ՈՀ (1221), ի յամսեանն մեհեկի, որ է
աւգաւստոս, որ աւր էԱսս։ուաՀձաձնին պահոցն, գրեցաւ ցուցակս այս
քահանա յ1 այ թ I ա յ ղու, ի յընւոիր եւ ի լաւ աւրինակէ, եւ Աստուած ողոր-
մի աւրինակիս գրողի Անւոոնի եւ ստացողին Բենկանն։ Եւ գրեցաւ սայ
ձեռա մբ Տի մ աւրի անարժան քահանայի, ի վայելումն (Հււստա<յիսի եւ
որդոց իւրոց։ Արդ աղաչեմ ղամենիսեան, որք աւկտիք, ուր անկանի սայ
եւ ոյր լինիցի, յիշեսցէ յաղաւթս ասելով այսպէս. Տէր Աստուած ողոր–
մեայ գրողի սորայ Տիմաւթի, եւ ծնողաց իւրոց ամէն։ Եւ ողորմեա յ
ստացողի սորայ Ըոսսսսդիսի եւ ծնողաց իւրոց, եւ ննշեցելոց իւրոց,
ամէն։ Եւ որք յիշեն զմեզ եւ խնդրեն մեղաց զթողութիւն ի Տեառնէ վասն
մեր եւ վասն ննշեցելոց մերոց, երախտահատոյցն Աստուած, բարերարն
Քրիստոս ողորմեսցի մեղ եւ նոցայ, եւ թողցէ զյանցանս նոցա, եւ րստ
մեծի ողորմութեանն իւրում առ հասէ ար յակ ողորմեսցի մեղ եւ ննջե-
ցելոց մերոց, եւ յիշողացն եւ ննշեցելոց իւրեանցւ Եւ ինքն բարեբան
Քրիստոս որդին Աստուծոյ, աւրհնեալ է յաւիտեանս, յայսմ ժամանակի
եւ յիլրոլմ գալստեանն, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն,
ամէն։

Գրիչ ճարակ

104բ Քրիստոս Աստուած ողորմեա յ գրողի սորա ճարակի, եւ ստացողի

սորա (ւ՚ ր սաայյիսի քահանայի*։

Ղ
Ստացող Թորոս

133սյ Ես Թորոս, որ առի ,ոյ ուսայ զգիրքս զայս, Տէր Աստուած ողորմի
գրոցս գրաւղիս հոգոյն, ամէն, ամէն, եղիցին։
Բ ա ն ա ր զ ե ս շատ ապրես Ռ (1000) տարի, ամէն։

* Այս և հաջորդ հիշատակագրությունները հետո են դրված, րայը նույն դարում:

- 1 2 6 -
 րՀ I Ի V, Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 122)

Յիշէ Լ/այ Տէր, որ անցք անցին ընդ մեղ։ ՋԱա Թորոս գրեց. Տէր Աս-
տուած ողորմի սորայ ամէն, ոյ* զԲանարդեււն։

86
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 285

Գրիչ Կոստանդի՞ւ
ա
Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդւոյ և Հոգոյն Սըր–
րոյ, այժմ և միշտ, և յաւիտեանս յաւիտենից։
27Տբ Շնորհիւ Աստուծոյ սկսայ և ողորմոլթեամբ նորին կատարեցի ղսուրբ
և ղցանկալի Աւետարանս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, զոր աւետարա-
նէ ցին մեղ առաքելաք ն ծարալելոցս յարբոլցոլմն։

Ր
Կազմող՝ Տոնաննէս

74ա Ւ խնդրոյ սրբասէր և ընտրեալ եղբաւր մերոյ Յոճաննլւս|ւ պատուա-

կան ծերունւոյ, ի յիշատակ իւր և ծնաւղաց իւրոց և եղբարց և ամենայն
ազգատոհմի, ի յարդար արդեանց իւրոց, ի վայելումն անձին իւրոյ յաս֊
տիս և ի հանզերձելոլմն։
Արդ, գրեցաւ ցանկալի Աւետարանս ի թուին ՈՀ (1221ձեռամբ
Կ ո ս տ ա ն ա ե ա մեղապարտ գրչի։ Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ կարդալով և
գաղափար առնլով, յիշեսշիք զստացող սորա զյառաշասացեալ ծերունին
;1ււււան1ւէս, և զծնաւղս իւր և զեղբարս, և զքոյրս, և որ ոք յիշեսցէ սրտի
մտաւք, ինքն յիշեալ եղիցի յաներեկ աւուրն, ուր բանք սպառին և գործք
թագաւորեն, և Քրիստոյի փառք յաւիտեանս, ամէն։
Եւ զանպիտան կազմողս Յոհաննէս յիշեսշիք յաղաւթս ձեր, ման-
կունք նազելի մաւր Սիովնի։

<բ ո եղբայր, գիտեա, զի զանուն աւետարանչացն այլ ի վայր պիտէր,

որ ղորդ գայր**,

87

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Ա-անշյան, Յուցակ Ամերիկայի, էշ 212

Ս տացո ղ՝ Սմք ա տ

314բ Յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյ Սրբոյ; Ես Ս մ բ ա տ մեղապարտ

ծառայ Աստուծոյ, որ խնդրեցի զսուրբ Աւետարանս ի հ<ՀԼ ալղ^> աւրեզ–

Այստեղ, ինչպես նաև վերևամ «ոյտ-ը «ու» շաղկապի նշանակությունն ունի։

Գրված է խորանի մեշ։

֊ 127 -
 1218
հիշատակարաններ

բաւրէն իմ մ է ել ի հոգեւոր տեառնէն տէր Ո&սւննիսէ Հայւռց կաթողիկոսէ։

Եւ նմա շնորհեալ ղսա ինձ ի վայելումն կենաց իմոց, եւ ի յիշատակ հոգ-
ւոյ իմոյ եւ ծնաւղաց եւ եղբաւր։
Արդ, որք կարդայք զսուրբ Աւետարանս կամ ալրինակէք, զմեղա-
պարտ ծառայս Աստուծոյ զ Ս մ ր ա տ եւ զծնողս իմ եւ զեղբայրն յաղաւթս
ձեր անմոռաց յիշեսշիք, եւ Աստուած ձեզ եւ մեղ ողորմեսցի իւրում
գալստեանն, ամէն, ամէն։ ՈՀ (1221)։

I յ
88
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 879Տ

Գրիչ Գրիգուփս

Փառք անեղ, անհաս, անքննին, միշտ և համագոյ Երրորդութեանն

անբաւելի Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ և միշտ, յաւիտեանս
յաւիտենից։
Գրեցաւ սուրբ և աստուածային ցանկայի տառս ՀնոլՀաստ քահա-
նայիս ձեռամբ Գ ր ի գ ո ր ի ս ի ։ Արդ, որք կարդայք կամ ալրինակէք, մեղաց
թողութիւն խնդրեցէք ինձ և ծնաւղաց իմոց, և ա՛զգականաց, և Աստուած
ձեզ ամենցուն ոզորմքեսցիք այժմ և հանապազ։
լգրյեցաւ ի թուիս ՈՀ (1221),
 89

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Քյուրտյան, Ցուցակ Հարղֆոոդի, «Սիոն», 1973 թ., էշ 82—33

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Փոս ա է ա պ ա ա

Շնորհիւ Տեառն սկսայ և ոզորմութեամբ նորին կատարեցի զյղձա֊

լիս յոքունց, որով փրկեցան համալրէն ծնոմւդէքյ Ագամա՝ ազատեալք
ի մեղսց և ղերծեալք ի խաւարէ կռապաշտութեամբ, գալստեամբ Տեառն
մեր Յիսուսի Քրիստոսի յաշխարհս, որպէս ծանեաք զՀայրն և զՍուրբ
Հոգին լուսաւորեալ և նորոգեալ և նորափետուր զարդարեալ աւազան ամ։
մաքուր, յորում որղեգրիմք երկնաւոր Հաւրն առհաւատչեա առեալ պար-
գև զՀոգին Սուրբ, վարդապետութեամբ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիս-
տոսի։
Արդ, չորեքվտակեան անծայրածալալ ծովս չորեքեզերեան տիե՛զերս
բոլոր սեռից, ենթակայացեալ բաղկացութեամբ ի մի առ ոգեալ արբու-
ցանել իբր զմի դրախտ։ Վասն զի և զհեղեալ բանն ի ծոցոյ Հաւր ամե-
նայն արարածք անոյշոլթեամբ լցան ըս>տ ճշգրիտ և անհաս պատմու-
թեան, առընթեր վկայիս մերձ կացելոյ անկելոյ զլանջաւք տէրունական,
տեղեկացեալ և հասու լեալ անհաս խորին խորհրդոց մեծին Աստուծոյ,
ծանուցանէ տիեզերաց զաստուածութիւն ն Որդւոյ, հանդերձ իրիւք ըն–
կերիւք աստուածաբանէ ալ Մաթէոս, Մարկոս, Ղուկաս, Յոհանէս։ Սմա
բաղձացեալ միայնացեալ Ասաոսոծաաոս1 անուն յորշորշի, ի մխիթա-
րութիւն հոգւոյ և մարմնոյ յար ընդ նմա խալսակցելոյ, և յետ մահու յի-
շատակ իւր և ազգատոհմ ի իւրոյ։
Արդ, ես ողբալիս և հոգով մեռեալս Գ ր ի գ ո ր կոչեցեալ փցուն մտաւք
և գրչաւ, աղաչեմք զամենեսեան չլինել մեղադիր խոշորութեան գրոյս,
զի թեպետ և///բայց տառիս դառն, զի անալրէնք յամենայն կողմանց գե-
րեցին զաշխարհս Կ ի լ ի կ ե ց ւ ո ց . զի թագաւոր ոչ գոյր, և իշխանսն անհյա-
նաղանդ իւրեանց, մինչ Աս,տուած կամեցաւ և թագաւոր ետ, և սակաւ
մի խաղաղացաւ յայս դառն ամքս։ Ես անհանգիստ, ի տեղիս տեղիս փո-
փոխելով, աւարտեցի զգիրս յընտիր աւրինակէ՝ յանապատ ս Փոս կոչե-
ց՛եալ, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Աստուածածնին և այլ սքանչելագործ սըր–
բոց ի մէշ///ոբ եղբարց, և ընտիր առաջնորդի, որ զպէտ ս մարմնականս

֊ ֊ 1 2 9 –
՛Զ—487
 I

ՈՀԱ Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր 1222

անթերի պահէր և յորդորէր ի գ/։րս, և զայն որ զառաջի զգիրն և զծաղիկն

ղարդարեաց, և զամենեսեան որ զալգնական են լեալ, և որ հակառակ
լեալ են, ինքն գիտէ, ղի խիսղ(յ)ռյժ ինձ հատոյց, և այն ի չարէն էր
ամենայն; Որ առատն է ի տուրս, տացէ* ամենեցուն յանպակաս պար-
գևացն մասն բարեաց՝ յիշողացս և յիշեցելեացդ առ հասարկ, և նմա
փառք յաւիտեանս ե. յապառանին, այժմ և. միշտ, յամէն, ամէն։ Եւ ի
թուականս ՈՀԱ (1222), և կաթողիկոս Հայոց Կոստանղին, և թագաւոր
Փլւ||ւս|սլււս, յայսմ ամի հաստատեցան յաթոռս, Քրիստոս Աստուած ըստ
կամաց իւրոց հաստատուն պահեսցէ...

Ալետեաց բաշխող Քրիստոս առատապարգև, պարգևեայ մեղսասէր

անձին գրչի թողութիւն մեղաց, և ստացողի սորա, էևՀ ամենայն մեղա-
ւորաց, զի կարող ես յամ են ս։ յնի և ընդ քեղ, Հաւր և Սուրբ Հոգւոյն փառք
յաւիտեանս, ամէն, ամէն։
Ղ
Հետագա լրացնող Մարգարէ

Ո՛վ սուրբ եղբայրք, որք հանդիպիք այսմ սուրբ Աւետարանիս,

կարդալով կամ ալրինակելով, յիշեցէք ի մեղսաքաւիչ աղաւթս ձեր
զՍիմէոն քահանայ վանից, որ ստացաւ զսա յարդար ընչից իւրոց յի-
շատակ իւր և ծնողաց իւրոց, և ամենայն ազգայտոհմից՝ կենդանեաց և
ննջեցելոցն։ Ընդ նոսին և զիս զ։Տեղաւք լցեալ ոգիս զ Մ ա ր գ ա ր է , որ սա-
կաւ մի աշխատեցա ի սայ, ի համարքն գրել, և թոլխթս որ պակաս էր
և կտրեց՛"՛ ու գրեցի, և Աստուած ձեզ յիշողացդ և մեզ յիշեցելոցս ողոր-
մեսցի ի յարդար դատաստանին, և նման փառք, ամէն։

90 »

ԳԻՐ ՀԱՒԱՏՈՅ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՑ ԵԿԵՂԵՑՈՅ

Երուսաղեմ 354, Պողարյան, Ցուցակ Բ, էշ 253

Գրիչ Յո&աննէս
ա

463 Փառք Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս ամէն, որ ետ զաւրութիւն

տկարութեանս իմոյ հասանել յալարտումն մատենի տառիս եւ խոստո-
վանութեան Հայաստանեաց գրոյս, զոր սուրբն Ներսէս / / / ազգս Հա-
յաստանեաց .զի առեալ նմա / / / Հոգոյն Սրբոյ թ ելա դրեալ ի շրթունս ///
անից, յայտնապէս ցուցեալ զպատասխանատութիւն հերձուածողաց, եւ
այլասեռ ազգաց, եւ այս սովորութիւն Յունաց եւ բարբարոսաց անմտից
եւ տգիտաց, որք ոչ խալսեցին զոլղեղս, այլ հակառակ նորին; Սովաւ

* Տ պտղրված է Հոր առատն է ես ուր ստացէ»։

** Այսինքն՝ (քկտրուածV։

- 1 3 0 –
 ՈՀԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1222

ազգս մեր ափ ի բերան առնեն զայնոսիկ, որ հակառակին ճշմարտու-

թեանն։
Եւ ես տրուպս ել յետինս, բաղմամեղս ել անիմաստս, եւ նուաստս
ի քահանայն ի գործ առեալ գրեցի զսա ի խնդրոյ սրբասնեալ քահանա-
յին Ս տ ե փ ա ն ո ս ի , ի վայելումն անդրանիկ որդոյ իւրոյ Յո&աննիսի < ս ի >
դեռաբոյս սարկաւագի, եւ յիշատակ ննշեցելոց իւրոց։
Արդ, որք աւկտիք ի սմանէ կամ աւբինակէք, յիշեսշիք ի Քրիստոս
զսրբասն՛եալ քահաԼնաՀյն .^Ստեփանո՛ս եւ զՏո&ւսննէս որդին նորին։
Եւ ես մեղաւք լցեալս անարժանս յիշելոյ, յերեսս անգեաչ լալով աղա-
չեմ զսուրբ քահանայսդ եւ զսուրբ մանկունս եկեղեցւոյ որք աւկտիք ի
սմանէ, յիշեսշիք զիմ անարժանութիւնս, եւ թողութիւն հայցեցէք յԱս–
տուծոյ բազմամեղ անձին իմոյ եւ Աստուած ձեզ եւ մեգ ողորմեսցի։
ՈՀԱ (1222)։

ք :

368 Ո՛վ սրբասնեալ քահանԼա^յք եւ աստուածասէր ժողովուրդք, յե-

րեսս անկեալ աղաչեմ զձեզ, խնդրեցէք յԱստուծոյ զթողութիւն յանցա-
նաց բաղմ ամ եղիս Յո&անիսի, եւ Աստուած Լ ձեզ եւ մ եզք ողորմեսցի։

Ղ
Քրիստոս որդի Ասսհուծոյ, յորժամ գաս քո հա զրենական փառաւքդ
հատուցանել ըստ գործոց, դու ողորմեա մեղուցեալ ծա՛ռայիս քո Յոճան–
քփսի, եւ շնորհք ե յա թողութիւն բազում եւ դժընդակ յանցանաց նորա, եւ
քեղ փառք յաւիտեան, ամէն։

91

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
Երևան 695 (1681 թ.)

186ա Երազահանս այս Խալաֆ սուլթանն Սիսիանռ\ և Խորասանու և

Յարախոլ տէր էր, զիւր յ աշխ արհին գիտնականքն ժողովեաց ի Ա տեղ
և հրամ այեաց թէ ի վեր ձգեջէք զինչ փեղամպարք ն երազ են տեսեր։ Եւ
մեկնեցին Աստուծոյ հրամանաւն...
188ա Զայս Երազահանս .ի տաճիկ յարապ գրէ ի հայ գիր մեկն՛է ալ Աւաւ–
քել իմ աստասէր աբեղայն, որ մականուն Վաււ ասեն, և Մխիթար Կ|1լ–
կ ա ն ց և Շ է ր ա ն ն , ի յ Ա ն ի քաղաքին դռան ի վերա բերդ և անունն Մսււլաս–
բ ե ո յ | | և բերդին անունն Ծարքար։ Ի յայն բերդին զընտանն մեծ մարդ
մի կայր տաճկաց, և այս գիրս ի հետ յայն զընտանին և յայս Գ հոգիս
փոխել են ՈՀԱ (1222) թվին ի հայ լե՛զու, ի սահմի ամսոյ Գ աւուրն,
որ է ալրհնեալ անզրաւ յաւիտեանս, ամէն*։

4 Վիեննայի Մխիթարյանների X 88 ձեռագրում (էշ 6բ) հիշատակարանն աՏ1 խմբագրու-

թյամբ Է. ք Այս Երազահան գիրթս հալալ խանին եւ սուլթանին Է. նովաւ յաբէգան յԱնեցի, որ
անուամբ 11ոաք,կ « 1 Տ , ոլ Մխիթարիչ եկչկանց, էլ Շիրակվանեցի, ի յԱնի բազարի մաւտն, Եւ

- 1 3 1 -
 ՈՀԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1222

92
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
՚1.իեննա 218, Տաշյան, Ցուցակ, էշ 558 — 559

Գրիչ՝ Նորաւգէս
Վայր՝ Սեթաաոիա
ա
260բ Յամի վեցհարիւրորդի* Լեվ թանասնեբորղի** ել միերրոդի թոլ ա֊
բերի յաբեթական սեռի ել ազքանազեան տոհմի)
Գրեցաւ աւետաբեր սուրբ մատեանս ի քաղաքիս 11եբւսստ|ւոյ, ընդ
հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի ել նախախնամողին Աստուծոյ զամ է–
նեսեան, որով ել մեք խնամեալք նորին ողորմութեամբ աւարտեցաք
զսա ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ.,.։ Արդ, որք ալքտիք ի սմանէ ըն-
թերցմամբ կամ գաղափարաւ, յիշեսշիք զստացող գրոցս զՆոոագէս,
զսուտ եւ զախմար գրի ի ղի ոչ ե՛թէ հռիտոր էի գրչութեանն արհեստի,
այլ ի յաւժարութենէ մտաց եւ ի կարաւտոլթենէ ձեռնամուխ եղէ գրռյս։
Տէր Յիսուս ի միւսանգամ գալստեան քո ողորմեա Նեաէսի սուտանուն
քահանայի ել ծնողաց իմոց Օ ա ա ե ղ երիցոյ եւ մաւր իմոյ Մսւ1*|ւաէւէ. եւ
եղբարց իմոց Բանսւրզէս էրիցոյ եւ Յ ո վ ա ն ն է ս ի եւ Նաքաւյպետի եւ ընդ
նոսին քեռցն իմոց Տ ի ա ւ ն ց ի եւ ՚ Տ ա|քւթի եւ այլ ազգացն՝ կենդանեաց եւ
առ Քրիստոս փոխեցե՚լոցն եւ Դ շ ի ա փ ն եւ Պոձաււին, զի դեռաբոյս էին եւ
ոչ ժամանեցին յապաշխարանս մինչ հասարակաց ննշումն եհաս ի վե-
րայ նոցա, եւ Հ ա յ ո ս պ ե ա երիցոյ եւ Գ ր ի գ ռ ա յ եւ ընդանեաց նոցա ողոր-
մեա Տէր, զի ծնողաբար ընկալան ի յարկս իւրեանց մինչեւ յաւարտումն
գրոյս։ Եւ 1)(ւմէււնի գրակապի եւ որ շատ եւ որ սակաւ աւգնական եղեւ
տալով կամ խաւսաւօ կամ բարիոք հայե՛լով, ընդ միոյ հարիւրապ–
էատ՜Հիկ առցէ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, ամէն, ամէն։

261 բ Ով արարիչ իմ Տէր եւ յոյս,

Եւ լուսատու խալարելոյս,
ճեպել ի ճար անճարն լո յս,
Կարեկցելով ինձ նեղելոյս
Ձեռնատու լեր ծփելոյս.
Ծովակենցաղ ընկլուզելո յս ,
Գովեալ փրկիչ յուսացելոյս։

ի թվականութեան թորգոմեան ՕՀԱ (1222) էր, ես անարժան Առաքել աբեղայս թարգմանեցի ի

յարապ լեղլէ ի հայոց բառ, եւ ի յամսեանն Հայոց Մեծաց սահմի Գ.,
Իսկ Երուսաղեմի )է 1605 ձեռագրում (Ն. Պողարյան, Ցուցակ Ե, Էշ 400) այսպես Է. 177 «քԱյս
՚ Երազահան գիրքս Խալօ սուլթանին Է, նովաւ աբեղան Անեցի, որ անոմ։ Առաքել ասէին ու Մխի-
թարիչ Յեչկանց, ի Շիրակունի, ի յԱնի քաղաքն ի մաւտ, ՈՀԱ (1222) էր թիւն, թարգմանեցին ի
յարապ լեզուէն ի հայ լեզու, ի յամսեանն սահմի Գ»։
Այս երեք հիշատակարանների միահամուռ վկայությամբ Երազահանը թարգմանվել է
1222 թ. սահմի Յ ֊ ի ն , Անիի միշավայրում, երեք անձանց համագործակցությամբ։
* Մի սաղ քերված է։
** Կարող է լինել նաև «ութանասներորդի* (1232)։

- 1 3 2 –
ՈՀԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1222

Ե։ Աստուած յիշողացն ել յիշելոցն ողորմեսցի եւ նմայ փառք յաւի-

տեանս ամէն։ Խոշորութիւն եւ պակասութեան գրոյս մի մեղադրէք աղա-
չեմ աղաչեմ։
Դ

121 ա Տէր Յիսուս քո սուրբ ծնողիդ բարեխաւսոլթեամբս... ողորմեա էք</–

իյուին, եւ Պոծսւոին, եւ ընդ նմին եւ գծողի սորա բազմամեղի ի քո
միւսանգամ գալստեանն, ամէն։

ն ՜

201 բ Տէր Յիսուս Քրիստոս... ողորմեա Դ ժ ի ւ ա ի ն եւ Պ ո ծ ա ո ի ն տարաժամ

եւ անապաշխար վախ՛ճանելոցն։

93 ; ՚

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 819—820

Գրիչ՝ Յովհաննէո
Վայր՝ Սիս

Ր է ուա կանոլթեանս Հայոց ՈՀԱ (1222), ի հայր ապետութեան տեառն

Կոստանւլեայ եւ ի թագաւորութեան Փիլիպպափ նորընծայ արքայի, որ
յայսմ ամի պսակեցաւ եւ ընկալալ զաթոռ թագաւորութեան տանս Հա–
Տ"9> Գրեցաւ սուրբ եւ կենսագիր Աւետարանս, ձեռամբ Յովճսւննիոի
բազմամեղի, ի քաղաքն Սիս, ընդ հովանեաւ սուրբ տաճարիս, որ յանուն
Սրբուհւոյն ՄարինԷի։

- 133–
 1223

94

Հ ԱՂ ք ԱՏ Ի ԱՒԵՏԱՐԱՆ ֊՚

6288 (1211 թ.)

Վայր՝ Մեծ Կողմանց
Ս. Գրիզոր ե կ ե ղ ե ց ի

358ա Սիրոյ ղալրոլթիւն գերնղք ա /նց է քան զբնութիւն, ել բարեխորհ

արանց անյագաՀպէս ունի աո. ի բարին զԼըյնթացս որ առ Աստուած,
մանաւանդ առ որ աստուածայինն զւսլրանայ գիտութիւն, ել բաց եւ
սրահաց ունի զհոգոյն տեսութիւն, արհամարհելով զանցաւոր եւ զապա-
կանացու կեանս, որպէս աստանալր տեսաք, յորս աստուածայնոյն գտաւ
բարոյն տեսութիւն առանց դանդաղանաց, որպէս սիրեցեալս յԱստուծոյ
եւ յաստուածայնոցս Սսւրգիս քահանայ սնեալ սրբութեամբ ի մէշ եկե–
358բ ղեցոյ, եւ զպրգացեալ ի մէջ իմաստ^էուՀն եւ հոգեւոր արանց, ըստացալ
զկենսաբեր Աւետարանս, զոր քառայհոլով վտակաւքն արբուցանէ զտիե-
զերս, գանձ անպակաս յերկինս, եւ յիշատակ յաւիտենից, ըստ գրեցե–
լումն, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ ընտանիք իցեն նորայ
յԵ րոլսաղէմ ։
Արդ երանելիս Սարղիս իբրեւ զիմաստուն վաճառական ի խնդիր
եղեալ պատուական մարգարտին, եւ գտեալ զսա ի գաւառին Անոյ, մե–
ծայծախ, ոսկեգիր եւ ոսկեճաճանչ ծաղկաւք զարդարեալ, ըստացաւ զսա
359ա ի հալալ Լըն^չից իւրոց, ի բարեխա\\ւս հոգոյ իւր առ Քրիստոս, եւ յի–
շաքտակ ւաւյիտենական ծնաւղաց իւրոց, եւ ընծայեաց ղսա Մեծկող–
մանց եպիսկոպոսարանիս, որ է իւր տեղի սնընդեան, եւ ի տարոշն 9
աւր ժամ նմայ յիշատակ կատարեն սրբոյ Սարգսի տաւնին։ Որ խա-
փանէ, նորա ազգի յանցանացն պարտական եղիցի, եւ որ զայս Աւետա-
րանս ի յեպիսկոպոսարանէս հանել ջանայ, ի յառաջնորդաց եւ կամ
յիշխանաց, հանեԼա^լ եղիցի նա յարքայոլթենէն Աստուծոյ, եւ որոշեալ
հոգով եւ մարմնով ի Սուրբ Երրորդութենէն, եւ նզովեալ եղիցի ՅԺՀ
հայրապետէն։
359բ Ընծայեցալ կենսայ\\քբեՀր Աւետարանս Սուրբ Գրիգորիս, ի թուա-
կանութեանս ՈՀԲ (1223), ի յիշխանոլթեանս հղալրին Հասանայ որդոյ
վաիւաանղա, եւ ի հայրապետութեանս տեառն Յոքւաննիսի։ Արդ, որք
ընթեռնոյք եւ լուսաւորէք, կամ գաղափար առնոյք, ւլՍարգիս եւ զՄիւի–
թաւ՝, որ գնեաց եւ երեր զԱսետարանս, յիշեցէք ի սրբայփայլ եւ ընդոլ–

- 134 -
 ՈՀԲ Հ Ի Լ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն ն Ե Ր 1223

նս։կ յաղաւթս ձեր, եւ Քրիստոս Աստուած յիշաւղացղ ել յիշեցելոցդ

ողորմեսցի իւրում գալստեանն եւ յապագայի աւուրն, ամէն։
Զսակաւ աշխատողս յիշեցէք ի Տէր աղաչեմ։
/
95

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Ղազիկյան յ Համառօտ ցուցակ Ղ ա լաթի ո I, էչ 13

Վայր՝ Թաղաւփ վանք

Արդ եղեւ ղրալ գրութեան սորա ի թուականիս Հայոց ի ՈՀԲ (1223),

րնգ հովանեաւ սուրբ տաճարիս Տիրամաւրն, յանապատիս Թաղս»՝ ի
վ ա ն ք , ընդ հովանեաւ Մամեսդիոյ...

96

ԱԻԵՏԱՐ֊ԱՆ
Վենետիկ 94 (1343), Աարգիսյան, . Տո,ցակ Ա, է, 422—423

Գրիչ Պեսւաո
Վայր՝ Խաւմ քաղաք

237բ Փառք կենարարին եւ յիշատակ գրչի։

Փառք անբարժանելի եւ անպատումն Սուրբ Երրորդութեան եւ մի աս֊
տուածութեան՝ Հաւր և Որդոյ և Սուրբ Հոգւոյն, որ արժանի արար զտկա-
րութիւնս իմ հասանել ի կատարումն այսմ աստուածապատում և կենե-
ղուտ սուրբ Աւետարանիս։ Որ էէՀ սայ ծաղիձլ անթառամ և անուշահո-
տութիւն խնկոց, լոյս խորհրդոց և առ Աստուած ընթացք, և դաստիա-
րակ մանկանց առագաստի։ Եւ այժմ աւարտեալ յանկեցաւ ի փառս
Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։
Արդ, աղաչեմք զամենիսեան սիրովն Աստուծոյ յիշել աղաւթիլք
զգծողս սուրբ Աւետարանիս՝ ^ Պ ե տ ր ո ս երնց, և զհայրն իմ զէղիշէ քա-
հանայ, և զմայրն իմ զՇուշան, և խոշորութեան գծիս անմեղադիր լե-
րուք, և Տէր Յիսուս Քրիստոս մեզ և ձեզ ողորմեսցի յաւուր գալստեանն
իւրում, ամէն։
Տէր աստուած ողորմի Վա&անադրէի, և հաւրն իւրոյ ՅովՔաննէռ
քահանաի, և մաւր նորայ ՛որ անուն Տ ի կ ի ն յորջորջի, ղի և սայ շատ աշ-
խատեցաւ զկնի մերում և շանս դնէր վասն գծելոյ սուրբ Աւետարանիս, ե
սմայ ողորմեսցի Տէր Յիսուս, ամէն։
Տէր ողորմեսցի հոյսանն Ա ա ո ո ւ ա ծ ա տ ո ս և ամուսնու իւրոյ Ռամին,
որ ստացաւ զսայ յարդար վաստակոց իւրոց որգեկին իւրոյ Հազրսյեա
քահանայի, վասն զի շատ ցանկութիւն ունէր հոգեւորական և բարեպաշ-
տութիւն գործոլ, և ջանս շատ եղեալ զաւակին իւր քահանայութեան՝
մինչև ժամանեաց ի կատարումն խորհրդոցն և տեսաւ զորդեակն իւր

- 1 3 5 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1223
ՈՀԲ

քահանայ, և ստացաւ զսայ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և ի վայելումն պա-

տանեկի իւրոյ 2ազրպետի։ Եւ Տէր Աստուած վայելել տացէ մինչև ի
խորին ծերութիւն, և ողորմեսցի Աստուածատրին հոգւոյն, ամէն•
Տէր Աստուած ողորմեսցի գաւառապետին՝ Մրվան դարբնի, որ սա-
բո լծի կն մեր զուգէր, և այլ զինչ և տանս պէտք էր՝ անտրտում աշխատէր
և ոչ յապաղէր, այլ սրտով, խորհրդով գործէր, և փափաք անաւք ցան-
կա (ր ւիշել զանուն նորա ի սուրբ յԱւետարանս. Տէր Աստուած ողորմի
սմա և թողցէ զբազմութիւն մեղաց իւրոց, ամէն։
Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուիս ՈՀԲ (1223), ի գաւառիս Հայոց
Ն ի կ ո պ ա ւ լ ի ս , որ և Աիւշար յորշորշի, և մականուն Մելիսոյ, ի քաղաքնս
որ կոչի Խսււմ, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Ստեփաննոսի, ձեռամբ Պետրոսի
մեղապարտ քահանայի, ի վայելումն պատանեկին Հազրպետի և զա-
ւակի իւրոյ Մ ա ր տ ի ր ո ս ի ։ Արդ աղաչեմք զամենիսեն վասն սիրոյն Քրիս-
տոսի թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ՝ վասն մեղաց
մեր և ննշեցելոց մերոց, և Քրիստոս Աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն։
Քրիստոս Աստուած, աւգնեա Տողանիս քահանայի և ո՛ղորմ ք ե յա
ծնողաց իւրոց, որ գնամ ակն կոկէր և ձեռնատու լինէր մեզ։

97

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
երևան 2101

Գրիչ՝ Ստեփանոս Աղթամարցի

Վայր՝ Խորանաշատ
ա
Տ5բ Ի ՈՀԲ (1223) թուականիս Հայոց գրեցաւ Առասպելախաւս տետ–
Լրյակս այս ի ձեռն Ս ա ե փ ա ն ո ս ի Ա ղ թ ա մ ա ր ե ց ո յ , ի վանքս Խորանաշա–
տ ո ւ , ի գաւառիս Գ ա ր դ մ ս ւ ն ա յ , առ ոտս աղփաճեմ < Հ և աստուածար–
86ա դիւնական վարդապետիս վանականի, որ փայլէ ի ժամանակիս որպէս||
զաստղ առաւաւտու և ի կողմանց հիւսԼիյլսոյ, նահանգիս Թորդոմա՝
ամպ հոգէցալղ, հանապազ հոսելով զա ստոլածաինսն և զբանաւորաց
ոռոգանէ երկիր։ Եւ թեպէտ կրսեր էաք ի լսարան համահանդիսիս և
անարուեստ գոլով գծոյ գրոյ, այլ յաւժարոլթեամբ սրտիւ, միայն յու-
սացեալ յԱստոլած, ի ձմեռնաին յաւոլրս գրեցաւ։ Այլ աղաչեմ չլինել մե–
ղադիր թիւրութեանն, զի զյոլովն ՛ճրագով գրեցի։ Եւ զայս միայն խընդ–
րեմ՝ յիշել զիս, և զհայրն իմ տէր Սարդիս, և զծնաւղսն իմ ըստ մարմ-
նոյ, և զեղբարսն, և զսիրելին իմ զԻզնատիոս քահանայ, և Քրիստոս
հասարակաց ոզռրմեսցիս՝ յիշողացդ և յիշեցելոցս, և նա եղիցի աւր՛հ–
նեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

ք
190ա Ալրհնեալ է Աստուած յաւիտեանս, որ հասին ի վերշին գիծս Նա-
խախնամական գրոցս, ի թովիս ՈՀԲ (1223), ի տալն ի Աստուածածնիս,
ի վանք Խորանաշաաոլ, շինեալ Վանականի իմ վարդապետիս, որոյ ի

- 1 3 6 –
 քքՀհ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

հանգէտն չհասի, այլ ի վեր չ անկեալ անպիտանիս, որպէս զան աս ի։

յասողէ։
Գ

204ա Ալրհնեալ Սուրբ Երրորդութիւն Աստուած յաւիտեանս, ամէն։

Գրեցաւ Իմաստացոյց բանքս առաջնոց գրաւղաց բնութեան իրաց,
որ ըստ գովի և պարսաւի, ի ՈՀԲ (1223) թուաբերութեանս մերաին
ազանց, ի վանքս Խ ո ր ա ն ա շ ա տ կոչեցեալ, ի նահանգիս Աղուանից, ընդ֊
քհովյանեաւ մաւրս յուսոյ Աստուածածնիս, ձեռամբ Ստէեփյանոս Աղ–
թամսւրեցոյ, կրթեալ առ Վանական վքար ք դա պետիս։
Արդ, աղաչեմ գհանդիպեալստ յիքշելք ՚ ՛ Ւ ո լ Լ ՝*էր ողորմեիւ զվար-
դապետն իմ զտէր Սարդիս հաւրեղբայր և զծնաւղսն իմ զՅոճաննէնէս
ևյ զիմսն ամենայն, և հասարակաց ողորմեսցի Աստուած՝ յիշողացտ և
շեչեցելոցս, և ինքն եղիցի աւրհէնեալք յաւիտեանս։

98
»

ՃԱՇՈՑ
Վիեննա Տ, Տաշյան, Ցուցակ, էշ 20—21

Գրիչ՝ Յոհանէս Բաբերդացի

Վայր՝ Բաբերդ
ա

134բ Ով սուրբ դասք քահանայից... արդ ի յայնմ ատենի յիշեսշիք զստա-

ցաւդ սուրբ տառիս աստուածապատում զՄկրտիչ քահանայն, եւ զծը֊
նաւղք սորին զպարոն Տիրւսցոյն եւ զՄսււքքան տիկինն, եւ զեղբայրն
զՄեյիքշսւհն, զհանգուցեալսն առ Քրիստոս։ Եւ զբարեսէր եւ զհեզահոգի
ամուսինն զՄկրտիչ քահանային, զԿիրսւ խ ա թ ո ւ ն ն եւ զնորաբողյրոշ եւ
ղդեռահաս զաւակք սոցին, զՄխիթարն, եւ զ Մ ե լ ք ի ս ե դ ե կ ն , եւ զԱյտդլւքը–
սեՔն, զոր Տէր Աստուած պահեսցէ զսոսա...
Արդ, ստացաւ զսա Մ կ ր տ ի չ քահանայն ի հալալ արդեանց իւրոց յի-
շատակ բարի ինքեան եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ ամենայն արեան մերձա-
կայից եւ ազգականաց իւրոց, եւ ի վայելումն անձին իւրոյ եւ զաւակացն
իւրոց վերոյգրելոցն ի սմա՝ Մխիթարին եւ Մ ե լ ք ի ս ե դ ե կ ի ն եւ Աթդլմսե–
Տ ի ն , զոր Տէր Աստուած վայելեալ տացէ զսա սոցին ընդ երկայն աւուրս,
ամէն։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան զարժանաւոր եւ զառաքինասէր դասս
ընթերցողաց սուրբ գրոցս, արժանի առնել յիշատակի...։ Եւ զիս զա–
ռածեալս մեղաւք եւ զանարժանս ի գրչաց զ Յ ո վ ս ւ ն ն է ս երէց եւ զծնաւղսն
իմ յիշեսշիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր եւ զ ե ր կ ա յ ն քահանայն՝ զփո֊
խեցե ալն ի Քրիստոս։

Ր
333բ Քրիստոս Աստուած մեր...
Ողորմեա ստացողի սուրբ բուրաստանիս
Եւ ծաղկաւէտ լցեալ անկիս,

- 137–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1223
ՈՀԲ

Որ նորոգաւզ է աշխարհիս,
Յաւէսւառոդ տառախմբիս։
...Յերես անկեալ կամ ի յերկրիս
Եւ աղաչեմ զձեզ ողբալիս,
Յիշման առնել զիս արժանիս
ԶՄեղաւք լցեալս եւ զզազրալիս,
ԸՅովան Րարերդսւցիս։

34բ Ոհ, որ թանաքս է մածուցեալ եւ գծագիրս է յիմարեալ։

Գ
7Տբ ...՛Ի հասանել դռնաբացիս
Յիշեա եւ զիս զոզորմելիս
9,3 ո ւ| էսն էս քարերգացիս։
ե
Ծաղկող Մկրտիչ

134բ Նուաստ եւ ներգեւեալ ոգի Մկրտիչ եպիսկոպոս ել սպասաւոր բանի

գրեցի, ով որ զյիշատակարանն շնշէ՝ Աստուած զինքն շնշէ ի դպրութենէն
կենաց, ամէն*։

Հետագա գրիչ

1ա Թվին ՌՄԺԷ (176Տ)–ին գիրքս այս եղել ԵՃԽԵ (545) տարեկան

99 ;

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Ա անդ յան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 389—390

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Աաւյծ Մարգ
ա
264քւ Փառք ել պատիլ ել գոհութիւն ամենասուրբ Երրորդութեանն, Հաւր
ել Որդոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, յաւիտեանս յաւիտենից, ամեն։ Որ ետ զաւ–
րութիւն ծառայի իւրոյ Գրիգորի կատարել զսուրբ տառս քառառած աւե-
տաբեր սուրբ նամակս, որ յորդառատ բղխեալ լցուցանէ զտիեզերս ամե-
նայն աստուածա յհ րամ ան կանոնագրութեամբ; Եւ է սա սահման եւ
կնիք երկնաւքնաց ճանապարհին, եւ դուռն մտից կենաց սովաւ վար-
ժելս յն, որուն ցանկացող եղեալ բարեսէր քահանայի ուրումն Մարտի–

* Գրված է լուսանցազարդի մոտ, զարդերի թանաքով։

** Նույնը կրկնված է նաև էշի մեջտեղը։ Հիշատակարանի թվականը ունեցող մասը, որ
1788 թվին դեո կար, ալմմ կորած է, 1768 թվին ձեոագիրը ԵճեւԵ ( 5 * 5 ) տարեկան էր, նշանա-
կում է գրված է եղել 1768—545=12X3 թ.1

- 1 3 8 -

/
 ՈՀթ. ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1 2 3 0

աս կոչեցելոյ, որ բազմաբաղձիկ տարփմամբ եւ կենաղաւտ տենշմամբ

եւ սիրա արգոբ փութով ստացաւ զսա գանձ աստուածային եւ մարգա-
րիտ պատուական եւ վերին պայծառութեանն առիթւ Որոյ եւ ես հլու եւ
հպատակ երէ աստուածահաճոյ կամաց նորա, յանձն առի գրել վասն
իմ հոգւոյս, քանզի ես հաւատացի ի ձեռն այս գծագրութեան ողորմու-
թիւն ընդունել ի Քրիստոսէ աւգնականութեամբ աղաւթից ձերոց։
Բայց գրեցաւ ի թուականիս Հայոց ՈՀԲ (1223), յերրորդում ամի
հայրապետութեան տէր Անսւնի Հայոց կաթողիկոսի, ի գաւառիս Մրնձ–
րոյ Մարգ, ի գեղս որ կոչի Աաւյծ Մարգ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուա-
ծածնին եւ Սրբոյն Գրիգոր եւ Սրբոյն Յակոբայ; Վասն որոյ աղաչեմ
զամենեսեան՝ որք ընթեռնոյք զսուրբ պատուիրանս Տեառն մերոյ Յի-
սուսի Քրիստոսի, ստացող սորա զՄսւրտիւաս քահանայ, եւ զիւր տղայ–
քըն, եւ զիւր երիցակին, եւ զիւր զԹալրոս, եւ ոՀերիքէ՝ որ հան-
աներն՝
դերձիկն երետ, եւ զ Թալաս ի Յաւձ գեւլա՝ որ զգտակն երետ, եւ զմեղա-
ւոր խոշորագիծս, եւ զծնողսն իմ, եւ զեղբարսն իմ, եւ զքոյրսն իմ, յիշ-
ման արժանի արարէք ի Տէր Քրիստոս, զի ողորմեսցի մեզ ի վերշնում
աւուրն, եւ ի հրացայթ շարժմանն սրբովք աղաւթիւք ձերովք ապրես–
ցուք III Մարտի քաս^ եւ ք Յռյհանէսն, եւ սպասաւոր սուրբ խորհըր–
դոյն, անմոռաց յիշեսշիր զիս եւ զծնողսն իմ ի կառավարէ ան. եւ գոլ յի-
շեալ լիշիր Ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս,
ամէն։

205ա ^մեղաւոր ծառաս Քրիստոսի Աստուծոյ ^Գրիգոր՝ որ եւ զսիրե–

ցեալ որդի իմ ^Մարտիրոս, եւ զկենակիցն իւր, եւ զծնողսն իմ, եւ զեղ-
բարսն իմ, եւ զքոյրսն իմ, եւ՛՜զերիցակին իմ, եւ զԹոաս ի Յաւձ գեղա՝
որ զգտակն երետ, անմոռաց յիշեցէք ի Տէր, եւ Աստուած յիշողաց Տէր
ողորմեսցի՝ որ է աւրհնեալ յաւիտեան։

31 Քրիստոս Աստուած ողորմի Վարթտիկնա հոգոյն։

100
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրվանձտյան, թորոս Աղբար, Բ, էշ 388

Գրեալ ի լեառն Կարմիր, ի մենաստանն ուխտիս, որ է քյձ անուն

Աստուածամաւր, ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոսաանդեայ, ս ի Ժա-
մանակս մեծի արքային Փիլիսյպոսի, ի թուականութեանս ՈՀԲ (1223)։

- 139 -
 101
ԽՈՐԱՆԱՇԱՏՈՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆ
երևան 4823

Նվիրող՝ ՛ԼանՒ,նի, դուստր

Ջաջոոյ Խադրակեանց

Փաոք ամենասուրբ Երրորդութեանն, որ արժանի արար զեղկելի

գրիչս տեսանել զվերջին գիծս ամէն, ամէն։
317 ա Ես Վ ա ն է ն ի ՝ աղախին Քրիստոսի, դուստր Ջաջոոյ Խադրակեսւնց,
ամուսին Կուկին՝ որդւոյ Ար ասա Սեւսւդեանց ի շխանաձեացն, միաբանէ-
ցա ի ԽոՐսւնշասւոյ Սուրբ Աստուածածնիս, յիշելով զբանն Եսայա մար-
գարէի, Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն, եւ ետու զծախս սուրբ Աւետա-
րանիս, ստանալ զսա ինձ զաւակ հոգեւոր յեկեղեցի յիմանալիս՝ Երու–
սազէմ, ի ժամանակս թագաւորութեան դստեր Թամսւրին՝ թոռին ԳէոՐ–
դ հ ա յ , եւ ի տէրութեան Այրաոստեան նահանգին եւ Խ ա չ ե ն ո յ , մինչ մի
կողմանս Չարեքին աթաբակ Իւանէի։
Յայսմ ժամանակի ինքնակալ տանս Ռանա Վւսրքլամ եւ Ա ս ա դ ն եղ-
բայր իւր, ի հայրապետութեան տեառն Յ ո վ ա ն ի ս ի , ի ՈՀԳ (1224) թվա-
կանիս եւ շինող և առաշնորդ վանիցս վ ա ն ա կ ա ն վարդապետն հաստա-
տէ աց ինձ աւուր մահուանն իմոյ Ա քառասունք, Ը աւր անբիծք, եւ յամէն
տարի Ա աւր ժամ՝ յիշատակ ինձ Յինանցն աւուր տալնի աւետեաց Աս֊
տո լա ծածն ին ։
Արդ թէ ոք զայս Աւետարանս զայս եկեղեցւոյս հանէ ի մերոց կամ
յասոարաց, նզովս առցէ, եւ իմ խղճոյս տէր է։ Կատարիչիք հրամանի
գրոցս աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ, ամէն։

102
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Ասֆալգ, Ցուցակ Գերմանիայի, կ Տ—€

Գրիչ՝ 0 ար դիս
ա
103 Ո՛վ սուրբ ընթերցող բարի, զ Սարդիս գրիչ, և գԱթանսւս եղբայր
հոգևոր և քՍաեփան&ոս վարդապետն մեր, որ ղպատԼուՀական աւրի֊
նակս շնորհեաց, եւ զ վ ս ւ ն ր ա մ ստացող, եւ զ վ ա ր դ ս ւ ն եւ զ Դ ա փ թ ղընկե–
րակիցք նորին, յիշեա ի սուրբ ա (զավթս քո։

- 140 -
 ՈՀգ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1224

168 Արդ աղաչեմ զընթերցող սուրբ Աւետարանիս անմոռաց յիշել զըս–

տացող սորա զՎանրսւմ կրալնաւոր, և զգրող սորա զ Ս ա ր գ ի ս , եւ որ զաւ–
րինակն շնորհեաց զվարդապետն մեր զ Ս ա ե փ ա ն ո ս , եւ նմա հայցէք նե-
րումն եւ թողութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ։

200 ...Որ թէ գրեալ էին ՈՀԳ (1224),

200 Յաւրինակն հայնց էր գրած, թէ այս սքանչելի գթութեան շնորհ ի

Քրիստոսէ ի հերրաեցի Աւետարանէն։ ,

220 Ի թլին հայոց ԶՃՀԳ (924)*

103

ՃԱՌԸՆՏԻՐ
Վենետիկ 200, V արդիս լան, Ցուցակ Բ, էշ 33—3 5

Գրիչ Թադէոս
Վայր՝ Օուրբ Գրիգորի գերեզման
ա
Տ11ա Քրիստոս Աստուած ողորմեա ստացողաց գրոցս՝ հայր Կոստանդեա,
և Թսւդէոսի գրչի, և որք ի ծաղկելն աւժանդակեցին՝ Վ ա ր դ ա ն ի Կապս–
ս ո յ ն վ ա ն ի ց ն , և Ղ ա գ ա ր գրիչ, որոց ամենեցուն սոցա ողորմեսցի մար-
դասէրն Քրիստոս բարեխաւսութեամբ Սրբոց Քառասնիցս, նա և ամե-
նայն հաւքատքով միարանաց Սուրբ Լուսաւորչիս գերեզմանիս, Ել
զյիշողսդ յիշեսցէ Քրիստոս Աստուած, և աւրհնեսցէ կրկնապատիկ, ամէն։
Որ այսմ սուրբ կտակի խնամ տանի, ընկալցի և նա ողորմութիւն յա-
մենառատ պարգևացն Աստուծոյ, ամէն,

ք
476բ Արդ աղաչեմք զամենեսեան, որք լուսալորիք ի սուրբ կտակէս,
քվարդան քահանայ Կապոսցի, և զ՚ Լ սւդաՐ գրագիր յիշեսշիք յաղԽլթս
ձեր ի տաւնի սուրբ քահանայիցս, որ բազում շանիլ և աշխատութեամբ
ՎԳՒՐՔ" ծ աղկեր անկ և գունակ գունակ դեղաւք զարդարեցին, և պայծա-
ռազգեաց արարեալ փայլեցուցին ի տես աչաց և /ուրախութիւն սրտից,

* Տպագրված (, ԳՃՀԳ (373+351=924), շտկում ենք ըստ վերը բերված թվականի՝ ՋՃՀԳ,

- 141 -
ՈՀքԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

Արդ, որպէս սոքա ղսա պայծառացուցին ծաղկաւք իբրև զծաղկաւէտ եր֊

կիր Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ սուրբ վկայիցս, զիւրեանց
Հոգին, և զիւրեանց ննջեցելոցն, եւթնկրկին առաւել պայծառացուսցէ յիւր
յարքայութիւնն, և նմա փառք յաւիտեանս, ամէն։

Այլ և հայր Կոսւոանւյին, որ զայս յիշատակարանս գրեաց՝ գրեսցի

և ինքն Ի գիրն կենաց՝ հանդերձ ի սմա գրեցելովք, ամէն։

Ընդ նոսին և զՅովաննէս տառապեալ յիշեցէք յաղաւթս, ամէն*։

I
ն

ՅՏՏա Բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց, ևս սուրբ վկայիս Յուլիանէ,

ողորմութիւն շնորհեսցէ Քրիստոս Ասաուածաաայ՝ հաւր անապատիս,
• և ամենայն ննշեցելոց իւրոց, ղի առ մեզ սէր բաղում եցոյց և խնամա-
ծութիւն, հատուսցէ Քրիստոս նմա յառատատուր պարգևացն։

Ընդ նմին և Ղ զարաա գրչի՝ բնակչի Սուրբ Գրիգոր անապատի, որ

զանուանս սուրբ վկայիցս նշանագրեցի ի լուսանցոյց պատմագրիս՝ առ
ի դիւրագիւտ լինելոյ խնդրողին, Քրիստոս Աստուած գրեսցէ զանուն նո-
րա ի գիր կենաց ընդ սուրբս իւր, ամէն։

332բ Ո՜վ ամենագով սուրբ վկայոլհէ, ըստ քումդ խնդրոյ աղաչեա զՔրիս֊
տոս ողորմութիւն շնորհել վասն սուրբ չարչարանաց քոց Կռսւոանաեա՝՛
հաւր և սպասաւորի Սուրբ Լուսաւորչին գերեզմանի, և Մեսաջայ պա-
տուական քահանայի, որ ի սպասաւորութիւն մեր և կոկել նիւթոյս աւգ–
նական է, և համբակին վ ա ր դ ս ւ ն ա յ , որ սպասաւորէ կենաց մերոյ հրա-
մանաւ Կոստանդէ։ Ընդ նոսին և մեղապարտ գրչի Թադէոսի, և հոգւով
միաբանելոցն մեր ուր և իցեն, մանաւանդ Պեաասի, և ծնողաց մերոց,
և ամենայն ննշեցելոց, և հաւատացելոց Քրիստոսի, և ընթերցողաց, և
լսողաց, ամէն։

* Ձեռագրաց Ցուցակում թվականը նշանակված է 1224։

- 132–
 1225

104

ՀԱՅԵՐԷՆ ՀՆԱԳՈՅՆ ԹՂԹԵԱՅ ՁԵՌԱԳԻՐ

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ

Երևան 2679 (981 թ.)

Գնող Յ ո վ ն ա ն ն է ս որդի Գիշի
ա

164ա Տէր Յիոլս Քրիստոս՝ միածին որդի Աստուծոյ, ողորմեա Գիշիս

և Ազիղմամին, եւ զաւակաց նոցա՝ տէր Սարղսի, Կարապետին եւ Մ հ լ –
ք ի ս ե դ ե կ ա , եւ մեղաւոր ալադէրէց Յ ո վ ա ն ն ի ս ի ՝ որդոյ Գիշիւ որ զգրկունքս
գնեցի, եւ յետ ՄԾԴ* (254) ամի զցանկս յալրինեցի, ի ՈՀԴ (1225) թուա-
կանիս՛
Ր

41 ա Աստ պակաս է Ներաաս, և Տրաիանոս, և Ադւփանոս, և Տիսաս-Ան–

սւոնինոս, որ թէ ընդաւրինակէս և զնոսա գրէս և զԳիշին որդին ի բարի
յիշէս։
Ղ

159բ Քրիս/ռոս Աստուած ողորմեա Տ ո վ ա ն & ի ս ի որդւոյ ^ի^։

105

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 5537

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Տարսոն քաղաք
ա
Փառք
ամենասուրբ Երրորդութեանն, ամէն
293ա Յամի վեցհարիւրորդի եւթանասներորդի և չորրոդի (1225) թուաբե-
րութեանս Հայոց, գրեցաւ կենսաբեր սուրբ Աւետարանս այս, ձեռամբ
Գրիգորի մեղապարտ գրչի, ի քաղաքիս ՏաՐԱոն Կ ք ի յ ւ լ ի կ ե ս ւ , ընդ հո-
վանեաւ սուրբ տաճարիս, որոյ անուն Սրբուհւոյ Աստուածածնին կանկ–
0-ի վրա գրիչը նշան է դրել, ցույց տալու համար, որ այն սխալ է, և գրել է նորոգման
թվականը, որովհետև եթե 981 թ. գումարենք 254.ը կստանանք 1235 և ոք 1225 թվականը, Ուրեմն
Ծ-ի փոխարեն պետք է կարդալ «ես։, այսպես. *Եւ յետ ՄԽԴ (244) ամի»,

- 143 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227
քքՀհ

նեալ է, որ և մականուամր յորջորջի Սուրբ Սոփեայ, ի յիշխանոլթեանս

աստուածասէր և բարեպաշտ իշխանաց իշխանիս մերոյ և սպարապե-
տիս Հայւոց Կոստանդեայ քեռորդւոյ թագաւորին Հայոց Լեոնի։
Իսկ ի խնդրոյ գրեցաւ սա բարեպաշտ տանոլտեառն միոյ Կոսաան–
ւյհայ և որդւոյ նորին Ս տ ե փ տ ն ն ո ս ի քահանայի, ի վայելումն կենաց իւ-
րեանց, և զկնի ելից՝ յիշատակ հոգւոց իւրեանց։
Արդ, որ ոք աւգտեսցի ընթերցմամբ ի սմանէ, յիշել աղաչեմ յա-
ղաւթս զստացաւդ սորա զպատուական քք աք հանք աք յն Ստեփանոս և
զհայր նորին Կոստսւնքդ1ին, և զմայր Ստեփանոսի յչԱննոց, իսկ և
293ր զհայրն Կոստսւն||դեսւց՝ ստացողի սուրբ Աւետարանիս Գւփցոր, և զմայրն
Տալիթայ, և զամենայն ազգատոհմն սոցա առհասարակ աղաչեմ յիշել
աղաւթիւք ի Տէր։ Իսկ և զեղկելի գրիչս Գւփէյոր և ծնաւղսն ք զք իմ աղա-
չեմ յիշել ի Տէր, և Աստուած ամենեցուն առ հասարակ՝ մեզ և յիշելոցս
և ձեզ յիշողացդ ողորմեսցի, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։

140բ Ստացաւղ սրբոյ Աւետարանիս Կ ո ս տ ա ն դ ի ն հանդերձ մանկանբն իւ-

րով Ստեփաննոսիւ քահանայիւ յիշեսշիք ի Տէր*։

106
ՀԱՒԱՔ ԱԾ Ո Ի
Զմմառ, 204 (1123 թ.) Քեշիշյան, Ցուցակ, Էշ 494

Ոչ սայ մնայ եւ մատունքս հողանա յ,

Զե ռս երթայ, գիրս մնայ,
Որ զայս գիրս գաքրքդայ
Տէր ողորմեց ինձ եւ նմայ։
Ի թվականիս Հայոց ՈՀԴ (1225)։

* Զեոադրի վերշում հետաքրքիր հիշատակարան է թողել Դավիթ երեցը. 198ա. «Եւ դարձեալ
ւի սրտիւ /: բոլոր հաւատով Աստուած ողորմի ասացէք մեղսաթաթախ Գաւիթ իրի ցուն, որ զիմ
կ այ ու ղկԼս զամէն (ղ)ոչխար թէ մէկ է թէ հարիւր է, ղտաւար՝ թէ մէկ է թէ հիսուն, թէ շուլ է
Րէ ջվալ է, թէ աուն է թէ տէղ է, թէ դառ է թէ դուրս է, թէ խոփ է թէ ձևիչ է, թէ բախ է թէ փայ-
տատ է, թէ զինչ և իըէ ի հազար ոխֆ եմ արեր ի դուոՏւ Կոընկեց Սուրբ Աստուածածնին, երկու
գ/.ւզի՚. Ի վկայութեամբ մեծի և փոթրի՝ յԱրտամեսաւ և Ձվըաոանայ, որ ոք հակառակէ յետ իմ
անցման կամ դաւէ անէ կամ (տալապ անէ), մազիմ ի չաթ... յեկեզեցոյ քարզհանէն հանէ և
ցրւէ, նա զանէծքն օձին և զկայենին... (198բ) Որ անհաւատ և անօրէն մարդ շատ կան, որ յԱս-
•տուծոյ չեն երկնչեր, վասն որոյ պատճառ անեն և այլ և այլ չար սերմանն զկապած և զփակած
ոխֆ, վասն որոյ զայս ես իմ ձեռօքս եմ գրեր ու զիմ մօհր ի վերայ եմ զարկեր (իսկապես 298ա

էշի վերին և ստորին անկյուններում կնիքն է «Յս. Քս. ծռ. Այ. Դաւիթ երէց»), որ այլ և այլ չի
ս.նեն։ Վասն որոյ թէ անօբենութիւն լինի ու զսրաղութիձ դաւէ, նայ Բ գիւղ, թէ քահանայ թէ
տանուտէր, թէ ըռամիկ, թէ ժողովուրդ ամենեքեն որ չգան ի միատեղ ու միաբանէն ու զեկե–
ղեցու ապրանքն թողուն որ անհաւատ մարդիկ տանեն։ Դարձեալ գիտասշիք ժողովուրդք, վկայ
լինիք, որ զիմ գրքեր՝ Սաղմոսարան, Շարակնոց, Տօնացոյց, Աղօթմատոյց, Խրատգիրք, մի Տօ–
մար ու Տաղգիրք մի՝ ձախեր եմ Բաբկէն իմ սարկաւագովն, ինձ այլ գիրք լկայւ որ այլ մարգ
ղաւկ անէ»։

- 144–
 ՈՀծ ւ™

107

ԱՒԵՏԱՐԱՆ (յունարէն)
«Հանդէս ամսօրեայ» 1908 թ., էշ 220—221

Գրիչ Վասիլ րաբունապետ

Վայր՝ Կեսարիա
ա

166ա Փառք Աստուծոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

Գրեցաւ եւ կատարեցալ Աւետարանս ձեռամբ իմով Վասլի դպրա-
պետիս ի Մ ե լ ի տ ի ն ո յ որդոյ Աււեսաի քահանայի> թվին ՈՀԵ (1226), յամ–
սեան մայիս, ի պէտս անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգոյ, ի կամս Քրիս-
տոսի։
ք

16Տբ ՏՎասիլ գրիչ յիշեսշիք առ Քրիստոս, զի եւ դուք յիշեալ լիշիք։

(Թարգմանութիւն յունարէն յիշատակարանի)

166ա Աւարտեցաւ չորք Աւետարանք քարոզոզացն Աստուծոյ, մեծացն չո-

րից աւետարանչացն Մատթէոսի, Մարկոսի, Ղուկասու եւ Յովհաննու,
ձեռամբ իմով Վ ա ս լ ի դպրապետի Մ ե լ ի ա ի ն ե ց ւ ո յ , որդւոյ Ովրեստէսի քա-
հանայի, ի ժամանակին յորժամ նուաճեաց մեծն սուլթան Քեյկարադ,
որդին Ղիսւթեդինի Քեյ Խոսրովու զՅունաստան, ^Հայաստան, ^Ասորիս
եւ զամենայն տեղիս եւ զգաւառս Թոէրքեստանի եւ զծովու, մինչեւ ի
մեծն Կեսարիա։ Եւ որք հանդի։զիք այսմ Աւետարանիս կամ օրինակէք
կամ ընթեռնուք, յիշեսշիք զիս զբազմասխալս զ Վ ա ս ի լ , եւ զծնողս իմ ի
Տէր հանգուցեալ զՈվրեստԷս քահանայ եւ զմայրն իմ զՍոփիա, եւ ընդ
այսր ողորմեսցի ձեզ ամենեցուն ամենասուրբն Աստուած, պահեսցէ
անվնաս իւրով մարդասիրութեամբն, այժմ եւ միշտ, և յաւիտեանս յաւի-
տենից, ամէն։
Գրեցաւ ի թուին աշխարհի 8ՁԼԴ (1226) եւ յինդիկտիոնի ԺԴ, յամ-
սեանն մայիսի Ա (1)։

- 145 -

10-487
 1227
ՈՀԶ

1 0 8

ՃԱՌԸՆՏԻՐ
Երևան 6196
Գրիչ՝ Ներսէս
Վայր՝ Աւսւգ վանք
ա
46ա Քրիստոս ԱստոււԱծ բարեխաւսութեամբ սուրբ վկայիս ողորմեա
վարդան վարդապետի, որ յառաջարկու եղեւ ձեռնամուխ լինել ի գիր
գրոցս։ Ողորմեա Տէր նմա և ծնաւղաց նորա՝ կենդանեաց և մեռելոց, և
քեզ փառք յաւիտեանս, յաւիտեանս, ամէն։

Բ
-

58ա Սուրբդ Աստուծոյ, աւգնեա Սոսթենէս քահանայի, որ զպաստեղս

եբեր մեզ։
Գ

91 ա Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ սրբոց քոց վկայիցն ողոր-

մեա Ղ ա դ ա ր ո ւ վարդա՛պետին յաւուր ծագման միւս անգամ գալստեանն
քոյ յայնմ ահեղ ատենին, ուր բանք սպառին և գործք թագաւորեն։ Տէր
աղաչեմ ողորմեա նմա և ծնողաց նորա, ամէն։
Ողորմեա Տէր և Վ ա ր դ ա ն վարդապետի, ստացողի սուրբ գրոցս, և
յառաջարկողի ի գործ աստուածային մատենի, և ձեռնասուն մանկանց
Փիլիւդոսի և Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ի մանկանց սուրբ եկեղեցւոյ, ամէն։

103բ 5 Փ ի լ ի պ պ ո ս սուրբ և ընտրեալ քահանայ յաղաւթս ձեր յիշեսշիք, որ

զտաք զգոնս երեր։ Տացէ նմա Տէր Աստուած զհանդերձեալ փառսն ընդ
ամենայն սուրբս և ընդ սիրելիս անուանն իւրոյ, ամէն։

յ20ա Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ սուրբ ճգնաւորին Բարսա–

մոյի և ամենայն սրբոց քոց, թողութիւն շնորհեա Վարդան վարդապետի,
ընդ նմին և Ղ՝սդարու սրբոյ վարդապետի և ծնողաց նորա, ամէն*։

* Այսպիսի հիշատակագրություններ կան նաև 10Տր, 127ր, 24Տր էշերում։

- 1 4 6 ֊
քքհհ հիշատակարաններ 1227

172ա Աղաւթիւք սորա ողորմեա Քրիստոս Աստուած Վարդան վարդապե-

տի ստացողի գրոցս, ընդ նմին և Ղ ա դ ա ա լ վարդապետի և Աստուա-
ծատրի եղբաւր նորին և ծնաւղաց նոցա ողորմեա Քրիստոս աստուած,
ամէն։
Ղ
187բ Զարմանամ ընդ սքանչելիս, բայց Աստուծոյ ամենայն ինչ կարելի
է, որ ի ձեռն սրբոց իւրոց ներգործէ, նմա փառք յաւիտեան*ւ

188բ Սևացեալ նիւթիս անմեղադիր լերուք ըստ հանդիպման ժամանակիս,

ո՛վ եղբարք** ։
Ր

189ա Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ սրբոյն Գէոթգեա և ամե-

նայն սրբոց քոց ողորմեա Վ ա ր դ ա ն վարդապետի և եղբաւր նորա Գաւթի
և ծնողաց նոցա՝ աստ և ի հանդերձեալ ապագային, որ բանք սպառին և
գործք թագաւորեն։ Յայնմ աւուր ողորմեա նոցա մարդասէր Քրիստոս,
այլ և աշխատողացն ամենեցուն, ամէն։

196ա Տէր Աստուած ողորմեա Գ ր ի գ ո ր ի կտաւագործի և ծնողաց նորա,

ամէն։
ծ
202ա Աղաչեմ զընթերցողսդ և զլսողսդ զՎարդան վարդապետ՝ նմանեալ
Զալրաբաբելի և Յովսեդեկա քահանայի, յաղաւթս ձեր յիշել, և Աստուած
զձեզ յիշեսցէ յիւրում արքայութեանն, և նմա փաոք յաւիտեանս, ամէն։

ժսւ

273բ Քրիստոս Աստուած սուրբ բարեխաւսութեամբ սրբոց մարտիրոսացս,

որք վասն անուանդ քո հեղին զպատուական սուրբ զարիւնս իւրեանց,
ողորմեա Վարդան վարդապետին ստացողի սուրբ գրոցս, ընդ նմին և
Ղ ա դ ա ր ո լ ՝ իմոյ վարդապետի, և ծնողաց նոցա։

277բ Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս, աղաւթիւք սրբոցն Երմոնի ողոր-

մեա Յ ո վ ա ն ն է ս քահանայի և գրչի և ծնողաց նորա, այլ և էփրեմի ման-
կագոյն քահանայի, որ հայցեցին գրիւ ի Հիրքս։ Տէր փրկեա զնոսա և
ողորմեա նոցա։

* Գրված է «Սքանչելիք Գէորգեա» ճառի տակ։

" թանաք է թափել։

- 147–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

285բ ՏԱտոմ պատուական քահանայ և զծնողսն նորա յաղաւթս ձեր յի-

շեսշիք, ո՛վ մ անկաք Նոր Սիոնի, որ ի կոկելն աւժնտակեաց բազում աշ-
խատութեամբէ
6ղ

308բ Քրիստոս Աստուած, աղաւթիւք և բարեխաւսութեամբ սրբոյ քահա-

նայապետին Թեոդորիտեա, ողորմեա Վարդան վարդապետի և Գրիդորի
կտաւագործի, որ աւգնական եղև ի գիրքս ըստ լափու կարեաց, ամէն:

ծն
328ա Ալգնե ա ինձ, անբարբառ բարեխաւս* ւ

ժդ

329բ Քրիստո՛ս աւգնեա Ա տ ո մ քահանայի և ծնողաց նորա, և փրկեա յա-

լի տնակ ան հրոյն, որ զթուղթս կոկեաց, ամէն։

ժէ

334բ Զպատուական քահանայն Վ ա ր դ ա ն մեծ և անուանի, էրեց լիեալ հա-

մաշխարհական կաթողիկէ եկեղեցւոյ, և զբարեպաշտ երիցակինն իւր
յաղաւթս ձեր յիշեսշիք։
Այլ և զպարոն Ս ա ե փ ա ն ն ո ս պատուեալ և մեծարեալ յԱստուծոյ և ի
մարգկանէ, հանդերձ ամուսնաւն իւրով, յիշեցէք ի Քրիստոս։ Տէր Աս-
տուած ողորմի նոցա և ծնողացն նոցա, յաւր մեծի գալեստեանն իւրոյ։
Զտառապեալ գրողս յիշեցէք։

371 բ Քրիստոս Աստուա,ծ, աւգնեա Տիմոթեա քահանայի, որ զթուղթս

լաւ է կոկեալ, և փրկեա զնա ի սատանայէ, ամէն։

ժթ

387բ Ո՛վ ամենագով երշանիկ սուրբ վկայուհի Մարիանէ, ըստ քումդ

խնդրոյ աղաչեա գՔ րիստոս ողորմութիւն շնորհել վասն սուրբ չարչարա-
նաց քոց Վարդան վարդապետի, ընդ նմին և Ղ™դարու վարդապետի
իմոյ, ընդ նմին Աստուածատրաւ և Փ ի լ խ դ պ ո ս ի և Տ ի մ ո թ ի , և տնտեսին
Խաչատրոյ և Գինէպհտ մփայնակեցին, ընդ նոսին Ներսէսի սուտանուն
գրչի և ծնողաց ամէն, ամէն։

Ւ
404ա Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ սրբոյ վկային Մինասի
ողորմեա Վ ա ր դ ա ն վարդապետի ստացողի գրոցս, ընդ նմին և հայր Կա–

* Սոլ/ւբ խաւին է դիմոսք։

- 148–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230
ՈՀքԻ

ա ս պ ե տ ի ն ՝ սուրբ և ընտրեալ և պատուեալ կրաւնաւորին և հմուտ և յա-

ռաջադէմ յարհեստ գրչութեան, Ընդ նմին յիշեա Քրիստոս զԹսւզեոս
հայր Խարձի անապատին, թող Տէր զյանցանս նոցա, և ողորմեա յամե֊
նայնի մեծի գալստեան քո, ամէն։

407ա Ի յիշատակի սուրբ հայրապետացս յիշեցէք աղա Քիլք բարեխաւս

ունելով զսուրբսն, զամենայն առաքինութեամբ ե բարի վարուք զար-
դարեալ զՂագաՐ վարդապետն• իմ և զնորին ծնողսն, ո՛վ պատուական
եղբարք.
Իք

465բ Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդայք զսուրբ և զգերահռչակ

կտակս, վարդապետն Վ ա ր դ ա ն յաղաւթս ձեր յիշեսշիք, ո՛վ պատուական
հարք և եղբարք, և Աստուած զձեզ յիշէ,

Ի*
408բ Զ Խաչատուր տնտեսն յիշեցէք Լի^ Քրիստոս, զի և նմա ողորմեսցի
Քրիստոս, ամէն։
ԻԴ

548ա Զստացող սուրբ գրոցս «յՎարդան սուրբ, գերահռչակ վարդապետ յա-

ղաւթս ձեր յիշեսշիք, ընդ նմին և զՂազար վ՛արդապետն իմ և զծնասլս
նորա աղաչեմ։
իե

571բ ԶԱաոմ քահանայ յիշեսշիք յաղաւթս ձիր, որ բազում շանի ւ և աշ-

խատութեամբ կոկեաց զքարտէզս, Քրիստոս Աստուած ողորմեա նմա և
ծնողաց նորա, ամէն։

իդ
574 Զ՛էանկունք եկեղեցւոյ սրբոյ ^Աստուածատուր և զՓիլիպպոս և զՏի–
մ ո թ , որ ի կոկել քարտիզին աւժանդակեցին, յաղաւթս ձեր յիշեցէք։ Տէր
Աստուած աւգնեսցէ նոցա և փրկեսցէ զնոսա ի հաղթից թշնսՀմ)ոցն,
ամէն։

109

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Երևան 3779

Ստացող Տուրք
Վայր՝ Աւադ վանք
ա
Փառք քեզ անեղանելիդ Աստուած, անսկիզբն Հայր, արարիչ բոլոր
գոյից և ամենայն եղելոց, Փառք քեզ Որդիդ միածին, արարլակից Հաւր և

- 132–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

Սուրբ Հոգւոյդ փրկիչ ազգի մարդկան, Տէր մեր Յիսուս Քրիստոսէ Փաոք
քեզ ամենասուրբ Հոդի փառակից Հաւր և Որդւոյ և Աստուած բոլորից։
545ա Փառք գոհացողական աւրհնութեամբ ի բարձունս երից անբաւից, անբաւ
բնութեան համ ազդոյ տէրութեանդ և միաստուածաթեանդ Հաւր և Որդ-
ւոյ և Հոգւոյդ Սրբոյ, որ արարչական սիրով գթաս ի վերայ խնգրողաց
զքեզ, և լինիս առատապարգև, որք հայցէն ի քէն։ Որ և զմեղ անարժանս
արժանի արարէր հասանել փափագման տենչալի այսմ հոգևոր ստացուա-
ծոյս, և ղաւրացուցէր ի կատարումն ածել զբաղձանս սրտի՝ յաւարտումն
այսմ տառի։
Արդ, ընւկալ մարդասիրապէս ի հաճոյս կամաց քոց զշան և զվաս-
տակ աշխատասէր գործոյս, զոր յանուն քո աւարտեցաւ զգերապայծառ
սրբոց քոց զճառս վկայական հանգիսից, զնահատակութիւն ճգնութեան
մարտից արեամբ կատարելոցն, խոստովանողացն զաստուածութիւնդ քո,
որ ընդունելոց են ի քէն զպսակն անապական և զանվախճան կեանսն ի
փառաւոր քո գալստեանն։ Եւ մեզ ողորմո՛ւթիւն շնորհեա յայնմ մեծի
աւուրն բարեխաւսութեամբ համագումար ընդ աշմէ քում դասելոցն գթաս֊
ցիս ի մեղ և յամենայն սիրողս սրբոց քոց։ Եւ քեզ երկրպագութիւն և փառք
յերկնաւորաց և յերկրաւորաց և յամենայն գոյից, այժմ և յալիտեանից։
Եւ ձեզ, ո՛վ առաքեալք սուրբք, հայրապետք և վկայք Քրիստոսի, գո-
հաբանութիւն և աւրհնութիւն ի մերմէ տկարութենէս, գերապայծառ ճա-
ռագայթք արփիափայլ լուսովն առ լցեալք, գանձք աստուածա յնւոյն ամ -
բարեալք յերկինս յանեղաշէն բնակութիւնս անճառ լոլսո՚ն, ՜ր աւժան–
դակ եղէք մեզ այսմ հոգևոր աշխատութեանս յաւարտումն հասուցանեք
զձեր հանդիսական ճգնութեանցդ և զյազթող նահատակքուքթեանցդ
զպատմութիւնս ժողովել ի միասին ըստ կարի մերում, որ ի վերայ աս-
տուածատուր ալրինա՚ցն կրեցէք և անտանելի չարչարանացսն համբերե-
ցէք, խաչակից ՛եղեալ որդւոյն Աստուծոյ, հիմն և հաստատութիւն եկեղեց-
ւոյ և պարծանք քրիստոնէից, և բարեխաւս ամենայն աշխարհի առ Քրիս-
տոս, և ընդ նմա թագաւորելոց էք մեծապանծ պարծանաւք ի փառս ան-
վախճանս։ Աղաչեմք զձեզ գթութեամբն Աստուծոյ մի անտես առնէք զմեր
545բ սակաւ սատարութիւնս, զշան և զփափաք գանքաց երկր / / / ան սիրելոյ
զձեզ Ս/ առաքեց աք / / / զգովեալ ի / / / ձեր ցանկալի կատարման ի մխի-
թարութիւն և ի յոյս գնացելոց III սիրո հաւատացելոցս / / / ստանալ վկա-
յաբանութիւնս ձեր և տացէ վարձս բարեաց և ընթերցողաց և լսողաց
զղշմամբ և երկիւղիւ Տեառն, զի ամենեքեան գտցոլք ողորմութիւն յա֊
րարչէն մերմէ և փրկչէն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտեանից։
Արդ, ի թուականութեանս Հայոց ՈՀԶ (1227), ես նուաստ ծերս և ան-
պիտան ծառայս Աստուծոյ Տուրք անուն կոչեցեալ, ի լուսաւորութենէ սըր–
բոյ աւազանին, ցանկացող եղէ վարուց և պատմութեանց սրբոց հարցն և
հայրապետացն և ճգնազգեաց մարտիւրոսացն, և վկայիցն Քրիստոսի,
մանաւանդ սրբազան աշակերտաց Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի,՛ որք
զանազան և անտանելի տանջանաւք կատարեցին զընթացս իւրեանց ի
հաճոյս կամացն Աստուծոյ, որպէսզի աղաւթիւք սոցա և բարեխաւսոլ–
թեաբ արժանի լիցուք մասին ժառանգութեան սրբոցն ի լոյս, վասն որոյ

- 150–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230
ՈՀթ.

ստացա զսա յարդեանց իմոյ, ի յիշատակ բազմամեղ անձին իմոյ, և

ծնաւղաց և եղբարց իմոց ի Քրիստոս ննշեցելոցն՛.
Իսկ այսմ բարի առաշարկութեանս եղեԼլք մեզ թելագիր և առի՛թ և
յորդորիչ սուրբ և պատուական հարքս և առաշնորդք սուրբ ուխտիս Աւադ
վ ա ն ի ց ս ՝ Ս տ ե փ ա ն ո ս , Պ ե տ ր ո ս քև Յոյ6ան, որ է ի լերին Սուրբ Լուսա-
ւորչիս մերոց, ի գաւառիս Դ ա ր ա ն ա ղ ե ա ց գերադրական սուրբ մենաստանս,
զարդարեալ գեղեցկաշէն սրբարանաւք և սպասիկք պատուականաւք, հիմ֊,
նացեալք սուրբ քաւարանքս մինն յանոլնն Սրբոյ Աստուածածնին և յերկ-
րորդն յանուն Սրբոյ Կարապետին Յովաննու, յերրորդն յանուն Սրբոց
Առաքելոցն, և միւս ևս յանուն Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի, ե եգի
զսա ի դուռն երկնահանգէտ սուրբ քաւարանացս իբրև զարձան լուսեղէն,
միշնորդ և բարեխաւս ունելով ինձ առ Քրիստոս զերշանիկ սուրբ մարտի-
րոսացն դասն։ ,
Եւ արդ, աղաչեմ զամենեսեան ի դէպ ժամանակի զաստուածարեալ
հարսդ և զեղբարսդ, զմանկունս սրբոց եկեղեցւոյ ընթերցռղսդ և զլսողսդ
պատմութեանց ///
Ր
Գրիչ՝*

2բ Քրիստոս Աստուած, քո անարատ եւ սուրբ ծնալղիդ բարեխաւսու-

թեամբ ողորմեա յ մեղապարտ եւ անարժան գրողի սորա, եւ որք բարի
կամաւք յիշատակի արժանի առնէն Աստուած իւր անճառ բարեացն եւ
ողորմութեանն զնոսա արժանալորեսցէ, ամէն։

170ա Բարեխաւսութեամբ սուրբ հայրապետիս եւ ամենա/ն սրբոց, Քրիս-

տոս Աստուած, ողորմեա յ Տ ր ո ց ն հոգւոյն եւ իւր ծնաւղացն, եւ հայր Սաե–
փ ա ն ո ս ի եւ իւրոցն ամենի, ամէն**։

21Տբ Բարեխաւսութեամբ սուրբ եւ փառաւորեալ հայրապետիս եւ ամե-

նայն սրբոց, Քրիստոս Աստուած, ողոբմեայ Եւլիւսզարս՚ լ հոգիազաիդ եւ
աստուածաշնորհ վարդապետի՝ հեզոյ եւ խոնարհի եւ պատարուն ամե-
նայն պատուիրանապահութեամբ եւ զարդարեալ ամենայն արդարու-
թեամբ։ ,
Շնորհեա Տէր նմա թողութիւն մեղաց, ամէն։

»
ե
248բ Քրի ստոս Աստուածդ ողորմեաց Տացն հոգւոյն՝ բարեքսաւսութեամբ
այս սուրբ մար տիրոսացս, և ե ւ փ ա զ ա ր ո ւ ընտրեալ վարդապետի։ Տէր ըն–
կալ զհոգիս նոցա յալթեւանս սրբոց քոց։

* Ձեռագրի աոաջին մասի գրիչն է, որն անոմ, չի տալիս։

** 1"
Ա ԿաՐԳԻ հիշատակագրություններ կան 194ր, 21 Օթ, 226ա, 235բ, 255ա, 263թ, 272ա,
ե ա յլ էջերում։

- 151 -
 ՀԻՇԱՏԱԿ ԱՐԱՆՆԵՐ 1227
ՈՀԶ
Ղ
370բ Քրիստոս Աստուած, ողորմեսցի ստացողի գրոցս Տուրք միակեցի, և
ամենայն աշխատողացն ի սմա, և հայր Ս տ ե փ ա ն ո ս ի , և ամենայն միա-
րանաց եղբարցն, որ յ Ա ս ս գ վ ա ն ք ն ՝ կենդանեաց և մեռելոց, և որք կենդա-
նի լինի լինելոց ել ի դէպ ժամանակի, ամէն։

381 ա Զստացող սուրբ գրոցս զ Տ ո ւ ր ք միակեացն ել ղսպասաւորք սուրբ

ուխտին Աւագ վանիցն։
Ր
Գրիչ Կարապետ

2ա Ստացողի գրոցս Տուրք միակեցի ողորմեա մարդասէր Աստուած և

շնորհես, թողութիւն մեղաց և յանցանաց, ամէն։

Ւ
94բ Զստացող սուրբ կտակիս զՏուրք միայնակեացն յաղաւթս յիշեսշիք,
ընդ նմին և զհայր Ստեփանոս եղբարք իւրովք՝ հանդերձ ամենեքումբք,
որք աշխատեալ են ի գիրքս յայս, որոց ողորմեսցի Քրիստոս աստուած
աղաթիլք և բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց, ամէն։

392ա Ողորմեա Քրիստոս աստուած Տուրք միակեցին և զարմից իւրոց»

ընդնմին և հայր Ս տ ե փ ա ն ո ս ի և եղբարց և միարանաց իւրոց, նա և ա շ ֊
խատղացն ի սմա, Կ ա ր ա պ ե տ ի ն , Ղագսւրու և Ներսիսի, ամէն։

ժսւ
398ա Տէր աստուած ողորմեա Տուրք միակեցին և շնշեա զձեռագիր յանցա-
նաց նորա, ընդ նմին և աշխատողաց գրոցս, և հայր Ստեփանոսի և միա-
բան եղբարցն,, որ յ Ա ւ ա գ վ ա ն ք ի ն ՝ կենդանեաց և մեռելոց ամէն։

ժր

401 Զստացող սուրբ գրոցս զ Տ ո լ ր ք միայնակեացն և զծնաւղսն իւր յիշես-

շիք ի սուրբ աղաւթս ձեր, ընդ նմին և զհայր Ս ա ե փ ա ն ո ս , և զեղբարսն իւր
զՅովճան և ^Պետրոս, և զայլ միարանեալսն ընդ նոսա, և զանպիտան
գրիչս։
ժգ

429բ Տէր աստուած, ողորմեա Տ ր ո ց միայնակեցի և ծնողաց նորա՝ ստա-

ցողի գրոցս, ընդ նմին և հայր Ս տ ե փ ա ն ո ս ի և եղբարց նորա, և ծնողաց
նոցա և գրչի անպիտանի՝ Կ ա ր ա պ ե տ ի ն և Ղ ա զ ա ր ո ւ վարդապետին, և եղ-
բաւր իւրոյ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ի ն ՝ սպասաւորաց Սուրբ Լուսաւորչին անապա-
տին, որք զգիրքս աւարտեցին։

- 152–

/
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227
ՈՀԶ
Քրիստոս Աստուած աղաւթիւք սորոց քոց վկայիցս շնորհեա թողու-
թիւն մեղաց և յանցանաց ամենեցուն ի սմա վերագրելոցս, ամէն։ Եւ զիս
զնուաստ աշակերտս և զախմար գրիչս յիշեա մարդասէր Տէր ամենակալ,
և զձեզ զամենեսեան աւրհնեսցէ Տէր Աստուած, այն որ աւրհնեալ է յա-
մենայն յարարածոց, ա մէն*։
ժդ

501 Զստացող գրոցս զ Տ ո ւ ր ք միայնակեացն և զծնողսն իւր յաղաւթս յի-

շեսշիք, ընդ նմին և զվարդապետս իմ զՂ ա զ ա ր և զ Ա ս տ ո ւ ա ծ ա ա ա ր , ո՛վ
եղբարք։
ժե

525բ Ա ր ք ա յ ի ն աւգնեա Քրիստոս, որ երեր զտետրերս ի Սուրբ Գրիդորոյ

յանապատէս՝ յԱւադ վանքն, Աստուած ողԼորմիք։

ժդ

52ա Քրիստոս Աստուած, շնորհեա զկենաց բաժակն Աստուածատրոյ, զի

մատոյց մեզ զոլրախարարն բաժակ յայսմ ժամու։ Տէր Աստուած շնորհեա
նմա թողութիւն մեղաց և յանցանաց, և ինձ ընդ նմին, ամէն։

ժէ
370ա Սրբոյն Յակոբա բարեխաւսութեամբ սորա ողորմեա Քրիստոս Աս-
տուած Տ ր ո ց ն , ընդ նմին և ամենեցուն աշխ ատո դացն ի սմա։

Ժր

412ր Աղաւթիւք Սրբոյն Գրիգորի ողորմեա Քրիստոս Աստուած ՂաՓառս՛

որ աշխատ եղեալ և ուղղեաց ըստ կարի\ Տէր շնորէհեա նքմա հանգիստ
յարդարոցն կայեանս, ամէն։
ժթ

450բ Երկուց բիւրոցն վասն սոցա ճգնութեան և նահատակութեան ողորմեա

Քրիստոս Աստուած մեղապարտ ծառքտյքի քո ՂադաՐՈւ, որ ուղղեաց ի
կարդալն ղսա։

Ի
454ա Սոցա բարեխաւսութեամբ ողորմեա Քրիստոս Աստուած Ղադսւրու
աշխատեցելոց յոլզղելն։
իա

465բ Ողորմեա Քրիստոս Աստուած ի քեզ ապաւինեալ ծառային քո, որ

ուղղեաց զսա ի կարդալն / / / Տէր թողութիւն մեղաց և յանցանաց նոցա և
Աստուածաարո ե Գրի դ ա փ վարդապետի, ամէն։

Գրիչ Կարապետը հիշատակագրության վերշին մասը լրացրել է շղագրով, Նա է գրել նաև

մյոա հիշ ատակագրոլթյոձւները ա ռաշին գրչի հիշատակագրություններից հետո,

- 153–
 քէՀՏ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

117ա ՏՍռսթսւսհս, որ զգիրքս ծաղկաղարդեաց և զամուսին նորս։ / / /

հ
360 ա Զպատ ահեակքս զԳւփւքՈՐ և զ Ց ո վ հ ա ն / / /

110
ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ԳՈՐԾՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԻՒՍԱՅՒՈՅ
Երևան 1013

Գրիչ՝ Սիմէոն
Վայր՝ Սպլէնձսւհան

291 ր Յամի ՑՉԼԵ֊Լրորդի (6735=1227) յաւիտենից թուայն գրեցաւ և

աւարտեցաւ գիրքս Գրիգորի Նիւսացոյ եպիսկոպոսի, տ(օ)^՚ Դ ՒՐ ^ Լ աԼ

աւրինակաց Հնոց, որ թարգմանչացն գրած Էր, ձեռամբ մեղապարտ և

անարժան կրաւնաւորի Սիմոնի, յերկիրս Հայւոց, մերձ ի Լսււոէ, ի
վանքն որ կոչի Սպլէնձսւհան, ընդ Հովաէքև Սուրբ ք Աստ ուածք ա ծնին ,
յիշխ անութ իւն Ի վ ա ն է աթ ապա գին՝ շինողի վանիցս, ղոր երկար ժամա-
նակ արասցէ Տէր, որդովք Հանդէրձ։
Արդ, աղաչեմ, որք ընթեռնոյք կամ ալրինակէք, յիշման արժանի
արարէք, ե որք յիշէք, յիշեալ լից իք ի Տեառնէ։

111

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
I
Երևան 9319 (ժէ ղ.)

Գրիչ
Վայր՝ Սիս

21 ա Օգնեա Յիսուս Քրիստոս և աշողեա, որ աւարտեմ զըսկսեալս իմ։

Ի թվին ՈՀԶ (122.7), ի Սիս։

- 154–
 112

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈ3

Վատիկան 4, Տիսերան, Ցուցակ, էշ 223—224

Գրիչ Թադեոււ՜
Վայր՝ քՀոււմյ
ա
349 Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն, որ զալրացոյց զտկարութիւնս
աւարտել զսա։ Աոդ, ես Թ ա դ ե ո ս ցանկացող եղեալ սուրբ հաւրս գրոցս
անյագ րղձիւ, ել ոլ ունէի ինչս, ղի դրեալ տայի՝, եւ անյագ բաղձանաւք
սկսա գրել զսա, թերևս ալգտեցայց ի սմանէ, ել ի զղջումն ածից զանձն
իմ եղկելի, ել զմիտս, ել զի ո րհ ուրդս սահեցող յածմամբ նանրութեամբ
սուտ ժամանակիս, որ ի մերում աւուրս հանք դիպք եցաւ մերոյ աշխարհին
արելւԼլեանյ։ Վասն մեղաց մերոց բարկացաւ ք անբար ք կանալին և
խրատե / / / մերոյ եւ եհ ան աշխարհին սուր անպատմելի, զոր տեսաք
աչաւք մերովք, զի զհամարն Աստուած մ իա յն գիտէ զկոտորելոցն սրով և
զգերելոցն ի ձեռս անաւրինաց։ Եւ յետ այնր մահ և սով սաստիկ, և այս
ամենայն եղև վասն բազմանալոյ անաւրենութեանց, զի ոչ գտանի ոք
-զթիւն պատմէ, քան զի անճառ է։
Բայց գրեցաւ սա ի թհլիս ՌՀԷ (1228), ձեռամբ Թադեաւի անար՛ժան
քահանայի, որ անուամբ եւ ձևով միայն երեւի մարդկան եւ գործովք
մեռեալ, եւ ակնկալեալ ողորմութեանն Աստուծոյ և սրբոց աղաւթից։
Արդ, աղաչեմ եւ երեսս անկեալ պաղատիմ գետնաքարշ գիմաւք թո-
ղութիւն հայցեցէք III եցոյց մերոց ծնողաց և անմեղադիր / / / աւք խո-
շորութեան, քանղի ոլ էր գր / / / դրա /// եր, գրեցաւ ի սուրբ մենաստք ա–
նիսյա
ք
•4բ Ո վ պատուական եղբայր, ալրինակն թիւր էր, որ գրեցի։ Այլ գիրք
առի եւ տեսա շատ պակաս գտայ յա ռաշին ալրինակն, և որքան կարա–
ցի քրյիորղեցի։

Ղ
121 Տէր Աստուած ողորմեա Թ ա դ ե ո ս ի գծողին և իւր ննշեցելոցն ամենե-
ցուն1՛։

* Այսպիսի հիշատակագրությունները բազմաթիվ են։

- 155 -
 քքՀհ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

Դ
350 Ես Թադհոս տոլի զիմ գիրդս ի 2ո.ոմայ Ոսպե թ ա լ ս , ել որ հեռացու–
ցանէ զսայ, յայտ յազաւթից տանէդ զվարձս Ոլդայի առցէ։ Զ1//անիս
զեր կա / / / աշխատեցաք և բերաք գծողս /// ելոց արժանի արարէք և զձեզ
յիշէ ե զմեզ, ամէն։
113
ԺՈՂՈՎԱԾՈ Ի
Երուսաղեմ 1295, Ն. Պողարյան, Ցուցակ Դ, կ 515—516

Գրիչ՝ Կոսւոանւյ
Վայր՝ Սկեասւ
ա
628 Փաոք քեզ Կոնեա քող ք արեգսագոյն ք կիսագնտի ել Դեմետրք ի արա-
րիչք վայել տացէ զգիրքս նոբրնձա... Ո՛վ պատուական եղբայր...։ Ի
վեցհարիւրորդի, եալթաքնասնեւբորդիք է երորդի (1228) թուք ականիս, ի
հայրապեք տոլթեան աստուածարեալ ք Կոսւոանդեսւյ կաթողիկոսի, եւ ի
թագք աւորութէանն Հեթմո յ / / / գրեցաւ / / / քի Սկ^ո^այ, ընդ հովանեաւ
ամքենաւրհնեալ Սուրբք Աստուածածնի եւ կենսաքկիր Սուրբ Նշանիս, որ
է մերձ յան յ մ ատոյց դղեակս Լսւքէ/քանի ||
I Գրք եցւալ սայ ձեռամբ / / / Կոստանդ պիտակ / / / յոյժ նեղեալ աղ-
քատ / / / դբ ո վանդակն գրեալ/// լիցի սա / / / եղբաւր իմ ո Պսւսլքոսի Հ... եւ
յետ ելից մեր/11

Գրիչ՝ Պավզւայ

54 Շնորհատուն բարեաց Յիսուս, եւ աղբիւր բարութեանց Հոգին Սուրբ,

կամաւք Հաւր, որովք տիեզերք պայծառացան, տացէ շնորհս եւ ողոր-
մութիւն տեառն իմոյ եւ հայրագատ եղբաւր Կոստանդեայ վարդապետի,
գի ողորմած է եւ մարդասէր։ Ո՛վ րաբունք ամենիմաստք եւ հոգելիցք,
յորժամ փարթամանայք ի սուրբ երգոյս, մեղաց թողութիւն հայցեցէք
յԱստուծոյ, որով առէք իշխանութիւն կապել եւ արձակել։ Եւ իմ ժտելով
եւ
բախելով, եւ ապաւինելով ի լուսաթռիչ աղաւթս ձեր, հայցեմ յառատ
եւ ի ձրի պարգեւողէն մտանել յորդեգրութիւն Հաւրն երկնաւորի։ Եւ որ
առատն է առ ամենեսեան եւ բարին, ձեզ եւ մեզ եւ ծնաւղաց եւ եղբարց
մերոց եւ ամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս առհասարակ ողորմեսցի,
եւ նմա փաոք այժմ եւ յանըսպառ յաւիտեանցն, ամէն։ Աղաչեմ չմե-
ղադրել խոշորութեան գրոյս, վասնզի յոյժ անվարժ էի ըստ հոգւոյ եւ
մաք րքմնոյ։
Գ
383 Աղաչեմ յիշել զԻսիկք) ։

Դ
417 Ո՛մ

վարդապետ Կ ո ս ա ա ն դ ի ն,
Հոգւով լցեալ աստուածային,
- 156–
ՈՀԷ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 122Տ

Դու քարոզող անմահ բանին,

Եւ ճշմարտիւ մշակ նորին։
Ի սերմանել քո զգանձն անգին,
Եւ ի յառնուլն զանհատ բարին,
Շնորհեա ել ինձ մասն ընդ քոին,
Առնուլ զպսակ յաղթանակին,
Եւ ժառանգորդ լինել դրախտին։

2 Կենաց Տէր Յիսուս ողորմեա ստացողք իյ սորա Հեթում վարդի ա֊

պետիք և ծնողաց իւր, ամէն։
յԱԸ 1220

114

ՃԱՇՈՑ
ՀII վակ իմ քան, Ցուցակ նիկոմեգիայի, էք 76

Գրիչ՝ Յուսիկ
Վայր՝ Յիսուանց անապատ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան Հաւր անսկզբնականի ել Որդւոյ

ծնեցելոյ եւ եղաւղի Հոգւոյն Սրբոյ այժմ, ել մի՛շտ, եւ յաւիտեանս յաւի-
տենից, ամէն։ Աստուածային գործառնութեանն սկիզբն, եւ խնամոց նո-
րա սէր, եւ ողորմութեան նորա տարածումն, եւ երկայնմտութեան նորա
։
ներումն, եւ առատութեան նորա պարգեւք ի կատարումն աստաածա–
խումբ. տառիս եւ լուսափայլ մարգարտիսւ
Ադր, յամի ՈՀԸ (1220) թուականութեան Հայոց...* եւ ի հայրապե-
տութեան տեառն Կոստանւյեայ, գրեցաւ գիրս ընթերցուածոց մարգարեա-
կան եւ առաքելական, եւ աւետարանական, եւ աղաւթական բանից, հրա-
մանաւ սրբազան եւ առաքելաշնորհ աստուածապատիւ տեառն Միքայելի,
•ձեռամբ անպիտանի յոքնամեղ եւ թարմատար գրչի Յուսկան, ի հռչա-
կաւոր և մեծանուն անապատիս եւ հրեշտակաբնակ սուրբ ուխտիս Յի-
ս ո ւ ա ն ց , յորում հովուէր սմա տէրս Մ ի ք ա յ էլ եպիսկոպոս Անտիոքու, առ
դուրս Սուրբ Կաթողիկէ տաճարիս հոգեւոր մաւրս մեր ո Սիովնի նորոյ
եւ Աստուածածնիս, եւ ընդ հովանեաւ սքանչելահրաշ կենսաբեր եւ ամե-
նայաղթ Սուրբ հաչիս, վասն զի ստուգապէս Քրիստոս ի սմա բնակե-
լով բազում նշանս առնէ առ հիւանդս եւ ախտաժէտ ս, վասն զի եւ սա
կոնքն յորում լուանար եւ մաքրէր զմերս աղտեղութիւն սուրբ եւ անկա–
ր ալտն մաքրութեան տղա յա ցե ալն վասն մեր Տէրն եւ փրկիչն Յիսուս
Քրիստոս։ Մերձ յաստուածապահ դո եկին Պ ա ղ ր ա ս , ի սահմանս Անաիոք
քաղաքի, առ ստորոտ լերինս փոքու, որ կոչի Ծաւէյւնգալ, յորում բնա-
կեալ են աստուածահաճոյ հարք և կուսակրաւն ճգնաւորք, եւ անդադար
Սաղմոսիլ եւ աւրհնոլթեամբ, ի տուէ եւ ի գիշերի, երգովք հոգեւորաւք
եւ ձայնիւք քաղցրութեամբ փառաւորեն զամեն՛ասուրբ Երրորդութիւն,
որ է աւրհնեալ յաւիտեան։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ ուսմամբ կամ ըն-
թերցմամբ, կամ գաղափարաւ, յիշեսշիք ի Տէր զվերոյ յիշատակեալդ

* «Հավանարար գրաքննութենէ վախնալով Հայակի Լիկի" թագաւորին անունը լէ արտա-

գրած»,— գրամ է հրատարակիչը։

- 1 5 8 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1229–

զարհիեպիսկոպոս Անսւիոքոէ զՄիքայԷլ, զողորմածն, զաղքատասէրն,

զաւտարասէրն, զներողն ի վերս։չ ամենեցուն, որ եւ մերոյ պանդխտու-
թեանս եղեւ յարկ ծածկութի, վասն զի յոյժ բերէ սա զնմանութիւն ճըշ–
մարիտ քահանայապետին յինքն, յորում շնորհեսցէ զսա Տէր մեզ մինչև
ի խորին ծերութիւն, եւ ետ ելիցն՝ ընդ սրբոց քահանա յա պետի ցն դասել։
Յիշեսշիք ի Տէր զՎաոյան քուերորդի սմին, սարկաւագ եւ սպասաւոր
սուրբ սեղանոյն, զի սւրժանի լիցի աստիճանի քահանայութեան, եւ ի
պատշաճ ժամու յառաւելն վերադասիլ պատիւ։ նա եւ զ Ա տ ե փ ա ն ո ս Փա-
կակալ սրբոյ տաճարացս, այր սրբասէր եւ աւտարասէր, որ եւ իմոյ
անարժանութեանս բաղում մարդասիրութիւն ցոլցեալ։ Յիշել հայցիմ ի
Տէր եւ ղհոգևոր հայր իմ եւ գետ մարմնոյ ազգական ւյՏ"1"|ւղոՐ անհաս
գրիչ, ղսնուցիչն իմ և լուսա՛ւորիչ աստուածային իմաստից, նա եւ դետ
մարմնոյ ծնաւղսն իմ՝ զգնացեալսն առ տէր, ղհոգևոր եղբայրս իմ, եւ
ղոլսումնակիցք, եւ զազդականք զՍսւրղիս և զ Թ ո ա ս ։ Յիշեսշիք ի Տէր եւ
զվարդան՝ հայր վանիցս, եւ զհոգևոր հայր իմ ւչՅու|քւաննէս, եւ մերոյ
անապատեն աշակերտ, այլ եւ զմիաբան եղբարք սուրբ ուխտիս։

Արդ, գրեցաւ սա ի վայելումն մաքրափայլ եպիսկոպոսիս եւ ման-

կանց եկեղեցւոյ, եւ ի յիշատակ ամենաբարի հոգւոյ իւրոյ, եւ անպիտան
գրչիս։ Եւ արդ ես՝ ետնեալս եւ ո ւն ա յն ա ցե ալս ամենայն գործոց բա-
րեաց, յոքնամեղ եւ բիւր յանցանաց պարտական, փանաքի եւ թարմա-
տար գրիչ, երեսս անկեալ առ ոտս ամենեցուն, սրտառուչ կականմամբ
եւ բազում արտասուաւք խնդրեմ ի շենշ, որ առ այժմս էք, եւ որ զկնի
գալոց էք, ղի եւ ղիմս անարժանութիւնս արժանի արասշիք յիշատակի
բարեաց, խնդրելով ի Տէր զթողութիւն յանցանաց իմոց, ո ռպէս զի եւ
դուք կարող լինիշիք ասել առ Հայր ձեր երկնաւոր, թող մեզ զպարտս
մեր, որպէս եւ մեք թողււ՚բ մերոց պարտապանացն, եւ որ առատն է ի
պարգևս, եւ ողորմած առ ամենեսեան, որ խնդրէն ի նման՛է, ողորմեսցի
ամենեցուն յիշողացդ և յիշելոցս իւրում փառաւոր եւ միւսանգամ դա–
լըստեանն, որ է աւրհնեալ յաւիտանս։
Յայսմ ամի ել կայսրն Ա լ ա մ ա & ա ց Րմբրիոլրն, այսինքն թագաւորաց
թ ագաւորն, իբրև այն թէ յԱստուծոյ առաքեալ, քանզի ոմանք յան աւրի֊
նաց հնազանդեց ան նմա, եւ արարին խաղաղութիւն, եւ ետուն սիրով
զսուրբ քաղաքն Եաւսաղէմ, եւ այլ բազում ամրոցս, քանզի ազգն Իս-
մայէլեան դողան սարսափմ ամ բ յահէ նորա եւ եղեն փախստական եւ
սոքա գնացեալ մտին ի սուրբ քաղաքն Եաւսաղէմ, եւ սկիզբն արարին
շինման, ո,ր ի նոցանէն աւերեալ էր։ Եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն
ամենայն հաւատացելոց եւ բերկրալից խնդութեամբ, եւ գրէւանալք րն֊
թանան ամենեքեան երկրպագութիւն սուրբ գերեզմանին, քանզի հաշտե–
ցալ աստուածութիւնն ողորմութեամբ ընդ արարածս և թողութիւն շնոր-
հեաց մեզ։ Արդ, զինչ տացուք տրիտուր Տեառն, բայց միայն աւրհնես–
ցուք, գովես ցուք, բարեբանեսցաք, ծունր կրկնեսցուք եւ երկրպագու-
թեամբ հանդերձ, որում վայել է փառք եւ պատիւ՝ յաւիտեանս յաւիտե-
նից, ամէն։

- 1 5 9 –
 քքՀհ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

115

ՃԱՌԸՆՏԻՐ
Երևան 6169 (1227 թ.)

Ստացող Վարդան Վարդապետ

Վայր՝ Աւադ վ ա ն ք

202բ Ի թուականութեանս Հայոց ի ՈՀԶ (1227) ծախաւք և ընչիւք նուաստ

սպասաւորի բանի Վ ա ր դ ա ն ա գրեցաւ ցանգալի կտակս, իսկ ՈՀԷ (1228)
կաղմեցաւ, և ղի ոչ էր կարդացած և ուղղած, ի ՈՀԸ (1229) կարդացի և
ոչ կարացի ուղղել, վասն զի շատ էր սղալն աւելի և պակաս, զոր ոչ կա–
րացի զաւելին հանել և կամ զպակասն գրել, վասն զի նորակազմ էր
գիրքս և սաստիկ պինդւ Եւ եհաս ինձ սուք անմխիթար, վասն զի սիրեցեալ
եղբայր մի էր, որում անուն Յակոյ՝՝ վախճանեցաւ և եթող բաղում տղայս,
որքբքս և աղքատ, այլ և ծերացեալ մայր, որ կարի ևս թշուառացուցանէր
զիս ողբովք, այլ և քույր և եղբաւր էին սոքա երեքեան, ի միում ամ սեան
վախճանեցան, ընդ որ կարի յոյժ վիրաւորեցա, մանաւանդ զմտաւ ածե-
լով զերկու դաս որբերն։ Վասն որոյ աղաչեմ զսուրբ և զպատուական
ընթերցողստ յիշեսչիք զնոսա ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, այլ և զտա-
ռապեալ կրաւնաւորս զ Վ ա ր դ ա ն զստացող գրոցս, և զծնողս, և զեղբարսն
իմ՝ ղհոգևոր և զմարմնաւոր, այլև զայնոսիկ, որ յաձնեալ են յիշատա–
կեալ յաղաւթս, որպէս զ/։ բարեխաւսութեամբ և աղաւթիւք Սրբոյ Աս-
տուածածնին՝ մաւրն լուս ո յ, Յովանու Կ՛արապետին և Սրբոյն Ստեփանոսի
աղաւթիւք, և չարչարանաւք Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, նահատակու-
թեամբ և հեղմամբ արեամբ յոգնախումբ և բազմերանեան սուրբ և փա-
ռաւորեալ վկայիցս, որ ի սմա հաւաքեալ կան, յիշատակելոյս և յիշողացդ
ողորմեսցի, մեղաց և յանցանաց թողութիւն շնորհեսցէ և իւրում սուրբ
արքայութեանն արժանի արասցէ, և նմա փառք յաւիտեանս, ամէն։
Յայսմ ամի Խ ո ր ա գ մ շանս բազում գաւառս աւարեաց և անմարդ
արար, և անթիւ զաւրաւք պաշարեաց զԽլաթ և ունի ի մեծ նեղութիւն, որ
և առ ի նույն ամի*։

116
ԺՈՂՈՎԱԾՈԻ
երևան 472

Գրիչ Մարկոս
ա
265ր Ի թուականք ույ թիւն ս Հայոց ՈՀԸ (1229), գրեցաւ բուրաստանս
ամենազան պտղաւք ոչ ապա կանաց ալք, այլ անմահականաւք, աւե–
տ<Լտ՝^> արք անք ականաւք, առա քեչա <Հն՝^> կան ալք եւ մարգք արք եա\–
կ ան ալք, ի ձեռն անքպքիտան երիցոյ Մ ա ր կ ո ս կոչեցեալ, որ աքնքուամբ
միայն եւ գործով ոչ զնպն կատքարքեալ, Զի յայսմ ամի ել չարեաց՛
թաք գքաւոր Ջալւսլաւոին կոչեցեալ։

* Վերչին նախադասությունը դրված է ներքևում, այլ գրչով և թանաքով։

- 1 6 0 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1229

197բ Ո՛վ իմաստասէր անձ, սիրով հայիր և մի բաքմյբասէր, զի կարո-

ղութեամբ նմանիլ Աստուծոյ, ասացեալ իմասքտքնոց, այլև ժամանակ
ամենայն իր, զի ժամաքնաքկս խէիՀստ էր տարտարոս, ել ես փախըս–
տեայ, վասն ք յք անցանաց իմոց՝ յանաւրինաց, եւ զմիտս գերէր սատա-
նայ, վասն այնր սխալ է և անարուեստ գրեցի։ Եւ ես Մ ա ր կ ո ս սուտ երեց
կոչեցեալ, զոո գծեցի ղգիԼրքս զայս անարԼույեստ բաժանմամբ, աղա-
չեմ զամենիսեան, որք կարդայք զանճառ բուրաստանս այՀւմենա Տեառն
լցեալ անմահական ճաշակաւն, որ մնա ի կեանս, զտառապեալ ոգիս
յաղաւթս յիշեսշիք, և Աստուած զձեզ յիշէ։

Ղ
24 6 բ Ո վ եղբայր պատուական, որ կամիս շահեալ յա ս տ ո լածէ այՀին կտա-
կէս, զիս սուտանուն քահանա յիշեա յաղաւթս, և սխալանաց թողութիմւ
արա, վասն զի ես տգէտ, եւ ժամանակս տարտարոս՝ ՝ի չ ւ ՚ ՚ ր նետողացս,
բայց փոքր մի խաղաղացաւ կամաւքն Աստուծոյ*։

117

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վենետիկ 122, Սարդի,։յան, Ցուցակ Ա, էշ 537—538

Գրիչ Ստեփանոս
ա
245բ Աւրհնեալ է Քրիստոս Աստուած իմ, ամէն։
Թուին ՈՀԸ (1229)։

ք
189բ Տէր ողորմեա Ս տ ե փ ա ն ո ս ի յոյժ մեղաւորի, և /«ր/ ասէ ամէն, և
նմայ Տէր ողորմեա յ։

118

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՄԻԽԱՅԻԷՒ ԱՍՈՐԻԻՈՅ

Երուսաղեմ 662, Պողարյան, Տոլցակ Գ, կ 94 (1679 թ.)

Ի թվին Հայոց ՈՀԸ (1229) կատարեցալ աշխարհապատում Պատմու-

թիւնս տէր Միիւաէլի սուրբ, պատրիարգին Ասորոց, զոր ստուգիւ գրեաց
ծայրաքաղ առնելով, յաստոլածաստեղծ մարդոյն Ադամայ սկիզբն առ-
նելով՝ ասաց մի ըստ միոշէ զկարգ եւ զծնունդ եւ զշինութիւն արարա-
ծոցս, զոր նախ քան շրհեղեզն աշխարհակործան, եւ զոր յետո շրհեղե֊
ղին յորդոցն Նոյի շինեալ եւ աճել ըստ հրամանի, եւ ուխտեցին ամենա–

* Լուսանցքներում այսպիսի հիշատակագրություններ կան. «Խալատ է նշանայգրած ընկեր

սորա1 ( 2 2 2 բ ) , ո–Այս տետր զհետ գիմին էէ ( 2 3 ) , այսինքն Գ պրակի հետ Է. նրա մասն Է ե այլն։

֊ 1 8 1 -
11-487
 քքՀհ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

կալին Աստուծոյ, որ եղ ընդ Նոսա յետ ջրհեղեղին։ Եւ ի վերայ այսորիկ

զկարգ եւ վթիւ թագաւորացն Հոռոմոց եւ ղՊարսից, եւ զկնի Պարսից
թագաւորութեան վճարելոյ՝ սկիզբն առնէ թագաւորութեան Արաբկաց,
որ են Տաճիկք, եւ զկատարաձի սոցա զԹուրքաց սուլաանաթիւնն եւ
զտիրելն բազում աշխարհաց եւ գաւառաց, զոր դեռ այժմ ելս ունին բռնա–
ցեալք ընդդէմ բազում ազգաց եւ ազանց։ Որ են թիւք ելիցն Ադամայ մին-
չեւ ի ժամանակս կատարելոյ գրոցս ի ձեռն Միիւսւյէ|ի Ասորոց պատրիար-
գի ամք ԶՈ-ԴՃ եւ 1Հ6430)*, եւ այժմ է թիլս Հայոց ՈՀԸ (1229).

119

Խնդիրք ե ն ա ր ց ո ւ մ ն տէր Մ ի ք ա յ է լ ի Անզ/ւոքսւյ ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի ն ի մեղաւորէս

ւԼարդանսւյ ե թ է ո ր պ ի ս ի ա ս փ ն ս ւ կ ա ւ է մ ա ր դ ս պ ա տ կ ե ր Ա ս տ ո ւ ծ ո յ

Երևան 8198 (ԺԴ դար)

75ա Ով գերապատուեալդ յԱստոլծոյ և ի մարդկանէ, հրեշտականուն

եպիսկո՛պոս տէր Մ ի ք ա յ էլ մեծին Անաիոքու և սուրբ ուխտիս, որ կոչի
Յիդվսւնց...
77ա ...Եւ սկսայց կատարել զհրամանս քո զոր տայ Սուրբ Հոգին ի հին
յիշատակաց և ի յուսմանց, բայց և ամենայն ի շնորհաց նորա լին՛ի ն ոչ
ի մեր շանոլց, քանզի խաւարեցալ միտք իմ յախտից աշխարհիս, և նուա-
ղեցաւ յոյս աչացս և տկարացայ ծերութեամբս։ Ապայ սէրն քո մոռանալ
տայ ինձ զամենայն, նայ և զի մնասցէ սայ ի ձեռս քո ինձ յիշատակ, որ-
պէս զի յետ մահու յիշատակեսցես զողորմելիս առաշի անմահ գառինն
Քրիստոսի, որ վասն մեր զենանի անծախապէս, բայց և երկեայ յԱստու–
ծոյ և սկսայ, ղի մի պատժեսցէ զիս ընդ այրն քանքարաթագոյց, ի վերայ
այլ անթիւ յանցանաց իմոցւ
Եւ դու ընկալ զսա ի ձեռաց իմոց սիրով, որպէս Քրիստոս ընկալաւ
77բ զխէրևէշն ի ձեռաց երանելի այրոյն, և արդիւնացոլոցէ ղսա Քրիստոսք,
ի հո՛գիս քո և զամենայն լսողաց, մինչև ի կատարած աշխարհիս, և պսակ
լուսափայլ արասցէ զսայ Աստուած ի գլուխ քո այժմ և յալոլրն դատաս-
տանի, և նմայ փառք յաւիտեան**։

* Հավանաբար էէ» միավորը րաց են թողել։ Վերականգնելով միավորը կստանանք 6437

կայսերական թվականը, որը համապատասխանում է Հայոց 1229-ին։
" քօա Ն. Մառի, դրված է 1229 թվականին, այսինքն խաչակրաց հինգերորդ արշավանքից
Հետո (Շ6օթ1ա« ոբ«71ե ՑՅթ^ՅՈՅ, Շ. Ոտքէբճ^բք, 1892 Ր., էք 312),

- 162–
 1230

1 2 0

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 129, Բ. Սարգիսյան, Ցուցակ Ա, էք 5Տ7—Տ74

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Թէոդոպաւլիս
ւս

390բ Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն, Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սըր–

բոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Իմաստք աստուածային և շնորհք Սուրբ Հոգւոյն միշտ հեղեալ յորդիս •
եկեղեցւոյ՝ առ ի լցուցանել զպասուք ծարաւեաց կամայաւժար փափա֊
դողաց ի յարբումն ոգեկան շահալետից և մարմնական վայելմանց, մա-
նաւանդ և որք տրփան ի նոյն տենչանս երկուց առաջարկութեանց, զոր
աստուաստ բարեւէ ամ ան ակիս և առ յապագայիցն համատելոց և ճեմա-
րանաց որոճալով և հետամուտ լինելով երկուցս, զոր ցոլցաք, յարատե-
ւակ շահելովն և երկեակ շահիցն՝ բացայայտ գոլով սորին։ Մինն յոգիսն
ամբարելով, իսկ միւսն յետ ժոզովելոյն և ի բնաւիցն զրկեալ գտանի։
Այլ առաքելահոս վտակըս այս՝ քառահոլով բղխմամբ ըստ աւրինակի
չորից գետոցն բզխեալ յագենայն, արբուցանէ զչռրեքեզրեան ծագս երկ՚
րի։ Իսկ ես եղկելիս, Գրիգոր գրիչ, փափագող եղեալ այսմ անմահական
ըմպելոյ, հայցեմ ի Տեառնէ զայս շուր կենդանարար, բղխեալ ի բնութենէ
Սրբոյ Երրորդութեանն՝ ի յարբուցոլմն պասքեալ հոգւոյ իմոյ։ Եւ ըստ
յուսոյն իմոյ, որ առ Քրիստոս, ետ Տէր զխնդրուածս իմ, զի ի վաղուց
մ ամ ու ցանկացեալ էի այսմ անգիւտ մարգարտիս և ամենալաւ աւրինա-
կի", որ կոչի Գրիգորի Մուողանեցլոյ, ճարտարագիծ գրչի և անյաղթ
գիտնականիւ Եւ ըստ յաջողելոյն Աստուծոյ՝ եղեւ ըստ ՛կամաց իմոց•
Եւ ես ըստ կարի իմում՝ բազում աշխատութեամբ գծագրեցի իմով ձե-
ռամբ և ծաղկազարդեալ յալրինեցի ոսկւռվ պատուականաւ, հրով փոր-
ձեալ և զտեալ, և երփներփն երանգաւք և պայծառ դեղովք գրոշմեալ,
ներգործեցի ի սմա ազգի ազգի քանդակս խորանաձեւս և երկնանմանացս
և այլ մանրամասն ինչ ծաղկաւք՝ ըստ տուեցելոյ ինձ ի շնորհաց Հոգւոյն
Սրբոյ։

Արդ, եղեւ կատարումն կտակիս, մանաւանդ թէ քրիստոսաձրի մա-

սրենիս, ի ժամանակս վերջինս, յորսւմ քննեալ գտաք ի հանդիպման
ամիս լինել յելիցն Ադամայ ի դրախտէն մինչեւ առ մեզ հազարաց վե-
ցից և չորից հարիւրից, երեսուն յաւելեալ ամաւք։ Իսկ ի ծագմանէ բա֊

- 163–
I
 հիշատակարաններ 1230

նին Աստուծոյ՝ հազարի միոյ և երկուց հարիւրից, երեսուն և երկուս յաւե-

լեալ ամաւք (1232), եւ Հայկազնեան տումարիս վեցից հարիւրից եւթա֊
նասուն և ինն ամաց (1230), ի հոյակապ և ի հռչակաւոր քաղաքիս
Թէոդոպաւլիս, ընդ հովանեաւ Արբայ 3 տրոփեանս՝ յիշատակ հոգւոյ
իմոյ և ծնաւղաց իմոց։
Արդ խնդրեմք ե ի ձեզէ հեղինակէ և աւրէնսապատոլմ եկեղեցւոյ
մանկունք, որք յաստուածային պտղոցս խորհրդիւ դիտէք ճաշակել, յոր-
ժամ ի ձեռն առեալ զփափագելի սուրբ գԱւետարանս ի յաւուրս տաւնից
տէրունականաց, զի և ի ձերում անզրաւելի ուբախոլթեանց յիշեսշիք
զԳւփդոՐ գրիչ, նաեւ զհայր իմ զԽսւշատոս՝ քահանայ՝ ղյոյժ հմուտ ե
հռետոր այսմ արհեստի, եւ զմայր իմ եղկելի, որ բաղում աշխատութիւնս
կրեաց ի վերայ մեր՝ տացէ նմա Տէր վարձս ընդ վերշին մշակացն, նոյն
ե զքուերսն իմ՝ ^Թանկերն և քԱդդերն և զ Ա կ ն ե ր ն ՝ հանդերձ հարազա-
տաւք իւրովք, եւ զփեսայ իմ զՎահրսւմ՝ զսիրելի անձին իմոյ, եւ զՅո–
վ ա ս ա փ փիլիսոփայ՝ զհոգքեյւոր եղբայր մեր, զի արժանի եղիցուք թա-
գաւորական պատ^ո քլոյն ընդ Հմեքռեալսն և մի մնասցուք առ երկենի,
քանզի եմք ս բաղեալք յ ագարակի զուրավաստակ պատճառանս։ լ, հին֊
գաթել եզանց լծորդութեամբ։ Այլ և աղաչեմ յիշել զմեզ առաշի Քրիս-
տոսի, զի ի ձեռն հայցման աղաւթից ձերոց թեթեւասցուք ի ծանրութենէ
մեղաց և արժանաւորք հանդիպես ցուք գտան ել ողորմութիմւ յա լուրն
այցելութեան՝ ընդ սուրբս և ընդ սիրելիս անուանն Քրիստոսի Աստուծոյ
մերոյ, որում փառք յաւիտեանս։ Եւ նոյնինքն Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս,
որ առատն է յամ են այն ի, շնորհեսցէ ողորմութիւն յիշողացդ և յիշեցելոցս
յաւուր մեծի ծագման իւրոյ, ,և նմա փառք այժմ և յաւիտեանս, ամէն։
Զգեղեցիկ և զքրիստոսասէր պատանեակին՝ զպարոն Վարդ զբարե-
գործ, որ աշխատեցաւ ի պարզել թղթոյս և մասն ինչ եդ յԱւետարանս՝
յարդար ընչից իւրոց, տացէ նմա Տէր մասն և բաժին յարքայոլթեան
արդարոց։ Եւ որք կարդայք աղաւթիւք ձերովք, ալրհնեսցուք զնա։ Յի-
շեսշիք և զբարեպաշտուհի զմաւրքոյր իմ՝ զԳունարն՝ հանդերձ հարա-
զատ որգւովք իւրովք, ո՛ր և սա մասն ինչ եդ յԱւետարանս, որոց ողոր-
մեսցի սոցա Քրիստոս ձերովք սուրբ աղաւթիւք։ Ընդ նմին յիշեսշիք և
քԱդասւաիկին, և զդստրիկն իւր՝ զՆուՐանսթի, որ յայս ամի փոխեցաւ
ի Քրիստոս, քան զի և սա սակաւ ինչ աւգնական եղեւ, որոց գթասցի ի
սոսա Քրիստոա յաւուր փրկութեան՛ Տ՚՚՚աչաաուՐ վարդապետն իմ և
ք Ա ւ ե ա ի ս քահանայ, որ ի. մագաղաթս աշխատեցաւ ընդ իս, յիշեսշիք ի
Քրիստոս Յիսուս։ Եւ ամենեքեան, որք միաբանեալ են ընդ մեզ հոգեւոր
սիրով, աւրհնեսցէ զյընասա Քրիստոս Աստուած հոգւով և մարմնով,
ամէն։
Աւա՛ ղ, աւա ղ և հազար աւա՛ղ դառնութեան ժամանակիս։

116ա Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ սուրբ և ընտրեալ առա-

քելս յս ողորմեա մեղուցեալ և պարտաւոր անդն իմոյ՝ Գրիդորի գրչի,

- 164–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227
քքՀհ

և ծնաւղաց իմոց, և քուերց և ազգականաց մերոց, և այնոցիկ, որք միա–

բանեալ են րնգ մեզ հո գլով ։
Գ

138բ Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Գազկանց Միթորոյ, որ յայսմ աւուր

կոչեցեր առ քեզ, և թող զյանցանս նորա։

121

ՃԱՇՈՑ

Հոոմ, Լևոնլան վարժարան 4, Ն• Ակինյան, Ցուցակ, էջ 53—54

Գրիչ Մխիթար
Վայր՝ Կսւպոսի վանք
ա
258ա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն ել մի աստուածութեանն՝ Հաւր
եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից,
ամէն։ Բայց գրեցաւ աստուածային գանձս ի տ աւնայխմ բութիւն սրբոց
մարտիրոսաց, ի թուականութեան Հայկազեան տոմարի ՈՀԹ (1230), ի
լեառն Սուրյտ Լուսաւորչիս, յանապ ատիս որ կոչի Կսւպոսի, հրամանաւ
պատուական քահանայիցն Վար դ ա ն ա յ եւ Սարդսի, որ են ի գաւառէն
Ս կ ե դ ե ա ց , ի գեղջէն որ կոչի Իշոխա։ Եւ զմտաւ ածեալ զճգնութիւն սըր–
բոց մարտիրոսացն եւ զսէր սրբոցն, զերկիւղ ամ են այն կարեաց ի բաց
մերժեցաք եւ ստացաք զսա մեզ ի ժառանգութիւն եւ յիշատակ ամենայն
զարմից մերոց։ Արդ, աղաչեմք զամենեսեան որք աւգտիք ի սմանէ ուսա-
նելով կամ կարդալով, կամ աւրինակաւ, յիշեսշիք ի Քրիստոս, ռր աղաւ-
թիւք սրբոց մարգարէից, առաքելոց, մարտիրոսաց ողորմեսցի եւ թո-
ղութիւն շնորհեսցէ Վարդանայ եւ ՍաՐդսի, եւ հաւր եւ մաւր իւրեանց
Սոսթանիսի եւ Ադդկանն, են հոգեւոր .զաւակացն Աթանասի եւ Յով–
ս ե փ ա յ քահանայից, եւ պատանեկին Յուսկանն։
Յիշեա Քրիստոս Աստուած ի քո արքայութիւնդ զ Վ ա ր դ ա ն եւ զՍաՐ–
դ ի ս , զԳրիդոր եւ զԳորդ հարազատ եղբարք, եւ զքոյրեր մեր ^Տիկնացն
եւ զ կ ս ւ ն ա ց ն , եւ զփեսայնին մեր զ Ի ն ք ն ա ա ի ո ս եւ գ Թ ի ո դ ո ս , եւ զ Ո վ ա ն է ս
խնամին մեր։ Տէր Յիսուս ողորմեա դրելոցս ի սմա եւ թողութիւն շնոր-
հեա սոցա։
Եւ ինձ Մ խ ի թ ա ր ա յ , որ զսակաւ յիշատակս գրեցի, ողորմեա Տէր, եւ
քեզ փառք յաւիտեանս, ամէն։

ք
Գրիչ Գրիգոր

45բ Ո՛վ աստուածասէրք եւ աստուածապաշտք, որ ժողովեալ եք կատա-

րել զտաւն պայծառակերպութեանն Քրիստոսի, յիշեսշիք զթշւառականս
զԴրիգոր գրող բարի յուսով եւ սիրով, եւ ասասջիք՝ Քրիստո՛ս, քո սո՛ւրբ
պայծառակերպութեամբդ ողորմեա, եւ որք զմեզ յիշեն, եւ քեզ փառք
այժմ, յաւիտեան։

- 165–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

Գրիգոր ամենաթշւառ գրիչ զամենայն ժողովալքս աղաչեմ մեղաց

յ 26բ թողութիւն խնդրեցէք ի Սուրբ Երրորդութենէն ինձ եւ իմոցն եւ ձերաոցն,
Քրիստոս զձեզ յիշե իւր ողորմութեամբնէ

122
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Քյուրտյան, Ցուցակ, Էշ 405
Գրիչ՝ Յովաննէս
ա

148 Զբազմամեղս դՅոքվ՚յ1վաննէսյ յիշեսշիքւ

Յայսմ ամի մեծ ս<հ կա Խ ո ր ո դ մ շ ա ն ի ն յամենայն արարածս, զի
այժմ աո զԽլսւթ և զամենայն սրով մաշեաց զգաւառնէ
Այժմ աւելի են գհրիքն յաշխարհի, քան զազատքն, և նա փքա իբրև
զ։Լիշապ և գոչէ իբրև զառիւծւ Ել սուլտանն Հոռոմոց աշխարհախումբ
ժողովով ընդդէմ նորա, և ամենայն սիրտ բեկեալ և զաւրհտսն առաշի
ունի։ Երանի որ ոչ է իմ ժամս յայս։

180 Յուլիս ամսոյ Բ՛ ( 9 ) , յաւուր երեքշաբքթի^ պահոցն այլակերպու-

թեանն, ընդ Ջ (0) ժամն և ընդ Բ՛ ( 9 ) ֊ ի մէշ շարժ եղև լաւ։ Փառք Աս-
տուծոյ։
Գ

382 Ի թովինյ Հայոց ՈՀԲ՛ (1230), յամիս աւգռստոս ՒԵ (25) աւրն,

յաւուր կիրակէի եկն առ մեզ Սարդիս հայրն և երեր մեզ վատ զրոյց,
որ եկեալ 1.ևոն թագաւորին թագուհի ի Կ ի պ ո ա ա ա ի Ս ե լ և կ ի ա , որ տե–
նայր զիր դուստրն, որ էր Հ ե թ ո ւ մ թագաւորին թագուհի։ Եւ տարան զթա-
գուհին ի Սելևկիա, և անդ եսհես զմայրն իւր, և խաբեց զթ ա գա լորին
հայրն զպարոն Կոսաանդին, և մտաւ ի Սելևկիա, և մռտեց հետ իր
մաւրն, և զպարոնն հանփն քաշնաւք բերդէն։ Այս այսպէս գործեցաւ, և
ենք յահի և յերկեղի. այլ յառաշկայն Աստուծոյ է գիտելի։
Եւ Հռոմոց սուլտանն և Մ ելէք յԵտլին, երեք որդի՝ բազո՛ւմ զաւր աւր,
և Խորադմշա&նէ՝ բազում խուժադուժ ամբոխիւ դէմ իրերաց են դում ա֊
րեալ, որ պատերազմին, այլ զոր լինելոց է՝ Աստուծոյ է գիտելի, այլ
արք արք ածքս ամենայն են ի վտանգի։

129 Քունն խիստ կու չարչարէ և աւէրէ։

- 166–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

123

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Հազա 29, Տէր-Ավէսւիսյան, Ցուցակ, Էշ 43—44

Գրիչ՝ Ներսէս
Վայր՝ Ամասիա

Տէր Յիսուս ողորմեա գծաւղի սորա Ներսիսի, և ծնաւղաց իւրոց, և

ամենայն զարմից իւրոց, որք են հանգուցել առ Քրիստոս։
Փառք... Շնորհիւն ամենակալին Աստուծոյ սկսայ և ողորմոլթեամբ
Յիսուսի Քրիստոսի կատարեցի զսուրբ Աւետարանս յամի Դ֊երորդի Հ-ե–
րորդի Թ-երորդի (1230) թուաբերո՛ւթեանս Հայկազնեան տումարիս, ի
բռնակալութեան Իսմայելական ազգին, ի շար և ի դառն ժամանակի, զի
ըստ նախասաց տեսութեան մարգարէից և տէրունական աստուածապա-
տում հրամանին լցաւ և աւարտեցալ աւուրք ժամանակաց և մերձեցաւ
և եհաս աւուրք պղծոյն անապատի, ըստ Պաւղոսի ձայնին և թէ Մինչև
բարձցի որ այժմդ ունի, ապա յայտնեսցի որդին կորստեան և թէ ի բազ-
մանալոյ անաւրէնութեան ցամաքեսցի սէր բազմաց, և եթէ Եղիցի նեղու-
թիւն մեծ որպիսի ոչ ել ի սկզբանէ աշխարհի։
Եւ արդ տեսանեմ նեղութիւն և անձկութիւն անբաւ, տագնապ և ար-
հաւիրք անհանդուրժելիք, քանդումն և քայքայումն քաղաքաց և աւանից,
աշխարհացն, գաւառից, զրկանք և յափշտակութիւն տկարաց և աւտա–
րաց, կործանումն տանց և շինուածոց և եկեղեցեաց, ղի ի յաճախելս յ և
բաղմ ան ալան աւրէն ո ւթե անց մերոց անկե ալք ի ծառայութիւն աւտար
և բարբարոս ազգաց, որք զաւրէն հրոյ անյագաբար ճարակեն զմարմին։
Եւ ի վերայ այսր ամենայնի ոչ զարհուրումն և ոչ դողումն, ոչ փոյթ
և ոչ երկիւղ, ոչ պնդութիւն հաւատոյ և ոչ յաւժարոլթիւն գործոց բարեաց,
այլ հաւատք պակասեալք և ամպարշտութիւն զօրացեալ, արդարութիւն
հալածեալ և ան աւր էն ո ւթիւն արմատացեալ, սէր եղծեալ և անգթութիւն
ծաղկեալ, Աստուած վաճառեալ և ագահութիւն թագաւորեալ, անուն և ձև
լոկ՝ քրիստոնեութեան, և կարգք և վարք՝ և ոչ բնաւ ումեք։
Արդ այսպիսի չարաշշուկ և բազմավրդով, ծանր, աղետաբեր դարա-
նակալի աւուրս, ես ունայնացեալս ի գործառնութենէ կանուխ ժամ անե-
լոյն յոյժ խաւարաժառանգ և պարապն դե ալս մեղօք Ներսէս անպիտան
գրիչ և սուտ անուն քահանայ, գրեցի զգերունակ և զաստուածատուր կտակ
զսուրբ Աւետարանս ի ստոյգ և յընտիր աւրինակէ և ի բազմաց վկա֊
յեալ, ի յիշատակ Խ ա չ ա կ քահանայի և ծնաւղաց և զաւակաց իւրոց, ընդ
նմին և պարոն Վարգին և ծնաւղացն և զաւակաց նոցին, ի պայծառու-
թիւն եկեղեցւոյ և ի վարժումն մանկանց նոր առագաստի։
Արդ, որք ընթեռնուք և ալգտիք և կամ գրչութեան ընդաւրինակէք, ե
որք լսելով լուսաւորիք, թողութիւն մեղաց հայցեցէք ի Քրիստոսէ Խա-
շուկ քահանայի և հաւր՝ զուգակցի իւրոյ, որոյ անունն Վ ա ր դ կոչի։ Եւ
գրեցաւ սա յանապատիս Ա մ ա ս ի ո յ , ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետի։
Տէր Յիսուս ողորմեա Մ ա ն լ է լ ի վարդապետի, որ բազում սիրով ընկա-
լաւ և հանգոյց զմեզ, զոր Տէր Յիսուս հատուսցէ նմա յետ գալստեան>

- 167–
 ՈՀքԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

որ աւդնական և առիթ եղև գրոցս։ Տէր Աստուած ողորմեսցի Սարգսի

քահանայի, և հարազատ որդւոց իւրոց Կարապետի քահանայի, և եղ-
բաւր իմոյ ըստ հոգւոյ, որ զաւրինակս շնորհեցին։
Արդ, որք ընթեռնուք և լուսաւորիք, խոշորութեան անմեղադիր լե-
րուք, և Քրիստոս որ առատն է ողորմութեանց ձեզ և մեզ ողորմեսցի, և
Սուրբ Երրորդութեանն փառք յաւիտեանս։ Ընդ նմին ողորմեսցի Տէր
Աստուած ծնաւղաց իմոց Սիմէօոնի և մաւր իմոյ Թաւքար ա ի կ ն ա յ , ամէն.–
Որ յալս սուրբ Աւետարանիս զինքն աւդնական լինի, Տէր Աստուած
իւր աւգնական լինի և մեղաց նռրա թողութիւն շնորհեսցէ, եթե այր, և
եթէ կին, եթէ ծեր, և եթէ տղայ։

124

ԳԻՐՔ ԸՆԹԵՐՑՈՒԱԾՈՑ
Երևան, պատառիկ 828

1ա Ի ք թ յվիս ՈՀԲ՝ (1230) ըստ յքաճյախելոյ մեղաց մերոքցք, ելանէ

ասգն ա յլա յււ ի եռ յ/ և խուժադուժ ազգին որ Թաթարքն, և ի սոլի ր յ սու-

սերի մաշեց ղէտքիեզերս, մինչ ոչ մնաց տքեյղի ողշ, զեկեղեցիս տա-
պալեաց, զքահան ի այս կՀ ոտորեց և ոլ խնայեց քմէՀկն նոցա ի կեն–
1բ դան, և այլ ղամենիսեան առք հ աք ս ք ա Հ րակ կոտորեց զայ || դարձոյց ի
տեղիս իւՀրեյանց, ընդ որս և գնեց զայս Ընթերցուա՛ծս և էդաՀրձեալ
ետ ի իւր առք ա յշին տեղինի, ի Սուրբ Աստուածա ք ծի յնն, յիշատակ իւրն,
և քծնքո՚ղաց իւրոց, և եղբաւք ր յ իւրոյ Ստեփանոսին, եւ Լեյղբաւր որ–
դոյն Լասկսւ ք ն | ն, որ տղայ հասակաւ փոք խե ք ցաւ ի Քրիստոս։
Արդ, ո՛վ սուրբ մքաքնգունք սուրբ եկեղեցոյ, որքք^ կարդայք կամ
աւկԼտյիԼքյ ի Լսյմանէ\\Ր։

125

ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆ
Երուսաղեմ 1818 (ԺԲ դ.), Պողարյան, Ցուցակ Զ, էշ 184

Ստացող Աոաքել
Վայր՝ Կիփկիա
ա
384ա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն
Սրբոյ...

* Ընթերցուածոց գրքից մի թերթի կես է մնացել, որը հետագայում ծալել են և պահպանակ

դարձրել։ Մյուս սյոմ, ակում ևս կա հիշատակագրություն նույն ձեռագրի գերությունից փրկելու
մասին, այն հավանաբար գրված է ԺԳ ղարի վերշերին կամ ԺԴ դարի սկգբներին. բերում ենք
ամբողջությամբ, ՀԿամաւ ամենակալի Աստուծոյ և փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ է աւրհնեալ
յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Ես՝ Նաորսպինս, Տիքին սարկաւագի որդիս Թաւրիզնցի, տեսայ զընթերցուածս ի ձեռն այլ-
ազգեաց, և առի և տվի յեկեղեցին։ Արդ, ով կարդայք, զմեղուցեալ ծառայս Քրիստոսի յիշեսցէք,
և զկենակիցն իմ զՈւլումեփք, և զվերայփոխեալ ի Քրիստոս զաւակն իմ՝ զՍսւդաղին, և զծնաւղս
իմ ///,,
Մյուս էշում Ստեփանոս գրակապի Հիշատակարանն է ձեոագիրը գնելու մասին*

- 132–
 ՈՀթ. ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

Յամի Ո-որդի, ևւթանասներորդի, իններորդի (1230), թուականիս

Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Կոստ ք ա ն դ ե ա յ յ , ել ի թագաւորու-
թեան քրիստոսապսակ արքայի Հեթմոյ, ես Ա ռ ա ք ե ա լ նուաստ աշա-
կերտ եւ սպասաւոր ուսման բանի, փափագաւղ եղեալ մատենի սրբոյ
եւ կայծակնաճաշակ մարգարէին Ե սա յայ, ստացայ զսա յարդար ը նչից
իմոց, ի վայելումն ինձ եւ յիշատակ հոգւոյ իմոյ, եւ եղբաւր իմոյ Գւփ–
դքու-յ քահ1անայիյ, որ յայս ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ ծնաւղաց
•իմոց, եւ սն ո լցողացն և ուսուցլացն զիս հոգեւոր հարցն եւ ըստ մարմ-
նոյ, Վ ա ր դ ա ն ա յ հաւրեղբաւր իմոյ, եւ Պ ե ա ա ս ի քեռոյ իմոյ, որ բազումս
աշխատեցան ի վերայ իմ յիմաստս աստուածային ուսմանց, նաեւ զինչս
իւրեանց ետուն ի ւգէտս իմ, որոց Տէր Յիսուս ընդ միոյն հարիւրապատիկ
հատոլսցէ նոցա աստ եւ ի հանդերձեալսն զիւր ողորմութիւնն, ամէն։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, ղմանկունսդ եկեղեցւոյ, զժառանգողք
սմին եւ զվայելողքդ, եւ որք աւգտիք ի սմանէ ուսմամբ կամ ընթերց-
մամբ կամ գաղափարաւ, յիշեսշիք ի մաքրափայլ եւ ի սրբամատոյց յա-
ղաւթս ձեր որ առ Տէր զվերոյ յիշատակեալքս ի սմա, եւ ոյէ առատն է ի
պարգեւս եւ աննախանձ ի տուրս, որք հայցեն ի նմանէ, Քրիստոս ամե-
նեցուն ողորմեսցի յիշելոցս եւ յիշողացդ յիլրում գալստեանն, եւ նմա
փառք յաւիտեանս, ամէն»
Յայսմ ամի եղեւ շարժ սաստիկ ի գաւառիս Կ ի լ ի կ ե ց ա ց , եւ բազում
շէնս փլոյց, առաւել ի հո Լ յաք կապ քաղաքն զՏարսոն աւերեաց։

Գրիչ՝ Կոստանդին
Վայր՝ Մլիճո վ ա ն ք
«

401 Ո՛վ եղբարք, որք ընթեռնուք զգիրս զայս, յիշեսշիք ի Քրիստոս զըս–
տացող սորին զԳւփգա* քահանայ, եւ զծնողսն իւր, եւ զեղբայր իւր՛
զՍտեփանոս փոխեալն առ Քրիստո՛ս, եւ զգրող սորա զԿոսաաք ն դ ի ն յ :

Գ
Զստացող սորին զԳրիդոր կրաւնաւոր, որ է փակակալ սուրբ ուխ–
տին Մ լ ի ն ո յ ս , յիշեսշիք յաղաւթս առ Տէր, եւ զծնաւղսն իւր, եւ զհարա-
զատն իւր զՍաեփանոս կրավնաւորյ։ Ընդ նոցին եւ զգրողիկ սորին
գԿոստաԼնդինյ եւ ը զծնողս, եւ Քրիստոս որ առքատՀն է ի պարգեւս*
ողորմեսցի յիշելոցն եւ յիշողացդ ամէն։

- 169 -
 Ոչքխ չ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր ^ 1 2 3 0

126
ՄԱՍՈՒՆՔ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇնՏԻ
է/մի ածին 233

Գրիչ՝ Ստեփանոս
Վայր՝ Տեասանց վանք
ա

26 ՛,; Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան Հաւր և Ոբդո և կենդանարար և

ազատիչ Սուրբ Հոզւոյն, անբարժանելի և միասնական Սուրբ Երրորդու-
թեանն, այժմ և հանապազ և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն, ամէն՛
քԻյ թուականութեանս Հայոց ԼՈ^ՀԸ (1229), գրեցաւ տաոս Թագաւորու-
թեանց, ի խնդրոյ աստուածապատիւ և առաքելաշնորհ արհիեպիսկոպո-
սին Ա ն ա ի ք ո յ ք ո * տեառն Մ ի ք ա յ ե լ ի և առաշնորդ սուրբ ուխտի Յեսուանց,
ի վայելումն մանկանց եկեղեցւոյ, և ի յիշատակ հոգւոյ իւր և ծնողաց
իւրոցն, ամէն։
Եղև զբալ սորայ յանապատս Յեսուանց ի վանսն, ընդ հովանեաւ
մաւրս մերոյ Սուրբ Սիոնի, և Սուրբ Աստուածածնիս, և զկենսակիր և
սքանչելագործ Սուրբ Նշանիս, ձեռամբ յանարժան Սաեփաննոսի, ի թա-
գաւորութեանն նոր օծեալ ընծային** Հեթմոյ և ի կաթողիկոսութեանն
տեառն Կոսւոանդեայ, ամէն»
ք

206բ Տէր Յիսուս ի քո միւս անգամ գալստեանդ և ի հասարակաց յա-

րութեանդ ողորմեա տէր Մ ի ք ա յ ե լ ի ՝ ստարողի գրոցս և ծնողաց իւրոց,
ամէն։
127

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 867—870

Ծաղկող՝ Սիմաւոն
ա
Տէր Աստուած, ողորմեա ծաղկողի սմին Ս ի մ է ՝ ծանրամեղի և ծնո-
ղաց իւրոց, ամէն։

ք
Սիմաւոն***։

* նորոգված է, որոշ տառեր սխալ են վերծանվել, այստեղ՝ «Անտիոքոքս»։

" նորոգված է. հավանաբար եղել է «արքային»։
Բոլոր Ավետարանների խորանների գլխազարդում գրված է «Սիմաւոն», ուրեմն ծաղկող
Սիմէ-Սիմավոնն է։ Գրության մասին պահպանվել է հետագայում արտագրված սույն հիշատա-
կարանը, որ բերում ենք ստորև։

- 170–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

128
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 870

«Յիշատակարան սուրբ Աւետարանիս

Արդ աղաչեմ զձեղ յիշել ի Տէր զգրողն և ղգրել տուո՛ղն սուրբ Աւետա-
րանիս, որ զսորայ հին յիշատակարանն գտաք, որ ք ա ր ս հ ղ յանուն գրա-
գիր գրեալ է զսա և թուական եդեալ էր այսպէս. ՈՀԲ՝ (1230) թվին գրեալ
էր։ Այսչափ հազիւ գտաք և գրեցաք։ Վասն որոյ ասեմք՝ Աստուած ողոր-
մեսցի նոցա որպէս և կամ ես ց ի»։

)
 129

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 10Տ88

Գրիչ՝ Ներսէս
Վայր՝ Ստաւկիա քաղաք
ա

224ա Փառք անսկիզբն և զուգական, անեղական, այլայլական, միասնա-

կան, անտանելի, անքրնէնքելի, անհասանելի, անիմանալի, անպարա–
գրելի, անծերանալի, աներբ, անուր, անորակ, քաՀնքանաքկՀ, անբա-
ժանելի, էական Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս, ամէն, որ զտկարու-
թիւն իմ զաւրացոյց յաւէտ իւրոյ իմաստութեանն, վասն որոյ և ես
յանձն առեալ ո գլով չափ, կատարեցի զտառս հոգեշունչ, աստուածա-
զարդ, աստո՛ւածախաւս սուրբ Աւետարանս, զոր ամենասուրբ Հոգին
հաքնգյչելով երանելի ա ւե տ՛ա ր անի չսն, ընդ համասփիւռ ոլորտս տիե-
զերաց լոյս շահացուցին։ Իսկ ի լինելութեան արարածոց, յորժամ բանն
Հաւր բղխեցոյց յարարչագործն յԵդեմայ չորս առաշս գետոց զչորս կ
244բ մանս երկրի պարաբելով, որ բերէր աւրինակ զաւետաբեր չորս առա\\շս
աւետարանիս, վասն զի բղխելով ի կենդանի աղբիլրէն Քրիստոսի զբա-
նաւոր բարունակս, այսինքն զքառանիլթեան զմարդիկ երկնաւոր այգե-
գործին ի ծաղկաւէտութիւն և պտղածնութիւն ուրախութեան կազմեցին։
Նման են սոքա քառանկիւն աշխարհիս։ Իսկ զխորհուրդ չորեքկեր-
պեան աթոռոցն զի՛նչ ասացից, զի են ի նոսա չորս դէմս՝ մարդոյ, առիւ-
ծոյ, եզին, արծուոյ, Մաթէոս դէմս մարդոյ պատմի, Մարկոս դէմս առիւ-
ծոյ, Ղուկաս դէմս ցլոյ, իսկ Յոհաննէս դէմս արծուոյ սրաթև, արագաթռիչ
ի բարձունս ելանէ և զանճառսն ճառէ, և իւրաքանչիւր զմարմնաւորու-
թիւնն Քրիստոսի գուշակէին։ Քանզի և Տէրն մ էր Յիսուս Քրիստոս զքա–
ռանիլթեան մարմին նախաստեղծին Ադամայ զգեցեալ և երկրորդ Ադամ
զինքն անուանելով բևեռեցալ ի վերայ քառաթև խալին, զարեգակն խա-
ւարեցոյց, զլուսին յարիմւ դարձոյց, զերկիր շարժեաց, զվէմս պատա–
ռեաց, զմեռեալսն արտաքս վերածեաց, զդժոխսն աւարեաց, զհոգիսն
225ա ազատեաց, զհպարտացեալ գոռոզն, զթշնամին արԱգք արութեան, որ
եհան քզյնքախայստեղծն ի դրաքխյտէն՝ կապեաց, յարեաւ սքանչելա-
պէս յաւուր երրորդի և յարոյց ընդ իւր Լզյապականեալ մարմինն Ադա-
մայ և մեզ հաւատացելոցս խրախոյս տալով ասէ. Քաշալերեցարոլք, զի
ես յաղթեցի աշխարհի։ Ել առ ծնալղն իւր հրաշալի մարմնով, և հրաւի–

- 1 7 2 -
րՀթ, ՀԻՇԱՏԱԿՍ Ր Ա Ն ն ե Ր1 1230

րեաց զմեզ իւր անմահութիւնն, առաքեաց զմխիթարիչ Սուրբ Հոգին յա–

ռաքեալսն և հրեզինաւք լեզուաւք զհաւատացեալքս ի Սուրբ Երրորդու-
թիւնն, որում ամենեքեան արժանի լիցուք շնորհաւք և մարդասիրու-
թեամբ Տեաոն մերոյ և փրկչին Յիսուսի Քրիստոաի, որում փաոք յա-
ւիտեանս։
Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուիս Հայոց ՈՋ (1231), ձեռամբ նհր–
ս ի ս ի փցուն և վատ գրչի և քահանայի ըստ աշխարհի, ի քաղաքի Սաաւ–
կ ի ո յ , ի յիշատակ Յ ո վ ա ն ն ի ս ի , և ամուսնոյ նորին, և հաւր իւրոյ ՎաՐդի,
և եղբաւր նորին Յդ&աննիսի քահանայի ի Քրիստոս փոխելոյ։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան մանկոմւս եկեղեցւոյ, որ ոք ը1ւքթեռՀնու
285բ զսուրբ Աւետարանս, յիշեսշիք / / / և մեղաց թողութիւն խնդրեց էք յԱստու–
ծոյ Յովանիսին, և ծնաւղին իւրոյ վարդին, և ՅոՏաննիսի, և Աստուած
զձեզ յիշողացդ ողորմեսցի, և որ յիշէ՝ ինքն յիշեալ եղիցի յԱստուծոյ։
Տէր Աստուած ողորմեսցի սուրբ քահանայից եղբարց իմոց Անաոնի և
Կ ո ս տ ն դ ն ա յ , որ առիթ և կամակից եղեն սուրբ Աւետարանիս, և Քրիստո-
սի փառք յաւիտեանս, ամէն։ Աւրհնեալ Սուրբ Երրորդութիւն, որ հասոյց
զիս ի վերշին գիրս, մեծ գոհութիւն զԱստուծո յ։

1բ Եւ Տէր Յիսուս Ներսիսի գրողի ողորմեսցի և ծնողաց իւրոյ, ամէն։

Ստացող Յովքլսւննէս

Ցք անուան Աստուծոյ ես Յովաննլէս քահանայ ս փտացայ զսուրբ ք Աւե-

տարանս յարդՀ ար ք սՀ տացոլածոց իմո Հ Լք ետրլ ի Սուրբ/1/Օգսենդ ի յիշա-
տակ ինձ և ծնողաց իմոց, և եղբաւր իմոյ Յ ո & ա ն ն է ս քահանայի ի Քրիս-
տոս հանգուցքելյոց, և աւանդեցի ի ձեռն և ի հրաման Ա ն դ ո ն քահ<Հ ա–
յ՝Հ>անայի, որ պիտութիւն առնէ։ Բայց մի ոք իշխեսցէ աւձքտյել զսա
եկեղեցոյս կամ պռոյք տալ, կամ ումեք միրայթ հանել, այլ մնայ յայս
եկեղեցիս ի Սուրբ Թորոս <ԼՕգսենդ>*, և փրկութիւն հոգւոյ իմոյ Յո–
վ ա ն ն է ս ի , ե եղբաւր իմոյ Յ ո Տ ա ն ն է ս քահանայի, Լեյ Քրիստոսի Փքա յ ռք
յաւիտեանս։

130
՚»

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԸՆԹԵՐՑՈՒԱԾՈՅ
Երևան 1204

Գրիչ Մաթէոո
Վայր՝ Սանա&ին
ա
219բ Եւ գիս Մաթէոս, որ կաշկանաեալ կամ բազքում մեզացքյ,

՚ Առաջին հիշատակության աեղանոձը շնշված է և վ ե ր և ո ս 1 ա յ լ գ ր ռ վ պ բ վ ա չ ,ց Ա

իսկ այստեղ այն լավ լի չնշված և րոմ, գրչի գրած մորոսէ անունը կարդացվում ի

֊ 173–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ն ե ր 1231

Ր
Գրիչ՝ Կարապետ
՚ Վ Ա՛ւր՝ 1)անահին

324ր քիյ թքոտին ՈՌ (1231) գրեցաւ աստուածային ընթերցուածի Մեկ-

նութիւնս ի մեծահռչակ ուխտս Սանսւհինս, իմով ձեռամբ Մաթէոսի, զոր
գրեցի ինձ ի վայելումն, և ոչ ժամանեցի ի սա ուրախանալ, այլ աւանդե-
ցի զսա յ սիրելի ուսումնակցի իմոյ Ստեվւաննոսի, և ես կիսալրեայ գնա-
ցի յաշխարհէ, և սուգ մեծ թողի սիրելեաց իմոց, մանաւանդ հարազատ
եղբաւրն Կարապետին։ Եւ ես Կարապետս առեալ ղիշատակաղրեցի խա–
ւարեալ աչաւք և մանրել ձ եռա լք ի մեծ գանձարանէն, որ իբրև զարեգակն
փայլէր յայս ք\մ ք աւուրքս ի մ էշ մարդկանւ
Արդ, որ կարդայք և աւքտք իք, յիշյ եսշիք ւյՄաթէոս, և ղխաւարեալս
Կարապետ, քև զՍտեփ յ անւսւ վայելող գրոյս, և որք յիշեք յիշքեալ լիշիք
ի Տեառնէ

Ղ
%
2Տ6ա Վարդապետ ամենագով, ղփիծ գիրս ընթերցիր և զվայթարեալսն ի
սմա ւււղղեա, բայց զսորին գծաւղս ի բարի յիշեա։

1
Ա յւ փ՚իշ
288բ Վայ քարտիսիս։

131

ԳԻՐՔ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ

Ազգային գրադարան, Մա բչեր, Ցուցակ Փարիզի, էշ 100

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 877—878, Մանրաժապավեն 1016

Գրիչ՝ Թորոս
Վայր՝ Հալոոմկլւս
ա

յա– Ի թուականութեանս Հայոց ՈԶ (1231), գրեցաւ Գիրքս Դատաստա-

նի՝ ի խնդրոյ .աստուածապատիւ և սրբասէր եպիսկոպոսին տէր Դալթայ,
որոյ և հայրն փառաց վայելել տացէ իւր և ի ժառանգութիւն արասցէ
հոգւոյ և մարմնոյ։ Արդ, որք աւկտիք ի սմանէ և կամ ընդաւրինակէք,
զերջանիկ եպիսկոպոսս՝ զտէր Դաւիշ* յիշելոյ արժանի քարյասցուք. ընդ
նմին և զանարժան և զյախմար գծողս, զոբոյ և չեմ արժանի զանուն
յիշելոյ և կամ ընդ դրաւ արկանելոյ։ Եւ որք յիշէքդ, յամենակալէն Աս-
տուծոյ և ի միածին Որդւոյ նորա և ի Սուրբ^ Հոգւոյն աւրհնեալ եղիցուք»
Եւ խոշորութեան գրոյս անմեղադիր լերուք, զի այսքան է կար մեր ե դեռ
եւս սակաւիկ մի կոլ հմտանանք ի գիծս։ Եւ աւրհնեալ եղիցի Տէր մեր
Յիսուս Քրիստոս, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն։

- 174 -
 ոա ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1232

12Տբ ի թուականութեանս Հայոց ՈՋ (1231), ի թագաւորութեանս Հեթմոյ՝

որգւոյ Կոսաանգեայ իշխանաց իշխանի, քև ի) հայրապետութեանս
տեառն Կոստանւյեայ և արժանատուեալ կաթողիկոսին, գրեցաւ գիրքս
այս ձեռամբ մեղաւոր և յախմար գրչի Թ ո ր ո ս ի , ի յաստուածապահ անա-
ռիկ դղեակս Հ ա ւ ո ո մ կ լ ս ւ յ ս , ընդ հովանեաւ Սրբոյ Գրիգորի Լուսաւորչի, ի
խնդրոյ քրիստոսազգեաց և առաքելաշնորհ եպիսկոպոսին տէր Դսււթայ։
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ և կամ ընդաւրինակէք, ստացողի սորա՝ տէր
Դսււթայ մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, և
անդրանիկ եղբաւրն իւրոյ Աք Ր ա 1 ւ ա մ լ ա յ յ , և պատուական ծերունոյ և
ուսուցչի իւրոյ, և հոգեւոր հաւր իւրոյ և սրբասէր քահանային Սաեփա–
նոսի, և ծնողաց իւրոց, զի ստացաւ ղգրկունքս յարդար ընչից իւրոց։
Եւ աղաչեմ ընդ նոսին և զեղկելի գծողս ե զծնողսն իմ յիշեցեք ի
Քրիստոս՝ թողութիւն գտանել բազում յանցանաց մերոց։ Եւ որք յիշէքդ,
աւրհնեալ եղիշիք ի Հաւրէն երկնաւորէն և ի յՈրդւոյ նորա Յիսուսէ Քրիս-
տոսէ, և նմա փառք յաւիտեանս։
Արդ, ի յայսմ ամի ելաւ ազգ մի, որ կոչի թաթար, և փախստական
արար զՊ արս կաց թագաւորն և աւերեաց զՊարսկաց աշխարհն և երեկ
ընդ Միջագետաց աշխարհս ի վայր մինչեւ /Եդեսա և ի Սամւսսաա, և
կոտորեաց բազում թուրք ե քուրդ և քրիստոնէք և էառ բազումս///

132

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 6Տ19

Գրիչ Ս արգիս
Վայր՝ Յեսուանց անապաա
ա
389բ Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդւոյ և Սուրբ Հոգոյն
այժմ և միշտ, և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Ի թուականութեանս Հայոց ՈԶ (1231), ի հայրապետութեանն տեառն
Կոստանւյեայ, և ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմոյ, և յիշխանոլթեան
՝ Հտլր նորին Կոստանգեայ, որոց տացէ Աստուած բազում ժամանակս և
պահեսցէ յաղթող ի վերա ամենայն թշնամեաց իւրեանց, ամէն։
Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի հռչակաւոր և ի մեծանուն անապատս
Յեսուանց, մերձ ի մայրաքաղաքս Ա ն տ ի ո ք , րնգ հովանեաւ մաւր մերոյ
Սուրբ Սիովնի և կենսակիր և յաղթող Սրբոյ Նշանիս, և ի յասաշնորդու֊
թեանն տեառն Մ ի ք ա յ ե յ ի , ձեռամբ Սարգսի մեղաւոր և անպիտան գրչի,
390ա ի խնդրոյ Յոճաննիսի կրաւնաւոր քահանայի, որ ստացաւ զսա || ի ւի–
շատակ իւր ե ծնաւղաց իւրոց գնացելոց առ Քրիստոս։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հան դիպ իք սմա և ըն թեռն ոյք, սրտի
մտաւք յիշեսշիք և թողութիւն խնդրեցէք յառաշասացել ստացողի սորա
Յո&աննէս և ծնողաց իւր, մ>մէն։ Յիշել հայցեմ ի Տէր Յովսէփ զարդիւ-
նական վարդապետն մեր և զարքեպիսկոպոսն Անաիոքու՝ զգնացեալ–

- 175–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1231
ո&
սըն առ Քրիստոս, ղի և նա ողորմութիւն գտցէ, քանզի և է արժանի, և զիս
զանպիտան գրիչ Սարդիս յիշատակի արժանի արարէք, և ինքն Տէր Յի-
սուս, որ յառատն է ողորմութիւն ամենեցուն, ողորմեսցի մեզ և ձեզ
յիշողացդ և յիշեցեղոցս, և նմա փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամ մ էն։

Յբ Տեւս ոչ մարմնապէս բազմանկար, այլ հոգեպէս, և վայելես։ իմաս-

տիւք ի խնամս արարչին։
Ղ

Որք աւետեաց երկնից բանիս

Բանայք զմիտս և զլսելիս,
Աչաւք նայիք յերևելիս
Եւ իմաստիւք իմ անալիս։
Ի յաղբիւրէ քառավտակիս
Հայցեցէք զանճառ բարիս,
Տալ կեանք անշփո՛թ ի ներկայիս/
Եւ թողութիւն մեղաց աստիս։
Ս րբասնունդ կրաւնաւորիս,
Յովանիսի քահանայիս,
Որ նոլիրեաց զնիւթ տառիս,
Տեառն Յիսուսի որ զմարմին ետ և զո գիս,
Առ ի պատճառ յոքներանգիս,
Բազմանկար սուրբ կտակիս։
•Արդ ժառանգողքդ ի կենցաղիս
Եւ վայելողք լուսա՛զարդիս,
Աղ աւթեցէք նախաստացիս
Համադասիլ լուս երս/մից/
7 ՚ ՜ ; • ՝ ""/•"հ ֊
- ՛տ։

109բ Զհ"գի աս էր սրբազանն և զմ աքրափայլեալն ի վարս պարկեշտու-

թեան զամենառաքինի Յոճաննէս զստացաւղն աստուածային փրկագործ
իմաստիցս, յիշեսշիք ի Տէր, որդիք վերինն Սիովնի, ժտեմ և ես յոքնա֊
մեղ խոշորագիծս Սարդիս անմո՛ռաց լինել ի ձեն շ, զի և դուք յիշեսշիք ի
Տ եա ռնէ։
ն
183բ Ջ՚՚տացաւղ կենսաբեր սուրբ Աւետարանիս զՅոՔսւնէս յիշեսշիք ի
Տէր, նազելի մանկունք Սիոնի։

Ղ
Գրիչ Սաեփաննոս

391 ա ^Սաեփաննոս, որ զսակաւս գրեցի, յիշեսշիք ի Քրիստոս։

Եւ զԳրիդոր սարկաւագ՝ զաշակերտ Յոնաննիսի՝ ստացողի սորա
յիշեսշիք ի Տէր, ամէն։

- 176–
 չ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն ՆԵՐ1 1231

133

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ՀալԼպ 130, Սյուրմեյան, Ցուցսւկ, էշ 1122—223

Գրիչ՝ Վասիլ
ա

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան յաւիտեանս ամէն։

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ նուաստ եւ մեղաւոր, յե-
տին և ցած քահանայի Վասյի, ի թվականիս Հայոց 09. (1231), յամսեան
մայիսի Ա (1), որ է համբարձման աւրեր, եւ հայրապետ Հայոց տէր
Կոսսւանդ|)ն եւ թագաւոր Հ ե թ ո ւ մ ։ Գրեցաւ րնգ հովանեաւ Սուրբ Թորոս ի,
որ և բուն իսկ Կյ՚լիկւ՚այ կոչի։ Արդ, աղաչեմ զամենեսեան որք աւրին ա–
կէք և կամ կարդայք եւ կէամ / ա լկտիք ի սմանէ, մեղաց թողութիւն
խնդրեցէք յԱստուծոյ մեղաւոր գրողիս, ցած եւ նուաստ քահանայիս
Վ ա ս լ ի ս , եւ մաւրն իմոյ Մ է լ ի ք ի ն եւ հաւրն իմոյ Խաշատոս– քահանայի,
եւ երկրորդ հոգևոր մաւրն իմոյ Մ ա ր զ ւ ՚ ա ի ն , որ աւգնական եղեւ տվաւք
իւրով ի նիւթ սորա, Քրիստոս Աստուած յիշողացն և յիղևլոցն իւր, և
ծնողացն իւրոց ողորմեսցի աստ, և ի հանդերձեալսն ընդ արդարսն դա֊
սեսցէ, ամէն։
Եւ աղաչեմ խոշորութեան եւ սխալանացս չլինել մեղադիր։

ք
Զնուաստ հողփկս զԹումաս սարկաւաքն, աղաչեմ յիշել ի Տէր։

- 177–
12-487
ՈՋԱ ՚

134

ԲԱԳՆԱՅՐԻ ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 1Տ19

Գրիչ՝ Իդնասփոս
Վայր՝ Հուավմոս

...Արդ այս աստուածաշունչ պատգամացս, եւ անճառիցն կենացն

աւետարանութեանս իբր ական պատուականի և գեղեցիկ մարգարտի ի
խնդիր ելեալ աստուածասէր եւ բարեպաշտ, քաջահաւատ եւ գովելի ի
մրցմունս արիութեան՝ հանգոյն բաշ նախնեացն իւրոց նահատակեալ ի
վերայ տանս Հայւոց, մեծապատիւ իշխանաց իշխանն պատրոն Խաաաս,
որդի Աէք|ս* Սարդս)», որ էր եղբայր մաւր կեսառոսսւց Հայւոց եւ Վրաց
եւ ամենայն Ափխազաց, բարեպաշտիցն եւ Աստոլծով կալրացելոցն մե-
ծին Զաքարիսւյի եք. Իվ աքւեի, յորոց առաջի սնեալ եւ ղարդաքրեյալ, ի
նոցին ողորմովհեամ բն մեծացեաչ եւ փառաւորեալ ըստ անըստերիւր
հաւատոյն որ ի Քրիստոս, հաստատուն եւ անխախտելի պահելով ղմիս.–
մըտոլթիւնն առ բարեպաշտ տեարսն իւր, ծառայելով յամենայն սրտէ եւ
զամենայն զաւրոլթենէ իլրմէ։
Ապա յետ տարաժամ փոխելոյն առ Քրիստոս մեծին 9 , ա ք ա ր ի ա յ ի , որ
եւ խաւար գործեաց աշխարհիս Հա( յ)ոց, բարենշան նորին շ առալեղն
295բ պա(յ)աղատն եւ մնացորդն ազգիս, դեռատէգն եւ նորաբող\\բոջն, սիրե–
ցեալն եւ մեծացեալն յԱստուծոյ մ անդատ որթ ա խուցէս մեծի թագաւորու-
թեանն՝ ՇահանշտՏ, յաջորդեալ զաթոռ թագաւորութեան հաւրն իւրոյ,
լուսաւորեալ փարատեաց զմառախղապատ խաւարն, զոր ի զրկմանէ հաւր
նորա մեծացեալ ունէր զեկեղեցիս Հալաստանեաց, ՏՀորոյ զկեանս եւ զժա-
մանակս անծերանալի պարագայց ժամանակաւք, հանդերձ թագածին նոր–
ընծաիւն սքանչելատեսիլ որդլովն իւրով Զաքարիաւիւ, շնորհեսցէ Տէր
Յհսուս Քրիստոս յանխռով խաղաղութեան, եւ կայծակն նոցա անշիջա-
նելի մնասցէ մինչ ի կէտ յաւիտեանիս, ի պարծանս եւ ի լրութիւն Հայաս-
տանեաց, Որ և զնոյն հաւատարմութիւն եւ առ սա պահեէ ալ մե ք ձ ապա տիւ
իշխանաց իշխանն Խաւոաս, դաստիարակելով եւ սնուցանելով ամենայն
երկիւղիւ եւ աստոլածապաշտոլթեամբ, զոր ի նախնեացն ուսեալ էր, յոր-
մէ ըստ արժանի հաւատարիմ ծաոա ւութեանն իւրոյ ընկալեալ զհատու-
ցումն՝ մեծաւ պատուով պատուեցաւ ըստ Վրացն բարբառոյ՝ մսախոլրթա–

- 1 7 8 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1232
ոա
խուցէս, որ ըստ մերումս թարգմանի գլուխ իշխեցող ել Հրամաքնայտար
ամենայն իշխեցողաց եւ գլխաւորաց տան թագաւորութեան տեառն իւրոյ։
2Տ8ա Եւ թեպէտ եւ յայսմ պատիւ ժամանեալ / / / ք սուգ անմխիքթար եթող
ծնողաց իւրոց եւ բոլքոր/ սիրելեաց, եքլ եղաւք ի Հանգըստքա/բանի, ի
Հրեշտակաբնակ ուխտին Րագնսւյր քոր է մենաստքան Սուրբ Աստուա-
ծածնին։ նա եւ մայր իւր ամէնալրՀնեալն յԱստուծոյ Խութլոլ Խաթունն
ք յա յ ղգէ Դ"ք լ" յ ՛Լ պարսիկ, իսկ ի կոչմանէ եւ ի շնորՀացն Աստուծոյ
ճշմարիտ աղախին գոլով Քրիստոսի, որ զկնի երկուց ամաց վախճանի
որդւոյ իւրոյ բազմավիշտ սգով փոխքեքցալ ի Քրիստոս, որ կայ ի տա-
պանի Հանգստարանի անդրանկին իւրոյ, որոյ յիշատակն աւրՀնութեամբ։
Իսկ ի Հրամանէն Աստուծոյ մեծապատիւն Խաաաս ընդ բարեպաշ–
տոՀւոյ կնոջ, որոյ անունն Զ մ ր ո ւ խ տ Խ ա թ ա ն կոչի, որ եւ սա ազգալ տա-
ճիկ գոլով յազնուական եւ ի փառաւորայգւոյն յազգէ ի մեծ նաէյք ա Արա-
րացն Պարսից, որ եւ ղսա շնորՀք ողորմութեանն Աստուծոյ այսմ լուսաւոր
2Տ8բ Հաւատոյս արժանացուցեալ || ...մեղապարտ քծաքռայ Քրիստոսի Խաւ–
ոասս ի մարդասիրութիւնն Աստուծոյ յուսալով ետ ու գրել զքսոքւրբ Աւե-
տարանս ի յիշատակ անդրանկի իմոյ քՍասնյսւյին, եւ մքաւքր նորին
Խոլթլու Խաթունին, եւ ինձ բազմամեղի, եւ ամուսնոյ իմոյ Զմրուխտ
1ււքսւ յ թ ո ւ ն ի ն , եւ սիրելի դստրեկի իմոյ Թսւյիկ թագոՀո, ամուսնոյ անդ-
րանկի իմոյ, որ է զարմ եւ շառաւեղ թագաւորացն Հայոց, եւ վասն յերկար
կենդանութեան սիրելի որդւոյ իմոյ Վ ա ս ա կ ա յ ։ Եւ աւանդեցի զսա ի սուրբ
մենաստանն ի Ր ա գ ն ա յ ր ն կոչեցեալ վանք, ի տէրութեան տեղւոյն տեառն
Գրիգորսւյ, որ Մ ա գ ի ս տ ր ո ս ն ասի, վերայդիտող աթոռոյս Մ ն ա յ , եւ յառաջ֊
նորդութեան Հաւր Ս ի մ ե ո վ ն ի էլ այլ Համակամ եղբարց սրբոց։
290գ Սրդ աղաչեմ զամենեսեան, որք լուսաւորիք\\... յաղաւթս ձեր զՍաս–
ն ա յ ն ղորդի իմ, յաղագս որոյ սուրբ Աւետարանս գրեցաւ։ Ընդ նմին եւ
զիս զմեղուցեալ ծառայ Քրիստոսի ւչԽսւաաս եւ ղայղս զորս վերայգոյն
յիշատակեալ Է ի գրութեանս, եւ Տէր Յիսուս Քրիստոս յիշողացդ եւ յիշե–
ց ելոյս առՀասարակ ողորմեսցի։
Եւ արդ, գրեցաւ սա ձեռամբ Ւ գ ն ա ա ի ո ս ի ապաշնորՀ եւ մեղապարտ
գրչի, ի ՈՁԱ (1232) թուականի, ի մեծաՀռչակ ուխտս ի Հոոովմոսի կոչե-
ցեալ վանք, ընդ Հովանեաւ Սրբոյ Կարապետիս, ի մէջ սուրբ եղբարց, որոց
ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած մեր, որ է աւրՀնեալ յաւիտեանս, ամէն։

ք ՚

9Տբ Զպատրոն Խ ա ա ա ս , որդի Ս.միր Սարգսի եւ զամուսին իւր ^Խաթուն

յիշեսշիք յաղաւթս, որ ստացան զԱւետարանս Բա՚գնայրի Աստուածած-
նիս, վասն յիշատակք իք իւրեանց սիրելի եւ անդրանիկ որդւոյ Սասնային,
որ տղայ Հասակաւ փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ սուգ մեծ եթող ծնաւղաց իւ-
րոց։ Որք կարդայք յիշեսշիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր, աղաչեմք։

Գ
211բ ԱւրՀնեալ է Աստուած յամենայն սրբոց, ամէն, որ զերծայ ի դառն
կապանաց։

- 179–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1232
Ո2Ա

135

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 9871
Ծաղկող քԻգնսււոիոսյ

2բ Զպատրոն Խ ա տ ա ս եւ զամուսին իւր Զ մ ր ո փ ւ տ - ի ւ ա թ ո ւ ն , որ զոսկին

ետ գրոցս, յաղաւթս յիշեա, ո՛վ Տէր*։

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 9Տ49

Գրիչ՝ Իգնատիոս

254բ Զ Ի դ ն ա տ ի ո ս մեղաւոր գրիչ յիշեա ի Տէր, աղաչեմ**։

136

ԹՈՒՂԹ ՊԱԻՂՈՍՒ
Երևան 928

Գրիչ՝ Իէքնատիոս

^ Ի գ ն ա տ ի ո ս եւ զ Ք ր ի ս տ ա փ ո ր յաղաւթս յիշեսշիք՛՛**։

137

ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 2743

Գրիչ՝ Տիրացու
ա
138ա Զմեղապարտ գըծիչս՝ զ Տ ի ր ա ց ա յիշեցէք ի Քրիստոս Տէր****։

* Ավետարանից միայն երկու մագաղաթյա թերթերն են մնացել, որոնք համաբարբառի նկա-

րազարդ խորաններ են, և որոնցից մեկում ծաղկողը թողել է սույն հիշատակագրությունը։ Ստա-
ցող պարոն հալոասին և նրա ամոաին Զմափւա խաթունին հանդիպում ենք նախորդ հիշատա-
կարանում, որոնք ձեռագիրը նվիրել են Բագնայրի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցուն (որից էլ
ձեռագրի VԲագնայրի Աւետարանյ> անունը)։ Բագնայրի Ավետարանի գրիչ և ծաղկող Իգնատիոսը,
նաև այս ձեռագրի գրիչն ու ծաղկողն է։
Մագաղաթյա երկաթագիր ձեռագիրը սկզբից և վերշից պակաս է։ Պոկված են Մաթևոսի,
Մարկոսի և Ղուկասի ավեաարանառաշները։ Պահպանվել է միայն Յովանոլ ավետարանառաէը՝
գեղեցիկ գլխազարդով, զարդագրերով և լուսանցազարդով։ 97, 152, 153 և 267 կտրած թերթերը
նկարազարդ են եղել։ Գրիչն ու ծաղկողը Իդնատիոսն է։
Մագաղաթյա այս թերթը ծառայում է .որպես կազմի կաշի՝ Մատենադարանի 1774 թ.
գրված մի ձեռագրի։ Երկաթագիր, խոշոր գրությամբ այս հատակտորը գրության նմանությամբ ե
գրչի նույնությամբ համընկնում է Մատենադարանի քՏ 1519 ձեռագրին։
Գրված է Տ Յարուցեալ Յիսուսի» վերջում։ Նույն գրով է գրված նաև խորանների նամակն
ու համաբարբառը։ Ձեռագիրն հայտնի է ւՒարգմանչաց» անունով, բերված կ Գանձակի թարգման-
չաց վանքից, Գ. Հովսեփյանի ձեռքով։

- 180֊
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1 2 2 4
ՈՀգ

293ա Փառք փրկչին Յիսուսի, ամէն։

Ղ
Ծաղկող՝ Գոիգա՝

7բ Տէր Աստուած, ողորմեա պատուական քահանայի եւ երեւելի պարո-

նի Յ ո վ ա ն ն ի ս ի , ամէն։
Դ
Տա Տ3ա|աննէս աստուածազարդ քահանայ եւ զԽսւչիկ հայր իւր յի-
շեսշիք ի Քրիստոս Յիսուս, ի Տէր*։

9լւ. 10ա Ի թւիս ՈՋԱ (1232) ծաղկազարդեցալ սուրբ\\Աւետ արանս բարեխաւս

առ Քրիստոս Յիսուս, ի Տէր մեր**։

12ա $ 3 ո վ ա ն ն է ս աւագերէց յիշեա Տէր Աստուած ամէն***։

է
115ա Տէր Աստուած, ողորմեա Գրիգորի ծաղկողի ամէն, ամէն****։
է

Ս
311 ա Թիւս ՈՁԱ (1232) ծաԼղկեցաւք։

Ւ
333բ Ողորմեա Տէր Աստուած***** ։

138

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 881 — 884

Գրիչ Ստեփանոս
Վայր՝ Գ ե ա կ ա վանէ՛
ա
347ա Միամուխ խորոցն Աստուծոյ՝ Պաւղոս առաքեալ յիլրումն աշխար-
հալուր տումարի գրէ այսպէս. Ոչ ոք ասէ տէր զՅիսուս Քրիստոս, եթէ ոչ

Գրված է համապատասխան էշերի երեք սյուների վրա։

" Գրված է խորանների միշին գերանի վրա։
՚ " Գրված է Մ ատթեոսի ավետարան առաշի գերանի վրա։
Գրված է Մարկոսի ավետարանս,ռաշի գերանի վրա։
***** ( ե Թ հիշատակագրությունները գրված են լուսանցազարդ շրշանակների մեշ։

/
- 181 -
ոՀքԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1230

հո գավն Աստուծոյ, արդ այս հոգի խազայ յորդահեղ շնչմամբ ի գունդս

աւետարանչացն սրբոց, որք երկուցն դերա / / / ութ / / / սին / / / զառաքելա-
կանն ե զաւետարանականն, որք համաքանակ քառակի գետռցն ոռոգո֊
ղացն զդրախտն ծաւալեալ յոգիս հաւատացելոց՝ արբուցին զպասքումն
քառանիւթեան միացելոյն ըստ քառադէմ պահպանութեան ի վեր և ի
վայր, յաշ և յահեակ և կամ ըստ քառագիծ անուան Երրորդութեանն ե
ըստ մարդն .և կամ յԱդամ / / / անգեալ երկու և գիծ քառ, որ և զամենայն
իսկ յինքեանս բերեալ զգաղափար ըստ շրշանի տարւոյն և ըստ յեղանա-
կաց երկրի, հայել յարեւելս և ի մուտս, ի հիլսիլսի և ի հարաւ և ըստ
սանդխոցն, որ հասանէր և հանէր յերկինս՝ սկսեալ ոմն ի մարդանալն
Աստուծոյ և ոմն յաստոլածութեան անդ) Իսկ որք ի միշին, իբր մատամբ
մի առ մի հանեալ ի վեր անդր՝ տարան զհաւատացեալ ոգիս յամենասուրբ
Երրորդութիւնն ըստ Տեառն ձայնի. Ուր եսն եմ, անդ և պաշտաւնեայն
իմ եղիցիւ

Արդ այսմ լուսալիր իրի և գոյութեան աստոլածախաւսութեան նշա-

նաց և III և շահից հոգեւոր տնաւրէնոլթեան բանին Աստուծոյ շրշելոյն,
ըստ մեղ, ըստ կարի և յաւժարաթեան խնդրող եղեալ քրիստոսասէր և
բարեպաշտ ոմն անուն Վ ա ն ե ն ի ՝ դուստր բարեպաշտ իշխանին Ջայււու՝
348ա որդւոյ Խախրակւսյ \\.թոռն Բակ իշխանին։ Իսկ յայնմ ժամանակի, յոր-
ժամ ի պարտութիւն մատնեցալ սուրբն Վ ա ր դ ա ն ՝ զալրաւք իւրովք վասն
ծովացեալ մեղաց մերոց, այս Բակ իշխան գնաց փախստեայ ի յամ֊
րոց III ոմն, և զաւրքն Պարսից և ուրացեալն Վ ա ս ա կ զհետ մտեալ՝ պա-
տեցին շուրջ զամրոցաւն. իսկ այս Բակ իշխան եղեալ ի պարիսպն՝ նա–
խատեաց զոլրացեալն Վ ա ս ա կ և զամենայն չարիսն, զոր անցուցեալ էր
նա ընդ աշխարհս Հայոց, յիշեցոլցանէր առաշի զալրաւարին Պարից, ե
ելեալ ի գիշերի եւթն հարիւր արամբ գնաց փախստեայ յերեսաց Շապհոյ
արքաին Պարսից յամուրսն Ար ց ա խ ա յ , և կեցեալք բարեպաշտութեամբ
և քրիստոսական հաւատով մինչեւ յայս բարեպաշտ իշխանս Ջաչոա. և
348բ ի սմին որդիացեալս\\քրիստոսասէր Վան հնի։ Որ և ստացաւ զա էս աս-
տուածախաւս Աւետարանս յիշատակ և փրկութիւն հոգւոյ հաւր իւրոյ՝
բարեպաշտ իշխանին Տաշււոյ և ետ ի սուրբ մենաստանն, որ կո՛չի Հ ա –
ւ ա պ ա ո ւ կ , որ է շինեալ յանուն Սրբոյ Աստուածածնին, և է բնական տուն
և շիրիմ Տ ա ջ ւ ա յ իշխանի և նախնեաց իւրոց, և է ի գաւառին Արցախոյ,
և է հանդէպ ամրոցին, որ կոչի Խ ա ւ խ ա ս ա բ ն ր դ , ի տէրութիւն երից հա-
րազատացն՝ բարեպաշտ իշխանացն Ջ ա լ ա լ ի ն , Զաքարիսւյի, Իւանէի։

Իսկ վերակացեալ սպասաւորք սուրբ ուխտին սահմանեցին ի տար֊

ւոջն մի աւր պատարագ մատուցանել իշխանին Ջաշոոյ՝ ի տաւնի գալըս–
տեւսն Սուրբ Հոգւոյն։ Եւ որ զայս յիշատակս կատարէ, աւրհնի յԱստու–
349ա ծռյ, և որ զայս գիրսս յայս սուրբ ուխտէս\\ զինչ և իցէ պատճառանաւք
հեռա ցուց ան է, դատի ի Տեառնէ և վարձս ղԿայենին առցէ, ամէն։
Արդ գրեցաւ սա ի թոլիս Հայոց ՈՋԱ (1232), ի գաւառիս Կսւյեսոյ,
ի գերահռչակ սուրբ ուխտը ս Գ հ ա կ ա յ , ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուա-
ծածնիս և Սուրբ Լոլսավորչիս Գրիգորի, ձեռամբ մեղապարտ Ստեփանււ–
ս ի , յիշխանութիւն իշխանաց իշխանի աթաբակ ւ՚ Ա Ասեի և որդւոյ նորա

- 1 3 2 –
յ12Ա Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ ԱՐԱՆՆԵՐ< 1232

Աւագին, և վասն ղի Վրաց թագաւոր ոչ գոյր, անէր ղաթոռակալոլթիմւն

դուստր ճամարին, և ի հայրապետութեանն Հայոց տէր Կոստսւնդնի, և
յԱդուանից հայրապետութեանն տէր Տովաննիսի։ Արդ աղաչեմ զամե-
նեսեան, որք ընթեռնուք կամ ընդաւրինակէք, յիշեսշիք ի Տէր Աստուած
զքրիստոսասէր պատրոնն զՎ,անենի՝ զստացող սուրբ մատենիս։ Յիշես֊
շիք ի Քրիստոս զհայր նորին՝ զբարեպաշտ իշխանն զՋաջոսւ, և զայզ
սուրբ նախնիսն նորա։
Յիշեսշիք ի Տէր զմեղապարտ գրիչս զՍաեփսւնոս և զծնաւղն մեր։
Եւ ինքն Քրիստոս, որ առատն է ի պարգեւս, յիշողացդ և յիշեցելոցն
ողորմեյւցի յիլրում գալստեանն, և նմա փառք ընդ Հաւր և ընդ Հոգւոյն
Սրբոյ այժմ, և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Յայսմ ամի եկն ազգն նետողաց և զմայրաքաղաքն Գ ա ն ձ ա կ հիմն ի
վեր արարեալ՝ կոտորեաց զմարդ և զանասուն և զբազումս ի քրիստով–
նէիցն։
Ր

Փառք Քրիստոսի Աստուծոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

^ Ս տ ե փ ա ն ո ս , որ զսակաւս գրեցի, յիշեսշիք ի Քրիստոս։
Եւ զԳրիգոր սարկաւագ զաշակերտ Յո&աննիսի ստացողի սորա՝ յի-
շեսշիք ի Տէր, ամէն։
Ղ
Ստացող Սաեփանոս երէց

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, յիշման արժանի արարէք զիս՝ զքՍաե՜

նոս երէց, որ ստացայ ըզսայ յարդար վաստակոց իմոց յիշատակ ինձ ե
ծնաւղաց իմոց, զըհ ան գուցե ալն առ Քրիստոս, զ Գ է ո ր ք քահանայ և III
Եւ Քրիստոսի մարդասիրի փառք յաւիտեանս, ամէն*։

139

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 1017—1018

Գրիչ՝ Սաեփանոս
Վայր՝ Գետիկ

Յիշեսշիք ի Քրիստոս զսուրբ վարդապետն Մխիթար և զամենայն

միաբան եղբարքս սուրբ ուխտիս, որք կամակից և ձեռնտու եղեն սուրբ
Աւետարանիս։
Յիշեսշիք զ Ս ա դ ո լ ն ն ՝ զբարեպաշտ իշխանն, որ զծախսն սորա ետ։
Յիշեսշիք գՍերոք և զ Յ ո վ ա ս ա փ և զեղբարս նոցա և զծնասլսն իւր-
եանց, որ զնիւթս պատրաստեցին և ետուն կազմել զԱւետարանս։
Յիշեսշիք զՍարզիս իմաստուն հռետոր և սրբասէր կրօնաւոր և գծող
սորա և զ Ս տ ե փ ա ն ո ս աշակերտ նորին, որ սպասաւորեցի նմա։ Եւ որք յի–

Նույն դարի գրություն է։

- 183 -
ՈՋԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1232

շէք, Քրիստոս Աստուած ամենեցո՛ւն վարձս բարեաց պարգեւեսցէ և նմա

փառք յաւիտեան, ամէն*։

140
I
ԻՐԻՑ ԱԻՐՀՆԵՑԻՁ
Հովսեփյանէ Յիշատակարանք, Էշ 899—900
Գրիչ՝ Գէորգ

Յամի Ո-երորդի ՋԱ թուականութեան Հայոց (1232), գրեցաւ տետ֊

բակս այս Իրից Աւրհնեցից՝ հրամանաւ և ծախ ի լք սրբազան և մեծազ-
գի արքեպիսկոպոսին տէր Ցոհսւննիսի՝ ի վայելումն անձին իւրո՛յ սրբա-
սիրի և ի յիշատակ իւր և ծնաւղաց իւրոց ննշեցելոց, եւս առաւել բարե-
պաշտ հաւրն իւրոյ Սիր Պ ա ղ տ ո յ ն ի , որ ի տի ս մանկութեան իւր հանգեաւ
ի Քրիստոս, որոց աղաւթիւք ամենայն սրբոց ողորմեսցի Տէր. և զքրիս-
տոսասէր ծնաւղն իւր՝ զտիկին ԹեւՏսւնալ՝ հանդերձ դստերբն իւրով Տա-
մ ա կ ա ց ի լ յիշեսշիք ի Տէր։ Եւ դարձեալ կրկին աղաչեմ՝ յիշեսշիք ե զաս-
տուածասէր իշխանն՝ զպարոն Վասիլ Մ ա ք ր յ դիւանցին, որոյ յիշատակն
աւրհնութեամբ եղիցի, ամէն։
Աղ աչեմ և ես տառապեալ գրիչս Տ՚ ե ոՐէյ յիշել և զիմ նուաստութիւնս,
և նոյն ինքն Որդին Աստուծոյ աւրՀնեսցէ զամենեսեան**։

* V Սուրբ վարդապետ Մխիթարէր և Սադուն իշխանը ԺԳ դարի անձնավորություեներ են•

Մխիթարը Գոշ կոչվածն է, որ մեռավ 1213 թվին։ Իսկ Սադուն անունով իշխանը՝ Կայենո և Մահ–
կանաբերդի իշխան և Տվւղիսի ամիրա Քուրդի որդին էր... Բայց ձեռագիրը գրված չէ Մխիթարի
կենդանության ժամանակ... մոտավորապես ԺԳ դարի երկրորդ քառորդին—դրում է Գ. Հով-
սեփյանը (էշ 1018)։ Հավանաբար գրիչը նույնն է նախորդի հետ։
Ձեռագիրը գտնվում է Ֆլորենցիայի Լորենձինա Մ Լ դի լյան գրադարանումւ

- 184 -
 141

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԻ ԵՊԻՓԱՆԻ ԿԻՊՐԱՑՒՈՅ ԵՒ ԱՅԼՈՅ

Երևան 1204 (1231 թ.)

Գրիչ Ս տ ե փ ա ն ո ս Կեչսւոեցի
Վայր՝ քՍանաՏին1
ա
<

16ա Քրիստոս Աստուած, ի քո սոսկալի գալստենդ ողորմեա ստացողի

սորա Հ ա մ ա զ ա ս ս յ ի ս և եղբաւր իւրում Պ ե լ ե ի ն , որ յաքյքսմ ամի փոխեցաւ
• Ւ Քրիստոս, ամէն՛
ք

29ա Քրիստոս Աստուած, քաղցրութեամբ նաեաց ի Համազասպն և բա-

րի ծնաւղսն իւր ի քում գալըստենդ, ընդ աստուածախաւսութիւն առ ի
բարուց վարդապետութեան հանդերձ։

<1

50ա Յիսուս՝ Հաւր միածին, յիշեա ի քում արքայութիւնդ զհայր Համա–

(լաոպն և զծնաւղսն իւր, ամէն։

75բ ԶՀտյր Հ ա մ ա զ ա ս պ ս յիշեա Քրիստոս ի քո յարքայութեանդ...

ե
133ա ^ ՚ 4 . սուրբ վարդապետ, ի յարժանաւոր յաղաւթս քո յիշեա զհայր
Հ ա մ ա է լ ա ս պ ն , և զծնաւղսն իւր, և ղեղբայԼրքն իւր, որ յայսմ ամի փո-
խեցաւ ի Քրիստոս։

14Տա Զխազաղութիւնն և զողորմոլթիւնն Քրիստոսի ի սուրբ ոլխտէս Կե–

չ ա ւ ա ւ ա ց անպակաս արասցէ։

149բ Ի թովիսյ Հայոց ՈՋՐ (1233) կատարեցալ դիրքս / / / եա անձս Սւոհ–

. փանոս, ի բազում աւրին ակաքցյ ժողովքեցի ղ^գիրքս զայս ի վայե-
լումն ինձ և յքիշատյքակ հոգւոյ իմո, և հարազատ եղբաւրն իմոյ 13ար–
գ ը ս ի ն , ծնաւղաց իմոց, նաև հոգեւոր ծնաւղաց իմոյ, որ են քեռիք ըստ

- 185 -
քքՀհ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1227

մարմնո, որք բաղմ աժ ամ անակեա աւուրբք սնուցին զիս՝ Յակոբ խաչ֊

րնգուս քահանա և Ա տ ո մ կուսակրաւն աբեղա, որ մինչև ես պանդխտա-
նա ի յանլոյս երկիքրսյ Սհւորդհաց, ի հռչակաւոր ուխտն Սսւնա&ին,
ք զ յ երկոսեան ի միում աւուր կոչեաց կոչողն ամենեցուն Քրիստոս, և
զ մ՜արկոս զաստուածահաճոյն և զպատուական քահանայն, և զՍսւրկա–
ւսւգ՝ զմիացեալն ընդ Աստուծոյ, և զՍ՞արգարէն, որ բազում զութ եցոյց
մեղ մինչ յաւտարութեան պանդխտանա յաք։ Նա եւ զսիրելի ոլսքոլքմնա֊
կիցն իմ Մաթէոս՝ զաղբիւրն շնորհացն, որ կիսաւրեա ել յաշխարհէս,,
և զնորին զհարազատն զկարապետն, որ Ընթերցուածոց մեկնիչս ինձ
աւանդեցին և բաղում դոլթ ցուցին, և զՍ՚ ի յիթաՐ միւս աշակերտակիցս,
զ Յ ա ս Լ փ կազմող դրոցս և զՍիմէոն։ Արդ, աւարտ ի վերայ ամենայն
ասացելոցս՝ զամենաւրհնեսյլ զերեքերանեան զվարդապետն իք մ զ հա յ -
շաւոար, որ բազում զութ և ողորմութիւն արք ար ի^ վերայ իմ։
Արդ, երեսս անկեալ աղաչեմ, որքք աւգ/աիք կամ ոլսանիք, կամ
ընդ գաղափար ունքիցիքք, յիշեսշիք ի Քրիստոս նախ զհարազատն իմ
զՍսւրգիս, և զիս զՍաեփաննոս՝ զստացող գրոցս, և ղք ամենեցունց յ,
զորս յիշատակեցաք ի գիրս, յիշեսշիք քի Քրիստոսք և ինքն Քրիստոս
յիշողացդ և յիշեցքելոցս ողորմեսցիյւ

142

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
ՎԼնետիկ 89, Բ. Սարդիայան, Ցուցակ Ա, էշ 403—404

Գրիչ՝ Ցակոբ

Վայր՝ Լւսմյյրոն,
Յովանի ագարակ

277ա Փաոք գերագոյն ամենազալր ձեռին հղալրին և բոլորից նախախնա-

մողին յաւիտեանս, ածէն։
Յամի վեցհարիլրերորդի ութսներորդի երկրորդի (1233) Հայոց տոհ-
միս տումարի, գրեցաւ անուշահամ աստուածախաւս կենաց կտակս, որ
է աւետարանութիւն Տեառն մերոյ և փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, ձեռամբ
5ւսկռյ>սւյ սուտանուն կրաւնաւորի և անարժան գրչի, ի խնդրոյ սրբասէր
քահանային Կարապետի, յաշխարհիս Կիլիկեցւոց՝ ի Տարսովնի, առ
ստորոտով լերինն Տորոսի... յանմատոյց դղեակս ԼամքՐՈւն, ի փոքրիկ
ագարակիս, որ Ց ո վ ա ն ի կոչի, վայրաբնակ լինելով ինձ գրչիս՝ ըստ նախ-
նեացն ձայնի, թէ Ալտարք և պանդուխտք եմք յերկրի, ի հայրապետու-
թեան տեառն Կ ո ս տ ա ն դ ե ա և ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ և բա-
րեպաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ։
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ կամ գաղափար առնոյք, յիշեսշիք ի
Քրիստոս զստացող գրոցս՝ զկարապետ աստուածաբնակ քահանայ, զի
ստացաւ զսա յարդար վաստակոց իւրոց՝ ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և ի
վայելս և ի ժառանգութիւն սրբասնոմէդ պատանւոյն Ասա մ ա յ ՝ եղբօրորդ֊
ւոյ իւրոյ, զի և սոքա աւտար գոլով յայսմ գաւառէ, զի էին ի Մ ի չ ա գ ե –

- 1 8 6 –
ՈՏՐ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1233

տ ա ց աշխարհէն, և վասն աստուածասաստ ցասմանն, որ բարկութեամբ

շարժեալ զմարդակերպ գազանսն, որ տապալեցին զամենայն աշխարհս
Հայոց և զբազում ազգս մաշեցին ի սուր սուսերի, և սա թողեալ զհայրե-
նի ժառանգութիւն իւր վասն բարբարոսացն երկիւղի, եկեալ յաշխարհս
Կիլիկեցւոց իւրովք հարազատովքն։
Ընդ նմին աղաչեմ յիշել աղաւթիւք ի Տէր զյոբնամեզ և եղկելի գրիչս
և զծնաւղսն իմ և զաստուածասէր և բարի յյտրատեալտն՝ զպարոն Յու–
շ ա պ ն , զի հոգւոյ չաւի աւժանդակ եղեւ ինձ ի պանդխտութեանս իմում,
ղի պահեսցէ գնա Տէր Աստուած խաղաղութեամբ ի կեանս իւր և զկնի
ելիցն իւր՝ ընդ սրբոց զինուորացն գնա ղասեսցէ։ Եւ որք յիշեքդ զմեզ
ողորմութեամբ ի բարի, և Աստուած յիշեսցէ զձեզ յիւր յանհոմւ բաբին
և յանսպառ ողորմութիւնն, ամէն։ Եւ աղաչեմ զամենեսեան, որք նա/իք
ի սա, անմեղադիր լինել խոշորութեան և սխալանաց, որ ի սմա, զի այս
իսկ էր կար մեր, այլ և աւուրքս՝ դաժան, և ես տկար գոլով և պանդուխտ։
Եւ Քրիստոսի Աստուծոյ փաոք, այժմ և յանզրաւ յաւիտեանն։
 1234

143

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ԱՆՔՈՒՆ ՈՐԴԱՆՅՆ

Երուսաղեմ 1426 (1614 թ.), ն. Պողար/ան, Ցուցակ, Ե, կ 90

Հեղինակ՝ վաոյաս քԱ(<յհկցիյ

Եւ արդ եկայք այսաւր,..։ Եւ արդ ածցոլք զմտաւ թէ ՛Ադամայ մինչեւ

ի մեզ, որ է թուականս մեր ՈՋԳ (1234), թէ քանի թագաւորք ել առաջ-
նորդք եւ իշխանք ել փարթամք թողին զայս կեանս եւ գնացին ունայն
եւ են ողորմ եւ շիւար,,.

.–X
ՈՃԴ 1235

144

Ա Ի Ե Տ Ա Ր ԱՆ

ՔոսՀան, Ցուցակ Արծն ֊ան վարժարանի, էչ 112—113

Գրիչ Սաեփսւնոս
Վայր՝ Ա ն ա պ ա ա ի կ վ ա ն ք , որ կոչի Լիմ

Ի թուականս Հայոց ք12Դ (1235) գրեցաւ աստուածապ ատումն, ծայ֊

ր ած աւ ալ, վսեմական, տիեզերաքարոզ, գերարփի լուսով Երրորդութեանն
պանծացեալ, հրաշափառագոյն գիր սուրբ Աւետարանիս յաստուածուստ
կարգեալ մատենիս և բերանով Աստուծոյ խալսեցւեալ տառիս, ոչ ի Սի֊
նայէ տուեալ հնոյն Իսբայէզի, այլ ի յերկնից պարգելեալ շնորիհք ալք
Սուրբ Հոգոյն նորոյս Իսրայէզի ի Երրորդութիւնն հաւատացելոց, եւ ոչ
Մովսէսիւ առա ո լեալ ապարասանիցն այնոցիկ, որք գտան ապերախտք
առ տուողն աւրինացն նոցա, այլ Յիսուսիւ Քրիստոսիւ շնորհեալ զբան
աստուածախաւս աւետաբեր քարոզութեան իւրոյ քրիստոնէիցս ժողովըր–
դոց եւ մ անկ անց Վերինն Երոլսաղէմի ժառանգաւորաց ոռոգանել քառաւ֊
տակ բանս այս աստուածաբանութեան, ոչ որպէս ի դրախտէն ելեալքն ի
յԱդենէ եւ բաժանեալ ի քառառաշս արբուցանելով զփշաբուսիկս երկիր,
հնովն Ադամաւ զանկեալս ընդ / / /

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Սաեփանոսի, մականուն

Ստեֆ աբեղայի՝ յոյժ մեղաւորի եւ անարժան ծառայի. եւ ոչ ըստ ար-
ժանեացս գրեցի, այլ ըստ իմում անարժանութեանս ի սէր Աստուծոյ փա֊
փաքեցայ գրել ի վանք ԱՏ ա պ ա տ ի կ , որ կոչի Լ ի մ , ընդ հովանեաւ Սուրբ
Յեհնա ել Սուլրբ նշանին։ Արդ, որք կարդայք կամ գեղափարէք, յիշեցէք
զիս ղանպիտանս եւ զսուտանուն քահանա, եւ զծնողսն իմ, զհայրն իմ
ւզԴափթ զր եհ ա գործն ել զմայրն իմ զ Վ ա ր դ ո ւ ց եւ զայլսն, զոր հ անգու֊
ցեալ են ի Քրիստոս եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք նոցա, ամէն, ամէն։
Ընդ նմին եւ զփեսայն մեր զ Մ ա ր ա ի ր ո ս եւ զորդիսն իւր, եւ զքոյր եւ
զեղբօրորդիս յիշեցէք եւ թողութիւն հայցեցէք ի Քրիստոսէ Աստուծոյն
մերոյ, ամէն։

Գրեցաւ սայ ի սրբաբան եւ յընտիբ աւրինակէ, իսկ որք ընթեռնոյք

եւ բան աւելի կամ պակաս լինի, աղաչեմ զամենիսեան չլինել մեղադիր,
զի ունեաք զտկարութիւն եւ լուսոյ պակասութիւն, եւ ոչ էաք հասու այն
բանից, այլ ի սէրն Աստուծոյ գթացաք։

- 189 -
ՈՀգ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1224

Գրեցաւ ի հայրապետութեան տեառն Կոսաանւլիա, եւ ի թագաւորու-

թեանն Հայոց Հեյյմոյ, ել իշխանաց իշխանին Կոսւոսւնւյիայ՝ հայր թա-
գաւորին, զորս պահեսցէ Տէր Աստուած խաղազութեամբ պարագայ
ամաւք, եւ շնոյւհեսցէ զնոսա ընդ երկայն աւուրս հաւատացելոց անձանց
եւ եկեղեցոյ իւրոյ, ամէն, ամէն։ Եւ յիշողացգ, ամէն։
Մանկունք, որք սսրինակէք կամ ընթեռնոյք, զհոգեւոր եզրայրսն
մեր զ Թորոս քահանան, եւ զծնողսն իւր, եւ զեղբայրն իւր Վ ա ր դ ա ն քա-
հանա՝ զհանգուցեալն ի Քրիստոս, յիշեցէք եւ մեղաց թողութիւն խընդ֊
րեցէք նոցա, ամէն, ամէն։ Եւ զսրբասնեալ քահանայն Սիմէոն, որ էր
սպասաւոր մեր, եւ ծնողսն իւր, եւ զ Ի ւ փ ց ա յ ամուսինն իւր և ղորդին
զՎսւոյան, որէ հանգուցեալ ի Քրիստոս, խնդրեց էք մեղաց թողութիւն,
զի տզա փոխեցաւ ի Քրիսւտոս, որում Տէր Աստուած ողորմեսցի նոցա, եւ
ձեզ եւ մեզ ամէն, ամէն։ Ընդ նոսին եւ զբազմութիւն մեղաց գծողի սորա
թողցէ զյանցանս մեր, որ թվին, զի բաղում յոյժ մեղք եմ / / / եւ որ
զաքյքսոսիք կարդա, Տէր ողորմեա ինձ եւ նմա, ամէն, ամէն։
III ամի շմոր եղեւ* Լաւքբ ր ունին տէր ընդ թագաւորն Հայոց եւ ընդ
հայրն նորա• եւ ընդ ամենայն քրիստոնեայս, զոր Տէր Աստուած տացէ
յաղթոքւթիւԱյ թագաւորին մերոյ, ամէն։
Տէր Աստուած բարեխաւսութեամբ Սուրբ Աստուածածնին եւ ամե-
նայն սրբոց ողորմեա Կ ե ո ա դ ո եւ ծնողաց իւրոց, զի սպասաւորեաց մեզ,
ամէն, աշխատեցաւ, ամէն։

145

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վիեննա 833, Ոսկեան, Ցուցակ, էշ 410—411

Գրիչ՝ ՅովՏաննԱ
Վայր՝ Հոոմկլսւյ

բ Ի հրամանէ աստուածապատիւ երջանիկ սրբազան կաթողիկոսին

Հայոց տեառն Կոսաանդնայ աւարտեալ եղեւ սուրբ եւ կենսակիր Աւե-
տարանս այս ի յիշատակ իւր, եւ աստուածասէր ծնաւղաց իւրոց, եւ եղ-
բաւր որդլոյն իւրոյ՝ արժանաւոր եւ սուրբ եպիսկոպոսին տէր Ստեփա-
նոսի՝ ուղղելորելոյն յաստեացս, որոց ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած եւ
յարութիւն կենաց շնորհեսցէ ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ։
Եւ արդ, աղաչեմք զամենեքեան, որք .ընթեռնոյք զսա եւ լոլսաւորիք,
յիշեսշիք յարժանալոր և մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զերիցս երանեալ
հայրապետն Հայոց զտէր Կ ո ս ա ա ն դ ի ն ՝ զստացող սորա եւ զաստուածա-
սէր ծնաւղսն իւր, եւ Քրիստոս Աստուած ամենեցուն ողորմեսցի յիւրռւմ
արքայութեանն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։
Եւ արդ, գրեցաւ սա ի թուիս մերում ի ՈՏԴ (1235), ձեռամբ Յոոան–
նիսի մեղաւոր եւ անպիտան գրչի, ի յանմատչելի ամրոցիս Հոոմկլսւյի,
ընդ հովանեաւ աստուածընկալ սրբոց ս, որով պահպանիմք միշտ, որ է
աւրհնեալ յաւիտեանս։
Աղ աչեմ զգրիչս յիշման արժանի առնելւ

* Տպված է «ամիչ մորեզ էլյ։

- 1 9 0 -
 140

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 4160
Գրիչ՝ Պետրոս
Վայր՝ Հաւուց թսւո
ա

244բ ԷԻ վեց հա Հ րիւր երրորդի ք ութ սուն յ երրորդի քև հինգք* թվաքկայ֊

նիս (1236) ք կ յ աք ա ք ա րեցալ սուրբ Աւետարանս քայսյ Յիսուսի Քրիս֊
սասի, ձեռամբ ախմար և մեղապարտս քահանէի, որ քկքոչիմ ՍիմքԷոյն
և ի ձեռս քահանութեան Պ ե տ ր ո ս , ի վանս Հ ա ս վ ւ ց Թ ա ո , ըյնդ հովք ան ք–
եաւ Սուրբ Կարապետիս Յո վանու։ Եւ յայսմ ժամանակք իյ փոխեց ք ալ
իյ Քրիստոս բարի և հոգևոր հայր մեր ՅոՏան^նէս որ կոյչեցին գնա
առ մեծ եպիսկոքպո^սն տէր Գրիգոր, որ/// ֊ի քահանայ, ընդ որում
ողորմեք սքցի Քրիստոս նոցա և զ / / / տացէ, որ ասաց առաքևլոցն թէ Ուր
ես եմ դուք ան / / / սոցա և ծնաւղաց նոցա։
Եւ նստալ յաթոռ ///ընտրեալ և պատուական սուրբ քահանայն
Գկորգ/// ք եղյբաւբորդի և սնուցած տէր Գրիգորի, ընդ որում \\ Տէր Աս-
տուած աշողութիլն և հսւստատ անի նորա / / / կործանեսցէ զչարակամ
նորա որպէս գփ արք ալք ոն։ քՊյետՐէՈւ աղաչեմ զամ ե քնե ք սե ք ա/ն ար-
տասուաւք և հառլ ալան/ալք զՎարգան և զԳրիգորէս վարդապետ հքալք–
րեզբքարքք իմ, զՇարագար և զԱրնաիկին քքոյրյք իմ, զէՅոյվանէս և
ւյՆրջիս՝ ծնաւղք իմ յւսղաւթս յիշեցէք. ընդ նմին զբարեպաշտ հայր մեր
Խոցսվգեւլն, զմայր յ մեր Արքա, և զՍարգիս և զՀգարգեդ /// քղծքնաւոս
նոցա՝ յաղաւթս յիշեցէք աղաչեմ։

Ր
74բ Գոյժ աղաղակի յոյժ լուաք յայսմ ամի, որ է ՈՋԵ (1236) յամսեանն
յարաց Ժ (10) յաւուր կիլրակէի, եթէ զքաղաքաբերդն զԼասւէ, (յՕուՐթ
Մարի առին անաւրէն, այլասէռք զաւրք Տաթարին, և անխնամաբար
որպէս է իւրն անմտութեան չարութիւնն* իբրեւ զծարաւի և զպասքեալ
գազանք դիմեցին ի վերա ի և ետուն ճարակ սրոյ, և արբեցան արեամբ

ԶԼռագրի Հիշատակարանը եզրերից շատ է մաշված։ Թվականը վերականգնում ենք Բ. Հ ի ֊

շատակագրութլան Համաձայն։

- 191 -
1
 ՈՁԵ Հ ի Շ II. Տ Ա Կ Ա Ր Ա ն Ն ե Ր 1236

գառանցն գայլքն յափշտակողք անողորմաբար, որպէս ասէ Եզեկիէլ

մարգարէն, թէ Մի ողորմիք երիտասարդին և կուսին, ձերոյն և տղային
և այնչափ մինչև ներկան ամէնայն վայրքն։

73 բ Հաւատս։ յ, զի ի ցանքս և ի համաբարբառսն Աւետարանի ք սակաւք

մի աշխատեցայ։
4

140բ ՋՊհտՐՈԱ գրիչ սուրբ Աւետարանիս յաղաւթս յիշէ, ո՛վ սուրբ հայր։

147

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 913—914

Գրիչ՝ Իգնատիոււ
ա
Ո՛վ անարատ գառինք անարատ հարսին և մանկունք նոր Սիովնի,
յորժամ զմայլիք կենսատու Աւետարանաւս, զսակաւ աշխատողս յիշե-
ցէք առաշի սուրբ և անբիծ խորհրդոյն և ասից էք, թէ Տէր Աստուած ողոր-
մեսցի Խաչատրոյ և իւր ննշեքցեքլոցն, ամէն։

^Իգնատիււս մեղաւոր՝ ոսկենկար սուրբ Աւետարանիս յիշեա ի սուրբ

աղաւթս քո, ո՛վ Տէր իմ։

Ո՛վ մայր լուսոյ և բերկրանաց Աստուածածին միշտ կոյս, ընկալ

զաւետարանութիւն որդոյ քո միածնի... ի Խաչաաայ՝ որպէս միածին
որդին քո զայրւոյն խերեէլ^շն, և ողորմյոթիմ։ արա մեզ ի վերշին
աւուրն։

4
Զստացող սուրբ Աւետարանիս... և զԻգնասփււս մեղաւոր գրիչ յի-
շեսշիք ի տէր՝ աղաչեմ*։

՚ Հեռադիրը պատկանեչ է Կաչիֆորնիայի բնակիչ Վ. Սիմոն յանին, Գ. Հովսեփյանը ձեռագրի

մասին գրում է. «Գրիչը Իգնատիոսն է, Հիշատակարանների համաձայն։ Ղուկասի և Յովհանու
սկզբնազարդերի կամարների տակ եղած փոքր երկաթագրով Հիշատակարանները ճիշտ նայն
գիրն են, ինչ որ նոյն գրչի էշմիածնի X 928 Ձեռագրի հատակոտորը։ Բայց Իգնատիոսն է ան-
կասկած նաեւ նկարիչը, ի նկատի ոմւենալով զարդագրոլթեան ել նկարների առանձնահատկու-
թյունները...տ։
 ՈՁԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 123Տ

148

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Զուզա 156, Տեր Ավետիսլան, Ցուցակ, էյ 206 —207

Գրիչ Իգնաաիոս
ա

16ա ՏԻղնսւտիոս գծող սուրբ Աւետարանիս եւ զծնողս նորա յիշեա յ, ո՛վ

եղբայր, յորժամ կարդաս, ընդ նմին եւ զաշակերտ նորայ զՅովսէփ մի
մոռանայցես ի բարի կամաց, եւ Աստուած զձեզ յիշէ ի բարի։

200բ ՏԻգնատիոս մեղաւոր գրիչ եւ զստացող սորա յիշեսշիք ի սուրբ

յաղաւթս ձեր աղաչեմ ։

316ա Տէր Աստուած ողորմեա յ Ի գ ն ա տ ի ո ս մեղաւոր գրչի։

ՏՕՅա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանդ Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սըր֊

բոյ, որ զաւրացոյց զտկարս Իղնսւտիոս աւարտել զսա, ամէն։

ե
12–4ա ԶԱտացոզ սուրբ Աւետարանիս զպատրոն Բռնաւորն եւ զՏղաաիկին
եւ զծնաւղսն իւրեանց յաղաւթս* / / / յիշեայ, ո՛վ Տէր իմ։

Ղ
Ստացող Բռնաւոր

Շնորհիւ եւ ողորմռւթեամբն Աստուծոյ ես Բռնաւորս, ծառայ եւ կե-

նակից իմ Տղայ տիկին, յուսալով յոզորմութիմւն Աստուծոյ, ստացաք
զգանձս աստուածային ի մեր արդար վաստակոց, ի զարդ եւ ի պայծա-
ռութիւն սուրբ եկեղեցլոյ եւ ի վայելումն մանկանց առագաստի։ Արդ,
աղաչեմ զամենեսեան, որք լոլսաւորիք ի սորին քաղցրածալալ լուսոյ,
յիշեսշիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զիս ^Բռնաւորս, եւ զսնուցաւզսն իմ՝
.զբարեպաշտ իշխանաց իշխանն զպատրոն Դ ա փ թ Շ ո թ ո կ ա ն ց , եւ զորդիսն
իւր զքաջ եւ զանուանի պատրոնաց պատրոն Գ ր ի գ ո ր , եւ զորդիսն իւր
զ Ս մ ք ա ա եւ զ Ա ր չ ո ւ կ ն եւ յ չ Ա ր ղ ո փ ւ ա թ ո լ ն ն , որոց յիշատակն աւրհնութեամբ
եղիցի ի Քրիստոս։
Եւ
աՐԴ, գրեցաւ սայ ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, յորում ամի
առաւ մայրաքաղաքն Անի, արենգուփն կորուստն անթիւ հո գլոց։ Ո՞ր
բերան
թաթարէն,կամ ի լեզու
թուիս կարէ
ՈՁԵ պատմել
(1236)։ զանողորմիցն ողորմնն ի յանաւբէն

Գրված է նախորդ Հիշատակարանի շնշած տեղում։

- 1 9 3 –
43-457
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1236
ՈՁԵ

է
404ա Ի ծագմանն բանին Աստուծոյ եւ լնուլ զառածս մարգարէիցն եւ լու-
սաւորել զաքզյգս ամենայն ըստ այնմ, թէ Լցաւ երկիր գիտութեամբ
Տեսան։ Քանզի աստուածային սուրբքն երկրաւորաւքս ասացին իմանալ
զերկնայինսն, ըստ որում եւ որք ի տունս թագաւորաց արքունական խո-
րոցն հաւաստեաւ գիտակք եւ քննիչք յառաշակայ իրացն, սայպէս եւ որ
մերձ ւիմանալիսն եւ յԱստուած անւէիշակ եւ անքակ պնգակացեալք նո-
րախոց իսկապէս գիտակք ըստ առաքելոյն՝ թէ Ամենայն երեւոյթք նորա
ի սկզբանէ արարածովքս իմացեալ տեսին, քանզի աղ ասաց որ եւ հա-
մեմեցին զանհամութիւն աշխարհի եւ զխաւար հոգոց փարատեցին.
թուական ՈՁԵ (1236),
Արդ, ես Բռնաւորս, մեղուցեալ ծառայ Աստուծոյ եւ ամուսին իմ
Տդայտիկքւն՝ աղախին Քրիստոսի, ոչ ունելով մարմնաւոր զաւակ, ցան-
կացող եղաք հոգեւոր զաւակի, ըստ ասելոյն, թէ՝ Երանի որ ունիցի զա-
ւակ ի Սիոն եւ ընտանի Երուսազէմ, եւ այլ թէ՝ Պ ատոլիրանք Տեառն լոյս
են եւ լոյս տան աչաց իմոց, եւ այլ թէ՝ ճրագ են բանք քո եւ լոյս տան
շաւղաց իմոցւ
Արդ, մեծ յուսով եւ հաւատով ստացայ զաստուածախաւս մատեանս
զայս պայծառ նիւթով եւ գեղեցիկ գրով եւ ընտիլր բանիւք, ցանկալի
ամենայն տեսողաց ի յարդար վաստակոց իմոց, եւ աւանդեցի զսա ի
հրեշտակաբնակ ուխտն Խ ծ կ ա լ ն ս , որ Տ ի կ ո ր ո յ վանք կոչի, ի Սուրբ Սար-
դիս եւ ի Սուրբ Գրիգոր եւ ի Սուրբ Յակոբ, ի ձեռըն Պաւղոս վարդապե-
տին, որ է ամենայն բարեաց պատճառ, եւ աստուածապատիւ տէր Այտա–
ս ա յ եպիսկոպոսի եւ հաւր Սարգսի հեզի եւ ամէնաբարոյ եւ այլ սուրբ
միաբան եղբարց, որոց ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած,^ ամէն։
Ո՛վ սուրբ մանկունքս ուխտի եկեղեցւոյ Աստուծոյ, աղերս թախան–
ձանաց առաշի արկանեմ ամենեցուն եւ հայցեմք գորովագութ պաղա-
տանաւք, յորժամ ընթեռնուք զաստուածախաւս պատգամս զայս, յիշես-
շիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զիս ^Բռնաւորս, եւ զկենակից իմ ւյՏղաաի–
կ ի ն ն , եւ զծնաւղսն մեր, եւ զեղբարսն, եւ զամենայն ազգայինս, ասելով
Թողութիւն արա Քրիստոս ամենայն յանցանաց նոցա, ամէն։ Իսկ զաս-
տուածասաստ բարկութիւնն, որ եկն ի վերա ամենայն աշխարհաց Հայոց
եւ Վրաց եւ Տաճկաց ի մարդադէմ գազանաց զտաթարէն, պատմեսցուք
զդառնութիւն եւ զչարչարանս զժամանակիս. քանզի ոչ բաւեն միտք եւ
լեզու զարիւնհեղութիւն ել զկոտորումն ամենեցուն, զի ուսեալք են ի
հաւրէն իւրեանց սատանայէ, զի նա մարդասպան է ի սկզբանէ ա՛յլա-
կերպք, գիշակերք, արիւնարբուք, ամենայն մեղաւք կատարեալք էին,
ոչ ծանեան զարարիչն եւ ոչ զմտաւ ածէին զաւր ահեղ դատաստանին,
ո՛վ են նոցա ղաւրաւիգն՝ դեւք եւ ՚սատանէք։ Իսկ մարդասէրն Աստուած
թոյլ ետ վասն մեղաց մերոց առնել զամենայն կամս իւրեանց։
Անթիւ էր աւերումն քաղաքաց եւ գաւառաց մինչեւ ի մեր սահմանս,
որ էր թուականիս ՈՁԵ (1236)։ Այլ ես Բռնաւորս մեծ հաւատով եւ յուսով
խնդրեմք սիրաբար ի սուրբ եւ ի պատուական եղբարցտ, յորժամ Աւե–

֊ 194֊
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 12-30

տարան ն ի կարդալոյ վճարի հոգւոյն գալստեանն, երանի որում թողու֊

թիւն տացէբ ել գպատարագին պատեհն դուք հոգացէք։

Ստացող Արաս եպիսկոպոս

405ր Ս.րդ, տէր Աբսւսս եպիսկոպոսս ել վարդապետս Պաւղոս ել հայր

Գրիղոր եւ այլ միաբանքս հաստատեցաք յեկեղեցոյ դրանս, որ ղէ)դիա-
կան երկու շաբաթ աւրն զմին պատարագն անխաբան յամենայն ամի
Բռնաւորին առնեն, ով ել լինի հայր, կատարիչք գրոյս աւրհնեալ եղիցին
եւ խափանիչքն դատապարտեսցին յԱստուծոյ, զի Քրիստոսի սու՛րբ Աւե-
տարանս այս պայծառ է քան զարեգակն եւ յիշատակ անշնշելի պարոն
Բռնաւորին, ամէն։

149

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 6202(909թ.)

Գրիչ Իղնաաիոս
ւս
2ա Եւ զհղնատիոս յոքնամեզ գրիչ յաղալթ յիշեա, ո՛վ տէր իմ, եւ դու
յիշեալ լիցիս ի Տէր, ամէն*։

Յա Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Ւղնաաիոս նկարչի, ամէն։

Տէր Աստուած, ողորմեա ստացողի սորա, ամէն։

Յբ Մեգայ քեղ Աստուած, ողոբմեայ ինձ Աստուած, յորժամ գայցես ի

սոսկալի աւուրն։
Դ

Տա Ո՛հ Թաթար, վայ աւուրն, որ եկիր անցուցեր զաշխարհս։

Ո՛հ ներեցեր Աստուած անչափ արիւնհեղութիւնս։

ն
Տա Ա ստուած ողորմեա ստացողի սորա եւ մեզ։
Տէր Աստուած ողորմեա յ 1'նղնաաիոսի, ամէն։

€բ Սո՛ւրբ Նշան, աւգնեա մեղաւորիդ Իղնաաիոսի**։

" Ա հիշատակագրությունը գրված է Եվսերիոսի թղթի վերշոսէ, Բ֊ե֊ն՝ խորանների գերան-

ների վրա։
Գրված Է ի,աչի նկարի տակ, որը նախորդում Է Մաթեոսի Ավետարանին։

- 195 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1236

150

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վենետիկ 99, Սարգիսյան, 8ռ։ցակ Ա, էշ 443

ա
242ա Փաոք համագոյ եւ միասնական Սուրբ Երրորդութեանն, Հաւր ամե-
նակալի, Որդւոյն միածնի, և Հոգւոյն Սրբոյ նորոգողի և նախախնամո-
ղի, որ արժանի արար զթափուրս ի գործոց բարեաց և զլրացեալս մե-
ղաւք՝ հասանել յեաին գիծ աստուածային տառիս և սուրբ Աւետարանիս,
աւրհնեալ եղիցի յամենայն արարածոց և ի սրբոց և յիմոյ անարժան և
ի մեղուցեալ բերանոյս՝ յաւիտենից յաւիտեանս, ամէն։
Յամս Հայկազեան թուաբերութեան տոմարին, յորում էր թիլ հա-
մարոյ թուականին Ո2Ե (1236), որ եղև աստուածասաստ բարկութիւնն
յաշխարհն Արևելից, և յարեաւ ազգ մի գազանաբարոյ և անողորմ, և եհեղ
բազում արիւն, և կերպարանն այսպէս, լայնաթիկունք և հաստաբազուկ,
ե գլուխն մեծ, և հեր գլխոյն ուղղորդ և ձարբ, և աչն նեղ, և ճակատն
լայն, և քիթն տափակ, և մուրուքն քոսակ, բարքն մարդոյ, և քան զգա-
զանս անողորմք էին ի վերայ մարդոյ, և բնական անուն նորա Խարա–
թաթար։ Թէ կերակուր գտանէր՝ ուտէր, և թէ չգտանէր, ոչ քննէր և ոչ
խնդրէր կերակուր։ Եւ այնչափ անողորմ էր, որ թէ հրեղէն լեզու ստա-
նամ՝ ոչ կարեմ պատմել զանցս չարչարանացն, որ ետ ըմպել զբաժակն
բարկութեան Ա յ ր ա ո ս տ ե ա ն գաւառին և Ա ն ո յ ՝ ևս առաւել, յոր իմ է տե–
սեալ զանհնարին ողբն և զաղետս տարակուսանացն, զի զբազում քա-
ղաքս և զբերդերս էառ և հիմն ի վեր տապալեաց, զայր և զկին գերեաց,
և զտղայս նոցա՝ առաշի նոցա ւչքարի հարոյր, զոմանս ի գիրկս մաւրն
սրախոխոզ սպանանէին, և զեղբայրն՝ եղբարբ սպանանել տային, զո-
մանս քարկոծէին, զո՛մանս ի հուր ընկեցեալ այրէին, ղաղա բար գառինքն
յոտս երիւարացն ընկեցեալ՝ կոխան արաԼրէթն \\\

Քրիստոս Աստուած, քո սուրբ ծնողին բա րեխալսոևթե ամ բ և ամե-

նայն սրբոց ողորմեա Մ ի փ թ ս ւ ա ւ և հաւր նորա և մաւրն, որ աւդնական
եղև գործոյս և զնիւթս պատրաստեաց, և իմ ծնողացն և ննշելոցն, որ
սպան ան սրով, և ողորմելի մահուամբ ելին յաշխարհէս։

Գ
Կազմող Վարդան

Եւ զիս զեղկելիս զսակաւ գրիս* գրողն զ վ ա ր դ ա ս սուտանուն աբե-

ղայս և զկապաւղս և զկազմաւղս յիշեցէք և մեղաց թողութիւն խնդրեցէք,
և Աստուած զձեզ ք յիշէ 7՛

* Հեռագրի 21 Յա— 228բ էշերի գրիչն է։

- 1 9 6 –
 ՈՁԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1236

151

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ
Երևան 1501 պահպանակ

ա
2բ Քրիստոս Աստուած, քո սուրբ աւետարանչացս բարեխաւսութեամբ
ողորմեա յ Աստուածատրոյ, և զաւակի նորայ Մանոփլայ, և հոգևոր
մաւր իմոյ Ս թ լ ե ր ո յ ն Ար&իշեցի, և զաւակաց նորայ, որ ն ահ ատակեց ան ի
տաթարէն, և գրեա զնոսայ ի դպրութեան կենացն յաւիտենից, և շնշայ
զձեռագիր յանցանաց նոցայ, և ողորմեա յաստ և ի հանդերձելոլմն, ամէն։

/ / / ես։ց զնայ որպէս ինքն կամեցաւ։

/ / յ սուրբ առաքեալն և աւետարանիչն Քրիսւտոսի։
III տեէմյբերի ամսոյ և Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն։
.111 նուաստ և անարժան քահանա, աշակերտ և լ սպասաւոր սուրբ յ
ուխտիս ԱրշուաոՏո, որ ի դրան մայրաքաղաքիս Աէայ, որ աւանդեցի
զսուրբ ք Աւետարանս յ ի նորին յուխտս, յիշատակ ինձ և ծնողաց մերոց
և եղբարց և վարդապետաց / / / ինս և ես / / / *

152

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Վենետիկ 87 (1181 թ.) Սարգիսյան, Ցուցակ Ա, կ 396

Նվիրոզ Նաց ա ս դ

1ա Ւ թուականիս Հայոց ՈՁԵ (1236), ես նուաստ ծառայ Աստուծոյ՝ Նա–

ց ո լ ա լ ս ՝ տվի զսուրբ Աւետարանս ի Սուրբ Կաթողիկէն ի յիշատակ ինձ և
ննշեցելոց իմոց, ի ձեռն աստուածայպատիլ քահանայիցն՝ Դասապետին.
Գ ե ր ս ա մ ի ն , Ն ա ր դ ս ի սնրկնւագին։ Իմ յիշելով զերանութիւն մարգարէին,
որ ասէր. Երանի այնոցիկ, որ ունի զաւակի Սիոն և ընտանի ք յքԵրոլսա–
ղէմ. զայս երանութիւնս լվեալ իմ և յիշեալ զբազմութիւն ծովացեալ մե-
ղաց, զի ոչ ունէի թոշակ յաւիտեան ական ճանապարհին և բարեխաւս՝
ի սոսկալի դատաստանին, գի մեղք իմ բազում էին առաւել յոյժ։
Արդ ապաւինէք ալք իմ առ ազատիչն ամենեցուն Յիսուս Քրիստոս,
և զգանձն ս աստուածայինս՝ զսուրբ Աւետարանս արաբի ինձ աւդնական
ե բարեխաւս ի յաւուր դատաստանին։
Արդ, յերես անկել աղաչեմ զմանկունս սուրբ եկեղէեցւ2ոյ, որ աւգ–
տիք կամ աւրինակէք, ասասջիք լի բերանով և բոլորով սրտիւ. Տէր Աս-
տուած, ի քո գալստենդ ողորմեայ Ն ա ց ո ւ ա լ ի ն և իւր ամենայն ննշեցելոց
ի քո ահաւոր գալը ստենդ, ամէն։ Եւ որք զմեզ յիշէք, յիշել լիջիք դուք ի
Քրիստոսէ Աստուծոյ, ամէն։ Արդ, աղաչեմ զձեզ, որ կատարէք զյիշա-
տակ մեր։ Արդ մի ոք իշխեք սյցէ զսայ հեռացուցանել ի Սուրբ Կաթողի–
կէն. կամ եպիսկոպոս կամ երնց կամ յիմ ազգականաց կամ յաւք տ քարաց
* Դնում ենք նախորդին առընթեր մոտավոր ժամանակակից համարելով նրան։
ՈՇԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1236

ջանայ զսայ հանել ի Կաթողիկէն, եղեցի նայ մերժեք աք լ և հեռացքեայլ

ի յաւիտենից ուրախութենէն և մատնեք ալք ի ձեռն սատանայի, և երկու
կենաւքս նզովեսցէ ի սմանէ։
Քրիստոս Աստուած, հաստատ և շնորհաւոր առնէ զսուրբ Աւետա-
րանս սուրբ Կաթողիկէին, և իքւրք սպասաւորացն՝ Դասկանն, Գերսամին,
Սարզսի սնրկնլագին, որդիցէ յորղիք։ Մի ոք ձեռն արկցէ, զի մի նզո–
վեսցի...
153
ՎԵՑՕՐԷԻՑ ԳԻՐՔ ԲԱՐՍՂԻ ԿԵՍԱՐԱՑԻՈՑ
երուսաղեմ 1801 (1187 թ.), Պոզարյան, Ցուցակ Ջ, էջ 183

Ստացող Հայրապետ
Վայր՝ Սիս

$58—559 Ի թուականիս Հայոց ՈԶԵ (1236), ի դժընդակ ժամանակի, յանիծեա/

յազգէն Քամա, կոչեցեալ անդադար*, ի պաշարեալ զմայրաքաղաքն Անի,
եւ զամւենիսեան ի սուր սուսերի մաշեալ, զսրբութիւնսն անարգեալ եւ
զգրեանս գերի վարեալ։ Եւ գիրքս այս կոչեցեալ Վեցաւրեա, բերաւ յաշ–
խարհ Կ ի յ ի կ ե ց ի ո ց , եւ ստացա զգիրքս քահանա անուն կոչեցեալ Հայրա-
պ ե տ , պանդուխտ եւ յանարգ ժամանակի, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց։
Որ կարդայք կամ աւգտ\իք կամ աւրինակէք, յիշեսշիք զծնաւղսն իմ կո–
չեալ անուն Տ ի ր ա ց ո ւ եւ Ա ր ք ա ա ի կ ի ն , եւ զ Հ ո ո ո մ ա ի կ ի ն եւ ^Վարդերեսն
եւ զ կ ի ր ա կ ո ս ն , եւ քզ^Խաշերես, եւ զ ք Դ ա փ յ դ , եւ զանարժան քքահաք֊
նայս զՀայրեքպետյս, եւ մեղաց թոզքոլթիւնյ խնդրեցէք, եւ որք յիշէք
յիշեքա յ լ եղիցիք։ Եւ յալտարութիւնս մեր վշտակցէ ալ ի քաղաքն Սիս,
ծերութեամբ ծաղկեալ անուն առն Թորոս եւ կենակցին Տ ի կ ն ո ւ կ , եւ զա-
ւակս նոցքաՀ ւիոխեալ ի Քրիստոս տղական հասակաւ, ել զՎասակ եւ
զ Կ ո ս ա ի ն , ել մեղաց թողութիւն խնդրեցէք, եւ ամենայն յիշողացդ քՏէրՀ
ողորմեսցի։
154
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սրվանձտյան, Թորոս Աղբար, Ա, էջ 118—119 (1175 թ.)

Սաացուլ՝

Զերկրորդ ստացիչ սուրբ Աւետաբանիս զպարոն Կոսսւանդին . զթա-

գաւորահայրն զարմից նորընծայ թագաւորին Հ ե թ մ ո յ , որ այն ինչ ամաց
մետասանից ընկալեալ զթագաւորութիւն ի բարձրելոյն, և ի թուականու-
թեանս մերոյս ազինս Ո&Ե (1236) ստացաւ զսա պարոն Կոստանդին
թագաւորահայրն Լ իշխեցողն ամենայն Հայոցս զարմից, և ընձեռեաց
եկեղեցւոյ իւրոյ Սուրբ Փրկչին, զոր ինքն շինեաց բազում ծախիլք, ի յի-
շատակ իւր և աստուածապարգև շառաւիղացն իւրոց, զոր թէ ոչ Տեառն
զաւրութեանց թողեալ էր մեզ զաւակ, իբրև զՍոդոմ լինէաք և Գոմորայ
նմանէաք, զորս պահեսցէ Տէր Աստուած ընդ երկայն աւուրս և պարա-
գա յց ամաւք շնորհեսցէ եկեղեցւոյ իւրոյ և ամենայն հաւատացելոց իւրոց
ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որ է աւրԴեալ յաւիտեանս, ամէն։
Բառախաղ է՝ ստեղծված էթաթար» և էանդադարյ։ բառերի նմանության հիման վրա։

- 198–
 155

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Օանշյան, Ցուցակ Ամերիկայի, էշ 233—234, Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 919—928

Ստացողք՝ Գ ր ի գ ո ր եւ Վ ա ր դ ա ն
Վայր՝ Գանձասար
ա

311ա Բղխումն շահավետ շնորհի շարադրի և շարժեալ ի հայրաշարժ

ծագմանն.. .
31 Յա Եւ արդ, անսպառ կտակս եւ զգանձս անկողպտելի, զանճառ երկինս,
որ բարձեալ ունի ղՏէրն բոլորից, մեք՝ Գրիգոր և Վ ա ր դ ա ն հարազատք՝
տրուպ եւ նուաստ քահանայք, ,ըստ ձեւ տեսակի կրալնալոբք գոլով, ստա-
ցաք ղրնդիրս առաւել քան զամենայն ինչս պատուականս ձեռաց մարդ-
կան ձգտելոց՝ զսուրբ Աւետարանս, բազում խերելեշիլք– ըստ կարեաց մե-
րում, յորս եմք տեղեակեալ ի գլուխ սահմանաց Խ ա շ ե ն ո յ , ի սուրբ ուխ֊
Iտէնյ Գանձասար մենաստանէ, որ Լէ հանգէ՞պյ ղ.ղեկիս Սխսաղան
Հ է ա լ ք ա յ խ ա ղ ա ց , առաջնորդութեամբ սուրբ ուխտիս տեառն Յոքվհանիսի
անյաղ^թ վարէդապետփ ևյ աստուածարել / / / ղ պսակ եկեղեցոյ Քրիս-
տոսի։ Մաղթեմք ի յաղտելոց ի սմանէ՝ յիշեսշիք զվերագրեալքս ի Տէր,
նաեւ զանուանս զհ ար ազատքս ուշիմս, եւ կարկառք մնամք աղաւթից
ձերոց, եւ զծնողս մեր ւյԳերդ Փաոաշ եւ զՇաքաւնդուխա, եւ զայլ եղբարսս
եւ զքորս, եւ զազգաինս մեր, քան զի մեք Գրիգոր և Վարդան, որպէս
զվտիտ և գընզար ամոլք ընգալաք զարաւրս մշակին երկնաւորի աւգնա–
կանութեաԼմՀբն Քրիստոսի առ ի հերկեալ զակալս սրտից ասոլածայնոցդ
եւ սերմ ան ելոյ զընդիր ցորեանս, որ յագելլոցդ էք ի Քրիստոսի շահական
պտղոյս։ Յիշեսշիք զմեզ և զամենայն յանձն արարեԼա^լս \\\ ի ձեզ, նաեւ
զսրբասնեալ եղբարքս մեր III Լմիաբան^ակիցքս համալրէն՝ զծերսս եւ / / /
զորդիացեալսս սուրբ ուխԼտիս^ / / / յիշեալ լիշիք ի Տէր Յիսուսի ///անարդ
նկար III տես III մաին եւ / / / տադեց / / / թվին ՈՁՋ (1237)*,

* Ձեռագրի մասին Գ. Հովսեփյանը գրում է։

*Գրիգոր և Վարդան եղբայրները 1237 թվին ստացել են միայն և ոչ նոր գրել տվեալ այս
ձեռագիրը, որովհետև իրենց հիշատակարանների մեշ գրչի և նկարչի մասին չեն խոսում։ Ուրեմն
այս ձեռագիրը աւելի հին է քան 1237 թվականը։
Այս Ձեռագիրը մի ամբոզշութիմ։ չէ. նրա մեշ տեսնում ենք առնվազն երեք ձեռքերի եւ
ժամանակների աշխատանք. Բնագիրը, որ ամենից հինն է եւ որի սկզրնազարգերն ու լուսանցքի

I
- 199 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248

Ծաղկողբ՝ Իգնատիույ, Հովսեվւ

8բ Տէր Աստուած, ողորմեա մեղաւորիսւ

1 Յա Յիշեա, Տէր Աստուած զԻգնաւոիոս և զՏովսեփ։

15ա Տէր Աստուած ողորմեայ բազմամեղիս, ամէն՛։

83բ Քրիստոս Աստուած ողորմեայ Գրիգորոյ և Վարդսւնայ ք Փառացին

որդեացն՝ ստացողաց սուրբ Աւետարանիս, ամէն։

139ա Քրիստոս Աստուած ողորմեայ երկուց եղբարց պատուական քահա-

նայից Գ ր ի գ ո ր ո յ և Վսւրդւսնայ, ստացողի սուրբ Աւետարանիս, ամէն։

է
236բ Երկուք եղբարք պատուականք և ընտրեալ քահանայք, որ ըստացան
զսուրբ Աւետարանս ի հալալ ընչից իւրեանց՝ յիշատակ ինքեանց և ծնո-
ղաց իւրեանց, Վարդան և Գրիգոր՝ որդիք ք Փափաշին։ Քրիստոս Աս-
՛տուած ողորմի նոցայ յիւրոլմ գալստեանն։ ,

Ս
նկարող Այտաս
199բ Յիշեա քԱրաս նկարիչ տրուպ երեց**։

156

ԱԻԵՏԱՐԱն
Երևան 7700

Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Սիս
ա
294բ Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյ Սրբոյ
այժմ և միշտ, և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
զարդերը տարբեր արվեստ և ոճ ոմւին քան Աբաս նկարչի պատկերները և Իդնատիոս մանրա–
նկարչի և նրա աշակերտ Հովս եփի կողմից նկարված խորանները։ Նույնպես բնագրի գրչությունն, ու
մելանը տարբեր են մյուսներից...» («Յիշատակարանքէշ 926—927)։
* Բ, Գ, Գ հիշատակագրությունները գրված են համապատասխան էշերի խորանների ներքին
•գերանների վրա. ծաղկողներ Իգնատիոսի և նրա աշակերտ Հովսեփի ձեռքով։
" Գրված է Ղուկաս/։ նկարի տակ: Նույնպիսի մակագրություն կա 4ա էշում,

— 200 —

/
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1237

Աս տան աւր չան գե լեալ աւարտեցալ տառս աստուածախաւս Աւետա-

րանս կենսաբեր, յորում էր թուականս Հայոց ՈԶԶ (1237), ի հայրապե-
տութեան տեառն Կոստանդեայ և ի թագաւորութեան աշխարհիս Կիփ–
295 կ ե ց ւ ո ց բարեպաշտ և աստուածասիրին Հ ե թ մ ռ , || և յիշխանութեան աս-
տուածասէր պարոնին թագաւորահաւրն Կոստանւյեա, եղև զրաւ սորին
ի մայրաքաղաքս Կ ի ւ ի կ ե ց տ յ Սիս, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Աստուածածնին։
Ո՛վ սուրբ և աստուածահաճոյ քահանայք և սպասաւորք բանին
Տեառն, յորժամ աւգտիք ի սմանէ ընթերցմամբ կամ գաղափարաւ կամ
տեսանելով, յիշեսշիք ի սուրբ աղաւթս ձեր զբարեպաշտ թագաւորն մեր
Հեթում և զաստուածասէր պարոնն մեր Կոսաանդին, որ ստացաւ զսա
ի վայելումն անձին իւրոյ և յիշատակ բարի իւր, և ծնաւղաց իլրոցն, քևյ
ամենայն աղգացն։ Յիշեսշիք ի Տէր և զբարի շառաւեղն զսրբասէր քա-
հանա յն զեղբայր թագաւորին զՕարսեզն, և զպարոն Սմբատ գա լնդաւ–
ստապլն, և զպարոն Աւշինն, և ք է և ո ն ն , և ղքերս թագաւորին՝ զսրբասէրն
Հոիփսիմ, և զԹեփանսս, և զ Կ ա լ ա մ ա ո ի , որպէսղի տացէ նոցա Տէր
Աստուած բաղմաժամանակեա աւուրբք յերկարեալ յայսմ աշխարհի
առողշ հոգւով և մարմնով, և յետ աստի փոխադրելոյն յերկնից արքա-
յութեանն արժանաւորես ցին, և յիշողքդ յիշեալ լիշիք յԱստուծոյ և ի
Տեառնէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։

140բ Գրողի սորա Գրիգորի, մեղապարտ քահանայի, նւաստ ևւ ետին գրչի

Տէր Յիսուս ողորմեսցի, ամմէն։
Յաւուր ուրբաթոլ սկսայ սուրբ Աւետարանս և յաւուր ուրրաթու կա-
տարեցի, փաոք Քրիստոսի։

Գ
294բ Իովաննէսի մեղաքպյարտ քահանայի և սուտանուն գրչի Գրիգորի
ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած իւրում գալստեանն, ամմէն։

Դ
2ա Այս դեհիս գիրն շատ է, ապա քիչ։

157

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Աանւյան, Ցուցակ Ամերիկայի, էշ 347—348

Գրիչ՝ Առաքել
ա
274բ Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Աոաքելի քահանայի, տրուպ
եւ անարժան ծառայի Աստուծոյ, ի թուիս ՈՋԶ (1237)։ Արդ՝ ով սուրբ

* Եւսեբիոսի նամակի երկրորդ կեսի խորանի տակ է դրված, Այս խորանի մեշ բնագիրն շատ
է, քան նախորդում։

֊ 201 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1237

եղբարք, որք աւկտիք ի սմանէ, մեղաց թողութիւն շնորհեցէք ինձ եւ

ծնաւղաց իմոց, եւ սխալանացս յւր ի սմա է՝ թողութիւն արարէք, զի կարի
անվարժ էի, եւ բազում մեղաւք եւ տրտմութեամբ լցեալ ի ծովացեալ
աշխարհիս։ Եւ որով սրտիւ յիշէք եւ ձեզ ողորմեսցի բարեգութն Աստուած,
որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն,
Ի ստոյգ եւ յնդիր աւրինակէ։

81 ա Ո՛վ սուրբ եղբարք, յորժամ զաստուածաշունչ Աւետարանս կարդայք

եւ լոլսաւորիք՝ զմեղապարտ եւ զանարժան ծառայս Աստուծոյ զԱւաւքեյ
գրիչ յիշեսշիք Ի սուրբ յաղաւթս ձեր, եւ Աստուած ձեզ յիշէ՝ որ է աւրհ-
նեալ յաւիտեանս, ամէն։

Գ
130ա Տէր Աստուած, ողորմեա աշխատողի Այոաքհլի՝ սուրբ Աւետարանիս,

213 Զմեղապարտ եւ զանարժան ծառայսI Աստուծոյ՝ ւշԱոշւքել գրիչ

սուրբ Աւետարանիս յիշեսշիք ի Քրիստոս, ո՛վ սուրբ եղբարք, աղաչեմւ
Եւ որ յիշէք՝ յիշեսցէ եւ զձեզ բարեգութն Աստուած, որ է աւրհնեալ յա-
ւիտեանս, ամէն,
ե
292 Ո՛վ սուրբ առաքեալք, յորժամ նստշիք յերկոտասան աթոռ՝ բարե–
խաւսեցէք առ Տէր վասն գրովի սորա եւ ստացողի Ստհփասձոսի եւ
ծնողաց մերոց, ամէն,

158

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Լալա յան, Ցուցակ Վասպուրականի էղ ՏՏ—8Տ

Վայր՝ Օոլռրաձոր

Փառք ամենակարող և անբարժանելի Սուրբ Երրորդութեան, որ հա-

սոյց զմեր տկարութիւնս ի յաւարտումն և ի վերշին գիծս սուրբ Աւետա-
րանիս։
Արդ, գրեցաւ սա ի թվականիս Հաքյքոց ԶՃՋԶ (1237), ի Տուփս
Վ ա յ ո, ի յան ապատիս, որ կոչի Բոլորաձոր / / /

- 2 0 2 -
 159

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 4823 (1224 թ.)

Գրիչ Վանական վարդապետ

Վայր՝ Տփիւիս

155ա Ես Վ ա ն ա կ ա ն ս գրեցի իմով ձեռամբս ի Տփիւիս քաղաքի, ի դրան

Սուրբ Քառասնիցս, զի գերեալ էր Աւետարանս ի Տսսըշոյ ի Մայլան, ի
թաթարէն, և յետ երից ամաց աստ բերեալ անվնաս վաճառեցին ի Ո Զէ
(1238) թուիս, զոր փառաւոր աւագէրէց Ս ա ր դ ի ս , հասարակ պատուական
քահանայիւք և աստուածասէր ժողովրդական տ անուտէ լք, բազում
խաւք և աշխատութեամբ գնել ետուն ի մեզ, որոց տացէ Քրիստոս փո՛
•խադարձ զսուրբ արքայութիւնն և զդրախտն, արձակել ի կապանաց մե-
ղաց, և հանել ի խաւարէ ի լոյս անմատոյց, աստէն պահելով ի շինու-
թեան և ի խաղաղութեան, բարեխաւսութեամբ սուրբ Աւետարանիս ե
ամենայն սրբոց իւրոց, ամէն*է

160

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, Էշ 859—882, 929—930

Գրիչ Գրիդոր Սսցի

Վայր՝ Սանդալ անապաա
ա
Յիսուս Քրիստոս, աւգնեա վարդապետին Գրիդոայ, ամէն։

ՏԴրիդորիս Ս ը ս ց ի ՝ զան պիտանս ի գրչաց և թարմատար երգեցող

յիշեսշիք ի Քրիստոս, և ղստացաւղ Աւետարանիս՝ զվարդապետն Գրի–
դոր, և Տէր Յիսուս յիշոզացդ և յիշելոցս ողորմեսցի, ամէն։
Ոճէ (1238) գրեց ալ ձեռամբ անիմաստ գրչի Գրիդորիսի՝ յան ապա-
տի Սանդալ կոչեցեալ, ի ժամանակիս, յորում բարեպաշտ թագաւորն

Արանից ոլ շատ ուշ գրված է. ք Գրիգոր յիշել աղալէ, ո՛վ սուրբ եղբարք։ Աւետիսն է Ողոր-
մութիւն խնդրողն ի Քրիստոսէ»։

- 203 - յ
 /1ԶԹ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1240

Հեթում և աստուածասէր թագուհին Ըապէլ անուանեցին զսա իւրեանք

հովանոց և դեռածին մանուկն իւրեանց էր ամի միոյ և ամսոյ, որոյ Տէր
Աստուած տացէ ժամանակ բարի պարագայց ամաւք խաղաղանալ յայսմ
կենցաղի։
Ո՛ պատուականդ իմ Գւփղքու՚Յ վարգ աք պետ յ , յիշեա զեղկելիս
Գւփզքուփսյ և սխալանացս, որ ի սմա, անմեղադիր լեր, զի այգ էր կար
մեր։
Ղ

Յամի վեցհարիւրի
Եւթնից տասանց քև) եւթնեկի (1228)*,
Յարքայութեանս Հեթու մի
Քրիստո սաղաւր թագաւորի։
Եւ ի Հայոց հայրապետի՝
Սուրբ և ամբիծ հայրապետի
Որում Կոստանղին անուն կոչի,
Կատակեց աւ տառ մատենի,
Քրիստոսական պատուիրանի
Աւետարանս հռչակելի,
Ձեռամբ իմով Գրիղափսի
Թարմատար գրչաւորի
Եւ սուտանուն երգեցողի։
Ի հրամանէ պատուաւորի
Սիրեցելոց վարդապետի
Եղբաւր մերոյ Գրրիղու՚ի։
Ի վայելումն պանծալի
Իւր ձեռնասուն ա՛շակերտի,
Որ է շնորհաւքն Քրիստոսի
Առաւելեալ յամ են այն ի,
Պաւղոս անուն իւր ճանաչի։
Արդ, որք ի սոյն տառ պատուելի
Վայելէք սիրով ուրախալի,
Առցէ յաղագս աւրին՚ակի,
Սա է ընտիր և գովելի,
ի գրչէ յոյժ ճարտարի
Ոսւհայեցի Կոսաա&ղբնի
Փոխակերպեալ յայս քարտենի։
Աղաչեմ յիշման բարի
Ապ ադայից մահու զկնի
^աշխատող սմին գրի
Եւ ղստացալղ սորեն նիւթի՝

Գ. Հովսեփյանը հավանական է համարում առա չին թվականը (1238), քանի որ այգ մա-
ման ակ, իսկապես Հեթում թագավորի Աոն որդին մեկ տարեկան էր, ուրեմն էԵլթնիցւ-ի փոխարեն
պետք է լինի էՈվէնիցյ.

֊ 2 0 4 ֊
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1238

^Գրիգորիս ընդ Գրիգորի

Սրբաբան վարդապետի
Արժանի յիշատակի
Արարէք, սուրբք ի մարմնի։
Եւ րաբունին սուրբ եւ բարի՝
Ստեղծաւղն էիցս համայնի
Մ եզ և ձեզ ողորմեսցի,
Որում պատիւ րնծայեսցի
Եւ փաոք Հաւրն իւր անեղի
Եւ Հոգոյն համապատումի
Այժմ եւ յաւէտ որ յապաձգի
Ամեն ա մ են ա (նիւ յիրաւի։

161 յ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 7789 (1001 թ.)
Ստացող՝ ներսէս
ա

- 17 9 բ Տէր Աստուած ողորմեա ստաց,ողի է

Քրիստոս Աստուած բարէխաւսռւթեամբ սուրբ Աւետարանիս և բա֊
րեիւաւսութեամբ սրբոց աւետարանչացն, և քո սուրբ ծննդեամբըգ եւ
մարդեղութեամբդ, և քո սուրբ չարչարանացդ, և քո սուրբ խաչելու-
թեամբդ, և սուրբ թաղմամբդ, և քո սուրբ յարութեամբ, եւ սուրբ համ ֊
բարձԼմամ^բդ ի յերկինս, ել քո միւս անգամ սուրբ գալստեամբդ յա֊
հաւոր եւ ահեղ ատենին, գթայ եւ ողորմեայ ն ե ր ս է ս էրիցոլ մեղապարտ
քահանայի, որ եմ զառածեալ բաղոՎ մյ մեղաւք, և աստ պահեայ ի
չարեաց, զի եմ տխուր մինչև ի մահ, վասն սգոյ։
Տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս բարեխաւսութեամբ Սուրբ Աստուա-
ծածնին և ամենայն սրբոց, ողորմեա Ն ե ր ս է ս քահանաի, և ծնաւղաց եւ
եղբարց նորա։ Յով ոք անկանի, աղաչեմ զմանկունսդ՝, եկեղեցւոյ և զըն-
թերցող զսուրբ Աւետարանիս, լալով և աղերսիլ աղաչեմ, յիշեցէք ի սուրբ
յաղաւթս ձեր ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, եւ ողշ լիք Տերամբ։
Թվին ՈՁԷ (1238)։

162
ԳԻՐՔ ԴԱՏ ԱՍՏ ԱՆՑ ՄԽԻԹԱՐԱՑ ԳՈՇԻ

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 929—932

Գրիչ՝ քարսհդ
Վայր՝ Հոոմկլայ

Փառք Աստուծոյ յաւիտեանս, ամէն։ Ի թուիս ՈՁԷ (1238) գրեցաւ

Գիրքս Դատաստանաց աո ափն մեծ գետոյս, որ կոչի եփրսւաէս, առ
ստորոտ աստուածապահ դղեկիս Հոոոմկլսւյ կոչեցեալ, ի հայրապետոլ–

- 2 0 5 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 12-30

թեան տեառն Կ ո ս տ ր ն դ ն ա , ի չար և ի դառն ժամանակի, յորում նշանք

երեւելիք եղեն, քան զի մեռաւ երիս սուլտանս՝ Հոռոմոցն և Շամբիս և
Մսրայնւ Եւ արդ գրեցաւ սա ձեռամբ Բարսղի մեղապարտի և փցուն գրչի,
հրամանաւ աստուածապատիւ և առաքելաշնորհ տէր Մարկոսի արհիե-
պիսկոպոսի՝ ի վայելումն անձին իւրո և զկնի ելից իւրոց յաշխարհէս՚
անշինշ յիշատակ իւր և ծնաւղաց իւրոց և եղբարց և ազգականաց իւրոց։
Եւ արդ էր սա ի գաւառէն Սուրր Մսւրոյ, և ըստ խոտորելոյ մեր ի
պատուիրանացն Տեառն՝ մատնեցալ աշխարհն Հայոց ի ձեռն խուժա-
դուժ ազգացն, որ կո,չի դադար, քան զի յաւարի եառ զաշխարհն ամե-
նայն առ հասարակ, բազում քաղաքս և աւանս, և բազում եպիսկոպոսք,
Ա վարդապետք, և քահանայք, և սարկաւագունք, և իշխանայք, և ազատք,
և շինականք, և բազում այլ եւս կանայք և մանկտիք, զոր ոչ կարէ ոք
ընդ գրով արկանել, զոր ըմբռնեցին ընդ ձեռամբ իւրեանց։
Եւ արդ եպիսկոպոսս այս, զոր յառաշ ասացաք զանունն, մատնեալ
եղեև ի ձեռս անաւրինաց, նաեւ եղբարք իւր և ազգատոհմ իւր, և ոչ ուս–
տեք կայր աւդնական գերելոցն, բայց միայն այն, որ ազատեց ան զմեզ
148ա արեամբն իւրով,\\զի ամենեքեան ի մեծ վտանկի կային առ հասարակ։
Եւ արդ զեպիսկոպոսս զայս իշխան ոմն ի գերելոցն, որո անունն Քոս՛դ
ասի, յիշատակ նորա՝ աւրհնոլթե ամ բ, ազատեալ յանաւրինացն, և սա
ցաւագին սրտիւ և բեկեալ անձամբ դիմեալ յայս աթոռս հայրապետա-
կան, ուստի և սրբասնեալ կաթողիկոսս Հայոց, զոր յառաշ յիշատակեցաք
զանունն, սիրով ընկալալ զսա ըստ արժանոյն իւրոյ։
Եւ արդ ցանկացող այսմ տառիս, զոր է հաստատած յաշխարհս Կա–
յ ե ն ո յ ՝ ի մենաստանին Դ ե տ ի կ , ի սուրբ վարդապետաց սահմանած, որոյ
148բ անունն Մխիթար յորշորշի։\\Ել արդ եւ մեղապարտ ծառայս ձեր մոխրա-
թաւալ երեսաւք և արտաս՛ուագոչ սրտիւ աղաչեմ զամենեսեան, որք կար-
դայք կամ եղանակէք, զսուրբ եպիսկոպոսն զտէր Մարկոս, և զծնաւղսն
իւր, և հարազատ ե զբարսն իւր, և զիս զանարժանս, և զծնաւղսն իմ յի-
շեսշիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, և Աստուած առ հասարակ ամենե-
ցուն ողորմեսցի, և նմա փառք յաւիտեանս, ամէն։
Ո՛վ պատըլական և բարի հոզւով և մարմնով, զմեղապարտ ծառայս
քո յիշեա և զծնաւղսն իմ ի մաքրափայլ յաղաւթս քո։

163

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ ՅՈՒՆԱԿԱՆ
Հռոմի Հայոց Հիւրանոց 15, Ակինյան, Ցուցակ, էշ 11

Գրիչ՝ Ստեփանոս
ա
48բ Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Ստեփանոսի գրչիս եւ Պ ե տ ր ո ս ի եւ
ծնողաց իւրոց։

ք
94ր Քրիստոս Աստուած, ողորմեա ստացողի գրոյս... եւ Պետրոսի ձ*
ծնողաց իւրոց, եւ ինձ բազմամեղի Ս տ ե փ ա ն ո ս ի գծողի սորա։

- 206 -

է
 ՈՁԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1236

125բ Վերշացեալս ի գրչաց ստացող սորա ^ Ս տ ե փ ա ն ո ս բազմամեղս, յա-

ղաւթս յիշել... ք Քրիստոս Աստուածք կեցոյ զՊեաՐՈԱ եւ զծնողս իւր
ւշՅոՏանէս քահանա, որ զաւրինակն պարգեւեաց...։

258բ Բարեխաւսութեամբ Թ ա լ ի լ ս ւ . . . բժշկիս զախթս եւ զցաւս մարմնոյ եւ

հոգոց Պետրոսի եւ Մսւոինէ եւ ծնողաց իւրոց եւ զմերս ամենեցուն*է

* Ակինյանը նկատի ունենալով դեկտեմբերի 5-ի հետևյալ հուշագիրը (99բ) «Եւ յայսմաւոլր
յիշատակ Է սուրբ ել երիցս երանեալ հաւր մերոյ վարդապետաց վարդապետին Գրիգորի, թվ. ՈՁԷ
(1238)»,— գրում կ. «Նկատի ունենալով որ ձեռագրիս գրիչն Ստեփաննոս կկոչվի, կրնանք
զանի կա Տէր Հոական համանուն որգւոյն հետ նույնացեալ, և այս Գքիւթր վարդապետը նկատել
Գրիգոր վարդապետ վկայասերը, առաշնորդ Խաչգլոլխ լեռան Ա. Սահակա վանից, որ ոէներ
բազմաթիվ աշակերտներ, որոնք խստակրոն ճգնաւորներ Էին, սա կոչված Է զՀրեզԷն լեզու»
(1239-ին), Ասոր աշակերտած պիտի ըլլա Ստեփանոս»։
 ԺՈՂՈՎԱԾ ՈԻ
Երևան 7574
Գրիչ՝ Աստուածատուր
Վայր՝ Սերաստիա
ա
14Տր Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն և միում աստուածութեանն Հաւր
և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրրոյ։
Յամի Ո֊րդի Ջ-երռրդի Ը֊երորդ (1239) Արամազնեան տումարիս, ի
կաթողիկոսութեան տեառն Կոսսւանդի Հայոց դիտապետի, և ի թագաւո-
րութեանն Հ ե թ ո ւ մ ի Հայոց թագաւորի Հայկազնեան տոհմիս, իսկ ի ր բռ-
նակալութեան Իսմայելեան ազանց միշերկրեայ կողմանցս Խայաթսւտի–
նի սուլտանի որդւոյ Ալսւտինի, եւ եպիսկոպոսութեան մեծի հոյակապ
մայրաքաղաքիս ՍեյՅսւստայ տէր Գրիգորի, գրեցաւ հոգիանորոգ և աս-
տուածաշունչ մատեանս Քրիստոսի տղայկութիլնն, ձեռամբ Աստուա-
ծատրի մեղապարտի։
յ 49ա Որ և յաւժարական կամաւք և արդար վաստակաւք ստացեալ զսա
•աստուածասէր և աղքատասէր և հիւրասէր ԹԷոդոս քահանայ, հանդերձ
քրիստոսասէր ամուսնաւն իւրով և դեռաբոյս զաւակաւք իւրեանց՝ Ռըս–
տ ա դ ի ս ի քահանայի և սրբասնունդ և դեռաբռղբոշ անձին՝ մանկան տիովք
զարգացելովք Վարդի, այլովն հանդերձ, ի յիշատակ անձանց իւրեանց և
զաւակաց, և ի Քրիստոս հանգուցելոց ծնաւղաց նոցին՝ Վարդ իրիցան
•և Ծաղկին։
Եւ արդ, աղաչեմք զամենեսեան և խնդրեմք յամենեցունց, որք աւգ–
տիք ի սմանէ ընթերցմամբ, մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ
աշխ ա տաւղացն ի սմա և ստացաւղացն Թէոդոսի քահանայի և իւրոցն
ամենի, և Աստուածատրի և իւրոցն ամէնի։ Ողորմեսցի Քրիստոս Աս-
տուած ի գալստեանն իւրում և արժանի արասցէ զնոսա պարակից և դա–
սակից լինել սրբոցն և արդարոցն խմբից, զոր յիշատակեցաք, ամէն։
Գրեցաւ գիր աստուածախաւս մատենիս այսորիկ ձեռամբ անարժա-
նի Աստուածատրի, ի հոյակապ քաղաքիս Սեջաստիա, մերձ ի լուսա-
զարդ և աստուածաբնակ տաճարիս, որ ի ձեռն Սրբոյ Գրիգորի մեէրյոյն
Լուսաւորչի հիմնացեալ և հ–;տատեալ է, որում ողորմեսցի գծողին և
ստացողին, և զորս յիշատակեցաք ի Քրիստոսի տղայկութեան գիրքս,
Քրիստոս Աստուած ի գալստեանն իւրում և ծնաւղաց նոցին և մասնակից

֊ 2 0 8 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 12-30

սրբոց իւրոց արասցէ, և որք յիշէք աղաւթիւք, զի և ձեզ ողորմեսցի, և

Աւետիք հոյսանն, և կենակցի իւրոյ՝ Մաւքսթեւփ, և ծնաւղաց իւրեանց, և
Քրիստոսի փաոք յաւիտեանս, ամէն։
I ՏՕա Բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց քոց, Քրիստոս Աստուած,
ողորմեա աւրինակին շնորհողին Վ ա ս ի լ քահանայի, և ծնաւղաց իւրոց
Խ ա չ ա ն ա ն քահանայի, և Թորոսի կրաւնաւոր քահանայի, և իւրոցն ամե-
նի, ամէնւ
ք

Քրիստոս Աստուած, որ պսակեցեր զսուրբ թագաւորն Թեոդոս և

զ՚1ոստսւնդիանոս, նոյն պսակաւն պսակեա և աւրհնեա զստացող սորա
զտէր Թեոդոս և ծնաւղսն իւր, և զնո՛րընծայն իւր զնոր քահանայն զՍտե–
փ ա ն ո ս երէց, և զամուսինն իւր զՄինսւյ իրիցկին, և զծնաւղսն իւրեանց,
ամէն։
Ղ

181բ Մաղթանաւք և բարեխաւսութեամբ սրբոյն Յակովբայ\\Մծյ՝նայ հայ-

րապետի և Մսւրադեի ՚միայնակեցի, և Մ ե լ ե ս ի եպիսկոպո՛սի, և ամենայն
սրբոց քոց, Տէր Յիսուս Քրիստոս, ողորմեա ստացողի սորա Թեոդոսի
քահանայի, ե ծնաւղաց նորա, և ամենայն ազգաց նորա, և Ռստադիսի
քահանայի որգւոյ Թ ե ո դ ո ս ի , և գծողի սորա, և իւրոցն ամենի, ամէն*։

Բարեխաւսութեամբ երիցս երանեալ և մեծ խոստովանողի քո Սրբոյ

251 բ Թէոդորասի կրաւնաւոր || քահանայի և որդւոյ Գոհարինէ, և Սրբոյն Գո֊
հարինէի, և սուրբ եղբարց իւրոց, որ նահատակեցան ի Սեյտաստիայ գա-
ւառի, Քրիստոս Աստուած ողորմեա Աստուածատրի մեղաւորի, և ծնաւ-
ղաց իւրոց, և Թ է ո դ ո ս ի , և քեռ իւրոյ Գոհարի, և զաւակաց իւրոց Ծաղ-
կին և է ս ա յ է , և լսողացս ամքեքնի, ամէն**։

ե
870լւ Տէր Յիսուս Քրիստոս, աղաւթիւք և բարեխաւսութեամբ ամենայն
սրբոց քոց ողորմեա ստացողի սորա Թ ե ո դ ո ս ի , և ծնաւղաց իւրոց, և եղ-
բարց, և քերց, և Արստակիսի որդւոյ Թեոդոսի, և դեռաբոյս զաւակաց
իւրոց Վարդերի, և մին այլ զաւակին, ամէն։ Եւ գծողի սորա Աստուա-
ծ ա տ ր ի և ծնողաց իւրոց ողորմեա Քրիստոս Աստուած, և զննշե ա զձեռա-
գիր յանցանաց նոցա և զլսողացտ ամենի, ամէն։
Տէր Աստուած, ողորմեա աւրինակին շնորհողին*** Վրթանէս եպիս-
կոպոսի և ծնաւղաց իւրոց, ամէն։ ՈՋԹ (1240)։

* Գրված է «Պատմութիւն սրբոյն Յակովբայ զոր գրեաց Մեղիգե աշակերտ Մարոլդեի մի ա յ ֊

նակեցիյ> հողվածի վէրշում։

** Գրված է ւՎարք և վկայութիմ։ սրբոց Գոհարինեացն, որ կատարեցան ի փառս Աստուծոյ»

հողվածի վերչում։

*** Այս վերաբերում է վերշին երկու նյութերի օրինակին,

- 209 -
14-487
/1ԶԹ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1240

Ղ
302բ քՏ յ էր Աստուած, ողորմեա Թեոդոս քահանայի և ծնաւղաց իւրոց և
իւրոցն ամենի։
Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ քաքմենայն սրբոց քոց
ողորմեա ք Մարտիրոսի, և կենակցի իւրոց քՆո^ոփարին, և ծնաւղաց
իւք ր յ եանց և ամենայն ազգաց իւրեաց, քև գ)ծողի սորա և իւրոցն ամե-
նի, ամէն*,
է
309բ Տէր Յիսուս Քրիստոս, աղաւթիւք և բարեխաւսութեամբ ամենայն
սրբոց քևսյ առաւել սուրբ առաքելոցն Պալղոսի և աշակերտին իւրոյ
Դիենեսիոսի եպիսկոպոսի ողորքմեայ Թեոդոսի քահանայի, և Աստուա-
ծ ա տ ր ի քմեղաւյորի գծողի, և ծնաւղաց իւրեանց / / / որ ամէն ասէ, ևնմա
ողորմեա Քրիստոս։

I
323լւ Տէր Յիսուս Քրիստոս, աղաւթիւք և բարեխաւսութեամբ ամենայն
սրբոց քոց աւգնեա Օ ՚ ս ռ ա դ ի ս ի քահանայի, և ողորմեա տէր Թեոդոսի եւ
Ա ս տ ո ւ ա ծ ա տ ր ի մեղաւորի, և ծնաւղաց իւրեանց, Վ ա ր դ իլրիցոլ և այլոցն,
և եղբարց իւրեանց և քերց, և համ աւրէն ամենայն ազգականաց իւրեանց
և ննշեցելոցն ամենի, ամէն։
Ընդ նմին և ալրինակի շնորհողին, և լսողացդ ամենի, և կարդացո-
ղին, ամէն, սւմէն։
Բ
328լւ Փառք փրկչին եւ յիշատակ ստացողին ամենամեղ դրչին և լսողին
ամէն։

135

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
երևան 8906 (988 թ.)

Կազմող՝ Տ ի ր ա ա ո ւ ր Կշդյտսւցի

175բ Աքրգ ստացաւղ Ալքետարանիս այս պարոն Մ խ ի թ ա ր որդի Գայլկոյն,

կենակցաւ իւրով Հ ա յ ո ց ի ւ ն , ի յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց՝ Գայլկոն
եւ Ա դ է կ ա ի կ ն ո չ ն , եւ կենակցին իւրոյ Հ ա յ ո ց ի ն եւ ազգին, եւ զաւակի
իւրեանց Աւեավորին, եւ այլ համացեղիցն, եւ ազգայնոքցքն առհասա-
րակ։ Պատրոն Մ խ ի թ ա ր եւ կենակից իւր Հ ա յ ո ց ն , որ են բարի անուն եւ
•աղքատաց կերակրիչք, քաղցելոց հաց եւ ծարաւելաց բաժակ ցուրտ,
մերկոց վերարկուք եւ աւտարաց յարկ եւ նաւահանգիստ։ Գնալով յաւ-
րէն ս Տեառն եւ առնելով զկամս նորա, եդին ի մտի ղասացելն ի պատ-
մողէն, որ ասէ, Երանի ո ո ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ ընղան ե ակ նորա՝
յԵրուսաւչէմ։ Եւ սոցա ստանալով զպատգամս տէրունեան հրամ ա֊

* Գրված է Ձովհան Ոսկերեր անի «Վասն ապաշխարութեան և ողորմութեանէ հողվածի

Վերշում։

֊ 2 1 0 ֊
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1239
ՈՃԸ

նին ի պահպանութիւն տանց իւրեանց և զաւակաց և փարթամութիւն

հոգոց իւրեանց ի Վերինն Երուսաղէմ։
Արդ, որք ընթեռնոյք եւ որք լսէք եւ լուսաւորիք ի սմանէ, ասաս-
ջիք սրտի մտաւք Ողորմեա Աստուած ի քում գալստեանդ, Մխիթա-
րես, եւ կենակցի իւրո Հաւոցին, և ծնողաց իւրեանց, և զաւակաց, և
ազգայնոցն առհասարակ, և այնոցիկ որք։ ի թաթառէն կոտորեց ան,
ամէն։
Արդ, կազմեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Տիրատրո Կոդրսւցոյ,
ի թվյ, ՈՏԸ (1239), Ով ոք կարդայք զմեզ ի բարին յիշէք սջիքիք Քրիս-
տոս, ամէն։
166
ՃԱՌԸՆՏԻՐ
երևան 2756

Գրիչ՝ Ռսաակէս
ա
31 ա Տէր Յիսուս Քրիստոյյ Աստուած անպարագրելի և անհաս, ողորմեա
Վ ա ր դ ե մ ա ւ ր ն , որ կայ հանգուցեալ առ դուռս Սրբոյ Վասլի, յո րոյ անուն
այսմ ննջեցելոյ, այս սուրբ կտակս գրեցաւ ընծայ Սուրբ Վասլիս, սակս
փրկութեան հոգւոյ նորա։
Այղ և աղաչեմ զսուրբ քահանայող և զաստուածասէր տանուտեարքդ
և զբնաւին հաւատացեալսդ զմարսդ սուրբ հանդերձ երկիւղած սուրբ
զաւակաւք, որ յայսմ հրաշագործ և փրկութիւնաբեր աւուրս ժողովեալ
էք ի գաւիթ Սրբոյ Վասլիս, թողութիւն մեղաց հայցեցէք սրտի մտաւք
ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ Վսւրդեմաւրն հոգոյն, որ և զձերն թողու
Քրիստոս ի հանդերձեալ գալստեանն իւրոյ, յորում աւուր գայ ի դատել
զկենդանիս և զմեռեալս, յորում աւուր բանք սպառին ամենեցուն և գործք
թագաւորէն*։

59բ Յիսուս լոյս փառացն Հաւր, որ այսաւր համբարձար հայրենին քո

փառաւք, ողորմեա Վսւրդէմալրն և Սիմեովնի։

66ա Որ բազմահրաշ իմաստութեամբ զարդարեցէր Քրիստոս Աստուած

զտապանակ ուխտիս, որ բարեխորհրդաբար համեմատութեամբ զսուրբ
կոյսն Աստուածածին, յորում տազաւարեցար Աստուածդ բան, ողորմեա
Վ ա ր դ է մ ա ւ ր Կ ո դ թ ա ց ա յ , որ և տարաշխարհիկ մեռաւ և թաղեց աւ ի դուռն
Սրբոյ Վասլիս<

Դ
74ա Քրիստոս որդի Աստուծոյ, որ այսաւր արտափայլեցեր զանճառելի
զլոյս աստուածութեանդ քո ի Թաբովբ լերինն, ողորմեա Կողբացի, Վար–
դ է մ ա ւ ր ն հոգւոյս և հան նմա մասն ընդ սուրբս քո։

* Այս կարգի Դշատակագրռւթյսձնևր կան նաև 3 ա, 11 ա, 85 բ, 93 ա, 96 ա և այլ էչերում,

֊ 2 1 1 ֊
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1239
ՈՁԸ

ե
Հ6ա Քրիստոս Աստուած, քո Սուրբ Նշանին բարե՛խաւսութեամբ... ողոր-
մեա Վսւոլեմաս՚ն ե զաւակաց նորա*։

167

ՃԱՌԸՆՏԻՐ
Երևան 2784
Գրիչ Ռսաակէս

€բ Աղաչեմ զսուրբ տաւնասերդ զՔրիստոսի պաշտաւնեայսդ ե զհա-

ւատացեալ ժողովուրդսդ, մեղաց թողութիւն խնդրեց էք ի Քրիստոսէ Աս-
տուծոյ ի սուրբ լուսաւորութեանս աւուր Վ ա ր զ ե ն է հոգւոյն, որ կայ հան-
գուցեալ ընդ աշմէ կողմանէ աո. դրան Սուրբ Վասլիս, յորոյ անուն սուրբ
գիրքս սկսուաւ ի յանաւգուտ որդւոյ իւրոյ և ընծայ նմին Սուրբ Վասլի։

32ա Ծննդեամբ քո Քրիստոս, որ յայտնեցալ անճառ միութեամբ ի փըր–

կութիւն հաւատացելոց քոց, ողորմեա Վ ս ւ ո յ ն մ ա ս ՚ ն և հան դո ընդ սուր-
բըս քո։
1

4Տա Մաղթողական աղաւթիւք սուրբ ճգնաւորին քո Քրիստոս Աստուած

բարեխաւսութեամբ սուրբ Հաւրն հոգևոր Անտովնի Անապատականի
ողորմեա տարաշխարհիկ ննշեցելոցն Վաոյե&է, յորոյ անոմ։ աշխատե-
ցայ սմա։

78բ Աղաչեմ և ես նուաստ գծաւղս Ռ ս ա ա կ է ս զաստուծապատիւ քահա–

նայսդ և զհաւատացեալ ժողովուրդ ի Քրիստոս, զի յիշեսշիք առաշի
Տեաոձ Յիսուսի Քրիստոսի զմայր իմ վախճանեալ, որ կայ եղեաւ ի գե-
րեզմանի առ դրան Սրբոյ Վասլի, ընդ աշմէ կողմանէ, ի ներքոյ կոփա–
ծոյ վիմի կարծեր) տապս/նի, յորոյ անուն սուրբ պատմութիւնս աւար-
տեց ալ ի փառս Աստուծոյ, ամէն, և Քրիստոս Աստուած իւր մեծ ողոր–
մութեամբն զձեզ յիշէ յիլրում յահագին գալստեանն, ամէն։

ե
94ա Բարեխաւսութեամբ սուրբ և հրաշալի անարատ ծնողի քո Քրիստո-
սի, ողորմեա Վ ա ո յ հ մ ա ս ՛ հոգւոյն, յորոյ անուն և այս սուրբ ճառս աւար–
տեցալ ձեռամբ անպիտան և կարի նուաստ յորդս։յս։

* Հաչորդ Համարի տակ բերված հիշատակարանները նույնպես ա,ս ձեռագրին են պատկա-

նով, որովհետև Մատենադարանի X X 2758 և 2784 ձեռագրերը միևնույն ճաշոցի բաղկացուցիչ
մասերն են, որ վաղուց արդեն բաժանված են միմյանցից։

֊ 2 1 2 –
I
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248

Ղ
155բ Բարեխաւսութեամբ սուրբ քահանայապետիս Գւփւյուփ և համարլէն
Հայաստանեայց Լուսաւորչի, ողորմեա Քրիստոս Աստուած անպիտան
աղախնոյ քո Վ ա ո յ ե ն է և այնոցիկ, որք հաւատով ասեն, ամէն*։

168
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Կ/ոզեսերլան, Ցուցակ Անկիւրիոյ, Էշ 883—880
Գրիչ Սարգիս
Վայր՝ Դրագարկ

560-562 Փաոք եզակի, եռահիւսակ դաւանութեանն, ապենիազին կատարեալ

և անսահմանելի, Աստուծոյ Հաւր, և Աստուծոյ Որդւոյ, ե Աստուծոյ Հոգ-
ւոյ յաւիտեանս, ամէն։
Շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ և ողորմութեամբն նորին ալարտեցաւ
եռահրաշ հոգիաՀզարդ Աւետարանս, զոր էր շաղկապեալ երանեալ աւե-
տարանչացն ըստ բազմերանգ գռւնոց ի մի ոստայն անդելով հանճար,
զոր արուեստակեալ անուշոցաց ծաղկանց իւղեփեցական կազմութեամբ,
որ ըստ հոգւոյն յստակութեան իւքանի, զանազան որակութեամրք գաղա-
փարելով, ըստ յոքունց արփիացելոցն դասակցութեանց, առ ի յեկեղեց-
ւոյ յարմարումն, յաւգիւ խաղաղութեամբ գլխոյն պատշաճեաքլք, գի
յայսմ անէ կատարելութիւնն։ Չորք աւետարանք, ի բազում պատճառէ.
չորեքկերպեան կենդանիք՝ մարդ, առիւծ, ցուլ, արծիւ. չորք նիւթք աշ-
խարհիս՝ հող, շուր, հուր, աւդ, հակառակք անհաշտելիք, և սիրելիք
անքակսւելիք. չորք չորք գիր անուան երրորդութեանն՝ Հայր, Որդի, Հոգի,
չորք գետք բղխեալ ի դրախտէն՝ Փիսոն, Գեհոն, Տիգրիս, Եւփրատ. չորս
անկիւնս և եղշիւրք սեղանոյն, չորք դէմք խաշին, և այլ բազում պատ-
ճառս, յորս գաղափարի չորեքեան աւետարանիչքս, զի թէպէտ և բազում
բանք ի սոսա որ երեւին ներհակք միմեանց, այլ քաշ ճշմարտիք և յոյ՛)
միարանք միմեանց։
Արդ, գրեցաւ աստուածախաւս վարդապետութիւնս ի թուականու-
թեանս Հայկազեան տումարիս ՈՋԸ (1239), ի մեծահռչակ անապ ատիս
Գապքայրկի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի և Սուրբ մորոսի և
այլ համալրէն սրբոցն, ի ստուգաբան և յընդիր աւրինակէ, ի հայրապե-
տութեանն տեառն Կոսաանդհայ աստուածահաճոյ հեղինակի, հեզի և
խոնջար՛,ի, յիշատակ նորա աւրհնոլթեամբ, ի թագաւորութեան՝ որոյ
անուն Հ ե թ ո ւ մ յորշորշի, որոյ տացէ Տէր Աստուած ժամանակ բարի, և
դեռաբոյս զաւակի նորա Լեա&ի, և տացէ յաղթութիւն ի վերայ թշնա–
մԼեացյ իւրոյ, զաւրոլթեամբ սրբոյ խալի իւրոյ։

* Ի հավերժացումն տարաժամ մահացած Վարղեմայր Կոզրացոլ հիշատակի գրված այս ան-

թվական հիշատակագրությոմւները գնում ենք 1239-ի թվաշարքում, Տիրս,տուր Կոզբացու հիշա-
տակարանին առընթեր, ուր խոսք կա մոնղոլների կողմից մեծ թվով կոզրացիների կոտորված լի-
՛նելու մասին։

— 213 —
ՈՋՀ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1239

Արդ՝ դրեցաւ ձեռամբ Սսւրցսի մեղապարտ և սուտանուն կրաւնա-

ւորի, ի լուսաւորութիւն հոգւոյ իմոյ, և ի մխիթարութիւն կենաց և ի յի-
շատակ հոգւոյ իմոյ և ծնաւղաց իմոց և եղբարց և քեռց և ա զգա կան ց և
ամենայն զարմից։ Արդ, ո՛վ սուրբ մանկունք եկեղեցոյ առագաստի և
ն աղէ լ ի մաւրն Սիոնի և որդիք լուսոյ, որք աւետիք ի լուսահրաշ կենաց
բղխմանէս, յաստուածախաւս վարդապետութենէս, ի կենեղուտ և ի հո-
գեկեցոյց Աւետարանէս, ընթեռնելով կամ ունկն դրութեամբ, և կամ գա-
ղափար առնլով աւկտիք ի սմանէ, և լուսաւորես, լ մ խիթար իք, յիշեսշիք
շերմն գթով և ցաւակցաբար սիրով, զմեղուցեալ և զփձուն գրիչս <չՍար–
«||ա և զծնաւզս իմ, զի թերեւս գտցուք ողորմութիւն ի գալստեան իւրոյ,
•և որ ղմեղ յիշման արժանի արասցէ, և ինքն եղիցի յիշեալ առաշի Քրիս-
տոսի։ Ե։ խոշորութեան գրոյս ե սխալութեան մի խստութեամբ, այլ
ողորմութեամբ և ներելով/// զսաստն, և Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ
փառք յաւիտեանս, ամէն։

169

ՃԱՇ ՈՏ
Վիեննա 53, Տաշյսւն, Ցուցակ, էշ 251

Գրիչ Կիրակաւ
Վայր՝ Դրազարկ
ա

208ա Փառք քեզ,..։ Գրեցաւ մատեանս աստուածային ի թուաբերութեանս

որ ըստ Հայոց տումարիս ՈԶՀ (1239) եւ ի թագաւորութեանն ՀեթԱոյ
բարեպաշտ թագաւորի, եւ ի հայրապետութեան տեառն Կոսաանդեայ,
ձեռամբ Կիւրակոսի ախմար եւ մեղապարտ գրչի, ի խնդրոյ երշանիկ եւ
սրբասնեալ եպիսկոպոսի Տէր Գ ր ի գ ո ր ի ՝ տեառն Կոսաաքսլեա դրան սար-
կաւագի, եւ յաղագս բարեաց յիշատակի հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց՝
ստացաւ զսա անկողոպտելի գանձ, բարեաց ապաստան, եւ պարգեւէ զսա
սուրբ ուխտիս Դրազսւրկոլ, ուր •եւ գծեալ եղեւ սա, որպէս զի խրախաս–
ցին սովաւ մանկունք նազելի մաւր մերոյ Սիովնի՝ երգովք եւ եղանակաւք
ի յարութեան յիսնաւրեա աւուրս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։ Արդ
որք հանդիպիք սմա յինչելիցէ պէտս՝ աղաչեմ աղերսանաւք յիշեսշիք
սրտի մտաւք զտէր Գրիգոր ստացող։

Ր
72ա Հնչողք եր գաԼրանքիս յիշեսշիք յաք զավթս ^Գրիգոր զստքացք ալղ
եղան ա կա ք ց Ա՝յ ։
 /1ԶԹ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1240
Ո2Հ

170

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 9365
Գրիչ՝ ԹՈՐ ԴԱ
Վայր՝ Խորին վ ա ն ք
ա
Յա Զմեղապարտ գրիչս ԹՈՐՈՍ և զամենագարշս յիշեսշիք ի Տէր աղա-
չեմ, աղաչեմ ։
ք

Յր Յովհաննիսի Սիւնակեցի և անյաղթ ճգնաշան մենաւորի տէրունեան

նշանին բարձողի ողորմեսցի Քրիստոս։

Տա Զբազմամեղս և զամենայն սխալանաց ներքո անկեալս և զանգիւտ

կորուսեալս Թորոս և զիմսն ամենայն, վասն սիրոյն Քրիստոսի և իւր
սուրբ տնաւրինական կրից՛ն աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս սրտի մտաւք։

Օր Ստացալզի սորա Յով&աննիսի աստուածունակ խարազնազգեստ ճըգ–

նաւորի ողո՛րմեսցի Քրիստոս Աստուած և ծնաւղաց նորին, ընդ նմին և
ամենասխալ մեղապարտիս Թորքոսիյ*։

ե
Ստացող Յո&անէս

2ա Յանուն Աստուծոյ, ես Յ ո Ք ա ն է ս աբեղա Ռ ա տ ի ն որդի քսւ<յուանցի, որ

կամ յարդելական վասն բաղում մեղաց իմոց, ալդնականութեամբ Աստու–
ծոյ դրել տուի սուրբ Աւետարանս ինձ յիշատակ և ծնողաց իմոց, և կոլ–
տամ ի վանքն, որ կոչի Խ ո ր ի ն , և հայցեմ ի սուրբ եղբարցդ, որ առնեք
ինձ ողորմութիւն վասն Աստուծոյ ու վասն ձեր հոգոյտ յամէն տարի Բ աւր
պատարագ, կամ թէ յայլ վանք հանդիպի, կամ ի գեղ, թէ եպիսկոպոսի
հանդիպի, կամ վարդապետի կամ զինչ և իցէ մարդոյ, որ ուզէ, որ պահէ
սուրբ Աւետարանս, կու դնեմ ի վերայ պարտք Բ աւր պատարագ. որ զայն
ինձ ողորմութիւն առնէ, Քրիստոս Աստուած միոյ հարիւրապատիկ ձեզ

* Հիշատակագրությունները գրված են համաբարբառների խորանների ներքևի ազատ սյու-

նակներում ։ Մագաղաթյա ավետարանի գլխավոր հիշատակարանը չկա, բայց 1բ երեսում ռուսե-
րեն, Պետրոս քահանա Պատկանովի ձեռքով (որը ձեռագիրը նվիրել է Կովկասյան գիմնազիային)
գրված է, որ այս Աւետարանը գրված է . ոմն կրոնավոր Հովհաննիսի կողմից 688 (1239) թ.
Տարափրկիչ վանքում, որը թուրքերեն վերանվանվել Է էԲեշղագիրման» (այսինքն «էհինգ շրա–
ղաց»), Հեռագիրը երկրորդ անգամ կազմվել Է 1150 (1701) թ. այդ նույն վանքում։ Մեզ թվում
I Պ. Պատկանովը թվականը վերցրել Է գրչյ, այն ժամանակ չկորած հիշատակարանից, իսկ մյոս։
տվյալները հետագա հիշատակագրություններից, գրված Ղրիմոսէ,

֊ 2 1 5 ֊
ՈՁԸ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1239

պարգևեսցէւ Որ կարդա կամ աւրինակէ, աղաչեմ վասն այս սուրբ Աւետա-

րանիս, յիշել հաւատով ի թողութիւն մեղաց, որ ծախէ կամ քերէ զգիրս,
կամ կտրէ, անէծք զՈւգաին առցէ, և որ պահէ ու չառնէ զիմ պատարագն,
ի Քրիստոսի դատաստանին վճարէ։
Աղաչեմ վասն Աստուծոյ անմեղադիր լերուք վասն պնդելոյս, զի շատ
աշխատութիւն հասալ յիս, ապա կարացի ի կապ բերել։ Աղաչեմ անմոռաց
յիշել, այլ ինձ յիշատակչուն քիմք քան զայս սուրբ Աւետարանս և ձեր
սուրբ աղաւթքն, և զՔրիստոս որ մեզ և յիշողացդ ողորմեսցի ամէն։ Զմե-
ղաւոր ծառայս Աստուծոյ Ցոհան աբեղա յիշեսշիք և Աստուած զձեզ, ամէն։

171

ՅԱՂԱԳՍ ԿԱԶՄՈՒԹԵԱՆ, ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԻՒՍԱՑԻՈՅ ԵՒ

ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՔ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼԻ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 949 (1244 թ.)

Գրիչ՝ ք Ստեփանով*

197ա Ով պատուական և սուրբ կրաւնաւոր Ռ ս տ ա կ է զսակաւ գիրս րնկալ և

զփանաք գրիչս յիշեսշիր Ի մաքրափայլ յաղաւթս քո, և Աստուած վայե-
լել տացէ մաքուր անձինդ։
Գրեցաւ ի թ\ոգվինՀ ՈՃԸ (1239)։

172

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 935— 938

Գրիչ՝ Վ ա ր դ ա ն Խսւչենեցի
Վայր՝ Հռոմ

Գրեցաւ սա և ասսրտեցալ ձեռամբ մեղապարտ Խսւչենեցի Վ ա ր դ ա ն

աբեղայիս, ի ՈՁԸ (1239) թուաբերութեան Հայկազեան տումարիս, ի տիե-
զերական մայրաքաղաքն Հ ռ ո մ , ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցն Պետ-
րոսի և Պաւղոսի և քրիստոսեան սուրբ պատկերին, զոր Դաստառակ ասի,
ի Հ ա ն գ ս տ ա ր ա ն ի ս Հ ա յ ո ց , ի դռան սրբոյ մաւրս լուսոյ Սանթա Մարէ, ի
միոշ միեղէն եղբայրութեանս, որք վասն սիրոյն Քրիստոսի և սրբոց առա֊
քելոց և Վասն յուսոյն արքայութեան յանձին ունեն զկամաւոր աղքատու–

* Հեռագիրը 1244 թ. ստացել է Սմբատ Գունդստաբլըւ Հավանաբար այն սկսվել է ընդօրի-

նակվել Ռստակեսի պատվերով, 1239 թ., իսկ հետո Սմբատ Գունդստաբլը շարունակել է տվելէ
325բ–ի ստորին լուսանցքում նույն գրչի շեոքով գրված Է հետևյալ հիշատակագրությունը, քաղ-
ված թերևս գաղափար օրինակից. «Գրեալ Է սուրբ հայրապետն Գ ւ փ գ ո ւ փ ո ս , թէ յունվար ամիս որ
եղաւ թիլ ՈԻԲ (1173), այնչափ ձին երեկ և պաղեց, որ ընդ Ե փ ր ա ա Կ լ ա յ ի ս դիպան, և յամէն
տեղի ի վերայ անգանէին, քև զարդ երկրի անցաւ թռչուն և չորքոտանիք և ձուկն» (տՅիշատա–
կարանքտ էշ 426)։

֊ 2 1 6 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 12-30

թիւն։ Որոյ է առաջնորդ տանս և եղբարցս Սարդիս Մարմաշի նէ ց ի ն , զորս

յիշեսցէ Քրիստոս Աստուած զամենեսեան, որք կան յայս հանգստեանս,
զմեծ և զփոքր, զառաջնորդն և զայլս ամենեսեան, և նոցունց սուրբ աղաւ-
թիւք և այս սբբոցս առաքելոցս ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած Վանակա-
նին և իւր սրախողխող ննջեցելոյն, որ ոլ ընկալաւ զնոսա գերեզման։

ԹՈՒՂԹ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ՆԵՐՍՒՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երևան 912 (1779 թ.)

Գրիչ՝ Գրիգորիււ
Յիշատակարան սուրբ թղթոցս

33բ Ես Գ ր ի գ ո ր ի ս մեղապարտ գրիչ և յետին ծառայ Քրիսսէոսի, գտի

զսուրբ Թուղթս սուրբ տեառն Ներսիսի, գրեալ գրով սալրբ ձեռին իւրոյ,
զկնի ԿԷ (37)* ամի վերափոխման իւրոյ յաստեացս, և ի հնացեալ և ի տեղ–
ւոջէ տեղ հատեալ թղթոցն, մեծաւ աշխատութեամբ և ջանիւ յերիւրեցի և
նորոգապէս ի մատենիս գրեցի, ղի մի այնպիսւոյ սրբոյն Աստուծոյ բան
ի վայր անկեալ մոռասցի և աղաւաղեալ կորիցէ, այլ որպէս զամբար լու-
սափայլ պայծառացեալ ծաղկեսցի, յեկեղեցիս Հայաստանեայց անջինջ
յիշատակաւ։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք կամ ընդօրինակէք, յի-
շեսշիք զմեզ աղօթիւք ի Քրիստոս և թողութիւն յանցանաց հայցեսշիք ի
նմանէ, որ և ձեզ յիշեսցէ Քրիստոս յիւր անսպառ բարիսն և ընդ սուրբս իւր
դասեացէ, ամէն**։

* Շնորհալին մահացել է 1173 թ., ուստի այս ձեոագիրն ընդօրինակվել է 1239 թ. (1173 + 67)։
" Հիշատակարանը մէզ կ հասել Բ՚ովմասի՝ 1302 թ. կատարած ընդօրինակությամբ, որն
սկսվում Է այսպես, էԵս նուաստ յամենայնի և յետին ծառայ ծառայից քրիստոսի Թօմաս մե-
ղապարտ և մեղսասէր և անիմաստ գրիչ, ըստ ըղձից փափագման ո գլոյ իմոյ գտի զընդհանրական
թուղթս տեառն Ն ե ր ս ի ս ի Հայոց կաթողիկոսի և գրեցի զսա ի լալ և յընտիր օրինակէ, ի մեծիմաստ
և հանճարեղ գրչէ Գրի (յոր Է, որ ի Հ ա ա մ Կ լ ա յ է ն , որև նա գրեալ էր այսպես, (ինչպես վերևում)։
Հիշատակարանի վերշոլմ նոր ընդօրինակողը դրում է. VԻսկ այժմ վերստին գաղափարեցեալ եղև
Սաեփսւ&էաս քարտուղարէ Կոսաա1«դ&ուպո|սեցայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Հիշտա կա պետաց եկե-
ղեցւոյ, որ ի Կ ո ս ա ա ն դ ն ո ւ պ օ լ ի ս , յամի Տեռան 1779, նամ սեանն հոկտեմբերի 29ւ։

- 217 -
 1240

174

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 218

Գրիչ՝ Վանական
Վա՛յր՝ Հռոմ
ա

264ր Փառք համագո և միասնական Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս

յաւիտենից, ամէն)
Յամի վեց հարիւերորդի ութսըներորդի իններորդի (1240) թուականի
աւարտագործեալ եղև սուրբ և կենսատու Աւետարանս Քրիստոսի Յիսուսի
Աստուծոյն մերոյ, զոր ընկալեալ յա ստոլածալոլր վարդապետութենէ
երկնաւոր հովուապետին սրբոց աւետարանչացն Մատթէոսի, Մարկոսի,
Ղուկասու և սրբոյն Յովանիսի աստուածաբանի, յա ռաջա ցե ալքն յանա–
265ա պական և յանմահարար գետոյն չորից յորդախաղաց վտակաց յարբումն\\
և ի զովացումն ծարաւի անձանց և յաւրինեալ զսա թագ արքայական,
եգին ի գլուխ, մաւրս մերոյ կա՛թողիկէ սուրբ եկեղեցոյ, ի պարծանս հա-
նուր ց հաւատացելոց և ի փառս փառաց թագաւորին։ %որ իմ՝ բազմամե-
ղի և անարժան քահանաի Սաեփանոս Հսւմշինեցի, տկար մարմնով և
հոգւովս ևս առաւել, ստացա զսա յիշատակ ինձ և գանձ անկողոպտելի, և
փրկանս մեղուցեալ հոգւոյն։ Ընդ նմին և ծնողաց իմոց՝ Սոսթանէս քա-
հանա յի հաւր իմոց, և մաւր իմոյ, և պապուն իմոյ Մ ի ք ե լ քահանաի, և
եղբաւր իմոյ Գ է ո ր դ ա քահանաի, և ճ ո լ ա ն նաւտարին, և այլ արեան մեբ–
ձակաից։
Արդ, ես Ս տ ե փ ա ն ո ս թափուրս ի գործոց բարեաց և լրացեալս ամե-
նայն յանցանաւք, զերեսս ի մայրն եդեալ աղերսահայց մաղթանաւք
խնդրեմ յամենեցունց, զի ո ոք և իցէ, որ ժառանգէ զսա յետ ելից մերոց
265բ յաստեացս, սրտի մտաւք կարեկցաբար իբրև եղբաւր սիր\\ելոյ աղաւթից
և յիշման արժանի արասջիք և թողութիւն մեղաց խնգրեցէք առաշի մեղ-
սաքաւիչ սուրբ պատարագին՝ Ստեփանոսի և վերա դրելոցն ի սմա։ Յի-
շեսշիք և ւյԱւետիս փիլիսոփայն, որ յաւժար կամաւք ետ զաւրինակն գո-
վելի, տացէ նմա Քրիստոս մասն ի սուրբ առաքելոցն, և զերկնից արքա-
յութիւնն, և գրէ զնա ի գիր վերնագունին Սիովնի։
Եւ արդ, գրեցաւ սա ի յակն ագի տակ և ի հռչակավոր մայրաքաղաքս
Հոոմ, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցս Պետրոսի և Պասլոսի, ի Հան–
(յրսաարանի տանս Հ ա յ ո ց , ի դրանս սուրբ Աստուածածնիս, ձեռամբ

- 218 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1240
/1ԶԹ

տկար և մեղապարտի միոյ Վ ա ն ա կ ա ն կոչեցելոյ։ Զոր այր մի աստուա-

ծասէր և րարեպաշտաւն ի 2 ո ո մ ս ւ , անուն Յակււյտ, և ամուսին իւր ևս բա-
րեպաշտ և հոգևոր տաին աւրըստաւրէ զպարէնիկն ի պէտս կերակրոյ
206ա վատշուեր մարմնոյս։ Արդ, այն որ առատն է ի տուրս\\պարգևաց, տացէ
նոցա վարձս ըստ վաստակացն, զոր յիս են արարեալ, ընդ միոյն հազա-
րապատիկ, և զերկնից արքայութիւնն պատրաստէ ի հանդերձեալ երկրին։
Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած այս կամաւոր աղքատացս, որ կան
աստ բազում տառապանաւք, արանց և կանանց, առաշնորդի տեղոյս
Սարդս ի և այլ միեղէն եղբայրութեանս, և մասնակից արասցէ բարեվաս-
տակ մշակացն, նա և գրողի սորա Վ ա ն ա կ ա ն ի ն և իւր ծնողացն և նոցա,
որ սրով ելին յաշխարհէս։
Արդ, ըստ իմում կարողութեան արտասանեցի զսա, որչափ կարա–
ցի, և դու ընկալ զսա, ո՛վ մարդ Աստուծոյ և պատուական եղբայր, ե
զեղկելիս յիշեա ի Տէր, և դու լիջիր յիշեալ ի հաճոյսն Աստուծոյ։

յ 26ա Քրիստոս Աստուած, ողորմեա Ստէփաննոսի քահանաի ստացողի

սորա։ Ողորմեա Քրիստոս Աստուած և այս մաւրս հոգևորի, որ բազում
աշխատութեամբ ի ժամ դրելոյ սորա սպասաւորեաց ինձ յաւժաբ կա -
մ ալք։

Ղ
205բ Ո՛վ բան, և Հայր, եւ Հոգի Սուրբ, ողորմեա Ստեփանոսի քահանաի
ստացողի սրբոյ Աւետաբանիս և իւր ծնողացն, եւ անպիտան գրողի սորա
Վանականի և իլրայնւոցն։

Դ
Կադւքող՝

78բ Սաեփաննոս արգելական և երջանիկ ճգնաւոր Քրիստոսի, ստացաւ

զսուրբ Աւետարանս յիւր աղքատութենէ, ի վայլոլմն կենաց և ի յիշա-
տակ հոգւոյ և ծնողաց իւրոց և յետ մահոլան իւրոյ յով անկանի իւր պա-
տարագ առն՛է Կ(60)* աւր։
Ստացողի սորա և կազմողի ողորմեսցի Տէր Յիսուս Քրիստոսէ

ե
Ծաղկող՝ Յովանիսիկ

267ա Ընդ նմին զթ ափոլրս ի բարեաց զանպիտանյւ և զախմարս զՅու|ա–

նիսիկս աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս և դուք յիշեալ լիջիք ի միւսանգամ գա-
լուստն, և ծաղկիս անմեղադիր լինել, զի կար մեր այս Է։

* հԿ։աւրո գրված Է այլ գրով, բայց նույն թանաքով։

֊ 2 1 9 ֊
 հիշատակարան ներ 1240

175

ՎԱՐՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼԻՐ Տ

Սոփերք, ԺԴ, Կ 82—83
Հեղինակ՝

Ի թուականութեանս Հայոց վեցհարեւր ութսուն ե ինն (1240) զկնի

եւթանասոլն եւ եւթն ամի* վերափոխման սրբոյ հայրապետին Նեաեսի,
ի հրամանէ և ի յորդորմանէ սուրբ վարդապետին Յու(6ան&ու, շարադրե-
ցի զՊ ատմութիւնս սուրբ հայս, պետին ՚Ներսիսի և նախնեացն՝ ճշմ ար-
տաճա՛ռ և անսուտ պատմութեամբ, ի ժամանակս քրիստոսապսակեալ
բարեպաշտ թագաւորին Հ ե թ ո ւ մ ո յ յաշխարհիս Կ ի լ ի կ ե ց ւ ո յ , որ երրորդ է
ի Լեւոնէ բարեպաշտ առաշնոյ արքայէ այսմ նահանգի։

176

ԴԱՏԱՍՏԱՆԱԳԻՐՔ ՄԽԻԹԱՐԱՑ ԳՈՇԻ

Տմմաո 180, Քեշիշ յան, 8ո,ըակ, էշ 426

Գրիչ՝

Տէր Յիսուս ի վայելումն տացէ տեառն Վրթա&իսի արհիեպիսկոպոսի

եւ հոգեւոր վերադիտողի, եւ բազմաց բարիս շնորհողի, եւ մոլորելոց դար֊
ձուցչի եւ մեղուցելոց մխիթարչի։
Ո9.Թ. (1240).

՚ ն. Շնորհ ալին մահացել է 1173 թ*, ուստի 1240 թ. նրա մահվանից անցել Է ոչ թե «եւթա֊
նա սուն ել եւթն», այլ «վաթսուն և եւթն» տարի։

֊ 220 –
 177

ԳԱՆՁԱՐԱՆ, ՏԱՂԱՐԱՆ

Փարիզ, 79(50) Երևանէ մանրամ ապավեն ՀՏ 453

Գրիչ՝ Յոնաննէս
Վայր՝ Դոալսւրկ
ա
402 Կատարեցալ Երգարանս տաղաց ձեռամբ Յ ո հ ա ն ն ի ս ի յետին եւ յոգ֊
նամեղի, ի թուականիս Հայոց. ՈՃՂ (1241), ի վանս մեծ ուխտին և հըռ–
չակաւոր անապատս ՛հրազարկ կոչեցեալ, ի թագաւորութեանն Հեթմոյ որ-
դոյ Կոաոսւնղ1։ա, և ե* առաջնորդ ուխտիս մեծն Բսւսիլիոս, եղբայր թա-
գաւորին Հեթմոյ, և դիրապետ և աթոռակալ իշխանութեան մեծ եւ
հռչակաւոր դղեկւին Հ ո ա ւ մ կ լ ս ւ յ ի ն ՝ տէր Կռսաանդին արժանաւոր այնմ
աշտիճանի։ Եւ իմ յւսնձին կալեալ և հետևեալ երաժշտական արհեստի, և
ոչ ունելով տեղի և շնորհք, որպնս արժա\\ն է, այլ բազում ջանիւ և աշ-
խատութեամբ հասեալ ի ծայր տառիս, ի կարի դժուարահամբոյր եղա֊
նակնս կցրդիս, և այլ ապա տա՛ռապանաւք զգրեանս ի կապ ածի, վասն
զի նախ գրեցի ոլսմամբ, և զենի՝ գրեչոց։
Եւ ապա ժամանեալ յեր կիրն իմ ի սըննդեան տեղ, և վասն զի ոչ ունե-
լով տեղի և նախանձ վարժմանն այսորիկ, զի կարի մարդիկ յետս կացին
ի յուսէ ուք մնասիրութենն և յաստուածասիրոլթենն թռլացեալ ի վայր մեղ-
կեց ան ի սնր երկրային ինչ ի րաց անցաւորաց, որ ոչ նա, ըստ Տեառն
բանի, թն Ցեց ուտն և ուտիչ ապականն։
Եւ իմ տեսանելով զայն և կարի խոր վշտացեալ ըն.դ բազում աշխա֊
տանս իմ, զի տեղոջն յայնմիկ կարի անարգ նր և յոռի, և ոչ գտի տեղի
սերման, վասն զի ապառաժուտ էր վայրն։ Եւ իմ կանխեալ վերը(ս)տին
գոլով ի տեղի իմաստասիրաց և ուսումնասիրաց յերկիր Կիլիկոյ, որոյ
Քրիստոս պահապան կանգնի և ինքն պատսպարն աջով իւրով, որպնս
յայն ժամ զԵսրաել, և ինքն եղիցի մարտակից ընդդեմ հակաոԼակ^աց
իւրոց։ Եւ եղեալ իմ ճանապարհ և պատահեաց յազդմանն լարին և գողա-
ցան զիմ գրկոլնքն։ Ել ապա եկեալ և ջանիւ ձեոնարկեալ և գրել շտապով։
Եւ ապա իբրև աւարտեցաւ, այլ հոգս ունելով վասն զի ոչ ունելով ոլ
գանձարան, ոչ տաղարան, և ելեալ ի խնդիր աւրինակի հռետորական, և

Ամենուր \–ի փոխարեն ե է գրում.

֊ 2 2 1 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248

ոչ գտանԼլով, և ապա գտեալ զաղեկ ալրինակ ՛յոյժ գեղեցիկ, զառն միոյ

յերաժշտապետի Յւսսեփ կոչեալ, և կարի հասու ամենայն իմաստից երա֊
ժըշտից մինչև ի բալանդակն, որ յաւուրս ոչ գտանի հանգոյն։
Եւ արդ արարեալ սկիզբն Տաղարանիս և աւարտելով աւգնականու–
թեամբ Աստուծոյ և Սուրբ Աստուածածնին, և այժմ աղաչեմ զամենեսեան
ում և հանդիպի, անմոռաց ունելով ի մտի և թողութիւն խնդրել յանցանաց
իմոց բազմաց, ինձ և ծնողաց իմոց և եղբարց իմոց կենդանեաց և ննշե–
ցԼելյոց, և բեռ իմոյ՝ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, և զԴւփ<յոր գրագիր, որ
աւժընդակն եղև և գրեաց զՔարովնին յիշեսշիք ի Տէր, և ւյՁուսեփ երա–
ժըշտապետ, որ զա լրին ակն անձանձիր շնորհեաց, յիշեսշիք ի Քրիստոս, և
զՎասիլ փեսայ իմ, և գիմ հալրաղբայէրէքն՝ զքսւրսեղն, և զՍտեփաննոււ,
,և զՄիփթոցքէ, և զՆիկաւլ, և զիմ հայրիկ հարազատիկ, և զմաւրփոխան իմ,
և զամենեսեան յիշեսշիք Ի Քրիստոս, և նա իւր քաղցր կամաւքն գթայ ի
յիշեցեալքն և ի յի շողքդ, և նմա փառք յամենայն արարածոց իւրոց ի վեր-
նոց և ի 2ւէերԳքնոցն, ամեն, ամնն*։

39ա Տէ՛ր, յիշեա զմեղալք մեռեալ ոգիս քո սուրբ գալստեամբդ։ Վա՛յ կու֊
րացեալ մտաց, վերնագիրն ի մեկ այլ դիհն պիտեր**։

ՇՏա Ո՛վ սուրբ զինաւոր, ի յայնմ ի սոսկալի աւուրն, յորժամ բանք սպա-
ռին և գործք թագաւորեն, ես միայն մնամ ունայն ի բարի գործոց, դու լեր
բարեխաւս վասն իմ առ Քրիստոս։

Դ
7Տբ Ջի" մեղաւք մեռեալ ոգիս և զսրտէ խոցեալ անարժան ծառայ ծառա-
յիցն Աստուծոյ յիշեցէք միով Տէր ոզորմայիւ։

ե
39 ր Վա՛յ, աղմուկ ելաւ, խալտեցաւ։

Գ
94 բ Վա՛յ լալ ապա եղաւ,
Նա միտք քո շփոթեցալ։

Ձեռագրի սկզբի մասը ԺԳ գ-րից է, բայց ուրիշ գրչի գործ, որի անոմւը չի պահպանվեի
այլ միայն ներքոհիշյալ հիշատակագրությոձները, Ձեռագրի երկրորդ մասը եղել է Գանձարան
և Տաղարան։ Գրիգորի գրած Գանձարանը (էՔարոզնին*) այժմ չկա, ձեոագիրն սկսվում է *ը»
պրակից, որը Հովհանեսի գրած Տաղարանն է։ Հետագայում ձեռագրին միացվել է մի այլ Գան-
ձարան, որը թյուրիմացաբար համարվել է տաղարանին ժամանակակից։
Վերնադիրը գրել է թերթի վերշոսէ, գանձը՝ մյուս Էշում։
է–

— 222 —
ՈՂԷ հիշատակարաններ 1248

է
136բ Ո՞հ զիս զանարժանս և մեղաւք մեռեալ ոգիս, և զսրտէ խոցեալս, յի-
շեցէք միով Տէր ողորմայիւ, և Աստուած զձեզ յիշէ ի բարի։

1Տ4բ Ո՛վ եղբարք, այս գանձիս աւրինակն խիստ անարհեստ էր, թէ ծուռ,
լինիցի մի մեղադրէք։

\
 ՈՂԱ 1 2 4 2

/
178

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սրվանձայան, Ի՚որոս Աղբար, Բ, կշ 440— 441

Գրիչ ԹՈՐՈՍ
Վայր՝ Հոոմ

Աստուածասէր եւ պատուական քահանայս Աւեաիս ստացաւ զսա

իւր քրտնածին աշխատանաց, ի վայելումն կենաց եւ յիշատակ հոգւոյ
իւրոյ եւ ծնողացն, եւ ի բաբեխաւսութիւն առ Աստուած,... ՈՂԱ (1242)
՚ ի մեծ եւ ի հռչակաւոր քաղաքս Հ ո ո մ , ի դուռն գլխաւորաց սրբոց առա–
քելոցն Պետրոսի և Պաւղոսի՝ մեծ լուսաւորչաց, եւ Սուրբ Աստուածածնիս,
ի Տ ա ն ս Հ ա յ ո ց Հ ա ն գ ս տ ա ր ա ն ի , ձեռամբ ԹՈՐՈՍ ամենասխալ եւ բազմաբիծ
դատապարտի, ի հայրապետութեան Ստեփանոսի Ղազարոսլանցւոյ, որոյ
ողորմեսցի Տէր Աստուած... եւ համաշունչ եղբարց մերոց սուրբ քահա-
նայից՝ Տովճաննիսի, եւ Վ ա ր դ ա ն ս ւ յ , եւ Խ ա չ ա տ ր ո յ , եւ Տ ո վ հ ա ն ն ի ս ի , որ
կամաւոր յալժարութեամբ ընկալան զմեզ, ողորմեսցի Քրիստոս, եւ հան–
գուսցէ զիւրեանց հոգին,... եւ հայր Պետոլկին Մշեցուն,... եւ Գրիգորի
Կ ա զ ս ե ց ւ ո յ ողորմեսցի Տէր Աստուած,... եւ որ յայսմ տանս հանգուցեալ
են սուրբ հարք եւ եղբարք... եւ որ ի սմա բնակեալք են պանդխտու-
թեամբ,... եւ աղաւթք սոցա ի վերա ամենայն աշխարհին եւ մեր եղիցի
հանապազ...
Յիշեցէք զստացող սորա ^ Ս ի մ Է ո վ ն . . . եւ զԹոՐՈս անպիտան եւ փցուն
գրիչ՛՛՛
179

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 3528

Գրիչ՝ վարդան
ա
Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդւոյ և Սուրբ Հոգւոյն,
ամէն։
221 բ Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ ումեմն մեղաւորի Վարդանա,
յոլղորղ և ընտիր աւրինակէ, թեպետ և գծողս, և գիրս, ե նիւթս վատ է, ի
թւականիս Հայոց ՈՂԱ (1242),
Արդ գրեց ալ սա յանապատիս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետիս և
Սուրբ Ստեփ ան ո սիս; Եւ են ի սմա Բ(2) սուրբ վարդապետք՝ Քրիստոսա–

֊ 2 2 4 -
ՈՂԱ հիշատակարաններ 1242

տուր և Վ ա ր դ ա ն , և առաջնով սուրբ ուխտիս Յ ո ւ ս ի կ , և այլ սուրբ եղբարք,

որոց անուանքն ի դպրութիւն կենաց, որոց ողորմեսցի տէր Քրիստոս,
ամէն։
Ողորմեսցի Տէր Աստուած գծողի սորա, և ծնաւղաց իւրոց, և եղբարց,
և որդւոց, և բնաւ զարմից իւրոց, և ամենայն հաւատացելոց, ամէն*։

ք
Այլ գբով

16Տբ Քրիստոս Աստուած, յորժամ գաս հայրական փառաւք ի նորոգեալ

զերկիր, ոզորմայ Թոփւերոյն" հոգոյն։ Սուրբ Աւետարանս յիշատակէ
հոգոյ իւրոյ, ամէն։

* ՚Լուկասի Ավետարանի գլխազարդը հետաքրքրական է. նկարված է եզ Ա սյունակի վերե–

վում, և մի հոլշկապարիկ և արծիվն ձուկը կտուցով և ոտքերով բռնած։
" 173բ Էյում կրկնվում Է նույն հիշատակագրությունը, միայն անվան փոխարեն գրված 4
աաիկնոշն», իսկ ւՕՏբ-ոսէ՝ «Ֆրիտոնի»։

֊ 225 –
15-467
 1243

180
ԴԱԻԻԹ ԱՆՅԱՂԹԻ ՍԱՀՄԱՆՔ ԻՄԱՍՏԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ

Երևան 1747

Ստացող՝ Պետրոս
Վայր՝ Հադյւաա
ա
121ա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդոց և Հոգւոյն Սըր–
բոյ այժմ և միշտ, և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
ՋՍահմանաց զգիրս, զոր արարեալ է մեծ փիլիսոփայն Գաւիթ ընդ-
դէմ հակառակողացն, որք կամեցան բառնալ զիմաստասիրութիւնն ակա–
121բ դիմեանցն Պինոոնի և ճեմ ականեացն, խաղաղացոյց զնոսա ի խռո–
վութէնէն և ասաց էթէ Գոյ իմաստասիրութիւն և Հ, և ճշմարիտ է, և
զաւրինակս առ մեզ հաստատեաց Հայաստանեայս; Որոց ես ծեր ոմն
Պետրոս սպասաւոր Սուրբ Նշանիս Հսւդյտաաայ բաղձանաւք սիրոյ ետու
գրել Յ ո ճ ա ն ի ս ի կրաւնաէարյ քահանաի, իմով արդեէամբք^՝ առ ի յու-
սումն մ ակացողաց։
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ, յիշեցէք ի սրբամատոյց յաղաւթս ձեր
զիս զմեղաւորս Պ ե տ ր ո ս , և Աստուած զձեզ յիշեսցէ ի բարի, և ի կատար-
ման սորա՝ ասացէք Զերանի ում թողութիւն եղև մեղաց և զՔրիստոս
որդի Աստուծոյ։
122ա Գրեցաւ գիրքս ընդ հովանեաւ Սուրբ Նշանիս Հ ա ղ բ ա ա ա յ , || ի թուիս
ՈՂԲ (1243), և աւան դե ցաւ սմա։ Մի ոք իշխեսցէ հանել զսա աստի։

Կազմեցալ և ձեռամբ իմով Պետրոսի*»

181
ՎԱՍՆ ԴԺՈԽՈՑՆ ԵՎ ԱՆՔՈՒՆ ԴՐԴՈՑՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՅԳԵԿՑՒՈՅ

Զմմաո 430 (1Հ23 թ.),– Ակին յան, Ոսկյան, Ցուցակ էշ 18—15

Հեղինակ Վարդան

100բ Զոր մեղաւորս Վսւրդան յաստուածաշունչ գրոց յարմարեալ գրեցի

Աստուծով յաղաչելոյ ել ի խնդրոյ շնորհազարդ քահանային Թադէոսի։

Այդ կազմը պահպանվել է առ այսօր։ Բարակ տախտակ է, պարզ զարդարված կաշվով

պատած,

- 226 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1243

Ո"վ քահանայք և ժողովուրդք Աստուծոյ, գիտաց իք և ի միտս առէք

զայս,,, Գրեցաւ սա ի թուիս (1243)*։

* Այս երկը դրվել է 1229 թ.* Նրա 1234 թ. Հեղինակային ընդօրինակության մասին վկա-
յություն է պահպանվել Երուսաղեմի 1Ք 1426 ձեռագրում (տե՛ս աստ, այգ թվաշարքում), իսկ
1243 թ. մասին% այստեղէ Վարդան Այգեկցին իր գործերը արտագրելով բազմացնելու սովորոլ–
թյուն ուձերէ
 182

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 7347 (1166 թ.)

Նվիրող՝ Գրիգոր որդի Հ ա ս ա ն ա

Վայր՝ Խազայի վանք

342ա Բաք րկութիմէ Աստուծոյ եքհաս քմեզ եւ ծնոյզաց ք մ քերոց և քրիս–

ք տոն ք էից Լխի աղգէս Նետողաց յարեւելից, քորք Տաք տքար կոչին
ք՛ել զ/արծաթն սիրենւ Ել ե լեալք քաս է պատակալ յ աշխարհն Պարսից
զբազում քաղաքս տապալեալ, եւ բնաշինշ արարեալ զթագաւորութիւն
Պարսից, եւ զայլ բազում գաւառս, զորս ոչ կարեմք գրով արկանեալ
զազետս տարեկոլսի կործմանման հանուրց աշխարհի, որ եւ եհաս մինչեւ
յաշխարհս Հայոց եւ Աղուանից։ Եւ առեալ զանթիւ գաւառս եւ զքաղաքս
եւ զվանորայս, ի սուր սուսերի մատնեցին զազգն քրիստոնէից, զիշ-
խանսն մեծամեծս, եւ զռամիկ ժողովրդականս եւ զհրատագնաց տարս
եւ ըզ սպ ա սալորս սրբոյ սեղանոյն Աստուծոյ զդասս քահանայական,
զմիայնակեցոմւսն եւ զճգնաւորս, տապալեալ եւ քան դե ալ զեկեղեցիսս և
ըզսպասս սրբութեան, եւ զնշանս տէրունական յաւար առեալ ան աւրի-
նացն, ի գերութեան վարել առհասարակէ Եւ այս վասն զանազան մեղաց
մերոցւ
Եւ ապա սակաւիկ մի թոզացուցեալ նահանզես մերոյ եւ նոլաճեալ
ի ծառայութեան ինքեանց զիշխանս, եւ զհեծելազալրս ընդ ինքեանս
տանէին ուր եւ երթային, ընդ որս եւ գրաւեցայ ես՝ Գ ր ի դ ո ր , որդի Հասսւ–
ն ա յ եւ Գ ո փ ի ն , քուերորդի սպարապետացն Հայոց և Վրաց Ըաքարիայի
եւ Իւանէի։ Եւ անկեալ ընդ նոցին իշխանութիւն, որ եւ եհաս մեզ գնալ
զաշխարհս Հայոց եւ Հռռոմոց, որ էր քտիէրապետեալ ազգն Պարսից,
ասպատակն ալ աւար հարկանհին զքաղաքս եւ զշինանիստ գեղորայս եւ
զվանորայս։
•Մեք տեսանելով զանցս աղետից Պարքսից ււահքմանաց աւերման
342բ այնմ նահանգին, զի սրոյ ճարակ տային զամենեսին\\եւ մեր կական
բարձեալ դողայք աք տազն Էապէն զկործ ք անք մանն այնմ եւ ոչ էր III
անին զինչ ձեռնահաս գողոյ մեզ ալգնել քրիստոնէից, քանզի ընդ նոցին
տէրութեան էաք, այլ սակաաւց ոմանց, զոր գնելով ի նոցանէ, և զոր
ձեռաւք մերովք թաքուցանելով, այլ և ըզսպաս սրբութեան, զնշանս տէ-
րունական և զտառս աստուածային ոչ ձեռաւք մերաւք առեալ յա լա րի,

- 228 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248

այլ գնեալ ի նոցանէ, բերաք ի սեփական տէրութիւնս մեր՝ զծաղկալից

բուրաստան զԱւագ Տաւնականն եւ զմիւս այլ Տալն ական, զժողովոց Յո–
հանն եւ զԱւետարանն, եւ զաջն սրբոյն Ստեփաննոսի, զոր ի քաղաքէն
կ ա ն ո ւ բերաք եւ տուաք ի բնիկ հայրենական սուրբ ախտս մեր Խազայի
վանիցս,
Իսկ ի միւսում ամի այլ եւս գնալով ընդ նոսա, հասաք մինչեւ ի մայ-
րաքաղաքն Կ ե ս ա ւ փ ա յ ՝ Կ ա պ ա դ կ ա ց ւ ո ց նահանգին, եւ անտի առեալ գԱւե–
տ արանս պարոնն իմ Ա ւ ա զ ն եւ ետ ինձ, եւ իմ խնտալից եղեալ եւ րերկ–
րեալ սրտիւ, զի ետ ինձ Տէր զիւր զաւետաբեր քարոզն, եւ բերել ետոլ
ի նախասացեալ սուրբ ուխտս։
Արդ, որք է առք թիք, ընթեռնոյք եւ աւգտիք յաստուածաշունչ տա–յ
ռիցս եւ ի սուրբ վարդապետութենէս կենարարի մերոյ, յիշեցէք առաշի
զենմանն Քրիստոսի զիս՝ զ Գ ր ի զ ա ՛ , եւ զամուսին իմ գ Մ ա մ ք ա ն , եւ զհա-
րազատ որդիքս իմ քՀասան, ք Ս ե ք ւ ա դ ա եւ) ^ՅոՏաննԷս, եւ որք յիշէք,
յիշեալ լիշիք Ի Քրիստոսէ։
Եւ այս գործեցաւ ի թուականութեանն Հայոց Ո՛ՀԳ (1244)*։

183

ՅԱՂԱԳ» ԿԱԶՄՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐԴՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԻԻՍԱՑԻՈՑ

ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՔ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼԻ
Հովսեփյան, «ՅիշատակարանքՏ, էշ 951—956, Աչի շան, 9ՀայապատումՏ, էշ 481—482

Գրիչ՝ Սանփաննոս
Վայր՝ Ատանա
ա

344բ Փառք երից անբաւից միոյ և միայնոյ անսկզբնականի երրեակի կա-

տարելութեանն և տԼ է յ րոլթեան Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ այժմ
և միշտ, ե յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն»
Գրեցաւ Գիրս Կազմութեան հանճարայեղձ բանի՝ Տ՚րիզորի աստուա-
ծիմաստ անձին, ձեռամբ Սւոեփանոսի նուաստի՝ անարուեստ գրչի և մե-
ղապարտ անձին, ի խնդրոյ մեծ սպարապետին Հայոց Սմբատսւ՝ որդ-
ւոյ կ ո ս ա ա ն ւ յ է ա մեծ ա թոռապ ահին Հայոց և եղբաւր թագաւորին Հայոց
Հեթմոյ, որ և ստացաւ զսա ի յա զատ արդեանց իւրոց՝ ի վայելումն իւր
և իւրոցն, և ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ յետ աստեացս։
Գրեցաւ ի թուականութեանս ՈՂԳ (1244), ի թագաւորութեանն Հա-
յոց Հեթմո, և յիշխանոլթեանն Հայոց իշխանաց իշխանին հոգելից ծե-
րս յն Կոսաանւյեա, և ի հայրապետութեանն տեառն Կոաոանդեա։ Արդ,
գրեցաւ սա ի քաղաքս, որ կոչի Ա ա ա ն ա , ընդ հովանեաւ սուրբ և յառաշ

* Հիշատակարանը խիստ մաշված է։ Տեղ-տեղ վրայից անցել են անորակ թանաքով, որը

տարածվելով անընթեռնելի է դարձրել գիրը, Ձեռագրի մագաղաթը վերանորոգող Լ. Աղարեկ–
յանի շանքերով մաքրելուց և մշակելուց Հետո, գրեթե ամբոգշությամբ Հնարավոր եղավ վեր-
ծանել հիշատակարանը։

— 229 —
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1238

զաւրալարին Թէոդոսի։ Արդ աղաչեմք զձեզ, ով սուրբ ընթերցող գրոյս,

չմեղադրէք խոշորութեան գրոյս և սխալանացս, որ ի սմա եղեալ ե ն.
թողութիւն հայցեցէք ստացողի գրոյս և գրողի սորա, ամէն։

198բ Զստացող բազմահանճար և նրբաբան իմաստիցս՝ զՍմբատ թագա–

ւորեղրայրս և զգունդոլստապլս Հայոց՝ յիշեսշիք յիշատակ բարիս, ո վ
մակացուք իմաստութեան, և Աստուած յիշողացտ ի բարիս տրիտուր
բարեաց հարիւրապատիկ արասցէ, ամէն։

237ա Զմեղապարտս և զան։դիտան գրիչս՝ զՍաեփանէ նուաստ յիշեսշիք

ի Քրիստոս՝ աղաչեմ զձեզ, ո՜ վ ընթերցողք իմաստասիրական բանիս, և
Աստուած զձեզ յիշէ յիւր միւսանգամ գալուստն։

Դ
Ստացող Ս մ բ ա տ Գունդստապլ

91 ա Զմեղաւոր հողս՝ քդՍմբասւ Հայոց ասպարապետս, յիշեշշիք ի Քրիս-

՛տոս, և ինքքնյ յիշողացտ ողորմեսցի, ամէն։

ն
211բ Ըզսակալ առոգելս իմ բաւ է, անմեղադրութեամբ ընգալարուք զհան֊
գէտէր գրաւ ղի և անհասկանալի է գրել*։

Ղ
223բ Դաւանիմ ճշմարտապէս զորպիսութիլնք հաւգոյն ըստ ճշգրիտ ելոյ
բանից սուրբ վարդապետիս և զայլսն խոտան ի բաց ընգեցի եւ տրուպս
Ս մ բ ա տ Գ ո ւ ն ք դ յ ո ւ ս տ ա պ լ և աղաչեմ, որ լավ հասկանայք զբանս։

334բ Փառքն է փառաւորին**

Եւ զա լրութիւն է հզաւրին,
Կարալղութիւն է կարալղին
Եւ քաջութիւնն՝ անյաղթ քաշին,
՛Ստեղծվածք գործ գործաւորին,
Հանճար անյաղթ վարդապետին։

* Ստորին լուսանցքում ուրիշի կողմից գրված է. «•Ո՛վ ամենավսեմական ոգի րաբոմւի Վահ–
•*էա,Դ յՒւ՚-ա, զրսպարապետն, որ զկարմիր գիրն է գրել և տեղ լկայր որ սխալն գրէաք»։
Գրված է Ա հիշատակարանից հետո։

- 230 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ ^^^^^^^
ՈՂԷ

Եւ որք ի գրոյ" ոլսնել կամին,

Նա հասկնալ ըղորդ բանին,
Եւ զարմանալ ամենեւին
Ընդ գործարան հակառակին։
Եւ փառաւոր առնել ի սմին,
Զնախախնամողն ամենայնին։
Զորս աղաչեմ զամենեսին՝
Խնդրել զյանցանսն Սմբատին՝
Հայոց Մեծաց ԳունքդՅոաաապլին։

349—50 Ո՛վ հանճարեղք իմաստ բանիս*,

Եւ մակացուք յայս արուեստիս,
Մտադրութեամբ միտ դիք բանիս՝
Անյաղթ գիտուն վարդապետիս,
Որ զընդհանուրն առեալ գոյիս,
Տընեալ բաշխեաց մարդկան ազգիս՝
Իբր զընթ անուր զկենդանիս,
Բաժնեաց ի ձիս և ի չորիս,
Զ,որ համանուամբքն առն\է տեղիս,
Իսկ բաշխելով ղան ո լան,ս գոյիս
Միաւորէ դարձեալ ,ի միս
Ել յարանուամբք գոլ նըմ անիս,
Որպէս յարի ազդէն արխս
Կամ ի միոյն նոյնն իսկ զարմիս։
Արդ ո"նց պատմեմ ղոճ ղրանիս,
Երբ կարի խիստ կարճ է տեղիս,
Բայց թէ հազար կարճեալ բանիս
Հարկըն կոչէ զիս յայս տեղիս,
Յիշել ը զմայրն ամէն գոյիս,
Եւ ըզպատճառ ծնընդականիս՝
Զգոյացութիւնն, որով լինիմք
Եւ դո յան ամք ի յաշխ արհիս։
Եւ զըննէքին ընկերք սորին,
Որ սա գլուխ է տասնէկիս,
Զորս անուանեաց Արիստոտէլ
Ստորոգութիւնք տասն սեռիս,
Եւ զոր գըրեաց Արիստոտէլ
Նամակ և գիր զարմանալիս
Առ Ալեքսանդր իւր աշակերտ՝

* Ձեռագրի մեշ այս գրված է հետագայում, բազմաթիվ սխալներով, որից և առել է Գ. Հով-
սեփյանը, Մենք օգտվել ենք *Հայապատումիցյ (էշ 481—482), նկատի ոձեցել նաև *8իշատա֊
կարանքըտ,

— 231 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆ ԵՐ 124-1

Տիեզերակալ երեք կուսից,

Երբ հեռացեալ էր ի Նմանէ
Առնուլ զչորք կողմ աշխարհիս,
Զորս ընգհանր եաց ի քիչ տեղիս՝
Զգիտութի՛ւնս ան՛ճառելիս։
350 ա Եւ ժողովեաց ի միասին
Զիմանալիս և ըզգալիս։
Ընթերցէք և զարմացէք,
Որք ի խնդիր լինիք բանիս՝
Զմակագիր Բնոսթեան ազգիս
Գրիգոր Նիւսէս) վարդապետիս,
Զոր ժոզովեալ ի մի աեղիս՝
Յարմարեցի ի պատէհիս։
Ես մեզօրս և ողբալիս՝
Տըրուպ զինւորս և եղկելիս՝
Սրմրաա անուն իմ Լայկա գնիս՝
Տէր և պարոն Պապեււաւնիս՝
Եղբայր Հեթմոյ թագաւորիս
Ել սպայապետ Հայոց գընդիս,
նոյն և շինող ի բնէ նորոյ
Զանառ դղեակն անմ արտելիս,
Որ ըստ իմոյ անուանս եդի՝
Սւքբսւաակլայ քաշ ամրոցիս։
Զ՛որ՛ս աղաչեմ զամենեսին,
Որք ընթերցող լինիք գըրիս,
Խնդրել պարգեւս ի Քրիստոսէ՝
Զթողութիւն մեղաւորիս,
Եւ պարգեւողն առատաձիր
Տրիտուր բարեաց տացէ բարիս,
Ի հայ ազգիս թըւականիս
Ի վեցհարիլր իննսուն երրորդիս (1244)։
Գրեցի վատթար ձեռաւս ես
Անշար ը .զգիրս յիշատակիս։

Եւ Աստուծոյ մեծին, հզալրին, անմահին, միայն կարողին, ընդհա՛-

նուր գոյիցս արարողին և յետ ճշմարիտ հայրենի տէր յետմնաց մնացողին,
զի սուտ և խաբեբայ է ասել այլ ումեք ապրել կամ վայելել կամ ճոխալ ի
վայելչութիւնս աշխարհի, բայց միայն ի նմանէ, այլ մահկանացուացս
պարտ է ամենայնի խ.։կալ զմեռանելն և զմեռան իլն ըստ գրոյն և տեսա-
կք ան Հաւն և գործականաւն զարդարել զբարս և զմշտն շեն ա լորին տոնա-
կից լինել, որում պարգեւողին փառք յաւիտեանս, ամէն«

— 232 —
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

184

ԹՈՒՂԹ ԳՐԻԳՈՐԻ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԻ ԵՒ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Արվանձտյան, Թորոս Աղբար, Բ, էշ 332—34, Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 961—962

Խմբագիր և գրիչ Գրիգորիս

Վայր՝ Սիս
սւ

Փառք միայնոյ անծին և ծնելոյն ի նմանէ միոյն և բղխեցելոյն ի նո-

ցունց էութենէ..՛ Ի ժամանակս աստուածասէր և բարեպաշտ տերանց մե-
րոց քրիստոսապսակեալ արքայիս Կ ի լ լ ի կ ե ց ւ ո ց նահանգիս Հեթ՚մոյ և քրիս-
տոսասէր թագուհւոյն իւրոյ Զաօլէլի, ի դառն և յանբարի ժամանակի,
յորում անծանաւթ ազգն խուժադուժ, որ կոչին Թաթարք, յելիցն արեւու
մինչեւ ի Դամասկոս և ի մեծն Անւոիոք Կ– մինչեւ յ1՝կոն|ւսւ առին զտիեզերս
յաւար և ի գերութիւն ասպատակալ, և անխՆ,սյաբար ի սՈլր սուսերի մա-
շեն զամենայն ազգս և զազինս, և զայս ոչ եթէ ի միում ամի կամ յերկուս
արարին և առնեն, այլ այս ԻԵ (25) ամ է, յորմէ յէ«ւ կիԼ լ յաւար առին
զտիեզերս և ոչ ոք կարաց կալ ի գիմի նոցա ի գլխաւորաց, քաԼ ղի ի
Տեառնէ է այս վրէժխնդրութիւն յաղագս պէսպէս չար գնացից մեի,զ. քաԼ
զի մեղաք Տեաոն Աստուծոյ մերոյ յամենայն գործս մ՛եր և անաւրինեց֊, ց

ըստ ամենայն գնացից մերոց և առ հասարակ ամենեքեան խոտորեցաք և ՚

ի միասին անպիտանացաք, ըստ մարգարէին, մանաւանդ որ զառաջնոր-
դական ունին աշտիճան, աւտարացն միանգամայն ի ճշմարտութենէ և ծա֊
ռայք եղեալ չար տերանց, մամոնայի ասեմ և այլոցն, որ նմին ՚հետեւին,
և լռեցին լե՛զուք նոցա ի խրատուէ և ի յանդիմանութենէ և գրեթէ ամենայն
բարեաց հետեւմունք լռեցին յամենեցունց։
\Արդ, ի սոյն այս բազմավրդով ժամանակի, ի ձեռն վերոյ նշանակեալ
թագաւորին Հ ե թ Ա ՚ ո յ խորագէտ իմաստո՛ւթեան և նախահոգակ հանճարե-
ղութեան, մեք մնամք ի խաղաղութեան՝ որպէս կղզի ինչ ի յալեաց մնա-
ցեալ յանդորր, զո րոյ զկեանս և զթագուհւոյն սրբոյ և աստ՛ուածապարգեւ
զաւակաց իւրեանց տացէ բազմամեայ կենդանոկթեամբ եկեղեցւոյ իւրոյ
սրբոյ ի հաճոյս կամաց իւրոց։
Իսկ ես՝ նուաստ և յետին ծառայ ծառայից Քրիստոսի՝ Գրիգորիս մեղ-
սասէր գրիչ հասեալ ի ծերութիւն և պակասեալ ի լուսոյ, ըստ ըղձից փա-
փագման հոգւոյ իմոյ, աշխատասիրեալ գրեցի զմատեանս՝ բաղձալի
ուսումն ա սիրաց անձանց, ժողովեալ զբազումսն ի մի հաւաքմամբ զսրբոյ
և զտիեզերալոյս կաթողիկոսին և զերկրորդ լուսաւորչին Հայաստանեայց՝
զտէր եերսիսի զթուղթսն, զորս բաւեցի փոքր ի շատէ դնել միմեանց առ-
ընթեր, զի լիցի պատճա.ռս հոգեւոր զրաւս անաց ինձ, որքան աստուածային
կամաւք ի մարմին տաղաւարիմ, և զկնի հրաժարման յաշխարհէս աո
երկն աւորսն՝ յիշատակ բարեաց մնալոյ յիմսն ի յայլս։ Վասն որոյ աղաչեմ
զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ վերծանութեամբ, լսողութեամբ կամ
յաւրինակ առնելով, յիշել զմեզ և զծնողսն մեր...»
Գրեցաւ ի թագաւորական մայրաքաղաքն Սիս, ի թուականիս Հայոց

— 233 —
 ՚ՈԷ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1 2 4 8

ՈՂԳ (1244), ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոստանդեայ, ի փառս Աս-

տուծոյ է
ք

Տէր՛ Աստուած ողորմեա Գւփգուփսի գրչի և իմոցն, ամէն*,

185

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 69, Սարդիսյան, Յուցակ «, էէ 650—652

Գրիչ՝ Կիլրակոս
Վայր՝ Հոււոմկլա
ա

ՅՅՏա Փառք քեզ անսահմ>՚" անուն, անզուգական անձնաւորութիւն՝ Հայր և

Որդի և Սուրբ Հոգի, յամենայն արարածոց ի բնաւից եղականաց, այժմ և
յանզրաւ յաւխ–°ան՝ս, ամէն,
Շնորհք"– ամենախնամ ողորմոլթեանն Աստուծոյ՝ յանգ ելեալ աւար֊
տ իյաւ աստուածախաւս մատեան կենարարին մերոյ Տեաոն և Աստուծոյ,
ի լաւ և յընտիր աւրինակէ, յաշխարհամուտ աթոռս Հուսս1կլսւ, ընդ հո-
վանեաւ Սրբոյն Գրիգորի, և Սրբոյ Նշանին Վանկոյ, և այլ բազմահաւաք
սրբոցս, որ պաշտին աստ, ի թուականութեանս Հայոց Ո՛ՀԳ (1244), ի
յառաշնորդոլթեանս երշանիկ հովվուապետին տեաոն Կոստանդեա, և ի
թագաւորութեանն Հայոց Հ ե ՚ թ մ ո յ քրիստոսապսակ թագաւորի, ի խընդ–
րոյ աստուա՛ծապատիւ սուրբ տեառնս իմոյ ընդհանուրց եկեղեցւոյ գլխո;
սուրբ կաթողիկոսիս, որ յոյժ եռափափագ սիրով հրամայեալ իմում
նուաստութեանս գրել զսա, և իմ ըստ կարի շան տարեալ գրեցի և պա-
տուական երանգաւք և յո սկւոյ սրբոյ զարդարեցի զսա՝ յուրախոլթիւն
հարսին եկեղեցւոյ և ի վայելս սուրբ տեա՛ռնս իմոյ, և յիշատակ հոգւոյ
/"•րոյ, լաւ համարելով զսա քան զականս պատուականս, զի յերկրէ նիւթք
ի նոյն ունին կորուստ և բան Տեառն մնա յաւիտեան։
Գրեալ եէղեյւ ի դառն և ի խուճապոլտ և ի կա կան մ ան ժամանակի,
յորժամ ել ազգն խուժադուժ, որ կոչի Տաթար, և սպառեաց զամենայն
հասակ յերկրէ, և մնացեալքս՝ ի յերեր ս եմք ի յահէ նոցա։ Իսկ աստուա–
ծամեծար սուրբ տէրս իմ, որ թհպէտեւ ողբայ անմխիթար զբեկումն
ժողովրդեան իւրոյ, սակայն ոչ կասի ի յուսոյ ակնկալութենէ Տեառն,
մեծահաւատ լեալ իբրեւ զԱրրահամ յայսմ խռովայեղ ժամանակի՝ ետ
գրել զսա յուրախոլթիւն սրտի իւրոյ։

՚ Ձեռագիրն այժմ գտնվում է էենինգրադում («8–Ճ—96) որից է սույն հիշատակագրու–

թյոմւը։ Ձեռագրից պահպանվել է միայն երեթ պրակ։ 18ր֊ոսէ ունի այսպիսի հիշատակագրու–
թյոմւ. «Ես՝ ողորմելիս Սաէփանաւ կռլաամ զիմ լուսազարդ մատեանս ի դամբարան սուրբ
Լուսաւորչիս, յիշատակ ինձ և Խաչատուրին և ծնաւղաց մերոց\\(8 տող քերված) և խնամար-
կածն աւբհնին յԱստուծոյ, ե որք աւգտիք ի սմանէ զմքեյզ յիշեցէք ի մեղաց թոզութիմ։, զի Ա
դուք յիշեալ լիշիք ի նոյն ողորմածն Աստուած»։

- 234 -
 րքլգ հիշատակարաններ 1244

Արդ, որք վայելէք զսա կամ աւրինակէք, յիշեսշիք սրտի մտաւք

զարժանաւոր հովուապետս մեր զտէր Կ ո ս տ ա ն դ ի ն և զծնաւղսն իւր զհան-
գուցեալսն ի Տէր, և զհարազատ եղրարսն իւր, որք և նոքա երթեալք ի
ժողովս անդրանկաց, և զքուերս, զպատուելի քահանայն Աստուծոյ
դԳէորդ, և զքրիստոսասէրն Գրիգոր, և զեղրաւրորդիս սուրբ տեառնս՝
զորդիսն Գ է ո ր դ ե ա քահանայի՝ զշնորհալից քահանայն և իմաստուն և
զհանճարեղն Թորոս, և աստուածաշնորհ պատանեակն իւր ^Սաեփանոս,
զի տացէ սօցսւ Տէր ժամանակս երկայնս և խաղաղականս։ Յիշեսշիք,
աղաչեմ, զեղբարս Թորոսի քահանայի՝ զտարաժամ վախճանեալն ի տէր՝
զտէր Սաեփանոս, և ^Գրիգոր քահանայ, և զմիւս այլ զեղբաւրորդին
սուրբ տեառնս՝ ^Գրիգոր, կարգեալ ի դրան թագաւորին Հեթմոյ, որ ե
նա փոխեալ ի Տէր։ Աղաչեմ յիշել սղձիլ զըստ հոգւոյ որդիացեալն սուրբ
Տեառնս աւազանին ծնընդեամբ՝ զչքնաղ և զամենավայելուչ պատանին
քԼետն՝ ղորդի թագաւորի Հայոց Հեթմոյ, զքրիստոսասէր թագուհին
ք9.ապել, զի տացէ նոցա տէր Աստուած խա։է,,ղոլթէայբ թագալորել ի
վերայ Հայոց ազգին։
Ընդ արժանաւոր յիշատակեցելոցս ի սմա ձիշեսշիք րեան մերձա-
ւորն՝ զառաքելաշնորհ եպիսկոպոսն զտէր Սիմէոն։
Աղաչեմ յոքնամեղ գրիչս ԿինՐակոս, որ և ան յիշելի անուս, լիշել
զեղկելիս և խնդրել թողութիւն բազմամեղիս և ծնաւղաց իմոց, և առա ահ,
ի պարգեւս առ հասարակ յիշողացդ և յիշեցելոցս ողորմեսցի, և նմա
փառք յաւիտեանս, ամէն։

յՕՅբ Աստուածամեծար սուրբ կաթողիկոսն ամենայն Հայոց՝ զտէր Կոս-

տ ա ն դ ի ն աղաչեմ յիշել ի Տէր, ո՛վ դասք մաքուր լուսերամից։

162բ Զառ ի Քրիստոսէ կարգեալ հովիւ և գլուխ և առաջնորդ Հայոց ազ-

գին զտէր Կ ո ս տ ա ն դ ի ն ՝ զստացող սորա, յիշես՛շիք ի Քրիստոս և ծնաւ֊
ղըս իւր։

186
ՈՏԱՆԱԻՈՐՔ ԵՒ ԹՈՒՂԹՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Սրվանձտյան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 385

լԳրեցաւյ թվին ՈՂԳ (1244), ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոս-

տանդեայ...

֊ 2 3 5 -
 ԺՈՂՈՎԱԾ ՈԻ

Երուսաղեմ 773 (1352 թ.), Ն . Պողա.֊֊1»>*. Ցռցակ Գ, էշ 221 (1352 թ.)

149ա Թուղթ Հայոց կաթոդհ4""ին Կ ո ս ա ա ն դ ե ա յ , զոր գրեաց յաստուածա–

պահ դզեկէն Հոոոմկ)>–,յէ առ թագաւորն Հ ե թ ա մ , ի մայրաքաղաքն Սիս.
պատասխա նի ոՐ Ւ պտպէն բերաւ աո թագաւորն Հայոց Հեթամ
ի ձեռն ծառ ՚Ժկտթին, որ կոչէր Տ ի մ ա ն շ դ ի կ ա թ , ի թվին Հայոց, ՈՂԵ
(1246)*՛ Գրեցաւ ի ձեռն արդիւնական վարդապետին Վարդանւսյ յար֊
յարեար

188
ՎԱՐՔ ՍՐԲՈՅ
Երուսաղեմ 97, Պոզարյան, Ցուցակ Ա, էշ 305—ՅՕՏ

323ա Ի բաղձանաց բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ և քրիստոսասէր

հաւր նորա իշխանաց իշխանին Կոսաանդեայ, դրուատ գովեստի պատ–
մագրաբար ասացեալ մեծին Վ ա ր դ ա ն ս ւ յ Արևե լ ց ա յ ի սուրբ հայրապետսն
Հայոց Սուրբն Գրիգոր Վ կ ա յ ա ս է ր ն և ի տէր Գրիգոր կաթողիկոս և եղ-
բայր նորին ի սուրբ Ն ե ր ս է ս ՝ ի թոռունս Սրբոյ Լուսաւորչին։

189

ՆԵՐԲՈՂԵԱՆ Ի ՍՈՒՐԲ ԱՌԱՔԵԱԼՆ ԹԱԴԷՈՍ ԵՒ Ի ՅԱԲԳԱՐ ԱՐՔԱ ՀԱՅՈՅ

ԵՒ ԱՍՈՐՈՑ ՍՐԲՈՅՆ ՅԱԿՈԲԱ ՍՐՃՈ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ

Երուսաղեմ 1365, Պողարյան, Ցուցակ Գ, էշ 644

Թարգմ անի չ՝ Շ մ ո ն Աս՛որի

131 ա Ի ՈՂԵ (1246) թլիս Հայոց թաբգմանեցաւ ճառս յԱսորոց, ի ձեռն

Շ մ ո ն ի քահանայի Ասորլոց, հրամանաւ Վարդան Վարդապետի։

* նույնը կա նաև երոլսաղեմի X 999 ձեռագրում, որտեղ միավոր «ե»–ի փոխարեն էէ» է։

–286–
 րքլգ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

190

ՎԱՍՆ ԱՌԱՏ՛ԻՆ ԽՈՐՀՐԴՈՅՆ ԵՎ Ի ՎԵՐԱՅ ՆԱՀԱՊԵՏԱՑՆ ԵՎ ՄԱՐԳԱՐԷԻՑՆ

ՍՐԲՈՅՆ ՅԱԿՈԲԱՅ ՍՐՃՈՅ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ
Երուսաղեմ 1365, Պոզարյան, Ցուցակ Գ, էշ 644

157սւ Զայս ճառ ներբողենից Սրբոյն Յակոբայ և այլ յոլով բանք թարգ՛֊
մանեաց վարդապետն Ղսւոլան։

191

ՏԱԻՆԱԿԱՆ

Փարիզ 110 (1194 թ.), Երևան, մանրամապավեն 878

Նվիրոզ՝ Թերան
Վայր՝ Անի

180ա Յանուն Հաւր, յանուն Որդոյ, յանուն Հոգոյն Սրբոյ, ես՝ ք՛երանս
Հ ա ն ե ց ի ս , որ գնեցի ի յիմ աշխ ատ անաց գխանձլիս* Պ ատմ այգիրքս Վար–
թ ե ր ի ն աւգնականոլթեամրն՝ յիշատակ ինձ ե ծնաւղաց իմոց և Վար թ ե -
րին և ծնաւղաց իւրոց, և դրի ի Սուրբ Գրիգոր, և տվի զՍուրբ Սարգսի
զաւուրն զպատարագն Վ ա ր թ ի ն , որ իսկի չխափանի։ Ու երէց, որ ի Սուրբ
Գրիգոր կենայ և զգիր անփութ արնէ, նայ ինքն շնշեսցի ի դպրութենէ
կենաց և նզովի ի հայրապետացն ե ի մարտիւրոսացն, և ի առաքելոց ե
ի քառասնից։
Գրեցի թվիս Հայոց ՈՂԵ (1246), հաստ**,

* Անհասկանալի է։
** Թերևս «յաստ», որովհետև ՀյԱնիյ» գրում կ *Հանի* ձևով։ Ուրեմն՝ վայրը Անի քաղաքն էէ

֊ 2 3 7 -
ՈՂԶ 1217

1Տ2

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 4528 (1851 թ.)

Գրիչ՝ Ջ ա ն ց լ ե ր Լեոն Բ թագաւորի

Վայր՝ Սիս

14բ Փաոք ամենասուրբ Երրորդութեան Հօր և Որդոյ, ամէն, որ եմ հա-

ւատով քրիս՝տօնեայ, ազդաւ հայ, կարդալ քահանայ, արհեստիլ գրիչ,
ըստ արքունական պատլոյ՝ շ ան չլեր առաշի թագաւորին Հայոց էեոնի, ի
Կիլիկացտցն, հանդէս ըստ տարբերութիւն կենցաղոյս բազում պա-
տահման բարոյ և չարի դիս՛լեալ և բազում բերկրութեանս և ընդ չարչա-
րանս անցեալ, հասեալ ի ծերութեան, ի թուականիս ՈՂԶ (1247), ի հայ-
րապետութեան Հայոց տեառն Կոստանւլեայ և (ի) թագաւորութեան Հեթ–
մսւյ բարեպաշտի, որ յերկրորդ է ի Լէոն թագաւորքէյ, որ ի Ըասսլենիանքյ,
և աստուածասէր թագահռյն իւրոյ Զասյիլի, որ դուստր էր թագաւորին
Լեոնի, և դեռաբոյս և զուարթածաղիկ որգւոցն իւրոց Լնւոնի և Թորոսի,
գրեցի աշխատասիրաբար սուրբ Աւետարանս ի Սիս քաղաքն, ի չար ժա-
մանակի, յորում Թաթարք բազում զօրօք յելիցն արեգական մինչև մուտս,,
քանդեալ կործանեցին և գերեցին, և անթիւսն սրախողխող/11 արարեալ,
Իսկ աստուածասէր թագաւորն Հ ե թ ո ւ մ յառաջագոյն առաքեաց և ետ
նոցայ դաշին ս հաշտութեան և ընծայիւք, թերևս այնու կարասցէ ապրե֊
ցուցանել ղինքն և հաւատացեալս Ք րիս տասի լ Ոչ եղև հնար զի նահատա-
կն ցան երից եղբայր իւր Ս մ պ ա տ քաջ սպարապետ Հայոց գնդին* ։

193
ԹՈԻՂԲ՝ ՊՕՂՈՍԻ
Երևան 6273, Էշ 3 7 բ ֊ 3 8 ա

Գրիչ՝ Ներսէս
Վայր՝ Ակներ անապասւ

Փառք... Աստանօր յանգ ելեալ կատտրեցալ լուսեղէն և հոգեպատում

սուրբ վարդապետութիւնս Պօղոսի առաքելռյն, ի խնդրոյ երից համաշունչ

" Վերշին տողը տարակուսանքի տեղիք է տալիս* Սմբատ Սպարապետը մոնղոլների կողմից
չի նահատակվել, այլ մեռել է սույն հիշատակարանի գրությոմւից շատ հետո՝ 1276 թ.։ Պետք է
ենթադրել, որ երբ Սմբատը 1217-ին մեկնեց մոնղոլների մոտ բանակցություններ վարելու նպա-
տակով, անստույգ լուրեր են տարածվել նրա նահատակության մասին, և հիշատակարանի հեղի-
նակը գրանցել է իր լսած լուրը, հնարավորությոմ, չունենալով ստուգել այն (Սմբատն իր դես-
պանությունից վերադարձավ 1250 թ,)։

֊238 -
է՛ .
ՈՂՋ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ՆԵՐ 1240

եղբարց մերոց՝ Րարսղի հոգէզուարթ և բարեբուն քահանայի, և երկու

համաբնակ և միանձն, ճգնազարդ և միասնունդ եղբարց Հանիսի և Մատ–
թ է ո ս ի , որ Էիք գաւառականք իմ յ հ կ ե ղ ե ա ց գաւառէ, և ստացան զսա ի
վայելս ե ի զբոսանս անձանց իւրեանց, և յետ մահուան՝ յիշատակ հոգւոյ
իւրեանց։ Յիշեսշիք յաղօթս ձեր զյառաջասացեալ եղբարքս մեր զՐարսեդ
քահանայն և ըստ հոգւոյ աւագ եղբայր մեր, ընդ նմին և զՀանէոն և
զՄաաթէոս խաչակրօն միանձունք, ևս առաւել յիշման արժանի արաս-
ջիք զհոգեւոր հայրն իւրեանց և մեր ամենեցուն ^Տիրացուն՝ զվեհից
վեհագոյնն և զբարի օրինակն ամենայն առաջնորդաց, որ էր սպա՛սաւոր
սուրբ ուխտիս Ակներոյն, և յանցելումն տարւոշս յայսմիկ վերափոխեալ
կոչեցալ ի Տեառնէ ի խորանս լոլսոյ, և եթող մեզ սուգ մեծ և անմխի-
թար։ Յիշեսշիք և զվաոլան քահանայն՝ զկոկոզ նիւթիս, և զծնողսն իւր...
Գրեցաւ ի թվիս Հայոց ՈՂՋ (1247), ձեռամբ ներսէսի, յաշխարհիս
Կելիկեցաց, ուխտի որ կոչի Ակներ անապատ, ի թագաւորութեան Հա-
յոց Հեթմոյ, և հօր իւրոյ պարոն Կ ո ս տ ա ն ւ յ ե ա յ , և եղբարց իւրոց, և ի կա-
թողիկոսութեան երշանիկ հայրապետի Կոստանւյեայ, որոց հայցեմք ի
յամենողորմ Տեառնէն երկայնաձիգ և առանց ամենայն փորձութեան ժա-
մանակս, և նմա փառք յաւիտեանս, ամէն։
Տէր Աստուած, ողորմեայ ստացողաց այսմ լուսազարդ մատենիս
քաոսփ հաւատարիմ և սիրելի եղբօրն մերոյ և ծնողաց իւրոց, ընդ նմին
ե շնորհազարդ հորն մերոյ Տ ի ր ա ց ո ւ ի ս , որ յայսմ ամի կոչեցաւ ի քէն, և
ձեռնասուն աշակերտաց նոցա Հանիսին և Մատթէոսին և մեղապարտ
գրչիս։

194

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Մուրադյան, Ցուցակ Մշ ո Առաքելոց վան թի, էչ 6

Գրիչ՝ Խաչատուր
Վայր՝ Անդրեասանց վանք

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան Հաւր եւ Սուրբ Հոգւոյն յաւիտ-

եանս յաւիտենից,՛ ամէն։ Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս, որ է հրաման եւ
օրէնք փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ եւ Տեառն մերոյ, ի
՛թուականութեան հայոց ՈՂԶ (1247), ի գեր ահռչակ անապատ՛իս որ կոչի
Անդրե ա ս ա ն ց , ընդ Հովանեաւ, սրբո չ մաւրն մեր եւ Սուրբ Նշանի ս, եւ ի
յա ռաչորդո ւթ,ե ա ն սուրբ ուխտիս տէր Գէորքյեա, ի դիտապետութեան
տեաոն կ ո ս ա ա ն ւ յ ի ա , եւ ի թագաւորութեան Հ ե թ մ ո յ բարեպաշտի, որդւոյ
Կոսաանւյե ա , ձեռամբ անարժան եւ մեղաւոր քարանայի եւ անպիտան
կրաԼնաւորիս Խաչատրոյ, յոյժ տխմար եւ անարհեստ գրչի..., յաղագս
կարաւտոլթեան եւ ի զբաւսանս անձին իմոյ, եւ ի յիշատակ ծնաւղաց
իմոց ի Քրիստոս հս/նգոլցելոցն։
Արդ աղաչեմ զամենեսեան, ո՛վ սուրբ եղբարք ///

֊ 239 –
 195

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 981—934

Գրիչ Կիս՚ակոս
Վայր՝ Հոոոմկլա
ւս

Փառք քեզ անսահման անուն և անզուգական անձնաւորութիւն, Հայր

694ա և Որդի և Սուրբ Հոգի յամենայն արարածոց, ամէն։\\Որք բաց ունին ի
յստակ հայեցուածս զռգւոց աչս, նոքա զբնաւ վայելս աշխարհիս առ
ոչինչ համարին՝ ի սէր բանին դեգերեալք և առ աստուածաին պատուի-
րանին պահոզութիւնս, որով առաքին ացեալք երանին քիք յոքունց և բա-
րեբաստք լինին։ Ուստի և զաստուածապատիւ և զառաքինաշան երիցս
604բ երանեալ եպիսկոպոսս մեր զտէր Ս տ ե փ ա ն ո ս է տեսանել քաշա\\յայտ, որ
ի վերայ սրբասէր վարուց իւրոց ստացաւ ե. գրրասէր լինել, հայելով և
հոգւոյ մերոյ տէրն և հայրն ի սուրբ կաթողիկոան՝ ի տէր Կոստսւնդ|ւքւ,
որոյ էր սա դրան սարկաւագ և սպասաւոր, զի տայր գրել և ստանայր
բազում գրեանս և յոսկլոյ սրբոյ տայր յալրինեալ բազում Աւետարանս,
ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ։
Եւ սա, իբրեւ զհաւատարիմ ծառայ Աստուծոյ և զհարազատ որդի
նորին, եռափափագ սիրով ի ՛խնդիր ելեալ իբր պատուական մարգարտի
և հրամաեալ իմում նուաստութեանս գրել զսուրբ և. զլուսաւոր մատեանս
կենարարին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի բազմածախ յալրինուածովք յո՚սկ-
լոյ սրբոյ և ի պատուական երանգոց գեղազարդել զսա ներքոյ և արտա-
քոյ և ամենեւին վայելուչ առնել զսա յոլրախ ութիւն մանկանց Նորոյ
Սիովնի։ Եւ ես ըստ կարի իմում լցի զփափագ նորին և գրեցի զսա յամ–
րակառոյց և յաշխարհամուտ դղեակս Հ ո ո ո մ կ լ ա յ , ընդ հովանեաւ բազ-
մահաւաք սրբոցս, որ պաշտին աստ, ի հայրապետութեան տեառն Կոս–
աանոեա կաթողիկոսի, որոյ հրամանաւ և աւժնդակութեամբ գրեցաւ
Հք)6ա սուրբ Աւետարանս, զի որպէս յառաշ ասացաք՝\\իբրել զհայր գթած էր
առ աւս՚արս և առ ընտանիս, եւս առաւել երախտաւոր առ սրբասէր եպիս-
կոպոսս տէր ՍտեփւՀնոս՝ ստացաւ ղ գրոցս, մինչ զի բազումս յորդորէր
զնա յամենայն բարեաց գործս, և յայ ս առաւել եւս ստանալ զայսպիսի
բարի ստացուածս, որոյ յիշատակն աւրհնութեամր եղիցի։

Ա՛ՐԴ ԷՐ թուականս Հայոց ՈՂԷ (1248) յորժամ աւարտեց ալ սուրբ

Շ96բ գիրս, ||ձ թագաւոր էր Հայոց քրիստոսապսակն Հեթում, որ առաւելեալ

— 240 — ՝
Լ
ՀԻՇԱՏԱԿ. ԱՐԱՆՆԵՐ 1248
ՈՂ է

էր քաղցր և րարի բնութեամբ՝ հնգից ոբդոց եղեալ հայր. առաջնոյն

Լեւոն, որ յանուն հալուն իւրոյ, որ է աւրհնութեան շառաւեղ և բարի
պատանի, և այլն մի ըստ միոջէ, որոց տացէ Տէր Աստուած երկայն
աւուրբք թագաւորել ի վերայ Հայոց ազգին։
Ել արդ ստացաւ զսա աստուածահաճոյ եպիսկոպոսն տէր 1)տե|փա–
(>97ա սոս՝յ՝\\զլուսաւոր մատեանս ի վայելումն անձին իւրոյ և յիշատակ հոգ-
ւոյ իւրոյ և ծնաւղաց իւրոց։ Այլ աղա՛չեմ զամենեսեան, որք վայելէք զսա
կամ յինչ և իցէ ւգէտս աւգտիք ի սմանէ կամ աւրինակէք, յիշեսշիք սրտի
մտալք զտէր Ս տ ե փ ա ն ո ս ՝ ստացաւղ սորա և զծնաւղսն իւր զվազ երթեալ–
սըն առ Տէր, այլ և զհանգուցեալ եղբարսն իւր, որք են այսոքիկ՝ Գրիգոր,
697բ Սէմ և Դ ա փ թ և որ այժմ է կենդանի՝ Վ ա հ ր ա մ , || և զամենայն ազգայինսն
իւր, որք յիշատակ բարի թողին զսա ինքեանց։ Ընդ արժանաւորսն յի-
շատակի աղաչեմ յիշել ի Տէր զառաքինի և ծերունի քահանայն Յուսիկ,
որ էր դաստիարակ և հայր ե արեան մերձաւոր ստացողի գրոցս, որ յայսմ
ամի փոխեցաւ ի Տէր։ Աղաչեմ յիշել ի Տէր և զսրբասէր քահանայն Թորոս
և զորդեակն իւր Ս տ ե փ ա ն ո ս , որ է եղբաւրռրդի տեառն Կոստանղեսւ։
Շ98ա Յիշեսշիք և զ Գ է ո ր գ , որ է եղբաւրռրդի տէր Ս տ ե փ ա ն ո ս ի , որդի Գրի–
զոՐոյ։ Պաղատիմ յո՚գնամեղ գրիչս Կ ի ս ՚ ա կ ո ս առնել արժանի յիշատակի
և զիմ զանարժանութիւնս և խնդրել թողութիւն բազում մեղաց իմոց, և
ծնաւղաց իմոց, և ամենայն երախտաւորաց իմոց։ Եւ առատն ի պարգևս
Տէր Յիսուս յիշողացդ և յիշեցելոցս ողորմեսցի, և նմա փաոք յաւիտեանս,
ամէն։
Սոյնպէս աղաչեմք յիշել և ^Պետրոս քահանայ, որ բազում պաղա-
տանաւք յորդորէր զմեզ և մխիթարէր ի ժամանակ գրչութեան սուրբ
Աւետարանիս։

և ԳՀնի ելից մերոց յաշխարհէս, ուր և հանդիպեսցի, կոլ տանք

զսուրբ Աւետարանս ի սուրբ ուխտն ի Դ ո ն ե ր ն , յիշատակ մեղ և ծնաւղաց
մերոց և ազգականաց, զի բազումք այն են, որ անդ են ամփոփած։

22 ^՚ 4. յանրսկիզբն ծոցդ բան,

Որ ծաղկեց ար յազգս մարդկան,
Եւ մեզ զշնորհս, քո շրթան
Հեղեր, աւրհնեալդ յաւիտեան։
Արդ առեալ զքոյս քեզ տամ,
Բարձեալ ի ձեռս առաշի կամ
Ընկալ զնուէրս բարեխնամ
Եւ յիս հայեա, Տէր, հաշտ ակամբ։
Տէր իմ Յիսուս փրկիչ մարդկան,
Պետ հովութեան կարգիս աւծմս/ն,
Որ զայս մատեան Աձևտ արան,
Մեզ հնչեցեր ձայն ցնծութեան,
Դու գսլճնողս քո բանի

241 -
16-487
ՈՂԷ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Եւ զարդարող այսմ տառի՝

Զտէր Ստեփանոս՝ հովիւ բարի՝
Նստո յաթոո ընդ Պետրոսի։

Հ՝09բ Ստացողի սորա՝ սրբազան եպիսկոպոսի տէր Ս տ ե փ ա ն ո ս ի ողորմես-

ցի Տէր Յիսուս։
ե
334բ Զաստուածապատիւ եպիսկոպոսն՝ զտէր Սաեփանոս ստացաւդ
սուրբ տառիս յիշեսշիք ի Քրիստոս և զծնաւղսն իւր և զգրիչս Կիս՚քա–
կ ռս յ և զիմ ս՚ն, և դուք յիշեսշիք ի Քրիստոսէ։

54 2 ր Ո՛վ մ ան կոճեք առագաստի և որդիք լոլսոյ, զտէր Ստեփանոս՝ ստա-

ցող սուրբ տառիս յիշեսշիք ի Քրիստոս։
1
196

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սրվանձտյան, Թորոս Աղբար, Ր, էջ 350—351
Գրիչ Պետրոս
Վայր՝ Հոոմկլա

Ի թուին Հայոց ՈՂԷ (1248), ի հայրապետութեան տեաոն Կոստան-

ւյեայ եւ ի թագաւորութեան մեծին Հեթմոյ, դրա ցաւ սուրբ Աւետարանս
յաստոլածապահ ել անմատոյց Կ լ ա յ ս Հ ո ո ո մ ի , յաթոռ Լուսաւորչին մերոյ
Սուրբ Գրիգորի, ի դրունս սուրբ վկայիցն Բ՚էոդորոսի եւ Գէորգեայ եւ
Սուրբ Աստուածածնին, յորոց դուռն սպասաւոր եմք այժմ, թողեալ զհայ-
րենի բնակութիւն մեր զբարձր դղեակն եւ զանմատոյցն զկւստենայ, եւ
փախեալ յայլասեռիցն չարեաց, եւ վասն քաղցրութեան վերադիտողիս
Հայոց Կ ո ս տ ա ն ւ յ ե ա յ ՝ սրբոյ եւ առաքինւոյ, եկեալ բնակեց աք աստ, հո-
վանավորն ալ իբրեւ զփախուցեալն ի տապոյ ամառանւոյ առ թալոտ ծա–
ռոց ընդ շքով, զոր Տէր Յիսուս զսա հաստատուն պահեսցէ...
Կատարեցալ սուրբ պատուիրանս Փրկչին... յայսմ վայրի, ձեռամբ
յո գնամ եղ գրչի Պ ե տ ր ո ս երիցու որդւոյ Կ ո ս ա ա ն գ ն ի երէցու, ազգաւ Կա–
ա ա ն ա յ ե ց ի , յիշատակ ինձ եւ իմոցն, եւ ի վայելումն որդլոց իմոց Աոա–
ք ե լ ո յ եւ Կ ո ս տ ա ն ւ յ ե ա յ . . . յիշման արժանի արարէք զբարետոհմիկ եւ
զբարեկեցիկ զերկ ոսին հարսոմւսն իմ զԱրեւթա գունին եւ յյՏիրուճին, յո-
րոց ոչ միայ եհաս ի բերումն զաւակի, այլ տարաժամ եւ դեռաբոյս փոխե-
ցան ի Քրիստոս, եւ անմիխիթար սուգ թողին ինձ եւ որդլոց իմոց...*,

Լուսանցքում. «Մեսոբ վարդապետ հիմնադիր սուրբ պաշտպանութեամբ իշխանաց Ծով

դղեկոլ շինեցին մենաստանս, թուին Հայոց ՈՃՁԳ (1234)։ Յիշեսշիք... Մաղաքիայս»։

— 242 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248
ՈՂԷ
197

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 4301

Գրիչ Ապլմսեն
Վայր՝ Կիփկիա
ա
Ամենեցուն, որոց բաց են իմանալի տեսարանք մտաց, միշտ և հա-
նապազ յառ աստուածասէր և ի նոյն խոկան պատուիրան, որպէս զի զնո-
րայն ախորժակ կամս բւսւանդա կապէս ի լրումն ածել շանւմն։ Այսպէս և
պա տուեալս իշխանութեամբ բարեպաշտս 1)|ւՐ ճ ո ֆ ւ փ զամենայն ինչ իւր
272բ նուիրեալ Աստուծոյ, և առ ըղծից բաղձանաց սիրոյն աո Աստուած |)
զսուրբ և կենսաբեր Աւետարանս ընծաելով, զոր ի չորից աւետարանչացն
թողան մեզ մարդեղութեան փրկչին մերոյ պատմութիւն, զոր հրամա–
յեալ իմում նուաստութեան յոգնամեղ գրչի Ա պ լ մ ս ե հ ի , և ես ըստ կարի
իմտւմ կատարեցի գփտնդրելին։
Արդ, եղև զրաւ գրութեան սորա ի թուականիս Հայոց ի ՈՂԷ (1248ի
ի հայրապետութեան տեաոն Կոաոանդեա և ի թագաւորութեանն քրիս-
տոսապսակ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ, զոր պահեսցէ Տէր Յիսուս ար-
դար դատողութեամբ ի կամս իւր։ Ընդ նմին և բարեպաշտ զՍիր ճոֆւփ.
զամենիմաստն և զմտերիմն թագաւորին, զխոհեմն և զճարտարն յամե-
նայն բանս և զգործս արքաին, որ ստացաւ զսուրբ մատեանս ի վայելումն
աստուածազարդ անձին իւրոյ և ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, և բարեպաշտ
ծնողաց իւրոց՝ գնացելոց առ Ք րիստոս, և եղբարց իւրոց՝ յառաշելոց ի
Տէր, և քերց և ազգականաց, որոց ողորմեսցի Տէր Յիսուս յաներեկ աւուրն։
Արդ, որք ընթեռնոյք զսուրբ մատեանս կամ աւրինակէք, յիշեսշիք
սրտի մտաւք զբարեպաշտն ւյ1)իր ճ ո ֆ ւ փ և զծնողսն իւր, զի ողորմեսցի
նոցա Տէր։ Ընդ նմին ժտեմ և ես մեղապարտ քահանա ԱպլմսեՏ յիշել
և զիմս ան ար աժանութիւն ի սուրբ յաղաւթս ձեր, ել որ առատն է ի պար-
գևս Տէր Յիսուս, առհասարակ յիշողացդ և յիշեցելոցս ողորմեսցի, և
նմա փառք յաւիտեանս)

204բ Զբարեպաշտ իշխանն շՍիր ճ ո ֆ ւ փ զստացող սուրբ Աւետարանիս յիշես֊

շիք ի Քրիստոս, ո՛վ մանկունք Նոր Սիովնի։

198

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԻՔԱՅԷԼԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

<քՄիխայէէի Ասորտչ ժամանակագրութիւն», Յերուսաղեմ, 1870 թ. էշ 609—8X2

Հեղինակ՝ Վարդան Արևելցի

Տէր կ ո ս ա ա ն դ ի ն , յերրոբդ մասնէ Հայոց, ի դղեկէ Բարձրրերդոյ, որ

հայի հարաւով ընդ դաշտն Կ ի փ կ ի ա և ի ծովն Ադւփանու կոչեցեալ, որ–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248

գի աոն արդարոյ խաղաղականի լ Լահ(՝աԱ կոչեցելոյ, յորոՎայնէ ընտրեալ

յ առաքելա՛կան աստիճան ի Հոգոյն՝ աւրինաւք նորին սնեալ և ըստ կար-
գի յամենայն գործս եկեղեցւոյ վարժէ աչ ի շնորհս քահանաոլթեան և
յառաշնորդոլթեան վանից և յեպիսկոպոսոլթիւն տեսչութեան և յամե-
նայն ընտիր գտե ալ ե հանդիսաւոր, վասն որոյ և ի կատարման հոգեւո-
րական և մարմնական հասակի վկայութեամբ Աստուծոյ և մարդկան
մեծի գահոյի և աթոռոյ հայրապետութեան Հայաստանեաց արժանաժա-
ռանգ լեալ ի շնորհէն և ի բնաւ լրմանէ եկեղեցւոյ բռնադատեալ. րստ
որում և փորձն ցոլցալ և արդիւնքն յայտնի արարին և միաբանեցաւ ընդ
նմայ շնորհն։ Եւ է այժմ ԻԵ (25) ամ հայրապետութեան նորայ՝ ի
դղեակս աստուածապահ Հոուքկլսւյ կոչեցեալ, խաղաղասէր բարուք և
անարատ վարուք առ ամենեսեան խաղաղութիւն կալեալ, վկայութիւն բա-
րի ե դրոլատնիս յարտաքնոցն, առեալ, այցելու որբոց և այրեաց՝ խնա-
մածու և գերելոց անխնայ ծախիլք .դարձուցիչ և զա՛րդարիչ, հայրենի
գթովն զամենեքումբք փարելով, և եղեալ առատաձեռն աո ամենայն կա–
րաւտեալս ողորմածոլթեամբ և եկեղեցեաց բազմաց պիտոյից լցալղ։
Յաւել և ի յայլ բարիսն և զայս մատեանս ի գանձս եկեղեցւոյ, և ետ
բաղձանաւք թարգմանել զսայ ւ Ասորոց ի Հայս, պիտանի և շահաւէտ
բուրաստան, լայն և երկայն իմաստիւք յյյեսւլ* ե կարճառալտ բանիւք
բովանդակեալ, որ ի սուղ ժամս/նակս կարող է զպատահեալսն ի վերայ
կացոլցանել հին և նոր դիպուածոց, այլ և հիմն հաստատ և անշարժ աշ-
տարակ իսկ է հայադաւան հաւատոյ ե ուղղափառ խոստովանութեանս,
վկայս բաղումս ցուցանելով յազգաց ճշմարիտ ուղեգնացութեանս, բըխ–
մամբ առաքելական աստուածագիր կայիլք ամրացեա՚լ, այլ և յոլով
տարակոյսք և հանգոյցք լուծանին ի սմա, և չէին զարմանալ ընդ նորա-
նոր և ընդ անծանալթ բսձնսն, որ գտանային ի սմա, քան զի Ասորիք բնա-
կութեամբք գաւառացն և բառիւ լեզուաց մաւտալորք են միշտ Հրէիցն
լեալ, քան զամենայն ազգերդ և ի դէպ է նոցա մանաւանդ ծանալթս գոլ
հնոյ կտակին, քս& այլոց. նաեւ որ զայս մատեանն շարայարէ ալ է ի
Յունաց և յԵգիպտացւոց և ի Քազդեացւոց դիւանաց և ի դպրոցաց է հա-
ւաքէ ալ, վասն որոյ առաւել .սիրեզի և պիտանի և հաւատալի է, և վարձս
բազումս կալցի առաշի Աստուծո յ և երախտիս յեկեղեցիս ուղղափառաց՝
վաստակասէր այրն բարեփառ տէր 11 իք ա յ է լ , զի յոլով սէր և գութ երեւի
նա ունել առ ասլգս մեր և ի գբոց աստի՛

Արդ, յամի ութերորդի քառասներորդի եբկերիւրորդի հազարերորդի

թուահամարութեանս անժամանակ որդւոյ Աստուծո յ գալստեան, ի ՈՂԷ
(1248) թուա՛կանութեանս Հայոց, թարգմանեց ալ գիրքս այս յա սորոց ի
Հայս, ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Կոստանդեայ և ի թագաւորու-
թեանն Հայոց Հէթմոյ քրիստոսապսակին և զգուշակենցաղ թագուհւոյն
իւրոյ Զսւքէլի՝ դստեր Լեանի արքայի՝ ըստ Աստուծոյ քաղաքաւարելոց
հնգից եղելոց նոցա զաւակաց ծիրանածնաց՝ երից դստերաց և երկուց

* Ընղդձված մի քանի բաււերր (հատոչկ անուններից րացր) առնված կամ ուղղվաձ են երու-
սաղեմ յան օրինակից (Տպաղիրը, 1870 թ. էշ 609—822, էի Վարդանայի)։

— 244 —
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1248
՚ՈԷ
ուստերաց, որոց անուանք Լետն և Թ ո ա ս ՝ անուամբ հալուն իւրեանց և
՞աւան այնոյն հարազատի, որոյ հովանի լիցի ամենակալ բազուկն հայ֊
րենի, ածելով ի գահ հայրենի արքայութեանն եզերաւք Հայաստանեացս։
Յայսմ ամի կենդանի էր կորովամիտ և աշողեալն ի բարիս արքայահայրն
Հայոց՝ պարոն Կ ո ս տ ա ն դ ի ն , և բերկրեալ այլովք ուս տեր ալք չորիւք՝ տէր
Օսւրսեւլ՝ տ էրն Դոսզարկին, և պարոն Սմբաա՝ սպարապետն Հայոց, ե
պարոն Աւշինն՝ տէրն Կոււիկոսաւն, և պարոն Լեւոն, որոյ զալրանալ լիցի
ըստ Աստուծոյ և աճել արութեամբ ըստ հռգւոյ և ըստ մարմնոյ։ Եւ էր
պատրիարք Ասորոց ոսլղափառաց Մաս* Ի զ ն ա ս փ է Անտիոքու, որ զալ֊
րինակս շնորհեաց և փոխեցաւ ի ձեռն Իշափւայ սրբասնեալ քահանայի
վարժ եղելոյ և ի հանճար բժշկական արհեստի, որոյ վարձատու լիցի
Տէր ի շնորհս իւր։
Այլ և մեք տառապեալ ոգի Վար դան վարդապետ իսկ, որ ըստ մե-
րում կարի սատարեց աք ի գիրքս յս*յ"ւ ունիմք հաւատ և յոյս ի գթու-
թիւն Աստուծոյ և յետ նորա յաղաւթս և ի բարե խաւս ութիւն ծառայից
նորա առ մեզ դարձոլցանել զերեսս ողորմութեան Քրիստոսի ի վերայ
անկշռելի պարտոլց իմոց, անթիւապատիկ բիւրաց տաղանդաց, քան զի
այսու ակնկալութեամբ ընդոստոլցուք զմեզ մոռանալ զսննդակից և
զընտանացեալս մեր տկարութիւն մարմնոյ և զբազմազան տրտմութիւն և
ըստ ցնորս հոգւոց և խորհրդոց վասն սւնշահաւոր տարաշրշոլթեանս։
Այլ և յաղագս թշուառացուցիչ ժամանակիս՝ չարածին չարիքն մեր
յաճախեալ, քան զի սակաւ քան զչափն մերոցն մեղացն արբոյց մեզ Տէր
արտասուս և նուազ քան զյորդաբուխ ախտից մերոց ջրհեղեղս խաղացին
առ մեզ վտակք արեսւն և ըստ զգազանական գնացիցն մերոց, յագեցան
գազանք ի մարմնոց մերոց։
Քան զի շնչեաց բարկութիւն Տեա՛ռն ճանճուն արեւելեան հիլսիսայ–
նո, ալտար և անլճւտել ազգին, որպէս ասին Թորգոմ աղունք զարմին Հա-
գա րու և հողմով անալրինութեան մերոյ ած զնոսա մինչեւ առ մեզ ըստ
նախատես մարգարէութեան նախնի սուրբ հաւրն մերոյ Նեաիսի ար–
տա սո լա պա տում ո զբոյն,– զռր լալովն նախաձայնեաց զկորուստ հոգեւոր
երկանցն իւրոց ծննդոցն, զոր ինչ կրեցաքս յազգէն Նետողաց, զորոց զա֊
նոլանսն կոչէ սուր և թեթեև, զի թերեւս Թաթարն սուր և թեթեւ ասի ըստ
լծորդաց փոփոխման և կամ տուր* տար, որ է Տաթար, քան զի հարին
ան յագապէս և տարան աներկիւղապէս զորդիսն Սիոնի ի ստրկութիւն գե-
րութեան։

Եւ ասէ զնոսայ սուրբն ն ե ր ս է ս ի մնացորդացն և Հադարու և Ասորիք

այւեն զնա Թորգոմեանս յայտ է խառնեալ ազգին Գովգայ, որ ի Թորգոմայ
ընդ զարմն Հագարոլ որք ունին քՍկութիսւյ մասն աշխարհի, որ սկսանի
յԱթշ գետոյ և ձգի առ Եմաւոն լերամբն, ուր բնակեալ են ազգ ԽԳ (43),
որք Խուժական անուամբ կոչին յիւրեանց լեզուս, և գլխաւորն սոցայ
Բոլշխ անուանի և սձուն միոյ ազգին Թոլղարք ասի, զոր կարծեմք այս
են Թաթաբքս, և որպէս լուաք յոմանց ի նոցանէ, եթէ ելին առաչինք

Տպագրում սրբագրված է «հար և տար»։

- 245 -
րքլգ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

նոցս։ ի Թուրքաստան աշխարհ է և մեկնեց ան ի կողմ ինչ արեւելայ, և

կային աղքատութեամբ ի գործս աւազակութեան և յափշտակութեան ն
պաշտաւն ինչ ոչ ունէին, բայց ընդ արեգակն զարմանային և ի պատ֊
ճառս հմայութեան ունէին պատկերս ինչ թաղեայ, ղոր տակաւին կրեն
ընդ ինքնեանս։ Ել զկնի ժամանակաց անցելոց ոմանց ի նոցանէ
զգայուն արանց, նեղեալ ի թշուառական կենաց իւրեանց, կոչեցին
զերկնաւորն Աստուած, որ զամենայն ինչ արար՝ յաւգնութիմւ ան-
ձանց և ուխտեցին նմա ուխտ, և ելին ի վերայ քաղաքի միո՛յ փոքու և
յափշտակեցին զնա ի տերանցն և բնակեցան անդ, և յայնմանէ ոյժ առեալ
տիրացան երկրին, կոչեցին երկրէն իւրեանց թիկունս և զաւրացն ի վերայ
Պարսից և առին զիշխանութիւն նոցա։ Ուսան և ի մոգաց անտի կախար-
դութիւնս և տուեալ հրամանս ի դիւթաց ան՛տի, եթէ տուեալ է նոցա յԱս–
.տուծ՚ոյ զաշխարհ ամենայն, ելցեն վստահութեամբ և ժառանգեսցեն զնա։
Եւ չէ ինչ զարմանալի, զի ն ա յ ա ւ դ ո դ ո ն ո ս ո ր արքայ Բաբելացլոց հմայիւք
ել ք ե ո ս ս ա դ է մ , և մատնեաց Տէր ի ձեռս նորա, և ւչԿիւաս Պարսիցն ար-
քայ աւծեալ իւր կոչէր Աստուած և հրաւիրէր ի վերայ քարելոնի։ Նաեւ
ինքեանք իսկ խոստովանին զամենայն ինչ Աստուծոյ առնել և զինքեանս
նորին հրամա՛նաւ ասեն եկեալ։
Արդ, հաւատացեալ սոցա հրամանի իւրեանց երեւմանն՝ եղեն նոքս։
երեք բաժին ընտ՛րութեամբ իւրեանց թագաւորին, զոր ղա՛նն կոչեն։ Առա-
ջին մասն գնաց ի կողմն Հ ն դ կ ա ց , և մասն երկրորդ չոգաւ առ անապա-
տաւք հիւսիսի, և երրորդ բաժինն մ էշ Պարսից աշխարհին եկն մինչեւ առ
մեզ։ Եւ ասեն, թէ երեք էին գլխաւորք, և մինն բարեբարոյ, քան զերկուսն,
զոր Չ արմաղանն* կոչէին, որք և զկնի բազում աշխարհաց աճերման և կո-
տորման նստեալ ի խորհուրդս, զոր ղուրու/թ այ կոչեն, և ա՛սացեալ
Չարմաղանին, թէ բաւական է աւերս և կոտորոլածս, յայսմհետէ զհնա֊
զանդեալսն մեզ մի ջնջեսցուք ի սպառ, զի մի բարկասցի Աստուած։ Իսկ
երկու գլխաւորքն հա,կառակեալք ընդ նմա՝ ասացին, թէ ոչ է պարտ մեղ
ապրեց ո լցան ել և ոչ զոք, որովհ՛ետև յաշողէ մեղ Աստուած։ Եւ տրտմու-
թեամբ ննջեցին զգիշերն այն և յայնմ գիշերի մեռան երկոքինն, որ զա֊
նողորմութիւն կամէին։ Եւ զարմացան զաւրքն, և հասուցին զբանն աո
ղանն, և ա՚ռաքեաց հաստատեաց զկամս Չարմաղանին աւրին ալք խնայել
ի հնաղանդեալսն և դնել ի ներքոյ հարկի, և զնա միայն հաստատեալ ի
գլխավոբութիւն, զի այն է, ասէ, կամք Աստուծոյ, վասն որոյ և կան ի
նոյն մինչեւ ցայսօր։

Իսկ զժամանակ ելանելոյ նոցա, ասէ մեծն Ն ե ր ս է ս , եթէ զկնի իմոյ

վախճանիս՝ յորօԼ՚՚մ անցանէ 3(700) ամ, սկսանի այս լինել։ Եւ արդ է,
ըստ վճռի սրբոյն Ծ (50) ամ զաւրանալոյ նոցա յաղթութեան և յորմե–
հետէ մտեալ են ի յարելելեան աշխարհն Հայոց՝ ԻԸ (28) ամ է. չար ինչ
գործեցին ապականութ՛իւն երկրին, և տապալումն քաղաքաց և դզեկաց,
և աւեր եկեղեցեաց, և մահս ազգիս ազգիս, և գերութիւնս։ Եւ թէ որպէս
յետ այնորիկ հաշտեցան ընդ մնացորդսն ի ձեռն իշխանաց աշխարհին

* Ձեռագրում՝ բոլոր դեպքերում «Չազբմանն»։

֊ 2 4 6 -
րքլգ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

և արարին խնամութիւնս և մնացեալ եկեղեցեացն և եկեղեցականացն

դիւրութիւնս և ազատ կամաւք կալ ի կրաւնս իւրեանց։ Սակայն ան լրա-
պէս պահանջումն հարկաց ճշդիւ և անխնա յա պէս ըստ գլխոց արանց և
անասնոց, բաց ի մանկանց եկեղեցւոյ և ամենայնի, որք զձել աղալթա–
կանութեան և զկարգ անիցին։
Ջայսոսիկ զամենեսեան դրեալ է լիով ի տեղիս տեղիս և մեք մի
շփոթեսցուք զոճ շարագրացն կարգի, ռր յատուկ խնդրէ հատածս և պա-
րապումն ժամանակաց և հաւաստութիւն ի տեսիլ աչաց գործեցելոցն,
սակայն զյոլովս տեսաք աչաւք մերովք ի նախաձայնեալ աղետից սուրբ
նահատակին Նեաիսի. զեկեղեցիս մեր նսեմացեալ, զսեղանսն սուրբ
կործանեալ, զմատեանս աստուածայինս այրեցեալ և առ ոտն կոխեալ,
զսպասն սրբութեան և զքրիստոսական նշանս անարժանից ձեռամբ շալ–
շափեալ և նախատեալ, և յանարգ պէտս վարեալ, զաշխարհս մեր անա֊
պատացեալ, զքաղաքս բնակութիւն լեալ գազանաց, քան զի լցան լերինք
և անապատք մեր անզերծ փախստիւք, .և դաշտք դիակոյտք ոսկերաւք
կոտորելոցն, և անդաստանք մեր և հովիտք ոռոգեց ան արեամբ, և կե-
րաք մնացորդքս զհասկ սնընդեան այնպիսի արտալրայից։ Ազատք մեր
ի ծառայութիւն իջին և փափուկքն մեր՝ յանըմբերելի չարչարանս, բար-
ձունք մեր խոնարհեցան, և փառաւորքն մեր յան արգո,ւթիւնս ընկճեցան,
արաւտք հովասուն լերանց խորշակահարք եղեն յարելու, կուսանք մեր
աւտարաց եղեն և երիտասարդքն մեր՝ հովիւք և կատպանք այլասեռից։
Կարալտացաք ողբոյն Երեմիայի և կրեց աք զպատուհասս հնոյ Իս-
րայելի։ Տղայք մեր որբք եղեն և մ այրք նոցա՝ այրիք, որդիքն վերնոյն
Սիոնի զուգակշիռ ո սկւոյ ղքարի հարան իբրեւ զանալթ անպիտ՛ան. ցրուե–
ցաւ հաւան, ճապա՛ղեց ան գառինք արաւտքւ նորա, վաճառակուր եղեն
յազգս հեռաւորս գնեալքն արեամՀլւնՀ Քրիստո\սի։ Տաժան՛եցան ծնունդք
ի ծնոզաց, մեկնեցան հարազատ՛ք ի միմեանց սիրելեացն, բարեկամք հե-
ռա՛ցան, դարձաւ տունն մեր ի սուգ և ուրախութիւն մեր յարտասոլս, և ոչ
գոյ թիւ աղաղակի մերում, զի չիք համար չա՛րեաց մերոց։ Եւ ի վերայ
այսր ամենայնի ոչ է ի մեզ զզջանս և ոչ ապաշխարութիւն, ոչ պատառե–
ցաք զսիրտս մեր, և ոչ խարշեց ան փորոտիք մեր, և ո լ դարձաք ի գնա-
ցից մերոց խոտորնակաց, այլ յաւելաք եւս վէրս յան աւրէն ութ ի լնսն մեր
յա ռաշին սն, և խաւարեցան անմտութեամբ խորհուրդք մերւ Եւ ո՛վ ոչ
զարմասցի ընդ լրբութիւնս մեր, զի տակաւին պիտի մեզ արեւս այս և
խնդրեմք հնարիւք զսէր և զվայելս աշխարհիս և ըզփառս սորա զփա֊
խըստ ականս։

Բայց ես մանաւանդ զանձնէ աս՛եմ, զոր գիտեմս, միայն զկ՛իրս և

զկամս ստորաքարշս՝ անյագաւրէն եղեալ մոխրս՚ււէր յաւոլրս իմ, և
միայն ի ձեռն սակաւ սատարիս այսմ ունիմ ակն մեծի գթութեան Աս-
տուծոյ վասն աղաւթից ձերոց, զոր հայցեմս լռութեամբ գրոյս իբրեւ
զանկեալ սպասեակս առընթեր սեղանոյ մեծի տան տերանց և յաւե-
լում ի մաղթանս իմ զբարեխաւսութիւն սրբոց՝ եդեալ առաջի ձեր նուէրս՛՝
առ իս ածել զգութ ձեր, սիրով զիջանել ըստ իս և խնդրել ինձ ողորմութիւն
ի սրտէ ի կամեցող և ի խնդրող խնամոց Յիսուսի, և այն, որ մեծն է ողոր–

֊ 2 4 7 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 12-30

մութե ամբ աքն աջողակ Հաւրն բարձրելոյ, որոյ բնաբար է փրկելն և ապ֊
րեցուցանելն, թէպէտ և ի մէնջ բռնադատել հարկանէ լուսով խրատոլ,
այն որ ոչ անց աւելի կամաւք չարչարէ զանդամս իւր, նա բժշկես ցէ զվի–
րաւորեալ մարմինն՝ զսուրբ եկեղեցի, և ցրուեալ հաւտս իւր հալաքեսցէ
առ ինքն յաւարտս խաղաղութեան բարերար կամաւք իւրով Քրիստոս ի
փառս անուան իւրոյ և զերկոսին ակունս զայսոսիկ պատուական՝ զկայծ
՚ և զկանանչ, զաթոռս հայրապետական և արքունական հայադաւան ազ-
դիս ուղղափառութեան, զոր եթող մեզ զաւա՛կ յուսոյ տէրն զաւրութեանց,
յորս դոյ աւրհնութիւն Տեառն ամենակալի, ղսոսա հաստատուն և անսա-
սան պահեսցէ զաւրութիւն ամենակիր և ամենաստեղծ արժանաժառանգ
աթոռակալք մինչեւ ցյաւիտեան։
Եւ զայժմու նստեալքն արժանաւոր կոչմամբ Հոգւոյն Սրբոյ զտէր
Կոսասւնղին Հայոց Մեծաց և հանուրց վերատեսուչ, և զնոյնազարմ ազ-
գիս պսակադիր Հեթոսք ամաւք և առողշակիր հոգով և անուանի փա-
ռաւք խնամեսցէ, ի գովեստ ամենասուրբ տէրութեան իւրոյ՝ զաւակաւք
և զարմիւք, որք ըստ հոգւոյ և ըստ մարմնոյ, և յետ աստեացս անասելի
աթոռացն և անթառամ պսակին արժանաւորեսցէ։ Եւ որք այժմ րնգ մեզ
հարք ե եղբարք ե ժրաշան ճգնաւորք և պատարագողք և կղերիկո՛սք և
գործաւորք մարմնական պիտոյից և խնամածու աստուածապատիւ դղե–
կիս և սպասաւորք սրբազան աթոռոյս, որք և ամենեքեան առ միմեանս
սիրաւն Քրիստոսի և առ մեզ աննախանձ և փոխման մատենիս յաւժա–
րամիտք և յորդորիչք, ղամենսեան, առատաձեռն պարգեւաւք լի արասցէ
թագաւորն փառաց հոգեւոր և մարմնաւոր յաշողոլածովք՝ ի մեծութիւն
և ի փառս անուան իւրոյ, որ է աւրհնե՛ալ ւե փառաւորեալ, գովեալ և գո–
հաբանեալ յազգս և յ ազինս բոլոր բանակաց յաւիտեան և յաւիտեանս և
յաւիտեանից յաւիտեանս։
199

ՇԱՂԿԱՊՔ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆՔ ՊՐՈԿՂԻ

Ակին չան ք Աիմէոն Պզնձահանեցի, 1951 թ. էք 23—25
Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 999—1002

Թարգմանիչ Ս ի մ է ո ն քահանսւ
Վայր՝ Պղնձահանք

Թարէմանեցալ գիրքս, .որ է Շ/ այ զա կապ և գլուխ աստուածաբանու-

թեան Պրոկղի Դիադոխոսի պղատոնական իմաստասիրի, ձեռամբ Սի–
մէոնի անպիտան քահանայ կրօնաւորի՝ ի վրաց լեզուէ ի հայ լեզուս,
յ երկիրս Հայոց՝ ի վանս Վրաց, որ կոչի Պ ղ ն ձ ա հ ա ն ք , յաւիտենից թուա-
կանին ՁՉԾՋ (1248)։ Աղաչեմ զձեզ, ո՛վ եղբարք, զի յոյժ աշխատու-
թեամբ թարքմանեցի. նախ, զի ոչ էի արժանի այսպիսի սպասաւորու-
թեան՝ սակս շաղախեալ գոլ մեղօք, երկրորդ զի յոյժ ծերացեալ էի և
տկարացեալ յաչաց և ի մտաց և ի զօրութենէ, զի զԿ(60) ամենիւք էի։
Այլ ղի ոչ էր սա թարքմանեալ ի մերս լեզու և սա է մայր աստուածաբա-
նութեան առաշին։ Մ ո վ ս է ս զայս ուսեալ ,զդպրութիւն և ի սորա բանիցն

- 248 -
ՈՂԷ հիշատակարաններ 124տ

կարգեաց զիւրն աստուածաբանութիւն։ Եւ Օփոնեսիոս Արիսպա<յացին և

Եոոթէոս զիւբեանց գրեանքն բովանդակ ի սմանէ գրեցին, նոյնպէս և
Գրիգոր Ա ս տ ո ւ ա ծ ա բ ա ն զիւր աստուածաբանութիւն ի սմանէ խաւսեալ է,
և բոլորովիմբ նորքս զամենայն աստուածաբանութիւնս իւրեանց ի սմին
ոլորմանց բանիցս բխեցին։ Սա է Հիմն և արմատ և մայր ամենայնի, ի
սմանէ առին նոքա բովանդակ, իսկ այնք փոքր հատորք ելով, և ես յայն
սակս թարքմանեցի, զի մի պակաս եղիցի սա յազգէս մերմէ։
Արդ աղաչեմք, որք կարդայք կամ օրինակ աոնոյք, յիշեսշիք յազօթս,
և զիմ փոքր բանս գրեցէք զկնի, և մի ինչ թողուցուք ի սմանէ։
Զս՛էր ՄխԼ իթար յ վարդապետ յիշեցէք ի Քրիստոս աղք աչեմ ի
 200
ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՅԻՈՅ
ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ

Երևան 6273. էէ Յ Տ ա

Գրիչ՝ Վասիլ
Վայր՝ Հոոմկլսւյ
•
Փառք քեզ անսահման անուն... Շնորհիւ ամենախնամող ողորմա-
թեան Աստուծոյ յանկեալ աւարտեցալ մատեանս աստուածային սուրբ ե
երանեալ վարդապետին Գրիգորին ն ա ր ե կ ա ց ւ ո ց , ի խնդրոյ աստուածա-
պատիւ սուրբ կաթողիկոսի և բարի բնութեան երջանիկ դիդապետի տանս
Թորգոմայ տեառն Կոստանւլեայ, և հրամայեալ իմում նուաստութեանս
Վասլի Ոանայեյյայ բազմամեղ գրչի և ծառայի նորին, զի գրեցի զսա
ի վայելումն մեծաշուք անձին իւրոյ և յիշատակ բարի հոգւոյ իւրոյ։
Եւ արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնուք զսա ե աղօթէք սո-
վաւ, յիշեսջիք սրտի մտօք զսուրբ հայրապետս մեր զտէր Կոստանդին
զստացող սորա, և զծնողսն նորին, և զեղբայրսն զգնացեալսն առ Քրիս-
տոս։ Ե։. զմեծաշուք զեղբօր որդին իւր /քԹորռս սրբահոգի քահանայն, և
զորդեակն իւր և զվայելուչ պատանին Ստհփաննաւ, աղաչեմ յիշել զնո-
սա առաջի Աստուծոյ։
Բայց գրեցալ յանմատչելի դղեակս Հւսւմկլսւյ, ընդ հովանեաւ Սըր–
բոյն Գրիգորոյ և Արբոյ Աստուածածնին և Սուրբ Նշանին Վան գոյ, ի
թուականութեանս Հայոց ՈՂԸ (1249) ի յառաջնոբդութեան տեառն Կոս–
ա ա ն դ ե ա յ ստացողի զսա, և ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ թագա-
ւորին Հեթմոյ և աստուածասէր թագուհւոյն իւրոյ Զսւպիլի, ե որդոց նո-
ցին Լևոնի և Թորոսի, որոց տացէ Տէր Աստուած երկար մամ ան ակս և
անթիւ աւուրս թագաւորեղ ի վերայ Հայոց ազգին»
Ընդ որս և ես՝ մեղաւոր և նուաստ գրիչս Վ ա ս ի լ , աղաչեմ երկիր պա֊
գելով առ գարշապարս ձեր, յիշել և զիմ տխմար գրչութիւնս, և ծնողսն
իմ, և զուսուցիչս իմ Կիրակոս...
Յիշեսջիք ^Վարդան քահանայ զկապող սորա և ^Վասիլ կրօնաւոր։

— 250 — ՝

յ
րքլգ հիշատակարաններ 1244

201

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 7690
Գրիչ՝ Կիւրակոս
Վայր՝ Հուամկլա

ւ Փառք քեզ անսահման անուն, ել անզուգական անձնաւորութիւն Հայր

եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի ամենայն եղանակացս, ամեն։
Շնորհիւ ամենախնամ ողորմութեանն Աստուծոյ, յանկ ելեալ աւար-
տեց աւ մատեանս աստուածային հրամանաւ եւ ծախ իւք սուրբ եւ եբշանիկ
կաթողիկոսիս Հայոց տեառն Կոստանդեսւ։ Քանզի տեսեալ զլալ եւ զըն-
տիր նիւթ մագաղաթիս, հրամայեալ իմում նուաստ եւ մեղաւոր գրչու-
թեանս լնուլ զփափագ նորա, եւ որպէս զբովանդակ ինչս իւր եւ զկեանս
նուիրեալ էր Տեառն, նոյնպէս եւ զայս նիւթ, թէպէտ եւ փոքրագոյն էր ի
դիրս Աւետարանի, յաղագս կատարեալ սիրոյն զոր ունէր առ փրկիչն
մեր Քրիստոս եւ առ սուրբ հրամանս նորա, ետ եւ զսա գրել եւ վայելչա–
ցոլցանել յոսկւոյ սրբոյ եւ ի պատուելի երանգաց սիրելի առնել զսա ներ-
քոյ եւ արտաքոյ։
Եւ ես ըստ իմում կարի լցի զփափագ նորա, եւ աւարտեցի զսա ի
սուրբ եւ յաշխարհամուտ յաթոռս Հուամկլա, ընդ հովանեաւ բազմահա-
ւաք սրբոց որ պաշտին աստ։ Ի թուականութեանս Հայոց ՈՂԸ (1249), ի
թագաւորութեանս Հայոց Հեթմռյ բարեպաշտի, եւ որդոց նորա բարի
շառալեղաց Լեանի եւ Թորոսի, եւ սրբահոգի թագոլհոյ իւրոյ Զսւպ||||ւ,
որոց տացէ նոյն ինքն բանն Աստուած կեանս երկայնս եւ յաղթողս թա-
գաւորէ լ ի վերայ ազգիս Հայոց։ Իսկ սուրբ դիտապետս Հայոց տէր Կոս–
տանդին, որ ստացաւ զսա ի վայելումն իւր եւ ի յիշատակ հոգւոյ իւրո
գանձ անապական յերկինս, գրասէր եղեալ մանաւանդ թէ աստուածա-
սէր, իմացեալ թէ Որ յեկրէ նիւթք, ի նոյն ունին կորն չեչ, եւ բանն Տեառն
մնայ յաւիտեան, ետ գրել յոլով Աւետարանս ել գրեանս ի պայծառու-
թիւն սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ յուրախոլթիւն մանկանց նորա։
Եւ արդ աղաչեմք զամենեսեան որք ժառանգեէք զսա եւ կամ տե-
սանէք եւ աւկտիք, յիշեսշիք սրտի մտաւք զսուրբ կաթողիկոսս տէր Կաւ–
տսւնդիե, որ ստացաւ զսա, եւ զծնաւղսն իւր, եւ զեղբարս, եւ զքուերս՝
զվազ երթեալսն ի Քրիստոս, եւ զեդրաւրորդիս սորա, որ եւ նոքա հան-
գուցեալ են ի Տէր, եւ որ այժմ կենդանի է սրբասէր քահանայն Թոաս, եւ
որդի նորին Սան փ ա նոս, աղաչեմ զամենեսեան, զի խնդրես շիք հան-
գո՛ւցելոցն հանգիստ ի Քրիստոսէ, եւ որ այժմ կենդանի է երկար եւ ան–
խըռով կեանս ունել որ դլովն իւրով եւ ամենայն զարմիւք։
Յերես անկեալ յոքն ամ եղ գրիչս Կիւրակոս յիշել եւ զիմ անարժա-
նութիւնս եւ զծնաւղսն իմ, զի ողորմեսցի նոցա Տէր ի գալստեան իւրում։
Ընդ արժանաւոր յիշատակի յիշեսշիք զմաքուր կրաւնաւորն եւ ըստ
հոգւոյ եղբայրն Բ ա ր ս է ղ , որ երեր զմագաղաթս եւ նոլիրեց բանին Քրիս-
տոսի, եւ ^Կարապետ սրբահոգի վանական եւ բեմբական քահանայ եւ
զամենայն երախտալորսն մեր, եւ զաշխատասէրսն...

- 251 -
 րքլգ հիշատակարաններ 1244

202
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 7635
Գրիչ՝ Սոսթէնէս
ա

Զմեղապարտ եւ զանարժան գրիչ՝ Ս ո ս թ ե ն Է ս յիշեսցիք ի Տէր*ւ

Նվիրող Աւեաեսւց,
Վայր՝ Հ ո ո ո մ ո ս ի վ ա ն 4՛

267ա Աւետարանս ՀոոոԱոսի վանից Սուրբ Յովանիսի է աւանդեալ ի մե-

ղապարտ ձերոյս յԱւետեացս, որդոյ Խաչեւլյ<Ա1ււ՝ն, աղաչէ յիշել յաղալթսՀ.
Ի ՈՂԸ (1249) թվին<
Ով զմեզ յիշէ բարի մտաւք, ինքն յիշեալ եղիցի յԱստուծոյ և յամե-
նայն սրբոց, ամէն։

203

ԺՈՂՈՎԱԾ ՈԻ

Երևան ւ ա

Գրիչ Սոսթենէս
ա

180ա Ալրհնեալ Սուրբ Երրորդութիւնն։ Գոհ եմ Քրիստոս զքո բարոյա։

Աւրհնեալ Սուրբ Նշանն ել Սուրբ Աստուածածինն ել Սուրբ Կարապետն։
Աստուած իմ Քրիստոս, քո ել քոոցն ե ամենայն պարգեւս։ Գոլ ես բան
եւ գիր, եւ գրող, եւ գրիչ և ամենայն պատրաստութիւն գրոյ՛, Եղիցիս
աւրհնեալ դու յամենայն արարածոց։ Գիտեմ Տէր յայսմհետէ զի գթաս
յան արժանս։
Փառք քո տէրութեանդ։
Որք ընթեոնոյք կամ աւրինակէք, ձիշեսչիք յաղաւթս զանարժան
գծողքս ցՍոսթքենէււյ եւ ւ չ Հ ա յ ւ ՚ ք ա ս | ե տ յ և զծնոզսն մեր քՍտեփանոս եւ
զՏիաւտոս՝ ի Քրիստոս հանգոլցեալսն եւ առհասարակ զամենայն նըն–
շեցեալսն։
Աղաչեմ յիշել եւ զերկրորդ ծնոզսն զ Կ ի ր ա կ ո ս փիլիսոէիԼաՀ և ցԳա–
փթ միայնակքեացնյ, եւ զեղբարսն մեր քՅսվաննէս եւ ^Պատուականս
ել զայլսն ամենայն, եւ Աստուած յիշողացտ ողորմեսցի։

46ա Տէր Աստուած ոզորմեա Տիրաաույ եւ Ս ա ե փ ա ն ո ս ի ի քում գալս-

տեանդ։

* Գրված է խորանի ստորին մասումւ ձեոագիրն ավելի վազ է գրված։

- 252 -
 հիշատակարաններ
ՈՂԸ 1249

112բ ՋԳծոզքս ՍոսթենԷս, եւ եղբարսն զՅռվսւննէս ճւ ^ Պ ա տ ո ւ ա կ ա ն ն յա֊

ղաւթս յիշեսքիք։
Ղ

134ա Վաձ ղՒս> ՛Լ՛"2 էհ"՛ դՒս> ՛Լ""" նիւթ եւ դրաւղս

14Տբ Տէր Յիսուս, ողորմես/ Ս տ ե փ ա ս ո ս է ւ ել Տ ի ո օ ա ր ո յ ի քում գալստեանդ։

Ջ դաս տի ար ակ սն ել զձնողս՚ն ցԿ|ււ*ակոս փիլիսոփայն և ք ՚ հ ս փ թ մ ի ա յ -

նակեացն յիշեսջիք ի Տէր՛

 204

ՃԱՌՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՍԿԵԻՌԱՅԻՈՑ

Վիեննա 166, Հ. Տաշյան, Ցուցակ, կ 577

Գրիչ՝ Տովսէփ
Վայր՝ քՕկևոա՞յ
ա

36ա Որք վայելէք ի մեծի փրկագործութեանս և մխիթարիւք ի քաղցրա-

ճաշակ բանիցս, ղյոքնամեղ գծողս Տովսէփ յիշման արժանի արարէք ի
Տէր,

ք
Ապա և զանձն իմ եղկելի,
Վատթար գործով լցեալ իլի,
Սուրբ եւ մաքուր հարսն դշխոյ,
Վասն իմ առ Տէր աղերս մատոյ.
Յիշման արա զիս արժանի,
Եկեղեցի Տեառն առաշի,
.ՋՅովսէփ անունս և անպիտան
Եւ զքահանայս Տեաոն անարժան։
Զի որ բազում փափագանաւք
Զճառս գրեցի աշխ ատ անաւք՛,
Յորմէ արբեալ զմայլիմ հոգւով,
Թագուն և խորս խորհրդով,
Զոր ի .ս բբոյս իմոյ հաւրէ
Յայտնեալ է քեզ ի Գւփ«յորէ։
Իսկ փափագողք և իմաստունք
Առագաստի մաքուր մանկունք,
Որք յաւրինակ առնոյք զսա,
Սիրով սրտիւ ըղձիք սմա։

Լիցին և այնք այսմ արժանի,

Զեր
մաղթ անաւք տաւնողք բարի,
Որք ըստ մարմնոյ զիս մարդ ծնան
Եւ ի Քրիստոս վախճանեցան։
Եւ որ հոգւով զիս դիեցոյց,

֊ 254 –
 հիշատակարաններ 1250

Ո լսմամբ երկաւք խրատեալ լցոյց,

Որոց և ձեզ հանդիքպեսցիյ \\

23411 Որք զմայլիք հագւով ի քաղցրաճաշակ բանից մեծ հռետորին Գրի-

գ ո ր ի , մանաւանդ ի տաւևի մեծին Գ ր ի գ ո ր ի Լ ո ւ ս ա ւ ո ր չ ի ն մերոյ, հայցեցէք
յառատապարգեւ Տեռանէն յաղագս մեծապատիւ իշխանաց իշխողիս մե-
րոյ կոսաանդեայ և բարեշաւղաց որդւոց իւրոց Հեթմոյ և Աւշնի, որ է
տէր աստուածապահ դղեկի Լալէյտրալնի, զի պահեսցէ զկեանս սոցա
խաղաղոլթեամբ ընդ երկայն աւուրս ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որ է
աւրհնեալ յա՚ւք իտեանս՚յ* ։

205

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԵԱՅՁ ԹՂԹՈՑ ՍԱՐԳՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Հովսեփյան, Յիշատակարանք, էշ 1007—1010

Գրիչ՝ Ս ա ե փ ա ն ո ս

Վայր՝ Ձ-Որոյյտերդ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն երից անձին և միոյ տէրութեանն

Հաւր ե Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ այժմ և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Գրեցաւ ոգեշահ գիրս ձեռամբ մեղաւոր եւ յետին գրչի Ստեփքանո՜
ս ի յ ՝ յանապատէս, որ կոչի Ձ յ ւ Ր ո յ ր ե ր դ , ընդ հովանեաւ սուրբ մաւրս Կա-
թողիկէի և Սրբոլհոյ Աստուածածնի և սուրբ վկային Մինայի և այլ
սուրբ վկայիցս, որոց բարեխ աւսոլթեամ բ Քրիստոս փրկութիւն ո գլոյ
շնորհեսցէ ստացողի սորա՝ Սաեփանոսի՝ սուրբ և ոգելից քահանայի, և
ծնալղաց նորին, և վերակացուաց անապատիս՝ ԹադԷոսի և Մարկոսի,
և ինձ բազմամեղ գրո՛ղիս և իմոցն, և Քրիստոսի փառք։
Արդ աղաչեմ զամենեսեանսն, որք վաելէք ի մխիթարութեան սորա
359բ յիշեցէք ի սուրբ մաքրափայլ յաղ աւթս ձեր զստացող սորա՝ զՍտեփա–
ն ո ս քահանայ, որ ստացաւ զսա յարդար ընչից իւրոյ՝ յիշատակ իւր և
ծնողաց իւրոց և ամենայն զարմից, և եղ ի դուռն Սուրբ Մակարայ յիլր
անջինջ յիշատակ, յիշելով զի զանդ ամբարեալսն ոչ ցեց և ոչ ուտիչ
ապականեն, այլ կա մնա։ Եւ արդ, Տէր իմ Յիս՛ուս, շնորհեա ստացողի
սորա ընդգրկեալ զսուրբ պատգամս և յապագայսն կեալ առաշի քո լուրջ
երեսաւք և լսել ի քէն զքաղցր ձայնն. Ազնիւ ծառայ, բարի և հաւատա-
րիմ, որով ի սակաւուտ հաւատարիմ գտար, մուտ յուրախոլթիւն և շա–
հ\եսջիր զբազումսն, զի արկ զլումայս ի տեղւոջ քաւարանի*
Եւ արդ աղաչեմ հողացեալ բերանովս զորդիստ Նոր Սիոնի՝ յիշատակ
արժանի արարէք զմեղապարտ գրոզիկս և զծնռղսն իմ և թողութիւն
շնորհեցէք, յիշևսչ՚ի՚ք զյառաջասացեալ վերայկացուք անապատիս և զհո֊

• Ձեռագրիս գրչութեան թվականը չկայ, բայց 1250 թուից առաշ պիտի լինի որովհետև
յիշոլած Կոստանդին իշխանը 1250 թուին սպանվում է, Այդ թվականից առա չ էր ապրում Դրազար–
կի հայտնի երաժշտապետ Հովսեփը (տե՛ս աստ, էշ 222)։ Հիշատակարանը դևում ենք 1250-ի տակ
որպես հնարավոր վերշին թվական, իսկ տեղը՝ Սկեռա։

֊ 2 5 5 ֊
 Չ հիշատակարաններ 1251

գելոր հաւրն և զբարի վարդապետ իմ՝ զՍամուէլ երաժշտապետն և մա֊

կացու յ սուտ ուա ծա յինս, և թողութիւն շ նորհեցէք ստացողի սորա և զորս
յիշատակեցաք, և Քրիստոս ձեզ պարգևեսցէ զբազմապատիկ հատուց–
.354ա մունս։ Գրեցաւ / / / ի հայրաքսքետուքթեան տեառն Կոաոանդեա, ե ի թա-
գաւորութեանս Հայոց քրիստոսապսակ թա՛գաւորին Հեթմոյ և աստուա-
ծասէր թագուհո՚յն Զ ս ւ պ է լ ի , որ է դուստր Լեւոնի թագաւորին, որոց Տէր
Աստուած տացէ ժամանակս երկայն և յաղթող լինել ի վերայ ներհակացն,
ամէն։ Բայց աղաչեմ անմեղադիր լինել սխալանացս, Հորքի սմա, և
խոշԼորութեան դրոյսյ, և մի ոք եպերեսցէ պարսալելով, այլ ուղղեսցէ
եղբայրաբար, զի այսչափ կարաւղութիւն էր տկարութեան իմում։ Լ Աւրհ-
նեալ է Աստուած, որՀ զալրացոյց զվատթարս Հ յա յ լարտումն ածել զսա։
Եւ արդ ընդ իմոյ անարժանիս / / / ձեռին / / / քաւՀրհնեսցէ զքեզ Քրիստոս
Աստուած, ամէն, ամէն, Ռ, Ռ-իւ Խ* ։

206
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 10359 (1X01 թ.)

Կազմող՝ Յովանէս

308բ Արդ, կ ազմեցաւ սուրբ Աւետարանս հրամանաւ ստացողի սորա

Ահա ա ն ի սուրբ և պատուական քահանաի, ի յիշատակ իւր եւ ծնողաց
իւրոց եւ զաւակաց։
Արդ, աղաչեմ զամենիսեան, որք ընթեռնոյք եւ ալկտիք կա<Լա՝Հ> մ
ընդաւրինակէք եւ լուսաւորիք ի սմանէ, յիշեսշիք ի Քրի՛ստոս զստացողք
սորա քԱհաան քահանա, եւ զկենակից նորա զ Թ ս ւ ն կ ա ք լ ի դ ն , եւ զսեփա–
կան զաւակս նոցա զ Ս ա ո յ ի ս կրաւնաւոր, ե . զ Պ ե տ ա ս և զ Կ ի լ ր ե ղ ն և գՎրւ՝–
թանէսն, և զեղբարս նոցա զԿոստսւնդին եւ զԳաւիթ, եւ զծնողս նոցա
քՍ՝իւիթսւր եւ զ ծ ւ & ո ո ա է ո * * եւ ք Ը հ ձ ե ր նաղաշն եւ զծնողսն իւր զԳայլերն,
որ աշխատեցաւ եւ ծաղկե աց իւր հալալ ինչի լք զսուրբ Աւետարանս։ Նայ
եւ ք Կ ո ս ա ա ն դ սարկաւագն եւ զկենակիցն իւր զտիկին Նսւսւփկն յիշեսշիք,
որ ընկալան զմեզ ի յարկս իւրեանց, և սպասաւորէ ցին մեզ զանազան կե֊
՚ ր ակր ալք և պէսպէս մեծարանաւք, ընկալցի զնոսա Քրիստոս Աստուած ի
յարկսն լուսեղէն ի հանկիստն յաւիտենից։ Նայ և զՍտեփսւննոս, և զՔրիս–
աոսսւաուրն, Ա զ Գ ւ փ կ ն , եւ ղիս մեղապարտս զՑովանէս, ե զծնողսն մեր
յաղաւթս յիշեսշիք, որ կազմեցի քսոս-բ Աւետարանս, ի թուականիս Հայոց
ՈՂԹ (1250),
Եւ ք Ս ա ե փ ա & Հ ա ւ ապրիշմ գործն յիշեսցէ/՛*։

՚ Գ. ՀովսեՓյանը ձեռագրի մասին գրամ է. ((Տարաբախտաբար փչացած է Յիշատակարանի

թվականը պարունակող տողը։ Բայց կարելի է մոտավոր ժամանակը որոշել Ձեռագրիս գրչու-
թյամբ։ Հիշատակարանոսէ Հեթում ի թագուհին Զապել յիշւում Է դեռևս կենդանի։ Տապել մեռել
է 1252 թով։ Հունվարի 22-ին (Ալիշան, Սիսոէան, Էշ 554)։ Ուրեմն այս Ձեռագիրը գրուել Է 1251
թուից աոաշ, հաւան օրեն 1250 թոլին։ (Յիշատակարանք Ա, Էշ 1010)։
" Այս տողը գրված Է վերին հիշատակարանից բաժանող կետ-գծային տողից ներքև, նույն

֊ 256–
 հիշատակարաններ 1250
ՈՂԸ՝
207

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

երևան 10ՏՅՏ
Գրիչ՝

318ա Փառք, պատիւ և երկրպագութիւն Հաւր և Որդւոյ և || Հոգւոյն Սրբոյ,

այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից, ա մէն,
Շնորհիւ Տեառն սկսայ և ողորմոլթեամր նորին կատարեցի զլոլսայ–
.իղձ և զկենսակիր կտակս, ի թուի ՈՂԲ՝ (1250)։ Արդ, որք աւկտիք ի սմա-
նէ։ ւիշեսջիք ի Տէր զսրբասէր կրաւնաւորն ւ յ Պ ս ւ պ ի ո ս , և զծնալղսն իւր, և
զեղբարս, և զամենայն զարմ, որ բազում ։իափագանաք ստացաւ զսայ
յարդար գոյից իւրոց։ Ընդ նոսին և զո զորմ ելի և զտխմար գրիչս յիշեսշիք
ի Տէր, և զոր մեղ խնդրէք, նախ ձեզ կատարեսցէ Քրիստոս, ապա՝ մեզ,
և խոշորութեանց և սխալանաց, որ ի սմա, աղաչեմ չմեղադրել, զի ալրի–
նակն կարի խիստ ծ//1թան էր և պակաս*, և Քրիստոսի փառք։

Ր
Փրկող՝ Վար դան

318բ Տէր Աստուած, ողորմի Վարդան սրբասնեալ քահանաի, որ է սուրբ

Աւետարանս իմ աղբաւրն Պսւսյիաւսին, և ետ զսայ ումեմն, և գնացել էր
յեզր ծովուն։ Ես՝ Վւսրդան գտ՚սյ և շատ տառապեցա, ինչոլի թափեցի։
Որ կարդայ կամ ալրինԼնքէ, յիշեցէք յԱստուծոյ թողութիւն Պասյիալսին
և Վսւրդանայ, և ծնողաց մերոց գնացելոց առ Քրիստոս, ամէն։

Ղ
Կազմող՝ ճալսլին

Չկազմող սորա զ ճ ա ւ ս լ ի ն անք արժքան քահանայս յիշեսցէք ի Քրիս-

տոս։

20Տ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 153, Բ. Սարգիսյան, Ցուցակ Ա, է, 676

Գրիչ Յուսիկ
Վայր՝ ճ ո խ ա թի վանք

16Տ)ա Ի թուիս ՈՂ&՝ (1250), ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոստսւնդեայ և

ի թագաւորութեան Հեթմոյ, որդւոյ Կոսաանդեսւ, և ի կաթողիկոսութեան
տեառն I// հայրապետին Ասորոց՝ յոյժ ծերի և աստուածասիրի և բա/»ի

ԳՐԺ ՚ԲՂ^Ւյ՝ եյոսքը ձեռագրի կաղմի կապտալները փաթաթող թելերի մասին է, որոնք մե-
տաքսյա են և գործել է Սաեփանո՚սը*
* Այս և նախորդ բառը չնշված է և դժվարընթեռնելքւէ

- 257 -
17-487
 Չ հիշատակարաններ 1251

համբաւի՝ գրեցալ սուրբ Աւետարանս Մատթէոսի աւետարանչի և այլ

Մարկոսի և Ղուկասու և Յովհաննու սակաւ սակաւ, ի խնդրոյ սրբասնեալ
և պատուական հայրապետին վանացն, որ կոչի ճ ւ ւ ի ւ ա թ , յոյժ հռչակաւոր
և բազում զարդարանաւք պա յծ ասացեալ քահանայիւք, սարկաւագաւք,
դպրաւք, նմանեալ անմարմնոցն կրաւնիլք և վարուք և աղքատասիրու-
թեամբ՝ որպէս ի Տէառնէ առեալ պատուէրէ Արդ դրեցալ ձեռամբ մեղա-
ւորի Յոսփկ անարժանի, վասն որոյ Աստուած ողորմի ա.սացէք, ամէն։
 209

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅՈԲԱՅ ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

երևան 4037 (ԺԵ գ.)

Լեղինա կ՝ Վանական վարւյապհա

103բ Ըստ բազմազան շնորհաց Հոգոյն շնչեալ ի միտս իմաստնոց, որ

լուսաւորէ զմիտս լսասիրաց, մանաւանդ վարժելոց ի յարգանակի եղե-

լոյ իբր ի սեղան ամենեցուն հաւաքեալ ի մ ի , աո ի դիւրութիւն ընդհանուր

հանդիպելոց։ Եւ այս են անուանք, զորոց զբանսն եդաք. Եփրեմ, Եւս ե ր ի ,

«տեփաննոս, Գավիթ, Մովսէս քերթող, Որողինէս, Մովսէս Գանձակեցի,

ք՚աաւաիւաւսն, Փիլոն, Եսյիփան, Եւագր, ՇւսՐուհիկն, և յաւելք ոք ւաձին

նշանն այլ, զորս– բազում աշխատութեամբ հաւաքեալ ի մի, ղի դիւրալուր

լիցի բան Յոբայ Երանելոյ, ի փառս Քրիստոսի/ որ է աւրհնեալ յաւի-

տեանս, ամէն*։

210
ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ

Երևան 4037 (ԺԵ գ.)

Սրբագրող՝ Յովաննէս Գսւոնեցի

224բ Ստուգաբանութիւն Օաղմոսիս ի Յովաննէս Գւսոնեցոյ՝ հոգելի վար-

դապետէ, որ յոմանց յերկրայս թբփ։

ԶՍազմոսս Դաւթի, մանաւանդ թէ զերգս Հոգւոյն Սրբոյ այլ և այլ՝

աւելի և պակաս, նըւագեն մանկունք եկեղեցւոյ, ոչ ուսեալ զճշմարիտն

և ոչ իմացեալ ղճըշգըրիտն. եւ այս եղեւ յանհոգութենէ ոմանց և ի սխա–

՝՚ձ2օա լագիր գրչաց։ Իրահամարձակք ոմանք || մտ ա յօդ իմացմամբ աարագիե–

* Այստեղ 1151-ի թվաշարքում (այդ թվականին կ մահացել Վանական վարդապետը), դնում

ենք նաև անթվական երկու հիշատակագրություններ, որոնցում հիշատակված Է Վանականը, որ-
պես կենդանի գործիչ*
Ա. «Խնդիրք վա&ոսւքլս իշխանի և Ջալալսւ Հայչենոյ գաւառի և պատասխանի վանւսկսւՏ
վարդապետիյ> (Ջեռ. էձ 2189. էշ 210ա)։
Բ. «Արդ, այս Տաւնացոյց կարգեալ բովանդակ տարոյ աշխատութեամբ տէր Ի ս ւ ՚ ա յ է լ ի 1տա–
^ ե ն է յ յ ո յ եպիսկոպոսի՝ հրամանաւ վ ա ն ա կ ա ն վարդապետի, ի խնդրոյ Ջ ա լ ա լ Դ օ յ ի ն ՝ տեառն հաչե–
ն ո յ և տէր Գրիւք ա փ եպիսկոպոսի, որք աղաչեցին զտէր ԻսՐայէ) եպիսկոպոսն, հայեցեալ ի կորո-
վութիւն մտաց նորա և ի ժուժկալութիւն բարուցն։ Ել նա յանձին կալալ և շանս եդ գտանել զաւր
նահատակութեան սրբոցն, որ դրեալ կայ ի լիակատար պատմութիւնն, համառօտելով նմա ղսքան–
չել/, կատարումն սրբոցն և եդ ընդ այլ կարգեալ Յայսմաւուրս, զոր կարգ ամսոցն Հայիլ և Հռ–
ււոմիլ միաշունչ եղեալ անսզալ զտարին կատարեն» (Տեռ. քՏ 1511, էշ 601 բ)։

- 259 -
ք
 հիշատակարաններ 1251
Չ

ցին զուղիղն և զուղքղքորդն, Նայ և բաղում անկս,մ վիճին ոմանք ի

նըւագելն ղՍաղմոսսէ Եւ այլք ոմանք ծայրաքաղ աո\նելով բարբանջեն
անզեղջ սրտիւ և անիմաստ բայիւք, եւ ոչ յիշեն զասացեալն ի Դալթեայ,
թէ Սաղմոս ասացից և ի միտ առիցI Եւ զհրամայեալն ի Պօղոսէ, եթէ
Սաղմոս ասացից մտօք և Սաղմոս ասացից հոգւով,
Ամենայն ազգքքք գրովք երգեն զՍազմոսս և հայք ի բերան առեալ
ասեն վայրապար, քահանայք և ռամիկք, մանկուք և կոզեռք և հաւատ–
Լաքւոր կանայք։ Եւ երանի թէ ամենայն ոք հրճուեալ նրվագէր ղհաս–
տատն և զստոյգն։ Այլ ես նուաստս Յ ո վ ա ն ն է ս Գ ա ո ե ն ց ի , ծառայակից ձեր
ի Քրիստոս Յիսուս իբրեւ զայս տեսանէի, խիստ վ-լտանայԼիք տարա-
կուսանօք։ Ապա ճանապարհ արարեալ գնացի ի մայրաքաղաքն մենաս-
տան ի Հսււլբատ, և որոնեալ գտի ի թարգմանչացն գրած մագաղաՀՈ
Սաղմոսարան մի, զոր առեալ սուրբ վարդապետին Սարկաւագ կոչե-
ցեալ, այն, որ զՏոմարն երելեցոյց զհին Հաքուն, եւ նա սերմանեաց զայս
225բ ուղիղ և զուզքղյորդ\\ Սաղմոսս։ Եւ զի ոմանց այլ և այլ երեւի սա, բայց
դու, ո՛վ սիրելի, րնկալ .զայս գաղա՛փար իբր բազում երկամբք ստռլգեալ։
Այլ ես զայն բանքն, որ կասկածաւոր թըւին քեզ, զայն բացէ ի բաց եմ
գրել, դու մի կարծեր, թէ պակաս է բանն, այլ ամենայն ջա՛նիւք ջանայ,
որ զինչ գրած է, զայն ուսանիս և զայն դրեսցես հաստատութեամբ։ $ի
թէ ի վերայ հասանես, խի՛ստ աւգտիս, զի ճշմարտաբան է, և լուսաւորիս
հոգլովն սրբո՛վ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն*։

211
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 3033

Գրիչ Սայրգիս
Վայր՝ Հւամկլա
ա
Փառք միշտ փառաւորելոյն Աստուծոյ Հաէ^ր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ
Հոգւոյն միոյն զաւրոլթեան, տէրո՛ւթեան և կամաց, ամ մէն**,

* Նույնը կա մի Ատենի ժամագրքում փոքր այլ խմբագրությամբ։

»Իսկ ես մեղաւոր տէր Սաեփտնոս՝ ծառայս ծառայիցդ Աստուծոյ՝ ի բազում ամս տենլ–
մ ամբ տոչոր եալ էի ի սէր ուղղաբան Սաղմոսարանիս ատենի, ահյս հանդիպեցայ ըհ դիր և լալ
ս-լրինակի, որ էր գրած յիշատակարանին, թէ գրեցալ ս՜ա յաւրինակէ սուրբ վարդապետէն
Դաււնեյյոյ, ձեռամբ նորին դրեալ և ստոլդաբանեալ ճշմարտիւ, կրկին կրկին։ Որ նա նոյն բաղձ-
մամբ ի խընգիր եղեալ էր ուղղաբան Սաղմոսարանիս, որոյ յիշատակարանն դրեալ էր։ եշ
ապա ասէ. Գնացի ի սուրբ ուխտն 1սաւլբսւտ և երկիրպադեցի սուրբ խաշին ե սուրբ գերեզմանի
մեծի և տեսանող իմաստասիրին Հայոց սուրբ վարդապետի Տւս|անիս|ւ. մականուն Սարկաւագի,
այն որ բազում ճդամբք զՍազմոսն թարգմանչագիր Սաղմոսարանէ դազափարեաց։ Զոր և իմ
հանդիպեալ նորան՝ սուրբ վարդապետի Սարկաւագի ձեռագրիւ Սաղմոսարան, և իմ աոեալ
զայն Սաղմ ո ււ ար անն համբուրեցի և ինճ ետու գրել զսա յիւրմ Էն ամենայն ստուգոլթեամ բճ
զբանն, զգիր, զհարցուկն, զսամ/քնք , զկէտն, զստորն, զշէշտն, զբոյթն, զպարոյկն, զսալղն,
զենթամնայն, զսոսկ. բայց մի ոք իշխեսցէ տգիտաբար բան թիւրել և կամ զդրեալսն զստուգել
յօրինակէս, որպէս և ես Տովանէս Գսաձեցի» (Զեռ & 5348, էշ 272ա)։

Գրված է ամբ ո զչ սյունակում կարմիր երկաթագրով։ Այսպես են գրված նաև հիշսւտա֊

կա գրությունները։

֊ 260–
 հիշատակարաններ 1251
Չ
409բ Որոց բաղձալի է հանդերձեալ կենացն խոստմունք և սէր արարչին,
նոքա միշտ մրցին, թէ որպէս ժառանգորդք լիցին կենացն անվախճանից
և մտայոյզ դեգերանաւք տոչորին զկամս Տեառն իւրեանց կատարել։
Ոմանք զանձինս իւրեանց ճգնութեամբ պատարագեն, և կէսք յաղքատս և
տնանկս ծախեն զգոյս իւրեանց։ Եւ այլք պէսպէս բարեգործութեամբ
հաճոյանան Աստուծոյ, և իւրաքանչիւր ըստ կարի իւրում և ըստ շնորհե-
լոյ նմա ի վերուստ, և գի թեպէտ և ընդունաւղն ընծայից հեզ է և խո-
նարհ, և հայի ի յաւժարռւթիւն սրտին, եւ ոչ յաղագս սակալուց զոք
մերժէ, ա զ յարգէ, գովէ և մեծամեծաց յիշատակի արժանի առնէ և պար–
՚ԱՕա գեաց հատուցման, որպես զը || կինն այրի, որոյ բանք բարեաց քարոզի
միշտ ի ներկայս յեկեղեցի սուրբ, զարթուցանել զմե՛զ ի թմրոլթենէ մա-
հաբեր քնոյ և յորդորել ի նախանձ հոգևոր։
Իսկ ի թուականիս Հայոց Չ (1251) յամս աստուածապատիւ մեծի
կաթողիկոսին Հայւոց և հասարակաց հաւրս տեառն Կոստանդեւս, զոր
Տէր Աստուած ըստ առաշին սուրբ հայրապետացն դասեսցէ, ընդ որս
ես Վսւրւյան նուաստ ծառայ Քրիստոսի, և աշակերտ սուրբ տեառնս և
ըստ շնորհացն Աստուծոյ սպասաւոր և փակակալ մեծափառ տ աճա րացս
Աստուծոյ տանս հայրապետական աստուածապահ դղեկիս որ կոչի
Հու)յ1|լսւյ, ցանկացալղ եղեալ բարեաց ճանապարհի առաքինեաց և ուշ
եդեալ թէ ընթանամ յառաշ և ոչ ունելով աւժընդակ գործս ինչ անբիծ:
411 Արդ ակն չոր || ից աւետարանչացս եդեալ, զձեռս առ սոսա բարձեալ
մատամբ սրտի հառաչեալ առ իշխանութեան աւուրն զսոս ա բարեկամ
կոչել և ասել թէ՝ Եկ որդի և կաց առ իս անմեկնելի, վասն որոյ առեալ
մեր զսուրբ աւետարանիչս Յոհանէս և զՂուկաս և զՄարկոս և դՄատթէոս,
և զբանքս նոյն ինքն փրկչին բարեխաւս ունելով առ ինքն Աստուած, և
գրել ետոլ զսուրբ մատեանս զայս ծաղկերանկ և ոսկենկար յաւրինուա–
ծով ի լաւ ի յընտիր աւրինակէ բանիւ և եղանակաւ, ընդ հովանեաւ մաւրն
լուսոյ Սրբոյ Աստուածածնի և գեղեցկայարմար տաճարիս Սրբոյն Գրի–
գորի, յիշատակ հոգւոյ և բարեխաւս յատենին։
411ա Արդ, եղեալ զերեսս յերկրի աղաչեմ զդասս || սրբազանից, ղի յոր-
ժամ ընթեռնոյք զաստուածախաւս մատեանս զայս ի ժամ սոսկալի սուրբ
պատարագին, յիշեսշիք սրտի մտաւք զմեղուցեալս Վ ա ր դ ա ն ՝ զկազմող ե
ղստացաւղ սուրբ մատենիս, աղաչեմ յիշել և զծնաւղսն իմ և ղհ ամ աւրէն
ազգայինսն իմ, և որք յիշէքդ, յիշեալ լիշիք և դուք ի Քրիստոսէ, որ է
աւրհնեալ յաւիտեանս, ամմէն։
Ընդ նոսին աղաչեմ և զիս յիշման արժանի առնել զանարժանս ի
գրչաց Ս ա ր դ ի ս սարկաւագ, և զծնաւղսն իմ և զամենայն արեան մերձա-
ւոր սն իմ։ Դարձեալ աղաչեմ ղ յ ի շ ՚ ՚ ղ ո դ յիշման արժանի առնել զտէր
Ս տ ե փ ա ն ո ս արհեպիսկոպոս Մ ե լ ի տ ե ն ո յ և զհարազատ եղբայրն իւր զհայր
Մակար, որ նիսթոյս առիթ եղեն, և Տէր Յիսուս որ առատն է ի պարգևս,
յիշ՚՚ղտցդև յիշ || ելոցս առհասարակ ողորմեսցի, և նմա փառք յաւի-
տեանս, ամմէն։

֊ 261–
 հիշատակարաններ 1251
Չ

I»

Ո՛վ յանսկիզբ ծոցոյ բան,

Որ ծաղկեց ար չազգս մարդկան,
12ա Եւ մեղ զշնոր || հս քո շրթան,
Հեղեր աւրհնեալդ յաւիտեան։
Դու զպճնողս քո բանի։
Ջ՚Լսւրզան արա յիշման արժանի* ,

124բ Զկուսակրաւն քահանայս մեր զՎարդան յիշեսյիք ի Տէր։

195ր ^մեղուցեալս ՚Լարդան, ստացալզ սուրբ տառիս, յիշեսշիք ի .Տէր։

ե
409ա $ստացաւղ սուրբ տառիս՝ զկուսակրաւն քահանայ ^Վարգսւն յիշհս–
շիք ի Տէր,

212
ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ
ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՏԻՈՅ

Երևան 5076
Գոիչ՝

271ա Արդ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ մանկունք Նոր Սիովնի, որք հանդիպիք այսմ
անյարմար և անարհեստ գրիս, անմեղադիր լերուք, զի առ փափաք սըր–
տիս և վասն ծովացեալ մեղաց իմոց թերևս շմլեսցէ զսիրտս իմ։ Արդ,
աղաչեմ զընթերցողսդ և զլսողքտ, զի թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ
Աստուծոյ մերոյ, զի մի կրկնապատիկ տուժեցայց վասն մեղաց իմոց,
զի յոյժ եմ մեղաւոր և անառակ գործով լի, զի թերևս աղաւթիլք ձերովք
գտայց թողութիւն ի բարերար Տէառնէն մերմէ, և յիշողացս, և յիշելոցս
Աստուած Հայր, և Որդի և Սուրբ Հոգին տացէ զքաւութիւնն ամէն, ամէն։ 3։
Եւ որ ի գրելս մեզ սպասաւորեցին ռոճկաւք կամ հացով, կամ փո֊
շիջուր եփելով կամ գինով, Գ ր ի գ ո ր ն , իԼ^ կողակիցն Մանսւթ խաթունս,
Մղանն՝ մեծ մալրն, սպասաւորք մեր, որ ի մեր կերակուրն և ըմբելին
երախտիք ոմւի, Հրիստոս Աստուած հատուսցէ իրենց ա մէնին Լհ^ալա–
սար, փոխարէն զիւր արքայոլթիվնյ ամէն, ամէն։
Գրեցօ ի թուիս Հայոց ի Չ (1251)**,

* Գրված է երկու խորաններում, ոսկյա խորթէ վրա, կապույտ, ղարգադիր երկաթագրով։

Ձ Լաս գրի ստորին մ ասր կտրված է, միայն 3 թվականն է կարդացվում։ Չնայած աղատ
տեղքւն, այլ թվականի Հետք շի երևում։

,- 262 -
Չ հիշատակարաններ 1251

213

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

երևան 7739 (1001 թ.)

Ստացող Նեաէս

Ես Ն ե ա է ս մեղապարտ քահանա բազում սիրով ել ջանիւք ստացայ

ել վերստին նորոգեցի զսուրբ Աւե՛տարանս (իմ հաչւսլ արդեանց եւ աշ–
խաաանաց, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց, եւ եզբարաց իմոց, եւ զկոդն* իմ,
զի կարի շոյտ քակսէեցաւ յինէն ի Տէր, եւ Աստուած ողորմեսցի մեզ եւ
ձեզ առհասարակ, ամմէն։
Ւ տար\էոշն, խնդրեմ, մամ աւր Ա(1) թէ այլ կարես։
Թվքինյ Ձ(1251)ն էր։ Ինձ անշինշ պահէք վասն սուրբ գրոցս։

* Այսինքն «զկողակիցն։)։
 214

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ

Երևան 2273
Գրիչ՝ Գրիգոր
Վայր՝ Խորանաշատ

361 ա Փաոք ամ՛ենասուրբ Երրորդութեանն անբաժանելի, Հաւր անսկզբան,

և Որդւոյ միածնի, և Հոգոյն ճշմարտի յաւիտեանս, ամէն։
Գրեցաւ լուսաշաւիղ և աստուածաշունչ գիրքս այս ի թոլաբեր ամա-
նակաց Հայկազնեան ի Չ և ի Ա համարին (1252), ի նեղ և ի դառն
է ժ ա մ ա I ն ա կ ի ս այսմիկ և ի գարուս հետևման, և այս վասն մեղաց մե–
րոց, ղի բազմացալ անհնարին վիշտք և նեղութիւնք ի վերայ ամենայն
աշխարհի, ի ձեռն ան աւրէն և այլակերպ ղալրուն Նետողաց, որով բաղ֊
մացեալ են քան զաստեղս և քան զաւազ ծովու։ Իսկ գրեցաւ տառս աս-
տուածաշունչ ի վանս վարդապետի Վանականի, Խորանաշատ կոչեցեալ,
ընդ հովանեաւ Սրբոհոյ Աստուածածնիս, որ է յոյս և բարեխաւս աշ-
խարհի։ Արդ, ես Ս տ ե փ ս ւ ն ն ո ս քահանայ, սիրող եղեալ բանին սպասաւո-
րութեան վասն պատուիրանացն Աստուծոյ մերո, սիրել յամենայն սրտէ
և ի զաւրոլթենէ ըստ կամաց իւրոց ի փառս, գրել ետ ու ղհոգէշահ բանս
լուսաւորութիւն հոգւոյ և մտաց իմոց, ի յիշատակ և ի բարեխաւս ինձ և
ծնողաց իմոց։

Արդ, գրեցաւ երկակ բաներս առաքելական և մարգարէք ակՀ ան ի

տանս Ա ղ ո ւ ա ն ի ց , ի գաւառիս երգեանք կոչեցեալ, ի վանս Խորանաշասա
Սուրբ Աստուածածնիս, ի գլուխ իշխանութեան երկրիս այս մ պարոն Աղ–
301 բ պ ո ւ ղ ա յ ի ն , և որդոց իւրք ոք ց Վահրամ և Զսւքարէ և Ի ւ ա ն է , \\ և ի հայ-
րապետք ույթեան տե՛առն Ներսիսի Աղուանից կաթողիկոսի։
Արդ, ո՛վ սուրբ մանկոլք եկեղեցոյ և կոչեցեալք յորդեգրութիւն Հաւրն
երկնաւորի, որք յ-սւժար կամաւք և շնորհավք Հոգոյն յ Սրբոյ ալգտիք
և կամ աւրինաքկՀ քաքռնոյք զլոլսավոր գիրքս զայս, յիշեցէք նախ և
առաշին զփառաւոր վարդապետն և զհասարակաց հայրն զտէր Վանական,
որ լուսատու և բաշխիչ եղև ամէնառատ շնորհացն Աստուծոյ, ընդ նմին
և ձեռասուն զաւակ իւր ւ^Գրիգորէս վարդապետն, որ այժմիկ յաջորդէ
զաթոռ վարդապետին իւրոյ, լցեալ բանիւ և գիտութեամբ Հոգոյն Սրբոյ,
ընդ սմին քՍտեփանոս և զԿիրակոս քահանայք և զծնողսն իւրեանց,
հանդերձ ամենայն բարեկամաւք և ընկերակցաւք, որ են գաւառաւ քւս–

- 264 -

յ
/
 Չ հիշատակարաններ 1 2 5 1

ր ե ո յ ե ց ի , ի գեղջէն, որ կոչի 1ււուբս և սնեալ ի հռչակաւոր ուխտն, որ կոչի

Տարաւնցիք, որ կան աո. ոտս եկեղեցուն Ամենափրկիչ կոչեցեալ և Սուրբ
Աստուածածնին Մարիամոս Եւ ի վերա այսր ամենայնի, զանարժան և
ղտարապեալ գրիչս ւյԳւփգոր և զծնողսն իմ, և զսնուցողսն և զամենայն
հոգևոր եղբաՀր)քս, քոր/ կան շուրջ զմևք և խնամեն զմեզ հոգևոր սիրով
իւրեանց, ղի թեպէտ և խոշոր էր գիրս, բաղում աշխատեցայ և լի հա-
ւատով գրեցի, և այս էր պատճառն, որ չէաք հմուտ այսմ արուեստի, և
յիշողբտ, և յիշեալքս աւրհնին Լիք Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է
աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։

148բ Զստացող զրոցս զՍւոեփաննոս յիշեսշիք ի Քրիստոս, ընդ նմին և

ղծրողս աղաչեմ։
Ղ
153բ Ի Ի՚ էա ելեալդ Քրիստոս, տուր ինձ իմաստութիւն և համբերութիւն։

17Յա Ո՛վ սուրբ ընթերցողք, որք աւգտիք ի սուրբ ի յաստուածընկալ բա-

նիցս, յիշեցէք յաղաւթս ձեր զՍւոեփաննււս և ծնողս իւր, ընդ նմին և
ղգծող սորա ^Գրիգոր անարժան քահանայ, և բարեաց տուողն Քրիստոս
զձեզ յիշէ իւր գալուէս^տն , ամէն։

ե
Գրիչ՝ Սաեվւաննոս

233բ Փառք համագո Երրորդութեանն, որ արժանի արար զիս զտարակոյսս՝

տեսանել զվերշին գիծս։ Արդ, գրեցաւ գիքրյս Ստեփանոսի գրոց աշա-
կերտի՝ գաւառաւ Բսւբերդեցի, գեղշալ Խփսւցի, ի վանացն Տարւսւնցի։
Արդ, աղաչեմ զսուրբ ընթերցող գրոյս, ասաԼ ս յ շիք թէ Քրիստոս քո սուրբ
մարմնոյ և արեանդ, ողորմեա Ստեփանոսի և հաւրն իմ Հայրապետ քա-
հանաի, և մաւրն իմ Թ ե կ ղ կոչեցեալ, և եղբաւրն իմ Կիրակոս քահանաի,
և միւս եղբաւրն ԱքՐահամո։ Քրիստոս իւր սուրբ մևղսքալիչ մարմնոյ և
արեանն բարեխաւսոլթիւն տայց նոցա խաղաղական կեանս մինչ ի խո-
րին ծերութիւն, և փոխեալ կենցաղուս՝ սիրով ընկալցի զնոսա Քրիստոս
ընդ սիրելիս անուանն իւրո, վասն ղի յոյժ լփրէի զնոսա, և զփոխեցեալն
ի Քրիստոս տղա հասակաւ և զքոլրն Զաբիկն և Ծիծ մ ա ր ն ։ Որ զմեզ յիշէ,
յիշել և աւրհնեալ լք իք ցին յԱստուծոյ, ամէն*։

* Հիշատակարանը և նրանից առս,շ եղա* նյութը Ատեփանոսը գրել Է անվարժ

, - 265 -
 է
հիշատակարաններ 1252
ՉԱ
215

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

երևան 8321
էէոլմայ», 1902, X 1, Էշ 197
Ծաղկող՝ Թ ո ր ո ս Ռււսլին
ա
Տեառն Կոստանւյեա կաթողիկոսի
ԶԱւետարանս• այս ^ըՀ/լծալի*
Շնորհ հալ սանոյն իւր Լեւոնի
Որ դոյ Հեթում թագաւորի։
Առ ՚ ի նշան արքաոլթեան
Դատել ըստ հաւատոյ դաւանութեան,
Որ յուղղա՛,փառացն եդեալ սահման
Ի յիշատակ իւր յաւիտեան։ ՚ *՝ք ՝ ՝
ւ 1

ք ՚՚՛՝

ւ Լեւոն որդի Հեթում թսւգաւորի**

216 ՚
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 3893

Գրիչ Բարսեզ սարկաւագ

Վայր՝ Խորին ա ն ա պ ա տ
ա
Փառք համագոյ և միասնական Սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս
յաւիտենից, ամէն։ Յամի եւթնհարիւրորդի և ի մին (1252) թուաբերոլ–
231 բ թե անս Հայկ աղե ան տումարիս աւարտագործեալ եղև սուրբ և կենսաբեր
Աւետարանս Քրիստոսի Յիսուսի Աստուծոյն մերոյ, զոր ընկալեալ աս–
տուածալուր վարդապետութենէ երկնաւոր հովուապետաց սրբոց աւետա-
րանչացն Մաթէոսի, Մարկոսի, Ղուկասու և Սրբոյն Յովհաննոլ աստուա-
ծաբանի, յառաշացեալք յանապական և յանմահարար գետոյն չորից յոր–
232ա դախաղաց վտակաց, յարբումն և ի զովացումն ծարաւ || ի անձանց, և
յալրինեալ զսա .թագ արքայական եդեալ ի գլուխ մաւրս մերոյ կաթողիկէ

* ւէ՚Լձալիյօ Է գրում Ւորոս Ռոսլինը նաև մյուս հիշատակարաններում։

** Գրված Է Լևոնի հասս՚կով մեկ կանգնած նկարի աշ ու ձախ կողմերում, իսկ \ս–ն՝ հան-
դիպակաց ընծայականն Է նախորդ Էշի, որ այժմ բացակայում Է ձեռագրից։ Այս զույգ թերթերը
վաղուց ի վեր անշատված են եղել մայր ձեռագրից։ Մի թերթը կորել Է, իսկ մյուսը Ա. Գևորգ֊
յանի շանքերով գտել Է իր մայր ձեռագիրը և տեղադրվել նրա մեշ։ Ձեռագրի մանրանկարչու-
թյունը վերագրվում Է ք>՚.որոս Ռոսլինինէ Գրիչը այլ անձ Է։ (Այգ մասին տե՛ս Ա. Գևռրւյյան,
«Լևոն երկրորդ թագավորի ԱվետարանըԲանբեր Մատենադարանի, ք/1 8, Երևան, 19Տ7, Էշ
141 — 156)։
Ժամանակն անհայտ Է, հավանաբար Լևոն արքայորդու 15-տմյակը լրանալու և մոր՝
Տէապել թագուհու մահվան տարում, այսինքն 1252 թվականին Է դրված։

֊ 266–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1252
ԶԱ

սուրբ եկեղեցոի ի մխիթարութիւն աւրիորդաց նորին, և ի պարծանս հա֊

նուրց հաւատացելոց, և ի փառս փառաց թագաւորին Քրիստոսի։
Զոր իմ բազմամեղի և անարժան քահանայի Յովքլաննիսի, ստացա
զռա յիշատակ ինձ, և գանձ անկողոպտելի, և փրկանս մեղուցեալ հոգւոյս,
ընդ նմին և ծնողաց իմոց և ամենայն արեան մերձակայիցն։ Եւ աղաչեմ
զամենէսեան աղերսահայց մաղթանաւք, ղի ո ոք և իցէ, որ ժառանգէ ղսա
յետ ելից մերոց յասաեցս, սրտի մտաւք կարեկցաբար իբրև եղբաւր սիրե–
լոյ՝ աղաւթիւք յիշեսշիք առաշի մեղսաքաւիչ սուրբ պատարագին Յովհսւն–
,ն1;ս ղստացաւղ սորա, և զվերայգրեալսն ի սմա։ Յիշեսշիք և քՍԼւեւոիս քա-
հանայն, որ փոխեցաւ ի Քրիստոս., որ տէր գովելի աւրին ակիս էր։
Եւ արդ, գրեցաւ սա ի յ ականաւոր և հռչակաւոր յանապ ատիս Խորէջի,
232բ ընդ հով || անեաւ Սուրբ Աստուածածնի, ձեռամբ ախմար գրչի և մեղա-
պարտ սարկաւագի Բ ա ր ս ղ ի , կելով յանապատիս Խ ո ր ն ի ։ Ողորմեսցի Քրիս-
տոս Աստուած այս միաբան եղբայրութեանս, որ կան պանդխտութեամբ
յանապատիս, Հևյառաշնորդի տեղւոյս, քսւրսղի և պատուական ծերոլնոյ
հայր Սահակսւյ և այլ միեղէն եղբայրութեանս, և մասնակից արասցէ
գսոսա զամենէսեան բարիվաստակ մշակացն Քրիստոսի։ նաև գրողի սո-
րա 1*Ա1ՐԱ1|ի յո զն ամ Լ ե Լզի և –տառապեալ ոգոյ, ընդ. նմին և ծնաւղաց իմոց
և այլ արեան մերձակայիցն։
Արդ, ես ըստ իմում կարալղութեանս արտասանեցի զսա, որչափ կա–
րացի, և դու ընկալ, ո՛վ պատուական եղբայր Յ ա ն ա ն ն է ս զսա, և զեղկելիս
յիշեա ի Տէր։ Ընդ նմին զպատուական քահանայն Բաաեւլ և զհայր նո-
րին / / / ա պ ի կ Ա փ ս է կ ե ց ի ն , և զ Յ ո վ հ ա ն է ս հոգևոր եղբայրն զպատուական
քահանայն, և զ Ս ի մ է ո վ ն զդեռաբոյս մանուկն, ղորդի քեռն իմոյ, զծնաւղսն
նորին, և զձեզ Աստուած յիշէ, զի պարգևատու առատ է, & Քրիստոս ամե-
նեցուն ողորմեսցի։

217

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Հ Երևան 6202 (909 թ.)

Նվիրող Հայրապես»
Վայր՝ Սուրբ Խաշ
ա
207 Յամի 3 երորդի առաջներորդի (1252) թլի, ի հայրապետութեան
տեառն ք ՚ ա ր ս ղ ի ԼաԼյ^ոց կաթողիկոսի, ես Հայրապետ աբեղայս գնեցի
զսուրբ Աւետարանս ի յ Ո ս տ ա ն քաղաքի՝ յայլազգեաց, ի ԻԵ(25) դեկքանք
կարմիր, եւ ետու ի Ս ո ւ ր բ Խ ա չ ի վանքն, յիւր սեպհական տեղն, որ առն է ենք
յամէն <Լ յամ էն > յամ ի Բ ( 2 ) պատարագ, զտեառնընդա ռաշին և զԿիւըր՜
ղին անխափան։ Եւ որք հեռացոլցել շանայ ի Ս ո ւ ր բ Խ ս ւ չ է ն զինչ եւ իցէ
պատճառաւ, ինքն հեռացեալ լիցի ի փառաց որդոյն Աստուծոյ, ամէն։

Ր
/

132բ Ո վ դասք սրբազանից եւ սպասաւորք աստուածաին խորհրդոյն, յոր-

ժամ ընթեռնուք զսուրբ Աւետարանա, ^Հայրապետ նուաստ քահանա եւ

֊ 267 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)
ՉԵ

զենողս իմ յ շ Խ ա չ ի կ եւ զ Տ ի կ ն ո ց յիշեսշիք ի մաքրափայլ յաղալթս ձեր, ել

Աստուած յիշոզացդ ողորմեսցի։

218
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երոլսազհմ 3459

Գրիչ Խաչատուր
ա

482 ^սուտանուն գրիչ յիշեա և ղղմիրակ կրաւնաւորն,\\որ շնորհիւ Տեառն

սկսայ եւ ձեռնտուութեամբն նորին կատարեցի զաստոլածախալսոլթիլնս
սրբոց լուսաւորչացն Մատթէոսի, Մարկոսի, Ղուկասու եւ Յովհաննու, ի
թուականութեան Հայոց ՉԱ (1252), ի թագաւորութիւն քրիստոսապսակին
ՀԼբմոյ, եւ ի հայրապետութիւն տեառն Կոստանդն1ւայ: Գրեցաւ սա ձե-
ռամբ իմով նուաստի Խ ա չ ա տ ր ո յ , ի խնդրոյ սրբասնեալ կրաւնաւորի Կի–
ր ւ ս կ ո ս ի , որ ստացաւ զսայ ի յարդար վաստակոց, յիշատակ իւր եւ ծնոզաց
իւրոց, եւ ընդանես.կ ի Վերինն Երոլսաղէմ։
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ, յիշեսշիք ի Քրիստոս ^ Կ ի ր ս ւ կ ո ս , որ հե-
տեւող աստուածային դանձոյս, եւ զհայրն իւր ւյքսւրեմանուկ, եւ զմայրն
իւր ^ Ք ո յ ր ս ւ զ ա ւ ո ն , եւ զհ ամ աւրէն ազգականսն՝ զկենդանիսն եւ զմեռեալսն
եւ զիս զմեղապարտ գրիչս եւ զծնողսն իմ, եւ դուք յիշեալ լիշիք առաջի
ահեղ ատենին Քրիստոսի։ Տէր Յիսուս ողորմի Ս տ ե փ ա ն ո ս քահանայի եւ
որդւոյ իւրոյ Կոաոանդնհայ, եւ Գ ո ր < յ քահանայի։

135 Քրիստոս Աստուած քո սուրբ չարչարանացդ բարեխաւսոլթեամբ ողոր–

մեա գրողին, եւ ողորմեա պարոն Յ ո ւ ս ի բ ա յ , եւ իւր զաւակին տիկին Խոս–
րովա&ուջին, եւ իւր մաւրն Քահանայի եւ Դ ա ւ թ ի , ամէն։ Եւ Ս ի ո ն քահա-
նայի ողո՛րմի, որ ղԱւետարանն աւրինակ խնդրեցաք, նա երեղ։

376 Քրի
ստոս Աստուած քո սուրբ Աւետարանիդ բարեխալսոլթեամբ, ողոր-
մեա Յ ո ճ ա ն ն ի ս ի քահանայի, եւ Գ ա ւ ի թ դարբնի, եւ Յ ա ս կ ա ն ն փիլէիսո–
փայիյ։
Դ

222 Զնուաստ եւ զանարհեստ գրիչ, եւ զՊետրոս, որ զայս զընշուֆրս

շնորհեաց, յիշեսշիք ի Քրիստոս։

֊ 288֊
 219

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

երևան 7463 (1413 թ.)

Աշխատասիրող՝ Կիրսւկոս վարդապետ

Յիշասւակ Կիրսւկոս վարդապետի։

Յուսով որ առ Աստուած և վասն սիրոյ վկայից Քրիստոսի և քարոզո-

ղս՛ ւյ բանին կենաց՝ առաշնորդաց և լուսաւորչաց եկեղեցոյ, և խաչակրօն
մ ի անձանց ճգնաւո՛րաց Քրիստոսի, համ արձակեալ ես նուաստ ծառայից
Քրիստոսի Կ ի ր ս ւ կ ո ս վարդապետ, ի թուականութեանս ՉՐ (1253), աշխա-
տասիրես, լ յաւել,ի ի նախակարգեալ Տաւնապատճառս ճառս համառաւտս
ՃԺԲ (112), հաւաքեալ յաստուածաշունչ գրոց, ի պայծառութիւն կաթողի-
կէ եկեղեցւոյ և մեզ տաւնողացս, ի բա բեխ ալս ութ իւն տաւնաղացս։
Եւ աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի, ոչ բառնալ զյիշատակ
բան իր, այլ գրել յամենայն գիրս՝ որք գըրին ի սմանէ, զի՛ և ձերն գրեսցի
յիշատակ ի գիրն կենաց, և որք բառնան, բարձցի և նորայն ի կենաց
դպրութենէն։
Այլ և գրողի և ստացողի աւրինակի գրոցս վարդապետքն Սաեփաննոս
և Վ ա հ յ ր ս ւ լ ք , և նոքայ գրեսցին ի դպրութիւն կենաց ամէն*։

* նույն Հիշատակարանը կա նաև Մատենադարանի ձՏ 7433 Յայսմաւուրքում, աննշան տար-

բերությամբ. «Յուսովն որ առ Աստուած և վասն սիրոյ Քրիստոսի և քարոզոզաց բանին կենաց
առաշևորղացն և լուսաւորչաց եկեղեցոյ և խաչակրաւն միանձանց ճգնաւորաց Քրիստոսի, համ ար-
ձակեալ ես նուաստ ծառա Քրիստոսի Կիրսւկոս վարդապետ, ի թուականիս Հայոց ՋԲ (1253) աշ–
խատասիրեալ յալելի ի նտխակարգեալ տաւնս՝ ճառս համառալտս ՃԺԲ (112), ի ձեռն Ստեփան–
նսսի և վ ա Ք ր ս ւ մ ա վարդապետացն, հաւաքեալ յաստուածաշունչ գրոց, ի պայծառութիւն կաթողիկէ
եկեղեցո և մեզ տաւնողացն ի բարեխաւս^ւթիւն։
Եւ աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի, ոչ բառնալ զայս յիշատակ բանի, այլ գրեալ
յամենայն գիրս, որ գրին ի սմանէ, զի և ձերն գրեսցի յիշատակ ի դպրութիւն կենաց, և որք բառ-
նան, բարձցի նոցայն ի դպրոլթէնէ կենացէ
Աւրհենալ Է ամենասուրբ Երրորդոլթիմւ Հայր զՈրդի ե Հոգին Սուրբ յաւիտեանս յաւիտեան»։
(X 7433, Էշ 428 բ),

֊ 269 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1259
ՉԸ

220
ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ԿյսլլեսԼրյան, Ցուցակ Ղալաթի», կ 468—47է, Ա. Տէր֊նևրսէ ո յան,

ՖրԼԼրի պատկերասրահի ձեոապրերը 44—17, կ 105—107

Գրիչ 3.–»Տա1՚ւ1,ս
Վայր՝ Հոոմկլււ՚յ
ա
285ա Փառք փառաւորեալ Սուրբ Երրորդութեանն, միաբուն զաւրութեանն,
երեքանձնեա տէրութեանն եւ մի կատարեալ իսկութենանն, Հաւր եւ Որդ-
ւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտեանից, ամէն։
Աստուածային սիրոյն հետեւումն բնաւորեալ ( յաստոլածասէր ան՛
ձըն, զի ամենայն բարեաց սկիզբն եւ գոյութիւն ի նմանէ է։ Եւ այնչափ
զաւրալոր է, եթէ ոք աուղ ինչ ճաշակէ ի նմանէ, անհատ կարաւտի, եւ
առաւել ցանկայ, զի թեպէտ մեծ են հաւատ եւ յոյս, սակայն ի հանգելւ–
՚ձեալսն ունին զկասւարումն, իսկ սէր ընդ Աստուծոյ յերկարաձգի յանժա֊
ւքանակ յաւիտեանսն, վասն այնորիկ սուրբքն ել արդարքն առաջինք
զամենայն զկեանս իւրեանց նեղութեամբ եւ չարչարանաւք աւարտեցին՝՛
ի սէրն Աստուծոյ բեւեռես։ լք։
Յաղագս այնորիկ ել տէր Կոսսւքնդ|ւն՝ աստուածակոչ վերադիտող
Հայոց, զամենայն զկեանս իւր Աստուծոյ սիրոյն նուիրեալ ի մանկութե-
նէ, յամենայն գործս բարիս յաւժարամիտ, եւ ի պայծառութիւն տան Աս-
տուծոյ փոյթ, եւ ի ստացումն սուրբ կտակարանաց անդանդաղ, որ մեծ
յուսով եւ անհատ սիրով ստացաւ եւ զայս կենսակիր եւ աւետալուր բանս
բանին Աստուծոյ, ոչ ի լնուլ զթերութիւն անկարաւտ եւ վւարթամ տան
իւրոյ, այլ ի լրումն փափագման աստուածասէր հոգոյն։
286ա Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուականութեանս Հաւոց ՉԲ՝
Հ1253), ի սուրբ եւ յաշխարհամուտ յաթոռս Հոաւմկլայ, ընդ հովանեաւ
Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ եւ աստուածաներկ Սուրբ Նշանիս, եւ ա/լ բազ-
մահաւաք սրբոցս, ի թագաւորութեանս Հայոց Հեթմոյ պայծառահալատ
թագաւորի եւ բարեպաշտ որդոյ նորա Լեանի, որոց տացէ Աստուած
կեանս բարիս եւ անսասան թագաւորութիւն ի փառս իւր, հրամանաւ եր-
ջանիկ եւ աստուածազգեաց կաթողիկոսի Հայոց տեառն Կոաոանդնեսւ,
որ ստացաւ զսա յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնալղաց իւրոց եւ եղբարց
հանգուցելոց ի Քրիստոս։

286ա Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ժա՛ռանգէք զսա, եւ կամ ալգտիք

ի լուսաւոր բանից սորա, եւ կամ գաղափար առնուք, յիշեսշիք ի Քրիս-
տոս զբարեաց յիշատակաց արժանիսն՝ զտէր– Կոսս1|ւնդին աստուածա-
պատիւ կաթողիկոս Հայոց, եւ զոլղղադաւան հայր նորին ^Վա1ւրամ, եւ
զքրիստոսասէր մայր նորին ւյՇուշիկն եւ զեղբարս նորին ^Գյփգոր եւ
քԳԼոոյ, եւ ^Գեյւրգ՝ զվաղուց փոխեցեալս առ Քրիստոս, եւ ղեղբալրոր–
դի նորին զհանգուցեալն ի Տէր։ Յիշեսշիք եւ զեղբաւորդի նորին զարժա-
նապատիւ աստուածասէր քահանայն ւչԹոՐՈԱ, եւ զքրիստոսապահ որղի
իւր ^Ստեփաննոս, եւ համալրէն զամենայն աղգսւյինս իւր՝ զկենդանիս

֊ 270 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 125.7
ՉԴ

ել զննջեցեալսն։ Տալդ ողորմութեան ցաւղեսցի ի գերեզմանս ննջեցելոցն,

եւ կեցուցիչն կենդանութիւն տացէ կենդանեացն ընդ երկայն աւուրս։
Այլ թէ ոք սրտի մտաւք եւ անկեղծ սիրով յիշեսցէ զյիշատակեալսդ,
եւ նոքա եղիցին յիշեա/ք յողորմութիւնն Քրիստոսի եւ Աստուծոյ։
Արդ, ով բան եւ լոյս, ով կեանք եւ իմաստութիւն եւ զալրութիւն
Աստուծոյ Յիսուս Քրիստոս, ի քո յահաւոր եւ սոսկալի գալստեանդ, յա֊
հեղ դատաստանիդ եւ յանկաշառ ատենիդ՝ ի ձեռն անխաւս միջնորդիս,
եւ անբարբառ բարեխաւսիս, ընկալցիս զտէր Կոստնդին, ընդ արժանա-
ւոր եւ ընդ հաւատարիմ վաստակաւորսն քո։ Եւ ընդ ընտրեալ հովուա–
•պետսն առնուլ զբրաբիոն յաղթանակին ի քո յառատաձիր եւ յաննիաղ
պարգեւացդ, եւ քեզ փառք ընդ Հաւր եւ ընդ Հոգւոյդ Սրբոյ յաւիտեանս
յաւիտեան ից, ամէն։
Եւ արդ, ես անարժան եւ անպիտան գծողս Յ ո & ա ն է ս , յերեսս անկեալ
աղաչեմ զամենեսեան, յիշել զմեզ եւ զմերսն ամենայն։ Եւ խոշորութեան
եւ սխալանաց անմեղադիր լերուք, զի տկարանա յ ամենայն մսեղի ի
գործս իւր։ Սակայն եւ ես պակասեալ ի սգալի լուսոյ յաչաց տեսութենէ,
եւ ի հոգւոյ և ի մտաց լուսոյ ամենեւին զրկեալ, այլ հարկեալ ի շնորհա–
շարժ ալեացն եւ պատկառեալ յա Ատ՛ուած ապատ իւ պատկերէն, գծագրեցի
զսա ըստ իմում կարի։ Եւ դուք սիրով ուղղեցէք զթերութիւն եւ Աստուած
առհասարակ ամենեցուն ողորմեսցի, եւ ինքն եղիցի աւրհնեալ յաւի-
տեանս, եւ յալիտեանից յաւիտեանս, ամէն։

12բ Ո՛վ յան սկիզբն ձոցոյ բան,

նոյն եւ ծաղկեալ յազգս մ արդկան,
Որ զայս մատեան Աւետարան
Մեզ հնչեցեր ձայն ցնծութեան։
Ղու զպ՜ճնողս քո բանի
Զս՛էր Կոստանտին հ՛ովի՛ւ բարի,
նստո յա՚թոռ ընդ Պետրոսի
Երգել քեզ փառս անլռե՛լի։
13ա Որ յա՛մենայն շնչոց աւրհնիս,
Հանուրց գոյից տէր ճանաչիս։
Արդ զնուիրող այս՚մ նիւթիս՛,
Եւ զստացող սուրբ կտակիս
Ընկալ ի փառսդ որ յապառնիս,
Բազմիլ ընդ քեզ ի հարԼս^անիս։
Եւ ծնալղաց նորին .ոզորմեսցիս,
Որ յաւիտեանս միշտ աւրհնիս։

Ղ
^
223 Ստացող սորին՝ հ՛ոգեւոր տէր Կ ո ս տ ը ն դ ի ն յիշեսցի առաջի Քրիստոսիւ

- 271 -
 i
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1253
ՅԲ

1
Ստացող ՚1ոսւոանդ|ւն կաթողիկոս

ես ՚|ոսւոանց|ւ(ւ ծառայիցն Աստուծոյ ծառայ եւ ողորմութեամբն

Աստուծոյ կաթողիկոս ամենայն Հայոց, որ ետու գրել զԱւԼտւսրանս
զայս, յաղագս անձին իմոյ՝ յընւոիր եւ ի լալ ալրինակաց, եւ ոսկով եւ
արծաթով զարգարեցի։ Եւ իմ աեսեալ զմենաստան անապատն քՓոսն,
եւ միաբանեցի զիւրեսւնք ի մի պաշտաւն եւ ի մի սեղան, եւ առին իւ-
րեանց սահման ըստ կարեաց իւրեանց, եւ ես միաբանեցայ ընդ նո-
սա յ եւ պարգեւեցի նոցա գԱլետարանս զայս՝ զոր ինձ ստացել էի՝ յիշա-
տակ ինձ եւ եղբաւորգոյ իւքո Թ ո ր ո ս ի քահանայի, եւ ծնողաց մեոոց, եւ
եղբարց, եւ քերց մերոց, ղի անփոփոխ մնասցէ ի սուրբ ուխտս, եւ մի
"Ք Ի շ Ի ՚ ե ՚ ՚ ց է հանել զսա ի սուրբ անապատէս, ղի մի անիծիւք պատժեսցի*։

* Ս. Տեր֊Ներսեսյանը ձեռագրի մանրանկարչությունը Թորոս Ռո-յ/ինի պորէն Է համարումէ

է
 221

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Արվանձտչան, Բ՚որոս Աղրտր, Ա, էջ <127—328

ա
Կազմող՝ Սքւմէոն արքեպիսկոպոս՛
Վայր՝ Մալայ>իայ

Ջմեզաւբ մեռեալ հոգին,

Զտէր Սիմէովն արքեպիսկոպոսին,
Մալսւթիոյ վեր ա չդիտողին,
Եւ իմ որդի Ոալուրէկին՝
Վարժեալ ձեռամբ վարդապետին,
Ասի ս տ ա կ է ս րաբունապետին։
Վերջին կազմողս ի Մելիտենին,
Ւ դուռն Սուրբ Գրիգորին,
Ի ՉԳ (1254) թուականին
Ւ յունիս ամսեանն քսաներկուսին։
Ով որ կարդայ ի յատենին,
Նա մեզ ասէ զՔրիստոս որդին,
Ել զՀայր մեր յերկինքն ի յետ նորին,
նա թողցի իւր մեղքն եւ իւր ծնաւղին
Եւ ժառանգէ ղերկնիցն զբարին։
Եւ Աստուած ողորմի իմ վարդապետին,
Աոիստակէս րաբուն՛ապետին,
Ել ինձ անարժան և անպիտան ծառային՝
Տէր Սի մ է ո վ ն արքե՛պիսկոպոսին,
Ել ծնալզաց իմոց առաջին ել վէջին,
Հոգեւորին ել մարմնաւորին՛,
Եւ ամենայն արեան մերձաւորացն ամենին,
IIվ որ ասէ ւի սրտիւ զՏէր ողորմին,
նա Քրիստոս թողու զիւր անցանքն ել նախնեաց նոցին
Ամէն, հազար, հազար ամէն։

֊ 273 ֊
18-4Տ7
 Չ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251

222

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ, ՏՕ, Սէսրդիսրսն, Յուցակ Ա, Էք 408—410

Գրիչ Յոնաննէս
Վայր՝ Հււոմ

Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն ամենայն արարածոց, որոյ

անքակ և անսահման Է աստուածութիւնն, որ ոչ առեալ և ոչ սկսեալ, ոչ
դադարումն քո աստուածական թադալորութեանդ։ Որ առաքեցեր զբանդ
Աստուած՝ ղՈրդիդ քո սիբեղի, որ Է յառաշ քան զյաւիտեանս, ի խնդիր
ադամեան մարմնոյն, կուսածին երկրորդ Ադամ։ Եւ զամենայն կիրս
մարդկային՝ յանձին իւրում կրեալ, բայց ի մեղաց, և քաղցրուսոյց
վարդապետութեամբն իւրով բարբառէ ալ ասէր. Եկայք առ իս աշխա–
տեալք, և ես հանդուցից զձեզ։ Եւ յայսմ քարոզութեան հետևեալ զհետ
ճշմարտութեանն Քրիստոսի առաքեալքն, յորոց ոմանք քարոզք աստուա-
ծունակ տնաւրէնութեանն, և ոմանք աւետարանիչք աստուածութեանն, որ
ունի յինքեանս զշորս վտակս դետոց յեդեմ ա յբուղխ ս աղբիւրացն, ար-
բուցանելով զպասքումն հաւատացելոցս։
Մատթէոս աւետարանիչն ի կոչմանէ ՓրկԼչՀին երթեալ զհետ Քրիս-
տոսի, ականատես եղեալ սքանչելեաց Տեառն և վարդապետութեանն,
ընկալեալ զՀոգին Սուրբ ի վերնատան, յետ է(7 )ամ ի համ բառնալոյ
Փրկչին մերոյ, գրէ զԱլետարանն յԱնդիոք քաղաքի՝ եբրայեցոց բարբա-
ռովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՅԾԵ, (355) Աւետարանս գլխաւորս
ԿԶ ( 3 6 ) ։
Մարկոս աւետարանիչ աշակերտեալ Պետրոսի առաքելոյ, հրամա-
նաւ նորա գրեաց զԱւետարանն յ Ա դ ե կ ս ա ն դ ր քաղաքի, յետ ԺԵ (15) ամի
վերանալոյ Փրկչին մերոյ յերկինս, գրեաց եդիպտացոց բարբառովն, որ
բովանդակէ յինքն թիլս ՄԷԲ ( 2 3 2 ) , Աւետարան գլխաւոր ԾԲ ( 5 2 ) ։
Ղուկաս աւետարանիչ աշակերտ եղեալ Պաւղոսի առաքելոյ ի Հո.11 մ
քաղաքի, յետ Ի (20) ամի համբառնալոյ Տեառն յերկինս, գրեաց զԱլե–
տարանն հռովմայեցւոց բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՅԽԲ
( 3 4 2 ) , Աւետարան ՀԲ ( 7 2 ) ։
Յովհաննէս աւետարանիչ՝ ականատես եղեալ Փրկչին սքանչելեացն և
վարդապետութեանն, յետ ԾԲ ( 5 2 ) ամի գրեաց զԱլետարանն յԵփեսոս
քաղաքի, յունական բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՄԼԲ ( 2 3 2 ) ,
և Աւետարան գլխաւորս ԾՉ. ( 5 6 ) ։

Արդ այսմ աստուածային պատմութեանս ցանկացող եղեալ աս-

տուածասէր քահանայ Յոճանէս, որ բազում աշխատութեամբ և փափա–
քանալք դրեցի զսայ՝ ի վայելումն կենաց, և յիշատակ հոգւոյ իմոյ և
ծնողաց իւրոց, և ի բարեխաւսութիւն առ Աստուած. յահեղ աւուրն դա-
տաստանի ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած՝ արարիչն ամենայնի, և ար-
ժանի արասցէ լսել գերանաւէտ ձայն՝ զեկայքն աւրհնեալք Հաւր իմոյ։
Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս է թվիս Հայոց ՋԳ (1254), ի մեծ

֊ 274–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ
2Գ 1254

և յան։։ լան ի և յակնադիտակ և ի հռչակաւոր քաղաքիս Հոոմ կոչեյցեալ,.

ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի և Պալղոսի, ի խորանիս Սուրբ–
Պետրոսի։ Ո՛վ սուրբ եղբարք, որք հանդիպիք այսմ աստուածային քնա-
րիս, յերեսս անկեալ աղաչեմ՝ յիշեսշիք զիս և զծնաւղսն իմ, և զեղբարս
քՄսւտբէոս, որ աւզնական եղև ի նիւթ սորին, նա և ^Յակովյտ և զՄսւ֊
կւսր՚ ն և քՍէոեփանոս և ք՚Լազսւր յիշեսշիք սրտի մտաւք, և որք յիշէք"
յիշեալ լի շիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, ամէն։

223

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ԱյւսրմԼյւսն՝, Տույակ Հալէպի Բ, կ 8 (1248 թ.)

Վայր՝ լՀոոմկլա^

Ի թուի ՉԳ (1254յ կտզմեցաւ սուրբ Աւետարանս ծախաւք Սւոեփա–

նոսի դրան եպիսկազոսի Կոսւոանդեն կաթողիկոսի ի յիշատակ իւրոյ*։։

224

ՅԱՃԱԽԱՊԱՏՈՒՄ

Փարիզ 113յ Երևան, մանրակ ապավեն 925

Գրիչ վարդանա
Վայր՝ Ռիմ–

2ՏՅա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդոյ և Սրբոյն Հոգ-

ւոյն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ և ողորմութեամբ նորին կատարեցաւ
աստուածաշունչ սուրբ տառս Սրբոյն Գրիգորի Հայոց լուսաւորչի, ի
խնդրոյ երշանիկ, առաքելաշնորհ եպիսկոպոսին Յուքանիսի և սրբասնեալ
քահանայից Դանիկի և ՍիմԷոնի, զի բազում յուսով և փափագանաւք
ցանգացող եղեն սուրբ գրոցս ի վասն յիշատակի իւրեանց, եւ <Հեւ՝Հ>
ես պատճառեցի զանկարութիւն իմ, բայց տեսի զյոյս դոցա և ի յանձն
առի, առաւել վասն բազում մեղաց իմոց, յուսալով իմ ողորմութիւնն
Աստուծոյ և ի բարեխաւսութիւն սուրբ հայրապետին Գրիգորի։
Արդ, գրեցաւ գիրքս այս ձեռամբ մեղաւոր և անարժան և անպիտան
կիսամեռ և դանդաղ, փցուն գրչի Վարդանփ, ի թոլականիին Հայոց ՉԳ
(1254), ի քաղաքիս, որ կոչի Ռ ի մ , ընդ հովանեաւ սուրբ տաճարիս, որոյ
յանուն սուրբ աւետարանչացն ՅոՀաննոլ և Մատթէոսի, և է սա Հոգետուն
Հայոց։ Եւ ես սուտանունս վարւյսւն գրեցի ղգիրքս զայս և եդի զայս
յայսմ եկեղեցլոշ ի յիշատակ ինձ և ծնաւզաց իմոց Ստեփանոսի քահա-
նայի և քեռն իմոյ և որդւոյն Յոճանիսի, որոց ողորմեսցի Տէր Աստուած

Գրված է արծաթապատ կազմի կռնակին։

- 275 -
2Գ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1254

և հանգուսցէ ընդ սուրբս իւր աղաչանաւք Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի

և ամենայն սրբոց, ամէն։
Ընդ նմին ողորմեսցի Տէր Քրիստոս երջանիկ եպիսկոպոսին 3.1՜
վանէսի և սրբասնեալ քահանայիցն Օ՚անիէլի և ՍիմԼոնի, ծնաւղաց իւ-
րեանց և բնաւ զարմից ագՀգա)կանաց, ամէն։
Ողորմեսցի Աստուած աշխատողաց ի գիրքս, և որ հանդիպեցան
յայսմ տեղւոչ և աշխատեցան ի սպասաւորութիւն տկարութեանս մերոյ,
ամէն։ Պասլոսակ և Պաւլաւլակ։
 1255
ՉԴ

225

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ
Երևան 178

Գրիչ՝ Մ ի ք ա յ էլ
Վայր՝ Երկայն Մ ա լ ր ո փ ա ն ա պ ա տ
ա
Փառք Հաւր, պատիւ Որդոյ, գոհութիւն նորոգաւղ Հոգոյն Սրբոյ։
146բ Գրեցաւ մատեանս այս ի թուականին ՉԲ (1253) ձեռամբ Միքայէլի
քահանայի։ Արդ աղաչեմ զամենայն որդիս Նորո Սիոնի, որ սիրող են
այսմ պատուիրանի, յիշել զմեզ և զծնաւղսն մեր ի Քրիստոս՛,

Եւ ինքն Տէրն բարի

Եւ ողորմած յամենայնի,
Մեզ և ձեզ ողորմեսցի,
Եւ նմա փառք յաւիտենի։

177բ Ս՚ինլ ի յայս տեղս եաք նա Պապիսսսն եկն և երեր մեզ աւձանման,

չգիտեմ ուստի։

178ա Զ՚էեզաւք մեռեալս և զանարժան գրիչս Միքսւէլ, աղաչեմ յիշել ի

Տէր Յիսուս։ Գրեցաւ մատեանս այս ի թուականիս մերում ՉԳ (1255),
յամսեանս հոգտեմրերի ԺԴ (14)–ին, ի յանապատիս Յերկայն Մալրոփ, ի
փառս ամենակալին Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս։ Եւ վասն դառն
ժամանակիս խիստ շտապով գրեցաւ, ոչ գրչի պէտ է այրած, և ոչ գրի։

Գ
212բ Յամի եւթնհարիւրորդի և չորրորդի (1255), եղև զրաւ մատենիս,
յամսեանս հոկտեմբերի ԻՒ ( 2 9 ) , աւրն յո՚ւրբաթի, և մինչ էաք ի ցաւն,
որ է վերշին գիր, վաղվաղակի հալ խաւսեցալ, և մեք գոհութեամբ փառս
ի վեր առաքեց աք։
Արդ, գրեցաւ սա ի դառն ժամանակիս, ի թագաւորութեանն Հեթմոյ,
և նորա երեդ ամն էր երթալոյն ի թաթարսն, և ես մեղաւորս և անար-
ժանս և անպիտանս կամաւ իմով մտախորհ եղէ ի գրել զգիրս զայս, և
վասն առաւել սիրոյ՝ փոյթ ընդ փոյթ գրեցի, որ ոչ գրի պէտ եմ այրեյ,

֊ 277 -
ՉԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)

ու ոչ գրչի շինելոյ զուղեղն, այլ շտապով ի գիշերի և յամենայն ժամ,

գրեցի, հայնց վատ գրչով, որ զերկու տետրն և զերեքն ի մի գրչէ, նան
զայս վերշինս ի մի գրչէ՛
Արգ աղաչեմ սակաւ յիշման արժանի առնել զմեզ ե զմերսն, վս։1ւն
սիրոյ Քրիստոսիւ
Տէր Քրիստոս Յոամանսսնոցս գրեցի ևս Միքւսյէլ քահանա, ի փառս–
Աստուծոյ։
ն

I՝7ա քաէյ զաշխատս ղ մատենիւ՛

226

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ
յտ–
հրեան 6ՏՏ1

լի ք ՛՛ Գրիչ Կյ»ստ«յնւյ|ւ&.
Հ ի ՜՝ . ; " Վայր՝ ԿիւԻԿԻ0*

ա՛-
րուականին Հայոց ՉԴ (1255)*,
Փառք երից անձնաւորութեանն և միոյ աստուածութեանն Հաւր և
7 ր ՛յէ ո յ և Հոգւոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէնէ Որք ղմտացս–
աչս անաղաւտ և վճիտ ունիցին, երկնանըկատ դիտմ՛ամբ առ Էականն լոյս
և. իմանալեացն տեսարանս, նոցին ոչինչ Է փոյթ բովանդակ բնաւին ինչ
որ յաշ/սարհի և որ ըստ հոսանուտ և եղծանելի բնութեանս թերին, այլ
412բ միանգամայն զհուր սիրոյն զոր հուրն կենդանի արկ ի բանականս || բնու-
թիւն աւրըստալրԷ • արծարծանեն յոգիս անշիշանելի բորբոքմամբ հոգե–
փորացն տուրևառոլթեամբ, որով և լուսաւորին ըստ բանի աստուած՛ա-
հայր մարգարէին, որ ասէ. Պատոլիրանք Տեառն լոյս են և լո/ս տան–
աչաց։

Արդ, ըստ նոյն ապացուցի աստուածայնոց իրաց հետևեալ յոգներ–

շանիկ և արդիւնական վարդապետն 11տեփանոս, և իմանալի աչաց տե-
սութեամբ պայծառապէս և գերաբնաբար արտափայլեալ, և բովանդակ
զինքն Աստուծոյ ընծաեալ, և ի մանկական տիոց ոչ աշխարհական ինչ
իրաց հետևեալ, բայց եթէ աստուածային ուսմանց զանձն տուեալ, և ի՛
նոյն միալն աշխատասիրաբար դեգեր եալ, որոյ աղագաւ ոչինչ գրելով
աշխատութիւն ըստ մարմնոյ, կամ զնիւթականաց գոյից զծախումն, այլ
միայն ստացուած կենդանի ասացեալ, այսինքն զպատուիրանս աստուա-
ծայինս և զհոգեշունչ մատեանս Հնոց և Նորոց կտակարանաց, զաւետա-
րանական սւ ս տ ո լած ախ աւս քարոզութիւն փրկչին մերոյ և Աստուծոյ, նաև
զառաքելոյն Պալղո֊սի և ղԳործոց աոաքելոցն Քրիստոսի և զԵւթանեքին
թոլղթսն Կաթուղիկես,յց յոյժ փափագանաւք և մեծատենչ ըղձմամբ ետ
ծրագրել զաստուածաշունչ Նոր կտակարանս յաստիս ի վայելումն, և յետ
կից ԻլՐոց յ ՚ ո շ խ ՚ ո ր հ է , յիշատակ անշինշ ի ձեռս մանկանց Նորոյ Սիովնի։

՛էրված Է Հիշատակարանից առաշ և բնագրից Հետ»՝ այլ գրով։

֊ 278֊
ջթ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1260

4ա յշԿոսաանգիքւ գրիչ աղաչեմ յիշել աղաւթիւք ի Տէր։

179ա Զաստիս ի վայելս և յաւրն Քրիստոսի ի պարծանս եղիցի աստոլա–

ձախաւս մատեանս շնորհալից րաբունւոյս մերոյ Ստեփանոսի ստացաւ–
ղի սորա և Կոստանդեսւյ գրչի*՛
Դ

•383ա ^Կոստանդին գրիչ աղաչեմ յիշել ի Տէր։

ե
Ստացող Սաեփանոս

52ա Ամեղաւք դատապարտեալ ստացող սուրբ կտակիս և զամենայն

քրիստոնեայս, որոց արդեամբք ստացեալ եղև ի ձեռն իմ թշուառական և
հեք վարդապետիս Ստեփանոսի ցաւակցաբար յիշեցէք որդիք լուսոյ և
խաւարի զբնակեալս, և ՝ թողութիւն մեղաց խնգրեցէք։

Զտառապեալ ստացող սորին Սաեփանոս յիշեա ի Տէր, Տէր իմ։

227
\

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Կյոլլեսերյան, Ցուցակ Անկիլրիո, էշ 1274—1276

Ստացող Յովնանէս

՝ ՝ Վայր՝ Կիփկիա
ա
542 Փառք
ամենսուրր Երրորդութեանն, այժմ և յանզրաւ յաւիտեանս,
ամ էն։
Ի թուականութեանս Հայկազնեայ տովմ արիս, եւթն հարիւրերորդի
չորրորդերորդի (1255) ամի, ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ աստուա-
ծասիրի, և ի հայրապետութեան տեաոն Կոսւոանդեայ ծերունւոյ, ես
Յովնանէս երէց, նուաստ և անարժան ծառայ Աստուծոյ, գտի զաստվա֊
ճապատում և փրկաւետ սուրբ Աւետարանս առ առն միյոշ, դրեալ ձե-
ռամբ Գրիգորի մականուն Կոդեոն կոչեցեալ, և մտացայ զսա յիշատակ
ինձ և իմոցն ւփոխեցելոցն առ Քրիստոս, և վասն ծովացեալ մեղաց իմոց,
թերեւս գտից ներումն թողութեան։ Եւ իմ փափագալղ եղեալ զարդարել

ձեռագիրը շոլրշ 100 տարի հետո 1354 թ. ծաղկել է Սարդիս Պիծակը։ «Ընդ նմին և ղիս
զանարժանս ւչՍաոփս ծաղկաւղս, որ գույնով ղարդարեըի զնկարեալ ծաղիկն և .շինեցի ղաւէ–
•տարանչերն, և զծնողն իմ աղաչի եմ յիշել ի Քրիստոս)///, — գրել Է նա (Էշ 180 ա) է

֊ 279 –
 Չ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251

զսա խորանաւք և ծաղկաւէտ վայելչութեամբ և ոսկիատիպ պայծառու-

թեամբ՛ Եւ զտի զոմն յոյժ հմուտ և յարդի յարհեստ գրչութեան Կոստսւն–
դ ի ն կոչեցեալ, և ի ձեռն սորա բազում աշխատութեամբ եղեւ զրաւ սորա։
Իսկ որ արբեալ զմայլիք ի քառսւվտակ հոսմանէ սորին, զոր Հոգին
Սուրբ թելադրեալ ի շրթունս երանեալ աւետարանչացն, խալսել վասն
տնաւրէնութեան մարդացելոյ բանին, նաև վասն փրկաւետ վարդապետու-
թեան նորին Որդլոյն Աստուծոյ, և նշանաց և արուեստից զոր առ մերս
բնութիւն, և վասն իշման Հոգւոյն Սրբոյ ։սռ ընտրեալ դասս առաքելոցն,
և զնոսին առաքեալ քարողս և աւետարանիչս տիեզերաց, և տալ իշխա-
նութիւն թողուլ որոց կամիցին։ Արդ, աղաչեմ զամենեսեան ղմանկունս•
սուրբ ե՛կեղեցւոյ, յորժամ ընթեռնուք զաստոլածաիւաւս մատեանս ղայս,
յիշեսշիք առաքի ղ Լնլոյն Յիսուսի զձնողսն իմ ղփո՛խեցեալսն առ Քրիս-
տոս, նաեւ զիմս անարժ անութիւն, թերեւս գտից ձեւք թողութիւն ի Տեսա-
նէ։ Եւ որ առատն է ի տուրս բարեաց, ձեզ հատուսցէ յաստիս բարիս, և ի
հանդերձելոլմն ընդ նմին թագաւորեալ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան։

Ր
Ուղղսղ ՎարդսյԸ.

544 եղապարտ Վարդան աղաչեմ յիշման արժանի արարէք, ով սուրբ

դասք քահանայից, վասն զի սակաւ ինչ աշխատանս և ես իսկ ծախեցի.
ի սա ուղղելով ղսղալն, զոր գտի։
I

Գ
Ուղղող Զաւրսւվար–

Զմեղայպարտս Զաւրքայվար նվաստ քահանայս աղաչեմ լիշման

արժանի արարէք, ո՛վ դասք քահանԼայ^ից, վասն ղի աշխատեցայ զի
զգիր ալէլին ու զպա՛կասն / / / ե ղ կոլ գան ի նայ / / / ո ղորդի, և Աստուած
քձեզք պ ա ր գե լ՛ե ս՚ց է զերկնից արքայութիւն։

Դ
Սմբատ Գունդսաասյլ

443 Ողորմեա Քրիստոս Սմբատ Գունդաւստապլի, ամէն։

228
Հ

ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԲԱՆԻՑ ՆՆՋՄԱՆ ՍՐԲՈՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆՉԻՆ

ՏՈՀԱՆՆՈԻ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ

Երուսաղեմ 4ՏՏ (ԺԳ դ.), Պողարյան, Տաըակ Բ, կ 437)

Ստացող ՑոհաննԷս Արքաեղբայր–

238 Ես Յ ո հ ա ն ն է ս եպիսկոպոս դատապարտ ծառայ Աստուծոյ և նըւաստ

ձեր, կրսերս իսկ պ աշտ աւն ակից, ոբդի քրիստոսասէր և բարեպաշտ

֊ 280–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ՆԵՐ 1255

իշխանաց իշխողին ՚1ոսսւանդեա թագապահի և արքայահաւը Հայոց,

շնորհիւն Աստուծոյ և աւրհնարեր փութով բարէհոգի և քրիստոսազգեաց
հաւրն իմո եղեալ ծանաւթ մասամբ իւիք իբր ծագիւ մատին նշուլից աս-
տուածաշունչ և քրիստոսաձիր տառից, և իմ յընթեռնոլլն զաստուածաբան
սուրբ աւետարանչին և սիրելի աշակերտին տեառն զիմ աստաԼ ս^ փած
հանգըստեան նորին բանս աղաւթից, ոչ լինէր հասու խակախամ միտք
բծկան,իս ըստ արմ անւոյն, որո վասն ի խոյզ իսկ եղեալ գտի զքրիստո-
սազգեաց երջանկին տեառն Ներսէսի Լամբրոննլյայ զհոմաղնեա իսկ
մեր և արեանւսռուի տեսութիւն արարեալ սոցին բանից ի խնդրո հարց
աստուաձաղանից։ Ընդ որո գիւտ յոյժ բերկրալից եղէ որպէս զայր, որ
զտանէ գանձ յագարակի և կամ որ առնու աւար բաղում ցնծալից, եղեալ
էրեսաւք մտաց, ոչ և եթ անձին իմոյ, այլև յոքանցդ ապագա իմաստա֊
խոյզ եղբարց զսոյն ցնծութիւն վայելել, դրիւ ետոլ, զոր իմ իսկ մեղսա–
մակարթ ձեռամբ և հոգացեալ մատամբ սկսա և վասն անպարապութեան
իմոյ ետոլ գոել Փ ի լ ի պ ո ս ի քահանայի, որ թէպէտ և կիրթ էր գրոյ, այլ
վնասեալ էր ի լուսոյ, որո Տէր ողորմեսցի։
Աստուածարեալ ոգոցդ ապագայից ի սոյն վարժողաց և ալգտողաց
հայցեմ հողս ձեր Ց ո ճ ա ն եպիսկոպոս և րաբունի, ծնողաւք մեր և համայն
՛ընտանեալք, նա և ևս ուսոլցչալք և ընկերակցաւք և բնաւին իսկ սպա-
սաւորաւք, սրտի մտաւք և բազում հառաչմամբ և արտասուաւք յիշել
զմեզ սերտ սրտիւ ի բարին Քրիստոս, ողորմութիւն և քաւութիւն, և հան-
գիստ ի Քրիստոսէ զտանել ամենեցոլնցս, զի կարաւտ եմք մտածիլ ձեզ
և յիշել ի բարին Քրիստոս, յոր և դուք անմոռաց յիշումն ի միշտ կեն-
դանւոյն մատեանս մեալք լիջիք դրեալք, ամէն։
Նաև զայսր տառ խնամաւղ և յարգող, և աննախանձ զալրինակ շնոր-
հող խնամեսցէ գթով ամենախնամն Աստուած, ամէն։ Անմահ փառաց և
բարեաց արժանացին համայն քրիստոնէայք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ,
ամէն*։

229

ՀԱՐՄՑՄՐՒնՔ ԵՎ ՊԱՏԱՍԽԱՆԻՔ ՎԱՆԱԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Երևան 6106

Գրիչ Գրիգորիս
Վայր՝ Խորանաշատ
ա
•279/3 Գրեցաւ Հարց և պատասխէ անիքյ սուրբ վարդապետին Վանական
Խորանաշատի, ի թվին ՉԴ (1255), հրամանաւ բերեմիտ և ընտրեալ եր-
կու եղբարց Թսւդէի և Հ ա յ ր ա պ ե տ ի , ձեռամբ մեղապարտեի)ս Գրիգորիսի,
ի վանս Խորանաշատի, առ դրան Աստուածամաւր։

Հիշատակարանում տարեթիվ շ/ւ նշված, սակայն կարծում ենք, որ այն գրվզւծ պետք է
IIւնի 1255 թվականին։ Այդպես կարծելու հիմք է տայիս Ցովհաննոլ Յայտնութեան մեկնության
1179 թվականին հունարենից կատարած թարգմանության վեր շամ, Ներսես Լամրրոնացոլ հիշա.
ս՛ակարանից հետո գոված հիշատակագրությունը, ուր ասված է. «և սորա օրինակին թիւն ՉԴ
(1255) էր. Աստուած ողորմի ասացէք գծողինյ> (էշ 546) ։

ւ
- 281 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 125.7
ՉԴ

Ով հանդիպիր, քիշեցէք զԹադէէՅ և զհայրապետ, և զգրողս մեղու-

ցեալ, և Աստուած զձեզ յիշէ։
I8
Ստացող՝ Ստեփաննոս

72բ Սաեփաննոսի*։
1
725բ Սւոեփաննոսի Է գիրգս>

Գրիչ Աստուածասաս-

տք/՛ Տէր Աստուած ողորմի Աստուածատուր աբեղաին։

230

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Վենետիկ, 221, Աարգիսյան, Ցուցակ, Բ., էյ 322

Գրիչ՝ Գրիգօր վզիկ

Վայր՝ Կապոսի վանք
ա
111ր Կատարեցաւ հրաշապատում ել լուսազարդ վարդապետութիւն՝ աս-
տուածազգեաց առնն սրբոյն Աթանասի եպիսկոպոսի Աւլեքանգրի, եւ
գլուխ եւ հիմն ամենայն ոլղղափառաց, որ ել համբաւ հաւատոյ սորա
ընդ բնաւս ամենայն, հրամանաւ հաւր Սսււ1ուել|), եւ առաշնորդի սուրբ
ուխտիս՝ որ Կասյոսին ասի, ի նոյն վանքս, ի դրանն Ակոբայ, ձեռամբ
մեղապարտ գրողի՝ որոյ անուն Գրիգոր, մականուն Վզիկ, յիշատակ
իւրն, եւ ծնողացն իւրոց, եղբարց, քերց եւ ամենայն ազգայնոցն։
Աղաչեմ զքեզ, Քրիստոս որդի Աստուծոյ, ողորմեայ հաւր Սամռւելի՛
ստացողի գրոցս, եւ ծնողաց իւրոց, եւ ամենայն եղբարց։ Եւ ինձ Գրիդո–
րի, որ բազում չարչարանաւք փակոլցի ի սմա գիր՝ ի պատմել զբանս
պատվիրանի քո...

168ա Բ՛վին ՉԴ (1255)։ Քրիստոս Աստուած սուրբ հայրապետին բարե-

խօսութեամբ ողորմեա հաւր Սաւ/ուեյի, եւ ինձ մեղաւոր Գրիգորի։

231

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Վենետիկ, 200, (1224 թ.), Սարգիսյան, Ցուցակ Բ, կ 35

123բ Ի թուին Հայոց ՉԴ (1255) միայբանեցալ Սուրբ Լուսաւորչին պարոն

Ք ւ փ ս տ ո ս ա յ տ հ ւ ր ՝ Վ ա ս լ ի ն որդի, որ յամէն տարին և յամենայն ժամ այս

* Գրված է երկաթագիր, կարմիր թանաքով, կարծես մաաենանիշ է։

- 282 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1255

աղալթիցս մասնակիցի ի տաւնի Սուրբ ԱրիստադիսԼիԼ և ԳրԼիգՀորիսի,

Տէր Աստուած զժամանակ նորա յերկայն արասցէ ամեէն, և յամէն տարի
սպք իտակյ տայ։

232

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Մարտիրոս յան է Ցուցակ Մշո, Էշ 97

Ծաղկող Սսւրդիս

Փառք եոանձնեա տէրութեան, երից յատկութեամբ եւ մի բնութեամբ

համապատիւ, վեհագոյն ինքնութեամբ Հօր եւ Որդոյ եւ Հոգոյն՛,– Սրբոյ,
ամէն։
Արդ, եղեւ աւարտումն տառիս որ կոչի Շարակնոց ի լաւ ել յընտիր
օրինակէ, որ է Խլկցի, ի թվականիս Հայկազան տումարի ՉԴ (1255), ի
հայրապետութեան տեառն տէր Միւիթարայ, ել թագաւորութեան Լեւոնի
բարեպաշտի եղեւ աւարտումն սորա, աշխ ատողքս վարձս առնուն ի
յԱստուծոյ, ամէն։
Ընդ նմին ղիս զանարժան ել զմեղաւոր հողս Սարդիս քահանայս,
զծաղկաւդ ել զոսկաւղ այսմ տառիս, աղաչեմ յիշել ի Տէր, ել զծնաւղս
իմ, եւ որ յիշէ յիշեալ լիշի ի Տէր։

233

ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՔ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼԻ

Երևան 1647

352ա Փառք Սուրբ երրորդութեանն կատարելոյ և միոյ։

ՉԴ (1255) գրեցաւ ի թուականիս։

234

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅԱՅՏՆՈՒԹԵԱՆ ԱՆԴՐԷԱՍՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ

Երուսաղեմ 998 (1623 թ.), Պողարյան, Ցուցակ Գ, էշ 606 ֊՝ • ~

Լ՛ V
•546ր Եւ սորա օրինակին թիւն ՉԴ (1255) էր, – \
Աստուած ողորմի ասացէք գծողին։
 1256

235

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 10450
Գրիչ՝ Թոաս Ռոսլիքն^
Վայր՝ Հոոոմկլսւյ

402ա Փառք քեզ, փառք քեզ անսահման անուն և անզուգական անձնաւո-

րութիւն, Հայր և Որդի և Սուրբ Հոգի։ Աւրհնութիւն քեզ Սուրբ Երրորդու-
թիւն և մի տ՛էրութիւն, որ ետուր կարողութիւն և սատար եղեր իմոյ տկա-
րութեան ի զրաւ հասանել զքըյղձալի* մատենիս, այժմ և միշտ, և յա-
ւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Շնորհիւ Տեառն սկսեալ և ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւար֊
տեցաւ մատեանս աստուածախ ալս, աստուածունակ, երկրպագելի և
պաշտելի սուրբ Աւետարանս, յամի Չ և Ե երորդի (1256) թուաբերու-
թեանս Հայոց, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս, որ յանուն
միածնի Որդլոյն Աստուծոյ Սուրբ Փրկիչ կոչեցելոյ, և մաւր նորին Սըր֊
բոյ Աստուածածնին, և Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի, և սուրբ հայ-
րապետին Նիկողայոսի և սւստուածընգալ սուրբ և յաղթող նշանին Վան֊
գոյ, և այլևս բազմահաւաք սրրոց, որք պաշտին յաշխարհամուտ աթոռս,
402բ և աւգնականութեամբ սոցա, յանառիկ դղեակս Հ ո ւ ա մ կ լ ա յ , || ի թագա-
ւորութեանն քրիստոսապսակ և բարեպաշտ արքային Հեթմոյ, և ի ժա-
մանակի յորում նոյն աստուածասէր թագաւոր դարձեալ լինէր ի մեծ և.
յաղխ ատ ամ ասա յց ճանապարհէն, որ առ խանն աւագ։

Հրամանաւ և ձախ իւք աստուածապատիւ տեառն Կռստանգեսւ կա-

թողիկոսի Հայոց, որ զարմանահրաշ վարիւք իւրովք առհասարակ հի ա֊
ցուցանէր զբնաւս, մինչ ղի և յարտաքնոցն առաւել ընդունէր վկա չութելն
զանհամեմատ վարուցն իւրոյ մաքրութեան։ Քանզի աղբիւր էր նա բա-
րեաց և արբին ի նմանէ ամենեքեան, որք և կամեցան ըստ պասքոյն
իւրեանց։ Սոքա անդստան, նոքա բդլրաստան, ոմանք չարկ ծածկու-
թեան, վասն զի հայր էր որբոց և հոգայր վասն աղքատաց, և առաքելա-
կան թղթովք կանոնական սահմանաւ աշակերտէր զամենայն եկեղեցիս
ըստ ուղղափառ հաւատոյ։ Եւ այնպէս սիրելի էր ամենեցուն, մինչ զի և
աշխարհակալ բռնաւորք ընդառաշ նորա խաղային՝ յորժամ ճանապար֊

* Գրված է «ղձալիտ ձևով։

֊ 284 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՍ Ե Ր ֊
ՉԿ 1256

403ա հորդութեամբ հանդիպէր աո )| նոսա և պատարագաւք զերեսս նորա պաշ֊

տէին, և ապա յղրկալորք լիեալ զտրիտուրն խնգրէին աւրհնիլ ի նմանէ։
Քան ղի արդարև առ սա կատարիւ՚ր գնալն ի վերայ իժի և քարբի, և կո֊
խե) զամենայն զաւրութիմւ թշնամոյն։ Սա և ողորմութիւնն Աստուծոյ
գտեալ ի բարկութեան և չարալլուկ ժամանակիս։ Սա և ի վերայ ամենայն
առաքինասէր վարուց իւրոց յաւել և զայն ևս՝ լինեչ գրասէր և աստուա-
ծասէր, որով և ստանայր գիրս սուրբս զհին և նոր կտակարանաց, և յոլով–
անաւթս ոսկւոյ և արծաթ ոյ և պատուական հանդերձեղէն զարդուց, և
նուիրէր եկեղեցւոյ սրբոյ ընդ ամենայն տեղիս, ում զիարդ և պիտոյ ինչ
լինէր։
Որ և ի կատարեալ սիրոյն զոր ունէր առ Աստուած և առ ի նմանէ
պարգևեալ կտակարանք, ոչ էր նմա փոյթ ի լաւաց գրչաց կամ ի հմուտ
արհեստագիտաց միայն ստանալ զայսոսիկ՝ վասն այնորիկ իմոյ, անար-
ժանութեան փցուն և ախմար գրչի Թորոսի մականուն Ռաւսլի կոչեցելոյ
402բ ըստ նախնեաց, հրամայէր զգործի || գրչութեան ի կիր արկանել յաս–
տուածային այս մատեան, որ և զարդարեալ ոսկով զտով և պատուական
նիւթաւք ներքոյ և արտաքո յ, ըստ առատապարգև կամաց իւրոց, զոր
ունէր առ սոսս։, մանաւանդ թէ առ ամենայն ոք։ Վասն զի ամենեցուն,
որոց րաց են աչք իմանալի ի մտաց, յաստոլածասէր և ի նոյն պշնուն
հանապազ, հաւատով և յուսով ակնկալեալ վարձուցն հատուցման և
մշտամատոյց ձերոց մաքուր աղաւթից, ո՛վ աստուածասէր հարք և եղ-
բարք, որք և ծնեալ վերստին յորդիս լուսոյ մաւր սրբոյ Սիոն և ժառան-
գէք զսա ըստ արդեանց հանդիպեցելոյ, զոր աղաչեմ յիշել ի Տէր մա-
նաւանդ առաշի զենման ամահ գառինն Աստուծոյ, զարժանաւորս ամե-
նայն աւրհնոլթեան յիշատակի, զտէր Կոստանդին կա՛թողիկոս Հայոց և
ստացող սրբոյ լուսազարդիս, և ծնաւղսն իւր Վահրամ և Շուշիկ, և զեղ–
404ա բարս իւր զԳորզ և ^Գրիգոր, և զքորք իւր Շուշանին, և Վ ա ն ե ն ի ։ || Այլ և
զեղբալրորդին իւր զսրբասէր քահանայն Թորոս, և ղծնաւղք սորա՝ ԳոՐէյ
վկայեալ քահանա և մայր նորա Ազիզ, և ղեզբարք նորին զաստուածա-
պատիւ եպիսկոպոսն տէր Սաեփաննոս, և զԳրիգոր նորին հայրազատ,
և զդստերսն իւր Մլքի և Շուշան, ևս և ղորդին իւր Սաեփանոս, որ այժմ
զինուորեալ իշխանական պատուով ի դրունս թագաւորական, և զամու-
սին սորա Ակաց, և մայր սոցա Տալիթայ, և զմիւս եղբաւրռրդի հոգևոր
տեառնն զԳրիդոր՝ զինուոր և տարաժամ վախճանեալ։ Այլ և զամենայն
ազգք սոցա և զա՛զինս, որպէսզի ննջեցելոցն հանգիստ և ողորմութիւն
պարգևեսցէ Քրիստոս Աստուած, և որ այժմ կենդանի՝ անխռով խազա–
ղհլթեամբ ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ, ամէն։
Յերսս անգեալ ես բազմամեղ և թարմատար գրիչս, աղաչեմ յիշել ի
նոյն և զիմ նուաստութիւն, այլ և խոշորութեան սորա և թէ սխալանք ինչ
404բ դիպեսցի, հայցեմ շնորհ՛ել թողութիւն։ || Յիշել դարձեալ և զերախտաւոր
ծնաւղսն իմ, և զեղբայրն իմ Անսան ևս առաւել, և որ ըստ հոգոյ և
մարմնոյ եղբարք և քորք, հարք և ուսուցիչք, այլ և կուսակրաւն քահա-
նայն Վարդան փ ա կակա լ աստուածընգալ տաճարացս և կազմաւ սորա,
և զամենայն աշխատաւղս ի սա առհասարակ ըստ բանից և արդեանք,

- 285–
ՋՔՅ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1256

որք աւդնական եղեն մեղ։ Եւ Քրիստոս Աստուած որ առատն է ի պարպես,

զձեզ յիշեսցէ յերկնից արքայութիւն իւր շնորհիւ ողորմութեամր իւրով,
որ և սորհնեալ է յաւիտեան, և յալիտենս յաւիտենից, ա մէն,

4ա Զմեղապարտ գրիչս աղաչեմ յիշել ի –Քրիստոս*։

5բ Մեղապարտ գրչի սորա ողորմեա Քրիստոս Աստուած**։

,5բ Տէր իմ Քրիստոս որդի և բան,

Պետ հովք ուծութեան կարգիս աւծման,
Որ զայս մատեան աւետաբան
Մեզ հնչեցեր ձայն ցնծութեան։
Ահա զքոյս առեալ քեզ տամ
Բարձեալ ի ձեռս առաշի դամ,
Առ զայս նուէրս բարեխնամ
Եւ յիս նայԼե^ա տէր հհքսշտակամ։

•6ա Ո՛վ յանսկիզբն ծոցո բան,

Նոյն և ծաղկեալ յաղգս մարդկան,
Որ մեզ զշնորհս քո շրթան
Հեղեր ալրհնե ալդ յաւիտեան,
Դու զտէր Կոստանդ|ւն դէտ Հայկազեան
Նսաո յաթոռ կեփա^ յ^ական,
Եւ զիւր Թորոս հայրազ ատեան
Ընկալ ի փառսըդ հայրական***,

.722բ Լ՚նդ մետասանիցն ընկալ Յիսուս, զտէր Կոսաանդին կաթողիկոս եւ

զնորին հաււ, ամէն։

Ղ
194ա Զսուրբ եւ զերշանիկ դիտապետ Հայոց զտէր Կոստանդի՚ն ստացաւղ
սորա յիշեսշիք ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն։

* Գրվսւձ է եվսերիոսի թղթից հետո, խորանի մեր

" Գրված է խորանի գլխազարդի կամարակապ մուտքի մեշ։
Գրված է խորանների մեշ ոսկի խորքի վրա, մուգ կապույտ երկաթագրով՝ րաց կապույտովդ
•եզերված։ Տողերն առնված են կարմիր գծերի մեշ, որոնք իրարից բաժանվում են ոոկյա լայն շեր––
յտովւ Շքեղ զէսրգարվտձ են խորանները։

> •
- 286 -
ՉԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1256

310բ Զստացաւղ սուրբ տառիս զտէր Կոստանդին կաթողիկոս Հայոց յի-

շեսշիք ի Քրիստոս Յիսուս*։

236

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Մ ուրագ յան , Ցուցակ Մշո Առաքելոց վանքի։ էէ 7—8

Գրիչ՝ Յովհաննէս
Վայր՝ Մ ա մ ո ս տ ի ա , որ կոչի Մսիս

Յամի եւթն հարիւրերորդի հինգերորդի թուաբերութեան հայկազեան

տոմարի (1256), ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոսաանդեա Հայոց դի-
տապետի հեզի եւ ողշախոհի, ել ի թագաւորութեան Հայոց Կիւլիկեցաց
նահանգի Հ ե թ մ ի բարեպաշտի եւ աստուածասիրի, ես Յու|քաւ&նէս էրէց՝
նուաստս եւ տրուպս յորդիս յեկեղեցւոյ, յերկրէ Տսւոանոյ եւ գեղշէ
Հսւցեկաց, որդի Կ ա ր ա պ ե տ քահանայի եւ մօր Ասլկան, եւ ի կենցաղս
աշխարհի մեղաւոր ել անսպառ խոստովանող Քրիստոսի, դիւրաշարժս ի–
մեղս, դժուարաշարժս յարդ արութիւն, ապիկարս յոքոլնց ել ախմարս ի
գրչաց, փափաքելի սրտիւ եւ շերմեյւանդ սիրով ել յզձալի յաւժարութեամբ
ցանկացող եղէ այսմ աստուածաշունչ կտակարանացս ալրինաց եւ մար-
գարէից ըստ ասելոյն աստուածահօրն Գաւթի, թէ Պ ատուիրանք Տեառն
լոյս են ել լոյս տան աչաց։ Ըստ այսմ հրամանի զաշխատ ի բաց եդի,
շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ, ել նորին ողորմութեամբ յանկ հանեալ աւար-
տեցի զդիրս սուրբս ի պէտս մեղուցեալ յանձին իմոյ եւ յիշատակ հոգւոյ–
իմոյ եւ ծնողաց իմոց, եւ ի պէտս մանկանց Նոր Սիովնի։
Չի եթէ պատահեսցի այր խնդրող սորին եւ փավ։աքէ ըմպել ի կեն-
սատու աղբիւրէս յայսմանէ, եւ կալցէ շնորհս գիտութեան եւ գտաիցէ՚
զսա, հրճուասցի ի վերա սորայ եւ ուրախոլթեամբ արկցէ ընդ պարա-
նոցս, եւ լալ համարի զսա, զականս պատուականս զմարգարիտս զեկե-
ղեցիս, քանզի եւ է իսկ, զի սա է գուռն երկնից, բանալի արքայութեան,
ճանապարհ մոլորելոց, հաց քաղցելոց, աղբիւր ծարաւելոց, պարծանք–
արդարոց եւ յոյս հաւատացելոց, եւ ամենայն ինչ որ պատուական է,
չարժէ զսա, զի սովաւ արդարքս հաստատ ես ցին ի գործս բարիս, եւ մե-
ղաւորք զղշոլթեամր զարդարութիւն ընգալցին, եւ ամենայն ոք, որ փա֊
փաքէ ըմպել ի քաղցրահամ եւ ի կենսատու բաժակէս յայսմանէ՝ կեցցէ
եւ զկեանս յաւիտեան ականս ժառանգեսցէ։
Ըստ որում կարի գրեցի ձեռամբ իմով եւ աշխատութեամբ, որպէս•
եւ հրամայէ Տէր Յիսուս, թէ՝ Գանձեցէք զգանձս յերկինս, եւ աստուա-
ծային առաքեալն, թէ՝ Գանձ հոգեւորական ունիմ զքեզ աստուածային-
բարութիւն, եւ դարձեալ Տէրն ասէ, թէ՝ Որ արբուսցէ բաժակաւ շոլր
ցուրտ յանուն աշակերտի ոչ կորուսցէ զվարձս իւր. յայսմ յուսալով իմ

* Վեր՛ին երե/֊ը գրված են ոսկետառ երկաթագրով։

- 2 Տ 7 -
.Տծ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ՆԵՐ 12511

հաւաքեցի զամենայն դիրս աստուածաշունչ հին կտակարանաց եւ եղի

ի միասին եւ զպատմութիւն Մակա բայեցւոց, որ ի նախկի ժամանակի
մարտիրոսացն, զճշմարտ ոլթեան տեսակս բերելով յինքեանս եւ գրեցի
զսա ոչ վւսսն մարմնաւոր ագահութեան, այլ յիշատակ ինձ եւ իմոցն եւ
ամենայն հաւատացե՛լոց. որպէս յայտնի է մեզ ամենեցուն որ ընդ մա-
հու գրաւեալ եմք եւ անհնար էր ում էք ազատե՛լ ի մ ահ ո լան է այլ եւ ոչ
կարոզասցի ոք ի ստացուածոց իւրոց տանել ինչ զկնի ի գերեզմանն,
բայց միայն զգործս եթէ բարի եւ եթէ չար։ Երբ հ աստ ա տեսցի որ ամե-
նայն է եւ աստ մնալոց է, լաւ համարեցայ, որ զկնի փոխ՛ման իմոյ յաս-
տեացս փոխանակ ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ այլ գոյից ստացուածք գրեանք
գտանին քան զայլ ինչ. զի գիրքն ե՛թէ յալազակացն գոզասցի, եթէ յայ-
լազգեաց յափշտակի, եթէ այլ ոք ա՛ռնու, եթէ գնով, եւ եթէ անգին ընդ
որ երթայ եւ շրջագայի, դարձեալ ի վանք, յեկեզեցի ժողովի ընդ ձե-
ռամբ եպիսկոպոս՛ի, քահանայի, սարկաւագի եւ կրալնաւորի, եւ մնասցէ
անջինջ յիշատակ ԿխյիկԼայ։
Եւ եղեւ զրաւ գրութեան յաշխարքս Կիւլիկեսւյ, մայրաքաղաքս ի
Մսւմոստիա, որ կոչի Մսիս, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցս Պետրոսի
եւ Պալղոսի եւ Սուրբ նշանիս, որ եւ յայսմ ամի ըստ առաւել նաիւախնա–
մութեան Աստուծոյ վերադարձեալ եղեւ բարեպաշտ թագաւորին Հայոց
Հեթմոյ աշխարհէն Արեւելից յազգէն այլասեռից, որ անուամբ Թաթար
կոչի, զի վասն ծովացեալ մեղաց մերոց տիրեաց գրաւեաց զամենայն
աշխարհ՝ նուաճեալ ընդ իւրում իշխանութիւնն, ըստ այսմ օրինակի եւ
զաշխարհս Կիւլիկեցւոց» Վասն որոյ հնազանդեալս յանձն առնելով զխառն
Քրիստոսի չոգաւ վասն քրիստոնէից, եւ անդ լինէր մինչեւ յամս չորս,
զոր բազում պաղատանօք խնդբեայք զբարի թագաւորն մեր եւ զմարդա-
սիրութիւն նորա ոչ միայն այնոքիկ, որ ունի բազում պէտս օգնականու-
թեան, այլ եւ որք ոչ էին յարմարք յայսոսիկ, եւ զի Տէր լուաւ տառապա-
նաց նոցա եւ ետ զհայցելին մեր։ Զի ե՛կն նա զա լրաւք բազմաւք յաշ–
խարհն Հռոմոց եւ թողեալ անդ զաւրս խուժաաոլժ ազգացն, եւ ինքն
փութայր գայր հասանէր աշխարհն իւր Կիւլիկեսւյ տեսանել զտառապանս
նոցա։ Եւ եկեալ բազում յուղղութիւնս արար եւ ողորմութիւն, եւ պայ-
ծառութիւն եկեղեցեաց քրիստոնէից եւ քահանայութեան Հաւրն երկնա-
ւորի, եւ այլ առաջակայն Աստուծոյ է դիտելի։

Արդ, աղաչեմ զամենեսին վասն սիրոյն Քրիստոսի, զի որք աւգտիք

ի սմանէ, եւ կամ աւրինակէք, ղաշխատող սորա ^Յովնաննէս էրէց եւ
զծնալղս իւր, եւ զազգատոհմ, եւ զամ ուսին իւր, ^Յու|սէփ քահանայ որ
զնիւթս շնորհեաց յիշեսջիք աղօթիւք ի Քրիստոս։ Եւ գրեցի զսայ ոչ
միայն, այլ կրկնակի զբովանդակ Գիրս աստուածաշունչ Հին եւ նոր
կտակարանաց, զսոսա ստացայ գանձ անկողոպտելի, որ զմիտս զուար–
ճացուցանէ զոդիս արդարոց ուրախալից գործէ, որ ոչ ցեց ապականէ եւ
ոչ գողք ական հատանեն եւ գողանան, զի յերկրէ ելեալ նիւթք յերկիր
սուզանին եւ ապականին, իսկ այս փարթամութիւն անկողոպտելի առ
հասարակ ամենայն բնութեան, վասն այսորիկ զսա ստացայ ի վայելումն
անձին իմոյ ել յիշատակ հոգւոյ իմոյ, և ծնողաց եւ ազգականաց եւ

- 288–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)
ՉԵ

վարդապետաց, եւ խոշորութեանս եւ սխալանաց, որ ի սմա, անմեղա-

դիր լերուք, զի ախմար էի եւ պակասամիտ, այլ յալժ-յրոլթիւն իմ եւ
սէր ստիպեաց զիս սկսանիլ, եւ ցաւագին անձամբ կատարեցիէ

237

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 100, Ս արգիս յան, Ցուցակ Ա, Էշ 447—448

Գրիչ՝ Յոնսւննէս
Վայր՝ Կիփկիա

Փառք քեզ անսահման անուն և անզուգական անձնաւորութիւն՝

Հայր և Որդի և Հոգի Սուրբ, յամենայն արարածոց և ի բնաւից եզակա-
նացս, ամէն։ Աստանալր յանկ ելեալ աւարտեցալ լոլսայեղձ և փրկա-
գործ սուրբ Աւետարանս, ի թուականին ՉԵ (1256), ի գաւառիս Կիլիկեց-
ւ ո ց , ի թագաւորութիւնս Հայոց Հ ե թ ւ ք ո յ աստուածասիրի և բարեպաշտի՛, և
ի հայրապետութեան տեառն Կոսաանդեա, ձեռամբ Յո&անեսի յոզնա–
մեղի, ի խնդրոյ աստուածասէր և բարի պատանւոյն սիր Լևոնի, որ է
ո բդի պարոն Լիկոսի՝ եղբաւր թագաւորին Հայոց Հեթմոյ։ Արդ, աղաչեմ
զամենեսեան, սուրբ հարք և եղբարք, որդիք Նոր Սիոնի՝ ոյք հանդիպիք
այսմ սուրբ Աւետարանի՝ յիշել ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զբարի շա-
ռաւիղն զտղա պարոնն՝ զսիր Լևոն, որ եռափափագ սիրով ստացաւ
զսուրբ Աւե տ արանս, և զծնողս նորա՝ զհայրն իւր զսիր Լիկոս, և զմայրն
իւր զբարեպաշտ տիկինն Ականցն, և զդստւեբս իւր զերեսեան։ Ես ա՛ռա-
ւել ղսիրեցեալ պատանին զսիր Լևոն, որպէս զի աղաւթիւք ձերովք Տէր
Աստուած տացէ զնա ծնաւղաց իւրոց երկայն ժամանակս առողշութեամբ,
և փրկեսցէ յամենայն փորձութեանց։

Աղաչեմ յիշել ի Տէր, և զեղկելի գրչողիկս Յո&անէս, և զծնողս իմ՝

զհայրն իմ Ներսէս և զմայրն իմ հանգուցեալ ի Քրիստոս, ևս առաւել
զհարազատ եղբայրիկն իմ զԿոստանդին կրաւնաւոր քահանայ, նա որ
ի տղայ հասակի վսւխեցալ յաստ՛եացս, որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յի-
սուս Քրիստոս, և թողցէ զմեղս նորա և զգրողիս Յո&անէսի։ Եւ աղաչեմ
զամենեսեան ոչ մեղադրել խոշորութեան կամ սխալանաց որ ի սմա, և
մանրութեան գրիս, զի կար մեր այս էր, և որ ստացալն այսպէս ետ գրել։
Եւ Քրիստոս Աստուած իւր անճառ մարդեղութեամբն և փրկագործ
անաւրէնութեամբն ողորմեսցի և թողցէ զմեղս յիշողացա և յիշեցելոցս,
և նմա փառք և աւրհնութիւն յամենայն արարածոցս յաւիտեանս յաւի-
տենից, ամէն, ամէն, ամէնտ>։

֊ 289֊
19-487
ՉՋ ւշտ։

238

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ
Կյուլեսերյան, Ցուցակ Անկիլրիո, Էյ 285—283

Գրիչ՝ Միքսւ
Վայր՝ լերկայն Մաւափ անասրսսւ |
ա

154ա Չստացալղ զաստուածեան մատենիս զՄիքսւԷլ քահանաս յազաւթս

յիշեսշիք, ո վ փրկեալք արեամբ գառինն Աստուծոյ, և Աստուած զձեզ
ողորմեսցի, և անարհեստութեանս անմեղադիր լիք, զի այսչափ Էր կարս
մեր։

108ա Զմեղաւք մեռեալս Միքաէլ ի Տէր 3խրուս յիշել միշտ աղաչեմ։

1 ՚

508բ Փառք քեզ Երրորդութիւն Սուրբ, ամէն։

Յամի եւթն հարելրերորդի և երկրորդի (1253) գրեցաւ մատեանս
այս աշխ ատ ան ալք նուաստ գրչի Մ ի ք ս ւ է լ ի քահանայի, որոյ Տէր Աս-
տ՛ուած ողորմեսցի նմա։
515 Բազում գրեանք այրեցաւ յառաշի գերութեանն*։

267բ Փառք Քրի ստոսի Աստուծոյ յուսոյն մերոյ, ամէն։

Ի թուին ՉԳ (1255) գրեցաւ մատեանս այս ձեռամբ Միքսւէլի մեղ-
սասէր քահանաի, ի խնդրոյ եղբաւր մերոյ Կոստսւն>|եսւ կրալնալոր քա–
հանաի։

Արդ, աղաչեմք զամենեսեան զկարդացողսդ սրտի մտաւք յիշել զմեզ

յաղաւթս և խոշորութեան անմեղադիր լիք, զի այսչափ էր կար մեր։
Գրեցաւ ի յաւրինակէ, որ դրեալ էր ի ՆԼՉ. (986) թուականին**։

* Գրված է Ա Կորնթացլոց վերշոլմ։

** Ձեոագիրը պարունակում է Աստուածաշունչ (Հին ու Նոր կտակարաններԱղօթամատոյց,
Պատարագամատոյց, Տալնացոյց, Շարաթացոյց և Մաշտոցից կանոններ, գրված է 1253—1257
թվականներին, Միքայել և Զա/ասր գրիչների ձեռքով, և ուղղակի գա ղավ։ արված է 986 թվականին
գրված օրինակից։

- 290–
ՉԴ հիշատակարաններ 125.7

301 ա Եւ զեղկելիս յիշեա Տէր –Աստուած ի քո յանսպառ յողորմոլթի ւնդ,

ընդ ինել և զպատուական եղբայրն Կոստսւ&դին։ Աղաչեմ խոշորութեան
և սխալանաց թողութիւն շնորՀեցէք, և Աստուած ձեզ տացէ, եւ նմա
փառք յաւիտեանս։ ՉԶ, (1257) թուին։

502բ ԶԱտացաւզ աստուածաին տառիս և զգրիչս՝ անպիտան զՄիքաէլ

յիշեսշիք ի Տէր, աղաչեմ։

է
Գրիչ՝ Զախ ար

548ա Փաոք քեզ Քրիստոս Աստուած, և զորս ողորմութեան քո կամեցո–

ղութեամբ, ներեցեր Հիքացելոյս (հ1 լ զայսպիսի վեր առաքել գոՀութիւն
կէցո<Հո՝^>յ ողորմութենէ քում առաւել, զի դիտող զկարիս քան զկա֊
րեացն խնդրաւ ալհրնեալդ յաւիտեանս, ամէն։ ՉՐ (1253) գրեցաւ ի
թուականութեան։

Ր
083 բ Զ՛քեղաւորս Զա խ ա ր գրիչս և զծնողսն իմ և զեղբարսն և զքեռ յի-
շեսշիք Ի մեղաց թողութիւն, և Աստուած զձերն թողու։

239

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 7718

Գրիչ
Վտյր ԻհԻԿՒ ա 1
ա

33 ա ԶԱտացալղ սուրբ ԱլեՀ տարանիս յ և զմ եղաւք դատապարտեալս

Աէէսւգյ աղաչեմ յիշել ի Տէր Աստուած*։

Յսվանոլ Աւետարանի վերշոլմ կա այսպիսի մի հիշատակագրություն. «Աւր՛նեալ է Աստուած,

ամենայն ժամ աւրհնեալ է Աստուած։ Զփցուն գրիչս յիշեցէք, ք՝ԼւԱՈլան երէց, ո՛վ եղբայր ք, և
Աստուած յիշասլտ յիշէ իւր սուրբ արքաւութեան, ամէն։ Ի յայս ալրինակէս Աւետարան մն գրե-
ցի, վասն մանրութեան գրին սակաւ աշխատեցա. հապա կոլ զարմանամ, թէ այս գրօզն ինչպէս
գրել է անչափ գիրս» (էշ 180 բ.)։
Ամենայն հավանականությամբ Միքայելը նույնն է Մատենադարանի X 178 Աստվածաշնչ/ւ
ԳՐԱ՛ Հետ, որը դարձյալ շատ մանրագիր է, տողագծերը վերշին էշերոսէ իրարից հեռու են 3—4
միլիմետր, 20,5 սմ գրասյունակը 60 տող ունի, տողը 37 տառ, ուրեմն մի Էշում տեղավորել Է
4440, իսկ մի թերթոսէ 8880 տառ։
Մատենադարանի յ»|ք 178 Աստվածաշունչը Միքայելը գրել Է 1253—1255 թվ ականներին Եր֊
կայն Մաւրուի անապատում։ Ըստ այդմ սույն ձեռագրի գրչության վայրը ևս համարում ենք
Երկայն Մաւրուի անապատը։
* Հայերեն մանրագիր ձեռագրերից մեկն Է։ 14,4X7,8 սմ մեծության 104 թերթերում տեղա-
վորված Է լրիվ Աւետարանը, բոլորգիր, երկսյուն գրությամբ, յուրաքանչյուրը 7X2,4 սմ գրա–

- 291 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)
ՉԵ

V
53ա Զստացաւղ սորա և զմեղաւք դատապարտեալս աղաչեմ յիշել ի Տէր
Յիսուս։
Գ

105ա ՈՒԱ (1172) թվին գրեցաւ սայ*»

240 ւ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սանք յան, Յուցակ Ամերիկայի, էջ Տ7Տ—677
Գրիչ՝ Յոհանէս
Վայր՝ Ակներ
ա

՚յ՚8բ Յամի եւթն հարիւրերորդի ել այժմու սկսեալ վեցերորդի (1257)

թուաբերութեան Հայոց տումարի գրեցաւ ժամ ագրկունքս վասն ճանա-
պարհի եւ անճարկոլթեան, յաշխարհիս Կիլիկեացւոց, ի գաւառիս Յա-
խ ո ւ լ ո , ի հռչակաւոր եւ սուրբ մենարանիս Ակներ, ընդ հովանեաւ Սըր–
բոլհոյ Տիրամաւր Աստուածածնի ել սուրբ առաքելսյն Տեառնեղբաւրն
Յակովյբայ ել կենսակիր նշանիս Սուրբ Կռստանդեա, եւ այլ աստուածու-
նակ սրբոցս որ հաւաքեալ կան ի սմա, ի թագաւորութեանս Հայոբ՚Հհթ–
մււյ քրիստոսասիրի եւ ուղղափառի, որոյ Տէր Աստուած տացէ նմա, .եւ
որդլոց իւրոց Լետնքւ եւ Թ*ՈՐՈս|ւ՝ երկար ժամանակ խաղաղութեամբ վա-
րել զթագաւորութիւն իւրեանց, ի հայրապետութեան տեառն Կոստսւն–
դեսս, եւ ի հայրութիւն սուրբ ուխտիս հոգելից ծերունոյ՝ ճգնազգեաց եւ
քրիստոսասէր անձին հայր Մխիթարայ եւ նորին հայրաղատին բարե-
շնորհ երաժշտին Վարդանայ։

Գրեցաւ սակաւագիծ մատեանս ձեռամբ յոգնամեղ եւ եղկելի անձին

Յո&անէսլւ վշտալից եւ տգէտ գրչի, զոր բազում վշտաւք իմ ձեռնամուխ
եղեալ ի սա. եւ կատարի առ իս ասացեալն ի սուրբ առաքելոյն Պաւղոսէ,
որ ասէ՝ Վիշտս ի գետոց, վիշտս յաւազակաց, վիշԼտ^ս ի սուտ եղբարց
եւ այլն, զոր բանսարկուն հանապազ յարուցանէ ինձ հեղեղս գետոց եւ ի
տուէ եւ ի գիշերի չար աւազակութեամբն խոցոդհղ եղկելիս, եւ ոմանք
ի բնակչացս բազում վիշտս հասուցանեն ի վերայ իմ, եւ ոչ ուստեք
մխիթարութիւն՝ բայց ի Հաւրէն եւ ի նորին հարազատէն, զոր Հայրն երկ-
նաւոր պահեսցէ զնոսա եւ սուրբ հարանցն մասնակից արասցէ, եւ թողցէ
զյանցանս եղկելոյս . Յոհանէսի։

դաշտով։ Մեկ քառակուսի սանտիմետրի վրա գրված է շուրջ 60 տառ։ Ա և Ր Հիշատակագրու-

թյունները գրված են գրչի ձեռքով, որն, հավանաբար Միքայելն է։
* Գլխավոր հիշատակարանը չի գրված։ Ազատ տեղում, հետագայում Մարկոս գրիչը ավե-
լացրել է *Հանգիստ երանելոյն Ցովհաննոլք հատվածը։ Աւետարանի վերջում նոտրգրված Հ
սույն թվականը՝ ուրիշի ձեռքով։ Ձեռագիրը ավելի շուտ ԺԳ գարի գործ է, քան նշված թվականի։
Ունի փոքրիկ, գեղեցիկ կիսախորաններ։

֊ 292֊
 ՉԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպէք սմա տեսութեամբ կամ

յաւրինակ առնելով, ոչ մեղադրել մանրութիւն գրիս եւ խոշորութեան կամ
սղալանաց բանի եւ բառի կամ գծի եւ կէտի, զի ալս էր կար մեր։ Ով
կարէ թող կարդա, եւ որ ոչ, թող զմեծն առնու կամ հաշուէ թէ իսկի չու֊
նի՝ զի իմ սիրտս զալս ուզեաց։ Այլ աղաչեմ յիշել ի մաքրափայլ յաղաւթս
ձեր զեղկելի գրողս՝ Յ ո 6 ս ւ ն է ս ՝ եւ զծնողսն իմ՝ զհայր իմ Ներսէս քահա-
նայ եւ զմայր իմ՝ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, եւ զհարազատ եղբայ-
րիկն իմ ւյԿւատանյյին կուսան քահանայ, որ ի տղա հասակի փոխեցաւ՜
ի Քրիստոս։ Եւ Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի եւ թողցէ, զյանցանս յի–
շողացտ եւ յիշեցե՚լոցս, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն, ամէն, ամէնէ

79ա Փառք քեզ անսահման եւ անզուգական անձնաւորութիւն, Հայր եւ

Որդի եւ Հոգի Սուրբ, յամենայն արարածոց եւ ի բնաւից եզականաց*,
.այժմ եւ յանսպառ յաւիտեանս, ամէն։
Արդ, ես եղկելիս եւ յո գնամ եղս Յոհսւնէս գրող սորա, խնդրեմ յա-
մենեցունց, ո՛՛վ սուրբ հարք եւ եղբարք, ոյք հանդիպիք այսմ սակաւ գծի,
ոչ մեղադրել եւ պարսաւել վասն խոշորութեան եւ սզ\սալանաց՝ զի
այս էր կար մեր,՜ եւ վասն մանրութեան դրիս ոչ դսւտապարտել զմեղ։ Այլ՝
յերես անգեալ աղաչեմ որպէս շան սովեցելոյ՝ տուք զփշրանս աղաւթից
ձեր, խնդրելով Տեառն զթողութիւն մեղաց եղկելոյս ՅոՏսւնէս գծողի եւ
ծնողաց իմոց, եւ հարազատ եղբաւր իմոյ՝ Կ ո ս տ ս ւ ն դ ե , որ ի տղա հասա-
կի փոխեցաւ յաստեացս; Եւ որ առատն է ի տուրս պարգեւաց անմահ
թագաւորն, որպէս մեզ խնդրէք՝ զնոյն եւ ձեզ պարգելեսցէ, որ է ալրհ–
նեալ յաւիտեանս, ամէն, ամէն։

79բ Աւրինակն ծուռ էր, ես կրկին գրեցի եւ ինն տող զայբն միաճղի՝
զի տեղս վճարեցաւ. թէ դժար թուի՝ դու շրշէ զթուղթս յետ եւ ի նշա-
նածն սկսիր եւ կարդա եւ մի մեղադրեր։

Դ
Զինչ յալրինակն գտի՝ զայն գրեցի։

ե
Վայ ինձ դառն վշտացելոյսւ

՚ Տպված է «րնաւ ի ցեզականաց*։

֊ 293֊
ՉԵ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1251)

241

ԱՍՏ ՈԻԱԾԱՇՈ ԻՆՉ

Վենետիկ 17, Սարդիս յան, Ցուցակ Ա, էք 148—150

Գրիչ ներսէս
սւ

58ա Քրիս՛տոս Աստուած բարեխօսութեամբ Սրբոյն Եսայեայ, ողորմեա

բազմամեղ քգրող^իս Ներսիսի, և որ զամէնն ասեն։
Թվին ՉԶ (1257) գրեցի, Ն ե ր ս է ս ծառայ է Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։

1 Օա Քրիստոս Աստուած, բարեխօսութեամբ Սրբոյն Մովսէսի մար-

գարէին ն Յովսէփ գեղեցկին ողորմեա ամենայն հաւատացելոց ի քեզ և
բազմամեղ գրողիս Ներսիսի, և ծնողաց իմոց, և քեոեցն իմոց Յովանիսի
և Հանիսի և Տէրպապի, և որ զամէնն ասեն, և Քրիստոսի փառք յաւի-
տեանս։

189բ Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ Սրբոյն Մոսէսի մարգարէի

ողորմեա ամենայն հաւատացելոց ի քեզ, և բազմամեղ գրողիս Ներսէսի
և քեռոյն իմոյ Յովանիսի և ծնողաց իմոց Ասոարշսւքւի և Շնոր&քֆյորի,
և քաւրն Աւծի, և որ զամէնն ասեն, և Քրիստոսի փառք յաւիտեանս։
ւ•

Ո՛վ եղբարք, խոշորութեանս մի մեղադրէք, զի զշատն գիշերն ՚եմ

գրեի և էր աւրինակին գիրն լիզած, մեղայ Աստուծոյ։

֊ 294֊
 242

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 234

Գրիչ Կիսվակռսյ
Վայր՝ Կ ի լի կիւս
ա

299/7 Փառք արդար և սեոնական էութեանն, Հաւր համալրարար, և Որդւոյ

որ ետեկեան և Հոգւոյն տառի, զի որոց կարիւ և կարակնիւ երկասիրեալ
զխաղս դարաստանից անձանց սրբազան աւետարսւնչացն, զբազմաբե֊
ղուն հրաշս խորհրդոյ տնաւրինեցելոյ բանին, նա և զլոլսայիղծ բանս
վարդապետութեան բանա պետին վերնոյ ա բեգականն արդարութեան
ՅՕՕա երևեցելոյ*\\ազդեցոլթեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, դրեալ թողին հաւատացե-
լոց ի Քրիստոս մատեան աւետական, ունելով զլուսայիղձ բանս կեն արա֊
րաին մերոյ, ի դարս և ի ժամանակս յեկեղեցիս նազելի Նորոյ Սիոնի, ի
մխիթարութիւն ոգլոց նորոգութեան որդւոց նորա։ Որոյ ցանկացող եղեալ
այսմ աստուածային տառի, գրեցի զսա վերշացեալս ի բարեաց, մեղաւք
զառածեալս, անյիշելի անուն, ի վայելս և ի մխիթարութիւն ոգւոյ իմոյ։
Արդ, որ ոք վայ ելէք զսա, յիշեսշիք ի Քրիստոս զգրողս և զստացողս ւսո-
րա, և ձնալղսն մեր, և առատապարգև Տէրն մեզ և ձեզ ողորմեսցի ի գա֊
լըստեան իւրում, ամէն։

Բայց եղև զրաւ գրչութեան սորա ի հայրապետութեան տեառն Կոււ–

տանյլեա և ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմոյ, ի թուիս Չէ (1258) և
Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն։

91 ա Զ նմեզ
ա գրիչս Կիւրքակռսյ յիշեսշիք ի Քրիստոս, և որք յիշէքղ ե
դուք յիշեալ լի շիք ի Քրիստոսէ։

* Այստեղից գրչությունը փոխում է։

֊ 2 9 5 ֊
 1259

243
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Մուրադյան, Ցուցակ Մշո Առաբելոց վանբի, էք 1

Գրիչ՝ Վարդան Ոա&աեցի

Վայր՝ լՀււոմկլայ

Վարդանա մեղապարտի Ո ա հ ա քյ յ ե ց ւոյ անարուեստ գրչի աղաւթս

արարէք ի Տէր, եւ Տէր Յիսուս ձեզ ողորմեսցի, ամէնւ
Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան Հաւր եւ Հոգոյն քԱրբոյք, այժմ
եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէնւ
Յամի հազարերորդի քհարիւրերորդիք յիսուներորդի ութերորդի
(1158) Աստուծոյ մերոյ եւ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի գալստեանն յո-
րում ամի ժամանէր, թիւ տոմարի շրշագայոլթեանս Հայոց ՈԶ (1157),
գրեցաւ աստուածախաւս մատեան՛ս քրիստոսաձիր կտակ սրբոյ Աւետա-
րանիս, յընտիր եւ լաւ աւրինակէ, որ կոչի Գրիգորի Մուրղանեցայ՝ գրչի
ճարտարի, որոյ առեալ էր ղաւրինակն ի Գանձատանէն Գագկայ թագա-
ւորին Հայոց, եւ իրաւք ձեռաւք գրեալ գԱւետարանն մեծի կաթողիկոսին
տեառն Գրիգորիսի։ Եւ Կոսաանդին գրիչ Ոտհայեցին կալով ի տան
նորա, յաղագս աւրինակի գրեաց. ողորմեսցի նմա Տէր։ Եւ ի թուակա-
նութեանս Հայոց ՉԸ (1259), եւ ի թագաւորութեանս բարեպաշտ արքա-
յին Հեթամսւյ, եւ ի կաթողիկոսութեան Կոսաանդեա Հայոց դիտապետի
ստացաւ զաստուածախաւս Աւետարանս սրբամիտ քահանայն Թորոս,
յիշատակ իւր եւ իւրոց փոխելոցն առ Քրիստոս...*»

244
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Այոլրմեյան, Ցուցակ Հալէպի, Ա, 55

Գրիչ Կիրսւկոս
Վայր՝ Մաշկե արի վանք
ա
Փառք երից անբաւից, անհասանելեաց Սրբոյ Երրորդութեանն, երից
անձանց և մի աստուածութեանն, Հաւր և Որդոյ և Սուրբ Հոգոյն ամէն,
ամէն։

* Այստեղ ոձենք հիշ՛ատակարանների չորս շերտ, (ա) տեղեկություն Գրիգոր Մոլրզանեցոլ

օրինակի մասին, որը գտնվել է Գագիկ թագավորի Գանձատանը, որտեղից վերցրել և (բ) 1157

֊ 2 9 6 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1259
ՉԸ
590ա Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի մեծահռչակ ուխտս ՄաշկեոՐԱ, ի թուա-

կանիս ՉԸ (1259), ի հայրապետութեանն տեառն Կոսսւանդեայ, ել ի

թագաւորութեան Հեթմոյ՝ որդոյ Կոստանդեա, յայսմ ամի որ ^Հալքս^–
սյլւն եառ և զբազում գաւառս խառնիճաղանճ ազգն Ագարայ։
Եւ գրեցաւ ձեռամբ Կիոռկոսի անիմաստ գրչի, ի խնդրոյ հոգևոր
եղբաւր մերոյ Յասէփ քահանայի, վասն զի աղաչեաց զմեզ գրել իւր
համար՝ յիշատակ իւր և ծնողաց իւրոյ և ամենայն ննշցելոց՝ գնացելոցն
առ Քրիստոս։
Արդ, ոյք աւգտիք ի սմանէ, յիշեսշիք զմեզ, զծնաւղսն մեր, և
ւչԹեոդւա փակակալ, զՍտեւիաննոս քահանայ, և զԹոաս քահանայ, որ
ալգնեցին յղորդելն, և ամենեցուն առ հասարակ ողորմեսցի Յիսուս
Քրիստոս, և նմա փաոք յաւիտեանս, ամէն։
Խոշորութեանն անմեղադիր լիք, զի այսչափ էր կարն, բայց յաւրի–
նակս վստահ լիք, մանաւանդ ի համաբայքն, որ գիտէ ղի րնտԼի^ր է։

ք
Կազմող՝ Աւսսքել Հնազանդենք

590 Զեղկելի կաղմաւղ սորա զԱոաքել Հնազանդենք, եւ զծնողսն իմ,

եւ զհարազատն իմ ^Պւսւղոս սարկաւագ, եւ զուսոլցիչն իմ ւչՍսւրգիս
քահանայ՝ զհանգուցեալսն առ Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ի Տէր։ Ի թուԼին^

ՉԲ՝ (1200),

245

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 10554 (ԺԱ դ.)

Գրիչ Ըորվար քահանայ

ա
71 բ Տէր Աստուած, ողորմեայ Տ ո ն կ ա ն ծնողացն հոգոցն ամնն, ամնն և իր
տան տիկԼն՜\ոշն հ՛ոգուն Շամամին, և իւր տղոցն Ո ս է կ ա ն ն / / / որ յ ի շ ա յ ֊
՛տակ ըզսայ տնգեցին իրե՛նց ննշևցելոցն և իրենց տ՚ղայոցն, ամէն։
72ա Ի թըվականոլթեանն Հայոց ՉԸ (1259), ի յամսնն ի փետրվարու Ի
( 2 0 ) , և Քրիստոսի մ արԼ,դյ այս ի րին փառք յալիտենս...

2331 9Տոնիկ յաղալթս ձեր յիշեցէք քՄիայանցին, և Զորվսւր քահանայ,

որ յիշատակ ըզսայ ունի ըզսոլրբ Աւետարանս, որք յիշեմք և մենք՝ զՏո–
ն ի կ և զիւր տղաքն, և զէր ննշեցե՝լսնէ ամէն, և ւշՍսւ^ե յ փ ա ն ն ո ս ռաչԷսՆ
Միայտնցի, ամէն, որ վարձս բարիս պարգեեսցէ աստ և ի հանդերԼձ^ե–
լումն,

թվականին ընդօրինակել է Գրիգորիս Գ կաթողիկոսը։ (գ) Կոստանղին Ոսլայեցին գտնվելով Կա-

թողիկոսարանով (Հռոմկլա) ընդօրինակել է այն «•յաղագս ալրինակի*, որից (գ) 1259 թվակա-
նին արտագրել է Վարղան Ուռհայեցին Բ՛որու։ քահանայի համար,

֊ 297 –
 հթծէէտագէէրաններ 1259

ւձ .ւ աա «ւււ1՛ ւ1ոսւձւս
դ ղ , ,, յ ա ^ յ / ՚ ^ Կ ՛ ,
ղաէ^էււք սոաւսւք

դոձքու՛ ւ«ւ\յււ(ս\ >\ . ասան^ա 2^|0ւյ/ւ՚ " 1ւ|՚ ՛

՚\՚՝\ V•՝ V
Ն ՚\Հ՝ ՝Խ,՚ի՝է) Տ՝)%՝՝Ր*էէ՝ Ն՝՝՝՝Հ ՛ւ՛1"՛
ւէզ ՚ ^ Ո ^ ^ է է Հ ^Աէէէւ^նա |1 ՈԼԱՈՈէքէ) ^
Կյալեսերյան, Ց՛ուցակ ՚Անկիւրիոյ, Էշ 150

>\ ,ւ\ձն էէսյսամնր գ^սձ՚ւ^ւ ,^անս \ .ւ՛. ^՝Րք՚1

ղո վա^ա՚ ւ ՚ ւ սւլ ԱՈ՛աՊւք ձ , լ ա Հ ա ՚ ւ ՚ ա ^ ս(ււ՚13աւ|/ւ1աՍ^ւ ".ւ^ա^ք^ է ^ " ^ ՚ ՛ Սալ

Հ ա » ձ » ր Խ ո Հ վ ՝ խ ր ի ՝ ն ՝ Տ ճ ^ ճ ն ՝ թ ; ՝ ՝ ) է գ ա ձ ս Փ ՝ Հ հ ք յ խ ֆ ե կ ք ա զ ձ ք ի ճ Տաոսո–

ն|ւ, և ի յսւնառիկ դղեակն Պ ա պ ե ր ո ն ի , ձեռամբ մեղապարտ և արժան քա-

հանայ Թորոսի, դիզեալ անկարգութեամբ բազմավրդով և կուրաց/։ ալ
խալարեալ, յառաշնորդոլթեան կաթողիկոսու–

(էագաւորրս, *,րաս անաւ սրբասնեալ և աստուածամերձ .քահանա։ Յո–

կութեան իւրոյ, ամէն։՝

Ա
ձ ը ա ՚ ա
ՍրվանձտյաՀ Թորոս Աղբար, Բ, էշ 437
) ւ»լ1ւյ(Ձ ւյ/՚1 1ւււ|ոււ.՚ յ ՚ ՚ , ՝\՚ \ ^՛
ււ՚ Դբիչ Ասասիացի Սւոեփաննոս
։ ձճնսւ , * < 1 ն « «V.••«V՝–" ֊ է V I ՝ * ՝ " ՛ Յ ա | | 3 ո 8 , ա ձՆդոջ ո ՛ ք ա յ ր ՝ < Ա * 1 ք դ ն ի վա&ք.
–ւա*ձ» ոո \\\ Յւ1սւլ1ուք1 մուտէս ւս4 ձ .ւ՚ 1 ւ|Նա՚ ե ա.1 ձւոոո< ւ<սւ՝՛
՚ ն Տ վ Փ Ա ՚ Ղ ՝ » Հ ձ Ի
\ , » ՚ • ՝ > յ Ի շ Ի - Խ » -
թքֆն ի՚շիանազձէ^աէւիս^մխւոյ. ձօ^^^ե^դրդլրյ^դ^ապ,, ,Սմյա–
տի եւ Ա ւ շ ն ի . . . Յիշեցէք զտիկինն Կ հ ո ա ն . . . ել զհանգուցեալ տիկինն
Ա լ ի ծ , եւ զեղբայրն քՀեթՈս1&...
Գրեցաւ ^Արքակաղնի վանս, ձեռամբ Ա մ ա ս ի ա ց ի Ստնփսւ&նոսի։
>1 ւ « ճ 1 ս ՚ է ա... ՚ւա|ւ՚աՏ ՝\ .•)ւ|ւ;՚՜յ«՚ւ.»"|՚"ւ՝ Գ ^ է ^ Ա ՚՝.՝ս « ՝ \ – > » ՚ ր ՛՛ւ ք^Տ՛"՜"։՛.

,՚։«Հաո ս.ւ.1.Նււփ| յ 1 »•»IIV .՝• ՝՝ "՛ն՝ * 043

• .\ ասա Ձ&ՀՀՀ ԱՈ Ղ\Ո Մ Ր,\ Ի. .•|ւ>»"–՚ < »"| "
Մուրադյան, Ցուցակ Մշո Առաքելոյ վանքի, էշ 8

Գրիչ՝ Տովսէփ
–ա1> Հ ո ձ ^ ք *\^–՚< »՝••>՝՝ ս ՛ ՝ -1—՛՝ 7.•՝».՝•> * .••• ՝ •՝•• ••• •• * *
Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն ել միոյ աստուածութեան յաւիտեանս
ամէն։ ւղաԱս". ^.՝ս,էա"<ս"\ ՝>»՝՝,"՝՝ ՝՛•՝>՝՝.՝՛.՝ >• ••՝՝ >՝ ••• ,՛ •• –՛ V ՝ ՝ ՝
 ՋԼ՛ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1259

ՀՅովսէփ եղկելի զստացող եւ ըզգծող սորա յիշեսշիք ի Տէր, եւ

զհոգեւոր հ ս ՚ յ ր իմ եւ զուսոլցիչ զՓիլքիս|պոսյ երաժիշտ եւ սխալմանց
թողութիւն արարէք եւ զալրինակս տուողն զՊեսաքոսյ միայնակքեցնյ..*։

249

ԶԻԱԴԱՐՄԱՆՈ ՒԹԻՒՆ

Զ արք՛. Հանաք յսւն, թարգմանութիւնք նախնեաց, էշ ՏՏՏ

Այս խրատներս այլ ի հետ պողպատ շինելուն և մուխ տալուն էր

գրած ի նոյն իմաստասիրացն Պարսից, զոր թարքմանեց Հեթում թագա-
ւորն Հայոց, յորժամ գնաց ԺԸՌ (18000) հեծելով ի վերայ թշնամւոյն
սուլտանին, և կոտորեաց և սպառեաց զամենեսին, և գնաց մեծաւ պա-
տուով ի Պաւլտատ առ ն ս ո ր խալիֆայն, և մեծ պարգևոք դարձաւ։
Եւ իմաստասէր ոմն սարկաւագ, Սաեփա&ոս անուն, գտեալ առ կայ֊
սըրն, որ այսչափ ազգի ազգի գիր և լեզու ուսեալ, նման ա ռաշին փիլի-
սոփայիցն, և ոչ կայր գիր որ առ նմա ոչ գւո անէր, և նա սիրեցեալ եղև ի
Հայոց թագաւորէն վասն հզօր գիտութեանն։ Եւ խնդրեաց արքայէն, և ետ
թարգմանել երեք գիրս. վասն ձիոյ պայթարնման, և վասն թրի շինելոյ,
և վասն արեգական և լուսնի արուեստ՛ին, և բերեալ ի Հայոց աշխարհն**է

* Ցուցակում թվականը նշանակված Է 1259։

** Հավանաբար այս տեղի Է ունեցել 1259 թ., երբ Հեթում Ա-ն, մոնղոլների կողմից Բաղ֊
այաղտը գրավելուց (1258 թ.) հետո ԺԲՌ (12000) ձիավորով և 40000 հետևակով մասնակցում
Է մոնղոլ դաշնակիցների Մերձավոր Արևելքռլմ կատարած նվաճումներին։ Ձիավորների թիվյ*
ցույց տրվող գրերի մեշ շփոթված են Ը և Ր միավորները։

- 299 –
ՋԹ
1260
\ «V

250

Գ Ր Ի Գ Ո Ր Ի Ն Ի Ս Ա Տ Ի Ո 3

ԳԻՐՔ ԲՆՈԻԹԵԱն, ԿԱԶՄՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԿՈՒՍՈՒԹԵԱՆ

երևան 409
Գրիչ Ստեփանոս
Վայր՝ Մեծքսւր անասյսւտ
ա

261 ա Երից անձանց միակամ և եղական տէրութեանն փա ոք յառաջ քան

ղամենայն, յաւիտեանս և յապագայն, և յայժմս յաւիտեանս։ Զմեղու-
ցեալ և զանիմաստ Հոգիս և զյետնեալս յամենայն բարեգործութեանցս
զՍտեփսւնոս՝ փոքու հեսոևող այսմ աստուածային տառի, աղաչեմ յի-
շել ի Տէր, Ո՛ բարեմիտ պատահողք սմին, և վերշին ստացողք, նաև
ղծնողսն իմ ըստ մարմնոյ, և զհարազատն իւր զկի
ւրքակոսյ քահանա՝
զուսուցիչն իմ, ընդ նոսին և զվարժապետն իմ, և զի .խավարէ տգիտու-
թեան զլուսաւորիչն զրաբունին Ցակոք աղաչեմ յիշման արժանի առնել
և տէրն իմ Յիսուս, որ առատն է յամենայն ի՝ զձեզ յիշեսցէ ողորմ ու-
թեամբն իւրով, որ է աւրհԼնյեալ յաւիտեանս։
Ի թուին Հայքոցյ Չ և Թ (1260) գրեցաւ յանապատիս որ կոչի Մեծ–
՚ ք ա ր , ընդ հովանեաւ սուրբ վկայիցս Տարագոսի, Պրոբոսի, Անդրոնիկոսի։

117ա Լ՚նդ նոսին և գրչիս և զսոլտանուն քահանա զՍտեփանոս, և ծնոզսն

իմ ըստ մարմնո և ըստ հոգո, աղաչեմ զերշանիկ սուրբ հարսդ յիշելո
արժանի արարէք, և որ առատն է յամենայնի, զձեզ յիշեսցէ ողորմոլ–
թեամրն իւրով, և նմա փառք և գոհութիւն յաւիտեանս, ամէն*։

200բ Զամենամեղս զՍտեփանոս, որ ի սմա աշխատեցա ոչ սակաւ՝ աղա-

չեմ յիշել ի Տէր, ո՛ բարէմիտ պատահողք սմա, և Աստուած զձեզ յիշէ
յողորմութիւնն իւր, որ է ալրհնեալ յաւիտեանս։

* Հիշատակարանի վերջում այլ գրով գրված է. «Որք սլատահիք այսմ տաոի զինչ և է
տարազու, ի տեդիս-տեղիս տեսանէք բոլոր նշան ու խաղեր, զամէն քերեցէք, ես շատ քերեցի.
Անմիտ մարդոյ է դրած ու անխնամ ալրինակելոյ նշան»։

֊ 300–
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

Դ
Կազմող Աասքել Հնազանդենք)

25.9բ Զեղկելի կազմաւզ սորա ^Առաքել Հնազանդենց և զծնաւզսն իմ, ե

զհարազատն իմ ւյՊաւղոս սարկավագ, և զոլսուցին իմ զՍւա՚գիս քահա-
նա, զհանգուցեալսն աո Քրիստոս աղաչեմ յիշել ի Տէր։ Ի թոլին 8Բ
(1260),

251

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուսազէամ 251, Պոզարլան, Ցուցակ Բ, էշ 15—18

Գրիչ Թոաս Ռաւսլին

Վայր՝ Հոոմկլայ

325ա Փարթ ամենասուրբ Երրորդութեան եւ միոյ տէրութեան։

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ և ողո րմութե ամ բ նորին յանկ ելեալ աւար֊
տեցաւ մատեանս աստուածային, երկրպագելի և պաշտելի սուրբ Աւետա-
րանս, յամի եօթն հարիւր եւ իններորդի (1260) թուաբերութեանս Հայոց,
յաստոլածապահ դղեակս Հ ւ ւ ո մ կ լ ա յ , ընդ հովանեաւ սրբոյ Նշանին Վան֊
գոյ, եւ սրբոյ տաճարացն որ յանուն սուրբ Փրկչին, եւ սրբոյ Աստուա-
ծածնին և սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս,
որ պաշտին աստ, ի բռնակալութեան մեծի իշխանին Ս անկոլ կոչեցելոյ
եւ տիեզերակալին Հողայանին՝ եղբաւր նորա, ի թագաւորութեան աս-
տուածասէր եւ բարեպաշտ արքային Հայոց Հեթմոյ, եւ ի ժամ անակի
յորում առաւ հռչակաւորն Հ ա լ ւ դ , և ամենայն քաղաքք և ամուրք նորա։
Հրամանաւք եւ ծախիլք արի երշանկի եւ երիցս երանելոյ սրբազան եւ
աստուածապատիւ տեառն Կոսւոանդեսւյ կաթողիկոսին ամենայն Հայոց,
որ ի վերայ ամենայն բարի բնո՛ւթեան իւրոյ, զոր ունէր առ հեռաւորս
եւ առ մերձաւորս, առ աղքատ ս եւ առ կարալտեալս, առ ալտարս եւ ըն-
ղան իս, առ կրալնս ուղղափառս եւ առ հաւատս հաստատուն, առ Աս-
տուած եւ առ սուրբ պատուիրանս նորա, ունէր եւ զգրասիրութեան շնորհս։
Բազում ստանայր գիրս աստուածայինս, ի Հին եւ ի Նոր կտակարանաց,
և անաւթս ոսկեղէնս և արծաթեղէնս, զարդս եկեղեցոյ մեծագինս եւ երե–
վելիս, ի յիշատակ իւր եւ ծնալղաց իւրոց։
Ուստի և իմոյ անարժանութեանս Թոասի, մականուն Ռաւսլին կո-
չեցելոյ, հրաման տայ՚ր զըգործի գրչութեան ի գործ արկանել յաս՛տուա-
ծապարգեւ այս մատեան սուրբ Աւետարանի առատաձեռն ծախի լք նիւ-
թաւք, եւ երփն երփն դունաւք վայելչոլցւուցանել զսա։ Որ եւ ես ըստ
կարի իմում լցի զփափաք նորա։

Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ աստուածասէրք լոլսասնունդք և տի֊

րահաստատք սրբազան մանգոմւք առագաստի նա՛զելի մաւր մերոյ Սըր–
բոյ Սիոնի, որք ժառանգէք զսա զինչ եւ իցէ արդեամբք, յիշեսշիք ազալ–

- 301 -
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1244

թիւք ի Տէր, մանաւանդ առաքի զենման անմահ գառինն Աստուծոյ զար-

ժանաւորսն ամենայն բարեաց յիշատակի, զբարեպաշտ թագաւորն Հա-
յոց Հ ե թ ա մ , և զաստուածարեալ թագուհի նորին Զասլիլ, և զաստուածա–
պարգև որդիսս նոցա։
Յիշեսշիք և զսրբազան կաթողիկոսն զտէր Կոնսաանգին, լուսազար-
դիս այսմ ստ՛ացող, եւ զբարեբաստիկ եղեալ ծնաւղսն իւր ՛Լա նրա մ եւ
Շ ո ւ շ ի կ ։ Եւս եւ զհայրազատ եղբարսն իւր Գ ր ի գ ո ր եւ Տ՛որգ ճշմարտասէր
քահանայ, և զբարի հոգի քոյրսն իւր 5ուշսւ11|ւ1| և ՚ Լ ւ ս ն ե ն ի ։ Յիշել դար-
ձեալ եւ զսրբասնեալ եղբաւր որդիսն իւր՝ զառաքելաշնորհ եպիսկոպոսն
տէր Սւոեփաննոս և զԳրիգոր քահանայ։ Եւս եւ ՛զերախտագործ տէրն իմ
Թորոս մաքրակրաւն քահանայ եւ ճշմարտասէր այր, և զբարեզարդ քոյր
իւր Շաշիկ, եւ ղաստուածապարգև որդին իւր պարոն Ստեփաննոս, իշ-
խանական պատուով զինուորեալ ի դուռն արքայի, եւ զսրբասէր եւ բա-
րեզարդ մայր սորա Տ ա լ ի թ ա յ , եւ ըզտիկինն իւր Ա կ ա ց ՝ ի մեծ տոհմէ, եւ
զաւագուհի մայր սոցա Ա զ ի գ ։ Յիշել ե զմիւս Գրիգոր եղբաւրորդի հոգե-
ւոր տի բոշն՝ իշխանական ձևով պա տուեալ։ Այլ և զամենայն ազգայինս
սոցա առհասարակ՝ զմեծ և զփոքր, որոց ննշեցելոցն հանգիստ և ողոր-
մութիւն պարգելեսցէ Աստուած՝ զկենդանիսն անխռով խաղազոլթեամբ
պահեսցէ, ամէն։
Յերես անգեալ և ես յոքնամեղ և թարմատար գրիչս, որ չեմ արժանի
ւիշել զանուն իմ ի կարգս անոլանաց, աղաչեմ յիշել ողո րմութե ա՛մբ եւ
զիս, եւ զծնալղսն իմ, զեղբարս եւ զքորս եւ ղ՛որդիս, այլև զամենաբարի
ուսոլցիչսն իմ, եւ զամենայն ադխատ.աւղք ս՛որա, բան՛իւ եւ արդեամքբքք,
զի վասն այդր յուսոյ էր ակնկալութիւն մեր։ Եւ որ առատն է ի պարգեւս ևի
տո՛ւրս ողորմութեան, Քրիստոս Աստուած մեր, զձեզ յիշեսցէ զարքայու-
թիւն եւ ի փառս իւր, որ է աւրհնեալ, գովեալ եւ առաւել փառաւորեալ ընդ
Հաւր եւ Սուրբ Հոգւոյն, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

Զաստուածապատիւ Տէր Կ ո ս տ ա ն գ ի ն կաթողիկոս Հայոց, եւ զեղբոր–

որդին իւր Թորոս քահանայ յիշեսշիք ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, աւլ
եւ զմեղապարտ գրիչս, աղաչեմ։

Գ
Շնորհեա Քրիստոս Աստուած մասն եւ ժառանգութիւն ընդ սրբոց
առաքելոյն տեառն Կ ո ս տ ա ն դ ե ա կաթողիկոսի Հայոց, լուսազարդիս այսմ
ստացողի, եւ Թորոսի քահանայի տուր զպարգեւս ողորմութեան քո,
ամէն, եւ մեղապարտ գրչիս, աղաչեմ։

Տէր իմ Քրիստոս փրկիչ մարդկան,

Պետ հ»։Ա ուէո՛ւթեան կարգիս աւ՛ծման,

- 302 -
ջթ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1260

Որ զայս մատեան Աւետարան,

Մեզ հնչեցեքւ ձայն ցնծութեան,
Ահա զբոյս առեալ քեզ տամ
Բարձեալ ի ձեռս առա չի գամ,
Առ զայս նուերս բարեխնամ,
Եւ յիս նայեա Տէր հաշտակամ։
Ո՛վ յան-յկիզբ ծոցոյ բան,
Որ ծազկեցար յազգս մարդկան,
Եւ զշնորհս քո շրթան
Հեղեր աւրհնեալդ յաւիտեան,
Դ.ոլ զպճնողս քո բանի
Եւ զարդարա ւղ այսմ տառի
Զտէր Կոստանդին հովիւ բարի
Յաթոռ նստո ընդ Պետրոսի*։

252

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ծ՚ուիչյան , Ցուցակ Դադյանի, Բ. էշ 46—47

Գրիչ Վար դան

Վայր՝ Վսւրադ

Կանայք Աղութ խաթունն և Ղատիշէն ետուն գրել զսա յիշատակ...

հօրն Սարդս ի և մօրն Ջանխաթոլնին, և եղբարցն՝ Նաւասարդին, Ասա–
թին, Ամիր տարին, Կիրակոսին, և քուերցն Մարիմին, Շարխաթունին և
ք*աղդատ խաթունին։

Կատարեցալ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ.., Վարդանայ, ի թվ[ինյ

Հայոց ՉԲ՝(1260), ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի և մերոյ... ուխ-
տիս Վսւրագայ... Յսւկոյշայ ք եպիսկոպոսի /...

253

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ճանիկյան, Հնութիւնք Ակն այ էք 96

Վայր՝ ԿոկիսոՏ
<1
...Ւ հայրապետութեան Կոստանդիքնյ կաթողիկոսի, ի թագաւորու-
թեան Հ ե թ մ ա յ . . . ի ՉԲ՝ (1260) Հայոց թուականին... ի Կիլիկիա, Կոկիսոնի
և Կապանի մեշ գրած է**–.

* Գրվաէ է ոսկի Խորքի վրա, կապույտ երկաթագրով։

Պարզ երևում է, որ Հ. ճ անիկ յան ը ոչ թե նույնությամբ ընդօրինակել է հիշատակարանը,
այլ համառոտել է այն և վերապատմել իր բառերով։

֊ 303 –
 254

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՅ ԱԳԱԹԱՆԳԵՂԵԱՅ

Երևան 1481
Գրիչ՝ Դսւփթ Բշնհցի
Վայր՝ Ակներ
ա

306ա Իսկ յետ բազում ժամանակաց ծ ագեաց լոյս աստուածգիտութեան ի

խաւար մեղաւք յաշխարհն Հայաստանեայց, զոր և ինքն իսկ Տէր մեր
ասաց՝ Ոչ են կամք Հաւր իմոյ, թէ կորիցէ ի փոքրկանցս յա յս ցան է։ Նաեւ
գթացեալ փոխանակ առաքելոցն առաքէ զոմն սուրբ, ^Գրիգոր^ոս ասեմ,
զբաղմ աչարչարն , ղխստամ բերողն, զխարազնազ գեցն, զքրիստոսասէրն ,
զհամբերատարն, զիշխանակիցն Պետրոսի և Պաւղոսի սուրբ առաքելոցն՛
Չ՚սրԼարեալ տասն զանազան տանշանաւք, որ և զայս նամակս շա֊
բազրեաց մեծԼ ահան&ար^ քարտուղք արն Սպա յդանգեդոս էի սկզբան էէ
մինչեւ ցկատ ա քրոլմԱյ ։
Յայս իսկ / / / թար եղեալ ի բազմաշահ մեծագին գանձոլցս սուրբ եղ-
բարց մեծ և հռչակաւոր անապատիս Ակներ կոչեցեալ, զի ունելով այլ
գիրս գժոլարընթեռնելի, ղի ոչ ախորժէին ընթեռնուլ ի ժամատեղ կամ ի
սեղան համ արձակապէս։
Իսկ կամակից եղեալ առաշնորգք ուխտիս փոխեալ զսայ յայլ գիր,
որով և իմ յանձն առեալ գհրամաեալս ի պատուական հարց և եղբարցս
գրել զսա։

36Տբ Լ Շնորհ յ ալք ամենա / / / կատարե / / / կարողութեան / / / ոչ եթէ գիտէի

զարուեստս գրչութեան յանգգնեցաք ի գործս, այլ– ըստ յուսոյ մեր, որ ի
սուրբ յոլխտս, և ըստ հրամանի պատուական եղբարցս, որպէս և գրեալ
է, թէ Կեանք է լսողութիւն։
\ Եւ արդ աղաչեմ և մախթեմ զձեզ, ո վ ամենամաքոլր և հոգիապայ-
ծառ սուրբ դասք քահանաից և միայնակեցաց, որք հանդիպիք այսմ տա-
ռի կամ ընթերցմամբ կամ գաղափար առնլով, յիշել առ Քրիստոս զպա-
տուական հայրն՝ ^Գրիգոր մաքրակրօն քահանայ և զտէր վարսեղ և
^վարդան վարդապետ, սքանչելի վարոլք փայլեալ ի մ էշ եկեզեցոյ, և
զփակակալ Սիմետն և ^Հայրապետ Լ յէ ամենայնի սրբասէր և աստուա-
ծահաճոյք, նաեւ զհոգեւոր եղբայրս իմ՝ ^ Ն ե ր ս է ս և Յ ո ճ ա ն է ս յոյժ պիտա-
նի և ալկտակար ի գործս բարիս, և զայլ ամենայն եղբայրութիւնս, որ ոչ
էր կար մի ըստ միոշէ անուանել։ Աղաչեմ յիշել և ւշԹոՐՈս միակեաց և

- 304 -

ւ
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1261՝
Չժ

,Գրիգոր, որ աշխատեցան ի կոկ թղթիս, նաեւ զտնտես և զմարմպան և

զհացպան և զփոմպան և զամենայն աշխատողս։ Առ Քրիստոս յիշեը
զսուրբ ծերունիք՝ զՍսւրգիս և զ կ ա ր ա պ ե տ ն աղաչեմ։
207ա Ցուցից և ձեզ, սիրելիք, փոքր ի շատէ զթշուառութիւն իմոյ տկարու-
թեանս, որ տրուպ և անարգ և անպիտան յամենայն գործս, զի չեմ ստա–
ցեալ գործ բարի, այլ զամենայն խոտոր և չար և անշահ։
կ և ինձ պատմել, զի գոլով իմ ի նահանգէն յարեւելից, ^Այրարա–
աեան գաւառէն, ի դղեակէն Բքնոյ, և իմ խոցեալ չար վիրաւք հոգովս–
զանազան մեղաւք, ապա այնուհետև որպէս զչար վիրաւք հարեալ մարդ՝
ի խնդիր եղեալ բժշկի և ոչ ուրեք գտեալ, այլ միայն դէմ եդեալ գնալ ի
սուրբ քաղաքն Ե ա ւ ս ա դ է ւ ք և ի Հ ա ւ մ ՝ ի պատկերն անձեռագործ Լև Սուրբ
Պետրոս յ և Պաւղոս, նաեւ յԱստուածածին, որ ի ծագս տիեզերաց և ի՝
սուրբ առաքեալն Յակոբ։
Քան ղի ոչ եթէ վասն պանծանաց գրեմ զայս, այլ վասն մեծ մեղաց
իմոց, որ անհուն է և անչափ է։
Ւսկ դարձեալ զհամբաւ բարեաց և սուրբ կրաւնք և կանոնք այսմ մե-
նաստանիս, յոյժ ցանկացայ և եկեալ իմ յուսով մեծաւ և աշխատութեամբ
յոյժ և տուայքտանաւք՝յ։

Տ ես ե ալ ղիս աւտար և պանդուխտ ոգեսէր եղբարցս՝ և գթացին յիս–

իբրեւ զծնալղ և ցուցին ինձ սէր իբրեւ զտէր Յիսուս, զոր հատոլսցէ Քրիս-
367բ տոս սոցա ըստ իմ / / / եանս\\տացէ հանգիստն յաւիտենից ընդ սուրբս իւր,
և ոչ միայն զայս, այլ եւս առաւել ցուցին յիս գթութիւն։
եւ ես ոչ ունելով զձել սոցա և զկարգ, զի ամենեքեան իբրեւ զհրեշ-
տակս Աստուծոյ՝ արթուն և զուարթուն, և յաւրհնաբանոլթիլնս Աստուծոյ՛
ի տուէ և ի գիշերի անզբաղ և անհանգիստ, և զայս տե՛սան եղով իմ, վայ
և եղուկ ասելով անձին իմոյ, զի թափուր գոչով ի կրաւնից սոցա և յառա֊
քինո լթենէ։

Րամեալ զիս այնուհետլ զմտաւ ածի զգործս զայս, թերեւս լինիմ

կցորդ բարեաց սոցա։ Ուրեմն և ք լք որդորելով զիս և խրախուսելով սուրբ
հարցդ, որ ի վերոյ գրեցաք, քան զի և մեր Տէրն անարգամեծար է, ըն-
դունի զաշխատութիւնս իմ որպէս զխերեւէշ այրոյն և զմազ այծեաց ի
սպաս տաճարին։ Եւ դարձեալ մոխրամած դիմալք և սրտառուչ ՚ հառաչ-
եամբ աղաչեմ զսրբութիւնդ ձեր՝ անմեղադիր լինել սխալանացս և սիրով
ուղղել, ղի այս էր կարողութիւն իմ, այլ ի ստոյգ աւրինակէ դրեցի և ըստ
չափու / / / դարձ ///*.

ք
15բ Ո՛վ եղբարք, թվի թէ պակաս է յայս դէմս և ի յաւրինակէս է, որ
չդնես մեղ վասն Աստուծոյ։

Հիշատակարանը թրի է սկպրի։յ և վերշից. պահպանված մասի պարբերությունների

սկզբնատառերը Հողում են «իլ յիշեցէք /, տ հ ր , , ինչպես երևում է, պակասում է գրչի, անունը
Սկզբնապես եղել է / Տ Գ ա փ յ » զրՀիլ յիշեցէք ի տնր»,

- 305 -
20-487
 0( յ, շ Ի Շ ԱՏԱԿ ԱՐ Ա Ն Ն Ե Ր ^ 1 2 6 1
I
Գ

47ա Տէր Յիսուս, ողորմեսցի Վարնամ միայնակերի, որ զիմ չուխայն

կոխել երետ։
Դ
•48ա Ո՛վ համագումար դասք սրբազանից, յորժամ ընթեռնոյք կամ լսէք,
յիշեցէք ի Քրիստոս զք յյորդորիչ գործոյս ^Հայրապետն, և ւշՍիմեւոն
փակակալ, և զանմաքուր գծողս, թէ արժանի առնէք յիշատակի վասն սի-
րոյն Ք՛րիստոսի, ղի և դուք յիշեսշիք յԱստուծոյ մերմէ։

33բ Վա՛յ մարմին ի վերա քո, որ ոչ մահ և ոչ տանշան ղքեզ չեն ի

խրատել։
Ղ

<87 բ ՅաՆուազ բաբ՛էն և յան աղա լտ լոլսոյն, յանծայրածալալ մխիթա-

րութեանցն և յանխնայ ողորմութեանցն, անվայրափակ գթութեանցն 1ւ
անիմանալի քաղցրութեանցն, ի Հաւրէն մեձէ և յՈրդռոյն միածնէ և ի
Սուրբ Հոգոյն հայցեցէք, ո՛վ հոգելից և հաւատարիմ եղբարք, աղքատիս
հոգով՝ բարի, խաւարելոյս մեղաւք՝ լոյս, տարակուսելսյս չարեք՝ մխի-
թարութիւն, քաղցեալ գազանիս՝ ողորմութիւն յողորմածէն Յիսուսէ, որ
՛և ա^րհնեալ յաւիտեանս։

108բ Ո՛վ մեծի տառապանացս, թէ ես յիսնէ ո՞ւր փախչիմ, զտեղն կոլ

փոխեմ ու զիս ոչ։

0
174բ Շնորհալի և խոհեմ սուրբ եղբարք, անմեղադիր լերուք գործոյս;

Ր
247ա ^ամենամեղս և զբազմաչարս, զանարժանս յոքունց՝ զգրիչս Դաւիր
յիշել աղաչեմ առաշի սուրբ տ՛առիս աստուածապատում, և զծնողսն մեր,
և զամենայն եղբայրութիւնս, նաեւ ^Ներսէս՝ զհոգեւոր եղբայր, և որք
յիշէք, յիշել լիշիք Ի Քրիստոսէ, ամէն։

6
261 ա Սուրբ Լուսաւորիչ, բարեխաւսեայ առ Քրիստոս վասն մեղուցեալ
զաւակացս քո, զոր ծնար սուրբ ասսզանաւն յանուն Սուրբ Երրորդու-
թեանն։
ծա

275բ Քրիստոս Ա ստոլած, յիշեայ և ոզորմեայ անմաքուր հոգոյ մեղու-

ցեալ գծողիս սորա և ամենայն եղբայրութեանս, զի դու ես վշտացելոյս՝
մխիթար և տարակուսելսյս՝ ապաւէն, խաւարելոյս՝ լոյս, մոլորելոյս՝

֊ 306 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1261
Չժ

դարձ, գլորելուս՝ կանգնիչ, յուսահատելոյս՝ յոյս կենաց, և ամենայն

անհնարից՝ հնար, և քեզ փառք։
Տք

325ա Ողորմութեամրն Աստուծոյ սկսայ ի յամսեանն դեկտեմբեր ԺԵ(15)

և շնորհաւք Սուրբ Հոգոյն կատարեցի ի մարտ Լ(30)։ Որ հասուցեր զմեզ
ի գիծ վերշի այսմ նամակի, Սուրբ Երրորդութիւն, քեզ փառք յերկնաւո–
րս՚ց և յերկրաւորացս ե. ի համայն եղելոցս։

6գ

325ր Արդ գրեցաւ գիրս ի թվին Հայոց ԺՉ (1261)*։

255

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՀՆԳԱՄԱՏԵՆԻ ՎԱՐԴԱՆԱՑ ԱՐԵՒԵԼՑԻՈՅ

երևան 2510 (1393 թ.)

Հեղինակ՝ Վարդան Արեելցի՛

Վայր՝ Սանահին

Ի խնդրոյ տեառն Համա զա սպայ և վարդապետին Գրիգորի հաւա-

քումն մեկնութեան սրբոէց հա^րանց եղիշէի, Յովանու և զոր տեսանէք՛
յանցն իլրսն, ի տառապեալ ոգլոյ Վարդանսւյ:

316ա Ամենողորմ ած**, անոխակալ, անյիշաչար, քաղցր և երկայնամիտ,

անսկիզբն և անվախճան, աներբ և անուրեք՝ աշխարհակիր և ամենամերձ
Տէր, ամենասուրբ Երրորդութիւն ի միում բնութեան և ի զա լրութեան
փառաւորել անարժանս գործոյ իրի և անուան յանդամս սուրբ եկեղեցւոյ
քո, ի մեղսաներկ և ի ցաւալից ձեռս առեալ հաւատով զնշխարս ոսկերաց
սրբոց քոց, որք մատուցին զինքեանս հաճոյական պատարագ քեզ ի հոտ
անուշից; զխաւարչուտ և զնսեմացեալ գոյութեամբս իմով արկեալ՝ զլր–
րումն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ քո, երկիր պագանեմ քեզ ամենեքումբք,
զսուրբ շրթունս նոցա դնելով ի պատւանղան ոտից քոց և զկենսունակ
սուրբ նշան սիրոյ ի սրտի եդեալ գոհանամ զքէն քոքյքով հաճոյիւքն յեր–
կին ի վեր և յեր կիր ի խոնարհ, այլ և տալով բոլորից մասանց արարա-
ծոց կոտորելով զամէնիսեան ի չափ հաւատոյ մանանխոյ, զգեցուցանե֊
316բ լով նոցա կեանս և լեզու, և այնպէս գով\\եմ և աւրհնեմ, գոհանամ և
փառաւորեմ զղօրացեալ և զառատ ողորմութիւն քոյ անարժանս երկնի և
երկրի։ Որ և յալելէո յայլսն քաղցրութեան և զայս, զի արժանի եղէ տե-
սանել զկատարումն խնդրոյ սուրբ եկեղեցւոյ քո ի ձեռն աւագին իւրոյ
Տեառն և որղլոյն հարազատի, թէ համարձակելի է մեզ և զձեզ մեծարել

* Գրված է այլ դրությամբ։

** Հիշատակարանի սկզբի մասը պահպանվել է .V 2604 ձեռագրում, գրված 1295 թ., որի
գաղափար օրինակը Վարդանի ինքնագիրն է եղել, և սրա հետ ունի որոշ տարբերություններ,,
ուստի բերում ենք նաև այն։

֊ 307 -
 հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ն հ ր 1261

ի նաւակատիս մեր գլուխտ եկեղեցւոյ, վսամարտ մեր արհիական ե

անդրանիկտ մեր եղբայր րաբունի, և ասեմ զասացեալն իմաստնոյն Պի–
ս ի դ ե ս ւ յ . Ո մշակտ մորեն՛եաց և վիմաց, և կամ աղտաղտ և խոխոմ գետ–
նոյ և ցամաքեալ երկրի ցաւաւբ և ժամանակաւք, որ բռնադատեալ արա-
րիք խիւս ի խորշակահար հասկաց, սակայն ղի արեգակնակոխ էր և յու-
սով կենդանի։
Եւ արք դ ք ընկալարոլք զսերմանեացն ձերւոց յոլովից յանկանշս դի–
ւՏալք և գրով ի տեսիլ աչաց զբերս պտղոցտ, և տուք զերեխայրիս կալսյ
և ղհնձանի Տեառն Յիսուսի և Հաւր իւրոյ գթածի և բարեխօսին զկողովն
ոլղկոլղից մտաւոր գոհութիւն, ղի նորա է ողորմն և ձեր քաշոլթիլն յա֊
ղօթս և ի հաւատս, սակայն յորզառատ և անպակաս արտասուօք ոռոգել
աղաչեմ ղաս/ալերկ և զանբանից կոխան անդաստանս։ Ուստի ընկա֊
լարոլք զսակաւ սատարդ փոքր մի դադարեցուցանել զախորժակս կարօ-
տութեան ձերոյ, զի և ձերովքտ բարէգթոլթեամբ և աղերսօք մաղթանաց
գտցէ և աստ ի Յիսուս քաղցեալն պտուղ ի ( ՚ ե թ ա ն ի է ^նրուսսւղէմ եկեալ
աշակերտացն դասուք, յորմէ աւրհնեսցուք և պտղալիցք եղեալ ձեօք հան-
դերձ, փառաւորեսցոլք զնա Հարբ և Հոգւով յաւիտեանս յաւիտենից,
ամէնւ
•317ա Ի թվիս ՉԺ (1261), եղեւ սկիզբն և կատարումն համառօտ վերլու-
ծութեան արարչապատում մովսիսական մատենիս ի խնդրոյ արհիա-
կան տեառն Համադսւսւդայ և վարդապետին Գ ւ փ դ ո ր ի ՝ փակակալին սուրբ
ուխտին Սանահնին, սատարութեամբ անարժան ծառաիս քրիստոնէից
Վ ս ւ ր դ ա ն ա յ , ի սիրոյ և ի մեծարոյ երեսաց բռնադատեալ, քան զի ի զգա–
լութեանէ էաք մերում անբաւականութեանս ի նսեմութենէ մտաց և ի
ժամանակէ և ի հիւանդոտ կենաց, ապա ի շատ ժամանակաց հարամղեալ
ի վարդապետէն Գւփդորի ընդէ դք.իմ անա ք յք աք իրաւամբք, անվստահ
եղեալ չիշխէաք ձեռնարկել յիրս, որ վեր էր քան զկարն մեր։ Ապա զի
պատկառելի երեսօքն հարկեց զմեզ տեաոն Համադասսլալ՝ երեսաւք և
գրով անդադար՝ յաղթեցաք և հնազանդել սկսաք՝ յԱստուած և յաղօթս
նոցա վստահացեալ ի գարնանաին յեղանակն, առաշնորդ ունելով զա-
մոլսն հաւատոյ քԵդիշէ և զԵփրեմ և զմեծն Ոսկիաբան և զայլսն, որ
վաստակեալ էին ի գիրքս յայս ի տեղիս տեղիս, և յորոց հաւաքեալ էր
լուսաւոր վարդապետ Տիմոթէոս*.

Սակայն դիմեցաք յոլով փորձանաց և տւայտանաց ներքոյ և արտա-

քոյ ի շմոր և յամպոխել աւուրքս մեղսաբեր, վասն որոյ կասկածեմ այլ և
գիտեմ իսկ եթէ սակաւ պակասութիւն և պատճա.ռ է եպերանաց գտանէք
պատահեալքտ այսմ գործոյ մեծի, ընդ որս վարկպարազի անցաք, է զի
զհարկաւորն և զառաւել պիտանին թողեալ լինինք ի սրբոցն բանից,
ե է զի յանդէպ տեղ եդեալ, և դարձեալ զոր ի մէնշ համարձակեցաք զմիտս
յաւելուլ, զթւեցեալն պակաս չլինի ի դէպ, և մնացեալ իցէ դարձեալ
•317 բ հարկաւոր բանէար անլուծանելի, այլ և հ ր ա մ ան ա յ\\.տ ուքն ստիրէին
զմեզ ի շոյտն, և մեք ի կասք կԼ ա ծո տ և ի մոլխատրա կենացս մերոց
երկուցեալք, ել ի դուրս եդաք և հ ամառաւս։ գնացաք՝ փութացեալք յսւ–
ւարտն, զոր տեսաք ի շնորհսն Աստուծոյ և յողորմն նորա յեղանակս ձմե–

— ՅՕՏ —
 2Գ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1254

րայնի ի հնգէս։ ասանն մարգաց ամսոյ և ի քսան ու հինկն նոյենբերի, ի

տաւնի սուրբ հայրապետին Պետասի Աղէքսանդքրյոյ պատրիարգին,
ե երկիր պագաք Աստուծոյ առաջի ձեր, ի շրթունս եկեղեցոյ և հաւատոյ,
և նովաւ աղաչեմ զամէնիսեան ներել մեզ ղքյՀ անցանս՝ աստուածաբար
գթալով ի մեզ ե. ուղղելով զթիւրութիւն մեր, և թէ զշնորհն Յիսուսի Աստու-
ծոյ մերոյ զանարգամեծարն տեսանէք բախեալ ի մեզ և պիտանի ինչ
ծնեալ յամուլ և յաղտեղեալ մտացս մերոց, մի անարգէք, այլ մեծութիւն,
պատիւ և փառք Աստուծոյ, գոհութիւն և աւրհնութիւն յաղգս և յաղինս
առաջի յԱստուծոյ յաւիտեանս յաւիտենից յաւիտեան, ամէն։
Շնորհս ունելով և աղօթս տալով հայցողացն բանիցս, ընդ որս ե
մեք զաղա չեմ մասնաւորել զառատ ողորմութիւն Աստուծոյ ի թողութիւն
մեղա զ մերոց և անբիծ և անդատապարտ կալոյ մեզ առաշի ահեղ ատե-
նին Աստուծոյ ձեւք հանդերձ և ամենայն լրութեամբք քրիստոնէից, և
շնորհաւոր ձեզ և բարէմովյ^ն և բարէշոլք և բարեաց բազմաց կարապետ
և նախընթաց գրկուքս այս վաստակ և աշխատութիւն փոքրիկ՝ փցուն և
հեղք մատանց մերոց և ձեռաց, երկրորդելս յ ի դիւրընթերց մատեան որ-
դս յ իմոյ սիրեցելոյ Մ ա ր գ ա ր է ի , որում և վարձ բարի տացէ նմայ Յիսուս
Քրիստոս Տէրն մեր յառատաձիր գանձոլց իւրոց և եղիցի ինքն աւրհնեալ
յաւիտեանս յաւիտենից, ամ.էն։

256

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՀՆԳԱՄԱՏԵՆԻ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Երևան 2604 (1295 թ.)

1ա Ի խնդրոյ Տեառն Համ աղաս սլա յ և վարդապետին Գրիգորի հաւա-

քումն մեկնութեան սրբոԼց հա^րանց Ե ^ ի շ է ի , Ց ւ ւ վ հ ա ն ա և զոր տեսանէք
յանցն իւրսն, ի տառապեալ ոգւոյ Վարդանա։

Հեղինակ՝ Վսւրդան վ ա ր դ ա պ ե տ
Վայր՝ Ս անահին

Վարդանայ յիշատակարան

Ամենաողորմ Աստուած անոխակալ, անյիշաչար, քաղցր և երկայնա-

միտ, անսկիզբն և անվախճան, աներբ և անուրեք, աշխարհակիր և
ամենամերձ Տէր, ամենասուրբ Երրորդութիւն՝ ի միում բնութեան և ի
զալրութեան փառաւորել։ Անարժան գործոյ իրի և անուան, յանգամ ս
սուրբ եկեղեցւոյ քո յ ի մեղսաներկ և ի ցաւալից ձեռքս առեալ հաւատով
13Տա զնշխարս ոսկերաց սրբոց քոց, Որք մատուցին զինքեանս հաճոյականէ
պատարդ քեզ ի հոտ անուշից, զխաւարչուտ և զնսեմացեալ գոյութեամբս
իմով արկեալ զլրումն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ քոյ, երկրպագանեմ քեղ
ամենեցումբք, զսուրբ շրշունս նոցա դնելով ի պատւանդան ոտից քոց.
և զկենսունակ սուրբ նշան սիրոյ ի սրտի եդեալ գոհանամ զքէն՝ քոյովք
հաճոյիւքն յերկին ի վեր և երկիր ի խոնարհ՝ այլև բան տալով բոլորից
ՉԺ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1261

մասանց արարածոց, կոտորելով զամենէսեան ի չափ հատոյ մանանխոյ

զգեցուցանելով նոցա կեանս ե լեզու, և այնպէս գովեմք Ա աւրհնե մք, գո֊
հանամք և փառաւորեմ//, ղզաւրացեալ եւ զառատ ողորմութիւն քո անար-
ժանս երկնի և երկրի, որ և յաւելեալ յայլսն քաղցրութիւն և ղայս\ %ի
արժանի եղէ տեսանել զկատարումն խնդրոյ սուրբ եկեղեցոյ քոյ ի ձեռն
աւագին իւրոյ, տեառն ե. որդւոյն հարազատի։ Թէ համարձակելի է մեղ և
զձեզ մեծարել և ի նաւակատիս մեր, գլուխ եկեղեցոյ վսամ տէրդ մեր
արհիական և անդրանիկ ՛մեր եղբայր րաբունի, և ասեմք զասացեալն
իմաստնոյն Պ|ւս|է|լեսւյ։ // մշակքդ մորենեաց և վիմաց, և կամ աղտաղտ
և խոխոմ դետնոյ և ցամաքեալ երկրի ցալաւք և Ժամանա՛կաւք, որ բռնա-
դատես։/ արարիք խիւս ի խորշակահար հասկաց, սակայն զի արեգակնա-
կոխ էր և յուսով կենդանի։
Եւ արդ, ընկալարուք զսերմանեաց ձերոց յոլովից՝ յականշս, և գրե–
քով գիմ ալք ի տեսիլ աչաց, զբերս պտղոցդ և տուք զերախայրիս կալո
և հնծանի Տեառն Յիսուսի և Հաւր գթածի իւրոյ և բարեխաւսին, և զկո-
ղովն ուղկուզից մտաւոր գոհութեամբ, ղի նորա է ողորմ, և ձեր քաջու-
թիւն յաղաւթս և ի հաւատս։ Սակայն յորդառատ և անպակաս արտասուաւք
ոռոգել աղաչեմ զապալերկ եւ զանբանից կոխան անդաստանս, ուստի
ընկալարուք զսակաւ սատարդ, փոքր մի դադարեցուցանել զախորժակս
կարաւտոլթեան ձերոյ, ղի և ձերովքդ բարեգթութեամբ ձւ աղեբսիւ մաղ-
թանաց, դտցէ և աստի Յիսուս քաղցեալն պտուղ ի Բեթ ա ն ի ա յ է եկեալ
^եաւսաւլէւէ աշակերտացն դասուք, յորմէ աւրհնեսցուք և պտղալիցք
եղեալ ձեաւք հանդերձ փառալորեսցուք զնա հարբ և հոգւով յաւիտեանս։

Ր
Գրիչ՝ Մարգարէ"

Աղ աչեմ ընդ նախայիշատակեալս Վարդսւն վարդապետ հոգացող

այսր մատենի, զոր ի նքախՀկնագոլնիցն Մեկնչաց և ղոԼլւ ի շնորհաւքն
Աստուծոյ յիւրմէ յաւեէլՀ, յիշման բարւոյ արժանաւորէք, և զմեծապատիւ
աբհիեհիսկոպոսն մեծահռչակ սուրբ ուխ՛տին Հաղբսւտայ զտէր 3ո հա-
ն է ս , որ զաւրինակս էր սրբագրեալ և զնորա էձեիւասուն զեղբալրորդին
հարազատ Ս ա ր գ ի ս քահանայ որ ի վարժս կրԼթոլթեան՚\ բանի է պարա–
պեալ, որ և շնորհեաց ի՛սկ զաւրինակս, որոյ լիցի մաԼսՀն ողորմութեան
գտան ել ի Քրիստոսէ յալոլրն վեր շնում։

257

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երևան 5661

Գրիչ՝ Ստեփսւնռս
ա
117 ա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր և Որդոյ և Հոգոյ Սրբոյ
այժմ և միշտ, և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

֊ 3 1 0 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 125.7
ՉԴ

Գրեքաւ լուսափայլ սուրբ պատուիրանս Տեաոն մերոյ Յիսուսի Քրիս-

տոսի ի թւիս Հայոց ՉԺ (1261), հրամանաւ և արդեամբք բարերշանիկ
սուրբ և ընդրեալ միայնակեցին Յոհանիսի, ի վայլես անձին իւրոյ և ի
յիշատակ հողոյ իւրոյ և ծնողաց իւրոց, և եղբարց և քեռց, կենդանեաց
և մեռելոց։
Արդ, որք կարդայք կամ աւրինակէք, զյառաշասացեալ հայր և ընտ-
րես, լ միայնակեացս՝ յաղաւթս յիշեցէք։ Ընդ նմին և զիս զանարժան գծո–
ղըս զսուտանան կրաւնաւորս, որ ըստ անւանս ոչ ունիմ զաւրինակս՝
Սաեփանոս և ծնողսն իմ և ղեղբայրսն, և որ յիշէ՝ յիշեալ լիցի առաշի
ղենլոյն Յիսուսի, և Քրիստոսի Աստուծո յ մերոյ փառք յաւիտեանս։
Ո՛վ սուրբ հայր, լիշեայ զեղկելիս զՍաեփսւնոս, և խոշորութեանս մի
մեղադրեր, ղի կարի ցուրտ էր աւուրքս և սառոյց ևս, և դրոց աշակեր-
տութիւնս ի վերա*։
Ր

71 բ Զեղկելի գծողս յիշեա, ո՛վ սուրբ ընթերցող։ Գրեցք աւԼ թըլականիս

ՉԸ (1259), ընդ ձեզ եմ զամենայն աւուրս մինչև ի կատարած աշխարհի։

258

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երևան 378 (1212 թ.)

ա
Տբ ԵԼս Հասան Ջալալ Դաւլոյ,..ք** չոգա յարեւելս առ արքայն Նետողաց,
եւ ի կողմն հիլսիլսոյ՝ տոհմիւ աղխաւորն իմով անձամբս վասն խաղա-
ղութեան եկեղեցոյ։ Ես ել ամուսին իմ Մամք ան***, և տեաոն ատ ուր մա-
նուկս իմ Ա թ ա բ ա կ չոգաք ընդ արևելս հիլսիւսոյ, ել ես ընդ եզր աշխար-
հի գնացի առ թագաւորն որ Մսւնղոլ խանն։ Եւ յամեալ զամս հինդ,
դարձա ի տուն, նոյնքպէս Մամքանյն և Ա թ ւ ս յ շ ա կ ն դարձան, և նոքա ժա-
ման եա լ ի տեղի իւրեանց, և ես ի Թ ս ս ր է ժ յամեալ, յորում և աւրհասա-
կան մահ ի վերա հասեալ փոխի ք Մամքանյն ի Քրիստոս։ Եւ ես եկեալ
գտի զպայծառ տուն իմ լի սգով ել արտասուաւք անմխիթարելի, զի նա
էր ամենայն զաւրաց և հեծելոց, նաեւ եկեղեցոյ և քահանաից սփոփիչ և
մխիթարութիւն։

9ա Արդ, ի թւին\\Հայոց ՉԺ (1261) տուի զսուրբ Աւետարանս ծաղկա-

զարդ, յիշատակ աստուածասէր տիկնոշն քՄամքանսւյ^ մեր Լուսաւորիչ
սուրբ աթոռն Աղուանից, ի հոգևոր տէրն Ն ե ր ս է ս , ,որ աիյԼժմ բարեհամ-
բաւ**** լրիւ ունի զաթոռն սուրբն, և առաւել քան զսուրբս։

* Ստեփանոսը Մաթէ ոսի և Մ արկոսի Աւետ ար անների գրիչն յէ, մյուս երկուսի գրչի ան ու–
նը շի պահպանվել> Ձեոագիրը միասյուն է։
Սկզբից չորս տող քերված է և մնացել է միայն գլխագիր «Ե» տառը։ Այս երեք բա-
ռերը նույնպես քերված են և հետագայում վրայից սև թանաքով թարմացված։
*** Անոմւը քերված է ամենուրեք։
**** Հ. Օրբելին կարդացել է Vբարեհամբո-լրիօ, և ավելացրել ՏքոցՆ, ճիշտ չէ (11. ձ. Օթ6Քյ1Ա.
1՚ե6յ>3տ;ա6 ՏբշտՅո, 1 8 6 3 , էշ 155)։

- 311 -
2Գ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1254

Արդ աղաչեմք զձեղ սուրբ հայրք ել ընթերցողք, որք յիշատակս

կարդայք, լի բերանով ասասշիք. Քրիստոս Աստուած յորժամ գաս ի նո֊
րոգել և ի փոխադրել ղտի եզերս, նորոգէ և միաւորէ զաստուածասէրն
է Մամք ա ն ի և դասէ ի դասս ընտրելոց քոց, բարեխալսոլթեամբ արար-
չագործ կամաց քոց և աղաչանաւք Սրբոյ Աստուածածնիդ և ամենայն
սրբոց դասէ և պայծաոացոյ ընդ սուրբս քու Ընդ նմին ել ինձ քզՋալալ
Դաւլի յ պարգևէ զխաղաղոլթիւն հոգւոյ և մարմնոյ, և միոյ մանկանս
իմոյ իվանի Արաբակին պարգևէ զքո զառատ ողորմութիւնդ և զամենայն
թշնամի սորք այ ընկրկեալ սատակէ և յտմալթ արա, ամէն, ամէն։

Ր
163բ Քրիստոս Աստուած, ողորմէ Մամքսւնիքլ և գրէ զնա ի դպրութեան
կենաց ընդ սուրբս քո՝ յարքայոլթեան քում, ամէն։
 259

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

ն. Տուզս, 30, Տէր-ԱվԼ՚ոիսյան, Ցուցակ, կ 45—46

Գրիչ Թորոս Աւ–եելց|»

Վայր՝ Հոոմ

190 ա Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան։

Ես նուաստ և անարժան ծառայ Աստուծոյ Թ ո ա ս պիտակաբար սպա-
սաւոր բանի յԱրե.ելից գաւառաւ, և քսւղաքալ ի Գանձսւկայ, սնեալ և
վարժեալ ի մեծ մենաստանն Տ ՚ ե տ ի կ , ՛տարբերեալ այսր անդր, հասի սա–
հասասան ճանապարհաւ, կասկածակոծ, մահահուպ, հիւծեալ, հիւանգա–
մաշ մարմնով, մանաւանդ թեև հո գլով ևս, ի մեծս Հուսամ, ուր են ի
դամբանի ամոլքն հաւատոյ Պետրոս և Պալզոս, զի թերևս ի ձեռն նոցին
բարեխաւսոլթեան ապրեսցուք ի յահագնասարսափ և ի սարսռաշատ
աւուրն, և ազատ ես ցոլք ի քսըմնելի ամաւթոյն բարեխաւսութեամբ նո-
ցին։ Եւ զի յոյժ հեռի եաք յազգէ և եղբարց մ արմն աղէտ արեան մերձա–
լորաց, որով վախճանեալքն յիշատակին, ստացայ զայս դրունքս դոյզն
ինչ նշխար յիշատակի գծագրել իմով իսկ ձեռաւք խոշոր գծիւ, ի յաղ-
քատ նիւթի։

Ի ՉԺԱ (1262) թուին եղեւ սկիզբն և աւարտ սմին ի տիեզերաց հըռ–

չակելալ յականաւորս Հւավւք, առ դրան վիմին հաւատոյ Պեւոոսփ առա-
քելս յն չորք աւետարանչացն գրեալ Աւետարանքն և Չորքտասան թ ուխտ -
քըն Պաւղոսի, Գործ առաքելոցն և Եւթն թուղթք կաթոլղիկեայցն ի մի տուփ
վասն որոյ աղաչեմ զպատահեալսդ և ժառանգողսդ զսա խնամով պահել
և սրտի մտաւք յիշել ի մաքուր ձեր յաղաւթսդ զԹոաս վարդապետ, և
զծնողսն իմ զ Մ ա ն ո փ է լ և զ Տ ս ւ ա ա ն , և զեղբարսն զ Ը ո ո ք է ն և զՅսւկովր և
զ Յ ո & ա ն ն է ս , և զքոյր իմ զ Ա զ ի զ ն , և զսնուցողսն, և զամենայն երախտա–
ւորսն մեր, և զայլ ազգականս և զընտանիս։ Եւ որք զմեզ յիշեն աղալ–
թՒ՚֊Ք> յիշեալ լիցին ի Քրիստոսէ յահեղ աւուրն ի կարեաց ժամուն։
1Տ9բ Յիշեսշիք ի Քրիստոս և զհոգևոր եղբարս իմ, որ ի միասին պանդըխ–
տանայաք ի Հոոմօ՛ քՄսւկար սրբասնունդ քահանայ, որ բազում խո-
նարհութեամբ հանգոյց զմեզ յոլով աւուրս, հանգուսցէ զնա Քրիստոս ի
տան հօր իւրոյ՝ ընդ սուրբս իւր։ Յիշեսշիք և զայլ եղբարս՝ զՎսււ՚ ւ բսն, և
զՍսւեփանոս, և զՅսւկոյ>, և զ Յ ա կ ո վ ք ո ս , և զ Ա ո ա ք ե ա լ ն , որ էլ ի զկենցա–

I
֊ 3 1 3 –
ՉԺԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1262

դո՝ աւանդեալ զհոգին, ի դեկտեմբերի Ի—ԻԸ (28), որում ողորմեա ի

Քրիստոս..**
Յիշեսշիք և ,,'Լաւփլ Կ ո ղ ն ո ն , որ ապուրն եփէր և զամենայն համա-
բնակ եղբարքս՝ զքահանայս և ղկրաւնաւորս, որ կան ի Տսւնէն Հ ա յ ո ց ի
Հւսւմս։
Յիշեսշիք և զմիւս Թ՚ ո րոս վարդապետ՝ մականուն Խա|իզոն|ւկ, և որք
զմեզ յիշեն, յիշեալ լիցին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, որում փառք չավի–
տեանս ամէն։

82ա Յիսուս յոյս քոքյյոց արարածոց ողորմեա Թորոսի ստացողի և ծրո-

ղի, և ծնողաց իւրոց և եղբարց, և քեզ փառք յամենայն (ժ)աքմԼ ։

Ղ
47բ Չստացոլղ սուրբ Աւետարանիս և գծող Թորոս Աւ՝եե|ցի ի Դհտկւս,
յիշեշիք ի Տէր Քրիստոս։
Ղ
83ա ՋԹՈՐՈԱ սպասաւոր բանի և զծնողսն, և զեղբարսն հանդերձ՛ ամե-
նայն երախտաւորաւքն իւրեանց յիշեսշիք ի Քրիստոս, և Աստուած զձեզ
յիշէ իւր արքայութեանն։
ն

143բ Ողորմի Թորոսի վարպետի, և իւր ծնողացն Մանուիէլի և Տասւաին,

եղբարցն Ռոյփնի և Յ ա կ ո բ ս ւ յ և Յ ո ն ա ն ի ս ի , և քեռն Ազբզին։

260
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սանշյան, 8ոլց,սկ Ամերիկայի, էչ 281—284

Գրիչ Թորոս Ռոսլին

Վայր՝ Հոոոմկլայ
ա

Փառք քեզ անսահման անուն և անզուգական անձնաւորութիւն, Հայր

407ա եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի\\որ ետ ուր կարողութիւն և սատար եղեր տկա-
րութեան իմոյ ի զրաւ հասանել ԼըՀղձալի մատենիս։ Ալրհնութիւն քեզ
Սուրբ Երրորդութիւն եւ միասնական աստուածութիւն, այժմ և միշտ։
Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամր նորին յանգ ելեալ աւար-
տեց աւ մատեանս աստուածախաւս, աստուածունակ, երկրպագելի եւ
պաշտելի սուրբ Աւետարանս յեւթնհարիւր եւ մետասաներորդի ամի
թուաբերութեանս Հայոց (1262), յաշխարհամուտ յաթոռս Հոոճմկլւս,
ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս, որ յանուն Սուրբ Փրկչին

* Մի քանի անուններ չեն կարդացվում։

— 314 —
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1262
ՏԺԱ
եւ Սրբոյ Աստուածածնին ել Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ, ել այլ եւս բազ-
մահաւաք սրբոց, ի ժամանակս աստուածասէր եւ բարեպաշտ արքային
Հեթմոյ, եւ ի հայրապետութեան տեաոն Կոսասւնդեայ կաթողիկոսի, որ
407բ սրբազան վարիւք իւրովք առհասարակ զարմացոլցանէր զբազումս,
մինչ զի եւ յարտաքնոցն առաւել ընդոլնէր վկայութիւն զանհամեմատ
վարուցն իւրոց մաքրութեան։ Հեզ էր եւ ողորմած եւ բազում բարութեանց
լինէր աւրին ակ, ուստի եւ եղբաւրորդին իւր Թորոս քահանա ի նմանէ
ուսեալ լինէր գրասէր եւ աստուածասէր, զմտաւ ածեալ, թէ ամենայն
"Ր հ^Լ յերկրէ ընծայեալ նիւթք ընդ սոյն կորնչել ոմւին, եւ որ յաւիտեան
մնայ՝ բան Տեառն է։ Վասն այսորիկ եռա փա փաք սիրով ստանայր մա-
տեանս աստուածաշունչս ի հին ել ի նոր կտակարանաց, եւ զամենայն
գոյս եւ զարարս գոգշիր եթէ շանայր դնել ի վերա եւ այլ եւս զարդուց
սրբոյ եկեղեցւոյ, վասն զի յոյժ տաւնասէր էր այրն այն, եւ պայծառա–
ցուցիչ եկեղեցական կարգաց, նմին իրի ստանայր կրկին անգամ՝ զմա-
տեան սրբոյ Աւետարանիս յիմմէ անարժանութենէ ԹՈՐՈՍ է մականուն
Ռ ս յ ա լ ի ն կոչեցելոյ, որ եւ ըստ կարի իմում յանգ հանի Աստ ո լծով զհրա-
մանն նորա, նոյնպես զարդարեալ ոսկլով սրբով եւ երանգ երանգ դու-
նովք, ներքոյ եւ արտաքոյ ընդելուզեալ քարամբք պատուականաւք, առ ի
սիրելի առնել զսա մանգանց եկեղեցւոյ։
Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ աստուածասէրք, որք հանգիպիք սմա
էլ որք ժառանգէք զսա, յիշել աղաւթիւք ի Տէր զարժանաւորսն ամենայն
բարեաց յիշատակի զբարեպաշտ արքայն Հ ե թ ո ւ մ , եւ զսրբահոգի թագու-
հին իւր Զսւպէ|՝ դուստր Լհանի արքայի, եւ Աստուծով ղորդիս սոցա
զպարոն Ատան եւ զպարոն Թ ո ր ո ս , եւ զամենայն նախնիս իւրեանց, որք
–408բ եւ անուանին Ռոյտինեանք; 3իշել աղաչեմ ել\\ղթագալորհայրն պարոն
Կոսսւանդին, ուստերալք եւ դստերաւք եւ ամենայն զարմիւք։ Յիշեսշիք
եւ զերշանիկ հայրապետն Հայոց տէր Կոսսւանդին, եւ զհայր իւր Վան–
րամ, եւ զմայր իւր Շ ո ւ շ ի կ , եւ զեղբարսն իւր զԳոոյ եւ զԳւփ<յո^> եւ
զպարկեշտուհի քորսն իւր Շ ո ւ շ ա ն ի կ եւ Վ ս ւ ն ե ն ի ։
Աղաչեմ յիշել եւ զքաշակրաւն քահանայն Թորոս՝ զստացող սուրբ
մատենիս, եւ զհայրն իւր Գոոյ քահանա, եւ զմայրն իւր զԱղիզ, եւ զեղ-
բարսն իւր զաստուածապատիւ տէր Սաեփանոս եւ զԳւփգոր նորին հա-
րազատ, եւ զքոյր իւր Շ ո ւ շ ա ն ի կ , եւ դստերն իւր Ս ՚ լ ք ի եւ Շ ո ւ շ ա ն , եւ զմայր
սոցա Տալիթա* կանուխ վախճանեցելոյ զկենցաղս, եւ զհաւրեղբալրոր–
•409ա դին իւր ւյԳրիգոր եւ\\զՍաեփսւնոս եւ զ Թորոս եւ զամենայն ազգայինս
իւր։ Յիշել աղաչեմ եւ զբարի շառաւիղ որդին իւր պարոն Սաեփանոս իշ-
խանական պատուով զինուորեալ ի դրան արքայի, եւ զամուսին նորա
զտիկին Ա կ ա ց , ի մեծ տուհմէ, եւ դուս՛տերս սոցա եւ զդստերս։ Որոց ամե-
նայն յիշելեացս ա՛ռ հա՛սարակ Քրիստոս Աստուած ննշեցելոցն հանգիստ
եւ ողորմութիւն պարգելեսցէ եւ զկենդանիսն անխռով խաղաղութեամբ
պահեսցէ, ամէն։ Յերես անկե՛ալ բազմամեղ թարմատար գրիչս, աղաչեմ
յիշել եւ զիմ անարժանութիւն, եւ ծնաւղսն իմ, եւ զամենայն բարի ուսու–
ցիչն իմ, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ յիւրոլմ արքայութիւնն եւ ի փառս,
ամէն։

— 315 —
ջյ.Ա Լ Ւ Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն ե Ր 1 1262

յ1բ Ո՛վ յան սկիզբն ծոցո բան,

Որ ծաղկեցար յաղգս մարդկան
Եւ զայս մ ատեան Աւետարան
Մեզ հնչեցէր ձայն ցնծութեան.
Դու զորս ետուր մեզ քեզ փոխան
Կաթողիկոս ի Հայաստան՝
Զտէր Կոսասւնդին պետ հովվոսթեան,
Ի գունդն բնգալ ի Պետրոսեան։

12ա Եւ զստացող այսմն տառի

Եւ զարդարող սուրբ կտակի,
ՋԹոաս նորին եղբալրորդի
Ել քահանայ սուրբ ել արի,
Եւ ւչՏալիթսւ բարի հոգի
Իւրեանց ծննդալք եւ այլ զարմի,
Ընգալ ի քում յառագաստի
Որ ես աւրհնեալ յամենայնի։

129բ Ընդ մետասանիցն գնդի համադասեա Քրիստոս զտէր Կոսւոսւնդին

կաթողիկոս եւ զեղբաւրորդին իւր ԹււՐՈԱ քահանայ՝ ստացող աստուա֊
ծախ ալս այս մատենի և ամէն։

200 Ստացաւ,ղի սորա Թորոս քահանաի ողորմեա Քրի ստոս։

317 Զաստուածապատիւ տէր Կոսսւանդին կաթողիկոս Հայոց եւ զեղբաւր-

որդին իւր Թոաս քահանայ, որ եւ ստացող լուսազարդիս յիշեսշիք ի
Քրիստոս Յիսուս։

է
Կազմող Առաքել Հ ն ա զ ա ն դ ե ն ք

Զ։Iեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա ւյԱււաքել Հ ն ա զ ա ն դ ե ն ք եւ

. զծնաւղսն իմ, եւ զհարազատն իմ՝ զՊաււլոս սարկաւագ, եւ ղոլսոլցիչն
իմ՝ յչՍարդիս քահանայ, զհանգուցեալսն ի Քրիստոս աղաչեմ յիշել ի
Տէր, Ի թվին ՉԺԱ (1262)։

֊ 316 -

1
՚յժԿ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1266

261

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Երուսազեմ 2600
Գրիչ Թոաս Ռալսլ|ւն
Վայր՝ Հուամկլա

288բ Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սըր–

բոյ, այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։
Շնորհիւ Տեառն սկսեալ և ողորմոլթեամբ նորին յանգ ելեալ աւար–
տեցաւ մատեանս աստուածային, երկրպագելի և պաշտելի սուրբ Աւե-
տարանս, յամի եւթն հարիւրերորդի տասն և մի երորդի (1262) թուաբե-
րութեանս Հայոց, ընդ հովանեաւ սուրբ աստուածաբնակ տաճարացս որ
յանուն Սուրբ Փրկչին, և Սրբոյ Աստուածածնիս, և Սբբոյն Գրիգորի Լու-
սաւորչին մերոյ, և այլ բազմահաւաք սրբոցս, որք պաշտին յաշխարհա-
մուտ աթոռս Հ ո ւ ւ ո մ կ լ ա , ի հայրապետութեանն տեառն Կոստանդհայ սըր֊
բազան կաթողիկոսի Հայոց, և ի բռնակալութեան ազգին Նետողաց որք
կոչին դադար։ Հրամանաւ մեծի և բարէպաշտի և իշխանաց իշխանին
պարոն Լեանի Աստուծով որդւոյ քրիստոսապսակ սուրբ արքային Հեթ–
մ ո յ թագաւորի ամենայն Հայոց։ Որ և աստոլածապարգև իմա՛ստութեամբն
իւրով ըստ մեծ և ուղիղ հաւատոյն իւրոյ զոր ունէր առ Աստուած, հանա֊
285ա պազ զանձն իւր դներ քաշապէս ի վերայ հաւտին Քրիստոսի։\\Որ և ի
դառնաբեր և չարալլուկ ժամանակիս մինչ զի աշխարհք աշխարհաւք, և
ժողովք ժողովրդաւք ի սով, ի սուր և ի գերութիւն վարեցաւ, սա շնոր-
հաւք և ոզորմութեամբն Աստուծոյ պահէր ի խաղաղութեան զաշխարհ
իւր և զգաւառ։ Այլև բարեպաշտութեամբն իւրով յԱստուած զորացեալ
հէրքէբ զհոյս հաքարածին ծննդոցն և անալրինաց սեռիցն, բազում ան-
գամ յաղթեալ սուլտանին Հոռոմոց, և առեալ զամուրս նորա՝ զանմատ-
չելին Մ յ ս ն տ ա ս , և զՄա&իաւնն, քքՍիկի և զայլս բաղում զոր ոչ է այժմ
ասել մի ըստ միոշէ։ Որ և յայսմ ամի առ նա և զամուր դղեակն զհոյա-
կապ և զյ ա գան ա լորն Պ ե հ ե ս ն ի , որ աւր Ի ևԵ (25) էր ամսէանն հոգտեմ–
րերի։ Ել ոչ այս չափ միայն, այլ և զյոլով տեսակս առաքինութեան յինքն•
հաւաքեալ բերէր ղողորմածութեան, զարդար դատողութեան, զեկեղեցւոյ
շինութեան, ևս առաւել և զհաստատեալն ի վերայ ուղիղ հաւատոյ և առա-
քելական վիմի։

Ուստի և բարի շառաւեղ և ավՀադՀ որդին իւր ծիրանածինն պարոն

Լե.ոն, հաւրն նմանեալ վարաց, ի նման՛է ուսեալ լինէր բարեպաշտալն,
աստուածասէր և երկիւղած յԱստուծոյ, սիրող ճշմարտ՛ութեան, և ատե-
ցող անիրաւութեան, որ և ըստ յոքունց բարեաց ի նմանէ գործելոց, յա–
ւել ի վերայ և ստացաւ զգիրս սուրբ՝ զմատեանս այս սրբոյ Աւետարա-
նիս, ղարդարեալ ոսկլով սրբով և երանգ երանդ դունովք, հրաման տուեալ
իմոյ անարժանութեանս ԹոՐոսի մականուն Ռաւսլին կոչեցելոյ՝ առնել
զայն, որ և ըստ կարի իմոյ յանգ հանի Աստուծով զհրաման նորա, և՛
աղաչեմ զամենեսին, որք հանդիպիւք սմա, և որք ժառանգէք զսա, և որք

- 317 -
ՉԺԱ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1262

աւգտիք ի սմանէ զինչ ե իցէ արդեամբք, յիշել աղալթիք ի Տէր զարժա-

նաւորսն ամենայն բարեաց յիշատակի, զաստուածասէր և բարէպաշտ
արքայն Հեթում, զաստուածապարգև որդիսն իւր՝ զծիրանածինն պարոն
Լևոն՝ ստացող լուսազարդիս, և զհայրազատ եղբայրն իւր զրարիհամբալ
280ա պարոնն Թորոս, և զբարէսէր քորսն իւրեանց։ Աղաչեմ յիշել զսրբահոգի
և զառաքինաշան և ոզշախոհ մայրն իւրեանց 9,աս|իլ թագուհի, դուստր
մեծին ԼԱոնի արքայի, ե զամենայն նախնի նահապետութիւնս իւրեանց,
որք են առթաւղք և գրաւաւղք նահանգիս Կիլիկեցոց և երախտագործք
Հայաստանեացս սեռից և անուանեալք կոչին Ռոյփնեանք։
Յիշել աղաչեմ ե զթագաւորահայրն պարոն Կոստսւնդին աբրահա-
մեան հաւատալքն ծաղկեալ ուստերաւք և դստերալք, և ամենայն զար-
միւք, որոց ննշեցելոցն հանգիստ և ողորմութիւն պարգևեսցէ Քրիստոս
Աստուած և զանճառ երկնից արքայութիւնն, և որք այժմ՝ կենդանի եր-
կար կենա լք, պարագա յց ամաւք, անխռով խազաղոլթեամբ և մեծաւ յաղ-
թութեամբ պահեսցէ յաւերժ ցնծութեամբ և ոլրախութեամբ ի կամս ողոր-
մութեան իւրոյ, ամէն։
Յերեսս անգեալ յոքնամեզ ծառայս (էսսսլին աղաչեմ յիշել զիս, և
ծնաւղսն իմ, և զուսուցիչսն իմ, և Աստուած զձեզ յիշեսցէ յիւր յարքա֊
յոլթիլնն և ի փառս, ամէն։

•287բ Յոյս իմ Քրիստոս էնդ ի յէից

Որ ես իշխան Տէր բոլորից,
Դու զստացող քոին բանից
Եւ նուիրող քեզ ի քոյից՝
ՋԼեոն ժառանգ թագազարմից,
Զտիկին Կեոանն իւր զուգակից,
Ընգալ ի կեանսգ անվախճանից,
Դարձեալ լինել քեզ փառակից, ամէն։

Գ
Գրիչ՝ Աւետիս

՚139ա Հ Ա ւ ե ա ի ս գրիչ ե քահանա, որ անուամբս միայն եմ ե գործաւք ոչ

վասն բազում յանցանաց իմոց, զգրալղս սրբոյ Աւետարանիս աղաչեմ յի-
շել ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, որք կարդայք կամ ընդալրինակէք, և
սղալանացս մի մեղադրէք, զի կարն մեր այս էր, և Աստուած զձեզ և մեզ
առ հասարակ ողորմեսցի իւրում գալստեանն, և նմա փառք յաւիտեանս,
ամէն։

224ա ՋԱւեւոիս գրիչ որ բազում աշխատութեամբ գրեցի զսուրբ Աւետա-

րանս, յիշեսշիք ի Տէր Յիսուս, եւ Աստուած որ առատն է ողորմոլթեամբ
ձեզ և մեզ ողորմեսցի յիւրում գալստեանն, և նմա փառք յաւիտեանս,
ամէն։

֊ 3 1 8 –
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ
ՉԺԱ 1262

ե
Կազմող Առաքել Հնազանդենք

286բ Զ՛է եղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա զԱոսւքել Հ ն ա զ ա ն դ ե ն ք , և

ղձնաւղսն իմ, և զհարազատն իմ զ Պ ա ս լ ո ս սարկաւագ, և զուսոլցիչն
՚ իմ ւշՍարզիս քահանայ՝ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ի
տէր, Ի թուին ՏԺԱ (1262),
262
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
«Արարատ։, 1905, էշ 710—721
Գրիչ Տրդատ

Ի թուականիս Հայոց ՉԺԱ (1262) գրեալ եզև սուրբ Աւետարանս..*

Քրիստոս որդի Աստուծոյ երկիւղածաց կամաց կատարիչ և պարգևատու
ողորմութեան յուսացելոց ի քեզ զօրացուցիչ, ողորմեա Ցովսէփ քահա-
նայի / / / և Տ ՚ ա ւ թ ի որդւոյ յաւուբն մեծի գալստեան քո, ողորմեա ամէնո-
ղորմ և բարերար Աստուած / / / յահալոր ատենին և դասալորեա յաչա֊
կողմեանսն, Ըստ այսմ հաւատոյ և հայցման ողորմեա Տէր Աստուած
Տ ր դ ա տ ա յ գրողի սուրբ կտակիս, որ արժանի արարէր աւարտել, եւ ք ա ր –
սրդի հաւր և Բաղդաւորի մաւր / / / բազում ողորմոլթեամբ քո. Ել ընթեր-
ցողի սուրբ զրոցս և յիշելոշ դրեալքս ի յիշատակս ողորմեա... զի փառա-
ւոր լիցի անուն քո... ամէն...
Յայնմ ժամանակի զաւրացեալ էին ազգն Նետողաց և աղեղնաւո-
րաց, որք աւերեցին յաշխարհս արևելից մինչև ի ծովն Եզիպաոսի և
զկողմն հարաւո, որ էր նեղութիւն մեծ ամենայն ազդաց / / / սոյնպէս և
տեսիլ սրբոյն Ներսիսի թէ բազում պատոլաորք անկանին ի փառաց։
Եւ ո" կարէ ասել զկորատումն անթիւ մարդկան զԼ (30) ամ ոչ դադարե-
ցին հեղլոյ զարիւն մարդկան և էր տիրեալ երկրի։ Յամս(") Հ ո լ ա ո ւ ն ղանն՜
ել իւր Բ ( 2 ) եղբարք ունէին զիշխանութիւնն յարևելից մինչև ^Երու–
սադէմ, և մնացեալն որպէս զիսրայելացիսն ակն ունէին քաղցրութեան–
ի Տեառնէ Աստուծոյ, և ազատութեան ի գերութենէն անաւրինաց և ի
բռնութենէ անբարշտացն և դեռ էին ի նեղութեան և ի հարկապահանջու-
թեան, և երանի զմեռեալսն, և ցանգային մեռանել և ոչ ապրել։ Ի սաստ-
կութենէ հարկին ծախէին ղորդի և տային հարկ և ոչ կտրէին ազատել։
Ազատարարն Աստուած և խազաղացուցիչն ազատեսցէ յանաւրինաց զծա-
ռայսն իւր և խաղաղութիւն տացէ աշխարհի, և ինքն աւրհնեալ յաւիտեանս–
յաւիտենից* ։

263
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Լենինգրադ, Սաչտիկով Շլեդրինի գրադարան, 51

Նորոգող՝ Բարսեղ
ՉԺԱ (1262) թոլիս նորոգեցաւ Աւետարանս ձեռամբ Բաաեդ աբե֊
զայի։ Աստուած ողորմի կազմողին և աշխատողաց սմայ։

* Բերված է նաև մի հիշատակագրություն. «Յիշատակ է սուրբ Աւետարանս Սարդիս կա–

սակրաւն քահանայիւ) ծնողներն են Ավետիսն ու Արզուն, եղբայրները Ամիրը և Բշնեն։

֊ 3 1 9 –
 ՉԺԲ 1 2 6 3

264

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
երևան 7690 (1249 թ.)

Գրիչ՝ Լևոն կ ա մ Թորոս

արքայորդի

֊362ա Ւ թուիս Հայոց ՉԺԲ (1263), ի ժամանակս քրիստոսասէր և բարէ–

պաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ, որ գերազանց գտաւ բարէպաշտու–
թեամր ամենայն թագաւորացն առաշնոցն, միշնոցն և վերշնոցս, եւ ի
հայրապետութեանն Հայոց Կոստանւյեայ, և ի պարոնութեանս Հայոց
Լևոնի, անդրանիկ որդոյ աստուածասէր թագաւորին Հեթմոյ, ել հարա-
զատ եղբաւր նորին պարոն Թորոսի, որ ոզշախոհոլթեամբ զարդարեալ
է, յորում ժամանակի աստուածասէր և բարէփառ կայսերածին և ծիրա–
նասնունդ տիկինն աստուածապահ քաղաքին Ս ա ի տ ո յ տամ Ֆ ի մ ի , դուստր
բարէպաշտ թագաւորին Հ ե թ մ ո յ , յաղագս սատանայական պատերազմաց
եկն յաշխարհս Կ ի յ ի կ ե ց ւ ո յ աո հայրն իւր և առ աստուածասէր եղբարքն
• 362բ պարոն Լևոն և պարոն &՝ոաս\\ ուստերովք իւրովք և դստերովք, որոց
անուանք առաշնոյն Մարկրաւն, որ վերակոչի Մ ա ո ի ն է , որ թարքմանի ի
մեր լեզուս լուսաւորիմ, և որդոյ նորին Պալիսււն, որ թարգմանի Օեթղէ–
հ ե մ , և անուն կրսէր որդոյն, որ սնաւ առանց կաթին մաւր իւրոյ ճուան,
որ թարգմանի Յոնսւննէս։ Եւ զի տրտմեալ էր տամ Ֆ ի մ է վասն վշտացն,
որ ժամանեցին նմա աստուածասէր եղբայր նորին պարոն Լևոն, ետ
զաստուածախաւս Աւետարանս նմա ի մխիթարութիւն և ի փրկութիւն
հոգւոյ յետ աստի ելիցս տալ ի Սիոն զսա զաւակ մ ան կանց գրելով յոգոց
տախտակէ
Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ և կամ ընդալրինակէք, յիշեցէք զաստու-
ածասէր տիկինն զտամ Ֆ ի մ է որդովք իւրովք և բնաւին զարմիւք։ Յիշե–
-364 ցէք ի Տէր\\*զբարեպաշտ թագաւորն Հեթում, որդւովք իւրովք։ Եւս առա֊
յիշեցէք ի Քրիստոս զարժանին յիշատակի զբարեպաշտ և զաստուա-
ծասէր թագուհին Զասյէլ և նախնիս նորին Ռ ո ր ի ն ա ն ք ՝ զհանգուցեալսն ի
գոգն Արրահամու։ Նա և զծիրանածին դստերս նորին՝ զբարեպաշտու–
թե ամբ զարդարեալն և զսիրող ալբինացն Աստուծոյ, որ և զնմանութիւն
ծնողին բերելով յինքեան զաստուածասէր բրընձեսն զՍսյիլ՝ որդւովք իւ–

Այստեղից ձեոագիրը փոխվում է, շարունակության գրիչը տամ Ֆիմիի եղբայրներից,

• ուստի Լևոն կամ Բ՛ոբոս արքայւսղոմ/ներից մեկն է։

֊ 3 2 0 –
՚յժԿ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1266

րովք, եւ զկնի սորա և զմիւս այլ քոյր իմ ^ Տ ի կ ն ա ց տիկին և զԸոիթայն,

ե զկնի սորա զհոմանուն ծնողին իմո զքոյր իմ՝ շԶսւպլւսն, որ ոչ միայն
անուամբն նման գոլ ծնողին, այլ և բարեպաշտութեամբն և աստուածա-
սիրակ Լամբն, ե զկրսեր քոյրն իմ շՄսւրիուն։ Յիշեցէք ի Տէր և զստա-
ցաւդ աստ ո լա ծա խաւս մատենիս զտամ Ֆիմի, որ ամենայն բալւե–
361բ պաշտութեա մբ զարդարեալ է. աստուածասէր, ողորմած, աղաւթասէր,
Հեզ, քաղցր և հանդարտ առ ամննեսեան, և կարեկից ամենեցուն, մանա-
ւանդ որ Հիւանդութեան ախտից նեղեալ են, որոյ Տէր Աստուած տացէ
նմա ոնդ միոյն Հարիւրապատիկ աստ և յերկնիցն արքայութիւնն, և զյըսա
մարմնոյ եկեալ փորձութիւնն և զտրտմութիւնն ի բարի և յուրախութիւն
աւարտեսցէ, և ղորդիս նորա ի խորին ծերութիւն Հասուսցէ, և նմա փառք
յաւիտեանս, ամէն։
265 .

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Տեր-Ներսեսյան, Դարչինի ձեռագրերը, էշ 538
Գրիշ՝
ա

339բ Ի թվին Հայոց ՅԻԵ (876)*։

14ա Ով յանսկիզբն ծոցո բան

Նոյն ի ծաղկեալ յազգս մարդկան
Որ մեզ զշնորՀս քո շրթան
Հեղէր աւրՀնեալգ յաւիտեանէ
Դու զպճնողս քո բանի
Եւ զարդարող այսմ տառի *
Զտէր Կւատանդին հովիվ բարի
Յաթոռ նստոյ ընդ Պետրոսի** ։

266
ԱՒԵՏԱՐԱՆ
Սանշյան, Ցուցակ Ամերիկայի, էշ 737—739

Ստացող Յո&աննէս Ա ր ք ա ե ղ բ ա յ ր
Վայր՝ Դռներ
ա
Յամիս եօթն հարիւրորդի տասներո՛րդի երկրորդի (1263) թուաբե-
րութեան Հայոց, ես Տո6անն եպիսկոպոս նուաստ ծառայ Աստուծոյ,

Դրված է Աւետարանի վերշում։ Ինչպես ճիշտ նկատում է Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանը,

•այն գաղափար օրինակի գրության թվականն է։
** Ղուկաս ի ՄՋԳ (283) հատվածի դիմաց լուսանցքում խոշոր բոլորգրով գրված է. «Կայ
այս բան ի Փըռաքնյգաց Աւետարանին եւ յԱսորոցն, ել ի Հոռոմոցն, բայց յԱղեքսանղրացոցս

- 321 -
21-487
 ՏԺԲ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1263 .

որդի մեծին Կոստանւյիա թագապահի ել արքայահաւ/ւ Հայոց ել եղբայր

սուրբ արքային ամենայն Հայոց Հ ե թ մ ո յ , մեծափոյթ շահիւ եւ ջերմ սի-
րով գրել ետ ու զաստուածապատում սուրբ Աւետարանս ի Վայելումն
կենաց ինձ եւ իմոցն, ել յիշատակ բարի ապառնեացն, ի հայրապետու-
թեան տեառն Կոսաւսնւյ|ւսւ, ել ի թագաւորութեան բարեպաշտին Հեթմոյ
իմո արքայի, եւ յիշողութեան բարեսէր եւ աստուածապահ որղոց նո-
րին Լեւոնի եւ Թորոսի, ձեռամբ քահանայի ԹՈՐՈՍ գրչի։
Եւ նկարագրեցալ սա յայլ եւ յայլ գրչաց, որոց Տէր ողորմեսցի, ի
գաւառիս Կիլ|ւկ|ւոյ, ի սուրբ անապատն ԳոնԷր կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ
սուրբ եւ աստուածակիր նշանին Կայտէնի կոչեցեալ եւ Սրբոյն Սիոնի
մաւր մեր, որ է մերձ յաստուածապահ դղեակն Բ ե ո յ Օարձր կոչեցեալ։
Եւ արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք զսա եւ կամ աւգտիք
ինչ ի սմանէ, յիշեսշիք ի Քրիստոս զերշանիկն արքայից Հեթում, որդ-
ւովք իւրով եւ եղբարբք եւ քերբք, որպէս զի զննշեցեալսն հանգուսցէ ի
սիրելեացն իւր խորանս, եւ զարքայս իւրային կենդանեաւքն անփորձ
պահեսցէ յամենայն ներհակաց, երկար կենդանութեամբն եւ անտրտում
խնդութեամբ, եւ յետ աստեացս թագակից սրբոցն արասցէ։ Զի այս գլուխ
յետ առաշնոյն հնարեր ալ եւ հնարի զփրկութիւն բաղմաց քրիստոնէից,
"Լ շԿիւիկոյս եւեթ ասեմ գաւառ անվնաս պահել ի լի ղաշին շ հինից նետո-
ղացն, այլ գրեթէ եւ զամենայն քրիստոնեայսն, որք ոմւկն դնեն կենսա-
տու խրատոլ սորա։ Զոր թէ ոչ Տէր գթութեանց թողեալ էր նշոյլ կենաց
լոլսոյ եկեղեցւոյ, իբր եւ զարաբիալեալ էաք, եւ Րս)քե|ոնի Դամասկեաւ
նման էաք։ Զոր ամենաթագաւորին աշ պահեսցէ .զսա որդւովք իւրովք
միշտ ի չարէ, լինելով սոցա պարիսպ հրեղէն շոլրշանակի։
Դարձեալ աղաչեմ յիշել զարժանին յիշատակի զմեծ նահապետն
Հայոց ղըհայր արքային եւ մեր զԿոստանդին ի Քրիստոս Յիսուս, որ ի
սոյն ամի, յամսեանն փետրուարի ի ԻԶ (26), յաւուր երկշաբաթլոշ փո-
խեցաւ ի Քրիստոս, բարի խոստովանութեամբ հասարակեալ զկեանս իւր,
եւ յիշատակ բարի եթող յաշխարհի, որոյ Տէր Աստուած ողորմեսցի, ամէն։
նաեւ ես տառապեալս Յո&աննԷս ստացող սորա, երկրամերձ դի–
մ ալք աղաչեմ զձեզ հայցել ի Քրիստոսէ թողութիւն մեղուցեալ ոգւոյ
իմոյ, եւ ծնողացն իմոց, որք ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ վարձս բարեաց
գա անել ի Քրիստոսէ, զի յոյժ շանիլ աշխատեցան յիս՝ յաւէտ երշանիկ
կրաւնաւորուհի Հոիփսիմէ, եւ մայրիկն իմ Պիաւթփս։ Եւ որք զմեզ ար-
ժանի առնէք յիշատակի, Քրիստոս Աստուած զձեզ իւր ողորմութեան ար-
ժանի արասցէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան։

ք
Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն, Հաւր Լւ Որդւոյ եւ Հոդւո/ն
սրբոյ, այժմ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։

չկայ։ եւ թլի թէ Հայոցս ի նոցանէ է թարգմանումն, վասն այն, որ չկայր ի Հայոց Աւետարա-
նիս այս բանս յէ (Է չ 253 բ)։

֊ 3 2 2 –
 ջժԶ
ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1267

Չստացող սորա ւշՑո&աննէս եպիսկոպոս եւ զաստուածապատիւ ար–

• հեպիսկոպոս արքեղբայրն Հայոց, զտէրն ոզւոյ եւ զերախտաւորն մարմ-
նոյ իմոյ զ ք յ ա ս ի լ ի ո ս , որոյ երախտիք գերազանց է քան զբան եւ ըզմիտս
ի կրսերս իւր։ Նաեւ զերջանիկ քոյրսն մեր զԹեֆանւսւ՝ արքայուհի Կիպր–
ռսււսաւ, եւ զբարեսէրն Կալա մ ա ռ ի գունդէս ն ա ֆ ո ւ ն որ զմագաղաթ տա-
ռիս շնորհեաց կբսերիս իւր, եւ զմեծափառ մարաշախտըն Հայոց՝ զբարե-
տիպ եղբայրըն մեր Լեւոն, եւ զմեծ նահապետն Հայոց զհայր արքային
եւ մեր .զԿոստանւյին՝ ամենայն ծննդովք իւր եւ զարմեալք, մաղթեմ ի
ձէնջ հարք մեր եւ եղբարք, յիշել առա շի գըթածին Քրիստոսի, զի զննշե–
ցեալսն րնկալցի ի սիրելեացն իւր խորանս, եւ զարդէն մնացեալսն ի
մարմնի յերկար •կենդանութեամբ եւ անտրտ՛ում խնդութեամբ պահեսցէ
հոգլով ե։ մարմնով եւ յետ աստեացս թագակից և մասնակից սրբոցն
արասցէ, եւ ամենեցուն առհասարակ, մեզ եւ ձեզ ողորմեսցի Քրիստոս
Աստուած, որ է ալրհնեալ յաւիտեանս, ամմէն։

Գ
Նկարիչ Կոստանւլին

Զմեղապարտ նկարիչս ^Կոսսւանդ|ւն եւ ծնողս իմ աղաչեմ յիշել

ի Տէր,
Գ

Զմեղապարտ եւ զանարժան ն կար ագրի չս զԿոսաանդին եւ զծնողս

իմ աղաչեմ յիշել Ի Տէր։

267
Հ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ
ԵրԽսն 8590

Գրիչ Ստեփանոս
Վայր՝ Սկեււայ
ա

Փառք էական իսկութեան, ինքնագոյ, արարչական, միազաւր, միա-

բուն տէրութեանն, Հաւր և Որդւոյ և Հոգւոյ Սրբոյ, ի բնաւից ամենայն
Գոյացելոց հոգեղինաց և բազմահոյլ հոգեղէն զուարթնոց, անկէտ, ան-
ժամանակ անձնաւորութեանն, որ յաւիտեանս յաւիտենից։
241 բ Ալարտեցաւ աստոլածատունկս այս հոգիաբողբոշ լոլսաիղծ, քա-
ռավտակ սուրբ Աւետարանս, որ յեդովմական դրախտէն ուոճացեալ ծա-
ղիկս բազմազան և պտուղս քաղցրաճաշակս, ուզէշս բարձրաբեղունս և
սաղարթս գեղեցկատեսիլ սփռեալ տարածեցաւ ընդ ամենայն տիեզերս
առ ի յար բումն ամենայն ծարաւելոց, և ի ճաշակ ամենայն կարալտելոց,
ձեռամբ յոքնամեղ քահանայի Ս տ ե փ ա ն ո ս ի , ի թուականիս Հայոց ՉԺԲ
(1263), ի մեծ ժողովարսճէս Սկեոսւյի՝ ընդ հովանեաւ Սուրբ Փրկչի, և
և մաւր իւրոյ Աստուածածնի, և կենսունակ Սուրբ Նշանի, մերձ յանմա–
242ա տոյց\\ դղեակս Լամբրոնի, որ է ի գլուխ Տարսոնի, և ի ստորոտ մեծի

֊ 323 ֊
 ա

ջժԶ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1267

լերին Տսսրոսի, ի հայրապետութեան տեառն Կոստանւյեայ Հայոց հե-

ղինակի, և յ առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տեառն Մխիթարայ եպիս-
կոպոսի, և ի թագաւորութեանս Հ ե թ մ ո յ բարեպաշտի, ի խնդրոյ սրբասէր
քահանայի Հայրապետի սպասաւոր սուրբ խորհրդոյն, որ բաղձալի սիրով
ետ գրել ղԱլետարանս, ի վայելումն անձին իւրոյ և յիշատա՛կ հոգոյ։
Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք վայելէք յաստուածային բղխմանէ
սորա ընթերցմամբ և լսողութեամբ և կամ գաղափար առնելով, յիշեսշիք
աղաւթիւք զվերոյ յիշատակեալդ ^ Հ ա յ ր ա պ ե տ քահանայ և զծնաւղսն իւր
ըստ մարմնոյ և զեղբարս և զքորսս, և զամենայն ազգատոհմս, զի ողոր-
մութեան ի Քրիստոսէ արժանաւորեսցին, և յերկնից արքայութեանն ժա-
ռանգորդ լիցին ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր։
242բ Եւս առաւել աղաչեմ զանպիտան և զախմար և ղփց\\ուն գրիչ՛՛
Ստեփանոս բարւոյ յիշատակի արժանի առնել և հայցուածոց թո֊
ղ <Հ ո ութե ան մեղաց և ծնաւղսն իմ, և զծերացեալ հալրեղբալրս իմ
զԹոՐՈԱ՝ զսնոլցիչ մեր, գտանել ողորմութիւն ի Տեառնէ։ Եւ որ ընդունողն
է մաղթանաց և տուողն պարգևաց, ընկա՚լցի զհայցուածս ձեր և յիշո–
զացդ և յիշելոցս ա՛ռհասարակ ամենեցուն ողորմեսցի, և ծագմանն իւ-
րում մեծի, հանդերձ փառաւքն հայրենի, և զերան աւետն արժանաւո֊
րեսցէ լսել ձայն, եթէ Եկայք աւրհնեալք ի Հաւրէ, ժառանգեցէք զպատ–
րաստեալ ձեզ զարքայութիւնն ի սկզբանէ աշխարհի, որում արժանաւորք
լիցուք շնորհաւք և մարդասիրությամբ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի,
որ է աւրհնեալ ընդ Հաւր և ընդ Հոգւոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից,
ամէն։

Ր
Րսկոզ՝ Ասյսէնդ

244ա Զոսկող սուրբ Ալետարանաիս զ Ա ս յ ս ե ն դ ս՛ուտանուն աբեղայս աղա֊

չեմ յիշել ի Տէր։

֊ 324 ֊
 1264
ՉԺԳ

2 6 8

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 151 (1244 թ.) Աարգիսյան, Ցուցակ Ա, էշ 652

Ստացող՝ ՚|ոստանղին կաթողիկոս

337բ Այս մեր գիր հրամանի է Կոստանդեա ծառայի Աստուծոյ և նովաւ

կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, որ զԱլետարանս մեր, զոր գրել ենք ծա֊
խիլք և ծաղկերանգ զարդարել ոսկով և երփներփն դունիւք, և կազմեալ
ոսկւով և արծաթով՝ տուաք ի սուրբ ուխտն Անդրիասեանց և յառաքելա֊
շնորհ եպիսկոպոսն տէր Պ ա ս լ ո ս , կամաւ եղբաւրորդլոյն մերոյ Թորոսի
քահանայի, յիշատակ մեզ և ծնողաց մերոց, որ յամենայն ամի ի սուրբ
խալին ութաւրէքն առնեն Ե ( 5 ) . պատարագ, մին հաւր իմոյ ՎաՏրրմա,
ե միւսն մաւր իմոյ Շ ո ւ շ կ ա ն ն , երրորդն՝ եղբաւր իմոյ Գէորդեա քահէա-
նայի յ հաւրն՝ Թ ո ր ո ս ի , չորրորդն միւս եղբաւր իմոյ Գւփղուփ, հինգերոր-
դքն Գրիգորի նորին որդւոյն։ Եւ մի ոք իշխեսցէ հանել զԱլետարանս
յայն սուրբ ուխտին ժառանգութենէն, և որ հակառակի և հանէ զսա, ընդ
բանադրանաւք մնասցէ։ Եւ այս եղև ի Թվ. ՉԺԳ (1264)։

269

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍՈՒՐԲ ԳՐՈՅ ԺԱԱՆՔ ԿՈՉԵՑԵԱԼ

ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՏՒՈՅ
Երևան 341 (1305 թ.)՛

Հեղինակ՝ Վարդան Արևելցի

Վայր՝ Անդուլ ա ն ա պ ա տ

103ա Այսպէս արա և դու սակաւ մի աշխատեա, քո սակաւ աշխատիլն

Ղ.ա1Լո9 շս՚՚ոն արժէ։ Զի որպէս լուաք ի Քրիստոսէ, ամէն մարդու հրեշ-
տակ կա պահապան։ Եւ ձեզ, որ ազգի գլոսխ և թագաւր էք**, ինքն գլուխն
Քրիստոս է պահապան և անմեկնելի։ Մի պաշտէր զնւս որպէս հեռաւոր,

Այս հիշատակարանը ոչ լրիվ կա նաև Մատենադարանի X 2544 ձեռագրում, որը մաս-

նակի տարբերություն ունի վերոբերյալի հետ։
** Դիմում է պատվիրատու Հեքււսք թագավորին։ "

֊ 3 2 5 –
ՉԺԳ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1264

այI որպէս աո բեղ ի սրտիդ ել յոգւոշդ։ Որ կամիս զգլոլ/ստ և զերեսա

դնել ի պատիւ նմա, ի գիրկն դնես և յԱստռւած միանաս, և զոդի .իմ տա-
ռապեալ Ա տկար յիշեսցէս, որ քեզ սիրէ առաւել քան զասել։
Վասն որոյ զայս աշխատութիւն տկար մարմնով կատարեցի սիրով
103բ ձեր զաւրացեալ, և աւժանգակեալ, և յիշեա զոր\\ի ձեռն Թոասի հրա–
մաեցիք Վասն եղաբերից կանանցս գրել ձեզ, և Ի խորհուրդ պատարա-
գին, և ապա երեսաւք յ Ա ն դ ո ւ լ ն հրամաեցիք, որ գրեաք ձեզ Ժղլանք ի
Մեկնութենէն Քերականին։ Եւ ես այլ յաւելի սիրով գրել ձեզ ձեռամբ
Լուծմունս յԱլետարանէն և, յԱստուծոցն, ուստի տեսէք թէ շատ էիք
հարցանել, և սիրէք սրտիւ, է՚ որ հանգոլցանէ զձեր միտքդ, է որ պատ-
ճառ լինի ձեզ բանաւորութեան, զայս հարցանելոց և զստոյգն զտանել։
Բայց աղաչեմ զպարզամիտ մարդ և զառաքինի մի հարցանել, որ
չամաչեն, զի ես նախահոգութեամբ գրեցի։ Եւ թէ առ ժամն ղիս հարցա-
նեն և ես գտանիմ տկարացեալ, վասն որոյ, մի մեղադրէր ժամուն չդտա–
նալղաց զտեսութիւն բանին։ Եւ ես գիտեմ, որ այս չէ թագաւորական իրք,
այլ ոսկեգիր պիտէր, և ճարտար գրչի, և ես շատ պատճառ ունէի, որ քխա֊

հողմ Պարիւաալ փոշեխառն փչելով ընդ պատուհանս, Ա պաղ աւդոյս։

Բայց սիրովն հրաշագործիւ յաղթահարեալ եղեն պատճառքն, և որպէս
տեսանէք, եղև։ Թէ կամիս՝ դիւրին է տալ փոխել ի լամ։, որ հեշտ կար-
դայք, և թող Գւփք դու՛ յ էսն փոխէ, որ բան չկորնչի։ Բայց իմ քգքիրս,
որ իմ մատանցս սատարն՝ մնա առ ձեզ, ո" գիտէ, թէ աւելի շնախաւոր
լինի ձեզ վասն յուսոյն իմոյ՝ որ առ Տէր, և սիրոյն՝ որ առ ձեզ, զի այն
ճառ և Պատմութիւն չէ, որ շատ աշխատանք տանին՝ և ապա բան գտա֊
նեն։ Թէ թուղթ մի կարդաս ժամուն, կամ երկու, գտանես յոլով խոր-
հուրդս, և Աստուծով տղահասակ, և մտաւք, և աչաւք զալրաւոր եք, և
ի մի անգամ կարդալն սակաւ ինչ աշխատիք, ե յայլն անհոգ լինիք։
Ել զի արքա և արքաոլհի ի միում մարմնի տեսանի, և հասարակ է
հոգևորն և մարմնաւորն, և թէ Աստուծով իրք մի ալգոլտ լինի ի գրե–
104բ լոցդ կամ մխիթարութիւն երկ\\ուցդ լիցի, և զակնտ բազմագոյն և պայ-
ծառ, որ պսակէ զձեզ յաւիտեան։ Թող թագուհին պահէ և ի պիտոյ ժամն
առնոյք ի նմանէ, և նմա հրամաէ Պաւղոս հարցանել ձեզ, և զպատշաճն
ծանուցանել, և պարտական են, ասէ։ Ապրեցուց անելոյ զիրեարս առն
և կնոշ, և ղերկոլսինդ ապոեցուսցէ Տէր Յիսուս կենադանոլթիւնն ձեր, ի
խնամս Հաւր, և ի գութ Հոգւոյն Սրբոյ, յոռոգոլմն սննդեան դալարար–
ձակ, տնկաբոզբոշ շառալեղեալ ոստոցդ, ծիրանածին տղայոցդ, ի գիրկսս
իրն սրբոյ, ի կատարումն պսակման հայակոյտ ազնւական ազգաց և
ազանց, տոհմից ազատաց, աղատեցուցիչք արեանառու զարմից, լծա–
ԴՒՐՔ ն– բեռնաբարձալղք, կորացուցիչք ալտարաց ազգաց, ի փառս փա-
ռաւոր և պաշտեցեալ աստուածութեանն, որև է աւրհնեալ յաւիտեանս,
ամէն։
 270

ԱՆՍԻԶ ԱՆՏԻՈՔԱՅ
Փիրզալեմյան, նշխարք,
Երևան 6273, էշ 38ա, 39բ

Թարգմանիչ՝ Ս մ բ ա տ Գունդստապլ
ա

Աստանօր սկիզբն առնեմք ողորմ ութեամ բ և օգնականութեամբ մե-

ծին Աստուծոյ ի գիր արկանել զսովորութիւնք և գԱնսիգն ղպարոնու–
թեան մայրաքաղաքին Անտիոքսւյ, զիր լիճ ճորտերուն և զպարոնացն
սովորութիւնն և զիրաւնելմւ՝ զոր ունէին առ իրար, և են գլուխք տասն
և եօթն ի ցանկք ածած։ Զորս խնդրեցի ես Սւքբաա ծառայ Աստուծոյ
և գունդստապլ Հայոց, և որդի Կ ո ս տ ա ն դ ե ա յ , և եղբայր բարեպաշտ թա-
գաւորին Հայոց Հեթմոյ և տէր Պապաոօնին, ի մեծազարմ իշխանաց
իշխանէն և յարեան մերձաւորէն մերոյ ի սիր Սիմուն ^ Ա ն ա ա ք ո յ գուն֊
դոլստապլէն։ Եւ ինքն ունէր զոր ի բրինձ Պ ը մ լ ւ ն դ ի ն ժամանակ սիր Փեռ
Տ՚ոանդիլին և սիր Թամաս մարաջախ՛տն և այւ իմաստուն և գիտուն
իշխանայք Ս.նտաքոյ էին գրով հաստատել։ Եւ հանգուցեալն ի Քրիստոս
սիր Ս՚ ա նսել գունդուստապլն իր հայրն էր աոել ,ի նացմէ և իր որդոյն
սիր Ս ի մ ա ն ի ն պարգևել։ Եւ ինքն վասն իմ սիրոյս և հաւասիս ինձ պար–
դևեաց, և ես աշխատեցայ և փոխեցի ի Հայ լեզու։
Եւ արդ վասն զի սովորութեամբ այն Ան սիզովն կոլ գնայր ազգս
մեր և Դարպասս Հայոց, և սխալումն ինչ կոլ գայր մեղ վասն տգիտու-
թեան և վտանգութիւնք ո գոց, և պղերգանք ինչ վասն հարցանելս յ անդ
զմեծամեծ դա տա ստանսն։ Եւ ես ուժգին տենչմամբ ե բազում աշխատու-
թեամբ գոի զայս և հալծեցայ ի փոխելն, և երբ փոխեցի, ես՝ յուղարկե-
ցի դարձեալ ի ^ Ա ն ա ա ք ո յ դարպասն, որ գիմրնդդիմեցին և հաստատեցին
իրենց ձեռնգրերովն և վկայութեամբն՝ և ստոյգ և ըղորդ բան բանի»
Եւ արդ, որ կամի ճշմարտութեամբ ուղղել ղԱնսիղս և զիրաւոլնքս
նայ այս է ըղորդ Անսիզն Անտաքայ։ Եւ արդ, որք օգտիք կամ շահիք
սովաւ, ինձ Սմբսւտսւյ մեղաց թողութիւն հայցեցէք, և որ վզենկիք՝ դուք
չէք յիսնէ վզենկել, այլ ի յիոաւանցն, ես անդատապարտ եմ. և եթէ ոք
վատ ասէ ի վզնկելոցն՝ նա Աստուծոյ իրաւանցն ասէ և ոչ ինձ։

Ա. մասը տե՛ս Անսիզ Անտիոքայ, Վենետիկ, 1876, Յաոաշաբան, էշ 2,

- 327 -
\

• \
 ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ 1261)

Եւ այլ շատ ի վերայ իրաւանցս կու պնդէ մարգարէն. Առ որս ես

Սմբատս անարժան և մեղաւոր ծառայս Աստուծոյ, որդի Կոստանդեայ
թագաւորահօրն Հայոց Հեթմոյ բաղումս աշխատեցայ ի սա ծերացեալ
մտօք ի հին և յանհասկանալի բառից։ Ել ես բազում աշխատութեամբ
՛փոխեցի զսա ի մեր հեշտալուր բառս, ի թուականութեանս Հայոց ՉԺԴ
(1265), ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեա, և ի թագավորա֊
թեան Հ ե թ մ ո յ և որդւոյ սորա Լեւոէփ։
Առ որս աղաչեմ զամենեսեան վասն սիրոյն Քրիստոսի, յիշել զմեղ
և մեղաց թողութիւն խնդրել ի Քրիստոսէ, ղի և դուք յիշեալ լիշիք ա ռա-
շի Քրիստոսի։
Եւ արդ, գրեցի զսա վասն հաստատութեան սրբոյ եկեղեցւոյ և վասն
աշխարհի դատաւորաց և թագաւորաց, և սիրտ բանիցն առեալ ետի հա-
մառօտաբար։ Եւ աղաչեմ անմեղադիր լինել, զի աւելի քան զկարն մեր
էր ձեռնարկութիւնս, և պարտ ու արժան համարեցաք վասն թագաւո-
րացն գրել զիրաւունս, զի նոքա զԱստուծոյ են կարգած և յԱստուծոյ
տեղն ի յել՛կրի են*։

271

ԴԱՏԱՍՏԱՆԱԳԻՐ ԱԻՐԷՆՔ ԵՎ ԿԱՆՈՆՔ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆԱՑ ԵՎ ԱՇԽԱՐՀԱՅՆՈՑ

Երևան 487

Հեղինակ՝ Սմբատ Գունդստապ|

•Հյա Հրամայէ աստուածահայրն Դալիթ. Երանեալ են անբիծք ի ճանա-

պարհի, եւ ոյք գնան յաւրէնս Տեառն։ Երանի ոյք քննեն զվկայութիւնս
նորա, բոլորով սրաիւ իւրեանց խնդրեսցեն զնա, զի ոչ թէ որ գործեն
զանալրենոլթիլն ի ճանապարհս նորա գնասցեն։ Դու պատուիրեցեր
՚. զպատուիրանս քո ի պահել ինձ յոյժ։ Երանի թէ յաշողեալ էին ինձ ճա-
նապարհք իմ ի պահել ինձ զպատուիրանս քո։ Յայնժամ ես ոչ ամաչէի
լ Ւ զգուշանալ ինձ ի պատուիրանս քո։ Խոստովան եղեց քեզ, Տէր, յուզղու-
թիւն սրտի իմոյ, որպէս ուսայց զիրաւունս արդարութեան քո։ Զիրա-
ւունս քո պահեսցի, մի թողուր զիս մինչև ի սպառ։ Եւ այլ շատ ի վերայ
իրաւանցս կու պնդէ մարգարէն։
Առ որս ես Ս մ բ ա տ ս որ չեմ արժան, և մեղաւոր ծառայս Ասպուծոյ,
՛որդի Կոստանդեայ թագաւորահաւր եւ եղբայր բարեպաշտին Հեթմոյ,
բազում աշխ ատ ան ալք աշխատեցայ ի Դատաստանագիրքս ծերացեալ
մտաւք և ձեռալք ի հին և ի դժւարաբառ և յանհասկընալի գրոց, վասն
զի այլակերպած էր և հեռացած ի հին Հայ բառէն ի նորոյս հայնց, որ
իսկի չէին հասկնալ, և ոչ յօկտել գայր։ Եւ բազում աշխատութեամբ փո–
խիցի զսա ի մեր հեշտալուր և ի սովորական բառս, ի թըլականութեանս
Հայոց ՉԺԴ (1265) ամին՝ ի հայրապետութիւն Կոստանդեա և ի թագա֊

* ։Ի նոյն մատենէ յայլոսէ տեղէ Հանի զյետագայ Հատոլածնիստ պրում է Ղ– Փիրղալեմյանը։

֊ 3 2 8 -