ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

Գ. Գիւզալեան

Պատմութիւն Մերձաւոր
Արեւելքի եւ Հայաստանի
Ա հատոր

Հնագոյն շրջաններէն մինչեւ

Տիգրան Մեծի կայսրութեան անկումը

Երևան
ԵՊՀ հրատարակչություն
2016
| 2 | | 3 |

ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63.3
Գ 599

Գիւզալեան Գ.
Գ 599 Պատմութիւն Մերձաւոր Արեւելքի եւ Հայաստանի: Ա
հատոր: Հնագոյն շրջաններէն մինչեւ Տիգրան Մեծի
կայսրութեան անկումը/ Գ. Գիւզալեան. -Եր.: ԵՊՀ
հրատ., 2016, 644 էջ + 14 էջ ներդիր:

XX դա­րի հայ պատ­մագ­իտու­թյան երախ­տա­վոր­նե­

րից մե­կի Գառ­նիկ Գյու­զա­լյա­նի «Պատմութիւն Մերձաւոր
Արեւելքի եւ Հայաստանի» ստ­վա­րա­ծա­վալ աշ­խա­տու­թյու­
նը Հա­յաս­տա­նում վե­րահ­րա­տա­րակ­վում է առա­ջին ան­գամ:
Գ. Գյուզալյանը կա­տա­րել է յու­րօ­րի­նակ ու հա­մա­պար­փակ
աշ­խա­տանք, որ­տեղ ներ­կա­յաց­րել է հնա­գույն շր­ջա­նից
մինչև Տիգ­րան Մե­ծի կայս­րու­թյան ան­կու­մը հայ ժո­ղովր­դի
պատ­մու­թյու­նը՝ Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի ընդ­հա­նուր պատ­մու­
թյան հա­մա­տեքս­տում:
Գիր­քը նա­խա­տես­ված է պատ­մա­բան­նե­րի, ար­ևե­լա­գետ­
նե­րի և ըն­թեր­ցող լայն հա­սա­րա­կայ­նու­թյան հա­մար:

ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63.3

ISBN 978-5-8084-2114-1

© ԵՊՀ հրատ., 2016

| 4 | | 5 |
| 6 | | 7 |

Ա­ՌԱ­ՋԱ­ԲԱՆ

­ առ­նիկ Գյու­զա­լյան պատ­մա­բա­նի ու նրա գի­տա­կան

Գ
ժա­ռան­գու­թյան մա­սին այ­սօր ցա­վա­լիորեն քիչ է հայտ­նի հայ
պատ­մա­բան­նե­րին և հատ­կա­պես նրանց երի­տա­սարդ սերըն­
դին: Մե­զա­նում Գյու­զա­լյա­նի գի­տա­կան վաս­տա­կին ու դրա
արժևոր­ման ան­հրա­ժեշ­տու­թյանն առա­ջին ան­գամ ան­դրա­
դար­ձել է պրոֆ. Պետ­րոս Հով­հան­նի­սյա­նը՝ նշե­լով, որ XX դա­
րասկզ­բի սերն­դի պատ­մա­բան­նե­րի քա­ջա­ծա­նոթ փա­ղան­գի
ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի (Ա. Ռ. Հով­հան­նի­սյան, Ա. Գ. Հով­հան­նի­
սյան, Ս. Տ. Երե­մյան, Մ. Գ. Ներ­սի­սյան, Վ. Ա. Պար­սա­մյան
և ու­րիշ­ներ) շար­քին ար­դա­րա­ցիորեն պետք է դա­սել նաև Գ.
Գյու­զա­լյա­նի անու­նը, ում պատ­կա­ռե­լի գի­տա­կան վաս­տա­կի
արժ­ևո­րու­մը դեռ սպա­սում է իր ապա­գա անա­չառ ու­սում­նա­սի­
րո­ղին1:
Գ. Գյու­զա­լյա­նը ծն­վել է 1893 թ., V դա­րի հայտ­նի մա­տե­
նա­գիր Ղա­զար Փար­պե­ցու ծնն­դա­վայր Փար­պի գյու­ղում, հո­
ղա­գործ Ղա­զար Գյու­զա­լյա­նի ըն­տա­նի­քում: Նախ­նա­կան
կր­թու­թյու­նը ստա­ցել է հայ­րե­նի գյու­ղի վար­ժա­րա­նում, ապա՝
Էջ­միած­նի Գևոր­գյան Ճե­մա­րա­նում: Աշա­կեր­տել է ժա­մա­նա­կի
ակա­նա­վոր դեմ­քե­րից Հր. Աճա­ռյա­նին, Գր. Ղա­փան­ցյա­նին,
Գ. Հով­սե­փյան­ցին, Ս. Հա­րու­թյու­նյա­նին և այ­լոց: Հատ­կա­պես
ազդ­վել է Գր. Ղա­փան­ցյա­նից, ով դեռ ու­սում­նա­ռու­թյան տա­րի­
նե­րին նկա­տեց շնոր­հա­շատ պա­տա­նուն և ուղ­ղոր­դեց խո­րա­նալ
պատ­մա­գի­տու­թյան մեջ2: Գ. Գյու­զա­լյանը 1913 թ. գե­րա­զան­
ցու­թյամբ ավար­տե­լով ճե­մա­րա­նը, եր­կու տա­րի ու­սուց­չու­թյուն
է արել հայ­րե­նի գյու­ղում, ապա, մինչև 1918 թ. Եր­ևա­նի Գա­յա­
նյան օրիոր­դաց ճե­մա­րա­նում3:

1
Պ. Հովհաննիսյան, Գառնիկ Գյուզալյան. Հայ Պատմագիտության
երախտավորը, Էջմիածին. պաշտոնական ամսագիր ամենայն հայոց
կաթողիկոսութեան Մայր աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի, Մայիս 2006, էջ 73-91:
2
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
3
Գառնիկ Գիւզալեան, Պատմական խնդիրներ (1. Մարքսիստականութիւնը
և ազգային հարցը, 2. Մեծ Յոբելյանը), Հ. Յ. Դ. Լիբանանի կեդրոնական
կոմիտէի հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1985, էջ 5:
| 8 |
1921 թ. գոր­ծուն մաս­նակ­ցու­թյուն է ու­նե­ցել փետր­վա­րյան
ապս­տամ­բու­թյա­նը, նշա­նակ­վել Եր­ևա­նի գա­վա­ռի Եղ­լո­վան
(այժմ՝ Կո­տայք) գյու­ղի պա­րետ: Ապս­տամ­բու­թյան պար­տու­
թյու­նից հե­տո «Հայ­րե­նի­քի փր­կու­թյան կո­մի­տեի» ան­դամ­
նե­րի և հա­մա­կիր զին­վո­րա­կա­նու­թյան հետ ապաս­տա­նել է
Զան­գե­զու­րում, ուր վար­չա­կան պաշ­տոն­ներ է զբա­ղեց­րել Լեռ­
նա­հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նում: 1921 թ. հու­լի­սին ան­ցել
է Պարս­կաս­տան՝ Թավ­րիզ և տե­ղի դպ­րոց­նե­րից մե­կում հայոց
պատ­մու­թյուն դա­սա­վան­դել: Մի քա­նի մտա­վո­րա­կան ըն­կեր­նե­
րի հետ հիմ­նադ­րել է հայ-ռու­սա­կան գիմ­նա­զիա, որը դար­ձավ
պարս­կա­հայ լա­վա­գույն դպ­րոց­նե­րից մե­կը1:
­Լի­նե­լով դաշ­նակ­ցա­կան` նա խո­րա­պես ու­սում­նա­սի­րել էր
Հ. Յ. Դ. պատ­մու­թյու­նը և միշտ խոս­քով, թե գր­չով ընդ­գծում էր
կու­սակ­ցու­թյան դե­րը հայ ժո­ղովր­դի նո­րա­գույն պատ­մու­թյան
մեջ: Պա­տա­հա­կան չէ, որ Դրաս­տա­մատ Կա­նա­յա­նը նրան
որա­կել է որ­պես «գր­չով խո­սող» դաշ­նակ­ցա­կան մտա­վո­րա­
կան2:
1923 թ. իրա­կա­նա­նում է Գյու­զա­լյա­նի վա­ղե­մի երա­զան­
քը: Նա ընդ­գրկ­վում է այն հի­սուն դաշ­նակ­ցա­կան ու­սա­նող­
նե­րի շար­քում, որոնց Չե­խոս­լո­վա­կիայի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը
հնա­րա­վո­րու­թյուն է տա­լիս ան­վճար ու­սա­նե­լու Պրա­հայի հա­
մալ­սա­րա­նում, որի պատ­մու­թյան ֆա­կուլ­տե­տում Գյու­զա­լյա­նը
խո­րա­նում է Հին Ար­ևել­քի պատ­մու­թյան բնա­գա­վա­ռում3: 1927-
1929 թթ. Գ. Գյու­զա­լյանն ու­սում­նա­ռու­թյու­նը շա­րու­նա­կում է
Պրա­հայի հա­մալ­սա­րա­նի դոկ­տո­րան­տու­րա­յում4:
Ս. Վրա­ցյա­նի բնո­րոշ­մամբ՝ «Գառ­նի­կը հա­մալ­սա­րա­նից
դուրս եկաւ մար­զո­ած ու ճո­խա­ցած մտ­քով, պատ­մա­գի­տա­կան
1
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
2
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
3
Գառնիկ Գիւզալեան, Պատմական խնդիրներ (1. Մարքսիստականութիւնը
և ազգային հարցը, 2. Մեծ Յոբելյանը), Հ. Յ. Դ. Լիբանանի կեդրոնական
կոմիտէի հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1985, էջ 5-7:
4
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
| 9 |
հա­րուստ պա­շա­րի ու մե­թո­տի տի­րա­ցած»1:
Չ­նա­յած ակա­դե­միական կր­թու­թյու­նը շա­րու­նա­կե­լու մեծ
ցան­կու­թյա­նը՝ 1929 թ. նա ան­սաց Ն. Աղ­բա­լյա­նի խնդ­րան­քին՝
գնալ Բեյ­րութ և հա­մալ­րել սփյուռ­քի խիստ սա­կավ ու­սուց­չա­
կան նե­րու­ժը2: 1929-1932 թթ. զբա­ղեց­րել է Սի­րիայի հե­ռա­վոր
Արաբ-Բու­նա­րի գյու­ղի ազ­գային վար­ժա­րա­նի տնօ­րե­նի պաշ­
տո­նը, այ­նու­հետև իբրև Հայոց և ընդ­հա­նուր պատ­մու­թյան դա­
սա­խոս՝ հրա­վիր­վել է Բեյ­րու­թի նո­րա­բաց Նշան Փա­լան­ճյան
ճե­մա­րան3, ուր և դա­սա­վան­դում է մինչև իր մա­հը4: Մա­հա­նում
է 1958 թ. ապ­րի­լի 8-ի­ն, Ալեք­սանդ­րիայում, ուր մեկ­նել էր բուժ­
ման նպա­տա­կով:
­Գյու­զա­լյա­նի հայտն­վե­լը ճե­մա­րա­նում Վրա­ցյա­նը շըր­
ջա­դար­ձային է հա­մա­րում նրա կյան­քում, նշե­լով. «Ի վեր­ջոյ,
բախ­տա­ւոր եղաւ, որ ըն­կաւ «Հա­մազ­գայի­նի» ճե­մա­րա­նը: Այ­
լա­պէս նա էլ դա­տա­պար­տու­ած պի­տի լի­նէր, ու­րիշ­նե­րի նման,
ժան­գո­տե­լու գա­ղու­թային անա­պա­հով կեան­քի ճնշ­ման տակ:
Քա­ռորդ դար պաշ­տօ­նա­վա­րե­լով Ճե­մա­րա­նում, Լե­ւոն Շան­
թի և Նի­կոլ Աղ­բա­լեանի ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ, նա ոչ միայն նոր
սե­րունդ հասց­րեց, այ­լեւ գիտ­նա­կա­նի հմ­տու­թեամբ մշա­կեց
հայոց պատ­մու­թեան վե­րա­բե­րող նիւ­թեր՝ ար­տադ­րե­լով բազ­
1
Ս. Վրացեան, Անձինք Նուիրեալք, Տպարան «Համազգային», Պէյրութ,
1969, էջ 229:
2
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
3
Լևոն Շանթի և Նիկոլ Աղբալյանի ջանքերով 1930 թ. մարտի 3-ին Բեյրութում
բացվում է Համազգայինի Նշան Փալանճյան ճեմարանը, նախնական 15
սաներով, որի առաջին տնօրենը դարձավ Լևոն Շանթը, ում մահից հետո
հաջորդեց Ս. Վրացյանը: Ճեմարանը հսկայական դերակատարություն
ունեցավ հայկական սփյուռքի կյանքում, ի սկզբանե հանդես գալով ոչ
միայն որպես զուտ դպրոցական հաստատություն, այլև հայեցիության և
ազգային առողջ դաստիարակության օջախ՝հայ գրչի ու մտքի ակնառու
ներկայացուցիչների շնչով հարուստ: Ճեմարանի գործունեության մասին
մանրամասն տե՛ս Համազգայինի Նշան Փալանճյան ճեմարան, 50 ամյակ,
տեղեկագիր 1979-1980 տարեշրջանի, Համազգայինի Վահե Սէթեան
տպարան, Պէյրութ, 1980:
4
Գառնիկ Գիւզալեան, Պատմական խնդիրներ (1. Մարքսիստականութիւնը
և ազգային հարցը, 2. Մեծ Յոբելյանը), Հ. Յ. Դ. Լիբանանի կեդրոնական
կոմիտէի հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1985, էջ 5-7:
| 10 |
մա­թիւ լուրջ յօ­դո­ւած­ներ ու առան­ձին ար­ժէ­քա­ւոր հա­տոր­ներ»1:
­Հայ ազ­գի պատ­կա­ռե­լի գոր­ծիչ­նե­րի աստ­ղա­բույ­լին վե­րա­
բե­րող իր հու­շե­րում ու մտո­րում­նե­րում, որ վեր­նագ­րել էր «Ան­
ձինք նու­իր­ եալք», Սի­մոն Վրա­ցյա­նը Րաֆ­ֆու, Կո­մի­տա­սի, Լ.
Շան­թի, Ն. Աղ­բա­լյա­նի կող­քին ու­րույն տեղ է հատ­կաց­նում
նաև Գ. Գյու­զա­լյա­նին, նրա մա­սին ար­տա­հայ­տե­լով հետ­ևյա­լը.
«Դե­ռեւս կան սփիւռ­քում հայ մտա­ւո­րա­կան­ներ, որոնք մարմ­
նով միայն ապ­րում են ար­տա­սահ­մա­նում, մտ­քով ու հո­գիով
Հա­յաս­տա­նում են: Գառ­նի­կը դրան­ցից մէկն էր. Ամ­բողջ էու­
թեամբ նա մնա­ցել էր Հա­յաս­տան­ցի: Եթե այ­սօր մշա­կու­թային
ու պատ­մա­գի­տա­կան մի շարք երե­ւոյթ­ներ եւ իրա­դար­ձու­թիւն­
ներ Հա­յաս­տա­նից ծա­նօթ ու գնա­հա­տուած են սփիւռ­քում, այդ
մենք պար­տա­կան ենք նաեւ Գիւ­զա­լեանին, որ կա­մուր­ջի դեր
էր կա­տա­րում, մշա­կու­թային տե­սա­կէ­տից, Հա­յաս­տա­նի եւ
Սփիւռ­քի միջեւ:…. Գառ­նիկ Գիւ­զա­լեանը գե­րա­զան­ցա­պես
գրքի մարդ էր: Որ­պէս գր­քի մարդ աշ­խարհ եկաւ, որ­պես գր­քի
մարդ ապ­րեց եւ որ­պէս գր­քի մարդ էլ հե­ռա­ցաւ այս աշ­խար­
հից:…..Ն­րա տե­ղը, ինչ­պէս եւ Ադոն­ցի տե­ղը, ինչ­պէս եւ Աղ­բա­
լեանի տե­ղը, ինչ­պես եւ շատ ու­րիշ­նե­րի տե­ղը սփիւռ­քում բաց է
մնա­ցել: Իր թե­րի մնա­ցած գոր­ծե­րը շա­րու­նա­կող չկայ, դժբախ­
տա­բար»2:
Գ. Գյու­զա­լյա­նի գի­տա­կան ժա­ռան­գու­թյունն ու­նի լայն
ընդ­գր­կում՝ պատ­մու­թյան հնա­գույն շր­ջա­նից մինչև ժա­մա­
նա­կի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան վայ­րի­վե­րում­նե­րի, ժո­ղովր­դա­
վա­րա­կան, ըն­կեր­վա­րա­կան (սո­ցիալիս­տա­կան) ու ազ­գային
հիմ­նախն­դիր­նե­րի վեր­լու­ծու­թյուն3: Բայց նա ու­ներ մի մեծ
երա­զանք, գրել հայոց ամ­բող­ջա­կան պատ­մու­թյու­նը չորս­ հա­
1
Ս. Վրացեան, նշվ աշխ., էջ 229:
2
Ս. Վրացեան, նշվ. աշխ., էջ 229:
3
Գառնիկ Գյուզալյանի աշխատությունների մատենագիտությունը տե՛ս
Գ. Գիւզալեան, Պատմական խնդիրներ, Հ. Յ. Դ. Լիբանանի կեդրոնական
կոմիտէի հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1985, էջ 95-105, Պ. Հովհաննիսյան,
Գառնիկ Գյուզալյան. Հայ Պատմագիտության երախտավորը, Էջմիածին.
պաշտոնական ամսագիր ամենայն հայոց կաթողիկոսութեան Մայր աթոռոյ
սրբոյ Էջմիածնի, Մայիս 2006, էջ 73-91:
| 11 |
տո­րյա­կով, որ ցա­վոք միայն մա­սամբ իրա­կա­նաց­րեց: «Հայոց
պատ­մու­թյուն» դա­սագր­քի միայն առա­ջին հա­տո­րը հրա­տա­
րակ­վեց1, որ ընդ­գր­կում էր հայե­րի ծա­գու­մից մինչև քրիս­տո­
նեաց­ման ընդ­գր­կող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը:
Ս. Վրա­ցյա­նը փաս­տում է Գյու­զա­լյա­նի այն խո­րին հա­
մոզ­մուն­քի մա­սին, որ հայոց պատ­մու­թյու­նը եր­բեք լիար­ժեք չի
լի­նի, եթե դիտ­վի զուտ որ­պես հայե­րի պատ­մու­թյուն, ան­կախ
հար­ևան ժո­ղո­վուրդ­նե­րից: Հայե­րի կյան­քը, ըստ Գյու­զա­լյա­նի,
դա­րե­րի ըն­թաց­քում շաղ­կապ­ված, հա­ճախ խառն­ված է եղել
հար­ևան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի կյան­քին: Ուս­տի նա ան­հրա­ժեշ­տու­
թյուն էր տես­նում ոչ միայն հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը գրել,
իբրև առան­ձին եր­ևույթ, այլ տալ ընդ­հա­նուր մի­ջա­վայ­րի, այդ
մի­ջա­վայ­րում ապ­րող ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­մադ­րա­կան պատ­մու­
թյու­նը2: Այս մտադ­րու­թյու­նը, ցա­վոք կր­կին մաս­նա­կիորեն ի
կա­տար ած­վեց Գյու­զա­լյա­նի «Պատ­մու­թիւն Մեր­ձա­ւոր Արե­
ւել­քի և Հա­յաս­տա­նի» դա­սագր­քի Ա հա­տո­րի լույս ըն­ծա­յու­մով:
Երկ­րորդ հա­տո­րը, որ պի­տի ընդ­գր­կեր Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­
քի և Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյու­նը հռո­մե­ա-պարթ­ևա­կան հա­
կա­մար­տու­թյու­նից մինչև սել­ջու­կյան ար­շա­վանք­նե­րը՝ մինչև
XI դա­րի կե­սե­րը, այդ­պես էլ լույս չտե­սավ: Երկ­րորդ հա­տո­րի
նյու­թե­րը գտն­վում են հե­ղի­նա­կի թո­ղո­նում, որը պահ­վում է Հա­
մազ­գայի­նի Բեյ­րու­թի գրա­կան պա­հո­ցում3:
«Պատ­մու­թյուն Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի և Հա­յաս­տա­նի»
ստվա­րա­ծա­վալ աշ­խա­տու­թյու­նը, որ լույս ըն­ծայ­վեց որ­պես դա­
սա­գիրք, հան­դի­սա­նում է սփյուռ­քում հա­յա­պահ­պան­ման հիմ­
նախնդ­րի շուրջ հե­ղի­նա­կի լր­ջա­գույն մտո­րում­նե­րի ար­դյունք
և եր­կա­րա­մյա գի­տա­ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծու­նեու­թյան ըն­
թաց­քում օբյեկ­տի­վո­րեն ծա­գած մի շարք հիմ­նախն­դիր­նե­րի
յու­րա­տե­սակ լու­ծում: Հետ­ևա­բար, նախ­քան գր­քի գի­տա­կան
ար­ժե­քին ու կար­ևո­րու­թյանն ան­դրա­դառ­նա­լը, կցան­կա­նայինք
դի­տար­կել այն՝ որ­պես սփյուռ­քի հայ­կա­կան կր­թօ­ջախ­նե­րում
1
Գ. Գյուզալյան, Հայոց պատմություն, մասն Ա, Բեյրութ, 1953, 375 էջ:
2
Ս. Վրացեան, նշվ. աշխ., էջ 233:
3
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ.:
| 12 |
դա­սա­վանդ­ման գոր­ծըն­թա­ցում առ­կա տե­ղե­կատ­վա­կան ու մե­
թո­դա­կան ան­կա­տա­րու­թյուն­նե­րի հաղ­թա­հար­ման կար­ևո­րա­
գույն հրա­մա­յա­կան, ինչն ընդ­գծում է Գ. Գյու­զա­լյան պատ­մա­
բա­նի՝ նաև որ­պես բա­ցա­ռիկ ման­կա­վար­ժի դե­րը, ով մե­ծա­գույն
մտա­հո­գու­թյուն ու­ներ հայ­րե­նի­քից դուրս հայ երի­տա­սարդ­նե­
րի աշ­խար­հա­յաց­քի ձևա­վոր­ման ու ճիշտ ուղ­ղորդ­ման հար­
ցում: Առա­ջին ան­գամ հայոց հնա­գույն շր­ջա­նի պատ­մու­թյու­նը
ներ­կա­յաց­նե­լով Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում ըն­թա­ցող պատ­մա­կան
զար­գա­ցում­նե­րի հա­մա­տեքս­տում և որ­պես դրանց ան­քակ­տե­
լի մաս՝ նա գի­տա­կան խոր ու բազ­մա­կող­մա­նի ու­սում­նա­սի­րու­
թյա­նը զու­գա­հեռ՝ հիմ­նախնդ­րին է մո­տե­նում նաև ժա­մա­նա­կի
մար­տահ­րա­վեր­նե­րից բխող, ոչ պա­կաս կար­ևոր ման­կա­վար­
ժա­կան և մե­թո­դա­կան լու­ծում­նե­րի տե­սան­կյու­նից: Գե­րա­զան­
ցա­պես տի­րա­պե­տե­լով ան­գլե­րեն և ֆրան­սե­րեն լե­զու­նե­րին և
հա­մա­կող­մա­նիորեն տի­րա­պե­տե­լով Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի պատ­
մու­թյանն առնչ­վող եվ­րո­պա­կան պատ­մա­գի­տա­կան հեն­քին և
մաս­նա­վո­րա­պես՝ կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րում դա­սա­
վանդ­վող ծրագ­րե­րի բո­վան­դա­կու­թյա­նը՝ երախ­տա­վոր մտա­
վո­րա­կա­նը մեր­ժում է հայ­կա­կան կր­թօ­ջախ­նե­րում դրան­ցով
առաջ­նորդ­վե­լու նպա­տա­կայ­նու­թյու­նը, հա­մոզ­ված լի­նե­լով, որ
դրանք հար­մա­րեց­ված են զուտ եվ­րո­պա­կան պա­հանջ­նե­րին
և բա­վա­րար չեն հայ ու­սա­նո­ղու­թյան շր­ջա­նում նյու­թի վե­րա­
բե­րյալ լիար­ժեք պատ­կե­րա­ցում ձևա­վո­րե­լու հա­մար: Որ­պես
հմուտ ու խո­րա­գի­տակ ման­կա­վարժ՝ Գյու­զա­լյա­նը գտ­նում էր,
որ նյու­թի մա­տու­ցու­մը պետք է իրա­կա­նաց­վի ար­ևել­քի ու արև­
մուտ­քի պատ­մու­թյան հա­մե­մա­տու­թյան մեջ, իսկ դա հնա­րա­
վոր կլի­ներ Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի և Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյու­նը,
քա­ղա­քա­կան ու մշա­կու­թային դի­մա­գի­ծը ներ­կա­յաց­նող հա­
մա­պար­փակ պատ­մա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թյան առ­կա­
յու­թյան պայ­ման­նե­րում, որ­պի­սին էլ դար­ձավ նրա «Պատ­մու­
թյուն Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի և Հա­յաս­տա­նի» դա­սա­գիր­քը:­
Ի սկզ­բա­նե գի­տակ­ցե­լով իր առջև դր­ված խնդ­րի դժ­վա­
րու­թյուն­նե­րը, Գյու­զա­լյա­նը գր­քի վե­րա­բե­րյալ իր նե­րա­ծա­
կան խոս­քում չի խոր­շում ըն­թեր­ցո­ղին ներ­կա­յաց­նել նաև որոշ
| 13 |
օբյեկ­տիվ բա­ցեր, մաս­նա­վո­րա­պես՝ նկար­նե­րի բա­ցա­կա­յու­
թյունն ու քար­տեզ­նե­րի ոչ լիար­ժեք քա­նա­կը, հույս հայտ­նե­լով,
որ դրանք ան­հրա­ժեշտ ծա­վա­լով կհա­գեց­վի գր­քի նա­խա­տես­
վող երկ­րորդ հա­տո­րը:
«Պատ­մու­թյուն Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի և Հա­յաս­տա­նի» Ա. հա­
տո­րը սկս­վում է հե­ղի­նա­կի ձևա­կերպ­մամբ՝ Մի­ջերկ­րա­կա­նյան
քա­ղա­քակր­թու­թյան ձևա­վոր­ման ընդ­հան­րա­կան ակ­նար­կով,
որի կեր­տո­ղը, մշա­կո­ղը, կրողն ու տա­րա­ծո­ղը ի թիվս մի­ջերկ­
րա­ծո­վյան երկր­նե­րի, հան­դի­սա­նում էին նաև անոնց թի­կուն­
քում գտն­վող երկր­նե­րը, այլ կերպ ասած՝ Մեր­ձա­վոր Արևել­քը:
Գր­քի առա­ջին չորս մա­սե­րը նվիր­ված են Հին Եգիպ­տո­սի,
հն­դեվ­րո­պա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի, փյու­նի­կյան ու իս­րայե­լա­կան
և սե­մա­կան քա­ղա­քակր­թու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յաց­մա­նը՝ սկ­սած
մ. թ. ա. 4-րդ հա­զա­րա­մյա­կից:
Պահ­պա­նե­լով գի­տա­կան ին­դուկ­ցիայի և տրա­մա­բա­նա­
կան վեր­լու­ծու­թյան ընդ­գծ­ված մո­տե­ցու­մը՝ հան­գա­մա­նո­րեն
ներ­կա­յաց­ված են առա­ջին փոքր նս­տա­կյաց կազ­մա­կերպ­ված
հա­սա­րա­կա­կան միավոր­նե­րի՝ նո­մե­րի առա­ջա­ցու­մից, միավո­
րու­մից մինչև միապե­տու­թյան կազ­մա­վոր­ման պատ­մա­կան
նա­խադ­րյալ­ներն ու զար­գաց­ման շար­ժա­ռիթ­նե­րը:
­Հարկ ենք հա­մա­րում ընդ­գծել հե­ղի­նա­կի ու­րույն մո­տե­
ցու­մը, ներ­կա­յաց­նե­լու ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի զար­գա­ցում­նե­րը՝
ել­նե­լով աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծո­նի ազ­դե­ցու­թյան դի­
տան­կյու­նից: Որ­պես Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում տար­բեր քա­ղա­
քակր­թու­թյուն­նե­րի զար­գաց­ման, պե­տու­թյուն­նե­րի կա­յաց­ման
ու հզո­րաց­ման գլ­խա­վոր նա­խա­պայ­ման՝ Գյու­զա­լյա­նը դի­տում
է այս­պես կոչ­ված Ար­գա­սա­բեր Կի­սա­լուս­նի նկատ­մամբ տի­րա­
պե­տու­թյու­նը, որը նե­րա­ռում էր Սի­րիական անա­պա­տը օղա­կող
կի­սա­լու­սն
­ աձև գո­տին, արևմ­տյան թևում՝ Պա­ղես­տի­նը, Փյու­
նի­կիան, Սի­րիայի բեր­րի շր­ջան­նե­րը, ար­ևե­լյան թևում՝ ամ­բողջ
Մի­ջա­գետ­քը՝ մինչև Պար­սից ծոց (էջ 10-11): Կի­սա­լուս­նի այս
եր­կու թևե­րը Գյու­զա­լյանն ան­վա­նում է նաև «քա­ղա­քակրթա­
կան գո­տի» (էջ 86): Գր­քում կար­միր թե­լի նման ան­ցնում ու
զար­գաց­վում է տա­րա­ծաշր­ջա­նում աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան
| 14 |
այս շր­ջա­նի բա­ցա­ռիկ կար­ևո­րու­թյան գա­ղա­փա­րը: Այս­պես,
մ.թ­.ա. XX-XVI դա­րե­րում Ար­ևել­քում իրենց տի­րա­պե­տու­թյու­
նը հաս­տա­տե­լու և սե­մա­կան առաջ­խա­ղա­ցում­նե­րը կան­խե­լու
նպա­տա­կով այս գո­տու նկատ­մամբ իրենց հա­վակ­նու­թյուն­
ներն էին դրս­ևո­րում հն­դեվ­րո­պա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րը (էջ 86),
իսկ Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում սե­մա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ավե­լի
քան եր­կու հա­զար տա­րի ու­նե­ցած քա­ղա­քա­կան ու մշա­կու­
թային առա­ջա­տար դե­րը հե­ղի­նա­կը ևս մե­ծա­պես պայ­մա­նա­
վո­րում է գո­տու եր­կու թևե­րի տի­րա­պետ­մամբ (էջ 252): Մ.թ.ա.
XV-XIII դա­րե­րում Ար­գա­սա­բեր Կի­սա­լուս­նի արևմ­տյան թևի
և Մի­ջերկ­րա­կան ափե­րի հա­մար էին պայ­քա­րում նախ Եգիպ­
տոսն ու Մի­տա­նի պե­տու­թյու­նը, ապա Եգիպ­տոսն ու հա­թա­կան
«Մեծ պե­տու­թյու­նը» (էջ 158-159):
Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի հնա­գույն շր­ջա­նի պատ­մու­թյան ու­
սում­նա­սի­րու­թյու­նը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծո­նի դե­րի
շեշ­տադր­մամբ է պայ­մա­նա­վոր­ված Գ. Գյու­զա­լյա­նի աշ­խա­
տու­թյան ար­դիակա­նու­թյու­նը ցայ­սօր: Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քը եղել
և այժմ էլ մնում է հա­մաշ­խար­հային քա­ղա­քա­կան ու տն­տե­սա­
կան վայ­րի­վե­րում­նե­րի գլ­խա­վոր թա­տե­րա­բեմ: Փոխ­վում են
պայ­քա­րի մի­ջոց­նե­րը, տեխ­նո­լո­գիանե­րը, բայց պատ­մու­թյու­նը
փաս­տում է, որ հա­զա­րա­մյակ­ներ ի վեր իշ­խա­նու­թյան հաս­
տատ­ման կար­ևոր պայ­մա­նը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան առա­վե­
լու­թյուն­նե­րի տի­րա­պե­տումն է:
­Նյու­թի ներ­կա­յաց­ման մեջ հե­ղի­նա­կի ընդ­գծ­ված մո­տե­
ցում­նե­րից է նաև հնա­գույն շր­ջա­նի պատ­մու­թյան մեջ ժո­
ղո­վուրդ­նե­րի դե­րի արժ­ևո­րու­մը՝ ել­նե­լով հատ­կա­պես քա­ղա­
քակրթու­թյան ու մշա­կու­թային զար­գաց­ման գոր­ծում նրանց
ու­նե­ցած ներդր­ման տե­սան­կյու­նից, ինչ­պես օրի­նակ շու­մեր­նե­
րի կող­մից սե­պա­գիր գրե­րի ստեղ­ծու­մը (էջ 308), փյու­նի­կա­ցի­
նե­րի կող­մից ոչ սե­պա­գիր ու մե­հե­նա­գիր այ­բու­բե­նի ստեղ­ծու­մը
(էջ 183), տն­տե­սա­կան ար­ժեք ու­նե­ցող գա­ղութ­նե­րի ձևա­վո­րու­
մը (էջ 176), նրանց դե­րը՝ որ­պես ասիական ծա­գու­մով առա­ջին
ծո­վագ­նաց­նե­րի (էջ 160), Բա­բե­լո­նի զար­գա­ցած օրենսդ­րա­կան
հա­մա­կար­գը (էջ 260), Իս­րայե­լի ժո­ղովր­դի դե­րը՝ որ­պես նոր
| 15 |
կրո­նա­կան ու բա­րո­յա­կան գա­ղա­փար­նե­րի մշա­կող (էջ 190):­
Ու­շադ­րու­թյան է ար­ժա­նի Գ. Գյու­զա­լյա­նի կող­մից Հին
Կտա­կա­րա­նի բնո­րո­շումն ու ներ­կա­յա­ցու­մը՝ որ­պես քա­ղա­
քակր­թա­կան բա­ցա­ռիկ ար­ժեք. Աստ­վա­ծաշն­չի վե­րա­բե­րյալ
նա մաս­նա­վո­րա­պես նշում է. «Այն հս­կայ, եզա­կի գրա­կան կո­
թող մըն է, որ կ՛ընդգր­կէ հրեայ ազ­գի վի­պա­կան պատ­մու­թիւ­
նը, իր ծա­գու­մէն մինչև քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նու­թեան ան­կու­մը
և օտար տի­րա­պե­տու­թիւն­նե­րը: Այս­պի­սի գրա­կան վա­ւե­րա­
գիր չու­նե­ցավ ոչ Եգիպ­տա­ցին, ոչ Բա­բե­լա­ցին: Ան գլ­խա­ւոր
աղ­բիւրն է ոչ միայն Հրէից քա­ղա­քա­կան պատ­մու­թեան, այ­լեւ
մեծ լոյս կը սփ­ռէ ամ­բողջ Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի պատ­մու­թեան,
ազ­գե­րու փոխ յա­րա­բե­րու­թեան վրայ: Ան կը պա­րու­նա­կե նաեւ
հրէական օրէնսդ­րու­թիւ­նը, կեն­ցա­ղը, ժո­ղովր­դա­կան բա­նաս­
տեղ­ծու­թիւ­նը, բա­րո­յա­կան գա­ղա­փար­նե­րը, փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­
նը» (էջ 190):
Գյու­զա­լյա­նի հա­մար Աստ­վա­ծա­շուն­չը զուտ կրո­նա­կան
մա­տյան չէ, իսկ նրա հայե­րեն թարգ­մա­նու­թյունն էլ նա չի դի­
տում պար­զա­պես կրո­նա­կան կա­րիք­նե­րի բա­վա­րար­ման տե­
սան­կյու­նից. Աստ­վա­ծաշն­չի դե­րը նա արժ­ևո­րում է առա­ջին
հեր­թին ազ­գե­րի և մաս­նա­վո­րա­պես՝ հայե­րի կա­յաց­ման գոր­
ծում նրա ու­նե­ցած մշա­կու­թային ու գա­ղա­փա­րա­կան ազ­
դե­ցու­թյան առու­մով: Կար­ևո­րե­լով ազ­գային մտա­ծո­ղու­թյան
կերտ­ման գոր­ծում լեզ­վի ու կրո­նի դե­րը, Սուրբ գր­քի հայե­րեն
թարգ­մա­նու­թյան 1500-ամյա­կի առ­թիվ իր հրա­պա­րակ­ման մեջ
Գյու­զա­լյա­նը մաս­նա­վո­րա­պես նշում է. «Հայ լե­զո­ւի շուրջ հա­
մախմ­բու­ած մարդ­կային հա­ւա­քա­կա­նու­թիւ­նը եւ նրա վրայ
կա­ռու­ցո­ւած միու­թիւ­նը մենք կո­չում ենք հայ ազգ, իսկ նրա հո­
գե­ւոր բո­վա­դա­կու­թիւ­նը՝ հայ ազ­գայ­նու­թիւն»1:
Գր­քի հին­գե­րորդ մա­սը նվիր­ված է նա­խաու­րար­տա­կան
ցե­ղային միու­թյուն­նե­րի և ու­րար­տա­կան պե­տու­թյան ու քա­ղա­
քակր­թու­թյան պատ­մու­թյա­նը, որ­տեղ էլ հե­ղի­նա­կը տես­նում է
1
Գառնիկ Գիւզալեան, Պատմական խնդիրներ (1. Մարքսիստականութիւնը
և ազգային հարցը, 2. Մեծ Յոբելյանը), Հ. Յ. Դ. Լիբանանի կեդրոնական
կոմիտէի հրատարակութիւն, Պէյրութ, 1985:
| 16 |
հայ ժո­ղովր­դի սկզբ­նա­վոր­ման ար­մատ­նե­րը:­
Այս­տեղ, ան­դրա­դառ­նա­լով Հա­յա­սա­-Ազ­զի ցե­ղային միու­
թյա­նը, Գյու­զա­լյա­նը զար­գաց­նում է 1940­-ա­կան­նե­րին առաջ
քաշ­ված այն տե­սա­կե­տը1, ըստ որի՝ հայ ժո­ղովր­դի ձևա­վոր­ման
հա­մար որ­պես հիմք է հան­դի­սա­նում խե­թա­կան ար­ձա­նագ­րու­
թյուն­ներց հայտ­նի հենց այս հնա­գույն էթ­նի­կա­կան խում­բը:
Հիմն­վե­լով այս մո­տեց­ման վրա՝ Գյու­զա­լյա­նը նշում է. «Այս Հա­
յա­սա­ներն են, որ մեր պատ­մու­թեան մեջ բախ­տո­րոշ դեր պի­
տի կա­տա­րեն, իրենց անու­նը տա­լով մեր հայ­րե­նի­քին: Բայց
նախ­քան մեր երկ­րի Հա­յաս­տան դառ­նա­լը՝ այն դար­ձաւ սկիզ­
բը Նայի­րի եր­կրի, ապա՝ Ու­րար­տու» (էջ 340):
Այ­սօր հայ պատ­մա­գի­տու­թյան մեջ այլևս առա­վել տա­
րա­ծում ու­նի 1980­-ա­կան­նե­րից սկզբ­նա­վոր­ված այն տե­սա­
կե­տը, ըստ որի` հն­դեվ­րո­պա­կան նա­խա­հայ­րե­նի­քը մ.թ­.ա.
5-4-րդ ­հա­զա­րա­մյակ­նե­րում գտն­վել է Առա­ջա­վոր Ասիայի հյու­
սի­սում, ավե­լի որո­շա­կի` Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հում, հայե­րը
այդ շր­ջա­նում կազ­մել են հն­դեվ­րո­պա­կան մայր ժո­ղովր­դի մի
մա­սը, իսկ հայե­րեն լե­զուն ու նրա­նով խո­սող­նե­րը հն­դեվ­րո­պա­
կան ընդ­հան­րու­թյու­նից ան­ջատ­վել և ինք­նու­րույն են դար­ձել
Ք.ա. 4-3-րդ հա­զա­րա­մյակ­նե­րի սահ­մա­նում: Այդ ժա­մա­նա­
կաշր­ջա­նից էլ սկս­վել է հայ ժո­ղովր­դի կազ­մա­վո­րու­մը2:
Այս առու­մով, սա­կայն Գ. Գյու­զա­լյա­նի գի­տա­ման­կա­վար­
ժա­կան մեծ վաս­տա­կը պետք է արժ­ևո­րել հետ­ևյալ տե­սան­կյու­
նից. 1951 թ., երբ Խորհր­դային պատ­մա­գի­տու­թյան մեջ դեռ
շր­ջա­նա­ռու­թյան մեջ էր հայե­րի գաղ­թային տե­սա­կե­տը, ըստ
որի՝ հայե­րի նա­խա­հայ­րե­րը տա­րա­ծաշր­ջա­նում եկ­վոր­ներ են,
գաղ­թել են Բալ­կան­նե­րից, և դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րում էլ դեռ
այն շա­րու­նա­կում էր մա­տուց­վել, սփյուռ­քում ստեղծ­վում է հա­
յա­լե­զու ճե­մա­րա­նա­կան դա­սա­գիրք, որ­տեղ ներ­կա­յաց­վում և
զար­գաց­վում է տա­կա­վին նոր ու հա­մար­ձակ տե­սա­կե­տը, որով
1
Տե՛ս օր. Гр. Капанцян, Хайасса-колыбель армян. Этногенез и их начальная
история, Ереван, 1947, Բ. Պիոտրովսկի, Հայ ժողովրդի ծագման հարցի
շուրջը, Տեղեկագիր Հ.Ս.Ս.Ռ. Գիտությունների ակադեմիայի, 1945, N 6:
2
http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_hay_
joxovrdi_tsagumn_u_kazmavorumy
| 17 |
հիմ­նո­վին մերժ­վում էր գաղ­թային կամ միգ­րա­ցիոն մո­տե­ցու­մը:­
Այս տե­սա­կե­տին նա ավե­լի հան­գա­մա­նո­րեն ան­դրա­դառ­
նում է նաև գր­քի ու­թե­րորդ մա­սում, որ­տեղ նշ­ված մո­տեց­ման
շր­ջա­նակ­նե­րում ներ­կա­յաց­նում է հայ ժո­ղովր­դի ծագ­ման գոր­
ծըն­թա­ցը: Խո­սե­լով հն­դեվ­րո­պա­կան ար­մեն­նե­րի՝ Հա­յա­սա,
Փոքր Հայք ներ­գաղ­թե­լու և դա­րե­րի ըն­թաց­քում հա­յա­սա­նե­րի
հետ ձուլ­ման պատ­մա­կան զար­գա­ցում­նե­րի մա­սին, որ հան­դի­
սա­նում են այս հի­պո­թե­զի առանց­քը, նշում է. «Ա­սոնք (ար­մեն­
նե­րը- Ս. Ա.) էին, որ բե­րին հայոց լե­զո­ի հն­դեւ­րո­պա­կան բա­
ռամ­թեր­քը, կրո­նա­կան գա­ղա­փար­նե­րը» (էջ 498):
Տա­րի­ներ ան­ց ասիանիկ տե­սու­թյան քն­նա­դատ­նե­րի հիմ­
նա­կան հաղ­թա­թուղ­թը պետք է դառ­նար այն գա­ղա­փա­րի ար­
ծար­ծու­մը, ըստ որի՝ եր­կու լե­զու­նե­րի փո­խազ­դե­ցու­թյան ար­
դյուն­քում չի կա­րող առա­ջա­նալ, ձևա­վոր­վել եր­րոր­դը1:
Այ­դո­ւա­մե­նայ­նիվ 1940­-ա­կան­նե­րի կե­սե­րից առաջ քաշ­
ված այս մո­տե­ցու­մը դեռ տաս­նա­մյակ­ներ պետք է դրս­ևո­րեր
իր կեն­սու­նա­կու­թյու­նը, և ար­դեն 1971 թ. Հայ­կա­կան ՍՍՀ գի­
տու­թյուն­նե­րի ակա­դե­միայի պատ­մու­թյան ինս­տի­տու­տի կող­
մից հրա­տա­րակ­ված Հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյան բազ­մա­հա­
տո­րյա­կում ևս, ար­մեն­նե­րը անա­ռար­կե­լիորեն ըն­դուն­վում են
որ­պես հայե­րի հն­դեվ­րո­պա­կան նախ­նի­ներ, իսկ հայոց լեզ­վի
կո­րի­զը վե­րագր­վում է հն­դեվ­րո­պա­կան լեզ­վաըն­տա­նի­քին՝ ըն­
դու­նե­լով հն­դեվ­րո­պա­կան տար­րի եկ­վոր լի­նե­լու հան­գա­ման­քը2:
Գ. Գյու­զա­լյա­նը, լի­նե­լով առա­ջա­դեմ գիտ­նա­կան և կրե­
լով ժա­մա­նա­կի խո­շո­րա­գույն մտա­վո­րա­կան­նե­րի, մաս­նա­վո­
րա­պես Ն. Ադոն­ցի, Հ Մա­նան­դյա­նի, Գր. Ղա­փան­ցյա­նի գի­
տա­կան ու գա­ղա­փա­րա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը, հայ ժո­ղովր­դի
ծագ­ման հիմ­նախնդ­րի հա­մա­տեքս­տում ևս կի­սում էր նրանց
տե­սա­կետ­ներն ու հետ­ևո­ղա­կան էր նրանց գի­տա­կան զար­գաց­
ման գոր­ծում, ին­չի մա­սին վկա­յում են նրա բազ­մա­թիվ հրա­պա­
րա­կում­ներն ու հոդ­ված­նե­րը3:
1
Տե՛ս նույն տեղում:
2
Տե՛ս Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր I, Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների
ակադեմիայի հրատարակչություն, Երևան, 1971, էջ 189-194, 230-245:
3
Տե՛ս Գ. Գյուզալյանի աշխատությունների մատենագիտությունը:
| 18 |
­ ախ­քան սույն գր­քի հրա­տա­րա­կու­մը Գյու­զա­լյա­նը հան­
Ն դաշ­նակ­ցու­թեան մէջ կա­տա­րո­ե­ցաւ յե­ղաշր­ջում մը՝ բազ­մա­թիւ
դես է եկել հայ ժո­ղովր­դի ծագ­ման առն­չու­թյամբ մի շարք հրա­
պա­րա­կում­նե­րով1, ին­չը վկա­յում է նրա՝ որ­պես ժա­մա­նա­կի
հայ պատ­մա­գի­տա­կան մտ­քի զար­կե­րա­կին հա­մըն­թաց քայ­լող
մտա­վո­րա­կա­նի՝ հիմ­նախնդ­րի շուրջ ու­նե­ցած ընդ­գծ­ված գի­
տա­կան հե­տաքրքր­վա­ծու­թյան մա­սին:
Հիմ­նախնդ­րի վե­րա­բե­րյալ Գյու­զա­լյա­նը արժ­ևո­րում է նաև
սփյուռ­քի մե­ծա­նուն մտա­վո­րա­կան Եղիա Քա­սու­նու2 «Նա­խա­
հայ­կա­կան Հա­յաս­տան» աշ­խա­տու­թյու­նը3, որի առն­չու­թյամբ
նա հան­դես է եկել առան­ձին հրա­պա­րակ­մամբ4:
Գր­քի հին­գե­րորդ մա­սում, ներ­կա­յաց­նե­լով Ու­րար­տա­կան
պե­տու­թյան ձևա­վոր­ման պատ­մա­կան նա­խադ­րյալ­նե­րը, Գ.
Գյու­զա­լյա­նը Նաի­րին բնո­րո­շում է որ­պես քա­ղա­քա­կան գա­
ղա­փար՝ քսա­նե­րեք թա­գա­վոր­նե­րի միու­թյուն՝ դի­մագ­րա­վե­լու
Ասո­րես­տա­նին: Նաի­րիի պատ­մա­կան դե­րի վե­րա­բե­րյալ նա
մաս­նա­վո­րա­պես տա­լիս է հետ­ևյալ գնա­հա­տա­կա­նը. «Գու­ցե
ար­տա­քին այս վտան­գին (ն­կա­տի է առն­վում Ասո­րես­տա­նը –
Ս. Ա.) ազ­դե­ցու­թեան տակ Հա­յաս­տա­նի հա­րա­ւը Նայի­րեան
1
Տե՛ս Գ. Գյուզալյան, Հայաստանը հայերից առաջ (Բ. Բ. Պիոտրովսկի,
Ուրարտու՝ Անդրկովկասի ամենահին պետությունը), Ազդակ շաբաթօրյակ,
1945, դ. 80, Գ. Գյուզալյան, Գրախոսություն. պրոֆ. Հ. Մանանդյանի ՝ «Հին
Հայաստանի և Անդրկովկասի մի քանի պրոբլեմների մասին» գրքի (Երևան,
1944) վերաբերյալ, «Ակոս», 1945, գիրք ժ, էջ 118-122, Գ. Գյուզալյան,
Հայագիտությունը և հնդեվրոպական ու հաբեթական տեսությունները,
«Հայրենիք», 1950, սեպտեմբեր էջ 31-35, Գ. Գյուզալյան, Նոր տեսություն
հայոց լեզվի մասին, «Հայրենիք», 1950, հոկտեմբեր, էջ 20-30, Գ. Գյուզալյան,
Հայ ժողովրդի ցեղային ծագումը ըստ Գրիգոր Ղափանցյանի, «Հայրենիք»,
1950, նոյեմբեր, էջ 17-27, Հայ ժողովրդի ծագումը ըստ Նիկողայոս Ադոնցի,
«Ակոս», 1951, դ. 1, էջ 135-146:
2
Արևմտահայ մտավորական, ուսուցիչ, եղել է Այնթապի ավետարանական
եկեղեցու առաջնորդը, Օսմանյան կայսրությունում գերմանական
պատվիրակությունների պաշտոնական թարգմանիչը: 1919 թ. տեղի հայ
համայնքին օսմանյան հետապնդումներից փրկվելու համար առաջնորդում
է Սիրիա, և ինքն էլ ընտանիքի հետ հաստատվում է Հալեպում, որտեղ էլ
ծավալում է հետագա գիտական գործունեությունը:
3
Տե՛ս Ե. Քասունի, Նախահայկական Հայաստան, Պեյրութ, 1950:
4
Տե՛ս Գ. Գյուզալյան, Ե. Քասունու «Նախահայկական Հայաստան» գրքի
առիթով, «Ակոս», 1953, դ. 3, էջ 63:
| 19 |
ցե­ղե­րու շր­ջա­նա­կէն բարձ­րա­ցաւ Ու­րար­տուն և փոր­ձեց կազ­
մա­կեր­պել անոնց ու­ժե­րը իր ղե­կա­վա­րու­թեամբ, Նայի­րին ներ­
քին հո­լո­վույ­թի են­թար­կո­ւե­լով դար­ձաւ Ու­րար­տու» (էջ 354):
­Հա­ջոր­դիվ հե­ղի­նա­կը ման­րա­մասն ներ­կա­յաց­նում է Ու­
րար­տա­կան պե­տու­թյան ծագ­ման ու հզո­րաց­ման պատ­մու­
թյու­նը, ու­րար­տա­կան թա­գա­վոր­նե­րի ձեռք­բե­րում­նե­րը, թա­գա­
վո­րու­թյան պե­տա­կան կա­ռուց­ված­քը, մշա­կույթն ու կրո­նա­կան
ավան­դույթ­նե­րը:­
Այս շր­ջա­նին վե­րա­բե­րող պատ­մա­կան հիմ­նախն­դիր­նե­րի
շուրջ Գյու­զա­լյա­նի մտայ­նու­թյան ու բազ­մա­կող­մա­նի պատ­
րաստ­վա­ծու­թյան առն­չու­թյամբ Վրա­ցյա­նը գրում է. «Շ­նոր­հիւ
ռու­սե­րէն լե­զո­ի ծա­նո­թու­թեան, նա, որ­քան թոյ­լատ­րում էին
պայ­ման­նե­րը, հե­տե­ւում էր եւ ռու­սե­րէն հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­
րին հայե­րի եւ Հա­յաս­տա­նի մա­սին: Եւ խո­րա­պէս վր­դով­ւում էր
տես­նե­լով, որ ան­վի­ճե­լիօրեն հայ­կա­կան երե­ւոյթ­նե­րը շա­հա­
գործ­ւում են յօ­գուտ ու­րիշ­նե­րի, մաս­նա­ւո­րա­պէս վրա­ցի­նե­րի:­
«Այս­պէս, երբ պատ­մու­թեան դա­սա­ւան­դու­թեան եր­կար ար­գել­
քից յե­տոյ, լոյս տե­սաւ Սո­վե­տա­կան Միու­թեան պատ­մու­թեան
առա­ջին դա­սա­գիր­քը, Ստա­լի­նին հա­ճո­յա­նա­լու ակ­նյայտ­նի
ցան­կու­թեամբ, իբ­րեւ Միու­թեան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պատ­մու­թեան
սկիզբ ցոյց էր տր­վում Վրաս­տա­նը, որ, իբր թէ, դա­րեր առաջ
գտն­ւում էր ներ­կայ Հա­յաս­տա­նի տե­ղը­-Ու­րար­տու: Չգի­տեմ,
թե Գիւ­զա­լեանը բան գրե՞ց այդ առ­թիւ, բայց յի­շում եմ նրա
ըն­դար­ձակ նա­մա­կը ինձ, երբ լոյս տե­սավ յի­շեալ դա­սագր­քի
քննա­դա­տու­թիւ­նը «Վէմ»-ու­մ: Նա խո­րա­պես վր­դո­վո­ւած էր-
ցն­ցո­ւած էր պատ­մա­կան այդ խար­դա­խու­թիւ­նից»1:
­Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի ընդ­հա­նուր պատ­մու­թյան հա­մա­տեքս­
տում ան­շուշտ առանց­քային տեղ ու դեր ու­նեն Իրա­նա­կան աշ­
խարհն ու այն­տեղ ըն­թա­ցող զար­գա­ցում­նե­րը: Գր­քի վե­ցե­րորդ
մա­սը նվիր­ված է Իրա­նի հնա­գույն պատ­մու­թյա­նը:­
Ինչ­պես ար­դեն նշե­ցինք, քա­նի որ հե­ղի­նա­կի գի­տա­կան
գոր­ծու­նեու­թյան ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում տա­կա­վին չէր շր­ջա­
1
Ս. Վրացեան, նշվ. աշխ., էջ 232:
| 20 |
նառ­վում Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի՝ որ­պես հն­դեվ­րո­պա­կան
ժո­ղո­վուրդ­նե­րի նա­խա­հայ­րե­նի­քի գա­ղա­փա­րը, հե­ղի­նա­կը,
հիմն­վե­լով արևմ­տյան մի շարք գիտ­նա­կան­նե­րի տե­սա­կետ­նե­
րի1 վրա, մա­րե­րին և պար­սիկ­նե­րին բնո­րո­շում է որ­պես հնդեվ­
րո­պա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ար­ևե­լյան կամ արիական ճյու­ղի
ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, որոնք եր­րորդ հա­զա­րա­մյա­կի վեր­ջե­րին
Փոքր Ասիա են գաղ­թել հա­թե­րի ու մի­տա­նի­նե­րի հետ գրե­թե
միաժա­մա­նակ, ան­ցել Իրա­նի բարձ­րա­վան­դա­կը և հաս­տատ­
վել դրա արևմ­տյան և հյու­սի­սային մա­սե­րում (էջ 387):
­Պահ­պա­նե­լով գր­քում աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ու քա­ղա­
քակր­թա­կան գոր­ծոն­նե­րի արժ­ևոր­ման տրա­մա­բա­նու­թյու­նը,
հա­մաշ­խար­հային և մաս­նա­վո­րա­պես՝ Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի
պատ­մու­թյան մեջ պար­սից կայս­րու­թյան դե­րի վե­րա­բե­րյալ
Գյու­զա­լյա­նը նշում է. «Պար­սիկ­նե­րը Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քը
միացու­ցին մէկ պե­տու­թեան մէջ. անոնք լրա­ցու­ցին, ամ­բող­
ջա­ցու­ցին այն, ինչ որ փոր­ձեր էին փա­րա­ւոն­նե­րը, Բա­բե­լո­նի
ու Ասո­րես­տա­նի թա­գա­ւոր­նե­րը: Այս միու­թեան հե­տե­ւան­քով
Պար­սից կայս­րու­թեան մէջ մտան Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի բո­լոր
ազ­գերն ու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը: ...Կ­ռիվ­նե­րու, տի­րա­պե­տու­թեան,
առևտ­րա­կան կա­պե­րու, հո­գե­ւոր կրօ­նա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­
թեանց շնոր­հիւ արե­ւել­քի բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը և մա­նա­ւանդ
Ար­գա­սա­բեր Կի­սա­լուս­նի շուր­ջը հա­ւա­քո­ւած­նե­րը կը ճանչը­
նային իրար, կը գոր­ծակ­ցէին իրա­րու հետ տն­տե­սու­թեան,
կրօ­նի, գրա­կա­նու­թեան և արու­ես­տի մի­ջո­ցով: Պատ­մա­կան
եր­կար դա­րե­րու աշ­խա­տու­թեան հե­տե­ւան­քով ստեղ­ծու­եր էր
արե­ւել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րու մշա­կու­թային ու քա­ղա­քա­կան միու­
թիւն: Այդ բա­նին ամե­նա­մեծ նպաս­տը բե­րաւ Պար­սից կայս­
րու­թիւ­նը» (էջ 418-419):
­Կայս­րու­թյան պատ­մու­թյան մեջ հատ­կա­պես ընդ­գծ­վում է
Դա­րեհ ար­քայի դե­րը, որը կա­ռա­վար­չա­կան բա­ցա­ռիկ ու­նա­
կու­թյուն­ներ դրս­ևո­րեց բազ­մազգ կայս­րու­թյան ստեղծ­ման և
կա­ռա­վար­ման գոր­ծում՝ ներդ­նե­լով սատ­րա­պա­կան վար­չու­
թյուն, կա­տա­րե­լով դրա­մա­կան բա­րե­փո­խում­ներ, կա­ռու­ցե­լով
1
Տե՛ս P. Sykes, A History of Persia, Oxford 1935, P. Sykes, Persia, Oxford, 1922,
C. Huart, L’Iran Antique – Elam et Perse Alb, Michel, 1943.
| 21 |
հա­ղոր­դակ­ցու­թյան մեծ ու­ղի­ներ ­(էջ 433):
­Գյու­զա­լյա­նը առան­ձին ան­դրա­դառ­նում է նաև Պար­սից
կայս­րու­թյու­նում ամե­նա­տա­րած­վա­ծը հան­դի­սա­ցող արա­
մէական լեզ­վի դե­րին, կար­ևո­րե­լով այն հան­գա­ման­քը, որ այդ
շր­ջա­նում պար­սիկ­նե­րը ոչ մի ժո­ղովր­դի չպար­տադ­րե­ցին ոչ
իրենց լե­զուն և ոչ կրո­նը՝ «խա­ղաղ գոր­ծակ­ցու­թեամբ արե­ւել­
քը առաջ­նոր­դե­լով դէ­պի մշա­կու­թային միու­թիւն՝ իրա­նա­կա­նու­
թիւն» (էջ 435):­
Ան­շուշտ Մեր­ձա­վոր Արևել­քի միաս­նա­կան պատ­մու­թյու­
նը հնա­րա­վոր չէ լիար­ժեք ու հա­մա­պար­փակ ներ­կա­յաց­նել,
առանց դի­տար­կե­լու նաև միջ­քա­ղա­քակր­թա­կան ու միջմ­շա­կու­
թային փո­խազ­դե­ցու­թյուն­նե­րը:
Գր­քի յո­թե­րորդ մա­սը Գյու­զա­լյա­նը նվի­րել է Ար­ևել­քում
Հել­լե­նիս­տա­կան աշ­խար­հի ազ­դե­ցու­թյան լու­սա­բան­մա­նը՝
Ալեք­սանդր Մա­կե­դո­նա­ցու ար­շա­վանք­նե­րի և դրան հա­ջոր­դող
շր­ջա­նում՝ նե­րա­ռյալ Սելև­կյան թա­գա­վո­րու­թյան ժա­մա­նա­
կաշր­ջա­նը:
­Հա­րուստ գի­տա­կան հեն­քի վրա1 հա­մա­կող­մա­նիորեն
ներ­կա­յաց­նե­լով հել­լե­նիս­տա­կան մշա­կույ­թի առանձ­նա­հատ­
կու­թյուն­նե­րը, հույն ժո­ղովր­դի էթ­նիկ նկա­րա­գի­րը՝ որ­պես
քա­ղա­քային ինք­նա­վա­րու­թյան ավան­դույթ­նե­րի, բնա­տուր
հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյան, ճա­շա­կի, քն­նա­դա­տա­կան մտ­քի ու գի­
տա­կան մտա­ծո­ղու­թյան կրո­ղի (էջ 462), Գյու­զա­լյա­նը ար­ևել­
քում այս մշա­կույ­թի ազ­դե­ցու­թյան առանցք է դի­տում ար­ևե­լյան
ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ազ­գային ինք­նա­ճա­նա­չո­ղու­թյան գա­լը՝ որ­պես
ար­ևել­քի ու արև­մուտ­քի միջև քա­ղա­քակր­թա­կան պայ­քա­րի հա­
սու­նաց­ման գլ­խա­վոր նա­խա­պայ­ման (էջ 492):­
Ու­րար­տա­կան պե­տու­թյան ան­կմա­նը հա­ջոր­դող ժա­մա­նա­
կաշր­ջա­նում հայե­րի քա­ղա­քա­կան կա­ցու­թյանն ան­դրա­դառ­
նա­լով՝ Գյու­զա­լյա­նը փաս­տում է, որ թե՛ մա­րե­րի, թե՛ Կյու­րո­սի
տի­րա­պե­տու­թյան շր­ջա­նում հայե­րին հա­ջող­վել էր պահ­պա­նել
իրենց ներ­քին ինք­նա­վա­րու­թյու­նը: «Հա­յաս­տա­նի մեջ ալ գո­յու­
1
Մասնավորապես տե՛ս W. W Tarn- La civilization Héllénistique, 1936 Payot,
M. Rostovtseff, A History of the Ancient World, vol. I, The Orient and Greece,
Oxford, 1936:
| 22 |
թիւն ու­ներ եր­կու իշ­խա­նու­թիւն՝ դր­սե­կի­նը՝ սատ­րա­պա­կա­նը, և
ներ­քի­նը՝ տոհ­մա­պե­տա­կա­նը, որ ներ­քին հո­լո­վոյ­թով ձե­ւա­փո­
խու­ե­ցավ իշ­խա­նա­պե­տու­թեան» (էջ 509),- նշում է նա:­
Ա­քե­մե­նյան տի­րա­պե­տու­թյա­նը հա­ջոր­դող սելև­կյան շր­ջա­
նի վե­րա­բե­րյալ ընդ­գծ­վում է, որ Հա­յաս­տա­նի վրա ու­նե­ցած իշ­
խա­նու­թյան առու­մով այն ավե­լի զգա­լի չէր, քան աքե­մե­նյա­նը և
կրում էր զուտ ան­վա­նա­կան բնույթ (էջ 516):
­Կար­ևո­րում ենք Եր­վան­դու­նի­նե­րի իշ­խա­նու­թյան ձևա­վոր­
ման վե­րա­բե­րյալ ներ­կա­յաց­վող տե­սա­կե­տը, ըստ որի՝ Հա­յաս­
տա­նում Աքե­մե­նյան սատ­րապ նշա­նակ­ված Օրոն­դա­սը, որ մեր
Եր­վանդն է, ստեղ­ծեց Եր­վան­դու­նի­նե­րի հարս­տու­թյու­նը, որ
գրե­թե անընդ­մեջ պահ­պա­նեց իր իշ­խա­նու­թյու­նը Հա­յաս­տա­
նում մ.թ­.ա. 5-րդ դա­րից մինչև Ար­տա­շե­սյան­ներ (էջ 516-514):
­Գյու­զա­լյա­նի՝ նշյալ շր­ջա­նի ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը մե­
ծա­պես կրում են նաև մեծ լեզ­վա­բան Մ. Աբե­ղյա­նի աշ­խա­
տու­թյուն­նե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը, ում գի­տա­կան ժա­ռան­գու­թյան
արժևոր­ման վե­րա­բե­րյալ նա հան­դես է եկել հոդ­ված­նե­րով1:­
Ամ­փո­փե­լով Եր­վան­դու­նի­նե­րի թա­գա­վո­րու­թյան շր­ջա­նը՝
հե­ղի­նա­կը մաս­նա­վո­րա­պես նշում է. «Ե­րո­ւան­դեան­նե­րը իրենց
կը կո­չեն թա­գա­ւոր­ներ, բայց կը գտ­նո­եին Սե­լեւ­կյան­նե­րու
գերիշ­խա­նու­թեան տակ: Այս ալ կը ար­տա­յայ­տու­եր հարկ տա­
լով և եր­բեմն ալ զի­նա­կան օգ­նու­թիւն մա­տու­ցա­նե­լով: Բայց
ընդ­հան­րա­պէս Երո­ւան­դեան­նե­րը գոր­ծեր են միան­գա­մայն
ինք­նագ­լուխ, որ­պէս ան­կախ իշ­խան­ներ. անոնք պայ­քա­րեր
են Սե­լեւ­կյան­նե­րու դեմ իրենց ազա­տու­թեան հա­մար: .... Այս­
պի­սով, մենք կը տես­նենք, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ եր­բեք քա­ղա­
քա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը չէ վե­րա­ցեր. Հա­յաս­տա­նի մէջ եր­բեք
օտա­րի իշ­խա­նու­թիւ­նը ամուր, հաս­տա­տուն չէ եղեր: Որ­քան
կան­գուն և ու­ժեղ է եղեր հայ­րե­նի ազ­նու­ա­կան դա­սը և անոր
շրջա­նա­կէն բարձ­րա­ցող «թա­գա­ւո­րը», նոյն­քան սահ­մա­նա­
փակ է եղեր օտա­րի, դր­սե­կի իշ­խա­նու­թիւ­նը» ( էջ 516-520):
1
Տե՛ս Ակադեմիկոս Մանուկ Աբեղյան, «Հայրենիք տարեգիրք-տոնացույց»,
Բոստոն, 1948, էջ 129-140, Մանուկ Աբեղյան, «Հասկ» հայագիտական
տարեգիրք, Անթիլիաս, 1948, էջ 116-129:
| 23 |
Գյու­զա­լյա­նը Եր­վան­դու­նի­նե­րի գա­հա­կալ­ման շր­ջա­նը
արժ­ևո­րում է նաև հել­լե­նիս­տա­կան մշա­կույ­թի՝ Հա­յաս­տան ներ­
մու­ծե­լու տե­սա­կե­տից, փաս­տե­լով որ Եր­վան­դու­նի­ներն իրենց
ար­ձա­նագ­րու­թյուն­նե­րը կազ­մել են հու­նա­րե­նով (էջ 518):
Գր­քի ին­նե­րորդ մա­սը հե­ղի­նա­կը սկ­սում է մ.թ­.ա. երկ­րորդ
դա­րի սկզ­բի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան իրադ­րու­թյան ներ­կա­
յաց­մամբ, որ­տեղ որ­պես գլ­խա­վոր դե­րա­կա­տար­ներ հան­դես
էին գա­լիս արև­մուտ­քում՝ Հռո­մեական կայս­րու­թյու­նը, ար­ևել­
քում՝ Սի­րիայի Սելև­կյան­ներն ու Մա­կե­դո­նիան: Հին շր­ջա­նի
գեր­տե­րու­թյուն­նե­րի հզո­րաց­ման հիմ­քում տես­նե­լով տն­տե­սա­
կան գոր­ծոն­ներն ու աշ­խար­հագ­րա­կան կար­ևոր ֆոր­պոստ­նե­
րի տի­րա­պե­տու­մը (ի դեպ այդ իմաս­տով ներ­կա քա­ղա­քա­կան
զար­գա­ցում­նե­րում տրա­մագ­ծո­րեն գրե­թե ոչինչ չի փոխ­վել),
Գյու­զա­լյա­նը պատ­մա­կան ան­ցքե­րի ման­րա­մասն ներ­կա­յաց­
ման ֆո­նին հատ­կա­պես ընդ­գծում է հետ­ևյալ հան­գա­մանք­նե­
րը. խն­դիր ու­նե­նա­լով տեր դառ­նալ Մի­ջերկ­րա­կա­նի արևմ­տյան
ավա­զա­նին, Հռո­մը պար­տու­թյան է մատ­նում Կար­թա­գե­նը,
միաժա­մա­նակ տի­րե­լով նրա շու­կա­նե­րին. դրան հա­ջոր­դում է
ար­ևե­լյան ավա­զա­նի (նե­րա­ռում էր Ար­գա­սա­բեր Կի­սա­լուս­նի
գո­տու տա­րածք­ներ) տի­րա­պետ­ման գա­ղա­փա­րը, միաժա­մա­
նակ խն­դիր դնե­լով՝ թույլ չտալ Իտա­լիային մոտ որ­ևէ մեծ պե­
տու­թյան ստեղ­ծում (էջ 524-525): Ռազ­մա­վա­րա­կան այս գլխա­
վոր խն­դիր­նե­րը Հռո­մին հա­ջող­վում է լու­ծել, ինչն էլ ապա­հո­վում
է նրա՝ որ­պես գեր­տե­րու­թյան հան­դես գա­լը:
­Սա­կայն Ար­ևել­քի հա­մար, ի տար­բե­րու­թյուն ալեք­սանդ­
րյան ար­շա­վանք­նե­րի շր­ջա­նի, որ ու­ղեկց­վեց ար­ևե­լյան ժո­ղո­
վուրդ­նե­րի կեն­ցա­ղում հել­լե­նիս­տա­կան մշա­կույ­թի ստեղ­ծա­
րար տար­րե­րի ներ­մուծ­մամբ, Հռո­մեական տի­րա­պե­տու­թյան
տա­րի­նե­րի պատ­մա­կան գնա­հա­տա­կա­նը Գյու­զա­լյա­նը ձևա­
կեր­պում է հետ­ևյալ կերպ. «Հ­ռո­մի իշ­խա­նու­թեան տակ քա­
ղաքն ու քա­ղա­քա­ցին աղ­քա­տա­ցան, շի­նա­րա­րու­թիւ­նը կանգ
առաւ, գիր ու գրա­կա­նու­թիւն մնա­ցին առանց նիւ­թա­կան յե­նա­
րա­նի: Հռո­մի տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ոչ թե նպաս­
տեց հել­լե­նիս­տա­կան մշա­կոյ­թի վե­րել­քին, այլ միայն վայ­րէջ­
քին» (էջ 533-534):­
| 24 |
Ա­ռա­ջին դա­րում աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ազ­դե­ցու­թյան
տե­սա­կե­տից աևել­քում դե­րա­կա­տար դար­ձան նոր ու­ժեր՝ Պոն­
տո­սը և Հա­յաս­տա­նը: Գյու­զա­լյա­նի բնո­րոշ­մամբ, նրանց նկատ­
մամբ էլ Հռո­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը նույնն էր, թույլ չտալ որ
ասիացի­նե­րը մե­նակ կամ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան ար­դյուն­քում
ձևա­վո­րեն որ­ևէ հզոր ուժ, որ բա­ցա­ռիկ առաջ­նու­թյուն կու­նե­նա
ար­ևել­քում (էջ 529):­
Արև­մուտ­քին դի­մագ­րավ­ման առա­ջա­մար­տի­կը դար­ձավ
Պոն­տո­սը, ի դեմս՝ Միհր­դատ Եվ­պա­տո­րի, որի քա­ղա­քա­կան
գա­ղա­փար­նե­րի առանցքն էր՝ «ար­ևել­քը՝ ար­ևել­ցի­նե­րին» (էջ
538), սա­կայն նրա եր­կա­րատև պայ­քա­րին վի­ճակ­ված չէր հա­
ջո­ղու­թյամբ պսակ­վել:­
Ա­ռան­ձին գլ­խով գր­քում ան­դրա­դարձ է կա­տար­վում Մեր­
ձա­վոր Ար­ևել­քի պատ­մու­թյան մեջ կար­ևոր դե­րա­կա­տար հան­
դի­սա­ցող պարթև­նե­րին: Հե­ղի­նա­կը փաս­տում է, որ պարթև­նե­րի
ար­քա­յա­կան տոհ­մը, թեև չու­ներ պարթ­ևա­կան ծա­գում և սե­
րում էր դա­յա­կան ապա­րի­նե­րի տոհ­մից, սա­կայն ամ­րա­նա­
լով Պարթևս­տա­նի մեջ, պարթև Ար­շա­կու­նի­նե­րը հան­դես եկան
իբրև նվա­ճող­ներ (էջ 550):
­Մեր­ձա­վո­րար­ևե­լյան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան զար­գա­
ցում­նե­րում Գյու­զա­լյա­նը ընդ­գծում է հատ­կա­պես Միհր­դատ II
Մե­ծի դե­րը, ով որ­պես հզոր գոր­ծիչ՝ քա­ղա­քա­կան թա­տե­րա­բեմ
իջավ այն շր­ջա­նում, երբ Պոն­տո­սը պայ­քա­րում էր Հռո­մի դեմ:
Կար­ևոր­վում է այն փաս­տը, որ Միհր­դատն առա­ջինն էր, ով դի­
վա­նա­գի­տա­կան կա­պեր սկ­սեց Հռո­մի հետ, և նրա հաղ­թա­նակ­
նե­րով հել­լե­նիզ­մը իր քա­ղա­քա­կան ու մշա­կու­թային դիր­քե­րը
սկ­սեց զի­ջել ար­ևե­լյան իրա­նիզ­մին (էջ 552):
­Գյու­զա­լյա­նի պատ­մա­գի­տա­կան հե­տաքրք­րու­թյուն­նե­րի
շր­ջա­նա­կում առանձ­նա­կի տեղ է զբա­ղեց­նում Ար­տա­շե­սյան
հարս­տու­թյան և մաս­նա­վո­րա­պես՝ Տիգ­րան II Մե­ծի գա­հա­կալ­
ման շր­ջա­նը1:­
1
Տե՛ս Գ. Գյուզալյան, Արտաշես Առաջին, «Ազդակ շաբաթօրյակ», 1945,
դ. 46, Գ. Գյուզալյան, Հռոմի և Արևելքի պայքարը Տիգրան Մեծի շրջանին,
«Ազդակ շաբաթօրյակ», 1945, դ. 49, Գ. Գյուզալյան, Մեծն Տիգրանի
հայկական կայսրության կառուցումը, «Ազդակ շաբաթօրյակ», 1945, դ. 52, Գ.
| 25 |
Ար­տա­շես I-ի գա­հա­կա­լու­թյան ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի և
մաս­նա­վո­րա­պես՝ Ար­տա­շատ մայ­րա­քա­ղա­քի հիմ­նադր­ման
ռազ­մա­վա­րա­րա­կան նշա­նա­կու­թյան վե­րա­բե­րյալ Գյու­զա­լյա­
նը տա­լիս է հետ­ևյալ գնա­հա­տա­կա­նը. «Ար­տա­շա­տի կա­ռու­
ցու­մը մեր պատ­մու­թեան ամե­նէն կա­րե­ւոր փաս­տե­րէն մեկն է.
Ան եր­կար ժա­մա­նակ շա­րու­նա­կեց մնալ որ­պէս քա­ղա­քա­կան
և մշա­կու­թային կեդ­րոն, ասոր հե­տե­ւան­քով ալ Արա­րա­տեան
դաշ­տը առաջ­նա­կարգ նշա­նա­կու­թիւն ստա­ցաւ մեր պատ­մու­
թեան մէջ: Ան միջ­նաշ­խարհ էր: Ար­տա­շա­տը մի­ջազ­գային կա­
րա­ւա­նային առեւ­տու­րի գլ­խա­ւոր հան­գոյց­նե­րէն մէկն էր: ….
Հայոց մայ­րա­քա­ղա­քը տն­տե­սա­կան­-ա­ռեւտր­րա­կան կա­պե­
րով կապ­ւած էր Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի բո­լոր եր­կիր­նե­րու հետ:
Եւ Հա­յաս­տա­նի թա­գա­ւոր­նե­րու ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­
նը պի­տի որո­շու­էր Հայոց քա­ղաք­նե­րու առեւտ­րա­կան շա­հե­
րով: … Ան (Ար­տա­շես I-ը- Ս.Ա­.) կը դառ­նայ մի­ջազ­գային ուժ և
անոր կամ­քը ի նկա­տի պի­տի ու­նե­նային անոնք, որոնք Փոքր
Ասիոյ բախ­տը կը դարբ­նէին նախ­քան Հռո­մի ան­մի­ջա­կան մի­
ջամ­տու­թիւ­նը արե­ւե­լեան գոր­ծե­րու մէջ:… Ար­տա­շե­սը մի­նակ
և կարճ ժա­մա­նա­կի մէջ այն­պի­սի գոր­ծեր կա­տա­րեց, որուն
հա­մար ու­րիշ պայ­ման­նե­րու մէջ սե­րունդ­նե­րու աշ­խա­տանք կը
պա­հան­ջու­էր» (էջ 561-563):
Ար­տա­շե­սի հա­ջորդ­նե­րի վե­րա­բե­րյալ, մինչև Տիգ­րան Մեծ,
հե­ղի­նա­կը շատ հպան­ցիկ տե­ղե­կատ­վու­թյուն է ներ­կա­յաց­նում,
փո­խա­րե­նը ման­րա­մասն կանգ առ­նե­լով վեր­ջի­նիս գա­հա­կալ­
ման շր­ջա­նի պատ­մա­կան ան­ցքե­րի վրա: Վկայե­լով Տիգ­րան
Մեծ ան­հա­տի վե­րա­բե­րյալ տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի խիստ սա­կա­
վու­թյան մա­սին, նա առանձ­նա­կի կար­ևո­րում է Տիգ­րան Մեծ
բա­ցա­ռիկ քա­ղա­քա­կան ու ռազ­մա­կան գործ­չի կեր­պա­րը Մեր­
ձա­վոր Ար­ևել­քի ընդ­հա­նուր պատ­մու­թյան հա­մա­տեքս­տում:
Այս առն­չու­թյամբ նա նշում է. «Ա­նոր (Տիգ­րան II Մե­ծի- Ա. Ս.)
անու­նը կա­պու­ած է Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի մէջ առա­ջին դա­րուն
Գյուզալյան, Տիգրան Մեծի կայսրության փլուզումը, «Ազդակ շաբաթօրյակ»,
1945, դ. 55, Գ. Գյուզալյան, Մեծն Տիգրանի ժամանակավոր հաջողությունը,
«Ազդակ շաբաթօրյակ», 1945, դ. 61:
| 26 |
կա­տա­րու­ած քա­ղա­քա­կան մէծ դեպ­քե­րու հետ: Ան հա­յու­թիւ­
նը դուրս բե­րաւ մի­ջազ­գային կեան­քի աս­պա­րէզ, զէն­քի ու­ժով
ըս­տեղ­ծեց մեծ կայս­րու­թիւն, ժա­մա­նակ մը ան եղաւ արե­ւել­
քի բախ­տի տնօ­րի­նո­ղը: (էջ 565): …«Ար­քայից ար­քայ» անու­
նը մեկ անի­մաստ որա­կում չէր, այլ քա­ղա­քա­կան յա­րա­բե­րու­
թիւն­նե­րու ցու­ցա­նիշ» (էջ 572):
Կ­ցան­կա­նայինք հա­տուկ ու­շադ­րու­թյան ար­ժա­նաց­նել
Տիգ­րան Մե­ծի կայս­րու­թյան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան դե­րի
վե­րա­բե­րյալ Գյու­զա­լյա­նի հե­տաքր­քիր ու խոր վեր­լու­ծա­կան
գնա­հա­տա­կա­նը, որ վկա­յում է պատ­մա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի
ու­սում­նա­սի­րու­թյան հա­մա­տեքս­տում հա­մա­կար­գային մո­տեց­
ման ցու­ցա­բեր­ման ու նրա՝ որ­պես տա­ղան­դա­շատ վեր­լու­ծա­
բա­նի մա­սին. «Եփ­րա­տին ափե­րուն տէր եղո­ղը իրե­րու բեր­
մուն­քով պի­տի ջա­նար հաս­նիլ Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վուն: Այս է
եղեր ներ­քին մղու­մը արե­ւե­լեան մեծ կայս­րու­թիւն­նե­րու, որոնք
հիմ­նա­վո­րո­ւեր էին Իրա­նի, Մի­ջա­գետ­քի մէջ: Ճիշդ է, Սեւ ծո­վը
Հա­յաս­տա­նին աւե­լի մօտ էր, բայց ան փակ էր անոր առաջ: Ան
Պոն­տո­սի Միհր­դատ Եվ­պա­տո­րի կեն­սա­կան տա­րա­ծու­թեան
մէջ կը գտ­նո­ւէր: Կաս­պից ծո­վը, որու ափե­րուն հա­սեր էր Տիգ­
րա­նի բա­նա­կը առեւտ­րա­կան-քա­ղա­քակր­թա­կան ար­ժէք չու­
նէր: Ուս­տի Տիգ­րա­նը ոչ Սեւ ծով դի­մեց, ոչ էլ Կաս­պից ծո­վին
մէծ ար­ժեք տո­ւաւ: Ան իջաւ հա­րաւ. Եփ­րա­տը և Մի­ջերկ­րա­կա­
նի արե­ւե­լեան ավա­զա­նը անոր հա­մար նոյն­քան գրա­ւիչ, նոյն­
քան կեն­սա­կան էին, որ­քան իր­մէ առաջ ստեղ­ծո­ւած Մեր­ձա­ւոր
Արե­ւել­քի մէջ կա­ռու­ցո­ւած պե­տու­թիւն­նե­րու հա­մար, որոնք դի­
մեր էին Մի­ջերկ­րա­կան: .... Այս ձե­ւով Տիգ­րա­նը տէր դար­ձաւ
«Ար­գա­սա­բեր Կի­սա­լուս­նի» եր­կու թե­ւե­րուն և հա­սաւ Մի­ջերկ­
րա­կան ծո­վուն: Այս նո­ւա­ճում­նե­րու հե­տե­ւան­քով հա­յու­թիւ­նը
սերտ գոր­ծակ­ցու­թեան մէջ մտաւ հել­լե­նիս­տա­կան մշա­կոյ­թի
հետ» (էջ 573-575):
Հա­ջոր­դիվ ներ­կա­յաց­ված են Լու­կուլ­լո­սյան և Պոմ­պեոսյան
ար­շա­վանք­նե­րի շր­ջա­նի պատ­մա­կան ան­ցքե­րը, մինչև Տիգ­րան
Մե­ծի կայս­րու­թյան փլու­զու­մը: Հա­յաս­տա­նի նոր կար­գա­վի­
ճա­կի գնա­հա­տա­կա­նը Գյու­զա­լյա­նը ձևա­կեր­պում է հետ­ևյալ
կերպ. «Պոմ­պէոսը կ՛ու­զեր ստեղ­ծել կեն­սու­նակ Հա­յաս­տան
| 27 |
պար­թեւ­նե­րու դէմ: Ան այն­քան թոյլ պի­տի ըլ­լար, որ վտան­
գա­ւոր չըլ­լար Հռո­մի դէմ, բայց այն­քան ու­ժեղ, որ կա­րե­նար
պաշտ­պա­նել թէ իր և թէ Հռո­մի շա­հե­րը արե­ւել­քի մէջ Պար­թեւ­
նե­րու դէմ» (էջ 600):­
Այս­պի­սով, կորց­նե­լով եր­բեմ­նի հզո­րու­թյու­նը, Հա­յաս­տա­նը
թևա­կո­խում է նոր շր­ջան, եր­կու հզոր ու­ժե­րի՝ Հռո­մի ու Պարթև­
նե­րի միջև, որով էլ հե­ղի­նա­կը ամ­փո­փում է Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի
և Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյան հնա­գույն շր­ջա­նը:
­Դա­սագր­քի ստեղծ­ման գոր­ծըն­թա­ցում Գյու­զա­լյա­նը
հիմնվել է հա­րուստ պատ­մա­գի­տա­կան սկզբ­նաղ­բյուր­նե­րի վրա
(տե՛ս էջ 605-609), ինչն ապա­հո­վում է նյու­թի լիար­ժեք գի­տա­
կան հենքն ու հա­մա­կող­մա­նիու­թյու­նը:
«Պատ­մու­թիւն Մեր­ձա­ւոր Արե­ւել­քի և Հա­յաս­տա­նի» աշ­
խա­տու­թյունն այ­սօր էլ պահ­պա­նում է իր ար­դիակա­նու­թյու­նը
թե՛ պատ­մա­գի­տա­կան, թե՛ մե­թո­դա­կան տե­սան­կյուն­նե­րից: Այն
հա­մար­ձակ ու հա­ջող­ված փորձ է առա­ջին ան­գամ ներ­կա­յաց­
նե­լու հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյու­նը՝ Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի ընդ­հա­
նուր պատ­մու­թյան հա­մա­տեքս­տում: Հե­ղի­նա­կի փայ­լուն վեր­
լու­ծա­կան մտ­քի դրս­ևոր­ման ար­դյուն­քում գիր­քը չի ըն­կալ­վում
զուտ որ­պես պատ­մա­գի­տա­կան ձեռ­նարկ, այլ իրե­նից ներ­կա­
յաց­նում է աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան, ռազ­մա­կան
ու քա­ղա­քակր­թա­կան գոր­ծոն­նե­րի ու փո­խազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի
հա­մա­պար­փակ վեր­լու­ծու­թյուն, որը միան­շա­նակ ար­ժե­քա­վոր
աղ­բյուր է ոչ միայն պատ­մա­բան­նե­րի, այլև Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի
հնա­գույն պատ­մու­թյամբ հե­տաքրքր­վող ըն­թեր­ցող լայն շր­ջա­
նակ­նե­րի հա­մար:
Հու­սով ենք, որ այս վե­րահ­րա­տա­րա­կու­թյու­նը կն­պաս­
տի Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում Գառ­նիկ Գյու­զա­լյան
պատ­մա­բա­նի ավե­լի լայն ճա­նաչ­մանն ու գի­տա­կան մեծ վաս­
տա­կի վե­րարժ­ևոր­մա­նը, մա­սամբ իրա­կա­նու­թյուն դարձ­նե­լով
Ս. Վրա­ցյա­նի այն փա­փա­գը, որ մի օր, իբրև թան­կա­գին գանձ՝
Գ. Գյու­զա­լյա­նի թո­ղած մտա­վոր ժա­ռան­գու­թյու­նը հայ­րե­նիք
կվե­րա­դառ­նա1:
պ.գ.թ., դո­ցենտ Սուրեն Ա­վե­տի­սյան
1
Պ. Հովհաննիսյան, նշվ.աշխ.:
| 28 | | 29 |
| 30 | | 31 |
| 32 | | 33 |
| 34 | | 35 |
| 36 | | 37 |
| 38 | | 39 |
| 40 | | 41 |
| 42 | | 43 |
| 44 | | 45 |
| 46 | | 47 |
| 48 | | 49 |
| 50 | | 51 |
| 52 | | 53 |
| 54 | | 55 |
| 56 | | 57 |
| 58 | | 59 |
| 60 | | 61 |
| 62 | | 63 |
| 64 | | 65 |
| 66 | | 67 |
| 68 | | 69 |
| 70 | | 71 |
| 72 | | 73 |
| 74 | | 75 |
| 76 | | 77 |
| 78 | | 79 |
| 80 | | 81 |
| 82 | | 83 |
| 84 | | 85 |
| 86 | | 87 |
| 88 | | 89 |
| 90 | | 91 |
| 92 | | 93 |
| 94 | | 95 |
| 96 | | 97 |
| 98 | | 99 |
| 100 | | 101 |
| 102 | | 103 |
| 104 | | 105 |
| 106 | | 107 |
| 108 | | 109 |
| 110 | | 111 |
| 112 | | 113 |
| 114 | | 115 |
| 116 | | 117 |
| 118 | | 119 |
| 120 | | 121 |
| 122 | | 123 |
| 124 | | 125 |
| 126 | | 127 |
| 128 | | 129 |
| 130 | | 131 |
| 132 | | 133 |
| 134 | | 135 |
| 136 | | 137 |
| 138 | | 139 |
| 140 | | 141 |
| 142 | | 143 |
| 144 | | 145 |
| 146 | | 147 |
| 148 | | 149 |
| 150 | | 151 |
| 152 | | 153 |
| 154 | | 155 |
| 156 | | 157 |
| 158 | | 159 |
| 160 | | 161 |
| 162 | | 163 |
| 164 | | 165 |
| 166 | | 167 |
| 168 | | 169 |
| 170 | | 171 |
| 172 | | 173 |
| 174 | | 175 |
| 176 | | 177 |
| 178 | | 179 |
| 180 | | 181 |
| 182 | | 183 |
| 184 | | 185 |
| 186 | | 187 |
| 188 | | 189 |
| 190 | | 191 |
| 192 | | 193 |
| 194 | | 195 |
| 196 | | 197 |
| 198 | | 199 |
| 200 | | 201 |
| 202 | | 203 |
| 204 | | 205 |
| 206 | | 207 |
| 208 | | 209 |
| 210 | | 211 |
| 212 | | 213 |
| 214 | | 215 |
| 216 | | 217 |
| 218 | | 219 |
| 220 | | 221 |
| 222 | | 223 |
| 224 | | 225 |
| 226 | | 227 |
| 228 | | 229 |
| 230 | | 231 |
| 232 | | 233 |
| 234 | | 235 |
| 236 | | 237 |
| 238 | | 239 |
| 240 | | 241 |
| 242 | | 243 |
| 244 | | 245 |
| 246 | | 247 |
| 248 | | 249 |
| 250 | | 251 |
| 252 | | 253 |
| 254 | | 255 |
| 256 | | 257 |
| 258 | | 259 |
| 260 | | 261 |
| 262 | | 263 |
| 264 | | 265 |
| 266 | | 267 |
| 268 | | 269 |
| 270 | | 271 |
| 272 | | 273 |
| 274 | | 275 |
| 276 | | 277 |
| 278 | | 279 |
| 280 | | 281 |
| 282 | | 283 |
| 284 | | 285 |
| 286 | | 287 |
| 288 | | 289 |
| 290 | | 291 |
| 292 | | 293 |
| 294 | | 295 |
| 296 | | 297 |
| 298 | | 299 |
| 300 | | 301 |
| 302 | | 303 |
| 304 | | 305 |
| 306 | | 307 |
| 308 | | 309 |
| 310 | | 311 |
| 312 | | 313 |
| 314 | | 315 |
| 316 | | 317 |
| 318 | | 319 |
| 320 | | 321 |
| 322 | | 323 |
| 324 | | 325 |
| 326 | | 327 |
| 328 | | 329 |
| 330 | | 331 |
| 332 | | 333 |
| 334 | | 335 |
| 336 | | 337 |
| 338 | | 339 |
| 340 | | 341 |
| 342 | | 343 |
| 344 | | 345 |
| 346 | | 347 |
| 348 | | 349 |
| 350 | | 351 |
| 352 | | 353 |
| 354 | | 355 |
| 356 | | 357 |
| 358 | | 359 |
| 360 | | 361 |
| 362 | | 363 |
| 364 | | 365 |
| 366 | | 367 |
| 368 | | 369 |
| 370 | | 371 |
| 372 | | 373 |
| 374 | | 375 |
| 376 | | 377 |
| 378 | | 379 |
| 380 | | 381 |
| 382 | | 383 |
| 384 | | 385 |
| 386 | | 387 |
| 388 | | 389 |
| 390 | | 391 |
| 392 | | 393 |
| 394 | | 395 |
| 396 | | 397 |
| 398 | | 399 |
| 400 | | 401 |
| 402 | | 403 |
| 404 | | 405 |
| 406 | | 407 |
| 408 | | 409 |
| 410 | | 411 |
| 412 | | 413 |
| 414 | | 415 |
| 416 | | 417 |
| 418 | | 419 |
| 420 | | 421 |
| 422 | | 423 |
| 424 | | 425 |
| 426 | | 427 |
| 428 | | 429 |
| 430 | | 431 |
| 432 | | 433 |
| 434 | | 435 |
| 436 | | 437 |
| 438 | | 439 |
| 440 | | 441 |
| 442 | | 443 |
| 444 | | 445 |
| 446 | | 447 |
| 448 | | 449 |
| 450 | | 451 |
| 452 | | 453 |
| 454 | | 455 |
| 456 | | 457 |
| 458 | | 459 |
| 460 | | 461 |
| 462 | | 463 |
| 464 | | 465 |
| 466 | | 467 |
| 468 | | 469 |
| 470 | | 471 |
| 472 | | 473 |
| 474 | | 475 |
| 476 | | 477 |
| 478 | | 479 |
| 480 | | 481 |
| 482 | | 483 |
| 484 | | 485 |
| 486 | | 487 |
| 488 | | 489 |
| 490 | | 491 |
| 492 | | 493 |
| 494 | | 495 |
| 496 | | 497 |
| 498 | | 499 |
| 500 | | 501 |
| 502 | | 503 |
| 504 | | 505 |
| 506 | | 507 |
| 508 | | 509 |
| 510 | | 511 |
| 512 | | 513 |
| 514 | | 515 |
| 516 | | 517 |
| 518 | | 519 |
| 520 | | 521 |
| 522 | | 523 |
| 524 | | 525 |
| 526 | | 527 |
| 528 | | 529 |
| 530 | | 531 |
| 532 | | 533 |
| 534 | | 535 |
| 536 | | 537 |
| 538 | | 539 |
| 540 | | 541 |
| 542 | | 543 |
| 544 | | 545 |
| 546 | | 547 |
| 548 | | 549 |
| 550 | | 551 |
| 552 | | 553 |
| 554 | | 555 |
| 556 | | 557 |
| 558 | | 559 |
| 560 | | 561 |
| 562 | | 563 |
| 564 | | 565 |
| 566 | | 567 |
| 568 | | 569 |
| 570 | | 571 |
| 572 | | 573 |
| 574 | | 575 |
| 576 | | 577 |
| 578 | | 579 |
| 580 | | 581 |
| 582 | | 583 |
| 584 | | 585 |
| 586 | | 587 |
| 588 | | 589 |
| 590 | | 591 |
| 592 | | 593 |
| 594 | | 595 |
| 596 | | 597 |
| 598 | | 599 |
| 600 | | 601 |
| 602 | | 603 |
| 604 | | 605 |
| 606 | | 607 |
| 608 | | 609 |
| 610 | | 611 |
| 612 | | 613 |
| 614 | | 615 |
| 616 | | 617 |
| 618 | | 619 |
| 620 | | 621 |
| 622 | | 623 |
| 624 | | 625 |
| 626 | | 627 |
| 628 | | 629 |
| 630 | | 631 |
| 632 | | 633 |
| 634 | | 635 |
| 636 | | 637 |
| 638 | | 639 |
| 640 | | 641 |
| 642 | | 643 |
| 644 |

ԵրԵՎանի պետական համալսարան

ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

Գ. Գիւզալեան

Պատմութիւն Մերձաւոր
Արեւելքի եւ Հայաստանի

Ա հատոր

Հնագոյն շրջաններէն մինչեւ

Տիգրան Մեծի կայսրութեան անկումը

î»Ë. ËÙµ³·ñáõÙÁ` Î. â³É³µÛ³ÝÇ, ì. ¸»ñÓÛ³ÝÇ

γ½ÙÇ Ó¨³íáñáõÙÁ` ². ä³ïí³Ï³ÝÛ³ÝÇ

îå³·ñí³Í ¿ Time to Print ûå»ñ³ïÇí ïå³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëñ³ÑáõÙ:

ù. ºñ¨³Ý, ʳÝçÛ³Ý 15/55

â³÷ëÁ` 60x84 1/16: îå. Ù³ÙáõÉÁ` 40.25 + 14 ¿ç Ý»ñ¹Çñ:

îå³ù³Ý³ÏÁ` 100:

ºäÐ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ
ù. ºñ¨³Ý, 0025, ²É»ù سÝáõÏÛ³Ý 1