You are on page 1of 13

?kVd 5 % ^izokl o.

kZu*
^viwokZbZ*& & iq- y- ns”kikaMs
vuqØef.kdk
5-Œ mfí’Vs
5-ƒ izkLrkfod
5-„ “kCnkFkZ] okDizpkj vkf.k fVik
5-… izoklo.kZukps v/;;u
5-…-ƒ- izR;{k izoklo.kZukpk ifjPNsn
5-…-„- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-…- nqlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-†- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-5- frlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-ˆ- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-‰- pkSF;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-8- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-9- ikp rs ngk ifjPNsnkaps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn vkf.k v/;;u½
5…-ƒ0- Lo;a v/;;uklkBh iz”u

5-†-ƒ vf/kd okpuklkBh iqLrds

270
5-0 izkLrkfod vkf.k mfí’Vs

iq-y- ns”kikaMs gs ,d cgwjaxh O;fDreRo gksrs- izoklo.kZu] ukVd ] ,dkafddk]


fp=iVvfHkusrk] laxhrfnXn”kZd] fnXn”kZd] iVdFkkys[kd] vls R;kaP;k
O;fDreRpkps fofo/k iSyw gksrs- ;sFks R;kaP;k *viwokZbZ *;k izoklo.kZukrhy dkgh Hkkx
rqeP;k vH;klklkBh fuoMysyk vkgs- ;k mrkÚ;kpk vH;kl dsY;koj rqEgkyk-
¼ v ½ izoklo.kZu Eg.kts dk; rs letsy-
¼ vk ½ iq-y- ns”kikaMs ;kaP;k O;fDreRokph vksG[k gksbZy-
¼ b ½ nqjP;k izoklkph r;kjh djrkuk dk;dk; r;kjh djkoh ykxsy rs letsy-
¼ m ½ izoklo.kZu fouksnkP;k lkg;kus fyfgrk ;srs gs y{kkr ;sbZy-
¼ Ž iq-y-ns”kikaMs ;kaP;k fouksnkps o lw{e fujh{k.kkps izR;arj ;sbZy-
5-„ “kCnkFkZ] okDizpkj vkf.k fVik

laU;k”kkP;k yXukph r;kjh “ksaMhiklwu gksrs & eqGkr laU;k”kkyk yXu oT;Z vkgs-
R;krwu gÍkus ,[kknk laU;klh yXu d# bPNhr vlyk rj R;kyk izkjaHkkiklwu
r;kjh djkoh ykxrs- laU;k”kkus eqaMu dsysys vlrs- yXufo/khlkBh “ksaMh vl.ks
vko”;d ekuys tkbZ- dks.kR;kgh miØekph lq#okr vxnh izkjaHkkiklwu]
ckjhd&lkjhd xks’Vhaiklwu djkoh ykxrs- gk ;k okDizpkjkpk vFkZ vkgs-
ckSföds & ,[kk|k fo’k;koj NksVsls fparukRed Hkk’k.k dj.ks-
cqV fu?k.ks& ,[kknh uohup dYiuk cksywu nk[ko.ks-
xG;kr cka/kwu ?ks.ks & udks vlrkuk tcjnLrhus ,[kknh xks’V Lohdkj.ks-
ikn–‘Vh & ik;kdMs ikg.;kph utj
osyh& Ogsjh] Qkj
chx & fcx] eksBs
dkrM;kps tksMs ?kky.ks & loZLo i.kkyk ykowu midkjkph ijrQsM dj.ks-
foGk;r & if”pesdMhy ns”k-
baxzth QkMr gksrk& baxzth ;sr ulrkuk cksy.;kpk tcjnLrhus iz;Ru djhr
gksrk-
fcuvLrjkps & O;kdj.k–‘V;k cjkscj ulysys- f”kaI;kpk fo’k; pkyyk vkgs Eg.kwu
diMa;kph Hkk’kk okijyh-
gkr ?kky.ks & lq#okr dj.ks
Qkyrw & fujFkZd] fcuegRokph
diMa;kph Bk.ks & nqdkukrwu ?ksrysys diM;kaps rkxs
u”oj & u’V gks.kkjs- {k.kHkaxqj
f”k’;Lrsge & eh rq>k f”k’; vkgs- Hkxonxhrsrhy ,d pj.k-
xaqtHkj vf/kd & FkksMsls vf/kd iwohZ otu djrkuk xqatk okijr vlr-
milwpuk & ckjdh”kh lwpuk
otu& ?kVkbZZ & ¼ lkekukps½ otu deh dj.ks-
ekls& otukps ifjek.k- xqatkai{s kk eksBs vkB xqatk Eg.kts ,d eklk-
,-Mh & f[kzLrksRrj
ch-lh- & f[kzLriwoZ
nMi.ks& nkc.ks
dkoG;kP;k okVsus & ljG js’ksr
271
iknzh& f[kzLrh /keZx#
dkMheksM gks.ks & Qkjdr gks.ks-
5-… izoklo.kZukps v/;;u
vkrk rqEgkyk * viwokZbZ^ ;k izoklo.kZukps lw{e v/;;u djk;ps vkgs- R;klkBh
vki.k ,dsd ifjPNsn ?ksÅ- izR;sd ifjPNsnk[kkyh iz”u fnys vkgsr- R;kph mRrjs
rqEgkl nsrk ;srhy- v/;;u laiY;koj rqEgh vkiyh mRrjs lqpfoysY;k uequk
&mRrjka”kh iMrkGwu igk- vkrk iq<hy ifjPNsn okpk-

5-…-ƒ- izR;{k izoklo.kZukpk ifjPNsn

laU;k”kkP;k yXukph r;kjh “ksaMhiklwu gksrs Eg.krkr- ek÷;k ijns”kxeukph r;kjh


uDdh d”kkiklwu lq: >kyh gs lkax.ks vo?kM vkgs- ek= laU;k”kkyk “ksaMhph xkB
ekjk;yk ykx.kkj ukgh brdk osG eyk Vk;ph xkB ekjk;yk ykxyk- foekukr
ikÅy Bso.;kiwokhZ lqekjs ikplgk rkl eyk Vk; cka/krk ;sr ukgh gs dqVaqckrY;k
toGtoG izR;sdkus iVowu fnys vkf.k gGwgGw xG;kP;k xkBhiklwu cqVkP;k
xkBhi;Zar vusd rÚgsP;k xkBh ekj.;kiklwu R;k lksM.;ki;Zar R;k ikplgk rklkar
ikÜpkR; jhfrfjoktkacíy ijns”kkr xsysY;k o cÚ;kp”kk u xsysY;k yksdkauh ek>h
ckSf)ds ?;k;yk lqjokr dsyh-

rRiwohZ ek>k mHkk ia/kjoMk ^ijns”kh dls okxkos ^ gs fuewVi.ks ,sd.;kr xsyk gksrk-
iq-y-ns”kikMs if”pesP;k ns”kkauk izokl dj.;kph r;kjh djr vkgsr- r;kjhyk
d”kkiklwu lq#okr djkoh gs u letY;kus r xksa/kGwu xsys vkgsr- Vk;ph xkB
ekjk;yk ter ulY;keqGs rs grcy >kys vkgsr- R;kps o.kZu iq-y-ns”kikaMs ;kauh
dls dsys vkgs rs igk- ;k lxG;k O;kikps o.kZu djrkuk iq<hy okD;s ;srkr-
ƒ- laU;k”kkP;k yXukph r;kjh “ksaMhiklwu gksrs Eg.krkr-
„- eyk Vk; cka/krk ;sr ukgh----
…- rRiwohZ ek>k mHkk ia/kjoMk----

vkiY;k xksa/kGysY;k voLFksps fp=.k iq-y-ns”kikaMs ;kauh fouksnh “kSyhr dsys vkgs-
Lor%ph ps’Vk djk;yk Qkj cG vkf.k fouksnfiz;rk vlkoh ykxrs- iq-y-ns”kikaMs
;kaP;k Bk;h rh vkgs- ik”pkR; ns”kkr xsysY;kp yksdkauh R;kauk lYys fnys dk\ u
xsysY;k yksdkauhgh lYys fnys- ek.klkyk lYys |k;yk Qkj vkoMrs- ;k o.kZukrwu
iq-y-;kauh Lor%ph izfrek ,d fcpkjk v”kh js[kkVysyh vkgs-

5-…-„- Lo;av/;;uklkBh iz”u


¼d½ fjdkE;k tkxk Hkjk-
ƒ- iq-y- ;kauh Lor%ph izfrek ----------------v”kh js[kkVysyh vkgs-
„- Lor%ph ps’Vk djk;yk -------------------- vlkoh ykxrs-
…- iq-y- ns”kikaMs-------------- izokl dj.;kph r;kjh djr vkgsr-
¼[k½ iq<hy okD;s iw.kZ djk-
ƒ- iq-y-ns”kikaMs r;kjh d”kkiklwu lq# djkoh gs u dGY;keqGs ------------------------
„- Vk;ph xkB cka/kk;yk ter ulY;keqGs rs -----------------------------

5-…-…- nqlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u


272
ek>k pkyw cwV fudkeh Bjowu baxzth gosyk fVdsy vlkp cwV eh djowu ?ksryk
ikfgts vlk cwV fu?kkyk- “ksoVh dqykC;krY;k ,dk fpuh pkaHkkjkdMwu vëspkGhl
#i;kapk cwV eh xG;kr cka/kwu ?ksryk- cjsp fnol R;k cqVkyk ik; ykok;ph eyk
fgaer gksr uOgrh- vktoj dksYgkiqjh ik;rk.k vxj rRle piysyk lksdkoysyk
ek>k ik; cqVkr clk;yk r;kj gksbZuk- ,d rj pkyw lkbZtph pIiygh ek÷;k
ik;kr lgth clr ukgh- ijesÜojkus eqGkr eyk ?kMorkuk nsgkP;k Hkfo’;dkyhu
foLrkjkpk vankt ?ksÅu nksu ik; ns.;k,soth pkaxyh ik;kHkj.kh dsY;klkj[ks
yacps kSMs ik; fnys vkgsr- R;keqGs ek÷;k ik;kps eki R;k fpuh pkaHkkjkP;k
iknn`’Vhr Qkjp Hkjys- ^osyh chx Qhr &osyh osyh chx^ vls Eg.kr R;kus ek÷;k
ik;kps eki ?ksÅu vlY;k ik;kauk tksMs f”ko.kkÚ;kP;k ik;kr okLrfod eh ek÷;k
dkrM;kpsp tksMs midkjknk[ky ?kkrys ikfgtsr vlk psgjk d:u ek÷;k ik;kyk
tksMs f”kok;yk dcqyh fnyh- fdaer ,sdY;koj R;kis{kk R;k u >kysY;k baxzth
[ksVjkus R;kus eyk gk.kys dk ukgh vlk ,d fopkj eukr Mksdkoyk-

iq-y-ns”kikaMs ;kaP;k cqVkph fpRrjdFkk ;sFks lkafxrysyh vkgs- pkyw cwV pky.kkj
ukgh vls dks.khrjh EgVY;keqGs rs uohu cwV djk;yk nsrkr- gk cwV [kkl fpuh
pkaHkkjkdMs rs djk;yk nsr vkgsr- dksYgkiqjh ik;rk.kkph lo; >kysyk R;kapk ik;
cqVkr clr ukgh- fpuh pkaHkkjkus cqVkps eki ?ksrkuk dk; xaer >kyh rs ;sFks o.kZu
dsys vkgs- iq-y-ps Ikk; vokLro eksB vkgsr vls rks Eg.krks- R;kus lkafxrysyh
cqVkph fdaer iq-ya-uk vokLro okVrs-

;k ifjPNskr pkj okDizpkj vkysys vkgsr- xG;kr cka/kwu ?ks.ks] ik;kHkj.kh dj.ks]
dkrM;kps tksMs ?kky.ks vkf.k [ksVjkus gk.k.ks- okDizpkjkaP;k ;kstuseqGs vFkZ rj
Li’V gksrksp( f”kok; fuosnukyk pViVhri.kk izkIr gksrks- iq-y-ns”kikaMs ;kauh
fouksnfufeZrhlkBh ;k okDizpkjkapk dkS”kY;kus mi;ksx d#u ?ksryk vkgs-

5-…-† Lo;av/;;uklkBh iz”u


¼x½ iq-y-ns”kikaMs ;kauh okDizpkjkaph ;kstuk dk dsyh vkgs\
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
¼?k½ iq-y-ns”kikaMs ;kauh Lor%ph izfrek fuekZ.k dj.;klkBh dks.krs okDizpkj okijys
vkgsr-\
ƒ

5-…-5- frlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u

th xr cqVkph] rhp lqVkph! vktoj dqBY;kgh f”kaI;kus ek>s diMs fc?kMoY;kps


ek÷;k Lej.kkr ukgh- dkj.k diMs fc?kMrkr Eg.kts uDdh dk; gskrs gs eyk diMs
?kkyk;yk ykxY;kyk brdh o’ksZ yksVwu ns[khy vtwugh mexys ukgh- ijarq
baXyaMe/;s diM;kaP;k ckcrhr n{krk ?ksryh ikfgts gs vla[; yksdkauh
ctkoY;keqGs tk.kdkj fe=kaP;k lYY;kus fpuh pkaHkkjkP;k uthdpkp] QŸd
273
foyk;rsyk tk.kkÚ;k yksdkaps diMs f”ko.kkjk f”kaih “kks/kkok ykxyk- g;k
ln~x`gLFkkph ek÷;k ckcrhryh Hkkouk dkgh fujkGhp fnlyh- izFke eh foyk;rsyk
tk.kkÚ;k eaMGhaiSdh vkgs º;k ?kVusoj R;kpk foÜoklp clsuk- nqljh xks’V
foyk;rsyk R;kus f”koysys lwV fgaMr vlY;kP;k tksjkoj rks dkiM QkMY;klkj[ks
baxzth QkMr gksrk- eh R;kP;k”kh fganh cksyr vlwugh R;kus baxzth vkojys ukgh-
vFkkZr ek>s fganh R;kP;k baxzthbrdsp fcuvLrjkps gksrs gk Hkkx fujkGk ! frljh
xks’V Eg.kts R;kus izFke ekikyk gkr ?kky.;k,soth yaMuyk vkiys lwV ikgwu
vusdkauh dk; dk; vfHkizk; O;Dr dsys vkf.k fidWfMyh ldZle/kys f”kaihns[khy
vki.k f”koysyk lwV ?kkrysY;k fganh r#.kkauk okVsr vMowu f”kaI;kps uko dls
fopkjrkr bR;knh xks’Vh dkgh dkj.k ulrkuk lkafxrY;k- ¼ vuqHkokarh gs [kksVs
Bjys- ½ eh R;kpk lwV ?kkywu fidWfMyhP;k f”kaI;kaP;k nqdkukaiq<wu vusd osGk xsyks!
eyk Qä R;kus f”koysyk dkGk tks/kiqjh dksV ?kkywu tkrkuk ,dk xksÚ;k
dkexkjkus dkGk iknzh letwu gWV dk<wu ueLdkj dsyk! Ekis ?ksrkuk rj º;k
foyk;rh lqVkP;k rTKkus ek>s [kkans dls okdMs vkgsr] ¼vlrhy] i.k gs
lkax.;kph dk; xjt gksrh\½ ek>s iksV o Nkrh ,dkp ekikph d”kh vkgs] ek÷;k
ekusyk ^”ksi^ dlk ukgh o pkyrkuk ek÷;k R;k “ksi ulysY;k ekusyk iksd dls
;srs] oxSjs Qkyrw ijh{k.ks dsyh- vusd osGk eyk ^Vªk;y^ yk cksyoys- baxzthr gkp
“kCn pkSd”khyk ^Vªk;y^ gkp “kCn dk okijrkr gs eyk brD;k o’kkZauarj º;k
f”kaihnknkP;k nqdkukr dGys- izR;sd ^Vªk;y^ Eg.kts Vªk;yp gksrh- nj osGh rks
ek÷;k vaxkoj dkgh fBxGs p<oh vkf.k ^uks uks] ;qoj Veh ! vks & ;qoj ys¶V
“kksYMj “kkWVZj nWu jkbV--- ^ vls iqViqVwu ek÷;k vaxkoj vkiY;k gkrkrY;k [kMwus
js?kksV;k vks<h!

iq-y-ns”kikaMs ;k ifjPNsnkr f”kaI;kdMwu lqVkps eki ?ks.;kph dljr o.kZu djrkr-


bXyaMyk diM;kaP;k ckcrhr n{krk ?ksryh ikfgts vls vusdkauh ctkoY;keqGs
tk.kdkj fe=akP;k lYY;kus [kkl foyk;rsyk tk.kkÚ;k yksdkaps lwV f”ko.kkÚ;k fpuh
f”kaI;kdMs rs tkrkr ;k f”kaI;kdMs dk; xaer >kyh rs lkaxrkuk iq-y- Eg.krkr-

ƒ½ izFke ekikyk gkr ?kky.;k,soth yaMuyk vkiys lwV ikgwu vusdkauh dk; dk;
vfHkizk; O;ä dsys vkgsr-vkf.k fidWMyh ldZle/kys f”kaihns[khy vki.k f”koysys
lwV ?kkrysY;k fganh r#.kkauk okVsr vMowu f”kaI;kps uko dls fopkjrkr bR;knh
xks’Vh dkgh dkj.k ulrkuk lkafxrY;k-
¼„½ ekis ?ksrkuk rj ;k foyk;rh lqVkP;k rKkus ek>s [kkans dls okdMs vkgsr- iksV
o Nkrh ,dkp ekikph d”kh vkgs- ekÖ;k ekusyk ^”ksi^ dlk ukgh o pkyrkuk
ekÖ;k R;k “ksi ulysY;k ekusyk iksd dls ;srs] oxSjs Qkyrw ijh{k.ks dsyh-

5-…-ˆ Lo;av/;;uklkBh iz”u

¼M-½ iq<hy iz”ukaph mRrjs |k-


¼ƒ½ *ekÖ;k ekusyk ^”ksi^ dlk ukgh^ ekusyk ^”ksi^ ukgh Eg.kts dk;\
¼„½ R;kus f”koysyk dkGk tks/kiqjh dksV ?kkywu tkrkuk dk; xaer >kyh\
¼…½ xqUgsxkjkP;k pkSd”khyk ^Vª;y^ dk Eg.krkr gs iq-y-uk dksBs dGys\
¼p½ ;k ifjPNsnkrhy fouksnkP;k tkxk lkaxk-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
274
5-…-‰- pkSF;k ifjPNsnkps v/;;u
“ksoVh ,dnkpk lwV >kyk- rks eh vaxkoj p<owu vijk/;klkj[kk R;kP;kiq<s mHkk
jkfgyks vkf.k & ^rqeps lxGs fMQsDV~l eh [kqchus >kdys vkgsr( vkrk [kq”kkyk gk
lwV ?kkywu yaMue/;s fQjk & rqEgkyk ej.k ukgh^ vlk fudky nsÅu toGtoG
v/kZlgL= #i;kauh ek>k tquk f[klk fjdkek dsY;koj R;kP;k vkRE;kph “kkarh
>kyh vkf.k ,dnkpk eh ^lqV^yks-

frlÚ;k ifjPNsnkr iq-y-uh lqVkph ekis ?ksrkukph xaer lkafxryh- gh ekis ?ksrkuk
iq-y-P;k “kjhj;’Vhps nks’k f”kaI;kus dls nk[koys- gs lakfxrys- ;k ifjPNsnkr iq-y-
lwV >kY;kuarjph xaer lkaxr vkgsr- lwV r;kj >kY;koj iq-y-uk gk;ls okVys iq-
y- ps lxGs fMQsDVl >kdY;kcíyph Qqjkjdh f”kaI;kus ekjyh- vkrk yaMue/;s
fgaMk;yk gjdr ukgh vlk fuokZGk fnyk- iq-y- uk gk;ls okVys gs R;kauh
fouksnkP;k lkg¸;kus lkafxrys vkgs-

5-…-8 -Lo;av/;;uklkBh iz”u


¼N½ fjdkE;k tkxk Hkjk-
ƒ½ rqEgkyk ----------------ukgh-
„½ toG toG ------------------- #i;kauh ek>k tquk f[klk fjdkek dsY;koj
…½ ,dnph eh----------------------------
¼t½ iq-y- ns”kikaMs f”kaI;kleksj dls mHks jkfgys\
¼>½ f”kaaih iq-y uk dk; Eg.kkyk\
------------------------------------------------
¼¥½ Vsyjyk “ksoVh dls okVys\

uequk mRrjs
¼ƒ½ Hkj.k
¼„½ v/kZlglz
¼…½ ^lqV^ yks
¼V½ vijk/;klkj[ks
¼B½ vkrk [kq”kky gk lwV ?kkywu rqEgh yaMue/;s fQjk-
¼M½ R;kP;k vkRE;kph “kkarh >kyh-

5-…-9 ikp rs ngk ifjPNsnkaps v/;;u

ikpO;k ifjPNsnkps v/;;u

eyk ek>s tqus f”kaih vkBoys- cl! Ukqlrh diM;kaph Bk.ks Vkdk;ph vkf.k R;kps
cq”kdksV fdrh vkf.k ika<Ú;k fotkjh fdrh gk vkdM cksyk;pk- i¡V ;kpk vFkZ nksu
ik; ?kqlok;P;k lk/kkj.k lekarj uGdkaM;k vkf.k cq”kdksV ;kpk vFkZ e/;s
QkMysyk v/kkZ “kVZ! o"kkZauqo’ksZ [kkyh eku ?kkywu f”kor vkysY;k R;k f”kaI;kauh pqdwu
ek÷;k >qdR;k [kka|kdMs fdaok ok<R;k iksVkdMs MksGk oj d:u ikfgysys ukgh-
Vªk;yyk cksyko.;kpk lokyp uOgrk- ,dnk Qä tkÅu Þdkts Ogk;ph jkfgyh
vkgsrÞ gs ,sdwu ;k;ps- Eg.kts nqlÚ;k fno”kh dkiM ik.;kr iM.kkj vkgs vkf.k
vkB fnolkapk ok;nk vlyk rjh efgU;kus diMs f”kowu feG.kkj vkgsr ;kph
[kk=h gksrh- i.k vkrk rs diMs ?kkywu foyk;rsyk tkÅ “kdr uOgrks- ^dkWVupk
275
frFks dkgh mi;ksx ukgh! vkf.k /kqykbZr vkiyk /kqOok mMrks^ v”kklkj[kh ^/kksdk^
nk[kfo.kkjh okD;s eh efgukHkj ,sdr gksrks- R;keqGs ^xje^ diMs f”ko.ks izkIr gksrs-
rsgh yaMuyk pkyrhy vlys! ijns”kP;k izoklkr eyk vR;ar fu#Rlkgh dks.kh
dsys vlsy rj º;k f”kaI;kus ! ek÷;k “kjhjkr ok[kk.k.;klkj[kh ,dgh xks’V R;kyk
vk<yyh ukgh- uÜoj nsgkcíyph R;kph gh fpfdRlk ,sdwu eyk R;kph iq<s iq<s
n;k ;sÅ ykxyh vkf.k ikpO;k Vªk;yP;k osGh eh R;kyk Þ”ksoVh gk nsg ukghlk
gks.kkj] i.k vkRek vej vkgs Þ v”kkalkj[ks dkgh osnkUrij fopkj cksywugh nk[koys-
R;koj R;kus Þnsg gk vkRE;kpk iks’kk[k vkgs ( vkf.k xhrsr ^oqbZ Fjks ckWMh ykbd
vksYM Dyksn~t^ ukokph ,d ^iks,e^ vkgsÞ oxSjs eykp ,sdowu ^f”k’;Lrs∙ge~^
Eg.kk;yk ykoys- rkRi;Z] ek>s tjkls eksBs iksV] okdMs [kkans bR;knh xks’Vh
>kd.kkjk vkf.k maph vkf.k “ksi ulysyh eku map d:u nk[ko.kkjk rks lwV
vaxkoj ?kkywu eh izFke vkkj”kkr ikfgys rsOgk rks lwV ?kkywu tk;yk fganqLFkkukr
,d iq.;kP;k ôkVZj xsVktoGps ppZ fdaok yaMu ;k[ksjht nqljh tkxk ukgh ;kph
eyk [kk=h iVyh! Ekk÷;k ;k lqVkrY;k vorkjkph cÚ;kp eaMGhauk dq.kdw.k ykxyh
vlkoh- dkj.k ijns”kh tk;P;k fno”kh cjsp yksd eyk fujksi ns.;kps fufeŸk
d:u eyk U;kgkGhr gksrs-

lgkok ifjPNsn

izoklkph rkjh[k tlt”kh toG ;sr pkyyh rlr”kh /kkd/kwd okVw ykxyh! ,d
rj foekukrwu tk;ps Eg.kts pOospkGhl ikSaMkai{s kk xqatHkj vf/kd lkeku U;k;ph
lks; ukgh- R;keqGs pOospkGhl ikSaM Eg.kts dk; dk; clsy º;kP;k fopkjkr >ksi
mMkyh! ek÷;k ,dV;kP;k lqVkpsp pOospkGhl ikSaM otu Hkjsy vls er iMys-
ijarw vaxkojps diMs otukr /kjr ulY;kus eh cjspls diMs vaxkojp ?kkykos
v”khgh milwpuk vkyh! js”keh lkM;kaph la[;k dsoG R;kaps otu gksr ukgh º;k
iGokVsus ok<r gksrh- dqByhgh uoh lkMh vk.kyh dh QDr ^pkGhl rksGs vkgs^
oxSjs Hkk’kk Ogk;kph- eh Qkj rj ,d lwV vaxkoj ?kkyw “kdr gksrks- ijarq pkjikp
“kVZ ,dne p<o.ks vo?kM gksrs- pksohl rklkauarj tjh yaMuph FkaM gok >ksca .kkj
vlyh rjh foekurGkoj tkbZi;Zar ek>h voLFkk ^uqlrhp nk<h( vkr _’khp ukgh^
v”kh [kkfMydjkaP;k ukVdkrY;k R;k _’khlkj[kh & uqlrkp lwV vkf.k vusd
“kVZ] vkr ek.kwlp ukgh v”kh >kyh vlrh- R;koj uk;ykWupk “kVZ gk rksMxk
fu?kkyk- gk “kVZ ia/kjk fefuVkar okGrks ;sFkiklwu rks ik.;kr cqMowu oj dk<rkuk
okGr ;srks bFki;Zar R;kps xq.ko.kZu >kY;keqGs ckdhP;k “kVkZaph gkdyiÍh gksÅu
vaxkoj uk;yWupk “kVZ p<yk vkf.k ek÷;k cWxrs nksu ikrGs ok<yh- eh ek>h dkgh
iqLrds ?ksryh gksrh& baxztkauk okpwu nk[ko.;klkBh uOgs] rj eh ys[kd vlY;kpk
dkgh iqjkok vlkok] ,o<kp uez gsrw! ijarq otu&?kVkbZr iqLrds xsyh vkf.k tkxk
jkfgyh Eg.kwu toG toG ikp xqatk o lgk ekls otukps CykÅt vkys vkf.k
,d uÅokjh yqxMs ! ¼bafXy”k ck;dkauk uÅokjh yqxM;kps Qkj dkSrqd vkgs vlk
,dk ijns”ki;ZVu d:u vkysY;k Hkfxuhpk lYyk fryk vkBoyk-½

lkrok ifjPNsn

baXyaMyk tkrkuk lkscr fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;h vusd ers vkgsr- ,d er]
ÞokVsy rso<s ikSaM U;k- dq..kh fopkjr ukgh-Þ nqljs] Þeyk okVra ikp gtkj #i;s
usrk ;srkr- vkeps dkdk xsys gksrs R;kauh ikp gtkj #i;kaps ikSaM d:u usys gksrs-Þ
276
ÞdsOgk xsys gksrs rqeps dkdk\Þ
Þvkrk okjys rs !Þ
Þi.k okj.;kiwohZ xsys gksrs uk \Þ eh-
Þrqepk Eg.kts HkyR;k fBdk.kh fouksn cqok! Dkdk okjY;kyk ikgk--- vkrk
pkSnk o’kZa gksrhy- gks] ukbuVhu QkWVhZflDle/;s & Eg.kts QkWVhZflDl ,-Mh-&r
okjys-Þ
Þvla ! ,-Mh- &r] ch-lh- &r uOgs\Þ
Þukgh! Eg.kts lkrvkB o’ksZ isU”ku ?ksryh u ?ksryh u~ xsys !Þ
ÞEg.kts isU”ku ?ksrY;koj xsys gksrs okVra\Þ
ÞNs Ns ! rs xsys R;k osGh eh nksu o’kkZapk gksrks- vkrk eyk ikgk iq<Y;k
tkusokjhr pkfGlkoa ykxsy-Þ
ÞEg.kts vMrhl o’kkZaiow hZ rqeps dkdk baXyaMyk xsys gksrs] R;k osGh ikp gtkj
#i;kaps ikSaM ?ksÅu xsys gksrs!Þ
ÞR;k ekukua fg”ksc djk! R;k ekukua gYyh egkxkbZ Qkjp ok<yh vkgs- rsOgk
ngk,d gtkj #i;kaps rjh ikSaM xoesZaV rqEgkyk nsbZy !Þ---

vkBok ifjPNsn

vk.k[kh ,d er & eh nMiwu okVsy rso<s ikSaM U;kos vls gksrs- º;k eh nMiwu
Eg.kts dqBs nMiwu rs eyk vktrkxk;r dGys ukgh- dkght.kkaph letwr
baXyaMyk tkrkuk veqd brds ikSaM feGrkr Eg.kts vki.k foyk;rsyk tk;yk
fu?kkY;kP;k vkuankr gh jDde vki.kkl ljdkjdMwu buke feGrs v”khgh gksrh-
º;k mRlkgh yksdkaP;k fo#) dkgh eaMGh & Þrs uhV ikgk cqok ! eyk okVra
gYyh ,d iSn[s khy usÅ nsr ukghr!Þ vlk lYyk nsÅ ykxyh-
;k ifjPNsnkr osxosxY;k jksxkaph ukos vkysyh vkgsr- ys[kdkus izpfyr letqrhapk
mi;ksx d#u ?ksryk vkgs- R;krwu fouksn fuekZ.k >kyk vkgs- E;qfuflikfydhP;k
gkrkr dke xsys dh osGsoj gks.ks deZdBh.k! vls iq-y- Eg.krkr- vkrk gh okD;s
okpk&
ÞokLrfod batsD”ku ;k xks’Vhps eyk mxkpp Hk; vkgs-Þ
Þ “ksoVh cgkRRkj jksxkaiSdh lRrj otk >kys!Þ
fouksnfufeZrhlkBh ys[kdkus v”kk okD;kapk pkrq;kZus mi;ksx d#u ?ksryk vkgs-

Lo;av/;;uklkBh iz”u%
¼N½ tkxk Hkjk-
ƒ- eyk dq«;kps batsD”ku udks vkgs---------------------------------
„- i.k ,dkusgh------------------------------------------
¼t½ [kkyhy fo/kkus [kjh vkgsr dh [kksVh rs lkaxk
ƒ- ^nsoh^ oj lokZaps ,der >kys-
„- rj eyk vkfÝdsyk tk.;k,soth baXyaMyk tkos ykxys vlrs
…- baxzt fioG;k rkikyk /kwi ?kkyr ukgh-
¼>½ ,dk okD;kr mRrj | + k-
ƒ- frFks fdrh ek.klkaph ckjh ykxyh gksrh\
„- fioG;k rkikph yl dqBs tk.;klkBh Vkspyh tkrs\

277
uook ifjPNsn
vkrk lkscr iSns[khy u ?ksrk gs ,o<k ikp gtkj eSykapk fdaok dkoG;kP;k okVsus
FkksMk deh vlsy] i.k dkgh deh gtkj eSykapk izokl tek;pk dlk gs dkgh
dGsuk ! foekukr cjsp dkgh QqdV feGr vlY;kps dGys gksrs] ijarq iq<s gekyh
oxSjs d”kh |k;kph vlk ,d vR;ar iq.ksjh iz”u MksG;kaiq<s mHkk jkfgyk- ^geky^
EgVY;koj ,d baXyaMgwu ijrysys ek>s fe=] ik|zkiq<s ^dE;qfuLV^ EgVY;koj rks
tlk ,dne npdsy rls dkghls d:u] vksjMys ÞgekyÞ \ baXyaMe/;s geky
ukgh! rqEgh geky] geky Eg.kwu vksjMk] dq=ans[khy ;s.kkj ukgh \Þ
Þvgks] geky geky Eg.kwu Qkj rj ukgh ;s.kkj] i.k iksVZj EgVY;koj ;sbZy
dh ukgh \Þ
ÞHkyrs egkx ! vgks] uqlrh ,d cWx mpyk;yk ,d ikSaM ?ksrhy !Þ
ÞEg.kts lkMsrsjk #i;s >kys-Þ fgus ikSaMkaps yxsp #i;kar /kekZZarj d:u lkafxrys-
Þ,dk cWxy s k rsjk #i;s ! vgks] fganqLFkkukr rsjk #i;kyk cWx fodr feGsy-
gekykaph pSu vkgs Eg.kts frFks!Þ vls Eg.kwu eh baXyaMkr QkoY;k osGkr gh
vaxesgur d:u dkgh pyuh ikSaM feGokos o otuh ikSaM ?kVokos vlkgh ,d
ekxZ frus lqpowu ikfgyk- eh rj ijns”kkr tkrkuk dks.kR;k ,dk xks’VheqGs lnSo
xksa/kGkr iMyks vlsu rj º;k ikSaM &f”kfyax&isUlkaP;k! ckjk isUl Eg.kts ,d
f”kfyax vkf.k ohl f”kfyax Eg.kts ,d ikSaM º;k dks’Vdkpk “kkGk lqVrkukp
dkMheksM >kysyk- iqUgk gh eaMGh vk;q’;kr ;srhy vls pqdwugh okVys uOgrs-
fo”ks’kr% ijns”kh pyu o gqaM.kkoGh gs “kCn rj eyk ,dk nekr mPpkj.ksgh tM
tkrs- rjh cjs] foekukus tkr vlY;keqGs MkMkZuYs lph lkeqnz/kuh ¼ gs
lkeqnz/kquh&izdj.k eyk ;k ?kVdsi;Zar mexysys ukgh!½ &ftczkYVj&esfMVjsfu;u
leqnz ¼ ;k “kCnkaP;k Lisfyaxus nj o’khZ /kksdk fnyk gksrk½ &oxSjs izkphu eaMGhaps
n”kZu gqd.kkj gksrs- Hkwxksy gk fo’k; eyk xf.krkbrdkp fiz;-i`Fohpk okVksGis .kk
ek÷;k HkwxksykP;k isijkr ifgY;k ikukoj vusd osGk fl) >kysyk vkgs- R;krY;k
R;krY;k R;kr ihr leqnz] rkacMk leqnz] dkGk leqnz] bjk.kps vk[kkr] vkf”k;k
ek;uj] rk;fxzl vkf.k ;qÝkfVl ¼ º;k eyk okVrs cgq/kk u|k gksR;k dh vtwugh
vkgsr nso tk.ks !½ º;k ek÷;k xfuekaT;k MksD;ko:u eh mMr tk.kkj gksrks !

gk ifjPNsn okpY;koj rqeP;k y{kkr ;sbZy&


ƒ- iq-y- ns”kikaMs frfdV gjo.;kyk Qkj ?kkcjrkr- frfdV gjow u;s Eg.kwu rs
dk;dk; ;qDR;k djrkr- ;krwu fouksnkph fufeZrh gksrs- nqlÚ;kph ps’Vk dj.ks lksis
vlrs( i.k Lor%php ps’Vk djk;yk /kS;Z vkf.k fouksncq)h nksUgh iz[kj vlk.;k
ykxrkr- iq-y- P;k Bk;h R;k vkgsr gs y{kkr ;srs-
„- R;krwu lgtp ukV;iw.kZrk vorjrs-
Lo;av/;;uklkBh iz”u
¼V½ tkxk Hkjk-
ƒ- jk=hP;k osGh frfdV f[k”kkr Bsouw -----------------
„- cle/;s “kkari.ks okp.kkjh ek.kls ikfgyh dh --------------
…- ck;dkaph frfdVs fujkGh ulkrkr]-----------------------
¼B½ ,dk okD;kr mRrjs |k
ƒ- foekukP;k izoklkps brj dkgh ulys rjh dk; oSf”k’V; vlrs\
„- Þdk;] dsOgk fu?krk; ;k iz”ukyk iq-y-uh dk; mRrj fnys\
278
uequk mRrjs
¼d½ ƒ- gkrkr-
„- eyk R;kapk gsok okVrks-
…- >kyh
¼[k½ xzkeh.k % ckGarjksx] fioGrki] nsleanh] jftLVjs

¼x½ ƒ- rlr”kh /kkd/kwd okVw ykxyh!


„-;kfo’k;h vusd ers vkgsr-
…-U;kos vls gksrs-

¼?k½ ƒ- dq..kh fopkjr ukgh-


„- rs eyk vktrkxk;r dGysys ukgh-
…- fouksn cqok!
†- egkxkbZ Qkj ok<yh vkgs-
‡- baXyaMyk tkrkuk veqd ,d ikSaM feGrkr v”kh gksrh-
¼M-½ ƒ- okVsy rso<s ikSaM U;k- dq..kh fopkjr ukgh-
„- eyk okVar] ikp gtkj #i;s usrk ;srkr-

¼p½ ƒ- baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;h nqljs er lkax.kkÚ;kpk
gk mn~xkj vkgs- baXyaMyk trkuk vkiY;k dkdkauh ikpk gtkj ikSaM usys gksrs]
vkrk rs okjys vls rh O;Drh Eg.krs- R;koj iq-y- Eg.krkr dh] Eg.kts rs
okj.;kiwohZ xsys gksr uk] ;krwu fouksn fuekZ.k >kyk vkgs- R;koj R;k O;Drhpk gk
mn~xkj vkgs-
„- iq-y-P;k fe=kus gs okD; EgVys vkgs-
baXyaMe/;s iksgkspY;koj frFks gekyh d”kh |k;ph vlk ^iq.ksjh^ iz”u iq-y-
uk iMyk gksrk- R;koj baXyaMgwu ijrysY;k R;kaP;k fe=kpk gk mn~xkj vkgs-
…- iq-ya-P;k ck;dksps gs mn~xkj vkgsr-
baXyaMe/;s gekyhlkBh ,dk cWxy s k ,d ikSaM ?ksrkr vls fe=kus EgVY;koj
yxsp R;kaph ck;dks R;kps #i;kar #ikarj d#u lkaxrs-

¼N½ ƒ- dkWyÚ;kps gos vkgs-


„- rksaM vxj ik; oj d:u ek÷;kdMs okV okdMh dsyh ukgh-

¼t½ ƒ- [kjs vkgs-


„- [kksVs vkgs-
…- [kjs vkgs-

¼>½ ,dk okD;kr mRrj |k-


ƒ- frFks lqekjs “kaHkj ek.klkaph ckjh ykxyh gksrh-
„- vkfÝdsyk o vesfjdsyk tk;yk fioG;k rkikph yl Vkspyh tkrs-

¼V½ ƒ- f[klk ls¶Vh fiuus can d#u >ksirks-


„- eyk R;kapk gsok okVrks-
…- iq#’kkaP;k frfdVkalkj[khp vlrkr-
279
¼B½ foekukP;k izoklkps rh ,d fof”k’V izdkjph cWx gs oSf”k’V; vlrs-

ngkok ifjPNsn
“ksoVh foekukph frfdVs gkrkr vkyh- frfdV ;k xks’Vhyk eh vkti;Zar vcqzis{kkgh
tkLr tir vkyks vkgs- fo”ks’kr% Qkj nwjP;k izoklkyk tk;ps >kY;kl eh jk=hP;k
osGh frdhV f[k”kkr Bsowu f[klk ls¶Vh fiuus can d:u >ksirks- xkMhr eyk >ksi
ykxY;kps dsoG eyk frdhV psdjus idMY;kph th vusd LoIus ikfgyh vkgsr
R;ko:up iVrs- ls¶Vh fiuus f[klk can dj.;kr nksu mís”k- ,d f[klk m?kMyk
tkÅu frdhV iMw u;s gk o nqljk Eg.kts dq”kh cnyrkuk gVdwu fiu m?kMrs o
Vksprs- R;keqGs tkx ;srs- iqUgk vkiys frdhV vkiY;kyk riklk;yk ;srs- frdhV
dysDVj ;k blekph eyk QkStnkjkis{kkgh tkLr Hkhrh okVrs- lk/;k cle/ksn[khy
daMDVj toG vkyk ukgh rj gkrkryh poyh oktowu] VkGh oktowu] “kqd”kqd
d:u] ,dnk R;kdMwu frdhV ?ksrY;koj mrjsi;Zar rs lkaHkkGwu Bso.ks ,o<sp dk;Z
f”kYyd jkgrs-

cle/;s “kkari.ks okpr cl.kkjh ek.kls ikfgyh dh eyk R;kpk gsok okVrks-
frfdVkph ?kMh d:u yksd rh [kq”kky vaxBhr vFkok ?kM;kGkP;k iV;kr Bsorkr-
eyk rs /kS;Z ukgh- eh frdhV tiwu Bso.;kP;k xMcMhr vusd osGk cle/;s N=h
fol:u vkyks vkgs- frdhV fHktw u;s Eg.kwu eh rs iqLrdkr Bsorks- cle/kwu
tkrkuk iqLrdkpk frdhV Bso.;kbrdk nqljk dks.krkgh pkaxyk mi;ksx ukgh- ,d
rj rs iqLrd fuokari.ks okp.ks v”kD; vlrs- “kstkjh cl.kkjk izR;sd ble R;kr
Mksds ?kkyrks- “kstkÚ;kph ck;dks vf/kd laqnj okVrs ¼Eg.krkr½ rls “kstkÚ;kps
iqLrdgh ek.klkyk vf/kd vkd’kZd okVrs dh dk; nso tk.ks ! lkekU;r% “kaHkjkO;k
ikukr frdhV Bsok;ph eyk lo; vkgs- R;keqGs “kaHkjkgwu deh ikukaP;k iqLrdkoj
ek>h izoklkr rjh J)k ulrs ! pkaxys nksu”ks ikukaps iqLrd ?;kos] ikukaps dksijs
QkMos o “kaHkjkO;k ikukr clps frdhV ?kkykos- vkxxkMhP;k frdhVkyk gk fu;e
ykxw ukgh o foekukP;k rj eqGhp ukgh] dkj.k foekukps frdhV gs psd cqdklkj[ks
vlrs- R;kP;koj cjkp etdwj fyfgysyk vlrks- iksLVkrY;k ikoR;k fdaok vlyh
frdhVs fyfg.;kP;k dkekoj ek.kls userkuk lqokP; v{kj gk nks’k eku.;kph
tkxfrd izo`rh vlkoh- euh&vkWMZjh] jftLVjs vxj iksLVkrwu fu?k.kkjh brj
dks.krhgh ikorh T;kyk Eg.kwu uhV okprk vkyh R;kyk dq.kkP;kgh yykVhps
Hkfo’;ns[khy okprk ;kos- foekukph vkeph frfdVs okprkuk feLVj vkf.k felsl gs
nksu “kCn ykxys o R;keqGs ek>s frdhV dqBys rs dGys- ck;dkaph frdhVs fujkGh
ulrkr] iq#’kkaP;k frfdVkalkj[khp vlrkr gs tkrk tkrk lkaxk;yk gjdr ukgh-

foekukP;k izoklkps brj dkgh ulys rjh rh ,d fof”k’V izdkjph cWx gs ek=
fufÜpr oSf”k’V; vlkos! rh cWx loZ izok”kkauk QqdV feGrs vlkgh ,d yksxHkze
vkgs- ifgY;k oxkZP;k izok”kkauk rh QqdV feGrs- ijarq R;klkBh ^izoklh oxkZ^ is{kk
toG toG nqIiV njkps frdhV dk<kos ykxrs- R;k cWxl s kBh funku gtkjHkj #i;s
tkLr ekstkos ykxrkr- ,joh rh brj izok”kkauk ngk #i;kar feGrs- lkjka”k] brds
iSls [kpZ d:u lkscr fjdkeh cWx us.;kis{kk ngk #i;s nsÅu rh fodr ?ks.ks cjs]
gk O;ogkj cjk okVyk o rh cWx ,dnkph vk.kyh- R;k cWxp s s otu pOospkGhl
ikSaMkP;k fdeku otukr /kjhr ukghr vlkgh ,d xSjlet vkgs- R;keqGs lkÚ;k
tM oLrw R;k fpeqdY;k cWxrs HkjkO;k vlsgh /kksj.k dq.kh rjh lqpfoys- ijarq
280
rso<;k frfdVkojhy otuklac/a khP;k lwpukr vaxkojhy diM;ka[ksjht izR;sd
oLrwps otu dj.;kr ;sbZy gk b”kkjk vk<Gyk o R;k fcpkjhph otunkj oLrwra wu
lqVdk >kyh-

ik=kaph fl)rk vkrk >kyh gksrh- loZ /kksD;kP;k fBdk.kkao:u vkycsy feGkyk
gksrk vkf.k Þdk;] dsOgk fu?krk\ º;k iz”ukyk eh u fHkrk mŸkj nsÅ “kdr gksrks
& Þohl vkWxLVyk !Þ
5-…-ƒ0- Lo;av/;;uklkBh iz”u
¼d½ tkxk Hkjk-
ƒ- “ksoVh foekukph frfdVs--------vkyh-
„- cle/;s “kkari.ks okpr cl.kkj ek.kls ikfgyh dh-----------------
…- i=kaph fl)rk----------gksrh
¼[k½ [kkyhy “kCnkarwu xzkeh.k cksyhrhy “kCn dks.krs rs fuoMk o jdkU;kr fygk-
ckGarjksx] nsoh]fioGk rki eysfj;k nsleanh vLrU;k jftLVjs nqIiV ohl-

¼x½ [kkyhy okD;s iw.kZ djk-


ƒ- izoklkph rkjh[k tlt”kh toG ;sr pkyyh------------------
„- baXyaMyk tkrkuk lkscr fdrh ikSaM usrk ;srkr----------------------
…- eh nMiwu okVsy rso<s ikSaM----------------------------------------

rqeP;k y{kkr ;sbZy dh baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM cjkscj U;k;ps ;kph cjhp
pPkkZ >kyh- gh okD;s okpk-&
baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM cjkscj usrk ;srkr ;k fo’k;h vusd ers vkgsr-

ƒ-,d er]okVsy rso<s ikSaM cjkscj U;k dq.kh fopkj.kkj ukgh


„-eyk okVar ikp gtkj #i;s usrk ;srkr
…-vk.k[kh ,d er&eh nMiwu okVsy rso<s ikSaM U;kos vls gksrs-
†-g;k mRlkgh yksdkaP;k fo#) dkgh eaMGh & rs uhV igk cqok! Eky
okVra- gYyh iS ns[khy usÅ nsr ukghr vlk lYYkk nsÅ ykxyh-

y[ksd fofo/k ererkarjs nsrks- vkf.k rs o.kZu yksdkaph vgegfedsus QqdVps lYys
ns.;kph rRijrk nk[kors- lYys fnY;kf”kok; yksdkauk jkgorp ukgh- g;k QqdVP;k
lYy;kaeqGs R;k fuosnukyk fouksnkps #i vkiksvki ;srs-

Lo;av/;;uklkBh iz”u
¼?k½ ^v^ xVkr okD;kpk v/kkZ Hkkx vkgs- ^c^ xVkrhy okD;kpk moZfjr Hkkx tksMk
vkf.k okD;s r;kj djk-
ƒ- okVsy rso<s ikSaM U;k ƒ- fouksn cqok
„- nMiwu Eg.kts dqBs nMiwu „- baXyMyk tkrkuk veqd ,d ikSaM feGrkr
v”kh gksrh-
…- rqepk Eg.kts HkyR;k fBdk.kh …- egkxkbZ Qkjp ok<yh vkgs-
281
†- R;k ekukua gYyh †- dq..kh fopkjr ukgh
‡- dkgh t.kkaph letwr ‡- rs eyk vktrkxk;r dGysys ukgh-

¼?k½ baXyaMyk tkrkuk lkscr fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;hph nksu ers lkaxk-
fofo/k ers iq-y-uh ;k ys[kkr fnysyh vkgsr- rqEgh ;k ikBkrwu v”khers fygw
“kdky-

,d er %----------------------------------------------------------------------------------------
nqljs er %--------------------------------------------------------------------------------------------

¼p½ [kkyhy okD;s dks.kh EgVyh vkgsr\dk\


ƒ½ Þrqepk Eg.kts HkGR;k fBdk.kh fouksn cqok!Þ
„½ Þ geky\ baXyaMe/;s geky ukgh!Þ
…½ Eg.kts lkMsrsjk #i;s >kysÞ

5-†-ƒ vf/kd okpuklkBh iqLrds

ƒ½ *iwoZjx
a * & iq-y- ns”kikaMs
„½ *tkos R;kaP;k ns”kk* & iq-y- ns”kikaMs
…½ *xksiqjkaP;k izn”s kkr* & xaxk/kj xkMxhG
†½ *xM;k vkiqyk xko cjk!*& lqHkk’k HksM a s

282

You might also like