Professional Documents
Culture Documents
Unit 4
Unit 4
kZu*
^viwokZbZ*& & iq- y- ns”kikaMs
vuqØef.kdk
5-Œ mfí’Vs
5-ƒ izkLrkfod
5-„ “kCnkFkZ] okDizpkj vkf.k fVik
5-… izoklo.kZukps v/;;u
5-…-ƒ- izR;{k izoklo.kZukpk ifjPNsn
5-…-„- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-…- nqlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-†- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-5- frlÚ;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-ˆ- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-‰- pkSF;k ifjPNsnkps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn½
5…-8- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
5…-9- ikp rs ngk ifjPNsnkaps v/;;u ¼izR;{k ifjPNsn vkf.k v/;;u½
5…-ƒ0- Lo;a v/;;uklkBh iz”u
270
5-0 izkLrkfod vkf.k mfí’Vs
laU;k”kkP;k yXukph r;kjh “ksaMhiklwu gksrs & eqGkr laU;k”kkyk yXu oT;Z vkgs-
R;krwu gÍkus ,[kknk laU;klh yXu d# bPNhr vlyk rj R;kyk izkjaHkkiklwu
r;kjh djkoh ykxrs- laU;k”kkus eqaMu dsysys vlrs- yXufo/khlkBh “ksaMh vl.ks
vko”;d ekuys tkbZ- dks.kR;kgh miØekph lq#okr vxnh izkjaHkkiklwu]
ckjhd&lkjhd xks’Vhaiklwu djkoh ykxrs- gk ;k okDizpkjkpk vFkZ vkgs-
ckSföds & ,[kk|k fo’k;koj NksVsls fparukRed Hkk’k.k dj.ks-
cqV fu?k.ks& ,[kknh uohup dYiuk cksywu nk[ko.ks-
xG;kr cka/kwu ?ks.ks & udks vlrkuk tcjnLrhus ,[kknh xks’V Lohdkj.ks-
ikn–‘Vh & ik;kdMs ikg.;kph utj
osyh& Ogsjh] Qkj
chx & fcx] eksBs
dkrM;kps tksMs ?kky.ks & loZLo i.kkyk ykowu midkjkph ijrQsM dj.ks-
foGk;r & if”pesdMhy ns”k-
baxzth QkMr gksrk& baxzth ;sr ulrkuk cksy.;kpk tcjnLrhus iz;Ru djhr
gksrk-
fcuvLrjkps & O;kdj.k–‘V;k cjkscj ulysys- f”kaI;kpk fo’k; pkyyk vkgs Eg.kwu
diMa;kph Hkk’kk okijyh-
gkr ?kky.ks & lq#okr dj.ks
Qkyrw & fujFkZd] fcuegRokph
diMa;kph Bk.ks & nqdkukrwu ?ksrysys diM;kaps rkxs
u”oj & u’V gks.kkjs- {k.kHkaxqj
f”k’;Lrsge & eh rq>k f”k’; vkgs- Hkxonxhrsrhy ,d pj.k-
xaqtHkj vf/kd & FkksMsls vf/kd iwohZ otu djrkuk xqatk okijr vlr-
milwpuk & ckjdh”kh lwpuk
otu& ?kVkbZZ & ¼ lkekukps½ otu deh dj.ks-
ekls& otukps ifjek.k- xqatkai{s kk eksBs vkB xqatk Eg.kts ,d eklk-
,-Mh & f[kzLrksRrj
ch-lh- & f[kzLriwoZ
nMi.ks& nkc.ks
dkoG;kP;k okVsus & ljG js’ksr
271
iknzh& f[kzLrh /keZx#
dkMheksM gks.ks & Qkjdr gks.ks-
5-… izoklo.kZukps v/;;u
vkrk rqEgkyk * viwokZbZ^ ;k izoklo.kZukps lw{e v/;;u djk;ps vkgs- R;klkBh
vki.k ,dsd ifjPNsn ?ksÅ- izR;sd ifjPNsnk[kkyh iz”u fnys vkgsr- R;kph mRrjs
rqEgkl nsrk ;srhy- v/;;u laiY;koj rqEgh vkiyh mRrjs lqpfoysY;k uequk
&mRrjka”kh iMrkGwu igk- vkrk iq<hy ifjPNsn okpk-
rRiwohZ ek>k mHkk ia/kjoMk ^ijns”kh dls okxkos ^ gs fuewVi.ks ,sd.;kr xsyk gksrk-
iq-y-ns”kikMs if”pesP;k ns”kkauk izokl dj.;kph r;kjh djr vkgsr- r;kjhyk
d”kkiklwu lq#okr djkoh gs u letY;kus r xksa/kGwu xsys vkgsr- Vk;ph xkB
ekjk;yk ter ulY;keqGs rs grcy >kys vkgsr- R;kps o.kZu iq-y-ns”kikaMs ;kauh
dls dsys vkgs rs igk- ;k lxG;k O;kikps o.kZu djrkuk iq<hy okD;s ;srkr-
ƒ- laU;k”kkP;k yXukph r;kjh “ksaMhiklwu gksrs Eg.krkr-
„- eyk Vk; cka/krk ;sr ukgh----
…- rRiwohZ ek>k mHkk ia/kjoMk----
vkiY;k xksa/kGysY;k voLFksps fp=.k iq-y-ns”kikaMs ;kauh fouksnh “kSyhr dsys vkgs-
Lor%ph ps’Vk djk;yk Qkj cG vkf.k fouksnfiz;rk vlkoh ykxrs- iq-y-ns”kikaMs
;kaP;k Bk;h rh vkgs- ik”pkR; ns”kkr xsysY;kp yksdkauh R;kauk lYys fnys dk\ u
xsysY;k yksdkauhgh lYys fnys- ek.klkyk lYys |k;yk Qkj vkoMrs- ;k o.kZukrwu
iq-y-;kauh Lor%ph izfrek ,d fcpkjk v”kh js[kkVysyh vkgs-
iq-y-ns”kikaMs ;kaP;k cqVkph fpRrjdFkk ;sFks lkafxrysyh vkgs- pkyw cwV pky.kkj
ukgh vls dks.khrjh EgVY;keqGs rs uohu cwV djk;yk nsrkr- gk cwV [kkl fpuh
pkaHkkjkdMs rs djk;yk nsr vkgsr- dksYgkiqjh ik;rk.kkph lo; >kysyk R;kapk ik;
cqVkr clr ukgh- fpuh pkaHkkjkus cqVkps eki ?ksrkuk dk; xaer >kyh rs ;sFks o.kZu
dsys vkgs- iq-y-ps Ikk; vokLro eksB vkgsr vls rks Eg.krks- R;kus lkafxrysyh
cqVkph fdaer iq-ya-uk vokLro okVrs-
;k ifjPNskr pkj okDizpkj vkysys vkgsr- xG;kr cka/kwu ?ks.ks] ik;kHkj.kh dj.ks]
dkrM;kps tksMs ?kky.ks vkf.k [ksVjkus gk.k.ks- okDizpkjkaP;k ;kstuseqGs vFkZ rj
Li’V gksrksp( f”kok; fuosnukyk pViVhri.kk izkIr gksrks- iq-y-ns”kikaMs ;kauh
fouksnfufeZrhlkBh ;k okDizpkjkapk dkS”kY;kus mi;ksx d#u ?ksryk vkgs-
ƒ½ izFke ekikyk gkr ?kky.;k,soth yaMuyk vkiys lwV ikgwu vusdkauh dk; dk;
vfHkizk; O;ä dsys vkgsr-vkf.k fidWMyh ldZle/kys f”kaihns[khy vki.k f”koysys
lwV ?kkrysY;k fganh r#.kkauk okVsr vMowu f”kaI;kps uko dls fopkjrkr bR;knh
xks’Vh dkgh dkj.k ulrkuk lkafxrY;k-
¼„½ ekis ?ksrkuk rj ;k foyk;rh lqVkP;k rKkus ek>s [kkans dls okdMs vkgsr- iksV
o Nkrh ,dkp ekikph d”kh vkgs- ekÖ;k ekusyk ^”ksi^ dlk ukgh o pkyrkuk
ekÖ;k R;k “ksi ulysY;k ekusyk iksd dls ;srs] oxSjs Qkyrw ijh{k.ks dsyh-
frlÚ;k ifjPNsnkr iq-y-uh lqVkph ekis ?ksrkukph xaer lkafxryh- gh ekis ?ksrkuk
iq-y-P;k “kjhj;’Vhps nks’k f”kaI;kus dls nk[koys- gs lakfxrys- ;k ifjPNsnkr iq-y-
lwV >kY;kuarjph xaer lkaxr vkgsr- lwV r;kj >kY;koj iq-y-uk gk;ls okVys iq-
y- ps lxGs fMQsDVl >kdY;kcíyph Qqjkjdh f”kaI;kus ekjyh- vkrk yaMue/;s
fgaMk;yk gjdr ukgh vlk fuokZGk fnyk- iq-y- uk gk;ls okVys gs R;kauh
fouksnkP;k lkg¸;kus lkafxrys vkgs-
uequk mRrjs
¼ƒ½ Hkj.k
¼„½ v/kZlglz
¼…½ ^lqV^ yks
¼V½ vijk/;klkj[ks
¼B½ vkrk [kq”kky gk lwV ?kkywu rqEgh yaMue/;s fQjk-
¼M½ R;kP;k vkRE;kph “kkarh >kyh-
eyk ek>s tqus f”kaih vkBoys- cl! Ukqlrh diM;kaph Bk.ks Vkdk;ph vkf.k R;kps
cq”kdksV fdrh vkf.k ika<Ú;k fotkjh fdrh gk vkdM cksyk;pk- i¡V ;kpk vFkZ nksu
ik; ?kqlok;P;k lk/kkj.k lekarj uGdkaM;k vkf.k cq”kdksV ;kpk vFkZ e/;s
QkMysyk v/kkZ “kVZ! o"kkZauqo’ksZ [kkyh eku ?kkywu f”kor vkysY;k R;k f”kaI;kauh pqdwu
ek÷;k >qdR;k [kka|kdMs fdaok ok<R;k iksVkdMs MksGk oj d:u ikfgysys ukgh-
Vªk;yyk cksyko.;kpk lokyp uOgrk- ,dnk Qä tkÅu Þdkts Ogk;ph jkfgyh
vkgsrÞ gs ,sdwu ;k;ps- Eg.kts nqlÚ;k fno”kh dkiM ik.;kr iM.kkj vkgs vkf.k
vkB fnolkapk ok;nk vlyk rjh efgU;kus diMs f”kowu feG.kkj vkgsr ;kph
[kk=h gksrh- i.k vkrk rs diMs ?kkywu foyk;rsyk tkÅ “kdr uOgrks- ^dkWVupk
275
frFks dkgh mi;ksx ukgh! vkf.k /kqykbZr vkiyk /kqOok mMrks^ v”kklkj[kh ^/kksdk^
nk[kfo.kkjh okD;s eh efgukHkj ,sdr gksrks- R;keqGs ^xje^ diMs f”ko.ks izkIr gksrs-
rsgh yaMuyk pkyrhy vlys! ijns”kP;k izoklkr eyk vR;ar fu#Rlkgh dks.kh
dsys vlsy rj º;k f”kaI;kus ! ek÷;k “kjhjkr ok[kk.k.;klkj[kh ,dgh xks’V R;kyk
vk<yyh ukgh- uÜoj nsgkcíyph R;kph gh fpfdRlk ,sdwu eyk R;kph iq<s iq<s
n;k ;sÅ ykxyh vkf.k ikpO;k Vªk;yP;k osGh eh R;kyk Þ”ksoVh gk nsg ukghlk
gks.kkj] i.k vkRek vej vkgs Þ v”kkalkj[ks dkgh osnkUrij fopkj cksywugh nk[koys-
R;koj R;kus Þnsg gk vkRE;kpk iks’kk[k vkgs ( vkf.k xhrsr ^oqbZ Fjks ckWMh ykbd
vksYM Dyksn~t^ ukokph ,d ^iks,e^ vkgsÞ oxSjs eykp ,sdowu ^f”k’;Lrs∙ge~^
Eg.kk;yk ykoys- rkRi;Z] ek>s tjkls eksBs iksV] okdMs [kkans bR;knh xks’Vh
>kd.kkjk vkf.k maph vkf.k “ksi ulysyh eku map d:u nk[ko.kkjk rks lwV
vaxkoj ?kkywu eh izFke vkkj”kkr ikfgys rsOgk rks lwV ?kkywu tk;yk fganqLFkkukr
,d iq.;kP;k ôkVZj xsVktoGps ppZ fdaok yaMu ;k[ksjht nqljh tkxk ukgh ;kph
eyk [kk=h iVyh! Ekk÷;k ;k lqVkrY;k vorkjkph cÚ;kp eaMGhauk dq.kdw.k ykxyh
vlkoh- dkj.k ijns”kh tk;P;k fno”kh cjsp yksd eyk fujksi ns.;kps fufeŸk
d:u eyk U;kgkGhr gksrs-
lgkok ifjPNsn
izoklkph rkjh[k tlt”kh toG ;sr pkyyh rlr”kh /kkd/kwd okVw ykxyh! ,d
rj foekukrwu tk;ps Eg.kts pOospkGhl ikSaMkai{s kk xqatHkj vf/kd lkeku U;k;ph
lks; ukgh- R;keqGs pOospkGhl ikSaM Eg.kts dk; dk; clsy º;kP;k fopkjkr >ksi
mMkyh! ek÷;k ,dV;kP;k lqVkpsp pOospkGhl ikSaM otu Hkjsy vls er iMys-
ijarw vaxkojps diMs otukr /kjr ulY;kus eh cjspls diMs vaxkojp ?kkykos
v”khgh milwpuk vkyh! js”keh lkM;kaph la[;k dsoG R;kaps otu gksr ukgh º;k
iGokVsus ok<r gksrh- dqByhgh uoh lkMh vk.kyh dh QDr ^pkGhl rksGs vkgs^
oxSjs Hkk’kk Ogk;kph- eh Qkj rj ,d lwV vaxkoj ?kkyw “kdr gksrks- ijarq pkjikp
“kVZ ,dne p<o.ks vo?kM gksrs- pksohl rklkauarj tjh yaMuph FkaM gok >ksca .kkj
vlyh rjh foekurGkoj tkbZi;Zar ek>h voLFkk ^uqlrhp nk<h( vkr _’khp ukgh^
v”kh [kkfMydjkaP;k ukVdkrY;k R;k _’khlkj[kh & uqlrkp lwV vkf.k vusd
“kVZ] vkr ek.kwlp ukgh v”kh >kyh vlrh- R;koj uk;ykWupk “kVZ gk rksMxk
fu?kkyk- gk “kVZ ia/kjk fefuVkar okGrks ;sFkiklwu rks ik.;kr cqMowu oj dk<rkuk
okGr ;srks bFki;Zar R;kps xq.ko.kZu >kY;keqGs ckdhP;k “kVkZaph gkdyiÍh gksÅu
vaxkoj uk;yWupk “kVZ p<yk vkf.k ek÷;k cWxrs nksu ikrGs ok<yh- eh ek>h dkgh
iqLrds ?ksryh gksrh& baxztkauk okpwu nk[ko.;klkBh uOgs] rj eh ys[kd vlY;kpk
dkgh iqjkok vlkok] ,o<kp uez gsrw! ijarq otu&?kVkbZr iqLrds xsyh vkf.k tkxk
jkfgyh Eg.kwu toG toG ikp xqatk o lgk ekls otukps CykÅt vkys vkf.k
,d uÅokjh yqxMs ! ¼bafXy”k ck;dkauk uÅokjh yqxM;kps Qkj dkSrqd vkgs vlk
,dk ijns”ki;ZVu d:u vkysY;k Hkfxuhpk lYyk fryk vkBoyk-½
lkrok ifjPNsn
baXyaMyk tkrkuk lkscr fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;h vusd ers vkgsr- ,d er]
ÞokVsy rso<s ikSaM U;k- dq..kh fopkjr ukgh-Þ nqljs] Þeyk okVra ikp gtkj #i;s
usrk ;srkr- vkeps dkdk xsys gksrs R;kauh ikp gtkj #i;kaps ikSaM d:u usys gksrs-Þ
276
ÞdsOgk xsys gksrs rqeps dkdk\Þ
Þvkrk okjys rs !Þ
Þi.k okj.;kiwohZ xsys gksrs uk \Þ eh-
Þrqepk Eg.kts HkyR;k fBdk.kh fouksn cqok! Dkdk okjY;kyk ikgk--- vkrk
pkSnk o’kZa gksrhy- gks] ukbuVhu QkWVhZflDle/;s & Eg.kts QkWVhZflDl ,-Mh-&r
okjys-Þ
Þvla ! ,-Mh- &r] ch-lh- &r uOgs\Þ
Þukgh! Eg.kts lkrvkB o’ksZ isU”ku ?ksryh u ?ksryh u~ xsys !Þ
ÞEg.kts isU”ku ?ksrY;koj xsys gksrs okVra\Þ
ÞNs Ns ! rs xsys R;k osGh eh nksu o’kkZapk gksrks- vkrk eyk ikgk iq<Y;k
tkusokjhr pkfGlkoa ykxsy-Þ
ÞEg.kts vMrhl o’kkZaiow hZ rqeps dkdk baXyaMyk xsys gksrs] R;k osGh ikp gtkj
#i;kaps ikSaM ?ksÅu xsys gksrs!Þ
ÞR;k ekukua fg”ksc djk! R;k ekukua gYyh egkxkbZ Qkjp ok<yh vkgs- rsOgk
ngk,d gtkj #i;kaps rjh ikSaM xoesZaV rqEgkyk nsbZy !Þ---
vkBok ifjPNsn
vk.k[kh ,d er & eh nMiwu okVsy rso<s ikSaM U;kos vls gksrs- º;k eh nMiwu
Eg.kts dqBs nMiwu rs eyk vktrkxk;r dGys ukgh- dkght.kkaph letwr
baXyaMyk tkrkuk veqd brds ikSaM feGrkr Eg.kts vki.k foyk;rsyk tk;yk
fu?kkY;kP;k vkuankr gh jDde vki.kkl ljdkjdMwu buke feGrs v”khgh gksrh-
º;k mRlkgh yksdkaP;k fo#) dkgh eaMGh & Þrs uhV ikgk cqok ! eyk okVra
gYyh ,d iSn[s khy usÅ nsr ukghr!Þ vlk lYyk nsÅ ykxyh-
;k ifjPNsnkr osxosxY;k jksxkaph ukos vkysyh vkgsr- ys[kdkus izpfyr letqrhapk
mi;ksx d#u ?ksryk vkgs- R;krwu fouksn fuekZ.k >kyk vkgs- E;qfuflikfydhP;k
gkrkr dke xsys dh osGsoj gks.ks deZdBh.k! vls iq-y- Eg.krkr- vkrk gh okD;s
okpk&
ÞokLrfod batsD”ku ;k xks’Vhps eyk mxkpp Hk; vkgs-Þ
Þ “ksoVh cgkRRkj jksxkaiSdh lRrj otk >kys!Þ
fouksnfufeZrhlkBh ys[kdkus v”kk okD;kapk pkrq;kZus mi;ksx d#u ?ksryk vkgs-
Lo;av/;;uklkBh iz”u%
¼N½ tkxk Hkjk-
ƒ- eyk dq«;kps batsD”ku udks vkgs---------------------------------
„- i.k ,dkusgh------------------------------------------
¼t½ [kkyhy fo/kkus [kjh vkgsr dh [kksVh rs lkaxk
ƒ- ^nsoh^ oj lokZaps ,der >kys-
„- rj eyk vkfÝdsyk tk.;k,soth baXyaMyk tkos ykxys vlrs
…- baxzt fioG;k rkikyk /kwi ?kkyr ukgh-
¼>½ ,dk okD;kr mRrj | + k-
ƒ- frFks fdrh ek.klkaph ckjh ykxyh gksrh\
„- fioG;k rkikph yl dqBs tk.;klkBh Vkspyh tkrs\
277
uook ifjPNsn
vkrk lkscr iSns[khy u ?ksrk gs ,o<k ikp gtkj eSykapk fdaok dkoG;kP;k okVsus
FkksMk deh vlsy] i.k dkgh deh gtkj eSykapk izokl tek;pk dlk gs dkgh
dGsuk ! foekukr cjsp dkgh QqdV feGr vlY;kps dGys gksrs] ijarq iq<s gekyh
oxSjs d”kh |k;kph vlk ,d vR;ar iq.ksjh iz”u MksG;kaiq<s mHkk jkfgyk- ^geky^
EgVY;koj ,d baXyaMgwu ijrysys ek>s fe=] ik|zkiq<s ^dE;qfuLV^ EgVY;koj rks
tlk ,dne npdsy rls dkghls d:u] vksjMys ÞgekyÞ \ baXyaMe/;s geky
ukgh! rqEgh geky] geky Eg.kwu vksjMk] dq=ans[khy ;s.kkj ukgh \Þ
Þvgks] geky geky Eg.kwu Qkj rj ukgh ;s.kkj] i.k iksVZj EgVY;koj ;sbZy
dh ukgh \Þ
ÞHkyrs egkx ! vgks] uqlrh ,d cWx mpyk;yk ,d ikSaM ?ksrhy !Þ
ÞEg.kts lkMsrsjk #i;s >kys-Þ fgus ikSaMkaps yxsp #i;kar /kekZZarj d:u lkafxrys-
Þ,dk cWxy s k rsjk #i;s ! vgks] fganqLFkkukr rsjk #i;kyk cWx fodr feGsy-
gekykaph pSu vkgs Eg.kts frFks!Þ vls Eg.kwu eh baXyaMkr QkoY;k osGkr gh
vaxesgur d:u dkgh pyuh ikSaM feGokos o otuh ikSaM ?kVokos vlkgh ,d
ekxZ frus lqpowu ikfgyk- eh rj ijns”kkr tkrkuk dks.kR;k ,dk xks’VheqGs lnSo
xksa/kGkr iMyks vlsu rj º;k ikSaM &f”kfyax&isUlkaP;k! ckjk isUl Eg.kts ,d
f”kfyax vkf.k ohl f”kfyax Eg.kts ,d ikSaM º;k dks’Vdkpk “kkGk lqVrkukp
dkMheksM >kysyk- iqUgk gh eaMGh vk;q’;kr ;srhy vls pqdwugh okVys uOgrs-
fo”ks’kr% ijns”kh pyu o gqaM.kkoGh gs “kCn rj eyk ,dk nekr mPpkj.ksgh tM
tkrs- rjh cjs] foekukus tkr vlY;keqGs MkMkZuYs lph lkeqnz/kuh ¼ gs
lkeqnz/kquh&izdj.k eyk ;k ?kVdsi;Zar mexysys ukgh!½ &ftczkYVj&esfMVjsfu;u
leqnz ¼ ;k “kCnkaP;k Lisfyaxus nj o’khZ /kksdk fnyk gksrk½ &oxSjs izkphu eaMGhaps
n”kZu gqd.kkj gksrs- Hkwxksy gk fo’k; eyk xf.krkbrdkp fiz;-i`Fohpk okVksGis .kk
ek÷;k HkwxksykP;k isijkr ifgY;k ikukoj vusd osGk fl) >kysyk vkgs- R;krY;k
R;krY;k R;kr ihr leqnz] rkacMk leqnz] dkGk leqnz] bjk.kps vk[kkr] vkf”k;k
ek;uj] rk;fxzl vkf.k ;qÝkfVl ¼ º;k eyk okVrs cgq/kk u|k gksR;k dh vtwugh
vkgsr nso tk.ks !½ º;k ek÷;k xfuekaT;k MksD;ko:u eh mMr tk.kkj gksrks !
¼p½ ƒ- baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;h nqljs er lkax.kkÚ;kpk
gk mn~xkj vkgs- baXyaMyk trkuk vkiY;k dkdkauh ikpk gtkj ikSaM usys gksrs]
vkrk rs okjys vls rh O;Drh Eg.krs- R;koj iq-y- Eg.krkr dh] Eg.kts rs
okj.;kiwohZ xsys gksr uk] ;krwu fouksn fuekZ.k >kyk vkgs- R;koj R;k O;Drhpk gk
mn~xkj vkgs-
„- iq-y-P;k fe=kus gs okD; EgVys vkgs-
baXyaMe/;s iksgkspY;koj frFks gekyh d”kh |k;ph vlk ^iq.ksjh^ iz”u iq-y-
uk iMyk gksrk- R;koj baXyaMgwu ijrysY;k R;kaP;k fe=kpk gk mn~xkj vkgs-
…- iq-ya-P;k ck;dksps gs mn~xkj vkgsr-
baXyaMe/;s gekyhlkBh ,dk cWxy s k ,d ikSaM ?ksrkr vls fe=kus EgVY;koj
yxsp R;kaph ck;dks R;kps #i;kar #ikarj d#u lkaxrs-
ngkok ifjPNsn
“ksoVh foekukph frfdVs gkrkr vkyh- frfdV ;k xks’Vhyk eh vkti;Zar vcqzis{kkgh
tkLr tir vkyks vkgs- fo”ks’kr% Qkj nwjP;k izoklkyk tk;ps >kY;kl eh jk=hP;k
osGh frdhV f[k”kkr Bsowu f[klk ls¶Vh fiuus can d:u >ksirks- xkMhr eyk >ksi
ykxY;kps dsoG eyk frdhV psdjus idMY;kph th vusd LoIus ikfgyh vkgsr
R;ko:up iVrs- ls¶Vh fiuus f[klk can dj.;kr nksu mís”k- ,d f[klk m?kMyk
tkÅu frdhV iMw u;s gk o nqljk Eg.kts dq”kh cnyrkuk gVdwu fiu m?kMrs o
Vksprs- R;keqGs tkx ;srs- iqUgk vkiys frdhV vkiY;kyk riklk;yk ;srs- frdhV
dysDVj ;k blekph eyk QkStnkjkis{kkgh tkLr Hkhrh okVrs- lk/;k cle/ksn[khy
daMDVj toG vkyk ukgh rj gkrkryh poyh oktowu] VkGh oktowu] “kqd”kqd
d:u] ,dnk R;kdMwu frdhV ?ksrY;koj mrjsi;Zar rs lkaHkkGwu Bso.ks ,o<sp dk;Z
f”kYyd jkgrs-
cle/;s “kkari.ks okpr cl.kkjh ek.kls ikfgyh dh eyk R;kpk gsok okVrks-
frfdVkph ?kMh d:u yksd rh [kq”kky vaxBhr vFkok ?kM;kGkP;k iV;kr Bsorkr-
eyk rs /kS;Z ukgh- eh frdhV tiwu Bso.;kP;k xMcMhr vusd osGk cle/;s N=h
fol:u vkyks vkgs- frdhV fHktw u;s Eg.kwu eh rs iqLrdkr Bsorks- cle/kwu
tkrkuk iqLrdkpk frdhV Bso.;kbrdk nqljk dks.krkgh pkaxyk mi;ksx ukgh- ,d
rj rs iqLrd fuokari.ks okp.ks v”kD; vlrs- “kstkjh cl.kkjk izR;sd ble R;kr
Mksds ?kkyrks- “kstkÚ;kph ck;dks vf/kd laqnj okVrs ¼Eg.krkr½ rls “kstkÚ;kps
iqLrdgh ek.klkyk vf/kd vkd’kZd okVrs dh dk; nso tk.ks ! lkekU;r% “kaHkjkO;k
ikukr frdhV Bsok;ph eyk lo; vkgs- R;keqGs “kaHkjkgwu deh ikukaP;k iqLrdkoj
ek>h izoklkr rjh J)k ulrs ! pkaxys nksu”ks ikukaps iqLrd ?;kos] ikukaps dksijs
QkMos o “kaHkjkO;k ikukr clps frdhV ?kkykos- vkxxkMhP;k frdhVkyk gk fu;e
ykxw ukgh o foekukP;k rj eqGhp ukgh] dkj.k foekukps frdhV gs psd cqdklkj[ks
vlrs- R;kP;koj cjkp etdwj fyfgysyk vlrks- iksLVkrY;k ikoR;k fdaok vlyh
frdhVs fyfg.;kP;k dkekoj ek.kls userkuk lqokP; v{kj gk nks’k eku.;kph
tkxfrd izo`rh vlkoh- euh&vkWMZjh] jftLVjs vxj iksLVkrwu fu?k.kkjh brj
dks.krhgh ikorh T;kyk Eg.kwu uhV okprk vkyh R;kyk dq.kkP;kgh yykVhps
Hkfo’;ns[khy okprk ;kos- foekukph vkeph frfdVs okprkuk feLVj vkf.k felsl gs
nksu “kCn ykxys o R;keqGs ek>s frdhV dqBys rs dGys- ck;dkaph frdhVs fujkGh
ulrkr] iq#’kkaP;k frfdVkalkj[khp vlrkr gs tkrk tkrk lkaxk;yk gjdr ukgh-
foekukP;k izoklkps brj dkgh ulys rjh rh ,d fof”k’V izdkjph cWx gs ek=
fufÜpr oSf”k’V; vlkos! rh cWx loZ izok”kkauk QqdV feGrs vlkgh ,d yksxHkze
vkgs- ifgY;k oxkZP;k izok”kkauk rh QqdV feGrs- ijarq R;klkBh ^izoklh oxkZ^ is{kk
toG toG nqIiV njkps frdhV dk<kos ykxrs- R;k cWxl s kBh funku gtkjHkj #i;s
tkLr ekstkos ykxrkr- ,joh rh brj izok”kkauk ngk #i;kar feGrs- lkjka”k] brds
iSls [kpZ d:u lkscr fjdkeh cWx us.;kis{kk ngk #i;s nsÅu rh fodr ?ks.ks cjs]
gk O;ogkj cjk okVyk o rh cWx ,dnkph vk.kyh- R;k cWxp s s otu pOospkGhl
ikSaMkP;k fdeku otukr /kjhr ukghr vlkgh ,d xSjlet vkgs- R;keqGs lkÚ;k
tM oLrw R;k fpeqdY;k cWxrs HkjkO;k vlsgh /kksj.k dq.kh rjh lqpfoys- ijarq
280
rso<;k frfdVkojhy otuklac/a khP;k lwpukr vaxkojhy diM;ka[ksjht izR;sd
oLrwps otu dj.;kr ;sbZy gk b”kkjk vk<Gyk o R;k fcpkjhph otunkj oLrwra wu
lqVdk >kyh-
ik=kaph fl)rk vkrk >kyh gksrh- loZ /kksD;kP;k fBdk.kkao:u vkycsy feGkyk
gksrk vkf.k Þdk;] dsOgk fu?krk\ º;k iz”ukyk eh u fHkrk mŸkj nsÅ “kdr gksrks
& Þohl vkWxLVyk !Þ
5-…-ƒ0- Lo;av/;;uklkBh iz”u
¼d½ tkxk Hkjk-
ƒ- “ksoVh foekukph frfdVs--------vkyh-
„- cle/;s “kkari.ks okpr cl.kkj ek.kls ikfgyh dh-----------------
…- i=kaph fl)rk----------gksrh
¼[k½ [kkyhy “kCnkarwu xzkeh.k cksyhrhy “kCn dks.krs rs fuoMk o jdkU;kr fygk-
ckGarjksx] nsoh]fioGk rki eysfj;k nsleanh vLrU;k jftLVjs nqIiV ohl-
rqeP;k y{kkr ;sbZy dh baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM cjkscj U;k;ps ;kph cjhp
pPkkZ >kyh- gh okD;s okpk-&
baXyaMyk tkrkuk fdrh ikSaM cjkscj usrk ;srkr ;k fo’k;h vusd ers vkgsr-
y[ksd fofo/k ererkarjs nsrks- vkf.k rs o.kZu yksdkaph vgegfedsus QqdVps lYys
ns.;kph rRijrk nk[kors- lYys fnY;kf”kok; yksdkauk jkgorp ukgh- g;k QqdVP;k
lYy;kaeqGs R;k fuosnukyk fouksnkps #i vkiksvki ;srs-
Lo;av/;;uklkBh iz”u
¼?k½ ^v^ xVkr okD;kpk v/kkZ Hkkx vkgs- ^c^ xVkrhy okD;kpk moZfjr Hkkx tksMk
vkf.k okD;s r;kj djk-
ƒ- okVsy rso<s ikSaM U;k ƒ- fouksn cqok
„- nMiwu Eg.kts dqBs nMiwu „- baXyMyk tkrkuk veqd ,d ikSaM feGrkr
v”kh gksrh-
…- rqepk Eg.kts HkyR;k fBdk.kh …- egkxkbZ Qkjp ok<yh vkgs-
281
†- R;k ekukua gYyh †- dq..kh fopkjr ukgh
‡- dkgh t.kkaph letwr ‡- rs eyk vktrkxk;r dGysys ukgh-
¼?k½ baXyaMyk tkrkuk lkscr fdrh ikSaM usrk ;srkr ;kfo’k;hph nksu ers lkaxk-
fofo/k ers iq-y-uh ;k ys[kkr fnysyh vkgsr- rqEgh ;k ikBkrwu v”khers fygw
“kdky-
,d er %----------------------------------------------------------------------------------------
nqljs er %--------------------------------------------------------------------------------------------
ƒ½ *iwoZjx
a * & iq-y- ns”kikaMs
„½ *tkos R;kaP;k ns”kk* & iq-y- ns”kikaMs
…½ *xksiqjkaP;k izn”s kkr* & xaxk/kj xkMxhG
†½ *xM;k vkiqyk xko cjk!*& lqHkk’k HksM a s
282