Professional Documents
Culture Documents
Kryteria Doboru Końcówek Rzeczownika (Oprac. K. Szewczyk, Spraw. P. Pałka)
Kryteria Doboru Końcówek Rzeczownika (Oprac. K. Szewczyk, Spraw. P. Pałka)
KRYTERIUM RODZAJOWE
• kryterium występujące tylko w deklinacji męskiej
• dotyczy podziału na rzeczowniki żywotne/nieżywotne oraz osobowe/nieosobowe
DEKLINACJA II – MĘSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Dopełniacz – kryterium rodzajowe działa na pierwszym poziomie dopełniacza
-a (żywotne: pana, lekarza) -u/-a (nieżywotne)
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium rodzajowe działa na pierwszym poziomie mianownika
-y/-i (nieosobowe -e (nieosobowe
twardotematowe: domy) miękkotematowe: konie)
(osobowe
twardotematowe
dla innych poziomów zobacz:
pejoratywa: chamy, Polaki)
kryterium morfonologiczne, stylistyczne
1
-owie (osobowe -‘e (osobowe
twardotematowe) twardotematowe)
1) rzeczowniki będące nazwiskami i imionami
2) nazwy stopni pokrewieństwa np. synowie;
3) nazwy tytułów, godności np. ministrowie, dla innych poziomów zobacz:
4) nazwy narodowości i grup etnicznych kryterium leksykalno-semantyczne
5) rzeczowniki zakończone na -f/-ek np. szef;
KRYTERIUM MORFONOLOGICZNE
• dotyczy podziału na rzeczowniki twardotematowe/miękkotematowe
• dotyczy rzeczowników, przy których występuje informacja, iż kończą się na
spółgłoskę (decyduje wygłos tematu)
DEKLINACJA I – ŻEŃSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Mianownik – kryterium morfonologiczne działa na pierwszym poziomie mianownika
-a (twardotematowe: żona, głowa) -i (miękkotematowe
z cząstką -iń/-yń: gospodyni)
dla innych poziomów zobacz:
kryterium słowotwórcze
2
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium morfonologiczne działa na pierwszym poziomie mianownika
-y/-i (twardotematowe: żony) -e (miękkotematowe -y/-i lub -e (miękkotematowe
wyjątek: szanse w M. l.poj. zak. na -a/-i: które w M. miały -Ø)
religie, gospodynie)
1) Rzeczowniki z -ość mają
zawsze -i: złości
2) Rzeczowniki, które w M.
dla innych poziomów zobacz: l. poj. kończyły się na -ń mają
kryterium fleksyjne zawsze -e: dłonie
DEKLINACJA II – MĘSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Miejscownik – kryterium morfologiczne działa w miejscowniku
-‘e (twardotematowe poza -k,-g,-ch: lesie) -u (miękkotematowe oraz twardotematowe
zakończone na -k,-g,-ch: stroju, synu)
3
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium morfonologiczne działa na drugim poziomie mianownika
-y/-i (nieosobowe -e (nieosobowe
twardotematowe: domy) miękkotematowe: konie)
(osobowe
twardotematowe dla innych poziomów zobacz:
pejoratywa: chamy, Polaki) kryterium rodzajowe, stylistyczne
ALE! Zakończone na -anin mają końcówkę 1) częściej -y/-i np. słoni, badaczy, zajęcy;
-ów/- Ø: Ametykanów, dworzanØ 2) -ów dla rzeczowników zakończonych w M.
l. mn. na: -ovie np. stryjów, królów, Galów
3) -ów dla rzeczow. zakończonych: -icz, -ovicz, -ec
dla innych poziomów zobacz: np. paniczów, wczasowiczów, kupców
kryterium fleksyjne, słowotwórcze, 4) -ów// -ów/-i dla rzeczowników
leksykalno-semantyczne zakończonych: -j np. krajów,
WYJĄTEK! -Ø: nieprzyjaciółØ, przyjaciółØ
4
Miejscownik – kryterium morfologiczne działa w miejscowniku
-‘e (twardotematowe poza -k,-g,-ch: mieście) -u (miękkotematowe i twardotematowe
zakończone na -k,-g,-ch: polu, echu)
dla innych poziomów zobacz: (wyrazy: dobro, zło, państwo (para małżeńska)
leksykalno-semantyczne
KRYTERIUM LEKSYKALNO-SEMANTYCZNE
• dotyczy wyjątkowych grup wyrazów (nazwy czegoś, kogoś np. narzędzia itp.)
• dotyczy wszystkich wyjątków
DEKLINACJA I – ŻEŃSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Mianownik – kryterium leksykalno-semantyczne działa na drugim poziomie mianownika
-a (twardotematowe: żona, głowa) -i (miękkotematowe
z cząstką -iń/-yń: gospodyni)
dla innych poziomów zobacz:
kryterium morfonologiczne, słowotwórcze
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium leksykalno-semantyczne działa na drugim poziomie mianownika
-y/-i (twardotematowe: żony) -e (miękkotematowe -y/-i lub -e (miękkotematowe
wyjątek: szanse w M. l.poj. zak. na -a/-i: które w M. miały -Ø)
religie, gospodynie)
1) Rzeczowniki z -ość mają zawsze
-i: złości
2) Rzeczowniki, które w M.
dla innych poziomów zobacz:
l. poj. kończyły się na -ń mają
kryterium morfonologiczne, zawsze -e: dłonie
fleksyjne
5
DEKLINACJA II – MĘSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Dopełniacz – kryterium leksykalno-semantyczne działa na drugim poziomie mianownika
-a (żywotne: pana, lekarza) -u/-a (nieżywotne)
6
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium leksykalno-semantyczne działa na trzecim poziomie mianownika
-y/-i (nieosobowe -e (nieosobowe
twardotematowe: domy) miękkotematowe: konie)
(osobowe
twardotematowe
dla innych poziomów zobacz:
pejoratywa: chamy, Polaki)
kryterium rodzajowe, morfonologiczne,
stylistyczne
KRYTERIUM FLEKSYJNE
• o doborze końcówki decyduje końcówka mianownika
DEKLINACJA I – ŻEŃSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Biernik – kryterium fleksyjne działa w bierniku
-ę (te, które w M. miały -a lub -i: żonie) -Ø (te, które w M. miały -Ø: mysz-Ø)
wyjątek: panią
dla innych poziomów zobacz:
leksykalno-semantyczne
7
Wołacz – kryterium fleksyjne działa w wołaczu
-o (te, które w M. miały -a: -u (miękkotematowe -y/-i (te, które w M. miały -i
żono) spieszczenia: babuniu) albo -Ø: myszy)
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium fleksyjne działa na drugim poziomie mianownika
-y/-i (twardotematowe: żony) -e (miękkotematowe -y/-i lub -e (miękkotematowe
wyjątek: szanse w M. l.poj. zak. na -a/-i: które w M. miały -Ø)
religie, gospodynie)
1) Rzeczowniki z -ość mają zawsze
dla innych poziomów zobacz: -i: złości
kryterium morfonologiczne, 2) Rzeczowniki, które w M.
leksykalno-semantyczne l. poj. kończyły się na -ń mają
zawsze -e: dłonie
ALE! Zakończone na -anin mają końcówkę 1) częściej -y/-i np. słoni, badaczy, zajęcy;
-ów/- Ø: Ametykanów, dworzanØ 2) -ów dla rzeczowników zakończonych w M.
l. mn. na: -ovie np. stryjów, królów, Galów
3) -ów dla rzeczow. zakończonych: -icz, -ovicz, -ec
dla innych poziomów zobacz: np. paniczów, wczasowiczów, kupców
morfonologiczne, słowotwórcze, 4) -ów// -ów/-i dla rzeczowników zakończonych: -j
leksykalno-semantyczne np. krajów,
WYJĄTEK! -Ø: nieprzyjaciółØ, przyjaciółØ
8
KRYTERIUM SŁOWOTWÓRCZE
• o doborze końcówki decyduje przyrostek wyrazu
• wyrazy utworzone od czegoś za pomocą jakiejś cząstki wyrazowej
DEKLINACJA I – ŻEŃSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Mianownik – kryterium słowotwórcze działa na drugim poziomie mianownika
-a (twardotematowe: żona, głowa) -i (miękkotematowe
z cząstką -iń/-yń: gospodyni)
dla innych poziomów zobacz:
kryterium morfonologiczne
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium słowotwórcze działa w mianowniku
-y/-i (twardotematowe: żony) -e (miękkotematowe -y/-i lub -e (miękkotematowe
wyjątek: szanse w M. l.poj. zak. na -a/-i: które w M. miały -Ø)
religie, gospodynie)
1) Rzeczowniki z -ość mają
dla innych poziomów zobacz: zawsze -i: złości
kryterium morfonologiczne, fleksyjne,
leksykalno-semantyczne
2) Rzeczowniki, które w M.
l. poj. kończyły się na -ń mają
zawsze -e: dłonie
9
Dopełniacz – kryterium słowotwórcze działa w dopełniaczu
-Ø (twardotematowe -y/-i (miękkotematowe -Ø //-y/-i (miękkotematowe
zakończone w M. na -a: żon) zakończone w M. na -Ø: w M. l. poj. zakończone na -a)
(miękkotematowe myszy)
zakończone w M. na -i: gospodyń) 1) -y/-i mają głównie rzeczowniki
z formatami -arnia, -ernia, -
alnia, -elnia, -ornia, -nia:
kawiarni;
dla innych poziomów zobacz: 2) -y/i // -Ø większość
kryterium morfonologiczne, rzeczowników zakończonych
fleksyjne na -ń po spółgłosce: stoczni;
3) -i mają rzeczowniki obcego
pochodzenia zakończone na -ja po
spółgłosce: histori-i, lekcj-i.
4) -i // -Ø mają rzeczowniki rodzime
na -ja, np. dziewo-i.
5) -i mają rzeczowniki o temacie
zakończonym na samogłoskę mają:
epope-i.
DEKLINACJA II – MĘSKA
LICZBA POJEDYNCZA
Mianownik – kryterium słowotwórcze działa w mianowniku
-Ø (pan, dom) -o (spieszczenia)
1) twardotematowe tworzymy przez dodanie
sufiksu -ko/-cho: Zbyszko
2) miękkotematowe przez dodanie -o: misio
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium słowotwórcze działa w mianowniku
-y/-i (nieosobowe -e (nieosobowe
twardotematowe: domy) miękkotematowe: konie)
(osobowe
twardotematowe dla innych poziomów zobacz:
pejoratywa: chamy, Polaki) kryterium rodzajowe, morfonologiczne,
słowotwórcze
10
-owie (osobowe -‘e (osobowe
twardotematowe) twardotematowe
1) rzeczowniki będące nazwiskami i imionami zakończone na -anin, -an: Hiszpanie)
2) nazwy stopni pokrewieństwa np. synowie;
3) nazwy tytułów, godności np. ministrowie, dla innych poziomów zobacz:
4) nazwy narodowości i grup etnicznych kryterium leksykalno-semantyczne
5) rzeczowniki zakończone na -f/-ek np. szef;
ALE! Zakończone na -anin mają końcówkę 1) częściej -y/-i np. słoni, badaczy, zajęcy;
2) -ów dla rzeczowników zakończonych w M.
-ów/- Ø: Ametykanów, dworzanØ
l. mn. na: -ovie np. stryjów, królów, Galów
3) -ów dla rzeczow. zakończonych: -icz, -ovicz,
dla innych poziomów zobacz: -ec np. paniczów, wczasowiczów, kupców
kryterium fleksyjne, morfonologiczne, 4) -ów// -ów/-i dla rzeczowników zakończonych: -j
leksykalno-semantyczne np. krajów,
WYJĄTEK! -Ø: nieprzyjaciółØ, przyjaciółØ
KRYTERIUM STYLISTYCZNE
• występuje tylko w mianowniku liczby mnogiej deklinacji męskiej
DEKLINACJA II – MĘSKA
LICZBA MNOGA
Mianownik – kryterium stylistyczne działa w mianowniku
-y/-i (nieosobowe -e (nieosobowe
twardotematowe: domy) miękkotematowe: konie)
(osobowe
twardotematowe dla innych poziomów zobacz:
pejoratywa: chamy, Polaki) kryterium rodzajowe, morfonologiczne
11
-owie (osobowe -‘e (osobowe
twardotematowe) twardotematowe)
1) rzeczowniki będące nazwiskami i imionami
2) nazwy stopni pokrewieństwa np. synowie;
3) nazwy tytułów, godności np. ministrowie, dla innych poziomów zobacz:
4) nazwy narodowości i grup etnicznych kryterium leksykalno-semantyczne
5) rzeczowniki zakończone na -f/-ek np. szef;
12