Ε,,\ΕΝ Η ΑΛΟΥΠ Η, ΝΙ ΚΟ Σ ΖeΧ,q.
ρ ιΑΣ, ΑΝΔΡ ΕΑΣ_ ΓΕ,ΡΜΑΝΟΣ ΚΑΡΥΔΑΣ
Το χρυσü αγαλμÜτιο Αφροδßτηò: ßητÞματα γνησιüτηταò
Μι ΑΦοΡΜΗ τΗΝ πΡοΣΦΑτΗ ΜΕΛΕτΗ και δημοσßευση
του επßχρυσου αγαλματßου στεφανωμÝνηò γυναικεßαò
μορφÞò με λαγü στο αριστερü τηò πüδι (εικ. 1), Ραò
ßητÞθηκε απü το διευθυντÞ του Μουσεßου ΜπενÜκη
¶ψελο ΔεληβορριÜ να διερευνÞσουμε την αυθεντικü-
τητÜ του. Σýμφωνα με το ιστορικü τηò απüκτησηò του
αντικειμÝνου που αναφÝρεται αναλυτικÜ στη συγκε-
κριμÝνη μελÝτη, το αγαλμÜτιο αποτελεß μÝροò μιαò ε-
νüτηταò χρυσþν αντικειμÝνων που παραχωρÞθηκαν α-
πο τον Imre Somlyan (Οýψρο κομμωτÞ γνωστü ωò
Emile) στο Μουσεßο το 19S3. Η γνησιüτητα μερικþν
απü αυτÜ Ýχει κατÜ καιροýò αμφισβητηθεß. Το αγαλ-
μÜτιο που κατÜ τη γνþμη του μελετητÞ απεικονßξει
την Αφροδßτη, αποτελεßται απο πÞλινο πυρÞνα κα-
λυμμÝνο απü φýλλα χρυσοý μ, τρüπο που δεν τεκμη-
ριþνεται απü Üλλα συγγενÞ παρÜλληλα. Στην ιδιαιτε-
ρüτητα τηò τεχνικÞò τηò κατασκευÞò του και στη μο-
ναδικüτητα του εικονογραφικοý τýπου Ýρχεται να
προστεθεß μια προβληματικÞ χρουολüγηση του Ýργου.
Ωστüσο, με βÜοη μια σειρÜ χαρακτηριστικþν τηò υ-
στεροελληνιστικÞò τÝχνηò που παρουσιÜξει, τοποθε-
τεßται στον 1ο αι. π.Χ.
ΚατÜ τη γνþμη μαò το ξÞrημα τÞG αυθεντικüτηταò
του Ýργου ανÜγεται στη διερεýνηση των παρακÜτω
τριþν περιπτþσεων:
α. το αντικεßμενο να εßναι αυθεντικü, δηλαδÞ να Ý-
χει κατασκευαστεß εξ' ολοκλÞρου στην αρχαιüτητα,
β. να Ýχει προκýψει απο διαδικασßα επιχρýσωσηò
αρχαßου πÞλινου ειδωλßου, οπüτε εßναι εν μÝρει αυθε-
ντικü (Þ ,υ μÝρει κßβδηλο)'
1, 2001
γ. το αντικεßμενο να εßναι κßβδηλο, δηλαδÞ τüσο ο
πυρÞναò üσο και η επιχρýσωση να Ýχουν γßνει σε νεü-
τερη εποχÞ.
¼πωò εßναι γνωστü, το ξÞrημα τÞG αυθεντικüτηταò
των μεταλλικþν αντικειμÝνων δεν επιδÝχεται μονοσÞ-
μαντη επιστημονικÞ απÜντηση λüγω τηò αδυναμßαò
χρονολüγηοηò των μετÜλλων. Ωστüσο, Þ ανÜλυση του
κρÜματοò ωò προò τα κýρια στοιχεßα και ιχνοστοιχεßα
του μπορεß να φωτßσει το ξÞ.ημα. Στα πÞλινα αντικεß-
μενα η χρονολüγηση και επüμενωò ο Ýλεγχοò τηò αυ-
θεντικüτηταò με τη μÝθοδο τηò θερμοφωταýγειαò εß-
ναι δυνατÞ μüνο üταν Ýχουν υποστεß üπτηση σε θrρ-
μοκρασßεò μεγαλýτερεò απü 400"C.
Στην περßπτωση του αγαλματßου τηò χρυσÞò Αφρο-
δßτηò που αποτελεßται και απü τα δýο υλικÜ, η διερεý-
νηση τηò αυθεντικüτητÜò του στηρßχτηκε σε συνδυα-
σμü τεχνικþν χρονολüγησηò και ανÜλυσηò. Για το λü-
γο αυτü το αγαλμÜτιο μεταφÝρθηκε στο Ε,ργαστÞριο
ΣυντÞρησηò του Μουσεßου, üπου αποκολλÞθηκε το
στÝλεχοò στÞριξηò και η βÜοη του απü τη συντηρÞτρια
Τξßνια Καρýδη. Ακολοýθησε η επιτüπια εξÝταση και
φωτογρÜφιση τηò επιφÜνειαò του χρυσοý στο στερεο-
σκüπιο, και κατüπιν μεταφÝρθηκε στο ΕΚΕ,ΦΕ «Δημü-
κριτοò» για τη λÞψη δεßγματοò και την ανÜλυση του
πÞλινου πυρÞνα με την τεχνικÞ τηò θερμοφωταýγειαò
στο Ινστιτοýτο ΕπιστÞμηò των )λικþν καθþò και τη μη
καταστροφικÞ ανÜλυση τηò επιφÜνειαò με την τεχνικÞ
φθορισμοý ακτßνων-Χ (X-ray Fluorescence - XRF) στο
ΕργαστÞριο ΑνÜλυσηò )λικþν του Ινστιτοýτου Πυρη-
νικÞò ΦυσικÞò.
-, -,
33
 ΕΛΕt\ΙΗ ΑΛογπΗ, ΝικοΣ ΖιχΑΡιΑΣ, ΑΝ ΔΡ ΕΑΣ- Γ Ε, Ρ ΜΑΝ Ο Σ ΚΑΡΥΔΑΣ

ΑποτελÝ σματα Αναλýσεων

ΕξÝταση τηò επιφÜνειαò στο στερεοσκüπιο:

¼πωò φαßνεται απο τιò παρατιθÝμενεò εικüνεò (εικ.
2-Β) ηεπιφÜνεια του αγαλματßου καλýπτεται απο
φýλλο χρυσοý πÜχουò περßπου 100- L20 μm και πα-
ρουσιÜξει συμπαγÞ υφÞ με ελÜχιστεò ατÝλειεζ, χαρÜ-
ξrιò Þ ρηγματþσειò (εικ. 3-6), πιθανüν λüγω τηò στßλ-
βωση§ με επÜλληλουò μηχανικοýò καθαρισμοýò, π.χ.
με ýφασμα, δÝρμα Þ βαμβÜκι. Στο κÜτω μÝροò τηò
πρüσθιαò üψηò φÝρει συμπλÞρrοη τετρÜγωνου σχÞ-
ματοò (εικ. 7), που üπωò φαßνεται απü τη συνÝχεια των
χαρÜξεων που διαμορφþνουν τιò πτυχÝò του ιματßου
(εικ. Β), Ýχει προστεθεß οπωσδÞποτε κατÜ τη διαδικα-
σßα κατασκευÞò του.

ΜÝτρηση τηò αρχαιολογικÞò δüσηò του κεραμικοý

πυρÞνα με την τεχνικÞ .ηò θερμοφωταýγειαò:
'Εγιναν δýο δειγματοληψßεò του πυρÞνα
με απüξε-
σÞ, απο τιò οποßεò προÝκυΨαν Ýξι παρασκευÜσματα.
Για την προετοιμασßα των δειγμÜτων και τον υπολογι-
σμü τηò ΑρχαιολογικÞò Δüσηò, εφαρμüστηκε η τεχνι-
κÞ του ελÜσματοò. Στο σχÞμα τηò εικüναò 9, κατα-
γρÜφονται χαρακτηριστικÝò καμπýλεò θερμοφωταý-
γειαò (ΘΦ), πριν και μετÜ απü την τεχνητÞ ακτινοβü-
ληοη. Στην αναφερüμενη τεχνικÞ ο υπολογισμüò τηò
ΑρχαιολογικÞò Δüσηò (Ρ), δßνεται με πολý καλÞ προ-
σÝψιση απü τη σχÝση: Ρ=Γο.Ρ, üπου ro εßναι ο λüγοò
τηò φυσικÞò ΘΦ (εικ. 9, κα}τπýλη α) προò τη ΘΦ του
ßδιου δεßγματοò μετÜ απü την τεχνητÞ ακτινοβüληση
με γνωστÞ δüση ρ (εικ. 9, κα}τπýλη β).
ΑρχαιολογικÞ Δüση : Ρ _7 ,2 χ Ι 1Gy = 79,2 Gy.
Ε.Þσια Δüση: ελÜχιστη 2mGγlχρüνο,μÝγιστη
7mGγ/χρüνο.
Ε,κτßμηση Ηλικßαò:3 39.600 χρüνια-Ι 1.300 χρüνια α-
πü σÞμερα.
Η πολý μεγÜλη αρχαιολογικÞ δüση που ισοδυναμεß
με τυπικÞ γεωλογικÞ ηλικßα φυσικÞò αργßλου (Zg.600
χρüνια-11.300 χρüνια απü σÞμερα) μαò οδηγεß στο
συμπÝρασμα üτι ο πÞλινοò πυρÞναò του αγαλματßου
δεν Ýχει υποστεß üπτηση Þ ακριβÝστερα δεν Ýχει εκτε-
θεß σε θερμοκρασßεò μεγαλýτερεò απü 400'C

ΙνΙη καταστροφικÞ επιφανειακÞ ανÜλυση με την τε-

Εικ. 1. Η χρυσÞ Αφροδß.η. ΑθÞνα, Μουσεßο ΜπενÜκη
27511 (φω..: Μ. ΣκιαδαρÝσηò). χνικÞ φθορισμοý ακτßνων-Χ (XRF):
Για τον Ýλεγχο πιθανÞò πρüσφατÞG επιχρýσωσÞ§ Þ

34 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ
 Το χρυσü αγαλμÜτιο Αφροδßτηò: ßητÞματα γνησιüτηταò

Ε,ικ. 2. ΒÜση ειδωλßου Ε,ικ. 3. ΣυνÝνωση δýο φýλλων χρυσοý

(πρüσφατη οπÞ για την εισαγωγÞ στελÝχουò στερÝωσηò). (τηò βÜοηò και του σþματοò).

Ε,ικ. 4α. ΕπιφÜνεια του φýλλου χρυσοý κοντÜ στο πρüσωπο Εικ. 4β. Η ßδια περιοχÞ
(στιλττÞ επιφÜνεια). σιÜξει

1, 2001 35
 ΕΛΕΝΗ ΑΛοΥΠΗ, ΝΙΚοΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ, ΑΝΔΡΕΑΣ-ΓΕΡΜΑΝοΣ ΚηρΥΔΑΣ

Üλληò επισκευÞò αναλýθηκαν διÜφορεò περιοχÝò τηò

επιφÜνειαò με φορητÞ συσκευÞ φθορισμοý ακτßνων-Χ.
¼πωò φαßνεται στον παρακÜτω πßνακα, πρüκειται για
υψηλÞò καθαρüτηταò κρÜμα χρυσοý αργýρου με ε-
λÜχιστεò προσμßξειò χαλκοý (σε τυπικÞ αναλογßα 96,8
2,Β 0,4) που παρουσιÜξει μεγÜλη ομοιογÝνεια. Η
συμπλÞρrοη στην πρüσθια üψη παρουσιÜξει μικρÞ
διαφοροποßηση, η οποßα αιτιολογεßται για υλικü ßδιαò
σýστασηò και τεχνικþν χαρακτηριστικþν αλλÜ διαφο-
ρετικÞò παρτßδαò παραγωγÞò Þ επεξεργασßαò (σφυρη-
λÜτησηò), επιβεβαιþνονταò üτι η επιχρýσωση Ýγινε σε
μßα μüνο φÜση.
Εικ. 5. Ρηγματþσειò τηò επιφÜνειαò, κοντÜ στο κεφÜλι
ΑποτελÝσματα αναλýσεων με την τεχνικÞ XRF:
του λαγοý.

ΠεριοχÞ Αυ(%) Ag(%) Cu(%)

ΣυξÞτηση - ΣυμπερÜσματα:
Η διαπßστωση üτι ο πÞλινοò πυρÞναò του αγαλματß-
ου δεν Ýχει υποστεß üπτησÞ, μαò επιτρÝπει να απο-
κλεßσουμε την περßπτωση (β) που προαναφÝρεται
στην εισαγωγÞ, δηλαδÞ üτι πρüκειται για αυθεντικÞ
τερρακüττα η οποßα üμωò Ýχει επιχρυσωθεß μετÜ την
ανασκαφÞ, δεδομÝνου üτι Ýνα Üψητο πÞλινο αντικεß-
μενο δεν διατηρεß την μορφοποßηση του σε συνÞθη
ταφικÜ περιβÜλλοντα. ΚατÜ συνÝπεια απομÝνουν
πΡοò εξÝταση οι περιπτþσειò (α) και (γ), δηλαδÞ να εß-
ναι αυθεντικü Þ κßβδηλο.
"λÞΡωò "λÞΡωò
ΜετÜ απü τη σýγκριση των αποτελεσμÜτων των χη-
μικþν αναλýσεων με δεδομÝνα αναλýσεων απü χρυσÜ
και επßχρυσα αντικεßμενα απü διÜφορα μÝρη τηò Ελ-
λÜδαò, μποροýμε να συμπερÜνουμε τα εξÞò ωò προò
τη φýση του κρÜματοò του χρυσοý και την τεχνικÞ α-
πüληψηò του: α) η Ýλλειψη μολýβδου δεßχνει üτι δεν Ι
Εικ. 6. ΜικρÝò ατÝλειεò και επικαθßσειò σκüνÞ§ στην
Ýγινε προσπÜθεια καθαρισμοý απο τον Üργυρο β) οι
επιφÜνεια.
χαμηλÝò περιεκτικüτητεò σε χαλκü δεßχνουν üτι δεν Ý-
γινε προσθÞ«η χαλκοý για την παρασκευÞ κρÜματοò,
γ) δεν υπÜρχουν στοιχεßα που να δεßχνουν üτι η απü-
ληψη του χρυσοý Þ η επιχρýσωση Ýγινε με αμαλγÜμω-
ση (προσθÞκη υδραργýρου), Οι αναλýσειò συμφωνοýν

36 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ
 Το χρυσü αγαλμÜτιο Αφροδßτηò: ßητÞματα γνησιüτηταò

Εικ. 7. ºετρÜγωνο συμπλÞρωμα στην πρüσθια üψη. Εικ. 8. ΛεπτομÝρεια τηò εικ. 7, η συμπλÞρωση
προηγεßται τηò χÜραtηò.

προσχωματικοý χρυσοý απü περιοχÝò τÞò ΚεντρικÞ§

Μακεδονßαò για τιò οποßεò υπÜρχουν γραπτÝò αναφο-
ρÝò Þ ßχυη αρχαßαò εκμετÜλλευσÞG.
ο

ß Π«ρ' üτι δεν Ýχουμε ακüμη αρκετÜ στοιχεßα για τη

θ διÜδοση τηò τεχνικÞò .ηò αμαλγÜμωσηò για την απü-
Θ
400 "C
Εικ. 9. Φωτοκαμπýλεò (α) φυσικÞò ΘΦ, (β) ΘΦ του ß-
διου δεßγματοζ, κατüπιν τεχνητÞò ακτινοβüλÞσηò με δü-
ση 1 1Gy, (γ) οκ.ινοβολßα μÝλανοò σþματοò. Οι υπολογι-
σμοß των εντÜσεων ΘΦ, Ýγιναν στη θερμοκρασßα των
350"C.
ιδιαßτερα με δημοσιευμÝνεò αναλýσειò ελληνιστικþν
κοσμημÜτων απο τη Μακεδονßα (Σßνδοò, Αγßα Παρα-
σκευÞ, Αρχ«ßα ¶κανθοò, Φοßνικαò), των οποßων η χη-
μικÞ σýσταση παρουσιÜξει ομοιüτητεò με τη σýσταση
ληψη χρυσοý Þ την επιχρýσωση κατÜ την αρχαιüτητα,
με βÜση τα μÝχρι σÞμερα δεδομÝνα μποροýμr να ποý-
ps, εßτε üτι πρüκειται για αντικεßμενο που Ýχετ παρα-
χθεß πριν απü τον 3ο αι. μ.Χ. εßτε μετÜ το Ι820-30, ü-
ταν απαγορεýεται διÜ νüμου η χρÞση τηò τεχνικÞG
στην Ε,υρþπη λüγω τηò επικινδυνüτητÜò τηG.
Η καθαρüτητα και το πÜχοò του φýλλου χρυσοý ε-
δηγοýν την πολý καλÞ κατÜσταση διατÞρησÞò του
(δηλ. εßναι πολý μαλακüò και επομÝνωò στιλβþνεται
εýκολα). Το εξαιρετικÜ παχý φýλλο χρυσοý ( 100- 120
μm Þ 0,010-0,0Ι2 εκ.) αντανακλÜ μια αρχαßα και μÜλ-
λον γενναιüδωρη διαδικασßα κατασκευÞG, ασýμφορη
για Ýνα κιβδηλοποιü. ΛαμβÜνονταò υπüψη τιò διαστÜ-
σειò του αντικειμÝνου εκτιμοýμ, üτι το βÜροò του

1, 200 1 37
 ΕΛΕΝΗ ΑΛΟΥΠΗ, ΝΙΚΟΣ ΖΙΧΑΡΙΑΣ, ΑΝΔΡΕΑΣ-ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΑΡΥΔΑΣ
φýλλου χρυσοý που απαιτÞθηκε για την κατασκευÞ
του κυμαßνεται μεταξý L2-19 γρ. (δηλ. 15τ3 γρ.). Η
μÝση τιμÞ αντιστοιχεß σε διαστÜσειò ενüò φýλλου
χρυσοý οχÞματοò παραλληλüογρÜμμου 13 εκ. χ 6 εκ.
χ 0,01 εκ. (ýψοò χ πλÜτοò χ πÜχοò), ενþ η πυκνüτητα
του συγκεκριμÝνου κρÜματοò χρυσοý εßναι περßπου
L9,3 γρ./εκ.' Τα συνÞθη φýλλα χρυσοý που χρησιμο-
ποιοýνταν σε επιχρυσþσειò απο το Μεσαßωνα και με-
τÜ, Ýχουν πÜχοò 0,001-0,0001 εκ. και βÜροò που δεν
ξεπερνοýσε τα 1,5 γρ. δηλαδÞ 10 φορÝò μικρüτερο α-
πü το βÜροò του χρυσοý αγαλματßου.
ΕπομÝνοζ, η σπανιüτητα του αγαλματßου μπορεß να
οφεßλεται στη συνÞθεια να επαναχρησιμοποιεßται ο
χρυσüò παρüμοιων αντικειμÝνων κατÜ την αρχαιüτητα
λüγω τηò υψηλÞò περιεκτικüτηταò και του βÜρουò
τουò στο πολýτιμο μÝταλλο. ΕνδεικτικÜ αναφÝρουμε
üτι η σημερινÞ αξßα του χρυσοý που Ýχετ χρησιμοποι-
ηθεß ανÝρχεται σε περßπου 150 ευρþ.
ΣιιΜΕ,ιΩΣΕιΣ
1. Α. ΔεληβορριÜò, ¸ναò αινιγματικüò θησαυΡüò κι Ýνα
ερεθιστικü πρüβλημα, στο: I. ΒιβιλÜκηò (επιμ.), ΔÜφτιη,
Τιμητικüò Τüμοò για τOγ Σπýρο Α. ΕυαγγελÜτο (ΑθÞνα
200 L) 77 -84.
2.Αρ. ευρ. 2751 1, ýψοò 0,115 μ.: Δ. Φωτüπουλοò, Α. Δε-
ληβορριÜò, Η ΕλλÜδα του Μουσεßου ΜπεγÜκη (ΑθÞνα
Ι997) 16 Ι εικ. 283.
3. ΔεληβορριÜò (σημ. 1) Ζε.
4. ΔεληβορριÜò (ü.π.) S0.
5. ΔεληβορριÜò (ü.π.) 33.
Η μÝθοδοò τηò θερμοφωταýγειαò (ΘΦ), ,φ«ρμüξεται
6.
για τη χρονολüγηοη υλικþν, üπωò κεραμικÜ, πυριτüλιθοι,
καμÝνεò πÝτρεò, σπηλαιοθÝματα, ιξÞματα, üστρακα μαλα-
κßων κ.Ü. με χρονολογÞσιμο εýροò απü 30 Ýωò περßπου
1.000.000 χρüνια και με σφÜλμα που κυμαßνεται μεταξý
χ5Ο/ο και χΙ2Ο/ο. Η χρονολüγηση με ΘΦ βασßξεται στην α-
κüλουθη απλοποιημÝνη εξßσωση: Ηλικßα (χιλιÜδεò χρüνια)
= ΑρχαιολογικÞ Δüση (Gy) / ΕτÞσια Δüση (mGγ/χρüνο).
Για τον υπολογισμü τηò ΑρχαιολογικÞò Δüσηò (αναφÝρεται
στη δüση ραδιενÝργειαò με την οποßα Ýχει ακτινοβοληθεß
το δεßγμα απü την στιγμÞ τηò κατασκευÞò Þ δημιουΡγßαò
του, π.χ. θÝρμανση του πηλοý για τη δημιουργßα κεραμι-
κοý), μετρÜται το σÞμα φυσικÞò ΘΦ δειγμÜτων απü το υ-
λικü και συγκρßνεται με το σÞμα ΘΦ των ßδιων δειγμÜτων,
κατüπιν ακτινοβüλησηò με γνωστÝò εργαστηριακÝò δüσειò.
3Β
Τα στοιχεßα αυτÜ συνηγοροýν για την αυθεντικüτη-
τα του αγαλματßου. Στο ßδιο συμπÝρασμα, που διατυ-
πþθηκε υπü μορφÞ στοιχÞματοò υπÝρ τηò αυθεντικü-
τηταò του αντικειμÝνου, εßχε καταλÞξrι και ο ¶ψελοò
ΔεληβορριÜò πριν ακüμη ολοκληρωθοýν οι εργαστη-
ριακÝò εξετÜσειò.
ΕλÝνη Αλοýπη
δρ Χημικüò-ΑρχαιομÝτρηò, ΘΕΤΙΣ authentics ΕΠΕ
Νßκοò ΖαχαφÜò
δρ Χημικüò ΜΙηχανικüò, Συιιεργαζüμενοò Ερευνηττßò,
Ιγστ. Επιστrßμrò τω1/ Υλικþττ, ΕΚΕΦΕ « Δ ημüκριτοò»
ΑýδρÝαò-Γερμανüò Καρýδαò
δρ Φυσικüò, Εργαστýριο ΑγÜλυσηò Υλικþγ, Ιγστ. Πυ-
ρηγικτßò Φυσικýò, ΕΚΕΦΕ « Δ ημüκρχτοò»
Για τον υπολογισμü τηò ΕτÞσιαò Δüσηò, υπολογßξεται το
ραδιενεργü περιεχüμενο του υλικοý με χρÞση φασματοσκο-
πικþν τεχνικþν (π.χ. φασματοσκοπßα ακτßνων γ Þ σωματßων
α), φλογοφωτομετρßαò κ.Ü. ΚατÜ τη διεξαγωγÞ ΕλÝγχων
Αυθεντικüτηταò, λüγω του üτι η διατειθÝμενη ποσüτητα
του υλικοý εßναι ελÜχιστη (μερικÜ χιλιοστÜ του γραμμαρß-
ου), δεν υπολογßζεται το ραδιενεργü περιεχüμενο του υλι-
κοý (ΕτÞσια Δüση). Αντß γι' αυτü, στην εξßσωση ηλικßαò του
υλικοý, εισÜγονται ακραßεò τιμÝò Þ μß« μÝση τιμÞ που αντι-
προσωπεýει την ΕτÞσια Δüση που εßναι βιβλιογραφικÜ γνω-
στÞ και Ýτσι οδηγοýμαστε σε εκτßμηση ηλικßαò. Στην περß-
πτωση των ΕλÝγχων Αυθεντικüτητcτζ, εξαιτßαò τηò Ýλλει-
ψηò προσδιορισμοý του παρÜγοντα τηò ΕτÞσιαò Δüσηζι τcι,
αποτελÝσματα δßνονται συνÞθωò }τε ακραßεò τιμÝò ηλικιþν,
Þ μ, σφÜλμα περßπου 30Ο/ο.
7. Ν. ΖαχαριÜò, Χρ. ΜιχαÞλ, Κ. ΠολυκρÝτη, Δ. Δημοτß-
καλη, ΜελÝτη και αντιμετþπιση τηò παρασιτικÞò θερμο-
φωταýγειαò με την τεχνικÞ του ελÜσματοζ, στο: ΕλληνικÞ
ΑρχαιομετρικÞ Εταιρεßα (εκδ.) , ΑρχαιομετρικÝò ΜελÝτεò
για ττιγ Ελληγικý Προß'στορßα και Αρχαιüτητα (ΑθÞνα 2001)
47 -54.
Β. Ε. Αουρß, Α. G. Karydas, Τ. Paradellis, Pigmenτs of
wall painτings and ceramics from Greece and Cyprus. The
optimal use οf X-ray specτromeτry οη specific archaeological
issues, X-Ray Spectrom€try 29 (2000) Ι8-24.
9. Οι εκτιμοýμενεò θερμοκρασßεò üπτησηò πÞλινων κλα-
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ
 Το χρυσü αγαλμÜτιο Αφροδßτηò: 6ητιßματα γνησιüτηταò
σικþν ειδωλßων κυμαßνονται μεταξý 650-850'C: Υ. Μαηß-
ατßò, Α. Katsanos, Μ. Cask.y, Technological examination οf
low fired τeτταcοττα staτues from Αγßα lrini Kea, ArchaòOmò-
τry 24 (1933) 191-98.
10. Μ. Βαβελßδηò, Μ. Κεσßσογλου, Ε. ΜÞρτσου, 'Ερευ-
να Χρυσþν ΚτερισμÜτων απü ΑνασκαψÝò στην ΚεντρικÞ
Μακεδονßα, στο: ΕλληνικÞ ΑρχαιομετρικÞ Εταιρεßα (r«-
δ.), ΑρχαιομετρικÝò και ΑρχαιολογικÝò'Ερευνεò στη Μακε-
δογßα και ΘρÜκη (Θεσσαλονßκη 1996) 37-46.
1 1. Η
ανßχνευση ιχνοστοιχεßων τηò ομÜδαò του λευκü-
χρυσου (üσμιο, λευκüχρυσοò κ.λπ.) που θα πιστοποιοýσε
τη χρÞση προσχωματικοý χρυσοý, στην προκειμÝνη περß-
πτωση δεν εßναι δυνατÞ με την τεχνικÞ φθορισμοý ακτß-
νων-Χ λüγω τηò αλληλεπικÜλυψηò των χαρακτηριστικþν
ακτßνων-Χ στο φÜσμα.
ELENI ALOUPI, NIKOS ZACHARIAS, ANDREAS-GERMANOS KARYDAS
The gold sτατυεττε ofAphrodiτe: Problems οf αυτhεητßòατßοη
The αυτhεητßòßτγ οΓ α unique and undocumenτed gold
sτατυεττε οf Aphrodiτe from τhε Hellenistic Collection
οΓ the Benaki Museum \Mas examined by combining
microscopic, analytical and dατßηg τechniques. The
sτatuette consisτs of α clay core covered by α gold layer.
The composiτe ηατυτe οf τhe òτατυeττe leads το τhe for-
mυΙατßοη of τhε Γollowirg τhree hypoτheses: (1) bοτh
τhe core and the gold layer are αηòßeητ and τhυò τhe
objecτ is αυτheητßò, (2) τhe gold layer has been applied
ßη modern τßmεs οη αηòßεητ τετταòοττα and (3) both
core and gold layer are modern and τhε object is λ
compleτe forgery. Εχαmßηατßοη under τhe sτereoscope
revealed α smooth surface with very few imperfecτions,
scraτches or cracks. Οη τhe lorver Γτοητ eΙeνατßοη λ
square gold ρατòh is visible; however τhe òοητßηυßτγ of
τhe relief lines across τhe ρατòh suggesτs τhατ τhe whole
surΓace \Mas covered ßη λ single operation. Vloreover
τhe presence οf τhe ρατòh implies τhατ τhe surΓace \Λ/αs
covered by α, gold leaf techni9ιre, raτher than by fοΙ-
lowing αη amalgamation procedure. 'Where measur-
able οη τhe base, the τhickness of τhe leaf is about 100-
120 μm (ß... 0.010-0.012 cm). The overall smοοτh-
ness οf τhe surface can be ατττßbυτed το successive ΡοΙ-
ishing ττεατmεητs.
1, 2001
Ι2. Σýμφωνα με το J. Humphrey, Ι.Oleson, Α. Sher-
wood, GτòòΚ and Roman Tòchnology: Α Sourcòbook (Lon-
don Ι998) 210-11, η χρÞση υδραργýρου για την απüληψη
χρυσοý με τη δημιουργßα αμαλγÜματοò με το οποßο κατü-
πιν επικαλýπτονταν τα χÜλκινα και κεραμεικÜ αντικεßμε-
να, φαßνεται ρωμαΤκÞ ανακÜλυψη. Η τεχνικÞ περιγρÜφεται
μÜλλον συγκεχυμÝνα απü τον Πλßνιο, ΝαtΗßòt. 33.99-100,
ενþ ο Βιτροýβιοò (D, Arch. 7.8.Ι-4) αναφÝρεται αναλυτι-
κÜ στην εφαρμογÞ τηò τεχνικÞ§ }ια την ανακýκλωση χρυ-
σοκλωστþν. Οι πρωιμüτερεò δυτικÝò αναφοΡÝò στην τεχνι-
κÞ στηρßξονται στην πλÝον αναλυτικÞ και ακριβÞ περιγρα-
φÞ που δßνεται στη μελÝτη του A-Hamdani στην ΥεμÝνη
τον 10ο αι. μ.Χ. (P.T.Craddock, ΕατÞ fuIòτal ΛVIining and
Production [Edinburgh 1995] 1 15- Ι7).
13. Ισοδυναμεß μ, την μÝση περßμετρο του ειδωλßου.
14. ΔεληβορριÜò (σημ. 1) 81.
Thermoluminescence measurements οf the clay core
maτerial showed rypical geological doses implying τhατ
τhe core has ηοτ been fired above 350"C. Though τhßò
precludes τhε possibiliry οf dατß^g, ßτ provides α very
ßmροτταητ clue concerning τhe quesτion οf αυτheητßòß-
τγ, ßη view οf τhe fαòτ τhατ unfired clay objecτs do ηοτ
τeταßη τheir sculpτured feaτures followirg burial. This
allows us το exclude τhe hypoτhesis τhατ τhe objecτ is
τhe resulτ οf α modern gilding οη αηòßeητ τeτταòοττα.
I.{on-desτrucτive X-ray fluorescence analysis of the
gold surface revealed α, high qυαΙßτγ gold-silver αΙΙογ
with α, low copper òοητεηt. Typical percenτage by
weighτ is 96.ΒΟ/ο gold, 2.Β%ο silver, 0.4Ο/ο copper. The
absence οf lead shows τhατ τhe gold has ηοτ been
refined by removirg silver. Similarly, τhe absence οf
mercury suggesτs τhατ τhe gold \Mas ηοτ obτained by αη
amalgamaτion procedure. The òοmΡοsßτßοη οf the
gold αΙΙογ broadly agrees wßτh τhe analyses οf gold αττe-
fαòτs found ßη several Hellenisτic Macedonian siτes
(ß... Sindos, Ag. Paraskevi, Phoeni*). The ρυτßτγ and
τhickness of τhe gold layer αòòουητ Γor τhe excellenτ
òοηòeτνατßοη οf τhe òτατυeτte. Furτhermore, τhe thick-
ness οf the layer clearly exceeds τhe minimum required
το produce τhe desired effeòτ. Indeed, from τhe Middle
39
 ΕΛΕΝΗ ΑΛΟΥΠΗ, ΝΙΚΟΣ ΖΙ,ΧΑΡΙΑΣ, ΑΝΔΡΕΑΣ_ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΑΡΥΔΑΣ
Ages on\Mards τhε rypical τhickness of τhε gold leaf ßη
gilded objecτs is of τhε order of 0.001-0.0001cm. The
τοταΙ ιveighτ of gold ßη τhε Aphrodiτe sτατυεττε is of τhε
order Ι 5gr rvhereas |-2 gr \Mould have sufficed το pro-
duce the same efΓecτ. This generous use of gold may
αòòουητ for τhε rariτy of similar objecτs due το τhε
advantages of recycling τhε precious mεταl. Α converse
40
argument would suggest such αη unnecessary τγ\ταsτε
ιvould ηοτ be τhε pracτice of α modern forger. The cur-
τεητ value of τhε gold used is αbουτ 150 Euro. Iη con-
clusion, the combination of αΙΙ available evidence sug-
gesτs τhατ τhε gold Aphrodiτe ßη τhε Benaki Museum is
ηοτ α forgery and sτrongly supporτs τhε conclusion
reached independently by Prof. Α. Delivorrias.
\
I
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ