.zawpwp-contentuploads202006Gr.11-FW-Opsomboek-.pdf 7

DBO KERNKONSEPTE GRAAD
11
Kennisgewing van kopiereg:
Die teorie-opsommings in hierdie Smart Prep Boekie is die oorspronklike werk van Science Clinic (Py)
Ltd. Die materiaal mag versprei word, mits die volgende vereistes nagekom word:
• As die boekie elektronies of in gedrukte vorm gekopieer of versprei word, moet hierdie
kopieregkennisgewing behoue bly.
• As die opsommings en/of vrae in die boek gebruik word, moet die bron erken word.
• Hierdie Smart Prep Boekie is geskep ter voordeel van die gemeenskap en mag nie deur enige
ander persoon of entiteit gebruik of versprei word vir kommersiële doeleindes nie.
• Die teorie-opsommings in hierdie boekie mag nie aangepas word en onder ‘n nuwe lisensie versprei
word nie.
Volledige terme vir die gebruik van die materiaal is beskikbaar op www.scienceclinic.co.za/terms-book-
usage/
Erkenning van inhoud:

Baie dankie aan diegene wat betrokke was by die produksie, moderasie en vertaling van hierdie boek:
R Bartholomew, N Basson, Y Choonara, N Cullinan, S Dippenaar, T Fairless, I Govender, C Hare,
R Lodge, K Lowe, Q Meades, C Orchison, N Rabellini, R Ramsugit, M Stander.
www .scienceclinic.co.za facebook.com/scienceclinicsa c Science Clinic (Pty) Ltd 2018

Grade 11 Wetenskap Kernkonsepte SCIENCE CLINIC 2018 ©
WHY YOU SHOULD STUDY SCIENCE

Science is amazing! It is also one of the toughest subjects at school. Science-y careers are diverse and exciting, but require years of vigorous academic commitment.
If it’s so hard to get somewhere with Science, why should you study it? Here’s our top reasons for getting your nerd on:
1. Be a modern-day hero: The single greatest reason why we should study Science, is to ensure 4. Diversity and flexibility: From dentistry to plasma physics, Science-y careers offer vast opportu-
Humanity’s sustainable survival on Earth! Ecosystems are in crisis mode, the planetary weather nities for professional career development and diversification. Engineers are welcomed into the
system is changing rapidly, and humanity is failing to coexist in harmony with other species. financial sector, due to their problem-solving ability and analytical way of thinking. Many academic
physicists teach, perform ground-breaking research and consult private clients in the same work
World food production has to double in the next thirty years, in order to sustain the growing global week. Medical professionals diversify into the legal field to become patent attorneys or medical
population. We are running out of fossil fuels which are critical to the efficiency of our industry, lawyers. However on the flip side, it’s rare for a professional with a ‘non-Science-y’ background to
farming and supply chains. Fresh water is becoming increasingly scarce, with many of the World’s bridge into the Science-based career fields.
greatest rivers no longer running into the sea. Diseases are becoming increasingly resistant to anti-
biotics. The air in many Indian and Chinese cities are verging on unbreathable. The Great Pacific 5. Inventions: Science-y careers create an intellectual and business environment that is conducive
Garbage Patch has become an unfathomable mass of floating junk that is destroying our oceans. to problem solving and invention. Look at all the exciting inventions of the last twenty years, that
The use of fossil fuels is polluting our air and adding to the Greenhouse Effect. have completely transformed our lifestyles. The Internet, the everyday use of GPS, mobile phone
technology, PC’ and touch-screen displays are but a few. This technological progress was made
Before you despair, there is a silver lining: every one of these problems can be improved, and even possible due to Science.
solved, through Science! If you are passionately concerned about this Planet and about a healthy
future for Humanity, get stuck into your Science studies and aim for a Science-y career that will Visit online crowdfunding platforms such as Kickstarter and Indiegogo, and appraise the exciting
equip you to make a difference! Science-y inventions that are being funded. The tech scene is mushrooming with skunkworks and
hackathons that are creating radical innovations. It is an exciting time to be part of Science and
2. Be smart: The study of Science encourages problem-solving tenacity that helps you to under- technology, and if you want to be at the cusp of making cool things that make a big difference,
stand the world around you. I have always explained to my students that Science illuminates one’s study Science!
path, and that going through life without Science is similar to driving your car along dark roads -
your headlights might light your way forward, but they don’t illuminate the world around you. You 6. Be a modern-day hero (#2): South Africa has a growing deficit of expert Science teachers. If
travel onwards without ever understanding the context of your journey. Studying Science makes you are passionate about Science, and passionate about making a difference, teaching is a mas-
you comfortable with the unknown, and gives you the confidence to say: “I don’t know the an- sively rewarding career path that is becoming increasingly lucrative. Remember, supply and de-
swers, but I will find out!”. Science is gracious to naivety but does not condone the apathy of indif- mand dictate going rates - if there are fewer expert Science teachers around, the demand for ex-
ference: it allows you to say “I don’t know, but I want to find out”, but does not tolerate the atti- pertise leads to increased fees. Become a Science teacher, a thought leader and a role model!
tude of “I don’t know and I don’t care”.
7. Wealth: More than a fifth of the planet’s wealthiest people on the Forbes 2015 list studied an engi-
Science is highly structured, but welcomes change - it constantly adjusts its views based on what neering degree, according to a recent survey by the Approved Index platform. A quarter of the
is observed. This approach teaches you to evolve your thinking by constantly testing and investigat- Forbes top-hundred have Science as a foundation for their work.
ing information, which makes you a well-rounded human being and empowers you with an ethical
approach to others: it enables you to discern the difference between your opinions and facts, and 8. Discovery: Science research is a field that allows you to discover the unknown. The deep oceans
to acknowledge the opinions and beliefs of others without immediately accepting or rejecting are unexplored, nanotechnology and photonic crystals have so many secrets, and we’re still not
them. sure whether there is any form of life outside near-Earth space. Imagine being the person that
publishes a peer-reviewed article to tell the world about a brand new discovery, or a new revela-
3. Be adventurous: Science gets you places! I can only speak from my experience - my engineering tion in our understanding, or a life-altering breakthrough in technology.
background, which is firmly rooted in Science, has opened a door to great adventure and explora-
tion. I have worked on four continents and have been exposed to a diversity of incredible experi- This is a call to action for young history-makers, and for a new wave of heroes to save this
ences that a ‘normal’ office job would never allow. Would you like to work in jungles? Study Natu- world and make a difference. I encourage you to become part of it!
ral Sciences. A life of studying volcanoes or auroras, perhaps? Study geosciences. Would you like
to ply you mind to solving massive problems and driving innovation? Study engineering! Would you
like to work with killer whales? Study zoology! James Hayes
Founder – Science Clinic
Science-y careers and research allow you visit places that would not be accessible through other
fields of study. Whether you want to go to Antarctica or to outer space, Science is the way to get
there.
1
Vir verdere inligting oor Science Clinic se seminare, klasse en hulpbronne, besoek gerus www.scienceclinic.co.za
INHOUDSOPGAWE
Voorwoord 1
Fisika
Fisika data 4
Vektore in 2D 6
Newton se bewegingswette 9
Newton se universele gravitasiewet 13
Elektrostatika 14
Geometriese optika 16
Elektromagnetisme 18
Elektrisiteit 19
Chemie
Chemie data 22
Molekulêre struktuur 25
Intermolekulêre kragte 27
Ideale gasse 29
Kwantitatiewe aspekte van chemiese
verandering 30
Energie– en chemiese verandering 35
Sure en basisse 36
Redoksreaksies 38
Ontginning van die litosfeer 39
www
www
Fisiese Wetenskappe 24 DBE/2017
Eksamenriglyne
4. ALGEMENE VAKINLIGTING
4.1 Hoeveelhede, simbole en eenhede
Die algemeenste hoeveelhede, simbole en SI-eenhede wat in inleidende Fisika gebruik word,
word hieronder gelys. 'n Hoeveelheid moenie verwar word met die eenheid waarin dit
gemeet word nie.
Verkieslike Alternatiewe Eenheid-
Grootheid Eenheidnaam
simbool simbool simbool
massa m kilogram kg
posisie x, y meter m
verplasing ∆ x, ∆ y s meter m
-1
snelheid v , vy
x u, v meter per sekonde m∙s
-1
beginsnelheid vi u meter per sekonde m∙s
-1
eindsnelheid vf v meter per sekonde m∙s
-2
versnelling a meter per sekonde per sekonde m∙s
-2
gravitasieversnelling g meter per sekonde per sekonde m∙s
tyd (oombliklik) t sekonde s
tydinterval ∆t sekonde s
energie E joule J
kinetiese energie K Ek joule J
potensiële energie U Ep joule J
arbeid W joule J
werkfunksie W0 joule J
drywing P watt W
-1
momentum p kilogram meter per sekonde kg∙m∙s
krag F newton N
gewig w Fg newton N
normaalkrag N FN newton N
spanning T FT newton N
wrywingskrag f Ff newton N
wrywingskoëffisiënt μ, μ s , μ k (geen)
wringkrag τ newton-meter N∙m
golflengte λ meter m
frekwensie f ν hertz of per sekonde Hz of s
-1
periode T sekonde s
-1
spoed van lig c meter per sekonde m∙s
brekingsindeks n (geen)
brandpuntafstand f meter m
voorwerpafstand s u meter m
beeldafstand s' v meter m
vergroting m (geen)
lading Q, q coulomb C
-1
newton per coulomb of N∙C of
elektriese veld E -1
volt per meter V∙m
elektriese potensiaal
VP volt V
by punt P
potensiaalverskil ∆ V, V volt V
emk E ε volt V
stroom I, i ampère A
weerstand R ohm Ω
interne weerstand r ohm Ω
magneetveld B tesla T
2
2 T∙m of
magnetiese vloed Φ tesla∙meter of weber
Wb
kapasitansie C farad F
induktansie L henry H
Kopiereg voorbehou Blaai om asseblief
Inligtingsblaaie – Vraestel 1 (Fisika)
TABLE 1: PHYSICAL CONSTANTS/TABEL 1: FISIESE KONSTANTES
NAME/NAAM SYMBOL/SIMBOOL VALUE/WAARDE
Acceleration due to gravity
g 9,8 m·s-2
Swaartekragversnelling
Gravitational constant
G 6,67 x 10-11 N⋅m2⋅kg-2
Swaartekragkonstante
Radius of Earth
RE 6,38 x 106 m
Straal van Aarde
Coulomb's constant
k 9,0 x 109 N⋅m2·C-2
Coulomb se konstante
Speed of light in a vacuum c 3,0 x 108 m·s-1
Spoed van lig in 'n vakuum
Charge on electron
e -1,6 x 10-19 C
Lading op elektron
Electron mass
me 9,11 x 10-31 kg
Elektronmassa
Mass of the Earth
M 5,98 x 1024 kg
Massa van die Aarde
TABLE 2: FORMULAE/TABEL 2: FORMULES
MOTION/BEWEGING
v f = v i + a Δt Δx = v i Δt + 21 aΔt 2
2 2 ⎛ v + vi ⎞
v f = v i + 2aΔx Δx = ⎜ f ⎟ Δt
⎝ 2 ⎠
FORCE/KRAG
Fnet = ma w = mg
Gm1m2 fs(max)
F= µs =
r2 N
fk
µk =
N
WAVES, SOUND AND LIGHT/GOLWE, KLANK EN LIG
1
v=fλ T=
f
ni sin θi = nr sin θr c
n=
v
ELECTROSTATICS/ELEKTROSTATIKA
kQ Q F
F = 12 2 (k = 9,0 x 109 N⋅m2·C-2) E=
r Q
kQ W
E= (k = 9,0 x 109 N⋅m2·C-2) V=
r2 Q
ELECTROMAGNETISM/ELEKTROMAGNETISME
ΔΦ
ε=−N Φ = BA cos θ
Δt
CURRENT ELECTRICITY/STROOMELEKTRISITEIT
Q V
I= R=
Δt I
1 1 1 1
= + + + ... R = r1 + r2 + r3 + ...
R r1 r2 r3
W = Vq W
P=
Δt
W = VI Δ t
P = VI
W= I2R Δ t
P = I 2R
V 2 Δt V2
W= P=
R R
Grade 11 Wetenskap Kernkonsepte Graad 11 Fisika Definisies SCIENCE CLINIC 2018 ©
Skalaar: 'n fisiese hoeveelheid met slegs grootte (bv. massa, afstand, tyd)
Vektor: 'n fisiese hoeveelheid wat beide grootte en rigting het (bv. snelheid, versnelling, krag)
Resultante vektor: die enkele vektor wat dieselfde effek as al die oorspronklike vektore saam het
Afstand: die lengte van die pad gery/geloop. Wees bewus dat afstand 'n skalaar hoeveelheid is
Kragte en vektore
Verplasing: die verandering in posisie
Spoed: die tempo van verandering in afstand, wees bewus dat spoed 'n skalaarhoeveelheid is
Snelheid: die tempo van verandering van posisie (of verplasing), wees bewus dat snelheid 'n vektorhoeveelheid is
Versnelling: die tempo van verandering in snelheid
Normale krag (FN): die krag of die komponente van ‘n krag wat ‘n opppervlak op ‘n voorwerp uitoefen waarmee dit in kontak
is en wat loodreg is tot daardie oppervlak
Wrywingskrag (Ff): die krag wat teen die beweging van ‘n voorwerp inwerk en wat parallel met die oppervlakkte is
Statiese wrywingskrag (fs): die krag wat teen die neiging van die beweging van 'n stilstaande voorwerp, relatief tot 'n
oppervlak, inwerk
Kinetiese wrywingskrag (fk): die krag wat teen die beweging van 'n bewegende voorwerp, relatief tot 'n oppervlak, inwerk.
Wees bewus dat ‘n wrywingskrag eweredig is aan die normaalkrag, onafhanklik is van die kontakarea en onafhanklik is van die
snelheid van die beweging
Newton se eerste wet van beweging: ‘n liggaam sal in sy toestand van rus of beweging bly teen ‘n konstante snelheid,
Newton se Wette
tensy 'n nie-nul resulterende / netto krag daarop inwerk
Newton se tweede wet van beweging: wanneer 'n resulterende / netto krag op 'n voorwerp inwerk, sal die voorwerp
versnel in die rigting van die krag teen 'n versnelling wat direk eweredig is aan die krag en omgekeerd eweredig is aan die massa
van die voorwerp
Newton se derde wet van beweging: Wanneer een liggaam 'n krag op 'n tweede liggaam uitoefen, sal die tweede liggaam 'n
krag van gelyke grootte in die teenoorgestelde rigting op die eerste liggaam uitoefen
Newton se Universele Gravitasiewet: elke liggaam in die heelal trek elke ander liggaam aan met 'n krag wat direk eweredig
is aan die produk van hulle massas en omgekeerd eweredig is aan die kwadraat van die afstand tussen hulle middelpunte
Gewig: die gravitasiekrag wat die aarde op 'n voorwerp uitoefen op of naby die oppervlak.
Spoed van lig (c): die spoed van lig is konstant wanneer dit deur ‘n spesifieke medium beweeg. (c = 3x108 m.s-1 in 'n vakuum)
Refraksie: ‘n verandering van golfspoed in verskillende mediums, terwyl die frekwensie konstant bly
Brekingsindeks: die verhouding van die spoed van lig in lug teenoor die spoed van lig in 'n spesifieke medium
Optiese digtheid: 'n meting van die spoed van lig of ‘n ander elektromagnetiese golf deur 'n medium
Normaal: die denkbeeldige lyn loodreg op die oppervlak tussen twee verskillende optiese mediums
Geometriese Invalshoek: die hoek tussen die invalstraal en die normaal
Optika Brekingshoek: die hoek tussen die gebreekte straal en die normaal
Snell se wet: gee die verhouding tussen die invalshoek, die brekingshoek en die brekingsindeks as lig van een medium na 'n
ander beweeg
Kritiese hoek: die invalshoek waarvan die gebreekte (refraktiewe) hoek 90° is
Totale interne weerkaatsing: die invalshoek is groter as die kritieke hoek en geen breking vind plaas nie; die straal word
eerder weerkaats
Golffront: 'n denkbeeldige lyn wat golwe wat in fase is, verbind
Huygen se beginsel: alle punte van 'n golffront tree soos 'n punt bron op. Elkeen van hierdie punt bronne (sekondêre bronne)
2D en 3D Golffront
produseer kleiner sirkelvormige golfies wat vorentoe beweeg met dieselfde spoed as die golf.
Diffraksie: die vermoë van 'n golf om in golffronte uit te sprei soos wat dit deur 'n klein opening of om 'n skerp kant beweeg
Coulomb se Wet: die grootte van die elektrostatiese krag wat een puntlading (Q1) op 'n ander puntlading (Q2) uitoefen is
direk eweredig aan die produk van die grootte van die ladings en omgekeerd eweredig aan die kwadraat van die afstand (r)
tussen hulle
Elektrostatika Elektriese veld: ‘n gebied in die ruimte waar 'n elektriese lading 'n krag ondervind. Die rigting van die elektriese veld by 'n punt
is die rigting waarin 'n positiewe toetslading sal beweeg indien dit by daardie punt geplaas word.
Elektriese veld by ‘n punt: Die elektriese veld by 'n punt is die elektrostatiese krag ondervind per eenheid positiewe lading
wat by daardie punt geplaas is.
Faraday se wet: wanneer ‘n geleier en magneetveld relatief tot mekaar beweeg, word ‘n emk geïnduseer oor die ente van die
Elektromagnetisme
geleier. Die geïnduseerde emk in die geleier is direk eweredig aan die tempo van verandering van magnetiese wisseling.
Ohm se Wet: die potensiaalverskil oor 'n geleier is direk eweredig aan die stroom in die geleier by ‘n konstante temperatuur
Ohmiese geleier: ‘n geleier wat Ohm se wet gehoorsaam
Elektriese Nie-Ohmiese geleier: ‘n geleier wat nie Ohm se wet gehoorsaam nie
Stroombane Interne weerstand: die sel / battery se eie weerstand
Drywing: die tempo waarteen elektriese energie omgeskakel word in 'n elektriese stroombaan en word gemeet in watt (W)
Kilowatt uur (kWh): verwys na die gebruik van 1 kilowatt elektrisiteit vir 1 uur
5
Grade 11 Wetenskap Kernkonsepte
Vektore in 2D SCIENCE CLINIC 2018 ©
OPDELING VAN KOMPONENTE x Fx KOMPONENTE VAN ‘N HELLING

Diagonale vektore kan opgedeel word in Fx = F cos θ θ Wanneer kragte toegepas word op ‘n Fg// = Fg sin θ
komponente. Wanneer vektore in x- en y- voorwerp teen ‘n helling is dit nuttig om
komponente opgedeel word bepaal ons Fy = F sin θ die kragte op te deel in parallelle (//) en Fg⊥ = Fg cos θ F g//
die horisontale (x-as) en vertikale (y-as) F loodregte (⟂) vektorkomponente. Gravita-
Fy
effekte van die vektor. siekrag (Fg) is die mees algemene krag
Fg θ
F g⟂
wat in hierdie komponente teen ‘n helling
opgedeel kan word.
θ
y
OPSTELLING VAN KRAGTEDRIEHOEKE
Kragtedriehoeke kan gebruik word om die resulterende krag of ewewigskrag te bereken wanneer kragte nie lineêr is nie. Basiese meetkundige reëls kan gebruik word om vektore en resultante te bereken wanneer
kragtedriehoeke gevorm word.
Stert-aan-kop Parallelogram Manipulasie
Gebruik vir opeenvolgende vektore (vektore wat mekaar Word gebruik vir vektore wat gelyktydig op dieselfde Vektorpyltjies kan gemanipuleer word om ‘n kragtedriehoek te vorm wat gebruik
opvolg) voorwerp inwerk. Die resultant is ‘n hoeklyk van ‘n parallelo- kan word om die resultante krag of ewewigskrag te bereken.
gram en begin by die vektore se sterte.
Bv. ‘n Boot vaar 90 m oos en beweeg daarna 50 m noord. Die volgende moet dieselfde bly wanneer die vektorpyltjies gemanipuleer word:
y y
• Lengte van die pyltjie (grootte)
• Hoek van die pyltjie (rigting)
• Die rigting van die kop van die pyltjie.
Bv. ‘n Voorwerp word gehang vanaf ‘n plafon deur twee kabels. Die vryliggaam-
ant
diagram asook die kragtedriehoek word onderaan getoon en kan gebruik word om
Vektor 2
ult
Vektor 2
nt
s die waardes van T1 en T2 te bereken.
Re
lta
su
Re
Vryliggaamdiagram Kragtedriehoek
x
Vektor 1 x
Hierdie prinsiep kan ook op meer as twee vektore (in vol-
Vektor 1
gorde) toegepas word. Die resultant begin by die eerste vek-
Bv. Twee sleepbote pas ‘n krag van 6 000 N en 5 000 N teen
tor se stert en eindig by die laaste vektor se kop.
‘n koers van 60° en 120° onderskeidelik op ‘n vragskip, toe.
y y
Vekt
or 4
nt
N
00
Resulta
60
Resultant
or 3
x
Vekt
x 50
00
N
Vektor 1
o r2
kt
Ve
6
Vektore in 2D-Resultante en Ewewigskragte SCIENCE CLINIC 2018 ©
EWEWIGSKRAG: Die krag wat die sisteem in ewewig hou.

Die ewewigskrag is gelyk aan die grootte en teenoorgesteld aan die rigting van die resultante krag.
PYTHAGORAS (SLEGS 90°) SINREËL (NIE-90°)
Pythagoras kan slegs toegepas word op vektordriehoeke wat reghoekige driehoeke is. Die sinreël kan gebruik word om die sylengtes en hoeke van vektordriehoeke wat nie reghoekige drie-
hoeke is nie, te bereken.
VIR SYLENGTES: VIR HOEKE:
t a t VIR SYLENGTES:
R2 = x2 + y2 sin θ = cos θ = tan θ = a b c
s s a = =
sin(A) sin(B) sin(C )
VOORBEELD:
VIR HOEKE:
‘n Boot vaar 90 m oos waarna dit 50 m noord vaar. Bereken die verplasing van die boot.
y sin(A) sin(B) sin(C )
= =
a b c
VOORBEELD:
‘n Voorwerp word gehang vanaf ‘n plafon deur twee koorde soos aangetoon deur die diagram onderaan.
Bereken die grootte van T1 en T2.
ta nt
su l
60°
e
T1
50 m
R 60° 35°
35°
T1 T2 T2
x
90 m
3 kg
R2 = x2 + y2
Fg
R = 90 2 + 50 2 35°
R = 102,96 m T2 55°
35° Fg = mg
t
tan θ = = (3)(9,8)
a 60° Fg
tan−1( 50
90 )
= 29,4 N
θ =
a b a b
θ = 29,05∘ sin A
= sin B sin A
= sin B
T1 29,4 T2 29,4
T1 sin 55
= sin 95 sin 30
= sin 95
Onthou dat θ bereken is relatief tot die x-as, 29,4 29,4
∴ rigting = 90∘ − 29,05∘ = 60, 95∘ 30° T1 = sin 55 × sin 95
T2 = sin 30 × sin 95
T1 = 24,18 N T2 = 14,76 N
∘ 60°
∴ Verplasing = 102,96 m teen 'n rigting van 60,95
7
Vektore in 2D-Resultante en Ewewigskragte SCIENCE CLINIC 2018 ©
KONSTRUKSIE OPTEL VAN KOMPONENTE

Die resultant of ewewigskrag kan deur meting bereken word deur akkurate konstruksie van vektordia- Die resultant van die diagonaal (hoeklyn-) kragte kan bereken word deur gebruik te maak van Pythagoras
gramme. Die diagram moet met ‘n liniaal en gradeboog geteken word. Die grootte wat voorgestel word waar die x-resultant en y-resultant eerste bepaal word. Dit is veral nuttig vir die berekening van meer as 2
deur die lengte van die lyn, word geteken deur gebruik te maak van ‘n geskikte skaal, byvoorbeeld: kragte wat toegepas word op ‘n voorwerp waar ‘n kragtedriehoek nie gebruik kan word nie.
1 cm = 1 N Stappe om die resultant te bereken:
1 mm = 1 N 1. Bereken die x- en y-komponente van elke krag
2. Bereken die x- en y-resultante van die komponente
VOORBEELD: 3. Bereken die resultant deur gebruik te maak van Pythagoras
Twee kragte word toegepas op ‘n voorwerp soos aangetoon in die diagram onderaan. Bereken die 4. Bereken die hoek deur gebruik te maak van trigonometriese funksies
resultante krag deur gebruik te maak van konstruksie.
VOORBEELD:
Drie kragte word toegepas op ‘n voorwerp soos aangetoon in die diagram onderaan. Bereken die resul-
tante krag wat verrig word op die voorwerp.
11 N 1. 11 N krag:
70° Fx = F cos θ Fy = F sin θ

= 11 cos 70
11 N
40° = 11 sin 70
70°
= 3,76 N regs (90o ) = 10,34 N op (0o )
30 N krag:
40° 35°
30 N Fx = F cos θ Fy = F sin θ 30 N 20 N
= 30 cos 40 = 30 sin 40
= 22,98 N links (270o ) = 19,28 N af (180o )
Teken die kragte deur gebruik te maak van ‘n geskikte skaal en akkurate hoekmetings. 20 N krag:
Fx = F cos θ Fy = F sin θ
= 20 cos 35 = 20 sin 35
= 16,38 N regs (90o ) = 11,47 N af (180o )
5,5 cm = 11 N 2. x- en y-resultant 2,84 N
Kies links as postief (270o) Kies af as positief (180o)
Skaal: 0,5 cm = 1 N
R Fx = −3,76 + 22,98 − 16,38 Fy = −10,34 + 19,28 + 11,47
= 2,84 N links (270o ) = 20,41 N af (180o )
20,41 N
3. Resultant 4. Hoek
15 cm = 30 N R 2
= 2
x +y 2 t R
tan θ = a
20,41
R = 2,842 + 20,412 θ = tan−1 2,84
∘
Deur meting:
R = 20,61 N θ = 82,08
Resultant = 10,6 cm = 21,20 N teen ‘n hoek van 25° onder die negatiewe x-as. ∴ Resultant = 20,61 N teen ‘n rigting van 187,92°
(Die ewewigskrag = 21,20 N teen ‘n hoek van 25° bo die positiewe x-as.) (Die ewewigskrag = 20,61 N teen ‘n helling van 7,92°)
8
Newton se Bewegingswette SCIENCE CLINIC 2018 ©
KRAGTE
Nie-kontakkrag: ‘n Krag wat oor ‘n afstand Kontakkrag: ‘n Krag wat uitgeoefen word
uitgeoefen word sonder fisiese kontak. tussen twee voorwerpe wat in kontak is. ‘n Krag is ‘n stoot- of trek aksie wat toegepas word op ‘n voorwerp. Hierdie aksie kan toegepas word op
voorwerpe wat in kontak tree met mekaar of oor ‘n afstand (geen kontak).
Elektrostatiese krag Toegepaste krag (FA)
Gravitasiekrag (w/Fg) Spanning (T of FT) Kragte is vektore omdat dit grootte en rigting besit. Krag word gemeet in newton (N). 1 N is die krag
benodig om ‘n 1 kg voorwerp teen 1 m·s-2 in die rigting van die krag te laat versnel. Dus kan ons sê dat
Magnetiese krag Wrywing (Ff of fs/fk) 1 N = 1 kg·m·s-2
Normaalkrag (N/FN)
Normaalkrag (FN) Wrywing (Ff of fs/fk)

Die loodregte komponent van die kontak krag wat toegpas word deur die oppervlak waarop Wrywing is die krag wat die beweging of voornemende beweging van ‘n voorwerp
dit rus. teenwerk.
FN Wrywing is die parallelle komponent van die kontak krag op ‘n voorwerp deur die oppervlak waarop dit
rus. Die wrywing tussen die kontakoppervlaktes word bepaal deur die eienskappe van die oppervlakte.
Die normaalkrag is gelyk aan die loodregte komponent van
Die wrywingskoëffisiënt (µs/µk) dien as ‘n beskrywing van die grofheid van die oppervlakte. Hoe growwer
gravitasie indien daar geen ander kragte op die voorwerp
die oppervlakte, hoe hoër die wrywingskoëffisiënt.
toegepas word nie.
Statiese wrywing (fs) Kinetiese wrywing (fk)
FN = Fg Statiese wrywing is die wrywingskrag wat die Kinetiese wrywing is die wrywingskrag wat die
Fg beweging van ‘n stilstaande voorwerp teen- beweging van ‘n nie-stilstaande voorwerp
staan. Die grootte van die statiese wrywingskrag teenwerk. Die grootte van die kinetiese wrywing
sal toeneem soos wat die parallelle komponent van is konstant vir die spesifieke sisteem tydens alle
Indien alternatiewe kragte op die voorwerp toegepas word, sal die normaalkrag verander afhangende die toegepaste krag toeneem totdat maksimum snelhede groter as nul ongeag van die toegepaste
van die rigting en grootte van die toegepaste krag. statiese wrywing bereik word. fsmaks is die grootte krag.
van die wrywingskrag wanneer die voorwerp begin
FA FA
beweeg.
FN FN
θ θ f smaks = μs FN fk = μk FN
f smaks = maksimum statiese wrywing (N) fk = kinetiese wrywing (N)

μs = wrywingskoëffisiënt (geen eenheid) μk = wrywingskoëffisiënt (geen eenheid)
Fg
Fg FN = normaalkrag (N) FN = normaalkrag (N)
Die voorwerp sal begin beweeg indien die toegepaste krag groter as die maksimum statiese wrywing is.
FN + FAy − Fg = 0 FN − Fg − FAy = 0
FN + FA sin θ = Fg FN = Fg + FA sin θ
fsmaks
Wrywing (N)
Voorwerpe wat van ‘n tou/koord/kabel gehang word besit geen FT f s)
normaalkrag nie, omdat daar geen oppervlak bestaan waarop ng(
i
w
dit kan rus nie. ry
w Kine5ese wrywing (fk)
e se
a$
FT + (−Fg ) = 0 St
Fg Toegepaste krag (N)

9
Newton se Bewegingswette SCIENCE CLINIC 2018 ©
Newton se Eerste Bewegingswet Newton se Tweede Bewegingswet Newton se Derde Bewegingswet

‘n Liggaam sal altyd in rus bly of teen ‘n konstante snelheid Wanneer ‘n resulterende krag op ‘n voorwerp inwerk, sal die Indien voorwerp A ‘n krag op voorwerp B verrig, sal
beweeg tensy ‘n resulterende krag (nie-nul) daarop inwerk. voorwerp versnel in die rigting van die resulterende krag voorwerp B ‘n krag op voorwerp A verrig wat gelyk in
teen ‘n versnelling wat direk eweredig is aan daardie krag en grootte en teenoorgesteld in rigting is.
Newton se Eerste Wet word toegeskryf aan traagheid – die weerstand omgekeerd eweredig is aan die massa van die voorwerp.
wat ‘n voorwerp bied om sy eie beweging of rus-posisie te verander.
Newton se Tweede Wet is afhanklik van die resultante krag – Die
Newton se Derde Wet beskryf aksie-reaksie kragpare. Hierdie is
vektorsom van alle kragte wat op dieselfde voorwerp toegepas word.
Fnet = 0 N a = 0 m ⋅ s −2 kragte wat van toepassing is op verskillende voorwerpe en kan
daarom nie opgetel of van mekaar afgetrek word nie.
‘n 3 kg Voorwerp beweeg met ‘n konstante snelheid teen ‘n helling,
Fnet = m a a ≠ 0 m ⋅ s −2
met ‘n hoek van 15º, op. Die wrywingskoëffisiënt is 0,35. Bereken
die grootte van die toegepaste krag. FA op B = − FB op A
FA
FN ‘n 20 N Krag word toegepas op ‘n 5 kg voorwerp. Die voorwerp
Kragpare eienskappe:
versnel teen ‘n opwaartste, wrywinglose oppervlak met ‘n 15º
helling. Bereken die versnelling van die voorwerp. • Gelyk in grootte
• Teenoorgesteld in rigting
Fg// FA • Toegepas op verskillende voorwerpe (kan daarom NIE
fk FN MEKAAR KANSELLEER NIE)
15° Fg T
Neem opwaarts as positief LET WEL:

Fnet⊥ = 0
Fg// Die kragpaar hier verwys
na die gravitasiekragte.
FN + (−Fg⊥ ) = 0
FN = Fg⊥ Gravitasie en normaal
FN = m g cos θ 15° Fg T kragte is NIE kragpare
nie.
FN = (3)(9,8)cos 15∘
FN = 28,40 N Neem opwaarts as positief
∴ FN = 28,40 N ⊥ op vanaf die helling Fnet// = ma
FA + (−Fg// ) = ma Fman op muur
Fnet// = 0 20 − (5)(9,8)sin 15∘ = 5a
FA + (−Fg// ) + (−fk ) = 0 20 − 12,68 = 5a
FA = Fg// + fk 7,32
a =
5
FA = m g sin θ + μk FN
∴a = 1,46 m ⋅ s−2 // op teen die helling
FA = (3)(9,8)sin 15∘ + (0,35)(28,40)
∴ FA = 17,55 N
Belangrik om veiligheidsgordels te dra: Effek van Newton se Tweede Wet op ‘n oorlaaide voertuig:
‘n Voorwerp sal volgens Newton se Eerste Wet altyd in rus bly of teen Volgens Newton se Tweede Wet is die versnelling van ‘n voorwerp
‘n konstante snelheid beweeg tensy ‘n resulterende krag (nie-nul) direk eweredig aan die toegepaste krag en omgekeerd eweredig aan
die massa van die voorwerp. Indien ‘n voertuig oorlaai is sal die
Fmuur op man
daarop inwerk. Wanneer ‘n motor skielik moet stop, sal ‘n persoon
binne die voertuig steeds teen ‘n konstante snelheid vorentoe stopafstand toeneem wat kan lei tot ernstige ongelukke. Sodra die
Newton se Derde Wet gedurende ‘n botsing:
beweeg. Die persoon sal kontak maak met die voorruit van die motor remme toegepas word sal die krag (wrywing) dieselfde bly, maar die
Volgens Newton se Derde Wet is die krag wat op twee voorwerpe
sonder ‘n veiligheidsgordel, wat ernstige kopwonde kan veroorsaak. toename in massa veroorsaak ‘n afname in die negatiewe versnelling
uitgeoefen word gelyk in grootte maar teenoorgesteld in rigting.
Die veiligheidsgordel tree op as ‘n toegepaste krag wat die voor- wat op sy beurt die tyd (en afstand) wat dit neem vir die voertuig om
Indien twee voertuie betrokke is in ‘n ongeluk sal beide dieselfde
waartse beweging van die persoon teenwerk. te stop, vergroot.
krag op mekaar uitoefen, ongeag van hul massas.
10
ALLE VOORBEELDE:
Newton se Bewegingswette BEWEGINGSRIGTING POSITIEF
SCIENCE CLINIC 2018 ©
Horisontaal Helling
Die vertikale resultant = 0 N Die loodregte (⟂) resultant = 0 N Fg// = Fg sin θ
Die horisontale resultant bepaal die versnelling. Die parallelle (//) resultant bepaal versnelling
Fg⊥ = Fg cos θ
Trek teen ‘n hoek ONTHOU: Gebruik komponente van gravitasiekrag
FA FN Krag afwaarts toegepas teen helling Krag opwaarts toegepas teen helling
FAy
FN θ FN Ff FA FN FA
FN Ff FN
Ff Ff FAx
Fg// Fg//
Fg// Fg//
Fg Fg FA Fg⟂ Ff
FA fk Fg⟂
Horisontaal: Vertikaal: θ Fg T
θ Fg T
Fnet = m a Fnet = 0
FAx + (−Ff ) = m a (−Fg ) + FN + FAy = 0 Parallel: Loodreg: Parallel: Loodreg:
Fnet = m a Fnet = 0 Fnet = m a Fnet = 0
Stoot teen ‘n hoek Fg∥ + FA + (−Ff ) = m a Fg⊥ + (−FN ) = 0 (−Fg∥) + (−Ff ) + FA = m a Fg⊥ + (−FN ) = 0
FN FA FN
Geen toegepaste krag
θ
Parallel:
Ff FAx Ff FN Ff FN Ff Fnet = m a
Fg∥ + (−Ff ) = m a
FAy
Fg Fg Fg// Fg// Loodreg:
Fnet = 0
Horisontaal:
Fnet = m a
Vertikaal:
Fnet = 0 Fg
Fg⟂ Fg⊥ + (−FN ) = 0
θ T
FAx + (−Ff ) = m a Fg + (−FN ) + FAy = 0
Stilstaande hysbak/ konstante snelheid Hysbak versnel Vryvallende hysbak (gebreekte kabel)
FT FT FT
Hangende voorwerpe FT
Vertikaal: Vertikaal: Vertikaal:
Horisontale resultant = 0 N
Fnet = 0 Fnet = m a Fnet = m a
Vertikale resultant bepaal versnelling
Fg + (−FT ) = 0 Fg + (−FT ) = m a Fg = m a
ONTHOU: Geen normaal of wrywingskragte Fg
Fg
Fg
Fg
Versnelling sal in die rigting
Fg Fg
van die grootste krag wees.
11
ALLE VOORBEELDE:
Newton se Bewegingswette BEWEGINGSRIGTING POSITIEF
SCIENCE CLINIC 2018 ©
Aangehegte voorwerpe Voorwerpe geheg met koord/kabel/tou

Teken afsonderlike vryliggaamdiagramme vir FN FN FN FN
elke voorwerp. Horisontaal: Horisontaal:
Die snelheid en versnelling van alle voorwerpe Fnet = m a
Ff FT FT FA Ff FA Fnet = m a
is dieselfde in grootte en rigting.
(−Ff ) + FT = m a Ff FA + (−FT ) + (−Ff ) = m a
Toegepaste kragte word slegs op een voorwerp FT
op ‘n slag toegepas.
Fg
Ff Fg
Gelyktydige vergelykings vir versnelling en span-
ning word gewoonlik benodig. Fg Fg
ONTHOU: Voowerpe in kontak
Koorde/kabels- Die spanningskragte op
die voorwerpe is gelyk in grootte maar in FN FN
FN FN
teenoorgestelde rigtings
FA
Voorwerpe in kontak- Newton se Horisontaal: A FBA FAB B Horisontaal:
Derde Bewegingswet Fnet = m a Ff FA Ff Ff FAB Fnet = m a
FA + (−FBA) + (−Ff ) = m a
Ff (−Ff ) + FAB = m a
Dieselfde as FBA
Kan horisontaal (veelvoudige voorwerpe op ‘n Fg Fg
oppervlak) of vertikaal (veelvoudige voorwerpe Fg Fg
wat gehang word) wees.
Die snelheid en versnelling van alle voorwerpe Veelvoudige asse
is gelyk in grootte en rigting. FN
Veelvoudige asse FT1 FN FN
Horisontaal (voorwerpe op ‘n oppervlakte) EN
In hierdie voorbeelde
FT1 FT2
vertikaal (voorwerpe wat gehang word).
Ff FT1 is kloksgewys positief: Ff
Regs positief FT2
Die snelheid en versnelling van alle voorwerpe is Fg Ff
gelyk in grootte maar NIE IN RIGTING NIE.
Fg Af positief Fg Fg
Vektor rigting op veelvoudige asse FT2
Kloksgewys:
Fg
Regs en af positief Fg
Links en op negatief FN FT2 FN FN FT2
FT1
Ff FT1 Ff FT1 Ff FT2
OF FT1
Fg Fg Fg Fg Fg
Antikloksgewys: FT2 Fg
Links en op positief Horisontaal: Vertikaal: Vertikaal: Horisontaal: Horisontaal: Vertikaal:
Regs en af negatief Fnet = m a Fnet = m a Fnet = m a Fnet = m a Fnet = m a Fnet = m a
FT1 + (−Ff ) = m a Fg + (−FT1) + FT 2 = m a Fg + (−FT 2 ) = m a FT1 + (−Ff ) = m a FT 2 + (−FT1) + (−Ff ) = m a Fg + (−FT 2 ) = m a
12
Newton se Wet van Universele Gravitasie SCIENCE CLINIC 2018 ©
Elke liggaam in die heelal trek elke ander liggaam aan met ‘n VERHOUDINGS BEREKENINGE
krag wat direk eweredig is aan die produk van hulle massas 1.Skryf die oorspronklike formule neer. Gm1m2
en omgekeerd eweredig is aan die kwadraat van die afstand 2.Manipuleer om onbekende die onderwerp van die formule te maak Die krag kan bereken word deur F = te gebruik
3.Vervang veranderinge in formule (Behou simbole!) r2
tussen hul middelpunte.
4.Vereenvoudig verhouding ONTHOU:
5.Vervang oorspronklike formule met onbekende simbool
Gm1m2 Massa in kg
F= VOORBEELD:
r2 Twee voorwerpe, m1 en m2, is op ‘n afstand r van mekaar af en Radius in m
ondervind ‘n krag F. Hoe sal die krag beinvloed word indien: Radius: middelpunt van massa tot middelpunt van massa
F = aantrekkingskrag tussen die voorwerpe (N)
a) Een massa verdubbel word en die afstand tussen die massas Rigting is ALTYD aantrekend
G = Universele gravitasie konstante (6,67 ×10−11 N·m2·kg−2 )
halveer word?
m= massa van die voorwerp (kg) Beide voorwerpe ervaar dieselfde krag
r = afstand tussen voorwerpe se middelpunte (m) Gm1m2
F= Skryf die formule neer (Newton se Derde Bewegingswet)
r2
Die materie van ‘n uniforme sfeer trek ‘n liggaam wat buite sy dop is G(2m1)m2
aan asof al die sfeer se massa gekonsentreer is by sy middelpunt. = Vervang veranderlikes in formule VOORBEELD:
1
( r)2
2 Die aarde met ‘n radius van 6,38 x 103 km is 149,6 x 106 km
2 Gm1m2 weg van die son met ‘n radius van 696 342 km. Indien die
= Vereenvoudig verhouding
1 r2 aarde ‘n massa van 5,97x1024 kg en die son ‘n massa van
4 1,99x1030 kg het, bereken die aantrekkingskrag tussen die
Gm1m2
= 8( )
twee liggame.
r2 r = 6,38 × 10 3 km + 149,6 × 106 km + 696 342 km
Die afstand word dus bereken tussen die middelpunte van twee
liggame. ∴ Fnuwe = 8 F Vervang oorspronklike formule
= 6,38 × 106 m + 149,6 × 109 m + 696 342 × 10 3 m
= 1,5 × 1011 m
b) Beide die twee massas en die afstand verdubbel word?
Gm1m2
F= Skryf die formule neer
r2 Gm1m2
F=
rmaan rman G(2m1)(2m2 ) r2
= Vervang veranderlikes in formule
LET WEL: LET WEL: (2r)2 6,67 × 10−11(5,97 × 10 24 )(1,99 × 10 30 )
F=
Die radius van die aarde word Die radius van ‘n voorwerp 4 Gm1m2 (1,50 × 1011)2
gevoeg by die afstand tussen (man) op die aarde is = Vereenvoudig verhouding
4 r2 F = 3,52 × 10 22 N aantrekkend
die aarde en die maan. weglaatbaar klein.
Gm1m2
= 1(
r2 )
KEN DIE VERSKIL! Die krag van gravitasionele aantrekking is ‘n vektor, daarom sal
∴ Fnuwe = 1 F Vervang oorspronklike formule alle vektor reëls van toepassing wees:
g teenoor G
g: Gravitasie versnelling (9,8 m·s−2 op aarde) BEREKEN GRAVITASIONELE VERSNELLING (g) • Rigting spesifiek
g is die versnelling as gevolg van gravitasie op ‘n spesifieke planeet Gm voorwerp mPlaneet • Kan bygevoeg of afgetrek word
F = m voorwerp g en F=
G: Universele gravitasie konstante (6,67×10−11 N·m2·kg−2) (r Planeet )2
Proporsionaliteitskonstante van toepassing regoor die heelal. Gm v mP
mvg =
Massa teenoor Gewig (r P )2
Massa (kg) Gm v mP
g=
‘n Skalaarhoeveelheid wat materie bevat wat oral in die heelal konstant mv (r P )2
bly. GmP Neem regs as positief:
∴g=
Gewig (N) (r P )2 Fnet op satelliet = Fm op s + Fa op s
Gewig is die gravitasionele krag wat die Aarde op enige voorwerp toe-
=−( )+( )
Gm m m s Gm a m s
pas. Gewig verskil van planeet tot planeet. Fg = mg. Gewig is ‘n vektor- Daarom hang die gravitasionele versnelling van ‘n voorwerp af van die
hoeveelheid. massa en radius van die planeet, NIE VOORWERP SE MASSA NIE! rms 2 ras 2
13
Elektrostatika SCIENCE CLINIC 2018 ©
TERUGFLITS!! Voorvoegsel Eksponent BEREKENINGE- Elektrostatiese krag

Elektrostatiese krag is ‘n vektor, en daarom Die krag kan bereken word deur: • Vervang slegs grootte van lading
senti− (cC) ×10−2 kan alle vektor reëls toegepas word: • Rigting word bepaal deur ladings (ge-
Beginsel van die behoud van lading. kQ1Q2 lyksoortig vs ongelyksoortig)
• Spesifieke rigting F=
Q + Q2 milli− (mC) ×10−3
r2 • Beide voorwerpe ervaar dieselfde krag
Q nuut = 1 • Kan bygevoeg of afgetrek word (Newton se Derde Bewegingswet)
2 mikro− (µC) ×10−6
Beginsel van lading kwantisering 1 Dimensioneel
Q nano− (nC) ×10−9 Bepaal die netto elektrostatiese krag op QB.
n=
nq e piko− (pC) ×10 −12
3 cm 5 cm
COULOMB SE WET A B C
Die grootte van die elektrostatiese krag tussen twee puntladings is direk −2 nC +3 nC −1 nC
eweredig aan die produk van die groottes van die ladings en omgekeerd
eweredig aan die kwadraat van die afstand tussen die ladings se middel- kQ A Q B kQ C Q B
FAB = FCB = Fnet = FAB + FCB
punte. r2 r2
= − 6 × 10−5 + 1,08 × 10−5
9 × 109 (2 × 10−9 )(3 × 10−9 ) 9 × 109 (1 × 10−9 )(3 × 10−9 )
kQ1Q2 = = = − 4,92 × 10−5
(3 × 10−2 ) 2 (5 × 10−2 ) 2
F= ∴ Fnet = 4,92 × 10−5 N links
r2 = 6 × 10−5 N links (A trek B aan) = 1,08 × 10−5 N regs (C trek B aan)
F = aantrekkingskrag tussen ladings (N) 2 Dimensioneel

k = Coulomb se konstante (9×109 N·m2·C−2)
Q = voorwerp lading (C) Bepaal die netto elektrostatiese krag op QB.
r = afstand tussen voorwerpe (m)
-10 μC +7 μC FCB FCB
15 mm
VERHOUDINGS B C
OF θ
In verhoudings-tipe vrae kan dieselfde proses gebruik word as met Newton
10 mm
se Universele Gravitasie wet.
Fnet FAB FAB Fnet
θ
VOORBEELD:
Twee ladings ervaar ‘n krag F wanneer hulle teen ‘n afstand r vanaf
mekaar geplaas word. Hoe sal die krag verander as een van die ladings
verdubbel, die ander lading verdriedubbel, en die afstand halfeer word.
A
+5 μC PYTHAGORAS :
kQ1Q 2 F 2net = F 2AB + F 2BC
F=
r2 kQ A Q B
FAB = Fnet = 4 500 2 + 2 800 2
k(2Q1)(3Q 2 ) r2
= Fnet = 5 300 N
( 1 r)2 =
9 × 109 (5 × 10−6 )(10 × 10−6 )
2
(10 × 10−3) 2
6 kQ1Q 2 t
= = 4 500 N afwaarts tanθ =
1 r2 a
4 FAB
kQ1Q 2 θ = tan−1
= 24( )
kQ C Q B FCB
FCB =
r2 r2 4 500
θ = tan−1
9 × 109 (7 × 10−6 )(10 × 10−6 ) 2 800
= 24F = θ = 58,11∘
(15 × 10−3) 2
= 2 800 N regs ∴ Fnet = 5 300 N teen 58,11∘ onder die positiewe x − as
14
Elektrostatika SCIENCE CLINIC 2018 ©
ELEKTRIESE VELD ELEKTRIESE VELDSTERKTE

‘n Gebied in die ruimte waarin ‘n elektriese lading ‘n krag sal ondervind. Die grootte van die elektriese veld by ‘n punt is die krag per eenheidslading wat ‘n toetslading
Die rigting van die krag by ‘n punt in die ruimte is die rigting waarin ‘n by daardie punt ondervind.
positiewe toetslading sal beweeg as dit op daardie punt geplaas word.
Enkele ladings F kQ
E= E=
q r2
E = elektriese veldsterkte (N·C−1) E = elektriese veldsterkte (N·C−1)

F = krag (N) k = Coulomb se konstante (9×109 N·m2·C−2)
+ − q = lading (C) Q
r
=
=
voorwerp lading (C)
afstand tussen voorwerpe (m)
q is die lading wat die krag ervaar Q is die lading wat die elektriese veld skep.
Verskillende ladings Krag as gevolg

van lading Q Spesifieke
Q posisie
r X
F Lading wat die
Q elektriese veld Afstand tussen
q
+ − ervaar lading Q en punt X
VOORBEELD: VOORBEELD:
Lading B ervaar ‘n krag van 2 N as gevolg van lading A. Bereken die elektriese veldsterkte by punt P as gevolg van
Bepaal die elektriese veldsterkte by punt B. lading Q.
A B Q
5mm P
Gelyksoortige ladings
+2μC −5μC +3μC
F kQ
E = q E =
r2
− − =
2
5 × 10−6 =
9 × 109(3 × 10−6 )
(5 × 10−3) 2
= 4 × 10 N ⋅ C−1 na regs
5
= 1,08 × 109 N ⋅ C−1 na regs
RIGTING: RIGTING:
Rigting wat die punt in die ruimte (X) sou Rigting wat die punt in die ruimte (X) sou
beweeg indien dit positief gelaai was. beweeg indien dit positief gelaai was.
+ + LET WEL:
Elektriese veldsterkte is ‘n VEKTOR. Alle vektor reëls en berekeninge is van toepassing.
(lineêre vektor somme, 2D rangskikking, resultant vektore, ens.)
15
Geometriese Optika SCIENCE CLINIC 2018 ©
Wanneer golwe ‘n verandering in medium bereik, ondergaan hulle: OPTIESE DIGTHEID EN BREKINGSINDEKS SNELL SE WET
WEERKAATSING Optiese digtheid Snell se Wet: Die verhouding tussen die invalshoek en
die brekingshoek is gelyk aan die inverse van die ver-
Voortplanting van lig vanaf lug na glas Normaal Lig beweeg deur ‘n vakuum teen 3x108 m·s−1, maar dit beweeg sta-
houding tussen die brekingsindekse.
en terug na lug diger as dit deur ‘n deurskynende medium beweeg. Die optiese
digtheid van ‘n medium is ‘n aanduiding van die vermoeë van die
Weerkaatsingwet: Die weerkaatsings-
medium om lig deur te laat en dit sal die afname in die gemiddelde
hoek is gelyk aan die invalshoek. Die θi θR
invallende straal, weerkaatste straal en
snelheid van ‘n liggolf deur die medium bepaal. ni sin θi = nr sin θr
die normaal is almal op die dieselfde Die snelheid van lig deur ‘n medium is omgekeerd eweredig aan die
vlak geleë. optiese digtheid van die medium. Die snelheid van lig deur dieselfde ni = brekingsindeks (medium van oorsprong)
medium bly konstant. nr = brekingsindeks (medium waarin breking plaasvind)
θi = invalshoek (medium van oorsprong)
Die optiese digtheid kan gekwantifiseer word as ‘n brekingsindeks.
DIFFRAKSIE θr = brekingshoek (medium waarin breking plaasvind)
Die brekingsindeks is ‘n verhouding tussen die snelheid van lig in ‘n
Die vermoeë van ‘n golf om uit te sprei vakuum en die snelheid van lig deur ‘n sekere medium en dit kan
in golffronte soos die golf deur ‘n klein bepaal word deur:
opening of rondom ‘n skerp rand Verandering in optiese
Rigting van buiging
beweeg. c n = brekingsindeks (geen eenheid) digtheid
n= c = spoed van lig in ‘n vakuum (3×108 m·s−1)
v v = spoed van lig deur ‘n medium (m·s−1) Minder dig na meer dig Buig nader aan normaal
Brekingsindeks
BREKING (REFRAKSIE) Meer dig na minder dig Buig weg van normaal
Die brekingsindeks is direk eweredig aan die optiese digtheid en om-
Wanneer lig tussen twee media met verskillende optiese digthede gekeerd eweredig aan die snelheid van lig deur die medium.
beweeg sal die ligstraal breking ondergaan.
Medium Brekingsindeks
θi1 Normaal
Vakuum 1 θi Meer
θi Minder
Lug 1,0003 ≈ 1 dig dig
Water 1.33
θr1 Minder Meer
θi2 Kroonglas 1,50 − 1,62
θr dig dig
Diamant 2.42
θr
Die brekingsindeks (n) is ook ‘n kwantitatiewe beskrywing van die
hoeveelheid breking (buiging) wat plaasvind wanneer lig tussen twee
θr2 mediums met verskillende brekingsindekse beweeg. Die brekings-
VOORBEELD:
hoek kan ook bereken word deur Snell se Wet te gebruik. Daar is ‘n
Breking: Die buig van lig wanneer dit tussen twee mediums met verskil- Lig beweeg vanaf lug na glas (n = 1,55) teen ‘n hoek van
verhouding tussen die invalshoek en brekingshoek wanneer lig deur
lende optiese digthede beweeg as gevolg van ‘n verandering in golf- 25° met die normaal. Bereken die brekingshoek van lig.
die grens tussen twee verskillende optiese mediums beweeg.
spoed by ‘n konstante frekwensie.
Normaal: ‘n Denkbeeldige lyn wat loodreg op die oppervlakte van ‘n ni sin θi = nr sin θr
voorwerp is. 1 sin 25∘ = 1,55 sin nr
Invalshoek: Die hoek tussen die invallende straal en die normaal op 1 sin 25∘
1,55
= sin θr
die oppervlakte.
Brekingshoek: Die hoek tussen die brekingstraal en die normaal op die θr = 15,82∘
oppervlakte.
16
Geometriese Optika SCIENCE CLINIC 2018 ©
KRITIESE HOEK VEREISTES VIR TIW: GEBRUIKE VAN TOTALE INTERNE WEERKAATSING
Kritiese hoek: Die invalshoek wat ‘n 90° brekingshoek tot gevolg het. Die breking- TIW kan slegs plaasvind indien: Optiese vesel
straal beweeg parallel met die grens tussen die twee mediums.
• Lig van ‘n hoë optiese digtheid na ‘n laer Glaskern
optiese digtheid beweeg.
ni sin θi = nr sin 90 • Die invalshoek groter is as die kritiese
hoek Omhulsel
Die verhouding tussen die invalshoek en die kritiese hoek sal bepaal wat gebeur met Stappe om kritiese hoek te bereken: Optiese vesel is stringe van buigbare materiaal wat lig oor lang afstande laat
die lig wanneer dit tussen die twee mediums beweeg van ‘n hoë optiese digtheid na beweeg deur van Totale Interne Weerkaatsing gebruik te maak. Optiese vesel
1. Identifiseer die meer en minder digte bestaan uit ‘n interne glaskern met ‘n hoë brekingsindeks, omring deur ‘n om-
‘n laer optiese digtheid.
medium en hulle verskeie brekingsin- hulsel. Die omhulsel het ‘n laer brekingsindeks in vergelyking met die kern.
θi < θkrit θi = θkrit θi > θkrit dekse. Verskeie optiese vesels kan gekombineer word om ‘n optiese vesel kabel te
2. Skryf Snell se wet neer. vorm. Optiese vesel kabels word hoofsaaklik gebruik in telekommunikasie en
3. Neem die groter brekingsindeks as ni gesondheidswetenskap.
a b c 4. Neem die kleiner brekingsindeks as nr
5. Neem 90° as θr Telekommunikasie
θi θi θi 6. Bereken θi • Lig beweeg vinniger as elektriese stroom, daarom beweeg seine vinniger in
optiese vesel as in koper drade.
VOORBEELD:
a) Breking Bereken die kritiese hoek indien lig van • Optiese vesel is minder kwesbaar vir onderskepping en inmenging van
θi < θkrit sein.
kroonglas (n = 1,60) na water (n = 1,33)
Die ligstraal ondergaan breking met die brekingshoek volgens Snell se Wet. beweeg. • Optiese vesel kabels het ‘n laer herverkoopwaarde, wat maak dat mense
minder geneig is om dit te steel.
b) 90° Breking
Gesondheidswetenskap
θi = θkrit
ni sin θi = nr sin θr • Optiese vesel word gebruik in endoskope.
Die ligstraal beweeg langs die grens tussen die twee mediums, teen ‘n hoek van
• Endoskope bestaan uit 2 buigbare optiese vesel kabels- een wat lig pro-
90° relatief tot die normaal. 1,60 sin θi = 1,33 sin 90∘ duseer en die ander wat die beeld weerkaats.
c) Totale Interne Weerkaatsing (TIW) 1,33 sin 90∘ • Dit laat dokters toe om ‘n pasient deur natuurlike openinge in die liggaam,
θi > θkrit
sin θi = 1,60 soos die mond te bestudeer, wat die kanse vir chirurgie verminder.
Die ligstraal word intern weerkaats in die invallende medium. Die weerkaat- θi = 56,23 ∘ • Sleutelgat chirurgie kan toegepas word, wat skending en hersteltyd ver-
singshoek is gelyk aan die invalshoek. minder.
HUYGENS SE BEGINSEL DIFFRAKSIEHOEK DIFFRAKSIE VAN LIG

Huygens se Beginsel sê dat elke Die diffraksie hoek is direk eweredig aan die golflengte Wanneer monochromatiese lig deur ‘n nou spleet beweeg, sal ‘n diffraksiepatroon
punt op ‘n golffront kan dien as en omgekeerd eweredig aan die spleetwydte volgens: vorm wat bestaan uit afwisselende ligte en donker bande. Die ligte bande is as
die oorsprong vir sekondêre, gevolg van konstruktiewe interferensie. Die donker bande vorm as gevolg van
λ
sirkelvormige golfies wat teen Di f f r a k sie ∝ destruktiewe interferensie.
dieselfde spoed as die van die oor- w
spronklike golffront beweeg. Na ‘n Nouer spleet en langer golflengte sal meer van ‘n ge-
‘n tyd, t, sal die nuwe golffront ‘n raak- buigde patroon veroorsaak, in ander woorde, meer dif-
lyn wees aan die sekondêre golwe. fraksie vind plaas.
‘n Reguit golffront is die gevolg van die superposisie van die onein-
digende sirkelvormige golwe. Golflengte Spleetwydte
Wanneer ‘n golf deur ‘n klein opening of rondom ‘n skerp rand
beweeg, sal dit rondom die rante van die versperring of opening,
buig. Die verskynsel staan bekend as diffraksie. Langer golflengtes ondergaan meer diffraksie, daarom sal rooi lig meer buig as
violet lig. Die vermoeë van lig om te buig is bewyse van die golf natuur van lig.
Volgens Huygen se beginsel, sal elke punt op ‘n golffront as die oor-
sprong vir ‘n nuwe golf dien, daarom sal slegs die golffront wat verby Langer golflengte = meer diffraksie / wyer patroon
die versperring beweeg kan aanhou om in ‘n reguitlyn te beweeg. Nouer spleet = meer diffraksie /wyer patroon.
Geen nuwe oorspronge word gevorm in die skaduwee area nie, wat
lei tot golffronte wat rondom die rante buig. Enkelspleet diffraksie patroon:
17
Elektromagnetisme SCIENCE CLINIC 2018 ©
INDUSERING VAN ‘N MAGNETIESE VELD INDUSERING VAN ‘N ELEKTRIESE STROOM TOENAME IN DIE GEÏNDUSEERDE EMK
Wanneer ‘n stroom deur ‘n geleier beweeg, sal ‘n magnetiese veld om die Wanneer ‘n magneet naby aan ‘n metaaldraad gebring word, veroor- •Vergroot die tempo van verandering in magnetiese vloed,
geleier geïnduseer word. saak dit beweging van lading in die draad. ‘n Emk word in die draad dws. verminder die tyd wat dit neem om die vloed te ver-
geïnduseer as gevolg daarvan. Slegs ‘n verandering in magnetiese ander, dws. vermeerder spoed van beweging.
Die rigting van die magnetiese veld kan deur die regterhandreël bepaal
vloed sal ‘n stroom induseer. . •Vermeerder die aantal windings in die spoel.
word.
Volgens Faraday se Wet is die grootte van die geïnduseerde •Vermeerder die magneetsterkte.
Vir ‘n reguit, enkel draad, wys die duim van jou regterhand in die rigting van
emk direk eweredig aan die tempo van verandering van mag- •Vermeerder die oppervlakte van die windings in die spoel.
die konvensionele stroom en dan sal jou gekrulde vingers in die rigting van
netiese vloed in die spoel. •Vermeerder die verandering in vloed deur die hoek, θ, te
die magnetiese veld om die geleier wys.
verander van ‘n minimum van 0° na ‘n maksimum van 90°.
ε = emk (V)
I I Uit bladsy In bladsy −NΔϕ N= aantal windings in die spoel OMGEWINGSIMPAK VAN
ε=
Δt Δɸ= verandering in magnetiese vloed (Wb) OORHOOFSE KABELS
Δt= verandering in tyd (s)
• Voëls vlieg in drade vas omdat hulle dit nie van ‘n afstand
Die produk van die aantal windings en die verandering in magnetiese af kan sien nie. Dit plaas voëls soos die Bloukraanvoël en
B vloed staan bekend as die magneetvloed-koppeling. Ludwig poue in gevaar om uit te sterf as gevolg van die
toename in onnatuurlike sterftes.
Die magnetiese vloed is die resultaat van die produk van die loodregte
• Bome val op kraglyne en kan veroorsaak dat vure ont-
magnetiese veld en die deursnitarea waardeur die veldlyne beweeg.
Vir ‘n draadlus is die magnetiese veld die som van die indivuduele magne- staan. Bome moet ook afgesny word om plek te maak vir
tiese velde om die enkel drade by elke punt van die lus. ɸ= magnetiese vloed (Wb) die kraglyne.
B= magnetiese vloed-digtheid (T) • Daar is geen bewyse dat die elektromagnetiese uitwerk-
F F ϕ = BA cos θ A= oppervlakte (m2) ing van die kraglyne ‘n negatiewe impak op mense en die
θ= hoek tussen magnetiese veldlyne en normaal omgewing het nie omdat die sterkte van die magneetvelde
te swak is.
• Die elektromagnetiese uitwerking van die kraglyne kan
B radiosyne ontwrig en dit kan vir nooddienste ‘n groot
Normaal
Normaal probleem wees.
I B θ θ θ
F F
θ
A=l ×b
A=πr2
I RIGTING VAN DIE GEÏNDUSEERDE STROOM

Wanneer ‘n staafmagneet in ‘n solenoïed beweeg, sal die naald van die
galvanometer weg van die 0 punt beweeg. Wanneer die staafmagneet
Vir ‘n solenoïed, krul jou vingers om die solenoïed in die rigting van die kon- verwyder word, sal die naald in die teenoorgestelde rigting uitskiet.
vensionele stroom en dan sal jou duim in die rigting van die noordpool wys. Die rigting van die geïnduseerde stroom kan bepaal word deur Lenz
Dit staan bekend as die regterhand solenoïed reël. se Wet te gebruik.
Volgens Lenz se
I Wet sal die geïn-
N
B duseerde stroom in
S
so ‘n rigting vloei S
dat dit ‘n magne- N

N
tiese veld skep wat N

die verandering in S
die magnetiese S
vloed teenstaan.
18
Elektrisiteit SCIENCE CLINIC 2018 ©
SERIE PARALLEL BEREKENINGE (GEEN INTERNE WEERSTAND)

Indien resistors in series gekoppel Indien resistors in parallel gekoppel word, sal die totale weer- Serie stroombaan Parallelle stroombaan
word, sal die totale weerstand toestand afneem en die totale stroom sal toeneem, mits die emk
neem en die totale stroom sal af- konstant bly. 10 V V1
V1
neem, mits die emk konstant bly.
STROOM is die tempo waarteen ladings vloei.
Q
I=
t
I is die stroomsterkte, Q is die lading in coulomb en t is die tyd in sekondes. SI eenheid is ampere (A). 3A A3
A1 A2 V2
A1 R1 A1 R1 R2
A1 R1 R2 A2 R1
2Ω 5Ω 4Ω
A2 R2 A2 R3
R1 R2 12 Ω
R2
IT = I1 = I2 IT = I1 + I2 IT = I1 + I2 a) Bereken die totale weerstand
1 1
I1 = IR1 = IR2 a) Bereken die totale weerstand = + 1
Rp R1 R2
WEERSTAND is die teenstand teen die vloei van lading. Rtot = R1 + R2
1 1
V = IR = 2+5 = +
4 12
R is die elektriese weerstand van die geleidende materiaal, wat die vloei van ladings deur dit weerstaan. = 7Ω 1
=
Weerstand (R) is die kwosiënt van die potensiaalverskil (V) oor ‘n geleier en die stroomsterkte (I) deur 3
dit. Die eenheid van weerstand is ohm (Ω). ∴ Rp = 3Ω
b) Bereken die lesings op A1 en A2
R1 R1 R2 V = IR b) Bereken die lesing op V1 en V2
10 = I (7) V1 = IR
R1 R2
I = 1,43 A = (3)(3)
R2 R3 ∴ A1 & A2 = 1,43 A = 9V
∴ V1 & V2 = 9 V
R s = R1 + R2 1 1 1 1 1 1
= + = + Gekombineerde stroombane
Rp R1 R2 Rp R1 + R2 R3
15 V
Beskou die gegewe stroombaan. (Interne weerstand is weglaatbaar)
POTENSIAALVERSKIL is die arbeid wat per LET WEL:
V2
eenheidslading gedoen moet word om lading van een punt na ‘n Emk (ε): spanning oor selle indien Bereken:
ander te beweeg. Dit word dikwels na verwys as die spanning. geen stroom vloei nie (oop stroom- a) die effektiewe weerstand van die stroombaan
W baan)
V=
Q b) die lesing op ammeter A1
V is Potenisaalverskil (volts), W is arbeid verrig of energie oorgedra Vterm or pv: spanning oor selle wan-
R1
3Ω A1
neer daar stroom vloei. c) die lesing op voltmeter V1
in J (joules) en Q is Lading in C (coulomb)
d) die lesing op ammeter A2 2Ω
V1 V1 V2 A2 R2
a) 4Ω
1 1
R1 R1 R2 = + 1 R3
RP R2 R3
1
V1 V2
= +1 V1
R2 R3
2 4
3
R1 R2 =
4 b) c) d)
V2 V3
4 Vtot V1 V1
∴ Rp = = 1,33 Ω Rtot = RP = R2Ω =
3 I1 I1 I2
V4
Rtot = R3Ω + RP 15 V1 4,60
V3
4,33 = 1,33 = 2 =
I1 3,46 I2
= 3 + 1,33
Vs = V1 + V2 Vp = V1 = V2 = V3 Vp = V3 = V4 = (V1 + V2 ) I1 = 3,46 A V1 = 4,60 V I2 = 2,30 A
= 4,33 Ω
19
Elektrisiteit SCIENCE CLINIC 2018 ©
OHM SE WET INTERNE WEERSTAND BEREKENINGE (MET INTERNE WEERSTAND)

PV van eksterne
Die stroom deur ‘n geleier is direk eweredig aan die potensiaal- Die potensiaalverskil oor ‘n battery wat ε = Vint + Veks stroombaan
verskil oor die geleier mits die temperatuur konstant bly. nie verbind is in ‘n stroom nie, word die 6V emk
V emk genoem. PV van interne
R= Emk is die totale energie wat voor-
weerstand
I
sien word per coloumb lading van
Bewys van Ohm se wet: Vint = Ir Vext = IReks
die sel. 5V
Die stroomsterkte in die stroombaan Wanneer die battery aan ‘n stroombaan
word verander deur die reostaat te gekoppel word daal die potensiaalverskil
gebruik, dus is stroom die onafhanklike as gevolg van die interne weerstand van ε = I(Reks + r)
veranderlike en potensiaalverskil die A die selle. In werklikheid het alle selle
afhanklike veranderlike. Dit is belang- VOORBEELD:
interne weestand (r). Interne resistors
rik om die temperatuur van die resistor word altyd beskou as in serie met die
V
(weerstand) konstant te hou. res van die stroombaan.
r
Die resulterende grafiek van potensiaal- Berekening van emk en interne weerstand van ‘n sel
verskil teenoor stroomsterkte dui aan V
ε
of die geleier ohmies of nie-ohmies is. V
Ohmiese geleier Nie-ohmiese geleier V

r
He
y – afsnit int lling =
5Ω 3Ω
• Ohmiese geleiers is geleiers wat • Nie-Ohmiese geleiers is geleiers ε ern
Ohm se wet gehoorsaam teen wat nie Ohm se wet gehoor- = Emk e w Nega
eer +ew
alle temperature. saam teen alle temperature nie. A sta
nd e 4Ω
V V
• Konstante verhouding vir I . • Verhouding vir I verander met Wanneer die skakelaar oop is, is die lesing op die voltmeter 12 V.
‘n verandering in temperatuur. I Wanneer die skakelaar toe is, is die stroom deur die 3 Ω resistor 1 A.
• Voorbeeld: Nichroom draad
• Voorbeeld: Gloeilamp a) Bereken die totale stroom deur die stroombaan.
Onafhanklike veranderlike Stroom (I) b) Bereken die interne weerstand van die battery.
V V c) Hoe sal die voltmeter lesing verander wanneer die 4 Ω weerstand
Afhanklike veranderlike Potensiaalverskil (V) verwyder word?
n d 1 1
ta Vaste veranderlike Temperatuur a) Rbo = R5Ω + R3Ω b) = + 1
ers = 5+3
Rp Rbo R 4Ω
e 1 1
g =w KOSTE VAN ELEKTRISITEIT = 8Ω = +
8 4
llin Rbo : R 4Ω 3
He Die elektrisiteit waarvoor betaal word hang af van die ener- =
8
8 : 4
gie wat deur die verbruiker gebruik word. Rp =
8
= 2,67 Ω
I I 2 : 1 3
LET WEL: ∴ Ibo : I4Ω ε = I (R + r)
DRYWING Koste = drywing × tyd × prys per eenheid P in kW 1 : 2 12 = 3(2,67 + r)
Drywing is die tempo waarteen verrig gedoen word. t in ure
r = 1,33 Ω
I4Ω = 2Ibo
P = drywing (W) c) Wanneer die 4 Ω weerstand
W VOORBEELD: = 2(1)
P = W = arbeid (J) verwyder word neem die
Δt ‘n Warmwatertoestel produseer 1200 W van drywing. = 2A
eksterne weerstand toe en die
Δt = tyd (s) Bereken die koste om die toestel vir 24 uur Itot = Ibo + I4Ω stroom neem af. (I ∝ 1/R).
P = I2R aangeskakel te hou, indien die prys van elektrisiteit
I = stroom (A) = 1+2 Omdat emf en interne weer-
85 c per eenheid is. stand konstant is, sal ‘n afname
P = VI = 3A
V = potensiaal- Koste = drywing × tyd × prys per eenheid in stroom lei tot ‘n toename in
V2 verskil (V) = (1,2)(24)(0,85) eksterne PV (Voltmeter lesing)
P =
R R = weerstand (Ω) = R24,48 V = ε – Ir
20
www
Inligtingsblaaie – Vraestel 2 (Chemie)
TABLE 1: PHYSICAL CONSTANTS/TABEL 1: FISIESE KONSTANTES
NAME/NAAM SYMBOL/SIMBOOL VALUE/WAARDE
Avogadro's constant
NA 6,02 x 1023 mol-1
Avogadro-konstante
Molar gas constant
R 8,31 J·K-1·mol-1
Molêre gaskonstante
Standard pressure
pθ 1,013 x 105 Pa
Standaarddruk
Molar gas volume at STP
Vm 22,4 dm3·mol-1
Molêre gasvolume by STD
Standard temperature
Tθ 273 K
Standaardtemperatuur
TABLE 2: FORMULAE/TABEL 2: FORMULES
p1V1 p 2 V2
= pV = nRT
T1 T2
m N
n= n=
M NA
V n m
n= c= OR/OF c=
Vm V MV
TABLE 3: THE PERIODIC TABLE OF ELEMENTS
1 2 13 14 15 16 17 18
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
(I) (II) (III) (IV) (V) (VI) (VII) (VIII)
1 Atomic number 2
KEY/SLEUTEL
H He
2,1
Atoomgetal
1 4
3 4 29 5 6 7 8 9 10
Symbol
Li Be Electronegativity Cu B C N O F Ne
1,9
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
Elektronegatiwiteit Simbool
7 9 63,5 11 12 14 16 19 20
11 12 13 14 15 16 17 18
Na Mg Aℓ Si P S Cℓ Ar
0,9
1,2
1,5
1,8
2,1
2,5
3,0
Approximate relative atomic mass
23 24 Benaderde relatiewe atoommassa 27 28 31 32 35,5 40
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
0,8
1,0
1,3
1,5
1,6
1,6
1,5
1,8
1,8
1,8
1,9
1,6
1,6
1,8
2,0
2,4
2,8
39 40 45 48 51 52 55 56 59 59 63,5 65 70 73 75 79 80 84
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
0,8
1,0
1,2
1,4
1,8
1,9
2,2
2,2
2,2
1,9
1,7
1,7
1,8
1,9
2,1
2,5
86 88 89 91 92 96 101 103 106 108 112 115 119 122 128 127 131
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tℓ Pb Bi Po At Rn
0,7
0,9
1,6
1,8
1,8
1,9
2,0
2,5
133 137 139 179 181 184 186 190 192 195 197 201 204 207 209
87 88 89
Fr Ra Ac
0,7
0,9
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
226
Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
140 141 144 150 152 157 159 163 165 167 169 173 175
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
232 238
TABLE 4A: STANDARD REDUCTION POTENTIALS
TABEL 4A: STANDAARDREDUKSIEPOTENSIALE
Half-reactions Eθ (V)
F2(g) + 2e −
⇌ 2F −
+ 2,87
3+ 2+
Co + e −
⇌ Co + 1,81
+
H2O2 + 2H +2e −
⇌ 2H2O +1,77
−
MnO 4 + 8H + 5e
+ −
⇌ Mn
2+
+ 4H2O + 1,51
Cℓ2(g) + 2e −
⇌ 2Cℓ −
+ 1,36
Cr2O 7
2−
+ 14H + 6e
+ −
⇌
3+
2Cr + 7H2O + 1,33
+
O2(g) + 4H + 4e −
⇌ 2H2O + 1,23
+ 2+
MnO2+ 4H + 2e −
⇌ Mn + 2H2O + 1,23
2+
Pt + 2e −
⇌ Pt + 1,20
Br2(ℓ)+ 2e −
⇌ 2Br − + 1,07
−
NO 3 + 4H + 3e
+ −
⇌ NO(g) + 2H2O + 0,96
2+
Hg + 2e ⇌ Hg(ℓ) + 0,85
Increasing reducing ability/Toenemende reduserende vermoë
−
+
Ag + e ⇌ Ag + 0,80
Increasing oxidising ability/Toenemende oksiderende vermoë
−
−
NO 3 + 2H + e
+ −
⇌ NO2(g) + H2O + 0,80
3+ 2+
Fe + e −
⇌ Fe + 0,77
+
O2(g) + 2H + 2e −
⇌ H 2O 2 + 0,68
I2 + 2e −
⇌ 2I− + 0,54
+
Cu + e −
⇌ Cu + 0,52
+
SO2 + 4H + 4e −
⇌ S + 2H2O + 0,45
2H2O + O2 + 4e −
⇌ 4OH − + 0,40
2+
Cu + 2e −
⇌ Cu + 0,34
2−
SO 4 + 4H + 2e
+ −
⇌ SO2(g) + 2H2O + 0,17
2+ +
Cu + e −
⇌ Cu + 0,16
4+ 2+
Sn + 2e −
⇌ Sn + 0,15
+
S + 2H + 2e −
⇌ H2S(g) + 0,14
+
2H + 2e −
⇌ H2(g) 0,00
3+
Fe + 3e −
⇌ Fe − 0,06
2+
Pb + 2e −
⇌ Pb − 0,13
2+
Sn + 2e −
⇌ Sn − 0,14
2+
Ni + 2e −
⇌ Ni − 0,27
2+
Co + 2e −
⇌ Co − 0,28
2+
Cd + 2e −
⇌ Cd − 0,40
3+ 2+
Cr + e −
⇌ Cr − 0,41
2+
Fe + 2e −
⇌ Fe − 0,44
3+
Cr + 3e −
⇌ Cr − 0,74
2+
Zn + 2e −
⇌ Zn − 0,76
2H2O + 2e −
⇌ H2(g) + 2OH −
− 0,83
2+
Cr + 2e −
⇌ Cr − 0,91
2+
Mn + 2e −
⇌ Mn − 1,18
3+
Aℓ + 3e −
⇌ Aℓ − 1,66
2+
Mg + 2e −
⇌ Mg − 2,36
+
Na + e −
⇌ Na − 2,71
2+
Ca + 2e −
⇌ Ca − 2,87
2+
Sr + 2e −
⇌ Sr − 2,89
2+
Ba + 2e −
⇌ Ba − 2,90
+ -
Cs + e ⇌ Cs - 2,92
+
K +e −
⇌ K − 2,93
+
Li + e −
⇌ Li − 3,05
TABLE 4B: STANDARD REDUCTION POTENTIALS
TABEL 4B: STANDAARDREDUKSIEPOTENSIALE
Half-reactions Eθ (V)
+
Li + e −
⇌ Li − 3,05
+
K +e −
⇌ K − 2,93
+
Cs + e −
⇌ Cs − 2,92
2+
Ba + 2e −
⇌ Ba − 2,90
2+
Sr + 2e −
⇌ Sr − 2,89
2+
Ca + 2e −
⇌ Ca − 2,87
+
Na + e −
⇌ Na − 2,71
2+
Mg + 2e −
⇌ Mg − 2,36
Increasing oxidising ability/Toenemende oksiderende vermoë
3+
Aℓ + 3e −
⇌ Aℓ − 1,66
2+
Mn + 2e −
⇌ Mn − 1,18
Increasing reducing ability/Toenemende reduserende vermoë
2+
Cr + 2e −
⇌ Cr − 0,91
2H2O + 2e −
⇌ H2(g) + 2OH −
− 0,83
2+
Zn + 2e −
⇌ Zn − 0,76
3+
Cr + 3e −
⇌ Cr − 0,74
2+
Fe + 2e −
⇌ Fe − 0,44
3+ 2+
Cr + e −
⇌ Cr − 0,41
2+
Cd + 2e −
⇌ Cd − 0,40
2+
Co + 2e −
⇌ Co − 0,28
2+
Ni + 2e −
⇌ Ni − 0,27
2+
Sn + 2e −
⇌ Sn − 0,14
2+
Pb + 2e −
⇌ Pb − 0,13
3+
Fe + 3e −
⇌ Fe − 0,06
+
2H + 2e −
⇌ H2(g) 0,00
+
S + 2H + 2e −
⇌ H2S(g) + 0,14
4+ 2+
Sn + 2e −
⇌ Sn + 0,15
2+ +
Cu + e −
⇌ Cu + 0,16
2− +
SO 4 + 4H + 2e −
⇌ SO2(g) + 2H2O + 0,17
2+
Cu + 2e −
⇌ Cu + 0,34
2H2O + O2 + 4e −
⇌ 4OH −
+ 0,40
+
SO2 + 4H + 4e −
⇌ S + 2H2O + 0,45
+
Cu + e −
⇌ Cu + 0,52
I2 + 2e −
⇌ 2I
−
+ 0,54
+
O2(g) + 2H + 2e −
⇌ H 2O 2 + 0,68
3+ 2+
Fe + e −
⇌ Fe + 0,77
− +
NO 3 + 2H + e −
⇌ NO2(g) + H2O + 0,80
+
Ag + e −
⇌ Ag + 0,80
2+
Hg + 2e −
⇌ Hg(ℓ) + 0,85
− +
NO 3 + 4H + 3e −
⇌ NO(g) + 2H2O + 0,96
Br2(ℓ) + 2e −
⇌ 2Br −
+ 1,07
2+
Pt + 2 e −
⇌ Pt + 1,20
+ 2+
MnO2+ 4H + 2e −
⇌ Mn + 2H2O + 1,23
+
O2(g) + 4H + 4e −
⇌ 2H2O + 1,23
2− + 3+
Cr2O 7 + 14H + 6e −
⇌ 2Cr + 7H2O + 1,33
Cℓ2(g) + 2e −
⇌ 2Cℓ −
+ 1,36
− + 2+
MnO 4 + 8H + 5e −
⇌ Mn + 4H2O + 1,51
+
H2O2 + 2H +2 e −
⇌ 2H2O +1,77
3+ 2+
Co + e −
⇌ Co + 1,81
F2(g) + 2e −
⇌ 2F −
+ 2,87
Grade 11 Wetenskap Kernkonsepte Graad 11 Chemie Definisies SCIENCE CLINIC 2018 ©
Intramolekulêre bindings: bindings wat plaasvind tussen die atome in molekules
Elektronegatiwiteit: die mate van aantrekkingskrag wat 'n atoom het vir ‘n bindingspaar elektrone, is 'n indikasie van die
bindingsvermoë van 'n element
Atomiese Kovalente bindings: ‘n tipe chemiese binding waar elektrone tussen atome gedeel word
kombinasies Nie-polêre kovalente binding (suiwer kovalent): eweredige deel van elektrone
Polêr kovalent: oneweredige deel van elektrone wat lei tot die vorming van ‘n dipool (a.g.v. verskil in elektronegatiwiteit)
Ioniese binding: ‘n oordrag van elektrone en die gevolglike elektrostatiese aantrekking tussen die ione
Metaalbinding: ‘n kristalrooster van positiewe kerne in ‘n see van gedelokaliseerde elektrone
Ioon-dipool kragte: ontstaan tussen ‘n polêre molekule en ‘n ioon
Ioon-geinduseerde dipool kragte: ontstaan tussen ‘n ioon en ‘n nie-polêre molekule
Van der Waals kragte: swak elektrostatiese kragte
Dipool-dipool kragte: ontstaan tussen twee polêre molekules
Intermolekulêre
Dipool-geinduseerde dipool kragte: ontstaan tussen polêre en nie polêre molekule
kragte
Geinduseerde dipool-geinduseerde dipool kragte (London Dispersie): ontstaan tussen twee nie-polêre molekules
Waterstofbindings: sterk intermolekulêre kragte wat ontstaan in molekules wat waterstof bevat wat geheg is aan stikstof,
suurstof of fluoor.
Intermolekulêre krag: ‘n swak aantrekkingskrag tussen molekules of tussen atome en edelgasse
Standaard kondisies: temperatuur 0°C (273K) en druk 1,01x105 Pa (1atm)
Boyle se wet: Die druk van ‘n vaste hoeveelheid gas is omgekeerd eweredig aan die volume solank die temperatuur konstant
bly
Ideale Gasse en
Charles se wet: Die volume van ‘n ingeslote gasmonster is direk eweredig aan sy Kelvin temperatuur mits die druk van die gas
Termiese eienskappe
konstant gehou word
Guy-Lussac se wet: Die druk van ‘n ingeslote gasmonster is direk eweredig aan sy Kelvin temperatuur mits die volume
konstant bly
Reaksiewarmte (ΔH): die netto verandering in chemiese potensiele energie van ‘n sisteem
Eksotermiese reaksie: reaksie waarby potensiele energie in hitte energie omskep word
Energie en Chemiese
Endotermiese reaksie: reaksie waarby hitte energie omskep word in potensiele energie
verandering
Aktiveringsenergie: die minimum aantal energie benodig om ‘n chemiese reaksie te laat plaasvind.
Geaktiveerde kompleks: ‘n onstabiele oorgangstoestand tussen reagense en produkte
Arrhenius teorie:
Suur: ‘n stof wat waterstof ione (H+)/hidroniumione (H3O+) vorm wanneer opgelos word in water
Basis: ‘n stof wat hidroksied ione (OH-) vorm wanneer opgelos word in water
Lowry-brønsted teorie:
Suur: ‘n proton (H+ ioon) skenker
Basis: ‘n proton (H+ ioon) ontvanger
Sterk suur: ioniseer volledig in water en vorm ‘n hoë konsentrasie van H3O+ ione.
Sure en Bassise
+
Swak suur: ioniseer onvolledig in water en vorm ‘n lae konsentrasie van H3O ione.
-
Sterk basis: dissosieer volledig in water en vorm ‘n lae konsentrasie van OH ione.
-
Swak basis: dissosieer onvolledig in water en vorm ‘n lae konsentrasie van OH ione.
Gekonsentreerde suur/basis: bevat groot hoeveelheid (aantal mol) stof in vergelyking met die volume van die water.
Verdunde suur/basis: bevat klein hoeveelheid (aantal mol) stof in vergelyking met die volume van die water
Amfoliete (amfiprotiese stowwe): ‘n stof wat as beide suur of basis kan optree bv. water
Oksidasie nommer: ’n nommer wat aan elke element in ‘n stof toegeken word om elekrone te kan volg gedurende ‘n reaksie.
Oksidasie: ‘n verlies aan elektrone, ‘n toename in oksidasie nommer.
Reduksie: ‘n wins aan elektrone, ‘n afname in oksidasie nommer
Oksideermiddel: ‘n stof wat gereduseer word/ elektrone ontvang
Redoks Reaksies
Reduseermiddel: ‘n stof wat geoksideer word/elektrone verloor
Anode: die elektrode waar oksidasie plaasvind
Katode: die electrode waar reduksie plaasvind
Elektroliet: ‘n oplossing/vloeistof wat elektrisiteit gelei deur die beweging van ione.
24
Molekulêre Struktuur SCIENCE CLINIC 2018 ©
MOLEKULÊRE STRUKTUUR BINDINGSENERGIE A) KOVALENTE BINDING

As die struktuur van ‘n molekule bekend is, is dit moontlik Daar is verskeie aantrekkende- en afstotende kragte wat tussen twee atome tydens (tussen nie-metale)
om die fisiese en chemiese eienskappe daarvan te bepaal. binding betrokke is. Kovalente binding is die deling van ten minste een
Die struktuur hang hoofsaaklik af van die tipe chemiese elektronpaar tussen twee atome.
• Aantrekkingskragte tussen protone van
binding tussen die atome waaruit die molekules bestaan. − −
een atoom en elektrone van ‘n ander. Nie-polêre (suiwer) kovalent:
CHEMIESE BINDINGS • Aantrekkingskragte tussen protone en ‘n Gelyke deling van elektrone
elektrone van dieselfde atoom. Bv. H – P binding: ∆EN = EN(P) – EN(H) = 0
Chemiese binding: die netto elektrostatiese krag
wat twee atome, wat elektrone deel, op mekaar uit- • Afstotingskragte tussen die protone van
elke atoom. Swak polêr kovalent:
oefen. Bv. H – Br binding: ∆EN = EN(Br) – EN(H) = 0,7
• Afstotingskragte tussen die elektrone
Binding vind plaas wanneer valenselektrone tussen twee van elke atoom. Polêr kovalent:
atome verdeel is of van een atoom na die ander oorgedra ‘n Oneweredige deling van elektrone om ‘n polêre
word. Valenselektrone stem met die groepnommer van ‘n Die netto elektrostatiese krag sal die bindingssterkte bepaal, wat as die bindingsener- binding te vorm.
element op die periodieketabel ooreen. gie gekwantifiseer kan word. Hierdie is die energie wat benodig word om die binding te Bv. H – O binding: ∆EN = EN(O) – EN(H) = 1,4
breek, of die energie wat vrygestel word wanneer die binding vorm.
Valenselektrone: elektrone in die buitenste enerie-
vlak van ‘n atoom wat aan binding deelneem. B) IONIESE BINDING
Bindingsenergie is die hoeveelheid energie wat benodig word, om een mol
Die tipe binding wat vorm is van die verskil in elektronegati- van ‘n spesifieke kovalente binding in die gasfase, te breek. (tussen metaal en nie-metaal)
witeit (∆EN) tussen die atome afhanklik. Ioniese binding is die oordrag van elektrone en
FAKTORE WAT DIE BINDINGSSTERKTE BEÏNVLOED daaropvolgende elektrostatiese aantrekking.
∆EN = 0: Nie-polêr (suiwer) kovalent
(gelyke verdeling van elektrone) Bindingssterkte word beïnvloed deur: 1. Behels ‘n volledige oordrag van elektrone (e−).
∆EN < 1: Swak polêr Bindingslengte 2. Metaal atoom gee e− vir die nie-metaal.
Hoe korter die lengte van die binding, hoe sterker die binding. 3. Metaal vorm ‘n positiewe katioon.
∆EN ≤ 2,1: Polêr-kovalent 4. Nie-metaal vorm ‘n negatiewe anioon.
(ongelyke verdeling van elektrone wat ‘n dipool vorm) Atoomgrootte
Hoe kleiner die atome, hoe sterker die binding. 5. Elektrostasiese aantrekking van die ione lei tot die vorm-
∆EN > 2,1: Ionies Bindingsorde ing van ‘n reuse kristalrooster.
(oordrag van elektrone en daaropvolgende elektrostatiese Hoe meer bindings (dubbel- of trippelbindings ens.) tussen die atome, hoe sterker is
aantrekking) die binding. Ioniese binding vind plaas in twee stappe.
1. Oordrag van elektrone om ione te vorm.
BINDINGSLENGTE 2. Elektrostatiese aantrekking
Bindingslengte: Die gemiddelde afstand tussen die kerne van Elektronoordrag van
twee atome wat verbind is. natrium na chloor
Soos wat die atome nader aan mekaar kom word die aantrek- Afstand -
EP (kJ)
kingskragte sterker totdat die minste moontlike potensiële energie tussen

bereik is (bindingsenergie). Bindings- A kerne Na + Cl Na+ Cl
energie
Die afstand tussen die kerne van die atome by die minimale potensiële
energie is die bindingslengte. D
B C) METAALBINDING
Indien die twee atome nader aan mekaar beweeg sal die afstotings- (tussen metale)
kragte hulle uitmekaar stoot en die potensiële energie vermeerder. Mees
Bindings- Metaalbinding is die binding tussen die positiewe me-
lengte stabiele
FAKTORE WAT DIE BINDINGSLENGTE BEÏNVLOED C taalreste en die see van gedelokaliseerde elektrone.
binding
Bindingslengte word bepaal deur: Proses van binding vorming
A: Atome is oneinding vêr van mekaar, die potensiële energie is amper nul. Die metaalatome stel hulle valens-
Atoomgrootte: Hoe kleiner die atome, hoe korter is die bindings.
B: Soos die atome nader aan mekaar beweeg sal die aantrekkings- en elektrone vry om hulle te omring.
Bindingsorde: Hoe meer bindings (dubbel, trippel ens.) tussen die afstotingskragte sterker word totdat die aantrekkingskragte oorheers. Daar is ‘n sterk maar buigsame bin-
atome, hoe korter die bindings. C: Die laagste, mees stabiele energie toestand word bereik, chemiese bind- ding tussen die positiewe metaal-
Verskil in elektronegatiwiteit (∆EN): Hoe groter die ∆EN, hoe ing vind plaas. reste en see van gedelokaliseerde
korter die binding. D: Atome beweeg te naby aan mekaar, afstotingskragte neem toe, poten- elektrone.
siële energie neem toe.
25
Molekulêre Struktuur SCIENCE CLINIC 2018 ©
LEWISDIAGRAMME VALENSSKIL-ELEKTRONPAAR-AFSTOTING (VSEPR) BINDING VS MOLEKULÊRE POLARITEIT

Molekules en die atome wat hulle opmaak is onsettend klein en kan nie VSEPR is ‘n model wat die vorm van die molekule voorspel gebasseer op die Binding polariteit
met die blote oog gesien word nie. Modelle word gebruik om die atome en aantal elektronpare wat die sentrale atoom omring.
die bindings tussen hulle waar te neem. Een van die maniere waarop ons Binding polariteit word deur die elektronegatiwiteit
Daar is vyf ideale vorme, wanneer daar geen alleenpare om die sentrale atoom
hierdie binding kan waarneem is deur middel van Lewisdiagramme. van die twee atome wat bind, bepaal.
voorkom nie.
Lewisdiagramme wys die valenselektrone om die kern wat deur die ele- Elektronagatiwiteit is die tendens van ‘n
ment simbool voorgestel word. Algmene Terminale Alleen
Vorm naam Voorbeeld atoom om ‘n gedeelde elektronpaar tydens
VOORBEELD: formule atome pare binding aan te trek.
Gee die Lewisdiagramme vir die volgende elemente: Li, C, F Indien een atoom ‘n groter elektronnegatiwiteit as
Li C F
Lineêr *AX2 2 0 Cl Be Cl die ander het, sal die elektrone meer na die een
atoom as die ander getrek word. So ‘n verskuiwing
Bindingselektron
F van elektrone skep ‘n negatiewe en positiewe lading
Alleenpaar Trigonaal- verspreiding binne die molekuul.
(nie verbind) *AX3 3 0
planêr B Polêre binding: ‘n Nie-polêre binding: ‘n
Algemene stappe om Lewisdiagramme te teken
F F oneweredige verspreiding Eweredige verspreiding
Lewisdiagramme kan vir verskeie molekules geteken word deur die vol- van elektrone tussen van elektrone tussen
gende stappe te volg: H twee atome tydens twee atome tydens
Tetrahëdries *AX4 4 0 C H binding. binding.
1. Kies die sentrale atoom – Die een met die laagste elektronnegatiwiteit
(vanaf die periodieke tabel) H H H Cl H H
2. Bepaal die totale aantal valenselektrone. EN (Cl) > EN (H): EN (H) = EN (H):
Cl
Elektrone skuif na die Bindingselektrone is
3. Plaas een elektronpaar tussen die sentrale en buitenste atome.
Trigonaal- Cl chloor. eweredig versprei.
4. Rangskik die oorblywende elektrone sodat daar 8 elektrone om elke bipiramidaal
*AX5 5 0 Cl P Cl
Chloor is effens negatief Lading is eweredig
buitenste atoom is (behalwe H = 2 elektrone).
Cl (-) en waterstof is effens versprei en geen dipool
5. Indien daar nie 8 elektrone om die middelste atoom is nie, sal van die positief (+) vorm nie.
buitenste elektronpare na die middle toe moet skuif om meervoudinge
F
F Molekulêre Polariteit
bindings te vorm. F
Oktahëdries *AX6 6 0 S F ‘n Molekule kan polêre bindings hê, maar nog
VOORBEELD: F
F steeds as ‘n geheel nie-polêr wees. Molekulêre po-
Gee die Lewisdiagram vir die CO2 molekule. lariteit word deur die vorm van die molekule be-
*A is die sentrale atoom en X stel die terminale atome voor. paal.
1. C is die sentrale atoom omdat dit ‘n elektronnegatiwiteit van 2,5 het.
Molekules wat alleenpare (L) besit sal ‘n effense ander vorm hê, aangesien die Polêre Molekule: ‘n Nie-polêre Molekule:
2. CO2 het 4 + 6 + 6 = 16 valenselektrone = 8 elektronpare
alleenpare ‘n afstotende krag op die ander bindingspare uitoefen wat hulle Molekule waaroor die ‘n Molekule waaroor die
3. OCO nader aan mekaar stoot. lading oneweredig lading eweredig versprei
4. 4 elektrone is gebruik: 16 – 4 = 12 elektrone oor versprei is. is.
Vorm Algemene Terminale Alleen
Voorbeeld
O C O naam formule atome pare F
O
5. Twee bindings (‘n dubbelbinding) sal tussen elke C en O vorm. B
O C O Hoekig *AX2L2 2 2 O H H F F
H H Alleenpare + EN (O): O EN (F):
DATIEF-KOVALENTE BINDING / KOÖRDINAATBINDING is effens negatief. F is effens negatief.
‘n Koӧrdinaat binding word gevorm wanneer een atoom albei elektrone Laer EN (H): EN (B):
skenk om ‘n bindingspaar te vorm. Die elektron-gevulde orbitaal (alleen- Trigonaal- H is effens positief. B is effens positief.
paar) van een atoom oorvleuel met ‘n oop orbitaal van ‘n ander atoom, bv. piramidaal
*AX3L1 3 1 N H
F atome is eweredig
NH4+, H3O+. + H + H H
∴oneweredige
ladingverspreiding versprei
H+ + H O H O H H+ + H N H H N H
H H H H ∴polêre molekuul ∴nie-polêre molekuul
26
Intermolekulêre Kragte SCIENCE CLINIC 2018 ©
INTERMOLEKULÊRE KRAGTE (IMK) STERKTE VAN IMK

Intermolekulêre kragte is swak aantrekkingskragte Waterstofbindings > Ioon-dipool > dipool-dipool > ioon-geïnduseerde-dipool > dipool-geïnduseerde-dipool > London-dispersiekragte
tussen molekules of tussen die atome van edelgasse.
IMK teenoor Intramolekulêre bindings TIPES INTERMOLEKULÊRE KRAGTE
Intermolekulêre kragte is nie dieselfde as intramolekulêre
Waterstofbindings IMK wat ione insluit Van der Waals Kragte
bindings nie.
Intramolekulêre bindings ontstaan tussen atome in ‘n Waterstofbindings Ioon-dipool Ioon-geïnduseerde- Dipool-dipool Dipool-geïnduseerde Geïnduseerde
molekuul. dipool dipool dipoool (London)
Intermolekulêre kragte ontstaan tussen molekules of
tussen atome van edelgasse. ‘n Tipe dipool-dipool IMK wat tussen ‘n ioon Ioon induseer ‘n dipool IMK wat tussen polêre Polêre molekule IMK tussen nie-polêre
aantrekking maar baie en ‘n polêre in ‘n atoom of in ‘n molekules (dieselfde induseer ‘n dipool in ‘n molekules wat tydelike
STERKER. Tussen klein molekule (dipool) nie-polêre molekule. of nie dieselfde atoom of in ‘n nie- dipole vorm.
atome met hoë EN. ontstaan . Bv. Cl-ioon en C6H14 molekules). polêre molekule. Bv. CO2
Elemente F, N, O aan Bv. NaCl in water. Bv. H2S; CH3Cl Bv. O2 in water.
H verbind. Bv. H2O
‘Intra’
+ +
δ- δ-
‘Inter’ + +
+ +
δ+ δ+
δ-
δ+ δ+
+ δ- δ+
+ δ- δ+ δ- δ+ δ- δ+
δ+ δ+ δ- δ+ δ- δ+ δ- δ+ δ- δ+
+ + δ- δ-
δ+ δ+ δ+ δ+
WATER MOLEKULE EIENSKAPPE VAN WATER VOORBEELD:

Spesifieke hittekapasiteit Digtheid Voltooi die tabel hieronder deur die dominante intermolekulêre krag
• Nie-simetriese polêre molekule Die hoeveelheid energie wat Soos water vries sal die molekules so orienteer teenwoordig by elk te identifiseer
benodig word om die tempera- dat die volume uitsit en die digtheid afneem.
tuur van 1 kg water met 1 °C Ys vorm ‘n kristalrooster.
te vermeerder. Stof Intermolekulêre krag
O ‘n Hoë hittekapasiteit vereis Vloeistof Vastestof CO2 London-dispersie
meer energie om die tempera-
H H tuur te laat verander. Hierdie
CO Dipool-Dipool
help met die hitteregulasie op NH3 Waterstofbinding
• Intramolekulêre kovalente binding die aarde.
NaCl in water Ioon-dipool
• Die molekulêre vorm is hoekig HF Waterstofbinding
• Bevat waterstof bindings tussen Smelt- en kookpunte
Meer dig Minder dig NO and CH4 gas mengsel Dipool-geïnduseerde-dipool
molekules. Hierdie sterk IMK het baie Sterk waterstofbindings vereis
energie nodig om te oorkom. HCl Dipool-Dipool
‘n groot hoeveelheid energie
om die intermolekulêre kragte ‘n Afname in digtheid help om die temperatuur KMnO4 in CHCl3 Ioon-dipool
• Waterdamp tree soos ‘n kweekhuisgas van die aarde en die klimaat te reguleer.
op om die son se bestraling te absor- te oorkom.
beer. Smeltunt: 0 °C Ys dryf op water om ‘n isolerende laag tussen
die water en die atmosfeer te vorm wat voor-
• Die oseaan tree soos ‘n warmtereser- Kookpunt: 100 °C by atmos- kom dat die water vries, om sodoende water-
voir op en reguleer die aarde se tem- feriese druk. lewe te bewaar.
peratuur.
27
IMK en Fisiese eienskappe SCIENCE CLINIC 2018 ©
Fase van molekules Adhesie Digtheid

IMK tussen molekules veroorsaak dat hulle mekaar aantrek. Adhesie is die intermolekulêre aantrekking van molekules tot molekules Digtheid is die hoeveelheid deeltjies per volume eenheid.
van verskillende stowwe.
Sterker IMK = Sterker aantrekking Toename in sterkte van IMK sal die aantrekkingskragte tussen die
Die sterkte van adhesiekragte is afhanklik van die twee spesifieke deeltjies vergroot, wat sal veroorsaak dat die deeltjies stywer teen
Teen dieselfde temperatuur:
stowwe wat met mekaar ‘n interaksie het. mekaar pak. Die rangskikking van die deeltjies bepaal die aantal
Vastestof: Sterk IMK
deeltjies wat per volume eenheid voorkom, wat sodoende die
Vloeistof: Matige IMK Kohesie digtheid bepaal.
Gas: Swak IMK
Kohesie is die intermolekulêre aantrekking tussen molekules van die-
Sterker IMK→Deeltjies nader aan mekaar→Groter digtheid
selfde stof.
TOENEMENDE TEMPERATUUR
Sterker IMK → Groter kohesiekragte

Kapillariteit
Kapillariteit is die tendens van ‘n vloeistof om by ‘n buis op te beweeg.
KOOK GA
S LAE DIGTHEID HOË DIGTHEID
Kapillêre aksie vind plaas wanneer die adhesiekragte sterker is as die
kohesiekragte.
SMELT EI-
VLO OF Sterker IMK tussen vloeistof en buis = Groter kapillêre aksie
- S T
STE
VA OF
ST
AFNEMENDE IMK
Toename in sterkte van IMK
Faseverandering
Smelting: Smeltpunte neem toe met toename in IMK
Kook: Kookpunte neem toe met toename in IMK. Molekuul grootte Viskositeit
Groter molekules → Groter elektronwolk → Sterker IMK Viskositeit is die weerstand wat ‘n vloeistof teen vloei bied.
TOENEMENDE TEMPERATUUR (°C)
100 Sterker IMK sal veroorsaak dat die molekules in ‘n vloeistof sterker
HF I teen mekaar gehou word, wat veroorsaak dat die viskositeit toe-
F Cl Br neem.
0 Sterker IMK → Groter viskositeit
Toenemende krag van IMK
HI
Termiese uitsetting Oppervlakspanning
-100
HBr Termiese uitsetting is die uitsetting van ‘n material wanneer dit warm gemaak word. Oppervlakspanning is die gevolg van kohesiekragte
HCl
tussen molekules op die oppervlakte van ‘n vloeistof.
Wanneer die temperatuur toeneem, neem die kinetiese energie van die molekules ook
-200 toe. Hierdie addisionele energie kan die IMK oorkom en die molekules beweeg verder Molekules op die oppervlakte van ‘n vloeistof ervaar
uitmekaar. slegs intermolekulêre kragte na die binnekant.
Sterker IMK→molekules sterker aanmekaar gehou→Laer termiese uiteenset- Sterker IMK → Groter oppervlakspanning
ting
HF bevat waterstofbindings→sterkste IMK→hoogste kookpunt. Oplosbaarheid
HCl, HBr en HI bevat almal dipool-dipoolkragte en sodoende
neem hulle kookpunte toe met toename in molekulêre massa. Oplosbaarheid is die vermoë van ‘n stof om op te los in ‘n oplosmiddel. ‘n Opgeloste
stof sal oplos in ‘n oplosmiddel met ‘n soortgelyke IMK. “soort los soort op”
Verdamping: Verdamping neem af met toename in IMK. Hoër
dampdrukke stem ooreen met swakker IMK. Polêre en ioniese opgeloste stowwe sal in ‘n polêre oplosmiddel oplos.
‘n Nie-polêre ogeloste stof sal in ‘n nie-polêre oplosmiddel oplos.
28
Ideale Gasse SCIENCE CLINIC 2018 ©
KINETIESE MOLEKULÊRE TEORIE BOYLE SE WET CHARLES SE WET GAY LUSSAC SE WET
1 V1 V p1 p
Gas eienskappe volgens die kinetiese molekulêre teorie: p1V1 = p 2V2 V∝ (konstante T) = 2 V∝T (konstante P) = 2 P ∝T (konstante V)
• Deeltjies is baie vêr uitmekaar – groot spasies tussen hulle. P T1 T2 T1 T2
• Deeltjies ondergaan Brownian beweging- vinnige onreëlmatige be- Die volume van ‘n ingeslote massa gas Die druk van die ingeslote gas is direk
Die volume van ‘n ingeslote massa gas
wegings. is omgekeerd eweredig aan die druk eweredig aan die absolute temperatuur
is direk eweredig aan die temperatuur
• Gasse ondergaan diffusie- deeltjies sprei uit om die houer te vul. van die gas mits die temperatuur kon- indien die volume van die gas konstant
(in Kelvin) van die gas mits die druk kon-
• Die kragte tussen die deeltjies is weglaatbaar klein. stant bly bly.
stant bly.
• Deeltjies bots elasties met ander deeltjies en die kante van die
houer. Die temperatuur bly konstant, daarom sal Grafiek van p teen T
Drie meetbare veranderlikes: die gemiddelde EK van die deeltjies ook die-
selfde bly. Indien die volume afneem, sal
Grafiek van V teen T
Druk(kPa)
Temperatuur (T)- aanduiding van die gemiddelde kinetiese energie. meer botsings plaasvind en die druk sal
Volume
toe-
Volume (V)- die ruimte wat deur die gas in die houer beslaan word. neem. Absolute nul
Druk (p)- die uitwaartse krag per eenheid area wat deur die gas toe- (0 K / −273 °C)
gepas word wanneer die gas deeltjies teen die kante van die houer
Grafiek van V teen p
Volume (cm3)
bots.
Standaard Temperatuur en Druk of STD
Standaard Temperatuur = 0 °C of 273 K -300 -200 -100 0 100 200
Temperatuur (K)
Standaard Druk = 101,3 kPa (1,013 x 105 Pa) ‘n Afname in temperatuur dui ‘n afname in
Temperatuur (°C)
kinetiese energie aan. Indien kinetiese ener-
IDEALE GASSE gie afneem, sal die uitwaartse krag tydens
Ideale gasse is teoretiese gasse wat die gaswette gehoor- Deur die grafiek te verleng kan absolute nul
Druk (kPa) (0 Kelvin) afgelei word. 0 K is die teoretiese botsings tussen die partikels en die houer
saam onder alle toestande van temperatuur en druk. afneem.
Grafiek van V teen 1/p minimum temperatuur, omdat die volume (V)
● Die deeltjies van ‘n gas is almal identies en heeltyd aan die beweeg nul word by die temperatuur. Regte gasse se VOORBEELD:
Volume (cm3)
● Die volume van die gas is as gevolg van die beweging van die gedrag wyk af van die van ideale gasse by lae Bereken die druk van ‘n gas by 25 °C,
deeltjies, omdat die partikels self geen volume het nie temperature, omdat die volume van die gas indien die gas oorspronklik by ‘n druk
● Die intermolekulêre kragte tussen gas deeltjies is weglaatbaar en sy deeltjies nooit nul kan wees nie. van 200 Pa was teen ‘n temperatuur van
● Alle botsings is heeltemal elasties 100 °C.
℃ = K - 273 p1 p2
AFWYKING VANAF IDEALE GASSE =
T1 T2
Teen LAE temperature: K= ℃ + 273 p2
200
• Gas deeltjies beweeg heelwat sta- =
diger wat die aantal botsings tussen
1/p (kPa−1) NB: Temperature moet altyd gemeet 273 298
p2 = 159,79 Pa
Volume
word in Kelvin!
die partikels en die kante van die
houer verminder. Druk van die gas Grafiek van pV teen p
is laer as verwag.
ALGEMENE GAS VERGELYKING
VOORBEELD: Veranderlikes van ‘n ingeslote hoeveelheid gas
• Aantrekkingskragte is sterker as
pV (J)
gevolg van die deeltjies wat nader wanneer veranderinge in die stelsel plaasvind.
‘n Sekere monster gas het ‘n volume van
aan mekaar is en stadiger beweeg. p1V1 p V
125 cm3 by standaard temperatuur en = 2 2
Die gas is meer geneig om in ‘n Temperatuur druk. Indien die druk van die gas konstant T1 T2
vloeistof te verander en die volume bly, maar die temperatuur van die gas p,V kan in enige konsekwente eenheid wees,
is groter as wat verwag word Druk (kPa) neem toe na 25 °C, bereken die nuwe
Ware gas T in Kelvin
Teen hoë druk: volume van die gas.
VOORBEELD:
• Die volume van die gas partikels Ideale gas IDEALE GAS VERGELYKING
word onweglaatbaar in verhouding ‘n Ballon het ‘n volume van 1000 cm3 by T2 = 25 + 273 = 298 K Eienskappe onder ‘n stel vaste toestande.
met die houer. ‘n druk van 60 kPa. Indien die druk op
pV = n R T
Volume
• Toename in die intermolekulêre die ballon verander na 100 kPa, bereken V1 V2

=
kragte tussen die deeltjies as die nuwe volume van die ballon. T1 T2 p = druk in Pa
gevolg van hul nabyheid, gas sal p1V1 = p2V2 125 V2 V = volume in m3
vervloei en die volume sal groter =
(1000)(60) = (100)V2
273 298 n = aantal mol gas (mol)
wees as wat verwag word. V2 = 136,45 cm3 R = universele gas konstante (8,31 J·K−1·mol−1)
V2 = 600 cm3 T = temperatuur in K
Druk 29
Kwantitatiewe aspekte van chemiese verandering SCIENCE CLINIC 2018 ©
DIE MOL PERSENTASIE SAMESTELLING

Atome, molekules en ione is te klein om te tel, en daar kom baie deeltjies in selfs die kleinste monster van ‘n stof
voor. aantal atome in formule x A r
Persentasie samestelling van element= × 100
MR van samestelling
Daar is meer waterdeeltjies in ‘n teelepel as wat daar teelepels water in al die oseane is.
OF
Eerder as om met al die deeltjies individueel te werk, werk ons met ‘n spesiale getal deeltjies.
Die mol is die naam vir die spesiale nommer. Baie nommers het name, soos: molêre massa van element
Persentasie samestelling van element= × 100
2 = paar MR van samestelling
3 = driekuns
12 = dosyn Oorweeg die volgende yster-ertse: hematiet en magnetiet – watter erts bevat meer
yster volgens massa?
‘n Mol deeltjies is ‘n hoeveelheid van 6,02 x 1023
deeltjies. 6,02 x 10 23
staan bekend as Avogadro se getal, NA.
Avogadro se getal is te groot om te verbeel. Erts Hematiet Magnetiet
Formule Fe2O3 Fe3O4
602 000 000 000 000 000 000 000
Relatiewe (2 x 56) + (3 x 16) (3 x 56) + (4 x 16)
Hierdie hoeveelheid sandkorrels op die oppervlakte van die aarde gehoop sal amper tot by die maan strek. molekulêre massa =160 =232
Die mol word gedefiniëer as die aantal deeltjies of atome in 12,0 g Koolstof-12.
% yster volgens [(2 x 56) /160] x 100 [(3 x 56) / 232] x 100
MOLÊRE MASSA massa = 70% = 72%
Deeltjies is te klein om individueel te weeg. ∴ magnetiet bevat meer yster
Molêre massa (M) word gedefinieer as die massa van een mol deeltjies (atome, molekules of formule-eenhede)
en word in die eenheid g.mol−1 gemeet. VERSKILLENDE TIPES CHEMIESE FORMULES
massa stof (g) Oorweeg die stof etaan;
m
aantal mol (mol) n=
M molêre massa (g ⋅ mol−1)
Bal-en-stok
model van etaan
Relatiewe atoommassa (A) is die gemiddelde massa van ‘n atoom in vergelyking met die massa van ‘n Koolstof-
12 atoom. Dit word in atoom-massaeenhede (amu) gemeet.
Molêre massa (M) van ‘n element is gelyk aan die grootte van die relatiewe atoommassa (A) in amu. Hierdie
word op die periodieke tabel gevind. Sien die onderstaande tabel vir ander stowwe: Dit kan ook as ‘n formule voorgestel word. Daar is drie tipes formules wat gebruik word:
Molêre massa Molekulêre formule Werklike aantal van elke atoom Eg. C2H6
Tipe stof Deeltjies Voorbeeld Formule
g·mol-1
Eenvoudigste heelgetal Eg.C1H3 → CH3
Element Atome Neon Ne 20 Empiriese formule
verhouding van die atome
Kovalente Gewoonlik 12+32
Koolstofdioksied CO2
verbinding molekules = 44
Ioniese Ione 23+35,5 Strukturele formule Wys hoe die atome verbind is
Tafelsout NaCl
verbinding (formule eenhede) = 58,5
Metaal Positiewe
Goud Au 197
verbinding metaalreste
VOORBEELD: VOORBEELD: VOORBEELD: VOORBEELD:

Wat is die relatiewe formulemassa van kalsiumsulfaat (CaSO4)? Wat is die molêre massa van Wat is die relatiewe formule massa van sukrose (C12H22O11)? Wat is die molêre massa
MR (CaSO4) = AR (Ca) + AR (S)+ (4 x AR (O)) kalsiumsulfaat (CaSO4)? MR (C12H22O11) = 12 x AR (C) + 22 x AR (H)+ 11 x AR (O) van sukrose (C12H22O11) ?
= 40 + 32 + (4 x 16) 136 g·mol-1 = (12x 12) + (22x1) + (11 x 16) 342 g·mol-1
= 136 (geen eenheid) = 342 (geen eenheid)
30
KONSENTRASIES VAN OPLOSSINGS MOLÊRE VOLUMES VAN GASSE

Oplossings is homogene (uniforme) mengsels van twee of meer stowwe. ‘n Oplossing Indien verskillende gasse dieselfde volumes onder dieselfde toestande van temperatuur en druk beslaan, sal hulle die-
word gevorm wanneer ‘n opgeloste stof in ‘n oplosmiddel oplos. selfde aantal molekules besit.
Die opgeloste stof en oplosmiddel kan ‘n vloeistof, gas of vastestof wees. Die mees alge-
mene oplosmiddel is water. Hierdie oplossings word waterige oplossings genoem.
Oplossing Opgeloste stof Oplosmiddel

Sout water Sout Water
Sodawater Koolstofdioksied Water
KONSENTRASIE
Die konsentrasie van ‘n oplossing is die hoeveelheid mol opgeloste stof per
volume-eenheid van oplosmiddel.
n aantal mol (mol)
c=
konsentrasie (mol ⋅ dm−3)
V volume (dm3) Die molêre volumes van ‘n gas, VM, is die volume wat een mol gas beslaan.
Kan ook bepaal word deur: VM vir alle gasse by STD is 22,4 dm3·mol−1
m
c=
MV Standaard Temperatuur en Druk (STD) is 273 K (0°C) en 1,01x105 Pa
Dws. die aantal mol van opgeloste stof per 1 dm3 Let wel: Dit beteken ook dat vir alle reaksies by dieselfde temperatuur en druk, sal volumes van gasse in dieselfde verhouding
oplosmiddel in mol·dm−3. Indien ‘n oplossing van 1000 cm3 = 1 dm3 (= 1 liter) as die molverhouding reageer.
kaliumpermanganaat KMnO4 ‘n konsentrasie van 2
mol.dm−3 het, beteken dit dat vir elke 1 dm3 oplosmid-
1 cm3 = 0,001 dm3
1 cm3 = 1 ml
N2 + 2O2 → 2NO2
del, is daar 2 mol KMnO4 opgelos in die oplosmiddel.
1 mol + 2 mol → 2 mol
VOORBEELD: VOORBEELD:
1 dm3 + 2 dm3 → 2 dm3
V
‘n Oplossing bevat 10 g natriumhidrok- Bereken die massa van die opgeloste
sied, NaOH, in 200 cm3 oplosmiddel. stof in 600 cm3 van 1,5 mol·dm−3 volume van gas (dm3)
n=
Bereken die konsentrasie van die oplos- natriumchloried oplossing.
sing. aantal mol (mol)
VM
m V = 600 cm3 = 0,6 dm3
n(NaOH) = M 3
10 molêre gas volume by STD (22,4 dm ⋅ mol−1)
= 23 + 16 + 1 M(NaCl) = 23 + 35,5
= 0,25 mol = 58,5 g ⋅ mol−1
VOORBEELD:
V = 200 cm3 = 0,2 dm3 n = cV ‘n Gassilinder met ‘n volume van 224 cm3 is vol chloorgas, by STD.
Hoeveel mol chloorgas is daar in die silinder?
= 1,5 × 0,6
n
c(NaOH) = V
= 0,9 mol n =
V
VM
0,25
= 0,2 =
0,224
m = nM 22,4
= 1,25 mol ⋅ dm−3 = 0,9 × 58,5 = 0,01 m ol
= 52,65 g
31
KRISTALWATER BEREKENING VAN DIE EMPIRIESE FORMULE VAN ‘N VERBIND-

Sommige ioniese kristalle vang ‘n sekere aantal wa- VOORBEELD:
13,2 g van ‘n sinksulfaat, ZnSO4•xH2O, monster word in ‘n ING VANAF DIE MASSA
termolekules tussen die ione wat hul vorm op. Hier-
die watermolekules staan bekend as “kristalwater”. kroesie verhit. Bereken die hoeveelheid mol kristalwater
indien 7,4 g van die vastestof oorgebly het. Empiriese formule is die chemiese formule van ‘n verbin-
Bv. Waterige kopersulfaat: ding wat die kleinste heelgetal-verhouding van atome aandui.
CuSO4 · 5 H2O het 5 watermolekules per formule- 1 . m(H2 O) = 13,2 g − 7,4 g
eenheid. Wanneer waterige soutkristalle warm ge- = 5,8 g
maak word, verdamp die watermolekules, en los an- Stappe om die empiriese formule van ‘n verbinding te bereken:
hidriese sout agter. m
2 . n(H2 O) = M 1.Bepaal die massa van die elemente
CuSO4 · 5 H2O(s) → CuSO4 (s) + 5 H2O(g) 5,8 2.Bereken die aantal mol van elke element
= 18 3.Vereenvoudig die atoomverhouding
Om die hoeveelheid mol kristalwater te bereken: VOORBEELD:
1. Bereken die massa water wat verdamp.
= 0,32 mol
In ‘n verbrandingsreaksie is 0,48 g magnesiumlint verbrand en vorm 0,80 g magne-
2. Bereken die mol water. m
3 . n(ZnSO4 ) = siumoksied.
3. Bereken die mol anhidriese sout. M
Bereken die empiriese formule vir die magnesiumoksied.
4. Bereken die verhouding van water tot anhidriese 7,4
sout.
= 161 Stappe Magnesium Suurstof
5. Skryf die formule van die anhidriese sout. = 0,046 mol Stap 1:
0,48 g 0,80 – 0,48 = 0,32 g
Massa van element (g)
mol water
Let wel: 4 . verhouding = mol anhidriese sout Stap 2: n=m/M n=m/M
Die kolletjie in die formule ( · ) tussen die 0,32 Mol (deel deur die massa van = 0,48 / 24 = 0,32 / 16
sout en die water beteken dat ‘n swak bind- = 0,046 1 mol) = 0,02 mol = 0,02 mol
ing gevorm het. Dit is NIE ‘n
vermenigvuldigings-teken nie. = 1:7 Stap 3:
Atoom verhouding
5 . ∴ formule = Z n SO4 ⋅ 7H2O 1 1
(deel deur die kleinste getal in
die verhouding)
BEREKENING VAN EMPIRIESE FORMULE VANAF DIE PERSENTASIE SAMESTELLING Empiriese formule: MgO
Die empiriese formule van ‘n stof kan ook vanaf die persentasie samestelling bepaal word. Ons neem aan dat 100 g van
die stof ontleed word, dan gee elke persentasie vir ons die massa van daardie element in 100 g van die stof.
VOORBEELD:
‘n Oksied van swael bevat 40% swael en 60% suurstof volgens massa. Bepaal die empiriese formule ‘n Monster van koperoksied bevat 8 g koper verbind met 1 g suurstof.
van hierdie oksied van swael. Bepaal die empiriese formule van die verbiding.
Stappe Swael Suurstof Stappe Koper Suurstof

Stap 1: 40 60 Stap 1:
8g 1g
% van element Massa van element (g)
Stap 2: 40 60 Stap 2: n=m/M n=m/M
Massa van element (g) Mol (deel deur die massa van = 8 / 63,5 = 1 / 16
1 mol) = 0,126 mol = 0,0625 mol
Stap 3: n=m/M n=m/M
Massa na mol = 40 / 32 = 60 / 16 Stap 3:
= 1.25 mol = 3,75 mol Atoom verhouding 0,126/0,0625 0,0625/0,0625
(deel deur die kleinste getal in =2 =1
Stap 4: 1,25 / 1,25 3,75 /1,25
die verhouding)
Kleinste mol =1 =3
verhouding Empiriese formule: Cu2O
Empiriese formule: SO3

32
Kwantitatiewe aspekte- Chemiese reaksies SCIENCE CLINIC 2018 ©
EMPIRIESE FORMULE→MOLEKULÊRE FORMULE BENADERING TOT REAKSIE STOICHIOMETRIE BEPERKTE REAKTANTE

Die empiriese formule is die eenvoudigste heelgetal verhoud 1. Skryf ‘n gebalanseerde chemiese vergelyking In ‘n reaksie tussen twee stowwe is een stof meer
ing in ‘n molekule. Die molekulêre formule is die werklike ver- 2. Verander die ‘gegewe’ na mol (gebruik die beperkte reaktant indien van toepassing) geneig om voor die ander opgebruik te word. Hier-
houding van die atome in ‘n verbinding. 3. Bepaal die hoeveelheid mol van die stof wat gevra is deur die molverhouding die beperk die hoeveelheid produk wat vorm.
4. Bepaal die hoeveelheid stof wat gevra is vanaf die hoeveelheid mol
Die molekulêre formule kan vanaf die empiriese formule en rela- Oorweeg die reaksie tussen magnesium en ver-
tiewe molekulêre massa bereken word. VOORBEELD: dunde swaelsuur. Die gebalanseerde chemiese
Om yster te verkry, moet yster(III)oksied met koolstofmonoksied reaksie is:
STAPPE OM DIE MOLEKULÊRE FORMULE TE BEPAAL:
volgens die volgende woord vergelyking reageer: Mg(s) + H2SO4(aq) → MgSO4(aq) + H2(g)
1. Bepaal die empiriese formule (indien nog nie gegee nie)
2. Bepaal die molêre massa van die empiriese formule Yster(III)oksied + koolstofmonoksied → yster + koolstofdioksied
Hierdie beteken dat 1 mol magnesium met 1 mol
3. Bepaal die verhouding tussen die molekulêre formule en die Watter massa yster word van 48 g yster(III)oksied geproduseer? swaelsuur reageer. Albei reagense sal heeltemal
empiriese formule opgebruik word teen die tyd wat die reaksie op-
4. Vermenigvuldig die verhouding met die empiriese formule 1. Fe 2 O3(s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO2(g) hou.
VOORBEELD: Wat sal gebeur indien 1 mol magnesium met 2
2.
m mol swaelsuur reageer? Nou is daar onvoldoende
Buteen het die empiriese formule CH2. Die molekulêre massa n(Fe 2 O3) = M
van buteen is 56 g·mol−1. Bepaal die molekulêre formule van magnesium om met al die swaelsuur te reageer. 1
48 mol swaelsuur bly oor na die reaksie.
buteen. = 160
Al die magnesium word opgebruik en ons sê dat
= 0,3 mol
magnesium die beperkte reaktant is. Van die
1. Empiriese formule: CH2 3. swaelsuur bly oor na die reaksie voltooi is. Ons sê
2.
Fe 2 O3 : Fe dat die swaelsuur in oormaat is.
M(CH2 ) = 12 + 1 + 1 1 : 2
= 14 g ⋅ mol−1 0,3 mol : 0,6 mol Die hoeveelheid beperkte reaktant sal die
volgende bepaal:
3. 4.
verhouding =
̂ formule massa
molekul ere m(Fe) = nM • Die hoeveelheid produk wat vorm
empiriese formule massa
56
= (0,6)(56) • Die hoeveelheid ander (in oormaat) reaktante
= 14 = 33,6 g wat gebruik is
= 4
Bepaling van Beperkte Reaktant
4.
CH2 × 4 = C4 H8 GEGEWE WAARDE STAP TWEE: 1. Bereken die hoeveelheid mol van elke reaktant
2. Bepaal die verhouding tussen die reaktante
Vastestof: Oplossing: Gas:
GEBALANSEERDE CHEMIESE VERGELYKINGS m V 3. Bepaal die beperkte reaktant deur die
n= n = cV n= verhoudings te gebruik
M 22,4
Eg . N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) GEGEWE MOL
LET WEL:
Die gebalanseerde chemiese vergelyking is die “resep” en vertel STAP 3:
vir ons: Indien een reaktant in oormaat is, bete-
Gebruik molverhouding ken dit dat daar meer as genoeg daar-
• Die reagense wat gebruik is bv. Stikstof en Waterstof van is. Indien daar slegs twee reaktante is
• Die produkte wat vorm bv. Ammoniak
• Die fases van die reagense en produkte (almal is gasse hier)
MOL GEVRA STAP 4: en die een is in oormaat, beteken dit dat
die ander een die beperkte reaktant is.
• Die molêre verhouding van reagense teenoor produkte.
1 molekuul stikstof reageer met 3 molekules waterstof om 2 mo- Vastestof: Oplossing: Gas:
lekules ammoniak te vorm. n
m = nM c= V = n × 22,4
1 mol stikstof reageer met 3 mol waterstof om 2 mol ammoniak te
vorm.
WAARDE GEVRA V
33
VOORBEELD: PERSENTASIE SUIWERHEID PERSENTASIE OPBRENGS

‘n 8,4 g monster stikstof reageer met 1,5 g water- Sommige chemikalië is nie suiwer nie en daarom moet mens die per- Wanneer ‘n chemikalië in die laboratorium voorberei word, gaan van die chemikalië
stof. Die gebalanseerde chemiese vergelyking vir sentasie suiwerheid bepaal. Slegs die suiwer komponent van die stof altyd verlore as gevolg van verdamping of stof wat in oplossing agterbly. Sommige
die reaksie is: sal reageer. reaktante mag dalk nie reageer nie. Ons sê dat die reaksie nie tot voltooiing verloop
het nie.
N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) Vir ‘n onsuiwer monster van ‘n stof:
Vervolgens is die hoeveelheid chemikalië wat geproduseer word altyd minder as die
Bepaal (a) watter reaktant die beperkte reaktant Massa van suiwer stof maksimum teoretiese hoeveelheid wat verwag word. Ons kan hierdie as die persen-
is en (b) die massa ammoniak wat vorm. Persentasie suiwerheid = × 100 tasie opbrengs uitdruk:
Massa van onsuiwer monster
(a)
1. Massa van produk vervaardig
n(N2 ) =
m STAPPE OM DIE PERSENTASIE SUIWERHEID TE BEPAAL Persentasie opbrengs = × 100
M 1. Bepaal die mol van die produkte Maksimum teoretiese massa van produk
8,4 2. Vanaf die gebalanseerde vergelyking, bepaal die verhouding
= 28 tussen die reaktante en produkte.
Persentasie opbrengs is gewoonlik bepaal deur massa te gebruik, maar dit kan ook
= 0,3 mol 3. Deur gebruik te maak van die verhouding, bepaal die hoeveel-
volgens mol en volume bepaal word.
heid mol van die produkte.
m 4. Bepaal die massa van die suiwer reaktant.
n(H2 ) = STAPPE OM DIE PERSENTASIE OPBRENGS TE BEPAAL
M 5. Bereken die persentasie suiwerheid van die monster
1,5 1. Bepaal die mol reaktante
= 2 VOORBEELD: 2. Vanaf die gebalanseerde vergelyking, bepaal die verhouding tussen reaktante
= 0,75 mol ‘n Onsuiwer monster van kalsiumkarbonaat, CaCO3, bevat die en produkte
onsuiwerheid kalsiumsulfaat, CaSO4. Wanneer oormaat soutsuur 3. Gebruik die verhouding en bepaal die hoeveelheid mol van die produk
by 6 g van die monster gevoeg is, was 1200 cm3 gas gepro- 4. Bepaal die teoretiese massa van die produk
2. 5. Bereken die persentasie opbrengs
N2 : H2 duseer (by STD gemeet). Bereken die persentasie suiwerheid
van die kalsiumkarbonaat monster. Die vergelyking vir die reaksie VOORBEELD:
1 : 3 is:
0,3 mol : 0,9 mol 128 g van swaeldioksied, SO2, is met suurstof gereageer om swaeltrioksied te
CaCO3(s) + 2HCl(aq) → CaCl2(aq) + H2 O(l) + CO2(g) vorm, SO3. Die vergelyking vir die reaksie is:
0,25 mol : 0,75 mol
2SO2(g) + O2(g) → 2SO3(g)
3 .
As as die stikstof gebruik word sal 0,9 mol water- V 1,2 140 g van SO3 was in die reaksie geproduseer. Bereken die persentasie opbrengs
1. n(CO2 ) = = = 0,054 mol
stof benodig word. Slegs 0,75 mol waterstof is VM 22,4 van die reaksie.
beskikbaar. Die waterstof sal eerste opraak, en is
2. 3.
dus die beperkte reaktant.
CaCO3 : CO2 m 128
CaCO3 : CO2 1. n(SO2 ) = = = 2 mol
1 : 1 M 64
1 : 1
(b) 0,054 : 0,054 2. 3.
SO2 : SO3 SO2 : SO3
Omdat waterstof die beperkte reaktant is, sal dit
bepaal hoeveel ammoniak vervaardig kan word: ∴ 0,054 mol CaCO3 reageer 2 : 2 1 : 1
4.
1 : 1 2 : 2
H2 : NH3 ∴2 mol SO3
m(CaCO3) = n M = (0,054)(40 + 12 + 16 + 16 + 16) = 5,4 g
3 : 2 5. 4. m(SO3) = n M = (2)(32 + 16 + 16 + 16) = 160 g
0,75 mol : 0,5 mol Persentasie suiwerheid =
Massa van suiwer stof
× 100 5.
Massa van onsuiwer monster Massa van produk vervaardig
m(NH3) = nM 5,4 Persentasie opbrengs = × 100
Persentasie suiwerheid = 6,0
× 100 Maksimum teoretiese massa van produk
= (0,5)(17) 140
Persentasie suiwerheid = 90 % Persentasie opbrengs = 160
× 100
= 8,5 g Persentasie opbrengs = 87,5 %
34
Energie- en Chemiese Verandering SCIENCE CLINIC 2018 ©
ENERGIE VERANDERING ENTALPIE EN ENTALPIEVERANDERING

Energie verandering vind plaas as gevolg van bindings wat breek en nuwe bindings wat vorm. Entalpie (H) is die totale gestoorde chemiese energie (potensiële energie) van die reaktante en produkte.
Tydens chemiese reaksies word energie geruil tussen die chemiese sisteem en die omgewing wat lei tot ‘n
Wanneer bindings gebreek word, word energie geabsorbeer vanuit die omgewing.
verandering in die entalpie. Die verandering in entalpie, !H, stel die hitte van die reaksie voor in kJ·mol−1.
Wanneer bindings gevorm word, word energie vrygestel aan die omgewing.
Die netto energieverandering sal bepaal of die reaksie endotermies of eksotermies is.
Die reaksiewarmte (!H) is die netto verandering in chemiese potensiële energie van die sis-
AKTIVERINGSENERGIE teem.
Vir ‘n reaksie om te begin, moet energie eers geabsorbeer word om die bindings te breek. Dié energie
CHEMIESE SISTEEM EN DIE OMGEWING
staan bekend as die aktiveringsenergie- die minimum energie benodig vir ‘n chemiese reaksie
om plaas te vind. Die chemiese sisteem bestaan uit die reaktant en produk molekules.
As die bindings eers gebreek is, vorm die atome in die chemiese sisteem ‘n geaktiveerde kompleks- Die omgewing is dit wat die chemiese sisteem omring, insluitende die houer waarin die reaksie plaasvind,
‘n onstabiele oorgangstoestand tussen die reaktante en produkte. of die water waarin die molekules opgelos is.
KATALISATOR
ENDOTERMIES EKSOTERMIES Vir ‘n reaksie om plaas te vind, moet daar
genoeg energie (aktiveringsenergie) voor-
sien word vir die deeltjies om effektief te
Definisie: ‘n Reaksie wat hitte energie absorbeer vanuit die omgewing Definisie: ‘n Reaksie wat hitte energie vrystel aan die omgewing bots.
Die hoeveelheid energie wat benodig word
Meer energie geabsorbeer as vrygestel Meer energie vrygestel as geabsorbeer kan verminder word deur die gebruik van ‘n
katalisator. ‘n Katalisator is ‘n chemiese stof
Netto energieverandering is energie wat geabsorbeer word uit die wat die aktiveringsenergie wat benodig
Netto energieverandering is energie wat vrygestel word in die omgewing word verlaag sonder om self deel te neem
omgewing
aan die reaksie. Deur die aktiveringsenergie
te verlaag, kan die reaksietempo ook ver-
Die chemiese sisteem se energie neem toe (!H>0) Die chemiese sisteem se energie neem af (!H<0) hoog word.
‘n Katalisator is ‘n stof wat die reaksie-
Die omgewing se energie neem af Die omgewing se energie neem toe tempo verhoog, maar self onveranderd
bly teen die einde van die reaksie.
Temperatuur van die omgewing neem af (proefbuis word kouer) Temperatuur van die omgewing neem toe (proefbuis word warmer)
Geak:veerde Geak;veerde BELANGRIKE REAKSIES

kompleks kompleks ENDOTERMIES
Fotosintese
Effek van Effek van
Potensiële Energie- EP (kJ)
Potensiele Energie- EP (kJ)
lig
katalisator katalisator 6CO2 + 6H2 O C6 H12 O6 + 6O2 ; !H>0
EA
Produkte
Reaktante EKSOTERMIES
Sellulêre respirasie
EA ΔH ΔH C6 H12 O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2 O ; !H<0
Verbranding
Reaktante Produkte CH 4 + 2O2 → CO2 + 2H2 O ; !H<0
C 2 H5OH + 3O2 → 2CO2 + 3H2 O ; !H<0
Reaksie verloop Reaksie verloop
35
Sure en Basisse SCIENCE CLINIC 2018 ©
SUUR / BASIS DEFINISIES GEKONSENTREERD TEENOOR VERDUN INVLOED VAN SUUR/BASIS STERKTE
Arrhenius: Konsentrasie is die hoeveelheid opgeloste stof wat in ‘n gegewe Reaksietempo
‘n Suur is ‘n stof wat in water ioniseer om waterstofione (H+) te vorm. volume oplosmiddel opgelos is. Reaksietempo sal toeneem soos die sterkte van die suur- of
‘n Basis is ‘n stof wat in water dissosieër om hidroksiedione (OH−) te vorm. basiskonsentrasie toeneem.
‘n Gekonsentreerde suur is ‘n suur met ‘n groot hoeveelheid opge-
Bronsted-Lowry: loste stof (suur) wat in ‘n klein volume oplosmiddel (water) opgelos Sterker suur = hoër konsentrasie van ione = groter tempo
‘n Suur is ‘n stof wat ‘n proton (H+) skenk. is. van reaksie.
‘n Basis is ‘n stof wat ‘n proton (H+) ontvang.
‘n Verdunde suur is ‘n suur met ‘n klein hoeveelheid opgeloste stof Geleidingsvermoë
(suur) wat in ‘n groot volume oplosmiddel (water) opgelos is. Geleidingsvermoë neem toe soos die sterkte van die suur/
POLIPROTIESE SURE basis toeneem.
Sommige sure kan meer as een proton skenk. Die aantal protone wat ‘n Gekonsentreerde sterk suur - 1 mol.dm-3 van HCl Sterker suur = hoër konsentrasie van H+ = groter geleidings-
suur skenk staan bekend as die protisiteit. vermoë.
Gekonsentreerde swak suur - 1 mol.dm-3 van CH3COOH
1 proton- monoproties 2 protone- diproties 3 protone- triproties
Verdunde sterk suur - 0,01 mol.dm-3 van HCl
HCl ⇌ Cl− + H+ H2SO4 ⇌ HSO4− + H+ H3PO4 ⇌ H2PO4− + H+
Verdunde swak suur - 0,01 mol.dm-3 van CH3COOH ALGEMENE SURE ALGEMENE BASISSE
HSO4− ⇌ HSO42− + H+ H2PO4− ⇌ HPO42− + H+
STERK TEENOOR SWAK Soutsuur Natriumhidroksied S
HPO42− ⇌ PO43− + H+ (HCl) (NaOH) T
Die sterkte van ‘n suur/basis verwys na die vermoë van ‘n stof om S
T E
te ioniseer of dissosieer. Salpetersuur Kaliumhidroksied
GEKONJUGEERDE SUUR-BASIS PARE E R
(HNO3) (KOH) K
‘n Suur vorm ‘n gekonjugeerde basis wanneer dit ‘n proton skenk. SUUR R
suur ⇌ gekonjugeerde basis + H+ K
‘n Sterk suur sal volledig in water ioniseer. Swaelsuur Natriumwaterstof-
HCl (g) + H2O (l) ⇌ H3O+ (aq) + Cl− (aq) (H2SO4) karbonaat (NaHCO3)
‘n Basis vorm ‘n gekonjugeerde suur wanneer dit ‘n proton ontvang.
basis + H+ ⇌ gekonjugeerde suur (sterk suur → swak gekonjugeerde basis) Koolsuur Kalsiumkarbonaat S
(H2CO3) (CaCO3) W
S
Gekonjugeerde suur-basispare is verbindings wat slegs met die teenwoor- Asynsuur / etanoësuur W Natriumkarbonaat A
digheid van ‘n proton, of H+, verskil. ’n Swak suur sal slegs gedeeltelik in water ioniseer. (CH3COOH) A (Na2CO3) K
VOORBEELD: 2H2CO3 (l) + 2H2O (l) ⇌ 2H3O+ (aq) + CO32− (aq) + H2CO3 (aq) K
Fosforsuur Ammoniak
Identifiseer die gekonjugeerde suur-basispare in die volgende voorbeeld: (Swak suur → sterk gekonjugeerde basis)
(H3PO4) (NH3)
H+ Gekonjugeerde suur-basis paar
BASIS pH
HNO3 (g) + H2O (l) → NO3− (aq) + H3O+ (aq) ‘n Sterk basis sal volledig in water dissosieer. Die pH van ‘n oplossing is die getal wat die suurheidsgraad of
NaOH (s) ⇌ Na+ (aq) + OH− (aq) alkaliniteit van ‘n stof voorstel. Die pH kan as die negatiewe
suur basis Gekonjugeerde Gekonjugeerde
suur (sterk basis→ swak gekonjugeerde suur) logaritme van die waterstof-ioonkonsentrasie in die
basis
oplossing gedefinieer word. Hoe groter die H+ konsentrasie in
Gekonjugeerde suur-basis paar die oplossing, hoe meer suur is die oplossing en hoe laer is die
pH van die oplossing. Hoe laer die H+ konsentrasie in die oplos-
AMFOLIET/AMFOTERIESE STOWWE ‘n Swak basis sal slegs gedeeltelik in water dissosieer. sing, hoe meer alkalies is die oplossing en hoe hoër is die pH
Mg(OH)2 (s) ⇌ Mg2+ (aq) + 2OH− (aq) + Mg(OH)2 (aq) van die oplossing.
Amfoliet - ‘n Stof wat as beide ‘n suur of ‘n basis kan optree.
(swak basis → sterk gekonjugeerde suur) Die pH-skaal strek van 0 tot 14.
Amfoteriese/amfiprotiese stowwe kan dus ‘n proton skenk of ontvang. Alge-
Neutraal
mene amfoliete sluit H2O, HCO3− en HSO4− in.
NH3 is ‘n uitsondering, dit sal ioniseer.
HSO4− as ‘n amfoliet: NH3 (g) + H2O (l) ⇌ OH− (aq) + NH4+ (aq)
Suur: HSO4− + H2O ⇌ SO42− + H3O+
Basis: HSO4− + H2O ⇌ H2SO4 + OH− 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
36
Sure en Basisse SCIENCE CLINIC 2018 ©
PROTOLITIESE REAKSIES HIDROLISE VAN SOUTE INDIKATORS

Protolitiese reaksies is reaksies waartydens Hidrolise is die reaksie van ‘n Indikator is ‘n verbinding wat van kleur verander volgens die pH van ‘n oplos-
SUUR BASIS SOUT
protone (H+) oorgedra word. ‘n sout en water. Tydens sing. Tydens titrasies, moet die indikator volgens die suurheidsgraad/alkaliniteit,
die hidrolise, sal die sout ‘n Sterk Swak Suur van die sout wat vorm, gekies word. (sien hidrolise)
suur + metaal → sout + H2 suur, alkali of neutrale
HA + M → A— + M+ + H2 oplossing vorm. Die suur- Sterk Sterk Neutraal
2HNO3(aq) + 2Na(s) → 2NaNO3(aq) + H2(g) heidsgraad van die sout KLEUR KLEUR KLEUR BY pH REEKS VAN
hang af van die relatiewe Swak Swak Neutraal INDIKATOR IN IN EKWIVALENSIE EKWIVALENSIE
sterkte van die suur en SUUR BASIS PUNT PUNT
suur + metaalhidroksied → sout + H2O basis wat gebruik word. Swak Sterk Alkalies
HA + MOH → A— + M++ H2O
H2SO4(aq) + Mg(OH)2(aq) → MgSO4(aq) + 2H2O(l) Hoe om pH van ‘n sout te bepaal Lakmoes Rooi Blou 4,5 - 8,3
NH4Cl Na2CO3
NH4Cl → NH4+ + Cl– Na2CO3 → 2Na+ + CO32– Metieloranje Rooi Geel Oranje 3,1 - 4,4
suur + metaaloksied → sout + H2O
NH4+ + H2O → NH3 + H3O+ Na+ + H2O → NaOH + H+
HA + MO → A— + M+ + H2O
Cl– + H2O → HCl + OH– CO32– + 2H2O → H2CO3 + 2OH–
2HCl (aq) + MgO(s) → MgCl2(aq) + H2O(l) Bromotimolblou Geel Blou Groen 6,0 - 7,6
·NH3 is ‘n swak basis ·NaOH is ‘n sterk basis
·Ewewig lê na regs ·Ewewig lê na links Fenolfthaleïen Kleurloos Pink Ligte pink 8,3 - 10,0
suur + metaalkarbonaat → sout + H2O + CO2
·Hoë konsentrasie H3O+ ·Lae konsentrasie H+/H3O+
HA + MCO3 → A— + M+ + H2O + CO2
HCl (aq) + CaCO3(s) → CaCl2(aq) + H2O(l) + CO2(g) Neutraal: pH 7
·HCl is ‘n sterk suur ·H2CO3 is ‘n swak suur
·Ewewig lê na links ·Ewewig lê na regs Neutralisasie is wanneer die ekwivalensiepunt bereik is. Die ekwivalensiepunt is
Die ioniese sout is uit A— (van die suur) en M+ (van ·Lae konsentrasie OH– ·Hoë konsentrasie OH– NIE by ‘n pH van 7 nie, maar wanneer die molêre hoeveelheid van die suur en
die basis) opgemaak. basis dieselfde is volgens die molverhouding. Die pH by neutralisasie hang van
Hoë [H3O+], lae [OH–], Lae [H3O+], hoë [OH–],
die sout wat vorm af. (sien hidrolise)
∴NH4Cl(aq) is suur (pH<7) ∴Na2CO3(aq) is alkalies (pH>7)
TITRASIE Opstel van ‘n titrasie VOORBEELD:

‘n Titrasie is ‘n praktiese laboratoriummetode om Tydens ‘n titrasie word 25 cm3 van ‘n verdunde H2SO4 oplossing, geneutral-
die konsentrasie van ‘n suur of ‘n basis te bepaal. Va Buret iseer deur 40 cm3 NaOH oplossing. Indien die konsentrasie van die H2SO4
Die konsentrasie van ‘n suur of ‘n basis kan deur oplossing 0,25 mol.dm3 is, bereken die konsentrasie van die NaOH.
akkurate neutralisasie met ‘n standaardoplossing
Suur
bepaal word. ‘n Standaardoplossing is ‘n H2 SO4 + 2NaOH → Na 2 SO4 + 2H2 O
oplossing waarvan die konsentrasie bekend na = 1 nb = 2
is. Neutralisasie vind by die ekwivalensiepunt plaas, ca = 0,25 mol ⋅ dm−3 cb = ?
wanneer die molêre hoeveelheid van suur en basis Va = 25 cm3 Vb = 40 cm3
dieselfde is volgens die molverhouding. Koniese fles
Vb Deur titrasie formule Deur eerste beginsels:
na cV Basis &
= a a na
=
c aVa
Suur:
nb cbVb Indikator nb c bVb
n = cV
1 (0,25)(0,025)
1. Pipeteer die bekende oplossing in die koniese fles (gewoonlik die basis). = = (0,25)(25 × 10−3)
n- aantal mol van ‘n stof (mol)/molverhouding 2 c b (0,04)
c- konsentrasie van suur/basis (mol.dm−3) = 6,25 × 10−3 mol
2. Voeg die geskikte indikator by die koniese fles. cb = 0,31 mol ⋅ dm−3
V- volume van oplossing (dm3) Basis:
3. Voeg ‘n onbekende konsentrasie van die oplossing in die buret (gewoonlik die n
suur). c =
1 mL = 1 cm 3 V
1 L = 1 dm3 4. Voeg die oplossing van die buret druppel vir druppel by die koniese fles 6,25 × 10−3 × 2
=
1000 mL = 1 L (onthou om te meng). 40 × 10−3
1000 cm3 = 1 dm3 = 0,31 mol ⋅ dm−3
5. Stop wanneer die indikator die neutralisasie- of ekwivalensiepunt bereik het.
37
Redoksreaksies SCIENCE CLINIC 2018 ©
REDOKSREAKSIE VOORSTELLING VAN REDOKSREAKSIES

‘n Redoksreaksie is ‘n reaksie waarin daar ‘n oordrag van elektrone Redoksreaksies kan deur twee halfreaksies wat die oordrag van elektrone wys, voorgestel word. LET WEL:
tussen die elemente is. Die aantal e−
Oksidasie halfreaksie: 2+
X → X + 2e −
(elektrone word as ‘n produk gewys)
Oksidasie is die verlies aan elektrone. (oksidasietoestande neem Reduksie halfreaksie: Y + 2e− → Y2− (elektrone word as ‘n reaktant gewys) moet balanseer.
toe)
Netto-reaksie: X + Y → XY (Geen elektrone word gewys nie)
Reduksie is die wins aan elektrone. (oksidasietoestande neem af)
VOORBEELD:
Die oksideermiddel is die stof wat elektrone ontvang. Dit is die
1. Identifiseer die oksideer- en reduseermiddel in elk van die volgende reaksies:
stof wat gereduseer word en wat veroorsaak dat ‘n ander stof oksideer.
a) CuO + H2 →Cu + H2O b) 2NO + 2CO → N2 + CO2
Die reduseermiddel is die stof wat elektrone skenk. Dit is die stof
wat geoksideer word en wat veroorsaak dat ‘n ander stof reduseer. Stap 1:
Skryf alle oksidasie CuO + H2 → Cu + H2O 2NO + 2CO → N2 + CO2
VEO: Verlies aan elektrone is oksidasie getalle neer +2 −2 0 0 +1 −2 +2 −2 +2 −2 0 +4 −2
WER: Wins aan elektrone is reduksie
Stap 2:
Cu: +2→ 0 N: +2→ 0
VELOKS: Verlies aan elektone is oksidasie Identifiseer die
O: −2 → −2 O: −2 → −2
verandering in lading
H: 0 → +1 C: +2 → +4
vir elke element
OKSIDASIETOESTANDE
Oksidasiegetalle word aan elemente in ‘n reaksie toegeken om hulle Stap 3: Cu2+(CuO): oksidasiegetal neem af → elektron N2+(NO): oksidasiegetal neem af→elektron
elektronbeweging dop te hou. Die oksidasiegetal is soortgelyk aan die Identifiseer wat wins→gereduseer→okidiseermiddel wins→gereduseer→oksideermiddel
valensie van die element. gereduseer/ H2: oksidasiegetal neem toe→elektron C2+ (CO): oksidasiegetal neem toe→elektron
geoksideer word verlies→geoksideer→reduseermiddel verlies→geoksideer→reduseermiddel
Reëls vir die toekenning van oksidasiegetalle.
1. Suiwer elemente en diatomiese elemente (bv. O2) = 0. VOORBEELD:
Skryf die gebalanseerde redoksreaksie vir die volgende reaksies:
2. Waterstof = +1 (behalwe as dit met ‘n metaal bind, dan −1) a) Mg + FeSO4 → MgSO4 + Fe b) Zn + AgNO3 → Ag + Zn(NO3)2
3. Suurstof = -2 (behalwe met peroksiede, bv. H2O2, = −1)
Stap 1:
(wanneer met fluoor verbind = +2)
Skryf alle oksidasie Mg + FeSO4 → MgSO4 + Fe Zn + AgNO3 → Ag + Zn(NO3)2
4. Metale = Groepnommers. getalle neer 0 +2 +6 −2 +2 +6 −2 0 0 +1 +5 −2 0 +2 +5 −2
groep 1 = +1; groep 2 = +2; groep 3 = +3
Stap 2: Mg: 0 → +2
5. Die oksidasienommer van monoatomiese ione is dieselfde as sy Zn: 0 → +2
Identifiseer die Fe: +2 → 0
lading. Bv. Zn2+: Zn = +2 N, O: −2 → −2
verandering in lading S: +6 → +6
Ag: +1 → 0
6. Groep 17 elemente = −1 vir elke element O: −2 →−2
7. Die oksidasienommer van ‘n oorgangselement word deur
Stap 3: Mg: oksidasiegetal neem toe → elektron Ag+(AgNO3): oksidasiegetal neem af → elektron
romeinse syfers aangedui. Bv. Yster(III)chloried : Fe = +3
Identifiseer wat verlies → oksidasie wins→reduksie
8. In ‘n neutrale verbinding is die som van die oksidasiegetalle gelyk gereduseer/ Fe2+ (FeSO4): oksidasiegetal neem af → Zn: oksidasiegetal neem toe→elektron
aan 0. geoksideer word elektron wins → reduksie verlies→oksidasie
9. In ‘n poliatomiese-ioon is die som van die oksidasiegetalle gelyk Stap 4:
aan die lading van die ioon. Oks: Mg → Mg2+ + 2e− Oks: Zn → Zn2+ + 2e−
Skryf die
Red: Fe2+ + 2e− → Fe Red: Ag+ + e− → Ag
VOORBEELD: halfreaksies neer
Gee die oksidasiegetal van elk van die volgende elemente:
Stap 5: Oks: Mg → Mg2+ + 2e− Oks: Zn → Zn2+ + 2e−
Balanseer elektrone Red: Fe + 2e− → Fe
2+
Red: 2Ag + 2e− → 2Ag
+
a) O2 b) H2S c) KMnO4 d) SO42- e) FeCl3
O=0 H = +1 K = +1 S = +6
Fe = +3 Stap 6:
S = −2 Mn = +7 O = −2 Fe2+ + Mg → Mg2+ + Fe 2Ag+ + Zn → Zn2+ + 2Ag
Skryf netto-reaksie
O = −2 Cl = −1
38
Ontginning van die litosfeer SCIENCE CLINIC 2018 ©
LITOSFEER GOUDONTGINNING
• Die litosfeer bestaan uit die aarde se boonste mantel en kors. Goud is ‘n edelmetaal met ‘n hoë markwaarde.
• Die kors bevat nie-herwinbare fossielbrandstowwe, minerale en voedingstowwe. Goud word gemyn in die Witwatersrand area (Gauteng), Welkom en Virginia (Vrystaat), Klerks-
dorp (Noord-Wes) en Mpumalanga.
• Die elemente in die litosfeer is nie in element vorm nie, maar in verbindings. Die verbindings is
in die vorm van ertsmengsels van klip, sand en minerale.
STAPPE IN DIE ONTGINNING VAN GOUD
• Mynbou en mineraalontginning is nodig om die bruikbare materiale vanuit die litosfeer te ontgin.
1. Gouderts
Gouderts word ontgin vanuit die kors
Kors
Boonste mantel } Litosfeer
2. Vermaling: breek en maal
Mantel Gouderts word gebreek en gemaal tot ‘n fyn poeier
Buitekern
Binnekern 3. Loging: Sianiedproses
‘n Sianiedoplossing word gebruik om die goud op te los.
4Au(s) + 8NaCN(aq) + 2H2 O(l) + O2(g) → 4NaAu(CN)2(aq) + 4NaOH(aq)

Myne kom voor as oppervlakmynbou en ondergrondse mynbou.
Oppervlakmynbou is die verwydering van grond en erts vanaf die oppervlak van die kors. Dit lei tot 4. Sink: Neerslag & Filtrasie
groot gate in die landskap (Kimberley, Cullinan) en is baie vernietigend vir die omgewing. Goud word ontgin vanuit die oplossing deur ‘n neerslag te vorm. Sinkstof word in die
oplossing opgelos, en die sink vervang die goud sodat die goud uit die oplossing
Ondergrondse mynbou behels die grawe van skagte en tonnels in die aardkors. Dit het minder im-
neerslaan. Die goud neerslag word dan verwyder deur filtrasie.
pak op die omgewing maar is baie meer gevaarlik en benodig vaardige werkers. Dit lei ook tot
groot hope verwerkte grond (mynhope).
NaAu(CN)2(aq) + Zn(s) → 2Au(s) + Zn(CN)2(aq) + 2NaCN(aq)
MYNBOU IN SUID-AFRIKA
Geskiedenis van mynbou in Suid-Afrika 5. Herwinning: Smelt
Die neerslag word in ‘n kookoond gesmelt om goudstawe te vorm met 99% suiwer-
MATERIAAL EN BEWYSE IN SUID- heid.
ERA PERIODE
WAPENS AFRIKA
Vroeë (2,5 mil - 6. Raffinering: produseer 99,9% suiwerheid

Handbyl - Mev Ples in Sterkfontein Verkalking: ander metale word geoksideer in die teenwoordigheid van die goud om
200 000 jaar
Skerpgemaakte klip grotte vogtigheid te verwyder.
gelede)
Samesmelting: Verkalkte materiaal word gemeng en verhit in ‘n hoogoond. Goud dryf
Middel (250 000 - en word verwyder.
Steentydperk Klip behandel met vuur Blombos grotte
30 000 jaar gelede) IMPAK VAN GOUDONTGINNING OP DIE OMGEWING
Gereedskap van klip, Goudontginning laat gate in die grond. Die grond wat verwyder word lei tot mynhope en ‘n verlies aan
Latere (30 000 jaar biodiversiteit.
hout en been. Melkhoutboom grotte
gelede)
Pottebakkery en koper Water vanuit die myne besoedel grond- en oppervlakwater
30 000 - 1 800 jaar Brons wapens en Groot hoeveelhede energie word benodig om goud te smelt
Bronstydperk
gelede gereedskap
Die sianiedproses vorm giftige sianiedverbindings
Yster wapens en Mellville Koppies en
Ystertydperk 1 800 jaar gelede
gereedskap Mapungubwe kookoonde
Huidige mynbouaktiwiteit in Suid-Afrika
Mynbou is belangrik vir die Suid-Afrikaanse ekonomie. ‘n Verskeidenheid minerale en edelmetale
word uitgevoer. Dit stimuleer die BBP, werksgeleenthede en infrastruktuurontwikkeling.
39
Ontginning van die litosfeer SCIENCE CLINIC 2018 ©
YSTERONTGINNING FOSFAATONTGINNING
• Yster is ‘n sterk materiaal wat gebruik kan word in die vervaardiging van ‘n reeks toepassings. Fosfate is ‘n primêre voedingstof vir alle plante. Fosfate stimuleer wortelontwikkeling en verspoedig die
• Groot ystermyne stimuleer werkskepping en dra by tot die BBP. groei van blomme.
• Yster kom nie in suiwer vorm voor nie, maar word gemyn as magnetiet (Fe3O2) and hematiet (Fe2O3). Fosfate word gebruik in die vervaardiging van kunsmis, fosforsuur en voedselaanvullings.
• Gemyn in Kathu (Noord-Kaap) en Thabazimbi (Limpopo). Die grootste fosfaatmyn in Suid-Afrika is in Phalaborwa (Limpopo).
STAPPE IN DIE ONTGINNING VAN YSTER Fosfate word verwerk by Foskor (Richardsbaai) om fosforsuur en kunsmis te vervaardig.
1. Myn
Ystererts word gemyn in oop-groef myne STAPPE IN DIE ONTGINNING VAN FOSFAAT
1. Myn
2. Maling
Fosfate word gemyn in oop-groef myne. Hoë gehalte uitskot ook verkry uit kopermyne.
Ystererts word gemaal en verwerk na Yster erts
kleiner erts deeltjies Kwis (C) 2. Primêre vergruising
Kalksteen (CaCO3) Fosfaat klip word gebreek in growwe erts.
3. Skeiding en sortering
3. Sekondêre & Tersiêre vergruising
Ystererts word geskei volgens suiwer-
Afvalgasse Growwe erts word vergruis tot ‘n fyn poeier.
heid. Hoë gehalte erts gaan direk na die
hoogoond. Laer gehalte erts ondergaan Ystererts gereduseer 4. Maling
eers benifisiëring. tot yster metaal 600°C Die fyn poeier word met water gemeng om flodder te vorm.
(Fe(s)) 5. Skuimflottasie
4. Benifisiëring Slik vorm Lug word deur die flodder geborrel om fosfate te skei.
Laer gehalte erts word verder vermaal en 800°C - 1 000°C
gewas om flodder te form. Die flodder
(CaSiO3) 6. Filtrasie
word gemagnetiseer en klonte vorm Fosfate word filtreer vanuit die flodder.
vanuit die flodder. Die klonte ondergaan
(CO2) 1 900°C 7. Droging
sintering, wat die klonte verhard.
Fosfate word verhit en gedroog om poeier te vorm.
5. Vermenging Warm lug Warm lug 8. Vervoer
Klonte van verskeie gehaltes word ge- Fosfate word na kunsmismaatskappye / verwerkingsaanlegte vervoer.
meng. Slik Slik
Yster metaal Gesmelte
6. Hoogoond yster 8.a) Kunsmismaatskappye
Ystererts klonte word in ‘n hoogoond ver- Hoogoond Swaelsuur word bygevoeg om oplosbare superfosfate te
vorm. Superfosfate word in kunsmis gebruik.
hit in die teenwoordigheid van kwis (kool-
stof) en kalksteen (CaCO3). Erts reduseer
tot suiwer yster metaal. Onsuiwerhede 2Ca 5(PO4 )3 F + 7H2SO4 → 3Ca(H2 PO4 )2 + 7CaSO4 + 2HF
word verwyder as slik.
8.b) Verwerkingsaanleg
IMPAK VAN YSTERONTGINNING OP DIE OMGEWING Fosforsuur word bygevoeg om oplosbare triplesuperfosfate te
vorm. Omdat die produk geen kalsiumsulfaat bevat nie, het
Oop-groef myne vernietig die landskap en die plantlewe.
die produk ‘n groter persentasie fosfaat.
Groot hoeveelhede water word benodig, wat die aantal beskikbare grondwater verminder.
Groot oop-groef myne veroorsaak baie stof (lug besoedeling). Ca 5(PO4 )3 F + 7H3PO4 + 5H2 O → 5Ca(H2 PO4 )2 ⋅ H2 O + HF
Groot hoeveelhede CO2 word vrygelaat tydens die smeltproses. IMPAK VAN FOSFAATONTGINNING OP DIE OMGEWING
Groot hoeveelhede elektrisiteit word verbruik om erts te smelt. Die verwerking van fosfate vorm fluoried en SO2 uitlaatgasse wat die lug besoedel.
Yster produkte (staal ens.) is herwinbaar, maar die herwinning daarvan verg baie elektrisiteit. Fosfaatprodukte kan watersisteme besoedel en lei tot eutrofikasie (alge floreer, alge gaan dood, ontbind-
ing van alge verwyder suurstof uit die water, waterdiere gaan dood).
40

.zawpwp-contentuploads202006Gr.11-FW-Opsomboek-.pdf 7

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

.zawpwp-contentuploads202006Gr.11-FW-Opsomboek-.pdf 7

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DBO KERNKONSEPTE GRAAD

Erkenning van inhoud:

www .scienceclinic.co.za facebook.com/scienceclinicsa c Science Clinic (Pty) Ltd 2018

WHY YOU SHOULD STUDY SCIENCE

OPDELING VAN KOMPONENTE x Fx KOMPONENTE VAN ‘N HELLING

EWEWIGSKRAG: Die krag wat die sisteem in ewewig hou.

KONSTRUKSIE OPTEL VAN KOMPONENTE

70° Fx = F cos θ Fy = F sin θ

Normaalkrag (FN) Wrywing (Ff of fs/fk)

f smaks = maksimum statiese wrywing (N) fk = kinetiese wrywing (N)

Fg Toegepaste krag (N)

Newton se Eerste Bewegingswet Newton se Tweede Bewegingswet Newton se Derde Bewegingswet

Neem opwaarts as positief LET WEL:

FAx + (−Ff ) = m a Fg + (−FN ) + FAy = 0

Aangehegte voorwerpe Voorwerpe geheg met koord/kabel/tou

TERUGFLITS!! Voorvoegsel Eksponent BEREKENINGE- Elektrostatiese krag

F = aantrekkingskrag tussen ladings (N) 2 Dimensioneel

ELEKTRIESE VELD ELEKTRIESE VELDSTERKTE

E = elektriese veldsterkte (N·C−1) E = elektriese veldsterkte (N·C−1)

Verskillende ladings Krag as gevolg

HUYGENS SE BEGINSEL DIFFRAKSIEHOEK DIFFRAKSIE VAN LIG

I RIGTING VAN DIE GEÏNDUSEERDE STROOM

dat dit ‘n magne- N

tiese veld skep wat N

SERIE PARALLEL BEREKENINGE (GEEN INTERNE WEERSTAND)

OHM SE WET INTERNE WEERSTAND BEREKENINGE (MET INTERNE WEERSTAND)

Ohmiese geleier Nie-ohmiese geleier V

MOLEKULÊRE STRUKTUUR BINDINGSENERGIE A) KOVALENTE BINDING

kingskragte sterker totdat die minste moontlike potensiële energie tussen

LEWISDIAGRAMME VALENSSKIL-ELEKTRONPAAR-AFSTOTING (VSEPR) BINDING VS MOLEKULÊRE POLARITEIT

INTERMOLEKULÊRE KRAGTE (IMK) STERKTE VAN IMK

WATER MOLEKULE EIENSKAPPE VAN WATER VOORBEELD:

Fase van molekules Adhesie Digtheid

Sterker IMK → Groter kohesiekragte

• Toename in die intermolekulêre die ballon verander na 100 kPa, bereken V1 V2

DIE MOL PERSENTASIE SAMESTELLING

VOORBEELD: VOORBEELD: VOORBEELD: VOORBEELD:

KONSENTRASIES VAN OPLOSSINGS MOLÊRE VOLUMES VAN GASSE

Oplossing Opgeloste stof Oplosmiddel

n aantal mol (mol)

KRISTALWATER BEREKENING VAN DIE EMPIRIESE FORMULE VAN ‘N VERBIND-

Stappe Swael Suurstof Stappe Koper Suurstof

Empiriese formule: SO3

EMPIRIESE FORMULE→MOLEKULÊRE FORMULE BENADERING TOT REAKSIE STOICHIOMETRIE BEPERKTE REAKTANTE

VOORBEELD: PERSENTASIE SUIWERHEID PERSENTASIE OPBRENGS

ENERGIE VERANDERING ENTALPIE EN ENTALPIEVERANDERING

Geak:veerde Geak;veerde BELANGRIKE REAKSIES

PROTOLITIESE REAKSIES HIDROLISE VAN SOUTE INDIKATORS

TITRASIE Opstel van ‘n titrasie VOORBEELD:

REDOKSREAKSIE VOORSTELLING VAN REDOKSREAKSIES

4Au(s) + 8NaCN(aq) + 2H2 O(l) + O2(g) → 4NaAu(CN)2(aq) + 4NaOH(aq)

Vroeë (2,5 mil - 6. Raffinering: produseer 99,9% suiwerheid

You might also like