Programy kompozytorskie, authoring, strony web

Edward Sielicki

Programy kompozytorskie:
Sibelius

9-11 grudnia 2011

 1. Co to jest Sibelius i do czego służy
2. Podstawa obsługi programu – co należy wiedzieć
3. Tworzymy partyturę
4. Filtrowanie
5. Dodawanie i usuwanie taktów, kresek taktowych i wygląd partytury
6. Symbole i linie, Expression i Technique
7. Tworzenie głosów orkiestrowych
8. Zapisywanie tekstu pod nutami
9. Live Playback i inne funkcje odtwarzania
10. Instrumenty
11. Notacja perkusji
12. Zapis muzyki współczesnej
13. Notacja funkcji harmonicznych
14. Pomysły muzyczne (Musical Ideas)
15. Eksport i import z innych programów
16. Arrange – aranżacja
17. Wideo i muzyka filmowa
18. Wtyczki (Plug-Ins)
19. Na koniec – wygodne skróty

1. Co to jest Sibelius i do czego służy

Sibelius od wielu lat jest jednym z wiodących programów służących do zapisu nutowego,
stosowanego na każdym polu: od zadań szkolnych i ćwiczeń dla początkujących po profe-
sjonalnych kopistów, aranżerów i kompozytorów. Obecna wersja 6 była do niedawna ostat-
nią z propozycji, jednak całkiem niedawno pojawiła się wersja nowsza, oznaczona jako Sibe-
lius 7 całkowicie zmieniona pod względem graficznym, rezygnująca z części menu na rzecz
rozbudowanych ikon w górnym pasku (podobnie do MS Office). Dla większości użytkowni-
ków wersja 6 powinna być jednak wystarczająca, z uwagi na jej popularność i prostotę ob-
sługi. Zaletą programu Sibelius jest to, że każda nowa wersja, chociaż ma wiele nowych
funkcji umożliwia zapisanie stworzonego pliku w formacie umożliwiającym otwarcie go na
starszych wersjach, co bardzo ułatwia wymianę utworów pomiędzy komputerami i ich użyt-
kownikami. Naturalnie wersja starsza pliku może być otwarta przez nowszy program. Nie
trzeba być więc posiadaczem wersji najnowszej.
Podstawowym oknem Sibeliusa jest strona partytury taka, jaką widzi każdy muzyk czy dyry-
gent. Można ją tak jak w realnym świecie przesuwać w każdą stronę – wystarczy tylko prze-
ciągnąć wirtualną kartkę a kursor zmieni się w „łapkę”, można ją też dowolnie zwiększać lub
zmniejszać, itp. Nie trzeba używać (bo i po co?) specjalnych narzędzi do każdej funkcji –
wystarczy pochwycić nutę, aby zmienić jej wysokość lub położenie. Chwycenie za takt (za-
znaczyć dowolne puste miejsce) powoduje przesunięcie całej pięciolinii w górę lub w dół, a
pozostałe pięciolinie dostosują się do wolnego miejsca na stronie, a gdy go zabraknie, prze-
niosą się na następną. Jeżeli jej przedtem nie było, to utworzy się nowa, a zmniejszenie sys-
temu (menu – Layout – Document Setup) spowoduje automatyczne dostosowanie się pozo-
stałych systemów. Oczywiście wszystko to można zrobić ręcznie. Partytura może zostać
wzbogacona o różne znaki i opisy – dowolną czcionką, w ramce i bez i można być pewnym,
że nie wejdą na nuty. Zapobiega temu funkcja Magnetic Layout która automatycznie reduku-
je kolizje pomiędzy znakami. Możliwe jest też stworzenie strony tytułowej
Przygotowanie głosów dla orkiestry jest również bardzo proste, ponieważ tworzą się one
równocześnie z partyturą (!) i są z nią razem zapisywane w pliku. Naturalnie można je potem
edytować i poprawiać, jednak istnieje pewność, że nie będą się różnić od wersji w partyturze,
bo każda zmiana zastosowana w partyturze automatycznie dokona się w głosie.

1
 Nuty wprowadza się za pomocą okienka Keypad, które jest odwzorowaniem bloku klawiszy
numerycznych na klawiaturze komputera. Włączana lub wyłączana wizualizacja dodatko-
wych informacji, takich jak odległość pomiędzy marginesami a systemami i między samymi
systemami, napisami, itd. pozwala na idealne odwzorowanie w późniejszym wydruku. Oczy-
wiście tych funkcji jest znacznie więcej. Postaram się większość z nich tu przybliżyć.

2. Podstawa obsługi programu – co należy wiedzieć

Nie będziemy tu dużo mówić o instalacji. Ważne jest oczywiście zarejestrowanie programu i
uzyskanie kodu odblokowującego funkcję zapisu i drukowania. Mamy na to miesiąc, a więc
sporo czasu.
Sibelius nie wymaga zainstalowania specjalnych urządzeń, chociaż klawiatura MIDI jest bar-
dzo przydatna. Karta dźwiękowa wystarczy do odtworzenia muzyki, którą właśnie napisali-
śmy. W menu Play – Playback Devices wybieramy opcję dla karty dźwiękowej i wtyczek,
które mamy dostępne w komputerze. Pozwalają one na wykorzystanie innych bibliotek
brzmieniowych niż standardowa, która jest dołączana do programu. Można też korzystać z
zaimplementowanego w komputerze systemu General MIDI (co zapewne przyspieszy pracę,
ale rezultat dźwiękowy będzie mniej realistyczny).
Poniżej znajduje się jedyne okno Sibeliusa razem z dodatkowymi okienkami pomocniczymi,
które można dla wygody zamykać i otwierać. W czasie odtwarzania okienka te na nasze ży-
czenie znikną.
Navigator Transport

Keypad

Pasek ikon

Film

Mikser

Klawiatura

Properties
Właściwości

Linia odtwarzania

2
Sibelius operuje menu i ikonami. Pasek ikon służy do szybkiego włączania i zmiany różnych
funkcji:

Są to (od lewej):
New – otwiera nowy plik (będzie o tym dalej)
Open – otwiera zapisany poprzednio plik
Scan – skanuje za pomocą programu Photoscore (dołączona wersja Light)
Save – zapisuje
Save version – zapisuje kolejną wersję
Export audio – zapisuje plik pod postacią audio (aiff lub wav)
Undo/Redo
Edit versions – edycje kolejnych wersji
Current version – wersja aktualna (jeżeli jest ich więcej, to można je wybrać tutaj)
Comment – komentarz
Zoom - powiększenie za pomocą zakreślania
Wybór gotowych ustawień powiększenia
Panorama – pokazuje partyturę w jednym ciągu (jak scroll wiev w Finale) – tylko do podglądu
Focus on staves – pokazuje tylko zaznaczone partie – bardzo wygodna funkcja do
podejrzenia tylko niektórych partii w partyturze
Transposing score – partytura transponująca przełączana na zapisaną w C
Full score/parts – wybór całej partytury lub poszczególnych głosów
Przełączanie pomiędzy partyturą a głosami – to samo, tylko szybciej
Sibelius reference – pełna instrukcja obsługi w PDF
Przełącznik okienek – ten pasek umożliwia włączenie i wyłączenie poszczególnych okienek:
klawiatury, miksera, transportu, nawigatora, keypad i innych.

Menu u góry umożliwiają stosowanie wielu bardziej złożonych funkcji.

W prawej części paska ikon znajduje się zestaw otwierający (i zamykający) niektóre okienka:
Są to: Navigator, Keypad, Keyboard, Fretboard (aplika-
tura gitarowa), Playback (odtwarzanie), Mixer, Ideas
(zestaw pomysłów, gotowych fraz, itp.), Parts (głosy – partie orkiestrowe), Compare (porów-
nanie), Video, Properties (właściwości) i Hide tool window (zamknięcie na raz wszystkich
okienek). Większość zostanie omówiona poniżej.

Opis najważniejszych z nich:

Keypad

3
Keypad służy do prostego wprowadzania nut i ich podstawowych atrybutów oraz znaków.
Sześć paneli przełączanych jest wyborem ikon na górze Keypada. Wystarczy kliknąć w jed-
ną z funkcji, a kursor zmieni kolor na niebieski i z zaznaczającego zmieni się na wprowadza-
jący. Wyjście z tego trybu dokonuje się klawiszem ESC (Escape).
Jeżeli zechcemy prowadzić akord o odpowiedniej wartości rytmicznej, to po zaznaczeniu
kursorem np. pauzy w miejscu, w którym ma się pojawić akord naciskamy go na klawiaturze.
O innych metodach wprowadzania nut będzie mowa dalej.

Navigator
Navigator w prosty sposób umożliwia orientację w większych i
bardziej zaawansowanych partyturach. Przesuwanie środko-
wego, bielszego pola przesuwa obraz całej partytury na ekra-
nie.
Im większe zostało ustawione powiększenie tym pole to jest
mniejsze. Dla wygody bardziej tradycyjnych użytkowników włą-
czenie polecenia Scroll bars w menu View spowoduje pojawie-
nie się tradycyjnych pasków przesuwu u dołu i z boku ekranu.

Mikser
Mikser umożliwia ustawienie poziomów instrumentów i przy-
porządkowanych do nich kanałów MIDI oraz rodzajów pogło-
su i innych efektów. Jeżeli ma się zainstalowane różne biblio-
teki brzmień, można też z nich wybrać taki instrument, jaki
chcemy. Do Sibeliusa dołączona jest specjalna biblioteka
Garitan, mogą też być inne, zainstalowane w twoim kompute-
rze.

Odtwarzanie (Playback)
Zestaw odtwarzający zawiera szereg ogólnie znanych
funkcji: powrót do początku, szybkie przewijanie do tyłu,
odtwarzanie, stop, szybkie przewijanie do przodu, prze-
skok do końca partytury oraz nagrywanie. Trzy kolejne
ikony wymagają wyjaśnienia: czerwona postać dyrygenta to nagrywanie w tempie, które sa-
mi ustalimy za pomocą specjalnego okna wystukując je na klawiaturze komputera lub in-
strumentu MIDI, kolejne dwie ikony to Live Tempo i Live Playback. Zajmiemy się nimi póź-
niej. Na końcu ikona metronomu po włączeniu będzie wystukiwać tempo podczas odtwarza-
nia.
Linia z uchwytem poniżej umożliwia, podobnie jak nawigator szybko przesunąć się w czasie.
Na samym dole mamy informację o pozycji w utworze (z dokładnością do dziesiątej części
sekundy), aktualny numer taktu i jego części (np. ćwierćnuty w takcie na 4/4) oraz tempo w
oznaczeniach uderzeń na minutę (MM). Linia z uchwytem po prawej umożliwia ręczną zmia-
nę tempa podczas odtwarzania.
Przy okazji warto wiedzieć, że Sibelius odtwarza utwór od dowolnie zaznaczonej nuty (kla-
wisz P). Jeżeli zaznaczymy cały takt, będzie odtwarzał od tego miejsca tylko partię, do której
zaznaczony takt należy. Jeżeli zaznaczymy więcej instrumentów, to będzie tylko je odtwa-
rzał. Można też odtwarzać od tego miejsca utworu, w którym się ostatnio zatrzymaliśmy
(Spacja).
W menu Play znajdują się opcje do funkcji Live Playback i Live Tempo (które zostaną omó-
wione później).

4
Właściwości (Properties)
Ten blok zawiera wiele ważnych funkcji. Ma postać 6 zwijanych paneli.

Panel General
Określa co ma być pokazane. Kiedy zaznaczy się w partyturze odpowiednio tekst, pięciolinię
lub pojedyncze nuty, to można je ukryć, przesunąć, powiększyć, okazjonalnie wyłączyć
Magnetic Layout, itp.

Panel tekstowy
Dotyczy tekstu i jego usytuowania, wielkości, rodzaju czcionki, itp. Pokazuje też rodzaj tek-
stu, np. tytuł, podtytuł, autorów, tempo, technikę gry, specjalne symbole, komentarze i in.

Panel odtwarzania
Tutaj można ustawić wszystko, co dotyczy odtwarzania, w tym dane dotyczące nawet poje-
dynczych nut. Sibelius odtwarza nawet takie niuanse jak dynamika, crescendo i diminuendo,
fermata, itp. Można regulować ilość powtórzeń, szybkość i wielkość interwału trylu, start od
górnej lub dolnej nuty, tryl diatoniczny lub chromatyczny, szybkość i rodzaj glissanda.

Panel graficzny (Lines)

Dotyczy rodzaju linii wykorzystywanych w partyturze: precyzyjnego ustalenia początku, koń-
ca oraz rozchylenia widełek crescendo, grubość i usytuowanie łuków.

Panel taktów (Bars)

Po zaznaczeniu pojedynczego taktu można zastosować: podwójną lub pojedynczą linię z
lewej strony systemu oraz wizualizację kluczy i znaków przykluczowych. Można też na kilka
sposobów dokonać podziału strony i określenia, które takty mają się na niej znajdować oraz
wręcz rozdzielić jedną partyturę na kilka. Ta ostatnia funkcja jest szczególnie przydatna, kie-
dy tworzymy zestaw przykładów muzycznych lub dzielimy jeden utwór na kilka części.

Panel nutowy
Ostatni z paneli pozwala na niezwykle precyzyjne określenie pozycji nut i znaków, np. odle-
głości krzyżyka lub bemola od nuty, wysokości usytuowania pauzy (szczególnie przydatne w
muzyce polifonicznej), umiejscowienia i krzywizny łuku przedłużającego wartość (przydatne,
kiedy łuki na siebie nachodzą, np. w akordzie). W tym panelu możemy określić szczegóły
dotyczące klamry i wyglądu trioli, a także przyporządkować nutom różne rodzaje główek. Ta
ostatnia funkcja stosowana jest najczęściej, choć nie tylko w notacji perkusji.

Większość powyższych funkcji można wykonać na wiele innych sposobów i za pomocą spe-
cjalnych okienek i narzędzi, ale blok właściwości robi to szybciej i bardziej precyzyjnie.
5
Klawiatura
Klawiatura jest bardzo wygodnym narzędziem do krokowe-
go wprowadzania dźwięków. Wystarczy wybrać w bloku
Keypad odpowiednią wartość nuty, a następnie na klawia-
turze nacisnąć myszą odpowiedni klawisz, zaznaczyć w
partyturze odpowiednie miejsce i nuta jest już wpisana.
Dodatkowe ikony umożliwiają wprowadzanie akordów
dźwięk po dźwięku (karetka się nie przesunie). Po włącze-
niu ikony miniaturowej klawiatury komputerowej można wstawiać
nuty za pomocą klawiszy. Kiedy się przyjrzymy bliżej, to wycinek
klawiatury komputera zacznie nam przypominać klawiaturę for-
tepianową.
Klawisze WE, oraz TYU to czarne klawisze, a ASDFGHJK – białe. Dodatkowo Z transponuje
o oktawę o oktawę w dół, a X w górę.

Linia odtwarzania
Cienka linia, śledząca odtwarzanie, dzięki której wiadomo, w którym miejscu się aktualnie
znajdujemy.

Video
Parametry tego okienka są aktywne tylko kiedy zostanie wprowadzony film w formacje
QuickTime (lub innym odpowiednim dla rodzaju komputera). Dotyczą one wielkości obrazu
oraz wyznaczenia punktów lokacyjnych (hit point).

Inne sposoby wprowadzania nut.

Oprócz bloku numerycznego oraz wirtualnej klawiatury istnieje więcej sposobów wprowa-
dzania nut do partytury. Są wśród nich: sposób wprowadzania w czasie rzeczywistym, zw.
Flexi-Time, skanowanie gotowych nut (służy do tego specjalny dołączony program Photo-
Score) i wprowadzanie poprzez system analizy nagrania mikrofonowego (dodatkowy pro-
gram AudioScore).

Flexi-time
Na początku sprawdźmy, czy nasz system rozpoznaje klawiaturę MIDI. W tym celu w menu
Preferences (w Macu pod nazwą Sibelius 6, w PC w menu File) wybieramy okno Input Devi-
ces. Tam włączamy Find New Devices i potwierdzamy nasz wybór. Kilka zagranych dźwię-
ków i obserwacja okienka Test po prawej stronie będzie dostatecznym potwierdzeniem.
Aby wprowadzić nuty metodą Flexi-time należy najpierw ustawić właściwe metrum, następ-
nie zaznaczyć takt, nutę lub pauzę od której zaczniemy nagrywanie. Gdy nagrywamy forte-
pian należy zaznaczyć obie pięciolinie systemu. Do rozpoczęcia należy nacisnąć przycisk
nagrywania w panelu transportu. Metronom rozpocznie puls jeden takt przed nagraniem i
będzie „śledził” grającego realizując nawet zmiany tempa i delikatne rubato. Naciśnięcie kla-
wisza spacji zatrzymuje nagranie. W menu Notes – Flexi-time options można wybrać czułość
reakcji programu na sposób gry. Jeżeli jednak w naszej grze wystąpią zróżnicowane warto-
ści, a Sibelius zapisze je jako zbyt małe wartości nutowe możemy skorzystać z funkcji wtycz-
ki (omówionej pod koniec niniejszego skryptu): Plug-in – Simplify Notation – Renotate Per-
formance, która uprości wartości, usunie zbędne pauzy, itp.

Zaznaczanie
Można zaznaczyć dowolny fragment i następnie go skopiować, przesunąć, usunąć lub wy-
konać na nim dowolną operację (np. transpozycję). Pojedynczą nutę (lub pauzę) zaznacza
się klikając w nią lub zakreślając pętlą, kilka kolejnych nut zaznacza się z przyciśniętym kla-

6
wiszem Shift, cały takt klikając w dowolne puste miejsce pomiędzy nutami, lub pusty takt,
cały system klikając dwukrotnie w pusty takt, wszystkie systemy tego samego instrumentu
klikając trzykrotnie w miejsce jak powyżej. Jeżeli chcemy zaznaczyć kilka taktów można za-
znaczyć jeden i następne z wciśniętym klawiszem Shift. Pętli można użyć do zaznaczenia
innego dowolnego fragmentu. Aby wyjść z trybu zaznaczenia należy nacisnąć klawisz Esc
lub kliknąć w dowolne inne miejsce w partyturze.
Jeżeli chcemy zaznaczyć elementy (nuty, pauzy, znaki, opisy, takty) nie przylegające do sie-
bie zamiast klawisza Shift należy użyć Command (Mac) lub Control (PC).
Całą partyturę zaznaczamy przy pomocy komendy Command A (Mac) lub Control A (PC).

Przesuwanie/kopiowanie
Również i ta funkcja jest bardzo prosta. Dowolnie zaznaczony element (nuty, pauzy, znaki,
opisy) lub fragment (patrz wyżej) można skopiować w tym samym systemie przy pomocy
klawisza R. Każde naciśnięcie tego klawisza uruchamia funkcję kopiowania. Jeżeli chcemy
skopiować dany fragment w całkowicie inne miejsce wystarczy zaznaczyć go i kliknąć z kla-
wiszem Option (Alt) w miejsce, w które chcemy go umieścić.
Żeby usunąć nuty z zaznaczonego taktu (lub kilku taktów) naciskamy Backspace (Mac) lub
Delete (PC). Żeby usunąć cały takt (lub kilka) należy kliknąć w takt z przyciśniętym klawi-
szem Command (Mac) lub Control (PC). Pojawi się wtedy podwójne niebieskie obramowa-
nie. Następnie należy użyć klawisza Backspace (Mac) lub Delete (PC).
Oprócz powyższych można też stosować tradycyjny sposób kopiowania i przenoszenia: po-
przez funkcję Command C, Command X, Command V (Mac) lub Control C, Control X,
Control V (PC).

3. Tworzymy partyturę

Należy od czegoś zacząć. Pierwszym krokiem będzie funkcje Open z menu File. Po jej za-
stosowaniu otworzy się okno Manuscript Paper.

Z lewej strony znajduje się okno wyboru gotowych ustawień partytur. Jest ich dużo od poje-
dynczych linii do pełnych partytur orkiestrowych. Jeżeli jakiegoś instrumentu zabraknie, nale-
ży kliknąć w Change Instruments. Pojawi się wtedy okno Instruments (o którym powiemy
dalej). Wielkość strony (A4, A3, B5, itd.) określa się poniżej, podobnie jak format pionowy
(Portrait) lub poziomy (Landscape). Kiedy projekt będzie gotowy przechodzimy dalej klawi-
szem Next lub kończymy przyciskiem Finish.

7
Kolejne cztery etapy to:
• wybór metrum (może być nawet złożone), grupowanie nut i belkowanie, wybór ew.
startu od przedtaktu, wybór tempa (można wpisać własne określenie) i oznaczenie
metronomu
• wybór czcionek (wybór unchanged pozostawia czcionki bez zmian). Oryginalne usta-
wienie zestawu czcionek do różnych zadań, w tym kształtu nut, tekstów, słów pod nu-
tami, itp. tworzy się w menu House style
• Wybór tonacji
• Ustanowienie tytułu, autora muzyki, autora tekstu, copyright oraz dodatkowych infor-
macji tekstowych. Tu też decydujemy o stworzeniu strony tytułowej.
Oczywiście w dowolnym momencie możemy te informacje uzupełnić lub zmienić.

Partyturę można też tworzyć w inny sposób: dobierając instrumenty z listy. Czasami po pro-
stu potrzebnego nam składu instrumentów nie ma w wykazie i trzeba partyturę stworzyć od
nowa.

Okno Instrumentów

Okno instrumentów można także wybrać z menu Create – Instruments (klawisz I).
Po lewej stronie znajdują się grupy i rodziny instrumentów. Jeżeli potrzebny nam typowy in-
strument wybieramy Common, jeżeli jeden z grupy jazzowych – jazz instruments, instrumen-
ty Orffa – Orff Instruments, itd. Wszystkie instrumenty znajdują się w grupie All Instruments.

8
Kolejne pole pokazuje konkretne instrumenty. Należy zaznaczyć jeden z nich i włączyć Add
to Score – pojawi się on wtedy w polu z prawej strony. Jeżeli go w tym polu zaznaczymy mo-
żemy go usunąć (Delete from Score), przesunąć w górę lub w dół (Move – Up/Down), dodać
dodatkowy system powyżej lub poniżej głównego (Extra Staff Above/Below). U dołu strony
nożna zmienić rozmiar systemu.
W menu House Style – Edit Instrument można utworzyć całkiem nowy instrument z
uwzględnieniem jego transpozycji, skali, przynależności do grupy i rodziny lub zmodyfikować
któryś z istniejących, w tym zdecydować czy będzie się pokazywał razem ze znakami przy-
kluczowymi, czy nie, itp.
Po uzyskaniu partytury wyświetla się ona na ekranie w wersji, jaką ułożyliśmy. Przykładowo
będzie to Preludium nr 1 C-dur z II tomu WtK J.S. Bacha. Wszystkie uzyskane elementy (np.
tytuł) można przesunąć w dowolne miejsce lub zmodyfikować.

Zaczniemy od partii lewej ręki. Korzystając z bloku numerycznego i wybieramy wartość ryt-
miczną dla pierwszego dźwięku. Będzie to cała nuta. Następnie naciskamy właściwą oktawę
lub wprowadzamy myszą najniższy dźwięk. Mając go zaznaczony naciskamy cyfrę 8. Pojawi
się dźwięk o oktawę wyższy. Następnie zaznaczamy cały takt i klawiszem R kopiujemy go,
po czym kopiujemy jeszcze raz. Mamy o jedną całą nutę za dużo, więc zamieniamy ją na
ćwierćnutę (cyfra 4 w bloku numerycznym lub naciśnięcie myszą w oknie Keypad). W ten
sposób możemy zamienić każdą wartość na inną. Teraz zapisujemy łuki. Zaznaczmy z kla-
wiszem Shift pierwszy i drugi takt i w bloku numerycznym naciskamy Enter (lub myszą w
Keypad).
Przechodzimy do partii prawej ręki. Naciskamy na znajdującą się tam pauzę całonutową i
wybieramy z bloku numerycznego lub Keypad szesnastkę (8). Pojawi się jakaś nuta, ale za-
mieniamy ją na pauzę klawiszem 0. Następnie myszą wprowadzamy nutę c (dla ułatwienia
pojawi się jej „duszek”). Teraz dla przyspieszenia pracy powtarzamy ją (klawisz R) i kurso-
rami na klawiaturze przesuwamy do góry. Zamieni się wtedy na d. Postępujemy tak dalej
wprowadzając e, g, e, f, d, e. Tę ostatnią nutę zamieniamy na trzydziestodwójkę i postępu-
jemy dalej tak samo z klawiszem R aż do nuty g, którą zamieniamy na szesnastkę, itd.

Trzeci takt wymaga nieco więcej pracy, ponieważ występuje w nim w partii prawej ręki poli-
fonia i to trzygłosowa. Najpierw wpisujemy e (cała nuta), następnie w bloku numerycznym w
dolnej jego części wybieramy małą cyfrę 2. To będzie drugi głos. Wybieramy pauzę szes-
nastkową, która ze zwykłej niebieskiej stanie się zielona. Dalsze dźwięki drugiego głosu to c
będące ósemka z kropką połączona łukiem z ćwierćnutą i półnutą. Kropkę uzyskujemy na

9
dole Keypad (górna kropka dotyczy artykulacji staccato). Jeżeli łuk skieruje się w dół, można
go odwrócić klawiszem X (klawisz X służy w ogóle do odwracania kierunku nut i łuków).
Trzeci głos (pomarańczowy) zaczyna się od tego samego dźwięku c, tylko z pałeczką od-
wróconą w dół i wartością szesnastki. Kiedy zaczniemy go wprowadzać w nieunikniony spo-
sób pojawi się na początku pauza szesnastkowa, w tej sytuacji zbędna. Należy ją po prostu
zaznaczyć i usunąć klawiszem Backspace (Mac) lub Delete (PC). Teraz możemy spokojnie
dokończyć partię lewej ręki.
Drugi system będzie miał po dwa głosy w każdej ręce: 1 (niebieski) i 2 (zielony). Należy więc
postępować tak jak powyżej: najpierw wpisywać jeden głos, a potem drugi. W sposób natu-
ralny pałeczki pierwszego głosu układają się do góry, a drugiego w dół.

Bach tradycyjnie nie wpisywał artykulacji ani dynamiki, ale my możemy to zrobić. Zaznacza-
my z klawiszem Shift pierwszą i ostatnią nutę, które znajdują się pod łukiem, a następnie
naciskamy klawisz S (łuk legato). Możemy wpisać staccato dla kilku nut jednocześnie, jeżeli
zaznaczymy je wszystkie razem. I jeszcze jedna uwaga: do łuków w drugim głosie lepiej sto-
sować zaznaczenie z klawiszem Command (Mac) lub Control (PC) a nie Sfift, bo wtedy za-
znaczamy tylko te właściwe nuty z drugiego głosu a nie wszystkie z obu głosów. Dynamikę,
podobnie jak inne znaki ekspresyjne wpisuje się w menu Create – Text – Expression (skrót
klawiszowy Command E (Mac) lub Control E (PC). Po ustawieniu w tryb edycji tekstu pojawi
się pulsujący kursor karetki. Wtedy piszemy po prostu literę p, f, itp. a program sam umieści
odpowiednie znaki. Możemy je oczywiście potem przesunąć w odpowiednie miejsce (np. w
partii fortepianu pomiędzy pięcioliniami).
Jeżeli będziemy chcieli wprowadzić informacje tekstowe lub oznaczenie tempa, a nie zrobili-
śmy tego w oknie Manuscript Paper, możemy to zrobić przy pomocy menu Create – Text –
Metronome Mark. Niebieska strzałka wprowadzi pulsujący kursor karetki, ale wtedy należy
postąpić inaczej: użycie prawego przycisku myszy wyzwala małe menu z określeniami eks-
presyjnymi, które należy przesunąć aż do ukazania się nutki (w powyższym przykładzie
ćwierćnuty). Po jej wprowadzeniu napisać znak = oraz właściwą liczbę. To będzie oznacze-
nie metronomu, które program będzie realizował. Podobnie w trakcie utworu można wpro-
wadzić nowe oznaczanie i program zrealizuje tę zmianę.
Określenia tempa można wybrać w podobny sposób z menu Create – Text – Tempo (Alt
Commnad T (Mac) lub Alt Control T (PC).
Widełki crescendo i diminuendo pochodzą z okna Lines. Szybko można je wprowadzić przez
zaznaczenie właściwego fragmentu, pod którym mają być umieszczone i naciśnięcie klawi-
sza H (crescendo) lub Shift H (diminuendo).

10
Wyobraźmy sobie, że chcemy powyższy fragment (lub cały utwór) zinstrumentować na kwar-
tet smyczkowy. Każdy głos będzie realizował inny instrument. Najpierw uaktywniamy nową
partyturę (Command N (Mac) lub Control N (PC) z Manuscript paper i wybieramy String
Quartet.
Następnie w pliku fortepianowym zaznaczamy partię prawej ręki i wyszukujemy menu Edit –
Filter – Voices – Voice 1 (skrót klawiszowy Shift Alt Command 1 (Mac) lub Shift Alt Control 1
(PC). Zaznaczy się tylko głos 1 (na niebiesko). Z kolei należy go skopiować funkcją Copy
(Command C (Mac) lub Control C (PC) i wkleić do partii I skrzypiec. To samo należy wyko-
nać w odniesieniu do głosu 2 (Voice 2) i wkleić go do partii II skrzypiec pamiętając, że melo-
dia nie zaczyna się od pierwszego, tylko trzeciego taktu a Sibelius filtruje tylko nuty i pauzy a
nie puste takty. Trzeci głos należy wkleić do taktu trzeciego partii altówki.
Począwszy od czwartego taktu altówka będzie realizowała partię górnego głosu lewej ręki,
który jest głosem 1. Należy więc go zaznaczyć i wykonać operację filtrowania jak powyżej.
Kiedy wszystkie głosy są gotowe niektóre nuty mają pałeczki skierowane w niewłaściwą
stronę. To pozostałość polifonii z partii fortepianu: głos 1 i 3 ma je skierowane w górę, 2 i 4 w
dół. Można je zmienić ręcznie, ale lepiej po prostu zaznaczyć i w bloku numerycznym wybrać
1 głos (niebieski). Powrócą do swojego prawidłowego zapisu.
Na koniec należy skopiować tytuł, nazwisko kompozytora i określenia tempa oraz metrono-
mu. Można je zaznaczyć z klawiszem Command (Mac) lub Control (PC) albo, jeżeli jest ich
więcej użyć filtra jak wyżej.
Ostatni szlif uzyskuje się wyznaczając ilość taktów w systemie. Zwykle tworzą się automa-
tycznie, można jednak to zmienić. Należy zaznaczyć te takty, które chcemy umieścić w jed-
nym systemie i wybrać menu Layout – Format – Make into System.
Jeżeli nuty są zbyt blisko siebie można dla lepszego wyglądu zmniejszyć wszystkie linie,
nuty i inne znaki. Służy temu menu Layout – Document Setup (Command D (Mac) lub Con-
trol D (PC). W polu Staff Size należy zmniejszyć wartość, aż do zadawalającego rezultatu.
Oczywiście każdą nutę lub kreskę taktową też można dowolnie przesunąć.

No i mamy:

11
 4. Filtrowanie

Wspomniana już funkcja Filter może być stosowana w bardzo wszechstronny sposób. Jej
uaktywnienie daje możliwość zaznaczenia dowolnej nuty, znaku kub tekstu w obrębie całego
utworu. Często potrzeba, go zmienić, usunąć lub skopiować do nowej partytury. Szczególnie
przydatne jest kopiowanie tylko jednego głosu jak w powyższym przykładzie, ale możliwe
jest bardziej zaawansowanie zastosowanie.

Można sobie wyobrazić np., że potrzebujemy w całym utworze odszukać wszystkie dźwięki c
razkreślne szesnastki i zmienić je na cis dwukreślne trzydziestodwójki. Zaznaczmy całą
partyturę Command A (Mac) lub Command A (PC) i wybieramy Edit – Filter – Advanced Fil-
ter (Shift Alt Command F (Mac) lub Shift Alt Control F (PC).
Zaznaczamy Notes and Chords i uaktywniamy Pitch Single (Any oznacza wszystkie), a obok
wybieramy C i Octave 4 (tak Anglicy liczą oktawy). W naszym przykładzie mamy ich 10. Na-
stępnie mając je zaznaczone w bloku numerycznym zaznaczamy trzydziestodwójkę i krzy-
żyk. Operacja została zakończona.
Inny przykład. Chcemy w wybranym przykładzie zaznaczyć i usunąć wszystkie pauzy (bo np.
piszemy muzykę awangardową). Wybieramy Advanced Filter, odznaczamy Notes and
Chords i włączamy Rests and Bar Rests, a następnie Any. Wszystkie pauzy pozostaną za-
znaczone. Następnie klawisz Backspace (Mac) lub Delete (PC) usuwa je bezboleśnie.
To samo możemy zrobić z tekstem pod nutami (np. zaznaczyć go w całości i przekopiować
do edytora tekstowego). Wiele funkcji może być bardziej lub mniej zaawansowanych.

5. Dodawanie i usuwanie taktów, kresek taktowych i wygląd partytury

W trakcie pisania partytury może się okazać, że brak nam taktów na końcu lub w poszcze-
gólnych miejscach w środku utworu. W tym celu wybieramy Create – Bars oraz wybieramy
jedną z trzech dostępnych opcji: at End – dodaje jeden takt na końcu, Single – zamienia kur-
sor na niebieską strzałkę i pozwala za jej pomocą wstawić takt w dowolnym miejscu, Other –
pozwala na wstawienie podanej liczby taktów w dowolnym miejscu, przy czym można zmie-
nić ich metrum.
12
Jeżeli chcemy usunąć jakiś takt lub grupę taktów (np. mamy ich nadmiar po napisaniu utwo-
ru), zaznaczamy jeden z przytrzymanym klawiszem Command (Mac) lub Control (PC). Zo-
stanie on obramowany podwójną niebieską linią. Następnie przytrzymując ten klawisz przy-
ciskamy dodatkowo Shift, żeby zaznaczyć większą liczbę taktów. One też otrzymają podwój-
ną obwódkę. Z kolei naciskamy klawisz Backspace (Mac) lub Delete (PC) i usuwamy je.

Dodawanie i usuwanie kresek taktowych

Dowolny rodzaj kreski (podwójna, repetycyjna, kończąca, niewidoczna, itp.) wstawia się w
menu Create – Barline. Aby ją usunąć należy po prostu zaznaczyć i wykonać typową opera-
cję: Backspace (Mac) lub Delete (PC).

W ogóle menu Create pozwala na utworzenie wielu oznaczeń: m.in. symboli akordów, me-
trum, kluczy, grafiki, instrumentów, linii, symboli, znaków dyrygenckich, strony tytułowej, triol,
kwintol, itd., klamer i akolad, tabulatur gitarowych, dodatkowych pięciolinii (ossia) i dużej ilo-
ści oznaczeń tekstowych.

Wygląd partytury
Żeby napisana partytura miała pro-
fesjonalny wygląd należy wykonać
kilku zabiegów upiększających.
Przede wszystkim należy dostoso-
wać rozmiary pięciolinii do wielkości
strony. Służy do tego okno Layout –
Document Setup (Command D
(Mac) lub Control D (PC).

Możemy tu określić wielkość strony

w typowych formatach lub ręcznie.
Ze względu na zszycie strony po-
winny mieć inny margines po lewej i
po prawej stronie. Można to ustawić
w części Page Margins.

Zmiana Staff size pomoże dostosować wielkość pięciolinii, może być też przydatna, kiedy
chcemy napisać wygodne do czytania głosy dla instrumentalistów.
Po ustaleniu wszystkiego w Document Setup przechodzimy do ustalenia liczby taktów jaka
ma się znaleźć w jednym systemie. Jeżeli chcemy aby była ona stała wybieramy menu Lay-
out - Auto Breaks. Tam określamy automatyczne działanie w tym zakresie. Podobnie jeżeli
sprawa dotyczy ilości systemów na stronie, jeżeli pracujemy nad większą partyturą.
Jeżeli wybieramy opcję ręczną, przechodzimy do Layout – Break. Zaznaczamy kreskę tak-
tową na lewo od ostatniego taktu, który ma się znaleźć w systemie i włączamy System Bre-
ak. Podobnie robimy z ostatnim taktem, który ma się znaleźć na stronie i włączamy Page
Break (może to być dowolny takt, jeżeli np. chcemy zostawić więcej miejsca u dołu strony).
Pozostałe funkcje to Split System, który oddziela jeden fragment od drugiego podwójną kre-
ską taktową oraz kluczem i znakami przykluczowymi. Jest to bardzo przydatne, kiedy nasz
utwór zapisany w jednym pliku ma kilka części, które chcemy oddzielić, albo kiedy przygoto-
wujemy książkę przykładów muzycznych lub zadań.
Istnieje jeszcze inny rodzaj ręcznego porządkowania taktów na stronie: Layout – Format.
Przyporządkowane do systemu są zaznaczone całe takty, a więc ustalamy np., że pierwszy
system będzie miał 3 takty, zaznaczamy je i włączamy funkcję Make into System (Alt Shift M
(Mac i PC). Przy formatowaniu strony zaznaczamy wszystkie takty, jakie mają się na niej
znaleźć i włączamy Layout – Make into Page (Alt Shift Command M (Mac) lub Alt Shift Con-
trol M (PC).

13
Przydatne są też funkcje Lock into Format (Shift Command L (Mac) lub Shift Control L (PC) i
Unlock into Format (Shift Command U (Mac) lub Shift Control U (PC). Pierwsza blokuje for-
mat, który samoistnie nie będzie się zmieniał, a druga go odblokowuje.

W menu Layout znajduje się włączana bardzo ważna funkcja, o której już wspominaliśmy:
Magnetic Layout. Musi być włączona, żeby zadziałał system unikania kolizji pomiędzy zna-
kami.

Czasami partytura utworu na większy skład zawiera miejsca, w których występują tylko nie-
które instrumenty, a inne mają pauzy. Takie puste takty można ukryć. Służy do tego funkcja
Layout – Hide empty staves. W zaznaczonym fragmencie partytury (lub całej partyturze) tak-
ty takie się nie ukazują (ale oczywiście nie są pomijane w głosach orkiestrowych). Sytuację
taką można odwrócić stosując Show empty staves. W naszym przykładzie ukryliśmy partię
altówki w dwóch pierwszych taktach.

Bardzo ważną rolę odgrywa funkcja: Layout – Engraving Rules. Jest to zestaw własnych
ustawień, które będą się odnosiły do wszystkich partytur stworzonych na naszym Sibeliusie.
Oczywiście można je zmienić w dowolnym momencie. Dotyczą one m.in.: odległości znaków
przygodnych i kropek od nut, typu znaków przygodnych (np. czy będą się pojawiały w nawia-
sach czy bez), umiejscowienia znaków artykulacyjnych, rodzaju numeracji taktów (umiejsco-
wienie, częstotliwość, rodzaj fontu i stylu w partyturze i w głosach), pauz taktowych (czy mają
być widoczne, ich usytuowanie, użycie wartości brevis, repetycji znaku taktów perkusyjnych,
itp.), kresek taktowych (grubość, usytuowanie, typ, itp.), belkowania, klamer, ich wielkości,
grubości, itp., symboli funkcji akordowych, kluczy i znaków przykluczowych, oznaczeń gita-
rowych, nazywania instrumentów i ich skrótów z brzegu strony, artykulacji jazzowej, linii, nut i
tremola, znaków dyrygenckich, łuków, pięciolinii, tekstów, oznaczeń metrum (zwykłe, duże,
bardzo duże) oraz triol, kwintol, itp.

W zakładce dotyczącej pięciolinii (staves) znajduje się dość ważna funkcja justowania strony.
Od jej wielkości zależy, jak będą się zachowywały systemy pięciolinii kiedy je będziemy
przysuwać do siebie, co jest także bardzo istotne w ułożeniu strony. Przy mniejszych warto-
ściach systemy rozłożą się automatycznie na stronie (wyrównując do dołu i uniemożliwiając
ręcznie ich przesuwanie względem siebie). Przy większych wartościach odległości między
nimi można ustawiać ręcznie.

6. Symbole i linie, Expression i Technique

Dwa okna Symbole i Linie są niezmiernie ważne, gdyż za ich pomocą dodajemy do partytury
typowe i nietypowe znaki i linie, które, choć mają jedynie graficzny charakter nie odzwiercie-

14
dlony w odtwarzaniu wspomagają szereg funkcji. (Niektórym symbolom można przypisać
znaczenie odtwarzające za pomocą słownika Dictionary).
Okno symboli otwiera się klawiszem Z:

Znajdują się tam: oznaczenia repetycyjne (np. segno, powtarzanie taktu, latarnia, znaki repe-
tycyjne), znaki o charakterze ogólnym (np. zakaz kopiowania, linie oddzielające systemy),
ornamenty (tryle, arpeggia, itd.), oznaczenia pedalizacji symbole instrumentów i pałek perku-
syjnych, różne sposoby gry, oznaczenia gitarowe i akordeonowe, palcowanie, artykulacja,
znaki cezury, notacja ćwierćtonów, główki nut i same nuty, pauzy, znaki dyrygenckie, klucze i
klucze odwrócone (patrz Musikalisches Opfer Bacha), transpozycje oktawowe, strzałki, ak-
centy, klastery, specjalne laseczki nutowe, różne klamry, oznaczenia notacji średniowiecznej
oraz organowe i inne.
Wszystkie znaki mogą mieć normalną wielkość i kilka rodzajów zmniejszenia. Mogą być też
przypisane do pięciolinii lub całej partytury (wtedy pojawiają się przy wszystkich pięcioli-
niach).
Okno Linie otwiera się przy pomocy klawisza L. Po lewej stronie zawiera linie przyporządko-
wane do pięciolinii. Są to: łuki, crescenda, tryle, przenośniki oktawowe, arpeggia, glissanda,
różne linie, oznaczenia pedalizacji, klamry, strzałki oraz wiele innych, w tym linie przerywane.
Z prawej strony znajdują się linie ogólne, odnoszące się do wszystkich pięciolinii w partytu-
rze. Są to m.in. znaki volty, oznaczenia przyspieszenie i zwolnienia (przyporządkowane do
rzeczywistego zachowania się odgrywanej partytury), linie, strzałki, itp.

Menu Expression i Technique

Obie te funkcje znajdują się w ogólnym menu Create – Text, ale dotyczą rzeczy szczegól-
nych. Expression (klawisze Command E (Mac) Control E (PC) odnosi się do znaków ekspre-
syjnych, które są realizowane dźwiękowo (przypominam, że znaki z okna symboli – patrz
powyżej – nie są odgrywane). Poza tym ma szereg innych oznaczeń (w tym wielojęzyczne
znaki diakrytyczne i oznaczenia modulacji metrycznej) oraz słownych określeń ekspresyj-
nych, takich jak espressivo, leggiero, crescendo, dolce, marcato, staccato, subito. Po zazna-
czeniu miejsca, gdzie dany znak ma się znajdować (co zostanie uwidocznione migającym
kursorem karetki) naciskamy prawy przycisk myszy i wybieramy odpowiedni znak z menu,
które się ukaże.
Podobnie działa funkcja Technique (klawisze Command T (Mac) Control T (PC). Pod pra-
wym przyciskiem znajdują się określenia techniki instrumentalnej takie jak: arco, con sordino,
divisi, mute, pizz, senza sord, unis, tremolo, una corda i in., poza tym nuty (służące do okre-
śleń metronomu), znaki przykluczowe, itp.

15
 7. Tworzenie głosów orkiestrowych

Naszemu kwartetowi trzeba dostarczyć materiał do pracy. Pamiętamy, że

głosy tworzą się równocześnie z partyturą. Rozsuwamy więc menu Score i
wybieramy pierwszy z instrumentów: Violin I. Partia ukaże się natychmiast.
Jeżeli jest dłuższa i ma pauzy, to automatycznie na nich odbędzie się prze-
wrót strony. Formatując możemy to zmienić. Możemy także niezależnie od
partytury zmienić wielkość nut (Layout – Document Setup). W przypadku, kiedy będziemy
chcieli umieścić kilka instrumentów w jednym głosie, np. 2 trąbki lub 2 oboje, będziemy mu-
sieli skorzystać z innej funkcji tworzenia głosów. Tym razem jest ona niezależna od zmian
dokonywanych w partyturze, bo głosy będą się zapisywać jako niezależne pliki. Wybieramy
Parts na górnym pasku ikon, a po otwarciu się okienka wybieramy na dole piątą od lewej
funkcję: Staves on Parts. Pojawi się okno umożliwiające połączenie pojedynczych instrumen-
tów w jeden głos. Zaznaczamy te, które chcemy aby były razem i wciskamy Add to Parts.
Wciśnięcie OK generuje nam właściwy głos dla wybranych przez nas. Będzie on dostępny
także w pasku ikon jako dodatkowa pozycja w menu Parts (np. Oboe 1 + Oboe 2).
Jeżeli w głosie znajdzie się kilka pauz obok siebie, istnieje możliwość zgrupowania ich ra-
zem. Program robi to automatycznie, omijając jakiekolwiek informacje i znaki dyrygenckie
(które jeśli się pojawią nie znikną). Można jednak pauzy wielotaktowe rozdzielić, np. dla uła-
twienia przewrotów stron w głosach. W tym celu w Layout – Auto Breaks wyłącz opcję Use
Multirests. Pojawią się wtedy pojedyncze pauzy. Następnie zaznacz te, które mają zostać
wydzielone i włącz Layout – Break – Split Multirests. Pojawi się mały poziomy rozdzielający
znaczek nad kreską taktową. Teraz włącz z powrotem Layout – Auto Breaks – Use Multirests
(tylko nie zaznaczaj Automatically Break Multirests). Pauzy wielotaktowe zostaną rozdzielo-
ne wedle twojego życzenia.

Sygnalizowanie wejść
Po dużej ilości pauz często stosuje się w głosach specjalne informacje sygnalizujące muzy-
kowi wejście. Są to ukazane małymi nutkami w głosie fragmenty partii innych instrumentów
(po angielsku Cue Notes). Tworzy się je w sposób następujący. Będąc w trybie pełnej party-
tury (nie głosów) należy skopiować do schowka (Command/Control C) fragment partii in-
strumentu, będzie się miała ukazać w naszym głosie. Następnie przejdź do menu Edit – Pa-
ste as Cue i wklej do partii w miejscu pauzy (Command/Control V). Fragment ten nie ukaże
się w partyturze (ukaże się na chwilę jego „duszek”, który zniknie z chwilą, kiedy klikniemy
gdzie indziej). Za to ukaże się pod postacią małych nutek w głosie pauzującego instrumentu.
Wygląda to mniej więcej tak:

8. Zapisywanie tekstu pod nutami

Ta funkcja nosi nazwę Lyrics. Posłużmy się najprostszym przykładem (prostszego już nie
ma). Z Manuscript Paper wybieramy Lead sheet i wpisujemy melodię. Następnie w menu
Create wybieramy Text – Lyrics – Lyrics Line 1 (Command L (Mac) lub Control L (PC). Pod
pierwszą nutą pojawi się migający kursor karetki, za pomocą którego wpisujemy z klawiatury
komputera tekst. Do linii międzywyrazowych stosujemy myślnik.

16
W menu Lyrics istnieje też opcja wpisywanie drugiej i dalszych zwrotek, tekstu nad nutami
oraz oddzielnie – refrenu.
Można też wpisać tekst korzystając z opcji importu z pliku tekstowego. Musi on jednak być
zapisany w trybie tekstowym (.txt) i transkrypcja polska pozostawia wiele do życzenia,
więc… Czasem jednak nie ma wyjścia. W okienku, które się pojawi można wybrać opcję ję-
zykową (bez polskiej oczywiście) oraz kilka innych funkcji, jak np. usuwanie istniejącego tek-
stu pod nutami, rozbicie na sylaby, itd.

9. Live Playback i inne funkcje odtwarzania

Live Playback jest to funkcja ułatwiająca odtwarzanie i ustanawiająca zależność pomiędzy

zapisem tym co usłyszymy. Jak wiadomo najczęściej interpretacja grającego nieco różni się
od faktycznego zapisu. Poza tym wprowadzanie dźwięków metodą krokową praktycznie
uniezależnia zapis od tego, co chcielibyśmy usłyszeć.
W opcjach Live Playback można ustawić głośność dla poszczególnych dźwięków, nawet
składników akordowych. W tym celu należy włączyć Live Velocity, w menu View włączyć
Live Playback Velocities oraz w okienku Properties zakładce Playback włączyć Live Velocity.
Wtedy nad każdą zaznaczoną nutą (można zaznaczyć większy odcinek, albo cały utwór)
pojawi się pionowy paseczek, w którym można ustawić większą lub mniejszą głośność. Na-
leży przy tym pamiętać, że w odtwarzaniu będzie to uaktywniało parametr MIDI Velocity, co
nie zawsze przekłada się wyłącznie na głośność. Po wyłączeniu Live Playback Velocities w
menu View paseczki znikną, ale funkcja będzie działać.
W podobny sposób w okienku Properties zakładce Playback można regulować długość
dźwięku zmieniając liczbę przyporządkowaną Live Durations. Znajduje się tam także długość
fermaty, rodzaj i tempo glissanda, widełek crescendo, itp.
Wszystkie te zmiany mogą zostać wykonane za jednym razem dla całej partytury. Zarządza
nimi menu Play – Transform Live Playback. W specjalnym oknie można ustawić np. głośność
wyższą lub niższą niż wynika to z partytury, określić skalę dynamiczną oraz skalę czasową,
stałe opóźnienie i inne funkcje.
Istnieje także specjalny słownik, w którym określenia
muzyczne są automatycznie przekładane na rezultat
dźwiękowy. Uaktywnia się go poprzez menu Play –
Dictionary. Znajdują się na nim zakładki: Staff Text
(tekst na pięciolinii), System Text (tekst systemowy,
odnoszący się do całego utworu, zawierający takie
słowa jak określenie tempa, Da capo al Fine, itp.),
Staff Lines (np. arpeggio, legato, prawy pedał w for-
tepianie, tryl, przenośnik oktawowy, widełki crescen-
do), Articulations (tremolo, fermata, flażolety, poza
tym niektóre znaki artykulacyjne przekładają się na
skrócenie bądź wydłużenie dźwięku, lub jego gło-
śność), Noteheads (główki nut i ich znaczenie dyna-
miczne, np. stłumienie) i Symbols.
Warto zwrócić uwagę, że większość parametrów odtwarzania jest uzależnionych od systemu
MIDI i jego zalet ale i ograniczeń. Twórcy Sibeliusa dołożyli jak widać starań, żeby niektóre
komunikaty takie jak Non Registered Parameter Numbers, czy funkcję SysEx zamienić na
niuanse barwowe i artykulacyjne.

17
Live Tempo
Live Tempo jest to system kontrolujący tempo utworu podczas nagrywania, pozwalając gra-
jącemu na własną interpretację i tempo. Najpierw musimy sprawdzić, czy Sibelius widzi na-
sze urządzenie grające (np. klawiaturę MIDI). W tym celu z menu Preferences wybieramy
okno Input Device i włączamy Find New Input Device (chyba, że zrobiliśmy to już wcześniej).
Zaczynamy od kalibracji programu. Włączamy Play – Calbrate Live Tempo i wybieramy źró-
dło (klawiatura komputera lub klawiatura MIDI), włączamy kalibrację, a następnie wystuku-
jemy rytm śledząc podany metronom. Program poinformuje (nas? komputer?), jakie mamy
odchylenie od metronomu. Następnie przełączamy wygląd na panoramę (przycisk w pasku
ikon) i włączamy nagrywanie w pasku odtwarzania (ikona czerwonego dyrygenta). Sibelius
„nagra” nasze wahania interpretacyjne i pomoże w późniejszym nagraniu za pomocą Flexi-
Time (omówionym wyżej).

Performance
Skoro już mowa o odtwarzaniu, to warto poznać opcję zwaną Performance. Po włączeniu
Play – Performance pojawia się okno dotyczące stylu odtwarzania zapisanego utworu, uży-
cia ogólnego pogłosu (bo poszczególne instrumenty można odtwarzać z pogłosem lub bez
za pomocą funkcji z mikserze) i kilku innych spraw. Ze stylów można wybrać: Meccanico,
Senza espressivo, Poco espressivo i Molto espressivo. Można też zadecydować o rubato:
Meccanico, Senza rubato, Poco rubato, Rubato, Piu rubato, Molto rubato. Warto poekspery-
mentować, bo ilość permutacji jest spora. Poniżej znajduje się Rhythmic feel, który odnosi
się do muzyki jazzowej i obejmuje kilka rodzajów swingu, shuffle, sambę, pop, rock, reggae,
funk a nawet wiedeńskiego walca. Z pogłosów też można coś wybrać: od małego pomiesz-
czenia do katedry. Z kolei decydujemy, czy nuty niepołączone łukami legatowymi będą krót-
sze niż to wynika z zapisu (w procentach) i czy mają być odtwarzane łuki łączące nuty w
różnych niepowiązanych z sobą głosach oraz czy dynamika w instrumentach klawiszowych
ma dotyczyć linii obu rąk.

10. Instrumenty

Jak już wiemy, menu Create – Instruments pozwala wprowadzić do partytury dowolne z ok.
600 zaprogramowanych instrumentów. Jednak może się zdarzyć, że potrzebnego nam in-
strumentu nie ma w wykazie, albo jest, ale pragniemy zanotować go inaczej. W oknie In-
struments każdy instrument jest zaprogramowany z właściwą dla siebie linią (1-5 i więcej),
ew. transpozycją i znakami przykluczowymi lub ich brakiem. Np. w notacji amerykańskiej i
angielskiej instrumenty dęte blaszane (z wyjątkiem puzonów) stosują znaki przykluczowe, a
w pozostałych nie, więc taki typ notacji należy sobie stworzyć. Do instrumentu przypisana
jest też nazwa, którą można zmienić tworząc nowe lub zmienione instrumenty. Będzie się
ona zawsze pokazywała w partyturze i jako skrót.
Menu House Style zawiera wiele reguł edycyjnych, które każdy może stworzyć na swój wła-
sny użytek. Są wśród nich i instrumenty. Należy więc wejść w nie i wybrać Edit Instruments.
Okno początkowe jest podobne do okna Instruments, ma jednak więcej funkcji. Najważniej-
sze to New Instrument i Edit Instrument. Pozostałe dotyczą ich umiejscowienia w typach i
rodzinach instrumentów oraz ich tworzenia.
Po wybraniu jakiegoś instrumentu otwieramy New Instrument, po czym program zapyta nas,
czy chcemy utworzyć nowy instrument na bazie zaznaczonego. Po potwierdzeniu pokaże się
duże okno zawierające wszystkie dane tworzonego instrumentu: nazwę w katalogu, nazwę w
partyturze, skrót partyturowy, nazwa i skrót w przypadku zmiany (muta in.), typ i ilość pięcio-
linii (fortepian ma dwie, a organy trzy) lub linii perkusyjnych albo tabulatury gitarowej,
brzmiący i w pisowni klucz (w przypadku instrumentów transponujących), rodzaj klamry od-
noszący się do grupy instrumentów, zakres skali (wygodniej i wirtuozowskiej – nuty spoza
skali pokażą się na czerwono), transpozycja, instrument MIDI który będzie realizował jego

18
partię (lub instrument z Garitan Personal Orchestra), panorama, odległość (co przekłada się
na pogłos), typowa głośność, typ glissanda, które może realizować oraz rodzaj funkcji har-
monicznych stosowanych do niego (dotyczy instrumentów polifonicznych i akordowych).

Sytuacje szczególne – zmiana instrumentów w trakcie trwania utworu

Może się zdarzyć, że będziemy potrzebowali zmienić instrument w tym samym systemie, np.
flet na piccolo czy klarnet na klarnet basowy. W tym celu uaktywnij menu Create – Other –
Instrument Change. Pojawi się okno trochę przypominające okno instrumentów umożliwiają-
ce wybór instrumentu, jaki ma zastąpić istniejący w tym systemie, zmianę klucza (jeśli to ko-
nieczne (np. przy zmianie puzonu tenorowego grającego w kluczu tenorowym na tenorowo-
basowy, grający w kluczu basowym) oraz informację słowną, np. muta in clarinetto basso. Po
zatwierdzeniu wybierz miejsce gdzie to ma nastąpić. Zmiana zostanie dokonana natychmiast
łącznie z ewentualną transpozycją (jeśli ją włączymy w pasku ikon) oraz zmianą grającego
instrumentu (zostanie wysłany komunikat MIDI Program Change).

Dwa lub więcej instrumentów na jednej pięciolinii

Taka sytuacja występuje często w partyturach symfonicznych oraz w orkiestrach dętych.
Chodzi o oszczędność miejsca, w sytuacji kiedy dwa instrumenty grają to samo, albo kiedy
grają akordy możliwe do zapisania na jednej pięciolinii. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajne-
go, tyle że potem w głosach muszą one rozdzielone na pojedyncze partie. Wymagają więc
specjalnego zapisu.
Istnieje kilka rozwiązań tego problemu. Jeżeli np. 1 i 2 trąbka są zapisane w jednym syste-
mie, a 3 w drugim, to pierwszemu systemowi nadajemy nazwę Trombe 1,2, a drugiemu
Tromba 3. Jeżeli sytuacja taka ulega zmianom w trakcie trwania utworu należy stworzyć
specjalny „instrument” z menu House Style – Edit Instrument na bazie w tym wypadku trąbki
i nadać mu nazwę Tromba 1,2, a następnie dodać do partytury. W pierwszym systemie
ukrywamy trąbki solo, a w drugim trąbki 1,2 (Menu Layout – Hide Empty Staves). W głosach
należy je rozdzielić stosując ikonę Parts, a w niej Staves in Parts. Tam dodajemy do „instru-
mentu” Tromba 1,2 pojedyncze trąbki: Tromba 1 i Tromba 2. (W poniższym przykładzie ma-
my tylko 2 trąbki).

11. Notacja perkusji

Sibelius pozwala na wiele różnych sposobów notacji perkusji: od klasycznej i współczesnej

po jazzową, rockową i etniczną. Wiele z nich zostało od razu zaprogramowanych w oknie
Instruments.
19
Poniższy przykład to typowy zestaw perkusyjny używany w muzyce jazzowej.

Każdemu instrumentowi można przyporządkować specyficzną główkę (taki zapis stosowany

jest powszechnie w muzyce jazzowej i rozrywkowej – każdy instrument zestawu ma inny
rodzaj główki oraz swoje miejsce na pięciolinii). W muzyce symfonicznej stosuje się zapis
jednoliniowy (lub dwu, trzy, czy więcej-liniowy) w odniesieniu do instrumentów o nieokreślo-
nej wysokości. Na ogół każdy instrument zanotowany jest na jednej linii, można jednak stwo-
rzyć kilka pojedynczych linii przypisanych jednemu muzykowi. Wtedy w przypadku zmiany
instrumentów będą one zapisywane w tym samym systemie. Oto przykład:

Do zmiany instrumentu stosuje się menu: Create – Other – Instrument Change i wybiera od-
powiedni instrument z zestawu. Jeżeli nie ma akurat takiego jak chcemy (np. trzech triangli
zapisanych na trzech liniach), możemy go stworzyć poprzez menu: House Style – Edit In-
strument.

12. Zapis muzyki współczesnej

Muzyka współczesna często wymaga specjalistycznego zapisu, dodatkowych znaków, ukry-

wania pięciolinii, specjalnej grafiki, notacji ćwierćtonów, swobodnej notacji, klasterów i wiele
innych. Teraz omówimy niektóre z nich:

• Ukrywanie (Hide)
Można ukryć dowolny element w partyturze lub głosach. Może to być nuta, oznaczenie me-
trum, znaki przykluczowe, belka, pauza, znaki przygodne, dowolny znak graficzny. Wystar-
czy go zaznaczyć i włączyć funkcję Edit – Hide or Show. Jeszcze wygodniej jest użyć do
tego celu prawego przycisku myszy. Opcja Hide in Score pozwala ukryć coś w partyturze, co
potem będzie widoczne w głosach, Hide in Parts działa dokładnie odwrotnie. Zamiana Hide
na Show pozwala odwrócić tę funkcję (w głosach i w partyturze niezależnie). Do ukrywania
pojedynczych elementów można także użyć okna właściwości (Properties).
Niektóre rzeczy należy ukrywać w inny sposób. O ukrywaniu całych systemów mówiono po-
wyżej. Klucz można ukryć wybierając z okna Clef (klawisz Q) brak klucza. Istnieje specjalna
funkcja ukrywania całej pięciolinii od dowolnego miejsca.

• Nuty bez główek

Ukrywanie główek odbywa się w specjalny sposób. Jeżeli użyjemy funkcji Hide zniknie nuta
razem z laseczką. Należy zamiast tego użyć okna właściwości (Properties). W ostatnim pa-
nelu wybieramy główkę pustą (Shift Alt 7 Mac, PC). Jeżeli chcemy, żeby znak ten oznaczał
nie powtarzanie jednego dźwięku tylko dźwięki przypadkowe ukryj główki nut różnych wyso-
kości.
20
 • Same główki
Podobnie jak powyżej użyj okna właściwości (Properties) i wybierz opcję 8 (Shift Alt 8 Mac,
PC). Inne kształty główek (np. zakończone strzałką w górę – co oznacza najwyższy możliwy
dźwięk lub w dół – najniższy) i wiele innych można osiągnąć w powyższy sposób.

• Belkowanie poprzez dwa systemy (Cross Staff)

Jest to powszechnie stosowany w muzyce klawiszowej rodzaj belkowania. Tworzy się go
przez wprowadzenie nut do jednego systemu a następnie wybranie opcji z menu: Notes –
Cross-Staff Notes – Move Down a Staff (jeżeli nuty wprowadzono do górnej pięciolinii) lub
Move Up a Staff (jeżeli nuty wprowadzono do dolnej pięciolinii).

• Specjalny rodzaj belkowania do accelleranda i ritardanda (Feathered Beam)

Istnieje specjalny rodzaj belkowania stosowany w muzyce współczesnej, np. u Serockiego i
Kagela. Aby go stworzyć należy wprowadzić proste wartości (np. trzydziestodwójki), zazna-
czyć je łącząc uprzednio
jednym belkowaniem i włą-
czyć odpowiednią funkcję
w trzecim z kolei panelu
Keypad.

• Swobodny rytm i nieregularne takty

Rytm swobodny można osiągnąć na kilka sposobów. Pierwszy to stworzyć nieregularne
oznaczenie metryczne (Create – Bar – Others), które potem można ukryć. Drugi to ukrycie
kresek taktowych i oznaczeń nieregularnych podziałów (triol, kwintol). Taka muzyka będzie
prawidłowo interpretowana rytmiczne przez program, pozostaje jednak złudzenie swobody
rytmicznej. Można ją stosować w przypadku kadencji i swobodnych na pozór nierytmicznych
improwizacji.
Inny sposób ma charakter graficzny i pozwala umieścić oznaczenie metrum praktycznie w
dowolnym miejscu (choć bez konsekwencji dźwiękowych). Stosuje się do tego menu: Create
– Text – Other Staff Text – Time Signature (One Staff Only), wpisuje np. 3 Enter 4, co da
rezultat metrum 3/4.
Również pozostawienie samych główek nut i ukrycie pauz pozwala na ich nieregularne
umieszczane.

• Duże oznaczenie metrum

Oprócz typowego (na pięciolinii) może istnieć duże oznaczenie (nad pięciolinią) i ogromne
oznacznie (w partyturze). Wybiera się je w menu House Style – Engraving Rules (Shift
Command E (Mac) lub Shift Conterol E (PC). Należy przejść do okna Time Signature i wy-
brać jedną z trzech opcji (dodatkowo można je powiększyć lub zmienić czcionkę).

• Przerwane pięciolinie
Stosowane w nowoczesnych partyturach przerwy w pięcioliniach dotyczą albo pustych tak-
tów, albo nut „zawieszonych” o niekreślonej wysokości. Aby je utworzyć należy uaktywnić
menu: Create – Other – Instrument Change (Shift Alt Command I (Mac) lub Shift Alt Control I
(PC). W oknie, które się otworzy należy z grupy All Instruments wybrać rodzinę Other In-
struments, a z tej z kolei No Instrument (Hidden). W zaznaczonych taktach zniknie pięciolinia
(na jej końcu pojawi się za to prostokącik, który pociągnięty w prawo „odkryje” fragment ukry-
tej pięciolinii, zaś w lewo – odkryje ją znowu (przykł. a). Jeżeli pociągniemy go na fragment
nutowy, to pięciolinia spod niego zniknie (przykł. b).

a b

21
A oto przykład bardziej zaawansowanego zadania:

Zastosowano No Instrument (Hidden) pomiędzy grupami dźwięków i na końcu przykładu, ale

między grupami wstawiono specjalnie stworzony „instrument” z ukrytymi pauzami, kluczami i
innymi ustawieniami, ale z jedną linią zamiast pięciu (Można było też wstawić w to miejsce
tylko linię z okna Lines).

• Notacja w ramce
Ukryj, jak w powyższym przykładzie, pięciolinię i użyj
Create – Line (klawisz L), w której wybierz prostokąt.
Następnie wpisz go i rozszerz oraz przesuń na zapis
nutowy (za pomocą przesuwania brzegów). Z kolei z
tego samego menu wybierz grubą linię i umieść ją z
prawej strony. Znaki repetycyjne wybierz z okna sym-
boli (klawisz Z) i umieść we właściwych miejscach. To
jednak tylko zapis graficzny. Jeżeli chcesz, żeby był odtwarzany zaznacz i skopiuj ten frag-
ment (klawisz R) i ukryj w całości funkcją Hide or Show (klawisz Shift Command H Mac) lub
Shift Control H (PC).

• Ćwierćtony
Interwały mniejsze niż półton mają swoje specjalne oznaczania, często indywidualnie kre-
owane przez różnych kompozytorów (wystarczy porównać Pendereckiego i Lutosławskiego).
Stosujemy je korzystając z ostatniego panelu w bloku numerycznym (Keypad) zaznaczając
nutę i wybierając jeden z nich. Nie są one automatycznie odtwarzane. Do tego celu trzeba
skorzystać z jednej z wtyczek (Menu Plug-Ins – Playback – Quarter-tone Playback). Jeżeli
chcemy użyć innego oznaczenia, musimy wybrać je z okna symboli (klawisz Z).

• Brak znaków przykluczowych i kluczy

Usunięcie znaków przykluczowych można wykonać poprzez ukrycie ich (Hide and Show)
albo przez wybranie z okna znaków przykluczowych (klawisz K) braku tonacji (Open
Key/Atonal). Brak kluczy wybieramy jako opcję przy tworzeniu kluczy (klawisz Q).

• Muzyka z różnymi oznaczeniami metrycznymi występującymi jednocześnie i kreskami

taktowymi w różnych miejscach
I na to jest sposób. Należy ustanowić metrum o dużej ilości ćwierćnut (ale tak, żeby wszyst-
kie nuty wprowadzone później zmieściły się na w tym systemie), np. 16/4. Następnie ukry-
wamy to metrum (Hide or Show) i wpisujemy metrum metodą jak powyżej (Create – Text –
Other Staff Text – Time Signature (One Staff Only). Powiedzmy do jednego systemu 6/8 a
do drugiego 4/4. Następnie wpisujemy nuty i wstawiamy „fałszywe” kreski taktowe (Symbols
– Z). W razie, gdyby kreski (lub inne znaki) nie chciały się umieścić tam gdzie chcemy, tylko
„przeskakiwały” należy je zaznaczyć i w Properties w panelu General wyłączyć Magnetic
Layout (Off).

22
 13. Notacja funkcji harmonicznych

W muzyce jazzowej, pop i rockowej istnienie funkcje harmonicznych jest bardzo istotna dla
właściwego zrozumienia zawartości muzycznego zapisu. Inaczej zapisuje się je dla instru-
mentów klawiszowych, a inaczej dla gitarowych, gdzie podaje się oprócz oznaczeń litero-
wych także układ palców na strunach (tzw. fretboard). Na świecie istnieje wiele sposobów
zapisywania tych funkcji, jednak większość odnosi się do nazw dźwięków, które stanowią
podstawę tonacji. Do wprowadzania funkcji używa się Create – Chord Symbol (Command K
(Mac) lub Control K (PC). Pojawia się migający kursor, w miejsce którego wpisuje się literę (i
ewentualnie cyfrę lub inny znak np. maj, dim, itp.). Po zakończeniu naciska się klawisz Spa-
ce w celu przejścia na następny akord lub Tab w celu przejścia od razu do następnego taktu.
Jeżeli popełniłeś błąd, to cofanie wykonuje się klawiszem Backspace (powrót na poprzednią
nutę) lub Shift Tab (powrót do początku następnego taktu).
Drugi sposób to prowadzanie funkcji poprzez odegranie ich na instrumencie MIDI. To zdecy-
dowanie szybsza metoda. I tutaj rozpoczynamy przez wciśnięcie Create – Chord Symbol
(Command K (Mac) lub Control K (PC). Podwójne kliknięcie w funkcję przenosi do trybu edy-
cyjnego i można wtedy ją zmienić.
Istnieją dwa sposoby na edycję i utworzenie nowych akordów: House style – Edit Chord
Symbols, gdzie można zmienić sufiks, całą nazwę, a nawet zawartość harmoniczną akordu i
typ instrumentu strunowego (od gitary po dobro i bałałajkę) oraz House Style - Engraving
Rules, gdzie w zakładce Chord Symbols można wybrać wiele typów zapisu indywidualnie,
skrótów, rozszerzeń, czcionki, a nawet wybrać nazewnictwo niemieckie, francuskie lub wło-
skie (solmizacja).
Na koniec wisienka na torcie: wtyczka Plug-ins – Chord Symbols – Realize Chord Symbols
realizuje zapis funkcyjny na fortepianie lub gitarze i zapisuje go w postaci akordowej w sys-
temie nutowym.

14. Pomysły muzyczne (Musical Ideas)

Czy pamiętacie Pomysłowego Dobromira? Kiedy miał pomysł – zapalała mu się żarówka nad
głową. Taką samą ikoną oznaczone są pomysły kompozytorskie. Trzeba przyznać – różne.
Są to krótkie frazy, najczęściej kilkutaktowe z określonym tempem, metrum, dynamiką,
brzmieniami, itd. Dotyczą różnych gatunków muzyki, w większości rozrywkowej, ale nie tylko
i mogą posłużyć zarówno do wprowadzenia do własnych kompozycji jak i analizy stylów.
Niektóre z nich można wykorzystać w pracy pedagogicznej, jako tematy do rozwinięcia, wa-
riacji lub ćwiczenia w rozpoznawaniu stylu, itp.
Otwarcie ikony żarówki z paska ikon otwiera specjalne okno Ideas. Wszystkie pomysły są
pogrupowane i pokolorowane według stylów. Specjalne menu pozwala na znalezienie odpo-
wiednich fraz według ich instrumentacji, tonacji, rytmu, a nawet charakteru.
Jeżeli chcesz umieścić któryś z pomysłów do własnej partytury zaznacz w niej odpowiednie
miejsce i w oknie Ideas wciśnij Paste (wklej).
Do zbioru pomysłów można zaimportować własne zaznaczając je, klikając na dole okna
Copy, a następnie Capture Idea.

15. Eksport i import z innych programów

Sibelius ma możliwość eksportowania plików graficznych oraz dźwiękowych w różnych for-

matach oraz specjalne rodzaje plików Scorch, MusicXML. Tworzy także pliki, które można
otwierać w starszych wersjach Sibeliusa.

Pliki graficzne
Eksport do różnych programów: edytorów tekstów, programów graficznych, programów re-
dakcyjnych dokonuje się na kilka sposobów. Niektóre, jak np. Adobe Frame Maker po

23
prostu wczytują pliki Sibeliusa. Najlepiej zapisać plik graficzny na dysk, celem otworzenia go
w innym programie. W tym celu należy z menu File – Export – Graphics. Pokaże się okno
zawierające wiele opcji i formatów (EPS, BMP, PNG, PICT, TIFF), oraz wybór programów
odczytujących dany plik. Z najważniejszych to oprócz wyboru programu decyzja o zapisaniu
całej strony, fragmentu, zaznaczonych systemów lub wybranych stron (niekoniecznie kolej-
nych). Z kolei należy podać nazwę pliku, który ma zostać utworzony i miejsce, gdzie zostanie
zapisany. Pozostałe dotyczą szczegółów odnośnie grafiki i czcionek, które stanowią tekst w
pliku graficznym.
Inny sposób, to zapamiętanie grafiki w schowku (clipboard). W tym celu należy uaktywnić
menu: Edit – Select – Select Graphics (Alt G (Mac i PC). Pojawi się ramka, którą zaznacza
się fragment, który ma zostać wyeksportowany. Z kolei trzeba go skopiować (Copy) i wkleić
od innego programu (Paste). W ten sposób można wyeksportować grafikę np. do MS Word.
Tworzenie pliku PDF znane jest użytkownikom Maca (Print – Zachowaj jako PDF) i PC.

Eksport plików dźwiękowych

Najbardziej popularnym formatem jest MIDI File ze względu na minimalną wielkość i fakt, że
nie tylko można go odtworzyć w każdym komputerze ale i dowolnie modyfikować. Poza tym
w Internecie znajduje się tysiące bezpłatnych plików tego typu w każdym rodzaju muzyki.
Jego wadą jest to, że na ogół nie zawiera wielu potrzebnych informacji (szczególnie w zakre-
sie tekstów i formatowania) oraz nie zawsze odpowiada standardowi General MIDI, stąd po
otwarciu w innym programie jego wygląd może się znacznie różnić od oryginału (np. wszyst-
ko zobaczymy w kluczu wiolinowym). Poza tym brzmienie jest związane z instrumentami
systemu MIDI w komputerze, a te są zwykle nienajlepszej jakości.
Pliki dźwiękowe (AIFF, WAV, MP3) są wygodne, gdyż można je odtworzyć poza kompute-
rem (nagrywając np. na nośnik CD) lub przesłać jako gotowe nagranie. Jednak nie można w
nich niczego zmienić i zmodyfikować, co powoduje, że stają się wersją ostateczną. Poza tym
nie można ich już zaimportować do Sibeliusa ani do innego podobnego programu.
Aby stworzyć plik dźwiękowy z istniejącej partytury należy wybrać menu File – Export –
Audio albo nacisnąć ikonę w pasku ikon (u góry ekranu).

Scorch
Jest to rodzaj plików umieszczanych w specjalnej przeglądarce internetowej na stronie
Sibelius.music.com.

MusicXML
To z kolei jest rodzaj uniwersalnych plików zapisu muzycznego, stosowanego w niektórych
programach (m.in. Finale i Sibelius). Umożliwia on odczytywanie wzajemne swoich plików z
dość dużą dokładnością, łącznie z tekstem i opisami. Jest godny polecenia.

Import
Import grafiki jest szczególnie przydatną możliwością, zwłaszcza wobec braku specjalnego
edytora graficznego. Sibelius importuje wyłącznie grafikę typu TIFF, zarówno czarnobiałą
jak i kolorową. Należy najpierw zaznaczyć miejsce, w które grafika ma zostać zaimportowa-
na, następnie uaktywnić menu Create – Graphic i wybrać odpowiedni plik. Z kolei można go
dowolnie skalować, kopiować i przesuwać.
Import MIDI file odbywa się podobnie jak otwarcie plików Sibelius (File – Open), jednak wte-
dy pojawia się specjalne okno Open MIDI File, w którym należy odpowiedzieć na kilka pytań:
jaki zestaw dźwięków ma zostać zastosowany (General MIDI, Roland SC88, Yamaha XG,
Synful Orchestra, itd.), jaki system pięcioliniowy, czy ma zachować nazwy i kolejność ścieżek
z MIDI File, czy ma być zastosowany wielogłosowy zapis, czy mają zostać zachowane znaki
metronomu, jaki powinien być rozmiar papieru i czy powinien zostać zachowany styl (House
Style – patrz wyżej). Drugi panel dotyczy notacji: jaka powinna być najmniejsza rozpozna-
walna wartość nutowa, czy znaki staccato zamieniać na krótsze nuty, czy zachować punkt

24
podziału klawiatury, czy stworzyć własny, jak realizować nieregularne podziały (np. triole),
czy zachować informacje dotyczące zmiany programów, banków, kontrolerów i innych ko-
munikatów (wg. protokołu MDI).
Otwieranie plików ze starszych wersji Sibeliusa wiąże się niekiedy z brakiem udogodnień,
które zostały wprowadzone do nowszych wersji. Po zaimportowaniu pojawia się specjalne
okienko informujące o tym fakcie i dokonujące automatycznej konwersji.

Komunikacja z innymi programami

Sibelius może komunikować się z innymi programami (Pro Tools, Logic, Cubase, Reason) za
pomocą protokołu ReWire. Tak skomunikowane programy działają jednocześnie w synchro-
nizacji z sobą.
Innym rodzajem komunikacji jest stosowanie wtyczek VST, co umożliwia otwarcie wielu wir-
tualnych instrumentów, które mogą posłużyć za źródło dźwięku oraz efektów, które dźwięk
modyfikują. Niektóre wtyczki VST zawierają potężne (i drogie) zestawy instrumentów symfo-
nicznych, jazzowych, etnicznych i syntezatorów (W najnowszej wersji Sibelius 7 dołączone
pliki zajmują ok. 60 GB. Trzeba więc na nie przeznaczyć specjalne miejsce na dysku twar-
dym).
Sibelius może ponadto wysyłać skomplikowane komunikaty MIDI pozwalające na sterowanie
wieloma zaawansowanymi funkcjami z zakresu ekspresji, zmiany instrumentów i innych re-
gulacji. Część z nich jest zawarta w znakach graficznych i liniach Sibeliusa, np. pedał forte-
pianowy wyzwala komunikat Sustain (Controller 64), zmiana instrumentu komunikat Program
Change lub Bank Change, crescendo – Volume (Controller 7) i wiele innych. Wpisanie nuty
oczywiście wywołuje Note ON, a jej zakończenie Note OFF. Wiele z nich zostało opisanych
w słowniku Dictionary omówionym powyżej.

16. Arrange – aranżacja

Arrange jest unikalną funkcją programu Sibelius. Jest to rodzaj inteligentnego kopiowania i
wklejania z uwzględnieniem specyfiki punktu docelowego, podobnie jak ma to miejsce w in-
strumentacji lub aranżacji, gdzie przenosimy zawartość muzyczną z jednego instrumentu lub
grupy instrumentów na inne. Sibelius analizuje kopiowany fragment utworu (bo nie poleca się
aranżować większych odcinków) i przenosi na wybrany skład instrumentalny rozdzielając na
grupy w zależności od ich specyfiki, np. dętym daje szybsze partie niż smyczkom, dublując
flet przez piccolo, wszystko oczywiście w zależności od stylu aranżacyjnego. W programie
znajduje się ok 130 gotowych stylów (z możliwością stworzenia własnych przez użytkowni-
ka). Styl aranżacyjny to algorytm, w którym określa się specjalne priorytety dla grup instru-
mentów (jedno lub różnorodnych) lub orkiestr, charakterystykę epoki (barok, impresjonizm,
muzyka filmowa), rodzaj instrumentacji (blokowa lub mieszana). Arrange działa także od-
wrotnie, tworząc wyciąg fortepianowy.
Do wykonania aranżacji należy skopiować do schowka (przykład a), stworzyć skład, na jaki
chcemy zaaranżować akord (Create – Instruments (Command I (Mac), Control I (PC), wy-
brać z menu Notes – Arrange. Z okna, które się ukaże należy wybrać odpowiedni skład:
Explode (jeżeli w docelowej partyturze będzie więcej instrumentów, do Arrange je zdubluje).

a b

25
Odwrotnie działa Reduction. Redukuje partyturę do postaci wyciągu fortepianowego. Inne
zestawy wymagają eksperymentowania. Najlepiej, jeżeli docelowy format zostanie utworzony
formacie takim samym jak w oknie aranżu.

17. Wideo i muzyka filmowa

Umożliwienie wgrywania plików wideo ma na celu pisanie muzyki do filmu bezpośrednio z

programu Sibelius. Aby wgrać plik należy użyć menu Play – Video nad Time – Add Video.
Sibelius odczytuje pliki formatów avi, mpg, mov (Mac i PC) oraz wmv (PC). Po pojawieniu się
pliku u dołu jego ekranu można ustawić jego wielkość, głośność dźwięku i zaznaczyć znacz-
niki filmu. To samo menu pozwala otworzyć okno Timecode and Duration. Można w nim
ustalić dokładny moment startu filmu (np. z pominięciem czołówki), umiejscowienie kodu
czasowego SMPTE w partyturze (przydatna funkcja dla orientacji dyrygenta) i rodzaj jedno-
stek kodu (sekundy, dziesiąte części sekundy, ramki w różnych standardach). Menu: Create
– Other – Hit Point wyznacza miejsce znaczników dokładnie na pozycji linii odtwarzania. Ich
edycją, zmianą nazwy, usuwaniem i przesuwaniem zajmuje się menu: Play – Video nad Ti-
me – Hit Points.
Jedna z wtyczek (patrz poniżej): Plug-ins – Composing Tools – Fit Selection to Time zajmuje
się dostosowywaniem zaznaczonego fragmentu utworu (lub całego utworu) do określonego
czasu zmieniając jego tempo.

18. Wtyczki (Plug-Ins)

Wtyczki przeznaczone są do wykonywania zadań, których nie ma w programie, albo których

wykonanie wymaga wielu działań, a tu można je zrobić jednym ruchem. Zadziałanie wtyczki
jest związane z zaznaczonym fragmentem lub całą partyturą. Zwykle, kiedy fragment nie
został zaznaczony program pyta nas, czy chcemy daną funkcję wykonać na obszarze całej
partytury.
W odróżnieniu od wtyczek w wirtualnych stacjach roboczych, wtyczki w Sibeliusie są inte-
gralną częścią programu. Od czasu do czasu na stronie programu pojawiają się nowe, pisa-
ne w specjalnym języku programowania. Można też je samemu modyfikować. Wtyczki zosta-
ły pogrupowane w zależności od funkcji i umieszczone w specjalnym menu. Są to: Acciden-
tals, Analysis, Batch processing, Chord Symbols, Composing Tools, Notes and Rests, Other,
Playback, Proof Reading, Simplify Notation, Text, Transformations i Tuplets. Spróbujmy wy-
jaśnić niektóre z nich.
W grupie Accidentals znajdują się wtyczki umożliwiające dodanie znaków przygodnych do
wszystkich nut w zaznaczonym fragmencie, lub tylko podwyższonych albo obniżonych, do-
dać ficta (zapis muzyki średniowiecza i renesansu), zamienić krzyżyki na bemole i odwrotnie
i uprościć znaki).
Grupa Analysis stosuje oznaczenia analizy Schenkerowskiej, pozwala odnaleźć podobne
motywy lub wykorzystywany w danej partii zakres wysokości dźwięków i częstotliwość ich
występowania.
Batch Processing to wszelkie działania zmieniające na raz wiele plików, nawet umieszczo-
nych w kilku folderach (nie trzeba dla niego zaznaczać poszczególnych fragmentów). Po-
zwala na zamianę wszystkich plików Sibeliusa 6 na jego starsze wersje, konwertuje partytury
na MIDI i odwrotnie, lub na formaty graficzne, importuje House Style z innych plików, ekspor-
tuje poszczególne partie i zapisuje je pod postacią plików audio, drukuje kilka egzemplarzy
partytury lub głosów na raz, a nawet liczy dźwięki i inne znaki w partyturze.
Chord Symbols wpisuje automatycznie funkcje i umożliwia ich odegranie przez program.
Composing Tools zawiera różne nie związane z sobą funkcje przydatne czasem w pracy
kompozytora. Są to między innymi: tworzenie podkładu perkusyjnego lub prostej harmonii do
podanej melodii, program dostosowujący metrum do podanego, zmienionego czasu utworu,
redukcja kilku systemów do jednego lub dwóch (np. wyciąg fortepianowy).

26
Notes and Rests zajmuje się nutami i pauzami, np. koloruje nuty, kopiuje znaki artykulacyjne
i łuki pomiędzy głosami lub różnymi plikami, tworzy ciąg tych samych wysokości, wkleja me-
lodię do konkretnego głosu, usuwa zbędne łuki pozostałe po jakiejś edycji, rozdziela pauzy z
kropką na łączone i upraszcza zapis swingu.
Other obejmuje wszystkie okazjonalne funkcje, np. dodaje pedalizację harfy, nadaje nazwy
nutom dla początkujących, ujednolica układ strony partytury, tworzy układ na 4 ręce (z górną
partią fortepianu po prawej stronie, a dolną po lewej), łączy kolejne takty w jeden dłuższy i
rozdziela dłuższy na krótsze, usuwa wyszczególnienie fragmentów muzycznych, ustanawia
tempo metronomowe (przez wystukiwanie rytmu), a nawet tworzy zbiory gam i pasaży.
Playback – te wtyczki dotyczą odtwarzania, ponieważ Sibelius jest całkiem sprawnym se-
kwencerem. W tym katalogu znajdują się m.in. dodatkowe funkcje związane z kontrolerami
MIDI odpowiedzialnymi za głośność i inne działania o charakterze ciągłym oraz odtwarzanie
widełek crescendo i diminuendo, ornamentów, flażoletów, ćwierćtonów i arpeggio.
Proof Reading – sprawdzanie błędów, np. według zasad kontrapunktu oraz kluczy, kwint i
oktaw równoległych, właściwego podłożenia tekstu pod nutami, powtarzających się znaków i
nut, i in.
Simplify Notation – uproszczenie i zmiana w notacji w tym: zmiana punktu podziału na lewą i
prawą rękę, zamiana nut połączonych łukami w dłuższe wartości, zamiana podzielonych
pauz na większe jednostki, odnajdywanie zdublowanych dźwięków, przenoszenie wybranych
dźwięków lub akordów na inne pięciolinie, usuwanie nakładających się dźwięków, usuwanie
pauz i ich zamiana na nuty, usuwanie unisonów, i inne.
Text plug-ins dotyczą tekstów, w tym: palcowania, dodawania dynamiki w miejscach, gdzie
muzyka została nagrana (podczas Flex Editing) a nie umieszczona ręcznie, dopisywania
nazw dźwięków, łuków do tekstu pod nutami, numerów zwrotek, justowania tekstu, zamiany
oznaczeń dynamicznych (np. ff-f na f-mf), eksportu tekstów, odnajdowania i zamiany okre-
ślonych słów, specjalnej numeracji taktów i części taktów, przenoszenie tekstów i inne.
Transformations – służą do szybkiego tworzenia nowego materiału muzycznego z istnieją-
cych fraz. W pracy kompozytorskiej jest to bardzo pożyteczny zestaw. Są w nim: augmenta-
cja i diminucja, inwersja, rozszerzania i zwężania interwałów, „mapowanie” muzyki do okre-
ślonych skali wysokości, odwrócenia, zamiana istniejących wysokości dźwięków w ciąg
przypadkowy, ruch wsteczny (wysokości, rytmów lub obu na raz), rotacje (przenoszenie ca-
łego odcinka o jedną wartość, która pojawi się na końcu), zmiana zaznaczonego fragmentu
na zawierający przypadkowy ciąg wysokości, transformacja istniejącej skali na inną.
Tuplets dotyczą nieregularnych podziałów wartości rytmicznych nut. Można stworzyć różne
rodzaje triol, kwintol, septol i innych dodając do nich dźwięki, zmienić sposób ich oznaczania
(np. zapis jako stosunek dwóch wartości), przedłużyć o dodatkowe wartości (np. z trioli po-
przez dodanie dwóch nowych dźwięków stworzy się kwintola) i odwrotnie, tworzyć różne po-
działy z zaznaczonych dźwięków, tworzyć nieregularne podziały rytmiczne na bazie więcej
niż jednego taktu.

19. Na koniec – wygodne skróty

Już wielokrotnie wspominano wygodne skróty klawiszowe przyspieszają znacznie pracę.

Kiedy otwieramy jakieś menu, to skrót pojawia się z prawej strony. Tam gdzie go nie ma, nie
oznacza, że być go nie może. W menu Preferences znajduje się okno Menus and Shortcuts
do tworzenia własnych skrótów.
A oto kilka skrótów, z czego kilka nie wymienionych do tej pory. Warto się ich nauczyć na
pamięć:

P – odtwarzanie od zaznaczonej nuty

Spacja – odtwarzanie od początku
Command/Control [ - powrót linii odtwarzania do początku
Command/Control ] - przesunięcie linii odtwarzania do końca utworu
27
Y - przesunięcie linii odtwarzania do zaznaczonego poprzednio miejsca
N – przejście do trybu wprowadzania nut (i z powrotem)
Cyfry 1-9 – dodawanie interwałów od unisonu do nony w górę od istniejącego dźwięku
Shift cyfry 2-9 – dodawanie interwałów od sekundy do nony w dół od istniejącego dźwięku
Shift T – transpozycja
S – dodawanie łuku legato
R – powtórzenie (dźwięku, znaku, zaznaczonego fragmentu)
T – metrum
I – instrumenty
K – znaki przykluczowe (tonacja)
C, D, E, F, G, A, B – kolejne dźwięki gamy
H – łuk crescendo
Shift H – łuk diminuendo
Q – klucze
L – linie
Strzałka kursora w górę/w dół – transpozycja diatoniczna w górę/w dół
Shift Strzałka kursora w górę/w dół – transpozycja o oktawę w górę/w dół
Shift Command/Control Strzałka kursora w górę/w dół – przenoszenie nut z systemu na
system podczas belkowania pomiędzy systemami (Cross Staff Beaming)
Z – symbole
Command/Control R – znaki dyrygenckie
Command/Control D – Document setup
W – przejście z trybu partytury na tryb głosów
M – włączenie/wyłączenie miksera
Shift Alt M – zaznaczone takty stają się systemem
Shift Alt Command/Control M – zaznaczone takty stają się stroną partytury
Command/Control B – dodaj takt na końcu partytury
Shift Command/Control B – dodaj takt w dowolnym miejscu

Zaawansowanym użytkownikom programu Sibelius gorąco polecam lekturę instrukcji Sibe-

lius Reference oraz jej części Visual Index, gdzie można znaleźć przykłady najbardziej spe-
cjalistycznego zapisu zarówno współczesnego jak i tradycyjnego (z zapisem chorału grego-
riańskiego włącznie). Dodatkową zaletą zapisanego w aktywnym PDF tekstu jest zastoso-
wanie odnośników do każdego elementu, łączącego się w sposób natychmiastowy z odpo-
wiednim rozdziałem wyjaśniającym trudną kwestię.

Podręcznik zasad muzyki dla psm.nowysacz.pl/upload/articles/zm.pdf

szkół w pdf
Franciszek Wesołowski Zasady Muzyki, PWM, Kraków
Instrukcja obsługi programu http://www.sibelius.awans.net/
Sibelius (po polsku)
Forum dyskusyjne na temat http://ww.soundtracks.pl/forum/index.php
programów nutowych
Oficjalna strona programu Sibe- http://ww.soundtracks.pl/forum/index.php
lius

28