5 Eco

1   
 

प्रश्नपुुस्ति�काा
Test 5 - अर्थथशाास्त्र

एकूू ण प्रश्न : 100
वेळ ः दोन तास एकूूण गुुण : 200

(1)
(2)

             .
  100   .         

       .         
  . narjm-H«$_m§H$
(3)  -    .
(4)     4      1, 2, 3  4    .

            .  
             .
     .

(5)         .        
   .         
    ,        .

(6)        .          
.
(7)     .     .        
   .
(8)            . 
‘‘            
.             ’’.
(9)        ( ) .
   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

*****
2   
H$ÀÀ`m H$m_mgmR>r OmJm / SPACE FOR ROUGH WORK
 




 


3   
1. 11 व्याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेसंंदर्भाात खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा.

(अ) याा योोजनेेचाा नि�योोजि�त जीीडीीपीी वृृद्धीीदर हाा सुुरुवाातीीलाा 9 टक्केे व नंंतरच्याा कााळाात 8.1 टक्केे असाा
ठरवण्याात आलाा.
(ब) याा योोजनेेचेे मुुख्य उद्दीीष्ट जलद, शााश्वत आणि� अधि�क सर्ववसमाावेेशक वि�काास सााधणेे असेे होोतेे.
(क) सााक्षर भाारत हीी योोजनाा यााच कााळाात सुुरू करण्याात आलीी.
वरीीलपैैकीी कोोणतेे/तीी वि�धाान/नेे बरोोबर आहेेत?

(1) अ आणि� ब (2) ब आणि� क
(3) फक्त अ (4) अ आणि� क


Consider the following statements about 11th five year plan.
(a) The planned GDP growth rate of 11th five year plan was initially set at 9% and later at
8.1%.

(b) The main aim of this plan was faster, more inclusive & sustainable development.
(c) Sakshar Bharat scheme was started during this plan.
Which of the above statements is/are correct?
(1) a and b
 (2) b and c

(c) Only a (4) a and c
2. खाालीीलपैैकीी मौौद्रि�क धोोरणााचीी उद्दि�ष्टेे कोोणतीी नााहीीत ?


(अ) पाायााभूूत वि�काास (ब) आर्थि�िक वृृद्धीी

(क) पूूर्णण रोोजगाार (ड) वि�नि�मय दरााचेे स्थि�रीीकरण
पर्याायीी उत्तरेे

(1) फक्त अ (2) अ आणि� क

(3) ब आणि� ड (4) फक्त ड

Which of the following are not objectives of monetary policy ?

(a) Infrastructure development (b) Economic development
(c) Full employment (d) Exchange rate stability
Answer option
(1) Only a (2) a and c
(3) b and d (4) Only d

4   
3. ‘पंंतप्रधाान वि�श्वकर्माा योोजनाा’ संंदर्भाात चुुकीीचेे वि�धाान ओळखाा.

(1) हीी योोजनाा 17 सप्टेंंबर 2023 रोोजीी भाारतााचेे पंंतप्रधाान नरेंंद्र मोोदीी यांंच्याा हस्तेे सुुरू करण्याात आलेे .
(2) उद्देेश - देेशाातीील वि�वि�ध 18 प्रकाारचेे कााराागीीर आणि� त्यांंच्याा छोोट्याा उद्योोगांंनाा आर्थि�िक मदत देेणेे.
(3) पाारंं परि�क कााराागि�रांंनाा एकााच वेेळीी कमााल दोोन लााख रुपयांंचेे कर्जज वि�नााताारण, सवलतीीच्याा व्यााजदराानेे
उपलब्ध केेलेे जााणाार आहेे.
(4) याा योोजनेेद्वाारेे 1 लााख रुपयांंपर्यंंतचेे कर्जज अवघ्याा 3% व्यााजदराानेे उपलब्ध होोणाार.
Identify the incorrect statement regarding 'Prime Minister Vishwakarma Yojana'.
(1) This scheme was launched on 17 September 2023 by the Prime Minister of India,
Narendra Modi.

(2) Objective - To provide financial support to various 18 types of artisans and their small

industries in the country.

(3) Unsecured loans of up to two lakh rupees at a concessional rate of interest will be
provided to traditional artisans at one time.
(4) Loans up to Rs 1 lakh will be available through this scheme at just 3% interest rate.

4. पुुढीील वि�धनांंपैैकीी अयोोग्य वि�धाान ओळखाा.
(1) व्याापाारतोोल म्हणजेे देेशााच्याा दृश्य व्याापााराातीील आयाात व नि�र्याातीीचीी पद्धतशीीर नोंंदणीी. दृश्य व्याापाार
म्हणजेे वस्तूू व्याापाार, ज्याा व्याापााराातीील घटक डोोळ्यांंनाा दि�सूू शकताात, त्यांंचीी भौौति�क देेवााण-घेेवााण करताा
येेतेे. 
(2) व्यवहाारतोोल म्हणजेे देेशााच्याा व्याापााराातीील सर्ववच आयाात व नि�र्याातीीचीी पद्धतशीीर नोंंदणीी, म्हणजेे

व्यवहाारतीीलाात वस्तुु, सेेवाा, कर, गुंं�तवणूूक, भांंडवल याा सर्ववच देेव-घेेव वि�चााराात घेेताात.
(3) व्यवहाारतोोल हीी व्याापाारतोोलाापेेक्षाा वि�स्तृृत संंकल्पनाा आहेे.
(4) याापैैकीी कोोणतेेहीी नााहीी.
Identify the incorrect statement among the following.

(1) Balance of trade is a systematic record of imports and exports in the visible trade of a
country. Visible trade is trade in goods, the elements of trade that can be seen by the eyes,
can be physically exchanged.

(2) Balance of payment is a systematic record of all imports and exports in the country's
trade. It takes into account all transactions of goods, service tax, investment, capital.
(3) Balance of payment is a broader concept than balance of trade.

(4) None of these.
5. भाारतीीय बँँकांंच्याा एकूूण कर्जजपुुरवठ्याापैैकीी खाालीीलपैैकीी कि�तीी टक्केे कर्जजपुुरवठाा अग्रगण्य क्षेेत्रााकरि�ताा करणेे
अपेेक्षि�त आहेे?
(1) 40% (2) 18%
(3) 35% (4) 20%
What percentage of the total credit supply of Indian banks is expected on priority sector?
(1) 40% (2) 18%
(3) 35% (4) 20%
5   
6. आंंतररााष्ट्रीी�य नााणेे नि�धीी(IMF) संंदर्भाात योोग्य वि�धाानेे कोोणतीी ?

(अ) ब्रेेटन वूूड परि�षदेेच्याा शि�फाारसीीनुुसाार आंंतररााष्ट्रीी�य नााणेे नि�धीीचीी(IMF) स्थाापनाा 27 डि�सेंंबर, 1945
रोोजीी करण्याात आलीी.
(ब) IMF चेे मुुख्याालय न्यूूयॉॉर्कक येेथेे आहेे.
(क) IMF चेे वि�त्तीीय वर्षष 1 मेे तेे 30 एप्रि�ल हेे आहेे.
पर्याायीी उत्तरेे :
(1) अ, ब (2) ब, क
(3) अ, क (4) ति�न्हीी बरोोबर
Which are the correct statements regarding the International Monetary Fund (IMF)?

(a) The International Monetary Fund (IMF) was established on December 27, 1945 as per

the recommendations of the Bretton Wood Conference.

(b) IMF headquarters located in New York.
(c) The financial year of the IMF is from 1st May to 30th April.
Alternative answers :

(1) a, b (2) b, c
(3) a, c (4) All three are correct
7. खाालीीलपैैकीी चलनवि�षयक धोोरणााचीी प्रत्यक्ष सााधनेे कोोणतीी?

(अ) रोोख रााखीीव प्रमााण
(ब) वैैधाानि�क तरलताा प्रमााण


(क) रेे पोो दर
(3) अ आणि� क (4) अ, ब, क
Which of the following are the direct instruments of monetary policy?
(a) Cash Reserve Ratio

(b) Statutory Liquidity Ratio

(c) Repo rate
(1) a and b (2) b and c

(3) a and c (4) a, b, c


8. कि�शोोरवयीीन जन्मदर म्हणजेे,

(1) 15 तेे 25 वयोोगटाातीील 1000 महि�लांंमाागेे जन्माालाा आलेे ल्याा बाालकांंचीी संंख्याा
Adolescent Birth rate means,
(1) Number of births per 1000 women aged between 15 to 25.
6   
9. अप्रत्यक्ष करांंसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.

(अ) जेेव्हाा कर आघाात व कर भरणााचीी जबााबदाारीी एकााच व्यक्तीीवर पडतेे तेेव्हाा त्याालाा अप्रत्यक्ष कर असेे
म्हणताात.
(ब) अप्रत्यक्ष कर हस्तांंतरणीीय नसताात.
(क) अप्रत्यक्ष कर वााढवलेे कीी वस्तूू महााग होोताात.
(ड) अप्रत्यक्ष कररचनाा सााखळीीस्वरूप असल्याानेे तेे टााळताा येेत नााहीीत.
वरीीलपैैकीी कोोणतीी वि�धाानेे चुुकीीचीी आहेेत?
(1) अ आणि� ड (2) ब आणि� क
(3) अ आणि� ब (4) अ, ब आणि� ड

Consider the following statements about indirect taxes.

(a) When incidence of tax and impact of tax falls on the same person, then it is called as

indirect tax.
(b) They are not transferable.
(c) Increment in indirect taxes increases the prices of goods.
(d) Indirect taxes have chain like structure. Hence they can not be avoided.

Which of the above statements are not true?
(1) a and d (2) b and c
(3) a and b (4) a, b and d

10. भाारताातीील दाारि�द्य्र संंकल्पनेेचाा कि�माान उष्मांंकााशीी संंबंंध कोोणीी जोोडलाा आहेे?

(1) पीी. केे. बर्धधन (2) डॉॉ. मॉॉण्टेेकसिं�ंग अहलुवाालि�याा
(3) दांंडेेकर व रथ (4) बीी. एस. मि�न्हाास
Who among the following has correlated concept of poverty in India with minimum calories?
(1) P. K. Bardhan (2) Dr. Monteksingh ahluwalia
(3) Dandekar & Rath (4) B. S. Minhas

11. खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा.

(अ) 2004-05 मधलेे दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण लकडाावाालाा सुुत्राापेेक्षाा तेंंडुुलकर सूूत्राानेे मोोजल्याास जाास्त भरतेे.

(ब) 2011-12 मधलेे दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण तेंंडुुलकर सुुत्राापेेक्षाा रंं गरााजन सूूत्राानेे मोोजल्याास कमीी भरतेे.
वरीीलपैैकीी अचूूक वि�धाान/नेे कोोणतेे/तीी?
(1) फक्त अ (2) फक्त ब

(3) अ व ब दोोन्हीी (4) वरीीलपैैकीी नााहीी.

Consider the following statements:
(a) In 2004-05 the poverty rate is higher if measured by Tendulkar formula than that of
Lakdawala formula.
(b) In 2011-12 the poverty rate is lower if measured by Rangrajan formula than Tendulkar
formula.
(1) Only a (2) Only b
(3) Both a and b (4) None of the above
7   
12. गि�नीी गुुणांंकााबद्दल खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा:

(अ) हाा गुुणांंक गरीीब व श्रीीमंंताातीील उत्पन्नााचीी दरीी मोोजण्याासााठीी वाापरलाा जाातोो.
(ब) गि�नीी गुुणांंक 0 तेे 100 दरम्याान मोोजलाा जाातोो.
वरीीलपैैकीी कोोणतेे वि�धाान असत्य आहेे?
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
(3) अ व ब दोोन्हीी (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.
Consider the following statements about Gini coefficient.
(a) It is used to calculate the income gap between rich and poor.

(b) It’s value varies between 0 to 100.

Which of the above statements is incorrect?


13. खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा दाारि�द्य्र गणनाा समि�त्याा नि�योोजन आयोोगाानेे स्थाापन केेलेे ल्याा आहेेत?
(अ) अलघ समि�तीी (ब) दांंडेेकर व रथ समि�तीी
(क) माँँटेेकसिं�ंग अहलुवाालि�याा समि�तीी (ड) लकडाावाालाा समि�तीी
(1) अ, ब, ड
(3) क आणि� ड
 (2) अ, ब
(4) अ आणि� ड

Which of the following poverty estimation committees are appointed by planning commission?
(a) Alagh committee (b) Dandekar and Rath Committee
(c) Monteksingh Ahluwalia committee (d) Lakdawala committee
(1) a, b, d (2) a and b

(3) c and d (4) a and d
14. खाालीी दि�लेे ल्याा पर्याायाातूून भाारताातीील संंरचनाात्मक बेेरोोजगाारीीचीी काारणेे कोोणतीी?

(अ) कााम रहि�त वृृद्धीी (ब) श्रमशक्तीी वर्गाात वााढ

(क) अनुुचि�त तंंत्रज्ञाान (ड) अनुुचि�त शि�क्षण प्रणाालीी

(1) अ, ब आणि� क (2) ब, क आणि� ड

(3) अ, क आणि� ड (4) वरीीलपैैकीी सर्वव
Which of the following are the causes for structural unemployment in India?
(a) Growth without employment (b) Increase in labour force
(c) Inappropriate Technology (d) Inappropriate education system
(1) a, b and c (2) b, c and d
(3) a, c and d (4) All of the above

8   
15. NSSO खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा पद्धतींंचाा वाापर करून रोोजगाारााचीी स्थि�तीी मोोजतेे?
(अ) सर्ववसााधाारण मुुख्य स्थि�तीी (ब) वर्ततमाान सााप्तााहि�क स्थि�तीी
(क) वर्ततमाान माासि�क स्थि�तीी (ड) वर्ततमाान दैैनि�क स्थि�तीी
(1) अ, ब आणि� क (2) अ, ब आणि� ड
(3) ब, क आणि� ड (4) अ, ब, क आणि� ड
Which of the following methods are used by NSSO to calculate the status of employment?
(a) Usual Principal status (b) current weekly status
(c) Current monthly status (d) current daily status

(1) a, b and c (2) a, b and d

(3) b, c and d (4) a, b, c and d

16. रंं गरााजन समि�तीीनेे अन्न याा घटकाासााठीी ग्राामीीण भाागाात कि�तीी कॅॅलरीीज्चाा नि�कष सुुचवि�लाा?
(1) 2400 cal (2) 2200 cal

(3) 2155 cal (4) 2151 cal
How much calorie intake was suggested by Rangrajan committee for rural area?
(1) 2400 cal (2) 2200 cal
(3) 2155 cal  (4) 2151 cal

17. रंं गरााजन समि�तीी अनुुसाार 2011-12 मध्येे:
(अ) सर्वााधि�क दाारि�द्य्ररेे षेेखाालीील लोोकांंचेे शेेकडाा प्रमााण छत्तीीसगढमध्येे होोतेे.
(ब) दाारि�द्य्र रेे षेेखाालीील सर्वााधि�क लोोकसंंख्याा उत्तरप्रदेेशमध्येे होोतीी.

(क) महाारााष्ट्राा�तीील दाारि�द्य्ररेे षेेखाालीील लोोकसंंख्येेचेे शेेकडाा प्रमााण 20 टक्केे होोतेे.

(ड) सर्वाात कमीी दाारि�द्य्ररेे षेेखाालीील लोोकसंंख्याा रााज्यांंपैैकीी गोोवाा रााज्याात आहेे.
वरीीलपैैकीी अयोोग्य नसणाारीी वि�धाानेे कोोणतीी?

(1) अ, ब आणि� क (2) अ, क आणि� ड

(3) अ, ब, क आणि� ड (4) ब, क आणि� ड

According to report of Rangrajan committee in 2011-12:

(a) The Percentage of below poverty line population was maximum in Chattisgarh.
(b) The total below poverty line population was maximum in Uttar Pradesh.
(c) The percentage of below poverty line population in Maharashtra was 20.
(d) The total below poverty line population was minimum in Goa among the states.
Which of the above statements are not incorrect?
(1) a, b and c (2) a, c and d
(3) a, b, c and d (4) b, c and d

9   
18. अवि�कसि�त देेशांंमधीील चलनवााढीीस कोोणतीी काारणेे आहेेत ?

(अ) अपुुऱ्याा पाायााभूूत सुुवि�धाा
(ब) अत्याावश्यक गरज असलेे लीी वस्तूूचीी वााढतीी गरज
(क) आर्थि�िक आणि� रााजकीीय अवि�काासि�तपणाा
(ड) जाास्तीीचाा पैैशााचाा पुुरवठाा
(1) अ, ब, क (2) ब आणि� क
(3) अ, ब, क, ड (4) अ आणि� क

Which are the reasons which increases inflation in underdeveloped countries ?

(a) Insufficient of infrastructure

(b) Increase in demand of most needed commodity
(c) Economic and political underdevelopment
(d) Excess money supply.

Answer option
(1) a, b, c (2) b and c
(3) a, b, c, d (4) a and c


19. सन 2001 तेे 2011 दरम्याानच्याा दशवाार्षि�िक लोोकसंंख्याा बदलााबााबत पुुढीील वि�धाानांंपैैकीी कोोणतीी वि�धाानेे
योोग्य आहेेत?
(अ) याा दरम्याान स्वाातंंत्र्याानंंतर पहि�ल्यांंदााच, दशवाार्षि�िक शेेकडाा वृृद्धीीदर 20 टक्क्यांंच्याा आत आलाा.
(ब) पुुरुषांंपेेक्षाा स्त्रि�यांंमधीील दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर कमीी होोताा.

(क) ग्राामीीणपेेक्षाा शहरीी भाागाातीील दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर जाास्त होोताा.

(ड) दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर सर्वाात कमीी अरुणााचल प्रदेेशमध्येे होोताा.

(3) अ, क आणि� ड (4) अ आणि� क

Which of the following statements regarding the decadal change in population during 2001-

2011 are correct?

(a) During this period for the 1st time after independence the decadal percentage change
was below 20%.
(b) The decadal growth rate of women was less than that of men.
(c) The decadal growth rate was more in urban area than that of rural area.
(d) The lowest decadal growth rate was observed in Arunachal Pradesh.
(3) a, c and d (4) a and c

10   
20. पुुढीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.

(अ) 1961 पाासूून 2011 पर्यंंत भाारतााच्याा बााल लिं�ं ग गुुणोोत्तराात साातत्याानेे घट झाालीी आहेे.
(ब) 2011 च्याा जनगणनेेनुुसाार भाारताात ग्राामीीण भाागाातीील बााल लिं�ं ग गुुणोोत्तर शहरीी भाागाापेेक्षाा जाास्त आहेे.
(क) महाारााष्ट्राा�त शहरीी भाागाातीील बााल लिं�ं ग गुुणोोत्तर ग्राामीीण भाागाापेेक्षाा जाास्त आहेे.
वरीीलपैैकीी कोोणतीी वि�धाानेे अचूूक आहेेत?
(3) वरीीलपैैकीी सर्वव (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.

Consider the following statements.
(a) From 1961 to 2011, the child sex ratio in India is consistently decreasing.


(b) According to 2011 census, the child sex ratio in rural area of India is more than in urban
area.
(c) The child sex ratio in urban area of Maharashtra is more than in rural area.

Which of the above statements are correct?
(3) All of the above (4) None of the above

21. महाारााष्ट्राा�चीी जनगणनाा 2011 संंदर्भाात खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा:

(अ) 2001 तेे 2011 याा दशकाात मुंं�बई शहर, रत्नाागि�रीी आणि� सिं�ंधूूदुर्गग याा जि�ल्ह्यांंमधीील दशवाार्षि�िक वााढ
ऋणाात्मक होोतीी.
(ब) महाारााष्ट्राा�त लोोकसंंख्यचीी घनताा सर्वााधि�क मुंं�बई उपनगरमध्येे तर सर्वाात कमीी गडचि�रोोलीीमध्येे आहेे.

(क) महाारााष्ट्राा�त लोोकसंंख्येेचीी घनताा 365 प्रतीी चौौरस मीीटर आहेे.

वरीीलपैैकीी अचूूक वि�धाानेे कोोणतीी?

(3) अ, ब आणि� क (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.

Consider the following statements about Maharashtra census 2011:

(a) From 2001 to 2011, the decadal growth rate of population in Mumbai (city), Ratnagiri
and Sindhudurg was negative.
(b) In Maharashtra, the population density is maximum in Mumbai suburban and lowest in
Gadchiroli.
(c) The population density of Maharashtra is 365 per square metre.
(3) a, b and c (4) None of the above

11   
22. महाारााष्ट्रर जनगणनाा 2011 अनुुसाार खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा जि�ल्ह्यांंत लिं�ं ग गुुणोोत्तर 900 पेेक्षाा कमीी आहेे?
(1) बीीड, हिं�ंगोोलीी, परभणीी (2) बीीड, अहमदनगर, भंंडााराा
(3) मुंं�बई शहर, मुंं�बई उपनगर, ठााणेे (4) मुंं�बई शहर, ठााणेे, बुुलढााणाा
As per Maharashtra census 2011, which of the following districts have sex ratio less than
900?
(1) Beed, Hingoli, Parbhani (2) Beed, Ahmadnagar, Bhandara
(3) Mumbai city, Mumbai Suburban, Thane (4) Mumbai city, Thane, Buldhana
 
23. रााष्ट्रीी�य लोोकसंंख्याा धोोरण 2000 संंदर्भाात खाालीीलपैैकीी कोोणतेे वााक्य बरोोबर आहेे?

(1) याा धोोरणााचाा मसुुदाा श्रीी. करुणााकरन यांंच्याा अध्यक्षतेेखाालीील तज्ज्ञ दलाानेे तयाार केेलाा.
(2) याा धोोरणााचेे दीीर्घघकाालीीन उद्दि�ष्ट 2050 पर्यंंत लोोकसंंख्याा स्थि�रीीकरण करणेे हेे होोतेे.
(3) याा धोोरणााचेे मध्याावधीी उद्दि�ष्ट 2010 पर्यंंत एकूूण जननदर पुुन:स्थाापनेेच्याा स्तराावर आणणेे हेे होोतेे.

(4) शि�शु मृृत्यूू दर 25 पेेक्षाा खाालीी आणणेे, हेे याा धोोरणााचेे ध्येेय होोतेे.
Which of the following statements about National Population Policy 2000 is Correct?
(1) An expert team under Mr. Karunakaran framed this policy.

(2) The long term objective of this policy is to stabilize population till 2050.

(3) The mid term objective of this policy is to bring the Total Fertility Rate to the
replacement level till 2010.
(4) One of the goals of this policy was to bring Infant Mortality Rate below 25.

24. 2011 च्याा जनगणनेेनुुसाार खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा रााज्याातीील एकूूण लोोकसंंख्येेपैैकीी हिं�ंदूंचा
ं ा वााटाा सर्वााधि�क
(टक्केेवाारीीनुुसाार) आहेे?
(1) उत्तर प्रदेेश

(2) महाारााष्ट्रर
(3) हि�मााचल प्रदेेश

(4) गुुजराात
According to 2011 census, which of the following states has maximum percentage of Hindu
population with respect to its total population?
(1) Uttar Pradesh
(2) Maharashtra
(3) Himachal Pradesh
(4) Gujarat

12   
25. नाागरीी किं�ंवाा शहरीी क्षेेत्रााच्याा व्यााख्येेसंंदर्भाात खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा:
(1) नाागरीी क्षेेत्र म्हणजेे अशीी सर्वव वैैधाानि�क शहरेे जेेथेे नगरपाालि�काा, महाापाालि�काा, कटकमंंडळेे आहेेत किं�ंवाा
जीी शहरक्षेेत्र समि�तीीकडूू न सूूचीीकृृत केेलेे लीी आहेेत.
(2) कि�माान 50,000 लोोकसंंख्याा असलेे लीी शहरेे .
(3) अशीी क्षेेत्रेे जेेथीील 75 टक्केे पुुरुष काामगाार हेे गैैरकृृषीीक्षेेत्राात कााम करताात किं�ंवाा अशीी क्षेेत्रेे ज्यांंचीी
लोोकसंंख्याा घनताा 400 पेेक्षाा जाास्त आहेे.
वरीीलपैैकीी कोोणत्याा वि�धाानांंचाा वाापर नाागरीी क्षेेत्रााचीी व्यााख्याा करताानाा जनगणनेेत केेलाा जाातोो?

(3) अ आणि� क (4) अ, ब आणि� क
Consider the following statements with respect to the definition of urban area.


(1) Urban areas are all such statutory cities where municipalities or cantonment boards exist
or such areas which are notified by urban area committees.
(2) Cities which have minimum 50,000 population.

(3) Such areas, where 75% of male workforce work in non-agricultural sector or such areas
where population density is more than 400.
Which of the above statements are used in defining urban area in census?
(3) a and c  (4) a, b and c

26. स्थूूल देेशांंतर्गगत उत्पााद (जीीडीीपीी) बद्दल खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.
(अ) जीीडीीपीीचीी गणनाा करताानाा देेशाातीील परदेेशीी लोोकांंकडूू न मि�ळवि�लेे लेे उत्पन्न वि�चााराात घेेतलेे जाातेे.
(ब) जीीडीीपीीचीी गणनाा करताानाा एखााद्याा देेशााच्याा नाागरि�काानेे देेशााबााहेेर कमवि�लेे लेे उत्पन्न वि�चााराात घेेतलेे
जाातेे.

(क) जीीडीीपीीमुुळेे अर्थथव्यवस्थेेचेे संंख्याात्मक आकलन होोतेे,

वरीीलपैैकीी चुुकीीचेे वि�धाान कोोणतेे?
(1) फक्त अ (2) फक्त ब

(3) फक्त क (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.

Consider the following statements about Gross Domestic Product.

(a) While calculating GDP, income generated by foreigners in a country is taken into
consideration.
(b) While calculating GDP, income generated by nationals of a country outside the country
is taken into account.
(c) GDP is a quantitative assessment of the economy.
Which of the above statements is incorrect?
(3) Only c (4) none of the above

13   
27. भाारतीीय अर्थथव्यवस्थेेसंंबंंधि�त खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा:

(अ) माागीील दशकाात वाास्तवि�क स्थूूल देेशांंतर्गगत उत्पाादनााचाा वृृद्धीीदर सतत वााढत रााहि�लाा आहेे.
(ब) माागीील दशकाात बााजाार किं�ंमतीीलाा (रुपयााच्याा स्वरूपाात) मोोजलेे लेे स्थूूल देेशांंतर्गगत उत्पाादन सतत
वााढत रााहि�लेे आहेे.
वरीीलपैैकीी अचूूक वि�धाान/नेे कोोणतेे/तीी?
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
(3) अ आणि� ब दोोन्हीी (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.
Consider the following statements about Indian economy:

(a) During last decade, the real GDP growth rate has been increasing constantly.
(b) During last decade, the GDP at market price (Calculated in Rupees) is increasing


constantly.

28. भाारताात रााष्ट्रीी�य उत्पन्न मोोजणेे व आकडेे प्रकााशि�त करण्यााचेे कााम कोोणतीी संंस्थाा करतेे?
(1) NSSO (2) CSO
(3) RBI  (4) नि�तीी आयोोग
Which organisation in India calculates and publishes the national income?

(1) NSSO (2) CSO
(3) RBI (4) NITI Aayog.
29. रुपयााचेे अवमूूल्यन केेल्याास____.


(अ) भाारताातीील परकीीय गुंं�तवणूूक वााढाायलाा मदत होोईल. (ब) व्यवहाारतोोल अनुुकूूल होोण्याास मदत होोईल.
(क) भाारताातीील आयाातदाारांंनाा परकीीय वस्तूू महााग होोताात. (ड) परदेेशाातीील नाागरि�कांंनाा भाारतीीय वस्तूू
महााग होोताात.

वरीीलपैैकीी अचूूक वि�धाानेे कोोणतीी?

(1) अ व ड (2) अ, ब, क

(3) ब, क, ड (4) वरीीलपैैकीी सर्वव

Devaluation on rupee____.
(a) It will help to increase foreign investment in India.
(b) It is favourable for balance of payment.
(c) Foreign goods become expensive to Indian importers.
(d) Indian goods become expensive to foreigners.
Which of the above statements are Correct?
(1) a and d (2) a, b, c
(3) b, c, d (4) All of the above
14   
30. मेे 2017 पाासूून घााऊक किं�ंमतीीच्याा निे�ेर्देशां

े ंकाासााठीी 2011-12 हेे आधाारभूूत वर्षष कोोणत्याा काार्ययगटााच्याा
शि�फाारसीीवरून स्वीीकाारण्याात आलेे ?
(1) प्रोो. अभि�जि�त सेेन (2) डॉॉ. सौौमि�त्र चौौधरीी
(3) श्रीी. रंं गरााजन काार्ययगट (4) वरीीलपैैकीी नााहीी.
Which of the following committees recommendations were accepted for changing the base
year of Wholesale Price Index from May 2017?
(1) Prof. Abhijeet Sen (2) Dr. Saumitra Chaudhari
(3) Mr. Rangrajan taskforce (4) None of the above

31. खाालीीलपैैकीी चलन पुुरवठाा वााढण्यााचीी काारणेे कोोणतीी?


(अ) शाासकीीय खर्चाात वााढ (ब) तुुटीीचाा अर्थथभरणाा
(क) रि�झर्व्हह बँँकेेचेे महााग पैैशााचेे धोोरण (ड) कााळाा पैैसाा
(1) अ, ब (2) ब, क,ड

(3) अ, ब, ड (4) अ, ब, क, ड
Which of the following are the causes for increase in inflation?
(a) Mounting Government expenditure (b) Deficit financing
(c) Dear money policy of RBI (d) Black money
(1) a, b
(3) a, b, d
 (2) b, c, d
(4) a, b, c, d

32. चलनवााढ संंबंंधीी खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.
(अ) चलनवााढीीच्याा कााळाात धनकोंंनाा तोोटाा होोतोो.
(ब) चलनवााढीीच्याा कााळाात ऋणकोंंनाा फाायदाा होोतोो.

(क) चलनवााढीीचाा पगाारदाारांंनाा फाायदाा होोतोो.

(ड) चलनवााढीीचाा परि�णााम स्वयंंरोोजगाारीीतांंवर होोत नााहीी.
वरीीलपैैकीी कोोणतीी वि�धाानेे अचूूक आहेेत?

(1) अ, ब, क (2) ब, क, ड
(3) अ, ब, ड (4) अ, ब, क, ड

Consider the following statements about inflation:

(a) Creditor suffers a loss due to inflation.
(b) Debtors have advantage of inflation.
(c) Salaried persons also gain due to inflation.
(d) Inflation has no effect over self employed persons.
(1) a, b, c (2) b, c, d
(3) a, b, d (4) a, b, c, d

15   
33. योोग्य जोोड्याा जुुळवाा.

‘अ’ गट (वर्षष) ‘ब’ गट (चलनवााढीीचाा दर)
(अ) 1967-68 (i) 13.9%
(ब) 1974-75 (ii) 18.2%
(क) 1980-81 (iii) 25.2%
(ड) 1991-92 (iv) 13.7%
अ ब क ड
(1) i ii iii iv
(2) i iii ii iv

(3) i iv ii iii

(4) i iii iv ii

Match the pair
‘A’ (Year) ‘B’ (Inflation rate)
(a) 1967-68 (i) 13.9%

(b) 1974-75 (ii) 18.2%
(c) 1980-81 (iii) 25.2%
(d) 1991-92 (iv) 13.7%
a b c d
(1) i
(2) i
ii
iii
iii
ii
iv
iv


(3) i iv ii iii
(4) i iii iv ii
34. चुुकीीचीी जोोडीी/ड्याा ओळखाा.


संंस्थाा स्थाापनाा वर्षष

(अ) नााबाार्डड 1982
(ब) आयाात-नि�र्याात बँँक 1983

(क) रााष्ट्रीी�य गृृह बँँक 1988

(ड) सेेबीी 1992
(1) ब आणि� क (2) अ आणि� क

(3) ब आणि� ड (4) अ, ब आणि� क

Find out incorrect pair/s.
Organisation Establishment year
(a) NABARD 1982
(b) EXIM Bank 1983
(c) National Housing Bank 1988
(d) SEBI 1992
(1) b and c (2) a and c
(3) b and d (4) a, b and c
16   
35. खाालीीलपैैकीी कोोणतीी रााष्ट्रीी�य उत्पन्न मोोजण्याासााठीी पद्धत नााहीी?

(अ) उत्पन्न पद्धत
(ब) उत्पाादन पद्धत
(क) खर्चच पद्धत
(1) अ आणि� ब (2) फक्त क
(3) वरीीलपैैकीी सर्वव (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.
Which of the following is not a method of calculating national income?
(a) Income method
(b) Product Method

(c) Expenditure method

(1) a and b (2) Only c

36. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे शााश्वत वि�काासााचेे ध्येेय नााहीी?

(1) पााण्यााखाालीील जीीवन
(2) शांंतताा, न्यााय व मजबूूत संंस्थाा
(3) एचआयव्हीी/एडस्, मलेे रि�याा, डेंंग्यूू व इतर रोोगांंशीी साामनाा करणेे.
(4) वि�षमताा कमीी करणेे.

Which of the following is not a sustainable development goal?
(1) Life below water

(2) Peace, Justice and strong Institutions
(3) To combat HIV/AIDS, Malaria, Dengue and other diseases.
(4) Reduce Inequality

37. युुवकांंच्याा सर्वांंगीीण वि�काासाासााठीी खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा योोजनांंचीी सुुरुवाात भाारत शाासनाानेे केेलीी आहेे?
(अ) रााष्ट्रीी�य सेेवाा योोजनाा
(ब) रााष्ट्रीी�य युुवाा व कि�शोोर वि�काास काार्ययक्रम

(क) नवसंंजीीवनीी योोजनाा

(ड) युुवाा वसतीीगृृहेे
(1) ब, क, ड (2) अ, ब, क

(3) ब आणि� ड (4) अ, ब, ड

Which of the following schemes are launched by Indian government for the development of
Youth?
(a) National Service Scheme.
(b) National Youth and Adolescent development programme
(c) Navsanjeevani Yojana
(d) Youth Hostels
(1) b, c and d (2) a. b and c
(3) b and d (4) a, b and d
17   
38. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे प्रकल्प दुसर्‍याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेदरम्याान हाातीी घेेण्याात आलेे होोतेे?
(अ) भि�लााई पोोलााद प्रकल्प (ब) नांंगल खत काारखाानाा
(क) बोोकाारोो पोोलााद प्रकल्प (ड) दाामोोदर खोोरेे वि�काास प्रकल्प
(1) अ आणि� क (2) अ, ब आणि� ड
(3) अ आणि� ब (4) वरीीलपैैकीी सर्वव
Which of the following projects were started during the second five year plan?
(a) Bhilai Steel Project (b) Nangal Fertilizer Unit
(c) Bokaro Steel Project (d) Damodar valley development Project

(1) a and c (2) a, b and d
(3) a and b (4) All of the above


39. पेेट्रोो�लि�यम नि�र्याातक देेशांंच्याा संंघटनेे (OPEC) संंदर्भाात खाालीीलपैैकीी कोोणतेे वि�धाान असत्य आहेे?
(1) ओपेेकचीी स्थाापनाा सप्टेंंबर 1960 मध्येे झाालीी.

(2) ओपेेकचेे मु््�ख्याालय व्हि�एन्नाा (ऑस्ट्रि�ियाा) येेथेे आहेे.
(3) सध्याा ओपेेकचेे 15 सदस्य देेश आहेेत.
(4) सौौदीी अरेे बि�याा हाा ओपेेकचाा संंस्थाापक सदस्य आहेे.
Which one of the following statements is incorrect, about the Organisation of Petroleum
Exporting Countries (OPEC)?
(1) OPEC was established in sept, 1960.


(2) Headquarter of OPEC is situated at Vienna (Austria).
(3) Now it has 15 member Countries.
(4) Saudi Arabia is a founder Member of OPEC.

40. लैंं गि�क असमाानताा नि�र्देेशांंकाात खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा नि�र्देेशााकांंचाा समाावेेश होोतोो?
(अ) मााताा मृृत्यूू दर, कि�शोोरवयीीन जन्म दर
(ब) कि�माान मााध्यमि�क शि�क्षण घेेतलेे लीी स्त्रीी पुुरुष लोोकसंंख्याा

(क) संंसदीीय जाागांंमध्येे स्त्रीी व पुुरुषांंचाा हि�स्साा

(ड) स्त्रीी व पुुरुष श्रमशक्तीी सहभााग दर

(1) अ फक्त (2) वरीीलपैैकीी सर्वव

(3) अ, ब आणि� ड (4) ब, क आणि� ड
Which of the following indicators are included in Gender Inequality Index?
(a) Maternal Moratlity Rate, Adolescent Fertility Rate
(b) Population of male and female who have attained minimum secondary level of education.
(c) Ratio of male and female in parliamentary seats.
(d) Women and Men’s participation rate in Labour Market.
(1) Only a (2) All of the above
(3) a, b and d (4) b, c and d
18   
41. 2011 च्याा जनगणनेेनुुसाार सााक्षरतेेच्याा टक्केेवाारीीनुुसाार प्रथम पााच रााज्येे मांंडाा.
(1) केेरळ, गोोवाा, त्रि�पुुराा, मि�झोोरााम, हि�मााचल प्रदेेश
(2) केेरळ, मि�झोोरााम, त्रि�पुुराा, गोोवाा, हि�मााचल प्रदेेश
(3) केेरळ, हि�मााचलप्रदेेश, गोोवाा, त्रि�पुुराा, मि�झोोरााम
(4) केेरळ, गोोवाा, त्रि�पुुराा, हि�मााचल प्रदेेश, मि�झोोरााम
As per 2011 census, arrange the first five states as per their literacy percentage.
(1) Kerala, Goa, Tripura, Mizoram, Himachal Pradesh

(2) Kerala, Mizoram, Tripura, Goa, Himachal Pradesh
(3) Kerala, Himachal Pradesh, Goa, Tripura, Mizoram


(4) Kearala, Goa, Tripura, Himachal Pradesh, Mizoram
42. उत्पाादन क्षेेत्राास देेशांंतर्गगत प्रोोत्सााहन मि�ळाावेे याासााठीी ‘मेेक इन इंंडि�याा’ मि�शन कोोणत्याा दि�वशीी सुुरू करण्याात

आलेे ?
(1) 18 ऑगस्ट 2016 (2) 28 सप्टेंंबर 2015
(3) 25 सप्टेंंबर 2014 (4) 18 सप्टेंंबर 2014

On which of the following days, ‘Make In India’ mission was launched for promoting
manufacturing sector in the country?

(1) 18th August 2016 (2) 28th September 2015
(3) 25th September 2014 (4) 18th September 2014

43. भाारतीीय दाारि�द्य्ररेे षेेचीी नवीीन व्यााख्याा करण्याासााठीी 2009 साालीी सुुरेेश तेंंडुुलकर समि�तीीनेे खाालीीलपैैकीी
कोोणतीी शि�फाारस केेलीी नव्हतीी?
(1) URP आधाारि�त दाारि�द्य्र रेे षेेऐवजीी MRP आधाारि�त दाारि�द्य्र रेे षेेचाा वाापर करणेे.

(2) दाारि�द्य्रााबद्दलचाा अंंदााज घरगुुतीी उपभोोग खर्चाावर आधाारि�त न ठेेवणेे.

(3) दाारि�द्य्र मोोजण्याासााठीी कॅॅलरीी नि�कष सोोडूू न देेणेे.

(4) शि�क्षण व आरोोग्याावरीील खाासगीी खर्चच हेे दाारि�द्य्ररेे षेेच्याा व्यााख्येेत समाावि�ष्ट करणेे.
Which of the following was not the recommendation of Suresh Tendulkar committee of 2009
about new defination of poverty line in India?
(1) Instead of using URP based poverty line, MRP based poverty line should be used.
(2) Poverty estimates should not be based on private household consumption expenditure.
(3) Do not consider the parameter ‘calaories’ while calculating poverty.
(4) Inclusion of private expenditure on education and health in determination of poverty
line.

19   
44. रााष्ट्रीी�य लोोकसंंख्याा धोोरण 2000 चेे लक्ष्य कोोणतेे होोतेे?
(अ) संंस्थाात्मक प्रसूूतींंचेे प्रमााण 80% करणेे व प्रशि�क्षि�त व्यक्तींंमाार्फफ त होोणाार्‍याा प्रसूूतींंचेे प्रमााण 100% करणेे.
(ब) एड्स्चाा प्रसाार रोोखणेे व नॅॅकोो संंस्थेच्या

े ा नि�योोजनाात समन्वय रााखणेे.
(क) ओबडधोोबड जन्मदर 21 पर्यंंत खाालीी आणणेे.
(ड) बाालवि�वााह प्रति�बंंध काायदाा व PCPNDT काायदाा यांंचीी प्रभाावीी अंंमलबजाावणीी करणेे.
(1) ब आणि� क

(2) अ फक्त

(3) अ, ब आणि� क

(4) वरीीलपैैकीी सर्वव
The National Population Policy, 2000 aimed to

(a) The Policy will actively support a target of 80% institutional deliveries and 100%
deliveries by trained persons.

(b) Prohibit the spread of AIDS and co-ordinate in planning of NACO.
(c) Reduce Crude birth rate below 21.


(d) Effective implementation of PCPNDT act and Prohibition of hild Marriage Act.
(1) b and c
(2) Only a

(3) a, b and c
(4) All of the above




20   
45. जोोड्याा लाावाा.

पंंचवाार्षि�िक योोजनाा संंकल्पनाा
(अ) सहाावीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1980-1985) (i) अन्न, रोोजगाार व उत्पाादकताा
(ब) साातवीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1985 -1990) (ii) दाारि�द्य्र नि�र्मूू�लन व रोोजगाार नि�र्मि�ितीी
(क) आठवीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1992 -1997) (iii) कृृषीी व ग्राामीीण वि�काास
(ड) नववीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1997 -2002) (iv) माानवीी वि�काास
अ ब क ड
(1) i ii iii iv
(2) i iii ii iv

(3) ii i iv iii

(4) iv iii ii i

Match the Pairs.
पंंचवाार्षि�िक योोजनाा संंकल्पनाा
(अ) सहाावीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1980-1985) (i) अन्न, रोोजगाार व उत्पाादकताा

(ब) साातवीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1985 -1990) (ii) दाारि�द्य्र नि�र्मूू�लन व रोोजगाार नि�र्मि�ितीी
(क) आठवीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1992 -1997) (iii) कृृषीी व ग्राामीीण वि�काास
(ड) नववीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा (1997 -2002) (iv) माानवीी वि�काास
Five Year Plan Concepts
th
(a) 6 five year plan (1980-1985)
th
(b) 7 five year plan (1985-1990)
 (i) Food, Productivity and Employment
(ii) Poverty Eradication and employment

generation.
th
(c) 8 five year plan (1992-1997) (iii) Agriculture and Rural Development
th
(d) 9 five year plan (1997-2002) (iv) Human Development
a b c d

(1) i ii iii iv
(2) i iii ii iv
(3) ii i iv iii
(4) iv iii ii i

46. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे सहस्त्रक वि�काासााचेे ध्येेय आहेे?


(1) उद्योोग, नवााचाार आणि� पाायााभूूत संंरचनाा

(2) मााताा मर्त्ययतेेचेे प्रमााण 3/4 नेे कमीी करणेे.
(3) एचआयव्हीी/एडस्, मलेे रि�याा, डेंंग्यूू व इतर रोोगांंशीी साामनाा करणेे.
(4) 2015 पर्यंंत प्रााथमि�क व मााध्यमि�क शि�क्षणाातीील असमाानताा नष्ट करणेे.
Which of the following is Millennium Development goal?
(1) Industry, Innovation and Infrastructural changes.
(2) Reduce Maternal Morality Rate by 3/4.
(3) Combat HIV/AIDS, Malaria, Dengue and other diseases.
(4) Eradicate inenquality in primary and secondary education by 2015.

21   
47. 12 व्याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेचीी प्रमुुख लक्ष्येे कोोणतीी?

(अ) याा योोजनेेत बचत दर जीीडीीपीीच्याा 36.6% इतकाा ठरवि�ण्याात आलाा होोताा.
(ब) गुंं�तवणूूक दर जीीडीीपीीच्याा 38.8% इतकाा ठरवि�लाा होोताा.
(क) वस्तूू नि�र्याात दर जीीडीीपीीच्याा 16% ठरवि�लाा होोताा.
(ड) वस्तूू आयाात दर जीीडीीपीीच्याा 25.2% ठरवि�लाा होोताा.
(1) फक्त अ (2) अ, ब आणि� क
(3) अ, क, ड (4) वरीीलपैैकीी सर्वव

Which of the following are major targets of 12th Five Year Plan?
(a) In this FYP, savings rate was decided 36.6% of GDP.


(b) Investment rate was decided 38.8% of GDP.
(c) Export rate was decided 16% of GDP.
(d) Import rate was decided 25.2% of GDP
Answer Options :

(1) Only a (2) a, b and c
48. 
खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा योोजनाा नवव्याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेत सुुरू करण्याात आल्याा आहेेत?
(अ) अन्नपूूर्णाा योोजनाा

(ब) जवााहर ग्रााम समृृद्धीी योोजनाा
(क) प्रधाानमंंत्रीी ग्रााम सडक योोजनाा
(ड) रााष्ट्रीी�य काामाासााठीी अन्न योोजनाा

(1) अ आणि� ब
(3) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी


Which of the following schemes were started in ninth five year plan?

(a) Annapoorna yojana

(b) Jawahar Gram Samruddhi Yojana
(c) Pradhanmantri Gram Sadak Yojana
(d) National food for work programme
Answer Options :
(1) a and b
(2) a, b and c
(3) None of the above
22   
49. खाालीील वि�धाानेे भाारताातीील दाारि�द्य्रााच्याा संंकल्पनेेशीी संंलग्न आहेेत.

(अ) 2011-12 सााठीी दाारि�द्य्र रेे षाा ग्राामीीण भाागाात प्रति� व्यक्तीी प्रति� मााह रु. 816, तर शहरीी भाागाासााठीी रु.
1000 इतकीी ठरवण्याात आलीी.
(ब) ग्राामीीण भाागाासााठीी 2155 कॅॅलरीी प्रति� व्यक्ति� प्रति� दि�न इतकाा तर शहरीी भाागाासााठीी 2090 कॅॅलरीी प्रति�
व्यक्ति� प्रति� दि�न नि�कष गृृहीीत धरलाा.
(क) दाारि�द्य्र रेे षाा संंचाात अन्न, आरोोग्य, शि�क्षण व कपडेे इत्याादींंवरीील खर्चााचाा स्वीीकाार केेलाा.
(ड) MRP आधाारि�त दाारि�द्य्र रेे षेेचाा स्वीीकाार केेलाा.
वरीीलपैैकीी कोोणतीी वि�धाानेे एस. डीी. तेंंडुुलकर कमि�टीीच्याा दाारि�द्य्र संंकल्पनेेनुुसाार बरोोबर आहेेत?

(1) अ आणि� ब (2) अ आणि� क
(3) अ, क आणि� ड (4) वरीीलपैैकीी सर्वव


Following statements are related to the definition of poverty in India :
(a) For the year 2011-12 Poverty line was decided Rs. 816 per person per month for rural
area and Rs. 1000 per person per month for urban area.

(b) 2155 calories per person per day in rural area and 2090 calories per person per day in
urban area were to be considered.
(c) In Poverty Line basket, food, education and health expenditures were included.
(d) They used MRP based poverty line.

Which of the above statements are correct as per the definition of poverty given by S. D.
Tendulkar committee?

(1) a and b (2) a and c
50. 2011 च्याा जनगणनेेनुुसाार लोोकसंंख्येेचीी सर्वाात कमीी दशकीीय वााढ खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा रााज्याात झाालीी?

(1) केेरळ (2) मेेघाालय

(3) नाागाालँँ ड (4) त्रि�पुुराा
According to 2011 census, which of the following state had lowest decadal growth?

(1) Kerala (2) Meghalaya

(3) Nagaland (4) Tripura

51. भाारतााच्याा आर्थि�िक वि�काासााचीी चौौथीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा खाालीीलपैैकीी कोोणााच्याा संंख्यााशाास्त्रीीय प्रति�माानाावर
आधाारि�त होोतीी?
(1) अ‍ॅॅ�लन एस. माान आणि� अशोोक रुद्र (2) पीी. सीी. महाालनोोबि�स
(3) धनंंजयरााव गााडगीीळ (4) हेेरॉॉड डोोमर
On whose statistical model, was the fourth five year plan of Indian economic development
based?
(1) Allen S. Mann and Ashok Rudra (2) P. C. Mahalnobis
(3) Dhananjayrao Gadgil (4) Herod Domar
23   
52. लिं�ं ग वि�षमताा नि�र्देेशांंक माापनाामध्येे खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा तीीन बााबींंमधीील वि�षमताा वि�चााराात घेेतलीी जाातेे?
(1) आरोोग्य, सबलीीकरण आणि� श्रमशक्तीी सहभााग
(2) शि�क्षण, आरोोग्य आणि� आहाार
(3) रााहणीीमाानााचाा दर्जाा, अपेेक्षि�त आयुुर्माान, ज्ञाान
(4) वरीील सर्वव
The Gender Inequality Index measures the inequalities developed in three dimensions.
Which of the following are these dimensions?
(1) Health, empowerment and labour force Participation

(2) Education, Health, Nutrition

(3) Standard of living, life expectancy, knowledge

53. माानव वि�काास नि�र्देेशांंकाानुुसाार सतत 13 वर्षेे एक रााष्ट्रर हेे प्रथम क्रमांंकाावर आहेे, तेे कोोणतेे?

(1) ऑस्ट्रेे�लि�याा (2) अमेेरि�काा
(3) नॉॉर्वेे (4) स्वीीडन
According to Human development Index, which country has been on the first rank continuously
for 13 years? 

(1) Australia (2) America
(3) Norway (4) Sweden
54. छुुपीी बेेकाारीी/प्रछन्न बेेकाारीी म्हणजेे :


(अ) शेेतमजूूर कााम करतोो पण शेेतीी उत्पाादनाात भर पडत नााहीी.

(ब) मजुुरााचीी सीीमांंत उत्पाादकताा शून्य असतेे.
(क) मजूूर छुुप्याा पद्धतीीनेे रोोजगाार मि�ळवताात.

वरीीलपैैकीी कोोणतीी वि�धाान/ नेे बरोोबर आहेेत?

(1) अ फक्त (2) अ आणि� क
(3) अ आणि� ब (4) अ, ब आणि� क

Disguised unemployment Means :

(a) Agriculture Labour works but there is no addition in agriculture production.
(b) Marginal Productivity of labour is zero.
(c) Labour gets employment in disguised way.
(1) a only (2) a and c
(3) a and b (4) a, b and c

24   
55. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे वि�धाान ‘लोोकसंंख्याावि�षयक लााभांंश’ याा संंज्ञेेचेे वर्णणन करतेे?
(1) श्रमबााजााराात स्त्रि�यांंचीी संंख्याा वााढल्याानेे आर्थि�िक चलनवलनाात वााढ होोतेे.
(2) कमीी होोणााराा जन्मदर आणि� त्याा अनुुषंंगाानेे कााम करणाार्‍याा वयोोगटााच्याा संंरचनेेत बदल
(3) कमीी अवलंं बन दराामुुळेे गुंं�तवणुुकीीसााठीी अति�रि�क्त पैैसेे उपलब्ध होोताात.
Which of the following statements describes ‘demographic dividend’?
(1) Increased economic activity due to more women in the market.
(2) Falling birth rate and change in the age structure towards the adult working ages.
(3) More surplus available for investment due to low dependency ratio.



56. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे सहस्रक वि�काासााचेे ध्येेय आहेे?
(1) साार्ववत्रि�क प्रााथमि�क शि�क्षण सााध्यताा
(2) कृृषीी शााश्वतताा सााध्य करणेे.

(3) अति�रेे कीी संंघटनांंवर बंंदीी
(4) मााताा मर्त्ययतेेचेे प्रमााण 2/3 नेे कमीी करणेे.
Which of the following is a Millennium Development Goal?
(1) Achieve universal primary education
(2) Ensure agricultural sustainability 

(3) Ban of Terrorist organisations
(4) Reduce the Maternal Mortality Rate by 2/3rd
57. खाालीील वि�धाानांंचाा शााश्वत वि�काास लक्ष्यााच्याा अनुुषंंगाानेे वि�चाार कराा.

(अ) शााश्वत वि�काास लक्ष्येे (SDGs) मध्येे 17 ध्येेयेे आणि� 169 लक्ष्यांंचाा समाावेेश आहेे.

(ब) 25 सप्टेंंबर 2015 रोोजीी संंयुुक्त रााष्ट्रर आमसभेेनेे त्यांंचाा स्वीीकाार केेलाा.
(क) हीी लक्ष्येे जगाातीील सर्ववच रााष्ट्रांं�नाा लाागूू आहेेत.
(ड) 2017 च्याा SDG नि�र्देेशांंकाानुुसाार पहि�लाा देेश स्वीीडन आहेे, तर भाारत 116 व्याा क्रमांंकाावर आहेे.

योोग्य वि�धाानेे ओळखाा.

(1) अ आणि� क (2) ब, क आणि� ड

(3) ब आणि� क (4) वरीीलपैैकीी सर्वव

Consider the following statements in the context of sustainable development goals.
(a) Sustainable development goals (SDGs) include 17 goals and 169 targets.
(b) The Goals were adopted by United Nations assembly on 25th Sept. 2015
(c) These goals are applicable to all countries.
(d) According to 2017 SDG Index, Sweden is at first rank and India is at 116th rank.
Choose the correct statements.
(1) a and c (2) b, c and d
(3) b and c (4) All of the above

25   
58. भाारताानेे नि�योोजनााच्याा धोोरणाात सुुरूवाातीीच्याा कााळाात खाालीीलपैैकीी कोोणतेे महत्त्वााचेे प्रकल्प रााबवलेे ?
(अ) दुर्गाापूूर पोोलााद प्रकल्प (ब) रूरकेेलाा खत प्रकल्प
(क) जि�ल्हाा औद्योोगि�क केंंद्र प्रकल्प (ड) भााक्राा नाानगल प्रकल्प
(1) अ आणि� ड (2) अ, ब आणि� ड
(3) वरीीलपैैकीी सर्वव (4) वरीीलपैैकीी नााहीी
Which of the following projects were developed by India in the earlier period of planning?
(a) Durgapur steel project (b) Rurkela fertilizer project

(c) District Industrial centres project (d) Bhakra Nangal Project
Answer Options :


(1) a and d (2) a, b and d

शााश्वत वि�काास लक्ष्येे क्रमांंक
(अ) लिं�ं ग समाानताा (i) लक्ष्य क्र. 7
(ब) परवडण्यााजोोगीी व स्वच्छ ऊर्जाा (ii) लक्ष्य क्र. 14
(क) पााण्यााखाालीील जीीवन
(ड) शांंतताा, न्यााय व मजबूूत संंस्थाा
 (iii) लक्ष्य क्र. 5
(iv) लक्ष्य क्र. 16

अ ब क ड
(1) iii i ii iv
(2) i ii iii iv
(3) iv ii iii i

(4) i iii ii iv
Match The Pairs.
SDGs Number

(a) Gender equality (i) Goal no. 7

(b) Affordable and clean energy (ii) Goal no. 14

(c) Life below water (iii) Goal no. 5

(d) Peace and Justice, strong (iv) Goal no. 16
Institutions
a b c d
(1) iii i ii iv
(2) i ii iii iv
(3) iv ii iii i
(4) i iii ii iv

26   
60. खाालीीलपैैकीी कोोणत्याा बेेरोोजगाारीी मि�ळूून नि�र्मााण होोणाार्‍याा बेेरोोजगाारीीलाा ‘नैैसर्गि�िक बेेरोोजगाारीी’ म्हणताात?
(अ) घर्षषणाात्मक बेेरोोजगाारीी (ब) चक्रीीय बेेरोोजगाारीी
(क) संंरचनाात्मक बेेरोोजगाारीी (ड) तांंत्रि�क बेेरोोजगाारीी
(1) अ, ब आणि� क (2) अ आणि� ब
(3) अ आणि� क (4) वरीीलपैैकीी सर्वव
Which of the following types of unemployment are included in ‘Natural Unemployment’?
(a) Frictional unemployment (b) Cyclic unemployment
(c) Structural unemployment (d) Technological unemployment

(1) a, b and c (2) a and b
(3) a and c (4) All of the above


61. दाारि�द्य्रााचीी खाालीीलपैैकीी कोोणतीी संंज्ञाा अशाा परि�स्थि�तीीचेे वर्णणन करतेे ज्याामध्येे मुुलभूूत गरजााहीी भाागवल्याा
जाात नााहीीत?

(1) नि�रपेेक्ष दाारि�द्य्र (2) साापेेक्ष दाारि�द्य्र
(3) मोोठ्याा प्रमााणाावरीील दाारि�द्य्र (4) वरीीलपैैकीी सर्वव
Which of the following concepts of poverty represents a situation where even basic needs
are not fulfilled?
(1) Absolute Poverty
(3) Mass Poverty
 (2) Relative Poverty

62. खाालीीलपैैकीी कोोणीी ‘इकोो डेेव्हलपमेंंट’ हीी संंज्ञाा पहि�ल्यांंदाा वाापरलीी?
(1) इवाा बेेलफोोर (2) मॉॉरि�स स्ट्राँँ�ग
(3) वेेक जॅॅक्सन (4) पॉॉल ईहर्लि�िच

Who used the term ‘Eco Development’ for the first time?
(1) Eva Balfour (2) Maurice strong
(3) Wake Jackson (4) Paul Ehrlich

63. खाालीीलपैैकीी कोोणताा पर्यााय लॉॉरेे न्झ वक्र रेे षाा दर्शशवतोो?

(1) उत्पन्न व संंपत्तीीचेे समाान वि�तरण

(2) उत्पन्न व संंपत्तीीचेे असमाान वि�तरण
(3) चलनवााढ आणि� रोोजगाार संंबंंध
(4) कर आणि� शाासन महसूूल संंबंंध
Which of the following option indicates Lorenz curve?
(1) Equal distribution between Income and Wealth
(2) Unequal distribution between Income and Wealth
(3) Relation between Inflation and employment
(4) Relation between tax and government revenue
27   

(अ) हंंगाामीी बेेरोोजगाारीी (i) मंंदीीतीील बेेरोोजगाारीी
(ब) चक्रीीय बेेरोोजगाारीी (ii) उत्पाादन क्षमतेेचीी कमतरताा
(क) घर्षषणाात्मक बेेरोोजगाारीी (iii) ऐच्छि�क बेेरोोजगाारीी
(ड) संंरचनाात्मक बेेरोोजगाारीी (iv) कृृषीी क्षेेत्राातीील बेेरोोजगाारीी
अ ब क ड
(1) iv i iii ii
(2) i ii iii iv

(3) iii ii i iv
(4) iv iii ii i

Match The Pairs.

(a) Seasonal unemployment (i) Unemployment in recession
(b) Cyclical unemployment (ii) Reduction in Production Capacity
(c) Frictional unemployment (iii) Voluntary unemployment

(d) Structural unemployment (iv) Unemployment in agricultural sector
a b c d
(1) iv i iii ii
(2)
(3)
i
iii
ii
ii
iii
i
iv
iv


(4) iv iii ii i
65. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे शााश्वत वि�काासााचेे घटक आहेेत?

(अ) आंंतर पि�ढीीय समन्यााय

(ब) वााहक क्षमतेेचीी संंकल्पनाा

(क) पि�ढीीअंंतर्गगत समन्यााय
(ड) लिं�ं गवि�षयक समाानताा

(इ) वि�वि�धतेेचाा स्वीीकाार


(2) अ, ब, क आणि� ड
(3) अ, क आणि� ड
Which of following are parameters of sustainable development?
(a) Inter generational equity (b) Concept of carrying capacity
(c) Intra generational equity (d) Gender Equality
(e) Recognition of diversity
(1) a, b and c (2) a, b, c and d

28   
66. जर लिं�ं ग असमाानताा नि�र्देेशांंक = 1 असेेल तर त्यााचाा अर्थथ___.

(1) पूूर्णणपणेे लिं�ं ग समाानताा (2) पूूर्णणपणेे लिं�ं ग असमाानताा.
(3) जाास्त आनंंदीी स्त्रि�याा (4) याापैैकीी नााहीी.
IF Gender Inequality Index = 1, then It means--------.
(1) Complete Gender Equality (2) Complete Gender Inequality.
(3) More happy female (4) None of the above.
67. खाालीीलपैैकीी स्माार्टट सि�टीीचेे घटक कोोणतेे?

(1) दळणवळण (2) आरोोग्य

(3) वि�श्लेेषण (4) वरीीलपैैकीी सर्वव

Which of the following are components of smart city?

(1) Transportation (2) Health
(3) Analytics (4) All of the above

68. बहुआयाामीी दाारि�द्र्य नि�र्देेशांंकाावि�षयीी खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा.
(अ) कुुटुंं�बााचाा स्कोोअर 1/3 पेेक्षाा जाास्त असल्याास कुुटुंं�ब बहुआयाामीीदृष्ट्याा गरीीब असतेे.
(ब) कुुटुंं�बााचाा स्कोोअर ½ पेेक्षाा जाास्त असल्याास कुुटुंं�ब तीीव्रपणेे बहुआयाामीीदृष्ट्याा गरीीब असल्यााचेे समजलेे
जाातेे.
अयोोग्य वि�धाानेे ओळखाा.
(1) अ फक्त (2) अ आणि� ब


(3) दोोन्हीी नााहीी (4) ब फक्त
Consider the following statements about multidimensional Poverty Index.
(a) A household is multidimensional poor if the household’s score is greater than 1/3.
(b) A household is considered to be severe multidimensionality poor if the household’s score

is greater than ½.
Identify incorrect statements.
(1) a only (2) a and b

(3) None (4) b only
69. पीीएमसीी बँँकेेसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य पर्यााय नि�वडाा.

(1) तीी सहकाार क्षेेत्राातीील बँँक आहेे.

(2) सहकाारीी बँँकांंचेे आर्थि�िक वर्षष 1 एप्रि�ल - 31 माार्चच असतेे.
(3) वरीील दोोन्हीी बरोोबर
(4) वरीील दोोन्हीी चूूक
Consider following statements about PMC bank and choose the correct option.
(1) It’s a co-operative bank.
(2) Financial year of co-operative bank is from 1 April-31 March.
(3) Both are correct.
(4) Both are incorrect.
29   
70. खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा आणि� योोग्य वि�धाान/नेे नि�वडाा.

(अ) कर आघाात संंकल्पनाा हीी सेेलीीग्मन यांंनीी आणलीी.
(ब) कर आघाात प्राारंं भि�क टप्प्याात लाागूू होोतोो.
(क) शाासनााकडेे कर भरणााऱ्याावर कर आघाात लाागूू होोतोो.
(ड) हाा ताात्कााळ पैैसााचाा बोोझाा आहेे.
(1) अ, ब, क (2) ब, क, ड
(3) अ, ब, क, ड (4) अ, क, ड
Consider the following sentences and choose the correct sentence/s.

(a) The concept of Impact of Tax is introduced by Seligman.
(b) Impact of tax is applied at initial stage.


(c) It is applied on one who pays taxes.
(d) It is immediate money burden.
Answer option
(1) a, b, c (2) b, c, d

(3) a, b, c, d (4) a, c, d
71. अरुण सुंं�दररााजन समि�तीी कोोणत्याा क्षेेत्रााशीी संंबंंधि�त आहेे?

(1) रेे ल्वेे
(3) दूरसंंचाार  (2) हवााई वााहतूूक
(4) रस्तेे
Arun Sunderrajan committee is related to which of the following sectors?

(1) Railway (2) Aviation
(3) Telecom (4) Roads
72. AGMARK कशााशीी संंबंंधि�त आहेे?


(1) कृृषीी (2) चाामडेे

(3) मध (4) पर्यााय 1 आणि� 3 दोोन्हीी
AGMARK is related to which of the following entities?
(1) Agriculture (2) Leather

(3) Honey (4) Both options 1and 3


73. उत्कर्षष 2022 -------- संंबंंधीी आहेे.

(अ) बँँकांंचीी पर्ययवेेक्षीी रचनाा मजबूूत करणेे.
(ब) तीी मुुख्यतःः देेशााच्याा मध्यवर्तीी बँँकेेसााठीी आहेे.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
(3) अ व ब दोोन्हीी (4) याापैैकीी नााहीी.
Utkarsh 2022 is related to ------.
(a) To strengthen supervisory mechanism for banks.
(b) It’s specifically for central bank of a country.
(3) Both a, b (4) None of the above

30   
74. बि�मल जाालन पॅॅनेेल ------- संंबंंधीी आहेे.

(1) कृृषीी उत्पाादन वााढवि�ण्याासंंबंंधीी
(2) रेे ल्वेे कनेेक्टि�व्हि�टीी वााढवि�ण्याासााठीी
(3) आरबीीआयच्याा आर्थि�िक भांंडवलीी रचनेेचेे पुुनरवलोोकन करणेे.
(4) यांंपैैकीी नााहीी.
Bimal Jalan Panel is related to____.
(1) To improve agriculture production
(2) To improve rail connectivity
(3) To Review economic capital framework of RBI

(4) None of the above.

75. एम-सॅॅण्ड म्हणजेे--------.

(1) नदीीपाात्राातीील वााळूूलाा पर्यााय
(2) ग्रॅॅनााइटपाासूून तयाार केेलीी जाातेे.
(3) ति�चीी जााडीी 4.7 mm. पेेक्षाा कमीी असतेे.

(4) वरीीलपैैकीी सर्वव.
M-Sand is --------.
(1) Substitute for river sand
(2) It is manufactured from granite stone.
(3) Its size is less than 4.7 mm.
(4) All of the above.


76. जेेमि�नीी डि�व्हााईस संंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य पर्यााय नि�वडाा.
(1) जेेमि�नीी म्हणजेे गगन इनेेबल्ड मरि�नर इन्स्ट्रूूमेंंट फॉॉर नॅॅव्हि�गेेशन अ‍ॅॅ�ण्ड इन्फॉॉर्मेेशन
(2) धोोक्यााच्याा वेेळीी कि�नाार्‍याापाासूून दूर असणाार्‍याा माासेेमाार्‍यांंसााठीी तेे बनवि�लेे आहेे.
(3) पर्यााय 1 व 2 दोोन्हीी

(4) याापैैकीी नााहीी.

Consider the following statements about GEMINI Device and choose the correct option.
(1) It is Gagan Enabled Mariners Instrument for Navigation and Information.

(2) It is designed for fisherman who are away from shore during disaster.
(3) Both options 1 & 2

77. आयुुष्माान भाारत योोजनेेच्याा व्यवस्थाापनाासााठीी सरकाारनेे कोोणत्याा कंंपनीीचेे सहकाार्यय घेेतलेे आहेे?
(1) फेेसबुुक
(2) अलि�बााबाा
(3) गूूगल
(4) इन्स्टााग्रााम
Government has joined hands with which company for implementation of Ayushman Bharat
Scheme?
(1) Facebook (2) Alibaba
(3) Google (4) Instagram
31   
78. खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा आणि� अयोोग्य वि�धाान/नेे नि�वडाा.

(अ) पहि�लाा FRBM काार्ययगट 2002 मध्येे वि�जय केेळकर यांंच्याा अध्यक्षतेेत स्थाापन झाालाा, त्यांंनीी महसूूल
तूूट 2008–09 पर्यंंत 0% करण्यााचीी शि�फाारस केेलीी.
(ब) दुसराा FRBM काार्ययगट 2012 मध्येे सीी. रंं गरााजन यांंच्याा अध्यक्षतेेत स्थाापन झाालाा, त्यांंनीी महसूूल तूूट
2014–15 पर्यंंत 2% करण्यााचीी शि�फाारस केेलीी.
(क) ति�सराा FRBM काार्ययगट 2016 मध्येे एन. केे. सिं�ंग यांंच्याा अध्यक्षतेेत स्थाापन झाालाा, त्यांंनीी महसूूल तूूट
2023–24 पर्यंंत 0.8% करण्यााचीी शि�फाारस केेलीी.

(1) फक्त अ आणि� ब (2) फक्त ब


(3) फक्त अ आणि� क (4) एकहीी नााहीी
Consider the following sentences and choose the incorrect sentence/s.
(a) First FRBM work group was established under Vijay Kelkar in 2002 which suggested

revenue deficit 0% by year 2008-09.
(b) Second FRBM work group was established under C rangarajan in 2012 which suggested
revenue deficit 2% by year 2014-15.

(c) Third FRBM work group was established under N. K. Singh in 2016 which suggested
revenue deficit 0.8% by year 2023-24.

Answer option
(1) Only a and b (2) Only b
(3) Only a and c (4) None of these.

79. RISE योोजनेेसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य वि�धाान/नेे ओळखाा.
(अ) सरकाारीी उच्चतम शैैक्षणि�क संंस्थांंनाा महााग दराानेे नि�धीी पुुरवेेल.

(ब) भाारतीीय तंंत्रज्ञाान संंस्थांंनाा (IIT) याा नि�धीीतीील जाास्त वााटाा मि�ळेे ल.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब

(3) अ, ब दोोन्हीी (4) याापैैकीी नााहीी.

Consider following statements about RISE Scheme (Revitalizing infrastructure and system in
Education) and choose the correct statement/s.
(a) It will provide high cost funding to all government higher educational Institutes.
(b) IITs will get largest part of funding.
(3) Both a, b (4) None of the above

32   
80. आरंं भ मोोबााईल अ‍ॅॅ�प कशाा संंबंंधीी आहेे?

(1) रस्तेे डाागडुु जीी (देेखभााल) (2) प्रदूषण नि�यंंत्रण
(3) कचराा व्यवस्थाापन (4) वरीीलपैैकीी सर्वव
To which of the following, Aarambh mobile app is related?
(1) Road maintenance (2) Pollution control
(3) Waste Management (4) All of the above.
81. पीीएम वि�द्याा लक्ष्मीी काार्ययक्रमाासंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा व योोग्य पर्यााय नि�वडाा.
(1) वि�त्त मंंत्राालय, माानव संंसााधन व वि�काास मंंत्राालय व भाारतीीय बँँक संंघटनाा यांंचाा तोो संंयुुक्त उपक्रम

आहेे.
(2) शैैक्षणि�क कर्जज व शि�ष्यवृृत्तीी संंबंंधीी योोजनांंचेे तोो नि�यंंत्रण करेे ल.

(3) पर्यााय 1 व 2 दोोन्हीी बरोोबर

Consider following statements about PM Vidya Laxmi Karyakram and choose the correct
option.

(1) It is developed by ministry of finance, HRD ministry and Indian Bank association.
(2) It will monitor scholarship and educational loan schemes.
(3) Both options 1, 2 are correct.
82.

(अ) स्वयंं प्रभाा हाा DTH चॅॅनेेलचाा शैैक्षणि�क उपक्रमाासााठीीचाा एक ग्रुुप आहेे.

(ब) त्याालाा रि�सोोर्सससॅॅटद्वाारेे सहााय्य केेलेे जाातेे.
वरीीलपैैकीी कोोणतेे/तीी वि�धाान/नेे योोग्य आहेेत?
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
(3) अ, ब (4) यांंपैैकीी नााहीी.
(a) Swayam Prabha is group of DTH Channels for educational programmes.

(b) It is supported by Resource sat.


(3) a & b (4) None of the above
83. रााष्ट्रीी�य चााचणीी एजन्सीी (NTA) बद्दल खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य पर्यााय नि�वडाा.

(1) तीी उच्चतर शैैक्षणि�क संंस्थांंच्याा प्रवेेश परीीक्षाा घेेईल.

(2) ति�चीी नोंंदणीी भाारतीीय सोोसाायटीी काायद्यााअंंतर्गगत झाालीी आहेे.
(3) पर्यााय क्र.1 व 2 दोोन्हीी बरोोबर
Consider following statements about National Testing Agency (NTA) and choose the correct
option.
(1) It will conduct entrance examination for higher educational Institutes.
(2) It’s Registered as society under Indian Society Registration Act.
(3) Both options 1 & 2 are correct
33   
84. शााळाा साारथीी संंबंंधीी योोग्य पर्यााय नि�वडाा.

(1) हाा शाासन-एनजीीओ-सीीएसआर पोोर्टटलचाा संंयुुक्त उपक्रम आहेे.
(2) तीी सर्वांंगीीण शााळाा मूूल्यांंकन यंंत्रणाा आहेे.
(3) पर्यााय क्र. 1 व 2 दोोन्हीी बरोोबर
Choose correct alternative about Shaala Sarathi.
(1) Shaala Sarathi is collaboration between Government - NGO- CSR portal.
(2) Its comprehensive school evaluation system.

(3) Both options 1 & 2 are correct.


85. एक भाारत श्रेेष्ठ भाारत उपक्रम सरदाार वल्लभभााई पटेेलांंच्याा ------- व्याा जयंंतीीनि�मि�त्ताानेे जााहीीर केेलाा.
(1) 140 (2) 138
(3) 142 (4) 141

EK Bharat Shrestha Bharat was announced on occasion of ------th birth anniversary of
Sardar Vallabhbhai Patel.
(1) 140 (2) 138
(3) 142  (4) 141

86. मॉॉडेेल लँँ ड लि�जिं�ंग काायदाा सरकाारनेे कधीी आणलाा?
(1) 2015 (2) 2016
(3) 2017 (4) 2018
When was the Model Land leasing act rolled out by the government?

(1) 2015 (2) 2016

(3) 2017 (4) 2018

87. जि�ग्याासाा (GIGYASA) संंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य पर्यााय नि�वडाा.
(1) तोो वि�द्याार्थीी-शाास्त्रज्ञ जोोडण्यााचाा उपक्रम आहेे.

(2) तोो सीीएसआयआर व केंंद्रीीय वि�द्याालय संंघटन यांंचाा संंयुुक्त उपक्रम आहेे.
(3) ईशाान्य भाारताातीील मुुलांंनाा शि�ष्यवृृत्तीी हाा त्याातीील भााग आहेे.
(4) पर्यााय 1 व 2 बरोोबर
Consider following statements about JIGYASA and choose the correct option.
(1) It is student-scientist connect programme.
(2) It is collaboration between CSIR and Kendriya Vidyalaya Sangathan.
(3) It includes scholarship to North East Students.
(4) Both options 1 and 2 correct

34   
88. जन धन योोजनेेचाा पहि�लाा टप्पाा ---------- आहेे.

(1) 2015-16 (2) 2015-17
(3) 2014-15 (4) 2015-2020
Phase 1 of Jan Dhan Yojana is ----
(1) 2015-16 (2) 2015-17
(3) 2014-15 (4) 2015-2020
89. साार्कक संंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा आणि� योोग्य वि�धाान/नेे ओळखाा.
(अ) 1985 हेे साार्कक स्थाापनाा वर्षष आहेे.

(ब) भूूताान, भाारत, नेेपााळ, बांंग्लाादेेश, श्रीीलंं काा व पााकि�स्ताान हेे साार्कक स्थाापनेेवेेळीीचेे सदस्य आहेेत.

(1) फक्त अ (2) फक्त ब

(3) अ व ब दोोन्हीी (4) याापैैकीी नााहीी.
Consider following statements about SAARC and choose correct statement/s.
(a) 1985 is the establishment year of SAARC.

(b) Bhutan, India, Nepal, Bangladesh, Shri Lanka, Pakistan are founding members of SAARC.
(3) Both a & b (4) None of the above.
90. 
खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार करून योोग्य पर्यााय नि�वडाा.
(1) साार्ककचेे मुुख्याालय कााठमांंडूू लाा आहेे.

(2) साार्ककचीी औपचाारि�क भााषाा हिं�ंदीी आहेे.
(3) 2007 मध्येे म्याानमाार साार्ककचाा सदस्य झाालाा.
(4) वरीीलपैैकीी सर्वव वि�धाानेे बरोोबर
Consider the following statements and Choose correct option.

(1) SAARC has headquarter at Kathmandu.

(2) Official language of SAARC is Hindi.
(3) Myanmar joined SAARC in 2007.

(4) All of the above statements are correct.
91. आसि�याानसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा व योोग्य पर्यााय नि�वडाा.


(1) आसि�याानचेे 10 सदस्य देेश आहेेत.

(2) ति�चेे बोोधवााक्य ‘वन व्हि�जन वन आयडेंंटीीटीी वन कम्युुनि�टीी’ आहेे.
(3) ति�चीी स्थाापनाा 1967 लाा बँँकॉॉक जााहीीरनााम्याानेे झाालीी.
(4) सर्वव वि�धाानेे बरोोबर
Consider the following statements about ASEAN and Choose the correct option.
(1) ASEAN has 10 member countries.
(2) Its motto : one vision, one identity, one community
(3) It was established in 1967 by Bankok Declaration.
(4) All statements are correct.

35   
92. प्रवाास आणि� पर्ययटन नि�र्देेशांंक -------- माार्फफ त जााहीीर केेलाा जाातोो.
(1) डब्ल्यूू इ. एफ. (2) आयएमएफ
(3) वर्ल्डड बॅॅक (4) संंयुुक्त रााष्ट्रेे�
Travel and Tourism Index is published by -------.
(1) WEF (2) IMF
(3) World Bank (4) United Nations

93. वर्ल्डड इकॉॉनॉॉमि�क आऊटलुक ---------प्रसि�द्ध करतेे.


(1) आयएमएफ (2) यूूएन
(3) वर्ल्डड बँँक (4) डब्ल्यूूईएफ
World Economic outlook is published by -------.

(1) IMF (2) UN
(3) World Bank (4) WEF


94. माारााकेेश करााराासंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा.
(अ) त्यााचाा संंबंंध दृष्टीीहीीन व्यक्तीीशीी व त्यांंच्यााशीी संंबंंधि�त स्वाामि�त्व हक्कााच्याा गोोष्टीी जसेे कीी पुुस्तक
याासाारख्याा गोोष्टींंशीी संंबंंधि�त आहेे.
(ब) भाारत हाा कराार स्वीीकाारणााराा प्रथम देेश आहेे.


योोग्य वि�धाान/नेे नि�वडाा.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब


Consider following statements about Marrakesh Treaty.


(a) It’s related to copyright work like book for visually impaired persons.
(b) India is the first country to ratify Marrakesh Treaty.
Select correct sentence/s.
(3) Both a and b (4) None of the above.

36   
95. गॅॅट्स्् करााराासंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा.

(अ) क्रॉॉस-बॉॉर्डडर पुुरवठाा : एकाा सदस्यांंच्याा प्रदेेशाातूून दुसर्‍याा सदस्यांंच्याा प्रांंताात असलेे लाा सेेवाा प्रवााह
(ब) परदेेशाात होोणाारीी सेेवाा : एखाादाा ग्रााहक सेेवाा घेेण्याासााठीी दुसर्‍याा सदस्यांंच्याा प्रदेेशाात जाातोो.
(क) व्याावसाायि�क उपस्थि�तीी : एखााद्याा सदस्यााचाा सेेवाा पुुरवठाादाार क्षेेत्रीीय उपस्थि�तीी स्थाापि�त करतोो.
(ड) नैैसर्गि�िक व्यक्तीीचीी उपस्थि�तीी : सेेवेेच्याा पुुरवठ्याासााठीी एकाा सदस्यााचीी व्यक्तीी दुसर्‍याा सदस्यााच्याा क्षेेत्राात
प्रवेेश करतेे.
वरीीलपैैकीी योोग्य वि�धाानेे ओळखाा.
(1) अ, ब (2) ब, क
(3) अ, ब, क (4) वरीीलपैैकीी सर्वव.
Consider following statements about GATS Agreement.

(a) Cross border supply- Service flow from territory of one member to another.
(b) Consumption Abroad - Consumer moves into another member’s territory to obtain


service.
(c) Commercial presence- Service supplier of one member establishes a territorial presence
in another member territory.
(d) Presence of a natural person - person of one member enters territory of another to

supply service.
Identify the correct statements.
(1) a, b (2) b, c
(3) a, b, c (4) All of the above.
96.

खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा व योोग्य वि�धाान/नेे नि�वडाा.

(अ) फेेराा काायदाा 1973 मध्येे पहि�ल्यांंदाा संंमत केेलाा.
(ब) भाारत सरकाारनेे फेेराा काायदाा फेेमाा काायद्याानेे बदललाा.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
Consider following statements and select correct sentence/s.

(a) FERA (Foreign Exchange Regulation Act) was first passed in 1973.
(b) Indian government replaced FERA with FEMA.
(3) Both a and b (4) None of the above.

97. कृृषीी अनुुदाानाासंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा व अयोोग्य वि�धाान/नेे ओळखाा.

(अ) ब्ल्यूू बॉॉक्स : प्रत्यक्षाात व्याापााराावर कााहीीहीी परि�णााम होोत नााहीी.

(ब) अ‍ॅॅ�म्बर बॉॉक्स : व्याापााराावर सर्वांंत जाास्त परि�णााम करताात.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
Consider the following statements about Agriculture subsidies and identify incorrect
statement/s.
(a) Blue Box : Practically does not affect trade at all.
(b) Amber Box : It affects the trade most.
(3) Both a, b (4) None of the above.

37   
98. भौौगोोलि�क नि�र्देेशांंकाासंंबंंधीी खाालीील वि�धाानेे पहाा व योोग्य वि�धाान/नेे नि�वडाा.

(अ) एखााद्याा वस्तूूचीी वि�शि�ष्ट ठि�कााणाामुुळेे असणाारीी खाासि�यत भौौगोोलि�क नि�र्देेशांंक दर्शशवि�तोो.
(ब) ओदि�शाालाा अलि�कडेेच रसगुुल्ल्यांंसााठीी भौौगोोलि�क नि�र्देेशांंक मि�ळाालाा.
(1) फक्त अ (2) फक्त ब
Consider following statements about GI (Geographical Indicators). Find correct statement/s.
(a) GI is an indication used on product that has specific geographical origin.
(b) Recently Odisha received GI tag for Rasgulla.

(1) a only (2) b only

(3) Both a, b (4) None of the above.

99. भाारताातीील उदाारीीकरणााच्याा परि�णाामांंसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा व योोग्य वि�धाानेे नि�वडाा.
(अ) कर कमीी झाालेे .

(ब) बााजाार नि�यंंत्रणमुुक्त झाालाा.
(क) गुंं�तवणुुकदााराास रााजकीीय गोोष्टींंचाा धोोकाा कमीी झाालाा.
(1) अ, ब (2) ब, क
(3) अ, क  (4) अ, ब, क
Consider following statements about impact of liberalisation in India. Find correct sentences.

(a) Reduction in taxes
(b) Deregulation of Market
(c) Political risks to investors reduced
(1) a, b (2) b, c

(3) a, c (4) a, b, c
100. डंंकेेल मसुुद्याावर भाारताानेे कोोणत्याा दि�वशीी स्वााक्षरीी केेलीी?


(1) 15 एप्रि�ल 1993

(2) 15 जुुलैै 1993

(3) 15 एप्रि�ल 1994

(4) 15 जुुलैै 1994
On which day did India sign the Dunkel Draft ?
(1) 15th April 1993
(2) 15th July 1993
(3) 15th April 1994
(4) 15th July 1994

उत्तरपुुस्ति�काा
एकूूण प्रश्न : 100

वेळ ः दोन तास Test 5 - अर्थथशाास्र एकूूण गुुण : 200
Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A. Q. A.
1 4 11 1 21 1 31 3 41 2 51 1 61 1 71 3 81 3 91 1
2 1 12 2 22 3 32 3 42 3 52 1 62 2 72 4 82 1 92 1
3 4 13 1 23 3 33 2 43 2 53 3 63 2 73 3 83 3 93 1
4 4 14 4 24 3 34 3 44 4 54 3 64 1 74 3 84 3 94 3
5 1 15 2 25 3 35 4 45 3 55 4 65 4 75 4 85 1 95 4
6 3 16 3 26 2 36 3 46 2 56 1 66 2 76 3 86 2 96 2
7 1 17 3 27 2 37 4 47 4 57 4 67 4 77 3 87 4 97 4
8 4 18 4 28 2 38 3 48 2 58 2 68 3 78 2 88 3 98 3
9 3 19 4 29 2 39 3 49 3 59 1 69 3 79 2 89 1 99 4
10 3 20 3 30 2 40 2 50 3 60 3 70 3 80 1 90 1 100 3
  Test 5 - अर्थथशाास्र
प्रश्न उत्तर स्पष्टीीकरण

1 4 11वीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा
काालाावधीी 1 एप्रि�ल 2007 तेे 31 माार्चच 2012
अध्यक्ष डॉॉ. मनमोोहन सिं�ंग
मुुख्य उद्दि�ष्ट जलद आणि� समाावेेशक वि�काास
मुुख्य उद्दि�ष्ट : जलद आणि� समाावेेशक वि�काास
कााहीी महत्त्वााचीी लक्ष्येे :
(1) आर्थि�िक वााढ : सुुरूवाातीीलाा 9 टक्केे व नंंतरच्याा कााळाात 8.1% जीीडीीपीी वृृद्धीीदरााचेे लक्ष्य
ठरवि�ण्याात आलेे .
(2) दाारि�द्य्र व बेेरोोजगाारीी:
(अ) दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण 10 टक्क्यांंनीी कमीी करणेे.
(ब) 58 दशलक्ष रोोजगाारााच्याा संंधीी नि�र्मााण करणेे.
(क) सुुशि�क्षि�त बेेरोोजगाारीी 5 टक्क्यांंच्याा खाालीी आणणेे.
(3) शि�क्षण
(अ) प्रााथमि�क शााळेे नंंतर शााळाा सोोडणाार्याा वि�द्याार्थ्यांंचीी गळतीी 2011-12 पर्यंंत 20 टक्क्यांंवर आणणेे.
(ब) साात वर्षांंहूून
ू अधि�क वय असलेे ल्यांंचीी सााक्षरताा 85 टक्केे करणेे.
* अकरााव्याा योोजनााकााळाातीील महत्त्वााच्याा शाासकीीय योोजनाा व घडाामोोडीी:-
(1) RTE काायदाा, 2009
(2) सााक्षर भाारत योोजनाा, 2009
(3) रााष्ट्रीी�य मााध्यमि�क शि�क्षाा अभि�याान, 2009
(4) जननीी शि�शु सुुरक्षाा काार्ययक्रम, 2011
(5) रााष्ट्रीी�य ग्राामीीण पेेयजल काार्ययक्रम, 2009
2 1 चलनवि�षयक/ मौौद्रि�क धोोरण :
- आर्थि�िक व्यवहाारांंनाा योोग्य तीी दि�शाा देेण्यााच्याा दृष्टीीनेे देेशाातीील मध्यवर्तीी बॅंंक चलन व पत यांंचाा
आकाार आणि� उपलब्धताा यांंवर नि�यंंत्रण घाालण्याासााठीी ज्याा उपााययोोजनाा करतेे, त्यांंस ‘चलनवि�षयक
धोोरण’ असेे म्हणताात.
- चलनवि�षयक धोोरण रााजकोोषीीय धोोरणाापेेक्षाा वेेगळेे असतेे. करयोोजनाा, साार्ववजनि�क काामाावरीील
खर्चच, साार्ववजनि�क कर्जज यांंवर रााजकोोषीीय धोोरण भर देेतेे.
- चलनवि�षयक धोोरण चलनफुुगवट्याास आळाा घाालण्यााच्याा दृष्टीीनेे परि�णाामकाारक ठरतेे, तर
रााजकोोषीीय धोोरण चलनघट रोोखण्याास उपकाारक ठरतेे.
- चलनवि�षयक धोोरण अंंमलाात आणाावयााचीी दोोन प्रमुुख सााधनेे म्हणजेे संंख्याात्मक आणि� गुुणाात्मक
पतनि�यंंत्रण योोजनाा.
चलनवि�षयक धोोरणांंचीी मुुख्य उदि�ष्टेे
- CPI आधाारि�त चलनवााढ स्थि�र ठेेवणेे
- उत्पाादक क्षेेत्रांंकडेे पैैशांंचाा प्रवााह वााढेेल याासााठीी प्रयत्न करणेे
- आर्थि�िक स्थि�रताा स्थाापन करणेे
- वि�नि�मय दर स्थि�र करणेे
- रोोजगाार वृृद्धीी
अ) चलनवि�षयक धोोरणााचीी प्रत्यक्ष सााधनेे (Direct Instruments of M.P.)
i) रााखीीवप्रमााण (CRR) :
ii) वैैधाानि�क तरलताा प्रमााण (SLR) :
iii) पुुनर्वि�ित्त सुुवि�धाा (Refinance Facilities) :
ब) चलनवि�षयक धोोरणााचीी अप्रत्यक्ष सााधनेे
i) रेे पोोदर (Repo - Repurchase Obligation) :
ii) रि�व्हर्सस रेे पोोदर (Reverse Repo Rate) :
iiii) बँँकदर (Bank Rate) :
iv) सीीमांंति�क रााखीीव सुुवि�धाा (Marginal Standing Facility):
v) खुुल्याा बााजााराातीील व्यवहाार (Open Market Operations):
vi) बााजाार स्थि�रीीकरण योोजनाा (Market Stabilisation Scheme):
vii) बेेसदर (Base Rate) :
3 4 - केंंद्रीीय अर्थथसंंकल्प 2023-24 मध्येे अर्थथमंंत्र्यांंकडूू न याा योोजनेेचीी घोोषणाा करण्याात आलीी.
- देेशाातीील कााराागि�रांंचीी स्थि�तीी सुुधाारणेे हाा याा योोजनेेचाा मुुख्य उद्देेश आहेे.
- याा योोजनेेतूून कााराागि�रांंनाा आर्थि�िक मदत मि�ळणाार आहेे तसेेच पाारंं पाारि�क आणि� जुुन्याा हस्तकलेे सााठीी
प्रशि�क्षण काार्ययक्रम आयोोजि�त केेलेे जााणाार आहेेत.
4 4 व्यवहाार तोोल
व्यवहाार तोोलााचेे दोोन भााग पडताात
चाालू खाातेे
दृश्य व्याापाार खाातेे (व्याापाारतोोल) : भांंडवलीी खाातेे
वस्तूंं�चीी आयाात नि�र्याात सरकाारीी तसेेच खाासगीी कर्जााचीी देेवााण-घेेवााण व
गुंं�तवणूूक
अदृश्य व्याापाार खाातेे : सेेवांंचीी आयाात
नि�र्याात
5 1 1) 1968 मध्येे रााष्ट्रीी�य पतपुुरवठाा परि�षदेेनेे अग्रक्रम क्षेेत्राास कर्जजपुुरवठाा करण्यााचीी गरज असल्यााचेे
प्रति�पाादि�त केेलेे .
2) अग्रक्रम क्षेेत्रांंचेे वर्गीीकरण खाालीीलप्रमााणेे केेलेे जाातेे.
i) कृृषीी
ii) सूूक्ष्म, लघुु व मध्यम उपक्रम
iii) नि�र्याात कर्जज
iv) शि�क्षण
v) गृृह
vi) साामााजि�क पाायााभूूत सुुवि�धाा
vii) पुुनर्नि�िर्मि�ितीीक्षम ऊर्जाा
viii) इतर
3) 1 जुुलैै 2015 लाा रि�झर्व्हह बँँकेेनेे यााबााबतच्याा नवीीन माार्गगदर्शशक सुुचनाा प्रकााशि�त केेल्याा आहेेत.
त्यााप्रमााणेे पुुढीील लक्ष्येे नि�र्धाारि�त करण्याात आलीी आहेेत.
क्र. क्षेेत्र भाारतीीय बँँकाा 20 किं�ंवाा 20 20 पेेक्षाा कमीी
पेेक्षाा जाास्त शााखाा शााखाा असलेे ल्याा
असलेे ल्याा परकीीय परकीीय बँँकाा
बँँकाा
1) एकूूण अग्रक्रम 40 टक्केे 40 टक्केे 40 टक्केे
काालमर्याादाा 31
माार्चच 2020
2) कृृषीीक्षेेत्राास 18 टक्केे 18 टक्केे -
वरीीलपैैकीी लघुु व 8 टक्केे 8 टक्केे -
सीीमांंत शेेतकरीी
3) सूूक्ष्म उपक्रम 7.5 टक्केे 7.5 टक्केे -
4) दुर्बबल घटक 10 टक्केे 10 टक्केे -
6 3 1. आंंतररााष्ट्रीी�य नााणेेनि�धीी
IMF : International Monetary Fund
स्थाापनाा : 27 डि�सेंंबर 1945, ब्रेेटनवुुड्स परि�षदेेत
मुुख्याालय : वॉॉशिं�ंग्टन
सदस्यसंंख्याा : 189
अहवााल : World Economic Outlook, Global Financial Stability Report, Fiscal Monitor
उद्दि�ष्टेे :
- आंंतररााष्ट्रीी�य चलन वि�नि�मययाात सहकाार्यय करणेे
- वि�नि�मय दर स्थि�र रााखण्याास मदत करणेे
- वि�वि�ध देेशांंनाा व्यवहाार तोोलाातीील असंंतुुलन दूर करण्याासााठीी सहााय्य करणेे
- आंंतररााष्ट्रीी�य व्याापाार वृृद्धिं�ंगत करणेे
काार्येे :
- व्यवहाार तोंंडाातीील संंकट दूर करण्याासााठीी लघुुमुुदति�चेे कर्जज देेणेे
- आर्थि�िक संंकट टााळण्याासााठीी सदस्य देेशांंनाा धोोरणाात्मक सल्लाा देेणेे
- जेे जाागति�क बँँकेेचेे चेे IBRD चेे सदस्य असताात तेे IMF चेेहीी सदस्य असताात
- सदस्य देेशााचाा कोोटाा ठरवण्याासााठीी जीीडीीपीी, खुुलीी अर्थथव्यवस्थाा, आर्थि�िक बदल क्षमताा, परकीीय
चलनसााठाा वि�चााराात घेेताात
- याा कोोट्याावरून सदस्यांंनाा मतदाानााचाा अधि�काार मि�ळतोो.
- प्रत्येेक सदस्य देेशाालाा कााहीी स्थि�र मतेे व एक लााख SDR माागेे एक मत मि�ळताात.
7 1 चलनवि�षयक धोोरण :
1) अर्थथ : बााजााराातीील पैैसाा व पतनि�र्मि�ितीीचीी उपलब्धताा, मूूल्य व उपयोोगि�तेेचेे नि�यंंत्रण करून
बााजााराातीील पैैसाा योोग्य दि�शेेलाा वळवणेे.
2) चलनवि�षयक धोोरण आरबीीआयचीी मौौद्रीीक धोोरण समि�तीी (Monetary Policy committee)
ठरवि�तेे.
3) उद्दि�ष्टेे :
i) ग्रााहक किं�ंमत नि�र्देेशांंक (CPI-C) आधाारि�त चलनवााढ स्थि�र ठेेवणेे.
ii) आर्थि�िक वााढ होोण्याासााठीी उत्पाादक क्षेेत्रांंकडेे पैैशााचाा प्रवााह वााढेेल याासााठीी प्रयत्न करणेे.
iii) वि�नि�मय दर स्थि�र करणेे.
iv) रोोजगाार वृृद्धीी करणेे.
4) सााधनेे : चलनवि�षयक धोोरण रााबवि�ण्याासााठीी RBI खाालीील सााधनांंचाा वाापर करतेे.
प्रत्यक्ष सााधनेे : रोोख रााखीीव प्रमााण, वैैधाानि�क तरलताा नि�धीी.
अप्रत्यक्ष सााधनेे : बँँक दर, रेे पोो दर, रि�व्हर्सस रेे पोो दर, सीीमांंतीीक रााखीीव सुुवि�धाा (MSF), खुुल्याा
बााजााराातीील व्यवहाार (OMO)
8 4
9 3 1) जेेव्हाा करआघाात व करभरणााचीी जबााबदाारीी वेेगवेेगळ्याा व्यक्तींंवर पडतेे, तेेव्हाा त्याालाा अप्रत्यक्ष
कर म्हणताात.
2) अप्रत्यक्ष कर हेे हस्तांंतरणीीय असताात. म्हणजेेच वि�क्रेेताा त्यांंच्याावर लाागणाार्याा कर्जााचाा बोोजाा तेे
ज्यांंनाा मााल पुुरवताात त्यांंच्याावर ढकलून देेताात.
3) अप्रत्यक्ष कररचनाा सााखळीीरूप असतेे. त्याामुुळेे तेे टााळताा येेत नसताात. स्वत:च्याा खि�शाातूून द्याावेे
लाागत नसल्याामुुळेे कर भरणााऱ्यांंनाा तेे सोोयीीचेे वााटताात.
4) अप्रत्यक्ष कर प्रति�गाामीी असल्याामुुळेे त्यााचाा फटकाा साामाान्यांंनाा अधि�क बसतोो.
5) 1 जुुलैै 2017 पाासूून एकूूण 17 प्रकाारच्याा अप्रत्यक्ष करांंच्याा जाागीी जीीएसटीी हाा एकच अप्रत्यक्ष
कर लाागूू करण्याात आलाा.
10 3 अ) दांंडेेकर व रथ समि�तीी :
1) व्हीी. एम. दांंडेेकर व नि�ळकंंठ रथ यांंनीी 2250 कॅॅलरीी प्रति�दीीन हाा नि�कष ठरवि�लाा आहेे.
2) 1960-61 मध्येे ग्राामीीण भाागाात 15 रु. (180 रू. वाार्षि�िक) व शहरीी भाागाात 22.50 रू. (270 रू.
वाार्षि�िक) माासि�क
दरडोोई खर्चााचीी पाातळीी ठरवूून दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण मोोजलेे असताा तेे 41% आढळलेे .
ब) बीी. एस. मि�न्हाास समि�तीी :
यांंनीी ग्राामीीण दाारि�द्य्र मोोजण्याासााठीी 240 रू. वाार्षि�िक दरडोोई खर्चााचीी पाातळीी वाापरून मोोजणीी केेलीी
असताा त्यांंनाा 1969 मध्येे 50.6 टक्केे ग्राामीीण दाारि�द्य्र आढळलेे .
क) पीी. केे. बर्धधन :
1) यांंनीी खर्चााचीी पाातळीी वाापरताानाा, महाागााई ठरवि�ताानाा, शेेतमजुुरांंसााठीीच्याा किं�ंमत नि�र्देेशांंकााचाा
वाापर करण्यााचीी शि�फाारस केेलीी.
ड) डॉॉ. मॉॉण्टेेकसिं�ंग अहलुवाालि�याा :
1) यांंनीी ग्राामीीण भाागाासााठीी 15 रु. व शहरीी भाागाासााठीी 20 रू. (आधाारभूूत वर्षष 1960-61) माासि�क
खर्चााचीी पाातळीी वाापरलीी.
2) यांंचेे अहवााल दोोन गोोष्टींंसााठीी महत्त्वााचेे ठरलेे . पहि�लेे म्हणजेे याा पााहणीीनुुसाार चांंगल्याा कृृषीी
हंंगाामाात दाारि�द्य्राात घट तर खरााब हंंगाामाात दाारि�द्य्राात वााढ होोताानाा स्पष्ट दि�सत होोतीी. दुसरेे म्हणजेे
1974 मध्येे पााचवीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा गरीीबीी हटााओ याा उद्देेशाानेे सुुरू करण्याात आलीी होोतीी.
11 1 1) लकडाावाालाा समि�तीी -
i) नि�योोजन आयोोगाानेे 1989 मध्येे दाारि�द्य्र मोोजणीीसााठीी लकडाावाालाा समि�तीीचीी स्थाापनाा केेलीी.
याासमि�तीीनेे कॅॅलरीीमूूल्य हााच नि�कष ठेेवलाा.
ii) 1973-74 मधीील दरडोोई प्रति�मााह खर्चााचीी पाातळीी ग्राामीीण भाागाात 49 रू व शहरीी भाागाात 57
रू. ठरवि�ण्याात आलीी.
iii) नि�योोजन आयोोगाानेे थोोड्यााफाार फरकाानेे लकडाावाालाा समि�तीीचीी सर्वव आकडेेवाारीी स्वीीकाारलीी.
2004-05 मध्येे लकडाावाालाा समि�तीीच्याा पद्धतीीनुुसाार 27.5 टक्केे दाारि�द्य्र आढळलेे . ग्राामीीण भाागाात
28.3% तर शहरीी भाागाात 25.7 टक्केे होोतेे.
2) सुुरेेश तेंंडुुलकर समि�तीी : स्थाापनाा 2009
i) 2004-05 मध्येे URP पद्धतीीनुुसाार खर्चााचीी पाातळीी ग्राामीीण व शहरीी भाागाासााठीी अनुुक्रमेे 356.30
रु. व 538.60 रु. होोतीी. तेंंडुुलकर समि�तीीनेे याात ‘शि�क्षण व आरोोग्य’ याासााठीी लाागणााराा खर्चच
मि�ळवूून खर्चााचीी पाातळीी अनुुक्रमेे 446.68 रु. आणि� 578.80 रु. केेलीी.
ii) त्याामुुळेे 2004-05 मध्येे दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण 37.2 टक्केे होोतेे. ग्राामीीण भाागाात तेे 41.8 टक्केे तर शहरीी
भाागाात 25.7 टक्केे होोतेे.
3) रंं गरााजन समि�तीी :
i) तेंंडुुलकर समि�तीीनुुसाार 2011-12 मध्येे 21.9 टक्केे दाारि�द्य्र होोतेे.
ii) परंं तुु रंं गरााजन समि�तीीनुुसाार हेेच दाारि�द्य्र 29.5 टक्केे होोतेे.
(For detailed explanation about Rangrajan Committee Refer question Number 16)
12 2
13 1 1) अलघ समि�तीी :
i) 1979 मध्येे सर्ववप्रथम नि�योोजन आयोोगाानेे दाारि�द्य्र रेे षाा ठरवि�ण्याासााठीी डॉॉ. वााय. केे. अलघ समि�तीी
स्थाापन केेलीी. ह्याा समि�तीीनेे दाारि�द्य्र टोोपलीी (Poverty line basket) हीी संंकल्पनाा सुुचवि�लीी व याा
टोोपलीीत अन्न हाा घटक बसवि�लाा.
कि�माान दोोन्हीी वेेळचेे अन्न मि�ळवूू न शकणााराा म्हणजेे हीी टोोपलीी भरू न शकणााराा गरीीब समजाावाा.
ii) याा समि�तीीनेे दरडोोई प्रति�मााह खर्चच हीी संंकल्पनाा तयाार केेलीी. त्यााअनुुसाार ग्राामीीण भाागाात 49.09
रु. दरडोोई प्रति�मााह खर्चच तर शहरीी भाागाात 56.64 रु. दरडोोई प्रति�मााह खर्चच दाारि�द्य्र रेे षाा ठरवि�लीी.
iii) याा दाारि�द्य्र रेे षेेनुुसाार 1973-74 मध्येे एकूूण 54.9 टक्केे दाारि�द्य्र आढळूून आलेे .
2) लकडाावाालाा समि�तीी : Refer question No. 11
3) दांंडेेकर व रथ आणि� माँँटेेकसिं�ंग अहलुवाालि�याा समि�तीी : Refer question No. 10
14 4 संंरचनाा म्हणजेे भाारतीीय अर्थथव्यवस्थेेचीी रचनाा, भाारतीीय अर्थथव्यवस्थेेचीी रचनााच अशीी आहेे कीी येेथेे
लोोकसंंख्याा अधि�क असल्याामुुळेे मजुुरांंचीी माागणीी कमीी पण पुुरवठाा जाास्त अशीी अवस्थाा आहेे.
वााढत्याा नाागरीीकरणाामुुळेे, काामरहि�त वृृद्धीीमुुळेे, श्रमशक्तीी वर्गाात वााढ झााल्याामुुळेे, अनुुचि�त तंंत्रज्ञाान व
शि�क्षण प्रणाालीीमुुळेे गरज आणि� पुुरवठ्याात तााळमेेळ नसतोो. वि�कसनशीील देेशांंमध्येे अशाा प्रकाारचीी
बेेरोोजगाारीी आढळतेे.
15 2 1) सर्ववसााधाारण मुुख्य स्थि�तीी (UPS) /सर्ववसााधाारण स्थि�तीी (US)
i) याा पद्धतीीत वर्षषभर कााम करू शकणाारेे (काार्ययकाारीी), कााम मि�ळणेे (रोोजगाारीीत) आणि� कााम न
मि�ळणाारेे (बेेरोोजगाार) व्यक्तीी मोोजलेे जााताात.
ii) याा पद्धतीीनुुसाार दोोन महि�नेे किं�ंवाा त्यााहून कमीी कााम मि�ळणाार्यांंनाा किं�ंवाा कााम न मि�ळणाार्यांंनाा
बेेरोोजगाार म्हणताात.
iii) याा पद्धतीीत हंंगाामीी बेेरोोजगाारीी व काायमचीी बेेरोोजगाारीीचेे आकलन होोतेे.
iv) UPS पद्धतीीत अर्थथव्यवस्थेेतीील केेवळ मुुख्य काार्येे वि�चााराात घेेताात तर US पद्धतीीत दुय्यम काामेेहीी
वि�चााराात घेेताात.
2) वर्ततमाान सााप्तााहि�क स्थि�तीी (CWS):
i) याा पद्धतीीत सर्वेेक्षणााच्याा वि�शि�ष्ट आठवड्याात काार्ययकाारीीत रोोजगाारीीत, बेेरोोजगाारीीत व्यक्तींंचीी
संंख्याा मोोजलीी जाातेे.
ii) एकाा आठवड्याात एक ताासाापेेक्षाा कमीी किं�ंवाा काामच न मि�ळाालेे ल्याा व्यक्तींंनाा बेेरोोजगाार म्हणलेे
जाातेे.
iii) CWS पद्धतीीत हंंगाामीी बेेरोोजगाारीी, अल्पकाालीीन, ताात्पुुरतीी तसेेच चक्रीीय बेेरोोजगाारीीचेे आकलन
होोतेे.
3) वर्ततमाान दैैनि�क स्थि�तीी (CDS):
1) याा पद्धतीीत सर्वेेक्षणााच्याा वि�शि�ष्ट आठवड्यााचीी सराासरीी वि�चााराात घेेताात. तसेेच व्यक्तींंचीी संंख्याा
न मोोजताा मनुुष्यदि�न (Person days) वि�चााराात घेेताात.
ii) याा पद्धतीीत स्मरण काालाावधीी आठवडाा असलाा तरीी प्रत्येेक दि�वसााचाा वेेगळाा वि�चाार केेलाा जाातोो.
iii) CDS पद्धतीीनेे खुुलीी, आंंशि�क, हंंगाामीी, दैैनंंदि�न बेेरोोजगाारीीचेे आकलन होोतेे.
iv) CDS पद्धतीी बेेरोोजगाारीीचेे परि�पूूर्णण चि�त्र दर्शशवि�तेे.
16 3 रंं गरााजन समि�तीी:
i) 24 मेे 2012 रोोजीी नि�योोजन आयोोगाानेे श्रीी. सीी. रंं गरााजन यांंच्याा अध्यक्षतेेखाालीी एक तज्ज्ञ दल
नेेमलाा. 30 जुुन 2014 रोोजीी याा समि�तीीनेे आपलाा अहवााल सुुपूूर्दद केेलाा.
- याा समि�तीीनेे दाारि�द्य्र टोोपलीीत अन्न, चाार आवश्यक घटक (शि�क्षण, कपडेे, नि�वााराा आणि� वााहनखर्चच)
व इतर घटक वि�चााराात घेेतलेे .
- याा समि�तीीनेे NSSO च्याा 68 व्याा फेेरीीतीील सर्व्हेेचाा वाापर केेलाा. NSSO नेे हाा सर्व्हेे MMRP
(Modified Mixed Recall Period) पद्धतीीनेे केेलाा होोताा.
iv) खर्चााचीी पाातळीी :
अ) ग्राामीीण भााग :
- अन्न याा घटकाासााठीी 2155 cal हाा नि�कष
- 972 रु. माासि�क खर्चच
- 32 रु. प्रति�दि�न दरडोोई खर्चच.
ब) शहरीी भााग :
- अन्न याा घटकाासााठीी 2090 cal हाा नि�कष.
- 1407 रु. माासि�क खर्चच.
- 47 रु. प्रति�दि�न दरडोोई खर्चच.
- वरीील नि�कषांंनुुसाार भाारताात 2011-12 मध्येे एकूूण 29.5% दाारि�द्य्र होोतेे. ग्राामीीण भाागाात 30.9 टक्केे
तर शहरीी भाागाात 26.4टक्केे होोतेे.
- दाारि�द्य्र रेे षेेखाालीील लोोकसंंख्याा सर्वााधि�क यूू. पीी. मध्येे तर टक्केेवाारीीचाा वि�चाार केेल्याास छत्तीीसगढमध्येे
आढळूून आलीी.
17 3 Refer question no. 16
18 4 चलन वााढीीचीी काारणेे
माागणीी आणि� पुुरवठ्याावर आधाारि�त दोोन संंकल्पनाा वाापरल्याा जााताात.
1) माागणीी तााणजन्य चलन वााढ (Demand Pull Inflation) - लोोकांंचेे उत्पन्न वााढलेे , लोोकांंच्याा
हााताातलाा पैैसाा वााढलाा किं�ंवाा लोोकसंंख्यााच वााढलीी तर माागणीी वााढेेल म्हणूून महाागााई वााढेेल. अशाा
माागणीीमुुळेे वााढणााऱ्याा महाागााईलाा माागणीी चलनवााढ म्हणताात.
- Monetary Theory of Inflation : पैैशााचाा पुुरवठाा वााढणेे (उदाा. MV = PT)
- Non-Monetary Theory of Inflation : खाासगीी खर्चाात वााढ होोणेे, लोोकांंच्याा खर्चच करण्यााच्याा
पद्धतीीत बदल होोणेे.
माागणीीतााण जन्य चलनवााढीीचीी काारणेे :
- शाासकीीय खर्चाात वााढ (Increase in Government Expenditure)
- तुुटीीचाा अर्थथभरणाा (Deficit Financing)
- RBI चेे स्वस्त पैैशााचेे धोोरण (Cheap Money Policy)
- कााळाापैैसाा (Black Money)
- परकीीय गुंं�तवणूूक (Foreign Investment)
- लोोकसंंख्याावााढ (Population Rise)
- खाासगीी खर्चाात वााढ (Increase in personal expenditure)
- माार्गग व रोोधवााढ (Bottl eneck inflation)
2) खर्चचदाानजन्य चलन वााढ (Cost Push inflation) - आणखीीहीी कााहीी काारणेे आहेेत ज्याामुुळेे
महाागााई वााढतेे.
- उदाा. कच्चाामााल वााढलाा, तसेेच वीीजदर महाागलाा किं�ंवाा काामगाारांंवर जाास्त खर्चच होोऊ लाागलाा,
वााहतूूक महाागलीी.
- हीी सगळीी काारणेे प्रत्यक्ष वस्तूू बााजााराात वि�क्रीीलाा येेण्यााच्याा आधीी घडताात. यााच गोोष्टीी वस्तूूचीी
किं�ंमत ढकलताात म्हणजेेच वााढवताात. याालााच चलनवााढ म्हणताात.
खर्चचदाानजन्य चलनवााढीीचीी काारणेे :
- कृृषीी उत्पन्नाातीील चढउताार
- अपुुरीी औद्योोगि�क वााढ
- औद्योोगि�क कलह
- नैैसर्गि�िक संंकटेे
- सट्टेेबााजीी/सााठेेबााजीी
- घटत्याा फलााचाा सि�द्धांंत
- नि�र्याातीीत वााढ होोणेे
- अपुुऱ्याा पाायााभूूत सुुवि�धाा
19 4 1) 2001 तेे 2011 दरम्याान लोोकसंंख्याा 17.1 टक्केे नेे वााढलीी आहेे. स्वाातंंत्र्याानंंतर प्रथमच हाा वृृद्धीीदर
20 टक्केेच्याा आत आलाा आहेे.
2) याा दरम्याान पुुरूषांंपेेक्षाा (17.1%) स्त्रि�यांंमधीील (18.3%) हाा दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर जाास्त होोताा.
3) ग्राामीीणपेेक्षाा (12.3%) शहरीी भाागाातीील (31.8%) दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर जाास्त आहेे. याामाागेे
लोोकसंंख्याा वााढ व स्थलांंतर हीी दोोन्हीी काारणेे आहेेत.
4) दशवाार्षि�िक वााढ दाादराा व नगर हवेेलीीत सर्वााधि�क (55.88%) होोतीी तर सर्वाात कमीी नाागाालँँडमध्येे
(-0.58%) म्हणजेे ऋणाात्मक होोतीी. म्हणजेे नाागाालँँडमध्येे लोोकसंंख्याा कमीी झाालीी.
20 3 वर्षष 1961 1971 1981 1991 2001 2011
बााललिं�ं ग गुुणोोत्तर 976 964 962 945 927 918
1) वरीील तक्त्याानुुसाार स्पष्ट होोतेे कीी, 1961 पाासूून 2011 पर्यंंत भाारताातीील बााललिं�ं गगुुणोोत्तराात
साातत्याानेे घट होोत आहेे.
2) 0-6 वर्षेे वयोोगटाातीील लिं�ं ग गुुणोोत्तर म्हणजेेच बााल लिं�ं ग गुुणोोत्तर 2011 मध्येे 918 असलेे तरीी
ग्राामीीण भाागाात तेे 923 असूून शहरीी भाागाात 905 आहेे.
3) महाारााष्ट्राा�चाा वि�चाार करताा, 2011 मध्येे बााल लिं�ं गगुुणोोत्तर 894 असलेे तरीी तेे ग्राामीीण भाागाात 890
असूून शहरीी भाागाात 899 आहेे.
4) भाारताात सर्वाात जाास्त बााल लिं�ं गगुुणोोत्तर अरूणााचल प्रदेेश रााज्याात (972) आहेे तर सर्वाात कमीी
हरयााणाा रााज्याात (834) आहेे.
5) महाारााष्ट्राा�त सर्वाात जाास्त बााल लिं�ं ग गुुणोोत्तर गडचि�रोोलीी जि�ल्ह्याात (961) असूून सर्वाात कमीी बीीड
(807) जि�ल्ह्याात आहेे.
21 1 1) 2001 तेे 2011 याा दशकाात महाारााष्ट्राा�च्याा लोोकसंंख्येेत 15.99 % नेे वााढ झाालीी. महाारााष्ट्राा�त
सर्वााधि�क लोोकसंंख्याा अवि�भााजि�त ठााणेे जि�ल्ह्याात तर सर्वाात कमीी लोोकसंंख्याा सिं�ंधुुदुर्गग जि�ल्ह्याात
आहेे.
2) याा दशकाातीील लोोकसंंख्येेतीील सर्वााधि�क वााढ ठााणेे (36 टक्केे) व पुुणेे जि�ल्ह्याात (30.4 टक्केे) असूून
मुंं�बई शहर (-7.6टक्केे), रत्नाागि�रीी (-4.8टक्केे) व सिं�ंधुुदुर्गग (-2.2 टक्केे) जि�ल्ह्यांंमध्येे सर्वाात कमीी म्हणजेे
ऋणाात्मक आहेे.
3) लोोकसंंख्येेचीी सर्वााधि�क घनताा मुंं�बई उपनगर (20,980) व मुंं�बई शहराात (19,652) आहेे तर
सर्वाात कमीी गडचि�रोोलीी (74) व सिं�ंधुुदुर्गग जि�ल्ह्याात (163) आहेे.
4) लोोकसंंख्येेचीी घनताा 365 प्रतीी चौौरस कि�लोोमीीटर आहेे.
(टीीप : MPSC नेे याावर्षीीच्याा Tax Assistant पूूर्ववपरीीक्षेेत घनतेेच्याा एककााबद्दल प्रश्न वि�चाारलाा आहेे.
म्हणूून वि�द्याार्थ्यांंनीी लोोकसंंख्येेचाा अभ्याास करताानाा नि�कष, एकक यांंचााहीी अभ्याास कराावाा.)
22 3 1) महाारााष्ट्रर जनगणनाा 2011 अनुुसाार, महाारााष्ट्राा�तीील लिं�ं गगुुणोोत्तर 929 आहेे. 2001 मध्येे तेे 922 होोतेे.
2) ग्राामीीण भाागाात तेे 952 असूून शहरीी भाागाात 903 आहेे.
3) सर्वााधि�क लिं�ं ग गुुणोोत्तर :
रत्नाागि�रीी- 1122
सिं�ंधुुदुर्गग - 1036
4) सर्वाात कमीी लिं�ं ग गुुणोोत्तर :
मुंं�बई शहर : 832
मुंं�बई उपनगर : 860
ठााणेे : 886
टीीप : आयोोगाानेे माागीील कााहीी वर्षाात वि�चाारलेे लेे प्रश्न बघताा वि�द्याार्थ्यांंनीी लोोकसंंख्येेचीी फक्त
आकडेेवाारीी पााठ न करताा,
कोोणत्याा दोोन रााज्यांंमध्येे किं�ंवाा जि�ल्ह्यांंमध्येे कााहीी समाानताा आढळतेे काा यांंचााहीी वि�चाार कराावाा.
23 3 1) 1993 मध्येे डॉॉ. एम. एस. स्वाामीीनााथन यांंच्याा अध्यक्षतेेखाालीी एक तज्ज्ञ दल स्थाापन करण्याात
आलाा. याा दलाानेे याा धोोरणााचाा मसुुदाा तयाार केेलाा.
2) याा धोोरणााचेे ताातडीीचेे उद्दि�ष्ट संंततीी नि�यमन, आरोोग्य, पाायााभूूत सुुवि�धाा व आरोोग्य सेेवकांंचीी
गरज भाागवि�णेे हेे होोतेे.
3) याा धोोरणााचेे मध्याावधीी उद्दि�ष्ट 2010 पर्यंंत एकूूण जननदर पुुन:स्थाापनेेच्याा स्तराावर आणणेे हेे
होोतेे. पुुन:स्थाापनेेच्याा स्तराावर म्हणजेे जननदर 2.1 वर आणणेे.
4) याा धोोरणााचेे दीीर्घघकाालीीन उद्दि�ष्ट 2045 पर्यंंत लोोकसंंख्याा स्थि�रीीकरण करणेे असेे होोतेे.
5) तसेेच 2010 अखेेर शि�शु मृृत्यूद
ू र 30 पेेक्षाा खाालीी आणणेे आणि� मााताा मृृत्यूू दर 100 पेेक्षाा खाालीी
आणणेे हेे याा धोोरणााचेे ध्येेय होोतेे.
24 3 1) धर्ममनि�हााय लोोकसंंख्येेचाा वि�चाार करताा भाारताात एकुुण 96.63 कोोटीी हिं�ंदू, 17.22 कोोटीी मुुस्लि�म,
ख्रि�श्चन लोोकसंंख्याा 2.78 कोोटीी, 2.08 कोोटीी शीीख, 0.84 कोोटीी बौौद्ध आणि� 0.45 कोोटीी जैैन लोोक
रााहताात.
2) यांंपैैकीी लोोकसंंख्याावााढीीचाा वि�चाार करताा 2001-2011 याा दशकाात फक्त मुुस्लि�म लोोकसंंख्येेत 0.8
टक्क्याानेे वााढ झाालेे लीी आढळूून येेतेे.
3) रााज्यांंचाा वि�चाार करताा, हिं�ंदु धर्माातीील सर्वााधि�क लोोकसंंख्याा युु. पीी. व त्याानंंतर महाारााष्ट्राा�त आहेे.
एकुुण लोोकसंंख्येेतीील हिं�ंदूंचा
ं ा वााटाा वि�चााराात घेेतल्याास हि�मााचल प्रदेेशाात सर्वााधि�क 95.2 टक्केे आहेे
तर सर्वाात कमीी मि�झोोरााममध्येे आहेे.
4) मुुस्लि�म धर्माातीील सर्वााधि�क लोोकसंंख्याा उत्तरप्रदेेश व त्याा खाालोोखााल पश्चि�म बंंगाालमध्येे आहेे तर
सर्वाात कमीी सि�क्कीीममध्येे आहेे. शेेकडाा प्रमााणाात वि�चाार केेल्याास सर्वाात जाास्त लक्षद्वीीप (96.6%) व
त्यााखाालीी जम्मुु कााश्मीीरमध्येे (68.3%) असूून सर्वाात कमीी मि�झोोरााममध्येे आहेे.
25 3 1) कि�माान 5000 लोोकसंंख्याा असलेे लीी क्षेेत्रेे किं�ंवाा अशीी क्षेेत्रेे जेेथीील 75 टक्केे पुुरुष काामगाार हेे
गैैरकृृषीी क्षेेत्राात कााम करताात किं�ंवाा अशीी क्षेेत्रेे ज्यांंचीी लोोकसंंख्याा घनताा 400 पेेक्षाा जाास्त आहेे,
अशाा क्षेेत्रांंनाा जनगणनेेत नाागरीी क्षेेत्र म्हणताात.
2) भाारताात एक लााखाापेेक्षाा जाास्त लोोकसंंख्याा असलेे लीी शहरेे 468 आहेेत. दशलक्षीी शहरेे 53 आहेेत.
3) याा 53 पैैकीी 3 शहरेे म्हणजेेच बृृहन्मुंं�बई, दि�ल्लीी,कोोलकााताा हीी एक कोोटीीपेेक्षाा जाास्त लोोकसंंख्येेचीी
शहरेे आहेेत.
26 2 1) GDP मोोजताानाा देेशााच्याा भौौगोोलि�क सीीमेेच्याा आत उत्पाादि�त केेलेे ल्याा वस्तूू आणि� सेेवाा किं�ंवाा
कमवि�लेे लेे उत्पन्न वि�चााराात घेेताात.
2) उत्पन्न कुुणीी कमाावलेे (म्हणजेे भाारतीीयाानेे कमाावि�लेे कीी परदेेशीी नाागरीीकाानेे) हेे वि�चााराात घेेतलेे
जाात नााहीी.
3) GDP चेे आकडेे रुपयेे तसेेच डॉॉलरमध्येे प्रकााशि�त केेलेे जााताात.
4) तसेेच जीीडीीपीीचेे Nominal GDP आणि� Real GDP असेे दोोन प्रकाारहीी पडताात. Real GDP हेे
अर्थथव्यवस्थेेचेे खरेे उत्पन्न दर्शशवि�तेे काारण तेे आधाारभूूत वर्षाावर आधाारि�त असतेे.
5) जाानेेवाारीी 2015 मध्येे 2011-12 हेे नवीीन आधाारभूूत वर्षष स्वीीकाारण्याात आलेे .
27 2 Year 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
GDP Growth Rate 6.4% 7.5% 8% 7.1% 6.7%
GDP at matket price 98.0 105.4 113.8 121.9 130.1
(Rupees) in lakh crore
28 2 CSO : केंंद्रीीय सांंख्यि�कीी काार्याालय :
स्थाापनाा : 1951
काार्येे :
अ) सांंख्यि�कीी संंबंंधि�त क्रि�यांंमध्येे वि�वि�ध मंंत्राालयाात समन्वय सााधणेे.
ब) सांंख्यि�कीी माानक तयाार करणेे व लाागूू करणेे.
क) रााष्ट्रीी�य उत्पन्न मोोजणेे.
ड) वाार्षि�िक औद्योोगि�क पााहणीी तसेेच आर्थि�िक गणनाा करणेे.
ई) Index of Industrial Production मोोजणेे.
फ) ग्रााहक किं�ंमत नि�र्देेशांंक मोोजणेे.
- CSO हेे सांंख्यि�कीी व काार्ययक्रम काार्याान्वयन मंंत्राालयांंतर्गगत कााम करतेे.
29 2 1) रुपयााचेे अवमूूल्यन करणेे किं�ंवाा रुपयाा मंंदाावणेे म्हणजेे :
समजाा 1 डॉॉलर = 72 रूपयेे वरून 1 डॉॉलर = 75 रुपयेे होोणेे म्हणजेे रुपयाा, डॉॉलरच्याा बदल्याात,
मंंदाावलाा.
2) रुपयााचेे अवमूूल्यन केेल्याानेे परदेेशीी नाागरीीकांंनाा तेेवढ्यााच डॉॉलरमध्येे जाास्त रुपयाा प्रााप्त होोतोो.
त्याामुुळेे त्यांंनाा गुंं�तवणूूक करण्याास अनुुकूूल परि�स्थि�तीी नि�र्मााण होोतेे.
3) तसेेच समजाा 1$ चीी किं�ंमत 100 रूपयेे झााल्याास त्यांंनाा आधीीपेेक्षाा जाास्त वस्तूू वि�कत घेेताा
येेताात. म्हणजेेच त्यांंनाा भाारतीीय वस्तूू स्वस्त होोऊन नि�र्याात वााढतेे.
यााउलट एखद्याानेे 1$ चीी वस्तूू आयाात केेल्याास त्याालाा आधीीच्याा रुपयाापेेक्षाा अधि�क किं�ंमत मोोजाावीी
लाागेेल. म्हणजेेच भाारताातीील आयाातदरांंनाा परकीीय वस्तूू महााग होोताात आणि� नि�र्याात वााढल्याानेे व
आयाात कमीी झााल्याानेे व्यवहाारतोोल अनुुकूूल होोतोो.
30 2
31 3 चलनपुुरवठाा वााढणेे म्हणजेेच चलनवााढ होोण्यााचीी माागणीी तााणजन्य काारणेे:
1) शाासकीीय खर्चाात वााढ: शाासनााचाा खर्चच म्हणजेे लोोकांंचेे उत्पन्न. साामाान्य जनतेेच्याा हााताात खर्चच
करण्यााजोोगाा पैैसाा येेतोो. वस्तूंं�चीी माागणीी वााढतेे आणि� चलनवााढ होोतेे.
2) तुुटीीचाा अर्थथभरणाा: अल्पवि�कसि�त असल्याानेे कल्यााणकाारीी योोजनांंवरीील खर्चच भाागवि�ण्याासााठीी
भाारताात तुुटीीचाा अर्थथभरणाा केेलाा जाातोो. तुुटीीचाा अर्थथभरणाा करण्याासााठीी शाासन कर्जज घेेतेे, गरज
असल्याास नोोटाा छाापतेे, शाासकीीय खर्चाात वााढ होोतेे आणि� पुुन्हाा पाायााभूूत चलनाात वााढ होोतेे.
3) रि�झर्व्हह बँँकेेचेे स्वस्त पैैशााचेे धोोरण: बााजााराातीील पैैशााच्याा पुुरवठ्याावर नि�यंंत्रण ठेेवण्याासााठीी
आरबीीआय मौौद्रि�क धोोरण मांंडतेे. याात CRR, SLR, Repo rate याा मााध्यमाातूून पाायााभूूत पैैशााच्याा
पुुरवठ्यााचेे प्रमााण नि�यंंत्रि�त करत असतेे. जेेव्हाा RBI CRR, SLR याासाारखेे दर कमीी करतेे म्हणजेेच
स्वस्त पैैशााचेे धोोरण अवलंं बतेे, तेेव्हाा पैैशााचाा पुुरवठाा वााढतोो व चलनपुुरवठाा वााढण्याास मदत होोतेे.
4) कााळाा पैैसाा: बााजााराात कााळाा पैैसाा वााढल्याानेे लोोकांंचीी क्रयशक्तीी वााढतेे. त्याामुुळेे वस्तूंं�चीी माागणीी
वााढूून महाागााई वााढतेे.
32 3 1) धनकोो : ज्याा लोोकांंनीी कर्जेे दि�लेे लीी असताात, त्यांंनीी दि�लेे ल्याा कर्जााच्याा व्यााजदराापेेक्षाा चलनवााढीीचाा
दर जाास्त असल्याानेे मुुद्दल आणि� व्यााज मि�ळाालेे तरीीहीी चलनााचेे मूूल्य कमीी झााल्याानेे धनकोंंनाा तोोटाा
होोतोो.
2) ऋणकोो : ज्याा लोोकांंनीी कर्जेे घेेतलेे लीी असताात, त्यांंनाा ठरलेे ल्याा दराातच व्यााज द्याावेे लाागत
असल्याानेे परंं तुु चलनााचेे मूूल्य कमीी झााल्याानेे, कमीी चलनमूूल्य असलेे लेे मुुदत व व्यााज परतफेेड
कराावेे लाागतेे, त्याामुुळेे त्यांंनाा फाायदाा होोतोो.
3) पगाारदाार आणि� पेेन्शनर : याा व्यक्तींंनाा मि�ळणााराा पगाार स्थि�र असतोो. चलनवााढीीमुुळेे त्यांंनाा
मि�ळणााऱ्याा पगाारााचेे मूूल्य कमीी झाालेे लेे असतेे. चलनवााढीीच्याा दरााप्रमााणेे पगााराात वााढ न झााल्याानेे,
खर्चाात वााढ होोऊन, त्यांंनाा तोोटाा होोतोो.
33 2
34 3 संंस्थाा स्थाापनाा वर्षष
(a) NABARD 12 जुुलैै 1982
(b) EXIM bank 1 जाानेेवाारीी 1982
(c) NHB 9 जुुलैै 1988
(d) SEBI 12 एप्रि�ल 1988
35 4 उत्पन्न पद्धत : याा पद्धतीीनुुसाार मोोजलेे लेे रााष्ट्रीी�य उत्पन्न म्हणजेे एकाा आर्थि�िक वर्षाात देेशांंतर्गगत
संंस्थांंनीी कमाावि�लेे लेे उत्पन्न होोय.
उत्पाादन पद्धत : याा पद्धतीीनुुसाार मोोजलेे लेे रााष्ट्रीी�य उत्पन्न म्हणजेे एकाा आर्थि�िक वर्षाात देेशांंतर्गगत
उत्पाादि�त होोणााऱ्याा सर्वव अंंति�म वस्तूू व सेेवांंचेे मूूल्य होोय.
खर्चच पद्धत: याा पद्धतीीनुुसाार मोोजलेे लेे रााष्ट्रीी�य उत्पन्न म्हणजेे एकाा आर्थि�िक वर्षाात देेशांंतर्गगत
कुुटुंं�बसंंस्थांंनीी, उद्योोग संंस्थांंनीी व सरकाारनेे केेलेे लाा खर्चच आणि� नि�व्वळ नि�र्याात मूूल्य होोय.
36 3 * सहस्त्रक वि�काास लक्ष्येे (MDGs) :
1) अति� दाारि�द्य्र व भूूकबळींंचेे नि�र्मूू�लन करणेे. 5) मााताा आरोोग्याात सुुधाारणाा घडवूून आणणेे.
2) साार्ववत्रि�क प्रााथमि�क शि�क्षण सााध्य करणेे. 6) एचआयव्हीी/एडस्, मलेे रि�याा व इतर रोोगांंशीी
साामनाा करणेे.
3) जेंंडर समाानतेेस प्रोोत्सााहन देेणेे व महि�लांंचेे 7) पर्याावरणीीय शााश्वतताा सााध्य करणेे.
सबलीीकरण करणेे.
4) बााल मर्त्ययतेेचेे प्रमााण कमीी करणेे. 8) वि�काासाासााठीी जाागति�क भाागीीदाारीी नि�र्मााण
करणेे.
* शााश्वत वि�काास लक्ष्येे (SDGs) :
1) दाारि�द्य्र नष्ट करणेे. 10) वि�षमताा कमीी करणेे.
2) भूूकबळींंचेे नि�र्मूू�लन करणेे. 11) शााश्वत शहरेे व समुुदााय
3) चांंगलेे आरोोग्य व सुुस्थि�तीी 12) जबााबदाार उपभोोग व उत्पाादन
4) गुुणवत्तेेचेे शि�क्षण 13) हवाामाान कृृतीी
5) लिं�ं ग समाानताा 14) पााण्यााखाालीील जीीवन
6) स्वच्छ पेेयजल व स्वच्छताा 15) जमि�नीीवरीील जीीवन
7) परवडण्यााजोोगीी व स्वच्छ ऊर्जाा 16) शांंतताा, न्यााय व मजबूूत संंस्थाा
8) चांंगलीी काार्ययस्थि�तीी आणि� आर्थि�िक वााढ 17) लक्ष्यपूूर्तीीसााठीी भाागीीदाारीी
9) उद्योोग, नवााचाार आणि� पाायााभूूत संंरचनाा
37 4 1) रााष्ट्रीी�य सेेवाा योोजनाा (National Service Scheme)
सुुरुवाात : 1969
अंंमल : रााज्यसरकाार
Motto : Not me but you
उद्देेश : वि�द्याार्थीी व शि�क्षकांंमध्येे स्वैैच्छि�क काार्यााचीी व संंघभाावनेेचीी रुजवणूूक करणेे, वि�द्याार्थ्यांंचाा
व्यक्ति�मत्त्व वि�काास घडवूून आणणेे.
- कॉॉलेे जमध्येे शि�कत असताानाा वि�द्याार्थीी सलग दोोन वर्षेे NSS शीी जोोडलेे लाा असतोो. याामध्येे होोणाार्याा
शि�बि�रांंच्याा मााध्यमाातूून ग्राामीीण भाागाातीील काामेे व प्रश्न हाातााळण्यााचीी संंधीी त्यांंनाा मि�ळतेे.
2) रााष्ट्रीी�य युुवाा व कि�शोोर वि�काास काार्ययक्रम (National Youth and Adolescent development
Programme)
सुुरुवाात : 1 एप्रि�ल 2008
- युुवाा काामकााज व खेेळ मंंत्राालयााकडूू न याा योोजनेेचीी अंंमलबजाावणीी होोतेे.
- 100% केंंद्र पुुरस्कृृ त योोजनाा आहेे.
3) नवसंंजीीवनीी योोजनाा :
- हीी योोजनाा युुवाा वि�काासाासााठीी नसूून आदि�वाासीी कल्यााणाासााठीी सुुरू करण्याात आलेे लीी आहेे.
- आदि�वाासीी लोोकांंसााठीी पााणीीपुुरवठाा, आरोोग्य अशाा नि�रनि�रााळ्याा सुुवि�धांंसााठीी हीी योोजनाा सुुरू
करण्याात आलीी आहेे.
4) युुवाा वसति�गृृह (Youth Hostels) :
उद्देेश : देेशाातीील सांंस्कृृ ति�क वाारसाा अनुुभवताा याावाा याासााठीी तरुणांंनाा प्रोोत्सााहन देेणेे.
- केंंद्र व रााज्यााचाा एकत्रि�त काार्ययक्रम
- महाारााष्ट्राा�त औरंं गााबााद व बुुलढााणाा येेथेे अशीी वसति�गृृहेे आहेेत.
- देेशाात अशीी 17 हॉॉस्टेेल्स आत्ताापर्यंंत उभाारलीी आहेेत.
- पर्ययटन मंंत्राालय यांंचीी अंंमलबजाावणीी करतेे.
38 3 टीीप :
पूूर्वव परीीक्षेेतीील गेेल्याा तीीन वर्षाातीील प्रश्नांंचाा ट्रेंं�ड लक्षाात घेेताा पंंचवाार्षि�िक योोजनाा हाा अत्यंंत महत्त्वााचाा
टॉॉपि�क आहेे. प्रत्येेक पंंचवाार्षि�िक योोजनेेत सुुरू केेलेे लेे प्रकल्प, योोजनेेचाा काार्ययकााल, योोजनेेत सुुरु
केेलेे लेे वि�वि�ध काार्ययक्रम, तसेेच महत्त्वााच्याा योोजनाा, याा काालाावधीीच्याा कााळाात असलेे लेे अर्थथमंंत्रीी याा
सगळ्यााचाा तुुलनाात्मक अभ्याास वि�द्याार्थ्यांंनीी कराावाा.
पहि�ल्याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेत सुुरू करण्याात आलेे लेे प्रकल्प :
1) दाामोोदर खोोरेे वि�काास प्रकल्प 5) सिं�ंद्रीी खत काारखाानाा
2) भााक्राा नांंगल प्रकल्प 6) चि�त्तरंं जन रेे ल्वेे इंंजि�न काारखाानाा
3) कोोसीी प्रकल्प 7) पेेरांंबूूर रेे ल्वेे डब्यांंचाा काारखाानाा
4) हि�रााकूूड प्रकल्प
2nd FYP (1956-1961) :
1) भि�लााई पोोलााद प्रकल्प 3) दुर्गाापूूर पोोलााद प्रकल्प
2) रूरकेेलाा पोोलााद प्रकल्प 4) नांंगल आणि� रूरकेेलाा येेथेे खत
काारखाानाा
बोोकाारोो पोोलााद प्रकल्प : 4th FYP
वि�शााखाापट्टणम् पोोलााद प्रकल्प आणि� साालेे म पोोलााद प्रकल्प : 6th FYP
39 3 ओपेेक
स्थाापनाा : सप्टेंंबर 1960
मुुख्याालय : व्हि�एन्नाा (ऑस्ट्रि�ियाा)
(पहि�लेे 5 वर्षष मुुख्याालय जि�नि�व्हाा येेथेे होोतेे.)
ओपेेकचेे संंस्थाापक सदस्य : इराान, इरााक, कुुवैैत, सौौदीी अरेे बि�याा, व्हेेनेेझुएलाा
सध्यााचेे सदस्य : 14
(लि�बि�याा, यूूएई, अल्जेेरि�याा, नाायजेेरि�याा, इक्वेेडोोर, गॅॅबॉॉन, अंंगोोलाा, कांंगोो, इक्वि�टोोरि�यल गि�नि�याा)
- 30 नोोव्हेंंबर 2016 रोोजीी इंंडोोनेेशि�यााचेे सदस्यत्व थांंबवि�ण्याात आलेे आहेे.
- 1 जाानेेवाारीी 2019 पाासूून कताार याा संंघटनेेतूून बााहेेर पडलाा आहेे.
नि�रीीक्षक देेश : इजि�प्त, मेेक्सि�कोो, नॉॉर्वेे, ओमाान, रशि�याा इत्याादीी.
40 2 लैंं गि�क असमाानताा नि�र्देेशांंक (Gender Inequality Index)
- 1995 पाासूून सुुरू झाालेे ल्याा लिं�ं गााधाारि�त वि�काास नि�र्देेशांंक (GDI) व लिं�ं ग सबलीीकरण परि�मााण
(GEM) यांंचीी जाागाा 2010 च्याा अहवाालाापाासूून (GII) नेे घेेतलीी.
हाा नि�र्देेशांंक 3 नि�कष व 5 नि�र्देेशांंकााच्याा आधाारेे कााढलाा जाातोो.
नि�कष :
a) जनन आरोोग्य, b) सबलीीकरण, c) श्रम बााजाार
नि�र्देेशांंक :
1) मााताा मर्त्ययताा
a) जनन आरोोग्य
2) कि�शोोरवयीीन जन्यताा
1) संंसदीीय प्रति�नि�धि�त्व
b) सबलीीकरण
2) शैैक्षणि�क स्तर
c) श्रम बााजाार
41 2 सााक्षरतेेनुुसाार रााज्येे व केंंद्रशाासि�त प्रदेेशांंचीी क्रमवाारीी पुुढीीलप्रमााणेे :
रााज्य सााक्षरतेेचेे रााज्य सााक्षरतेेचेे रााज्य सााक्षरतेेचेे
प्रमााण (% प्रमााण (% प्रमााण (% मध्येे)
मध्येे) मध्येे)
केेरळ 93.91 गोोवाा 87.40 दि�ल्लीी 86.54
लक्षद्वीीप 92.28 दमन 87.07 अंंदमाान - 86.27
आणि� दीीव नि�कोोबाार
मि�झोोरााम 91.58 पुुदुच्चेेरीी 86.55 हि�मााचल प्रदेेश 83.78
त्रि�पुुराा 87.75 चंंदीीगढ 86.43 महाारााष्ट्रर 82.91
42 3 मेेक इन इंंडि�याा
सुुरुवाात : 25 सप्टेंंबर 2014
मंंत्राालय - वााणि�ज्य व उद्योोग मंंत्राालयांंतर्गगत काार्यय
- याा योोजनेेअंंतर्गगत भाारतीीय अर्थथव्यवस्थेेतीील वि�वि�ध 25 क्षेेत्रांंनाा अंंतर्भूू�त करण्याात येेईल.
मेेक इन इंंडि�याा प्रमााणेेच वि�वि�ध रााज्यांंनीी देेखीील आपल्याा रााज्याात याा योोजनांंचीी सुुरुवाात केेलीी
आहेे :
1) मेेक इन ओदि�शाा
2) ताामि�ळनााडूू ग्लोोबर इन्व्हेेस्टर्सस मीीट
3) व्हाायब्रंंट गुुजराात
4) हॅॅपनिं�ंग हरयााणाा
5) मॅॅग्नेेटि�क महाारााष्ट्रर इ.
43 2 सुुरेेश तेंंडुुलकर अभ्याास गट : 2005
- नि�योोजन मंंडळाानेे 2005 मध्येे याा तज्ज्ञ गटााचीी स्थाापनाा केेलीी.
- 2009 मध्येे समि�तीीनेे आपलाा अहवााल साादर केेलाा.
- जाानेेवाारीी 2011 मध्येे भाारत सरकाारनेे याा शि�फाारसींंचाा स्वीीकाार केेलाा.
- याा गटाानेे दाारि�द्य्र टोोपलीीत अन्न, आरोोग्य, शि�क्षण व कपडेे इत्याादींंवरीील खर्चााचाा समाावेेश केेलाा.
- सुुरेेश तेंंडुुलकर अभ्याासगटााच्याा अहवाालाानुुसाार भाारतााच्याा ग्राामीीण भाागाात दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण 25.7%
इतकेे तर शहरीी भाागाात तेेच प्रमााण 13.7% इतकेे आढळलेे .
- एकूूण दाारि�द्य्र 21.9% इतकेे आढळलेे .
44 4 रााष्ट्रीी�य लोोकसंंख्याा धोोरण 2000 चीी उर्ववरि�त उद्दि�ष्टेे :
घटक धोोरण लक्ष्येे
1) शि�शू मृृत्यूद
ू र 30
2) मााताा मृृत्यूद
ू र 100
3) जननदर 2.1
4) जन्म, मृृत्यू,ू लग्न व गर्भभधाारणेेचीी 100% नोंंदणीी करणेे.
5) सााथीीच्याा आजाारांंवर प्रति�बंंध व नि�यंंत्रण मि�ळवणेे.
6) प्रजनन व बााल आरोोग्य सेेवांंमध्येे भाारतीीय चि�कि�त्साा पद्धतींंचाा अवलंं ब करणेे.
7) लहाान कुुटुंं�ब तत्त्वाास प्रोोत्सााहन देेणेे.
8) कुुटुंं�ब कल्यााण काार्ययक्रम लोोककेंंद्रि�त करणेे.
9) सुुरक्षि�त गर्भभपाात सुुवि�धाा वााढवणेे.
10) मुुलींंचीी लग्नेे 20 वर्षेे वयाानंंतर करण्याास प्रोोत्सााहन देेणेे.
45 3 प्रत्येेक पंंचवाार्षि�िक योोजनाा हीी एकाा प्रति�माानाावर व एकाा संंकल्पनेेवर आधाारलेे लीी आहेे. त्याा अनुुषंंगाानेे
त्यााचाा अभ्याास करणेे गरजेेचेे आहेे.
योोजनाा संंकल्पनाा योोजनाा संंकल्पनाा
पहि�लीी पंंचवाार्षि�िक पुुनरूत्थाान योोजनाा पााचवीी पंंचवाार्षि�िक दाारि�द्य्र नि�र्मूू�लन व
योोजनाा (कृृषि�वर भर) योोजनाा स्वाावलंं बन
द्वि�तीीय पंंचवाार्षि�िक भौौति�कवाादीी योोजनाा दहाावीी पंंचवाार्षि�िक शि�क्षण योोजनाा
योोजनाा योोजनाा
तृृतीीय पंंचवाार्षि�िक कृृषि� व मूूलभूूत अकराावीी पंंचवाार्षि�िक जलद व सर्ववसमाावेेशक
योोजनाा उद्योोग योोजनाा वि�काास
चौौथीी पंंचवाार्षि�िक स्थैैर्याासह आर्थि�िक बााराावीी पंंचवाार्षि�िक जलद, शााश्वत आणि�
योोजनाा वााढ योोजनाा अधि�क समाावेेशीी वृृद्धीी
46 2 सहस्रक वि�काासााचीी लक्ष्येे पूूर्ववपरीीक्षेेसााठीी महत्त्वााचीी असूून आताा आयोोगाानेे प्रत्येेक ध्येेयाामधीील
उपध्येेयांंवर देेखीील प्रश्न वि�चाारण्याास सुुरुवाात केेलीी आहेे.
1) अति� दाारि�द्य्र व भूूकबळींंचेे नि�र्मूू�लन करणेे.
a) प्रति� दि�न एक डॉॉलरपेेक्षाा कमीी उत्पन्नाावर जगणाार्याा लोोकांंचेे प्रमााण नि�म्म्याानेे कमीी करणेे.
b) भुुकेेनेे पीीडि�त असलेे ल्याा लोोकांंचेे प्रमााण नि�म्म्याानेे कमीी करणेे.
2) साार्ववत्रि�क प्रााथमि�क शि�क्षण सााध्य करणेे.
a) सर्वव मुुलेे व मुुलीी प्रााथमि�क शि�क्षण काार्ययक्रम पूूर्णण करतीील हेे सााध्य करणेे.
3) जेंंडर समाानतेेस प्रोोत्सााहन देेणेे व महि�लांंचेे सबलीीकरण करणेे.
a) 2005 पर्यंंत प्रााथमि�क व मााध्यमि�क शि�क्षणाातीील तर 2015 पर्यंंत सर्वव स्तराातीील जेंंडर असमाानताा
नष्ट करणेे.
4) बााल मर्त्ययतेेचेे प्रमााण कमीी करणेे.
a) 5 वर्षााखाालीील बाालकांंमधीील मर्त्ययतेेचेे प्रमााण 2/3 नेे कमीी करणेे.
5) मााताा आरोोग्याात सुुधाारणाा घडवूून आणणेे.
a) मााताा मर्त्ययताा प्रमााण 3/4 नेे कमीी करणेे.
6) एचआयव्हीी/एडस्, मलेे रि�याा व इतर रोोगांंशीी साामनाा करणेे.
a) प्रसाार थांंबवि�णेे.
b) मलेे रि�याा व इतर प्रमुुख रोोगांंचाा प्राादुर्भााव थांंबवणेे आणि� व्युुत्क्रमााचीी सुुरुवाात करणेे.
7) पर्याावरणीीय शााश्वतताा सााध्य करणेे.
a) देेशााच्याा वि�काासाात शााश्वत वि�काासााच्याा तत्त्वााचेे एकाात्मीीकरण घडवूून आणणेे.
b) सुुरक्षि�त पेेयजलााचीी शााश्वत उपलब्धतताा नसलेे ल्याा लोोकांंचेे प्रमााण नि�म्म्याानेे कमीी करणेे.
c) 2020 पर्यंंत 100 दशलक्ष झोोपडपट्टीीवाासि�यांंच्याा जीीवनाात भरीीव सुुधाारणाा घडवूून आणणेे.
8) वि�काासाासााठीी जाागति�क भाागीीदाारीी नि�र्मााण करणेे.
a) खुुलाा व्याापाार व वि�त्तीीय व्यवस्थेेचाा वि�काास
b) गरीीब देेशांंनाा कर्जजमााफीी सुुवि�धाा
c) लहाान व भूू बंंदि�स्त देेशांंच्याा वि�शेेष गरजांंकडेे लक्ष देेणेे.
d) औषध कंंपन्यांंशीी सहकाार्यय करून परवडण्यााजोोगीी औषधेे उपलब्ध करून देेणेे.
47 4 12 वीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा लक्ष्येे :
1) 8% वाार्षि�िक दरवााढ, कृृषि� क्षेेत्राासााठीी 4% इतकेे लक्ष्य, उद्योोग क्षेेत्राासााठीी 7.6% लक्ष्य तर
सेेवााक्षेेत्राासााठीी 9.0% इतकेे लक्ष्य ठेेवण्याात आलेे होोतेे.
2) सेेवाा नि�र्याात दर 3.5% ठेेवण्याात आलाा.
12 व्याा योोजनेेचीी क्षेेत्रीीय लक्ष्येे :
1) दाारि�द्य्रााचेे प्रमााण 10 टक्क्यांंनीी कमीी करणेे.
2) गैैर कृृषि� क्षेेत्राात 50 दशलक्ष नवीीन रोोजगाारााच्याा संंधीी नि�र्मााण करणेे.
3) सराासरीी शाालेे य वर्षेे 7 वर्षाापर्यंंत वााढवि�णेे.
4) 1000 जि�वंंत जन्मांंमाागेे अर्भभक मृृत्यूू दर 25 पर्यंंत कमीी करणेे.
5) बााललिं�ं ग गुुणोोत्तर 950 पर्यंंत वााढवि�णेे.
6) एकूूण जननदर 2.1 पर्यंंत कमीी करणेे.
7) पाायााभूूत क्षेेत्राातीील गुंं�तवणूूक 9% of GDP पर्यंंत वााढवि�णेे.
8) हरि�त क्षेेत्र प्रमााण दरवर्षीी 1 दशलक्ष हेेक्टरनेे वााढवि�णेे.
9) 30,000 मेेगाावॅॅट अक्षय ऊर्जाा क्षमताा दरवर्षीी नि�र्मााण करणेे.
10) 50% ग्राामीीण जनतेेलाा 55 लि�टर प्रति�दि�न नळ पेेयजल उपलब्ध करून देेणेे.
48 2 नववीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा :
काालाावधीी : 1 एप्रि�ल 1997 तेे 31 माार्चच 2002
मुुख्य भर : कृृषीी व ग्राामीीण वि�काास
घोोषणाा : साामााजि�क न्यााय व समाानतेेसह आर्थि�िक वााढ
याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेत सुुरू करण्याात आलेे ल्याा महत्त्वााच्याा योोजनाा :
1) स्वर्णण जयंंतीी शहरीी रोोजगाार योोजनाा : डि�सेंंबर 1997
2) स्वर्णण जयंंतीी ग्रााम स्वरोोजगाार योोजनाा (SGSY) : 1 एप्रि�ल 1999
3) समग्र आवाास योोजनाा : 1 एप्रि�ल 1999
4) अंंत्योोदय अन्न योोजनाा : 25 डि�सेंंबर 2000
5) प्रधाानमंंत्रीी ग्राामोोदय योोजनाा : 2000-01
6) संंपूूर्णण ग्राामीीण रोोजगाार योोजनाा (SGRY) : 25 सप्टेंंबर 2001
7) वााल्मि�कीी आंंबेेडकर आवाास योोजनाा : सप्टेंंबर 2001
8) सर्वव शि�क्षाा अभि�याान : 2001
49 3
50 3 2001-2011 याा दशकाात देेशााच्याा लोोकसंंख्येेचीी वााढ 17.7% इतकीी झाालीी.
लोोकसंंख्येेतीील दशकीीय वााढ - पुुरुष -17.1%
लोोकसंंख्येेतीील दशकीीय वााढ - स्त्रि�याा -18.3%
लोोकसंंख्येेचीी सर्वाात कमीी वााढ झाालेे लीी रााज्येे/केंंद्रशाासि�त प्रदेेश :
1) नाागाालँँड - 0.47%(-ve)
2) केेरळ - 4.86%
लोोकसंंख्येेचीी सर्वााधि�क वााढ झाालेे लीी रााज्येे/केंंद्रशाासि�त प्रदेेश :
1) दाादराा व नगर हवेेलीी - 55.5%
2) दमण व दीीव - 54.54%
51 1 चौौथीी पंंचवाार्षि�िक योोजनाा :
मुुख्य भर : स्वाावलंं बन
घोोषवााक्य : स्थैैर्याासह आर्थि�िक वााढ
याा योोजनााकााळाात इंंदि�राा गांंधींंनीी ‘गरीीबीी हटााओ’ हीी घोोषणाा दि�लीी.
योोजनेेचेे उपनााव : गााडगीीळ योोजनाा
उद्दि�ष्टेे :
1) स्वाावलंं बन
2) साामााजि�क न्याायाासह आर्थि�िक वााढ
3) समतोोल प्राादेेशि�क वि�काास
योोजनेेअंंतर्गगत सुुरू करण्याात आलेे लेे प्रकल्प :
a) 1973 - अवर्षषण प्रवण क्षेेत्र वि�काास काार्ययक्रम
b) 1973 - लघुु शेेतकरीी वि�काास अभि�करण
c) 1972 - बोोकाारोो पोोलााद प्रकल्प
d) 1973 - SAIL
- यााच योोजनााकााळाात जुुलैै 1969 मध्येे 14 बँँकांंचेे रााष्ट्रीी�यीीकरण करण्याात आलेे .
- 1979 मध्येे अग्रणीी बँँक योोजनाा सुुरू करण्याात आलीी.
- 1 जाानेेवाारीी 1973 रोोजीी भाारतीीय सााधाारण वि�माा महाामंंडळााचीी स्थाापनाा करण्याात आलीी.
- यााच योोजनााकााळाात 1972-73 मध्येे भाारतााचाा व्याापाार तोोल अनुुकूूल ठरलाा.
- 1973 मध्येे FERA संंमत करण्याात आलाा.
52 1 लैंं गि�क असमाानताा नि�र्देेशांंक (Gender Inequality Index)
- 1995 पाासूून सुुरू झाालेे ल्याा लिं�ं गााधाारि�त वि�काास नि�र्देेशांंक (GDI) व लिं�ं ग सबलीीकरण परि�मााण
(GEM) यांंचीी जाागाा 2010 च्याा अहवाालाापाासूून (GII) नेे घेेतलीी.
हाा नि�र्देेशांंक 3 नि�कष व 5 नि�र्देेशांंकााच्याा आधाारेे कााढलाा जाातोो.
नि�कष :
a) जनन आरोोग्य, b) सबलीीकरण, c) श्रम बााजाार
नि�र्देेशांंक :
1) मााताा मर्त्ययताा
a) जनन आरोोग्य
2) कि�शोोरवयीीन जन्यताा
1) संंसदीीय प्रति�नि�धि�त्व
b) सबलीीकरण
2) शैैक्षणि�क स्तर
c) श्रम बााजाार
53 3 माानव वि�काास अहवााल :
- UNDP नेे 1990 मध्येे पहि�ल्यांंदाा माानव वि�काास अहवााल जााहीीर केेलाा.
- याा अहवाालाामाागचीी मूूळ प्रेेरणाा पााकि�स्ताानीी अर्थथतज्ज्ञ महबूूब उल हक आणि� अमर्त्यय सेेन यांंचीी
होोतीी.
- माानव वि�काास नि�र्देेशांंक पुुढीील तीीन आयााम व त्यांंच्यााशीी संंबंंधि�त चाार नि�र्देेशक याा आधााराावर
कााढलाा जाातोो.
a) दीीर्घघ व आरोोग्यमय जीीवन
1) 25 वर्षांंपेेक्षाा अधि�क वयााच्याा प्रौौढांंचीी सराासरीी शाालेे य वर्षेे

b) ज्ञाान
2) 18 वर्षाापेेक्षाा कमीी वयााच्याा मुुलांंचीी अपेेक्षि�त शाालेे य वर्षेे

c) चांंगलेे जीीवनमाान
- HDI चेे मूूल्य 0 तेे 1 दरम्याान व्यक्त केेलेे जाातेे.
त्याानुुसाार देेशांंचेे पुुढीील गटाात वर्गीीकरण केेलेे जाातेे.
i) नि�म्न माानव वि�काास देेश : HDI शून्य तेे 0.550 दरम्याान
ii) मध्यम माानव वि�काास देेश : HDI 0.550 तेे 0.669 दरम्याान
iii) उच्च माानव वि�काास देेश : HDI 0.700 तेे 0.799 दरम्याान
iv) अत्युुच्च माानव वि�काास देेश : HDI 0.800 आणि� त्याापेेक्षाा जाास्त
54 3 अदृश्य/छुुपीी/प्रच्छन्न बेेरोोजगाारीी :
- आपल्याा क्षमतेेचाा पूूर्णण वाापर करून एखाादेे कााम जेेवढ्याा व्यक्तीी करू शकताात, त्याापेेक्षाा जाास्त
व्यक्तीी त्याा काामाात गुंं�तलेे ल्याा असताात. त्याा जाास्तीीच्याा व्यक्तीी अदृश्य/प्रच्छन्न बेेरोोजगाारीी अनुुभवत
असताात.
55 4
56 1 सहस्रक वि�काास लक्ष्येे (MDGs) :
1) अति�दाारि�द्य्र व भुुकबळींंचेे नि�र्मूू�लन करणेे. 2) साार्ववत्रि�क प्रााथमि�क शि�क्षण सााध्य करणेे.
3) जेंंडर समाानतेेस प्रोोत्सााहन देेणेे व महि�लांंचेे 4) बााल मर्त्ययतेेचेे प्रमााण कमीी करणेे.
सबलीीकरण करणेे,
5) मााताा आरोोग्याात सुुधाारणाा घडवूून आणणेे. 6) एचआयव्हीी/एड्स्, मलेे रि�याा व इतर रोोगांंशीी
साामनाा करणेे.
7) पर्याावरणीीय शााश्वतताा सााध्य करणेे. 8) वि�काासाासााठीी जाागति�क भाागीीदाारीी नि�र्मााण
करणेे.
शााश्वत वि�काास लक्ष्येे (SDGs) :
1) दाारि�द्य्र नष्ट करणेे. 10) वि�षमताा कमीी करणेे
2) भुुकबळींंचेे नि�र्मूू�लन करणेे. 11) शााश्वत शहरेे व समुुदााय
3) चांंगलेे आरोोग्य व सुुस्थि�तीी 12) जबााबदाार उपभोोग व उत्पाादन
4) गुुणवत्तेेचेे शि�क्षण 13) हवाामाान कृृतीी
5) लिं�ं ग समाानताा 14) पााण्यााखाालीील जीीवन
6) स्वच्छ पेेयजल व स्वच्छताा 15) जमि�नीीवरीील जीीवन
7) परवडण्यााजोोगीी व स्वच्छ ऊर्जाा 16) शांंतताा, न्यााय व मजबूूत संंस्थाा
8) चांंगलीी काार्ययस्थि�तीी आणि� आर्थि�िक वााढ 17) लक्ष्यपूूर्तीीसााठीी भाागीीदाारीी
9) उद्योोग, नवााचाार आणि� पाायााभूूत संंरचनाा
57 4 शााश्वत वि�काास लक्ष्येे :

- MDGs (2000-2015) काालखंंड संंपल्याानेे 2016-2030 याा कााळाासााठीी SDGs चाा स्वीीकाार करण्याात
आलाा आहेे.
- 2015 लाा ‘Transforming our world : The 2030 Agenda for sustainable Development’
याा शीीर्षषकााच्याा अहवाालाात हीी 17 लक्ष्येे संंपूूर्णण जगाासााठीी स्वीीकाारण्याात आलीी.
- 2017 च्याा SDG - Index नुुसाार स्वीीडन, डेेन्माार्कक , फि�नलँँड आणि� नॉॉर्वेे हेे देेश पहि�ल्याा चाार
क्रमांंकााचेे माानकरीी ठरलेे त.
58 2 प्रथम पंंचवाार्षि�िक योोजनाा
मुुख्य भर : कृृषि� क्षेेत्र
प्रति�माान : हेेरॉॉड डोोमर
नााव : पुुनरुत्थाान योोजनाा
हाातीी घेेतलेे लेे प्रकल्प : 1) दाामोोदर खोोरेे वि�काास प्रकल्प
2) भााक्राा - नांंगल प्रकल्प
3) कोोसीी प्रकल्प
4) हि�रााकूूड प्रकल्प
5) सिं�ंद्रीी खत काारखाानाा
दुर्गाापूूर पोोलााद प्रकल्प

द्वि�तीीय पंंचवाार्षि�िक योोजनाा
रूरकेेलाा खत प्रकल्
59 1
60 3 घर्षषणाात्मक + संंरचनाात्मक = नैैसर्गि�िक बेेरोोजगाारीी
1) घर्षषणाात्मक बेेरोोजगाारीी : जेेव्हाा काामगाार अधि�क चांंगल्याा रोोजगाारााच्याा प्रति�क्षेेत ऐच्छि�करीीत्याा
बेेरोोजगाार असतोो तेेव्हाा त्याास घर्षषणाात्मक बेेरोोजगाारीी म्हणताात.
2) संंरचनाात्मक बेेरोोजगाारीी : अर्थथव्यवस्थेेत संंरचनाात्मक बदल झााल्याामुुळेे काामगाारांंचीी कौौशल्येे
आणि� काामाासााठीी आवश्यक कौौशल्येे याामध्येे असंंतुुलन नि�र्मााण होोतेे. त्याामुुळेे नि�र्मााण झाालेे ल्याा
बेेरोोजगाारीीलाा संंरचनाात्मक बेेरोोजगाारीी म्हणताात.
61 1 दाारि�द्य्र वर्गीीकरण
साापेेक्ष दाारि�द्य्र नि�रपेेक्ष दाारि�द्य्र

जन दाारि�द्य्र (Mass Poverty) : जेेव्हाा समााजााचाा एक मोोठाा गट जीीवनााच्याा मुुलभूूत गरजाा भाागवि�ण्याास
असमर्थथ ठरतोो तेेव्हाा अशाा स्थि�तीीलाा ‘जन दाारि�द्य्र’ म्हणताात.
साापेेक्ष दाारि�द्य्र : देेशाातीील लोोकसंंख्येेच्याा संंपत्तीी, उत्पन्न किं�ंवाा उपभोोगााचेे तुुलनाात्मक मोोजमााप म्हणजेे
साापेेक्ष दाारि�द्य्र. नि�रपेेक्ष दाारि�द्य्र : एक न्यूूनतम उपभोोग स्तर नि�र्धाारि�त करून त्याावरून दाारि�द्य्रााचेे जेे
मोोजमााप केेलेे जाातेे त्याास नि�रपेेक्ष दाारि�द्य्र म्हणताात.
62 2
63 2 लॉॉरेे न्झ वक्र रेे षाा :
असमाान वााटपााच्याा अभ्याासाासााठीी गि�नीी गुुणांंक मोोजण्याासााठीी एक आलेे ख कााढताात. क्ष अक्षाावर कमीी
उत्पन्न असलेे ल्याा लोोकांंच्याा संंख्येेपाासूून जाास्त उत्पन्न मि�ळवि�णााऱ्याा लोोकांंचेे एकूूण लोोकसंंख्येेतीील
प्रमााण मांंडलेे जाातेे. य अक्षाावर त्यांंचाा एकूूण उत्पन्नाातीील वााटाा मांंडलाा जाातोो.
जर सर्वांंच्याा उत्पन्नाात समाानताा असेेल, तर 45० तीील सरळ रेे षाालेे ख तयाार होोतोो. पण जर उत्पन्नाात
वि�षमताा असेेल तर याा रेे षाालेे खाालाा वक्रताा येेतेे. याालाा लॉॉरेंंझ वक्ररेे षाा असेे म्हणताात.
64 1
65 4
66 2 UNDP नेे 2010 मध्येे Gender Inequality Index चाालू केेलाा.
- GII हाा 0-1 दरम्याान असतोो.
- GII-0 म्हणजेे लिं�ं गसमाानताा तर GII- 1 म्हणजेे लिं�ं ग असमाानताा
- याासााठीी खाालीील आयााम व नि�र्देेशकांंचाा वि�चाार करताात.
आयााम प्रजनन स्वाास्थ्य सशक्ति�करण रोोजगाार क्षेेत्र
नि�र्देेशक मााताा मृृत्यूद
ू र मााध्यमि�क शि�क्षण रोोजगाार क्षेेत्राातीील सहभााग
पौौगंंडाावस्थेेतीील संंसदेेतीील सहभााग
जन्मदर
- 2018 नुुसाार GII मध्येे भाारतााचाा क्रमांंक 127 वाा आहेे. (GII - 0.54)
67 4 - 2015 साालीी स्माार्टट सि�टीी मि�शन चाालू करण्याात आलेे .
- शहरांंचाा सर्वांंगीीण वि�काास करण्याासााठीी हाा प्रकल्प.
- देेशाातीील 100 शहरांंचाा सहभााग (महाारााष्ट्राा�तीील 10 शहरेे )
स्माार्टट सि�टीी अभि�याानााचेे महत्त्वााचेे घटक : दळणवळण, आरोोग्य, घरेे , पााणीी, वीीज अशाा सर्वव
गरजेेच्याा सेेवाा तंंत्रज्ञाान वाापरून पुुरवणेे-त्याासााठीी Data Analytic चाा वाापर करणेे.
68 3 बहुआयाामीी दाारि�द्र्य : बहुआयाामीी नि�र्धधनताा नि�र्देेशांंक (Multidimensional Poverty Index)
- कोोण कााढतोो : OPHI (Oxford Poverty & Human Development Initiative)
- प्रकााशि�त करतोो : UNDP च्याा माानव वि�काास अहवाालाात
- 1997 पाासूून माानव वि�काास अहवाालाात Human Poverty Index दि�लाा जाात असेे. त्यााऐवजीी आताा
2010 पाासूून MPI हाा नि�र्देेशांंक दि�लाा जाातोो
- याावरून दाारि�द्र्यााचीी तीीव्रताा व दाारि�द्र्यााचेे प्रमााण कााढलेे जाातेे. MPI यांंच्याा गुुणााकााराातूून मि�ळतोो
आरोोग्य (1/6 भाार)
- पोोषण
- बाालमृृत्यूू दर
शि�क्षण (1/6 भाार)
- शाालेे य शि�क्षण वर्षष
- शाालेे य पटनोंंदणीी
रााहणीीमाान (प्रत्येेकीी 1/18 भाार)
- वीीज पुुरवठाा
- पि�ण्यााचेे पााणीी
- स्वच्छताा
- फरशीी
- इंंधन
- माालमत्ताा
- 33% पेेक्षाा जाास्त अभााव : बहुआयाामीी गरीीब
- 33-20% अभााव : असुुरक्षि�त गट (कधीीहीी बहुआयाामीी गरीीब होोऊ शकतोो)
- 50% पेेक्षाा जाास्त अभााव : तीीव्र बहुआयाामीी गरीीब
69 3 -PMC बँँक Punjab -Maharashtra co-operative Bank हीी सध्याा चर्चेेत आहेे.
- सहकाार हाा MPSC Syllabus चाा भााग असल्याानेे त्याातीील मूूलभूूत गोोष्टीी मााहीीत हव्याात.
- सहकाारीी बँँकांंचेे आर्थि�िक वर्षष 1 एप्रि�ल-31 माार्चच असतेे.
- आर्थि�िक वर्षष संंपल्याानंंतर चाार महि�न्यांंत लेे खाापरीीक्षण अनि�वाार्यय असतेे.
70 3 प्रत्यक्ष कर (Direct Taxes)
- जेेव्हाा कर भरणाा (Incidence of Tax) आणि� करााघाात (Impact Of Tax) एकााच व्यक्तीीवर
पडतोो तेेव्हाा त्याालाा ‘प्रत्यक्ष कर’ म्हणताात.
- प्रत्यक्ष कर हेे दुसऱ्याावर ढकलताा येेत नााहीी. तोो अहस्तांंतरणीीय आहेे.
- प्रत्यक्ष कर हेे प्रगति�शीील असताात. म्हणजेेच उत्पन्न वााढतेे तसेे करााचेे दर वााढताात.
- प्रत्यक्ष कर तुुलनेेनेे अधि�क लवचि�क असताात.
- अहस्तांंतरणीीय असल्याामुुळेे प्रत्यक्ष कर भरण्यााबााबत अप्रि�यताा असतेे. त्याामुुळेे चुुकवेेगि�रीी/
बुुडवेेगि�रीीचीी शक्यताा असतेे.
- उदाा. आयकर, नि�गम कर, व्यवसााय कर इत्याादीी.
- संंबंंधि�त वि�भााग : Central Board of Direct Taxes (CBDT) कर
प्रत्यक्ष कर काायदाा 1961 नुुसाार प्रत्यक्षकरााचेे वर्गीीकरण तीीन गटांंत केेलेे जाातेे.
1. प्रमााणशीीर कर (Proportional Tax) : व्यक्तीीच्याा उत्पन्नाावर जेेव्हाा एकााच दराानेे कर आकाारणीी
केेलीी जाातेे, तेेव्हाा त्याास प्रमााणशीीर कर असेे म्हणताात.
2. प्रगति�शीीलकर/ पुुरोोगाामीी/ प्रगमनशीील (Progressive Tax) : जसजशीी उत्पन्नााचीी पाातळीी वााढत
जाातेे तसतसेे करााचेे दर वााढत असतीील तर अशाा कराालाा प्रगति�शीील/पुुरोोगाामीी कर म्हणताात.
भाारताात अशीी प्रगति�शीील कर रचनाा प्रचलि�त आहेे. उदाा. आयकर.
3. प्रति�गाामीी कर (Regressive Tax) : जसजशीी उत्पन्नााचीी पाातळीी वााढत जाातेे, करााचेे दर कमीी
होोत असतीील तर अशाा कराालाा ‘प्रति�गाामीी कर’ असेे म्हणताात. उदाा. : वि�क्रीी कर
71 3 दूरसंंचाार मंंत्राालयाानेे अरुण सुंं�दराारााजन समि�तीी खाालीील गोोष्टींंकरताा स्थाापन केेलीी :
Spectrum charges पुुनर्ररचनाा करणेे व Ease of Doing Business वााढवणेे.
72 4 Agmark हेे कृृषीी संंबंंधीी उत्पाादनांंनाा प्रमााणि�त करतेे. चाामडेे हेे याामध्येे येेत नााहीी.
73 3 - Utkarsh 2022 हीी जाागति�क मध्यवर्तीी बँँकांंच्याा मध्यम मुुदतीीच्याा धोोरणााचाा भााग आहेे.
- देेशााच्याा मध्यवर्तीी बँँकांंचेे नि�यंंत्रण पर्ययवेेक्षण अशाा सर्वव काार्यांंनाा मजबुुतीी देेणेे हाा त्यााचाा मुुख्य
उद्देेश आहेे.
-RBI नेे Deputy Governor Viral Acharya यांंच्याा अध्यक्षतेेखाालीी एक अंंतर्गगत समि�तीी याासााठीी
स्थाापन केेलीी.
74 3 RBI कडीील जाास्तीीच्याा ठेेवीीवरून केंंद्र सरकाार व RBI मध्येे एकमत नव्हतेे. याासााठीी बि�मल जाालन
पॅॅनेेलचीी स्थाापनाा केेलीी. वर्ततमाानपत्राात RBI नेे केंंद्र सरकाारलाा कि�तीी पैैसेे दि�लेे व तेे योोग्य काा
अयोोग्य यााप्रकाारच्याा बाातम्यााच जाास्त असताात. परि�क्षाार्थींंनीी माात्र त्याा चर्चेेत पडण्यााऐवजीी MPSC
अभ्याासक्रमाासंंबंंधीी गोोष्टीीकडेे जाास्त लक्ष द्याावेे. जसेे कीी RBI चाा Role कााय आहेे? तीी स्वतंंत्रपणेे
काार्यय कसेे करतेे? इत्याादीी.
75 4 -M-Sand म्हणजेे Manufactured sand होोय.
- कठीीण ग्रॅॅनााइट खडकाापाासूून हीी तयाार केेलीी जाातेे.
- नदीीपाात्राातीील वााळूूलाा हाा उत्तम पर्यााय आहेे.
- अनि�यमि�त वााळूू उपसाा झााल्याानेे नदीीपाात्राातीील जैैववि�वि�धतेेलाा धोोकाा पोोहोोचतोो आहेे. M-Sand मुुळेे
त्याालाा कााहीी प्रमााणाात तरीी आळाा बसेेल.
76 3 - समुुद्राात असणााऱ्याा माासेेमााऱ्यांंसााठीी हेे Device बनवि�लेे आहेे.
- GEMINI Device एक Portable Receiver असूून ISRO-Satellite शीी जोोडलेे लेे आहेे.
- क्षमताा 300 नॉॉटि�कल मैैलपर्यंंत आहेे. परंं तुु हीी One way communication सेेवाा आहेे. (Radio
प्रमााणेे)
- माासेेमाारीी करणाारेे याावरून फोोन करू शकत नााहीीत.
- यााचाा एवढााच फाायदाा आहेे कीी मोोबााईल नेेटवर्कक नााहीी अशाा ठि�कााणीी आपत्तीीच्याा वेेळीी सूूचनाा
देेताा येेतेे.
77 3 आयुुष्माान भाारत National Health Protection Mission :
- पंंतप्रधाानांंनीी 15 Aug. 2018 लाा जााहीीर केेलीी.
वैैशि�ष्ट्येे : द्वि�तीीय व तृृतीीय आरोोग्य सेेवांंसााठीी प्रत्येेक कुुटुंं�बाालाा 5 लााखाापर्यंंत आरोोग्य वि�माा
- सरकाारीी तसेेच खाासगीी दवााखाान्यांंचाा समाावेेश.
- मुुख्यतःः आर्थि�िकदृष्ट्याा गरीीब व माागाासवर्गीीय लोोकांंसााठीी आहेे.
- खर्चााचीी वि�भाागणीी केंंद्र व रााज्याात 60ःः40 प्रमााणाात करण्याात येेईल.
78 2 FRBM काायदाा, 2003
काायद्यााचीी वैैशि�ष्ट्येे :
- पाारदर्शशक रााजकोोषीीय व्यवस्थाापन यंंत्रणाा वि�कसि�त करणेे
- कर्जााचेे आदर्शश व्यवस्थाापन (Prudential Debt Management)
- दीीर्घघकाालीीन रााजकोोषीीय स्थैैर्यय (fiscal stability)
- याा काायद्याानेे अर्थथसंंकल्पाासोोबतच खाालीील तीीन वि�वरणपत्रेे संंसदेेत मांंडनेे अनि�वाार्यय केेलेे .
1. FPSS : Fiscal Policy Strategy Statement
2. MTFPS : Medium Term Fiscal Policy Statement
3. MFS : Macroeconomic Framework Statement
- रााष्ट्रीी�य संंरक्षण, नैैसर्गि�िक किं�ंवाा आर्थि�िक संंकट कााळाात सूूट घेेण्यााचीी मुुभाा
- भाारत सरकाार RBI कडूू न घेेत असलेे ल्याा कर्जांंवर बंंधनेे टााकलीी
- महसुुलीी तूूट शून्य करणेे आणि� वि�त्तीीय तूूट 3 % पर्यंंत ठेेवणेे.
- FRBM काायद्यााचेे पुुनराावलोोकन व अंंमलबजाावणीी करण्याासााठीी आताापर्यंंत 3 अंंमलबजाावणीी
काार्ययगट स्थाापन करण्याात आलेे आहेेत.
- वि�जय केेळकर काार्ययगट
- 2. 2012 : रााजकोोषीीय दृढीीकरण आरााखडाा समि�तीी (Committee on Roadmap for Fiscal
Consolidation) अध्यक्ष : डॉॉ.वि�जय केेळकर
- 3. 2016 : एन केे सिं�ंह काार्ययगट
- FRBM काायदाा रद्द करून नवीीन Debt & Fiscal Responsibility Act आणाावाा
- Fiscal Council स्थाापन कराावीी
- 2017 -18 पाासूून नि�योोजि�त खर्चच व बि�गर नि�योोजि�त खर्चच हेे वर्गीीकरण बााद करण्याात आलेे आहेे.
- महाारााष्ट्राा�चाा FRBM काायदाा, 2005:
- 2009 पर्यंंत महसुुलीी तूूट शुन्य करणेे आणि� वि�त्तीीय तूूट 3% पर्यंंत करणेे.
79 2 RISE : Revitalising infrastructure and system in Education :
- 2018-19 च्याा अर्थथसंंकल्पाात घोोषणाा.
वैैशि�ष्ट्येे : केंंद्र सरकाारच्याा उच्चतम शैैक्षणि�क संंस्थांंनाा कमीी व्यााजदराात नि�धीी पुुरवणेे.
- याासााठीी HEFA (Higher Education Financing Agency) जीी गैैरबँँकींंग आर्थि�िक संंस्थाा आहेे
ति�चीी मदत घेेतलीी जााणाार आहेे. HEFA केंंद्र शाासनाानेे 2017 लाा स्थाापीीत केेलीी.
नोोट : वरीील प्रश्नाात जरीी आपणाास RISE बद्दल मााहि�त नसेेल तरीी वि�धाान 1 नीीट वााचलेे तर
आपल्याा लक्षाात येेईल कीी याामध्येे High Cost Funding (जाास्त दराानेे नि�धीी) पुुरवठाा म्हटलेे आहेे
जेे सरकाारीी धोोरणाात असूू शकत नााहीी.
त्याामुुळेे आपण पर्यााय क्रमांंक 1 व 3 बााद करू शकतोो.
80 1 - वैैशि�ष्ट्येे : मोोबााईल ॲपद्वाारेे रस्तेे देेखभाालीीचाा सर्व्हेेे� करणेे.
- याात GIS (Geographic Information System) चाा वाापर आहेे.
[Aarambh Initiative हेे पण आरंं भ नाावाानेेच सुुरू आहेे. यााचाा उद्देेश Child Pornography नष्ट
करण्याासााठीी होोतोो. U. K. Band Internet watch foundation व भाारताातीील Child Protection
संंबंंधीी संंस्थाा यांंचाा संंयुुक्त उपक्रम आहेे.]
81 3 PM-Vidya Laxmi Karyakram :
- It’s first of kind portal ज्यााद्वाारेे गरजूू वि�द्याार्थीी कर्जज घेेऊ शकतीील.
- हीी एकल खि�डकीी योोजनाा आहेे ज्यााद्वाारेे गरजूू वि�द्याार्थ्यांंनाा कर्जाासंंबंंधीी सर्वव मााहि�तीी एकााच ठि�कााणीी
मि�ळेे ल.
- यााच ठि�कााणीी वि�द्याार्थ्यांंनाा वि�वि�ध शि�ष्यवृृत्तींंचीी पण मााहि�तीी मि�ळेे ल.
82 1 Swayam Prabha :
- हाा 32 DTH चॅॅनेेल एकत्र करून शैैक्षणि�क उपक्रम 24×7 उपलब्ध करून देेणााराा उपक्रम आहेे.
- याासााठीी GSAT-15 Satellite चीी मदत घेेतलीी जाातेे.
- Resource Sat हाा Remote Sensing Satellite आहेे. त्याामुुळेे वि�धाान ब चुुकीीचेे आहेे.
(इतर मााहि�तीी : Swayam नाावााचाा Satellite पुुणेे येेथीील COEP नेे तयाार केेलाा होोताा.
- Swayam Portal हेे भाारत सरकाारचेे Online learning सााठीीचेे मााध्यम आहेे.)
83 3 National Testing Agency :
- 2017 मध्येे उच्चतर शैैक्षणि�क संंस्थांंच्याा प्रवेेश परीीक्षाा घेेण्याासााठीी स्थाापनाा.
- JEE Main, NEET, UG, NET, CMAT, GPAT अशाा प्रवेेश परीीक्षाा NTA माार्फफ त होोणाार.
Motto :- Excellence in Assessment.
84 3 शााळाा साारथीी पोोर्टटल :
- माानव संंसााधन वि�काास मंंत्राालयााचाा उपक्रम
- Government, NGO, CSR Portal यांंच्याा संंयुुक्त प्रयत्नाानेे
- शााळेे चीी गुुणवत्ताा वााढवि�णेे हाा उद्देेश.
85 1 एक भाारत श्रेेष्ठ भाारत :
- सरदाार पटेेलांंच्याा 140 व्याा जयंंतीीनि�मि�त्ताानेे जााहीीर केेलाा.
- वि�वि�धतेेनेे नटलेे लाा परंं तुु एकताा असणााराा आपलाा देेश.
- हीी एकताा वााढवि�ण्याासााठीी हाा काार्ययक्रम घोोषि�त.
86 2 Model Land Leasing Act, 2016 :
वैैशि�ष्ट्येे : शेेतीीचीी उत्पाादकताा वााढवि�णेे.
- भााड्याानेे जमीीन कसणाार्याा कुुळांंनाा संंस्थाात्मक वि�त्त पुुरवठाा करणेे.
- जमीीन हाा साातव्याा परि�शि�ष्टाातीील वि�षय असल्याानेे केंंद्र सरकाार मॉॉडेेल काायदाा बनवूू शकतेे. त्यााचीी
अंंमलबजाावणीी माात्र रााज्य शाासनाावर अवलंं बूून आहेे.
87 4 JIGYASA :
- वि�द्याार्थीी शाास्त्रज्ञ संंवााद घडवि�ण्याासााठीी CSIR (Council of Scientific and Industrial Research)
व केंंद्रीीय वि�द्याालय संंघटन यांंचाा उपक्रम.
- यााद्वाारेे 1151 केंंद्रीीय वि�द्याालयेे व 38 CSIR laboratory जोोडल्याा जाातीील.
- वि�द्याार्थ्यांंनाा याा प्रयोोगशााळांंनाा प्रत्यक्ष भेेट देेऊन नवीीन संंकल्पनाा अनुुभवताा येेतीील.
88 3 जन धन योोजनाा :
Launched on 28th Aug. 2014
उद्देेश : ज्याा लोोकांंकडेे बँँक खाातेे नााहीी त्यांंनाा शून्य रकमेेचेे बचत खाातेे उघडूू न देेणेे.
त्यााचबरोोबर त्यांंनाा Debit Card सुुवि�धाा, Overdraft तसेेच वि�माा संंरक्षण सुुद्धाा प्रााप्त.
टप्पेे : पहि�लाा टप्पाा- Aug. 2014 तेे Aug. 2015, दुसराा टप्पाा - Aug. 2015 तेे Aug. 2018
टीीप : वरीील प्रश्नाात जरीी आपणाास टप्पेे मााहि�त नसलेे तरीी आपण उत्तराापर्यंंत पोोहोोचूू शकतोो.
त्याासााठीीयोोजनाा कधीी चाालू झाालीी हेे मााहि�त हवेे. काारण एकााच पर्याायाात 2014 असाा उल्लेे ख आहेे.
89 1 SAARC : South Asian Association for Regional Co-operation.
स्थाापनाा : 1985, ढााकाा (बांंगलाादेेश)
सदस्य : भाारत, नेेपााळ, भूूताान, माालदीीव, बांंगलाादेेश, श्रीीलंं काा, पााकि�स्ताान : स्थाापनेेवळीी 7 सदस्य.
2007 मध्येे अफगााणि�स्ताान 8 वाा सदस्य झाालाा.
मुुख्याालय : कााठमांंडूू (नेेपााळ)
उद्देेश : प्राादेेशि�क व आर्थि�िक वि�काास घडवणेे, रााजकीीय गोोष्टीी साार्कक चाा भााग नााहीीत.
90 1
91 1 ASEAN : Association of south East Asian Nations :
स्थाापनाा : 1967 बँँकॉॉक जााहीीरनाामाा
त्याावेेळीी 5 सदस्य होोतेे नंंतर 5 देेशांंचाा समाावेेश झाालाा.
सध्याा 10 सदस्य देेश आहेेत.
बोोधवााक्य : ‘One Vision, One Identity, One Community’.
ASEAN + 6 मध्येे भाारतााचाा समाावेेश आहेे.
92 1 - World Economic Forum (WEF) नेे Travel and Tourism Index प्र्ररसि�द्ध केेलाा आहेे.
- भाारतााचाा याामध्येे 34 वाा क्रमांंक आहेे. (2018 लाा 40 वाा होोताा.)
WEF (World Economic Forum) :
स्थाापनाा : 1971 साालीी नाा नफाा संंघटनाा म्हणूून जि�नि�व्हाा येेथेे झाालीी.
WEF चेे इतर Reports :
- Global Competitiveness Report.
- Global Gender gap Report.
- Human Capital Report.
93 1 World Economic outlook हाा IMF (International Monetary Fund) कडूू न प्रसि�द्ध केेलाा जाातोो.
IMF चेे इतर रि�पोोर्टट :
Global Financial stability Report
IMF : International Monetary Fund :
स्थाापनाा : 1945
मुुख्याालय : वॉॉशिं�ंग्टन D.C.
सदस्य : 189 देेश
मुुख्य काार्यय : Balance of Payment Crisis मध्येे सदस्य देेशांंनाा मदत करणेे.
Director : Kristalina Georgieva
94 3 Marrakesh Treaty (माारााकेेश कराार) :
- हाा कराार अंंध व्यक्तींंनाा प्रकााशि�त पुुस्तकेे स्वाामि�त्व हक्कांंच्याा अडथळ्यााशि�वााय प्रााप्त व्हाावीी याासााठीी
आहेे.
- यााच करााराालाा ‘Books for Blind Treaty’ पण म्हणताात.
WIPO (World Intellectual Property organisation) :
- हीी संंस्थाा याा कराारााचेे प्रशाासन करतेे. तसेेच WIPO लाा याा काार्याात Accessible Book Consortium
(ABC) हीी संंस्थाा मदत करतेे.
- भाारत हाा कराार स्वीीकाारणााराा पहि�लाा देेश आहेे. ( July 2014)
- याासााठीी भाारत सरकाारनेे Accessible India Campaign (सुुगम्य भाारत अभि�याान) चाालू केेलेे आहेे.
- तसेेच सुुगम्य पुुस्तकाालय तयाार केेलेे आहेे. त्याामध्येे 2 लााख पुुस्तकेे आहेेत.
WIPO (World Intellectual Property organisation) :
-UN Agency created in 1967
मुुख्याालय : Geneva, Switzerland
काार्यय : To encourage creative activity
To promote the protection of Intellectual Property throughout the world.
Accessible India campaign : सुुगम्य भाारत अभि�याान
सुुरुवाात : 2015
उद्देेश : दि�व्यांंग व्यक्तीीसााठीी गोोष्टीी सोोयीीस्कर बनवि�णेे.
- जसेे कीी साार्ववजनि�क इमाारतीी, रेे ल्वेे स्थाानक इत्याादीी.
ध्येेय : 2018 पर्यंंत कमीीत कमीी 50% सरकाारीी इमाारतीी दि�व्यांंगांंनाा सोोयीीस्कर बनवि�णेे.
2011 च्याा जनगणनेेनुुसाार 2.21% लोोक दि�व्यांंग आहेेत.
95 4 - गॅॅटस् करााराात 4 प्रकाारच्याा सेेवाा आहेेत.
1) क्रॉॉस-बॉॉर्डडर पुुरवठाा : एकाा सदस्यााच्याा प्रदेेशाातूून दुसऱ्याा सदस्यााच्याा प्रांंताात असलेे ल्याा सेेवाा
प्रवााह कव्हर करणेे.
उदाा : बँँकेेचीी सेेवाा
2) परदेेशाात होोणाारीी सेेवाा : एखाादाा ग्रााहक सेेवाा घेेण्याासााठीी दुसऱ्याा प्रदेेशाात जाातोो.
उदाा :- पर्ययटन
3) व्याावसाायि�क उपस्थि�तीी : एखााद्याा सदस्यांंचाा सेेवाा पुुरवठाादाार दुसऱ्याा प्रदेेशाात क्षेेत्रीीय उपस्थि�तीी
स्थाापि�त करतोो.
उदाा : परदेेशीी कंंपनीीचीी देेशाातीील शााखाा
4) व्यक्तीीचीी नैैसर्गि�िक उपस्थि�तीी : सेेवाा पुुरवण्याासााठीी एकाा सदस्यााचीी व्यक्तीी दुसऱ्याा सदस्यांंच्याा
क्षेेत्राात प्रवेेश करतेे.
उदाा : परदेेशाातूून आलेे लेे प्रााध्याापक
GATS : General Agreement on trade in services
- हाा 1995 मध्येे अस्ति�त्वाात आलाा.
- हाा WTO चाा महत्त्वााचाा कराार आहेे. (GATT साारखााच)
- WTO च्याा उरुग्वेे फेेरीीच्याा परि�णाामाातूून अस्ति�त्वाात आलाा.
96 2 FERA : Foreign Exchange Regulation Act.
- भाारत सरकाारनेे 1947 मध्येे प्रथम पाारि�त केेलाा.
- 1974 मध्येे परकीीय गुंं�तवणुुकीीवर नि�यंंत्रण ठेेवण्याासााठीी नवीीन FERA काायदाा केेलाा.
- याा काायद्यााच्याा कलम 29 नुुसाार परकीीय उद्योोग, संंस्थांंनाा भाारताात व्यवसााय करण्याासााठीी RBI चीी
परवाानगीी बंंधनकाारक.
- खाासगीी उद्योोगााकडूू न याालाा रााक्षसीी काायदाा संंबोोधलेे गेेलेे.
FEMA : Foreign Exchange Management Act.
- 1991 नध्येे नवीीन औद्योोगि�क धोोरण जााहीीर. याामध्येे FERA ऐवजीी नवीीन काायदाा करण्यााचीी घोोषणाा.
- 1999 लाा FEMA काायदाा केेलाा तोो 2000 पाासूून लाागूू.
- परकीीय गुंं�तवणुुकीीस बााधाा येेऊ नयेे हाा उद्देेश.
- परकीीय व्यवहाारांंवर नि�यंंत्रण ठेेवण्यााऐवजीी व्यवस्थाापनााचाा नि�र्णणय.
- FEMA काायद्यााचेे उल्लंं घन केेल्याास दि�वााणीी गुुन्हाा समजलाा जाातोो. त्याालाा अटक करताा येेत नााहीी
तर फक्त दंंड ठोोठाावलाा जाातोो.
97 4 WTO च्याा उरुग्वेे फेेरीीवेेळीी कृृषीी कराार करण्याात आलाा.
त्याापूूर्वीी फक्त कृृषीी व्याापाारवि�षयक नि�यम होोतेे. त्याात कृृषीी व्याापााराात कोोटाा व सबसि�डीी पद्धत चाालू
ठेेवण्याास परवाानगीी होोतीी.
- याामुुळेे कृृषीी माालााचीी अल्प आयाात होोत असेे व नि�र्याात जाास्त होोत असेे.
- याालाा GATT नेे व्याापाार वि�पर्याास (Distortion) अशीी संंज्ञाा वाापरलीी.
- हेे टााळण्याासााठीी उरुग्वेे फेेरीीवेेळीी नवीीन कराार केेलाा गेेलाा. हाा कराार 3 बााबींंवर अवलंं बूून आहेे.
अ) बााजाारप्रवेेश (Market Access) :
बााजाार प्रवेेश मि�ळवण्याासााठीी कृृषीीमाालाावरीील आयाात शुल्क वि�कसि�त देेशांंनीी 1995 पाासूून 6 वर्षांंत
36% तर वि�कसनशीील देेशांंनीी 1995 पाासूून 10 वर्षांंत 24% कमीी कराावेे
ब) देेशांंतर्गगत मदत (Domestic Support) :
- याात अनुुदाानााचाा संंबंंध येेतोो. त्याासााठीी त्यााचेे 4 भााग केेलेे आहेेत.
1) Amber Box : कृृषीी उत्पाादन वााढवि�णााऱ्याा सर्वव सबसि�डीी याा थांंबवि�ल्याा पााहि�जेेत. यांंचाा
व्याापााराावर सर्वााधि�क जाास्त परि�णााम होोतोो.
- याावर एकूूण कृृषीी उत्पाादनााच्याा कमााल 5% वि�कसि�त देेश आणि� 10% वि�कसनशीील देेश अशीी
मर्याादाा आहेे.
- उदाा. कि�माान आधाारभूूत किं�ंमत (MSP), सिं�ंचन, खतेे.
2) Green Box ः� कि�तीीहीी देेऊ शकतोो.
- उदाा. अन्नसुुरक्षाा, अन्नसााठवण, कृृषीी संंशोोधन, रोोगनि�यंंत्रण, कृृषीी वि�माा, पाायााभूूत सुुवि�धाा
3) Blue Box : याावर कााहीी मर्याादाा नााहीी.
उत्पाादन कमीी करण्याासााठीी दि�लीी जााणाारीी अनुुदाानेे
4) S and DT Box : Special and Differential Treatment.
फक्त वि�कसनशीील देेशांंनाा कााहीी सवलतीी जसेे कृृषीी व ग्राामीीण वि�काास अनुुदाानेे.
98 3 GI : Geographical Indicators :
- कााहीी वस्तूू वि�शि�ष्ट ठि�कााणीीच साापडताात किं�ंवाा तयाार केेल्याा जााताात. त्याामुुळेे त्यांंचीी वि�शि�ष्ट अशीी
गुुणवत्ताा असतेे.
भौौगोोलि�क नि�र्देेशांंकाामुुळेे तीी ओळख जपलीी जाातेे.
- हेे संंरक्षण TRIPS कराारांंतर्गगत येेतेे.
- दाार्जीीलिं�ं ग चहाा हेे भाारताातीील GI Tag मि�ळाालेे लेे प्रथम उत्पाादन असूून सध्याा 361 वस्तूंं�नाा GI
tag आहेे.
- Geographical Indicators Registry- Chennai
99 4 Liberalisation म्हणजेे सरकाारचेे बााजााराावरीील नि�यंंत्रण कमीी करणेे. किं�ंवाा बााजाार पूूर्णणपणेे
सरकाारच्याा नि�यंंत्रणाातूून मुुक्त करणेे.
- कोोणीी कि�तीी वस्तूंं�चेे उत्पाादन कराायचेे हेे बााजााराातीील माागणीीवरून ठरेे ल.
- भाारतााच्याा बााबतीीत 1991 च्याा आर्थि�िक धोोरणाानंंतर खर्याा अर्थाानेे उदाारीीकरणाास सुुरुवाात झाालीी.
- उदाारीीकरणााचेे परि�णााम :
(1) परकीीय गुंं�तवणूूक मोोठ्याा प्रमााणाावर वााढलीी.
(2) बााजाार नि�यंंत्रणमुुक्त झाालाा.
(3) भाारतीीय कंंपन्याा जगाात पोोहोोचल्याा.
(4) देेशााचेे उत्पन्न वााढलेे .
(5) परकीीय गंंगााजळ वााढलीी.
(6) लोोकांंकडेे पैैसेे आल्याानेे त्यांंचीी खर्चच करण्यााचीी क्षमताा वााढलीी.
100 3 डंंकेेल मसुुदाा :
- GATT चीी आठवीी फेेरीी ऊरुग्वेे याा ठि�कााणीी 1986-1994 (87 महि�नेे) याा दरम्याान चााललीी.
- याा फेेरीीत GATT चेे महाासंंचाालक आर्थथर डंंकेेल यांंनीी एक प्रस्तााव साादर केेलाा. याालाा Final Act
(डंंकेेल मसुुदाा) असेे म्हणताात.
- हाा प्रस्तााव म्हणजेे एक प्रकाारचीी तडजोोड होोतीी. याा प्रस्ताावाात ऊरुग्वेे फेेरीीतीील सर्वव प्रस्ताावांंचाा
समाावेेश करण्याात आलाा.
- एप्रि�ल 1994 लाा माार्रााकेेश (मोोरोोक्कोो) येेथेे 123 सदस्य देेशांंनीी सह्याा केेल्याा आणि� ऊरुग्वेे फेेरीी
यशस्वीी झाालीी.

5 Eco

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5 Eco

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1   

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

1. 11 व्याा पंंचवाार्षि�िक योोजनेेसंंदर्भाात खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा.

2. खाालीीलपैैकीी मौौद्रि�क धोोरणााचीी उद्दि�ष्टेे कोोणतीी नााहीीत ?

(अ) पाायााभूूत वि�काास (ब) आर्थि�िक वृृद्धीी

(1) फक्त अ (2) अ आणि� क

Which of the following are not objectives of monetary policy ?

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

3. ‘पंंतप्रधाान वि�श्वकर्माा योोजनाा’ संंदर्भाात चुुकीीचेे वि�धाान ओळखाा.

(4) None of these.

6. आंंतररााष्ट्रीी�य नााणेे नि�धीी(IMF) संंदर्भाात योोग्य वि�धाानेे कोोणतीी ?

7. खाालीीलपैैकीी चलनवि�षयक धोोरणााचीी प्रत्यक्ष सााधनेे कोोणतीी?

(b) Statutory Liquidity Ratio

(3) a and c (4) a, b, c

8. कि�शोोरवयीीन जन्मदर म्हणजेे,

9. अप्रत्यक्ष करांंसंंबंंधीी खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.

11. खाालीील वि�धाानांंचाा वि�चाार कराा.

(3) अ व ब दोोन्हीी (4) वरीीलपैैकीी नााहीी.

12. गि�नीी गुुणांंकााबद्दल खाालीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा:

(3) c and d (4) a and d

(अ) कााम रहि�त वृृद्धीी (ब) श्रमशक्तीी वर्गाात वााढ

(1) अ, ब आणि� क (2) ब, क आणि� ड

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

(क) महाारााष्ट्राा�तीील दाारि�द्य्ररेे षेेखाालीील लोोकसंंख्येेचेे शेेकडाा प्रमााण 20 टक्केे होोतेे.

(1) अ, ब आणि� क (2) अ, क आणि� ड

According to report of Rangrajan committee in 2011-12:

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

18. अवि�कसि�त देेशांंमधीील चलनवााढीीस कोोणतीी काारणेे आहेेत ?

(क) ग्राामीीणपेेक्षाा शहरीी भाागाातीील दशवाार्षि�िक वृृद्धीीदर जाास्त होोताा.

(3) अ, क आणि� ड (4) अ आणि� क

2011 are correct?

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

20. पुुढीील वि�धाानेे वि�चााराात घ्याा.

(क) महाारााष्ट्राा�त लोोकसंंख्येेचीी घनताा 365 प्रतीी चौौरस मीीटर आहेे.

(3) अ, ब आणि� क (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

(क) जीीडीीपीीमुुळेे अर्थथव्यवस्थेेचेे संंख्याात्मक आकलन होोतेे,

(3) फक्त क (4) वरीीलपैैकीी एकहीी नााहीी.

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

27. भाारतीीय अर्थथव्यवस्थेेसंंबंंधि�त खाालीील वि�धाानेे लक्षाात घ्याा:

29. रुपयााचेे अवमूूल्यन केेल्याास____.

वरीीलपैैकीी अचूूक वि�धाानेे कोोणतीी?

(3) ब, क, ड (4) वरीीलपैैकीी सर्वव

30. मेे 2017 पाासूून घााऊक किं�ंमतीीच्याा निे�ेर्देशां

(क) चलनवााढीीचाा पगाारदाारांंनाा फाायदाा होोतोो.

Consider the following statements about inflation:

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.

33. योोग्य जोोड्याा जुुळवाा.

34. चुुकीीचीी जोोडीी/ड्याा ओळखाा.

संंस्थाा स्थाापनाा वर्षष

(क) रााष्ट्रीी�य गृृह बँँक 1988

(3) ब आणि� ड (4) अ, ब आणि� क

35. खाालीीलपैैकीी कोोणतीी रााष्ट्रीी�य उत्पन्न मोोजण्याासााठीी पद्धत नााहीी?

36. खाालीीलपैैकीी कोोणतेे शााश्वत वि�काासााचेे ध्येेय नााहीी?

(क) नवसंंजीीवनीी योोजनाा

(3) ब आणि� ड (4) अ, ब, ड

(क) संंसदीीय जाागांंमध्येे स्त्रीी व पुुरुषांंचाा हि�स्साा

(1) अ फक्त (2) वरीीलपैैकीी सर्वव

(2) दाारि�द्य्रााबद्दलचाा अंंदााज घरगुुतीी उपभोोग खर्चाावर आधाारि�त न ठेेवणेे.

   / SPACE FOR ROUGH WORK P.T.O.