Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 1 z 6

Pochodne cząstkowe i różniczka funkcji dwu i wielu zmiennych

1. Pochodne cząstkowe rzędu drugiego
f  f 
Pochodne cząstowe pochodnych cząstkowych   nazywamy pochodnymi cząstkowymi rzędu
x  y 
drugiego funkcji z=f(x, y). Mamy cztery pochodne rzędu drugiego
  f    f    f    f 
 ,  ,  ,  , (Pcz)
x  x  y  x  x  y  y  y 
które zapisywać będziemy odpowiednio w postaci (proszę zwrócić uwagę na kolejność
różniczkowania i kolejność zapisu różniczkowania Tablica 1):

Tablica 1: Oznaczenia pochodnych z zaznaczeniem kolejności różniczkowania

pochodna cząstkowa kolejność zapisu kolejność zapisu inny zapis binarny kolejności
rzędu drugiego
 → zapis różniczowania
x0, y1
  f   f
2
 z
2
 = x x
x  x  x 2 
fxx x x x 2 00
→

  f  2 f 2z
 = y x
y  x  yx 
fxy x y yx 01
→

  f  2 f 2z
 = x y
x  y  xy 
fyx y x
→
xy 10

  f  2 f 2z
 = y y
y  y  y 2 
fyy y y
→
y 2 11

2 f
Zatem = fxy. Jest to pochodna cząstkowa, którą otrzymaliśmy licząc najpierw pochodną
yx
2 f
względem x, potem względem y. W zapisie mamy kolejność różniczkowania „od prawej do
yx
lewej”. W zapisie fxy mamy kolejność różniczkowania „od lewej do prawej”. Wskazują to strzałki
2z
w tabeli 1. Dla funkcji z=f(x, y) w zapisie używamy często „z” zamiast „f ”.
yx
2 f 2 f 2 f 2 f
Pochodne , nazywamy czystymi, zaś pochodne , – mieszanymi.
x 2 y 2 yx xy
Zgodnie z tabelą mamy równoważność oznaczeń. Pochodne pierwszego i drugiego rzędu układają
się w drzewo binarne (stąd w tabeli 1 mamy oznaczenia: 0, 1)

Przykład 1: Dla funkcji z = f(x, y) = 2x2+3xy2 mamy drzewo:

  f xx = 4
 f x= 4 x + 3 y → 
2


f ( x , y ) = 2 x 2 + 3 xy 2 →   f xy = 6 y
 f = 6 xy  f yx = 6 y
→ 
 y
 f yy = 6 x

2 f 2 f
Zauważmy, że fxy= fyx (albo w innym zapisie = . Nie jest to przypadek.
yx xy
Prawdziwe jest bowiem następujące twierdzenie
Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 2 z 6
Tw. (SCHWARZA) Jeżeli funkcja f(x, y) ma w pewnym obszarze ciągłe pochodne cząstkowe
2 f 2 f
mieszane rzędu drugiego oraz , to w każdym punkcie tego obszaru zachodzi równość
yx xy
2 f 2 f
= .
yx xy
T
Przykład 2: Obliczyć pochodne cząstkowe rzędu drugiego funkcji p = f(T,V) = R (T i V są
V
zmiennymi, R jest stałą) względem zmiennych T i V. Pochodne cząstkowe rzędu pierwszego
p 1
= R ( przy wyznaczaniu pochodnej zmienna V jest stałą),
T V
p T
= − R 2 (przy wyznaczaniu pochodnej zmienna T jest stałą).
V V
Teraz pochodne rzędu drugiego:
2 p   1
=  R  = 0 (funkcja nie zależy od zmiennej T, jest stała względem T, stąd 0).
T 2
T  V 
  1
Zwróć uwagę na zapis  R  , w którym pokazuje się, że kolejna pochodna jest liczona
T  V 

względem T, stąd symbol .
T
2 p   1 R 2 p   p    T  −R
= R  = − 2 ; =  = − R 2  = 2 .
VT V  V  V TV T  V  T  V  V
 p
2
 p
2
−R
Widzimy, że = = 2 .
VT TV V

2 p   T  
= − R 2  = (− RTV −2 ) = – (–2)RTV-3 = 2 3 .
RT
V 2
V  V  V V

Przykład 3: Obliczyć pochodne cząstkowe rzędu pierwszego funkcji z= r 2 − x 2 − y 2 (górna

półczasza sfery x2+ y2+ z2=r2).
z (r 2 − x 2 − y 2 ) 'x − 2x −x
= = = ,
x 2 r − x − y
2 2 2
2 r −x −y
2 2 2
r − x2 − y2
2

zastosowany symbol () 'x w (r 2 − x 2 − y 2 ) 'x oznacza, że obliczamy zwykłą pochodną względem x.

z
= … . (do dokończenia przez Czytelnika!)
y
2 z 2 z
Przykład 4: Wykazać, że funkcja z=ln(x2+y2) spełnia równanie + =0.
x 2 y 2
z 1 2x  2 z 2( x 2 + y 2 ) - 2 x  2 x 2 y 2 - 2 x 2
= 2  2 x = → = = 2 ,
x x + y 2 x2 + y2 x 2 (x2 + y 2 )2 (x + y 2 )2
z 1 2y  2 z 2( x 2 + y 2 ) - 2 y  2 y 2 x 2 - 2 y 2
= 2  2 y = → = = 2 .
y x + y 2 x2 + y2 y 2 (x2 + y 2 )2 (x + y 2 )2
Rzeczywiście
2 z 2 z 2 y 2 - 2x 2 2x 2 - 2 y 2
+ = + =0.
x 2 y 2 ( x 2 + y 2 ) 2 ( x 2 + y 2 ) 2

2. Przyrosty i różniczki
Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 3 z 6

Tw. (o przedstawieniu przyrostu funkcji dwu zmiennych)

Jeżeli funkcja f(x, y) ma w pewnym otoczeniu Q punktu P0=(x0, y0) pochodne cząstkowe fx(x, y)
i f y(x, y), które są ciągłe w punkcie P0 oraz (x0+x, y0+y)  Q, to przyrost
f = f(x0+x, y0+y) – f(x0, y0)
można przedstawić w postaci
f = fx(x0, y0)x +f y(x0, y0)y + d,
gdzie d= x 2 + y 2 , przy czym  →0, gdy d→0.

Dowód: Przyrost f = f(x0+x, y0+y) – f(x0, y0) (po dodaniu i odjęciu f(x0, y0+y)) można zapisać
w postaci następującej
f = f(x0+x, y0+y) – f(x0, y0+y) + f(x0, y0+y) – f(x0, y0).

Ostatnie wyrażenie, korzystając tw. Lagrange’a przyrost f = f(x0+x, y0+y) – f(x0, y0), można
z kolei zapisać w postaci
f = fx(c1, y0+y)x + fy(x0, c2)y.
Ostatnie wyrażenie można (dodając i odejmując wyrażenie fx(x0, y0)x +f y(x0, y0)y) zapisać
w postaci

 f (c , y + y ) − f x ( x0 , y0 ) f ( x , c ) − f y ( x0 , y0 ) 
f = fx(x0, y0)x +f y(x0, y0)y+  x 1 0 x + x 0 2 y  d .
 d d 
Oznaczając literą  wyrażenie w nawiasie kwadratowym otrzymamy
| x | | y |
|| | f x (c1 , y0 + y ) − f x ( x0 , y0 ) | + | f x ( x0 , c2 ) − f y ( x0 , y0 ) | .
d d
Niech teraz d (= x 2 + y 2 ) → 0, wówczas x → 0, y → 0, c1 → x0, c2 → y0. Z ciągłości
pochodnych cząstowych w w punkcie P0 wnosimy

fx(c1, y0+y) → fx(x0, y0), fy(x0, c2) → fy(x0, y0).

| x |
Różnice f x (c1 , y0 + y ) − f x ( x0 , y0 ) , f x ( x0 , c2 ) − f y ( x0 , y0 ) więc dążą do zera, a wyrażenia ,
d
| y | | x | | y |
spełniają warunki  1,  1.
d d d

3. Różniczkowalność. Różniczka zupełna

Funkcję f(x, y) nazywamy różniczkowalną w punkcie P0 jeżeli istnieją takie liczby A i B, że dla
każdego dostatecznie małego d
f = Ax +By + o(d),
o( d )
gdzie funkcja o(d) spełnia warunek lim = 0.
d →0 d

o( d )
Funkcję o(d) spełniającą warunek lim = 0 nazywamy nieskończenie małą względem d.
d →0 d

Składnik liniowy wyrażenia Ax +By + o(d) nazywamy różniczką zupełną funkcji f(x, y)
w punkcie P0 i oznaczamy przez df. Wówczas df = Ax +By, a korzystając z twierdzenia
o przedstawieniu przyrostu funkcji mamy df = fx(x0, y0)x +f y(x0, y0)y w punkcie P0. Przyrosty
zapisujemy wtedy w postaci dx i dy.
Mamy ostecznie zapis
df(x0, y0) = fx(x0, y0)dx +f y(x0, y0)dy. (Roz)
Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 4 z 6
df − f
Różniczkę zupełną stosujemy do szacowania błędów: f – df = o(d), lim = 0. Można więc
d →0 d
przyjąć
f ≈ df . (Apr)

Przykład 5: Obliczyć wartość funkcji xy dla x=2,1, y=8,05 (bez użycia kalkulatora).
W rozwiązaniu skorzystamy ze wzoru (Apr).
Weźmy pod uwagę funkcję f(x,y)= xy oraz x0 = 2; y0 = 8; x =0,1; y =0,05;
x0+x = 2,1; y0+y = 8,05.
1 1 y 1 1 x
Obliczmy najpierw pochodne cząstkowe fx = y= ; fy = x= oraz
2 xy 2 x 2 xy 2 y
zauważmy, że dx=x; dy=y.

f = f(x0+x,y0+y) – f(x0,y0) ≈ df(x0, y0) = fx(x0, y0)dx +f y(x0, y0)dy;

czyli
f = f(2,1; 8,05) – f(2, 8) ≈ df(2, 8) = fx(2, 8)0,1 +f y(2, 8)0,05.
Stąd
f(2,1; 8,05) – f(2, 8) ≈ fx(2, 8)0,1 +f y(2, 8)0,05.
Zatem
f(2,1; 8,05) ≈ f(2, 8) + fx(2, 8)0,1 +f y(2, 8)0,05.
Po uwzględnieniu wzorów na funkcję i pochodne otrzymamy
1 8 1 2
2,1 8,05 ≈ 2  8 + 0,1+ 0,05.
2 2 2 8
Po przekształceniu mamy
1 1 1
2,1 8,05 ≈ 16 + 4 0,1+ 0,05 = 4+0,1+0,250,05=4,1+0,0125=4,1125.
2 2 4
Jak widać wartości te mogliśmy obliczyć bez posługiwania się kalkulatorem.
Ostatecznie 2,1 8,05 ≈ 4,1125.

Przykład 6: Ocenić w przybliżeniu błąd względny, jaki popełniamy, obliczając okres drgań
l
wahadła matematycznego ze wzoru T=2 . Wykonać i uzasadnić wszystkie szczegółowe
g
obliczenia w podanym poniżej rozwiązaniu zadania.

Rozwiązanie: Niech l0, g0, T0 oznaczają wartości dokładne: długości wahadła, przyspieszenia
ziemskiego i okresu drgań. Niech dl=l – l0, dg=g – g0. Różniczki dl i dg są poprawkami przybliżeń
l, g liczb l0 i g0.
Zastępując różnicę T – T0 (stanowiącą poprawkę przybliżenia T okresu T0) różniczką dT funkcji
l
T=2 otrzymamy
g
l 
 l
T – T0 ≈ dT=dl – dg.
l g g g
Błąd względny, względem T, przybliżenia T okresu T0 wynosi
T − T0 dT 1 dg 1 dl
≈ – = – .
T T 2 g 2 l
Stąd otrzymujemy ocenę przybliżoną
Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 5 z 6
T − T0 1  g l 
≤  +  .
T 2 g l 
Stąd wniosek, że maksymalny błąd względny T, względem T, przybliżenia T okresu T0 wyraża się
wzorem przybliżonym
1
T ≈ (g+l),
2
gdzie g, l są to maksymalne błędy względne, odpowiednio względem g i l przybliżeń g i l.

Podobne zasady możemy stosować dla funkcji trzech zmiennych i więcej zmiennych.

Przykład 7: Przypuśćmy, że chcemy zmierzyć stałą gazową mierząc objętość, ciśnienie

i temperaturę gazu. Z równania gazu doskonałego Clapeyrona mamy
T pV
p=R  R= . Przy tak postawionym zadaniu mamy tu do czynienia z funkcją trzech
V T
pV
zmiennych R (V, p, T) = . Stosując wzór (Roz) dla tej funkcji trzech zmiennych możemy
T
zapisać
R R R
dR = dV + dp + dT.
V p T
Mamy zatem
p V pV
dR = dV + dp – 2 dT.
T T T
Korzystając z wartości bezwzględnej mamy oszacowanie błędu popełnionego przy obliczaniu R:
p V pV p V pV
|dR| = dV + dp – 2 dT < |dV| + |dp| + 2 |dT|.
T T T T T T
Co oznaczają wielkości |dV|, |dp|, |dT|?

4. Różniczkowanie funkcji złożonej

Tw. (o pochodnej funkcji złożonej)
Jeżeli funkcja z=f(x, y), jest klasy C1 w obszarze DR2, a ponadto funkcje x= x(t), y= y(t) mają
pochodne w przedziale <a,b> i (x(t), y(t))D dla t <a,b>, to funkcja złożona z(t) = f(x(t), y(t))
(jednej zmiennej) ma pochodną w każdym punkcie przedziału <a,b>, przy czym

. (Pfz)
Dowód (szkic):
x = x(t0+t) – x(t0), y = y(t0+t) – y(t0),
z = f(x(t0+t), y(t0+t)) – f(x(t0), y(t0)) = f(x0+x, y0+y) – f(x0, y0),
z = fx(x0, y0) x +f y(x0, y0) y +  ,

= fx(x0, y0) +f y(x0, y0) + * , * =  dla t≥0, * = –  dla t<0.

Dla ostatniego wyrażenia liczymy granicę.

Przykład 8: z = f(x, y)= x2+ ysinx, x=2t+1, y=et – t2

f f dx dy
Rozw. =2x + ycosx, = sinx; =2, = et – 2t.
x y dt dt
dz
= (2(2t+1)+ (et – t2)cos(2t+1))2 + sin(2t+1) (et – 2t).
dt
z z
Zadania: 1: Wykazać, że funkcja z=xsin(xe-y) spełnia równanie x + =z.
x y
Edwin Koźniewski, Matematyka stosowana w inżynierii środowiska str 6 z 6
z 
Wsk. = (xsinxe-y) = (obliczamy pochodną iloczynu i pochodną funkcji złożonej)
x x
= 1sinxe-y + x(cosxe-y)(xe-y)’x = sinxe-y + xe-ycosxe-y).
2z 1 2z
2: Wykazać, że funkcja z=sin (x+at) + e spełnia równanie 2 – 2
2 x-at
=0 (a – stała liczba
x a t 2
dodatnia).
1
3: Wykazać, że funkcja u= , gdzie r = x 2 + y 2 + z 2 spełnia równanie LAPLACE’A w przestrzeni
r
 u  u  2u
2 2
trójwymiarowej 2 + 2 + 2 =0.
x y z
r 1 x x r y r z
Rozw: Zauważmy, że = 2x = = . Podobnie = , = .
x 2 x + y + z
2 2 2
x +y +z
2 2 2 r y r z r
u  1 1 r x
=  =− 2 =− 3 .
x x r r x r
 u   u  
2
 x  x  1    1 1  1 r
=  = − 3 =  − 3  +x  − 3  = − 3 + x (–r–3) = − 3 + x(3r–4) =
x 2 x  x  x r  x  r  x  r  r x r x
1 x 1 x2  2u 1 y 2  2u 1 z2
− 3 + x(3r–4) = − 3 +3 5 . Podobnie 2 = − 3 +3 5 , = − +3 . Zsumujmy
r r r r y r r z 2 r3 r5
 2u  2u  2u 1 x2 1 y2 1 z2 3 x2 + y2 + z 2
+ + = − +3 +( − +3 )+( − +3 ) = − +3 =
x 2 y 2 z 2 r3 r5 r3 r5 r3 r5 r3 r5
3 r2 3 3
− 3
+3 5
= − 3 + 3 =0.
r r r r
1
4: Wykazać, że funkcja u= ekr, gdzie r = x 2 + y 2 + z 2 spełnia równanie HELMHOLTZA
r
 2u  2u  2u 2
w przestrzeni trójwymiarowej + + –k u=0.
x 2 y 2 z 2
5: Zbiornik ma kształt walca o promieniu r i wysokości h. Przyrząd pomiarowy ma dokładność
0,001[m]. Otrzymano wymiary r=6,223 [m], h=11,741 [m]. Wyznaczyć błąd względny pomiaru
pojemności zbiornika.
V V
Rozw: V=r2h. = 2rh, = r2.
r h
V V
dr + dh
V V V V V V 2rhdr + r 2 dh
dV = dr+ dh  V  dr+ dh   r h  
r h r h V V V r 2 h
V 2dr dh V r h 0,001 0,001
  +  2 +  V  2r+h  V  2 +
V r h V r h 6,223 11,741
 V  20,0002+0,0001  V  0,0005  V [%]  0,05 [%].

6: Obliczyć błąd pomiaru pojemności zbiornika w kształcie stożka ściętego (V=(/3)(r2+Rr+R2) h),
jeżeli otrzymano r=6,223 [m], R=4,253 [m], h=11,741 [m], a przyrząd pomiarowy ma dokładność
0,001[m]. Wsk. skorzystaj ze sposobu rozwiązania zadania 5.
ind=0 → r=6,243, R=4,352, h=10,25; ind=1 → r=5,243, R=3,352, h=10,52; ind=2 → r=5,423,
R=3,532, h=12,522; ind=3 → r=6,423, R=3,582, h=10,783; ind=4 → r=6,766, R=4,552, h=9,924;
ind=5 → r=6,243, R=5,352, h=13,525; ind=6 → r=6,926, R=5,952, h=10,486; ind=7 → r=4,243,
R=2,352, h=8,527; ind=8 → r=4,726, R=3,235, h=10,525; ind=9 → r=4,777, R=3,333, h=7,529;