Professional Documents
Culture Documents
Ae
iwks - nZmthA (rfDs
(rfDs)
rfDs)
fgnko/ ftfdnkoEhT[, fJ; gqôB p?Ae okjhA n;hA nZmthA iwks d/ ftfdnkoEhnK
bJh rfDs ftô/ d/ ga;a;apa w[jkbh d/ f;b/p; nB[;ko pDd/ gqôB fby/ jB. fJj
gqôB fiZE/ s[jkv/ frnkB ftZu tkXk eoBr/, T[ZE/ s[jkB{z p'ov ns/ j'o w[ekpb/ dhnK
gqhfynktK bJh th fsnko eoB ftZu ;jkfJe j'Dr/. s[jkvhnK nfGnk; g[;seK
ftZu gfjbK jh nfGnk;h gqôB fdZs/ rJ/ jB, T[jBK d/ Bkb-Bkb j'o th gqôB fby/
jB. ;kB{z T[whd j? fe fJjBK gqôBK dk s[jkB{z g{ok bkG j't/rk s/ GftZy ftZu s[;hA
soZeh d/ okj s/ ikT[r/ ns/ nkgDh wzf÷b gqkgs eo bt'r/. fe;/ th ;[MkU iK
g[ZSfrZS bJh j/m fby/ ftôk wkfjo nfXnkgeK Bkb rZb ehsh ik ;edh j?.
0
ftôk - ;{uh
1
iwks-
iwks-8thA
nfXnkfJ -1 tor ns/ torw{b
fJZe nze tkb/ gqôB
1. eh 27 NKe ;zfynk j?, iK fi;s ;zfynk j?<
2. eh 34393 NKe ;zfynk j? iK fi;s ;zfynk j?<
3. 2826 ;zfynk d/ tor dk fJekJh nze eh j't/rk<
4. eh ;zfynk 884 g{oB tor j? iK g{oB d' xksh ;zfynk j?<
5. eh ;zfynk 7056 g{oB tor j? iK g{oB d' xksh ;zfynk j?<
6. (-251) dk tor r[Dk okjhA gsk eo'.
7. 196 dk xNkT[ dh ftXh okjhA torw{b gsk eo'.
2
3. (a + b )3 dk ;{so fby'.
4. NKe ;zfynk dk xDaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa;zfynk j[zdh j?.
5. fi;s ;zfynk dk xDaaaaaaaaaaaaaaaaaa;zfynk j[zdh j?.
6. XB ;zfynk dk xDaaaaaaaaaaaaaaaaaa;zfynk j[zdh j?.
7. foD ;zfynk dk xDw{baaaaaaaaaaaaaa;zfynk j[zdh j?.
2 8
8. − dk xD fe; d/ pokpo j[zdk j?. [ T[Zso L − ]
3 27
9. -64 dk xDw{b gsk eo'. [ T[Zso L -4 ]
10. 551368 d/ xD w{b dk fJekJh dk nze = ........................
1
6 11
3. dk eoDh o{g fby'.
7
4. 3
6 dk gqw/: xks o{g fby'.
5. 5
8 2 dk gqw/: xks o{g fby'.
3
6. ykbh EK Go' L- x m × x n = ________
7. ykbh EK Go' L- (x )m n
= ___________
8. ykbh EK Go' L- x ÷ x = __________ m n
4
3. i/eo yohd w[Zb = 1800 o[L ns/ t/u wZb = 2000 o[L j't/ sK bkG iK jkBh gsk eo'.
[ T[Zso (10%) ]
4. i/eo yohd w[Zb = 2500 o[L ns/ t/u w[Zb = 2325 o[L j't/ sK bkG iK jkBh gsk eo'.
[ T[Zso (7%) ]
5. i/eo yohd w[Zb = 4200 bkG = 8% j't/ sK t/u w[Zb gsk eo'. [ T[Zso (45360 o[L ]
6. t/u w[Zb gsk eo', i/eo yohd w[Zb = 35200, jkBh = 10% j't/. [ T[Zso (31680 o[L) ]
7. yohd w[Zb gsk eo', i/eo t/u w[Zb =2300, jkBh =15% j't/. [ T[Zso (2000 o[L) ]
8. yohd w[Zb gsk eo', i/eo t/u w[Zb = 4700, jkBh =6% j't/ [ T[Zso (5000 o[L) ]
9. bkG iK jkBh jw/ôk ________wZ[b T[Zs/ fBoXkfos ehsk iKdk j?.
1. fJZe o[gJ/ dk fJZe ;zsok yohd e/ 15 o[gJ/ doiB t/uD tkb/ nkdwh B{z 120 ;zso/ yohd e/
t/uD Bkb bkG j't/rk iK jkBh ns/ fezB/ gqshôs< [ T[Zso (25%)]
2. ni?p f;zx ns/ eoB?b f;zx B/ d' x'V/ fJZe' w[Zb s/ yohd/. ni?p f;zx B/ nkgDk x'Vk
18000 o[gJ/ dk t/funk ns/ 10% jkBh j'Jh sK dZ;' eoB?b f;zx nkgD/ x'V/ B{z fezB/ dk t/u/
fe 12% bkG j't/. [ T[Zso L (bkG 12%) ]
3. fJZe d[ekBdko B[z 160 g?ZB t/u e/ 10 g?ABk d/ t/u w[Zb pokpo bkG j[zdk j?. dZ;' T[; B{z fezB/
2
gqshôs bkG j'fJnk. [ T[Zso 6 % ]
3
4. eow B/ d' pkJh;kfJeb 960 o[L gqsh pkJh;kfJeb t/u/. T[; B{z fJZe s/ 20% bkG ns/ d{i/ s/
20% jkBh j'Jh. dZ;' fJ; ;"d/ ftZu T[; B{z fezB/ gqshôs bkG ik jkBh j'Jh. [ T[Zso (4%) ]
1. nkosh B/ 100 ;{N 500 o[L gqsh ;{N Bkb yohd/. fJjBK ftZu' 20 ;{N yokp fBeb/ fijBK B{z
400 o[L gqsh ;{N t/uDk fgnk. dZ;' T[j pkeh ;{N fe; Gkn Bkb t/u/ sK i' T[; B{z ;"d/ ftZu
20% bkG j't/. [ T[Zso (650 o[L) ]
2. vka r[biko f;zx B/ fJZe gbkN vka nBzd r[gsk B{z 20% bkG s/ fdZsk. e[M wjhfBnK
pknd vka nBzd r[gsk B/ fJj gbkN vka ;fszdoihs e"o B{z 25% bkG s/ t/u fdZsk. i/eo
vka ;fszdoihs e"o B/ fJj gbkN 3,00,000 o[gJ/ ftZu yohfdnk j't/ sK dZ;' vka r[biko
f;zx B/ fJj gbkN fezB/ ftZu yohfdnk j't/rk. [ T[Zso (2,00,000 o[L) ]
5
nfXnkfJ -5 eN"sh
fJZe nze tkb/ gqôB
1. eN"sh ;dk _________ w[Zb T[Zs/ fBoXkfos ehsh iKdh j?.
2. eN"sh = ____________________
3. nzfes w[Zb = t/u w[Zb x __________
4. nzfes w[Zb = t/u w[Zb x __________
100 − D %
5. t/u w[Zb = _______ ×
100
6. MP = ? D = 160 o[L S.P = 1680 o[L [ T[Zso 1840 o[L ]
7
fszB nzeK tkb/ gqôB
2
1. (3x − 4 y ) Y[ethA ss;we okjh r[DBcb gsk eo'. [ T[Zso : 9 x − 24 xy + 16 y 2 ] 2
8
5. 5 x 3 − 25 x 4 B{z 5 x 2 Bkb Gkr eo'. [ T[Zso ( 5x − 5 5x2 )
6. 4 p 2 + 8 p + 16 B{z 4 Bkb Gkr eo'. [ T[Zso L p 2 + 2 p + 4 ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-9 fJZe
fJZe ub tkb/ fJZe xksh ;wheoD
2. ;wheoD
(x + 2)(2 x − 3) − 2 x 2 + 11 = 3 B{z jZb eo'.
( x − 5)
3. ;wheoD 3 x − 7 = 2 x − 5 B{z jZb eo' ns/ T[Zso dh gVskb eo'.
6y −5 7
4. ;wheoD = − B{z jZb eo' ns/ T[Zso dh gVskb eo'.
− 2y 9
9
uko nzeK tkb/ gqôB
1. 9 d/ fszB brksko r[DiK dk i'V 999 j?. ;zfynktK gsk eo'. [ T[Zso L 324, 333, 342]
2. fJZe gqw/: ;zfynk dk nzô, jo Bkb' 5 tZX j?. i/eo nzô ftZu'A 2 xNk fdZsk ikt/ ns/ jo
5 7
ftZu 2 i'V fdZsk ikt/ sK ;zfynk j' iKdh j?. gqw/: ;zfynk gsk eo'. [ T[Zso : ]
4 2
3. fJZe gqw/: ;zfynk dk jo, nzô Bkb' 5 tZX j?. i/eo jo ns/ nzô ftZu'A d'-d' xNk fdZs/ ikD
2 4
sK ;zfynk j' iKdh j?. gqw/: ;zfynk gsk eo'. [ T[Zso : ]
7 9
4a d' ;zfynktK dk nB[gks 5L7 j? ns/ i'V 360 j?. ;zfynktK gsk eo'. [ T[Zso L 150, 210]
5a d' ;zfynktK dk nB[gks 5L4 j? i/eo jo/e ;zfynk ftZu 10 i'V fdZsk ikt/ sK nB[gks 6L5
pD iKdk j?. ;zfynktK gsk eo'. [ T[Zso L 50,40 ]
1. fJZe ;Nhwo gkDh d/ tjkn dh fdôk ftZu e[M d{oh 10 xzfNnK ftZu s?n eodk j?. ns/
tkg;h ftZu fJjh d{oh 12 xzN/ 30 fwzN ftZu s?n eodk j?. i/eo gkDh d/ tjkn dh ukb 2
feb'whNo gqsh xzNk j't/ sK fJZe gk;/ tZb s?n ehsh d{oh gsk eo'.
[ T[Zso L 200 feb'whNo ]
2. fJZe ;zfynk d' nzeK dh pDh j'Jh j?. fi; d/ fJekJh dk nze djkJh d/ nze Bkb' d[rDk j?.
i/eo ;zfynk ftZu 18 i'V fdZsk ikt/ sK ;zfynk d/ nze ;EkB pdb b?Ad/ jB ;zfynk gsk
eo'. [ T[Zso L 24 ]
3a fJZe feôsh Bfjo ftZu T[Zgo tZb (gkDh d/ tjkn d/ T[bN) e[M d{oh 6 xzfNnK ftZu s?n
eodh j? ns/ j/mK tb (gkDh d/ tjkn dh fdôk ftZu) T[BQh jh d{oh 5 xzfNnK ftZu s?n
eodh j? i/eo gkDh d/ tjkn dh ukb 3 feb'whNo gqsh xzNk j't/ sK yV/ gkDh ftZu feôsh
dh ukb fezBh j't/rh< [ T[Zso L 33 feawha gqsh xzNk ]
4a (i) fszB brksko NKe ;zfynktK dk i'V 66 j?. ;zfynktK gsk eo'. [T[ZsoL19,21,23]
(ii) fszB brksko fi;s ;zfynktK dk i'V 252 j?. ;zfynktK gsk eo'.
[ T[Zso L 82,84,86 ]
5a ntBhs ns/ e[bftzdo dhnK T[woK dk nB[gks 6L11 j?. i/eo ntBhs 3 ;kb tZvh j[zdh
ns/ e[bftzdo 3 ;kb S'Nh j[zdh sK T[jBK dhnK T[woK dk nB[gks 7L10 j'Dk ;h. T[jBK
dhnK T[woK gsk eo'. [ T[Zso L 18 ;kb, 33 ;kb ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-10 ;wKso o/yktK
10
3. d' o/yktK i' fdZsh o/yk T[Zs/ bzp j'D, nkg; ftZu aaaaaaaaaaaaaaaa j[zdhnK jB.
4. d' o/yktK i' fJZe o/yk T[Zs/ bzp j'D, T[j o/yktK nkg; ftZu fJZe d{i/ B{z eZNDrhnK.
(mhe$rbs)
5. i/eo fJZe o/yk d' j'o o/yktK T[Zs/ bzp j't/ sK T[j o/yktK nkg; ftZu ;wKso j'DrhnK.
(mhe$rbs)
(fuZso 10a1)
(fuZso 10a2)
3a fdZs/ fuZso 10a3 ftZu AB, CD, EF ns/ GH o/yk
l T[Zs/ bzp jB. i/eo BH=12 ;w, ns/ AC=6 ;w
ns/ CE=7.5 ;w ns/ EG=4.5 ;w j't/ sK BD, DF
ns/ FH dhnK bzpkJhnK gsk eo'.
[ T[Zso L BD=4 ;w, DF=5 ;w, FH=3 ;w ]
(fuZso 10a3)
4a i/eo o/yktK l || m || n j'D ns/ o/yk p fJjBK B{z A,
B ns/ C s/ fJ; soQK eZN/ fe AB=3.5 ;w,
BC=3.5 ;w ns/ o/yk q fJjBK B{z D, E ns/ F T[Zs/
fJ; soQK tzv/ fe DE=4 ;w j't/ sK EF dh bzpkJh
gsk eo'. (fuZso 10a4)
[ T[Zso L 4 ;w ]
(fuZso 10a4)
11
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-11 us[oG[iktK
ktK
12
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-12 uZeo
fszB nzeK tkb/ gqôB
1. fJZe uZeo dk noX ftnk; gsk eo' fi; dh 12 ;w bzph ihtk dh e/Ado s'A d{oh 8 ;w j't/.
[ T[Zso L 10 ;w ]
2. 18 ;w bzph ihtk fJZe uZeo d/ e/Ado s'A 12 ;w dh d{oh s/ j?, uZeo dk noX ftnk; gsk
eo'. [ T[Zso L15 ;w ]
3. 10 ;w noX ftnk; tkb/ uZeo dh fJZe ihtk dh e/Ado s'A d{oh 6 ;w j?. ihtk dh bzpkJh
gsk eo'. [ T[Zso L 16 ;w ]
4a 13 ;w noX ftnk; tkb/ uZeo dh 24 ;w bzph ihtk dh e/Ado s'A d{oh gsk eo'.
[ T[Zso L 5 ;w ]
uko nzeK
eK tkb/ gqôB
1. fJZe tor uZeo ftZu pfDnk j'fJnk j?. fJ; dhnK G[iktK okjhA uZeo s/ pD/ e'D gsk eo'.
[ T[Zso L 900 ]
2. fJZe uZeoh ;wG[i dh G[ik okjhA uZeo d/ e/Ado s/ pfDnk e'D 360 j?. T[; dhnK G[iktK dh
frDsh dZ;'. [ T[Zso L 10 ]
3. fuZso 12a1 ftZu AOB uZeo dk ftnk; j?. i/
∠ ABC = 400 j't/ sK ∠ CAB dk wkg gsk eo'.
[ T[Zso L 500 ]
(fuZso 12a1)
13
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-13 ouBktK
fszB nzeK tkb/
tkb/ gqôB
1. 8a5 B{z 5 ;wkB GkrK ftZu tzv'.
2. 10a5 ;w o/yk yzv B{z 4L3 ftZu tzv'.
3. 11 ;w o/yk yzv B{z 2L1L3 ftZu tzv'.
AC 3
4. AB=8.4 ;w o/ykyzv T[Zs/ fpzd{ C fJ; soQK bU fe = j't/.
CB 5
5. ;wkso us[oG[i ABCD dh ouBk eo', fi; ftZu AB=4.7 ;w, BC=3.5 ;w ns/ AC=5.5
;w j't/.
6. us[oG[i PQRS dh ouBk eo' fi; ftZu PQ=QR=PR=5.2 ;w, RS=4.8 ;w ns/ SP=4.5
;w j't/.
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-14 y/socb
fszB nzeK tkb/ gqôB
1. fJZe ;wKso us[oG[i dk fJZe nXko ns/ T[; dk ;zrs f;yo bzp eqwtko 15 ;w ns/ 8 ;w
jB. i/eo d{ik f;yo bzp 10 ;w j't/ sK fJ; d/ d{i/ ;wKso i'V/ ftZu fJZe G[ik dh bzpkJh
fezBh j't/rh. [ T[Zso L12 ;w ]
14
2. fJZe ;wus[oG[i dk y/socb 0a4 wh2 j?. i/eo T[; dh G[ik 25 ;w j't/ sK f;yo bzp dk wkg
gsk eo'. [ T[Zso L160 ;w ]
3. fJZe ;wKso us[oG[i dk y/socb tor ;?ANhwhNoK ftZu gsk eo', fi; dk nkXko 1a5 whNo
ns/ f;yobzp 24 ;?ANhwhNo j?. [ T[Zso L 3600 ;w2 ]
uko nzeK
eK tkb/ gqôB
1. nkXko = 2a5 whNo, f;yobzp = 30 v?;h whNo, fse'D d/ wkg s'A y/socb gsk eo'.
[ T[Zso L 3a75 tL v?L whNo ]
2. fJZe fse'D dk y/socb = 4 J/no, nkXko = 25 whNo j't/ sK fse'D dk f;yo bzp gsk eo'.
[ T[Zso L 32 whNo ]
3. fJZe ;wd'G[ih ;we'D fse'D dk y/socb 200 tL whNo j? fJ; dhnK G[iktK gsk eo'.
[ T[Zso L 20 wha, 20 wha, 20 2 ]
4. fJZe ;wus[oG[i dk y/socb gsk eo' fi; d/ fteoD 64 ;w ns/ 50 ;w jB.
[ T[Zso L1600 tL ;w ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-15
(uZeo dk gfowkg ns/ y/socb)
fszB nzeK tkb/ gqôB
1. fJZE uZeo dk gfowkg 440 ;w j?. T[; dk ftnk; ns/ noX ftnk; gsk eo'.
[ T[Zso L140 ;w, 70 ;w ]
2. ;kJheb d/ fJZe gjhJ/ dk ftnk; 100 ;w j?. 31a4 whNo dh d{oh s?n eoB bJh fJ; B{z
fezB/ uZeo brkT[D/ g?Dr/. [ T[Zso L 10 uZeo ]
3. fJZe uZeokeko gkoe d/ d[nkb/ pDh ;Ve d/ pkjoh feBko/ dk gfowkg 660 whNo ns/
nzdob/ feBko/ dk gfowkg 550 whNo j?. ;Ve dh u"VkJh gsk eo'. [ T[Zso L17a5 whNo ]
15
uko nzeK tkb/ gqôB
1. fJZe x'Vk 7 whNo bzp/ oZ;/ Bkb pzfBnk j'fJnk j?. T[j fezB/ y/socb ftZu xkj uo ;edk j?.
[ T[Zso L 154 wha2)
2. fJZe gkoe dk ftnk; 200 whNo j? fJ; d/ nzdotko 10 whNo u"Vh ;Ve pDh j'Jh j?. ;Ve
dk y/socb gsk eo'. [ T[Zso (5966 wha2) ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-16
(bzp uZeoh t/bD dh ;sQk dk y/socb ns/ nkfJsB)
fJZe
fJZe nze tkb/ gqôB
2. fJZe t/bD d/ nkXko dk gfowkg 132 ;w ns/ T[ukJh 50 ;w j?. fJ; dh N/Yh ;sQk dk
3. 6 ;w bzp/ t/bDkeko gkJhg d/ N[eV/ dh N/Yh ;sQk dk y/socb 132 ;w2 j?. fJ; d/ w{zj dk
4. fJZe t/bDkeko GKv/ dk xDcb (nkfJsB) gsk eo' fi; dk ftnk; 10 ;w ns/ T[ukJh 20
16
S/ nzeK tkb/ gqôB
1. fJZe t/bDkeko Xks dh gkfJg d/ N[eV/ dk pkjoh ns/ nzdo{Bh ftnk; 10 ;w ns/ 8 ;w
j'D sK fJ; ftZu bZrh Xks dk xDcb gsk eo'. i/eo fJ; Xks dh xDsk 7a8 rqkw gqsh
xD ;w j't/ sK Xks dh wksok (Gko) th gsk eo'. [ T[Zso L 7a722 feb'rqkw ]
2. fJZe y{j fi; dk ftnk; 2 whNo j?, 7 whNo v{zxk g[ZfNnk frnk j?. fJ; ftZu g[ZNh rJh fwZNh
B{z 11 whNo bzph ns/ 4 whNo u"Vh ÷whB dh N[ZeVh T[Zs/ ftSk e/ up{sok pDkfJnk frnk
j? sK
(i) g[ZNh rJh fwZNh dk xDcb gsk eo'.
(ii) nkfJskeko ÷whB dh N[ZeVh dk y/socb gsk eo'.
(iii) up{so/ dh T[ukJh ;?ANhwhNoK ftZu gsk eo'.
[ T[Zso L [(i) 22 xDwhNo, (ii) 44 tor whNo (iii) 50 ;w ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-17 bzp uZeoh ôze{
17
S/ nzeK tkb/ gqôB
1. fJZe N?AN j/m'A t/bDkeko ns/ T[go'A ôze{ neko dk j?. i/eo fJ; d/ nXko dk ftnk; 20 whNo
j't/ ns/ t/bDkeko Gkr dh T[ukJh 7 whNo ns/ e[Zb T[ukJh 10 whNo j't/ sK fJ; ftubh
jtk dk xDcb gsk eo'. [ T[Zso L 2512 wh3 ]
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-18 r'bk ns/ noX r'bk
18
nfXnkfJ-
nfXnkfJ-19 nzeVk ftfrnkB
fszB nzeK tkb/ gqôB
1. 15, 17, 22, 29, 37, 33, 22, 47, 27, 16 dh ftubD ;hwk ns/ wZXwkB gsk eo'.
[ T[Zso L 32, 26a5 ]
2. 35, 47, 37, 26, 25, 31, 42, 33, 41, 40 dh ftubD ;hwk ns/ wZXwkB gsk eo'.
[ T[Zso L 22, 35a7 ]
3. 10 ftfdnkoEhnK d/ gqkgs nzeK dk wZXwkB 50 j?. i/ fJZe j'o ftfdnkoEh fi; d/ 61 nze
jB, ôkfwb eo fbnk ikt/ sK T[jBK d/ nzeK dk wZXwkB eh j't/rk< [ T[Zso L 51 ]
2000-2100 17
2100-2200 18
2200-2300 25
2300-2400 20
2400-2500 35
2500-2600 13
2600-2700 12
19
(i) e[Zb fezB/ w÷d{oK dh wkf;e nkwdB do;kJh rJh j?.
(ii) tZX s'A tZX w÷d{o fe; wkf;e nkwdB ro[Zg ftZu jB.
(iii) shi/ tor nzsokb dh j/mbh ;hwk eh j?<
(iv) u"E/ ns/ gzit/A tor nzsokb d/ tor fuzBQ eh jB<
(v) tor neko eh j?<
20