p`dk f;`x pjkdo

(ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)

b/ye dhnK j'o g[;seK

1. ;`dbh wfje (eftsk2003)
2. wjK pbhdkBh r[o{ s/rpjkdo ih (ekft ihtB2004)
3. i{;c }[b?]K (ekft Xkok2004)
4. :ko-J/-rohpK r[o{ r'fp`d f;`x ih (ekft Xkok2005)
5. nwohek e"D ik ;edk j? < (tkose2005)
6. wfjeK d/ goSkt/I (eftsk2006)
7. ird/ p[Md/ eD (eftsk2006)
 Banda Singh Bahadur
Jiwan Sangarash te Praptiaan (Biography)
p`dk f;`x pjkdo By Surjit Singh Panchhi
V& P.o. Mahal Kalan, Via : Barnala (Sangrur)

Now : 4607, Ocean Rock, Ave.

Bakersfield C.A. 93313 U.S.A.

All rights are reserved. No part of this publication

may be reproduced, stored in a retrieval system or
transmitted, in any form or by any means, mechanical,
photocopying, recording or otherwise, without prior
written permission of the author.

81 88738 93
;[oihs f;`x gzSh b/ye
n?vhFB L 2006
gqek;ae L ;`iht
T[vkB gpbhe/FB},
tkNo toe; o'v, wkB;k -151505 gzikp
(c'B L 01652 233087)
Skge L bZeh fJ`NogqkJh}, fdZbh
ezg'fizr L okX/Fkw, TÆsw e`fgT{No ;oft;, wkB;k
NkJhNb L ;`iht

T[vkB gpbhe/FB}, wkB;k 160 /-o[ g J/

 sseok
gfjbk nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo, ihtB s/ w[Yb/ ihtB d/ j'o ;wkuko 19
d{ik nfXnkfJ L
wkX' dk; ns/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dk fwbkg 24
shik nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo dhnK fiZsK 37
u"Ek nfXnkfJ L
ykb;k oki dh BhIj oZyh 54
;wogs j? gzitK nfXnkfJ L
gjkVh fJbke/ dh ;[XkJh 81
¿w/ok w[M w/I feS BjhI i' feS j? ;G s/ok . S/tK nfXnkfJ L
s/ok s[M e' ;¯gs/ fenk bkr/ w/ok .À p`dk f;`x pjkdo dk w?dkBh fJbke/ ftZu nkT[Dk 89
dh ;ZstK nfXnkfJ L
GktBk p`dk f;`x pjkdo ns/ 17 f;`xK dk esb 111
Ì nZmtK nfXnkfJ L
i' nkgk fwNke/, frZdVK s'I F/o pDk e/ p`dk f;`x pjkdo dk ftneshst 118
}[ b w Bkb NZ e o bJh g/ q o dh j? . B"tK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo jko e/ th fiZfsnk 122
d;tK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo s/ bZr/ d'FK dk fBoDk 127
frnkotK nfXnkfJ L
eh p`dk f;`x pjkdo B/ nzfwqs Sfenk < 141
pkotK nfXnkfJ L
ykb;/ dh c[NZ bJh d'Fh e"D < 147
nzfsek L
p`dk f;`x pjkdo dh Fjhdh fgZSI' sZs ykb;k s/ p`dJh ykb;k 1 5 7
;jkfJe g[;seK 159

;q a ;[oihs f;zx gzSh d[nkok
p`dk f;`x pjkdo d/ ihtB b/yD dk pjkdoh Gfonk ekoi
wjkB Fjhd pkpk p`dk f;`x pjkdo dFw/F fgsk Fqh r[o{ r'fp`d f;`x
s'I tko';kJ/ T[j wjkB :'X/ ;B fiBQK B/ nkgDh f;nkgD, db/oh, ;{o[ wrsh s/
bk;kBh Fjhdh d/ ekoBkfwnK Bkb ftFt fJfsjk; ftu nkgDh ftF/F EK
pDkJh . T[BKQ d/ nrb/ fgSb/ ihtB ns/ fJZEI' sZe fe Bkw pko/ nB/eK wsG/d
jB . bSwD d/t, wkX'dk;, r[opyF f;`x, tho p?okrh ns/ p`dk f;`x fJ;d/
gqwyZ[ T[dkjoD jB . gozs{ fJj rZb ;op gqtkfBs j? fe gzikph w[jkto/
ªfJZN Bkb fJZN yVQekT[Dh« dk gqubB, T[; ;{opho p`dk f;`x pjkdo d[nkok
r[o-{ wkoh ;ofj`d dh fGnkBe spkjh eoB T[go`s jh j'fJnk i' fe nZi th
gzikph wBK ftu so'skik j? . fit/I fe nk; jh j? fe nfij/ fJfsjk; d/ ;{oi
pko/ nB/eK fJfsjk; b/yDhnK B/ nkgD/ i"jo ftykJ/ jB gozs{ T[;dh eoDh dk
w[b
Z nzeD ni/ th dh wzr eodk j? . fJ;/ w[bez D d/ nfGbkFh ;kv/ ikD/-gSkD/
(gzikph eth ns/ fJfsjk;eko ;q ;a o[ ihs f;`x gzSh wfjb ebK (jkb nkpkd
nwohek) th gzikp d/ BkfJe r[o{ s/r pjkdo ;kfjp s/ dFw/F fgsk d/ ihtB-
fJfsjk; (wjK ekft s/ tkose o{g) fbyD s/ SgkT[D T[go`s pkpk p`dk f;`x
pjkdo dk ihtB s/ ftneshst b? e/ gzikph gkmeK ;Bw[yZ j' oj/ jB . gfjb/
ekoi tKr jh fJj jZEbk e`w th nfsnzs fpyw ;h, i' ;q a ;[oihs f;`x gzSh
B/ gzikp dh Xosh s'I j}koK whb d{o pfje/ nkgDh f}`drh d/ ehwsh ;w/I Ì
;koEe pDkT[d I / j'fJnK ;cbsk g{ote B/go/ ukfVQnk j? . T[BKQ B/ fJ; ekoi
fjs j[D sZe j' u[eZ / ;w[uZ / e`w dk pkoheh Bkb nfXn?B ehsk ns/ j`; p[XZ h
;dek w'sh u[De/ fJfsjk;e :'X/ d/ ihtB o{gh jko dk s'jÕk fsnko ehsk
j? . fJj w[eskjko n;b'I BthB, w"fbe, o;hbk, sZE-nkXkfos, ftfrnkBe
ns/ soe ;`rs j? fi; ftu pkpk p`dk f;`x pjkdo ;`pX` h j'J/ e`w dk w[be` D
Bt/I f;foT[I s/ fBt/eb/ o{g ftu ehsk frnk j? . fttkdh w[dZ / fit/I fe fto'Xh ijkdh
gZyh fJfsjk;ekoK tZbI' T[;Ì jfsnkok s/ b[No/ k efjDk, nkw b'eK dk s/
n"osK dk nBkdo eoB tkbk efjDk iK T[;d/ ftnkj eoB pko/ s/ ªr[o«{
ejkT[D pko/ fttkd, nzfwqs SeD pko/ tZyo/-tZyo/ wZs ns/ sZs ykb;k s/
p`dJh ]kb;k pBD Bkb g?dk j'Jh nkg;h c[NZ dk w[d Z k nkfd fJfsjk; t/sk
;[oihs f;`x gzSh B/ fJe-fJe eoe/ ftdtkBK dhnK oktK d/ wzEB T[go`s wZyD
tKr fBsko e/ oZy fdZs/ jB . gzSh ih fBogZy y'ih ti',I ;gZFN fBoDk b?D ftu
fYZb BjhI tosd/, fJj T[BKQ dk whoh r[D j? .
;q a ;[oihs f;`x gzSh B/ pkpk p`dk f;`x r[o{ r'fp`d f;`x ih Bkb w/b
T[gozs gzikp Ì ukb/, fiZsK ns/ gqkgshnK d/ b`w-/ u"V/Q fJfsjk; Ì ;`iw Bkb,
eqwtko o"fue o{g ftu g/F ehsk j? . nkgD/ BkfJe d/ fJfsjk; s/ ebw
T[mkT[D tkb/ ;w{j ftdtkBK d/ ftuko dZ;D T[go`s w"fbe f;ZN/ eZYfdnK p`dk
f;`x pjkdo dk e[opkBh s/ ;{owrsh tkbk ufoso T[xkfVnk j? . nkyoh
x/ok, frocskoh ns/ Fjhdh dk fdb e`pkT{ ;kek g/F eofdnK gkmeK Ì X[o
nzdo'I fjbk d/D tkbk fdqF tofDs ehsk j? . ;w[uZ h b/yDh ftu'I p`dk f;`x
pjkdo fJe nwo ns/ ;dhth i'X/ ti'I do;kfJnk frnk j?, fi;dk fe T[j
jZedko jh j? .
nfijk X[d ` -jNkT{ fJfsjk; fbyDk ;w/I dh b'V th j? s/ Y[etK th .
j[D id'I ;pzXs wjKg[oyK dhnK FskpdhnK d/ toQ/ ;kjwD/ jB sK fJj gq;;` k
:'r T[dw j? i' ;fsekfonk ikDk pDdk j? . ni'e/ f;Zy fJfsjk; Ì G[b Z oj/,
p/wyZ[ j[d
` / ik oj/ gzikphnK Ì nkgD/ BkfJeK d/ ekoBkfwnK s'I jb{Dk fwb/rk .
fJ;/ T[whd Bkb w?I ;q ;a o[ ihs f;`x gzSh ih d[nkok p`dk f;`x pjkdo d/ fJ;
BthB ihtB ouBk eoB d/ T[gokb/ dk ;[nkrs eodk jK . gkme fJ;Ì tZX
s'I tZX j[r
` kok d/Dr/ s/ nkT[D tkb/ ftFk y'ihnK bJh fJj ouBk ukBD-w[Bko/
ti'I okj-o[FBkJ/rh . Fkbk \ gzSh ih nfij/ j'o wkDe-w'sh gqekF ftu fbnke/
gzikph wK-p'bh d/ Gog{o G`vko/ ftu tvw[b Z k tkXk eod/ ofjD .
14 wJh, 2006 s/ik f;`x fsbe
(;oj`d csfj fdt;) dkBrVQ - poBkbk
01679-236159

G{fwek
;[oihs f;`x gzSh
feqs
p`dk f;zx pjkdo L fJe nd[Zsh ouBk
;[oihs f;`x gzSh w{b o{g ftu fJe eth j? . T[; dh eftsk B/
o[wK;tkd, ;[Xkotkd d/ nkdoFe-;`ebgK Ì b? e/ ni'e/ ;wki d/ pkjoh
;wZf;nk rq;/ ;o'ekoK Bkb gqfspZXsk pDkJh oZyh j? . uVQdh itkBh s'I b? e/,
;oekoh-;/tk s'I w[es j'D d/ ;w/I sZe eftsk Gkt/I T[; d/ nzr-;`r fiT[d
I h ojh,
go`s{ T[;B/ nkgDh eftsk dh gfjbh g[;se T[; ;w/I gqekFs eotkJh, id'I
T[j nkgD/ p/N/ e'b ftd/F ik e/ ofjD bZrk ;h . ;kfjs dh fBo`so tfj`dh
r`rk jw/Fk, T[; d/ ihtB dh Xoksb «s/ tfj`dh ojh j? . T[; B/ nkgD/ ihtB
d/ ekoiFhb nEtk fpjsohB ;w/I ftZu ;kfjs Bkb ;`tkd oukT[D dh gqfspZXsk
;Ekfgs eoh oZyh j? . fJj' ekoB j? fe T[; dk ;kfjs-f;oiB dk g[Bo-iBw
j'fJnk . ftd/F ftZu ofj`fdnK, T[; B/ neZE Ì eZE pDkT[Dl ft:'r ns/
p/rkBrh d/ nfj;k;K s'I g?dk j'J/ sDkU Ì d{o eoB bJh, T[; B/ nkgDh
ftjb Ì ;kofEe pDkT[D bJh ekft-f;oiB gqfefonk Ì rqfjD ehsk . ftd/F
ftZu ofj`fdnK T[; B/ nkgD/ ntu/sB-ekft Ì u/sB ;to{g gotkB eoB d/ i'
ekoi nko`G ehs/, T[; d/ cb;o{g j[D sZe T[; dhnK fJBQK g[;seK dk gqekFB
` bh wfje (eftsk 2003) wjK pbhdkBh r[o{ s/rpjkdo ih
j' u[eZ k j? . ;`d
(ekft ihtB 2004) i{;c }[b]? K (ekft Xkok 2004) :ko-J/-rohpK r[o{ r'fp`d
f;`x ih (ekft Xkok 2005) nwohek e"D ik ;edk j? < (tkose 2005) .
fJ; s'I }kjo j[d
` k j? T[; B/ ekft Bkb nkgDh gqfspZXsk brksko
pDkJh oZyh j? .
;[oihs f;zx gzSh d/ nu/s-wB ftZu f;Zy r[o{ ;kfjpkB gqsh ngko
FoXk ojh j? . nkgDh ekft-fu`sB-Xkok ftZu r's/ yKdk j'fJnk T[j ntu/sB
nt;Ek ftZu f;Zy r[o{nK d/ ihtB-;`xoFl f;Zy Xow dhnK w{b dkoFfBe
f;XKse-frnkB gqDkbhnK Ì ikDB dh ifrnk;{-o[uh oydk fojk j? . ftd/F
ftZu ofj`fdnK, T[; B/ nkgDh ftjb Ì nfXn?B eoB dh o[uh Bkb ;koEe
pDkfJnk . T[; B/ g[;sekfbnK ftZuI' gqkgs f;Zy fJfsjk; Bkb ;`pf` Xs g[;seK
dk fJe y'ikoEh pD e/ nfXn?B ehsk . y'i ehsh . nkgD/ T[dF/ K dh g{osh bJh
T[; B/ fJfsjk;e jtkfbnK ftu'I nkgD/ T[dF/ tkbk t;s{-;ko n`fes ehsk .
fJ`i ªwjK pbhdkBh r[o{ s/rpjkdo ih«, ª:ko-J/-rohpK r[o{ r'fp`d f;`x ih«
dh eftsk ftZu ouBk ehsh . eftsk ftZu fJfsjk;ekoh dh nfGftnesh pj[s
n"yk ekoi j? . feT[fI e ;[oihs Ì eftsk B/ to;kfJnk j?, J/;/ bJh T[;B/
;cbsk g{ote fJBQK wjKekft Ì ;`go{ B ehsk .
p`dk f;`x pjkdo L ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK, T[; dh f;Zy fJfsjk;
d/ wjKg[oFK d/ ufoso nky:kD ;p`Xh bVh dh nrbh bVh dh y{p;{os
ouBk j? . fJj g[;se fBo'b tkose ftZu fJe y'ikoEh tZbI' nfijh fJfsjk;ekoh
ouBk j? fi; ftZu T[; B/ fJfsjk;e ;fs dh y'i eoB d/ T[gokb/ ehs/ jB .
fJfsjk; dk nzfsw-;fs e'Jh BjhI j[d ` k . y'ih nkgD/ nfXn?B-y'il f;XKse-
doFB-fdqFNh nB[;ko fJfsjk; d/ v{x ` / ;kro ftZu fi`B/ tZX v{x
` / r's/ bkT[d
I k
j?, TÆBk T[;dh tZX gqkgsh j[d
` h j? . ;[oihs f;`x gzSh B/ nkgDh fJ; g[;se dh
;`ouBk bJh nB/eK GkFktK d/ f;Zy fJfsjk; Bkb ;`pf` Xs y'ikoEh ftdtkBK
dhnK g[;seK dk nfXn?B ehsk j? . p`dk f;`x pjkdo d/ iBw s'I b? e/ T[; d/
ihtB d/ nB/eK gVktK ftZu ehs/ ;`xoFK s'I rqfjD j'JhnK gqkgshnK ;`pX` h i'
ikDekoh fwbh j?, T[; B/ fJ; Ì g[;se dh ;kofEe-ouBk bJh tofsnk j? .
fJ`i fJ; g[;se dh wjZssk th tXh j? ns/ fJj g[;se fBt/ebh j' fBpVh j? .
;[oihs f;`x gzSh fJ; rZb s'I ;[us/ j? fe wkX'dk; s'I p`dk f;`x pjkdo dh
f;oiBk eoB tkb/ wjkB r[o{ r'fp`d f;`x ih jh ;B . wkX'dk; T[BKQ dh bZGs
;h . r[o{ ih B/ wkX'dk; ftZu Feshl Grshl ;/tk ;wogDl T[gekol b'e
fgnko, }[bw Bkb NZeo b?D dk ;kj;l e"w bJh f;deh GktBk ns/ e[opkBh
dk i}pk nfijk g?dk ehsk fe T[j p`dk f;`x pjkdo pD e/ iB rD wB dk
T[gekoh w[yZ ;/te pfDnk, fi; B/ }kbwK Bkb }[bw eoB tkb/ j?eI Vpk}K Ì,
fJe pbekoh i'X/ d/ o{g ftZu g/F ehsk . p`dk f;`x pjkdo, r[o{ rfp`d f;`x
ih dh ikrdh nwo i:'sh Ì b? e/ f;Zy e"w ftZu Fesh Grsh dh ;/tk dk
;`uko eoB tkbh nfijh j;sh pD e/ nkJ/l fiBQK B/ f;Zy-e"w Ì w[V ikfrqs
eoe/ FeshFkbh pDkfJnk .
;[oihs f;`x gzSh J/;/ f;XKse-doFB Ì b? e/ jh p`dk f;`x pjkdo
dh fJ; ihtBh dh ;`ouBk eodk j? . g[;se d/ gqtF/ ek s/ nzfsek s'I fJbktk
d; nfXnkfJ jB . fiBQK ftZu wkX'dk; dk w[Ybk ihtBl T[; dk r[o{ rfp`d
f;`x ih Bkb j'J/ ;`tkd s'I fgZSI' g[Bo Bt/I ;o{g p`dk f;`x pjkdo pDB dh
ejDhl gzikp nkrwD, fiZsKl ykb;k oki dh BhIjl gjkVh fJbke/ dh F[XkJhl s/
j'o ;`xoF, fiZsK s/ gqkgshnK dk f}eo ehsk fwbdk j? . b/ye B/ y'i s/ dhox
fdqFNh s'I fBoD/ b?D dk j";bk ehsk j? fe p`dk f;`x pjkdo «s/ brkJ/ rJ/
d'F fe`B/ ;Zu jB, fe`B/ M{m/ jB < fJ; ;tkb dk TÆso bZGD dk :sB ehsk
frnk j? fe eh p`dk f;`x pjkdo B/ nzfwqs gkD ehsk ;h fe BjhI . nzfsek ftZu
b/ye jtkfbnK s/ dbhbK Bkb p`dk f;`x pjkdo dh Fjhdh fgZS/ sZs ykb;k
s/ p`dJh ykb;k ;`pX` h nkgD/ ftuko g/F eodk j? .
fJ`i fJj g[;se p`dk f;`x pjkdo d/ ihtB ;`xoF s/ gqkgshnK
;`pX` h ikDekoh d/D tkbk nfijk d;skt/} j? fi; ftZu r[o{ r'fp`d f;`x ih d/
i:'sh i's ;wkT[D fgZSI' d/ gzikp dh okiBhsh, ;ZfGnkuko s/ ;wkie nt;Ek
d/ Mbeko/ th t/y/ ik ;ed/ jB . b/ye i' c?;b/ b?dI k j?, T[; fgZS/ fJfsjk;ekoK
d/ jtkb/ th fd`dk j? . nkgDh rZb ;`yg/ gozs{ pk dbhb bfji/ ftZu g/F eodk
j? .
fJfsjk; Ì ;kfjZs pDk e/ g/F eoBk n"yk ekoi j? . ;[oihs f;`x
gzSh B/ nkgDh fJ; ouBk ftZu p`dk f;`x pjkdo d/ ftnefsZst d/ pkjoh
;o{g Ì jh g/F BjhI ehsk pbfe T[; d/ ftnefsZst d/ nzso ;o{g d/ ftF/F
wkBth r[DK, bZSDK ns/ FoXk ;`ebgK Ì th ;o{fgnk j? . b/ye dh tkose-
F?bh ftZu ;obsk, ;gZFNsk, ;`iwsk ns/ ;`yg/ sk d/ r[D whoh s/ ebkswe
r[D fdqFNh r'uo j[d ` / jB .
Gkt/I p`dk f;`x pjkdo d/ ihtB-;`xoF T[go j'o nB/eK g[;seK Sg
u[eZ hnK jB go`s{ ;[oihs f;`x gzSh dh fJ; g[;se dk nkgDk ufoZso, nkgDk
:'rdkB ns/ nkgDk w}ki j? . w?Ì fJj g[;se gzikph-gkmeK bJh g/F eoB
;w/I pj[s y[Fh j' ojh j? . fJ; g[;se dk ;tkrs eoBk pDdk j? .
vk n
a wo e'wb
5.5.2006
g[;se pko/
p`dk f;`x pjkdo pko/ pj[s ;ko/ fJfsjk;ekoK B/ pj[s e[S fbfynk
j? . vk a r`vk f;`x nB[;ko ;o{g dk; e"Fb, e/;o f;`x fSZpo, osB f;`x G`r,{
GkJh ;`sy' f;`x u{VkwDh, frnkBh frnkB f;`x ;wekbh s/ fBogZy BjhI jB .
T[j eow f;`x s/ ftFtkF eod/ jB . w[;bwkB fbykoh sK fBogZy j' jh BjhI
;ed/ . T[jBK B/ f;ZyK d/ fJ; ekoi Ì ekcoK dh w'wBK fto[XZ Xkofwe bVkJh
d/ s"o s/ fusfonk j? . fco th T[jBK d[nkok fbyhnK xNBKtK dk t/otk pj[s
fwbdk j/ . nzro/} fbykoh fwb efj`dk j?, ¿i/ e'Jh w[;bwkB eoB tkbk j[d ` k
ns/ f;ZyK fto[XZ j'J/ j[d ` / sK T[j FkfJd fJ; Ì gq;;` k d/ n:'r Bk ;wMd/ .
(Gkt gq;;` k eod/) .À fj`d{ b/yeK B/ th p`dk f;`x pjkdo Ì fj`ds{ t d/ nkXko
s/ g/F eoB dk :sB ehsk j? . T[jBK nB[;ko p`dk f;`x pjkdo fj`d{ Xow dk
jh ;[Xkoe ;h . vk a r`vk f;`x dh y'i gq;;` k dh gkso j? . fJj wzB b?Dk ukjhdk
j? fe p`dk f;`x pjkdo Bkb fBnK BjhI j'fJnk .
xNBktK dhnK fwshnK ftZu d/yD Ì pVk nzso fdykJh fd`dk j? go
fJj rqr ? o' hnB ekb?vI o dk gkfJnk G[by/ k jh j? . vk a r`vk f;`x, ;'jD f;`x
;hsb, joh okw r[gsk, ;`sy' f;`x ( ) fgnkok f;`x gdw
d[nkok fbyhnK rJhnK fwshnK ftZu d; ik frnkoK fdBK dk nzso fdykJh
fd`dk j? . ekoB fe;/ B/ rqr ? o' hnB ekb?vI o nB[;ko fwshnK Ì pdb fbnk s/
fe;/ B/ BjhI . vk a r`vk f;`x B/ fwshnK Ì pdfbnk BjhI go ;'jD f;`x ;hsb
B/ fJ; ekb?vI o nB[;ko pdb fbnk j? .
rqr ? o' hnB ekb?vI o pko/ ¿ , ,
, . , . . . .À d/
Gkr 3 ftZu gzBk 15 s/ fbfynk j?, ¿g'g rqr ? o' h B/ ekb?vI o ftZuI' pj[s ;ko/ fdB
xNk fdZs/ . fJ; soQK i{bhnB s'I rqr ? o' hnB ftZu pdbD dk noE ;h fe
xNBktK dhnK sqheK pdb ikDrhnK . iko} tkfF`rNB dh iBw fwsh fJ;dh
u`rh T[dkjoD j? . iko} tkfF`rNB dk iBw n;b ftZu 11 cotoh 1731 Jh a
 Ì j'fJnk go 1752 Jh fa tZu id'I toihBhnk B/ BtK ekb?vI o ngDkfJnk sK
iBw dh fwsh 22 cotoh pD rJh . feT[fI e ;kb dk gfjbk fdB th 25 wkou
dh EK fJZe iBtoh eo fdZsk frnk fJ; bJh tkfF`rNB 1732 Jh a Ì g?dk
j'fJnk . fJ; soQK Bt/I Y`r nB[;ko tkfF`rNB dk iBw 11 cotoh 1731
Jh d a h EK pdbe/ 22 cotoh 1732 Jh ja f' Jnk . rqr ? o' hnB ekb?vI o d/ fj;kp
Ì th g{oh soQK bkr{ BjhI ehsk frnk . bkr{ eoB tkfbnK B/ wjhfBnK dhnK
fwshnK sK pdb fdZshnK jB go T[BKQ B/ ;kb BjhI pdb/ . fit/I vk r a v` k f;`x
nB[;ko w[BJhw yK wfonk 18 cotoh 1711 Jh Ìa , ;'jD f;`x ;hsb nB[;ko
28 cotoh 1711 Jh aÌ, i' rq?r'ohnB ekb?Ivo nB[;ko 28 cotoh 1712 Jh
ja D
' h ukjhdh ;h . iBtoh s'I b?e/ wkou dhnK soheK ftZu ;'jD f;`x ;hsb B/
sqhe jh pdbh j? go ;kb BjhI pdb/ . fJ; soQK i/eo e'Jh fJfsjk;eko
iBtoh s'I wkou sZe ;kb pdb d/t/ sK T[;Ì mhe ;wM b?Dk jh :'r j'tr / k.
nzro/} fJfsjk;ekoK fit/I w?ekbc, efB`rw, g/Bh, w?ekbw nkfd B/
f;Zy fJfsjk; fbyD bZfrnK p`dk f;`x pjkdo pko/ pj[s ;`yg/ jh fbfynk j?
f;oc gzi ;Zs gzB/ jh . fwshnK th yk; yk; jh fbyhnK jB . vk r a v` k f;`x
nzro/} fbykohnK pko/ fNZgDh eod/ jB, ¿pj[s ;ko/ nzro/} fbykohnK B/
fJBQK (w[;bwkB b/yeK) dhnK fbysK Ì ;Zu wzB e/ e/tb Beb jh eo fbnk
j? . s;tho d/ d'tI/ gk;/ T[j g{oh soQK t/y jh BjhI ;e/ .À
¿:ko-J/-rohpK Fqh r[o{ r'fp`d f;`x ihÀ d/ obh} ;w/I d';sK fwZsoK
B/ fejk fe tkose tkb/ Gkr ns/ eftsk tkb/ Gkr tZy-tZy Sgtk d/D/ ;h .
vk a;shF towk ih, j?v n"c dk gzikph vhgkoNw?IN, gzikph :[Bhtof;Nh,
gfNnkbk B/ th fbye/ fJj ;bkj fdZsh . ;' w?I fJj g[;se e/tb tkose ftZu
fbyh j? ns/ xNBktK dk t/otk ;`yg/ GkFk ftZu go g{ok d/D dk :sB ehsk j? .
sKfe feskp dk nkeko th tZvk Bk j't/ ns/ ehws d/ fbjk} Bkb gkmeK dh
gj[u` ftZu j't/ .
vk n
a wo e'wb B/ g[;se dk w{jz wZEk ;tkoB bJh pj[s fwjBs
ehsh j? . vk a s/ik f;`x fsbe B/ th ftZu pj[s ;jkfJsk ehsh j? . d'tK B/ ekch
fwjBs eoe/ w[Zy p`d fby/ jB . w?I d'tK dk jh pj[s foDh jK .
;[oihs f;`x gzSh
gqtF/ ek
p`dk f;zx pjkdo
pkpk p`dk f;`x pjkdo dk f;Zy fJfsjk; ftZu pj[s jh TÆuk ;EkB
j? . T[j r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ uoBK dh S'j gqkgs eoB s'I b? e/ nkgD/ nkyoh
;kj sZe r[o{ ih dk nfB`B s/ f;deh f;Zy fojk . T[; dk ihtB gke gftZso,
Xow fBogZy, fBnK:[es s/ ;opZs d/ Gb/ Ì ;wogs ;h . T[; d/ bJh e'Jh
S'Nk iK tZvk BjhI ;h . i/eo e'Jh tZvk ;odko th jZe iK fBnK d/ gZyI' e;{otko
wzfBnK iKdk sK T[j T[; Ì s'g Bkb T[vk d/DI' th fMiedk BjhI ;h . }kbwK Ì
;'XD d/ e`w ftZu T[; Ì w}b{wK dhnK d[nktK ns/ F[G ekwBktK gqkgs ;B .
fiBQK dhB-d[yhnK dh g[eko e'Jh BjhI ;h ;[Ddk, T[; B/ T[BKQ Bht/I ny"sh nS{sK
ns/ BhuK Ì j[ewokB pDk e/ TÆuhnK gdthnK s/ ;F'Gs ehsk . ¿}kbw dh
GZfynk ns/ rohp dh oZfynkÀ T[; dk w[yZ eosZt ;h . T[; B/ ;kXkoB b'eK dh
fJZ}s-wkB dh okyh ehsh . ;G Ì fJe ;wkB ;wfMnk . d[FwD dhnK fJ;sqhnK
Ì th g{ok g{ok ;fseko fdZsk . fJ]bkeh fwnko ekfJw ehs/ .
pkpk p`dk f;`x pjkdo j¯;bk jkoB tkbk BjhI ;h . b'jrVQ d/ feb/
ftZuI' fBeb e/ ns/ ehosg[o gj[u` e/ T[; B/ f;ZyK Ì j[ewBkw/ fby/ ns/ w[V
f;ZyK Ì ;`rfms ehsk . r[odk; B`rb d/ x/o/ ;w/I th T[; B/ fdb BjhI SZfvnk .
nZm wjhB/ feb/ ftZu vfNnk fojk . febk b'jrVQ ns/ y}kB/ d/ y[;Z ikD Bkb
th T[j fBokF BjhI j'fJnk .
pkpk p`dk f;`x pjkdo B/ b'eK ftZu fJj ftFtkF g?dk eo fdZsk fe
T[j ;`rms j' e/ ns/ w[rbK dk Nkeok eoe/ jh nkgD/ d[yZ K, w[;hpsK s'I
S[Nekok gk ;ed/ jB . T[; B/ fJj fdyk fdZsk fe nkgD/ bJh fiT[Dk e'Jh
fiT[Dk BjhI . d{finK bJh ihtB e[opkB eoBk jh fiT[Dk j? . XkVthnK Bkb
NZeo b? e/ b'eK Ì fdyk fdZsk fe t?oh s'I vo e/ BZ; ikD dh EK T[; dk Nkeok
eo' . ;fjnK tKr b[e e/ ikB pukT[Dk wodK dk e`w BjhI . fJ; soQK eoe/
pkpk p`dk f;`x pjkdo B/ b'eK ftZu ;kj; g?dk eo fdZsk . nDy Ì irkT[D,
;`rfms j'D, nkgDh oZfynk nkg eoB, nkgD/ g?oK «s/ yVQ/ j'D bJh gqf/ onk .
¿d' g?o xZN s[oBk go s[oBk wNe d/ BkbÀ f;ykfJnk fe }kbwK dhnK sbtkoK ;woZE BjhI ;h .]ch yK, ek;w yK ns/ bshc tor/ w[;bwkB fJfsjk;eko p/
EZb/ rodBK eNkT[D dh EK f;ZX/ yVQ/ j' e/ rodBK eZN' ns/ eNtkU . Fe T[; Ì }kbw, eo{o, jfsnkok ns/ f;ZyK Ì e[sZ / nkfd fbyd/ jB go T[j
p`dk f;`x pjkdo B/ f}whIdkok f;;Nw ysw eoe/ jbtkjeK Ì th f;ZyK dh ;{ophosk ns/ e[opkBh Ì ;bkj/ fpBK BjhI ofj ;e/ .
}whBK d/ wkbe pDk e/ b'eK d/ fdb fiZs bJ/ . T[; B/ fJj th fdyk fdZsk fe p`dk f;`x pjkdo dk oki Gkt/I E'VkQ fuo jh fojk go T[j gzikphnK Ì
T[j fJ;bkw Xow dk fto'Xh BjhI . fJ;/ ekoB ebkB"o d/ 5000 w[;bwkB T[; nk}kdh dk wkor fdyk frnk . T[j i/ w[HbK d/ w}p{s iVQK tkb/ o[yZ Ì g[NZ
dh c"i ftZu Gosh j' rJ/ . BjhI ;fenk sK T[; dhnK iVQK g'bhnK }o{o eo frnk . Gkt/I T[; dk oki T[;
;'jD f;`x ;hsb, vka r`vk f;`x nkfd G`r{ ns/ frnkBh frnkB f;`x dh w"s Bkb jh ysw j' frnk go T[j f;Zy oki dk w'Yh ;h . wjokik oDihs
nkfd okjhI bkJ/ d'FK Ì ;jh wzDB s'I fJBekoh jB . go pkpk fpB'd f;`x, f;`x B/ i' FeshFkbh f;Zy oki ekfJw ehsk T[j p`dk f;`x pjkdo d[nkok Xoh
ekjB f;`x s/ whoh f;`x nkfd d/ w[rbK Bkb w/b Ì BjhI wzBd/ . wbthI fijh BhIj s/ jh T[;fonk .
ihG Bkb bVkJh d/ Y`r sqhfenK s/ wZs G/d efj e/ jh rZb Ì ysw eo fd`d/
jB . r`vk f;`x fbyd/ jB, ¿osB f;`x G`r,{ i' whoK e'NhJ/ ;odko wfjskp
f;`x dk g'sok ;h i' (wfjskp f;`x) iK sK p`dk f;`x pjkdo dh Fjhdh s'I
pknd j'J/ sZs ykb;/ ns/ p`dJh ykb;/ d/ MrV/ ftZuI' nkg b`fxnk ;h iK T[;
B/ fJ; ;`pX` h sZs ykbf;nK gk;'I iK nkgD/ fgsk iK j'o ;`pX` hnK gk;'I ;[fDnk
j'fJnk ;h . T[j (G`r){ gfjbk fbykoh j? fi; B/ co[yZ ;hno ns/ wksk ;[d ` oh ih
d/ ftueko rZbpks dk f}eo ehsk j? i' e/tb fe;/ us[o fdwkr dh xkVs
ns/ osB f;`x dh ;[Ds" j? .À fco sK vk ;a kfjp nkg jh fbyd/ jB, ¿G`r{
osB f;`x nkw s"o s/ fJe u`rk tkeceko fbykoh ns/ Go;/:r ' fJfsjk;eko
j? .À go T[j nkg co[yZ ;hno ns/ wksk ;[d ` oh ftueko j'Jh ns/ G`r{ d[nkok
fbyh rZb Ì ¿fe;/ us[o fdwkr dh xkVs ns/ osB f;`x dh e'Jh ;[Ds" j?À
efj e/ wzDB Ì fsnko BjhI .
p`dk f;`x pjkdo dh n;cbsk dk ekoB T[; dh nkgDh e'Jh T{DskJh
BjhI ;h . T[; dh n;cbsk d/ ekoB w}p{s w[rb ;oeko, ;kXBK dh xkN
ns/ ykb;/ ftZu wZs G/d ;B . i/ pkpk fpB'd f;`x, ekjB f;`x nkfd T[;dk
;kE fd`d/ ns/ w[rbK d/ uew/ ftZu Bk nkT[d I ,/ wksk ;[d
` oh w[HbK d/ MK;/ ftZu
nk e/ T[; Ì nksw ;wogD bJh Bk fbydh, nihs f;`x (wksk ;[d ` oh ih dk
w[sp`Bk) jfowzdo ;kfj[ nke/ p`dk f;`x pjkdo fto[XZ gouko Bk eodk sKs
w[Hb T[; dk e[M BjhI ftrkV ;ed/ ;B . p`dk f;`x pjkdo dk ;`xoF fBZih
u"Xo dh pbh uVQ frnk . co[yZ ;hno B/ gkV' s/ oki eo' dh Bhsh ngDkJh .
T[j p`dk f;`x pjkdo dh fBoG?sk ns/ fdqVsk Ì w[yZ oZy e/ f;ZXh NZeo b?D d/

gfjbk nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo
iBw s/ w[Yb/ ihtB d/ j'o ;wkuko
fJfsjk; d/ toe/ co'fbnK nB/eK ;{ofwnK, :'fXnK, pbekohnK dhnK
nB/eK ejkDhnK fwbdhnK jB fiBQK B/ e"w, Xow s/ d/F bJh e[opkBhnK
fdZshnK, fiBQK B/ ikB dh gqtkj Bk eofdnK oD sZs/ ftu i{MfdnK ns/ Xow
j/s ikBK tkohnK . nfij/ ;{ophoK, :'fXnK s/ e[opkBh d/ g[sfbnK ftu p`dk
f;`x pjkdo dk BK th skfonK ftu u`B tKr uwedk j? .
p`dk f;`x pjkdo dk iBw ;G fJfsjk;ekoK nB[;ko eZse F[dh s/oK
;`ws 1727 fp (a 27 nes{po 1670 Jh )a j? . vk ja ou`d f;`x ;oj`dh, e[bdhg
f;zx jT{ok, pkpk ifs`dogkb f;`x, vk a jop`; f;`x XhwkB, pbfi`do pkbw,
vk ra v` k f;`x 16 nes{po 1670 Jh a fbyd/ jB . brdk j? fJBQK rqr ? o' hnB
e?bv` o dk fynkb BjhI ehsk fi; nB[;ko soheK ftu 11 fdB dk tkXk ehsk
frnk ;h . frnkoK fdB i'VB Bkb fJj Gh 27 nes{po jh pD iKdh j? . nkg
d/ fgsk dk BK okw d/t ;h . p`dk f;`x pjkd[o d/ r's pko/ fJfsjk;eko tZy tZy
ftuko oyd/ jB . vk a r`vk f;`x s/ j'o pj[s ;ko/ fJfsjk;eko Gkodtki okig{s
efj`d/ jB . id fe e[bdhg f;`x jT[ok, vk a r[od/t f;`x g`dj' b, jwdodtho
B"Ffjoth, vk n a ;? n
a ;? a feFBg[oh v'rok okig{s fbyd/ jB . i`w{ d/ fJbke/ d/
b'e v'ro/ j'D eoe/ okig{s d/ Fpd Bkb v'rok i[V ikDk e[dosh rZb j? .
n;b ftu Gkodtki okig{sK d/ tZy tZy GkrK dk fBy/V eodk Fpd j? . ;' p`dk
f;`x pjkdo dk r's Gkodtki okig{s mhe j? .
vk a r`vk f;`x p`dk f;`x pjkdo dk iBw eFwho d/ fJbke/ g[DS
ftu oki"oh (oki'Vh) ftu iBw ;EkB wzBdk j? . frnkBh GiB f;`x eosk
ª;kv/ Fjhd« d/ gzBk 88 s/ iBw g[DS d/ fJbke/ ftu sZSb d/ feb/ ftu
j'fJnk efj`dk j? feT[Ife p`dk f;`x pjkdo d/ fgsk okwd/t sZSb d/ feb/ d/
feb/dko ;B . i/ avh aefB`xw eosk ªfj;Noh n"c f;y;« gzBk 77 s/ iBw
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|19
;EkB dZyDh Gkos fbydk j?, go c[NZ B'N ftu fbfynk j?l
tSome accounts represent Banda to have been a native of
Northern India and the writer followed by Major Browne (India Tracts,
ii.97, says, he was born in the Jullunder Doab) H.S. Singha,
Encyclopedia of Sikhism.
ftuko dk f;ZNk J/jh j? fe p`dk f;`x pjkdo dk iBw 27 nes{po
1670 Jh (a eZse ;[dh 13, ;`ws 1727 fp )a Ì okwd/t Gkodtki okig{s d/ xo
g[DS d/ fJbke/ ftu oki"oh fty/ j'fJnk .
p`dk f;`x pjkdo dh FyFhns pko/ w[jw` d Fch nkgDh g[;se
ªfwoks-T[b-tkodks« ftu fbydk j?, ¿T[j (p`dk f;`x pjkdo) nkgD/ nkr{
(r[o){ r'fp`d f;`x Bkb eJh rZbK ftu fwbdk ;h . T[;dhnK uwedhnK nZyK
s/ fsZyh B}o T[;d/ d[FwDK TÆs/ th n;o SZv/ pr?o BjhI ;B ofj`dhnK .À vk
a r`vk f;`x th fJ;dh rtkjh fd`d/ jB . w[jw` d nwhB th p`dk f;`x pjkdo d/
BeFK dh fsZy ns/ nkuoB d/ ;kT{gD/ dh gq;;` k eodk j? . eow f;`x ªp`dk
pjkd[o« d/ gzBk 193 T[s/ fbyd/ jB, ¿T[j fJsBk i'okto BjhI ;h fisBk fe
S[jbk ;h ns/ sho s/ yzio s'I fpBK j'o e'Jh jfEnko T[;d/ wB Ì Bk
GkT[dI k . T[j seVk ;tko ns/ ;oho dk ;ys ;h . brksko eJh fdBK dhnK
wz}bK T[; T[s/ osk th n;o BjhI ;h eodhnK .À gkfJB nkgDh g[;se ªJ/
F"oN fj;Noh nkc dk f;y;« d/ gzBk 47 s/ fbydk j?, ¿ykb;/ dh csfj bJh
nDo[e/ bVd/ ikDk T[; dh fcsos ;h .À w?eb/ro nB[;ko, ¿p`dk (pjkdo)
:'fXnK s/ ioB?bK ftu T[uA h EK oydk j? . T[;dk BK jh gzikp s/ gzikp s'I pkjo
w[rbK ftu dfjFs c?bkT[D bJh ekch ;h .À vk a r'eb u`d Bko`r ªNqK;c'ow/FB
nkc f;ZyfJ}w« d/ gzBk 110 s/ fbyd/ jB, ¿fJ; rZb s'I fJBeko BjhI ehsk ik
;edk fe T[j nkdwh fi;B/ f;ZyK d/ nkuoB ftu fJBebkp fbnKdk ns/
T[BKQ Ì BtK ihtB fdZsk T[j r[o{ r'fp`d ;B go fJj rZb fpBK fe;/ sodhd
d/ ejh ik ;edh j? fe fJj p`dk jh ;h fi;B/ T[BKQ (f;ZyK) Ì ;G s'I gfjbK fJj
f;ykfJnk fe fet/I bVhdk j? ns/ fiZs gqkgs eohdh j? .À
fgsk okw d/t B/ nkg dk BK bSwD d/t oZfynk . g[DS dk fJbkek
gSfVnk j'fJnk ;h fi; eoe/ bSwD d/t pugB ftu ftZfdnk tZbI' e'ok ofj
frnk . T[j nkgD/ fgsk Bkb y/sh d/ e`w ftu ;jkfJsk eodk . d{i/ w[fz vnK tKr
T[;Ì th fFeko, x'V;tkoh s/ shonzdk}h dk F"e ;h . wksk fgsk tZbI' fto;/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|20
ftu fwb/ ;`;ekoK ekoB T[j Bow fdb s/ i}pksh ;h .
p?okrh pBDk
1685 Jh a ftu fJe fdB fFeko eofdnK T[; e'bI' fJe roGtsh
fjoBh wkoh rJh . T[;dh ;ckJh eofdnK T[;d/ g/N ftu'I d' pZu/ fBeb/ i'
T[;dhnK nZyK d/ ;kjwD/ jh sVg sVg e/ wo rJ/ . nZbVQ T[wo ftu jh fJ;
xNBk B/ T[;s/ nfijk n;o ehsk fe T[;d/ ihtB dh okj jh pdb rJh .
T[;B/ fFeko eoBk p`d eo fdZsk ns/ T[dk; ofjD bZfrnk . gSskt/ ekoB
fdb fJe dw ;`;koh ihtB s'I T[ukN j' frnk . T[j T[jBK ;kX{nK dh ;`rs
eoB bZfrnk i' eFwho ftub/ shoEK dh :ksok bJh iKd/ iK w[Vd/ j'J/
oki"oh fty/ mfjod/ ;B . fJBQK fdBK ftu jh ikBeh dk; p?okrh :ksok
eofdnK oki"oh nkfJnk . T[;d/ T[gd/FK B/ T[; Ì fJ; soQK ehfbnk fe T[j
xo xkN SZv e/ T[;dh wzvbh ftu ob frnk . T[j r[odk;g[o, j[fFnkog[o
j[d
` / j'J/ gjkVK s/ i`rbK Ì rj[d ` / f;ow"o d/ fJbke/ ftu g[iZ rJ/ . 1686
Jh a (;`ws 1743 fp )a d/ ft;kyh d/ w/b/ ;w/I ikBeh dk; dh fJj wzvbh e;{o d/
B/V/ pkpk okw E`wD d/ v/o/ nk g[iZ h . J/E/ r[o{ BkBe d/t ih d/ foFs/dko pkpk okw
E`wD ih dh ;wkX j? ns/ fJ; EK ft;kyh dk w/bk brdk j? . fJ; w/b/ s/ j'o
;kX{ wzvbhnK th nkJhnK . fJe wzvbh okw dk; p?okrh dh th nkJh . wkX'
dk; ikBeh dk; dh wzvbh SZve/ okw dk; dh wzvbh Bkb ob frnk . okw
dk; B/ fJ;dk BK BokfJD dk; T[oc bSwD pkbk oZy fdZsk . ªJ/ rb'}oh-n"c
dk NokJhp} n?vI ek;N; n"c gzikp n?vI B"oE t?;N co`Nhno go"ft`; tkfbT{w
fJe gzBk 698 s/ fJ; soQK d/ BK dh rtkjh fd`d/ jB . nkg B/ eJh ;kbK sZe
fJBQK d/ Bkb shoE ;EkBK dh :ksok ehsh . id'I 1691 Jh a ftu r[dktoh d/
e`Y/ Bk;e g[iZ / sK J/E/ jh fNe frnk . J/E/ gzutNh dk ;EkB fJeKs tk;h
;kX{nK bJh nkeoFe ;h . e[dosh fdqF wBw'je ;B . ;hsk ns/ okwu`do d/
pBtk; ;w/I J/E/ fBtk; eoB eoe/ sgZ;th b'eK bJh yk; wjZst oZydk ;h .
J/E/ jh 1692 Jh a ftu wkX' dk; dk w/b i'rh n"xV BkE Bkb j'fJnk i'
nkgDhnK foXhnK f;ZXhnK ns/ sKsfoe ftZfdnk bJh gqf;ZX ;h . vk a r[od/t
f;`x gzdj' b, gowtho f;`x, frnkBh frnkB f;`x ns/ frnkBh GiB f;`x
n"xV BkE dh EK nwo BkE fbyd/ jB . pj[s/ n"xV BkE Bkb jh ;fjws jB .
J/E/ jh wkX' dk; Ì i'r ftfdnk, i`so wzso f;ZyDS dk F"e j' frnk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|21
T[; B/ sB' wB' n"xV BkE dh ;/tk ehsh, n"xV BkE B/ y[F j' e/ T[;Ì gVQDk-
fbyDk f;ykfJnk . fJ;d/ Bkb jh :'r ftZfdnk s/ i`so wzso dk frnkB th
f;yk fdZsk . n"xV BkE B/ jh BokfJD dk; s'I pdb e/ wkX' dk; oZfynk .
n"xV BkE pj[s fpoX ;h . T[;B/ wkX'dk; dh ;/tk s'I y[F j' e/ nkgD/ nzsb/
;w/I i`soK wzsoK tkbk pj[wb [Z k rqE` th T[;Ì d/ fdZsk . n"xV BkE dk E'V/Q ;w/
I fgZSI' jh fdjKs j' frnk .
1692 Jh a ftu wkX'dk; gzutNh s'I uVQd/ tZb r'dktoh d/ feBko/
feBko/ uZb fgnk . B`dV/ d/ B/V/ dh ;[jktDh EK B/ T[; Ì w'j fbnk . Ffjo'I
pkjo e[M d{oh s/ r'dktoh d/ feBko/ nkgDh e[Nhnk pDk e/ ofjD bZrk .
i`soK wzsoK d/ ekoB d{o d{o sZe gqf;ZXh j' rJh . d[yh s/ b'Vp`d nkT[D bZr/ .
e[M u/b/ th pD rJ/ . j"bh j"bh e[Nhnk s'I fJe wZm pD frnk . pkjo'I ;kX{ dk
G/; io{o ;h go T[j ;kX{ BjhI ;h fojk . gqf;ZXh d/ ekoB u`ub pD frnk ;h .
;kX{nK dh j/mh eoBk T[;dk F[rb pD frnk . gfjbK sK nkJ/ ;kX{ dh ;/tk
eodk, nkdo eodk, T[;Ì nkgD/ gb`x s/ fpmkT[d I k go fgZSI' i`soK wzsoK
Bkb gb`x Ì T[bNk fd`dk . gb`x T[bND s/ ;kX{ dh fyZbh T[vkT[d I k s/
skVhnK wkoe/ jZ;dk .
r[o{ r'fp`d f;`x ih dkd{ wkio/
dkd{ wkiok i?go[ , oki;EkB ftu fgzv BokfJDk ftu j? . r[o{ ih
dZyD tZb iKd/ j'J/ dkd{ wkio/ g[iZ / ns/ i?s okw Ì fwb/ . r[o{ ih B/ T[; Ì
fejk, ¿i?s okw, w?I w[rb oki dk ykswk ukj`d [ k jK . eh s{` okig{s okfinK
e'bI' ;jkfJsk dtk ;edk j?I <À i?s okw B/ w[rbK s/ okm"oK ftueko i`r i'oK
s/ j'D eoe/ fJBeko eo fdZsk . T[;B/ wkX'dk; dh dZ; gkJh i' fJ; ftu r[o{
ih dh ;jkfJsk eoB d/ :'r ;h .
r[o{ r'fp`d f;`x ih s/ pjkdoFkj
20 cotoh 1707 Jh a Ì n"or
` }/p dh w"s j' rJh . fi;dh ypo r[o{
ih Ì 12 wkou 1707 Jh a Ì px"o (oki;EkB) fty/ fwbh . w[n}Z w n"or ` }/p
d/ g[sZ o Ì fgsk d/ woB dh ]po 20 wkou 1707 Jh a Ì iwo"d ftu fwbh . fgq a
;fspho f;`x nB[;ko w[nZiw 5 wJh Ì bj"o'I s[oe/ 11 wJh Ì ;sb[i gko
ehsk . r[o{ r'fp`d f;`x ih dk fJbke/ ftu j'Dk ;[D e/ w[bkeks dh fJZSk j'Jh .
T[;B/ GkJh B`d bkb Ì w[bskB s'I T[uu/ k p[bkfJnk . w[n}Z w dh fJZSk nB[;ko
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|22
GkJh B`d bkb fJe f;Zy jkew okJ/ Ì Bkb b? e/ r[o{ ih e'b px"o gj[f` unk .
GkJh B`d bkb d/ ftFtkF fdtkT[D s/ fe w[n}Z w t}ho ykB, ;[uZ k B`d nkfd
ikbwK Ì ;}k d/D bJh r[o{ ih d/ jtkb/ eo/rk . r[o{ ih B/ w[n}Z w dh
;jkfJsk eoBk gqtkB eo fbnk . nZm i{B 1707 Jh a Ì Xow f;`x dh nrtkJh
ftu f;`xK dk iZEk G/fink . x[o{ ih nkg th rJ/ . i`i{ d/ ;EkB s/ bVkJh j'Jh .
r[o{ ih d/ sho Bkb nk}w wkfonk frnk s/ w[n}Z w pjkdo Fkj d/ BK s/
pkdFkj pD frnk . i`i{ dh fiZs fgZSI' r[o{ ih s/ pjkdoFkj ftueko fJBQK
FosK s/ ;wM"sk j'fJnk .
(1) pkdFkj fj`d{ s/ w[;bwkBK Ì fJe ;wkB ;wM/rk (2) fJB;kc
eo/rk (3) Xow ftu dyb BjhI d/tr / k (4) d'yhnK Ì ;iktK d/tr / k.
r[o{ ih B/ GkJh B`d bkb s/ jkew okJ/ Ì G/ie/ pkdFkj Ì nkgDk
fJeoko g{ok eoB bJh fejk . pjkdo Fkj B/ fejk fe i/ w?I j[D/ jh nfijk ehsk sK
ek}h s/ ;{fpnK d/ wZddrko ;G ftrV ikDr/ fJ; bJh fJe toQk j'o mfjo' .
t}ho ykB Ì ;wM"s/ dk gsk bZr frnk . T[;Ì nkgDh w"s dk vo
;h . T[;B/ fdZbh ik e/ pjkdo Fkj Ì fejk, ¿i/ r[o{ ih gzikp ub/ rJ/ sK
pHkts dk ]sok j? . r[o{ ih f;ZyK Ì fuZmhnK fby oj/ jB . e'Jh Bk e'Jh jZbk
r[b
Z k f;`x eod/ ofj`d/ jB . gouko i'oK s/ eo oj/ jB . ek}h s/ w[b Z K s[jks'I
vod/ fto'X BjhI eod/ . fj`d{ w[;bwkBK d/ nZr/ nkeVB bZr/ jB . w?I gzikp «u'I
w;K eZfYnk j? . fJ;dk ft;kj Bk ykt' . i/ gzikp ufbnk frnk sK gzikp s/ jh
ep}k eo bt/rk . u`rk j? fJ;Ì dZyD tZb b? ikt' .À pjkdo Fkj t}ho yK
dh rZb Bkb ;fjws j' e/ r[o{ ih Ì dZyD tZb b? frnk . r[o{ ih B/ pjkdo
Fkj dh p/Bsh fJ; bJh gtkB eo bJh fe T[j pjkdo Fkj Ì gzikp d/
jkbks ns/ t}ho yK d/ nfsnkukoK pko/ t/ot/ Bkb dZ; ;eDr/ ns/ pjkdo
Fkj Ì ikbw t}ho ykB ns/ gzikp d/ j'o nZfsnkukoh nfXekohnK Ì ;}k
dtk ;eDr/ . 2 nes{po 1707 Jh a (gfjbh eZse 1764 fp )a Ì i' j[ewBkwk
X"bg[o dh ;`rs d/ BK fbfynk T[; ftu fbfynk, ¿n;hI Gh E'V/ jh fdBK B'
nkts/ jK, ;opZs ykb;/ e' w/ok j[ew j? nkg; w/I w/b eoDk ifd n;hI efjb{o
nkts/ sfd ;ops yk;b/ jfEnko pfB e/ ji{o nktDk i' nkt/rk ;' fBjkb
j'tr/ k .À r[o{ ih Ì rZbpks d/ f;o uVQ ikD dh nk; pZM rJh ;h . T[BKQ
dk ftuko ;h fe T[j S/sh jh d/F Ì w[V nkT[Dr/ .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|23
d{ik nfXnkfJ L
wkX' dk; ns/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dk fwbkg
r[o{ ih d/ wkX'dk; Ì fwbD s'I gfjbK pjkdoFkj r[o{ ih Ì fwbD
Bkrg[o ftu nkfJnk . r[o{ ih B/ pjkdoFkj Bkb fdb y'beQ / rZbK ehshnK .
r[o{ ih B/ fejk, ¿s[;hI jkewK eb'I vod/ j' . s[;hI T[BKQ Ì ;}k BjhI d/ ;ed/ .
fJj gZeh rZb j? fe s[;hI }kbwK dk ykswk BjhI eo ;ed/ .À
Ugok Ugok jk;k j;fdnK pjkdo Fkj B/ fejk,¿gksFkj \ fJj
rZb BjhI, w?I ;}k io{o d/tKrk . nkg rJ/ s'I fpBK ;}k fet/I fdZsh ik ;edh
j? . w?I J/Xo o[fZ Mnk ojKrk s/ UXo prkts j' ikt/rh . okiBhsh N/Yh j? i'
;wMDh n"yh j? .À
r[o{ ih B/ fejk, ¿N/Yh fijh sK mhe j? go M{m p'bD tkbh BjhI j?. uZb,'
s[jkvh woih j? go w?I ;Zu efj fojk jK fe w?I B`dV/ ik fojk jK s/ UE'I nkgDk iZE/
dko gzikp G/iKrk . T[j d[FwDK Ì gkgK dh ;}k d/tr / k s/ u[D u[D e/ wko/rk .
j[D s[jkvh b'V BjhI, T[j nekbg[oy nkg/ ;jkfJsk eo/rk . fJe rZb w?I s[jkÌ
ejK fe s[;hI gzikp Bk ikDk . i/ rJ/ sK s[;hI UE'I w[Ve/ fdZbh BjhI nkT[DI k .À
pkdFkj B/ ;kj uVQkT[fI dnK fejk, ¿j?I \ fJj eh <À
r[o{ ih B/ fejk, ¿jK, fJj nekbg[oy dk j[ew j? . s?I UE/ Xowh b'eK
Ì dpkT[Dk j? s/ F?skB dk gZy g{oBk j? . F?skB dk gZy g{oB tkfbnK B/ UE/
woBk j? .À
Fkj d/ g?oK j/mI' fwZNh fBeb rJh . T[j u[gZ eo fojk . ;okg s'I
vofdnK e'Jh j'o rZb Bk S/Vh .
r[o{ ih B`dV/ ftu
nr;s 1708 Jh a d/ nyhoh jcs/ r[o{ ih B`dV/ gj[u` rJ/ . fs`B
;s`po 1708 Jh a Ì r[o{ ih wkX'dk; d/ nkFow rJ/ . ªr[o{ ehnK ;kyhnK«
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|24
nB[;ko, ª;`ws ;soK ;? g?;I m n;[t gqftFN/ shi e/ fdj[` (n;b g{oBwkFh)
;{oi rqfjD d/ bZr/ w/b/ s/ r[o{ ih ;kEh f;ZyK ;w/s wkX' dk; p?okrh d/ v/o/
rJ/ . w/bk r'dktoh d/ e`Y/ s/ brk j[nk Ek .« ¿rqfjD eoe/ jh wkX'dk;
fJFBkB eoB bJh r'dktoh s/ frnk j'fJnk ;h . 03.09.1708 Jh a Ì r[o{ ih
ik e/ wkX'dk; d/ gb`x s/ p?m rJ/ . f;`xK B/ r[o{ ih Ì fejk, ¿wjkoki \ Fkw
j' rJh, b`ro tk;s/ eh nkfrnk j? <À
r[o{ ih B/ fejk, ¿i' e[M th fwbdk j? pDk bU .À
f;`xK B/ fejk, ¿pZeo/ fco oj/ jB .À
r[o{ ih B/ fejk, ¿mhe j? J/jh MNek bU .À
r[o{ ih dh nkfrnk Bkb f;`xK B/ pZeo/ MNek fdZs/ ns/ b`ro d/
posDk ftu jh b`ro foMDk oZy fdZsk . wkX' dk; d/ u/b/ fJj d/ye/ pj[s
bkb G{j/ j'J/ . T[j GZi/ GZi/ wkX'dk; e'b rJ/ ns/ ;G e[M efj ;[DkfJnk .
wkX'dk; B/ wzsoK Bkb gb`x T[bNkT[Dk ukfjnk go p/noE . fco
T[;B/ nkgD/ fdT[ G/i,/ T[j th ;G ftnoE . fco nkg jh r[;Z / ftu sw swkT[dI k
nkFow nkfJnk . ;wM sK T[j frnk ;h fe e'Jh T[; Bkb'I wjkB g[oF j?, fi;s/
T[;d/ i`soK wzsoK dk e'Jh n;o BjhI j'fJnk . r[o{ ih d/ doFB eoe/ T[;dk
j`eko u{o u{o j' frnk . nZyK M[e rJhnK . f;o fBt frnk . fBowsk Bkb T[;B/
p/Bsh ehsh i' - nfjwd Fkj pNkbth dh cko;h feskp ªfJpfsdkfJ f;`xK tk
wiQfp J/FK« ftu doi j? . tkoskbkg fJ; soQK j? .
wkX' dk; L (wjkoki) nkg e"D j' <
r[o{ ;kfjp L T[j fi;Ì s{` ikDdk j?I .
wkX' dk; L w?I eh ikDdk jK <
(ikgdk j? T[j fJe d{i/ Ì ikD d/ ;B . ªr[o{ eh ;kyhnK Skg 4 gzBk
168 s/ fbfynk j?, ¿wkX' dk; \ n;hI ikDd/ jK, fwbkg jod[nko ftu j'fJnk
;h, id s{` n"xV BkE dh wzvbh ftu ;h .À eJhnK dk ftuko j? fe T[j fFeko
eod/ ;w/I iK ;kX{ wzvbh d/ Bkb f;o w"o d/ fJbke/ ftZu frnk ;h sK r[o{ ih
Ì T[E/ fwfbnk ;h .)
r[o{ ;kfjp L nkgD/ wB ftu u`rh soQK ;'u .
wkX' dk; L (;'u e/) nkg r[o{ r'fp`d f;`x j' .
r[o{ ;kfjp L jK .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|25
wkX' dk; L nkg J/E/ fe; soQK gXko/ j' <
r[o{ ;kfjp L w?I J/; bJh nkfJnk jK fe s?Ì nkgDk f;`x ;iktK .
wkX'dk; L w?I jk}o jK, j}{o, w?I nkg dk p`dk jK .
fJ;/ tkosk Ì ;'jD f;`x ;hsb nkgDh g[;se ªp`dk f;`x Fjhd«
(p`dk pjkdo) d/ gzBk 11 12 s/ fbyd/ jB , (pZeo/ MNe/ ns/ b`ro ftu wk;
foMdk d/ye/) E'VkQ fijk ;`Gb e/ T[;B/ fejk, ¿wjkoki \ nkg i?;/ wjKg[oF d/
jZEI' w/ok ;G e[M popkd j' frnk .
r[o{ ih L T[j fet/I <
p?okrh L w?I t?FB' ;kX{, w/o/ nkFow ftu bj{ v[b Z Q frnk . w/oh Grsh
eoB tkbk f;`xk;D ngftZso j' frnk .
r[o{ ih L bj{ v[bD Q Bkb f;`xk;D fGZfNnk ikdk j? <
p?okrh L t?FBt Xow dk fJjh f;XKs j? .
r[o{ ih L fco th, y{B fJe gk;/ v[fbQnk j?, s/ s/ok f;`x;kD d{ih B[eZ o/
j? . n?vh d{oI' s/ok f;`xk;D fet/I ngftZso j' frnk <
p?okrh L fi; nkFow ftu bj{ v[b Z Q frnk . T[;dh fe;/ th r[mZ ftu
j'D tkbk f;`xk;D fet/I gftZso ofj ;edk j? <
r[o{ ih L sK, fi; fj`d;[ skB ftu uZg/ uZg/ T[s/ p/rB[ kjK d/ bj{ dhnK
BdhnK tr ojhnK jB, T[;d/ fe;/ fjZ;/ ftu s/ok nkFow j[D fet/I gftZso
fojk < j/ p[Mfdb p?okrh, s/o/ d/F ftu jo o'} p/rB[ kj fJ;sohnK, pZu/ s/
nkdwh Xow d/ BK s/ esb j[d ` / jB . ;oeko B/ p[uZ V dk u'rk gkfJnk j'fJnk
j? . g{ik d/ ;EkBK Ì ngftZso ehsk ik fojk j? . s/o/ tor/ ;kX{ s/ :'rh d/F s/
Gko jB . s{` okig{s J/,I s{` feosh J/,I s{` gzikph J/,I s{` Xosh dk bkb J/,I nkgDk
w{b gSkD, nkgD/ ib" ftu nk, s{` n;bh :'Xk J/I . s/ok ;oho fpG{s bJh BjhI,
F;soK bJh pfDnk j? . s/o/ jZE wkbk bJh Bjh_, sbtko s/ shoewkB bJh
B/ . s{` nkg fBoh w[esh gqkgs BjhI eoBh, nkgD/ d/F Ì jo i[bw, }po s/
nfBnK s'I w[es eotkT[Dk j? . s/o/ ftu nEkj Fesh J/, nkgDh Fesh gSkD .
;Zg d[XZ fgbke/ ehb/ BjhI iKd/ . g{ik Bkb }[bw dh nZr BjhI p[Mdh . fJj sK
i[sZ h Bkb p[MkJh ik ;edh j? .À
fJBQK FeshnK Bkb p?okrh dhnK ;[sZ hnK FeshnK gDg gJhnK .
nZyK y[b Z Q rJhnK . T[j r[o{ ih d/ uoBK «s/ Yfj fgnk . B?DK ftZu ib Go e/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|26
efjD bZrk, ¿pyF bt', wjkoki \ w?I nkg dk p`dk jK .À
r[o{ ih L n;hI nkgD/ p`d/ Ì ªp`dk f;`x« pDkT[d
I / jK .À
r[o{ ih B/ wkX' dk; Ì nzfwqs SekfJnk ns/ T[; Ì ªp`dk f;`x pjkdo«
pDk fdZsk . ;G ofjsK e[ofjsK dk frnkB eotkfJnk . r[o{ ih B/ T[; Ì r[o{
noiB d/t ih, e[o{ s/r pjkdo ih Ì s;hj/ d/ e/ wkoB, S'N/ ;kfjp}kfdnK Ì
fiT[d
I / e`XK ftZu fuBD ns/ c/o r'fvnK EZb/ b? e/ S[fonK Bkb pZefonK tKr
e'j-e'j e/ esb eo d/D dh d[yZ Goh ejkDh ;[Dk e/ nkw iBsk s/ j' oj/
nfsnkukoK pko/ t/ot/ ;fjs frnkB fd`fdnK T[;d/ i'F Ì T[Gkfonk . gjkVh
okfinK s/ Fkjh ;?Bk Bkb :[XZ K d/ jkb ;[D e/ T[;d/ v"b/ coeD bZr/ . nZyK
ftZu y{B T[so nkfJnk . T[j jo t/b/ fJj' ;'u/ fe r[o{ ih T[; Ì gzikp G/iD
s/ T[j }kbw jkewK Bkb d' jZE eoe/ d/y/ .
r[o{ ih s/ eksbkBk tko
id'I pjkdo Fkj s/ r[o{ ih ftueko uZb ojh fwsokBk-rZbpks s/
iKi' dh fiZs fgZSI' pkdFkj tZbI' r[o{ ih Ì pj[-w[bZ / f;o'gkU fdZs/ ikD dhnK
ypoK ;oj`d d/ Btkp t}ho ]kB Ì g[iZ hnk sK T[j xpok frnk . T[j nkgD/
ehs/ gkgK s'I voB bZfrnk . T[;Ì vo ;h fe i/ d'jK ftZu rZbpks ;cb j'
rJh sK T[;dh y?o BjhI . T[; B/ r[o{ ;kfjp d/ gzikp w[VD s'I gfjbK jh esb
eotk d/Dk ukfjnk . fJ; e`w bJh T[;B/ d' gmkD nskT[bk ykB ns/ r[bykB
Ì foFts d/e/ r`Y fbnk . fJj d'tI/ wksk ;`d[ oh s'I r[o{ ih pko/ gsk eoe/ B`dV/
ik gj[u` / . r[o{ ih bJh pVh FoXk gqrN ehsh . d'tI/ t/b/ gkm s/ ehosB ;w/I
dhtkB ftZu iKd/ . fJZe fdB r[bykB ofjok; d/ gkm ;w/I nzdo ik e/ pfj frnk .
id'I r[o{ ih ;kT[D bZr/ sK T[BKQ s/ yzio Bkb tko eo fdZsk . yzio fdb s'I osk
e[ j/mK bZfrnk . r[o{ ih B/ yZp/ jZE Bkb T[;dk u'rk cVe/ MNek wko e/ fyZu
fbnk . ;Zi/ jZE Bkb e'b gJh feogkB u[eZ e/ T[;Ì MNek fdZsk . GZi/ iKd/
nskT[bk ykB Ì f;`xK B/ cV fbnk . T[; B/ f;`xK Ì dZf;nk fe T[jBK Ì t}ho
ykB B/ r[o{ ih Ì esb eoB bJh G/fink ;h . ªN/b} n"c No[ZE« (f;Zy
wkoNkfJno}) dk eosk ;`sy' f;`x ird/t fJ;dh g[FNh eodk j? . fJ;s'I
fgZSI' f;`xK B/ T[;Ì esb eo fdZsk . iokj Ì p[bke/ r[o{ ih d/ }]w ;hs/
rJ/ .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|27
p`dk f;`x pjkdo Ì gzikp G/iDk (nes{po 1708 Jh )a
r[o{ ih s/ j'J/ eksbkBk jwb/ B/ p`dk f;`x pjkdo Ì pj[s jh p/uB?
eo fdZsk . T[;dk fdb ekjbk g? fojk ;h fe r[o{ ih T[;Ì gzikp ikD dh
nkfrnk d/D s/ T[jBK Bkb j'J/ }[bwK dk pdbk bt/ . T[;B/ r[o{ ih Ì gzikp
G/iD bJh p/Bsh ehsh . r[o{ ih B/ fejk, ¿j[D ;wK nk frnk j? }kbwK Ì ;'XD
dk . f;Zyh ftZu gogZe ojhI n;hI jo t/b/ s/o/ nzr-;`r jK . gzE w/ok o{g j?, gzE
nekbg[oy dh Fesh j?, gzE dk dk; ojhI . nekbg[oy s/oh ;jkfJsk eo/rk .
fe;/ e`w dh b'V j't/ sK gziK f;`xK s'I nodk; eotkJhI . tkfjr[o{ g{ok eo/rk
a a a a a a a a .a À (;'jD f;`x ;hsb) r[o{ ih d/ }]wh jD s'I fgZSI' ykb;k c"i Ì fJZe
wjkB ;?Bkgsh dh b'V ;h . fJj b'V sr[o{ ih B/ p`dk f;`x pjkdo dh fB:[esh
eoe/ g{oh ehsh . ªr[o{ ehnK ;kyhnK« nB[;ko, ¿;`ws ;sqk ;? g?;I m ekose
gkb/ F[dh fsZE shi e/ fdj`[ p`dk f;`x e' gzE dk iZEd / ko Ekg pKr/;oh (GkJh
Grt`s f;`x) e/ NKv/ w?I wdo d/; ikB/ ek puB ehnk .À
r[o{ ih B/ p`dk f;`x pjkdo Ì fejk, ¿w?I nZi s'I s?Ì ykb;k c"i dk
iZEd / ko pDkT[d I k jK . s`{ gzikp ikj t}ho yK, ;[uZ k B`d s/ j'o }kbwK dk
;ckfJnk eo . ;kok gzE s/ BkBe b/tk s/oh ;jkfJsk eo/rk . s/ok ;fseko th
eoBr/ .À r[o{ ih B/ nkgD/ rksfoUI T[j yzvk fi; Bkb p?;kyh Ì nzfwqs
fsnko ehsk ;h, eZYe/ p`dk f;`x Ì d/ fdZsk . p`dk f;`x B/ rb gk fbnk .
f;`xK B/ o"bk gkfJnk . ;kok ykb;k fpNo frnk . ¿gzE dh t;s d/ e/ s[;hI fJj
eh eo oj/ j' . fJj t;s fe;/ Ì BjhI fdZsh ik ;edh . fJ; d/ rb'I bkj' .À
p`dk f;`x pjkdo B/ yzvk bkj e/ r[o{ ih Ì cVk fdZsk . r[o{ ih B/ jZ; e/ fejk,
¿ykb;k FeshFkbh j' frnk j?,À fco r[oK B/ T[;Ì gzi sho fdZs/ s/ fejk,
¿b'V gJ/ s'I ubkJhI .À r[o{ ih B/ fJBQK s'I fpBK j'o f;ZfynktK th fdZshnK,
¿ykb;/ dh ;fjwsh s'I fpBK e'Jh e`w Bk eoBk, ykb;/ Ì w/ok o{g ;wMDk, t`v
e/ SeDk, fJ;soh dh fBokdoh BjhI eoBh . gokJh fJ;soh Ì wK, Xh s/ G?D
;wMDk . d[FwD dh G?D dk ;fseko eoBk . nkgDk gzE BjhI ubkT[Dk ns/ Bk
r[o{ pBDk j? . ;`rs ftZu rd?bk bke/ BjhI pfjDk . f;Zyh dk gouko eoBk .
nekb g[oy d/ j[ew ftZu ofjDk . T[;d/ j[ew Bkb jh ;ko/ ekoi j`d [ / jB .À
fJ; fgZSI' fJZe BHkok ns/ fBFkB fdZsk . gzikp d/ f;ZyK d/ BK j[ewBkw/ fbye/
fdZs/ fe pzdk f;`x pjkdo dh f;Zy ;jkfJsk eoB . p`dk f;`x pjkdo d/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|28
M`v/ EZb/ fJeZm/ j'e/ nfBnkJh s/ }kbw je{ws Ì ]sw eoB . p`d/ dh ;bkj
bJh gzi fgnko/ GkJh ftB'd f;`x, ekjB f;`x, pki f;`x, dfJnk f;`x s/ oD
f;`x G/i/ . ªr[o{ ehnK ;kyhnK« nB[;ko ªgzi fgnko/ GkJh Grt`s f;`x, e'fJo
f;`x, pki f;`x, fpB'd f;`x s/ ekjB f;`x dhJ/ .« vk ia ;pho f;`x ;oBk th
J/j' BK fd`d/ jB . vk r a o[ uoB f;`x n"by, fgnkok f;`x gdw ns/ nkfsF
gkfJbth oD f;`x dh EK okw f;`x fbyd/ jB . e/tb f;`x fBod'F ªpkpk
fpB'd f;`x, ekjB f;`x, pki f;`x, fpi? f;`x s/ okw f;`x« fgqL ;fspho f;`x,
vk ra v` k f;`x s/ ;'jD f;`x ;hsb ªGkJh fpB'd f;`x, ekjB f;`x, pki f;`x,
dfJnk f;`x s/ oD f;`x«, joh okw r[gsk, frnkBh frnkB f;`x ns/ ªstkohy
r[o{ ykb;k« d/ eosk ªfpB'd f;`x, ekjB f;`x, pki f;`x, okw f;`x s/ csfj
f;`x«, y[;t`s f;`x, efB`xw, Bfo`dogkb f;`x, w[jw` d bshc ns/ w?ekbc
e'Jh BK BjhI fbyd/ . fpB'd f;`x, ekjB f;`x, pki f;`x, dfJnk f;`x s/ okw
f;`x ;jh jB .
fgqL ;fspho f;`x ª;kvk fJfsjk;« Gkr d{ik d/ gzBk 83 s/ c[NZ B'N
ftZu fbyd/ jB, ¿GkJh fpB'd f;`x r[o{ nzrd d/t ih d/ gotko ftZuI' ;B . r[o{
r'fp`d f;`x ih d/ i'sh-i's ;wkT[D t/b/ T[j B`dV/ ;B .À go gzBk 31 s/ fbyd/
jB, ¿e[M wjhfBnK d/ ;Õo s'I fgZSI' p`dk f;`x ih fdZbh bkr/ g[iZ rJ/ . okj
ftZu T[jBK Ì r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ i'sh i's ;wk ikD dh ypo g[iZ h .À fJ;
s'I nzdk}k brdk j? fe fpB'd f;`x p`dk f;`x d/ Bkb BjhI frnk iK p`dk f;`x
r[o{ ih d/ i'sh i's ;wkT[D s'I fgZSI' B`dV/ s'I s[fonk . go ªfj;Noh n"c dk f;Zy
fobhiB« dk eosk yikB f;`x gzBk 205 s/ c[NZ B'N ftZu fbfynk j?, ¿brGr
gzi wjhB/ fgZSI' pkdFkj B`dV/ ftZu r[o{ ih Ì fwfbnk ns/ p`dk pjkdo dh
fFekfJs ehsh fi;B/ brGr i{B 1708 Jh sa eZ ;oj`d csfj eo fbnk ;h .
ych ykB sohe sK BjhI fd`dk go 1120 . fbfynk j? i' 27 ngqb ? 1708
Jh sa I' 16 ngqb? 1709 Jh b a rdk j?,À r[o{ ih ;Zs nes{po 1708 Jh fa tZu
;tor f;Xko rJ/ . fcB;NB nB[;ko pjkdo Fkj Ì r[o{ ih d/ i'sh i's
;wkT[D dh ypo okig{skBk gj[u` D s'I gfjbK fwbh . ych ykB Ì fJj ypo
T[iB? ftZu fwbh f;ZNk fJj fe r[o{ ih i'sh i's ;wkT[D s'I gfjbK p`dk f;`x Ì
gzikp Ì s'o u[eZ / ;B . frnkBh frnkB f;`x mhe efj`d/ jB fe, ¿p`dk f;`x
pjkdo r[o{ ih d/ fiT[fI dnK jh gzikp Ì frnk .À
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|29
a v` k f;`x ih ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 12 s/ fbyd/ jB fe, ¿i/
vk r
feXo/ r[o{ r'fp`d f;`x ih pj[s/ }]wh j' rJ/ Bk j`d[ / sK thj ft;t/ T[BKQ B/ th
fJ; t/b/ gzikp Ì w[V g?Dk ;h . fJ; rZb dk T[BKQ B/ XT[b dh ;`rs d/ BkT[I
nkgD/ 1 (fJZe) eZse ;`ws 1764 (2 nes{po ;`B 1707) d/ j[eBkw/ ftZu
;kc f}eo ehsk j'fJnk j? . i/ pkdFkj Bkb j' ojh rbpks b`ph Bk g? iKdh
sK fgSb/ ;kb T[BKQ B/ nkro/ s'I jh d/; Ì w[V ikDk ;h .À
Gosg[o (ngqb? , 1707 Jh a d/ bkr/)
p`dk f;`x pjkdo 25 f;`xK Bkb gzikp tZb ubfdnK ubfdnK id'I
Gosg[o gZf[ ink sK f;`xK e'b you bJh wkfJnk w[eZ rJh . fBFkB/ dh g{osh
bJh wz}b d{o j'D eoe/ T[j fe;/ soQK dh S/V-SkV iK b[NZ y'j BjhI eoBk
ukj`d[ / ;B . vo ;h T[;dh ;fEsh pko/ s[oeK Ì gsk Bk bZr ikt/ ns/ T[j
fsnkoh th Bk eo ;e/ . T[jBK B/ nekbg[oy nZr/ wkfJnk ykso nodk; ehsh .
e[M fuo fgZSI' b[pkD/ f;Zy i' tgko d/ f;bf;b/ ftZu ik oj/ ;B nkgDk d;t`X
gzi ;" o[gJ/ p`dk f;`x dh G/N eo rJ/ . p`dk f;`x B/ fJj XB f;`xK ftZu t`v
fdZsk . fJj n"eV d{o j'Jh sK p`dk f;`x fdZbh d/ B/V/ gzikp d/ fJbke/ ftZu
gj`u[ frnk .
p`d/ dk b'eK Bkb fttjko
p`dk f;`x e'b u`r/ c"ih ioB?b dh ;{M ;h . T[; Ì gsk ;h fe ;oj`d
csfj eoB bJh T[;Ì eh eh eoBk ukjhdk j? . T[;B/ ;G s'I gfjbK iBsk d/
fdb fiZsD/ ukj/ . eow f;`x fj;N'ohnB ªp`dk pjkdo« gzBk 31 s/ fbyd/ jB
fe, ¿f;`x fBZs B/w eoe/ TÆuh-TÆuh nekb-nekb rikT[d I / .À osB f;`x G`r{
ªgqkuhB gzE gqekF« ftZu fbyd/ jB L
g[sZ wzr? fs; dPkJ/ g{s, d[XZ wzr/ d/ d[XZ pj{s .
i/eo e'Jh d[yhnk nkt?, eo nodk; fs; d[yZ fwNkt? .
tkfjr[o{ dk ikg igkt?, i' wKr/ fs; ;'T{ fdtkt? .
- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
ijK p`dk nkJ/ v/ok eo/ . ekY w'jo ;[ sfj pj[ Xo/ .
dht/ gkt? s/bh s/b . fJZe w'jo fsj d/t? w/b .
m{mh GKv/ fbnkt? x[fwnko . d/t? w'jo eZY yhf;UI vko .
beVh u{jV/ fbnkt? i'Jh . w'jo yhf;UI d/t? UJh .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|30
 b'eK s/ p`dk f;`x pjkdo dk pj[s u`rk gqGkt fgnk . T[; B/ b'eK d/
fdb fiZs bJ/ . behI T[; Ì eokwksh, dkBh s/ XBh ;wMd/ . b'eh nkT[d I ,/
p/nsz uVQktk uVQdk . p`dk f;`x pjkdo b'eK d/ e`wK ftZu dyb nzdk}h eoBh
BjhI ukj[d` k ;h ns/ u[gZ u[gZ nZr/ b`x ikDk ukj[d ` k ;h . pjkdo Fkj B/ 10
d;`po 1710 Jh a Ì f;`xK ftoZX[ j[ew ehsk fe fiZE/ th e'Jh f;`x fwb/, esb
eo fdZsk ikt/ go p`dk f;`x pjkdo B/ w[rb oki d/ fto[ZX Xkofwe o`r Bk
uVQD fdZsk . J/j' ekoB ;h fe ebkB"o d/ fJbke/ d/ gzi j}ko w[;bwkB T[;
dh c"i ftZu Gosh j' rJ/ .
T[; ;w/I u'o ns/ XkVth pj[s ;B i' b'eK Ì b[Nd/ ofj`d/ ;B . i'
Xkvth v/o/ d/ B/V/ nkT[d I k, f;`x T[; Ì wko GikT[d
I / . fJZe fdB fi; fgzv ftZu
v/ok ;h, gsk bZfrnk fe XkVthnK dh tkjo uVQh nk ojh j? . p`dk f;`x
pjkdo B/ fgzv d/ b'eK ns/ gzuK Ì T[BKQ dk Nkeok eoB bJh fejk go T[j sK
vod/ e`p oj/ ;B . gzuK ns/ ew}'o-fdb b'eK Ì fJZe e'm/ ftZu p`d eoe/ p`dk
f;`x pjkdo E'V/Q fij/ f;`xK Bkb Nkeok eoB bJh uZb gJ/ . f;`xK B/ o'V,/
fJZNK Bkb nfijh wko wkoh fe T[j nkgDk gfjbk b[fZ Nnk wkb th SZv e/ BZ;
rJ/ . T[BKQ d/ nkr{ cV bJ/ . fijVk e'Jh T[; Ì S[vkT[D nkfJnk T[j iK sK
bVkJh ftZu wkfonk frnk iK BZ; frnk . fJ; soQK fgzv d/ b'eK dk th j";bk
tX frnk ns/ T[j nkgD/ fgzv d/ pukn bJh fsnko j' rJ/ . fJ; Bkb p`dk
f;`x pjkdo dh ;ko/ nkb/-d[nkb/ ftZu gqGs[ k j'D bZrh . id'I ed/ b[Nf/ onK iK
XkVthnK dk vo j[d ` k sK b'ehI nkg e'b cfonkd b? e/ nkT[d I / . p`dk f;`x
pjkdo B/ d{o-d{o sZe b[Nf/ onK s/ XkVthnK d/ jwfbnK s'I puk bJh nkgDh
;/tk dk n?bkB eo fdZsk . ykD-ghD dhnK t;sK d[XZ , djhI, fxU s'I fpBK T[BKQ
b'eK s'I j'o fe;/ uh} dh wzr BjhI ehsh . T[; B/ fejk, ¿nkU, s[;hI th ykb;/
j' ikU, n;hI s[jkÌ w[be d/ tkbh pDk fdnKr/ .À go fJj rZb ;oekoh
u"XohnK Ì edI gu ;edh ;h . fJ; bJh T[j p`dk f;`x pjkdo dk fto'X eoB
bZr gJ/ ns/ ;oekoh jkewK e'b ik e/ p`dk f;`x pjkdo dhnK fFekfJsK
eoB bZr/ .
goy"vk d/ f;joh s/ yzvk
nfijk eofdnK p`dk f;`x pjkdo gqrDk goy"vk d// f;joh ns/ yzvk
BK d/ fgzvK ftZu g[iZ frnk ns/ nkgDk v/ok bk fbnk . vk a r`vk f;`x nB[;ko
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|31
XkVthnK tkbh xNBk gkBhgs d/ y/so ftZu ns/ joh okw r[gsk nB[;ko
eoBkb d/ y/so ftZu j'Jh . nkgD/ fJ; v/o/ s'I p`dk f;`x pjkdo B/ r[o{ ih d/
j[ewBkw/ wkM/, wkbt/ s/ d[nkp/ d/ f;`xK tZb G/i/ . go joh okw r[gsk nB[;ko
j[ewBkw/ N'jkD/ s'I G/i/ . eJhnK f;`xK Ì j[ewBkfwnK d/ nkXko s/ nkgD/ tZbI'
fuZmhnK fbyhnK . f;`xK B/ th nkgD/ ikDB tkfbnK tZb nkgD/ tZbI' fuZmhnK
G/ihnK . f;Zy sK r[o{ ih ;dek gfjbK jh ikrfos ;B . fuZmhnK B/ d[XZ Ì ikr
bkT[D tkbh rZb ehsh . fJBQK fuZmhnK dk Gkt ;h fe r[o{ ih tZbI' Ekfgnk
ioB?b p`dk f;`x pjkdo nkfJnk j? . fJ; Xow :[ZX ftZu fjZ;k b?Dk jo fJZe
f;Zy dk co} j? . fi; Ì fuZmh fwbh T[; B/ j'o fgZvK ftZu ik e/ fuZmh ;[DkJh .
p`dk f;`x pjkdo d/ nkT[D ns/ Xow :[XZ dh ypo ;ko/ gzikp ftZu
c?b u[eZ h ;h . jo e'Jh fJ; ekoi ftZu i[N frnk . fsnkohnK j'D bZrhnK .
sbtkoK ns/ pofSnK Ì SZsK s'I bkje/ i`rkb T[skoh ikD bZrh . gZEoK s/
orV orV e/ fsZy/ ehs/ ikD bZr/ . ewkBK s/ shoK Ì th :[XZ bJh F`rkfonk
ikD bZfrnk . f;`x EK-EK ik e/ gouko eod/, ¿s[;hI Gbh-GKs ikDd/ j' fe jo
ftnkjh ikD tkbh fj`d{ ns/ f;Zy e[Vh ftnkj s'I gfjbK w[;bwkB dh x'Vh d/
j/mI' b`xkJh iKdh j? . w[;bwkB jo fj`d-{ f;Zy dh Xh G?D s/ nkgDk jZe ;wMdk
j? . nkU fJ; r[bkwh d/ i{b/ Ì rb'I T[skohJ/ . p`dk f;`x pjkdo t?ohnK Ì
;'XD nkfJnk j? . nkU T[;dk ;kE d/JhJ/ . r[o{ rfp`d f;`x ih B/ nkg EkgVk
d/e/ xZfbnk j? . nkU fiBQK B/ Xow bJh Fjhd j'Dk j? .À jo fgzv ftu'I T[BKQ
Bkb f;`x obd/ iKd/ s/ tkjtk iZEk pD iKdk .
fJj iZE/ p`dk f;`x pjkdo e'b g[iZ D bZr/ . fJBQK ftZu GkJh Grs{ dh
t`F ftu'I csfj f;`x u'y/ nkdwh b? e/ nkfJnk . GkJh o{g/ dh t`F ftu'I eow
f;`x s/ Xow f;`x nkdwhnK Bkb g[iZ / . tDiko/ u'yh frDsh ftZu o;d Bkb
bZd/ pbd b? e/ nkJ/ . c{behnK fonk;sK d/ tv/o/ okw f;`x s/ fsb'e f;`x
tZbI' G/i/ sBykjdko f;`x nkJ/ go okw f;`x s/ fsb'e f;`x ;oeko d/ u"Xoh
j'D eoe/ fBZih o{g ftZu bVB BjhI nkJ/ . fBrkjhnk f;`x s/ u{jV f;`x d'bN
s/ j'o pj[s ;ko/ pokV f;Zy s/ pKro d/ iZN Gh nk rJ/ . pkpk dhg f;`x th
nkgDk iZEk b? e/ nkJ/ . t}ho yK B/ nkbh f;`x s/ wkbh f;`x i' t}ho yK nXhB
;oekoh B"eo ;B, Ì skjBk wko e/ fejk, ¿;[fDn?, s[jkvk fJZe j'o r[o{ p`dk
f;`x nkfJnk J/, s[;hI th ikU T[; Bkb Xow :[XZ ftZu Fkwb j't' , ;r'I T[;Ì
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|32
;oj`d s/ uVQk e/ fbnkU . s[jkvk gfjbk r[o{ sK ;kvk GikfJnk j'fJnk B`dV/ ik
wfonk J/ s/ J/; dhnK jZvhnK J/E/ ;oj`d d/ pk}koK ftZu o'bhnK ikDrhnK .À
fJBQK d/ wzj{ I' :sB eoB d/ pkti{d th e[M Fpd fBeb rJ/ . nkbh f;`x B/
fejk, ¿i/ T[j g{ok r[o{ j'T{ sK nkg jh nk ikT{, ;ZdD dh b'V BjhI .À ;{p/ B/
fJBQK Ì e?d eo fdZsk . gfjo/dko Ì e[M d/ e/ nkbh f;`x s/ wkbh f;`x gfjbh
oks jh i/bQ ftu'I fBeb rJ/ . i/bQ d/ eowukohnK B/ fdB uVQ/ ;{p/ Ì ypo
G/ih fe f;`x oksh e`X gkV e/ BZ; rJ/ jB . nkbh f;`x s/ wkbh f;`x 23 f;`xK
dk iZEk b?e/ p`dk f;`x pjkdo e'b g[iZ rJ/ . UIeko f;`x ih B/ iB-;kfjs d/
gzBk 147 s/ fbfynk j?, ¿c{behnK d/ GkJh nkbh f;`x s/ wkbh f;`x d/ BK
toBD:'r jB .À fJj/ pkpk nkbk f;`x Ì nkbh f;`x ;wM e/ G[by/ k yk rJ/
jB . nkbh f;`x s/ wkbh f;`x sK ;b"dh d/ ;B . p`dk f;`x pjkdo dh c"i
ftZu fs`B soQK d/ b'e Fkwb ;B . fJZe p`dk f;`x pjkdo bJh sB, wB s/ XB
tkoB tkb/, d{i/ okw f;`x s/ fsb'e f;`x tofrnK tZbI' G/i/ sBykjdko ns/
shi/ XB wkb dh b[NZ wko eoB tkb/ . ych yK dh ªw[Bsfyp-T[b-bpkp«
nB[;ko p`dk f;`x pjkdo dh ;?Bk dh frDsh E'V/Q fdBK ftZu jh 4000 x'V-
;tko s/ 8000 fgnkdk s'I S/sh jh 40000 sZe g[iZ rJh . go fJj mhe BjhI
tXke/ fbyh j? sK fe s[oe ;?Bk d/ pokpo ns/ Nkeo/ dh dZ;h ik ;e/ .
nkbh f;`x s/ wkbh f;`x B/ p`dk f;`x pjkdo Ì uVQkJh eoB bJh
p/Bsh ehsh . p`dk f;`x pjkdo B/ T[so fdZsk fe T[BKQ f;`xK Ì T[vhfenk ik fojk
j? fiBQK Ì T[uu/ / s"o s/ ;Zfdnk frnk j? ns/ T[j d{o d[okv/ s'I nk oj/ jB . ftuko
eoB fgZSI' c?;bk j'fJnk fe pj[sh d/o eoBh mhe BjhI, ykb;/ Ì nkgD/ ekoi
bJh uVQkJh eo d/Dh ukjhdh j? . fiT[-I fiT[I uVQkJh dhnK ypoK f;`xK Ì
g[iZ DrhnK T[j b`whnK s/ fsZyhnK tkNK wkod/ nk g[iZ Dr/ . ;' p`dk f;`x
pjkdo B/ gzi f;`xK s'I nodk; eotk e/ ;'Bhgs s/ Xktk p'b fdZsk . T[EI' d/
c"idko e'b p`dk f;`x pjkdo dh frDsh Bkb'I tZX c"i ;h s/ Nkeok eo ;edk
;h go T[j f;`xK dh pjkdoh dhnK rZbK ;[De/ nfijk vfonk fe T[j Nkeo/ dh
fsnkoh th Bk eo ;fenk . p`dk f;`x pjkdo d/ s/i jZb/ d/ ;kjwD/ T[; dhnK
c"iK d/ g?o TÆyV rJ/ ns/ w?dkB SZv e/ BZ; rJ/ . c"idko fdZbh GZi frnk .
B`dV/ ftZu pjkdo Fkj s/ r[o{ ih dk w/b
pjkdo Fkj nfjwd Bro ftZu ;h id'I T[;Ì p`dk f;`x pjkdo d/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|33
gzikp g[iZ D pko/ ypoK fwbhnK . T[;B/ ;'funk fe gzikp d/ f;Zy f;o u[eDr/
ns/ prkts eo d/Dr/ . T[j nkgD/ fJeoko th g{o/ Bk eoB eoe/ Fofwzdk th
;h . T[;B/ GkJh B`d bkb s/ t}ho Bkb ;bkjK ehshnK . GkJh B`d bkb B/
yohnK-yohnK ;[DkT[fI dnK fejk, ¿s[;hI pVh G[b Z ehsh i' r[oK d/ nky/ bZr e/
}kbwK Ì ;}ktK BjhI fdZshnK . i/ T[j ukj/ sK eokwks Bkb ;oeko Ì ]ke
ftZu fwbk ;edk j? . ceho pkdFkj Bkb'I pbh j`d [ k j? ns/ T[j ;dk fBwo
ofj`dk j? . ;'Bk, uKdh, pkdFkjh, ;G ][dk dh d/D jB i/ T[j Bkok} j' ikt/ sK
fsBek th BjhI pu ;edk . r[o{ ih e'b ike/ G[b Z pyFkU . T[j pV/ feqgkb{,
fdnkb{ B/, pyF d/Dr/ .À
pjkdo Fkj B/ r[o{ ih e'b ikD dk c?;bk eo fbnk . T[;B/ GkJh
B`d bkb Ì G/i e/ gsk eoBk ukfjnk fe eh r[o{ ih T[;Ì fwbD bJh fsnko
jB iK BjhI . GkJh B`d bkb B/ ;wMkfJnk, ¿T[j pqjwfrnkBh s/ fBot?o jB .
T[BKQ fwbD s'I fJBeko BjhI eoBk . j`eko dk fsnkr eoe/ ;kÌ doFBK bJh
ikDk ukjhdk j? . doFB io{o j'Dr/ .À
GkJh B`d bkb s/ pkdFkj bFeo d/ Bkb B`dV/ Ì s[o gJ/ . b'e
bFeo d/ye/ vo rJ/ . pkdFkj d/ gZb/ jbhwh BjhI ;h . B`dV/ d/ pkjo jh
v/ok bk fbnk . GkJh B`d bkb Ì gsk eoB bJh G/fink . GkJh B`d bkb B/
ike/ r[oK d/ uoB S'j/ . pkdFkj doFB bJh nkfJnk j? i/ nkg dh nkfrnk
j't/ . r[o{ ih B/ fejk, ¿pkdFkj Ì cehoK Bkb fwbD dh eh b'V j? < T[jÌ
fejVh uh} dk xkNk j? < T[j feT[I fwbDk ukj`d [ k j? <À
GkJh B`d bkb B/ fejk, ¿Fkj Ì gsk bZfrnk j? fe s[;hI p?okrh
iZEd
/ ko Ì gzikp G/fink j? . T[;B/ gzikp gj[u` e/ fJZe d' bVkJhnK th bVhnK
jB . T[j spkjh wukT[d I k ;oj`d tZb ik fojk j? .À
r[oK B/ g[fZ Snk, ¿j[D pkdFkj eh nkyd? <À
¿Fkj dh fJZfSnk j[ew wzBD dh j? .À
r[o{ ih B/ GkJh B`d bkb dh rZb ;[De/ jZ;fdnK j'fJnk fejk, ¿tkj \
j[D j[ew wzBD Ì fsnko j? i' T[;B/ nZr/ wzB bJ/ jB . p`dk f;`x pjkdo
frnk j? . T[j ;oj`d Ì T[ikV/rk . }kbw t}ho yK Ì wko/rk ns/ d{i/ }kbwK
Ì th w"s d/ xkN T[sko/rk . T[j j[D w[V BjhI ;edk . w?I j[D pkdFkj Ì th
BjhI fwbDk . rZb eE dk e'Jh bkG BjhI . T[;Ì ukjhdk j? w[V ikt/ .À GkJh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|34
B`d bkb uoBhI ;h; M[ek e/ fBokF j'e/ w[V frnk . T[; B/ ;koh rZb pjkdo
Fkj Ì dZ;h . T[j ;[De/ bkb ghbk j' frnk . T[;dh wZs wkoh rJh . T[;B/
fejk, ¿e[M th j't/ w?I T[;Ì io{o fwbKrk . w?I gzikp iktKrk, ukj/ w/oh w"s jh
j' ikt/ . w?I nkgD/ oki ftZu prkts BjhI j'D d/Dh . w/oh c"i B/ gjkVK Ì
uhfonk j?, dfonktK Ì gko ehsk j? . fJBQK nZr/ p`dk f;`x pjkdo fejV/ pkr
dh w{bh n? i' NZeo bt/ . r}Bh s'I ok; e[wkoh sZe T[BKQ nZr/ e'Jh BjhI nfVnk .
w[bkeks Ì o'e e/ nkgD/ okj ftZu e`v/ phi bJ/ jB . w?I fbjki eodk fojk . w?I
T[;Ì e?d eo ;edk ;h, ukj`d [ k esb th eo ;edk ;h .À
fJj ;[De/ GkJh B`d bkb Ì rZ;[ k nkfJnk . Fkj Ì nfijk p'bD s'I
o'eD bJh T[;B/ ekjbh Bkb fejk, ¿pZ;, wzj{ ' j'o e[M Bk efjDk . T[j ;G
ikBDjko j? . ][dk BjhI ukj`d [ k fe wB[yZ j`eko eo/ . T[j e'Jh ww{bh gho BjhI,
][dk T[;dk :ko j? . ][dk T[;dhnK wzBdk j? ed/ fJBeko BjhI eodk .À
GkJh B`d bkb dhnK rZbK ;[De/ pkdFkj e[M Bow fgnk . T[;B/
nkjw'-;kjwD/ p?me/ rZbK eoB dk c?;bk ehsk . r[o{ ih fFeko y/ve/ nkT[d I /
j'J/ Bdh d/ feBko/ o[e rJ/ . pkdFkj th UE/ nk frnk . fJFkok eoe/ T[;Ì
nkgD/ eb p?mk fbnk . Fkj B/ e[M s"jc/ s/ ehwsh jhok G/NI ehsk . r[o{ ih B/
jhok u[eZ e/ Bdh ftZu ;[NZ fdZsk . Fkj B/ ;wfMnk fe T[;dk fBokdo ehsk j? .
T[;d/ wB ftZu r[;Z k nkfJnk s/ fejk, ¿fJj eh ehsk < ehwsh jhok w;K-w;K
jZE nkfJnk ;h .À
r[o{ ih B/ fejk, ¿Fkj ih \ s[;hI G[bd/ j', fJj sK w/o/ bJh gZEo j? .
b'eK d/ fdb i' ehwsh jho/ w'sh jB, T[j s[jkv/ bJh gZEo jB . s`{ b'eK d/
fdb jE"fVnK Bkb s'Vdk j?I s/ fJBQK gZEoK Ì ;`Gkb-;`Gkb e/ oZydk j? . i'
ehwsh jho/ w'sh jB T[jBK Ì fwZNh ftZu o'b fojk j?I .À fJj efj`fdnK r[o{ ih
d/ fujo/ s/ B{okBh Mbe nkJh s/ nZyK ftZu i's ir gJh . pkdFkj B/ Fofwzd/
j[f` dnK fejk, ¿fJj ehwsh jhok s[jkÌ ;[NZ Dk BjhI ;h ukjhdk .À
r[o{ ih B/ fejk, ¿j/ pkdFkj \ s/o/ e'b b'eK Ì b[NZ -b[NZ e/ Gfonk
j'fJnk ]}kBk j? go e[dos e'b J/; s'I pj[s tZv/ ]}kB/ jB . Xosh dh fjZe
ftZu Mksh wko e/ d/y, p/nsz jho/ gJ/ jB . fJj Xosh ftZuI' nkfJnk ;h n;hI
Xosh s/ ;[ZN fdZsk . i/ u[ZeDk ukj[`B? sK u[Ze b? .À
pkdFkj B/ Bdh ftZu B}o wko e/ d/fynk . dfonk dk sb jhfonK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|35
Bkb Gfonk fgnk ;h . T[j nkgD/ jho/ Ì gfjukD th Bk ;fenk . j?okBh Bkb
jhfonK tZb t/ydk fojk .
r[o{ ih B/ fejk, ¿fJj Xosh d/ ikJ/ Xosh ftZu b[e/ j'J/ jB . fJj
i`wfdnK Bkb BjhI nkT[d I / Bk jh wfonK Bkb iKd/ jB . eko`{ fij/ ]}kB/ i'Vd/
i'Vd/ fJ; ;`;ko s'I ykbh jZE rJ/ . wB[Zy d/ Bkb T[;d/ u`r/-wkV/ eow iKd/
jB . goik d/ fdb bkb, gzB/ s/ jho/ j[d ` / jB . fdbK dh edo ukjhdh j? . fJj
gZEo e'Jh bkG BjhI fd`d/ .À
ukjhdk ;h pjkdo Fkj r[o{ ih d/ g?ohI g?d I k . T[;B/ ekjbh Bkb
fejk, ¿i' j'fJnk ;' mhe j? go fJj wzdGkrh rZb j? i' s[;K p`dk f;`x pjkdo
Ì gzikp G/fink j? .À
¿jK, n;K G/fink j? i' ike/ }kbwK Ì wko/rk . s[;hI fJeoko g{o/ BjhI
ehs/, ;dk fbjk} gkbd/ oj/ . s[jkÌ nkgD/ oki d/ y[;Z ikD dk vo ;h, ;kÌ
sK w"s dk th vo BjhI . i' Xow s/ wB[yZ sk d/ t?oh jB n;hI T[jBK Ì ;}ktK
d/DhnK jB, n;hI fe;/ Ì fywK BjhI eoBk ns/ Bk M`iNK ftZu g?Dk j? .À
pkdFkj B/ fejk, ¿w?I nkydk jK, s[;hI T[;Ì tkg; p[bkU . w?I d'FhnK Ì ;}ktK d/
tKrk . s[;hI prkts Bk eotkU .À
r[oK fejk, ¿i' ;jkfJsk s[;hI eoBh ;h eo bJh . s[jkÌ Fesh dk
j`eko j? s/ oZp G[b Z frnk j? .À
pkdFkj B/ eqX' Bkb fejk, ¿eh s[;hI BjhI o'eDk < s[jkÌ w[rb Fesh
dk u/sk G[b Z frnk j? . fJ;d/ bFeo sK N`v[ -w[vz o[yZ K Ì th BjhI Svd/ . p`dk
f;`x pjkdo e"D ftukok j? . T[;dh Fkws nk rJh j? . pj[sk eo{, d'-uko
j}ko c"i fJeZmh eo bT{ . fJj w[rb oki dk eh ftrkV ;edh j? . t}ho yK
e'b eJh j}ko c"} j? . w?I th UXo ik fojk jK .À
r[o{ ih B/ m`v/ ws/ Bkb fejk, ¿j`eko wkVk j`d[ k j? i' neb wko b?dI k
j? . w?I s?Ì efj`dk jK fe gzikp Bk ikthI, s`{ UE'I tkg; BjhI w[VDk . nekb g[oy
dk GkDk ed/ o'fenK BjhI o[edk . ;kÌ w"s dk vo BjhI . ;kÌ Xwek Bk . ;kvk
;dk jh nekbg[oy s/ Go';k j? . n;hI j'o fe;/ s'I BjhI vod/ .À
pkdFkj wZE/ s/ fsT[VhnK gk e/ s[o frnk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|36

shik nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo dhnK fiZsK
;'Bhgs Bt`po 1709 Jh a
;'Bhgs d/ c"idko e'b p`dk f;`x pjkdo Bkb'I eJh r[Dk c"i ;h .
p`dk f;`x pjkdo dh pjkdoh dhnK rZbK ;[De/ jh nfijk vfonk fe T[j
Nkeo/ dh g{oh fsnkoh th Bk eo ;fenk . p`dk f;`x pjkdo d/ s/i jZb/ d/
;kjwD/ fNZe Bk ;e/, BZ; rJ/ . c"idko fdZbh Ì BZ; frnk .
e?Eb s/ jwbk
p`dk f;`x pjkdo dh wBFk ;oj`d d/ }kbwK Ì ;}k d/Dk ;h . t}ho
yK c"idko fJZe TÆxk w[rb ;odko ;h . ;oj`d ftZu fJ;dh nkgDh c'i th
ekch ;h ns/ nkb/-d[nkb/ s'I j'o pj[s ;jkfJsk fwb ;edh ;h . p`dk f;`x
pjkdo B/ ;'funk fe ;oj`d s/ jwbk eoB s'I gfjbK T[;dhnK ;Zi-/ yZp/ dhnK
pkjK G`B fdZshnK ikD sKfe nkb/-d[nkb/ s'I ;jkfJsk Bk fwb ;e/ . fJ;/
ftuko Bkb T[;B/ ;G s'I gfjbK ;wkD/ Ì ;'XDk mhe ;wfMnk .
;wkD/ Ì ;'XD bJh ubfdnK id'I e?Eb B/V/ g[iZ / sK ;{j fwbh fe fJ;
fJbke/ dk T[rokfjnk j'fJnk wkwbk b?e/ fJZe c"ih d;sk fdZbh Ì ik fojk j?
s/ fJ; ;w/I pj{B/ fgzv ftZu mfjfonk j'fJnk j? . you bJh XB dh b'V ;h .
p`dk f;`x pjkdo e[M f;`xK Bkb pj{B/ gj[f` unk s/ ]}kBk y'j fbnKdk . joh
okw r[gsk nB[;ko ]}kBk b[NZ D tkbh xNBk fGtkBh ftZu tkgoh . pj{B/ d/
;EkB Bkb pj[s/ fJfsjk;eko ;fjws jB . e?Eb d/ fj`d{ jkew Ì id'I ]}kB/
d/ b[NZ / ikD dk gsk bZfrnk sK T[j c"i dh fJZe N[eVh s/ x'V ;tko g[b; b?e/
nkfJnk . f;`x g?db jh ;B fJ; bJh T[j xoK d/ y'fbnK ftZu w"e/ dh skV
ftZu e`XK Ujb/ b[e rJ/ . id'I dkn bZfrnk, y'fbnK ftu'I fBebe/ jwbk eo
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|37
fdZsk . pj[s ;ko/ x'V ;tko wko w[ekJ/ . ;'jD f;`x ;hsb nB[;ko p`dk f;`x
B/ ;'funk fe T[;dk pj[s B[e;kB j'tr / k ;' T[j f;`xK Ì b?e/ i`rb ftZu tV
frnk . c"i B/ T[BKQ dk fgZSk ehsk . x'fVnK s/ uVQ/ T[j i`rb ftZu BjhI ik
;ed/ ;B . idI' T[j x'fVnK s'I TÆso jh oj/ ;B sK f;`xK B/ jwbk eo fdZsk .
pj[s ;ko/ wko/ rJ/ pkeh BZ; rJ/ . c"idko f;`xK d/ jZE nk frnk . p`dk f;`x
pjkdo B/ T[;Ì fJ; Fos s/ SZv d/Dk wzB fbnk fe i/eo T[j nkgD/ ;ko/ x'V/
f;`xK d/ jtkb/ eo d/t/ . T[;B/ fJj rZb y[Fh Bkb wzB bJh . p`dk f;`x
pjkdo B/ T[;Ì ykb;/ tZbI' UE'I dk jkew fB:[es eo fdZsk ns/ wkwb/ dh
T[rokjh bJh f;`xK dk fJZe iZEk fB:[es eo fdZsk . b[NZ dk wkb p`d/ B/ f;`xK
ftZu t`v fdZsk .
;wkDk
p`dk f;`x pjkdo d/ j";I b/ tX/ j'J/ ;B . j[D T[;B/ f;ZXk ;wkD/ dk
o[yZ ehsk . r[o{ s/r pjkdo ih Ì fdZbh ftu Fjhd eoB tkbk ;Z:d ibkb-
T[-dhB ns/ ;oj`d ftu S'N/ ;kfjp}kfdnK Ì fiT[fI dnK e`XK ftu fuBD tkb/
s/ e'j e'j e/ wkoB tkb/ FFkb p/r s/ pFkb p/r iZbkd ;wkD/ d/ jh ;B .
nbh j[;B? th ;wkD/ dk ;h fi;B/ M{mhnK e;wK yk e/ ro[{ ih Ì nkB`dg[o
ykbh eoB bJh fejk ;h . fJZE/ tZv/ tZv/ nwho s/ T[uA / nj[fdnK s/ oj/ ykBdkBh
;Z:d ns/ w[rb t;d/ ;B . fJBQK ftu'I pkJh nwhoK Ì sK gkbehnK ftu
nkT[D ikD dk nyfsnko ;h . fJ; bJh p`dk f;`x pjkdo Ì fJZEI' u`rk XB
wkb fwbD dh nk; ;h fe fi; Bkb nrbhnK w[fj`wK dk you ;"yk j' ikt/rk .
fJ; Bkb fJbke/ ftu dfjb c?b ikt/rk ns/ fe;/ j'o wkV/ w'N/ Ffjo Ì
Nkeok eoB dk j";I bk BjhI j'tr
/ k . Ffjo d/ nkb/ d[nkb/ feb/ tork e'N ;h
ns/ nzdo jo jt/bh rVQh torh ;h . J/EI' d/ c"idko Ì Go';k ns/ j";I bk ;h
fe T[j fe;/ th pkjo'I j'J/ jwb/ Ì e'N s'I pkjo jh jok e/ Gik d/tr / k . i/
x/ok th g? frnk sK e'N dh w}p{sh d/ ekoB t?oh nzdo BjhI tV ;edk ns/
n;cb j' e/ w[V ikt/rk . J/;/ bJh UE'I d/ c"idko B/ f;`xK dh uVQkJh dhnK
ypoK tZb e'Jh fXnkB Bk fdZsk . T[;Ì fJj th wkD ;h fe ;wkD/ dh f;Zfyns
c"i d/ ;kjwD/ p` dk f;`x dh nBkVh c"i fNe BjhI ;edh . gsk T[;Ì T[;/
t/b/ bZfrnk id'I ;`ws 11 wZxo 1766 fp a (11 Bt`po 1709 Jh )a ( go ;'jD
f;`x ;hsb ns/ ;`sy' f;`x ird/t nB[;ko 26 Bt`po 1709 Jh )a fdB F[eotko
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|38
Ì ;t/o/ jh nukBe d; e'jK s'I F{N tZN e/ p`dk f;`x pjkdo ns/ ;kEh f;`x ;ko/ t}ho yK Ì eKpk fSV iKdk ;h . T[;d/ gkg T[;Ì vok oj/ ;B .
gkf;nK s'I Ffjo T[s/ N[NZ e/ g? rJ/ ns/ dotki/ p`d eo ;eD s'I gfjbK jh nzdo
tV rJ/ . ych yK nB[;ko fJj ;kok db uko j}ko n;tko 7-8 j}ko g?db
nrb/ jwb/ pko/ ;'u ftuko
p`dk f;`x pjkdo dh fJZSk ;h fe ehosg[o o[eh T[vhedh f;Zy Fesh
;h . Ffjo nzdo esb/nkw F[o{ j' frnk . ;Z:d s/ w[rbK B/ Nkeok ehsk go
Ì Bkb fwbke/ nrbk jwbk ehsk ikt/ . p`dk f;`x pjkdo ikDdk ;h fe
fNe Bk ;e/ . Ffjo tk;hnK Ì oZp d/ nk;o/ SZv e/ nwho}kd/ nkg' nkgDhnK jt/
t}ho ykB e'b pVh seVh c"i j? . j}koK c"ih nkgD/ nXhB gqrfBnK d/
bhnK ftu woB wkoB tk;s/ fsnko j' p?m/ . f;`x ;ko/ Ffjo d/ pk}koK ftu x[w`
;odkoK s'I wzrtk ;edk j? . T[;B/ pj[s ;kok ykDk dkDk s/ i`rh ;wkB iwQK
rJ/ i' ;kjwD/ nkfJnk esb eo fdZsk frnk . Ffjo s'I fgZSI' f;`xK B/ jt/bhnK
eo oZfynk j? . T[; e'b s'gK, i`po{ ,/ ofjeb/ s/ jkEh pj[s jB . Ffjo dh feb/
s/ jwbk ehsk . w[rbK s/ ;Z:dK B/ vN e/ Nkeok ehsk go f;`xK nZr/ fNe Bk
p`dh th w}p{s j? . d{i/ gk;/ f;`xK e'b e/tb sbtkoK s/ poS/ jh jB . okw
;e/ . f;`xK Ì T[; t/b/ jo w[rb s/ ;Z:d r[o{ s/r pjkdo s/ ;kfjp}kfdnK dk
i`r/ th pj[s E'V/Q jB . f;`xK Ì b?; eoBk pVk w[Feb ;h feT[fI e p`dk f;`x
eksb fd;dk ;h . fJ; t/b/ T[BKQ Ì e"D puk ;edk ;h . jo jt/bh ftu bj{ fwZM
pjkdo e'b t;hb/ E'V/Q ;B ns/ uko u[co/ / t?oh t?oh ;B . p`dk f;`x pjkdo dh
d/ xkD ;B b'EK fJ; ftu wZShnK tKr sVg ojhnK ;B . nwho}kdhnK f;o'I
;cbsk fJ; ftu ;h fe T[; e'b nfij/ ;{otho :'X/ tZX s'I tZX j'D i' uwe"o
g?oI' B`rhnK pkjo GZi ojhnK ;B . f;oc Ujh pfunk i' xo pko dk w'j SZv e/
d/ pjkdoK tKr f;o XV dh pkih bk d/D . fJj sK jh ;`Gt ;h i/eo
ikB b? e/ BZ; frnk . pk}koK ftu iotkfDnK d/ f;o wshfonK tKr o[V oj/
wb/oe'NbhJ/ ns/ o'gVhJ/ gmkDK d[nkok ;sb[i'I gko o'e/ j'J/ wM?b ns/
;B . fJe fdB ftu 10 j}ko w[;bwkB wko/ rJ/ . e[MZ fJ;sohnK B/ nkswxks
d[nkphJ/ f;`x nk obD . fJ; s'I fpBK r[o{ ih d[nkok G/i/ gzi ;bkjekoK ftu
eo fbnk . e[MZ pkb-pZu/ b[Nf/ onK B/ wko fdZs/ . i' jkew b'eK dhnK ÌjK, XhnK
i' wM?b ;B, T[j e[dosh s"o s/ ukj[d ` / ;B fe T[BKQ d/ GkJh-p`d i' d{o d/ gzX
dh fJZ}s b[NZ Dh, XB wkb b[NZ Dk nkgDk jZe ;wMd/ ;B, w"ek pD/ s'I d[yh b'eK
eZN e/ r[o{ ih d/ j[ew Bkb d/F ns/ Xow d/ t?ohnK d/ fto[X Xow :[XZ ns/
B/ ;wkD/ T[s/ fdbK dk r[pko eZfYnk . Gkb Gkb e/ }kbwK Ì esb ehsk, wkb
;oj`d dh fJZN Bkb fJZN yVekT[D bJh ;sb[i sZe nk g[iZ / ;B ns/ ehosg[o
b[fZ Nnk, xoK Ì ;kV e/ ;[nkj eo fdZsk . f;`xK Bkb'I b[Nf/ onK B/ b[NZ D s/ ;kVB
o[e/ jJ/ ;B, Bkb ob ikD . fJBQK ;kohnK rZbK Ì ftukofdnK p`dk f;`x B/
ftZu tZX B[e;kB ehsk feT[fI e T[j T[EI' d/ G/sh ;B . p`dk f;`x pjkdo dh w[rb
g{op tZb Ì b`wk tb gk e/ ehosg[o tZb Ì e{u ehsk .
jkewK fto[X fJj gfjbh fiZs ;h . i' XB wkb J/EI' f;`xK d/ jZE nkfJnk p`dk
ehosg[o s'I f;`xK B/ e[M f;`xK Ì G/; pdbk e/ p`dk f;`x pjkdo e'b
f;`x B/ ;kok XB fjZ;/ nB[;ko ykb;k c"iK ftu t`v fdZsk . csfj f;`x Ì pjkdoh
;wkD/ G/fink fe fit/I j[ew j't/ fst/I ehsk ikt/ . p`dk f;`x B/ ;[Bj/ k G/fink fe
ftykT[D pdb/ J/EI' dk c"idko fB:[es eo fdZsk ns/ fJ; nXhB nkT[dI / 9
n;hI uZeo eZN e/ ªSZs« tZb nk oj/ jK . fi`BK fuo d[pkok ;/Bj/ k Bk nkt/
gorfBnK dk nfXeko th ;"gI fdZsk . J/E/ p`dk f;`x ;Zs fdB fojk . GkJh eow
ehosg[o jh p?m/ oj' . nekbg[oy B/ T[BKQ dh ;[Dh . ehosg[o d/ d' tgkohnK GkJh
f;`x, Xow f;`x, nkbh f;`x s/ wkbh f;`x ;b"dh Ì csfj f;`x d/ ;jkfJe
gF"ok f;`x s/ eF"ok f;`x B/ f;`xK bJh r[o{ ek b`ro bk fdZsk . fi`Bh d/o fJj
fB:[es ehsk .
db J/E/ fojk, b`ro dh ;/tk ubdh ojh . gZSw tZb d/ okj Bkb'I g{op dk okj
id'I t}ho ykB Ì ;wkD/ Ì yzvo pDk d/D dh ]po fwbh sK T[;B/ d'
;"yk s/ fJbkek wkbdko ;h . fJ; eoe/ p`d/ s/ f;`xK B/ fJ;Ì g;`d ehsk .
;{jhJ/ fJe ekDk s/ d{ik N[v` k f;ZyK dh skes dk gsk eoB bJh G/i/ . f;`xK B/
cVe/ T[jBK dh fSsokT[b ehsh . T[BKQ d'jK okjhI p`dk f;`x B/ tiho ykB Ì e[i` g[ok s/ dkwbk
fbysh ;[Bj/ k G/fink fe T[; d/ fdB E'V/Q ofj rJ/ jB . n;hI nkJ/ fe nkJ/ . ;wkD/ s'I uZb e/ p`dk f;`x pjkdo e[i` g[o/ gj[f` unk . fJ;Ì ;'XDk s/
fJj ;[De/ ;oj`d Ffjo ftZu soEZbh wZu rJh . ;oj`d s/ eh phs/rh ;'ue/ b[NZ Dk th io{oh ;h feT[fI e fJj t}ho ykB dk fgzv ;h . J/EI' d/ w[;bwkB o`xV

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|39 p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|40
fJ;sohnK dh gZs b[NZ D bJh pdBkw ;B . e[i` g[o/ s'I nrbk fgzv dkwbk
;h fiZEI' d/ gmkD G`rkDh d/ :[XZ ;w/I r[o{ ih dk ;kE SZve/ BZ; rJ/ ;B s/
gjkVh okfinK Bkb ik ob/ ;B .
x[Vkw
p`dk f;`x d/ okj ftu nrbk fgzv x[Vkw nkfJnk fiZE/ d/ gmkD
Nkeo/ bJh nkJ/ go S/sh jh w?dkB SZv e/ BZ; rJ/ . e;p/ Ì b[NZ g[NZ e/
popkd eo fdZsk frnk . gmkDk d/ xo ;kV fdZs/ ns/ fJj fJbkek csfj
f;`x d/ fJbke/ ftu fwbk fdZsk .
m;ek
m;e/ ftu e'Jh Nkeok BjhI j'fJnk . b'eK B/ u[gZ ukg JhB wzB
bJh . f;`xK B/ Ffjo b[NZ fbnk go e'Jh esb/nkw BjhI j'fJnk .
Fkjpkd
Fkjpkd ftu ;Z:d, F/y, w[rb s/ gmkD t;d/ ;B . f;`xK B/ Ffjo
Ì b[NZ fbnk . J/EI' dk jkew Ffjo'I pkjo dZyD tZb ;oK ftu p{j/ p`d eoe/
p?mk fojk . ;'jD f;`x ;hsb nB[;ko J/E/ bj{ dh p{d
` th BjhI v[b
Z hQ . go vk
a r`vk f;`x nB[;ko, ¿nkgDh tZbI' sK fJ;B/ pVk vNtK }'o bkfJnk go f;`xK
dh pjkdoh d/ ;kjwD/ fNe Bk ;fenk .À fJj ;EkB th f;`xK d/ jZE nk
frnk . Fkjpkd d/ ;Z:dK, w[rbK s/ F/yK Ì JhB wBtkJh .
w[;sckpkd
w[;sckpkd dk c"idko d' j}ko c"i, d' s'gK s/ pj[s ;ko/ fJbke/ s/
Ffjo d/ t;BheK Ì b? e/ Nkeo/ bJh nkfJnk . s'gK ubfdnK jh f;`xK d/ ;kEh
b[No/ / d"V rJ/ go f;deh f;Zy w?dkB ftu vN/ oj/ . p`dk f;`x B/ w"ek d/ye/
bVkJh b`wh eoB dh EK MZNgZN jwbk eo fdzsk . f;`xK e'b s'gK iK d{o wko
eoB tkbhnK p`de{ K sK BjhI ;B ;' sbtkoK X{ e/ t?oh s/ N[NZ gJ/ . E'VkQ fuo
xw;kD dk :[XZ j'fJnk, t?oh d/ g?o T[yV rJ/ ns/ BZ; rJ/ . s'gK s/ pkeh
;kwkB f;`xK d/ jZE nkfJnk . f;`xK dh fiZs ;[De/ b[No/ / tkg; nk rJ/ s/ Ffjo
b[NZ fbnk . nwhoK d/ xoK Ì nZr dh G/N eo fdZsk .
eg{oh
eg{oh dk jkew edw-T[-dhB nwkBT[bk dk g[sZ o ;h i' n"or
` }/p d/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|41
;w/I r[ioks ekmhnktkV dk BkfJp ;h . nkgD/ ;w/I ftu T[;B/ jokw dh yZNh
Bkb p/nsz d"bs fJeZmh ehsh ;h . fJ;/ d"bs B/ e[dw-T[-dhB Ì }kbw,
nfsnkukoh s/ d[okukoh pDk fdZsk ;h . T[;d/ fJbke/ ftu e'Jh th nfijh fj`d{
fJ;soh BjhI ;h fi;dh fJZ}s Ì T[;B/ dkrh Bk ehsk j't/ . T[;d/ f;gkjh fiZE/
th ;[d
` o fJ;soh d/yd/ cVe/ b? nkT[d I / . BthI nkJh v"bh Ì fJe oks xo oZy
e/ nZr/ ikD fd`dk . db/o fgzv d/ b'eK B/ p`dk f;`x Ì e[dw-T[-dhB d/ }[bwK
dh tkosk ;[DkJh . fJj ;[De/ p`dk f;`x dk ]{B y"fbnk . T[;B/ eg{oh s/ jwbk
eo fdZsk . ni/ ;{oi ufVQnk BjhI ;h . e[dw-T[-dhB E'V/ fij/ Nkeo/ fgZSI'
wkfonk frnk . Fkjh jt/bh ;kV fdZsh s/ Ffjo b[NZ fbnk . fgq ;a fspho f;`x
efj`d/ jB, ¿b'eK dk b[fZ Nnk wkb tkg; w'fVnk, goik B/ ;[yZ dk ;Kj fbnk .À
;Y"ok ( iBtoh 1710 Jh )a
vk a ;[yfdnkb f;`x nB[;ko 15 Bt`po, 1709 Jh a
;Y"ok p'XhnK d/ ;kX{nK dk gftZso ;EkB ;h . gfjbK fJ;Ì ª;kX{
tkVk« efj`d/ ;B i' ftrVe/ ;Y"ok pD frnk . w[;bwkBh oki t/b/ J/E/ s{;h
gmkD t;d/ ;B . fJBQK Ì f;nkDk f}bk eoBkb d/ ;Z:d fB}kwT[dhB B/ J/EI'
T[ikV fdZsk ;h . 1414 Jh a ftu ;Z:d fyio ykB fdZbh d/ sys s/ p?mk sK
T[;B/ ;Y"o/ Ì fB}kwT[dhB Ì fdZsh 60 j}ko dh ikrho ftu fwbk fdZsk .
r`fi-fJbw ns/ e[sp[b-neskp d/ w}ko, ;Z:d fB}kw[dhB d/ d{;o/ g[sZ o Fkj
npd[b jwhd ns/ g'so/ Fkj npd[b tjkp d/ w}ko jB i' nkgDh ftZfdnk
ns/ Xkowe o[uhnK ekoB fJBQK fyskpK Bkb gqf;ZX ;B . ;Z:d pdo-T[-dhB
Fkj (;Z:d p[XZ { Fkj) ;Z:d fB}kwT[dhB s'I B"thI g[Fs'I ;h . p[XZ { Fkj B/ G`rkDh
d/ :[XZ ;w/I nkgD/ uko g[sZ o s/ 500 w[ohd r[o{ r'fp`d f;`x ih dh ;jkfJsk
bJh G/i/ ;B . d' g[sZ o ns/ pj[s ;ko/ w[ohd fJ; i`r ftu Fjhd j' rJ/
;B . p[XZ { Fkj Ì J/;/ e;{o pdb/ UE'I d/ j[ewokB ;Z:d T[;wkB ykB B/ s;hj/
d/ d/ e/ Fjhd eo fdZsk ;h . fJj j[ewokB fj`dn { K T[s/ nefj s/ n;fj i[bw
eo fojk ;h . T[BKQ dh p/fJ}sh eodk, bj{ T[BKQ d/ u¯fenK ftu fSVe fd`dk,
eJh tkoh T[BKQ d/ w{j` K s/ fSZN/ wkodk . rbh pk}koK ftu ns/ fj`dn [ K d/ xoK
d/ ;kjwD/ rT{ esb eodk, nKdoK s/ jZvhnK nkfd UE/ jh SZv iKdk . Xow
eow dhnK o;wK th Bk eoB fd`dk . w[ofdnK dk ;`;eko th Bk eoB fd`dk .
J/E/ fJe tfjw th ;h i/ fj`d-{ w[odk e[sp[b-neskp d/ w}ko e'b dh b`x ikt/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|42
T[;Ì nZr BjhI ;kVdh ;h . FkjtkBh w[jb Z / d/ b'eK Ì w[od/ b? e/ J/EI' b`xDk
g?dI k ;h fi; eoe/ fj`d{ s`r nk e/ Ffjo jh SZv rJ/ . ;Y"o/ d/ fj`dn
{ K B/ j[ewokB
fto[XZ p`dk f;`x pjkdo e'b T[go'es fFekfJsK ehshnK .
p`dk f;`x pjkdo, pkpk dhg f;`x ns/ f;`xK d/ ;Y"o/ tZb tXD dh
ypo ;[De/ nkb/ d[nkb/ dh d[yh iBsk ns/ j'o b'e i' fJ; w"e/ dh skV ftu
;B, f;`xK Bkb nk ob/ . p`dk f;`x pjkdo dh gotkj ehs/ fpBK fJBQK r[;Z /
Bkb Go/ p/wj[ kok b'eK B/ e[spb-neskp d/ w}ko Ì nZr bk fdZsh fi; Bkb
pk}koK ftu y{Bh bVkJh F[o{ j' rJh . e[M b'e eg{oh dk jkb ;[De/ jh BZ; rJ/
;B . fJ; fynkb Bkb fe p[XZ { Fkj B/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dh ;jkfJsk ehsh
;h . FkfJd fJ;/ ekoB f;`x T[BKQ dhnK ikBK pyF d/Dr/, e'Jh 40-50 nwho
xoK tkb/ p[XZ { Fkj dh jt/bh ftu ub/ rJ/ . T[BKQ B/ rohpK Ì jt/bh ftu
tVD Bk fdZsk . eJh ;Z:d s/ F/y th FoB bJh jt/bh ftu ub/ rJ/ . FkfJd
e'Jh th f;`x p[XZ { Fkj d/ w}ko dh p/gsh Bk j'D fd`dk go T[j p/t; ;B . p/
ekp{ iBsk pj[s ;h s/ f;`x T[; EK s'I nDikD th ;B . d[yh iBsk B/ d'yhnK
s'I frD frD e/ pdb/ bJ/ . jo gk;/ esb/nkw ehsk . jt/bh ftu b[e/ ;G
b'eK Ì esb eo fdZsk . fJ;/ eoe/ fJ; EK dk BK ªesb rVQh« g? frnk .
T[;wkB ykB th esb j' frnk . T[;dh b'E pkjo doys Bkb bNekJh rJh .
vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 27-28 s/ fbyd/ jB,
¿g[oksB fbysK ftu feXo/ e'Jh n?;h rZb BjhI fwbdh fi; s'I ªgqkuhB gzE
gqekF« iK ªFwF/o ykb;k« ftu fdZs/ fpnkBK dh g[FNh j[d ` h j't/ fe ghoK d/
w}koK dh p/jo[ wsh ehsh rJh, iK epoK g[NZ e/ w[ofdnK Ì nZr ftu ;kfVnk
frnk . n;bhns fJj j? fe r`fi-fJbw ns/ e[sp[b-neskp d/ w}ko 1946
Jh a ftu ( id fe fJ; g[;se d/ fbykoh B/ T[j w}ko d/y/ ;B) T[;/ jkbs
ftu yV's/ ;B fi; jkbs ftu T[j p`dk f;`x d/ jZb/ s'I gfjbK ;B . e/tb
e[sp[b-neskp dk w}ko (i' p`dk f;`x t/b/ fj`dn { K bJh yk; d[yZ dk ekoD
;h) b'eK tZbI' bkJh nZr Bkb e/tb X[nKfynk j'fJnk jh ;h .À
f;`xK dh frDsh tXh
;wekbh fJfsjk;eko ]ch ykB B/ w[Bsfyp-T[b-b[pkp,II, gzBk 652
s/ fbfynk j?, ¿d' iK fs`B wjhfBnK ftu uko s'I gzi j}ko x'V;tko ;Zs s'I nZm
j}ko g?db bVke/ T[; Bkb ob rJ/ . fdB'I fdB T[;dh frDsh tX ojh ;h .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|43
b[NZ wko Bkb pj[s ;kok XB wkb T[;d/ jZE bZr frnk . S/sh jh jfEnkp`d
nkdwhnK dh frDsh 18 s'I 19 j}ko j' rJh fi; Bkb b[N wko ns/ esb dh
frDsh tX rJh .
b'jrVQ (cotoh, 1710 Jh)
;Y"o/ dh fiZs s'I fgZSI' p`dk f;`x pjkdo B/ fJZE/ d/ feb/ ftZu v/ok bk
fbnk . p`dk f;`x pjkdo dk T[dF/ ;oj`d Ì csfj eoe/ t}ho ykB Ì ;}k
d/Dk ;h . fJ;d/ bJh T[;Ì nkgDk ;kwkB fJeZmk eoB ns/ ;ojZdh ikDekoh
bJh ;wK ukjhIdk ;h . T[j ;oj`d dh c"i dk th }kfJ}k b?Dk ukj[d ` k ;h . T[j
fJj d/yD bJh th T[sktbk ;h fe ;oeko T[; fto[X eh edw u[eZ dh j? .
T[;B/ nkgDk fJe d;sk w[yb;g[o tZb s'fonk . f;`xK B/ fJ;Ì fiZs fbnk .
p`d/ B/ UE/ gj[u` e/ feb/ dh w[ow` s eotkJh . fJj febk gjkV dh u'Nh s/ BkjB
d/ dZyD tZb fFtkbe dhnK BhthnK gjkVhnK ftu ;fEZs ;h . d' e{jbK (Bkb/)
fJ; d/ Bkb brd/ b`xd/ ;B s/ fJ; dh gkDh dh b'V g{oh eodhnK ;B . ;kok
XB, ;'Bk ns/ ehwsh t;sK i' fJBQK uVQkJhnK bJh ukjhdhnK ;B, J/E/ oZyhnK
rJhnK . p`dk f;`x B/ fJ;dk BK b'jrVQ oZfynk . p`dk f;`x B/ ehosg[o tkb/
f;`xK Ì ;[Bj/ k G/fink fe n;hI pB{V (SZs) tZbI' nkT[d I / jK s[;hI yoV tZb nk
ikU .
SZs
id'I p`dk f;`x pjkdo SZs gj[f` unK sK fj`dn { K B/ p/Bsh ehsh fe ;kÌ
J/E/ w[;bwkB s`r eod/ jB, ;kvh oZfynk eo' . w}Qph eZNVK s'I ;kvh fJZ}s
ns/ ;kvk Xow ]so/ ftu jB . p`dk f;`x B/ so; ehsk s/ SZs s/ epik eo
fbnk ns/ fJe nfXekoh fB:[es eo fdZsk . ;'jD f;`x ;hsb nB[;ko SZs s/
jwb/ ftZu wbtJh, w[Mb ? s/ d[nkphJ/ i' ehosg[o s'I nk rJ/ ;B, Fkwb j'J/ . go
d{i/ fJfsjk;eko fJ;Ì mhe BjhI w`Bd/ .
o'gV
w"ek skVe/ f;`x ;sb[i gko eoe/ ehosg[o nk rJ/ ;B . f;`xK d/
;sb[i gko eoB s/ t}ho ]kB Ì j'o eKpk S/V fdZsk . p`dk f;`x B/ E'V/Q fij/
f;`xK Bkb tZvhnK fiZsK gqkgs eo bJhnK ;B . wM?bK ns/ d[nkphJ/ f;`xK d/
fwb ikD Bkb p`d/ dh Fesh pj[s tX ikDh ;h . t}ho ykB Ì vo ;h fe
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|44
;oj`d dh e'Jh c"i th T[BKQ dk Nkeok BjhI eo ;e/rh . t}ho ykB ukj[d ` k ;h
fe fJBQK f;`xK Ì p`dk f;`x Bkb Bk fwbD fdZsk ikt/ . fJ; e`w bJh T[;B/
wb/oe'Nb/ d/ Btkp F/o w[jw` d ykB Ì fB:[es ehsk . F/o w[jw` d ykB B/
nkgD/ Gok fy}o ]kB, Gshi/ B[;os ]kB ns/ tbh w[jw` d ykB Ì Bkb b? e/
f;`xK tZb e{u ehsk . f]}kB f;`x nB[;ko fdbkpo yK gzi s'gK s/ 5000 x'V
;tko b? e/ fJ; bVkJh ftu Fkwb j'fJnk . f;`x o'gV gj[u` u[eZ / ;B . F/o
w[jw` d ykB B/ T[BKQ s/ jwbk eo fdZsk . bVkJh pokpo dh BjhI ;h . F/o
w[jw` d ykB e'b c"i pj[s ;h . o'gVhJ/ o`xVK ns/ ;oj`dhnK d/ e[M d;s/ T[;
Bkb ;B . T[BKQ e'b bVkJh dk ;kwkB s/ s'gK pj[s ;B . f;`xK dh frDsh
pj[s E'VhQ ;h . okw-i`r/ th pj[s X'V/Q ;B, f;oc sbtkoK s/ B/i/ jh ;B . T[BKQ
Ì Xow :[XZ dk ukn ;h . f;`xK B/ ;kok fdB xw;kB dk :[XZ ehsk . oks g?D
eoe/ f;`x jkod/ jkod/ pu rJ/ . oks Ì j'o f;`x th T[BKQ Bkb nk ob/ . f;`xK
Ì t?oh d/ bVkJh d/ Y`r sohfenK dk gsk bZr frnk . Gkt/I f;`xK d/ Bkb
obD eoe/ th frDsh E'VhQ ;h s/ b'VhId/ jfEnkoK dk th xkNk ;h go T[BKQ d/
j"I;b/ tX rJ/ ;B .
;{oi uVQd/ ;ko fy}o ]kB B/ jwbk ehsk ns/ J/Bk B/V/ ufbnk
frnk fe jZE' jZE bVkJh F[o{ j' rJh . bbeko/ wkoe/ f;`xK Ì JhB wzB b?D
bJh efjD bZfrnk . f;`xK B/ shoK dh toyk eo fdZsh . fJe r'bh fy}o ]kB
d/ bZrh s/ T[j Xosh s/ fvZr fgnk . f]}o ]kB d/ fvrd/ ;ko gmkD fgZS/ BZ;
rJ/ . nkgD/ nkdwhnK dh j";I bk nc}kJh ns/ jZbkF/oh bJh F/o w[jw` d ykB
nZr/ nkfJnk . f;`x sbtkoK b? e/ gmkDK Ì g? rJ/ . gmkD s/ o`xV BZ;
yV's/ . fy}o ]kB dh bkF b?D bJh F/o w[jw` d ykB s/ T[;dk Gshik nZr/ Ì
tX/ . B[;os ykB s/ tbh w[j`wd ]kB wko/ rJ/ . F/o w[j`wd ykB ;ys }]wh
j' frnk ns/ pVh w[Feb Bkb Gok ns/ Gshi/ dhnK bkFK b? ik ;fenk .
f;`xK B/ gmkDK dk d{o sZe fgZSk BjhI ehsk . t?oh d/ jfEnko ns/ i`rh ;kwkB
f;`xK d/ jZE nk frnk . f;`xK B/ p`dk f;`x Ì fwbD bJh S/sh S/sh dZyD tZb
ukb/ gkJ/ . T[j pB{V ns/ yoV d/ ftueko p`dk f;`x Ì ik fwb/ .
w?ekbc dk jtkbk i' mhe BjhI
ªf;Zy fJfsjk;« eosk w?ekbc gqekFe ªbkj"o p[eZ Fkg« gzBk 554
nB[;ko p`dk f;`x ;wkDk csfj eoB fgZS'I ;oj`d tZb tfXnk . okj ftu
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|45
nzpkbk b[fZ Nnk . pB{V tZb nZr/ tfXnk fiZE/ t}ho yK dh c"i B/ T[; Bkb
Nkeok ehsk fijVh ;oj`d tZbI' T[jd/ fto[X nkJh ;h . nrb/ fdB bVkJh F[o{
j'Jh, ¿id'I pj[s ;ko/ w[;bwkB wko/ rJ/ sK p`dk f;`x s/ t}ho yK fJeZb-/ fJeZb/
nkjw'-;kjwD/ j' e/ bV/ p`dk f;`x B/ T[;Ì w[ykfsp j' e/ fejk, ¿UfJ gkghnk,
s{` r[o{ r'fp`d f;`x dk t?oh j?I . s{` T[jBK dk ed/ ;fseko Bk ehsk ;r'I T[jBK
d/ wk;{w s/ p/e;{o pZfunK Ì w"s d/ xkN T[sko fdZsk . fJ; soQK s{` nfijk
ngqkX ehsk j? i' pj[s fGnkBe s/ w[nkch d/ bkfJe BjhI j?, fi;dh ;}k j[D
w?I s?Ì d/tKrk, s/ok w[be s/ s/oh c"i w/o/ jZEI' jh spkj j'tr
/ h .À fJ; fgZSI' p`dk
f;`x B/ T[;dk f;o nkgDh sbtko d/ fJe tko Bkb jh bkj fdZsk . fco ;koh
jh w[;bwkB ;?Bk GZi fBebh s/ wro jh f;Zy w[;bwkBK d/ x'V,/ FFso, s`p,{
s'gK s/ j'o i`rh n;bk b? e/ i/s{ pD/ ;oj`d «u dkyb j'J/ ( B'NL ;oj`d dk
pkeh jkb d{i/ fJfsjk;ekoK Bkb fwbdk j? . ;oj`d s/ epi/ s'I gfjbK
bVkJh pB{V dh EK ugVfuVh d/ ;EkB s/ j'Jh ªf]}kB f;`x uZgVfuVh dh EK
tvkbh ns/ BBj/Vh fbydk j? ) w?ekbc tkbh tkosk Bkb ;fjws BjhI
j'fJnk ik ;edk .
uZgV fuVh (12.05.1710Jh a)
;oj`d f;ZyK dhnK B}oK ftu oVedk ;h . feT[fI e S'N/ ;kfjp}kfdnK
Ì t}ho ykB B/ e`XK ftu fuBD dk j[ew fdZsk ;h s/ iZbkdK B/ T[BKQ Ì r'fvnK
EZb/ b? e/ S[fonK Bkb e'j e'j e/ wkfonk ;h . wksk r[}oh d[yZ Bk ;jkodh
J/E/ jh ;tor f;Xko rJh ;h . uwe"o dh fJfsjk;e bVkJh ftu t}ho ykB
B/ jh r[o{ ;kfjp dk wkShtkV/ sZe fgZSk ehsk ;h . d'tI/ tZv/ ;kfjp}kd/ uwe"o
dh rVQh ftu Fjhd j' rJ/ ;B . ;[uZ k B`d S'N/ ;kfjp}kfdnK Ì Fjhd eoB dh
;bkj d/D tkbk ;oj`d dk jh ;h .
joh okw r[gsk nB[;ko p`dk f;`x dh c"i ftu fs`B soQK d/ nkdwh
;B . fJe T[j fijV/ r[o{ r'fp`d f;`x d/ ;w/I bV/ ;B s/ t}ho yK Ì ;}k d/Dh
ukj[d` / ;B . fJBQK dh frDsh gzi j}ko ;h . d{i/ T[j fijV/ nkgD/ ftFtkF d/
d[FwDK Ì ;}k d/Dk s/ b[NZ Dk ukj[d ` / ;B . fJBQK dh frDsh th bZgGr gzi
j}ko ;h . shik N'bk fj`d,{ iZNK, r[iZ oK, okig{sK dk ;h fi;dh frDsh bZr
GZr d; j}ko ;h . fJjBK dk wzst e/tb b[NZ wko eoBk jh ;h . c"i ftu tZvh
frDsh nDf;Zys, eZu/ c"ih ns/ g{oh soQK jfEnkop`d th BjhI ;B . p`dk f;`x
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|46
e'b jkEh, u`r/ x'V/ ns/ u`r/ jfEnko BjhI ;B . T[;d/ f;`xK e'b sbtkoK,
poS/ ns/ sho ewkB jh ;B . ych ykB nB[;ko p`dk f;`x dh c"i dh frDsh
shj iK ukbh j}ko ;h . i' f;oc w[rbK dh frDsh Bkb'I tZX do;kT[D bJh
fbyh rJh j? . t}ho ykB B/ p`dk f;`x pjkdo fto[XZ ijkd dk j'ek fdZsk . Btkp
wb/oe'Nbk, w[;bwkB w[yhJ/, ikrhodko ns/ tZvh frDsh ftu o`xV T[; Bkb
fwb rJ/ . T[;d/ nkdwh tXhnk ns/ nX[fBe jfEnkoK Bkb g{oh soQK b?;
;B . c"ihnK dh tZvh frDsh f;Zfyns ;h . t}ho ykB dh nkgDh c"i ftu gzi-
S/ j}ko x'V;tko, ;Zs nZm j}ko pornzdk} (p`de{ Xkoh), shonzdk}, e[M
s'gK s/ jkEh Fkwb ;B . fJBQK s'I fpBK nZm j}ko rk}h th ;B . T[;dh c"i dh
frDsh bZrGr thj j}ko ;h . rk}h i' ijkd d/ BK s/ nkJ/ ;B . e[bdhg
GNBkro ªethdhg« p`dk f;`x pjkdo d/ gzBk 82 s/ fbyd/ jB, ¿;wkD/ s'I id'I
T[j SZgV fSVh frnk sK T[; s'I pknd T[; dh nkgDh thj j}ko c"i ;h .
bkb u`d d/ ik;{;K okjhI p`dk f;`x pjkdo dh ;wkDk s'I otkBrh dk gsk
t}ho ykB Ì bZr frnk ;h .À fJj ftuko fe p`dk f;`x pjkdo ;wkD/ s'I SZgV
fSVh g[fZ ink mhe BjhI j? id'I fe d{i/ fJfsjk;ekoK nB[;ko b'jrVQ s'I SZs
pB{V j' e/ SZgV fSVh gj[f` unk .
t}ho yKB x'V ;tkoK, pornzdk}K, sho ewkBK, s'gK ns/ jkEhnK
Bkb f;`xK Ì nZr'I o'eD bJh ;oj`d'I uZb fgnk . ;{j fwbD s/ p`dk f;`x
pjkdo th Nkeo/ bJh uZb fgnk . T[;B/ csfj f;`x GkJhek fi;d/ nXhB
eow f;`x, Xow f;`x, nkbh f;`x nkfd ;odko ;B, Ì iZEd / ko pDkfJnk .
d{i/ fjZ;/ dk pki f;`x i' whog[o gZNh dk pb iZN ;h iZEd / ko Ekfgnk fi;d/
nXhB fpB'd f;`x, okw f;`x ns/ Fkw f;`x ;B . shi/ fjZ;/ dh ewkB p`dk f;`x
pjkdo d/ nkgD/ jZE ;h . p`dk f;`x pjkdo B/ pki f;`x s/ csfj f;`x Ì nZr/
tXD dk j[ew fdZsk ns/ nkg ;jkfJe c"i b? e/ fgZS/ fJZe fNZp/ TÆs/ yb' frnk .
t}ho ykB d/ s'gK ns/ i`pf{ onK B/ nZr toQkT[Dh F[o{ eo fdZsh . ;kok w?dkB
X{JI/ B/ Ye fbnk . ;ko/ b[No/ / w?dkB SZv e/ BZ; rJ/ . f;`x s'gK d/ r'b/ ns/
r'bhnK dh gotkj ehs/ fpBK jZbk eoe/ t?oh dhnK s'gK s/ ik gJ/ . s'guhnK
Ì shoK Bkb ft`fBQnk ns/ d{finK Ì sbtkoK Bkb N'N-/ N'N/ ehsk . d' jkEh wko
fdZs/ ns/ pkeh jkEh BZ; rJ/ . U;/ ;w/I ;[uZ k B`d dk Gshik fi; Ì p`dk f;`x
pjkdo Ì wkoB bJh G/fink ;h ns/ w"ek skV e/ BZ; ikDk ;h sK fe f;`xK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|47
ftZu ybpbh wZu ikt/ ªBZ; ikU, BZ; ikU« dk o"bk gkT[d I k GZi yV'sk , fJ;
soQK eoB Bkb f;`xK d/ fJe w'ou/ dh pkjh N[NZ rJh s/ f;`x fgZS/ jND bZr/ .
pki f;`x B/ MZN ypo p`dk f;`x pjkdo Ì gj[u` kJh . T[j nkgDh c"i b? e/
w?dkB ftZu nk vfNnk . r[o{ rfp`d f;`x d/ pyF/ shoK ftu'I fJe sho SZfvnk .
f;`xK fJZe' tko ª;fs ;qh nekb« d/ i?ekfonK Bkb n;wkB r[`ik fdZsk . p`dk
f;`x pjkdo Ì d/y e/ f;`xK d/ j";b/ tX rJ/ . d{ih ;io ;kj c"i nk rJh .
T[jBK B/ wb/ohnK s/ jZbk p'b fdZsk . jZE-' jZE bVkJh F[o{ j'Jh . b'E s/ b'E
uVQ rJh . wb/ohnK B/ f;`xK dk vN e/ w[ekpbk ehsk go f;`xK nZr/ fNe Bk
;e/ . F/o w[jw` d ]kB ns/ ]tk}k nbh esb j' rJ/ . wb/oh c"i dk pj[s
B[e;kB j'fJnk . c"i w?dkB SZv e/ BZ; rJh . pj[s ;ko/ rk}h th wko/ rJ/ .
fJZe t}ho ykB tkbk w'ouk jh pfunk ;h . ;ko/ f;`xK B/ nkgDk }'o fJZE/ jh
bkfJnk . fJZe gk;/ s'I pki f;`x ns/ d{i/ gk;// s'I csfj f;`x B/ jZbk ehsk .
s[oe c"i uko/ gkf;UI fxo rJh . ;{pk BZ;Dk ukj[d ` k th BZ; BjhI ;h ;edk .
f;`xK dk ;kok }'o t}ho ykB Ì wkoB iK fiT[dI k cVD s/ bZfrnk jf'Jnk ;h .
t}ho ykB B/ pki f;`x s/ B/i/ dk tko ehsk . pki f;`x B/ B/ik T[; d/ jZEI' y'j
e/ T[; d/ x'V/ d/ f;o ftZu wkfonk i' }]wh j' e/ fvZr fgnk . fco t}ho ykB
B/ fJZe sho SZfvnk i' pki f;`x dh pKj s/ tZfink ns/ sbtko b? e/ T[; tZb
tfXnk . csfj f;`x i' fgSb/ gk;/ yVQk ;h, B/ t}ho ykB s/ sbtko dk tko
ehsk . Btkp dk f;o Xosh s/ ik fvZfrnk . w?ekbc nB[;ko p`dk f;`x pjkdo
B/ T[;dk f;o fJZe jh tko Bkb bkj fdZsk . joh okw r[gsk nypkoks-J/-
dopko-J/-w[nb Z k fwsh 13 wJh, 1710 Jh a d/ jtkb/ Bkb fbydk j? fe bVkJh
;t/o t/b/ F[o{ j'Jh ns/ d[gfjo fgZSI' ysw j'Jh . t}ho ykB shoK s' r'bhnK
Bkb i]wh j' frnk ns/ wo frnk . T[;dk g[sZ o ns/ i[nkJh th wko/ rJ/ .
w?ekbc s/ vk a r`vk f;`x nB[;ko csfj f;`x d/ tko Bkb t}ho ykB wkfonk
frnk . ;'jD f;`x ;hsb, frnkBh frnkB f;`x, y}kB f;`x nB[;ko t}ho
]kB x'V/ s'I fvZr fgnk . T[; Ì fiT[d I / Ì cV fbnk frnk . osB f;`x G`rP{
nB[;ko T[; Ì cV e/ pbdK wro gk e/ x;hfNnk frnk ns/ fgZSI' fiT[d I /Ì
nZr ftZu ;[NZ fdZsk frnk . b'eK ftZu th fJj' gqubs j? fe t}ho ykB Ì pbdK
wro gk e/ x;hfNnk frnk ns/ fiT[d I / Ì nZr ftZu ;[NZ fdZsk . f;ZNk fJj fe
t}ho ykB i]wh jkbs ftZu f;`xK d/ jZE nk frnk . pbdK wro gk e/ x;hfNnk
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|48
frnk ns/ fiT[d I / Ì nZr ftZu ;kfVnk frnk . :ko w[jw` d dh ªd;s{o-T[b-
fJ`Fk« d/ jtkb/ Bkb eow f;`x fj;N'ohnB th fJ;/ Bkb ;fjws j? .
id'I t}ho ykB ;`xK d/ jZE nk frnk sK w[;bwkB c"i BZ;D bZrh .
f;`x T[; TÆs/ N[NZ e/ g? rJ/ . ]ch ykB nB[;ko ¿fJ;bkwh bFeo dk fJZe p`dk
th f;tkJ/ nkgDh ikB ns/ sB d/ eZgfVnK d/ e[M th Bk puk ;fenk , nDfrDs
x'V ;tko ns/ g?db c"ih f;`xK dhnK sbtkoK dk fFeko j' rJ/ . i/s{ p`dk
f;`x pjkdo ns/ f;`xK B/ ªtkfjr[o{ ih ek ykb;k ns/ tkfjr[o{ ih eh csfj«
Bkb n;wkB r[i` k fdZsk .À f;`xK B/ ;oj`d sZe s[oe c"i dk fgZSk ehsk . ;kok
okj bj{ Bkb bE-gE ;h . fgqLz ;fspho f;`x, Bfo`dogkb f;`x, ;'jD f;`x
;hsb nB[;ko fJj bVkJh 22 wJh 1710 Jh a Ì j'Jh . vk a r`vk f;`x 12 wJh
(24 oph-T[b-nZtb 1122 fjioh) fbyd/ jB .
;oj`d (13-14.05.1710 Jh a)
f;`x ;oj`d gj[u` rJ/ . t}ho ykB dk g[sZ o d"bs wZb s/ gotko ns/
j'o nwho oks Ì fdZbh tZb BZ; rJ/ . feb/ d/ TÆgo'I fJZe s'g r'b/ to;k ojh
;h . Ffjo B// f;`xK dk e'Jh Nkeok BjhI ehsk . s'g B/ f;`xK dk pj[s B[e;kB
ehsk . e[MZ f;`xK B/ u'n d/ bkr/ GZm/ dh E/j TÆs/ uVQ e/ p`de{ K dh pkbh wkoh,
s'guh T[vk fdZsk ns/ s'g p/eko eo fdZsh . s/oK wJh 1710 Jh a Ì f;`xK B/ feb/
s/ jwbk ehsk . d' dotk}/ s'VB ftZu ;cb j' rJ/ . J/E/ gzi ;" f;`x Fjhd j'
rJ/ . p`dk f;`x pjkdo d/ c"ih Ffjo ftZu dkyb j'J/ . Ffjo nzdo ikBh s/
wkbh p/nsz B[e;kB j'fJnk . ;ko/ gotko ysw eo fdZs/ rJ/ . fj`dn { K B/
p'dhnK fdyk e/ s/ r[o{ dk tk;sk gk e/ ikBK pukJhnK . p`dk f;`x pjkdo dk
jo p`dk fi`Bk b? ik ;edk ;h, XB ns/ wkb b? frnk . p`dk f;`x pjkdo Ì
;oekoh y}kB/ ftZuI' XB ns/ j'o ;'Bk, uKdh, jho/ nkfd d' eo'V o[gJ/ d/ jZE
bZr/ ns/ eJh bZy ;[uZ k B`d dhtkB d/ xo'I . ;[uZ k B`d, T[;dk gotko s/ j'o
B/V/ d/ foFs/dko i' ;kfjp}kfdnK d/ esb ;w/I jkio ;B, cV bJ/ ns/ esb
eo fdZs/ rJ/ . ;[uZ k B`d d/ Be/b gk e/ pk}koK ftZu x[wz kfJnk frnk . i[sZ hnK
wkohnK rJhnK . i[sZ hnK yKdk yKdk jh p/fJZ}s s/ pdBkw w"s wfonk . y}kB
f;`x nB[;ko ¿Ffjo Ì nZr bk fdZsh . w[;bwkBK Ì T[wo s/ fb`r dk fynkb
ehs/ fpBK esb eo fdZsk frnk . jo w[;bwkB i' jZE nkfJnk, MNek fdZsk .
yzio wko fdZsk, rb x'N e/ wko fdZsk, ckjk d/ fdZsk, r'bh wko fdZsh, N[eV/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|49
-N[eV/ eo fdZsk . fiT[d I k ;kV fdZsk . rbhnK ns/ pk}koK ftZu f;oK d/ Y/o
fdykJh fd`d/ ;B . ;kfjp}kfdnK d/ esb dh :kd B/ f;`xK ftZu o'j g?dk eo
fdZsk ;h fi; eoe/ T[BKQ Ì o'eDk w[Ffeb ;h . b[Nf/ onK B/ Ffjo y{p b[fZ Nnk .
eJhnK B/ nkgD/ fBZih t?o eZY/ . w[jw` d ek;w, ªfJposBkwk« ns/ ekwto ]K
ªs}eoks ;[bkshB u[rskJhnKs« nB[;ko e/tb T[j w[;bwkB jh wko/ ikD
ns/ b[NZ / ikD s'I pu/ fiBQK B/ iK G/; tNk fbnk ;h iK fj`dn{ K d/ xoK ftzu FoB
b? bJh ;h . fs`B fdB sZe b[NZ -wko j[d ` h ojh . u"E/ fdB p`dk f;`x pjkdo d/
j[ew Bkb b[NZ p`d j'Jh feT[fI e fj`d{ t;Bhe ªso; eo'« dh conkd b? e/ p`dk
f;`x pjkdo e'b nkJ/ ;B .
i/w} pokT{B fbydk j?, ¿Bt/I Xkowe n;{bK dk gouko eoB tkfbnK
(f;ZyK) d/ YkJ/ rJ/ }[bw dhnK fw;kbK ftZuI' fJj ;G s'I f}nkdk em'o T[gd Z o
ns/ fBodJh nfsnkuko j? . (fJFkok ;kfjp}kfdnK tZb) fBopb ns/ fBjZEhnK
fJ;sqhnK s/ pZu/ nkw s"o s/ Xkowe eo'X s'I th pu/ oj/ jB . fJ; bJh e'Jh
j?okBh BjhI i' f;ZyK dk r[;Z k ;]s ;h .À fJj wko b'eK s/ fJ; eoe/ BjhI ;h gJh
fe T[j w[;bwkB ;B ;r'I fJ; eoe/ fe T[BKQ B/ rohp fj`d{ iBsk TÆs/ }[bw Ykj/
;B . f;ZyK TÆs/ w;hsK dh p/jo[ wsh dk d'F th p/noE j? . vk a r'eb u`d Bko`r
B/ 1912 Jh a ftZu fbfynk fe ¿;kohnK fJwkosK ftZuI' f}nkdk FkBdko nfjwd
Fkj dk w}ko j[D sZe T[;/ soQK yVQk j?, fit/I fe bVkJh s'I gfjbK ;h ns/ fJj
(w[jw` d) bshc d/ (fj;Noh n"c dk gzikp) fpnkB ftZu fi; dh Gkt/I ]ch ykB B/
g[FNh ehsh j'Jh j?, pj[s jh tXkfJnk j'fJnk j? .À E'oBNB efj`dk j? fe,
ª;hno-T[b-w[skyohB« ns/ ªw[sz fyp-T[b-b[pkp« d/ eosk B/ f;ZyK tZbI' }[bwK dk
pVk t/otk fdZsk j? . go fJ; rZb ftZu fe;/ w[;bwkB fbykoh TÆs/ gZek Go';k
BjhI ehsk ik ;edk .À p`dk f;`x pjkdo d/ ;w/I T[;d/ o'e/ ikD eoe/ ;oj`d g{oh
soQK popkd j'DI' pu frnk ;h go iBtoh 1764 Jh a ftZu iZ;k f;`x nkjb{tkbhJ/
dh nrtkJh j/m f;Zy fw;bdkoK tZbI' g{oh soQK popkd j' frnk .
y[Ft`s f;`x s/ fgqL` ;fspho f;`x 24 wJh 1710 Jh ,a ;`sy' f;`x ird/t
s/ vk a r`vk f;`x 14 wJh 1710 Jh ,a y}kB f;`x s/ frnkBh frnkB f;`x 14
i/m 1765 fpL (1708 Jh )a, GkJh ekjB f;`x BkGk 1 i/m 1767 Jh (brGr 24
wJh 1710 Jh )a Ì ;oj`d s/ csfj gkJh . rqr ? o' hnB e?bv` o nB;ko 14 wJh
th 24 wJh pD iKdh j? . ;' f;ZN/ nB[;ko ;oj`d csfj eoB dh fwsh 14 wJh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|50
1710 Jh ma he j? .
;oj`d ftZu T[; ;EkB s/ ykb;Jh M`vk M[bkfJnk fiZE/ ;kfjp}kfdnK
Ì Fjhd ehsk frnk ;h . ;ko/ ;oj`d d/ ;{p/ s/ f;`xK dk ep}k j' frnk .
gorfDnK d/ c"idkoK B/ JhB wzB bJh . fJ; ;{p/ dh nkwdB 36 bZy o[gJ/ ;h .
p`dk f;`x B/ pk} f;`x (skohy/ w[jw` d Fkjh nB[;ko pys f;`x) Ì ;oj`d dk
jkew ns/ nkbh f;`x Ì BkfJp, GkJh csfj f;`x Ì ;wkD/ dk jkew s/ pki
f;`x d/ Gok okw f;`x Ì EkB/;o dk jkew ns/ fpB'd f;`x Ì T[;dk ;kEh
bkfJnk . ;oj`d Ì fJ; ;ko/ gqpX` dk e/d I oh fNekDk pDk fbnk . fJ; fiZs
Bkb f;ZyK dk o'np s/ dpdpk ;ko/ gzikp ftZu p?m frnk . S'N-/ S'N/ fiwhIdkoK,
c"}dkoK ns/ u"XohnK s/ Bk}wK B/ JhB wzB bJh . eJhnK B/ f;Zy Xow XkoB
eo fbnk fiBQK ftZu dhBdko ykB dhBdko f;`x ns/ ;oj`d dk ypo Bth;
B;ho-T[-dhB B;ho f;`x pD frnk . p`dk f;`x pjkdo B/ w[;bwkB nfXekohnK
s/ ekB{rn' K Ì jNk e/ fj`d{ bk fdZs/ . p`dk f;`x pjkdo B/ ;oj`d s'I fgZSI' w[fo`vk
s/ y/Vh Ì popkd ehsk feT[fI e w[fo`v/ d/ o`xV S'N/ ;kfjp}kfdnK Ì y/Vh s'I
cVe/ ;oj`d b? rJ/ ;B .
x[VkDh
fJZe fdB p[bkek f;`x okrh B/ i' nkbh f;`x e'b fojk ;h, y[b/Q
dhtkB ftZu EkDk gkfJb d/ x[VkDh fgzv d/ okwokJhnK d/ fto[X fFekfJs ehsh
fe x[VkDh d/ w;`d r[o{ dh fB`fdnK eod/ jB ns/ ykb;/ Ì wFeohnK eod/
ns/ fyMkT[dI / jB . fJZe fdB p[bkek f;`x B/ x[VkDh d/ r[od[nko/ ftZu ehosB
ehsk . ofjok; d/ gkm fgZSI' nodk; eoe/ r[o{ r'fp`d f;`x dk BK fbnk s/
fejk, ¿ykb;k ;kfjp, p'b' ih tkfjr[o{ .À sK okwokJhJ/ w;`d GVe TÆm/ T[;
dk d[skok s'V fdZsk . T[;Ì wkfonk s/ efjD bZr,/ ¿nkg w'fJnk, g[sZ o w'J,/
go p'b' ih tkfjr[o{ Bk w'fJnk .À fJj ;[De/ p`dk f;`x pjkdo Ì r[;Z k nk
frnk . T[;B/ nkbh f;`x x[VkDh G/fink . nkbh f;`x B/ okwokJhJ/ w;`dK Ì
wko e[NZ e/ eZY fdZsk ns/ gkfJb ftZu f;Zy EkDk fpmk fdZsk ns/ p[bkek f;`x
EkD/dko pDk fdZsk . nkbh f;`x Ì fJbke/ d/ u"XohnK B/ B}okB/ g/F ehs/ .
;[Bkw
nkbh f;`x B/ Ffjo Ì x/ok gke/ o`xVK s'I wkbhnk wzfrnk . T[j
wkbhnk d/D dh EK bVkJh bJh fsnko j' rJ/ . f;`xK B/ jwbk eo fdZsk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|51
o`xV GZi rJ/ . f;`xK B/ ;kok Ffjo b[NZ fbnk .
wB;{og[o
wB;{og[o d/ gqrD/ tkfbnK B/ p`dk G/iD s/ yoki Bk fdZsk . f;`xK B/
;kok Ffjo b[NZ fbnk . fe;/ B/ Nkeok Bk ehsk fJ; bJh esb/nkw th BjhI j'Jh .
e?EI b d{ih tko
p`dk f;`x pjkdo d/ gzikp nkT[D ;w/I e?EI b b[NZ wko s'I pu frnk
;h . T[EI' d/ pb'u nkeVykB ;B . nkbh f;`x B/ nS'gb/ jh jZbk eo fdZsk .
wkw{bh fij/ Nkeo/ fgZSI' Ffjo b[NZ fbnk . nkbh f;`x fJBQK Ì JhB wBtk e/
;oj`d w[V frnk .
wb/oe'Nbk
p`dk f;`x pjkdo nkgD/ c"ih d;s/ Bkb x[VkDh s/ Xw'N j'e/ wb/o
e'Nb/ g[fZ ink . nZrI' Nkeok fe;/ BjhI ehsk . Ffjo d/ gst`s/ feFB dk; dh
nrtkJh ftZu gzikj j}ko o[gJ/ s/ e[M x'V/ b?e/ fwb/ . p?okrh j'D ;w/I p`dk f;`x
pjkdo feFB dk; d/ xo fojk ;h . g[okDh ikD gfjukD ;h . T[;dh p/Bsh wzB
e/ wb/oe'Nb/ ftZu e'Jh esb/nkw iK b[NZ x;[NZ BjhI j'Jh . fJ;dk d{ik ekoB
wb/oe'Nb/ d/ Btkp F/o w[jw` d ykB (w[yZ ;`gkde ªiB-;kfjs« F/o w[jw` d ykB
dh EK r[bF/o w[jw` d yK fbyd/ jB) tZbI' ;oj`d ftZu t}ho ykB dh eufjoh ftZu
;kfjp}kfdnK Ì SZv d/D bJh efjDk ns/ Fjhd eo d/D d/ j[ew s/ ªjkj« dk
Bknok wkoe/ eufjoh ftZuI' fBeb nkT[Dk ;h . ;'jD f;`x ;hsb fJBkfJs nbh
yK dh g[;se, ' ', /3 4 d/
jtkb/ Bkb fbyd/ jB, ¿fJj ypo (jkj d/ Bkno/) r[o{ wjkoki ih Ì g[iZ h, sK
T[jBK F/o w[jw` d yK d/ jZe ftZu nodk; ehsh .À f;ZyK B/ jw/FK J/; rZb Ì w[yZ
oyfdnK ed/ wb/oe'Nb/ d/ oki d/ w[;bwkBK dk B[e;kB BjhI ehsk . J/EI' sZe fe
1947 Jh fa tZu J/EI' d/ w[;bwkB ;[y
Z Bkb t;d/ oj/ . nkb/-d[nkb/ d/ fJbke/ d/ b'e
i' esb/nkw s'I puD bJh fJ;d/ y/so ftZu nk rJ/ T[BKQ Ì th fe;/ B/ e[M BjhI
fejk . Gkt/I j'o w[;bwkB gzikp Ì ykbh eo rJ/ ;B .
p`dk f;`x pjkdo dk n;b wzst nB{g e"o dh bkF Ì epo ftZu'I
eZYe/ T[;dk ;`;eko eoBk ;h . nB{g e"o nfs dh ;[d ` o w[fNnko i' nwho xo
dh Xh ;h . r[o{ ih s/ w'js j' rJh . T[;B/ nkgDh wK dh o}kwzdh Bkb r[o{ ih
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|52
Ì nkgD/ xo p[bkfJnk . y{p ;/tk ehsh . T[;B/ nkgDh r[o{ ih Bkb ftnkj dh
fJZSk fJj efje/ gqrN ehsh, ¿w?Ì s[jkv/ tork g[sZ o ukjhdk j? .À r[o{ ih fJj
efje/, ¿w/o/ tork sK w?I jh jK w?Ì jh nkgDk g[sZ o ;wM b? .À T[EI' nk rJ/ .
fJ; fgZSI' nB{g e"o r[o{ ih dh FoXkb{ pD rJh . nB`dg[o SZvD ;w/I nB{g e"o
;o;k d/ feBko/ wb/oe'Nb/ d/ Btkp F/o w[jw` d yK d/ jZE nk rJh . T[j T[;Ì
i'ohI wb/oe'Nb/ b? nkfJnk . nB{g e"o B/ nkgD/ Xow ns/ ;s dh oZfynk bJh
nkgDh eNko Bkb jh nkswjZfsnk eo bJh . fJ;B/ f;Zy Xow BjhI ;h SZfvnk .
f;Zy jh woh ;h . Btkp B/ u[gZ -ukg epo ftZu dpk fdZsh . f;Zy wo:kdk
nB[;ko ;`;eko j'Dk ukjhdk ;h . p`dk f;`x pjkdo fJj ejkDh ;[De/ nB{g
e"o d/ ;`;eko bJh wb/oe'Nb/ nkfJnk ;h . T[;B/ nB{g e"o d/ ;oho Ì epo
ftZuI' eZYe/ T[;dk ;`;eko ehsk .
a v` k f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 43 s/ fbyd/ jB, ¿nB{g e"o
vk r
dh epo dh g[NkJh ns/ T[;d/ ;oho Ì nZr d/ jtkb/ eoB Ì iK sK Fkjh
n]pkoBth; ;wM BjhI ;e/ iK T[BKQ B/ ikD-p[M e/ fJ; Ì e'M/ Y`r Bkb g/F
ehsk ns/ ]ch ykB, ;Z:d w[jw` d bshc nkfdeK d/ rbs fpnkBK dk w[Y Z p`BQ
fdZsk j? .À Gkt p`dk f;`x pjkdo s/ fJj d'F bkT[D bZr gJ/ fe T[;B/
w[ofdnK Ì epoK ftZuI' g[NZ e/ eZfYnk . nB{g e"o dh bkF ekch epoK co'bD
fgZSI' fwbh . fJBQK epoK d/ co'bD d/ wkwb/ Ì b?e/ w[;bwkB fJfsjk;ekoK B/
p`dk f;`x pjkdo d/ }[bw dh fGnkBe s;tho g/F ehsh j? . ]ch ykB B/ sK
dfo`d/ d/ s"o s/ jh g/F ehsk j? . ;ko/ fJfsjk;ekoK B/ nB{g e"o dh ejkDh Ì
S[gkJh oZfynk, n;bhns g/F BjhI ehsh . p`dk f;`x B/ fe;/ j'o EktK s/ epoK
iK w;hsK Ì e[M BjhI fejk .
okJ/eN'
okJ/eN' dk jkew 5000 o[gJ/ B}okBk s/ e[M x'V/ b?e/ y[Fh-y[Fh
fwfbnk . T[;B/ JhB wzB bJh . okJ/ eZbkQ okJ/eN' dk jh ;h fi;B/ nkgD/ B"eo
B{o/ wkjh Ì G/ie/ ;oj`d ftZu ;kfjp}kfdnK dh Fjhdh dh ]po r[o{ ih Ì
wzrtk e/ fdZsh ;h .
irokT[I nkfd d/ y/soK ftZu JhB wBtke/ s/ B}okB/ b?e/ p`dk f;`x
pjkdo tkg; ;oj`d nk frnk . fJ; t/b/ sZe 52 bZy d/ wkbhJ/ dk fJbkek
f;ZyK d/ ep}/ ftZu nk frnk ;h .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|53
u"Ek nfXnkfJ L
ykb;k oki dh BhIj oZyh
;oj`d s'I p`dk f;`x pjkdo w[yb;g[o ufbnk frnk . F/o Fkj ;{oh
d/ g[sZ o ;bhw B/ J/E/ febk no`G ehsk go ftueko jh Yfj-Y/oh j' frnk .
Fkj ijkB B/ fJ;Ì pBkT[D dk j[ew fdZsk . T[;d/ nfjbeko w[yb; ykB B/
fJj febk s/ Fkjh wfjb pDtkJ/ . w[yb; yK d/ BK s/ fJ;dk BK w[yb;g[o g?
frnk . ;oj`d ;Ve d/ feBko/ j'D eoe/ s/ gZXo/ EK s/ j'D eoe/ fJ;Ì nkgDh
okiXkBh Bk pDkfJnk . w[yb;g[o Ì pDkfJnk s/ fJ;dk BK b'jrVQ oZfynk .
fJj ;Y"ok ns/ BkjB fonk;s ftueko gjkVh y/so ftZu j? . J/E/ gj[u` D bJh
okj ftZu yZvK s/ uNkBK jB . fJZe Bdh dhnK d' XkoK gzw{ tkbh y'b s/ v;e/
tkbh y'b B/ fJ;Ì x/fonk j'fJnk j? . ;oj`d s/ j'o fJbkfenK dk jZE
nkfJnk XB ns/ c"ih ;kwkB J/E/ b? nkfJnk . b'eK Bkb w/b fwbkg pBkT[D
bJh tZy-tZy EktK s/ dopko bkT[d I k s/ T[BKQ dhnK fFekfJsK d{o eodk ;h .
fJ; Bkb T[;B/ b'eK dk ftFtkF s/ FoXk fiZs bJh .
fe;/ oki tk;s/ T[jdk nkgDk d/F, okiXkBh, M`vk, c"i, pkdFkj,
f;Zek ns/ nkgDh w'jo dk j'Dk io{oh j? . f;ZyK e'b nkgDk M`vk (e/;oh fBFkB
;kfjp) pkdFkj (p`dk f;`x pjkdo) d/; gzikp dk fiZfsnk fJbkek sK ;h c"i
th ;h go pkeh uh}K g{ohnK eoBhnK ;B . ;oj`d d/ csfj tkb/ fdB s'I
b'jrVQ Ì okiXkBh pDke/ f;Zy oki dk ;`ws ikoh ehsk . i' p`dk f;`x pjkdo
dh w"s Bkb jh ]sw j' frnk . r[o{ r'fp`d f;`x s/ r[o{ BkBe d/t ih d/ BK s/
f;Zek pDkfJnk . fi;d/ fJZe gk;/ fbfynk ;h L
f;Zek }d po jo d' nkbw s/fr BkBe tkfjp n;s .
csfj r'fp`d f;`x Fkj/FkjkB c}fb ;Zuk ;kfjp n;s .
noE L w?I d[BhnK Go tk;s/ f;Zek ikoh ehsk j? . fJj r[o{ BkBe ;kfjp
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|54
dh pyFF j? . w?Ì FkjK d/ Fkj ;qh r[o{ r'fp`d f;`x B/ fiZs pyFh j? . fJj ;Zu/
;kfjp dh fwjo j? .
f;Ze/ d/ d{i/ gk;/ th cko;h FpdK ftZu fbfynk j? L
¿}op-p-nwkB-T[b-dfjo, w[;tZ os/ ;fjo, }hBs-T[b-s]s .
w[pkoe p]s .À
noEks L ikoh j'fJnk ;`;ko d/ FKsh n;EkB FfjoK dh w{os X`BGkrh
okiXkBh s'I .
j[ewBkfwnK s/ ;oekoh gZsoK bJh w'jo pDkJh fi;d/ cko;h Fpd
;B L
n}ws/ BkBe r[o{ jw }kfjo' jw pksB n;s,
gkdFkfj dhB d[BhnK nkg ;Zuk ;kfjp n;s .
S/sh jh fJ; w'jo dh EK BthI w'jo pDkJh . fi;d/ Fpd ;B L
d/H' s/H' csfj-U-B[;ofs p/do`r, :kcs n} BkBe r[o{ r'fp`d
f;`x .
noEks L w?Ì d/H s/H csfj s/ ;cbsk fJZe dw r[o{ BkBe ns/
r[o{ r'fp`d f;`x ih s'I gqkgs j'Jh j? .
; Ba fo`dogkb f;`x ªgzikp dk fJfsjk;« ftZu fbyd/ jB, ¿fiZE/ 27
d;`po 1704 Jh Ìa i'okto f;`x s/ csfj f;`x dhtkoK ftZu fuD/ rJ/ ;B UE/
jh 27 wJh 1710 Jh ta kb/ fdB fJZe Gkoh dhtkB ;fink s/ p`dk f;`x pjkdo
B/ f;Zy oki dh ;EkgBk dk n?bkB ehsk .À
fJZe tkoh ;Y"o/ d/ bkr/ d/ jbtkjeK B/ fi`whIdkoK d/ }[bw ;`pX` h
p`dk f;`x pjkdo e'b fFekfJs ehsh . p`d/ B/ T[BKQ Ì fJZe esko ftZu yV/
eoe/ GkJh pki f;`x Ì j[ew fdZsk fe T[BKQ Ì r'bh Bkb T[vkd/ . T[BKQ d/ j'F
T[v rJ/ . T[BKQ B/ r'bh wkoB dk ekoB g[fZ Snk . p`dk f;`x pjkdo B/ eVethI
nktk} ftZu fejk, ¿s[;hI fJsBh frDsh ftZu j`d [ / j'J/ th w[mZ h Go f}`whIdkoK dk
ykswk BjhI eo ;ed/ .À f;ZNk fJj j'fJnk fe ;wK gke/ jbtkje fi`whIdkoK s'I
;[ss` o j' rJ/ . r[bkwK tKr p`d/ oZyD d/ fotk} Ì ]sw eo fdZsk . f;ZyK Ì
vo ftZu ofjD dh nt;Ek s'I j[ewokB pDk fdZsk . p`dk f;`x pjkdo B/ f;ZyK
dh nkofEe jkbs ;[XkoB bJh fi`whdkoh f;;Nw ]sw eo fdZsk . fe;kB i'
}whB tj[d ` / ;B T[;d/ T[j wkbe pD rJ/ . fe;kB dh ;koh ewkJh T[; e'b
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|55
jh ofjD bZrh . T[BKQ dh nkofEe jkbs ;[Xo rJh . fe;kB nkg jh brkB
fd`d/ ;B . fJ; soQK ;ko/ fe;kB p`dk f;`x pjkdo d/ ;woEe pD rJ/ .
fJj ;G e[M eoB dk noE ;h fe f;`xK ftZu w[rbK dh pokpoh dk
;kj; g?dk j' ikt/ ns/ f;`x ;wMD fe T[j fe;/ Bkb'I xZN BjhI jB . w[rb
pkdFkj dk oki, f;Zek s/ w'joK T[BKQ d/ fBZih BK s/ ubd/ ;B go ykb;/ dk
oki-B/sk p`dk f;`x pjkdo nkgD/ fBZih BK s/ e[M BjhI ;h eodk . T[j oki dh
gqkgsh ;Zu/ ;kfjp tkfjr[o{ dh fwjo Bkb r[o{ BkBe, r[o{ r'fp`d f;`x s'I
gqkgs j'Jh efj`dk ;h, csfj r[o{ r'fp`d f;`x dh ns/ gksFkjh nekbg[oy
tkfjr[o{ dh . nkg s/r d/r okjhI e/tb ;/tkdko . fJ; ;`;ko d/ fJfsjk; ftZu
nD'yh fw;kb j? .
J/;/ ;w/I p`dk f;`x pjkdo B/ fJZe BtK i`rh Bkjok ªcsfj doFB«
ukb{ ehsk go g[okD/ f;ZyK B/ T[;Ì gotkB Bk ehsk . p`dk f;`x pjkdo B/ th
e'Jh f}d Bk ehsh . fJ; tk;s/ p`dk f;`x pjkdo d/ ;w/I jh p`d eo fdZsk
frnk .
; Ba fo`do gkb f;`x efj`d/ jB, ¿p`dk f;`x pjkdo d/ dkJhJ/ pj[s
tZv/ ;B, go nc;'; fe t;hb/ pV/ xZN . w[rb ;bsBs Yfj ojh ;h go fco
th ni/ sZe T[;d/ ftZu dw ;h . p`dk f;`x dh ehsh-eZsoh TÆs/ ibdh jh gkDh
fco frnk .À
T[Bko;k
f;`xK dk o'np dkp pj[s tX frnk ;h . fi;Ì d/yfdnK pj[s ;ko/
fj`d{ ns/ w[;bwkB yzv/ dk nzfwqs Se e/ ykb;/ ;i rJ/ . nfij/ pj[s/ f;`x
fdT[pd` d/ gqrD/ d/ T[Bko;k fgzv d/ ;B . fJ; fJbke/ d/ c"idko ibkb ykB
d/ j[ew Bkb fJjBK f;`xK Ì e?d eoe/ s;hj/ fdZs/ rJ/ . J/EI' d/ gqukoe eg{o
f;`x B/ p`dk f;`x pjkdo Ì T[Bko;k d/ f;`xK d/ d[yZ K pko/ fby G/fink s/
;jkfJsk dh p/Bsh ehsh . p`dk f;`x pjkdo B/ ;[Dd/ ;ko f;`xK dk fJZe db
t?ohnK Ì ;'XD bJh G/i fdZsk . p`dk f;`x pjkdo th T[Xo Ì s[o fgnk .
p{Vhnk
p[VhJ/ s/ f;`xK dk ep}k j' u[fZ enk ;h . p{VhJ/ dk BK r[bkp Bro
oZfynk frnk . fJZE/ r[op]F f;`x c"idko ;h . fJ;B/ p{VhJ/ d/ ekih Fkj
w[jw` d Ì e?d eoe/ wkb ips eoe/ b'jrVQ G/i fdZsk ;h fiZE/ T[j whjK f;`x
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|56
d/ jtkb/ ;h . p`dk f;`x pjkdo Ì FZe ;h fe r[opyF f;`x s/ whjK f;`x B/
ek}h Fkj w[j`wd d/ e[M wkb Bkb rVpV eo fdZsh j? . fJ; bJh T[;B/
p[VhJ/ dh y[dw[yfsnkoh feF'o f;`x Ì d/ fdZsh . 10 12 i{B Ì id'I p`dk f;`x
iwBk gko eoe/ ;jkoBg[o g[Zik sK nwo f;`x EkB/dko ;[bskBg[o g/F
j'fJnk . p`dk f;`x T[;Ì r[;Z / j'fJnk fe T[j ncrkBK Bkb i`r s'I feT[I d"V
nkfJnk < T[;B/ fejk, ¿e;{o ykbf;nK dk j? ns/ bkb e[t` o r[iZ o B/ X'yk
ehsk j? fi; eoe/ ;kÌ GZiDk fgnk .À p`d/ B/ p{VhJ/ d/ fiwhIdko ikB w[jw` d
Ì fejk fe w?I s?Ì ;ko/ gqrD/ dk fiwhIdko pDk fdZsk j? ns/ s/ok e;{o wkc
ehsk . s{` nkgD/ p`d/ b? ik ns/ u{v` b/ d/ fiwhIdko ;odko ykB Ì b? nk ns/
c/o ibkb yK Ì ;'XD bJh ;kv/ Bkb uZbhI .À
;jkoBg[o 10-12 i{B,1710 Jh a
T[Bko;h Ì iKfdnK ;jkoBg[o okj ftu ;h . nbh w[j`wd ykB
eB"ih ;Z:d J/E/ dk c"idko ;h . T[j f;`xK d/ nkT[D pko/ ;[De/ jh wkb
n;pkp ns/ pZu/ b? e/ fdZbh Ì GZi frnk . e[M FfjohnK B/ NZeo bJh go
S/sh jh jko rJ/ . ;jkoBg[o d/ e[M b'e th d"V rJ/ . f;`xK B/ ;jkoBg[o
dk BK ªGkrg[o« oZy fdZsk . bVkJh ftu pj[s ;ko/ p`d/ wko/ rJ/ . u'yk wkb
f;`xK d/ jZE bZfrnk .
iwBk gko d/ fJbke/ ftu r[iZ oK dh ekch t;'I ;h i' b[NZ wko d/ wkjo
;B . jbtkje th ;oekoh eowukohnK s'I s`r ;B . fJj pdbk b?D bJh w"e/
dh skV ftu ;B . f;`xK d/ iwBk gko eoB eoe/ id'I oki o"bk fgnk sK
fJjBK dk dkn bZr frnk . e[M f;`xK Bkb ob rJ/ . pj[s ;ko/ N'b/ pDk e/
y[b
Z /Q fcoB bZr gJ/ ns/ b[NZ wko eo b?d I / . nkb/ d[nkb/ d/ ;ko/ fJbke/ d/
nwho b'e nkgDk wkb s/ NZpo b? e/ J/EI' fBeb rJ/ . fJ; soQK ;jkoBg[o dk
nZXk fJbkek ykbh j' frnk ns/ f;`xK d/ ;"yk jh jZE nk frnk . p`dk f;`x
pjkdo nkg sK ;jkoBg[o o[e frnk ns/ f;`xK d/ S'N/ S'N/ iZE/ fJbke/ ftZu
fcoB bZr/ .
fpjs (fpjN)
;jkoBg[o d/ TÆso tZb fJj fJe pdBkw e;pk ;h ns/ J/EI' d/ fj`d{
d[yh ;B . J/E/ nwho gho}kfdnK dk fJe NZpo ;h fi; dh Ffj Bkb rbhnK
pk}koK ftu rT{nK wkohnK iKdhnK ;B . f;`xK B/ fpjs Ì ;'fXnk ns/ gho}kfdnK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|57
Ì T[BQK d/ }[bwK dh ;}k fdZsh . f;oc fJe p`dk jh pfunk i' p[bd` Ffjo
frnk j'fJnk ;h . ih na ko ;a h a ftbhnw} nB[;ko fJBQK Ì rT{nK wkoB dh
;}k d/ s"o s/ w"s dh ;}k fdZsh .
ibkbkpkd
p`dk f;`x pjkdo B/ ibkb yK tZb joekok G/fink fe e?dh f;`xK Ì
SZv d/t/ s/ JhB wzB bt/, BjhI ykb;k nk fojk j? . T[j pVk j";I b/ tkbk gmkD
;h . okig{sK dk fgzv ªwfBjko« T[ikVe/ T[;/ EK ibkbkpkd t;kfJnk ;h .
y?poh gmkDK dh pVh seVh c"i ;h s/ febk th pVk w}p{s ;h . f;Zy joeko/
Ì rX/ s/ uVQk e/ Ffjo d/ pk}koK ftu c/fonk s/ T[;Ì wko e[NZ e/ tkg;
G/fink . fJj ;koh ejkDh ;[De/ f;ZyK Ì i'F nk frnk . T[BKQ MZN jh ibkbkpkd
Ì ukb/ gk fdZs/ .
nzp/Nk
ibkbkpkd d/ f;ZX/ okj s'I E'VkQ jNtK nzpN/ k ;h . J/E/ gmkD s/ r[iZ o
t;d/ ;B . fJbke/ dk TÆxk gho F/y npd[b nbh w[nkbh J/E/ ofj`dk ;h .
w[ohd pj[s uVQktk uVQkT[d I / ;B . Ffjo d/ b'e th wkbdko ;B . f;`xK B/
gfjbK J/;/ dk o[yZ ehsk . gho B/ e'Jh Nkeok Bk ehsk . f;`xK B/ th fe;/ Ì BjhI
wkfonk . b[NZ wko eoe/ nZr/ fBeb rJ/ .
okwg[o
J/EI' d/ r[iZ o BkBe gq;s efje/ f;`xK Bkb ob rJ/ . fJ; soQK T[jBK
nkgDk fJbkek s/ Ffjo b[NZ / ikD s'I puk fbnk ns/ Bkb jh BB"s/ dh b[NZ ftu
Fkwb j' rJ/ .
oVQ
f;`x S'N/ S'N/ db pDk e/ fJbke ftZu fco fBeb/ ns/ nkb/ d[nkb/
eJh EK ep}/ ftu eo bJ/ . 20 i{B, 1710 Jh Ìa fgzv oVQ d/ bkr/, fiZE/ fXokD/
ns/ nkb/ d[nkb/ d/ w[;bwkB 19 i{B Ì f;`xK fto[XZ ijkd bJh fJeZm/ j'J/ ;B
ns/ ibkb ykB nkgD/ g'so/ r[bkw w[jw` d ns/ gho w[jw` d Ì b? e/ p?mk
j'fJnk ;h, NZeo j' rJh . fi; ftu ijkdhnK dk i'o g? frnk ns/ f;`x fgZS/
jN rJ/ . f;`xK dhnK d' s'gK, gzi ofjeb/, 60 okw-i`r,/ d' sbtkoK ns/ uko
s`pb' hnK w[;bwkBK d/ jZE nk rJhnK .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|58
 BB"sk
frnkoK i[bkJh 1710 Jh a Ì f;`xK B/ fJ;s/ jwbk ehsk . J/EI' d/
F/yikd/ pV/ pjkdo s/ sho nzdk} ;B . T[BKQ B/ fJe jt/bh ftu vN e/ Nkeok
ehsk . fJeZb/ F/y w[jw` d nc}b d/ ftjV/ ftu fs`B ;" F/y}kd/ bVe/ wo/ .
F/yK s/ ;Z:dK dhnK jt/bhnK Ykj fdZshnK rJhnK, ;ko/ Ffjo Ì Yfj Y/oh
eo fdZsk . fJ; Ì b[NZ D fgZSI' p`dk f;`x ibkbkpkd tZb rJ/ . BB"s/ dk BK
ªc{Nk Ffjo« g? frnk . (fgq ;a fspho f;`x BB"s/ dh EK Be'jk fbyd/ jB) .
ibkbkpkd 25, 26 i[bkJh, 1710 Jh a
pkoQK i[bkJh 1710Jh a Ì f;`xK B/ ibkbkpkd s/ jZbk ehsk . ibkb
yK B/ feb/ ftu pj[s ;koh o;d s/ i`rh ;kwkB fJeZmk eo fbnk ;h . T[;B/
fgzvK ftu'I th nkdwh p[bk bJ/ ;B . okj ftu fSSo/ dk i`rb ;h . id'I f;`x
nZX ftu rJ/ sK t?oh dhnK c"iK fd;hnK . f;`xK d/ Nkeo/ bJh ibkb yK dk
Gshik j}po yK s/ GkDik r[bkw w[jw` d yK nkJ/ . T[jBK e'b 400 ;tko,
1000 g?db uko gzi j}ko fgzvK d/ yk; nkdwh s/ j'o pj[s ;ko/ rk}h ;B .
f;`xK B/ nkT[fI dnK jh jwbk eo fdZsk . pVh bj{ v'btQ hI bVkJh ftu j}po
yK s/ pj[s ;ko/ rk}h wko/ rJ/ . ibkb yK d/ Gshi/ iwkb yK s/ gho yK i' fgZS/
c"i bJh yVQ/ ;B, B/ f;`xK s/ jwbk eo fdZsk . fs`B fdB bVkJh j[d ` h ojh .
fgZSI' ibkb yK dk g[sZ o dhBdko nbh yK 700 f;gkjh b? e/ frnk . T[;d/
nkT[D I s'I gfjbK iwkb yK s/ gho yK esb j' rJ/ ;B s/ f;`xK B/ w[;bwkBh
c"i Ì x/o fbnk ;h . dhBdko nbh yK B/ pVk ipod;s jwbk ehsk . d'jK
fXoK d/ pj[s ;ko/ nkdwh wko/ rJ/ . T[j iwkb yK s/ gho yK nkfd ;odkoK
dhnK bkFK b? e/ fgZS/ jNdk jNdk ibkbkpkd ik gj[f` unK . f;`xK B/ Ffjo Ì
x/ok gk fbnk . Bdh feqFBk d/ uVQk s/ whIj d/ ekoB Ffjo d/ nkb/ d[nkb/
gkDh jh gkDh j' frnk . vk a r`vk f;`x nB[;ko, ¿fJ; (jVQ) dh jkbs ekoB
f;`xK bJh feb/ d/ bkr/ g[iZ Dk pVk w[Feb ;h . T[BKQ B/ beVh d/ cZfNnK d/
d' fs`B ;" w'ou/ pDk e/ rZfvnK T[s/ Xo bJ/ ns/ j"bh-j"bh tZv/ dotki/ d/
bkr/ dh dhtko tZb ;oed/ rJ/ . bkr/ g[iZ e/ uko gzi ;" r?sI hnK ns/ j'o
jfEnkoK tkb/ i?eko/ bkT[d I / j'J/ pVh db/oh Bkb e`X ftu gkV bk e/ g"VhnK
bk e/ T[go uVQD rJ/ ns/ dotki/ Ì nZr bkT[D d/ :sB ehs/ go T[BKQ dh
e'Jh g/F Bk rJh .À thj fdB x/ok fgnk fojk . Bk f;`xK s'I febk csfj
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|59
j'fJnk s/ Bk ibkb yK B/ w?dkB ftu NZeo b?D dk i/ok ehsk . Ffjo pu frnk
go nkbk d[nkbk f;`xK B/ b[NZ fbnk . gzikp ftu'I p`dk f;`x Ì io{oh ;Zd/ nk
oj/ ;B . fi; ekoB x/ok ysw eoe/ p`dk f;`x gzikp Ì w[V frnk . fgZSI'
ibkb yK B/ T[Bko;k d/ e?dh f;ZyK s/ eg{o f;`x Ì p/ofjwh Bkb esb eo
fdZsk .
eoBkb
iwBk NZg e/ f;`xK B/ eoBkb dk o[yZ ehsk . UE'I dk c"idko gfjb/
jZb/ ftu jh GZi frnk . f;`xK B/ eoBkb b? fbnk .
okw f;`x s/ fpB'd f;`x gkBhgs d/ jkew
fe;/ c"idko iK fe;/ jkew dk f;`xK dk Nkeok eoB dk j";I bk BjhI
;h g?d
I k . gkBhgs dk ;kok fJbkek f;ZyK d/ nXhB j' frnk . ; q okw f;`x s/
GkJh fpB'd f;`x J/EI' d/ jkew pDk fdZs/ . okw f;`x s/ fpB'd f;`x B/ soktVh
dh ;oK ftu v/o/ bk bJ/ s/ pkeh dk db fgZS/ gzikp tZb w[V frnk . fdZbh d/
Btkp B/ w[jwz d nbh yK Ì ;jkoBg[o dh c"idkoh s'I jNk fdZsk s/ T[;dh EK
ibkb yK Ì c"idko pDk fdZsk . 21 nr;s 1710Jh a Ì T[;Ì f;o'gk G/fink
frnk . T[;d/ g[sZ o dhBdko nbh yK Ì c"i ftu u`rk nj[dk fdZsk frnk .
wkMk s/ d[nkpk
;oj`d dh csfj B/ f;`xK d/ j";I b/ tXk fdZs/ ns/ nk}kdh dh GktBk
wBK ftu ikrh . 1709 Jh a dhnK rowhnK ftu bj"o d/ BkfJp ;{pd / ko
n;bw ykB dh Ffj s/ ns/ u{jV wZb Ujoh d/ ej/ ejkJ/ gZNh d/ nwhB jfo
;jkJ/ B/ nzfwqs;o d/ f;`xK s/ jwbk eo fdZsk . f;`xK B/ fs`B gfjo dh bVkJh
ftu T[;Ì jok fdZsk . jfo ;jkJ/ wkfonk frnk .
fJ;s'I fgZSI' n;bw ykB d/ j[ew Bkb B"Ffjok g[B` n { K d/ d/tk iZN B/
;oekoh c"i ns/ w[byJhJ/ Bkb f;`xK s/ jwbk ehsk . E'V/Q fij/ f;`xK B/ jh
T[;Ì jok fdZsk . T[;B/ GZi e/ ikB pukJh . fJBQK fiZsK Bkb f;`xK dh uVQ wZuh
ns/ bj"o dh ;oeko dh X"D BhthI j' rJh . f;`x ;wMD bZr gJ/ fe w[rbK dk
oki ysw j'D tkbk j? . fonkVeh d/ f;`xK B/ th fsnkohnK eo bJhnK . wkM/
ns/ nkb/ d[nkb/ dk ;ops ykb;k nZm e[ j}ko dh frDsh ftu nzfwqs;o
fJeZmk j'fJnk ns/ r[owsk ;'Xe/ d/F ftu fBeb s[fonk . vk a r`vk f;`x
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|60
fbyd/ jB, ¿f;`xK dh uVQs fJe nukBe cN/ i[nkbkw[yh gjkV torh ;h .
fi; dh fgxb fJsBh s/i s/ }'o Bkb trh fe ;G e[M o'VQ e/ b? rJh .À bj"o
ns/ e;{o d/ gqrfDnK Ì S/VDk f;`xK B/ mhe Bk ;wfMnk . bj"o sK ;{p/ dh
okiXkBh ns/ ;oekoh skes dk e/d I o ;h s/ e;{o gmkDK dk rVQ ;h . ;G s'I
gfjbK f;`xK dh B}o fonkVeh s/ gJh .
f;`x nzfwqs;o s'I uZbe/ fijV/ th fgzv ftZuI' b`x/ UE'I B}okBk b? e/
ns/ UE/ d/ u"Xoh Ì nZr/ tk;s/ ykb;/ dk nkfrnkeko ofjD dh skVBk eoe/
nZr/ tX/ . fijVk nkefVnk b[NZ fbnk . ;oekoh eowukoh s/ ekÌr' jNke/
f;Zy EkB/ fpmk fdZs/ .
pNkbk (i{B, 1710 Jh )a
pNkbk s}kosh Ffjo ;h . nwho tgkoh t;d/ ;B . fJ; okjhI
eFwho s/ ekpb Bkb tgko j[d ` k ;h . J/EI' d/ jkew B/ Nkeok ehsk go f;`xK
nZr/ yV' Bk ;fenk . GkiV g? rJh . Ffjo ftu tVe/ u`rh soQK b[fZ Nnk .
f;`xK Ì ekch XB wkb jZE bZfrnk .
ebkB"o (i{B, 1710 Jh )a
J/E/ nepo Ì pkdFkjh fsbe bkfJnk frnk ;h . f;`xK B/ ;"yh soQK
jh Ffjo s/ epik eo fbnk . Ffjo b[ZN fbnk frnk . fJj iZEk nZr/
ekjÌ tkb, ;fmnkbk, p[skbk j' e/ gmkDe'N sZe gj[u` frnk . ;ko/ gorD/
TÆs/ ep}k j' frnk . pkeh d/ f;`xK B/ bkj"o tZb w'Vk eZN fbnk .
bkj"o d/ Fkbkwko pkr sZe (nes{po, 1710 Jh a)
f;`x wZbK wkod/ bkj"o d/ Fkbkwko pkr ns/ Ffjo dh e`X sZe gj[u`
rJ/ . bkj"o dk jkew ekpb dk w"bhth-}kdk ;Z:d n;bw ykB pjkdo Fkj
pkdFkj d/ tZv/ g[sZ o Fkjikdk w[fJ;-T[-dhB dk BkfJp ;h . T[j f;`xK s'I
vodk Ffjo'I pkjo BjhI fBebdk ;h . fgzvK d/ u"Xoh s/ w"bth cfonkdK b? e/
nk oj/ ;B . nkeh j'Jh goik i' fJBQK d/ }[bwK s'I ;sh j'Jh ;h, B/ nkgD/
t?ohnK s'I pdb/ bJ/ . fJ; okw o"b/ ftu eJh wko/ rJ/, T[ikV/ rJ/ s/ eJh
bj"o ik tV/ . pkjo'I nkJ/ nwhoK s/ w"bthnK B/ f;`xK dhnK wkoK dhnK
ejkDhnK Ì fwou w;kbk bk e/ g/F ehsk . jkew ;[D e/ vo rJ/ . w"bkfDnK
B/ b'eK Ì ijkd bJh jZbkF/oh fdZsh . fdZbh dotk}/ s'I pkjo Jhdrkj e'b
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|61
ªj?doh M`vk« rZv fdZsk . rowK row GkFB ;[De/ rk}hnK dh frDsh eJh
j}ko j' rJh . GkFBK ftu jkewK Ì p[ok Gbk fejk iKdk . eJhnK B/ sK wiQph
i'F ftu xo th t/u fdZs/ . fJjBK rk}h bhvoK ftu w[jw` d seh, Fkj npd[b Z k
d/ ;keK ftu'I s/ w{;k p/r y[dk todh, p/r nroykBh dk g[Zso gqf;ZX ;B .
Ffjo d/ w[;bwkBK s/ eJh nwho fj`d{ tgkohnK B/ th pj[s nkoEe ;jkfJsk
fdZsh . fJjBK ;kfonK ftu gjkV wZb dk g[sZ o ns/ N'vo wZb dk g'sok w'joh
;h . eJh p}[or s/ jk}h ;Z:d fJ;wkJhb, jkih :ko p/r, Fkj fJBkfJs ns/
w[b
Z K gho w[jw` d tkfJ} th bhvo pD rJ/ . ;{p/ B/ th who nskTÆbk yK g{ophJ/
s/ cohdkpkd d/ fiwhIdko w[fjp yK yob Ì 500 x'V ;tko s/ fJe j}ko
g?db c"i d/ e/ rk}hnK dh ;jkfJsk bJh G/i/ . j?doh M`v/ Ezb/ fJ; Fjhdh db
B/ bj"o'I e{u ehsk .
;ko/ fJbke/ s/ ep}k eoe/ f;`xK B/ nkgD/ uko iZE/ pDk bJ/ . fJe
iZEk nzfwqs;o ftu fibk bj"o s/ nzfwqs;o d/ gqpXz bJh, d{ik fonkVeh ftu
gjkV dh e`X sZe, shik bj"o d/ fJbke/ tk;s/ ns/ u"Ek ;ko/ fJbke/ ftu uZeo
bkT[D tk;s/ sK fe fiZE/ b'V j't/ ;jkfJsk fdZsh ikt/ .
bj"oh iZEk fcodk fcokT[d
I k fgzv Gos e'b g[iZ frnk . gqrDk B/FNk-
Gobh d/ ekB{r ` ' wfjsk Grt`s okJ/ B/ dfonk okth d/ feBko/ fJZe jt/bh
pDkJh j'Jh ;h fi;Ì fJfsjk; ftu febk Grt`s okJ/ eoe/ ikfDnK iKdk
j? . whIj g?D ekoB f;`x fJ; jt/bh ftu ub/ rJ/ . f;`xK B/ rk}hnK dk
nkT[Dk ;[De/ feb/ dh gfenkJh eo bJh . i' dko{, f;Zek ns/ ykDk-dkDk
fwfbnk fJeZmk eo fbnk . rk}hnK B/ feb/ Ì x/ok gk e/ feb/ dhnK e`XK tZb
tXDk F[o{ ehsk . f;`xK B/ p[oiK ftu s/ e`XK T[s/ w'ofunK ftu EktK wZb
bJhnK . id'I t?oh wko ftu nkJ/ f;`xK B/ r'bhnK s/ shoK dk whIj toQk fdZsk .
nrb/ wod/ s/ fgSb/ rkih nZr/ tXd/ . d'jK gkf;nK s'I pj[s nZr to;h . febQ/
ftu j'D eoe/ rkihnK d/ Nkeo/ f;`xK dk pj[s jh xZN B[e;kB j'fJnk . rkih
;kok fdB jt/bh d/ p{j/ tZb nkT[Id/ oj/ s/ f;`x r'bhnK shoK Bkb gko
p[bkT[dI / oj/ . Fkw sZe feb/ d[nkb/ b'EK dh fJe j'o e`X pD rJh . oks j'D
sZe bVkJh p`d Bk j'Jh . fdB/ bVD tkb/ rk}h fgZS/ jN rJ/ s/ sk}k dw B/
T[BKQ dh EK wZb bJh go f;`x UB/ jh ;B fi`B/ w'ofunK ftu p?m/ ;B . w'ofunK
ftu p?fmnK B/ jh E'VkQ pj[s b`ro Sfenk . fs`B gfjo oks phs rJh . f;`x
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|62
;'uD bZr/ fe T[BQK B/ gb Go th nkokw BjhI ehsk . ;t/o t/b/ sk}kdw
rk}h j'o i'F Bkb jwb/ eoBr/ . ;kok fdB fco bVDk gt/rk . f;`xK B/
;bkj ehsh fe ew}'o gk;k d/ye/ x/o/ftu'I fBefbnk ikt/ . c?;b/ nB[;ko
feb/ dk p{jk y'fbQnk s/ ew}'o gk;/ ;cK Ì uho d/ fBeb rJ/ ns/ jB/o/ ftu
S[g rJ/ . ;t/o t/b/ rk}h feb/ Ì ykbh d/ye/ pj[s y[F j'J/ . fj`d{nK d/ xo
b[N bJ/ s/ w[;bwkBK Ì th s`r ehsk feT[Ife T[BQK B/ rk}hnK dh ;jkfJsk
BjhI ehsh ;h .
rk}hnK B/ bkj"o Ì w'V/ gkJ/ . okj ftub/ fgzvK d/ fj`dn { K s/ }[bw
eod/ nkJ/ . rk}hnK B/ M`vk Jhdrkj d/ p{j/ nZr/ rZv fdZsk . j[D nkgD/ nkg
s/ wkD eoB bZr/ . T[BKQ dhnK B}oK ftu fwbD tkb/ w[;bwkB vokeb s/
fj`d{ ekco ;B . fi; th fe;/ s/ FZe j'fJnk fe T[j f;Zy j? iK f;ZyK dk fjw?sh
T[; s/ wBGkT[dI k }[bw ehsk frnk . ( w[jw` d ek;w, fJposBkwk) .
e'Nbk p/Hw
E'V/Q jh fdBK fgZSI' f;`x ufwnkoh e'b e'Nbk p/Hw d/ eZu/ feb/ ftu
fJeZm/ j' rJ/ . id'I ]poK bkj"o g[iZ hnK s/ }jkdh ehfVnK we"fVnK dh soQK
J/Xo Ì T[m s[o/ . okj ftu fgzv b[NZ / rJ/ . ;kV/ rJ/ s/ XZe/ Bkb fJ;sohnK d/
;s G`r ehs/ rJ/ . w[jw` d ek;w ªfJposBkwk« ftu fbydk j?, ¿fJ; }[bw Ì
d/ye/ rk}hnK d/ ;odko sqkj sqkj eo T[m/ . Ghb'tkb e'b T[jBK B/ db d/
pdwkFK Ì ;}ktK th fdZshnK s/ d' fs`B pdwkF esb th ehs/ rJ/ go G{j/ j'J/
rk}h nkgD/ e'M/ ukb/ s'I pkM Bk nkJ/ . fi`BK fuo e'Nb/ e'b f;`xK Bkb nkjw'
;kjwDk BjhI j'fJnk UBk fuo }[bw ;ko/ okj fJe-o; j[d ` k frnk .À
;{jhJ/ B/ ]po fdZsh sK f;`x d[FwD d/ Nkeo/ bJh fsnko j' rJ/ .
f;`xK dh frDsh gzi ;Zs ;" ;h . nkT[fI dnK jh shoK r'bhnK dh bVkJh F[o{
j'Jh . ;Z:d fJBkfJs yK, w[jw` d seh s/ w[jw` d iwkB o`xV nZr/ tXe/ jZb/
eoB bZr/ . p`de{ K s/ ewkBK s'I jNe/ bVkJh jZE' jZE j'D bZrh . fiZXo Ì f;`x
g?d
I / rk}h GZi yV'd I / . rk}hnK dh frDsh pj[s ;h . f;`x fi`fBnK Ì wkod/ T[;
Bkb'I d{D/ j'o nk iKd/ . fgSb/ gfjo sZe xw;kD dh bVkJh j'Jh . f;`xK d/
jZfbnK nZr/ gmkD n;tko GZi yV's/ . rk}hnK d/ j";I b/ N[NZ rJ/ s/ T[j jo
EK s'I GZi s[o/ . sbtkoK th UE/ jh ;[NZ rJ/ . fdB fSg/ whIj jB/oh F[o{ j'
rJ/ . rk}h GZi u[eZ / ;B . f;`xK B/ t?oh dk b[NZ dk wkb ;`Gkfbnk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|63
Ghb'tkb
i' ijkdh pu/ ;B bj"o Ì w[V rJ/ . o;s/ ftu oks eZND bJh T[j
Ghb'tkb o[e rJ/ . c"ih f;gkjh feb/ ftu ub/ rJ/ ns/ pkeh }jkdh f;`xK
tZbI' nt/;b/ j'e/ y[b
Z /Q w?dkB ftu jh ;¯ rJ/ . b[ed/ b[ed/ f;`xK B/ T[BKQ dk fgZSk
ehsk . Ghb'tkb d/ bkr/ f;`x MkVhnK ftu S[g rJ/ . ;t/o/ gj[cN[ kb/ Bkb jh
}jkdhnK s/ N[NZ e/ g? rJ/ . T[j Nkeok Bk eo ;e/ . fsnko j'D s'I gfjbK jh
wko/ rJ/ . nkgk Xkgh ftu fiZXo w{jz j'fJnk BZ; rJ/ . fyzv/ s/ xpokJ/ j'J/
}jkdhnk Ì u`rh wko wkoh s/ g?oK s'I eZY fdZsk . nskT[bk ykB B/ wekB dh
SZs s/ uVQe/ }jkdhnK Ì nktk}K wko wko e/ fgzv ftu b[e ikD bJh fejk .
fJ; t/b/ sZe FkfJd jh e'Jh f;`xK dh sbtko s'I pfunk j't/ . fJ; Bkb
}jkdhnK dk bZe N[NZ frnk . i' }jkdh pu/ nkgD/ xoK Ì ub/ rJ/ ns/ T[BKQ
d/ bhvo bj"o ub/ rJ/ . }jkdhnK dk pj[s B[e;kB j'fJnk . T[BKQ dk wkb
ns/ x'V/ f;`xK d/ jZE bZr/ . w[osik ykB ns/ N'vo wZb dk g'sok wko/ rJ/ .
;ko/ wkM/ ns/ fonkVeh ftu f;`xK dk p'bpkbk j' frnk . f;`x bj"o sZe g[iZ
rJ/ T[BK B/ pkjobhnK p;shnK b[NZ bJhnK . w[bkfDnK B/ eJh tko w[;bwkBK
Ì T[e;kT[D dk :sB ehsk go fe;/ B/ T[BKQ dh BjhI ;[Dh .
ib`Xo d[nkp
ib`Xo, j[fFnkog[o ns/ eKrV/ d/ fifbQnK dk fJbkek ib`Xo d[nkp
ejkT[d I k ;h . ;oj`d dh csfj t/b/ e[M f;`x fJ; y/so ftu th ub/ rJ/ ;B,
fi; eoe/ J/E/ th ikrqsh dh ikr bZr u[eZ h ;h . f;`x fJ;Ì Xow :[XZ jh ;wM
oj/ ;B . ;oekoh eowukohnK d/ ;skJ/ j'J/ b'e th T[mA yVQ/ ;B . e[M
jcfsnK ftu jh ;oekoh eowukoh jNk e/ sfj;hbdko s/ EkB/dko fB:s eo
fdZs/ ;B . fJ; t/b/ p`dk f;`x ns/ f;`xK dk tZvk db ;oj`d ns/ r`r d[nkp
d/ fJbkfenK ftu o[fZ Mnk j'fJnk ;h .
d[nkp/ dk c"idko FZw; ykB ;h fi;d/ fgsk ;[bskB nfjwd ykB
ybc}Jh B/ Fkj}kdk w[jw` d nk}w dh pVh ;/tk ehsh ;h . nfjwd ykB d/
uko g[sZ o j[;B? ykB, pk}hd ykB, gho ykB ns/ nbh ykB ;B . oki eki ftu
fjZ;k Bk b?D ekoB nbh ykB dk BK fJfsjk; ftu BjhI j? . j[;B? ykB B/ bj"o
d/ ;{pd / ko npd[b ;wZd d/ ;w/I S'Nh fijh fonk;s pDk bJh ;h go T[j 4
ngq?b 1721 Jh a Ì u{BhnK dh bVkJh ftu wkfonk frnk ;h . pk}hd yK B/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|64
pjkdo Fkj dh nkgD/ Gok nk}w Bkb bVkJh ;w/I wZdd ehsh ;h fi;d/
pdb/ pjkdo Fkj B/ fJ;Ì e[sp[d Z hB yK dk f]skp d/ e/ i`w{ dh c"idkoh d/
fdZsh . idI T[j fdZbhUI w[fVnk sK gkBhgs nk e/ gsk bZfrnk fe nZr/ ;kok
fJbkek f;`xK B/ wZfbnk j'fJnk j? sK T[;B/ UE/ jh v/ok bk fdZsk . T[;dk nZr/
ikD dk j";I bk BjhI g?d I k ;h . fdZbh d/ ;{p/ Ì ejh ikt/ fe w?I Fkjh ;Ve o'eh
j'Jh j? sK fe f;`x fdZbh Bk nk g?D . UE'I pjkdo Fkj d/ nkT[D Bkb jh
T[fmnk . gho yK B/ pjkdo Fkj dh fydws ehsh ;h . fi; d/ pdb/ gho yK d/
woB fgZSI' T[;d/ g[sZ o B{o yK Ì ªFZw; yK« dk fyskp d/ e/ ib`Xo d[nkp dk
c"idko pDk fdZsk . ;[bskBg[o b'Xh T[;dk oki e/d I o ;h .
id'I f;`xK dk ib`Xo d[nkp ftu i'o tX frnk sK T[BKQ B/ c"idko Ì
fuZmh fbye/ JhB wzB b?D, oki gqpXz ftu ;[Xko eoB ns/ ]}kBk b? e/ jk}o
j'D bJh fejk . FZw; ykB B/ nkgD/ tZv/ tZv/ eowukohnK ns/ c"ih ;odkoK
Bkb ;bkj ehsh ns/ e[okB w}hd ftueko oZy e/ tckdkoh ns/ fwbtosB
dh ;j[` ykXh . FZw; yK B/ u[;sh tosh sK fe fsnkoh bJh ;wK fwb ;e/ .
T[;B/ e[M f;Zek s/ pko{d G/i e/ rZv/ Bk fwbD dk pjkBk bk e/ fejk fe T[j
nkg S/sh jh fwbD nkt/rk . J/E/ tgkohnK e'b ns/ ;oekoh r[dkwK ftu
pj[s pko{d j? . Y[nkJh dk gqpXz j'D s/ G/fink ikt/rk . go fgq a ;a fspho f;`x
;kvk fJfsjk; Gkr d{ik gzBk 47 s/ fbyd/ jB, ¿gotkB/ d/ T[so ftu FZw;
ykB B/ pko{d dh fJZe g[Vh s/ e[M r'bhnK G/ihnK fi;dk Gkt ;h fe T[j jwbk
eoB sK ;jh, T[BKQ dk ;tkrs r'bh pko{d Bkb ehsk ikt/rk .À
FZw; yK B/ }jkd dk Bknok bkfJnk ns/ M`vk rZv fdZsk . ych ykB
ªw[sz fyp-T[b-b[pkp« ftu fbydk j? fe, ¿FZw; ykB B/ eohp uko gzi jkiko
x'V ;tko ns/ shj j}ko fgnkd/, s'guh, sho nzdk} ns/ j'o jfEnkoK tkb/
bVke/, i' f}whdkoK Bkb nkJ/ ;B, iwQK eo bJ/ . fJ;s'I fpBK jo e"w d/ u`r/
u`r/ nkdwh, oJhns ns/ ekohro, fiBQK ftu pj[s/ i[bkj/ ;B, ikB wkb ns/
pkb pZfunK s'I jZE X'e,/ oZph ebkw (e[okB w}hd) Ì ftueko oZy e/ nkg;
ftu e"b fJeoko eoe/ Fjkds dh fJZSk Bkb ewoK e; e/ nk i[V/ ns/ o[gJ/
fJeZm/ eoB ftu Fkwb j'J/ . fJ; soQK FZw; ykB fJe bZy s'I tZX nkdwh iwQk
eo e/ pV/ dpdp/ Bkb ;[bskBg[o s'I uVQ fgnk .À
d{i/ gk;/ f;`x FZw; ykB d/ JhB wzB b?D s/ y[F ;B fe S'N/ w'N/ eowukoh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|65
th T[BKQ dh skfpnk ftu nk ikDr/ . go T[BKQ Ì ;ukJh dk Ud'I gsk bZfrnk
id'I FZw; ykB d[nkok fJZe bZy nkdwh b? e/ T[BKQ s/ uVQkJh eoB dk gsk
bZfrnk .
f;`xK d/ ;ko/ iZE/ fyzv/ j'J/ ;B . wkM/ s'I fonkVeh tkb/ S/sh BjhI g[iZ
;ed/ ;B . T[BKQ dk UE/ ofjDk th io{oh ;h fJ; bJh T[BKQ B/ p`dk f;`x
pjkdo s/ r`rd[nkp ftub/ f;`xK Ì ;[Bj/ / G/ie/ S/sh d[nkp/ g[iZ D dh p/Bsh
ehsh . fJ; ;w/I p`dk f;`x pjkdo ;jkoBg[o ftu ;h s/ f;`xK B/ ibkbkpkd
Ì x/ok gkfJnk j'fJnk ;h . p`dk f;`x pjkdo dk tkg; nkT[Dk w[Ffeb ;h
feT[fI e pjkdo Fkj d/ bFeo ;w/s gzikp nkT[D dhnK ypoK nk ojhnK ;B .
p`dk f;`x dk ;ojzd ftu ofjDk io{oh ;h ns/ f;`xK dk d[nkp/ . ibkbpkd
dk x/ok u[eZ fbnk frnk s/ f;`x s/ih Bkb d[nkp/ tZb tX/ .
FZw; ykB dk fynkb ;h r`r d[nkp tkb/ f;`x wkShtkV/ d/ gZsD s'I
;sb[i gko eoBr/ . fJ; bJh FZw; ykB B/ T[BKQ Ì o'eD bJh g{o/ bFeo
Bkb nZr/ j' e/ wkShtkV/ dh ;oK ftu EkBk fpmk fdZsk . go f;`x FZw; ykB d/
nzdki/ s'I gfjbK jh ;sb[i gko eo nkJ/ ;B . okj'I Ffjo s'I pkjo Nkeok j'
frnk .
okj'(I 1, 2 nes{po, 1710 Jh a)
id'I f;`xK B/ nDfrDs }jkdh d/y/ ns/ T[BKQ Ì wfj;{; j'fJnk fe
T[BKQ dh frDsh pj[s E'VhQ j? ns/ i`rh ;kwkB th pj[s E'VkQ j? sK T[jBK B/
Ffjo'I pkjo g[okD/ Gzm/ dh UN b? bJh . eZM[ f;`x nkb/ d[nkb/ dhnK ykJhnK
ftu Nkeo/ bJh b[e p?m/ . id'I ijkdh ªnZbk j{ nepo« d/ Bkno/ wkod/ nZr/
tX/ s/ f;`xK dh wko j/m nk rJ/ sK fJZe' tko d; pkoK j}ko r'b/ ns/ r'ghnk
gZEo }jkdhnK s/ toQ gJ/ . }jkdh rk}h ns/ ukbh gzikj j}ko j'o w[byJhnk
f;`xK s/ N[NZ fgnk . f;`xK bJh fJBQK d/ fNZvh db nZr/ fNe/ ofjDk w[Feb
;h . fJ; bJh f;`x J/EI' fBeb e/ okj'I d/ feb/ ftZu ub/ rJ/ . fiZE/ gfjbK jh
eZM[ f;`xK B/ epik ehsk j'fJnk ;h . rk}hnK B/ feb/ Ì x/ok gk fbnk i' eJh
fdB fojk . f;`x pkjo fBeb e/ rk}hnK s/ jwbk eod/ e[MZ nkdwh s/ x'V/
wkoe/ nzdo ub/ iKd/ . rk}hnK Ì fJ; Bkb e'Jh coe Bk g?d I k d/y e/ f;`xK
B/ febk SZvD dk c?;bk ehsk . 1 s/ 2 nes{po, 1710 Jh a dh oks Ì feb/
ftZuI' fa Beb rJ/ . FZw; ]kB B/ E'VhQ d{o sZe fgZSk ehsk . fJZe s'g s/ e[MZ r'b/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|66
bZd/ j'J/ TÆm s/ pbd T[;d/ jZE nk rJ/ . T[; B/ ;wfMnk fe f;`x jko e/ GZi
rJ/ ;B fJ; bJh ;[bskBg[o Ì w[V frnk . f;`x okj'I d/ B/V/ jh i`rb ftZu
b[e rJ/ ;B . d{i/ fdB 3 nes{po, 1710 Jh Ìa ;t/o t/b/ j}ko e[ f;`xK dk
iZEk w[V nkfJnk s/ feb/ s/ epik eo fbnk . f;`x eJh tkoh d[FwD Bkb
ubkeh y/vd/ ;B . T[j eJh tkoh w?dkB ftZuI' fwE e/ GZi iKd/ ns/ E'VhQ d{o
T[BKQ dk fgZSk eod/ i' nkg c"i s'I tZyo/ j' iKd/ sK nukBe fgZS/ w[Ve/ T[BKQ s/
jwbk eo fd`d/ s/ T[BKQ Ì wko w[ekT[d I / . ek}h B{o w[jw` d fbydk j?, ¿i`r dk
sohek e'Jh fJBQK e'bI' f;ZyÀ/
;'jD f;`x ;hsb okj'I dh bVkJh dh fwsh 11 nes{po, 1710 Jh a
fbydk j? ns/ FZw; yK tZbI' bVkJh dh G/ih ohgo'N Fkj Ì fwbD dh fwsh 25
nesp{o, 1710 Jh a fbydk j? . go vk a r`vk f;`x fJj ohg'oN pjkdo Fkj
Ì 15 nes{po, 1710 Jh a fbydk j? id'I fe T[j ;'Bhgs d/ bkr/ v/ok bkJh p?mk
;h . ohg'oN pjkdo Fkj Ì fwbD ftu d/o j' ;edh j? ;' fJj bVkJh 3
nes{po 1710 Jh a Ì jh j'Jh .
ib`Xo
okj'I s/ ep}/ fgZSI' f;`x ib`Xo tZb tX/ . T[EI' d/ gmkD gfjb'I jh BZ;
rJ/ . fe;/ Ì th Nkeok eoB dh fj`ws Bk gJh . f;`xK B/ th e'Jh b[NZ wko iK
esbkw BjhI ehsk . Ffjo d/ b'eK B/ T[rokjh eoe/ B}okBk skfonk . fpBK
r'bh ubkJ/ ;ko/ fJbke/ s/ f;`xK dk ep}k j' frnk .
j[fFnkog[o s/ crtkVk
f;`xK B/ j[fFnkog[o fuZmh G/ih . T[EI' d/ jkew B/ JhB wzB bJh s/
B}okBk sko fdZsk . crtkV/ nkfd d/ gqrfDnK s'I th B}okB/ bJ/ rJ/ . f;Zy
fBZs jh FZw; yK Bkb fGVd/ . ªw[nk;o-T[b-T[wok« d/ nB[;ko FZw; yK dhnK
f;`xK Bkb S'NhnK tZvhnK 22 bVkJhnK j'JhnK . f;Zy n;bh s"o s/ d[nkp/ d/
wkbe ;B . wkMk, d[nkpk, ;oj`d s/ r`r d[nkp sZe f;ZyK dk ep}k iK
dpdpk ;h . w?bew fbydk j?, ¿pjkdo Fkj dZyD SZve/ i/ gzikp Bk nkT[d I k
sK fJ; ftZu e'Jh FZe BjhI fe f;Zy ;ko/ fj`d;[ skB Ì }/o eo b?d
I / . ;' pjkdo
Fkj d/ nkT[D Bkb gkbk gbN frnk ns/ T[;B/ w[;bwkB s/ }jkdh skesK
fJeZmhnK eoe/ Nkeok ehsk .À
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|67
fdZbh d/ ;{p/ nk;d yK dhnK pkdFkj Ì fuZmhnK
id'I f;`x fdZbh ;oeko d/ gqrfDnK ftu fco oj/ ;B ns/ ;{pk
ªnk;c-T[-d"bk n;d yK« n?Bk vfonk j'fJnk ;h fe T[j nkg Ffjo'I pkjo
BjhI fBebdk ;h s/ pkdFkj Ì fuZmh s/ fuZmh fby fojk ;h . ªskohy w[jw` d
Fkjh« nB[;ko, ¿fdZbh d/ ;{p/ d/ efjD nB[;ko j'o th s[od/ p`fdnK B/ pdkFkj
Ì fuZmhnK fbyhnK fiBQK ftu wFj{o ski dhB dhtkB, jkc} yK dhtkB, j;B
o}k e'stkb, cyoT[dhB yK pyFh tkfenk Bth;, w[j`wd skjo tkfenk
Bth;, dot/F w[jw` d ek}h nkfd ;B . 17 wJh, 1710 Jh ,a Ì pkdFkj e'b
noi g[iZ h fe nk;c-T[-d"bk B/ fJe bZy o[gJhnk ;Z:d npd[b Z k ykB pjkdo
Ì d/ e/ ;jkoBg[o tZb f;`xK tZbI' yVk ehsk c;kd fwNkT[D bJh fejk j? ns/
ykB-d"okBh nkfd Ì Gh fJ; e`w bJh fB:s ehsk j? . fJ; ;w/I dZyD ftu
pjkdo Fkj dk Gok wkfonk ik u[eZ k ;h s/ prkts dpk fdZsh ;h . pkdFkj
dZyD s'I uZbe/ niw/o g[iZ u[fZ enk ;h . T[;dk fJokdk okig{sK Ì ;}k d/D dk
;h . 22 i{B, 1710 Jh a d/ brGr ;oj`d, ;wkDk, EkB/;o, ;Y"ok nkfd d/
e[M u`r/ u`r/ w[;bwkB th cfonkd b? e/ pkdFkj e'b g[iZ / . f;ZyK dh wko XkV
d/ jkb T[jBK B/ J/; soQK dZ;/ fe pkdFkj okig{sK d/ wkwb/ Ì SZve/ f;ZXk
gzikp tZb s[fonk . pkdFkj nkg fJ; w[fj`w ftu Fkwb j'Dk ukj[d ` k ;h . go
w[fB:w yK B/ fJ;Ì wkw{bh w[fj`w dZ; e/ pkdFkj Ì o'fenk . go pkdFkj
fJ;Ì ijkdh i`r ;wMe/ nkg Fkwb j'Dk ukj[d ` k ;h . T[;B/ fdZbh d/ ;{p/
n;d yK Ì f;ZyK s/ uVQkJh eoB bJh j[ew fbfynk . 20 wJh Ì pkdFkj Ì
niw/o ftu 12 wJh Ì tiho ykB Btkp ;oj`d d/ bVkJh ftu wko/ ikD dh
]po g[iZ rJh ns/ ;oj`d s/ ep}k j'D dh . 24 wJh Ì pkdFkj B/ j[ew
fdZsk fe okiXkBh (fdZbh) d/ w[;sZdhnK Ì fbfynk ikt/ fe nZm bZy o[gJ/ ]kB
ikB pjkdo ;{pd / ko nbkjkpkd ns/ ;Z:d npd[b Z k ]kB pjkdo Ì ;jkfJsk
bJh fdZs/ ikD ns/ nc}b ykB fdZbh ike/ ykB (}kB) pjkdo Ì ;Z:d
npd[b Z k ykB, FwF/o ykB, u/s f;`x fiwhIdko ewkT{,I nB{g f;`x ns/ Jh;k
]kB nkfd Ì p`dk f;`x d/ fto[XZ G/i/ . ntX d/ ;{pd / ko ]kB-d"okB, w[okdkpkd
d/ c"}dko w[jw` d nwhB ]kB uhB pjkdo, nbkjkpkd d/ Bk}w ]kB ikB ns/
pkoQ/ d/ ;Z:d npd[b Z k ykB Ì fJ; w[fj`w ftu Fkwb j'D bJh ;Zd/ G/i/ .
27 wJh Ì ;Õ-fFeB ykB B/ p/Bsh ehsh fe i/ ;oj`d dh c"}dkoh, c"i ns/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|68
n;bk w?Ì fwb ikt/ sK w?I c;kdh p`dk f;`x Ì ;'X fdnKrk . pkdFkj B/ j[ew
/ h .À 28 wJh Ì
fdZsk, ¿pyFh-T[b-w[wkfbe« dZ;/ fe fesB/ ;kwkB dh b'V j'tr
pkdFkj Ì ]po fdZsh rJh fe okik nihs f;`x okm"o ns/ okik i? f;`x
eStkjk ;KGo s'I wB'jo g[o tZb rJ/ jB . T[BKQ Ì p`dk f;`x pjkdo dhnK
fuZmhnK fwbhnK jB . T[BKQ B/ itkp fby G/i/ jB . w[BfJw ykB ns/ wjkps
ykB d/ :sBK Bkb fJj oki/ 11 i{B, 1710 Jh a Ì pkdFkj d/ jk}o j'J/ .
pkdFkj B/ fJBQK dk ;[nkrs ehsk . fybsK fdZshnK ns/ s;Zbh d/ e/ tsBK Ì
ftdk ehsk .
10 i{B Ì pkdFkj B/ j[ew fdZsk fe ;{pk bj"o d/ w[;sZdhnK Ì
fbfynk ikt/ fe ;[ortk;h t}ho ykB d/ Gshi/ w[jw` d seh Ì fs`B j}ko
o[gJhnk you bJh d/ e/ pkdFkj e'b G/iD .
pkdFkj niw/o s'I gzikp tZb
;'jD f;`x ;hsb nB[;ko 27 i{B, 1710Jh a ªN/b} nkc No[EZ « ;`sy'
f;`x ird/t th 27 i{B 1710Jh a Ì pkdFkj niw/o s'I gzikp tZb uZb fgnk .
mhe fwsh 17 i{B, 1710Jh a j? . eJh fj`d{ w[yhJ/ fit/I uso;kb p[X` b
/ k ns/
T[d
A s f;`x T[;d/ Bkb rJ/ . eow f;`x B/ g[;se ªp`dk pjkdo e"D Ek« T[od{
d/ gzBk 24-25 s/ ªs}eoks-T[b-;[bkshB u[rsJhnK« dk jtkbk fd`fdnK
w[jwz d jkdh e`to ykB fijVk w[fj`w ;w/I jk}o ;h B/ fbfynk j?, ¿tbdT[;
(pkdFkj) B/ nbkjkpkd, byBT{, w[okdpkd, fdZbh d/ BtkpK ns/ w}coBro
ftu pokj;kdks d/ ;Z:d npd[b Z k Ì T[; Bkb fwbD bJh j[ew G/fink .À
6 i[bkJh, 1710 Jh a Ì Fkjh tkfenk-Bth; fjdkfJs e/F ykB B/ p`dk
f;`x dh w'jo d/ Fpd g/F eoe/ fejk, ¿ykb;/ f;Zy f;Ze/ ikoh eo oj/ jB ns/
eowukohnK d/ BkT[I j[ewBkfwnK ftu ;`B fJe doi eod/ jB . fJZe f;Zy Ì
c"iK ;Zdd/ jB . fgzvK ftu'I sh;ok fjZ;k pNkJh b?d
I / jB . t}ho ykB dk ekch
wkb fJBQK d/ jZE bZr frnk j? .À
pkdFkj Ì o;s/ ftu ]poK fwbdhnK ojhnK . T[j ibkb ykB dh
;jkfJsk d/ j[ew fd`dk frnk ns/ nkgDh w[fj`w bJh th :'r gqpX` eodk
frnk . nZm i[bkJh Ì pkdFkj B/ ;[ortk;h t}ho ykB dh EK i?B-T[-dhB
nfwjd ykB Ì f;e`dokpkd ns/ w/om d/ ueb/ s'I pdb e/ ;oj`d dk c"idko
bk fdZsk . T[;Ì d' j}ko ;tko ns/ d' j}ko f;jp`dh fgnkd/ fdZs/ . 28
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|69
i[bkJh Ì gokrg[o s'I ;KGo s'I jN/ c"idko fco'} ykB w/tksh, o[;sw-fdb
ykB d/ Gshi/ ;[bskB-e[bh ykB ;keo ykB ns/ e[M j'o ;odkoK dh ewkB
j/m f;`xK fto[XZ fJe nrkT{I c"i G/ih . w/tksh Ì y[b Z /Q f;gkjhnK dh sB]kj
bJh gzikj j}ko o[gJ/ g/Frh fdZs/ . T[;Ì fejk frnk fe f;`xK d/ mkD/ T[mke/
nkgD/ ekfJw eo/ ns/ Fkjpkd, w[;sckpkd, ;Y"o/ ns/ j'o EktK d/ T[iV/ j'J/
b'eK Ì w[V t;kt/ . fJ; ;w/I w[jw` d nwhB ykB uhB pjkdo ns/ ewo-T[-dhB
ykB w[okdkpkd s'I gj[u` rJ/ . 14 nr;s Ì pkoQ/ d/ ;Z:d npd[b Z k ykB Ì
BkoB"b s'I gzikp s'fonk . pkdFkj B/ v¯vh fgNtkJh fe e'Jh th nkdwh nkfrnk
fpBK fdZbh Bk ikJ/ ns/ Bk fe;/ d/ foFs/dko Ì e?gI ftu nkT[D dh nkfrnk
fdZsh ikt/ feT[fI e pkdFkj Ì gsk bZr frnk ;h fe bFeo ftu'I e[M b'e
fdZbh iKd/ jB ns/ fdZbh s'I f;gkjhnK d/ foFs/dko Fkjh e?gI ftu T[BKQ Ì
fwbD nkT[d I / jB . fJ; soQK eJh f;gkjh e?gI SZve/ ub/ iKd/ jB . gzdoK
nr;s Ì e'ebskF ykB Ì tZv/ Fkj}kd/ w[niZ d [ hB dh ikrho d/ gqrDk
;'Bhgs dk gqpX` ;`GkbD bJh G/fink . 28 nr;s Ì pkdFkj B/ BkBe g{i
f;ZyK Ì skVBk eoB d/ bJh ;qhBro (rVtkb) f;ow"o d/ okfinK Ì j[ew
G/i/ rJ/ . np{ w[jw` d ykB Ì ewkTI{ G/fink fe UE'I d/ oki/ Ì p`dk f;`x pjkdo
fto[XZ b? e/ ikt/ . T[;d/ Bkb fpqi oki BK d/ fj`d{ Ì fbys d/ e/ G/fink .
pkdFkj dk nfijk eoB dk wzst gzikp dhnK ;ojZdK T[gob/ fj`d{ okig{sK Ì
f;ZyK Bkb'I tZyok oZyDk ;h .
29 nr;s Ì pkdFkj B/ j[ew fdZsk fe, ¿pkdFkjh dcsoK ftub/
fj`d{ g/Feko B"eo nkgDhnK dkVQhnK w[Btk d/D .À vo ;h fe pkdFkj d/ v/o/
ftu dkVQh tkb/ fj`dn { K ftu e'Jh f;Zy Bk j't/ . v/o/ ftu e'Jh f;Zy j? jh BjhI
;h . fj`d{ dhtkB s/ g/FekoK B/ MZN dkjVhnK w[Btk fdZshnK . pkdFkj B/ y[F
j' e/ T[BKQ Ì fybsK pyFhnK ns/ fJBkw fdZs/ .
31 nr;s Ì gN"dh d/ ;EkB s/ ;Z:d ;?c-T[-dhB nbh ykB,
BikwT[dhB nbh ykB ns/ f;okiT[dhB nbh ykB Fkjh e?gI ftu jk}o j'J/ .
21 ;s`po Ì pkdFkj Ì ]po fwbh fe p`dk f;`x pjkdo B/ jod[nko
d/ bkr/ i[nkbkg[o d/ fiwhIdko Ì nkgD/ foFs/dkoK Ì wekB d/D bJh fbfynk
;h go T[;d/ BKj eoB s/ p`dk f;`x pjkdo B/ i`r eoB bJh ukb/ gk fdZs/ .
pkdFkjh c"i d/ f;`xK fto[ZX fB:s j'D dh ]po ;[De/ d' j}ko f;`x x'V
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|70
;tko T[;s'I tZyo/ j' e/ bj"o tZb ub/ rJ/ . fJj f;`x Ujh j' ;ed/ ;B fiBQK
B/ fs`B nes{po Ì okj'I dh bVkJh ftu w[V ep}k eoB bJh Gkr fbnk ;h .
23 ;s`po Ì Fokckpkd fty/ pkdFkj Ì fFekfJs fwbh fe fdZbh d/
Bk}w w[jw` d :ko ykB dk g/Feko pys wZb f;ZyK Bkb fbyk gVQh eodk j? .
T[;Ì jk}o eoB dk j[ew j'fJnk . T[j j[ew ;[De/ nkg jh jk}o j' frnk .
26 ;s`po Ì okik usoFkb p[X ` b
/ k wksk ;[d
` oh d/ g[so/b/ nihs
f;`x Ì fdZbh s'I fbnk e/ pkdFkj d/ g/F ehsk . pkdFkj B/ fybsK fJBkw
fdZshnK .
29 ;s`po pkdFkj B/ wjkps ykB Ì p[bke/ j[ew fdZsk fe eoBkb
tZb mkfDnK ftu p?m/ f;`xK Ì ;}ktK d/t/ s/ UE/ fNekDk eo/ . B[;os ykB,
r[bkw Bph e[bh ykB, okik usoFkb p[X` b / / ns/ ;Z:d j;B ykB Ì ;jkfJsk
bJh T[;d/ Bkb G/i/ .
12 nes{po Ì pkdFkjh v/ok ubdk ubdk ;'Bhgs g[fZ ink .
nwhBrVQ
16 nes{po (;'jD f;`x ;hsb nB[;ko 26 nes{po) Ì Fkjh c"i d/
;kjwD/ ;G s'I gfjbK pkpk fpB'd f;`x s/ okw f;`x dk fJbkek nkfJnk.
E'VQh c"i j'D d/ pkti{d th d' jZE eoB Ì mhe ;wfMnk . EkB/;o s/ soktVh
d/ ftueko fSSo/ dk i`rb ;h . fco'} yK w/tksh id'I nwhB rVQ d/ bkr/
nkfJnk sK f;`xK B/ i`rbK ftu'I shoK s/ r'bhnK d/ tko ehs/ . nukBe jwb/
ekoB Fkjh c"ih xpok rJ/ . e[M f;`xK B/ wjkps yK s/ jwbk eo fdZsk .
f;`xK dk vo Fkjh nÕ;oK s/ SkfJnk j'fJnk ;h . f;`xK d/ nukBe jwb/
Bkb Fkjh c"i BZ; T[Amh . T[;dk pj[s B[e;kB j'fJnk fco'} yK w/tksh B/
fj`ws eoe/ bVkJh dk gk;k gbN fdZsk . T[j pkjo/ d/ ;Z:dK Bkb nZr/
tfXnk . ;tkoK Ì i`rb ftZu tVDk w[Feb ;h ;' w/tksh B/ g?db bVD dk
j[ew fdZsk . jZE'I jZE bVkJh ftu f;`xK B/ pj[s t?oh wko/ go T[BQK d/ fNZvh
db nZr/ e'Jh g/F Bk rJh . f;`x ;fji ;fji i`rb ftu fgZS/ jN rJ/ .
Fkjh f;gkjhnK B/ wo/ gJ/ ns/ }ywh f;`xK d/ fs`B ;" f;o eZN e/ pkdFkj d/
g/F ehs/ . pj[s ;ko/ f;`x do]sK Bkb e/; p`BQ e/ bNekJ/ rJ/ . 20
nes{po Ì ;oj`d dh c"idkoh, fco'}ykB Ì pyFh ns/ S/ fyZbsK G/ihnK .
fiZE/ f;o eZN/ rJ/ ;B pkdFkj B/ U; EK f;oK dk w[Bkok fuD d/D dk j[ew
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|71
fdZsk . i?BT[dhB nfjwd ykB Ì ;oj`d s'I pdb e/ w/tksh Ì T[; dh EK
c"idko bk fdZsk . 27 nes{po Ì po/bh d/ ]}kB/ s'I fJe bZy o[gJ/ d/D dk
j[ew fdZsk .
fJ; t/b/ fco'} yK w/tksh dh r[Zvh uVQh j'Jh ;h . T[; e'b fJe
pVk Gkoh bFeo iwQK j' frnk ;h . EkB/;o ftu pkpk fpB'd f;``x e'b
pj[s E'VQ/ f;`x ;B . p`dk f;`x ;jkoBg[o tZb ;h . e[M iZE/ iwBk gko
;B . e[M d[nkpk fp;s ib`Xo ftu o[ZM/ j'J/ ;B . ;wkD/, ;oj`d s/ ;Y"o/
s'I ;jkfJsk g[ZiD dh e'Jh nk; BjhI ;h . fJZe' okj ;h EkB/;o s'I ;oj`d
tZb jN ikDk . EkB/;o ftu w/tksh dk EkDk pD ikD s/ fJe Bt`po Ì
pkdFkj Ì ]po fwbh sK T[;B/ ;Zm j}ko c"i dh w[fj`w fsnko eoB dk
j[ew fdZsk . fiBQK ftu 31 j}ko ;tko tZv/ Fkj}kd/ w[nZi[dhB (ijKdko
Fkj) dh ewkB j/m frnkoK j}ko d{i/ fs`BK Fkj}kfdnK nXhB, frnkoK
j}ko iwdks[b-w[be Bkb ns/ ;Zs j}ko ;tko w[jkps ykB nXhB .
w/tksh f;`xK d/ wro wro nk fojk ;h . E'VQh fijh MVZg fgZS'I f;`x ;Y'o/
tZb jN rJ/ sK fe b'V g?D s/ b'jrVQ ub/ ikD .
;oj`d s/ w[V ep}k (20.10.1710Jh a)
FwF yK j}koK rk}h fJeZm/ eoe/ pkihd yK Bkb nk fwfbnk . pki
f;`x pkjo frnk j'fJnk ;h . pk}hd yK, FZw; yK s/ T[wo yK id'I ;oj`d d/
B/V/ nkJ/ sK pki f;`x d/ Gok Fkw f;`x s/ ;[yZ k f;`x B/ :ke{p yK d/ pkr ftu
fJBQK dk Nkeok ehsk . f;`x pjkdoh Bkb bV/ . bkFK d/ Y/o bk fdZs/ . ;[yZ k
f;`x Fjhd j' frnk . f;`x ;oj`d tZb ub/ rJ/ .
pkdFkj eoBkb, soktVh, EkB/;o ns/ Fkjpkd j'e/ 17 Bt`po Ì
fgzv T[rkb e'b g[Zi frnk . pkdFkj Ì gsk bZfrnk fe fs`B e[ j}ko
fgnkdk f;`x ;Y"o/ d/ fJe gk;/ w'ofunK ftu p?m/ jB fijV/ T[wo ]kB s/
pk}hd ]kB Bkb :ke{p ]kB d/ pkr ftu bV/ ;B . T[j ;oj`d d/ feb/ ftu
ub/ rJ/ ;B . pkdFkj B/ w[j`wd nwhB ykB Ì ;oj`d Ì x/ok gkT[D bJh
j[ew fdZsk . pkdFkj nkg ;Y"o/ tZb s[o fgnk . fiZE/ T[j 24 Bt`po
Ì gj[`funk . ;joj`d dh bVkJh ftZu wko/ rJ/ 300 f;`xK d/ f;o, M`v/,
fBFkB s/ pkD FZw; ]kB tZb'I gZ[i/ . 24 Bt`po Ì pkdFkj B/ FZw; ]kB Ì
fyZbs G/ih .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|72
 p[VkfJb
f;`x id'I ;oj`d s'I fBeb e/ yoV ns/ p[VkfJb tZb rJ/ sK t?ohnK
B/ T[BKQ dk fgZSk ehsk . id'I p[VkfJb dh i{j ftu Nkeok j'fJnk sK p`dk f;`x
pjkdo nk g[fZ ink . f;`xK d/ j";I b/ tX rJ/ . f;`xK B/ fgZS/ w[V e/ t?oh s/ tko
ehsk sK t?oh BZ; yVQ/ j'J/ . vk a r`vk f;`x fbyd/ jB fe FkfJd fJj w[jw` d
nwhB ]kB dh c"i j't/ ns/ pdBkwh s'I puD dh ykso FZw; yK fto[XZ fFekfJs
eo fdZsh j't/ .
;oj`d s/ ep}k eoB dh F'Gk dk w"ek jZEI' y[;Z ikD Bkb w[jw` d
nwhB ]kB fSZEk g? frnk s/ FZw; ykB dk t?oh pD frnk . T[;B/ pkdFkj e'b
fFekfJs eoe/ fejk fe FZw; ykB B/ G?Vh Bhs Bkb tZvk Gkoh bFeo pDk
fbnk j? . T[;dhnK ukbK d/F d/ bJh ]so/ s'I ykbh BjhI fd;dhnK . pkdFkj
B/ T[;Ì fp;s ib`Xo dh c"idkoh s'I jNk fdZsk . T[;dh EK Jh;k ykB wzM Ì
1500 }ks ns/ 1000 ;tko dh gdth d/ e/ c"idko fB:[es ehsk .
b'jrVQ
f;`x ;Y"ok ykbh eoe/ b'jrVQ nk rJ/ ;B . p`dk f;`x pjkdo th J/E/
g[iZ frnk ;h . Fkjh c"iK p`d/ s'I vodhnK ;B . T[j ;wMd/ ;B fe p`dk f;`x
ikd{ro j? . nkgD/ ikd{ d/ ;jko/ f;`xK s/ shoK, sbtkoK s/ r'bhnK dk n;o
j'D jh BjhI fd`dk . Fkjh c"ih fdb SZvh p?m/ ;B .
24 Bt`po Ì pkdFkj B/ fdb ykB ns/ fco'i yK w/tksh Ì t?oh d/
B/V/ e?gI bkT[D bJh u`rh EK GkbD bJh nZr/ s[fonk . Fkj}kdk och-T[b-
FkB d/ Bkb pyFh nc}b yK ykB ykBk s/ w[jkps yK g/F y?wK (nZr/ s`p{
bkT[D tkbk) pDke/ s'fonk . f;`x i`rbK ftu b[e/ p?m/ ;B . 25 Bt`po Ì id'I
o[;swfdb yK s/ fco'} yK Fkjh e?gI s'I d' e'j nZr/ rJ/ sK f;`xK B/ shoK,
r'bhnK dh toyk eo fdZsh . ych ykB efj`dk j?, ¿T[; Ì (bVkJh) fpnkB
eoBk w/o/ bJh n;`Gt j? . cehoK tkb/ G/y ftu f;`xK B/ Fkjh bFeo Ì G?
Ghs eo fdZsk . pkdFkjh c"ihnK ftu'I wo/ ns/ wo fojK dh frDsh J/Bh
f}nkdk ;h fe e[M fuo bJh sK brdk ;h fe bVkJh jkoh ik ojh j? .À
ªs}eokfs-;[bskB« dk b/ye w[jw` d jkdh ekwto ykB fbydk j?, ¿w?I Fkj}kdk
och-T[b-FkB dh c"i ftu T[; t/b/ UE/ w"id { ;h ns/ w?I nkgDh nZyhI d/fynk
fe fJjBQK wod{d f;ZyK ftu'I jo fJe i[nkB SkbK wko wko ykJh ftu'I fBebdk,
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|73
pkdFkjh bFeohnK Ì nk t`rkodk ns/ pVh pjkdoh d/ i"jo fdyk e/ rk}hnK
dh sbtko j/m p/-do/r ikB d/ fd`dk a a a pa Vh fGnkBe bVkJh j'Jh . f;ZyK d/
d' ;odko ns/ YkJh j}ko p`d/ wko/ rJ/ . Fkjh c"i ftu'I fco'} yK w/tksh dk
Gshik wkfonk frnk ns/ g[sZ o }]wh j' frnk .À
o[;sw fdb yK dh c"i d/ g?o T[yA V rJ/ ;B . j'o Fkjh c"i nkT[D
Bkb t?oh dh frDsh f;`xK Bkb'I eJh r[Dk tZX j' rJh . Fkw sZe y{p Nkeok
j'fJnk . oks Ì f;`x febk b'jrVQ ftu ub/ rJ/ .
w[fJB ykB s/ T[;dk g[sZ o w[jkps yK J/E/ okyh bJh oj/ . o[;sw ykB,
nc}b ykB ns/ d{i/ ;odkoK B/ nZXk e[ e'j nZr/ ik e/ ;'w Bdh d/ e`Y/ v/o/ bk
fdZs/ . Bdh d/ d{i/ gk;/ ;`xD/ i`rb ftu'I oks Ì pVhnK fGnkBe nktk}K nk
ojhnK ;B . gfjok u"e;h Bkb oZyDk fgnk . fJ; pjkdoh pdb/ o[;sw fdb
yK Ì ªrk}h yK o[;sw i`r« dk fyskp fdZsk s/ T[jdk nj[dk tXk e/ 4000
g?db s/ 3000 ;tko T[;d/ nXhB eo fdZs/ .
29 Bt`po Ì pkdFkj B/ th ;'w Bdh d/ e`Y/ ik v/ok bkfJnk . J/EI'
b'jrVQ dk ;kok fNZpk fd;dk ;h . 30 Bt`po Ì Fkjh c"i B/ Fkj}kdk och-
T[b-FkB dh ewkB j/m dkto dh gjkVh d/ j/mb/ e`Y/ Ì e{u ehsk . yZp/ gk;/
Fkjh c"i dh nrkT{I rkod dh ewkB Fkjikdk fJe e'j nZr/ eo fojk ;h ns/
okik T[fdZs f;`x p[X` b / / e'b pyFh-T[b-w[be nrkT{I rkod dh ewkB ;h .
okj dZ;D tk;s/ ;EkBe nkdwh Bkb b? e/ w[BfJw ykB ;Zi/ jZE tfXnk . T[;
Bkb T[;d/ d'tI/ g[sZ o w[jkps yK s/ ykB }wkB, okik usoFkb p[X` b / k, fJ;bkw
yK who nksF, jwhd-T[-dhB yK s/ d'tI/ Fkj}kfdnK n}hw-T[-FkB s/ ijkBdko
Fkj dhnK yk; c"iK ;B . ekwto ykB nB[;ko ¿;Zm j}ko Fkjh c"i s/ j'o
j}koK b[No/ / s/ rk}h feb/ Ì x/ok gk e/ bVD bJh fsnko p?m/ ;B . febk n?Bk
w}p{s s/ ngj[u` ;h fe pkdFkj Ì jwbk eoB dk j";I bk BjhI g?d I k ;h . T[;B/
c?;bk ehsk fe feb/ s'I pkjo FKs s/ fYZb/ gqshs j'Dk ukjhIdk j? . T[;B/ j[ew
fdZsk fe e'Jh Fkj}kdk iK ioB?b f;`xK d/ w'ofunK s/ jwbk Bk eo/ Gkt/I fiZs
dh fe`Bh th nk; j't/ .À ykB ykBk w[BfJw yK B/ f;Zy w'ofunK dh d/yGkb bJh
c"i ;w/s nZr/ tXD dh nkfrnk wzrh . nkfrnk fJ; Fos s/ fwbh fe
pkdFkj d/ j[ew fpBK jwbk Bk eo/ . (w[o/ fj;Noh n"c fJ`vhnk gzBk 306)
10 d;`po 1710 Jh i a d'I ykB ykBk w[BfJw yK f;ZyK dh wko j/m nkfJnk T[jBK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|74
B/ shoK, r'bhnK dk whIj toQk fdZsk . f;Zy TÆu/ EK j'D eoe/ Fkjh c"i dk pj[s
B[e;kB j'fJnk . ykB ykBk B/ c"i Ì jZb/ dk j[ew d/ fdZsk T[;Ì nZr/ tXdk
d/ye/ d{i/ ioB?b th j[ew dh T[vhe ehs/ fpBK jh bVkJh ftu Fkwb j'
rJ/ . pkdFkj s/ uko/ Fkj}kd/ fJj d/ye/ Bkoki ;B s/ nZr/ tXdk d/ye/ y[F
th . f;`xK dh fiZE/ jkbs gsbh j[d ` h UE'I fgS/ jN iKd/ . fgSb/ gfjo sZe
b'jrV tkb/ fNZp/ s'I fpBK ;G Fkjh c"i d/ ep}/ ftu ub/ rJ/ ;B . i/ Fkjh
;?Bk fJ; fNZp/ s/ uVQ nkT[d I h sK febk b? b?Dk n"yk BjhI ;h . f;`x vN
yb's/ . ych ykB efj`dk j? .¿ T[j (f;`x) pV/ gqw/ ns/ FoXk Bkb feb/ ftu'I
fBebd/ . i?eko/ rikT[dI / j'J/ GkDk wzB e/ pVh db/oh Bkb pkdFkjh s'gykB/,
shoK, sbtkoK ns/ GkfbnK T[s/ fJ; soQK N[NZ g?d I / fit/I gs`r/ i's T[s/ nkT[d
I /
jB .À Fkjh c"ih i'o bk e/ T[go uVQBk ukj[d ` ,/ f;`x N'N/ eoe/ EZb/ ;[NZ
fd`d/ . e`X d/ EZb/ w[ofdnK dk Y/o bZr frnk . ;[uZ k B`d dk bVek wkfonk
frnk . okik T[fdZs f;`x s/ uso;kb p[X` b / ,/ ykB ykB dh ;jkfJsk bJh nkJ/
go oks g?D sZe ;Õb Bk j' ;e/ . fNZp/ d/ u[co/ / dh ykJh nZXhUI pj[sh b'EK
Bkb Go rJh . f;`x th pj[s Fjhd j'J/ go Fkjh c"i dk B[e;kB tX/o/ j'fJnk .
pj[s jB/ok j'D eoe/ ykB ykBk B/ bVkJh p`d eotk fdZsh ns/ jo f;gkjh Ì
oks Go jfEnkp`d ofjD dk j[ew fDZsk . ykB ykBk y[F ;h fe fdB uVQ/ p`d/
Ì cV fbnk ikt/rk .
feb/ ftu o;d s/ ;kwkB dh E[VQ ;h fJ; bJh fJj vo ;h fe x/ok g?
ikD Bkb T[BKQ Ì pVh w[Feb pD ikt/rh . f;`xK B/ c?;bk ehsk fe oks d/
jB/o/ ftu t?ohnK dhnK ;cK uho e/ fBeb ikD . ªd;s{o-T[b-fJBFk« nB[;ko
f;Zy c"i dk pyFh ;q r[bkp f;`x p`dk f;`x pjkdo s/ jZd s'I tZX FoXk oydk
;h . T[;B/ nkgD/ nkg Ì e[opkBh tk;s/ g/F ehsk . nodk;k ;'X e/ pkpk p`dk
f;`x pjkdo tkbh Fkjh g[Fke gfjBk e/ oki;h rZdh s/ fpmk fdZsk . d; pkoK
f;`x j'o feb/ ftu T[; Bkb oj/ . f;`x nZXh oks sZe sK NkthI-NkthI r'bh
ubkT[d I / oj/ . nZXh oks s'I fgZSI' fJe Gkoh Xwek ehsk . fJj T[; s'g dk Xwkek
;h i' fJwbh d/ g/V dh r/bh dh f;`xK B/ pDkJh ;h ns/ feb/ ftu'I fBebD
s'I gfjbK f}nkdk po{d Goe/ T[;Ì T[vk fdZsk ;h . fJ;d/ Xwke/ Bkb ;ko/
v/o/ dh Xosh th e`p rJh . fJ;s'I fgZSI' p`dk f;`x pjkdo ns/ T[;d/ e[M ;kEh
sbtkoK b? e/ feb/ ftu'I fBeb/ ns/ Fkjh ;cK Ì uhod/ j'J/ BkjB d/ ªpoch
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|75
oki« dhnK gjkVhnK Ì fBeb rJ/ .
frnkoK d;`po Ì w[BkfJw yK B/ feb/ s/ jwbk ehsk . d;-pkoK f;`xK
B/ r'bhnK ubkJhnK . bZyK nZr/ frnkoK pkoK dk eh tZNh dk ;h . Fkjh c"i
p{jk s'V e/ nzdo ubh rJh . ;ko/ f;`x Fjhd j' rJ/ . w[BfJw yK r[bkp f;`x
(]}kB f;`x Gkr{ fbydk j?) Ì cVe/ y[F j' frnk . T[j T[;Ì p`dk f;`x
pjkdo jh ;wMdk fojk .
frnkBh frnkB f;`x jh ªgzE gqekF« ftu p`dk f;`x pjkdo d/ b'jrVQ
ftu'I fBeb ikD dh i' ejkDh ;[DkT[d I / jB T[j j'o fe;/ fJfsjk;eko B/ BjhI
fbyh . ejkDh fJ; soQK j?L
p`dk f;`x pjkdo ns/ gzikj e[ f;`x feb/ ftu'I fBeb/ . r[bkp yK
ioB?b B/ c"ih b? e/ T[BKQ dk fgZSk ehsk . f;`x bVd/ fGVd/ ni/ uko e[ e'j
rJ/ ;B fe whIj g?D bZr fgnk . po{d frzbk j'D eoe/ ubdk BjhI ;h . f;`x
ftyo rJ/ s/ p`dk f;`x fJeZbk ofj frnk . jB/ok j'D eoe/ o;sk BjhI fd;dk
;h . t?oh B/V/ BjhI nkT[d I / ;B . d; e[ e'j ik e/ p`dk f;`x dk x'Vk EZe
frnk . p`dk f;`x x'Vk SZv e/ i`rb ftu ufbnk frnk . p`dk f;`x s[oeK Ì
fes/ Bk fdf;nk . Ee/tI/ s/ G[yZ B/ d[yh ehsk, }]w th nkeVd/ ikD . jB/oh
oks, d/; nDd/fynk . i`rb d/ e`v/ th d[yZ d/ oj/ ;B . m`Yh jtk s/ toyk
;oho Ì eKpk S/Vdh ;h . fpibh uweD Bkb jh o;sk fd;dk ;h . T[;B/ fJe
nZr pbdh d/yh, T[j T[;/ gk;/ frnk . wkbh, y/s dk okyk s/ T[;dh fJ;soh
d'tI/ jh ;B . pdo dhB s/ B?BK T[BKQ d/ BK ;B . o'Nh gek oj/ ;B . p`dk f;`x
Ì T[BK B/ f;ZyK Bkb bV e/ nkT[D tkbk w[;bwkB ;wfMnk . dhB GkJh s/
}ywh ;wMe/ T[;dh ;/tk ehsh s/ eZgV/ ;[ekJ/ . p`dk f;`x B/ th rZbK J/; soQK
ehshnK fe T[BKQ Ì gsk Bk bZr/ . T[BKQ B/ o'Nh fsnko eoe/ T[;d/ nZr/ oZyh .
p`d/ B/ ;'funk fe i/ o'Nh Bk ykXh sK M'gI Vh ftu'I eZY d/Dr/ . G[yZ d/ d[yZ I' s[fonk
th BjhI iKdk ;h . t/d FFso th efj`d/ jB fe fpgsk ;w/I gokD oZyD bJh
Xow dyb BjhI fd`dk . fpgsk ftu sK foFhnK w[BhnK B/ th Bk ykD tkbhnK
uh}K dk fsnkr BjhI ehsk . p`dk f;`x B/ tkfjr[o{ efj e/ ykDk yk fbnk . t?oh
th bZGfdnK bZGfdnK UXo nk rJ/ . p`d/ B/ d{oI' nkT[d I h nktk} ;[De/ fejk fe
w/o/ t?oh nk oj/ jB . w?Ì fe;/ EK b[ek d/t' . T[BKQ B/ fejk fe y{j ftu jh
b[ekfJnk ik ;edk j? j'o sK e'Jh EK BjhI . p`dk f;`x B/ T[BKQ Ì e[okB dh ;j[`
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|76
d/ e/ fejk fe dZf;U Bk . fco T[jBK B/ p`dk f;`x Ì uo;/ ftu fpmk e/ y{j ftu
b[ek fdZsk . d[FwD nkJ/ T[BKQ B/ T[jBK Ì p`d/ d/ bVkJh ftu'I GZiD, fgZSk
eoB, x'Vk SZvD nkfd dh ejkDh efj ;[DkJh . T[j T[;Ì g[SZ D bZr/ fe i/
s[;hI d/fynk j? sK dZ;' . pdodhB T[;Ì cVkT[D bJh T[fmnk go B?BK B/
T[;Ì ;[ wMkfJnk fe FoB nkJ/ Ì BjhI cVkJhdk . fco e[okB dh ;j[` ykXh j? Bk
cVkU, gkg bZrr / k . T[;B/ B?BK dh Bk ;[Dh ns/ ;j[` th ft;ko fdZsh . pdo dhB
B/ ;kok jkb dZ; fdZsk ns/ T[BKQ Ì y{j s/ b? frnk . uo;k fyZfunk sK T[j
ykbh ;h . y{j ftu p'jV dh iVQ ;h fi;Ì cVe/ p`dk f;`x gfjb'I jh pkjo fBeb
frnk ;h . fJe p`dk fgzv ftu s/b b?D frnk sK fe wFkb pkb e/ T[;dh Gkb
ehsh ikt/ . d{i/ M[r
Z h ftu p?m/ j[eZ k ghId/ rZbK eod/ oj/ . wFkb pkb e/ d/fynk
fes/ Bk bZGk . T[jBK ;wfMnk fe T[j y{j ftu v[pZ e/ wo frnk j'tr / k.
p`dk f;`x fJ; soQK pjkdoh eoe/ fs`B e'j fBeb frnk . EZe frnk
;h, }]w nkeV rJ/ ;B . T[;B/ y/s d/ fJe oky/ Ì fejk fe w?I okjhI jK . o;sk
G[b Z frnk jK ns/ EZe frnk jK . w?Ì y[dk d/ tk;s/ nkokw eoB d/t,' s[jkvk
g[B` j'tr/ k . T[j rkbK d/D bZfrnk s/ M[r Z h ftu tVD Bk fdZsk . p`dk f;`x B/
sbtko d/ tko Bkb T[;d/ d' N[eV/ eo fdZs/ . nZr pkbe/ nkokw ehsk T[;d/
eZgV/ T[s/ b? e/ fBFfu`s j' e/ ;¯ frnk . fdB ufVQnk T[;dk Gok nkfJnk . wo/
gJ/ Gok Ì d/ye/ T[uA h-T[uA h XkjK wko e/ o'D bZfrnk . p`dk f;`x Ì f;Zy ikD
e/ cVD bZfrnk . o"bk gkfJnk . T[;Ì th d' ckV eo fdZsk . T[;dk e`pb
T[sko e/, M[p` wkoe/, ;b`x w'Y/ Xo e/ iZN torh Feb pDk e/, d"Ve/ i`rb
ftu ufbnk frnk . fj`dn { K d/ fgzv ofj`dk, d[yZ -;[yZ ;fjdk, d;t/I fdB b'jrVQ
gj[u` frnk . (B'N p`dk pjkdo b'jrVQ BjhI ehosg[o d{i/ jh fdB 12 d;`po
Ì gj[u` frnk .) fJj ejkDh ftFtkF :'r BjhI j? .
w[BfJw yK pjkdo Fkj dk B"eo ;h . id'I pjkdoFkj pkdFkj
pfDnk sK T[;B/ g[okD/ ;odkoK dk jZe wko e/ wBfJw yK Ì t}ho pDk
fbnk . fi; eoe/ d{i/ ;odko T[;s/ Bkoki ;B . T[jBK B/ pkdFkj Ì ;koh
ejkDh ;[DkJh fe pk} sK T[vA frnk j? s/ fFekoh T[;dh EK o`frnk j'fJnk
s'sk fgzio/ ftu gkJh nk fojk j? . ych ykB efj`dk j?, ¿pk} T[vA frnk j? ns/
fJe T[b A { Ì cV fbnk j? .À w[BfJw yK d; pkoK f;ZyK ns/ r[bkp f;`x Ì bJh
csfj d/ tki/ tikT[d I k pkdFkj tZb nk fojk ;h . pkdFkj B/ r[;Z / Bkb j[ew
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|77
fdZsk, ¿tki/ p`d eo fdZs/ ikD s/ w[BfJw yK pkdFkj ;bkws dh ji{oh ftu
nkT[D dh fj`ws Bk eo/ .À w[BfJw yK Ì id'I n;bhns dk gsk bZfrnk sK
pVk Fofwzdk j'fJnk . pkdFkj d/ r[;Z / dk Gkrh pfDnk . T[j p`dk f;`x Ì th
e?d Bk eo ;fenk . T[;dk fdb N[NZ frnk . d[yh j'fJnk j'fJnk v/o/ ufbnk
frnk . soQK soQK dhnK ]poK ;[De/ T[;dh f;js yokp j' rJh .
w[BfJw yK d/ ub/ ikD fgZSI' o[;sw fdb yK f;Zy e?dhnK Ì b? e/
pkdFkj d/ j}{o gj[f` unk . T[j febQ/ ftu'I gzi jkEh, fs`B s'gK, ;skoK ofjeb/,
fJe ;kfJpkD ns/ e[M uKdh dhnK u'pK fbnkfJnk . pkdFkj B/ y[F j' e/
T[;Ì fJe jkEh s/ fJe jEBh fJBkw fdZs/ . f;Zy e?dhnK Ì esb eoB bJh
;opokj yK e"stkb d/ jtkb/ ehs/ rJ/ . d' e[ fdBK ftu pkdFkj dk r[;Z k
m`vk j'fJnk T[;B/ w[BfJw ykB Ì p[bkfJnk s/ Go/ dopko ftZu fybsK pyFhnK .
pyFh-T[b-w[be nwhi-T[b-T[wok wjkps ykB, jwhd[-dhB ykB pjkd[o,
fJ;bkw ykB pjkdo, okik T[fdZs f;`x p`Xb / k Ì fybsK pyFhnK rJhnK .
okik uso;kb p[X` b / / Ì ebrh fdZsh rJh ns/ u{VkwDh ikN Ì fJe jkEh
fdZsk frnk .
J/;/ fdB okik BkjB s/ f;ohBro Ì j[ew G/fink frnk fe T[j
nkgD/ fJbke/ ftu'I p`dk f;`x pjkdo Ì cVe/ G/iD . jwhd f;`x Ì G/fink fe
i/ p`dk f;`x jZE Bk nkt/ sK BkjB d/ oki/ Ì e?d eo fbnkt/ . p`dk f;`x sK
T[;d/ jZE Bk nkfJnk go T[j BkjB d/ oki/ joh goekF d/ g[sZ o okik G{g
gqekF Ì e?d eo fbnkfJnk . 22 d;`po Ì T[j pkdFkj d/ g/F ehsk . oki/
dh wK B/ 30 gjkVh gst`s/ oki/ dh fojkJh tk;s/ G/i/ i' vk a r`vk f;`x
nB[;ko 40 f;`x cVe/ G/i/ . i' ekwtko yK nB[;ko 23 wkou,1710 Jh a Ì
esb eo fdZs/ rJ/ . oki G{g gekF s/ r[bkp f;`x Ì b'j/ d/ fgzio/ ftu e?d
eoe/ fdZbh d/ bkb feb/f tu G/i fdZsk .
p`dk f;`x dk ]}kBk bZGD bJh b'jrVQ dk uZgk uZgk y'fdnk
frnk . 16 d;`po, 1710 Jh a Ì gzi bZy o[gJ/, fs`B j}ko uko ;" ;'B/ dhnK
nFochnK fwbhnK fiBQK Ì Fkjh ]}kB/ ftu iwQK eoB dk j[ew j'fJnk .
pjkdo Fkj bj"o tZb
20 d;`po, 1710 Jh a Ì pkdFkj B/ pyFh-T[b-w[be wjkps ykB
Ì fejk fe ;kjijkBk pkd d/ nkb/ d[nkb/ d/ c"idkoK Ì Fkjh j[ew G/i/ fe
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|78
BkBe-g{i (f;Zy) fiZE/ feXo/ th fwbD, esb eo fdZs/ ikD . eo/ ns/ e'stkb fynkb oZy/ fe bFeo d/ b'e T[;Ì s`r Bk eoB .
okik csfj f;`x f;oh Bro cfVnk Bk ik ;fenk feT[fI e ngj[u` 13 i{B, 1711 Jh a Ì pkdFkj B/ o[jb
/ / gZsD ( ;qh jor'fp`d g[o) s'I
gjkVh y/so ;h . T[;B/ s'jc/ G/ie/ 27 cotoh,1710 Jh a Ì JhB wzB bJh . Bt/I pD/ p/VhnK d/ g[b s'I fpnk; Bdh gko ehsh . ni/ bFeo b`x jh fojk ;h
fJ;s'I fgS'I pkdFkj ;Y"o/ tZb uZb fgnk . whIj pj[s j'D eoe/ v/ok fe toyk d/ ekoB g[b Z N[NZ frnk fi; Bkb pj[s ;ko/ b'e v[pZ rJ/ . J/EI' 4-6
pkoK fdB joh (;'jD f;`x ;hsb nB[;ko g[oh) jh o[fenk fojk J/E/ v/ok 12 i[bkJh, 1711 Jh Ì ea kjÌtkD, 20 i[bkJh Ì ufwnkoh ns/ 24-29 i[bkJh Ì
d;`po Ì g[fZ ink ;h . 24 d;`po Ì v/ok ;'w BdhUI T[ro ns/ 25 d;`po Ì gzirokJhI j[d` k j'fJnk pkdFkj fJe nr;s 1711Jh a Ì bj"o dh i{j ftu
;Y"o/ B/V/ gj[f` unk . 27 d;`po Ì ykfB-ykBk B/ p/Bsh ehsh fe r[o{ r'fp`d g[fZ ink .
f;`x ih d/ gkbe g[sZ o nihs f;`x Ì fe;/ j'o d/ jtkb/ ehsk ikt/ feT[fI e
nihs f;`x uso;kb p[X` b / / d/ jtkb/ ;h . j[D T[;Ì nkgD/ d/F ikD dh S[NZ h
fwb rJh ;h . pkdFkj B/ j[ew fdZsk fe T[;Ì eko-sbp ykB d/ jtkb/ eo
fdZsk ikt/ . 5 cotoh, 1711Jh a Ì Gd"bh ( vk a r`vk f;`x nB[;ko wXbh)
g[iZ k ns/ eJh fdB J/E/ fojk . 9 cotoh, 1711 Jh a Ì Fkjikdk ijKdko Fkj
fFeko Ì frnk . bkr/ d/ fgzvI' ;Zs f;`x cV fbnkfJnk . pkdFkj d/ j[ew Bkb
esb eo fdZs/ .
18 cotoh Ì w[BfJw ykB fujo/ s/ T[mk Bkb, fi; Bkb T[;dhnK
nZyK s/ e`B yokp j' rJ/ ;B, wo frnk .
pkdFkj Ì ]poK fwb ojhnK ;B fe bj"o ns/ gmkBe'N tZb f;`x
c/o T[m yV's/ jB . frnkoK cotoh Ì fJe bVkJh ftZu FZw; ykB ns/ e[sp
nbh wko/ rJ/ . pkoK cotoh Ì pkdFkj Ì fJ; bVkJh dh ]po fwbh . 26
wkou, 1711Jh a Ì pkdFkj B/ j[ew fdZsk fe nZr/ Ì f;ZyK Ì ªd[FdkfB f;Zy«
noEks ªu'o f;Zy« fbfynk ikfJnk eo/ . fJj j[ew o'}Bkwu/ s/ ypo Bth;K Ì
fdZsk brdk j? . pkdFkj d; ngqb ? Ì SZs pB{V d/ bkr/ ;h fco s/}h Bkb 20
ngqb ? Ì o'gV gj[u` frnk . ;Zs wJh Ì ;sb[i gko eoe/ fibQk j[fFnkog[o
gj[u` frnk . u"dK wJh Ì wfjsg[oI' ykBpjkdo ªo[;sfw-i`r« Ì f;`xK d/ fto[XZ
G/fink . fJ; fdB sbtB d/ f}whIdkoK w[rb p/rkw npd[;wZd ykB, fJBkfJs
ykB nkfd Ì w[jw` d nwhB ykB d/ Bkb p`dk f;`x pjkdo d/ fto[XZ fB:s
eoB dk j[ew ehsk . B[Ffjok, nepog[o s/ Xowg[o ftu'I j' e/ 30 wJh Ì
j[fFnkog[o g[iZ k . fJe i{B, 1711Jh a Ì J/E/ r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ gkbe g[sZ
nihs f;`x B/ jwhd-T[-dhB okjhI pkdFkj Bkb w[bkeks ehsh . pkdFkj B/
j[ew fdZsk fe nZr/ Ì T[j ;opokj ykB e'stkb d/ v/o/ ftu T[skok efonk

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|79 p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|80

gzitK nfXnkfJ L
gjkVh fJbke/ dh ;[XkJh
p`dk f;`x pjkdo ikDdk ;h fe b'jrVQ ftu fNe/ ofjD dk e'Jh
bkG BjhI . Fkjh bFeo Ì J/EI' GikfJnk BjhI ik ;edk ns/ Bk jh d{i/ y/soKI
ftZu Fkjh c"i Ì jokfJnk ik ;edk j? . nkgD/ fJ; F[o{ ehs/ e`w Ì B/go/
ukVQD bJh J/EI' pu fBebDk io{oh ;h . p`dk f;`x J/EI' fBebD ftu ;cb j'
frnk . e[bdhg f;`x jT{ok B/ ªiB-;fjs« d/ gzBk 44 s/ fbfynk j?, ¿pkpk ih
G/; pdb e/ j'oBK f;ZyK Bkb feb/ s'I pkjo nk e/ Fkjh c"iK s/ N[NZ gJ/ s/
d[FwD dhnK ;cK uhod/ j'J/ BkjB oki ftu ik tVQ/ .À bshc fbydk j?, ¿p`dk
G/; pdbD ftu pVk wkjo ;h fe T[;d/ nkgD/ b'e th T[;Ì gfjukD BjhI
;B ;ed/ .À bshc nB[;ko e[MZ fdBK tk;s/ ;fBnk;h gfjoktk eoe/ nB`dg[o
d/ okj/ d{o ik fBefbnk .
b'jrVQ SZvD fgZSI' T[j fpbe[b T[dk; BjhI j'fJnk . n;b ftu
T[;dh Fesh d/ ;'wI/ feb/ iK ]}kB/ BjhI ;B . T[;dh Fesh sK ykb;/ dh uVQdh
ebk, ykb;/ dk ;`rfms-ihtB s/ ªd[FNdwB« dh fJZSk ;h .
p`dk f;`x pjkdo B/ feb/ ftu'I fBeb e/ f;ZyK d/ BK j[ewBkw/ fby/
fi; ftu fejk frnk fe j[ew d/yd/ ;ko ykb;k T[; gk; gj[u` / . pkoQK g'j
;`ws fJe (12 d;`po 1710Jh a) dk fbfynk j[ew Bkwk fJ; soQK j?
(B'N L ;'jD f;`x ;hsb fJ;dk n;b vk a r`vk f;`x e'b fbyd/ jB .
w'jo L d/r' s/r' csfj B[;fos p/-dfo`r
:kcs ni BkBe - r[o{ r'fp`d f;`x
1U cs/ doFB
f;oh ;Zu/ ;kfjp ih ek j[ew j? ;ops yb;k iT[B g[o ek r[o{
oZyr
/ k . r[o{ r[o{ igDk iBw ;to/rk s[;hI f;oh nekbg[oy ih ek ykb;k j' gzi
jfEnko pfB e? j[ew d/yfdnK doFfB nktDk ykb;/ dh ofjs ojDk G`r szpke{
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|81
nchw g';s dko{ nwb e'Jh BjhI ykDk wk;[ wSbh fgnki[ Bkjh ykDk . u'oh
ikoh Bkjh eoDh n;K ;si[r[ toskfJnk j? nkg ftfu fgnko eoDk w/ok
j[ew j? i' ykb;/ dh ofjs oj/rk fs; dh r[o{ pkj[Vh eo/rk fwsh g'j' 12
;`ws gfjbk . ;soK 10
j[ewBkwk d/yd/ pj[s ;ko/ f;`x p`dk f;`x pjkdo Ì ehosg[o nk
fwb/ . f;`xK dh frDsh d/ye/ T[;B/ fFtkbe gjkV d/ d'yh okfinK Ì ;'XDk
jh mhe ;wfMnk . ;G s'I gfjbh B}o Ghw u`d efjb{ohJ/ s/ gJh fi;B/ pj[s
tko r[o{ r'fp`d f;`x ih s/ Xkt/ ehs/ ;B . jkoK ykXhnK ;B s/ fuZmhnK fbye/
w[rb jkewK Ì r[o{ ih s/ jwb/ eoB bJh T[e;kT[d I k fojk ;h . p`dk f;`x
pjkdo B/ fuZmh fby e/ T[;Ì JhB wzB b?D bJh fejk go T[;B/ ib`Xo d[nkp
d/ w[;bwkB fiwhIdkoK ns/ r[nKYh gjkVh okfinK Ì nkgDh ;jkfJsk bJh
iwQK eo fbnk . feb/ p`dh w}p{s eo bJh . f;`xK B/ jwbk ehsk sK e'Jh th
nV Bk ;fenk . s/oK ;" okig{s, whJ/I wko/ rJ/, w[Feb Bkb jh e'Jh pu
;fenk . w[ofdnK Ì 13 v{x ` hnK ykJhnK pDke/ ;" ;" eoe/ dpkfJnk frnk .
f;`xK B/ Ffjo b[NZ fbnk . u'yk wkb jZE bZfrnk . d{i/ gjkVh oki/ vod/
B}okB/ s/ eo b? e/ p`dk f;`x pjkdo d/ jk}o j'J/ s/ JhB wzB bJh . wzvh d/
oki/ f;X ;?B B/ fejk fe n;hI sK nZr/ jh BkBe xo d/ Nfjb{J/ jK . p`dk f;`x
pjkdo B/ T[;Ì n;h; d/ Bkb foXhnK-f;ZXhnK tkbh fJe g'Eh th fdZsh ns/
fejk fJj t/b-/ e[tb / / s/o/ ezw nkt/rh .
wzvh s'I iKfdnK p`dk f;`x pjkdo ;[bskBg[o ftu okik wkB f;`x d/
jZE nk frnk . efj`d/ jB wkB f;`x B/ p`dk f;`x Ì eokwks fdykT[D bJh
fejk . p`dk f;`x B/ nkgDh dkVQh tXk bJh . wkB f;`x B/ w{jz ftu'I bkN eZYe/
tXh j'Jh dkVQh c{e fdZsh . wkB f;`x B/ p`dk f;`x Ì b'j/ d/ fgzio/ ftu p`d eo
fdZsk . p`dk f;`x fgzio/ ;D/ T[vA e/ wzvh g[iZ frnk . vk r
a v` k f;`x nB[;ko p`dk
f;`x nukBe s/ nG'b jh e[b Z { dh okiXkBh g[iZ frnk . okik wkB f;`x B/
pkdFkj dh y[Fh gqkgs eoB bJh T[;Ì fgzio/ ftu p`d eoe/ pkdFkj e'b G/
iDk ukfjnk . T[;B/ p`dk f;`x Ì fgzio/ ftu p`d eo fdZsk . gsk bZrD s/ f;ZX
;?B B/ e[b
Z { s/ uVQkJh eoB dh fsnkoh ehsh . go uVQkJh s'I gfjbK jh p`dk
f;`x fe;/ Y`r Bkb e?d ftu'I fBeb e/ wzvh g[iZ frnk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|82
 u`pk (e[Zb{)
wzvh s'I p`dk f;`x u`p/ tZb frnk . u`p/ d/ oki/ T[d/ f;`x Ì gsk
bZfrnk sK T[;B/ nkgD/ t}ho Ì p`dk f;`x dh fJZSk ikBD bJh G/fink .
tiho B/ gj[u` e/ G/N oZye/ Bw;eko ehsh . p`dk f;`x B/ fejk, ¿vo' Bk, w/oh
fJZSk e/tb u`pk Ffjo d/yD dh j? . j'o e'Jh BjhI . w?I fJeZbk jh nktKrk s/
;?o eoe/ w[V nktKrk .À t}ho fJj rZb wzB e/ p`dk f;`x Ì u`p/ b? frnk .
T[d? f;`x B/ ;[nkrs ehsk s/ FoXk Bkb ;/tk ehsh . p`dk f;zx d/ gqGkt Bkb
okik ;/te pD frnk ns/ oki xokD/ «u'I fJe bVeh ;[Fhb e"o Bkb ftnkj
eotk fdZsk . pkpk ifs`do gkb f;`x ;'Yh (p`dk f;`x dh tzF ftu')I nB[;ko
;[Fhb e"o u`p/ d/ oki/ T[d? f;`x dh Gshih ;h . w?ekbc nB[;ko, ¿p`dk T[;Ì
d/yfdnK jh ;ziw SZv p?mk s/ r[o{ ih dh jdkfJs g{oh soQK G[b Z p?mk . T[j
tkFBk d/ ;kro ftu N[GZ hnK wkoB bZrk . ;`iw fsnkrD d/ cb;o{g nkgD/
Bkb tkgoB tkbh j'Dh G[b Z G[bk frnk . fJj e[Vh pj[s jh ;[d ` o ;h .
T[;dhnK tZvhnK tZvhnK nZyK ;B . T[;d/ nzr pj[s jh FkBdko s/ Bow
;B . b'e T[;Ì ekw dh fJ;soh, ªoZsh« jh efj`d/ ;B .À vk a ;[yfdnkb f;zx
«oZsh«s'I jh osB e"o pDk e/ fbydk j? . ;[Fhb e"o dh e[yZ I' 1711 Jh a d/ nzs
ftu fJe g[sZ o ni? f;`x g?dk j'fJnk .
pfjokwg[o 06.04.1711 Jh a
id'I pkdFkj B/ ;Y"o/ Ì x/ok gkfJnk j'fJnk ;h T[; ;w/I pkihd yK
e;{oh i`w{ dk BkfJp pD e/ okJ/go[ nk frnk ;h . T[;dk Gshik FZw; yK,
;oj`d csfj eoB pdb/ ib`Xo dh c"}dkoh s'I jNk fdZsk frnk ;h . T[j th
pkihd yK e'b okJ/go[ nk frnk ;h .
id'I pk}hd yK okJ/go[ s'I 16 e'j T[so gZSw tZb ;h sK T[;Ì p`dk
f;`x d/ nkT[D dh ypo fwbh . T[;B/ FZw; yK d/ GD'JhJ/ Ffjdkd yK Ì 1500
;tko d/ e/ okJ/go[ dh okyh tk;s/ G/fink . pkihd yK s/ FZw; yK th okJ/go
tZb s[o gJ/ . ]po fwbh fe ykb;k B/V/ nk frnk j? sK fJj d'tI/ B" e[ ;" c"i
Bkb bVD tk;s/ fsnko j' rJ/ .
nZr/ e'j e[ s/ ykb;k B}ohI fgnk . pk}hd yK okJ/go[ dh c"i b? e/
bVDk ukj[d ` k ;h go FZw; yK pkihd yK d/ o'efdnK f;`xK T[s/ jZbk eoB bJh
nZr/ tfXnk . f;`x T[;d/ nZr/ nZr/ BZ; gJ/ . pk}hd yK B/ fco o'fenk go T[j
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|83
Bk o[fenk . whb v/Y whb ik e/ f;`xK B/ w[V e/ jwbk eo fdZsk . Fw; yK
f;`xK d/ ikb ftu c; frnk . pk}hd yK th gj[u` frnk . rfjrZu bVkJh
j'Jh . gmkD jkoB bZr/ . FZw; yK B/ r[;Z / Bkb tko ehsk . pki f;`x s/ FZw;
yK J/B/ B/V/ j' rJ/ fe c"iK Ì bVkT[D dh EK nkg bVD bZr gJ/ . FZw; yK
B/ pki f;`x s/ B/}/ dk tko ehsk go T[;B/ B/ik y'j e/ FZw; yK Ì cZNV eo
fdZsk . FZw; yK B/ pki f;`x s/ sbtko dk tko ehsk go pki f;`x B/ FZw; yK
s/ n?;k tko ehsk fe T[;dh sbtko FZw; yK d/ yZp/ w'Y/ Ì uhodh j'Jh ;Zih
tZyh e'b ik fBebh . FZw; yK d' ckV j' e/ fvZr fgnk .
Gshi/ dh w"s d/ye/ pk}hd yK B/ pki f;`x s/ tko ehsk go ;KM/ tko
Bkb d'tI/ iywh j' rJ/ . fJ; s'I gfjbK fe pk}hd yK d{ik tko eodk csfj
f;`x B/ o'e e/ nfijk tko ehsk fe pk}hd yK }ywh j' e/ x'V/ s'I fvZr fgnk .
gmkD nkgD/ ;odkoK dhnK b'EK b? ikD bJh vN e/ bV/ s/ T[j b'EK b? ikD
ftu ;cb j' rJ/ . FZw; yK EK s/ jh wo frnk s/ pk}hd yK shi/ fdB okj
ftu wo frnk . d'jK Ì e;{o Ffjo ftu dcBkfJnk frnk . f;`xK B/ gmkDK
dk v/ok b[NZ fbnk. T[BKQ d/ pj[s e[M jZE nkfJnk . fJj bVkJh wkou,
1711Jh a d/ nyhob/ jcs/ Ì j'Jh . vk a r`vk f;`x nB[;ko 6 wkou, 1711
Jh a d/ fJe nZX fdB nrV fgZSV j'Jh .
pkdFkj d/ Bt/I j[ew
pkdFkj B/ ;ko/ fj`dn
{ K Ì nkgD/ f;o ns/ dkVQh d/ tkb w[BtkT[D d/
j[ew ikoh ehs/ . pj[s ;kfonK B/ fJ; p/fJ}sh Ì ;wogD eo fdZsk . e[M B/
nkgDhnK dkjVhnK Ì pukT[D ykso nkswxks eo bJ/ . fJ; s'I fpBK, fpBK
fe;/ coe d/ ;G f;ZyK Ì esb eo fdZs/ ikD dk j[ew fdZsk, fiZE/ th e'Jh f;Zy
fwb/ . j}koK p/rB[ kj fj`d{ f;ZyK Bkb fwbd/ i[bd/ j'D eoe/ w"s d/ xkN
T[sko fdZs/ rJ/ . GkJh wBh f;`x dh 22 t?;ky (20 ngqb ? , 1711Jh )a Ì wksk
;[d
` oh Ì fbyh fuZmh fJ; ;w/I d/ jkbksK s/ u`rh o"FBh gkT[d I h j? .
d/;[ ftfu ykb;/ dk pib S{fN rfJnk j? .. f;`x gopsK phnkpkBK
ftfu ikfJ p;? j?B .. wb/SI' eh d/;[ w?I d'jh j? . p;sh w/I pkbe BtK fJ;soh
;bkws[ Bkjh . w[S[ w[S[ eo wkod/ j?B . r[o{ do'jh ph T[BK d/ ;`r fwfb rJ/
j?B .. j`dkbhJ/ fwfb eo w[epoh eod/ j?B .. ;ph ue[ S'V rJ/ j?B .. w[s;dh
Gkr rJ/ j?B .. ;kv/ go nph s' nekb eh oSk j? .. eb eh ypo BkjhI ..
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|84
;kfjpK d/ j[ew nNZb j?B .. fpB'd f;`x d/ g[so/b/ dk j[ew ;s j'fJ rfJnk
j? . (ufosq T[gy:kB, Bkw wkbk, efoFBktsko g[opkoX pko/ fbfynk j?)
d/; ftfu r'rk j? fe p`dk p`XB w[efs j'fJ Gkr rfJnk j? .. ;kfjp pkj[Vh
eoBr/ .. a a a a afwsh t?;ky 22..
ebkB"o
p`dk f;`x pjkdo pfjokwg[o s'I okth d/ Bkb Bkb ebkB"o g[Zi
frnk. nZrI' fe;/ B/ e'Jh Nkeok BjhI ehsk . JhB wzB b?D ekoB Ffjo spkj
j'D s'I puk fbnk . fJ; fJbke/ d/ w[;bwkB th p`dk f;`x pjkdo dh c"i ftu
Gosh j'D bZr/ . p`dk f;`x fJ;bkw Xow dk t?oh BjhI ;h T[j sK i[bwh oki
ns/ oki;h nfsnkukoK d/ fto[XZ ;h . 28 ngqb ? , 1711 Jh a Ì fjdkfJsT[bk
ykB dh okjh_ Grtsh dk; joeko/ dk ]poK dk gouk i' pkdFkj Ì fwfbnk .
¿BkBe g{i (p`dk f;`x pjkdo) dk 19 skohy (26 ngqb ? ) sZe v/ok
ebkB"o d/ e;p/ ftu ;h . T[;B/ puB fdZsk ns/ fJeoko ehsk j? fe w?I
w[;bwkBK Ì e'Jh d[yZ BjhI d/ fojk . u[BKfu i' Gh e'Jh w[;bwkB T[; tZb o[i{
j[d
` k j? . T[j T[;dh fdjkVh ns/ sBykj fB:s eoe/ T[;dk fXnkB oydk j?
ns/ T[;B/ nkfrnk fdZsh j'Jh j? fe Bwk} ns/ y[spk fit/I ukj[D gVQD . u[BKfu
gzi j}ko w[;bwkB T[;d/ ;kEh pD rJ/ jB ns/ f;`xK dh c"i ftu pKr ns/
Bwk} tZb'I ;[Zy gk oj/ jB .À
p`dk f;`x B/ fJ; ;w/I sZe fpnk; ns/ okth d/ ftuekob/ fJbke/ Ì
rkj wkfonk ;h . okthUI gko th ik u[fZ enk ;h . s/oK wJh Ì joeko/ e/F' okU
B/ ]po fdZsh fe p`dk f;`x B/ okthUI gko mkD/ pDk bJ/ jB . fco T[oko nk e/
ncrkBK Bkb bVkJh eoe/ eJh esb eo fdZs,/ xo T[ikV fdZs/ ns/ fJ;
t/b/ gkob/ mkfDnK ftu j? . nmkoK wJh Ì joeko/ Grtsh dk; B/ ]po fdZsh
fe 16 wJh Ì p`dk f;`x pNkb/ bkr/ nuZb fgzv ftu ;h ns/ i`w{ d/ y/so s'I
okw u`d nkfd f;Zy ;Zs j}ko x'V ;tkoK s/ fgnkfdnK Bkb nk ob/ jB . i'
e'Jh fj`d{ iK w[;bwkB B"eoh bJh nkT[d I k j? p`dk f;`x T[;Ì oZy b?d
I k j? .
ykDk dkDk fd`dk j?, b[NZ wkc eo fd`dk j? .
pNkbk
id'I p`dk f;`x d/ pNkb/ d/ B/V/ g[iZ ikD dhnK ]poK nkJhnK sK J/EI'
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|85
d/ ns/ nkb/ d[nkb/ d/ b'e xo SZve/ nkgD/ NZpoK ns/ u[eZ / ik ;eD tkb/ wkb
Bkb bj"o ns/ d{;o/ EktK Ì d"V rJ/ . id'I p`dk f;`x pNkb/ nkfJnk sK Ffjo
tk;hnK B/ dotk}/ p`d eo bJ/ . F?yb [ -fj`d nkgD/ w[ohdK ns/ e[M FfjohnK
Ì b? e/ jkEh dotkfiUI pkjo Nkeo/ bJh nkfJnk .T[;B/ vNe/ Nkeok ehsk
go f;`xK nZr/ fNe Bk ;fenk . E'Vhq d/o dh bVkJh fgZSI' x/fonk frnk s/
wkfonk frnk . F?yb [ -fj`d d/ woB dh d/o ;h fe ;G w?dkB ftu'I BZ; rJ/ .
dotki/ s'V e/ f;`x Ffjo nzdo rJ/ . eJh xo, jt/bhnK s/ npd[b jZe dk
wjZbk ;kV e/ ;[nkj eo fdZs/ . fJj bVkJh 18 wJh d/ bkr/ j'Jh (B'NL joh
okw r[gsk F?yb[ -fj`d dh EK F/y w[jw` d dkfJw fbydk j? i' pNkb/ dk c"idko
;h s/ jko e/ bj"o GZi frnk ;h .)
n"or
` kpkd, g;o{o, em{nk, gV'b
p`dk f;`x pjkdo fe;/ feb/ ftu p?m/ c"idko Bkb bVDk BjhI ukj[d ` k
;h feT[fI e T[; e'b b'V nB[;ko f;`x BjhI ;B . pkdFkj p`dk f;`x dk fgZSk
eodk wro/ nk fojk ;h . T[;B/ ;c-fFeB pjkdo s/ fj`ws db/o yK Ì f;ZyK
d/ wro bj"o G/fink . ;Zs wkou, 1711Jh a Ì jwhd yK pjkdo Ì gzi j}ko
c"i d/ e/, 24 wJh Ì o[;sw fdb yK Ì, 31 wJh Ì w[jw` d nwhB yK Ì p`dk
f;`x d/ wro ikD d/ j[ew fdZs/ . uko i{B, 1711 Jh a Ì FZw; yK ns/ pkihd
yK d/ wko/ ikD dh ]po fwbh ns/ B"I i{B Ì j[fFnkog[o g[iZ frnk . fi; t/b/
w[jw` d nwhB ykB s/ o[;sw fdb yK, okJ/go[ d/ y/so ftu nkJ/ sK p`dk f;`x
okth NZge/ ouBk d[nkp (okth s/ uBkp d/ ftuekobk fJbkek) ftu ufbnk
frnk . 14 i{B 1711 Jh a Ì okj ftu n"or ` kpkd s/ g;o{o b[NZ e/ i`w{ dhnK
gjkVhnK Ì fBeb frnk . em{nk s/ gV'b d/ B/V/ w[jw` d nwhB ykB, nxV yK
s/ o[;swfdb yK dhnK c"iK B/ fs`B gkf;nK s'I x/o fbnk . u"E/ gk;/ T[uA hnK
gjkVhnK ;B . p`d/ B/ ;'uK ftu ;wK r[nkT[D dh EK MZN gZN o[;swfdb yK dh
c"i s/ jwbk eo fdZsk ns/ t?oh dhnK ;cK uhofdnK fBeb rJ/ . M[M` bkJ/
o[;swfdb yK B/ em{nk s/ gV'b d/ fJbke/ d/ b'eK d/ xo pko b[NZ bJ/ . nB/eK
fBod'F rohpK Ì r[bkw pDk e/ bj"o dh wzvh ftu t/u fdZsk . w[jwz d nwhB
ykB s/ o[;swfdb yK ftueko c[NZ g? rJh . w[jwz d nwhB ykB B/ o[;swfdb
yK fto[XZ pkdFkj e'b fFekfJs ehsh fe T[;B/ f;ZyK s'I tZYh b? e/ BZ;D fdZs/ .
pkdFkj B/ fJ;Ì ;Zu wzB e/ fJe nr;s, 1711 Jh a Ì T[;Ì e?d eo fdZsk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|86
T[j 30 Bt`po, 1711Jh a sZe e?d fojk . fgZSI' w[jwz d nwhB ykB B/ Bk sK nZr/ ;`rwowo dh w;hs d/ ftjV/ ftu dcBkfJnk frnk .
tXe/ f;ZyK s/ jwbk ehsk ns/ Bk jh fgZSk SZfvnk . go joh okw r[gsk
w[jzwd bshc d/ jtkb/ Bkb fbydk j? fe w[jzwd nwhB ykB i`w{ tZb
ijKdko Fkj sys s/ p?mk
bj"o Ffjo s'I pkjo j'Jh bVkJh ftu n}hw[FkB dk jkEh s'g d/ r'b/
tfXnk . p`dk f;`x Bkb bVkJh j'Jh ns/ f;ZyK d/ 500 f;o bj"o G/i/ . 27
Bkb cZNV j' frnk . T[;B/ okth dfonk ftu Skb wkoh . Ffj}kdk s/ jkEh d't/
Bt`po Ì pkdFkj Ì ]po fwbh fe o[;swfdb yK dk tZvk Gok f;e`do ykB
I v[pZ rJ/ . 17 18 wkou dh bVkJh ftu ijkBFkj s/ ochT[b A FkB wko/ rJ/ .
eKrV/ dk feb/dko wo frnk j? . o[;sw-fdb ykB Ì e?d j'fJnK fs`B
19 wkou, 1712 Jh a Ì ijKdko Fkj sys s/ p?mk . w?ekbc nB[;ko fJj
wjhB/ j' rJ/ ;B . pkdFkj dk r[Z;k Y?bk j' frnk ;h . T[;B/ o[;swfdb yK
Fokph s/ d[okukoh ;h . T[;B/ o[;sw fdb yK, (nbh todh) yK s/ w[yb; yK
Ì fojk eoe/ eKrV/ dk feb/dko bk fdZsk ns/ ri`co ykB dk fyskp
Ì esb eo fdZsk . w[jkps yK, ijkB yK, jehw[b w[be, jdkfJsT[bk yK,
pyfFnk . vk a ;[yfdnkb f;zx nB[;ko o[;sw fdb]kB dhnK T[;d/ d';sK
fcdth yK, npd[b Z ekdoh yK, b[sc[bZ k yK, w[jwz d nbh yK nkfd thj e[ T[x
A /
d[nkok u`rhnK fog'oNK ekoB pdkFkj B/ T[;Ì SZv fdZsk ;h .
nwhoK Ì d[yh ehsk frnk . T[BKQ d/ xo-tko ips eo bJ/ . Fkjh xokD/f tu'I
pkdFkj dh w"s i' ekp{ nkfJnk esb eo fdZsk . f;oc ijKdko Fkj d/ fjwkfJsh jh pu/ iK
iBtoh 1712 Jh a d/ d{i/ jcs/ d/ nzs ftu pkdFkj dh f;js yokp n}hw Fkj dk bVek coyFhno pfunk .
j' rJh i' fdB' fdB fprVdh rJh . pkdFkj dk e[M fdwkr yokp j' frnk . 19 wkou 1712 Jh a Ì s]s s/ p?mD s'I wjhBk e[ fgZSI' ijKdko Fkj
cotoh, 1712 Jh a d/ d{i/ jcs/ d/ fJe fdB T[;B/ pkdFkjh v/o/ ns/ Ffjo d/ ipod;s yK Ì bj"o dk ;{p/dko pDke/ fdZbh Ì ufbnk frnk . T[;B/
;ko/ e[sZ / ns/ y's/ wko d/D dk j[ew fdZsk . i'rh ;kX{nK s/ ;fBnkf;nK Ì }[bceko yK Ì tiho pDke/ v{wK, wok;hnK Ì tZv/ nj[d/ pyF/ . fJ; Bkb
pkjo ikD dk j[ew ehsk . pkdFkj Ì FkfJd tfjw j' frnk ;h feT[fI e fJj pj[s/ ykBdkBh nwho r[;Z / j' rJ/ .
rZb gouZbs j? fe id'I e[sZ / o'd I / jB sK T[BKQ Ì n;wkB ftu iwd{s iK w"s d/
cfoFs/ fd;d/ jB . pkdFkj Ì e[sZ / o'd I / ;[De/ nkgDh w"s dk vo nk fojk
;h . jo o'} ;?eI V/ e[sZ / wko/ ikD bZr gJ/ . nwhB ykB dk v/ok dfonk d/ e`Y/
;h . T[;B/ d/fynk fe gj[cN[ kb/ Bkb e[sZ / dfonk soe/ gkob/ gk;/ ub/ iKd/ s/
oks Ì jB/o/ ftu T[BKQ xoK tZb w[V nkT[d I / fiZEI' T[BKQ Ì e[M ykD Ì fwb
iKdk . i'rhnK ;fBnk;hnK s/ p?okrhnK pko/ 28 nes{po 1711 Jh a Ì
fFekfJs j'Jh ;h fe fJj p`dk f;`x pjkdo Ì bFeo dhnK ]poK gj[u` kT[d I /
jB .
14cotoh, 1712Jh a Ì pkdFkj dk nkyoh dopko ;h . sphns
pj[sh yokp j'D eoe/ 17-18 cotoh dh ftukeobh oks w"s j' rJh .
pkdFkj d/ ;oho Ì skp{s ftu gk fdZsk frnk . go fi`Bh d/o sys d/ tko;
dk c?;bk Bk j'fJnk, fpBK dcBkJ/ fgnk fojk . fJe ngqb ? , 1712Jh a Ì
ftXtk wbek phph fwjo goto s/ uhB-ebhu w[jw` d ykB skp{s Ì fdZbh b?
rJ/ . gzi wJh Ì pyfsnko ekeh dh dorkj d/ bkr/ n"or ` i/p d[nkok pDkJh

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|87 p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|88

S/tK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo dk w?dkBh fJbke/ ftu nkT[Dk
(1712-1713) ykBki`rh dk ;wK
;oj`d, ;Y"ok s/ b'jrVQ s/ fco ep}k
pjkdo Fkj dh w"s dh ]po ;[De/ w[jwz d nwhB ykB sys bJh j'D
tkbh Fkj}kfdnK dh bVkJh ftu fjZ;k b?D bJh bj"o nk frnk . fJ; ;w/I
f;`xK B/ w[Ve/ skes pDk bJh .
p`dk f;`x pjkdo fJ; ;w/I w?dkBh fJbke/ ftu nkfJnk . ebkB"o s/
pNkb/ s/ ep}k eoe/ p`dk f;`x ;oj`d tZb tfXnk . bj"o dk ;{pd / ko fJ;bkw
ykB p`dk f;`x Ì o'eD bJh nZr/ tfXnk . xw;kB d/ :[XZ fgZSI' T[;Ì fgZS/
jNDk fgnk ns/ s]s d/ tko; bJh :[XZ ftu Fkwb j'D bJh bj"o ufbnk
frnk . id'I p`dk f;`x ;oj`d gj[f` unK sK ;oj`d d/ ;{pd / ko pk}hd yK B/
T[;dk Nkeok ehsk go T[j ;cb Bk j'fJnk . bVkJh fgZSI' ;{pd / ko nkgD/ N?NI
ftu ufbnk frnk . oks Ì fJe f;Zy B/ N?NI ftu ik e/ T[;dk f;o bkj
fdZsk . ;oj`d fco p`dk f;`x d/ jZE nk frnk . f;Zy nc;oK Ì fB:[es eoe/
p`dk f;`x b'jrVQ tZb tfXnk . E'VhQ fijh MVZg fgZSI' p`dk f;`x B/ ;Y"ok s/
b'jrVQ csfj eo bJ/ . b'jrVQ Ì fco okiXkBh pDkfJnk . feb/ dh w[ow` s
eotkJh .
8 ;s`po, 1712 Jh a Ì ijKdo Fkj B/ d' s'gK nwhB yK Ì
G/ihnK . ;{pk bkj"o B/ th ;jkfJsk G/ih gozs{ ;Y"o/ dk febk ykbh Bk eotk
;e/ . d' ns/ uko ngqb? dh ]po nB[;ko p`dk f;`x uko gzi j}ko f;`xK Bkb
b'jrVQ d/ feb/ ftu vfNnk j'fJnk ;h ns/ fJe j}ko f;`x ;Y"o/ d/ feb/ ftu
gZe/ g?o iwke/ nkb/ d[nkb/ d/ gqrfDnK ftu jZE g?o wko oj/ ;B .
coZy;hno s]s s/ p?mk
coZy;hno i' p`rkb dk jkew ;h, ;Z:d GoktK j[;?B nbh Btkp
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|89
fpjko s/ npd[b Z k yK Btkp nbkjkpkd Ì Bkb b? e/ fdZbh s/ jwbk ehsk .
fJe cotoh 1713 Jh a Ì ijKdok Fkj s/ t}ho i[bceko yK Ì esb eoe/
fdZbh d/ s]s s/ p?m frnk . T[;B/ npd[b Z k yK Ì t}ho s/ j[;B? nbh Ì w[yZ
;?Bkgsh pDkfJnk . 14 cotoh, 1713 Jh a Ì ipod;s yK dh EK npd[;wZd
yK Ì bj"o dk ;{pd / ko pDkfJnk . ijKdko Fkj d/ ;ko/ jkew pdb fdZs/ .
npd[;wZd yK d/ g[sZ o }eohnk yKB Ì i`w{ dk c"idko pDkfJnk . 21 wkou,
1713 Jh a Ì pkdFkj tZbI' ;Z:d j[;B ? nbh Ì j[ew fdZsk fe T[j npd[;wZd
ykB s/ i?Bd[ hB nfjwd ykB Bkb obe/ p`dk f;`x pjkdo Ì ;}k d/t/ . fJ;
soQK Fkjh w[fj`w s/i j' rJh . npd[;wZd ykB s/ }eohnk ykB Ì j[ew fdZsk
frnk fe bj"o ikD s'I gfjbK f;ZyK Ì ;Y?o/ ftu'I eZYe/ ikD .
i?Bd[ hB B/ ;Y"o/ Ì x/ok gkfJnk ;h . f;`xK B/ x/ok fB;cb pDk fdZsk
;h . fijVh s'g pj[s B[e;kB eo ojh ;h f;`x ;[or ` pDke/ oZf;nK Bkb
fyZue/ b? rJ/ . s'g E'VhQ jh ;[or ` d/ nzdo rJh ;h fe oZ;/ N[NZ rJ/ . e[M
fJfsjk;eko efj`d/ jB fe f;zxK B/ s'g Ì v{x ` h yZv ftu ;[NZ fdZsk ;h . s'g
rkfJp d/ye/ i?Bd Z[ hB xpok frnk . jB/ok ;h . pj[s Gkb N'b fgZSI' s'g d/
;[or` ftu j'D dk gsk bZfrnk . pVh n"y Bkb s'g ;[or ` ftu'I eYtkJh .
id'I coy;hno Ì i?Bd [ hB dh n;cbsk dk gsk bZfrnk sK T[;B/
npd[;wZd yK Ì ªdb/o i`r« dk fyskp d/ e/ bj"o dk ;{pd / ko pDkfJnk ns/
jdkfJs ehsh fe f;ZyK dh skes ysw ehsh ikt/ . npd[;wZd s/ i?Bd [Z hB B/
obe/ x/ok ;ys eo fdZsk . nktkikJh T[s/ ;ys fBrkj oZyh . f;ZyK Ì u/sk
BjhI ;h fe x/ok ;ys ns/ b`wK j' ikt/rk . x/ok gzi wjhB/ fgnk fojk . o;d
gkDh dh xkN g? rJh . ;`eN d/ye/ f;`x nes{po, 1713 Jh a Ì x/o/ Ì s'Ve/
pkjo fBeb rJ/ ns/ b'jrVQ gj[u` rJ/ fiZE/ p`dk f;`x pjkdo v/ok bkJh
p?mk ;h . ;Y"o/ d/ f;`x nes{po, 1713 Jh a d/ gfjb/ jcs/ J/E/ gj[u` / .
id ;Y"ok ykbh j'fJnk ns/ f;`x b'jrVQ gj`u[ rJ/ sK p`dk f;`x
pjkdo fco Bhsh nB[;ko gjkVK Ì fBeb rJ/ . p`dk f;`x d/ fBeb ikD s/
w[rbK B/ fco nkgDh jko ikDh s/ i'F N[NZ frnk . coy;hno Ì ]po d/D
npd[;wZd ykB B/ }eohnk ykB Ì G/fink . pkdFkj Ì ]po 9 nes{po Ì g[iZ h .
;Y"ok csfj eoe/ nd[;wZd yK sK bj"o ufbnk frnk ns/ }eohnk
yK Fjhd j'J/ f;`xK d/ f;o b? e/ 13 d;`po, 1713 Jh a Ì pkdFkj d/ jk}o
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|90
j'fJnk . pkdFkj B/ pj[wb Z h fybs fdZsh ns/ nj[dk tXk fdZsk . npd[;Z wZd yK
s/ }eohnK yK Ì okig{skB/ dh w[fj`w s/ G/fink frnk . 8 i{B,1714 Jh aÌ
fdZbh ftu fJBkw fdZs/ rJ/ . 26 i{B Ì f;ZyK Ì ysw eoB d/ j[ew d/ e/
G/i/ . coZy;hno B/ fJj ikD fbnk fe p`dk f;`x pjkdo Ì f;ZXh bVkJh ftZu
jokfJnk BjhI ik ;edk . fJ; bJh T[;B/ e{NBhse ukbK uZbDhnK F[o{ eo
fdZshnK . T[;B/ wksk ;[d` oh Ì xo/b{ e?d ftZu oZy e/ p`dk f;`x d/ nksw;wogD
bJh fuZmhnK fbytkJhnK . p`dk f;`x pjkdo fto[XZ gouko bJh wksk ;[d ` oh
d/ w[sp`B/ gZs[ o nihs f;`x Ì d' tko dopko ;kfjp n`fwqs;o dk gqpX` e Ekg
e/ G/fink . f;`xK B/ T[;dk ;kE BjhI fdZsk . pkpk fpB'd f;`x, ekjB f;`x nkfd
Ì bkbu d/ e/ p`dk f;`x pjkdo Bkb'I tZy eo fbnk . fJj d'tI/ B`dV/ ;kfjp
s'I p`dk f;`x pjkdo d/ ;bkjeko pD e/ nkJ/ ;B ns/ p`dk f;`x pjkdo dh
w"s s'I fgZSI' ;oekoh nj[fdnK s/ oj/ . i' fJBQK d/ w[rbK Bkb fwb ikD d/ FZe
Ì gZek eod/ jB .
p`dk f;`x pjkdo dk d{ik ftnkj
p`dk f;`x pjkdo i`w{ s'I 75 feb'whNo d{o dfonk uBkp (MBK) d/
feBko/ g[-iZ frnk . nZi eZbQ ªv/ok pkpk p`dk« eoe/ fJj EK gqf;ZX j? . p`dk f;`x
pjkdo J/E/ nes{po 1713 Jh sa I' cotoh, 1715 Jh a sZe fojk . T[;B/ tihokpkd
d/ yZsoh fFt okw dh bVeh ;kfjp e"o Bkb d{ik ftnkj ehsk . fJ;dh e[yZ s'I
oDihs f;`x dk iBw j'fJnk . e[M fJfsjk;eko fJ; dk BK nihs f;`x
fbyd/ jB . vk a r`vk f;`x fbyd/ jB, ¿jod[nko ftu ;'Yh ;kfjp}kfdnK d/
gzfvnK (gzvs GtkBh dk;, jt/bh ;'YhnK) dh pjh ftu th fJj BkT[I oDihs
f;`x jh doi j? .À id'I p`dk f;`x nkyoh tko ebkB"o, pNkb/ tZb frnk sK
;kfjp e"o Ì v/o/ jh SZv frnk . id'I T[j r[odk; B`rb s'I cfVnk frnk sK
T[j UE/ jh ojh . fJ; soQK ;kfjp e"o s/ oDihs f;`x bj"o d/ ;{pd / ko s'I pu/
oj/ .
feVh gmkDk (27.03.1714 Jh a)
fgzvK d/ w[;bwkB f;ZyK s/ fj`dn { K s'I pdb/ b?D bZr/ . ;fjiXkoh
fj`dn
{ K s/ pV/ }[bw ehs/ . ekjÌtkD gqrD/ d/ feVh gmkDK d/ sK nfsnkukoK
dh jZd jh w[eZ rJh . nZe e/ fJbke/ d/ f;Zy th i[bw Bkb NZeo b?D bJh T[mA
yV's/ . fJbke/ dk T[x Aa k f;Zy ;q ia rs f;`x nkgD/ GoktK, foFs/dkoK ns/ j'o
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|91
f;ZyK d/ Bkb 27 wkou, 1714 Jh a Ì gmkDK dh rVQh s/ jZbk p'b fdZsk . gmkD
nkr{ w[jw` d fJ;jke wkfonk frnk . ;Zm e[ j}ko dk wkb XB f;`xK B/ b[NZ
fbnk . pj[s ;ko/ b'e ;dk tk;s/ fgzv SZv rJ/ .
J/;/ ;kb d/F ftu ekb g? frnk . p`dk f;`x pjkdo ykb;k c"iK
fJeZmhnK eoB ftu o[fZ Mnk j'fJnk ;h . J/;/ ;w/I i?Bd
Z[ hB yK dh EK ;oj`d dk
c"idko fydws sbp yK bkfJnk frnk . c"ih d"fonK d/ ekoB f;ZyK dk
fJbke/ ftu fcoBk s[oBk n"yk j' frnk .
o'gV B/V/ NZeo
id'I f;`xK dk w?dkB ftu nkT[Dk ;[fDnK sK ;oj`d dh c"i B/
tkYh eod/ f;`xK s/ jwbk eo fdZsk . f;`xK B/ dksohnK Bkb jh Nkeok ehsk .
FocdhB c"i b? e/ GZi frnk . nmkoK x'V/ eJh ;tko wko/ rJ/ . ;oj`d d/
c"}dko }?B ykB B/ nkgD/ Gshi/ who np[b Z w[eoZ w nXhB d' j}ko ;tko G/i/ .
f;`xK B/ o'gV d/ ;EkB s/ T[BKQ dh u`rh rs pDkJh Gkt/I 300 d/ brGr f;`x
Fjhd j' rJ/ .
coyFhno dh okiBhsh
(B'N L j/m fbyh tkosk osB f;`x G`r,{ frnkBh frnkB f;`x, GkJh ;`sy' f;`x
u{VkwDh, eosko f;`x ebk;tkbhnk, ]}kB f;`x ns/ eow f;`x fj;N'ohnB
dhnK ouBktK ftu doi j?. vk a ;[yfdnkb f;`x th J/jh efj`d/ jB .)
co[yFhno B/ f;ZyK dh prkts Ì dpkT[D bJh okiBhsah ns/ c"ih
Fesh tosD dk gZek fB;uk ehsk . T[j fBok; ;h fe g{o/ ;kXBK d/ j[f` dnK th
w[rb ;oeko f;Zy B/sk Ì cVD ftu n;cb j' rJh j? . T[;Ì u[rb]'oK B/
;bkj fdZsh fe r[o{ r'fp`d f;`x ih dhnK ftXtktK wksk ;[d ` oh s/ ;kfjp d/tK
i' fdbh ftu ofj`dhnK jB, tosD dh ;bkj fdZsh ns/ fejk fe wksk ;[d ` oh
s'I p`d/ Ì fuZmh fbytkU fe , ¿pkdFkj s'I ikrhoK bU, p?m/ ykt' . i/ wksk Bk
fby/ sK s;hj/ d/ e/ fbytkU . wksk ;[d ` oh p`dk f;`x Ì MrV/ p`d eoB,
ikrhoK nkgD/ ns/ d{i/ f;Zy bhvoK bJh gqtkB eoB ns/ Fkjh c"i ftu f;ZyK
Ì Gosh eoB d/ bkbu d/ e/, wBkT[D bJh ej' .À ªykb;k oki dk pkBh, p`dk
f;`x pjkdo« dk eosk vk a ;[yfdnkb f;`x gzBk 65 s/ fbyd/ jB, ¿T[; B/
fdZbh ftZu ofj ojh wksk ;[d ` oh ih d/ w[sp`B/ g[sZ o nihs f;`x Ì th nkgD/
Bkb fwbk fbnk ;h . fJj nihs f;`x efjD Ì Gkt/I wksk ;[d` oh ih dk w[sp`Bk
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|92
g[sZ o do;kfJnk iKdk ;h go fJ; dk Bk jh ykb;/ d/ ;`xoF Bkb eJh ;pzX ;h
ns/ Bk jh f;Zy Xow d/ gouko Bkb . fJ; Ì b'V g?D s/ pkdFkj nkgDh fjok;s
ftZu b? b?dI k ;h ns/ fJT[I je{ws dh wZdd bJh fJ;Ì tofsnk iKdk ;h . j'
;edk j? fe fJ; rZb dk wksk ;[d` oh ih Ì gsk Bk j't/ iK fco fJj th j' ;edk
j? fe wksk ih th xo/b{ B}op`dh ftZu oZy/ j'J/ j'D . pkdFkj B/ p`dk f;`x pjkdo
dh skes Ì xNkT[D bJh f;oh dopko ;kfjp ns/ f;oh nekb sys ;kfjp dk
gqpX` GkJh wBh f;`x ih e'bI' y'j e/ fJ; w[sp`B/ g[sZ o nihs f;`x Ì d/ fdZsk
;h . fJj rZb 26 ;s`po, 1710 Jh da h j? . fJ; dh ikDekoh nypko-J/-dopko
w[nb Z k dhnK ypoK ftZu fdZsh j'Jh j? . fJ; ypo nB[;ko w[sp`B/ g[sZ o nihs
f;`x Ì fdZbh s'I fbnkT[D bJh okik us[o;kb p[d` b / k dh fvT{Nh brkJh rJh
;h . T[j nihs f;`x Ì b? e/ 26 ;s`po, 1710 Jh a Ì pkdFkj d/ gk; gj[u`
frnk ;h ns/ pkdFkj B/ fJ;Ì dopko ;kfjp d/ gqpX` d/ Bkb Bkb jo ehwsh
fyZbsK th fJBkw ti'I fdZshnK ;B . ( ( . .
. ) , j'tr / k . p`d/ B/ fuZmh ftu wksk ih Ì fbytkfJnk .
, ,.1984, . . 31 82)
nZr/ vk a r[ofdnkb f;`x ih gzBk 81 s/ fbyd/ jB, ¿pkdFkj 3 wJh,
1711 Jh aÌ j[fFnkog[o gj[`u frnk . J/E/ nihs f;`x 1 i{B, 1711 Jh aÌ
pkdFkj d/ dopko ftZu jk}o j'fJnk . nypko-J/-dopko/-w[nb Z k dh fJZe i{B
1711 Jh afdB F[eotko dh ypo ftZu fJ; pko/ fJT[I ikDekoh fdZsh rJh
j?,¿;opokj ykB B/ pkdFkj Ì dZf;nk fe nihs f;`x w[sp`Bk g[sZ o r[o{
r'fp`d f;`x, pkdFkj Ì B}okBk g/F eoB bJh nkfJnk j? . T[; Ì pkdFkj
nZr/ g/F j'D dh fJ}k}s fdZsh rJh . T[j jwhd-T[-dhB ykB pjkdo d[nkok
pkdFkj d/ j}{o g/F j'fJnk . T[; B/ gzi w'joK B}okB/ ti'I g/F ehshnK,
pkdFkj B/ T[; Ì s'jÕk fdZsk . fJ; d/ Bkb jh ;opokj ykB B/ p/Bsh ehsh
fe nihs f;`x Fkjh c"i d/ f;gkjhnK tZbI' s`r-go/FB eoB dh fFekfJs
eodk j? . pkdFkj B/ j[ew fdZsk fe T[j ;opokj ykB dh fjÕkis ftZu ikt/ .
fJj ykB T[; dh ;[ofZ ynk :ehBh pDkt/rk .À G`r{ nB[;ko GkJh B`d bkb go
frnkBh frnkB f;`x nB[;ko dhtkB okw fdnkb Ì wksk ;[d` oh e'b G/fink .
T[BKQ B/ fwZmhnK rZbK wko e/ fJj ;kohnK rZbK wksk ih Ì G[rskJhnK . wksk B`d
bkb d/ egNh p'bK Ì ;wMdh ;h . wksk ih B/ fejk ¿T[j w/oh rZb ed'I wzBdk
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|93
j? . T[j s/ c"i s/ fBoGo j? .À B`d bkb B/ fejk, ¿T[j wzB/ Bk wzB/ s[jkvk
efjDk pDdk j? . i/ s[;hI Bk fbfynk sK pkdFkj r[;Z / j' ikt/rk . s[;hI fby e/
;[oyo{ j't' .À fco wksk ih B/ B`d bkb Ì fejk, ¿s[;hI w/o/ tZb'I fby G/i' s/
w'jo bk d/t' .À
ªnkg/ r[o u/bk« dk b/ye vk a irihs f;`x gzBk 142 s/ wksk ;[d ` oh
dh EK wksk ;kfjp e"o s'I j[ewBkw/ fbytkT[D pko/ fbydk j? . j'o fe;/
fJfsjk;eko B/ wksk ;kfjp e"o dk BK BjhI fbfynk .
¿B`d bkb B/ fbfynk, ¿s{` r[o{ xo d/ pj[s tZv/ tZv/ e`w ehs/ jB ns/
s{` gzE dh ngko ;jkfJsk ehsh j? . j[D bVkJh SZv e/ oZp dk BK bt' . pkdFkj
s'I irhoK b? e/ xo p?m/ ykt' .À
p`d/ B/ fuZmh dhtkB ftu jh gVQtkJh . wksk ih dk ;`dF/ k fe;/ Ì
u`rkBk bZfrnk . p`d/ B/ fejk, ¿fJj p[oh rZb j'Jh j? fe wksk ih s[oeK d/
jkwh j' rJ/ jB . w?I gfjbK jh efj fd`dk jK fe fJ; Bkb gzE ftu py/Vk g?dk
¿wksk ih, ;G s'I gfjbK w/oh p`XBk \ fJj rZb p[oh j'Jh j? fe s[jkvh
wZs s[oeK B/ c/o fdZsh j? . i/ n;hI s[oeK s'I ikrhoK b? bJhnK sK fJj gzE dk
iZEk N[NZ ikt/rk . fco fJeZb/ fJeZb/ Ì cV cV e/ wkoBr/, e'Jh g/F BjhI ikDh .
i' ukb s[oe eo oj/ jB w?I ;G ;wMdk jK . fJBQK dh ukb pKdoK ftu G/bh
;[NZ D tkbh j? . s[;hI fco ed/ w/o/ tZb fJ; soQK Bk fbyDk . w?I nkgDh wo}h
eoKrk, jNkfJnK BjhI jNDk . s{` fJ;soh s[oeK dh wK pD rJh jI? . fJj ;ko/
s[oe f;ZyK d/ ikB d/ d[FwD jB . w?I nkgDh ikB fet/I fJBQK d/ jZE d/tK . s[jkÌ
fJBQK B/ Gowk fbnk, w?I GowkfJnk BjhI ik ;edk . fit/I wdkoh iw{o/ Ì
BukT[Idk j?, s[oe ;kÌ BukT[Dr/ . n;hI s[oeK s'I ikrhoK esJh BjhI
b?DhnK, nkgDh s/r d/ ;jko/ pdkFkjh btKr/ . j/ wkJh \ j'o ;kohnK rZbK
wzBdk jK go s[oeK Bkb w/b ed/ BjhI wzBkrk . d;w r[o{ B/ w/o/ jZE FFso
cVkJ/ jB id'I sZe ;oho ftu ikB j?, w?I ed/ BjhI SZvD/ .À
u[rbK B/ c/o u[rbh ehsh, ¿wksk efj`dh BjhI . fJj s[jkÌ gouk
ojh j? . T[j sK r[o{ xo dk B"eo j? . wksk ej/ sK T[j fet/I Bk wzB/ . wksk i'o
Bkb BjhI efj`dh . T[j sK u'o usokJhnK eodh j? . T[;dk p`d/ s/ i'o j? .À
joh okw r[gsk ns/ ]}kB f;`x nB[;ko u[rbK d/ ej/ s'I wksktK Ì
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|94
e?d eo fdZsk . fJ; fynkb Bkb fe f;Zy fJBQK Ì pukT[D bJh nkT[Dr/ .
wksk B/ s[oeK d/ ej/ ejkJ/ nkgD/ nzr nkg jh ;kV bJ/ . p`dk f;`x
s/ r[;Z k eoe/ wksk B/ T[so fbfynk, ¿p`d,/ s{` j[ew Bk wzfBnk ;r'I w/ok ngwkB
ehsk j? . j[D th w/ok j[ew wzB e/ pkdFkj Bkb py/Vk SZv d/ . i/ s{` j[D th
puB Bk wzfBnk sK s?Ì w?I ;okc d/ d/tKrh .À
wksk B/ p`dk f;`x s/ gzE ubkT[D, r[o{ ejkT[D, is ;s rtkT[D ns/
BbkfJe nkfd d/ d'F bk e/ fejk, ¿i/ s{` w/oh rZb Bk wzBh sK s{` w?Ì fby fe
s{` f;Zy BjhI .À
id'I wksk dk gZso nkfJnk sK p`dk f;`x B/ gVQe/ v{x ` k ;kj fbnk ns/
f;`xK Ì fejk, ¿gqG{ dh gopb Gkth wksk d/ d[nko/ nk rJh j? . fd;dk j? w?Ì
s/ f;`xK Ì pj[s d[yZ d/tr / h .À
p`dk f;`x B/ ftnke[b j' e/ r[;Z / ftu fbfynk, ¿w?I e/tb p?okrh ceho
jK w/ok Bk e'Jh fwZso j? ns/ Bkjh d[FwD, w?I sK e/tb }[bw dh spkjh ns/
ykb;/ dh oZfynk bJh pdbk b?D bJh r[o{ r'fp`d f;`x d/ j[ewK dh gkbDK
eo fojk jK . s[;hI osk Go th ;'u ftuko BjhI ehsh . fit/I pZu/ Ì r[V d/ e/
gouk bJhdk j?, s[jkÌ ikrho d/D dk bkbu d/ e/ Gowk fbnk j? . s[oe J/;
pjkB/ f;`xK dh skes s'VDk ukj[d ` / jB . fit/I nZr s/ gkDh dk w/b BjhI Ut/I
f;`xK s/ s[oeK dk w/b BjhI j' ;edk . cZc/ e[NfDnK B/ s[jkvh f;Zy wZs dh ;wM
ysw eo fdZsh j? . sK jh sK wksk w?I s[jkvk j[ew BjhI wzBdk, ¿nZrI' p`dk f;`x
nkgD/ nkg Ì r[o{ d[nkok :'r ;wMe/ G/iD dh rZb eofdnK efj`dk j?, ¿w?I
T[jBK d/ puBK s/ ubfdnK nB/eK eFN ;fje/ T[jBK d/ puBK Ì g{ok ehsk
j? . s[;hI w?Ì s[oeK d/ tZ; gkT[Dk ukj[d ` / j' . j/ wksk \ s[jkvk fJj puB ed/
BjhI wzB ;edk . w?Ì fB;uk j' frnk j? fe y'Nh Gkth nk rJh j? .À
p`dk f;`x dh fuZmh gVQe/ wksk B/ p`d/ s/ d'F bk e/ f;`xK Ì p`d/ dk ;kE
SZvD bJh fejk . f;`xK B/ fejk fe i/eo n;hI bVDk SZv fdZsk sK gksFkjh
fet/I btKr/ . b[NZ wko eoe/ r[}kok fet/I eoKr/ . wksk B/ fejk, ¿gksFkjh dk
dkntk pDkJh oZy' . r[fonkJh r[o{ ih gzE Ì d/ rJ/ jB . w?I s[jkÌ r[}ko/ bJh
XB d/tKrh . pkeh s[;hI r[o{ xo s'I b? b?Dk . i' e[M wzrr ' / d/tKrh . p`dk f;`x
dk ;kE SZv' .À
id'I wksk B/ fJj fby G/fink sK e[M f;`xK B/ wzB fbnk . s[oeK dk

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|95

ikd{ e`w eo frnk j? . gzE ftu c[NZ g? rJh . gzE d/ d' XV/ sZs ykb;k s/ p`dJh
ykb;k pD rJ/ . jo XV/ e'b 15000 f;Zy ;B . ;G s'I gfjbK p`d/ Bkb'I tZy
j'D tkfbnK ftu pkpk fpB'd f;`x, ekjB f;`x s/ T[;dk g[sZ o whoh f;`x ;h .
fJ; Bkb 5000 f;Zy ;B . d{i/ fijV/ iZe' sZe/ ftu ;B T[BKQ B/ p`dk f;`x Ì
gj[b (nzfwqs) b?D, whN ykD, Fokp ghD ns/ bkb eZgV/ bkje/ ekb/ eZgV/
gkT[D bJh fejk sK fe T[;dh tckdkoh goyh ik ;e/ . p`dk f;`x B/ fJ; soQK
eoB s'I fJBeko eo fdZsk . T[j th p`d/ Bkb'I tZy j' e/ fpB'd f;`x Bkb ik ob/ .
osB f;`x G`r,{ ;`sy' f;`x u{VkwDh, frnkBh frnkB f;`x, eosko
f;`x ebk;tkbhnk, fyikB f;`x s/ eow f;`x fj;N'ohnB nB[;ko c[NZ g?D s/
pkdFkj B/ fxT[ d/ dht/ pkb/ . T[;B/ sZs ykb;/ Ì d[Fkb/, jfEnko ns/ j'o
t;sK d/ s'jc/ fdZs/ . ekjB f;`x, whoh f;`x, Grs/ dk csfj f;`x ns/ Fkw
f;`x B"or` tkbhnK d/ nXhB 5000 f;ZyK Ì bj"o d/ Btkp B/ Gosh eo fbnk .
jo x'V ;tko Ì 30 o[gJ/ wjhBk, fgnkd/ Ì 15 o[gJ/ wjhBk ns/ jo ;odko
Ì 5 o[gJ/ o'ikBk fdZs/ rJ/ . T[j f;Zy, fiBQK B/ nzfwqs;o ofjD Ì soihj fdZsh
T[jBK Ì 5000 o[gJ/ wjhBk fdZs/ . b`ro ns/ x'fVnK bJh dkD/ uko/ ykso
Mpkb dk gqrDk fdZsk frnk . osB f;`x G`r{ nB[;ko ekjB f;`x ;oeko s'I
500 o[fgnk jo o'} b?d I k ;h . frnkBh frnkB f;`x, ]}kB f;`x nB[;ko
;oeko Bkb sZs ykb;/ B/ j/m fbyhnK FosK s/ fJeokoBkwk th ehsk .
1. gzE ykb;k pkdFkj d/ fe;/ fJbke/ s/ epik BjhI eo/rk .
2. gzikp T[s/ pkjoh d[FwD d/ jwb/ ;w/I ykb;k ;{pd/ ko dh wdd eo/rk .
3. ykb;/ dh ikrho ns/ Bed oew ftu e'Jh eN"sh BjhI j'tr / h.
4. ipoh Xow gfotoB s/ o'e bZrr / h.
5. Xkofwe oj[ohsK dh ;G Ì nk}kdh j'tr / h.
6. r?o-w[;bwkBK s'I i}hnk BjhI fbnk ikt/rk.
7. f;Zy tkjhekoK s'I nZXk G{whI brkB t;{fbnk ikt/rk .
8. gzikp ftu rT{ jZfsnk s/ gkp`dh bkJh ikt/rh .
9. r?o-w[;fbw fJ;sohnK dh fJZ}s dh oZfynk ehsh ikt/rh .
e'N fwo}k ykB
1712 s'I 1713Jh a sZe id'I ijKdko Fkj ns/ GoktK ftueko rZdh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|96
bJh xo/b{ i`r uZb ojh ;h ns/ fco id'I coyFhno ijKdko Fkj Ì wko e/
fdZbh d/ s]s s/ p?mk sK fJ; ;w/I ftueko p`dk f;`x B/ gjkV s'I nk e/ ebkB"o
ns/ pNkb/ d/ ftueko e'N fwo}k ykB d/ ;EkB s/ febk T[;kfonk . ck;No
ns/ w?bew B/ rbsh Bkb fJ; feb/ Ì b'jrVQ fby fdZsk ns/ fJ; dk
G[by/ k w[yb;g[o tkb/ feb/ b'jrVQ Bkb g?D bZfrnk .
p`dk f;`x ns/ f;Zy fJ;/ feb/ ftu ;B id'I coyFhno B/ ykb;/ ftu
c[ZN gkT[D bJh :'iBktK pDkJhnK ns/ T[j nkgD/ :sB ftu ;cb j'
frnk . ykb;k sZs ykb;k s/ p`dJh ykb;k ftu t`fvnk frnk . pkpk fpB'd
f;`x,ekjB f;`x, ns/ whoh f;`x nkfd nkgD/ gZyh f;ZyK Ì b? e/ nzfwqs;o ub/
rJ/ . p`dk f;`x fJZE/ jh fNfenk fojk .
wkou 1715Jh a d/ nzs ftu w[jwz d nwhB yK, n;rho yK, ijkB ykB,
o[;sw ykB ;odkoK B/ e'N fwo}k ykB s/ jwbk ehsk . u`rh bVkJh j'Jh .
f;`x febk SZve/ GZi nkJ/ ns/ r[odk;g[o nk rJ/ . xw;kB dh bVkJh ftu
n;o ykB s/ o[;sw ykB wko/ rJ/ . s[oe jko e/ bj"o ub/ rJ/ . coZy;hno
B/ jko pko/ ;[D e/ bj"o ns/ ;oj`d dh c"i fJeZmh ehsh fco jwbk ehsk .
s[oe fs`B tko GZi rJ/ . coyFhno dh eufjoh p`dk f;`x dhnK eokwksK
;[D ;[D e`p rJh . ;ehwK pDkT[D bZr/ fe p`dk f;`x fet/I jko/ . sdpho
pDkJh fe fit/I b'j/ Ì b'jk eNdk j? fst/I sZs ykb;/ s/ p`dJh ykb;/ Ì bVkt' .
nkg/ bVe/ ysw j' ikDr/ .
p`dk f;`x pjkdo dk bkj"o s/ jwbk
p`dk f;`x pjkdo B/ nkgDh ;Gk ftu fejk fe s[oe jko e/ p?m rJ/
jB . ;kÌ S/sh bkj"o s/ epik eo b?Dk ukjhdk j? . j' ;ed? fco sZs ykb;k
s[oeK Bkb ob ikt/ . p`dk f;`x d; e[ j}ko c"i b? e/ bj"o s/ uVQ fgnk .
;{pk bj"o n;bwykB B/ ;ko/ sZs ykb;/ Ì nkgDh ;jkfJsk bJh p[bk fbnk .
eow f;`x fj;N'ohnB, eosko f;`x ebk;tkbhnk ns/ fyikB f;`x nB[;ko
bj"o dh c"i p`dk f;`x d/ Nkeo/ bJh nkJh . nZrtkÌ oZfyneK ftu whoh f;`x
d/ nXhB sZs ykb;k nkfJnk . sZs ykb;/ B/ p`dk f;`x pjkdo Ì fejk fe
w[rbK Bkb bVD s'I gfjbK s?Ì ;kv/ Bkb bVDk j'tr / k . p`dk f;`x B/ c[NZ d/
ekoB dZ; e/ ;wMkT[D dk :sB ehsk go T[j fiZd s/ nV/ oj/ . gqkuhB gzE
gqekF nB[;ko p`dk f;`x B/ fejk, ¿s[w fpB n;hI n;K fpB s[;hI . puB BjhI :"
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|97
jw fdb p;h .À n?go itkp fwfbnk, ¿sZs ykb;? T[; ej:' n;hI eo? Bk s/oh
nk; . i' wkbe fJ; gzE ek ;' oj? jwko/ gk; .À sZs ykb;/ B/ fejk fe i/
;wM"sk eoBk j? sK s{` gjkVh fJbkek b? b? . p`dk f;`x pjkdo fBokF j' e/
ufbnk frnk ns/ gjkVK Ì fbeb frnk .
e;{o d/ j[;B? yK y/;rh dh prkts
j[;B? yK y/;rh B/ gzikp d/ Btkp d/ fto[XZ prkts eo fdZsh . ych
ykB efj`dk j? fe T[;Ì ;Z:d GoktK B/, fijV/ w[rb eufjoh ftu s[okBh
gkoNh d/ fto'X ftu fj`d;[ skBh gkoNh d/ w[yh ;B, prkts bJh u[fZ enk ;h .
npd[;wZd yK s[okBh gkoNh dk wjZstg{oB B/sk ;h . j[;B? yK B/ e;{_o d/ nkb/
d[nkb/ eJh EktK s/ epik eo fbnk ;h . T[;B/ pj[s ;ko/ Fkjh c"idkoK s/
ikrhodkoK Ì eZY fdZsk ;h . npd[;wZd B/ T[;Ì ;}k d/D bJh c"i G/ih .
w[rb ewKvo wkfonk frnk ns/ T[;dk wkb n;pkp ns/ ]ikBk i/sn { K B/
b[NZ fbnk .
j[;B? yK B/ B" j}ko x'V;tko c"i ftu Gosh ehs/ . npd[;wZd B/ th
nkgDh frDsh J/Bh jh tXkJh ns/ T[;d/ fto[XZ uVQkJh ehsh . u{BhnK d/ ;EkB
s/ NZeo j'Jh . fJj b`ph ns/ pj[s jh fGnkBe bVkJh ;h . j[;B? yK d/ sho
bZfrnk . T[;dk jkEh fi;dk wjkps wkfonk frnk ;h, T[;/ t/b/ d"V frnk .
T[;s/ r'bhnK s/ shoK dh tkSV j'Jh . j"d/ Ì nZr bZr rJh . j[;B? yK wo
frnk . pj[s ;ko/ ncrkB th wko/ rJ/ . pkdFkj B/ npd[;Z wZd yK Ì ;?c-T[d-
d"bk (oki dh sbtko) dk fyskp pyfFnk .
p`dk f;`x pjkdo tkg; w?dkBh y/so ftu
p`dk f;`x pjkdo S/sh jh gjkVK s'I w[Ve/ e'N fwo}k ykB (r[odk;g[o)
nk frnk . fJe fdB p`dk f;`x B/ X¯;/ tik e/ ebkB"o s/ Xktk eo fdZsk . E'VhQ
bVkJh j'Jh . ;{p/ B/ ;jkfJsk wzrh sK sZs ykb;/ B/ fejk fe fbys ftu
fbfynk j? fe i/eo e'Jh pkjo s'I jwbk eo/ sK T[; Bkb bVD nktKr/ . gzikp
ftub/ MrV/ s[;hI nkg fBp/V' . Bk}w u[gZ fojk . T[;B/ cs/ dhB Ì ;[Bj/ k G/
fink fe i/ w?I c"i b? e/ nkfJnk sK fes/ f;`x bj"o s/ epik Bk eo b?D . s{`
XB, rB, x'V,/ ;Fso s'jc/ d/ e/ ikB puk b? . T[;B/ J/;/ soQK ehsk . fco
p`dk f;`x okth gko eoe/ f;nkbe'N s/ ik fgnk, s[oe Eo Eo e`pd/ ;B . fco
;`GfVnkb Bro nkfd b[NZ e/ tihokpkd th b[NZ fbnk . fco g'mj' ko b[NZ h . S/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|98
wjhB/ UE/ b[Ndk fojk ns/ r[odk;g[o w[V nkfJnk .
coyFhno B/ nwhB ykB d/ g[sZ o ewodhB Ì gzikp G/fink . ewodhB
d/ nkT[D s/ gzikp ;oeko B/ fsnkoh F[o{ ehsh . fJbke/ d/ u"XohnK B/ ;jkfJsk
dk Go';k fdtkfJnk . r[}oks, g;o{o, ebkB"o, pNkbk d/ c"idkoK B/ bj"o
fJeZm ehsk . okik jod/t okfJ th wZdd bJh nkfJnk . npd[;wZd bZyh
i`rb s'I w[V nkfJnk ;h . 20 wkou 1715 Jh a Ì pkdFkj B/ je[w fdZsk fe
T[j ªdb/o i`r« dh ;jkfJsk eoB . fs`B gkf;nK s'I c"iK pNkb/ tZb uZb
gJhnK . pyFh nkfoc ykB, w[icZ o ykB, T[d? f;`x p[X` b/ k, r'gkb f;`x Gd"Vhnk
s/ fgoEh u`d th UXo tZb uZb gJ/ . p`dk f;`x dk fynkb ;h fe Xktk
npd[;wZd d/ bZyh i`rb s'I w[V nkT[D s'I fgZSI' j'tr / k . fJ; bJh T[;B/ e'N
fwo}kykB d/ nkb/ d[nkb/ e`X pDkT[Dh F[o{ eo fdZsh sK fe oZfynk j' ;e/ .
eZuh rVQh dhnK pkjhnK s/ o'eK th f;o/ BjhI ;B uVQhnK fe ;KMhnK c"iK B/
jwbk eo fdZsk .
npd[;wZd ykB s/ nkfoc ykB dhnK c"iK Nkeo/ s/ nk rJhnK . p`dk
f;`x pjkdo B/ g{oh soQK vN e/ Nkeok ehsk . ;hnoT[b w[skyohB dk fbykoh
r[bkw j[;B? fbydk j? fe, ¿fJ; soQK pkpk p`dk f;`x Ì vfNnk d/ye/ fJe
tkoh ;ko/ jh j?okB j' rJ/ . gfjbh NZeo ftu jh Fkjh ioB?b Ì jko j[d ` h
bZrh . Fkjh bFeo B/ fJe dw }'odko Xktk ehsk . pkpk p`dk f;`x mo`wQ / Bkb
nkgDh c"i d/ f;`xK Ì d[FwD dh nZr ftu M'e oj/ ;B ns/ fJ; soQK fgZS/ jN
oj/ ;B fit/I i`rbh ikBto fJe MkV s'I d{i/ MkV tZb jNdk j? .À ych ykB th
fbydk j? fe f;Zy fJsBk f;o i'V e/ bV/ fe T[BKQ B/ fJ;bkwh bFeo s/ ekp{
jh gk fbnk ;h . jNd/ jNd/ T[j r[odk; B`rb g[iZ rJ/ .
r[odk; B`rb
J/E/ e'Jh pekfJdk febk BjhI ;h . fJj r[odk; B`rb s'I fJe whb
dZyD tZb fJe g[okD/ E/j s/ d[Bh u`d dh y[bZ hQ jt/bh ;h, fi; ftu f;`x ik
b[e/ . ek;w yK nkoc p/r dk B"eo ;h s/ r[odk; Bzrb d/ x/o/ ;w/I Fkjh ;?Bk
d/ Bkb ;h . T[j fbydk j?, ¿f;`xK B/ rVQh d/ d[nkb/ dh ykJh v{x
` h eoe/ Fkjh
Bfjo s'Ve/ T[; ftu gkDh Go fbnk . fJ; soQK pkjo'I nkdwh iK x'Vk ;"yk
rVQh sZe BjhI gj[u` ;edk ;h .À
17 d;`po 1715 Jh a Ì id'I npd[Z;wZd (db/o i`r) d/ r[odk;
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|99
B`rb f;ZyK d/ wro g[iZ D dh ]po g[iZ h sK coyFhno B/ j[ew ehsk fe p`dk
f;`x Ì fiT[d I k iK w'fJnk cVe/ g/F ehsk ikt/ . s[oe c"iK d/ nZr/ gho ceho
;?chnK (e[okB dhnK nkfJsK) gVQd/ ik oj/ ;B . T[BKQ d/ fgZS/ w[b Z K w[bkD/
e[okB wihd gVQd/ iKd/ ;B s/ T[BKQ d/ fgZS/ c"iK . e'Jh efj`dk fe w?I phoK
(go/s) Ì e?d eo fbnk j? . e'Jh efj`dk j? fe w?I tZvk sghnk ;Z:d jK . fJj
;ko/ fJ; soQK dhnK rZbK eoe/ nkgDh o'}h ewk oj/ ;B go p`dk f;`x s'I
vod/ ;B . e'Jh efj`dk T[; e'b pho jB, e'Jh efj`dk T[; e'b r[oK d/ fdZs/
j'J/ sho jB . vofdnK i' rZb fdb ftu nkT[d I h efj`d/ ik oj/ ;B .
ftu'b/ B/ ik e/ p`dk f;`x pjkdo Ì fejk fe s{` tZvk gho j?I . n;hI s?Ì
;bkwK eoKr/ . s{` fJe EK fNe p?m . pkdFkj B/ s?Ì G/NI xZbh j? . fi`Bk w[be
ukjhIdk j? b? b? . T[rokjh eoe/ p?m e/ yk . i/ ej/I sK n;hI ykb;/ Ì eZY fd`d/
jK sK fe fJj w[V e/ MrVk Bk eoB . n;hI ;j[` ykD bJh nkgD/ Bkb e[okB
b? e/ nkJ/ jK . fJ; soQK eJh ;otohJ/ ns/ eJh f;Zy p`dk f;`x Ì GowkT[D
bJh xZb/ . p`dk f;`x pjkdo T[BKQ dh ukgb';h ftu nk frnk . T[;B/ nkgD/
uko-u[co/ / v/o/ btk fdZs/ . c"i d/ ioB?b XB d"bs s/ nkNk dkDk xbd/ oj/ .
p`dk f;`x B/ T[BKQ dhnK rZbK ftu nk e/ Bk febk gZek ehsk ns/ Bk nBki iwQK
ehsk . T[;B/ ;wfMnk fe s[oeK B/ jko wzB bJh j? . c"i UBh e[ o;d nzdo
ikD fd`dh i' fJe fdB bJh w;K g{oh j[d ` h . ed/ T[j efj`d/ fe Fkj dk j[ew
nkfJnk j? . T[;B/ s?Ì i`w{ s'I b? e/ jod[nko sZe d/ gjkVh y/so dk okik wzB
fbnk j? . j'o ukjhIdk j? T[j th b? b?, go c/o e[M Bk eohI . fJ; soQK p`dk T[BKQ
d/ MK;/ ftu nk frnk .
id'I x/ok gZek eo fbnk sK f;`xK dk feb/ s'I pkjo ikDk s/ nkT[Dk
p`d eo fdZsk . i' f;`x pkjo rJ/ ;B esb eo fdZs/ . f;`xK B/ fejk ;kv/ Bkb
X'yk j'fJnk j? . T[BKQ B/ pki f;`x i" c"idko ;h Ì fejk fe ike/ fJ; pko/ p`dk
f;`x d/ jk}o j'J/ . p`dk f;`x B/ g[fZ Snk, ¿s[;hI fet/I nkJ/ j' . w?I ;wfMnk s[jkÌ
b'eK B/ G[ubk fbnk j? . s[;hI ;wMd/ j' fe w?I fJj BjhI ikDdk fe s[oe ;kÌ
wkoB nkJ/ jB ns/ s[;hI efj`d/ j' fe GhV gJh s'I p`dk f;`x SZv ikJ/rk . J/;
soQK ed/ BjhI j'tr / k . fJj fJe pho pjkdo dk puB j? . u`rk iK wzdk jo
jkb s[jkv/ Bkb ojKrk . ;Zuh rZb j? j[D T[vA e/ BjhI iktKrk . wo iktKrk
go puB'I BjhI jkoKrk . s[oeK B/ ;kv/ Bkb drk ehsk j? . fJj ;kÌ wkoB nkJ/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|100
jB n;hI th woB nkJ/ jK . BZm BjhI ikDk . n;hI nkgD/ ;h; s[oeK ;`r
bktKr/ . r[on { K B/ gfjb'I th ;h; fdZs/ jB . n;hI th T[BKQ tKr ;kek eoBk
ukj[d` / jK . s[oe sbtkoK Bkb w[ekJ/ BjhI ik ;ed/ . nkgD/ f;o d/ e/ fJBQK Ì
oZp dh dorkj ftu'I v/rDk j? .À
s[oeK B/ fJeZm/ j' e/ ;bkj ehsh, ¿p`dk f;`x dh eokwks ubh rJh
j?. j[D neb th BjhI ojh . o;d p`d eo fdU . T[BKQ e'b nzB dkDk iwQK BjhI
j? . nBki fpBK n"y/ j'Dr/ . gkDh fpBK x'V/ wo ikDr/ . j[D fJBQK Ì T[e;k
fdU . id'I fJj pkjo nkT[D sK ;G Ì wko fdU .À
T[BKQ B/ rZb gZeh eoe/ rVQh s/ jwbk eo fDZsk . f;`x th uVQ gJ/ .
s[oeK B/ f;`xK Ì x/o fbnk . f;`xK ;wfMnk fe j[D ikB BjhI puDh . woB s'I
Bk vo', Fjhd j't' . r[o{ dh ykso ;h; d/t,' GZi e/ th BjhI puDk . f;`xK B/
nZrI' p`de{ K, sho ewkBK s/ sbtkoK Bkb Nkeok ehsk . g?o rZv e/ bV/ . nZr/ tX/,
fgZS/ BjhI jN/ . poShnK d' d' Ì uho e/ b`x iKdhnK . s[oeK B/ th g{ok i'o
bkfJnk . xw;kD dk :[XZ j'fJnk . f;`xK B/ ikB dh gotkj Bk ehsh . s[oe
bVD s'I th Nbd/ oj/ . f;`x wZE/ s/ tko yKd/ ;B go s[oe fgZm fgZS/ . s[oeK
dh frDsh pj[s ;h . fJe wodk d' nk iKd/ . s[oe fgZS/ jN iKd/ ;B go f;ZyK
d/ fgZS/ jND bJh EK BjhI ;h . fJe fJe f;`x d; d; s[oeK B/ x/fonk j'fJnk
;h . f;`x nkgD/ nkyoh ;kj sZe bVd/ ;B . f;`xK B/ Bk sK gkDh dh nk; ehsh
ns/ Bk ªpuk bU« dh co:kd ehsh . f;`x fi; tZb d"Ve/ iKdk s[oe fgZS/ jN
iKdk .
s[oe j`eko rJ/ . Btkp B/ g"VhnK s/ y{j dk uZe wzrtkfJnk . dko{
f;Zek, s'gK, p`de{ K i`po{ / t`v fdZs/ . c"i B/ fejk fe b[NZ wkc eo fdU, n;hI
xVh ftu rVQh csfj eo btKr/ . f;`xK dh u`rh c"i wko bJh j? fgZS/ sK G[yZ
d/ wko/ f;`x jB . u`rh rZb j? fe sZs ykb;k p`d/ Ì SZv frnk j? . T[; fdB
s'I fgZSI' p`dk f;`x fiZE/ fiZE/ th bfVnk T[j jkfonk j? .
s[oeK B/ fco uVQkJh ehsh . f;`xK B/ G[yZ / woB dh EK bVe/ woB dk
c?;bk eo fbnk . T[j sbtkoK X{ e/ p{j/ nZr/ nk yV/ . pj[s ;ko/ x'V;tko s/
g?db c"i th nkJh . T[BKQ dk fynkb ;h fe p`dk f;`x e'b pj[s XB j? . jo
e'Jh fJe d{i/ s'I nZr/ ik e/ b[NZ b?Dk ukj[d ` k ;h . x'V;tko g?dbK Ì bskV e/
nZr/ b`xd/ . eJh nrb/ x'fVnK Ì th bskVe/ b`x rJ/ . nkg' ftu bVe/ wo
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|101
rJ/ . J/Bh X{V SkJh fe nzXo/ k Sk frnk . X{V ftu e'Jh gsk Bk bZfrnk
nkgfDnK Ì jh wko w[ekfJnk . f;`x th nZrI' nk NZeo/ . d'tK gkf;nK s'I wko'
wko' dhnK nktk}K nkT[D bZrhnK . s[oe ªnbh nbh« efj`d,/ f;`x ªr[o{ r[o«{
T[ukod/ . f;`xK B/ r'bhnK ubkJhnK i' jZvhnK Ì uhodhnK ;oho d/ nko gko
fBebdhnK . s[oeK dhnK s'gK B/ feb/ dh e`X Ykj fdZsh ns/ p[oi th Ykj
fdZs/ . d"V e/ uVQD bJh pj[s okj y[b Z Q frnk . g"VhnK bk e/ e[M s[oe nzdo
ub/ rJ/ . f;`xK B/ wko w[ekJ/ . i' e`X Ì jZE gkT[d I k jZE eZN fd`d/ . N'b/ pDk
e/ dotki/ tZb iKd/ . T[j p`de{ K dhnK r'bhnK, shoK s'I sbtkoK s'I vod/ w[V
iKd/ iK esb j' iKd/ . fJ; soQK b'EK dh e`X T[;o rJh . x'fVnK s/ x'V/ fJT[I
gJ/ ;B fit/I soykD B/ fpqS eZN e/ Y/o bkJ/ j'D . f;o w?dkB ftu wshfonK
tKr gJ/ ;B . bj{ dhnK BdhnK tr ojhnK ;B . Xosh r[bkb torh j' rJh
;h . dotki/ b'EK Bkb p`d j' rJ/ ;B . s[oe fiZXo iKd/ f;`x nZr/ nk yb'dI / .
s[oe fJe wodk uko v/o/ Ì BZm iKd/ . i/ fJe }]wh Ì u[eZ dk T[;d/ Bkb d'
j'o s[o g?Id/ .
oks j'Jh . Btkp Bkb ftuko j'Jh fe ¿p`d/ wotkT[D Bkb'I rVQh Ì
x/ok gkU . T[BKQ Ì G[yZ / wko',À pkjo'I dkDk sZe nzdo BjhI ;h iKdk . fJ; jkbs
ftu pVh w[Feb pDh . ukbh gzikj f;`xK dk iZEk pkjo fBeb e/ t?oh dk
Nkeok eodk i' jZE brdk b? e/ feb/ ftZu nk iKdk . t?oh s`r nk frnk . T[j
r[;Z / Bkb feb/ s/ nzXk X[dz s'gK dkrd/ go nzdo f;`xK dk e[MZ Bk ftrVdk .
f;`xK d/ i?eko/ t?oh dk fdb fjbkT[d I / . Fkjh ioB?b jo o'} d[nktK eod/ fe
:k nZbkj \ fJj pbk fet/I wro'I bkj . j'o BjhI sK feZb/ ftu'I feXo/ fBZeb
ikt/ s/ ;kvh ybk;h j't/ .
f;`xK dk okFB xN fojk ;h . db/o i`r th fiZs dh nk; SZv p?mk
;h . J/j' ;'udk ;h fe S[Nekok fet/I j't/ . fJpkosBkwk dk eosk w[jwz d ek;w
fbydk j?, ¿fJjBK b'eK fJsBk G? ;h ns/ T[jBK d/ ;odko p`dk f;`x dk
fJsBk vo ;h fe Fkjh ;?Bk d/ ewKvo oZp nZr/ gqkoEBk eod/ ;B fe e'Jh
nfijk GkDk tos/ fe p`dk f;`x nkgD/ puk bJh rVQh ftu'I pkjo GZi ikt/ .À
fJe gk;/ p`dk f;`x dk, d{i/ gk;/ pkdFkj dk vo ns/ shik pdBkwh dk vo
;h . T[;B/ jwfbnK dh EK x/ok gZek eoB dk j[ew fdZsk . feb/ d/ B/V/ s`p{
Bkb s`p{ i'V e/ bk bJ/ ns/ T[BKQ d/ nZr/ oZf;nK dh tkV eo bJh . fJZe uZgk
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|102
EK ykbh BjhI ;h fiZE/ s`p{ oZ;/ s/ gfjo/dko Bk j'D . f;`xK bJh pVh n"eV pD
rJh .
Fkjh ;?Bk B/ nkgD/ puk bJh s`pn { K nZr/ d;-d;, thj thj ri b`p/
fwZNh d/ EV/ pDk bJ/ . T[j p`dk f;`x pjkdo dh ikd{roh s'I th vod/ ;B .
Gkt/I ek}h, w[bZ K s/ ceho ebkwK gVQ gVQ T[BKQ dk fdb XokT[d I / fe T[;dk ikd{
p/n;o j' frnk j? go fco th T[BKQ dk fdb BjhI ;h yVQdk . T[BKQ Ì FZe ;h fe
p`dk f;`x G/; tNk e/ fBeb ;edk j? . i/ T[BKQ Ì e'Jh fpZbh iK e[sZ k feb/ ftu'I
pkjo fBebdk fd;dk sK T[;Ì p`dk f;`x pjkdo ;wMe/ T[;s/ shoK, r'bhnK
dh toyk eoe/ wko w[ekT[d I /.
J/;/ soQK nZm wjhB/ b`x rJ/ . pkdFkj tZbI' febk S/sh csfj eoB
bJh j[ew nkT[d I / . db/o i`r th fdb'I ekjbk ;h . T[;B/ bZeVK s/ fwZNh d/ T[u/
T[u/ EV/ pDkJ/ sK fe fJBQK s/ uVQe/ feb/ s/ r'bk pkoh ehsh ikt/ . Fkjh c"i
feb/ s/ tko eoB bZrh . f;`x fco th Bk xpokJ/ ns/ Bkjh fe;/ Ì rVQh sZe
gj[`uD fdZsk .
(B'N L fgZS/ n;hI wksk ;[d ` oh okjhI fby/ gZsoK d/ ekoB ykb;/ d/
d'ckV sZs ykb;k s/ p`dJh ykb;k ;ko/ fby nkJ/ . Gkt/I w?I vk a r`vk f;`x ns/
;'jD f;`x ;hsb d[nkok dZ;h ejkDh Bkb ;fjws BjhI go fco th J/E/ fby
fd`dk j? .)
vk a r`vk f;`x fbyd/ jB fe J/;/ ;w/I f;`xK ftu fJe d[odxNBk j'
rJh . ftuko ;h fe rVQh ftu ofje/ Nkeok ehsk ikt/ iK rVQh SZve/ BZf;nk
ikt/ . pkpk fpB'd f;`x rVQh SZvD d/ jZe ftu s/ p`dk f;`x rVQh ftu ofje/
Nkeok eoB d/ jZe ftu ;B . d'tI/ fiZd cV p?m/ . wkwbk tXdk tXdk sbtkoK
X{j b?D sZe gj[u` frnk . pkpk fpB'd f;`x d/ bVe/ ekjB f;`x B/ ftu g? e/
fejk fe d'tK ftu'I fJe ikDk febk SZv ikt/ . pkpk fpB'd f;`x sbtko b? e/
x'V/ s/ ;tko j' e/ x/o/ ftu'I ;jh ;bkws pkjo fBeb rJ/ . ªdk N/b} n"c
No[EZ « (f;Zy wkoNkfJo}) dk eosk ;`sy' f;`x ird/t gzBk 91 «s/ fbydk j?,
¿db/o i`r B/ p`dk f;`x Ì ;[Bj/ k G/fink fe i/eo s{` febk SZv ikt/I sK
pkdFkj s?Ì g{oh soQK wkc eo d/tr / k . r[iko/ bJh s?Ì s/ f;`xK Ì }whB th
fdZsh ikt/rh .À Bfo`dogkb f;`x, fgnkok f;`x gdw, w[jw` d bshc fJ; pko/
e[M BjhI fbyd/ . (fJ; pko/ j'o ftuko nZr/ ube/ eoKr/ .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|103
 x/ok gJ/ Ì nZm wjhB/ j' rJ/ ;B . nzdo i' e[M ;h w[eZ u[fZ enk ;h .
f;`x ed/ Skg/ wko e/ t?oh s'I y'j fbnkT[Id/ . ed/ Fkjh tgkoh Ì tZX w[Zb dk
bkbu d/ e/ b? b?Id/ . nkyo fe`Bk e[ ;wK b`x ;edk ;h . nkdwh, x'V/ nkfd
G[Zy d'y/ woB bZr/ . o[ZyK d/ gZso T[pkbe/ fpBK b{D fwou s'I ykX/ . o[ZyK dh
fSZb ;[ek e/ ghj e/ nkN/ dh EK ykXh . fJj Bk fwbhnK sK x'V/, rX/ s/ yZuo
wko e/ ykX/ . pkbD d/ s'V/ eZuk wk; jh ykXk . eJhnK B/ sK nkgD/ gN uho
e/ nkgDk wk; jh ykXk . ikBtoK dhnK jZvhnK ghje/ ykXhnK . NZNhnK
bZrD Bkb wo rJ/ . go X`B ;B T[BQK d/ j"I;b/, T[j wod/ wod/ th g?oh Ì
r'bh wko fd`d/ ;B . okFB tKr r'bh f;Zek th w[Ze frnk . fdT[-eZd ;{ow/
jZvhnK d/ fgzio ofj rJ/ . p`dk f;`x dh u`p/ tkbh Xow gsBh ;[Fhb e"o
ns/ g[Zso ni? f;`x th Bkb jh feb/ ftu ;B . T[j uko e[ ;kb dk wk;{w
pZuk th r[o{ d/ BK s/ eFN ;jko fojk ;h . joh okw r[gsk nB[;ko, ¿p`dk
f;`x dh gsBh ns/ g[Zso ni? f;`x Ì u`p/ s'I cVe/ fdZbh fbnKdk frnk
;h .À i' tX/o/ ;jh j? . ekwto ykB fbydk j?, ¿fco th T[; ekco nkr{ B/
nZm wjhB/ w[ekpbk eoe/ BtK jh fJfsjk; fbfynk j? . f;`x fpwkoh,, G[Zy
s/ ew}'oh Bkb fBYkb j' u[Ze/ ;B go f;`xK dk fJsBk G? ;h fe e'Jh rVQh
d/ B/V/ BjhI ;h nkT[Idk .À n;okfo ;wZdh ftu fbfynk j?, ¿T[; (p`dk f;`x)
dh jkbs fJsBh gsbh j' rJh fe s{` ej/Irk fe T[;B/ rohph d/ e'B/ ftu ;"
ubhj/ eZN/ j'D . a a a a anBki dk dkDk w'sh d/ dkD/ tKr wfj`rk j' frnk ns/
gkDh dh p{`d nkdwhnK d/ fujo/ dh o"De tKr nb'g j' rJh . (f;Zy)
do]sK dh fSZb Ì gzSh d/ wk; fijh nBw'b ns/ fpqSK d/ gZs/ s/ fSbe/ Ì
;tkdh G'iB Bkb'I u`rk ikDd/ ;B . T[jBK d/ fujfonK dh o"De Bk ojh ;r'I
o`r eDet`Bk th Bk fojk . a a a ai/ T[j sq/j Bkb Bk wod/ sK T[j m`v Bkb wo
iKd/ . i/ j¯e/ dh nZr T[BQK Bkb fBnK eoB Ì Bk pj[Vdh sK T[j T[BhIdo/ d/
wko/ wo iKd/ . a a a a G[Zy d/ wko/ T[j J/ew d/ u`d tKr e[Zp/ j' rJ/ . i/ T[j
;{oi dh fNZeh d/yd/ sK T[j nk; d/ d`d y'bQd/ Gkt T[;Ì ykD bJh w{zj
y'bQd/ . T[j Xosh dh fwZNh yzv tKr uNw eo rJ/ .À w?ekbc ªf;Zy fJfsjk;«
d/ gzBk 557 s/ fbydk j?, ¿p`dk f;`x B/ w}p{o j' e/ db/o i`r e'b ;[bkj
bJh gZso G/fink fe i/ T[jdh ikB pyFh ikt/ s/ T[jdh ;?Bk Bkb Bowh
tosh ikt/ sK nksw ;wogD bJh fsnko j? .À
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|104
febk ykbh eotkT[Dk
db/o i`r B/ e{NBhsh tosh . T[;B/ ;[Bj/ k G/i e/ fejk fe i/ febk
ykbh eo fdU sK pkdFkj tZbI' g{oB wkch fdZsh ikt/rh . r[}ko/ bJh ikrho
th fdZsh ikt/rh . fJ; dh g[FNh bJh e[okB ;ohc dhnK e;wK ykXhnK ns/
p`dk f;`x Ì e[MZ B}okBk G/fink . T[go'es rZbK s/ ftFtkF BjhI nkT[d I k fe
p`dk f;`x B/ fJj rZbK wzB e/ feb/ dk dotk}k y'fbQnk . wzdh jkbs d/y e/ jh
dotk}k y[btQ k fdZsk . ;Zs d;`po, 1715 Jh a Ì p`dk f;`x pjkdo d/ j[ew
Bkb f;`xK B/ rVQh dk p{jk y'bQ fdZsk . nzdo f;Zy G[yZ Bkb nXwJ/ s/ fBYkb
j'J/ gJ/ ;B . db/o i`r B/ e;wK G[bk e/ p`dk f;`x pjkdo Ì frocsko eo
fbnk . frocskoh ;w/I 300 f;`x Bkb ;B . fijV/ f;gkjh vod/ rVQh d/ B/V/
BjhI ;h brd/ T[BKQ pVh p/ofjwh Bkb f;Zy esb ehs/ . fJj fJe soQK dh
p[}fdbh s/ ekfJosk ;h . fs`B ;" f;`xK dhnK w[FeK p`BeQ / f;gkjhnK nZr/ ;[NZ
fdZs/ . rVQh dh uZgk uZgk EK dh sbkFh bJh rJh . Fkjh f;gkjhnK dk fynkb
;h fe f;ZyK e'b pj[s XB j? go id'I T[BKQ Ì e[M Bk fwfbnk sK T[BKQ B/ Fjhd
f;`xK dhnK bkFK Ì uho e/ ;'B/ dhnK w'joK bZGD dk :sB ehsk . T[BKQ dk
fynkb ;h f;`xK B/ w'joK fBxb bJhnK jB . ;fjed/ f;ZyK d/ th g/N uke
ehs/ rJ/ . eow f;`x fj;N'ohnB nB[;ko ;" f;`xK Ì p`dk f;`x d/ Bkb e?dh
pDk e/ ns/ esb j' u[eZ / fs`B j}ko f;ZyK d/ f;o c{; Goe/ B/finK s/ N`r e/
db/o i`r fiZs d/ Bkno/ tikT[d I k r[odk; B`rb s'I w[fVnk . d' ;" e?dh d' d'
fJeZm/ T[mZ K ns/ rfXnk T[s/ B{V/ j'J/ ;B . ;G s'I fgZS/ Fkjh ioB?b, c"idko,
nwho fiwhIdko, fj`d{ oki/ s/ T[jBK dhnK c"iK ;B . fJ; fiZs dh ]po
pkdFkj Ì fdZbh ftu 22 d;`po, 1715Jh a Ì fwbh . p`dk f;`x pjkdo dh
frocskoh d/ pkti{d t?oh ni/ th vo oj/ ;B . T[BKQ Ì tfjw ;h fe T[j fes/
eokwks Bkb T[vA Bk ikt/ . fJe nca;o B/ fejk, ¿s[;hI w?Ì fJjd/ Bkb ;`rb
Bkb p`BQ fdU . id'I fJj T[vA D bZrr / k, w?I fJjd/ g/N ftu yzio wko fdnKrk .À
w[jw` d jkdh ekwto ykB fbydk j?, ¿fJj fe;/ th nebwzdh iK pjkdoh dk
Bshik BjhI ;h pbfe oZp dh fwjopkBh ;h fe fJj fJ; soQK j' frnk, BjhI sK
jo fe;/ Ì gsk jh j? . ;tortk;h pkdFkj pjkdo Fkj B/ nkgD/ uko/
;kfj}kfdnK ns/ nDfrDs tZv/ tZv/ nc;oK ;D/ fJ; prkts Ì fwNkT[D d/
:sB ehs/ ;B go fJj ;G fB;cb j' rJ/ ;B ns/ j[D T[j ekco f;Zy ns/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|105
T[;d/ ;kEh G[yZ B/ nXhB j'D bJh w}p{o eo fdZs/ ;B .À
feb/ ftZuI' fJe j}ko feogkBK, 278 YkbK, 217 S'NhnK feogkBK
180 swzu,/ 173 shoewkB s/ GZE,/ 114 yzio, 600 o[gJ/ s/ 23 ;'B/ dhnK w'joK
fwbhnK . J/B/ n;b/ ns/ ]}kB/ Bkb nZm wjhB/ c"iK dk Nkeok eoBk nD'yk
ekoBkwk j? . fi;dh fw;kb feXo/ BjhI fwbdh .
bj"o tZb
p`dk f;`x pjkdo Ì e?d eo fbnk frnk . s[oe f;`xK Ì o;s/ ftu
w}ke eoe/ S/Vd/ ;B . go f;Zy T[BKQ Ì e[M Bk e[M ;[Dk fd`d/ ;B . p`dk f;`x
d/ fujo/ s/ gfjbK tkbk jh B{o ;h . p`dk f;`x pjkdo Ì uko EktK s'I ;`rbK
Bkb iefVnk j'fJnk ;h . g?oK ftu p/VhnK, rb/ ftu c`dk, jZEK ftu jZE
eVhnK s/ bZe d[nkb/ i`iho p`BhQ j'Jh ;h . d' e[ ;" ;kEh f;`xK d/ p/VhnK
gkJhnK j'JhnK ;B . p`dk f;`x b'j/ d/ fgzio/ ftu p`d ;h . fJe f;gkjh Ì
fgzio/ Bkb p`fBQnk j'fJnk ;h . pkeh f;ZyK Ì th u`rh soQK B{V e/ rZfvnk T[s/
fpmk e/ ;ko/ bj"o ftu fcokfJnk frnk .
bj"o dhnK ;VeK s/ pk}koK ftu ns/ wekBK dhnK SZsK TÆs/ j}koK
nkdwh t/yD tkb/ yV/ ;B . w[jw` d bshc fbydk j?, ¿fJjBK f;Zy e?dhnK Ì
b`rV/, fBopb, G[yZ / rfXnK ns/ T{mK TÆs/ ;tko ehsk frnk . jo fJZe d/ f;o
s/ ekr} dh N'gh gkJh rJh - ib{; d/ wro b'eK dh XkV ;h i' fJjBK dh
fyZbh T[vkT[dI h s/ fJjBK Ì rkbhnK fd`dh ;h a a a pa kihd yK dh fpqX wK fi;Ì
pki Bkwh fJe f;Zy B/ Bwk} gVQd/ esb ehsk ;h fJe tZvk ;kok gZEo u[eZ e/
SZs T[go'I T[;d/ eksb d/ f;o T[s/ trkj wkfonk . fJ; gZEo Bkb pki f;`x
UE/ jh fuZs j' frnk .À (pk} f;`x Ì gZEo wkoe/ wkoB tkbh ejkDh rbs j? .
pki f;`x Ì d{i/ f;`xK d/ Bkb fdZbh ftu Fjhd eo fdZsk frnk ;h ).
fdZbh tZb e{u
bj"oI' s[oB t/b/ }eohnk yK Ì pkdFkj d/ g/F eoB bJh d' ;' f;o
E'V/Q bZr/ . T[;B/ c"idko ns/ u"XohnK Ì f;ZyK Ì cVe/ g/F eoB dk j[ew
fdZsk . T[BKQ B/ p/rB[ kj f;ZyK s/ fj`dn
{ K Ì cVe/ f;oK dh frDsh g{oh eoB bJh
g/F eo fdZs/ . ibkdK B/ fJBQK d/ f;o bkj fdZs/ . ;Zs ;" rZv/ f;oK Bkb Go e/
fdZbh Ì s'o/ . efB`xw fbydk j?, ¿p`dk f;`x s/ d{;fonK (e?dhnK) Ì pVh
d[owfs Bkb, i' ikjb s/ nZX-i`rbh i/s{ jh eo ;ed/ jB, fdZbh Ì s'fonk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|106
p`dk f;`x dh soQK ;kfonK Ì g?oK, jZEK, bZe ns/ rbK s'I ;`rbK Bkb iefVnk
j'fJnk ;h s/ d' d' iK fs`B fs`B eoe/ rZfvnK ftu bZfdnk j'fJnk ;h . ;oj`d
ftu T[BKQ Ì pk}koK ftu dh b`xkfJnk frnk . fiZEI' d/ b'e T[BQK Ì fNueoK
eod/ ns/ rkbQK eYd/ ;B . f;ZyK B/ fJj ;G e[M Fpd gVQd/ j'J/ pV/ Xhoi
Bkb ;fj fbnk .À
27 cotoh, 1716Jh a (frnkBh GiB f;`x nB[;ko 20 cotoh,
1716Jh )a Ì id'I f;Zy e?dhnK d/ nrokpkd g[i Z D dh ]po pkdFkj Ì fwbh sK
T[;B/ w[jw` d nwhB ykB Ì j[ew fdZsk fe T[j p`dk f;`x pjkdo ns/ ;kEh
f;`xK Ì nrokpkd s'I Fkjh wfjb sZe ib{; ftu fbnkT[D dk gqpX` eo/ . 29
cotoh, 1716Jh a Ì p`dk f;`x pjkdo s/ f;ZyK Ì ib{; dh Feb ftu fdZbh
Ffjo ftu fbnKdk frnk . ;G s'I nZr/ pK;K s/ N`r/ d' j}ko f;`xK d/ c{; Bkb
Go/ f;o ;B fiBQK d/ e/; jtk ftu T[vA oj/ ;B . T[BKQ d/ fgZS/ pK; s/ woh j'Jh
fpZbh N`rh jJh ;h fi;dk wzst ;h fe r[odk; B`rb d/ feb/ ftu wB[yZ sK eh
ikBto e[sZ k, fpZbh sZe BjhI SZv/ . fJ; s'I fgZSI' jkEh T[s/ ;`rbK ftu iefVnk
fgzio/ ftu p`d p`dk f;`x pjkdo ;h . wy"b eoB bJh T[;d/ f;o s/ fsZb/ eZYh
bkb grVh p`Bh j'Jh ;h ns/ fsZb/ Bkb eZYh j'Jh nBkoK d/ c[b Z K Goh r{V/Q
bkb pkdb/ dh g[Fke g[nkJh j'Jh ;h . T[;d/ fgZS/ s[okBh w[rb nca;o ;`i-'
wfVQnk B`rh sbtko bJh yVQk ;h . T[;d/ fgZS/ p/gbkD/ T{mK T[s/ d' d' eoe/
pZX/ j'J/ f;Zy e?dh ;B fiBQK dh frDsh 740 dZ;h iKdh j? . fJBQK d/ f;oK s/
G/vK dh yZb dhnK FhF/ d/ wDfenK tkbhnK N'ghnK ;B . T[BKQ dk fJe jZE d'
beVhnK ftueko g/uK Bkb e;e/ X"D Bkb iefVnk j'fJnk ;h . T[x A / f;`x i'
p`dk f;`x d/ Bkb Bkb ik oj/ ;B G/vK dh yZb gkJh j'Jh ;h fi;d/ tkb pkjo
Ì ;B sK fe T[j foZSK tKr fd;D . ib{; d/ fgZS/ fgZS/ fs`B pkdFkjh nwho
Btkp w[jw` d nwhB ykB uhB pjkdo, T[;dk g[sZ o ewo[d Z hB ykB ns/ T[;dk
i[nkJh }eohnk ykB ;B . nrokpkd s'I fdZbh Ffjo d/ bj"oh dotki/ sZe
;Ve d/ d'jhI gk;hI c"iK yVQhnK ;B ns/ p/nsz b'e yVQ/ ;B fijV/ p`dk f;`x
pjkdo ns/ f;`xK d/ ftbZyD o{g d/y e/ wy"bK eod/ ;B .
ªfJpos Bkw/« dk b/ye w[jw` d jkfo;h i' Bwe wzvh s'I b? e/ pkdFkjh
feb/ sZe ib{; d/ Bkb frnk, nZyhI d/fynk jkb fbydk j?, ¿w?I fJ; fdB fJj
swkFk d/yD bJh Bwe wzvh sZe frnk ;h ns/ UE'I febk w[pkoe sZe ib{; d/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|107
Bkb Bkb ;h . Ffjo dk FkfJd jh e'Jh p`dk j't/ i' swkFk sZeD ns/ fJBQK
bkjBshnK (f;ZyK) dk ykswk d/yD bJh pkjo Bk nkfJnk j't/ . pk}koK ns/
rbhnK ftu nfijh GhV edh xN jh d/yh rJh ;h . w[;bwkB y[Fh ftZu c[b Z /
BjhI ;wk oj/ ;B . go T[j wzdGkr/ f;Zy i' fJ; nzsw dFk Ì g[iZ / j'J/ ;B, pV/
gq;B` ns/ nkgDh fe;ws T[s/ okih ;B . T[jBK d/ fujfonK T[s/ T[dk;h iK
nXhBsk dk e'Jh wkw{bh fBFkB iK gqGkt th BjhI ;h fd; fojk . pbfe T[j
pj[s ;ko/ T{mK TÆs/ Fpd gVQD ftu wxB ;B ns/ pk}koK iK rbhnK ftu'I
T[BKQ Ì i/ e'Jh efj`dk fe j[D s[jkÌ esb eo fdZsk ikt/rk sK T[j itkp
fd`d,/ ¿esb eo fdU . n;hI esb j'D s'I ed vo/ jK . i/ vod/ j[d ` / sK feT[I
s[jkv/ Bkb fJ; soQK i`r eod/ < ;kÌ sK e/tb G[yZ ns/ ykD/ dkD/ d/ xkN/ B/
s[jkv/ jZE c;k fdZsk j? BjhI sK ;kvh pjkdoh d/ ekoBkw/ s[jkÌ gsk jh jB .À
ªspf;oks[-Bkf}ohB« dk b/ye ;Z:d w[jw` d fbydk j?, ¿T[; t/b/ w?I
T[BKQ ftZuI' fJe Ì fJFkok eoe/ fejk fe fJj eh x[wvz ns/ Byok j? < T[;B/
jZE nkgD/ wZE/ T[s/ oZfynk ns/ nkgDh fe;ws s/ B;hp tZb fJFkok ehsk .
T[; t/b/ w?Ì T[;d/ nzdob/ Gkt dk dZ;D-Y`r pVk u`rk bZfrnk .À T[j ;ko/
nBkdo ns/ wzdk toskU i' t?ohnK B/ ehs/, r[o{ r'fp`d f;`x d/ f;`xK Ì
nkgDh ;[Gkte T[uA -wkB;e nt;Ek s'I v[bk Bk ;e/ . w[jw` d jkdh ekwto
ykB fbydk j?, ¿fpBK fe;/ T[dk;h iK Fofwzdrh d/ T[j FKs fus ns/ gq;B`
w[yZ ik oj/ ;B ns/ FjhdK dh w"s woB bJh fJZSktkB fd;d/ ;B .À
id'I ib{; pkdFkjh feb/ e'b g[fZ ink sK pkdFkj B/ p`dk f;`x, pki
f;`x, GkJh csfj f;`x ns/ e[M j'o nkr{nK Ì fsqgb ' hJ/ ftu e?d eoB bJh
fJpokjhw ykB who/-nkfsF d/ jtkb/ eoB dk j[ew fdZsk . p`dk f;`x dh
xo tkbh, uko ;kb d/ pZu/ ni? f;`x ns/ T[;dh fyvkth Ì Fkjh iBkBykB/ dk
gqpX` e dopko ykB Bk}o b? frnk ns/ pkeh d/ 694 f;`x esb eo d/D bJh
;opokj ykB e'stkb d/ jtkb/ ehs/ rJ/ .
w[jw` d nwhB ykB Ì pkdFkj B/ S/ fyZbsK, fJe firk ebrh ns/
fJe ;[Bfjoh ekmh tkbk x'Vk fJBkw fdZsk . ewoZd [ hB ykB ns/ }eohnk ykB
Ì fJe yk; fbys, firk ebrh, x'Vk ns/ jkEh pyF/ rJ/ . fJ;s'I fgZSI'
}eohnk ykB r[odk; B`rb ftu'I cV/ jfEnko nkfd ns/ t;sK b? e/ Fkjh
]}kB/ d/ sfj;hbdko Ì d/D ufbnk frnk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|108
fJoftB efj`dk j? fe, ¿cV/ rJ/ jfEnkoK ns/ o[gfJnK nkfd dh
;{uh s'I f;Zy nkr{ dh r[odk; B`rb d/ nzdo dh c"ih skes ns/ d"bs dk e'Jh
pj[s tXhnk gqGkt BjhI g?d I k .À ekwto ykB efj`dk j?, ¿fJj ;Zuw[Zu j?okB
eoB tkbh rZb j? fe J/B/ E'V/Q fij/ ;kwkB Bkb f;`xK B/ nkgD/ }wkB/ dh ;G
s'I tZvh je{ws dk fJe b`w/ ;w/I bJh fJ; soQK vN e/ Nkeok ehsk .À
f;`xK dk esb
pkdFkj d/ j[ew Bkb jo o'} 100 f;`xK Ì esb ehsk ikD
bZfrnk . gzi wkou, 1716 Jh a Ì fdZbh d/ fsqgb ' hnk (frnkBh GiB f;`x
nB[;ko jkofv`r bkfJpo/oh tkbh EK ) dotki/ tZb d/ up{sok e'stkbh d/
;kjwD/ ;opokj ykB e'stkb dh fBrokBh ftu ;`xK dk esb F[o{ j'fJnk i'
;Zs fdB sZe ubdk fojk . f;`xK Ì fejk iKdk fe fijVk fJ;bkw Xow XkoB
eo bt/rk, T[;dh ikB pyFh ikt/rh . go T[BKQ ftu'I e'Jh th r[o{ s'I p/wyZ[ BjhI
;h j[`dk . ebeZs/ s'I Jh;N fJ`vhnk e`gBh d/ d' nkdwh i"B ;owB ns/
n?vtov ;NhcB;B fdZbh nkJ/ j'J/ ;B, fbyd/ jB, ¿nyho dw sZe fJj gsk
BjhI bZfrnk fe fe;/ fJe B/ th nkgDk fJj BtK Xow fsnkfrnk j't/ .À f;`x
fBvosk Bkb, j`;{ j`;{ eod/ fujfonk Bkb ibkdK d/ ;kjwD/ rodB M[ek
fd`d/ ns/ ªtkfjr[o«{ dk ikg eod/ gq;B` fuZs Fjhd j' iKd/ . fi; Ì d/y e/ nkw
b'e j?okBh Bkb tkj tkj eo T[md/ . f;`xK dh fdqVsk th n;uoi ;h, ¿w?Ì,
w[esh dksk (ibkd), w?Ì gfjbK esb eo'À dhnK y[FhnK GohnK p/BshnK
ibkdK d/ e`BK ftu brksko g?d I hnK ofj`dhnK . fJoftB fbydk j?, ¿eh
fj`d;[ skBh ns/ eh :{oghB ;ko/ jh doFe T[; j?okB eo d/D tkb/ Xhoi ns/
fdqVsk dh gq;;` k eoB ftu ;fjws jB fi; Bkb fJBQK b'eK B/ nkgDh fe;ws
Ì gqtkB ehsk . d/yD tkfbnK bJh fJBQK dk nkgD/ nkr{ bJh gq/w ns/
Grsh pV/ n;uoi iBe ;B . T[BKQ Ì w"s dk e'Jh G? BjhI ;h ns/ T[j ibkd
Ì w[esh-dksk efje/ p[bkT[d I / ;B .À ª;hno[b-w[skyohB« dk b/ye r[bkw
j[;B? ykB fbydk j?, ¿;G s'I ftF/F nB'yh rZb fJj j? fe fJj b'e e/tb
esb j'D t/b/ jh fdqVsk BjhI ftykT[d I / ;B go`s{ esb j'D bJh gfjb eoB
tk;s/ nkg; ftu MrVd/ ;B ns/ ibkdK Ì p/BshnK eod/ ns/ tk;s/ gkT[d I /
;B .À ;Zs fdB sZe esb eoB dk e`w ubdk fojk . f;o eZNe/ XVK d/ Y/o
bk fdZs/ iKd/ ns/ oks Ì rZfvnK «s/ bZd e/ Ffjo'I pkjo doysK T[s/ N`r fdZs/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|109
iKd/ .
ªfJpos-Bkw/« dk eosk fwoik w[jw` d jkfo;h fbydk j?, ¿w?I esb
F[o{ j'D d/ d{;o/ fdB 23 oZph-T[b-nZtb( 6 wkou) Ì esb dk swkFk d/yD
bJh w"e/ s/ frnk . go w?I T[; t/b/ UE/ g[fZ ink id fe T[; fdB esbK dk e`w
w[eZ u[fZ enk ;h ns/ XV jkbh sZe UE/ ;{oi dh nZr torh X[gZ ftu bj{ ns/
X{V ftu gJ/ ;B .À
T[; t/b/ f;`xK dh nkgD/ Xow ns/ nkr{ bJh nv'b fdqVsk ns/ nNZb
Grsh dhnK eJh ejkDhnK ;[DhnK iKdhnK ;B . T[BKQ ftu'I e[M nfijhnK
n;uoi ;B fe fiBQK B/ nZyhI BjhI ;h d/fynk T[BKQ Ì ftFtkF BjhI ;h j[d` k . ych ykB
nkgDh w[;se ªw[sz fyp-T[b-b[pkp« dh d{;oh fibd d/ gzBk 766 s/ fJe ejkDh
fbydk j? fe fJe ftXtk wkJh d/ fJeb"s/ g[sZ o dk ;iok ftnkj j'fJnk ;h . ni/
ftnkj dk rkBk T[;d/ jZE s/ ;h . T[j th Fkjh c"ihnK d/ jZE nk frnk ns/ f;`xK
Bkb esb eoB tkfbnK ftu Fkwb eo fdZsk . ftXtk wK tiho dhtkB osB u`d
okjhI coyFhno e'b cfonkd ehsh fe T[j f;Zy BjhI, T[j p/rB[ kj jh wkfonk
ikt/rk . coyFhno B/ so; eoe/ T[; Ì SZv d/D dk j[ew d/ fdZsk . e'stkb B/
pkjo fbnke/ T[;Ì fejk fe ikj s?Ì SZv fdZsk frnk j? go T[j T[uA h T[uA h efjD
bZfrnk, ¿w/oh wK M{m p'bdh j?, w?I fdb' ikB Bkb nkgD/ r[o{ dk f;deh ns/ nfBB
f;Zy jK . w?Ì S/sh w/o/ r[oGkJhnK e'b g[ukt' .À wK dhnK dod GohnK uheK,
;oekoh nca;oK dhnK ;wM"shnK T[;Ì f;de s'I Bk v[bk ;ehnK . pZu/ B/ ik e/
ibkd nZr/ rodB M[ekJh ns/ Fjhdh gk frnk . i"B ;owB s/ n?vtov ;NhcB;B
e`gBh d/ gqXkB Ì fbyh nkgDh 10 wkou, 1716 Jh a dh fuZmh B`po 12 d/ nzs ftu
fbyd/ jB .À fJj e'Jh xZN nB'yh rZb BjhI fe fe; Xhoi ns/ fdqVsk Bkb T[j
nkgDh fe;ws Ì gqtkB eod/ jB ns/ nzs sZe fJj gsk BjhI bZfrnk fe fe;/ fJe
B/ th nkgDk BtK XkoB ehsk Xow fsnkfrnk j't/ .À
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|110
;ZstK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo ns/ 17 f;`xK dk esb
10 wkou, 1716Jh a Ì p`dk pjkdo s/ T[;d/ ;skoK iZEd
/ koK s/
;odkoK Ì feb/ ftu p`d oZyD d/ j[ew fdZs/ . T[BKQ Ì fs`B wjhB/ e?d oZfynk
frnk . fJBQK d/ esb ftu fYb dk ekoB i'B ;owB s/ ;NhfcB;B nkgDh
10 wkou tkbh fuZmh ftu fbyd/ jB, ¿T[; (p`dk f;`x pjkdo) ns/ T[;d/
pj[s ;ko/ nfjbekoK dh f}`drh fJ; t/b/ fJ; bJh tXk fdZsh rJh j? fe
T[;d/ ]}kB/ ns/ T[;d/ ;jkfJeK dk gsk eZfYnk ik ;e/ . fJ; s'I fgZSI' T[;Ì th
esb eo fdZsk ikt/rk .À
9 i{B, 1716Jh a (y[Ft`s f;`x ns/ Bfo`dogkb f;`x nB[;ko 19i{B,
c'o;? No 1716 Jh a dh EK 1714Jh )a Ì p`dk f;`x pjkdo s/ T[;d/ ;kEh f;`xK
Ì esb eoB bJh feb/ ftu'I ib{; dh Feb ftu pkjo eZfYnk frnk . p`dk
f;`x B/ Ujh g[okDh gZr ns/ u'rk gkfJnk j'fJnk ;h . T[; Ì p/VhnK s/ ;`rbK
Bkb BoV e/ fgzio/ ftu gkfJnk frnk ;h fijVk jkEh T[sZ / oZfynk j'fJnk ;h .
T[;d/ 16;kEhnK Ì p/gbkD/ T{mK dhnK fgZmK s/ BofVnk j'fJnk ;h . T[BKQ d/
fgZS/ ;opokj ykB e'stkb ns/ fJpokjhw dhB who nkfsF nk oj/ ;B . fJBQK
Ì ib{; dh Feb ftu rbhnK ftuI' dh e[sp whBko d/ bkr/ y[nkik e[sp[dhB
pyfsnko ekeh d/ o'}/ gk; b? ikfJnk frnk . fgziok jkEh s'I T[skfonk frnk .
p`dk f;`x Ì fgzio/ ftu'I x;hN e/ fJ; soQK pkjo eZfYnk frnk fit/I fe;/ dfo`d/
Ì eZYh dk j? . p`dk f;`x ;D/ ;G f;ZyK s'I pkdFkj pjkdo Fkj dh epo dh
goeowk eotkJh rJh . p`dk f;`x pjkdo Ì fejk frnk fe iK sK fJ;bkw
ep{b eo bt' iK woB bJh fsnko j' ikt' . ªskohfy-w[icZ oh« d/ FpdK ftu,
¿r[o{ r'fp`d f;`x d/ u[D/ j'J/ f;Zy B/ E'V/Q fij/ fdBK dh f}`drh bJh nkgDk
Xow fsnkrD dh EK fJe f;deh f;Zy dh soQK nkgDh ikB e[opkB eoBk
gotkB eo fbnk . T[;d/ uko ;kbk g[sZ o ni? f;`x Ì T[;dh r'd ftu pjkb e/
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|111
T[;Ì esb eoB bJh fejk frnk . T[;B/ BKj eo fdZsh . pZu/ d/ N'N/ eoe/ T[;
dk fdb eZY e/ T[;d/ w{jz ftu gkfJnk frnk . efB`xw, r'eb u`d Bko`r,
]ikB f;`x, w[jw` s bshc ns/ w?ekbc nB[;ko, ¿p`d/ Ì T[;dk (pZu/ dk) rbk
eZND bJh fejk frnk . S[ok fdZsk frnk . T[;B/ u[gZ ukg pZu/ dk FKshg{ope
rbk eZN fdZsk . T[;B/ nfijk ikD p[M e/ ehsk . fes/ nfijk Bk j't/ fe pZu/ Ì
T[;d/ wro'I ;[B` s eoe/ w[;bwkB pDk fbnk ikt/ .À
p`dk f;`x pjkdo tkfjr[o{ dh o}k ftZu nv'b fojk . ª;hno[b-
w[skyohB« dk eosk r[bkw j[;B? ns/ ychykB efj`d/ jB, ¿fJswkd[-d"bk
w[jw` d nwhB ykB B/ p`dk f;`x d/ e'b ik e/ fejk, ¿fJj pVh j?okBh dh rZb
j? fe T[j wB[yZ fi;d/ fujo/-w[jo/ s'I fJsBk frnkB gqshs j[d ` k j? ns/ fi;d/
nkuoB ftzu n?Bh T[usk j?, nfij/ G? Ghs eowK dk d'Fh j't/ .À i' T[;B/ w[rb
je{ws fto[XZ ehs/ . p`dk f;`x pjkdo B/ pV/ Xhoi Bkb TÆso fdZsk, ¿w?I s?Ì
dZ;dk jK . id'I wB[yZ nfij/ gkgh ns/ d[FN j' ikD fe fBnK dk okj SZv p?mD
ns/ jo soQK d/ nfsnkuko eoB bZr g?D sK T[j oZp ;Zuk w/o/ fij/ p`d/ g?dk
eodk j? fe d[FNK dk ;`xko eo/ . n;hI wB[yZ jK, fJj BjhI ikDd/ fe fesBh
;}k d/Dh j? . feXo/ tZX th fdZsh iKdh j? . ns/ id T[BKQ dk v`v g{ok j' ikJ/ sK
T[j s/o/ fij/ p`d/ yVQ/ eo fd`dk j? sK fe T[;Ì v`v d/ d/t/ .À
p`dk f;`x pjkdo Ì s;hj/ d/D dh nfs ehsh rJh . J/B/ s;hj/ fdZs/
rJ/ fe FjkdsK ftu fJe tZyok s/ fBokbk eKv pD frnk . ibkd B/ BFso
wkoe/ gfjbK yZph ns/ fco ;Zih nZy eZY fdZsh . fJ; fgZSI' yZph bZs eZN fdZsh .
fco tkoh tkoh d'tI/ pkjK eZNhnK rJhnK . ;Zih bZs th eZN fdZsh go p`dk f;`x
pjkdo nfjb s/ nv'b oj/ . sgdhnK, bkb row ;`BhQ nK Bkb EK EK s'I ;oho
dk wk; B'funk frnk . BZe, e`B, th eZN fdZs/ rJ/ . T[;dk f;o jE'V/ Bkb
G`fBnk frnk . fJ; fgZSI' g{oB ;oho d/ N'N/ N'N/ ehs/ rJ/ . GkDk wzBd/ j'J,/
s;hj/ ;fj`d/ j'J/ Fjkds dk ikw gh rJ/ . f;Zy fJfsjk; ftu fJj Fjkds
fJe nfjw ekoBkwk pD frnk . fi;dk pdb bZGDk w[Feb j? .
ªf;Zy fJfsjk;« eos/ fgq sa i/ k f;`x ns/ vk a r`vk f;`x gzBk 119 s/
fbyd/ jB fe fdZbh d/ e[M d[ekBdkoK B/ p`dk f;`x dk fwqse ;oho ;oeko dh
nkfrnk b? e/ T[EI' u[eZ fbnk ns/ tZv/ g[b bkr/ T[;dk ;`;eko ehsk frnk .
vk a r[od/t f;`x gzdj' b iB-;fjs (p`dk pjkdo nze) i{B-Bt`po,
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|112
2003 ftu nkgD/ b/y ftu Ykvh BZE wZb d/ ªnwoBkwk« d/ jtkb/ Bkb fbyd/
jB, ¿p`d/ Ì row ;bkyk Bkb ftzfBQnk frnk s/ T[;d/ g[sZ o dhnK p'NhnK
eoe/ T[;d/ w{jz Ì bkJhnK rJhnK . fJ; fgZSI' T[;Ì iwBk dfonk d/ e`Y/ s/
fJe r`dh EK s/ ;[NZ fdZsk frnk sK i' e[sZ / yk ikD . e'b jh fJZe ;kX{ dh e[bZ h
;h . ;kX{ B/ bkF t/yh sK gsk bZrk fe T[j ;fje ojh j? . T[j bkF Ì u[eZ e/
e[bZ h ftu b? frnk . T[;dh shwkodkoh ehsh . tkfjr[o{ dh feogk Bkb p`dk
BkT[-I po-BkT[I j' frnk . e[M ;w/I fgZSI' o{gF' j' e/ i`w{ dhnK gjkVhnK d/ fJe
fgzv GZpo ubk frnk . UE/ ofj`fdnK d{ih Fkdh s'I 1728Jh a Ì oDihs f;`x
g?dk j'fJnk . i/m ;`ws 1789 fp a w[skpe ;`B 1732 Jh a Ì p`dk f;`x pjkdo
dh w"s j' rJh .À
J/;/ iB-;kfjs ftu nkfsF gkfJbth ªp`dk pjkdo« b/y ftu gzBk
160 s/ fbyd/ jB, ¿go ªp`dJh f;ZyK« dh ;kyh s'I gsk brdk j? fe p`dk f;`x
:'r nfGnk;h ;h . fJ; bJh gqkDk:w d/ pb eoe/ T[j w[od/ s[b Z j' frnk go
wfonk BjhI . id T[;dh b'E (w[odk ;wMe/) iwBk dh po/sh s/ f;ZN fdZsh
rJh sK fJe ceho B/ T[; ftu gqkD ikD e/ nkgDh e[Nhnk ftu b? nKdh ns/
e[M fdBK d/ fJbki Bkb pkpk p`dk f;`x pjkdo BtK Bo'nk j' frnk . a a a fa dzbh
s'I uZbe/ T[;B/ nkgD/ skJhI gqrN BjhI ehsk . r[gs jh ofj`dk fojk . G[uZ e' ,/
uZeo nkfd fgzvK ftu e[M ;wK ofje/ i`w{ d/ fJbke/ ppo (GZpo) fgzv iK
fBtk; eo fbnk . J/E'I T[me/ u`d{ Gkrk(MBK) d/ feBko/ nkgDh e[Nhnk
pDkJh .À ftnkj eotkfJnk s/ ;`ws 1785 fp a ftu oDihs f;`x dk iBw
j'fJnk . ªfj;Noh n"c f;Zy fobh}B« eosk ;q ]}kB f;`x gqekFe GkFk
ftGkr gfNnkbk d/ gzBk 232 s/ fbyd/ jB fe id'I p`dk f;`x B/ fJ;bkw ep{b
Bk ehsk ns/ w[;bwkB Xow Ì p[ok Gbk fejk sK pkdFkj B/ T[;Ì jkEh d/
fgZS/ p`BeQ / Ud'I sZe x;hND bJh fejk fe id'I sZe w"s BjhI j' iKdh . id'I T[;Ì
w[odk ;wfMnk frnk sK Fkw Ì iwBk d/ feBko/ ;[NZ fdZsk frnk sK fe eK ns/
i`rbh iht yk ikD . Gkt/I fejk iKdk j? fe T[;B/ s;hfjnK s'I puD bJh
gqkDk:kw Bkb nkgD/ ;kj uVQk bJ/ ;B . a a a a T a j[ i`w{ d/ fJbke/ ftu ufbnk
frnk ns/ uBkp (MBK) feBko/ ppo d/ B/V/ nkgDk gqtko ;Ekgs ehsk .
FKsh g{ope ofj`fdnK nkgDk ihtB pshs ehsk ns/ T[j i/m ;`ws 1798
(1741Jh )a ftu ;tor f;Xko frnk . fJj th fbfynk j? fe T[; dhnK fs`B
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|113
fJ;sohnK ;B ns/ fs`B g[sZ o . e/tb fJZe' jh pfunk .À
osB f;`x G`r{ efj`d/ jB, ¿ ekih B/ fejk fe fit/I t}ho ykB Bkb
fJ;B/ ehsh U;/ soQK x'V/ d/ wro p`BeQ / x;hN' s/ wotk fdU . pkdFkj B/
ek}h d/ ej/ nB[;ko fJ;/ soQK ehsk .À G`r{ ih efj`d/ jB, ¿ e'Jh efj`dk j? fe
p`dk wfonk BjhI feT[fI e FwFkBxkN ftZu ;kfVnk BjhI frnk . T[j TÆv
frnk . w/o/ wB Ì fJj mhe BjhI brdh . i/eo T[j fiT[d I k j[d ` k sK fdykJh
fd`dk .À G`r{ ih fco efj`d/ jB, ¿w?Ì nzfwqs;o ftu T[BKQ d/ gV's/ csfj f;`x
s/ Gkr f;`x fwb/ . w?I F`ek fBtos eoB bJh T[BKQ Ì g[fZ Snk fe p`dk f;`x
pjkdo d/ nzr nzr eZN fdZs/ rJ/ ;B, d{o d{o fyzvtk fdZs/ rJ/ ;B fco T[j
fiT[dI k fet/I j' frnk <À csfj f;`x s/ Gkr f;`x B/ T[so fd`fdnK fejk fe
d/F d/FKsoK ftZu vo g?dk j' frnk, fJBQK B/ T[;d/ nzr tkg; G/i fdZs/ . J/jh
j[ew coy;hno B/ fdZsk . ;G nzr ;`de{ ftu p`d eotk e/ d{o d{o ;[NZ d/D
bJh do'frnK dh fBrokBh ftu nkr{ d/ Bkb s'o fdZs/ . oks Ì p`dk f;`x d/
fdb ftu nkJh, T[;B/ do'frnK Ì fejk fe ;`de{ j[D/ N[NZ ikt/rk . s[;hI w/o/
nzr i'V e/ w/oh d/j pDk fdU . i/ BjhI pDkUr/ sK nzB/Q j' e/ d[yZ G'rd/ wo'r/ .
fJj ;[De/ do'frnK B/ fJ; soQK Bk eoB dh fiZd ehsh sK T[j nzB/Q j' rJ/ .
T[BKQ B/ p`dk f;`x Ì fejk fe T[BKQ Ì nZyK d/t' go T[j b'eK Ì fdykJh Bk
d/D . p`dk f;`x B/ J/;/ soQK ehsk sK T[BKQ Ì ftFktF j' frnk . fit/I fit/I p`d/
B/ fejk T[BKQ B/ T[;/ soQK ehsk . jB/ok j'D ekoB nzr T[bN g[bN bZr rJ/ .
p`d/ B/ wB ftu fejk fe w?Ì nkgDh d/j g{oh pDkT[Dh ukjhIdh j? BjhI sK b'e
w?Ì gyzvh efjDr/ . fJ; soQK T[bN g[bN d/j fdykT[Dk mhe BjhI . p`dk f;`x
T[ve/ i`w{ ufbnk frnk . nZr/ ejkDh ftnkj eotkT[D tkbh j? .
n?bfcB;NB ªfj;Noh n"c fJ`vhnk« gzBk 670, jko;h ªfJposBkwk«
gzBk 62ph ,a e`to ªsieok« gzBk 80, ych yK, fibd d{ih gzBk 765-66,
fJoftB ªb/No w[rb}«-I gzBk 319, frnkBh frnkB f;`x, ªgzE gqekF«, eow
f;`x ªp`dk pjkdo« s'I fpBK pkeh ;G fJfsjk;eko p`dk f;`x pjkdo Ì fdZbh
Fjhd j'fJnk fbyd/ jB fJ; ejkDh Bkb ;fjws BjhI jfJnk ik ;edk id'I
fe ;G e[MZ nZyhI d/yD tkb/ efj`d/ jB fe p`dk f;`x d/ ;oho d/ N'N/ N'N/ ehs/,
nZyK, BZe, e`B eZN fdZs/ . pkjK, bZsK eZNhnK rJhnK . ;oho d/ N'fNnK Ì ektK
froMK d/ ykD bJh doysK s/ N`frnk sK gqkDk:w Bkb N'N/ N'N/ j'J/ ;oho
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|114
ftu gqkD fet/I uVQkJ/ ik ;ed/ jB . fJj ejkDhnK ftFtkF d/ :'r BjhI .
ªf;Zy wZs dk gfotosB« eosk r'eb u`d Bko`r d/ nB[tkde gq' a
r[ouoB f;`x B/ gzBk 121 s/ c[NZ B'N B`po 3 ftu iwBk d/ feBko/ p`dk f;`x
Ì ;[NZ D pko/ tkbh ejkDh Ì jh fbye/ efj`d/ jB, ¿fJj tkosk gzE eq kF ftu
th fbyh fwbdh j? . sK th w?I fJj efjD bJh w}p{o jK fe eEK ni/ th
F`ekwJh j? . i/ fJj co} Bk eo fbnk ikt/ fe p`dk f;`x r[odk;g[oI' jh w[V
GZi frnk ;h ns/ T[;Ì fdZbh edh BjhI fbikfJnk frnk ;h .À
p`dk f;`x pjkdo dk nes{po 1713 Jh a s'I 1715 Jh a d/ ftueko
i`w{ dhnK gjkVhnK ftu v/o/ fojk . fJ; ;w/I d{ik ftnkj j'fJnk s/ oDihs
f;`x dk iBw j'fJnk . fJ;d/ pko/ fe;/ Fkjh nca;o Ì gsk BjhI ;h sK jh pu
frnk . ni? f;`x ns/ T[;dh wK ;[Fhb e"o Ì wzvh s'I cVe/ fdZbh fbnKdk
frnk ns/ ;[Fhb e"o B/ fJ;bkw ep{b eo fbnk ns/ fJ; Ì wZe/ G/i fdZsk
frnk . vk a ;[yfdnkb f;`x ªykb;k oki dk w'Yh« p`dk f;`x pjkdo d/ gzBk
109 s/ fbyd/ jB, ¿T[; (p`dk f;`x pjkdo) dh gsBh oki e[wkoh, osB e"o
(;[Fhb e"o) Ì pkdFkj B/ nkgDh wK d/ wfjb ftu fGitk fdZsk ;h . wfjbKftu
ik e/ oki e[wkoh B/ Bk e[M ykXk Bk ghsk ;h . id'I jh T[;Ì pkdFkj dh wK ns/
j'o ;kEhnK dh fBrkjK s'I w"ek fwfbnk T[j wfjbK ftub/ y{j ftu Skb wko
e/ nkgDh ikB d/ rJh .À
9 i{B, 1716Jh (a ;'jB f;`x ;hsb 19 i{B) Ì p`dk f;`x pjkdo Ì
Fjhd ehsk frnk s/ nrb/ fdB 10 i{B, 1716Jh a Ì pkeh d/ 26 f;`xK Ì
ytkik e[sp[dhB pyfsnko ekeh dh dorkj e'b fpmk fdZsk frnk ns/ ;opokj
yK e'stkb B/ j[ew ;[DkfJnk, ¿fJ;bkw ep{b eo bt', ikB pyFh ikt/rh .À
fe;/ B/ th fJ;bkw Xow ep{b Bk ehsk . jo fJe B/ f;deh f;Zy dh soQK
nkgDh ikB e[opkB eoBk gotkB eo fbnk . n`s ;ko/ f;Zy ;odko fJe fJe
eoe/ pV/ s;hj/ d/ e/ esb eo fdZs/ rJ/ .
;'jD f;`x ;hsb ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 130 s/ wfjwk gqekF d/
gzBk 897 d/ jtkb/ Bkb fbyd/ jB, fJe pkpk ekjB f;`x sqj/ D (pkpk fpB'd
f;`x dk g[sZ o) pfunk . fdZbh d/ f;ZyK B/ e'stkb s/ w[jw` d nwhB ykB Ì pj[s
;kok XB d/ e/ T[;Ì S[vk fbnk ;h s/ T[j gzikp ftu nk frnk ;h . XB d/ Bkb
fJe f;`x th fdZsk frnk i' ekjB f;`x pdb/ Fjhd j'fJnk . ªgqkuhB gzE
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|115
gqekF« gzBk 132 s/ ekjB f;`x pko/ c[NZ B'N ftu fbfynk j?, ¿;o{g dk; GZbk gk fojk fJj ;{owk, wkB' jZ;dk j'fJnk fJj jehes fpnkB eo fojk ;h fe
d/ efjD w{ip ;[d ` oh dh f;ckoF T[s/ w[rb nfXekohnK B/ fJ;Ì ;}k s'I w[es pkrhnK d/ esb j' ikD Bkb T[BKQ dh ftukoXkok ysw BjhI j[d ` h ;r'I uko
eoe/ fojk eo fdZsk ;h .À w?ekbc d/ ªf;Zy fJfsjk;« gzBk 558 nB[;ko pkpk u[co/ / c?b iKdh j? .À p`dk f;`x pjkdo dh ftukoXkok }[bw ns/ nfBnK Bkb
ekjB f;`x s/ pk} f;`x d'tI/ (e?d ftu')I pu e/ fBeb rJ/ . NZeo b?Dk T[;d/ Fjhd j'D Bkb ysw BjhI j'Jh . j[D th ihts j? ns/ GftZy
r[odk; B`rb dh rVQh d/ x/o/ s'I gfjbK jh ykb;k gzE ªsZs ykb;k« ftu th oj/rh .
s/ ªp`dJh ykb;k« ftu d'ckV j' u[fZ enk ;h . ekjB f;`x nfwqs;o ftu mfjo/
j'J/ ;B ns/ Fkjh ;oeko s'I 500 o[gJ/ o'} b? oj/ ;B . id'I p`dk f;`x pjkdo
B/ bj"o s/ jwbk ehsk sK Fkjh c"iK d/ Bkb p`dk f;`x d/ Nkeo/ bJh
nkfJnk . r[odk; B`rb ftu T[j j? BjhI ;h . fJ; bJh T[j Bk e?d j'fJnk Bk
e?d ftu'I GZfink . w[jw` d bshc nB[;ko id'I p`dk f;`x pjkdo s/ f;`xK dk
ib{; bj"o ftu'I ik fojk ;h sK pkihd yK dh wK B/ pki f;`x d/ gZEo wkfonk
s/ T[j T[E/ jh fuZs j' frnk . pkihd yK dh wK Ì FZe ;h fe pki f;`x B/ pkihd
yK Ì Bwki gVQd/ Ì wko fdZsk ;h . bshc tkbh th fJj ejkDh rbs j?
feT[fI e id'I 10 i{B Ì f;`xK Ì e[spdhB d/ wepo/ e'b Fjhd ehsk ik fojk ;h
sK T[; ;w/I f;`xK Ì (wfjwk gqekF nB[;ko) e'b p[bkfJnk s/ skjBk wkoe/
pkdFkj Ì fejk, ¿w?I ;[fDnk ;hf e s[jkv/ ftu pki f;`x BK dk fJe f;Zy pVk
pjkdo j? ns/ r[o{ dh T[; T[go pVh feogk j? .À pki f;`x B/ T[so fdZsk, ¿w?I
jK pki f;`x, r[o{ wjkoki dk fJe s[S ;/te .À pkdFkj B/ fejk, ¿s{` sK pVk
pjkdo nkdwh ;h go j[D s/o/ gk;'I e[M Gh BjhI j' ;edk .À pk} f;`x B/ fejk,
¿i/ s[;hI w/ohnK p/VhnK y[btQ k fdU sK j[D Gh w?I s[jkÌ e[M swkFk ftyk
fdnKrk .À fJ;s/ pkdFkj B/ p/VhnK y'bD Q dk j[ew fdZsk . pk} f;`x fjZbD
i[bD i'rk jh j'fJnk ;h fe pk} tKr{` pkdFkj d/ p`fdnK s/ N[NZ fgnk ns/ d'
fs`BK Ì nkgD/ jZEhI gJhnK j'JhnK p/VhnK Bkb jh wko fdZsk . c/o T[j fJe
Fkjh nwho tZb j'fJnk go fJ; t/b/ pkdFkjh ;/tkdkoK B/ T[;Ì cVQ fbnk
ns/ esb eo fdZsk . ªwfjwk gqekF« dh fJ; ejkDh nB[;ko pki f;`x p`dk
f;`x pjkdo dk nB[nkJh ;h s/ T[;d/ Bkb r[odk; B`rb dh rVQh ftu e?d
j'fJnk s/ fdZbhf tu Fjhd j'fJnk . bj"o ftu gZEo wkoe/ wkoB tkbh ns/
ekjB f;`x d/ Bkb e?d ftu'I BZ;D tkbhnK ejkDhnK ftFtkF :'r BjhI .
;q a pbihs f;`x d/ FpdK ftu, ¿p`dk f;`x Ì th y"cBke s;hj/ fd`d/
j'J/ fJe pkrh d/ ysw j'D dk Gow gkb oj/ ;B, T[d'I w"s Bkb rbtZeVh

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|116 p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|117

nZmtK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo dk ftneshst
p`dk f;`x pjkdo d/ ftneshst pko/ vk a r`vk f;`x d/ ftuko ;koEe
s/ ;ukJh Gog{o jB . T[j fbyd/ jB, ¿p`dk nkswfsnkr dk Bw{Bk ;h . T[;
dh shpo fJZSk ;h fe T[j b'eK Ì nfBnkJh w[rb je{ws dhnK ;yshnK s'I
nk}kd eokJ/ . T[;dk T[dF/ gzE Ì uVQdh ebk tZb b? ikDk, Xow d/ gZE s/
uZbDk ns/ ;ukJh dk ihtB pshs eoBk ;h . T[;B/ fJ; T[dF/ dh gqkgsh bJh
;dk :sB ehsk . M{m, co/p s/ wZekoh Ì okiBhse dk nzr T[;B/ ed/ th Bk
wzfBnk .À
p`dk f;`x pjkdo e'Jh fi`B iK G{s tork BjhI ;h fijk fe T[; Ì
;wfMnk iKdk j? . T[;dh Feb ;{os r[o{ r'fp`d f;`x ih Bkb fwbdh i[bdh
;h . T[;dk eZd wXok ;h go c[oshbk nzsK dk ;h . T[;d/ t?ohnK Ì T[;dh
B[jko ftu'I us[osk ns/ T[swsk fbFedh fd;dh ;h . T[;dk moQwZ K s/ j";I bk
ns/ n"eVK t/b/ fBvosk T[;dh pjkdoh dhnK rtkj ;B .
p`dk f;`x ftu yZsoh okig{s y{B j'D eoe/ pjkdoh, BkfJegD,
nk}kdh bJh fgnko ns/ e[opkBh T[;Ì tv/fonK s'I fwb/ ;B . wjkokFNo ftu
ofjD eoe/ wokfmnK dh pjkdoh ns/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dhnK e[opkBhnK s/
d[yZ K B/ T[; ftu e"wh j";I b/ Ì irkfJnk .
p`dk f;`x pjkdo dhnK fiZsK B/ f;ZyK ftu nfiZssk dk i}pk g?dk
ehsk . f;`x T[;s'I fgZSI' th pjkdoh, ;kj; ns/ db/oh Bkb bVd/ oj/ s/ w[rbK
Ì gzikp ftu'I eZYe/ jh ;kj fbnk . fJ;/ i}p/ eoe/ f;Zy nfjwdFkj npdkbh
Ì jokT[D ftu ;cb j'J/ .
p`dk f;`x pjkdo dk T[dF/ d/F Ì w[rbK s'I nk}kd eotkT[Dk ;h .
fJ; dh g{osh bJh f;ZyK ftu e"wh i}pk T[Gkfonk . b'eK dh nkswk Ì nk}kd
ehsk . oki;h ikfrqsh g?dk ehsh ns/ ipo i[bw dk Nkeok eoB bJh f;ZyK Ì
;`rfms ehsk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|118
p`dk f;`x pjkdo f;Zy oki dh BhIj oZyD tkbk ;h . T[;B/ bVkJhnK
w[rbK dh Fesh xZN eoB bJh BjhI bVhnK . T[;dk T[dF/ sK w[rb Fesh
Ì iVQI' g[NZ Dk ;h . fJ; bJh T[;B/ ;oekoh eowukoh jNk e/ T[BKQ dh EK nkgD/
nkdwh bkJ/ . ykb;Jh M`vk M[bkfJnk, f;Zek pDkfJnk, w'jo pDkJh, BtK
;`ws ubkfJnk . i' fJbke/ fiZs/ UE/ csfj f;`x, pki f;`x ns/ ekjB f;`x
nkfd Ì c"}dko fB:[es ehsk ns/ mkD/ pDkJ/ .
p`dk f;`x pjkdo fJe ;wki ;[Xkoe ;h . T[;B/ fiwhIdkoh ]sw
eoe/ }whBK d/ wkbe jbtkjeK Ì pDkfJnk . iksh G/d ]sw eoB bJh
:sB ehs/ . feosh, johiB ;G fJe ;wkB ;B . T[j johiB iK w'uh Ì th
:'rsk d/ nkXko s/ gdthnK d/ fd`dk ;h . T[j BfFnK d/ fto[XZ ;h . T[j nkgD/
j[ewBkfwnK ftu G`r, Fokp, s`pke{ ns/ uo; dh tos'I eoB s'I toidk .
p`dk f;`x pjkdo nkgD/ ;w/I dk wjkB :'Xk ;h . T[j jo jfEnko
ubkT[D ftu wkjo ;h go sho nzdk}h f;o/ dh ;h . T[;dh bk;kBh phosk ns/
nfiZssk dk i}pk f;ZyK ftu T[sFkj g?dk eodk ;h . p`dk f;`x B/ f;ZyK Ì
bVDk ns/ fiZsDk f;ykfJnk .
p`dk f;`x pjkdo fJe ;[bfMnk j'fJnk ioB?b ;h . s'gK, jkEhnK,
x'fVnK s/ j'o ;kXBK dh xkN d/ j[f` dnK T[;B/ w[rbK dh nfiZssk d/ Gow Ì
s'V fdZsk . i/ T[j ;wMdk sK w"e/ nB[;ko fgZS/ th jN ikdk . gzikphnK Ì fiZsK
s/ nk}kdh dk okj ftykfJnk .
p`dk f;`x pjkdo B/ gzikphnK ftu e"wh fjZsK bJh wo fwND tk;s/
fj`ws g?dk ehsh . fJ;/ fj`ws s/ i}p/ nXhB fj`d{ s/ f;ZyK B/ fwbe/ gmkDK s/
w[rbK Ì jokfJnk ns/ Xkowe, ;wkie ns/ nkoEe nk}kdh gqkgs ehsh .
p`dk f;`x pjkdo nkyoh ;tk;K sZe r[o{ ih d/ j[ewK dh gkbDK
eodk fojk . T[j g{oB f;Zy fojk . ofjsBkfwnK ftu doi e[ofjsK T[;d/
nkuoD s/ n;o BjhI eo ;ehnK . T[j e/;kXkoh fojk . T[; B/ e[mk BjhI ykXk .
jo e`w tkfjr[o{ nZr/ nodk; eoe/ ehsk . T[j r[o{ ih dh ;Bw[yZ sk dk
w[i;Z wk ;h ns/ r[o{ ih d/ j[ew dk r[bkw ;h . r[o{ ih d/ T[dF/ K dk gkbe ;h .
p`dk f;`x pjkdo Xow oZfyne ;h . fe;/ Xow dk fto'Xh BjhI ;h .
T[;dk fBFkBk Xow GZfyneK Ì BkF eoBk ;h . T[;B/ }kbwK Ì ;'fXnK ns/
rT{ rohp dh oZfynk ehsh . eJh w[;bwkB f;`x ;i rJ/ . gzi j}ko ykb;k
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|119
c"i ftu Gosh j' rJ/ . c"i ftu jo e'Jh Bwk} ns/ y[spk gVQ ;edk ;h ns/
pKr d/D dh th nkfrnk ;h . w[rbK fto[XZ bVkJh Xkowe BjhI ;h . fJj sK
e/tb okiBhfse nzdb ' B ;h .
p`dk f;`x pjkdo dh w[rbK ftu dfjFs pj[s ;h . T[j p`dk f;`x
Ì fJe nkcs , fJe pbkn ;wMd/ ;B . T[j pki tKr MgNdk, MZyV tKr
M[bdk ns/ tk-to'b/ tKr ;G e[M cBkj eoe/ ubdk pDdk .
p`dk f;`x pjkdo nzfwqsXkoh ;h . T[j ykb;/ dh ofjs wo:kdk Ì
bkr{ eotkR[D bJh fd`V ;h . nkgd/ j[ewBkfwnK ftZu ªgzi/ jfEnko p`fB
nktDk« fby e/ ofjs wo:kdk ftZu ofjD dh gqo/ Bk eodk .
p`dk f;`x pjkdo tkfjr[o{ dk Bkw igdk ;h . j[ewBkfwnK ftu ns/
nkgD/ e'b nkT[D tkb/ b'eK Ì tkfjr[o{ dk ikg eoB bJh gqo/ Bk eodk ;h .
j[ewBkfwnK ftu ykb;/ Ì nekbg[oy dk ykb;k efj`dk ;h . FjhdhnK
gkT[D tkb/ ;ko/ f;`x r[opkDh dk ikg eo oj/ ;B . i' nkg tkfjr[o{ dk ikg
eodk j? T[j' jh d{finK Ì tkfjr[o{ d/ ikg bJh efj ;edk j? .
p`dk f;`x pjkdo dk wk; Bk ykD dk ekoB t?FBt wZs XkoB eoBk
BjhI ;h . T[;dh ftukoXkok Ì fjoBh d/ fFeko B/ pdb fdZsk ;h . fjoBh d/
sVg sVg e/ wo/ pZu/ T[; dhnK B}oK nZr/ nkT[d I / ;B .
p`dk f;`x pjkdo B/ f;ZX eo ftykfJnk fe ykb;k e"w e/tb nkgDh
oZfynk bJh jh BjhI bVdh ;r'I }kbwK Ì T[BKQ d/ xoK ftu ik e/ ;'XD dh
;woEk oZydh ;h . p`dk f;`x pjkdo d/ gkJ/ g{oB/ f;Zy e"w bJh fJe ukBD
w[Bkok ;B fi; B/ f;Zy e"wz Ì nk}kdh gqkgsh dk okj ftykfJnk .
p`dk f;`x dh j[ew d/D tkbh nktk} ns/ Y`r nfij/ ;B fiBQK d/
ekoB T[j nkgD/ fgSbrK s'I nkfrnk dk gkbD eotkT[D ftu ;cb ;h .
T[j nkgD/ FoXkb{nK ftu wjkB e[opkBh bJh i'F T[Gko ;edk ;h .
p`dk f;`x pjkdo B/ gzikp d/ b'eK ftu f;Zy Xow Ì jowB fgnkok
pDkfJnk . fe;/ Fesh iK T[e;kjN Bkb BjhI ;r'I nkgDh pjkdoh ns/
fdnkbsk Bkb bZrGr fJe ;kb ftu fJe bZy s'I tZX b'e f;Zy pD rJ/ . T[j
fi`BKQ B/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dk BK BjhI ;[fDnk ;h, p`d/ f;`x dhnK fiZsK Bkb
f;Zy Xow tZb fyZu/ rJ/ . p`dk f;`x B/ ftyk fdZsk fe nkgDh ;oeko d/ eh
noE j[d ` / jB . p`dk f;`x dh w"s fgZSI' f;ZyK B/ fJ; f;Zfynk Ì G[bkfJnk BjhI
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|120
;h . T[;B/ b'eK d/ wBK ftu fJe fJBebkp fbnk fdZsk ;h . fJe fJZSk b'eK
ftu g?dk j' rJh ;h . nyhoh ;cbsk sZe nrtkJh eofdnK f;Zo eZN ;ed/
jB go ftuko pu/ ofj`d/ jB .
p`dk f;`x pjkdo B/ dZf;nk fe d[FwD Ì fwbD dk okj T[;dh
nyfsnko ehsh Bhsh nB[;ko jh j't/ . fij' fijk d[FwD j't/ T[;Ì Uj' fijk
jh j'e/ NZeo/ . T[;d/ g[okD/ }bwK dk pdbk T[;d/ tKr jh bt/ . f;Zy nkgD/
nXhB oki ftu fJ;/ fB:w nXhB jh g{oB s"o s/ ;cb j'J/ .
ªfj;Noh n"c dk f;Zy;« d/ gzBk 36 s/ g?B fbydk j?, ¿fe r'fp`d f;`x
dk fwFB n;cb BjhI ;h j'fJnk . Gkt/I f;ZyK dk ;`rmB BjhI fojk ;h ns/ T[j
fyzv g[vz rJ/ ;B . T[BKQ dk e'Jh nkr{ BjhI fojk ;h . T[BKQ e'b fJe r} EK
nkgDh efjD bJh th BjhI puh ;h . go e"whns d/ fi`B/ bkr/ T[j j[D ;B
fJ;s'I gfjbK ed/ BjhI ;B . fpgsk ns/ d[yZ B/ T[BKQ Ì nkgD/ Xow Bkb i'VD
ns/ J/esk tZb fbnkT[D bJh skes pyFD dk e`w ehsk . j[D T[j nkgD/
nkg Ì fJe tZyoh e"w ;wMD bZr gJ/ .À
p`dk f;`x pjkdo d/ ihtB d/ TÆu/ T[dF/ , ;ukJh, JhwkBdkoh, nEkj
T[sFkj, nB'yk j";I bk, nkgD/ ezw bJh sB' wB' fsnkr, T[uA gkJ/ dh db/oh
ns/ nkuoB dk tvZgD ;B . J/j' ekoB ;h fe T[;d/ 740 f;ZyK ftu'I fe;/ B/ th
nkgDh ikB pukT[D bJh nkgDk ftFtkF BjhI fsnkfrnk .
fJ;soh dh fJZ}s dh oZfynk eoB, fe;/ dh gZr Ì jZE Bk bkT[D,
nkfd d/ j[ew p`dk f;`x B/ f;ZyK Ì fdZs/ j'J/ ;B . T[j pVk fdnkb{ ;h . p/dF' /
Ì s`r eoB tkb/ Ì sK s'g Bkb T[vkT[D dh th ;}k ;[Dk fdZsh ;h .
f;Zy oki d/ T[;oZJhnK ftu p`dk f;`x dk BK gfjbk j? . p`dk fp`x
pjkdo dh brB, FoXk, f;Zyh f;de dhnK T[dkjoDK nkT[D tkbhnK B;bK
bJh ;dk fJe ukBD w[Bko/ dk e`w fd`dhnK ofjDrhnK .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|121

B"tK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo jko e/ th fiZfsnk
p`dk f;`x pjkdo B/ bj"o s'I b? e/ iwBk sZe d/ b`w/ u"V/ y/so s/
epik eo fbnk ;h . T[;B/ f;Zy oki dh BhIj th oZyh . oki gqpXz e YKuk th
f;ofink . csfj f;x, pki f;`x, ekjB f;`x nkfd Ì tZy-tZy EktK d/
c"idko th fB:[es ehsk . w[rb ;oeko s/ g{ok dpdpk pDkfJnk go nyho
s/ ik e/ T[j n;cb j' frnk, jko frnk . go i/eo e'Jh nkgD/ fwFB ftu
;cb j' ikt/ sK n;hI T[;Ì jkfonk BjhI efj ;ed/ .
nkU gfjbK T[;d/ jkoB d/ ekoBK s/ Mks gkJhJ/ L
p`dk f;`x pjkdo d/ ;w/I w[rb Fesh FeshFkbh ;h . iVQK w}p{s
;B . fJ; ;w/I w[rb ;oeko dh tkrv'o npd[;wZd yK tor/ vkY/ p`d/ d/ jZEK
ftu ;h fi;B/ J/EI' dhnK ;kohnK gqkgs FeshnK Ì fJeZmk eoe/ f;ZyK Ì mZbQ
gkJh oZyh .
p`dk f;`x pjkdo e'b ;kXBK dh xkN ;h . T[; e'b jfEnkoK,
nkdwhnK, x'fVnK ns/ jkEhnK dh frDsh npd[;wZd yK d/ Nkeo/ s/ pj[s
xZN ;h . w[rbK e'b p`dk f;`x pjkdo Bkb'I c"i eJh r[DK tZX ;h . w[rb oki
Yfj fojk ;h fco th T[; ftu ni/ sZe dw ;h . pjkdo Fkj B/ nkgDk ;kok
skD nkg T[;d/ fto[XZ bkfJnk . dZyD s'I uZb e/ bj"o nk fNfenk .
w[rb nwhoK t}hoK dhnK ikfJdkdK dh spkjh B/ ns/ tZv/ f}whIdkoK
dhnK }whBK y[;Z D s/ w[;bwkBK dh ekch frDsh dh jwdodh T[; bJh ysw
j' rJh . p`dk f;`x pjkdo d[nkok spkjh B/ w[;bwkB fe;kBK d/ fdb gZEo
pDk fdZs/ . T[j th f;ZyK d/ UB/ jh fto'Xh j' rJ/ fit/I fe T[BKQ dh ;oeko
;h . p`dk f;`x pjkdo dh nko`G ehsh bfjo dhnK ;cbsktK s'I T[uA hnK
FqD
/ hnK pj[s vo rJhnK ;B fi; eoe/ T[BKQ B/ y[b Z eQ / T[;dh ;jkfJsk Bk
ehsh . f;ZyK dhnK rohp FqD/ hnK B/ jh p`dk f;`x pjkdo dk ;kE fdZsk . T[BKQ
dh frDsh pj[s xZN ;h . fj`d{ i`sk B/ nkgD/ nkg Ì f;Zy bfjo s'I tZy jh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|122
oZfynk . pj[s ;ko/ okfinK fit/I uso;kb, pdB f;`x s/ T[fds f;`x p[X` b / k,
u{VkwB ikN, r'gkb f;`x Gd"Vhnk, puB f;`x eStkjk ns/ fFtkbe d/
gjkVh okfinK B/ p`dk f;`x pjkdo fto[XZ w[rbK Bkb fwbe/ g{oh soQK bVkJhnK
ftu Gkr fbnk .
nkg;h c[NZ ns/ go;go ;fj:'r dh xkN B/ p`dk f;`x pjkdo Ì
jko dk w{jz fdykfJnk . pkpk fpB'd f;`x, ekjB f;`x ns/ whoh f;`x tor/
wksk ;[d` oh d/ ej/ nB[;ko p`dk f;`x pjkdo Bkb'I tZy j' rJ/ . ykb;k ªsZs
ykb;k« ns/ ªp`dJh ykb;k« ftu t`fvnk frnk . sZs ykb;/ B/ w[rbK dk ;kE
fdZsk fit/I p`dk f;`x pjkdo d/ bj"o s/ jwbk eoB ;w/I whoh f;`x w[rbK
Bkb obe/ p`dk f;`x d/ Bkb Nkeok eoB bJh nkfJnk . fJ; ftyo/tI/ ekoB
p`dk f;`x pjkdo dh Fesh ew}o j' rJh . sZs ykb;/ B/ T[;s/ wk; Bk ykD,
bkb eZgV/ gkT[D, nkg Ì r[o{ ;dtkT[D, ªcsfj doFB« dk Bknok d/D nkfd
nB/eK d'F bk e/ T[;Ì pdBkw ehsk . nfij/ d'F th T[;dh Fesh Ì xNkT[D
bJh ns/ T[;dh jko dk ekoB pD/ . wksk ;[d ` oh d/ w[sp`B/ nihs f;`x Ì
dopko ;kfjp n`fwqs;o dk d' tko gqpX` e fB:[es ehsk frnk sK fe T[j
p`dk f;`x pjkdo fto[XZ gquko eo/ .
ªf;Zy fj;Noh« y[Ft`s f;`x nB[tkde fgnkok f;`x n?w Ja / a gzBk 85-
86 s/ fbyd/ jB, ¿iwBk s'I okth sZe ns/ T[; s'I nZr/ i/eo fe;/ dh g[S
Z ;h sK
T[j p`dk f;`x pjkdo dh ;h fijVh skes b'eK dk ;fseko fiZs ojh ;h T[j
fe;kB c"i jh ;h . fJBQK Gkr Go/ fdBK ftu i/eo p`dk f;`x E'VkQ j'o T[d A w
eodk sK T[j fdZbh d/ s]s d/ p?m ;edk ;h . bj"o s/ ep}k j' ;edk ;h ns/
Gkos d/ fJfsjk; dk ;kok o`r pdb ;edk ;h . T[j pjkdo ;h go c?;b/ dh
xkN B/ T[;d/ ;[gB/ wbhnkw/N eo fdZs/ .À
co[yFhno Ì okig{sK Bkb j'J/ ;wM"s/ B/ e/d I oh ;oeko Ì seVk
eoB dk w"ek d/ fdZsk ;h . e/d I o dh Fesh d/ n;o eoe/ ;{fpnK d/ ;[;s,
n?Fgq;s s/ ;kj;jhD jkew u"e; ns/ FeshFkbh j' rJ/ . npd[;wZd d/
oZfynkswe T[gktK ns/ FeshFkbh ;oeko B/ p`dk f;`x pjkdo dh Fesh Ì
o'eh oZfynk ns/ T[;dhnK fJZSktK s/ o'e bk fdZsh .
w"bkfDnK, F/yK, ;Z:dK dk j?doh M`vk M[bkT[Dk ns/ p`dk f;`x d/
fto'X Ì ª}jkd« dk BK d/Dk fJj do;kT[D bJh ekch j? fe fto'Xh f;Zy bfjo
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|123
Ì fe; B}o Bkb d/yd/ ;B . i/ rZb f;oc ;oj`d sZe jh ;hws j[d ` h sK ;ko/
w[;bwkB fJeZm/ j' e/ fJsBk ijkd feT[I eod/ < w[bkD/, ;Z:d p`dk f;`x
pjkdo dh fiZs ftu nkgDk ;dhnK dk GV N[NZ dk d/yd/ ;B . d; d;`po,
1710Jh a Ì pjkdo Fkj B/ j[ew ehsk fe fiZE/ th BkBe Bkw b/tk fwb/ esb
eo fdU. nfij/ j[ew p`dk f;`x pjkdo d[nkok ubkJh bfjo Ì dpkT[D d/
T[gokb/ ;B .
p`dk f;`x dh jko dk tZvk ekoB nukBe jwbk ;h . eZuh rVQh Ì
nukBe jwb/ ekoB gZek Bk ehsk ik ;fenk . E'V/Q ;w/I ftu Nkeo/ dk febk Bk
pDkfJnk ik ;fenk . okFB th iwQK Bk j' ;fenk . b'jrVQ s'I fBebD d/ eJh
o;s/ ;B . r[odk; B`rb Ì d/yd/ jh d/yd/ n?Bk ;]s x/ok g? frnk fe pkjo
fBebDk th p`d j' frnk . w[rb c"iK s/ p`dk f;`x d/ eokwsh j'D dk n?Bk
gqGkt ;h fe T[j feb/ tZbI' nkT[D tkb/ e[sZ ,/ fpZbh fe J/EI' sZe gzSh Ì th wko/
fpBK ;kj BjhI b?d I / ;B . T[BKQ dk fynkb ;h fe p`dk f;`x feXo/ e[sZ k, fpZbh
iK gzSh pDe/ feb/ ftZuI' Bk fBeb ikt/ . x/ok b`pk j'D eoe/ nzdo ykD ghD
bJh id'I e'Jh t;s Bk puh sK jfEnko ;[NZ D s'I fpBK j'o e'Jh ukok Bk fojk .
e[M ;ZiDK dk efjDk j? fe p`dk f;`x Ì r[o{ ih d[nkok uwe"o ;kfjp
ftu ngDkJh Bhsh Ì ngBkT[Dk ukjhIdk ;h . d;, d;, thj, thj f;Zy G/ie/
s[oe c"iK d/ nkj{ bj[d ` / ns/ fiT[d
I / ih cV/ ikD Bkb'I bVe/ Fjhd j[d ` / ns/ i'
j/mh ns/ p/fJ}sh cV/ ikD fgZSI' j'Jh T[j Bk j[d ` h.
id'I w[FebK s/ n"eVK d/ fdB tX/ sK b[No/ k fe;w d/ p`d/ p`dk f;`x
dk ;kE SZve/ BZ; rJ/ . T[BKQ d/ ikD dk n;o d{i/ f;ZyK d/ j";I fbnK s/ th
fgnk . nfij/ p`fdnK B/ jh fxo/ j'J/ f;ZyK dh ew}'o jkbs pko/ d[FwDK Ì
dZf;nk . fi; eoe/ x/ok j'o ;]s j' frnk .
fJ; fe;w dh bVkJh f;ZyK bJh gfjbh ;h . gfjbK r[ohbk i`r ;h
iK ;EkBe c"idkoK s/ u"XohnK fto[XZ w[fj`wK ;B . go gzikp dk fJbkek
w?dkBh ;h fiZE/ p`dk f;`x pjkdo fFtk ih tKr Skgk wko i`r Bk eo ;fenk .
T[; Ì w[rb c"iK Bkb w?dkB ftu f;ZXh i`r bVDh gJh . p`dk f;`x pjkdo
dh c"ih Fesh w[rb c"i d/ w[ekpb/ dh BjhI ;h .
d[FwD dh skes dk nzdkik th rbs bkfJnk frnk . fdZbh dh
;oeko d' ;kbK s'I Nkeo/ dh fsnkoh eo ojh ;h . go p`dk f;`x pjkdo Ì
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|124
fsnkoh dk ;wK jh Bk fwfbnk . gzikp gj[u` fdnK jh i`r ftu i{MDk fgnk .
gzikp dk y/so fdZbh d/ pj[s B/V/ ;h i' fe s[oe Fesh dk e/dI o ;h . s[oeK Ì
;jkfJsk S/sh fwb ;edh ;h . fFtk ih dk y/so fdZbh s'I d{o j'D eoe/ jh T[j
s[oeK dk Nkeok eo ;fenk .
p`dk f;`x pjkdo Ì p/FeZ n;hI jkfonk wzBd/ jK go T[j jko e/ th
fiZs frnk . ;ohoe s"o s/ iK okiBhse s"o s/ jko ikDk, Fjhd j' ikDk, jko
BjhI j[d
` h . eh n;hI r[o{ noiB d/t ih, r[o{ s/r pjkdo ih iK r[o{ r'fp`d
f;`x ih Ì jko/ j'J/ efj ;ed/ jK < fpbe[b BjhI . T[j nkgD/ fwFBK dh ykso
e[opkBhnK d/ rJ/ . nkgD/ fwFB Ì g{ok eoBk ns/ T[; fwFB Ì nZr/ b? ikD
bJh b'eK ftu ikfrqsh g?dk eo d/Dh fiZs jh j[d ` h j? .
p`dk f;`x pjkdo nkgDh Fjhdh ;w/I fJswkd[-d"bk w[jw` d nwhB
ykB d/ gqFB dk T[so fd`fdnK nkgD/ fwFB Ì gqrN eofdnK efj`dk j?, ¿id'I
jkew fJsB/ fGqFN s/ nfsnkukoh j' ikD . fBnK d/ wkor Ì fsnkr e/ jo
gqeko dk sFZdd eoB bZr ikD sK tkfjr[o{ nfij/ }kbwK Ì ;}k d/D bJh
w/o/ tor/ pkXe Ì j[ew d/ e/ G/idk j? go id'I d[FNK Ì g{oh ;ik fwb u[edh
j? sK T[j s/o/ tofrnK s'I nfij/ pkXe Ì s[os` d`v d[nke/, w[V gkg w[es eo
d/d
I k j? .À
r[o{ r'fp`d f;`x ih ªpfuso Bkne« ftu nkgD/ fwFB dk toBD
eod/ jBL
jw J/j eki irs w' nkJ/ .. Xow j/s r[od/t gmkJ/ ..
ijK sjK s[w Xow fpEko' .. d[FN d'yhnkB gefo gSko' ..
:kjh eki Xok jw iBwz .. ;wM b/j[ ;kX{ ;G wBwz .
Xow ubktB ;`s T[pkoB .. d[FN ;GB e' w{b T[gkoB .
r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ Xkowe fwFB Ì pukT[D s/ c?bkT[D bJh
T[;Ì oki;h fwFB sZe b? ikDk io{oh ;h . e'Jh th Xow oki;h ;jkfJsk s'I
fpBK BjhI c?fbnk . p[X Xow Ì nF'e ns/ efBFe B/, fJ;bkw Xow Ì w[rb
pkdFkjK B/ ns/ fJ;kJh Xow Ì nzro/}K B/ sbtko d/ }'o s/ jh c?bkfJnk .
r[o{ ih d/ fwFB Ì p`dk f;`x pjkdo B/ pj[s fdqVsk s/ pjkdoh Bkb g{ok
ehsk . r[o{ ih d[nkok ;ki/ ykb;k gzE Ì p`dk f;`x pjkdo jh pukT[D ftu
;jkJh j'fJnk BjhI sK ykb;k gzE dh j'd I jh yso/ ftu g? rJh j[d` h.
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|125
 vk a r`vk f;`x fbyd/ jB, ¿d/F ftu ;[ss` osk dh n?;h i's irkJh i'
w[rbK d/ ;kwokih MZyVK Bkb e[M fuo wZXw sK Gkt/I g? rJh go T[eA h jh
p[MkJh Bk ik ;eh .À
G`r{ ;kfjp th ªgqkuhB gzE gqekF« ftu fbyd/ jBL
fi; r[o{ ih ;' p?o ewk:' . pdb/ b?D fs;h w?I nk:' .
fsB fsB e' w?I wko wekT{I . sT{ ;fsr[o e' p`dk ;dkT{I .
d"bs okJ/ nB[;ko, ¿r[o{ ih dk fwFB oki;h s/ Xkowe Fesh T[ikro
eoe/ e"whns g?dk eoBk ;h ns/ d/F dh nk}kdh jk;b eoBk ;h .À
p`dk f;`x pjkdo fJ; fwFB Ì g{ok eoB ftu g{oB ;cb j'fJnk .
T[;B/ oki;h s/ Xkowe Fesh g?dk eoe/ b'eK ftu e"whns dk }}pk g?dk
ehsk ns/ nk}kdh dh fuDr bkJh . i' T[;dh w"s s'I fgZSI' f;Zy oki d/ o{g ftu
bN bN eoe/ pbh .
fJ; nkXko s/ n;hI p`dk f;`x pjkdo Ì jkfonk BjhI wzB ;ed/ . jko
e/ th fiZfsnk jh ejKr/ .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|126
d;tK nfXnkfJ L
p`dk f;`x pjkdo s/ bZr/ d'FK dk fBoDk
r[o{ r'fp`d f;`x ih s'I fgZSI' p`dk f;`x pjkdo jh ;h fi;B/ f;`xK Ì
}[bw dh bkN Ì p[MkT[D bJh j;fdnK-j;fdnK nkgk tkoBk f;ykfJnk ns/
e"whns dk frnkB gqdkB ehsk . p`dk f;`x gfjbk nkdwh ;h fi;B/ gzikp
ftu w[rbK d/ }[bwh oki Ì eokoh ;ZN wkoh ns/ 1710Jh a ftu gzikp ftu
ykb;/ d/ nXhB e"wh oki dh BhIj oZyh .
p`dk f;`x pjkdo fij/ wjkB :'X/ d/ ihtB Ì ;wekbh w[;bwkB ns/
r?o w[;bwkB fbykohnK B/ nkgD/ wBK ftu p?m/ Xkowe ns/ oki;h gZygks dh
X[d
` ftu bg/N e/ X[d` bk eo fdZsk j? . jo gqeko dk nfsnkuko i' fdwkr ftu
nkfJnk p`dk f;`x ns/ f;`xK d/ BK wVQ fdZsk . frnkBh frnkB f;`x, osB
f;`x G`r,{ ]}kB f;`x ns/ eosko f;`x ebk;tkbhnk B/ th p`dk f;`x fto[XZ
d'F bkT[D ftu e'Jh e;o pkeh BjhI SZvh .
f;Zy ;`xoF d/ ;w/I p`dk f;`x dk tkj fs`B e"wK fj`d,{ w[;bwkB ns/
f;ZyK Bkb fgnk fiBQK B/ T[;d/ ihtB Ì ftrkV e/ g/F ehsk fi;dk t/otk fJ;
soQK j?L
1. w[;bwkB fbykohnK dh B}o ftu p`dk f;`x pjkdo fJe b[No/ k,
jfsnkok, Xow dk fFeko j'fJnk }kbw ftnesh, FfjoK Ì T[ikVB tkbk ns/
fJ;sohnK dh ipoh p/gsh eoB tkbk ;h .
2. fj`d{ b/yeK bJh p`dk f;`x pjkdo p?okrh Bkw dk fJe fj`d{ ;{opho
;h fi;B/ fj`d{ e"w d/ y[;Z / j'J/ r"ot dh g[Bo ;Ekgsh bJh ;`xoF ehsk . T[j
nzfwqsXkoh ykb;k BjhI ;h ;r'I fJ;bkw fto'Xh fj`d{ bfjo Ì T[GkoB tkbk
;[ss` o r[o{ ;h .
3. f;Zy b/yeK B/ th pj[s ;ko/ d/F bkJ/ jB . T[BKQ ftu'I osB f;`x G`r{
d[nkok bkJ/ d'F L
(T) p`dk f;`x B/ gjkVh fJbkfenK ftu ftuofdnK nkgD/ nkg Ì r[o{
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|127
nytkfJnk ns/ nkgDk BK i[Mko f;`x oZfynk .
(n) p`dk f;`x B/ wksk ;[d ` oh ih Ì fejk fe w?I s[jkvk f;Zy BjhI p?okrh
;kX jK . w?I ªcsfj doFB« p'bKrk ns/ «tkfjr[o{ ih eh csfj« jNktKrk .
(J) p`dk f;`x efj`dk ;h fe r[o{ dk gzE y'Nk j? w?I nkgDk gzE ubktKrk .
w?I ;'YhnK s'I tZvk FeshtkB jK .
(;) w?I tkfjr[o{ BjhI igKrk .
(j) T[;B/ wzvh dh fJe o`vh Bkb ftnkj eoe/ r[o{ nkfrnk dk T[bx ` D
ehsk ;h .
(e) T[j ;{j/ eZgV/ gfjBdk ;h .
(y) T[j f;Zy ofjs wo:kdk nB[;ko wjK gqFkd BjhI Sedk ;h .
(r) r[o{ ;kfjp B/ p`dk f;`x Ì gksFkjh s'I oe e/ ykb;/ dh fydws pyFh
;h go p`dk f;`x fJ; d/ T[bN gksFkjh dk dkntk eodk ;h .
(x) r[o{ ;kfjp dk j[ew ;oj`d Ì T[ikVB dk ;h go p`dk f;`x B/ Ffjo
Ì T[ikVB s'I o'fenk .
frnkBh frnkB f;`x d[nkok brkJ/ rJ/ d'F L
1. p`d/ B/ is Bk oZye/ r[o{ dh nkfrnk dk T[bx ` D ehsk .
2. T[;B/ nkgDk tZyok gzE ubkfJnk .
3. T[j yzv/ dh gkj[b dh EK uoB gkj[b d/D bZr fgnk .
4. T[;B/ ªtkfjr[o{ ih eh csfj« dh EK ªcsfj doFB« gqub Z s ehsk .
nkU j[D fJe fJe eoe/ fJBQK d'FK dk fBoDk eohJ/ .
gfjbk d'F w[;bwkB fJfsjk;ekoK tZbI' b[No/ k ns/ XkV/ wko dk
bkfJnk iKdk j? . b[No/ k ns/ XkV/ wko T[j j`d [ k j? i' XB fJeZso eoB ykso
ns/ fpBK fe;/ G/d Gkt d/ b[NZ wko eo/ . p`dk f;`x B/ b[NZ wko XB fJeZso
eoB ykso BjhI ehsh . T[;dk wzst sK T[BKQ b'eK Ì b[NZ Dk ;h fiBQK B/ ghVQh
do ghVQh rohp iBsk Ì b[NZ e/ nkgDhnK si"ohnK GohnK . fi; s/ FkFeK dk
e'Jh B?fse jZe BjhI ;h . p`dk f;`x dk wzst b[NZ / j'J/ wkb Ì gqkgs eoe/ ;jh
wkbeK sZe gj[u` kT[Dk ;h . fJ; soQK d/ eow Ì b[NZ wko BjhI fejk ik ;edk .
f;joyzvh fgzv d/ b'eK Ì XkVthnK s'I pukfJnk . b[fZ Nnk wkb fiBQK dk ;h T[BKQ
Ì d/ fdZsk . p`dk f;`x B/ fgzv d/ b'eK Ì fejk fe f;`x b'eK dh oZfynk eoBr/ .
e'Jh eo BjhI b?Dr/ . f;oc d[ZX, djhI s/ g/N GoB tkbh ;wZroh dh nk;
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|128
eoBr/ . p`dk f;`x Bkb T[j b'e b[No/ / ;B i' ;dhnK s'I b[NZ / ik oj/ ;B .
T[jBK B/ T[jBK Ì b[fZ Nnk fiBQK B/ b[NZ e/ ftbk; wJh ihtB pshs ehsk . p`dk
f;`x FkFeK s/ T[BKQ d/ p`fdnK e'bI' b[fZ Nnk XB wkb b'eK ftu pokpo t`v
fd`dk ;h . T[;dh fJZSk nkoEe Bkpokpoh Ì ysw eoBk ;h . fJ; ftuko
nXhB fiwhIdkoh gqEk ysw eoe/ }whB tkjhekoK ftu t`v fdZsh . ªstkohy
r[o{ ykb;k« Gkr d{ik gzBk 1128 nB[;ko d;w r[o{ ih B/ b'eK dk bj{ Bu'V
e/ fJeZso ehsk ekbk XB b[NZ D d/ nkd/F nkg fdZs/ ;B . fJ;d/ T[bN sZs
ykb;/ B/ wksk ;[d` oh ih e'b fFekfJs ehsh fe p`dk f;`x b[NZ s'I f;ZyK Ì
toie/ r[o{ nkd/FK dh T[bx ` Dk eodk j? . ;kok XB ;kEhnK ftu t`v e/ :[XZ
yofunK ns/ GhVK d/ ;w/I bJh XB puk e/ BjhI oydk . osB f;`x G`r{ nkg
p`dk f;`x d/ b'eK ftu XB t`vD pko/ efj`dk j? L-
dht/ gkt? s/bh s/b . fJe w'jo fsj d/t? w/b .
m{mh GKvk fbnkt? xfwnko . d/t? w'jo eZY yhf;U vko .
beVh u{jV' fbnkt? e'Jh . w'jo yhf; d/ d' UJh .
d'jok L ykbh fe;/ ;[ Bfj SZv,/ w'jo ;[ dJ/ cVkfJ .
i' nkt? n" ;i{d j[fJ, fsj ;`r bJ/ uVQkfJ .
ªgqkuhB gzE gqekF« d/ gzBk 166 s/ G`r{ ;kfjp fbyd/ jB fe T[j o'}
Y`vo' k fgNtKdk fe ¿fJ;soh d/ sB d/ rfjD/ Ì e'Jh f;Zy ;?fBe jZE Bk
bkt/ . fe;/ g[oF dh g[Fke ns/ grVh Ì th jZE Bk gkfJnk ikt/ .À p`dk f;`x
pjkdo :[XZ ekb ;w/I th fJ;soh wod dk fe`Bk fynkbk oydk ;h fJ;s'I gsk
brdk j? . fJ;soh dh fJZ}s b[NZ Dh sK doeBko . nkgD/ j[ewBkfwnK ftu
ªu'oh ikoh Bk eoB« dk nkd/F fd`dk ;h . fiBQK }kbwK B/ nkw b'eK dhnK pj{-
p/NhnK dhnK fJZ}sK b[NZ hnK j'D, dot/FK Ì esb ehsk j't,/ b'eK d/ f;oK d/
g?;/ t;{b ehs/ j'D eh T[j b[No/ / fe;/ Xowh d[nkok ubkJh b'e ftdo'j dh
fB`dk eoB dk jZe oyd/ jB <
p`dk f;`x s/ eo{o jfsnkok j'D dk d'F bkfJnk iKdk j? . p`d/ B/ T[BKQ
b'eK Ì ;iktK fdZshnK fiBQK B/ r[o{ noiB d/t ih, r[o{ s/r pjkdo ih, r[o{
r'fp`d f;`x ih, r[o{ ih d/ ;kfjp}kd/ s/ j'o ;kXkoB f;`xK T[s/ }[bw Ykj/ ;B .
;wkD/ d/ ;Z:dK r[o{ s/r pjkdo ih Ì Fjhd eoB, ;kfjp}kfdnK Ì e`XK ftu
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|129
fuBD d/ d'Fh ;B . fJ; Ffjo d/ nwho}kd/ ;dhnK s'I fj`d{ iBsk dh d[orsh
eoe/ y[F j[d ` / oj/ . fJ; Ffjo ftu 22 gkbehnK dk fBebDk nfsnkukohnK
ns/ b[Nf/ onK dk tZvk e/d I o j'D dk ;p{s j? . ;Y"ok d/ gho p[XZ { Fkj Ì T[EI' d/
b'ehI esb j[d ` k d/ye/ y[F j[d
` / oj/ feT[fI e T[;B/ r[o{ r'fp`d f;`x ih dh
G`rkDh d/ :[XZ ;w/I ;jkfJsk ehsh ;h . stkohy r[o{ ykb;k, Gkr d{ik gzBk 15
s/ fbfynk j?, ¿;Y"o/ ftZu gho p[XZ { Fkj dh jt/bh nzdo FoB b?D ;w/I Bro
d/ nwhoK ns/ u"XohnK, i' jo fe;w d/ gkg ftu b[GkfJwkB ;B B/ nkgD/
gfotkoK dh oZfynk bJh rohp b'eK Ì nzdo gqtF/ BjhI eoB fdZsk .À eh
nfij/ gkghnK Ì d`v d/D tkbk jfsnkok ;h .
;oj`d dk Btkp t}ho ykB i' tko tko c"iK b? e/ r[o{ r'fp`d f;`x ih
s/ uVQkJhnK eodk fojk . uwe"o dh rVQh ftu x/ok gkT[D tkbk th t}ho ykB
jh ;h . S'N/ ;kfjp}kfdnK Ì e`XK ftu fuBkT[D tkbk th J/j' ;h . ;Zu[ k B`d
;kfjp}kfdnK Ì ;}k d/D bJh t}ho ykB Ì T[e;kT[d I k fojk, ;oj`d ftu jh
;h . eh ;oj`d d/ b'e i' pZfunK Ì e`XK ftu fuBD ;w/I swkFk d/yd/ oj/,
pZfunK bJh fJe j`M{ Bk e/fonk . nfij/ d[FNK Ì ;}k d/D tkbk eh jfsnko
;h < w[jw` d ek;w ªfJposBkwk« ftu fbydk j?, ¿w?I nk; gk; d/ Go';: / r '
b'eK s'I ;[fDnk j? fe Fjhd (tiho ykB) dh je{ws d/ fdBhI fejVk }[bw ;h
i' fJ; nfBnkJh (;[uZ k B`d) B/ rohpK T[s/ Bk ehsk j't/ ns/ c;kd dk fejVk
phi ;h i' fJ;B/ nkgD/ bJh Bk phfink j't/ fe fi; dk cb fJ;Ì gqkgs
j'fJnk .À
eg{oh dk nwkB[b Z k ns/ fJ;dk g[sZ o edw[dhB jo ftnkjh nkJh
fj`d{ bVeh Ì ;[jkr oks s'I gfjbK uko gzi fdB nkgD/ xo oyd/ ;B . eh J/
j' fij/ eow eoB tkb/ ftneshnK s/ T[BKQ d/ ;woEeK Ì ;}k d/D tkbk
jfsnkok ;h < nfij/ gkghnK Ì ;}k fd`d/ ;w/I gkghnK s/ fBod'FK dh gfjukD
eoBh n"yh j' iKdh j? yk; eoe/ :[XZ K d/ ;w/I . i/eo nfijk p`dk f;`x d/ ;w/I
j' th frnk sK th n;hI T[;Ì jfsnkok BjhI nky ;ed/ . T[;d/ nZr/ id'I fe;/
B/ JhB wzBh sK T[; EK T[;B/ esb'rkos BjhI ehsh fit/I wb/o e'Nb/ d/ b'eK
B/ ehsk .
p`dk f;`x pjkdo B/ Xow d/ BK s/ e'Jh }[bw BjhI ehsk . Bk e'Jh
T[;B/ epo g[NZ h ns/ Bk jh e'Jh wepok Ykfjnk . wb/o e'Nb/ ftu nB{g e"o
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|130
dh bkF bZGD ;w/I j' ;edk e[M epoK g[NZ hnK rJhnK j'D go j'o fe;/ EK s/
T[;B/ e'Jh epo BjhI g[NZ h, e'Jh wepok BjhI c{fenk, e'Jh w;hs BjhI Ykjh .
T[j w[;bwkBK dk t?oh BjhI ;h . s/oK i{B, 1710Jh a Ì pkdFkj pjkdo Fkj
e'b g[iZ h ypo ftu fbfynk j? fe ;oj`d dh csfj s'I fgZSI' p`dk f;`x B/ gqrDk
p{VhJ/ d/ fiwhIdko ikB w[jw` d Ì fejk, ¿n;hI s/ok e;{o wkc eo fdZsk j? ns/
s?Ì ;ko/ gqrD/ dk f}whIdko pDk fdZsk j? . s?Ì ukjhdk j? fe s{` nkgD/ nkdwh
b? e/ ikt/I ns/ u{v` b/ d/ fiwhIdko ;odko ykB Ì fbnkt/I . T[;s'I pknd s{` ;kv/
Bkb ibkb ykB Ì ;'XD uZbr I/ k .À p`dk f;`x pjkdo B/ w[rb oki d/ fto[XZ
bVkJh Ì w}Qph bVkJh dk o{g BjhI fdZsk . T[; dk sK e/tb oki;h nzdbB
;h . fJ; bJh T[;B/ w[;bwkBK T[s/ e'Jh Xkowe p`dFK BjhI bkJhnK . pkdFkj
e'b 28 ngqb ? , 1711 Jh a Ì g[iZ h ]po ftu doi j? fe , ¿T[; (p`dk f;`x) B/
puB ns/ fJeoko ehsk j? fe w?I w[;bwkBK Ì e'Jh d[yZ BjhI fd`dk . u[BKfu i'
Gh w[;bwkB T[; tZb o[i{ j[d ` k j?, T[;dh fdjkVh ns/ sBykj fB:s eoe/
T[;dk fXnkB oZydk j? ns/ T[;B/ nkfrnk d/ fdZsh j'Jh j? fe Bwk} ns/ y[spk
fit/I ukj[D gVQD . u[BKfu gzi j}ko w[;bwkB T[;d/ ;kEh pD rJ/ jB ns/
f;`xK dh c"i ftu pKr ns/ Bwk} tZbI' ;[yZ gk oj/ jB .À fJj p`dk f;`x dh
Xkowe T[dkosk ns/ fBogZysk dh nkgD/ w{jz I' p'bdh s;tho j? .
i/ ;Zu dh okyh eofdnK w}b{wK s/ }[bw Ì o'efdnK, fJ;sohnK dh
gs pukT[fI dnK, esb j'J,/ wkoXkV j'Jh, T[j BK sK esb ;B Bk wkoXkV .
esb, esb T[; t/b/ ejkT[d I k j? id'I fBskD/ s/ fBwkD/ dk ehsk ikt/ . id'I
i[bw, nfBnK, ftGuko, nXow fto[XZ bVfdnK ;ZEo bkj/ ikD sK T[j }bw
BjhI go;tkoE j? . go;tkoEh d/ wB s/ wbkb sK eh nkT[Dk j?, fJe fFeB
th BjhI g? ;edk .
w[rb ;oeko Xkowe eZNV ;h ns/ gjkVh oki/ ikshtkd d/ ;woEe
;B . d'jK d/ oki ;Zsk s'I ep}/ Ì ysw eoBk p`dk f;`x dk fBFkBk ;h .
fJfsjk;eko w[rb pkdFkjK d/ ;oekoh fbykoh ;B iK T[BKQ d/ oki
fjwkfJsh . fw a Eko`NB B/ fJ; ;zpXz h gzikp pko/ fJfsjk;ekoK Ì fJe ;[d ` o
rZb ejh j? . T[j fbydk j?, ¿w[;bwkB fJfsjk;ekoK d/ fby/ Ì fJ`B fp`B BjhI
wzB b?Dk ukjhIdk .À fwb} B/ fJ; rZb tZb fJFkok eod/ j'J/ fbfynk j? fe
nkgD/ dhB GoktK Ì }/o j[d ` k d/ye/ w[;bwkB b/yeK B/ jo fe;w d/ nfsnkukoK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|131
dk f}`wt/ ko p`dk f;`x pjkdo Ì mfjokfJnk sK fe dhBh GoktK nzdo i}pk
Gfonk ik ;e/ . i/ ;kc Bhsh Bkb d/fynk ikt/ sK p`dk f;`x e'Jh d?sI , }kbw,
p/ofjw iK eo{o jfsnkok BjhI ;h .
fj`d{ fJfsjk;eko p`dk f;`x Ì p?okrh BK dk fj`d{ ;{opho efj`d/ jB
fi; B/ fj`d{ e"w d/ y[;Z / j'J/ r"ot dh g[Bo ;Ekgsh bJh ;`xoF ehsk . fJj
p`dk f;`x Ì nzfwqsXkoh ykb;k th BjhI wzBd/ . fJj d'F dt/F GktBk Bkb bkJ/
rJ/ jB . p`dk f;`x nzfwqsXkoh ;h . (p`dk f;`x nzfwqsXkoh ;h iK BjhI tZy
ftuko eoKr/ .) fJ;s'I fpBK p`dk f;`x nkg nzfwqs dh ofjs T[s/ i'o fd`dk ;h .
T[; d/ d' j[ewBkw/ gqkgs jB fiBQK ftu T[j fbydk j?, ¿;ops nekb g[oy
ihT[ dk ykb;k j? . r[o{ oZyr / k . r[o{ r[o{ igDk iBw ;T[or / k . a a a a a a sa ;[ hI f;oh
nekbg[oy ek ykb;k j' . gzi jfEnko p`BeQ / j[ew d/yfdnK doFB nktDk
ykb;/ dh ofjs ofjD a a a .a À fJe nzfwqsXkoh ykb;k jh ykb;/ dh ofjs ofjD
bJh efj ;edk j? . Btkp nwhB[db " k fbydk j?, ¿eh fj`d{ s/ eh w[;bwkB i'
e'Jh th T[; e'b iKdk, fJj T[;Ì f;`x eoe/ p[bkT[d I k . dhBdko yK dhBdko
f;`x ns/ who B;ho[dhB who B;ho f;`x pD frnk .À eh w[;bwkBK s/ fj`dn { K
Ì f;Zy pBkT[D tkbk nkg f;Zy BjhI ;h < T[;B/ nkgDh ftneshrs iksh Ì
g{oh soQK BFN eoB bJh nkgD/ nkg Ì ;'Yh p`;h nytkfJnk ns/ T[;dh p`;
j[D sZe ;'Yh nytkT[d I h j? . jod[nko d/ gzvsK dh p`;ktbh ftu fbfynk j?,
¿GkJh csfj f;`x GkJh ;[us/ f;`x ek p/Nk ;kfjp i[Mko f;`x ih ek g'sk
;kfjp oDihs f;`x ih ek gVg'sk ;kfjp p`d/ ;kfjp ek t`F r[o{ r'fp`d f;`x
ih ek, 1880 w/I nkgD/ fgsk ;kfjp i[Mko f;`x ih e/ c{b fbnkJ/ .À (p`dk f;`x
pjkdo, vk a r`vk f;`x gzBk 160) p`dk f;`x pjkdo B/ fBZih gfjukD fsnkr
e/ r[o{ e[b ftu ;wk ikD bJh nkgDh e[b jh ;'Yh eo bJh . osB f;`x G`r{
ih fbyd/ jB L-
i' p`d? dh GJh T[bkd . r's T[uko? ;'Yh skd .
jw r[o{ r'fp`d f;`x p`;h nkjh . fJw eo ;'Yh p`; ejk jh .
r[o{ ih B/ p`dk p?okrh Ì nzfwqs Sek e/ T[;d/ T[gBkw p?okrh s'I
pdbe/ pjkdo eo fdZsk ;h . fJ; bJh T[;Ì p`dk f;`x pjkdo d/ BK Bkb
:kd ehsk iKdk j? .
r[o{ ih B/ T[; Bkb gzi f;`x jh G/i/ ;B e'Jh p?okrh BjhI ;h . Bk jh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|132
T[; e'b bVD tkbh p?okrh ;?Bk ;h i' T[;d/ Bkb Fjhd j'J/ ;ko/ f;`x ;B
e'Jhth p?okrh BjhI ;h . B[Ffjok g[B` n { K dk u"Xoh d/tk iZN, N'vo wZb dk g'sok,
okik T[fdZs f;`x p[X` b / k, okik i? f;`x i?go[ hnk, ebkB"o dk ekÌr' ;`sy'
okJ/, okik r'gkb f;`x GB"Vhnk, uso;kb p[X` b / k, ;[uZ k B`d dk Gshik nkfd B/
f;ZyK dh EK w[rbK dk ;kE fdZsk .
p`dk f;`x pjkdo i/ fj`d{ j[d ` k sK p[sZ g{i gjkVhnK Bkb T[;dk fto'X
BjhI ;h j' ;edk . p`dk f;`x B/ ykb;k oki dh BhIj oZyh . r[o{ BkBe s/ r[o{
r'fp`d f;`x ih d/ BK dk f;Zek ubkfJnk . w'joK s/ th r[o{ BkBe s/ r[o{ r'fp`d
f;`x dk BK y[dtkfJnk . p`dk f;`x i/eo fj`d{ j[d ` k sK T[j f;ZfenK s/ w'joK s/
r[o{ BkBe ns/ r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ BK dh EK s/ fe;/ d/th d/ts/ iK nkgDk
BK y[dtkT[d I k . i/ T[j f;Zy ;h sK jh r[on { K d/ BK y[dtkJ/ .
Fjhdh ;w/I th p`dk f;`x pjkdo ns/ f;`xK B/ nkgD/ nkg Ì r[o{
r'fp`d f;`x ih d/ f;`x jh fejk fe;/ fj`d{ d/th d/ts/ dk BK BjhI fbnk . p`dk
f;`x i/eo fj`d{ j[d ` k sK T[j r[o{ r'fp`d f;`x ih dk f;`x BjhI ;h efj`dk .
ªskohy-J/-gzikp« dk fbykoh nfjwdFkj pNkbth fbydk j?, ¿gzikp
tZb s[oB t/b/ p`dk f;`x pjkdo Ì nkswk okw p?okrh fwfbnk . p`dk f;`x B/
T[;Ì th Bkb ikD bJh fejk go T[;B/ fJBeko eo fdZsk s/ fejk, ¿n;hI
ceho b'e jK . ;kÌ bVkJh ns/ ;?fBe s"o sohe/ F'Gk BjhI fd`d/ . s[jkv/ fdB
g{o/ j' rJ/ jB fJ; bJh s[jkÌ fJj rZbK ;[MdhnK jB .À fJ; s'I ;gZFN j? fe
p?okrhnK dk Bksk wkX'dk; p?okrh Bkb ;h p`dk f;`x pjkdo Bkb BjhI . fJ;
bJh fj`d{ b/yeK dk efjDk fe p`dk p?okrh Bkw dk fJe fj`d{ ;{opho ;h fi;B/
fj`d{ e"w d/ y[;Z / j'J/ r"ot dh g[Bo ikrosh bJh id' ifjd ehsh, rbs j? .
fJBQK ftukoK s'I ;gZFN j? fe p`dk f;`x B/ f;Zy Xow XkoB eoB fgZSI'
ed/ p?okrhnK tkbk fttjko BjhI ehsk . T[BKQ d/ t`Fi B/ th nkgD/ nkg Ì ed/
p?okrh BjhI wzfBnk . ;ko/ ykb;/ dh ofjs ftu gogZe oj/ . i/eo p`dk f;`x
f;Zy BjhI ;h sK f;ZyK d/ fJ; XV/ Ì ªp`dJh ykb;k« feT[I fejk frnk < osB
f;`x G`r{ i' p`d/ Ì nzfwqsXkoh BjhI wzBdk T[j nkg jh ykb;k efj fojk j? .
rZv ykb;/ M`v/ M[bkJ/ . s[oeB e/ ;' gZN frokJ/ .
G`r{ dk fJj d'F fe p`d/ B/ gjkVh fJbke/ ftu nkgD/ nkg Ì r[o{
nytkfJnk ns/ i[Mko f;`x BK oZfynk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|133
 p`dk pjkdo B/ nkgD/ nkg Ì ed/ th r[o{ BjhI ejkfJnk . T[j sK nkgD/
nkg Ì ªr[o{ dk p`dk« efj`dk ;h Gkt ªr[o{ dk ;/te« . i[Mko f;`x ejkT[D
tkbh rZb G`r{ dk G[by/ k jh j? . n;b ftu i[Mko f;`x p`dk f;`x pjkdo d/
g'so/ dk BK ;h . jod[nko ftu gzvsK dh pjh ftu p`;ktbh s'I fJj rZb f;ZX
j' iKdh j? . G`r{ ;kfjp sK nkg nkgk fto'Xh rtkjhnK d/ oj/ jB . r[odk;
B`rb dh rVQh ftu'I e?d j'e/ Fjkds d/D ;w/I r[o{ d/ BK s/ jh Fjkds d/D pko/
gzBk 140 s/ fbfynk j? L
nkr? Gh f;o r[on { B dhU . jw Gh uj?I T[w ;ke' eh:' .
nZr/ 143 gzB/ s/ efj`d/ jB fe p`dk f;`x pjkdo ns/ ;kEh f;`x r[odk;
B`rb ftu r[o{ ih dk BK igd/ ;`xoF edo/ ;B L
nbh nbh T[s s[oe g[eko?I . r[o{ r[o{ fJs f;Zy T[uko?I .
frnkBh frnkB f;`x ih ªstkohy r[o{ ykb;k« gzBk 81 s/ efj`d/ jB, ¿pkpk ih
Bkb geV/ rJ/ f;`x w"s s'I p/gotkj j' e/ Fpd gVQd/ ;B .À
eh Fjkds d/ ;w/I th r[opkDh dk gkm eoB tkfbnK Ì nf;Zy fejk
ik ;edk j? < osB f;`x G`r{ gzBk 151 s/ fbyd/ jBL
Fpd gVQI? i' woB/ tko/I . ihtD M{m' Fpd T[uko/I .
fJw eo d[Zy e' ;[y eo wkBk . ihtB si pfj woB wB GkBk .
FpdB gVQ?I yfV eo?I nodk; . d[FN s[oeB e' nky?I Bk; .
ifjI ifjI ykb;/ j[fJ gork; . ykb;? fBpkj{ jÃ_ e/;h_ ;k; .
frnkBh frnkB f;`x ªstkohy r[o{ ykb;k« d/ gzBk 82 s/ efj`d/ jB,
¿p`dk f;`x Bkb geV/ f;`xK B/ co];hno pkdFkj ;kjwD/ csfj rikJh ns/
ª;fs ;qh nekb« fejk . fco n;hI fet/I efj ;ed/ jK fe p`dk f;`x f;Zy Xow
s'I p/w[Zy ;h .
vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 148 s/ fbyd/ jB, ¿T[;B/
edh Gh nkgD/ nkg Ì r[o{ r'fp`d f;`x dh EK r[o{ BjhI ejkfJnk ns/ Bk jh
dopko ;kfjp ftu r[o{ dh EK rd?bk bk e/ p?mD dh T{i ftu e'Jh ;ukJh
j? . id T[j nzfwqs;o ik jh BjhI ;fenk sK j'o e'Jh rZb j' jh BjhI ;edh .
;G s'I tZvh, tXhnk ns/ Go';/ :'r rtkjh fJ; B[es/ go 12 g'j ;`ws (fJe)
(12 d;`po ;`B 1710Jh )a d/ j[ewBkw/ ftu p`dk f;`x d/ nkgD/ Fpd jB
fiBQK ftu r[o{ ;kfjp dk f}eo nkgD/ nkg s'I fpbe[b tZyok nkT[d I k j?, ªr[o«{
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|134
Fpd tZyok nkT[d I k j? ns/ nkgD/ bJh T[;B/ ªw/ok« Fpd tZyok tofsnk
j'fJnk j? . T[j j[ewBkwk T[;B/ r[o{ d/ BkT[I s/ ikoh ehsk j?, r[o{ dh j?;hns
ftu BjhI . T[E/ Fpd ;gFN jB fe, ¿;ops ykb;k iT[Bg[o ek r[o{ oZyr / k.
r[o{ r[o{ igDk - s[;hI nekbg[oy ek ykb;k j' a a a a wa o/ k j[ew j? i' ykb;/ dh
ofjs oj/rk fs; dh r[o{ pkj[Vh eo/rk .À
G`r{ ;kfjp gjkV ftu ik e/ r[o{ j'D dk n?bkB j'fJnk efj`d/ jB .
gjkV ftu ike/ n?bkB eoB dh eh b'V ;h id fe T[;dh gqf;ZXh gjkVK Bkb'I
gzikp ftZu tX/o/ ;h . gjkVK ftZu sK T[;B/ r[gs tk; ehsk ;h . r[o{ nky e/
T[;Ì gqrN j'D dh eh b'V g? rJh . G`r{ ;kfjp fJ; dk e'Jh jtkbk th BjhI
fd`d/ .
T[go'es ftuko s'I fgZSI' n;hI fJ; f;ZN/ s/ g[iZ d/ jK fe p`dk f;`x
pjkdo B/ ed/ th r[o{ j'D dk n?bkB BjhI ehsk . T[j sK r[o{ ih dk f;deh f;Zy
pDe/ ihftnk ns/ e[opkBh fdZsh . i[Mko f;`x p`dk f;`x pjkdo dk g'sk ;h
fi;s'I T[j G[by/ k yk frnk .
G`r{ ;kfjp dk nrbk d'F j? fe p`d/ B/ wksk ;[d ` oh ih Ì fejk fe w?I
s[jkvk f;Zy BjhI w?I p?okrh ;kX{ jK . j' ;edk j? p`dk f;`x B/ fJj fejk j't/
feT[fI e eJh tko ;fEsh J/j' fijh j[d ` h j? fe wB[yZ ;G e[M j[d` k j'fJnk th efj
fd`dk j? fe w?I fJj BjhI jK . j' ;edk j? p`dk f;`x pjkdo B/ fJj fejk j't/
feT[fI e fpB'd f;`x d[nkok wksk ;[d` oh Ì T[e;kT[D ns/ pkdFkj tZbI' dpk gk
e/ fbytkJ/ gZso pko/ F`ek j' frnk j't' . osB f;`x G`r{ gzBk 129 s/ fbyd/
jB L
ip wksk ;okg eo dhnk . p:ke[b p`dk fs; fdB s/ Ehnk .
ns/ L f;oV eo? n" ;h; fjbkt? . w{jI' pe? eS[ ;wM Bk nkt? .
nfijh gkrbK tkbh ;fEsh ftu p`dk f;`x pjkdo ;G e[M efj
;edk j? . nfijh ;fEsh ftu nkgD/ nkg s/ ekp{ BjhI ofj`dk . p`dk f;`x wksk
;[d
` oh Ì efj fojk j? fe w?I s[jkvk f;Zy BjhI Gkt fe T[j wksk ;[d ` oh dk f;Zy
BjhI r[o{ ih dk j? fiBQK d/ fwFB Ì f;o/ uVQkT[D bJh T[;B/ nkgDk ;kok ihtB
b/y/ bk fdZsk j? . r[o{ ih s'I ed/ p/wyZ[ BjhI j'fJnk . fJ; pko/ gfjb'I ekch
ftuko j' u[eZ h j? . nzfwqs SeD fgZSI' T[;B/ ed/ th p?okrh Fpd nkgD/ BK Bkb
BjhI i'fVnk . T[j jw/Fk efj`dk ;h .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|135
 w?I j{` T[;h g[oy ek dk;k . eh:' fi; ykb;k gqekFk .
G`r{ ih dk nrbk d'F j?, ¿w?I csfj doFB p'bKrk ns/ ªtkfjr[o{ ih
eh csfj« jNktKrk . fJj mhe j? fe T[;B/ i`rh Bkno/ ªcsfj doFB« Ì ukb{
ehsk . vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 148 s/ fbyd/ jB, ¿p`dk
f;`x dh ed/ th wBFk BjhI ;h fe fJ;Ì ªtkfjr[o{ ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih
eh csfj« dh EK tofsnk ikt/rk . feT[fI e j"bh j"bh fJ;d/ ªtkfjr[o{ ih ek
yk;bk, tkfjr[o{ ih eh csfj« dh EK tos/ ikD dk vo g? frnk ikgdk ;h fJ;
bJh ykb;/ B/ fJ; Ì ngqtkB eo fdZsk . p`dk f;`x B/ fJ; d/ ikoh oZyD bJh
e'Jh nVh BjhI ehsh . fJ; bJh fJ; ;`pX` ftu p`dk f;`x ns/ ykb;/ d/
dofwnkB e'Jh wZsG/d Gh BjhI j'fJnk .À fJj nkgD/ nkg jh p`d j' frnk ;h
s/ ykb;k ªtkfjr[o{ ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj« jh r[ikT[d I k fojk .
G`r{ ih nZr/ d'F bkT[d I / jB, ¿T[j efj`dk ;h r[o{ dk gzE y'Nk j? w?I
nkgDk gzE ubktKrk . w?I ;'YhnK s'I tZvk FeshtkB jK .À G`r{ ih dk fJj
ftuko e'oh ebgBk j? . T[j nkg jh fby fojk j? i' nkgk fto'Xh j?L
nkr? Gh f;o r[o{nB dhU . jw Gh uj?I T[; ;ke' eh:' .
eh fJ; s'I p`dk f;`x dh r[o{ gqsh FoXk dk gsk BjhI brdk < T[j
nkg f;o d/ e/ r[on { K fijk ;kek eoBk ukj[d ` k j? . fJ; soQK dh FoXk oZyD
tkbk p`dk f;`x pjkdo fet/I efj ;edk j? fe r[o{ dk gzE y'Nk j? w?I nkgDk gzE
ubktKrk . fgq a ;fspho f;`x ª;kvk fJfsjk;« Gkr d{ik gzBk 81 s/ fbyd/ jB,
¿T[j nkg feXo/ th r[o{ BjhI pfDnk ;r'I iE/dko dh soQK jh nrtkJh eodk
fojk . ;' p`dk f;`x t/b/ f;Zy bfjo Ì e'Jh tZy fe;w dh bfjo efjDk mhe
BjhI .À i/eo ªp`dJh ykb;/« Ì jh BtK gzE efj`d/ jB sK p`dJh Bkb ykb;k
feT[I i'fVnk frnk . fJj BK th T[;dk oZfynk BK BjhI j? ;r'I fto'XhnK tZbI'
fdZsk frnk BK j? . vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 148 s/ fbyd/
jB, ¿p`dk f;`x dh f}`drh ftZu e'Jh tZyoh ;`godkfJ Gh yVh BjhI j'Jh ns/ Bk
jh ykbf;nK ns/ d{;fonK T[BKQ ftZu i' p`dk f;`x dh jo fJe rZb Ì ;G-;Zs
eoe/ gqtkB eoB d/ jZe ftu ;B (ns/ i' pknd ftu p`dJh f;Zy eoe/ gqf;ZX
j'J)/ e'Jh yZN-gZN j'Jh .À
G`r{ ;kfjp efj`d/ jB fe p`dk f;`x nkgD/ nkg Ì ;'YhnK s' tZvk
FeshtkB ejkT[d I k ;h . i/eo T[j ;'YhnK s'I tZvk FeshtkB ejkT[d I k j`d[ k sK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|136
nkgD/ BK Bkb ;'Yh feT[I i'Vdk < T[j sK nkgDk t`F SZve/ ;'Yh ejkfJnk .
jod[nko ftu g`vs dh pjh dk jtkbk fJ; dh ;G s'I u`rh rtkjh j? . p`dk
f;`x pjkdo dk t`F sK nkgD/ nkg Ì ;'Yh jh ejkT[d I k fojk . p?okrh nkfd
BjhI .
G`r{ ih dk nrbk d'F j? fe, ¿w?I tkfjr[o{ BjhI igKrk .À Gbk T[j
g[oy nkg tkfjr[o{ fet/I BjhI ig/rk fijVk j[ewBkfwnK ftu d{finK Ì tkfjr[o{
igD dk T[gd/F fd`dk j? . pkoK d;`po, 1710 Jh a tkb/ j[ew Bkw/ ftu
fbfynk j?, ¿r[o{ r[o{ igDk iBw ;`to?rk .À gsk BjhI G`r{ ih fe; nkXko s/
nfij/ d'F bkJh ik oj/ jB ns/ nkg jh gzBk 79 s/ fby oj/ jB L
tkfjr[o{ ek ikg ikgkt? . i' wKr/ fs; ;'T{ fdtkt? .
p`dk ykb;? dhtkB brtkt? . tkfjr[o{ eh csfj p[bkt? .
nekb T[;sfs tku u`vh gVQkt? . nekb nekb ek ikg igkt? .
nkg jh nZr/ efj`d/ jB, ¿i/ e'Jh T[BKQ e'b nFhotkd iK n;h; bJh iKdk,
T[; Ì tkfjr[o{ dk wzso fd`d/ ns/ Bkw igD bJh efj`d/ .
G`r{ ih nZr/ d'F bkT[d
I / jB, ¿T[;B/ wzvh dh fJe o`vh Bkb ftnkj
eo fbnk ns/ is Bk oZy e/ r[o{ nkfrnk dk T[bx ` D ehsk .À p`dk f;`x dk
gfjbk ftnkj u`p/ d/ oki/ dh Gshih ;[Fhb e"o Bkb ns/ d{ik ftnkj joh okw
yZsoh dh bVeh ;kfjp e'o Bkb g{oB ftXh nB[;ko j'J/ . r[o{ ih B/ p`dk f;`x
Ì ish ofjD bJh fejk ;h . nkgDhnK fJ;sohnK Bkb ;`pX` is ftu frD/
iKd/ jB, ftGuko ftu BjhI . pkpk fpB'd f;`x tor/ nfijk d'F bkT[D tkb/
nkg th sK ftnkj/ j'J/ ;B . g[sZ g'fsnK tkb/ ;B . vk a r`vk f;`x gzBk 147 s/
fbyd/ jB, ¿fJj mhe j? fe T[;B/ ftnkj eo fbnk ;h, go fJ; ftu T[;B/
ro[ ih d/ fe;/ j[ew iK ykb;/ dh ofjs dh T[bx ` Dk BjhI ;h ehsh, T[;B/ e[Jh
e[ofjs BjhI ehsh . ftnkj eoBk f;Zyh ftu e'Jh fttofis rZb BjhI pbfe
;`;ko-fsnkrh ihtB Ì f;Zyh e'Jh pj[sk T[uA k ihtB BjhI ;wMdh . fJ; bJh
r[o{ r'fp`d f;`x ih p`dk f;`x Ì e'Jh nfijk j[ew BjhI ;h d/ ;ed/ ns/ Bk jh
e'Jh n?;h ;wekbh fbys iK j[ewBkwk j? fi; ftZu fe;/ n?;/ j[ew dk f}eo
j't/ . a a a T
a ;[ B/ nkgDh ftnkjh fJ;soh s'I fpBK fe;/ Bkb e[;r ` BjhI ehsk .À
G`r{ ;kfjp dk fJj d'F th fBokXko j? . r[ioks d/ Fkj d"bk d/ u/fbnK
d/ gqFB dk T[so fd`d/ S/t/I gksFkj r[o{ jfor'fp`d f;`x efj`d/ jB, ¿n"os
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|137
JhwkB, g[sZ o fBFkB, d"bs r}okB, ceho Bk fj`d{ Bk w[;bwkB .À
G`r{ ;kfjp d[nkok bkfJnk d'F j? fe T[j ;{j/ ezgV/ gfjBdk ;h . eh
p`dkf;`x pjkdo d[nkok bkb eZgV/ gfjBDk nkg; ftu gJ/ fttkd dk ekoB
gfjbK dk ;h iK fJj rZb fttkd g?dk j'D s'I fgZSI' T[Goh < i/ T[j gfjbK s'I jh
bkb eZgV/ gfjBdk ;h sK ykb;/ B/ gfjbK feT[I fJsoki Bk ehsk j[D feT[I
ehsak < n?Bk b`wk ;wK sZs ykb;/ tkb/ u[gZ feT[I oj/ < fJ; dk ekoB sK f;oc
p`dk f;`x dh gqGktFkbh gqfsGk ekoB e[M d{i/ f;`xK d/ wBK ftu g?dk j'Jh
Jhoyk ;h .
nrbk d'F j? fe T[j f;Zy ofjs wo:kdk nB[;ko wk; BjhI ;h
yKdk . fjoBh d/ wkoB tkbh xNBk ns/ pZfunK dk sVg sVg e/ woB dh
xNBk dk T[;d/ fdb s/ n?BK v{x ` k n;o jfJnk fe f;Zy pDe/ th T[j b'eK Ì
wk; ykD s'I toidk fojk . fJj Xkowe fynkb eoe/ BjhI ;h ;r'I fJ; xNBk
dk fdqF T[;dhnK nZyK s'I d{o BjhI ;h j[d ` k . T[jB/ nB/eK bVkJhnK bVhnK,
nB/eK b'eK Ì jZEhI wkfonk . b'EK T[s/ g?o Xoe/ b`fxnk, T[;d/ fdb s/ e'Jh
n;o BjhI j'fJnk . T[jBK fBod'FK (fjoBh s/ pZu)/ Ì wkoBk T[j gkg ;wMdk
;h . J/;/ ekoB T[j wk; ykD s'I goj/} eodk ;h . fijV/ f;Zy wk; yKd/ ;B
T[BKQ Bkb ed/ Bkok} BjhI ;h j'fJnk . b'jrVQ s/ r[odk; B`rb d/ x/o/ ftu
pbd, x'V,/ rX/ nkfd ikBto wko e/ f;ZyK B/ ykX/ ;B . Ud'I p`dk f;`x pjkdo
Bkb jh ;h . wk; ykDk e'Jh f;Zyh dh goy BjhI . r[odk; B`rb rVQh ftu sZs
ykb;/ d/ fjwkfJshnK tZbI' efjDk (i' ;jh BjhI)fe i/ s{` r[o{ r'fp`d f;`x ih dk
f;Zy j? sK wk; ykj,À f;Zyh dh goy eoB bJh efj`d/ jB . f;Zy Xow XkoB
eoB fgZSI' i/ e'Jh wk; BjhI yKdk sK T[j nf;Zy BjhI pD iKdk . nZi eZbQ sK i/
nzfwqsXkoh wk; ykt/ sK T[;Ì gfss j'fJnk fejk iKdk j? . wk; ykD dh
jwkfJs eoB tkb/ ekbk ncrkBK tofrnK Ì f;Zy Xow ftu'I S/e fdZsk iKdk
j? .
p`dk f;`x s/ fJj d'F th bkT[dI / jB fe, ¿r[o{ ;kfjp B/ p`dk f;`x Ì
gksFkjh BjhI ;h fdZsh, ykb;/ dh fydws fdZsh ;h . go fJ; d/ T[bN p`dk
gksFkjh s/ dkntk oZydk ;h .À p`dk f;`x B/ nkgD/ BK Bkb FfjBFkj, gksFkj,
okik, wjkokik, c"idko, ;{pd / ko ns/ Btkp nkfd oki ;Zsk Bkb i[V/ FpdK dh
ed/ th tos'I BjhI ehsh . T[;B/ sK ed/ iZEd / ko th jh BjhI ejkfJnk . T[j sK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|138
e/tb ªr[o{ dk p`dk« j'D ftu jh wkD ;wMdk ;h . T[;B/ ;wkDk, ;oj`d, EkB/
;o nkfd fiZs e/ nkgD/ ykb;/ ftZuI' csfj f;`x, pki f;`x,okw f;`x nkfd
c"idkoK d/ jtkb/ eo fdZs/ . id'I p`dk f;`x Ì r[o{ ih B/ ykb;/ dk w'joh f;Zy
Ekfgnk sK e[M b'eK B/ r[o{ ih d/ ;kjwD? jh ntZfrnk Gog{o o"bk gkfJnk fe
p`dk f;`x sK ;/te j? gksFkjh ykb;/ e'b jh oj/rh . i/ p`dk f;`x B/ f;Zy oki
dh BhIj oZye/ f;Ze/ ubkJ/ sK FfjBFkjK tKr f;ZfenK s/ nkgDk BK BjhI
fbytkfJnk, ¿nkgD/ oki d/ ;w/I T[;dhnK ikoh ehshnK w'joK ns/ f;ZfenK
T[go dhnK fbysK r[o{ BkBe, r[o{ r'fp`d f;`x bJh T[;dh ngko FoXk dhnK
ihT[d
I hnK ikrdhnK :kdrkoK jB .À
p`dk f;`x s/ bZrD tkbk nrbk d'F j?, ¿r[o{ ;kfjp dk j[ew
;oj`d Ffjo Ì T[ikVB dk ;h go p`d/ B/ Ffjo Ì T[ikVB s'I o'fenk fJ;/
eoe/ T[; Ì y[nko j'Dk fgnk .À
frnkBh frnkB f;`x ih ªstkohy r[o{ ykb;k« ftu fbyd/ jB,
¿p`dk f;`x pjkdo b[NZ wko dh nkfrnk d/D d/ jZe ftu BjhI ;h go f;`xK s/
j'o b[NZ wko eoB nkJ/ w[byZ JhJ/ B/ fs`B fdBK sZe b[NZ wko eoB bJh p`dk
f;`x Ì oikwzd eo fbnk .À
fgq ;a fspho f;`x ª;kvk fJfsjk;« Gkr d{ik gzBk 41 s/ fbyd/ jB .
¿;oj`d dk y[ok y'i T[; fdB jh fwN iKdk i/ fj`d{ t;Bhe ªso; eo'« dh
cfonkd b? e/ pkpk p`dk f;`x e'b Bk g[iZ d/ . pkpk p`dk f;`x B/ ;]sh Bkb
j[ew G/i/ fe b[NZ s/ esb/nkw p`d ehsh ikt/ .À vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x
pjkdo« d/ gzBk 39 s/ fbyd/ jB, ¿id fJ; Ffjo d/ fj`dn { K B/ p`dk f;`x gk;
ofjw bJh p/Bsh ehsh ns/ fJe tZvh oew S[Vs" h ti'I Go fdZsh sK T[;B/ ikB
pyFh eo fdZsh ns/ Ffjo Ì T[eA k jh popkd j'DI' puk fbnk .À
;q a pbtho f;`x ykb;k ªiB-;kfjs« d/ gzBk 72 s/ fbyd/ jB, ¿p`dk
f;`x pjkdo dh nrtkJh ftu f;Zy bfjo fJe nfijh jB/oh pDe/ M[b Z h fi;
d/ nZr/ }[bw d/ tZv/ tZv/ rVQ eZyK-ekfBnK tKr T[v rJ/ . fJj rZb fXnkB
ftu oZy/ ikD dh bV j? fe fJ; bfjo B/ }[bw s/ }kbw dk BkF ehsk, nkw
BkrfoeK dk BjhI .À i/eo fJ; B[esk fBrkj s'I d/yhJ/ sK ªso; eo'« dh p/Bsh
eoB tkb/ }kbw BjhI j'D/ . fs`B fdBK ftu sK }kbwK dk ykswk j' frnk
j'tr
/ k . ;' p`dk f;`x pjkdo B/ w}b{wK s/ so; eoe/ r[o{ ih d/ T[gd/FK dh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|139
e'Jh T[bx
` Dk BjhI ehsh .
gokfJnK dhnK nZyK ftu sK ekbk w'shnK fcoek gq;sh dk T[soB
eoe/ w[;bwkBK Ì b[No/ k, jfsnkok nkfd ns/ fj`dn
{ K bJh fj`d{ e"w d/ y[;Z /
r"ot Ì g[Boikros eoB tkbk ;{opho bZr ;edk j? go i' nBoE fJ;
wjkB ;{opho Bkb f;Zy fbykohnK B/ ehsk j? T[j n;fjD :'r j? . p`dk f;`x
pjkdo sK T[j ioB?b ;h fi;B/ }[bw wX'bh e"w Ì fJj nfj;k; eotkfJnk
fe i[bw ns/ ipo Bkb jw/FK bJh b'eK Ì r[bkw BjhI pDkfJnk ik
;edk . id'I ed/ nDy Ì t`rkfonk frnk sK fJj ftdo'j pDe/ T[Go/rh
fi;dk ;kjwDk eoBk n;`Gt j' ikt/rk .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|140
frnkotK nfXnkfJ L
eh p`dk f;`x pjkdo B/ nzfwqs Sfenk <
ªfj;Noh n"c dk f;y;« Gkr d{ik dk eosk joh okw r[gsk gzBk 4
s/ fbydk j? fe fJ; ftu e'Jh FZe BjhI fe p`dk f;`x r[o{ r'fp`d f;`x ih dk
u/bk pD frnk go`s{ gj[b d/D dh BthI ohs nB[;ko T[;Ì nzfwqs BjhI SekfJnk
frnk . fJj brdk j? fe r[o{ ih B/ yk; ekoBK eoe/ ikD p[Me/ J/; soQK ehsk .
joh okw r[gsk gfjbk ekoB fbydk j? fe, ¿p`dk f;`x gfjbK jh
wjkokFNo ftu r[o{ wzfBnk iKdk ;h s/ pVh tZvh frDsh ftu nkgD/ FoXkb{nK
s/ j[ew ubkT[d I k ;h . r[o{ ih f;ZyK d/ Xkowe B/sk d/ s"o s/ p`dk f;`x dh
fJZ}s tXkT[Dk BjhI ukj[d ` / ;B .À r[o{ ih B/ p`dk f;`x Ì gzikp s'oB t/b/ fejk,
¿s{` nkgD/ nkg Ì r[o{ BjhI ejkT[Dk ns/ ;`rs ftu rd?bk bk e/ BjhI
p?mDk .À nfij/ j[ew sK nzfwqs SekT[D s'I fgZSI' th fdZs/ ik ;ed/ jB . fJj th
e'Jh ekoB BjhI fe T[j fpBK nzfwqs Se/ r[o{ BjhI ejk ;edk iK nzfwqs Se/
fpBK f;Zy T[;Ì r[o{ BjhI wzBDr/ . i/eo T[j wjkokFNo ftu fpBK nzfwqs Se/
r[o{ ejkT[d I k ;h sK gzikp ftu r[o{ ejk ;edk ;h . eh T[BKQ f;`xK B/ fiBQK B/
r[o{ ih dk fdZsk yzvk p`d/ d/ rb ftu'I b[jk fbnk ;h fe T[j T[;Ì fpBK nzfwqs
Se/ iE/dko wzB b?Dr/ < FkfJd ed/ th BjhI . eh T[j nzfwqsXkoh f;`x fpBK
nzfwqsXkoh p`d/ dk j[ew wzBDr/ < edkfus BjhI .
p`dk f;`x pjkdo Xkowe gquko th eodk ;h . p`dk f;`x Bkw f;woB
s/ fBs B/w dk T[gd/F ns/ r[owfs ftZu fdqV ofjD bJh T[gd/F fd`dk fojk .
i"Bg[o dh ;`rs d/ BK 12 g'j ;`ws 1 (fJe) (12 d;`po, 1710Jh )a d/
j[ewBkw/ ftu p`dk f;`x pjkdo fbydk j?, ¿;ops ykb;k iT[Bg[o ek r[o{
oZyr/ k . r[o{ r[o{ igDk - s[;hI nekbg[oy ek ykb;k j' - w/ok j[ew j? i' ykb;/
dh ofjs oj/rk fs; dh r[o{ pkj[Vh eo/rk .À fijVk p`dk f;`x ykb;/ dh
ofjs ofjD dk j[ew ;`rs Ì fd`dk j? eh T[j nkg nzfwqsXkoh ykb;k Bjh
j'tr / k < eh ;`rs fpBK-nzfwqsXkoh p`dk f;`x dk j[ew wzBr / h < eh fpBK nzfwqs
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|141
XkoB ehs/ e'Jh p`dk ykb;/ dh ofjs ofjD dk T[gd/F d/ ;edk < FkfJd
nfijk BjhI j' e;dk .
p`dk f;`x pjkdo sK nkgD/ nkg ªr[o{ dk p`dk« Gkt r[o{ dk ;/te
ejkT[D ftu jh nkgDk wkD ;wMdk ;h . T[;B/ nkgD/ nkg Ì r[o{ sK eh
ejkT[Dk ;h iZEd / ko th BjhI ejkfJnk . ykb;k oki dh BhIj oZyD ;w/I i' w'joK
s/ f;Ze/ pDkJ/ T[jBK s/ nkgD/ BK dh EK r[o{ BkBe ns/ r[o{ r'fp`d f;`x ih d/
BK y[dtkJ/ .
eow f;`x, osB f;`x G`r,{ GkJh ;`sy' f;`x u{VkwDh, frnkBh frnkB
f;`x, eosko f;`x ebk;tkbhnk ns/ fyikB f;`x th p`d/ Ì nzfwqsXkoh BjhI
wzBd/ . GkJh ;`sy' f;`x efj`d/ jB fe T[;B/ nkgDk Xow ubkfJnk . fyikB
f;`x fbyd/ jB, ¿p`dk f;`x pjkdo Ì nkgDk T[sokfXekoh ns/ ykb;/ dk
B/sk BjhI go nzfwqs SeD dh nkw ohs ftu ykb;/ dh ofjs ftu T[; Ì Bk
gqtkB eofdnK j'fJnK fJe pdbk b?D tkb/ gqshfBXh d/ s"o s/ u[fDnk ns/
fB:[es ehsk .À p`dk f;`x pjkdo B/ e'Jh Xow iK ;`godkfJ BjhI pDkJh . i/
p`dJh ykb;/ tZyok Xow iK ;`godk fejk ikt/ sK p`dk f;`x B/ fJj BK BjhI
oZfynk . fJj BK sZs ykb;/ B/ oZfynk . fco th ykb;k Fpd sK r[o{ ih d/
ykb;/ Ì jh gqrN eodk j? . n;hI gfjbK ftuko eo u[eZ / jK fe T[;B/ Bk nkgD/
nkg Ì r[o{ ejkfJnk ns/ Bk e'Jh Xow ubkfJnk .
joh okw r[gsk d{ik ekoB dZ;fdnK efj`dk j?, ¿T[j d[fBnkth ns/
o{jkBh f}`drh ftu pVk u[;s s/ pj[s FeshFkbh ;h . r[o{ ih w;`dK d/
eodko Ì GbhGKs ikDd/ ;B . T[BKQ B/ fJ; goEk Ì ysw eo fdZsk ;h ns/
T[j p`dk f;`x tor/ gqGkth s/ FeshFkbh wB[yZ Ì fJe j'o w;`d pBkT[D bJh
fsnko BjhI ;B .À r[o{ ih B/ p`dk f;`x ftu gqGkth ns/ FesFkbh r[DK Ì d/
ye/ jh iZEd/ ko pDk e/ G/fink . joh okw r[gsk e'Jh nfijk ekoB BjhI fbyd/
fi;d/ ekoB p`dk f;`x d/ w;`d pD ikD dh ;`GktBk j't/ . r[o{ r'fp`d f;`x ih
s'I gfjbK w;`d f;ZyK s'I d;t`X b? e/ r[o{ ;kfjpkB sZe gj[u` kT[D dk e`w eod/
;B . r[o{ r'fp`d f;`x ih d/ ;w/I sZe T[BKQ ftu pj[s froktN nk rJh ;h .
w;`d f;ZyK s'I ipod;sh gdkoE b? e/ nkgD/ xo God/ ;B . pj[s E'VkQ r[on { K
e'b gj[u` dk eod/ ;B . eJh sK r[on { K sZe gj[u` dk jh BjhI eod/ ;B . w;`d
ftGukoh th j' rJ/ ;B . Fokp ns/ wk; th ykD bZr rJ/ ;B . fJBK ekoBK
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|142
Ì fXnkB ftu oyfdnK r[o{ ih B/ w;`d gqEk ysw eo fdZsh ;h . p`dk f;`x
r[o{ ih Ì fwbD s'I gfjbK jh ftGukoh, Fokph iK wK;kjkoh BjhI ;h . XB dk
sK B`dV/ ftZu jh T[;Ì xkNk BjhI ;h . d;t`X T[rokj[D tkbh rZb sK j[D
ojh jh BjhI ;h . p`dk f;`x B/ ed/ fe;/ rohp Ì b[fZ Nnk BjhI . T[;B/ sK T[jBK
Ì b[fz NnK fiBQK B/ ;dhnK s'I rohpK, jbtkjeK Ì b[NZ b[NZ e/ nkgDhnK
si"ohnK GohnK ;B ns/ fJ; soQK b[fZ Nnk XB nkgD/ f;ZyK ftu t`v fdZsk .
f;Zy oki dh BhIj oZyD fgZSI' jh T[;B/ ;oekoh e`w ubkT[D bJh b'jrVQ d/
feb/ ftu iwQK ehsk i' nkgD/ bJh BjhI ;h .
joh okw r[gsk nrbk d'F bkT[d I / jB, ¿i/eo p`d/ B/ nzfwqs Sfenk
j`d[ k sK T[j r[o{ ih d/ Bkno/ ªtkfjr[o{ ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj«
Ì ªcsfj doFB« ftu Bk pdbdk . fJj mhe j? fe p`d/ B/ ªcsfj doFB«
ikoh eoB dk :sB ehsk . ;'jD f;`x ;hsb fbyd/ jB, ªcsfj doFB« T[;B/
i`rh Bknok (War Cry) ikoh ehsk . go e[MZ f;ZyK d/ efjD TÆs/ T[j T[dI' jh
p`d eo fdZsk frnk . i/ ni/ p`dJhnK ftZu ªcsfj ;Zu/ ;kfjp ih eh« gqub Z s
j? sK fJ;dk noE fJj BjhI fe p`dk f;`x dk fJokdk e'Jh BtK gzE iK fcoek
s'oBk ;h .À vk a r`vk f;`x efj`d/ jB, ¿T[; (p`dk f;`x) B/ ªcsfj doFB« ikoh
eoB dk :sB ehsk ;h go u{f` e fJj ªtkfjr[o{ ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh
csfj« dh EK tos'I j'D bZr gJh ;h . fJ; bJh ykb;/ B/ fJ;Ì ngqtkB eo
fdZsk ns/ fJ; dh tos'I f;`xK ftu p`d j' rJh .À
joh okw r[gsk nZr/ efj`d/ jB fek, ¿fB:ws f;Zy j'D d/ ;zpXz ftu
T[;d/ FoXkb{nK ftu ªsZs ykb;k« s/ ªp`dJh ykb;k« d/ o{g ftu c[NZ Bk
g?d
I h .À r[o{ ih B/ p`dk f;`x Ì nzfwqs SekfJnk ns/ T[j fB:ws f;Zy ;h .
MrV/ dk ekoB p`dk f;`x dk nzfwqs SeDk BjhI ;h . pkpk fpB'd f;`x B`dV/ s'I
b? e/ bZrGr ;Zs ;kb p`d/ Bkb fojk . T[jBK ftueko e'Jh MrVk BjhI
j'fJnk . MrV/ dk ekoB coyFhno tZbI' wksk ;[d ` oh s/ dpk gk e/ p`dk f;`x
Ì gZso fbykT[Dk ;h fe T[j pkdFkj e'b ;wogD eo d/t/ ns/ ikrhoK b? e/
nkg ns/ f;`x ;[yh ihtB pshs eoB . sZs ykbk;k th wksk ;[d ` oh Bkb
ofbnk j'fJnk ;h . ªsZs ykb;/« s/ ªp`dJh ykb;/« ftu wZsG/d dk ekoB wksk
;[d ` oh d/ nkd/F Ì wzBDk iK Bk wzBDk ;h . (fJ; pko/ n;hI nZr/ g{oh soQK ftuko
eoKr/) .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|143
 joh okw r[gsk nrbh rZb efj`d/ jB,¿;wekbh iK B/V/ d/ ;wekbh
;'wI/ fJ; ;ukJh Ì gZek eoB bJh fe p`d/ Ì nzfwqs SekfJnk frnk ;h,
T[gbpX BjhI jB .À
p`dk f;`x pjkdo Ì nfwqs SekT[D pko/ sK pj[s ;ko/ ;wekbh iK B/
V/ d/ ;wekbhnK B/ fbfynk j? L
1. stkohfy - fJokdsykB (1714 Jh )a fJ;Ì stkohfy-w[pkoyh th nkyd/
jB . fJj cko;h dh jZE fbys j? . fJ;dk b/ye fwo}k w[pkfoe[bk fJokds
ykB j? . fJe ekgh gzikp g[pfbe bkfJpo/oh bj"o ns/ d{ih vk a r`vk f;`x dh
bkfJpo/oh ftu j? . fJ; ftu p`dk f;`x d/ ªyzv/ dh gj[b« b?D pko/ fbfynk
j'fJnk j? .
2. gzi ;' ;kyh (1734 Jh )a L fJj g{oh BjhI fwbdh . nZi eZbQ ª;" ;kyh«
iK ªrkEk r[o[ osBwkb« d/ BK Bkb fwbdh j? . fJ; dk b/ye r[opyF f;`x
(okw e[fJo) j? . fJ; ftu nzfwqs SeD pko/ fbfynk j? .
;[B p`d/ s[w ykb;k gzE . fwb' ykb;k gkfjb ;`X .
3. p`;ktbh Bkwk d;K gksFkjhnK ek (1769Jh )a L e/;o f;`x fSZpo dh
fbyh j'Jh j? . fJ; ftu p`dk f;`x dk yzv/ dh gkj[b b?D dk f}eo j?L
nkyo ;kX{ T[m e/, nk uoBh YZfmnk .
gkj[b r[o{ eh Se e/, pfDnk f;`x jmhnk .
4. stkohfy-w[}cZ oh (1787-1788 Jh )a L fJj w[jw` d nbh ykB nB;koh
dh fbyh jZE fbys j? . fJ; ftu fbfynk j?, ¿id'I pkdFkj B/ niw/o tZb e{u
ehsk, fJ; t/b/ r[o{ r'fp`d f;`x d/ yk; u/fbnK ftu'I fJe p`dk Bkwh d/ bVkJh
c;kd ns/ prkts dh ]po pkdFkj d/ e`Bh gJh .À
5. r[o{ ehnK ;kyhnK (1790Jh )a ;o{g f;`x e'fFF B/ r[o{ ;w/I fbyhnK
GZN tjhnK s'I fsnko ehsh g[;se j? . fJ; ftu p`dk f;`x pjkdo Ì yzv/ dh
gj[b d/D dk f}eo j? .
6. ;hno[b-w[skyohB (1836Jh )a L r[bkw j[;B? dh fbyh jZE fbys
j? . fJ; ftu p`dk f;`x Ì yzv/ dh gj[b b?D dk f}eo j? .
7. ;qh r[o{ rqE` gqekF (gqkuhB gzE gqekF) L 1841Jh a osB f;`x G`r{
d[nkok fbfynk frnk rqE` j? . fJ; ftu fbfynk j? L sp T[B ej:' w?I p`dk
s/ok . w?I s[fj f;`x r[o{ s{` w/ok .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|144
8. fJposBkwk (13 Bt`po, 1854Jh )a L nbh-T[-dhB w[csh n"c bj"o
dh cko;h jZE fbys j? . gzBk 39 s/ doi j? fe p`dk f;`x fJj ;[De/ sBwB
Bkb u/bk pD frnk ns/ gkj[b b? e/ i`r bJh fsnko-po-fsnko j' frnk .
9. ujko r[bFfB-gzikp (1855Jh )a L rD/F dk; pv/jok dh cko;h jZE
fbys j? . fJ; Ì ªujko-pkr-J/ gzikp« th nkyd/ jB . gzBk 186-87 s/
fbfynk j? fe okj ftu fJe r[wBkw s/ Bk wkb{w ykBdkB d/ nkdwh Ì nkgD/
Bkb fwbk e/ nkgD/ Xow ftu b? nKdk ns/ nkgDk BkfJp pDke/ wky'tkb
(nkB`dg[o) tZb Ì G/i fdZsk .
10. stkohfy-gzikp (1881Jh a) L eBQJhnk bkb dh T[od{ ftu fbyh
feskp j? . gzBk 56 s/ fbfynk j?, ¿pkti{d fe nZtb t[j ykBdkfB p?okr ek
u/bk Ek, fJ; f;bf;b/ ;/ nbfjdk j' eo r[o{ r'fp`d f;`x ek u/bk pD frnk,
n"o ªgkj[b« b/eo r[o{ ek f;Zy j{nk .À
11. f}efo r[on { K tk fJpfsdkfJ f;`xK tk w}Qp/ J/Fk (1885Jh )a nfjwd
Fkj pNkbhnk dh cko;h jE fbys j? . fJ; ftu fbfynk j?, ¿T[;Ì T[E/ jh
gkj[b d/ e/ f;`x pDk fdZsk ns/ nkgD/ v/o/ b? nKdk .À
12. skohfy-fj`d;[ skB (1898Jh )a L b/ye w"bth w[jw` d iekT[bk j? .
fJ; dh B"thI f}bd d/ gzBk 47 s/ p`dk f;`x pjkdo tZbI' ªyzv/ dh gkj[b« b?D dk
toBD j? .
13. jkfb-w[yfs;o fJpfsdkfJ fcoek-fJ-f;ZyK L fJj pys wZb dh cko;h
jZE fbys j? i' vk a r`vk f;`x dh bkfJpo/oh ftu j? . fJ; d/ gzBk d; s/ p`dk
f;`x dk ªyzv/ dh gkj[b« b?D dk f}eo j? .
14. ªfj;Noh n"c f;y;« eosk w?eo/ro fbydk j?, ¿p`d/ B/ fJe dw f;o
M[ekfJnk, gkj[b bJh s/ f;Zy ;fink .
15. w[jw` d bshc fbydk j?, ¿p`d/ B/ gkj[b gqkgs ehsh s/ r[o{ dk f;Zy
pfDnk .À
16. ªf;ZyK d/ oki dh ftfEnk« b/ye FoXk okw cb"oh fbyd/ jB, ¿ fJe
p?okrh ;kX B/ r[o{ r'fp`d f;`x ih s'I gkj[b bJh j'Jh ;h .À
17. ªJ/ F'oN fj;Noh n"c dk f;y;« dk b/ye g/B fbydk j?, ¿p`dk d/ BkT[I
Bkb ikfDnk iKdk ;/te fi;Ì T[;B/ nkgD/ Xow ftu pdb fbnk ns/ nzfwqs
fSekfJnk .À
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|145
18. ªn?B;?eb'ghfvnk nkc f;fyfJ}w« eosk n?u a n?; a f;`x gzBk BzL 29
s/ fbfynk j?, ¿nzfwqs SekT[D fgZSI' T[;dk BK r[opyF f;`x oZfynk frnk .
19. ªgzikp dk fJfsjk;« eosk Bfo`dogkb f;`x gzBk 53 s/ fbfynk j?,
¿;' nzfwqs SekT[D fgZSI' r[o{ ;kfjp B/ T[;dk BK p`dk f;`x jh oZfynk .À
20. ;'jD f;`x ;hsb ªp`dk f;`x Fjhd« d/ gzBk B`L 12 s/ fbfynk j?,
¿r[o{ wjkoki B/ wkX'dk; Ì jZEhI nzfwqs SekfJnk . p`dk f;`x Bkw oZfynk s/
pjkdo dk fyskp fdZsk .À
21. ª;`yg/ f;Zy fJfsjk;« eosk fgnkok f;`x gdw gzBk 59 s/ fbfynk j?,
¿fJT[I ;fsr[o{ ih B/ T[;dh nkswk Ì pbtkB ehsk s/ nzfwqs gkB eok e/ f;Zy
;ikfJnk .À
22. vk a r`vk f;`x ªp`dk f;`x pjkdo« d/ gzBk 9 s/ fbfynk j? . ¿f;Zy oj[-
ohs nB[;ko nzfwqs Sek e/ f;`x ;ik fdZsk ns/ T[;dk BkT[I pdbe/ p`dk f;`x
oZy fdZsk .À
23. ª;kvk fJfsjk;« Gkr d{ik d/ eosk fgqz a ;fspho f;`x gzBk 22 s/
fbyd/ jB, ¿r[o{ ih B/ T[;Ì nzfwqs Sek e/ p`dk f;`x dk Bkw pyfFnk .À
;'jD f;`x ;hsb T[go'es BktK s'I fpBK j/m fby/ BK th fbyd/ jB
fiBQK B/ p`dk f;`x Ì nzfwqs SekT[D pko/ fbfynk j? L-
rB/F dk; ªo;kbk-fJ-;kfjpBkwk« gzBk 186-87, okXk feqFB ªr'FkfJ
gzikp« gzBk 20, w?ekbc ªdk f;Zy obh}B« gzBk 238, c'o;? No ªNqt? b}-1« gzBk
263, fJokds ykB ªw?woh} n"c dk w[rb n?wgkfJo« gzBk 143, t/Bh gqFkfd
gzBk 77, okXk w'jB r'eb ih ªro{ r'fp`d f;`x« gzBk 88, ª;kfjp/ ewkb r[o{
r'fp`d f;`x ih« d"bs okJ/ gzBk 192-93, Fqh ;[fo`do Fowk ªr[o{ r'fp`d
f;`x« .
f;ZNk fJj fe joh okw r[gsk, GkJh ;`sy' f;`x nkfd B/ p`dk f;`x Ì
nzfwqs Bk SekT[D pko/ i' fbfynk j? T[j rZbK fe;/ dbhb s/ nXkos BjhI, Bk
jh p`d/ d/ ihtB dh fe;/ xNBk s/ nXkos j? fi; s'I gsk bZr/ fe p`dk f;`x
pjkdo nzfwqs SekT[D d/ ekpb BjhI ;h . r[o{ ih B/ nzfwqs Sek e/, f;`x ;ik
e/ jh ykb;/ dk iZEd / ko pDkfJnk .

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|146


pkotK nfXnkfJ L
ykb;/ dh c[ZN bJh d'Fh e"D <
r[o{ ih B/ p`d/ Ì ykb;k gzE dk nkr{ pBkT[D ;w/I ;'funk j'tr / k fe
wkbt/ d/ GkJh vZbk, GkJh okwk, GkJh o{gk, bywho f;`x nkfd nkgDhnK
}whBK s/ gotko d/ w'j eoe/ r[o{ ih Bkb dZyD tZb BjhI s[o/ ;B ns/ wM?b
gfjbK jh p/dktk d/ u[eZ / ;B, Ì ykb;k gzE dk nkr{ pBkT[Dk FkfJd wzBi{o Bk
j't/ . i/eo fe;/ wkbt/ iK wkM/ d/ f;`x Ì fJj f}zwt/ koh fdZsh sK j' ;edk j?
fJe d{i/ Bkb Jhoyk eoB ns/ g{ok ;kE Bk d/D . p`dk f;`x pjkdo dh uD
FkfJd fJ;/ dk f;ZNk ;h feT[fI e T[;dk ;zpXz wkM/ iK wkbt/ Bkb BjhI ;h . go
fJ;d/ T[bN p`dk f;`x pjkdo Bkb Jhoyk B`dV/ ftu jh ikr gJh . id'I r[o{
ih B/ nkgDk yzvk p`dk f;`x pjkdo Ì d/ fdZsk sK f;`xK B/ fejk fe fJj ykb;/
dh Xo'jo j? fJj fe;/ j'o Ì BjhI fdZsh ik ;edh . fJj y`vk p`dk f;`x d/ rb'I
b[jk fbnk frnk ;h . id'I gksFkjh dk ;tkb g?dk j'fJnk sK e[M f;`xK B/ r[o{
ih d/ ;kjwD/ ntZfrnk Gog{o F'o wukfJnk fe p`dk f;`x sK ;/te j? gksFkjh
ykb;/ e'b jh oj/rh .
i' p`dk gksFkjh ukj? . sp jw ub?I B fJB e? okj/I .
id'I p`dk f;`x B/ gzikp ftu nkgD/ g?o g;koB/ F[o{ ehs/ sK pkpk
fpB'd f;`x tor/ Jhoyk eoB bZr/ . fpB'd f;`x dk gotko jh pj[s wjZst
uj[d` k ;h . pki f;`x ns/ csfj f;`x Ì p`dk f;`x B/ c"idko bk fdZsk . ekjB
f;`x s/ whoh f;`x Ì ;jkfJe d/ s"o s/ fB:[es ehsk . p`dk f;`x B/ pki f;`x
d/ fJe Gok Ì d[nkp/ dk, d{i/ Ì gmkBe'N ns/ pNkb/ d/ c"idko ns/ shi/ Ì
nkgDk fBZih ;jkfJe fB:[es eo fbnk ;h . fJ; Bkb th fpB'd f;`x nkfd
Ì Jhoyk j'Jh j'tr / h . pkpk fpB'd f;`x sK r[o{ ih d/ puBK dh th gotkj BjhI
eodk ;h .
1772 fp a (1715Jh )a Ì coyFhno ijKdko Fkj Ì wko e/ fdZbh d/
sys s/ p?mk . s[oeK s/ f;`xK dhnK ;]s bVkJhnK j'JhnK . s[oe p`dk f;`x
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|147
Ì jok Bk ;e/ . nyho coZy;hno B/ nwho t}ho p[bk e/ ;bkj ehsh . T[jBK
fejk p`dk f;`x Ì fiZsDk w[Feb j? . T[jBK B/ ;bkj fdZsh fe wksk ;[d ` oh s'I
p`dk f;`x Ì fuZmh fbytkU . fJ; e`w bJh osB f;`x G`r{ nB[;ko GkJh B`d
bkb ns/ frnkBh frnkB f;`x nB[;ko dhtkB okw fdnkb Ì p[bke/ wksk
;[d
` oh e'b G/fink frnk .
G`r{ ;kfjp p/Fe p`d/ s/ nB/eK d'F bkT[Id/ jB . ukj/ nkgD/ fpnkB
okjhI bkT[D iK fe;/ sZs ykb;/ d/ fe;/ gkso e'bI' . go T[j sZs ykb;/ d/ iK
s[oeK d/ gki y'bD Q I' th BjhI fMied/ .
sp s[oeB B/ :" eoh pks . j? ;fsr[o e' :fj T[sgkfs .
fi; ephb/ (NZpo) j?I s[w gk; . eok:' j? fij w[be? BkF .
T[; jh s/ T[B wB/I eokt' . T[B e' j? f;Zy efj jNtkt' .
i/ wksk T[B? jNkt? BjhI . e?d eokt' jwo/ gkjh .
(os f;`x G`r){
GkJh B`d bkb d/ r[o{ r'fp`d f;`x ih ns/ pjkdo Fkj ftueko u`r/
;`pX` dk gsk coyFhno Ì ;h . fJ;/ rZb Ì w[yZ oZye/ T[;B/ GkJh B`d bkb
(frnkBh frnkB f;`x nB[;ko dhtkB okw fdnkb) Ì wksk ;[d ` oh e'b
G/fink fe T[j wksk ;[d ` oh s'I p`dk f;`x Ì fuZmh fbykt/ . fuZmh dk ftFk th
T[;Ì ;wMk fdZsk .
sp GkJh B`d bkb p[bk:" . s" gksFkj? :" ;wMk:' .
s[w ikt' wksk ih gk; . jkE i'V :" eo' nodk; .
p`d? s[wo' ;G e`w eh:' . ;kfjp}kdB pdbk bh:' .
gopshnB e" dJh ;ikfJ . T[B ehB' ;'T{ bhB' gkfJ .
np jw gk; T[; b/j[ p[bkfJ . T[; eh r[io T[; d/tI? bkfJnk .
(osB f;`x G`r){
wksk ;[d` oh B/ GkJh B`d bkb Ì fJ; ukb Ì ;wMfdnK bg/NtK
TÆso fdZsk .
fJ; bg'N ;'I wksk ej:' . wksk B/ fJw T[so d:' .
tfj jwoh ep wkB? pks . pj[s c"i tfj oysk iks .
(osB f;`x G`r){
fJj ;[De/ GkJh B`d bkb wksk ;[d ` oh Ì ;bkj fd`dk j? L
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|148
 i" B fby' sT[ ;kfj fo;kt? . tj[ ikBfj fJB ;Zd:' nkt? .
s[w fby G/i' ngBh Uo . wzB? B wzB? tfj ngB? i'o .
s[w ngBh ;[oyo'Jh eo' . Gkt?I B wzB? tfj ngB? bo' .
s" wksk B`d bkbj Gkyh . fby G/i' jw BKtfj okyh .
wksk ej:' np s{ fby d/fj . w[jo r[o{ eh s{` bk d/fj .
(osB f;`x Gzr){
frnkBh frnkB f;`x wksk ;[d ` oh tZbI' p`dk f;`x Ì fuZmh ftu efj`d/
jBL
ekoi s[wB/ pj[ eo/ r[o xo e/ Gko/ .
no ;jkfJsk gzE eh s[w eoh ngko/ .
np s[w boBk S've/, jfo e/ r[B rkt' .
ikrhoK b? Fkfj s?, xo p?m/ ykt' .
id'I fJj fuZmh p`dk f;`x pjkdo e'b gj[u` h sK T[;B/ Go/ dopko ftu gVQtkJh
s/ fejk L
p`d/ fuZmk ;[fB ej:' fenk fsohnk eh pks .
jw s[oeB e' jE br/I Sv/I B jwoh iks . (osB f;`x G`r){
p`dk f;`x B/ fJ; fuZmh dk T[so G/fink L (frnkBh frnkB f;`x)
np wksk ih p`dBk fgqEw/ fbj[ w/oh .
p[ok G:k i' nkg eh wfs s[oe?I c/oh .
ikrhoK s[oe?B s? i/ jw b? p?jI? .
iEk gzE ek i' nj/ fco ;G N[N i?jI? .
fJe fJe e' cV wko j?I fco g/F B i? j? .
ukbk s[oeB i' efoU jw ;p ;wM? j? .
G/d eb`do ikB j? p`do e/ i?;/ .
jwoh fd; fco s[w ed/ Bkfj fbyhU n?;/ .
w?I ngBh woih eo'I Bk jN'I jNkfJnk .
s{` sqhws fe ikB j?I s[oe'I eh wkfJnk .
ikBh d[FwB f;ZyB e/ fJj[ s[oe ;G? j?I .
jw few fJB e/ jkE w?I fBi ikBK d? j?I .
s[we' fJB Gowk b:' jw Gqw? B ep'jI h .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|149
y/b wdkoh ikB j? iw{ok i:'Ijh .
jw irhoK Bk bt?I s[oe'I s? epjh .
wko s/r ;?I b/jI r/ gksFkjh ;pjh .
n"o pks ;p wkB j?I jw s[woh wkJh .
w/b eoB s[oekB ;?I Bfj wzB? edkJh .
d;w r[o{ geokfJU F;sq w[fj eo w?I .
;' jw eph B S'v j?I i' b" sB Xow?I . (frnkBh frnkB f;`x)
fJ; fuZmh s/ ftuko efonK gsk brdk j? fe p`dk f;`x pjkdo
s[oeK dhnK ukbK Ì ;wMdk ;h . T[j wksk ;[d ` oh d/ ej/ s'I nksw ;wogD
eoB bJh fsnko BjhI ;h . T[j ikDdk ;h fe fJj s[oe f;ZyK d/ d[FwD
jB . fJBQK B/ ;kÌ fiT[fI dnK BjhI SZvDk . id'I gsk j't/ fe d[FwD B/ nksw
;wogD eoB s/ th wko d/Dk j? sK e'Jh th nkgDh ikB d/D BjhI ikt/rk . T[j
fJBQK jkbksK ftu wksk ;[d ` oh d/ j[ew dh gkbDk fet/I eo ;edk ;h . p`dk
f;`x efj`dk j? fe d;w/I r[o{ B/ w/o/ jZE FFso cVkJ/ jB . id sZe sB ftu
ikB j? fJj BjhI SZvKrk .
f]}kB f;`x nB[;ko coyFhno B/ d'tK wksktK Ì e?d eo fbnk . T[;B/
;'funk fe T[j wksktK Ì pukT[D ykso nksw;wogD eo d/trk go nfijk Bk
j'fJnk . ;bkjekoK B/ ;bkj fdZsh fe wksk ih s'I fJ; soQK dh fuZmh fbytkt' L
np B`d bkb fGikfJe? nytkt' d[fJ pks .
ej/ p`d/ g? Bfj oj? fisBh j? eowkfs .
n"o i[ s[wo? f;`x ;i{d (F;soXkoh) . BfjI p`d/ e/ oj?I wi{d .
j? i' bVkJh p`d/ gk; . ;' ;G s[wo/ f;`xB gk; .
sp wksk B/ fJw jh Gkyh . p`d/ B wkBh jwoh nkyh .
eokwks p`d:'I si ikfJ . oj? ykb;' jwo/ nkfJ .
i' wksk ykb;? fby gmkJh . ykb;/ ;h; ;'T{ Xo bJh .
(osB f;`x G`r){
e[M fdB phs/ ;B fe u[rbK fco pkdFkj e'b u[rbh eoe/ fejk L
e/se d:'; fps/ ip :' u[rb'I u[rbh T[rbh fco ikJh .
:' gkfsFkfj e/ gk; ej:' s[w e' r[o shnk dhnk goukJh .
(frnkBh frnkB f;`x)
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|150
pkdFkj B/ efje/ fco wksk e'bI' fuZmh fbytkJh L
wksk B/ d{sh e/ ej/ . ngB/ nzr nkg jh dj/ .
p`d/ go Xo o'; ngko? . j[ew fbykfJU fJ; goeko? .
i' s?I p`d/ j[ew Bk wkBk . T[bNk eo:' w'o ngwkBk .
np th puB wkB e/ w/ok . pkdFkfj ;/ SZv py/ok .
i/ s{` np Gh puB B wkB? . s" ;okc w/ok s[fj jkB? .
(frnkBh frnkB f;`x)
wksk ;[d
` oh p`dk f;`x s/ gzE ubkT[D, r[o{ ejkT[D, is ;s
rtkT[D ns/ BkbkfJe j' frnk nkfd d/ d'F bk e/ efj`dh j?I fe i/ s{` j[ew
Bk wzfBnk sK s{` fby e/ d/j fe s{` f;Zy BjhI j? .
pks Bk wkBs i/ ww :kjh . s" fby d/j f;Zy w?I BkjhI .
p`d/ B/ TÆso fdZsk L
p`d/ ej:' w?I st (s/ok) f;Zy BkjhI . w?I p?okrh p?;B' nkjh .
(osB f;`x G`r){
fJ; fgZSI' p`dk f;`x B/ wksk ;[d` oh Ì fuZmh fbyh fe s[;hI osk Go th
;'u ftuko BjhI ehsh . fit/I pZu/ Ì r[V d/ e/ gouk bJhdk j? s[jkÌ ikrho d/
D dk bkbu d/ e/ Gowk fbnk j? . s[oe J/; pjkB/ f;`xK dh skes s'VDk
ukj[d` / jB . fit/I nZr s/ gkDh dk w/b BjhI Ut/I f;`xK s/ s[oek dk w/b BjhI j'
;edk .
;wM s[wkoh cck e[NBhUI B/ f;Zy okfJ rtkJh .
skjh s/ jw j[ew s[wkok, wkB:' ufjs B wkJh .
(frnkBh frnkB f;`x)
nZr/ r[o{ d[nkok :'r ;wMe/ G/iD dh rZb eofdnK p`dk f;`x
efj`dk j? fe w?I nB/eK eFN ;fj`fdnK r[o{ ih d/ puBK Ì g{ok ehsk j? . s[;hI
T[bNk w?Ì s[oeK d/ jtkb/ eoBk ukj[d ` / j' . j/ wkJh \ w?I s[jkvk fJj puB ed/
BjhI wzB ;edk . w?Ì fB;uk j' frnk j? fe y'Nh Gkth nk rJh j? .
fJ; fgZSI' wksk ;[d` oh B/ p`dk f;`x Ì ;okg d/ fdZsk sK p`dk f;`x
gkrb fijk j' frnk .
ip wksk ;okg eo dhnk p:keb p`dk fs; fdB s/ Ehnk .
(osB f;`x)
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|151
id'I p`dk f;`x dh e'Jh rZb wksk B/ ;[Dh jh BjhI, T[;dh fe;/ rZb
s/ ftuko jh BjhI ehsk sK p`dk f;`x ftnke[b j' frnk . p"Idb fijk frnk
. id'I wB[Zy fJ; soQK dh ;fEsh ftZu j[`dk j? sK i' T[;d/ wB ftZu u`rk wzdk
nBkg Fkg nkT[Idk j? ejh iKdk j? . T[j BjhI ftukodk fe T[j eh efj fojk
j?. T[; ;w/I s/ ftukoB Fesh r[Z;/ ftu tN iKdh j? . r[Z;/ ftu, gkrbgB
ftZu i' wB ªu nkfJnk ejh iKdk j? . p`dk f;`x dh fJ; ;w/I J/jh jkbs j'
;edh j?L
f;oV eo? n" ;h; fjbkt/ . w{jz I' pe? eS[ ;wM Bk nkt? .
p`dk f;`x dk f;`xK Bkb tkd-fttkd F[o{ j' frnk . efjD bZfrnk
w/ok gksFkjh s/ nfXeko j? . w?I j[D bj"o d/ sys s/ pjKrk . w?I nkgD/ tZbI'
s[jkÌ B"eoh d/tKrk . fJj ;[De/ ykb;/ (sZs ykb;k) Ì nZr bZr rJh . ;[sZ /
F/o Ì ikr nk rJh . MrVk F[o{ j' frnk . G`r{ ;kfjp p`dk f;`x d/ w{jz I' y'Nk
gzE, nkgDk gzE ubkT[D, tkfjr[o{ dk ikg Bk eoB, ykb;/ dh e[mkbh rkbD
torhnK rZbK ejkT[d I / jB . r[;Z / ftu nkfJnk wB[yZ nfijk e[M efj jh iKdk
j? . Gkt/I nfijk eoB dk T[;dk wBFk BjhI j[d ` k.
rZb tXdh tXdh tX rJh . pkpk fpB'd f;`x, ekjB f;`x ns/ whoh
f;`x nkfd wksk ;[d ` oh d/ ej/ nB[;ko p`dk f;`x Ì SZv e/ tZy j' rJ/ ns/
nzfwqs;o nk rJ/ . p`dk f;`x r[odk;g[o (e'N fwoik ykB) fojk .
fgqEw p`d/ s/ bo GJ/ fBnko/ . gzi ;" f;`x T[; r:' E/ Bko/ .
T[B s[oeB ;"I bJh pBkfJ . ob:' nkg ;`r s[oeB ikfJ .
n"o ykb;' nzfwqs;o pj:' . sZs ykb;? i'T[ ej:' .
ekBQ f;`x e/ bZr/ s[oe ;bkfj . fYw YkDh T[B bJh pBkfJ .
bkj'oI' pkjo fsB v/o' g±k:' . s'g i`po{ B nr? yVk:' .
(frnkBh frnkB f;`x)
eow f;`x fj;N'ohnB ªp`dk pjkdo ns/ p`dk f;`x e"D Ek <« ftu
Gkt/I G`r{ d[nkok bkJ/ d'FK Bkb ;fjws fd;dk j? go T[j fJj th efj`dk j?,
¿gzi ;" G[ir ` h nkg Bkb Fkwb j' frnk ns/ fJj iZEk p`dk f;`x pjkdo s'I
nZv j' e/ nzfwqs;o ih nk frnk .À nZr/ fco fbyd/ jB, ¿r[o{ d/ f;Zy sK Bhsh
d/ fynkb Bkb p`dk pjkdo Ì e[M BjhI ;h nkyd/, go G[ir ` h gkoNh y[b
Z /Q s"o
s/ p`dk pjkdo d/ fto[XZ ;h ns/ fe;/ Bhsh nkfd dk fynkb Bk eod/ j'J/ p`dk
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|152
pjkdo Ì Fqh dFw/F ih d/ j[ewK dh fto'Xsk eoB tkbk nkydh ;h . fJj
G[ir
` h gkoNh fgZSI' sZs ykb;k BK Bkb gqf;ZX ;h .À
id'I s[oeK Ì c[NZ dk gsk bZfrnk sK T[BKQ B/ y[FhnK wBkJhnK .
ftu'b/ G/i e/ tXkJh G/ih s/ fejk L
pkp/ n" pkpo e/ d'T{ . nkg ehJ/ gow/Fo± ;'T{ .
p`d' g{ie gZEoB tko' . jw s[w gZEoB s'VB jko' .
(osB f;`x G`r){
coZy;hno th efj`dk j?L
Fkj ej? jw wksk B/ puk:' . p`d:' ykb;' i[dk eok:' .
(osB f;`x G`r){
nZr/ ioB?bK Ì ;wMkT[d I k fco efj`dk j? L
f;`xB ;¯ Gh s[N? B ikJh . ;Zu M{m ;¯ eo? f;`xfB fXikJh .
nr:'I fpro f;`x i/ gkfjI . nkg T[B?Q ;' fpro? BkfjI .
fdU Ne/ n" oZy' T[B gkV . ws fco f;`x ob?I T[B Bko .
(osB f;`x G`r){
fJ; soQK wksk ;[d ` oh dhnK fuZmhnK B/ ykb;/ dk d'ckV ehsk ns/
s[oeK dh uVQ wZuh . ;oekoh ftu'fbnK B/ f;`xK d/ fJ; XV/ Ì XB ns/
gdthnK dk bkbu fdZsk . ªstkohy r[o{ ykb;k« ftu fbfynk j?, ¿T[jBK fJj
th fejk fe wksk ih Ì fe;/ gqrD/ dk oki-w[yh th fB:[es eo fdnKr/ .
;oeko B/ Bkwh f;`xK Ì d[Fkb/ s/ ;Fso G/NI ehs/ . 51000 o[gJ/ ns/ ikrhoK
d/D dk j[ew bj"o d/ ;{pd / ko (;Z:d n;bkw ykB) Ì j'fJnk . pkpk ekBQ f;`x
ns/ whoh f;`x 500 ;tkoK Bkb bkj"o ofjD bZr gJ/ . nzfwqs;o fNe/ f;`xK
bJh 5000 o[gJ/ Bed ns/ Mpkb dh ikrho d/ fdZsh .À osB f;`x G`r{
nB[;ko, ¿ekjB f;`x ;oeko s'I 500 o[fgnk o'} b?d I k ;h . a a a ea kjB f;`x dh
ewkB ftu gzi ;" f;ZyK, T[;d/ g[sZ o whoh f;`x, Grs' d/ csfj f;`x ns/ Fkw
f;`x Bko`rtkbhnk B/ bj"o d/ Btkp e'b B"eoh b? bJh . jo x'V ;tko 50
o[gJ/ wjhBk, g?db 15 o[gJ/ wjhBk ns/ ;odko Ì 5 o[gJ/ o'} fdZs/ iKd/
;B . f;Zy fiBQK B/ nzfwqs;o mfjoB dk c?;bk ehsk Ì 50000 o[gJ/ wjhBk
fdZs/ rJ/ . Mpkb dk gqrBk b`ro d/ yofunK ns/ x'fVnK d/ dkD/ uko/ bJh
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|153
fdZsk frnk .À (osB f;`x G`r,{ ;`sy' f;`x ª;{oi gqekF«, ªstkohy r[o{ ykb;k«
eosko f;`x ebk;tkbhnk, ]}kB f;`x, eow f;`x, joh okw r[gsk) .
ekjB f;`x B/ s[oeK Bkb obe/ p`dk f;`x pjkdo d/ fto[XZ ;KMk
co`N pDk fbnk . frnkBh frnkB f;`x, joh okw r[gsk, ]}kB f;`x nB[;ko
;oeko B/ fJBQK Bkb fJe fJeokoBkwk th ehsk fi; dhnK FosK ;BL
1. gzE ykb;k pkdFkj d/ fe;/ fJbke/ s/ jwbk BjhI eo/rk .
2. gzikp T[s/ pkjoh d[FwD d/ jwb/ ;w/I ykb;k ;{pd/ ko dh wZdd eo/rk .
3. ykb;/ dh ikrho ns/ Bed ftu e'Jh eN"sh BjhI j'tr / h.
4. ipoh Xow gfotosB s/ o'e bZrr / h .5. Xkowe oj[ohsK dh ;G
Ì nk}kdh j'tr / h.
6. r?o-w[;bwkBK s'I i}hnk BjhI fbnk ikt/rk .
7. f;Zy tkjhekoK s'I nZXk G{wh brkB t;{fbnk ikt/rk .
8. gzikp ftZurT{ jZfsnk T[s/ gkp`dh bkr{ j'tr / h.
9. r?o w[;fbw fJ;sohnK dh fJZ}s dh oZfynk ehsh ikt/rh .
10. T[j p`d/ dh ;jkfJsk BjhI eoBr/ .
e[;o{ d/ j[;B? yK y/;rh B/ prkts eo fdZsh . npd[;wZd yK fJ;
prkts Ì dpkT[D ftu o[fMnk j'fJnk ;h . bj"o ftu pj[s E'VhQ c"i ;h . p`dk
f;`x B/ bj"o tZb ukbk gkfJnk ns/ ejkbh fgzv d/ B/V/ v/ok bkfJnk . T[;B/
d{ik gVk xBZJhJ/ eh (eBQJZ hJ/ eh) ehsk . fco T[j bj"o tZb tfXnk . bj"o
dh c"i Nkeo/ bJh nkJh . T[;dh nrtkÌ c"i ftu whoh f;`x d/ nXhB sZs
ykb;k th Fkwb ;h . T[;B/ sZs ykb;/ Ì pj[s f;ZfynktK fdZshnK go T[jBK
s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk . T[jBK B/ p`dk f;`x Ì fejk L
sZs ykb;? T[j ej:' n;hI eo? Bk s/oh nk; .
i' wkbe fJ; gzE ek ;' oj/ jwko/ gk; .
(osB f;`x G`r){
pkpk fpB'd f;`x d/ XV/ Gkt sZs ykb;/ B/ p`dk Ì fejk fe i/ ;wM"sk
eoBk j? sK s{` gjkVh fJbke/ dk oki b? b? . p`dk f;`x fBokF j' frnk . T[;B/
bVDk BjhI ukfjnk T[j tkg; r[odk;g[o ufbnk frnk .
T[go'es ftuko s'I n;hI d/yd/ jK fe p`dk f;`x pjkdo wksk ;[d ` oh d/
gZso d/ T[so ftu wksk Ì s[oeK dhnK ukbK ns/ f;ZyK Ì gkV e/, bVk e/ ysw
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|154
eoB dhnK ;ehwK dk tk;sk gkT[d I k efj`dk j? fe T[j nksw;wogD BjhI eo
;edk . s[oeK s/ f;`xK dk nZr s/ gkDh tkbk w/b j? . T[BKQ w?Ì s/ f;`xK Ì
pyFDk BjhI . w?I d;w r[o{ ih d/ puBK dh gkbDK eo fojk jK . w?I s[jkv/
j[ewK dh gkbDK BjhI eo ;edk . s[jkÌ ikrhoK dk bkbu d/ e/ gouk fbnk
j? . wksk p`dk f;`x dhnK rZbK Ì ns/ j[ew Bk wzBD Ì nkgDk ngwkB
;wMdh j? . f;`xK Ì p`dk f;`x dk ;kE SZvD bJh efj`dh j? . sZs ykb;k p`dk
f;`x dk ;kE SZve/ s[oeK Bkb fwb frnk . ikrhoK ns/ B"eohnK b? bJhnK
go p`dk f;`x r[o{ ih d/ fwFB dh g{osh bJh sB dh p'Nh p'Nh eotke/ fdqV
fojk, v'fbnk BjhI . ykb;/ Ì d'ckV eoB ftu wksk ;[d ` oh s/ pkpk fpB'd f;`x
d'Fh ;B . p`dk f;`x pjkdo B/ f;Zy Bk j'Dk, gzE ubkT[Dk nkfd rZbK r[;Z / ftu
noX gkrb tKr ejhnK fiBQK Ì p`dk f;`x dk d'F BjhI fejk ik e;dk .
ªf;Zy fJfsjk;« eosk w?ekbc gqekFe bj"o p[Ze Fkg gzBk 555
nB[;ko, ¿fJe w"e/ s/ id'I pkpk fpB'd f;`x B/ Go/ dopko ftu p`dk f;`x d/
r[o{ ih d/ j[ewK dh ntZfrnk eoB s/ fsnkr d/ f;XKs gqsh e'skjh dk fto'X
ehsk sK d'jK ftu nfijk fj`;e fe;w dk MrVk j' frnk fe fpB'd f;`x B/
nkgDh sbtko eZY bJh, i/ ekjB f;`x dyb Bk fd`dk sK fpB'd f;`x B/ p`dk
f;`x dk f;o bkj d/Dk ;h . ekjB f;`x B/ gfjbK jh p`dk f;`x dh F'Gk d/
yksw/ s/ T[jdh p/gsh tkb/ nzs pko/ dZ; fdZsk ;h . fco p`dk f;`x nzfwqs;o d/
jfowzdo ;kfjp frnk . T[;B/ fJj rZb X[wk fdZsh fe T[;Ì ro{ ih B/ r[orZdh
dh ftok;s wzrD dk nfXeko d/ fdZsk j? . a a a T a j[ dh goy eoB bJh T[; nZr/
wjK gqFkd go'f;nk frnk fi; s/ T[j pugB d/ wB' fto'X ekoB G?Ghs j'
frnk . T[j T[jBK f;ZyK Bkb r[;Z / j' frnk fiBQK B/ T[;dh goy ehsh ;h s/ T[j
th T[; Bkb fJ; ekoB r[;Z / j' rJ/ . a a a fa ;ZNk fJj j'fJnk fe f;Zy d' XfVnK
ftu t`v/ rJ/ .À
fJ; eEB nB[;ko p`dk f;`x pjkdo s/ fpB'd f;`x ftueko i' MrVk
j'fJnk . T[j r[odk; B`rb dh rVQh ftu BjhI j'fJnk fe;/ j'o EK s/
j'fJnk . fJ; MrV/ fgZSI' sK w?ekbc nB[;ko p`dk f;`x pjkdo nzfwqs;o
frnk ns/ r[orZdh dk jZedko j'D dk n?bkB ehsk . fJ;dk noE fJj th j?
fe xNBk ;w/I fpB'd f;`x r[odk; B`rb BjhI ;h . i/eo UE/ j[d ` k sK pue/
fBeb BjhI ;edk ;h . s[oe c"i sK e[sZ k, fpZbh ns/ gzSh i' feb/ tZbI' nkT[d
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|155
wko/ fpBK ikD BjhI ;h fd`d/ . feT[fI e T[jBK Ì Gow ;h fe p`dk f;`x pjkdo
ikd{ d/ ;jko/ nfijk o{g tNk e/ fBeb ;edk j? . fco T[BKQ B/ fpB'd f;`x Ì
fBebD fet/I fdZsk < f;ZNk fJj fe fpB'd f;`x, ekjB f;`x ns/ whoh f;`x
rVQh ftu BjhI ;B . i/eo rVQh ftu'I ekjB f;`x frocsko j'fJnk ;h sK fdZbh
ftu Fjhdh feT[I BjhI gkJh < p`dk f;`x pjkdo i/eo b'jrVQ nkfd EktK s'I
pue/ fBeb ;edk ;h sK J/EI' th fBeb ;edk ;h . go rVQh Ì x/ok jh n?Bk
;ys ;h fe T[j fBeb BjhI ;fenk . pkpk fpB'd f;`x p`dk f;`x pjkdo ftu
rVQh Ì SZvD iK Bk SZvD tkbk fttkd th fBokXko j? ns/ fJj j'fJnk jh
BjhI . pkpk fpB'd f;`x sK rVQh ftZu jh BjhI ;h .
w?ekbc ¿dk f;Zy fobh}B« d/ gzBk 658 s/ fbfynk, ¿id'I fdZbh ftu
f;`xK Ì Fjhd ehsk ik fojk ;h sK pkpk ekjB f;`x s/ pkpk pk} f;`x pue/
fBeb rJ/ .À ekjB f;`x d/ i/bQ ftu'I fBeb ikD dh rZb sK j'o fJfsjk;eko
th eod/ jB . e[M efj`d/ jB fe fdZbh d/ f;ZyK B/ coyFhno d/ p`fdnK Ì XB
d/ e/ e?d ftu'I Gik fdZsk . G`r{ nB[;ko wksk ;[d
` oh dh f;ckoF s/ T[;Ì SZv
fdZsk frnk go pki f;`x pko/ fe;/ j'o B/ BjhI fbfynk . pk} f;`x sK p`dk
f;`x pjkdo d/ Bkb fdZbh ftu Fjhd j'fJnk . ekjB f;`x Ì XB d/ e/
S[vkT[Dk iK wksk ;[d ` oh dh f;ckoF s/ SZvD d/ ekoB sZs ykb;k d/ s[oeK
Bkb obD d/ ftuko Ì ftFtkF ftu pdbd/ jB . n;b rZb sK fJj j? fe
fpB'd f;`x, ekjB f;`x s/ whoh f;`x rVQh ftu jh BjhI ;B . frnkBh frnkB
f;`x p`dJhnK Ì f;deh fbyd/ jBL
fJ;h j/s[ s? nki b" T[; d/; wMko/ .
f;Zy p`dJh ngko j?I f;deh pv Gko/ .
I k
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|156

nzfsek L
p`dk f;`x pjkdo dh Fjhdh fgZS'I sZs ykb;k s/
p`dJh ykb;k
p`dk f;`x pjkdo d/ fiT[fI dnK jh ykb;k d' GkrK sZs ykb;k ns/
p`dJh ykb;k ftu t`fvnk ik u[fZ enk ;h . p`dk f;`x pjkdo dh Fjhdh fgZSI'
co[yFhno B/ f;ZyK d/ yksw/ bJh j[ew fdZs/ fe fiZE/ th f;Zy fwbD ysw eo
fdZs/ ikD . f;ZyK d/ f;o fbnkT[D tkb/ bJh fJBkw th oZy/ . f;ZyK s/ fj`dn { K
ftu fBy/Vk eoB bJh e/; s/ dkjVhnK eNtkT[D d/ j[ew fdZs/ . fj`dn { K B/
e/; dkjVhnK eNtk fdZs/ . f;ZyK dk i`rbh ihtK tKr fFeko ehsk frnk .
e[M f;Zy nkgD/ puk bJh fFtkbe dhnK gjkVhnK ftZu, e[MZ i`rbK ftZu ns/
e[MZ phekB/o d/ wko{EbK tZb fBeb rJ/ . ;wK g?D Bkb co[yFhno dk r[;Z k th
Y?bk j' frnk ns/ e[M T[j oki-gqpX` d/ wkwfbnK ftu o[MZ frnk . Jh;k ykB
wzM dh prkts Ì dpkT[D bJh Fkjdkd ykB y/;rh Ì G/fink . fJ; ;w/I ftu
f;`x nkgD/ xoK Ì w[VD bZr gJ/ . esb d/ j[ew f;oc T[BKQ f;ZyK fto[XZ jh
ofj rJ/ fiBQK B/ p`dk f;`x pjkdo dk ;kE fdZsk ;h . pkeh f;ZyK Ì nkgD/ xoK
ftu gosD s/ e`w eko eoB ftu e'Jh o[ektN Bk nkJh .
f;`xK d/ xoK ftu w[V t;D Bkb r[od[nkfonK s/ nzfwqs;o d/ ;qh
dopko ;kfjp dh nkwdB ftu pj[s tkXk j' frnk . nzfwqs;o gzikp d/ e/d I o
ftu ;h ns/ nkB`dg[o ;kfjp gzikp d/ fJe f;o/ s/ . r[o{ r'fp`d ih d/ nkB`dg[o
s'I ub/ ikD fgZSI' J/E/ dh gqfsGk th xN rJh ;h . Fqh dopko ;kfjp ns/
nzfwqs;o d/ j'o r[od[nkfonK dk gqpXz wksk ;[d ` oh ih dh nkfrnk nB[;ko
j[d
` k ;h . GkJh wBh f;`x ih ;qh dopko ;kfjp d/ ro`Eh ns/ w[yZ gqpXz e ;B .
;`ws 1778fp a (1721Jh )a dh p;kyh Ì ;`rsK j[w j[wk e/ g[iZ hnK .
p`dJhnK ns/ sZs ykb;/ d/ v/o/ tZy-tZy bZr rJ/ . uVQktk pj[s ufVQnk .w/b/
dh ;wkgsh fgZSI' uVQkt/ dh oew Ì t`vD pko/ sZs ykb;/ ns/ p`dJh ykb;/ ftu
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|157
wZsG/d j' rJ/ . p`dJh uVQkt/ ftu'I nZX wzrd/ ;B . sZs ykb;/ d/ nkr{ pkpk
fpB'd f;`x ns/ p`dJh ykb;/ d/ nkr{ GkJh nwo f;`x y/weoBhnK ;h fi;Ì
eJhnK B/ wj`sk f;`x th fbfynk j? . GkJh wBh f;`x Ì rZb tXdh ns/ bVkJh
MrV/ dh ;`GktBk fd;h sK T[BKQ B/ d'jK fXoK d/ ;wM"s/ bJh jfo eh g"Vh s/
gouhnK gk e/ fBp/Vk eoB dk c?;bk ehsk . d'tI/ fXoK fJ;s/ ;fjws j'
rJhnK . fJe gouh s/ ªtkfjr[o{ ih eh csfj« ns/ d{ih ªcfsj ;Zu/ ;kfjp ih
eh« fby e/ jfo eh g"Vh fty/ ;o'to ftu gkJhnK ikD . fi;dh gouh fBeb/
T[jh uVQkt/ dk wkbe j'tr / k . ;' fJ;/ soQK ehsk frnk. e[M d/o gouhnK Bk
fBebhnK go fco ªtkfjr[o{ ih eh csfj« tkbh gouh fBeb nkJh . sZs
ykb;/ B/ y[FhnK wBkJhnK e[M p`dJhnK jko wzB bJh . T[jBK d/ w{jz ftu wk;
dh p'Nh s/ soh gk e/ sZs ykb;/ ftu obk fbnk frnk .
GkJh nwo f;`x B/ fJ; c?;b/ Ì ngqtkB eo fdZsk . T[;B/ bj"ok
f;`x ebkb Ì G/i e/ nkgDh ngqtkBrh dh ]po sZs ykb;/ e'b G/ih . pkpk
ekjB f;`x vodk ;h fe fes/ sZs ykb;k y[Fh d/ ekoB wj`s nwo f;`x s/ jZE
u[eZ bt/ . pkpk ekjB f;`x B/ ;bkj fdZsh fe T[;d/ g[sZ o whoh f;`x ns/
bj"ok f;`x d/ g[sZ o ;`rs f;`x dk nekb s]s d/ ;kjwD/ x'b eotkfJnk
ikt/ . fi; XV/ dk gfjbtkB Yfj ikt/ T[j XVk d{i/ XV/ ftu ob ikt/ . x'b
eotkfJnk frnk ns/ ;`rs f;`x Yfj frnk . bj"ok f;`x jko wzB e/ sZs
ykb;/ ftu ob frnk . go wj`s nwo f;`x ns/ e[M j'o p`dJhnkK B/ fJ;
c?;b/ Ì wzBD s'I fJBeko eo fdZsk . T[j uVQkt/ dk nZX wzrd/ oj/ . MrVk
tXdk tXdk sbtkoK eZYD sZe g[iZ frnk . sZs ykb;/ d/ f;`x v/o/ d[nkb/
SkfgnK dh tkV s'V e/ v/o/ d/ nzdo tV rJ/ . eow f;`x nB[;ko nwo f;zx
gfjbK jh BZ; frnk ;h s/ sZs ykb;/ B/ p`dJhnK Ì x/o fbnk . v'b/ j'J/ p`dJh
jko wzB e/ jfEnko ;[NZ e/ sZs ykb;/ ftu ob rJ/ . i' nV/ esb eo fdZs/
rJ/ . i' p`dJh sZs ykb;/ ftu ob/ T[BKQ ftu w[yZ BkÌ f;`x Y/;hnK tkbk,
bj"ok f;`x, eF'ok f;`x, Fkw f;`x ebkb, pyFhF f;`x ufwnkoh tkbk ns/
GkJh Grs{ d/ d' g'so/ ;B .
nZi eZbQ p`dJhnK dh frDsh pj[sh E'VhQ j? . p`dJhnk dk fJfsjk;
p`dk pjkdo d/ t`F sZe jh ;hws j' e/ ofj frnk j? .
p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|158
w{b ;o's L 23.n?B;?ebghvhnk n"c
f;yfJ}w n?u an?; a;`xk
;jkfJe g[;seK 24.J/ rb'}oh n"c dk
B`L g[;se dk BK b/ye gpfbFo NokJhp} n?Iv ek;N
1. p`dk pjkdo f;`x vk ar`vk f;`x gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk n"c gzikp Gkr -1 n?u an?; a;`xk GkFk ftGkr, gzikp
2. p`dk f;`x Fjhd ;'jD f;`x ;hsb ;hsb g[;se Gzvko, b[fXnkDk 25.dk f;y; n"c dk gzikp i/ a n?; aro/tkb
3. ;kvk fJfsjk; Gkr-II fgq a ;fspho f;`x fBT{ p[Ze ezgBh, ib`Xo Ffjo 26.f;y oki dk w'Yh
4. ;qh r[o{ gzE gqekF ;q a osB f;`x G`r f;`x pqodo}, nzfwqs;o p`dk f;`x pjkdo vk a ;[yfdnkb f;`x gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk
;` a vk a osB f;zx fYZb'I
5. gzE gqekF frnkBh frnkB f;`x GkFk ftGkr, gfNnkbk .
6. iB ;kfjs i{B-Bt`po-2003 GkFk ftGkr, gfNnkbk .
(pkpk p`dk f;zx pjkdo nze)
7. ;`y/g f;Zy fJfsjk; fgnkok f;`x gdw f;`x pqdo}, nzfwqs;o
8. fj;Noh nkc dk f;y; joh okw r[gsk w[BFh okw, wB'jo bkb
Gkr-II BthI fdZbh .
9. fj;Noh nkc f;y fobh}B ]}kB f;`x GkFk ftGkr, gfNnkbk
10.f;Zy ws dk gfotosB r'eb u`d Bko`r gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk
11.gzikp dk fJfsjk; Bfo`do gkb f;`x gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk
12.f;Zy fJfsjk; w?e; nkoEo w?ekbc bkj"o p[Ze Fkg, b[fXnkDk
13.f;Zy fJfsjk; fgq as/ik f;zx|vk arzvk f;zx gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk
14.gzikp dk fJfsjk;-II w[jzwd bshc bkj"o p[Ze Fkg, b[fXnkDk
15.;qh d;w r[o{ uwseko frnkBh fsob'e f;`x GkJh itkjo f;zx feogkb
f;zx nzfwqs;o .
16.;kv/ Fjhd frnkBh GiB f;`x f;zx pqdoi nzfwqs;o
17.f;Zy fJfsjk;- efB`xw bkj"o p[Ze Fkg, b[fXnkDk
18.p`dk f;`x pjkdo e[bdhg GNBkro b'erhs gqekFB uzvhrVQ
19.f;Zy fj;Noh ;q a y[Ftzs f;zx Bt:[Zr gqekFB, fdZbh
nB[tkdL fgnkok f;zx
n?w aJ/
20.dk f;y; iBob, ;o i"jB i/ an?u GkFk ftGkr gfNnkbk
r"ovB, e/ a;h aph a
21.F"oN fj;Noh n"c f;y; g?Bh GkFk ftGkr gfNnkbk
22.N/b} n"c No[ZE
(f;Zy wkoNkfJo}) ;`s'y f;`x ird/t f;Zy fwFBoh oh;'o;?e; ;?INo,
r"ovB, e/ a;h aph a pofw`xw, fJ`rb?Iv

p`dk f;`x pjkdo (ihtB, ;`xoF s/ gqkgshnK)|159