You are on page 1of 288

ª ª

1>;fsr[o gq;kfd–

bwrh mwhw
kQw pRmwx sseok
b/ye
f;zx ;kfjp frnkBh wZb f;zx
iE/dko, s]s ;qh e/;rV ;kfjp,(;qh nBzdg[o ;kfjp)
;kpek j?Zv rqzEh, ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp.
;qh nzfwqs;o ;kfjp.
WWW.Jathedargianimalsingh.com
;zg kde
f;zx ;kfjp frnkBh nwoihs f;zx, rqzEh
(n?wH J/H Xow nfXn?B)
;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp,
;qh nzfwqs;o ;kfjp.
WWW.singhsahibgianiamarjitsingh.com
gqekFe L-

nzfwqs;o

pkoj wkjk eEk gqwkD (2)


© b/ye

ISBN : 93-80323-80-0

gfjbh n?vhFB—i{B 2010

G/Nk L 200^-

gqekFeL-

p}ko wkJh ;/tK, nzfwqs;o. (fJzvhnk)


c'B L 91-183-2542346,2547974,5011003
c?e; L 91-183-5017488
E.Mail : csjssales@hotmail.com
csjspurchase@yahoo.com
csjsexports@vsnl.com
Web site : www.csjs.com

(Printed in India)

fgqzNo L ihtB fgqzNo}, nzfwqs;o. c'B L 2705003, 5095774

pkoj wkjk eEk gqwkD (2)


;wogD
gow g{i g{oB r[of;Zy,
pqjw frnkBh
pkpk p[ZYk ;kfjp ih
~ !!

;qh BkBe e' do;B ehB.


n; p[ZYk fpu ;/t gqphB– 26–
p[ZYk fBi f;o go Xfo frqzE.
nkr/ ubj[ ;[Xk;o gzE.
wkfB pke b/ G:' nrko/.
uwo r[o{ noiB eo Xko/– 29–
tko G'r e' ;[fB wB bkJh.
;qh noiB g[B frok nbkJh.
p[ZYk ;kfjp y'bj[ frqzE.
b/j[ ntk} ;[Bfj ;fG gzE– 32–

pkoj wkjk eEk gqwkD (3)


fJ;/ ebw s'I L-

1H r[o ;kro osBh Gog{o/

2H ;eb Xow w? rqfj;s gqXkB j?

3H r[otke ftFk gqp'X (Gkr gfjbk)

4H r[otke ftFk gqp'X (Gkr d{ik)

5H ;qh r[o{ BkBe gqekF gqp'X

6H d; r[o i'fs—r[o-fJfsjk; d; gkfsFkjhnK

7H ;pd r[o{ r[o ikDhn?

8H w[ytke gqekF (Gkr gfjbk)

9H w[ytke gqekF (Gkr d{ik)

10H eEk gqwkD ;kro

11H pkoj wkjk eEk gqwkD

12H ;qh d;w rqzE p'X, (Gkr gfjbk)

gq?; ftu SgD :'r g[;seK L-

1H w[ytke gqekF (Gkr shik)

2H ;qh d;w rzqE p'X (Gkr d{ik)

pkoj wkjk eEk gqwkD (4)


1>;fsr[o gq;kfd–

sseok pkoj wkjk wKM


(T) nkfd eEB 7
(n) ;Zuyzv nzdo ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF 11
(J) ;Zuyzv nzdo pkoj wkjk dk gkm 14
(;) ;Zuyzv nzdo i' ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih gqekF ehs/ iKd/ jB 15
(j) pkoj wkjk wKM ;Nhe 19
(e) wkB[y[ fpB[ p{M/ fpoEk nkfJnk 22
bVh BzL Fpd
ÀH feofs eow e/ thS[V/ 27 s{ ;[fD feos eozwk 28

ÁH u/fs r'ftzd[ nokXhn? 48 u/sk Jh sK u/fs 49

ÂH t?;kfy XhofB feT[ tkYhnk 67 t?;ky[ Gbk 68

ÃH jfo i/fm i[Vzdk b'Vhn? 89 wkj[ i/m[ Gbk 90

ÄH nk;kV[ sgzdk fs;[ br? 114 ;{oi[ sg? 115

ÅH ;ktfD ;o;h ekwDh 127 G?D/ ;ktD[ nkfJnk 128

ÆH Gkd[fJ Gofw G[bkDhnk 142 GkdT[ Gofw G[bh 143

ÇH n;[fB g/qw T[wkjVk 157 n;[fB g/qw T[wkjVk 158

ÈH efsfe eow ewktD/ 179 efsfe eow ewktD/ 180

À¿H wzfxfo wkfj ;'jzdhnk 203 wzfxfo wkfj ;'jzdhnk 204

ÀÀH g'fy s[yko[ B ftnkgJh 216 g'fy s[yko[ gV? 217

ÀÀH wkfx wiB[ ;zfr ;kX{nk 235 shoE fJFBkB 236

ÀÂH cbr[fD nBzd T[gkoiBk 258 cbr[fD nBzd T[gkoiBk 259

pkoj wkjk eEk gqwkD (5)


sseok ;kyhnK
bVh BzL ;kyh
ÀH GkJh w{b/ dh 41
ÁH ;zs joBkw f;zx ih dh 53
ÂH t?;kyh dh 70
ÃH GkJh vZbk (f;zx) dh 81
ÄH Fjhdh ;qh r[o{ noiB d/t ih dh 93
ÅH pzdhS'V dks/ dh 104
ÆH GkJh fpXh uzd ih dh 121
ÇH Grs epho ih dh 137
ÈH ;hsk ih dh 138
À¿H pkdFkj d/ ;[gB/ #u fGykoh pDB dh 147
ÀÀH B{oFkj ikd{roBh dh 153
ÀÀH fpdo d/ g/qw dh 166
ÀÂH go/w/ e'VQh dh 172
ÀÃH ;e/s wzvh d/ oki/ dh 192
ÀÄH wkJh ;[bZyDh fe d/;K dh 194
ÀÅH ;[jkrD fJ;soh dh 209
ÀÆH Fjhdh ;kek ;ojzd dh 220
ÀÇH w[es;o izr dh 247
ÀÈH pkpk nBzd dh 262
Á¿H Grs Bkwd/t ih s/ fsqb'uB ih dh 275
;jkfJsk ;{uh g[;seK 287

K K K

pkoj wkjk eEk gqwkD (6)


1> ;fsr[o gq;kfd–

nkfd eEB

r[o{ ;kfjpkB B/ r[o{ ekb d/ ;w/I s'I jh ;w[Zuh r[opkDh okjhI, ;w[Zuh
wB[Zysk ~ tfjwK GowK ftu'I eZY e/ ;op ftnkge gohg{oB gqwkswk Bkb
i[VB dk T[gd/F fdZsk j?. r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko L-
ft;[J/ uf;nk xVhnk gjok
fEsh tkoh wkj[ j'nk–
;{oi[ J/e' o[fs nB/e–
BkBe eos/ e/ e/s/ t/;– 2–
(nzr 12)

fi; soQK ;{oi fJe j? s/ o[ZsK, fEZsK, tko, wjhB/ nB/e jB, fJ;/ soQK
nekb g[oy tkfjr[o{ ih fJe j? s/ T[j ;op ftnkge j?. Grs epho ih dk
;z[do \[owkD j? L-
;{oi uzd[ eofj T[ihnkok–
;G wfj g;fonk pqjw g;kok–
(nzr 329)

irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ eEB nB[;ko L-


oksh o[sh fEsh tko–
gtD gkDh nrBh gkskb–
fs;[ ftfu Xosh Ekfg oyh Xow ;kb–
fs;[ ftfu ihn i[rfs e/ ozr–
fsB e/ Bkw nB/e nBzs–
(ig[ ih ;kfjp, nzr 7)

pkoj wkjk eEk gqwkD (7)


wBZ[y wkso d/ Gb/ tk;s/ r[o{ ;kfjpkBK B/ ;ZsK tkoK, gzdoK fEZsK ns/
pkoK wjhfBnK okjhI irs ihnK ~ T[gd/F fdZsk j?.
;/th ;fsr[o[ nkgDk jfo f;woh fdB ;fG o?fD–
(nzr 136)

fdB[ o?fD fi gqG ezT[ ;/td/ fsB e? ;d pfbjko– 2–


(nzr 137)

fEsh tko ;fG ;pfd ;[jkJ//–


;fsr[o[ ;/t/ sk cb[ gkJ/–
fEsh tko ;fG nktfj ikfj–
r[o ;pd[ fBjub[ ;dk ;fu ;wkfj–
fEsh tko sk ik ;fu oks/–
fpB[ Bkt? ;fG Gowfj eku/–
(nzr 842)

gzdqj fE&Ash s? ;s tko–


wkjk o[sh nktfj tko tko–
fdB;[ o?fD fst? ;z;ko[–
nktk rT[D[ ehnk eoskfo–
fBjub[ ;ku[ ofjnk eb Xkfo–
BkBe r[ow[fy p{M? e' ;pd[ thukfo– 10–
(nzr 842)

;kfjfse ouBk d/ o{g ftu pkoj wkjk dk iBw @@yN fos{## d/ ftek;
s'I j'fJnk dZf;nk j?. ;z;feqs ;kfjs ftu ofus @fos{ ;zjko# eth ekbh dk;
dk @yN fos{# dk toDB fJe ;[zdo Bw{Bk j?.

ngGqzF ;kfjs ftu npd[b ofjwkB w[bskBh ns/ fjzdh d/ eth wbe
w[jzwd ikfJ;h nkfd @yN fos{# d/ ou?sk wzB/ iKd/ jB, go gzikph ;kfjs
nzdo fbysh o{g ftu ;G s'I g[okDk @pkoj wkjk# s[ykoh okr[ nzdo ;qh r[o{
BkBe d/t ih dk wzfBnk iKdk j? ns/ d' pkoj wkj/ d;w rzqE nzdo nzfes

pkoj wkjk eEk gqwkD (8)


jB. fJe @@ckrB w? ;yh vko r[bkb ;G? jfo f;T[ pB phu ow?–## s'I nkozG
j' e/ @@wkx fpy? fwb e? jfo ;' jw ;' o; ok; eh y/b wukJh–## #s/ ;zg{oB jz[dk
j?. Gkt d;w rzqE d/ nzr ÂÅÈ cZrD d/ wjhB/ s'I nkozG j' e/ d;w rzqE nzr
ÂÆÀ wkx d/ wjhB/ @s/ ik e/ ;zg{oB j[zdk j?. d{;ok pkoj wkjk d;w rzqE nzr
ÂÆÅ @@c{b oj/ f;ro/ fpqi e/ so## nEtk @@u/s uV:' ;[d ;[zdo e'febek i[s##
s'I nkozG j' e/ @@ckrB ckr pY:' nB[okr## d;w rzqE nzr ÂÆÆ #s/ ;wkgs
j[zdk j?. fJBQK d'tK pkoj wkjk s'I fJ; rZb dh g[FNh j[zdh j? fe @pkoj wkjk#
ekft-gozgok dk fJe gqkuhB nzr j?. @@gzikph pkoK wkj/## d/ f;ob/y j/m
fgnkok f;zx gdw B/ seohpB fJZe ;" frDsh d/ tZy-tZy ethnK d/ @@pkoK
wkj/## dk ;zrqfj ehsk j?. vkL ;zs w[yfsnko f;zx ;kozr eEktkue nB[;ko,
i?Bh ethnK B/ oki;EkBh GkFk ftu À¿¿ s'I tZX pkoK wk;/ fby/, fiBQK ~ w'jB
bkb dbh uzd B/ ;zrqfj ehsk. T[BQK ~ ;qh nro uzd BkjNk (phekB/o) dh
bkfJpo/oh ftu d/fynk ik ;edk j?. (noE Gkt gqdhgek s[ykoh pkoj wkjk
gzBk ¿) fJ; g[;se d/ gzBk ÂÁ s'I b? e/ gzBk ÆÅ sZe g{o/ À¿¿ pkoK wkfjnK
dk f}eo ;zy/g o{g ftu vkL ;zs frnkBh w[yfsnko f;zx ;kozr eEktkue B/
@@noE Gkt gqdhgek## s[ykoh pkoj wkj ftu fdZsk j?. fgnkok f;zx gdw B/
gzikph pkoj wkj/ g[;se nzdo e[Zb ÂÀÁ dh frDsh ftu pkoj wkj/ dZ;/ jB.
fJ; g[;se ftu À¿¿ pkoj wkj/ w{b o{g ftu fdZs/ jB. fJ; s'I fpBK ÄÁ
pkoj wkj/ fjzdh iK fjzd;skBh ozr ftu dZ;/ jB. ÀÈ pkoj wkj/ w[ezwb BjhI
fwbd/. ÀÂÅ j'o tZyo/ pkoj wkj/ jB ns/ gzi pkoj wkj/ ej/ jB. dk; B/ fJj
ÃÇ T s'I b? e/ ÃÇ J sZe fdZs/ jB. @pkoj wkjk eEk gqwkD# g[;se nzdo
gzikph pkoj wkj/ g[;se ftu'I jo fJe wjhB/ Bkb ;pzfXs tZy-tZy ethnK d/
e[M pkoj wkj/ fdZs/ jB. @pkoj wkjk wKM# d/ jo fJe wjhB/ d/ nkozG ftu
tZy-tZy ftfFnK dk ft;Eko eoe/ Bkb ;kyhnK fdZshnK jB. pkoj wkjk wKM
s/ pkoj wkjk s[ykoh ns/ pkoj wkjk d;w rzqE nzr ÂÆÅ s'I ÂÆÆ sZe fJj
fszB/ pkoj wkj/ ;zg{oB fdZs/ jB. fJ; pkoj wkjk wkM d/ noE gzrsh-gzrsh
d/ ehs/ jB. dk; gk;'I fJ; g[;se nzdo fbyfdnK p/nzs G[ZbK j'JhnK
j'DrhnK. gkme iB fywk eo d/D. fJ; g[;se d/ go{cK ~ gVQB ns/ ;[XkJh
eoB ftu GkJh iZ;k f;zx fgzv e[zvb B/ pj[s fwjBs ehsh j?. GkJh iZ;k f;zx
B/ Fjhd f;Zy fwFBoh ekbi nzfwqs;o ftu gqukoe dk e'o; ehsk j?. ;'Yh

pkoj wkjk eEk gqwkD (9)


gkfsFkj r[o{ okwdk; ih fJBQK T[go feogk eoe/ f;Zy e"w dk gquko eoB dk
fJjBK ~ pb p]FD. nzs ftu j'JhnK G[ZbK dh r[o{ ]kb;k gzE gk;'I fywk
wzrdk jK.

r[o{ ]kb;k gzE dk dk; L

f;zx ;kfjp frnkBh wZb f;zx,

iE/dko sys ;qh e/;rV ;kfjp (;qh nBzdg[o ;kfjp)

;kpek j?Zv rqzEh ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp,

;qh nzfwqs;o.

w'pkfJb Bz L 09417542974

WWW.Jathedargianimalsingh.com

pkoj wkjk eEk gqwkD (10)


;Zuyzv nzdo
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF

;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp ih nzdo jo o'} nzfwqs t/b/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk gqekF eoB ns/ gftZsq j[ewBkwk b?D dh ;koh wo:kdk fJ; gqeko
j? L—

;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gktB ;o{g ;qh nekb s]s ;kfjp ih fty/,
e'mk ;kfjp d/ gftZsq n;EkB s'I ndp ;fseko ;fjs fJ; soQK jfowzdo
;kfjp nzdo jo o'} nzfwqs t/b/ fbnkfJnk iKdk j? L—
nzfwqs t/b/ jo o'} dh soQK ;qh nekb s]s ;kfjp ih fty/ fi; ;w/I
Brkouh f;zx Brko/ #s/ u'N brkT[Idk j?, Gkt Brkok tikT[Idk j? sK T[; ;w/I
f;zx ;kfjp rzqEh iK j?&&Zv rzqEh ;Zuyzv ;qqh jfowzdo ;kfjp ih e'mk ;kfjp ih
fty/ wZEk N/ed/ jB, ns/ e'mk ;kfjp ih nzdo'I rzqEh iK j?&&Zv rzqEh nekb s]s
;kfjp ih, f;zx ;kfjp ih d/ rb ftu c[ZbK dk f;jok gkT[Id/ jB. fJ; T[gozs
f;zx ;kfjp ih ;zy/g nodk; eoe/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gktB ;o{g nkgD/
;h; T[&&Zgo b?Id/ jB. u"o podko f;zx ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih T[&&Zgo u"o eodk
j?. d' u'pdko f;zx nZr/-nZr/ ubd/ jB ns/ ;zrsK dk mkmK wkodk fJeZm jZE
i'V ;fsr[o{ ih d/ ;fseko ftu fgZS/-fgZS/ ubdk j?. fJ; soQK f;zx ;kfjp ih
;qh nekb s]s ;kfjp s'I gktB ;o{g ~ b? e/ ;fji/-;fji/ gT[VhnK T[sod/
jB. ;qh nekb s]s ;kfjp ih d/ (EZb/) ;kjwD/ ;[Bfjoh gkbeh ;kfjp ozr
pozr/ sk}/ c[ZbK Bkb ;ik e/ p/nzs ;zrsK ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ doFBK dh
T[vhe ftu, ;ib B/soK ;fjs g/qw Bkb t?okr d/ Fpd gVQdhnK jB. j}{o
d/ doFB eofdnK ;ko ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ~ (;h; M[ek) w;se N/e e/
ndp ;fseko Bkb gktD ;o{g ~ gkbeh ;kfjp ftu ;[F'fGs ehsk iKdk j?.
d{o'I d[okfvT[I d/F ftd/F s'I nkJhnK ;zrsK s/ jo o'} d/ B/wh g/qwh Ffjo dh

pkoj wkjk eEk gqwkD (11)


;zrs ns/ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh s/ ;qh dopko ;kfjp d/ T[&&Zu nfXekoh
fJj ;ko/ g/qwh ;wz{j ;zrs ;fseko ;fjs tkoh tkoh gkbeh ;kfjp ~ w'Yk d/
e/ ;fseko ;fjs Bkb ubd/ jB. gkbeh ;kfjp d/ nZr/-nZr/ Bof;zxk tidk
j? s/ gkbeh ;kfjp ;qh nekb s]s ;kfjp s'I b? e/ ;fseko ;fjs ÀÄ fwzNK
ftu ;qh jfowzdo ;kfjp sZe g[Zidh j?.

;qh jfowzdo ;kfjp nzdo r[o{ ek ehosBh okrh iEk fJ; ;w/I @@do;B[
d/fy ihtk r[o s/okHHHH## fJj ;EkJh oZy e/ pV/ g/qw Bkb ehosB eo oj/ j[zd/
jB. gkbeh ;kfjp d/ nktD s'I ehosB pzd j' iKdk j? ns/ ;zrs ;qh jfowzdo
;kfjp d/ nzdo jZE i'V e/ yVh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ doFBK dh T[vhe
ftu jz[dh j?. ;qh jfowzdo ;kfjp d/ pkjo'I f;zx ;kfjp ih ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
d/ ;o{g ~ nkgD/ ;h; T[&&Zgo b? e/ s/ u"o podko u"o eofdnK, ;qh jfowzdo
;kfjp d/ nzdo fbik e/ wzih ;kfjp d/ T[&&Zgo gktB ;o{g ~ ;[F'fGs eod// jB.
fJ; ;w/I ;tZJhJ/ gVQB tkb/ g/qwh tkoh-tkoh ;tZJhJ/ gVQd/ jB ns/ f;zx ;kfjp
ih nso bZrh o{z Bkb ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ ;[y nk;D tkb/ o[wkfbnK dh
;/tk eod/ jB s/ u"o podko yb' e/ u"o eodk j?. fJj ;wK g/qwhnK d/ ;tZJhJ/
gVQB s/ nso bZrh o{z Bkb o[wkfbnK d/ ;/tk eoB dk ÀÄ fwzN dk j?. ;[y nk;D
d/ o[wkfbnK dh ;/tk j'D s/ g/qwh f;zx ns/ ;koh ;zrs fwb e/ gVQdh j? L
jw ntr[fD Go/ J/e[ r[D[ Bkjh– nzfwqs[ Skfv fpy? fpy[ ykJh–
(nzr 1406)

fJj ;kok ;tZJhnk gVQQ e/ c/o f;zx ;kfjp s/ ;koh ;zrs fwb e/ gVQd/
jB—
;[ ej[ Nb r[o[ ;/thn?
nfjfBf; ;jfi ;[GkfJ–
do;fB gof;n? r[o{ e?

fJj gzrsh gVQB ;w/I ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF jz[dk j? s/ Bkb jh
fwb e/ gVQd/ ofjzd/ jB L—
iBw woD d[y[ ikfJ–
(nzr 1392)

pkoj wkjk eEk gqwkD (12)


j't? f;cfs y;zw dh B{o[ no;j[ e[o;j[ MNhn?–
s[X[ fvm/ ;u/ gkfs;kj wb[ iBw iBw dh eNhn?–
(nzr 967)

;iD[ ;uk gkfs;kj[ f;fo ;kjK d? ;kj[–


fi;[ gkf; pfjfmnk ;'jhn? ;GBK dk t/;kj[– 22–
(nzr 1426)

fJ; T[gozs f;zx ;kfjp ih j[ewBkwk b?Id/ jB ns/ ;koh ;zrs pV/ g/qw
Bkb j[ewBkwk p?m e/ ;[Ddh j?.

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (13)


;Zuyzv nzdo pkoj wkjk dk gkm
;zroKd tkb/ fdB nzfwqs t/b/ f;zx ;kfjp ih fi; ;w/I gfjbk j[ewBkwk
b?Id/ jB, T[j gfjb/ j[ewBkw/ dh ;wkgsh eoe/ tkfjr[o{ ih ek ykb;k,
tkfjr[o{ ih eh csfj p[bk e/ c/o j[ewBkw/ dhnK gfjbhnK gzrshnK gVQ e/
fJ; T[gozs ;zy/g wzrb eofdnK pkoj wkjk eZY fbnk iKdk j? ns/ c/o wjhB/
Bkb ;pzfXs pkoj wkjk dk Fpd j[ewBkw/ d/ o{g ftu jh ;zrs ~ f;zx ;kfjp
ih ;otD eokT[Id/ jB. u/s dh ;zroKd ~ @feofs eow e/ thS[V/# s'I b? e/-
u/fs fwbkJ/ ;' gqG{ fs; e? gkfJ brk– 2–

fJE'I sZe d' gT[VhnK dk gkm j[ewBkw/ d/ o{g ftu ;[DkfJnk iKdk j?.
crD d/ wjhB/ dh ;zroKd tkb/ fdB-
cbr[fD nBzd T[gkoiBk jfo ;iD gqrN/ nkfJ–
s'I b? e/
BkBe[ wzr? do; dkB[ feogk eoj[ jo/– 14– 1–

fJE'I sZe j[ewBkw/ d/ o{g ftu d' gT[VhnK gVQhnK iKdhnK jB. pkeh
jo wjhB/ dh ;zroKd ~ fJe-fJe gT[Vh dk jh gkm ehsk iKdk j?. jfowzdo
;kfjp nzdo jo o'} fdB ftu uko j[ewBkw/ bJ/ iKd/ jB—fJe gqekF ;w/I,
d{ik nk;k ih dh tko d/ ehosB dh ;wkgsh wro'I, shik Fkw ~ ;' do
ojokf; ;kfjp d/ gkm T[gozs ns/ u"Ek j[ewBkwk ;wkgsh ;w/I oks ~ fbnk
iKdk j?.

;zroKd tkb/ fdB uko/ j[ewBkfwnK d/ Bkb wjhB/ Bkb ;pzfXs pkoj
wkjk dk Fpd gVQ e/ ;[DkfJnk iKdk j?. pkoj wkjk dh eEk ft;Eko g{ofte
fbyD dk dk; B/ isB ehsk j?. fJ; ftu ;cbsk ;qh r[o{ okwdk; ih B/ jh
p]FDh j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (14)


;Zuyzv nzdo fijV/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih
gqekF ehs/ iKd/ jB
;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp ih fty/ pj[s g[oksB ;w/I s'I b? e/ j[D
toswkB ;w/A sZe ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ fiBQK-fiBQK ;o{gK dk gqekF ehsk
ik fojk j?, T[j ftF/F o{g ftu fszB ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ jB. fJj
fszB ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ fe;-fe; ;w/I gqekF j'fJ iK jz[d/ jB < fJj
fBoDk nZr/ eo oj/ jK. ;G s'I gfjbK ;[Bfjoh fibd tkb/ ;o{g dk fBoDk
fJ; gqeko j? L—

(À) ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo ftF/F r[og[opK tkb/ fdB, fi;
soQK ;qh r[o{ okwdk; ih wjkoki dk gqekF r[og[op, s/ j'o gqekF r[og[opK ;w/I
fi; fdB ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo ibQ' th ;ikfJnk iKdk j?, fJ; fdB
Fjhd pkpk dhg f;zx ih d/ eo ewbK Bkb fby/ gktB ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk gqekF ehsk iKdk j? ns/ j[ewBkwk fbnk iKdk j?. fJ; gktD ;o{g ;qh
r[o{ rzqE ;kfjp ih dh fibd T[&&Zgo ;'Bk bZfrnk j'fJnk j?. ;koh fibd ;'B/
Bkb wVQh j'Jh j?, fJ; eoe/ ;o{g uZ[eD ftu Gkoh bZrdk j?. ;'B/ dh fibd
j'D eoe/ fJ; ~ ;[Bfjoh ;o{g fejk iKdk j?. fJ; ;'B/ dh fibd T[&&Zgo
;[Bfjoh nZyoK ftu fJ; soQK fbfynk j'fJnk j? L—

@@fJj phV pkpk dhg f;zx ih Fjhd B/, dwdw/ ;kfjp fty/, ;zws fpL
ÀÆÇÂ ~ fbyh–##

fibd d/ nzdob/ gk;/ ;[Bfjoh nZyoK ftu j'o fJ; soQK th fbfynk
j? L— @@dtkok ;/tk j'Jh À t?;ky ;zws ÀÈÇÇ, fJ; gktD ;o{g d/ e[b gZe/
gZso/ fby/ jB ÆÃÀ s/ okr[ wkbk ;wkgs j[zdh j?. fJ; ;o{g s/ pkoj wkjk wKM
okr[ dk ÅÆ s''I F[o{ j' e/ ÅÇ #s/ ;wkgs j[zdk j?. ;zroKd tkb/ fdB j[ewBkw/
T[gozs wjhB/ Bkb ;pzfXs pkoj wkjk dk Fpd j[ewBkw/ d/ o{g ftu jh ;zrs

pkoj wkjk eEk gqwkD (15)


~ ;[DkfJnk iKdk j?. nZi fwsh À-È-Á¿¿È ~ gfjbk gqekF ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk fJ; ;zpzX ftu NkJhw À¿ s'I ÀÁ ti/ sZe ib'Q ;ikfJnk frnk
ns/ ;[Bfjoh fibd tkbk gktD ;o{g gqekF j'fJnk ns/ gftZsq j[ewBkwk
nkfJnk L—
;b' e –
fsnes ibz Bj iht whBz Bj fsnkfr ukfsqe w/x wzvbj–
pkD p/Xzu e[oze Bkdz nfb pzXB e[;w pk;Bj–
uoB ewb ouzfs ;zsj BkBe nkB B o[us/– 1–
w[y[ v/ykT{ gbe Sfv nkB B v/T{ fus[–
ihtD ;zrw[ fs;[ XDh jfo BkBe ;zsK fws[– 2–
gT[Vh– fiT[ wS[bh fpB[ gkDhn? feT[ ihtD[ gkt?–
p{zd ftj{Dk ukfsqe' feT[ efo fsqgskt?–
Bkd e[ozefj p/fXnk ;Bw[y T[fm Xkt?–
Gto[ b'Gh e[;w pk;[ ek fwfb nkg[ pzXkt?–
fsT[ ;zs iBk jfo gqhfs j? d/fy do;[ nxkt?– 12–
(nzr 708)

fJj gfjbk j[ewBkwk fbnk f;zx ;kfjp frnkBh i;ftzdo f;zx ih j?&&Zv
rzqEh ;Zuyzv ;hq jfowzdo ;kfjp ih B/.

(Á) ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo fijVk ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih
dk jo o'} gqekF ehsk iKdk ;h,T[j seohpB nZXh ;dh s'I tZX ;wK ;Zuyzv
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF j[zdk fojk j?. fJ; gktD ;o{g d/ e[b gZe/ gZso/
jh fby/ jB i' ÃÆÀ #s/ okr[ wkbk F[o{ j[zdh j? s/ d{i/ gk;/ okr[ wkbk ;wkgs
jz[dh j?. fJj gktD ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk ;zB ÀÈÇÃ ftu T[; ;w/I
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF ;h, fi; ;w/I i{B ÀÈÇÃ ~ ;t/o/ uko tZi e/
ÃÄ fwzN #s/ Gkos dh ;oeko B/ Gkosh \"i okjhI N?IeK Bkb s'gK d/ r'fbnK Bkb
;qh jfowzdo ;kfjp ns/ ;qh nekb s]s ;kfjp #s/ jwbk ehsk ;h. Ã i{B dh
;t/o s'I F[o{ j'fJnk jwbk Å i{B sZe brksko X{znKXko r'b/ toQd/ ftu ikoh
fojk. jo gkf;UI r'bhnK, r'fbnK, pzpK, }fjohbhnK r?;K dk whIj toQ fojk

pkoj wkjk eEk gqwkD (16)


;h. fJ; nzXk X[zX jo gkf;UI nk oj/ r'fbnK B/ fiE/ ;qh nekb s]s ;kfjp
~ Yfj Y/oh eo fdZsk ;h, T[E/ fJ; gktD ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ~ th
r'bhnK Bkb ftzBQ fdZsk ;h. r'bh nkfd fibd s'I b? e/ gZe/ gZso/ fby/ ÇÈ sZe
;qh ;[ywBh ;kfjp ih dh ÀÂthA nFNgdh sZe bZrh j?. fJj ;o{g ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk j[D ;qh nekb s]s ;kfjp, e'mk ;kfjp ih fty/ ;[F'fGs j?. fJ;
;o{g dh jZE fbys fbykJh pj[s ;[zdo j?.

Ä-Å i{B ÀÈÇÃ ~ ;Zuyzv ;qh jfowzdo s/ nekb s]s ;kfjp d/ T[&&Zgo
s'gK d/ r'fbnK Bkb jwbk ehsk frnk. fJ; jwb/ ~ @@Bhbk skok ;?fBe
ekotkJh## Bkw fdZsk frnk, fi; dk Gkt j? fe Bhb/ d;sko/ ;ikT[D tkb/
nekbhnK ~ ]sw eoBk. @@f;Zy gzE ftFt e'F## d/ b/ye B/ fbfynk j? @@Bhbk
skok ;?fBe ekotkJh## ftFt Go d/ f;ZyK bJh thjthI ;dh d/ nzs ftu
tkgfonk ;G s'I tZvk d[yKs j?, fi; ~ @@Bhbk skok ;?fBe ekotkJh## fJ; bJh
fejk frnk j?,feT[Ife fJ; dk wZ[y T[d/F Bhb/ d;sko/ ;ikT[D tkb/ nekbhnK
~ ;'XDk ;h. fJ; ;ke/ Bkb ftFt Go d/ f;ZyK d/ fjod/ tb{zXo/ rJ/. f;Zy-
wkBf;esk p[oh soQK xkfJb j' rJh. (f;Zy gzE ftFt e'F, Gkr d{ik)

;qh jfowzdo ;kfjp T[&&Zgo ehs/ rJ/ jwb/ Bkb eh e[M Yfj Y/oh j' frnk,
fJ; ;zpzX ftu gVQ' dk; dh fbyh g[;se @@eEk gqwkD ;kro##. fJ; g[;se ftu
xZb{xkok ÀÈÇÃ pko/ ft;Eko Bkb fbfynk frnk j?.

(Â) Å i{B ÀÈÇÃ s'I wro'I fJ; ;w/I i' gktD ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo jo o'} gqekF ehsk iKdk j?, fJj ;o{g
ÀÈÇÃ ftu f;zx ;kfjp frnkBh g{oB f;zx ih j?&&Zv rzqEh ;Zuyzv ;qh jfowzdo
;kfjp B/ v/ok pqjw p{Nk (;qh nzfwqs;o) s'I fbnk e/ ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo
T[; ;w/I gqekF ehsk, fi; ;w/I gfjb/ ;o{g ~ ;qh nekb s]s ;kfjp s/ ;qh
jfowzdo ;kfjp T[&&Zgo j'fJ jwb/ ftu r'bh bZrh ;h. fJj ;o{g ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk ÀÈÇÃ s'I b? e/ nZi sZe fwsh Á-È-Á¿¿È sZe brksko ;qh
jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF j[zdk nk fojk j?. fJ; ;o{g d/ e[b nzr ÀÆ¿À
fby/ jB. gfjb/ d' ;o{g fiBQK dk f}eo gfjbK ehsk frnk j?, T[BQK d/ gZe/
gZso/ fby/ jB Gkt fJe-fJe nzr SZv e/ fbfynk frnk j?. i' ;o{g ;qh jfowzdo
;kfjp nzdo j[D gqekF j?, fJ; d/ ÀÅÀ nzr s'I pkoj wkjk F[o{ jz[dk j? ns/

pkoj wkjk eEk gqwkD (17)


ÀÅÄ #s/ ;wkgs jz[dk j?. fJj gktD ;o{g pj[s F[ZX j? go pj[s g[okDk fpoX
j?. fJ; d/ pj[s ;ko/ nzrK T[&&Zgo u/ghnK bZrhnK j'fJnK jB. fJE'I sZe ;qh
jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF ehs/ ik oj/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp d/ fszB ;o{gK pko/
dZf;nk frnk j?.

fJBQK fszBK gktD ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ ;o{gK d/ nzrK dh frDsh tZy-
tZy j? L—

(À) ;[Bfjoh fibd tkbk ;o{g, fJ; d/ gZe/ gZso/ jh fby/ jB. gZe/ gZso/
ÆÃÀ jB, fi; d/ ÀÃÇÁ nzr pDd/ jB.

(Á) ;zB ÀÈÇÃ ftu fi; ;o{g d/ r'bh bZrh j?, fJ; d/ th gZe/ gZso/ jh
fby/ jB. gZe/ gZso/ ÃÆÀ jB, fi; d/ ÈÃÁ nzr pDd/ jB. fJj ;o{g u"Vk
tZX j?, fJ; eoe/ fJ; d/ nzr xZN jB.

(Â) fijVk ;o{g i[bkJh ÀÈÇÃ s'I b? e/ j[D sZe ;Zuyzv nzdo gqekF
ehsk ik fojk j?, fJ; ;o{g d/ nzr fby/ j'fJ jB, e[b nzr ÀÆ¿À jB. eJh
g/qwh j[ewBkwk ;[D e/ Fzek eod/ jB fe f;zx ;kfjp ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo
j[ewBkwk f;Zy ofjs wo:kdk nB[;ko BjhI b?Id/. fJj Fzek eoBh g/qwh iBK
dh rabs j?, feT[Ife ;Zuyzv nzdo gqekF i' ;o{g j?, T[; d/ nzr ÀÆ¿À jB
ns/ pkeh fiBQK ;o{gK dk f}eo ehsk j?, i' ;Zu yzv nzdo gqekF ehs/ iKd/ jB,
fJBQK ;ko/ ;o{gK d/ nzr Àÿ Bkb'A tZyo/ jB, ;' g/qwh fi; ;o{gK dh rZb eod/
jB, T[BQK ;o{gK d/ nzr Àÿ jB, fJ; eoe/ j[ewBkw/ nkg; ftu fwbd/
BjhI jB, nZr'I fgS'I nkT[Id/ jB. f;zx ;kfjp ;ko/ jh f;Zy ofjs wo:kdk
nB[;ko j[ewBkwk b?Id/ jB.

(Ã) j[D fwsh ÁÅ-Á-Á¿À¿ s'I fJe pj[s g[okDk jZE fbys ;o{g ;qh
jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF ehsk frnk j?, fi; d/ gZe/ gZso/ e[Zb ÆÄÀ fby/
jB. fJ; dh fbykJh pj[s ;[zdo j?. fJ; ftu pkoj wkjk ÅÇ nzr #s/ j?.

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (18)


pkoj wkjk wKM
;Nhe
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo d' pkoj wkjk nzfes jB—fJe wKM okr[
nzdo nzr ÀÂÂ #s/ ns/ d{ik s[ykoh okr[ d/ nkfd ftu nzr ÀÀ¿Æ #s/ nzfes
j?. d'jK pkoj wkjk dk f;XKs fJe' jh j?. n]hobhnK gT[VhnK nzdo fJ; Gkt
~ fJ; soQK gqrN ehsk frnk j? L—
wkj fdt; w{os Gb/ fi; eT[ Bdfo eo/–
BkBe[ wzr? do; dkB[ feogk eoj[ jo/– 14– 1–
(pkoj wkjk wKM, nzr 136)

p/ d; wkj o[sh fEsh tko Gb/–


xVh w{os gb ;ku/ nkJ/ ;jfi fwb/–
(s[ykoh pkoj wkjk, nzr 1109)

;koh r[opkDh dk fJe' jh f;XKs j?, fi; ftu ;w[Zuh wB[Zysk ~ T[;
nekb g[oy tkfjr[o{ ih Bkb i[VB dk T[gd/F fdZsk frnk j?. ;fsr[o{ ;kfjp
ih B/ ;k~ wjhfBnK, fEZsK, tkoK nkfd ;kfonK ;fwnK ftu gqwkswk ~ g{oB
ikD e/ T[; ~ :kd eoB dk T[gd/F fdZsk j?. fi; soQK ;{oi fJe j? s/ o[ZsK,
fEZsK, tko, wjhB/ nB/e jB, gqwkswk ;kfonK nzdo s/ ;ko/ ;fwnK ftu g{oB
ftnkge j?.
ft;[J/ uf;nk xVhnk gjok fEsh tkoh wkj[ j'nk–
;{oi[ J/e' o[fs nB/e– BkBe eos/ e/ e/s/ t/;– 2–
(nzr 12)

(T[; eos/ d/ j[ew ftu ft;[J/ uf;nk xVhnk nkfd ;wK j'fJnk j?)
ft;[J/=fJe tkoh nZy y'bQD s/ whND d/ ;w/I ~ fBwy efjzd/ jB. gzdoK fBwyK

pkoj wkjk eEk gqwkD (19)


dk fJe ft;tk j[zdk j?. uf;nk=ÀÄ ft;ftnK dk fJe u;k, ns/ ¿ uf;nK
dk fJe gZb j[zdk j?. xVhnk=Å¿ gZbK dh fJe xVh jz[dh j?. gjok=;kY/ ;ZsK
xVhnK dk fJe gfjo j?, go (nZi eZbQ xzfNnK d/ fj;kp Bkb fszB xzfNnK
dk gfjo j?. fEsh=nZmK gfjoK dh fJe fEs j?. tkoh=uko gfjoK dk fJe
(tko) fdB j?. wkj[ j'nk=¿ tko Gkt ¿ fdBK dk fJe wjhBk j'fJnk j?.
eJh wjhB/ tZX xZN fdBK d/ th j[zd/ jB. pkoj wkjk dk noE j? pkoQK wjhB/,
;kb d/ pkoQK wjhB/ wzB/ jB. Jh;kJhnK d/ Jh;k s'I Jh;th ;zB nB[;ko ÀÁ
wjhB/ fJj jB L—

iBtoh, cotoh, wkou, ngq?b,

wJh, i{B , i[bkJh, nr;s,

;szpo, nes{po, Btzpo, d;zpo.

nzr/q}h ;kb d/ ÂÅÄ fdB gzi xzN/, nmskbh fwzN s/ nmskbh ;?fezv
jB, go ;kXkoB ÂÅÄ fdB oZyd/ jB. r[owfs wkoszv, noEks r[owfs
fBoD: Gzvko d/ eEB nB[;ko, w[;bwkB nkgD/ wZs nB[;ko ;zB fjioh
tosd/ jB, fi; d/ wjhB/ ewoh :kBh uzdqwk d/ fj;kp Bkb j[zd/ jB.

:Ek=w[jZow, ;co, oZph T[b ntb, oZph T[b;kBh, oZi:, FnpkB,


ow}kB, Ftkb, ihnbedk, ihnBjik nkfd. (r[owfs fBoD: Gzvko, gzBk
ÁÂÃ)

w[;bwkB b"Id dk wjhBk BjhI wzBd/, fJ; eoe/ fJBQK dk ;kb xZNdk
ofjzdk j?. ;fsr[o{ ;kfjpK B/ @@pkoj wkjk## T[ukoB eoe/ fiBQK ÀÁ wjhfBnK
d/ Bkw r[opkDh nzdo nzfes ehs/ jB, T[j fJ; gqeko jB L—

u/s, ft;ky, i/m, jkV,

;ktD, Gkdo'I, nZ;{, eZse,

wZxo, g'j, wkx, crD.

s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk dhnK ÀÆ gT[VhnK jB. gfjbhnK uko


gT[VhnK wzrb s/ p/Bsh o{g ftu jB. gzithI gT[Vh L— @@u/s[ p;zs[ Gbk Gto
;[jktV/–## u/s d/ wjhB/ s'I F[o{ j? ns/ @@cbr[fB wfB oj;h g/qw

pkoj wkjk eEk gqwkD (20)


;[GkfJnk–## fJj ÀÅthA gT[Vh j? s/ @@p/ d; wkj o[sh fEsh tko Gb/–## fJ;
ÀÆthA gT[Vh #s/ fJ; pkoj wkj dh ;wkgsh j?.

fJ; soQK pkoj wkjk wKM dhnK ÀÃ gT[VhnK jB. gfjbh gT[Vh wzrb
s/ p/Bsh o{g ftu j? L—
feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–

d{ih gT[Vh L—
u/fs r'ftzd[ nokXhn? j't? nBzd[ xDk–

ns/ s/oQthA gT[Vh nzdo L—


cbr[fD nBzd T[gkoiBk jfo ;iD gqrN/ nkfJ–

nrbh u"dthI gT[Vh L—


fifB fifB Bkw[ fXnkfJnk fsB e/ eki ;o/–

;wkgsh ehsh j?.

@@pkoj wkjk## d/ noE— vkL GkJh tho f;zx ih B/ ;zE:k ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dh d{ih g'Eh nzdo pkoj wkjk d/ noE fJ; soQK ehs/ jB L

pkoj wkjk dk noE j? pkoQK wjhB/. J/j frDsh j? wjhfBnK dh. go


@pkoj wkjk# dk noE j? toQk :k po; i' pkoQK wjhfBnK tkbk j[zdk j?. fit/I
uko gfjo ejhdk j? uj[z gfjoK ~ go u[gfjok ejhdk j? fdB ~ i' uko gfjo
dk jz[dk j?. @@pkoj wkjk## dk fJj nZyoh noE j?. w[okd j? toQ/ Go s'I, fi;
d/ jo/e wjhB/ ftu fpojBh nkgD/ fpoj/ d/ GktK ~ toDB eodh j?, fi; ftu
ÀÀ wjhB/ ft:'r d/ j[zd/ jB s/ pkoQtK wjhBk fwbkg dk j?. ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ftu @@pkoj wkjk## fe;/ fpojBh BkfJek dk fpoj toDB BjhI, ;r'A tkfjr[o{
d/ fgnko tkb/ g/qwh d/ g/qw, fpojk s/ fwbkg dk toDB j? i' fpojBh d/ o{ge
ftu s/ T[;/ dh p'bh ftu toDB ehsk frnk j?.
(;zfE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, ;?Iuh d{ih, gzBk 932)

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (21)


wkB[y[ fpB[ p{M/ fpoEk nkfJnk

T[; nekb g[oy ;op FeshwkB gohg{oB gqwkswk B/ fJ; ;z;ko dh


ouBk ehsh j?, go ed'I s/ fet/I ofunk < fJ; pko/ T[j gqwkswk nkg jh ikDdk
j? L—
ik eosk f;omh eT[ ;ki/ nkg/ ikD? ;'Jh–
(nzr 4)

T[; fBozeko tkfjr[o{ ih B/ ;z;ko nzdo u"ok;h bZy i{BK g?dk ehshnK
jB, go fJBQK pkeh i{BK Bkb'I wB[Zy iBw ;G s'I T[&&Zsw j? L—
uT[ok;hj by i'fB ftfu T[sw[ iBw[ ;[ wkDf; d/jh–
(GkL r[odk; ih, tko 1, gT[Vh 3)

fJj T[&&Zsw wB[Zyk iBw fe; tk;s/ fwfbnk j? < fJ; f;XKs ~ j}{o B/
fJ; soQK r[opkDh nzdo T[ikro ehsk j? L—
GJh gokgfs wkB[y d/j[ohnk–
r'fpzd fwbD eh fJj s/oh pohnk–
(nzr 378)

go wB[Zy nfrnkBsk t; j' e/ fJ; f;XKs ~ G[Zb u[Ze/ ;B fe fJj iBw


fe; tk;s/ fwfbnk j?. fJ; f;XKs ~ dZ;D tkb/ Xkofwe nkr{ ][d nkg th
G[Zb rJ/ ;B, fiBQK dk f}eo GkJh r[odk; ih B/ nkgDhnK tkoK nzdo fJ;
soQK ehsk j? L—
ukfo tofB ukfo wijpK ifr ftfu fjzd{ w[;bwkD/.
y[dh pyhfb sepoh fyzu'skfD eo/fB fXCkD/.
rzr pBkof; fjzd{nK wek ekpk w[;bwkD/.
;[zBfs w[;bwkD dh fsbe izR{ fjzd{ b'GkD/.

pkoj wkjk eEk gqwkD (22)


okw ojhw ejkfJd/ fJe[ Bkw[ d[fJ okj G[bkD/.
p/d es/p G[bkfJ e? w'j/ bkbu d[Bh ;?skD/.
;u[ feBko/ ofj rfJnk yfj wod/ pkwQfD wT[bkD/.
f;o' B fwN/ nktfD ikD/– 21–
(tko 1, gT[Vh 21)

fJBQK Xkofwe nkr{ pqkjwDK B/ nkgD/ ;[nkoE bJh ;z;kfoe b'eK ~ GkT[
Grsh d/ f;ZX/ o;s/ s'I G[bk e/ tfjwK GowK ftu gk fdZsk ;h. gZEo-g{ik ftu
wB[Zysk ~ brk fdZsk ;h ns/ gZEo dh w{osh ~ GrtkB wzB e/ b'e g{ik eod/
;B. d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dk ;z[do c[owkD j? L—
ejk GfJU i' nfs fjs fus eo pj[ fpX f;bk g[ikJh–
gkB EfeU gkfjB ej go;s eS eo f;ZX B nkJh– 1–
nZSs X{g dhg nogs j? gkjB eS{ B y? j?–
sk w? ejK f;X j? o/ iV s'fj eS{ po d? j?– 2–
(d;w rzqE, nzr 712)

gZEo-g{ie Xkofwe nkr{nK B/ ;z;koe ihnK ~ fJ; iVQ t;s{nK dh g{ik


eoB ftu jh T[bMk fdZsk. nfrnkBsk ekoB ;z;kfoe wB[Zysk ;z;kokeko
fposh j'D eoe/ fJ; iVQ g{ik ftu fxo fojk ;h. r[o{ ;kfjpK B/ ;w/I-;w/I
r[opkDh T[ukoB eoe/ ;k~ ;[wZs p]Fh j?. fJ; pkDh @@pkoj wkjk## dh
;zgqdkJh dkfBnK B/ @@G{fwek## Gh fJj' ejh j?.

T[EkBek—;zgqdkJh pkoj wkjk ns/ w[ytke ;Nhe, r[otke ukBD,


Gkr gfjbk nzdo fbfynk j? fe ;koh r[opkDh dk f;XKs nekb g[oy Bkb
i'VBk j? s/ tfjwK, GowK, gyzvK s'I d{o eoBk j?. pj[s g[okD/ ;w/I s'I Xow
d/ nkr{ ejkT[D tkb/ pqkjwDK B/ fJe n?;k Gow gkfJnk j'fJnk ;h fe id'I
BtK wjhBk uVQ/, T[; wjhB/ dk T[sBh d/o sZe e'Jh Bkw Bk bt/, fisBh d/o
sZe Xow d/ nkr{ Gb/ g[oF gk;'I wjhB/ dk Bkw Bk ;[D fbnk ikt/. nfrnkBsk
d/ ekoB b'eK B/ fJj rZb i[ZrK ns/ ;dhnK s'I ;theko ehsh j'Jh ;h.

nkgD/ ;[nkoE bJh pqkjwDK B/ b'eK ftu gqukfonk j'fJnk ;h fe i' wB[Zy
wjhBk uVQ/ s'I nkgD/ nkg jh fJ; dk Bkw bt/rk, T[; dh T[wo xZN ikt/rh,

pkoj wkjk eEk gqwkD (23)


tgko ftu xkNk g? ikt/rk, gF{ wo ikDr/, xo ftu'I fpwkoh BjhI fBeb/rh
nkfd. fJBQK rZbK s'I G?-Ghs j' e/ jh b'e xo ftu p?m/ pqkjwD dh g{ik eoB
bZr gJ/ ;B.

fJe fdB r[o{ noiB d/t ih nzfwqs;o ;kfjp dh gftZso Xosh #s/ ;zrsK
d/ ;i/ dopko ftu nZi eZb fi; irQk wkopb dk wzih ;kfjp SZsoh tkbk
pfDnk j'fJnk j?, ;[F'fGs ;B. ;zws fpeqwh ÀÅÅÀ u/so d/ wjhB/ dh ;zroKd
;h. fJ; ;w/I r[o{ eh j}{oh ftu pqjw frnkBh pkpk p[ZYk ih, GkJh r[odk; ih,
GkJh pfjb' ih, GkJh ;kb' ih, GkJh wzM s/ GkJh Grs{ ih nkfd p/nzs r[of;Zy
p?m/ j'J/ ;B. ;zrs d/ g/qo/ j'fJ pkpk p[ZYk ;kfjp ih B/ p/Bsh ehsh fe wjkoki
ih ! fit/I nkg ih B/ gfjb/ ikw/ ftu fJ; Gow ikb ~ s'VB bJh s[ykoh okr[
nzdo pkoj wkjk dk T[ukoB ehsk j?, feogk eoe/ ;[y?B o{g ftu pkoj wkjk
dh n?;h pkDh p]fFF eo', fi; eoe/ ;ob ;[Gkn tkb/ r[of;Zy s/ G'bhnK
GkbhnK ;zrsK fpBK noEK s'I pkDh ~ ;wM e/ nBzd wkD ;eD. fiE/ pqkjwD
;zroKd ~ ;{oi dk fdB wzB e/ ;{oi d/tsk dh g{ik eod/ jB, f;Zy nekb
g[oy dh g{ik eoB. fJj p/Bsh wzB e/ r[o{ noiB d/t ih B/ pkoj wkjk
T[ukoB ehsk.
(r[otke ukBD Gkr gfjbk, gzBk 32 s'I 34)

GkJh tho f;zx ih fbyd/ jB fe pkoj wkjk wKM pkps fJj otkfJs j?
fe ;qh r[o{ noiB d/t ih nZr/ nodk; j'Jh fe id wjhBk uVQdk j? sK jo
e'Jh fe;/ Gb/ g[oy s'I wjhB/ dk uVQBk ;[DBk ukj[zdk j?. r[o{ e/ f;Zy b'ud/ jB
fe T[j nkgD/ r[o{ s'I ;[DB, ;' nkg i'r y/ubK d/Id/ ed/ ;ze[u ikJhdk j? s/
f;Zy d{o-d{o Gh j'fJ. sK nkg B/ fJj pkDh T[ukoh i' jo f;Zy jo wjhB/ d/
nkfd ftu @@wjhBk## r[opkDh d[nkok gVQ ;[D fbnk eo/.
(;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih, ;?Iuh d{ih, gzBk 933)

@nzfwqs o;, Gkr gfjbk# d/ b/ye ;fseko :'r frnkBh ;[oihs f;zx ih
;'Xh B/ fbfynk j? fe fJe ;z;feqs gfVQnk gzvs ;fsr[o{ ih gk; nkfJnk, ns/
T[; B/ p/Bsh ehsh fe j/ rohp fBtki ih ! nkg ;G dhnK wB'-ekwBktK
g{ohnK eod/ j', w?I pVh ;z;feqs gVQh j?, ih w/oh e'Jh eEk BjhI ;[Ddk. w?I
pj[s raohp jK ns/ xo dk r[}kok pj[s n"yk ubdk j?. w/o/ #s/ feogk eo' fe

pkoj wkjk eEk gqwkD (24)


w?I ;zrs ~ eEk ;[DkfJnk eoK ns/ w/oh raohph d{o j' ikt/. ;qh r[o{ noiB d/t
ih wjkoki B/ nkfrnk d/ fdZsh. gzvs E'V/ ;w/I ftu jh XBh pD frnk, fi;
eoe/ fJ; ~ XB s/ ftZfdnk dk wkD j' frnk. u/so d/ wjhB/ dh ;zroKd ~ fJj
eEk eoB Bk nkfJnk. ;zrs B/ pkpk p[ZYk ih d[nkok r[o{ ih ~ p/Bsh ehsh fe
;fsr[o{ ih ! nkg feogk eo'. n?;h pkDh T[ukoB eo' fi; ~ ;zrsK jo wjhB/
tkb/ fdB gVQ-;[D fbnk eoB. sK r[o{ noiB d/t ih B/ ;zrwowo d/ wzih
;kfjp tkb/ n;EkB #s/ @@pkoj wkjk## Bkw/ pkDh T[ukoB ehsh, fi; ftu pkoQK
wjhfBnK d[nkok T[gd/F p]fFnk j?. (nzfwqs o; Gkr gfjbk, gzBk ÀÄ)
ft;Eko d/ vo ekoD @@r[otke ukBD s/ nzfwqs o;## g'EhnK ftu'I fJE/ ;zy/g
o{g ftu jh f}eo ehsk j?.

fJj ;z;feqs gVQ/ gzvs r[o{ ;kfjpK gk; nkT[Id/ ofjzd/ ;B s/ p/BshnK
eod/ ;B—ih ftZfdnk pj[s gVQh j? go wB nzdo FKsh BjhI nkJh. sK
;fsr[o{ ih feogk eo fdzd/ ;B. ;s/ s/ pbtzv opkphnK dh soQK eJhnK ~ c/o
jzeko j' iKdk ;h, go ftdtkB gzvs ~ eEk eoB dh i/ r[o{ ;kfjp ih nkfrnk
fdzd/ ;B sK r[owfs nB[;ko jh eEk eoB dh nkfrnk fdzd/ ;B. FoB nzdo
nkJ/ gzvsK ~ Gh r[of;Zyh p]F e/ r[o{ ih ;Zu/ ;[Zu/ gqukoe pDk fdzd/ ;B. fi;
soQK sh;o/ r[o{ nwodk; ih wjkoki dh FoB ftu @@gKXk p{bk## Bkw dk gzvs
nkfJnk ;h, fi; dk r[o-fJfsjk; nzdo fJ; soQK f}eo nkfJnk j? L—
fJe gkXk p{bk fi; Bkw[. Bw' mkfB nk:' r[o ;kw[.
efjs G:' ;/tk Bfj j'fJ. fdi e' ikfD eokfJ B e'fJ– 41–
fi; gqeko j[fJ ww eZb:kB. eo' nkg T[gd/; pykB.
eo:' puB gfm ;fsr[o pkBh. ehifj eEk g/qw e' mkBh– 42–
;fs ;zrs wfj efoj[ ;[BktfB. r[owfs f;yB e' f;yoktfB.
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 1, nz;{ 40)

fJ; soQK r[o{ ih FoB nkJ/ ftdtkBK dk ihtB r[owfs d/ ;zu/ ftu Ykb
e/ nr'I r[owfs j'oBK ~ f;ykT[D bJh eEk eoB dh nkfrnk eo fdzd/ ;B.
r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko T[j fdB uzrk j? fi; fdB gqG{ u/s/ nkT[Idk j?, fi;
;w/I gqw/Fo G[Zb frnk, T[j fdB ns/ T[j o[Zs wkVh j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (25)


BkBe ;'Jh fdB;[ ;[jktVk fis[ gqG[ nkt? fufs–
fis[ fdfB ft;o? gkopqjw[ fcN[ Gb/oh o[fs–
(nzr 318)

;'Jh fdt;[ Gbk w/o/ GkJh–


jfo r[B rkfJ gow rfs gkJh–
(nzr 395)

gow feogkb{ ;qh r[o{ nwodk; ih B/ fJ; ;pzX ftu fJ; soQK p]fFF
ehsh j? L—
fEsh tko ;fG ;pfd ;[jkJ/–
;fsr[o[ ;/t/ sk cb[ gkJ/–
fEsh tko ;fG nktfj ikfj–
r[o ;pd[ fBjub[ ;dk ;fu ;wkfj–
fEsh tko sk ik ;fu oks/–
fpB[ Bkt' ;fG Gowfj eku/–
(nzr 842)

Y Y Y

pkoj wkjk eEk gqwkD (26)


R
feofs eow e/ thS[V/

pkoj wkjk wKM wjbk 5 xo[ 4 1>;fsr[o gq;kfd–

feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw– ukfo e[zN


dj fd; Gqw/ Efe nkJ/ gqG eh ;kw– X/B[ d[X? s/ pkjoh
fes? B nkt? ekw– ib fpB[ ;ky e[wbktsh T[gifj
Bkjh dkw– jfo Bkj B fwbhn? ;kiB? es gkJhn?
fp;okw– fis[ xfo jfo ezs[ B gqrNJh Gfm Bro ;/
rqkw– ;qp ;hrko szp'b o; ;D[ d/jh ;G ykw– gqG
;[nkwh ezs ftj{Dhnk whs ;iD ;fG ikw– BkBe eh
p/Bzshnk efo feogk dhi? Bkw[– jfo w/bj[ ;[nkwh ;zfr
gqG fi; ek fBjub Xkw– 1–
(nzr 133)

pkoj wkjk eEk gqwkD (27)


;BwkB ns/ ;fseko :'r r[o{ o{g ]kb;k ;kX ;zrs ih ! tkfjr[o{ ih ek
ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj gqtkB eoBh ih. nZi fJe u/s tkb/ fdB nkg
;zrsK r[o{ eh j}{oh ftu i[V fwb p?mhnK j'. g[oksB otkfJs nB[;ko wjhB/
d/ gfjb/ fdB ~ ;zroKd fejk iKdk j?. ;zroKd Fpd d/ nZyoh noE ftdtkBK
B/ fJ; gqeko ehs/ jB L ;z=Gbh gqeko, eqKfs=spdhbh, ns/ T[j o/yk fi;
T[&&Zgo ;{oi fcodk j?, fJ; ~ eqKfsftqs efjzd/ jB. Gkt ;{oi fJe okf; ~ g{oh
eoe/ d{ih okf; ftu fi; ;w/I gqt/F eodk j?, T[; fdB ~ ;zroKd fejk iKdk
j?, fJ; bJh jo fJe wjhB/ dh ;cbsk tk;s/ FjhdK d/ f;oski, FKsh d/
;'w/, ;Zu d/ ;{oi, gow feogkb{ goT[gekoh ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki
B/ ;z;kfoe ihnK #s/ so; eoe/, ;k~ tfjwK GowK ftu'I eZYD bJh ns/ fJe
nekb g[oy Bkb i'VB tk;s/, wKM okr[ nzdo fJ; pkoj wkjk dk T[ukoB
ehsk j?.

pkoj wkjk wKM wjbk 5 xo[ 4


1>;fsr[o gq;kfd–

gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ fJj gktB pkDh wKM
okr[ nzdo u"E/ xo[ ;[oskb ftu T[ukoB eoe/ pkoQK wjhfBnK nzdo T[gd/F
fdZsk j?. nkfd ftu r[od/t B/ wzrb ehsk j?, fi; dk Gkt j? À>=fJe
gqwkswk ;op dk gqekFe, T[ukoB wkso Bkb oZfynk eoB tkbk, ;fs=fszB
ekb ;fs ;o{g, G{sa, Gftys, toswkB fszBK ;fwnK nzdo BkF ofjs j?.
r[o=u/sB ;o{g, i' nfrnkB d/ jB/o/ ~ d{o eoe/, frnkB dk gqekF eoB
tkbk j?. gq;kfd=nBzd ;o{g (gow) feogkb{.
feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–

pkoj wkjk dh gfjbh gT[Vh wzrb o{g, nfGwkB ;fjs ehs/ eow,
fiBQK eoe/ gqwkswk Bkb'I ftSV rJ/, p/Bsh o{g ftu p]FkT[D tk;s/ T[ukoB
ehsh j?.

ftFk=s{ ;[fD feos eozwk

feofs eow=ehs/ j'J/ eow, @@eow## Fpd ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo

pkoj wkjk eEk gqwkD (28)


eJh noEK ftu nkfJnk j?, fi; dk fBoDk fJ; soQK ehsk frnk j? L—

(À) i' ehsk ikt/, ezw, ekoi, iK ezw eoB tk;s/ gq/oDk.
eow eos j't? fBjeow–
(okr[ rT[Vh ;[ywBh ;kfjp wL 5, nzr 274)

feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–


(nzr 133)

i/j/ eow ewkfJ s/jk j'fJ;h–


(okr[ ;{jh wL 1, nzr 730)

efsfe eow ewktD/ d';[ B ekj{ i'r[–


(nzr 135)

(Á) eow-Fpd p]fFF, fwjo, feogk nkfd noEK ftu Gh nkfJnk


j?—
BkBe okfy b/j[ nkgB efo eow–
(nzr 268)

;ji ;{y nkBzd fBXkB–


okyBjko ofy b/fJ fBdkB–
d{y dod fpB;/ G? Gow–
nktD ikD oy/ efo eow– (nzr 183)

(Â) eow-Fpd @eow-eKv# ftykt/ d/ gyzv g{ope ehs/ eowK d/ noEK


ftu th nkfJnk j?—
eow eKv pj[ eofj nuko–
fpB[ Bkt? fXqr[ fXqr[ njzeko–
(nzr 162)

eow Xow gkyzv i' dh;fj fsB iw[ ikrksh b{N?–


fBopkD ehosB[ rktj[ eos/ ek fBwy f;wos fis[ S{N?–
(nzr 747)

pkoj wkjk eEk gqwkD (29)


shoE BkfJ B T[sof; w?b[–
eow Xow ;fG jT[w? c?b[–
b'e guko? rfs Bjh j'fJ–
Bkw fpj{D/ ub;fj o'fJ– (nzr 890)

(Ã) eow-Fpd @eow G{fw# eow Xosh, noEK ftu Gh nkfJnk j?—
eow G{fw wfj p'nj[ Bkw[–
(nzr 176)

(Ä) eow-Fpd @eow g/v# eoe/ Gh nkfJnk j?—


eow g/v[ ;kyk joh Xow[ c[b[ cb[ frnkB[–
gs gokgfs Skt xDh u{ek wB nfGwkB[–
(nzr 1168)

(Å) eow-Fpd @eow-ekoh# Gkt eow eoB tkb/ ~ fejk j?—


;[fD gzfvs eowk ekoh– (nzr 635)

(Æ) eow-Fpd @eofw fpXksk# eowK dk cb gqdksk noEK ftu Gh


nkfJnk j?—
r[ow[fy iksk eofw fpXksk– (nzr 1054)

(Ç) eow-Fpd @eow yzv# eoe/ Gh nkfJnk j?—


eow yzv eh pkDh i'o[– (nzr 8)

(È) eow-Fpd fvzx, edw nkfd fwBsh d/ noEK ftu Gh nkfJnk j?—
w{;B g/qw fgozw e? rBT[ J/e efo eow–
(uT[p'b/ wjbk 5, nzr 1364)

fJ; gqeko @eow# Fpd T[go'es r[opkDh dhnK gzrshnK ftu tZy-tZy
noEK ftu nkfJnk nkg B/ gVQ jh fbnk j?. j[D nkgK @eow# Fpd i' ezw ehs/
rJ/, ezw ekoi, ezw eoB nkfd noEK ftu nkfJnk j?, T[; ;pzX ftu gfjbK
ftuko eoBh j?.

GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ wjkB e'F nzdo eowK dk fBoDk fJ; gqeko

pkoj wkjk eEk gqwkD (30)


fdZsk j?. ftdtkBK B/ eow d/ fszB G/d Ekg/ jB—

(T) feqnkwkD, i' j[D ehs/ ik oj/ jB. fJ; feqnkwkD eow d/ d' G/d
jB—fJe fBs:, i' o'} eohdk j?, i?;/ fJFBkB, ig[ gkm nkfd, d{ik
B?fwse i' fe;/ ]k; ;pZp eoe/ eohdk j?, i?;/ r[og[op s/ T[s;t ns/ woB/
goB/ nkfd ;fwnK g[o ehs/ gkm, dkB, :Zr nkfde eow.

(n) gqkopX, fiBQK nB[;ko fJj toswkB d/j gqkgs j'Jh j?.

(J) ;zfus, T[j i' iBwK d/ pkeh ub/ nkT[Id/ jB, fiBQK dk G'r ni/
BjhI G'frnk. (wjkB e'F)

r[o-fJfsjk; nzdo eth ;zs'y f;zx ih B/ eowK dk fBoDk fJ; soQK


fdZsk j? L—
;fG f;ZyB p{M/ eo i'o.
gqkBh eow pzX go x'o.
fsB e' fBoBk eoj[ ;[BktB.
fi; e/ ikBfj eofj puktB– 2–
;qh w[y s/ ;fGj{zfB T[ukok.
dfJnk f;zx ww o{g T[dkok.
eoj[ gqFB i/fse o[fu j'fJ.
T[so ej? ;eb jh ;'fJ– 3–
(;qh r[ogqskg ;{oi rqzE o[Zs 5, nz;{ 41)

fJe ;w/I dk f}eo j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ih nkgD/ fgnko/ ]kb;/ ~ ofjs
wo:kdk d; oj/ ;B. e[M r[ow[yK B/ eowK ;zpzXh gqFB ehsk fe j}{o ! eow
ikb ftu pZX/ j'J/ iht bJh, eow eh jB s/ fJBQK s'I S[Nekok fet/I j' ;edk
j? < r[o{ ih B/ fejk fe fJ; gqFB dk T[&&Zso w/ok jh ;o{g GkJh dfJnk f;zx
ih d/Dr/. r[o{ ih ;Gk ftu'I ub/ iKd/ jB s/ GkJh ;kfjp j[ew wzB e/ eowK
dk fBoDk eoB bZr/—
nzs;eoB nfrnkB d?P u/sB nksw shB.
jt? fJeZsq Xkofj eow Xo? B j?P fJe jhB– 11–

pkoj wkjk eEk gqwkD (31)


Gkt fJj j? fe id fJj fszB fJeZm/ j'Dr/ sK jh nzsFeoB eow phi
~ nkgD/ nzdo fNek ;edk j?. fJ; T[&&Zs/ fJe fdqFNKs xNkfJnk iKdk j?—
fJ; e' ej"I ;js fdq;NKs.
;[Bj[ ykb;k j? fi; GKs.
;fsr[D o{g fwqsek nkfj.
nzsjeoD fgzv j? skfj– 12–
nksw u/sB o{g nek;.
no[ nZr:kB o{g ib ok;.
fwqsek fgzv fwb? ib ;zr.
sfp xN o{g pBfj ;opzr– 13–
nzso bJ/ rrB e' j'fJ.
eow nBki Xo/ sfp ;'fJ.
shBj[ fwfb eo xNk ;[Xko/.
;woE j'fJ gdkoE Xko/– 14–
shBj[ fBi fBi j?P eo fBnko/.
XoB gdkoE ;es B Xko/.
fs; gqeko fJe nksw i'fJ.
eow Xo? ;woE Bfj ;'fJ– 15–
(;qh r[ogqskg ;{oi rqzE, o[Zs 5, nz;{ 41)

;zfus, feqnkwkB, gqkopX—fJj fit/I ;s' r[D o{g fwZNh, nzsFeoD


fwZNh dk Y/bk, nksw u/sB o{g nekF s/ ;kok nfrnkB ib o{g j?. fwZNh d/
g/V/ s/ gkDh d/ w/b s'I xVk pDdk j?. Ujh xVk g[bkV ;fjs nkgD/ ;jh o{g
ftu fdZ;dk j?. fwZNh, ib s/ nekF d/ fJeZm fpBK xV/ dh j'Id BjhI. xVk
pDB #s/ T[; ftu phi oZfynk iKdk j?. fJ;/ soQK nzsFeoD ~ ukj/ xVk ej'
ukj/ soeF, T[j phi eow, T[j sho eow XkoB eodk j?. go fJe ftu uh}
XkoB dh ;woEk BjhI. fJ; bJh fszBK d/ w/b ftu jh poes j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (32)


fszB soQK d/ shoK dk nzsFeoD o{g GZE/ Bkb ;zpzX j?. u/sB nksw dk
ne;, nGk; eoe/ gqfsfpzp s/ nzsFeoD, nfrnkB d/ nzF ;fjs iK fJT[I
ej' fe fJBQK fszzBK d/ fJeZm ftu GZE/ dh soQK eow phi fNed/ jB. Gkt/I
nzsjeoD iVQ o{g j? go u/sB dh ;Zsk fpBK fJj eow XkoB BjhI eo ;edk-
nzsfj eoD o{g soe; wfj.
eow pkDh pk;k fBs gqfs bfj.
i' soe; s/ sho fBekok.
n?fu XB[y S[fN ub:' nrkok– 17–
ngB' p/r;[ ;fG jh eoe?.
fB;cb j'fs oj? Xo gfoe?.
gokopX j? :Ke' Bkw.
d/ cb ;fG e' j'fJ ftokw– 18–
fEo soe; wfj i/fse pkB.
fsB e' ;zfus Bkw pykB.
XB[F i/j ;' i'o:' i'fJ.
Bkw ;[ feo/wkB fs; j'fJ– 19–
fiB eowfB e' fd:' ;oho.
gokopX ;' ikBj[ Xho.
nfBe iBw e/ eo/ fJeZsq.
;' ;zfus j? Bkw pfusq– 20–

gqkopX-
GZE/ ftu'I sho eZY e/ XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'V e/ SZvD #s/ T[j nZr/ iKdk
j'fJnk ew}'o g? e/ frodk j?. fJ;/ soQK gqkopX o{g sho cb d/ e/ FKs j' iKdk
j?.

;zfus—;ko/ shoK d/ GZE/ ftu fNeD tKr jh ;zfus eow jB.

pkoj wkjk eEk gqwkD (33)


feo/wkB—XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'VB s'I jh ;zfus feo/wkB dk o{g pDd/
jB. don;b nfGwkB ;fjs o'} ehs/ ik oj/ uzr/ wkV/ eow jh feqnkwkB jB.
fJ; feqnkB d/ jh fszB Bkw jB. gfjbh jkbs ftu feqnkwkB, d{ih ftu
;zfus s/ shih ftu gqkopX ejhAd/ jB. fi; soQK fJe ;wK—Gftys, fco
toswkB s/ shik o{g G{s ekb j?.

gqkopX d/ fszB cb-


ikfs, nk:{ s/ G'r.
(T) iV-izrw, d/t d?Is s/ wkB[y nkfd gqkDkXkoh d/jK ftu BkBk iksK jh
iks cb j?.
(n) fJe fBwy s'I nZr/ dk ;kok ihtB, nk:{, fJj (gqkopX dk) fJe cb
j?.
(J) d[Zy ;[Zy dk ;o{g nB[Gt eoBk, tfvnkJh, S'NkgB s/ ;z[dosk nkfd dk
Bkw G'r j? i' ;G ~ nkgD/ ftu pzBQ b?Idk j?-
d?P fi eow ;zufs feqnkwkB–
nksw frnkBh e/ j'fJ jkB–HHH– 27–

;zfus eow GZE/ d/ pkD ts j? feT[Ife T[j GZE/ ftu s/ nkgD/ tZ; ftu
j?. GZE/ s'I pkjo i' fuZb/ ftu (feqnkwkB) j?, T[j th ubD s'I o'fenk ik ;edk
j?. i' gqkopX sho fuZb/ #u'I fBeb uZ[ek j?, T[j o[e BjhI ;edk. Uj ;G ~ fJe'
fijk cb fdzdk j?. fit/I—nBki g{os wzdo nZr dk M[bf;nk fco nze[o BjhI
d/ ;edk. T[; ftu T[&&ZrD dh ;Zsk ]sw j' iKdh j?, fJ;/ soQK ;zfus eow ~
frnkBh g[oy frnkB nrB d/ gqGkt Bkb ]sw eodk j?. fco T[j eow Bk
T[&&ZrD ts iBw dksk BjhI jz[dk. frnkB eo e/ jh nzsFeoD (wB, p[X,
fus, jzeko) d/ n;o gkT{ GktK dk nzs eoe/ ns/ fus ;Zs o{g j' e/ g{oB FKs
j' iKdk j?.

fw;kb d/ s"o #s/ fit/I o'Nh ykDk fJe feqnk j?, fJj ikD'I gqkopX j?. fJ;
feqnk s'I ;oho g[FN jz[dk j?. fJj g[FNh jh gqkopX d/ o{g ftu feqnkwkB pD
rJh j?. i/ T[jh G'iB e'Jh o'rh g[oF ykJ/ sK T[j g[FN BjhI jz[dk. fJ; soQK

pkoj wkjk eEk gqwkD (34)


frnkBh d/ gqkopX nB[;ko ehs/ eow feqnkwkB BjhI jz[d/. Gkt T[j eow-
pzXB dk ekoB BjhI pDd/. fijVh feqnk jT[A ;fjs j?, T[j T[&&ZrD tkbh s/
pzBQD tkbh j?.

wB[Zy iBw nkgK ~ T[&&Zsw eow eoB tk;s/ fwfbnk j?, go i/ wB[Zy wkV/
eow eo/rk sK T[; ~ T[; nkgD/ ehs/ wkV/ eowK dk cb G'rDk gt/rk. i/ uzr/
eow eo/rk sK fJ; ~ ;[Zy fwb/rk. i/ wkV/ eow eo/rk sK fJ; ~ d[Zy fwb/rk.
t?;/ i?;/ eow wB[Zy eodk j?, s?;k jh T[; dk ;z;ko ftu Bkw g? iKdk j?.
d;w/F fgsk ih dk c[owkD j? L—
;kX eow i' g[oy ewkt?–
Bkw d/tsk irs ejkt?–
e[feqs eow i/ ir w? eojh–
Bkw n;[o fsBe' ;G Xojh–
(d;w rzqE, pfuZsq BkNe, gkL 10)

wB[Zyh ikw/ ftu jh uzr/ eow eoe/ ihtB ;cbk ehsk ik ;edk j?.

eow pzXB o{g jB


gzvs r[bkp f;zx ih B/ fbfynk j? fe Gkt/I wB[Zy g[zB eow eodk j?, ukj/
gkg eodk j?, d't/I jh pzXB o{g jB. fJe wB[Zy ~ b'j/ dhnK p/VhnK Bkb pzBQ
fdZsk ikt/ ns/ d{i/ wB[Zy ~ ;'B/ dhnK p/VhnK (}zihoK) Bkb pzBQ fdZsk ikt/
go jB sK d't/I jh pzXB o{g.
gkg eow j? b'j eh g[zB ;[toB eh ikB–
d'B'A pzXB o{g j? fBju/ b/j[ gSkB–

wB[Zyh ;oho eow-i{Bh j?, fJ; s'I fpBK pkeh gF{ nkfd i{BK ~ G'r-i{Bh
wzfBnk j?. eow eoe/ wB[Zy r[o{ (gqw/Fo) d/ B/V/ j?, gozs{ eow eoe/ jh d{o
j' iKdk j?. wkV/ eow eoe/ wB[Zy pzXBK ftu c; iKdk j?. uzr/ eow eoe/ iht
dk pzXBK s'I S[Nekok j' iKdk j?. eow fJe phi j?, Bhns Xosh j?.

uzrk eow uzrk phi j?, wkVk eow G?Vk phi j?. eow uzrk j?, Bhns

pkoj wkjk eEk gqwkD (35)


uzrh BjhI sK phi eZboh Xosh ftu ik fgnk. go wB[Zy dh Bhns uzrh j't/,
eow uzrk Bk j't/ sK fJ; gk; uzrh Xosh sK j?, go phi uzrk BjhI. t/yD ftu
nkfJnk j? fe uzrk phi sK eJhnK gk; jz[dk j?, go uzrh Xosh fe;/ fe;/ gk;
j[zdh j?.

wB[Zy Xkofwe s"o #s/ e'Jh eow eodk j?. r[o{ ~ w;se N/eDk fJe uzrk
eow (phi) j?, go Bhns BjhI sK f;o fBtkDk p/noE j' iKdk j?.
;hf; fBtkfJn? fenk Ehn? ik fod? e[;[X/ ikfj–
(nk;k dh tko, nzr 470)

eow Xosh ;oho[ i[r nzsfo i' p't? ;' ykfs–


(f;oh okr[ wjbk 1 gjo/, nzr 78)

eow Xosh ;oho[ efbi[r ftfu i/jk e' phi/ s/jk e' ykJ/–
(rT[H tko wL 4, nzr 308)

}whB ftu ;[ZN/ phi B/ ;w/I nB[;ko T[&&ZrDk j?. ukj/ T[j f;ZXk iK g[Zmk
;[ZfNnk ikt/.
;hXk g{mk T[rt? phi gV? i' y/s–

phi bJh }whB jok eoB #s/ c?bkn dk nkXko j?, go c[Zb gZfsnK dh
ozrs phi s'I g?dk j't/rh. fi; soQK dk phi j't/rk, T[; B/ T[;/ o{g ftu nk e/
c?bDk j?. fJ;/ soQK eowK dh Xosh—;oho ftu, fi; eow dk phi ;[ZNDk
j?, T[; B/ T[; ozrs—tkFBk nB[;ko jh jok j'Dk j?. wjkswk p[ZX d/ f]nkb
nB[;ko @;[ZfNnk frnk phi ed/ B ed/ }o{o gz[rodk j?.# B/eh s/ pdh, fgnko
no fxoDk ns/ ;G eow cb dh nkFk tkb/ w[V c[N g?Id/ jB. cb yZN/ iK fwZm/,
T[BQK d/ gZs/ ekb/ iK fuZN/ eowK nB[;ko j[zd/ jB.

eowK B/ fby/ nB[;ko cb d/Dk j?, T[j jo jkbs ftu fwb ikDk j?-
i/jk phi? ;' b[D/ wE? i' fbfynk;[– 5–
(pkoj wkjk, nzr 134)

i' feS b/y[ fby:' fpXBk ;' gkJhns fw;o i{ Fze fBtko/–
(d;w rzqE)

b/yK ~ eow BjhI fbyd/. eowK T[go j[ewh dk nzeF j'D #s/ j[ewh

pkoj wkjk eEk gqwkD (36)


fbydk j?-
BkBe j[ewh fbyhn? b/y[– 7–
(tko nk;k wL 1, nzr 466)

fJBQK b/yK d/ fbyD bJh fe;/ ekra}, f;nkjh s/ ebw dh b'V BjhI
g?Idh.
j[ewh fby? f;fo b/y[ ftD[ ebw w;tkDhn?– 4–
(wbko tko wL 1, nzr 1280)

jfE ebzw nrzw w;sfe fbyktsh–


(rT[Vh pktB nyoh wjbk 5, nzr 261)

r[o{ ih eow ~ sK wzBd/ jB go fJ; ~ nN[ZN s/ pbtkB BjhI wzBd/. fJj


d' skesK e/tb j[ewh d/ j[ew ftu jB, fiBQK dk fBoDk pkDh ftu EK-EK
fwbdk j?. eow nkgD/ nkg ftu w[odk jB s/ j[ew ;Zsk nB[;ko joes-Fhb
ns/ j[ew nXhB jB, go fco th ;oho d/D bJh dksk jB. eow ;oho ftu
}whB d/ phi tKr fNfenk ofjzdk j?.

pkpk \ohd ih nkgDh pkDh ftu \[owkT[Ad/ jB-


cohdk b'V? dky fpiT[ohnK feefo phi? iN[–
jzY? T[IB eskfJdk g?Xk b'V? gN[– 23–
(;b'e[ cohd, nzr 1349)

G[Zb dk fFeko f}whIdko, dkyK ykD dh fJZSk Bkb feZeo phi e/ T[;
d/ cb s[ZfenK ftu'I, dkyK dk ;[nkd BjhI b? ;edk. fJ;/ soQK T[IB eZsD d/
pdb/ o/Fw fwbDk n"yk j?. fJbkjh ;[y
Z dh fJZSk oyfdnK froktN d/ ezw, T[j
;[Zy BjhI d/ ;ed/ L—
i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[– 7–
(pkoj wkjk wKM wL 5, nzr 134)

s[ykoh okr[ nzdo ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ pkoj wkjk d/
nkozG ftu, gfjbh gT[Vh nzdo eowK dk f}eo ehsk j?. fJ; pkoj wkjk d/
nkozG ftu r[od/t B/ uko gT[VhnK wzrb o{g ftu T[ukoB ehshnK jB, i' fJ;
gqeko jB L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (37)


s[ykoh Szs wjbk 1 pkoj wkjk
1> ;fsr[o gq;kfd–
s{ ;[fD feos eozwk, g[ofp ewkfJnk–
f;fo f;fo ;[y ;jzwk, d/fj ;[ s{ Gbk–
jfo ouBk s/oh fenk rfs w/oh jfo fpB[ xVh B ihtk–
fgqn pkM[ d[j/bh e'fJ B p/bh r[ow[fy nzfwqs[ ghtK–
ouBk okfu oj/ fBozekoh gqG wfB eow ;[eowk–
BkBe gzE[ fBjkb/ ;k XB, s{ ;[fD nksw okwk– 1–
pkphjk fgqT[ p'b/ e'feb pkDhnk–
;k XB ;fG o; u'b? nzfe ;wkDhnk–
jfo nzfe ;wkDh ik gqG GkDh ;k ;'jkrfD Bko/–
Bt xo Ekfg wjb xo[ T{uT{ fBi xfo tk;[ w[oko/–
;G s/oh s{ w/ok gqhsw[ fBf; pk;[o ozfr okt?–
BkBe fgqT[ fgqT[ ut? pphjk e'feb ;pfd ;[jkt?– 2–
s{ ;[fD jfo o; fGzB/ gqhsw nkgD/–
wfB sfB ots otzB/ xVh B ph;o?–
feT[ xVh fp;koh jT[ pfbjkoh jT[ ihtk r[D rkJ/–
Bk e'Jh w/ok jT[ fe; e/ok, jfo fpB[ ojD[ B ikJ/–
UN rjh jfo uoD fBtk;/, GJ/ gftsq ;ohok–
BkBe fdq;fN dhox ;[y[ gkt? r[o ;pdh wB[ Xhok– 3–
po;? nzfwqs Xko p{zd ;[jktDh–
;kiB fwb/ ;jfi ;[GkfJ jfo f;T[ gqhfs pDh–
jfo wzdfo nkt? ik gqG Gkt?, xB T{Gh r[D ;koh–
xfo xfo ezs[ ot? ;'jkrfD jT[ feT[ ezs ft;koh–
T[Bft xB SkJ/ po;[ ;[GkJ/ wfB sfi g/qw[ ;[ykt?–
BkBe to;? nzfwqs pkDh efo feogk xfo nkt?– 4–
(nzr 1107)

gfjbh gT[Vh nzdo ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ eowK dh rZb ehsh j?. @f;fo

pkoj wkjk eEk gqwkD (38)


f;fo ;[y ;jzwk# nzdo @i' w? ehnk ;' w? gkfJnk# dk f;XKs T[ikro ehsk j? ns/
@@fgqn pkM[ d[j/bh e'fJ B p/bh## dZ; e/ n]ho ftu fejk j? fe-
BkBe gzE[ fBjkb/ ;k XB s{ ;[fD nksw[ okwk–

d{;oh gT[Vh nzdo gghj/ ns/ e'fJb dk f}eo ehsk j?. joh ;o{g ftu
;wkJh fJ;sqh i' gqG{ ~ Gkn rJh j? @@;k ;'jkrfD Bko/–## T[; ~ fejk j? ns/
Bkb fejk j? fe-
;G s/oh s{ w/ok gqhsw[ fBf; pk;[o ozfr okt?–

sh;oh gT[Vh nzdo L—


B e'Jh w/ok, jT[ fe; e/ok jfo fpB[ ojD[ B ikJ/–

ns/ u"Eh gT[Vh nzdo fejk j? fe L—


xfo xfo ezs[ ot? ;'jkrfD jT[ feT[ ezs ft;koh–

fJj ;zy/g Gkt ukoK gT[VhnK dk j?. fJ; s'I nZr/ gzuw gksFkj ;qh r[o{
noiB d/t ih wjkoki dk T[ukoB ehsk pkoj wkjk wKM okr[ nzdo j?. T[;
dh gfjbh gT[Vh wzrb o{g ftu T[ukoB ehsh rJh j?. T[; dk w{b gkm s/ noE
;qtD eohJ/—

feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–


j/ nekb g[oy tkfjr[o{ ih ! n;hI nkg ih Bkb'I, ;kv/ wkV/ feofs
eow=ehs/ eowK eoe/ ftSV rJ/ jK j/ okw=ftnkge gqG{ (j[D fJ; iBw
ftu) ;k~ nkgD/ Bkb fwbk bt' ih. n;hI fJ; iBw ftu th pj[s G[ZbK eod/
jK, feogk eoe/ p]F b?Dk ih.
n;h ys/ pj[s[ ewktd/, nzs[ B gkoktko[–
jfo feogk efo e? pyf; b?j[, jT[ gkgh tv r[Bjrko[–
jfo ihT[ b/y? tko B nktJh, s{z pyf; fwbktDjko[–
r[o s[m? jfo gqG[ w/fbnk ;G febfty efN fteko–
fiBk jfo jfo Bkw[ fXnkfJnk, iB BkBe fsB_ i?eko[ – 29–
(nzr 1416)

ezuB Bkoh wfj ihT[ b[Gs[ j?, w'j[ whmk wkfJnk–

pkoj wkjk eEk gqwkD (39)


xo wzdo x'V/ y[;h, wB[ nB of; bkfJnk–
jfo gqG[ fufs B nktJh, feT[ S{Nk w/o/ jfo okfJnk– 1–
w/o/ okw fJj Bhu eow jfo w/o/–
r[Dtzsk jfo jfo dfJnkb[ efo feogk,
pyf; ntrD ;fG w/o/– 1– ojkT[–
(nzr 167-68)

ukfo e[zN dj fd; Gqw/ Efe nkJ/ gqG eh ;kw–


uko e[zN=uko'A bKGk Gkt u"jK gk;/ (T[&&Zso, gZSw, dZyD, g{op) fJBQK
djfd;=d; fdFktK=g{op, gZSw, T[so, dZyD, nrfB e'D, t?D e'D,
fJ;kB e'D, B?os e'D, Xosh ns/ nekF ftu ;ko/ Gowd/ j'J/ j[D EZe e/ nkg
gqG{ dh FoB ftu nkJ/ jK. ;zgqdkJh ftdtkBK nB[;ko uko e[zN=uko ykDhnK,
d;'I fdFktK ns/ u"ok;h bZy i{BK ftu GqwD eod/ nkJ/ jK, ns/ uko e[zN=wB,
p[ZX, fuZs, njzeko ns/ djfd;=d;/ fJzdqhnK d/ ftfFnK ~ gqkgs eoB tk;s/
nB/eK i{BK ftu Gowd/ nkJ/ jK.
(r[otke ukBD, Gkr gfjbk, gzBk 38)

fJ; pkoj wkjk dh gzrsh @@uko e[zN djfd; Gqw/## d/ f;XKs ~ ;qh r[o{
noiB d/t ih wjkoki B/ pktB nZyoh d/ fJ; ;b'e nzdo fJ; soQK gqrN
ehsk j? L—
e[zN ukfo dj fdf; Gqw/, eow feofs eh o/y–
;{y d{y w[efs i'B, BkBe fbfyU b/y– 1–#
(nzr 253)

j[D wB[Zy iBw @@feos eow e/ thSV/## eowK eoe/ gJ/ ftS'V/ w/ND
tk;s/ fwfbnk j?.
GJh gokgfs wkB[y d/j[ohnk– r'fpzd fwbD eh fJj s/oh pohnk–
(ojokf; ;kfjp)

go i/ fJ; wB[Zyk iBw ftu th GkJh w{b/ dh soQK r[o{ Bkb'I ftSV rJ/
sK c/o u"ok;h bZy i{BK dk uZeo F[o{ j' ikt/rk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (40)


;kyh—GkJh w{b/ dh
stkoh] r[o{ ]kb;k (Gkr gfjbk) d/ gzBk ÈÄ-ÈÅ #s/ frnkBh frnkB
f;zx ih B/ fbfynk j? fe r[od/t B/ ;[fDnk fe f;nkbe'N dk gqf;ZX \eho
jw}k r"I; Ffjo ~ raoe eoB d/ fJokd/ Bkb fSbk (ukbhjk) eZN fojk j?.
r[od/t J/wBkpkd s'I uZb e/ f;nkbe'N fJe p/o EZb/ ik p?m/ (J/E/ r[od[nkok
p/o ;kfjp w"i{d j?). B/V/ jh gho dk wZm ;h. fJe ;/m gho ~ nkgDk g[Zso d/D
dk tkndk eoe/ w[Zeo frnk ;h. J/; rZb s'I e'qX ftu nk e/ gho fSbk eZN fojk
;h. r[o{ ih B/ gho d/ u/fbnK ~ fejk fe gho pkjo nk e/ ;k~ fwb/ go gho
B/ wZm s'I pkjo nkT[D s'I fJBeko eo fdZsk. efjzdk j?, w?I ukbh fdBK wro'I
wZm ftu'I pkjo nktKrk, gfjbK BjhI nktKrk ns/ ;ko/ Ffjo ~ raoe eo
d/tKrk. wjkoki B/ wZm d/ B/V/ oZph pkDh dk ehosB F[o{ eo fdZsk. ;qh r[o{ gzE
gqekF nB[;ko wZm ftu T[go'I s/qV nk rJh. gho vo frnk fe wZm w/o/ T[&&Zs/ jh
Bk fvZr gt/.

jw}k r"I; dk njzeko N[ZN frnk. T[j fSbk nXtkN/ SZv e/ r[od/t d/
uoBhI nk fgnk. wjkoki B/ pV/ nkdo Bkb e'b fpmk e/ fejk, @@;kJhI ih !
\ehoh sK raohph s/ fBwosk dk Bkw j?. oZp d/ fgnkfonK ~ eo'X ;'Gk BjhI
d/Idk. pZfunK dh bkb;k ;h, sK frqj;sh pDd/. \ehoh XkoB eoe/ pZfunK
dk w'j fejk < s{z woB s'I vodk j?A, gozs{ fJE/ Ffjo ftZu n?;/ th jB fiBQK
woBk ;Zu ikfDnk j?.## @@nkg ;Zu efjzd/ j'.## jw}k r"I; B/ f;o M[ekn e/
fejk, @@go fJj sK ;kok Ffjo jh M{fmnK dk j?.##

@@BjhI, ;kJhI ih !## r[od/t B/ \eho dh rZb N'eh, @@Bk ;ko/ uzr/ jz[d/ jB,
Bk p[o/. nkgK goy eo b?Id/ jK.##

r[od/t B/ wodkB/ ~ Ffjo G/fink ns/ fejk fe T[j Ne/ dk @;Zu s/ M{m#
]ohd e/ b? nkt/. wodkBk ;ko/ pk}ko ftu x[zwdk x[zwdk w{b/ yZsoh dh d[ekB
#s/ ik g[Zik. w{b/ B/ T[; nB'y/ rkje ~ e'b fpmk e/ ;koh tkosk g[ZSh. wodkB/
e'b'I r[o{ ih pko/ ;[D e/ w{b/ B/ ekra} T[&&Zs/ fby fdZsk, @woBk ;Zu s/ fiT{Dk
M{m.# fco GkJh wodkB/ d/ Bkb jh w{bk yZsoh r[o{ ih d/ doFB tk;s/ s[o
fgnk. gho jw}k r"I; dk jzeko d{o eoe/ r[od/t GkJh w{b/ ~ Bkb b? e/ nZr/

pkoj wkjk eEk gqwkD (41)


irs ihnK ~ skoD uZb gJ/.
puB wkB e? sp jh w{bk.
ub:' ;zr by r[o nBe{bk.
rwB/ nkB EkB ir ;KJh.
f;S:k d/D i/ Bo d[y gkJh– 23–
(BkBe gqekF T[sokoX, nfXnkfJ 31)

fJ; soQK r[o{ ih Bkb ofjzfdnK GkJh w{b/ ~ e[M fuo j'fJnk sK fJe fdB
r[o{ BkBe d/t ih B/ fejk, GkJh w{b/ ! s/o/ fe;/ fto'Xh B/ s/oh xotkbh ~ efj
fdZsk j? fe s/ok xotkbk sK ;zsK Bkb frnk uVQkJh eo frnk j?. j[D s/oh
xotkbh ;sh j'D bZrh j?, s{z dZ; xo ikDk j? fe BjhI < sK w{bk efjzdk j?,
ih S/sh w?~ xo gj[zukT[.
fJt ;[D e? st fsq: fsj m"ok.
ioB j/s eo bhB f;XT[ok.
;G ;wki e' ehB s:koh.
;sh j'B bkrh fjsekoh– 80–

r[o{ ih B/ fejk, w{fbnk ! sz{ woBk ;Zu s/ fiT{Dk M{m fejk ;h. uzrk s?~
xo gj[zuk fdzd/ jK go c/o w'j ftu Bk cZ; ikthI. fJ; soQK efj e/ w{b/ ~ r[o{
ih B/ T[; d/ xo gj[zuk fdZsk ;h. e[M ;wK phsD s'I wro'I c/o r[o{ ih T[; d/
fgzv rJ/ jB s/ wodkB/ ~ fejk, fJE/ ;kvk ;z;koh fwZso ofjzdk j?, T[; ~
fwbDk j?. id'A w{b/ dh xotkbh B/ r[o{ ih ~ d/fynk s/ w{b/ ~ fejk, fiBQK Bkb
gfjbK frnk ;h T[j ;zs r[o{ BkBe d/t ih nk oj/ jB. s?~ w[V e/ nkgD/ Bkb
Bk b? ikD, S/sh fJ; gkEhnK ftu jh b[Ze ik. gkEhnK ftu'I ;Zg B/ vzr wkfonk
sK sVcd/ o'Id/ e[obKd/ GkJh w{b/ ~ u[Ze e/ r[o{ BkBe d/t ih gk; b? rJ/ ;B.
nzsb/ ;w/I FoD fbnKdk ikD e/ r[o{ ih B/ fejk ;h uzrk GkJh, j[D d;w/ ikw/
fJ; dk T[Xko eoKr/. fJj T[; ;w/I sZe ehs/ eow dk cb G'r/rk. feT[Ife
;woZE r[o{ dh wfjwk ikDfdnK j'fJnK th fJj nkgDh xotkbh d/ wro bZr
e/ b[Ze frnk ;h, ns/ r[o{ s'I p/w[y j'fJnk. p/w[y dh dFk r[o{ nwodk; ih B/
fJ; soQK do;kJh j? L

pkoj wkjk eEk gqwkD (42)


i/ e' r[o s/ p/w[y[ j't? fpB[ ;fsr[o w[efs B gkt?–
gkt? w[efs B j'o E? e'Jh g[Sj[ fpp/ehnk ikj[–
nB/e i{Bh Gofw nkt? ftD[ ;fsr[o w[efs B gkJ/–
fco w[efs gkJ/ bkfr uoDh ;fsr[o{ ;pd[ ;[DkJ/–
ej? BkBe[ thukfo d/yj[ ftD[ ;fsr[o w[efs B gkJ/–
(nBzd[ ;kfjp)

GkJh w{b/ d/ fJ; gq;zr ~ u{VkwfD eth ;zs'y f;zx ih B/ @@BkBe gqekF##
nzdo fJ; soQK do;kfJnk j?—
fs; fyB F:kw Bkr sfj fBe;k.
fswo fpy? w{b/ e' v;k– 69–
jkfJ jkfJ eo pkjo nk:'.
fBi Bkoh ;' p'b nbk:'.
eowjhB s? w' e' wko:'.
uYh ;h; ww iht fpdko:'– 70–

fi; ;w/I u[Ze e/ fJeZm/ j'J/ b'e GkJh w{b/ ~ r[o{ ih gk; b? e/ rJ/ ;B,
sK j}{o B/ fJ; soQK fejk ;h L—
nzs ;w? i' do;B gktk.
:ke' cb fJ; j'fJ ;jktk– 82–
d;tK ikwk gfjofj ipjh.
iBw woB s/ rfs d? spjh.
sp B' iBw Xofjr' J/jh.
;{eo FFk fwqr e' d/jh– 83–
(BkBe gqekF T[sokoX, fXnkfJ 38)

fJ; soQK GkJh w{b/ dh w"s j' rJh ;h. fi; ;w/I d;w gksFkj ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih ;qh j}{o ;kfjp fJe fdB fFeko y/bD ub/ jB sK GkJh w{bk
T[; ;w/I ;j/ dh i{B ftu fgnk j'fJnk ;h. fJj ;jk (yor'F) MkVhnK ftu'I
fBeb e/ r[o{ ih nZr/ d"fVnk sK r[od/t ih B/ sho dk fBFkBk pDk e/ fJ; ~

pkoj wkjk eEk gqwkD (43)


w[es ehsk ;h.

fiE/ ;j/ dh i{B ftu gJ/ GkJh w{b/ dk d;w r[o{ ih B/ T[Xko ehsk ;h,
j[D T[E/ r[od[nkok fFeko xkN fJ;/ :kd ftu pfDnk j'fJnk j?. gqG{-fwbkg
fpBK ;[y BjhI. fdqFNKs d/ e/ r[od/t B/ ;k~ fJ; soQK ;wMkfJnk j? L—

X/B[ d[X? s/ pkjoh fes? B nkt? ekw–


d[ZX s'I fpBK rT{ fe;/ ezw BjhI nkT[Idh, feT[Ife rT{ fejVk jZb Bkb
i'Vh ik ;edh j?. rT{ sK fizBk d[ZX tZX d/t/rh, T[sBh T[; dh ehws tZX
gt/rh. ;zgqdk nB[;ko fBFekw eowK o{g d[ZX s'I pr?ao i' d/j o{g rT{ j?, T[j
fe;/ ezw BjhI nkT[Idh. fJ; gk;'I Xow, noE, ekw, w'y uko/ cbK o{g d[ZX
gqkgs BjhI j' ;edk.

nEtk L— p[ZXh o{g rT{, ;o{g d/ frnkB o{g d[ZX s'I fpBK fwfEnk j?.
fijVh gdkoEK ~ fBFu/ eoB ftu bZrh ofjzdh j?, fJj ;kv/ fe; ezw j? <
(nzfwqs o;, Gkr gfjbk, gzBk ÀÇ) Gkt—d[ZX fpBK fi; soQK rT{ fe;/ ezw
BjhI, T[;/ soQK gqG{-fwbkg fpBK fJj d/jh fe;/ ezw BjhI j?.

ib fpB[ ;ky e[wbktsh T[gifj Bkjh dkw–


fi; soQK gkDh s'I pr?ao ;ky=y/sh, e[wbktsh=e[wbk e/ Gkt w[oMk e/
;[Ze iKdh j?, T[; ;[Zeh j'Jh y/sh s'I dkw=dwfVnK o{g bkG, T[gifj
Bkjh=g?dk BjhI j' ;edk, Gkt ;[Zeh j'Jh y/sh s'I wkfJnk gqkgs BjhI j'
;edh, fJ;/ soQK gqG{ d/ g/qw o{g ib s'I fpBK F[ZG r[DK o{g y/sh ;[Ze iKdh j?.
T[; ftu w[esh o{g dwV/ BjhI g?dk j' ;ed/. XzB feogkb{ ;qh r[o{ BkBe d/t
ih B/ nk;k okr[ nzdo fJ; f;XKs ~ fJ; soQK T[ikro ehsk j? L—
d[X fpB[ X/B gzy fpB[ gzyh ib fpB[ T[sG[i ekfw Bkjh–
fenk ;[bskB[ ;bkw ftj{Dk nzXh e'mh s/ok Bkw[ Bkjh–
(nzr 354)

GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb sK efjzd/ jB fe fi; soQK wkbh nkgD/ bkJ/
p{N/ ~ gkDh Bk gkt/ sK p{Nk e[wbk iKdk j?, fJ;/ soQK gqG{ g/qw dk p{Nk sK t?okr
;fjs nZyK #u'I jzM{nK okjhI tfjnk ib wzrdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (44)


;ky/ T[whd/ nkfFe, jofr} ;wo B rhod–
n} nkp/ nFfe w/}rk, sk ;p} so B pkFd–
gqG{ fwbkg dk cb sK bZrdk j?, id'I g/qw d/ p{N/ ~ jzM{nK d/ ib Bkb
f;zuhJ/. g/qw d/ fBeb/ jzM{ ;[Ze/ fjofdnK ~ jok Gok eo fdzd/ jB.
d[ uFw/ wB e/ dfo:kfJ n}hw[bFK ptd r':k–
fejo nFew ptd ;kdkphJ/ ;o pkra pkra JhA ik–
(GkL Bzd bkb)

jfo Bkj B fwbhn? ;kiB? es gkJhn? fp;okw–#


joh gqw/Fo gsh ;Zu/ ;ZiD ~ fwb/ fpBK fp;okw=fNekn (;[Zy FKsh) fe;
soQK gkJh ik ;edh j? < fJ; wB[Zyk iBw ftu i/ T[; Bkb fwbDk Bk j'fJnk
sK fp;okw=;[Zy FKsh BjhI. c/o sK ftS'V/ d/ j'o d[Zy u"ok;h bZy i{BK dk uZeo
F[o{ j' ikt/rk.
i[fV i[fV ftS[V/ ftS[fV i[V/–
ihft ihft w[J/ w[J/ iht/–
e/fsnk e/ pkg e/fsnk e/ p/N/ e/s/ r[o u/b/ j{J/–
nkr? gkS? rDs B nkt? fenk iksh fenk j[fD j{J/–
(nzr 1238)

ihtB dh ;cbsk tk;s/ sK r[o{ ;kfjp ih dk j[ew j? L—


Gij[ r['fpzd G{fb ws ikj[–
(nzr 1159)

i/ T[; ~ :kd eod/ jK sK Grs epho ih dk ;[zdo c[owkD j? L—


epho ;['Jh w[y[ XzfB j? ik w[fy ejhn? okw[–
d/jh fe; eh pkg[oh gftsqÝ j'fJr' rqkw[– 110–
(nzr 1370)

T[j w[y XzB j? fi; w[y d[nkok ftnkge gqwkswk dk Bkw fbnk iKdk
j?. T[; dh d/jh sK fe; dh ftukoh j?. T[j d/jh sK gftZsq j? jh, go T[j
rqkw=fgzv th gftZsq j' iKdk j?, fi; fgzv ftu Bkw iZgD tkbk ofjzdk j?. j[D
d{;ok gZy bJhJ/ i' wB[Zy Bkw BjhI iZgdk, fi; fgzv iK Ffjo ftu BkwjhB

pkoj wkjk eEk gqwkD (45)


Bk;fse ofjzdk j?, T[j e?;k j? L—

fis[ xfo jfo ezs[ B gqrNJh Gfm Bro ;/ rqkw–


fi; d/ fjod/ xo ftu gqG{ gsh gqrN BjhI j'fJnk, (n?;k wB[Zy fi;)
fgzv iK Ffjo ftu ofjzdk j?, T[j ;G sgd/ GZm tor/ jB. fJ; ;pzX ftu Grs
epho ih dk ;[zdo eEB j? L—
epho ;zsB eh M[zrhnk Gbh Gfm e[;sh rkT[–
nkfr brT[ fsj XT[bjo fij Bkjh jfo e' BkT[– 15–
(nzr 1365)

fis[ xfo jfo ezs[ B gqrNJh Gfm Bro ;/ rqkw–

fJ; gzrsh dk noE ;zgqdkJh Nhe/ nzdo fJ; soQK ehsk j?—fi; gqsZy
xo ftu joh gsh gqrN BjhI j[zdk, T[j Bro s/ rqkw=fgzv GZm tKrz{ jB. Bro
tZv/, rqkw S'N/ jz[d/ jB.

nEtk L— fi; nzsjeoB o{g xo ftu joh gsh gqrN BjhI jz[dk, T[j
BroK tKr{z tZv/ ;oho, rqkw tKr{z S'N/ ;oho GZm tKrz{ sgd/ ofjzd/ jB.
(;qh nwho Gzvko, ;?Iuh d{ih, gzBk 599)

;qp ;hrko szp'b o; ;D[ d/jh ;G ykw–


fJ;sqh gsh dh gq;zBsk bJh nkgD/ ;oho #s/ ;'bQK soQK d/ fFzrko eodh
j?, go i/ gsh xo fJ;sqh gk; BjhI nkfJnk, sK T[; d/ ehs/ ;ko/ fFzrko s/
uZp/ gkBK d/ phV/, ykX/ j'fJ o;-e;, d/jh d/ ;w/s ;ko/ ykw=eZu/, d[ydkJh
jB < :Ek L—
efo nkGoD ;tkoh ;/ik ekwfB EkN[ pBkfJnk–
;zr B gkfJU ng[B/ Gos/ g/fy g/fy d[y[ gkfJnk– 2–
(nzr 712)

J/;/ soQK iht o{g fJ;sqh d/ ehs/ ;kXBk o{g fFzrko s/ wjKtkeK dk T[ukoB
o{g szp'b o; ;w/s d/jh d/ ;ko/ T[; d/ eZu/ jB, i/eo gqG{ gsh T[; dh
nzsjeoB o{g ;/ik #s/ BjhI nkfJnk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (46)


gqG ;[nkwh ezs ftj{Dhnk whs ;iD ;fG ikw–
gqwkswk i' ;G dk ;[nkwh=wkbe j?, T[;/ gqG{-gsh d/ fwbB s'I
ftj{Dhnk=fpBk fJj ;ko/ ;z;kfoe fwZAso ;ZiD T[; iht o{g fJ;sqh ~ iw dh
soQK d[ydkJh gqshs j[zd/ jB.

BkBe eh p/Bzshnk efo feogk dhi? Bkw[–


;qh r[o{ noiB d/t ih gzit/I r[o{ BkBe d/t ih T[ukoB eod/ jB, j/
gqG{ ! ;kvhnK fJj p/BshnK jB, fe nkg feogk eoe/ ;k~ nkgD/ Bkw dh
p]fFF eo' L—
s{ gqG dksk dkfB wfs g{ok jw Eko/ G/ykoh ihT[–
w? fenk wkrT[ feS[ fEo[ B ojkJh jfo dhi? Bkw[ fgnkoh ihT[–
(nzr 597)

ikue iB[ iku? gqG dkB[–


efo feogk d/tj[ jfo Bkw[–
(nzr 289)

jfo w/bj[ ;[nkwh ;zfr gqG fi; ek fBjub Xkw– 1–


j/ joh gqG{ ! j/ ;[nkwh=wkbe gqG{ ih ! ;k~ nkgD/ Bkb w/b bt',
feT[Ife tkfjr[o{ ih, nkg ih dk xo nuZb j?. ;k~ th ;o{g o{gh nuZb xo
nkgD/ Bkb w/b e/ p]FDk eo' L—
gqrfNU i'fs ;ji ;[y ;'Gk pki/ nBjs pkBh–
ej[ BkBe fBjub xo[ pkfXU r[fo ehU pzXkBh–
(nzr 672)

BkBe pXk xo[ sjK fiE? fwos[ B iBw[ iok–


(nzr 44)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k– tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (47)


u/fs r'ftzd[ nokXhn?

u/fs r'ftzd[ nokXhn? j't? nBzd[ xDk– ;zs iBk fwfb


gkJhn? o;Bk Bkw[ GDk– fifB gkfJnk gqG[ nkgDk nkJ/
fs;fj rDk– fJe[ fyB[ fs;[ fpB[ ihtDk fpoEk iBw
iDk– ifb Efb wjhnfb g{fonk oftnk ftfu tDk– ;'
gqG[ fufs B nktJh fesVk d[[y[ rDk– fiBh okftnk ;'
gqG{ fszBk Gkr[ wDk– jfo do;B ezT[ wB[ b'udk BkBe
fgnk; wBk– u/fs fwbkJ/ ;' gqG{ fs; e? gkfJ brk– 2–
(nzr 133)

pkoj wkjk eEk gqwkD (48)


;fseko :'r r[o{ ;tkoh ;kX ;zrs ih ! tkfjr[o{ ih ek ykb;k– tkfjr[o{
ih eh csfj– gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki feogk
eoe/ gktD r[opkDh okjhI ;kv/ #s/ p]fFF eod/ jB fe j/ wB[Zy ! i/ s{z ukj[zdk
j?I fe w?~ pj[sk nBzd gqkgs j't/ sK fJ; d/;h ;kb d/ gfjb/ wjhB/ u/s ftu
@@r'fpzd## gqwkswk ~ :kd eo. gqG{ fgnko/ ;zs iB i' T[; ~ jw/Fk :kd eod/
jB, s{z T[BQK Bkb fwb e/ ftnkge gqG{ ~ :kd eo. fJ; :kd f;woB dk ;dek
s?~ @@u/fs fwbkJ/ ;' gqG{## dh p]fFF j' nkt/rh.

ftFk=u/sk Jh sK u/fs
rT[Vh okr[ dh d{;oh tko nzdo gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih
wjkoki dk T[ukoB ehsk fJe ;b'e j? L—
u/sk Jh sK u/fs ;kfjp[ ;uk ;' XDh–
BkBe ;fsr[o[ ;/ft ufV p'fjfE GT[ib[ gkfo gT[– 1–
(nzr 318)

@@u/sk Jh sK u/fs## dk noE j? L— i/eo wK d/ roG ftu ehs/ fJeoko


dk u/sk j? sK :kd eo. fJ; ftF/ Bkb ;pzfXs ftuko eohJ/ ih. nBzd FeshnK
d/ wkbe gqG{ B/ wB[Zy #s/ p]fFF eofdnK p/nzs dksK fJ; dh M'bh nzdo
gkJhnK jB. nZyK frnkB-fJzdqk t/yD tk;s/ fdZshnK jB L—
J/ B/sqj[ w/foj' jfo s[w wfj i'fs Xoh jfo fpB[ nto[ B d/yj[ e'Jh–
(nBzd[ ;kfjp, nzr 922)

ezB ;[DB tk;s/ fdZs/ jB, ;[DBk eh j? < ;Zuk Bkw.


J/ ;qtDj[ w/foj' ;ku? ;[BD? B' gmkJ/–
(nzr 922)

fJ; soQK o;Bk Bkw iZgD bJh fdZsh j?, go fJBQK s'I fJbktk fJe u/s/-
Fesh (:kd-Fesh) dh dks wB[Zy ~ gqG{ B/ fdZsh j?. ;kok ftek; u/s/-Fesh
Gkt fuzsB-Fesh (:kd-Fesh) #s/ yVk j?. fi; ~ :kd eohJ/, T[; Bkb ;zpzX
i[Vd/ jB ns/ fi; ~ G[Zb ikJhJ/, T[; Bkb'A ;zpzX N[ZNd/ jB. ;kok ;zpzX,
foFsk :kd-Fesh d/ nk;o/ #s/ yVk j?. i' nkgDk j? ns/ fgnkok bZr/, T[j pko
pko u/s/ nkT[Idk j?. i' Ugok j?, p/rkBk j?, T[j :kd eoB d/ pkti{d G[Zb

pkoj wkjk eEk gqwkD (49)


iKdk j?. jo ;w/I d[Zy ;[Zy ftu wB[Zy nkgfDnK ~ u/s/ eodk j?,
wkB,skB,][Fh-rawh e'Jh ghVk ns/ b'V ;w/I fiE/ feE/ fJ; ~ nkgDk jh :kd
nkT[Idk j? L—
ikj{ ekj{ ng[B' jh fufs nkt?–
i' ekj{ e' u/o' j'ts mke[o jh gfj ikt?– 1– ojkT[–
ngB/ gfj d{y ngB/ gfj ;{yk ng[B/ jh gfj fpoEk–
ng[B/ gfj wkB[ ng[B/ gfj skBk ngB/ jh gfj noEk– 1–
feB jh oki i'pB[ XB fwbyk feB jh pkg wjskoh–
;op E'e BkBe r[o gkJ/ g{oB nk; jwkoh– 2–
(;kor wL 5, nzr 1215)

n;b ftu fiBQK ~ nkgD/ ;wM e/ fJj :kd eodk j?, fJj nkgD/ BjhI
jB. i' fJ; dk nkgDk j?, T[; ~ fJ; B/ gokfJnk p/rkBk ;wfMnk j? L—
;G[ feS[ ngBk fJe[ okw[ gokfJnk–
(nzr 1342)

fJ; wB[Zy ~ ;r'I ukjhdk j? fe i' n;b ;Zuk r[o{ nkgDk j?, T[; dk
fuzsB eo/, Gkt T[; ~ :kd eo/ L—
ngBk r[o{ fXnkJ/–
fwfb e[;b ;/sh xfo nkJ/–
(nzr 627)

Grs XzBk ih th nk;k okr[ nzdo T[; fdnkb{ gqG{ ~ :kd eoB dh rZb
eod/ jB L—
o/ fus u/sf; eh B d:kb dw'do fppfj B ikBf; e'Jh–
i/ Xktfj pqjwzv yzv eT[ eosk eo? ;[ j'Jh– 1–
(nzr 488)

Grs oftdk; ih efjzd/ jB fe j/ nu/s fus ! s{z (tkfjr[o{ ~) :kd eo


:k fus ftu u/s, gqG{ dk f;woB eo. fi; gqG{ dk f;woB eoe/ pkbwhe ih
okw Grs eoe/ ikD/ rJ/, Bhu iks s'I nwo gdth ~ gqkgs j'fJ jB, s{z T[BQK
tZb feT[I BjhI t/ydk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (50)


o/ fus u/fs u/s nu/s– ekj/ B pkbwhefj d/y–
fe;[ ikfs s/ fej gdfj nwfoU okw Grfs fp;/y– 1–
(nzr 1124)

wkBf;e o'rK ftu fuzsk ;G s'I tZvk o'r j?, go fuzsk dk w{b tkFBk j?.
tkFBk d/ tXD Bkb fuzsk th tXdh ofjzdh j?. ;hwk s'I tZXh fuzsk fdwkrah
;zs[bB vktK-v'b eo fdzdh j? ns/ wB[Zy gkrab j' iKdk j?. fuzsk dk ;zpzX
GftZys ekb Bkb j?. GftZy ftu ihtB tkbk wB[Zy fuzsks[o ofjzdk j?. tkFBk
s'I ofjs wB[Zy toswkB ftu ihT[Idk j? ns/ GftF dh fuzsk s'I pfunk ofjzdk
j?. nBzd, y/Vk, w;sh toswkB d/ f;yoK #s/ jh j?, go G{s ekb dhnK :kdK
s/ GftF dh fuzsk s'I puD dk Yzr sohek r[od/t ih B/ fJ; soQK dZf;nk j? L—
uzub[ uhs[ B ojJh mkfJ–
u'oh fwor[ nzr{oh ykfJ–
uoB ewb T[o Xko/ uhs–
fuo[ ihtB[ u/sB[ fBs Bhs–
fuzss jh dh;? ;G[ e'fJ–
u/sfj J/e[ sjh ;[y[ j'fJ–
fufs t;? oku? jfo BkfJ–
w[efs GfJnk gfs f;T[ xfo ikfJ– 23–
(dyDh Unzeko, nzr 932)

:Ek L— ;[G fuzsB r'fpzd owD fBowb ;kX{ ;zr–


(nzr 459)

T[j gqG{ gqwkswk nBzd dk xo j?, ][FhnK dk uwB j? s/ frnkB dk ;kro


j?. fJ; bJh gqwkswk fuzsB (f;woB) nBzd, ][FhnK s/ frnkB Bkb wB[Zy d/
fjod/ ~ Go d/Idk j?. fJj nBzd, ][Fh s/ frnkB i/eo wB[Zy s{z ukj[zdk j?A, sK
r[od/t ih B/ i' s?~ p]fFF ehsh j?, sz{ fJ; soQK eo L—
o;Bk r[D r'gkb fBfX rkfJD–
;Kfs ;ji[ oj;[ wfB T[gfiU ;rb/ d{y gbkfJD– 1– ojkT[–
i' wkrfj ;'Jh ;'Jh gktfj ;/ft jfo e/ uoD o;kfJD–

pkoj wkjk eEk gqwkD (51)


iBw woD d[jj{ s/ S{Nfj Gtib[ irs sokfJD– 1–
y'is y'is ss[ phukfoU dk; r'ftzd gokfJD–
nfpBk;h y/w ukjfj i/ BkBe ;dk f;wfo BkokfJD– 2–
(N'vh wjbk 5, nzr 713)

o;K d/ xo, F[ZG r[DK dh fBXh, FKsh s/ ;fji nksfwe nv'bsk d/ d/D
tkb/ ns/ nfpBkFh y/w efbnkD d/ p]FD tkb/ gqwkswk dk Bkw fiBQK ;zs
iBK B/ ifgnk j?, T[BQK dh nt;Ek gzuw r[od/t ih B/ fJ; soQK do;kJh
j? L—
s/ok iB[ okw o;kfJfD wksk–
g/qw o;k fBfX ik eT[ T[gih, S'fv B esj{ iksk– 1– ojkT[–
p?ms jfo jfo ;'ts jfo jfo, jfo o;[ G'iB[ yksk–
nm;fm shoE wiB[ ehB', ;kX{ X{oh Bksk– 1–
;cb iBw[ jfo iB ek T[gfink fifB ehB' ;T[s[ fpXksk–
;rb ;w{j b? T[Xo/ BkBe g{oB pqjw[ gSksk– 2–
(nzr 532)

n?;/ gqw/Fo d/ fgnkfonK ~


;Kfs ;ji[ oj;[ wfB T[gfiU ;rb/ d{y gbkfJD–

dh p]fFF gqkgs j[zdh j?, feT[Afe T[BQK B/ r[o{ d/ j[ew ~ wzfBnk j?.
u/fs r'ftzd[ nokXhn?, j't? nBzd[ xDk–

nEtk L—
BkBe u/fs ;jfi ;[y[ gkt?, i/ jfo to[ xfo XB gkJ/–
(nzr 1108)

T[BQK ;zs wjkswk gqw/Fo fgnkfonK dh g{oB o{g ftu n?;h nt;Ek j[zdh
j? L—
p?ms jfo jfo, ;'ts jfo jfo, jfo o;[ G'iB[ yksk–
(nzr 532)

T[BQK dk G'iB th @jfo o;[# Bkw o;[ jh pD iKdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (52)


;kyh—;zs joBkw f;zx ih
;zs pkpk joBkw f;zx ih okwg[o y/V/ tkfbnK d/ ihtB @@;/ feB/fjnk##
ftu gq;zr nkT[Idk j?. ;zs joBkw f;zx ih okwg[o y/V/ tkb/ wjKg[oy nkgD/
fBsB/w d/ Bkb ;qh ;[ywBh ;kfjp ih dk gkm jo o'} efonk iK ;[fDnk eod/
;B. fJe fdB gkm eofdnK gktB gzrsh @@G{y/ eT[ d/ts nXko–## T[&&Zgo
fezBk fuo tko tko
fwose eT[ ihtkbBjko– G{y/ eT[ d/ts nXko–
(nzr 283)

gVQh rJ/ ns/ noEK dh thuko ftu i[V rJ/ fe XzB j? tkfjr[o{ ih, i' fwose
~ f}zdk eoB ~ ;woZE j?. c/o tkfjr[o{ ih d/ Bkw ftu fezBh Fesh j? i' nzB-
ib dh EK ;oho ~ Bkw dk jh nXko fdzdk j?. XzB jB Bkw-nfGnk;h i' fpBK
nzB-ib SZfenK fezBk-fezBk ;wK Bkw nk;o/ jh fiT{Ad/ jB. nkg ih B/ wB
ftu \?;bk eo fbnk fe eZbQ s'I ÿ fdB nzB-ib Se/ fpBK e/tb Bkw nXko
#s/ jh ofjDk j?. GkJh ;[oihs f;zx ih ~ efj fdZsk fe eZbQ s'I fJ; r[ck ftu
n;hI ukbh fdB f;woB GiB eoBk j?. fJ; ;w/I d"okB n;hI SZeDk e[M BjhI
j?. s{z e[M fdB r[ck d/ o"FBdkB EkJhI d/y ikfJnk eohI. i/ ;kvk ;oho SZ[N
frnk sK dkj-;;eko eo d/thI. n?t/I ;oho ]okp Bk j't/. nrb/ fdB ;t/o/
fBsB/w eoe/ r[o{ wjkoki ih d/ uoBK ftu nodk; ehsh fe @@j/ raohp fBtki
! nkg ih d/ puBK dh ewkJh eo e/ t/yD tk;s/ ukbh fdB bJh nkg ih d/
uoBK ftu ;kvk fJj fBwkDk ;oho jk}o j?. nkg ih Bkw dk nkjko p]fFF
eoe/ fwjoK to;kt'.## f;woB nkozG eo fdZsk. nzfwqs t/b/ d' ti/ fJFBkB
eoe/ jo o'} d/ fB:w nB[;ko fBsB/w g{ok eoe/ T[gozs ;qh ;[ywBh ;kfjp
ih dk gkm pV/ ozr ftu ;fji-;fji Bkb efonk eod/. c/o ;kok fdB
tkfjr[o{ r[o wzso dk ikg[ eod/ ofjzd/ ;B. Fkw ~ ;'do dk gkm eoB T[gozs
oks d; ti/ sZe c/o f;woB eod/ ofjzd/. nZXk e[ xzNk oks ~ r[ck ftu'I pkjo
fBeb e/ s[o fco b?Id/ ;B. oks frnkoK ti/ d/ eohp ;'fjb/ dk gkm eoe/ E'Vk
nkokw eod/ ;B. fJj jo o'} dk fBsB/w dk o[NhB pDk fbnk ;h. ukbh fdB
nzB-ib dh G[Zy fgnk; bZrDh sK fJe gk;/ ojh, nzdo'I fJjBK ~ rqfjD eoB

pkoj wkjk eEk gqwkD (53)


bJh wB ftu tk;Bk sZe th g?dk BjhI j'Jh ns/ Bk jh ;oho ftu fe;/ soQK dh
ew}'oh wfj;{; j'Jh. pZ; ihtB-nkXko ns/ nkjko fJjh ;h L—
jfo Bkw[ jwkok G'iB[ Sshj goeko fis[ ykfJn? jw eT[ fsqgfs GJh–
(nzr 593)

ukbh fdBK T[gozs nodk; eoe/ r[o{ wjkoki ih dk XzBtkd ehsk.


fJjBK fdBK ftu ;fsr[o{ ih B/ j'o p/nzs nkfswe T[&&ZBsh ns/ Bkw dk o;
gqdkB ehsk i' dZf;nk BjhI ik ;edk, e/tb nB[Gt jh ehsk ik ;edk j?.
(;/ feB/fjnk, gzBk 195)

fJ; u/s d/ wjhB/ nzdo eEB ehsk f;XKs @@gzikph pkoKwkj## d/ b/ye
ethnK dk tZy-tZy fJ; gqeko j? L—

@@pkoKwkj w{;/ fw;eh## eth ih dk eEB j? fe u/so ftu ;fsr[o{ ih d/


uoBK Bkb bZr e/ Gow d{o eo L—
u/sq uoB bfr ;fsr[o e/, Sfv fuzsk gfVQ F[eokBk.
;s Bkb ;tkoB iBw ;/Jh, fiBQK gfVQnk okj[ opkBk.
T[j ;[os ewkB oyB jZE w[jew, wkoB Gow fBFkBk.
;kX oyB ej[ w{;k fw;ehI, ;kX ;/Jh wodkBk. 1.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 128)

@@pkoKwkjk w'sh okw## b/y eth dk eEB fJ; gqeko j? L—


u/so fus ftu ;wM fgnko/, d[BhnK e{Vk pkDk Jh.
fiBQK Bkb s{z bkJh d';sh, UjBK Gh ub/ ikDk Jh.
;G d/ f;o #s/ ekb e{edk, fenk okik fenk okDk Jh.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, ir ftu ofjD BwkDk Jh. 1.

@@pkoKwkjk fpFB dk; rfjo rzGhohnk## dk eEB j? L—

fvUY
uVQs u/s fus uzub e' rfje/, ngB/ xN fbnkt' ;G ;[y gkt'.
Fw e[ozr e/ fco/ GNesk, wX ;[rzX bykt', nkB sikt'.

pkoj wkjk eEk gqwkD (54)


;[nkB ;wkB f:j nfjfB; G{;s, FhFk Gow jNkt', ;[yfj ;wkt'.
fpFB ;kX eh ;/tk fB;fdB, wB pKSs cb gkt' i' wB Gkt'. 2.
(pkoKwkj t?okr, tfonkw f;zx)

u/s fust b? s{z wB w/o/, i' fbfynk ;' j'Dk J/.


;KJh B/ s?~ BjhI pskfJnk, Bk fgZNDk s/ o'Dk J/.
s?I th g?o g;ko e/ fJe fdB, oZi pE/ok ;"Dk J/I.
d/; ;[Xkok i/ s?I woBk, sK feT[I ;Z[fsnk y'Dk J/I. 1.
(gzikph pkoKwkj/ fgnkok f;zx gdw, gzBk 290, 243, 343)

@@pkoj wkjk d;w rzqE## nzdo u/s d/ wjhB/ ftu fpqSK dh jfonktbsk,
;z[do t/bK s/ s's/, e'fJbK dk f}eo eoe/ fejk j? L
ezs fpBk Bk ;[jkJh–
c{b oj/ f;ro/ fpqi e/ so[,
c{fb bsk fsB ;' bgNkJh–
c{fb oj/ ;fo ;ko; ;z[do,
;'G ;w{j pYh nfXekJh.
u/s uVQ:' ;[e ;z[do e'ebek,
i[s ezs fpBk Bk ;[jkJh–
dk;h e/ ;zfr oj:' rfjo',
N'f;e$' B jh$' ef;e$' B e;kJh– 914–
(d;w rzqE, nzr 376)

gow feogkb{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ th @@u/s p;zs Gbk## fejk j?. G"o/
c[ZbK T[&&Zgo r[ziko gkT[Id/ dZ;/ jB. go i/ (gqG{) gsh xo ftu BjhI nkT[Idk,
sK iht-fJ;sqh fet/I ;[y gkt/, ;r'I fpofj ftS'V/ d/ ft:'r eoe/ sB feq;dk
j?. nzp d/ doZ]s #s/ e'fJb ;'jD/ p'b p'bdh j? s/ G"o/ vkbhnK Bkb bZr/ c[ZbK
#s/ fco oj/ jB. go i/ @@jfo to[ xfo XB gkJ/– sK @@;jfi ;[y[ gkt?## dh
nt;Ek iht-fJ;sqh ~ gqkgs j' iKdh. fJ; ;ko/ Gkt ~ r[od/t B/ s[ykoh pkoj
wkjk d/ @@u/s[## wjhB/ nzdo fJ; soQK do;kfJnk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (55)


u/s[ p;zs[ Gbk, Gto ;[jktV/–
pB c{b/ wzM pkfo, w? fgo[ xfo pkj[V?–
fgo[ xfo Bjh nkt?, XB[ feT[ ;[y[ gkt?
fpofj fpo'X sB[ Shi?–
e'feb nzfp ;[jkth p'b?, feT[ d[y[ nzfe ;jhi?–
Gto[ Gtzsk c{bh vkbh, feT[ ihtk wo[ wkJ/–
BkBe u/fs ;jfi ;[y[ gkt?, i/ jfo to[ xfo XB gkJ/– 5–
(nzr 1107)

gzuw gkfsFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ wKM okr[ d/ pkoj wkjk
d/ u/fs wjhB/ nzdo fJ; soQK T[gd/F d/D dh pyfFF ehsh j? L—

u/fs r'ftzd[ nokXhn? j't? nBzd[ xDk–


u/s=d/;h ;kb dk gfjbk wjhBk j?. fJ; u/s d/ wjhB/ ftu T[;
r'fpzd[=gqwkswk dk nokXhn?=f;woB eohJ/, feT[Ife gqwkswk d/ nBzs Bkw
jB. fJBQK nBzs BktK ftu'I @@r'fpzd## Gh fJe T[; dk Bkw j? L—
1H r'fpzd r'fpzd r'fpzd ;zfr, Bkwd/T[ wB[ bhDk–
(nzr 487)

2H jT[ tkoh ihT[ tkoh r'fpzd r[D rktfDnk–


r'fpd[ r'fpd[ ej? fdB oksh r'fpd r[D ;pfd ;[DktfDnk– 1–
(nzr 121)

3H r'fpd[ f;wfo j'nk efbnkD[–


fwNh T[gkfX GfJnk ;[y[ ;kuk nzsoikwh f;wfonk ikD[– 1–
(nzr 826)

@@nokXhn?## Fpd dk pdbtK o{g fJBQK jh noEK ftu fJ; soQK nkfJnk
j? L—
1H nkokXBk nokXB[ Bhek, jfo jfo Bkw[ nokXBk– 2–
(nzr 1018)

pkoj wkjk eEk gqwkD (56)


2H nkokXT[ s[Mfj ;[nkwh ngB/–
T{ms p?ms ;'ts ikrs, ;kf; ;kf; ;kf; jfo igB/– 1–
(nzr 1298)

3H nkokfX ;qhXo ;cb w{ofs eoD ekoD i'r[–


r[D owD ;qtD ngko wfjwk, fcfo B j's fpUr[– 1–
(nzr 502)

4H nkokfXj[ ;uk ;'fJ ;G[ feS[ fi;[ gkf;–


d[jk f;fonk y;w[ nkg, fyB wfj eo/ okf;–
(nzr 521)

5H nkokfX J/ezeko[ ;kuk fBs d/fJ uV? ;tkfJnk–


rfs ;zfr whsk ;zs;zrfs, efo Bdfo w/fb fwbkfJnk– 3–
(nzr 688)

(fJ;) u/s d/ wjhB/ ftu r'fpzd (fgnko/) gqG{ ~ nokXhn?=nokXBk


eohJ/ Gkt f;woB eohJ/, sK @@j't? nBzd[ xDk– pj[sk nBzd gqkgs j[zdk j?,
feT[Ife n;b ;Zuk nBzd sK gqG{ dk f;woB, Grsh eoB Bkb jh gqkgs jz[dk
j?.
1H o;Bk ighn? J/e[ Bkw–
Jhjk ;[y[ nkBzd[ xBk nkr? ihn e? ;zfr ekw– 1–
(nzr 211)

2H nBd[ ;zsB e? Grfs r'ftzd–


;{y[ ;zsB e? fpB;h fuzd– 2–
(nzr 676)

3H nBd ;{y fp;qkw fBs, jfo ek ehosB[ rkfJ–


nto f;nkDg Skfv d/fj, BkBe T[Xof; BkfJ– 2–
(nzr 962)

4H i?;/ iBfB imo wfj gqkBh Uj ojsk Bkw nXkfo–


nBd[ eo? ;kf; ;kf; ;w_ko? Bk g'j? nrBkfo– 2–
(nzr 379)

pkoj wkjk eEk gqwkD (57)


Gkt/I ;z;koe fposheko wB[Zy ;z;koh G'rK ftu jh nBzd wzBh p?mk j?,
feT[Ife ;kXkoB s"o #s/ fi; wB[Zy gk;'I T[; dk jkb-ukb g[ZS' sK T[; dk fJj'
T[so j[zdk j?—ih ! ;[y nBzd j?. go n;b ftu Bk T[; ~ ;[y dk frnkB jz[dk
j?, Bk jh nBzd dk. n?;k wB[Zy nzdo'I Gkt/I fesBk jh d[fpXk ftu cf;nk
j'fJnk d[Zyh j't/ go pkjow[Zyh @nBzd[ nBzd[# jh efjzdk j?. T[; d/ GkD/ ftF/
G'rK s/ wkfJeh ouBk ns/ d/FK d/FKsoK dk ;?o ;gkNk eoB ftu jh tZvk nBzd
j?. go @s?fsoh T[gfBFd# nB[;ko pqjw o; ftu nBzd j?. fJ; pqjw o; ~ gk
e/ wB[Zy nBzd ;fjs j' iKdk j?. @fjzdh ;kfjsq: e'F# d/ b/ye ;qh ;okr bkb
gKv/ nB[;ko ;[y dk ;zpzX ;oho ns/ fJzdqhnK Bkb j? ns/ nBzd dk ;zpzX
nkswk Bkb j?. ;[y b"fee j? ns/ nkBzd nb"fee. ;[y nkBzd s/ fBoGo j?,
nkBzd nkswk #s/ fBoGo j?. ;[y G"fse j? ns/ nkBzd nfXnksfwe.

r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko Gkt/I jo fJe wB[Zy nBzd dk ukjtkB j?, go


fJ; dh ikD-gSkD dh gqkgsh dk ;'wk @r[o{# j?. r[o{ dh feogk Bkb jh wB
nzdo'A gdkoEK d/ G'rK ns/ gfotko dk w'j N[ZNdk j?. n;b ftu nBzd dh
p[fBnkd r[o{ dk Fpd j?. i' wB[Zy Fpd-nfGnk;h j?, T[; d/ fjod/ ftu ;dk
nBzd pfDnk ofjzdk j?.
s?;k joy[ s?;k T[;[ ;'r[–
;dk nBzd[ sj Bjh fpUr[–
(nzr 275)

;qh r[o{ nwodk; ih B/ nBzd ;kfjp dh ;ZsthI gT[Vh nzdo eEB ehsk
j? L—
nkBzd[ nkBzd[ ;G[ e' ej?, nkBzd[ r[o{ s/ ikfDnk–
ikfDnk nkBzd[ ;dk r[o s/, feqgk eo/ fgnkfonk–
efo feogk febfty eN/, frnkB nziB[ ;kfonk–
nzdoj[ fiB ek w'j[ s[Nk, fsB ek ;pd[ ;u? ;tkfonk–
ej? BkBe[ J/j[ nBzd[ j? nkBzd[ r[o s/ ikfDnk– 7–
(nzr 917)

pkoj wkjk eEk gqwkD (58)


;zs iBk fwfb gkJhn?, o;Bk Bkw[ GDk–
(gqG{ fgnko/) ;zs iBK Bkb fwb e/ ihG Bkb (gqwkswk dk) Bkw
GDk=T[ukoB eoBk ukjhdk j?.
1H fiBk ;kf; frokf; B ft;o? jfo BkwK wfB wzs[–
XzB[ f; ;/Jh BkBek g{oB[ ;'Jh ;zs[–
(nzr 319)

fJeZfbnK wB[Zy ~ nBzs soQK d/ c[oB/ ;skT[Id/ ofjzd/ jB ns/ fJeZfbnK


Bkw igfdnK ;{yw jT[w? wB[Zy ~ j' iKdh j?.
2H jfo e/ dk; ;kX ;yk iB,
fiB fwfbnk bfj ikfJ GoKfs–
fiT[ ib d[X fGzB fGzB ekY? u[fD jz;[bk
fsT[ d/jh s/ u[fD ekY? ;kX{ jT[w? skfs–
(nzr 1264)

3H epho ;/tk eT[ d[fJ Gb/ J/e[ ;zs[ fJe[ okw[–


okw[ i[ dksk w[efs e' ;zs[ igkt? Bkw[–
(nzr 1373)

;zs ;[nkwh okwk Bzd ih Bkb fwb e/ Grs epho ih dh ntZ;Ek fezBh
T[&&Zuh j' rJh ;h. ;[nkwh okwkBzd ih dh pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo
nzfes j'D eoe/ nkg gzdoK GrsK dh frDsh ftu nkT[Id/ jB. Grs okwkBzd
ih B/ Grs epho ih Bkb uoB S'j ikD #s/ fejk ;h— @@okw e/ okw ej[##
fi; dk f}eo GkJh r[odk; ih B/ nkgDhnK tkoK nzdo fJ; soQK ehsk j? L—
j'fJ fpoes[ pBko;h ofjzdk okwkBzd[ r[;kJh.
nzfwqs[ t/b/ T[fm e? iKdk rzrk BQktD skJhA.
nr' jh d/ ikfJ e? bzwk fgnk epho fsEkJhA.
g?oh N[zfp T[mkfbnk @p'bj[ okw# f;y ;wMkJh.
fiT[ b'jk gko;[ S[j/ uzdB tk;[ fBzw[ wjekJh.

pkoj wkjk eEk gqwkD (59)


g;{ go/sj[ d/t efo g{o/ ;fsr[o dh tfvnkJh.
nuoi B' nuoi[ fwb?, ft;wkd? ft;wkd[ fwbkJh.
MoDk Modk fBMoj[ r[ow[fy pkDh nxV xVkJh.
okw epho? G/d[ B GkJh– 15– (tko 10, gT[Vh 15)

fifB gkfJnk gqG[ nkgDk nkJ/ fs;fj rDk–


fi; B/ (wB[Zy iBw ftu) nkgD/ gqG{ ~ (Bkw iZg e/) gk fbnk j?, T[;
dk nkT[Dk (;z;ko nzdo) ;cbk rDk=frfDnk frnk j?. n;b ftu wB[Zyk
iBw fwfbnk jh ;/tk, f;woB s/ Grsh eoe/ gqG{ dh gqkgsh bJh j?. i/ ;/tk
f;woB eoe/ gqG{ dh gqkgsh BjhI eo ;fenk sK fJ; dk nkT[Dk ;cbk BjhI
;r'I ftnoE j?.
1H GJh gokgfs wkB[y d/j[ohnk–
r'fpzd fwbD eh fJj s/oh pohnk–
ntfo eki s/o? fes? B ekw–
fwb[ ;kX;zrfs Gi[ e/tb Bkw– 1–
;ozikfw bkr[ Gtib soB e?–
iBw[ fpqEk iks ozfr wkfJnk e?– 1– ojkT[– (nzr 12)

2H r[o ;/tk s/ Grfs ewkJh–


sp fJj wkB; d/jh gkJh–
fJ; d/jh eT[ f;wofj d/t–
;' d/jh Gi[ jfo eh ;/t– 1–
Gij[ r'fpzd[ G{fb ws ikj[–
wkB; iBw ek J/jh bkj[– (nzr 1159)

3H ihtB[ sT[ rBhn?, jfo g/yk–


eoj[ feqgk gqhsw wBw'jB c'fo Gow eh o/yk– (nzr 1221)

4H nkfJnk ;cb skj{ e' rBhn?–


ik;[ o;B jfo jfo i;[ GBhn?–
(nzr 252)

pkoj wkjk eEk gqwkD (60)


5H jfo jfo Bkw i' iB[ ig? ;' nkfJnk gotkD[–
fs;[ iB e? pfbjkoD? fifB Gfink gqG[ fBopkD[–
(nzr 318)

6H nkfJnk fsB ek ;cb[ GfJnk j?, fJe wfB fiBh fXnkfJnk–


(nzr 579)

fJ; T[go'es r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko fiBQK B/ ;Pk;K o{gh gz{ih ;cbh
ehsh j? ns/ gqG{ gqwkswk dh gqkgsh eoB o{g bkjk yfNnk j?, T[BQK dk ;z;ko
nzdo nkT[Dk ;cbk frfDnk iKdk j?, pkehnK dk nkT[Dk sK fJ; soQK jh
j? L—
nktB nkJ/ f;q;fN wfj fpB[ p{M/ g;[ Y'o–
(nzr 251)

fJe[ fyB[ fs;[ fpB[ ihtDk fpoEk iBw[ iDk–


fyB[=pj[s E'V/ ;w/I dk Bkw j?. ftnkeoB nB[;ko xN Fpd efjD
fizB/ ;w/I ftu d' fyB phs iKd/ jB ns/ fBnkfJe Fk;sq nB[;ko fgZgb d/ gZs/
ftu ;{Jh eZYD fizB/ ;w/I nzdo uko fyB phs iKd/ jB. r[od/t fJ; gzesh
nzdo p]fFF eod/ jB fe fJe fyB fizBk ;wK th i' T[; gqw/Fo d/ Bkw s'I
fpBK fiT{Dk j?, T[j iDk=ikD', ;wM', iBw fpnoE j?. nEtk L— gqw/Fo
d/ Bkw s'I fpBK fJe fSB wkso th i' ihtB ihT{Ad/ jB, T[BQK dk
iDk=ifDnk (g[oFK) dk iBw fpoEk=fB;cb j?.
1H d[bG d/j gkJh tvGkrh–
Bkw[ B igfj s/ nksw xksh– 1–
wfo B ikjh fiBk fp;os okw–
Bkw fpj{B ihtB eT[B ekw– 1– ojkT[– (nzr 188)

2H ;T[ Ubkw_/ fdB? e/ oksh fwbB_ ;jz;–


f;cfs ;bkjD[ Sfv e? eozrh brk jz;[–
fcN[ fJt/jk ihftnk fis[ ykfJ tXkfJnk g/N[–
BkBe ;u/ Bkw ftD[ ;G' d[;wB[ j/s[– 2–
(nzr 790)

pkoj wkjk eEk gqwkD (61)


ifb Efb wjhnfb g{fonk oftnk ftfu tDk–
T[j gqG{ gqwkswk ifb=gkDh ftu s/ Efb=][Fe irQk wko{Eb ftu ns/
wjh=Xosh s/ nfb=nekF ftu ns/ tDk=fpqSK ftu ;ko/ gohg{oB j' e/
oftnk=fwfbnk j'fJnk j?. Gkt T[j gqwkswk ibK, EbK, Xosh,nekF ns/
fpqSK, izrbK nkfd ;ko/ EktK #s/ g{fonk=gohg{oB j' e/ oftnk=fwfbnk
j'fJnk j?.
1H ifb Efb wjhnfb g{fonk ;[nkwh f;oiBjko–
nfBe GKfs j'fJ g;fonk BkBe J/ezeko[–
(nzr 296)

2H ihtB w? ib w? Eb w?,
;G o{gB w? ;G G{gB wkjh–
;{oi w? ;f; w?, BG w?,
ij j/o? sjK fus bkfJ sjk jh–
gkte w? no[ g"B j{z w?,
fgqEth sb w? ;[ ejK Bfj iKjh–
p:kge j? ;G jh e/ fpy?,
eS[ gkjB w/ gow/;Po Bkjh– 13–
(d;w rzqE)

3H ib/ joh– Eb/ joh–


T[o/ joh– pB/ joh– 1– 51–
fro/ joh– r[c/ joh–
fSs/ joh– BG/ joh– 2– 52–
(d;w rzqE, nekb T[;sfs)

;' gqG[ fufs B nktJh fesVk d[y[ rDk–


;'=Uj (g{oB ftnkge) gqG{ fiBQK wB[ZyK ~ fufs=fus ftu u/s/ BjhI
nkT[Idk, T[BQK ~ fesVk=fesBk e[ d[Zy fwbdk rDk=frDhJ/ < Gkt T[j
d[Zy dZf;nk BjhI ik ;edk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (62)


1H ;G/ d[y ;zskg, iK s[Xj[ G[bhn?–
i/ ehufB by T[gkt sK ejh B x[bhn?–
fi; B' ft;o? BkT[ ;[ fBoXB[ eKYhn?–
fi; B' ft;o? BkT[ ;[ i'Bh jKYhn?–
fi;[ y;w[ B nkt? fufs fs;[ iw[ vzv[ d/–
fi;[ y;w[ B nkth fufs o'rh ;/ rD/–
fi; y;w[ B nkth fufs ;[ yo' njzekohnk–
;'Jh d[j/bk ifr fifB BkT[ ft;kohnk– 14–
(nzr 964)

fiBh okftnk ;' gqG{ fszBk Gkr[ wDk–


fiBQK (g[oFK B/ T[; d/ Bkw ~) T[ukfonk Gkt ifgnk j?, T[BQK B/ jh gqG{
gqwkswk dh nG/dsk d/ nBzd ~ wkfDnk j?, fJ; eoe/ T[BQK d/ Gkr
wDk=pj[s tZv/ jB, Gkt-T[BQK d/ Gkr[ wDk=F'qwDh jB L—
1H XzB[ XB[ Gkr fsBk Grs iBk
i' jfo Bkwk jfo w[fy ejfsnk–
XB[ XB[ Gkr fsBk ;zs iBk
i' jfo i;[ ;qtDh ;[Dfsnk–
XB[ XB[ Gkr fsBk ;kX iBk
jfo ehosB[ rkfJ r[Dh iB pDfsnk–
XB[ XB[ Gkr fsBk r[ow[yk
i' r[of;y b? wB[ fiDfsnk–
;G d{ tv/ Gkr r[of;yk e/
i' r[ouoDh f;y gVfsnk– 18–
(nzr 649)

jfo do;B ezT[ wB[ b'udk BkBe fgnk; wBk–


BkBe (r[o{ ih T[ukoB eod/ jB) T[; joh gqG{ d/ doFBK ~ w/ok wB

pkoj wkjk eEk gqwkD (63)


b'udk=ukj[zdk j?, fJ; bJh T[; gqwkswk d/ doFBK dh fgnk; w/o/ wB ftu
wDK w{zjh Gkt pj[sh bZr ojh j? L—
1H gfEe fgnk; fus ;o'to nksw ib[ b?B–
jfo do; g/qw iB BkBe efo feogk gqG d?B–
(nzr 1272)

2H w? gqG fwbD g/qw wfB nk;k–


r[o[ g{ok w/bkt? w/ok gqhsw[
jT[ tkfo tkfo nkgD/ r[o{ eT[ ik;k–
(nzr 560)

3H f;woT[ uoB s[jko/ gqhsw fod? s[jkoh nk;k–


;zs iBk gfj eoT[ p/Bsh wfB do;B eh fgnk;k–
(nzr 1268)

r[o-fJfsjk; nzdo nkJ/ f}eo nB[;ko fiBQK r[of;Zy g/qwhnK d/ wB


nzdo r[o{-doFBK dh sKx bZrh sK r[o{ ;kfjpkBK B/ ;w/I-;w/I doFB d/ e/
T[BQK r[of;ZyK ~ fBtkfink j?. e[M e[ r[of;Zy g/qwhnK d/ Bkw fJ; soQK jB L—

(À) ;zrbk dhg d/ ofjD tkb/ fFtBkG oki/ ~ ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/
doFBK dh fgnk; bZrh ;h, fi; dk f}eo ;qh r[o{ BkBe gqekF nzdo nkfJnk
j?—
w'o ;wkB G:' wB w'ok–
epfj fwbfjI j?P e' xBx'ok–
(;qh BkBe gqekF, g{opkoX, nfXnkfJ 44)

j}{o B/ oki/ ~ doFB d/ e/ T[; dh fJZSk g{oh ehsh ;h.


(Á) GkJh ;kX{ s/ o{g uzd ~ whoh ghoh d/ wkbe ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp
ih d/ doFBK dh fgnk; bZrh fe r[o{ ih ~ ib Sek e/ c/o nkg SeKr/. sK
;fsr[o{ ih B/ doFB d/ e/ ib SZe ;/teK ~ skfonk ;h.
ub vo'bhU J/eb XkfJ. dk;B ofynk j/fs T[wkjk.
gj[zu/ sh; e'; fs; fSB wfj. fwr f;eko feB bfyU B G/s.

pkoj wkjk eEk gqwkD (64)


nkfJ d{o f;eko eos jw. ib Bfj fwbs brh nfs fgnk;.
(;qh r[o{ gzE gqekF)

d:k f;zX pjo' ejk w'fj fsqyk pj[ ikB–


w'e' Bho nukJhJ/, nkg nu' ;[y wkB–
(r[ofpbk; gksFkjh 6)

j'o pj[s ;ko/ r[of;Zy g/qwhnK d/ Bkw r[o-fJfsjk; nzdo nzfes jB,
fiBQK d/ wB nzdo r[o-doFBK dh fgnk; bZrh ;h. r[od/t fJ; Fpd dh
n]hobh gzesh nzdo p]fFF eod/ jB fe r[o{ fgnkok gqG{ d/ fwbkg eokT[D
ftu ;jkfJsk eoe/ T[; Bkb w/b fdzdk j?.

u/fs fwbkJ/ ;' gqG{ fs; e? gkfJ brk– 2–


fJ; u/s d/ wjhB/ ftu fijVk wB[Zy ;k~ T[; gqG{ Bkb fwbk d/t/, w?A T[;
d/ uoBhA bZrDk ukj[zdk jK. T[; gqG{ d/ fwbkg bJh, i' gqwkswk Bkb fwb/
j'fJ jB, T[BQK nZr/ p/BshnK eohJ/ L—
wkJh w’fj gqhsw[ d/j[ fwbkJh ¹
;rb ;j/bh ;[y Gfo ;{sh fij xfo bkb[ p;kJh ¹ 1 ¹ ojkT[ ¹
w’fj ntrB gq&G[ ;dk dfJnkbk w’fj fBor[fB fenk us[okJh ¹
eoT[ pokpfo i’ fgqn ;zfr okAs&h fJj jT[w? eh YhmkJh ¹ 1 ¹
GJh fBwkDh ;ofB fJe skeh r[o ;fsr[o g[oy ;[ydkJh ¹
J/e fBwy wfj w/ok ;G[ d[y[ ekfNnk BkBe ;[fy o?fB fpjkJh ¹ 2 ¹ 2 ¹ 6 ¹
(nzr 1267)

eth GkJh pho f;zx ih B/ @@pkoKwkj r[o{ r'fpzd f;zx ih ek## nzdo
d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih dh pho o; Gog{o f;cfs Fbkxk
fJ; soQK ehsh j? L—

pkoKwkj r[o{ r'fpzd ih ek (pho f;zx) nfXG[s Szd


ip uVQ/ u/s fBopkB, r'fpzd f;zx cVh d;s feogkB.
B"ozrk xfsnk dod foRkD, fdB' fdB GJh s[oe ~ jkB.

pkoj wkjk eEk gqwkD (65)


r[o{ ~ pyF Gr"Dh skD, s[oe d/ ]kbh ehJ/ gbkD, ;[ o'; fusko e/.
XkJh i'rB ygo:kbh, Budk G?o'I pho p?skbh.
uVQhnK \"iK fiT[I xN ekbh, Gydk ;ko fiT[I nfjoB nkbh.
ekfJoK iodh ;{fonK bkbh, wkoB F;so f;zx nekbh, G[ik T[bko e/.
fwnkB'I bJhnK fyu fBjzrK, uzBD o'fenK fit/I G[izrK.
fss fpX fpX/ s[oe s[czrK, oD ftu trh oes dh rzrk.
;{fonK ehsk BktQD uzrk, gkg T[sko e/.
efjzdk pho f;zx fJe ;ko, r'fpzd f;zx bJh fyu sbtko.
i' iBw/ ekpb ezXko, ;' vko/ \"iK ;D/ ;zxko.
s/oh e[dos E'I pfbjko, s[j ;ki/ ;pb f;zx ;odko, ;[ feqgk Xko e/.
c[b joh ;[ jo ih jK, fe doFB nzfwqs;o ih iK, w/ok wB b'udk. 1.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 138)

wjhBk u/s ek ;wkgs j'fJnk–

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (66)


t?;kfy XhofB feT[ tkYhnk

t?;kfy XhofB feT[ tkYhnk fiBk g/qw fpS'j[– jfo


;kiB[ g[oy[ ft;kfo e? brh wkfJnk X'j[– g[sq ebsq B
;zfr XBk jfo nftBk;h Uj[– gbfu gbfu ;rbh w[Jh
M{m? XzX? w'j[– fJe;[ jfo e/ Bkw fpB[ nr? bJhnfj
y'fj– d:[ ft;kfo ftr[uDk gqG fpB[ nto[ B e'fJ–
gqhsw uoDh i' br/ fsB eh fBowb ;'fJ– BkBe eh gqG
p/Bsh gqG fwbj[ gokgfs j'fJ– t?;ky[ ;[jktk sK br?
ik ;zs[ G/N? jfo ;'fJ– 3–
(nzr 133-34)

pkoj wkjk eEk gqwkD (67)


;fseko :'r r[o{ o{g ]kb;k ;kX ;zrs ih !
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

nZi fJe t?;ky j?, iK ;wM' fe gftZsq t?;kyh dk fdjkVk j?. ;kfjp ;qh
r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; wjhB/ nzdo ;[y dh f}zdrh ihtB dh iku
f;ybKfdnK feogk ehsh j?. fi; j}{o d/ p]fFF ehs/ pkoj wkjk d/ Fpd
~ nkg B/ gfVQnk ;[fDnk j?, T[; dh ftuko, Fpd d/ noE, ftnkfynk ns/
fJ; wjhB/ Bkb ;pzfXs fJfsjk; ;[DB dh feqgkbsk eo'.

ftFk=t?;ky[ Gbk

gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ fJ; @@t?;ky## d/
wjhB/ ~ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo pj[s uzrk dZf;nk j? L—
t?;ky[ Gbk ;kyk t/; eo/–
(nzr 1108)

t?;ky (pj[s) uzrk wjhBk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu doZ]sK dh jo
fJe Fky Gkt NkjDh nkgDk BtK t/; eo ojh j?. Gkt gqcZ[bs j' ojh j?, fJ;
eoe/ t?;ky ~ j}{o B/ @@Gbk## fejk j?. d{;ok fJj t?;ky dk wjhBk p;zs o[Zs
eoe/ y/V/ s/ ;[rzXhnK Gfonk j?, feT[Ife fJ; ftu doZ]sK d/ gZs/ ns/ Fk]K
gz[rodhnK s/ gqcb
[Z s j[zdhnK jB. fJBQK ~ c[Zb bZrd/ jB s/ ;z;ko ~ fGzBh-fGzBh
][Fp' d/Id/ jB. fJ;/ eoe/ gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/
okwebh okr[ nzdo @@o[sh ;b'e## nzdo fejk j? L—
Szs[– o[fs ;o; p;zs, wkj u/s[ t?;ky ;[y wk;[ ihT[–
jfo ihT[ Bkj[ fwfbnk, wT[fbnk wB[ sB[ ;k;[ ihT[–
xfo Bkj[ fBjub[ nBd[ ;yhJ/, uoB ewb gqc[fbnk–
;[zdo[ ;[xV[ ;[ikD[ p/sk, r[D r'ftzd nw[fbnk–
tvGkfr gkfJnk d[y[ rtkfJnk, GJh g{oB nk; ihT[–
fpBtzfs BkBe ;ofD s/oh, fwNh iw eh sqk; ihT[– 3–
(nzr 927)

pkoj wkjk eEk gqwkD (68)


d;w rzqE pkoKwkj nzdo fJ; wjhB/ d/ ;zpzX ftu fejk j? fe id t?;ky
uVQdk j? sK ;kok tksktoB jh ;[rzXs j' iKdk j?. mzvh-mzvh, fwZmh-fwZmh,
jtk ubdh j? ns/ c[ZbK dk o; nkg-w[jko/ fpBk FZe jtk ftu fwb e/ wfje
Gkt ][Fp{ fybkodk j?. jtk Bkb p{o uko/ gk;/ fybo iKdk j?, go n?;h ;'jDh
o[Zs, wfjedko jtk ftu i/ ekjB (wkbe) Bk fwfbnk sK d[ydkJh j?.
(d;w rzqE, nzr ÂÆÅ)

pk; ;[pk; nek; fwbh, no[ pk;s G{fw wjK Sfp gkJh–
;hsb wzd ;[rzfX ;who pj? weozd fB;ze fwbkJh–
g?o gokr ojh j? p?;ky ;G? fpqi b'rfB eh d[ydkJh–
wkbB b?peo' o;e' N;e$' B jh:' e:e$' B e;kJh– 915–
(;fspho f;zx, pkjo wkjk fsB/, gzBk 17)

;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ nzfwqs puB jB fe fJ; t?;ky ftu @@gqG[
gkt?## sd jh gqkgs j' ;edk j? i/eo ifrnk;{ dk wB Fpd ;[ofs d/ w/b
ftu wzB ikt/.
BkBe t?;kyhA gqG[ gkt?, ;[ofs ;pfd wB[ wkBk–
(nzr 1108)

go gqG{ gqwkswk ~ gkT[D bJh sK gfjbK r[o{ ~ gkT[Dk jo fJe wB[Zy


wkso bJh }o{oh j?. fJ;/ eoe/ fJe tho f;zx r[of;Zy B/ pkoKwKjk r[o{ r'fpzd
f;zx ih d/ fpoj'I ftu fbfynk j?. T[j t?;ky d/ wjhB/ d[nkok eEB eod/
jB L—
uV/ ft;ky tow Bfjz iKdk, dj fd; t/yK gzE r[oK dk.
ez{iK tKr fcoK e[obKdk, w/bh wfjow eko fdbK dk.
gb gb phs/ ;'? tfoQnK dk, fpB r'fpzd f;zx w?I wo iKdk, xVh B ihItdk.
r[o s/ tho f;zx pfbjkoh, r[o{ r'fpzd f;zx jfo n"skoh.
;fsr[o wkB w[ezd w[okoh, ;k~ do;B d/ fJe tkoh.
i[r i[r ihtB e/;KXkoh, w/o/ pyFhA n"r[D Gkoh, skD oyhItdk.
c[B joh ;[ jfo eh ;oD, r[fpzd f;zx e'V
q fpqd
z nx joD, i[r' i[r ikDhJ/.
(wjkB e'F GkFk ftGkr, gzBk 855-56)

pkoj wkjk eEk gqwkD (69)


;kyh t?;kyh dh
fJe t?;ky, ;zws fpeqwh ÀÆÄÅ (;zB ÀÅÈÈ) ~ u'ih gqhsw ;kfjp/
ewkb ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ fJj wo:kdk @@sB[ wB[ XB[ ;G[ ;T[fg
r[o eT[ j[efw wzfBn? gkJhn?–## tkbh, nBzdg[o s]s ;qh e/;rVQ ;kfjp dh
Xosh #s/ p]fFF ehsh ;h, fi; ;w/I j}{o B/ ]kb;k gzE dh ;kiBk ehsh ;h.
]kb;k gzE dh ;kiBk dk fdqF t?;ky d/ wjhB/ ~ b? e/ eth pho f;zx ih B/ fJ;
soQK fyfunk j? L—

pkoKwkj r[o{ r'fpzd f;zx ih ek (pho f;zx)


ip uVQ/ ft;ky ;[ wB w;skBk, ;fsr[o ehsk :[ZX fgnkBk.
X"I;k xBhno fiT[I x[okBk, ;[D eo ezfpnk ;G s[oekBk.
eV eV ehnk ;p} ewkBk, ufVQnk r'fpzd f;zx pbtkBk
s[oe ;zxkoB/.
r'fpzd f;zx nkfynk gzE ubktK, wkor Xow eow d/ bktK.
fuVhnK e'b'I pk} s[VktK, s[oeK gb ftu geV ygktK.
d{ih ekD Bk w{b XoktK, ir ftu ;qh nekb igktK, fBzde wkoD/.
r'fpzd p'fbnk fJj goekok, ;[D e/ ezfpnk froto Gkok.
ufVQnk ;qh ykb;k fgnkok, cV e/ poSh s/} eNkok.
soeF B/}/ bZy j}koK, i/s/ F;so Bkw ngkok, uZeo ;zGkbD/.
pho f;zx ssekb, ykb;k eZ; ewoK cV Ykb.
s[ozr e[d/ b? ;z[do ukb, r'fpzd f;zx p'fbnk puB fo;kb.
ykb;k ;[D e/ GfJnk fBjkb, ;[ w?~ nkfynk ;qh nekb.
s[fjI ;zs T[pkoB/.
c[b joh ;[ jo ih jK, fe doFB nzfwqs;o ih iK, w/ok wB b'udk. 2.
(gzikph pkoKwkj/ fgnkok f;zx gdw, gzBk 138)

fJj ;kok gq;zr ]kb;k gzE dh ;kiBk dk fJ; gqeko j? L nZi d/ fdB Gkt
ft;ky d/ wjhB/ dh ;zroKd tkb/ fdB, d;w/F r[o{ ih B/ d{o'I-d{o'I ;zrsK
g'm'jko, ekpb, ezXko, wkMk, wkbtk, s/ d[nkpk, nkfd ;ko/ EktK s'I

pkoj wkjk eEk gqwkD (70)


nBzdg[o ;ZdhnK. r[od/t ih d/ j[ew nB[;ko nBzdg[o ;zrsK gj[zuhnK. fJj
frDsh ;zrsK dh rzqEK nzdo tZy'-tZy dZ;h rJh j?. nzfwqs t/b/ s]s ;qh e/;rV
;kfjp d/ n;EkB #s/ dhtkB ;fink j?. szp{ brkJ/ rJ/ jB s/ ;qh nk;k ih dh
tko dk ehosB j'fJnk j?. ;zrsK dk mkmK wkodk fJeZm (nzfwqs o;, gzBk ÂÃ)
nB[;ko dZ; bZy dh fJeZsqsk ns/ (r[otke ukBD Gkr gfjbk) nB[;ko ;kY/
B"I bZy ;h. eJh fJfsjk;ekoK B/ dZ; bZy dZ;h j?. fJe eEB nB[;ko nZ;h
j}ko d/ bZr GZr ;zrsK ;ZihnK p?mhnK ;B. ;N/i d/ fgSb/ gk;/ ;z[do szp{ bZr/
j'J/ ;B. U;/ gkf;T[I r[o{ wjkoki nkJ/ s/ szp{ dk godk fjZfbnk. r[o{ r'fpzd
f;zx wjkoki ;N/i T[&&Zs/ nk yb's/. j}{o d/ ;h; #s/ ;[Bfjoh uZeo, wZE/ T[&&Zs/
jhfonK Bkb iVh ebrh, B/so pho o; ftu ;[o], fujok o'j ftu e[M sfDnk
j'fJnk s/ ;Zi/ jZE ftu fpibh tKr uwedh Bzrh sbtko ;h.

e[M d/o r[od/t u[Zg-ukg ;zrsK tZb t/yd/ oj/. ;Zi/ jZE ftu ;{sh j'Jh
sbtko bfjok ojh ;h. T[; t/b/ j}{o dk ;oho }ok e[ pho o; ftu ;h s/ w[Zy'I
ntk} roithI nkJh, @@;zrs ih ! ;k~ fJe f;o dh b'V j?. T[m' e'Jh r[o{ dk
f;Zy, fijVk ][Fh Bkb ;h; G/N eo/.##

@@;h; G/N <## fJj nB'yh wzr ;[D e/ ;zrsK j?okB ofj rJhnK. d' fwzN
phs rJ/ go ;zrs ftu'I e'Jh itkp Bk nkfJnk.

@@J/Bh d/o <## r[od/t B/ gfjbK Bkb'I th T[&&Zuh ;[o ftu fejk, @@e'Jh T[m',
fijVk f;o d/D bJh fsnko j't/.## fJe f;Zy T[fmnk @@;Zu/ gksFkj !## GkJh
dfJnk okw B/ jZE i'V e/ fejk, @@G[Zb j' rJh, gfjb/ j[ew Bkb T[fmnk BjhI.
;h; jk}o j?.## f;o M[ek e/ T[j r[od/t tZb tZX s[fonk.

r[od/t T[; ~ pkj'I cV e/ szp{ ftu b? rJ/. j}{o B/ GkJh dfJnk okw dk
f;o ebw ehsk. bj{ Bkb fbZpVh sbtko b? e/ d{;o/ f;o dh wzr ehsh. d{;ok
;[D e/ GkJh Xow uzd T[fmnk. T[; B/ jZE i'V e/ ;kjwD/ nk ;h; M[ekfJnk.
@@r[od/t ! f;o nogB eoB ftu d/o j' rJh, fywk eoBh. f;o jk}o j?.##
r[od/t Xow uzd ~ pkj'I cV e/ szp{ ftu b? rJ/.

gfjbK tKr GkJh Xow uzd dk th f;o ebw ehsk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (71)


pj[s ;ko/ b'e dhtkB ftu'I T[&&Zm BZ;/. r[od/t d/ nkT[IfdnK sZe ek\h
;kok gzvkb ftjbk j' frnk.

fJ; ;zpX ftu GkJh wfjzdo f;zx u[jkDe/ B/ ;[zdo eftsk fbyh j? L
;[D t/y ibkb d;w/F dk, T[E/ wZu rJh jkjkeko.
;ko/ x[;o' w[;oh j' rJ/, jZE t/y Bzrh sbtko.
eZu/ fgb/ ;ko/ fjb s[o/, p?m/ ofjr/ fizBQK ~ fgnko.

r[od/t B/ sh;oh tko ;N/i #s/ nk e/ fejk, @@fJe f;o j'o ukjhdk j?.
nkU, e'Jh f;deh f;Zy.##

e[M gbK dh T[vhe fgS'I GkJh fjzws okfJ T[m e/ nk jk}o j'fJnk. U;/
soQK r[od/t T[; ~ th nzdo b? rJ/. shik f;o ebw ehsk.

j[D sK ;zrsK ftu GkiV g? rJh. w;zd pj[s jh xpok rJ/. w;zd ob
e/ wksk r[ioh gk; ik o'J/. T[jBK nkgDh okJ/ g/F ehsh, @@wksk ih ! r[o{
wjkoki f;ZyK d/ f;o eZNh iKd/ jB. f;Zyh dk Gbk ukjz[d/ j', sK tZv/ g'so/ ~
r[o rZdh #s/ fpmk fdT[.##

;koh tkosk ;[D e/ wksk ih ;'u oj/ ;B fe r[od/t ;woZE jB, T[j i'
eoBr/, mhe jh eoBr/.

T[; fgS'I w[jew uzd B/ nkgDk ;h; g/F ehsk. r[od/t U;/ soQK T[jBK
~ th szp{ ftu b? rJ/, f;o ebw ehsk. c/o fJ;/ soQK GkJh ;kfjp uzd ih dk
;h; ebw ehsk. gziK d/ ;h; ebw eoB T[gozs L
fwose eT[ gkfJU sfB ;k;k–
(nzr 614)

d/ wjKtke nB[;ko gziK ~ ihT{Idk ehsk.


nksw Fesh fi; ftu Goh. ;{ophosk no ;zr ioh.
fJj nzfwqs w[od/ ihtkt?. ss fdq;N s/ ikfJ g[ukt?– 52–

gzi pkDhnK gVQ e/ nzfwqs fsnko ehsk s/ gziK fgnkfonK ~ nzfwqs


SekfJnk. gzi eekoK dh ofjs dZ;h. e[ofjsK s'I puD dk j[ew ehsk ns/ gziK
~ @fgnko/# f]skp p]fFF ehsk. fJj ;kok gq;zr tZy-tZy rzqEK ftu fJ;

pkoj wkjk eEk gqwkD (72)


gqeko j? L—
gm:' gkm ig[ ih no ikg ih nkg ;P:/ u"gJh nBzd.
nzfwqs eh:' fsnko nfws po nio ioB ir wkBd– 4–
(;qh r[o{ gd gq/w gqekF)

p'b ykb;k tkfjr[o{ ek, csfj tkfjr[o{ ih eh.


gqEw gYkJ/ gbkJh gkj[b gKu p/ofjs jh eh– 11–
cs/ p[bkJ/ s:' jh g[B e/;B gKu u[b/ r[o gkJ/– 39–
B/sqB j{z w? gKufj ShN/ cs/ p[bkJ/ brkJ/.
;zr:k f;zx brkfJ ;GB[ e/ Bkw dh:/ gbNkJ/.
(;qh r[o{ gd g/qw gqekF)

d'jok– nzfwqs r[o{ fsnko eo e? nodk; eh ohs.


mkY/ eow SekJ/ e? ;Bw[y gzu ;[ Bhs– 9– 27–
u"gJh– gkB i'V fsB nwh fgnkt?. p'b tkfjr[o{ w[y' ejkt?.
gzuB e' n?;/ sp d:'. Bkw Bro fsB g{SB e:'– 28–
(r[o fpbk; gkL 10, B"tK nfXnkfJ, feqs e[fJo f;zx)

ewb gkB nzfwqs e' bhB'. d/ efo fsBfj fgnktfB ehB'.


b'uB wfj fSoe/ c[B wko/. e/; i{V w?I nzi[b vko/– 29–
tk;h Bkw p{fMp' ehfB. fgqEw? d:k f;zx efj dhfB.
btg[o iBw p;B e' Xkw{. d:k f;zx r[o py;:' Bkw{– 30–
d{;o ej:' j;sBk g[o e'. Bkw Xow f;zx w?I f;y r[o e'.
fsqsh:' GBs G:' gqG gk;h. g[oh dPkoek j? ww tk;h– 31–
w[jew f;zx Bkw j? w'ok. usoE f;y p'b:' eo i'ok.
fpdog[oh tk;h gfjukB'. ;kfjp f;zx Bkw ww ikB'– 32–
gzuw efj tk;h irBBkE. fjzws f;zx Bkw j/ BkE.
fJw ;fG fd; e/ r[o{ ;e/b/. uko'A poB J/e efo w/b/– 33–
nfp s/ ejj[ nBzdg[o tk;h. gzuj[ Bkw Xo/ r[B ok;h.
;qh r[o g[B ;fG ofjs pskJh. fi; s/ ;dk nBzd e' gkJh– 34–
(;qh r[o gqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 19)

pkoj wkjk eEk gqwkD (73)


nekb nekb eo ikg igkJh. ;qh tkfjr[o{ r[o cs/ p[bkJh.
g[B gzu gzu ;h; nzuoh gkfJ. gzu gzu gzuB dJh SekfJ– 11–
fJe? ;[Bfjo? ;Gh obkJ/. fGzB G/s eS[ oyB B gkfJ.
uko poB n" nk;qw uko. iB/T{ fNe' d:' T[sko– 12–
g[B ;fsr[o T[B f;S:k dJh. whD/ w;zdB pos:' Bjh.
e[Vhwko okwoJh BVhwko. i' fJB fwb? ;[ j[fJ j? ]Pko– 13–
iEk ;es r[o r'be gk:'. eVkj eokfJ ykb;? Sek:'.
gfjo eSfjo/ f;o pzX:' gkr. r[o{ rzqE puB go oj:' bkr– 14–
(gqkuhB gzE gqekF, osB f;zx Gzr{, gzBk 44)

r[od/t B/ gziK ~ nzfwqs Sek e/ T[jBK ~ fgnko/ dk f]skp fdZsk ns/ Bkw
Bkb f;zx th brkfJnk. T[jBK gziK fgnkfonK d/ Bkw fJj jB L—

fgnko/ d:k f;zx ih, fgnko/ Xow f;zx, fgnko/ fjzws f;zx ih, fgnko/
w'jew f;zx ih, fgnko/ ;kfjp f;zx ih.
d:k f;zx s{z Xow f;zx s{z w'jew f;zx ;[ikBk.
;kfjp f;zx s{z fjzws f;zx s{z gzuj{ gow fgqnk gqkBk.

;{oi gqekF nB[;ko j}{o B/ gziK gk;'I T[BQK d/ fgzv s/ xo g[ZS/ sK T[BQK
B/ fejk L—
btg[o iBw p;B e' Xkw{. dfJnk (f;zx) r[o{ p]F:' Bkw{– 30–
d{;o ej:' j;sBkg[o e'. Bkw Xow (f;zx) w?I f;y r[o e'.
fsqsh:/ GBs G:' gqG gk;h. g[oh dtkoek j? ww tk;h– 31–
w'jew (f;zx) Bkw j? w'ok. usoE f;y p'b:' eo i'ok.
fpdo g[oh tk;h gfjukB'. ;kfjp (f;zx) Bkw ww ikB'– 32–
gzuw efj tk;h irzBkE. fjzws (f;zx) Bkw j? BkE.

r[od/t B/ gziK ~ w{b-wzso ns/ r[o wzso dk ikg p]fFnk, gzi pkDhnK
dk fBsB/w eoB dk j[ew ehsk.

tkfjr[o{ r[owzso iZgD dh g/qoDk, @@pkoKwkj fpFB dk; rfjo


rzGhohnk## ih B/ fJ; soQK ehsh j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (74)


fp;ky phu fp;tk;[ B ehi', tkfjr[o{ w[y rkJhJ/ ;G ;[y gkJhJ/.
uko i[rB e' ikg ;wM b?, ;fsr[o ih fYr ikJhJ/ Gow u[ekJhJ/.
tk;d/t tk tkjk jfo ih, r[fpzd reko bykJhJ/ okw X$kJhJ/.
fpFB dk; :fj wkB; d/jh, pko pko Bfjz gkJhJ/ g[B gS[skJhJ/– 3–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 243)

d;w/F fgsk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ nkg th nzfwqs Sfenk, fi; dk


f}eo r[o fpbk; gksFkjh À¿ ftu fJ; gqeko nkfJnk j? L—
T[so f;zxk;B i[r eo i'oh. nzfwqs b/s nkg w[y r'oh.
p?; ;{do J/ ikN ngkok. ske' gzE Bkw w? Xkok.
;G ir oki s'fj e' dhBk. g[B fpX ;' s[w e' r[o ehBk– 56–
ik ftfX nzfwqs s[w r[o gk:'. s?;/ w'fj fwbk:' Gk:'.
Us g's r[o f;y ir ikB'. i?;/ B' r[o ;zr w' wkB'– 57–

uko/ ;kfjp}kfdnK B/, wksktK B/ ns/ eJh j}ko j'o gqkDhnK B/ nzfwqs
Sfenk. eth ;zs'y f;zx ih B/ pVhnK ;z[do bkJhBK fbyhnK jB L—
tkfjr[o{ ih ek G:' ykb;k Bhek nfs,
tkfjr[o{ ih eh fwb cs/ ;[ p[bkJh j?.
gho gksFkj eokwksh i/ ngo gzE,
fjzd{ fe s[oe j{z eh ekB e' fwNkJh j?.
Xow ;zEkgp/ e' gkgB e/ ykgp/ e',
r[o{ r[o{ ikgp/ e', BJh ohs :[ ubkJh j?.

gzi fgnkfonK ~ nzfwqs SekT[D T[gozs, ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx
;kfjp ih B/ fi; soQK gzi fgnkfonK gk;'I nzfwqs dh ikuBk ehsh ns/ nkg
gziK gk;'I nzfwqs Sfenk, fJ; ;zpzX ftu tZy tZy rzqE nzdo fJ; gqeko f}eo
nkfJnk j? L—
g{oB gow i's, gzE e/ T[d's gqG{ T[m e/ f;zxk;B s/ yo/ nkg j'fJ eo.
tkfjr[o{ T[pkufs ;[ gkj[b e' ikus fp;kb s/i okufs fJeZsq eo d'fJ eo.
yVr fByzr eN eZ; e?, e[dzv ezX, iwXok Xfo e? eod uZeo i'fJ eo.
i?;/ ww dhB, fpfX ;zr s[w bhB gzi, s?;/ w'fj dhihJ/ ;zdj
/ ;G y'fJ eo– 2–
(;qh r[ogqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 20)

pkoj wkjk eEk gqwkD (75)


;ze B eohi? ;ktXkB j'fJ dhi? nfp,
nzfwqs Sekt' w'fj i?;/ s[w bhfBU–
(;qh r[ogqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 20)

;Pkwh e' j[ew Bjh w/Np' gqsZr:k ikfB,


wkfB r[o{ pke j{z e' nzfwqs ;[ bhfBU.
T[m gzuj[ f;zx tkfjr[o{ ih eh cs/ p'b,
nkr/ yo? r[o{ sfp gkj[b e' dhfBU.

gNBk iBw tk;h,


Bkw ;qh r'fpzd f;zx p{M/ s/ pykB' gqG{ ;hy:k w?I gqphfBT[.
ofjs pskJh i?;/ nkg g[ok rkJh r[o{,
ohs :'I ubkJh fpdskJh ;fG uhfBU– 7–
(;qh r[ogqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 20)

e'fN jh nzv pqjwzv fi;? uy, j'ts Bk; f;qik g[B Xkoh.
;' r[o g{oB nzfwqs wKrs, dhB d:kfBX i' ntskoh– 18– 63–
(r[o fpbk; gksFkjh 10)

gKu f;zx ifp ;i/ r[o{ B/, sfp :'I puB T[uko/.
ni f;zx i' ;i jwok, bj? gdkoE uko/.
f;zx gKu ;' ;i/ T[;h fdB, nzfwqs Sfe:' Bhe?.
eo:' uj? ;woE g[o; i', e:' B j'fJ tfj mhe?.
gKu gKu fco f;zx G[izrh, gm/ r[o{ fd; ukoh.
dJ/ j[ew Bkw/ fby n?;/, f;zx eo' pqD ukoh– 82–
d/; d/; eh ;zrfs sKJh, g[Bk gm$' fbfy n?;/.
gzu G[izrh s? i' nzfwqs Se? f;y, ;[y b?;/.
nzr ;zr w? oj' fs;h e/, eo' fBjkb wjkB/.
uko gdkoE d?j' fs; e' puB i' jwok wkB/– 83–
(;qh r[o{ gzE gqekF, frL frnkB f;zx ih)

pkoj wkjk eEk gqwkD (76)


ngo nB/e yo/ g[B j'fJ. nzfwqs yzv/ ek b/ ;'fJ.
ng[Bh tk;h Bkw pskt?. r[o s/ ;hyfj ofjs fdqVkt?– 19–
(;qh r[o gqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 20)

;G d/;B w' j[ew gmkfJnk. yzv/ eh gkj[b c[owkfJnk.


f;zx ;zfCnk eo Bkw p[bkt'. ig' nekb ;dk ;[y gkt'– 12–
(wfjwk gqekF Gkr d{ik, ;kyh 18)

dJh gqtkBrh ;G r[o m"o. yzv? gkj[b fwb? y[d s"o.


ifj ifj gzi G[izrh j'fJ. r[odPko/ s[b wzB b: ;'fJ– 4–
gzi G[izrhnB ifj fJeZsq j'fJ. p;e gkj[b eo g:kt? ;'fJ.
gzi G[izrhnB s/ nodk; eokU. i' wKr' ;'Jh cb gkU– 5–
(gqkuhB gzE gqekF, osB f;zx Gzr{)

w[es;o ;kfjp dk izr fiZs e/ irs r[o{ u'ih gqhsw ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd
ih irs ihnK ~ skod/ j'fJ ub/ ik oj/ jB. o;s/ ftu fJe tfjwh Fkj
w[;bwkB \eho fwfbnk, fi; B/ fiT[IfdnK jh woB s'I vofdnK epo pDk
oZyh ;h. fJ; ~ nzfwqs SekT[D dk gq;zr fJ; gqeko fJfsjk; nzdo nkfJnk
j? L—
pfjwh j[s' ceho sfj w[;bwkB ek EkB.
r'o pDkJh dhoxk fwD B'I jkE gqwkD– 1–#
dk; nkgB' w'fj pBktj[. eoj[ f;zx gkj[b Sektj[.
irs fpy? j? gzE xB/o/. Gbh gqeko ;op w?I j/o/– 5–
gqEw w{zfv f;o, Ghy wzrkt?. Gb' G/; s/ p[o' pBkt?.
oktfo gzE ;wkB B nkB. w?I goyh ;G ohs gSkB– 6–
T[ib p/; ;[ T[ib wsk. f;woB ;fsBkw[ fus osk.
:Ks/ j? w/oh nfGbkyk. pB'I f;zx w?I :Ks/ Gkyk– 7–
b/ nkr:k nzfwqs pBtk:'. yo/ j'fJ ssekb Sek:'.
;qh w[y s/ sfp Bkw T[uo:'. ;[G niw/o f;zx fsj Xo:'– 10–
(r[o gqskg ;{oi, n?B 1, nz;{ 18)

pkoj wkjk eEk gqwkD (77)


;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih fi; t/b/ fgzv e'N GkJh e/ rJ/ jB sK fJE/ d'
pkDhJ/ f;Zy ofjzd/ ;B. fJe dk Bkw ozrh okw s/ d{;o/ dk Bkw ;h x[zwh okw.
fJBQK B/ r[o{ ih bJh bzro fsnko eoe/, ;w/s ;ko/ f;zxK ~ SekT[Dk ukfjnk.
sK j}{o B/ j[ew ehsk fe GkJh, gfjbK nzfwqs Se e/ f;zx ;i' sK n;hI bzro
gqtkB eoKr/.
p;? pkDhJ/ r[of;y d'fJ. r[o nkrtB ;[Bfs G/ ;'fJ.
gqEw ikfJ gr pzdB mkBh. e[;b gqFB ;fsr[o{ pykBh– 15–
jkE i'fo i[r noi r[ikoh. ;/tk eo:' uj? jw Ekoh.
feqg eoj[ nfp nkr:k dhi?. ;zr bKroh ww eo dhi?– 16–
;eb d/r fjs uj? ;[ b:kt?. efo njko gqG{ e' fsqgskt?.
y[;h eoh n; j[ew pykBk. nzfwqs Sej[ j'fj efb:kBk– 17–
fwbj[ ykb;/ ;' pfB o{g. nzs ;w? gd b/j[ nB{g.
;qh r[o s/ ;[fB efo fsB wkBk. efo eVkj s{oB sfp nkBk– 18–
efo nodk; j[ew b? e?. d?P e' nzfwqs fd:' Se? e?– 21–
gqEw Bkw ozrh fs; e/ok. ozrh f;zx Xo:' fs; p/ok.
x[zwh f;zx d{;o/ Bkw{. Xofs GJ/ ;qh w[y ;[y Xkw{– 22–
fJ; fBjkb j'fJ w;se N/ek. y[;h eoh sfp ibfX fpp/ek.
;fG v/o/ eh ;/tk ehB. j:B uoB fjs fsqD rB dhB– 23–
(r[o gqskg ;{oi, n?B 1, nz;{ 18)

sfp r[o fYr pj[ ;zrfs nkJh, d/; wkbt/ e/oh.


d/tB br/ r[o{ fco ;fG e' gkj[b yzv/ e/oh– 42–
GkJh Grs{ e/ sp Bksh, fgqEw? f;zx ;ikJ/.
sys{, pys{ f;zx okw f;zx, cs/ f;zx fpdskJ/.
GkJh o{g/ e/ i[r Bksh Xow gow f;zx ikB'.
okwk n"o fsb'ek nkfde, fJj c{b e/ wkB'– 43–
g[B vb/ e' ;[Xk Sek:', ;zr skfj gotko{.
;'Yh e'm/ tkoB e' fco f;zx ;ik:' uko{.

pkoj wkjk eEk gqwkD (78)


n"o jikoj[ f;ZyB e' r[o, yzv/ gkj[b dhBh.
fs;h m"o eh n"o s'o fJe, eEk ;[B' nfp MhBh– 44–
(;qh r[o{ gzE gqekF, g[opkoX fp;qkw 68, feqs frL frnkB f;zx ih)

;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ sbtzvh ;kp' (s]s ;qh dwdwk ;kfjp) d/
fJbke/ ftu nzfwqs SekfJnk.
;zrs brh r[o{ fYr nktB. ;fsr[o[ nzfwqs br/ SektB.
GkJh Grs{ e/ ;p Bksh. ;i/ f;zx nk eo fpfynksh.
sys{ pys{ okw fwr/q;. cs/ f;zx p[Yk f;zx t/;.
g[B GkJh o{g/ e/ g's/. Xow f;zx gow f;zx nkJ/ Us/.
okw f;zx g[B f;zx fsqb'ek. ;i/ c{b e/ f;zx fp;'ek.
vZb/ nkfde ;kp' e/ j?I. f;zx ;i/ Se ;[Xk sp/ j?I.
(gzE gqekF, gzBk 316)

fiBQK B/ nzfwqs Se e/ Bkw nfGnk; dh ewkJh ehsh j?, fsBQK dh f;cfs


eth w{;k fw;ehI B/ @@pkoKwkj w{;/ fw;ehI ek## ftu fJ; soQK ehsh j? L—
wkfj t?;ky ;wkb fsBK ~, fiBQK gziK ~ tf; ehsk.
ekw eq'X s/ wko eokjhI, Bkw[ nzfwqs[ o;[ ghsk.
b'G w'fj s/ Sv eo wwsk, j[ewh wB[ rVQ bhsk.
ej[ w{;k fw;ehI ;/ Bo ;kX{, jfo f;wofB ftu uhsk– 2–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 128)

s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki
B/ fJ; t?;ky d/ wjhB/ ~ pj[s Gbk=uzrk fejk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu
doZ]sK dhnK Fk]K nkgDk jfonkbtsk ;fjs gqcZ[bs j'D o{g BtK t/; eo
ojhnK jB, fi; ~ d/y e/ (iht)-fJ;sqh joh gsh ~ nkgD/ d[nko/ #s/ yVh
t/ydh j'Jh p/Bsh eodh j? fe dfJnk eoe/ w/o/ fjod/ xo ftu fgnko/ gsh
(tkfjr[o{ ih) nkT[ ns/ w?~ fJ; fpyw ;z;ko s'I sko bt' ih. j/ fgnko/ gqG{ gsh
ih ! s?E'I fpBK w/ok w[Zb nZXh e"vh th BjhI j?. i/ w?I (gqG{ gsh) ih, s?~ uzrh
bZr iktK sK fJ; s/o/ fwbkg j' ikD dh ehws e"D gk ;edk j? < fJ; bJh
j/ fgnko/ ! s?~ t/y e/ w?~ e'Jh ftyk d/t/. gqG{ gsh ih ! w?I s?~ d{o BjhI ikDdh,

pkoj wkjk eEk gqwkD (79)


w?I sK s?~ s/o/ nkgD/ ;o{g ~ gSkD e/ nzdo jh wzfBnk j?. BkBe r[o{ ih p]fFF
eod/ jB fe fJ; t?;ky wjhB/ ftu T[j iht-fJ;sqh gqG{ gsh ~ gk b?Idh j?,
fi; dk Fpd ;[ofs ftu wB wzB frnk j?.
t?;ky[ Gbk ;kyk t/; eo/–
XB d/y? jfo d[nkfo nktj[ dfJnk eo/–
xfo nkT[ fgnko/ d[so sko/ s[X[ fpB[ nY[ B w'b'–
ehwfs eT[D eo/ s[X[ GktK d/fy fdykt? Y'b'–
d{fo B ikBk nzsfo wkBk jfo ek wjb gSkBk–
BkBe t?;kyhA gqG[ gkt? ;[ofs ;pfd wB[ wkBk– 6–
(nzr 1108)

@@pkoKwkj w'sh okw## nzdo w'sh okw ih B/ fJ; ft;ky d/ wjhB/ d[nkok
fJ; soQK eEB ehsk j? L—
fp;ky fp;kfoU Bkw ;kJhI dk, nkeV nkeV ubBk J/I s{z.
ykJ/I y[okeK gfjB g[FkeK, iw dk peok gbBk J/I s{z.
uko fdjkV/ o?B p;/ok, wfjb wkVhnK wZbBk J/I s{z.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, nzs ]ke ftu obBk J/I s{z– 2–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 292)

@@pkokwkj## t?okr (tfonkw f;zx) nzdo eth tfonkw f;zx ih B/ fJ;


ft;ky d/ wjhB/ d[nkok fJ; soQK eEB ehsk j? L—
t;ky t;kj Bk eo fizd w/oh, bZdr/ Gkoh Gkoh Bh.
o'D ez; s/ joBkeF ~, ikD/ d[BhnK ;koh Bh.
XBzso i/jK dh e'Jh Bk uZbh, Bkb ekb d/ ekoh Bh.
d/; ;[Xko ethFo efjzdk, d[BhnK nkyo jkoh Bh– 2–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 343)

(À) fJfsjk;e fdjkV/ fJ; ft;kyh Bkb ;pzfXs r[o-fJfsjk;e r[od[nkfonK


nzdo pj[s EKJhA wBkJ/ iKd/ jB. go ftF/F o{g ftu nzfwqs;o ;kfjp,
jfowzdo ;kfjp ih fty/ ft;kyh pj[s Godh j?, feT[Ife fJ; ft;kyh

pkoj wkjk eEk gqwkD (80)


tkb/ fdB jh phph oiBh dk e[FNh gsh d[y GziBh p/oh gk; nzfwqs ib
ftu N[Zpk brk e/ ok}h j'fJnk ;h. ;zB ÀÄÇÅ dh ft;kyh dk fdB ;h,
fi; fdB fJj xNBk tkgoh ;h.
(Á) ;zB ÀÄÄÆ dh ft;kyh tkb/ fdB ;qh r[o{ nwodk; ih B/ r'fJzdtkb fty/
pkT[bh ;kfjp fsnko eoe/ fJ; dh uZm ehsh ;h. GkJh gko' ih gow jz;
r[of;Zy d/ efjD s'I fJj ft;kyh dk Gkoh i'V w/bk r[od/t ih B/ nozG
ehsk ;h.
(Â) ]kb;k gzE dk ;kiBk fdt; s]s ;qh e/;rVQ ;kfjp, nBzdg[o ;kfjp
ih fty/ jo ;kb ft;kyh tkb/ fdB pj[s X{w Xkw Bkb wBkfJnk iKdk
j? feT[Ife fJ; fdB ;zB ÀÅÈÈ dh ft;kyh ~ ]kb;k gzE dh ;kiBk
d;w/F fgsk ih B/ fJE/ ehsh ;h. fJj gq;zr nozG ftu ft;Eko Bkb
fbfynk frnk j?.
(Ã) ;zB ÀÆ¿Å dh ft;kyh ~ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ s]s ;qh dwdwk
;kfjp, ;kp' eh sbtzvh fty/ Gkoh fJeZm ehsk ;h ns/ nzfwqs dk pkNk
fsnko eoe/ ;zrsK ~ SekfJnk ;h, fi; dh frDsh fJe bZy Á¿ j}ko
nzfwqs SeD tkfbnK dh frnkBh ;[oihs f;zx ih @@;'yh## B/ fbyh j?.
(nzfwqs o;, Gkr gfjbk, gzBk ÿ)

fJ; n;EkB s]s ;qh dwdwk ;kfjp ih ;kp' eh sbtzvh (pfmzvk) fty/
jh u'ih gqhsw ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ GkJh vZb/ ~ nzfwqs Sek e/ T[; dk Bkw
vZbk f;zx oZfynk ;h. fJE/ jh j}{o B/ Fjhd GkJh wBh f;zx ih ~ fbykoh brk
e/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk ;o{g fbykfJnk ;h ns/ r[opkDh d/ noE eoe/ Bkb
r[opkDh dk F[ZX gkm eoBk f;ykfJnk ;h.

;kyh—GkJh vZbk (f;zx) dh


frnkBh frnkB f;zx ih B/ stkoh] r[o{ ]kb;k, Gkr gfjbk d/ gzBk
1081 TZ[go fJ; soQK fbfynk j? L fJe fdB sbtzvh ;kp' eh GkJh vZbk (f;zx)
F;sqXkoh j' e/ ;koh oks ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gbzx gk; gfjo/
T[&&Zgo ;ktXkB yVk fojk. gzi tkoh oks ~ r[o{ ih p'b/, gfjo/ go e"D j? <
;odko vZbk jh p'bdk fojk fi; s'I gq;zB j' e/ r[od/t B/ fejk- okfJ vZbk,

pkoj wkjk eEk gqwkD (81)


wzr i' s/oh fJZfSnk j?. sK GkJh vZb/ B/ fejk—ih ! r[o{ nkg ih uoBK ftu
fBtk; bJh ghVh fizBh EK p]F'. j}{o B/ fejk fe nzfwqs SZe b?, i/ uoBK ftu
Gkt dorkj ftu ;dhth fBtk; b?Dk j?. eth ;zs'y f;zx ih B/ fbfynk j? fe
GkJh vZb/ B/ fejk, gqG{ ! ih fiE/ s[jkvk fBtk; j?, T[E/ fJe ghVh fizBh EK
p]F' ih, T[E/ nkgD/ gk; jh jw/Fk oZyD dh feqgk eo'.
;qh gqG[ ijk pk; s[w mkBk. fJe ghYh ej[ w[fj fdj[ EkBk.
nkgB Bihe okyhnfj w'jh. ngo B w' T[o w?I fJS j'jh– 36–
;[fB efo fs; s/ r[o{ T[ukoh. nzfwqs fbj[ yzv/ ej[ Xkoh.
vZb/ s/ vb f;zx ejktj[. g[B r[o xo e' f;de ewktj[– 37–#
(r[L gqL ;{L rzqE, n?B 1, nz;{ 28)

GkJh vZbk efjzdk j? gkfsFkj ! w?I sK nzfwqs pj[s Sfenk j?. j}{o efjzd/
jB, feZE/ Sfenk j?. efjzdk j?, ih w?I nkg dk ;hs gq;kfd Ekb ftu'A b? e/
Sedk fojk jK. r[od/t ih efjzd/ jB, GkJh, yzv/ pkN/ dk nzfwqs SeDk eo.
sK vZbk efjzdk j?, ih T[j th yzv/ dk j?, T[; ftu gqFkdk SZeD s'I gfjbK
nodk; eoe/ feogkB G/N eohdh j?.
;qh r[o ;' Gh yzv/ e/o. eod G/N fe: nfup/ p/o– 40–
;[fB efo ;qh w[fy pj[ fpe;kB/. ;[fB vb f;zx jw y[Fh wjkB/.
i' nzfwqs yzv/ e' b? j?. r[o e/ ;' ijki ufY i? j?– 41–
ebrhXo ih efjzd/ jB— GkJh vZb/, i' yzv/ pkN/ dk nzfwqs Se b?Idk
j?, T[j r[o{ e/ ijk} uVQ iKdk j?. nrb/ fdB GkJh vZb/ B/ s/ ;" Bkb j'o ihnK
B/ nzfwqs Sfenk, fi; s'I GkJh vZbk f;zx #s/ gq;zB j' e/ ;fsr[o{ ih B/ T[; ~
fJe yzvk s/ Ykbk, d' eV/ ns/ Bkb nkgD/ p;sqK dh p]fFF ehsh.
jkE i'o nkr? j'fJ yo:'. yzv/ e' nzfwqs sfp eo:'.
;" Bo ngo yo/ ;zr j'fJ. Se:' ;[Bfjo/ fJe ;fG e'fJ– 43–
g[B gq;zB pj[ GJ/ feqgkbk. pyF:' yVr pv' no Ykbk.
d?P jiko e/ ezeB d'fJ. j[s/ iokT[ py;/ ;'fJ– 44–
r[o e' p;sq g{ip/ j/s[. d/s GJ/ sfp feqgk fBe/s.
(r[L gqL ;{L rzqE, n?B 1, nz;{ 28)

pkoj wkjk eEk gqwkD (82)


fJj ;kohnK p]fFFK GkJh vZbk f;zx ih d/ gqtko gk; jB. t?;kyh nkfd,
]k; ]k; fdBK ~ fJBQK d/ doFB eokT[Id/ jB.

t?;kfy XhofB feT[ tkYhnk fiBk g/qw fpS'j[–


fJ; t?;ky d/ wjhB/ ftu T[j iht o{g fJ;sqhnK fet/I Xhoi eoB, i' gqG{
gsh s'I tkYhnk=ftSVhnK j'JhnK jB ns/ fiBQK d/ fjod/ nzdo gqwkswk d/
g/qw dk ftS'Vk j?. fJ; ftS'V/ d/ d[Zy ~ gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih
wjkoki B/ fJ; soQK do;kfJnk j? L—
1H ftS'Vk ;[D/ v[y[, ftD[ fvm/ wfoUfd–
pkM[ fgnko/ nkgD/, fpojh Bk Xho'fd– 3–
(nzr 1100)

2H ftS'j/ izp{o yt/ B tzRfB rkyV/–


i/ ;' XDh fwbzfB BkBe ;[y ;zp{j ;u[–
(nzr 520)

3H d[y[ t/S'Vk fJe[ d[y[ G{y, fJe[ d[y[ ;estko iwd{s–


(nzr 1256)

GkJh ;kfjp GkJh r[odk; ih B/ fJ; ftS'V/ d/ d[Zy ~ nkgDh ouBk efpZs
;tZJhnK nzdo fJ; soQK do;kfJnk j? fe fgnko/ gqhsw ;fsr[o{ s'I ftSVh
r[of;Zy iht-fJ;sqh gqhsw tZb, gqd/; s'I gsZqek fbydh j? fe fpoj'I-fti'r d/
o'r eoe/ fujo/ dk ozr ekra} i?;k fuZNk (fcZek) j' frnk j? ns/ ;oho d/ nzr
N'N/ N'N/ j' oj/ jB. fti'rD fJ;sqh ftS'V/ dh dFk ns/ d[ydkJh d[Zy dk ;[B/jk
fbydh j? fe ftS'V/ dh nrBh Bkb, r[od/t ! s/oh ;tkDh dk ozr ekbk j'
frnk j?. ftSVh iht-fJ;sqh o[dB eofdnK nksw-t/r ftu fjofdUI fbydh
j? fe fJ; fpoj'A-fti'r d/ o'r ekoB wkB' (w/o/ tKr) ebw dh Sksh th gkN
rJh j?. ftS'V/ ftu mzY/ ;kj b?IfdnK ns/ jkT[e/ GofdnK d[yh dFk dk
gqrNktk eodh j? fe fJe fti'rD fJ;sqh (fjod/ nzdo) ftS'Vk X; ikD eoe/
fet/I ihn ;edh j? L—
4H fpoj fpUr o'r ;/s o{g j[fJ feqsk;,
N{e N{e GJ/ gksh fbyhn? fpd/; s/–

pkoj wkjk eEk gqwkD (83)


fpoj nrfB ;/ ;tkBh wk;[ feq;B j[fJ,
fpojBh G/y b/y fpyw ;zd/; s/–
fpoj fpUr o'r b/yfB eh Sksh ckNh,
o[dB eos fby? nksw nt/; s/–
fpoj T[;k;B gqrk;B d[fys rfs,
fpojBh e?;/ ihn? fpoj got/; s/– 210–
(GkL r[odk; ih, efpZs ;tZJhJ/)

jfo ;kiB[ g[oy[ ft;kfo e? brh wkfJnk X'j[–


joh gqwkswk i' ;Zuk ;ZiD j?, fi; ~ r[opkDh nzdo fJ; soQK dZf;nk
j? L—
1H ;iD[ ;uk gkfs;kj[ f;fo ;kjK d? ;kj[–
fi;[ gkf; pfjfmnk ;'jhn? ;GBK dk t/;kj[– 22–
(nzr 1426)

g[oy[=g{oB ftnkge gqwkswk, Gkt n?;/ ;Zu/ ;ZiD g{oB gqwkswk ~ G[bk
e/ (fiBQK ~) wkfJnk bZrh (fuzpVh) j'Jh j?, T[BQK Bkb wkB' fJj X'j[=Sb j'
fojk j?.
2H ;ogBh s/ T{gfo Bjh pbhnk–
fifB pqjwk fp;B[ wjkd/T[ Sbhnk– 1–
(nzr 480)

3H wkJh wkfJnk Sb[–


fsqD eh nrfB w/x eh SkfJnk
r'fpd GiB fpB[ jV ek ib[–
(nzr 717)

g[sq ebsq B ;zfr XBk jfo nftBk;h Uj[–


j/ GkJh ! g[Zso, ebsq=fJ;sqh ns/ XB=wkfJnk fJj fe;/ iht d/ Bkb
nzs ;w/I gqb'e ftu BjhI iKd/, e/tb T[j nftBk;h=Bkw ofjs gqwkswk jh
iht d/ Bkb nzr-;zr fBZGdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (84)


1H fiE? g[sqÝ ebsqÝ B p/bh e'Jh fsE? jfo nkfg SvkfJdk–
(nzr 1076)

2H i' ;z;ko? e/ e[Nzp fwsq GkJh dh;fj wB w/o/


s/ ;fG ngB? ;[nkfJ fwbk;k–
fis[ fdfB T[B_ ek ;[nkT[ j'fJ B nkt?
fss[ fdfB B/V? e' B Y[ek;k–
(nzr 860)

gbfu gbfu ;rbh w[Jh M{m? XzX? w'j[–


w'j eoe/ (;z;kfoe wkfJeh) M{m/ XzfXnK ftu ;koh b[ekJh gbfu
gbfu=T[bM T[bM Gkt c;-c; e/ wo ojh j?.
nk;k okr[ nzdo gzuw gksFkj ih dk ;[zdo c[owkD j? fe fi; soQK fwZm/
d/ bkbu ftu c;h wZyh fwZm/ ftu jh wo iKdh j? ns/ fi; soQK jkEh ekra}
dh pDh M{mh jZEDh ~ ;Zuh ;wM e/ ftF/ o; ftu cf;nk N'fJ ftu fro iKdk
j?. w[V T[; N'J/ ftu'I nkg/ fBeb BjhI ;edk ns/ ;dk bJh w[jktsK d/ tZ;
g? e/ e[zv/ ;jkodk j?, n?;h jh fJ; wB[Zy dh dFk j?. ;z;kfoe w'j wkfJnk s/
M{m/ ;ke-;zpzXhnK ns/ e{V/ XzfXnK d/ w'j ftu cf;nk wB[Zy gbfu-gbfu Gkt
yZg-yZg e/ wo fojk j?.
1H fwm? wy[ w[nk feT[ bJ/ Uvkoh–
j;sh rofs gfJnk feT[ sohn? skoh–
(nzr 460)

2H ekbp{s eh j;sBh wB pT[ok o/ ubs[ ofuU irdh;–


ekw ;[nkfJ ri pf; go/ wB pT[ok o/ nze;[ ;fjU ;h;– 1–
(nzr 335)

3H xo ek eki[ B ikDh o{Vk– M{m? XzX? ofuU w{Vk–


(nzr 744)

fJe;[ jfo e/ Bkw fpB[ nr? bJhnfj y'fj–


fJe joh d/ ;/qFN Bkw s'I ;ZyDh j'D eoe/ (fJ; iht o{g fJ;sqh d/) ehs/

pkoj wkjk eEk gqwkD (85)


;ekw eow-Xow ;ko/ nr?=oZph dorkj, gqb'e ftu gj[zuD s'I gfjbK jh iw
wkor ftu y'j bJ/ iKd/ jB. fi; soQK gzuw gksFkj ih dk ;z[do c[owkD
j? L—
1H eow Xow gkyzv i' dh;fj, fsB iw[ ikrksh b{N?–
fBopkD ehosB[ rktj[ eos/ ek fBwy f;wos fis[ S{N?– 1–
(nzr 747)

g[okD ;kfjs nB[;ko ns/ r[opkDh d/ fJ; f;XKs nB[;ko L—


fij wkor e/ rB/ ikfj B e';k–
(nzr 264)

gqb'e dk o;sk pj[s bzpk j?, fi; d/ e'jK whbK nkfd dh frDsh eoBh
emB j?. fi; o;s/ ftu L—
fij g?v? wjk nzX r[pkok– (;[ywBh ;kfjp)

ns/ fiE/ L—
ij wjk GfJnkB d{s iw db?– (;[ywBh ;kfjp)

s/ j}{o B/ dZf;nk j? fe fiE/ @@ij w[;eb j't? nfs Gkoh–## n?;k emB
o;sk fiE/ Bkw jhB gkgkswk ~ Gkoh w[FebK dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? s/
iwK tb'I o;s/ ftu jh fJ; d/ g[zB eow y'j bJ/ iKd/ jB. ro[V g[okD nB[;ko
wks b'e s'I iw b'e sZe dk o;sk nmk;h j}ko i'iB dZf;nk j? ns/ uko e'j
dk fJe i'iB wzfBnk j?. o;s/ ftu nZm gVkn Gkt nZm mfjokn dZ;/ jB ns/
fJBQK EktK #s/ gkghnK ~ Gkoh ;}ktK fdZshnK iKdhnK jB.
2H ;j; nmk;h i'iB G{oh–
fwqs b'e s/ iwg[o d{oh–
nkm j?I m"o wr w? Gkoh–
x'fo e;N gktfj Bo Bkoh–
(r[otke ukBD, Gkr gfjbk, gzBk 63)

3H iw[ ikrksh d{i? GkfJ eo[ bkJ/–


Bktj[ G{b/ d/fJ ;ikJ/–

pkoj wkjk eEk gqwkD (86)


xVh w[js ek b/yk b/t? oshnj[ wk;k s'b eYktfDnk–
(nzr 127)

4H jfo fpB[ nto feqnk fpoE/–


ig sg ;ziw eow ewkD/ fJfj Uo? w{;/–
(nzr 216)

d:[ ft;kfo ftr[uDk gqG fpB[ nto[ B e'fJ–


d:[=g/qoe gqwkswk ~ G[bk e/ (nzs) ftr'u/ ftu nkT[Dk Gkt ][nko j'Dk
jz[dk j? ns/ gqG{ s'I fpBK nZr/ e'Jh th ;jkJh BjhI jz[dk.
1H w/o/ wB jfo jfo Bkw[ fXnkfJ–
Bkw[ ;jkJh ;dk ;zfr nkr? bJ/ SvkfJ–
(nzr 45)

fJe gqwkswk dk Bkw jh nZr/ ;jkfJsk eoB tkbk j? ns/ iwK dh wko
s'I pukT[D tkbk j? L—

gqhsw uoDh i' br/ fsB eh fBowb ;'fJ–


fijV/ wB[Zy nkgD/ fgnko/ gqG{ dh uoDhI bZr/ jB, fsB eh=T[BQK dh
;'fJ=;'Gk fJE/ s/ nZr/ fBowbh j? L—
1H fsB eh ;'Gk fBowbh gorN[ GJh ijkB–
(nzr 45)

BkBe eh gqG p/Bsh gqG fwbj[ gokgfs j'fJ–


(r[o{ ih eEB eod/ jB fe) j/ gqG{ ! (w?I) BkBe dh fJj p/Bsh j? (fe
n?;h ftSVh j'Jh ~) fwb' s/ c/o gqkgs j'fJ oj'.

nEtk L— nkg nzsjeoB ftu gqkgs sK j', go w?~ ;kfynks (gqrN)


fwb' ih, fit/I XzB/ Grs ~ fwb/ j'. :Ek L—
fwb/ gqsfy r[;kJhnk XzBk tvGkrk– 4–
(nk;k XzBk ih, wL 5, nzr 488) (nzfwqs o;, Gkr gfjbk, gzBk 43)

pkoj wkjk eEk gqwkD (87)


t?;ky[ ;[jktk sK br? ik ;zs[ G/N? jfo ;'fJ– 3–
t?;ky dk wjhBk sK jh ;[jktDk bZrdk j? i/ gfjbK g{oB ;zs fwb/ s/ fco
fwb gt/ T[j joh (jfo nfpBkFh Uj) T[j ;zs fwb g?D L—
1H ;zs ;jkJh okw e/ efo feogk dhnk fwbkfJ–
(nzr 136)

2H fiBk ;kf; frokf; B ft;o? jfo BkwK wfB wzs[–


XzB[ f; ;/Jh BkBek g{oB[ ;'Jh ;zs[– 1–
(nzr 319)

nEtk L— T[j joh ;zs (o{g j' e/ ) fwb gt/, i?;/ j}{o dk c[owkD
j? L—
3H BkBe ;zs, ;zs jfo J/e',
ifg jfo jfo Bkw[ ;'jzdh–
(nzr 79)

4H ;fsr[o[ ;zs[ fwb? ;Kfs gkJhn?,


febfty d[y ekN/ ;fG d{fo–
nksw i'fs GJh goc{fbs,
g[oy[ fBoziB[ d/fynk ji{fo–
(nzr 1198)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (88)


jfo i/fm i[Vzdk b'Vhn? N
jfo i/fm i[Vzdk b'Vhn? fi;[ nr? ;fG fBtzfB– jfo
;iD dktfD bfrnk fe;? B d/Jh pzfB– wkDe w'sh
Bkw[ gqG T[B br? Bkjh ;zfB– ozr ;G/ BkokfJD? i/s/
wfB GktzfB– i' jfo b'V/ ;' eo/ ;'Jh ihn eozfB– i' gqfG
ehs/ nkgD/ ;/Jh ejhnfj XzfB– nkgD bhnk i/ fwb?
ftS[fV feT[ o'tzfB– ;kX{ ;zr[ gokgs/ BkBe ozr
wkDzfB– jfo i/m[ ozrhbk fs;[ XDh fi; e? Gkr[ wEzfB–4–
(nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (89)


gow ;BwkB ns/ ;fseko :'r r[o ;zrs ih ! nZi fJe i/m j? Gkt i/m
d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. fJj d/;h ;kb dk sh;ok wjhBk ns/ d{;oh o[Zs rqhyw
dk gfjbk wjhBk j?. nkU ;G s'I gfjbK o;Bk ~ gftZso eohJ/—tkfjr[o{ ih
ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj–
;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki dk T[ukoB ehsk pkoj wkjk wKM okr[
nzdo fJ; wjhB/ Bkb ;pzfXs Fpd nkg ;zrsK B/ gVQ ;[fD fbnk j?. fJ;
gktB Fpd dh thuko r[owfs nB[;ko, r[opkDh dh o"FBh ftu eoBh j?.

ftFk=wkj[ i/m[ Gbk


gqkfeose wzvb ftu ;{oi ns/ Xosh dh rofdF Bkb o[ZsK pdbdhnK
ofjzdhnK jB. o[ZsK dh frDsh Å wzBh j?. ;kb d/ ÀÁ wjhB/ jB. d' wjhB/ dh
fJe o[Zs jz[dh j?. fJ; soQK S/ o[ZsK jB—p;zs, rqhyw, gkt;, ;od, fjweo,
fFfFo.

ÀH u/s, t?;ky—o[Zs p;zs. ÁH i/m, jkV—o[Zs rqhyw. ÂH ;kT[D,


Gkd'I—o[Zs gkt;. ÃH nZ;{, eZse—o[Zs ;od, ÄH wZxo, g'j—o[Zs fjweo,
ÅH wkx, cZrD—o[Zs fFfFo. fJBQK o[ZsK ftu'I fJe o[Zs rqhyw i' i/m wjhB/ s'I
F[o{ j' e/ jkV dk ;kok wjhBk ofjzdh j?, fJj nfs sgF Goh o[Zs j?, fi; ~
r[opkDh nzdo r[od/t B/ fJ; soQK do;kfJnk j? L—
rqhyw o[fs nfs rkyVh i/m nykV? xkw ihT[–
(nzr 928)

i/m rowh dh o[Zs dk gfjbk wjhBk j?. p;zs pjko s'I wro'I id i/m dk
wjhBk uVQdk j? sK ;{oi dh rowh Bkb Xosh sZgdh j?. wko{Eb nZr tKr{z
GZyd/ jB. ;o'toK dk gkDh th sgF Bkb T[pkb/ ykD bZr iKdk j?. @@pkoj
wkj ebrhnK tkb/ dh T[;sfs ftu## GkJh tho f;zx BK d/ eth B/ i/m wjhB/
nzdo GzrkDh d/ :[ZX nzdo wjzs feqgkb dk; T[dk;h ;kX{ dh ;{owskJh,
pjkdoh dk f}eo eofdnK, fJ; wjhB/ dh gqpb sgF ~ fJ; soQK eEB ehsk
j? L—
ip ufVQnk i/m fpbk;h.
gqpb shSD X{g goekFh.

pkoj wkjk eEk gqwkD (90)


;{oi T[sok yzv fBtk;h.
Xosh sg e/ GJh stk ;h.
e[se cVh feogkb T[dk;h.
wkB' gKv' rdk T[dk;h, XkfJnk i[ZX ~–##
(;fspho f;zx, pkoj wkjk fsB/, gzBk 13)

pkoKwkj d;w rzqE nzdo i/m ~ pVk pbtkB fejk j?, feT[Ife i/m uVQd/
jh gkDh s/ jtk nZr tKr j' iKd/ jB. jo uh} sZg yb'Idh j?. uZbd/ okjh o[e
e/ doZ]sK dh mzvh SK j/m p?m e/ ;oho dh sgF fwNkT[Id/ jB. fJ;/ soQK gsh
d/ Bk fwbD eoe/ iht-fJ;sqh ftnke[b j' T[mdh j? L—
Bho ;who j[sk;B e/ ;w, nT[o nek; Xok sgskJh–
gzE Bk gzEh ub? e'T{U, so[ skfe so?, sB skg f;okJh–
i/m wjk pbtzs G:', nfs fpnke[b ih:, wjk fos gkJh–
n?;/ ;e$' X;e$' ;;e$' N;e$' B jh:' e;e$' B e;kJh– 916–
(;fspho f;zx pkoj wkjk fsB/, gzBk 17)

pkoKwkj okw f;zx eth d/ eEB nB[;ko tho o; Gog{o izr :Z[X d/
toDB nzdo, i/m wjhB/ dh sgs ~ fJ; soQK eEB ehsk frnk j? L—
r[o ufVQnk i/m eokok, d[;wB d/ f;o Xfonk nkok.
b'jK trB p/;wkok, pkb{ o/sk sg/ nzrkok.
;{oi M[e eo fwb/ gjkoK,
d[FwD ;Vd/ ;kV ngkok, e[dos s/ohnK.
(gzikph pkoK wkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 145)

;[Zyk f;zx eth B/ nkgD/ ofus @pkokwkj/# nzdo eEB ehsk j? L—


i/m B/m e'Jh BjhI, ib Eb nrB nBzs.
fpoj[ fpnkfX n;kX d[y, fiB e/ Bfj xo ezs. 1.
nkfJnk i/m i'o eo jZb/, g?Idh X[g d/fJ EoEb/,
e'Jh gzEh gzX[ B ub/HHHHHH
(gzikph pkoKwkj/, gzBk 152)

pkoj wkjk eEk gqwkD (91)


fJj fdqFwkB gqkfeose wzvb nzdo i/m wjhB/ ftu ;{oi dh sgF Bkb
@@Xosh d{y ;j?, ;'y? nrfB Gy?– Bkb ihn izs d/ d[Zyh j'tD dk f}eo ehsk
j?. fJ; fdqFwkB gqkfeose wzvb s'I pknd ;{yw wzvb dh nkgDh ]k; d[BhnK
j?, fi; ftu nfrnkB ;{oi sg fojk j? ns/ ftekoK dh sgF o{g nZr Bkb-
sfg sfg yg? pj[s[ p/eko– (nzr 661)

d/ f;XKs nB[;ko b[ekJh nzdo'I sg ojh j?.


go pkjobh sgF pkoF j'D Bkb, iK mzvh jtk ubD Bkb d{o j' iKdh
j?. fJ; sgF s'I puD tk;s/ sK nwho wkfJnkXkoh b'e J/H;hH o{w nzdo th
pukn jk;b eo b?Id/ jB.

fJ; ;{yw wzvb dh d[BhnK fi; ftu wB dh rofdF Bkb nksw wzvb
ftu ftekoK dh sgF—fsqFBk, ekw, eo'X, b'G dh nZr Bkb-
nrfB ;kro[ p{vs ;z;kok– (nzr 804)

fJ; sgF s'I puD tk;s/ sK fJe jh ;kXB j?, i' r[o{ feogk Bkb jo
fJe nwho, raohp ~ gqkgs j' ;edk j?, T[j ;kXB j? L—
uzdB uzd[ B ;od o[fs w{fb B fwNJh xKw–
;hsb[ Eht? BkBek igzdV' jfo Bkw[–
(nzr 709)

fJ; ;Zuh Bkw o{gh mzY d/ d/D tkb/, FKsh d/ ;'w/, ;hsbsk d/ w[iZ;w/,
;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/, fJ; mzY eoe/ sZsh sth, sZsh o/s,
T[pbdh d/r d/ ;/e dk d[Zy BjhI wzfBnk. j}{o dh Fjkds fJ; i/m wjhB/ dh
i/m ;[dh u"E ÀÅÅÂ fpeqwh ~ j'Jh j?. eth @@ntkok## nkg dh fJ; Fjhdh
xNBk ~ fJT[I fpnkB eodk j? L—
i/m jkV ftu tZ;hnK nZrK, ;ktD Sfjpo bkJh.
oks jB/oh fgS'I fuZNh, uzB ukBDh nkJh.
fJzi/ }[bw f;sw dhnK b'jK, jd'I tZX id sghnK,
T[go T[; mzY d/ ;'w/, nkD ;wkXh bkJh.

fgqz;hgb rzrk f;zx ih dk th fJ; Fjhdh xNBk pko/ eftsk dk fJe pzd

pkoj wkjk eEk gqwkD (92)


j? L—
nrBh ibkJh nkg fi;, ;/e fJFe dk ;h bkfJnk.
okjh rhs rk e/ s[o frnk, fi; ;Zu eo fdybkfJnk.
b'j bkb #s/ nk;D iwk, f;o row o/sk ;fj fbnk,
T[pbdh ftu d/r d/ pfj, tZN Bk wZE/ gkfJnk.
se b" T[j g[sbk g/qw dk, noiB r[o{ wjkoki j?,
fwb ;G FjhdK B/ fejk, ;kvk fJj f;oski j?.

;kyh—Fjhdh ;qh r[o{ noiB d/t ih dh

;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki d/ fto'Xh d' fjZf;nK ftu tzv/ ik
;ed/ jB. fJe fjZ;k }ksh d[FwDh tkfbnK dk ;h, fiBQK ftu'I fgqEhnk,
w/jopkB s/ uzd{ w'joh ;B. d{;ok fjZ;k ;h gzvsK s/ w"bthnK dk. T[j Xkofwe
w}Qph s[nZ;p eoe/ r[od/t d/ d[FwD pD/ j'J/ ;B. fJj ;ko/ ;w/I dh T[vhe
ftu ;B, fe id'I r[o{ ih s'I pdbk b? ;eD.

Ffj}kdk ][;o' ijKrho dk S'Nk g[Zso ;h. ][;o' okik wkB f;zx dh G?D
dh e[Zy'I g?dk j'fJnk ;h. ][;o' fwo}k n}h} e'ek dh bVeh Bkb ftnkfjnk
j'fJnk ;h. nepo oki rZdh ][;o' ~ d/Dk ukj[zdk ;h go d/ Bk ;fenk. fwo}k
n}h} e'ek s/ okik wkB f;zx th fJ; jZe ftu ;B go fJjBK d'jK dk th e'Jh
tZ; BjhI uZfbnk. nkf]o fi; t/b/ ;zB ÀÅ¿Ä JhH (;zws ÀÅÅÁ fpH) ~
nepo wo frnk sK T[; s'I wro'I T[jdk g[Zso ijKrho s]s #s/ p?mk. S/ e[
wjhB/ fgS'I ijKrho d/ S'N/ Ffj}kd/ ][;o' B/ prakts eo fdZsh go pjkBk fJj
ehsk nkrok SZvD ;w/I fe T[j dkd/ nepo d/ wepo/ ;ezdohnk T[&&Zs/ c[Zb
uVQkT[D ik fojk j?. T[; ~ fJj ]poK fwb ojhnK ;B fe ijKrho fgZS/ nk
fojk j?. T[j ÂÄ¿ ;kEhnK ;D/ xpokfJnk j'fJnk gzikp tZb tfXnk. fJ; ;w/I
T[j soB skoB ;kfjp frnk. T[j gfjbK th nepo Bkb r[o{ xo d/ doFB
eo u[Zek ;h. soB skoB ;kfjp fJ; B/ b'V nB[;ko gqFkdk gkDh Sfenk. go
fJ; d/ wro/ ijKrho \"i b? e/ s[fonk nk fojk ;h. n;b ftu ][;o' dk fJokdk
bkj"o T[&&Zs/ ep}k eoe/ febQ/ ftu pfj e/ Nkeok eoB dk ;h, go T[j fJ;

pkoj wkjk eEk gqwkD (93)


isB ftu ;cb Bk j'fJnk. e[S Go';/ :'r ;kEh Bkb b? e/ ][;o' ekpb tZb
~ BZf;nk, go MBk gko eoB bZrk T[j gefVnk frnk ;h. J/B/ se ijKrho
bkj"o g[Zi frnk ;h. ][;o' s/ T[; d/ ;kEh e?dhnK dh j?;hns ftu bkj"o
fbnKd/ rJ/. ][;o' g[Zso ;h, fJ; tk;s/ T[; ~ B}opzd oZfynk frnk, go
T[jd/ ;ko/ jh ;kEh pV/ s;hj/ d/ e/ esb ehs/ rJ/. j[;?B p/r s/ npd[Zb ojhw
~ y's/ #s/ ukV e/ Ffjo ftu c/fonk frnk s/ rT{ d/ eZu/ uwV/ ftu wVQ e/ wkfonk
frnk.

pkdFkj ijKrho BtK-BtK s]s #s/ p?mk ;h. T[j eZNV w[bkfDnK ~ ][F
eoB tk;s/ r?ao-w[;bwkBK T[&&Zs/ tZX s'I tZX }[bw eoe/ dZ;Dk ukj[zdk ;h fe
T[j gZek w[;bwkB s/ fJ;bkw dk t\kdko j?. pkdFkj e'b fFekfJs rJh fe
r[o{ wjkoki B/ pkrah ][;o' dh wdd ehsh j?. ijKrho B/ T[;/ t/b/ r[od/t dh
frq\skoh dk j[ew d/ e/ w[os}k ]K ~ G/fink.

ijKrho d/ j[ew Bkb w[os}k ]K B/ r[o{ ih ~ frq\sko eoe/ bkj"o b?


nKdk. gzi f;Zy L GkJh i/mk, fgokDk, g?Vk, fpXhnk s/ bzCkj, r[o{ wjkoki
d/ Bkb bkj"o nkJ/ jB. r[o{ ih T[&&Zgo ][;o' dh wdd eoB pko/ d'F bkfJnk
frnk ;h feT[Ife ][;o' r'fJzdtkb s/ soB skoB d/ o;s/ bkj"o ~ frnk ;h.
r[o{ noiB d/t ih T[; t/b/ soB skoB ;B. bzxd/-bzxd/ ][;o' s/ e[M T[jd/
;kEhnK B/ r[o{ e/ bzro ftu'I gqFkd Sfenk s/ r[od/t ~ wZEk N/fenk. fJ; s'I
tZX T[u/uk e[M BjhI j'fJnk. fJj r[o{ xo dh wo:kdk j?. r[o{ xo'I gqFkdk jo
fe;/ ~ fwbdk j?. c/o T[jBhI jh okjhI wro/-wro pkdFkj nkg bzfxnk. go
fi; t/b/ pkdFkj bkj"o s'I s[oB tkbk ;h, T[d'I r[o{ ih d/ T[bN ][;o' dh wdd
eoB dh fFekfJs j'Jh sK pkdFkj s;hj/ d/ e/ r[o{ ih ~ wkoB dk j[ew d/
e/ T[;/ ;w/I nrQK fgFkto tZb ubk frnk ;h. y'ieko ftdtkB fJj th fbyd/
jB fe ibdh jh pkdFkj bkj"o tkg; nk frnk ;h. ÁÅ wkou ;zB ÀÅ¿Æ
sZe fco bkj"o jh fojk.

ukjhdk sK fJj ;h fe w[os}k ]kB nkg ;Zu M{m fBskodk s/ r[od/t pko/
\?;bk nkg eodk, go T[;B/ ;}k d/D dk \?;bk eoB dh ;koh f}zw/tkoh uzd{
d[FN ~ ;"Ig fdZsh. feT[Ife fJj \?;bk fto'XhnK B/ gfjbK jh eo fbnk ;h fe
r[o{ ih ~ s;hj/ d/D dk ezw uzd{ nkgD/ jZEhI eo/rk ns/ uzd{ B/ nkgDh fJj

pkoj wkjk eEk gqwkD (94)


Fos wBtkT[D tk;s/ gZfbUI XB th ]ofunk ;h. uzd{ d[FN r[o{ ih dh ikB
b?D Bkb'I T[jBK ~ JhB wBk b?D ftu nkgDh tX/o/ fiZs ;wMdk ;h. ;' ;fsr[o{
dh ikB pukT[D dk o;sk th w[os}k ]kB nkfd n\;oK dh ;bkj Bkb uzd{
B/ eZY fbnk. r[o{ wjkoki nZr/ fto'XhnK tZb'I fszB FosK oZyhnK rJhnK i'
g{ohnK eoB T[&&Zs/ r[o{ ih dh ikB pu ;edh ;h L—
ÀH r[o{ wjkoki w[;bwkB j' ikD.
ÁH r[o{ rzqE ;kfjp ftu j}os w[jzwd ;kfjp dh skoh\ d/ e[M Fpd fby
d/D.
ÂH (sh;oh Fos T[u/uh uzd{ tZb'I ;h) ;kfjp}kdk jfor'fpzd ;kfjp tk;s/
uzd{ dh bVeh dk foFsk gotkB eo fbnk ikt/.

j}{o fJj fszB/ FosK Bk wzBD, sK w"s s'I gfjbK nB/eK s;hj/ MZbD
tk;s/ fsnko j' ikD. FosK ;[D e/ r[o{ wjkoki B/ pV/ Xhoi Bkb T[&&Zso fdZsk,
@@Gb/ g[oF', fJjBK fszBK FosK ftu'I e'Jh th g{oh eoBh ;kv/ tZ; dh rZb BjhI.
s[jkvh gfjbh Fos pko/ J/Bk efjDk jh ek\h j?, fe i' fJB;kB fe;/ G?n iK
bkbu ftu nk e/ nkgDk Xow fsnkr d/Idk j?, T[j fe;/ Xow ftu th wzBD
:'r BjhI. pkeh ojh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu j}os w[jzwd ;kfjp dh skoh\
fbyD dh rZb, fJj th ;kv/ tZ;'I pkjoh j?. r[o{ rzqE ;kfjp oZph pkDh j?. i'
nekb g[oy B/ fbytkfJnk j?, n;K fby fdZsk j?. j[D T[; ftu fJe nZyo dk
th tkXk-xkNk BjhI j' ;edk. s/ foFsk Bk b?D dk \?;bk ;zrs B/ ehsk j?,
n;K BjhI. ;kv/ ftuko nB[;ko r[o{ BkBe dh ;zrs r[o{ BkBe dk o{g j?. n;hI
;zrs d/ ehs/ \?;b/ ~ BjhI pdb ;ed/.
pkp/ p[ZY/ no r[odk;. fJfsnkde f;y E/ i' yk;.
fumh ;G e' r[o{ ;[DkJh. ;G B/ efjU Bk b/j[ ;rkJh.
(gzE gqekF)

fby:' uzd{ d[;N rophb/. d[o puBB ;/ jw T[o Shb/.


nkg u[pkok pfDT[ gkgh. r[o ek xo fJBQ w'oh Ekgh.
fBzdh :k fpfX T[B r[o rkdh. eoh B ukjhJ/ fJB e/ ;kdh.

nk]oh rZb ofj rJh s;hj/ MZbD dh. T[j i' e[S th j't/rk, fBozeko dk

pkoj wkjk eEk gqwkD (95)


GkDk ;wM e/ n;hI fyV/ wZE/ MZbKr/. n;hI fsnko jK.##

fiE/ nZi eZbQ r[od[nkok v/jok ;kfjp j?, r[od/t ~ s;hj/ d/D tk;s/ T[j
EK u[fDnk frnk. pV/ ;]s gfjo/ ftu wjkoki ~ UE/ fbnKdk frnk. uzd{ B/
fJe tko fco T[j FosK gVQ e/ ;[DkJhnK. r[od/t d/ fJBeko eoB T[&&Zs/ }[bwh
ekok F[o{ j' frnk.

r[od/t ~ gkDh dh Goh d/r ftu fpmk e/ j/mK nZr pkbDh F[o{ eo fdZsh.
@@fgqEw? d/r e/ phu p?mkJ/.## uzd{ dk f]nkb ;h fe id ;oho tk;s/ gkDh dk
;/e ;fjDk n"yk j' ikt/rk sK r[o{ ih nkg/ ;G e[S wzB ikDr/. T[j BjhI ;h
ikDdk fe pqjw frnkBhnK dh nt;Ek @d[y ftfu ;{y wBkJh# tkbh j[zdh j?.
r[od/t d/ ;ko/ ;oho T[&&Zs/ Skb/ g? rJ/. r[od/t ~ d/r ftu'I eZY e/ pzdh-xo ftu
g[uk fdZsk frnk. fJ; soQK uzd{ r[od/t ~ ;'uD dk w"ek d/Dk ukj[zdk ;h.
fgqEw? d/r e/ phu p?mkJ/. Bhu/ beoh Gko ibkJ/.
(;qh r[o{ gzE gqekF)

nrb/ fdB uzd{ r[od/t gk; jk}o j'fJnk. T[jB/ FosK wzBD tk;s/
wjkoki ~ pVk g/qfonk, go wjkoki nkgD/ fBFu/ #s/ gZe/ oj/. wjkoki ~ ;]s
gfjo/ ftu fco T[;/ EK #s/ fbnKdk frnk. fJe eVkjh ftu o/s sgk e/ bkb
ehsh rJh. b'j T[&&Zs/ r[od/t ~ fpmk e/ j/mK nZr M'eDh F[o{ eo fdZsh. j/m'I b'j
sg e/ bkb j' rJh s/ T[go'I Bzr/ ;oho T[&&Zs/ ;Vdh o/s d/ eVS/ Go-Go gkT[D/
nkozG fdZs/ L—
pb{ o/s sgkfJ Xo? e?. r[o T{go eoS/ Got? e?–
(;qh r[o{ gzE gqekF)

sgs o/s r[o go tfj vko?. jkfJ B s'pk r[o{ T[uko?–


(;qh r[o{ gzE gqekF)

g[Bk d[;N B/ b'j sgkJh. sK go r[o e' d:' fpmkJh– 78–


uoB sbh ek iojh wk;k. r[o{ nv'b fEo/ nZB:k;k.
;kyh j?P r[o sB s/ B:ko/. g/y? gokopX e/ eko/– 79–
(;qh r[o{ gzE gqekF g{opkoX, fp;okw 20)

pkoj wkjk eEk gqwkD (96)


u{VkwfD eth ;zs'y f;zx B/ Gh ;qh r[ogqskg ;{oi rzqE nzdo T[BQK eFNK
dk f}eo ehsk j?, i' i' eFN r[o{ ;kfjp ih ~ }kbwK tb'I fdZs/ rJ/ ;B L—
1H efj ukeo ;' d/r T[pkoh. geo' d/j[ fs;h wfj vkoh– 41–
sfp ;fsr[o[ T[fm nkg/ rJ/. sgs Bho wfj p?mfs GJ/.
jkjk eko j/fo f;y eo?I. T[m:' fgokDk ;efs B io?– 42–

sEk L—
;fsr[o p?m/ d/r wMkoh . so/ d[;N pj[ ;wXk ikoh– 52–
(;qh r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 4, nz;{ 34)

2H sgfs o/s go fB;ub p?;/. ;[y s/ fwqd[ nk;B go i?;/.


fJs T[s nzr Bjh v[b:zs/. GJ/ w'B e[S Bjh ejzs/– 44–
ej:' d[;N g[B eoS/ b? e?. sgfs o/s fdj[ T{go g? e?.
BfjI p'bfs BfjI wkBfs Bksk. fJ; e/ rks brfj Bfj sksk– 45–
Gfo eoS/ sfp T{go gkJ/. Bfj e[S ej:' B nzr v[bkJ/.
d[j[ fd; s/ sks' nfs pko{. go ;oho go pj[ d[y eko{– 46–
(;qh r[ogqskg ;{oi rqzE, okf; 4, nz;{ 35)

3H efj efo dhox b'j wzrkJh.


Xfo T{gfo so/ nrfB ibkJh– 18–
;w sKp/ e/ sgfs eokJh.
d/y gkseh bhJ/ p[bkJh.
fJ; go yo/ j'j[ sg ;j'.
Bkfj sK Bksk b?p/ uj'– 19–
r[o{ B T[so dhB; e'Jh.
b'j no{YfB T[o wfj j'Jh.
nkfd uzvkb fi feBj[ fBjko/.
;GfjfB jk jk eko T[uko/– 20–
(;qh r[ogqskg ;{oi rqzE, okf; 4, nz;{ 36)

;kok ;oho ;V e/ GVEk j' frnk. fJj nfsnkuko t/y e/ Xosh s/ nkekF

pkoj wkjk eEk gqwkD (97)


th ezp T[m/.
fJ; }[bw dh uouk ;ko/ Ffjo ftu j' ojh ;h. ]po ;[D e/ ;kJhI whnK
who ih nkg t/yD tk;s/ nkJ/. t/y e/ T[jBK nkj dk Bknok wkfonk s/ T[jBK
dhnK nZyK #u'I jzM{ Xosh #s/ fvZr/ ;B. T[jBK d't/I jZE T[mk e/ ][dk d/ ;kwQD/
fFetk (frbQk) ehsk ;h.
nZr'I Xhoi d/ g[zi r[od/t B/ jZE dk fJFkok eofdnK fejk, @@;kJhI ih !
oZp d/ pzfdnK ~ fFet/ eoB/ BjhI ;'Gd/, ;r'I efjDk ukjhdk j? L
s/ok ehnk whmk bkr?–
jfo Bkw[ gdkoE[ BkBe[ wKr?–
(nzr 394)

nEtk-
Bk e' w/ok d[;wB[ ofjnk Bk jw fe; e/ p?okJh–
pqjw[ g;ko[ g;kfoU Ghsfo ;fsr[o s/ ;'Mh gkJh–
(nzr 671)

nZr M'eD tkb/ s/ o/s d/ eVS/ gkT[D tkb/ jZE th e[S ;w/I tk;s/ o[e rJ/,
go uzd{ dk fdb Bow Bk j'fJnk. T[jdk jZm s/ r[Za;k ;ko/ jZdK-pzB/ NZg frnk.
T[jB/ pVh yoQth ;[o ftu fejk, @@wjkoki ! w/ok fJokdk s[jkvh ikB b?Dk
BjhI ;h, fJ;/ tk;s/ w?I j[D se e[S Bowh tosdk nkfJnk jK, go i/ nkg
ikB d/D #s/ jh s[Zb/ j'J/ j', sK nzs ;w/I tk;s/ fsnko j' ikU. s[;hI w/o/ Bkb
i[Zr'A pkjoh ehsh j?. j[D w/ok tko ;fjD tk;s/ fsnko j' ikU.##

@@g[oyk !## r[od/t B/ U;/ Xhoi Bkb T[so fdZsk, @@n;hI T[; @oikJh# dh
jo @o}k# ftu ok}h jK. i' s/o/ fdb nkt/, s{z eo ;edk j?A.## T[; ;w/I B/V/ jh
dfonk okth dh fJe ;ky tfrnk eodh ;h, i' nZi fJe p[ZYk Bkbk pD e/ ofj
rJh j?. Gkt/I o[Zs ;]s rowh dh ;h, go dfonk dk gkDh gjkVK s'I po\K Yb
e/ nkT[D ekoB ekch mzYk ;h. uzd{ d/ j[ew Bkb iZbkdK B/ r[o{ wjkoki ~ b'j
s'I u[Ze e/ okth d/ mzY/ gkDh ftu ;[ZN fdZsk. fJ; rZb dh ;ky GkJh osB f;zx
ih Gzr{ B/ th Goh j?—
e/ r[o noiB dohnkfJ B p'fV:'.
e/ r[o s/r pjkdo ;h; B s'fV:'.

pkoj wkjk eEk gqwkD (98)


e/ ;kjpikd/ Bkfj wokJ/.
Fho y'o s'fj Bkfj e[jkJ/.

nZr d/ ;V/ T[&&Zs/ mzYk gkDh g?D Bkb ibB eJh r[Dk tX ikfJnk eodh
j?. gqwkswk o{g r[o{ noiB d/t ih B/ ;koh ibD ;jko bJh, go gzi G{se
;oho dk sK nkgDk jh Xow j?. T[j e[dos d/ fB:wK ftu uZbD bJh wip{o
j?. ;oho nZr Bkb ;V e/ GVEk j'fJnk fgnk ;h. mzY/ gkDh ftu g?D eoe/
;oho yZyVh tKr cN frnk s/ nkswk gowkswk ftu fwb rJh.

r[o{ ih ~ sZsh o/s gk-gk ghVs ehsk frnk, T[pbd/ gkDh ftu th
T[pkfbnk frnk s/ nzs j'o s;hj/ d/D bJh okth d/ mzY/ gkDh ftu vp'fJnk
frnk go r[o{ ih dh nkswk @s/ok ehnk whmk bkr?– jfo Bkw gdkoE BkBe
wKr?.# rkT[Idh (À jkV, ÀÅÅÂ fpH) gowksw ;kro ftu bhB j' rJh. GkJh
r[odk; ih B/ fJ; nb"fee Fjhdh ~ fJT[I nzfes ehsk j? L
ofjd/ r[o[ dfonkT[ ftfu, whB e[bhB j/s[ fBopkDh.
do;B[ d/fy gszr fiT[, i'sh nzdfo i'fs ;wkDh.
;pd[ ;[ofs fbt fwor fiT[, GhV gJh fufs nto[ B nkDh.HHHH
r[o noiB ftNj[ e[opkDh– 23– (tko 24, gT[Vh 23)

Fjhd d[ZyK eFNK s'I BjhI vodk. fJ; pko/ fJe eth dk pj[s ;z[do eEB
j? L
T[;/ :/ F"e j? jodw BJh so}/-i\k fenk j?.
jw/I :/ F"e j? d/y/I f;sw eh fJzsjk fenk j?.

Fjhd wodk BjhI ;r'I nkgD/ tor/ nB/eK Fjhd g?dk eo fdzdk j? L
][dk ikB/ v{pB/ tkb/ B/ fenk ejk fJB w"i'I ;/.
w"i/I nki se f;o c'Vsh fcosh j?I ;kfjb ;/.

;Zu ~ goyD tkb/ s/ FjhdK d/ n;EkB dh wjkBsk ;wMD tkb/ fJe


;ZiD efjzd/ jB L
Fjhd'I eh esbrkj ;/ fenk fpjso eknpk <
Fjhd'I eh ]ke g/ s' ][dk Gh e[opkB j'sk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (99)


fJe j'o eth B/ pVk ;z[do fbfynk j? L
i' nkFe j?I Fjkds e/ t'j ihBk S'V d/s/ j?I.
fyb"Bk ;wM eo fi;w e' ][Fh ;/ c'V d/s/ j?I.
Bk s]s' ski Bk j{o'I eh j;os j?,
][dk Gh ][dkJh d/ s' tkg; w'V d/s/ j?I.
Fjhd eh i' w"s j? t'j e"w eh j:ks j?,
j:ks s' j:ks j? t'j w"s Gh j:ks j?.

ÀÅ¿Å Jh;th ~ r[o{ noiB d/t ih Fjhd j'J/ ;B. fJj sgF, fJj d[Zy
sZshnK sthnK, T[pbdhnK d/rK dk sK BjhI bZfrnk feT[Afe r[o{ ih n;b ;zs
;B. ;hsbsk d/ w[iZ;w/ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/, s[ykoh okr[ d/ @@pkoj
wkjk## nzdo i/m d/ wjhB/ ~ Gbk=uzrk fejk j?, go fJj uzrk T[BQK ~ bZrdk
j? L—
fiBk ;kf; frokf; B ft;o? jfo BkwK wfB wzs[–
XzB[ f; ;/Jh BkBek g{oB[ ;'Jh ;zs[– (nzr 319)
Bj ;hsbz uzdq d/tj Bj ;hsbz pktB uzdBj–
Bj ;hsbz ;hs o[s/D BkBe ;hsbz ;kX ;PiBj– 39–
(nzr 1357)

n?;/ Bkw o;hJ/ ;zs iBK ~ i/m dh sgF sK eh L—


epho ;zs[ B Skv? ;zsJh iT[ e'fNe fwbfj n;zs–
wfbnkro[ G[:zrw p/fYT[ s ;hsbsk B sizs– 174–
(nzr 1373)

fJ; nt;Ek ftu id ;[ofs ftu Fpd ;wk frnk s/ wB fNe frnk sK
T[; eos/ gqwkswk dk ehsk jo fJe ezw uzrk bZrdk j?. j[D Gkt/I i/m dh
rowh, sgF g?Idh j't/, T[j th uzrh bZrdh j?. d[Zy ftu th wkbe gqwkswk BjhI
G[Zbdk, tkfjr[o{ d/ r[D rkT[D s/ rqfjD eoB tkbh iht-fJ;sqh gqG{ ~ Gkn
iKdh j?.
XB fpBT[ eo/dh r[D ;ko/dh r[D ;koh gqG Gktk–#
(nzr 1108)

pkoj wkjk eEk gqwkD (100)


n?;h iht-fJ;sqh dk tkfjr[o{ fNekDk T[; T[&&Zuh gZeh EK eok d/Idk j?,
fiE/ fe;/ soQK dh th sgF g'j BjhI ;edh. fi; B/ d[Zy ftu T[; ~ u/s/ oZfynk,
T[j iht-fJ;sqh tkfjr[o{ i?;h j' rJh, fJj ;G @@eofw fwb?.## gqwkswk dh
ofjws Bkb jz[dk j?.
wkj[ i/m[ Gbk gqhsw[ feT[ fp;o?–
Eb skgfj ;o Gko, ;k XB fpBT[ eo?–
XB fpBT[ eo/dh r[D ;ko/dh, r[D ;koh gqG Gktk–
;ku? wjfb oj? p?okrh, nktD d/fj s nktk–
fBwkDh fBskDh jfo fpB[ feT[ gkt? ;[y wjbh–
BkBe i/fm ikD? fs;[ i?;h, eofw fwb? r[D rfjbh– 7–
(nzr 1108)

b'V j? T[; gqG{ gqwkswk Bkb i[VB dh. i[VB s'I Gkt j? fwbkg, T[;
gqwkswk dk fwbkg eoe/ ;dhth ;[y j' nkT[Dk j?.

@@pkoKwkj p[ZbQ/ Fkj ek## nzdo, p[ZbQ/ Fkj B/ i/m d/ wjhB/ ftu gqwkswk
d/ ftS'V/ d/ d[Zy ~ fJ; soQK T[ikro ehsk j? L—
i/m i?;h w[M nrB j?, ip e/ fpSo/ whs.
jw T[B fpB feuoe xo p;fj, jwoh T[B ;zr gqhs.
b'nK bkNK gkT[IdhnK i/m, wib; p?m/ pkrK j/m,
sZsh Bjh mzY eb/i/ g/N, dcso eZY g[okD/ d/y wj[ok ykBhnK.
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 67)

gdw G{FB vkeNo tho f;zx ih nkgDh ouBk @@ezs wj/bh## pkoKwkj
ftu i/m wjhB/ pko/ fJ; soQK dk gqrNktk eod/ jB L—
uVQ fgnk i/m t/ ezsk !, sghnK G'nK s/ tktK,
nzdo X[Zydk ftS'V/, S/i/ b[S b[S ojhnK.
(pkoj wkj wkM ;Nhe, frL w'jB f;zx T[obkDk, gzBk 67)

fJ; fwbkg dh rZb Fw; ih B/ fJ; soQK do;kJh j?, i' nkg ozr oZsV/
;B L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (101)


w?I s{z j'tK, s{z w?I j't/I, n;hI ob fwb fJe j' ikJhJ/.
w?I ikB pDK, s{z sB Eht/I, ob d' fJe fd; nkJhJ/.
i' se/ Uj fJe' nky/, d' B' e'Jh B ikD/.
nk gqhsw fwb g/qw Bro ftu, gqhs ohs fJT[I gkJhJ/.
(pkojwkj ;Nhe, fgzqL rzrk f;zx, gzBk 23)

gzuw gksFkj ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih fJ; i/m d/ wjhB/ nzdo ;k~
fJ; soQK T[gd/F dh p]fFF eod/ jB L—

jfo i/fm i[Vzdk b'Vhn? fi;[ nr? ;fG fBtzfB–


i/m d/ wjhB/ ftu T[; joh nekb g[oy nzsoikwh Bkb i[Vzdk=i[VBk
b'Vhn?=ukjhdk j?, Gkt T[; gqwkswk Bkb i[VBk ukjhdk j?, fi; d/ nZr/ ;ko/
S'N/=tZv/ skesK tkb/ fBT[Id/ Gkt fBT[I e/ Bw;ekoK eod/ jB. gzuw r[od/t
ih B/ rT[Vh okr[ ftu eEB ehsk j? fe T[; gqwkswk Bkb i[VB eoe/ ;G e'Jh
fwZso pD iKd/ jB ns/ T[; Bkb i[fVnk fuZs wB fNZe iKdk j?. e'Jh fe;/ soQK
dk M'ok gSsktk BjhI jz[dk, fJ; ;z;ko ;wz[do s'I gko T[skok j' iKdk j?. fJ;
bJh j/ wB ! s{z nkgD/ nkg ~ joh Bkb i'V. T[; Bkb i[VBk jh s/ok n;b
ezw j?.
1H jfo f;T[ i[o? s ;G[ e' whs[–
jfo f;T[ i[o? s fBjub[ uhs[–
jfo f;T[ i[o? B ftnkg? ekV_k–
jfo f;T[ i[o? s j'fJ fB;skok– 1–
o/ wB w/o/ s{z jfo f;T[ i'o[–
ekfi s[jko? Bkjh j'o[–
(nzr 238)

Grs XqÞ ih T[; gqwkswk Bkb i[fVnk sK fJ; b'e dk oki ns/ nNZb
gdth gqkgs eo bJh s/ T[skBgs okik th fJe soQK Bkb XqÞ tZb j' frnk ;h.
GkJh r[odk; ih B/ fJ; ;ko/ gq;zr ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
XqÞ j;dk xfo nkfJnk, efo fgnko[ fgT[ e[SfV bhsk.
pkjj[ gefV T[mkfbnk wB ftfu o';[ wsq/Jh ehsk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (102)


vvj[fbek wK g[S? s{z ;ktkDh j? fe ;ohsk.
;ktkDh jK iBw dh, Bkw[ B Grsh eofw fdqVQhsk.
fe;[ T[dw s/ oki[ fwb/, ;sqÞ s/ ;fG j'tfB whsk <
gow/;o[ nkokXhn? fid{ j'Jhn? gfss g[Bhsk.
pkjfo ufbnk eofD sg[, wB p?okrh j'fJ nshsk.
Bkod w[fB T[gd/f;nk BkT[ fBXkB[ nfwU o;[ ghsk.
fgSj[ oki/ ;fdnk nfpub[ oki eoj[ fBs Bhsk.
jkfo ub/ r[ow[fy ir ihsk– 1–
(GkL r[odk; ih, tko 10, gT[Vh 1)

;z;ko Bkb iK ;z;kfoe ;zpzXhnK Bkb i[fVnK ;dhth fwbkg BjhI, ;w/I
Bkb ftS'Vk j' nkT[Idk j?. joh gqG{ gqwkswk Bkb i[fVnK ;dhth fwbkg j?,
ftS'Vk BjhI, ;r'I ;woZE r[o{ ftSfVnK ~ w/b d/Idk j? L—
2H i[fV i[fV ftS[V/ ftS[fV i[V/– ihft ihft w[J/ w[J/ iht/–
e/fsnk e/ pkg e/fsnk e/ p/N/ e/s/ r[o u/b/ j{J/–
nkr? gkS? rDs B nkt? fenk iksh fenk j[fD j{J/–
(nzr 1238)

3H s{Nh szs[ opkp eh tki? Bjh fti'fr–


ftS[fVnk w/b? gqG{ BkBe efo ;zi'r– 32–
(nzr 934)

4H ftS[fV ftS[fV i' fwb/ ;fsr[o e/ G? GkfJ–


iBw woD fBjub[ GJ/ r[ow[fy Bkw[ fXnkfJ–
(nzr 1416)

T[; Bkb i[VBk fe; soQK j?, T[; dh FoD g?Dk j?, T[; dk gZbk, bV
geVBk j?.

jfo ;iD dktfD bfrnk fe;? B d/Jh pzfB–


T[; joh (;Zu/) ;ZiD d/ bV bZfrnK, T[j ;Zuk fwZso gqG{, bV bZr/ wB[Zy
~ pzBQ e/ fe;/ ~ BjhI fdzdk, Gkt fe;/ j'o iw nkfd d/ jtkb/ BjhI eodk,

pkoj wkjk eEk gqwkD (103)


;r'I bV bZr/ dh nkg oZfynk eodk j?. i' wB[Zy g/qw ;fjs gqG{ d/ uoB ewbK
Bkb i[VB o{g T[; d/ bV bZr iKdk j?, T[; #s/ n?;h p]fFF j' iKdh j?
@@dktfB pzfXU B iks##, i?;/ gzuw r[od/t d/ puB jB L—
1H nktX efNT[ B iks g/qw o; uoB ewb ;zfr–
dktfB pzfXU B iks fpX/ wB do; wfr–
gkte ifoU B iks ofjU iB X{fo bfr–
Bho[ B ;kef; p'fo ubfj jfo gzfE gfr–
BkBe o'r d'y nx w'j fSd/ jfo Bkw yfr– (nzr 1389)

i' wB eoe/ GktBk Bkb r[o{ dk bV cV b?Id/ jB, ;fsr[o{ ;kfjp ih


T[BQK d/ pzXB eZN fdzd/ jB. pzBQ e/ sK fe;/ d/ jtkb/ eh eoBk j?, fi; soQK
okfinK d/ rtkbhno d/ febQ/ #u'I pzXB eZN e/ nkgD/ ikw/ dhnK sDhnK (bV)
cVk e/ ÄÁ okfinK ~ i/bQ ftu'I eZY fbnk ;h.

;kyh—pzdhS'V dks/ dh
tZy-tZy fJfsjk;ekoK B/ fJ; gq;zr ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—

r[o gqskg ;{oi rzqE ns/ ;qh r[o{ gzE gqekF nkfd fJfsjk;eko B}opzdh
dk th tX/o/ d'F uzd{ f;o jh wVQd/ jB. T[jBK d/ efjD nB[;ko uzd{ B/
pkdFkj ~ GVekfJnk fe S/t/I r[o{ nkgD/ fgsk dk t?o b?D tk;s/ \"i fsnko
eo oj/ jB s/ T[jBK dk wB'oE w[rab oki d/ fto[ZX prakts eoBk j?. fco id
r[o{ ih pkdFkj d/ p[bkJ/ fdZbh rJ/, sK uzd{ B/ fJe Bi{wh ~ foFts d/ e/
pkdFkj gk; G/fink. Bi{wh B/ fejk fe r[o{ ih rtkbhno d/ febQ/ ftu ofj
e/ ukbh fdB sg eoB, sK pkdFkj d/ f;o'I ;kV;sh Nb ;edh j?. fJ; ekoB
r[o{ wjkoki rtkbhno d/ febQ/ ftu B}opzd ehs/ rJ/, go n;b ekoD
frq\skoh d/ fJj ;B L
;G ;zrs fi; do;B e' nkt?.
efj ;u/ gks;kj r[B rkt?– 17–
;[B ijKrho wB wkfj fo;kt?.
isB eo/ e[M jkE Bk nkt?.
(;kyhnK gksFkj S/t/I dhnK)

pkoj wkjk eEk gqwkD (104)


ns/ ra?o-f;Zy fJfsjk;ekoK dh okJ/ j? fe f;ZyK dh iZE/pzdh dh \"ih skes
tXdh t/y e/, G?-Ghs j'J/ pkdFkj B/ r[o{ ih ~ oki;h e?dh ti'I rtkbhno
d/ febQ/ ftu B}opzd eo fdZsk. fJj dbhb fdb ~ tX/o/ iudh j?.

efBzxw nB[;ko r[o{ ih dk nbp/bk ;[Gkn s/ izrh M[ekn frq\skoh dk


ekoD pfDnk. w?ekb\ nB[;ko S/t/I r[o{ ih gfjb/ nfij/ r[o{ ;B, fiBQK B/
fFeko y/bD ~ fBs eow pDkfJnk. f;ZyK s/ w;zdK tZb'A pkpk p[ZYk ih okjhA
efjD s'I r[o{ ih B/ fejk fe w?I e'Jh p/b'Vh s/ BkikfJ} rZb BjhI eo fojk.
w?I ;w/I nB[;ko mhe eo fojk jK. bsh\ nB[;ko r[o{ ih tb'I b'jrVQ febQk s/
nekb s]s ;kfjp dh f;oiBk eoBh fJj Fkjh je{ws ~ f;Xk ;Zdk th ;h
e'Jh ekotkJh eoB dk. ;hHn?uHg/B nB[;ko j}{o dh Fkjh mkm pkm s/ f;Zy
\"i B/ pkdFkj ~ fuzss ehsk. fJ; B/ fJe j'o ekoD th dZf;nk j? fe r[o{
jfor'fpzd ih fgsk r[o{ noiB d/t ih dhnK f;fynktK #s/ uZbD ~ ;woZE ;B.
(;kvk fJfsjk;, Gkr 1, gzBk 279-80)

S//t/I r[o{ ih B/ f;Zy ;zrsK ~ \"ih iZE/pzdh ftu pdbDk F[o{ eo fdZsk ;h.
wkbk d/ Bkb Bkb f;ZyK d/ rkso/ sbtkoK th ;'Gk gkT[D bZr gJhnK ;B.
r[od/t dh fBrokBh ftu f;Zy \"ih etkfJd eod/ ns/ izrbK ftu fFeko
y/vd/. r[o{ wjkoki nkg x'V/ dh n;tkoh d/ F"ehB ;B. eJh tko r[od/t F/o
dk fFeko e/tb sbtko Bkb efonk eod/. fJj ]poK pkdFkj se th
g[ZihnK.

e'Jh th pkdFkj nkgD/ oki ftu fe;/ \"ih iZE/pzdh ~ podkFs BjhI
eodk sK ijKrho th fet/I eodk. T[jB/ t}ho ]K s/ fezu p/r ~ nzfwqs;o
G/fink fe T[j r[o{ wjkoki ~ fdZbh b? nkT[D. T[j d't/I n\;o r[o{ wjkoki
d/ FoXkb{ ;B. T[j pV/ nkdo wkD Bkb j}{o ~ fdZbh b? rJ/. T[; t/b/ j}{o
d/ Bkb fszB ;" F;soXkoh f;Zy rJ/. r[od/t B/ wi~ d/ fNZb/ T[&&Zs/ v/ok ehsk,
fiZE/ ed/ r[o{ BkBe d/t ih th fNe/ ;B.

;fsr[o{ ;Zu/ gksFkj dhnK eJh fdB pkdFkj Bkb w[bkeksK j[zdhnK
ojhnK. eJh tko d't/I izrb ftu fFeko y/vD th rJ/. fJe tko r[od/t B/

pkoj wkjk eEk gqwkD (105)


pkdFkj ~ fJe fGnkBe izrbh F/o d/ jwb/ s'I th pukfJnk. fJjBK ;kohnK
xNBktK dk pkdFkj d/ fdb T[&&Zs/ uzrk n;o fgnk, go T[jd/ wB dk Fzek
g{oh soQK Bk fwfNnk. nzs T[jd/ wzd/ ;bkjekoK dh u[ZeDk ekoB r[o{ ih ~
rtkbhno d/ febQ/ ftu B}opzd eo fdZsk frnk.

fJ; febQ/ ftu nZr/ ptzik j'o th oki/ e?d ;B. T[j T[E/ fJe soQK Bkb
Boeh ihtB r[}ko oj/ ;B. r[od/t d/ ikD Bkb febQ/ dk ;kok tksktoD
pdb frnk.
pv/ b'e pzd sj oj/. ;fsr[o gk; nkB ;G pj/.
ip br do;B gqG ek eo?. fuzsk ;'e d/ys gojo?.
(wfjwk gqekF)

j}{o d/ T[gd/F dk ;dek febQ/ d/ ;oekoh eowukohnK d/ wB pdb


rJ/. T[j e?dhnK Bkb uzrk ;b{e eoB bZr gJ/.

Gkt/I r[o{ wjkoki ih oki;h e?dh ;B, go T[jBK dh uzfrnkJh dk


pkdFkj d/ wB T[&&Zs/ n;o }o{o ;h. fJ; tk;s/ pkdFkj tZb'I wjkoki d/ ]ouK
tk;s/ o'}kBk u'yh oew fwbdh ;h. wjkoki T[j oew j'o e?dhnK dhnK b'VK
g{ohnK eoB tk;s/ ns/ T[jBK bJh bzro tk;s/ ]ou eo SZvd/ ns/ ;fsr[o{
ih nkg G'iB, nkgD/ feosh f;Zy dk feos eoe/ fsnko ehsk Sed/ ;B.
;qh w[y ejk feos eo fbnkt'. ;' G'iB jw e' eotkt'.
(r[o fpbk; gksFkjh S/thI)

r[o{ ih dh B}opzdh dh ]po nzfwqs;o g[Zih, sK ;zrsK pj[s p/uB


? j'JhnK.
;ko/ gzikp ftu fJ; XZe/Fkjh d/ fto[ZX o'; tXD bZr fgnk. r[o{ noiB d/t ih
dh Fjhdh dk ;Zb b'eK d/ fdbK s'I ni/ fwfNnk BjhI ;h fe d{;oh rabsh
pkdFkj B/ T[go'I fJj eo fdZsh. r[o-doFBK fpBK f;Zy fpjpb j' rJ/. pkpk
p[Y
Z k ih GkJh r[odk; ih d/ T[& Zdw ;dek ifEnK d/ o{g ftu f;Zy Fpd gVQd/
s/ o'; gqrN eod/ eJh tkoh rtkbhno th g[i
Z iKd/ ;B.

;kJhI whnK who ih dk g{ok Bkw, who w[:hB-T[b-n;bkw ;h. nkg ih


dk iBw, ;zB ÀÄÂÀ ~ ek}h ;kJhI fdZsk ih d/ xo, ;h;skB ftu j'fJnk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (106)


;h;skB, mZmk s/ GZeo d/ B}dhe ;z[do Ffjo ;h. nkg ih d/ dkdk ih dk
Bkw, ek}h ebzdo cko{eh ;h. nkg ih d/ fszB Gok ;B—ek}h T[;wkB ]K,
ek}h skfjo ]kB s/ ek}h p'bD ]K . ibkb s/ iwkb d' G?DK ;B. ]Pkik f]}o
gk;'I fJBQK B/ Xkofwe fJ;bkwh ftfdnk f;Zyh ;h. ;kJhI whnK who ih B/ w"bkBk
;Z:d nbkj dh ;zrs fi; t/b/ bkj"o Ffjo ftu ehsh, T[; t/b/ nkg ih dh
T[wo ÁÄ ;kb dh ;h. wfjwk gqekF dk fbykoh nkg ih pko/ fbydk j? L
whnK who i; ntb ceho. GJ/ w[ohd sKe/ ijKrho.
nko\ ekwb e;p eh ykB. wjK fsnkrh pv/ ;[ikB.
J/e uNkJh oky/ \oF. tj gke w[;Zbk wkB' noF.
J/e xVk fgnkbk wkNk ek oj?.
(wfjwk gqekF)

nkg ih g{oB frnkBtkB \eho ;B. ijKrho nkg ih dk FoXkb{ ;h.


fsnkr fposh tkb/ ;B. fwZNh dk fgnkbk s/ xVk oZyd/ ;B. nkg ih dk r[o{
jfor'fpzd ;kfjp ih Bkb nEkj g/qw ;h. whoh ghoh d/ wkbe ;qh r[o{ jfor'fpzd
;kfjp ih dh frq\skoh dh d[Zy Goh ]po ;kJhI whnK who ih ~ fwbh sK fJ;
d[Zy ~ ;kJhI whnK who ih ;jko Bk ;e/. b'e-GbkJh ~ w[Zy oZy e/ T[j nkg
fdZbh ik e/ pkdFkj ~ fwb/. T[jBK gzikp dh p/u?B jkbs s'I pkdFkj ~ ikD{
eokfJnk. Bkb jh T[jBK r[od/t pko/ g{o/ ft;Eko Bkb ;wMkfJnk. r[o gskg
;{oi rzqE nB[;ko, pkdFkj ijKrho B/ fJe tko whnK who ih ~ ;zs pko/
g[ZfSnk sK ;kJhI ih B/ dZf;nk fe ;zs r[o{ noiB d/t ih ;B fiBQK ~ s{z Fjhd
eokfJnk j?. j[D ;zs ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih jB, fiBQK ~ s{z rtkbhno
d/ febQ/ ftu e?d eo oZfynk j?. pkdFkj ~ e'Jh itkp BjhI ;h nkfJnk.
r:' ;kfjp sp fs;jh e? gk;?. t? fJezs :'I p[M:' yk;?.
ej[ gho ih ;zsB bZSB. ;wM i'fJ w? ;?t" ;PZSB– 29–

;kJhI whnK who ih B/ ;zsK pko/ i' dZf;nk, T[; dk f}eo frnkBh frnkB
f;zx ih B/ fJ; gqeko ehsk j? L

pkoj wkjk eEk gqwkD (107)


ej:' gho ;[B ;zsB G{yB. oj/I fpekoB s/ nkd{yB.
;Ks fus fpqs oy? fNekJh. Bfj pk;Bk c[o j? ekJh.

nEtk L—
d[y ;[y nfXe d/fJ i' e'Jh. oj? nv'b w/o ;w ;'Jh– 32–
fiw r[o noiB btg[o wkjh. ;j/ e;N n; ej/ B ikjh.
jfor'fpzd nfp fsB e/ g{s. j?I ;fG fpX fsB ;w wip{s.
uj? sK T[bN g[bN eo vko?. g? tfj ioB oys ngko?– 39–
fiB e' feb/ r[b/o wMko/. oy:' efo pzd fpqEko/– 40–
(;qh r[o{ gzE gqekF)

Bjh gho fYr p'b:' r:'. eo pzdB xo nkts G:'.

ijKrho ~ ;KJhI whnK who ih B/ ;k\ FpdK ftu fejk, @@pkdFkj


;bkws, gzikp ftu tX ojh p/u?Bh d{o eoBk ukj[zd/ j', sK r[o{ ih ~ fojkn
eo fdT[. r[o{ ih dk fJokdk fe;/ fe;w dh prakts eoBk, iK nkgDk oki
ekfJw eoBk BjhI, T[j sK e/tb ;wkfie s/ Xkofwe s"o #s/ b'eK ~ T[&&ZfunK
eoBk ukj[zd/ jB. b'eK ~ ][dk dh pzdrh ftu bk e/ Gb/ ezwK bJh g/qoBk jh
f;Zy Xow dk w[Zy T[d/F j?.## ;' pkdFkj B/ ;zB ÀÅÀÁ ftu j}{o dh fojkJh
dk j[ew d/ fdZsk.

f;Zy fJfsjk;ekoK d/ eEB nB[;ko GkJh i/mk ih dk th fJ; fojkJh ftu


ek\h fjZ;k j?. T[j fJe tko Bi{wh dk G/; Xko e/ pkdFkj ~ fwb/ s/ ;fsr[o{
ih ~ fojkn eoB bJh fejk.

;qh r[o{ gzE gqekF nB[;ko fi; t/b/ r[o{ ih ~ febQ/ ftu ukbh fdB s'I
T[&&Zgo phs rJ/ sK GkJh i/mk ih B/ gfjbK F/o dk o{g Xko e/ oks ~ pkdFkj
~ vokfJnk. c/o Bi{whJ/ dk o{g Xko e/ dZf;nk fe i/ nZi r[o{ ih ~ febQ/ #u'I
pkjo Bk fbnKdk sK nZi F/o s?~ ]sw eo d/Dr/.
ukbh fdB s/ nfXe fpskJ/. Gbk ufjs s' b/j[ p[bkJ/.
i/ eo nki B T[BQ? p[b? j?I. No? B e/jo nkts y?j?– 24–
(;qh r[o{ gzE gqekF)

pkoj wkjk eEk gqwkD (108)


GkJh i/m/ B/ Bi{whJ/ d/ o{g ftu pkdFkj ~ fJj puB ej/ s/ GkJh i/mk
ih ub/ rJ/.

;' fJ; gqeko t}ho ]K j}{o dh fojkJh dk j[ew b? e/ rtkbhno g[Zik,


go nZr'I okfinK dh p/Bsh wzB e/ r[o{ wjkoki B/ fJeZfbnK fojkn j'D s'I
fJBeko eo fdZsk. j}{o B/ fejk, @@;kv/ Bkb ;ko/ oki/ e?dh SZv/ ikD.## fJj
;[D e/ t}ho ]K fco tkg; fdZbh g[Zik. t}ho ]K B/ pkdFkj ~ ;wMkfJnk fe
;G oki/ r[o{ wjkoki d/ n;o EZb/ jB. i/ r[o{ wjkoki T[jBK dh }kwBh u[ZeD
sK ;G ~ fojkn eo d/Dk ukjhdk j?. fJ; soQK ;ko/ d/F ftu FKsh tos ikt/rh.
pkdFkj d/ fJj dbhb fdb bZrh. T[jB/ r[o{ ih dh }kwBh dh Fos T[&&Zs/ ;ko/
f;nk;h e?dh okfinK dh fojkJh dk j[ew d/ fdZsk.

r[o-fJfsjk; nB[;ko r[o{ ih B/ ptzik ebhnK tkbk y[ZbQk ikwk gfjfBnk


(i' T[u/uk J/;/ ekoi tk;s/ pDtkfJnk frnk ;h), ns/ T[; dh fJe-fJe ebh
T[jBK ptzik okfinK d/ jZE ftu cVk e/ ;fsr[o{ ih ;G ~ Bkb b? e/ fefbQUI
pkjo nkJ/. fJj ÄÁ ebhnK tkbk u'bk fgzv xVkDh r[od[nkok ;kfjp fty/
fgnk j?. fJ; T[geko dk ;dek b'e r[o{ wjkoki ~ @pzdhS'V# efjD bZr gJ/.
fgzqL ;fspho f;zx ih B/ r[o{ dk rtkbhno ofjDk, ÀÅÀÀ s'I nr;s ÀÅÀÂ
sZe wzfBnk j?. ÀÅÀÂ dh dhtkbh r[o{ ih B/ nzfwqs;o wBkJh j?. go w[fj;B
ckBh ÀÁ ;kb e?d dk ;wK fbydk j?, i' rabs j?. g'q\?;o ;kfjp f;zx ih r[o{
ih dh fojkJh nr;s ÀÅÁÀ fbydk j?. ;'jD f;zx ;hsb B/ r[o-fJfsjk;
d; gksFkjhnK ftu ;zws ÀÅÆÇ s'I ÀÅÇÂ fpH dk ;wK r[o{ ih nzfwqs;o s'I
pkjo oj/ fbfynk j?. rtkbhno d/ febQ/ ftu r[o{ ih fezBk ;wK oj/ jB, fJ;
pko/ ftdtkBK d/ ftuko tZy-tZy jB.

stkoh] r[o{ ]kb;k nB[;ko ÀÀ ft;ky ÀÅÆÃ fpeqwh ~ rtkbhno rJ/


;B. À ;"D ÀÅÆÃ ~ fdZbh nkJ/ ;B. cZrD ÀÅÆÄ ~ fdZbh s'I gzikp tZb ub/
s/ ÁÁ u/s ÀÅÆÅ ~ nzfwqs;o g[Zi/ ;B.

fJj T[; gqwkswk dk fpod j? i' FoB ftu nk g?Idk j?, T[; dh oZfynk
eodk j?. fi; soQK e'Jh S'Nk ;z;koh okik fe;/ FoB nkJ/ ~ pzBQ e/, jZEeVhnK
nkfd bk e/, fe;/ tZv/ oki/ ~ cVk fdzdk j?, T[j gqwkswk fJt/A BjhI eodk,
;r'I FoB nkJ/ ~, rb/ bk e/ fgnko eodk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (109)


2H i' ;ofD nkt? fs;[ ezfm bkt? fJj[ fpod[ ;[nkwh ;zdk– (nzr 544)

T[; gqG{ d/ i' bV bZr/ jB, T[BQK ~ gqwkswk Bkw dk ]}kBk p]F
fdzdk j?.

wkDe w'sh Bkw[ gqG T[B br? Bkjh ;zfB–


fJj gqG{ dk Bkw (;z;kfoe) wkDe w'shnK s'I ehwsh j?. T[; tvw[Zb/
ehwsh Bkw ~ ;zBQ BjhI bZrdh. iw irksh th fJ; ~ y'j BjhI ;edk.
1H jfo XB eT[ T[uek B/fV B nktJh,
iw[ ikrksh vzv[ B brkJh– 4–
(nzr 734)

@@wkDe w'sh## ;w[zdo ftu'I fBebd/ jB, ;w[zdo dhnK ykVhnK ftu'I
fBebD tkbhnK f;ZgK ftu'I w'sh fBebd/ jB, fiBQK dhnK tZy-tZy ehwsK
jz[dhnK jB.
wkDe=fJj gjkVK ftu'I fBebd/ jB. fuZN/ ozr d/ ehwsh s/ uwehb/
gZEo ~ jhok efjzd/ jB. bkb ozr d/ ehwsh gZEo ~ bkb efjzd/ jB. bkb
s'I S'N/ N[eV/ ~ wkDe efjzd/ jB. fJ; s'I S'Nh N[eVh ~ bkbVh s/ u{zBh efjzd/
jB. Bhb/ ozr d/ ehwsh gZEo ~ Bhbw efjzd/ jB. fJBQK ;kfonK dk t}B,
;z[dosk ns/ uwe-dwe nB[;ko w[Zb g?Idk j?. go i' gqG{ dk Bkw wkDe w'sh
j?, fJ; dk e'Jh w[Zb BjhI gk ;edk. fJj nw'be j?.
2H pj[ ;k;sq pj[ f;fwqsh g/y/ ;op YY'fb–
g{if; Bkjh jfo jo/ BkBe Bkw nw'b– 1–
(nzr 265)

3H wB wfj wkDe[ bkb[ Bkw[ osB[ gdkoE[ jho[–


;u tyo[ XB[ Bkw[ j? xfN xfN rfjo rzGho[–

BkBe r[ow[fy gkJhn? dfJnk eo/ jfo jho[– 4– 21–


(nzr 22)

pkoj wkjk eEk gqwkD (110)


ozr ;G/ BkokfJD? i/s/ wfB GktzfB–
ozr=nBzd, ][FhnK, e"se ns/ nBzd i' fgZS/ dZf;nk j?. @@u/fs r'ftzd[
nokXhn? j't? nBzd[ xDk–## fJj ;ko/ BkokfJD?=gqwkswk gk; jB, fisB/ e[
(iht d/) wB ftu GktzfB=uzr/ bZrd/ jB (go gqkgs ;Zuk nBzd bV bZfrnK
~ jz[dk j?).
1H ;rb nBzd[ ehnk gow/;o ngDk fpod[ ;w_kfonk–
;kX iBk j'J/ feogkbk fpr;/ ;fG gotkfonk–
(nzr 806)

i' jfo b'V/ ;' eo/ ;'Jh ihn eozfB–


joh gqG{ i' ukjz[dk j?, T[j ezw nkgDh fJZSk nB[;ko eodk j?. (nZr'I) ;ko/
iht th T[; gqG{ d/ j[ew ftu ezw eod/ jB.
1H ehsk eoDk ;op oikJh feS[ ehu? i/ efo ;ehn?–
nkgDk ehsk feS{ B j't?, fiT[ jfo Gkt? fsT[ oyhn?– 1–
w/o/ jfo ihT[ ;G[ e' s/o? tf;–
n;k i'o[ Bkjh i/ feS[ efo jw ;kej fiT[ Gkt? fst? pyf;– 1– ojkT[–
(nzr 736)

i' e[M gqG{ B/ eoBk jz[dk j?, T[j nkgDh fJZSk nB[;ko jh eodk j?, T[;
~ fe;/ gk;'A ;bkj b?D dh b'V BjhI g?Idh.
2H phU g{fS B w;bfs Xo?– i' feS[ eo? ;[ nkgfj eo?–
(nzr 863)

3H s[X[ fpB[ d{ik Bkjh e'fJ–


s{ eosko[ eofj ;' j'fJ–
s/ok i'o[ s/oh wfB N/e– ;dk ;dk ifg BkBe J/e–
(nzr 723)

i' gqfG ehs/ nkgD/ ;/Jh ejhnfj XzfB–


fijV/ iht gqG{ gqwkswk B/ nkgD/ pDk bJ/ jB, T[j (gqG{ fgnko/ ;zs

pkoj wkjk eEk gqwkD (111)


Grs) XzBsk :'r ej/ iKd/ jB.
1H BkBe XfB XfB XzfB iB nkJ/ s/ gotkD[–
(nzr 252)

2H XzB[ XzB[ XzB iB[ nkfJnk–


fi;[ gq;kfd ;G[ irs[ sokfJnk–
iB nktB ek fJj? ;[nkT[–
iB e? ;zfr fufs nkt? BkT[–
(nzr 294)

3H fsB XzB[ iD/dh wkT[ nkJ/ ;cb ;/–


(nzr 488)

fJj wkbe dh p]fFF j? fe feogk eoe/ fi; ~ gqG{ B/ nkgDk pDk


fbnk j?, T[j XzBsk :'r pD frnk j?. fJeZb/ wB[Zy d/ nkgD/ isB Bkb gqG{
fwbkg iK XzBsk :'r BjhI pfDnk ik ;edk, fJj sK gqwkswk dh feogk Bkb
jh j' ;edk j?.

nkgD bhnk i/ fwb? ftS[fV feT[ o'tzfB–


r[o-T[gd/F s/ r[o-feogk s'I fpBK i/ ihnK d/ nkgD/ ehs/ :sB Bkb
gqwkswk fwb ;edk j't/ sK iht T[; s'I ftSV e/ feT[I o'tD. c/o gqkgsh dk
nBzd fet/I wkfDnk ik ;edk j? < sK j}{o p]fFF eod/ jB—

;kX{ ;zr[ gokgs/ BkBe ozr wkDzfB–


gzit/I r[o{ BkBe ih c[owkT[Id/ jB fe fiBQK wB[ZyK ~ gqG{ fgnkfonK dk
Gkt ;kX{ ;zr[ gqkgs j'fJnk j?, T[j jh gqG{-gqkgsh dk nBzd wkDd/ jB.
1H y'is y'is ;[Bh fJj ;'fJ–
;kX ;zrfs fpB[ sfoU B e'fJ–
(nzr 373)

2H wjk gftsq ;kX ek ;zr[–


fi;[ G/Ns bkr? gqG ozr[– 1–
(nzr 392-93)

pkoj wkjk eEk gqwkD (112)


jfo i/m[ ozrhbk fs;[ XDh fi; e? Gkr[ wEzfB– 4–
fJ; i/m d/ wjhB/ nzdo fs;[ joh gqG{ XDh=wkbe dk ozrhbk=nBzd
T[; ~ jh gqkgs j[zdk j?, fi; d/ wZE/ d/ Gkr uzr/ jB.
1H fifj fpfynk ;rbh sih bhU G/y p?okr–
ej[ BkBe ;[B[ o/ wBk fsj Bo wkE? Gkr[–
(nzr 1427)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (113)


nk;kV[ sgzdk fs;[ br?

nk;kV[ sgzdk fs;[ br? jfo Bkj[ B fizBk gkf;–


irihtB g[oy[ fsnkfr e? wkD; ;zdh nk;– d[:? GkfJ
ftr[uhn? rfb gJh;[ iw eh ck;– i/jk phi? ;' b[D? wE?
i' fbfynk;[– o?fD ftjkDh gS[skDh T[fm ubh rJh
fBok;– fiB e" ;kX{ G/Nhn? ;' dorj j'fJ ybk;[– efo
feogk gqG nkgDh s/o/ do;B j'fJ fgnk;– gqG s[X[ fpB[
d{ik e' Bjh BkBe eh nodkf;– nk;kV[ ;[jzdk fs;[
br? fi;[ wfB jfo uoB fBtk;– 5–
(nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (114)


gow ;BwkB ns/ ;fseko :'r r[o{ o{g ]kb;k ;kX;zrs ih !
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

nZi jkV d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. fJj jkV r[o{ ;kfjp ih d/ T[ukoB ehs/
pkoj wkjk d/ f;XKs nB[;ko d/;h ;kb dk u"Ek wjhBk j?. nfsnzs sgF Goh
rqhyw o[Zs dk jkV d{ik wjhBk j?. fJ; sgF Go/ wjhB/ ~ fe; soQK n;hI r[o{
;kfjp ih d/ T[gd/F o{g SkfJnk EZb/ ;[ydkJh pshs eoBk j?, fJ; ;pzX ftu
ftuko eoBh j?.

ftFk=;{oi[ rrfB sg?


;z;ko dh ;koh jbub, rowh, ;odh, X[Zg, SkfJnk, ukBD, o"FBh,
fdB, oks, ;{oi d/ nk;o/ #s/ yVh j?. ;{oi dh rowh Bkb jh pZdb pDd/
jB s/ to;d/ jB ns/ }whB dh jfonkbh s/ o[ZsK dh spdhbh ;koh ;{oi d/
nk;o/ #s/ yVh j?. nDfrDs t/; i' gqfeosh d/ pDd/ jB, fJj ;ko/ ;{oi dh
rofdF Bkb jh pDd/ jB L—
;{oi[ J/e' o[fs nB/e–
BkBe eos/ e/ e/s/ t/;–
(ehosB ;'fjbk)

o[ZsK dh spdhbh s/ gqfeosh d/ pDd/ t/; nzdo fJe n?;k t/; s/ n?;h o[Zs
j? fi; ~ n;hI rowh dh o[Zs eoe/ ikDd/ jK, i' rqhyw o[Zs nkyhdh j?. fJj
sgF Goh o[Zs j?. fJ; o[Zs ftu ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih dk eEB j? fe L—
HHHHH@@;{oi[ rrfB sg?–## ;{oi nekF ftu n?;k sZgdk j?, fi; dh sgF Bkb
Xosh ;koh GZm dh soQK sZgdh j? wkB'I nZr GZydh j?. fJ; nZr i?;h sgF Bkb
;o'toK dk ib ;[Ze iKdk j?, y{jK, fNT{pt?&&ZbK nkfd dk ib xZN iKdk j?, iK
EZb/ v{zxk ufbnk iKdk j?. po;ksh BdhnK BkfbnK dk ib ;[Ze iKdk j?.
doZ]sK dhnK Fk]K e[wbk iKdhnK jB. fgnk;/ gzSh Xosh dh e[Zy ]kbh t/y,
T[&&Zgo ~ sZeD bZr g?Id/ jB. sZgdh b{n Bkb ihtB M[b; iKd/ jB. fJ; soQK
iht, izs{, gF{, gzShnK ftnke[b j'fJnK dh sZgd/ ;{oi nZr/ e'Jh g/F BjhI
iKdh. d;w rzqE d/ nzr ÂÆÅ #s/ pkoj wkj nzdo fJ; jkV d/ wjhB/ ftu GZm

pkoj wkjk eEk gqwkD (115)


tKr sZgdh s/} jtk Bkb ihnK nzdo ekjb gJh dZ;h j? ns/ fJ; sgF s'I
xpok e/ ;G wB[Zy fJ;sqhnK xoK ftu p?m rJ/ jB. gzSh ftuko/ gkDh s/ SK ~
Y{zvd/ gJ/ jB. e?;h o[Zs nk rJh j? fe jo fJe ~ GhV gJh jh bZrdh j?. vZv{
s/ w'o gJ/ p'bd/ jB. ftS[Vh j'Jh iht o{g fJ;sqh dh eh jkbs j't/rh, T[;
pko/ e[M fejk BjhI ik ;edk. (d;w rqzE nzr-ÂÆÅ)
gT[B gquzv pj/ nfs skgs, uzub fufs d;' fd; XkJh–
p?; ntk; oj? Bo[ Bkfo, fpjzrw tkfo ;[ Skfj sekJh–
d/fy n;kV BJh fofs, dkdo w'oB j{z xBx'o brkJh–
rkY goh fpojh iB e', N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 917–
(pkoj wkj fszB/, ;fspho f;zx, gzBk 18)

jkV wjhB/ dh sgF ~ @@pkoj wkj okw f;zx## nzdo fJ; okw f;zx eth
B/ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
ufVQnk jkV rrB i/ p'b/, gzSh b'N g'N j' v'b/.
gkDh p{zd Bk fwbdh N'b/, joBK fgm j'J/ G[i e'b/.
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 145)

@@pkoKwkj pktk d/;oki## nzdo fJ; d/;oki eth B/ jkV wjhB/ ~ fJ;
soQK eEB ehsk j? L—

ekch d/;, sko 3


ufVQnk jkV wjhBk nkbh,
fpoj'I nrfB u[soc'I pkbh.
jkV jtkV T[mD uT[c/o/,
bkN fpoj'I T[mdh fdb w/o/.
eo eo EZehnK isB ps/o/,
ib rJ/ pkra B nkfJnk wkbh.
xo p?mB fdb w{b B GKdh,
tfb tfb c/o izrb tZb iKdh.
izrb iKdh X[g ibKdh,

pkoj wkjk eEk gqwkD (116)


fcoB to'b/ X{V T[mkbh.
pZdb B}o fes/ BjhI nkt/,
ukfsqe fiT[A ihT[Vk fpbbkt/.
fit/ gkghjk e{e ;[Dkt/,
;kiB w/x B}o BjhA Gkbh.
fiT[ fwor Eb ftu Bho fgnk;k,
wo[ Eb Bho Bdh xo nk;k.
;G fdB GNes fcos T[dk;k,
ib fpB d/fyU ;G Eb ykbh.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zzx gdw, gzBk 233)

d;w/F r[o{ ih dh T[;ss ftu tho f;zx eth tb'I jkV ~ b? e/ fJ; soQK
eEB ehsk frnk j? L—
ip ufVQnk jkV ;pb iotkDk,
;{oi dyD ~ T[m XkDk.
f;zx ;'j/ Bhbk pkDk,
T[s tb i[fVnk ;G s[oekDk.
wE/ vkj/ nkD gmkDk,
nr/ i' ;kfjp dk GkDk, d'fJ db Neo/.
w[jo/ bVd/ f;zx uN/N/,
oD ftu Go/ o'j ozxV/N/.
fiT[ eo ok; wuh BN p/N/,
fvZrD gbkD/ fsT[ gmD/N/.
fiT[ tY tY f;fNnk syD/N/ (soykD),
d[oiB sVcD X{V bg/N/, fiT[ f;o peo/.
(pkoj wkj fszB/, ;fspho f;zx, gzBk 13)

n?;h jkV d/ wjhB/ dh sgF s'I puD tk;s/ gosZy o{g ftu eJh ;kXB
T[gbpZX jB. fi; soQK gZy/,e{bo, J/H;hH o{w ns/ po\kBh fJbkfenK dh ;?o

pkoj wkjk eEk gqwkD (117)


nkfd ;kXB ns/ fpqSK dh ;zxDh SK gqkgs ehsh ik ;edh j?.

fJ; jkV d/ wjhB/ dh fdqFwkB gqkfeose wzvb dh sgF s'I fpBK d{;oh
;{yw wzvb, nksw-wzvb nzdo nfrnkB o{g ;{oi dhnK ftF/ fteko nkfd
feoDK dh sgF ns/ ekw, e'qX, b'G, w'j, njzeko, fsqFBk nkfd ftekoK dh
nZr Bkb o{jkBh F[ZG r[DK d/ p{N/ ;V iKd/ jB.
dktk nrfB pj[s[ fsqD ikb/ e'Jh jfonk p{N[ ofjU oh–
(nzr 384)

:Ek L—
nrfB ;kro p{vs ;z;kok–
(nzr 804)

d?th r[D, F[G r[D ;ko/ ;hsb jB go nk;[oh ;zgdk, ;ko/ ntr[D sgF
Go/ row jB. ;fs, ;zs'y, dfJnk, Xow, ;hb, ;ziw, ;po, fywk nkfd ;ko/
mzY/ jB, go ekw, eo'X, b'G, w'j, njzeko, t?o, fto'X, Jhoyk nkfd ;ko/
nfsnzs row jB. fJBQK ftekoK dh sgF nZr s'I ns/ gqsZy nZr d/ ;/e s'A puD
dk ;kXB j?— Bkw ib. Bkw fi; fjod/ ftu tf;nk j?, T[; ~ nZr ;kV
BjhA ;edh. fi; soQK Grs gqfjbkd ~ ;kVB dk :sB ehsk frnk, j'bek
gqfjbkd dh G{nk nZr ftu b? e/ p?mh go Grs dh okyh gqG{ B/ ehsh s/ j'bek
;V e/ G;w j' rJh ;h. GkJh r[odk; ih dk eEB j? L—
ib nrBh ftfu xfsnk ib? Bk v{p? r[o go;kfd.

fJj ;koh gT[Vh fJ; gqeko j? L—


xo joDky; d?s d/ ebfo etb[ Grs[ gqfjbkd.
gVQB gmkfJnk ukN;kb gKX/ fufs j'nk nfjbkd.
f;wo? wB ftfu okw Bkw rkt? ;pd[ nBkjd[ Bkd[.
Grfs eofB ;G ukNV/ gKX/ j'fJ oj/ ft;wkd[.
oki/ gkf; o{nkfJnk d'yh d?fs tXkfJnk tkd[.
ib nrBh ftfu xfsnk ib? Bk v[p? r[o go;kfd.
ekfY yVr[ ;fd g[fSnk eT[D[ ;[ s/ok j? T[;skd[.

pkoj wkjk eEk gqwkD (118)


EzwQ gkfV gorfNnk Bof;zx o{g nB{g nBkfd.
p/w[y gefV gSkfVnB[ ;zs ;jkJh nkfd i[rkfd.
i? i? eko eofB pqjwkfd– 2–
(tko 10, gT[Vh 2)

sgdk EzwQ gqfjbkd ~ ;kV BjhA ;fenk, fJ; bJh Bkw ib s/ Bkw-o;
;hsb mzY d/D tkbk j?. Bkw fJsBk mzYk j? L—
1H uzdB uzd[ B ;od o[fs w{b B fwNJh xKw–
;hsb[ Eht? BkBek igzdV' jfo Bkw[–
(nzr 709)

2H efb sksh mKYk jfo BkT{–


(nzr 288)

3H nks; d[Bhnk y[Be Bkw[ y[dkfJnk–


(nzr 1291)

4H sgs eVkjk p[fM rfJnk r[fo ;hsb Bkw[ dhU–


(nzr 1002)

s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo jkV d/ wjhB/ dh sgF dk fBoDk ;qh
r[o{ BkBe d/t ih B/ fJ; soQK ehsk j? L jkV dk wjhBk n?;k uzrk sgF Gfonk
j?, fi; eoe/ nekF ftu ;{oi sZgdk j?, Xosh d[Zy ;jkodh j?, ;{oi ib
~ ;[ek fdzdk j?, Xosh nZr dh soQK sZgdh j?, fJ; nZr Bkb o; ;[Ze fojk j?,
;{oi c/o th nkgDk eosp BjhI SZvdk. ;{oi dk oZE fcodk j?, fJ; eoe/
fJ;sqhnK SK sZedhnK jB. fpzv/ sgF s'I puD tk;s/ NhI NhI, uhI uhI eod/ jB.
;[y sK ;Zu ;o{g Bkb i[fVnK jh gqkgs j'Dk j?. iht o{g fJ;sqh ntr[DK dh
pZXh nZr/ uZbdh j?. jK, fi; ~ joh f;woB tkbk wB gqG{ B/ fdZsk j?, ;qh r[o{
BkBe d/t ih efjzd/ jB fe fJj iht-fJ;sqh jo ;w/I gqG{ Bkb i[Vh ofjzdh
j?. fJ; nt;Ek ftu fco sgF Gfonk jkV, Gbk uzrk bZrdk j?.
nk;kV[ Gbk ;{oi[ rrfB sg?–
Xosh d{y ;j?, ;'y? nrfB Gy?–
nrfB o;[ ;'y? wohn? X'y?, Gh ;' feos[ B jko/–

pkoj wkjk eEk gqwkD (119)


oE[ fco?, SkfJnk XB ske?, Nhv[ bt? wzfM pko/–
ntrD pkfX ubh d[y[ nkr?, ;[y[ fs;[ ;ku[ ;wkb/–
BkBe fi; B' fJj[ wB[ dhnk, woD[ ihtD[ gqG Bkb/– 8–
(nzr 1108)

gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki p]fFF d/ xo


nzdo nk e/ feogk eod/ jB fe jkV dk wjhBk feBQK ~ sZgdk bZrdk j?.

nk;kV[ sgzdk fs;[ br? jfo Bkj[ B fizBk gkf;–


jkV dk wjhBk T[BQK ~ sZgdk bZrdk j?, joh gqG{ gsh fiBQK gk; BjhI
j?. Gkt T[BQK iht-fJ;sqhnK ~ fJj jkV dk wjhBk sgF Gfonk d[ydkJh
bZrdk j?, fiBQK gk; joh gqG{ gsh BjhI jz[dk, fiBQK d/ fjod/ ftu gqG{ gsh dk
f;woB T[; dh :kd BjhI j?, feT[Ife L—
1H fpgfs sjk ijk jfo f;woB[ Bkjh–
e'fN nBzd ij jfo r[B rkjh–
(nzr 197)

fi; fjod/ ftu gqG{ gsh dh :kd Gkt T[; dk Bkw tf;nk j?, T[; ~ jkV
d/ wjhB/ dh sgF sK eh, T[; ~ iw wkor dh fGnkBe nZr dk ;/e th BjhI
bZr ;edk L—
2H ij wjk GfJnkB sgfs pj[ xkw–
sj jfo e/ Bkw eh s[w T{gfo Skw–
ijk fsqyk wB s[M[ nkeoy?–
sj BkBe jfo jfo nzfwqs[ poy?– 4–
(;[ywBh ;kfjp, nzr 264)

fi; fjod/ ftu r[o{ dk Fpd, puB, T[gd/F tf;nk j?, T[; ~ ib v'p
BjhI ;edk, nZr ;kV BjhI ;edh, u'o e[M u[ok BjhI ;ed/ L—
3H r[o ek puB[ p;? ihn Bkb/–
ifb Bjh v{p? s;eo[ Bjh b/t? Gkfj B ;ke? ikb/– 1–
(nzr 679)

pkoj wkjk eEk gqwkD (120)


;kyh—GkJh fpXh uzd ih
GkJh fpXh uzd B/ fJe tko r[o{ ih dh FoB ftu nkT[D s'I gfjbK wZMK
u'oh ehshnK ;B. wZMK d/ wkbe fgZSk eod/ T[jBK d/ wro nk oj/ ;B. GkJh
fpXh uzd B/ nkgD/ pukn bJh wZMK SZgV ftu tkV e/ nkg pkpk ndbh ih
d/ uoBhI ik gJ/ ;B. pkpk ndbh ih B/ fejk fe r[o{ noiB d/t ih oZfynk
eoB ~ ;woZE jB, go gqD eo fe nZr'I wkVk eow s/ wkVh ;zrs BjhI eoKrk
sK r[o{ ih ;jkfJsk eoBr/. pkpk ndbh ih d/ efjD nB[;ko, fpXh uzd ih
B/ r[o{ ek nk;ok fbnk sK r[o{ ih B/ oZfynk ehsh. wZMK d/ wkbeK ~ GkJh fpXh
uzd dk e'Jh gsk BjhI bZfrnk fe ;kvhnK wZMK fJ; B/ u'oh ehshnK ;B. c/o
GkJh fpXh uzd, pkpk ndbh ih dh g/qoBk Bkb r[o{ noiB d/t ih d/ gk;
nkfJnk. r[o{ ih B/ u'oh nkfd wkV/ eow S[vk e/ jw/Fk pkDh gVQfdnK,
goT[gekoh ihtB pshs eoB tk;s/ fejk. r[o fpbk; gksFkjh S/thI
nB[;ko L
ubs gzE r[opkDh rkt?.

GkJh fpXh uzd ih jw/Fk r[opkDh gVQd/ ofjzd/ ;B. ;' f}eo nkT[Idk j?
fJfsjk; nzdo fe L

fJe tko eFwho dh ;zrs ;fsr[oK d/ doFBK ~ nk ojh ;h, fiBQK gk;
G/Nk s'I fJbktk ;'jD/ ;z[do d[Fkb/ ;B. ;zrs fi; tes gZNh d/ B}dhe nkJh
sK o;s/ ftu e[M pkoF Bkb ;bkp eoe/ d[Fkb/ gZNh d/ pdkwh pkra ftu ;[ZeD/
gkJ/. gZNh d/ gmkD fwo}k p/r B/ d[Fkb/ d/y e/ nkgD/ nfjbekoK ~ fejk fe
fJj d[Fkb/ f;ZyK s'I y'j bU. d[Fkb/ y'j/ ikD s'I pknd ;zrs d/ wB #u pj[s
T[dk;h nk rJh. j}{o d/ gk; gjz[u nkg' nkgDh G/Nk oZy Bw;eko ehsh s/
d[Fkb/ y'j/ ikD dh ;koh tkosk efj ;[DkJh. ;fsr[oK B/ ;zrs dk puB
;[DfdnK pkpk fpXh uzd ih ~ d[Fkb/ b? nkT[D dk j[ew fdZsk. pkpk ih
;fsr[oK dh nkfrnk b?, Bw;eko eoe/ gZNh ~ otkBk j'J/. gZNh gj[zu e/ d[Fkb/
]ohdD tkb/ tgkoh pD d[FkfbnK dk G/s fbnk. fco d[Fkb/ b?D bJh fJe
p/rw dk o{g pDk e/ gZNh d/ ;{p/ fwo}k p/r d/ wfjbK #u gjz[u e/ p/rwK ~ u[pko/
ftu pzd eoe/ nkg d[Fkb/ eZY bJ/. fJsB/ ~ o"bk g? frnk fe f;Zy p/rw pD

pkoj wkjk eEk gqwkD (121)


e/ d[Fkb/ b? frnk j?. gZNh d/ jkewK B/ Ffjo d/ dotk}/ pzd eotk e/ x/ok uko'I
so\ gkfJnk. GkJh ih B/ nkgDk pukn eoB bJh fJe Gfmnko/ s'I mfjoB
tk;s/ irQk wzrh. T[; B/ p/Bsh ehsh fe pkpk ih, s[;hI r[o{ d/ f;Zy j' s/ w/o/
gk; e/tb GZm tkbh irQk j?. J/E/ dkD/ G[zB e/ w?I nkgDk r[}kok eodk jK.

nkg ;fsr[oK #s/ g{ok Go';k oZy pbd/ GZm ftu p?m rJ/. ;fsr[o{ ih B/
T[; tes GkJh eh vo"bh nkgD/ ;oho #s/ ib dhnK rkroK gtkJhnK. nkgD/
f;Zy GkJh fpXh uzd ~ ;/e Bk bZrD fdZsk. fJ; gqeko GkJh fpXh uzd B/ d[Fkb/
r[o{ ih d/ jk}o eo wjkB gq;zBsk gqkgsh ehsh. T[; n;EkB dk Bkw
r[od[nkok GZmk ;kfjp j?. fJ; dk gqpzX pkpk dfJnk f;zx ih ;[o f;zx tkfbnK
gk; j?, i' GkJh fpXh uzd ih dh nz; pz; jB. r[o fpbk; gksFkjh S/thI
nB[;ko, T[; ;w/I ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK ;?IuhnK fbys o{g ftu pj[s xZN
fwbdhnK ;B. r[opkDh d/ gquko tk;s/ GkJh fpXh uzd ih B/ r[o{ d/ j[ew Bkb
;?IuhnK th fbyhnK L
ss fSB ekrd bhJ/ wzrkfJ. ou ;?IuhnK wB wfj ;[fy gkfJ.
(r[ofpbk; gksFkjh S/thI, gzBk 676)

GkJh fpXh uzd ih B/ r[o{ rzqE ;kfjp dk ;o{g th fbfynk j? i' fpbktb
okr sZe, Grs ;XBk ih dh pkDh sZe jh fby ;e/ ;B. ;zg{oB ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk ;o{g i/ fby iKd/ sK pj[sk uzrk jz[dk. fJj ;o{g fpbktb okr
sZe, pkpk ih dh nz; pz;, pkpk dfJnk f;zx ih gk; j?. fJe tko GkJh eo'Vh
wZb d' x'V/ fdbpkr s/ r[bpkr, r[o{ ih dh G/Nk eoB tk;s/ b? e/ nk fojk
;h. o;s/ ftu bkj"o d/ Btkp nBkfJs T[bk ]K d/ efjD #s/ \"idko bZbk p/r
B/ y'j bJ/ ;B. r[o{ ih d/ j[ew Bkb GkJh fpXh uzd B/ xkjh pD e/ gfjbk
x'Vk r[o{ ih gk; fbnKdk, sK j}{o B/ gq;zB j' e/ e[M wzrD tk;s/ fejk sK
GkJh fpXh uzd ih B/ uko uh}K wzrhnK ;B. fJj uh}K ;B L ;fsr[oK dk nzr.
;kX dk ;zr. Bkw dk ozr. fB;uk nGzr. c/o d{;ok x'Vk Bi{whnk pD e/
fbnkJ/ ;B sK r[od/t B/ gq;zB j' e/ x[ZN e/ Sksh Bkb bk e/ to fdZsk ;h L fpXh
uzd ShBk. r[o{ ek ;hBk. go/w Grs bhBk. fJ; eoe/ GkJh ;kfjp ih wjkB
;{opho puB d/ pbh ;B.

pkoj wkjk eEk gqwkD (122)


irihtB g[oy[ fsnkfr e? wkD; ;zdh nk;–
;ko/ ;z;ko d/ ihtB o{g gqwkswk ~ fsnkfr e?=SZv e/ i' iht
wkD;=wB[Zy dh ;jkfJsk dh (wB ftu) nk; oZydk j?, fJj ftnoE j?
feT[Ife j}{o dk ;qh ;[ywBh ;kfjp nzdo ;z[do c[owkD j? L—
1H wkB[y eh N/e fpqEh ;G ikB[–
d/tB eT[ J/e? GrtkB[–
(;[ywBh ;kfjp, nzr 281)

2H epho nk;k eohn? okw eh nto? nk; fBok;–


(nzr 1369)

GkJh r[odk; ih dk fJ; ;pzX ftu ;z[do eEB j? L—


3H ;u[ dksko[ ft;ko e? wzrfsnK B' wzrD ikjh.
(tko 15, gT[Vh 6)

4H ;fsr[o[ ;kfjp Sfv e? wBw[y[ j'fJ pzd/ dk pzdk.


(GkL r[odk; ih, tko 15, gT[Vh 4)

d[:? GkfJ ftr[uhn? rfb gJh;[ iw eh ck;–


j/ GkJh ! gqG{ s'I fpBK fe;/ d{i/ j'oBK Bkb g/qw eoB Bkb ]okp s/ ][nko
j'Jhdk j? ns/ woB T[gozs rb ftu iw dh ckjh g?Idh j?.
Gkt—fJe gqwkswk ~ SZv e/ d?Ps ftu bZr e/ i' d/th d/tfsnK dh
T[gk;Bk eoBh j?, fJj ]okp s/ ][nko eoB tkbh jh j? ns/ nzs ~ iwK dh
ckjh rb ftu g?Idh j?. n?;/ wB[ZyK ~ fXqeko gkT[IfdnK GkJh r[odk; ih eEB
eod/ jB L—
d'fJ dogB d/y? J/e ;? nB/e o{g,
d'fJ Bkt gkt Xo? gj[u? B gkfo j?–
d'fJ fd;k rj/ rjkJ/ ;? jkE gkT[ N{N?,
d[okj/ d[fus j'fJ G{fb gr[ Xkfo j?–
d'fJ G{g sk e' rkT[ goik B ;[yh j's,
d'fJ g[oyB eh B e[bk pX{ Bkfo j?–

pkoj wkjk eEk gqwkD (123)


r[of;y j'fJ nkB d/t ;/t N/t rj?,
;j? iw vzv[ fXqr[ ihtB[ ;z;ko j?– 467–
(efpZs ;tZJhJ/ GkL r[odk; ih)

i/jk phi? ;' b[D? wE? i' fbfynk;[–


fi; soQK dk phi e'Jh Xosh ftu phidk j?, (T[j jh T[&&Zrdk j? s/ cb
g?D s/) T[j jh tZYdk j?, fJ;/ soQK wB[Zy, ;oho o{g Xosh ftu, eow eoB
o{g i' phi phidk j?, ;' wZE/ #s/ fbfynk iKdk j?. i' wZE/ #s/ fbfynk iKdk j?,
T[; nB[;ko jh d[Zy ;[y G'rD o{g cb tZYdk j? L—
1H eow Xosh ;oho[ i[r nzsfo i' p't? ;' ykfs–
(f;ohokr[ wjbk 5, nzr 78)

2H i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[–


(nzr 134)

3H y/fs ;ohfo i' phihn? ;' nzfs yb'nk nkfJ– (nzr 1417)

4H cohdk b'V? dky fpiT[ohnK, feefo phi? iN[–


jzY? T[IB eskfJdk g?Xk b'V? gN[– 23–
(nzr 1379)

o?fD ftjkDh gS[skDh T[fm ubh rJh fBok;–


id'I Bkw f;woB s/ gqG{ gqkgsh s'A fpBK iht o{g fJ;sqh dh T[wo o{gh oks
phs rJh sK T[j gSskT[Idh j'Jh fJE'I T[m e/ fBok; uZbh rJh.
1H fiBh do;B[ fiBh do;B[ ;fsr[o g[oy B gkfJnk okw–
fsB fBjcb[ fsB fBjcb[ iBw[ ;G[ fpqEk rtkfJnk okw–
fBjcb[ iBw[ fsB fpqEk rtkfJnk s/ ;kes w[J/ wfo M{o/–
(tvjz; wL 4 Szs, nzr 574)

fiB e" ;kX{ G/Nhn? ;' dorj j'fJ ybk;[–


fiBQK ifrnk;{nK ~ ;kX{ iBK dh ;zrs s/ (g{oB r[o{ dk) fwbkg j'fJnk
j?, T[j oZph dorkj nzdo, fby/ eowK d/ fj;kp feskp s'I w[es j' iKd/ jB.

pkoj wkjk eEk gqwkD (124)


Xowoki gk; e'Jh fj;kp BjhI g[ZfSnk iKdk ;r'I ;fseko fwbdk j?.
1H ;zsB w' eT[ g{zih ;T[gh sT[ T[sfonk wB ek X'yk–
Xow okfJ np ejk eo?r' iT[ ckfNU ;rb' b/yk–
(;'om wL 5, nzr 614)

2H ;zrfs ehi? ;kX eh T[gi? nkswk r:kB–


;zsB e/ gq;kfd s/ G/N/ g[oy[ g[okB–
(;opb'j gqekF, nzr 489)

efo feogk gqG nkgDh s/o/ do;B j'fJ fgnk;–


j/ gqG{ ! w//o/ #s/ nkgDh feogk eo' fi; eoe/ w/o/ wB ftu s/o/ doFBK
dh sKx pDh oj/, Gkt-jw/Fk doFBK ~ wB b'udk oj/.
1H ekrk eozr YzY'fbnk ;rbk ykfJnk wk;[–

J/ d[fJ B?Bk wfs S[jT[ fgo d/yB eh nk;–


(nzr 1382)

2H do;B eh fgnk;k xDh GkD? wfB GkJhn?–


(nzr 421)

3H do;B fgnk;h fdB;[ okfs fustT[ nBfdB[ Bhs–


(nzr 703)

doFB uko soQK d/ eEB ehs/ jB—;qtB doFB, ;[gB doFB, fuso
doFB, gqsZy doFB.

gqG s[X[ fpB[ d{ik e' Bjh BkBe eh nodkf;–


BkBe (r[o{ ih p]fFF eoe/ p/Bsh eoB dh iku f;ykbd/ jB fe) j/
gqG{ ! s/o/ fpBK d{ik e'Jh ;woZE BjhI j?, i' (;/te) dh nodk; p/Bsh ;[D e/
g{oh eo ;e/. Gkt—fJe gqwkswk jh ;op ebk ;woZE j?, i' ;G dhnK
nodk;K p/BshnK ;[D e/ g{ohnK eoB tkbk j?. fJ; bJh j/ gqG{ ! w?I ;/te dh
fJj nodk; p/Bsh j? fe s/o/ doFB j'tD. fJj nodk; g{oh eoB ~ d{ik j'o
e'Jh ;woZE BjhI j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (125)


nk;kV ;[jzdk fs;[ br? fi;[ wfB jfo uoD fBtk;–
jkV dk wjhBk T[; ~ ;[jktDk bZrdk j? fi; d/ wB nzdo joh gqG{ d/
uoBK dk Gkt—joh gqG{ d/ Bkw dk tk;k j[zdk j?. joh gqG{ d/ uoB fejV/
jB < i' ifrnk;{ iB d/ wB nzdo t; iKd/ jB.

fJ; ;zpzX ftu r[opkDh d/ gqwkD fJ; gqeko nkJ/ jB L—


p'fjEVk jfo uoD wB ufV bzxhn?–
nkm gjo r[D rkfJ ;kX{ ;zrhn?– 1– ojkT[–
(nzr 398)

jfo uoD ewb eh N/e ;fsr[fo fdsh s[f; e? pfb okw ihT[–
jfo nzfwqfs Go/ Gzvko ;G[ feS[ j? xfo fs; e? pfb okw ihT[–
(nzr 777-78)

uoB gqG{ e/ p'fjE[ gkJ/ Gt ;kro[ gkfo gokjh–


(nzr 824)

wkJh gqG e/ uoB fBjkoT[– (nzr 531)

jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd osBkro[– (nzr 1318)

wB w/o/ jfo e/ uoB othi?– (nzr 1269)

fBor[D ;o{g d/ uoB fJE/ ej/ jB. fBor[D ;o{g d/ gqsZy uoB sK j?
BjhI fco fJE/ uoB fejV/ ej/ jB < T[&&Zso L— joh gqG{ ih d/ uoB @@Bkw##
jB, feT[Ife joh gqG{ d/ Bkw dk jh nkokXD ehsk ik ;edk j? ns/ joh Bkw
dk jh T[ukoB j' ;edk j?. r[opkDh dhnK j/m fbyhnK gzrshnK fJ; f;XKs
~ ;gZFN eodhnK jB-
jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd oskBro[– (nzr 1318)

wB w/o/ jfo e/ uoB othi?– (nzr 1269)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k– tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (126)


;ktfD ;o;h ekwDh

;ktfD ;o;h ekwDh uoB ewb f;T[ fgnko[– wB[ sB[


osk ;u ozfr fJe' Bkw[ nXko[– fpfynk ozr e{Vkftnk
fd;fB ;G/ Sko[– jfo nzfwqs p{zd ;[jktDh fwfb ;kX{
ghtDjko[– tD[ fsD[ gqG ;zfr wT[fbnk ;zwqE g[oy
ngko[– jfo fwbD? B' wB[ b'udk eofw fwbktDjko[–
fiBh ;yhJ/ gqG[ gkfJnk jzT[ fsB e? ;d pfbjko– BkBe
jfo ih wfJnk efo ;pfd ;tkoDjko[– ;ktD[ fsBk
;[jkrDh fiB okw Bkw[ T[fo jko[– 6–
(nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (127)


gow ;fseko :'r r[o{ ;tkoh r[o{ o{g ]kb;k ;kX ;zrs ih ! o;Bk ~
gftZsq eo', nkU r[o csfj dh ;KM gkJhJ/—
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

nZi fJe ;ktD j?, Gkt—;kT[D d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. gkt; oZ[s dh
F[o{nks j?, Gkt—toyk dh oZ[s j?.

nkU, r[o{ ;tko/ ]kb;k ih ! fJ; wjhB/ nzdo ihtB dh ;cbsk tk;s/
r[o{ ;kfjpK B/ p]fFF d/ xo ftu nk e/ i' r[opkDh okjhA ;kv/ ihnK #s/ p]fFF
ehsh j?, T[; r[o-T[gd/F ~ ;[DhJ/, thukohJ/ ns/ nkgD/-nkgD/ ihtB nzdo
XkoB eoe/ d[obZG d/jh dh ;cbsk gqkgs eohJ/ ih.

ftFk=G?D/ ;ktD[ nkfJnk


;ktD dk wjhBk ][FhnK GfonK wzfBnk j? feT[Ife fJ; ftu pkfoF g?D
eoe/ i/m s/ jkV d/ wjhB/ tkbh sgF BjhI jz[dh, xZN iKdh j? ns/ toyk d/
j'D eoe/ ;w[Zuh pB;gsh jfonktbsk ;fjs j' nkT[Idh j?. pZdbK dhnK
ekbhnK xNktK uVQ-uVQ e/ nkT[IdhnK jB ns/ M[e-M[e e/ Gkt fBT[I-fBT[I e/
toyk eodhnK jB. fJ; dk f}eo sh;o/ r[od/t, ;qh r[o{ nwodk; ih ns/
;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; soQK ehsk j? L—
1H T{IBft T{IBft nkfJnk, to;? bkfJ MVh–
BkBe GkD? ub? ezs e?, ;[ wkD/ ;dk obh– 1–
(nzr 1280)

2H T{&A&Bft T{&&ABft nkfJnk to;? Bho[ fBgzr[–


BkBe d[y[ bkrk fsB_úekwDh fiB ezs? f;T[ wfB Gzr[– 2–
(nzr 1280)

3H BkBe fpi[bhnk uwezfB, x[ofB_ xNk nfs ekbhnk–


po;fB w/x ngko BkBe ;zrfw fgoh ;[jzdhnk– 2–
(nzr 1102)

4H ib Eb Bhfo Go/ ;hsb gtD M[bkod/–


;/iVhnk ;'fJzB jho/ bkb iVzdhnk–

pkoj wkjk eEk gqwkD (128)


;[Go egV G'r BkBe fgoh ftj{Dh sshnk– 3–
(nzr 1102)

toyk g?D Bkb fiE/ pB;gsh ftu jfonktbsk j' nkT[Idh j?, T[E/ ;ko/
ihn, izs, gF{, gzSh ;kfonK d/ wB ftu y/Vk j' nkT[Idk j?.
5H gow/;o[ j'nk dfJnkb[–
w/x[ to;? nzfwqs Xko–
;rb/ ihn izs fsqgsk;/–
ekoi nkJ/ g{o/ ok;/–
(nzr 1271)

6H w'oh o[D M[D bkfJnk G?D/ ;ktD[ nkfJnk–


(nzr 557)

r[opkDh nzdo r[od/t dk c[owkD j? fe ;ktD d/ wjhB/ nzdo toyk g?D


s'I uko soQK d/ ihtK ~ ][Fh fwbdh j? L—
BkBe ;ktfD i/ t;? uj[ Uwkjk j'fJ–
BkrK fworK wShnK o;hnK xfo XB[ j'fJ– 1–
(nzr 1279)

;Zg whIj g?D Bkb y[ZvK s'I pkjo fBebd/ jB, ][F jz[d/ jB, feT[Ife
T[BQK dh sgF whIj g?D Bkb d{o j[zdh j?. fjoB sbktK ftu gkDh GoB eoe/
][F j[d
z / jB. wZShnK th ][F jz[dhnK jB. whIj g?D Bkb sbktK ftu gkDh pj[sk
Go iKdk j?. o;hJ/ fiBQK d/ xo ftu XB j?, T[j th ][F j[zd/ jB s/ ftF/ o;
G'rd/ jB, go uko ihtK ~ toyk d[ydkfJe dZ;h j?—
BkBe ;ktfD i/ t;? uj[ t/S'Vk j'fJ–
rkJh g[sk fBoXBk gzEh ukeo[ j'fJ– 2–
(nzr 1279)

rkJh g[sk=pbdK dk whIj g?D s'I jb i'VB eoe/ tr Bkb'I ftS'Vk g?Idk
j?. fBoXB=jo o'} ewk e/ ykD tkb/ whIj g?D s'I T[BQK dk ezw o[e iKdk j?.
fJ; bJh T[j d[yh jz[d/ jB. gzEh=okjh ~ whIj g?D s'I o;s/ ftu gkDh uVQ ikD
eoe/ o[eDk g?Idk j?, fJ; eoe/ gfotko d/ ihnK Bkb'I ftS'Vk j[zdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (129)


ukeo=B"eo ~ whIj g?Id/ ftu wkbe dk j[ew wzB e/ ezw eoBk g?Idk j?, fJ;
eoe/ B"eo th d[yh jz[dk j?. ;fsr[o{ ;kfjp ih B/ fJ; wjhB/ d/ ;pzX ftu fJ;
soQK puB ej/ jB L—
;ktD[ nkfJnk j/ ;yh ibjo[ po;Bjko[–
(nzr 1280)

fJ;/ soQK wB[Zy iBw o{gh ;ktD d/ wjhB/ nzdo r[o{ o{g pZdb fi; t/b/
T[gd/F o{g toyk eod/ jB sK uko soQK d/ wB[ZyK dk gqw/Fo Bkb'I ftS'Vk j[zdk
j? L—
(À) rkJh g[sk—pbdK dh soQK i' nkb;h wB[Zy jB, r[o T[gd/F XkoB
BjhI eod/.
(Á) fBoXBk—Bkw o{g XB s'I i' ;yD/ jB L—
efj epho fBoXB[ j? ;'Jh– ik e/ fjod? Bkw[ B j'Jh–
(nzr 1159)

(Â) gzEh—gKXh Gkt okjh e"D jB fJE/, i' gqw/Fo ~ SZv e/ feosw g{ik
d/ okj #s/ s[o/ jB.
(Ã) ukeo—i' d/th d/tfsnK dh g{ik ftu fxo/ jB.
r[of;y j'fJ nkB d/t ;/t N/t rj?, ;j? iw vzv[ fXqr ihtB[ ;z;ko j?–
(efpZs ;tZ:/ GkJh r[odk; ih)

r[o{ o{g pZdb d/ T[gd/F o{g toyk eoB s'I uko soQK d/ wB[ZyK ~ ;[Zy
gqkgs j[zdk j? L—
(À) Bkrk—BkrK dh soQK fsnkr fposh tkb/ r[ow[y.
BkrfB j'tk Xo t;k ;pd[ t;? GT[ ikfJ–
(nzr 157)

(Á) fwork—fworK dh soQK—


fjoDh j'tk pfB p;k ezd w{b u[fD ykT[–
(nzr 157)

iK c/o j/w/ Grs i?;k i' izrb ftu ofjzdk ;h, fi; ~ gzuw r[od/t B/

pkoj wkjk eEk gqwkD (130)


fejk ;h-
p;sk s{Nh M[zgVh uho ;fG fSzBk–
ikfs B gfs B nkdo' T[fdnkB GqfwzBk–
fwsq B fJm XB o{gjhD feS[ ;ke[ B f;zBk–
okik ;rbh f;q;fN ek jfo Bkfw wB[ fGzBk–
fs; eh X{fV wB[ T[Xo? gqG[ j'fJ ;[gq;zBk–
(nzr 707)

(Â) wZShnK—wZShnK dh soQK rqfj;sh ;zrs o{gh ;o'to d/ g/qw (nEtk)


Bkw o{g ib ftu ofjD tkb/ L—
wS[bh j'tk ib p;k ihn izs ;fG ;kfo–
(nzr 157)

(Ã) o;hnk—fpp/e o{g p[Xh d/ XkoDh, Bkw o; d/ uZyD tkb/ i' Bkw o;hJ/
jB. fi; soQK uko soQK d/ wB[ZyK ~ @@BkBe ;ktD i/ t;? uj[ Uwkjk
j'fJ–## fiBQK dk f}eo ehsk ik u[Zek j?, fJBQK ukoK ~ toyk j'D s'A
T[sFkj s/ ;[Zy j[zdk j?.

d;w rzqE nzdo pkoj wkj ftu wjhBk ;ktD dk f;XKs fJ; gqeko
j? L— ;ktD wjhB/ ftu ib Bkb sbkn g{oB Go iKd/ jB ns/ BdhnK
;kohnK ;w[zdo ftu fwbD bJh ik ojhnK jB. fpibhnK pZdbK ftu roi-
roi ob ojhnK jB ns/ gghjk ghT{-ghT{ oN brkJh ik fojk j?. pkoF th
brksko j' ojh j?, go wB GktB tkbk xo Bk j'D eoe/, j/ wK ! T[; dh fyZu
j'o tZX ojh j?.
skb Go/ ib g{ofB ;'A, no[ f;zX fwbh ;osk ;G ikJh–
s?;/ xNkB SNkB fwbh nfs jh gghjk gh: N/o brkJh–
;ktD wkfj bfrU po;ktB, GktB Bkfj jk jk xo wkJh–
bkr oj:' g[oGkwB ;' N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 918–
(d;w rzqE, nzr 376)

fJ; wjhB/ ftu gF{, gzSh s'I fpBK wB[Zyh wB nzdo y/V/ bJh fJe ;kt/I
iK shnK dk fsT[jko th gqf;ZX j?, fi; ftu Bt-ftnkjhnK e[VhnK nkgD/ g/e/

pkoj wkjk eEk gqwkD (131)


xo nk e/, ;yhnK Bkb fwb e/, jko fFzrko eoe/ ns/ ghIxK M{NfdnK ][Fh
wBkT[IdhnK jB. fJ; dk f}eo tZy tZy ethnK B/ gzikph pkoK wkfjnK nzdo
fJ; soQK ehsk j? L—
1H ip ;ktD eh o[s nkJ/, xBhno rki? xNk T[mkJ/.
;yhnk jko f;zrko pBkJ/, ;jhnK y/vfB ghIxK gkJ/.
(pkoKwkj e/;' r[Dh dk, gzikph pkoKwkj/, gzBk 92)

2H sK uVQd/ ;ktfD ;Kt/I nkJ/, ob e/ ;jhnK ;h; r[zdkJ/.


;yh ;j/bh XVh pzXkJ/, xfo xfo b'eK wzrb rkJ/.
oZp ;jhnK ~ ezs fwbkJ/, j[D w?I feT[I efo y/vK wkJ/.HHHH
(pkoKwkj je{wfs dk, gzikph pkoKwkj/, gzBk 115)

3H d'jok– ;ktD ;'j/ w/xbk xN ;'j/ eosko.


;kj fJBkfJs Se oj/, ukfsqe eos g[eko.
wbQkok rktD Fkdh ;ktD,
d{sh d[Zy bZr/ T[m iktD.
BhIro y/vD e[VhnK rktD,
ob fwb pkrhI ghIxK gktD.
w?I xfo ozr ozrhb/ nktD, nk;k g[zBhnK.
w/ohnK nk;K oZp gikJhnK,
sK w?I nkgD/ ;zr obkJhnK.
ikJhnK d/D wwkoyK nkJhnK,
Fkj fJBkfJs nkyK ;kJhnK Fkw ;b'BhnK– 11–
(pkoKwkj p[ZbQ/ Fkj ek, gzikph pkoKwkj/, gzBk 67)

4H ufVQnk wjhBk ;"D whIj to;"D T[vD GzphohnK.


ghnk t;/ god/; fe wB fdbrhohnK.
(pkoKwkj (b'e rhs) gzikph pkokwkj/, gzBk 59)

;ktD d/ wjhB/ ftu po;ks j'D #s/ ;[jkrD fJ;sqh d/ wB nzdo y/Vk
j[zdk j?. gsh dh gq;zBsk bJh T[j jko fFzrko, gkN gNzpo ;oho #s/ ;ikT[Idh

pkoj wkjk eEk gqwkD (132)


j?. gsh dh ;whgsk j?, sK T[; d/ ;ko/ fFzrko ;cb/ jB, go i/ gsh gqd/; frnk
j? sK gsh dk ftS'Vk ;[jkrD bJh d[ydkJh j?. T[; bJh ;ktD wjhB/ nzdo
fpibh dh uwe, j' ojh toyk ns/ ;oho #s/ ehs/ jko fFzrko nkfd ;ko/ nvzpo
fpnoE jB. gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ th s[ykoh
okr[ d/ pkoj wkjk nzdo fJj f;XKs T[ikro ehsk j?. fJ; Fpd dk ;zy/g Gkt
fJ; gqeko j? L—

j/ wB ! fJ; ;ktD d/ wjhB/ nzdo fyV gT[, feT[Ife pZdbK dh o[Zs nk


rJh j?, pZdb Sfjpo brk e/ toQ oj/ jB. n?;h ;[jktDh o[Zs nzdo w?~ nkgDk
gsh wB s/ sB eoe/ uzrk bZrdk j?, go eh eoK, ehs/ eowK eoe/ gsh dh
d{oh j?,gsh gqd/; frnk j?. id sZe gqG{ gsh fjod/ xo ftu BjhI nkT[Idk sK
jT[IfenK eoe/ woBk jz[dk j? ns/ fpibh dh uwe vok ojh j?. w?~ nzsjeoD
;/ik fJeZbh d[ydkJh bZrdh j?. fJj d[ydkJh ftS'Vk woB ;wkB bZrdk j?.
joh gqG{ gsh fpBK BhId G[Zy th BjhI ;[yKdh ns/ ;oho #s/ gfjB/ eZgV/ th uzr/
BjhI bZrd/. r[o{ BkBe d/t ih c[owKd/ jB fe T[j jh iht-fJ;sqh fwbkg dk
nBzd wkDdh j? s/ ;[jkrD ejk ;edh j? i' gqG{ gsh d/ ;o{g ftu ;wk rJh
j? L—
;ktfD ;o; wBk, xD to;fj o[fs nkJ/–
w? wfB sfB ;j[ Gkt? fgo god/f; f;XkJ/–
fgo[ xfo Bjh nkt? wohn? jkt? dkwfB uwfe vokJ/–
;/i fJe/bh yoh d[j/bh woD[ GfJnk d[y[ wkJ/–
jfo fpB Bhd G{y ej[ e?;h ekgV[ sfB B ;[yktJ/–
BkBe ;k ;'jkrD ezsh fgo e? nzfe ;wktJ/– 9–
(nzr 1108)

gzuw gksFkj ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ wKM okr nzdo,
pkoj wkjk dh S/thI gT[Vh ftu, ;ktD wjhB/ nzdo, ifrnk;k Gkt tkbh
iht-fJ;sqh i' gqG{ gsh d/ uoB ewbK d/ g/qw ftu fbtbhB j? ns/ fi; dh
nt;Ek j? L— @jfo fwbD? B' wB[ b'udk#, n?;h ;yh s/ T[; ;[jkrD fi; ~
fejk j? fJ; Fpd d/ n]ho ftu L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (133)


;ktD[ fsBk ;[jkrDh fiB okw Bkw[ T[fo jko[–
dk f;XKs eEB ehsk j?.

;ktfD ;o;h ekwDh uoB ewb f;T[ fgnko[–


;ktD d/ wjhB/ nzdo (T[j ifrnk;{ o{g) fJ;sqh gq;zB j'Jh j?, (fi; dk
tkfjr[o{ ih d/) uoB eztbK Bkb fgnko j?. gktB r[opkDh nzdo uoB eJh
o{g ftu nkJ/ jB. i?;/ joh uoB L—

joh uoB—
p'fjEVk jfo uoD wB ufV bzxhn?–
nkm gjo r[D rkfJ ;kX{ ;zrhn?– 1– ojkT[–
(nzr 398)

jfo uoD ewb eh N/e ;fsr[fo fdsh s[f; e? pfb okw ihT[–
jfo nzfwqfs Go/ Gzvko ;G[ feS[ j? xfo fs; e? pfb okw ihT[–
(nzr 777-78)

uoB gqG{ e/ p'fjE[ gkJ/ Gt ;kro[ gkfo gokjh–


(nzr 824)

wkJh gqG e/ uoB fBjkoT[– (nzr 531)

jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd osBkro[–


(nzr 1318)

wB w/o/ jfo e/ uoB othi?– (nzr 1269)

r[opkDh nzdo joh uoBK s'I fpBK @r[o uoB#, @;kX uoB#, @;zs uoB#
nkfd uoBK dk f}eo nkfJnk j?. ft;Eko d/ ekoD fJE/ pkeh uoBK d/ ;pzX
ftu nkJhnK gzrshnK BjhI fdZshnK. fJE/ f;o\ gqeoD nB[;ko joh uoBK
Bkb ;pzXs gzrshnK fdZshnK jB. e'F nB[;ko uoB s'I Gkt j? g?o, ;fseko
dk b\} j? uoB.

joh gqG{ ih d/ uoB fejV/ jB < gqG{ dk ;o{g sK fBor[D ;o{g j?, fi;
dk r[opkDh nB[;ko L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (134)


o{g[ B o/y B ozr[ feS[ fsqj[ r[D s/ gqG fGzB–
fs;fj p[MkJ/ BkBek fi;[ j't? ;[gq;zB–
(nzr 283)

d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dk d;w rzE


q d/ nkfd ftu ns/ nzfwqs
t/b/ d/ fBsB/w dh d{;oh pkDh ikg[ ;kfjp d/ F[o{ ftu eEB j?-
uZeq fujB no[ poB ikfs no[ gkfs BfjB fij–
o{g ozr no[ o/y G/y e'T{ efj B ;efs fej–
nub w{ofs nBGT[ gqek; nfws'fi efjZi?–
e'fN fJzdq fJzdqkfD ;kj[ ;kjkfD rfDi?–
fsqGtD wjhg ;[o Bo n;[o B/s B/s pB fsqD ejs–
st ;op Bkw eE? etB eow Bkw poBs ;[wfs–
(ikg[ ;kfjp)

r[opkDh B/ gqG{ d/ d' ;o{g do;kJ/ jB L—

(À) fBor[D ;o{g fi; pko/ df;nk frnk j?.

(Á) d{;ok ;or[D ;o{g j?.


fBor[B nkfg ;or[B Gh Ujh–
ebk Xkfo fifB ;rbh w'jh–
(;[ywBh ;kfjp)

;or[B fBor[B fBozeko ;[zB ;wkXh nkfg–


nkgB ehnk BkBek nkg/ jh fcfo ikfg–
(;[ywBh ;kfjp)

;z;koh ihtK dk efbnkD eoB tk;s/ iK nkgD/ GrsK dh oZfynk bJh


@@gqG{## ih ;or[D ;o{g Xkod/ jB. fBor[D gqG{ @@;or[D## r[o{ o{g j' e/ ;z;ko
nzdo gqrN j'J/. r[o{ ;kfjp ih gqG{ dk ;or[D ;o{g jB L—
i'fs o{fg jfo nkfg r[o{ BkBe[ ejk:T[–
(nzr 1408)

nkfg BokfJD[ ebk Xkfo ir wfj gotfo:T[–


(nzr 1395)

pkoj wkjk eEk gqwkD (135)


;or[D ;o{g d/ uoB sK r[o{ d/ uoB efj ;ed/ jK. gqeoD nB[;ko
fBor[D ;o{g d/ uoB fJE/ ej/ jB, fBor[D ;o{g d/ gqsZy uoB sK j? BjhI
fco fJE/ uoB fejV/ ej/ jB <

T[&&Zso L— joh gqG{ ih d/ uoB @@Bkw## jB, feT[Ife joh gqG{ d/ Bkw dk
jh nkokXD ehsk ik ;edk j? ns/ joh Bkw dk jh T[ukoB j' ;edk j?.
r[opkDh dhnK j/m fbyhnK gzrshnK fJ; f;XKs ~ ;gZFN eodhnK jB L—
jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd osBkro[–
(nzr 1318)

wB w/o/ jfo e/ uoB othi?–


(nzr 1269)

ÂH joh gqG{ d/ fBor[D ;or[D ;o{g dk fBoDk j' u[Zek j?. sh;ok fJe
;o{g j? i' d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ GkJh Bzd bkb ih d/
g[ZSD #s/ dZf;nk j?.

ofjsBkwk gqFB T[&&Zso GkJh Bzd bkb ih-


shB o{g j? w'j e/ ;[Bj[ Bzd fus bkfJ.
fBor[D, ;or[D, r[o Fpd, ejj[ s'fj ;wMkfJ– 6–

shik ;o{g joh gqG{ ih dk @@r[o-Fpd## j?, fJ; dk th nokXD j' ;edk
j?. fJj r[o-Fpd ~ th r[opkDh nB[;ko ;zgqdkJh wjK g[oy @@r[o uoB## wzBd/
jB.
fjod? uoD ;pd[ ;fsr[o e' BkBe pKfXU gkb–
(nzr 680)

gqw/Fo dk Bkw jh gqG{ fgnkfonK dk ;G e[M j?. gzuw gkfsFkj ih dk


c[owkD j? L—
gqG ih e' Bkw[ wBfj ;kXko?–
ihn gqkB ;{y fJ;[ wB eT[ posfB J/j jwko?– 1– ojkT[–
Bkw[ ikfs Bkw[ w/oh gfs j? Bkw[ w/o? gotko?–
Bkw[ ;ykJh ;dk w/o? ;zfr jfo Bkw[ w' eT[ fB;sko?– 1–
(nzr 713)

pkoj wkjk eEk gqwkD (136)


fJ; nt;Ek ftu @@Bkw ;ykJh ;dk w/o? ;zfr jfo Bkw[ w' eT[ fB;sko?–
## Bkw fwZso dh soQK ;zrh j?. Bkw jh ;z;ko ;w[zdo s'I skoB tkbk j?. fJ; soQK
joh d/ Bkw o{g uoB iht ~ skoD bJh ijk} o{g jB, fi; joh uoBK o{g
ijk} T[&&Zgo uVQ e/ ;zs, Grs, gqw/Fo d/ fgnko/ n"y/ s'I n"y/ ;w/I d[Zy o{g
;w[zdo s'I gko bzx rJ/ jB L—
p'fjEVk jfo uoD wB ufV bzxhn?–
nkm gjo r[D rkfJ ;kX{ ;zrhn?–
(nzr 398)

uoB gqG{ e/ p'fjE[ gkJ/ Gt ;kro[ gkfo gokjh–


(nzr 824)

fus uoB Bkw– (d;w rzqE, nzr 9)

Grs epho ih fJBQK uoBK d/ nk;o/ rzrk ftu BjhI v[Zp/, d[FwDK B/ b'j/
dhnK }zihoK ftu pzBQ e/ v'pD d/ :sB ehs/ ;B.

;kyh—Grs epho ih
Grs epho ih ~ Grs ih d/ gq/whnK B/ g[ZfSnk fe Grs ih, fi; t/b/
pkdFkj f;ezdo b'Xh d/ j[ew Bkb s/ iks d/ nfGwkB nzdo c;/ nzX/ ns/
s[nZ;ph FoQk d/ fdtkfBnK, FoQk dk ngwkB eoB nkfd fto'XhnK d/ fFekfJs
eoB s'I }kbwK B/ s[jk~ b'j/ dhnK }zihoK Bkb pzBQ e/ v{zxh rzrk ftu v'fpnk
sK T[; t/b/ Grs ih, s[jkvk wB rzrk ftu v[Zp e/ woB s'I vfonk BjhI iK
vfonk ;h < T[&&Zso ftu Grs ih efjzd/ jB fe GkJh ! w/ok wB sK T[; t/b/ joh
gqG{ ih d/ uoBK ftu i[V fojk ;h. fi; dk wB joh gqG{ d/ uoBK ftu i[fVnk
j? ns/ T[; dk wB i/eo vo eoe/ fvZrdk BjhI sK T[; d/ ;oho ~ vokT[D Bkb
eh jz[dk j? L—
wB[ B fvr? sB[ ekj/ eT[ vokfJ–
ur ewb fus[ ofjU ;wkfJ– ojkT[–
(nzr 1162)

sK Grs ih d/ g/qwh efjzd/ jB fe Grs ih ! s[;hI feqgk eoe/ nkg ;kok


gq;zr ;[DkT[. fi; soQK s[jk~ }zihoK ftu pzfBQnk frnk s/ s[;hI fJsBh f}nkdk

pkoj wkjk eEk gqwkD (137)


v{zxh rzrk ftu v[ZpD s'I fe; soQK pu/. g/qwh ;/teK dh p/Bsh ;[D e/ Grs epho
ih B/ G?oT[ okr[ nzdo Fpd T[ukoB ehsk, fi; ftu T[go'es ;kok gq;zr
nzfes j? L—
rzr r[;kfJfB rfjo rzGho–
iziho pKfX efo yo/ epho– 1–
wB[ B fvr? sB[ ekj/ eT[ vokfJ–
uoB ewb fus[ ofjU ;wkfJ– ojkT[–
rzrk eh bjfo w/oh N[Nh iziho–
fwqrSkbk go p?m/ epho– 2–
efj ezpho e'T{ ;zr B ;kE–
ib Eb okyB j? ox[BkE– 3–#
(G?oT[ epho ih, nzr 1162)

fJj ;koh feogk gqG{ d/ uoB ewbK ftu fuZs i'VB dh j?. fJe EK Grs
ih efjzd/ jB fe uoB ewbK dh w"i ftu w?I nkfd nzs ;dk jh ;wkfJnk
ofjzdk jK. r[o{ dh feogk Bkb w?I Boe ;[or s'I pu frnk jK L—
epho ;[or Boe s/ w? ofjU ;fsr[o e/ go;kfd–
uoB ewb eh wT[i wfj ojT[ nzfs no[ nkfd–
(nzr 1370)

;kyh—;hsk ih dh
s/qs/ :[Zr dh fJe eEk j? fe fi; t/b/ oktD ;hsk ~ u[ok e/ b? frnk ;h
sK okwuzdo ih B/ j~wkB ~ ;hsk dh ]po b?D G/fink ;h. j~wkB B/ nk e/
fejk fe oktD d/ pkra ftu j? ;hsk ih. sK okwuzdo ih efjzd/ jB fe T[j w?E'I
ftSV e/ wo feT[I Bk rJh < j~wkB ih efjzd/ jB fe ;hsk ih d/ gqkD s[jkv/
uoB eztbK ftu tZ;d/ jB. iw b?D tk;s/ nkT[Id/ jB go ;hsk ih d/ gqkB
s[jkv/ uoBK ftu j'D eoe/ bZGd/ BjhI jB L—
gqkB t;/ gd gzei[ w?I, iw nkts j? go gkts Bkjh–
(j~wkB BkNe)

pkoj wkjk eEk gqwkD (138)


fJj ;kok gq;zr, gsh fgnko ftu fGfink ;hsk ih dk fJ; gqeko j? L—
fi; t/b/ GrtkB okw uzdo ih pBtk; ~ ikD bZr/ sK ;hsk ih th Bkb
s[o gJh ;h. dFoE ;hsk ~ o'eD bZfrnk sK ;hsk ih efjzd/ jB, ih w?I d[Zy
;[Zy ftu gsh d/ Bkb jh ojKrh, feT[Ife ;hsk ih dh wksk ;[B?Bk B/ fJe
f;fynk fdZsh ;h. ;hsk ih fi; t/b/ nkgD/ g/e/ xo nkgDh wksk ih gk;'I ftdk
j' e/ nkgD/ ;[jo/ xo n:[ZfXnk ~ ikD bZrh sK T[; t/b/ ;hsk ih dh wksk ;[B?Bk
B/ nkgDh g[Zsoh ;hsk ~ F[ZG f;fynk fdZsh ;h fe nZi s'I s{z nkgD/ gsh dk
goSktK pD e/ ofjDk j't/rk. fiE/ s/ok gsh j't/rk,T[E/, s{z j't/Irh. i/ gsh oki
f;zxk;B #s/ fpoki/ sK oki ;[Zy dh s{z fjZ;/dko j't/Irh. i/ okw ih pB ikD sK
s{z th Bkb pBtk;h j't/Irh. fJj F[ZG f;fynk nZi dh n"os ~ th XkoB :'r j?
ns/ ;hsk ih ~ b? e/ fi; t/b/ okw ih ub/ ;B sK iBe okik ih d/ B/soK #u
ib Go nkfJnk ;h. d;oE okik ih efjD bZr/, feT[I o'Id/ j'. w?I ;hsk ~
nkgDh g[Zsoh pDk e/ b? e/ uZfbnk jK. go fi; t/b/ okw ih ~ pBtk; ikD
bJh fejk sK ;hsk ih th Bkb w[BhnK tkb/ p;so Xko e/ gsh ih d/ Bkb uZb/
;B sK okik d;oE ih efjzd/ jB fe g[Zsoh ! s?~ Bkb ikD bJh fe; B/ fejk
j? < ;hsk ih efjzd/ jB, fgsk ih, fi; t/b/ w?I ftdk j' e/ g/e/ xo'I s[oh ;h
sK w/oh wksk ih B/ f;fynk fdZsh ;h fe jw/Fk d[Zy-;[Zy ftu gsh Bkb ofjDk
j't/rk. w?I tuB fdZsk ;h wksk ih ~, fJ; bJh w?I gsh ih d/ Bkb jh pBtk;
iktKrh. fJj BjhI j' ;edk fe gsh ih pBtk;h j'D s/ w?I wfjbK ftu j'tK.
okik d;oE XkjK wko e/ o' fgnk. T[; t/b/ fejk fe w?I th iBe ih ~ fejk
;h fe w?I ;hsk ~ g[Zsoh pDk e/ b? e/ uZfbnk jK, go p/t;h j? fe nZi g[Zsoh
s/ nkgD/ g[Zso ~ pBtk; tZb s'o fojk jK.
pBtk; ;w/I oktD ;hsk ~ u[ok e/ b? frnk ;h. @@;hsk b? frnk
djf;o'HHHH##
sK okwuzdo ih B/ ;hsk dh ]po b?D j~wkB ih ~ G/fink ;h. T[; B/
nk e/ dZf;nk ;h fe ;hsk ih oktD d/ pkra ftu jB. sK okwuzdo ih efjzd/
jB fe T[j w?E'I ftSV e/ wo feT[I Bk rJh, fiT{Idh fe; soQK j? < sK j~wkB
ih efjzd/ jB fe ;hsk ih d/ gqkB s[jkv/ uoBK eztbK ftu tZ; oj/ jB. fJ;
eoe/ iw b?D nkT[Id/ jB go ;hsk ih d/ gqkB bZGd/ BjhI, s[jkv/ uoBK ftu

pkoj wkjk eEk gqwkD (139)


tZ;D eoe/ L—
nj' jBtzs ej:' oxpho, eS{ ;[X j? ;hsk eh fSs wkjh–
j? gqG bze ebze fpBk oktB pkr t;/ pB ;kjh–
ihts j? efjp/ jh e' BkE, ;' feT[ B woh jw s/ fp;okjh–
gqkB t;/ gd gzei[ w/I, iw nkts go gkts Bkjh–
(j~wkB BkNe)

wB[ sB[ osk ;u ozfr fJe' Bkw[ nXko[–


(T[; ifrnk;{ o{g fJ;sqh dk) wB ns/ sB ;Zu/ (Gkt ;dk fEo ofjD
tkb/ ;kfjp d/) Bkw ozr ftu ozfrnk ofjzdk j? (ns/ nekb g[oy dk) fJe' Bkw
jh (T[; dk ihtB) nk;ok (pD iKdk j?).

fpfynk ozr e{Vkftnk fd;fB ;G/ Sko[–


wkfJnk d/ ozr (swkF/) e{V/ jB. (Bkw o;hJ/ ~ fJj) ;ko/ ;[nkj (tKr
Gkt BkFtzs) fdZ;d/ jB.

jfo nzfwqs p{zd ;[jktDh fwfb ;kX{ ghtDjko[–


(T[;) gqG{ d/ nzfwqs=Bkw dh ;[zdo ns/ nBzdwJh Xkok ~ ;kX{ (r[o{)
Bkb fwb e/ ghD tkbk (pD ;ehdk j?).

tD[ fsD[ gqG ;zfr wT[fbnk ;zwqE g[oy ngko[–


(T[; gqG{ dk) ;zr eoe/ jh ;koh pB;gsh fyVh (j'Jh j?). T[j gqG{ ;op
FeshtkB ftnkge ns/ p/nzs j?.

jfo fwbD? B' wB[ b'udk eofw fwbktDjko[–


(T[; ;op ebk ;woZE) gqG{ ~ fwbD tk;s/ (jo fJe dk) wB b'udk
j? (go T[j fi; ~) p]fFF Bkb fwbktDjko fwbk b?Idk j? (T[j jh T[; Bkb
fwbdk j?).

pkoj wkjk eEk gqwkD (140)


fiBh ;yhJ/ gqG[ gkfJnk jzT[ fsB e? ;d pfbjko–
(j/ GkJh !) fiBQK (ifrnk;{ o{g) ;yhnK B/ gqG{ ~ gqkgs eo fbnk j?,
w?I T[BQK s'I ;dk ;de/ s/ e[opkB iKdk jK, feT[Ife T[j XzBsk d/ :'r jB.
1H XzB[ XzB[ XzB[ iB[ nkfJnk–

fi; gq;kfd ;G[ irs[ sokfJnk–


(nzr 294-95)

2H fiBh w?vk bkb[ ohMkfJnk jT[ fs;[ nkr? wB[ v/Ijhnk–


BkBe[ ej? ;[fD fpBT[ ;[jkrfD w{ df; fvyk fgo[ e/jhnk– 2–
(nzr 703)

BkBe jfo ih wfJnk efo ;pfd ;tkoDjko[–


BkBe (r[o{ ih gqG{ nZr/ p/Bsh eod/ jB fe) j/ gqG{ ih ! (w/o/ T[&&Zs/ th)
nkgDh fwjo eo' (feT[Ife s{z nkg jh) Fpd d[nkok (ifrnk;{nK ~) ;tkoB
tkbk j?A.

;ktD[ fsBk ;[jkrDh fiB okw Bkw[ T[fo jko[– 6–


(r[od/t c[owkT[Id/ jB fe) ;ktD (dk wjhBk) T[BQK ;[jkrDK (gsh-g/qw
tkbhnK) fJ;sqhnK bJh (nBzddkfJe j?) fiBQK d/ fjod/ (o{g rb/) ftu gqG{
dk (nzfwqs o{g) Bkw jko (tKr go'sk j'fJnk j?).

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (141)


Gkd[fJ Gofw G[bkDhnk

Gkd[fJ Gofw G[bkDhnk d{i? brk j/s[– by ;hrko


pDkfJnk ekofi Bkjh e/s[– fis[ fdfB d/j fpB;;h fss[
t/b? ej;fB gq/s[– gefV ubkfJfB d{s iw fe;? B d/Bh
G/s[– Sfv yV's/ fyB? wkfj fiB f;T[ brk j/s[– jE wo'V?
sB[ eg/ f;nkjj[ j'nk ;/s[– i/jk phi? ;' b[D? eowk
;zdVk y/s[– BkBe gqG ;oDkrsh uoD p'fjE gqG d/s[–
;/ Gkd[fJ Bofe B gkJhnfj r[o[ oyD tkbk j/s[– 7–
(nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (142)


gow ;fseko :'r ;kX ;zrs ih !
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

nZi Gkdo'I d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. nkg ;w[ZuhnK ;zrsK r[o-T[gd/F


;qtB eoB tk;s/ r[o{ dopko nzdo fJeZsq j' e/ jk}ohnK Go oj/ j'.

ftFk=GkdT[ Gofw G[bh


r[od/t B/ fJ; Gow d/ G[bkt/ nzdo ;ko/ ;z;ko ~ T[bfMnk dZf;nk j?.
:Ek L—
Uj[ i[ Gow G[bktk ejhns,
fsB[ wfj T[ofMU ;rb ;z;kok–
(nzr 611)

fJ; Gow ftu'A e'Jh gqG{ fgnkok joh dk iB ;/te jh ikfrnk dZf;nk j?.
:Ek L—
Gqw wfj ;'Jh ;rb irs XzX nzX– e'T{ ikr? jfo iB– 1–
(nzr 380)

pktB nZyoh nzdo gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ fJ;
Gow ftu d/th-d/ts/, wB[Zy s/ f;ZX ;kfXe ;G fxo/ dZ; e/ r[ow[yK dk Gqw G?n
s'I ofjs j'Dk dZf;nk j?. :Ek L—
GGk Gow fwNktj[ ngBk–
fJnk ;z;ko[ ;rb j? ;[gBk–
Gow/ ;[fo Bo d/th d/tk–
Gow/ f;X ;kfXe pqjw/tk–
Gofw Gofw wkB[y vjekJ/–
d[so[ wjk fpyw fJj wkJ/–
r[ow[fy Gow G? w'j fwNkfJnk–
BkBe s/j gow ;[y gkfJnk– 40–
(nzr 258)

pkoj wkjk eEk gqwkD (143)


j[D gfjbK Gow pko/ ;wMhJ/ fe Gow fe; ~ efjzd/ jB < Gow fezB/
soQK dk j? < ns/ Gow dh Bftosh fe; soQK j[zdh j? <

gzi soQK dk Gow L—


G/d Gow, eossZP, g[B ;zfr Gow, fpeko.
pqjw fJso iZr ;Zs:sP j? gzu' Gow ;z;ko.

ÀH G/d Gow=eosko ~ nkswk o{g Bk wzB e/, T[; ftu nB/e G/d ebgD/.
ÁH eosZsP Gow=w?I eosk jK, fJj f]nkb eoBk.
ÂH ;zfr Gow=w?I d/j o{g jK ns/ izwdk wodk jK.
ÃH fpeko Gow=irs pqjw dk fpeko j?.
ÄH ;Zs:sP Gow=pqjw s'I i[dk wzB e/ ;z;ko ~ ;Zs: wzBDk.

gzi soQK d/ Gow dh Bftosh-


fpzp gqfsfpzp b'js;cNe xNkek; r[D wko.
eBe e[zvb fdq;NKs d/ gKu' Gow fBtko.

(À) G/d Gow dh Bftosh—fpzp-gqshfpzp d/ fdqFNKs eoe/ G/d Gow dh


Bftosh fJ; soQK wzBh j? fit/I FhF/ dh T[gkXh eoe/ w{zj dk ne; FhF/
ftu B}o nkT[Idk j?. T[j ne; w{zj Bkb'I tZyok BjhI, feT[Ife FhF/ d/
goQ/ eo b?D Bkb ne; B}o BjhI nkT[Idk. tZyok gqshs j'Dk FhF/ eoe/
;h, i' Gow o{g ;h. ;' gqshfpzp dh fGzB gqshsh dk fwfEnk o{g tkXk
eoe/, fpzp gqshfpzp dk G/d fB;u/ j' fojk j?.

fJ;/ soQK nfrnkB o{g FhF/ ftu'I fpzp o{g pqjw dk iht o{g gqshfpzp
Gk;dk j?. gqshfpzp o{g iht fpzp o{g pqjw Bkb'I tZyok BjhI, f;o\ Gow eoe/
jh gqshs j[zdk j?.
g[jg wfX fiT[ pk;[ p;s[ j? w[eo wkfj i?;/ SkJh–
s?;/ jh jfo p;/ fBozsfo xN jh y'ij[ GkJh–
(nzr 684)

fdqFNKs L— fit/I xV/ ftu gkDh gk e/ ;{oi ;kjwD/ oZy e/ t/yhJ/ sK


;{oi dk gqshfpzp xN T[gkXh eoe/ tZyok gqshs j[zdk j?. fi; t/b/ vzv/ Bkb

pkoj wkjk eEk gqwkD (144)


xVk GzB d/JhJ/ sK T[j gqshfpzp ;{oi ftu fwb iKdk j?. fJ;/ soQK nzsjeoB
o{g xV/ dh T[gkXh eoe/ pqjw Bkb'I iht tZyok gqshs j[zdk j?. fi; t/b/ frnkB
o{g vzv/ Bkb nzsjeoD o{g xV/ dh Bftosh eo fdZsh iKdh j? sK iht pqjw
Bkb nG/d j' iKdk j? L—
fiT[ gqfsfpzp[ fpzp eT[ fwbh j?, T[de[ e[zG[ fprokBk–
ej[ epho n?;k r[D Gqw[ Gkrk sT[ wB[ ;[zfB ;wkBK–
(nzr 475)

(Á) eosZsP Gow dh Bftosh—b'js Gkt igk g[Fg ns/ ;cNe wBh d/
fdqFNKs d[nkok eosZsP Gow dh Bftosh eo/, fi; soQK bkb ozr d/
eZgV/ T[&&Zgo Xoh ;cNe wBh ftu eZgV/ dk bkb ozr ;zpzX eoe/ Gk;dk
j?, go T[j eZgV/ dk Gow fi; t/b/ ;cNe wBh d/ gk;'I bkb ozr dk
eZgVk tZyok eo fdZsk iKdk j?, fco wBh ftu bkb ozr BjhI gqshs j[zdk.
fJ; eoe/ bkb ozr ;cNe wBh dk Xow BjhI. wBh ftu Gow eoe/
gqshs j[zdk j?.

fJ;/ soQK nzsjeoD dk Xow i' eosk G'rskgBk j?, ;' nkswk fty/
sdksw ;zpzX eoe/ gqshs j[zdk j?, go T[j nzsjeoD dk Xow j?. ;[y'gs
ntZ;Ek ftu nzsjeoD ns/ nkswk d/ ft:'r j'D eoe/ nkswk ftu Gk;dk
BjhI, fJ; eoe/ nkswk dk Xow BjhI. fJ; bJh nkswk ftu eosk G'rskgBk
Gow eoe/ Gk;dk j?. fJ; soQK ;cNe wBh ftu bkb ozr dh gqshsh d/
fdqFNKs okjhI eosk G'rskgB/ d/ Gow dh Bftosh jz[dh j?.
(Â) ;zfr Gow dh Bftosh—xNkekF d/ fdqFNKs Bkb ;zr Gow dh Bftosh
eo/. fi; gqeko gkDh tkb/ xV/ ftu nkekF fdZ;dk j?, T[j xZN T[gkXh
tkbk nkekF xNk nkekF j?. ;' nkekF xV/ d/ ;zr eoe/ gqshs jz[dk j?.
xV/ dk Xow T[&&Zsgsh, BkF rwBk, nrwB nkfde jB. T[j nkekF ~
;gZoF BjhI eod/. nkekF n;zr j?. fijVk nkekF dk ;zpzX xV/ Bkb
gqshs j' fojk j?, T[j Gow eoe/ j?. fJ; soQK d/j nkfde ;zxks o{g
T[gkXh tkbk nkswk iht nkyhdk j?. nkswk d/j nkfdeK d/ Bkb gqshs
j[zdk j?. fco Gh d/j nkfde d/ i' iBw-woB nkfde Xow jB, T[j
nkswk Bkb ;goF BjhI eod/, fi; eoe/ nkswk fdqFNk o{g fszBK

pkoj wkjk eEk gqwkD (145)


;ohoK s'I fBnkok Gkt n;zr j?.
;op fBtk;h ;dk nb/gk s'jh ;zfr ;wkJh–
(nzr 684)

fJ; soQK nkswk ~ n;b ftu n;zr ikD e/ xNkekF d[nkok ;zr Gow
dh Bftosh jz[dh j?.
(Ã) fteko Gow dh Bftosh—(r[B-wko) (r[B oZ;h, wko-;Zg) oZ;h ftu
ebfgs ;Zg d/ fdqFNKs Bkb fteko Gow dh Bftosh j[zdh j?. fi; soQK
Gow eoe/ nzX/o/ ftu oZ;h ftu ;og wzB bJhdk j?, frnkB j' ikD s'I
;Zg j'D dk Gow Bftos j' iKdk j? ns/ oZ;h ~ oZ;h ikD bJhdk j?, fJ;/
soQK pqjw u/sB d/ nkf;qs i' w{b nftfdnk j?, T[; gokbpX o{g BfwZs
~ gk e/ iVQ u/sB gqgzu o{g fteko ~ Xkodh j?. ;' gqgzu nftZfdnk dk
gfoDkw j? ns/ pqjw u/sB dk fttos j?, gqwkD BjhI. ;' fJ; gqgzu dk
nfXFmkB pqjw j?. T[; d/ frnkB eoe/ jh Gow dh Bftosh jz[dh j?-
ej[ BkBe r[fo Gqw[ GT[ y'fJnk– nBd o{g[ ;G[ B?B nb'fJnk–
(nzr 387)

fJ; soQK pqjw nkswk ~ fBofteko ikD e/ oZ;h ns/ ;Zg d/ fdqFNKs Bkb
fteko Gow dh Bftosh j[zdh j?.
(Ä) ;s:sP (;Zs-Gow)-
pqjw fJsq ir ;Zs j? gKuj[ Gow ;z;ko.
fJ; dh Bftosh eBe e[zvb d/ fdqFNKs Bkb j[zdh j?. eBe d/ e[zvb
ekoB, ekoi Gkt eoe/, G/d gqshs j[zdk j?, go T[j ebfgs j? feT[Ife eBe
s'I fGzB e[zvb ;o{g d/yD ftu BjhI nkT[Idk. ;toB Bkb'I e[zvb dh tZyoh
;Zfsnk e[M BjhI. fJ;/ soQK pqjw ns/ irs dk ekoB, ekoi Gkt eoe/ G/d
gqshs j[zdk j?, go T[j G/d ebfgs j?.

fi; soQK-
fJj[ ir[ X{J/ ek gjko– s? ;kuk wkfBnk fej fpukfo–
(nzr 1186)

pkoj wkjk eEk gqwkD (146)


o/ Bo fJj ;kuh ihn Xkfo–
;rb irs[ j? i?;/ ;[gBk fpB;s brs B pko–
(nzr 633)

;' ebfgs dh ;sk nfXFmkB s'I fGzB j[zdh j?. nfXFmkB dh ;sk eoe/
T[; dh ;sk jz[dh j?. eBe-e[zvb fdqFNKs Bkb pqjw s'I fGzB irs d/ ;s-
g[D/ d/ Gow dh Bftosh j[zdh j?.
r[o{ ;kfjp ih Gow dh Bftosh fJT[I do;kT[Id/ jB L—
;b'e– G? GziB nx d{y Bk; wBfj nokfX jo/–
;zs;zr fij fod pf;U BkBe s/ B Gqw/–
(rT[Vh pktB nyoh wL 5, nzr 258)

;zgqdkJh ftdtkB wjKg[oy @@nSs oki fpS[os d[y gkfJnk## fJ; gzrsh
#s/ fJ; gqeko ;kyh ;[DkfJnk eod/ ;B.
nSs oki fpS[os d[y[ gkfJnk ;' rfs GJh jwkoh– 2–
(nzr 657)

;kyh—pkdFkj d/ ;[gB/ #u fGykoh pDB dh

ftuko ;kro ftu gzfvs fBjub dk; ih B/ fJe pj[s tZv/ pkdFkj dk
fGykoh j'D dk f}eo ehsk j?. gzit/I sozr ftu gzfvs ih fbyd/ jB fe fJe
pkdFkj fi; d/ oki dk s/i gqskg ;tor d/ oki/ fJzdq i?;k ;h, fJe fdB T[j
fJe T[&&Zuh nNkoh ftu c[ZbK dh ;ih ;z[do ;/ik d/ T[&&Zgo ;[Zsk fgnk j?. wB[Zy
dh sK eh rZb j?, fiE/ e'Jh gzSh th gj[zu BjhI ;h ;edk, feT[Ife uko/ gk;/
tZv/-tZv/ ;{ow/ jfEnko b? e/ gfjo/ #s/ yb's/ ;B. T[E/ ;[Zs/ gJ/ pkdFkj B/ fJe
;[gBk d/fynk. T[; ;[gB/ ftu pkdFkj fGykoh pD frnk s/ pkdFkj dk g?o
fJe frZdVh B/ geV fbnk. pkdFkj B/ nkgD/ g?o ~ frZdVh s'I S[vkT[Dk
ukfjnk, go frZdVh B/ SZfvnk BjhI. oki/ B/ yV' e/ g[eko ehsh fe e'Jh j? n?;k
i' frZdVh ~ wko/. i' ;{ow/ d[nko/ #s/ yV/ ;B, T[BQK ftu'I fe;/ B/ wdd BjhI
ehsh sK pkdFkj B/ nkgD/ jZE ftu vzvk b? e/ nkg jh frZdVh d/ f;o ftu
wkfonk. vzvk bZrd/ jh frZdVh wo rJh sK g?o dh B; ftu'I dzd fBeb/. dzd
v{zx/ bZr/ ;B, fi; eoe/ okik bzrVkT[Idk j'fJnk ;'Nh d/ ;jko/ t?d d/ xo

pkoj wkjk eEk gqwkD (147)


gj[zfunk s/ t?d ~ fejk fe w/o/ }]wK tk;s/ fJe c'jk (i' t?d g[okD/ ;w/I ftu
fsnko eod/ ;B, }]w tk;s/) fsnko eo' sK fe w/ok }]w mhe j' ikt/. t?d
B/ fejk, c'jk fsnko BjhI j?, fJe g?;k w?~ d/t' s/ w?I c'jk fsnko eoe/ fdzdk
jK. T[; ;w/I pkdFkj e'b fJe eT[vh th BjhI ;h. T[j ;'Nh d/ ;jko/ T[fmnk
s/ jT[ek b? e/ efjD bZrk,fe XB s'I fpBK e'Jh fe;/ dh pks BjhI g[ZSdk. i/
w?I XBh jz[dk sK t?d w/o/ gk; uZb e/ nkT[Idk. j[D w?I raohp jK, fJ; bJh fJ;
B/ w?~ Nkb fdZsk j?. fJ; dk fe;/ ~ d'F BjhI, fpBK ;[nkoE s'I e'Jh fe;/ d/
ezw BjhI nkT[Idk. wksk, fgsk, ;zpzXh, g[Zso, fJ;soh fJj ;G ;[nkoE eoe/
jh fgnko eod/ jB. fi; pZu/ ~ wksk-fgsk r'd ftu b? e/ fgnko eod/ jB,
Gok iZchnK gk e/ fgnko eod/ jB, go i/ T[; ~ e'jV j' ikt/ sK ;ko/ T[;
gk;/ tZb'I nkT[Idh jtk s'I th ;ze'u eod/ jB fe fes/ ;k~ th fpwkoh Bk bZr
ikt/.
n?;k ir ;PkoE e' ;ko'– fpB ;PkoE e' ek e' fgnko'–
(ftuko ;kro sozr 5, ;b'e 145)

fJT[I fuzsks[o j'J/ ~ w[Bhto dk doFB j'fJnk, fi; B/ fJ; #s/ so;
eoe/ fJe p{Nh Bkb xkt dk d[Zy w/N fdZsk. id'I fBzdqk s'I ikfrnk, sK Bk
xkt, Bk dod, Bk w[Bh, e[M th BjhI ;h.
:'I fuzss fJe w[fB fszfj G/N:'– fsB d? ioh d[y w/N:'–
fBdqk s/ ikr:' fBqg ip jh– xkt dod, w[fB Bk;/ sp jh– 146–
(ftuko ;kro, sozr-5)

fJ; dk nszoht Gkt L fJ;/ soQK jh iht o{g okik nkgD/ nzsFeoD o{g
f;zxk;D #s/ nftfdnk dh BhId ftu ;[Zsk fgnk j?. ;[Zs/ fgnK fJe ;[gBk t/y
fojk j?. pkdFkj s'I G/ykoh pDB dh soQK pqjw ;o{g j[zfdnK th fJj nkgD/
nkg ~ eosk, G'rsk gDk, izwD woB tkbk wzBh p?mk j?. ;o{g o{gh oki d/
j[zfdnK th wB[Zy T[; s'I ftS[V e/ d[Zy gk fojk j?.

fJ; Gkdo'I d/ wjhB/ ~ d;w rzqE nzdo ns/ gzikph pkoj wkfjnK nzdo
tZy-tZy ethnK B/ fJ; gqeko do;kfJnk j?.
d;w rzqE nzdo fJ; Gkdo'I d/ wjhB/ ~ fJ; o{g ftu eEB ehsk j? fe
fi; ;w/I gsh d/ doFB BjhI j' oj/, T[; ;w/I iht o{g fJ;soh dh dFk fJ;

pkoj wkjk eEk gqwkD (148)


soQK j? fit/I nkekF #s/ id pZdb Sk iKd/ jB sK fdB, oks ftu spdhb j'
iKdk j? s/ d{i/ gk;/ id oks ~ jB/o/ ftu fpibh uwedh j? sK ;{oi uVQ/ dk
B}kok pDk fdzdh j?. w[jb/Xko id whIj g?Idk j? sK ib jh ib B}o nkT[Idk
j? go d/y' sZsh dh fe;ws fe fgnkok d{o ik p?mk j? L—
Gkdt wkfj uV:' fpB[ Bkj, d;' fd; wkfj xNk xjokJh.
d:'; fB;k Bfjz ikB go?, sw fpi[ SNk ot eh Sp gkJh.
w{;bXko S[N? BfG s/ ntBh ;roh ib g{ofB SkJh.
n?;/ ;w/ sfi r:' jw e', N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh. 919.
(d;w rqzE, nzr 377)

@@pkoKwkj w'sh okw## ftu eth w'sh okw B/ Gkdo'I wjhB/ pko/ fJ; gqeko
eEB ehsk j? L—
Gkdo'I Gko fgnk f;o s/o/, fe; fpX Gko T[sko/Irk.
v{zxh Bdh efjo dhnK bfjoK, ezY/ p?m g[eko/Irk.
nzs ;w/I s/ok e'Jh Bk p/bh, o' o' nkjhI wko/Irk.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, fiZs e/ pk}h jko/Irk– 6–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 292)

@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ Gkd'I wjhB/ pko/ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
Gkd'I Gow B eo wB w/o/, eo b? B/e ewkJh ~.
eo b? fsnkoh s{z Gh ikD dh, fuo j' frnk j? nkJh ~.
f;o s?I jZEhI nkg' w[BkfJnk, d'F d/wdk BkJh ~.
d/; ;[Xkok Bkw pr?oK, s/oh fXqr ewkJh ~– 6–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 343)

@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ Gkd'I wjhB/ pko/
nkgD/ f]nkb fJ; soQK gqrN ehs/ jB L—
Gkd'I Gow B wB w? eohJ/, gqG[ uoDhI fus bkJhJ/ Bkw[ fXnkJhJ/.
wVh w;kDh whok nkde, ;G eh ;ck T[mkJhJ/ sK ;[y gkJhJ/.

pkoj wkjk eEk gqwkD (149)


fJe gk;/ fpB ;[y BfjI epj{z, wB e' feT[I GNekJhJ/ EkfJI fNekJhJ/.
fpFB dk; fpB ;fsr[o g{o/, w'y B epj{z gkJhJ/ nkJhJ/ ikJhJ/– 7–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)

gow feogkb{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr nzdo Gkdo'I d/ wjhB/
ftu Gow ftu G[Zbh j'Jh iht o{g fJ;soh dh dFk fJ; soQK fBo{gD ehsh j?,
fe T[j Go i[nkBh ftu gsh dk w/b Bk j'D eoe/ gSskT[Idh j?. toyk dh o[Zs
ftu sb s/ Eb gkDh Bkb Go/ j'J/ jB. ozr wkDB tkbh (o[Zs j? go p/tZ; j?.)
(fJe gk;/) toyk to; ojh j?, (d{i/ gk;/) ekbh oks j?, (fpBK gsh fwbkg)
fJ;soh fet/I ;[yh j' ;edh j? < (id'I fe) vZv{, w'o p'bd/ jB s/ ;Zg vZ;d/
fcod/ jB. (id'I fe) wZSo vzr (wkod/ jB), ;o'to (gkDh Bkb) BZe' BZe Go/
j'J/ jB, gsh s'I fpBK (iht-fJ;sqh) fet/I ;[y gk ;edh j? < (Gkt BjhI gk
;edh). BkBe (r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe) w?I nkgD/ r[o{ s'I (gsh gqw/Fo) dk
fNekDk) g[ZS e/ uZbK, fiE/ (th T[j gsh fwb/) T[E/ jh ikDk ukjhdk j?.
GkdT[ Gofw G[bh, Gfo i'pfB gS[skDh–
ib Eb Bhfo Go/, po; o[s/ ozr[ wkDh–
po;? fBf; ekbh, feT[ ;[y[ pkbh, dkdo w'o btzs/–
fgqT[ fgqT[ ut? pphjk p'b?, G[fJnzrw fcofj v;zs/–
wSo vzr ;kfJo Go ;[Go, fpB[ jfo feT[ ;[y[ gkJhn?–
BkBe, g{fS ubT[ r[o ng[B/, ij gqG[ sj jh ikJhn?– 10–

;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wKM okr[ nzdo fJ; wjhB/ okjhI fJ; soQK
T[gd/F fdZsk j? L—

Gkd[fJ Gofw G[bkDhnk d{i? brk j/s[–


Gkd'I (d/ wjhB/ nzdo Uj) iht o{g fJ;sqhnK Gow ftu G[ZbhnK j'JhnK
jB (fiBQK dk tkfjr[o{ ih s'I S[ZN, Gkt-gqG{ gsh ~ SZv e/) d{i/ (Gkt ;z;ko)
Bkb g/qw bZr fojk j?, nEtk—gqG{ gsh ~ SZv e/ d{i/ d/th d/tfsnK Bkb g/qw
bZrk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (150)


:Ek L— d/th d/tk g{ihn? GkJh fenk wkrT[ fenk d/fj–
(nzr 637)

by ;hrko pDkfJnk ekofi Bkjh e/s[–


(fJe gsh gqw/Fo ~ SZv e/ ni/jh jkbs ftu iht-fJ;sqh) dk i/ bZy
(fe;w dk) jko fFzrko pDkfJnk j't/ (T[j) fe;/ ezw BjhI nkT[Idk (Gkt
ftnoE j?).
fJ;[ ir wfj g[oy[ J/e[ j?, j'o ;rbh Bkfo ;pkJh–
(nzr 591)

r[opkDh d/ fJ; f;XKs nB[;ko, g[oy fJe gqG{ gsh jh j?, pkeh ;G
fJ;sqhnK jB. fJ; bJh T[; gqG{ gsh ~ SZv e/ fijVhnK iht-fJ;sqhnK, j'o
d/th d/tfsnK nkfd Bkb fjZs brkT[IdhnK jB, T[BQK d/ ;kXBK o{g ehs/ j'fJ
;ko/ fFzrko fpnoE jB.

r[opkDh nzdo fJ;soh ~ ;{jh okr ftu e[uZih, ;[uZih s/ r[Dtzsh ;qh r[o{
BkBe d/t ih s/ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; soQK Bzpotko tZy tZy FpdK
ftu eEB ehsk j?. e[uZih y'N/ uZi s/ G?V/ nkuko tkbh fJ;soh ~ fejk frnk
j?. n?;/ G?V/ nkuko tkbh fJ;soh i' nkgD/ gsh ~ SZv e/ j'oK Bkb fjZs bkT[D
tkbh j?, T[j fJ;soh fJ; ;z;ko nzdo F'Gk BjhI gkT[Idh. go r[opkDh d/
f;XKs nB[;ko fJe tkfjr[o{ gsh j?. wB[Zy s/ fJ;soh ;w[Zu/ ;ko/ jh T[; nekb
g[oy dhnK fJ;sqhnK jB L—
mke[o[ J/e[ ;pkJh Bkfo– (nzr 933)

Grs epho ih dk th ;z[do eEB j? fe w/ok fJe' jh joh gsh j?. w?I T[;
gsh dh fJ;soh (tj[Nh) jK L—
jfo w/o' fgo[ jT[ jfo eh pj[ohnk– (nzr 483)

n?;/ gqG{ gsh ~ fsnkr e/ j'o d/th d/tfsnK Bkb fjZs eoB tkbh iht
o{g fJ;soh Xkofwe d[BhnK d/ nzdo th F'Gk BjhI gkT[Idh. n?;h iht-fJ;soh
~ r[od/t B/ wBw[y, e[bZyDh s/ e[Bkfo efj e/ d[oekfonk j? L—
wBw[y w?bh ekwDh e[byDh e[Bkfo–
fgo[ S'fvnk xfo nkgDk go g[oy? Bkfb fgnko[–

pkoj wkjk eEk gqwkD (151)


fsq;Bk ed/ B u[eJh ibdh eo/ g{eko–
BkBe fpB[ Bkt? e[o{fg e[;'jDh gojfo S'vh Gskfo– 1–
(nzr 89)

go tkfjr[o{ o{g gsh fJ; d/ nzdo t; fojk j?. r[od/t B/ eEB ehsk j?
fe T[; gqG{-gsh dh s/ iht-fJ;soh dh ;/ik fJe' jh j?.
J/ek ;/i ftSh XB ezsk– XB ;{sh fgo[ ;d ikrzsk–
(nzr 737)

go fJj iht-fJ;soh ra\bs ns/ nftfdnk dh BhId ftu ;[Zsh j'Jh B/


T[; gqG{-gsh ~ G[bk fdZsk j?. gqG{-gsh sK F[G r[DK eoe/ jh gkfJnk ik ;edk
j?, ;r'I fJj nT[rDjkoh j'D eoe/ gqG{-gsh B/ fsnkr SZvh j? L—
wjb e[uih wVtVh ekbh wBj[ e;[X–
i/ r[D j'tfB sk fgo[ ot? BkBe ntr[D w[zX– 1–
(nzr 1088)

nEtk L—
e[ufb e[o{fg e[Bkfo e[byBh fgo ek ;ji[ B ikfBnk–
(nzr 1197)

nEtk L—
d'jkrDh fenk Bh;kDhnk– y;wj[ x[Ehnk fcofj fBwkDhnk–
w?b/ t/; fsBk ekwDh d[yh o?fD ftjkfJ ihT[– 7–
(nzr 72)

r[od/t B/ fJ; Fpd d/ nkozG ftu Gh n?;h fJ;soh dk jh f}eo ehsk


j? L—
fgo ;zfr w{mVhJ/ ypfo B gkJhnk ihT[– (nzr 689)

GkJh r[odk; ih L
bik-e[b nze;[ nT[ r[o-iB ;hb vhb,
e[bk-pX{ pqfs e? gfspqs ejktJh–
d[;N ;Gk ;zi'r, nXw n;kX ;zr,

pkoj wkjk eEk gqwkD (152)


pj[ fpfpuko Xkfo, rfBek p[bktJh–
e[bk-pX{ ;[s e' pykBhns r'qskuko,
rfBek ;[nB fgsk Bkw e' psktJh–
d[owfs bkfr i?;/ ekr pB pB fco?,
r[owfs jz; J/e N/e i;[ gktJh– 164–
n?;h BkfJek ;? e[nko gksq jh ;[gksq Gbh,
nk; fgnk;h wksk fgsk J/e? ekj d/s j?–
n?;h BkfJek ;? dhBsk e? d[jkrfB Gbh,
gfss gktB fgqn gkfJ bkfJ b/s j?–
n?;h BkfJek ;? Gb' fpojk fpUr ;'r,
brB ;rB ;'X/ ;oXk ;j/s j?–
n?;h BkfJek wks roG jh rbh Gbh,
egN ;B/j d[fpXk fiT[ okj[ e/s[ j?– 450–
(efpZs ;tZ;/ GkL r[odk; ih)

;kyh—B{oFkj ikd{roBh dh

gfss gktB eb:[Zrh ihnK d/ skoe irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih,
;zws fpqewh ÀÄÅÃ (;zB ÀÄ¿Æ) ~ Yke/ s'I uZb e/ nZr/ Ä e'j fgzv @XBg[ok#
ik mfjo/ jB. GkJh pkb/ tkbh iBw ;kyh ns/ ;qh r[o{ BkBe gqekF s/ stkoh]
r[o{ ]kb;k ftu f}eo j? fe fJE/ pj[s ;kohnK ikd{roBhnK ;B, fiBQK B/ GkJh
wodkB/ ~ th nkgDk ikd{ eoe/ tZ; ftu eoB dk :sB ehsk ;h. FkfJd
fJjBK dk fw;wo/}w ;kfXnk j'fJnk ;h, fi; Bkb pkjo'I nkJ/ pzd/ ~ nkgD/
tZ; ftu eo b?IdhnK ;B. nkuoDjhB ns/ fJ]bke s'I frohnK j'D eoe/
r[od/t B/ fJjBK ~ wstkbhnK, e[ukbhnK, fBbZiK s/ G?V/ ihtB tkbhnK efj
e/ fXqekofdnK j'fJnK, fJ; Fpd okjhI T[BQK ~ skfonk ;h L
rbA& &h n;hI uzrhnk nkukoh p[ohnkj–
wBj[ e[;[Xk ekbhnk pkjfo fuNthnkj–

pkoj wkjk eEk gqwkD (153)


oh;k eofj fsBkVhnk i' ;/tfj do[ yVhnkj–
Bkfb y;w? oshnk wkDfj ;[fy obhnkj–
j'd? skfD fBskDhnk ojfj fBwkBDhnkj–
BkBe iBw[ ;ekoEk i/ fsB e? ;zfr fwbkj–
(nzr 85)

fJj Fpd ;[D e/ fJjBK ikd{roBhnK dh w[yh B{oFkj B/ ;kohnK


ikd{roBhnK ;w/s r[od/t d/ uoB nk geV/ ns/ pko pko p/BshnK eoe/
B{oFkj wk\hnK wzrD bZrh sK ;fsr[o{ ;kfjp ih B/ T[gd/F p]fFF ehsk fe
gshposk n"os bJh fJj uzrk BjhI fe L
fgo[ S'fvnk xfo nkgDk go g[oy? Bkfb fgnko[–
(nzr 89)

n?;h fpGukoB n"os ~ Bk fJ; b'e ftu ;fseko ns/ Bk jh gqb'e ftu
Y'Jh fwbdh j?. fJ; bJh j/ B{oFkj ! s[;hI fJE/ th nkgDh gsh dh ;/tk ;zGkb
dh ;ko BjhI gkJh ns/ tkfjr[o{ o{g gsh dh th gqkgsh dh s[;hI ]po BjhI gkJh.
j}{o B/ fJ; Fpd okjhI th ;[wZs dh p]fFF ehsh L
;[fD w[zX/ joDkyhJ/ r{Vk t?D[ ngko[–
gfjbk t;s[ f;RkfD e? sK ehu? tkgko[–
(nzr 1410)

irs r[o{ r[od/t d/ T[gd/F B/ B{oFkj dk ihtB jh pdb fdZsk. jZE i'V
p/Bsh ehsh fe ;k~ e'Jh nkgDh fBFkBh doFBK tk;s/ p]fFF eo'. j}{o d/
j;s ewbK ftu T[; ;w/I poSk ;h, T[j poSk jh r[od/t B/ T[jBK ~ d/ fdZsk.
j[D sZe T[j poSk T[E/ w"i{d j?. T[; n;EkB dk Bkw jh @poSk ;kfjp# j?.

fis[ fdfB d/j fpB;;h fss[ t/b? ej;fB g/qs[–


(;z;kfoe ihnK d/ g/qw ;G M{m/ jB) fi; fdB fJj d/j BkF j't/rh (Gkt
fJ; ;oho ftu'I gqkB fBeb ikDr/) T[; t/b/ (nkgD/ xo d/ jh fJ; d/jh ~)
gq/s g/qs efjD bZr g?Dr/. :Ek L—
xo eh Bkfo pj[s[ fjs[ ik f;T[ ;dk ojs ;zr bkrh–

pkoj wkjk eEk gqwkD (154)


ip jh jz; sih fJj eKfJnk g/qs g/qs efo Gkrh– 2–
(nzr 634)

sEk jh L—
xo eh Bkfo T[ofj sB bkrh–
T[j sT[ G{s[ G{s[ efo Gkrh– 3–
(nzr 794)

gefV ubkfJfB d{s iw fe;? B d/Bh G/s[–


(fJ; dh o{j ~ Xowoki d/) iwd{s cV e/ b? ubDr/ (ns/ T[j) fe;/
(;B/jh ;zpzXh) ~ G/s BjhI d/Dr/ (fe fJ; ~ feT[I s/ feE/ b? e/ ub/ jB).
:Ek L—ik ifw gefV ubkfJnk tDikfonk fwsqk fe;? B fwfbnk G/s[–
G/s[ u/s[ jfo fe;? B fwfbU ik ifw gefV ubkfJnk–
(nzr 75)

Sfv yV's/ fyB? wkfj, fiB f;T[ brk j/s[–


fiBQK ;zpzXhnK ns/ fwZsoK Bkb fJ; iht dk fgnko bZrk j'fJnk ;h, T[j
;ko/ U;/ fSB ftu SZv yb'Id/ jB, fi; ;w/I @gefV ubkfJfB d{s iw# T[; ;w/I
fe;/ ;zpzXh dh iwd{sK nZr/ g/F BjhI iKdh, fJ; bJh fJBQK ;zpzXhnK dh gqhsh
M{mh j?. :Ek L—
irs w? M{mh d/yh gqhfs–
ngB/ jh ;[y f;T[ ;G bkr/ fenk dkok fenk whs– 1– ojkT[–
w/oT[ w/oT[ ;G? ejs j? fjs f;T[ pkfXU uhs–
nzfs ekfb ;zrh Bj e'T{ fJj nuoi j? ohfs–
(nzr 536)

jE wo'V? sB[ eg/ f;nkjj[ j'nk ;/s[–


(woB t/b/ wBZ[y iwd{sK ~ t/y e/ vodk) jZE wo'Vdk j?, sB ezpdk j?
s/ ozr (i' ekbk g? fojk ;h, wko/ vo d/) ekb/ s'I fuZNk j'D bZr iKdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (155)


i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[–
;oho o{gh Xosh eowK dk y/s j?. i/j' i/jk e'Jh (eow eoB o{g) phi
phidk j?, nzs ~ T[j' e[M jh T[j tZYdk j?, Gkt T[; ~ ehs/ eowK dk cb
fwbdk jB. :Ek L—
dd? d';[ B d/T{ fe;? d';[ eozwk nkgfDnk–
i' w? ehnk ;' w? gkfJnk d';[ B dhi? nto iBk–
(nzr 433)

BkBe gqG ;oDkrsh uoD p'fjE gqG d/s[–


BkBe r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe fijV/ iht gqG{ dh FoD ftu nk iKd/
jB, T[BQK ~ gqG{ ih nkgD/ uoBK o{gh ijk} #s/ uVQk e/ ;z;ko ;w[zdo s'I gko
eo fdzd/ jB. :Ek L—
r[o e/ uoB ihn ek fB;skok–
;w[zd[ ;kro[ fifB fyB wfj skok–
(nzr 684)

;/ Gkd[fJ Bofe B gkJhnfj r[o[ oyD tkbk j/s[– 7–


fizBQK dk fgnkok r[o{ oZfynk eoB/ tkbk j?, (Uj wB[Zy) BoeK ftu BjhI
gkJ/ iKd/, fJj Gkd'I d/ wjhB/ nzdo r[o{ dk T[gd/F j?.
r[fo oky/ ;/ T[po/ ;ku/ f;T[ fbt bkfJ–
(nzr 54)

r[o ek ;pd[ oytko/– uT[eh uT[frod jwko/–


okw Bkfw wB[ bkrk– iw bikfJ efo Gkrk–
(nzr 626)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (156)


n;[fB g/qw T[wkjVk

H
n;[fB g/qw T[wkjVk feT[ fwbhn? jfo ikfJ– wfB
sfB fgnk; do;B xDh e'Jh nkfD fwbkt? wkfJ– ;zs
;jkJh g/qw e/ jT[ fsB e? bkrk gkfJ– ftD[ gqG feT[ ;[y[
gkJhn? d{ih Bkjh ikfJ– fizB_h ukfynk g/qw o;[ ;/ fsqgfs
oj/ nkxkfJ– nkg[ fsnkfr fpBsh eofj b/j[ gqG{ bfV
bkfJ– i' jfo ezfs fwbkJhnk f; ftS[fV esfj B ikfJ–
gqG ftD[ d{ik e' Bjh BkBe jfo ;oDkfJ– n;{ ;[yh
t;zdhnk fiBk wfJnk jfo okfJ– 8–
(nzr 134)H

pkoj wkjk eEk gqwkD (157)


gow ;fseko :'r r[o{ o{g ]kb;k ;kX ;zrs ih ! ;fG s'I gfjbK o;Bk
~ gftZso eo'—
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
nZi nZ;{ d/ wjhB/ dh F[o{nks Gkt ;zroKd tkb/ fdB nkg ;zrsK r[o-
T[gd/F ;qtB eoB tk;s/ r[o{ dh j}{oh ftu fJeZsq j'JhnK j'. wB fposhnK
fJekro eoe/ FoXk GktBk Bkb fJ; wjhB/ ftu i' eoB bJh r[o{ ih B/ j[ew
ehsk j?, T[; ~ ;qtB eoe/ wzBhJ/ ns/ ihtB dh ;cbsk tk;s/ r[o-T[gd/F
~ ewkJhJ/.

ftFk=n;[fB g/w
q T[wkjVk
T[wkjVk dk noE GkJh tho f;zx ih B/ ;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, g'Eh
d{ih nzdo fJ; soQK ehsk j? L— T[wkjVk=uFw/ tKr{z nkgD/ nkg T[Skb/ ftu
nk e/ T[wkj{ j' e/ T[SbD tkbk.
(;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, ;?Iuh d{ih, gzBk 942)

Gkt—g/qw fJsBk T[wfvnk j? nEtk g/qw B/ fJsBk T[Skbk wkfonk j?.

gq/w, ;B/j, fgnko-


:Ek L— w/o? wfB g/qw[ br' jfo sho–
(nzr 861)

g/qw e/ ;o bkr/ sB Ghsfo sk Gqw[ ekfNnk ikJh– 1–


(nzr 607)

:Ek L— fiB gq/w ehU fsBjh gqfG gkfJU–


(;PZ:/ gk L 10)

nekb g[oy tkfjr[o{ ih dhnK dksK ftu'I g/qw T[; dh fJe wjkB d/D
j?. oZph r[DK ftu'I g/qw F'qwDh j?. fi; soQK poks bkV/ s'I fpBK BjhI ;'Gdh, fJ;/
soQK jo/e eow g/qw s'I fpBK fcZek j?. g/qw eoe/ gqw/Fo tZb ufbnk jo edw
;cbk j[zdk j?. g/qw e'Jh r[D BjhI, ;r'I nKfsqe nt;Ek j?. r[D sK f;Zfynk ik
;edk j?, go g/qw sK f;o\ r[o{ dh p]fFF d[nkok jh gqkgs j[zdk j?. fi; ~
T[j gqkgs j' frnk, T[j nksfwe o; Bkb fsqgs j' iKdk j?. ;qh r[o{ noiB

pkoj wkjk eEk gqwkD (158)


d/t ih wjkoki ih d/ gftZso puB jB L—
fizB_h ukfynk g/qw o;[ ;/ fsqgfs oj/ nkxkfJ–
(pkoj wkjk, nzr 135)

fJ; bJh nZi sZe Gkt/I g/qw pko/ pVk jh e[M fbfynk ik u[Zek j? s/ g/qw
dhnK ejkDhnK dk nzs BjhI nkT[Idk, go g/qw dk ;kok M[ekT[ JhFto-
nokXB tZb jh j?. Gkt/I JhFto fBokeko o{g ftu j't/, Gkt/I ;keko o{g ftu
j't/, JhFto Bkb g/qw eo'. g/qwk-Grsh eo'. g/qwk-Grsh d/ wkor ~ fpjzrw
wkor fejk j?. fi; soQK gzSh S/sh Bkb nkgDh wzf}b #s/ ik g[Zidk j?, fJ;/
soQK g/qwh, g/qwk-Grsh d/ goK Bkb eow-eKvh wkor s'I gfjbK jh nkgD/
gqw/Fo dh gqkgsh o{g wzf}b #s/ ik g[Zidk j?. eow-eKvh wkor ~ ehNh wkor
fejk frnk j?, fi; soQK ehVh ~ doZ]s dh iVQ s'I NkjDhnK gZfsnK okjhI
f;yo #s/ gj[zuDk pVk w[Feb j?. gzSh T[vkoh wko e/ doZ]s d/ f;yo #s/ ik
g[Zidk j?. fJ; eoe/ g/qw ~ fJe fpjzrw wkor dZf;nk j?.

GkJh Bzd bkb ih g/qw dh ikuBk eod/ jB L—


do fdfb r':k jtkfJ F"e p]F.
po }[pkB; i'r fJ n} }"e p]F– 507–
(GkH Bzd bkb rzqEktbh, feqs vkH rzvk f;zx, nzr 136)

noE L— j/ nekb g[oy ! r':k d/ fdb ftu g/qw dh ukj p]F, r':k
dh ihG g[o nkgD/ ukT[ dk fJe feDek p]F.
sK Bk pkFd ftofd nK i[} :kd jZe.
sK B ]kBd r?ao jZe dhro ;pe– 508–

sK i' fJj oZp dh :kd s'I S[ZN j'o d{ik f;woB Bk eo/, sK i' fJj oZp
d/ g/qw s'I fpBK j'o d{ik e'Jh ;pe Bk gVQ/.
n? i[o/ fdb ekdo' ;"eo ptd. do jehes ;kfjp :'e; ptd–

ndG[Zs j? T[j wB i' T[; d/ g/qw ftu wrB j?, go i/ tk;st ftu T[;
tkfjr[o{ ih dk g/qwh j't/.
fJFe/ w"bk wo s[ok w"bk e[Bd. dod' nkbw fpjso w"bk e[Bd–

nekb g[oy dk g/qw s?~ T[; dk ;o{g jh eo d/t/rk ns/ d'jK b'eK ftu

pkoj wkjk eEk gqwkD (159)


;q/FN ns/ F'qwDh pDk d/t/rk.

gqG{ d/ fgnkfonK dh ihtB-i[rsh d{finK Bkb'I tZyoh j[zdh j?. T[j


fpyw g?IfvnK d/ gKXh jz[d/ jB. b'G, bkbu, njzeko, d[fBnkth tkFBktK s'I
T[j nfGZi ofjzd/ jB. fJ; ftu e'Jh ;zd/j tkbh rZb BjhI fe fJj sK yzv/ dh
fsZyh Xko, i' tkb Bkb'I th pohe j?, T[; #s/ uZbD tkbh rZb j?. d[fBnkth
tkFBktK ftu c; e/ nkw gqkDh dk wB fe;/ t/b/ th v'b ;edk j?, go fiBQK
B/ nkgDh v'oh gqG{ #s/ SZvh j'Jh j?, T[BQK dhnK ;kohnK tkFBktK r[o{ dh feogk
Bkb ;[Gkte jh ]sw j' iKdhnK jB L—
tkN jwkoh yoh T[vhDh– yzfBnj[ fsyh pj[s[ fgJhDh–
T[;[ T{gfo j? wkor[ w/ok– ;/y cohdk gzE[ ;w_kfo ;t/ok–
(nzr 794)

g/qw s'I Gkt j? fgnko, ;B/j, B/eh, ;Zu nkfd. d[fBnkth ns/
nfXnksfwe gZy s'I fJj ;G s'I T[&&Zsw wkor j?. fJj fpyw ns/ efmB wkor
j?, fi; #s/ nkw wB[Zy BjhI uZb ;edk. ;[Zy, d[Zy, G[Zy, fsqFBktK ~ fsnkr
e/ jh fJ; wkor d/ gKXh pfDnk ik ;edk j?. fJE/ jo nt;Ek ftu ;kXe gqG{
dh o}k iK GkD/ ftu ofjzdk j'fJnk nkgDk sB, wB Gkt ;G e[M fgnko/ gqG{
s'I fBSkto eo fdzdk j?. Gkt/I ;oho d/ N'N/ N'N/ feT[I Bk eo fdZs/ ikD, ;/te
dh fbt gqG{ uoBK ftu jh fJe;ko i[Vh ofjzdh j? L—
i/ ;[y[ d/fj s s[Mfj nokXh d[fy Gh s[M? fXnkJh– 2–
i/ G[y d/fj s fJs jh okik d[y ftfu ;{y wBkJh– 3–
sB[ wB[ ekfN ekfN ;G[ nogh ftfu nrBh nkg[ ibkJh– 4–
gyk c/oh gkDh Y'tk i' d/tfj ;' ykJh– 5–
BkBe[ rohp[ Yfj gfJnk d[nko? jfo w/fb b?j[ tfvnkJh– 6–
(nzr 757)

sh;o/ r[od/t r[o{ nwodk; ih B/ g/qwk Grsh ftu fGZi/ GrsK dh ukb
fBokbh eEB ehsh j? L—
Grsk eh ukb fBokbh–
ukbk fBokbh Grskj e/oh fpyw wkofr ubDk–

pkoj wkjk eEk gqwkD (160)


bp[ b'G[ njzeko[ sfi fsq;Bk pj[s[ Bkjh p'bDk–
yzfBnj[ fsyh tkbj[ fBeh J/s[ wkofr ikDk–
r[o go;kdh fiBh nkg[ sfink jfo tk;Bk ;wkDh–
ej? BkBe[ ukb Grsk i[rj[ i[r[ fBokbh– 14–
(nzr 918)

;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ pV/ ;z[do puB jB. d;w/F ih c[owkT[Ad/ d/
jB fe w?I ;Zu nkydk jK, ;ko/ fXnkB ;fjs ;[D'. fi; wB[Zy B/ eow-eKv ns/
ftF/-G'rK dk okj SZv e/ gqG{ Bkb g/qw ehsk, e/tb T[; B/ jh gqG{ ~ gqkgs ehsk.

ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih wjkoki ih d/ gftZso puB jB L—


ejk G:' i' d'T{ b'uB w{zd e?, p?fm ofjU pe X$kB brkfJU–
BQks fcfoU bhJ/ ;ks w;[zdqB, b'e rfJU gob'e rtkfJU–
pk;[ ehU fpfynkB ;' p?m e?, n?;/ jh n?;/ ;[ p?; fpskfJU–
;ku ej"I ;[B b/j[ ;G?, fiB g/qw ehU fsB jh gqG[ gkfJU– 9–
(sPgq;kfd ;P:/ gkL 10)

;fsr[o{ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih eow-eKv dk yzvB eofdnK


\[owkT[Id/ jB fe n? wB[Zy ! eh j'fJnk i/eo s{z d't/I nZyK whN e/, prb-;wkXh
bk e/ (fuozekb) p?mk fojk. i/eo e'Jh wB[Zy ;ZsK ;w[zdoK sZe Gkt ;koh fgqEth
d/ (shoEK #s/) fJFBkB eodk fcfonk sK eh j'fJnk. nfij/ wBZ[y dk fJj b'e
sK eow-eKvK ftu o[M e/ ftnoE frnk s/ T[; B/ f;woB GiB s'I y[zM e/ gqb'e
th rtk fbnk. j}{o efjzd/ jB, w?I ;Zu efjzdk jK, ;ko/ ;[D bT[. fi; B/ (gqG{)
Bkb g/qw ehsk j?, T[; B/ jh gowkswk ~ gkfJnk j?.

GkJh r[odk; ih B/ r[of;Zy dh r[o{ Bkb gqhsh dk eEB eofdnK


nkgDhnK tkoK ftu fJj d[fBnkth gqhshnK dk e[M f}eo fJ; soQK ehsk
j? L—
uzd ue'o gohs j? bkfJ sko fBjkb/.
ueth ;{oi j/s j?, fwfb j'fB ;[ykb/.

pkoj wkjk eEk gqwkD (161)


B/j[ etb ib ikDhn? fyfV w[j t/ykb/.
w'o pphj/ p'bd/ t/fy pdb ekb/.
Bkfo Gsko fgnko[ j? wK g[s ;wQkb/.
gho w[ohdk fgojVh Uj[ fBGj? Bkb/– 4–
(tko 27, gT[Vh 4)

Xkofwe rzqEK d/ nzdo nkswe wkor d/ gKXhnK s/ gqG{ dh Grsh eoB


tkfbnK dk fiZE/ f}eo nkT[Idk j?, T[E/ gqG{ dh Grsh th B"I gqeko dh eEB
ehsh j? L—
;qtD f;woB, ehosB, gkd;/t no ukB.
dk;K ;ygD pzdBk ;op fBp/dB ikD.

r[opkDh dk th \[owkD j? L— Grs Bt? gqekok

fiZE/ B"A soQK dh Grsh j?, T[E/ fJj B"A gqeko dh Grsh Bkb'I T[&&Zsw fJe
g/qwk Grsh th j?, fi; dk f}eo GkJh r[odk; ih B/ nkgDhnK tkoK ftu Gh
ehsk j? L—
r[o w{ofs g{oB pqjw[ xfN xfN nzdfo ;{oi[ ;[M?.
;{oi etb[ gohfs j? r[ow[fy g/qw Grfs efo p[M?.
(tko 7, gT[Vh 19)

nEtk L— BT[ Grsh BT[ Grfs efo r[ow[fy g/qw Grfs fbtbkJh.
BT[ frqj ;kX frqj;s ftfu g{o/ ;fsr[o dh tfvnkJh.
(tko 7, gT[Vh 9)

n?;h g/qwk Grsh eoB tkb/ p/nzs ;zs, Grs, r[of;Zy j'J/ jB. fiZE/ Grs
;?fD ih dk f}eo nkT[Idk j? L—
g/qw Grs oksh eo? Gbe/ oki d[nko? ikJh–

T[E/ GkJh r[odk; ih B/ Grs i?d/t ih fiBQK d/ ;zpzX ftu r[opkDh dk


\[owkD j? L—

@@i?d/t fsnkfrT[ njzw/t## fJjBK ~ th g/qwk Grsh ftu bZfrnk


nkgDhnK tkoK ftu GkJh r[odk; ih B/ fJ; soQK do;kfJnk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (162)


g/qw Grfs i?d/T[ efo rhs r'ftzd ;ji X[fB rkt?.
bhbk ufbs tykDdk nzsoikwh mke[o Gkt?.
nyo[ fJe[ B nktV? g[;se pzfBQ ;zfXnk efo nkt?.
r[D fBXkB[ xfo nkfJ e? Grs o{fg fbfy b/y[ pDkt?.
nyo gfVQ goshfs efo j'fJ ft;wkd[ B nzfr ;wkt?.
t/y? ikfJ T[ikfV ftfu fpoy[ fJe[ nkuoi[ ;[jkt?.
rhs r'ftzd ;zg{oD' gfs gfs fbfynk nzs[ B gkt?.
Grfs j/fs gork;[ efo j'fJ dfJnkb[ fwb? rfb bkt?.
;zs nBzs B G/d[ rDkt?– 10– (tko 10, gT[Vh 10)

n?;/ ;Zu/ gqG{ d/ g/qw s'I tKfMnk egN tkb/ g/qw ~ GkJh r[odk; ih B/ fJe
efpZs ftu bkjBs gkJh j? ns/ d[fBnkth gqhsh dk f}eo nkg ih B/ fJ; soQK
ehsk j? L—
g/qw o; pf; j[fJ gszr ;zrw B ikB?,
fpoj fpS'j whB j'fJ B wfo ikB/ j?–
do; fXnkB i'fs w?, B j[fJ i'sh ;o{g,
uoB fpw[y j'fJ, gqkB mfjokB/ j?–
fwfb fpSos rfs g/qw B fpoj ikBh,
whB nT[ gszr w'fj d/ys bikB/ j?–
wkB; iBw[ fXqr[, XzB[ j? fsqrd i'fB,
egN ;B/j d/j, Boe B wkB/ j?– 14–
(efpZs ;tZ:/ GkL r[odk; ih)

go gqG{ d/ ;Zu/ gq/w ftu i' r[ow[fy fGZfink j'fJnk j?, n?;/ g/qwk Grsh
gokfJD r[ow[fy d/ ;pzX ftu GkJh ;kfjp ih eEB eod/ jB fe gq/wh iB Gkt/I
nkgD/ nkg ~ S[gk e/ oZy/, go ;z;kfoe b'e T[; d/ doFBK d/ ukjtkB, T[;
d/ do T[&&Zs/ ftnke[b j' e/ doFBK bJh g[ekod/ ofjzd/ jB L—
i?;/ sT[ fwmkJh okyhn? S[gkfJ isB e?,
uhNh ufb ikfJ uhfB skfj bgNks j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (163)


dhge irkfJ i?;/ okyhn? d[okfJ frqfj,
gqrfN gszr sk w? ;jfi ;wks j?.
i?;/ sT[ fpwb ib ewb fJeKs p;?,
wX[eo wX[ nutB sj iks j?.
s?;/ r[ow[fy fij xfN gqrNs g/qw,
;eb ;z;ko fsfj d[nko fpbbks j?– 410–
(efpZs ;tZ:/ GkL r[odk; ih)

g/qwh dhnK B"I fBFkBhnK


nkFe (g/qwhnK) dhnK jkf\} B/ B"I fBFkBhnK dZ;hnK jB L—
(À) gqhsw d/ g/qw #u mzY/ jT[e/ b?D/.
(Á) ozr ghbk j' ikDk.
(Â) B/soK ftu'I t?okr dk ib tfjDk.
(Ã) xZN p'bDk.
(Ä) xZN ykDk.
(Å) BhId dk xZN nkT[Dk.
(Æ) T[vhe bZrh ofjDh.
(Ç) p/u?Bh j'Dh.
(È) wZE/ #s/ jZE oZy e/ p?mDk.
nkFeK ok B" fBFkBh n? fg;o,
nkfj ;od', ozr }od', uFwso.
ew r[csB', ew y[odB', ]tkp/ jokw,
fJzs}koh, p/eokoh, d;s/ ;o.
(jkf\})

r[otke j? L—
jT[ ofj B ;ek fpB[ d/y/ gqhswk w? Bho[ tj/ tfj ub? ihT[–
(nzr 94)

pkoj wkjk eEk gqwkD (164)


;zs nr;shB s'I fe;/ B/ g[ZfSnk ;h fe w?~ ;zy/g o{g ftu fJj ;wMkT[
fe Xow dk ;ko eh j? < gkgK s'I fet/I pfunk ik ;edk j? < gkg sK nB/e jB,
go ihtB pVk S'Nk j?. fJ; bJh w?~ e'Jh n?;h e[zih fdT[ fi; Bkb w/o/ ;ko/
w;b/ jZb j' iktD. ;zs nr;shB ih efjzd/ jB fe fgnkfonk ! i/ fJe' e[zih
ukjhdh j? sK T[j g/qw jh j?, feT[Ife fi; B/ g/qw ehsk, T[; s'I gkg BjhI j'
;e/rk. wB[Zy fe;/ dh u'oh eodk j? sK T[; Bkb fJ; dk g/qw BjhI. fi; dh
jZfsnk eodk j?, T[; Bkb fJ; dk g/qw BjhI ! f;oc g/qw dh ewh ftu jh wB[Zy
;ko/ gkg eodk j?. efjzd/ jB (eo[Dk) dk noE j? g/qw. ih;; dk puB ;kc
j?- @@Love is God## T[j sK efjzd/ jB fe s[;hI gqwkswk dh rZb jh SZv fdT[,
g/qw jh gqwkswk j?. Gkt/I g/qw dh y/v pVh emB j?, feT[Ife ;fsr[o{ ih sK f;ZyK
~ efjzd/ jB fe i/ s?I g/qw dh y/v y/vDh j? sK f;o ~ sbh #s/ oZy e/ nk-
iT[ sT[ g/qw y/bD ek ukT[– f;o[ Xfo sbh rbh w/oh nkT[–
fJs[ wkofr g?o[ Xohi?– f;o[ dhi? ekfD B ehi?–
(nzr 1412)

g/qw nw'be dks


g/qw wkfJnk Bkb BjhI ]ohfdnk ik ;edk. ;fsr[o{ ih dh p]fFF Bkb
jh gqkgs j' ;edk j?. XzB ;fsr[o{ ;qh r[o{ noiB d/t ih d/ gftZso puB
jB L—
;zwB iT[ fJ; g/qw eh dw fe£j[ j'sh ;kN–
oktB j[s/ ;[ oze Bfj fifB f;o dhB/ ekfN–
(nzr 1363)

g/qw fJe dqftsk j? fijVk Bdh d/ uZbD tKr fywk, d:k s/ ;dk wk\h
ftu ftuodk j?. fJjdk we;d fJB;k\ p]FDk ns/ fgnko eoBk j?. fJj
sK rzrk dh Xkok dh soQK j?, fi; ftu ;G M{m dh w?b bZE iKdh j?.

g/qw ~ th T[jh ;wM ;edk j?, fi; ~ ghVk bZrh j?. ;fsr[o{ ih d/ gftZso
puB jB L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (165)


fi;[ bkrh gho fgozw eh ;' ikD? iohnk–
(nzr 449)

g/qwh w;sh ftu ed/ jZ; g?Id/ jB, ed/ o'D bZr g?Id/ jB L—
ozfr j;fj ozfr o'tfj u[g Gh efo ikfj–
(nk; dh tko, nzr 473)

fi; soQK wkbh nkgD/ bkJ/ j'J/ p{N/ ~ gkDh Bk gkt/ sK p{Nk e[wbk iKdk
j?, fJt/I gqG{ dk p{Nk th nZyK dk ib wzrdk j?. GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb
ih dk eEB j? L—
;ky/ T[whd/ nkfFe, jofr} ;wo B rhod.
n} nkp/ nFfe w/}rk, sk ;p} so B pkFd.
(GkJh Bzd bkb ih, r[o{ fuzsB, gzBk 46)

fwbkg dk cb sd'I bZrdk j?, id'I g/qw d/ p{N/ ~ jzM{nK d/ Bkb f;zuhJ/.
g/qw d/ fBeb/ jzM{ ;[Ze/ fjofdnK ~ jok-Gok eo fdzd/ jB.
d' uFw wB fe do:kfJ n}hw T[bFkB n? r'fJnk.
}jo nFew ptd FkdkphJ/ ;o pkra pkra Jh ik–
(GkJh Bzd bkb ih, r[o{ fuzsB, gzBk 47)

;kyh—fpdo d/ gq/w dh

Grs epho ih B/ th nkgDh gktB pkDh ftu d[nkgo :[Zr dh fJe eEk
dk f}eo ehsk j?.
fJj Fpd fpdo d/ fgnko s/ okik d[o:'XB d/ jzeko ~ fBo{gD eodk
j?. fpdo okik pfuZso Xhoi dh NfjbD ;[d/;BK dh e[Zy'I fpnk; foFh d/ xo
iBfwnk ;h. fJ; bJh fJ; dk BKn dk;h ;[s gqf;ZX j?. fit/I fe r[opkDh ftu
th nzfes j? L—
dk;h ;[s iB[ fpdo[ ;[dkwk T[rq;?B eT[ oki dhJ/–
(nzr 345)

fpdo uzrk Bhsht/sk g[oF ;h s/ fJ; dk ;qh feqFB ih Bkb uzrk g/qw ;h.
fJj e"otK s/ gKvtK ~ go;go mhe ftT[jko eoB dh g/qoBk fdzdk ofjzdk ;h.

pkoj wkjk eEk gqwkD (166)


id'I gKvtK ~ d[o:'XB B/ bky d/ febQ/ ftu ;kVB dh ftT[Is xVh ;h sK T[d'I
fpdo jh T[jBK ~ pukT[D tkbk ;h. id'I d[Fk;B do'gsh ~ p/gZs eoB bJh
oki ;Gk ftu fbnkfJnk, T[d'I fpdo B/ jh fJ; e[eow fto[ZX nktk} T[mkJh
;h.
gKvt id'I e"otK nZr/ nkgDk ;G e[M jko rJ/ sK feqFB ih ~ fJjBK
#s/ so; nkfJnk. nkg ih gzi fgzvK dk oki gKvtK ~ fdtkT[D bJh okik
d[o:'XB gk; rJ/. d[o:'XB B/ e[M th Bk d/D bJh gfjbK jh nkgDk wB
pDkfJnk j'fJnk ;h. id'I T[; ~ gsk bZrk fe feqFB ih w/o/ gk; fJ; wB'oE
bJh nk oj/ jB sK T[j jkEh x'V/ d/yD d/ pjkB/ oki ;Gk ftu'I T[&&Zm e/ pkjo
ubk frnk. feqFB ih th oki/ dh Bhsh skV rJ/ ns/ fpdo d/ T[&&Zu nkuoB ~
w[Zy oyfdnK nkg okik d[o:'XB d/ wfjb ftu mfjoB dh pikJ/ fpdo d/ xo
ub/ rJ/. T[; B/ pVk nkdo ehsk ns/ ;kr nkfd Bkb ;kdk G'iB pV/ g/qw Bkb
SekfJnk. fJ; rZb dk id'I d[o:'XB ~ gsk bZrk fe feqFB ih ;kv/ Fkjh
wfjbK ~ SZv e/ fpdo d/ xo mfjo/ jB sK fJ; B/ pVk p[ok wBkfJnk. GkJh
;kfjp fbyd/ jB L—
nkfJnk ;[fDnk fpdo d/, p'b? d[oi'XB[ j'fJ o[yk.
xo n;kv/ Sfv e?, r'b/ d/ xfo ikfj fe ;[yk.
(tko 10, gT[Vh 7)

Grs epho ih dk Fpd i' fJ; gq;zr ~ gqrN eodk j? L—


okiB eT[B[ s[wko? nkt?–
n?;' GkT[ fpdo e' d/fyU, Uj[ rohp[ w'fj Gkt?– 1– ojkT[–
j;sh d/fy Gow s/ G{bk ;qh GrtkB[ B ikfBnk–
s[wo' d{X[ fpdo e' gkB'_, nzfwqs[ efo w? wkfBnk– 1–
yho ;wkfB ;kr[ w? gkfJnk, r[B rkts o?fB fpjkBh–
epho e' mke[o[ nBd fpB'dh ikfs B ekj{ eh wkBh– 2– 9–
(;qh r[o{ rzqE ;kfjp, nzr 1105)

j/ okiB (d[o:'XB) ! s/o/ gk; e"D nkt/ < Gkt (s/o/ ftu) gqq/w BjhI j?.
w?I fpdo dk fJj' fijk fgnko t/fynk j? (fi; eoe/) T[j raohp w?~ pj[s jh
uzrk bZrdk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (167)


j/ okiB ! s{z jkEh t/y e/, fJ; Gow eoe/ jh gqw/Fo ~ G[Zfbnk fgnk j?I,
s{z ;qh GrtkB ~ ikfDnk jh BjhI. fJ; bJh j/ okiB ! fJe gk;/ s/ok d[ZX ghDk
w?I SZv fdZsk j? ns/ d{i/ gk;/ fpdo dk gkDh w?I nzfwqs eoe/ wzfBnk j?, (Gkt
ghsk j?). j/ okiB ! fpdo d/ xo dk ;kr w?~ yho d/ ;wkB o;dkfJe bZrk
j?, feT[Ife fpdo dk ;zr eoe/ w/oh oks (gow/Fo d/) r[D rkT[IfdnK r[}oh
j?. epho dk wkbe nBzdwJh u'i eoB tkbk j?. T[; B/ fe;/ dh (T[&&Zuh-BhthI)
iks BjhI wzBh. (Gkt gqG{ iks-niks BjhI t/ydk, T[j sK GkT[-Grs dk G[Zyk
j?.)
gowkswk dh gqhfs d/ pokpo fe;/ gqhfs dh s[bBk BjhI ehsh ik ;edh.
;Zuh gqhs eoB tkb/ ~ jo EK #s/ joh d/ doFB jz[d/ jB. T[j ft;wkdh ozr
ftu gqw/Fo d/ r[D rkfJB eodk ofjzdk j?.

gzikph pkoj wkfjnK nzdo tZy-tZy ethnK B/ nZ;{ d/ wjhB/ ~ fJ; soQK
nkgDh ekft-ouBk nzdo do;kfJnk j?.
@@pkoKwkj GkJh uzdk f;zx## okjhI eth B/ nZ;{ wjhB/ pko/ nkgD/ ftuko
fJ; soQK eEB ehs/ jB L—
d'jok–
nZ;{ n;hI gSkfDnk, r[o g{oD ntsko.
r[o Xow ubkfJnk irs ftu, j'tB i? i? eko– 16–

u"gJh–
nZ;{ nk; r[oK dh oZyh, fBs w?I doFB d/yK nZyhI.
;fsr[o Bkw gdkoE fdZsk, p?m feBko/ uZyhI.
eh gotkj fe;/ dh UBK, r[o{ fiBQK dk gZyhI.
;fsr[o fpod s[wkok ejhJ/ bki fpod eh oZyhI.
fpod fpuko e/.HHHHHH (gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 274)

@@pkoKwkj w{;/ fw;eh ek## ftu w{;/ fw;eh B/ nZ;{ wjhB/ pko/ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
nZ;{ ;k; ;oho bkX/ d/, o'w o'w jfo oudk.
ubBjko jehes jo dw, b? efo s';k ubdk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (168)


ikbB jm s/ sgB GZm xfN ftu, YKfY fpoj[ dk pbdk.
ej[ w{;k fw;eh ;/Jh ikbB, g/qw fsBK sB[ wbdk– 7–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 129)

@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ nZ;{ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB
ehsk j? L—
nZ;{ nk; eo J/e Bkw dh, ihjB/ gko bzx"Dk j?.
J/j? iBw nw'be w'sh, pko pko BjhI n"Dk j?.
i/ s{z eo bJ/I B/e ewkJh, i; d[BhnK B/ r"Dk j?.
d/; ;[Xkok nzs s[wkok, gbzx T[ikVh v"jDk j?– 7–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)

d;w rzqE nzdo nkJ/ pkoj wkjK ftu nZ;{ d/ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB
ehsk j? L—
nZ;{ (e[nko) dk wjhBk ;[ydkJh j?, go gsh gk; Bk j'D ekoB fpojB
~ ;[Zy feZE'I < fuZN/-fuZN/, gsb/-gsb/, go gkDh s'I ftot/ pZdb nkekF ftu
x[zwd/ ofjzd/ jB. ed/ T[&&Zu/ j' nNkohnK ~ S{zjd/ s/ edh ;o'to ftu g?Id/ fdZ;d/
jB. fJj fdqF t/y e/ fdb w{zj ~ nk iKdk j?. g/qw Bkb ;ih g/qwD dh e;e
j'o tZX iKdh j?, go T[; d/ wB ftu fyZu BjhI g?Idh L—
wk; e[nko uY:' pb[ Xkfo, g[eko ojh B fwb/ ;[ydkJh.
;/s xNk no[ okfs SNk, ;o s[zr nNk f;we? do;kJh.
Bho fpjhB fco? BfG ShB, ;[ d/fy nXhB G:' jh: okJh.
g/qw Seh fsB ;' fpEe:', N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 920–
(d;w rqzE, nzr 377, ;fspho f;zx pkoj wkj fszB/, gzBk 19)

irs r[o{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk
nzdo, nZ;{ d/ wjhB/ okjhI p]fFF eofdnK fejk j? fe L—

nZ;{ d/ wjhB/ ftu (iht-fJ;sqh sob/ b?Idh j'Jh nkydh j?) j/ (w/o/)
fgnko/ ! (s[;hI xo) nkT[ (s[jkv/ fwbkg s'I fpBk) iht-fJ;sqh jT[e/ b? b? e/
wo ojh j?. (gsh ~) sK jh fwfbnk ik ;edk j? (i/) gqG{ (gsh nkg) w/b/, (go
iht-fJ;soh) d?Ps Gkt ftu (c; e/) e[okj/ g? rJh j?. d?Ps Gkt ftu yZib

pkoj wkjk eEk gqwkD (169)


y[nko j' ojh j?, sK jh gsh (gowkswk) B/ SZv fdZsh j?. (fit/I) fgbSh s/
;oeV/ ~ (fuZN/) c[Zb (g? rJ/ jB), fst/I (iht-fJ;sqh d/ e/; th fuZN/ j' rJ/
jB Gkt p[Y/gk nk frnk j?). nZr/ rowh dh o[Zs (ftS'V/ ftu) w;K eZNh ;h, T[;
fgS'I ;odh dh o[Zs (nkJh j?, fJ;) e"se ~ t/y e/ (w/ok) wB v'b fojk j?.
;G gk;/ doZ]sK dhnK Fk]K johnK j' ojhnK jB. jfonktb jh
jfonktb j?, Xosh pBk;gsh ;o;p} fdZ;dh j?. e[dos d/ ozr t/y e/ fJj
nk; pZMdh j? fe i' cb ;fji Bkb gZedk j?, T[j fwZmk jz[dk j?. r[o{ ih
fJ;soh d/ o{g ftu p/Bsh eod/ jB fe j/ fgnko/ ! nZ;{ d/ wjhB/ ftu s[;hI nk
fwb' feT[Ife ;fsr[o{ ftu'b/ j' rJ/ jB.
n;[fB nkT[ fgok, ;k XB M{fo w[Jh–
sk fwbhn? gqG w/b/, d{i? GkfJ y[Jh–
M{fm ftr[sh sK fgo w[sh, e[ej ekj f; c[b/–
nkr? xkw fgS? o[fs ikvk, d/fy ubs wB[ v'b/–
dj fdf; ;ky joh johnktb, ;jfi ge? ;' whmk–
BkBe, n;[fB fwbj[ fgnko/, ;fsr[o GJ/ p;hmk– 11–
(nzr 1108-9)

gzuw r[od/t ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wkM okr[ d/ pkoj wkjk nzdo nZ;{
d/ wjhB/ okjhI fJ; soQK p]fFF ehsh j? L—

n;[fB g/qw T[wkjVk feT[ fwbhn? jfo ikfJ–


nZ;{ d[nkok T[gd/F j? fe g/qw fJsBk T[wfvnk j?, Gkt g/qw B/ n?;k
T[Skbk wkfonk j? fe fgnko/ joh gqG{ ih ~ fet/I ik e/ fwbhJ/.

fJ; ;zpzX ftu r[opkDh d/ tZy-tZy gqwkD j/m fby/ nB[;ko jB L—


1H ukfsqe[ ukjs w/j[– (nzr 838)

2H p{zd ftj{Dk ukfsqe' feT[ efo fsqgskt?–


(nzr 708)

3H ukfsqe fus fgnk; ukfsqe fus fgnk; j/


xB p{zd pfufsq wfB nk; j/ nb ghts fpB;s skg–
(nzr 462)

pkoj wkjk eEk gqwkD (170)


4H pkphjk p/Bsh eo/ efo feogk d/j[ ihn dkB–
ib fpB[ fgnk; B T{so? S[Nfe iKfj w/o/ gqkB–
(nzr 1284)

ns/ d{;ok f}eo ueth dk ehsk j? L—


1H ueth ;{oi j/s j? fwfb j'fB ;[ykb/.
(tko 27, gT[Vh 4)

2H ueth gqhfs ;{oi[ w[fy bkr?– fwb? fgnko/ ;G d[y fsnkr?–


(nzr 164)

3H ueth ;{o ;B/j[ fust? nk; xDh efd fdBhno[ d/yhn?–


(nzr 455)

4H ueth B?B B&A& hd Bfj ukj? fpB[ fgo B&A& hd B gkJh–


;{o[ uo?Q fgqT[ d/y? B?Bh fBft fBft bkr? gKJh–
(nzr 1273)

sh;o/ fdqFNKs okjhA wZSh dk ib Bkb g/qw toBD ehsk j? L—


1H whB/ gqhfs GJh ifb BkfJ–
(nzr 164)

2H whB[ fpS'jk Bk ;j? ib fpB[ wfo gkjh–


(nzr 1122)

3H fiT[ wS[bh fpB[ gkDhn? feT[ ihtD[ gkt?–


(nzr 708)

4H whB[ gefo cKfeU no[ ekfNU oKfX ehU pj[ pkBh–


yzv yzv efo G'iB[ ehB' sT{ B fp;foU gkBh–
(nzr 658)

fiT[ wS[bh fpB[ gkDhn? feT[ ihtD[ gkt?–


p{zd ftj{Dk ukfsqe' feT[ efo fsqgskt?–
Bkd e[ozefj p/fXnk ;Bw[y T[fm Xkt?–
Gto[ b'Gh e[;w pk;[ ek fwfb nkg[ pzXkt?–
fsT[ ;zs iBk jfo gqhfs j? d/fy do;[ nxkt?–
(nzr 708)

pkoj wkjk eEk gqwkD (171)


fJ;/ soQK fdqFNKs joh d/ ;Zu/ g/qwh r[of;Zy, ;zs, Grs dk fdZsk j? L—
1H fsT[ ;zs iBk jfo gqhfs j? d/fy do;[ nxkt?–
(nzr 708)

2H gho w[ohdk fgojVh Uj[ fBpj? Bkb/–


(tko 27, gT[Vh 4)

3H ;rb GtD s/o' Bkw[ pkbjk fsT[ Bkw/ wfB phm[bk–


(nzr 693)

4H fiT[ gqkDh ib fpB[ j? wosk fsT[ f;y[ r[o fpB[ wfo ikJh–
(nzr 757-58)

5H jfo g/qw Grs e' B/fj–

;kyh—go/w/ e'VQh dh
fJe nwho Fkj{eko dk fJeb"sk g[Zso ;h. wksk fgsk B/ pVhnK ohMK s/
;ZXoK Bkb T[; dh gkbDk ehsh. pj[s fgnkok j'D d/ ekoD Bkw jh T[; dk
go/w uzd oZy fdZsk. S'Nh T[wo ftu nwho xokD/ dh bVeh Bkb Fkdh eo
fdZsh. ;zs feqgkb f;zx ih ;Zs' tkbh rbh B/ nwho Gzvko ftu fJ; dh gfjbh
Fkdh dk f}eo ehsk j?, go r[o gqskg ;{oi rzqE ftu fJ; dh gfjbh Fkdh
dk f}eo BjhI nkfJnk. ;hIj/ dh g[Zsoh Bkb Fkdh eoB dk jh f}eo nkfJnk
j?. XB gdkoE gfjbK jh pVk ;h, fco ;[jo/ xo'I th nk frnk. ;w/I nB[;ko
wksk fgsk p[ZY/ j' rJ/. ;ktD wjhB/ d/ vZv{nK ns/ fwZm/ T[&&Zs/ wZyhnK tKr{z
][Fkwdh b'e s/ :koK d';sK dh YkDh jw/Fk gk; jh p?mh fojk eo/. e[;zrs d/
n;o B/ i{J/ s/ Fokp dh nkds gqgZe eo fdZsh. Fokp d/ nk;o/ j'o th pj[s
;ko/ n"r[D nkT[D/ F[o{ j' rJ/.

;oho #s/ e[FN dk o'r F[o{ j' frnk. :ko s/ d';s j[D \;b eZND s'I wro'I
pN/fonK ;wkB d"V rJ/. j"bh-j"bh d"bs th ;kE SZv rJh. go/w uzd s'I
fJeZbk go/wk ofj frnk. xo d/ ;zpzXh th B\os eoB bZr gJ/. xotkbh ~
i/ e'Jh puB ej/ sK nZr'I T[j uko ;[Dkt/.

fJe ;w/I e'Jh w]"b dk puB efj p?mk, sK nZr'I xotkbh B/ fejk—s{z
eh p'bD ~ wodk j?I, s?~ gsk BjhI S{s dh phwkoh Bkb s/ok ;oho rbdk ik

pkoj wkjk eEk gqwkD (172)


fojk j?. j[D n;hI s/oh SZgoh fgzv'I pkjo gk e/ T[E/ SZv nkT[Dk j?.

xotkbh d/ fJj puB fJ; ~ shoK ;wkB bZr/. wB ftu ;'funk fe j'o
:ko d';s sK gfjbK jh u'gVh gqhsh eoB tkb/ ;B, go xotkbh th nZi fJ;
soQK dk p'b p'bdh j?. fJ; ihtB Bkb'I sK woBk jh uzrk j?. u[Zg ehsk xo'I
pkjo fBefbnk fe fe;/ T[ikV tkb/ y{j ftu Skb wko e/ wo iktK.

izrb ftu ik g[Zik ns/ y{j dh w"D #s/ p?m frnk. gk; jh fJe o;sk ;h.
r[o{ e/ f;Zy sh;o/ r[o{ BkBe ih d/ doFB eoB tk;s/ r'fJzdtkb ~ ik oj/ ;B.
fJ; B/ ;'funk fe fJjBK ~ bzx ikD fdnK c/o Skb wkoKrk, BjhI sK fJj w?~
eZY b?Dr/. id'I ;zrs gk; g[Zih sK fJj Fpd gVQ ojh ;h-
;kfjp[ fBskfDnk ek skD[– fBwkfDnk ek wkD ;kfjp–

tko-tko ;zrs gVQ ojh ;h. fJ; s[e B/ fJ; d/ sVcd/ wB ~ FKs ehsk.
rj[ Bkb c/o ;[fDnk, wB fco frnk. fJsB/ ~ ;zrs gk; nk rJh sK gq/w/ B/
fejk fe w/o/ tor/ fBskfDnK d/ th skD jB < ;zrs B/ fejk, jK.

go/w/ B/ c[N c[N e/ ;zrs nZr/ nkgDk d[Zy gqrN ehsk. ;zrs ~ so; nk
frnk. fJ; ~ Bkb b? e/ r'fJzdtkb fty/ g[Zi/ ns/ j}{o d/ dopko s'I pkjo jh
SZv fdZsk, fiE/ e[FNh s/ j'o o'r tkb/ o'rh p?m/ ofjzd/ ;B. r[o{ d/ bzro'I fJBQK
~ gqFkdk J/E/ jh gj[zudk ;h. fJ; go/w/ B/ r[o{ ih d/ d{o'I doFB ehs/, X{V
w;se ~ bkJh s/ w;sh ftu rktD bZr fgnk-
;[B' ijkBk ej' pv/o. w/ok rfJnk eS'Nk bXk c/o–

jo ;w/I fJj' jh gVQdk ofjzdk j?. f;Zy ;[D e/ pV/ gq;zB jz[d/ s/ T[; d/ gk;'I
tko tko gVQkT[Id/ jB, fe fco ej[, fco ej[. ;[D e/ f;ZyK ~ so; nkT[Idk
j? s/ j}{o gk; p/Bsh eod/ jB fe wjkoki ! fJ; rohpV/ d[Zyh go feogk eo',
go wjkoki ;[D e/ u[Zg eo SZvd/.

ek\h ;wK pshs j' frnk. nZi fwjoK d/ ;kJhI so[Zm/, fejk fe e'Jh f;Zy
ikt/ ;kv/ fJFBkB tkb/ ib ftu go/w/ dk fJFBkB eotk e/ fe;/ eZgV/ ftu
bg/N e/ ;kv/ gk; fbnkt/, T[; f;Zy dh wB' ekwBk g{oh j't/rh.

j}{o dk puB ;[D e/ fJ;/ soQK jh ehsk frnk. T[; ib ftu fJFBkB
eotk e/ r[o{ ih gk; b? nkJ/. T[; t/b/ wjkoki B/ f;zxk;B s'I T[m e/ nkgD/

pkoj wkjk eEk gqwkD (173)


jZEhI g/qw/ dk w{zj Bzrk ehsk, id j}{o dh fdqFNh gJh sK ;oho ezuB tork
F[ZX j' frnk.

f;Zy d/y e/ j?okB j' rJ/. p/Bsh ehsh—wjkoki ih ! fJj sK j[D bkV/
tork pD frnk j?. ;fsr[o{ ih efjD bZr/ fe fJj th s[jkvk puB g{ok eo
fdzd/ jK. @@j? e'Jh nfijk f;Zy i' fJ; ~ nkgDh g[Zsoh dk Bksk d/ d/t/ < T[;
#s/ ;kvh nfsnzs gq;zBsk j't/rh.##

fJj rZb ;[D e/ ;ko/ f;Zy xpok rJ/ go fJZe' f;Zy fBsfonk i' T[gb r's
dk ;hIjk yZsoh ;h. T[; B/ nkgDh bVeh fbnk e/ jk}o eo fdZsh. j}{o B/
T[; pZuh dk go/w/ Bkb nBzd ekoi eo fdZsk s/ ;hIj/ ~ fBjkb ehsk.

;hI/j/ dh xotkbh i' bzro ftu ;/tk eodh ;h, id T[; ~ gsk bZrk fe
w/oh Xh e[FNh Bkb ftnkj fdZsh j?, sK T[;h t/b/ T[j d"Vh nkJh. wjkoki d/
gk; nk e/ o'D bZr gJh fe w/oh Xh fe; Bkb ftnkj fdZsh j? <

fJj rZb ;[D e/ j}{o B/ fejk fe fJj bVek j[D ;kvk g[Zso j' u[Zek j?.
s{z e'Jh f\eo Bk eo. nZi s'I s/oh Xh dk Bkw @@wZE'## s/ fJ; dk Bkw @@w[okoh##
oZy fdZsk j?. i' f;Zy @wZE' w[okoh# dk ikg eo/rk, T[j iwK ~ BjhI d/y/rk.
wE' w[okoh f;wo? Bkw. g{oB j'fj BoB e' ekw.
(r[ogqskg ;{L rzqE, ok; 1, nz;{ 60)

efj e/ wzih p]F fdZsh. XzB jB r[o{ nwodk; ih. ;qh r[o{ nwodk;
;kfjp ih dh feogk Bkb e[FNh e[FN ofjs j' e/ f;Zyh dk gqukoe pD frnk.

f;Zyh gquko ~ iZE/pzd eoB bJh r[o{ nwodk; ih B/ d/F d/ jo e'B/ ftu
ÁÁ gquko-wzihnK ekfJw ehshnK. fJBQK ÁÁ wzihnK d/ w[yhJ/ gqukoeK d/ ftu
w[okoh gqukoe ;h.

r[opkDh gqwkD L
1H XofD ;[tzBh yV osB iVkth jfo g/qw g[oy[ wfB t[mk–
;G/ eki ;[j/bV/ EhJ/ r[o[ BkBe[ ;fsr[o[ s[mk– 15–
(nzr 322)

pkoj wkjk eEk gqwkD (174)


2H g/qw Grfs gqfG bkrh– ;' gkJ/ fi;[ tvGkrh–
(nzr 627)

3H ;zwB iT[ fJ; g/qw eh dw fe£j[ j'sh ;kN–


(nzr 1363)

4H ;G/ ezs wj/bhnk ;rbhnk eofj ;hrko[–


rDs rDktfD nkJhnk ;{jk t/;[ fteko[–
gkyzfv g/qw[ B gkJhn? y'Nk gki[ y[nko[–
(nzr 53-54)

5H fpB[ r[o g/qw[ B bGJh iB t/yj[ wfB fBoikf;–


jfo r[o ftfu nkg[ ofynk jfo w/b/ r[o ;kpkf;–
(nzr 996)

;b'e wL 5–
g/qw gN'bk s? ;fj fdsk YeD e{ gfs w/oh–
dkBk phBk ;kJh w?vk BkBe ;ko B ikDk s/oh– 1–

wfB sfB fgnk; do;B xDh


e'Jh nkfD fwbkt? wkfJ–
j/ wK ! w/o/ wB ns/ ;oho ftu (fgnko/ gqG{) d/ doFBK dh xDh=pj[sh
fgnk; bZr ojh j?, (j? e'Jh n?;k ;zs iB) i' T[; wkbe gqG{ ~ fbnk e/ w?~
fwbk d/t/. :Ek L—
do;B fgnk;h fdB;[ okfs fustT[ nBfdB[ Bhs–
(nzr 703)

(nEtk) L—
do;B eh fgnk;k xDh fusts nfBe gqeko– (nzr 431)

do; s/o/ eh fgnk; wfB bkrh–


;ji nBzd p;? p?okrh– 3–
(nzr 389)

pkoj wkjk eEk gqwkD (175)


w/o? wfB sfB g/qw fgozw ek, fpB[ do;B feT[ wB Xho– 1–
(nzr 564)

;zs ;jkJh g/qw e/ jT[ fsB e? bkrk gkfJ–


g{oB ;zs iB, fiBQK dh n?;h nt;Ek j?. :Ek L—
fiBk ;kf; frokf; B ft;o? jfo BkwK wfB wzs[–
XzB[ f; ;/Jh BkBek g{oB[ ;'Jh ;zs[– 1–
(nzr 319)

n?;/ ;zs iB T[j tkfjr[o{ ih Bkb g/qw bkT[D ftu ;jkfJe jz[d/ jB, fJ;
tk;s/ w?I T[BQK ;zsK dh uoBhI bZrdk jK.
:Ek L—;kX s/o/ eh uoBh gkT[–
BkBe e? wfB fJj[ nB[okT[– 1–
(nzr 284)

ftD[ gqG feT[ ;[y[ gkJhn? d{ih Bkjh ikfJ–


j/ GkJh ! gqG{ fwbkg s'I fpBK fet/I ;dhth ofjD tkbk nNZb ;[y gqkgs
j' ;edk j?, feT[Ife T[; s'I fpBK j'o e'Jh d{ih ;[Zy tkbh EK j? jh BjhI.
:Ek L—
;[y[ Bkjh pj[s? XfB ykN/–
;[y[ Bkjh g/y/ fBofs BkN/–
;[y[ Bkjh pj[ d/; ewkfJ–
;op ;[yk jfo jfo r[D rkfJ–
(nzr 1147)

;op ;[yk ek dksk ;fsr[o[ sk eh ;oBh gkJhn?–


do;B[ G/Ns j's nBzdk d{y[ rfJnk jfo rkJhn?–
(nzr 630)

fizBh_ ukfynk g/qw o;[ ;/ fsqgfs oj/ nkxkfJ–


fiBQK g/qwh iBK ifrnk;{nK B/ T[; fgnko/ d/ g/qw-o; ~ ufynk j?, T[j

pkoj wkjk eEk gqwkD (176)


g{oh soQK fsqgs j' rJ/. Gkt oZi rJ/ jB. T[BQK dh n?;h nt;Ek j' rJh j?.
:Ek L—
okok o;[ fBo; efo ikfBnk–
j'fJ fBo; ;[ o;[ gfjukfBnk–
fJj o; Skv/ T[j o;[ nktk–
T[j o;[ ghnk fJj o;[ Bjh Gktk–
(nzr 342)

nkg[ fsnkfr fpBsh eofj b/j[ gqG{ bfV bkfJ–


T[j jzeko fsnkr e/ Gkt—fBzwqsk ;fjs j' e/ p/Bsh eod/ jB, fe j/
gqG{ ! ;k~ nkgD/ bV bk bt' (nEtk) nkgDh FoD o{g ns/ f;Zyh o{g bV Bkb
bk bt' ih. :Ek L—
i' ;ofD nkt? fs;[ ezfm bkt?
fJj[ fpod[ ;[nkwh ;zdk–
(nzr 544)

;ofD go/ eh okyj[ ;owk– (nzr 12)

BkBe s[wo/ pkb r[gkbk– (nzr 260)

i' jfo ezfs fwbkJhnk f; ftS[fV esfj B ikfJ–


p/Bsh ;[D e/ fijVhnK iht o{g fJ;sqhnK T[; gqG{ gsh B/ nkgD/ Bkb
fwbk bJhnK jB, T[j fco gqG{ gsh Bkb'I ftSV e/ j'o fe;/ gk;/ BjhI iKdhnK.
:Ek L—
;yh tf; nkfJnk fcfo S'fv B ikJh fJj ohfs Gbh Grtzs?–
(nzr 249)

pqjw? pqjw[ fwfbnk e'fJ B ;ke? fGzB efo pfb okw ihT[–
(nzr 778)

gqG ftD[ d{ik e' Bjh BkBe jfo ;oDkfJ–


BkBe r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe gqG{ s'I fpBK j'o d{ik e'Jh nk;ok d/D

pkoj wkjk eEk gqwkD (177)


tkbk BjhI j?, fJ; bJh T[j nekb g[oy dh FofD ftu jh ofjzdhnK jB.
;fsr[o nkfJU ;ofD s[jkoh–
fwb? ;{y[ Bkw[ jfo ;'Gk fuzsk bkfj jwkoh– 1– ojkT[–
nto B ;{M? d{ih mkjo jkfo gfoU sT[ d[nkoh–
(nzr 713)

n;{ ;[yh t;zdhnk fiBk wfJnk jfo okfJ– 8–


nZ;{ d/ wjhB/ ftu T[j jh iht o{g fJ;sqhnK ;[y ;fjs tZ;dhnK jB,
fiBQK T[&&Zs/ joh oki/ nekb g[oy tkfjr[o{ ih dh p]fFF j[zdh j?. joh nekb
g[oy tkfjr[o{ ih dh p]fFF sd jh j't/rh i/ n;hI T[; d/ j[ew nB[;ko jh
f}zdrh YkbKr/. fJ; Fpd nzdo gzuw r[od/t dk p]fFF ehsk i' T[gd/F
;[fDnk j?, T[; ~ fjod/ nzdo t;kJhJ/ ns/ T[; nB[;ko ubD dk isB eohJ/.
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (178)


efsfe eow ewktD/

P efsfe eow ewktD/ d';[ B ekj{ i'r[–


gow/;o s/ G[fbnK ftnkgfB ;G/ o'r– t/w[y j'J/ okw s/
brfB iBw fti'r– fyB wfj eT[V/ j'fJ rJ/ fisV/
wkfJnk G'r– ftu[ B e'Jh efo ;e? fe; E? o'tfj o'i–
ehsk feS{ B j'tJh fbfynk X[fo ;zi'r– tvGkrh w/ok gqG[
fwb? sK T[sofj ;fG fpUr– BkBe eT[ gqG okfy b/fj
w/o/ ;kfjp pzdh w'u– efse j't? ;kX;zr[ fpB;fj ;G/
;'u– 9– (nzr 135)
P

pkoj wkjk eEk gqwkD (179)


gow ;fseko :'r ;kX ;zrs ih ! nZi eZse d/ wjhB/ dh ;zroKd ikD
eo nkg ;zrsK r[o{ dopko ftu fJeZsq j'JhnK j'. thukoK dh gqkozGsk s'A gfjbK
nkT[ o;Bk gftZso eohJ/, gq/w ;fseko ;fjs p[bkT[ csfj— tkfjr[o{ ih ek
ykb;k– tkfjr[o{ ih eh csfj– fJ; wjhB/ nzdo gzuw ;fsr[o{ ;qh r[o{ noiB
d/t ih wjkoki B/ F[G eow eoB dk ;k~ T[gd/F fdZsk j?. fejk j? fe j/
wB[Zy ! wkV/ eowK dk cb s?~ d[Zy fwb/rk c/o fe;/ ~ d'F B d/Dk. c/o sK @@d';
eozwk nkgfDnk## jh j't/rk.

ftFk=efsfe eow ewktD/

wB[Zyk iBw nkgK ~ T[&&Zsw eow eoB tk;s/ fwfbnk j?, go i/ wB[Zy
wkV/ eow eo/rk sK T[; ~ T[; d/ nkgD/ ehs/ wkV/ eowK dk cb G'rDk gt/rk.
i/ uzr/ eow eo/rk sK fJ; ~ ;[Zy fwb/rk. i/ wkV/ eow eo/rk sK fJ; ~ d[Zy
fwb/rk. t?;/ i?;/ eow wB[Zy eodk j? s?;k jh T[; dk ;z;ko ftu Bkw g? iKdk
j?. d;w/F fgsk ih dk \[owkD j? L—
;kX eow i' g[oy ewkt?–
Bkw d/tsk irs ejkt?–
e[feqs eow i/ ir w? eojh–
Bkw n;[o fsBe' ;G Xojh–
(d;w rzqE, pfuZsq BkNe, gkL 10)

wB[Zyh ikw/ ftu jh uzr/ eow eoe/ ihtB ;cbk ehsk ik ;edk j?.

gzvs r[bkp f;zx ih B/ fbfynk j? fe wB[Zy ukj/ g[zB eow eodk j?, ukj/
gkg eodk j?, d't/I jh pzXB o{g jB. fJe wB[Zy ~ b'j/ dhnK p/VhnK Bkb pzBQ
fdZsk ikt/ ns/ d{i/ wB[Zy ~ ;'B/ dhnK p/VhnK (}zihoK) Bkb pzBQ fdZsk ikt/,
go jB sK d't/I jh pzXB o{g.
gkg eow j? b'j eh g[zB ;[toB eh ikB–
d'B' pzXB o{g j? fBju/ b/j[ gSkB–
(w'yF gzE)

wB[Zyh ;oho eow-i{Bh j?, fJ; s'I fpBK pkeh gF{ nkfd i{BK ~ G'r-i{Bh
wzfBnk j?. eow eoe/ jh wB[Zy r[o{ (gqw/Fo) d/ B/V/ j? ns/ eow eoe/ jh d{o

pkoj wkjk eEk gqwkD (180)


j' iKdk j?. wkV/ eow eoe/ wB[Zy pzXBK ftu c; iKdk j?. uzr/ eow eoe/ iht
dk pzXBK s'I S[Nekok j' iKdk j?. eow fJe phi j?, Bhns Xosh j?.
uzrk eow uzrk phi j?, wkVk eow G?Vk phi j?. eow uzrk j?, Bhns
uzrh BjhI sK phi eZboh Xosh ftu ik fgnk. wB[Zy dh Bhns uzrh j't/, eow
uzrk Bk j't/ sK fJ; gk; uzrh Xosh sK j?, go phi uzrk BjhI. t/yD ftu
nkfJnk j? fe uzrk phi sK eJhnK gk; jz[dk j?, go uzrh Xosh fe;/ fe;/ gk;
jz[dh j?.
wB[Zy Xkofwe s"o #s/ e'Jh eow eodk j?. r[o{ ~ w;se N/eDk fJe uzrk
eow (phi) j?, go Bhns BjhI sK f;o fBtkDk p/noE j' iKdk j?.
;hf; fBtkfJn? fenk Ehn? ik fod? e[;[X/ ikfj–
(nk;k dh tko, nzr 470)

eow Xosh ;oho[ i[r nzsfo, i' p't? ;' ykfs–


(f;ohokr[ wL 1 gjo/ xo[ 1, nzr 78)

eow Xosh ;oho[ efbi[r ftfu i/jk e' phi/ s/jk e' ykJ/–
(rT[Vh tko wL 4, nzr 308)

}whB ftu ;[ZN/ phi B/ ;w/I nB[;ko T[rDk j?. ukj/ T[j f;ZXk s/ g[Zmk
;[ZfNnk ikt/.
;hXk g{mk T[rt? phi gV? i' y/s–
phi bJh }whB jok eoB s/ c?bkn dk nkXko j?, go c[Zb gZfsnK dh
ozrs phi s'I g?dk j't/rh. fi; soQK dk phi j't/rk, T[; B/ T[;/ o{g ftu nk e/
c?bDk j?. fJ;/ soQK eowK dh Xosh Gkt ;oho ftu, fi; eow dk phi ;[ZNDk
j?, T[; B/ T[; ozrs Gkt tkFBk nB[;ko jok j'Dk j?. wjkswk p[ZX d/ f]nkb
nB[;ko @@;[ZfNnk frnk phi ed/ B ed/ }o{o g[zrodk j?. B/eh s/ pdh, fgnko
ns/ fxoDk ;G eow cb dh nkFk tkb/ w[V c[N g?Id/ jB. cb yZN/ iK fwZm/ T[BQK
d/ gZs/ ekb/ iK fuZN/ eowK nB[;ko j[zd/ jB.##

eowK B/ fby/ nB[;ko cb d/Dk j?, T[j jo jkbs ftu fwb ikDk j?-
i/jk phi? ;' b[D? wE? i' fbfynk;[–
(pkoj wkjk, nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (181)


i' feS b/y[ fby:' fpXBk ;' gkJhns fw;o i{ Fze fBtko/–
(d;w rzqE)

b/yK ~ eow BjhI fbyd/. eowK go j[ewh dk nzeF j'D #s/ j[ewh
fbydk j? L—
BkBe j[ewh fbyhn? b/y[–
(tko nk;k wL 1, nzr 466)

fJBQK b/yK d/ fbyD bJh fe;/ ekra}, f;nkjh s/ ebw dh b'V BjhI
g?Idh.
j[ewh fby? f;fo b/y[ ftD[ ebw w;tkDhn?–
(wbko tko wL 1, nzr 1280)

jfE ebzw nrzw w;sfe fbyktsh–


(nzr 261)

r[o{ ih eow ~ sK wzBd/ jB, go fJ; ~ nN[ZN s/ pbtkB BjhI wzBd/.


fJj d' skesK e/tb j[ewh d/ j[ew ftu jB, fiBQK dk fBoDk pkDh ftu EK-
EK fwbdk j?. eow nkgD/ nkg ftu w[odk jB s/ j[ew ;Zsk nB[;ko
joesFhb ns/ j[ew nXhB jB, go fco th ;oho d/D bJh dksk jB. eow
;oho ftu }whB d/ phi tKr fNfenk ofjzdk j?.
cohdk b'V? dky fpiT[ohnK feefo phi? iN[–
jzY? T[IB eskfJdk g?Xk b'V? gN[– 23–
(;b'e[ F/y cohd, nzr 1379)

G[Zb dk fFeko f}whIdko, dkyK ykD dh fJZSk Bkb feZeo phi e/ T[;
d/ cb s[ZfenK ftu'I, dkyK dk ;[nkd BjhI b? ;edk. fJ;/ soQK T[&&ZB eZsD d/
pdb/ o/Fw fwbDk n"yk j?. fJbkjh ;[Zy dh fJZSk oZyfdnK froktN d/ ezw, T[j
;[Zy BjhI d/ ;ed/ L—
i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[–
(nzr 134)

i/jk phi? ;' b[D? wE? i' fbfynk;[–


(nzr 134)

pkoj wkjk eEk gqwkD (182)


wB[Zy dh ]PkfjF e[M eoB #s/ fBoGo eodh j?. ukj/ e[M ns/ T[; bJh
eo/ e[M sK fJ; Bkb ;cbsk BjhI j?. i' eoBk j?, T[; B/ jh j'Dk j?. r[o{ ;kfjp
Bshik th eowK #s/ SZv oj/ jB L—
eowk T[gfo fBpV? i/ b'u? ;G[ e'fJ–
(rT[Vh wL 1, nzr 157)

eowK B/ ;oho okjhI ntZF j' ikDk j?, fJ;/ bJh fJj ;oho iK d[BhnK
eowK dh Xosh ejh j?.
;oho Xko e/ ehs/ rJ/ iK ehs/ ik oj/, uzr/ wkV/ ;z;koe nwb eow jB.
eow jh feqnk s/ fJ; s'I ;{yFw gqGkt ;z;eko pDd/ jB. i/eo iht uzr/ eow
eodk j? sK T[; d/ pdb/ ftu wB[Zyk d/j dh gqkgsh s/ wkfVnK eowK Bkb eJh
j'o i{BK fwbdhnK jB.

eow-phi ufNnkJh iK w/Irh tKr jB. phi dk ;E{b nze[o ;oho j?.
phi d/ nzdo g[zroB dh ;Zsk tkfjr[o{ dk j[ew j?. ;Zsk-jhD phi T[&&ZrD,
tZXD s/ c[bD s'I n;woZE jz[dk j?. eowK Bkb ;oho fwbdk j? s/ ;oho ftu
eow jz[d/ jB. eow ehs/ pra?o, T[j tZX c[b BjhI ;ed/.

;oho okjhI e[M j'D #s/ T[j c?bd/ jB. fJ; bJh eow nfwN iK nN[ZN
BjhI. nfwN sK ehs/ eowK nB[;ko eosko d/ fby/ b/y jB L—

fszB soQK d/ eow


GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ wjkB e'F nzdo eowK dk fBoDk fJ; gqeko
fdZsk j?. ftdtkBK B/ eow d/ fszB G/d Ekg/ jB L—
(T) feq:kwkD—i' j[D ehs/ ik oj/ jB, fJ; feq:kwkD eow d/ d' G/d
jB—fJe fBs:, i' o'} eohdk j?, i?;/ fJFBkB, ig[ gkm nkfd, d{ik
B?fwse i' fe;/ ]k; ;pZp eoe/ eohdk j?, i?;/ r[og[op #s/ T[s;t ns/
woB/ goB/ nkfd ;fwnK g[o ehs/ gkm dkB, :Zr nkfde eow.
(n) gqkopX—fiBQK nB[;ko fJj toswkB d/j gqkgs j'Jh j?.
(J) ;zfus—T[j i' iBwK d/ pkeh ub/ nkT[Id/ jB, fiBQK dk G'r ni/ BjhI
G'frnk. (wjkB e'F)

pkoj wkjk eEk gqwkD (183)


r[o-fJfsjk; nzdo eth ;zs'y f;zx ih B/ eowK dk fBoDk fJ; soQK
fdZsk j? L—
;fG f;ZyB p{M/ eo i'o.
gqkBh eow pzX go x'o.
fsB e' fBoBk eoj[ ;[BktB.
fi; e/ ikBfj eofj puktB– 2–
;qh w[y s/ ;fGj{zfB T[ukok.
dfJnk f;zx ww o{g T[dkok.
eoj[ gqFB i/fse o[fu j'fJ.
T[so ej? ;eb jh ;'fJ– 3–
(;qh r[ogqskg ;{oi, o[Zs 5, nz;{ 41)

fJe ;w/I dk f}eo j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ih nkgD/ fgnko/ ]kb;/ ~ ofjs
wo:kdk dZ; oj/ ;B. e[M r[ow[yK B/ eowK ;pzXh gqFB ehsk fe j}{o ! eow-
ikb ftu pX/ j'J/ iht bJh eow eh jB s/ fJBQK s'I S[Nekok fet/I j' ;edk
j? < r[o{ ih B/ fejk fe s[jkv/ gqFB dk T[&&Zso w/ok jh ;o{g GkJh dfJnk f;zx
ih d/Dr/. r[o{ ih ;Gk ftu'I ub/ iKd/ jB s/ GkJh ;kfjp j[ew wzB e/ eowK
dk fBoDk eoB bZr/ L—
nzs; eoB nfrnkB d?P u/sB nksw shB–
jt? fJeZsq Xkofj eow Xo? B j?P fJe jhB– 11–

Gkt fJj j? fe id fJj fszB fJeZm/ j'Dr/ sK jh nzsFeoD eow phi


~ nkgD/ nzdo fNekn ;edk j?. fJ; T[&&Zs/ fJe fdqFNKs xNkfJnk iKdk
j? L—
fJ; e' ej"I ;js fdq;NKs.
;[Bj[ ykb;k j? fi; GKs.
;fsr[D o{g fwqsek nkfj.
nzsjeoD fgzv j? skfj– 12–
nksw u/sB o{g nek;.
no[ nZr:kB o{g ib ok;.

pkoj wkjk eEk gqwkD (184)


fwqsek fgzv fwb? ib ;zr.
sfp xN o{g pBfj ;opzr– 13–
nzso bJ/ rrB e' j'fJ.
eow nBki Xo/ sfp ;'fJ.
shBj[ fwfb eo xNk ;[Xko/.
;woE j'fJ gdkoE Xko/– 14–
shBj[ fBi fBi j?P eo fBnko/.
XoB gdkoE ;es B Xko/.
fs; gqeko fJe nksw i'fJ.
eow Xo? ;woE Bfj ;'fJ– 15–
(;qh r[ogqskg ;{oi, o[Zs 5, nz;{ 41)

;zfus, feo/wkB, gqkopX—fJj fit/I—;s' r[D o{g fwZNh, nzsFeoD


fwZNh dk Y/bk, nksw u/sB o{g nekF s/ ;kok nfrnkB ib o{g j?. fwZNh d/
g/V/ s/ gkDh d/ w/b s'I xVk pDdk j?. Ujh xVk g[bkV ;fjs nkgD/ ;jh o{g
ftu fdZ;dk j?. fwZNh, ib s/ nekF d/ fJeZm/ j'J/ fpBK xV/ dh j'Id BjhI. xVk
pDB s/ T[; ftu phi oZfynk iKdk j?. fJ;/ soQK nzsFeoD ~ ukj/ xVk ej',
ukj/ soeF, T[j phi eow, T[j sho eow XkoB eodk j?, go fJe ftu uh}
XkoB dh ;woZEk BjhI. fJ; bJh faszBK d/ w/b ftu jh poes j?.

fszB soQK d/ shoK dk nzsFeoD o{g GZE/ Bkb ;zpzX j?. u/sB nksw dk
ne;, nGk; eoe/ gqfsfpzp s/ nzsFeoD, nfrnkB d/ nzF ;fjs iK fJT[I
ej' fe fJBQK fszBK d/ fJeZm ftu GZE/ dh soQK eow phi fNed/ jB. Gkt/I
nzsjeoD iVQ o{g j?, go u/sB dh ;Zsk fpBK fJj eow XkoB BjhI eo
;edk L—
nzsfj eoD o{g soe; wfj.
eow pkDh pk;k fBs gqfs bfj.
i' soe; s/ sho fBekok.
n?fu XB[y S[fN ub:' nrkok– 17–
ngB' p/r;[ ;fG jh eoe?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (185)


fB;cb j'fs oj? Xo gfoe/.
gokopX j? :Ke' Bkw.
d/ cb ;fG e' j'fJ ftokw– 18–
fEo soe; wfj i/fse pkB.
fsBe' ;zfus Bkw pykB.
XB[F i/j ;' i'o:' i'fJ.
Bkw ;[ feo/wkB fs; j'fJ– 19–
fiB eowfB e' fd:' ;oho.
gokopX ;' ikBj[ Xho.
nfBe iBw e/ eo/ fJeZsq.
;' ;zfus j? Bkw pfusq– 20–

gqkopX-

GZE/ ftu'I sho eZY e/ XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'V e/ SZvD #s/ T[j nZr/ iKdk
j'fJnk ew}'o g? e/ frodk j?. fJ;/ soQK gqkopX o{g sho cb d/ e/ FKs j' iKdk
j?.

;zfus—;ko/ shoK d/ GZE/ ftu fNeD tKr jh ;zfus eow jB.

feo/wkB—XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'VB s'I jh ;zfus feo/wkB dk o{g pDd/


jB. don;b nfGwkB ;fjs o'} ehs/ ik oj/ uzr/ wkV/ eow jh feo/wkB jB.
fJ; feo/wkB d/ jh fszB Bkw jB. gfjbh jkbs ftu feo/wkB, d{ih ftu ;zfus
s/ shih ftu gqkopX ejhd/ jB. fi; soQK fJe ;wK Gftys, fco toswkB s/
shik o{g G{s ekb j?.

gqkopX d/ fszB cb-


ikfs, nk:{ s/ G'r.
(T) iV—izrw, d/t d?Is s/ wB[Zy nkfd gqkDkXkoh d/jK ftu BkBK iksK jh
iks cb j?.
(n) fJe fBwy s'I nZr/ dk ;kok ihtB, nk:{, fJj (gqkopX dk) fJe cb j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (186)


(J) d[Zy ;[Zy dk ;o{g nB[Gt eoBk, tfvnkJh, S[fNnkJh s/ ;z[dosk nkfd
dk Bkw G'r j? i' ;G ~ nkgD/ ftu pzBQ b?Idk j? L—
d?P fi eow ;zufs feqnkwkB–
nksw frnkBh e/ j'fJ jkB– HH– 27–

;zfus eow GZE/ d/ pkD ts j?, feT[Ife T[j GZE/ ftu s/ nkgD/ tZ; ftu
j?. GZE/ s'I pkjo i' fuZb/ ftu (feo/wkB) T[j th ubD s'I o'fenk ik ;edk j?.
i' gqkopX sho fuZb/ #u'I fBeb u[Zek j?, T[j o[e BjhI ;edk, Uj ;G ~ fJe'
fijk cb fdzdk j?. fit/I-nBki g{os wzdo nZr dk M[bf;nk fco nze[o BjhI
d/ ;edk. T[; ftu TZ[rD dh ;Zsk ]sw j' iKdh j?, fJ;/ soQK ;zfus eow ~
frnkBh g[oy frnkB nrB d/ gqGkt Bkb ]sw eodk j?. fco T[j eow Bk
T[&&ZrD ts iBw dksk BjhI jz[dk. frnkB eo e/ jh nzsFeoD (wB, p[X,
fus, jzeko) d/ n;o gkT{ GktK dk nzs eoe/ ns/ fus ;Zs o{g j' e/ g{oB FKs
j' iKdk j?.

fw;kb d/ s"o #s/ fit/I o'Nh ykDk fJe feqnk j?, fJj ikD'I gqkopX j?. fJ;
feqnk s'I ;oho g[FN j[zdk j?. fJj g[FNh jh gqkopX d/ o{g ftu feo/wkB pD
rJh j?. i/ T[jh G'iB e'Jh o'rh g[oF ykJ/ sK T[j g[FN BjhI jz[dk. fJ; soQK
frnkBh d/ gqkopX nB[;ko ehs/ eow feo/wkB BjhI jz[d/. Gkt T[j eow-pzXB
dk ekoB BjhI pDd/. fijVh feqnk jT[ ;fjs j?, T[j T[&&ZrD tkbh s/ pzBQD
tkbh j?.

r[opkDh nzdo eow Fpd


eow-Fpd, ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo eJh noEK ftu nkfJnk j? i'
fJ; gqeko j? L—
(À) i' ehsk ikt/, ezw, ekoi iK ezw eoB tk;s/ g/qoDk.
eow eos j't? fBjeow.
(okr[ rT[Vh ;[ywBh wL 5, nzr 274)

i/j/ eow ewkfJ s/jk j'fJ;h–


(okr[ ;{jh wL 1, nzr 730)

pkoj wkjk eEk gqwkD (187)


efsfe eow ewktD/ d';[ B ekj{ i'r[–
(nzr 135)

(Á) eow-Fpd p]fFF, fwjo, feogk nkfd noEK ftu Gh nkfJnk j?—
BkBe okfy b/j[ nkgB efo eow–
(nzr 268)

;ji ;{y nkBzd fBXkB–


okyBjko ofy b/fJ fBdkB–
d{y dod fpB;/ G? Gow–
nktD ikD oy/ efo eow– (nzr 183)

(Â) eow-Fpd @@eow-eKv## ftykt/ d/ gyzv g{ope ehs/ eowK d/ noEK ftu
Gh nkfJnk j? L—
eow eKv pj[ eofj nuko–
fpB[ Bkt? fXqr[ fXqr[ njzeko– (nzr 162)

eow Xow gkyzv i' dh;fj fsB iw[ ikrksh b{N?–


fBopkD ehosB[ rktj[ eos/ ek fBwy f;wos fis[ S{N?–
(nzr 747)

shoE BkfJ B T[sof; w?b[–


eow Xow ;fG jT[w? c?b[–
b'e guko? rfs Bjh j'fJ–
Bkw fpj{D/ ub;fj o'fJ–
(nzr 890)

(Ã) eow-Fpd @@eow G{fw## eow Xosh, noEK ftu Gh nkfJnk j?—
eow G{fw wfj p'nj[ Bkw[–
(nzr 176)

(Ä) eow-Fpd @@eow g/v## eoe/ Gh nkfJnk j?—


eow g/v[ ;kyk joh Xow[ c[b[ cb[ frnkB[–
gs gokgfs Skt xDh u{ek wB nfGwkB[–
(nzr 1168)

pkoj wkjk eEk gqwkD (188)


(Å) eow-Fpd @@eow-ekoh## Gkt eow eoB tkb/ ~ fejk j?—
;[fD gzfvs eowk ekoh–
(nzr 635)

(Æ) eow-Fpd @@eofw fpXksk## eowK dk cb godksk noEK ftu Gh


nkfJnk j?—
r[ow[fy iksk eofw fpXksk
(nzr 1054)

(Ç) eow-Fpd @@eow yzv## eoe/ Gh nkfJnk j?—


eow yzv eh pkDh i'o[–
(nzr 8)

(È) eow-Fpd (wjkB e'F GkFk ftGkr d/ gzBk ¿ nB[;ko) fvzx, edw
nkfd fwDsh d/ noEK ftu Gh nkfJnk j?—
w{;B g/qw fgozw e? rBT[ J/e efo eow– 3–
(nzr 1364)

fJ; gqeko @eow# Fpd T[go'es r[opkDh dhnK gzrshnK ftu tZy-tZy
noEK ftu nkfJnk j?. nkg B/ gVQ th fbnk j?. j[D nkgK @eow# Fpd i' ezw,
ekoi, eow eoB nkfd noEK ftu nkfJnk j?, T[; dk r[opkDh nB[;ko
thuko eohJ/.

r[opkDh nB[;ko eow

r[o{ ih eow ~ nN[ZN pbtkB BjhI wzBd/, ;r'I spdhb (Change) j'D
tkbk Gkt pknd ~ gqkgs j'D tkbk, fyB Gzro s/ nkfd nzs tkbk wzBd/
jB L—
ip eS[ B ;hU sp fenk eosk,
etB eow efo nkfJnk–
ngBk y/b[ nkfg efo d/y?,
mke[fo ouB[ oukfJnk– 1–
(;{jh wL 5, nzr 748)

pkoj wkjk eEk gqwkD (189)


noEks L— id fJj ;oho s/ ;z;ko nkfd e'Jh uh} ekfJw BjhI ;h sd'I
fJj iht eh eodk ;h (eh eoBk ;h) s/ feBQK eowK eoe/ ;oho ftu nkfJnk
j? < fJ; Gkt ~ epho ;kfjp j'o ;gZFN eo oj/ jB L—
eow pX[ s[w ihT[ ejs j"
eowfj fefB ihT[ dhB[ o/–
(okr[ r'Iv epho ih, nzr 870)

nZi s[;hI iht ~ eowK Bkb iefVnk j'fJnk dZ; oj/ j', go fJj th dZ;
fdT[ fe eowK ~ fe; B/ fizd fdZsh j? < iK eowK ftu pzBQD dh Fesh fe;
B/ fdZsh j? < fco eowK d/ tZ; iht ~ fe; B/ ehsk j? < Gkt ;gZFN j? fe iht
~ fJ; r/V ftu pzBQ b?D dh skes, eow ftu Ud'I s'I ekfJw j'Jh j?, id s'I
fJ; B/ eow ehs/ jB. eow ehs/ ikD eo e/ g/qo e/ pzBQ ;ed/ jB.

r[owfs ftu eow nBkdh s/ ;[szso j'Id (Independent Reality)


tkb/ BjhI, pbfe nkfd nzs tkb/ jB. eow ~ iht ;oho ftu eodk j?. ;oho
Bk j'D #s/ eow BjhI jz[dk. eow dk ;zpzX ;oho Bkb j?. d/j Xko e/ eoB s'I
eow dk f;bf;bk F[o{ jz[dk j?. fJ; bJh eow nkfd tkbk j?. fi; dk nkfd
j?, T[; dk nzs th nktZF: j?. fi; dh g?dkfJF j?, T[; dk ftBkF th jo
jkbs ekfJw j? L—
i' T[gfiU ;' fpBf; j? go' nki[ e? ekfb–
(;b'e wL 9, nzr 1428)

T[j nkgD/ j[ew ftu g?dk eoe/, j[ew ftu jh oZydk s/ j[ew ftu jh
;G ihn izs ~ t/y fojk j?. i' g[oy jT[w? ofjs j' iKdk j?, T[j T[; b/y/ ftu
g? e/ do gqtkB j[zdk j?-
j[ew[ ;kfi j[ew? ftfu oy? j[ew? nzdfo t/y?–
BkBe nrj[ jT[w? s[N? sK e' fbyhn? b/y?– 1–
(;kozr eh tko wL 4, nzr 1243)

eowK dh ;Zsk e[S BjhI j?. fJ; dk wkbe, cb gqdksk, nzsoikwh,


gq/oB tkbk gqG{ j[ewh j?, i' nkgDh iKu gVskb d[nkok eow ftu ;Zsk s/

pkoj wkjk eEk gqwkD (190)


eow eoB Bkb d/j ftu j[ew okjhI cb fdzdk j?.
j[efw ubkJ/ nkgD? eowh tj? ebkw–
(;kozr tko wL 1, nzr 1241)

id j[ewh nkgD/ j[ew Bkb s'odk j? sK eowK nB[;ko ebw ubdh j?.
j[ew p/-EZtk BjhI, ;r'I ihtK d/ eowK ~ t/y e/ ubdk j?. eJh p[Xkfd wZs
wzBd/ jB fe ihtK ~ eowK dk cb ;[Zs/ jh fwb iKdk j?, go r[owfs ftu
eowK ~ nkgD/ nkg jh cb d/D d/ ;woZE BjhI wzfBnk. eowK ~ iKu e/ T[BQK
dk cb joh d/ j[ew d/ t; wzfBnk j?.

fJ; s'I }kjo j? fe eow nkfd jo uh} T[; d/ j[ew nXhB j? L—


j[ew? nzdfo ;G[ e' pkjfo j[ew B e'fJ–
(ig[ ih ;kfjp)

;G uh}K s/ EktK ftu T[; d/ j[ew dh wjkBsk j?. r[o{ ;kfjp B/ j[ewh
d/ j[ew ~ w[y fBo{gD ehsk j?. pkeh uh}K nB[;ko iK nXhB dZ;hnK jB L—
j[ew[ ;kfi j[ew? ftfu oy? j[ew? nzdfo t/y?–
(;kozr eh tko wL 4, nzr 1243)

;G ~ j[ew Bkb ;ki e/ oZfynk eodk s/ t/y fojk j?. jo uh} BkFtkB
s/ jd{d ftu j?, go ;Zuk wkbe s/ T[; dk j[ew gqDzw ofjs nBzs j?. T[j
nkgD/ nkg ;Zuk j?, no T[; dk j[ew th T[; d/ Bkb ;Zuk j? L—
;u/ s//o/ eoD/ ;op phuko–HHHHHH
;uk s/ok j[ew[ ;uk c[owkD[–
(tko nk;k wL 1, nzr 463)

;uk s/ok j[ew[ r[ow[fy ikfDnk–


(tko wkM wL 1, nzr 144)

j[ewh Bkb j[ew wjkBsk oZydk j?. T[; ~ e'Jh eEB BjhI eo ;edk
ns/ Bk jh fe;/ okjhI efEnk ik ;edk j? L—
j[ew[ B efjnk ikJh–
(ig[ ih ;kfjp)

pkoj wkjk eEk gqwkD (191)


eow Gkt/I j[ew nXhB N[ZN Gi s/ fwND tkb/ jB go j[ew nuZb, nN[ZN
s/ ;[szso j?. j[ewh dk j[ew jh eow ~ n;odko ;Zsk fdzdk j?, fi; Bkb T[j
cbdkfJe jz[d/ jB, go fpBK j[ew s'I fBo'b eow e[M BjhI jB.

r[o{ g[oy ftu fJj ;woZEk ekfJw j?. T[j eosko dh ehsh j'Jh ~ fe;/
Yzr ftu G[rsk th fdzdk j?, fit/I ;{bh s'I ;{b brk e/ T[; d/ n?v/ d'F ~ ]sw
eo fdZsk, feT[Ife @@r[o gqw/;o[ J/e' ikB## dh fttZ;Ek T[; ftu ekfJw j?. r[o{
g[oy FeshtkB gqw/Fo o{g j?. T[j b/y fby/ d/ eow ~ Bow eoe/ G[rsk th
fdzdk j? s/ Bt/I b/y th xV ;edk j?. i/ T[j ukj/ sK eow dh ;Zsk ~ BFN th
eo ;edk j?. T[; d/ Fpd ftu nB/eK eowK d/ gqGkt ~ w/ND dk pb j? L—
okwkBzd ;[nkwh ows pqjw–
r[o ek ;pd[ ekN? e'fN eow– 3– 1–
(p;zs[ okwkBzd, nzr 1195)

;kyh—;e/s wzvh d/ oki/ dh


b/y[ B fwNJh j/ ;yh i' fbfynk eoskfo–
(okwebh wL 1, dL UnzH, nzr 937)

fJe ;w/I GkJh efbnkDk ;[e/s d/ gjkVh oki/ ~ r[o{ doFBK bJh b? e/
nkfJnk. r[o{ ih T[; ;w/I T[go'es pkDh dh s[Ze gVQ oj/ ;B. oki/ B/ ;'funk
i/ oZp dk fbfynk BjhI fwN ;edk sK r[o{ g[oy dh FoB s/ r[o{ XkoB dh eh
b'V j? < oki/ dh GktBk gqrN j'D #s/ r[o{ ih B/ T[&&Zso fdZsk L—
;fsr[o GfB:' fwN? i/ Bkjh–
sT{ eos r[o nkS' skjh–
;zeN ekNfj ;[y e' d/:–
nkgB' ikfB pukfJ ;[ b/:– 10–HHHH
fbfynk gqG[ e' ;' Gh oj?–
G'rfs jh eb:kB ;[ bj?– 11–
(r[o gqskg ;{oi rzqE)

pkoj wkjk eEk gqwkD (192)


oki/ B/ fejk wjkoki ! eh d'B'I rZbK j' BjhI ;edhnK < r[o{ ih B/ d' fszB
fdB ofjD bJh fejk. okik oks ~ ;[Zsk sK T[; B/ ;[gBk d/fynk fe fJj ;koh
T[wo G'r e/ wo frnk s/ uzvkb d/ xo iBw fbnk. tZvk j' e/ Fkdh j'Jh, eJh
pkb pZu/ j'J/, ;G ftnkj to fdZs/. nkf]o fJ; dh w"s j' rJh. GkJhuko/ B/
pkjo d\Bk fdZsk. fJsB/ ;w/A ~ ikr nkJh s/ ;[gBk N[ZN frnk. pVk gq/FkB s/
j?okB j'fJnk. J/Xo d{i/ fdB r[o{ ih oki/ ~ fFeko d/ pjkB/ izrb ftu b? rJ/.
izrb ftu'I fJe fjoB d"fVnk, oki/ B/ x'Vk T[; d/ wro ehsk. fFeko sK oki/
B/ wko fbnk, go pj[s e'jK #s/ d{o ubk frnk. fJe fpqS dh mzvh Ekt/I p?m
frnk. T[Xo bkrb/ fgzv d/ uzvkb dk bVek fJ; ~ t/y e/ xo dZ;D d"fVnk.
;kok gqtko pZu/, b'e fJeZm/ j' e/ nk rJ/. T[; ftXtk B/ f;nkD fbnk s/ o"bk
gkfJnk fe s[;hI w"s dk Yzr ou e/ nZi Fkjh eZgV/ gk e/ fJE/ nk p?m/ j', xo
ns/ ;{oK dh ;zGkb e"D eo/rk < b'e th j?okB j' rJ/. MrVk tZX frnk. J/B/
fuo ~ r[o{ ih nk gj[zu/ ns/ T[jBK B/ nk e/ fJ; Yzr Bkb fJ; ~ Bftos ehsk
fe GkJh, s[jkvk pzdk fiZE/ dZfpnk j?, T[; EK ftu'I fBeb nkt/ sK fco MrVk
]sw j? Bk < T[j wzB rJ/. id epo g[ZNh sK oki/ d/ w[jKdo/ dk w[odk fBeb
nkfJnk. ;ko/ xo ~ ub/ rJ/. r[o{ ih tkg; nk rJ/.

nrb/ fdB ;Gk ftu okik nkfJnk ns/ wZEk N/e e/ j?okBh ftu p?m frnk.
r[o{ ih B/ g[ZfSnk, okiB ! fujok o"De ofjs feT[I j? < T[&&Zso fdZsk—r[o{ ih !
s[;hI ikDh ikD j', w?I eh ejK < i/ ;[gB/ dk fdqF d/ydk jK sK fJj ;koh xNBk
do[;s j?. w/ok uzvkb xo iBw j'D s/ fJj w/ok ;kok gqtko s/ fgzv d/ b'e ;ko/
ikD{ jB. i/ ikrqs ntZ;Ek ftu d/y e/ ;'udk jK sK w?I ;[e/s dk okik joh ;?B
jK. nkg ih feqgk eoe/ okj/ gkt' ih.
;fsr[o{ noiB d/t ih B/ c[owkD ehsk fe s?~ r[opkDh d/ nkF/ #s/ Fzek
j' rJh ;h fe oZp dh fbyh ~ id e'Jh w/N BjhI ;edk sK r[o{ g[oy dh eh b'V
j? < s/oh fBok;sk s/ jhBsk Gkt ~ d/y e/ ;k~ s/ok GftF d/yDk fgnk. s{z mhe
jh wo e/ uzvkb d/ xo izwDk ;h. fJ; ~ n;hI so; yk e/ fJe fgzv ftu gqsZy
xN ojh ihtB xNBk Bkb s/ok j'D tkbk uzvkb iBw ;[gB/ ftu jh T[; uzvkb
iBw Bkb w/b e/ gqsZy fdyk fdZsk j?. ;ko/ ;w/I ~ fJe oks ftu jh bzxk e/
ihtB Go dh f\bw tKr e[M xzfNnK ftu ]sw eoe/ fJj }kjo ehsk j? fe
r[o{ g[oy fJ; Yzr Bkb uzvkb gqtko d/ ihtB dh soQK ;[gB/ ftu th ihtB bzxk

pkoj wkjk eEk gqwkD (193)


e/ nkgD/ ;/te dh ;zGkb eodk j? s/ gqG{ dh eoDh ~ th ;jh oZydk j?.
fbfynk gqG e', e' Bfj y'ts–
sT[ ;jkfJe ;fsr[o j'ts– 38–
(r[H gqH ;{H okf; 2, nz;{ 33-34)

ftF/Fe doFB nB[;ko eow dk ;kXkoB noE feqnk nEtk ezw j?. j'o
doFB eow ~ nfXnkswe ssP (The real nature of the human soul)
wzBd/ jB, fi; ~ nkswk (soul) d[BhnK ftu tkjB fyZu e/ d{ih EK b? iKdk
j?. don;b fJj wB[y
Z d/ wB ftu ;z;eko d/ o{g ftu ezw eodk j?, fi; eoe/
fJ; dh tos'I eko:-ekoD d/ ;[wb
/ noE ftu ehsh iKdh j?. fJ; s'I uzr/ wkV/
eow dh T[gi j[zdh j?, fi; s'I iBwKso o{g ;fEs jzd
[ k j?.
(fjzd{ Xow e'F—vkH gKv/, gzBk 155)

;kyh—wkJh ;[bZyDh fe d/;K

fJfsjk; ftu f}eo j? fe r[o{ eow eZND ~ ;woZE j?. fJe fdB dk
f}eo j? fe ;fsr[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih gk; fJe phph B/ nk e/ p/Bsh ehsh.
fJ; wksk dk Bkw ;[bZyDh ;h. T[; B/ fejk fe ;fsr[o{ ih ! w?~ g[Zso dh dks
p]F', w?I :sB eoe/ jko rJh jK. sK ;fsr[o{ ih B/ fejk fe s/o/ GkrK ftu
g[Zso BjhI fbfynk L—
g[sq Bjh T[gifs j? w/o/.
jkoh efo T[guko xB/o/–HHH30–
;qh jfo r'fpzd ;[Bfs T[ukok–
fby:" Bjh ;[s s'fj fbbkok–HHH31–

fJj ;[D e/ T[j phph T[dk; j' rJh. fJeKs ftu ik e/ ;'uhI g? rJh. fJ;
gk;/ bzxd/ GkJh r[odk; ih B/ g[fZ Snk—feT[I wkJh, J/Bk T[dk; s/ fuzss j' ojh
j?I, eh rZb j? < T[; B/ ;kok ftuko g/F eofdnK fejk fe r[o{ ih gk; w?I pVh
nk; s/ T[sFkj Bkb nkJh ;h. T[BQK B/ fejk fe s/o/ Gkr ftu g[s
Z q BjhI j?. T[;

pkoj wkjk eEk gqwkD (194)


dh bkukoh dh dFk d/y ;[D e/ GkJh ;kfjp B/ T[; ~ g[s
Z q b?D dh i[rsh dZ;h
fe nrb/ fdB nk;k oZy e/ ns/ Bkb ebw-d[nks b? e/ nkJhI. id r[o{ ih
efjD fe g[s
Z q sK s/o/ GkrK ftu BjhI j? sK s{z ebw d[nks nZr/ eoe/ ejhA fe-
fbyBjko fJs T[s s[w ;ko/–
skfj B fby:' i' Gkr jwko/– 35–
feqgk eoj[ sfp nfp fbfy dhi?–
;oBkrfs bfy nk;[ g[ohi?–HHH36–

r[o{ ih B/ nrb/ fdB fFeko #s/ ikD dh fsnkoh ehsh. x'V/ #s/ ;tko j'
e/ id fgzv dh jZd bzx oj/ ;B sK nZr'I Ujh phph nk rJh. frnkBh frnkB
f;zx ih B/ fbfynk j? fe phph B/ fJj ;Zd gVQfdnK p/Bsh ehsh L—
;;hJ/ dkVhJ/ fuNhJ/ gr/. noi eo/Idh jK ;fsr[o nZr/.
Bkw ;[bZyDh tZ;dh jK uZp/. ncb iKdh ~ fJe cb bZr/.
(gzE gqekF)

T[; B/ p/Bsh ehsh sK T[&&Zso ftu r[o{ ih B/ fejk—g[Zsq s/o/ b/y ftu BjhI
j?. sK T[; phph B/ ebw d[nks nZr/ eo e/ fejk, r[o{ ih ! J/E/ UE/ d/
fbyDjko s[;hI jh j'. feqgk eo fdT[. ;kfjp B/ w[;eokT[Id/ j'J/ fejk, s//o/ g[Zsq
j't/rk L—
G/ gq;zB r[o fbyfB ;[ bkr/–
rjh ebw j: ukbfs nkr/– 44–
eofB fJeKr uj:' eo jkbk–
;ksk fby:' r:' fs; ekbk–
(r[H gqH ;{H, okf; 6, nz;{ 54, eft ;zs'y f;zx)

id r[oK B/ fjzd;/ tZb d/fynk sK ;ksk fbfynk frnk ;h. ][F j' e/ fejk,
;[bZyDh ! s/o/ xo Æ g[Zso j'Dr/. pj[s gq;zBsk ftu T[j XzBtkd eodh j'Jh
xo ~ rJh. eft ;zs'y f;zx B/ wkJh dk Bkw d/;K fbfynk j?, go frnkBh
frnkB f;zx B/ Bkw ;[bZyDh fbfynk j?. eft ;zs'y f;zx ih B/ ;[bZyDh dk
gq;zr d;w gksFkj d/ fJfsjk; ftu fJ; soQK fdZsk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (195)


r[o{ r'fpzd f;zx ih ;kfjp u"Xoh vZb/ gk; sbtzvh ;kp' e/ (f}bQk pfmzvk)
s]s ;qh dwdwk ;kfjp rJ/ ;B. T[; ;w/I th fJe f;Zy dh fJ;sqh ;[bZyDh B/,
r[o{ ih d/ fFeko ~ uVQB bZfrnK ;Zd fdZsh-
fpB? eo/Idh t' ;fsr[o r'fpzd f;zx nZr/.
;'jDh dkjVh phph gZr/.
r's tVkfJu fgzv j? uZp/.
]kbh uZbh i/ fJe cb bZr/.

r[o{ ih B/ fJj d'jk ;[D e/ @fco ej'# dh nktk} fdZsh. T[; B/ w[V e/
fejk, r[o{ ih ][F j'J/ s/ fejk, feE'I nkJ/ j' < T[; B/ T[&&Zso ftu p/Bsh ehsh,
;kfjp ih ! w/ok fgzv wkM/ ftu uZpk j?. nzfwqs;o s'I dZyD gk;/ fszB e'jK #s/
soB skoB dh ;Ve T[&&Zs/ ekfJw j?.

r[o{ ih B/ T[; phph dk f;de, Go';k s/ g/qw sZfenk. fco T[j d{o'I uZb
e/ nkJh ;h, fi; eo e/ T[; d/ Bt/I b/y dh xkVs xVfdnK f;Zy ~ ebw
d[nks fbnkT[D bJh fejk. r[of;Zy B/ b/yDh g/F ehsh. ekra} jZE ftu b?
e/ fbyfdnK fejk L—
r[o p'b/ fJe ;[s s'fj d:'–
ekrs fgyfs f;y bfy b:'–
wjkoki J/ ;ksk G:'–
w[y s/ ej' J/e ;[s d:'– 10–
;[fB gqG[ ej:' ;gs jh j'fj–
nkfJ d{o s/ iku:' w'fj–
b/ ekrs fJ;sqh joykJh–
efo pzdB e' ;dB f;XkJh– 11–
(r[H gqH ;{H, n?B 1, nz;{ 21)

;wK gk e/ T[; d/ xo Æ g[Zso j'J/. r[o{ ih dk pj[s F[eokBk ehsk.

@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ eZse wjhB/ pko/
fJ; soQK ftuko gqrN ehs/ jB L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (196)


eZse feos eo' Bo ngBh,
fi; ekoi e' nkfJnk feT[ fp;okfJnk.
T[; fpB s/ok e'fJ B p/bh,
nzs ;wK ip nkfJnk geV ubkfJnk.
woxN b" fppjko pBk j?,
nkr/ ekw B nkfJnk fco gSskfJnk.
fpFB dk; f;qFNh ek eosk,
s/o/ fdb B GkfJnk fiB s[j ikfJnk. 9.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)

@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx ih B/ eZse wjhB/ ~ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
eZse fe;ws wkVh s/oh, gkg xB/o/ eodk j?I.
ftfFnK ]kso fco/I G"Iedk, f;o #s/ w/jD/ iodk j?I.
Bkb jZEK d/ c{eD s?~, ihjdh ]kso wodk j?I.
d/F ;[Xko w[;kco efjzdk, s{z w{oy Bk vodk j?I . 8.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)

@@pkoKwkj w'sh okw## ftu eth w'sh okw ih B/ eZse wjhB/ pko/ fJ; soQK
fpnkB ehsk j? L—
eZse fe;ws Gbh T[jBK dh, fiBQK Bkw ig bhsk Jh.
;'Jh nwo irs ftu j't/, fiBQK GiB T[; dk ehsk Jh.
okw Bkw dk g/qw fgnkbk, Go e/ edh Bk ghsk Jh.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, iBw nekoE ehsk Jh. 8.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)

@@pkoKwkj w[jzwdh## ftu eth fwbyh okw B/ eZse wjhB/ ~ fJ; soQK
toBD ehsk j? L—
eZse eow uzrk B e'Jh, nk]o w?I gSsktKrh.
tes jFo d/ nZbQk BZph ~, eh w?I w[y fdyktKrh.

pkoj wkjk eEk gqwkD (197)


id'I fj;kp j't/rk w/ok, e'b ybh FowktKrh.
fwbyh y'N/ nwbK tkbh, d'}] d/ ftu iktKrh. 8.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 347)

d;w rzqE nzdo, eZse uVQd/ jh nekF ~ fBowb T[&&Zib fJ; soQK
dZf;nk j?, fi; soQK tZNh s/ dhge d/ w/b s'I o"FBh jz[dh j?. go wdw;s wB[Zy
s/ fJ;sqhnK fJ; gqekF ftu i{nk nkfd y/bD ftu ihtB nikJhI pshs eod/
jB. wkfJnkXkoh b'e xoK ~ fuZsoekoh eoe/ fJ; wjhB/ ftu ;ztkoB d/ ftu
bZr oj/ jB. go ;kvk fgnkok feXo/ j'o d/ ftu fuZs brkJh p?mk j?, T[; ~
fwb/ fpBK u?B BjhI j?.
eKfse w? r[fB dhg gqek;s, s?;/ nkek; w? T[ibskJh.
i{g ijk sjk c?b oj:', f;ro/ Bo BkfoB y/b wukJh.
fusq GfJ xo nKCB d/fy, ru/ sj e/ no[ fusq GowkJh–
nk:' Bjh wkB Gk:' sjh N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 921–
(d;w rqzE, nzr 377, ;fspho f;zx pkoKwkj fszB/ gzBk)

irs r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ s[ykoh okr[ ftu fJ; wjhB/ ~ fJ;
soQK do;kfJnk j? L—

eZse wjhB/ d[nkok r[od/t T[gd/F fdzd/ jB fe i' gqG{ ~ uzrk bZrk, T[;
nB[;ko iht B/ nkgD/ ehs/ eowK dk cb gkfJnk. frnkB o{gh dhtk ;fji
Bkb pbdk j? i' sZs thuko Bkb irkfJnk iKdk j?. dht/ ftu gq/w dk s/b j't/
sK iht-fJ;soh dk gsh gowkswk Bkb w/b j[zdk j?. fco iht-fJ;soh ukn
Bkb fyVdh (gq;zB) j[zdh j?. ntrDK (gkgK) dh wkoh j'Jh iht-fJ;soh Bk
ihts Gkt s'I wodh j?, Bk ihtB wB'oE ftu ;cb jz[dh j?. jK, i/ r[DK Bkb
fJ; B/ nkgDh jT[w? wko bJh j? sK gkgK tZb'I wo ikJ/rh Gkt w[es j' ikt/rh.
r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe fiBQK ~ gqG{ Bkw s/ Grsh d/Idk j?, T[j nkgD/ fjod/
;o{gh xo ftu fNZe rJ/ jB ns/ ni/ sZe th T[BQK d/ fjod/ ftu fwbD dh nk;
bZrh j'Jh j?. j/ gqG{ ! feogk eoe/ nkgD/ do d/ fetkV y'bQ fdT[. s[jkv/
doFB s'I fpBK fJe xVh dk ftS'Vk th fJT[I gqshs j' fojk j? fit/I fe S/ wjhB/
pshs j' rJ/ j'D.

pkoj wkjk eEk gqwkD (198)


esfe feos[ gfJnk i' gqG GkfJnk–
dhge[ ;jfi pb? sfs ibkfJnk–
dhge o; s/b' XB fgo w/b' XB Uwkj? ;o;h–
ntr[D wkoh wo? B ;hM? r[fD wkoh sk wo;h–
Bkw[ Grfs d/ fBi xfo p?m/ nij[ fsBkVh nk;k–
BkBe fwbj[ egN do y'bj[ J/e xVh yN[ wk;k– 12–
(nzr 1109)

gzuw r[od/t j[D fJ; wjhB/ okjhI wKM okr[ nzdo T[gd/F fdzd/ jB L

efsfe eow ewktD/ d';[ B ekj{ i'r–


eZse d/ wjhB/ d[nkok j}{o T[gd/F fdzd/ jB, fe i' wB[Zy B/ eow eoB/
jB, (c/o T[BQK ehs/ eowK nB[;ko jh wB[Zy ~ d[Zy iK ;[Zy fwbdk j?). fJ;
bJh fe;/ ~ d'F d/Dk mhe BjhI feT[Ife fJj s/o/ ehs/ eowK dk jh cb s?~
fwfbnk j?.
dd? d';[ B d/T{ fe;? d';[ eozwk nkgfDnk–
i' w? ehnk ;' w? gkfJnk d';[ B dhi? nto iBk– 21–
(nzr 433)

;[y[ d[y[ g[op iBw e/ ehJ/–


;' ikD? fifB dks? dhJ/–
fe; eT[ d';[ d/fj s{ gqkDh
;j[ ngDk ehnk eokok j/– (nzr 1030)

gow/;o s/ G[fbnK ftnkgfB ;G/ o'r–


gqw/Fo s'I G[fbnK wB[Zy ~ jo gqeko d/ o'r nk fuzpVd/ jB. feT[Ife ;[y
nBzd T[E/ gqkgs j[d
z k j? fiE/ gqG,{ tkfjr[o{ ih dh :kd wB ftu t;h j?. fpgsk
T[E/ j? fiE/ T[; dh :kd G[Zb rJh. :Ek L—
fpgfs sjk ijk jfo f;woB[ Bkjh–
e'fN nBzd ij jfo r[B rkjh–
(nzr 197)

pkoj wkjk eEk gqwkD (199)


i? sfB pkDh ft;fo ikfJ–
fiT[ gek o'rh ftbbkfJ– (nzr 661)

y;w[ ft;kfo ehJ/ o; G'r–


sK sfB T[fm yb'J/ o'r–
(nzr 1256)

t/w[y j'J/ okw s/ brfB iBw fti'r–


fijV/ wB[Zy gqG{ s'I p/w[y j'J/ jB, T[BQK ~ iBwK-iBwK d/ ftS'V/ nk
bZrd/ jB. ;qh r[o{ nwodk; ih wjkoki dk nBzd ;kfjp nzdo ;[zdo c[owkD
j? L—
i/ e' r[o s/ t/w[y[ j't? fpB[ ;fsr[o w[efs B gkt?–
gkt? w[efs B j'o E? e'Jh g[Sj[ fpp/ehnk ikJ/–
nB/e i{Bh Gofw nkt? ftD[ ;fsr[o w[efs gkJ/–
fcfo w[efs gkfJ bkr uoBh ;fsr[o{ ;pd[ ;[DkJ/–
ej? BkBe[ thukfo d/yj[ ftD[ ;fsr[o w[efs B gkJ/–
(nBzd[ ;kfjp)

jfo gd fpw[y fsB Bfj fp;qkw–


nkp rT[B pj[ ihfB Gqwkw–
(;opb'j gqekF nzr 1021)

fyB wfj eT[V/ j'fJ rJ/ fisV/ wkfJnk G'r–


fisB/ th wkfJnk d/ ozr o; G'rhd/ jB, T[j ;ko/ d/ ;ko/ fyB ftu Gkt
E'V/ ;w/I ftu jh e"V/=d[ydkJh j' iKd/ jB.
fwmk efo e? ykfJnk fgnko/ fsB sfB ehsk o'r[–
eT[Vk j'fJ gfs;fNnk fgnko/ fs; s/ T[gfink o'r[–
(nzr 641)

d/y cohdk fi Ehnk ;eo j'Jh ft;[–


;kJh pkMj[ nkgD/ t/dD ejhn? fe;[–
(nzr 1378)

pkoj wkjk eEk gqwkD (200)


ftu[ B e'Jh efo ;e? fe; E? o'tfj o'i–
ni/jh jkbs ftu e'Jh ftu'brh BjhA eo ;edk, fJ; bJh j/ iht ! s{z
jo o'} fe;/ e'b ik e/ feT[I o'Idk e[obkT[Idk j?A <
nr? ikfs B i'o[ j?, nr? ihT[ Bt?–
fiB eh b/y? gfs gt? uzr/ ;/Jh e/fJ–
(nzr 469)

T[E/ ;Zu/ dh dorkj nzdo ftu'brh eoB tkb/ sK fJe r[o{ ;kfjp ih jh
jB L—
i?;k ;fsr[o ;[Dhdk s?;' jh w? vhm–
ftSfVnk w/b/ gqG{ jfo dorj ek p;hm–
(nzr 957)

ehsk feS{ B j'tJh fbfynk X[fo ;zi'r–


wB[Zy d/ ehs/ eowK nB[;ko X[o oZph dorkj s'I uzrk-wzdk, d[Zy-;[Zy,
;zi'r-fti'r i' eowK dk cb fbfynk frnk j?, T[j G'rDk jh g?Idk j? ns/ T[;
ftu nkgDk ehsk j'fJnk e[M BjhI j' ;edk.
;op ihnk f;fo b/y[ X[okj{ fpB[ b/y? Bjh e'Jh ihT[–
(nzr 598)

;kj/ fby/ B ubBh fizd{ e{z ;wMkfJ–


fizd[ tj[Nh woD[ to[ b? ik;h goDkfJ–
(nzr 1377)

fJE'I sZe fJ; Fpd nzdo eowK dh rZb ehsh j?. j[D nZr/ uzr/ eowK
eoe/ gqG{-fwbkg s/ r[o{-p]fFF ns/ T[; gqG{ nZr/ nodk; eoBh dZ;h j?. Bkb
jh ;kX dh wfjwk do;kJh j?.

tvGkrh w/ok gqG[ fwb? sK T[sofj ;fG fpUr–


i/eo tZv/ GkrK Bkb fJ; wB[Zy ~ gqG{ gqwkswk fwb gt/ sK (gqG{ p]fFF
Bkb) wB[Zy d/ ;ko/ iBwK iBwKsoK d/ gJ/ j'J/ ftS'V/ d{o j' iKd/ jB.

pkoj wkjk eEk gqwkD (201)


tv? Gkfr G/N/ r[od/tk–
e'fN gokX fwN/ jfo ;/tk–
(nzr 683)

BkBe eT[ gqG okfy b/fj w/o/ ;kfjp pzdh w'u–


BkBe r[o{ ih p/Bsh eoBh dZ;d/ jB fe j/ gqG{ ! j/ pzdh S'V wkbe !
w?~ ftS'V/ d/ d[ZyK s'I oZy b?, feT[Ife L—
pj[s iBw fpS[o/ E/ wkXT[
fJj[ iBw[ s[w_ko/ b/y/–
efj oftdk; nk; bfr ihtj[
fuo GfJU do;B[ d/y/– 2–
(nzr 694)

pzXB ekNBjko[ ;[nkwh–


iB BkBe[ f;wo? nzsoikwh–
(nzr 684)

efse j't? ;kX;zr[ fpB;fj ;G/ ;'u– 9–


eZse (wjhB/ dk T[gd/F fJj j? fe) i' g{oB g[oy ;kX{ iBK dh ;zrs
gqkgs j' ikt/ sK ;ko/ f\eo fuzsk s/ d[Zy BkF j' iKd/ jB. go fJj ;zrs sK
jh gqkgs j[zdh j?. :Ek L—
feogk eo/ fi;[ gkopqjw[ j't? ;kX{ ;zr[–
fiT[ fiT[ Uj[ tXkJhn? fsT[ fsT[ jfo f;T[ ozr[–
(nzr 71)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

K K K

pkoj wkjk eEk gqwkD (202)


wzfxfo wkfj ;'jzdhnk

wzfxfo wkfj ;'jzdhnk jfo fgo ;zfr p?mVhnkj– fsB eh


;'Gk fenk rDh fi ;kfjfp w/bVhnkj– sB[ wB[
wT[fbnk okw f;T[ ;zfr ;kX ;j/bVhnkj– ;kX iBk s/
pkjoh ;/ ojfB fJe/bVhnkj– fsB d[y[ B epj{ T[so? ;/
iw e? tf; gVhnkj– fiBh okftnk gqG[ nkgDk ;/ fd;fB
fBs yVhnkj– osB it/jo bkb jfo ezfm
fsBk iVhnkj– BkBe pKS? X{fV fsB gqG ;oDh
dfo gVhnkj– wzfxfo gqG[ nkokXDk pj[fV B
iBwVhnkj– 10–
(nzr 135)

pkoj wkjk eEk gqwkD (203)


gow ;fseko :'r r[o{ ;tkoh ;kX ;zrs ih ! eZbQ eZse dk wjhBk g{ok
j'fJnk j?. ;{oi B/ fJe okf; g{oh eoe/ d{;oh okf; ftu gqt/F ehsk j?. fJ;
eoe/ nZi wZxo d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. pkoK ok;K jB, pkoQK jh wjhB/ jB.
r[o{ ;kfjp ih B/ ;kv/ ;ko/ wjhB/, ;ko/ ;w/A ;cb/ eoB tk;s/ r[opkDh okjhI
T[gd/F p]fFF ehsk j?. fJ; wjhB/ nzdo gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih
wjkoki dk pkoj wkjk wKM okr[ nzdo p]fFnk T[gd/F ;qtB eoB s'A gfjbK
csfj dh ;KM gkJhJ/. p[bkT[ csfj—tkfjr[o{ ih ek ykb;k– tkfjr[o{ ih eh
csfj–

ftFk=wzfxfo wkfj ;'jzdhnk


T[; nekb g[oy ;op FeshwkB tkfjr[o{ ih B/ ;z;ko dh T[&&Zsgsh fi;
t/b/ ehsh, r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko L—
ehsk g;kT[ J/e' etkT[–
(ig[ih ;fkjp)

nEtk L—
nkghB_? nkg[ ;kfiU nkghB_? ofuU BkT[–
(nk;k dh tko)

T[; t/b/ s'I jh gqkDh, Gkt iht-nkswk j'Id ftu nkfJnk ns/ Bo-wkdk
d/ w/b ;dek uko/ ykDhnK dk ftek; j'fJnk. go i/oi ykDh #u T[gfink
wB[Zy jh ;kohnK i{BK dk f;odko wzfBnk j?.

wB[Zysk d/ d' nzr jB—fJe wod ns/ d{ik fJ;soh. go tkfjr[o{ ih


B/ wod ~ ;ohoe gZy'I fJ;soh Bkb'I pbtkB ns/ ;kj;h s/ fdqVQ pDkfJnk j?
fJ;soh ftu fJj r[D ]k; jB—Fow, ;ze'u, FoXk, ftFtk;. fJj fJ;soh
d/ ;[Gkte r[D jB, go g[oF ftu ftuko, fdqVQsk, ;ohoe pb ns/ fBZvosk
fJj r[D jB. frqj;s Xow ;G s'I T[&&Zsw Xow j?. fJ; ftu fJe gftZso s/
nkdo :'r ihtB fiT[D dk ;Zuk ns/ gqsZy ;[Gkn gqrN j?. frqj;s ftu
;fjBFhbsk, Xhoi, fBzwqsk, fdqVQsk, db/oh, g[zB dkB nkfd r[D gqkgs j[zd/
jB. frqj;s nzdo ofjzfdnK d[fBnkth \o}K ~ ;fji/ jh fBGkT[IfdnK nkgD/
nkg dh gSkD eoBk ns/ ;ohoe ;tkdK s'I T[u/ T[m e/ nksfwe nBzd tZb

pkoj wkjk eEk gqwkD (204)


g[bKxK g[ZND Bkb jh nZr/ tfXnk ik ;edk j?.
;k r[Dtzsh ;k tvGkrfD– g[sqtzsh ;hbtzfs ;'jkrfD–
o{gtzfs ;k ;[xfV fpuyfD– i' XB ezs fgnkoh ihT[– 2–
nukotzfs ;kJh goXkB/– ;G f;zrko pD/ fs;[ frnkB/–
;k e[btzsh ;k ;GokJh, i' fgfo e? ozfr ;tkoh ihT[– 3–
(wkM wjbk 5, gzBk 97)

gsh dh ;/tk eoBh ;G s'I w[y Xow ;wMDk—


j'fJ fBwkDh ;/t ewktfj sk gqhsw j'tfj wB fgnkoh– 1–HHHH
dk;B eh j'fJ dkf; dk;oh sk gktfj ;'Gk jfo d[nkoh– 2–
(nzr 377)

gsh nEtk j'o ;zpzXhnK ~ e"Vk BjhI p'bDk. fwZm/ puB p'b e/ gsh dk
wB gq;zB oZyDk. ;fsr[o{ T[gd/F fdzd/ jB-
r[ow[fy ;dk ;'jkrDh fgo[ okfynk T[o Xkfo–
fwmk p'bfj fBft ubfj ;/i? ot? Gsko[–
(f;oh okr wL 1, gzBk 31)

B/e pZuhnK uzr/ f]nkbK Bkb gZNh tkb/ oki/ d[Bh uzd dh bVeh phph
oiBh tKr ;/tk eoe/ gsh ns/ ;Z;-;j[o/ dk wB fiZs e/ T[jBK ~ r[ow[y
pDkT[IdhnK jB. ;/tk eofdnK wB nzdo jzeko BjhI eoBk. jT[w? SZv e/ jh
gsh g/qw d/ o;s/ ufbnk ik ;edk j?.
n? p[bc}{b r':k ! n} fJFe/ U w}B dw.
e' gk fBjd dohI okj nK ok fe ;o B pkFd.
(ra}b 31)

gsh s'I p/w[y fJ;sohnK ~ nT[rDjkohnK d[jkrDK fejk iKdk j?. T[j
;[jkrDhnK BjhI ejk ;edhnK L—
M{m[ nbkt? ekfw B nkt?, Bk fgo[ d/y? B?Dh–
ntr[fDnkoh ezfs ft;koh, S{Nh ftXD o?Dh–
(gzBk 689)

pkoj wkjk eEk gqwkD (205)


d'jkrDh fenk Bh;kDhnk–
y;wj[ x[Ehnk fcofj fBwkDhnk–
w?b/ t/; fsBk ekwDh d[yh o?fD ftjkfJ ihT[–
(nzr 75)

gsh d/ d[Zy-;[Zy Bkb nkgDk d[Zy-;[Zy ;wMDk. gsh Bkb d[Zy eZNDk ;[Zy
s'I tX e/ ikBDk. i?;/ r[o{ ek puB j? L—
o{y' G'iB[ G{w ;?B ;yh fgqn ;zr ;{y fpjks–
(nzr 1306)

XDh ftj{Dk gkN gNzpo Gkjh ;/sh ikb/–


X{Vh ftfu b[vzdVh ;'jK BkBe s? ;j Bkb/–
(gzBk 1425)

Gkt L— gsh dh gq;zBsk s'I fpBK fJ;soh dk ;[jZgDgDk fB;cb j? xo


dk uzrk fBopkj ubkT[D bJh ftZfdnk j[Bo f;ZyD dk isB eoBk. r[o
T[gd/F j? L—
efY e;hdk gfjofj u'bh sk s[w_ ikD' Bkoh–
i/ xo[ okyfj p[ok Bk ukyfj j'tfj ezfs fgnkoh–
(nzr 1171)

eJh nzX-ftFtk;h fJ;sohnK gsh ~ tZ; (nXhB) eoB bJh nB/e


isB eodhnK jB ns/ wzso, izso, N{D/, NKwD T[&&Zs/ fB;uk eodhnK jB,
go r[o{ ;kfjp tb'I gsh ~ gq;zB s/ tZ; eoB bJh fJj F[G f;fynk fdZsh rJh
j? L—
r[D ekwD efo ezs[ ohMkfJnk–
tf; eo bhBk r[fo Gow u[ekfJnk–
(nzr 737)

etD[ ;[ nyo[ etD[ r[D[ etD ;[ wDhnk wzs[–


etD[ ;[ t/;' jT[ eoh fis tf; nkt? ezs[–
(nzr 1384)

pkoj wkjk eEk gqwkD (206)


T[& s
Z o-
fBtD[ ;[ nyo[ ytD[ r[D[ fijpk wDhnk wzs[–
J/ s?q G?D/ t/; efo sK tf; nkth ezsk–
(nzr 1384)

ikfJ g[Sj[ ;'jkrDh tkj? feBh pksh ;j[ gkJhn?–


i' feS[ eo/ ;[ Gbk efo wkBhn? fjewfs j[ew[ u[ekJhn?–
ik e? g/qfw gdkoE[ gkJhn? sT[ uoDh fus[ bkJhn?–
;j[ ej? ;' ehi? sB[ wB' dhi? n?;k gowb[ bkJhn?–
J/t ejfj ;'jkrDh G?D/ fJBh pksh ;j[ gkJhn?–
(fsbzr wL 1, gzBk 722)

:Ek L
Gosk ej? ;[ wkBhn?, J/j[ ;hrko[ pDkfJ oh–
(nzr 400)

wK-pkg s'I tZyo/ ofj e/ feofs-ftofs eofdnK frqj;s ubkT[Dk r[Bkj


BjhI, go wK pkg #s/ M{m/ d'F brk e/ bVkJh MrVk eoe/ ;/tk ;zGkb SZv d/D
tkb/ ed/ Xow d/ sZs ~ BjhI ikD ;ed/, Gkt/I fizBk wo}h b'ekuko eod/
fcoB.
wK fgT[ gojfo ;[D? t/d[ G/d[ B ikD? eEk ejkDh–
wK fgT[ gojfo eo? sg[ tDyzfv G{bk fco? fppkDh–
wK fgT[ gojfo eo? g{i d/th d/t B ;/t ewkDh–
wK fgT[ gojfo BktQDk nm;fm shoE x[zwDtkDh–
wK fgT[ gojfo eo? dkB p/JhwkB nfrnkB gokDh–
wK fgT[ gojfo tos efo wfo wfo izw? Gow G[bkDh–
r[o[ gow/;o[ ;ko B ikDh– 13–
(tko 37, gT[Vh 13)

gsh gk; jw/Fk ;Zu p'bDk. fijVhnK iht o{g fJ;sohnK M{m p'bdhnK
jB, T[j r[o{ e/ puBK dh T[bzxDk eodhnK jB L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (207)


;s[ ;zs'y[ ;dk ;u[ gb? ;u p'b? fgo GkJ/–
BkBe ftS[fV Bk d[y[ gkJ/ r[owfs nzfe ;wkJ/–
(;{jh Szs, gzBk 764)

T[jBK ~ jh ;[jkrDK wzfBnk frnk j? i' gsh d/ ;Bw[y ofjzdhnK jB L—


BkBe ;'jkrfD ek fenk fujB j?
nzdfo ;u[, w[y[ T[ibk y;w? wkfj ;wkfJ–
(gzBk 785)

i' nkgD/ gsh d/ gq/w ftu ozrh j'Jh j?, T[j ;'Gk tkbh fJ;soh j?.
r[opkDh nzdo n?;h fJ;soh ~ r[Dtzsh, ;'Gktzsh, ;[jkrD nkfd FpdK Bkb
;fsr[o{ ;kfjpkBK s/ GrsK B/ ;fseko fdZsk j?. F[G r[DK s'I ;ZyDh i' gsh dh
nkfrnkeko BjhI j?, T[; ~ nT[rDtzsh, e[uZih, e[bZyDh, Bkoh ftu e[Bko,
d[jkrD nkfd FpdK Bkb fcNekfonk j?. go jT[w? ~ fsnkr e/ gsh gqw/Fo
dh nkfrnkeko j' e/ tkfjr[o{ ih dh gqkgsh dk T[gd/F fJ; soQK fdZsk j? L—
tvjz;[ wjbk 3 Szs 1> ;fsr[o gq;kfd–
nkgD/ fgo e? ozfr osh w[JhJ/ ;'Gktzsh Bko/–
;u? ;pfd fwfb ojh w[JhJ/ fgo[ okt/ GkfJ fgnko/–
;u? GkfJ fgnkoh ezfs ;tkoh jfo jfo f;T[ B/j[ oukfJnk–
nkg[ rtkfJnk sk fgo[ gkfJnk r[o e? ;pfd ;wkfJnk–
;k XB ;pfd ;[jkJh g/qw e;kJh nzsfo gqhfs fgnkoh–
BkBe ;k XB w/fb bJh fgfo nkg/ ;ku? ;kfj ;tkoh– 1–
(nzr 56)

gqG{ gsh dh gqkgsh dh fJZSk oZyD tkbh iht-fJ;soh ~ T[gd/F fdZsk


j? fe gqG{ gsh ~ gktDk j? sK r[o-T[gd/F okjhI gsh dh ;/tk eo', feT[Ife
;z;ko nzdo T[j fJ;soh jh ;[jkrD wzBh iKdh j? i' nkgD/ gsh dh
nkfrnkeko j? s/ gsh-;/tk ftu ssgo ofjzdh j?. fJ;/ soQK gqG{ gsh gq;zB sd
jh j't/rk i/ T[; dh ;/tk s/ f;woB ftu gsBh i[Vh oj/rh. ;/tk s/ f;woB th
r[o{ d/ T[gd/F nB[;ko ehfsnK ;cbk j[zdk j?. ;z;ko nzdo gfspqsk fJ;soh

pkoj wkjk eEk gqwkD (208)


i' jw/Fk d[Zy ;[Zy ftu gsh d/ ;kE ofjzdh j?, T[; ~ ;fsekfonk iKdk j?. fJ;/
soQK gqG{-dopko ftu T[BQK ~ ;fseko fwbdk j? i' r[o{ okjhI ;/tk f;woB
eodhnK jB.

tvjz;[ wjbk 3–
;[fDnj[ ezs wj/bhj' fgo[ ;/ftj[ ;pfd thukfo–
ntrDtzsh fgo[ B ikDJh w[mh o't? ezs ft;kfo–
o't? ezs ;zwkfb ;dk r[D ;kfo Bk fgo[ wo? B ikJ/–
r[ow[fy iksk ;pfd gSksk ;ku? gq/fw ;wkJ/–
fifB ngDk fgo[ Bjh iksk eow fpXksk e{fV w[mh e{fVnko/–
;[fDnj[ ezs wj/bhj' fgo[ ;/ftj[ ;pfd thuko/– 1–
(nzr 583)

;kyh—;[jkrD fJ;soh dh

i' fJ;sohnK nkgD/ is, ;s, fJ]bke ftu g{oB ofjzdhnK jB,
T[jBK #s/ T[jBK d/ gsh dh g{oB gq;zBsk j[zdh j? s/ Bkb jh T[jBK ~ ;z;ko
ftu wkD ;fseko th fwbdk j? s/ gqw/Fo tkfjr[o{ ih th T[jBK ~ e[M nkgD/
p]fFFK d/ ]}kfBnK ftu'I dks p]Fdk j?. f;Zy fJfsjk; ftu n?;hnK nB/e
phphnK dk f}eo fwbdk j?. fJ;/ soQK ebrhXo ih d/ fJfsjk; (r[o gqskg
;{oi rzqE) ftu f}eo fwbdk j? fe fJe tkoh ;fsr[o{ ih B/ Go/ fJeZm ftu
puB ehsk, @@e'Jh n?;h phph j? i' wB, pkDh, ;oho eoe/ g{oB is-;s ftu
gqgZe j't/ s/ fi; B/ ed/ th nkgD/ gsh dk w{zj Bk fcNekfonk j't/ < T[; t/b/
fJe phph B/ Go/ dhtkB ftu yb' e/ p/Bsh ehsh, raohp fBtki gksFkj ! nkg
ih dh w/o/ #s/ ofjws j?. s[jkvh feqgk Bkb w?I is, ;s ftu gqgZe jK ns/ nZi
sZe ed/ th nkgD/ gsh dk w{zj BjhI fcNekfonk. T[; phph B/ ;fsr[oK d/ g[ZSD
#s/ ;koh nkgD/ ihtB dh tkosk dZ;h fe gksFkj ih ! n;hI eJh G?DK ;K go
Gok e'Jh BjhI ;h. ;kv/ xo ikfJdkd, gdkoE pj[s ;B. ;kv/ fgsk d/ uVQkJh
eoB s'I wro'I jkewK B/ ;G e[M }ps eo fbnk ns/ fejk fe i' fJ; fJ;soh
(i' ;kvh wK ;h) d/ g/N ftu pZuk j?, i/eo T[j bVek j'fJnk sK ;G e[M tkfg;

pkoj wkjk eEk gqwkD (209)


d/ fdZsk ikt/rk.

gqw/Fo tkfjr[o{ ih dh feogk Bkb bVek (;kvk Gok) g?dk j'fJnk. T[;
d/ g?dk j'D Bkb ;kvk ;G e[M tkfg; fwb frnk. ;kvh ikfJdkd th fwb rJh.
gfjbK b'eK d/ xoK ftu fdB eNh eod/ ;h. T[; d/ iBw j'D #s/ wekB th
fwb frnk. T[; fdB s'I ;fsr[o{ ih ! w?I wB ftu fdqVQ fB;uk eo fbnk fe
nZi s'I w?I ed/ th wod dk w{zj BjhI fcNekoKrh. fJj ;[D e/ ;fsr[o{ ih B/ phph
~ FkpkF fdZsh s/ pj[s p]fFFK ehshnK. T[; d/ gshpqsk Xow dh wjkBsk
;zrsK ~ do;kT[D bJh b'jrVQ ;kfjp d/ ;kjwD/ fJe ;[Zek p'jV ;h. ;fsr[o{
ih B/ j[ew ehsk, p/Nk ! ik T[; ;[Ze/ p'jV EZb/ godk eoe/ fJFBkB eoe/ ig[
ih ;kfjp dk gkm eo. T[; phph B/ ;fsr[o{ ih dk puB wzB e/ id fJ;/ soQK
ehsk sK T[j ;[fenk p'jV th jok j' frnk. (stkoh] r[o{ ]kb;k, Gkr gfjbk,
gzBk ÅÆÁ gqekFe GkH uso f;zx ihtB f;zx)

@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ wZxo wjhB/ nzdo Bkw iZgD
dh g/qoBk ehsh j?, i' fJ; gqeko j? L—
wZxo w//o/ wB iZg b? Bkw ~, i/ fe;ws j? uzrh ih.
wkoB r[oiK Bkb }'o d/, eo e/ Y{jh Bzrh ih.
Boe nmkoK d/ ftu gk e/, eoB tX/o/ szrh ih.
d/F ;[XkoK T[jK x[N gkDh, Bk fwbdh j? wzrh ih– 9–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)

@@pkoKwkj GkJh uzdk f;zx## ftu eth B/ wZxo wjhB/ pko/ nkgD/ ftuko
fJ; soQK gqrN eofdnK f;zxK dh eoBh s/ r[o{ dh p]fFF dZ; e/ Bkb jh
]kb;k gzE ;w/I d/ w[]poK dh rZb th ehsh j? L—
u"gJh L uVQd/ wZxo gkb/ g"Id/, fiB wB gqhs T[j ;[y B ;"Id/.
wB ~ Bkw d/ Bkb go'Id/, ig ig w?b fdbK dh X'Id/.
;' r[o{ fuskod/.
T[jBK f;zxK s'I e[opkB, i/jV/ r[o d/ puB ewkT[D.
eod/ ;D e/;h fJFBkB, fjod/ r[o dk XkoB fXnkB.
T[j nkg so/ e[Zb skod/.

pkoj wkjk eEk gqwkD (210)


fiBQK r[o d/ puB ewkJ/, T[j s/ c/o i{B BjhI nkJ/.
tk;/ ikJ/ Fjhdh gkJ/, ;fsr[o pkj'I geV bzxkJ/.
Gtib gko s/.
uzdk f;zx r[o y/b oukJ/, fpu/ w[ypo ukfJ pDkJ/.
fcod/ e[Zs/ fiT[I jbekJ/, fd;D f;zx s/ ikfJ nNekJ/.
fiE/ bzro MkshnK gkJ/, f;zx ;'Nk geV jNkJ/.
goQK d[oeko e/– 21–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 275)

d;w rzqE nzdo pkoj wkj wZxo d/ wjhB/ ftu, gsh ftS'V/ dk d[Zy
d;fdnK fejk j? fe L—
pk;[o o?fB B u?B ej{z fSB,

fJ; ;ko/ Gkt ~ fJ; soQK gqrN ehsk j? L—


pkofi (gkDh dk ikfJnk, eztb)
c{fb oj/ ;fo gz[i,
;[rzX ;B/ ;[foskB xNkJh–
e[zis (e[obkT[Dk) ezs fpBk e[b jz;,
eb/; pY? ;[fB e? fsj wkJh–
pk;[o o?fB B u?B ej{z fSB,
wzxo wkf; nk:' B eBQkJh– 922–
(;fspho f;zx, pkojk wkjk fszB/, gzBk 20)

irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ wZxo d/ wjhB/ nzdo T[gd/F fdzfdnK
fejk j? fe T[; iht-fJ;soh ~ wZxo dk wjhBk uzrk bZrdk j? fi; d/ fjod/
ftu joh gsh d/ r[D ;wk rJ/ jB. r[DK tkbh iht-fJ;soh gsh d/ r[D
f;wodh j? ns/ nkydh j? fe w/ok fgnkok gsh i' ;dk fEo ofjD tkbk j?, w?~
uzrk bZrdk j?. w/ok gqG{ ;dk fEo ofjD tkbk, us[o s/ f;nkDk, eowK dk cb
godksk j?, pkeh ;kok ;z;ko ubkJ/wkB j?. fjod/ ftu gqG{ dk frnkB fXnkB
ns/ T[; d/ r[D ;wkT[D/ sK jh ;cb jB i/ T[j r[D gqG{ ~ uzr/ bZr ikD. gqG{
dh f;cfs-;kbkj d/ rhs, ;zrhs, eftsk s/ ekft ;[D e/ okw Bkw d/ ikg

pkoj wkjk eEk gqwkD (211)


d[nkok ;kok d[Zy d{o j' iKdk j?. r[o{ ih nkyd/ jB fe T[j iht-fJ;soh gqG{
gsh ~ fgnkoh bZrdh j? i' fjod/ dh Grsh ns/ ;Zuk f;de gqG{ gsh d/ ;kjwD/
oZydh j? Gkt G/Nk eodh j?.
wzxo wkj[ Gbk, jfo r[D nzfe ;wktJ/–
r[Dtzsh r[D ot?, w? fgo[ fBjub[ GktJ/–
fBjub[ us[o[ ;[ikD[ fpXksk, uzub[ irs[ ;pkfJnk–
frnkB[ fXnkB[ r[D nzfe ;wkD/, gqG GkD/ sk GkfJnk–
rhs Bkd efts et/ ;[fD, okw Bkfw d[y[ Gkr?–
BkBe ;k XB Bkj fgnkoh, nG Grsh fgo nkr?– 13–
(nzr 1109)

;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki dk p]fFF ehsk T[gd/F wKM okr[ nzdo
fJ; wZxo d/ wjhB/ d[nkok fJ; gqeko j? L—

wzfxfo wkfj ;'jzdhnk jfo fgo ;zfr p?mVhnkj–


wZxo d/ wjhB/ d[nkok T[gd/F fdZsk j?. fJ; wjhB/ ftu T[j iht o{g
fJ;sohnK ;'jDhnK bZrdhnK jB, i' gqG{ gsh Bkb fwb e/ p?mdhnK jB.
r[ow[fy ;dk ;'jkrDh, fgo[ okfynk T[o Xkfo–
fwmk p'bfj fBft ubfj ;/i? ot? Gsko[–
;'Gktzsh ;'jkrDh, fiB r[o ek j/s[ ngko[–
(nzr 31)

tvGkrhnk ;'jkrDh, fiB_k r[ow[fy fwfbnk jfo okfJ–


nzsfo i'fs gork;hnk, BkBe Bkfw ;wkfJ–
(nzr 1421)

fsB eh ;'Gk fenk rDh fi ;kfjfp w/bVhnkj–


fiBQK T[&&Zsw ;yhnK ~ wkbe gqG{ B/ nkgD/ Bkb fwbk fbnk j?, T[BQK dh
;'Gk eh frDhJ/ < Gkt T[BQK dh ;wZro ;'Gk ejh BjhI ik ;edh.
r[ow[fy ekwfD pfDnk ;hrko[–
;pd/ fgo[ ofynk T[fo Xkfo–

pkoj wkjk eEk gqwkD (212)


J/e[ gSkD? jT[w? wkfo–
;'Gktzsh ejhn? Bkfo–
(nzr 1277)

sB[ wB[ wT[fbnk okw f;T[, ;zfr ;kX ;j/bVhnkj–


T[BQK r[ow[fy ;yhnK ;j/bhnK dk sB[, wB[, gqG{ fgnko/ g{oB ;kX{ iBK
dh ;zrs okjhI okw=ftnkge gqG{ Bkb fwb e/ jok Gok j' frnk j?, fi;
ftnkge gqG{ dh ;sk eoe/ fJj ;G e[M wT[fbnk j?. :Ek L—
wT[bh Xosh wT[fbnk nek;[–
xfN xfN wT[fbnk nksw gqrk;[– 1–
okik okw wT[fbnk nBs GkfJ–
ij d/yT[ sj ofjnk ;wkfJ–
(nzr 1193)

;kX iBk s/ pkjoh, ;/ ojfB fJe/bVhnkj–


fJ; bJh i' iht o{g fJ;sqhnK, gqG{ fgnko/ g{oB ;kX{ iBK dh ;zrs s'I
pkjo Gkt ;kX ;zrs, nEtk r[o{ dh ;zrs s'I tKMhnK j'JhnK jB, T[j
fJeZbhnK Gkt d[Zyh ofjzdhnK jB.
pkMj[ fgnko/ e'fJ B ;ko/ J/ebVh e[obkJ/–
(nzr 243)

;kX ;zrfs fpB[ Gqfw w[Jh eosh eow nB/e–


e'wb pzXB pkXhnk BkBe eowfj b/y– 1–
(nzr 928)

fsB d[y[ B epj{ T[so? ;/ iw e? tf; gVhnkj–


;kX ;zrs s'I tKMhnK iht o{g fJ;sohnK dk, d[Zy ed/ th d{o BjhI jz[dk,
nzs ~ T[j iwK d/ tf; ftu g?IdhnK jB L—
nwb f;okB' b/yk d/Bk–
nkJ/ efmB d{s iw b/Bk–
(nzr 792)

pkoj wkjk eEk gqwkD (213)


;fsr[o[ S'fv d{i/ br/ fenk eofB nr? ikfJ–
iwg[o pX/ wohnfj pj[sh fwb? ;ikfJ–
(nzr 994)

fiBh okftnk gqG[ nkgDk ;/ fd;fB fBs yVhnkj–


fiBQK r[ow[fy ;yhnK B/ nkgD/ fgnko/ gqG{ ~ f;wfonk j?, iK f;wo e/
T[; dh nG/dsk d/ nBzd ~ wkfDnk j?, T[j jo o'} gqG{ dh j}{oh ftu ;ktXkB
j'JhnK fdZ;dhnK jB.
jfo d[nko? yohnk– do;B[ eohnk–
BkBe r[o f;wohnk– pj[fo B fcohnk– 2–
(nzr 746)

osB it/jo bkb jfo ezfm fsBk iVhnkj–


T[BQK d/ ezm ftu osB itkjo, bkb o{g joh dk Bkw ifVQnk j'fJnk j?.
:Ek L—
osB it/jo bkb[ jfo Bkwk r[fo ekfY sbh fdybkfJnk–
(nzr 880)

nEtk—T[BQK d/ ezm ftu t?okr[ o{g osB, frnkB it/jo ns/ g/qw dk
bkb joh gqG{ B/ F[G r[DK o{gh G{FD gfjDkfJnk j?.

BkBe pKS? X{fV fsB gqG ;oDh dfo gVhnkj–


BkBe r[o{ ih T[BQK dh uoB X{Vh ~ ukjz[d/ jB, i' T[&&Zsw ;yhnK gqG{ d/
do T[&&Zs/ T[; gqG{ dh FoDh gJhnK j'JhnK jB.
epho fij do nkts ikfsnj[ jNe? Bkjh e'fJ–
;' do[ e?;/ S'vhn?, i' do n?;k j'fJ– 66–
(nzr 1367)

wzfxfo gqG[ nkokXDk pj[fV B iBwVhnkj– 10–


wZxo d/ wjhB/ nzdo fiBQK T[&&Zsw ;yhnK gqG{ fgnkohnK B/ T[; tkfjr[o{

pkoj wkjk eEk gqwkD (214)


ih ~ wB fuZs eoe/ nokfXnk Gkt f;wfonk j?, T[j iht-fJ;sohnK w[V e/
iBw BjhI b?IdhnK. Gkt T[j iBw woB s'I ofjs j' iKdhnK jB.
gqG e? f;wofB rofG B p;?–
gqG e? f;wofB d{y[ iw[ B;?–
gqG e? f;wofB ekb[ gojo?–
gqG e? f;wofB d[;wB[ No?–
(nzr 262)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (215)


g'fy s[yko[ B ftnkgJh

g'fy s[yko[ B ftnkgJh ezfm fwfbnk jfo Bkj[– wB[


p/fXnk uoBkofpzd do;fB brVk ;kj[– UN r'ftzd
r'gkb okfJ ;/tk ;[nkwh bkj[– fpfynk g'fj B ;eJh
fwfb ;kX{ r[D rkj[– ij s/ T[gih sj fwbh ;uh gqhfs
;wkj[– eo[ rfj bhBh gkopqjfw pj[fV B ftS[Vhnkj[–
pkfo ikT[ by p/ohnk jfo ;iD[ nrw nrkj[– ;ow gJh
BkokfJD? BkBe dfo gJhnkj[– g'y[ ;['jzdk ;op ;[y fi;[
py;/ t/gotkj[– 11–
(nzr 135)

pkoj wkjk eEk gqwkD (216)


;fseko :'r r[o{ o{g, r[o{ ]kb;k ;kX ;zrs ih ! tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj– nZi g'j d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. fJ; d/;h wjhB/ ~
fe; soQK n;hI ;[y g{ofpe pshs eoBk j?. fJ; wjhB/ ftu mzY pj[s }'oK #s/
g?Idh j?, fJ; d/ n;o s'I fe; soQK puDk j? ns/ ihtB ;cbk fe; soQK eoBk
j?, fJj ;op gZyh T[gd/F gzuw r[od/t ih B/ pkoj wkjk wKM okr[ nzdo fJ;
soQK p]fFF ehsk j?.

ftFk=g'fy s[yko[ gV?


gqkfeose wzvb ftu ;{oi s/ Xosh dh rofdF Bkb o[ZsK pdbdhnK
jB. fJBQK o[ZsK ftu'I fJe o[Zs f;nkb dh o[Zs j?. fJ; o[Zs ~ ;qh r[o{ noiB d/t
ih wjkoki B/ o[sh Szs ftu fJ; soQK T[ikro ehsk j?. :Ek L—
o[fs f;;hno ;hsb, jfo gqrN/ wzxo g'fj ihT[–
ibfB p[Mh do;[ gkfJnk, fpB;/ wkfJnk X'qj ihT[–
;G ekw g{o/ fwfb ji{o/, jfo uoD ;/tfe ;/ftnk–
jko v'o ;hrko ;fG o;, r[D rkT[ nby nG/ftnk–
GkT[ Grs r'ftzd pKSs, iw B ;ke? i'fj ihT[–
fpBtzfs BkBe gqfG nkfg w/bh, sj B g/qw fpS'j ihT[–
(nzr 929)

fJ; o[Zs d/ d{;o/ wjhB/ Gkt g'j d/ wjhB/ ftu nZs dh ;odh Gkt mzY
g?Idh j?. fJ; mzY dk n;o fiZE/ wB[Zy wkso ns/ ;ko/ ihnK izsK T[&&Zgo j[zdk j?,
T[E/ gzuw r[od/t ih d/ fJ; ;[zdo oZph c[owkD nB[;ko, ;w[Zuh pB;gsh T[&&Zgo
Gh mzY dk n;o j[zdk j? L—
:Ek L— g'fy s[yko[ gV? tD[ fsqD o;[ ;'y?–
(nzr 1109)

fJ; g'j d/ wjhB/ ftu gkbk g{o/ i'pB #s/ j[zdk j? ns/ mzY Bkb jZE mod/
jB s/ dzdK dk dzdVek tZidk j?. @@g'fy s[yko[ gV?HHHHH# d/ f;XKs nB[;ko,
fJsBk eZeo g?Idk j?, fJsBh s/} ;hs bfjo ubdh j? fe fJ; eZeo, fJ; ;hs
bfjo, fJ; nZs dh mzY g?D Bkb, gkDh dh po\ izw iKdh j?. n?;h mzY dk
n;o xkj c[Zb doZ]s nkfd g"fdnK #s/ ;G #s/ j[zdk j? ns/ e'wb g"d/ ;[Ze iKd/

pkoj wkjk eEk gqwkD (217)


jB. pkra prahfunK d/ cb, c[Zb, gZfsnK nkfd #s/ mzY dk n;o j[zdk j?. r[o{
;kfjp ih d/ nekbh j[ew nB[;ko i/j' i/jh o[Zs j[zdh j?, T[; o[Zs nB[;ko jh
;ohoK ~ ;[y fwbdk j?. ;odh s/ rowh dk n;o jo fJe ihn-izs ns/ gF{-
gzSh T[&&Zgo g?Idk j?.
:Ek L—i/jh o[fs ekfJnk ;[y[ s/jk s/j' i/jh d/jh–
(nzr 1254)

gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki d/ j[ew nB[;ko,
fJ; nZs dh ;odh, mzY, po\ i?;/ g?Id/ eZeo dk n;o T[BQK oZph o{jK, gqG{
fgnko/, Bkw f;woB, ozr oZsfVnK #s/ BjhI j[zdk, fiBQK d/ ezm fjod/ ftu gqG{
gsh fwfbnk j?.
:Ek L— g'fy s[yko[ B ftnkgJh, ezfm fwfbnk jfo Bkj[–

gqG{ g/qw ftu, Bkw f;woB ftu i' bZfrnk j?, T[; T[&&Zgo gqsZy gkb/ dk
ik mzY dk n;o BjhI jz[dk.
:Ek L— gkbk sT[ eS{ B fpnkg? okw Bkw r[B rkfJ–
(nzr 378)

gqG{ fgnko/ i' Bkw iZgd/ jB, T[BQK dh oZfynk T[j gqwkswk nkg eodk
j?. i/ rowh j't/ sK Bkw dh mzY d/ fdzdk j?, feT[Ife-
efb sksh mKYk jfo BkT[–
(nzr 288)

i/ ;odh dk w";w j? ns/ nZs dh po\ i?;h mzY g?Idh j't/. Gkt/I ;hs bfjo
uZbdh j't/, go gqG{ fgnkfonK, Bkw f;woB s/ ozr-oZsVhnK o{jK ~ T[j
tkfjr[o{ ih Bkw dk nzdo'I fBZx p]F fdzdk j?, fi; eoe/ T[E/ mzY dk n;o
BjhI jz[dk. d;w rzqE nzdo nkgDh ihtBh eEB eofdnK d;w/F fgsk ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ pfuZsq BkNe ftu @@np w? ngBh eEk pykB'## d/
f;ob/y j/m T[; irQk dk eEB ehsk j? fiE/ B"I wjhB/ po\ g?Idh ofjzdh j? ns/
;kb d/ pkeh fszB wjhB/ T[jh po\ Ybdh ofjzdh j?. c/o Gh }whB B}o BjhI
nkT[Idh. j}{o B/ T[; po\ e[zN, po\ d/ ;o'to gk;, fiZE/ ;Zs u'NhnK po\kBh
;[F'fGs jB, T[; irQk ~ r[od/t B/ nkgDh sg G{wh fJ; soQK do;kfJnk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (218)


j/we[zN gops j? ijK–
;gs f;zqr ;'fGs j? sjK– 1–
;gs f;zqr fsj Bkw[ ejktk–
gzvoki ij i'r[ ewktk–
sj jw nfXe sgZf;nk ;kXh–

efj e/ T[; irQk ~ T[ikro ehsk j?, fiZE/ nkg ih B/ d[FN dwB ;o{g
ftu sgZf;nk ehsh j?. g[okfDe rzqEK d/ eEB nB[;ko, j/we[zN dh gktB Xosh
#s/ T[; ;w/I @@d[FN dwB## ih d/ Bkb j'o fesB/ jh sgZ;th ;B, fiBQK B/ po\
dhnK ;Zs u'NhnK d/ ftueko, j/we[zN sbkn d/ gk; wjkB sgZf;nk ehsh j?.
gqG{ dh :kd wB ns/ ezm ftu t;h j'D eoe/ nZs dh mzY ns/ po\ nkfd dk
e[M th T[BQK T[&&Zgo n;o BjhI j'fJnk. fi; po\ ftu (frnkBh ;[oihs f;zx
ih @@;'Xh## d/ nzfwqs o; Gkr gfjbk d/ gzBk ÀÀÃ #s/ EZb/ fNgDh nzdo fbfynk
j? fe) gzv{ okik nkfde rb e/ wo rJ/ ;B. gqG{ fgnko/ Bkw oZs/, gqG{ dh :kd
@f;woB# s/ r[o{ doFBK s'I fpBK ofj BjhI ;ed/. :Ek L—
gkbk eeo poc to;? Gh r[o d/yD ikJh–
(nzr 758)

ebrhnK tkb/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih d/ nkBzdg[o ;kfjp SZvD
;w/I d/ fJfsjk; ~ :kd eoe/ b{z ezv/ yV/ j' iKd/ jB. ;zws fpeqwh ÀÆÅÀ,
Á¿ d;zpo, Jh;th ;zB ÀÆ¿Ã, S/ g'j dh nZXh oks ~ fi; ;w/I mzYh jtk s/
efjo dh ;odh ;ohoK ~ uhodh ik ojh ;h. r[od/t nkBzdg[o ;kfjp ~ nk]oh
\sfj p[bk e/ n?;/ emB ;w/I s/ emB o;s/ nkg s[o gJ/ ;B. ;Zs g'j ;zws
ÀÆÅÀ ns/ ÁÀ d;zpo ÀÆ¿Ã Jh;th ~ f;zxK ;w/s ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp ih ;t/o j[zfdnK nzfwqs t/b/ ;o;k Bdh gk; gj[zu/ jB. nkg ih B/
nzfwqs t/bk ikD eo nk;k ih dh tko dk ehosB nozG eo fdZsk j?. d[FwD
fNZvh db dh soQK fgZS/ uVQkJh eoe/ nk fgnk j?, go r[od/t ih ehosB ftu
i[V e/ nBzd wkD oj/ jB. tkj ebrhnK tkfbnk ! s/ohnK s{z jh ikDdk J/I,
f;zx d[FwDK dk vZN e/ Nkeok eo oj/ jB. fJE/ T[j izr j'Jh i' efjD s'I goQ/
j?, go f;zxK B/ t?oh ~ fjZe d/ }'o Bkb o'eh oZfynk. fJE/ ;o;k gko eoB ;w/I
gqtko y/o{z-y/o{z j' frnk. fesB/ f;zx Fjhd j' rJ/ ;B ns/ eJh ;kbK dh fwjBs

pkoj wkjk eEk gqwkD (219)


Bkb fby/ eJh rzqE ;o;k dh G/IN uVQ rJ/ ;B. j}{o B/ ukbh f;zxK ;w/s ns/
tZv/ ;kfjp}kfdnK Bkb uwe"o dh rVQh ik gqt/F ehsk. nkg ih d/ S'N/
;kfjp}kd/ s/ wksk r[io e"o ih rzr{ pqkjwD B/ ;ojzd ;{p/ gk; cVk fdZs/ ;B.
frnkoK g'j ÀÆÅÀ fpeowh, ÁÄ d;zpo ÀÆ¿Ã Jh;th ~ ;]s gfjo/ j/m mzY/
p[oi ftu ;ojzd ;kfjp}kfdnK ;w/s wksk ih ~ G/i fdZsk ;h. fJj mzYk p[oi
rowhnK ftu J/H;hH o{w i?;k ;h. fJ; g'j d/ wjhB/ ftu th nkg jh nzdk}k brk
bT[ fe fJj mzYk p[oi fezBk mzYk j't/rk, fi; ftu wksk r[io e"o ih B/ S'N/
r[o{ e/ bkbK ;w/s s/oK g'j ÀÆÅÀ fpeowh ÁÆ d;zpo ÀÆ¿Ã Jh;th sZe fszB
oksK pshs ehshnK. fJj fszB/ oksK wksk ih B/ r[opkDh dhnK b'ohnK
;kfjp}kfdnK ~ fdzfdnK pshs ehshnK ;B. fJj ;kok gq;zr Fjhdh ;kek
;ojzd nzdo fJ; gqeko do;kfJnk j? L—

Fjhdh ;kek ;ojzd


wksk r[ioh ih s/ S'N/ ;kfjp}kd/ ;o;k Bdh s'I ftSV e/ ;o;k d/ feBko/-
feBko/ ik oj/ ;B. fBZehnK fizdK ~ fdbk;k d/Idh, f;de dhnK pksK gkT[Idh
dkdh wK s[oh iKdh j?. d'B'I tho nkg; ftu fBZehnK-fBZehnK rZbK eod/ jB
ns/ fJe d{i/ ~ efjzd/ jB fe j[D id'I wksk fgsk ih s/ tZv/ tho d'B'I fwbDr/
sK nkgK o[; iktKr/. c/o wksk fgsk ih s/ tZv/ tho nkgK ~ tkoh-tkoh wBkT[Dr/
go nkgK BjhI wzBKr/, o[Z;/ ojKr/. i'rh nZbk :ko ]K B/ fJ; gq;zr ~ fJ; soQK
fbfynk j? L—
ip oB nihs ihs e/ sFohc bkJ/Ir/.
nZpk e/ ;kE fi; xVh i[Mko nkJ/Ir/.
wksk eGh fgsk eGh GkJh wBkJ/Ir/.
jw/ rb/ brk e/ ej/Ir/ pko pko.
wzB ikT[ b/feB jw BjhI wkB/Ir/ fiBjko–
(nZbk :ko ]K i'rh)

id ;ko/ gZek fJeoko eoBr/ fe nZr'I s[jk~ ed/ Gh fJeZfbnK BjhI


SZvKr/ sK fco nkgK wzBKr/.

pkoj wkjk eEk gqwkD (220)


fJeoko b/Ir/ ;G ;/ G[bkBk B fco eGh.
pkfo fdro fpSV e/ ;skBk B fco eGh.
jw e' fJe/b/ S'v e/ ikBk B eGh.
efj d/s/ j?I :{z jw e' G[bkBk B fco eGh.
pZu'I eh r[\sr{ i' ;[Bh dkdh ikB B/.
p/fJ]s:ko o' dhnk T[; tbh FkB B/.
(nZbk :ko ]K i'rh)

wk;{w fizdK dhnK fJj rZbK d/ p'b dkdh wK ~ X[o ;hB/ skJhI fjbk rJ/.
wksk ih B/ w[Zy uz[w ;hB/ Bkb bk Y/o ;kok fgnko fdZsk d'tK ~. fJ; soQK fgnko
eofdnK wksk ih B/ ;kfjp}kfdnK ;w/s uZbd/-uZbd/ e[zw/ wkFeh dh M[Zrh ftu
ik oks eZNh j?. fJE/ beFwh BKn dh fJe pqkjwDh B/ o'Nh gkDh dh ;/tk eoe/
dkdh wksk ih dhnK n;h;K bJhnK. fJj e[zwk wkFeh p/Vh ubkT[D tkbk
wbkj ;h. fJ; dk d{;ok Bkw eohw p]F wkSh eoe/ th nkfJnk j?. fJ; e[zw/
wkFeh ~ }pod;sh w[rab pDkfJnk frnk ;h ns/ fJ; dk Bkw eohw p]F
oZy fdZsk ;h.
fJe ;Zek fjzd{ sfj nkjh.
s[oe i'o fsj iBw tNkjh.
e[zw/ s/ ehwk sfj ehBk.
fs;jh e? frqj pk;k bhBk.
(feqs GkJh d[ZBk f;zx jzv{ohnk)

(uko ;kfjp}kd/, fgnkok f;zx gdw, nzr 25)

fJj gfjbh oks gfotko Bkb'I ftSV e/ ;Zs g'j ;zws fpeqwh ÀÆÅÀ, ;zB
ÀÆ¿Ã dh e[zw/ wkFeh gk; MZb-MkVhnK ftu fgzv uZe Y/ok d/ gZsD #s/ wksk
ih B/ ;kfjp}kfdnK ;w/s eZNh. fJE/ rzr{ pqkjwD wksk ih ~ nk e/ fwfbnk
j?. fJ; d/ fwbD dk f}eo eEk r[o{ e/ ;[sB eh ftu GkJh d[ZBk f;zx ih
jzv{ohnk B/ fJ; soQK ehsk j? L—
sT[ ;Ze/ :j pks ubkJh. s[w fe; g{Ss pks iBkJh.
fsBfj ej:' jw T[Be/ dk;k. w;zd Bkw ir wkj/ pk;k– 11–

pkoj wkjk eEk gqwkD (221)


Y{zv Gkb i' ehB/ ;G jh J/em/. g[o nBzd frqj wkfj p;? sfj B/em/.
spfj wk;eh ej? np? s[w ikB:'. b? nkT[ frqj wkfj d/fy fpr;kB:'– 12–
wksk ih e' ;h; N/e sp J/j[ ejh. ub' jwkoh wks, B/s fpfX :j ;jh.
sp? GJh gq;zB fwb:' sfj nkfJe?. g[Sh ;rbh pks ejh ;wMkfJe?– 13–
(uko ;kfjp}kd/, nzr 25, fgnkok f;zx gdw)

Gkt e[zw/ wkFeh ~ nk e/ gfjbK rzr{ fwfbnk. wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK


pko/ rzr{ B/ e[zw/ wkFeh ~ gZ[fSnk sK e[zw/ B/ fejk fe s{z fet/I ikDdk j?I < T[so
ftu rzr{ B/ fejk fe w?I T[jBK dk dk; ;/te jK. nkBzdg[o ftu wksk ih d/
B/V/ ofjD tkbk jK. sK e[zw/ B/ wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK ~ rzr{ Bkb fwbk
fdZsk. rzr{ B/ wksk ~ w;se N/fenk s/ fejk wksk ih, j[D s[;hI fuzsk Bk eo'.
wksk ih rzr{ ~ g[okDk ;/tkdko ikD e/ ][F j'J/ jB. fgzq;hgb ;spho f;zx ih
B/ @@g[oy Grtzs## g[;se ftu d' fdB fJE/ e[zw/ wkFeh gk; mfjo/ fbfynk j?.
beFwh BKn dh pqkjwDh o'Nh gkDh dh ;/tk eodh ojh j?. fJE'I wksk ih, rzr{
T[&&Zgo Go';k eoe/ T[; Bkb ubD bJh fsnko j' rJ/ jB. ubD bfrnK wksk
ih B/ beFwh pqkjwDh ~ d' w'joK d/ Gko dk nko;h i' jZE d/ nzr{m/ ftu gkT[D
tkbk ehwsh rfjDk ;h ns/ ;'B/ dhnK pDhnK ehwsh gzi u{VhnK fdZshnK. e[zw/
wkFeh ~ gzi ;" o[gJ/ fdZs/ i' b? e/ T[j pVk gq;zB j'fJnk.
d'jok–
d[fJ w'jo eh nko;h, gzu u{VhnK ;kE.
fs;jh pqkjwBh e' dJh, i' gq;kd tj yPks– 6–
o[g:k gKu ;? fs; d:', ehnk Bkw i[ nkfj.
fsBj{z i' w;se N/e e?, bhBk spfj T[mkfj– 7–
(uko ;kfjp}kd/, nzr 24, fgnkok f;zx gdw)

fi; t/b/ wksk ih B/ ubD bZfrnK beFwh pqkjwDh ~ s/ e[zw/ wkFeh ~


ehwsh t;s{nK ns/ wkfJnk fdZsh sK t/y e/ rzr{ pqkjwD dk wB T[;/ ;w/I
bbukfJwkB j' frnk. T[j ;wM frnk fe wksk ih gk; ehwsh ]}kBk j?. fJ;
bkbu eoe/ o'gV gk; iKfdnK wksk ih ~ vo d/ e/ nkgD/ gk; b? iKdk j?,
fi; dk f}eo d[ZBk f;zx jzv{ohnk B/ fJ; soQK ehsk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (222)


;'om
d[;N fus GowkfJ, wksk ih e' fJw ej?.
s[oe i' T[so/ nkJ/, o'gV sho i[ :j ;[Bh– 15–
jwok ukok Bkfj, i' s[wo/ wB ;' ejT[.
nkr/ Xoj[ B gkfJ, b? iktfjzr/ gefo s[w– 16–
sp wksk fpbyh GJh, fiT[ ikBT[ fsT[ ehB.
sp d[;Nkswk :j ejh, ww frqfj ubT[ gqphB– 18–

fJ; rZb dh g[FNh r[o fpbk; gksFkjh d;thI d/ eosk GkJh ;[Zyk f;zx
ih B/ Gh ehsh j? L—
j[s' w;zd Bhu fJe gkgh. fpgq pz; uzvko ;[ ykgh.
o'gV s/ tj[ okj[ G[bkJh. fBi g[o e' b? r:' e;kJh.
;kfjp}kd/ d'T{ e[wko. shi/ dkdh ;kE fBjko.

d{ih oks wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK B/ fgzv ekJhB'o fJe sbkn d/


feBko/ eZNh. fJ; dk f}eo ;[fozdo f;zx ]kb;k ih B/ @@g'j dhnK oksK## Bkw/
g[;se d/ gzBk ÄÇ s/ ÄÈ nzdo fJ; soQK ehsk j? L—

d'jok–
i'okto f;zx cs/ f;zx r[ioh wksk ;kE.
ekJhB'o e/ sb e/ t;/ J/e g[o oks.

d'jok–
rKT[ T[y/Vh BT[ sfj oj? w;zd frqj ikfJ.
sp? w;zd wb/F pj[ rkfJ:' f;ozd f;XkfJ.

d'jok–
;qh wksk i[r g'so/ t;/ w;zd d[tko.
nkr? eEk f;ozd eh ikBs ;G ;z;ko–
(f;zx ;kro tho f;zx pb, nzr 124)

(gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk)

pkoj wkjk eEk gqwkD (223)


shih oks GkJh osB f;zx Gzr{ gqkuhB gzE gqekF nB[;ko, wksk ih s/
;kfjp}kfdnK B/ rzr{ d/ fgzv s'I pkjo T[ikV ftu eZNh. gqkuhB gzE gqekF
nB[;ko ehwsh ;kwkB th rzr{ B/ fJE/ jh nkgD/ ep}/ ftu b? fbnk ;h go pkeh
;ko/ b/ye rzr{ d/ xo'I jh ;kwkB b?D dk f}eo eod/ jB, fi; dk f}eo fJ;
gqeko fJfsjk; nzdo nkfJnk j? L—
b? wks' fBi rfJU rokw, ;j/Vh E' T[; e' Xkw.
ikfJ T[ikV wX YZe pjkJh, uhi ;Gh T[B eoh epikJh.
ej? wksk jw fiwh dpkJh, s[w wB fuzsk eo:' B ekJh.
wksk ej? jw fuzsk ikB, jwe' pjkT[ fes/ ebp-wekB.
(gqkuhB gzE gqekF)

(@g'j dhnK oksK# Bkw/ g[;se d/ fbykoh B/) fJ; irQk fJe \eho dh
e[Nhnk dZ;h j?, fi; ftu wksk ih s/ ;kfjp}kd/ mfjo/ jB. fJE/ j[D
r[od[nkok n?wK ;kfjp pfDnk j?. wksk ih B/ \eho ~ fejk ;h fe fJE/ n?w/
p?m/ jK. wksk ih d/ fJj puB efjD eoe/ T[; r[od[nko/ dk Bkw n?wK ;kfjp
g? frnk. fJE'I rzr{ gkgh nkgD/ xo wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK ~ b? iKdk j?.
fJ; È g'j dh oks ~ rzr{ B/ nkgD/ xo fbik e/ gkg ewkfJnk j?. wksk ih
oks ~ ;"I rJ/ jB fJ; d/ xo ftu. wksk ih gk; e[M jho/ itkjoksK dk pe;k
th ;h, ihjd/ bkbu B/ pqkjwD dhnK nZyK s/ wB pdbk fdZs/. T[j b{D-jokwh
j' frnk. T[; pqkjwD dh tj[Nh B/ T[; ~ pj[s ;wMkfJnk, go T[; b{D-jokwh
B/ nkgDh ;koh g[okDh ;/tk s/ GktBk #s/ gkDh c/o fdZsk s/ pd-ebkwh #s/ T[so
nkfJnk. do-n;b jhfonK dh uwe B/ T[; dhnK nZyK bkbu Bkb nzBQhnK
eo fdZshnK ;B. fJ; ewhB/ gkgh B/ u[Zg u[gks/ XB dh y[oih xo s'I pkjo ik
e/ fJe ;[Ze/ u'n d/ feBko/ yZv ftu dZp fdZsh ;h.
GJh o?B y[oih fsB bhBh. ik eo u'J/ wfj rv dhBh.
w[V nk:' sp ngB/ dtkok. GJh G'o sp c/o f;Xkok– 25–

rzr{ gkgh B/ w[V xo ftu oks ~ nk e/ u'o-u'o nky e/ o"bk gk fdZsk fe


u'o ;G e[M b? rJ/ jB. wksk ih B/ fejk fe u'o sK e'Jh fdZ;dk BjhI, s{z bkbu
tZ; j' e/ fJ; soQK Bk eo. fi; t;s{ dh s?~ b'V j?, s{z oZy b?, go fJ; soQK
o"bk Bk gk. sK gkgh nZr'I wksk ih ~ efjzdk j?, s[;hI w?~ xo ftu oZyD dk

pkoj wkjk eEk gqwkD (224)


fJj cb fdZsk fe w/o/ }[zw/ ;G e[M bkT[Id/ j'. w?I feBQK jkbksK ftu s[jk~
nkgD/ xo ftu mfjokfJnk. go s[;hI w?~ T[bNk u'o pDkT[Id/ j'. ikU w/o/ xo'I
ub/ ikU. gkgh B/ XZe/ wko e/ xo'I pkjo wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK ~ eZY fdZsk.
eEk r[o{ e/ ;[sB ftu fJ; soQK f}eo nkfJnk j? L—
sp rzr{ n?;/ ej?, jw e' s[jws d/j[.
jw xo s/ s{z ikfj np jw ;'I e?;k B/j[– 31–

u"gJh–
sp? d[;N rfj pkj'I bhBh.
geo eo'I rqfj pkjo ehBh.
wzd/ puB efjB sp bkr:'.
d/ XZe/ pkjo sp ekY:'– 32–
(uko ;kfjp}kd/, nzr 27)

sp? d[;N n?;/ nkJh– ikJ/ w[fozv/ ej:' ;[BkJh.


d[fJ gmkD ufV nkJ/ spjh. wksk ih eT[ g{S:' ipjh– 45–
(eEk r[o{ e/ ;[sB, uko ;kfjp}kd/ g[;se ftu, nzr 28)

T[; rzr{ pqkjwD B/ w[fozv/ d/ EkD/dko ikBh ]kB s/ wkBh ]kB ~ u[rabh
ehsh fe r[o{ r'fpzd f;zx d/ S'N/ p/N/ ns/ T[; dh wksk T[; d/ xo ftu gBkj
b? oj/ jB.

T[; pqkjwD dh u[rabh #s/ ozxVK B/ T[BQK pZfunK ~ wksk ;w/s geV fbnk
s/ ;koh oks w[fozv/ EkD/ ftu oZfynk. ;t/o/ fJe p?b rZvh ftu fpmkb e/ pZ;h
d/ EkD/ ftu fbnKdk. fJE'I ;kfjp}kfdnK d/ jZEeVhnK brk e/ ;w/s wksk ih
d/ g?ohI }zihoK gk e/ ;{pk ;ojzd gk; G/i fdZs/ ;B. pknd ftu Btkp ~
pqkjwD dh pd}ksh dk ekoB th gsk bZr frnk sK T[; B/ ;kok wkb wsk,
jho/ itkjoks, fiBQK ~ t/y e/ pqkjwD dk fdb p/JhwkB j' frnk ;h, T[; gk;'I
y'j e/ nkgDh fsi"oh ftu gkT[Dk ukfjnk, go fJj ;G e[M Bdh ftu jh tfj
frnk ;h.

r[o{ ih d/ pZu/ i' ;{p/ gk; G/i/ rJ/, fJe dk BKn }'okto f;zx T[wo

pkoj wkjk eEk gqwkD (225)


È ;kb s/ d{i/ dk BKn csfj f;zx T[wo Æ ;kb ;h. T[E/ fbik e/ T[BQK d'jK
GoktK ~ nkgDh dkdh ;w/s mzv/ p[oi ftu e?d eo fdZsk. fJj p[oi nZi sZe
@uzvkb p[oi# d/ BKn Bkb gqf;ZX j?. wksk ih ;kfjp}kfdnK ~ ;kyhnK s/ gkm
r[opkDh dk ;[DkT[Id/ oj/ s/ Xow ftu gqgZe ofjD dh f;fynk fdzd/ oj/. ;t/o
j[zfdnK ;{p/ B/ T[BQK pZfunK ~ nkgD/ ;kjwD/ nkgDh eufjoh (dopko) ftu
;Zfdnk s/ o;s/ ftu f;gkjhnK B/ fejk fe iKfdnK s[;hI ;{p/ ~ wZEk N/eDk,
;{pk ][F j' e/ s[jkvh ikB p]F d/t/rk. efjzd/ jB fe eufjoh dk tZvk dotk}k
pzd eo fdZsk s/ S'Nh fyVeh okjhI ;kfjp}kfdnK ~ bzxD bJh fejk, go r[o{
e/ bkb nkgD/ uoB nZr/ eoe/ nzdo dkyb j'J/. eEk r[o{ e/ ;[sB ftu fbfynk
j? fe ;kfjp}kd/ ;{p/ tZb fgZm eoe/ yV iKd/ jB L—
Bfj ip w;se ;Bw[y N/efj. ;h; T[bN w[V gk:/ g/yfj.
pj[o' ejh d[;N pj[ pkBh. d/y' pkbe :fj nfGwkBh– 69–

s/ c/o T[BQK ~ fJ;bkw ep{b eoB ns/ w}/ Bkb Fkjh mkm-pkm ftu
f}zdrh fpskT[D dh g/FeF ehsh. fJBeko eoB #s/ sbtko Bkb esb eoB
dh Xweh fdZsh. T[&&Zso fJj ;h fe n;hI r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ firo d/ N[eV/
jK, FjhdK d/ f;oski r[o{ ih d/ gVg'so/ s/ dkdk r[o{ s/ra pjkdo ih fjzd
dh ukdo d/ g's/ jK s/ nZyK d/ sko/ jK. ;kv/ ftu nkgD/ pjkdo s/ pho :'X/
fgsk-fgskwk dk ]{B ihT{Idk j?. n;hI fJ;bkw ~ fxqDs nZyK Bkb sZed/ jK
s/ n;hI nkgD/ ]kb;k Xow ~ nkgDh ikB dh Bedh Bkb t/uDk BjhI ukjz[d/.
i/ gqkD iKd/ B/ sK ub/ ikD, gqtkj BjhI, go nekb g[oy d/ j[ew dh
T[bzxDk eo e/ n;hI d/F s/ Xow d/ d[FwDK dk dhB n]fsnko eoB bJh
ed/ fsnko BjhI. tZv/ ;kfjp}kd/ B/ db/o s/ fBZvo j' e/ seoho ehsh s/ Bkb
jh rZi e/ nkfynk fe fJ;bkw ftu dk]b j' e/ th i/ n;hI w"s s'I pu BjhI
;ed/ s/ nk]o n;K woBk jh j? sK fco ;k~ nkgD/ fgsk d/ T[d/F bJh woBk
T[fus j?. ;' T[; T[d/F bJh woB bJh n;hI fsnko jK.

nfij/ S'N/ s/ wk;{w pZfunK dhnK nfijhnK yohnK s/ y[ZbQhnK fBMZe rZbK
;[D e/ ;{pk sK j?okB j' frnk s/ r[Za;/ ftu nk e/ d'jK dk f;o sbtko Bkb
T[vkT[D dk j[ew d/ fdZsk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (226)


;koh d[BhnK p/dod BjhI j[zdh s/ Bk ;ko/ fdb jh ekb/ j[zd/ jB. Btkp
F/o w[jzwd ]K wb/o e'Nb/ B/ ;{p/ e'b'I fJjBK pZfunK dk e;{o g[ZfSnk s/
nkfynk fe e;{o fgT[ dk j't/ s/ ;}k g[ZsoK ~ fdZsh ikt/, fJj feXo dk
fJB;k\ s/ fej' fijh FoQk j? < FkfJd ;{pk fJBQK p/r[BkjK dk ]{B Bk jh eodk,
go T[; d/ dhtkB ;[Zuk Bzd yZsoh B/ nkfynk fe nkw ejkts gqubs j? L—
s[zfwT[I sop{} Bk j[zd/ i/ bZy fgT[IdK bkJhJ/.
yko/ y{j Bk fwZm/ j[zd/ i/ ;" wDK yzv gkJhJ/.
;ZgK d/ g[Zs fwZs Bk j[zd/ Gkt/A u[bhnK Go Go d[ZX fgnkJhJ/.
(eEk r[o{ d/ ;[sB)

Bhe/ pkbe s[w ws ikBj[. Bkrj[ e/ fJj g[s pykBT[.


s[wo/ jkE nki :fj nkJ/. eoj[ np? ngB/ wB GkJ/. 62.
(d[ZBk f;zx jzv{ohnk)

;{p/ B/ d{i/ fdB pZfunK ~ fco dopko ftu p[bk e/ dhB ep{b eoB bJh
g/qfonk s/ pj[s ;kok fJBkw s/ irho d/D d/ bkbu T[BQK nZr/ g/F ehs/. go
}'okto f;zx B/ gfjb/ fdB tkbk jh T[&&Zso fdZsk fe T[j uko fdB n?F dh
f}zdrh bJh s/ M{m/ ihtB bJh nkgDk Xow BjhI t/uDr/. n;hI r[o{ r'fpzd f;zx
ih d/ ;g[Zso jK s/ w"s s'I BjhI vod/, Bk jh ;k~ w"s s'I vokT[. i' s/o/ ihn
ftu nkt/, s{z eo t/y. n\;''; j? s/o/ #s/, i/ s{z nkgD/ fdb dk nowkB Bk eZY/I
ns/ bkjBs j? ;kv/ #s/ th i/ n;hI w"s dk Nkeok fyV/ wZE/ Bk eohJ/.
nk]o p/dod s/ }kbw ;{p/ B/ T[BQK pZfunK ~ ihT[Id/ dhtko ftu fuDtk
d/D dk j[ew fdZsk. oks mzv/ p[oi ftu dkdh wK e'b eZNh. nZi Fjhd j'D bJh
fpoX wK e'b'I uZbD bZr/ sK wksk d/ T[; t/b/ d/ ej/ p'b nZbk :ko ]K B/ fby/
jB L—
ikB/ ;/ gfjb/ nkT[ rb/ ;/ brk s' b{z.
e/;'I e' ezxh eo{z }ok w{zj X[bk s' b{z.
fgnko/ ;o'I g? BzBQh ;h ebrh ;ik s' b{z.
woB/ ;/ gfjb/ s[we' w?I d{bk pBk s' b{z.

pkoj wkjk eEk gqwkD (227)


;{p/ d/ j[ew Bkb BhIjK ftu yV/ eoe/ d'jK thoK d[nkb/ dhtko T[;koh
ikD bZr gJh s/ T[j ][Fh Bkb fyV/ wZE/ w"s ~ @ih nkfJnK# efjzd/ j'J/ nv'b
oj/. T[BQK d/ j'm Bk ezp/, T[BQK dhnK nZyK ftu'I nZEo{ BjhI tZr/, T[BQK dhnK
bZsK BjhI bVyVkJhnK s/ T[BQK d/ fujo/ dk ozr fuZNk BjhI j'fJnk. T[BQK d/
wZE/ #s/ g;hBk BjhI nkfJnk. tkj ! tkj !! feZvk j";bk s/ fezBh db/oh, feZvh
fjzws, feZvk firok s/ fesBk pb, Fesh s/ i'F j?.

nZbk :ko ]K i'rh fbydk j? L—


m'vh sZe JhIN/I u[B dh rJhI w{zj sZe nk rJhI.
phBh e' YKgs/ jh t[j nky'I fg Sk rJhI.
jo uKd ;h @iphI# e' rqjD ;k brk rJhI.
b]fs-firo r[o{ e/ t[j d'B'I S[gk rJhI.
@i'rh ih# fJ; e/ pknd j{Jh E'Vh d/o Eh.
p;sh ;ojzd Ffjo eh, JhN'I ek Y/o EhI.

r[o fpbk; gksFkjh À¿ d/ b/ye e[fJo f;zx ih dk eEB j? L—


d/eo d{y pj[s nfXekJ/. sp Bhj'I w/I pkb fuBkJ/–
pj[s eb/F s[oe sp dhBk. w[y ;/ Bkj T[ukoB ehBk–
(r[o fpbk; gksFkjh 10)

fJj fjzws, fJj i'F/-w[jZps, fJj o{j, fJj ]{B s/ fJj fBvosk T[BQK
~ fe; f;ykJh ;h < fgnko/ fgsk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/.

id'I dhtko }ok T[&&Zuh j[zdh sK S'N/ tho d/ fujo/ #s/ e'Jh eFN dk fuzBQ
BjhI fdZ;dk ;r'I tZvk tho bbeko e/ nkydk j? fe csfj f;zx ! nky @tkfjr[o{
ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj–# dhtko Sksh T[&&Zgo nZgV rJh s/ ;kj
x[ZND bZrk. nfij/ eFN ;w/I fco dhB ep{bD s/ d[BhnK dh u'D g/F ehsh
iKdh j? ns/ fJBeko #s/ w"s dk BeFk ftykfJnk iKdk j?. go T[BQK tZb'I T[&&Zso
fwbdk j? fe ;k~ dhtko s'I gko ;tor ftykJh fdzdk j? s/ fJ; d[Zy dh ;k~
ozue wkso th gqtkj BjhI. ;k~ ]kb;k Xow f}zdrh s'I f}nkdk fgnkok j? s/
n;hI nekb g[oy dh nkfrnk dk gkbD eoKr/.

nk]o dhtko f;o sZe g[Zi rJh s/ wk;{w jw/FK bJh ;"I rJ/ s/ nkgDh

pkoj wkjk eEk gqwkD (228)


wks-G{wh Gkos dh r'd ftu ;dk bJh FKsh Bkb b/N rJ/. T[j d[BhnK SZv
rJ/ go nkgDk BKn ;dk bJh ekfJw eo rJ/ ns/ ]kb;k Xow ~ T[ikro eo
rJ/.
XzB XzB r[od/t ;[s sB e' b'G B ehB.
Xow oky eb ;" rJ/, dkd/ ;' i; bhB.
(;qh r[o{ ;'Gk)

id'I r[o{ r'fpzd f;zx ih dh wksk B/ nkgD/ BzBQ/ g'fsnK dh Fjhdh ;[Dh
sK wkbe dk F[eo eofdnK T[BQK dh nkswk th gqtk} eo rJh. fJj nkydh
ojh fe w/o/ fgnko/ s/ bkvb/ pZfuU, w/o/ bkb' s/ g'fsU ! w/o/ B"fBjkb' ! }ok
mfjoBk, w?I s[jk~ b'ohnK d/ e/, EgehnK d/ e/ ;tkT[D bJh s[jkv/ e'b T[&&Zv
e/ nk ojh jK. T[j fej' fijk tes s/ fejk fGnkBe ;wK j'J/rk fi; dk jkb
nZi th ;[ZD e/ sphns p/u?B j' iKdh j? s/ eb/ik w{zj ~ nkT[Idk j? s/ fdb bj{
d/ nZEo{ e/oB bZr g?Idk j?. gsk BjhI fezBk d[Zy, fezBk f\eo s/ fezBk dod
j[zdk j?. JhFto s/oh fJZSk ;dk g{oh j[zdh j?, fBozeko s/ok GkDk ;dk nfwZN
s/ nNZb j?.

go c/o Gh fJe rZb fXnkB :'r j? fe fi; fgsk d/ uko/ g[Zso d' jcfsnK
ftu fJT[I Fjhd j' rJ/ j'D, T[; wod nrzwV/ ;opz; dkBh d/ fjod/ dh
nt;Ek ~ ;wMDk ;"yh rZb BjhI j?. fJe eth B/ fJj t/dBk-wJh wB'-fuZsq
fJe Szd ftu fJT[I fyfunk j? L—
][Fh Bkb e[opkBhnK d/D ub/, i'Vh J/; gk;/ i'Vh U; gk;/.
U; t/b/ ;oeko ~ fyZu j?;h, E'Vh J/; gk;/ E'Vh U; gk;/.
fJj sK e'Jh th nky BjhI ;edk i/, i'Vh J/; gk;/ s'Vh U; gk;/.
uko/ bkb d;w/F B/ tko e/ s/, s'Vh J/; gk;/ i'Vh U; gk;/.
(uko ;kfjp}kd/, nzr 38, fgnkok f;zx gdw)

@@pkoKwkj w{;/ fw;ehI ek## okjhI eth B/ g'j wjhB/ pko/ fJ; soQK toDB
ehsk j? L—
g'j[ gqhs fiBQK oZp ;/sh, efo GT[ Bkw[ T[ukoB.
r[ow[y j'fJ ofjD ftu iZr d/, o{g dfJnk dk XkoB.

pkoj wkjk eEk gqwkD (229)


fBowb[ j'fJ igD jfo o;Bk, :koh Bkb r[}koB.
ej[ w{;k fw;ehI ;/ Bo ;kX{, i' jfo dw Bkw[ fuskoB– 10–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 129)

fiBQK B/ fJ; wjhB/ nzdo Bkw BjhI ifgnk, T[BQK dh dFk @@pkoKwkj
w'sh okw## ftu eth B/ fJ; soQK eEB ehsh j? L—
g'j fgnkok :kd Bk ehsk, ehsh rZb Bekoh s{z.
n?;k Bkw nw'be gqG dk, Bk bhsk fJe tkoh s{z.
pko pko ;wMk oj/ s?~, fJe Bk B}o ftukoh s{z.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, id ed eo/ y[nkoh s{z– 10–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)

;qh d;w rzqE nzdo fJ; g'j d/ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
G{fw nek; ntk; ;[pk;[,
T[dkf; pYh nfs ;hsbskJh–
e{b d[e{b s/ ;{b T[m?,
;G s/b sw'b br? d[ydkJh–
g'y ;zs'y B j's eS{,
sB ;'ys fiT[ e[wdh w[oMkJh–
b'G oj:' T[B gq/w rj:'
N;e:' Bjh :' e; e:' B e;kJh– 923–
(d;w rqzE nzr 377, ;fspho f;zx pkoj wkjk fszB/, gzBk 20)

irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ nzdo fJ; wjhB/ ~ fJ;
soQK eEB ehsk j? L— g'j d/ wjhB/ ftu e'ok g?Idk j? i' pB s/ xkj d/ o; ~
;[ek d/Idk j?. j/ gqG{ gsh ih ! s[;hI w/o/ fjod/ o{gh xo ftu feT[I BjhI
nkT[Id/ < w/o/ wB ftu, ;oho ftu, o;Bk ftu feT[I BjhI tZ;d/ < irs ihtB
gqG{ jo/e iht d/ wB ftu, ;oho ftu ftnkge j' fojk j?. T[; dk ozr (g/qw)
r[o{ d/ Fpd d[nkok jh wkD ;ehdk j?. T[j gqG{ nzvi, i/oi, ;/si, T[sG[i
u"jK ykDhnK d/ ihtK ftu, jo/e fjod/ ftu w"i{d j?. T[; dh i's ;G ftu
;wkJh j'Jh j?. j/ dfJnk gsh dksko ih ! w?~ nkgDk doFB p]F'. w?~ nfijh

pkoj wkjk eEk gqwkD (230)


wfs fdT[ fi; Bkb w?I nksfwe rsh gk btK. r[o{ ih p]fFF eod/ jB fe
i' r[o{ d/ o; ftu ofjD tkbk o;hnk j?, tkfjr[o{ d/ fgnko ftu gqG{ d/ fwbkg
o; ~ wkDdk j?,T[; dk joh Bkb g/qw pfDnk ofjzdk j?.
g'fy s[yko[ gV?, tD[ fsqD[ o;[ ;'y?–
nkts eh Bkjh, wfB sfB t;fj w[y/–
wfB sfB oft ofjnk irihtB, r[o ;pdh ozr[ wkDh–
nzvi i/oi ;/si T[sG[i, xfN xfN i'fs ;wkDh–
do;B[ d/j[ dfJnkgfs dks/, rfs gktT[ wfs d/j'–
BkBe, ozr ot? o; o;hnk, jfo f;T[ gqhfs ;B/j'– 14–
(nzr 1109)

gzuw r[od/t ih B/ wKM okr[ ftu p]fFF eofdnK fJ; soQK T[gd/F fdZsk
j? L—

g'fy s[yko[ B ftnkgJh, ezfm fwfbnk jfo Bkj[–


fJ; nZs dh ;odh Go/ g'j d/ wjhB/ ftu, T[; ifrnk;{ o{g fJ;soh ~
mzY BjhI bZr ;edh, fi; ~ gqG{-gsh, (Gkt tkfjr[o{ nkgD/) rb/ Bkb brk
e/ fwb fgnk j?.
gkbk sT[ eS{ B fpnkg? okw Bkw ;[B rkfJ–
(nzr 378)

wB[ p/fXnk uoBkofpzd, do;fB brVk ;kj[–


feT[Ife T[; dk wB th gqG{ gsh (tkfjr[o{ ih) d/ uoB ewbK Bkb ftzfBQnk
frnk j? ns/ T[BQK ~ ;kj[=gqwkswk dk do;fB brVk=gqkgs j'fJnk j?, fJ;
bJh T[BKQ ~ jo ;w/I gqw/Fo ~ fwbD dk ukn bfrnk ofjzdk j?. :Ek-
w/o/ ;kjk w? jfo do;B ;[y[ j'fJ–
jwoh p/dfB s{ ikBsk ;kjk nto[ fenk ikB? e'fJ–
(nzr 670)

pkoj wkjk eEk gqwkD (231)


s/o/ do;B ftNj[ yzBhn? tzRk s/o/ Bkw ftNj[ e[opkD'–
ik s{ sk w? wkD[ ehnk j?, s[X[ fpB[ e/jk w/ok wkD'–
(nzr 557)

UN r'ftzd r'gkb okfJ, ;/tk ;[nkwh bkj[–


T[BQK ifrnk;{ o{g ;yhnK B/ irs d/ f;oiBjko s/ gkbDjko gqG{ dh
UN wB ftu Xkoh j? ns/ T[j ;yhnK ;[nkwh gqG{ dh ;/tk eoB o{g bkG b?IdhnK
jB L—
;fsr[o eh ;/tk ;cb j? i/ e' eo/ fus bkfJ–
wB fuzfdnk cb[ gtDk jT[w? ftuj[ ikfJ–
(nzr 644)

r[o ;/tk s/ ;[y T{gi? fcfo d[y[ B br? nkfJ–


izwD[ woDk fwfN rfJnk ekb? ek feS[ B p;kfJ–
(nzr 651)

fpfynk g'fj B ;eJh fwfb ;kX{ r[D rkj[–


T[BQK ~ wkfJnk g'j BjhI ;edh Gkt wkfJnk T[BQK #s/ nkgDk gqGkt BjhI
gk ;edh feT[Ife T[j g{oB ;kX{ iBK dh ;zrs ftu fwb e/ gqG{ d/ r[DK dh
thuko eodhnK jB, nEtk T[; d/ r[D rkT[IdhnK jB, fJ; eoe/ T[jBK ~
wkfJnk BjhI g'j ;edh. Grs epho ih dk ;z[do c[owkB j? L—
epho nkJh w[Mfj gfj nfBe eo/ efo G/;–
jw oky/ r[o ngB/ T[fB ehB' nkd/;[–
(nzr 1364)

ij s/ T[gih sj fwbh, ;uh gqhfs ;wkj[–


T[BQK B/ tkfjr[o{ ih dh ;Zuh gqhs ftu ;wkj[=;wkJh gkJh j?. fJ; eoe/
T[BQK dh nkswk fiE'I pqjw ftu'I T[gih ;h, UE/ ik fwbh j? L—
fiT[ ib wfj ib[ nkfJ yNkBk–
fsT[ i'sh ;zfr i'fs ;wkBk– (nzr 278)

pkoj wkjk eEk gqwkD (232)


pqjw? pqjw[ fwfbnk, e'fJ B ;ke? fGzB efo pfbokw ihT[–
(nzr 778)

eo[ rfj bhBh gkopqjfw pj[fV B ftS[Vhnkj[–


n?;hnK ;[jkrDK dh pKj gsh-gqw/Fo B/ nkg cV bJh j?. T[j j[D w[V
e/ ed/ th T[; gqG{ gsh Bkb'I BjhI ftSVdhnK.
;yh tf; nkfJnk fcfo S'fv B ikJh fJj ohfs Gbh Grtzs?–
(nzr 246)

pkfo ikT[ by p/ohnk, jfo ;iD[ nrw nrkj[–


w?I n?;/ ;Zu/ ;ZiD tkfjr[o{ ih s'I fijVk fJzdqhnK dh gj[zu s'I goQ/ ns/
nEkj j?, nEtk i' nrw=wB dh rzwsk s'I goQ/ ns/ nrkj[=nrkX ns/ngeV
j? Gkt fe;/ soQK gefVnk BjhI ik ;edk, T[; s'I w?I bZyK tkoh tkoB/, e[opkB
iKdk jK.
:Ek L—
pkoB? pfbjkoB? by pohnk–
Bkw' j' Bkw[ ;kfjp e' gqkB nXohnk– 1–
(nzr 211)

pfbjkoh r[o nkgD/ fdT[jkVh ;d tko–


fifB wkD; s/ d/ts/ ehJ/ eos B bkrh tko–
(nzr 462-63)

;ow gJh BkokfJD?, BkBe dfo gJhnkj[–


BkBe r[o{ c[owkT[Id/ jB fe fijVh iht-fJ;sqh gqG{-gsh Gkt tkfjr[o{
ih d/ do T[&&Zs/ nk gJh j?, T[; dh ;ow=bki gqG{ gsh ~ j[zdh j?.
d'jok –
;rb d[nko eT[ Skfv e? rfjU s[jko' d[nko–
pKfj rj/ eh bki n; r'fpzd dk; s[jko–
(d;w rzqE, nzr 254)

pkoj wkjk eEk gqwkD (233)


g'y[ ;[jzdk ;op ;[y, fi;[ py;/ t/gotkj[– 11–
T[j joh ;ZiD nrw nrkj[=p/gotkj gqG{ gsh fi; #s/ p]fFF eo/, T[;
~ ;ko/ ;[Zy gqkgs j' iKd/ jB ns/ T[; bJh fJj g'j dk wjhBk ;[ydkJh s/
;[jktDk pD iKdk j? L—
w/o/ r[D ntrB B phukfonk–
gqfG ngDk fpod[ ;wkfonk–
ezfm bkfJ e? ofyUB[, br? B ssh tkT[ ihT[–
(nzr 72)

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (234)


wkfx wiB[ ;zfr ;kX{nk

wkfx wiB[ ;zfr ;kX{nk X{Vh efo fJ;BkB[– jfo ek Bkw[


fXnkfJ ;[fD ;GBk B' efo dkB[– iBw eow wb[ T[so?
wB s/ ikfJ r[wkB[– ekfw eo'fX B w'jhn? fpB;? b'G[
;[nkB[– ;u? wkofr ubfdnk T[;sfs eo/ ijkB[–
nm;fm shoE ;rb g[zB ihn dfJnk gotkB[– fi; B'
d/t? dfJnk efo ;'Jh g[oy[ ;[ikB[– fiBk fwfbnk gqG[
nkgDk BkBe fsB e[opkB[– wkfx ;[u/ ;/ eKYhnfj fiB
g{ok r[o[ fwjotkB[– 12–
(nzr 135)

pkoj wkjk eEk gqwkD (235)


;fseko :'r r[o{ ;tkoh ;kX ;zrs ih ! tkfjr[o{ ih eh ykb;k– tkfjr[o{
ih eh csfj– nZi wkx d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. fJ; ;pzX ftu r[o{ ;kfjpkBK
tZb'A p]fFF ehsk T[gd/F ;qtB eoB tk;s/ nkgK r[o{ dopko ftu fJeZm/ j'J/
jK. fJ; wjhB/ ftu b'e shoE fJFBkB eoB pj[s iKd/ jB.

ftFk=shoE fJFBkB
shoE fe; soQK pD/ jB < ns/ n;hI fJFBkB feE/ eoBk j? < nkT[ fJ;
;pzX ftu ft;Eko g{ope ftuko eohJ/.

fjzd[;skB, Gkos toF fJj foFhnK w[BhnK ;kX{ ;zsK dk fJe d/F j?.
g[okD/ ;w/I nzdo foFh, w[Bh, ;kX{, ;zs, pzdrh eoB tkb/ dfonktK, BfjoK,
BdhnK d/ ezfYnK T[&&Zgo pzdrh eoB bJh nkgDk fBtk; oZy e/ pzdrh eod/
;B, feT[Ife fJE/ fJFBkB eoB bJh ib fwb iKdk ;h. Bkb jh fJeKs s/
gftZso ib dk feBkok pzdrh eoB bJh ;jkfJe pD iKdk ;h. ;fji/-;fji/
fJjBK BdhnK dfonktK d/ ezfYnK #s/ ofjD tkb/ b'eK dh nkpkdh tZX rJh
s/ fJj Ffjo pD rJ/. fJjBK sg-n;EkBK ~ ;kX{ ;zsK s/ Gkos d/ foFhnK-
w[BhnK B/ shoEK dk Bkw d/ fdZsk, go fJjBK shoEK dh frDsh th pj[s tZX
rJh. Xkofwe nkr{ pqkjwDK B/ nmkjm shoE u[D bJ/ ns/ shoEK dh g"okfDe
rzqEK d/ nzdo J/Bh wfjwk eo fdZsh fe fJjBK d/ fJFBkB ~ jh w[esh dk ;kXB
dZ; fdZsk. fJ; ;"y/ dZ;/ w[esh-;kXB d/ gquko dk J/Bk n;o j'fJnk fe b'eK
B/ shoEK tZb ~ tjhoK xZs fdZshnK. shoEK d/ T[&&Zs/ b'eK d/ f}nkdk fJeZm ftu
u'oh :koh nkfd eow th j'D bZr gJ/, fi; pko/ r[od/t dk \[owkD j? L—
BktD ub/ shoEh wfB y'N? sfB u'o–
fJe[ GkT[ bEh Bkfsnk d[fJ Gk uVhn;[ j'o– (nzr 789)

fJ; s'I ;gZFN j[d


z k j? fe b'eK ~ @@nzsorfs shoE wfb BkT[## dk frnkB
BjhI ;h, fJ; bJh r[od/t B/ r[owfs d/ f;XKs ~ fJ; soQK gqrN ehsk j? L—
shofE BktD ikT[ shoE[ Bkw[ j?–
shoE[ ;pd phuko[ nzsfo frnkB[ j?–

pkoj wkjk eEk gqwkD (236)


r[o frnkB[ ;kuk EkB[ shoE[ d; g[op ;dk d;kjok–
jT[ Bkw[ jfo ek ;dk ikuT[ d/j[ gqG XoDhXok–
;z;ko[ o'rh Bkw[ dko{ w?b[ bkr? ;u fpBk–
r[o tke[ fBowb[ ;dk ukBD[ fBs ;ku[ shoE[ wiBk– 1–
(nzr 687)

f;nkD/ ftdtkBK dk ftuko j? fe Bt/I wB[Zy dhnK b'VK g{ohnK eoB


tk;s/ Bt/I Xow ti{d ftu nkT[Id/ jB. e[M o;wK-ohsK T[j g[okD/ ;wki
dhnK j{-p-j{ ngDk b?Id/ jB, e[M dk g{oh soQK fto'X eod/ jB s/ e[M dh
e/tb Feb'-;{os iK Yzr pdb/ iKd/ jB. @shoE# Fpd Gkos Go d/ b'eK d/
wBK ftu pj[s ou u[Zek j?. ni/ sZe th shoE :ksok ~ efbnkD iK nksfwe-
F[ZXh dk ;kXB wzfBnk iKdk j?. r[opkDh ftu r[o{ ;kfjpkB B/ Bkw f;woB ~
jh ;Zuk @shoE# wzfBnk j? L
shofE BktD ikT[ shoE[ Bkw[ j?–
shoE[ ;pd phuko[ nzsfo frnkB[ j?–
(nzr 687)

go n;bh s"o #s/ fJfsjk;e shoE-n;EkBK dh wjkBsk s'I th fJBeko


BjhI ehsk ik ;edk. n;EkB dk gftZso fJfsjk; T[; dh wkBsk dk ekoB
j[zdk j?. T[j :kso{ d/ wB #s/ uzrk gqGkt th gkT[Idk j?. nkw shoEK Bkb'I @shoE
g{ok# ;fsr[o{ dk ofunk r[o-shoE r[of;ZyK tk;s/ wjkB j?. r[o{ okwdk; ih
d/ gftZso puB jB L—
fiE? ikfJ pj? w/ok ;fsr[o{ ;' EkB[ ;[jktk okw oki/–
r[of;&Ay&h ;' EkB[ Gkfbnk b? X{fo w[fy bktk–
(nzr 450)

r[o{ ;kfjpK dh uoB-S'j gqkgs j'D eoe/ r[o{ nwodk; ih B/ ;zB


ÀÄÆÁ ftu GkJh i/mk ih ~ BtK Ffjo okwdk; g[o (nzfwqs;o) pDkT[D dh
nkfrnk ehsh ns/ r[o{ nwodk; ih dh nkfrnk gk e/ (r[o{) okwdk; ih B/ fJe
;o'to dk NZe bkfJnk, fi; ~ fJ; t/b/ ;zs'y;o efjzd/ jB. Bkb jh r[o{
wjkoki B/ fJe BtK Bro t;kT[D dh o;w ndk ehsh (w'jVh rZvh) s/ T[;
dk Bkw @r[o{ ek uZe# Xfonk. fgS'I fJ; Bro dk Bkw @okwdk; g[o# iK @uZe

pkoj wkjk eEk gqwkD (237)


okwdk;# g? frnk go ;zB ÀÇÇÂ-ÇÃ d/ r}Nhno ftu n?uHvhH eo/ B/
fbfynk j? fe fJj nzfwqs;o tkbh EK r[o{ okwdk; ih B/ s[zr fgzv d/ f}whIdko
gk;'I Æ¿¿ o[g? ftu ]ohdh ;h. pokT{B d/ pDkJ/ BeF/ ftu r[o{ ek uZe s/
nzfwqs;o d't/I Bkw fwbd/ jB. GkJh e/;o f;zx ih fSZpo nB[;ko fJ; dk
gfjbk Bkw okwdk; ;o s/ nwo ;o jB L—
d[fJ Bkw shoE e/ gJ/ ;z;ko.
e'Jh ej? okwdk; ;o.
e'Jh ej? nwo ;o T[uko.

go nZr/ ik e/ fbyd/ jB, fe fi; t/b/ wekBK dh T[;koh j' rJh ns/
;o'toK dh ;/tk j' rJh sK fJ; dk Bkw nzfwqs;o gqf;ZX j' frnk L—
T[;koh c/o btkJh nzfwqs;o.
Bkb/ ;fo pD/ Bkb pD/ Bro ftu xo.

nzfwqs ;o'to d/ ouD dk T[&&Zdw ;qh r[o{ nwodk; ih d/ j[ew Bkb ;qh
r[o{ okwdk; ih B/ ehsk ;h, fJ; eoe/ r[o{ noiB d/t ih B/ nkgDh pkDh
nzdo fJ; Gkt ~ n?T[I gorN ehsk j? L—
fifB T[dw[ ehnk skb e/ok, fs; eh T[gwk fenk rBh–
(nzr 784)

g[oksB iBw ;kyh nB[;ko r[o{ BkBe d/t ih B/ jfo eh gT[Vh tkbh
irQk #s/ d[gfjo ~ nkokw ehsk s/ G'r w'y dk gqtkj ubD dk fJ; irQk ~ to
fdZsk. fJe otkfJs fJj Gh j? fe r[o{ BkBe d/t ih eoskog[o s'I uZb e/ fJE/
nkT[Id/ sK r[o{ nzrd d/t ih th yv{o ;kfjp s'I uZb e/ fJE/ nkT[Ad/ ns/ fJ;
irQk fJeZm/ p?md/ ;B. d{;ok f}eo r[o{ BkBe d/t ih dhgkbg[o ~ ikD ;w/I
fJE/ fNe/ ;B. r[o{ nzrd d/t ih B/ fJ; n;EkB ~ gftZso ehsk ;h. fo;dk
nzr{mk fJE'I d[Zy GziBh p/oh gk;'I bZGh p{Nh Bkb mhe j'fJnk ;h (fgzqL ;fspho
f;zx, ;kvk fJfsjk;). r[o{ nwodk; ih B/ nkg NZe brk e/ uZe okwdk;g[o
t;kT[D dk j[ew ehsk ;h. nzfwqs ;o'to dk NZe r[o{ okwdk; ih B/ bkfJnk
;h. r[o{ noiB d/t ih B/ nzfwqs ;o'to gZek ehsk ns/ jfowzdo ;kfjp dh
T[;koh eoe/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF ehsk. r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih

pkoj wkjk eEk gqwkD (238)


B/ nekb s]s dh f;oiBk ehsh. wfjwk gqekF nB[;ko r[o{ jfo okfJ ih B/
th fJE/ uoB gkJ/ ;B. fJe b/ye nB[;ko ;Zst/I gksFkj id nzfwqs;o ;kfjp
nkJ/ ;B sK fJ; ;w/I nZmt/I gksFkj ih th Bkb nzfwqs;o nkJ/ ;B. r[o{ s/ra
pjkdo ih dk gftZso n;EkB EVk ;kfjp j?. fJ; n;EkB dh wjkBsk dhnK
;kohnK rZbK ~ w[Zy oZy e/ r[o{ nwodk; ih B/ nzfwqs ;o'to ouD tk;s/ fJj
EK u[fDnk ;h. nkg B/ fJ; ~ pBkT[D dh ;koh f}zw/tkoh r[o{ okwdk; ih ~
;"Ig fdZsh ;h. fJT[I T[&&Zsw r[fonkJh dk fsbe d/ e/ r[o{ nwodk; ih B/ r[o{
okwdk; ih ~ ;w/s gfotko nzfwqs;o ik e/ tZ;D dk j[ew fdZsk. r[od/t dh
nkfrnk dk gkbD eod/ j'J/ r[o{ okwdk; ih jw/Fk tk;s/ nzfwqs;o nk tZ;/
;B.
p?mk ;'Yh gkfs;kj[ okwdk;[ ;fsr[o{ ejkt?.
g{oB[ skb[ yNkfJnk nzfwqs;fo ftfu i's irkt?.
(GkL r[odk; ih, tko 1, gT[Vh 47)

gow feqgkb{ ;'Yh gksFkj ;fsr[o{ ;qh r[o{ okwdk; ih B/ ;fsr[o{ ;qh r[o{
nwodk; ih d/ j[ew nB[;ko irs ihnK ~ skoB tk;s/ ns/ irs ihnK d/
gkg d{o eoB bJh, frnkBh frnkB f;zx ih stkoh] r[o{ ]kb;k d/ gzBk ÂÃÃ
nB[;ko nzfwqs ;o ;o'to dk NZe ;zws fpeqwh ÀÅ¿, ;zB ÀÄÆ ~ bkfJnk.
r[o gqskg ;{oi rzqE nB[;ko r[o{ okwdk; ih ns/ pkpk p[ZYk ih f;ZyK ;w/s
nodk; eoe/, pkpk ih d/ efjD nB[;ko, r[o{ okwdk; ih B/ ;o'to dk
gfjbk NZe d[Zy GziBh p/o gk; nkg bkfJnk ;h.
;qh BkBe nkfde b/ BkfJ. efo nodk; ;h; fBj[okfJ– 4–
fpqX pu s/ b/ yBBh jkE. Ne bkfJ; fustfs r[o[ BkE– 11–
(r[o gqskg ;{oi rzqE, ok; 2, nz;{ 13)

go e[M BthB b/yeK B/ ;zws fpeqwh ÀÅÂÃ, ;zB ÀÄÆÆ ~ d[Zy GziBh
p/o d/ e'b, ;o'to dk NZe brkfJnk dZf;nk j?, fi; dk Bkw r[o{ ih B/
nzfwqs;o oZfynk.
i' fJ;BkB :k ;' eo/ ;fsr[o Grs pYkfJ.
fpB fgqnk; w[es bj/ ww puB Bk fpoEk ikfJ.
(wfjwk gqekF)

pkoj wkjk eEk gqwkD (239)


;zsj[ okwdk; ;o'to[ Bhek–
i' Bkt? ;' e[b[ sokt? T[Xko[ j'nk j? ih ek–
(nzr 623)

FKsh d/ ;'w/ s/ ;Zu d/ ;{oi gow feogkb{ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/, fi;
r[o{ dk Bkw b?D Bkb roG i{B ftu g?D dk d[Zy eZfNnk iKdk j?, ;zws fpeqwh
ÀÅÃÂ ~ nzfwqs ;o'to dh eko ;/tk nkozG ehsh. ;o'to dh ;/tk r[of;Zy fesB/
g/qw Bkb eod/ ;B, fJ; dk f}eo eth ;zs'y f;zx ih B/ fJ; soQK ehsk j? L—
feBj[ rjh yBBh eo wKjh–
yBfj eofj pb g/qw T[wkjh–
feBj[ N'eoh f;o go Xoh.
pj[s Gkfo jkEfB ;'I Goh– 33–
e/fse b? efo tfjo froktfj.
e' efj efo T[s;kj[ tXktfj.
nfs nBzdsk T[o w?I j'Jh.
eko sbkt br/ ;fG e'Jh– 34–
(r[o gqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)

;qh r[o{ noiB d/t ih d[Zy GziBh p/oh j/m iK nm;m xkN tkbh irQk fiE/
j[D EVk pfDnk j?, T[&&Zgo p?m e/ ;o'to dh ;/tk dh fBrokBh eod/ ;B. pkpk
p[ZYk ih ;w/s nkgD/ gfotko d/ ;/tk eo eok oj/ ;B L—
nkg yo/ j'fJ ;fGB wMkoh. eko eoktfj r[o T[gekoh.
d/ys eko u"rBh j'fJ. T[dw eofjI nfXe ;fG e'fJ– 35–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)

GkJh p[ZYk i[fs gotko. ;[s g"sqkfd ;fjs efo eko[.HHHH19–


(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)

r[o-fJfsjk; nB[;ko ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fi; t/b/ ;o'to dh ;/tk
F[o{ ehsh, T[; t/b/ dZf;nk fe ;kv/ fgsk r[o{ okwdk; ih B/ ;qh r[o{ nwodk;
ih d/ j[ew nB[;ko fJj ;/tk F[o{ ehsh ;h, go T[; ;w/I ;/tk ;zg{oB BjhI j'Jh

pkoj wkjk eEk gqwkD (240)


;h. ib Bkb fwZNh g? e/, T[j ;/tk ehsh tkbh BhthI EK fco Go rJh j?. fuzBQ
wkso fJj d[Zy GziBh p/o gk; BhthI EK w"i{d j?. fJ; soQK dZ;fdnK gzuw
r[od/t B/ nodk; eo e/ ;/tk F[o{ ehsh ;h L—
;fsr[o nwodk; eh nkfJ;[. b/ fgs jwo/ fJj mK nkfJ;[.
gktD shoE e' fpdsktfB. bkfJ fpzqd Bo ehB yBktfB– 27–
BjhA ;zg{oB ekofi j'tk. r'fJzdtkb ikfJ r[o i'tk.
g[B ib ;'I pfj fwqsek goh. yBh EKfJ ;' g{oB eoh– 28–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)

sEk L—
gzuKfwqs efotkfJ ;[ xB'. efo nodk; Bkw r[o GB'.
Bo ;w[dkfJB wfjI posk:'. eo:' wj{ofs fpxB B;k:'– 31–
shyB yBBh b? efo jkE. fwqsek yBh fgqEw r[o BkE.
;ro/ f;y nkr:k e' gkJ/. br/ ;/t e' u"Ig T[gkJ/– 32–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)

fi; ;w/I ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ ;o'to dh ;/tk ;zg{oB ehsh ns/ nzfwqs
;o'to d/ g"V nkfd gZe/ j'D dh ;/tk ;koh ;zg{oB j' rJh sK T[; ;w/I S/sh jh
toyk d/ fBowb ib Bkb ;o'to bpk-bp Go frnk. ;qh jfowzdo ;kfjp d/
;[Bfjoh fJfsjk; d/ gzBk ÄÈ nB[;ko, nzfwqs t/b/ ;G s'I gfjbK fJ; nzfwqs;o
;o'to ftu, ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ ][d fJFBkB ehsk ;h s/ T[; ;w/I r[o-
fJfsjk; nB[;ko r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; ;o'to dh wfjwk eEB eofdnK
fJj gftZso Fpd T[ukoB ehsk ;h L—
okwdk; ;o'tfo Bks/– ;fG T[so/ gkg ewks/–
fBowb j'J/ efo fJ;BkBk– r[fo g{o? ehB/ dkBk–
(nzr 625)

fJ; s'I fpBK r[od/t B/ j'o th eJh Fpd fJ; gftZso nzfwqs ;o'to dh
wfjwk eEB eofdnK T[ukoB ehs/ L—
fJs:kfde pj[ Fpd T[uko/. fby/ i[ j? r[o[ rzqE wMko/.
(;qh r[o gzE gqekF, g{opkoX fp;qkw 18)

pkoj wkjk eEk gqwkD (241)


sEk L—
;'ofm okr[ wMko pBkt?I. wjK wjksw e' fpdskt?I.
nzfwqs;fo fiB wZiB ehBk. e'fN iBw e/ nx efo ShBk–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 56)

sEk L—
efjU wjksw nkg r[o[ ;qh w[y Fpd T[uko.
;qh nzfwqs;o wjwk nfws fbyh frqzE wMko– 1–
(wfjwk gqekF)

fJ; nzfwqs;o ;o'to d/ fJFBkB dh wfjwk j}{o B/ nkg r[opkDh ns/


r[o-fJfsjk; nzdo p/nzs EkJhI eEB ehsh j?. fJj nzfwqs ;o'to Ä¿¿ c[ZN
bzpk, ÃÈ¿ c[ZN u"Vk s/ ÀÆ c[ZN v{zxk j?. e[b ÀÀ g"V jB fJ; nzfwqs;o ;o'to
d/. fJ; ;o'to d/ ftueko f;Zy e"w d/ F'qwDh e/Idoh Xkofwe n;EkB ;Zuyzv
;qh jfowzdo ;kfjp ih dh T[;koh gzuw gksFkj ih B/ nkg eotkJh. fJ; dh
F[o{nks r[od/t B/ nodk; eoe/ ehsh.

nzfwqs;o Gkt nzfwqs dk sbkn, nzfwqs dk ;o'to, r[opkDh nzdo


nzfwqs;o ;fsr[o{ ;kfjp ih ~ th fejk frnk j? L—
r[o[ ;kro[ nzfwqs ;o[ i' fJS/ ;' cb[ gkJ/–
Bkw[ gdkoE[ nwo[ j? fjod? wzfB o;kJ/–
(nzr 1011-12)

;fsr[o[ j? nzfwqs ;o[ ;kuk wB[ Bkt? w?b[ u[ektfDnk–


(nzr 113)

;fsr[o[ g[oy[ nzfwqs ;o[ tvGkrh Bktfj nkfJ–


T[B iBw iBw eh w?b[ T[so? fBowb Bkw[ fdqVkfJ–
(nzr 40)

fiE/ r[o{ ;kfjp ih nkg nzfwqs d/ ;o'to jB, nzfwqs ib Bkb Gog{o
jB, T[E/ r[o{ ;kfjp ih B/ ;w/I-;w/I ;kv/ T[&&Zgo pj[s p]fFFK ehshnK jB.
nBzs ihnK ~ Bkw nzfwqs ib ftu N[G/ btk e/ skoBk ehsk j?, go c/o th
r[od/t dk ;[zdo c[owkB j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (242)


wfB w?b? ;G[ feS[ w?bk (nzr 558)

wB w?bk j? sK wB[Zy fizB/ wo}h uzr/ p;sq gk bt/, fizBk wo}h ;kpD
bk e/ sB dk fJFBkB eo bt/ ns/ ][Fp{dko ;[rzXs t;s{nK ;oho T[&&Zgo brk
bt/, go wB w?bk j'D eoe/ fJ; dk ;G feS w?bk j?. fJ; w?b ~ d{o eoB
tk;s/ eJhnK B/ fjzd{ wZs d/ shoE fJFBkB dZ;/ s/ dkB g[zB eoB/ dZ;/ jB,
go fJBQK ;kXBK Bkb ;r'I wB ~ jzeko o{g w?b j'o bZr iKdh j? L—
shoE pos no[ dkB efo wB w? Xo? r[wkB[–
BkBe fBjcb iks fsj fiT[ e[zuo fJ;BkB[–
(nzr 1428)

wB[Zy d/ Bk ukj[zd/ j'J/ th ;oho #s/ gfjB/ eZgV/ w?b/ j' iKd/ jB. jtk ftu
;{yw X{V ftu ezw eko eofdnK, s[od/ fcofdnK fJj X{V egfVnK ns/ ;oho
#s/ g? iKdh j?, fi; Bkb ;oho ns/ eZgV/ w?b/ j' iKd/ jB. eZgV/ Bk X'JhJ/ sK
fco w?b d/ }Zoo/ fJsB/ tZX iKd/ jB, fe egV/ BjhI fdZ;d/, fJ; dh fco w?b
jh fdZ;dh j?. w?b/ eZgV/ tkb/ wB[Zy gk; e'Jh p?mD ~ fsnko BjhI j[zdk, fJ;
bJh egV/ X'D/ g?Id/ jB. ;oho #s/ gJh j'Jh X{V Bkb sB w?bk j[zdk j?. fJ;
X{V s'I fpBK wB[Zy d/ nkgD/ nzdo'I jh g;hB/ okjhI B"I r'beK okjhI w?b fBebdh
ofjzdh j?.

fJ; w?b Bkb ;oho sK w?bk j[zdk jh j?, go fJ; dk wB #s/ th p[ok n;o
g?Idk j?. ;oho dh F[ZXh tk;s/ fJFBkB dh }o{os g?Idh j?. fiE/ eZgV/ w?b/ j[zd/
jB s/ sB w?bk j[zdk j?, T[E/ Bkb wB[Zy dk wB th w?bk j' iKdk j?. wB ~ sK
w?b nBzs soQK dh iBwK-iBwksqK dh bZrh j'Jh j? L—
iBw iBw eh fJ;[ wB eT[ wb[ bkrh ekbk j'nk f;nkj[–
yzBbh X'sh T[ibh B j'tJh i/ ;T[ X'tfD gkj[–
(nzr 651)

fJ; iBw ftu th ftekoK dh w?b ns/ jT[w? dh w?b bZr ojh j?, fi;
~ fJ; B/ ed/ X'tD dk isB jh BjhI ehsk.
jT[ w?bk wb[ epj[ B X't?–
(rT[Vh ;[ywBh wL 5, nzr 264)

pkoj wkjk eEk gqwkD (243)


r[o{ ;kfjp ih dk r[of;Zy ~ nzfwqs t/b/ T[m e/ fJFBkB eoe/ Bkw igD
s/ Xow dh feos ftu'I b'VtzdK dh ;jkfJsk eoB dk j[ew j? L—
r[ow[fy Bkw[ dkB[ fJ;BkB[– (nzr 942)

r[of;Zy B/ nzfwqs t/b/ T[m e/ fJFBkB eoe/ f;woB GiB fBsB/w eoBk
j? L—
efo fJ;BkB[ f;wfo gqG[ ngBk wB sB GJ/ no'rk–
(nzr 611)

nzfwqs t/b? BktDk r[ow[fy ig[ r[owzs[ igkfJnk.


(GkL r[odk; ih, tko 26, gT[Vh 4)

;hsb ib e' nzrheko?– i/ Bfj ;efs sgs efo pko?–


fpB fJ;BkB Bk fdt; fpskt?– fpB fJ;BkB Bk G'iB ykt?–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, o[fs 3, nz;{ 43)

fJ;¸kB[ eofj goGkfs ;[X wfB r[o g{ik fpfX ;fjs eoz–
ezuB sB[ j'fJ gof; gko; eT[ i'fs ;o{gh X£kB[ Xoz–
(nzr 1402)

T[fm fJ;BkB[ eoj[ goGks/ ;'J/ jfo nkokX/–


fpyV/ dkT[ bzxkt? w/ok ;fsr[o[ ;[y ;ji ;/sh xfo iks/–
(nzr 1185)

r[of;Zy dh ofjDh dZ;fdnK ;'Yh gksFkj ;qh r[o{ okwdk; ih d/ puB


jB L—
r[o ;fsr[o ek i' f;y[ nykJ/ ;[ Gbe/ T[fm jfo Bkw[ fXnkt?–
T[dw[ eo/ Gbe/ goGksh fJ;BkB[ eo/ nzfwqs ;fo Bkt?–
T[gd/f; r[o{ jfo jfo ig[ ikg? ;fG febfty gkg d'y bfj ikt?–
fcfo uV? fdt;[ r[opkDh rkt? pjfdnk T[mfdnk jfo Bkw[ fXnkt?–
i' ;kf; frokf; fXnkJ/ w/ok jfo jfo ;' r[of;y[ r[o{ wfB Gkt?–
fi; B' dfJnkb[ j't? w/ok ;[nkwh fs;[ r[of;y r[o{ T[gd/;[ ;[Dkt?–
iB[ BkBe[ X{fV wzr? fs;[ r[of;y eh i' nkfg ig? ntoj Bkw[ igkt?–
(nzr 305)

pkoj wkjk eEk gqwkD (244)


Bzd bkb s[w puB ;[B f;y eow j? fJj[–
Bkw dkB fJ;BkB fpB eofj Bk nkB f;T[ B/j[– 2–
(sBykjBkwk GkL Bzd bkb)

r[of;y[ ofjs ;[Bj[ w/o/ whs– T{fm goGks/ eo/ fBs uhs–
tkfjr[o{ r[o wzso ;[ ikg[– efo fJ;BkB gV/ ig[ ikg–
e[opkDh fsBQK r[of;yK fgSb oksh T[fm pjzd/.
e[opkDh fsBQK r[of;yK nzfwqs[ t/b? ;fo Bktzd/.
e[opkDh fsBQK r[of;yK j'fJ fJe wfB r[o ikg[ igzd/.
(tko 12, gT[Vh 2)

gzi fJFBkBk L
fJj nzfwqs t/b/ d/ fJFBkB s'I d{i/ doi/ dk ;ohoe F[ZXh dk ;kXB j?.
gftZso ;EkBK ftu gqt/F eoB bJh ns/ F[G ekoiK d/ nkozG s'I gfjbK fJj
gzi fJFBkBk ftXkB j?. d' jZE, d' g?o, fJe w{zj, fJj gzi nzrK dk X'Dk gzi
fJFBkBk j?.

gzi fJFBkB L
(gkok;o f;fwqsh nB[;ko)

ÀH nrB/:=G;w Bkb ;oho dh FZ[Xh. ÁH tko[D=ib Bkb fJFBkB. ÂH


pqjw=t/d wzsoK Bkb gftZsqsk. ÃH tk:t:=g"D Bkb F[ZXh. ÄH fdt:=whIj
g?Id/ iK X[Zg (c[jko) ftu fJFBkB.
(wjkB e'F, gzBk 788)

r[owfs nB[;ko fJj gzi fJFBkB fJ; soQK jB L

ÀH nrB/:=G;w s'I Gkt j? X{Vh fJFBkB-


sgV[ MkfV ftSkfJ X{Vh BkfJnk.
(GkL r[odk; ih, tko 20, gT[Vh 10)

wkfx wiB[ ;zfr ;kX{nk X{Vh efo fJ;BkB[–


(nzr 135)

pkoj wkjk eEk gqwkD (245)


ÁH tko[D=ib Bkb fJFBkB-
efo fJ;BkB[ f;wfo gqG[ ngBk
(nzr 611)

ÂH pqjw=t/d wzso s'I Gkt r[opkDh okjhI fJFBkB-


;[fDnk wzfBnk wfB ehsk GkT[–
nzsorfs shofE wfb BkT[–
(ig[ ih ;kfjp)

ÃH tk:t:=g"D s'I fJFBkB


;kf; ;kf; f;woj[ r'fpzd–
(;[ywBh ;kfjp)

nEtk L—
dfw dfw ;dk ;w_kbdk dzw[ B fpoEk ikfJ–
(nzr 556)

ÄH fdt:=whIj g?Id/ s'I Gkt r[o{ o{g pZdb d/ T[gd/F o{g ib dh poyk
dk fJFBkB.

fJj gok;o f;fwqsh d/ gzi fJFBkB r[owfs nB[;ko do;kJ/ jB.

wkx d/ wjhB/ d/ gfjb/ fdB, Gkt wkxh dh ;zroKd tkb/ fdB ;zrsK
w[es;o d/ gftZso ;o'to ftu fJFBkB eodhnK jB, feT[Ife r[o{ ih d/
fJfsjk;e puB jB L
fJ; Eb w[efs GJ/ f;y ukbh–
i' fB;gkg xkb pj[ xkbh– 46–
iks/ Bkw w[es;o j'tk–
i' w'ifj fsBjh nx y'tk–
n; wfjwk ;qh w[y s/ ejh–
i' np gqrN irs w' ;jh– 47–
(r[L gqL ;{oi rzqE, n?B 1, nz;{ 13)

pkoj wkjk eEk gqwkD (246)


;kyh—w[es;o izr dh

d;w/F fgsk ih fi; ;w/I okJ/e'N s'I ub e/ dhB/ eKrV gj[zu/ sK fJE'I
}\oBkwk fby e/ n"ozr}/p gk; f;zxK d/ jZE G/fink. fJE'I ub e/ ;[Bhnko
nkfd fgzvK ftu j[zd/ j'J/ okw/nkD/ s'I E'Vh d{o jh rJ/ ;B fe fJE/ wkM/ d/ f;zx
nk rJ/, fiBQK ftu fgzv d/ u"Xoh Bzpodko nkfd ;B. T[j r[o{ ;kfjp ih ~
pkdFkj Bkb ;wM"sk eoB tk;s/ efjD bZr/. r[o{ ;kfjp ih B/ fejk, s[jkvh
f;fynk dh ;k~ b'V BjhI. fJ; ;w/I T[j u"Xoh b'e r[o{ ih ~ p/dktk fby e/
d/ rJ/ ;B, fi; dk f}eo eth ;zs'y f;zx ih B/ fJ; gqeko ehsk j?-
i' i' p/w[y f;de fpB, f;wfo gzukfJs pks.
fby:' fpdktk d/o fpB, r[o{ f;Zy BjhI edKs.
(r[ogqskg ;{oi rzqE)

Fkjh \"i r[o{ dh Gkb ftu fgZS/ nk ojh ;h. r[o{ ih nZr/ ub/ rJ/. f;deh
f;zx wkM/ d/ GkJh okJ/ f;zx ns/ wjK f;zx, wksk Gkr e"o nkfd r[o{ ih d/ fgZS/
nk oj/ ;B. fJBQK f;zxK B/ fydokD/ dh Ykp e'b gj[zu e/ w'ou/ wZb bJ/ ;B.
r[od/t fydokD/ dh Ykp T[s/ g[Zi/. T[E'I nZr/ r[od/t B/ tZX e/ izrb ftu
fJe T[&&Zuh EK ik w'ou/ wZb/, fiE/ nZi eZbQ r[od[nkok @fNZph ;kfjp# j?.

wkM/ d/ f;Zy th fgZS/-fgZS/ Ykp ezY/ ik g[Zi/. p;so f;zxK B/ MkVK T[&&Zs/ gk
fdZs/, i' d{o'I szp{nK tKr B}o nkT[Id/. nkg ;ko/ w'ou/ wZb e/ pfj rJ/.

t}ho ]K nZm j}ko \"i ;D/ e'Neg{o/ d/ B/V/ g[Zik sK fJbke/ dk


irhodko j'D dh j?;hns ftu eg{ok jk}o ik j'fJnk. fdb'I r[o{ wjkoki
Bkb jwdodh j[zfdnK j'fJnK th eg{ok t}ho ]K dh \"i Bkb fwb e/ fydokD/
tZb s[o fgnk.

t}ho ]K dh \"i id'A wko j/mK nk gj[zuh, sK nZr'I w'ofunK ftu p?m/ f;zxK
B/ d[FwD dk ;tkrs shoK r'bhnK Bkb ehsk. fesB/ izr d/ ukjtkB w"s dk
fFeko j' rJ/. fgSfbnK d/ th tXd/ g?o o[e rJ/. ;kjwfDUI nk oj/ sho
r'bhnK ;kps eod/ ;B, fe Nkeok eoB tkb/ eJh ;" f;zx }o{o jB. t}ho
]K th }ok ;zGb e/ jZb/ eokT[D bZrk. sho r'bhnK w[ZeD #s/ nk rJ/ sK f;zxK

pkoj wkjk eEk gqwkD (247)


B/ w'ofunK #u'I pkjo fBeb e/ jZE' jZE i{MD dh Xkoh. gzi-gzi, d;-d; f;zxK
dk iZEk w'ofunK #u'I pkjo fBebdk s/ sbtkoK X{j e/ d[FwDK T[&&Zs/ F/oK tKr
N[ZN g?Idk.

wkM/ d/ f;zxK ~ fJ; soQK i{Md/ t/y e/, r[od/t B/ nkgD/ sho ubk e/
d[FwDK dk BkF ehsk. r[o{ ih tb'I wdd t/y e/ f;zx J/Bh db/oh Bkb bV/
fe d[FwD db d/ nkj{ bkj fdZs/.

Ykp ezY/ bVB tkb/ brGr ;ko/ f;zx Fjhd j' rJ/. w[ekpb/ #s/ t}ho
]K dh th nZXh e[ \"i fJ; bVkJh dh G/Nk j' rJh. t}ho ]K d/ f]nkb nB[;ko
r[o{ wjkoki th Ykp ezY/ }o{o Fjhd j' rJ/ j'Dr/.

UXo'I \"i ftu gkDh fpBK d[jkJh wZu rJh. eg{o/ B/ fgZS/ gkDh B/V/
dZf;nk.
t}ho ]K pj[s jh xpok frnk ;h. J/E'I sZe fe T[j nkgD/ cZNV
f;gkjhnK ~ th w[ofdnK d/ Bkb jh gJ/ SZv e/ tkg; w[V frnk. fJ; bVkJh
ftu t}ho ]K dh g{oh jko j'Jh ;wMDh ukjhdh j?.

FjhdK ~ to—
bVkJh ]sw j' rJh. r[o{ wjkoki @fNZph# s'I uZb e/ izr d/ w?dkB ftu
nkJ/. fJe fJe Fjhd ~ r[o{ wjkoki T[mk e/ Sksh Bkb bkT[Id/ s/ gq;zB j' e/
to fdzd/, @@fJj gzi-j}koh ;odko j?, fJj d;-j}koh ioB?b j?, fJj thj-
j}koh j?.##
r[od/t ubd/-ubd/ wjK f;zx gk; gjz[u/. nZr/ wjK f;zx e[M dwK dk
gqkj[Dk ;h. j}{o wjK f;zx dk ;h; r'd ftu b? e/ p?m rJ/. }ok j'F nkJh sK
j}{o dk doFB eoe/ wjK f;zx dhnK ;kohnK ohMK g{ohnK j' rJhnK. r[od/t
B/ fgnko Bkb wjK f;zx d/ f;o #s/ jZE c/ofdnK g[ZfSnk, @@wjK f;zx ! n;hI
s/oh e[opkBh #s/ pj[s gq;zB jK. wzr i' e[S ukjz[dk j?I.##

@@;Zu/ gksFkj !## wjK f;zx B/ jZE pzBQ e/ fejk, @@s[Zm/ j' sK ;kvh T[j G[Zb
wk\ eo fdU, i' n;hA p/dktk fby e/ s[jk~ d/ nkJ/ ;h. j''o fe;/ to dh
fJZfSnk BjhI.##

pkoj wkjk eEk gqwkD (248)


@@w/o/ fgnko/ wjK f;zx !## j}{o B/ o[wkb Bkb wjK f;zx dk w[Zy ;k\
eofdnK fejk, @@G[ZbK sK ;G w?I Ud'I jh wk\ eo fdZshnK ;B, id'I s[;hA w/o/
tZb s[o gJ/ ;h. p/dktk ;kwQD/ gkV e/ r[od/t B/ g[ZsoK tKr wjK f;zx ~ nkgDh
Sksh Bkb x[ZN fbnk. j}{o dh r'd ftu nzsw ;tk; GkJh wjK f;zx d/ g{o/ j'J/.
j}{o B/ Fjhd j'D tkfbnK dh e[opkBh dh tfvnkJh eofdnK \[owkfJnk,
@@XzB jB wjK f;zx s/ T[jd/ ;kEh. n;hI ;kfonK ~ @w[es# eod/ jK. b'e fJjBK
FjhdK ~ @w[es/# s/ fJ; Ykp ~ @w[es;o# fejk eoBr/.## r[od/t d/ to Bkb
nZi T[j irQk w[es;o nytkT[Idh j?. FjhdK dh :kd ftu T[E/ wkxh tkb/ fdB
w/bk bZrdk j?.
fJ; Eb w[efs GJ/ f;y ukbh. i' fB;gkg xkb pj[ xkbh– 46–
:Ks/ Bkw w[es;o j'tk. i' wZifj fsBjh nx y'tk.
n; wfjwk ;qh w[y s/ ejh. i' nfp gqrN irs w' ;jh– 47–
(r[L gqL ;{oi rzqE, n?B 1, nz;{ 13)

@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ wkx wjhB/ okjhI
;fs;zrs eoB dh g/qoBk ehsh j? L—
wkx wk; ;s;zrs Ghso, fB;fdB wiB ehi/ ;G d[y Shi/.
fwbB r[o{ ;' nzfwqs t/bk g[oph pke byhi? w'd Gohi/.
Bw;eko G/Nk b/ ;Bw[y uoDkfwqs e' bhi/ gkB eohi/.
fpFB dk; r[o ihts mke[o, ;/t d/y go;hi/ Bkw fdqVhi/– 12–
(gzikph pkoKwkj/ fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)

;qh d;w rzqE nzdo fJj wjhBk fJ; soQK eEB ehsk j? L—
wkfj w? Bfj Bjh xfo wkfj,
;[ dkj eo? oft i's fdykJh–
ikBh B iks fpbkss d:'; B,
o?fB eh fpqX GJh nfXekJh–
e'feb d/y eg'fs fwbh,
w[y ez{is J/ ;[fB e? vo gkJh–

pkoj wkjk eEk gqwkD (249)


gqhs eh ohs eoh T[B ;' N;e:' B
jh:' e;e:' B e;kJh– 924–
(;fspho f;zx, fszB/ pkoj wkjk, gzBk 20)

irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo wkx
d/ wjhB/ ftu @@shoE[ nzsfo ikfBnk## fejk j?. fJ; wkx d/ wjhB/ ftu b'e
rzrk, fgokr nkfd shoEK #s/ fJFBkB dk pVk wjZst wzBd/ jB go fi; iht-
fJ;soh B/ ;Zuk shoE nkgD/ fjod/ ftu ;wM fbnk j?, T[; ~ ;ZiD ;fji
;[Gkfte jh fwb gJ/ fi; d/ cb;o{g r[DK ~ rqfjD eoe/ T[j gsh gow/Fo
d/ ;o{g ftu bhB j' rJh. T[j iht-fJ;soh nkydh j? fe j/ w/o/ ;[zdo gqhsw
gqG{ ! w/oh p/Bsh ;[D. w?I s/o/ r[D fjod/ ftu XkoB ehs/ jB. i/ w?I s?~ uzrh
bZrK sK ;fs;zrs o{g ;o'to ftu w?I fJFBkB eoK. fiE/ rzrk, iw[Bk s/
;o;tsh BdhnK dk fwbkg i' fsqp/Dh dk gqshe j?, w?I T[E/ jh ;Zs ;w[zdo Gkt
;fs;zrs ftu ;wkJh ojK. j/ GkJh ! fi; B/ jo/e i[Zr ftu fJe gow/Fo dh
ftnkgesk ~ ikfDnk j?, T[; B/ ;ko/ g[zB, dkB s/ g{ik nkfd eow eo bJ/
jB. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe wkx d/ wjhB/ ftu fi; B/ joh dk Bkw ig e/
wjkB o; gh fbnk j?, T[; B/ wkB' nmkjm shoEK dk fJFBkB eo fbnk j?.
wkx g[Bhs GJh, shoE nzsfo ikfBnk–
;kiB ;jfi fwb/, r[D rfj nzfe ;wkfBnk–
gqhsw r[D nze/ ;[fD gqG pze/, s[X[ Gktk ;fo Bktk–
rzr iw[B sj p/Dh ;zrw, ;ks ;w[zd ;wktk–
g[zB dkB g{ik gow/;[o, i[fr i[fr J/e' iksk–
BkBe, wkfx wjk o;[ jfo ifg nm;fm shoE Bksk– 15–
(nzr 1109)

gzuw r[od/t ih B/ wKM okr[ ftu fJ; gqeko T[gd/F dh p]fFF ehsh
j? L—

wkfx wiB[ ;zfr ;kX{nk X{Vh efo fJ;BkB[–


fJ; wjhB/ wkfx ftu shoE fJFBkB fejVk eoBk j? < @@;zfr ;kX{nk##

pkoj wkjk eEk gqwkD (250)


gqG{ fgnko/ @@;kX Bkw fBowb ske/ eow## eoB tkfbnK dh ;zrs ftu fwb
e/, T[BQK dh @@X{Vh efo fJ;BkB[## uoB X{Vh ftu ofjDk eo', n?;k fBwosk
XkoD o{g fJFBkB eo',i' gqG{ fgnkfonK dh ;zrs dh uoB X{Vh d[owfs w?b
d{o eoB ~ ;woE j? L—
;s;zrfs eh X{fo goh T[fv B/sqh ;G d[owfs w?b[ rtkJh– 1–
(nzr 1263)

GkJh r[odk; ih d/ eEB nB[;ko, r[o{ e/ dopko dhnK dohnK, ukdoK,


sZgV nkfd MkVB o{g gqsZy ;zrs dh X{Vh ftu fJFBkB eo'L—
:Ek L— sgV MkfV ftSkfJ X{Vh BkfJnk–
(GkL r[odk; ih, tko 20, gT[Vh 10)

X{Vh wiB[ ;kX y/ ;kJh Eht/ feqgkb–


bX/ jG/ E'eV/ BkBe jfo XB[ wkb– 1–
(nzr 80)

@@pkoKwkj w'sh okw## okjhI eth B/ wkx wjhB/ ftu fBwosk d/ Gkt ~
gqrN eod/ j'J/ \[owkfJnk j? L—
wkx wkD Bk eohJ/ pzd/, Bkb raohph d/ ofjDk Jh.
i/ e'Jh nky/ rZb tXheh, Uj Gh f;o #s/ ;fjDk Jh.
T[& Zu/ j' e/ w{b B pjhJ/, Bht/I j' e/ pfjDk Jh.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, pk}h ~ fiZs b?Dk Jh– 81–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)

jfo ek Bkw[ fXnkfJ ;[fD ;GBk B' efo dkB[–


fJ; wjhB/ ftu dkB fejVk eoBk j? < tkfjr[o{ ih dk Bkw nkg f;wo,
;[D s/ fJj Bkw nZr'I ;GBK ~ igkT[D o{g dkB eoBk eo.
nkfg igj[ ntoj Bkw[ igktj[–
;[Bs ejs ofjs rs gktj[–
(nzr 289)

pkoj wkjk eEk gqwkD (251)


iBw eow wb[ T[so? wB s/ ikfJ r[wkB[–
fJ; Bkw dkB fJFBkB eoB Bkb iBwK iBwKsoK d/ ehs/ j'fJ gkg
eowK nEtk ftekoK dh w?b bfj iKdh j? ns/ wB s'I iksh, ftfdnk, XB
nkfde dk r[wkB=jzeko th d{o j' iKdk j?.
x'o d[y£zú nfBe jsz£ú iBw dfodzq wjk ftykdz–
fwNzs ;rb f;wozs jfo Bkw BkBe, i?;/ gkte G;wz eo's–
(;j;feqsh, nzr 1355)

ekfw eo'fX B w'jhn?, fpB;? b'G[ ;[nkB[–


iBwK iBwKsoK dh w?b bZE ikD eoe/ s/ wB s'I jzeko fwN ikD eoe/
j[D ekw eo'fX nkfd d[FwD mZr BjhI ;ed/ ns/ b'G o{g e[Zsk th BkF j'
ikJ/rk L—
ekw[ e'qX[ B b'G[ fpnkg?,
i' wB gqG f;T[ okfsnk–
(nzr 543)

ekw e'qX no[ b'G w'j fpBf; ikfJ njzw/t–


BkBe gqG ;oDkrsh efo gq;kd[ r[od/t–
(nzr 269)

;u? wkofr ubfdnk T[;sfs eo/ ijkB[–


ftekoK s'I ofjs f}zdrh fpshs eo. GkT[ Grsh d/ ;Zu/ wkor, ;Zu/ Xow
o{g o;s/ #s/ ubfdnK, ;kok ;z;ko s/oh T[;sfs Gkt tfvnkJh eo/rk.

nm;fm shoE ;rb g[zB, ihn dfJnk gotkB[–


nmkjm shoEK d/ fJFBkB ns/ ;ko/ g[zBK dk cb, ihnK T[&&Zs/ dfJnk
eoB tkb/ eow i' gqwkDhe wzB/ iKd/ jB, fJj ;ko/ ;[s/ f;ZX jh Bkw iZgD
s/ ;[DB eoe/ gqkgs j' iKd/ jB. nEtk ihnK #s/ dfJnk eoB o{g eow,
nmkjm shoEK #s/ ;ko/ g[zBK d/ Bkb'I gqwkDhe T[&&Zsw eow jB. dfJnk fe; ~

pkoj wkjk eEk gqwkD (252)


efjzd/ jB, fJ; ;pzX ftu ftuko eohJ/.

dfJnk (;zL ;z;feqs, d:k) so;, fwjo, feqgk—


X"b Xow[ dfJnk ek g{s–
(;qh r[o{ rzqE ;kfjp e'F, GkL tho f;zx)

dfJnk, ;z, d:k, ;zr:k—d{;o/ d/ d[Zy ~ d/y e/ fuZs d/ dqtD dk Gkt,


eo[Dk, ofjw, @@;fs ;zs'y dfJnk ewkt?##
(wjkB e'F)

dfJnk Xow e' w{b j? gkg w{b nfGwkB.


s[b;h dfJnk B S'vhn? ip br xfN wfj gqkB.
(s[b;h dk;)

fJ; bJh dfJnk ftu'I Xow g?dk j'fJnk j? ns/ Xow ftu'I ;zs'y. fJzM
efj bT[ fe dfJnk wK j?, ;zs'y fgsk j?. dfJnk ftu'I ;/tk dk iBw j[zdk j?
ns/ ;zs'y ftu'I f;woB dk. fiT[I-fiT[I wB[Zy ;/tk ftu bhB j[zdk j? s/ Bkb-
Bkb f;woB eodk j?, fsT[A-fsT[A Xow ~ fJe fFzrko fwb iKdk j?. Xow ftu'I
dfJnk s/ f;woB eZY d/JhJ/ sK f;woB s'I ;ZyD/ Xowh nytkT[D tkb/ wB[Zy
e'b'I t?o fto'X d/ G/d dh ;VQKd nkT[D bZr g?Idh j?. dfJnk s'I fpBK ehsh rJh
;/tk tgko j?, fJe okiBhsh j?. okiBhfse b'e th fJj nky e/ mZrd/ jB fe
w?I d/F s/ e"w dh ;/tk eoBh j?. okiBhfse dh ;/tk ftu ;[nkoE j?. dfJnkb{
dh ;/tk ftu nBzd j?. dfJnk s'I i' ;/tk fBebdh j?, T[j ;/tk nZr/ nBzd ~
iBw fdzdh j?. ;zs'y s'I fpBK f;woB th fJe gyzv pD iKdk j?. T[j gyzv
jzeko ~ iBw fdzdk j?. fijVh dfJnk ;/tk ~ iBw Bk d/ ;e/, T[j pKM j?.
i?Bh ;kX{nK e'b pKM dfJnk j?. T[jBK dh dfJnk ;/tkjhB j?.
i?Bh w[Bh ne;o njzekoh d/y/ rJ/ jB. jzeko gkgK dk w{b j?. r[od/t
B/ n?;h gyzv tkbh dfJnk dk yzvB eofdnK gktB pkDh ftu fejk j? L—
f;o[ y'jkfJ ghnfj wbtkDh i{mk wzfr wzfr ykjh–
c'fb cdhjfs w[fj b?fB GVk;k gkDh d/fy ;rkjh–
G/vk tkrh f;o[ y'jkfJfB GohnfB jE ;[nkjh–HHH
beh ek;/ jEh c[zwD nr' fgSh ikjh–
(nzr 149)

pkoj wkjk eEk gqwkD (253)


dfJnk s'I ;ZyD/ fBodJh wB[Zy ;z;ko ftu wB[Zyk iBw b? e/ th edh e'Jh
uzrk ezw BjhI eod/. nfij/ wbhB p[ZXh tkb/ wB[ZyK d/ wB ;dk B\os, }[bw,
nfBnk nkfd n"r[DK Bkb Go/ ofjzd/ jB. fJE'I sZe fe nfij/ nGkr/ wB[Zy
;fs;zrs ftu ik e/ th edh gqG{ Bkb BjhI i[Vd/ Gkt T[BQK d/ wB nzdo
;fs;zrs eoB dk e'Jh F"e g?dk jh BjhI jz[dk.
fjz;k sT[ wB s/ Bjh S{Nh ihn dfJnk Bjh gkbh–
gowkBzd ;kX;zrfs fwfb eEk g[Bhs B ukbh–
(nzr 1253)

fi; gqkDh B/ Bk sK f;woB ehsk j? ns/ Bk jh fe;/ #s/ dfJnk ehsh j?


sK nzs t/b/ T[; ~ iwK dh wko jh ;fjDh gt/rh. woB t/b/ d[y
Z jh G'rD/ g?Dr/.
nfijk gqkDh Xowoki dh dorkj ftu eh w{zj b? e/ ikt/rk. Grs epho ih
n]ho ftu fJ; rZb dk fB;skok eod/ j'J/ \[owk oj/ jB fe ;kX ;zrs ehfsnK
Gt-;kro s'I sfonk ik ;edk j? L—
f;woB[ GiB[ dfJnk Bjh ehBh sT[ w[fy u'Nk ykfjrk– 2–
Xow okfJ ip b/yk wkr? fenk w[y[ b? e/ ikfjrk–
ejs[ epho[ ;[Bj[ o/ ;zsj[ ;kX;zrfs sfo iKfjrk– 3– 1–
(nzr 1106)

gqG{ fjod/ xo ftu t;kT[D Bkb Xow s/ dfJnk d'B'I jh wB[Zy nzdo nk
tZ;d/ jB, fi; ;dek nzso-nkswk fco ][Fh s/ y/V/ Bkb Gog{o j' iKdk
j? L—
ejs[ epho[ ;[Bj[ o/ ;zsj[ Xow[ dfJnk efo pkVh–
(nzr 970)

nEtk L—
nbg njko ;[bg ;h fBzdqk d:k fSwk sB gqhfs–
;hb ;zs'y ;dk fBopkfjp' j?Pp' fsqr[D nshfs–
(Fpd j}ko/ gkL 10)

nEtk L—
shoE dkB dfJnk sg ;ziw J/e fpBk Bj J/e gSkB?–

pkoj wkjk eEk gqwkD (254)


g{oB i's ir? xN w? sp ykb; skfj Bykb; ikB?–
(33 ;?t:/, ;qh w[ytke gL 10)

dfJnk ns/ Xow tor/ r[D GkrK tkb/ gqkDh ~ B;hp j[zd/ jB L—
dfJnk Xow[ sg[ fBjub' fi;[ eofw fbykXk–
(nzr 1101)

nEtk L— dfJnk d/tsk fywk igwkbh s/ wkD; goXkB–


(nzr 1245)

fJ; eoe/ fiZE/ dfJnk j?, T[E/ ;/tk j?. fiZE/ ;/tk j?, T[E/ Xow j?. fiZE/
Xow j?, T[E/ ;zs'y j?. fiZE/ ;zs'y j?, T[E/ f;woB j?. fiZE/ f;woB j?, T[E/
nekb g[oy nkg j?. n;b ftu dfJnk dk ;'wk g{oB gqwkswk s/ gqwkswk dk
;o{g r[o{ ;kfjp ih jB. ;' gqwkswk ofjwsK dk Gzvko ns/ ;G ihnK dh gkbDk
eoB tkbk j? L—
dfJnkb J/e GrtkB g[oyj BkBe ;op ihn gqfsgkbej–
(nzr 1355)

nEtk L—
s{ nrw dfJnkb dfJnk gfs dksk ;G dfJnk Xkfo ofy bhi?–
;op ihn irihtB[ J/e' BkBe gqfsgkb eohi?–
(nzr 1326)

Gkt dfJnktkB gqG{ dk e'Jh nzs BjhI gk ;edk. T[j ngj[zu j?. ;G #s/
dfJnk eoB tkbk s/ ;G dk oytkbk j?. irs d/ ;ko/ ihtK dk T[j wkbe
j?, nk;ok j? ns/ ;kfonK dh gkbDk eoB tkbk j?. wkbe gqG{ d/ g?dk ehs/
j'J/ ihtK bJh th dfJnk d/ XkoBh j'Dk pVk }o{oh j?. i/eo ;z;ko ftu'I dfJnk
T[&&Zv ikt/ sK fJj ;z;ko Boe pD e/ ofj ikt/. wB[Zy nXowh pD e/ b[ZN-y;[ZN
d[nkok ;Zu/ dh e'mVh ~ nfsnkukoK ns/ ngokXK dk nykVk pDk d/t/, gzqs{
dfJnk d/ j[zfdnK Xow ;dk ekfJw oj/rk, feT[Ife dfJnk s'I jh Xow gqc[Zbs
j[zdk j? L—
X"b[ Xow[ dfJnk ek g{s[– ;zs'y[ Ekfg ofynk fifB ;{fs–
(nzr 3)

pkoj wkjk eEk gqwkD (255)


gqG{ ;kv/ ;kfonK dk oytkbk j?. T[; dk ;kfonK #s/ fwjo dk jZE j?. T[j
dfJnk dk ;kro j?. T[; dk fjodk pVk ftFkb j?. r[o{ noiB d/t ih gqG{-
gsh gk;'I dfJnk dh ikuBk eod/ j'J/ \[owk oj/ jB L—
dfJnk eoj[ mke[o gqG w/o/– r[D rkt? BkBe[ fBs s/o/–
(nzr 1144)

GkJh r[odk; ih B/ gfjbk fdqFNKs d/ e/ c/o ;fsr[o{ ;kfjp ih dh


dfJnk dk f}eo ehsk j? fe r[o{ i?;h dfJnk fe;/ d/ts/ ftu BjhI j?.
nKp eh ;Xo es fwNs nKpbh ykJ/,
fgsk e' fgnko[ B go';h gfj gkJhn?–
;kro eh fBfX es gkJhns g'yo ;?,
fdBefo ;fo dhg i'fs B g[ikJhn?–
fJzdq poyk ;wkB g[if; B e{g ib,
uzdB ;[pk; B gbk; wfjekJhn?–
;qh r[o dfJnkb eh dfJnk B nkB d/t w?,
iT[ yzv pqjwzv T[d? n;s bT[ XkJhn?– 472–
(efpZs ;tZ:/ GkL r[odk; ih)

fi; B' d/t? dfJnk efo, ;'Jh g[oy[ ;[ikB[–


go fi; ~ tkfjr[o{ ih nkg dfJnk fdqFNh eoe/ fJj dks Bkw f;woB
s/ ihnK #s/ dfJnk eoB dh p]fFF fdzdk j?, T[jh wB[Zy ;z;ko nzdo
;[ikB[=f;nkDk wzfBnk iKdk j?.

fizBQK ihtK dh gqG{ Bkb gqhsh BjhA Gkt fijV/ gqG{ dk Bkw BjhA
f;wod/, T[jBK pko/ r[od/t c[owkT[Ad/ jB L—
nfs ;z[do e[bhB us[o w[fy fCnkBh XBtzs–
fwose ejhnfj BkBek fij gqhfs Bjh Grtzs–
(nzr 253)

pkoj wkjk eEk gqwkD (256)


fiBk fwfbnk gqG nkgDk BkBe fsB e[opkB[–
BkBe r[o{ ih \[owkT[Id/ jB fe fiBQK wB[y
Z K ~ nkgDk gqG,{ tkfjr[o{ ih
fwb fgnk j?, w?I T[BKQ gqG{ gqkgsh tkb/ wB[ZyK s'I e[opkB Gkt ;de/ iKdk jK.

wkfx ;[u/ ;/ eKYhnfj


fiB g{ok r[o[ fwjotkB[– 12–
fJ; wkx d/ wjhB/ nzdo e/tb T[jh wB[Zy ;[u/ ;/ eKYhnfj=ej/ iKd/
jB, fiBQK T[&&Zs/ nekb g[oy d/ ;o{g g{oB r[o{ ;kfjp ih fwjotkB[=feqgkb{
j'J/ jB. fJj T[go'es i' T[gd/F nkg ;zrsK B/ gfVQnk ;[fDnk j?, fJ; ~
fjod/ ftu XkoB eoe/ b'e ;[yh gqb'e ;[j/b/ eoB dh feqgkbsk eo' ih.

tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (257)


cbr[fD nBzd T[gkoiBk

cbr[fD nBzd T[gkoiBk jfo ;iD gqrN/ nkfJ– ;zs


;jkJh okw e/ efo feogk dhnk fwbkfJ– ;/i ;[jkth
;op ;[y j[fD d[yk Bkjh ikfJ– fJS g[Bh tvGkrDh to[
gkfJnk jfo okfJ– fwfb ;jhnk wzrb[ rktjh rhs
r'ftzd nbkfJ– jfo i/jk nto[ B fd;Jh e'Jh d{ik bt?
B bkfJ– jbs[ gbs[ ;tkfoUB[ fBjub fdshnB[
ikfJ– ;z;ko ;kro s/ ofynB[ pj[fV B iBw? XkfJ–
fijtk J/e nB/e r[D so/ BkBe uoDh gkfJ– cbr[fD
fBs ;bkjhn? fi; B' fsb[ B swkfJ– 13–
(nzr 136)

pkoj wkjk eEk gqwkD (258)


;fseko :'r r[o{ fgnkoh r[o{ o{g ;kX ;zrs ih ! tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj– nZi fJZe cZrD j?, Gkt-cZrD d/ wjhB/ dh ;zroKd
ikD eo nkg ;w{j ;zrsK r[o{ eh ;ofD, r[o{ dopko ftu fJeZsq j'JhnK j'.
fJ; wjhB/ nzdo r[od/t dk p]fFF ehsk T[gd/F, nkgK gVQBk, ;[DBk ns/
thukoBk j?.

ftFk=cbr[fD nBzd T[gkoiBk


nBzd eh j? < nBzd fe; ~ efjzd/ jB < ftdtkBK B/ nBzd Fpd dh
ftnkfynk nkg' nkgD/ Yzr Bkb ehsh j?. go fJj rZb sK pVh ;gZFN j? fe
nBzd, y/Vk iK ][Fh T[j Fpd jB, i' ;kvh nzsow[yh nt;Ek ~ p'bh dh
g'Fke gfjBkT[Id/ jB. @@nBzd## Fpd d/ Gkt-noE dk f;XKse ftuko eoBk
th fJe soQK nBzd d/ ;zebg Bkb ik i[VBk j?. go ;kXkoB wB[Zy id'I wB
GkT[Id/ fwZm/-fwZm/ o;dkfJe gdkoEK dh gqkgsh Bkb fsqgs j' iKdk j?, sK fco
fJ; soQK nkydk j? fe nZi sK pVk nBzd nkfJnk j?. fJ; eoe/ nBzd fe;/
B/ ftF/ ;[y ftu jh wzB fbnk j? fe G'rK d/ G'rD ftu jh nBzd j?. go fJj
;ko/ nBzd pknd ftu d[Zy dh Feb ftu pdb iKd/ jB.
ftfFnkBzd ;z;ko j? GiBkBzd jfo dk;.
pqjwkBzd ihtB w[es GJh tkFBk Bk;–
(ftukowkbk, nfXnkfJ 8)

nBzd dh ;'Mh d[fBnkth ftfdnk iK T[eshnK T[&&Zs/ fBoGo BjhI eodh,


;r'A fJ; wkor T[&&Zs/ uZbD dh ;jh nrtkJh ;fsr[o{ gk;'I fwbdh j?. ;Zu/ r[od/t
id'I ifrnk;{ d/ B/soK ftu frnkB nziB gkT[Id/ jB sK T[; d/ wB ftu'I
wkfJnk dh wwsk ns/ gfotkfoe w'j dk gVdk NZ[Ndk iKdk j?. fco T[; d/
wB ~ e{V ns/ ftekoK dh w?b sZe BjhI bZrdh. T[j nzdo'I, pkjo'I fBowb
j' iKdk j?. T[; d/ fjod/ ftu gqG{ d/ ;dhth ;kE tkbk ftFtk; gZek j' iKdk
j?. fJj Fesh T[; ~ nB[Gt gqekF d/ nBzd wzvb ftu b? iKdh j?. fco gqG{
d/ ftFkb g;ko/ ftu gdkoEK dh pj[bsk nBzd d/ nfGbkFh ~ nkgD/ nehd/
s'I fJXo T[Xo BjhI eo ;edh. T[j }fjo o{gh ;z;ko ftu'I eosko d/ dhdko
eodk j?. fJ; soQK T[; d/ fjod/ ftu nigk ikg Bkb ;dhth nBzd dk gqskg
pfDnk ofjzdk j?. nBzd dh gqkgsh dh tZvh fBFkBh fJj j? fe wB[Zy dhnK

pkoj wkjk eEk gqwkD (259)


;kohnK G[ZyK BkF j' iKdhnK jB, ;kohnK fJZSktK g{ohnK j' iKdhnK jB.
fBo'b FKsh dk tksktoB pD iKdk j? ns/ nBzd dk dksk wB ftu nk e/ tZ;
iKdk j?. nBzdwJh nt;Ek ftu ;dk uVQdh ebk ofjzdh j?. d[Zy s/ p[ok sK e[M
Gk;dk jh BjhI, ;G ;[y s/ Gbk jh gqshs j[zdk j?. jko dk Bkw' fBFkB sZe
BjhI j[zdk, fiZs jh fiZs j[zdh j? L—
d[y[ Bkjh ;G[ ;[y[ jh j? o/ J/e? J/eh B/s?–
p[ok Bjh ;G[ Gbk jh j? o/ jko Bjh ;G i/s?–
(nzr 1302)

r[o{ nwodk; ih dk fBZih nfGnk; fJ; f;XKs T[&&Zs/ w'jo brkT[Idk j?


fe nBzd f;woB dk f;yo j?. fJ; nt;Ek ftu ;ko/ M'o/ fwN iKd/ jB ns/
;ko/ wB'oE g{o/ j' iKd/ jB. fJ; bJh i/ nBzd ~ @;zs ek wkor Xow eh gT[Vh#
dk nzsbk gVkn nkfynk ikt/ sK fJj th fJe sZs j? feT[Ife fJ; nt;Ek ftu
fuzs nfuzsk bJh e'Jh EK BjhI ofjzdh L—
fuzs nfuzsk ;rbh rJh–
gqG BkBe BkBe BkBe wJh–
(nzr 1157)

joy nBzs ;'r Bjh phnk–


;' xo[ r[fo BkBe eT[ dhnk–
(nzr 186)

sj woD[ B ihtD[ ;'r[ B joyk–


;ku Bkw eh nzfwqs toyk–
(nzr 739)

;' nBzd dk ;zebg wB ~ fJj ;wMkT[Dk j? fe s{z i'fs ;o{g j?A. id'I
wB[Zyk ;oho ftu i'fs gqt/F eodh j?, T[d'I ihtkswk ~ ;'Mh d/Idh j? fe joh
ih nkg jh ;G ihnK d/ wksk fgsk jB. p;, nBzd pkDh dk ;G s'I tZvk
;zebg ;oho ~ fJT[I ;zp'XB eoe/ r[o{ ih dk ;zd/F gj[zukT[Dk j? L—
J/ ;ohok w/fonk jfo s[w wfj i'fs oyh sk s{ ir wfj nkfJnk–
jfo i'fs oyh s[X[ ftfu sk s{ ir wfj nkfJnk–

pkoj wkjk eEk gqwkD (260)


jfo nkg/ wksk nkg/ fgsk fifB ihT[ T[gkfJ irs[ fdykfJnk–
r[o go;kdh p[fMnk sk ubs[ j'nk ubs[ Bdoh nkfJnk–
ej? BkBe[ f;q;fN ek w{b[ ofunk i'fs okyh sk s{ ir wfj nkfJnk–
(nBzd[ ;kfjp)

i/ wkBth ;oho ftu nBzd d/ ;zebg dk ;o{o wkBDk j't/ sK ;qh r[o{
nwodk; ih d/ rkro Y'IfdnK, bzro ftu @o;[ nzfwqs yhfo# fxnkbh
tzvfdnK, uktb s/ dkb iK Urok SefdnK doFB eo'. fJ; soQK nBzd dk
;zebg ;kX ;zrs dh ;/tk ns/ @@wjK nBzd[ r[o ;pd[ thukfo## d'jK dk ;[w/b
f;ZX j't/rk, go d[fBnkth b'eK d/ thuko nB[;ko pj[sk XB, pj[s/ gdkoE,
pj[sh p[ZXh, pj[sk pb, pj[sh ;zskB, pj[sh n?Ftoi nkfd nBzd d/ gqshe
jB i' fJe tZvk G[b/yk j?. XB, skes iK ;zskB s'I i' ;[y fwbdk j?, T[j
BkFtkB j?.

nBzd fJe nB{g s/ nwo t;s{ j?? fi; dh ;'Mh ;fsr[o{ d/ fwbkg wro'I
jz[dh j?. @;fsr[o{ w? gkfJnk# gVQ b?Dk pj[s ;"yk j? go nkgD/ frohtkB ftu
Mksh gk e/ t/yDk gt/rk fe eh T[j d?th r[D, T[j poesK, T[j frnkB i'
;fsr[o{ d/ fwfbnK gqkgs j[zdk j?,eh T[; dk gqt/F ;kv/ fjod/ ftu j' frnk j?
< r[opkDh ftu r[o{-fwbkg dhnK e[M fBFkBhnK fJT[I nzfes jB L—
fi;[ fwfbn? wfB j'fJ nBzd[ ;' ;fsr[o[ ejhn?–
wB eh d[fpXk fpBf; ikfJ jfo gowgd[ bjhn?–
(nzr 168)

r[o fwfbn? jw eT[ ;oho ;[fX GJh–


jT[w? fsq;Bk ;G nrfB p[MJh–
fpB;/ e'qX fywk rfj bJh–
(nzr 233)

;' r[o{ d/ fwbD Bkb nfrnkBsk dk ftBkF s/ frnkB dk gqekF j' iKdk
j?. r[o{ d/ fwbD Bkb ;ko/ Gow, G?n, s"yb/ d{o j' iKd/ jB. wB ftu ;fji
nk iKdk j?. Bkw dk o; fNZe iKdk j?. Bkw jh G'iB pD iKdk j?. j'o tzB
;[tzB/ eZgV/ gfjBD dh ukjBk ubh iKdh j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (261)


T[ms p?ms ;'ts Bkw[–
(nzr 286)

nEtk L—
T[mfdnk pjfdnk ;[fsnk ;dk ;dk jfo Bkw[ fXnkJhn?
iB BkBe r[ow[fy jfo bjhn?– (nzr 594)

tkbh nt;Ek nksw o;hnK bJh nBzd dk xo j?.

fJ; bJh fJj nBzd r[o{ p]fFF Bkb jh gqkgs j[zdk j?. r[o{ feogk s'I
fpBK r[o-fJfsjk; nzdo nkJ/ f}eo nB[;ko :'r nfGnk; okjhI iK j'o
;kXBK d[nkok foZZXhnK f;ZXhnK sK gqkgs j' ;edhnK jB, b'eK ~ wro
brkfJnk ik ;edk j?, go nBzd dh gqkgsh BjhI jz[dh.

;kyh—pkpk nBzd dh
r[o-fJfsjk; nzdo f}eo nkfJnk j? fe fJe :'rh B/ :'r-;kXBk ;kX
e/ pj[s bzwh T[wo eo bJh ns/ eokwksK, FeshnK gqkgs eo bJhnK, fiBQK
okjhI wkfJnkXkoh b'eK ~ T[; B/ nkgD/ nXhB eo fbnk. b'eK s'I g{ik s/
;fseko sK eotk fbnk go wB ~ nkgD/ nXhB Bk eo ;fenk fi; dk ;dek
wB ~ FKsh s/ nBzd gqkgs Bk j'fJnk. T[j f;ZX g[oF ;qh r[o{ nwodk; ih d/
e'b nkfJnk s/ ;fsr[o{ ih d/ uoBK ftu BwFeko eoB s'I T[gozs p/Bsh ehsh
fe j/ wjkoki ! w?I i'r ;kXBk dhnK efmB xkbBktK xkbhnK jB go wB ~
FKsh BjhI fwbh, nBzd gqkgs BjhI j'fJnk. s[;hI feogk eoe/ e'Jh T[gd/F
fdT[ fe w/o/ wB ~ FKsh ns/ nBzd gqkgs j' ikt/. T[; ;w/I ;qh r[o{ nwodk;
ih B/ puB ehsk fe s/oh gqkbpX ftu fJe j'o iBw fbfynk j'fJnk j?. T[;
d{i/ iBw ftu id'I s{z nkt/Irk fco s?~ nksfwe nBzd dk o;sk dZ;Kr/. T[j
i'rh r[o{ ih ~ BwFeko eoe/ ubk frnk. ;w/I nB[;ko ;oho fsnkr e/ ns/
nksfwe nBzd dh fJZSk b? e/ ;qh r[o{ nwodk; ih d/ ;g[Zso pkpk w'joh ih
d/ xo T[; B/ nk e/ iBw fbnk. eth ;zs'y f;zx ih B/ r[ogqskg ;{oi rzqE ftu
fbfynk j? L—
pZb{ ;' p'b/ Grtzs. fJj ntso:' pv F[G ;zs.
fod nBzd eh fJSk iKj{. bhB iBw jwo/ e[b wKj{– 12–

pkoj wkjk eEk gqwkD (262)


fJ; e' Bkw nBzd Xohi?. wjKg[oy j[fJ r[fB ;fG bhi?.
jw Gh fJ; e' d/fjI T[gkfJB. pkBh ;[zdo eofjI r[BkfJB– 13–
Bkw nBzd sKfj e' okyfjI. wB[ ekwB dkBh i' Gkyfj.
fJfw ;fsr[o efj pZb{ ;zr. br/ pBktB frok T[wzr– 14–
(GkL ;zs'y f;zx, r[ogqskg ;{oi rzqE, gzBk 1577)

eth ;zs'y f;zx d/ nB[;ko r[o{ ih B/ nkgD/ g'so/ dk Bkw nBzd oZfynk
i' fgSb/ iBw dk fJe f;ZX g[oy ;h. r[o{ ih T[; ~ nksfwe nBzd dh gqkgsh
dk T[gd/F fdqVQ eotkT[Id/ jB. fJ; gftZso pkDh dhnK ÿ gT[VhnK jB.
fJe fJe gT[Vh nksfwe nBzd dk Mbekok fdzdh j?. r[owfs nB[;ko nBzd
dh gqkgsh ;Zu/ r[o{ gk;'I jh jz[dh j?. fJ; dh gfjbh gT[Vh ftu jh do;kfJnk
j? fe i' ;k~ nksfwe nBzd gqkgs j'fJnk j?, ;fsr[o{ gk;'I jh gqkgs j'fJnk
j?. fJ; soQK nBzd pkDh s/ fJ; d/ T[gd/F ~ ;[D e/ pkpk w'joh ih d/ g[Zso
nBzd ~ ;Zuk nBzd gqkgs j'fJnk. fJfasjk; dZ;dk j? fe fJ; soQK nBzd ih
g{oB wjKg[oy pD/. ;kfjp ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ nkg ih ~ ehosg[o
s'I pV/ ;fseko Bkb gkbeh G/i e/ nkgD/ gk; ;dtkfJnk ;h. fJj gktB
pkDh e/tb pkpk w'joh ih d/ g[Zso nBzd Bkb jh ;zpzX BjhI oZydh, ;r'I ;w[Zu/
;z;ko d/ ihnK ~ fJ; pkDh d/ gVQB, ;[DB s/ nwb eoB Bkb ;Zuk nBzd
gqkgs j' ;edk j? L—
goEkfJ ;kyh wjk g[oy p'bd/ ;kMh ;rb ijkB?–
(nzr 647)

n;b ftu ;dhth nBzd Bkw f;woB d/ fBozso nfGnk; Bkb nkgD/
w{b o{g gqG{ gqwkswk Bkb i[V/ ofjD ftu jh j?. jfo gqkB gqG{ ;[ydks/ Bkb
i[V/ ofjDk, ed/ ftE Bk g?D d/Dh, fJj nBzd dh ;Zuh ;o's j?. fijVk c[Zb
fpqS dh NfjDh Bkb i[fVnk ofjzdk j?, Gkt/I bZyK MZyV ns/ jB/ohnK feT[I Bk
nkT[D, T[; dk y/Vk ;dk ekfJw ofjzdk j?.

feT[Ife e[dos dk n;{b j? fe doZ]s Bkb N[ZNh j'Jh NkjDh ;[Ze ;V


iKdh j?. dfonktK-BdhnK dk gkDh T[Skb Bkb ezfYnK s'I pkjo N'fJnK ftu
fvZr g?D eoe/ e[M ;w/I pknd jh soZe iKdk j?. T[; ftu d[orzX nkT[Dh F[o{
j' iKdh j?. T[j gkDh gF{nK-ikBtoK d/ ghD :'r th BjhI ofjzdk. fJzi jh

pkoj wkjk eEk gqwkD (263)


vkbh Bkb'I N[ZNk j'fJnk c[Zb nkgDk ;[jZgD s/ wfje r[nk p?mdk j?. B/;s'
Bkp{d j' iKdk j?. fJ;/ soQK jh Bkw-pkDh d/ o; s'I ftj{Dk, gqG{ Bkb'I ftSfVnk
j'fJnk wB[Zy nB/eK soQK d/ ;zskg G'rdk d[ZyK nzdo sVgdk ofjzdk j?. FkfJd
fJ;/ eoe/ jh r[owfs dhnK ow}K ~ ;wMD s/ ;wMkT[D tkb/ ;zs eth GkJh
tho f;zx ih B/ c[Zb s'VB tkb/ ~ nkgD/ fBt/eb/ nzdk} ftu fejk ;h L
vkbh Bkb'I s'V Bk ;k~, n;K jN wfje dh bkJh.
bZy rkje ;[zx/ i/ nk e/, ]kbh fJe Bk ikJh.
i/ s{z fJeZbk s'V b? frT[I, fJe i'rk ofj ik;K.
T[j th gbe Mbe dk w/bk, o{g wfje fyzv ikJh.

;Zsw gksFkj ;qh r[o{ jfo okfJ ;kfjp ih d/ u'b/ Bkb c[Zb N[ZND s'I,
whoh-ghoh d/ wkbe ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ skVBk ehsh ;h ns/ fJ;
gqeko ;wMkfJnk ;h L
feT[ B ;zGkb ;ze'u ub/ j', ugb ukb uZb fpxB eo/ j'.
fJj puB dkdk ;fsr[o{ ih d/ ;[D e/, ;qh jfo okfJ ih B/ gqD eo fbnk
;h u'r/ ~ ;zGkb e/ uZbD dk.
wkB fgskw/ e/o f;yktB, ikwk eo ;' efoT[ T[mktB.
g[B epjh Bfj S'o ubj?, nzs gq:zs fBtkfjT[ Gb/ j?.

fJ;/ eoe/ ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ r[fonkJh dh rZdh ;qh r[o{ jfo
okfJ ih ~ p]Fh ;h.
ir pzdB pzdB eo dhBh, BzdB BzdB skJh.
ebrh firk nw'b f;o/ gkT[ dhB/ ;fj r[fonkJh.

XzB feqgkb{ ;op FeshnK d/ wkbe ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wB[Zyh
wB ~ nkgD/ w{b ihtB-;'qs gqwkswk Bkb i[VB dh g/qoBk fJe n?;/ sbkn
okjhI fdzd/ jB, fijVk sbkn fe;/ ;w/I gkDh Bkb BZe'-BZe Gfonk ;h. fJ;
sbkn d/ nzdo nB/eK eztb d/ p{N/ M{wd/ ofjzd/ ;B. ;'B/ i?;/ ;[zdo c[Zb th
;B. jtk d/ M'fenK Bkb fJj c[Zb pjkoK s/ y/V/ tzvd/ ;B. G"fonK dhnK r{zikoK
;dk o"DeK bkJh oZydhnK ;B. pVh ;[jktDh f}zdrh ;h sbkn gk;. id r[o{

pkoj wkjk eEk gqwkD (264)


BkBe d/t ih fJ; sbkn gk; rJ/ sK fJ; d/ T[bN j'fJnk fgnk ;h. sbkn
;[Zek ;h. ewb d/ p{N/ sK jB go ;V/ j'J/. f}zdrh BjhI, t?okBh j?. ][Fjkbh
BjhI, T[dk;h ;h. j}{o dk e'wb fjodk dqftnk. w/joK d/ dks/ feqgkb{ ;fsr[o{
ih sbkn e'b p?m e/ g[ZSd/ jB fe s/oh fJj dFk fet/I j'Jh < ed/ sK s/o/ gk;
pj[s jfonkbh j't/rh < ed/ sK nkj eztb wfje ns/ y/V/ fpy/od/ j'Dr/ < s/o/
gk; pVhnK o"DeK G"fonK eoe/ bZrdhnK j'DrhnK < go n? sbkn, s/ohnK
T[dk;hnK dk eh ekoB j? <
gpo s{z johnktbk etbk ezuB tzfB–
e? d'yV? ;fVUfj ekbh j'Jhnk d/j[oh BkBe w? sfB Gzr[–
(;b'fe tkoK s/ tXhe wL 1, nzr 1412)

go n? sbkn ! fe; r[Bkj eoe/ s{z fJj ;}k gkJh j? < T[&&Zso ti'I efjD
bZrk fe w/oh fJ; e[o{gsk dk ekoB gkDh s'I ftS'Vk j?. j}{o d/ ;[zdo puB
jB L—
ikDk gkDh Bk bjK i? ;/sh w/ok ;zr[–
fis[ fvm? sB[ goc[V? uV? utrfD tzB[–
(;b'e tkoK s/ tXhe wL 1, nzr 1412)

sbkn efjzdk j? fe w/ok gkDh Bkb'I ftS'Vk j' ikDk jh d[Zy dk ekoB
j?. w?~ ;wM nk rJh j? fe fi; gkDh Bkb w/ok ;kE ;h ns/ fi; gkDh ~ t/y-
t/y e/ w/ok sB ][Fjkb ;h, T[; gkDh s'I pra?o w/oh f}zdrh fBokF j' rJh j?.

tkfenk jh id e'Jh wB[Zy gowkswk ~ G[Zb e/ Bkw o{g ib s'I fpBK


][FhnK y/V/ bZGDk ukj/ sK BjhI bZGd/. nkgDh f}zdrh d/ ;'w/ Bkb'I tZy j' e/
e'Jh fiT{Dk ukj/ sK T[j ihtB w[odk jh wzfBnk frnk j?. gzuw gksFkj dk
r[otke j? L
nfs ;z[do e[bhB us[o w[fy fCnkBh XBtzs–
fwose ejhnfj BkBek fij gqhfs Bjh Grtzs–
(rT[Vh pktB nyoh wjbk 5, nzr 253)

go fiBQK wB[ZyK gk; fgnko dk o; BjhI, dfJnk dh wfje BjhI, ;zs'y

pkoj wkjk eEk gqwkD (265)


;ziw dh wo:kdk BjhI, goT[gekoK dh ;z[dosk BjhI, T[j wB[Zy fiT{Idk jh
w[od/ ;wkB j?. T[jBK dh uwe-dwe sK fJe Sbktk jh j?. fJe eth dk eEB
j? L—
fbFe g[Fe Bk d/y Goktk, d/y Bk ;[zdo w[yV/.
jo w[yV/ d/ nzdo fdb j?, jo fdb nzdo d[yV/.

;z;kfoe s"o #s/ pkfji o{g ftu fJj cZrD dk wjhBk th ][FhnK s/ y/V/
Gfonk wzfBnk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu pz;s ns/ j'bh
j'bh ehBh ;zs ;/t–
ozr[ brk nfs bkb d/t–#

ns/ L—
nki jwko? pB/ ckr–
gqG ;zrh fwfb y/bB bkr–
(nzr 1180)

nkfd ;[Gkr/ B}ko/ ns/ fsT[jko fJ; wjhB/ Bkb i[V/ j'J/ jB ns/ fco p;zs
o[Zs tkb/ n;uoi eoB tkb/ wB w'js ozr, i' nfsnzs jh wBK ~ w'j b?D tkb/
jB L—
p;zs[ ufVnk c{bh pBokfJ–
J/fj ihn izs c{bfj, jfo fus[ bkfJ–
(nzr 1177)

p;zs o[Zs dk gqGkt e/tb fJeZbh pB;gsh T[&&Zgo BjhI g?Idk, ;r'I Bkw
ozr ftu ozrhnK o{jK nzdo th Bkw f;woB dk BtK ukT[ s/ j[bkok g?dk eodk
j? L—
pB;gfs wT[bh ufVnk p;zs[–
fJj wB[ wT[fbnk ;fsr[o{ ;zfr– 1–
(nzr 1176)

;koh ekfJBks nzdo p;zs o[s


Z ;kohnK o[ZsK s'I ;/F
q N o[s
Z wzBh iKdh j?,
feT[Ife fJ; o[s
Z ftu Xosh d/ }Zo/ }Zo/ ftu BthBsk, jfonktbsk s/ T[wkj d/
doFB j[d
z / jB. pB;gsh dk y/Vk p[M
Z / j'J/ wB ~ th o"De gqdkB eodk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (266)


p;zs o[Zs ftu r[o{ e/ ehosBhJ/ p;zs okr[ ftu ehosB eod/ jB, go
p;zs o[Zs ftu fJj p;zs okr fe;/ th ;w/I rkfJnk ik ;edk j? go T[; s'I nZr/
fgZS/ fJ; bJh fdB dk d{ik gfjo iK oks dk ;wK tX/o/ gqGktFkbh wzfBnk
frnk j?. fJj okr g{oph mkN dk ;zg{oD okr j? ns/ ;ko/ Gkos ftu pj[s
jowB fgnkok j? ns/ g[oksB ;fwnK s'I fJ; dh Gkosh ;z;feqsh Bkb B/Vsk
j?. j}{o d/ puB jB L—
p;zs[ wjbk 3–
p;zs[ ufVnk c{bh pBokfJ–
J/fj ihn izs c{bfj jfo fus[ bkfJ– 1–
fJB fpfX fJj[ wB[ jfonk j'fJ–
jfo jfo Bkw[ ig? fdB[ oksh
r[ow[fy jT[w? eY? X'fJ– 1– ojkT[–
;fsr[o pkDh ;pd[ ;[DkJ/–
fJj[ ir[ jfonk ;fsr[o GkJ/– 2–
cb c{b bkr/ iK nkg/ bkJ/–
w{fb br? sK ;fsr[o[ gkJ/– 3–
nkfg p;zs[ irs[ ;G[ tkVh–
BkBe g{o? Gkfr Grfs fBokbh– 4– 5– 17–
(nzr 1176-77)

;qh r[o{ noiB d/t ih dh ubkJh wfonkdk nB[;ko-


;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp ih fty/ p;zs[ okr[ dh F[o{nks b'jVh tkbh
oks s'I F[o{ ehsh iKdh j?.

F[o{ eoB dh wo:kdk


;wkgsh dh nodk; s'I gfjbK b'jVh tkb/ fdB nBzd ;kfjp Å
gT[VhnK dk ehosB eoB T[gozs p;zs okr[ F[o{ eoB dh ftF/F nodk; ehsh
iKdh j?. nodk; T[gozs okrh f;zx p;zs okr[ ftu fJe Fpd gVQ e/ p;zs eh
tko dk ehosB okjhI nbkg eoe/, p;zs okr[ dh F[o{nks eod/ jB. o[NhB

pkoj wkjk eEk gqwkD (267)


dh ;wkgsh dh nodk; ;wkgsh T[gozs o[NhB nB[;ko jh j[zdh j?. wkxh dh
;zroKd ~ nk;k dh tko dh ;zg{oBsk T[gozs c/o p;zs okr[ F[o{ eoB dh
nodk; p/Bsh r[o{ ;kfjp nZr/ ehsh iKdh j?. p;zs okr[ brksko j'b/ wjZb/
sZe jfowzdo ;kfjp fty/ rkfJD ehsk iKdk j?. j'b/ wjZb/ tkb/ fdB ;t/o/ fJ;
dh ;wkgsh ehsh iKdh j?.

GkJh ;kfjp GkJh ekBQ f;zx BkGk nB[;ko p;zs fJe okr j? i' g{oph mkN
dk ;zg{oB okr j?. fJ; ftu d't/I wZXw bZrd/ jB. FVi, rKXko, wXw, gzuw,
X?ts ns/ fBFkX F[X, foFG e'wb ns/ wZXw shpo bZrdk j?. rkT[D dk ;wK
p;zs o[Zs, nEtk oks dk ;wK j?.

EkN fpbktb-

nko'jh- ; r w, X B &;
A

nto'jh-&&A; B X g w, r o/ ;k

w[Zy nzr-r w X B &&A;, & ;


A B X B X g w, r o ;k
wT[bh Xosh wT[fbnk nek;[–
xfN xfN wT[fbnk nksw gqrk;[– 1–
okik okw[ wT[fbnk nBs GkfJ–
ij d/yT[ sj ofjnk ;wkfJ– 1– ojkT[–
(nzr 1193)

@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk# ftu eth B/ cZrD wjhB/ ~ fJ;
soQK fpnkB ehsk j? L—
ckr[B wk; y/bhJ/ j'bh, ;zs iBk fpu ik e/ w'd pYk e/.
frnkB r[bkb g/qw guekoh, rfjo rzGho nbk e/ ;[os brk e/.
fJe ;w pi/ ;sko o?B fdB, Unz skb fwbk e/ uhs fNek e/.
fpFB dk; e/ ej/ bkr s{z, fpoEk B ikJh nk e/ iBw rtk e/– 13–
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)

;qh d;w rzqE ftu ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ cZrD d/ wjhB/ ftu
@@r[bkp nzpho r[bkb T[vkJh## nkfd Gkt ~ fJ; soQK do;kfJnk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (268)


ckr[B ckr[ pY:' nBokr, ;[jkrfB Gkr ;[jkr ;[jkJh–
e/;o uho pBkfJ ;oho, r[bkp nzpho r[bkb T[vkJh–
;' Sfp w? B byh, iB[ dtkd; wk;eh ;'ts nkfr irkJh–
nk; e' s:kr fBok; GJh, N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 925–
(d;w rqzE, nzr 378, ;fspho f;zx pkjok wkjk fszB/, gzBk 21)

gow feqgkb{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk
d/ nzdo fJ; cZrD d/ wjhB/ ftu iht-fJ;sqh dh nt;Ek T[ikro ehsh j?.

fJ; cZrD d/ wjhB/ ftu iht-fJ;sqh d/ wB ftu nksfwe ][Fh j? feT[Ife


T[; ~ gsh dk g/qw uzrk bZrk j?. id iht-fJ;sqh B/ nkgk-gB, (njzeko) rtk
fdZsk sK T[; d/ wB ftu fdB oks Gkt jo ;w/I y/Vk jh y/Vk j' frnk. id iht-
fJ;sqh T[; gsh gow/Fo ~ uzrh bZrh sd iht-fJ;sqh B/ nkgD/ wB dk w'j
d{o eo fdZsk ns/ p/Bsh ehsh fe j/ gqhsw ! feogk eoe/ w/o/ fjod/ o{gh xo
ftu nkT[.

j/ GkJh ! w?I gsh fwbkg s'I fpBK pj[s/ t/; eodh jK go T[; gsh d/ wfjb
ftu ofjD bJh EK fNekDk BjhI bZGdk. gsh gow/Fo B/ fijVh iht-fJ;sqh
w/b bJh Gkt g;zd eo bJh, T[; d/ w'sh c[ZbK nkfde wkbk, pki{pzd, ykD
gkB, o; ns/ o/Fwh eZgV/ ;G ftu/ nk rJ/. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe nfijh
iht-fJ;sqh r[o{ ih B/ nkgD/ Bkb w/b bJh j? ns/ T[; iht-fJ;sqh B/ fjod/
o{gh xo ftu gsh gow/Fo gk fbnk j?.
cbr[fB wfB oj;h g/qw ;[GkfJnk–
nBfdB[ oj;[ GfJnk, nkg[ rtkfJnk–
wB w'j[ u[ekfJnk, ik fs;[ GkfJnk, efo feogk xfo nkU–
pj[s/ t/; eoh fgo pkMj[, wjbh bjk B EkU–
jko v'o o; gkN gNzpo, fgfo b'Vh ;hrkoh–
BkBe w/fb bJh r[fo ngD?, xfo to[ gkfJnk Bkoh– 16–
(nzr 1109)

fJ; cZrD d/ wjhB/ nzdo gzuw r[od/t ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wKM
okr nzdo fJ; soQK p]fFF ehsh j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (269)


cbr[fD nBzd T[gokiBk jfo ;iD gqrN/ nkfJ–
j}{o cZrD d/ wjhB/ nzdo T[gd/F fdzd/ jB fe fiBQK d/ fjod/ ftu
tkfjr[o{ ih ;ZiD nkg gqrN j'J/ jB, T[jBK ~ j[D nBzd fgnk T[gidk j?.
;iD jfo gqG[ gkfJnk xfo ;'fjbk rkfJnk–
;ji nBzd[ ;dk r[owsh jfo jfo wfB fXnkfJnk–
(nzr 163)

nBd' nBd[ xDk w? ;' gqG[ vhmk okw–


ukfynVk ukfynVk w? jfo o;[ whmk okw–
(nzr 452)

;zs ;jkJh okw e/ efo feogk dhnk fwbkfJ–


okw ftnkge gqG{ Bkb fwbkT[D bJh ;zs jh ;jkfJe jB fiBQK B/ ;k~
feogk eoe/ ow/ j'J/ gqw/Fo Bkb fwbk fdZsk j?. feT[Ife fBo;zd/j ;zs iB gqG{
d/ do;, fwbkg eokT[D ftu ;jkfJe j[zd/ jB. T[j Bkw nfGnk;, ewkJh
ns/ nfXnksfwe siofpnK Bkb ifrnk;{ ~ rkvhokj do;kT[Id/ jB go
;kXe ftu fgnko, FoXk, ;fseko s/ thuko dh j'Id fJ; ~ L—
nkrkjk e{ sqkfx fgSk c/fo B w[jvVk–
BkBe f;fM fJt/jk tko pj[fV B j'th iBwVk–
(nzr 1096)

okjhI ifrnk;{ d/ ihtB dh nrtkJh eodk j?. feT[Ife ;zs Xkofwe d[BhnK
ftu ;ot'sw wzfBnk j?, feT[Ife ;zs g{oB gd j?. fi; soQK fBZeh fijh gkDh
dh p{zd ;w[zdo ftu g? e/ ;w[zdo j'D dk wkD gqkgs eodh j?, fJ;/ soQK g{oB
pqjw o{g ;w[zdo ftu nG/d j'J/ gow/Fo d/ fgnkfonK ~ ;zs fejk iKdk j?.
n?;/ ;zsK dk ihtB nkXko Bkw j?. gzuw r[od/t B/ ;j;feqsh ;b'eK nzdo fejk
j? L—
owDz e/tbz ehosBz ;[Xowz d/j XkoDj–
nzfwqs Bkw[ BkokfJD BkBe ghtsz ;zs B fsqg£s/– 26–
(nzr 1356)

pkoj wkjk eEk gqwkD (270)


;zs ;/qFN Xow d/ XkoBh, e/tb gqG{ d/ i; dk T[ukoB eod/ ofjzd/ jB.
BkokfJD gqwkswk dk Bkw nzfwqs o{g j?. T[; gqw/Fo d/ nzfwqs Bkw ~ ghId/ j'J/
;zs fsqgs BjhI jz[d/ Gkt Bkw dh fgnk; jw/Fk pDh ofjzdh j? ns/ ;zs iBK
dh ofjs s/ gqG{ fgnko/ ;zs iBK dk ihtB nkXko fJe gqwkswk dk Bkw j?.
;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih dk fJ; ;pzX ftu ;z[do c[owkD j? L—
nkm gjo fBefN efo ikB?– gqG ek ehnk whmk wkB?–
J/e[ Bkw[ ;zsB nkXko[– j'fJ oj/ ;G eh gr Sko[– 1–
;zs ojs ;[Bj[ w/o/ GkJh– T[nk eh wfjwk eEB[ B ikJh– 1– ojkT[–
tosfD ik e? e/tb Bkw– nBd o{g ehosB[ fp;qkw–
fwsq ;sqÝ ik e? J/e ;wkB?– gqG ng[B/ fpB[ nto[ B ikB?– 2–
e'fN e'fN nx ekNBjkok– d[y d{fo eoB ihn e/ dkskok–
;{opho puB e/ pbh– eT[bk pg[oh ;zsh Sbh– 3–
sk ek ;zr[ pkSfj ;[od/t– nw'x do;[ ;cb ik eh ;/t–
eo i'fV BkBe[ eo/ nodkf;– w'fj ;zsj Njb dhi? r[Dskf;– 4– 37– 88–
(nzr 392)

fiBQK ;zsK dh ofjs s/ ihtB Bkw nkXko fJ; Fpd nzdo r[od/t B/
dZf;nk j?, n?;/ g{oB wjKg[oy ofjs d/ XkoBh, Bkw pkDh d/ o;hJ/ ns/ eoBh
eEBh d/ g{o/ ;zsK dk ]kb;k ihtB nzdo f}eo nkfJnk j? L—

fJe tko ;zs ;[zdo f;zx ih ]kb;k fGzvoKtkb/ wjK g[oyK gk; Bkb d/
f;zx ftfdnkoEhnK B/ p/Bsh ehsh. p/Bsh eoB tkb/ nZm f;zx ;B fe
wjKg[oy' ! ;kvh p/Bsh j? i' r[opkDh nzdo r[o{ e/ nzfwqs puB nkJ/ jB L—
Xofs gkskb[ nkek;[ j? w/oh fizd[VhJ/ ;G jfo jfo Bkw[ fXnkt? okw–
(nzr 540)

ih fJj ;kohnK uh}K iVQ jB. eh fJj th jfo jfo Bkw ~ fXnkT[IdhnK
jB < sK ;zsK B/ fejk—GkJh, i' r[opkDh efjzdh j?, T[j fszB ekb ;Zu j?.
jK, s[;hI ikg eo', r[o{ ;kfjp ih nZr/ p/Bsh eoKr/. ;fsr[o{ ih ;woZE jB.
s[jkvh Fzek d{o eoBr/. ;zsK B/ f;zxK ~ ;D/ e/;h fJFBkB eok e/ fGzvoh fiE/
@nekb e[Nhnk# n;EkB j?, fJE/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF ;h. f;zxK ~

pkoj wkjk eEk gqwkD (271)


r[o{ ;kfjp ih dh j}{oh nzdo fbik e/ fJj ;b'e gfVQnk L—
;b'e[– vzvT[fs pzdB nfBe pko ;op ebk ;woE–
v'bB s/ okyj[ gqG{ BkBe d/ efo jE–
(nzr 256)

wjK g[oyK fejk ]kb;k ih ! r[o{ ;kfjp ih ~ d;K jh gksFkjhnK dh


nksfwe i's ikD e/ Go';/ Bkb wZEk N/e'. f;zxK B/ wZEk N/fenk sK d;K
gksFkjhnK d/ doFB ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ftu'I j'J/. c/o ;zsK B/ fejk—
f;zx' ! ezX Bkb ezB bk e/ ;[D'. fi; t/b/ ezX Bkb ezB bk e/ ;[fDnk sK w{b
wzso dk ikg ;[fDnk. T[gozs s]fsnK ftu'I tkfjr[o{ wzso ;[DB bZrk sK f;zx
n?B/ w;s nBzd ftu wrB j' rJ/ fe ykD ghD dk u/sk jh G[Zb frnk. o'w-
o'w ftu'I tkfjr[o{ wzso dk ikg j'D bZr fgnk. ;zsK B/ f;zxK ~ fejk, nkT[ c/o
w;se N/e'. ;fsr[o{ nZr/ wZEk N/fenk s/ ;ohoe F[ZXh gfjbK tKr j' rJh. ;zs
efjzd/ jB, id pZuk S'Nk jz[dk j? sK tZvk GkJh S'N/ ~ w'fYnK #s/ u[Ze e/ w/bk
ftykT[Idk j?, go n;b nBzd c/o nkT[Idk j?, id nkg tZvk j' e/ w/bk d/yD
:'r j' iKdk j?. ;' s[;hI fJe tkoh fJj nBzdwJh B}kok t/y fbnk j?, j[D s[;hI
nkg f;woB nfGnk; ewkJh eoe/ fJ; nt;Ek d/ nfXekoh pD'.
Xofs gkskb[ nkek;[ j? w/oh fizd[VhJ/ ;G jfo jfo Bkw[ fXnkt? okw–
(nzr 450)

XzB r[o{ BkBe d/t ih B/ ;'do[ nzdo ;koh e[dos s/ e[dos nzdo ou/
d/ts/ ns/ wB[Zy ;kfonK ~ joh ehosB eod/ do;kfJnk j?. nk;k dh tko
nzdo @@G? ftfu gtD[ tj? ;d tkT[## ;b'e T[uko e/ ;koh e[dos ~ G?n ftu
ezw eodh dZf;nk j?. e[dos @eosk# s'I fByV e/ BjhI uZb ojh, T[j fJ; dk
@ekdo# th j?, T[; dh ubkJh ubdh j?. fco T[j fJ; ftu g{oB ftnkge j?.
fJ; bJh e[dos @ekdo# s'I nbZr BjhI j?.
fJj[ ir[ ;u? eh j? e'mVh ;u/ ek ftfu tk;[–
(nzr 463)

ns/ fJ; soQK th T[ukoB ehsk j? L—


e[dofs efo e? tf;nk ;'fJ– (nzr 83)

pkoj wkjk eEk gqwkD (272)


;' ekdo B/ L—
d[:h e[dofs ;kihn? efo nk;D[ fvm' ukT[– (nzr 463)

fJ; d/ }Zoo/ }Zoo/ ftu nkg nkgDk fBtk; ehsk j'fJnk j?. jK, ft;wkd
ozr ftu ozr/ ~ e[dos ekdo d/ r[D rk ojh, Bkw iZg ojh gqsZy B}o nk ojh
j?. r[o{ okwdk; ih dk c[owkD j? L—
i' p'bs j? fwqr whB gzy/o{ ;[ fpB[ jfo ikgs j? Bjh j'o–
(nzr 1265)

;qh r[o{ nwodk; ih d/ nzfwqs puB jB L—


jojN Gh s{z s{z eofj p'bfj Gbh pkfD–
(nzr 1420)

;' fJ; soQK f;woB, f;cfs ;kbkj e[dos dk }Zook }Zook ;fji Gkt
ftu eo fojk j?, go i' ;zs Grs g/qwk Grsh ftu nk e/ f;woB eod/ jB,
T[j tkfjr[o{ ih d/ do gotkB j[zd/ jB, BjhI sK nZi ;z;ko nzdo G/yXkoh ;zs
pj[s fwbd/ jB. ;oho T[&&Zgo fbpk; ;zsK dk XkoB eoe/ ns/ rbQ ftu s/ jZEK
ftu tZvhnK-tZvhnK wkbk cV b?Id/ jB. fJ; ftykt/ d/ fbpk; ~ t/y e/ ;z;koh
b'eK dk T[BQK T[&&Zgo g{oB ftFtk; pZM iKdk j?. ;z;ko nzdo b'eK dk ftFtk;
pDk e/ mZrD bJh eJhnK B/ ;oho T[&&Zgo Xow dk fbpk; Xkfonk, fiBQK ftu
;ZiD mZr tofrnK d/ Bkw jB. fe; soQK ;wM gt/ fe fJj n;b ;zs j? iK
;ZiD mZr j?. GkJh r[odk; ih gk;'I fJe tko r[of;ZyK B/ g[ZfSnk ;h, ih feqgk
eoe/ dZ;', fe; soQK gSkD eohJ/ fe fJj n;b ;zs j? iK n;zs j?. sK GkJh
;kfjp ih B/ puB ej/ ;B, i' T[BQK dh pkDh nzdo nzfes jB L—
r[Sk j'fJ fXqekB{nk feT[ t[Vhn? dky?.
ne? e/oh yyVh e'Jh nzp[ B nky?.
rjD/ fiT[ iog'; d/ Bjh ;'fJBk ;ky?.
cNe B g[ifB jhfonk UfJ Go/ fpnky?.
XT[b/ fd;fB Skfj d[X[ ;kdj[ r[D rky?.
fsT[ ;kX n;kX goyhnfB eos{fs ;[ Gky?– 17–
(tko 35, gT[Vh 17)

pkoj wkjk eEk gqwkD (273)


GkJh ih efjzd/ jB fe nZe ~ bfrnk cb dkyK BjhI j' ;edhnK. w[bzw/
dk rfjDk n;b ;'Bk iK ;[Zuk }/to BjhI j' ;edk. nZe dk e"Vk cb nzp fe;
soQK pD ;edk j?. fJ;/ soQK ;kX s/ n;kX dh gSkD @@eos{s## eow eoe/ iK
fco @@;[Gky?## p'bh eoe/ T[;/ t/b/ j' iKdh j?, go i' n;b ;zs eoBh eEBh
d/ g{o/ jB ns/ ;{opho puB e/ pbh jB, jo NkJhw Bkw ozr ftu ozr/ j'J/ ;Pk;-
;Pk; f;woB eod/ jB.

GkJh r[odk; ih B/ n?;/ ;zsK d/ ;pzX ftu pj[s ;[zdo puB ej/ jB. wZSh
ib ftu ofjzdh ed/ fsqgs j'Jh j? < wZSh B/ ed/ fejk j? fe w?I ib ftu ofj
e/ fsqgs j' rJh jK, j[D ib ftu BjhI ofjDk < T[; dk ihtB nkXko jh ib
j?. gszr/ B/ ed/ fejk j? fe w?I dhge d/ gqekF e'b BjhI ikDk, fsqgs j' frnk
jK < gszrk w[V w[V e/ dhge d/ gqekF gk; iKdk ofjzdk j?, fizBk fuo T[j
e[opkB BjhI j' iKdk. G"ok c[Zb dh ;[rzXh bJh UBk fuo wzvokT[Idk ofjzdk j?,
fizBk fuo ihtB j?. nzs c[Zb T[&&Zgo nkgDk nkg e[opkB eo fdzdk j?. gzSh dk
ihtB nXko j? nekF dh T[vkoh. nekF ftu T[vkoh bkT[Idk gzSh nBzd
wkDdk j?. w'o pZdb dhnK ekbhnK xNktK ~ d/y e/ ][F jz[dk j? ns/ gghjk
;PKsh p{zd bJh fgqT[-fgqT[ dk oNB oNdk j?. fjoB xzv/ j/V/ d/ Fpd ;[BD Bkb
gqhsh eodk j?. n?;/ jh ;zs iB jB. T[BQK d/ o'w o'w ftu, ;ohoe nzr-nzr
ftu Bkw dh gqhs bZrh ns/ Bkw dh fgnk; pDh ofjzdh j?.
;fbb fBtk; i?;/ whB eh B xN? o[fu,
dhge gqrk; xN? gqhfs B gszr eh–
e[;w ;[pk; i?;' fsqgs B wX[g eT[,
T[vs nek; nk; xN? B fpjzr eh–
xNk xBx'o w'o ukfsqe fod? T[bk;,
Bkd pkd ;[fB ofs xN? B e[ozr eh–
s?;/ fgqn g/qw o; of;e o;kb ;zs,
xNs B fsq;Bk gqpb nzr nzr eh– 424–
(efpZs ;tZJhJ/ GkL r[odk; ih)

;qh r[o{ noiB d/t ih B/ th ;zsK dh gqhsh dk f}eo ehsk j? L—

pkoj wkjk eEk gqwkD (274)


;b' e –
fsnes ibz Bj iht whBz Bj fsnkfr ukfsqe w/x wzvbj–
pkD p/Xzu e[oze Bkdz nfb pzXB e[;w pk;Bj–
uoB ewb ouzfs ;zsj BkBe[ nkB B o[us/– 1–
w[y v/ykT{ gbe Sfv nkB B v/T{ fus[–
ihtD ;zrw[ fs;[ XDh jfo BkBe ;zsK fws[– 2–
gT[V h–
fiT[ wS[bh fpB[ gkDhn? feT[ ihtD[ gkt?–
p{zd ftj{Dk ukfsqe' feT[ efo fsqgskt?–
Bkd e[ozefj p/fXnk ;Bw[y T[fm Xkt?–
Gto[ b'Gh e[;w pk;[ ek fwfb nkg[ pzXkt?–
fsT[ ;zs iBk jfo gqhfas j? d/fy do;[ nkxkt?– 12–
(nzr 708)

s/ok iB[ okw o;kfJfD wksk–


g/w
q o;k fBfX ik eT[ T[gih S'fv B esj{ iksk– 1– ojkT[–
p?ms jfo jfo, ;'ts jfo jfo, jfo o;[ G'iB yksk–
nm;fm shoE wiB[ ehB', ;kX{ X{oh Bksk– 1–
;cb[ iBw[ jfo iB ek T[gfink, fifB ehB' ;T[s[ fpXksk–
;rb ;w{b b? T[Xo/ BkBe, g{oB pqjw[ gSksk– 2–
(nzr 532)

fJ; bJh g{oB gqG{ fgnko/ ;zs Grs gqG{ gqwkswk Bkb fwbkT[D bJh
;dk ;jkfJe j[zd/ jB. fi; soQK Bkwd/t ih B/ fsqb'uB ~ doFB eokJ/ ;B.

;kyh—Grs Bkwd/t ih s/ fsqb'uB ih


Grs Bkwd/t ih dk iBw ;zB ÀÁÆÀ ~ fgzv Bo;h pkwDh, f}bQk
;skok (wjkokFNo) ftu fgsk dkw ;/Nh ih d/ xo wksk r'Bk pkJh dh e[Zy'I
j'fJnk. nkg ih pkbe nt;Ek s'I jh Xkofwe o[uh s/ FoXk GktBk d/ XkoDh
;B. GkJh r[odk; ih d/ eEB nB[;ko fJe tko Bkwd/t ih dk fgsk fe;/ ezw

pkoj wkjk eEk gqwkD (275)


bJh d{o fgzv frnk. ikD ;w/I nkgD/ EK i' nkg jo o'} mke[oK ~ (G'r
brkfJnk) g{fink eod/ ;B, Bkwd/t ih ~ (G'r brkT[D) mke[o g{iB eoBk
efj rJ/. Bkwd/t ih B/ fJFBkB eoe/, egb rK dk d[ZX u' e/, mke[oK dk
fJFBkB eok e/ d[ZX mke[oK nZr/ oZy fdZsk. GktBk s/ fB;u/ Bkb jZE i'V e/
p/BshnK eoB bfrnk fe mke[o ih ! nkg G'r brkT[. fdnkb{ j' e/ tkfjr[o{
ih B/ gqsZy Grs ih ~ doFB fdZs/. Grs ih B/ tkfjr[o{ ih ~ ;'B/ dh eN'oh
Bkb d[ZX SekfJnk. fJj gq;zr Grs Bkwd/t ih B/ nkgDh pkDh nzdo fJ;
soQK do;kfJnk j? L—
d{X[ eN'o? rvt? gkBh– egb rkfJ Bkw? d[fj nkBh– 1–
d{X[ ghT[ r'fpzd/ okfJ– d{X[ ghT[ w/o' wB[ gshnkfJ–
Bkjh s xo e' pkg[ fo;kfJ– 1– ojkT[–
;['fJB eN'oh nzfwqs Goh– b? Bkw? jfo nkr? Xoh– 2–
J/e[ Grs[ w/o/ fjod/ p;?– Bkw/ d/fy BokfJB[ j;?– 3–
d{X[ ghnkfJ Grs[ xfo rfJnk– Bkw/ jfo ek do;B[ GfJnk– 4– 3–
(nzr 1163)

Grs Bkwd/t ih dh SZgoh pzBQDh, w'Jh rT{ f}zdk eoBh, jzekoh


pqkjwDK ~ d/j[ok c/o e/
njzekohnk fBzdek fgfm d/fJ Bkwd/T[ w[fy bkfJnk–

nkfd ekoi tkfjr[o{ ih B/ gqsZy j' e/ ehs/ jB. g{opb/ ej/ ;ko/ gq;zr
GkJh r[odk; ih B/ fJ; soQK do;kJ/ jB-
ezw fes? fgT[ ufbnk, Bkwd/T[ B' nkfy f;XkfJnk.
mke[o dh ;/tk eoh d[X[ ghnktD[ efj ;wMkfJnk.
Bkwd/T[ fJ;BkB[ efo egb rkfJ d[fj e? b? nkfJnk.
mke[o B' BQktkfb e? uoD'de[ b? fsbe[ uVQkfJnk.
jfE i'fV fpBsh eo? d[X[ ghnj[ ih r'fpzd okfJnk.
fBjuT[ efo nkokfXnk j'fJ dfJnkb[ do;[ fdybkfJnk.
Goh eN'oh Bkwd/ft b? mke[o B' d[X[ ghnkfJnk.
rkfJ w[Jh ihtkfbUB[ Bkwd/t dk Sgo[ SkfJnk.

pkoj wkjk eEk gqwkD (276)


c/fo d/j[ok ofyUB[ ukfo toB b? g?oh gkfJnk.
Grs iBk dk eo/ eokfJnk– 11–
(tko 10, gT[Vh 11)

j;s y/bs s/o/ d/j[o/ nkfJnk–


Grfs eos Bkwk gefo T[mkfJnk– 1–
jhBVh ikfs w/oh ikfdw okfJnk–
Shg/ e/ iBfw ekj/ eT[ nkfJnk– 1– ojkT[–
b? ewbh ufbU gbNkfJ–
d/j[o? gkS? p?mk ikfJ– 2–
fiT[ fiT[ Bkwk jfo r[D T[uo?–
Grs iBK eT[ d/j[ok fco?– 3– 6–
(nzr 1164)

fJ; Fpd nzdo ;gZFN nkfJnk j? fe @@Bkw/ jfo ek do;B[


GfJnk –## Gkt Bkwd/t ih ~ joh dk gqsZy doFB j'fJnk. fJj doFB
j'fJnk r[opkDh B/ fejk j?. fJj gfjbh tko Bkwd/t ~ tkfjr[o{ ih d/ doFB
j'J/ jB. fJ; T[gozs j'o eJh gq;zr jB doFB eoB eokT[D d/. fJe otkfJs
nB[;ko Grs ih ~ ÆÁ tko gqsZy o{g ftu tkfjr[o{ ih d/ doFB j'J/ ;B.
Grs Bkwd/t ih rqfj;sh ;B. nkg ih d/ uko g[Zso BokfJD, wjkd/t,
r'fpzd, ftZmb ns/ fJe ;g[Zsoh fbzpkpkJh ;h. Grs Bkwd/t ih fiE/ Grsh
Gkt pzdrh ftu bhB ;B,
r'fpzd r'fpzd r'fpzd ;zfr Bkwd/T[ wB[ bhDk–
(nzr 487)

T[E/ nkg ih B/ L—
Bkwd/T[ BkokfJD gkfJnk–
r[o G/Ns nby bykfJnk–
(nzr 874)

Bkwd/t jo ihT[ p;fj ;zfr–


(nzr 1192)

pkoj wkjk eEk gqwkD (277)


Grs Bkwd/t ih dh wfjwk ;[D e/ Grs fsqb'uB ih d/ wB nzdo FoXk
j' nkJh sK Grs Bkwd/t ih gk; doFB eoB bJh fsqb'uB ih rJ/ ;B.
Bkwd/t Gkt/I ;tk;-;tk; f;woB eod/ ;B, go ;z;kfoe feos ftu bfrnk
Bkwd/t ih ~ t/y e/ fsqb'uB ih d/ wB ftu Fzek j'Jh fe fJj sK wkfJnk ftu
yus j?. fJ; dk f}eo Grs epho ih d/ ;b'eK nzdo fJ; soQK
nkfJnk j? L—
Bkwk wkfJnk w'fjnk ej? fsb'uB[ whs–
ekj/ Shgj[ SkfJb? okw B bktj[ uhs[–
(nzr 1375)

Bkwk ej? fsb'uBk w[y s/ okw[ ;zw_kfb–


jkE gkT[ efo ekw[ ;G[ uhs[ fBoziB Bkfb–
(nzr 1375)

GkJh r[odk; ih d/ eEB nB[;ko Grs Bkwd/t ih s/ fsqb'uB Grs ih


fJeZm/ Grsh eod/ ;B. fsqb'uB ih B/ Bkwd/t ih ~ p/Bsh ehsh fe w?~ Gh
gqG{ gqwkswk d/ doFB eok. w/o/ bJh th mke[o ih ~ p/Bsh eo' fe w?~ doFB
d/D sK Bkwd/t ih
j'fJ ftu'bk nkD fwbkt?–

doFB eok fdzd/ ;B fsqb'uB ih ~. fJj ;kok gq;zr GkJh r[odk; ih


B/ fJ; soQK eEB ehsk j?—

Grs Bkwd/t ih B/ Grs fsqb'uB ih ~ fiE/ feos eo', Bkw ig', tzv
Se' dh gq/oBk ehsh, T[E/ ftu'bk pD e/ fsqb'uB ih ~ tkfjr[o{ ih d/ doFB
th eok fdZs/ ;B—
do;B[ d/yD Bkwd/t Gbe/ T[fm fsqb'uB[ nkt?.
Grfs eofB fwfb d[fJ iD/ Bkwd/T[ jfo ufbs[ ;[Dkt?.
w/oh Gh efo p/Bsh do;B[ d/yK i/ fs;[ Gkt?.
mke[o ih B' g[fSU;[ do;B[ fet? fsqb'uB[ gkt?.
jf; e? mke[o p'fbnk Bkwd/T[ B' efj ;wMkt?.
jfE B nkt? G/N[ ;' s[f; fsqb'uB w? w[fj bkt?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (278)


jT[ nXhB[ jK Grs d/ gjz[fu B jzxK Grsh dkt?.
j'fJ ftu'bk nkfD fwbkt?– 12–
(tko 10, gT[Vh 12)

Grs fsqb'uB ih d/ ihtB pko/ pj[sh ikDekoh BjhI fwbdh. ftdtkBK


B/ fJj ;Ekfgs ehsk j? fe T[jBK dk iBw ÀÁÅÇ Jh;th ~ t?F e[b ftu
j'fJnk ;h. eJh ftdtkB T[jBK ~ pqkjwD e[b Bkb ;pzfXs dZ;d/ jB. pj[s/
ftdtkBK dk wZs j? fe fsqb'uB ih dk iBw wjkokFNo ftu F'bQkg[o f}bQ/ d/
fgzv tko;h ftu j'fJnk, go e[M ftdtkB efjzd/ jB fe T[j T[so gqd/F d/
izwgb ;B, gzqs{ wro'I T[j wjkokFNo d/ tk;h j'J/.

fsqb'uB ih d/ FpdK dh p'bh T[&&Zs/ wokmh ozr gqsZy j?. T[jBK dhnK
ouBktK ftu, @Bdh BkEz# #sk u/# @okw u/# fJfs:kfde Fpd T[jBK d/
wjkokFNo fJbke/ Bkb ;pzfXs j'D ~ gqwkfDs eod/ jB. dkd{ gzEhnK d/
@;otKrh rzqE# ftu E'Vh fsqb'uB ih dh pkDh ns/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ns/ GkJh
r[odk; ih dhnK tkoK ftu'I fsqb'uB ih ns/ Bkwd/t ih d/ ;wekbh nEtk
fwZso j'D dk gsk bZrk j?. Bkwd/t tKr T[jBK Gh fwqs{ d/ nkrwB ;pzXh G?n
s'I w[es eoB bJh @phmb# nZr/ ;jkfJsk bJh p/Bsh ehsh j?. fJjBK ;ko/
gqwkDK s'I T[jBK dk wokmh j'Dk ;kps eodk j?.

fsqb'uB ih dk fdjKs ÀÂÂÄ Jh;th ftu j'fJnk wzfBnk frnk j?. ;qh
r[o{ rzqE ;kfjp ftu nkg ih d/ f;oh okr[ ns/ XBk;oh okr ftu fJe fJe ns/
r{ioh okr ftu d' Fpd uVQkJ/ rJ/ ;B. T[BQK XBk;oh okr ftu wB[Zy ~
f;fynk fdZsh j? fe wB[Zy d/ wzd/ uzr/ eow T[; d/ ehs/ eowK dk gfoDkw j?.
fJ; bJh wzd/ eowK bJh BkokfJD ~ fBzdDk G[Zb j?, :Ek L—
BkokfJD fBzdf; ekfJ G{bh rtkoh–
d[feqs[ ;[feqs[ Eko' eow[ oh–
(nzr 695)

;/i ;[jkth ;op ;[y j[fD d[yk Bkjh ikfJ–


okw ftnkge gqG{ Bkb fwbD eoe/ j[D iht o{g fJ;soh dh nzsjeoB
o{g ;/ik ;'jDh bZrdh j? feT[Ife fJ; ~ ;ko/ jh ;[y gqkgs j' rJ/ jB ns/ j[D

pkoj wkjk eEk gqwkD (279)


d[ZyK dh e'Jh irQk BjhI ojh.
d[y[ Bkjh ;G[ ;[y[ jh j? o/ J/e? J/eh B/s?–
(nzr 1302)

BkBe d[y[ ;[y[ ftnkgs Bjh fiE? nksw okw gqrk;[–


(nzr 1414)

fJS g[Bh tvGkrDh to[ gkfJnk jfo okfJ–


tZv/ GkrK tkbh iht-fJ;soh dh fJZSk Gkt wB'ekwBk g{oh j' rJh j?,
feT[Ife fJ; B/ joh okik gqG{ gsh to gqkgs eo fbnk j?.
nekb w{ofs to[ gkfJnk nfpBk;h Bk ed/ wo? B ikfJnk–
(nzr 78)

feT[Ife L—
fJ; ir wfj g[oy[ J/e[ j? j'o ;rbh Bkfo ;pkJh–
(nzr 591)

nEtk L—
jfo w/o' fgo[ jT[ jfo eh pj[ohnk–
(nzr 591)

iht o{g fJ;soh B/ n?;k gqG{ gsh to gk fbnk j? fi; dk f}eo Grs
epho ih B/ nkgDh pkDh ftu fJ; soQK ehsk j? L—
sB[ o?Bh wB[ g[B ofg efo jT[ gkuT[ ss poksh ¹
okw okfJ f;T[ Gktfo b?jT[ nksw fsj ozfr oksh ¹ 1 ¹
rkT[ rkT[ oh d[bjBh wzrbukok ¹
w/o/ frqj nkJ/ okik okw Gskok ¹ 1 ¹ ojkT[ ¹
BkfG ewb wfj p/dh ofu b/ pqjw frnkB T[ukok ¹
okw okfJ ;' d{bj[ gkfJU n; tvGkr jwkok ¹ 2 ¹
;[fo Bo w[fB iB eT[se nkJ/ e'fN s/sh; T[ikBK ¹
efj epho w'fj fpnkfj ub/ j? g[oy J/e GrtkBk ¹ 3 ¹
(nzr 482)

pkoj wkjk eEk gqwkD (280)


fwfb ;jhnk wzrb[ rktjh rhs r'ftzd nbkfJ–
j[D fJ; tvGkrD iht o{gh fJ;soh Bkb fwb e/ ;kohnK ;j/bhnK
nbkg eoe/ r'ftzd d/ wzrbwJh rhs rkT[IdhnK jB—
nktj[ G?D/ rfb fwbj nzfe ;j/bVhnkj–
fwfb e? eoj ejkDhnk ;zwqE ezs ehnkj–
;ku/ ;kfjp ;fG r[D nT[r[D ;fG n;kj– 1–
(nzr 17)

wfB ukT[ GfJnk gqG nkrw[ ;[fDnk–


jfo wzrb[ rkT[ ;yh frqj[ wzdo[ pfDnk–
(nzr 921)

feT[Ife j[D T[jBK ~ tkfjr[o{ o{g gsh i?;k e'Jh B}o BjhI nkT[Idk.

jfo i/jk nto[ B fd;Jh e'Jh d{ik bt? B bkfJ–


j[D T[jBK tvGkrh iht o{g fJ;sohnK ~ gqG{ gsh i?;k j'o e'Jh fdykJh
jh BjhI fdzdk. j'o fe;/ d{i/ ~ T[; d/ pokpo dk BjhI ;wMdhnK Gkt T[;
tkfjr[o{ gsh d/ Bkb fe;/ j'o dk w[ekpbk jh BjhI ehsk ik ;edk.
i?;k s{ s?;k s[jh fenk T[gwk dhi?–
(nzr 858)

bbk sk e? bt? B e'T{– J/efj nkfg nto Bj j'T{–


(nzr 252)

nto[ B dh;? fe;[ ;kbkjh fs;fj ;ohe[ B e'Jh–


gqDtfs BkBe[ dk;fB dk;k r[owfs ikfBnk ;'Jh–
(nzr 597)

jbs[ gbs[ ;tkfoUB[ fBjub fdshnB[ ikfJ–


T[; gqG{ gsh B/ iht-fJ;soh dk b'e gqb'e ;tko fdZsk j? ns/ fJ; ~
;j/bhnK ;w/s ;fs;zr o{gh nEtk ;o{g o{gh fBjub gZek EK p]fFF eo fdZsk
j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (281)


d't? Ekt oy/ r[o ;{o/–
jbs gbs gkopqjfw ;tko/ ekoi j'J/ ;rb/ g{o/–
(nzr 825)

BkBe pXk xo sjK fiE? fwos[ B iBw iok–


(nzr 44)

XqÞ nNb[ nij{ B NfoU


(nzr 1105)

;z;ko ;kro s/ ofynB[ pj[fV B iBw? XkfJ–


T[; gqG{ B/ iht o{gh ifrnk;{ ;z;ko ;wz[do s'I pukn bJ/ jB ns/ iht
o{g fJ;soh d[pkok iBw woB d/ r/V ftu BjhI g?Idh L—
s/o/ ihn s{ ;d jh ;kEh–
;z;ko ;kro s/ efY d/ jkEh– (nzr 563)

fijtk J/e nB/e r[D so/ BkBe uoDh gkfJ–


r[o{ BkBe d/t ih \[owkT[Id/ jB fe ;kvh ihG fJe j? go nekb g[oy
tkfjr[o{ ih d/ r[D p/nzs jB ns/ ;z;ko d/ fisB/ wB[Zy so/ jB, T[j ;G gqG{
dh uoDhI g? e/ jh so/ jB.
s/o/ etB etB r[D efj efj rktk s{ ;kfjp r[Dh fBXkBk–
s[woh wfjwk pofB B ;keT[ s{z mke[o T{u GrtkBk– 1–
(nzr 734)

J/e ihj r[D etB pykB/– ;j;cBh ;/y nzs[ B ikB?–


BtsB Bkw ig? fdB oksh fJe[ r[D[ Bkjh gqG efj ;zrk–
(nzr 1083)

fijtk J/e etB r[B ejhn?–


p/;[wko p/nzs ;[nkwh s/o' nzs[ B feBjh bjhn?–
(nzr 674)

pkoj wkjk eEk gqwkD (282)


cbr[fD fBs ;bkjhn? fi; B' fsb[ B swkfJ– 13–
fJ; bJh cZrD d/ wjhB/ ftu T[; gqG{ gowkswk ~ fBZs jh ;bkj[Dk
ukjhdk j? fi; ~ fsb fizBh th nEtk fsb wkso th nkgDh tfvnkJh
eotkT[D dh swk BjhI j? Gkt bkbu BjhI j?.
tvk dksk fsb[ B swkfJ–
(ig[ ih, nzr 5)

i/ ;fG fwfb e? nkyD gkfj–


tvk B j't? xkN Bk ikfJ–
(nzr 9)

go T[; gqG{ gowkswk dh f;cfs eoB Bkb iht ~ cb jh fwbdk j?.


fiB jfo ifgnk ;/ jfo j'J/ jfo fwfbnk e/b e/bkbh–
(nzr 667)

B'N L— r[Dh frnkBh wjK g[oFK, eEk tkueK s/ gqukoeK ~ ;fBwo


p/Bsh j? fe fJ; nzsb/ Fpd @@fifB fifB Bkw[ fXnkfJnk## dh noE thuko
cZrD d/ wjhB/ d/ Bkb jh eoe/ eEk dh ;wkgsh eoBh ih.

irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih s[ykoh okr[ nzdo pkoj wkjk dh ;zg{oB
thuko eofdnK p]fFF eod/ jB fe fi; t/b/ fJ; iht-fJ;soh ~ gsh
gow/Fo nv'b nt;Ek ftu nk e/ fwb gJ/ jB, T[; bJh pkoQK wjhB/, ;kohnK
o[ZsK, fEZsK, fdB-tko, xVh, wj{os s/ gb ;G uzr/ j' rJ/ jB. id'I fgnko/
gqG{ fwb gJ/ sK T[; B/ ;ko/ ekoi ;tko fdZs/, feT[Ife eosk g[oy nkg ;G
fpXhnK ~ ikDdk j?. fi; gsh gow/Fo B/ iht-fJ;soh fFzrkoh, T[; ~
fgnkoh bZr rJh. id'I iht-fJ;soh dk gsh Bkb fwbkg j'fJnk sd'I T[j gsh
dk g/qw wkDdh j?. id gsh gow/Fo B/ iht-fJ;soh ~ okftnk sK iht o{gh
fJ;soh d/ fjod/ o{gh xo ftu FoXk o{gh ;/i ;'GBhe j' rJh. ;fsr[o{ d[nkok
T[; d/ wZE/ #s/ Gkr gqrN j' frnk. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe fijVh iht-
fJ;soh fdb ftu nkgD/ gqhsw ~ f;wodh j? ns/ T[; d/ fwbkg dk o; wkDdh
j?, T[; ~ wkB' joh o{g gsh gZek ;[jkr gqkgs j' frnk j?.

pkoj wkjk eEk gqwkD (283)


p/d; wkj, o[sh fEsh tko Gb/–
xVh w{os gb ;ku/, nkJ/ ;jfi fwb/–
gqG fwb/ fgnko/, ekoi ;ko/, eosk ;G fpfX ikD?–
fifB ;hrkoh, fs;fj fgnkoh, w/b GfJnk ozr wkD?–
xfo ;/i ;[jkth, ik fgfo okth, r[ow[fy w;sfe Gkr'–
BkBe nfjfBf; okt? gqhsw[, jfo to[ fEo[ ;'jkr'– 17–
(nzr 1109)

fifB fifB Bkw[ fXnkfJnk fsB e/ eki ;o/–


jfo r[o[ g{ok nkokfXnk dorj ;fu yo/–
;op ;[yk fBfX uoD jfo GT[ib[ fpyw[ so/–
g/qw Grfs fsB gkJhnk fpfynk Bkfj io/–
e{V rJ/ d[fpXk B;h g{oB ;fu Go/–
gkopqjw[ gqG[ ;/td/ wB nzdfo J/e[ Xo/–
wkj fdt; w{os Gb/ fi; eT[ Bdfo eo/–
BkBe[ wzr? do; dkB[ feogk eoj[ jo/– 14– 1–

j[D ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki fJ; pkoj wkjk dh nzsbh gT[Vh
ftu Bkw fXnkT[D dk cb dZ;d/ jB L—

fifB fifB Bkw[ fXnkfJnk fsB e/ eki ;o/–


;fsr[o{ ih p]fFF eod/ jB fe fiBQK-fiBQK ihtK B/ tkfjr[o{ d/ Bkw ~
fXnkfJnk j?, T[BQK d/ ;ko/ ezw g{o/ j' rJ/ jB.
ekoi ;to? wB gqG[ fXnkJhi?– (nzr 913)

fifj fifj jfo e' Bkw[ ;w_kfo–


s/ Gt ;kro T[so/ gkfo– 2–
(nzr 1186)

jfo r[o[ g{ok nkokfXnk dorj ;fu yo/–


fiBQK ihtK B/ g{o/ r[o{ d[nkok nekb g[oy d/ Bkw dk nokXB Gkt

pkoj wkjk eEk gqwkD (284)


f;woB ehsk j?, T[j gqG{ gowkswk dh ;Zuh dorkj ftu uzr/ ;funko j'J/ jB.
i' iB jfo gqG jfo jfo ;oDk fsB dorj jfo jfo d/ tfvnkJh–
XzB[ XzB[ ;kpkf; ej? gqG[ iB eT[ iB BkBe w/fb bt/ rfb bkJh–
(nzr 493)

;op ;[yk fBfX uoD jfo GT[ib[ fpyw[ so/–


joh gow/Fo d/ Bkw o{gh uoB ;ko/ jh ;[ZyK dk ]}kBk jB. fiBQK ihtK
B/ Bkw o{gh uoBK dk nk;ok fbnk j?, T[j efmB ;z;ko ;wz[do s'I ;"y/ jh so
iKd/ jB.
uoB ewb ifg ;kro[ sfonk Gtib T[so/ gkok–
BkBe ;ofD g{oB gow/;o[ s/ok nzs[ B gkoktkok–
(nzr 784)

g/qw Grfs fsB gkJhnk fpfynk Bkfj io/–


T[jBK ihtK B/ g/qwk Grsh okjhI gow/Fo tkfjr[o{ ~ gqkgs eo fbnk j?,
fi; eoe/ T[j ftfFnK dh nZr ftu BjhI ;Vd/ Gkt wkfJnk ftu ieV/ BjhI
iKd/.
;ku[ ej"I ;[B b/T[ ;G? fifB g/qw ehU fsB jh gqG gkfJU–
(d;w rzzqE)

e{V rJ/ d[fpXk B;h g{oB ;fu Go/–


T[BQK d/ nzdo'I M{m nkfde fteko ub/ rJ/ jB, d[fpXk dk BkF j' frnk
j? s/ T[j g{oB o{g ftu ;Zu Bkb bpk-bp j' rJ/ jB.

gkopqjw gqG[ ;/td/ wB nzdfo J/e[ Xo/–


T[j Bkw o;hJ/ ifrnk;{ gkoktko s'I ofjs gqw/Fo dk Bkw jh iZgd/ jB
ns/ wB nzdo th fJe gqw/Fo dk jh fXnkB Xod/ jB.
J/e' ifg J/e' ;kbkfj– J/e[ f;wfo J/e' wB nkfj–
J/e; e/ r[B rkT[ nBzs– wfB sfB ikfg J/e[ Grtzs–
(nzr 289)

pkoj wkjk eEk gqwkD (285)


wkj fdt; w{os Gb/ fi; eT[ Bdfo eo/–
fiBQK ifrnk;{nK T[&&Zgo gow/Fo dh feogk fdqFNh j' iKdh j?, T[jBK d/
pkoK wjhB/, ;ko/ fdB, ;kohnK xVhnK ;cb jB L—
gjo w{os gb rkts rkts r'ftzd r'ftzd tykBh–
(nzr 404)

BkBe[ wzr? do; dkB[ feogk eoj[ jo/– 14– 1–


BkBe r[o{ ih c[owkB eod/ jB fe j/ nekb g[oy tkfjr[o{ ih ! w?I nkg
ih d/ doFBK dk dkB wzrdk jK. feogk eoe/ w?~ nkgDk doFB p]F'.
do;B wkrT[ d/fj fgnko/–
s[woh ;/tk eT[B eT[B B sko/– 1–
(nzr 386)

do;[ d/fj XkoT[ gqG nk;–


fBs BkBe[ fust? ;u[ nodkf;–
(nzr 900)

;rb r[Dk e/ dks/ ;[nkwh fpBT[ ;[Bj[ fJe dhBk–


d/j[ do;[ BkBe pfbjkoh ihnVk pfb pfb ehBk–#
(nzr 1117)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k– tkfjr[o{ ih eh csfj–

K K K

pkoj wkjk eEk gqwkD (286)


;jkfJsk ;{uh g[;seK

ÀH Gkr gfjbk ns/ d{ik ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih


ÁH Gkr gfjbk ;qh d;w rzqE ;kfjp ih
ÂH r[o gqskg ;{oi rzqE u{VkwfD eth Gk L ;zs'y f;zx ih
ÃH ;qh r[o{ gzE gqekF wjKeth frnkBh frnkB f;zx ih
ÄH gqkuhB gzE gqekF GkJh osB f;zx ih Gzr{
ÅH r[og[o gqekF eft ;zso/B gq/w f;zx ih
ÆH stkoh] r[o{ ]kb;k frnkBh frnkB f;zx ih
ÇH ;zgqdkJh Nhek ;qh nwho Gzvko ;zs feogkb f;zx ih
(d{ih g'Eh)
ÈH nkfd ;qh r[o{ rzqE ;kfjp doFB frL jopz; f;zx ih
fBoD?
À¿H pkoj wkjk fszB/ fgzqL ;fspho f;zx ih
ÀÀH pkoj wkjk wKM ;Nhe frL w'jB f;zx ih T[obkDk
ÀÁH nzfwqs o; (Gkr gfjbk) frL ;[oihs f;zx ih ;'Xh
ÀÂH r[otke ukBD (Gkr gfjbk);zs frL joh f;zx ih ozXktk
ÀÃH pkoj wkjk ;Nhe fgzqL rzrk f;zx ih
ÀÄH noE Gkt gqdhgek s[ykoh vkL ;zs w[yfsnko f;zx ih ;kozr
pkoj wkjk
ÀÅH wfjwk gqekF ;o{g dk; ih GZbk
ÀÆH r[o fpbk; gkL S/thI ;zgkde f;zx ;kfjp frL i'frzdo
f;zx ih t/dKsh
ÀÇH r[o fpbk; gkL À¿ GkJh e'fJo f;zx ih s/ ;[Zyk f;zx ih

pkoj wkjk eEk gqwkD (287)


ÀÈH tkoK s/ efpZs ;t?:/ GkJh r[odk; ih
Á¿H wjkB e'F s/ r[owfs wkoszv GkJh ekBQ f;zx ih BkGk
ÁÀH f;Zy gzE ftFt e'F vkL osB f;zx ih iZrh
ÁÁH r[owfs fBoD: Gzvko frnkBh bkb f;zx ih
ÁÂH w[ytke gqekF f;zx ;kfjp frL wZb f;zx ih
(Gkr gfjbk s/ d{ik)
ÁÃH eEk gqwkD ;kro ## ## ## ##
ÁÄH gzikph pkoKwkj/ fgnkok f;zx ih gdw
ÁÅH ;koe[sktbh gzfvs jofdnkb f;zx ih
ÁÆH ftuko wkbk gzfvs nBkE ih
ÁÇH w'yF gzE gzfvs r[bkp f;zx ih
ÁÈH ;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp GkJh tho f;zx ih
¿H r[o{ rzqE ftuko e'F fgnkok f;zx ih gdw
ÂÀH s[e-sseok ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nekbh e"o f;zx ih
ÂÁH uko ;kfjp}kd/ fgnkok f;zx ih gdw
ÂÂH ;kvk fJfsjk; fgzqL ;fspho f;zx ih
ÂÃH ;eb Xow w? rqfj;s gqXkB[ j? f;zx ;kfjp frL wZb f;zx ih
ÂÄH r[otke ftFk gqp'X ## ## ## ##
ÂÅH FjhdkfB-t\k ns/ rzfi-FjhdK nZbk :ko ]K ih i'rh
ÂÆH g'j dhnK oksK ;[fozdo f;zx ih ]kb;k

L L L

pkoj wkjk eEk gqwkD (288)

You might also like