Professional Documents
Culture Documents
1>;fsr[o gq;kfd–
bwrh mwhw
kQw pRmwx sseok
b/ye
f;zx ;kfjp frnkBh wZb f;zx
iE/dko, s]s ;qh e/;rV ;kfjp,(;qh nBzdg[o ;kfjp)
;kpek j?Zv rqzEh, ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp.
;qh nzfwqs;o ;kfjp.
WWW.Jathedargianimalsingh.com
;zg kde
f;zx ;kfjp frnkBh nwoihs f;zx, rqzEh
(n?wH J/H Xow nfXn?B)
;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp,
;qh nzfwqs;o ;kfjp.
WWW.singhsahibgianiamarjitsingh.com
gqekFe L-
nzfwqs;o
ISBN : 93-80323-80-0
G/Nk L 200^-
gqekFeL-
(Printed in India)
K K K
nkfd eEB
r[o{ ;kfjpkB B/ r[o{ ekb d/ ;w/I s'I jh ;w[Zuh r[opkDh okjhI, ;w[Zuh
wB[Zysk ~ tfjwK GowK ftu'I eZY e/ ;op ftnkge gohg{oB gqwkswk Bkb
i[VB dk T[gd/F fdZsk j?. r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko L-
ft;[J/ uf;nk xVhnk gjok
fEsh tkoh wkj[ j'nk–
;{oi[ J/e' o[fs nB/e–
BkBe eos/ e/ e/s/ t/;– 2–
(nzr 12)
fi; soQK ;{oi fJe j? s/ o[ZsK, fEZsK, tko, wjhB/ nB/e jB, fJ;/ soQK
nekb g[oy tkfjr[o{ ih fJe j? s/ T[j ;op ftnkge j?. Grs epho ih dk
;z[do \[owkD j? L-
;{oi uzd[ eofj T[ihnkok–
;G wfj g;fonk pqjw g;kok–
(nzr 329)
;kfjfse ouBk d/ o{g ftu pkoj wkjk dk iBw @@yN fos{## d/ ftek;
s'I j'fJnk dZf;nk j?. ;z;feqs ;kfjs ftu ofus @fos{ ;zjko# eth ekbh dk;
dk @yN fos{# dk toDB fJe ;[zdo Bw{Bk j?.
ngGqzF ;kfjs ftu npd[b ofjwkB w[bskBh ns/ fjzdh d/ eth wbe
w[jzwd ikfJ;h nkfd @yN fos{# d/ ou?sk wzB/ iKd/ jB, go gzikph ;kfjs
nzdo fbysh o{g ftu ;G s'I g[okDk @pkoj wkjk# s[ykoh okr[ nzdo ;qh r[o{
BkBe d/t ih dk wzfBnk iKdk j? ns/ d' pkoj wkj/ d;w rzqE nzdo nzfes
;qh nzfwqs;o.
w'pkfJb Bz L 09417542974
WWW.Jathedargianimalsingh.com
;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp ih nzdo jo o'} nzfwqs t/b/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk gqekF eoB ns/ gftZsq j[ewBkwk b?D dh ;koh wo:kdk fJ; gqeko
j? L—
;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gktB ;o{g ;qh nekb s]s ;kfjp ih fty/,
e'mk ;kfjp d/ gftZsq n;EkB s'I ndp ;fseko ;fjs fJ; soQK jfowzdo
;kfjp nzdo jo o'} nzfwqs t/b/ fbnkfJnk iKdk j? L—
nzfwqs t/b/ jo o'} dh soQK ;qh nekb s]s ;kfjp ih fty/ fi; ;w/I
Brkouh f;zx Brko/ #s/ u'N brkT[Idk j?, Gkt Brkok tikT[Idk j? sK T[; ;w/I
f;zx ;kfjp rzqEh iK j?&&Zv rzqEh ;Zuyzv ;qqh jfowzdo ;kfjp ih e'mk ;kfjp ih
fty/ wZEk N/ed/ jB, ns/ e'mk ;kfjp ih nzdo'I rzqEh iK j?&&Zv rzqEh nekb s]s
;kfjp ih, f;zx ;kfjp ih d/ rb ftu c[ZbK dk f;jok gkT[Id/ jB. fJ; T[gozs
f;zx ;kfjp ih ;zy/g nodk; eoe/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gktB ;o{g nkgD/
;h; T[&&Zgo b?Id/ jB. u"o podko f;zx ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih T[&&Zgo u"o eodk
j?. d' u'pdko f;zx nZr/-nZr/ ubd/ jB ns/ ;zrsK dk mkmK wkodk fJeZm jZE
i'V ;fsr[o{ ih d/ ;fseko ftu fgZS/-fgZS/ ubdk j?. fJ; soQK f;zx ;kfjp ih
;qh nekb s]s ;kfjp s'I gktB ;o{g ~ b? e/ ;fji/-;fji/ gT[VhnK T[sod/
jB. ;qh nekb s]s ;kfjp ih d/ (EZb/) ;kjwD/ ;[Bfjoh gkbeh ;kfjp ozr
pozr/ sk}/ c[ZbK Bkb ;ik e/ p/nzs ;zrsK ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ doFBK dh
T[vhe ftu, ;ib B/soK ;fjs g/qw Bkb t?okr d/ Fpd gVQdhnK jB. j}{o
d/ doFB eofdnK ;ko ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ~ (;h; M[ek) w;se N/e e/
ndp ;fseko Bkb gktD ;o{g ~ gkbeh ;kfjp ftu ;[F'fGs ehsk iKdk j?.
d{o'I d[okfvT[I d/F ftd/F s'I nkJhnK ;zrsK s/ jo o'} d/ B/wh g/qwh Ffjo dh
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo r[o{ ek ehosBh okrh iEk fJ; ;w/I @@do;B[
d/fy ihtk r[o s/okHHHH## fJj ;EkJh oZy e/ pV/ g/qw Bkb ehosB eo oj/ j[zd/
jB. gkbeh ;kfjp d/ nktD s'I ehosB pzd j' iKdk j? ns/ ;zrs ;qh jfowzdo
;kfjp d/ nzdo jZE i'V e/ yVh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ doFBK dh T[vhe
ftu jz[dh j?. ;qh jfowzdo ;kfjp d/ pkjo'I f;zx ;kfjp ih ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
d/ ;o{g ~ nkgD/ ;h; T[&&Zgo b? e/ s/ u"o podko u"o eofdnK, ;qh jfowzdo
;kfjp d/ nzdo fbik e/ wzih ;kfjp d/ T[&&Zgo gktB ;o{g ~ ;[F'fGs eod// jB.
fJ; ;w/I ;tZJhJ/ gVQB tkb/ g/qwh tkoh-tkoh ;tZJhJ/ gVQd/ jB ns/ f;zx ;kfjp
ih nso bZrh o{z Bkb ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ ;[y nk;D tkb/ o[wkfbnK dh
;/tk eod/ jB s/ u"o podko yb' e/ u"o eodk j?. fJj ;wK g/qwhnK d/ ;tZJhJ/
gVQB s/ nso bZrh o{z Bkb o[wkfbnK d/ ;/tk eoB dk ÀÄ fwzN dk j?. ;[y nk;D
d/ o[wkfbnK dh ;/tk j'D s/ g/qwh f;zx ns/ ;koh ;zrs fwb e/ gVQdh j? L
jw ntr[fD Go/ J/e[ r[D[ Bkjh– nzfwqs[ Skfv fpy? fpy[ ykJh–
(nzr 1406)
fJj ;kok ;tZJhnk gVQQ e/ c/o f;zx ;kfjp s/ ;koh ;zrs fwb e/ gVQd/
jB—
;[ ej[ Nb r[o[ ;/thn?
nfjfBf; ;jfi ;[GkfJ–
do;fB gof;n? r[o{ e?
fJj gzrsh gVQB ;w/I ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF jz[dk j? s/ Bkb jh
fwb e/ gVQd/ ofjzd/ jB L—
iBw woD d[y[ ikfJ–
(nzr 1392)
fJ; T[gozs f;zx ;kfjp ih j[ewBkwk b?Id/ jB ns/ ;koh ;zrs pV/ g/qw
Bkb j[ewBkwk p?m e/ ;[Ddh j?.
L L L
fJE'I sZe d' gT[VhnK dk gkm j[ewBkw/ d/ o{g ftu ;[DkfJnk iKdk j?.
crD d/ wjhB/ dh ;zroKd tkb/ fdB-
cbr[fD nBzd T[gkoiBk jfo ;iD gqrN/ nkfJ–
s'I b? e/
BkBe[ wzr? do; dkB[ feogk eoj[ jo/– 14– 1–
fJE'I sZe j[ewBkw/ d/ o{g ftu d' gT[VhnK gVQhnK iKdhnK jB. pkeh
jo wjhB/ dh ;zroKd ~ fJe-fJe gT[Vh dk jh gkm ehsk iKdk j?. jfowzdo
;kfjp nzdo jo o'} fdB ftu uko j[ewBkw/ bJ/ iKd/ jB—fJe gqekF ;w/I,
d{ik nk;k ih dh tko d/ ehosB dh ;wkgsh wro'I, shik Fkw ~ ;' do
ojokf; ;kfjp d/ gkm T[gozs ns/ u"Ek j[ewBkwk ;wkgsh ;w/I oks ~ fbnk
iKdk j?.
;zroKd tkb/ fdB uko/ j[ewBkfwnK d/ Bkb wjhB/ Bkb ;pzfXs pkoj
wkjk dk Fpd gVQ e/ ;[DkfJnk iKdk j?. pkoj wkjk dh eEk ft;Eko g{ofte
fbyD dk dk; B/ isB ehsk j?. fJ; ftu ;cbsk ;qh r[o{ okwdk; ih B/ jh
p]FDh j?.
(À) ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo ftF/F r[og[opK tkb/ fdB, fi;
soQK ;qh r[o{ okwdk; ih wjkoki dk gqekF r[og[op, s/ j'o gqekF r[og[opK ;w/I
fi; fdB ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo ibQ' th ;ikfJnk iKdk j?, fJ; fdB
Fjhd pkpk dhg f;zx ih d/ eo ewbK Bkb fby/ gktB ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk gqekF ehsk iKdk j? ns/ j[ewBkwk fbnk iKdk j?. fJ; gktD ;o{g ;qh
r[o{ rzqE ;kfjp ih dh fibd T[&&Zgo ;'Bk bZfrnk j'fJnk j?. ;koh fibd ;'B/
Bkb wVQh j'Jh j?, fJ; eoe/ ;o{g uZ[eD ftu Gkoh bZrdk j?. ;'B/ dh fibd
j'D eoe/ fJ; ~ ;[Bfjoh ;o{g fejk iKdk j?. fJ; ;'B/ dh fibd T[&&Zgo
;[Bfjoh nZyoK ftu fJ; soQK fbfynk j'fJnk j? L—
@@fJj phV pkpk dhg f;zx ih Fjhd B/, dwdw/ ;kfjp fty/, ;zws fpL
ÀÆÇÂ ~ fbyh–##
fibd d/ nzdob/ gk;/ ;[Bfjoh nZyoK ftu j'o fJ; soQK th fbfynk
j? L— @@dtkok ;/tk j'Jh À t?;ky ;zws ÀÈÇÇ, fJ; gktD ;o{g d/ e[b gZe/
gZso/ fby/ jB ÆÃÀ s/ okr[ wkbk ;wkgs j[zdh j?. fJ; ;o{g s/ pkoj wkjk wKM
okr[ dk ÅÆ s''I F[o{ j' e/ ÅÇ #s/ ;wkgs j[zdk j?. ;zroKd tkb/ fdB j[ewBkw/
T[gozs wjhB/ Bkb ;pzfXs pkoj wkjk dk Fpd j[ewBkw/ d/ o{g ftu jh ;zrs
fJj gfjbk j[ewBkwk fbnk f;zx ;kfjp frnkBh i;ftzdo f;zx ih j?&&Zv
rzqEh ;Zuyzv ;hq jfowzdo ;kfjp ih B/.
(Á) ;Zuyzv ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo fijVk ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih
dk jo o'} gqekF ehsk iKdk ;h,T[j seohpB nZXh ;dh s'I tZX ;wK ;Zuyzv
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF j[zdk fojk j?. fJ; gktD ;o{g d/ e[b gZe/ gZso/
jh fby/ jB i' ÃÆÀ #s/ okr[ wkbk F[o{ j[zdh j? s/ d{i/ gk;/ okr[ wkbk ;wkgs
jz[dh j?. fJj gktD ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk ;zB ÀÈÇÃ ftu T[; ;w/I
;qh jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF ;h, fi; ;w/I i{B ÀÈÇÃ ~ ;t/o/ uko tZi e/
ÃÄ fwzN #s/ Gkos dh ;oeko B/ Gkosh \"i okjhI N?IeK Bkb s'gK d/ r'fbnK Bkb
;qh jfowzdo ;kfjp ns/ ;qh nekb s]s ;kfjp #s/ jwbk ehsk ;h. Ã i{B dh
;t/o s'I F[o{ j'fJnk jwbk Å i{B sZe brksko X{znKXko r'b/ toQd/ ftu ikoh
fojk. jo gkf;UI r'bhnK, r'fbnK, pzpK, }fjohbhnK r?;K dk whIj toQ fojk
Ä-Å i{B ÀÈÇÃ ~ ;Zuyzv ;qh jfowzdo s/ nekb s]s ;kfjp d/ T[&&Zgo
s'gK d/ r'fbnK Bkb jwbk ehsk frnk. fJ; jwb/ ~ @@Bhbk skok ;?fBe
ekotkJh## Bkw fdZsk frnk, fi; dk Gkt j? fe Bhb/ d;sko/ ;ikT[D tkb/
nekbhnK ~ ]sw eoBk. @@f;Zy gzE ftFt e'F## d/ b/ye B/ fbfynk j? @@Bhbk
skok ;?fBe ekotkJh## ftFt Go d/ f;ZyK bJh thjthI ;dh d/ nzs ftu
tkgfonk ;G s'I tZvk d[yKs j?, fi; ~ @@Bhbk skok ;?fBe ekotkJh## fJ; bJh
fejk frnk j?,feT[Ife fJ; dk wZ[y T[d/F Bhb/ d;sko/ ;ikT[D tkb/ nekbhnK
~ ;'XDk ;h. fJ; ;ke/ Bkb ftFt Go d/ f;ZyK d/ fjod/ tb{zXo/ rJ/. f;Zy-
wkBf;esk p[oh soQK xkfJb j' rJh. (f;Zy gzE ftFt e'F, Gkr d{ik)
;qh jfowzdo ;kfjp T[&&Zgo ehs/ rJ/ jwb/ Bkb eh e[M Yfj Y/oh j' frnk,
fJ; ;zpzX ftu gVQ' dk; dh fbyh g[;se @@eEk gqwkD ;kro##. fJ; g[;se ftu
xZb{xkok ÀÈÇÃ pko/ ft;Eko Bkb fbfynk frnk j?.
(Â) Å i{B ÀÈÇÃ s'I wro'I fJ; ;w/I i' gktD ;o{g ;qh r[o{ rzqE ;kfjp
ih dk ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo jo o'} gqekF ehsk iKdk j?, fJj ;o{g
ÀÈÇÃ ftu f;zx ;kfjp frnkBh g{oB f;zx ih j?&&Zv rzqEh ;Zuyzv ;qh jfowzdo
;kfjp B/ v/ok pqjw p{Nk (;qh nzfwqs;o) s'I fbnk e/ ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo
T[; ;w/I gqekF ehsk, fi; ;w/I gfjb/ ;o{g ~ ;qh nekb s]s ;kfjp s/ ;qh
jfowzdo ;kfjp T[&&Zgo j'fJ jwb/ ftu r'bh bZrh ;h. fJj ;o{g ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk ÀÈÇÃ s'I b? e/ nZi sZe fwsh Á-È-Á¿¿È sZe brksko ;qh
jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF j[zdk nk fojk j?. fJ; ;o{g d/ e[b nzr ÀÆ¿À
fby/ jB. gfjb/ d' ;o{g fiBQK dk f}eo gfjbK ehsk frnk j?, T[BQK d/ gZe/
gZso/ fby/ jB Gkt fJe-fJe nzr SZv e/ fbfynk frnk j?. i' ;o{g ;qh jfowzdo
;kfjp nzdo j[D gqekF j?, fJ; d/ ÀÅÀ nzr s'I pkoj wkjk F[o{ jz[dk j? ns/
fJBQK fszBK gktD ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih d/ ;o{gK d/ nzrK dh frDsh tZy-
tZy j? L—
(À) ;[Bfjoh fibd tkbk ;o{g, fJ; d/ gZe/ gZso/ jh fby/ jB. gZe/ gZso/
ÆÃÀ jB, fi; d/ ÀÃÇÁ nzr pDd/ jB.
(Á) ;zB ÀÈÇÃ ftu fi; ;o{g d/ r'bh bZrh j?, fJ; d/ th gZe/ gZso/ jh
fby/ jB. gZe/ gZso/ ÃÆÀ jB, fi; d/ ÈÃÁ nzr pDd/ jB. fJj ;o{g u"Vk
tZX j?, fJ; eoe/ fJ; d/ nzr xZN jB.
(Â) fijVk ;o{g i[bkJh ÀÈÇÃ s'I b? e/ j[D sZe ;Zuyzv nzdo gqekF
ehsk ik fojk j?, fJ; ;o{g d/ nzr fby/ j'fJ jB, e[b nzr ÀÆ¿À jB. eJh
g/qwh j[ewBkwk ;[D e/ Fzek eod/ jB fe f;zx ;kfjp ;qh jfowzdo ;kfjp nzdo
j[ewBkwk f;Zy ofjs wo:kdk nB[;ko BjhI b?Id/. fJj Fzek eoBh g/qwh iBK
dh rabs j?, feT[Ife ;Zuyzv nzdo gqekF i' ;o{g j?, T[; d/ nzr ÀÆ¿À jB
ns/ pkeh fiBQK ;o{gK dk f}eo ehsk j?, i' ;Zu yzv nzdo gqekF ehs/ iKd/ jB,
fJBQK ;ko/ ;o{gK d/ nzr Àÿ Bkb'A tZyo/ jB, ;' g/qwh fi; ;o{gK dh rZb eod/
jB, T[BQK ;o{gK d/ nzr Àÿ jB, fJ; eoe/ j[ewBkw/ nkg; ftu fwbd/
BjhI jB, nZr'I fgS'I nkT[Id/ jB. f;zx ;kfjp ;ko/ jh f;Zy ofjs wo:kdk
nB[;ko j[ewBkwk b?Id/ jB.
(Ã) j[D fwsh ÁÅ-Á-Á¿À¿ s'I fJe pj[s g[okDk jZE fbys ;o{g ;qh
jfowzdo ;kfjp nzdo gqekF ehsk frnk j?, fi; d/ gZe/ gZso/ e[Zb ÆÄÀ fby/
jB. fJ; dh fbykJh pj[s ;[zdo j?. fJ; ftu pkoj wkjk ÅÇ nzr #s/ j?.
L L L
;koh r[opkDh dk fJe' jh f;XKs j?, fi; ftu ;w[Zuh wB[Zysk ~ T[;
nekb g[oy tkfjr[o{ ih Bkb i[VB dk T[gd/F fdZsk frnk j?. ;fsr[o{ ;kfjp
ih B/ ;k~ wjhfBnK, fEZsK, tkoK nkfd ;kfonK ;fwnK ftu gqwkswk ~ g{oB
ikD e/ T[; ~ :kd eoB dk T[gd/F fdZsk j?. fi; soQK ;{oi fJe j? s/ o[ZsK,
fEZsK, tko, wjhB/ nB/e jB, gqwkswk ;kfonK nzdo s/ ;ko/ ;fwnK ftu g{oB
ftnkge j?.
ft;[J/ uf;nk xVhnk gjok fEsh tkoh wkj[ j'nk–
;{oi[ J/e' o[fs nB/e– BkBe eos/ e/ e/s/ t/;– 2–
(nzr 12)
(T[; eos/ d/ j[ew ftu ft;[J/ uf;nk xVhnk nkfd ;wK j'fJnk j?)
ft;[J/=fJe tkoh nZy y'bQD s/ whND d/ ;w/I ~ fBwy efjzd/ jB. gzdoK fBwyK
nzr/q}h ;kb d/ ÂÅÄ fdB gzi xzN/, nmskbh fwzN s/ nmskbh ;?fezv
jB, go ;kXkoB ÂÅÄ fdB oZyd/ jB. r[owfs wkoszv, noEks r[owfs
fBoD: Gzvko d/ eEB nB[;ko, w[;bwkB nkgD/ wZs nB[;ko ;zB fjioh
tosd/ jB, fi; d/ wjhB/ ewoh :kBh uzdqwk d/ fj;kp Bkb j[zd/ jB.
w[;bwkB b"Id dk wjhBk BjhI wzBd/, fJ; eoe/ fJBQK dk ;kb xZNdk
ofjzdk j?. ;fsr[o{ ;kfjpK B/ @@pkoj wkjk## T[ukoB eoe/ fiBQK ÀÁ wjhfBnK
d/ Bkw r[opkDh nzdo nzfes ehs/ jB, T[j fJ; gqeko jB L—
fJ; soQK pkoj wkjk wKM dhnK ÀÃ gT[VhnK jB. gfjbh gT[Vh wzrb
s/ p/Bsh o{g ftu j? L—
feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–
d{ih gT[Vh L—
u/fs r'ftzd[ nokXhn? j't? nBzd[ xDk–
@@pkoj wkjk## d/ noE— vkL GkJh tho f;zx ih B/ ;zE:k ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dh d{ih g'Eh nzdo pkoj wkjk d/ noE fJ; soQK ehs/ jB L
L L L
T[; fBozeko tkfjr[o{ ih B/ ;z;ko nzdo u"ok;h bZy i{BK g?dk ehshnK
jB, go fJBQK pkeh i{BK Bkb'I wB[Zy iBw ;G s'I T[&&Zsw j? L—
uT[ok;hj by i'fB ftfu T[sw[ iBw[ ;[ wkDf; d/jh–
(GkL r[odk; ih, tko 1, gT[Vh 3)
fJj T[&&Zsw wB[Zyk iBw fe; tk;s/ fwfbnk j? < fJ; f;XKs ~ j}{o B/
fJ; soQK r[opkDh nzdo T[ikro ehsk j? L—
GJh gokgfs wkB[y d/j[ohnk–
r'fpzd fwbD eh fJj s/oh pohnk–
(nzr 378)
fJBQK Xkofwe nkr{ pqkjwDK B/ nkgD/ ;[nkoE bJh ;z;kfoe b'eK ~ GkT[
Grsh d/ f;ZX/ o;s/ s'I G[bk e/ tfjwK GowK ftu gk fdZsk ;h. gZEo-g{ik ftu
wB[Zysk ~ brk fdZsk ;h ns/ gZEo dh w{osh ~ GrtkB wzB e/ b'e g{ik eod/
;B. d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih dk ;z[do c[owkD j? L—
ejk GfJU i' nfs fjs fus eo pj[ fpX f;bk g[ikJh–
gkB EfeU gkfjB ej go;s eS eo f;ZX B nkJh– 1–
nZSs X{g dhg nogs j? gkjB eS{ B y? j?–
sk w? ejK f;X j? o/ iV s'fj eS{ po d? j?– 2–
(d;w rzqE, nzr 712)
nkgD/ ;[nkoE bJh pqkjwDK B/ b'eK ftu gqukfonk j'fJnk ;h fe i' wB[Zy
wjhBk uVQ/ s'I nkgD/ nkg jh fJ; dk Bkw bt/rk, T[; dh T[wo xZN ikt/rh,
fJe fdB r[o{ noiB d/t ih nzfwqs;o ;kfjp dh gftZso Xosh #s/ ;zrsK
d/ ;i/ dopko ftu nZi eZb fi; irQk wkopb dk wzih ;kfjp SZsoh tkbk
pfDnk j'fJnk j?, ;[F'fGs ;B. ;zws fpeqwh ÀÅÅÀ u/so d/ wjhB/ dh ;zroKd
;h. fJ; ;w/I r[o{ eh j}{oh ftu pqjw frnkBh pkpk p[ZYk ih, GkJh r[odk; ih,
GkJh pfjb' ih, GkJh ;kb' ih, GkJh wzM s/ GkJh Grs{ ih nkfd p/nzs r[of;Zy
p?m/ j'J/ ;B. ;zrs d/ g/qo/ j'fJ pkpk p[ZYk ;kfjp ih B/ p/Bsh ehsh fe wjkoki
ih ! fit/I nkg ih B/ gfjb/ ikw/ ftu fJ; Gow ikb ~ s'VB bJh s[ykoh okr[
nzdo pkoj wkjk dk T[ukoB ehsk j?, feogk eoe/ ;[y?B o{g ftu pkoj wkjk
dh n?;h pkDh p]fFF eo', fi; eoe/ ;ob ;[Gkn tkb/ r[of;Zy s/ G'bhnK
GkbhnK ;zrsK fpBK noEK s'I pkDh ~ ;wM e/ nBzd wkD ;eD. fiE/ pqkjwD
;zroKd ~ ;{oi dk fdB wzB e/ ;{oi d/tsk dh g{ik eod/ jB, f;Zy nekb
g[oy dh g{ik eoB. fJj p/Bsh wzB e/ r[o{ noiB d/t ih B/ pkoj wkjk
T[ukoB ehsk.
(r[otke ukBD Gkr gfjbk, gzBk 32 s'I 34)
GkJh tho f;zx ih fbyd/ jB fe pkoj wkjk wKM pkps fJj otkfJs j?
fe ;qh r[o{ noiB d/t ih nZr/ nodk; j'Jh fe id wjhBk uVQdk j? sK jo
e'Jh fe;/ Gb/ g[oy s'I wjhB/ dk uVQBk ;[DBk ukj[zdk j?. r[o{ e/ f;Zy b'ud/ jB
fe T[j nkgD/ r[o{ s'I ;[DB, ;' nkg i'r y/ubK d/Id/ ed/ ;ze[u ikJhdk j? s/
f;Zy d{o-d{o Gh j'fJ. sK nkg B/ fJj pkDh T[ukoh i' jo f;Zy jo wjhB/ d/
nkfd ftu @@wjhBk## r[opkDh d[nkok gVQ ;[D fbnk eo/.
(;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih, ;?Iuh d{ih, gzBk 933)
@nzfwqs o;, Gkr gfjbk# d/ b/ye ;fseko :'r frnkBh ;[oihs f;zx ih
;'Xh B/ fbfynk j? fe fJe ;z;feqs gfVQnk gzvs ;fsr[o{ ih gk; nkfJnk, ns/
T[; B/ p/Bsh ehsh fe j/ rohp fBtki ih ! nkg ;G dhnK wB'-ekwBktK
g{ohnK eod/ j', w?I pVh ;z;feqs gVQh j?, ih w/oh e'Jh eEk BjhI ;[Ddk. w?I
pj[s raohp jK ns/ xo dk r[}kok pj[s n"yk ubdk j?. w/o/ #s/ feogk eo' fe
fJj ;z;feqs gVQ/ gzvs r[o{ ;kfjpK gk; nkT[Id/ ofjzd/ ;B s/ p/BshnK
eod/ ;B—ih ftZfdnk pj[s gVQh j? go wB nzdo FKsh BjhI nkJh. sK
;fsr[o{ ih feogk eo fdzd/ ;B. ;s/ s/ pbtzv opkphnK dh soQK eJhnK ~ c/o
jzeko j' iKdk ;h, go ftdtkB gzvs ~ eEk eoB dh i/ r[o{ ;kfjp ih nkfrnk
fdzd/ ;B sK r[owfs nB[;ko jh eEk eoB dh nkfrnk fdzd/ ;B. FoB nzdo
nkJ/ gzvsK ~ Gh r[of;Zyh p]F e/ r[o{ ih ;Zu/ ;[Zu/ gqukoe pDk fdzd/ ;B. fi;
soQK sh;o/ r[o{ nwodk; ih wjkoki dh FoB ftu @@gKXk p{bk## Bkw dk gzvs
nkfJnk ;h, fi; dk r[o-fJfsjk; nzdo fJ; soQK f}eo nkfJnk j? L—
fJe gkXk p{bk fi; Bkw[. Bw' mkfB nk:' r[o ;kw[.
efjs G:' ;/tk Bfj j'fJ. fdi e' ikfD eokfJ B e'fJ– 41–
fi; gqeko j[fJ ww eZb:kB. eo' nkg T[gd/; pykB.
eo:' puB gfm ;fsr[o pkBh. ehifj eEk g/qw e' mkBh– 42–
;fs ;zrs wfj efoj[ ;[BktfB. r[owfs f;yB e' f;yoktfB.
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 1, nz;{ 40)
fJ; soQK r[o{ ih FoB nkJ/ ftdtkBK dk ihtB r[owfs d/ ;zu/ ftu Ykb
e/ nr'I r[owfs j'oBK ~ f;ykT[D bJh eEk eoB dh nkfrnk eo fdzd/ ;B.
r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko T[j fdB uzrk j? fi; fdB gqG{ u/s/ nkT[Idk j?, fi;
;w/I gqw/Fo G[Zb frnk, T[j fdB ns/ T[j o[Zs wkVh j?.
gow feogkb{ ;qh r[o{ nwodk; ih B/ fJ; ;pzX ftu fJ; soQK p]fFF
ehsh j? L—
fEsh tko ;fG ;pfd ;[jkJ/–
;fsr[o[ ;/t/ sk cb[ gkJ/–
fEsh tko ;fG nktfj ikfj–
r[o ;pd[ fBjub[ ;dk ;fu ;wkfj–
fEsh tko sk ik ;fu oks/–
fpB[ Bkt' ;fG Gowfj eku/–
(nzr 842)
Y Y Y
gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ fJj gktB pkDh wKM
okr[ nzdo u"E/ xo[ ;[oskb ftu T[ukoB eoe/ pkoQK wjhfBnK nzdo T[gd/F
fdZsk j?. nkfd ftu r[od/t B/ wzrb ehsk j?, fi; dk Gkt j? À>=fJe
gqwkswk ;op dk gqekFe, T[ukoB wkso Bkb oZfynk eoB tkbk, ;fs=fszB
ekb ;fs ;o{g, G{sa, Gftys, toswkB fszBK ;fwnK nzdo BkF ofjs j?.
r[o=u/sB ;o{g, i' nfrnkB d/ jB/o/ ~ d{o eoe/, frnkB dk gqekF eoB
tkbk j?. gq;kfd=nBzd ;o{g (gow) feogkb{.
feofs eow e/ thS[V/ efo feogk w/bj[ okw–
pkoj wkjk dh gfjbh gT[Vh wzrb o{g, nfGwkB ;fjs ehs/ eow,
fiBQK eoe/ gqwkswk Bkb'I ftSV rJ/, p/Bsh o{g ftu p]FkT[D tk;s/ T[ukoB
ehsh j?.
feofs eow=ehs/ j'J/ eow, @@eow## Fpd ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo
(À) i' ehsk ikt/, ezw, ekoi, iK ezw eoB tk;s/ gq/oDk.
eow eos j't? fBjeow–
(okr[ rT[Vh ;[ywBh ;kfjp wL 5, nzr 274)
(Ã) eow-Fpd @eow G{fw# eow Xosh, noEK ftu Gh nkfJnk j?—
eow G{fw wfj p'nj[ Bkw[–
(nzr 176)
(È) eow-Fpd fvzx, edw nkfd fwBsh d/ noEK ftu Gh nkfJnk j?—
w{;B g/qw fgozw e? rBT[ J/e efo eow–
(uT[p'b/ wjbk 5, nzr 1364)
fJ; gqeko @eow# Fpd T[go'es r[opkDh dhnK gzrshnK ftu tZy-tZy
noEK ftu nkfJnk nkg B/ gVQ jh fbnk j?. j[D nkgK @eow# Fpd i' ezw ehs/
rJ/, ezw ekoi, ezw eoB nkfd noEK ftu nkfJnk j?, T[; ;pzX ftu gfjbK
ftuko eoBh j?.
GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ wjkB e'F nzdo eowK dk fBoDk fJ; gqeko
(T) feqnkwkD, i' j[D ehs/ ik oj/ jB. fJ; feqnkwkD eow d/ d' G/d
jB—fJe fBs:, i' o'} eohdk j?, i?;/ fJFBkB, ig[ gkm nkfd, d{ik
B?fwse i' fe;/ ]k; ;pZp eoe/ eohdk j?, i?;/ r[og[op s/ T[s;t ns/ woB/
goB/ nkfd ;fwnK g[o ehs/ gkm, dkB, :Zr nkfde eow.
(n) gqkopX, fiBQK nB[;ko fJj toswkB d/j gqkgs j'Jh j?.
(J) ;zfus, T[j i' iBwK d/ pkeh ub/ nkT[Id/ jB, fiBQK dk G'r ni/
BjhI G'frnk. (wjkB e'F)
fJe ;w/I dk f}eo j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ih nkgD/ fgnko/ ]kb;/ ~ ofjs
wo:kdk d; oj/ ;B. e[M r[ow[yK B/ eowK ;zpzXh gqFB ehsk fe j}{o ! eow
ikb ftu pZX/ j'J/ iht bJh, eow eh jB s/ fJBQK s'I S[Nekok fet/I j' ;edk
j? < r[o{ ih B/ fejk fe fJ; gqFB dk T[&&Zso w/ok jh ;o{g GkJh dfJnk f;zx
ih d/Dr/. r[o{ ih ;Gk ftu'I ub/ iKd/ jB s/ GkJh ;kfjp j[ew wzB e/ eowK
dk fBoDk eoB bZr/—
nzs;eoB nfrnkB d?P u/sB nksw shB.
jt? fJeZsq Xkofj eow Xo? B j?P fJe jhB– 11–
gqkopX-
GZE/ ftu'I sho eZY e/ XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'V e/ SZvD #s/ T[j nZr/ iKdk
j'fJnk ew}'o g? e/ frodk j?. fJ;/ soQK gqkopX o{g sho cb d/ e/ FKs j' iKdk
j?.
;zfus eow GZE/ d/ pkD ts j? feT[Ife T[j GZE/ ftu s/ nkgD/ tZ; ftu
j?. GZE/ s'I pkjo i' fuZb/ ftu (feqnkwkB) j?, T[j th ubD s'I o'fenk ik ;edk
j?. i' gqkopX sho fuZb/ #u'I fBeb uZ[ek j?, T[j o[e BjhI ;edk. Uj ;G ~ fJe'
fijk cb fdzdk j?. fit/I—nBki g{os wzdo nZr dk M[bf;nk fco nze[o BjhI
d/ ;edk. T[; ftu T[&&ZrD dh ;Zsk ]sw j' iKdh j?, fJ;/ soQK ;zfus eow ~
frnkBh g[oy frnkB nrB d/ gqGkt Bkb ]sw eodk j?. fco T[j eow Bk
T[&&ZrD ts iBw dksk BjhI jz[dk. frnkB eo e/ jh nzsFeoD (wB, p[X,
fus, jzeko) d/ n;o gkT{ GktK dk nzs eoe/ ns/ fus ;Zs o{g j' e/ g{oB FKs
j' iKdk j?.
fw;kb d/ s"o #s/ fit/I o'Nh ykDk fJe feqnk j?, fJj ikD'I gqkopX j?. fJ;
feqnk s'I ;oho g[FN jz[dk j?. fJj g[FNh jh gqkopX d/ o{g ftu feqnkwkB pD
rJh j?. i/ T[jh G'iB e'Jh o'rh g[oF ykJ/ sK T[j g[FN BjhI jz[dk. fJ; soQK
wB[Zy iBw nkgK ~ T[&&Zsw eow eoB tk;s/ fwfbnk j?, go i/ wB[Zy wkV/
eow eo/rk sK T[; ~ T[; nkgD/ ehs/ wkV/ eowK dk cb G'rDk gt/rk. i/ uzr/
eow eo/rk sK fJ; ~ ;[Zy fwb/rk. i/ wkV/ eow eo/rk sK fJ; ~ d[Zy fwb/rk.
t?;/ i?;/ eow wB[Zy eodk j?, s?;k jh T[; dk ;z;ko ftu Bkw g? iKdk j?.
d;w/F fgsk ih dk c[owkD j? L—
;kX eow i' g[oy ewkt?–
Bkw d/tsk irs ejkt?–
e[feqs eow i/ ir w? eojh–
Bkw n;[o fsBe' ;G Xojh–
(d;w rzqE, pfuZsq BkNe, gkL 10)
wB[Zyh ikw/ ftu jh uzr/ eow eoe/ ihtB ;cbk ehsk ik ;edk j?.
wB[Zyh ;oho eow-i{Bh j?, fJ; s'I fpBK pkeh gF{ nkfd i{BK ~ G'r-i{Bh
wzfBnk j?. eow eoe/ wB[Zy r[o{ (gqw/Fo) d/ B/V/ j?, gozs{ eow eoe/ jh d{o
j' iKdk j?. wkV/ eow eoe/ wB[Zy pzXBK ftu c; iKdk j?. uzr/ eow eoe/ iht
dk pzXBK s'I S[Nekok j' iKdk j?. eow fJe phi j?, Bhns Xosh j?.
uzrk eow uzrk phi j?, wkVk eow G?Vk phi j?. eow uzrk j?, Bhns
wB[Zy Xkofwe s"o #s/ e'Jh eow eodk j?. r[o{ ~ w;se N/eDk fJe uzrk
eow (phi) j?, go Bhns BjhI sK f;o fBtkDk p/noE j' iKdk j?.
;hf; fBtkfJn? fenk Ehn? ik fod? e[;[X/ ikfj–
(nk;k dh tko, nzr 470)
eow Xosh ;oho[ efbi[r ftfu i/jk e' phi/ s/jk e' ykJ/–
(rT[H tko wL 4, nzr 308)
}whB ftu ;[ZN/ phi B/ ;w/I nB[;ko T[&&ZrDk j?. ukj/ T[j f;ZXk iK g[Zmk
;[ZfNnk ikt/.
;hXk g{mk T[rt? phi gV? i' y/s–
phi bJh }whB jok eoB #s/ c?bkn dk nkXko j?, go c[Zb gZfsnK dh
ozrs phi s'I g?dk j't/rh. fi; soQK dk phi j't/rk, T[; B/ T[;/ o{g ftu nk e/
c?bDk j?. fJ;/ soQK eowK dh Xosh—;oho ftu, fi; eow dk phi ;[ZNDk
j?, T[; B/ T[; ozrs—tkFBk nB[;ko jh jok j'Dk j?. wjkswk p[ZX d/ f]nkb
nB[;ko @;[ZfNnk frnk phi ed/ B ed/ }o{o gz[rodk j?.# B/eh s/ pdh, fgnko
no fxoDk ns/ ;G eow cb dh nkFk tkb/ w[V c[N g?Id/ jB. cb yZN/ iK fwZm/,
T[BQK d/ gZs/ ekb/ iK fuZN/ eowK nB[;ko j[zd/ jB.
eowK B/ fby/ nB[;ko cb d/Dk j?, T[j jo jkbs ftu fwb ikDk j?-
i/jk phi? ;' b[D/ wE? i' fbfynk;[– 5–
(pkoj wkjk, nzr 134)
i' feS b/y[ fby:' fpXBk ;' gkJhns fw;o i{ Fze fBtko/–
(d;w rzqE)
b/yK ~ eow BjhI fbyd/. eowK T[go j[ewh dk nzeF j'D #s/ j[ewh
fJBQK b/yK d/ fbyD bJh fe;/ ekra}, f;nkjh s/ ebw dh b'V BjhI
g?Idh.
j[ewh fby? f;fo b/y[ ftD[ ebw w;tkDhn?– 4–
(wbko tko wL 1, nzr 1280)
G[Zb dk fFeko f}whIdko, dkyK ykD dh fJZSk Bkb feZeo phi e/ T[;
d/ cb s[ZfenK ftu'I, dkyK dk ;[nkd BjhI b? ;edk. fJ;/ soQK T[IB eZsD d/
pdb/ o/Fw fwbDk n"yk j?. fJbkjh ;[y
Z dh fJZSk oyfdnK froktN d/ ezw, T[j
;[Zy BjhI d/ ;ed/ L—
i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[– 7–
(pkoj wkjk wKM wL 5, nzr 134)
s[ykoh okr[ nzdo ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ pkoj wkjk d/
nkozG ftu, gfjbh gT[Vh nzdo eowK dk f}eo ehsk j?. fJ; pkoj wkjk d/
nkozG ftu r[od/t B/ uko gT[VhnK wzrb o{g ftu T[ukoB ehshnK jB, i' fJ;
gqeko jB L—
gfjbh gT[Vh nzdo ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ eowK dh rZb ehsh j?. @f;fo
d{;oh gT[Vh nzdo gghj/ ns/ e'fJb dk f}eo ehsk j?. joh ;o{g ftu
;wkJh fJ;sqh i' gqG{ ~ Gkn rJh j? @@;k ;'jkrfD Bko/–## T[; ~ fejk j? ns/
Bkb fejk j? fe-
;G s/oh s{ w/ok gqhsw[ fBf; pk;[o ozfr okt?–
fJj ;zy/g Gkt ukoK gT[VhnK dk j?. fJ; s'I nZr/ gzuw gksFkj ;qh r[o{
noiB d/t ih wjkoki dk T[ukoB ehsk pkoj wkjk wKM okr[ nzdo j?. T[;
dh gfjbh gT[Vh wzrb o{g ftu T[ukoB ehsh rJh j?. T[; dk w{b gkm s/ noE
;qtD eohJ/—
fJ; pkoj wkjk dh gzrsh @@uko e[zN djfd; Gqw/## d/ f;XKs ~ ;qh r[o{
noiB d/t ih wjkoki B/ pktB nZyoh d/ fJ; ;b'e nzdo fJ; soQK gqrN
ehsk j? L—
e[zN ukfo dj fdf; Gqw/, eow feofs eh o/y–
;{y d{y w[efs i'B, BkBe fbfyU b/y– 1–#
(nzr 253)
j[D wB[Zy iBw @@feos eow e/ thSV/## eowK eoe/ gJ/ ftS'V/ w/ND
tk;s/ fwfbnk j?.
GJh gokgfs wkB[y d/j[ohnk– r'fpzd fwbD eh fJj s/oh pohnk–
(ojokf; ;kfjp)
go i/ fJ; wB[Zyk iBw ftu th GkJh w{b/ dh soQK r[o{ Bkb'I ftSV rJ/
sK c/o u"ok;h bZy i{BK dk uZeo F[o{ j' ikt/rk.
jw}k r"I; dk njzeko N[ZN frnk. T[j fSbk nXtkN/ SZv e/ r[od/t d/
uoBhI nk fgnk. wjkoki B/ pV/ nkdo Bkb e'b fpmk e/ fejk, @@;kJhI ih !
\ehoh sK raohph s/ fBwosk dk Bkw j?. oZp d/ fgnkfonK ~ eo'X ;'Gk BjhI
d/Idk. pZfunK dh bkb;k ;h, sK frqj;sh pDd/. \ehoh XkoB eoe/ pZfunK
dk w'j fejk < s{z woB s'I vodk j?A, gozs{ fJE/ Ffjo ftZu n?;/ th jB fiBQK
woBk ;Zu ikfDnk j?.## @@nkg ;Zu efjzd/ j'.## jw}k r"I; B/ f;o M[ekn e/
fejk, @@go fJj sK ;kok Ffjo jh M{fmnK dk j?.##
@@BjhI, ;kJhI ih !## r[od/t B/ \eho dh rZb N'eh, @@Bk ;ko/ uzr/ jz[d/ jB,
Bk p[o/. nkgK goy eo b?Id/ jK.##
r[od/t B/ wodkB/ ~ Ffjo G/fink ns/ fejk fe T[j Ne/ dk @;Zu s/ M{m#
]ohd e/ b? nkt/. wodkBk ;ko/ pk}ko ftu x[zwdk x[zwdk w{b/ yZsoh dh d[ekB
#s/ ik g[Zik. w{b/ B/ T[; nB'y/ rkje ~ e'b fpmk e/ ;koh tkosk g[ZSh. wodkB/
e'b'I r[o{ ih pko/ ;[D e/ w{b/ B/ ekra} T[&&Zs/ fby fdZsk, @woBk ;Zu s/ fiT{Dk
M{m.# fco GkJh wodkB/ d/ Bkb jh w{bk yZsoh r[o{ ih d/ doFB tk;s/ s[o
fgnk. gho jw}k r"I; dk jzeko d{o eoe/ r[od/t GkJh w{b/ ~ Bkb b? e/ nZr/
fJ; soQK r[o{ ih Bkb ofjzfdnK GkJh w{b/ ~ e[M fuo j'fJnk sK fJe fdB
r[o{ BkBe d/t ih B/ fejk, GkJh w{b/ ! s/o/ fe;/ fto'Xh B/ s/oh xotkbh ~ efj
fdZsk j? fe s/ok xotkbk sK ;zsK Bkb frnk uVQkJh eo frnk j?. j[D s/oh
xotkbh ;sh j'D bZrh j?, s{z dZ; xo ikDk j? fe BjhI < sK w{bk efjzdk j?,
ih S/sh w?~ xo gj[zukT[.
fJt ;[D e? st fsq: fsj m"ok.
ioB j/s eo bhB f;XT[ok.
;G ;wki e' ehB s:koh.
;sh j'B bkrh fjsekoh– 80–
r[o{ ih B/ fejk, w{fbnk ! sz{ woBk ;Zu s/ fiT{Dk M{m fejk ;h. uzrk s?~
xo gj[zuk fdzd/ jK go c/o w'j ftu Bk cZ; ikthI. fJ; soQK efj e/ w{b/ ~ r[o{
ih B/ T[; d/ xo gj[zuk fdZsk ;h. e[M ;wK phsD s'I wro'I c/o r[o{ ih T[; d/
fgzv rJ/ jB s/ wodkB/ ~ fejk, fJE/ ;kvk ;z;koh fwZso ofjzdk j?, T[; ~
fwbDk j?. id'A w{b/ dh xotkbh B/ r[o{ ih ~ d/fynk s/ w{b/ ~ fejk, fiBQK Bkb
gfjbK frnk ;h T[j ;zs r[o{ BkBe d/t ih nk oj/ jB. s?~ w[V e/ nkgD/ Bkb
Bk b? ikD, S/sh fJ; gkEhnK ftu jh b[Ze ik. gkEhnK ftu'I ;Zg B/ vzr wkfonk
sK sVcd/ o'Id/ e[obKd/ GkJh w{b/ ~ u[Ze e/ r[o{ BkBe d/t ih gk; b? rJ/ ;B.
nzsb/ ;w/I FoD fbnKdk ikD e/ r[o{ ih B/ fejk ;h uzrk GkJh, j[D d;w/ ikw/
fJ; dk T[Xko eoKr/. fJj T[; ;w/I sZe ehs/ eow dk cb G'r/rk. feT[Ife
;woZE r[o{ dh wfjwk ikDfdnK j'fJnK th fJj nkgDh xotkbh d/ wro bZr
e/ b[Ze frnk ;h, ns/ r[o{ s'I p/w[y j'fJnk. p/w[y dh dFk r[o{ nwodk; ih B/
fJ; soQK do;kJh j? L
GkJh w{b/ d/ fJ; gq;zr ~ u{VkwfD eth ;zs'y f;zx ih B/ @@BkBe gqekF##
nzdo fJ; soQK do;kfJnk j?—
fs; fyB F:kw Bkr sfj fBe;k.
fswo fpy? w{b/ e' v;k– 69–
jkfJ jkfJ eo pkjo nk:'.
fBi Bkoh ;' p'b nbk:'.
eowjhB s? w' e' wko:'.
uYh ;h; ww iht fpdko:'– 70–
fi; ;w/I u[Ze e/ fJeZm/ j'J/ b'e GkJh w{b/ ~ r[o{ ih gk; b? e/ rJ/ ;B,
sK j}{o B/ fJ; soQK fejk ;h L—
nzs ;w? i' do;B gktk.
:ke' cb fJ; j'fJ ;jktk– 82–
d;tK ikwk gfjofj ipjh.
iBw woB s/ rfs d? spjh.
sp B' iBw Xofjr' J/jh.
;{eo FFk fwqr e' d/jh– 83–
(BkBe gqekF T[sokoX, fXnkfJ 38)
fJ; soQK GkJh w{b/ dh w"s j' rJh ;h. fi; ;w/I d;w gksFkj ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ih ;qh j}{o ;kfjp fJe fdB fFeko y/bD ub/ jB sK GkJh w{bk
T[; ;w/I ;j/ dh i{B ftu fgnk j'fJnk ;h. fJj ;jk (yor'F) MkVhnK ftu'I
fBeb e/ r[o{ ih nZr/ d"fVnk sK r[od/t ih B/ sho dk fBFkBk pDk e/ fJ; ~
fiE/ ;j/ dh i{B ftu gJ/ GkJh w{b/ dk d;w r[o{ ih B/ T[Xko ehsk ;h,
j[D T[E/ r[od[nkok fFeko xkN fJ;/ :kd ftu pfDnk j'fJnk j?. gqG{-fwbkg
fpBK ;[y BjhI. fdqFNKs d/ e/ r[od/t B/ ;k~ fJ; soQK ;wMkfJnk j? L—
nEtk L— p[ZXh o{g rT{, ;o{g d/ frnkB o{g d[ZX s'I fpBK fwfEnk j?.
fijVh gdkoEK ~ fBFu/ eoB ftu bZrh ofjzdh j?, fJj ;kv/ fe; ezw j? <
(nzfwqs o;, Gkr gfjbk, gzBk ÀÇ) Gkt—d[ZX fpBK fi; soQK rT{ fe;/ ezw
BjhI, T[;/ soQK gqG{-fwbkg fpBK fJj d/jh fe;/ ezw BjhI j?.
GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb sK efjzd/ jB fe fi; soQK wkbh nkgD/ bkJ/
p{N/ ~ gkDh Bk gkt/ sK p{Nk e[wbk iKdk j?, fJ;/ soQK gqG{ g/qw dk p{Nk sK t?okr
;fjs nZyK #u'I jzM{nK okjhI tfjnk ib wzrdk j?.
T[j w[y XzB j? fi; w[y d[nkok ftnkge gqwkswk dk Bkw fbnk iKdk
j?. T[; dh d/jh sK fe; dh ftukoh j?. T[j d/jh sK gftZsq j? jh, go T[j
rqkw=fgzv th gftZsq j' iKdk j?, fi; fgzv ftu Bkw iZgD tkbk ofjzdk j?. j[D
d{;ok gZy bJhJ/ i' wB[Zy Bkw BjhI iZgdk, fi; fgzv iK Ffjo ftu BkwjhB
fJ; gzrsh dk noE ;zgqdkJh Nhe/ nzdo fJ; soQK ehsk j?—fi; gqsZy
xo ftu joh gsh gqrN BjhI j[zdk, T[j Bro s/ rqkw=fgzv GZm tKrz{ jB. Bro
tZv/, rqkw S'N/ jz[d/ jB.
nEtk L— fi; nzsjeoB o{g xo ftu joh gsh gqrN BjhI jz[dk, T[j
BroK tKr{z tZv/ ;oho, rqkw tKr{z S'N/ ;oho GZm tKrz{ sgd/ ofjzd/ jB.
(;qh nwho Gzvko, ;?Iuh d{ih, gzBk 599)
J/;/ soQK iht o{g fJ;sqh d/ ehs/ ;kXBk o{g fFzrko s/ wjKtkeK dk T[ukoB
o{g szp'b o; ;w/s d/jh d/ ;ko/ T[; d/ eZu/ jB, i/eo gqG{ gsh T[; dh
nzsjeoB o{g ;/ik #s/ BjhI nkfJnk.
L L L
ftFk=u/sk Jh sK u/fs
rT[Vh okr[ dh d{;oh tko nzdo gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih
wjkoki dk T[ukoB ehsk fJe ;b'e j? L—
u/sk Jh sK u/fs ;kfjp[ ;uk ;' XDh–
BkBe ;fsr[o[ ;/ft ufV p'fjfE GT[ib[ gkfo gT[– 1–
(nzr 318)
fJ; soQK o;Bk Bkw iZgD bJh fdZsh j?, go fJBQK s'I fJbktk fJe u/s/-
Fesh (:kd-Fesh) dh dks wB[Zy ~ gqG{ B/ fdZsh j?. ;kok ftek; u/s/-Fesh
Gkt fuzsB-Fesh (:kd-Fesh) #s/ yVk j?. fi; ~ :kd eohJ/, T[; Bkb ;zpzX
i[Vd/ jB ns/ fi; ~ G[Zb ikJhJ/, T[; Bkb'A ;zpzX N[ZNd/ jB. ;kok ;zpzX,
foFsk :kd-Fesh d/ nk;o/ #s/ yVk j?. i' nkgDk j? ns/ fgnkok bZr/, T[j pko
pko u/s/ nkT[Idk j?. i' Ugok j?, p/rkBk j?, T[j :kd eoB d/ pkti{d G[Zb
n;b ftu fiBQK ~ nkgD/ ;wM e/ fJj :kd eodk j?, fJj nkgD/ BjhI
jB. i' fJ; dk nkgDk j?, T[; ~ fJ; B/ gokfJnk p/rkBk ;wfMnk j? L—
;G[ feS[ ngBk fJe[ okw[ gokfJnk–
(nzr 1342)
fJ; wB[Zy ~ ;r'I ukjhdk j? fe i' n;b ;Zuk r[o{ nkgDk j?, T[; dk
fuzsB eo/, Gkt T[; ~ :kd eo/ L—
ngBk r[o{ fXnkJ/–
fwfb e[;b ;/sh xfo nkJ/–
(nzr 627)
Grs XzBk ih th nk;k okr[ nzdo T[; fdnkb{ gqG{ ~ :kd eoB dh rZb
eod/ jB L—
o/ fus u/sf; eh B d:kb dw'do fppfj B ikBf; e'Jh–
i/ Xktfj pqjwzv yzv eT[ eosk eo? ;[ j'Jh– 1–
(nzr 488)
wkBf;e o'rK ftu fuzsk ;G s'I tZvk o'r j?, go fuzsk dk w{b tkFBk j?.
tkFBk d/ tXD Bkb fuzsk th tXdh ofjzdh j?. ;hwk s'I tZXh fuzsk fdwkrah
;zs[bB vktK-v'b eo fdzdh j? ns/ wB[Zy gkrab j' iKdk j?. fuzsk dk ;zpzX
GftZys ekb Bkb j?. GftZy ftu ihtB tkbk wB[Zy fuzsks[o ofjzdk j?. tkFBk
s'I ofjs wB[Zy toswkB ftu ihT[Idk j? ns/ GftF dh fuzsk s'I pfunk ofjzdk
j?. nBzd, y/Vk, w;sh toswkB d/ f;yoK #s/ jh j?, go G{s ekb dhnK :kdK
s/ GftF dh fuzsk s'I puD dk Yzr sohek r[od/t ih B/ fJ; soQK dZf;nk j? L—
uzub[ uhs[ B ojJh mkfJ–
u'oh fwor[ nzr{oh ykfJ–
uoB ewb T[o Xko/ uhs–
fuo[ ihtB[ u/sB[ fBs Bhs–
fuzss jh dh;? ;G[ e'fJ–
u/sfj J/e[ sjh ;[y[ j'fJ–
fufs t;? oku? jfo BkfJ–
w[efs GfJnk gfs f;T[ xfo ikfJ– 23–
(dyDh Unzeko, nzr 932)
o;K d/ xo, F[ZG r[DK dh fBXh, FKsh s/ ;fji nksfwe nv'bsk d/ d/D
tkb/ ns/ nfpBkFh y/w efbnkD d/ p]FD tkb/ gqwkswk dk Bkw fiBQK ;zs
iBK B/ ifgnk j?, T[BQK dh nt;Ek gzuw r[od/t ih B/ fJ; soQK do;kJh
j? L—
s/ok iB[ okw o;kfJfD wksk–
g/qw o;k fBfX ik eT[ T[gih, S'fv B esj{ iksk– 1– ojkT[–
p?ms jfo jfo ;'ts jfo jfo, jfo o;[ G'iB[ yksk–
nm;fm shoE wiB[ ehB', ;kX{ X{oh Bksk– 1–
;cb iBw[ jfo iB ek T[gfink fifB ehB' ;T[s[ fpXksk–
;rb ;w{j b? T[Xo/ BkBe g{oB pqjw[ gSksk– 2–
(nzr 532)
dh p]fFF gqkgs j[zdh j?, feT[Afe T[BQK B/ r[o{ d/ j[ew ~ wzfBnk j?.
u/fs r'ftzd[ nokXhn?, j't? nBzd[ xDk–
nEtk L—
BkBe u/fs ;jfi ;[y[ gkt?, i/ jfo to[ xfo XB gkJ/–
(nzr 1108)
T[BQK ;zs wjkswk gqw/Fo fgnkfonK dh g{oB o{g ftu n?;h nt;Ek j[zdh
j? L—
p?ms jfo jfo, ;'ts jfo jfo, jfo o;[ G'iB[ yksk–
(nzr 532)
gVQh rJ/ ns/ noEK dh thuko ftu i[V rJ/ fe XzB j? tkfjr[o{ ih, i' fwose
~ f}zdk eoB ~ ;woZE j?. c/o tkfjr[o{ ih d/ Bkw ftu fezBh Fesh j? i' nzB-
ib dh EK ;oho ~ Bkw dk jh nXko fdzdk j?. XzB jB Bkw-nfGnk;h i' fpBK
nzB-ib SZfenK fezBk-fezBk ;wK Bkw nk;o/ jh fiT{Ad/ jB. nkg ih B/ wB
ftu \?;bk eo fbnk fe eZbQ s'I ÿ fdB nzB-ib Se/ fpBK e/tb Bkw nXko
#s/ jh ofjDk j?. GkJh ;[oihs f;zx ih ~ efj fdZsk fe eZbQ s'I fJ; r[ck ftu
n;hI ukbh fdB f;woB GiB eoBk j?. fJ; ;w/I d"okB n;hI SZeDk e[M BjhI
j?. s{z e[M fdB r[ck d/ o"FBdkB EkJhI d/y ikfJnk eohI. i/ ;kvk ;oho SZ[N
frnk sK dkj-;;eko eo d/thI. n?t/I ;oho ]okp Bk j't/. nrb/ fdB ;t/o/
fBsB/w eoe/ r[o{ wjkoki ih d/ uoBK ftu nodk; ehsh fe @@j/ raohp fBtki
! nkg ih d/ puBK dh ewkJh eo e/ t/yD tk;s/ ukbh fdB bJh nkg ih d/
uoBK ftu ;kvk fJj fBwkDk ;oho jk}o j?. nkg ih Bkw dk nkjko p]fFF
eoe/ fwjoK to;kt'.## f;woB nkozG eo fdZsk. nzfwqs t/b/ d' ti/ fJFBkB
eoe/ jo o'} d/ fB:w nB[;ko fBsB/w g{ok eoe/ T[gozs ;qh ;[ywBh ;kfjp
ih dk gkm pV/ ozr ftu ;fji-;fji Bkb efonk eod/. c/o ;kok fdB
tkfjr[o{ r[o wzso dk ikg[ eod/ ofjzd/ ;B. Fkw ~ ;'do dk gkm eoB T[gozs
oks d; ti/ sZe c/o f;woB eod/ ofjzd/. nZXk e[ xzNk oks ~ r[ck ftu'I pkjo
fBeb e/ s[o fco b?Id/ ;B. oks frnkoK ti/ d/ eohp ;'fjb/ dk gkm eoe/ E'Vk
nkokw eod/ ;B. fJj jo o'} dk fBsB/w dk o[NhB pDk fbnk ;h. ukbh fdB
nzB-ib dh G[Zy fgnk; bZrDh sK fJe gk;/ ojh, nzdo'I fJjBK ~ rqfjD eoB
fJ; u/s d/ wjhB/ nzdo eEB ehsk f;XKs @@gzikph pkoKwkj## d/ b/ye
ethnK dk tZy-tZy fJ; gqeko j? L—
fvUY
uVQs u/s fus uzub e' rfje/, ngB/ xN fbnkt' ;G ;[y gkt'.
Fw e[ozr e/ fco/ GNesk, wX ;[rzX bykt', nkB sikt'.
@@pkoj wkjk d;w rzqE## nzdo u/s d/ wjhB/ ftu fpqSK dh jfonktbsk,
;z[do t/bK s/ s's/, e'fJbK dk f}eo eoe/ fejk j? L
ezs fpBk Bk ;[jkJh–
c{b oj/ f;ro/ fpqi e/ so[,
c{fb bsk fsB ;' bgNkJh–
c{fb oj/ ;fo ;ko; ;z[do,
;'G ;w{j pYh nfXekJh.
u/s uVQ:' ;[e ;z[do e'ebek,
i[s ezs fpBk Bk ;[jkJh–
dk;h e/ ;zfr oj:' rfjo',
N'f;e$' B jh$' ef;e$' B e;kJh– 914–
(d;w rzqE, nzr 376)
gow feogkb{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ th @@u/s p;zs Gbk## fejk j?. G"o/
c[ZbK T[&&Zgo r[ziko gkT[Id/ dZ;/ jB. go i/ (gqG{) gsh xo ftu BjhI nkT[Idk,
sK iht-fJ;sqh fet/I ;[y gkt/, ;r'I fpofj ftS'V/ d/ ft:'r eoe/ sB feq;dk
j?. nzp d/ doZ]s #s/ e'fJb ;'jD/ p'b p'bdh j? s/ G"o/ vkbhnK Bkb bZr/ c[ZbK
#s/ fco oj/ jB. go i/ @@jfo to[ xfo XB gkJ/– sK @@;jfi ;[y[ gkt?## dh
nt;Ek iht-fJ;sqh ~ gqkgs j' iKdh. fJ; ;ko/ Gkt ~ r[od/t B/ s[ykoh pkoj
wkjk d/ @@u/s[## wjhB/ nzdo fJ; soQK do;kfJnk j? L—
gzuw gkfsFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ wKM okr[ d/ pkoj wkjk
d/ u/fs wjhB/ nzdo fJ; soQK T[gd/F d/D dh pyfFF ehsh j? L—
@@nokXhn?## Fpd dk pdbtK o{g fJBQK jh noEK ftu fJ; soQK nkfJnk
j? L—
1H nkokXBk nokXB[ Bhek, jfo jfo Bkw[ nokXBk– 2–
(nzr 1018)
;qh r[o{ nwodk; ih B/ nBzd ;kfjp dh ;ZsthI gT[Vh nzdo eEB ehsk
j? L—
nkBzd[ nkBzd[ ;G[ e' ej?, nkBzd[ r[o{ s/ ikfDnk–
ikfDnk nkBzd[ ;dk r[o s/, feqgk eo/ fgnkfonk–
efo feogk febfty eN/, frnkB nziB[ ;kfonk–
nzdoj[ fiB ek w'j[ s[Nk, fsB ek ;pd[ ;u? ;tkfonk–
ej? BkBe[ J/j[ nBzd[ j? nkBzd[ r[o s/ ikfDnk– 7–
(nzr 917)
;zs ;[nkwh okwk Bzd ih Bkb fwb e/ Grs epho ih dh ntZ;Ek fezBh
T[&&Zuh j' rJh ;h. ;[nkwh okwkBzd ih dh pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih nzdo
nzfes j'D eoe/ nkg gzdoK GrsK dh frDsh ftu nkT[Id/ jB. Grs okwkBzd
ih B/ Grs epho ih Bkb uoB S'j ikD #s/ fejk ;h— @@okw e/ okw ej[##
fi; dk f}eo GkJh r[odk; ih B/ nkgDhnK tkoK nzdo fJ; soQK ehsk j? L—
j'fJ fpoes[ pBko;h ofjzdk okwkBzd[ r[;kJh.
nzfwqs[ t/b/ T[fm e? iKdk rzrk BQktD skJhA.
nr' jh d/ ikfJ e? bzwk fgnk epho fsEkJhA.
g?oh N[zfp T[mkfbnk @p'bj[ okw# f;y ;wMkJh.
fiT[ b'jk gko;[ S[j/ uzdB tk;[ fBzw[ wjekJh.
fJ; T[go'es r[opkDh d/ f;XKs nB[;ko fiBQK B/ ;Pk;K o{gh gz{ih ;cbh
ehsh j? ns/ gqG{ gqwkswk dh gqkgsh eoB o{g bkjk yfNnk j?, T[BQK dk ;z;ko
nzdo nkT[Dk ;cbk frfDnk iKdk j?, pkehnK dk nkT[Dk sK fJ; soQK jh
j? L—
nktB nkJ/ f;q;fN wfj fpB[ p{M/ g;[ Y'o–
(nzr 251)
2H ihtB w? ib w? Eb w?,
;G o{gB w? ;G G{gB wkjh–
;{oi w? ;f; w?, BG w?,
ij j/o? sjK fus bkfJ sjk jh–
gkte w? no[ g"B j{z w?,
fgqEth sb w? ;[ ejK Bfj iKjh–
p:kge j? ;G jh e/ fpy?,
eS[ gkjB w/ gow/;Po Bkjh– 13–
(d;w rzqE)
(À) ;zrbk dhg d/ ofjD tkb/ fFtBkG oki/ ~ ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/
doFBK dh fgnk; bZrh ;h, fi; dk f}eo ;qh r[o{ BkBe gqekF nzdo nkfJnk
j?—
w'o ;wkB G:' wB w'ok–
epfj fwbfjI j?P e' xBx'ok–
(;qh BkBe gqekF, g{opkoX, nfXnkfJ 44)
j'o pj[s ;ko/ r[of;Zy g/qwhnK d/ Bkw r[o-fJfsjk; nzdo nzfes jB,
fiBQK d/ wB nzdo r[o-doFBK dh fgnk; bZrh ;h. r[od/t fJ; Fpd dh
n]hobh gzesh nzdo p]fFF eod/ jB fe r[o{ fgnkok gqG{ d/ fwbkg eokT[D
ftu ;jkfJsk eoe/ T[; Bkb w/b fdzdk j?.
eth GkJh pho f;zx ih B/ @@pkoKwkj r[o{ r'fpzd f;zx ih ek## nzdo
d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih dh pho o; Gog{o f;cfs Fbkxk
fJ; soQK ehsh j? L—
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
nZi fJe t?;ky j?, iK ;wM' fe gftZsq t?;kyh dk fdjkVk j?. ;kfjp ;qh
r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; wjhB/ nzdo ;[y dh f}zdrh ihtB dh iku
f;ybKfdnK feogk ehsh j?. fi; j}{o d/ p]fFF ehs/ pkoj wkjk d/ Fpd
~ nkg B/ gfVQnk ;[fDnk j?, T[; dh ftuko, Fpd d/ noE, ftnkfynk ns/
fJ; wjhB/ Bkb ;pzfXs fJfsjk; ;[DB dh feqgkbsk eo'.
ftFk=t?;ky[ Gbk
gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ fJ; @@t?;ky## d/
wjhB/ ~ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo pj[s uzrk dZf;nk j? L—
t?;ky[ Gbk ;kyk t/; eo/–
(nzr 1108)
t?;ky (pj[s) uzrk wjhBk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu doZ]sK dh jo
fJe Fky Gkt NkjDh nkgDk BtK t/; eo ojh j?. Gkt gqcZ[bs j' ojh j?, fJ;
eoe/ t?;ky ~ j}{o B/ @@Gbk## fejk j?. d{;ok fJj t?;ky dk wjhBk p;zs o[Zs
eoe/ y/V/ s/ ;[rzXhnK Gfonk j?, feT[Ife fJ; ftu doZ]sK d/ gZs/ ns/ Fk]K
gz[rodhnK s/ gqcb
[Z s j[zdhnK jB. fJBQK ~ c[Zb bZrd/ jB s/ ;z;ko ~ fGzBh-fGzBh
][Fp' d/Id/ jB. fJ;/ eoe/ gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/
okwebh okr[ nzdo @@o[sh ;b'e## nzdo fejk j? L—
Szs[– o[fs ;o; p;zs, wkj u/s[ t?;ky ;[y wk;[ ihT[–
jfo ihT[ Bkj[ fwfbnk, wT[fbnk wB[ sB[ ;k;[ ihT[–
xfo Bkj[ fBjub[ nBd[ ;yhJ/, uoB ewb gqc[fbnk–
;[zdo[ ;[xV[ ;[ikD[ p/sk, r[D r'ftzd nw[fbnk–
tvGkfr gkfJnk d[y[ rtkfJnk, GJh g{oB nk; ihT[–
fpBtzfs BkBe ;ofD s/oh, fwNh iw eh sqk; ihT[– 3–
(nzr 927)
pk; ;[pk; nek; fwbh, no[ pk;s G{fw wjK Sfp gkJh–
;hsb wzd ;[rzfX ;who pj? weozd fB;ze fwbkJh–
g?o gokr ojh j? p?;ky ;G? fpqi b'rfB eh d[ydkJh–
wkbB b?peo' o;e' N;e$' B jh:' e:e$' B e;kJh– 915–
(;fspho f;zx, pkjo wkjk fsB/, gzBk 17)
;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ nzfwqs puB jB fe fJ; t?;ky ftu @@gqG[
gkt?## sd jh gqkgs j' ;edk j? i/eo ifrnk;{ dk wB Fpd ;[ofs d/ w/b
ftu wzB ikt/.
BkBe t?;kyhA gqG[ gkt?, ;[ofs ;pfd wB[ wkBk–
(nzr 1108)
fJj ;kok gq;zr ]kb;k gzE dh ;kiBk dk fJ; gqeko j? L nZi d/ fdB Gkt
ft;ky d/ wjhB/ dh ;zroKd tkb/ fdB, d;w/F r[o{ ih B/ d{o'I-d{o'I ;zrsK
g'm'jko, ekpb, ezXko, wkMk, wkbtk, s/ d[nkpk, nkfd ;ko/ EktK s'I
e[M d/o r[od/t u[Zg-ukg ;zrsK tZb t/yd/ oj/. ;Zi/ jZE ftu ;{sh j'Jh
sbtko bfjok ojh ;h. T[; t/b/ j}{o dk ;oho }ok e[ pho o; ftu ;h s/ w[Zy'I
ntk} roithI nkJh, @@;zrs ih ! ;k~ fJe f;o dh b'V j?. T[m' e'Jh r[o{ dk
f;Zy, fijVk ][Fh Bkb ;h; G/N eo/.##
@@;h; G/N <## fJj nB'yh wzr ;[D e/ ;zrsK j?okB ofj rJhnK. d' fwzN
phs rJ/ go ;zrs ftu'I e'Jh itkp Bk nkfJnk.
@@J/Bh d/o <## r[od/t B/ gfjbK Bkb'I th T[&&Zuh ;[o ftu fejk, @@e'Jh T[m',
fijVk f;o d/D bJh fsnko j't/.## fJe f;Zy T[fmnk @@;Zu/ gksFkj !## GkJh
dfJnk okw B/ jZE i'V e/ fejk, @@G[Zb j' rJh, gfjb/ j[ew Bkb T[fmnk BjhI.
;h; jk}o j?.## f;o M[ek e/ T[j r[od/t tZb tZX s[fonk.
r[od/t T[; ~ pkj'I cV e/ szp{ ftu b? rJ/. j}{o B/ GkJh dfJnk okw dk
f;o ebw ehsk. bj{ Bkb fbZpVh sbtko b? e/ d{;o/ f;o dh wzr ehsh. d{;ok
;[D e/ GkJh Xow uzd T[fmnk. T[; B/ jZE i'V e/ ;kjwD/ nk ;h; M[ekfJnk.
@@r[od/t ! f;o nogB eoB ftu d/o j' rJh, fywk eoBh. f;o jk}o j?.##
r[od/t Xow uzd ~ pkj'I cV e/ szp{ ftu b? rJ/.
fJ; ;zpX ftu GkJh wfjzdo f;zx u[jkDe/ B/ ;[zdo eftsk fbyh j? L
;[D t/y ibkb d;w/F dk, T[E/ wZu rJh jkjkeko.
;ko/ x[;o' w[;oh j' rJ/, jZE t/y Bzrh sbtko.
eZu/ fgb/ ;ko/ fjb s[o/, p?m/ ofjr/ fizBQK ~ fgnko.
r[od/t B/ sh;oh tko ;N/i #s/ nk e/ fejk, @@fJe f;o j'o ukjhdk j?.
nkU, e'Jh f;deh f;Zy.##
e[M gbK dh T[vhe fgS'I GkJh fjzws okfJ T[m e/ nk jk}o j'fJnk. U;/
soQK r[od/t T[; ~ th nzdo b? rJ/. shik f;o ebw ehsk.
j[D sK ;zrsK ftu GkiV g? rJh. w;zd pj[s jh xpok rJ/. w;zd ob
e/ wksk r[ioh gk; ik o'J/. T[jBK nkgDh okJ/ g/F ehsh, @@wksk ih ! r[o{
wjkoki f;ZyK d/ f;o eZNh iKd/ jB. f;Zyh dk Gbk ukjz[d/ j', sK tZv/ g'so/ ~
r[o rZdh #s/ fpmk fdT[.##
;koh tkosk ;[D e/ wksk ih ;'u oj/ ;B fe r[od/t ;woZE jB, T[j i'
eoBr/, mhe jh eoBr/.
T[; fgS'I w[jew uzd B/ nkgDk ;h; g/F ehsk. r[od/t U;/ soQK T[jBK
~ th szp{ ftu b? rJ/, f;o ebw ehsk. c/o fJ;/ soQK GkJh ;kfjp uzd ih dk
;h; ebw ehsk. gziK d/ ;h; ebw eoB T[gozs L
fwose eT[ gkfJU sfB ;k;k–
(nzr 614)
r[od/t B/ gziK ~ nzfwqs Sek e/ T[jBK ~ fgnko/ dk f]skp fdZsk ns/ Bkw
Bkb f;zx th brkfJnk. T[jBK gziK fgnkfonK d/ Bkw fJj jB L—
fgnko/ d:k f;zx ih, fgnko/ Xow f;zx, fgnko/ fjzws f;zx ih, fgnko/
w'jew f;zx ih, fgnko/ ;kfjp f;zx ih.
d:k f;zx s{z Xow f;zx s{z w'jew f;zx ;[ikBk.
;kfjp f;zx s{z fjzws f;zx s{z gzuj{ gow fgqnk gqkBk.
;{oi gqekF nB[;ko j}{o B/ gziK gk;'I T[BQK d/ fgzv s/ xo g[ZS/ sK T[BQK
B/ fejk L—
btg[o iBw p;B e' Xkw{. dfJnk (f;zx) r[o{ p]F:' Bkw{– 30–
d{;o ej:' j;sBkg[o e'. Bkw Xow (f;zx) w?I f;y r[o e'.
fsqsh:/ GBs G:' gqG gk;h. g[oh dtkoek j? ww tk;h– 31–
w'jew (f;zx) Bkw j? w'ok. usoE f;y p'b:' eo i'ok.
fpdo g[oh tk;h gfjukB'. ;kfjp (f;zx) Bkw ww ikB'– 32–
gzuw efj tk;h irzBkE. fjzws (f;zx) Bkw j? BkE.
r[od/t B/ gziK ~ w{b-wzso ns/ r[o wzso dk ikg p]fFnk, gzi pkDhnK
dk fBsB/w eoB dk j[ew ehsk.
uko/ ;kfjp}kfdnK B/, wksktK B/ ns/ eJh j}ko j'o gqkDhnK B/ nzfwqs
Sfenk. eth ;zs'y f;zx ih B/ pVhnK ;z[do bkJhBK fbyhnK jB L—
tkfjr[o{ ih ek G:' ykb;k Bhek nfs,
tkfjr[o{ ih eh fwb cs/ ;[ p[bkJh j?.
gho gksFkj eokwksh i/ ngo gzE,
fjzd{ fe s[oe j{z eh ekB e' fwNkJh j?.
Xow ;zEkgp/ e' gkgB e/ ykgp/ e',
r[o{ r[o{ ikgp/ e', BJh ohs :[ ubkJh j?.
gzi fgnkfonK ~ nzfwqs SekT[D T[gozs, ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx
;kfjp ih B/ fi; soQK gzi fgnkfonK gk;'I nzfwqs dh ikuBk ehsh ns/ nkg
gziK gk;'I nzfwqs Sfenk, fJ; ;zpzX ftu tZy tZy rzqE nzdo fJ; gqeko f}eo
nkfJnk j? L—
g{oB gow i's, gzE e/ T[d's gqG{ T[m e/ f;zxk;B s/ yo/ nkg j'fJ eo.
tkfjr[o{ T[pkufs ;[ gkj[b e' ikus fp;kb s/i okufs fJeZsq eo d'fJ eo.
yVr fByzr eN eZ; e?, e[dzv ezX, iwXok Xfo e? eod uZeo i'fJ eo.
i?;/ ww dhB, fpfX ;zr s[w bhB gzi, s?;/ w'fj dhihJ/ ;zdj
/ ;G y'fJ eo– 2–
(;qh r[ogqskg ;{oi, fos[ 3, nz;{ 20)
e'fN jh nzv pqjwzv fi;? uy, j'ts Bk; f;qik g[B Xkoh.
;' r[o g{oB nzfwqs wKrs, dhB d:kfBX i' ntskoh– 18– 63–
(r[o fpbk; gksFkjh 10)
gKu f;zx ifp ;i/ r[o{ B/, sfp :'I puB T[uko/.
ni f;zx i' ;i jwok, bj? gdkoE uko/.
f;zx gKu ;' ;i/ T[;h fdB, nzfwqs Sfe:' Bhe?.
eo:' uj? ;woE g[o; i', e:' B j'fJ tfj mhe?.
gKu gKu fco f;zx G[izrh, gm/ r[o{ fd; ukoh.
dJ/ j[ew Bkw/ fby n?;/, f;zx eo' pqD ukoh– 82–
d/; d/; eh ;zrfs sKJh, g[Bk gm$' fbfy n?;/.
gzu G[izrh s? i' nzfwqs Se? f;y, ;[y b?;/.
nzr ;zr w? oj' fs;h e/, eo' fBjkb wjkB/.
uko gdkoE d?j' fs; e' puB i' jwok wkB/– 83–
(;qh r[o{ gzE gqekF, frL frnkB f;zx ih)
w[es;o ;kfjp dk izr fiZs e/ irs r[o{ u'ih gqhsw ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd
ih irs ihnK ~ skod/ j'fJ ub/ ik oj/ jB. o;s/ ftu fJe tfjwh Fkj
w[;bwkB \eho fwfbnk, fi; B/ fiT[IfdnK jh woB s'I vofdnK epo pDk
oZyh ;h. fJ; ~ nzfwqs SekT[D dk gq;zr fJ; gqeko fJfsjk; nzdo nkfJnk
j? L—
pfjwh j[s' ceho sfj w[;bwkB ek EkB.
r'o pDkJh dhoxk fwD B'I jkE gqwkD– 1–#
dk; nkgB' w'fj pBktj[. eoj[ f;zx gkj[b Sektj[.
irs fpy? j? gzE xB/o/. Gbh gqeko ;op w?I j/o/– 5–
gqEw w{zfv f;o, Ghy wzrkt?. Gb' G/; s/ p[o' pBkt?.
oktfo gzE ;wkB B nkB. w?I goyh ;G ohs gSkB– 6–
T[ib p/; ;[ T[ib wsk. f;woB ;fsBkw[ fus osk.
:Ks/ j? w/oh nfGbkyk. pB'I f;zx w?I :Ks/ Gkyk– 7–
b/ nkr:k nzfwqs pBtk:'. yo/ j'fJ ssekb Sek:'.
;qh w[y s/ sfp Bkw T[uo:'. ;[G niw/o f;zx fsj Xo:'– 10–
(r[o gqskg ;{oi, n?B 1, nz;{ 18)
;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ sbtzvh ;kp' (s]s ;qh dwdwk ;kfjp) d/
fJbke/ ftu nzfwqs SekfJnk.
;zrs brh r[o{ fYr nktB. ;fsr[o[ nzfwqs br/ SektB.
GkJh Grs{ e/ ;p Bksh. ;i/ f;zx nk eo fpfynksh.
sys{ pys{ okw fwr/q;. cs/ f;zx p[Yk f;zx t/;.
g[B GkJh o{g/ e/ g's/. Xow f;zx gow f;zx nkJ/ Us/.
okw f;zx g[B f;zx fsqb'ek. ;i/ c{b e/ f;zx fp;'ek.
vZb/ nkfde ;kp' e/ j?I. f;zx ;i/ Se ;[Xk sp/ j?I.
(gzE gqekF, gzBk 316)
s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wjkoki
B/ fJ; t?;ky d/ wjhB/ ~ pj[s Gbk=uzrk fejk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu
doZ]sK dhnK Fk]K nkgDk jfonkbtsk ;fjs gqcZ[bs j'D o{g BtK t/; eo
ojhnK jB, fi; ~ d/y e/ (iht)-fJ;sqh joh gsh ~ nkgD/ d[nko/ #s/ yVh
t/ydh j'Jh p/Bsh eodh j? fe dfJnk eoe/ w/o/ fjod/ xo ftu fgnko/ gsh
(tkfjr[o{ ih) nkT[ ns/ w?~ fJ; fpyw ;z;ko s'I sko bt' ih. j/ fgnko/ gqG{ gsh
ih ! s?E'I fpBK w/ok w[Zb nZXh e"vh th BjhI j?. i/ w?I (gqG{ gsh) ih, s?~ uzrh
bZr iktK sK fJ; s/o/ fwbkg j' ikD dh ehws e"D gk ;edk j? < fJ; bJh
j/ fgnko/ ! s?~ t/y e/ w?~ e'Jh ftyk d/t/. gqG{ gsh ih ! w?I s?~ d{o BjhI ikDdh,
@@pkoKwkj w'sh okw## nzdo w'sh okw ih B/ fJ; ft;ky d/ wjhB/ d[nkok
fJ; soQK eEB ehsk j? L—
fp;ky fp;kfoU Bkw ;kJhI dk, nkeV nkeV ubBk J/I s{z.
ykJ/I y[okeK gfjB g[FkeK, iw dk peok gbBk J/I s{z.
uko fdjkV/ o?B p;/ok, wfjb wkVhnK wZbBk J/I s{z.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, nzs ]ke ftu obBk J/I s{z– 2–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 292)
fJ; n;EkB s]s ;qh dwdwk ;kfjp ih ;kp' eh sbtzvh (pfmzvk) fty/
jh u'ih gqhsw ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ GkJh vZb/ ~ nzfwqs Sek e/ T[; dk Bkw
vZbk f;zx oZfynk ;h. fJE/ jh j}{o B/ Fjhd GkJh wBh f;zx ih ~ fbykoh brk
e/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk ;o{g fbykfJnk ;h ns/ r[opkDh d/ noE eoe/ Bkb
r[opkDh dk F[ZX gkm eoBk f;ykfJnk ;h.
GkJh vZbk efjzdk j? gkfsFkj ! w?I sK nzfwqs pj[s Sfenk j?. j}{o efjzd/
jB, feZE/ Sfenk j?. efjzdk j?, ih w?I nkg dk ;hs gq;kfd Ekb ftu'A b? e/
Sedk fojk jK. r[od/t ih efjzd/ jB, GkJh, yzv/ pkN/ dk nzfwqs SeDk eo.
sK vZbk efjzdk j?, ih T[j th yzv/ dk j?, T[; ftu gqFkdk SZeD s'I gfjbK
nodk; eoe/ feogkB G/N eohdh j?.
;qh r[o ;' Gh yzv/ e/o. eod G/N fe: nfup/ p/o– 40–
;[fB efo ;qh w[fy pj[ fpe;kB/. ;[fB vb f;zx jw y[Fh wjkB/.
i' nzfwqs yzv/ e' b? j?. r[o e/ ;' ijki ufY i? j?– 41–
ebrhXo ih efjzd/ jB— GkJh vZb/, i' yzv/ pkN/ dk nzfwqs Se b?Idk
j?, T[j r[o{ e/ ijk} uVQ iKdk j?. nrb/ fdB GkJh vZb/ B/ s/ ;" Bkb j'o ihnK
B/ nzfwqs Sfenk, fi; s'I GkJh vZbk f;zx #s/ gq;zB j' e/ ;fsr[o{ ih B/ T[; ~
fJe yzvk s/ Ykbk, d' eV/ ns/ Bkb nkgD/ p;sqK dh p]fFF ehsh.
jkE i'o nkr? j'fJ yo:'. yzv/ e' nzfwqs sfp eo:'.
;" Bo ngo yo/ ;zr j'fJ. Se:' ;[Bfjo/ fJe ;fG e'fJ– 43–
g[B gq;zB pj[ GJ/ feqgkbk. pyF:' yVr pv' no Ykbk.
d?P jiko e/ ezeB d'fJ. j[s/ iokT[ py;/ ;'fJ– 44–
r[o e' p;sq g{ip/ j/s[. d/s GJ/ sfp feqgk fBe/s.
(r[L gqL ;{L rzqE, n?B 1, nz;{ 28)
GkJh ;kfjp GkJh r[odk; ih B/ fJ; ftS'V/ d/ d[Zy ~ nkgDh ouBk efpZs
;tZJhnK nzdo fJ; soQK do;kfJnk j? fe fgnko/ gqhsw ;fsr[o{ s'I ftSVh
r[of;Zy iht-fJ;sqh gqhsw tZb, gqd/; s'I gsZqek fbydh j? fe fpoj'I-fti'r d/
o'r eoe/ fujo/ dk ozr ekra} i?;k fuZNk (fcZek) j' frnk j? ns/ ;oho d/ nzr
N'N/ N'N/ j' oj/ jB. fti'rD fJ;sqh ftS'V/ dh dFk ns/ d[ydkJh d[Zy dk ;[B/jk
fbydh j? fe ftS'V/ dh nrBh Bkb, r[od/t ! s/oh ;tkDh dk ozr ekbk j'
frnk j?. ftSVh iht-fJ;sqh o[dB eofdnK nksw-t/r ftu fjofdUI fbydh
j? fe fJ; fpoj'A-fti'r d/ o'r ekoB wkB' (w/o/ tKr) ebw dh Sksh th gkN
rJh j?. ftS'V/ ftu mzY/ ;kj b?IfdnK ns/ jkT[e/ GofdnK d[yh dFk dk
gqrNktk eodh j? fe fJe fti'rD fJ;sqh (fjod/ nzdo) ftS'Vk X; ikD eoe/
fet/I ihn ;edh j? L—
4H fpoj fpUr o'r ;/s o{g j[fJ feqsk;,
N{e N{e GJ/ gksh fbyhn? fpd/; s/–
g[oy[=g{oB ftnkge gqwkswk, Gkt n?;/ ;Zu/ ;ZiD g{oB gqwkswk ~ G[bk
e/ (fiBQK ~) wkfJnk bZrh (fuzpVh) j'Jh j?, T[BQK Bkb wkB' fJj X'j[=Sb j'
fojk j?.
2H ;ogBh s/ T{gfo Bjh pbhnk–
fifB pqjwk fp;B[ wjkd/T[ Sbhnk– 1–
(nzr 480)
gqb'e dk o;sk pj[s bzpk j?, fi; d/ e'jK whbK nkfd dh frDsh eoBh
emB j?. fi; o;s/ ftu L—
fij g?v? wjk nzX r[pkok– (;[ywBh ;kfjp)
ns/ fiE/ L—
ij wjk GfJnkB d{s iw db?– (;[ywBh ;kfjp)
s/ j}{o B/ dZf;nk j? fe fiE/ @@ij w[;eb j't? nfs Gkoh–## n?;k emB
o;sk fiE/ Bkw jhB gkgkswk ~ Gkoh w[FebK dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? s/
iwK tb'I o;s/ ftu jh fJ; d/ g[zB eow y'j bJ/ iKd/ jB. ro[V g[okD nB[;ko
wks b'e s'I iw b'e sZe dk o;sk nmk;h j}ko i'iB dZf;nk j? ns/ uko e'j
dk fJe i'iB wzfBnk j?. o;s/ ftu nZm gVkn Gkt nZm mfjokn dZ;/ jB ns/
fJBQK EktK #s/ gkghnK ~ Gkoh ;}ktK fdZshnK iKdhnK jB.
2H ;j; nmk;h i'iB G{oh–
fwqs b'e s/ iwg[o d{oh–
nkm j?I m"o wr w? Gkoh–
x'fo e;N gktfj Bo Bkoh–
(r[otke ukBD, Gkr gfjbk, gzBk 63)
fJe gqwkswk dk Bkw jh nZr/ ;jkfJsk eoB tkbk j? ns/ iwK dh wko
s'I pukT[D tkbk j? L—
nEtk L— T[j joh ;zs (o{g j' e/ ) fwb gt/, i?;/ j}{o dk c[owkD
j? L—
3H BkBe ;zs, ;zs jfo J/e',
ifg jfo jfo Bkw[ ;'jzdh–
(nzr 79)
L L L
i/m rowh dh o[Zs dk gfjbk wjhBk j?. p;zs pjko s'I wro'I id i/m dk
wjhBk uVQdk j? sK ;{oi dh rowh Bkb Xosh sZgdh j?. wko{Eb nZr tKr{z
GZyd/ jB. ;o'toK dk gkDh th sgF Bkb T[pkb/ ykD bZr iKdk j?. @@pkoj
wkj ebrhnK tkb/ dh T[;sfs ftu## GkJh tho f;zx BK d/ eth B/ i/m wjhB/
nzdo GzrkDh d/ :[ZX nzdo wjzs feqgkb dk; T[dk;h ;kX{ dh ;{owskJh,
pjkdoh dk f}eo eofdnK, fJ; wjhB/ dh gqpb sgF ~ fJ; soQK eEB ehsk
j? L—
ip ufVQnk i/m fpbk;h.
gqpb shSD X{g goekFh.
pkoKwkj d;w rzqE nzdo i/m ~ pVk pbtkB fejk j?, feT[Ife i/m uVQd/
jh gkDh s/ jtk nZr tKr j' iKd/ jB. jo uh} sZg yb'Idh j?. uZbd/ okjh o[e
e/ doZ]sK dh mzvh SK j/m p?m e/ ;oho dh sgF fwNkT[Id/ jB. fJ;/ soQK gsh
d/ Bk fwbD eoe/ iht-fJ;sqh ftnke[b j' T[mdh j? L—
Bho ;who j[sk;B e/ ;w, nT[o nek; Xok sgskJh–
gzE Bk gzEh ub? e'T{U, so[ skfe so?, sB skg f;okJh–
i/m wjk pbtzs G:', nfs fpnke[b ih:, wjk fos gkJh–
n?;/ ;e$' X;e$' ;;e$' N;e$' B jh:' e;e$' B e;kJh– 916–
(;fspho f;zx pkoj wkjk fsB/, gzBk 17)
pkoKwkj okw f;zx eth d/ eEB nB[;ko tho o; Gog{o izr :Z[X d/
toDB nzdo, i/m wjhB/ dh sgs ~ fJ; soQK eEB ehsk frnk j? L—
r[o ufVQnk i/m eokok, d[;wB d/ f;o Xfonk nkok.
b'jK trB p/;wkok, pkb{ o/sk sg/ nzrkok.
;{oi M[e eo fwb/ gjkoK,
d[FwD ;Vd/ ;kV ngkok, e[dos s/ohnK.
(gzikph pkoK wkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 145)
fJ; ;{yw wzvb dh d[BhnK fi; ftu wB dh rofdF Bkb nksw wzvb
ftu ftekoK dh sgF—fsqFBk, ekw, eo'X, b'G dh nZr Bkb-
nrfB ;kro[ p{vs ;z;kok– (nzr 804)
fJ; sgF s'I puD tk;s/ sK fJe jh ;kXB j?, i' r[o{ feogk Bkb jo
fJe nwho, raohp ~ gqkgs j' ;edk j?, T[j ;kXB j? L—
uzdB uzd[ B ;od o[fs w{fb B fwNJh xKw–
;hsb[ Eht? BkBek igzdV' jfo Bkw[–
(nzr 709)
fJ; ;Zuh Bkw o{gh mzY d/ d/D tkb/, FKsh d/ ;'w/, ;hsbsk d/ w[iZ;w/,
;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/, fJ; mzY eoe/ sZsh sth, sZsh o/s,
T[pbdh d/r d/ ;/e dk d[Zy BjhI wzfBnk. j}{o dh Fjkds fJ; i/m wjhB/ dh
i/m ;[dh u"E ÀÅÅÂ fpeqwh ~ j'Jh j?. eth @@ntkok## nkg dh fJ; Fjhdh
xNBk ~ fJT[I fpnkB eodk j? L—
i/m jkV ftu tZ;hnK nZrK, ;ktD Sfjpo bkJh.
oks jB/oh fgS'I fuZNh, uzB ukBDh nkJh.
fJzi/ }[bw f;sw dhnK b'jK, jd'I tZX id sghnK,
T[go T[; mzY d/ ;'w/, nkD ;wkXh bkJh.
fgqz;hgb rzrk f;zx ih dk th fJ; Fjhdh xNBk pko/ eftsk dk fJe pzd
;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki d/ fto'Xh d' fjZf;nK ftu tzv/ ik
;ed/ jB. fJe fjZ;k }ksh d[FwDh tkfbnK dk ;h, fiBQK ftu'I fgqEhnk,
w/jopkB s/ uzd{ w'joh ;B. d{;ok fjZ;k ;h gzvsK s/ w"bthnK dk. T[j Xkofwe
w}Qph s[nZ;p eoe/ r[od/t d/ d[FwD pD/ j'J/ ;B. fJj ;ko/ ;w/I dh T[vhe
ftu ;B, fe id'I r[o{ ih s'I pdbk b? ;eD.
Ffj}kdk ][;o' ijKrho dk S'Nk g[Zso ;h. ][;o' okik wkB f;zx dh G?D
dh e[Zy'I g?dk j'fJnk ;h. ][;o' fwo}k n}h} e'ek dh bVeh Bkb ftnkfjnk
j'fJnk ;h. nepo oki rZdh ][;o' ~ d/Dk ukj[zdk ;h go d/ Bk ;fenk. fwo}k
n}h} e'ek s/ okik wkB f;zx th fJ; jZe ftu ;B go fJjBK d'jK dk th e'Jh
tZ; BjhI uZfbnk. nkf]o fi; t/b/ ;zB ÀÅ¿Ä JhH (;zws ÀÅÅÁ fpH) ~
nepo wo frnk sK T[; s'I wro'I T[jdk g[Zso ijKrho s]s #s/ p?mk. S/ e[
wjhB/ fgS'I ijKrho d/ S'N/ Ffj}kd/ ][;o' B/ prakts eo fdZsh go pjkBk fJj
ehsk nkrok SZvD ;w/I fe T[j dkd/ nepo d/ wepo/ ;ezdohnk T[&&Zs/ c[Zb
uVQkT[D ik fojk j?. T[; ~ fJj ]poK fwb ojhnK ;B fe ijKrho fgZS/ nk
fojk j?. T[j ÂÄ¿ ;kEhnK ;D/ xpokfJnk j'fJnk gzikp tZb tfXnk. fJ; ;w/I
T[j soB skoB ;kfjp frnk. T[j gfjbK th nepo Bkb r[o{ xo d/ doFB
eo u[Zek ;h. soB skoB ;kfjp fJ; B/ b'V nB[;ko gqFkdk gkDh Sfenk. go
fJ; d/ wro/ ijKrho \"i b? e/ s[fonk nk fojk ;h. n;b ftu ][;o' dk fJokdk
bkj"o T[&&Zs/ ep}k eoe/ febQ/ ftu pfj e/ Nkeok eoB dk ;h, go T[j fJ;
pkdFkj ijKrho BtK-BtK s]s #s/ p?mk ;h. T[j eZNV w[bkfDnK ~ ][F
eoB tk;s/ r?ao-w[;bwkBK T[&&Zs/ tZX s'I tZX }[bw eoe/ dZ;Dk ukj[zdk ;h fe
T[j gZek w[;bwkB s/ fJ;bkw dk t\kdko j?. pkdFkj e'b fFekfJs rJh fe
r[o{ wjkoki B/ pkrah ][;o' dh wdd ehsh j?. ijKrho B/ T[;/ t/b/ r[od/t dh
frq\skoh dk j[ew d/ e/ w[os}k ]K ~ G/fink.
ukjhdk sK fJj ;h fe w[os}k ]kB nkg ;Zu M{m fBskodk s/ r[od/t pko/
\?;bk nkg eodk, go T[;B/ ;}k d/D dk \?;bk eoB dh ;koh f}zw/tkoh uzd{
d[FN ~ ;"Ig fdZsh. feT[Ife fJj \?;bk fto'XhnK B/ gfjbK jh eo fbnk ;h fe
r[o{ ih ~ s;hj/ d/D dk ezw uzd{ nkgD/ jZEhI eo/rk ns/ uzd{ B/ nkgDh fJj
j}{o fJj fszB/ FosK Bk wzBD, sK w"s s'I gfjbK nB/eK s;hj/ MZbD
tk;s/ fsnko j' ikD. FosK ;[D e/ r[o{ wjkoki B/ pV/ Xhoi Bkb T[&&Zso fdZsk,
@@Gb/ g[oF', fJjBK fszBK FosK ftu'I e'Jh th g{oh eoBh ;kv/ tZ; dh rZb BjhI.
s[jkvh gfjbh Fos pko/ J/Bk efjDk jh ek\h j?, fe i' fJB;kB fe;/ G?n iK
bkbu ftu nk e/ nkgDk Xow fsnkr d/Idk j?, T[j fe;/ Xow ftu th wzBD
:'r BjhI. pkeh ojh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu j}os w[jzwd ;kfjp dh skoh\
fbyD dh rZb, fJj th ;kv/ tZ;'I pkjoh j?. r[o{ rzqE ;kfjp oZph pkDh j?. i'
nekb g[oy B/ fbytkfJnk j?, n;K fby fdZsk j?. j[D T[; ftu fJe nZyo dk
th tkXk-xkNk BjhI j' ;edk. s/ foFsk Bk b?D dk \?;bk ;zrs B/ ehsk j?,
n;K BjhI. ;kv/ ftuko nB[;ko r[o{ BkBe dh ;zrs r[o{ BkBe dk o{g j?. n;hI
;zrs d/ ehs/ \?;b/ ~ BjhI pdb ;ed/.
pkp/ p[ZY/ no r[odk;. fJfsnkde f;y E/ i' yk;.
fumh ;G e' r[o{ ;[DkJh. ;G B/ efjU Bk b/j[ ;rkJh.
(gzE gqekF)
nk]oh rZb ofj rJh s;hj/ MZbD dh. T[j i' e[S th j't/rk, fBozeko dk
fiE/ nZi eZbQ r[od[nkok v/jok ;kfjp j?, r[od/t ~ s;hj/ d/D tk;s/ T[j
EK u[fDnk frnk. pV/ ;]s gfjo/ ftu wjkoki ~ UE/ fbnKdk frnk. uzd{ B/
fJe tko fco T[j FosK gVQ e/ ;[DkJhnK. r[od/t d/ fJBeko eoB T[&&Zs/ }[bwh
ekok F[o{ j' frnk.
r[od/t ~ gkDh dh Goh d/r ftu fpmk e/ j/mK nZr pkbDh F[o{ eo fdZsh.
@@fgqEw? d/r e/ phu p?mkJ/.## uzd{ dk f]nkb ;h fe id ;oho tk;s/ gkDh dk
;/e ;fjDk n"yk j' ikt/rk sK r[o{ ih nkg/ ;G e[S wzB ikDr/. T[j BjhI ;h
ikDdk fe pqjw frnkBhnK dh nt;Ek @d[y ftfu ;{y wBkJh# tkbh j[zdh j?.
r[od/t d/ ;ko/ ;oho T[&&Zs/ Skb/ g? rJ/. r[od/t ~ d/r ftu'I eZY e/ pzdh-xo ftu
g[uk fdZsk frnk. fJ; soQK uzd{ r[od/t ~ ;'uD dk w"ek d/Dk ukj[zdk ;h.
fgqEw? d/r e/ phu p?mkJ/. Bhu/ beoh Gko ibkJ/.
(;qh r[o{ gzE gqekF)
nrb/ fdB uzd{ r[od/t gk; jk}o j'fJnk. T[jB/ FosK wzBD tk;s/
wjkoki ~ pVk g/qfonk, go wjkoki nkgD/ fBFu/ #s/ gZe/ oj/. wjkoki ~ ;]s
gfjo/ ftu fco T[;/ EK #s/ fbnKdk frnk. fJe eVkjh ftu o/s sgk e/ bkb
ehsh rJh. b'j T[&&Zs/ r[od/t ~ fpmk e/ j/mK nZr M'eDh F[o{ eo fdZsh. j/m'I b'j
sg e/ bkb j' rJh s/ T[go'I Bzr/ ;oho T[&&Zs/ ;Vdh o/s d/ eVS/ Go-Go gkT[D/
nkozG fdZs/ L—
pb{ o/s sgkfJ Xo? e?. r[o T{go eoS/ Got? e?–
(;qh r[o{ gzE gqekF)
sEk L—
;fsr[o p?m/ d/r wMkoh . so/ d[;N pj[ ;wXk ikoh– 52–
(;qh r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 4, nz;{ 34)
;kok ;oho ;V e/ GVEk j' frnk. fJj nfsnkuko t/y e/ Xosh s/ nkekF
nEtk-
Bk e' w/ok d[;wB[ ofjnk Bk jw fe; e/ p?okJh–
pqjw[ g;ko[ g;kfoU Ghsfo ;fsr[o s/ ;'Mh gkJh–
(nzr 671)
nZr M'eD tkb/ s/ o/s d/ eVS/ gkT[D tkb/ jZE th e[S ;w/I tk;s/ o[e rJ/,
go uzd{ dk fdb Bow Bk j'fJnk. T[jdk jZm s/ r[Za;k ;ko/ jZdK-pzB/ NZg frnk.
T[jB/ pVh yoQth ;[o ftu fejk, @@wjkoki ! w/ok fJokdk s[jkvh ikB b?Dk
BjhI ;h, fJ;/ tk;s/ w?I j[D se e[S Bowh tosdk nkfJnk jK, go i/ nkg
ikB d/D #s/ jh s[Zb/ j'J/ j', sK nzs ;w/I tk;s/ fsnko j' ikU. s[;hI w/o/ Bkb
i[Zr'A pkjoh ehsh j?. j[D w/ok tko ;fjD tk;s/ fsnko j' ikU.##
@@g[oyk !## r[od/t B/ U;/ Xhoi Bkb T[so fdZsk, @@n;hI T[; @oikJh# dh
jo @o}k# ftu ok}h jK. i' s/o/ fdb nkt/, s{z eo ;edk j?A.## T[; ;w/I B/V/ jh
dfonk okth dh fJe ;ky tfrnk eodh ;h, i' nZi fJe p[ZYk Bkbk pD e/ ofj
rJh j?. Gkt/I o[Zs ;]s rowh dh ;h, go dfonk dk gkDh gjkVK s'I po\K Yb
e/ nkT[D ekoB ekch mzYk ;h. uzd{ d/ j[ew Bkb iZbkdK B/ r[o{ wjkoki ~ b'j
s'I u[Ze e/ okth d/ mzY/ gkDh ftu ;[ZN fdZsk. fJ; rZb dh ;ky GkJh osB f;zx
ih Gzr{ B/ th Goh j?—
e/ r[o noiB dohnkfJ B p'fV:'.
e/ r[o s/r pjkdo ;h; B s'fV:'.
nZr d/ ;V/ T[&&Zs/ mzYk gkDh g?D Bkb ibB eJh r[Dk tX ikfJnk eodh
j?. gqwkswk o{g r[o{ noiB d/t ih B/ ;koh ibD ;jko bJh, go gzi G{se
;oho dk sK nkgDk jh Xow j?. T[j e[dos d/ fB:wK ftu uZbD bJh wip{o
j?. ;oho nZr Bkb ;V e/ GVEk j'fJnk fgnk ;h. mzY/ gkDh ftu g?D eoe/
;oho yZyVh tKr cN frnk s/ nkswk gowkswk ftu fwb rJh.
r[o{ ih ~ sZsh o/s gk-gk ghVs ehsk frnk, T[pbd/ gkDh ftu th
T[pkfbnk frnk s/ nzs j'o s;hj/ d/D bJh okth d/ mzY/ gkDh ftu vp'fJnk
frnk go r[o{ ih dh nkswk @s/ok ehnk whmk bkr?– jfo Bkw gdkoE BkBe
wKr?.# rkT[Idh (À jkV, ÀÅÅÂ fpH) gowksw ;kro ftu bhB j' rJh. GkJh
r[odk; ih B/ fJ; nb"fee Fjhdh ~ fJT[I nzfes ehsk j? L
ofjd/ r[o[ dfonkT[ ftfu, whB e[bhB j/s[ fBopkDh.
do;B[ d/fy gszr fiT[, i'sh nzdfo i'fs ;wkDh.
;pd[ ;[ofs fbt fwor fiT[, GhV gJh fufs nto[ B nkDh.HHHH
r[o noiB ftNj[ e[opkDh– 23– (tko 24, gT[Vh 23)
Fjhd d[ZyK eFNK s'I BjhI vodk. fJ; pko/ fJe eth dk pj[s ;z[do eEB
j? L
T[;/ :/ F"e j? jodw BJh so}/-i\k fenk j?.
jw/I :/ F"e j? d/y/I f;sw eh fJzsjk fenk j?.
Fjhd wodk BjhI ;r'I nkgD/ tor/ nB/eK Fjhd g?dk eo fdzdk j? L
][dk ikB/ v{pB/ tkb/ B/ fenk ejk fJB w"i'I ;/.
w"i/I nki se f;o c'Vsh fcosh j?I ;kfjb ;/.
ÀÅ¿Å Jh;th ~ r[o{ noiB d/t ih Fjhd j'J/ ;B. fJj sgF, fJj d[Zy
sZshnK sthnK, T[pbdhnK d/rK dk sK BjhI bZfrnk feT[Afe r[o{ ih n;b ;zs
;B. ;hsbsk d/ w[iZ;w/ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/, s[ykoh okr[ d/ @@pkoj
wkjk## nzdo i/m d/ wjhB/ ~ Gbk=uzrk fejk j?, go fJj uzrk T[BQK ~ bZrdk
j? L—
fiBk ;kf; frokf; B ft;o? jfo BkwK wfB wzs[–
XzB[ f; ;/Jh BkBek g{oB[ ;'Jh ;zs[– (nzr 319)
Bj ;hsbz uzdq d/tj Bj ;hsbz pktB uzdBj–
Bj ;hsbz ;hs o[s/D BkBe ;hsbz ;kX ;PiBj– 39–
(nzr 1357)
fJ; nt;Ek ftu id ;[ofs ftu Fpd ;wk frnk s/ wB fNe frnk sK
T[; eos/ gqwkswk dk ehsk jo fJe ezw uzrk bZrdk j?. j[D Gkt/I i/m dh
rowh, sgF g?Idh j't/, T[j th uzrh bZrdh j?. d[Zy ftu th wkbe gqwkswk BjhI
G[Zbdk, tkfjr[o{ d/ r[D rkT[D s/ rqfjD eoB tkbh iht-fJ;sqh gqG{ ~ Gkn
iKdh j?.
XB fpBT[ eo/dh r[D ;ko/dh r[D ;koh gqG Gktk–#
(nzr 1108)
b'V j? T[; gqG{ gqwkswk Bkb i[VB dh. i[VB s'I Gkt j? fwbkg, T[;
gqwkswk dk fwbkg eoe/ ;dhth ;[y j' nkT[Dk j?.
@@pkoKwkj p[ZbQ/ Fkj ek## nzdo, p[ZbQ/ Fkj B/ i/m d/ wjhB/ ftu gqwkswk
d/ ftS'V/ d/ d[Zy ~ fJ; soQK T[ikro ehsk j? L—
i/m i?;h w[M nrB j?, ip e/ fpSo/ whs.
jw T[B fpB feuoe xo p;fj, jwoh T[B ;zr gqhs.
b'nK bkNK gkT[IdhnK i/m, wib; p?m/ pkrK j/m,
sZsh Bjh mzY eb/i/ g/N, dcso eZY g[okD/ d/y wj[ok ykBhnK.
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 67)
gdw G{FB vkeNo tho f;zx ih nkgDh ouBk @@ezs wj/bh## pkoKwkj
ftu i/m wjhB/ pko/ fJ; soQK dk gqrNktk eod/ jB L—
uVQ fgnk i/m t/ ezsk !, sghnK G'nK s/ tktK,
nzdo X[Zydk ftS'V/, S/i/ b[S b[S ojhnK.
(pkoj wkj wkM ;Nhe, frL w'jB f;zx T[obkDk, gzBk 67)
fJ; fwbkg dh rZb Fw; ih B/ fJ; soQK do;kJh j?, i' nkg ozr oZsV/
;B L—
gzuw gksFkj ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih fJ; i/m d/ wjhB/ nzdo ;k~
fJ; soQK T[gd/F dh p]fFF eod/ jB L—
Grs XqÞ ih T[; gqwkswk Bkb i[fVnk sK fJ; b'e dk oki ns/ nNZb
gdth gqkgs eo bJh s/ T[skBgs okik th fJe soQK Bkb XqÞ tZb j' frnk ;h.
GkJh r[odk; ih B/ fJ; ;ko/ gq;zr ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
XqÞ j;dk xfo nkfJnk, efo fgnko[ fgT[ e[SfV bhsk.
pkjj[ gefV T[mkfbnk wB ftfu o';[ wsq/Jh ehsk.
;z;ko Bkb iK ;z;kfoe ;zpzXhnK Bkb i[fVnK ;dhth fwbkg BjhI, ;w/I
Bkb ftS'Vk j' nkT[Idk j?. joh gqG{ gqwkswk Bkb i[fVnK ;dhth fwbkg j?,
ftS'Vk BjhI, ;r'I ;woZE r[o{ ftSfVnK ~ w/b d/Idk j? L—
2H i[fV i[fV ftS[V/ ftS[fV i[V/– ihft ihft w[J/ w[J/ iht/–
e/fsnk e/ pkg e/fsnk e/ p/N/ e/s/ r[o u/b/ j{J/–
nkr? gkS? rDs B nkt? fenk iksh fenk j[fD j{J/–
(nzr 1238)
T[; Bkb i[VBk fe; soQK j?, T[; dh FoD g?Dk j?, T[; dk gZbk, bV
geVBk j?.
;kyh—pzdhS'V dks/ dh
tZy-tZy fJfsjk;ekoK B/ fJ; gq;zr ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
r[o gqskg ;{oi rzqE ns/ ;qh r[o{ gzE gqekF nkfd fJfsjk;eko B}opzdh
dk th tX/o/ d'F uzd{ f;o jh wVQd/ jB. T[jBK d/ efjD nB[;ko uzd{ B/
pkdFkj ~ GVekfJnk fe S/t/I r[o{ nkgD/ fgsk dk t?o b?D tk;s/ \"i fsnko
eo oj/ jB s/ T[jBK dk wB'oE w[rab oki d/ fto[ZX prakts eoBk j?. fco id
r[o{ ih pkdFkj d/ p[bkJ/ fdZbh rJ/, sK uzd{ B/ fJe Bi{wh ~ foFts d/ e/
pkdFkj gk; G/fink. Bi{wh B/ fejk fe r[o{ ih rtkbhno d/ febQ/ ftu ofj
e/ ukbh fdB sg eoB, sK pkdFkj d/ f;o'I ;kV;sh Nb ;edh j?. fJ; ekoB
r[o{ wjkoki rtkbhno d/ febQ/ ftu B}opzd ehs/ rJ/, go n;b ekoD
frq\skoh d/ fJj ;B L
;G ;zrs fi; do;B e' nkt?.
efj ;u/ gks;kj r[B rkt?– 17–
;[B ijKrho wB wkfj fo;kt?.
isB eo/ e[M jkE Bk nkt?.
(;kyhnK gksFkj S/t/I dhnK)
S//t/I r[o{ ih B/ f;Zy ;zrsK ~ \"ih iZE/pzdh ftu pdbDk F[o{ eo fdZsk ;h.
wkbk d/ Bkb Bkb f;ZyK d/ rkso/ sbtkoK th ;'Gk gkT[D bZr gJhnK ;B.
r[od/t dh fBrokBh ftu f;Zy \"ih etkfJd eod/ ns/ izrbK ftu fFeko
y/vd/. r[o{ wjkoki nkg x'V/ dh n;tkoh d/ F"ehB ;B. eJh tko r[od/t F/o
dk fFeko e/tb sbtko Bkb efonk eod/. fJj ]poK pkdFkj se th
g[ZihnK.
e'Jh th pkdFkj nkgD/ oki ftu fe;/ \"ih iZE/pzdh ~ podkFs BjhI
eodk sK ijKrho th fet/I eodk. T[jB/ t}ho ]K s/ fezu p/r ~ nzfwqs;o
G/fink fe T[j r[o{ wjkoki ~ fdZbh b? nkT[D. T[j d't/I n\;o r[o{ wjkoki
d/ FoXkb{ ;B. T[j pV/ nkdo wkD Bkb j}{o ~ fdZbh b? rJ/. T[; t/b/ j}{o
d/ Bkb fszB ;" F;soXkoh f;Zy rJ/. r[od/t B/ wi~ d/ fNZb/ T[&&Zs/ v/ok ehsk,
fiZE/ ed/ r[o{ BkBe d/t ih th fNe/ ;B.
;fsr[o{ ;Zu/ gksFkj dhnK eJh fdB pkdFkj Bkb w[bkeksK j[zdhnK
ojhnK. eJh tko d't/I izrb ftu fFeko y/vD th rJ/. fJe tko r[od/t B/
fJ; febQ/ ftu nZr/ ptzik j'o th oki/ e?d ;B. T[j T[E/ fJe soQK Bkb
Boeh ihtB r[}ko oj/ ;B. r[od/t d/ ikD Bkb febQ/ dk ;kok tksktoD
pdb frnk.
pv/ b'e pzd sj oj/. ;fsr[o gk; nkB ;G pj/.
ip br do;B gqG ek eo?. fuzsk ;'e d/ys gojo?.
(wfjwk gqekF)
;kJhI whnK who ih B/ ;zsK pko/ i' dZf;nk, T[; dk f}eo frnkBh frnkB
f;zx ih B/ fJ; gqeko ehsk j? L
nEtk L—
d[y ;[y nfXe d/fJ i' e'Jh. oj? nv'b w/o ;w ;'Jh– 32–
fiw r[o noiB btg[o wkjh. ;j/ e;N n; ej/ B ikjh.
jfor'fpzd nfp fsB e/ g{s. j?I ;fG fpX fsB ;w wip{s.
uj? sK T[bN g[bN eo vko?. g? tfj ioB oys ngko?– 39–
fiB e' feb/ r[b/o wMko/. oy:' efo pzd fpqEko/– 40–
(;qh r[o{ gzE gqekF)
;qh r[o{ gzE gqekF nB[;ko fi; t/b/ r[o{ ih ~ febQ/ ftu ukbh fdB s'I
T[&&Zgo phs rJ/ sK GkJh i/mk ih B/ gfjbK F/o dk o{g Xko e/ oks ~ pkdFkj
~ vokfJnk. c/o Bi{whJ/ dk o{g Xko e/ dZf;nk fe i/ nZi r[o{ ih ~ febQ/ #u'I
pkjo Bk fbnKdk sK nZi F/o s?~ ]sw eo d/Dr/.
ukbh fdB s/ nfXe fpskJ/. Gbk ufjs s' b/j[ p[bkJ/.
i/ eo nki B T[BQ? p[b? j?I. No? B e/jo nkts y?j?– 24–
(;qh r[o{ gzE gqekF)
fJj T[; gqwkswk dk fpod j? i' FoB ftu nk g?Idk j?, T[; dh oZfynk
eodk j?. fi; soQK e'Jh S'Nk ;z;koh okik fe;/ FoB nkJ/ ~ pzBQ e/, jZEeVhnK
nkfd bk e/, fe;/ tZv/ oki/ ~ cVk fdzdk j?, T[j gqwkswk fJt/A BjhI eodk,
;r'I FoB nkJ/ ~, rb/ bk e/ fgnko eodk j?.
T[; gqG{ d/ i' bV bZr/ jB, T[BQK ~ gqwkswk Bkw dk ]}kBk p]F
fdzdk j?.
@@wkDe w'sh## ;w[zdo ftu'I fBebd/ jB, ;w[zdo dhnK ykVhnK ftu'I
fBebD tkbhnK f;ZgK ftu'I w'sh fBebd/ jB, fiBQK dhnK tZy-tZy ehwsK
jz[dhnK jB.
wkDe=fJj gjkVK ftu'I fBebd/ jB. fuZN/ ozr d/ ehwsh s/ uwehb/
gZEo ~ jhok efjzd/ jB. bkb ozr d/ ehwsh gZEo ~ bkb efjzd/ jB. bkb
s'I S'N/ N[eV/ ~ wkDe efjzd/ jB. fJ; s'I S'Nh N[eVh ~ bkbVh s/ u{zBh efjzd/
jB. Bhb/ ozr d/ ehwsh gZEo ~ Bhbw efjzd/ jB. fJBQK ;kfonK dk t}B,
;z[dosk ns/ uwe-dwe nB[;ko w[Zb g?Idk j?. go i' gqG{ dk Bkw wkDe w'sh
j?, fJ; dk e'Jh w[Zb BjhI gk ;edk. fJj nw'be j?.
2H pj[ ;k;sq pj[ f;fwqsh g/y/ ;op YY'fb–
g{if; Bkjh jfo jo/ BkBe Bkw nw'b– 1–
(nzr 265)
i' e[M gqG{ B/ eoBk jz[dk j?, T[j nkgDh fJZSk nB[;ko jh eodk j?, T[;
~ fe;/ gk;'A ;bkj b?D dh b'V BjhI g?Idh.
2H phU g{fS B w;bfs Xo?– i' feS[ eo? ;[ nkgfj eo?–
(nzr 863)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
nZi jkV d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. fJj jkV r[o{ ;kfjp ih d/ T[ukoB ehs/
pkoj wkjk d/ f;XKs nB[;ko d/;h ;kb dk u"Ek wjhBk j?. nfsnzs sgF Goh
rqhyw o[Zs dk jkV d{ik wjhBk j?. fJ; sgF Go/ wjhB/ ~ fe; soQK n;hI r[o{
;kfjp ih d/ T[gd/F o{g SkfJnk EZb/ ;[ydkJh pshs eoBk j?, fJ; ;pzX ftu
ftuko eoBh j?.
o[ZsK dh spdhbh s/ gqfeosh d/ pDd/ t/; nzdo fJe n?;k t/; s/ n?;h o[Zs
j? fi; ~ n;hI rowh dh o[Zs eoe/ ikDd/ jK, i' rqhyw o[Zs nkyhdh j?. fJj
sgF Goh o[Zs j?. fJ; o[Zs ftu ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih dk eEB j? fe L—
HHHHH@@;{oi[ rrfB sg?–## ;{oi nekF ftu n?;k sZgdk j?, fi; dh sgF Bkb
Xosh ;koh GZm dh soQK sZgdh j? wkB'I nZr GZydh j?. fJ; nZr i?;h sgF Bkb
;o'toK dk ib ;[Ze iKdk j?, y{jK, fNT{pt?&&ZbK nkfd dk ib xZN iKdk j?, iK
EZb/ v{zxk ufbnk iKdk j?. po;ksh BdhnK BkfbnK dk ib ;[Ze iKdk j?.
doZ]sK dhnK Fk]K e[wbk iKdhnK jB. fgnk;/ gzSh Xosh dh e[Zy ]kbh t/y,
T[&&Zgo ~ sZeD bZr g?Id/ jB. sZgdh b{n Bkb ihtB M[b; iKd/ jB. fJ; soQK
iht, izs{, gF{, gzShnK ftnke[b j'fJnK dh sZgd/ ;{oi nZr/ e'Jh g/F BjhI
iKdh. d;w rzqE d/ nzr ÂÆÅ #s/ pkoj wkj nzdo fJ; jkV d/ wjhB/ ftu GZm
jkV wjhB/ dh sgF ~ @@pkoj wkj okw f;zx## nzdo fJ; okw f;zx eth
B/ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
ufVQnk jkV rrB i/ p'b/, gzSh b'N g'N j' v'b/.
gkDh p{zd Bk fwbdh N'b/, joBK fgm j'J/ G[i e'b/.
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 145)
@@pkoKwkj pktk d/;oki## nzdo fJ; d/;oki eth B/ jkV wjhB/ ~ fJ;
soQK eEB ehsk j? L—
d;w/F r[o{ ih dh T[;ss ftu tho f;zx eth tb'I jkV ~ b? e/ fJ; soQK
eEB ehsk frnk j? L—
ip ufVQnk jkV ;pb iotkDk,
;{oi dyD ~ T[m XkDk.
f;zx ;'j/ Bhbk pkDk,
T[s tb i[fVnk ;G s[oekDk.
wE/ vkj/ nkD gmkDk,
nr/ i' ;kfjp dk GkDk, d'fJ db Neo/.
w[jo/ bVd/ f;zx uN/N/,
oD ftu Go/ o'j ozxV/N/.
fiT[ eo ok; wuh BN p/N/,
fvZrD gbkD/ fsT[ gmD/N/.
fiT[ tY tY f;fNnk syD/N/ (soykD),
d[oiB sVcD X{V bg/N/, fiT[ f;o peo/.
(pkoj wkj fszB/, ;fspho f;zx, gzBk 13)
n?;h jkV d/ wjhB/ dh sgF s'I puD tk;s/ gosZy o{g ftu eJh ;kXB
T[gbpZX jB. fi; soQK gZy/,e{bo, J/H;hH o{w ns/ po\kBh fJbkfenK dh ;?o
fJ; jkV d/ wjhB/ dh fdqFwkB gqkfeose wzvb dh sgF s'I fpBK d{;oh
;{yw wzvb, nksw-wzvb nzdo nfrnkB o{g ;{oi dhnK ftF/ fteko nkfd
feoDK dh sgF ns/ ekw, e'qX, b'G, w'j, njzeko, fsqFBk nkfd ftekoK dh
nZr Bkb o{jkBh F[ZG r[DK d/ p{N/ ;V iKd/ jB.
dktk nrfB pj[s[ fsqD ikb/ e'Jh jfonk p{N[ ofjU oh–
(nzr 384)
:Ek L—
nrfB ;kro p{vs ;z;kok–
(nzr 804)
d?th r[D, F[G r[D ;ko/ ;hsb jB go nk;[oh ;zgdk, ;ko/ ntr[D sgF
Go/ row jB. ;fs, ;zs'y, dfJnk, Xow, ;hb, ;ziw, ;po, fywk nkfd ;ko/
mzY/ jB, go ekw, eo'X, b'G, w'j, njzeko, t?o, fto'X, Jhoyk nkfd ;ko/
nfsnzs row jB. fJBQK ftekoK dh sgF nZr s'I ns/ gqsZy nZr d/ ;/e s'A puD
dk ;kXB j?— Bkw ib. Bkw fi; fjod/ ftu tf;nk j?, T[; ~ nZr ;kV
BjhA ;edh. fi; soQK Grs gqfjbkd ~ ;kVB dk :sB ehsk frnk, j'bek
gqfjbkd dh G{nk nZr ftu b? e/ p?mh go Grs dh okyh gqG{ B/ ehsh s/ j'bek
;V e/ G;w j' rJh ;h. GkJh r[odk; ih dk eEB j? L—
ib nrBh ftfu xfsnk ib? Bk v{p? r[o go;kfd.
sgdk EzwQ gqfjbkd ~ ;kV BjhA ;fenk, fJ; bJh Bkw ib s/ Bkw-o;
;hsb mzY d/D tkbk j?. Bkw fJsBk mzYk j? L—
1H uzdB uzd[ B ;od o[fs w{b B fwNJh xKw–
;hsb[ Eht? BkBek igzdV' jfo Bkw[–
(nzr 709)
s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo jkV d/ wjhB/ dh sgF dk fBoDk ;qh
r[o{ BkBe d/t ih B/ fJ; soQK ehsk j? L jkV dk wjhBk n?;k uzrk sgF Gfonk
j?, fi; eoe/ nekF ftu ;{oi sZgdk j?, Xosh d[Zy ;jkodh j?, ;{oi ib
~ ;[ek fdzdk j?, Xosh nZr dh soQK sZgdh j?, fJ; nZr Bkb o; ;[Ze fojk j?,
;{oi c/o th nkgDk eosp BjhI SZvdk. ;{oi dk oZE fcodk j?, fJ; eoe/
fJ;sqhnK SK sZedhnK jB. fpzv/ sgF s'I puD tk;s/ NhI NhI, uhI uhI eod/ jB.
;[y sK ;Zu ;o{g Bkb i[fVnK jh gqkgs j'Dk j?. iht o{g fJ;sqh ntr[DK dh
pZXh nZr/ uZbdh j?. jK, fi; ~ joh f;woB tkbk wB gqG{ B/ fdZsk j?, ;qh r[o{
BkBe d/t ih efjzd/ jB fe fJj iht-fJ;sqh jo ;w/I gqG{ Bkb i[Vh ofjzdh
j?. fJ; nt;Ek ftu fco sgF Gfonk jkV, Gbk uzrk bZrdk j?.
nk;kV[ Gbk ;{oi[ rrfB sg?–
Xosh d{y ;j?, ;'y? nrfB Gy?–
nrfB o;[ ;'y? wohn? X'y?, Gh ;' feos[ B jko/–
fi; fjod/ ftu gqG{ gsh dh :kd Gkt T[; dk Bkw tf;nk j?, T[; ~ jkV
d/ wjhB/ dh sgF sK eh, T[; ~ iw wkor dh fGnkBe nZr dk ;/e th BjhI
bZr ;edk L—
2H ij wjk GfJnkB sgfs pj[ xkw–
sj jfo e/ Bkw eh s[w T{gfo Skw–
ijk fsqyk wB s[M[ nkeoy?–
sj BkBe jfo jfo nzfwqs[ poy?– 4–
(;[ywBh ;kfjp, nzr 264)
fi; fjod/ ftu r[o{ dk Fpd, puB, T[gd/F tf;nk j?, T[; ~ ib v'p
BjhI ;edk, nZr ;kV BjhI ;edh, u'o e[M u[ok BjhI ;ed/ L—
3H r[o ek puB[ p;? ihn Bkb/–
ifb Bjh v{p? s;eo[ Bjh b/t? Gkfj B ;ke? ikb/– 1–
(nzr 679)
GkJh fpXh uzd ih jw/Fk r[opkDh gVQd/ ofjzd/ ;B. ;' f}eo nkT[Idk j?
fJfsjk; nzdo fe L
fJe tko eFwho dh ;zrs ;fsr[oK d/ doFBK ~ nk ojh ;h, fiBQK gk;
G/Nk s'I fJbktk ;'jD/ ;z[do d[Fkb/ ;B. ;zrs fi; tes gZNh d/ B}dhe nkJh
sK o;s/ ftu e[M pkoF Bkb ;bkp eoe/ d[Fkb/ gZNh d/ pdkwh pkra ftu ;[ZeD/
gkJ/. gZNh d/ gmkD fwo}k p/r B/ d[Fkb/ d/y e/ nkgD/ nfjbekoK ~ fejk fe
fJj d[Fkb/ f;ZyK s'I y'j bU. d[Fkb/ y'j/ ikD s'I pknd ;zrs d/ wB #u pj[s
T[dk;h nk rJh. j}{o d/ gk; gjz[u nkg' nkgDh G/Nk oZy Bw;eko ehsh s/
d[Fkb/ y'j/ ikD dh ;koh tkosk efj ;[DkJh. ;fsr[oK B/ ;zrs dk puB
;[DfdnK pkpk fpXh uzd ih ~ d[Fkb/ b? nkT[D dk j[ew fdZsk. pkpk ih
;fsr[oK dh nkfrnk b?, Bw;eko eoe/ gZNh ~ otkBk j'J/. gZNh gj[zu e/ d[Fkb/
]ohdD tkb/ tgkoh pD d[FkfbnK dk G/s fbnk. fco d[Fkb/ b?D bJh fJe
p/rw dk o{g pDk e/ gZNh d/ ;{p/ fwo}k p/r d/ wfjbK #u gjz[u e/ p/rwK ~ u[pko/
ftu pzd eoe/ nkg d[Fkb/ eZY bJ/. fJsB/ ~ o"bk g? frnk fe f;Zy p/rw pD
nkg ;fsr[oK #s/ g{ok Go';k oZy pbd/ GZm ftu p?m rJ/. ;fsr[o{ ih B/
T[; tes GkJh eh vo"bh nkgD/ ;oho #s/ ib dhnK rkroK gtkJhnK. nkgD/
f;Zy GkJh fpXh uzd ~ ;/e Bk bZrD fdZsk. fJ; gqeko GkJh fpXh uzd B/ d[Fkb/
r[o{ ih d/ jk}o eo wjkB gq;zBsk gqkgsh ehsh. T[; n;EkB dk Bkw
r[od[nkok GZmk ;kfjp j?. fJ; dk gqpzX pkpk dfJnk f;zx ih ;[o f;zx tkfbnK
gk; j?, i' GkJh fpXh uzd ih dh nz; pz; jB. r[o fpbk; gksFkjh S/thI
nB[;ko, T[; ;w/I ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dhnK ;?IuhnK fbys o{g ftu pj[s xZN
fwbdhnK ;B. r[opkDh d/ gquko tk;s/ GkJh fpXh uzd ih B/ r[o{ d/ j[ew Bkb
;?IuhnK th fbyhnK L
ss fSB ekrd bhJ/ wzrkfJ. ou ;?IuhnK wB wfj ;[fy gkfJ.
(r[ofpbk; gksFkjh S/thI, gzBk 676)
GkJh fpXh uzd ih B/ r[o{ rzqE ;kfjp dk ;o{g th fbfynk j? i' fpbktb
okr sZe, Grs ;XBk ih dh pkDh sZe jh fby ;e/ ;B. ;zg{oB ;qh r[o{ rzqE
;kfjp ih dk ;o{g i/ fby iKd/ sK pj[sk uzrk jz[dk. fJj ;o{g fpbktb okr
sZe, pkpk ih dh nz; pz;, pkpk dfJnk f;zx ih gk; j?. fJe tko GkJh eo'Vh
wZb d' x'V/ fdbpkr s/ r[bpkr, r[o{ ih dh G/Nk eoB tk;s/ b? e/ nk fojk
;h. o;s/ ftu bkj"o d/ Btkp nBkfJs T[bk ]K d/ efjD #s/ \"idko bZbk p/r
B/ y'j bJ/ ;B. r[o{ ih d/ j[ew Bkb GkJh fpXh uzd B/ xkjh pD e/ gfjbk
x'Vk r[o{ ih gk; fbnKdk, sK j}{o B/ gq;zB j' e/ e[M wzrD tk;s/ fejk sK
GkJh fpXh uzd ih B/ uko uh}K wzrhnK ;B. fJj uh}K ;B L ;fsr[oK dk nzr.
;kX dk ;zr. Bkw dk ozr. fB;uk nGzr. c/o d{;ok x'Vk Bi{whnk pD e/
fbnkJ/ ;B sK r[od/t B/ gq;zB j' e/ x[ZN e/ Sksh Bkb bk e/ to fdZsk ;h L fpXh
uzd ShBk. r[o{ ek ;hBk. go/w Grs bhBk. fJ; eoe/ GkJh ;kfjp ih wjkB
;{opho puB d/ pbh ;B.
3H y/fs ;ohfo i' phihn? ;' nzfs yb'nk nkfJ– (nzr 1417)
doFB uko soQK d/ eEB ehs/ jB—;qtB doFB, ;[gB doFB, fuso
doFB, gqsZy doFB.
jfo uoD ewb eh N/e ;fsr[fo fdsh s[f; e? pfb okw ihT[–
jfo nzfwqfs Go/ Gzvko ;G[ feS[ j? xfo fs; e? pfb okw ihT[–
(nzr 777-78)
fBor[D ;o{g d/ uoB fJE/ ej/ jB. fBor[D ;o{g d/ gqsZy uoB sK j?
BjhI fco fJE/ uoB fejV/ ej/ jB < T[&&Zso L— joh gqG{ ih d/ uoB @@Bkw##
jB, feT[Ife joh gqG{ d/ Bkw dk jh nkokXD ehsk ik ;edk j? ns/ joh Bkw
dk jh T[ukoB j' ;edk j?. r[opkDh dhnK j/m fbyhnK gzrshnK fJ; f;XKs
~ ;gZFN eodhnK jB-
jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd oskBro[– (nzr 1318)
L L L
nZi fJe ;ktD j?, Gkt—;kT[D d/ wjhB/ dh ;zroKd j?. gkt; oZ[s dh
F[o{nks j?, Gkt—toyk dh oZ[s j?.
nkU, r[o{ ;tko/ ]kb;k ih ! fJ; wjhB/ nzdo ihtB dh ;cbsk tk;s/
r[o{ ;kfjpK B/ p]fFF d/ xo ftu nk e/ i' r[opkDh okjhA ;kv/ ihnK #s/ p]fFF
ehsh j?, T[; r[o-T[gd/F ~ ;[DhJ/, thukohJ/ ns/ nkgD/-nkgD/ ihtB nzdo
XkoB eoe/ d[obZG d/jh dh ;cbsk gqkgs eohJ/ ih.
toyk g?D Bkb fiE/ pB;gsh ftu jfonktbsk j' nkT[Idh j?, T[E/ ;ko/
ihn, izs, gF{, gzSh ;kfonK d/ wB ftu y/Vk j' nkT[Idk j?.
5H gow/;o[ j'nk dfJnkb[–
w/x[ to;? nzfwqs Xko–
;rb/ ihn izs fsqgsk;/–
ekoi nkJ/ g{o/ ok;/–
(nzr 1271)
;Zg whIj g?D Bkb y[ZvK s'I pkjo fBebd/ jB, ][F jz[d/ jB, feT[Ife
T[BQK dh sgF whIj g?D Bkb d{o j[zdh j?. fjoB sbktK ftu gkDh GoB eoe/
][F j[d
z / jB. wZShnK th ][F jz[dhnK jB. whIj g?D Bkb sbktK ftu gkDh pj[sk
Go iKdk j?. o;hJ/ fiBQK d/ xo ftu XB j?, T[j th ][F j[zd/ jB s/ ftF/ o;
G'rd/ jB, go uko ihtK ~ toyk d[ydkfJe dZ;h j?—
BkBe ;ktfD i/ t;? uj[ t/S'Vk j'fJ–
rkJh g[sk fBoXBk gzEh ukeo[ j'fJ– 2–
(nzr 1279)
rkJh g[sk=pbdK dk whIj g?D s'I jb i'VB eoe/ tr Bkb'I ftS'Vk g?Idk
j?. fBoXB=jo o'} ewk e/ ykD tkb/ whIj g?D s'I T[BQK dk ezw o[e iKdk j?.
fJ; bJh T[j d[yh jz[d/ jB. gzEh=okjh ~ whIj g?D s'I o;s/ ftu gkDh uVQ ikD
eoe/ o[eDk g?Idk j?, fJ; eoe/ gfotko d/ ihnK Bkb'I ftS'Vk j[zdk j?.
fJ;/ soQK wB[Zy iBw o{gh ;ktD d/ wjhB/ nzdo r[o{ o{g pZdb fi; t/b/
T[gd/F o{g toyk eod/ jB sK uko soQK d/ wB[ZyK dk gqw/Fo Bkb'I ftS'Vk j[zdk
j? L—
(À) rkJh g[sk—pbdK dh soQK i' nkb;h wB[Zy jB, r[o T[gd/F XkoB
BjhI eod/.
(Á) fBoXBk—Bkw o{g XB s'I i' ;yD/ jB L—
efj epho fBoXB[ j? ;'Jh– ik e/ fjod? Bkw[ B j'Jh–
(nzr 1159)
(Â) gzEh—gKXh Gkt okjh e"D jB fJE/, i' gqw/Fo ~ SZv e/ feosw g{ik
d/ okj #s/ s[o/ jB.
(Ã) ukeo—i' d/th d/tfsnK dh g{ik ftu fxo/ jB.
r[of;y j'fJ nkB d/t ;/t N/t rj?, ;j? iw vzv[ fXqr ihtB[ ;z;ko j?–
(efpZs ;tZ:/ GkJh r[odk; ih)
r[o{ o{g pZdb d/ T[gd/F o{g toyk eoB s'I uko soQK d/ wB[ZyK ~ ;[Zy
gqkgs j[zdk j? L—
(À) Bkrk—BkrK dh soQK fsnkr fposh tkb/ r[ow[y.
BkrfB j'tk Xo t;k ;pd[ t;? GT[ ikfJ–
(nzr 157)
iK c/o j/w/ Grs i?;k i' izrb ftu ofjzdk ;h, fi; ~ gzuw r[od/t B/
(Ã) o;hnk—fpp/e o{g p[Xh d/ XkoDh, Bkw o; d/ uZyD tkb/ i' Bkw o;hJ/
jB. fi; soQK uko soQK d/ wB[ZyK ~ @@BkBe ;ktD i/ t;? uj[ Uwkjk
j'fJ–## fiBQK dk f}eo ehsk ik u[Zek j?, fJBQK ukoK ~ toyk j'D s'A
T[sFkj s/ ;[Zy j[zdk j?.
d;w rzqE nzdo pkoj wkj ftu wjhBk ;ktD dk f;XKs fJ; gqeko
j? L— ;ktD wjhB/ ftu ib Bkb sbkn g{oB Go iKd/ jB ns/ BdhnK
;kohnK ;w[zdo ftu fwbD bJh ik ojhnK jB. fpibhnK pZdbK ftu roi-
roi ob ojhnK jB ns/ gghjk ghT{-ghT{ oN brkJh ik fojk j?. pkoF th
brksko j' ojh j?, go wB GktB tkbk xo Bk j'D eoe/, j/ wK ! T[; dh fyZu
j'o tZX ojh j?.
skb Go/ ib g{ofB ;'A, no[ f;zX fwbh ;osk ;G ikJh–
s?;/ xNkB SNkB fwbh nfs jh gghjk gh: N/o brkJh–
;ktD wkfj bfrU po;ktB, GktB Bkfj jk jk xo wkJh–
bkr oj:' g[oGkwB ;' N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 918–
(d;w rzqE, nzr 376)
fJ; wjhB/ ftu gF{, gzSh s'I fpBK wB[Zyh wB nzdo y/V/ bJh fJe ;kt/I
iK shnK dk fsT[jko th gqf;ZX j?, fi; ftu Bt-ftnkjhnK e[VhnK nkgD/ g/e/
;ktD d/ wjhB/ ftu po;ks j'D #s/ ;[jkrD fJ;sqh d/ wB nzdo y/Vk
j[zdk j?. gsh dh gq;zBsk bJh T[j jko fFzrko, gkN gNzpo ;oho #s/ ;ikT[Idh
gzuw gksFkj ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ wKM okr nzdo,
pkoj wkjk dh S/thI gT[Vh ftu, ;ktD wjhB/ nzdo, ifrnk;k Gkt tkbh
iht-fJ;sqh i' gqG{ gsh d/ uoB ewbK d/ g/qw ftu fbtbhB j? ns/ fi; dh
nt;Ek j? L— @jfo fwbD? B' wB[ b'udk#, n?;h ;yh s/ T[; ;[jkrD fi; ~
fejk j? fJ; Fpd d/ n]ho ftu L—
joh uoB—
p'fjEVk jfo uoD wB ufV bzxhn?–
nkm gjo r[D rkfJ ;kX{ ;zrhn?– 1– ojkT[–
(nzr 398)
jfo uoD ewb eh N/e ;fsr[fo fdsh s[f; e? pfb okw ihT[–
jfo nzfwqfs Go/ Gzvko ;G[ feS[ j? xfo fs; e? pfb okw ihT[–
(nzr 777-78)
r[opkDh nzdo joh uoBK s'I fpBK @r[o uoB#, @;kX uoB#, @;zs uoB#
nkfd uoBK dk f}eo nkfJnk j?. ft;Eko d/ ekoD fJE/ pkeh uoBK d/ ;pzX
ftu nkJhnK gzrshnK BjhI fdZshnK. fJE/ f;o\ gqeoD nB[;ko joh uoBK
Bkb ;pzXs gzrshnK fdZshnK jB. e'F nB[;ko uoB s'I Gkt j? g?o, ;fseko
dk b\} j? uoB.
joh gqG{ ih d/ uoB fejV/ jB < gqG{ dk ;o{g sK fBor[D ;o{g j?, fi;
dk r[opkDh nB[;ko L—
T[&&Zso L— joh gqG{ ih d/ uoB @@Bkw## jB, feT[Ife joh gqG{ d/ Bkw dk
jh nkokXD ehsk ik ;edk j? ns/ joh Bkw dk jh T[ukoB j' ;edk j?.
r[opkDh dhnK j/m fbyhnK gzrshnK fJ; f;XKs ~ ;gZFN eodhnK jB L—
jfo e/ uoB nokXhnfj r[o ;pfd osBkro[–
(nzr 1318)
ÂH joh gqG{ d/ fBor[D ;or[D ;o{g dk fBoDk j' u[Zek j?. sh;ok fJe
;o{g j? i' d;w/F fgsk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ GkJh Bzd bkb ih d/
g[ZSD #s/ dZf;nk j?.
shik ;o{g joh gqG{ ih dk @@r[o-Fpd## j?, fJ; dk th nokXD j' ;edk
j?. fJj r[o-Fpd ~ th r[opkDh nB[;ko ;zgqdkJh wjK g[oy @@r[o uoB## wzBd/
jB.
fjod? uoD ;pd[ ;fsr[o e' BkBe pKfXU gkb–
(nzr 680)
Grs epho ih fJBQK uoBK d/ nk;o/ rzrk ftu BjhI v[Zp/, d[FwDK B/ b'j/
dhnK }zihoK ftu pzBQ e/ v'pD d/ :sB ehs/ ;B.
;kyh—Grs epho ih
Grs epho ih ~ Grs ih d/ gq/whnK B/ g[ZfSnk fe Grs ih, fi; t/b/
pkdFkj f;ezdo b'Xh d/ j[ew Bkb s/ iks d/ nfGwkB nzdo c;/ nzX/ ns/
s[nZ;ph FoQk d/ fdtkfBnK, FoQk dk ngwkB eoB nkfd fto'XhnK d/ fFekfJs
eoB s'I }kbwK B/ s[jk~ b'j/ dhnK }zihoK Bkb pzBQ e/ v{zxh rzrk ftu v'fpnk
sK T[; t/b/ Grs ih, s[jkvk wB rzrk ftu v[Zp e/ woB s'I vfonk BjhI iK
vfonk ;h < T[&&Zso ftu Grs ih efjzd/ jB fe GkJh ! w/ok wB sK T[; t/b/ joh
gqG{ ih d/ uoBK ftu i[V fojk ;h. fi; dk wB joh gqG{ d/ uoBK ftu i[fVnk
j? ns/ T[; dk wB i/eo vo eoe/ fvZrdk BjhI sK T[; d/ ;oho ~ vokT[D Bkb
eh jz[dk j? L—
wB[ B fvr? sB[ ekj/ eT[ vokfJ–
ur ewb fus[ ofjU ;wkfJ– ojkT[–
(nzr 1162)
fJj ;koh feogk gqG{ d/ uoB ewbK ftu fuZs i'VB dh j?. fJe EK Grs
ih efjzd/ jB fe uoB ewbK dh w"i ftu w?I nkfd nzs ;dk jh ;wkfJnk
ofjzdk jK. r[o{ dh feogk Bkb w?I Boe ;[or s'I pu frnk jK L—
epho ;[or Boe s/ w? ofjU ;fsr[o e/ go;kfd–
uoB ewb eh wT[i wfj ojT[ nzfs no[ nkfd–
(nzr 1370)
;kyh—;hsk ih dh
s/qs/ :[Zr dh fJe eEk j? fe fi; t/b/ oktD ;hsk ~ u[ok e/ b? frnk ;h
sK okwuzdo ih B/ j~wkB ~ ;hsk dh ]po b?D G/fink ;h. j~wkB B/ nk e/
fejk fe oktD d/ pkra ftu j? ;hsk ih. sK okwuzdo ih efjzd/ jB fe T[j w?E'I
ftSV e/ wo feT[I Bk rJh < j~wkB ih efjzd/ jB fe ;hsk ih d/ gqkD s[jkv/
uoB eztbK ftu tZ;d/ jB. iw b?D tk;s/ nkT[Id/ jB go ;hsk ih d/ gqkB
s[jkv/ uoBK ftu j'D eoe/ bZGd/ BjhI jB L—
gqkB t;/ gd gzei[ w?I, iw nkts j? go gkts Bkjh–
(j~wkB BkNe)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
fJ; Gow ftu'A e'Jh gqG{ fgnkok joh dk iB ;/te jh ikfrnk dZf;nk j?.
:Ek L—
Gqw wfj ;'Jh ;rb irs XzX nzX– e'T{ ikr? jfo iB– 1–
(nzr 380)
pktB nZyoh nzdo gzuw gksFkj ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki B/ fJ;
Gow ftu d/th-d/ts/, wB[Zy s/ f;ZX ;kfXe ;G fxo/ dZ; e/ r[ow[yK dk Gqw G?n
s'I ofjs j'Dk dZf;nk j?. :Ek L—
GGk Gow fwNktj[ ngBk–
fJnk ;z;ko[ ;rb j? ;[gBk–
Gow/ ;[fo Bo d/th d/tk–
Gow/ f;X ;kfXe pqjw/tk–
Gofw Gofw wkB[y vjekJ/–
d[so[ wjk fpyw fJj wkJ/–
r[ow[fy Gow G? w'j fwNkfJnk–
BkBe s/j gow ;[y gkfJnk– 40–
(nzr 258)
ÀH G/d Gow=eosko ~ nkswk o{g Bk wzB e/, T[; ftu nB/e G/d ebgD/.
ÁH eosZsP Gow=w?I eosk jK, fJj f]nkb eoBk.
ÂH ;zfr Gow=w?I d/j o{g jK ns/ izwdk wodk jK.
ÃH fpeko Gow=irs pqjw dk fpeko j?.
ÄH ;Zs:sP Gow=pqjw s'I i[dk wzB e/ ;z;ko ~ ;Zs: wzBDk.
fJ;/ soQK nfrnkB o{g FhF/ ftu'I fpzp o{g pqjw dk iht o{g gqshfpzp
Gk;dk j?. gqshfpzp o{g iht fpzp o{g pqjw Bkb'I tZyok BjhI, f;o\ Gow eoe/
jh gqshs j[zdk j?.
g[jg wfX fiT[ pk;[ p;s[ j? w[eo wkfj i?;/ SkJh–
s?;/ jh jfo p;/ fBozsfo xN jh y'ij[ GkJh–
(nzr 684)
(Á) eosZsP Gow dh Bftosh—b'js Gkt igk g[Fg ns/ ;cNe wBh d/
fdqFNKs d[nkok eosZsP Gow dh Bftosh eo/, fi; soQK bkb ozr d/
eZgV/ T[&&Zgo Xoh ;cNe wBh ftu eZgV/ dk bkb ozr ;zpzX eoe/ Gk;dk
j?, go T[j eZgV/ dk Gow fi; t/b/ ;cNe wBh d/ gk;'I bkb ozr dk
eZgVk tZyok eo fdZsk iKdk j?, fco wBh ftu bkb ozr BjhI gqshs j[zdk.
fJ; eoe/ bkb ozr ;cNe wBh dk Xow BjhI. wBh ftu Gow eoe/
gqshs j[zdk j?.
fJ;/ soQK nzsjeoD dk Xow i' eosk G'rskgBk j?, ;' nkswk fty/
sdksw ;zpzX eoe/ gqshs j[zdk j?, go T[j nzsjeoD dk Xow j?. ;[y'gs
ntZ;Ek ftu nzsjeoD ns/ nkswk d/ ft:'r j'D eoe/ nkswk ftu Gk;dk
BjhI, fJ; eoe/ nkswk dk Xow BjhI. fJ; bJh nkswk ftu eosk G'rskgBk
Gow eoe/ Gk;dk j?. fJ; soQK ;cNe wBh ftu bkb ozr dh gqshsh d/
fdqFNKs okjhI eosk G'rskgB/ d/ Gow dh Bftosh jz[dh j?.
(Â) ;zfr Gow dh Bftosh—xNkekF d/ fdqFNKs Bkb ;zr Gow dh Bftosh
eo/. fi; gqeko gkDh tkb/ xV/ ftu nkekF fdZ;dk j?, T[j xZN T[gkXh
tkbk nkekF xNk nkekF j?. ;' nkekF xV/ d/ ;zr eoe/ gqshs jz[dk j?.
xV/ dk Xow T[&&Zsgsh, BkF rwBk, nrwB nkfde jB. T[j nkekF ~
;gZoF BjhI eod/. nkekF n;zr j?. fijVk nkekF dk ;zpzX xV/ Bkb
gqshs j' fojk j?, T[j Gow eoe/ j?. fJ; soQK d/j nkfde ;zxks o{g
T[gkXh tkbk nkswk iht nkyhdk j?. nkswk d/j nkfdeK d/ Bkb gqshs
j[zdk j?. fco Gh d/j nkfde d/ i' iBw-woB nkfde Xow jB, T[j
nkswk Bkb ;goF BjhI eod/, fi; eoe/ nkswk fdqFNk o{g fszBK
fJ; soQK nkswk ~ n;b ftu n;zr ikD e/ xNkekF d[nkok ;zr Gow
dh Bftosh jz[dh j?.
(Ã) fteko Gow dh Bftosh—(r[B-wko) (r[B oZ;h, wko-;Zg) oZ;h ftu
ebfgs ;Zg d/ fdqFNKs Bkb fteko Gow dh Bftosh j[zdh j?. fi; soQK
Gow eoe/ nzX/o/ ftu oZ;h ftu ;og wzB bJhdk j?, frnkB j' ikD s'I
;Zg j'D dk Gow Bftos j' iKdk j? ns/ oZ;h ~ oZ;h ikD bJhdk j?, fJ;/
soQK pqjw u/sB d/ nkf;qs i' w{b nftfdnk j?, T[; gokbpX o{g BfwZs
~ gk e/ iVQ u/sB gqgzu o{g fteko ~ Xkodh j?. ;' gqgzu nftZfdnk dk
gfoDkw j? ns/ pqjw u/sB dk fttos j?, gqwkD BjhI. ;' fJ; gqgzu dk
nfXFmkB pqjw j?. T[; d/ frnkB eoe/ jh Gow dh Bftosh jz[dh j?-
ej[ BkBe r[fo Gqw[ GT[ y'fJnk– nBd o{g[ ;G[ B?B nb'fJnk–
(nzr 387)
fJ; soQK pqjw nkswk ~ fBofteko ikD e/ oZ;h ns/ ;Zg d/ fdqFNKs Bkb
fteko Gow dh Bftosh j[zdh j?.
(Ä) ;s:sP (;Zs-Gow)-
pqjw fJsq ir ;Zs j? gKuj[ Gow ;z;ko.
fJ; dh Bftosh eBe e[zvb d/ fdqFNKs Bkb j[zdh j?. eBe d/ e[zvb
ekoB, ekoi Gkt eoe/, G/d gqshs j[zdk j?, go T[j ebfgs j? feT[Ife eBe
s'I fGzB e[zvb ;o{g d/yD ftu BjhI nkT[Idk. ;toB Bkb'I e[zvb dh tZyoh
;Zfsnk e[M BjhI. fJ;/ soQK pqjw ns/ irs dk ekoB, ekoi Gkt eoe/ G/d
gqshs j[zdk j?, go T[j G/d ebfgs j?.
fi; soQK-
fJj[ ir[ X{J/ ek gjko– s? ;kuk wkfBnk fej fpukfo–
(nzr 1186)
;' ebfgs dh ;sk nfXFmkB s'I fGzB j[zdh j?. nfXFmkB dh ;sk eoe/
T[; dh ;sk jz[dh j?. eBe-e[zvb fdqFNKs Bkb pqjw s'I fGzB irs d/ ;s-
g[D/ d/ Gow dh Bftosh j[zdh j?.
r[o{ ;kfjp ih Gow dh Bftosh fJT[I do;kT[Id/ jB L—
;b'e– G? GziB nx d{y Bk; wBfj nokfX jo/–
;zs;zr fij fod pf;U BkBe s/ B Gqw/–
(rT[Vh pktB nyoh wL 5, nzr 258)
;zgqdkJh ftdtkB wjKg[oy @@nSs oki fpS[os d[y gkfJnk## fJ; gzrsh
#s/ fJ; gqeko ;kyh ;[DkfJnk eod/ ;B.
nSs oki fpS[os d[y[ gkfJnk ;' rfs GJh jwkoh– 2–
(nzr 657)
ftuko ;kro ftu gzfvs fBjub dk; ih B/ fJe pj[s tZv/ pkdFkj dk
fGykoh j'D dk f}eo ehsk j?. gzit/I sozr ftu gzfvs ih fbyd/ jB fe fJe
pkdFkj fi; d/ oki dk s/i gqskg ;tor d/ oki/ fJzdq i?;k ;h, fJe fdB T[j
fJe T[&&Zuh nNkoh ftu c[ZbK dh ;ih ;z[do ;/ik d/ T[&&Zgo ;[Zsk fgnk j?. wB[Zy
dh sK eh rZb j?, fiE/ e'Jh gzSh th gj[zu BjhI ;h ;edk, feT[Ife uko/ gk;/
tZv/-tZv/ ;{ow/ jfEnko b? e/ gfjo/ #s/ yb's/ ;B. T[E/ ;[Zs/ gJ/ pkdFkj B/ fJe
;[gBk d/fynk. T[; ;[gB/ ftu pkdFkj fGykoh pD frnk s/ pkdFkj dk g?o
fJe frZdVh B/ geV fbnk. pkdFkj B/ nkgD/ g?o ~ frZdVh s'I S[vkT[Dk
ukfjnk, go frZdVh B/ SZfvnk BjhI. oki/ B/ yV' e/ g[eko ehsh fe e'Jh j? n?;k
i' frZdVh ~ wko/. i' ;{ow/ d[nko/ #s/ yV/ ;B, T[BQK ftu'I fe;/ B/ wdd BjhI
ehsh sK pkdFkj B/ nkgD/ jZE ftu vzvk b? e/ nkg jh frZdVh d/ f;o ftu
wkfonk. vzvk bZrd/ jh frZdVh wo rJh sK g?o dh B; ftu'I dzd fBeb/. dzd
v{zx/ bZr/ ;B, fi; eoe/ okik bzrVkT[Idk j'fJnk ;'Nh d/ ;jko/ t?d d/ xo
fJT[I fuzsks[o j'J/ ~ w[Bhto dk doFB j'fJnk, fi; B/ fJ; #s/ so;
eoe/ fJe p{Nh Bkb xkt dk d[Zy w/N fdZsk. id'I fBzdqk s'I ikfrnk, sK Bk
xkt, Bk dod, Bk w[Bh, e[M th BjhI ;h.
:'I fuzss fJe w[fB fszfj G/N:'– fsB d? ioh d[y w/N:'–
fBdqk s/ ikr:' fBqg ip jh– xkt dod, w[fB Bk;/ sp jh– 146–
(ftuko ;kro, sozr-5)
fJ; dk nszoht Gkt L fJ;/ soQK jh iht o{g okik nkgD/ nzsFeoD o{g
f;zxk;D #s/ nftfdnk dh BhId ftu ;[Zsk fgnk j?. ;[Zs/ fgnK fJe ;[gBk t/y
fojk j?. pkdFkj s'I G/ykoh pDB dh soQK pqjw ;o{g j[zfdnK th fJj nkgD/
nkg ~ eosk, G'rsk gDk, izwD woB tkbk wzBh p?mk j?. ;o{g o{gh oki d/
j[zfdnK th wB[Zy T[; s'I ftS[V e/ d[Zy gk fojk j?.
fJ; Gkdo'I d/ wjhB/ ~ d;w rzqE nzdo ns/ gzikph pkoj wkfjnK nzdo
tZy-tZy ethnK B/ fJ; gqeko do;kfJnk j?.
d;w rzqE nzdo fJ; Gkdo'I d/ wjhB/ ~ fJ; o{g ftu eEB ehsk j? fe
fi; ;w/I gsh d/ doFB BjhI j' oj/, T[; ;w/I iht o{g fJ;soh dh dFk fJ;
@@pkoKwkj w'sh okw## ftu eth w'sh okw B/ Gkdo'I wjhB/ pko/ fJ; gqeko
eEB ehsk j? L—
Gkdo'I Gko fgnk f;o s/o/, fe; fpX Gko T[sko/Irk.
v{zxh Bdh efjo dhnK bfjoK, ezY/ p?m g[eko/Irk.
nzs ;w/I s/ok e'Jh Bk p/bh, o' o' nkjhI wko/Irk.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, fiZs e/ pk}h jko/Irk– 6–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 292)
@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ Gkd'I wjhB/ pko/ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
Gkd'I Gow B eo wB w/o/, eo b? B/e ewkJh ~.
eo b? fsnkoh s{z Gh ikD dh, fuo j' frnk j? nkJh ~.
f;o s?I jZEhI nkg' w[BkfJnk, d'F d/wdk BkJh ~.
d/; ;[Xkok Bkw pr?oK, s/oh fXqr ewkJh ~– 6–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 343)
@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ Gkd'I wjhB/ pko/
nkgD/ f]nkb fJ; soQK gqrN ehs/ jB L—
Gkd'I Gow B wB w? eohJ/, gqG[ uoDhI fus bkJhJ/ Bkw[ fXnkJhJ/.
wVh w;kDh whok nkde, ;G eh ;ck T[mkJhJ/ sK ;[y gkJhJ/.
gow feogkb{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr nzdo Gkdo'I d/ wjhB/
ftu Gow ftu G[Zbh j'Jh iht o{g fJ;soh dh dFk fJ; soQK fBo{gD ehsh j?,
fe T[j Go i[nkBh ftu gsh dk w/b Bk j'D eoe/ gSskT[Idh j?. toyk dh o[Zs
ftu sb s/ Eb gkDh Bkb Go/ j'J/ jB. ozr wkDB tkbh (o[Zs j? go p/tZ; j?.)
(fJe gk;/) toyk to; ojh j?, (d{i/ gk;/) ekbh oks j?, (fpBK gsh fwbkg)
fJ;soh fet/I ;[yh j' ;edh j? < (id'I fe) vZv{, w'o p'bd/ jB s/ ;Zg vZ;d/
fcod/ jB. (id'I fe) wZSo vzr (wkod/ jB), ;o'to (gkDh Bkb) BZe' BZe Go/
j'J/ jB, gsh s'I fpBK (iht-fJ;sqh) fet/I ;[y gk ;edh j? < (Gkt BjhI gk
;edh). BkBe (r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe) w?I nkgD/ r[o{ s'I (gsh gqw/Fo) dk
fNekDk) g[ZS e/ uZbK, fiE/ (th T[j gsh fwb/) T[E/ jh ikDk ukjhdk j?.
GkdT[ Gofw G[bh, Gfo i'pfB gS[skDh–
ib Eb Bhfo Go/, po; o[s/ ozr[ wkDh–
po;? fBf; ekbh, feT[ ;[y[ pkbh, dkdo w'o btzs/–
fgqT[ fgqT[ ut? pphjk p'b?, G[fJnzrw fcofj v;zs/–
wSo vzr ;kfJo Go ;[Go, fpB[ jfo feT[ ;[y[ gkJhn?–
BkBe, g{fS ubT[ r[o ng[B/, ij gqG[ sj jh ikJhn?– 10–
;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wKM okr[ nzdo fJ; wjhB/ okjhI fJ; soQK
T[gd/F fdZsk j? L—
r[opkDh d/ fJ; f;XKs nB[;ko, g[oy fJe gqG{ gsh jh j?, pkeh ;G
fJ;sqhnK jB. fJ; bJh T[; gqG{ gsh ~ SZv e/ fijVhnK iht-fJ;sqhnK, j'o
d/th d/tfsnK nkfd Bkb fjZs brkT[IdhnK jB, T[BQK d/ ;kXBK o{g ehs/ j'fJ
;ko/ fFzrko fpnoE jB.
r[opkDh nzdo fJ;soh ~ ;{jh okr ftu e[uZih, ;[uZih s/ r[Dtzsh ;qh r[o{
BkBe d/t ih s/ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; soQK Bzpotko tZy tZy FpdK
ftu eEB ehsk j?. e[uZih y'N/ uZi s/ G?V/ nkuko tkbh fJ;soh ~ fejk frnk
j?. n?;/ G?V/ nkuko tkbh fJ;soh i' nkgD/ gsh ~ SZv e/ j'oK Bkb fjZs bkT[D
tkbh j?, T[j fJ;soh fJ; ;z;ko nzdo F'Gk BjhI gkT[Idh. go r[opkDh d/
f;XKs nB[;ko fJe tkfjr[o{ gsh j?. wB[Zy s/ fJ;soh ;w[Zu/ ;ko/ jh T[; nekb
g[oy dhnK fJ;sqhnK jB L—
mke[o[ J/e[ ;pkJh Bkfo– (nzr 933)
Grs epho ih dk th ;z[do eEB j? fe w/ok fJe' jh joh gsh j?. w?I T[;
gsh dh fJ;soh (tj[Nh) jK L—
jfo w/o' fgo[ jT[ jfo eh pj[ohnk– (nzr 483)
n?;/ gqG{ gsh ~ fsnkr e/ j'o d/th d/tfsnK Bkb fjZs eoB tkbh iht
o{g fJ;soh Xkofwe d[BhnK d/ nzdo th F'Gk BjhI gkT[Idh. n?;h iht-fJ;soh
~ r[od/t B/ wBw[y, e[bZyDh s/ e[Bkfo efj e/ d[oekfonk j? L—
wBw[y w?bh ekwDh e[byDh e[Bkfo–
fgo[ S'fvnk xfo nkgDk go g[oy? Bkfb fgnko[–
go tkfjr[o{ o{g gsh fJ; d/ nzdo t; fojk j?. r[od/t B/ eEB ehsk j?
fe T[; gqG{-gsh dh s/ iht-fJ;soh dh ;/ik fJe' jh j?.
J/ek ;/i ftSh XB ezsk– XB ;{sh fgo[ ;d ikrzsk–
(nzr 737)
nEtk L—
e[ufb e[o{fg e[Bkfo e[byBh fgo ek ;ji[ B ikfBnk–
(nzr 1197)
nEtk L—
d'jkrDh fenk Bh;kDhnk– y;wj[ x[Ehnk fcofj fBwkDhnk–
w?b/ t/; fsBk ekwDh d[yh o?fD ftjkfJ ihT[– 7–
(nzr 72)
GkJh r[odk; ih L
bik-e[b nze;[ nT[ r[o-iB ;hb vhb,
e[bk-pX{ pqfs e? gfspqs ejktJh–
d[;N ;Gk ;zi'r, nXw n;kX ;zr,
;kyh—B{oFkj ikd{roBh dh
gfss gktB eb:[Zrh ihnK d/ skoe irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih,
;zws fpqewh ÀÄÅÃ (;zB ÀÄ¿Æ) ~ Yke/ s'I uZb e/ nZr/ Ä e'j fgzv @XBg[ok#
ik mfjo/ jB. GkJh pkb/ tkbh iBw ;kyh ns/ ;qh r[o{ BkBe gqekF s/ stkoh]
r[o{ ]kb;k ftu f}eo j? fe fJE/ pj[s ;kohnK ikd{roBhnK ;B, fiBQK B/ GkJh
wodkB/ ~ th nkgDk ikd{ eoe/ tZ; ftu eoB dk :sB ehsk ;h. FkfJd
fJjBK dk fw;wo/}w ;kfXnk j'fJnk ;h, fi; Bkb pkjo'I nkJ/ pzd/ ~ nkgD/
tZ; ftu eo b?IdhnK ;B. nkuoDjhB ns/ fJ]bke s'I frohnK j'D eoe/
r[od/t B/ fJjBK ~ wstkbhnK, e[ukbhnK, fBbZiK s/ G?V/ ihtB tkbhnK efj
e/ fXqekofdnK j'fJnK, fJ; Fpd okjhI T[BQK ~ skfonk ;h L
rbA& &h n;hI uzrhnk nkukoh p[ohnkj–
wBj[ e[;[Xk ekbhnk pkjfo fuNthnkj–
n?;h fpGukoB n"os ~ Bk fJ; b'e ftu ;fseko ns/ Bk jh gqb'e ftu
Y'Jh fwbdh j?. fJ; bJh j/ B{oFkj ! s[;hI fJE/ th nkgDh gsh dh ;/tk ;zGkb
dh ;ko BjhI gkJh ns/ tkfjr[o{ o{g gsh dh th gqkgsh dh s[;hI ]po BjhI gkJh.
j}{o B/ fJ; Fpd okjhI th ;[wZs dh p]fFF ehsh L
;[fD w[zX/ joDkyhJ/ r{Vk t?D[ ngko[–
gfjbk t;s[ f;RkfD e? sK ehu? tkgko[–
(nzr 1410)
irs r[o{ r[od/t d/ T[gd/F B/ B{oFkj dk ihtB jh pdb fdZsk. jZE i'V
p/Bsh ehsh fe ;k~ e'Jh nkgDh fBFkBh doFBK tk;s/ p]fFF eo'. j}{o d/
j;s ewbK ftu T[; ;w/I poSk ;h, T[j poSk jh r[od/t B/ T[jBK ~ d/ fdZsk.
j[D sZe T[j poSk T[E/ w"i{d j?. T[; n;EkB dk Bkw jh @poSk ;kfjp# j?.
sEk jh L—
xo eh Bkfo T[ofj sB bkrh–
T[j sT[ G{s[ G{s[ efo Gkrh– 3–
(nzr 794)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
H
n;[fB g/qw T[wkjVk feT[ fwbhn? jfo ikfJ– wfB
sfB fgnk; do;B xDh e'Jh nkfD fwbkt? wkfJ– ;zs
;jkJh g/qw e/ jT[ fsB e? bkrk gkfJ– ftD[ gqG feT[ ;[y[
gkJhn? d{ih Bkjh ikfJ– fizB_h ukfynk g/qw o;[ ;/ fsqgfs
oj/ nkxkfJ– nkg[ fsnkfr fpBsh eofj b/j[ gqG{ bfV
bkfJ– i' jfo ezfs fwbkJhnk f; ftS[fV esfj B ikfJ–
gqG ftD[ d{ik e' Bjh BkBe jfo ;oDkfJ– n;{ ;[yh
t;zdhnk fiBk wfJnk jfo okfJ– 8–
(nzr 134)H
ftFk=n;[fB g/w
q T[wkjVk
T[wkjVk dk noE GkJh tho f;zx ih B/ ;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, g'Eh
d{ih nzdo fJ; soQK ehsk j? L— T[wkjVk=uFw/ tKr{z nkgD/ nkg T[Skb/ ftu
nk e/ T[wkj{ j' e/ T[SbD tkbk.
(;zE:k ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, ;?Iuh d{ih, gzBk 942)
nekb g[oy tkfjr[o{ ih dhnK dksK ftu'I g/qw T[; dh fJe wjkB d/D
j?. oZph r[DK ftu'I g/qw F'qwDh j?. fi; soQK poks bkV/ s'I fpBK BjhI ;'Gdh, fJ;/
soQK jo/e eow g/qw s'I fpBK fcZek j?. g/qw eoe/ gqw/Fo tZb ufbnk jo edw
;cbk j[zdk j?. g/qw e'Jh r[D BjhI, ;r'I nKfsqe nt;Ek j?. r[D sK f;Zfynk ik
;edk j?, go g/qw sK f;o\ r[o{ dh p]fFF d[nkok jh gqkgs j[zdk j?. fi; ~
T[j gqkgs j' frnk, T[j nksfwe o; Bkb fsqgs j' iKdk j?. ;qh r[o{ noiB
fJ; bJh nZi sZe Gkt/I g/qw pko/ pVk jh e[M fbfynk ik u[Zek j? s/ g/qw
dhnK ejkDhnK dk nzs BjhI nkT[Idk, go g/qw dk ;kok M[ekT[ JhFto-
nokXB tZb jh j?. Gkt/I JhFto fBokeko o{g ftu j't/, Gkt/I ;keko o{g ftu
j't/, JhFto Bkb g/qw eo'. g/qwk-Grsh eo'. g/qwk-Grsh d/ wkor ~ fpjzrw
wkor fejk j?. fi; soQK gzSh S/sh Bkb nkgDh wzf}b #s/ ik g[Zidk j?, fJ;/
soQK g/qwh, g/qwk-Grsh d/ goK Bkb eow-eKvh wkor s'I gfjbK jh nkgD/
gqw/Fo dh gqkgsh o{g wzf}b #s/ ik g[Zidk j?. eow-eKvh wkor ~ ehNh wkor
fejk frnk j?, fi; soQK ehVh ~ doZ]s dh iVQ s'I NkjDhnK gZfsnK okjhI
f;yo #s/ gj[zuDk pVk w[Feb j?. gzSh T[vkoh wko e/ doZ]s d/ f;yo #s/ ik
g[Zidk j?. fJ; eoe/ g/qw ~ fJe fpjzrw wkor dZf;nk j?.
noE L— j/ nekb g[oy ! r':k d/ fdb ftu g/qw dh ukj p]F, r':k
dh ihG g[o nkgD/ ukT[ dk fJe feDek p]F.
sK Bk pkFd ftofd nK i[} :kd jZe.
sK B ]kBd r?ao jZe dhro ;pe– 508–
sK i' fJj oZp dh :kd s'I S[ZN j'o d{ik f;woB Bk eo/, sK i' fJj oZp
d/ g/qw s'I fpBK j'o d{ik e'Jh ;pe Bk gVQ/.
n? i[o/ fdb ekdo' ;"eo ptd. do jehes ;kfjp :'e; ptd–
ndG[Zs j? T[j wB i' T[; d/ g/qw ftu wrB j?, go i/ tk;st ftu T[;
tkfjr[o{ ih dk g/qwh j't/.
fJFe/ w"bk wo s[ok w"bk e[Bd. dod' nkbw fpjso w"bk e[Bd–
nekb g[oy dk g/qw s?~ T[; dk ;o{g jh eo d/t/rk ns/ d'jK b'eK ftu
g/qw s'I Gkt j? fgnko, ;B/j, B/eh, ;Zu nkfd. d[fBnkth ns/
nfXnksfwe gZy s'I fJj ;G s'I T[&&Zsw wkor j?. fJj fpyw ns/ efmB wkor
j?, fi; #s/ nkw wB[Zy BjhI uZb ;edk. ;[Zy, d[Zy, G[Zy, fsqFBktK ~ fsnkr
e/ jh fJ; wkor d/ gKXh pfDnk ik ;edk j?. fJE/ jo nt;Ek ftu ;kXe gqG{
dh o}k iK GkD/ ftu ofjzdk j'fJnk nkgDk sB, wB Gkt ;G e[M fgnko/ gqG{
s'I fBSkto eo fdzdk j?. Gkt/I ;oho d/ N'N/ N'N/ feT[I Bk eo fdZs/ ikD, ;/te
dh fbt gqG{ uoBK ftu jh fJe;ko i[Vh ofjzdh j? L—
i/ ;[y[ d/fj s s[Mfj nokXh d[fy Gh s[M? fXnkJh– 2–
i/ G[y d/fj s fJs jh okik d[y ftfu ;{y wBkJh– 3–
sB[ wB[ ekfN ekfN ;G[ nogh ftfu nrBh nkg[ ibkJh– 4–
gyk c/oh gkDh Y'tk i' d/tfj ;' ykJh– 5–
BkBe[ rohp[ Yfj gfJnk d[nko? jfo w/fb b?j[ tfvnkJh– 6–
(nzr 757)
sh;o/ r[od/t r[o{ nwodk; ih B/ g/qwk Grsh ftu fGZi/ GrsK dh ukb
fBokbh eEB ehsh j? L—
Grsk eh ukb fBokbh–
ukbk fBokbh Grskj e/oh fpyw wkofr ubDk–
;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ pV/ ;z[do puB jB. d;w/F ih c[owkT[Ad/ d/
jB fe w?I ;Zu nkydk jK, ;ko/ fXnkB ;fjs ;[D'. fi; wB[Zy B/ eow-eKv ns/
ftF/-G'rK dk okj SZv e/ gqG{ Bkb g/qw ehsk, e/tb T[; B/ jh gqG{ ~ gqkgs ehsk.
fiZE/ B"A soQK dh Grsh j?, T[E/ fJj B"A gqeko dh Grsh Bkb'I T[&&Zsw fJe
g/qwk Grsh th j?, fi; dk f}eo GkJh r[odk; ih B/ nkgDhnK tkoK ftu Gh
ehsk j? L—
r[o w{ofs g{oB pqjw[ xfN xfN nzdfo ;{oi[ ;[M?.
;{oi etb[ gohfs j? r[ow[fy g/qw Grfs efo p[M?.
(tko 7, gT[Vh 19)
nEtk L— BT[ Grsh BT[ Grfs efo r[ow[fy g/qw Grfs fbtbkJh.
BT[ frqj ;kX frqj;s ftfu g{o/ ;fsr[o dh tfvnkJh.
(tko 7, gT[Vh 9)
n?;h g/qwk Grsh eoB tkb/ p/nzs ;zs, Grs, r[of;Zy j'J/ jB. fiZE/ Grs
;?fD ih dk f}eo nkT[Idk j? L—
g/qw Grs oksh eo? Gbe/ oki d[nko? ikJh–
n?;/ ;Zu/ gqG{ d/ g/qw s'I tKfMnk egN tkb/ g/qw ~ GkJh r[odk; ih B/ fJe
efpZs ftu bkjBs gkJh j? ns/ d[fBnkth gqhsh dk f}eo nkg ih B/ fJ; soQK
ehsk j? L—
g/qw o; pf; j[fJ gszr ;zrw B ikB?,
fpoj fpS'j whB j'fJ B wfo ikB/ j?–
do; fXnkB i'fs w?, B j[fJ i'sh ;o{g,
uoB fpw[y j'fJ, gqkB mfjokB/ j?–
fwfb fpSos rfs g/qw B fpoj ikBh,
whB nT[ gszr w'fj d/ys bikB/ j?–
wkB; iBw[ fXqr[, XzB[ j? fsqrd i'fB,
egN ;B/j d/j, Boe B wkB/ j?– 14–
(efpZs ;tZ:/ GkL r[odk; ih)
go gqG{ d/ ;Zu/ gq/w ftu i' r[ow[fy fGZfink j'fJnk j?, n?;/ g/qwk Grsh
gokfJD r[ow[fy d/ ;pzX ftu GkJh ;kfjp ih eEB eod/ jB fe gq/wh iB Gkt/I
nkgD/ nkg ~ S[gk e/ oZy/, go ;z;kfoe b'e T[; d/ doFBK d/ ukjtkB, T[;
d/ do T[&&Zs/ ftnke[b j' e/ doFBK bJh g[ekod/ ofjzd/ jB L—
i?;/ sT[ fwmkJh okyhn? S[gkfJ isB e?,
uhNh ufb ikfJ uhfB skfj bgNks j?.
r[otke j? L—
jT[ ofj B ;ek fpB[ d/y/ gqhswk w? Bho[ tj/ tfj ub? ihT[–
(nzr 94)
g/qw fJe dqftsk j? fijVk Bdh d/ uZbD tKr fywk, d:k s/ ;dk wk\h
ftu ftuodk j?. fJjdk we;d fJB;k\ p]FDk ns/ fgnko eoBk j?. fJj
sK rzrk dh Xkok dh soQK j?, fi; ftu ;G M{m dh w?b bZE iKdh j?.
g/qw ~ th T[jh ;wM ;edk j?, fi; ~ ghVk bZrh j?. ;fsr[o{ ih d/ gftZso
puB jB L—
g/qwh w;sh ftu ed/ jZ; g?Id/ jB, ed/ o'D bZr g?Id/ jB L—
ozfr j;fj ozfr o'tfj u[g Gh efo ikfj–
(nk; dh tko, nzr 473)
fi; soQK wkbh nkgD/ bkJ/ j'J/ p{N/ ~ gkDh Bk gkt/ sK p{Nk e[wbk iKdk
j?, fJt/I gqG{ dk p{Nk th nZyK dk ib wzrdk j?. GkJh ;kfjp GkJh Bzd bkb
ih dk eEB j? L—
;ky/ T[whd/ nkfFe, jofr} ;wo B rhod.
n} nkp/ nFfe w/}rk, sk ;p} so B pkFd.
(GkJh Bzd bkb ih, r[o{ fuzsB, gzBk 46)
fwbkg dk cb sd'I bZrdk j?, id'I g/qw d/ p{N/ ~ jzM{nK d/ Bkb f;zuhJ/.
g/qw d/ fBeb/ jzM{ ;[Ze/ fjofdnK ~ jok-Gok eo fdzd/ jB.
d' uFw wB fe do:kfJ n}hw T[bFkB n? r'fJnk.
}jo nFew ptd FkdkphJ/ ;o pkra pkra Jh ik–
(GkJh Bzd bkb ih, r[o{ fuzsB, gzBk 47)
;kyh—fpdo d/ gq/w dh
Grs epho ih B/ th nkgDh gktB pkDh ftu d[nkgo :[Zr dh fJe eEk
dk f}eo ehsk j?.
fJj Fpd fpdo d/ fgnko s/ okik d[o:'XB d/ jzeko ~ fBo{gD eodk
j?. fpdo okik pfuZso Xhoi dh NfjbD ;[d/;BK dh e[Zy'I fpnk; foFh d/ xo
iBfwnk ;h. fJ; bJh fJ; dk BKn dk;h ;[s gqf;ZX j?. fit/I fe r[opkDh ftu
th nzfes j? L—
dk;h ;[s iB[ fpdo[ ;[dkwk T[rq;?B eT[ oki dhJ/–
(nzr 345)
fpdo uzrk Bhsht/sk g[oF ;h s/ fJ; dk ;qh feqFB ih Bkb uzrk g/qw ;h.
fJj e"otK s/ gKvtK ~ go;go mhe ftT[jko eoB dh g/qoBk fdzdk ofjzdk ;h.
j/ okiB (d[o:'XB) ! s/o/ gk; e"D nkt/ < Gkt (s/o/ ftu) gqq/w BjhI j?.
w?I fpdo dk fJj' fijk fgnko t/fynk j? (fi; eoe/) T[j raohp w?~ pj[s jh
uzrk bZrdk j?.
gzikph pkoj wkfjnK nzdo tZy-tZy ethnK B/ nZ;{ d/ wjhB/ ~ fJ; soQK
nkgDh ekft-ouBk nzdo do;kfJnk j?.
@@pkoKwkj GkJh uzdk f;zx## okjhI eth B/ nZ;{ wjhB/ pko/ nkgD/ ftuko
fJ; soQK eEB ehs/ jB L—
d'jok–
nZ;{ n;hI gSkfDnk, r[o g{oD ntsko.
r[o Xow ubkfJnk irs ftu, j'tB i? i? eko– 16–
u"gJh–
nZ;{ nk; r[oK dh oZyh, fBs w?I doFB d/yK nZyhI.
;fsr[o Bkw gdkoE fdZsk, p?m feBko/ uZyhI.
eh gotkj fe;/ dh UBK, r[o{ fiBQK dk gZyhI.
;fsr[o fpod s[wkok ejhJ/ bki fpod eh oZyhI.
fpod fpuko e/.HHHHHH (gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 274)
@@pkoKwkj w{;/ fw;eh ek## ftu w{;/ fw;eh B/ nZ;{ wjhB/ pko/ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
nZ;{ ;k; ;oho bkX/ d/, o'w o'w jfo oudk.
ubBjko jehes jo dw, b? efo s';k ubdk.
@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ nZ;{ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB
ehsk j? L—
nZ;{ nk; eo J/e Bkw dh, ihjB/ gko bzx"Dk j?.
J/j? iBw nw'be w'sh, pko pko BjhI n"Dk j?.
i/ s{z eo bJ/I B/e ewkJh, i; d[BhnK B/ r"Dk j?.
d/; ;[Xkok nzs s[wkok, gbzx T[ikVh v"jDk j?– 7–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)
d;w rzqE nzdo nkJ/ pkoj wkjK ftu nZ;{ d/ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB
ehsk j? L—
nZ;{ (e[nko) dk wjhBk ;[ydkJh j?, go gsh gk; Bk j'D ekoB fpojB
~ ;[Zy feZE'I < fuZN/-fuZN/, gsb/-gsb/, go gkDh s'I ftot/ pZdb nkekF ftu
x[zwd/ ofjzd/ jB. ed/ T[&&Zu/ j' nNkohnK ~ S{zjd/ s/ edh ;o'to ftu g?Id/ fdZ;d/
jB. fJj fdqF t/y e/ fdb w{zj ~ nk iKdk j?. g/qw Bkb ;ih g/qwD dh e;e
j'o tZX iKdh j?, go T[; d/ wB ftu fyZu BjhI g?Idh L—
wk; e[nko uY:' pb[ Xkfo, g[eko ojh B fwb/ ;[ydkJh.
;/s xNk no[ okfs SNk, ;o s[zr nNk f;we? do;kJh.
Bho fpjhB fco? BfG ShB, ;[ d/fy nXhB G:' jh: okJh.
g/qw Seh fsB ;' fpEe:', N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 920–
(d;w rqzE, nzr 377, ;fspho f;zx pkoj wkj fszB/, gzBk 19)
irs r[o{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk
nzdo, nZ;{ d/ wjhB/ okjhI p]fFF eofdnK fejk j? fe L—
nZ;{ d/ wjhB/ ftu (iht-fJ;sqh sob/ b?Idh j'Jh nkydh j?) j/ (w/o/)
fgnko/ ! (s[;hI xo) nkT[ (s[jkv/ fwbkg s'I fpBk) iht-fJ;sqh jT[e/ b? b? e/
wo ojh j?. (gsh ~) sK jh fwfbnk ik ;edk j? (i/) gqG{ (gsh nkg) w/b/, (go
iht-fJ;soh) d?Ps Gkt ftu (c; e/) e[okj/ g? rJh j?. d?Ps Gkt ftu yZib
gzuw r[od/t ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wkM okr[ d/ pkoj wkjk nzdo nZ;{
d/ wjhB/ okjhI fJ; soQK p]fFF ehsh j? L—
4H fiT[ gqkDh ib fpB[ j? wosk fsT[ f;y[ r[o fpB[ wfo ikJh–
(nzr 757-58)
;kyh—go/w/ e'VQh dh
fJe nwho Fkj{eko dk fJeb"sk g[Zso ;h. wksk fgsk B/ pVhnK ohMK s/
;ZXoK Bkb T[; dh gkbDk ehsh. pj[s fgnkok j'D d/ ekoD Bkw jh T[; dk
go/w uzd oZy fdZsk. S'Nh T[wo ftu nwho xokD/ dh bVeh Bkb Fkdh eo
fdZsh. ;zs feqgkb f;zx ih ;Zs' tkbh rbh B/ nwho Gzvko ftu fJ; dh gfjbh
Fkdh dk f}eo ehsk j?, go r[o gqskg ;{oi rzqE ftu fJ; dh gfjbh Fkdh
dk f}eo BjhI nkfJnk. ;hIj/ dh g[Zsoh Bkb Fkdh eoB dk jh f}eo nkfJnk
j?. XB gdkoE gfjbK jh pVk ;h, fco ;[jo/ xo'I th nk frnk. ;w/I nB[;ko
wksk fgsk p[ZY/ j' rJ/. ;ktD wjhB/ d/ vZv{nK ns/ fwZm/ T[&&Zs/ wZyhnK tKr{z
][Fkwdh b'e s/ :koK d';sK dh YkDh jw/Fk gk; jh p?mh fojk eo/. e[;zrs d/
n;o B/ i{J/ s/ Fokp dh nkds gqgZe eo fdZsh. Fokp d/ nk;o/ j'o th pj[s
;ko/ n"r[D nkT[D/ F[o{ j' rJ/.
;oho #s/ e[FN dk o'r F[o{ j' frnk. :ko s/ d';s j[D \;b eZND s'I wro'I
pN/fonK ;wkB d"V rJ/. j"bh-j"bh d"bs th ;kE SZv rJh. go/w uzd s'I
fJeZbk go/wk ofj frnk. xo d/ ;zpzXh th B\os eoB bZr gJ/. xotkbh ~
i/ e'Jh puB ej/ sK nZr'I T[j uko ;[Dkt/.
fJe ;w/I e'Jh w]"b dk puB efj p?mk, sK nZr'I xotkbh B/ fejk—s{z
eh p'bD ~ wodk j?I, s?~ gsk BjhI S{s dh phwkoh Bkb s/ok ;oho rbdk ik
xotkbh d/ fJj puB fJ; ~ shoK ;wkB bZr/. wB ftu ;'funk fe j'o
:ko d';s sK gfjbK jh u'gVh gqhsh eoB tkb/ ;B, go xotkbh th nZi fJ;
soQK dk p'b p'bdh j?. fJ; ihtB Bkb'I sK woBk jh uzrk j?. u[Zg ehsk xo'I
pkjo fBefbnk fe fe;/ T[ikV tkb/ y{j ftu Skb wko e/ wo iktK.
izrb ftu ik g[Zik ns/ y{j dh w"D #s/ p?m frnk. gk; jh fJe o;sk ;h.
r[o{ e/ f;Zy sh;o/ r[o{ BkBe ih d/ doFB eoB tk;s/ r'fJzdtkb ~ ik oj/ ;B.
fJ; B/ ;'funk fe fJjBK ~ bzx ikD fdnK c/o Skb wkoKrk, BjhI sK fJj w?~
eZY b?Dr/. id'I ;zrs gk; g[Zih sK fJj Fpd gVQ ojh ;h-
;kfjp[ fBskfDnk ek skD[– fBwkfDnk ek wkD ;kfjp–
tko-tko ;zrs gVQ ojh ;h. fJ; s[e B/ fJ; d/ sVcd/ wB ~ FKs ehsk.
rj[ Bkb c/o ;[fDnk, wB fco frnk. fJsB/ ~ ;zrs gk; nk rJh sK gq/w/ B/
fejk fe w/o/ tor/ fBskfDnK d/ th skD jB < ;zrs B/ fejk, jK.
go/w/ B/ c[N c[N e/ ;zrs nZr/ nkgDk d[Zy gqrN ehsk. ;zrs ~ so; nk
frnk. fJ; ~ Bkb b? e/ r'fJzdtkb fty/ g[Zi/ ns/ j}{o d/ dopko s'I pkjo jh
SZv fdZsk, fiE/ e[FNh s/ j'o o'r tkb/ o'rh p?m/ ofjzd/ ;B. r[o{ d/ bzro'I fJBQK
~ gqFkdk J/E/ jh gj[zudk ;h. fJ; go/w/ B/ r[o{ ih d/ d{o'I doFB ehs/, X{V
w;se ~ bkJh s/ w;sh ftu rktD bZr fgnk-
;[B' ijkBk ej' pv/o. w/ok rfJnk eS'Nk bXk c/o–
jo ;w/I fJj' jh gVQdk ofjzdk j?. f;Zy ;[D e/ pV/ gq;zB jz[d/ s/ T[; d/ gk;'I
tko tko gVQkT[Id/ jB, fe fco ej[, fco ej[. ;[D e/ f;ZyK ~ so; nkT[Idk
j? s/ j}{o gk; p/Bsh eod/ jB fe wjkoki ! fJ; rohpV/ d[Zyh go feogk eo',
go wjkoki ;[D e/ u[Zg eo SZvd/.
ek\h ;wK pshs j' frnk. nZi fwjoK d/ ;kJhI so[Zm/, fejk fe e'Jh f;Zy
ikt/ ;kv/ fJFBkB tkb/ ib ftu go/w/ dk fJFBkB eotk e/ fe;/ eZgV/ ftu
bg/N e/ ;kv/ gk; fbnkt/, T[; f;Zy dh wB' ekwBk g{oh j't/rh.
j}{o dk puB ;[D e/ fJ;/ soQK jh ehsk frnk. T[; ib ftu fJFBkB
eotk e/ r[o{ ih gk; b? nkJ/. T[; t/b/ wjkoki B/ f;zxk;B s'I T[m e/ nkgD/
f;Zy d/y e/ j?okB j' rJ/. p/Bsh ehsh—wjkoki ih ! fJj sK j[D bkV/
tork pD frnk j?. ;fsr[o{ ih efjD bZr/ fe fJj th s[jkvk puB g{ok eo
fdzd/ jK. @@j? e'Jh nfijk f;Zy i' fJ; ~ nkgDh g[Zsoh dk Bksk d/ d/t/ < T[;
#s/ ;kvh nfsnzs gq;zBsk j't/rh.##
fJj rZb ;[D e/ ;ko/ f;Zy xpok rJ/ go fJZe' f;Zy fBsfonk i' T[gb r's
dk ;hIjk yZsoh ;h. T[; B/ nkgDh bVeh fbnk e/ jk}o eo fdZsh. j}{o B/
T[; pZuh dk go/w/ Bkb nBzd ekoi eo fdZsk s/ ;hIj/ ~ fBjkb ehsk.
;hI/j/ dh xotkbh i' bzro ftu ;/tk eodh ;h, id T[; ~ gsk bZrk fe
w/oh Xh e[FNh Bkb ftnkj fdZsh j?, sK T[;h t/b/ T[j d"Vh nkJh. wjkoki d/
gk; nk e/ o'D bZr gJh fe w/oh Xh fe; Bkb ftnkj fdZsh j? <
fJj rZb ;[D e/ j}{o B/ fejk fe fJj bVek j[D ;kvk g[Zso j' u[Zek j?.
s{z e'Jh f\eo Bk eo. nZi s'I s/oh Xh dk Bkw @@wZE'## s/ fJ; dk Bkw @@w[okoh##
oZy fdZsk j?. i' f;Zy @wZE' w[okoh# dk ikg eo/rk, T[j iwK ~ BjhI d/y/rk.
wE' w[okoh f;wo? Bkw. g{oB j'fj BoB e' ekw.
(r[ogqskg ;{L rzqE, ok; 1, nz;{ 60)
efj e/ wzih p]F fdZsh. XzB jB r[o{ nwodk; ih. ;qh r[o{ nwodk;
;kfjp ih dh feogk Bkb e[FNh e[FN ofjs j' e/ f;Zyh dk gqukoe pD frnk.
f;Zyh gquko ~ iZE/pzd eoB bJh r[o{ nwodk; ih B/ d/F d/ jo e'B/ ftu
ÁÁ gquko-wzihnK ekfJw ehshnK. fJBQK ÁÁ wzihnK d/ w[yhJ/ gqukoeK d/ ftu
w[okoh gqukoe ;h.
r[opkDh gqwkD L
1H XofD ;[tzBh yV osB iVkth jfo g/qw g[oy[ wfB t[mk–
;G/ eki ;[j/bV/ EhJ/ r[o[ BkBe[ ;fsr[o[ s[mk– 15–
(nzr 322)
;b'e wL 5–
g/qw gN'bk s? ;fj fdsk YeD e{ gfs w/oh–
dkBk phBk ;kJh w?vk BkBe ;ko B ikDk s/oh– 1–
(nEtk) L—
do;B eh fgnk;k xDh fusts nfBe gqeko– (nzr 431)
n?;/ ;zs iB T[j tkfjr[o{ ih Bkb g/qw bkT[D ftu ;jkfJe jz[d/ jB, fJ;
tk;s/ w?I T[BQK ;zsK dh uoBhI bZrdk jK.
:Ek L—;kX s/o/ eh uoBh gkT[–
BkBe e? wfB fJj[ nB[okT[– 1–
(nzr 284)
pqjw? pqjw[ fwfbnk e'fJ B ;ke? fGzB efo pfb okw ihT[–
(nzr 778)
L L L
wB[Zyk iBw nkgK ~ T[&&Zsw eow eoB tk;s/ fwfbnk j?, go i/ wB[Zy
wkV/ eow eo/rk sK T[; ~ T[; d/ nkgD/ ehs/ wkV/ eowK dk cb G'rDk gt/rk.
i/ uzr/ eow eo/rk sK fJ; ~ ;[Zy fwb/rk. i/ wkV/ eow eo/rk sK fJ; ~ d[Zy
fwb/rk. t?;/ i?;/ eow wB[Zy eodk j? s?;k jh T[; dk ;z;ko ftu Bkw g? iKdk
j?. d;w/F fgsk ih dk \[owkD j? L—
;kX eow i' g[oy ewkt?–
Bkw d/tsk irs ejkt?–
e[feqs eow i/ ir w? eojh–
Bkw n;[o fsBe' ;G Xojh–
(d;w rzqE, pfuZsq BkNe, gkL 10)
wB[Zyh ikw/ ftu jh uzr/ eow eoe/ ihtB ;cbk ehsk ik ;edk j?.
gzvs r[bkp f;zx ih B/ fbfynk j? fe wB[Zy ukj/ g[zB eow eodk j?, ukj/
gkg eodk j?, d't/I jh pzXB o{g jB. fJe wB[Zy ~ b'j/ dhnK p/VhnK Bkb pzBQ
fdZsk ikt/ ns/ d{i/ wB[Zy ~ ;'B/ dhnK p/VhnK (}zihoK) Bkb pzBQ fdZsk ikt/,
go jB sK d't/I jh pzXB o{g.
gkg eow j? b'j eh g[zB ;[toB eh ikB–
d'B' pzXB o{g j? fBju/ b/j[ gSkB–
(w'yF gzE)
wB[Zyh ;oho eow-i{Bh j?, fJ; s'I fpBK pkeh gF{ nkfd i{BK ~ G'r-i{Bh
wzfBnk j?. eow eoe/ jh wB[Zy r[o{ (gqw/Fo) d/ B/V/ j? ns/ eow eoe/ jh d{o
eow Xosh ;oho[ efbi[r ftfu i/jk e' phi/ s/jk e' ykJ/–
(rT[Vh tko wL 4, nzr 308)
}whB ftu ;[ZN/ phi B/ ;w/I nB[;ko T[rDk j?. ukj/ T[j f;ZXk s/ g[Zmk
;[ZfNnk ikt/.
;hXk g{mk T[rt? phi gV? i' y/s–
phi bJh }whB jok eoB s/ c?bkn dk nkXko j?, go c[Zb gZfsnK dh
ozrs phi s'I g?dk j't/rh. fi; soQK dk phi j't/rk, T[; B/ T[;/ o{g ftu nk e/
c?bDk j?. fJ;/ soQK eowK dh Xosh Gkt ;oho ftu, fi; eow dk phi ;[ZNDk
j?, T[; B/ T[; ozrs Gkt tkFBk nB[;ko jok j'Dk j?. wjkswk p[ZX d/ f]nkb
nB[;ko @@;[ZfNnk frnk phi ed/ B ed/ }o{o g[zrodk j?. B/eh s/ pdh, fgnko
ns/ fxoDk ;G eow cb dh nkFk tkb/ w[V c[N g?Id/ jB. cb yZN/ iK fwZm/ T[BQK
d/ gZs/ ekb/ iK fuZN/ eowK nB[;ko j[zd/ jB.##
eowK B/ fby/ nB[;ko cb d/Dk j?, T[j jo jkbs ftu fwb ikDk j?-
i/jk phi? ;' b[D? wE? i' fbfynk;[–
(pkoj wkjk, nzr 134)
b/yK ~ eow BjhI fbyd/. eowK go j[ewh dk nzeF j'D #s/ j[ewh
fbydk j? L—
BkBe j[ewh fbyhn? b/y[–
(tko nk;k wL 1, nzr 466)
fJBQK b/yK d/ fbyD bJh fe;/ ekra}, f;nkjh s/ ebw dh b'V BjhI
g?Idh.
j[ewh fby? f;fo b/y[ ftD[ ebw w;tkDhn?–
(wbko tko wL 1, nzr 1280)
G[Zb dk fFeko f}whIdko, dkyK ykD dh fJZSk Bkb feZeo phi e/ T[;
d/ cb s[ZfenK ftu'I, dkyK dk ;[nkd BjhI b? ;edk. fJ;/ soQK T[&&ZB eZsD d/
pdb/ o/Fw fwbDk n"yk j?. fJbkjh ;[Zy dh fJZSk oZyfdnK froktN d/ ezw, T[j
;[Zy BjhI d/ ;ed/ L—
i/jk phi? ;' b[D? eowk ;zdVk y/s[–
(nzr 134)
eowK B/ ;oho okjhI ntZF j' ikDk j?, fJ;/ bJh fJj ;oho iK d[BhnK
eowK dh Xosh ejh j?.
;oho Xko e/ ehs/ rJ/ iK ehs/ ik oj/, uzr/ wkV/ ;z;koe nwb eow jB.
eow jh feqnk s/ fJ; s'I ;{yFw gqGkt ;z;eko pDd/ jB. i/eo iht uzr/ eow
eodk j? sK T[; d/ pdb/ ftu wB[Zyk d/j dh gqkgsh s/ wkfVnK eowK Bkb eJh
j'o i{BK fwbdhnK jB.
eow-phi ufNnkJh iK w/Irh tKr jB. phi dk ;E{b nze[o ;oho j?.
phi d/ nzdo g[zroB dh ;Zsk tkfjr[o{ dk j[ew j?. ;Zsk-jhD phi T[&&ZrD,
tZXD s/ c[bD s'I n;woZE jz[dk j?. eowK Bkb ;oho fwbdk j? s/ ;oho ftu
eow jz[d/ jB. eow ehs/ pra?o, T[j tZX c[b BjhI ;ed/.
;oho okjhI e[M j'D #s/ T[j c?bd/ jB. fJ; bJh eow nfwN iK nN[ZN
BjhI. nfwN sK ehs/ eowK nB[;ko eosko d/ fby/ b/y jB L—
fJe ;w/I dk f}eo j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ih nkgD/ fgnko/ ]kb;/ ~ ofjs
wo:kdk dZ; oj/ ;B. e[M r[ow[yK B/ eowK ;pzXh gqFB ehsk fe j}{o ! eow-
ikb ftu pX/ j'J/ iht bJh eow eh jB s/ fJBQK s'I S[Nekok fet/I j' ;edk
j? < r[o{ ih B/ fejk fe s[jkv/ gqFB dk T[&&Zso w/ok jh ;o{g GkJh dfJnk f;zx
ih d/Dr/. r[o{ ih ;Gk ftu'I ub/ iKd/ jB s/ GkJh ;kfjp j[ew wzB e/ eowK
dk fBoDk eoB bZr/ L—
nzs; eoB nfrnkB d?P u/sB nksw shB–
jt? fJeZsq Xkofj eow Xo? B j?P fJe jhB– 11–
fszB soQK d/ shoK dk nzsFeoD o{g GZE/ Bkb ;zpzX j?. u/sB nksw dk
ne;, nGk; eoe/ gqfsfpzp s/ nzsFeoD, nfrnkB d/ nzF ;fjs iK fJT[I
ej' fe fJBQK fszBK d/ fJeZm ftu GZE/ dh soQK eow phi fNed/ jB. Gkt/I
nzsjeoD iVQ o{g j?, go u/sB dh ;Zsk fpBK fJj eow XkoB BjhI eo
;edk L—
nzsfj eoD o{g soe; wfj.
eow pkDh pk;k fBs gqfs bfj.
i' soe; s/ sho fBekok.
n?fu XB[y S[fN ub:' nrkok– 17–
ngB' p/r;[ ;fG jh eoe?.
gqkopX-
GZE/ ftu'I sho eZY e/ XB[Zy d/ fuZb/ Bkb i'V e/ SZvD #s/ T[j nZr/ iKdk
j'fJnk ew}'o g? e/ frodk j?. fJ;/ soQK gqkopX o{g sho cb d/ e/ FKs j' iKdk
j?.
;zfus eow GZE/ d/ pkD ts j?, feT[Ife T[j GZE/ ftu s/ nkgD/ tZ; ftu
j?. GZE/ s'I pkjo i' fuZb/ ftu (feo/wkB) T[j th ubD s'I o'fenk ik ;edk j?.
i' gqkopX sho fuZb/ #u'I fBeb u[Zek j?, T[j o[e BjhI ;edk, Uj ;G ~ fJe'
fijk cb fdzdk j?. fit/I-nBki g{os wzdo nZr dk M[bf;nk fco nze[o BjhI
d/ ;edk. T[; ftu TZ[rD dh ;Zsk ]sw j' iKdh j?, fJ;/ soQK ;zfus eow ~
frnkBh g[oy frnkB nrB d/ gqGkt Bkb ]sw eodk j?. fco T[j eow Bk
T[&&ZrD ts iBw dksk BjhI jz[dk. frnkB eo e/ jh nzsFeoD (wB, p[X,
fus, jzeko) d/ n;o gkT{ GktK dk nzs eoe/ ns/ fus ;Zs o{g j' e/ g{oB FKs
j' iKdk j?.
fw;kb d/ s"o #s/ fit/I o'Nh ykDk fJe feqnk j?, fJj ikD'I gqkopX j?. fJ;
feqnk s'I ;oho g[FN j[zdk j?. fJj g[FNh jh gqkopX d/ o{g ftu feo/wkB pD
rJh j?. i/ T[jh G'iB e'Jh o'rh g[oF ykJ/ sK T[j g[FN BjhI jz[dk. fJ; soQK
frnkBh d/ gqkopX nB[;ko ehs/ eow feo/wkB BjhI jz[d/. Gkt T[j eow-pzXB
dk ekoB BjhI pDd/. fijVh feqnk jT[ ;fjs j?, T[j T[&&ZrD tkbh s/ pzBQD
tkbh j?.
(Á) eow-Fpd p]fFF, fwjo, feogk nkfd noEK ftu Gh nkfJnk j?—
BkBe okfy b/j[ nkgB efo eow–
(nzr 268)
(Â) eow-Fpd @@eow-eKv## ftykt/ d/ gyzv g{ope ehs/ eowK d/ noEK ftu
Gh nkfJnk j? L—
eow eKv pj[ eofj nuko–
fpB[ Bkt? fXqr[ fXqr[ njzeko– (nzr 162)
(Ã) eow-Fpd @@eow G{fw## eow Xosh, noEK ftu Gh nkfJnk j?—
eow G{fw wfj p'nj[ Bkw[–
(nzr 176)
(È) eow-Fpd (wjkB e'F GkFk ftGkr d/ gzBk ¿ nB[;ko) fvzx, edw
nkfd fwDsh d/ noEK ftu Gh nkfJnk j?—
w{;B g/qw fgozw e? rBT[ J/e efo eow– 3–
(nzr 1364)
fJ; gqeko @eow# Fpd T[go'es r[opkDh dhnK gzrshnK ftu tZy-tZy
noEK ftu nkfJnk j?. nkg B/ gVQ th fbnk j?. j[D nkgK @eow# Fpd i' ezw,
ekoi, eow eoB nkfd noEK ftu nkfJnk j?, T[; dk r[opkDh nB[;ko
thuko eohJ/.
r[o{ ih eow ~ nN[ZN pbtkB BjhI wzBd/, ;r'I spdhb (Change) j'D
tkbk Gkt pknd ~ gqkgs j'D tkbk, fyB Gzro s/ nkfd nzs tkbk wzBd/
jB L—
ip eS[ B ;hU sp fenk eosk,
etB eow efo nkfJnk–
ngBk y/b[ nkfg efo d/y?,
mke[fo ouB[ oukfJnk– 1–
(;{jh wL 5, nzr 748)
nZi s[;hI iht ~ eowK Bkb iefVnk j'fJnk dZ; oj/ j', go fJj th dZ;
fdT[ fe eowK ~ fe; B/ fizd fdZsh j? < iK eowK ftu pzBQD dh Fesh fe;
B/ fdZsh j? < fco eowK d/ tZ; iht ~ fe; B/ ehsk j? < Gkt ;gZFN j? fe iht
~ fJ; r/V ftu pzBQ b?D dh skes, eow ftu Ud'I s'I ekfJw j'Jh j?, id s'I
fJ; B/ eow ehs/ jB. eow ehs/ ikD eo e/ g/qo e/ pzBQ ;ed/ jB.
T[j nkgD/ j[ew ftu g?dk eoe/, j[ew ftu jh oZydk s/ j[ew ftu jh
;G ihn izs ~ t/y fojk j?. i' g[oy jT[w? ofjs j' iKdk j?, T[j T[; b/y/ ftu
g? e/ do gqtkB j[zdk j?-
j[ew[ ;kfi j[ew? ftfu oy? j[ew? nzdfo t/y?–
BkBe nrj[ jT[w? s[N? sK e' fbyhn? b/y?– 1–
(;kozr eh tko wL 4, nzr 1243)
id j[ewh nkgD/ j[ew Bkb s'odk j? sK eowK nB[;ko ebw ubdh j?.
j[ew p/-EZtk BjhI, ;r'I ihtK d/ eowK ~ t/y e/ ubdk j?. eJh p[Xkfd wZs
wzBd/ jB fe ihtK ~ eowK dk cb ;[Zs/ jh fwb iKdk j?, go r[owfs ftu
eowK ~ nkgD/ nkg jh cb d/D d/ ;woZE BjhI wzfBnk. eowK ~ iKu e/ T[BQK
dk cb joh d/ j[ew d/ t; wzfBnk j?.
;G uh}K s/ EktK ftu T[; d/ j[ew dh wjkBsk j?. r[o{ ;kfjp B/ j[ewh
d/ j[ew ~ w[y fBo{gD ehsk j?. pkeh uh}K nB[;ko iK nXhB dZ;hnK jB L—
j[ew[ ;kfi j[ew? ftfu oy? j[ew? nzdfo t/y?–
(;kozr eh tko wL 4, nzr 1243)
;G ~ j[ew Bkb ;ki e/ oZfynk eodk s/ t/y fojk j?. jo uh} BkFtkB
s/ jd{d ftu j?, go ;Zuk wkbe s/ T[; dk j[ew gqDzw ofjs nBzs j?. T[j
nkgD/ nkg ;Zuk j?, no T[; dk j[ew th T[; d/ Bkb ;Zuk j? L—
;u/ s//o/ eoD/ ;op phuko–HHHHHH
;uk s/ok j[ew[ ;uk c[owkD[–
(tko nk;k wL 1, nzr 463)
j[ewh Bkb j[ew wjkBsk oZydk j?. T[; ~ e'Jh eEB BjhI eo ;edk
ns/ Bk jh fe;/ okjhI efEnk ik ;edk j? L—
j[ew[ B efjnk ikJh–
(ig[ ih ;kfjp)
r[o{ g[oy ftu fJj ;woZEk ekfJw j?. T[j eosko dh ehsh j'Jh ~ fe;/
Yzr ftu G[rsk th fdzdk j?, fit/I ;{bh s'I ;{b brk e/ T[; d/ n?v/ d'F ~ ]sw
eo fdZsk, feT[Ife @@r[o gqw/;o[ J/e' ikB## dh fttZ;Ek T[; ftu ekfJw j?. r[o{
g[oy FeshtkB gqw/Fo o{g j?. T[j b/y fby/ d/ eow ~ Bow eoe/ G[rsk th
fdzdk j? s/ Bt/I b/y th xV ;edk j?. i/ T[j ukj/ sK eow dh ;Zsk ~ BFN th
eo ;edk j?. T[; d/ Fpd ftu nB/eK eowK d/ gqGkt ~ w/ND dk pb j? L—
okwkBzd ;[nkwh ows pqjw–
r[o ek ;pd[ ekN? e'fN eow– 3– 1–
(p;zs[ okwkBzd, nzr 1195)
fJe ;w/I GkJh efbnkDk ;[e/s d/ gjkVh oki/ ~ r[o{ doFBK bJh b? e/
nkfJnk. r[o{ ih T[; ;w/I T[go'es pkDh dh s[Ze gVQ oj/ ;B. oki/ B/ ;'funk
i/ oZp dk fbfynk BjhI fwN ;edk sK r[o{ g[oy dh FoB s/ r[o{ XkoB dh eh
b'V j? < oki/ dh GktBk gqrN j'D #s/ r[o{ ih B/ T[&&Zso fdZsk L—
;fsr[o GfB:' fwN? i/ Bkjh–
sT{ eos r[o nkS' skjh–
;zeN ekNfj ;[y e' d/:–
nkgB' ikfB pukfJ ;[ b/:– 10–HHHH
fbfynk gqG[ e' ;' Gh oj?–
G'rfs jh eb:kB ;[ bj?– 11–
(r[o gqskg ;{oi rzqE)
nrb/ fdB ;Gk ftu okik nkfJnk ns/ wZEk N/e e/ j?okBh ftu p?m frnk.
r[o{ ih B/ g[ZfSnk, okiB ! fujok o"De ofjs feT[I j? < T[&&Zso fdZsk—r[o{ ih !
s[;hI ikDh ikD j', w?I eh ejK < i/ ;[gB/ dk fdqF d/ydk jK sK fJj ;koh xNBk
do[;s j?. w/ok uzvkb xo iBw j'D s/ fJj w/ok ;kok gqtko s/ fgzv d/ b'e ;ko/
ikD{ jB. i/ ikrqs ntZ;Ek ftu d/y e/ ;'udk jK sK w?I ;[e/s dk okik joh ;?B
jK. nkg ih feqgk eoe/ okj/ gkt' ih.
;fsr[o{ noiB d/t ih B/ c[owkD ehsk fe s?~ r[opkDh d/ nkF/ #s/ Fzek
j' rJh ;h fe oZp dh fbyh ~ id e'Jh w/N BjhI ;edk sK r[o{ g[oy dh eh b'V
j? < s/oh fBok;sk s/ jhBsk Gkt ~ d/y e/ ;k~ s/ok GftF d/yDk fgnk. s{z mhe
jh wo e/ uzvkb d/ xo izwDk ;h. fJ; ~ n;hI so; yk e/ fJe fgzv ftu gqsZy
xN ojh ihtB xNBk Bkb s/ok j'D tkbk uzvkb iBw ;[gB/ ftu jh T[; uzvkb
iBw Bkb w/b e/ gqsZy fdyk fdZsk j?. ;ko/ ;w/I ~ fJe oks ftu jh bzxk e/
ihtB Go dh f\bw tKr e[M xzfNnK ftu ]sw eoe/ fJj }kjo ehsk j? fe
r[o{ g[oy fJ; Yzr Bkb uzvkb gqtko d/ ihtB dh soQK ;[gB/ ftu th ihtB bzxk
ftF/Fe doFB nB[;ko eow dk ;kXkoB noE feqnk nEtk ezw j?. j'o
doFB eow ~ nfXnkswe ssP (The real nature of the human soul)
wzBd/ jB, fi; ~ nkswk (soul) d[BhnK ftu tkjB fyZu e/ d{ih EK b? iKdk
j?. don;b fJj wB[y
Z d/ wB ftu ;z;eko d/ o{g ftu ezw eodk j?, fi; eoe/
fJ; dh tos'I eko:-ekoD d/ ;[wb
/ noE ftu ehsh iKdh j?. fJ; s'I uzr/ wkV/
eow dh T[gi j[zdh j?, fi; s'I iBwKso o{g ;fEs jzd
[ k j?.
(fjzd{ Xow e'F—vkH gKv/, gzBk 155)
fJfsjk; ftu f}eo j? fe r[o{ eow eZND ~ ;woZE j?. fJe fdB dk
f}eo j? fe ;fsr[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih gk; fJe phph B/ nk e/ p/Bsh ehsh.
fJ; wksk dk Bkw ;[bZyDh ;h. T[; B/ fejk fe ;fsr[o{ ih ! w?~ g[Zso dh dks
p]F', w?I :sB eoe/ jko rJh jK. sK ;fsr[o{ ih B/ fejk fe s/o/ GkrK ftu
g[Zso BjhI fbfynk L—
g[sq Bjh T[gifs j? w/o/.
jkoh efo T[guko xB/o/–HHH30–
;qh jfo r'fpzd ;[Bfs T[ukok–
fby:" Bjh ;[s s'fj fbbkok–HHH31–
fJj ;[D e/ T[j phph T[dk; j' rJh. fJeKs ftu ik e/ ;'uhI g? rJh. fJ;
gk;/ bzxd/ GkJh r[odk; ih B/ g[fZ Snk—feT[I wkJh, J/Bk T[dk; s/ fuzss j' ojh
j?I, eh rZb j? < T[; B/ ;kok ftuko g/F eofdnK fejk fe r[o{ ih gk; w?I pVh
nk; s/ T[sFkj Bkb nkJh ;h. T[BQK B/ fejk fe s/o/ Gkr ftu g[s
Z q BjhI j?. T[;
r[o{ ih B/ nrb/ fdB fFeko #s/ ikD dh fsnkoh ehsh. x'V/ #s/ ;tko j'
e/ id fgzv dh jZd bzx oj/ ;B sK nZr'I Ujh phph nk rJh. frnkBh frnkB
f;zx ih B/ fbfynk j? fe phph B/ fJj ;Zd gVQfdnK p/Bsh ehsh L—
;;hJ/ dkVhJ/ fuNhJ/ gr/. noi eo/Idh jK ;fsr[o nZr/.
Bkw ;[bZyDh tZ;dh jK uZp/. ncb iKdh ~ fJe cb bZr/.
(gzE gqekF)
T[; B/ p/Bsh ehsh sK T[&&Zso ftu r[o{ ih B/ fejk—g[Zsq s/o/ b/y ftu BjhI
j?. sK T[; phph B/ ebw d[nks nZr/ eo e/ fejk, r[o{ ih ! J/E/ UE/ d/
fbyDjko s[;hI jh j'. feqgk eo fdT[. ;kfjp B/ w[;eokT[Id/ j'J/ fejk, s//o/ g[Zsq
j't/rk L—
G/ gq;zB r[o fbyfB ;[ bkr/–
rjh ebw j: ukbfs nkr/– 44–
eofB fJeKr uj:' eo jkbk–
;ksk fby:' r:' fs; ekbk–
(r[H gqH ;{H, okf; 6, nz;{ 54, eft ;zs'y f;zx)
id r[oK B/ fjzd;/ tZb d/fynk sK ;ksk fbfynk frnk ;h. ][F j' e/ fejk,
;[bZyDh ! s/o/ xo Æ g[Zso j'Dr/. pj[s gq;zBsk ftu T[j XzBtkd eodh j'Jh
xo ~ rJh. eft ;zs'y f;zx B/ wkJh dk Bkw d/;K fbfynk j?, go frnkBh
frnkB f;zx B/ Bkw ;[bZyDh fbfynk j?. eft ;zs'y f;zx ih B/ ;[bZyDh dk
gq;zr d;w gksFkj d/ fJfsjk; ftu fJ; soQK fdZsk j? L—
r[o{ ih B/ fJj d'jk ;[D e/ @fco ej'# dh nktk} fdZsh. T[; B/ w[V e/
fejk, r[o{ ih ][F j'J/ s/ fejk, feE'I nkJ/ j' < T[; B/ T[&&Zso ftu p/Bsh ehsh,
;kfjp ih ! w/ok fgzv wkM/ ftu uZpk j?. nzfwqs;o s'I dZyD gk;/ fszB e'jK #s/
soB skoB dh ;Ve T[&&Zs/ ekfJw j?.
r[o{ ih B/ T[; phph dk f;de, Go';k s/ g/qw sZfenk. fco T[j d{o'I uZb
e/ nkJh ;h, fi; eo e/ T[; d/ Bt/I b/y dh xkVs xVfdnK f;Zy ~ ebw
d[nks fbnkT[D bJh fejk. r[of;Zy B/ b/yDh g/F ehsh. ekra} jZE ftu b?
e/ fbyfdnK fejk L—
r[o p'b/ fJe ;[s s'fj d:'–
ekrs fgyfs f;y bfy b:'–
wjkoki J/ ;ksk G:'–
w[y s/ ej' J/e ;[s d:'– 10–
;[fB gqG[ ej:' ;gs jh j'fj–
nkfJ d{o s/ iku:' w'fj–
b/ ekrs fJ;sqh joykJh–
efo pzdB e' ;dB f;XkJh– 11–
(r[H gqH ;{H, n?B 1, nz;{ 21)
@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ eZse wjhB/ pko/
fJ; soQK ftuko gqrN ehs/ jB L—
@@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx ih B/ eZse wjhB/ ~ fJ; soQK
eEB ehsk j? L—
eZse fe;ws wkVh s/oh, gkg xB/o/ eodk j?I.
ftfFnK ]kso fco/I G"Iedk, f;o #s/ w/jD/ iodk j?I.
Bkb jZEK d/ c{eD s?~, ihjdh ]kso wodk j?I.
d/F ;[Xko w[;kco efjzdk, s{z w{oy Bk vodk j?I . 8.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)
@@pkoKwkj w'sh okw## ftu eth w'sh okw ih B/ eZse wjhB/ pko/ fJ; soQK
fpnkB ehsk j? L—
eZse fe;ws Gbh T[jBK dh, fiBQK Bkw ig bhsk Jh.
;'Jh nwo irs ftu j't/, fiBQK GiB T[; dk ehsk Jh.
okw Bkw dk g/qw fgnkbk, Go e/ edh Bk ghsk Jh.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, iBw nekoE ehsk Jh. 8.
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)
@@pkoKwkj w[jzwdh## ftu eth fwbyh okw B/ eZse wjhB/ ~ fJ; soQK
toBD ehsk j? L—
eZse eow uzrk B e'Jh, nk]o w?I gSsktKrh.
tes jFo d/ nZbQk BZph ~, eh w?I w[y fdyktKrh.
d;w rzqE nzdo, eZse uVQd/ jh nekF ~ fBowb T[&&Zib fJ; soQK
dZf;nk j?, fi; soQK tZNh s/ dhge d/ w/b s'I o"FBh jz[dh j?. go wdw;s wB[Zy
s/ fJ;sqhnK fJ; gqekF ftu i{nk nkfd y/bD ftu ihtB nikJhI pshs eod/
jB. wkfJnkXkoh b'e xoK ~ fuZsoekoh eoe/ fJ; wjhB/ ftu ;ztkoB d/ ftu
bZr oj/ jB. go ;kvk fgnkok feXo/ j'o d/ ftu fuZs brkJh p?mk j?, T[; ~
fwb/ fpBK u?B BjhI j?.
eKfse w? r[fB dhg gqek;s, s?;/ nkek; w? T[ibskJh.
i{g ijk sjk c?b oj:', f;ro/ Bo BkfoB y/b wukJh.
fusq GfJ xo nKCB d/fy, ru/ sj e/ no[ fusq GowkJh–
nk:' Bjh wkB Gk:' sjh N;e:' B jh:' e;e:' B e;kJh– 921–
(d;w rqzE, nzr 377, ;fspho f;zx pkoKwkj fszB/ gzBk)
irs r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ s[ykoh okr[ ftu fJ; wjhB/ ~ fJ;
soQK do;kfJnk j? L—
eZse wjhB/ d[nkok r[od/t T[gd/F fdzd/ jB fe i' gqG{ ~ uzrk bZrk, T[;
nB[;ko iht B/ nkgD/ ehs/ eowK dk cb gkfJnk. frnkB o{gh dhtk ;fji
Bkb pbdk j? i' sZs thuko Bkb irkfJnk iKdk j?. dht/ ftu gq/w dk s/b j't/
sK iht-fJ;soh dk gsh gowkswk Bkb w/b j[zdk j?. fco iht-fJ;soh ukn
Bkb fyVdh (gq;zB) j[zdh j?. ntrDK (gkgK) dh wkoh j'Jh iht-fJ;soh Bk
ihts Gkt s'I wodh j?, Bk ihtB wB'oE ftu ;cb jz[dh j?. jK, i/ r[DK Bkb
fJ; B/ nkgDh jT[w? wko bJh j? sK gkgK tZb'I wo ikJ/rh Gkt w[es j' ikt/rh.
r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe fiBQK ~ gqG{ Bkw s/ Grsh d/Idk j?, T[j nkgD/ fjod/
;o{gh xo ftu fNZe rJ/ jB ns/ ni/ sZe th T[BQK d/ fjod/ ftu fwbD dh nk;
bZrh j'Jh j?. j/ gqG{ ! feogk eoe/ nkgD/ do d/ fetkV y'bQ fdT[. s[jkv/
doFB s'I fpBK fJe xVh dk ftS'Vk th fJT[I gqshs j' fojk j? fit/I fe S/ wjhB/
pshs j' rJ/ j'D.
gzuw r[od/t j[D fJ; wjhB/ okjhI wKM okr[ nzdo T[gd/F fdzd/ jB L
T[E/ ;Zu/ dh dorkj nzdo ftu'brh eoB tkb/ sK fJe r[o{ ;kfjp ih jh
jB L—
i?;k ;fsr[o ;[Dhdk s?;' jh w? vhm–
ftSfVnk w/b/ gqG{ jfo dorj ek p;hm–
(nzr 957)
fJE'I sZe fJ; Fpd nzdo eowK dh rZb ehsh j?. j[D nZr/ uzr/ eowK
eoe/ gqG{-fwbkg s/ r[o{-p]fFF ns/ T[; gqG{ nZr/ nodk; eoBh dZ;h j?. Bkb
jh ;kX dh wfjwk do;kJh j?.
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
K K K
nEtk L—
nkghB_? nkg[ ;kfiU nkghB_? ofuU BkT[–
(nk;k dh tko)
T[; t/b/ s'I jh gqkDh, Gkt iht-nkswk j'Id ftu nkfJnk ns/ Bo-wkdk
d/ w/b ;dek uko/ ykDhnK dk ftek; j'fJnk. go i/oi ykDh #u T[gfink
wB[Zy jh ;kohnK i{BK dk f;odko wzfBnk j?.
gsh nEtk j'o ;zpzXhnK ~ e"Vk BjhI p'bDk. fwZm/ puB p'b e/ gsh dk
wB gq;zB oZyDk. ;fsr[o{ T[gd/F fdzd/ jB-
r[ow[fy ;dk ;'jkrDh fgo[ okfynk T[o Xkfo–
fwmk p'bfj fBft ubfj ;/i? ot? Gsko[–
(f;oh okr wL 1, gzBk 31)
B/e pZuhnK uzr/ f]nkbK Bkb gZNh tkb/ oki/ d[Bh uzd dh bVeh phph
oiBh tKr ;/tk eoe/ gsh ns/ ;Z;-;j[o/ dk wB fiZs e/ T[jBK ~ r[ow[y
pDkT[IdhnK jB. ;/tk eofdnK wB nzdo jzeko BjhI eoBk. jT[w? SZv e/ jh
gsh g/qw d/ o;s/ ufbnk ik ;edk j?.
n? p[bc}{b r':k ! n} fJFe/ U w}B dw.
e' gk fBjd dohI okj nK ok fe ;o B pkFd.
(ra}b 31)
gsh s'I p/w[y fJ;sohnK ~ nT[rDjkohnK d[jkrDK fejk iKdk j?. T[j
;[jkrDhnK BjhI ejk ;edhnK L—
M{m[ nbkt? ekfw B nkt?, Bk fgo[ d/y? B?Dh–
ntr[fDnkoh ezfs ft;koh, S{Nh ftXD o?Dh–
(gzBk 689)
gsh d/ d[Zy-;[Zy Bkb nkgDk d[Zy-;[Zy ;wMDk. gsh Bkb d[Zy eZNDk ;[Zy
s'I tX e/ ikBDk. i?;/ r[o{ ek puB j? L—
o{y' G'iB[ G{w ;?B ;yh fgqn ;zr ;{y fpjks–
(nzr 1306)
:Ek L
Gosk ej? ;[ wkBhn?, J/j[ ;hrko[ pDkfJ oh–
(nzr 400)
gsh gk; jw/Fk ;Zu p'bDk. fijVhnK iht o{g fJ;sohnK M{m p'bdhnK
jB, T[j r[o{ e/ puBK dh T[bzxDk eodhnK jB L—
i' nkgD/ gsh d/ gq/w ftu ozrh j'Jh j?, T[j ;'Gk tkbh fJ;soh j?.
r[opkDh nzdo n?;h fJ;soh ~ r[Dtzsh, ;'Gktzsh, ;[jkrD nkfd FpdK Bkb
;fsr[o{ ;kfjpkBK s/ GrsK B/ ;fseko fdZsk j?. F[G r[DK s'I ;ZyDh i' gsh dh
nkfrnkeko BjhI j?, T[; ~ nT[rDtzsh, e[uZih, e[bZyDh, Bkoh ftu e[Bko,
d[jkrD nkfd FpdK Bkb fcNekfonk j?. go jT[w? ~ fsnkr e/ gsh gqw/Fo
dh nkfrnkeko j' e/ tkfjr[o{ ih dh gqkgsh dk T[gd/F fJ; soQK fdZsk j? L—
tvjz;[ wjbk 3 Szs 1> ;fsr[o gq;kfd–
nkgD/ fgo e? ozfr osh w[JhJ/ ;'Gktzsh Bko/–
;u? ;pfd fwfb ojh w[JhJ/ fgo[ okt/ GkfJ fgnko/–
;u? GkfJ fgnkoh ezfs ;tkoh jfo jfo f;T[ B/j[ oukfJnk–
nkg[ rtkfJnk sk fgo[ gkfJnk r[o e? ;pfd ;wkfJnk–
;k XB ;pfd ;[jkJh g/qw e;kJh nzsfo gqhfs fgnkoh–
BkBe ;k XB w/fb bJh fgfo nkg/ ;ku? ;kfj ;tkoh– 1–
(nzr 56)
tvjz;[ wjbk 3–
;[fDnj[ ezs wj/bhj' fgo[ ;/ftj[ ;pfd thukfo–
ntrDtzsh fgo[ B ikDJh w[mh o't? ezs ft;kfo–
o't? ezs ;zwkfb ;dk r[D ;kfo Bk fgo[ wo? B ikJ/–
r[ow[fy iksk ;pfd gSksk ;ku? gq/fw ;wkJ/–
fifB ngDk fgo[ Bjh iksk eow fpXksk e{fV w[mh e{fVnko/–
;[fDnj[ ezs wj/bhj' fgo[ ;/ftj[ ;pfd thuko/– 1–
(nzr 583)
;kyh—;[jkrD fJ;soh dh
i' fJ;sohnK nkgD/ is, ;s, fJ]bke ftu g{oB ofjzdhnK jB,
T[jBK #s/ T[jBK d/ gsh dh g{oB gq;zBsk j[zdh j? s/ Bkb jh T[jBK ~ ;z;ko
ftu wkD ;fseko th fwbdk j? s/ gqw/Fo tkfjr[o{ ih th T[jBK ~ e[M nkgD/
p]fFFK d/ ]}kfBnK ftu'I dks p]Fdk j?. f;Zy fJfsjk; ftu n?;hnK nB/e
phphnK dk f}eo fwbdk j?. fJ;/ soQK ebrhXo ih d/ fJfsjk; (r[o gqskg
;{oi rzqE) ftu f}eo fwbdk j? fe fJe tkoh ;fsr[o{ ih B/ Go/ fJeZm ftu
puB ehsk, @@e'Jh n?;h phph j? i' wB, pkDh, ;oho eoe/ g{oB is-;s ftu
gqgZe j't/ s/ fi; B/ ed/ th nkgD/ gsh dk w{zj Bk fcNekfonk j't/ < T[; t/b/
fJe phph B/ Go/ dhtkB ftu yb' e/ p/Bsh ehsh, raohp fBtki gksFkj ! nkg
ih dh w/o/ #s/ ofjws j?. s[jkvh feqgk Bkb w?I is, ;s ftu gqgZe jK ns/ nZi
sZe ed/ th nkgD/ gsh dk w{zj BjhI fcNekfonk. T[; phph B/ ;fsr[oK d/ g[ZSD
#s/ ;koh nkgD/ ihtB dh tkosk dZ;h fe gksFkj ih ! n;hI eJh G?DK ;K go
Gok e'Jh BjhI ;h. ;kv/ xo ikfJdkd, gdkoE pj[s ;B. ;kv/ fgsk d/ uVQkJh
eoB s'I wro'I jkewK B/ ;G e[M }ps eo fbnk ns/ fejk fe i' fJ; fJ;soh
(i' ;kvh wK ;h) d/ g/N ftu pZuk j?, i/eo T[j bVek j'fJnk sK ;G e[M tkfg;
gqw/Fo tkfjr[o{ ih dh feogk Bkb bVek (;kvk Gok) g?dk j'fJnk. T[;
d/ g?dk j'D Bkb ;kvk ;G e[M tkfg; fwb frnk. ;kvh ikfJdkd th fwb rJh.
gfjbK b'eK d/ xoK ftu fdB eNh eod/ ;h. T[; d/ iBw j'D #s/ wekB th
fwb frnk. T[; fdB s'I ;fsr[o{ ih ! w?I wB ftu fdqVQ fB;uk eo fbnk fe
nZi s'I w?I ed/ th wod dk w{zj BjhI fcNekoKrh. fJj ;[D e/ ;fsr[o{ ih B/ phph
~ FkpkF fdZsh s/ pj[s p]fFFK ehshnK. T[; d/ gshpqsk Xow dh wjkBsk
;zrsK ~ do;kT[D bJh b'jrVQ ;kfjp d/ ;kjwD/ fJe ;[Zek p'jV ;h. ;fsr[o{
ih B/ j[ew ehsk, p/Nk ! ik T[; ;[Ze/ p'jV EZb/ godk eoe/ fJFBkB eoe/ ig[
ih ;kfjp dk gkm eo. T[; phph B/ ;fsr[o{ ih dk puB wzB e/ id fJ;/ soQK
ehsk sK T[j ;[fenk p'jV th jok j' frnk. (stkoh] r[o{ ]kb;k, Gkr gfjbk,
gzBk ÅÆÁ gqekFe GkH uso f;zx ihtB f;zx)
@pkoKwkj t?okr## ftu eth tfonkw f;zx B/ wZxo wjhB/ nzdo Bkw iZgD
dh g/qoBk ehsh j?, i' fJ; gqeko j? L—
wZxo w//o/ wB iZg b? Bkw ~, i/ fe;ws j? uzrh ih.
wkoB r[oiK Bkb }'o d/, eo e/ Y{jh Bzrh ih.
Boe nmkoK d/ ftu gk e/, eoB tX/o/ szrh ih.
d/F ;[XkoK T[jK x[N gkDh, Bk fwbdh j? wzrh ih– 9–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 344)
@@pkoKwkj GkJh uzdk f;zx## ftu eth B/ wZxo wjhB/ pko/ nkgD/ ftuko
fJ; soQK gqrN eofdnK f;zxK dh eoBh s/ r[o{ dh p]fFF dZ; e/ Bkb jh
]kb;k gzE ;w/I d/ w[]poK dh rZb th ehsh j? L—
u"gJh L uVQd/ wZxo gkb/ g"Id/, fiB wB gqhs T[j ;[y B ;"Id/.
wB ~ Bkw d/ Bkb go'Id/, ig ig w?b fdbK dh X'Id/.
;' r[o{ fuskod/.
T[jBK f;zxK s'I e[opkB, i/jV/ r[o d/ puB ewkT[D.
eod/ ;D e/;h fJFBkB, fjod/ r[o dk XkoB fXnkB.
T[j nkg so/ e[Zb skod/.
d;w rzqE nzdo pkoj wkj wZxo d/ wjhB/ ftu, gsh ftS'V/ dk d[Zy
d;fdnK fejk j? fe L—
pk;[o o?fB B u?B ej{z fSB,
irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ wZxo d/ wjhB/ nzdo T[gd/F fdzfdnK
fejk j? fe T[; iht-fJ;soh ~ wZxo dk wjhBk uzrk bZrdk j? fi; d/ fjod/
ftu joh gsh d/ r[D ;wk rJ/ jB. r[DK tkbh iht-fJ;soh gsh d/ r[D
f;wodh j? ns/ nkydh j? fe w/ok fgnkok gsh i' ;dk fEo ofjD tkbk j?, w?~
uzrk bZrdk j?. w/ok gqG{ ;dk fEo ofjD tkbk, us[o s/ f;nkDk, eowK dk cb
godksk j?, pkeh ;kok ;z;ko ubkJ/wkB j?. fjod/ ftu gqG{ dk frnkB fXnkB
ns/ T[; d/ r[D ;wkT[D/ sK jh ;cb jB i/ T[j r[D gqG{ ~ uzr/ bZr ikD. gqG{
dh f;cfs-;kbkj d/ rhs, ;zrhs, eftsk s/ ekft ;[D e/ okw Bkw d/ ikg
;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki dk p]fFF ehsk T[gd/F wKM okr[ nzdo
fJ; wZxo d/ wjhB/ d[nkok fJ; gqeko j? L—
nEtk—T[BQK d/ ezm ftu t?okr[ o{g osB, frnkB it/jo ns/ g/qw dk
bkb joh gqG{ B/ F[G r[DK o{gh G{FD gfjDkfJnk j?.
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
fJ; o[Zs d/ d{;o/ wjhB/ Gkt g'j d/ wjhB/ ftu nZs dh ;odh Gkt mzY
g?Idh j?. fJ; mzY dk n;o fiZE/ wB[Zy wkso ns/ ;ko/ ihnK izsK T[&&Zgo j[zdk j?,
T[E/ gzuw r[od/t ih d/ fJ; ;[zdo oZph c[owkD nB[;ko, ;w[Zuh pB;gsh T[&&Zgo
Gh mzY dk n;o j[zdk j? L—
:Ek L— g'fy s[yko[ gV? tD[ fsqD o;[ ;'y?–
(nzr 1109)
fJ; g'j d/ wjhB/ ftu gkbk g{o/ i'pB #s/ j[zdk j? ns/ mzY Bkb jZE mod/
jB s/ dzdK dk dzdVek tZidk j?. @@g'fy s[yko[ gV?HHHHH# d/ f;XKs nB[;ko,
fJsBk eZeo g?Idk j?, fJsBh s/} ;hs bfjo ubdh j? fe fJ; eZeo, fJ; ;hs
bfjo, fJ; nZs dh mzY g?D Bkb, gkDh dh po\ izw iKdh j?. n?;h mzY dk
n;o xkj c[Zb doZ]s nkfd g"fdnK #s/ ;G #s/ j[zdk j? ns/ e'wb g"d/ ;[Ze iKd/
gow feogkb{ ;kfjp ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki d/ j[ew nB[;ko,
fJ; nZs dh ;odh, mzY, po\ i?;/ g?Id/ eZeo dk n;o T[BQK oZph o{jK, gqG{
fgnko/, Bkw f;woB, ozr oZsfVnK #s/ BjhI j[zdk, fiBQK d/ ezm fjod/ ftu gqG{
gsh fwfbnk j?.
:Ek L— g'fy s[yko[ B ftnkgJh, ezfm fwfbnk jfo Bkj[–
gqG{ g/qw ftu, Bkw f;woB ftu i' bZfrnk j?, T[; T[&&Zgo gqsZy gkb/ dk
ik mzY dk n;o BjhI jz[dk.
:Ek L— gkbk sT[ eS{ B fpnkg? okw Bkw r[B rkfJ–
(nzr 378)
gqG{ fgnko/ i' Bkw iZgd/ jB, T[BQK dh oZfynk T[j gqwkswk nkg eodk
j?. i/ rowh j't/ sK Bkw dh mzY d/ fdzdk j?, feT[Ife-
efb sksh mKYk jfo BkT[–
(nzr 288)
i/ ;odh dk w";w j? ns/ nZs dh po\ i?;h mzY g?Idh j't/. Gkt/I ;hs bfjo
uZbdh j't/, go gqG{ fgnkfonK, Bkw f;woB s/ ozr-oZsVhnK o{jK ~ T[j
tkfjr[o{ ih Bkw dk nzdo'I fBZx p]F fdzdk j?, fi; eoe/ T[E/ mzY dk n;o
BjhI jz[dk. d;w rzqE nzdo nkgDh ihtBh eEB eofdnK d;w/F fgsk ;qh r[o{
r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ pfuZsq BkNe ftu @@np w? ngBh eEk pykB'## d/
f;ob/y j/m T[; irQk dk eEB ehsk j? fiE/ B"I wjhB/ po\ g?Idh ofjzdh j? ns/
;kb d/ pkeh fszB wjhB/ T[jh po\ Ybdh ofjzdh j?. c/o Gh }whB B}o BjhI
nkT[Idh. j}{o B/ T[; po\ e[zN, po\ d/ ;o'to gk;, fiZE/ ;Zs u'NhnK po\kBh
;[F'fGs jB, T[; irQk ~ r[od/t B/ nkgDh sg G{wh fJ; soQK do;kfJnk j? L—
efj e/ T[; irQk ~ T[ikro ehsk j?, fiZE/ nkg ih B/ d[FN dwB ;o{g
ftu sgZf;nk ehsh j?. g[okfDe rzqEK d/ eEB nB[;ko, j/we[zN dh gktB Xosh
#s/ T[; ;w/I @@d[FN dwB## ih d/ Bkb j'o fesB/ jh sgZ;th ;B, fiBQK B/ po\
dhnK ;Zs u'NhnK d/ ftueko, j/we[zN sbkn d/ gk; wjkB sgZf;nk ehsh j?.
gqG{ dh :kd wB ns/ ezm ftu t;h j'D eoe/ nZs dh mzY ns/ po\ nkfd dk
e[M th T[BQK T[&&Zgo n;o BjhI j'fJnk. fi; po\ ftu (frnkBh ;[oihs f;zx
ih @@;'Xh## d/ nzfwqs o; Gkr gfjbk d/ gzBk ÀÀÃ #s/ EZb/ fNgDh nzdo fbfynk
j? fe) gzv{ okik nkfde rb e/ wo rJ/ ;B. gqG{ fgnko/ Bkw oZs/, gqG{ dh :kd
@f;woB# s/ r[o{ doFBK s'I fpBK ofj BjhI ;ed/. :Ek L—
gkbk eeo poc to;? Gh r[o d/yD ikJh–
(nzr 758)
ebrhnK tkb/ ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih d/ nkBzdg[o ;kfjp SZvD
;w/I d/ fJfsjk; ~ :kd eoe/ b{z ezv/ yV/ j' iKd/ jB. ;zws fpeqwh ÀÆÅÀ,
Á¿ d;zpo, Jh;th ;zB ÀÆ¿Ã, S/ g'j dh nZXh oks ~ fi; ;w/I mzYh jtk s/
efjo dh ;odh ;ohoK ~ uhodh ik ojh ;h. r[od/t nkBzdg[o ;kfjp ~ nk]oh
\sfj p[bk e/ n?;/ emB ;w/I s/ emB o;s/ nkg s[o gJ/ ;B. ;Zs g'j ;zws
ÀÆÅÀ ns/ ÁÀ d;zpo ÀÆ¿Ã Jh;th ~ f;zxK ;w/s ebrhXo ;qh r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp ih ;t/o j[zfdnK nzfwqs t/b/ ;o;k Bdh gk; gj[zu/ jB. nkg ih B/
nzfwqs t/bk ikD eo nk;k ih dh tko dk ehosB nozG eo fdZsk j?. d[FwD
fNZvh db dh soQK fgZS/ uVQkJh eoe/ nk fgnk j?, go r[od/t ih ehosB ftu
i[V e/ nBzd wkD oj/ jB. tkj ebrhnK tkfbnk ! s/ohnK s{z jh ikDdk J/I,
f;zx d[FwDK dk vZN e/ Nkeok eo oj/ jB. fJE/ T[j izr j'Jh i' efjD s'I goQ/
j?, go f;zxK B/ t?oh ~ fjZe d/ }'o Bkb o'eh oZfynk. fJE/ ;o;k gko eoB ;w/I
gqtko y/o{z-y/o{z j' frnk. fesB/ f;zx Fjhd j' rJ/ ;B ns/ eJh ;kbK dh fwjBs
wk;{w fizdK dhnK fJj rZbK d/ p'b dkdh wK ~ X[o ;hB/ skJhI fjbk rJ/.
wksk ih B/ w[Zy uz[w ;hB/ Bkb bk Y/o ;kok fgnko fdZsk d'tK ~. fJ; soQK fgnko
eofdnK wksk ih B/ ;kfjp}kfdnK ;w/s uZbd/-uZbd/ e[zw/ wkFeh dh M[Zrh ftu
ik oks eZNh j?. fJE/ beFwh BKn dh fJe pqkjwDh B/ o'Nh gkDh dh ;/tk eoe/
dkdh wksk ih dhnK n;h;K bJhnK. fJj e[zwk wkFeh p/Vh ubkT[D tkbk
wbkj ;h. fJ; dk d{;ok Bkw eohw p]F wkSh eoe/ th nkfJnk j?. fJ; e[zw/
wkFeh ~ }pod;sh w[rab pDkfJnk frnk ;h ns/ fJ; dk Bkw eohw p]F
oZy fdZsk ;h.
fJe ;Zek fjzd{ sfj nkjh.
s[oe i'o fsj iBw tNkjh.
e[zw/ s/ ehwk sfj ehBk.
fs;jh e? frqj pk;k bhBk.
(feqs GkJh d[ZBk f;zx jzv{ohnk)
fJj gfjbh oks gfotko Bkb'I ftSV e/ ;Zs g'j ;zws fpeqwh ÀÆÅÀ, ;zB
ÀÆ¿Ã dh e[zw/ wkFeh gk; MZb-MkVhnK ftu fgzv uZe Y/ok d/ gZsD #s/ wksk
ih B/ ;kfjp}kfdnK ;w/s eZNh. fJE/ rzr{ pqkjwD wksk ih ~ nk e/ fwfbnk
j?. fJ; d/ fwbD dk f}eo eEk r[o{ e/ ;[sB eh ftu GkJh d[ZBk f;zx ih
jzv{ohnk B/ fJ; soQK ehsk j? L—
sT[ ;Ze/ :j pks ubkJh. s[w fe; g{Ss pks iBkJh.
fsBfj ej:' jw T[Be/ dk;k. w;zd Bkw ir wkj/ pk;k– 11–
fJ; rZb dh g[FNh r[o fpbk; gksFkjh d;thI d/ eosk GkJh ;[Zyk f;zx
ih B/ Gh ehsh j? L—
j[s' w;zd Bhu fJe gkgh. fpgq pz; uzvko ;[ ykgh.
o'gV s/ tj[ okj[ G[bkJh. fBi g[o e' b? r:' e;kJh.
;kfjp}kd/ d'T{ e[wko. shi/ dkdh ;kE fBjko.
d'jok–
i'okto f;zx cs/ f;zx r[ioh wksk ;kE.
ekJhB'o e/ sb e/ t;/ J/e g[o oks.
d'jok–
rKT[ T[y/Vh BT[ sfj oj? w;zd frqj ikfJ.
sp? w;zd wb/F pj[ rkfJ:' f;ozd f;XkfJ.
d'jok–
;qh wksk i[r g'so/ t;/ w;zd d[tko.
nkr? eEk f;ozd eh ikBs ;G ;z;ko–
(f;zx ;kro tho f;zx pb, nzr 124)
(@g'j dhnK oksK# Bkw/ g[;se d/ fbykoh B/) fJ; irQk fJe \eho dh
e[Nhnk dZ;h j?, fi; ftu wksk ih s/ ;kfjp}kd/ mfjo/ jB. fJE/ j[D
r[od[nkok n?wK ;kfjp pfDnk j?. wksk ih B/ \eho ~ fejk ;h fe fJE/ n?w/
p?m/ jK. wksk ih d/ fJj puB efjD eoe/ T[; r[od[nko/ dk Bkw n?wK ;kfjp
g? frnk. fJE'I rzr{ gkgh nkgD/ xo wksk ih s/ ;kfjp}kfdnK ~ b? iKdk j?.
fJ; È g'j dh oks ~ rzr{ B/ nkgD/ xo fbik e/ gkg ewkfJnk j?. wksk ih
oks ~ ;"I rJ/ jB fJ; d/ xo ftu. wksk ih gk; e[M jho/ itkjoksK dk pe;k
th ;h, ihjd/ bkbu B/ pqkjwD dhnK nZyK s/ wB pdbk fdZs/. T[j b{D-jokwh
j' frnk. T[; pqkjwD dh tj[Nh B/ T[; ~ pj[s ;wMkfJnk, go T[; b{D-jokwh
B/ nkgDh ;koh g[okDh ;/tk s/ GktBk #s/ gkDh c/o fdZsk s/ pd-ebkwh #s/ T[so
nkfJnk. do-n;b jhfonK dh uwe B/ T[; dhnK nZyK bkbu Bkb nzBQhnK
eo fdZshnK ;B. fJ; ewhB/ gkgh B/ u[Zg u[gks/ XB dh y[oih xo s'I pkjo ik
e/ fJe ;[Ze/ u'n d/ feBko/ yZv ftu dZp fdZsh ;h.
GJh o?B y[oih fsB bhBh. ik eo u'J/ wfj rv dhBh.
w[V nk:' sp ngB/ dtkok. GJh G'o sp c/o f;Xkok– 25–
u"gJh–
sp? d[;N rfj pkj'I bhBh.
geo eo'I rqfj pkjo ehBh.
wzd/ puB efjB sp bkr:'.
d/ XZe/ pkjo sp ekY:'– 32–
(uko ;kfjp}kd/, nzr 27)
T[; rzr{ pqkjwD B/ w[fozv/ d/ EkD/dko ikBh ]kB s/ wkBh ]kB ~ u[rabh
ehsh fe r[o{ r'fpzd f;zx d/ S'N/ p/N/ ns/ T[; dh wksk T[; d/ xo ftu gBkj
b? oj/ jB.
T[; pqkjwD dh u[rabh #s/ ozxVK B/ T[BQK pZfunK ~ wksk ;w/s geV fbnk
s/ ;koh oks w[fozv/ EkD/ ftu oZfynk. ;t/o/ fJe p?b rZvh ftu fpmkb e/ pZ;h
d/ EkD/ ftu fbnKdk. fJE'I ;kfjp}kfdnK d/ jZEeVhnK brk e/ ;w/s wksk ih
d/ g?ohI }zihoK gk e/ ;{pk ;ojzd gk; G/i fdZs/ ;B. pknd ftu Btkp ~
pqkjwD dh pd}ksh dk ekoB th gsk bZr frnk sK T[; B/ ;kok wkb wsk,
jho/ itkjoks, fiBQK ~ t/y e/ pqkjwD dk fdb p/JhwkB j' frnk ;h, T[; gk;'I
y'j e/ nkgDh fsi"oh ftu gkT[Dk ukfjnk, go fJj ;G e[M Bdh ftu jh tfj
frnk ;h.
r[o{ ih d/ pZu/ i' ;{p/ gk; G/i/ rJ/, fJe dk BKn }'okto f;zx T[wo
s/ c/o T[BQK ~ fJ;bkw ep{b eoB ns/ w}/ Bkb Fkjh mkm-pkm ftu
f}zdrh fpskT[D dh g/FeF ehsh. fJBeko eoB #s/ sbtko Bkb esb eoB
dh Xweh fdZsh. T[&&Zso fJj ;h fe n;hI r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ firo d/ N[eV/
jK, FjhdK d/ f;oski r[o{ ih d/ gVg'so/ s/ dkdk r[o{ s/ra pjkdo ih fjzd
dh ukdo d/ g's/ jK s/ nZyK d/ sko/ jK. ;kv/ ftu nkgD/ pjkdo s/ pho :'X/
fgsk-fgskwk dk ]{B ihT{Idk j?. n;hI fJ;bkw ~ fxqDs nZyK Bkb sZed/ jK
s/ n;hI nkgD/ ]kb;k Xow ~ nkgDh ikB dh Bedh Bkb t/uDk BjhI ukjz[d/.
i/ gqkD iKd/ B/ sK ub/ ikD, gqtkj BjhI, go nekb g[oy d/ j[ew dh
T[bzxDk eo e/ n;hI d/F s/ Xow d/ d[FwDK dk dhB n]fsnko eoB bJh
ed/ fsnko BjhI. tZv/ ;kfjp}kd/ B/ db/o s/ fBZvo j' e/ seoho ehsh s/ Bkb
jh rZi e/ nkfynk fe fJ;bkw ftu dk]b j' e/ th i/ n;hI w"s s'I pu BjhI
;ed/ s/ nk]o n;K woBk jh j? sK fco ;k~ nkgD/ fgsk d/ T[d/F bJh woBk
T[fus j?. ;' T[; T[d/F bJh woB bJh n;hI fsnko jK.
nfij/ S'N/ s/ wk;{w pZfunK dhnK nfijhnK yohnK s/ y[ZbQhnK fBMZe rZbK
;[D e/ ;{pk sK j?okB j' frnk s/ r[Za;/ ftu nk e/ d'jK dk f;o sbtko Bkb
T[vkT[D dk j[ew d/ fdZsk.
;{p/ B/ d{i/ fdB pZfunK ~ fco dopko ftu p[bk e/ dhB ep{b eoB bJh
g/qfonk s/ pj[s ;kok fJBkw s/ irho d/D d/ bkbu T[BQK nZr/ g/F ehs/. go
}'okto f;zx B/ gfjb/ fdB tkbk jh T[&&Zso fdZsk fe T[j uko fdB n?F dh
f}zdrh bJh s/ M{m/ ihtB bJh nkgDk Xow BjhI t/uDr/. n;hI r[o{ r'fpzd f;zx
ih d/ ;g[Zso jK s/ w"s s'I BjhI vod/, Bk jh ;k~ w"s s'I vokT[. i' s/o/ ihn
ftu nkt/, s{z eo t/y. n\;''; j? s/o/ #s/, i/ s{z nkgD/ fdb dk nowkB Bk eZY/I
ns/ bkjBs j? ;kv/ #s/ th i/ n;hI w"s dk Nkeok fyV/ wZE/ Bk eohJ/.
nk]o p/dod s/ }kbw ;{p/ B/ T[BQK pZfunK ~ ihT[Id/ dhtko ftu fuDtk
d/D dk j[ew fdZsk. oks mzv/ p[oi ftu dkdh wK e'b eZNh. nZi Fjhd j'D bJh
fpoX wK e'b'I uZbD bZr/ sK wksk d/ T[; t/b/ d/ ej/ p'b nZbk :ko ]K B/ fby/
jB L—
ikB/ ;/ gfjb/ nkT[ rb/ ;/ brk s' b{z.
e/;'I e' ezxh eo{z }ok w{zj X[bk s' b{z.
fgnko/ ;o'I g? BzBQh ;h ebrh ;ik s' b{z.
woB/ ;/ gfjb/ s[we' w?I d{bk pBk s' b{z.
fJj fjzws, fJj i'F/-w[jZps, fJj o{j, fJj ]{B s/ fJj fBvosk T[BQK
~ fe; f;ykJh ;h < fgnko/ fgsk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/.
id'I dhtko }ok T[&&Zuh j[zdh sK S'N/ tho d/ fujo/ #s/ e'Jh eFN dk fuzBQ
BjhI fdZ;dk ;r'I tZvk tho bbeko e/ nkydk j? fe csfj f;zx ! nky @tkfjr[o{
ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj–# dhtko Sksh T[&&Zgo nZgV rJh s/ ;kj
x[ZND bZrk. nfij/ eFN ;w/I fco dhB ep{bD s/ d[BhnK dh u'D g/F ehsh
iKdh j? ns/ fJBeko #s/ w"s dk BeFk ftykfJnk iKdk j?. go T[BQK tZb'I T[&&Zso
fwbdk j? fe ;k~ dhtko s'I gko ;tor ftykJh fdzdk j? s/ fJ; d[Zy dh ;k~
ozue wkso th gqtkj BjhI. ;k~ ]kb;k Xow f}zdrh s'I f}nkdk fgnkok j? s/
n;hI nekb g[oy dh nkfrnk dk gkbD eoKr/.
nk]o dhtko f;o sZe g[Zi rJh s/ wk;{w jw/FK bJh ;"I rJ/ s/ nkgDh
id'I r[o{ r'fpzd f;zx ih dh wksk B/ nkgD/ BzBQ/ g'fsnK dh Fjhdh ;[Dh
sK wkbe dk F[eo eofdnK T[BQK dh nkswk th gqtk} eo rJh. fJj nkydh
ojh fe w/o/ fgnko/ s/ bkvb/ pZfuU, w/o/ bkb' s/ g'fsU ! w/o/ B"fBjkb' ! }ok
mfjoBk, w?I s[jk~ b'ohnK d/ e/, EgehnK d/ e/ ;tkT[D bJh s[jkv/ e'b T[&&Zv
e/ nk ojh jK. T[j fej' fijk tes s/ fejk fGnkBe ;wK j'J/rk fi; dk jkb
nZi th ;[ZD e/ sphns p/u?B j' iKdh j? s/ eb/ik w{zj ~ nkT[Idk j? s/ fdb bj{
d/ nZEo{ e/oB bZr g?Idk j?. gsk BjhI fezBk d[Zy, fezBk f\eo s/ fezBk dod
j[zdk j?. JhFto s/oh fJZSk ;dk g{oh j[zdh j?, fBozeko s/ok GkDk ;dk nfwZN
s/ nNZb j?.
go c/o Gh fJe rZb fXnkB :'r j? fe fi; fgsk d/ uko/ g[Zso d' jcfsnK
ftu fJT[I Fjhd j' rJ/ j'D, T[; wod nrzwV/ ;opz; dkBh d/ fjod/ dh
nt;Ek ~ ;wMDk ;"yh rZb BjhI j?. fJe eth B/ fJj t/dBk-wJh wB'-fuZsq
fJe Szd ftu fJT[I fyfunk j? L—
][Fh Bkb e[opkBhnK d/D ub/, i'Vh J/; gk;/ i'Vh U; gk;/.
U; t/b/ ;oeko ~ fyZu j?;h, E'Vh J/; gk;/ E'Vh U; gk;/.
fJj sK e'Jh th nky BjhI ;edk i/, i'Vh J/; gk;/ s'Vh U; gk;/.
uko/ bkb d;w/F B/ tko e/ s/, s'Vh J/; gk;/ i'Vh U; gk;/.
(uko ;kfjp}kd/, nzr 38, fgnkok f;zx gdw)
@@pkoKwkj w{;/ fw;ehI ek## okjhI eth B/ g'j wjhB/ pko/ fJ; soQK toDB
ehsk j? L—
g'j[ gqhs fiBQK oZp ;/sh, efo GT[ Bkw[ T[ukoB.
r[ow[y j'fJ ofjD ftu iZr d/, o{g dfJnk dk XkoB.
fiBQK B/ fJ; wjhB/ nzdo Bkw BjhI ifgnk, T[BQK dh dFk @@pkoKwkj
w'sh okw## ftu eth B/ fJ; soQK eEB ehsh j? L—
g'j fgnkok :kd Bk ehsk, ehsh rZb Bekoh s{z.
n?;k Bkw nw'be gqG dk, Bk bhsk fJe tkoh s{z.
pko pko ;wMk oj/ s?~, fJe Bk B}o ftukoh s{z.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, id ed eo/ y[nkoh s{z– 10–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)
;qh d;w rzqE nzdo fJ; g'j d/ wjhB/ ~ fJ; soQK eEB ehsk j? L—
G{fw nek; ntk; ;[pk;[,
T[dkf; pYh nfs ;hsbskJh–
e{b d[e{b s/ ;{b T[m?,
;G s/b sw'b br? d[ydkJh–
g'y ;zs'y B j's eS{,
sB ;'ys fiT[ e[wdh w[oMkJh–
b'G oj:' T[B gq/w rj:'
N;e:' Bjh :' e; e:' B e;kJh– 923–
(d;w rqzE nzr 377, ;fspho f;zx pkoj wkjk fszB/, gzBk 20)
irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ nzdo fJ; wjhB/ ~ fJ;
soQK eEB ehsk j? L— g'j d/ wjhB/ ftu e'ok g?Idk j? i' pB s/ xkj d/ o; ~
;[ek d/Idk j?. j/ gqG{ gsh ih ! s[;hI w/o/ fjod/ o{gh xo ftu feT[I BjhI
nkT[Id/ < w/o/ wB ftu, ;oho ftu, o;Bk ftu feT[I BjhI tZ;d/ < irs ihtB
gqG{ jo/e iht d/ wB ftu, ;oho ftu ftnkge j' fojk j?. T[; dk ozr (g/qw)
r[o{ d/ Fpd d[nkok jh wkD ;ehdk j?. T[j gqG{ nzvi, i/oi, ;/si, T[sG[i
u"jK ykDhnK d/ ihtK ftu, jo/e fjod/ ftu w"i{d j?. T[; dh i's ;G ftu
;wkJh j'Jh j?. j/ dfJnk gsh dksko ih ! w?~ nkgDk doFB p]F'. w?~ nfijh
gzuw r[od/t ih B/ wKM okr[ ftu p]fFF eofdnK fJ; soQK T[gd/F fdZsk
j? L—
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
ftFk=shoE fJFBkB
shoE fe; soQK pD/ jB < ns/ n;hI fJFBkB feE/ eoBk j? < nkT[ fJ;
;pzX ftu ft;Eko g{ope ftuko eohJ/.
fjzd[;skB, Gkos toF fJj foFhnK w[BhnK ;kX{ ;zsK dk fJe d/F j?.
g[okD/ ;w/I nzdo foFh, w[Bh, ;kX{, ;zs, pzdrh eoB tkb/ dfonktK, BfjoK,
BdhnK d/ ezfYnK T[&&Zgo pzdrh eoB bJh nkgDk fBtk; oZy e/ pzdrh eod/
;B, feT[Ife fJE/ fJFBkB eoB bJh ib fwb iKdk ;h. Bkb jh fJeKs s/
gftZso ib dk feBkok pzdrh eoB bJh ;jkfJe pD iKdk ;h. ;fji/-;fji/
fJjBK BdhnK dfonktK d/ ezfYnK #s/ ofjD tkb/ b'eK dh nkpkdh tZX rJh
s/ fJj Ffjo pD rJ/. fJjBK sg-n;EkBK ~ ;kX{ ;zsK s/ Gkos d/ foFhnK-
w[BhnK B/ shoEK dk Bkw d/ fdZsk, go fJjBK shoEK dh frDsh th pj[s tZX
rJh. Xkofwe nkr{ pqkjwDK B/ nmkjm shoE u[D bJ/ ns/ shoEK dh g"okfDe
rzqEK d/ nzdo J/Bh wfjwk eo fdZsh fe fJjBK d/ fJFBkB ~ jh w[esh dk ;kXB
dZ; fdZsk. fJ; ;"y/ dZ;/ w[esh-;kXB d/ gquko dk J/Bk n;o j'fJnk fe b'eK
B/ shoEK tZb ~ tjhoK xZs fdZshnK. shoEK d/ T[&&Zs/ b'eK d/ f}nkdk fJeZm ftu
u'oh :koh nkfd eow th j'D bZr gJ/, fi; pko/ r[od/t dk \[owkD j? L—
BktD ub/ shoEh wfB y'N? sfB u'o–
fJe[ GkT[ bEh Bkfsnk d[fJ Gk uVhn;[ j'o– (nzr 789)
go nZr/ ik e/ fbyd/ jB, fe fi; t/b/ wekBK dh T[;koh j' rJh ns/
;o'toK dh ;/tk j' rJh sK fJ; dk Bkw nzfwqs;o gqf;ZX j' frnk L—
T[;koh c/o btkJh nzfwqs;o.
Bkb/ ;fo pD/ Bkb pD/ Bro ftu xo.
nzfwqs ;o'to d/ ouD dk T[&&Zdw ;qh r[o{ nwodk; ih d/ j[ew Bkb ;qh
r[o{ okwdk; ih B/ ehsk ;h, fJ; eoe/ r[o{ noiB d/t ih B/ nkgDh pkDh
nzdo fJ; Gkt ~ n?T[I gorN ehsk j? L—
fifB T[dw[ ehnk skb e/ok, fs; eh T[gwk fenk rBh–
(nzr 784)
g[oksB iBw ;kyh nB[;ko r[o{ BkBe d/t ih B/ jfo eh gT[Vh tkbh
irQk #s/ d[gfjo ~ nkokw ehsk s/ G'r w'y dk gqtkj ubD dk fJ; irQk ~ to
fdZsk. fJe otkfJs fJj Gh j? fe r[o{ BkBe d/t ih eoskog[o s'I uZb e/ fJE/
nkT[Id/ sK r[o{ nzrd d/t ih th yv{o ;kfjp s'I uZb e/ fJE/ nkT[Ad/ ns/ fJ;
irQk fJeZm/ p?md/ ;B. d{;ok f}eo r[o{ BkBe d/t ih dhgkbg[o ~ ikD ;w/I
fJE/ fNe/ ;B. r[o{ nzrd d/t ih B/ fJ; n;EkB ~ gftZso ehsk ;h. fo;dk
nzr{mk fJE'I d[Zy GziBh p/oh gk;'I bZGh p{Nh Bkb mhe j'fJnk ;h (fgzqL ;fspho
f;zx, ;kvk fJfsjk;). r[o{ nwodk; ih B/ nkg NZe brk e/ uZe okwdk;g[o
t;kT[D dk j[ew ehsk ;h. nzfwqs ;o'to dk NZe r[o{ okwdk; ih B/ bkfJnk
;h. r[o{ noiB d/t ih B/ nzfwqs ;o'to gZek ehsk ns/ jfowzdo ;kfjp dh
T[;koh eoe/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF ehsk. r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih
gow feqgkb{ ;'Yh gksFkj ;fsr[o{ ;qh r[o{ okwdk; ih B/ ;fsr[o{ ;qh r[o{
nwodk; ih d/ j[ew nB[;ko irs ihnK ~ skoB tk;s/ ns/ irs ihnK d/
gkg d{o eoB bJh, frnkBh frnkB f;zx ih stkoh] r[o{ ]kb;k d/ gzBk ÂÃÃ
nB[;ko nzfwqs ;o ;o'to dk NZe ;zws fpeqwh ÀÅ¿, ;zB ÀÄÆ ~ bkfJnk.
r[o gqskg ;{oi rzqE nB[;ko r[o{ okwdk; ih ns/ pkpk p[ZYk ih f;ZyK ;w/s
nodk; eoe/, pkpk ih d/ efjD nB[;ko, r[o{ okwdk; ih B/ ;o'to dk
gfjbk NZe d[Zy GziBh p/o gk; nkg bkfJnk ;h.
;qh BkBe nkfde b/ BkfJ. efo nodk; ;h; fBj[okfJ– 4–
fpqX pu s/ b/ yBBh jkE. Ne bkfJ; fustfs r[o[ BkE– 11–
(r[o gqskg ;{oi rzqE, ok; 2, nz;{ 13)
go e[M BthB b/yeK B/ ;zws fpeqwh ÀÅÂÃ, ;zB ÀÄÆÆ ~ d[Zy GziBh
p/o d/ e'b, ;o'to dk NZe brkfJnk dZf;nk j?, fi; dk Bkw r[o{ ih B/
nzfwqs;o oZfynk.
i' fJ;BkB :k ;' eo/ ;fsr[o Grs pYkfJ.
fpB fgqnk; w[es bj/ ww puB Bk fpoEk ikfJ.
(wfjwk gqekF)
FKsh d/ ;'w/ s/ ;Zu d/ ;{oi gow feogkb{ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/, fi;
r[o{ dk Bkw b?D Bkb roG i{B ftu g?D dk d[Zy eZfNnk iKdk j?, ;zws fpeqwh
ÀÅÃÂ ~ nzfwqs ;o'to dh eko ;/tk nkozG ehsh. ;o'to dh ;/tk r[of;Zy fesB/
g/qw Bkb eod/ ;B, fJ; dk f}eo eth ;zs'y f;zx ih B/ fJ; soQK ehsk j? L—
feBj[ rjh yBBh eo wKjh–
yBfj eofj pb g/qw T[wkjh–
feBj[ N'eoh f;o go Xoh.
pj[s Gkfo jkEfB ;'I Goh– 33–
e/fse b? efo tfjo froktfj.
e' efj efo T[s;kj[ tXktfj.
nfs nBzdsk T[o w?I j'Jh.
eko sbkt br/ ;fG e'Jh– 34–
(r[o gqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)
;qh r[o{ noiB d/t ih d[Zy GziBh p/oh j/m iK nm;m xkN tkbh irQk fiE/
j[D EVk pfDnk j?, T[&&Zgo p?m e/ ;o'to dh ;/tk dh fBrokBh eod/ ;B. pkpk
p[ZYk ih ;w/s nkgD/ gfotko d/ ;/tk eo eok oj/ ;B L—
nkg yo/ j'fJ ;fGB wMkoh. eko eoktfj r[o T[gekoh.
d/ys eko u"rBh j'fJ. T[dw eofjI nfXe ;fG e'fJ– 35–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)
r[o-fJfsjk; nB[;ko ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fi; t/b/ ;o'to dh ;/tk
F[o{ ehsh, T[; t/b/ dZf;nk fe ;kv/ fgsk r[o{ okwdk; ih B/ ;qh r[o{ nwodk;
ih d/ j[ew nB[;ko fJj ;/tk F[o{ ehsh ;h, go T[; ;w/I ;/tk ;zg{oB BjhI j'Jh
sEk L—
gzuKfwqs efotkfJ ;[ xB'. efo nodk; Bkw r[o GB'.
Bo ;w[dkfJB wfjI posk:'. eo:' wj{ofs fpxB B;k:'– 31–
shyB yBBh b? efo jkE. fwqsek yBh fgqEw r[o BkE.
;ro/ f;y nkr:k e' gkJ/. br/ ;/t e' u"Ig T[gkJ/– 32–
(r[ogqskg ;{oi rzqE, okf; 2, nz;{ 39)
fi; ;w/I ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ ;o'to dh ;/tk ;zg{oB ehsh ns/ nzfwqs
;o'to d/ g"V nkfd gZe/ j'D dh ;/tk ;koh ;zg{oB j' rJh sK T[; ;w/I S/sh jh
toyk d/ fBowb ib Bkb ;o'to bpk-bp Go frnk. ;qh jfowzdo ;kfjp d/
;[Bfjoh fJfsjk; d/ gzBk ÄÈ nB[;ko, nzfwqs t/b/ ;G s'I gfjbK fJ; nzfwqs;o
;o'to ftu, ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ ][d fJFBkB ehsk ;h s/ T[; ;w/I r[o-
fJfsjk; nB[;ko r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; ;o'to dh wfjwk eEB eofdnK
fJj gftZso Fpd T[ukoB ehsk ;h L—
okwdk; ;o'tfo Bks/– ;fG T[so/ gkg ewks/–
fBowb j'J/ efo fJ;BkBk– r[fo g{o? ehB/ dkBk–
(nzr 625)
fJ; s'I fpBK r[od/t B/ j'o th eJh Fpd fJ; gftZso nzfwqs ;o'to dh
wfjwk eEB eofdnK T[ukoB ehs/ L—
fJs:kfde pj[ Fpd T[uko/. fby/ i[ j? r[o[ rzqE wMko/.
(;qh r[o gzE gqekF, g{opkoX fp;qkw 18)
sEk L—
efjU wjksw nkg r[o[ ;qh w[y Fpd T[uko.
;qh nzfwqs;o wjwk nfws fbyh frqzE wMko– 1–
(wfjwk gqekF)
fiE/ r[o{ ;kfjp ih nkg nzfwqs d/ ;o'to jB, nzfwqs ib Bkb Gog{o
jB, T[E/ r[o{ ;kfjp ih B/ ;w/I-;w/I ;kv/ T[&&Zgo pj[s p]fFFK ehshnK jB.
nBzs ihnK ~ Bkw nzfwqs ib ftu N[G/ btk e/ skoBk ehsk j?, go c/o th
r[od/t dk ;[zdo c[owkB j? L—
wB w?bk j? sK wB[Zy fizB/ wo}h uzr/ p;sq gk bt/, fizBk wo}h ;kpD
bk e/ sB dk fJFBkB eo bt/ ns/ ][Fp{dko ;[rzXs t;s{nK ;oho T[&&Zgo brk
bt/, go wB w?bk j'D eoe/ fJ; dk ;G feS w?bk j?. fJ; w?b ~ d{o eoB
tk;s/ eJhnK B/ fjzd{ wZs d/ shoE fJFBkB dZ;/ s/ dkB g[zB eoB/ dZ;/ jB,
go fJBQK ;kXBK Bkb ;r'I wB ~ jzeko o{g w?b j'o bZr iKdh j? L—
shoE pos no[ dkB efo wB w? Xo? r[wkB[–
BkBe fBjcb iks fsj fiT[ e[zuo fJ;BkB[–
(nzr 1428)
wB[Zy d/ Bk ukj[zd/ j'J/ th ;oho #s/ gfjB/ eZgV/ w?b/ j' iKd/ jB. jtk ftu
;{yw X{V ftu ezw eko eofdnK, s[od/ fcofdnK fJj X{V egfVnK ns/ ;oho
#s/ g? iKdh j?, fi; Bkb ;oho ns/ eZgV/ w?b/ j' iKd/ jB. eZgV/ Bk X'JhJ/ sK
fco w?b d/ }Zoo/ fJsB/ tZX iKd/ jB, fe egV/ BjhI fdZ;d/, fJ; dh fco w?b
jh fdZ;dh j?. w?b/ eZgV/ tkb/ wB[Zy gk; e'Jh p?mD ~ fsnko BjhI j[zdk, fJ;
bJh egV/ X'D/ g?Id/ jB. ;oho #s/ gJh j'Jh X{V Bkb sB w?bk j[zdk j?. fJ;
X{V s'I fpBK wB[Zy d/ nkgD/ nzdo'I jh g;hB/ okjhI B"I r'beK okjhI w?b fBebdh
ofjzdh j?.
fJ; w?b Bkb ;oho sK w?bk j[zdk jh j?, go fJ; dk wB #s/ th p[ok n;o
g?Idk j?. ;oho dh F[ZXh tk;s/ fJFBkB dh }o{os g?Idh j?. fiE/ eZgV/ w?b/ j[zd/
jB s/ sB w?bk j[zdk j?, T[E/ Bkb wB[Zy dk wB th w?bk j' iKdk j?. wB ~ sK
w?b nBzs soQK dh iBwK-iBwksqK dh bZrh j'Jh j? L—
iBw iBw eh fJ;[ wB eT[ wb[ bkrh ekbk j'nk f;nkj[–
yzBbh X'sh T[ibh B j'tJh i/ ;T[ X'tfD gkj[–
(nzr 651)
fJ; iBw ftu th ftekoK dh w?b ns/ jT[w? dh w?b bZr ojh j?, fi;
~ fJ; B/ ed/ X'tD dk isB jh BjhI ehsk.
jT[ w?bk wb[ epj[ B X't?–
(rT[Vh ;[ywBh wL 5, nzr 264)
r[of;Zy B/ nzfwqs t/b/ T[m e/ fJFBkB eoe/ f;woB GiB fBsB/w eoBk
j? L—
efo fJ;BkB[ f;wfo gqG[ ngBk wB sB GJ/ no'rk–
(nzr 611)
fJ;¸kB[ eofj goGkfs ;[X wfB r[o g{ik fpfX ;fjs eoz–
ezuB sB[ j'fJ gof; gko; eT[ i'fs ;o{gh X£kB[ Xoz–
(nzr 1402)
r[of;y[ ofjs ;[Bj[ w/o/ whs– T{fm goGks/ eo/ fBs uhs–
tkfjr[o{ r[o wzso ;[ ikg[– efo fJ;BkB gV/ ig[ ikg–
e[opkDh fsBQK r[of;yK fgSb oksh T[fm pjzd/.
e[opkDh fsBQK r[of;yK nzfwqs[ t/b? ;fo Bktzd/.
e[opkDh fsBQK r[of;yK j'fJ fJe wfB r[o ikg[ igzd/.
(tko 12, gT[Vh 2)
gzi fJFBkBk L
fJj nzfwqs t/b/ d/ fJFBkB s'I d{i/ doi/ dk ;ohoe F[ZXh dk ;kXB j?.
gftZso ;EkBK ftu gqt/F eoB bJh ns/ F[G ekoiK d/ nkozG s'I gfjbK fJj
gzi fJFBkBk ftXkB j?. d' jZE, d' g?o, fJe w{zj, fJj gzi nzrK dk X'Dk gzi
fJFBkBk j?.
gzi fJFBkB L
(gkok;o f;fwqsh nB[;ko)
nEtk L—
dfw dfw ;dk ;w_kbdk dzw[ B fpoEk ikfJ–
(nzr 556)
ÄH fdt:=whIj g?Id/ s'I Gkt r[o{ o{g pZdb d/ T[gd/F o{g ib dh poyk
dk fJFBkB.
wkx d/ wjhB/ d/ gfjb/ fdB, Gkt wkxh dh ;zroKd tkb/ fdB ;zrsK
w[es;o d/ gftZso ;o'to ftu fJFBkB eodhnK jB, feT[Ife r[o{ ih d/
fJfsjk;e puB jB L
fJ; Eb w[efs GJ/ f;y ukbh–
i' fB;gkg xkb pj[ xkbh– 46–
iks/ Bkw w[es;o j'tk–
i' w'ifj fsBjh nx y'tk–
n; wfjwk ;qh w[y s/ ejh–
i' np gqrN irs w' ;jh– 47–
(r[L gqL ;{oi rzqE, n?B 1, nz;{ 13)
d;w/F fgsk ih fi; ;w/I okJ/e'N s'I ub e/ dhB/ eKrV gj[zu/ sK fJE'I
}\oBkwk fby e/ n"ozr}/p gk; f;zxK d/ jZE G/fink. fJE'I ub e/ ;[Bhnko
nkfd fgzvK ftu j[zd/ j'J/ okw/nkD/ s'I E'Vh d{o jh rJ/ ;B fe fJE/ wkM/ d/ f;zx
nk rJ/, fiBQK ftu fgzv d/ u"Xoh Bzpodko nkfd ;B. T[j r[o{ ;kfjp ih ~
pkdFkj Bkb ;wM"sk eoB tk;s/ efjD bZr/. r[o{ ;kfjp ih B/ fejk, s[jkvh
f;fynk dh ;k~ b'V BjhI. fJ; ;w/I T[j u"Xoh b'e r[o{ ih ~ p/dktk fby e/
d/ rJ/ ;B, fi; dk f}eo eth ;zs'y f;zx ih B/ fJ; gqeko ehsk j?-
i' i' p/w[y f;de fpB, f;wfo gzukfJs pks.
fby:' fpdktk d/o fpB, r[o{ f;Zy BjhI edKs.
(r[ogqskg ;{oi rzqE)
Fkjh \"i r[o{ dh Gkb ftu fgZS/ nk ojh ;h. r[o{ ih nZr/ ub/ rJ/. f;deh
f;zx wkM/ d/ GkJh okJ/ f;zx ns/ wjK f;zx, wksk Gkr e"o nkfd r[o{ ih d/ fgZS/
nk oj/ ;B. fJBQK f;zxK B/ fydokD/ dh Ykp e'b gj[zu e/ w'ou/ wZb bJ/ ;B.
r[od/t fydokD/ dh Ykp T[s/ g[Zi/. T[E'I nZr/ r[od/t B/ tZX e/ izrb ftu
fJe T[&&Zuh EK ik w'ou/ wZb/, fiE/ nZi eZbQ r[od[nkok @fNZph ;kfjp# j?.
wkM/ d/ f;Zy th fgZS/-fgZS/ Ykp ezY/ ik g[Zi/. p;so f;zxK B/ MkVK T[&&Zs/ gk
fdZs/, i' d{o'I szp{nK tKr B}o nkT[Id/. nkg ;ko/ w'ou/ wZb e/ pfj rJ/.
t}ho ]K dh \"i id'A wko j/mK nk gj[zuh, sK nZr'I w'ofunK ftu p?m/ f;zxK
B/ d[FwD dk ;tkrs shoK r'bhnK Bkb ehsk. fesB/ izr d/ ukjtkB w"s dk
fFeko j' rJ/. fgSfbnK d/ th tXd/ g?o o[e rJ/. ;kjwfDUI nk oj/ sho
r'bhnK ;kps eod/ ;B, fe Nkeok eoB tkb/ eJh ;" f;zx }o{o jB. t}ho
]K th }ok ;zGb e/ jZb/ eokT[D bZrk. sho r'bhnK w[ZeD #s/ nk rJ/ sK f;zxK
wkM/ d/ f;zxK ~ fJ; soQK i{Md/ t/y e/, r[od/t B/ nkgD/ sho ubk e/
d[FwDK dk BkF ehsk. r[o{ ih tb'I wdd t/y e/ f;zx J/Bh db/oh Bkb bV/
fe d[FwD db d/ nkj{ bkj fdZs/.
Ykp ezY/ bVB tkb/ brGr ;ko/ f;zx Fjhd j' rJ/. w[ekpb/ #s/ t}ho
]K dh th nZXh e[ \"i fJ; bVkJh dh G/Nk j' rJh. t}ho ]K d/ f]nkb nB[;ko
r[o{ wjkoki th Ykp ezY/ }o{o Fjhd j' rJ/ j'Dr/.
UXo'I \"i ftu gkDh fpBK d[jkJh wZu rJh. eg{o/ B/ fgZS/ gkDh B/V/
dZf;nk.
t}ho ]K pj[s jh xpok frnk ;h. J/E'I sZe fe T[j nkgD/ cZNV
f;gkjhnK ~ th w[ofdnK d/ Bkb jh gJ/ SZv e/ tkg; w[V frnk. fJ; bVkJh
ftu t}ho ]K dh g{oh jko j'Jh ;wMDh ukjhdh j?.
FjhdK ~ to—
bVkJh ]sw j' rJh. r[o{ wjkoki @fNZph# s'I uZb e/ izr d/ w?dkB ftu
nkJ/. fJe fJe Fjhd ~ r[o{ wjkoki T[mk e/ Sksh Bkb bkT[Id/ s/ gq;zB j' e/
to fdzd/, @@fJj gzi-j}koh ;odko j?, fJj d;-j}koh ioB?b j?, fJj thj-
j}koh j?.##
r[od/t ubd/-ubd/ wjK f;zx gk; gjz[u/. nZr/ wjK f;zx e[M dwK dk
gqkj[Dk ;h. j}{o wjK f;zx dk ;h; r'd ftu b? e/ p?m rJ/. }ok j'F nkJh sK
j}{o dk doFB eoe/ wjK f;zx dhnK ;kohnK ohMK g{ohnK j' rJhnK. r[od/t
B/ fgnko Bkb wjK f;zx d/ f;o #s/ jZE c/ofdnK g[ZfSnk, @@wjK f;zx ! n;hI
s/oh e[opkBh #s/ pj[s gq;zB jK. wzr i' e[S ukjz[dk j?I.##
@@;Zu/ gksFkj !## wjK f;zx B/ jZE pzBQ e/ fejk, @@s[Zm/ j' sK ;kvh T[j G[Zb
wk\ eo fdU, i' n;hA p/dktk fby e/ s[jk~ d/ nkJ/ ;h. j''o fe;/ to dh
fJZfSnk BjhI.##
@@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk## ftu eth B/ wkx wjhB/ okjhI
;fs;zrs eoB dh g/qoBk ehsh j? L—
wkx wk; ;s;zrs Ghso, fB;fdB wiB ehi/ ;G d[y Shi/.
fwbB r[o{ ;' nzfwqs t/bk g[oph pke byhi? w'd Gohi/.
Bw;eko G/Nk b/ ;Bw[y uoDkfwqs e' bhi/ gkB eohi/.
fpFB dk; r[o ihts mke[o, ;/t d/y go;hi/ Bkw fdqVhi/– 12–
(gzikph pkoKwkj/ fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)
;qh d;w rzqE nzdo fJj wjhBk fJ; soQK eEB ehsk j? L—
wkfj w? Bfj Bjh xfo wkfj,
;[ dkj eo? oft i's fdykJh–
ikBh B iks fpbkss d:'; B,
o?fB eh fpqX GJh nfXekJh–
e'feb d/y eg'fs fwbh,
w[y ez{is J/ ;[fB e? vo gkJh–
irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk nzdo wkx
d/ wjhB/ ftu @@shoE[ nzsfo ikfBnk## fejk j?. fJ; wkx d/ wjhB/ ftu b'e
rzrk, fgokr nkfd shoEK #s/ fJFBkB dk pVk wjZst wzBd/ jB go fi; iht-
fJ;soh B/ ;Zuk shoE nkgD/ fjod/ ftu ;wM fbnk j?, T[; ~ ;ZiD ;fji
;[Gkfte jh fwb gJ/ fi; d/ cb;o{g r[DK ~ rqfjD eoe/ T[j gsh gow/Fo
d/ ;o{g ftu bhB j' rJh. T[j iht-fJ;soh nkydh j? fe j/ w/o/ ;[zdo gqhsw
gqG{ ! w/oh p/Bsh ;[D. w?I s/o/ r[D fjod/ ftu XkoB ehs/ jB. i/ w?I s?~ uzrh
bZrK sK ;fs;zrs o{g ;o'to ftu w?I fJFBkB eoK. fiE/ rzrk, iw[Bk s/
;o;tsh BdhnK dk fwbkg i' fsqp/Dh dk gqshe j?, w?I T[E/ jh ;Zs ;w[zdo Gkt
;fs;zrs ftu ;wkJh ojK. j/ GkJh ! fi; B/ jo/e i[Zr ftu fJe gow/Fo dh
ftnkgesk ~ ikfDnk j?, T[; B/ ;ko/ g[zB, dkB s/ g{ik nkfd eow eo bJ/
jB. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe wkx d/ wjhB/ ftu fi; B/ joh dk Bkw ig e/
wjkB o; gh fbnk j?, T[; B/ wkB' nmkjm shoEK dk fJFBkB eo fbnk j?.
wkx g[Bhs GJh, shoE nzsfo ikfBnk–
;kiB ;jfi fwb/, r[D rfj nzfe ;wkfBnk–
gqhsw r[D nze/ ;[fD gqG pze/, s[X[ Gktk ;fo Bktk–
rzr iw[B sj p/Dh ;zrw, ;ks ;w[zd ;wktk–
g[zB dkB g{ik gow/;[o, i[fr i[fr J/e' iksk–
BkBe, wkfx wjk o;[ jfo ifg nm;fm shoE Bksk– 15–
(nzr 1109)
gzuw r[od/t ih B/ wKM okr[ ftu fJ; gqeko T[gd/F dh p]fFF ehsh
j? L—
@@pkoKwkj w'sh okw## okjhI eth B/ wkx wjhB/ ftu fBwosk d/ Gkt ~
gqrN eod/ j'J/ \[owkfJnk j? L—
wkx wkD Bk eohJ/ pzd/, Bkb raohph d/ ofjDk Jh.
i/ e'Jh nky/ rZb tXheh, Uj Gh f;o #s/ ;fjDk Jh.
T[& Zu/ j' e/ w{b B pjhJ/, Bht/I j' e/ pfjDk Jh.
w'sh okw s{z ;wM fgnko/, pk}h ~ fiZs b?Dk Jh– 81–
(gzikph pkoKwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 293)
fJ; bJh dfJnk ftu'I Xow g?dk j'fJnk j? ns/ Xow ftu'I ;zs'y. fJzM
efj bT[ fe dfJnk wK j?, ;zs'y fgsk j?. dfJnk ftu'I ;/tk dk iBw j[zdk j?
ns/ ;zs'y ftu'I f;woB dk. fiT[I-fiT[I wB[Zy ;/tk ftu bhB j[zdk j? s/ Bkb-
Bkb f;woB eodk j?, fsT[A-fsT[A Xow ~ fJe fFzrko fwb iKdk j?. Xow ftu'I
dfJnk s/ f;woB eZY d/JhJ/ sK f;woB s'I ;ZyD/ Xowh nytkT[D tkb/ wB[Zy
e'b'I t?o fto'X d/ G/d dh ;VQKd nkT[D bZr g?Idh j?. dfJnk s'I fpBK ehsh rJh
;/tk tgko j?, fJe okiBhsh j?. okiBhfse b'e th fJj nky e/ mZrd/ jB fe
w?I d/F s/ e"w dh ;/tk eoBh j?. okiBhfse dh ;/tk ftu ;[nkoE j?. dfJnkb{
dh ;/tk ftu nBzd j?. dfJnk s'I i' ;/tk fBebdh j?, T[j ;/tk nZr/ nBzd ~
iBw fdzdh j?. ;zs'y s'I fpBK f;woB th fJe gyzv pD iKdk j?. T[j gyzv
jzeko ~ iBw fdzdk j?. fijVh dfJnk ;/tk ~ iBw Bk d/ ;e/, T[j pKM j?.
i?Bh ;kX{nK e'b pKM dfJnk j?. T[jBK dh dfJnk ;/tkjhB j?.
i?Bh w[Bh ne;o njzekoh d/y/ rJ/ jB. jzeko gkgK dk w{b j?. r[od/t
B/ n?;h gyzv tkbh dfJnk dk yzvB eofdnK gktB pkDh ftu fejk j? L—
f;o[ y'jkfJ ghnfj wbtkDh i{mk wzfr wzfr ykjh–
c'fb cdhjfs w[fj b?fB GVk;k gkDh d/fy ;rkjh–
G/vk tkrh f;o[ y'jkfJfB GohnfB jE ;[nkjh–HHH
beh ek;/ jEh c[zwD nr' fgSh ikjh–
(nzr 149)
gqG{ fjod/ xo ftu t;kT[D Bkb Xow s/ dfJnk d'B'I jh wB[Zy nzdo nk
tZ;d/ jB, fi; ;dek nzso-nkswk fco ][Fh s/ y/V/ Bkb Gog{o j' iKdk
j? L—
ejs[ epho[ ;[Bj[ o/ ;zsj[ Xow[ dfJnk efo pkVh–
(nzr 970)
nEtk L—
nbg njko ;[bg ;h fBzdqk d:k fSwk sB gqhfs–
;hb ;zs'y ;dk fBopkfjp' j?Pp' fsqr[D nshfs–
(Fpd j}ko/ gkL 10)
nEtk L—
shoE dkB dfJnk sg ;ziw J/e fpBk Bj J/e gSkB?–
dfJnk ns/ Xow tor/ r[D GkrK tkb/ gqkDh ~ B;hp j[zd/ jB L—
dfJnk Xow[ sg[ fBjub' fi;[ eofw fbykXk–
(nzr 1101)
fJ; eoe/ fiZE/ dfJnk j?, T[E/ ;/tk j?. fiZE/ ;/tk j?, T[E/ Xow j?. fiZE/
Xow j?, T[E/ ;zs'y j?. fiZE/ ;zs'y j?, T[E/ f;woB j?. fiZE/ f;woB j?, T[E/
nekb g[oy nkg j?. n;b ftu dfJnk dk ;'wk g{oB gqwkswk s/ gqwkswk dk
;o{g r[o{ ;kfjp ih jB. ;' gqwkswk ofjwsK dk Gzvko ns/ ;G ihnK dh gkbDk
eoB tkbk j? L—
dfJnkb J/e GrtkB g[oyj BkBe ;op ihn gqfsgkbej–
(nzr 1355)
nEtk L—
s{ nrw dfJnkb dfJnk gfs dksk ;G dfJnk Xkfo ofy bhi?–
;op ihn irihtB[ J/e' BkBe gqfsgkb eohi?–
(nzr 1326)
Gkt dfJnktkB gqG{ dk e'Jh nzs BjhI gk ;edk. T[j ngj[zu j?. ;G #s/
dfJnk eoB tkbk s/ ;G dk oytkbk j?. irs d/ ;ko/ ihtK dk T[j wkbe
j?, nk;ok j? ns/ ;kfonK dh gkbDk eoB tkbk j?. wkbe gqG{ d/ g?dk ehs/
j'J/ ihtK bJh th dfJnk d/ XkoBh j'Dk pVk }o{oh j?. i/eo ;z;ko ftu'I dfJnk
T[&&Zv ikt/ sK fJj ;z;ko Boe pD e/ ofj ikt/. wB[Zy nXowh pD e/ b[ZN-y;[ZN
d[nkok ;Zu/ dh e'mVh ~ nfsnkukoK ns/ ngokXK dk nykVk pDk d/t/, gzqs{
dfJnk d/ j[zfdnK Xow ;dk ekfJw oj/rk, feT[Ife dfJnk s'I jh Xow gqc[Zbs
j[zdk j? L—
X"b[ Xow[ dfJnk ek g{s[– ;zs'y[ Ekfg ofynk fifB ;{fs–
(nzr 3)
fizBQK ihtK dh gqG{ Bkb gqhsh BjhA Gkt fijV/ gqG{ dk Bkw BjhA
f;wod/, T[jBK pko/ r[od/t c[owkT[Ad/ jB L—
nfs ;z[do e[bhB us[o w[fy fCnkBh XBtzs–
fwose ejhnfj BkBek fij gqhfs Bjh Grtzs–
(nzr 253)
tkfjr[o{ ih ek ykb;k–
tkfjr[o{ ih eh csfj–
L L L
;' nBzd dk ;zebg wB ~ fJj ;wMkT[Dk j? fe s{z i'fs ;o{g j?A. id'I
wB[Zyk ;oho ftu i'fs gqt/F eodh j?, T[d'I ihtkswk ~ ;'Mh d/Idh j? fe joh
ih nkg jh ;G ihnK d/ wksk fgsk jB. p;, nBzd pkDh dk ;G s'I tZvk
;zebg ;oho ~ fJT[I ;zp'XB eoe/ r[o{ ih dk ;zd/F gj[zukT[Dk j? L—
J/ ;ohok w/fonk jfo s[w wfj i'fs oyh sk s{ ir wfj nkfJnk–
jfo i'fs oyh s[X[ ftfu sk s{ ir wfj nkfJnk–
i/ wkBth ;oho ftu nBzd d/ ;zebg dk ;o{o wkBDk j't/ sK ;qh r[o{
nwodk; ih d/ rkro Y'IfdnK, bzro ftu @o;[ nzfwqs yhfo# fxnkbh
tzvfdnK, uktb s/ dkb iK Urok SefdnK doFB eo'. fJ; soQK nBzd dk
;zebg ;kX ;zrs dh ;/tk ns/ @@wjK nBzd[ r[o ;pd[ thukfo## d'jK dk ;[w/b
f;ZX j't/rk, go d[fBnkth b'eK d/ thuko nB[;ko pj[sk XB, pj[s/ gdkoE,
pj[sh p[ZXh, pj[sk pb, pj[sh ;zskB, pj[sh n?Ftoi nkfd nBzd d/ gqshe
jB i' fJe tZvk G[b/yk j?. XB, skes iK ;zskB s'I i' ;[y fwbdk j?, T[j
BkFtkB j?.
nBzd fJe nB{g s/ nwo t;s{ j?? fi; dh ;'Mh ;fsr[o{ d/ fwbkg wro'I
jz[dh j?. @;fsr[o{ w? gkfJnk# gVQ b?Dk pj[s ;"yk j? go nkgD/ frohtkB ftu
Mksh gk e/ t/yDk gt/rk fe eh T[j d?th r[D, T[j poesK, T[j frnkB i'
;fsr[o{ d/ fwfbnK gqkgs j[zdk j?,eh T[; dk gqt/F ;kv/ fjod/ ftu j' frnk j?
< r[opkDh ftu r[o{-fwbkg dhnK e[M fBFkBhnK fJT[I nzfes jB L—
fi;[ fwfbn? wfB j'fJ nBzd[ ;' ;fsr[o[ ejhn?–
wB eh d[fpXk fpBf; ikfJ jfo gowgd[ bjhn?–
(nzr 168)
;' r[o{ d/ fwbD Bkb nfrnkBsk dk ftBkF s/ frnkB dk gqekF j' iKdk
j?. r[o{ d/ fwbD Bkb ;ko/ Gow, G?n, s"yb/ d{o j' iKd/ jB. wB ftu ;fji
nk iKdk j?. Bkw dk o; fNZe iKdk j?. Bkw jh G'iB pD iKdk j?. j'o tzB
;[tzB/ eZgV/ gfjBD dh ukjBk ubh iKdh j? L—
nEtk L—
T[mfdnk pjfdnk ;[fsnk ;dk ;dk jfo Bkw[ fXnkJhn?
iB BkBe r[ow[fy jfo bjhn?– (nzr 594)
fJ; bJh fJj nBzd r[o{ p]fFF Bkb jh gqkgs j[zdk j?. r[o{ feogk s'I
fpBK r[o-fJfsjk; nzdo nkJ/ f}eo nB[;ko :'r nfGnk; okjhI iK j'o
;kXBK d[nkok foZZXhnK f;ZXhnK sK gqkgs j' ;edhnK jB, b'eK ~ wro
brkfJnk ik ;edk j?, go nBzd dh gqkgsh BjhI jz[dh.
;kyh—pkpk nBzd dh
r[o-fJfsjk; nzdo f}eo nkfJnk j? fe fJe :'rh B/ :'r-;kXBk ;kX
e/ pj[s bzwh T[wo eo bJh ns/ eokwksK, FeshnK gqkgs eo bJhnK, fiBQK
okjhI wkfJnkXkoh b'eK ~ T[; B/ nkgD/ nXhB eo fbnk. b'eK s'I g{ik s/
;fseko sK eotk fbnk go wB ~ nkgD/ nXhB Bk eo ;fenk fi; dk ;dek
wB ~ FKsh s/ nBzd gqkgs Bk j'fJnk. T[j f;ZX g[oF ;qh r[o{ nwodk; ih d/
e'b nkfJnk s/ ;fsr[o{ ih d/ uoBK ftu BwFeko eoB s'I T[gozs p/Bsh ehsh
fe j/ wjkoki ! w?I i'r ;kXBk dhnK efmB xkbBktK xkbhnK jB go wB ~
FKsh BjhI fwbh, nBzd gqkgs BjhI j'fJnk. s[;hI feogk eoe/ e'Jh T[gd/F
fdT[ fe w/o/ wB ~ FKsh ns/ nBzd gqkgs j' ikt/. T[; ;w/I ;qh r[o{ nwodk;
ih B/ puB ehsk fe s/oh gqkbpX ftu fJe j'o iBw fbfynk j'fJnk j?. T[;
d{i/ iBw ftu id'I s{z nkt/Irk fco s?~ nksfwe nBzd dk o;sk dZ;Kr/. T[j
i'rh r[o{ ih ~ BwFeko eoe/ ubk frnk. ;w/I nB[;ko ;oho fsnkr e/ ns/
nksfwe nBzd dh fJZSk b? e/ ;qh r[o{ nwodk; ih d/ ;g[Zso pkpk w'joh ih
d/ xo T[; B/ nk e/ iBw fbnk. eth ;zs'y f;zx ih B/ r[ogqskg ;{oi rzqE ftu
fbfynk j? L—
pZb{ ;' p'b/ Grtzs. fJj ntso:' pv F[G ;zs.
fod nBzd eh fJSk iKj{. bhB iBw jwo/ e[b wKj{– 12–
eth ;zs'y f;zx d/ nB[;ko r[o{ ih B/ nkgD/ g'so/ dk Bkw nBzd oZfynk
i' fgSb/ iBw dk fJe f;ZX g[oy ;h. r[o{ ih T[; ~ nksfwe nBzd dh gqkgsh
dk T[gd/F fdqVQ eotkT[Id/ jB. fJ; gftZso pkDh dhnK ÿ gT[VhnK jB.
fJe fJe gT[Vh nksfwe nBzd dk Mbekok fdzdh j?. r[owfs nB[;ko nBzd
dh gqkgsh ;Zu/ r[o{ gk;'I jh jz[dh j?. fJ; dh gfjbh gT[Vh ftu jh do;kfJnk
j? fe i' ;k~ nksfwe nBzd gqkgs j'fJnk j?, ;fsr[o{ gk;'I jh gqkgs j'fJnk
j?. fJ; soQK nBzd pkDh s/ fJ; d/ T[gd/F ~ ;[D e/ pkpk w'joh ih d/ g[Zso
nBzd ~ ;Zuk nBzd gqkgs j'fJnk. fJfasjk; dZ;dk j? fe fJ; soQK nBzd ih
g{oB wjKg[oy pD/. ;kfjp ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ nkg ih ~ ehosg[o
s'I pV/ ;fseko Bkb gkbeh G/i e/ nkgD/ gk; ;dtkfJnk ;h. fJj gktB
pkDh e/tb pkpk w'joh ih d/ g[Zso nBzd Bkb jh ;zpzX BjhI oZydh, ;r'I ;w[Zu/
;z;ko d/ ihnK ~ fJ; pkDh d/ gVQB, ;[DB s/ nwb eoB Bkb ;Zuk nBzd
gqkgs j' ;edk j? L—
goEkfJ ;kyh wjk g[oy p'bd/ ;kMh ;rb ijkB?–
(nzr 647)
n;b ftu ;dhth nBzd Bkw f;woB d/ fBozso nfGnk; Bkb nkgD/
w{b o{g gqG{ gqwkswk Bkb i[V/ ofjD ftu jh j?. jfo gqkB gqG{ ;[ydks/ Bkb
i[V/ ofjDk, ed/ ftE Bk g?D d/Dh, fJj nBzd dh ;Zuh ;o's j?. fijVk c[Zb
fpqS dh NfjDh Bkb i[fVnk ofjzdk j?, Gkt/I bZyK MZyV ns/ jB/ohnK feT[I Bk
nkT[D, T[; dk y/Vk ;dk ekfJw ofjzdk j?.
;Zsw gksFkj ;qh r[o{ jfo okfJ ;kfjp ih d/ u'b/ Bkb c[Zb N[ZND s'I,
whoh-ghoh d/ wkbe ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ skVBk ehsh ;h ns/ fJ;
gqeko ;wMkfJnk ;h L
feT[ B ;zGkb ;ze'u ub/ j', ugb ukb uZb fpxB eo/ j'.
fJj puB dkdk ;fsr[o{ ih d/ ;[D e/, ;qh jfo okfJ ih B/ gqD eo fbnk
;h u'r/ ~ ;zGkb e/ uZbD dk.
wkB fgskw/ e/o f;yktB, ikwk eo ;' efoT[ T[mktB.
g[B epjh Bfj S'o ubj?, nzs gq:zs fBtkfjT[ Gb/ j?.
fJ;/ eoe/ ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih B/ r[fonkJh dh rZdh ;qh r[o{ jfo
okfJ ih ~ p]Fh ;h.
ir pzdB pzdB eo dhBh, BzdB BzdB skJh.
ebrh firk nw'b f;o/ gkT[ dhB/ ;fj r[fonkJh.
XzB feqgkb{ ;op FeshnK d/ wkbe ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih wB[Zyh
wB ~ nkgD/ w{b ihtB-;'qs gqwkswk Bkb i[VB dh g/qoBk fJe n?;/ sbkn
okjhI fdzd/ jB, fijVk sbkn fe;/ ;w/I gkDh Bkb BZe'-BZe Gfonk ;h. fJ;
sbkn d/ nzdo nB/eK eztb d/ p{N/ M{wd/ ofjzd/ ;B. ;'B/ i?;/ ;[zdo c[Zb th
;B. jtk d/ M'fenK Bkb fJj c[Zb pjkoK s/ y/V/ tzvd/ ;B. G"fonK dhnK r{zikoK
;dk o"DeK bkJh oZydhnK ;B. pVh ;[jktDh f}zdrh ;h sbkn gk;. id r[o{
go n? sbkn ! fe; r[Bkj eoe/ s{z fJj ;}k gkJh j? < T[&&Zso ti'I efjD
bZrk fe w/oh fJ; e[o{gsk dk ekoB gkDh s'I ftS'Vk j?. j}{o d/ ;[zdo puB
jB L—
ikDk gkDh Bk bjK i? ;/sh w/ok ;zr[–
fis[ fvm? sB[ goc[V? uV? utrfD tzB[–
(;b'e tkoK s/ tXhe wL 1, nzr 1412)
sbkn efjzdk j? fe w/ok gkDh Bkb'I ftS'Vk j' ikDk jh d[Zy dk ekoB
j?. w?~ ;wM nk rJh j? fe fi; gkDh Bkb w/ok ;kE ;h ns/ fi; gkDh ~ t/y-
t/y e/ w/ok sB ][Fjkb ;h, T[; gkDh s'I pra?o w/oh f}zdrh fBokF j' rJh j?.
;z;kfoe s"o #s/ pkfji o{g ftu fJj cZrD dk wjhBk th ][FhnK s/ y/V/
Gfonk wzfBnk j?, feT[Ife fJ; wjhB/ ftu pz;s ns/ j'bh
j'bh ehBh ;zs ;/t–
ozr[ brk nfs bkb d/t–#
ns/ L—
nki jwko? pB/ ckr–
gqG ;zrh fwfb y/bB bkr–
(nzr 1180)
nkfd ;[Gkr/ B}ko/ ns/ fsT[jko fJ; wjhB/ Bkb i[V/ j'J/ jB ns/ fco p;zs
o[Zs tkb/ n;uoi eoB tkb/ wB w'js ozr, i' nfsnzs jh wBK ~ w'j b?D tkb/
jB L—
p;zs[ ufVnk c{bh pBokfJ–
J/fj ihn izs c{bfj, jfo fus[ bkfJ–
(nzr 1177)
p;zs o[Zs dk gqGkt e/tb fJeZbh pB;gsh T[&&Zgo BjhI g?Idk, ;r'I Bkw
ozr ftu ozrhnK o{jK nzdo th Bkw f;woB dk BtK ukT[ s/ j[bkok g?dk eodk
j? L—
pB;gfs wT[bh ufVnk p;zs[–
fJj wB[ wT[fbnk ;fsr[o{ ;zfr– 1–
(nzr 1176)
GkJh ;kfjp GkJh ekBQ f;zx BkGk nB[;ko p;zs fJe okr j? i' g{oph mkN
dk ;zg{oB okr j?. fJ; ftu d't/I wZXw bZrd/ jB. FVi, rKXko, wXw, gzuw,
X?ts ns/ fBFkX F[X, foFG e'wb ns/ wZXw shpo bZrdk j?. rkT[D dk ;wK
p;zs o[Zs, nEtk oks dk ;wK j?.
EkN fpbktb-
nko'jh- ; r w, X B &;
A
nto'jh-&&A; B X g w, r o/ ;k
@pkoKwkj fpFB dk; rfjo rzGhohnk# ftu eth B/ cZrD wjhB/ ~ fJ;
soQK fpnkB ehsk j? L—
ckr[B wk; y/bhJ/ j'bh, ;zs iBk fpu ik e/ w'd pYk e/.
frnkB r[bkb g/qw guekoh, rfjo rzGho nbk e/ ;[os brk e/.
fJe ;w pi/ ;sko o?B fdB, Unz skb fwbk e/ uhs fNek e/.
fpFB dk; e/ ej/ bkr s{z, fpoEk B ikJh nk e/ iBw rtk e/– 13–
(gzikph pkokwkj/, fgnkok f;zx gdw, gzBk 244)
;qh d;w rzqE ftu ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ih B/ cZrD d/ wjhB/ ftu
@@r[bkp nzpho r[bkb T[vkJh## nkfd Gkt ~ fJ; soQK do;kfJnk j? L—
gow feqgkb{ ;kfjp ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ s[ykoh okr[ d/ pkoj wkjk
d/ nzdo fJ; cZrD d/ wjhB/ ftu iht-fJ;sqh dh nt;Ek T[ikro ehsh j?.
j/ GkJh ! w?I gsh fwbkg s'I fpBK pj[s/ t/; eodh jK go T[; gsh d/ wfjb
ftu ofjD bJh EK fNekDk BjhI bZGdk. gsh gow/Fo B/ fijVh iht-fJ;sqh
w/b bJh Gkt g;zd eo bJh, T[; d/ w'sh c[ZbK nkfde wkbk, pki{pzd, ykD
gkB, o; ns/ o/Fwh eZgV/ ;G ftu/ nk rJ/. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe nfijh
iht-fJ;sqh r[o{ ih B/ nkgD/ Bkb w/b bJh j? ns/ T[; iht-fJ;sqh B/ fjod/
o{gh xo ftu gsh gow/Fo gk fbnk j?.
cbr[fB wfB oj;h g/qw ;[GkfJnk–
nBfdB[ oj;[ GfJnk, nkg[ rtkfJnk–
wB w'j[ u[ekfJnk, ik fs;[ GkfJnk, efo feogk xfo nkU–
pj[s/ t/; eoh fgo pkMj[, wjbh bjk B EkU–
jko v'o o; gkN gNzpo, fgfo b'Vh ;hrkoh–
BkBe w/fb bJh r[fo ngD?, xfo to[ gkfJnk Bkoh– 16–
(nzr 1109)
fJ; cZrD d/ wjhB/ nzdo gzuw r[od/t ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ wKM
okr nzdo fJ; soQK p]fFF ehsh j? L—
okjhI ifrnk;{ d/ ihtB dh nrtkJh eodk j?. feT[Ife ;zs Xkofwe d[BhnK
ftu ;ot'sw wzfBnk j?, feT[Ife ;zs g{oB gd j?. fi; soQK fBZeh fijh gkDh
dh p{zd ;w[zdo ftu g? e/ ;w[zdo j'D dk wkD gqkgs eodh j?, fJ;/ soQK g{oB
pqjw o{g ;w[zdo ftu nG/d j'J/ gow/Fo d/ fgnkfonK ~ ;zs fejk iKdk j?.
n?;/ ;zsK dk ihtB nkXko Bkw j?. gzuw r[od/t B/ ;j;feqsh ;b'eK nzdo fejk
j? L—
owDz e/tbz ehosBz ;[Xowz d/j XkoDj–
nzfwqs Bkw[ BkokfJD BkBe ghtsz ;zs B fsqg£s/– 26–
(nzr 1356)
fiBQK ;zsK dh ofjs s/ ihtB Bkw nkXko fJ; Fpd nzdo r[od/t B/
dZf;nk j?, n?;/ g{oB wjKg[oy ofjs d/ XkoBh, Bkw pkDh d/ o;hJ/ ns/ eoBh
eEBh d/ g{o/ ;zsK dk ]kb;k ihtB nzdo f}eo nkfJnk j? L—
fJe tko ;zs ;[zdo f;zx ih ]kb;k fGzvoKtkb/ wjK g[oyK gk; Bkb d/
f;zx ftfdnkoEhnK B/ p/Bsh ehsh. p/Bsh eoB tkb/ nZm f;zx ;B fe
wjKg[oy' ! ;kvh p/Bsh j? i' r[opkDh nzdo r[o{ e/ nzfwqs puB nkJ/ jB L—
Xofs gkskb[ nkek;[ j? w/oh fizd[VhJ/ ;G jfo jfo Bkw[ fXnkt? okw–
(nzr 540)
ih fJj ;kohnK uh}K iVQ jB. eh fJj th jfo jfo Bkw ~ fXnkT[IdhnK
jB < sK ;zsK B/ fejk—GkJh, i' r[opkDh efjzdh j?, T[j fszB ekb ;Zu j?.
jK, s[;hI ikg eo', r[o{ ;kfjp ih nZr/ p/Bsh eoKr/. ;fsr[o{ ih ;woZE jB.
s[jkvh Fzek d{o eoBr/. ;zsK B/ f;zxK ~ ;D/ e/;h fJFBkB eok e/ fGzvoh fiE/
@nekb e[Nhnk# n;EkB j?, fJE/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih dk gqekF ;h. f;zxK ~
XzB r[o{ BkBe d/t ih B/ ;'do[ nzdo ;koh e[dos s/ e[dos nzdo ou/
d/ts/ ns/ wB[Zy ;kfonK ~ joh ehosB eod/ do;kfJnk j?. nk;k dh tko
nzdo @@G? ftfu gtD[ tj? ;d tkT[## ;b'e T[uko e/ ;koh e[dos ~ G?n ftu
ezw eodh dZf;nk j?. e[dos @eosk# s'I fByV e/ BjhI uZb ojh, T[j fJ; dk
@ekdo# th j?, T[; dh ubkJh ubdh j?. fco T[j fJ; ftu g{oB ftnkge j?.
fJ; bJh e[dos @ekdo# s'I nbZr BjhI j?.
fJj[ ir[ ;u? eh j? e'mVh ;u/ ek ftfu tk;[–
(nzr 463)
fJ; d/ }Zoo/ }Zoo/ ftu nkg nkgDk fBtk; ehsk j'fJnk j?. jK, ft;wkd
ozr ftu ozr/ ~ e[dos ekdo d/ r[D rk ojh, Bkw iZg ojh gqsZy B}o nk ojh
j?. r[o{ okwdk; ih dk c[owkD j? L—
i' p'bs j? fwqr whB gzy/o{ ;[ fpB[ jfo ikgs j? Bjh j'o–
(nzr 1265)
;' fJ; soQK f;woB, f;cfs ;kbkj e[dos dk }Zook }Zook ;fji Gkt
ftu eo fojk j?, go i' ;zs Grs g/qwk Grsh ftu nk e/ f;woB eod/ jB,
T[j tkfjr[o{ ih d/ do gotkB j[zd/ jB, BjhI sK nZi ;z;ko nzdo G/yXkoh ;zs
pj[s fwbd/ jB. ;oho T[&&Zgo fbpk; ;zsK dk XkoB eoe/ ns/ rbQ ftu s/ jZEK
ftu tZvhnK-tZvhnK wkbk cV b?Id/ jB. fJ; ftykt/ d/ fbpk; ~ t/y e/ ;z;koh
b'eK dk T[BQK T[&&Zgo g{oB ftFtk; pZM iKdk j?. ;z;ko nzdo b'eK dk ftFtk;
pDk e/ mZrD bJh eJhnK B/ ;oho T[&&Zgo Xow dk fbpk; Xkfonk, fiBQK ftu
;ZiD mZr tofrnK d/ Bkw jB. fe; soQK ;wM gt/ fe fJj n;b ;zs j? iK
;ZiD mZr j?. GkJh r[odk; ih gk;'I fJe tko r[of;ZyK B/ g[ZfSnk ;h, ih feqgk
eoe/ dZ;', fe; soQK gSkD eohJ/ fe fJj n;b ;zs j? iK n;zs j?. sK GkJh
;kfjp ih B/ puB ej/ ;B, i' T[BQK dh pkDh nzdo nzfes jB L—
r[Sk j'fJ fXqekB{nk feT[ t[Vhn? dky?.
ne? e/oh yyVh e'Jh nzp[ B nky?.
rjD/ fiT[ iog'; d/ Bjh ;'fJBk ;ky?.
cNe B g[ifB jhfonk UfJ Go/ fpnky?.
XT[b/ fd;fB Skfj d[X[ ;kdj[ r[D rky?.
fsT[ ;kX n;kX goyhnfB eos{fs ;[ Gky?– 17–
(tko 35, gT[Vh 17)
GkJh r[odk; ih B/ n?;/ ;zsK d/ ;pzX ftu pj[s ;[zdo puB ej/ jB. wZSh
ib ftu ofjzdh ed/ fsqgs j'Jh j? < wZSh B/ ed/ fejk j? fe w?I ib ftu ofj
e/ fsqgs j' rJh jK, j[D ib ftu BjhI ofjDk < T[; dk ihtB nkXko jh ib
j?. gszr/ B/ ed/ fejk j? fe w?I dhge d/ gqekF e'b BjhI ikDk, fsqgs j' frnk
jK < gszrk w[V w[V e/ dhge d/ gqekF gk; iKdk ofjzdk j?, fizBk fuo T[j
e[opkB BjhI j' iKdk. G"ok c[Zb dh ;[rzXh bJh UBk fuo wzvokT[Idk ofjzdk j?,
fizBk fuo ihtB j?. nzs c[Zb T[&&Zgo nkgDk nkg e[opkB eo fdzdk j?. gzSh dk
ihtB nXko j? nekF dh T[vkoh. nekF ftu T[vkoh bkT[Idk gzSh nBzd
wkDdk j?. w'o pZdb dhnK ekbhnK xNktK ~ d/y e/ ][F jz[dk j? ns/ gghjk
;PKsh p{zd bJh fgqT[-fgqT[ dk oNB oNdk j?. fjoB xzv/ j/V/ d/ Fpd ;[BD Bkb
gqhsh eodk j?. n?;/ jh ;zs iB jB. T[BQK d/ o'w o'w ftu, ;ohoe nzr-nzr
ftu Bkw dh gqhs bZrh ns/ Bkw dh fgnk; pDh ofjzdh j?.
;fbb fBtk; i?;/ whB eh B xN? o[fu,
dhge gqrk; xN? gqhfs B gszr eh–
e[;w ;[pk; i?;' fsqgs B wX[g eT[,
T[vs nek; nk; xN? B fpjzr eh–
xNk xBx'o w'o ukfsqe fod? T[bk;,
Bkd pkd ;[fB ofs xN? B e[ozr eh–
s?;/ fgqn g/qw o; of;e o;kb ;zs,
xNs B fsq;Bk gqpb nzr nzr eh– 424–
(efpZs ;tZJhJ/ GkL r[odk; ih)
fJ; bJh g{oB gqG{ fgnko/ ;zs Grs gqG{ gqwkswk Bkb fwbkT[D bJh
;dk ;jkfJe j[zd/ jB. fi; soQK Bkwd/t ih B/ fsqb'uB ~ doFB eokJ/ ;B.
nkfd ekoi tkfjr[o{ ih B/ gqsZy j' e/ ehs/ jB. g{opb/ ej/ ;ko/ gq;zr
GkJh r[odk; ih B/ fJ; soQK do;kJ/ jB-
ezw fes? fgT[ ufbnk, Bkwd/T[ B' nkfy f;XkfJnk.
mke[o dh ;/tk eoh d[X[ ghnktD[ efj ;wMkfJnk.
Bkwd/T[ fJ;BkB[ efo egb rkfJ d[fj e? b? nkfJnk.
mke[o B' BQktkfb e? uoD'de[ b? fsbe[ uVQkfJnk.
jfE i'fV fpBsh eo? d[X[ ghnj[ ih r'fpzd okfJnk.
fBjuT[ efo nkokfXnk j'fJ dfJnkb[ do;[ fdybkfJnk.
Goh eN'oh Bkwd/ft b? mke[o B' d[X[ ghnkfJnk.
rkfJ w[Jh ihtkfbUB[ Bkwd/t dk Sgo[ SkfJnk.
T[E/ nkg ih B/ L—
Bkwd/T[ BkokfJD gkfJnk–
r[o G/Ns nby bykfJnk–
(nzr 874)
Grs Bkwd/t ih B/ Grs fsqb'uB ih ~ fiE/ feos eo', Bkw ig', tzv
Se' dh gq/oBk ehsh, T[E/ ftu'bk pD e/ fsqb'uB ih ~ tkfjr[o{ ih d/ doFB
th eok fdZs/ ;B—
do;B[ d/yD Bkwd/t Gbe/ T[fm fsqb'uB[ nkt?.
Grfs eofB fwfb d[fJ iD/ Bkwd/T[ jfo ufbs[ ;[Dkt?.
w/oh Gh efo p/Bsh do;B[ d/yK i/ fs;[ Gkt?.
mke[o ih B' g[fSU;[ do;B[ fet? fsqb'uB[ gkt?.
jf; e? mke[o p'fbnk Bkwd/T[ B' efj ;wMkt?.
jfE B nkt? G/N[ ;' s[f; fsqb'uB w? w[fj bkt?.
fsqb'uB ih d/ FpdK dh p'bh T[&&Zs/ wokmh ozr gqsZy j?. T[jBK dhnK
ouBktK ftu, @Bdh BkEz# #sk u/# @okw u/# fJfs:kfde Fpd T[jBK d/
wjkokFNo fJbke/ Bkb ;pzfXs j'D ~ gqwkfDs eod/ jB. dkd{ gzEhnK d/
@;otKrh rzqE# ftu E'Vh fsqb'uB ih dh pkDh ns/ ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ns/ GkJh
r[odk; ih dhnK tkoK ftu'I fsqb'uB ih ns/ Bkwd/t ih d/ ;wekbh nEtk
fwZso j'D dk gsk bZrk j?. Bkwd/t tKr T[jBK Gh fwqs{ d/ nkrwB ;pzXh G?n
s'I w[es eoB bJh @phmb# nZr/ ;jkfJsk bJh p/Bsh ehsh j?. fJjBK ;ko/
gqwkDK s'I T[jBK dk wokmh j'Dk ;kps eodk j?.
fsqb'uB ih dk fdjKs ÀÂÂÄ Jh;th ftu j'fJnk wzfBnk frnk j?. ;qh
r[o{ rzqE ;kfjp ftu nkg ih d/ f;oh okr[ ns/ XBk;oh okr ftu fJe fJe ns/
r{ioh okr ftu d' Fpd uVQkJ/ rJ/ ;B. T[BQK XBk;oh okr ftu wB[Zy ~
f;fynk fdZsh j? fe wB[Zy d/ wzd/ uzr/ eow T[; d/ ehs/ eowK dk gfoDkw j?.
fJ; bJh wzd/ eowK bJh BkokfJD ~ fBzdDk G[Zb j?, :Ek L—
BkokfJD fBzdf; ekfJ G{bh rtkoh–
d[feqs[ ;[feqs[ Eko' eow[ oh–
(nzr 695)
feT[Ife L—
fJ; ir wfj g[oy[ J/e[ j? j'o ;rbh Bkfo ;pkJh–
(nzr 591)
nEtk L—
jfo w/o' fgo[ jT[ jfo eh pj[ohnk–
(nzr 591)
iht o{g fJ;soh B/ n?;k gqG{ gsh to gk fbnk j? fi; dk f}eo Grs
epho ih B/ nkgDh pkDh ftu fJ; soQK ehsk j? L—
sB[ o?Bh wB[ g[B ofg efo jT[ gkuT[ ss poksh ¹
okw okfJ f;T[ Gktfo b?jT[ nksw fsj ozfr oksh ¹ 1 ¹
rkT[ rkT[ oh d[bjBh wzrbukok ¹
w/o/ frqj nkJ/ okik okw Gskok ¹ 1 ¹ ojkT[ ¹
BkfG ewb wfj p/dh ofu b/ pqjw frnkB T[ukok ¹
okw okfJ ;' d{bj[ gkfJU n; tvGkr jwkok ¹ 2 ¹
;[fo Bo w[fB iB eT[se nkJ/ e'fN s/sh; T[ikBK ¹
efj epho w'fj fpnkfj ub/ j? g[oy J/e GrtkBk ¹ 3 ¹
(nzr 482)
feT[Ife j[D T[jBK ~ tkfjr[o{ o{g gsh i?;k e'Jh B}o BjhI nkT[Idk.
irs r[o{ ;qh r[o{ BkBe d/t ih s[ykoh okr[ nzdo pkoj wkjk dh ;zg{oB
thuko eofdnK p]fFF eod/ jB fe fi; t/b/ fJ; iht-fJ;soh ~ gsh
gow/Fo nv'b nt;Ek ftu nk e/ fwb gJ/ jB, T[; bJh pkoQK wjhB/, ;kohnK
o[ZsK, fEZsK, fdB-tko, xVh, wj{os s/ gb ;G uzr/ j' rJ/ jB. id'I fgnko/
gqG{ fwb gJ/ sK T[; B/ ;ko/ ekoi ;tko fdZs/, feT[Ife eosk g[oy nkg ;G
fpXhnK ~ ikDdk j?. fi; gsh gow/Fo B/ iht-fJ;soh fFzrkoh, T[; ~
fgnkoh bZr rJh. id'I iht-fJ;soh dk gsh Bkb fwbkg j'fJnk sd'I T[j gsh
dk g/qw wkDdh j?. id gsh gow/Fo B/ iht-fJ;soh ~ okftnk sK iht o{gh
fJ;soh d/ fjod/ o{gh xo ftu FoXk o{gh ;/i ;'GBhe j' rJh. ;fsr[o{ d[nkok
T[; d/ wZE/ #s/ Gkr gqrN j' frnk. r[o{ ih c[owkT[Id/ jB fe fijVh iht-
fJ;soh fdb ftu nkgD/ gqhsw ~ f;wodh j? ns/ T[; d/ fwbkg dk o; wkDdh
j?, T[; ~ wkB' joh o{g gsh gZek ;[jkr gqkgs j' frnk j?.
j[D ;qh r[o{ noiB d/t ih wjkoki fJ; pkoj wkjk dh nzsbh gT[Vh
ftu Bkw fXnkT[D dk cb dZ;d/ jB L—
K K K
L L L