You are on page 1of 79

nwB dh x[Zrh (|}b ;zrqfj)

e[bpho ;Zr{

gq/oBk gqekFB
nzfwqs;o.
nwB dh x[Zrh (|}b ;zrqfj)

b/ye L e[bpho ;Zr{


ph-I ¥ 293
ekj~tkB o'v, pNkbk
w'pkJhb L 98726-95039
e-mail: kulbirbtl@yahoo.com
facebook id: Kulbir Saggu Batala

© b/ye

gfjbh tko L 2012

gqekFe L gq/oDk gqekFB, nzfwqs;o.

Skge L n?;H e/H fgqzNo}, nzfwqs;o.

w[Zb L 100 o[gJ/

NkJhg ;?fNzr L Fowk rqkf\e;, nzfwqs;o. c'B L 98763-33761

AMAN DI GHUGEE — A collection of Gazals by Kulbir Saggu


and Published by Prerna Prakashan, Amritsar.
smrpx
jB/fonK fto[ZX i{M ojhnK
;G fBo;tkoE skesK d/ BK
;gFN s/ ;kofEe ;[B/jk ;zukfos eodh j?
“nwB dh x[Zrh”
T[u/oh s/ wB[^y fjZs{ ;'u dk wkbe s/ uzr/oh f}zdrh dk nkFe
e[bpho ;Zr{ “gzikph b'e fbykoh wzu” pNkbk dk fJe fWnkFhb
w?Ipo j?. T[j p/jZd ;kT{, ;fji s/ ;bhe/ tkbk ftnesh j?. T[j xZN
p'bdk s/ fbydk j?, go i' p'bdk s/ fbydk j?, T[j p/jZd ;ob,
;gFN ns/ soe dh e;"Nh ’s/ ]ok T[soB tkbk j[zdk j?. T[; ~
frnkB dh nEkj G[Zy j?. fJ; bJh T[j fBozso gVQdk j? ns/ T[;
pko/ ;ZiDK, fwZsoK Bkb ftuko-uouk eodk ofjzdk j?. T[; dh
;{uBk s/ ikDekoh dk x/ok pVk ftFkb j?. T[j okiBhsh s'I b? e/
;[o-;zrhs s/ ebk-irs sZe ikD{ j?. nfjw sZE s/ tZvhnK
xNBktK T[; d/ g'fNnK ’s/ jB. ;G s'I tZX T[j ekdo dh e[dos s'I
gqkgs p[ZX ftt/e d/ ;jko/ soe dh e;"Nh ’s/ bk e/ jo uh}, xNBk
s/ tosko/ ~ t/ydk j?. fijVh rZb soe (Logic) ’s/ ]oh BjhI
T[¦sodh, T[; ~ T[j d'-N[Ze FpdK ftu ngqtkB eo fdzdk j?. fJ;
soQK T[j g{oh soQK soeFhb s/ ftfrnkBe gj[zu-fdqFNh dk XkoBh
j?. fJj ;kok e[M T[; d[nkok f;ois fFnoK ftu ;gFN j[zdk j?.
fJj mhe j? fe o'Nh-o'}h dk e'Jh ;EkJh iK gZek-m^ek t;hbk
Bk j'D ekoB T[; ~ eJh gkgV t/bD/ g? oj/ jB. fJ; soQK T[; ~
ro}K g{ohnK eoB ns/ co} fBGkT[D bJh nkgDk ehwsh ;wK
you eoBk g?Idk j?. f;ZN/ ti'I T[; gk; nfXn?B eoB ns/ ;fji
f;oiD gqfWnk bJh ;wK pVk xZN j?. fJ;/ soQK T[; ~ ;[o-;zrhs
dh ;wM j'D ns/ e[dos tZb'I fwb/ ;zrhse szs{ gqpzXK d/ pkti{d
w"e/ Bk fwbD ekoB T[j uofus “rkfJe” BjhI pD ;fenk. go
T[j uzrk rk ;edk j?.
T[j phs/ d'-fszB djkfenK s'I ;kfjs s/ ebk Bkb i[V/ j'D ns/
Fpd-iVs ;kXBk eoB d/ pkti{d nkgDh f;oiDk ~ feskph o{g
BjhI d/ fojk ;h. go phs/ e[M ;kbK dh fBozso N[zpDk ekoB T[; B/
5
“nwB dh x[Zrh” BK dh gb/mh ekft-f;oiDk gzikph gkmeK d/
;Bw[Zy g/F ehsh j?. wB[^y d/ wB-w;se ns/ u"frod/ ’u uZb oj/
fJe p/ofjw w[ekpb/ s/ :[ZX ftu “nwB dh x[Zrh” nkgDk ;kofEe
:'rdkB gkJ/rh. nfijh w/oh ekwBk s/ ftFtk; j?.
“fJFe” noph }pkB dk Fpd j?, fi; d/ noE jB fgnko, gq/w,
gqhs, w[jZps, B/j[, ik~B, ukjs s/ T[b\s nkfd.
fJB;kJheb'ghvhnk nkc fpqN?fBek “fJFe” dh gfoGkFk ~ fdbh
GktBktK Bkb i'V e/ t/ydk j?. d' ftnesh id'I fJe d{i/ ~ fgnko
ns/ Gkt[e fyZu dh GktBk Bkb fwbd/ jB sK fJ; foFs/ ~ fJFe
efjzd/ jB. n;b ftu fgnko d' ftneshnK dh nfijh wkBf;e-
p"fXe ;fEsh j? fiE/ T[j fJe d{;o/ ~ fwbD bJh gqpb s/ gqt/frs
sKx oZyd/ jBl GktBktK ftF/F fFZds Bkb T[¦mdhnK jB ns/
wkBf;e-;ohoe pDsoK ftu ftF/F fe;w dh o;kfJfDe gqfWnk
tkgodh j?, fi; Bkb nkg;h “fwbDh” dh sKx tXdh j?. T[¦bN
o{g ftu d' ftneshnK d/ ftS'V/ iK nkg; ’u ftS[zB/ ikD ’s/
fBokFsk, d[Zy s/ sVg T[sgzB s/ gqkgs jz[dh j?.
fgnko y/so d/ fuzseK dh fJj th ;wMdkoh j? fe fgnko dh
o{g-o/yk bJh fej' fijh GktBk j?l fezBh e[ fyZu j?, fe; soQK dh
B/Vsk j?, nkg;h ;wMdkoh dk gZXo eh j?l fJwkBdkoh, ;[fjodsk,
;zihdrh s/ fFZds fezBh e[ j?l gqshpZXsk s/ ik~B dk b?tb eh j?,
nkfd d/ r[D-b^SD fgnko d/ o{g s/ gqekoi ~ s?n eoB ftu
;jkJh j[zd/ jB. fgnko d/ nB/eK o{g jBL d';sK tkbk fgnkol g;zd
nkXkfos fgnkol o[wKfNe fgnkol nkdoFtkdh fgnkol d?th s/
o{jkBh fgnkol dhtkBrh, fdbbrhl ekw[esk :[es fgnko s/
;ohoe ;`p`XK nkXkfos fgnko nkfd nkfd. n;b #u e/tb s/ e/
tb ekw[esk s/ fb`r ;`p`XK #s/ nkXkfos fgnko gkFftesk j? ns/
;ohoK dh fe;/ th gZXo #s/ Fw{bhns s'I p|?o fgnko ncbks{Bh,
jtkJh s/ e/tb o{jkBh fgnko j?.
jo/e ;z;fWsh d/ b'eK B/ fJFe dh gfoGkFk ~ nkgDh-nkgDh
;wM nB[;ko T[bhfenk j?, go pj[s/ fuzse fJFe ~ w[Zy o{g ftu d'
fe;wK ’u tzv e/ t/yd/ jB. gfjbk j? ik~Bh iK F[ZX fFZdsh fgnko,
6
fi; ftu ftnesh fe;/ d{i/ Bkb v{zx/ o{g ftu i[fVnk wfj;{;
eodk j?. FkfJoK B/ fJ; fgnko ~ nkw eoe/ dhtkBrh, nkFeh iK
fdbbrh nkfd FpdK Bkb g/F ehsk j?. fJ; wB'-;ohoe ;fEsh
ftu fgnko eoB tkfbnK tk;s/ FeshFkbh i}pksK d/ tfjD dh
;fEsh jzdh j?. nfijh ;fEsh ftu gq/wh i'V/ fJFe dh uow ;hwk ’s/
ftuod/ jB. fJe d{i/ ~ fwbD bJh gqpb sKx oZyd/ ns/
gqrNkT[Id/ jB. nkgDh j'Id-j;sh ~ shpo o{g ftu fJe-d{i/ ftu
ftbhB eoBk b'ud/ jB. T[BQK dk ;w[Zuk feodko s/ fttjko, d/jh
dhnK fWnktK, wB'ftfrnkBe gqfWnktK e/tb s/ e/tb nkgD/
gq/wh nzdo ftbhB j'D dh sKx b? e/ T[rwdhnK s/ T[¦GodhnK jB.
fwbDh iK fJ; d/ nfj;k; Bkb jeheh nB`d dh g{osh, fsqgsh s/
;zs[FNh dh gqkgsh j[zdh j?. fJ; d/ T[bN id'I fgnko gqkgsh BjhI
j[zdh sK fpojk, sVg, T[dk;h, rwh, fBokFsk torhnK GktBktK
g?dk jz[dhnK jB. ftfrnkBhnK dh ;wMdkoh j? fe fgnko-gqfWnk
d"okB wB-w;se nkgDh ftFb/FDh gj[zu si-fsnkr fdzdk j?
ns/ nkgD/ gq/wh dh F];hns d/ foDkswe gk;koK s/ n"r[DK ~
B}o nzdk} eo fdzdk j?. fit/I-fit/I gq/wh i'Vk wkBf;e s/ ;ohoe
gZXo #s/ B/V/ nkT[Idk iKdk j? sK fdwkrh gqsheowK ftu'I
soe¥ftt/e yhD j'Jh iKdk j?. fJ; d/ T[¦bN wB-w;se ftu
nfij/ gqsheow g?dk j[zd/ jB, fijV/ T[sFkj, y[Fh s/ nB`d gqdkB
eod/ jB ns/ fJ; d"okB fBokFk, T[dk;h s/ d[Zy dh fFZds xNk fdzd/
jB. ftfrnkBhnK dhnK goyK d/ f;ZfNnK nB[;ko ekw[esk s/
ik~Bh fgnko Bkb i[VhnK ftF/FskJhnK fJe d{i/ Bkb g{oh soQK
obrZv B}o nkT[IdhnK jB.
fuzseK B/ d{ih gqeko d/ fgnko ~ d';sh, ;zr-;kE iK ;KM d/
v{zx/ GoZgD tkbk fgnko wzfBnk j?. Gkt/I fJBQK foFfsnK ftu
wB[^yh nfj;k; s/ GktBktK pj[s/ shyD s/ shpo o{g ftu BjhI
nkT[IdhnK sK th fJj foFs/, ftFtk;, B/Vsk, brkU, Go';rh,
gqshpZXsk s/ fB^x dhnK GktBktK ftu ftuod/ jB. pj[s/ fuzse
fJ; fe;w d/ fgnko ~ “nkdoFtkdh” iK “;Zuk” wzBd/ jB.
wB'ftfrnkBh fgnko ~ fJe fe;w dh i}pksh gqfWnk jh
7
;wMd/ jB. i}pks, wB[^yh ;zpzXK s/ foFfsnK ~ i'V e/ oZyD tkbh
w{b fJekJh j?, fijVh nzdo{Bh wkBth gqpzXK ~ f;oidh j?. wB[^yh
f}zdrh edh th “fJeZbsk” iK “ybkn” ftu'I f;ois j'Id-j;sh
BjhI j' ;edh. e"w ftF/F d/ ;[Gkn, gqfWsh s/ gqftosh, fdFk-
fBod/F, ihtB dhnK edoK-ehwsK ns/ ;w{fje wB'ftfrnkB jh
wB[^yh wB'-ftukoK, nkdsK s/ wB[^yh wB'oEK ~ pDkT[Id/, ubkT[Id/
s/ f;oid/ jB. fJ; eoe/ wB[^y fi; ftF/F ;fGnkukoe wkj"b ftu
ihIdk-EhIdk j?, sK T[; d/ i}pks, nfj;k;, GktBktK th T[;/
;fGnkukoe wkj"b d/ w[Zb gqpzXK okjhI jh fBoXkos j[zd/ ofjzd/ jB.
fJ; bJh i}pks fJe wB'ftfrnkBe, ;wkfie s/ ;fGnkukoe
toskok pD iKdk j?. i}pks, fgnko¸fJFe dh gfjbh }o{os
j[zd/ jB.
fgnko-fJFe dh fJj E'VQh b`wh ftnkfynk fJ; bJh ehsh rJh
j? feT[Ife |}b o{gkeko dk fBek; s/ ftek; fJBQK dhnK jh ;{]w
gosK dh g/Fekoh Bkb j'fJnk. ]{p;{os n"os Bkb rZbK iK T[;
pko/ rZbK |}b d/ Fkpfde noE ;wM/ iKd/ jB. okfinK-
Ffj}kfdnK d/ fJFe-fgnko dh ;{]w s/ ebkswe g/Fekoh
irhodkoh s/ ;kwzsh :[Zr d/ FkfJoK dk wB-GkT[Idk ftFk fojk j?.
|}b ekft-o{g nkgDh ;dhnK g[okDh gozgok Bkb nZi th g{oh
fFZds Bkb i[fVnk j'fJnk j?. fJ; ftu gozgok d/ Bkb-Bkb
fJFe-fgnko d/ nkfd i[rkdh s/ w{b-wB[^yh ;o'ekoK d/ ihtzs
i}p/ Bkb i[V/ j'D dh gqfWsh s/ gqftosh i?fte o{g ’u ;w'Jh j'Jh
j?. fgnko dh eoskoh G{fwek s'I fJBeko wB[^yh j'Id s/ j'D-EhD s'I
fJBeko j?. e[bpho ;Zr{ th nkgD/ gb/m/ |}b ;zrqfj “nwB dh
x[Zrh” ftu fJ; dk GotK fJ}jko eodk j?.
|}b nkgD/ o{g-ftXkB dh eoVkJh eoe/l fJFe-fgnko,
w'j-w[jZps s/ fwZsosk dhnK ;{]wsw gosK ~ tZy-tZy nzdk} ’u
g/F eoB eoe/ ns/ gzikph |}b ftu noph, cko;h s/ T[od{
Fpdktbh dh tos'I ekoB gozgokrs ekft-o{g j?. fpBK FZe
gzikph |}b nkgDk ftb^yD s/ w"fbe w[jKdok ;Ekfgs eo u[Zeh
j?. go ni/ th T[od{-cko;h Fpd tosD/ FkfJo }o{oh ;wMd/ jB.
8
e[bpho ;Zr{ B/ th nkgDh ekft-feskp ftu ;keh-U-wneF,
;keh, w?n]kBk, t\k, i\k, ]sk, wz}o s/ B}okBk nkfd FpdK dh
tos'I ehsh j?. fB^s toshId/ fuzBQK, gqsheK, fpzpK s/ o{geK dh tos'I
d/ Bkb-Bkb ;Zr{ B/ Gkosh fwfEjk; dh tos'I ehsh j?. T[IM gzikph
|}b ’u fjzdh, ;z;fWs s/ nzro/}h FpdK dh tos'I th tX ojh j?.
e[bpho ;Zr{ dh |}b d/ gqw[Zy r[D jBL (T) w[;b;b (n) rkJ/
ikD d/ :'r j'Dk. w[;b;b |}b ’u fJe jh ftF/-t;s{ iK ihtB
d/ wjK gk;ko/ d/ fJe gZy dhnK jh ftfGzB gosK ~ fJe ftF/F
soshp ’u g/F ehsk iKdk j?. fJe gqrhse o"n s/ ;zrhse o; dh
brkskosk fJ; gqeko dh |}b dk jk;b j?. fFnoK dh soshp th
|}beko dh fFbg-;wM dk gqwkD pDdh j?. w[;b;b |}bK dh
;{uh ftu “w'I pZshnK”, “nkU o[Zy bkJhJ/”, “fijV/ b'e fBGkT[Id/
foFs/”, “i/m jkVQ fijh rowh”, “ihtB dh p; fJe' gkoh”, “j[zd/
B/ fdbdko gzikph”, “pzdk wsbph” ns/ “fdb dh i's irkJh
oZy” nkfd oZy ;ed/ jK. |}b dh gqfWsh, o{gkekoe ftF/FskJh iK
|}b d/ o{g-ftXkB pko/ e[bpho ;Zr{ dk fFno j?L
;Zr{ |}b fgnkoh b^rdh
fijVh |}b ~ rkfJnk ikJ/.
;gkN fpnkBh dh EK |}b dk fFno ebk i[rsK dh ;jkfJsk Bkb
gqGkt ~ fuo;EkJh pDkT[D dk jo ;zGt :sB eodk gqshs j'Dk
ukjhdk j?. ftnzr :[es g/Fekoh fJe ftXh j?. ftnzr ebk
e[Fbsk s/ p"fXesk dk gqwkD ns/ fJe ftF/F fFbg F?bh dh g[]sk
tos'I j?. fJ; gZy'I ;Zr{ dk fJj fFno ftukfonk ik ;edk j? L
s/o/ fdb ftu w/ok yksk pzd fgnk j? fuo s'I,
|w fwo/ e'b Bed e?F j?, w?I jK pj[s nwho.
FkfJoh ekft wB-w;se dk ;fji fBqs j?. fJ; B/ ed'I eEe
pDBk j? ns/ ed'I sKvt fJj g/F gfo;fEshnK ’s/ fBoGo eodk j?.
FkfJoh ;fji gqfWnk j?. fJj ;[o ;zrhs th j? ns/ dod dh j{e th.
eftsk ’u eth dk fB^i j[zdk th j? ns/ BjhI th. ;t? dh gSkD s/
gqrNktk th FkfJoh d/ gqekoiK ’u Fkwb jB. fJj }o{oh th j? ns/

9
jZeh th. nkU e[M fFno t/yhJ/L
s/ohnK bkgotkjhnK d/ feZb,
w/o/ g?ohI m[e ikD/ B/.
fJFe ][dk j? fJFe jh oZp j?,
oZp Bk j'o pDkfJnk ikJ/.
N[ZN e/ s?E'I ihD s'I j? woBk fpjso,
t;b bJh i/ woBk j'fJnk wo iktKrk.
s{z efjzdh uzB b? d/ w?~ w?I nkyK s{z firok eo,
fJZe fJZe sko/ T[¦go ;ZiDh s/ok Bkw fbykDk w?I.
fgnko dh gqfWsh, gqftosh s/ t/r pko/ w[;b;b |}bK “tkeJh
w/ok j[DHHHHHHHHHHHH”, “fJFe MBK fwbD/HHHHHHHHHH” ns/ “fdb B/ fJZe fJZe
|w” nkfd t/yhnK ik ;edhnK jB.
eftsk ’u fJbjkw tork e[M th BjhI j[zdk ns/ Bk jh eftsk
T[¦sodh j?. eftsk ;dk jh ;[u/s f;oiDk jz[dh j?. T[IM e'Jh
f;oiDk th nu/s iK ;[Zs/-f;ZX iK T[d/F ofjs BjhI j[zdh. jo
eftsk d/ fgS'eV ’u e'Jh t;s{, xNBk iK toskok fgnk j[zdk
ekoiFhb j[zdk j?, go jo/e xNBk ~ jo/e eth eftsk ’u BjhI
Ykb ;edk. w;bk eth dh ;wMdkoh s/ ;zt/dBk dk th j[zdk. d{i/,
;wkfie ;o'ekoK s'I ftS[zBh Fpd iK tkez;, tke xkVs ~ eftsk
jh BjhI wzfBnk ik ;edk. e[bpho ;Zr{ d/ ekft ;o'ekoK ’u ;ztkd
s/ soe dh b'Vtzdh ’s/ pb fdZsk frnk j?. nwhoh rohph ftubk
nzsol feos dh b[^Nl Gkosh b'eK dk ftnkge gZXo ’s/ nBgVQsk,
nfrnkBsk s/ nzX-ftFtk; d/ uZeoftT{ ’u c;/ j'Dkl T[BQK dk
u/sBk ;zeN dk fFeko j'Dkl Gkosh b'eK d/ w{b w[ZYb/ w;fbnK dk
nZi sZe jZb Bk j'Dkl BfFnK dh fteokbsk s/ fGnzeoskl ;dhnK
dh r[bkwh ekoB ;kv/ b'eK dk d'rbk-dzGh s/ dZp{ feodko s/
fttjko ns/ pzd/ dh tk;sftesk ~ fusoDk nkfd e[bpho ;Zr{ d/
gqw[Zy ;o'eko jB. fJBQK s'I S[ZN jkewK dh x'o w"ekgq;sh, T[BQK tZb'I
;Zsk gqkgsh bJh jo r[Bkj eoB dk vol T[BQK dh fcoe{ ik~Bh
gj[zu ns/ jkewK dk d'rbk s/ b'N{ feodko s/ ftyktk :[es
10
fttjko ;Zr{ d/ fFnoK ’u o{gwkB j[zdk j?. wkBth edoK-ehwsK d/
jZe ’u vN e/ gfjok fdzfdnK ;kvk eth fJZfSs :EkoE dhnK
MbeK th g/F eodk j?. nkU ;wekbh Gkosh :EkoE d/ e[M gk;koK
dh Mbe t/yhJ/L
s/oh jo rZb B'NK Bkb.
w/ok ;kE J/ s'NK Bkb.
e[o;h fwbdh t'NK Bkb.
t'NK b? bU B'NK Bkb.
M{m jh b[^N/ M{m jh e[ZN/,
;Zu ~ gkt/ xkj Bk e'Jh.
N[ZNh ;kJheb tkb/ ekw/ dk fSzdVk
;[gB/ eheD b? ;edk j? ekoK d/<
g?;/ d/ i? eotkT[Id/,
B/sktK B/ gkb/ b'e.
d/th dh g{ik eod/,
e[VhnK wkoB tkb/ b'e.
Xow dk BK b? i' m^rd? t'NoK,
e[o;h T[¦s/ pfj th mZrdk oj/rk.
oks dh b`pkJh tXrh ikgd?
uVQB dk ;{oi ~ u/sk G[Zb frnk.
oZi e/ u'r u[rD Bk fuVhnK
voB fe dkD/ w[Ze ikD/ B/.
s/oh jo fJe oks dhtkbh torh j?,
w/oh jo dhtkbh u[Zg u[ghsh j?.
tZY' N[Ze', ;kV' c{e', oki eo',
e?;k oki e?;h oki dh Bhsh j? <
j[D i~Bh nZrk fgZSk sZed/ BJhI,
s[oB spkjh s'o fe puDk w[Feb j?.

11
JhwkB woB dk ]sok j?,
BjhI wodh s/ p/JhwkBh j?.
;wekbh Gkosh okiBhse-nkofEe s/ ;wkfie :EkoE d/ t/r dh
gqfWsh s/ gqftosh nfijh j? fe fBokFsk T[giDh p/jZd ;[Gkfte
j?. :EkoE dh eo{osk fBokFsk T[sgzB eodh j?L
fJe fJe eoe/ N[ZN ikD/ B/.
bZrd? sko/ w[Ze ikD/ B/.
f}zdrh j[D T[dk; j' rJh J/,
]sw fwbD/ dh nk; j' rJh J/.
;wekbh Gkosh :EkoE d/ doFBK bJh w[;b;b |}b “rb dk
Y'b tikT[Dk g?Idk” t/yh ik ;edh j?. fJZfSs :EkoE dh Mbe th
t/y'L
jo tk;h w[;eKdk j't/,
n?;k Bro t;kfJnk ikJ/.
ns/ L
ekfwnK dh edo j't/ b'V j?
j'o ;[D' L
e'Jh Bk soe'I ftj{Dk ukjhd?.
g/F ftt;Ek dh ekoiFhbsk dh eo{osk jh nfijh j? fe wB[^yh
edoK-ehwsK dh rZb¥okyh ngq;zfre fijh j' rJh j?. g?;/, gdth
s/ gqf;ZXh dh d"V ;ogN d"Vd/ x'V/ s'I th s/} j?. fJ; d"V B/ wZX-
torh wB[^yh wkBf;esk ~ GNekt s/ fpyokt dh ;fEsh ’u b?
nKdk j?. ni'e/ wB[^y dh j'Dh pko/ T[od{ d/ fJe Bkwto FkfJo dk
fJe fFno j?L
;e{z nkdwh eh fe;ws BjhI j? FkfJd.
:/ d[BhnK j? iZBs BjhI j? FkfJd.
;wekb ’u Gkos ’u ni/ th nBgVQsk-nfrnkBsk s/ x'o r[ops
d/ wjK gk;ko/ ekoB tfjwK-GowK, eow-eKvK, gkyzvK, ftykt/ s/
fBokoEe g{ik-gkmK nkfd bJh }whB p/jZd ioy/} j?. fJjh }whB
12
v/o/dkoK, pkfpnK, gkyzvh ;kXK, sEkefEs iK nkg/ pD/ p?m/ ;zsK,
pqjw frnkBhnK s/ nukohnK nkfd d/ ftr;D-w"bD bJh p/jZd
;jkfJe ;kps j[zdh j?. fJj mhe j? fe fit/I-fit/I nBgVQsk,
nfrnkBsk s/ x'o r[ops dk ikb N[ZNdk ikt/rk fst/I-fst/I nzX-
ftFtk; w[Zedk ikt/rk ns/ fJ; dh EK p[ZX, ftt/e ns/ soe b?Idk
ikt/rk, Bt/I-Bt/I ftuko iBw b?Dr/. go fcbjkb pkfpnK dk
p'b-pkbk j?. fJ;/ bJh e[bpho ;Zr{ ftubk ;zt/dBFhb s/ soeFhb
FkfJo pkfpnK jZE'I G'b/-Gkb/ |ohp Gkosh b'eK dh b[^N podkFs
BjhI eo ;edk ns/ T[j nkgDh ekch f;oiD Fesh fJBQK
“pkfpnK” dk jhi-fgnk} B`rk eoB ’s/ you fdzdk j?L
wfjzrhnK ekoK uVQd/ nkg
d/D T[gd/F b``r'NK Bkb.
pkp/ m^rd/ UjBK ~
neb fiBQK dh w'Nh j?.
i'eK pD e/ b[^ND b'eK,
pkp/ fuwNkwko pV/ B/.
“pkp/ nk rJ/ B/” odh\ tkbh w[ezwb w[;b;b |}b
Gkosh¥gzikph “pkfpnK” d/ d'rb/-dzGh feodko s/ fttjko bJh
t/yh ik ;edh j?. n;b ’u Gkos ’u fJ; t/b/ gqGkth
okiBhshtkBK, T[¦u nc;oFkjK, ngokXhnK, XB-e[p/oK s/
v/o/dkoK dk fJe rZmi'V ekoiFhb j?, fijVk jo gZXo ’s/ jo EK
Gkosh |ohpK dh j'Dh Bkb fybtkV eo fojk j?. d{ih pdfe;wsh
fJj j? fe nB/eK ekoB tZ; ;w{fje s/ iE/pzde GktBk s/ Fesh
ftu ftFtk; yhD j' fojk j? ns/ fJ; dh EK fB^isk s/
ftneshtkd Gko{ j' fojk j?. tor s/ toD tzv tkb/ ;wki ftu
jo ftnesh nkgDh-nkgDh j'Id s/ gSkD dh bVkJh bV fojk j?.
;t?-e/Idfos j'D dh ;fEsh n;[oZfynsk d/ fBxko dk f;yo j?. fJ;
;fEsh ftu wB[^y i[VB dh EK fp]o fojk j?. wkBth foFfsnK ftu
nk oj/ fp]okt s/ N[ZN-GZi ns/ xN oj/ w'j-fgnko B/ foFfsnK dk
pk}koheoB eo fdZsk j?. e[bpho ;Zr{ dk FkfJo wB-w;se fJ;
13
;ko/ e[M ~ podkFs BjhI eo ;edk. fJ; bJh T[j ;Zdk fdzdk j?L
fJj j? :[Zr ftfrnkB dk, j? Bk fe m^r/ ikD dk,
pkfpnK ;kXK ~ m^rhnK s'I jNkJhJ/ d';s'!
ngtkdK d/ o{g ’u ;wkfie ;o'ekoK ~ ;wofgs e[M pkp/
ekoiFhb jB, fiBQK dk f}eo eoe/ ;Zr{ nkgD/ ;`s[fbs frnkB s/
T[;ko{ gj[zu dk ;fji gqrNktk eodk fdZ;dk j?. T[j ;jh eEB
eodk j? fe L
;zs i/ j't/ ;/tk f;zx iK ;hu/tkb,
fwbdk j? sK jh ;seko wB[^ysk dk.
e[bpho ;Zr{ dk soeFhb wB-w;se e[dos ns/ fJ; d/
nzsoht B/wK-fB:wK dh ekoiFhbsk ~ sK gqtkB eodk j?, go
T[j fe;/ gok-G"fse gow;Zsk dh j'Id s'I fJBekoh j?, fit/I L
p[Zs i/ s/ok oZp j? sK ;;sk pkjbk
fJj sK ftedk fcod? ftu pk}koK d/.
oZp dh r'be ]sok j?,
bk e/ oZyD skb/ b'e.
ns/
oZp ~ b^Gh iKd/ nZi th
b^rd/ pV/ j;kT[D/ b'e.
eftsk e/tb Fpd fFbg BjhI iK Fkpfde ebk-pk}hnK iK
Fpd ib"n BjhI j? go Bkb jh eftsk Bkjok iK GkFD th BjhI j?.
d't/I eftsk Bkb i[V/ GNekt jB. fe;/ ftF/F t;s{, xNBk iK
tosko/ ~ ;zGt Fpd fFbg s/ ekft-e[Fbsk okjhI tzfus-ftj{Dh
ns/ fbskVh-fBskDh b'ekJh d/ jZe #u o{gKsfos eoBk jh eftsk
j?. FkfJo ftF/ dh u'D s/ nkgD/ T[d/F pko/ ;[u/s j'Dk ukjhdk j?.
e'Jh th f;oiDk T[d/F ofjs BjhI j[zdh. go T[d/F g{osh ;gkN
fpnkBh iK Bkjo/pk}h ftu BjhI pdbDh ukjhdh. eftsk ftubk
;[B/jk T[gd/F s'I T[oK-T[oK ofjDk ukjhdk j?. eftsk ’u B`rk-
fuZNk T[gd/F tofis j?. fJe pkohe¥;{]w nzso pfDnk ofjDk
14
ukjhdk j?. ;[oihs gkso dk fJe fFno fJ; gq;zr ’u t/yDk pDdk
j?L
X[zd, T[dk;h, p/p;h, fJj ;G e[M fe i' uzrk BjhI,
w?I T[d? j'Dk ;dk, fJ; ftu fxo/ ofjDk BjhI.
“nwB dh x[Zrh” dk fus/ok soeFhb j? ns/ T[j frnkB dh
nkXkoh wjZssk s'I ikD{ j?. jeheh frnkBtkB s/ “fvroh”
j'bvoK ftub/ coe dk T[; ~ nfj;k; j?. fJ;/ eoe/ T[j jeheh
frnkB d/ gk;ko/ d/ jZe ’u j?. T[j eZNVsk s/ ik~B dk fto'Xh j?.
T[j wkBtsk dh fpjsoh dk nkFe j?L
nk o[ZyK d/ d[ZyV/ ;[DhJ/
BQhI sK izrb ;[Ze ikD/ B/.
ezw jh g{ik Grsh j?
J/;/ ftu fuZs bkJh oZy.
jo tosko/ fgZS/ ekoB j? yVQk
“;Zr{” jo ekoB d/ ftu ftfrnkB j?.
w?I pdbKrk d[BhnK fJe fdB, jkb/ fjzws pkeh j?,
EZe iktK iK nZe, Me iktK, J/Bk BjhI fBskDk w?I.
b'V j? ;e{b dh s/ E'V dtk]kB/ dh
rbh rbh wzdo pDkJh ikDk mhe BjhI.
nwB dh x[Zrh d/ bJh nZXh e[ w[Zm dkD/ pV/,
izr d/ pfxnkV ~ ekjs'I oikJhJ/ d';s'<
b'jVh d/ G[Zr/ ftu c[Zb/ ;[ZN', fsb th ;kV',
fGqFNkuko th ;V pb ikt/, n?;k :sB eo'.
feos s/ fwjBs dh wfjwk jo Xkofwe doFB ftu rkJh rJh j?,
go ;wkfie gZXo ’s/ feos dh p/edoh dh ;kv/ d/F Bkb'I tZvh
T[dkjoD fejVh j' ;edh j?< feos s/ fwjBs ’u wB[^y dh ;t?
fJZSk p/jZd }o{oh j?. feos s/ pzX{nk w}d{oh ’u nzso }o{o eoBk
ukjhdk j?. feos eoBh }o{oh j?, go feos dh okyh T[; s'I fes/
tZX }o{oh j?. ;Zr{ dh fJZSk j?L
15
feosh vZpk o'Nh tkbk b? fB^s ezw ~ ikt/,
fB^s jh E?bk Go fbnkt/, n?;k :sB eo'.
gzikph d/ f;ow"o FkfJo ;[oihs gkso d/ fJe ;[uofus fFno ~
nkXko pDk e/ fNZgDh eofdnK e[bpho ;Zr{ fJe fFno f;oidk j?L
BQ/ok p/Fe io/ Bk io/ ;Zu ej'
FwQkdkB dhnK ohMK ihIdhnK oZfynk i/!
nfijh ekfte fNZgDh ;ztkd dk fJe o{g j?. e[Zb fwbk e/ ;Zr{ dk
fJj gb/mk |}b ;zrqfj wB[^yh edoK-ehwsK dh okyh eodkl
nwB-FKsh dk ;[B/jk fdzdk ns/ ;zy/g ’u wkBtsk B/ i' nZi sZe
;[ji f;ofink j?, T[; d/ jZe ’u yb'sk gqshs j[zdk j?. T[¦sw
ekft¥;kfjs d/ r[DK ’s/ nkXkfos ns/ T[BQK dk nB[;oD s/
gqrNktk eod/ fJ; |}b ;zrqfj ~ ih-nkfJnK efjDk ;kvk
;kfonK dk \o} pDdk j?.

nB{g f;zx (vkH)


;hBhno whs gqXkB
gzikph ;kfjs nekvwh
b[fXnkDk

16
;Zr{ j'oK dk feodko, eko-ftjko s/
T[BQK d/ ;o'eko
;qh e[bpho f;zx ;Zr{ d/ ihtB Yzr ftu fJe moQzwk, Xhoi, ;po
;zs'y s/ ;fjisk d/yh ik ;edh j?. Xhwh s/ fBozso ukb Bkb s[o/
ofjDk T[; dh nkds BjhI ;r'I ;[Gkn pD u[Zek j?. ni'eh so}/-
f}zdrh ’u i' nDukjh s/ s/}h j? T[; s'I T[;B/ ;[u/s iK nu/s y[d ~
pj[s jh puk e/ oZfynk j'fJnk j?. w/oh iku/ jEbk |}b ;zrqfj d/oh
Bkb gqekfFs j'D dk fJj th fJe gqw[Zy ekoB j?. ;k~ gzikph b/yeK
ebwekoK ~ gsk jh j? fe ;kvk ofunk Bo'nk ;kfjs th fe;/
eko'pkoh gzikph gqekFe B/ ;kE'I g?;/ bJ/ fpBK gqekfFs BjhI eoBk.
fonkbNh fwbD dh nk; sK fpbe[b jh BjhI ehsh ik ;edh. go
;kv/ nihi tho ;Zr{ ’u fJzBk dw, fJzBh XkfJnK fuo'eh j? ;h fe T[j
nkgDh ekft ouBk ~ fJe ]{p;{os g[;se dk o{gkeko d/ ;edk.
go T[; B/ Xhoi s/ ;po ;zs'y jh oZfynk. T[j wZmh-wZmh ukb/ uZbdk
fojk, ebw ubkT[Idk fojk. nkyo T[jd/ ;po ;zs'y ~ cb g? frnk
j?. vkH nB{g f;zx j'oK dh gq/oBk dk ;dek ;kv/ nih} tho B/
nkgDh |}b gNkoh dk w{zj gzikph gkmeK bJh y'bQ fdZsk j?. w/o/
bJh fJj jkofde y[Fh wfj;{; eoB ns/ fJ; y[Fh dk fJ}jko eoB
dk fJe ;[nt;o j?.
;qh e[bpho ;Zr{ Bkb w/oh gfjbh ikD-gSkD ;kvh ;Gk gzikph
b'e fbykoh wzu Bkb w/o/ i[VB d/ ;pZp j'Jh. fJj d' djkfenK s'I th
gfjbK dh rZb j?. ;Gk d/ w?Ipo pDB dk pVk ukn ;h. ;Gk d/ iBob
;eZso vkH nB{g f;zx w?~ ;Zr{ j'oK ~ ;Gk d[nkok oZyh rJh whfNzr
pko/ dZ;D G/id/. fJBQK d/ ;Zr{ FNfozr jkT{;-ew-n?;HNhHvhH ;?INo
’s/ iKdk. fJBQK ~ g{oh o[uh Bkb ezw ’u b^rk t/ydk. fco th fJj w?~
rkjeK ~ tDiD d/ Bkb-Bkb ;wK fdzd/. w/ok th :sB j[zdk fe
eko'pkoh ;ZiD dk f}nkdk ;wK b?Dk :'r BjhI. w?~ gsk b^rk fe
fJj n?bHnkJhH ;hH dk ezw th eod/ jB. fJBQK dh gq/oBk ns/ nkgDh
17
nzsoht gq/oBk dk ;dek w?I nkgD/ BK dk phwk eokfJnk. fJBQK w/oh
nkwdB s/ wkfJe jkbs d/ w[skpe w/ok thj ;kb dh ntXh tkbk
wBh p?e gkfb;h ;fjs phwk ehsk fi; dk w?~ ekch bkG j'fJnk.
phw/ dh feFs d/D d/ ;pZp fJBQK d/ xo th nkT[D-ikD pfDnk.
fJBQK dh T[dw s/ ;zxoF Gog{o so}-J/-f}zdrh ns/ fJBQK dk uzrk
gotkfoe wkj"b w?~ uzrk b^rk. fJBQK dh nkgD/ tZv/ Gok Bkb
fJe;[osk ns/ fJBQK dk nkgD/ wksk-fgsk dk Gog{o ;fseko eoBk
th w?~ uzrk b^rdk j?. w/ok fJj wzBDk j? fe ebweko, ;kfjseko,
eth, b/ye dk i/eo ihtB th uzrk j? sK ;'B/ ’s/ ;[jkr/ tkbh rZb
j' fB^pVdh j?. fJj rZb tZyoh j? fe uzr/ ihtB dh th e'Jh fJe
;gFN e;"Nh BjhI j?. jo fe;/ dk f}zdrh gqsh nkgDk B}ohnk j'
;edk j?.
;Zr{ j'ohI fJe ;kfjs o;hJ/ th jB go fJj gzikph ;kfjs d/ fJe
;[u/s s/ ;ir gkme jB. fJj uzr/ s/ Bo'J/ ;kfjs dh ;dk Gkb ’u
ofjzd/ jB ns/ ;Gk dh whfNzr ’u ed/ edkJhI Gkt/I Bk nk ;eD go
;kfjs gVQB tk;s/ fit/I-fet/I ;wK eZY jh b?Id/ jB. soeFhbK
dhnK ;wki ~ irkT[D s/ G/yh pkfpnK s'I S[vkT[D dhnK ]poK s/
fog'oN fJj f;o\ gVQd/ jh BjhI ;r'I T[BQK dk v{zxk nfXn?B eod/
jB. soeFhb ftukoXkok dhnK g[;seK s/ gfsqektK fJj Bk f;o\
y[d gVQd/ jB ;r'I T[BQK ftubk Ehw s/ ;[B/jk nkgD/ Bkb w/b-
w[bkeks eoB tkfbnK Bkb th ;KMk eod/ jB. fJt/I w?~ b^rdk j?
fe fit/I fJj soeFhb bfjo d/ fJe ;t?fJZSe eowh j'D. G'bh
b'ekJh dk p/feoeh Bkb wkfJe, ;ohfoe, wkBf;e s/ j'o eJh gqeko
dk F'FD eoB tkb/ pkfpnK fto[ZX ;Zr{ j'oK dh fxoDk pVh fsZyh j?.
jZEb/ |}b ;zrqfj ’u fJ; gZy'I eJh |}bK ns/ e[M |}bK d/ u'Dt/I
fFno gVQ/ ik ;ed/ jB.
|}b i' \ko;h T[od{ GkFktK s'I nkJh fJe ftXk j? fJ; ~
gzikph GkFk B/ T[¦u/-;[Zu/ ;B/j s/ w'j Bkb ngDkfJnk j?. gzikph
|}bekoK d/ Got/I isBK dk ;dek gzikph |}b B/ pj[s ftek;
ehsk j? yk; eoe/ ;wkie ;fGnkukoe ;o'ekoK ~ |}bK ’u fbnk
e/ fJ; d/ ftF/-y/so ~ pj[s w'ebk, b'e-efbnkDekoh s/ noE
18
Gog{o pDk fdZsk j?. bfjzd/ ns/ uVQd/ d'BK gzikpK ftu pj[s uzrh
|}b ouD tkb/ |}br'¥|}beko jB. nkgD/ ihtB-ekb ftu
;kX{ f;zx jwdod B/ |}b ~ fJzBK T[Gkfonk fe fJj j'o ekft-
ftXktK ~ fgZS/ SZvdh B}o nkT[D b^rh. nZi |}b ;kfjs-
;wkrwK dh ;G s'I tZX b'efgq: ftXk dk wkD-;BwkB nkgDh M'bh
g[nk u[Zeh j?. fJj rZb tZyoh j? fe |}b d/ BK ’s/ w/o/ fij/ euxoV
s/ f;yKdo{ f;oc s[epzdh fijh th eo oj/ jB. don;b |}b
fpnkB dh pj[s T[¦uh f]nkb T[Gkoh, ebgBk, f]nkb dh v{zxkJh s/
yk; ndkfJrh dh wzr eodh j? i' u'Dt/I |}bekoK ~ jh B;hp j[zdh
j? i' nkgD/ fFnoK ~ wKiD, ;[nkoB s/ uwekT[D tk;s/ eoVh s/
fBozso xkbDk xkbd/ jB, fijV/ g{otekbh s/ ;wekbh |}bekoK
dhnK feosK ~ v{zxkJh Bkb gVQd/ ;[Dd/ jB go nkgDh w"fbesk
gqsh th p/jZd ;[u/s s/ ;zt/dBFhb ofjzd/ jB. ;qh e[bpho ;Zr{ ftu
w?~ nfij/ r[DK d/ ;zuko-;wkt/F dk xZN'-xZN Mbekok }o{o fdZ;dk
j?. ;kv/ nkgD/ ;kfjse feosK dh ouBk gZy'I nfs ioy/} pNkb/ ’u
doiBK uzr/ gzikph |}beko ;[DB gVQB ’u nKd/ oj/ jB i' fJ;
okj ’s/ s[o/ iKd/ wz}bK jk;b eo oj/ jB. i/eo pkeh r[Z;k Bk eo
b?D sK T[dkjoD ti'I w?~ ;[bskB Gkohs, i;tzs jK; ns/ vkH
oftzdo j'oK d/ fFno p/jZd ft;wkd gqdkB eod/ jB, io{o j'oK ~ th
eod/ j'Dr/. nfij/ gzikph |}bekoK B/ jh gzikph |}b ~ cko;h
T[od{ dh }bc, ;[okjh, ;keh, g?wkB/ nkfd Bkb Goh Fpdktbh-
fpzpktbh s'I pj[s jZd se nk}kd eokfJnk j? go cko;h T[od{ dh
Bk}[e fpnkBh s/ nkd ndkfJrh dk fJBQK ~ ;[u/s f]nkb s/ fFZds
Gfonk nfj;k; j?. gzikph |}b nZi eth dopkoK s/ ;kfjse
;wkrwK dh g;zdhdk tzBrh d/ o{g ’u ;op gqtkfBs j?. fJj j[D
Fkjh dopkoK dk fFzrko sK BjhI feT[Ife nZi }wkBK jh b'eszso dk
j? go ;kfjs o;hnK d/ fdbK dh XVeB s/ okDh }o{o j?. w/oh ;ko/
uzr/ gzikph |}bekoK ~ jkofde ;bkw j?. ‘nwB dh x[Zrh’ Gkt/I
;Zr{ j'oK dk gb/mk |}b ;zrqfj j? go fJ; ’u gqekfFs |}bK ;kv/
fJ; j'Djko tho dh fpjso s/ b'e efbnkDekoh B}o, nrKjtX{
;wkfie ;'u, e"wh u/sBK, wkBtsktkdh fdqFNh, okiBhfse
u/sBsk, ;k\ ;[Eoh ;dkukoe gj[ 19zu tkbh fJZe' ;w/I ;[Xkotkdh ns/
fJBebkph ftukoXkok dh ekch GothI Fw{bhns dk nks-gsk
fdzdhnK jB. ;kvk ebweko ;zs pbpho f;zx ;hIu/tkb ns/ pkpk
;/tk f;zx yv{o ;kfjp tkfbnK d/ wkBt efbnkDekoh s/ yk; eoe/
tksktoD ;zGkb fjs ehs/ wjkB ekoiK dh w[es ezm Bkb gqFz;k
eofdnK fJe ;[B/jk fdzdk ikgdk j? fe ;jh noEK ftu ;zs dk
nfijk th b'e-efbnkDekoh feodko ftjko j'Dk ukjhdk j?, i/eo
s[;hI ;zs pkDk gfjBd/ j' sK s[jkv/ eow, s[jkv/ nwb ;wkfie
p[okJhnK s/ nbkwsK ~ d{o eoB ’u m'; fjZ;k gkT[D tkb/ j'D/
ukjhd/ jB. ;Zuw[u i/eo ;kv/ gzikp ’u ;?IeV/ j}koK ;zs pkp/ ;wki
;[Xko dk ekoi nkgD/ f}zw/ b?D, nkgD/ b'e-b'N{ feodko ftjko
goQ/ trkj wkoB sK gzikp dh ekfJnk ebg dh, yV's dk fFeko j'
u[Zeh ftek; s'o nZr/ s[o ;edh j?. n;b ’u gzikp d/ b'e ;zs pkt/
d/ fgZS/ b^rd/ jB, fJj rZb fJBQK dh wkBf;esk ’u j?. fJj f]nkb
t?;/ w/ok nkgDk j?, e[bpho ;Zr{ j'oK dk BjhIl T[BQK d/ nu/s wB ’u
fJ; dk nzF wkso Gkt/I j't/. ;Zr{ j'oK d[nkok ouhnK |}bK d/
doiBK fFno fJzB/ gqGktekoh s/ ekonkwd f;ZX j' ;eD dh
;zGktBk oZyd/ jB fe fJj gfjbK jh Gb/ gk;/ s[oB tkfbnK ~ j'o
gqgZesk Bkb s[o/ ofjD tk;s/ ;jkfJe ns/ ihtB-gzX ’s/ nNe
u[ZfenK ~ w[V s[o g?D tk;s/ gq/oe f;ZX j' ;ed/ jB. do}Bk fFno
;e{bK ekbiK d/ njkfsnK ns/ ebk; o{wK ’u w'N/, ;kc ;[Eo/ s/
;[jDh soQK fby/ nZyoK d/ wkfXnw Bkb ftfdnkoEh tor ~ ;[u/s
eoB s/ ;wkfie s/ e"wh ekoiK Bkb i[VB dh gq/oBk d/ ;de/ jB. w?I
nkgD/ fJ; pj[s j'Djko nih} tho d/ fJ; gb/m/ |}b ;zrqfj ~
jkofde ][Fnkwdhd nkydk jK.

;[fozdo f;zx fBwkDk


iBob ;eZso
gzikph b'e fbykoh wzu
pNkbk.
88727-35111

20
|}b

N[ZN/ Bk ;ztkd pfj e/ rZb eohJ/


w[Ze i{ tkd fttkd pfj e/ rZb eohJ/.

|?oK nky/ M[Zrk u"V eokJhJ/ Bk


Bk j'JhJ/ popkd pfj e/ rZb eohJ/.

jo w[Feb dk jZb th e'Jh j[zdk j?


eohJ/ jZb Jhikd pfj e/ rZb eohJ/.

fJZe' B{o s'I T[gi/ sK MrVk ekjdk


fJZe' ;G dh iks pfj e/ rZb eohJ/.

J/Xo UXo fdb eo'VK eod/ B/


fJZe' jh cfonkd pfj e/ rZb eohJ/.

B\os tkbhnK g[ZN ;[ozrK Xosh #u'I


fgnko dh gkJhJ/ ]kd pfj e/ rZb eohJ/.

nwB ;[B/jk d/t/ i' FkfJo, b/ye


T[;~ d/JhJ/ dkd pfj e/ rZb eohJ/.

–—

21
|}b (r[ioks d/ dzfrnK ’s/)

d/F d/ oky/ ftuoD tKr b[N/fonK d/


o'tDjko/ b^rd/ w[Zy pB/fonK d/.

oki Xow ~ G[Zb p?m/ t/y' oki/


o"FBh tkfbnK ~ vo g? rJ/ B/QfonK d/.

;{oi sZe sZe Fow;ko j'Jh iKdk j?


;{oitzFh eoB fFeko pN/fonK d/.

;oekoh Ffj ;G ~ F/o pDk d/Idh


feZ;/ ;G ~ gs? fJBQK d/ i/fonK d/.

e[Zbh r[Zbh i[Zbh BjhI fwb/rk okw


vZeo/ eo fdU pZfunK, p[ZfYnK m/fonK d/.

BkfJv{ wwsk FKsk u[Zgh tZN rJ/


N[Zeop'u fJj pD rJ/ pZ; pB/fonK d/.

T[m' itkB' jzGbk wko' gqD eo'


oki Gkr Bk d/Dk jZE b[N/fonK d/.

–—

22
|}b

tfjwK s/ gkyzvK d/ ftu ro foj?


t/y' pzdk nkgD/ oZp s'I vo foj?.

][d pDk e/ fwZNh rko/ d/ GtB


ftu dbQhiK wZE/ y[d orV foj?.

tos/ c?e;, ;?¦b c'B ezfgT{NoK


Bkb/ f;id/ uzB ;{oi ~ eo foj?.

i'sFh fpbe[b Fow eodk BjhI


okFhcb bJh tos ezfgT{No foj?.

fJfsjk; fe fwfEjk; dZ;/ G/d Bk


goukoe d"bs bJh N/gK Go foj?.

gZEo ;ZgK rT{nK g{i/ oks fdB


wkBtsk bJh co}K s'I eso foj?.

sKfsqeK s/ ;[nkwhnK dh y[ZbQh g'b


M{m B/ woBk ;h nk]o wo foj?.

–—

23
|}b

;[Zuh :ko dh :koh j?


J/j' n;b ][wkoh j?.

fJFe t\k s/ fwZsosk


tZ; Bk jkoh-;koh j?.

pkp/ nk rJ/ ;kv/ fgzv


b[^ND dh fsnkoh j?.

d[ZX ftu eh j? gsk BjhI


fezM ejhJ/ r[Dekoh j?.

nZi N[fon? e'Jh eZbQ N[o i{


nkgDh nkgDh tkoh j?.

o[ZyK d/ ;zr fwZsosk


Bkb wB[^ysk :koh j?.

T[j w[Feb fezi jZb j' i{


fi;~ Ffj ;oekoh j?.

–—

24
|}b

eo' c/o jhbk eo' c/o ukok


fwb/rh jK wz}b fwb/rk feBkok.

T[r ikt/rh nkg/ sbhnK #s/ ;o;'I


jE/bh dh fjzws dk wzB e/ fJFkok.

s[o/ nkU eZb/ i/ BjhI ;kE e'Jh


;jkok pD' ][d Bk b^G' ;jkok.

t/jVk ;h ;KMk ezv/ feE'I nkJ/


fe;dk e;{o j? fJj, j? fe;dk ekok.

fco d[BhnK ;koh b^rh w?~ e"Vh


sZfenk fso/ B?DhI fJe jzM{ ykok.

yVQ d' e[ gb j'o ;ZiDk w?I sZe bK


eh j? Go';k fwb/I ed d[pkok.

;wK nk foj? fco w[jZps oj/rh


fe B\os fdbK #u'I eo/rh feBkok.

–—

25
|}b

b`whnK ekbhnK ;VeK g?Ivk w[Zedk BJhI


wz}b Ujh gkT{ fijVk o[edk BJhI.

uzB s/ sko/ MZN pdbh ftu b[e iKd/


ufVQnk ;{oi E'VQh ehs/ b[edk BJhI.

w[esh dk okj dZ;D tkb/ pkjb/ B/


e'b fe;/ fJbki ni/ go G[Zy dk BJhI.

oZp ~ fgnko eoB dk dktk eod/ ;G


w?~ b^fGnk nZi sZe :ko wB[^y dk BJhI.

|wK s/ dodK fdb ftu v/o/ bkJ/ B/


gsk fmekDk nZi sZe feXo/ ;[y dk BJhI.

–—

26
|}b

s/oh jo rZb B'NK Bkb


w/ok ;kE J/ s'NK Bkb.

fuVh fbnkt/ wfjzrk u'r


tzv e/ ykt/ p'NK Bkb.

wfjzrhnK ekoK uVQd/ nkg


d/D T[gd/F b`r'NK Bkb.

dko{ BjhI phwkoh j?


edh Bk bkthI j'mK Bkb.

e[o;h fwbdh t'NK Bkb


t'NK b? bU B'NK Bkb.

–—

27
|}b

fuZNh uVQh ;t/o fe t/bk ikrD dk


j'o Bk bkt' d/o fe t/bk ikrD dk.

o'e' e'Jh nZi itkBh o[VQ uZbh


BfFnK B/ bJh x/o fe t/bk ikrD dk.

nZi j? i' T[j Gbe/ eZbQ j' ikt/rk


nZi Bk nkT{ c/o fe t/bk ikrD dk.

s/oh feos ~ b[^ND d/ bJh ekjb/ B/


pkp/ fuwNk-c/o fe t/bk ikrD dk.

J/v} dk j? ]sok |bsh wfjzrh j?


Bk gSskT[Dk c/o fe t/bk ikrD dk.

–—

28
|}b

fi;d/ g/N Bk o'Nh j?


T[; bJh jo rZb y'Nh j?.

Nhuo BJhI uotkjk j?


fi;d/ jZE ftu ;'Nh j?.

oj' ikrd/ ;"Dk Bk


g[b;-u'o dh i'Nh j?.

Bk s;eo Bk B/sk jK
w/oh fe;ws y'Nh j?.

pkp/ m^rd/ UjBK ~


neb fiBQK dh w'Nh j?.

nZi b[N/ok i/s{ j?


uko/ gk;/ b'Nh j?.

–—

29
|}b

pzdk pzdk i/ pD/ fJB;kB j?


pzdk pzdk Bk pD/ F?skB j?.

wkfJnk ~ BkrD efj G`vh ik foj?


ihjd/ bJh wkfJnk n;b GrtkB j?.

cZN/ T[¦s/ fby fbnk pkp/ dk BK


EZb/ ubdh b[^N dh d[ekB j?.

G/yhnK, ;kXK d/ gZb/ e[M BjhI


u'b/ nzdo u'o j? p/JhwkB j?.

G{s gq/sK o{jK dh e'Jh j'Id Bk


fJj BjhI ;Zu i' wzBdk BkdkB j?.

jo tosko/ fgZS/ ekoB j? yVQk


@;Zr{# jo ekoB d/ ftu ftfrnkB j?.

–—

30
|}b

n;K B/ fgnko ;h ehsk s/oh fJZe T[; t\k pdb/


eoKr/ e[M th BJhI n?go edh s/oh i\k pdb/.

j? X{znK X{znK w/o/ Ffjo dh jo fJe rbh nzdo


jfoe fdb J/jh ukj[zdk j? fe S/sh fJj jtk pdb/.

pdbd/ o'} ofjzd/ ;keh-U-wneF n;K t/y/


j? ofjzdk w?n]kBk Ujh Bk e'Jh g?wkBk pdb/.

j? B]o/pk} w/ok :ko ed/ o[Z;dk ed/ wzBd?


gsk BJhI eh ;{ woih i' fgnk gb gb ;bkj pdb/.

;dk n]pko d/ w[Zy gzB/ dh sk;ho fJe ofjzdh


;dk xNBktK Ujh B/ fwsh pdb/ irQk pdb/.

s{z ekjdk j?I ][dk s{z uko/ gk;/ c?bkJh B\os


iK s/ok fJj ubB pdb/ d[nk j? iK ][dk pdb/.

–—

31
|}b

e"w ~ e'Jh jb{Dk ukjhd?


d/F tX e/ j't/ d{Dk ukjhd?.

ukjhd? B/sk jfoe JhwkBdko


p/JhwkB ezfvnK #s/ X{jDk ukjhd?.

ekfwnK dh edo j't/ b'V j?


feosh d/ g?oK ~ S{jDk ukjhd?.

eZNVsk d[BhnK s'I w[ZeDh ukjhdh


pD f;oc fJB;kB ihT{Dk ukjhd?.

tfjwK s/ gkyzvK dh e[M b'V Bk


e'Jh Bk soe'I ftj{Dk ukjhd?.

–—

32
|}b

nkFe j'D d/ Bks/ ;G e[M s/ok jkb sK ikDk w?I


n?go w?I eh eo ;edk jK p/Fe o'r gSkDK w?I.

m/v/ yk yk J/E'I sZe sK g[Zfink jK go o[fenk BjhI


;kEh e'Jh ;jkok th BjhI fezBh d{o j? ikDk w?I.

s{z efjzdh uzB b? d/ w?~ w?I nkyK s{z firok eo


fJZe fJZe sko/ T[go ;ZiDh s/ok Bkw fbykDk w?I.

fJj jkbks-J/-p/o'}rkoh fJj nkbw p/ekoh dk


f}zdk-fdbh ed/ Bk SZvK gkgh pVk g[okDk w?I.

gqhs ;[B/jVk ;G ~ d/Dk fgnko jh tzvDk jo gk;/


fJj ezw j? e[bpho d/ f}zw/ fJj' co} fBGkDk w?I.

w?I pdbKrk d[BhnK fJe fdB jkb/ fjzws pkeh j?


EZe iktK iK nZe, Me iktK J/Bk BjhI fBskDk w?I.

–—

33
|}b

fJe fdb fJe fdb po ikBh j?


pkeh fJj d[BhnK \kBh j?.

w?I sK s/o/ #s/ wfonk ;K


fco f}zdk jK j?okBh j?.

w?I thjthI ;dh dk nkFe jK


s{z fJZehthI dk ikBh j?I.

edoK s/ ehwsK pdbdhnK


Bk pdb/ fgnko bk;kBh j?.

JhwkB woB dk ]sok j?


BjhI wodh s/ p/-JhwkBh j?.

–—

34
|}b

s/ok w/ok fgnko ;h fJe jkd;k


s?~ e[M BJhI :kd w?I BJhI G[Zfbnk.

ezBK d/ ftu jo fe;/ d/ T[IrbK


fe; ~ j'D?I w/o/ fJ; |w dk gsk.

uko/ gk;/ u[Zg Bk e'Jh e[;edk


w/o/ X[yd/ fdb dk X{znk c?fbnk.

oks dh b`pkJh tXrh ikgd?


uVQB dk ;{oi ~ u/sk G[Zb frnk.

j[D th fdb ftu s/oh jh s;tho j?


G[Zb iK< d;s{o fJj BjhI fJFe dk.

–—

35
|}b

J/dK w?~ :kdK ftu fsoh :kd ;skT[Idh w/o/ :ko!


fe w[V BhIdo B?DK tZb Bk c/ok gkT[Idh w/o/ :ko!

p'sb ftubh bkb goh ~ o'} B^u e/ ghIdk s{z


oZi oZi e/ fco p'sb s?~ nkg BukT[Idh w/o/ :ko!

eh e;{o J/ p'sb dk i/ j'F rtkT[Idh eh j'fJnk<


;Zu sK j? fe e"V/ ;Zu ~ pkjo fbnkT[Idh w/o/ :ko!

w/ok p'Mk ]kbh ;h s{z w?~ fwbD'I ;zrdk ;?I


i/p Goh s'I Y[Ze Y[Ze pfjD'I Fow Bk nkT[Idh w/o/ :ko!

nkFe jK go fJ; y/so ftu w/oh feXo/ g[ZS BjhI


p/o'}|koh jh gJh w/oh edo xNkT[Idh w/o/ :ko!

–—

36
|}b

wkoh ikDk pzd/ wotkJh ikDk mhe BjhI


bkFK T[¦s/ e[o;h fNekJh ikDk mhe BjhI.

mhe y[F ofjDk ns/ oZyDk th j'o;hI


d[yhnK ~ j'o th d[ykJh ikDk mhe BjhI.

ihIfdnK tv/fonK dh ;/tk ;KG G[Zb e/


w[ofdnK im/fonK wBkJh ikDk mhe BjhI.

w"s fJe BhId r{VQh fi;dh fe ikr BJhI


w"s'I pkd eh j? vokJh ikDk mhe BjhI.

okw wzB', nZbk wzB' wo}h j? nkg dh


xo Ykj e/ d{;ok pDkJh ikDk mhe BjhI.

eZmk eo' p?Ie Go' E'~ e"D vZedk


feosh dk jZe wko ykJh ikDk mhe BjhI.

b'V j? ;e{b dh s/ E'V dtk]kB/ dh


rbh rbh wzdo pDkJh ikDk mhe BjhI.

–—

37
|}b

fJe fJe eoe/ N[ZN ikD/ B/


bZrd? sko/ w[Ze ikD/ B/.

s/ohnK bkgotkjhnK d/ feZb


w/o/ g?ohI m[^e ikD/ B/.

nk o[ZyK d/ d[ZyV/ ;[DhJ/


BQhI sK izrb ;[Ze ikD/ B/.

oZi e/ u'r u[rD Bk fuVhnK


voB fe dkD/ w[Ze ikD/ B/.

@;Zr{# s/o/ ezw Bh w[ZeD/


dw fe;/ dw w[Ze ikD/ B/.

–—

38
|}b

eh gsk ;h fB^s Bt/I d[Zy ;j/rk


fJj ftukok fdb go/FK oj/rk.

BthI ;dh B/ uVQBk ;h ;' uVQ rJh


pzd/ ftu j?tkB ;h i' oj/rk.

d[ZX fuZNh X[zd ftu fe;~ gsk


}[bw ekbk x'o fe; #s/ Yj/rk.

;kVd? i' ;[ZfsnK ftu rZvhnK


Ujh wkBt y[d ~ Xowh ej/rk.

Xow dk BK b? i' m^rd? t'NoK


e[o;h T[¦s/ pfj th m^rdk oj/rk.

n?Nwh pzpK d/ o"b/ oZg/ ftu


G[Zy |ohph T[¦s/ godk oj/rk.

–—

39
|}b

nkU sbhnK #s/ irkJhJ/ w'I pZshnK


bhe'I gko ftyktD ikJhJ/ w'I pZshnK.

tkjr/ T[s/ d'jhI gk;hI ir ojhnK


nkU ob fwb t/yD ikJhJ/ w'I pZshnK.

d{i/ gk;/ fJzi ;ztkd ~ F[o{ eo'


nkU t/yhJ/ ns/ ftykJhJ/ w'I pZshnK.

i' B/sk fB^s nZr T[rbd/ ofjzd/ B/


T[jBhI th nZi t/yD bkJhJ/ w'I pZshnK.

;k~ nk; fe B\os ;V pb ikt/rh


nk; dhnK Bk ed/ p[MkJhJ/ w'I pZshnK.

u"dK gzdoK #r;s wBkJhJ/ ob fwb e/


dhtkbh d/ tKr irkJhJ/ w'I pZshnK.

ihn eod? fwN ikJhJ/ fgnko w[jZps s'I


tkjr/ bJh n;hI y[d pD ikJhJ/ w'I pZshnK.

–—

40
|}b

;ko/ iZr ~ skoB pkp/ nk rJ/ B/


;G d/ eki ;tkoB pkp/ nk rJ/ B/.

pkfpnK d/ tkjtk jh u'i fBokb/ B/


fJzvhnk s/ ed/ \koB pkp/ nk rJ/ B/.

pkp/ nZi ebQ wfjzrhnK ekoK uVQd/ B/


;[zdo tZid/ jkoB pkp/ nk rJ/ B/.

fJj BkrD j? efjzd/ Bkb BjhI ikDh


wkfJnk gJ/ vekoB pkp/ nk rJ/ B/.

feosh d/ xo fwjBseF d/ p'M/ #s/


fB^s fB^s vkek wkoB pkp/ nk rJ/ B/.

jZEhI GzB e/ eZy th d'jok eod/ BJhI


jZe b'eK dk wkoB pkp/ nk rJ/ B/.

w[esh fe;/ ~ ;[or fe;/ ~ d/Id/ B/


nBgVQ i{B ;tkoB pkp/ nk rJ/ B/.

BjhI ;"odk @;Zr{# fe;/ dk pkfpnK s'I


nkgDk p[Zsk ;koB pkp/ nk rJ/ B/.

–—

41
|}b

nZi d[FwD J/dK fwbd/ B/


fiT[I d';s ;kv/ fdb d/ B/.

ihj~ ukj[zd/ jK T[j bZGdk Bk


ihjs'I pud/ jK T[j fwbd/ B/.

jo fJe fJe d{i/ s'I w[Ffeb


T[Ii pj[s jh okj wzf}b d/ B/.

eo rJ/ Uj esb B/ eJhnK dk


jZE ykbh T[Ii ekfsb d/ B/.

y"o/ p/Vh pzB/ bZr ikt/


nk;ko fdZ;D ;kfjb d/ B/.

–—

42
|}b

f}zdrh j[D T[dk; j' rJh J/


]sw fwbD/ dh nk; j' rJh J/.

y[Fh fBebh fdb d/ ]kB/ #u'I


ed'I dh ;[ortk; j' rJh J/.

w;sh T[v rJh j[D itkBh dh


T[wo ykbh frbk; j' rJh J/.

j[D sK @;Zr{# ;}k }o{o fwb{


]sk s?E'I i' ]k; j' rJh J/.

–—

43
|}b

B?DhI T[so/ jzM{ tfjzd/ tfjzd/ oj/


n?go s[;K i' efjDk ;h T[j efjzd/ oj/.

;kvh j'Id ~ s[;K ed/ Bk wzfBnk ;h


ewb/ n;hI jK oZp oZp s?~ efjzd/ oj/.

UBh nkeV j'o s[jkvh tXdh rJh ;h


n;hI ;K fizB/ do s/o/ #s/ Yfjzd/ oj/.

;kE'I B p/fJB;k\h Bk j[D ;fj j[zdh


pj[s jK s/o/ }[bw }kbwk ;fjzd/ oj/.

@;Zr{# nZi wsbp ~ ih ih eod/ B/


eZbQ sheo ;B i' s/o/ ;zr yfjzd/ oj/.

–—

44
|}b

tkeJh w/ok j[D |[}kok BJhI j[zdk.


fJFe/ dk fiuo ;jkok BJhI j[zdk.

;wMKrk w?I eh s/o/ fJ; fdb ~


B?DK dk i/eo fJFkok BJhI j[zdk.

fpojk fpBK fJFe gZedk BjhI j?


fpBK |w fgnko eokok BJhI j[zdk.

w?I eh eoK d/o UBh fJj s{z dZ;


id'I she s/ok dhdkok BjhI jz[dk.

o[Z; e/ i/ :ko |?o ;zr jZ;d?


fe;/ ~ th fJj sK rtkok BjhI jz[dk.

–—

45
|}b

nkFe Bk n}wkfJnk ikJ/.


fdb Bk j'o d[ykfJnk ikJ/.

fJFe ][dk j? fJFe jh oZp j?


oZp Bk j'o pDkfJnk ikJ/.

;ko/ |w nZi |bs Bk eohJ/


eZbQ bJh e[M pukfJnk ikJ/.

jo tk;h w[;eKdk j't/


n?;k Bro t;kfJnk ikJ/.

@;Zr{# |}b fgnkoh bZrdh


fijVh |}b ~ rkfJnk ikJ/.

–—

46
|}b

s/oh fsoSh B}o uzdoh iKdh ;hBk uho


fco th f}zdk jK w?I j[D sZe fdb dk J/Bk pho.

s/o/ fdb ftu w/ok yksk pzd fgnk j? fuo s'I


|w fwo/ e'b Bed e?F j?, w?I jK pj[s nwho.

g"g fwT{f}e o"e fwT{f}e dk o"bk j? tkX{


;Z;h, fwoik Bk e'Jh rkt/, Bk e'Jh ;[Ddk jho.

frZXk j?Bh GzrVk j?Bh Bk p'bh Bk NZg/


;[o skb ~ ;wM/ fejVk sZed/ ;G ;oho.

ihIfdnK e'b'I pu e/ ofjDk w[od/ e[M BhI efjzd/


Bk e'Jh G{s u[V/b vokt/ Bk e'Jh }kjok gho.

eZNVsk s/ nBgVQsk ftu \oe BjhI j? e'Jh


gfVQnk Ujh wzB' j[zdh fi;dh ;'u nwho.

–—

47
|}b

;ko/ wkJh GkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.


J/j' n;b ewkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

sZe jfonkbh pZdb nk rJ/


oZi oZi Sfjpo bkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

;hBk Xosh dk ;V uZfbnk


o[Zy tzvd/ m`fYnkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

wwsk torh SK d/Id/ B/


o[Zy jh G?D s/ GkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

jtk Xos dh rzXbh j'Jh


o[Zy jh eoB ;ckJh, nkT[ o[Zy bkJhJ/.

gos y/s dh ][o Bk ikt/


o[ZyK geV pDkJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

o[ZyK pkM wB[^y BJhI ofjD/


w[Ze ikDh b'ekJh, nkU o[Zy bkJhJ/.

–—

48
|}b

;kX{ pD rJ/ u'o fe puDk w[Feb j?


u'oK ~ gJ/ w'o fe puDk w[Feb j?.

t/y' fco fJZe npbk ;Vdh brdh j?


s/b dh p'n s/ F'o fe puDk w[Feb j?.

jo u?Bb s/ r[o{ ;[nkwh dZ; oj/


nkgDk nkgDk }'o fe puDk w[Feb j?.

j[D i~Bh nZrk fgZSk sZed/ BJhI


s[oB spkjh s'o fe puDk w[Feb j?.

nZrK d/ tDiko/ d/ xo b^rh nZr


j'T{ spkjh j'o fe puDk w[Feb j?.

fJ; f;;Nw ftu i/s{ j? i' eo ;ed?


tB-N{ ek c'o fe puDk w[Feb j?.

–—

49
|}b

wo wo e/ fco b'e gsk BhI iKd/ feZXo B/!


b[ed/ feZE/ gsk Bh w{zj b[eKd/ feZXo B/!

nZi j? :ko i/ fwfbnk s/ ozr y[FhnK d/ SkJ/


gsk BhI feZE/ dod s/ |w fdbK d/ feZXo B/!

;keh j'ohI nZi gSkDd/ feT[I BjhI ;k~


J/Xo b^rh fgnk; s/ T[j fgbKd/ feZXo B/!

db pdbh dh t/y f;nk;s n;o j? t'No #s/


yKd/ feZXo'I t'N gsk Bh gKd/ feZXo B/!

iBw B/ b?Id/ o'} j}koK g/N i' Xosh #s/


eh dZ;hJ/ fco nzB s/ gkDh iKd/ feZXo B/.

c?FB nZi G[bkfJnk ;k~ nkgDk ;fGnkuko


feZE/ B/ j[D xZro/ bkb goKd/ feZXo B/!

–—

50
|}b

;G dh nZy d/ sko/ pZu/


brd/ pV/ fgnko/ pZu/.

d[BhnK #s/ ;G e[M fwb iKd?


w[Zb Bk fwbD j[dko/ pZu/.

tZv/ ;ko/ uzr/ BJhI jB


go uzr/ jB ;ko/ pZu/.

UjBK dk eZbQ nkg/ ftrV{


ihjBK nZi ftrkV/ pZu/.

E'VQ/ izw' oZi e/ gkb'


eo' Bk pj[s/ ;ko/ pZu/.

–—

51
|}b

f}zdrh ]kpK ;jko/ r[}odh.


j' rJh j? fJzsjk go ;po dh.

bfjoK ~ eZbQ sZe ;K w"iK nkydk


Bk ]po ;h sd ;[Bkwh epo dh.

jko EZe e/ oZp th brd? wo frnk


t/ydK g[FNh eo/ e'Jh ]po dh.

s'V e/ fdb jkb g[ZSD nk frUI


w[Zy #s/ j? w[;ekB jZd j? ipo dh.

–—

52
|}b

nzdo'I tZY tZY ykt/ pzdk wsbph.


T[go'I go w[;ekt/ pzdk wsbph.

pzd/ ~ pzdk jh pzdk ;wM/ Bk


nkgfDnK ~ Ykjt/ pzdk wsbph.

;ZiD fwZso Bks/ ;G r[nk pfjzd?


p/Fe XB ewkt/ pzdk wsbph.

nkg th T[wok ;koh u?B Bk gKdk j?


j'ohI u?B T[vkt/ pzdk wsbph.

eZmk eod? ihjBK ykso wkfJnk ~


T[B EhI edo Bk gkt/ pzdk wsbph.

xV' pjkBk Nkb fdU s/ s'o fdU


i/ E'v/ nk ikt/ pzdk wsbph.

–—

53
|}b

eh dZ;K w?I oks fe; soQK phsh j?


|w dh fJe ;[okjh Go e/ ghsh j?.

s/oh jo fJe oks dhtkbh torh j?


w/oh jo dhtkbh u[Zg u[ghsh j?.

tZY' N[Ze', ;kV' c{e' oki eo'


e?;k oki j? e?;h oki dh Bhsh j?!

w/ok fJj j[D ‘d/F wjkB j?’ e"D ej{


e'Jh fe;/ dh eodk BJhI goshsh j?.

fdb s'VBk i/ E'vh wip{oh j?


fdb puk bU, ;kvh th fJj Bhsh j?.

:kok s/o/ fwbD/ dh fJj w;sh j?


;ko/ efjzd/ B/ @;Zr{# B/ ghsh j?.

–—

54
|}b

ftu e[opkBh, sB wB nkgDk nkFe B/ fJzi ozrd/.


FwQk sK ezp iKdh n? go gotkB/ BjhI ;zrd/.

fB^s fB^s t/y' M{m wkDdk J/; ijkB #u w"iK


o'} ;Zu ~ tes d/ jkew ;{bh T[go Nzrd/.

:kok t?o fBGkfJnk w?I th }fjohb/ ;ZgK ;zr


Uj th BJhUI s/ohnK eksb }[bcK tKr{ vzrd/.

gsk BjhI eh ikd{ :kok s/oh rbh d/ nzdo


ikDk j't/ feXo/ th jK s/oh rbh jh b`xd/.

;'u' fezBk ftu f}zdrh o[ZykgD fijk j't/


i/ Bk j'tD p'b-ukb ftu fwZm/ p'b ftnzr d/.

–—

55
|}b

edh sK :ko' f;ZX/ o;s/ nkUr/.


;Zu ~ ;Zu efjD dk o[y ngDkUr/.

;kp-;p{s/ ihId/ pzfdnK ~ SZv e/


ed sZe w'fJnK ~ jh o'Id/ ikUr/.

orV e/ wZE/ BjhI bZGDk e[M gZEo #u'I


neb s'I gZEo edh sK nkg jNkUr/.

tZr B/ fcod/ rbh rbh j[D pkfpnK d/


ehjd/ ehjd/ ik g?ohI jZE bkUr/<

feos eo' s/ jZe fe;/ dk Bk wko'


fJj Bhsh ngDk bU ;'Gk gkUr/.

–—

56
|}b

fJFe MBk fwbD/ bJh s?~ so iktKrk.


eo Bk osk f]nkb edh w?I vo iktKrk.

N[ZN e/ s?E'I ihD s'I j? woBk fpjso


t;b bJh i/ woBk j'fJnk wo iktKrk.

s[o iktKrk fJ; d[BhnK s'I f\eo BjhI


Bkw fJFe dk nwo ijK #s/ eo iktKrk.

y'bQ jZEhI dotkik fdb dk w?I nktKrk


fdb d/ jo ]kB/ ftu y[FhnK Go iktKrk.

@;Zr{# fJFe y[dk j? fJFe gftZsosk


j'o e'Jh Bk fJjh pzdrh eo iktKrk.

–—

57
|}b

rb dk Y'b tikT[Dk g?Id?.


o'IfdnK th w[;ekT[Dk g?Id?.

UdK d[Zy Bk ;[Ddk e'Jh


gkV e/ ;zx ;[DkT[Dk g?Id?.

pZu/ d[ZX i/ wzrDk j't/


T[; ~ th e[obkT[Dk g?Id?.

m`Yk rzdk d[ZX pDkT[Nh


ghDk ns/ fgbkT[Dk g?Id?.

ikDd/ pkp/ G{s BhI jz[d/


wsbp bJh vokT[Dk g?Id?.

d't/I bhvo rzd/ p/Fe


t'N sK fJe ~ gkT[Dk g?Id?.

gsk j? ikp BjhI fwbDh go


pZfunK sKJhI gVQkT[Dk g?Id?.

–—

58
|}b

fijV/ b'e fBGkT[Id/ foFs/.


d[BhnK Bkb tXkT[Id/ foFs/.

foFs/ foFs/ ~ gJ/ gkbD


wkBt Xow fBGkT[Id/ foFs/.

e/tb ikfJdkdK BjhI tzvd/


d[Zy s/ dod tzvkT[Id/ foFs/.

foFfsnK ftu fJspko j? Gfonk


iZr #s/ ftjko tXkT[Id/ foFs/.

foFs/ NZgd/ foFs/ B^ud/


y[FhnK w"e/ rkT[Id/ foFs/.

N[ZN/ c[Zb Bk i[Vd/ p/Fe.


N[ZfNnK ~ rb bkT[Id/ foFs/.

–—

59
|}b

fdb dk eo' ft;kj Bk e'Jh.


fdb fijk p/gotkj Bk e'Jh.

FkfJo i/v nwho Bk e'Jh


nkFe tork Fkj Bk e'Jh.

b'e oki j? nkyD ~ go


T[¦uh b?Idk ;kj Bk e'Jh.

M{m jh b[^N/ M{m jh e[ZN/


;Zu ~ gkt/ xkj Bk e'Jh.

wzf}b ;Kjt/I e'Jh Bk fdZ;dh


xo w[VB/ dk okj Bk e'Jh.

go Bkoh fenk ;[zdo b^rdh


nkgDh dh gotkj Bk e'Jh.

–—

60
|}b

g?;k j? fdbdko pV/ B/.


i/p Goh sK :ko pV/ B/.

:ko Uj w"e/ #s/ pj[V/


p/Fe dknt/dko pV/ B/.

gho fe;/ f;o Bkr fe;/ ftu


d/thnK s/ ntsko pV/ B/.

i'eK pD e/ b[^ND b'eK


pkp/ fuwNk-wko pV/ B/.

B``r fdyktD Gow c?bktD


u?Bb s/ n]pko pV/ B/.

b^yK ~ o'}rko i/ fwb i/


fco th p/o'}rko pV/ B/.

fezBk uheo pu/rk pzdk


d[BhnK #s/ jfEnko pV/ B/!

T[Ii pdh ~ Gzvd/ ;ko/


dkn b^r/ sJhnko pV/ B/.

–—

61
|}b

fB^s G[b/y/ g?Id/ nkT[Id/ :koK d/.


fdb fgnk b'u/ Uj fdB c/o pjkoK d/.

w?I c[ZbK ~ c[ZbK tKro oZfynk ;h


T[j th w?~ vzrd/ tKro ]koK d/.

s{z efjzdh w?I fgnko jh s?~ eodh jK


n;b n;{b Bk ikD/ T[¦ek fgnkoK d/.

w?I sK oZp ~ w?nykB/ ftu sZfenk ;h


wZE/ eheD orVK dohI w}koK d/<

p[Zs i/ s/ok oZp j? sK ;;sk pkjbk


fJj sK ftedk fcod? ftu p}koK d/.

N[ZNh ;kJheb tkb/ ekw/ dk fSzdVk


;[gB/ eheD b? ;edk j? ekoK d/<

–—

62
|}b

fdb B/ fJZe fJZe |w ~ BjhI G[bkfJnk J/.


fgZS/ id th sZfenk u/sk nkfJnk J/.

:kd s/oh dh g"D B/ b'oh fdZsh J/


ikfrnk id th fJ; B/ c/o ;[bkfJnk J/.

T[go' EZbhI dodK d/ nzpko gJ/


fejVk nkgDk gsk Bh e"D gokfJnk J/!

nZX'I tZX j? b`xh E'VQh pkeh j?


d/ d/ |w i' d/Dk ni/ pekfJnk J/.

fijV/ fFno ’u s/oh i\k dk toBD j?


U; fFno ~ b'eK pVk ;okfjnk J/.

Bk ik, nZi dh oks fwbD dh pkeh j?


o[e ikt/rk tes w?I nZi wBkfJnk J/.

uzd e[ |}bK d'-fszB rhs o[pkJhnK B/


gzv |wK dh fJj w/ok ;owkfJnk J/.

id dk s?E'I d{o j' frnK brdk J/


fdb ~ nZX ftueko'I uhok nkfJnk J/.

–—

63
|}b

ebwK tkfbU ebwK fsZyhnK oZfynk i/!


nZyK tkfbU nZyK y[ZbQhnK oZfynk i/!

BQ/ok p/Fe io/ Bk io/ ;Zu ej'


FwQkdkB dhnK ohMK ihIdhnK oZfynk i/!

c/o th nk ;edk j? B\os dk ;?bkp


bkr/ ;KMhnK uZg{-p/VhnK oZfynk i/!

iksK B;bK XowK tkb/ N'e/ s'I


pu ofjU s/ ;dk d{ohnK oZfynk i/!

oZy sbhnK #s/ w'wpZshnK eo' :sB


jw;kfJnK bJh nZvhnK T[¦uhnK oZfynk i/!

–—

64
|}b

o"bk gkT[D ~ ekjb/ b'e.


;Zu Bk ;wMD pkjb/ b'e.
fJZe tkoh i/ fSV iktD
ikD Bk c/o ;zGkb/ b'e.
oZp dh r'be ]sok j?
bk e/ oZyD skb/ b'e.
p/p; s/ p/ikB gJ/
f;nk;s B/ T[Xkb/ b'e.
;'u dk dhtk pkbD Bk
pzfBnK eoB T[ikb/ b'e.
ezwhnK dk jZe fB^s wkoB
w"iK eod/ bkb/ b'e.
g?;/ d/ i? eotkT[Id/
B/sktK B/ gkb/ b'e.
pkfpnK B/ b[^N-g[ZN bhs/
nBgVQ G'b/-Gkb/ b'e.
d/th dh g{ik eod/
e[VhnK wkoB tkb/ b'e.
–—

65
|}b

i/m jkVQ fijh rowh row jtktK B/.


m`Ye fdZsh d/; dhnK g[otktK B/.

xo s'I p?mk d{o fB^xodk iKdk ;K


f}zdk oZfynk xo gosD d/ uktK B/.

xo s'I tZ;d/ d{o t/ g[Zso' x[Zr tZ;'


jo gb J/j' no} r[}koh wktK B/.

ghHnkoH ehj NhHnkoH Uj eh ;wMD


fwbDk b'uD wktK nkyo wktK B/!

w?I jK fpbe[b mhe s{` pkg{ fuzsk SZv


w/o/ Bkb i' wK-fgT[ dhnK d[nktK B/.

–—

66
|}b

;ZiD w/ok Bkb BjhI j?.


w/ok uzrk jkb BjhI j/.

fi; d/ gZb/ wkb BjhI j?


T[; dk w[ZyVk bkb BjhI j?.

gZb/ B/ gk #s/ ;G gVQB/


j[D ]'s/ rb bkb BjhI j?.

;Zu fJeZbk iod? wkoK


e'Jh pDdk Ykb BjhI j?.

rbh w'V s/ ;zs pV/ B/


jo e'Jh ;hu/tkb BjhI j?.

u'DK f;o B/ uzrk brd?


T[Ii fJj tZyok ;kb BjhI j?.

B/sk nopK yopK tkb/


okw d/t (th) ezrkb BjhI j?.

–—

67
|}b

t/yh ikj go S/VhI Bk!


p]hnk e'Jh T[X/VhI Bk!

b^Swh bJh dotkik y'bQ


u'DK ftu do G/VhI Bk!

M{m jh gbd? M{m jh cbd?


;Zu dk gzrk ;j/VhI Bk!

pD pkpk s/ oZi e/ ykj


G[Zy dk Bbek r/VQhI Bk!

w"i gkyzvh eod/ B/


soeFhbsk o/jVhI Bk.

–—

68
|}b

ihtB dh pZ; fJe' gkoh.


e"D nkT{N, eZbQ fe; dh tkoh<

ihId/ ih Uto BjhI w[Zed/


p'bv j'D #s/ w[Zedh gkoh.

nkfJnk eZbk s[fonk eZbk


nZi w'fJnk eZbQ d{Jh fdjkVh.

pZb/-pk}h tKr gsk BjhI


e"D frnk ed fe; dh tkoh!

uzr/ pZb/-pk} tKroK


eo e/ oZy' ;dk fsnkoh.

–—

69
|}b

;k~ fwb/ s[;hI fwZsoK fgnkfonK d/ tKr


T[v-g[Zv rJ/ |?; d/ r[pkfonK d/ tKr.

;kvh pd-d[nk s[jk~ phek;'b tKr b^rh


n;hI X'yk ykXk ;[Ze rJ/ S[jkfonK d/ tKr.

s?~ fwfbnk jw/F BtK edodkB uzBk


;k~ fwbh BjhUI Y'Jh N[ZN/ skfonK d/ tKr.

s[;hI id'I th p[bkfJnk, n;hI fgnko Bkb p'b/


s[;hI g?Id/ ;dk T[¦yV/ e[jkfVnK d/ tKr.

s/ok fJFe J/ eZuk eZuh B"eoh d/ tKr


s/o/ tkd/ M{m/ bhvoK d/ bkfonK d/ tKr.

nkT[D tkbhnK i' n"eVK dk M'ok ykJh iKd?


@;Zr{# f}zdrh J/ Gzr d/ j[bkfonK d/ tKr.

–—

70
|}b

eod/ b'e Go';k nZi th :koh dk.


wkD j? ;k~ J/;/ uh} fgnkoh dk.

s{` efjzdk d[BhnK #s/ ;G e[M M{mk j?


BjhI gsk go s?~ fJFe ][wkoh dk.

pzdk wod? id }who j? ;"I iKdk


ikfrnk oj/ }who, ed/ Bh jkohdk.

w?I FkfJo jK J/j' fwoh nwhoh j?


wK p'bh ~ fFnoK Bkb fFzrkohdk.

–—

71
|}b

;'u'I fijV/ p"D/ b'e.


jz[d/ pV/ vokT[D/ b'e.

oZp ~ b^Gh iKd/ nZi th


b^rd/ pV/ j;kT[D/ b'e.

u'o sK u'oh eo{ jh i/eo


b`whnK skD e/ ;"D/ b'e.

w/o/ ezw i' nkT[Id/ B/ fB^s


w?~ nkg/ GkT[D/ b'e.

Ujh bhvo eoB soZeh


ihjBK B/ wotkT[D/ b'e.

@;Zr{# fJj pbtkB pV/ ;h


BfFnK eo #s/ p"D/ b'e.

–—

72
|}b

n"eVK s/ w[FebK ftu w[;eokJhJ/ d';s'!


f}zdrh d/ rhs ~ p; rkJh ikJhJ/ d';s'!

n?Nwh pzpK pko{dh ;[ozrK dh b'V Bk


fgnko tkbh ykd Xosh #s/ ftSkJhJ/ d';s'!

dkB-g[zB dh ;{uh nzdo nkU fJZe eo bJhJ/ ;'X


nzr dkB s/ ]{B dkB dh fgos gkJhJ/ d';s'!

fJj j? :[Zr ftfrnkB dk j? Bk fe m^r/ ikD dk


pkfpnK ;kXK ~ m^rhnK s'I jNkJhJ/ d';s'!

tX ojh nkpkdh ;dek tXdhnK B/ w[FfebK


fJj sK ;kv/ tZ; j? fco feUI tXkJhJ/ d';s'<

nwB dh x[Zrh d/ bJh nZXh e[ w[Zm dkD/ pV/


izr d/ pfxnkV ~ ekjs'I oikJhJ/ d';s'<

–—

73
|}b

i' tzv b?Idk Xkn e/ Gko wB[^ysk dk.


Ujh j[zdk ;Zuk :ko wB[^ysk dk.

;zs i/ j't/ ;/tk f;zx iK ;hu/tkb


fwbdk j? sK jh ;seko wB[^ysk dk.

eZN/ o[Zy iK wko/ XhnK nzdo e[Zy


e"D j? fJ; s'I tZX rZdko wB[^ysk dk<

XhnK ~ d/Dk sK d/ fdU ftfdnk dkB


pdb/rk JheD fwnko wB[^ysk dk.

ibtk:{ s/ nkb-d[nkbk ;KG bt'


i/ eod/ ;Zu-w[Zu ;seko wB[^ysk dk.

e[dos dh ;zGkb dh ]kso bVdk i'


T[jh j? ;Zuk ;odko wB[^ysk dk.

–—

74
|}b

jo fdb M{w M{w e/ rkt/, n?;k :sB eo'!


N[ZfNnk jo fJe fdb i[V ikt/ n?;k :sB eo'!

feosh vZpk o'Nh tkbk b? fB^s ezw ~ ikt/


fB^s jh E?bk Go fbnkt/, n?;k :sB eo'.

dhtkbh ~ pkb' dht/, SZv' G{zv gNke/


BQ/ok eZNVsk dk ikt/, n?;k :sB eo'.

b'jVh d/ G[Zr/ ftu cZ[b/, ;[ZN' fsb th ;kV'


fGqFNkuko th ;V pb ikt/, n?;k :sB eo'.

pDB/ BjhI j[D ;ko/ nc;o, BjhI B"eoh fwbDh


ftfdnk go fJB;kB pDkt/, n?;k :sB eo'.

–—

75
|}b

j[zd/ B/ fdbdko gzikph.


jB :koK d/ :ko gzikph.

fiZE/ iktD eoB w[FZes


gkT[Id/ B/ ;seko gzikph.

nzB dk ;zeN nkT[D Bk d/Id/


bk d/Id/ nzpko gzikph.

d[FwD ~ GkiV g? iKdh


id d/t/ bbeko gzikph.

;ojZd ~ ]sok BjhI e'Jh


i/ j? gfjo/dko gzikph.

–—

76
|}b

fdb dh i's irkJh oZy!


fgnko dh nZr wukJh oZy!

fgnko t\k ~ u/s/ oZy


B\os fdb'I G[bkJh oZy!

tZfvnK dk ;seko Bk G[Zb


fB^fenK bJh BowkJh oZy!

ezw jh g{ik Grsh j?


J/;/ ftu fus bkJh oZy.

BfFnK d/ B/V/ Bk Y[Ze


f;js ~ iZch gkJh oZy.

M{m dh rb'I gzikbh bkj


;Zu ~ e[zvh gkJh oZy.

–—

77
|}b

s{z ;ZiDh w[;ek e/ fi; fdB w/o/ Bkb fwbkJ/ B?D.


fJBQK szrfdb b'eK sd s'I ;kv/ fgZS/ bkJ/ b?D.

eh Uj wz}o ;h fdbfyutK, uZb/ sho fBrkjK d/


d' fdb fwb e/ fJZe' j'J/, id s{z uko pDkJ/ B?D.

s{z vo rJh d[BhnK s'I ;ZiDh, w/o/ ftu sK fjzws ;h


w?I eZbk n?go eh eodk s{z jh id'I u[okJ/ B?D<

s{z i/ jZ; e/ p'bh ;ZiDh, fJ; ezw dk B}okBk b?


b? fJZe |}b j? s/o/ BK th, p/Fe s{z pukJ/ B?D.

Bk o'Idk w?I T[ek ;ZiDh, jZ; i/ s{z ftdk eodh


s/ohnK nZyK ftu sobk ;h, w/o/ th Go nkJ/ B?D.

–—

78
|}b

w?~ :koK #s/ BjhI e'Jh frbk.


w?~ X'yk fdb w/ok jh d/ fojk.

ih fojk j? gsk BjhI go b^rdk


fe; swzBk d/ ;jko/ ih fojk!

s/o/ nky/ fgnko ~ w?I g{fink


skjhIUI jK p/eko j' e/ ofj frnk.

ghD dk eh ihD dk th jZi Bk


id s'I w?:ykB/ dk ;keh pdfbnk.

sob/ ehs/ jzM{ Go w?I B?DK ftu


wzfBnk Bk :ko SZv e/ s[o frnk.

–—

79

You might also like