Professional Documents
Culture Documents
B
(g[oksB iBw;kyh d/ ;zdoG ftu)
G{fwek
fe;/ th GkPk d/ fJfsjk; ftek; B{z ;wMD dk ;G s'A wjZstg{oB ;kXB T[; GkPk ftu
ofunk frnk ;kfjs j?. ;kfjs ;wekbhB GkPkJh o{gK B{z fJZe d;skt/I ti'A ;KG b?Adk
j?. ;pzfXs y'i^gZso dk ftPk “16thA ;dh dh tkose dk GkPkJh nfXn?B j?.@ 16thA ;dh dh
gzikph GkPk dh ;fEsh iK o{g B{z ftPb/fPs eoB fjZs ‘g[oksB iBw;kyh* B{z nkXko
pDkfJnk frnk j?. gzikph GkPk ftu tkose ;kfjs dk nkozG iBw;kyh ;kfjs Bkb j[zdk j?. d{i/
PpdK ftu gzikph tkose ;kfjs dh nkXkofPbk iBw;kyh ;kfjs j?. ;kXkoB PpdK ftu ftu
iBw;kyh s'A Gkt nfijk ;kfjs j? i' f;Zy r[o{nK d/ iBw, ihtB Bkb ;pzfXs t/oftnK dk ;zrqfj j?.
‘g[oksB iBw;kyh* gfjb/ f;Zy r[o{, r[o{ BkBe d/t ih d/ ihtB Bkb ;pzfXs tkose ouBk j? i'
gzikph GkPk ftu r[ow[yh fbgh ftu ouh rJh j?. toswkB ;w/A j'Jh y'i w[skfpe ‘g[oksB
iBw;kyh* dk ouBk ekb 1588 JhH wzfBnk frnk j?. vkH osB f;zx iZrh nB[;ko “e[ZM
pkjob/ gqwkDK B{z ftuko b?Dh th Io{oh j?. w?ekfb| (The Sikh Religion Vol.I,
Introduction) B/ fJ; iBw;kyh d/ T[b/y^gq;zrK ftu dZf;nk j? fe fJ; dhnK T[BQK B{z
gqkgs BebK ftu fJZe nfijh ouBk th j? i' r[o{ noiB d[nkok r[o{ rzqE ;kfjp d/ ;zgkdB s'A 16
toQ/ gfjbK 1588 JhH (1645 fpH) ftu fbyh rJh ;h ns/ fi; d/ nZyo j[D sZe T[gbpX r[ow[yh
fbysK Bkb'A nfXe gqkuhB jB. fJ; dh GkPk g'm'jko d/ fJbke/ dh j?. g'm'jko d/ ;/tkdk;
d[nkok ;zB 1588 fJj ftu fbyh rJh ;h ;/tkdk; ofus iBw;kyh dh w"i{drh tZb GkJh ekBQ f;zx
BkGk B/ th ;ze/s ehsk j?. GkJh tho f;zx B/ th Gkt/A ;zB BjhA fdZsk go ;/tkdk; dh fbyh
iBw;kyh dh T[gbpXh B{z ;theko Io{o ehsk j?. fJ; ;ko/ ftPb/PD s'A pknd ;obskg{ote fJ;
fBoD/ s/ gj[zfunk ik ;edk j? fe ‘g[oksB iBw;kyh* dh ouBk r[o{ rzqE ;kfjp d/ ;zgkdB s'A
nf;;N?AN gq'c?;o, n?;HvhH ekbi, poBkbk.
1
16 toQ/ gfjbK ns/ r[o{ noiB d/ r[o{^rZdh T[go p?mD s'A 7 toQ/ pknd ;zB 1588 JhH
T[go'es eEB ‘g[oksB iBw;kyh d/ 16thA ;dh d/ ekb dh j'D dk GbhGKs ftnkfynk
eodk j?. ;zpzXs y'i gZso d/ ftP/ nB[;ko 16thA ;dh dh gzikph tkose d/ GkPkJh ftPb/PD bJh
T[gGkPkJh tyo/ftnK B{z nkXko pDkfJnk frnk j?. T[gGkPkJh gZXo d/ ftnkeoBe, nzPK
d/ fBy/V okjhA ouBk ftu gqkgs tZy^tZy T[gGkPkJh nzPK dh gSkD ;Ekfgs ehsh rJh
j?. ;pzfXs y'i^gZso ftu tkose d/ GkPkJh nfXn?B dk nkXko ;q's ‘‘g[oksB iBw;kyh*
(;zgkdB 2014) GkJh ;kfjp GkJh tho f;zx@ B{z pDkfJnk frnk j?. g[oksB iBw;kyh dk
‘g[oksB iBw;kyh* ftu fjzdth, gZSwh gzikph dhnK T[gGkPktK w[bskBh, g'm'jkoh
nkfd d/ fwb/^i[b/ o{g gqkgs j[zd/ jB. ouBk ftu gqkgs fJBQK fwbr'Gk T[gGkPkJh nzPK
d/ ftPb/PD bJh ;wekbhB GkPkJh ;fEsh B{z ;wMDk pj[s Io{oh j?. GkPkJh gZy s'A i/eo
gzikph ;kfjs T[go BIo wkohJ/ sK ;G s'A tZX ;kfjs w[bskBh GkPk ftu ofunk fwbdk j?.
‘vkH joehos f;zx nB[;ko ‘gzikph ekft dk ;G s'A g[okDk Bw{Bk P/y caohd (1173^1226)
dh pkDh j?, i' T[; ;w/A dh P[ZX w[bskBh ftu j?. feZ;k ekft ftu ;G s'A g[okDk feZ;k jho
dw'do j? i' w[bskBh ftu j?.2 fJ; eEB nB[;ko ;gZPN j? fe 11thA ;dh s'A b? e/ 16thA ;dh sZe
gzikph GkPk dh ;kfjs ouBk w[bskBh T[gGkPk d/ n;o j/m ;h. d{i/ gk;/ w[bskB dk fJbkek
okiBhfse, Xkofwe ns/ ftZfdne ;orowhnK dk e/Ado ;h. fi; ekoB fJbkek ftP/P dh GkPk dk
gqGktPkbh j'Dk ;[Gkfte j?. w[bskBh T[gGkPk dk y/so, w[bskB, Mzr, ;kjhtkb, pjktbg[o,
w[iZcorVQ, v/ok rkIh yK, whnK tkbh, bkfJbg[o sZe c?fbnk j'fJnk j?. JhHUH UpokfJB
nB[;ko, "The Multan g'm'jkoh GkPk dk th nzP wkso gqGkt fefonk o{gK T[go
fdqPNhr'uo j[zdk j?. ouBk ftu'A gqkgs T[gGkPkJh nzPK dk GkPkJh ftPb/PD
2
w[bskBh, g'm'jkoh, T[gGkPkJh ftnkeoBe nzPK dk ftPb/PD
T[xVt/A o{g ftu ;kjwD/ nkT[Ad/ jB. fJ;d/ fJbktk wkMh ns/ g'm'jkoh o{g th gqkgs j[zd/
jB. w[bskBh gqGkt fInkdk T[xVtK j?. T[dkjoB ;fjs ftPb/PD j/m fby/ nB[;ko j?.
ehsh iKdh j?. pj[tuB ;{ue gVBKt nzPK d/ ;pzXeh o{g w[bskBh T[gGkPk ftu n;kv/, n;kvh
nkfd pDd/ jB L
“n;K B{z b'e j;d/ j?B.@ “n;kvh y/sh pkjfo gZeh yVh j?, no[ s{ T[ikfV Bkjh.@
w[bskBh T[gGkPk ftu wZXw g[oy fJetuB ;{ue gVBKt ‘s?A*, ‘s[X*, dh tos'A
‘s{z* s/ok dh ;EkB s/ ehsh iKdh j?. ‘s?A* dk pj[tuB o{g ‘s[;K* tofsnk iKdk j? ns/ ‘s[;K
gVBKt s'A ;pzXeh o{g s[;kv/, s[;kvh nkfd pDkJ/ iKd/ jB. ouBk ftu'A gqkgs T[dkjoBK
“wodkfBnk` s[X p[ok ehsk ;h i' w[fj gkfJ ;fB HHHHHjT[A feT[A eo s[X Bkb
p'bh j?. w[bskBh T[gGkPk ftu gVBKth fgS/soK dh tos'A ;z:'rksfwesk dk w[Zy bZSD j?.
id fefonk PpdK Bkb fgS/so dh tos'A eoe/ gVBktK dk ezw fbnk iKdk j? sK T[;B[z
3
gVBKth fgS/so fejk iKdk j?. w[bskBh T[gGkPk ftu gVBKth fgS/soK dh tos'A nkw rZb
j?. vkH joehos f;zx nB[;ko “gVBKth fgS/so ;G s'A tZX f;zXh ftu tos/ iKd/ jB. g[okDh
w[bskBh ftu fJBQK fgS/soK dh wksok pj[s ;h, ni/ sZe th fJj w[bskBh dh wjZstg{oB
ftP/Psk j?.@ g[oksB iBw;kyh ftu nkfd s'A nzs sZe gVBKth fgS/soK dh Gog{o tos'A
sfp pkp/ dh fJ;sqh brh p?okr[ eoD/. nkfyU;[L ‘ih s{z n;K i'fr
nr? Bkfj ;h w[fj bkfJdkHHHsfp UfB fcfo p/Bsh ehshnk;[, ‘i' ih s[;h xfo p?m/
G{s feodzs
G{s feodzs pDkT[D bJh w[bskBhh ftu $sk$ns/$mk$ nzse dh tos'A ehsh iKdh j? i'
gqkuhB gqkfeqs o{g jB. Ne;kbh gzikph ftu G{s feodzs dk o{g$fJnk$nzse j?. vkH joehos
f;zx nB[;ko “go w[bskBh ftu ni/ pj[s ;ko/ gqkfeqs tkb/ G{s feodzs th gquZfbs jB fit/A
ewZsk (ewkfJnk), GzB (GZfink), t[Zvk (tfonk), nkfd@ 8 tkose ouBk ftu'A gqkgs
“sfp ;/y[ fpokjw[ ;[ytk;fD ufV ufbnk, ewkb[ Bkfb bhsk.@ “dohnkT[ ftu{
‘g[oksB iBw;kyh* ftu GftZy ekb ;{ue fefonk o{g brGr w[bskBh, g'm'jkoh
T[gGkPk tkb/ jB. wkMh GkPk d/ $r$nzse th gqkgs jB gozs{ xZN gq:'r gqkgs j?. GftZy
ekb dh fefonk dk o{g w[bskBh T[gGkPk ftu j'oBK T[gGkPktK s'A fpbe[b tZyok j?.
JhHUH pokfJB nB[;ko “ wkMh T[gGkPk iK wbtJh T[gGkPk ftu GftZyekb dh fefonk ‘rk,
r/, rh* nzse Bkb pDdh j?, w[bskBh ftu fJ; dk o{g ‘;k, ;/, ;h j?.10
4
‘‘p/Nk i/eo s{z T[dk; j'fJ eo ik;h, sK ;G e'Jh nky;h, i' ekb{ dk g[sq ceho j'fJ
‘‘i/ s[X[ Gkt;h, sK nrbh c;bh s?B{z Bt/ebh y/sh tkfj d/;K j/. fdyk s{ feT[ efo
gekfJ ykft;h.@12
fifbnK ftu p'bh iKdh j?. ‘g[oksB iBw;kyh* ftu G{sekb dh ;jkfJe fefonk o{g T[go g'm'jkoh
T[gGkPkJh gqGkt fdqPNhr'uo j[zdk j?. ouBk ftu'A gqkgs T[dkjoBK j/m fby/ nB[;ko jB L
‘‘sp ekb{ yZsqh iks t/dh sbtzvh okfJ G'fJ GZNh eh t;dh ftu t;dk nkjk.@13 ‘:ko'
Ppdktbh th ouBk ftu'A gqkgs j[zdh j? fit/A L fxzB, tZs, xZs;h, e[mk, t[Zmk, g?k, bhsk, t?
Adk, otdk, fvZmk, fje, fxXh, j[fN, bXk, v/ok, u[gks', ;[fN, xfs, bj[Vk, bhshnk, eo;h, g?
Avk nkfd.
Ppdktbh ns/ X[Bhnkswe ns/ ftnkeoB nzP fjzdth GkPk dh fBPkBd/jh eod/ jB.
‘g[oksB iBw;kyh*, pqi, yVh p'bh nkfd Bkb ;pzfXs gVBKtk, feodzs, fefonk, ftP/PD,
ekoeh go;or ns/ fefonkth o{g gqkgs j[zd/ jB fiBQK dk nfXn?B ftPb/PD j/m fby/ nB[;ko
j?.
gVBKt
gVBkKt d/ gZy s'A ‘g[oksB iBw;kyh ftu pqi GkPk d/ T[Zsw g[oytkue gVBKth
o{g ‘jw* dh tos'A gqkgs j[zdh j?. yVh p'bh dh tzBrh ‘w[M/* dh tos'A th gqkgs j[zdh j?.
5
e{Vk B/j[ fe; ;' eoT[, jw Gh T[fm ikfjAr/15 j/ gzvsk ` i/ fJj b/yk gfVQnk j? sK
T[Zswg[oy ;zpzXtkue gVBKt ‘w[M/* fjzdth GkPk tzBrh ‘yVh p'bh* Bkb ;pzX
oZydk j?. vkH Xho/Ado towk nB[;ko, ‘‘[kM+h cksyh rFkk ckax: esa] eq>;k eq> rFkk
2 feodzs
‘feodzs fefonk d/ T[; o{g B{z efjzd/ jB i' fefonk d/ pikJ/ fe;/ j'o Ppd Pq/Dh ti'A
tofsnk ikt/.@18
‘g[oksB iBw;kyh* ftu ‘toswkB feodzs* seohpB fjzdth GkPk dh tzBrh yVh p'bh
tkbk jh gq:'r ehsk frnk j? ns/ g{oh ouBk ftu ;pzfXs ftnkeoBe o{g dk Gog{o gq:'r j'fJnk j?.
fjzdth GkPk ftu toswkB feodzs $s$ nzse pDdk j? fit/A eos/, iks/ nkfd idfe gzikph GkPk
ftu $d$ nzse j[zdk j? fit/A eod/, iKd/ nkfd. vkH Xho/Ado towk nB[;ko, ‘‘izkphu czt esa
iqfYyx rFkk L=hfyax nksukas esa orZekudkfyd d`nUr ds :i O;atukUr /kkrqvksa esa&vr
yxk dj cuk, tkrs gSa] tSls ^lsor* rFkk LokjkUr /kkrqvksa eas&r yxkdj cuk, tkrs gSa]
tSls&tkr [kkrA [kM+h cksyh esa iatkch dh Hkkafr&rk :i izpfyr gSA 19 iBw;kyh ftu'A
‘‘J/j[ i' gow/;o ek Bkw b/s/ j?A fsB eT[ sk e'Jh ikDsk BjhA.HHHH no[ i' JhjK ;[y
eos/ j?A, gow/;o BjhA f;wos/HHHH no' i' JhjK ;[y eos/ j?A, gow/;o BjhA f;wos/
T[B eT[ n?;h ;ikfJ fwb?rh, i?;h egV/ eT[ X'ph d/sk j?.@.20
fefonk ftP/PD
fefonk dh ftP/Psk dZ;D tkbh nftek;h Ppd Pq/Dh fefonk ftP/PD nytkT[Adh j?.
fefonk ftP/PD dhnK eJh fe;wK jB fit/A L ;EkB ;{ue, ;wk ;{ue, fdPk ;{ue, ftXh tkue,
frDshtkue, wksok tkue, eqw p'Xe, ekoB p'Xe, fBPu/ p'Xe nkfd L ‘g[oksB iBw;kyh* ftu
fjzdth GkPktK d/ ;EkB ;{ue, ftXh tkue ns/ ;wK ;{ue fefonk ftP/PD dh tos'A tX/o/ wksok
6
ftu gqkgs j[zdh j?. fJE/ fJj th toBD:'r j? fe ‘g[oksB iBw;kyh* ftu fjzdth GkPk dh tzBrh
pqi GkPk d/ o{gK dh tos'A gqkgs j[zdh j?. pqi GkPk d/ fByVt/A fefonk ftP/PDh Ppd
o{gK dh gSkD ;zpzXh vkH Xho/Ado towk dk eEB ftukoB:'r j?. ‘‘fuEufyf[kr dkyokpd
fØ;k fo'ks"k.k vk/kqfud rFkk izkphu nksuksa czt Hkk"kkvksa esa vf/kd iz;qdr gksrs gSa
% vc] vkxS] vkt] vkt] tc] tkSykSa] Qsj] fQfj] ihNs] ikNs] rc] rkSA fuEufyf[kr
LFkkuokpd fØ;kfo'ks"k.k :i fo'ks"k.k izkphu czt eas feyrs gS% vu] br] ftr] fdr] frr] mr]
fudr] lkewgsA**21
^^ih n;kvh rfs fes fpX j't?.@ sfp Uj{ nkfJ g?oh gJhnK.@22
ip pkp/ J/j/ ;pd[ fwfbnk sK whoykB[ w[rb nkfJ rfJnk.HHHHsp ;[bskB pkpo
gkfs;kj B{z ypfo ehsh, sp oki/ g[fSnk, i' o/ pkDhJ/ ` s{z fjzd{ j?A s{z pos B/w
ekoeh go;or
ekoe fJZe nfijh wjZstg{oB ftnkeoBe Pq/Dh j? fi; d[nkok tke ftu ftuoB tkb/ sZsK
d/ tkekswe ;zpzXK dk p'X gqkgs j[zdk j?. ;pzXs tkose ouB T[go ekoeh go;orK d/ gZy s'A
brGr fjzdth GkPk tzBrh pqi GkPk dk gqGkt fdqPNhr'uo j[zdk j?. g[oksB iBw;kyh
ftu ;pzX ekoe ^ek, e/, eh dh tos'A gqkgs j[zdh j? T[dkjoB j/m fby/ nB[;ko j? L
‘‘d'bs ykB ek w'dh s/ok pfjD'Jh j?. ^^nBjd Ppd gow/Po e/ dopko tki/.@23
“ip pkpk po;K gzikp ek j'fJnk.@24 “sp pkp/ efjnk ‘ykB ih ` w?A ekih eh fenk
ip fJj t;s[ BjhA ;h, sp gow/;[o[ ejK E[. fi; dh s{ pk;Bk eodk Ek, Ujh s/ok r[o{
Eh.@26
7
f;ZNk
T[go'es ftuko uouk s'A fJj rZb ;gZPN j[zdk j? fe gzikph tkose dk nkozG g[oksB
iBw;kyh s'A jz[dk j?. d{i/ PpdK ftu g[oksB iBw;kyh 16thA ;dh dh gzikph GkPk dk fbys
d;skt/I j?. y'i gZso ftu ‘g[oksB iBw;kyh d/ GkPkJh ftPb/PD d[nkok i' f;ZN/ ;kjwD/
1H 16thA ;dh dh gzikph tkose dh GkPk T[go fjzdth GkPkJh tzBrhnK pqi GkPk, yVh
2H T[gGkPkJh gZy s'A ftnkeoBe ftPb/PD d[nkok fJj f;ZX jz[dk j? fe gzikph GkPk dh
tkose T[go gzikph GkPk dh w[bskBh GkPk dk gqGkt T[xVtK j? ns/ d{i/ gk;/ d{i/
PpdK ftu 16thA ;dh dh gzikph tkose gzikph ns/ fjzdth T[gGkPktK dk fwfbnk
3H gVBKth fgS/soK d/ gZy s'A w[bskBh GkPk dk Gog{o gqGkt j?. GftZy ekb ;{ue
fefonk o{g w[bskBh tkb/ jB. nzPe o{g ftu g'm'jkoh T[gGkPk dk gqGkt gqkgs
j[zdk j?.
4H toswkB feodzs o{g ns/ ;zpzX ekoeh go;or o{gK T[go brGr yVh p'bh ns/ pqi
5H gVBKth o{g ftu jT[A, s[X, s?A, s{z, s[;K, s[;kv/, n;K, n;kB{z, n;kvh, w[Me',
6H Ppdktbh gZy s'A gzikph Ppdktbh s'A fJbktk ;z;feqs GkPk dh ss;w ns/ sdGt
fJ; s'A fJbktk 16thA ;dh dh gzikph tkose noph^cako;h GkPk s'A pj[s fInkdk
gqGkfts j? noph^cako;h GkPk dh Ppdktbh th ss;w ns/ sdGt d'BK o{g ftu gqkgs j[zdh j?
gozs{ ss;w Bkb'A sdGt o{g fInkdk gqkgs j[zd/ jB. noph^cako;h dk sdGt T[ukoB fpbe[Zb
8
nkw b'ekJh dk T[ukoB fdqPNhr'uo j[zdk j? fit/A pfjPs^fG;s, BIdhe, BIhe, fydws^fyIws,
BIo^Bfdo, f;ckoP^;[gko; nkfd. 16thA ;dh dh gzikph tkose ftP/ gZy s'A fiE/ nfXnksw,
r{VQ doPB dh ftnkfynk eodh j? T[E/ gqrNkt/ d/ gZXo s/ b'e gZXo ns/ b'e^T[ukoB d/
9
jtkb/ ns/ fNZgDhnK
1. iZrh, osB f;zxH g[oksB gzikph tkose (;o{g ns/ ;whfynk)H 2008L22H
3. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L32H
4. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L98H
5. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L90H
7. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L31H
9. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L41H
11. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L31H
12. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L35H
13. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L20H
14. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L41H
15. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L25H
16. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L24H
20. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L98H
10
22. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L48H
23. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L49H
24. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L25H
25. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L45H
26. GkJh tho f;zxH g[oksB iBw;kyh (;qh r[o{ BkBe d/t ih)H 2014L154H
11