BOLMASA KELIMESINE DAIR Janos Eckmann Dogu Tiirkcesinde, aslen ‘olmasa, olmazsa’ manasina_gelen bolmasa {iil seklinin, ciimle bagina getirilerek, cesitli manalan ifade eden bir bag veya zarf olarak (bu fonksiyonunda ¢ok defa bolmasam vs. seklinde) de kullanildig gériiliir. A. von Gabain, Ozbek gra- merinde bu kelime izerinde durarak, onu ‘andernfalls; namlich; unter den Umisténden; etwa; na dann’ ile manalandirmakta,* G. Jarring ise onu ‘if not, if not so, in such a case, if so, if possible, by the way’ diye terciime etmektedir.? Baska eserlerde de bu kelime aaj. yukar: bu ménalarla kaydedilmistir. Kelimenin, bu manalan kazanabilmesi igin, su merhalelerden gegtigi diistiniilebilir : olmazsa, olmasa> 1, dyle olmazsa, dyle olmasaydi; . yahut, yoksa, aksitakdirde; . dyle ise, o takdirde, 0 halde; . peki, pekala; . mademki, PROD Bu hususu aydmlatmak icin —yukariki gruplara gére— bugiinkii Dogu Turk sivelerinden birkag misal gésterelim : 1. (Ozbekce) padisd ozini kim ékanligini hdtunge bildirip ayti ki: “méni siz kop hurmatsiz gilip bu yérga qamap qoydiftiz” dedi. hdtun padsage otiki: “signi mén yahsi hurmet qildim. bolmasam sizni ham vazirlerifizni Aldige dlip kirip sermende qilar édim ( Jarring, Uzbek Texts, 64: 217-222) ‘Padisah kendinin kim oldugunu kadmna bildirip dedi ‘Siz bana gok saygisizhk edip beni bu yere hapsettiniz” dedi, Kadin padisaha dedi ki: “Ben size cok hiirmet ettim. Oyle olmasaydi sizi de ve- zirleriniz éniine gétiiriip mahcup ederdim” dedi.’ 1 A. von Gabain, Ozbekische Grammatik, Leipzig-Wien 1945, 386. §. 2G, Jarring, Uzbek Texts from Afghan Turkestan, Lund-Leipzig [1938], 180. s. ve Materials to the Knowledge of Eastern Turki, II. Folk-lore from Guma, Lund 1951, 39. 8 4. not. Dit Balitent 334 JANOS ECKMANN 2, (Karakalpakca) patja aytadi: “biz bir istiidizge kelgen mehman bolup kelip edik. cowap berseit, stip ketsek”” deydi. sonnan sof aydarka ay- tadi: “ityiiadegi calgez balatinan kes, ya bolmasa usunga ma dskerifinen kes, sonda cowap beremen” deydi (N. A. Baskakov, Karakalpakskiy yank I, Moskva 1951, 145: 65—66) ‘Padisah diyor: “Biz huzurunuza misafir olarak geldik, Miisaade et, gecelim” diyor, Ondan sonra ¢j- derha diyor: “Evindeki biricik oglundan vazgeg yahut da bu askerlerinden vazgeg, 0 zaman miisaade ederim” diyor.’ (Karakalp.) patsa aytad: : ‘eger quzimdi ohup jatsat, qurg kiin toy, otuz kin gyum menen waht hoslg ‘etip grzamds beremen. jaza (a)lmasan, gellenitt kesilgenine gayxl bol, bolmasa okuma” dedi (Baskakov, a.c., 112: 24) ‘Padisah diyor: “Eger kim: efun duast okuyup iyi edersen, lark giin diigiin, otuz giin oyun ile hos vakit gecirip kamu veririm. lyilestiremezsen, baginm kesilmesine kail ol, yoksa okuma” dedi.’ (Karakalp.) patsa hayran boldi. “pisken balg tirilgen kitapta bar ma?” dep barlg ysan, mollalard: cyynap sorads. “tabi, bolmasa dltire- men” dedi (Baskakov, a.c., 243: 27—28) ‘Padisah sagirds. “Pismig bahgm dirilmesi kitapta var mi?” diye biitiin isan ve mollalart top- layip sorayor. “Bulun, yoksa sizi dldiiriiriim” dedi.’ (Karakalp.) ald menen intime tamagts bergenimnitt, keyininen haya- Lima bergenimnitt sebebi usu” —dep gan balaga— “al ‘endi senitt bastitde alaman, bolmasa sen curtga app qoyasad” dedi (Baskakov, a.c., 218: 197) ‘ “Once képegime, sonra karima yemek vermemin sebebi budur” —diye han gocuga der— “haydi simdi basin ahnim, aksitakdirde sen bunlart halka anlatirsin” diyor.? j Yudabin sézligiine gore Kirgizcada da bolboso ‘eger olmazsa, aksitakdirde’ manasinda kullamihr, mescla bolsot bolgondoy bol, bol- bosoft goy! ‘yapacaksan yap, aksitak dirde bak? (K. K. Yudahin, Kirgiz sozliigii, Abdullah Taymas terciimesi, Ankara 1945, s.v. bol-). 3. (Ozb.) “mana mén iliyas bolur men” dédi. “tamami dunyd su- lerini ihtiyari méni qolomda boladu” dédi. “ya har nerse ki siz igithen bolsa- iz, siz ham aytin” dédi. bu ksi ati: “bolmasam mana su tasgaridegi atta derya suvini tobtatirii, mén bor korayin” dédi (Jarring, Uzbek Texts, 54: 289—295) ‘“Iste ben flyas'im” dedi. “Biitiin diinya sularmm. idaresi benim climdedir” dedi, “Ve her ne isittiniz ise, bana sdyle- yin” dedi, Bu adam dedi ki: “Oyle ise (Jarring: if possible ‘miim-BOLMASA KELIMESINE DAIR 35 kiinse’), iste bu disardaki biiyiik nehrin suyunu durdurun, bir gére- yim” dedi.’ (Ozb.) “6 kisi! big émdi kétecak boldik. agarda har na magqsiidit bolsa, soragin! haggitida dud gilaylig” dédi. bu ksi eyti Kis “mén bolma- sam bérip hatunimdan sorayin” dedi (Jarring, a.c., 49: 1799183) * “By adam, biz simdi gidecegiz. Her ne dilogin varsa, dile! Senin igin dua edelim” dedi, Buadam dedi ki: “Oyle ise (veya:o halde; Jar- ring: in such a case ‘o takdirde’) ben gidip karimdan sorayim” dedi. (Ozb.) Mayli, bitlmasa qirg tilla beray, dedi (A. N. Kononov, Grammatika uzbekskogo yazika, Taskent 1948, 369. §) ‘Peki, éyle ise kark altin vereyim, dedi.’ (Ozb.) Hat... kimden éken? —Atamzdan! —Rast m? —He! —Bolmasa, gathg gattig oqu! (Gabain, Ozb. Gramm., 386.8) ‘Mek- tup... kimden imis? —Babamizdan. —Oyle mi? —Evet. —O halde (Gabain: na dann) yiiksek sesle oku!” (Ozb.) mullaler ayti: “biz séni haggifige dud qilgenge qildiq. agarda sén har né hélasait, ugeni hazirde ham soraymiz, dud gilurmiz” dédiler. bala ati: “bolmasam méni ham kata biylérge (boyle!) ohgas malin kopayisin, ozim ham katta ksi bolayin” dédi (Jarring, Uzbek Texts, 23: 195—202) ‘Mollalar dediler: “Biz senin icin geregi gibi dua cttik. Sen her ne istersen, onu da hemen diler, dua ederiz” dediler. Gocuk dedi: “O halde (Jarring: if possible) benim malim da biiyiik bey- lerinkine benziyecek kadar coals, kendim de biiyik bir adam olayrm” dedi.’ (Ozb.) bu kisi barip wplerini kordi ki bar oy (doyle!) komur, bar uy témur, bar oy (béyle!) gozage toluptur. hdtunige bu habardi bérip eyti ki: “bu Kyiler kop kattajazizler ékan. bizler nima ugun gu ug uy altun sorama- dig?” dédiler. hétuni ésige kélip eyti ki: “bar! bolmasam su ug uy tilla bolup qoya galsin” dédi (Jarring, a.c., 51: 226—232) ‘Bu adam gidip evleri gérdii ki bir ev kémiir, bir ev demir, bir ev de pamuk kozasi ile dolmustur. Karisina bu haberi verip dedi ki: “Bu adamlar cok biiyiik azizler imis. Biz bu tig eve nigin altin istemedik?” dediler. Karisinin bir sey aklina gelip dedi ki: “Git! O halde (Jarring: if possible) su tig ev altnla dolsun” dedi.’ (Ozb.) naib terefindan hukum boldi kis “agarda su kassani fulan kungedey yasap bilmesenizler, oldurulseler” dédi. bler aytiler ki: “bol- masam bizlerge bor marta rohset bérit...” dédiler (Jarring, a.e., 70:36 JANOS ECKMANN 52-66) ‘Naip tarafindan hitkiim qiku ki: “Eger bu kaseyi filén Sine kadar hazirhyamazsaniz, dldirileceksiniz” dedi. Bunlar (gém- lekgiler) dediler ki: “O takdirde (Jarring: if possible) bize bir daha ruhsat verin...”” dediler.” 4 (Ozb.) atta inesi bar kun... ayti ki: “séni qaysi bor igke gagird gopayin ki orgenseit, hunerlik olseit, déyman"” dedi. balasi ayti ki: “bol masa gaysi bar iske goyursiz méni2” dedi (Jarring, a.e., 68: 3—7) ‘Bii- yk annesi bir giin... dedi ki: “Seni hangi zanaata gurak olarak vereyim ki onu 6gren ve hiiner sahibi ol, diyorum” dedi. Gocugu dedi ki: “Peki (Jarring : in such a case), hangi ise ginderirsiniz beni?” dedi.’ (Orb.) “ay fdtum! émai neme is orgatasan ? néme gilayin? méhmanler bolsa ublads. bor sol korsatkin!” didi, fatuni ayti kis “bolmasam gigip bar! usa kisinia ki yaninda ndn bardur, uni yénindan asta ndnini dlgin” (Jarring, a.c., 48: 122-128) ‘ “Ey kadm, simdi ne ig dgretiyorsun? Ne yapayim? Misafirler ise uyudular. Bir yol géster!” dedi. Karist dedi ki: “Peki (Jarring: if possible), yukanyya git! Yaninda ckmek bulunan su adamin yanmndan ekmegi yavagca al.’ 5. (Tiirki) “he taz! neredin kéldin? nerege bariise ” taz dédi hi: “cay bay! menitt dadam anam yoq. balast yoq ademge bala bolgalr bardmen” didi. 6 adem dedi ki: “kél! bolmésa menit balam_yoq, manga bala bol !” dedi (Jarring, Materials, 39: 713 « “Ey keloglan, nereden geldin, nereye gidiyorsun?” Keloglan dedi ki: “Vay efendim, benim babam anam yok, eviédi olmyan bir adama evlat olmaga gidiyorum” dedi. O adam dedi ki: “Gel! Mademki (Jarring: by the way ‘bu vesile ile’) benim gocugum yok, bana evlat oi!” dedi, * Bolmasa {iil seklinin ciimle baslatan zarf olarak kullanilmas, buginkti Turkseye inhisar eden bir hadise degildir. Nitekim 1360 yihnda meydana getirilen Nehcii'l-feradis'te! bolmasa kelimesinin ~—climle basinda— ckseriyetle ‘bunun tizerine, bundan (ondan) « Harecm Turkgesiyle yazih bu mihim eserin bir yazma nishast Istanbul’da Sileymaniye Genel Kitaphg: Yeni Caini kasminda 879 numarada kayithdw,BOLMASA KELIMESINE DAIR 37 sonra, derken’, nadiren de ‘bu sebeple’ gibi manalara geldigini gis- teren birkag misale tesadiif edilmektedir : 1 Ba‘z sahdbalar birle Tanfga bardilar tage Tayyfm bir ay iginde hire diler, tort saranda baglarm harsh quldtar. Bolmasa Malik atl? beglori Aeldi, Musulman bold (38a: 5—6) Bam sahabelerle bitlikte Taif's vardilar, bir ay iginde Taif’e girdiler ve dért yanindaki bahgeleri harabettiler. Bunun tizerine Malik adh beyleri geldi ve Miisliman oldu? Lbrahim peysambar aydi : “Sen Seytan turur-sen, mafiga vesvese gilmag tpi kelding.” Ol Seytanm gavdr tage taslads, kéterdi. Bolmasa Hacarga lag. ddemi siratinga bolup keldi (07a: 15—~17) ‘Ibrahim peygamber dedi: “Sen Seytansm, beni iskillendirmede geldin”. O Seytam kovdl ve tasladh, uzaklagurch. Sonra (Seytan) insan suretine girerek Ha- cer’e de gitti,’ “Eger bu etmek yah bolsa erdi, Imam mundin tendviil qulgay erdi ; émdi Kim ol bu etmekdin ibtirae gulds erse, biz tag ozinge muvdfagat gulur-biz.” Qabil quimadilar. Bolmasa bu etméklerni Declege kemistiler (110b: 13-15) ‘Eger bu ekmek iyi olsaydi, Imam bundan yiyecekti, Simdi, o bu ckmekten cekindikten sonra, biz de kendisine uyarz.” Kabul et. mediler. Bundan sonra bu ekmekleri Dicle’ye atular, Aelia keldi tag Yasufmung éleini ten tag diye artindin itti tage gaprglarm baglad. Tage ketti erse, Yasuf peygambar Zelihd birle igre gal- dilar. Bolmasa Yisuf peygambar Zeliba gatnda olturds (Bob: 13_~ 14) ‘Zeliha geldi ve Yusuf"un elini tuttu, dadi da onu arkasindan ini ve kapulan baglach. O gittikten sonra Yusuf peygamber Zeliha ile igeride kald. Ondan sonra Yusuf peygamber Zeliha’mn yanina oturdu.’ Reliké ayde: “YG Visuf... sen menim Serménmga nise muti bol- maz-sen?” tédi erse, Yusuf peygdmbar ‘alayhi’s-salam ayd: “... Men gal ermeccmen... ig atadin peygambar-zada turur-nen’” tédi erse, Zelihd hig } Bolmasa’ iil seklinin, Nehei-feradis disinda kalan diger eski metinlerde de, camle baslatan zarf olarak kullamhp kullanilmadhgin: simdilik tesbit edemiyorum, J. Schinkewitsch'in Rabyazis Syntax’mda bu mesele ile ilgili bir kayda raslanl- mamasi dikkate deger. (Bu eserin Tiirkce terciimesi Tiirk Dili Belleten, THI. seri, 8-9. [1947]. ve 1o-r1. [1948] sayilarda ilave olarak akmistir.)38 JANOS ECKMANN gara témedi, bolmasa turds, kim Yisufqa yapsungay (181a: 7—11) ‘Ze- liha dedi: “Ey Yusuf, ...sen benim emrime nigin itaat etmezsin?” dedi. Yusuf peygamber aleyhi’s-selim dedi: “... Ben kéle degilim, w..tig atadan peygamber ogluyum”. Bunu deyince, Zeliha artk higbir sey sdyliyemedi; derken, Yusuf’u tutmak igin, ayaga kalkt.’ Nége kiln boldi, men tage bu narasidalar hég ta‘dm tatmadin turur-miz. Bolmasa bu kége gazan astim, bu oglanlarm awutmag iigiin qazanga suf kemistim (54a: 3—5) ‘Birkag giinden beri ben ve bu cocuklar hig yemek yemedik. Bu scbeple bu aksam kazant astm ve, bu oglan- Jan avutmak igin, kazana su koydum.’