Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • 10 views

    1955 5 Mansuroglu

    Uploaded by

    İbrahim İpek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content

    You might also like

    1955 5 Mansuroglu

    Uploaded by

    İbrahim İpek
    10 views13 pages

    Original Title

    1955_5_Mansuroglu

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    10 views13 pages

    1955 5 Mansuroglu

    Uploaded by

    İbrahim İpek

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 13
    TURKCEDE CUMLE GESITLERI VE BAGLAYICILARI Mecput MansuroGLu Bilinaigi gibi tiirkcede ashnda gart ciimlesi diginda yardimer ciim- le yoktur?, Baska dillerin yardime. ciimle ile bildirdiklerini tiirkce zengin isim-fiilleri (participium) ve zarf-fillleri (gerundium) ile, yani cekimli fill (verbum finitum) veya bildirici (pracdicatum) sayilamayacak unsurlarla kargilar. Ancak yabanci dillerle kiiltir alig verisine girdigi zamanlardan, yani Uygur devresinden itibaren bi- rinci derecede dini metinlerde aslna uygunluk istegi ile sézii séztine terciime sonunda tiirkceye sira (parallel) séz ve oiimle baglama edat- lami (conjunctio) ile esitli yardimer ciimleler ve bunlar bas ciimleye baglayan cdatlarm girdigi gériilir. Bundan da tiirkgenin ashnda baglama edati tammayan bir dil oldugunu anlamak gerekir®. Iste bu yabanci tesirler alunda dile giren yardimer ciimle ve baglama edatlarmm, yiizyillarin meydana getirdigi yazih bir edebiyata men, s6z hazinesinde oldugu gibi, sindirilme derecesi oldukga diisitk- tir, Bu bakimdan yalny halk dili ve zaman zaman ona yaklagmay1 isteyen yiiksek tabaka edebiyats mensuplarindan bazilarmin kullan- diklar: dil degil, hatté bir ciimlesi sahifeler tutan eski Osmanh miin- silerinin nesir ve fermanlan, sonsuz isim-fiil ve zarf-fiilleri ile, Tiirk cimle bilgisi imkAnlart ile sanatkaranc nesrin drnekleri sayilmahidir. Turk dili ve bilhassa Tiirk klasik yazi dili tizerinde yazilmis hemen biitin gramerlerde bagh ciimleler ve baglama edatlar: hak- kinda bilgi bulunmakla birlikte bu konudan daha etrafl olarak A. y. Gabain® ve K. Grénbech* bahsetmislerdir. Bu incelemede 2 A. v. Gabain tiirkgede art ciimlesinin de aslinda yardimer olmadiiint ileri siirerse de (Die Natur des Prédikats in den Tiirksprachen: KCsA., TIT, 1940, 90). eli- mizde metin bulunan devrelerden itibaren buna bizi inandiracak delile sahip degiliz. 2 Bu husus tiirkgenin her devir ve sahasinda bol drneklerle gosterilebilecesi gibi, eski bir Tiirk gramercisi olan bu Abu Hayyan’da da sarih olarak kaydedilir: “Tarkgede atf yoktur. Tirkler iki veya daha ziyade ismi yek digerine atfotmek: jstedikleri zaman biri birine raptetmeksizin sira ile serdederler” (A. Caferoglu nesir ve islemesi, Istanbul 1931, 149/181). ® Alitirkische Grammatik, Leipzig 1941. 447. v.dd. 4 Der tirkische Sprachbau I, Kopenhagen 1936, 51-56. 60 MECDUT MANSUROGLU tuirkgede baglama cdatsiz baglanan siz, séz gruplan ve ciimlcler jakkinda yeter Grnek verildikten sonra mesele daha cok ciimle bil- gisi yoniinden ele almarak baslangigtan zamamimiza kadar tiirkgenin cesitli bélgelerde ne yolla sira s6z ve ciimleleri baglayabildigi ve ne gibi yardimet ciimlcler, dolayisiyle yardimen ciimle baglama edatlart tamidigi ve bunlari ne dereceye kadar benimsedigi émeklere daya- nilarak ana gizgileri ile aydmlatilmaga calisilacaktir. I. BAGLAMA EDATI KULLANILMAKSIZIN YAPILAN. BAGLAMALAR egiim, apam ‘ecdadim’ 1 itz, editiz, tavariinz egsiki 3 kiiniiziin eksigi yok’ U (Miller, Uigurica) IV C 117-8; agerlik, agglar, yégi, Kedgillik ‘ikram, hediye, yiyecek ve giyecekler’ KB Kutadgu Bilig, Arat nesri) 3734; tilge, agizga sabkusug ‘dile, aguza sifmayacak’ Babn. (=Baburname, [I’minskiy nesri) 398: 13-43 bir ikki katurma “bir, iki gérek’ Ozb. Gr. (=Gabain, Ozbekische Gram- matik) 75. §} Aik, yoni ‘gdk yeri? CC (=Codex Cumanicus, Grén- beck nesti) 143: 8; béti, kolm [ kazakga ] ‘elini, yiiziini’ Prob. Radloff, Proben der Volksliteratur der Tiirkst’imme) IIL 327: 12; dyin, erkan ‘yin ve erkan’ Garhn. (= Garhname: KCsA. 11) 77; gee, giindiiz ‘gece, gimdiiz’ Rebabn. (=Rebabname: KGsA. I, 4. ve 5. sayt ilaveleri) 182 v: 63 alai, anaft baban, annen’ Nedim div. (istanbul 1338-40) 200: 45 ucuz, pakalr [Titrkiye tiirkgesi] *. tint bolundaks bodinug kop alms, kop baz balms “drt cihetteki mile letleri hep alms, hep barig yapmis’ I D 23 esenin bardamaz, esenin keltemez ‘selametle gittik, sclametle geldik’ M (=Le Coq, Manichaica, istanbul 1936) I 10: 11-2; yalgan turur, am tiflemegii ‘yalandir, onu dinlememeli? Rabg. (=Rabghuzi, Kisas-i enbiya, Grénbeck nesri) 119 r: 103 usdt, zond: [tirkmence J‘ugtu, kondu’ Verbf. Tiirkm, (=Ben- zing, Uber dic Verbrofmen im Tiirkmenischen) 32; Hana gdndermelii~ sin ginderdiler, 2 vérmeliisin vérdiler “Hana gonderilecegi génder- Kiil Tegin Yazat) 1D 13 ageitz, iggit- iz, igmeginiz, malin, miil- 2 Swa sézlerin sik sik bir arada kullaniimast tiirkgedeki bol gift sozlere (hen- diadyoin) yol acmis olabilir. TURKGEDE CUMLE CESITLERI 61 diler, gazilere verilecegi verdiler’ As. Pyz. des ‘Agik-pasazide) 51. hentit bodunum’ tédim “kendi milletim’ dedim’ Ramstedt, Runenin- schrifien 023 ‘Tiirk bodun at, kiisi yok bolmazun’ tiyin “Titrk milletinin adi, sani yok olmasm’ diye’ ID 253 ‘ne. . kértir men.” témis “ne gorityo- rum? demis’ M1 27: 113 Tefiri seni soyurgad ‘ovluma bol? dép ‘anasi’ ‘Tanni ‘ogluma anas: ol? diyerek sana Tatlett? CC 151: 33 “horga barur men’ téyitr sen “koyuna gidiyorum’ diyorsun’ Rabg. 50: 12-8 Teri dédi: ‘sayra olds bir velim’ “Tanti dedi: “hasta oldu bir velim,, Rebabn, 185 v: 103 sorana ‘bir biseye aldum’ déyit ad eyledi ‘sorana “bir puseye aldim’ dedi? Dehbani (=Mansuroglu, Anadolu tirkgesi. XIII. asir. Dehhani ve manzumeleri, fstanbul 1947) 10: 6; dédim: ‘salarmsin? siyledi: ‘oh yor? Ex2urumlu Emrah (Képrilé, Istanbul 1929, 20. ol yérgerit barsar, Tiirk bodun éltegi sen ‘o yere gidersen, Ttirk mil- leti blidrsiin? I G 8% iske, pumuska bardagt bolsar, ...barga dngedey “ise, lice gidecek olursa, hepsi iyilesir’ TT (=Rachmati, Tirkische Turfan- Texte) VII 4o: 54 vdd.; hilse, kik teri hile turur ‘giilse, gk ytiati giiler’ Of. K. (=Bang-Rahmeti, Oguz Kagan destant) 60-15 tapuger jaitlsa, ofiigu kerek ‘hizmetci yantlsa, cagwmal’ KB 6415 yazulin tutmasa dali yuk tulmasa, kimése bolmagay art ‘giinahm. tutmaz ve kurtu- Tugun elde etmezse, insan temiz olmaz? CC 124: 343 andak bolsa, men émdi néme kilimen? [tarangica] “éyle ise, ben simdi ne yaparum?? Prob, VI 192: 22; kim ana binden segerse, of baynk diismeniimdiir ‘kim onu benden ayn tutarsa, 0 apacik diigmammdu’ Rebabn, 185 v! 12. Kissling, Die Sprache Ul. BAGLAMA EDATLARI iLE YAPILAN BAGLAMALAR ‘Tirkgede gorilen baglama edatlar ile yaptlan baglamalar da 1) sira sz ve ciimlelerin baglanmasi ve 2) yardimer citmlclerin baglan- mast olmak iizere ikiye ayrimiar. 1. SIRA 862 VE CUMLELERIN BAGLANMAST Daha ilk metinlerden baslamak tizere tiirkgenin sira s6z ve ciimlclerinin baglanmasinda, yabanc’ dillerin tesirinden fazla, mana inceliklerini belirtmek ve ifadeyi daha renkli kilmak kaygist hakim olmus ve daha cok tirkce, daha az bir nisbette ise, yabanct (farsca, arapga ve yenilikte rusga) sézlerin sira sz veya ciimleleri bagladgs 62 MECDUT MANSUROGLU goriilmiistir, Bunlart kullanthy gokluklar ve tarih siralarma gore gizden gecirclim : a) ‘ile, ve? manasinda ulayu (ula?dan -u zarf-fiil eki ile): dgtim katun ulayu dglerim ‘annem hatun ve (odalk) annelerim’ I K 9g; sadapet begler ulayu buyruk ‘sadapit beyleri ve memurlar’ II (=Bilge Kagan Yazits) G 13. ulatt (ulat’tan 1 zarf-fiil cki ile): dtr yay, key ulate tort odin adrdur ‘bundan sonra yaz, kag ve dort zaman (mevsim) ayn’ TT (=Bang - vy. Gabain - Rachmati, Tiirkische Turfan-Texte) VI 324 nusha farkt; deli, fafile ulate kisi, ogul ana, baba ile kan, gocuk’ TT (=Bang - v. Gabain, Tiirkische Turfan-Texte) I 154, 2. n. birle (bile binen> minen (-n vasita ‘instrumentalis’ eki ile): i a (=Divanii Ligat it-tiirk, Atalay terciimesi) II 77: 20; ‘zaman ile ay’ Kasg. 82: 12; at’te pele an’ne [cuvasga] ‘baba ile anne’ Guv. Szl. (=Paasorien, Quvag Sézligi, Istanbul 1950); fiz birden “yigit [turfanca] ‘luz ile oglan’ Meng.-Kat. (=Menges-Katanov, Volkstiimliche Texte aus Osttiirkistan: SBAW 1933, 11771293) VILL 63; tegir binen cernif ortasinda [koybalca] ‘gk ile yerin ortasinda’ Katanov, Castren’s Koib.-deutsches Wérterverzeichnis u. Sprach- proben: Mélanges Asiatiques IX, 97-205, 1326; it pinen musik [ka- zakca] ‘képek ile kedi’ Prob. III 327: 30. Eklegmigi: -ba, -be, ~ ~pe, ~pan, ~pen, -nan, -nen: gagak-pa aca [cuvasca] ‘saksagan ile gocuk’ Gebr. (=Paasonen, Gebriiuche und Volksdichtung der Tschuwassen: MSFOu. XCIV, Helsinki 1949), 177; i-pen ékei’ musk [kazakca] ‘kopcekle kedi her ikisi? Prob, HI 328: 5. eviri (evir-den -i zarf-fiil cki ile): dgiim kaium, katunlarin evi- vii uluglanm ‘annem, babam, karilarm ve biiyiiklerim’ TT VII 40:14. ile (il’den -e zarf-fiil eki ile) : ay ile giiney Ibtidan. (=Ibtidaname: Tiirkiyat Mecm. VIL- VIII, 10g v.dd.) 1: 913 Tahir ile Zihre [Tir kiye tiirkgesi]. Eklesmisi: -la, -le: senit-le ben [Tiirkiye tiirkgesi]. takt> dakt> daht veya dagi> tada (tak~tan -1 zarf-fiil eki ile): haz take kordaym ‘kaz ve kugu kugumu’ Kasg. 1 177: 6; ya dake kalkan ‘yay ve kalkan’ O%. K. 97-8; bakerutt altun éde ol kimya dali yiiz bit banuit gibi adaya ‘balarm bu kimya altm eder ve yiiz bin bunun gibi vadeder’ Ibtidan. 3: 8; Tefieri hiigliditr dag yarlgangludur TURKCEDE CUMLE GESITLERI 63 “Tanrt kudretli ve merhametlidir’ CC 124: 323 saz dage kargu ‘saz ve karg? §. Hamza 2 (=Mansuroglu, Seyyad Hamza’nm Dogu tiirkgesi ile kanpk bir manzumesi: Ttirk Dili ITT, 8-g. sayt, 10-17) 73 feryad u figdn dime é biilbill dabe agzut yum gonca gibi “feryat ve figan etme ey biilbiil ve agzina gonca gibi yum’ Dehhant 7: 6; turuba afigel tada fuyan sm [guvasca] “Tanm. ve melek ve zengin adam’ Gebr. 156. u (farsca): gar u gimen ‘gayi ve gimen’ S. Veled div. (Uzluk negri, istanbul 1941) 359: 95 bu yola gelsiin u gérsiin “bu yola gelsin ve gérsiin’ S, Veled div. 149: 25. ve (arapca): fareler ve insanlar [Tiirkiye tiirkgesi]; sileri etmek ve gulary koymamak gerck (titkmence] ‘gunlar: yapmak ve sunlart birak- mamak gerek’ Verbf, Tiirkm. 22. salkum su i kwas [migerce] ‘soguk su ve lavas’ Misch. tat. (=P. r-tatarische Sprachproben: APAW, Ph.- hist. Kl, Nr. 18, Berlin 1919) 26: 6. b) ‘veya, yahut’ manasinda azu (az?dan -u zarf-fiil cki ile): bu bitigig bititser azu adinaguka ofulsar ‘bu yazyt yazdwsa veya baskasina okutsa’ TT VI 113-43 Kelirmit sen azu barirmu sen? ‘geliyormusun yoksa gidiyormusun?” Kasg. I 88: 17-8. ‘yoksa, yoksam : eger geydiir, karndas, yoksa yavuz ‘kardes, iyi de kétii de olsa’ C, Rum? (Mansuroglu negri : UAJb. XXIV, 106-114 ve Tiirk Dili Arastirmalan Yilhfi- Belleten, 1954, 207-220) 5: 13 ilisme yoksam giderim [Turkiye tiirkcesi]. ol éme ze: suga ol émeze siitke ceyip yeydiler [tcleiitge] ‘suya veya siide kanigtimp yerlerdi’ Prob. I 155: 25- étpeze : Kudaylar ét peze getli ét peze togis poladr [sagayca] “Tanni- lar ya yedi ya dokuz olurlar’ Prob. IX 244: 28-9. biebeter (

    You might also like