H υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας

29.10.20
Θεόδωρος Γεωργίου*

Τα τελευταία
χρόνια, οι
πολιτικές
συζητήσεις
τόσο στον
χώρο της
επιστήμης όσο
και στο
πρακτικό πεδίο της πολιτικής εξετάζουν ως κεντρικό
τρόπος οργάνωσης παραγράφου θέμα τους τη δημοκρατία. Οι συζητήσεις αυτές είναι
και διεξοδικές και ατέρμονες. Και αυτό συμβαίνει
επειδή το ίδιο το θέμα, δηλαδή η δημοκρατία, είναι
πολυεπίπεδο και πρισματικό. Τελικά, η δημοκρατία
έχει πολλά πρόσωπα. Με τον όρο δημοκρατία, στις σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες
εννοούμε μία σειρά από πρακτικές και μεθόδους που αναφέρονται στα πολλαπλά επίπεδα
πολιτικής θέσμισης της σύγχρονης κοινωνίας.
1
Στις μέρες μας, η δημοκρατία με τα πολλά πρόσωπά της (δηλαδή σε όλες τις διαστάσεις
και όψεις της) αντιμετωπίζει προβλήματα, τα οποία αναφύονται είτε ως αμφισβήτηση
είτε ως υπονόμευσή της δημοκρατίας. Η πλειονότητα των πολιτών κρίνει ότι η
δημοκρατία εξαντλείται στην τυπική αντιπροσωπευτική σχέση (εκλογική διαδικασία) και
οι ίδιοι οι πολίτες αυτοπροσδιορίζονται αποκλειστικά και μόνον ως ψηφοφόροι. Εάν όμως
σήμερα, οι σύγχρονες δημοκρατίες αντιμετωπίζουν βαθιά κρίση, αυτό συσχετίζεται με
μία ριζική αλλαγή που έχει συντελεστεί εδώ και δεκαετίες και αφορά τις σχέσεις
πολιτικής και οικονομίας. Υποστηρίζω λοιπόν ότι η βαθιά κρίση που διέρχονται οι
σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες σχετικά με τη δημοκρατική οργάνωση και λειτουργία τους
έχει την καταγωγή της στο γεγονός ότι στις σχέσεις πολιτικής και οικονομίας απέκτησε τα
πρωτεία η οικονομία και δεν συμβαίνει πια να ρυθμίζει τη λειτουργία της οικονομίας η
πολιτική. Δεν χρειάζεται να ταξιδέψει κανείς σε κάποιο μακρινό πλανήτη για να
κατανοήσει τη ριζική αυτή τομή: εδώ, μέσα στα πόδια μας, πάνω στην ίδια τη ζωή μας,
εμείς, οι Ελληνες πολίτες, κατά τη φάση εφαρμογής των τεχνοκρατικών μνημονίων
(2010-2018) βιώσαμε αυτό που θεωρητικο-πολιτικά αναλύουμε με τη διαπίστωση ότι η
οικονομία υπερισχύει της πολιτικής.

Η ριζική αυτή τομή που έχει συντελεστεί σε διεθνές

επίπεδο, θέτει το πρόβλημα της δημοκρατίας σε νέες
μετατροπή σύνταξης ηθικο-πραγματολογικές βάσεις. Αυτή την ιστορική
στιγμή, την αποφασιστική για την επιβίωση της
δημοκρατικής αρχής, δεν έχουμε να κάνουμε με την
κρίση νομιμοποίησης σχετικά με τις πολιτικές αποφάσεις (πώς λαμβάνονται και από
ποιους;), πράγμα που συνέβαινε κατά τη μεταπολεμική περίοδο (1949-1989), αλλά όλοι
μας, πολίτες και πολιτικοί, ζούμε μία υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας ως αρχής, ως
δομής και ως οργάνωσης του πολιτικού και κοινωνικού βιόκοσμου. Ας σταθούμε, όμως,
κάπως πιο αναλυτικά στον νέο τύπο κρίσης που αντιμετωπίζει η δημοκρατία. Η
υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας, είπαμε, ότι έχει τις ρίζες της στο γεγονός (factum) ότι
η οικονομία απέκτησε τον ρυθμιστικό ρόλο έναντι της πολιτικής. Τα δυο κοινωνικά
συστήματα, δηλαδή η πολιτική και η οικονομία, διαθέτει το καθένα το δικό του
λειτουργικό μέσο: η πολιτική την εξουσία και η οικονομία το χρήμα. Οπότε από την
ιστορική εκείνη στιγμή (moment) κατά την οποία το χρήμα έπαυσε να είναι απλό
λειτουργικό μέσο ανταλλαγής αλλά κατέστη το ίδιο εμπόρευμα (βλ. χρηματοπιστωτικό
σύστημα) στους όρους των σχέσεων πολιτικής και εξουσίας έγινε μία ριζική αντιστροφή.
Και ενώ η δημοκρατική αρχή, μέσω του αντιπροσωπευτικού συστήματος, εδώ και δύο
αιώνες (από τις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα μέχρι τις αρχές του εικοστού πρώτου
αιώνα) διέσωζε, θα λέγαμε, την «τιμή της δημοκρατίας» και όλοι μας (επιστήμονες,
φιλόσοφοι, πολίτες, πολιτικοί κ.ά.) επεξεργαζόμαστε σχέδια και προτάσεις για να
αντιμετωπιστεί η κρίση νομιμοποίησης, ξαφνικά εδώ και τριάντα χρόνια (μετά το έτος
τομή: 1989) μπήκαμε σε μία ιστορική φάση, στο χρονικό διάστημα της οποίας έγιναν
αυτά τα δύο «πράγματα»: το λειτουργικό μέσο της οικονομίας, το χρήμα, δεν ελέγχεται
πολιτικά πια από κάθε άποψη, επειδή το ίδιο αυτό μέσο ως εμπόρευμα ελέγχει τις ζωές
όλων μας. Και το δεύτερο «πράγμα» είναι η ίδια η υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας.

Κοντολογίς, η θεωρητικο-πολιτική μετατόπιση από την

κρίση νομιμοποίησης στην υπαρξιακή κρίση της 2
δημοκρατίας σημαίνει πολλά πράγματα. Αλλά θα τονίσω είδος σύνταξης – μετατροπή -
ένα και μόνον ενδεικτικά: σημαίνει ότι η τεχνοκρατική επικοινωνιακό αποτέλεσμα
υπεροχή του χρήματος έναντι της εξουσίας καθιστά αδύνατη
τη δημοκρατική οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών. Και
αυτό αντανακλάται σε όλες τις απορρυθμίσεις που έχουν
συντελεστεί: το κοινωνικό κράτος απλώς επιβιώνει, το κράτος δικαίου δυσλειτουργεί και
το σύστημα των δικαιωμάτων καταρρέει. Η υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας
αναδεικνύει το νέο παγκόσμιο πολιτικό δίλημμα: δημοκρατία ή χρηματοπιστωτικό
σύστημα;

* Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

2. Δημοκρατία σε κρίση και πολιτικός κυνισμός

Η πρόσφατη έρευνα που πραγματοποίησε η Μονάδα Ερευνών Κοινής Γνώμης του
Πανεπιστημίου Μακεδονίας για λογαριασμό του Dukakis Center for Public and
Humanitarian Services υπήρξε εξαιρετικά αποκαλυπτική και γεμάτη απαισιόδοξα νέα, που
πρέπει να κινητοποιήσουν το πολιτικό προσωπικό και τους διαμορφωτές γνώμης στο
σύνολό τους.

Η καχυποψία έναντι των δημοκρατικών θεσμών και των φορέων τους αποτελεί το
κυρίαρχο χαρακτηριστικό. Περίπου ένας στους δύο ερωτώμενους (47%) θεωρεί πως τον
εκφράζει η φράση «έχουμε δημοκρατία μόνο στο όνομα και όχι στην ουσία». Επιπλέον,
και πιο ανησυχητικό ακόμη,ένας στους πέντε (18%) θα προτιμούσε λιγότερο δημοκρατία
και περισσότερο ευημερία, ποσοστό που μεγαλώνει αρκετά μεταξύ των ανθρώπων με
χαμηλή μόρφωση. Δυστυχώς μόνο ένας στους τρεις Ελληνες (32%) απαντά ότι τον
εκφράζει η θέση πως η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα παρά τα προβλήματά
της.

Η κρίση εμπιστοσύνης έναντι του πολιτικού συστήματος αποτυπώνεται και στην

απαξίωση που εκδηλώνεται από ένα σημαντικό τμήμα των πολιτών για τις εκλογές. Το
45% των ερωτώμενων θεωρεί πως η συμμετοχή στις εκλογές είναι χωρίς σημασία γιατί
τελικά γίνεται ό,τι θέλουν οι ξένοι. Αντίθετα, το 44% των ερωτώμενων απάντησε πως οι
εκλογές είναι πολύ σημαντικές γιατί καθορίζουν το μέλλον της χώρας.

Νέοι αποστασιοποιημένοι

Το πλέον ανησυχητικό είναι πως η κρίση εμπιστοσύνης προς τη δημοκρατία μας είναι
εντονότερη στους νέους ανθρώπους. Περισσότεροι από έξι στους δέκα νέους πιστεύουν
πως έχουμε δημοκρατία κατ’ όνομα. Η ίδια ηλικιακή ομάδα θεωρεί κατά πλειοψηφία
(50%) ότι η συμμετοχή στις εκλογές είναι χωρίς σημασία. Είναι φανερό πως οι νέοι είναι
οι περισσότερο απογοητευμένοι. Αν το συσχετίσουμε με το μεγάλο ποσοστό στο «Οχι»
που έδωσαν οι νεότερες ηλικίες στο δημοψήφισμα, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε πως
η στροφή του Αλ. Τσίπρα μετά το δημοψήφισμα ίσως να έσωσε τη χώρα από μια άμεση
πτώση στον γκρεμό, υπονόμευσε όμως την αξιοπιστία όχι μόνο του πολιτικού
προσωπικού αλλά της ίδιας της δημοκρατίας μας. 3
Τα έντονα αρνητικά αισθήματα δείχνουν να χαρακτηρίζουν τη
σχέση ανάμεσα στους πολίτες και στην πολιτική ελίτ. Το 51% χρήση στατιστικών
των πολιτών δηλώνει πως αισθάνεται οργή ή αηδία για τους στοιχείων
βουλευτές και μόλις 11% σεβασμό. Η απαξίωση αυτή αγγίζει και
τον πρωθυπουργικό θεσμό, καθώς μόλις ένας στους τέσσερις δηλώνει πως αισθάνεται
σεβασμό για αυτόν.

Αντίθετα, η πλειοψηφία δηλώνει πως αισθάνεται σεβασμό για τους αστυνομικούς (52%)
και τους δικαστές (44%). Οι δύο αυτές επαγγελματικές κατηγορίες συγκεντρώνουν μικρά
ποσοστά αρνητικών αισθημάτων: μόλις 14% οι αστυνομικοί και 27% οι δικαστές.

Υπάρχουν καλά νέα;

Υπάρχουν, αλλά είναι λίγα αν και όχι εντελώς ασήμαντα. Για παράδειγμα, η πλειοψηφία
των αποφοίτων της ανώτατης εκπαίδευσης συνεχίζει να δείχνει εμπιστοσύνη στη
δημοκρατία μας παρά τα όποια προβλήματά της και να θεωρεί σημαντικές τις εκλογές ως
διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η εκπαίδευση σχετίζεται ισχυρά με την πεποίθηση ότι η
δημοκρατική διακυβέρνηση είναι ο μόνος δυνατός δρόμος. Αν μάλιστα θεωρήσουμε πως
οι διαμορφωτές κοινής γνώμης προέρχονται κατά βάση από την παραπάνω μορφωτική
κατηγορία, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι άνευ σημασίας.

Τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ όλοι παρατηρούν πως η φιλελεύθερη
δημοκρατία δεν ασκεί την ίδια γοητεία στους πολίτες συγκριτικά με το παρελθόν. Παντού
εκδηλώνονται έντονα αισθήματα απαξίωσης και δυσφορίας έναντι των πολιτικών ελίτ και
των αντιπροσωπευτικών θεσμών. Όλο και περισσότερο ο πολιτικός κυνισμός και ο
αυταρχισμός κερδίζουν μέτρα.

Ο πολιτικός κυνισμός έχει περιγραφεί από ειδικούς ως το

τρόπος οργάνωσης παραγράφου αίσθημα έλλειψης εμπιστοσύνης προς τους πολιτικούς
και το πολιτικό σύστημα. Οι έρευνες κοινής γνώμης
διεθνώς δείχνουν πως οι κυνικοί ψηφοφόροι
αντιλαμβάνονται το πολιτικό προσωπικό ως βαθιά διεφθαρμένο που εξαπατά τις
κοινωνίες. Οσο περισσότερο κυνικοί είναι οι ψηφοφόροι, τόσο μικρότερη είναι η
πιθανότητα να είναι ενεργοί και ενημερωμένοι πολίτες, ενώ είναι εξαιρετικά πιθανό αυτοί
στη συνέχεια να απέχουν από τις εκλογές ή να επιλέγουν συνειδητά γραφικούς
υποψηφίους ή εξτρεμιστές προκειμένου απλώς να τα κάνουν άνω κάτω.

Δυστυχώς, στη χώρα μας η παρατεταμένη ύφεση και οι «στροφές 180 μοιρών» των
κυβερνήσεων ενισχύουν τον πολιτικό κυνισμό των πολιτών. Δεν θα απαιτηθεί απλώς να
βγούμε από την κρίση για να καλυτερέψουν τα πράγματα. Θα χρειαστεί επιπλέον ένα νέο
κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στο πολιτικό προσωπικό και την ελληνική κοινωνία
προκειμένου να θεμελιωθούν εκ νέου σχέσεις εμπιστοσύνης και ειλικρίνειας ανάμεσα
στους ψηφοφόρους και στο πολιτικό μας σύστημα.

Πόσο εμπιστεύονται οι Ελληνες πολίτες τους δημοκρατικούς θεσμούς και ποια είναι η
στάση τους έναντι των πολιτικών ελίτ; 4
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

** Ο κ. Γιώργος Σιάκας είναι διευθυντής Ερευνών της Μονάδας Ερευνών Κοινής Γνώμης του Ερευνητικού
Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

https://www.kathimerini.gr/politics/857758/dimokratia-se-krisi-kai-politikos-kynismos/
Α. Σύμφωνα με το κείμενο 1 ποιο είναι το σημείο καμπής για το δημοκρατικό
πολίτευμαπου βιώνει έναν νέο τύπο κρίσης;
Β. Ποια είναι η στάση των νέων απέναντι στη σύγχρονη δημοκρατία;

3. Φοβάμαι ότι η Δημοκρατία μας απειλείται, ακόμη και 55 χρόνια μετά

τον «γύψο» Βασίλης Σ. Κανέλλης
21η Απριλίου 1967, πενήντα πέντε χρόνια από την ημέρα που η πατρίδα μας, η… κοιτίδα
της Δημοκρατίας, μπήκε στο «γύψο» για επτά χρόνια. Πενήντα πέντε χρόνια μετά από την
πιο μαύρη σελίδα της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας του τόπου. Αραγε θυμόμαστε ή
μάθαμε ποτέ τις αιτίες που επέτρεψαν σε μια δράκα ανόητων αξιωματικών να
καταλάβουν την εξουσία και να επιβάλουν τη Χούντα;

Κι αν γνωρίζουμε πλέον τα τεράστια λάθη του πολιτικού συστήματος που έφεραν τους
Χουντικούς, είμαστε σε θέση να αποτρέψουμε στο μέλλον πράξεις που φαλκιδεύουν το
δημοκρατικό πολίτευμα;

Η περίοδος της Μεταπολίτευσης, με τα κακά της, με τις αστοχίες, τα λάθη και τις
παραλείψεις, ήταν αν μη τι άλλο…. «πλέρια» δημοκρατία, έστω και στην αστική της
έκφανση. Και ήταν και μια περίοδος όπου επικράτησε η ηρεμία στο πολιτικό πεδίο, τις
περισσότερες φορές και στην κοινωνία. 5
Όμως, η κηλίδα της Χούντας υπάρχει εδώ και δεν ξεπλένεται
λειτουργία της εύκολα. Όπως δεν ξεπλένεται η αποτυχία του πολιτικού
γλώσσας συστήματος τη δεκαετία του ’60 που έφερε το πραξικόπημα.
Όπως δεν ξεπλένεται και η στάση μεγάλης μερίδας της
ελληνικής κοινωνίας εκείνα τα 7 μαύρα χρόνια.

Και πολύ φοβάμαι ότι, με διαφορετικούς τρόπους, ο κίνδυνος για τη Δημοκρατία μας
είναι υπαρκτός. Μπορεί να έχει άλλο όνομα, μπορεί να λέγεται «λαϊκισμός», μπορεί να
ονομάζεται «άκρα», «αυταρχισμός». Μπορεί να είναι ακόμη και οι «ψεκασμένοι» του
κοροναϊού που απειλούν τις ζωές όλων μας με τις παράλογες απόψεις τους. Ενδεχομένως,
να είναι οι «παντογνώστες» των social media που σπέρνουν το μίσος και τον διχασμό
κρυμμένοι πίσω από την ανωνυμία τους. Είναι αν θέλετε και το εμφυλιοπολεμικό κλίμα,
με ευθύνη των κομμάτων. Αν είναι δυνατόν, 70 χρόνια μετά τον εθνικό διχασμό να
επιτρέπουμε λόγους (ενίοτε και πράξεις) που γυρίζουμε σ’ αυτές τις σκοτεινές εποχές.
Κίνδυνος για τη Δημοκρατία είναι ο ζωντανός, δυστυχώς, φασισμός που κρύβεται στην
ελληνική κοινωνία. Είναι τα ακροδεξιά κόμματα που φοράνε… γραβάτα, μοιάζουν
«κανονικά» και διεκδικούν μερίδιο στην πολιτική πραγματικότητα. Κίνδυνος για τη
Δημοκρατία είναι και οι «αυτόκλητοι σωτήρες» της κοινωνίας που το μόνο που τους
ενδιαφέρει είναι να πάρουν πολιτική, κι όχι μόνο ρεβάνς. Οι ακραίοι λαϊκιστές που
υπάρχουν και δεξιά και αριστερά του πολιτικού φάσματος. Δυστυχώς θα περιμέναμε κάτι
καλύτερο από τις προοδευτικές δυνάμεις του τόπου που, όμως, έχουν εγκολπωθεί δομικά
συστήματα του ακραίου λαϊκισμού. Ανθρώπους «μορφωμένους»… ημιμαθείς, ακόμη και
βουλευτές τζάμπα μάγκες που προσβάλλουν τη νοημοσύνη μας, τον πολιτικό πολιτισμό,
τα κοινωνικά ήθη.

Φοβάμαι για όλους εκείνους που δεν βλέπουν τους κινδύνους που υπάρχουν ή που
πιστεύουν ότι δεν πρέπει να ασχοληθούν. Η Δημοκρατία θέλει καθημερινό αγώνα. Για να
γίνει καλύτερη, για να λειτουργεί υπέρ του κοινωνικού συνόλου, υπέρ της προόδου, υπέρ
των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κι όλα αυτά θα πρέπει να τα δούμε ειδικά αυτή την εποχή.
Με δύο χρόνια πανδημίας, όπου βασικές δημοκρατικές αξίες υποχώρησαν, έστω και στο
όνομα της δημόσιας υγείας. Όμως, υποχώρησαν….

Αλλά και την εποχή ενός πολέμου που δυστυχώς μπορεί να πάρει χαρακτηριστικά
παγκόσμιας αναταραχής και να θέσει σε κίνδυνο βασικές κατακτήσεις του ανθρώπου και
του πολιτισμού. Όλα αυτά πρέπει να τα δούμε σήμερα που οι αδύναμοι συμπολίτες μας
χρειάζονται μεγαλύτερη προστασία. Που οι δημοκρατικοί θεσμοί και η Δικαιοσύνη
οφείλουν να γίνουν ασπίδα προστασίας γι’ αυτούς. Και πρέπει να τα δούμε για να μην
φοβόμαστε ούτε για απολυταρχικά καθεστώτα, ούτε για το πώς μια ολόκληρη κοινωνία θα
«κοιμηθεί».

Τα περιέγραψε με τον πλέον συγκλονιστικό τρόπο ο Μανώλης Αναγνωστάκης στο

ποίημά του «Φοβάμαι». Και είναι τόσο επίκαιρο όσο ποτέ…

https://www.in.gr/2022/04/21/apopsi/fovamai-oti-dimokratia-mas-apeileitai-akomi-kai-55-xronia-meta-
ton-gypso/
6
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ – ΘΕΜΑ Γ – Φοβάμαι (Μανόλης
Αναγνωστάκης)

Φοβάμαι
τους ανθρώπους που εφτά χρόνια
έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι
και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου–
βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας
«Δώστε τη χούντα στο λαό».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που με καταλερωμένη τη φωλιά
πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που σου ‘κλειναν την πόρτα
μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια
και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο
να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν.
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που γέμιζαν τις ταβέρνες
και τα ‘σπαζαν στα μπουζούκια
κάθε βράδυ
και τώρα τα ξανασπάζουν
όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη
και έχουν και «απόψεις».
Φοβάμαι τους ανθρώπους
που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν
και τώρα σε λοιδορούν
γιατί, λέει, δεν βαδίζεις στον ίσιο δρόμο.
Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ακόμα περισσότερο.

7
2ο Λογοτεχνικό κείμενο

Δημοκρατία (Democracy): Ένα ποίημα του αφροαμερικανού Λάνγκστον Χιουζ

Το ποίημα ‘Δημοκρατία’ (Democracy) δημοσιεύθηκε το 1949 και διαπραγματεύεται τα

προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Αφροαμερικανοί στις Ηνωμένες Πολιτείες της
Αμερικής. Ο ποιητής ενεργοποιεί τους ανθρώπους της φυλής του και τους προτρέπει να είναι
προσεκτικότεροι με τα θέματα αυτά, με το δικό του τρόπο, και τους ενθαρρύνει γι αυτό με το
προσωπικό του μήνυμα. Ο Χιουζ, εκείνη την εποχή, εξέφραζε το πνεύμα των ανθρώπων
που έπρεπε να διεκδικήσουν! Και μάλιστα πολλά!

Η δημοκρατία δεν θα έρθει

Σήμερα, αυτό το έτος
Ούτε ποτέ
Μέσω του συμβιβασμού και του φόβου.
Έχω το ίδιο δικαίωμα
Όπως κι οι άλλοι άνθρωποι
Να στέκομαι
Σε δύο μου πόδια
Και στη δική μου γη.
Έχω βαρεθεί ν’ ακούω τους ανθρώπους να λένε,
Άσε τα πράγματα να πάρουν την πορεία τους.
Αύριο είναι μια άλλη μέρα.
Δεν χρειάζομαι την ελευθερία μου, όταν θα είμαι νεκρός.
Δεν μπορώ να ζήσω με το ψωμί του αύριο.
Η ελευθερία
Είναι ένας δυνατός σπόρος
Που φυτεύεται
Σε μεγάλη ανάγκη.
Ζω εδώ, επίσης.
Θέλω ελευθερία
Ακριβώς όπως κι εσείς.

8
Πώς μας θέλει η «αληθής Δημοκρατία» - Κώστας Βάρναλης \
Να μην ακούω και να μη βλέπω να πατώ.

Να μη νογάω και να ’χω το στόμα βουλωτό.

Να μη με φαρμακών’ η μπόχα του καιρού μου.

Χωρίς αφτιά και μάτια, μύτη και μυαλό,

μουγγός να πηαίνω, όποτε μού ’ρθει, προς νερού μου,

κι άμα τσινάει ο Γάδαρος να μη γελώ.

Και σα με καρυδώνουνε μουνούχο σκλάβο

οι Αμερικάνοι, εγώ να βλαστημάω το Σλάβο.