See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/337419383

Dinçer, B., 2010 "Bursa ve Çevresi Yüzey Araştırmaları 2008-2009

Tarihöncesi Buluntuları”, Arkeoloji ve Sanat 134: 1-16.

Article · January 2010

CITATION READS

1 531

1 author:

Berkay Dinçer
Istanbul University
89 PUBLICATIONS 234 CITATIONS

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Karaburun Archaeological Survey Project View project

PPN Settlements in Urfa Region View project

All content following this page was uploaded by Berkay Dinçer on 21 November 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Dinçer, B., 2010 "Bursa ve Çevresi Yüzey Araştırmaları 2008-2009 Tarihöncesi Buluntuları”,
Arkeoloji ve Sanat 134: 1-16.

BURSA VE ÇEVRESİ YÜZEY

ARAŞTIRMALARI 2008-2009
TARİHÖNCESİ BULUNTULARI
BERKAY DİNÇER*

BURSA AND ITS VICINITY SURVEY 2008-2009: PREHISTORIC FINDS

Abstract
Located at the interface between Anatolia and the Balkans, area of Bursa province has great importance to
understanding of cultural histories of these regions. 2009 field campaign of Bursa province archaeological sur-
vey concentrated to the mountainous area on the south of Uludag mountain in the areas of Keles and Orhaneli
districts.
Şahinkaya Cave archaeologically discovered in 2007 revealed the first evidence of the Middle Paleolithic in
Bursa with associated faunal remains. In 2008, another Middle Paleolithic site was found at Görükle, again by
coincidence. 2009 survey provided the first Paleolithic sites found with systematical research. Belen Tepe yield-
ed bifacial artifacts and levallois productions. A few Middle Paleolithic cores and flakes are found in Gâvur
Evleri. Flint type found at Gâvur Evleri is also represented at Görükle in low percentages which is approxi-
mately 60 km on the other side of Uludağ. This indicates circulation of raw materials on both sides of Uludağ
in the Mousterian.
Neolithic/Chalcolithic occupations of the mountainous Bursa area was not known before 2009 survey. All for-
mer Neolithic/Chalcolithic sites were mounds in the plains, thus those are the first Neolithic/Chalcolithic evi-
dences from caves in Bursa. In Kusumlar, Çaltepesi and Sinekkayası 2 caves there are also very few flint arti-
facts and pottery which may be dated to Neolithic/Chalcolithic periods. Kaynarca mound and Sinekkayası
revealed EBA pottery.
Keywords: Bursa, Southern Marmara, Lower/MiddlePaleolithic, Neolithic/Chalcolithic, Early Bronze Age.

Özet
Anadolu ve Balkanlar arasındaki konumuyla Bursa ili bu bölgelerin kültür tarihlerini anlamak için kilit bir ro-
le sahiptir. 2009 yüzey araştırması, Keles ve Orhaneli ilçelerindeki Dağlık Bursa’da yoğunlaşmıştır.
Arkeolojik önemi 2007 yılında keşfedilen Şahinkaya Mağarası’nda, Bursa’da Orta Paleolitik döneme ait ilk ar-
keolojik buluntular ve fauna buluntuları ortaya çıkarılmıştır. 2008 yılında Görükle’de rastlantı sonucu bir baş-
ka Orta Paleolitik buluntu yeri keşfedilmiştir. 2009 yılı Bursa yüzey araştırması, Paleolitik buluntu yerlerinin
ilk kez sistematik araştırmayla ortaya çıkarılmasını sağlamıştır. Belen Tepe’de iki yüzeyliler ve levallois ürün-
leri bulunmuştur. Gâvur Evleri’nde az sayıda Orta Paleolitik çekirdek ve yonga bulunmuştur. Burada bulunan
çakmaktaşı türü, az sayıda da olsa Uludağ’ın diğer tarafında, yaklaşık 60 km uzakta bulunan Görükle’de de
az miktarda bulunmuştur. Bu, Uludağ’ın iki tarafındaki hammadde kaynaklarının dolaşımı göstermektedir.
Dağlık Bursa’nın Neolitik/Kalkolitik yerleşimleri 2009 yüzey araştırmasından önce bilinmemekteydi. Bur-
sa'dan daha önce bilinen bu döneme ait tüm yerleşimler ovalardaki höyüklerdi. Kusumlar, Çaltepesi ve Sinek-
kayası 2 mağaralarında da az sayıda Neolitik/Kalkolitik’e tarihlenebilecek çanak çömlek ve çakmaktaşı ürün-
ler bulunmuştur. Bunlar Neolitik/Kalkolitik dönemlerin Bursa’daki mağaralardan bilinen ilk kanıtlarıdır. Kay-
narca höyüğü ve Sinekkayası’nda İlk Tunç Çağı çanak çömleği bulunmuştur.
Anahtar kelimeler: Bursa, Güney Marmara, Alt/OrtaPaleolitik, Neolitik/Kalkolitik, İlk Tunç Çağı.

* Arkeolog, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Görükle-Bursa.

1
1. GİRİŞ
2006 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığının
izni ile Prof. Dr. Mustafa Şahin başkanlığın-
da başlatılan “Bursa ve Çevresi Kültür En-
vanteri Projesi” çerçevesinde 2008 yılından
başlayarak araştırmalar “Dağlık Bursa” ola-
rak adlandırılan Keles, Orhaneli, Büyükor-
han ve Harmancık ilçelerine kaydırılmıştır.
2008 ve 2009 yıllarındaki sezonlarda Keles
ve Orhaneli İlçelerinin taramaları tamam-
lanmıştır. Araştırma alanı, Ege Bölgesi’nin
İçbatı Anadolu bölümüne dahildir. Kuş
uçumu olarak Marmara Denizi bu alana ya-
kın olsa da, “Dağlık Bursa” olarak da adlan-
dırılan bölge, Bursa’nın kuzey kesiminden
farklı iklimsel ve coğrafi özelliklere sahiptir.
Özellikle Keles ve çevresinde yükseklik yer
yer deniz seviyesinden 1000 metre yüksek-
liğe ulaştığı için, bu farklılık belirgindir.
Resim 1: Bursa ve Çevresi Yüzey Araştırması Projesi, 2008-2009 tarihöncesi buluntu yerleri.
2
Bursa, tarihöncesinin geç dönemleriyle ilgi-
li oldukça iyi araştırılmış olan illerden bir
tanesidir. Bölgede, 1960’lı yıllarda David
French (1967) ve 1980’li yıllarda Mehmet
Özdoğan (1985) yüzey araştırmaları yürüt-
müş ve Neolitik dönem ve tarihöncesinin
son dönemlerini yansıtan pek çok buluntu
yeri keşfedilmiştir. Ilıpınar, Menteşe Höyük
(Roodenberg et al. 2003), Barçın (Rooden-
berg et al. 2008) ve Aktopraklık (Karul
2006) gibi önemli Neolitik dönem buluntu
yerleri kazılmıştır. Ancak bu araştırmaların
tamamı, ovalık alanlarda, Neolitik ve sonra-
sına yönelik olarak yürütüldüğü için, 2007
yılında Şahinkaya Mağarası’nın keşfedilme-
sine kadar Bursa’dan Paleolitik Çağ buluntu
yerleri açığa çıkarılamamıştır.
Tüm Türkiye’de olduğu gibi (Arsebük
1998a) Bursa’da da Paleolitik Çağ arkeoloji-
si hakkında yeterince araştırma gerçekleşti-
rilmemiştir (Arsebük 1998a). Bundan dola-
yı bölgedeki Paleolitik Çağ buluntularının
yokluğunun temel nedeninin, bu döneme
ait buluntu yerlerinin Bursa’da bulunmama-
sından çok, araştırma eksikliğinden kay-
naklanmaktadır (Dinçer-Başlar 2007). 2008
ve 2009 yüzey araştırmaları, bu görüşün
haklı olduğunu ortaya koymuş ve bölgenin
Paleolitik Çağ arkeolojisi açısından önemiy-
le ilgili sistematik araştırmayla elde edilen
ilk verileri açığa çıkarmıştır.
Bursa bölgesinin, satır-kıyıcı satır işleyimle-
rinin yaygın olduğu Balkanlar (Darlas 1995)
ile Acheul kültürüne ait iki yüzeylilerin ol-
duğu işleyimlerin bulunduğu Yakındoğu
(Yalçınkaya 1985, Taşkıran 1998, Bar-Yosef-
Belfer-Cohen 2001) arasında yer alması,
bölgenin Paleolitik Çağ ile ilgili olarak, baş-
ta Alt Paleolitik dönemde iki yüzeylilerin
dağılımıyla ilgili önemli bilgiler verebilecek
nitelikte önemli bir bölge olduğuna işaret
Resim 2: Belen Tepe Alt/Orta Paleolitik dönem buluntu yeri (Foto: Serkan Gündüz).
etmektedir. Bunun yanında, bölgenin Orta
Paleolitik ve Üst Paleolitik dönemlerdeki
bölgesel değişimler ve kültürlerin değişik
coğrafi ortamlara uyumu hakkında da
önemli olduğu açıktır.
2. PALEOLİTİK ÇAĞ BULUNTULARI
2.1. Belen Tepe
Keles’in Kıranışıklar köyünün yaklaşık 1,5
km batısında, bölge haritalarında Belen Te-
pe olarak adlandırılmış yaklaşık 1050 m
rakımlı tepenin üzerinde yer alır. Bu tepenin
kuzey kısmı çam ağaçlarıyla kaplıdır. Belen
Tepe’de bir çakmaktaşı kaynağı yer almakta-
dır. Bu çakmaktaşının birincil bir kaynak ol-
duğu, başka bir yerden taşınmamış olduğu,
çakmaktaşlarını kaplayan kortekslerden an-
laşılmaktadır. Belen Tepe’de çakmaktaşları-
nın bulunduğu alan, kırmızı renkli bir top-
rak yapısına sahiptir. Çakmaktaşları üzerin-
deki korteksler de bu toprakla aynı renkte-
3
dir. Araştırma sırasında, açık alanda topla-
ma yapılmış, ağaçlık alana girilememiştir.
Belen Tepe’deki Paleolitik Çağ buluntuları
içerisinde en önemlileri, şüphesiz ki, iki yü-
zeyli aletlerdir. Bunlardan bir tanesi dibi kı-
rık bir ön formdur. Diğeri ise ucu kırık, bir
kenarı hiç işlenmeden korteksli olarak bıra-
kılmış bir iki yüzeyli parçasıdır. Bunlarla
birlikte çakmaktaşından yapılmış oldukça
iri bir adet kıyıcı satır da bulunmuştur. Bu-
luntular arasında, özellikle dikkat çeken bir
buluntu da, iki yüzeyli olarak işlenmiş bir
disktir. Bu tür iki yüzeyli olarak işlenmiş
disklerin obsidienden örnekleri Orta Ana-
dolu’daki Göllüdağ bölgesinden bilinmek-
tedir (Balkan-Atlı et al. 2008). Ancak bu
parçanın obsidien örneklerden şimdilik bil-
mediğimiz bir özelliği, bir tarafında örs ola-
rak kullanıldığına dair izlerin olmasıdır.
Bölgeye en yakın örs örnekleri, satır-kıyıcı
Resim 3: Belen Tepe’den taş aletler: Levallois çekirdek (1), clacton yongadan levallois çekirdek (2), örs olarak vurma izleri
taşıyan disk biçimli iki yüzeyli (3), kıyıcı satır (5), iki yüzeyli aletler (6-7), çekirdekler (4, 8-12).
4
satır işleyiminin baskın olduğu Tekirdağ’da-
ki Alt Paleolitik dönem buluntu yerlerinden
(Dinçer-Slimak 2007) ve Görükle’deki Orta
Paleolitik döneme ait buluntu yerlerinden
bilinmektedir. Bu örneklerden ikisi işlenme-
miş kuvarsit yumrularından ve bir örnek
de, kuvarsit bir satırdandır.
Belen Tepe’de bulunan iki yüzeyli aletlerin
Trakya ve kuzeybatı Anadolu’dan bilinen ve
çoğunlukla “atipik” olarak nitelendirilebile-
cek iki yüzeyli aletlere (Jelinek 1980, Run-
nels-Özdoğan 2001, Dinçer 2001, Efe
1990) benzemeyecek kadar “tipik” oldukla-
rını da özellikle belirtmek gerekir. Kuzeyba-
tı Türkiye’deki kazılmış tek Alt Paleolitik
dönem buluntu yeri olan Yarımburgaz Ma-
ğarası’nda Acheul kültürünü ve levallois
tekniğini yansıtmayan bir buluntu toplulu-
ğu söz konusudur (Arsebük 1998b). Belen
Tepe iki yüzeylileri, Orta (Slimak-Dinçer
2007) ve Güneydoğu Anadolu (Albrecht-
Müller-Beck 1988, Minzoni-Déroche-Sanla-
ville 1988, Taşkıran 2008) örnekleri ile da-
ha fazla benzerlik göstermektedir. Son yıl-
lardaki bazı görüşler Anadolu’da Alt Paleoli-
tik dönemde, İzmir-Sinop arasındaki bir
hattın üzerinde iki yüzeyli aletler ile satır-kı-
yıcı satır kültürleri arasında bir sınır olabile-
ceği hakkında bazı fikirler öne sürmüş olsa
da (Runnels 2003), tam bu sınırın üzerinde
yer almakta olan Belen Tepe’de ortaya çıka-
rılan ve “tipik” olarak nitelendirilebilecek
iki yüzeyli buluntular, bu fikirlerin gözden
geçirilmesini gerektirmektedir.
Belen Tepe’de bulunan aletlerin arasında çe-
şitli boyutlarda kenar kazıyıcılar da mevcut-
tur. İşleyimde ayrıca çok yüzeyli parçalar ve
diskoid çekirdekler de mevcuttur. Yongalar,
buluntuların yarısından fazlasını oluştur-
maktadır ve bunların büyük çoğunluğu
kortekslidir. Yongalar, levallois tekniğinin
de dahil olduğu çeşitli tekniklerde üretil-
miştir. Yongaları, çekirdeklerle birlikte de-
ğerlendirdiğimizde, Belen Tepe’nin taş alet-
lerin üretildiği bir alan olduğunu söyleme-
miz mümkündür.
Belen Tepe’de bulunan bir başka önemli bu-
luntu türü de, levallois çekirdekleridir. Bu
çekirdeklerin tüm çevreleri vurma düzlemi
hazırlığı sırasında işlenmiştir ve yanal ve
distal hazırlıklar yapıldıktan sonra istenilen
yongalar elde edilmiştir. Levallois çekirdek-
lerinden bir tanesi, geniş açılı topuğa sahip
iri bir clacton yongadan yapılmıştır. Clacton
yonganın kopuntu yüzeyinin ve aynı parça
levallois çekirdek olarak kullanıldığında
gerçekleştirilen çıkarımların aynı patinaya
sahip olması söz konusudur.
Belen Tepe buluntularının tarihlenmesi, he-
nüz mümkün değildir. Tarihleme için kulla-
nılabilecek nitelikte ürünler olan iki yüzeyli
aletler ve levallois çekirdekler, ne yazık ki
tarihlemeyle ilgili genel bilgiler dışında bilgi
vermemektedir. Çünkü bu iki buluntu türü-
nün de hem Alt Paleolitik, hem de Orta Pa-
leolitik dönemlerde görülmeleri söz konu-
sudur. Örneğin, Kaletepe Deresi 3’ün Alt
Paleolitik Acheul kültürüne ait VI’Am taba-
kasından levallois çekirdekleri bilinmekte-
dir (Slimak et al. 2007). Göllüdağ’dan bili-
nen iki yüzeyli disklerin hepsinin, genellik-
le Alt Paleolitik’e tarihlenseler bile, yüzey
buluntuları olmaları söz konusudur (Bal-
kan-Atlı et al. 2008-2009). Belen Tepe’deki
iki yüzeylilerin Orta Paleolitik döneme ya
da levallois çekirdeklerin de Alt Paleolitik
döneme ait olabilmeleri söz konusu olabilir.
Dolayısıyla, buluntuların hangi döneme ta-
rihlenebileceğini söylemek şu an için doğru
olmayacaktır.
Elbette, levallois tekniğinin Paleolitik Çağ
boyunca en yoğun olarak Orta Paleolitik
dönemde kullanılmış olduğunu da düşün-
mek gerekir. Bu durumda, en doğrusu, Be-
len Tepe’nin, hem Alt, hem de Orta Paleoli-
tik dönemlere ait bir buluntu yeri olduğunu
ifade etmektir. Levallois çekirdeklerinin Or-
ta Paleolitik döneme ait olmaları durumun-
da, Bursa’nın kuzeyinden (Şahin et al.
2009), İstanbul çevresinden (Esin 1992,
Runnels-Özdoğan 2001) veya Kütahya’dan
(Dinçer 2008) bilinen levallois çekirdek ör-
neklerinden çok, Orta Anadolu’daki (Bal-
kan-Atlı et al. 2009) iri boyutlu ve tüm çev-
relerinde vurma platformları açılarak hazır-
lanan örneklerle benzerlik gösterdiklerini
özellikle belirtmemiz ve Orta Paleolitik için
de, batıdan çok, doğu ile; özellikle de Orta
Anadolu ile benzerliklerini vurgulamamız
gerekir.
2.2. Gâvur Evleri Mevkii
Harmancık ilçesinin kuzeyinde bulunan
Çatalsöğüt köyünün Bayramlar Mahalle-
si’nde yer almaktadır. Buradaki tarlalar içe-
risinde işlenmiş çakmaktaşları bulunmakta-
5
Resim 4: Gâvur Evleri Orta Paleolitik dönem buluntu yeri.
dır. Bunlar içerisinde korteksli yongalar en
büyük çoğunluğu oluşturmaktadır. Paleoli-
tik Çağ’a ait olabilecek yongalar olduğu gi-
bi, tarihöncesinin daha geç dönemlerine ta-
rihlenebilecek yongalar da mevcuttur. Bura-
daki işleyimle ilgili en önemli buluntular,
levallois çekirdekleridir. Bu çekirdeklerin
çevrelerinin tamamına yakını platform ha-
zırlığı aşamasında çıkarımlarla biçimlendi-
rilmiştir. Levallois tekniği uygulanan çekir-
deklerde, çekirdeğin son kez kullanıldığı
aşamada tek bir istenilen yonga elde edil-
miştir. Levallois tekniğinin Gâvur Evle-
ri’ndeki uygulanması, bu buluntu yerine
coğrafi olarak daha yakın olan (kuşuçumu
yaklaşık 15 km) Belen Tepe buluntuların-
dan çok, Uludağ’ın kuzeyinde yer alan Gö-
rükle’deki (Şahin et al. 2009) (kuşuçumu
yaklaşık 60 km) Orta Paleolitik dönem bu-
luntuları ile yakın benzerlik göstermekte-
dirler.
Görükle’deki işleyimin az sayıda levallois,
6
ve çok sayıda diskoid işleyime ait parçalara
sahip olmasından dolayı (Minzoni-Déroche
1987) bunların genel olarak Alt Mousterien
kültürüne ait olduklarını düşünmekteyiz.
Gâvur Evleri’nden, ne yazık ki, Görükle’den
bilinen kadar çok sayıda Paleolitik buluntu
toplanamamıştır. Yine de, özellikle yongala-
rın karşılaştırılması iki buluntu yeri arasın-
da hem dönemsel, hem de işlevsel olarak bir
benzerliğin olduğunu göstermektedir. Aynı
zamanda burada bulunan bir çakmaktaşı
türü, Görükle’de az sayıda da olsa görül-
mektedir. Bu da, bu iki buluntu yerindeki
Orta Paleolitik insan topluluklarının aynı
hammadde kaynaklarını kullandıklarını ak-
la getirmektedir. Gelecekte yapılacak araş-
tırmaların bölgedeki değişik çakmaktaşı
kaynaklarının Paleolitik Çağ’da ne şekilde
kullanıldığıyla ilgili daha fazla bilgi sağla-
masını umuyoruz.
Gâvur Evleri’ndeki buluntular çok yoğun
değillerdir. Metrekare başına bir-iki parça-
dan fazla Paleolitik buluntu düşmemekte-
dir. Ancak, Paleolitik buluntularla birlikte
silika parlaklığına sahip döğen taşları da bu-
luntu yerinde mevcuttur. Bu yöreye Gâvur
Evleri denmesinin olası nedeni, tarihi henüz
saptanmamış, Klasik döneme ait taştan me-
zarların yörede bulunmasıdır.
2.3. Şahinkaya Mağarası
Şahinkaya Mağarası, Orhaneli ilçesinin ku-
zeyinde yer alan Eren köyü yakınlarındadır.
Kapıkaya olarak adlandırılan ve güneyinde
mermer ocakları bulunan yaklaşık 1.5 km
çapındaki bir kayalığın içerisinde bulun-
maktadır. Arkeolojik önemi 2007 yılında
rastlantı sonucu keşfedilen mağaraya, günü-
müzde dik bir kayalığa tırmanarak ulaşıldı-
ğı için erişmek zordur. Mağara, ilk keşfedil-
diğinde (Şahin et al. 2009) burada, Pleisto-
sen dönemine ait olduğu anlaşılan hayvan
kemikleriyle birlikte Orta Paleolitik döne-
min geç evrelerini yansıtan üç adet taş alet
ele geçirilmiştir. Bu aletlerden bir tanesi iki
yüzeyden işlenmiş bir kenar kazıyıcı, diğeri
basit bir kenar kazıyıcı, en sonuncusu ise
yaprak biçimli bir uçtur (Dinçer 2008).
Tüm bu buluntular, mağaranın arka tarafın-
da yer alan bir çukurun içerisinde bulunan
dolguların, yasadışı yollarla define arayan
kişiler tarafından kazılarak mağaranın içeri-
sine dağıtılması sonucu mağaranın yüzeyin-
de bulunmuşlardı.
2009 yılındaki araştırmamız sırasında Şa-
hinkaya Mağarası’nı tekrar ziyaret ettiğimiz-
de, ne yazık ki, mağarada gerçekleştirilen
kaçak kazıların artarak devam etmekte ol-
duğunu fark ettik. Defineciler, arka tarafta
korunmuş olan dolgulardaki kazılarını iyice
derinleştirmişler ve kazdıkları toprağı ma-
ğara içerisine gelişigüzel bir şekilde atmayı
da sürdürmüşlerdir. Son atılan toprağın
üzerinde gerçekleştirilen toplamada, taş alet
bulunmamıştır. Ancak, Pleistosen dönemi-
nin çevresel koşullarıyla ilgili önemli bilgiler
verecek hayvan kemikleri toplanmıştır.
Dr. Canan Çakırlar, Şahinkaya Mağarası fa-
una buluntuları ile ilgili olarak bir ön analiz
gerçekleştirmiştir. Buna göre, hayvan ke-
miklerinin çoğunluğu tüm ya da tüme ya-
kındır. Fauna buluntularının büyük çoğun-
luğunu keçiler (Capra) oluşturmaktadır. Ay-
nı zamanda sığır (Bos), geyik (Dama?), tav-
şan (Lepus) ve türü tam olarak belirleneme-
yen bir kuş cinsine ait kemikler de mağara-
da bulunmaktadır. Özellikle keçi ve sığır ör-
neklerinin günümüzden bilinen örneklere
göre oldukça iri boyutlu olmaları söz konu-
sudur. Havyan kemikleri üzerinde çiğnen-
me ya da kesmeye ait izler ilk analizlerin so-
nucuna göre mevcut değildir.
2007 yılında ilk kez keşfedildiğinde Paleoli-
tik taş aletlerin mağarada bulunmasına rağ-
men, daha sonradan defineciler tarafından
kazılan toprakta bu tür örneklerin bulun-
maması mağaranın alt katmanlarında daha
çok kurt gibi yırtıcı hayvanların oluşturdu-
ğu dolguların olduğunu akla getirmektedir.
Fauna buluntularının ilk analiz sonuçları da
mağarada bu tür bir faunal birikimin oldu-
ğunu akla getirmektedir (M. Stiner ile özel
görüşme). Taş aletlerin azlığından ve buna
rağmen hepsinin düzeltili aletler olmasın-
dan yola çıkarak, mağaradaki arkeolojik
dolguların çok fazla yapım artığı gibi ürün-
ler içermemekte olduğunu; buluntuların
çoğunluğunun bitmiş aletler olabileceğini
bir ön görüş olarak belirtmemiz gerekir.
Şahinkaya Mağarası, Bursa’da insanlara ait
Paleolitik taş aletlerle birlikte fauna bulun-
tularının bilindiği şimdilik tek arkeolojik
alandır. Keşfedilen diğer Paleolitik Çağ bu-
luntu yerlerinin hiçbirinde taş aletler, Pleis-
tosen arkeolojisi açısından çok önemli olan
hayvan kemikleri ile birlikte bulunmamak-
tadır. Dolayısıyla, hızla tahrip edilmekte
olan Şahinkaya Mağarası, kuzeybatı Anado-
7
Resim 5: Şahinkaya Mağarası’nın içeriden görünüşü.
lu’daki en önemli arkeolojik buluntu yerle-
rinden bir tanesi olma potansiyeline sahip-
tir. Tamamıyla tahrip edilmeden önce, ma-
ğaradaki yasadışı kazıların bir an önce dur-
durulması gerekmektedir.
3. TARİHÖNCESİ ARKEOLOJİSİ İLE İL-
GİLİ DİĞER BULUNTULAR
3.1. Çakmaktaşı Kaynakları
Özellikle Keles çevresinde, yaygın olarak
çakmaktaşı ile karşılaşılmıştır. Paleolitik
Çağ’da insanların taş aletlerini yapmak için
kullandıkları bu hammaddenin bol olarak
bulunması, bölgenin arkeolojik potansiyeli-
ni yansıtmak açısından oldukça önemlidir.
Harmancık’a bağlı Çakmak köyü yakınla-
rında, modern dönemde açılmış ve döğen
taşı yapımında kullanılmış, yerel halkın
8
“bora” olarak adlandırdığı yeşil renkli çak-
maktaşının madenleri mevcuttur. Bu kay-
nakların Paleolitik Çağ’da değerlendirilip
değerlendirilmediğini aydınlatmak için böl-
gede daha yoğun araştırmanın yapılması zo-
runludur. Şimdilik bildiğimiz, bu kaynağa
ait olabilecek dönemi belirsiz bir adet yon-
ganın, bu kaynaktan yaklaşık 60 km uzak-
lıkta, Görükle’deki Orta Paleolitik dönem
buluntu yerinde bulunduğudur. Çakmak
köyündeki döğen taşı yapımı, 1960lardan
itibaren incelenmiş ve yayınlanmıştır (Bor-
daz 1969, Weiner 1981 aktaran: Whittaker
et al. 2009). Çakmak köyündeki kaynaklar-
dan çıkarılan çakmaktaşı döğen taşları ola-
rak Türkiye’nin pek çok bölgesine gönderil-
miştir (Bordaz-Alpers Bordaz 1973, Whal-
lon 1978 ve Whittaker et al. 2009).
Keles, Orhaneli ve Harmancık bölgesinde
Resim 6: Şahinkaya Mağarası’ndan taş aletler: yaprak biçimli iki yüzeyli parça (a), kenar kazıyıcılar (b-c).
değişik çakmaktaşı kaynakları bulunmakta-
dır. Bu kaynakların birbirlerinden farklılık-
larının bilimsel yöntemlerle belirlenmesi ve
Paleolitik Çağ buluntu yerlerindeki dağılım-
larının ortaya çıkarılması, hammadde kay-
naklarının Paleolitik Çağ boyunca nasıl kul-
lanılmış olduğuyla ilgili önemli bilgiler elde
edilmesini sağlayacaktır. Bölgedeki çakmak-
taşı kaynaklarının ileride daha ayrıntılı ola-
rak araştırılması gerekmektedir.
Bölgedeki çakmaktaşı kaynakları ile ilgili
olarak şimdilik edindiğimiz ilk izlenimleri
şöyle sıralayabiliriz: Bursa’nın kuzeyindeki
ovalık alanlarda, Görükle’de de karşımıza
çıkmakta olan, ikincil, olasılıkla dere yatak-
larıyla ilişkili çakmaktaşı kaynakları bulun-
maktadır. Bunlar, Orta Paleolitik dönemde
insanlar tarafından yoğun olarak kullanıl-
mışlardır. Genel olarak kahverengi renkte
olan bu kaynaklar, yuvarlanmış durumda-
dırlar ve neo-kortekse sahiptirler. Boyut ola-
rak genellikle 10 cm çapını geçmezler. Dağ-
lık Bursa’da ise, ikincil kaynaklarla birlikte,
birincil çakmaktaşı kaynakları da mevcut-
tur. Bu kaynaklara şimdilik bildiğimiz en iyi
örnekler, Belen Tepe ve Çakmak köyü bu-
luntularıdır. Fakat Dağlık Bursa’da da, Gâ-
vur Evleri’nde gördüğümüz gibi, ikincil
kaynakların bulunması da söz konusudur.
Gelecekte yapılacak araştırmaların, bölge-
deki çakmaktaşı kaynakları ve bunların tari-
höncesi toplumlar tarafından kullanımlarını
daha fazla aydınlatmasını umuyoruz.
3.2. Mağaralar ve Neolitik/Kalkolitik Dö-
nem Buluntuları
Araştırma bölgesinde Paleolitik Çağ arke-
olojisi açısından büyük öneme sahip olabi-
lecek pek çok mağara bulunmaktadır. Pek
çoğu keçi ağılı olarak kullanılmak gibi ne-
denlerden dolayı modern dolgulara sahip
olan bu mağaralarda arkeolojik anlamda
önemli olacak dolguların olup olmadığının
anlaşılması için bu mağaraların daha ayrın-
tılı olarak incelenmesi, bunlarda deneme
sondajları yapılması gerekmektedir.
Bölgedeki bazı mağaraların, Neolitik dönem
ve sonrasında kullanılmış olduklarıyla ilgili
bulgular 2009 yüzey araştırmasında elde
edilmiştir. Böylelikle, kuzeybatı Türkiye’de
Yarımburgaz Mağarası (Özdoğan 1990) ha-
ricinde, mağaralarda Neolitik dönem ile
karşılaşılan bir bölge de Uludağ’ın güneyi
olmuştur. Bursa ve çevresinde, genellikle
Uludağ’ın kuzeyindeki, Yenişehir (Rooden-
berg et al. 2003), İznik (Roodenberg 1999)
ve Ulubat havzalarındaki höyüklerden (Ka-
rul 2006) bilinen Neolitik dönem buluntu-
9
Resim 7: Sinekkayası 2 Mağarası’nın içeriden görünüşü.
ları yanında, tamamıyla farklı bir coğrafi
bölgede yer alan bu mağaralar, bölgenin ta-
rihöncesi arkeolojisi açısından oldukça
önemlidir. Bölgede bugüne dek sadece ova-
lık alanlardan ve höyük tipi yerleşmelerden
tanınan Neolitik dönemin dağlık alanda ve
mağaralarda incelenmesi, bölgenin neolitik-
leşmesini anlamak için bir zorunluluktur.
Burada, Neolitik ve sonrasındaki tarihönce-
si dönemlerle ilgili detaylı sonuçları aktar-
maktan çok, sadece buluntu yerlerinin kısa
tanıtımını yapmayı uygun görüyoruz.
Araştırma sırasında ziyaret ettiğimiz ve tari-
höncesi arkeolojisi açısından öneme sahip
olacağını düşündüğümüz mağaralar ve di-
ğer buluntu yerleri aşağıda listelenmektedir:
Güvercin İnleri Mağaraları; Orhaneli ilçe-
sinde, Şahinkaya Mağarasının yakınlarında
yer alan üç mağaradan oluşmaktadır. Yakın
zamana kadar keçi ağılı olarak kullanıldık-
ları için, modern dolguların altında ne oldu-
10
ğunu bilememekteyiz. Ancak mağaraların
hem konumu, hem de yapıları, tarihöncesi
dönemlerde yerleşime uygun gözükmekte-
dir.
Sinekkayası 2 Mağarası, Orhaneli ilçesinin
kuzeyinde yer almaktadır. Burası, dar bir gi-
rişi olmasına rağmen oldukça geniş iç alana
sahip olan bir mağaradır. Mağaranın içeri-
sinde yaklaşık 1.5 metreye ulaşan derinlik-
lerde defineci çukurları bulunmaktadır. Bu
çukurların içerisinde bazıları yanık toprak-
tan oluşan tabakaların olduğu dolgular bu-
lunmaktadır. Mağaranın girişinde bulunan
bir adet çakmaktaşı yonga, mağaranın olası-
lıkla Neolitik veya sonrasındaki dönemlerde
kullanılmış olduğunu göstermektedir. Ma-
ğaranın Paleolitik Çağ ile ilgili olarak özel-
likle incelenmesi gerekmektedir. Definecile-
rin tahribatına karşın, mağaranın içinde ge-
niş bir alan korunmuş olarak kalmıştır.
Çaltepesi Mağarası, Orhaneli ilçesinin kuze-
yinde yer almaktadır. Küçük boyutlu bu
mağaranın içerisinde de defineci çukurları
bulunmaktadır. Definecilerin kazmış oldu-
ğu toprağın üzerinde çanak çömlek parçala-
rı ve yongalar bulunmuştur. Çok derin bir
dolguya sahip görünmese de, tarihöncesi
dönem arkeolojisi açısından bu mağaranın
da önemli olduğu açıktır. El yapımı çanak
çömlek parçaları ve çakmaktaşı yongalar,
burada olasılıkla Neolitik/Kalkolitik bir yer-
leşimin olduğuna işaret etmektedir.
Kusumlar Mağarası, Orhaneli ilçesinin Ku-
sumlar köyünün yakınlarında yer almakta-
dır. Dar bir koridor şeklinde uzanan mağa-
ranın gün ışığı gören kısımlarında yasadışı
kazılarla ortaya çıkmış toprak yığınlarının
üzerinde değişik dönemlere ait bol miktar-
da çanak çömlek parçası bulunmuştur. Bun-
ların arasında tırnak baskılı bir adet impres-
so bezemeli çanak çömlek parçasının bu-
lunması, bu mağaranın Neolitik dönemde
de kullanılmış olduğunu kanıtlamaktadır.
Orhaneli’nde bulunan Sadağı Kanyonu’nda-
ki mağaraların bir çoğuna ulaşım oldukça
güçtür. İçinde dolgu bulunan mağaralarda,
çoğunlukla keçi ağılı olarak kullanılmala-
rından dolayı, modern dolgular bulunmak-
tadır. Bu mağaraların arkeolojik potansiyeli-
nin sınanması gerekmektedir. Aynı şekilde,
Keles’te, Gelemiç köyü çevresindeki Kocasu
vadisinde de pek çok mağara bulunmakta-
dır. Ekibimiz, bu mağaralara henüz gireme-
miş olsa da, bu mağaraların konumları tari-
höncesine ait buluntu yerleri olmaları için
uygun görünmektedir. İlerleyen yıllardaki
araştırmaların bu mağaralarla ilgili sorulara
cevap verebileceğine inanıyoruz. Bursa’nın
tarihöncesiyle ilgili pek çok soruya yanıtın,
mağaralar içindeki korunmuş arkeolojik
dolguların bilimsel kazısıyla bulunabileceği
açıktır. Ancak, diğer yandan, defineci tahri-
batının en yoğun olduğu arkeolojik buluntu
yeri türü ise yine mağaralardır.
3.3. İlk Tunç Çağı Buluntuları
Günümüzde piknik alanı olarak kullanılan
Sinekkayası Mevkii, Orhaneli’nin kuzeyinde
yer alır. Burası doğal bir kayalığın altında
yer almaktadır ve defineci kazıları tarafın-
dan yoğun olarak tahrip edilmiştir. İlk Tunç
Çağı’na ait olan çanak çömlek parçalarının
bulunduğu Sinekkayası Mevkii’nde bulu-
nan iki parça çanak çömleğin İznik bölge-
sinden Karadin ve Üyücek gibi höyüklerden
bildiğimiz İTÇ II-III malzemesiyle (French
1967) bir benzerlik gösterdiğini söyleyebili-
riz.
Kaynarca Mevkii, Keles’in Menteşe köyü ya-
kınlarındadır. Burada çoğunluğu el yapımı
olan İlk Tunç Çağı çanak çömleğinin oldu-
ğu bir yerleşim mevcuttur. Çanak çömlek;
dışa doğru açılan ağızlı, içeriye doğru eğim-
li ağza sahip fazla derin olmayan çanaklar,
omurgalı çömlekler, düz dipli küçük kaplar
gibi değişik biçimlerdedir. İznik ve Yenişe-
hir bölgesindeki İlk Tunç Çağı yerleşimle-
rinden (French 1967) bilinen nitelikte bur-
gulu, ortası oyuk ve köşeli kulplar gibi deği-
şik biçimlerde kulplar mevcuttur. Buluntu-
lar arasında çakmaktaşı aletler ve bir adet
ufak sayılabilecek boyutlarda sürtmetaş bal-
ta da bulunmaktadır.
4. SONUÇLAR
2009 yüzey araştırmasında elde ettiğimiz,
bölgenin tarihöncesi arkeolojisiyle ilgili ilk
veriler, bölgenin Anadolu’nun tarihöncesi
hakkındaki pek çok fikrin sınanması için ol-
dukça önemli bir bölge olduğunu ortaya
koymuştur. Ancak, bölgenin böylesine
önemli bir arkeolojik potansiyeli olmasına
karşın, ekibimizin ziyaret ettiği neredeyse
her tarihöncesi dönem buluntu yerinde, ya-
sadışı define kazılarının gerçekleştirilmiş ol-
ması söz konusudur. Özellikle tarihöncesi
arkeolojisiyle ilgili en önemli verilerin elde
11
Resim 8: Kusumlar Mağarası’nın içeriden görünüşü.
edilebileceği mağaralar, en yoğun tahribatın
gerçekleştirildiği alanlar olarak öne çıkmak-
tadırlar. Bunların içinde Şahinkaya Mağara-
sı, 2007 yılında sit alanı ilân edilmesine rağ-
men tahribatın en yoğun görüldüğü bulun-
tu yeridir. Bundan dolayı, bölgedeki bu ilk
sistematik tarihöncesi dönem araştırmaları-
nın sürdürülmesinin büyük öneme sahip
olduğuna inanıyoruz.
4.1. Paleolitik Çağ
2009 yılında Bursa ilinde gerçekleştirilen
yüzey araştırmasının Paleolitik Çağ ile ilgili
sonuçlarının en önemlisi şüphesiz, tipik iki
yüzeylilerin Türkiye’de bilinen en kuzeyba-
tıdaki örneklerinin keşfedilmiş olmasıdır.
2009 yılı araştırmamıza dek, Anadolu’dan
batıya doğru giden doğal yolların üzerinde
bulunan Bursa ilinde Paleolitik Çağ arkeolo-
jisiyle ilgili hiçbir sistematik araştırma yapıl-
mamıştır. Kuzeybatı Anadolu’nun ve hatta
12
Balkanlar’ın Paleolitik Çağ arkeolojisi açı-
sından anlaşılması için Bursa bölgesi kilit
bir role sahiptir. Bugüne dek gerçekleştiri-
len az sayıdaki çalışmadan elde edilen temel
sonuçlar, kuzeybatı Türkiye’deki Alt Pale-
olitik kültürlerin Anadolu’nun diğer böl-
gelerinden bilinen kültürlerden oldukça
farklı olduğu yönündeydi (Arsebük 1998b,
Runnels 2003, Dinçer-Slimak 2007). Yüzey
araştırmamız sırasında Belen Tepe’de keşfe-
dilen iki yüzeyli buluntuların Trakya ve Bal-
kanlar’dan bilinen Alt Paleolitik kültürler-
den çok Orta ve Güneydoğu Anadolu böl-
gelerinden bilinen Acheul kültürüne ait bu-
luntulara yakın olduğunu düşünmekteyiz.
Uzunca bir dönemden beri, Türkiye’deki
Paleolitik Çağ araştırmalarının azlığından
da kaynaklanan bir şekilde, iki farklı tekno-
kültürel bölgeyi temsil ettiği düşünülen
(Kansu 1964) el baltaları ile yontuk çakılla-
rın baskın olduğu işleyimlerinin tipik ör-
neklerinin birbirine çok yakın coğrafi alan-
larda bulunması şaşırtıcı olmuştur. Belen
Tepe buluntuları, Anadolu’da Alt Paleolitik
Çağ’da iki yüzeyli işleyimlerin dağılımı ve
sınırları ile ilgili “ilk” görüşlerin tekrar göz-
den geçirilmesi gerekliliğini ortaya koymak-
tadır.
Orta Paleolitik dönem ile ilgili olarak, iki
ayrı kültürden söz etmemiz yerinde olacak-
tır. Bunlardan birincisi Görükle’den (Şahin
et al. 2009) de bilinmekte olan Alt Mouste-
rien kültürünü yansıtan taş alet yapım işlik-
leridir. Gâvur Evleri Mevkii’nde de, bu kül-
türü yansıtan Orta Paleolitik dönem bulun-
tuları ile karşılaşılmıştır. Bu buluntu yerle-
rinde, bunların işlik yerleri olmasını kanıt-
layan nitelikte çekirdekler ve korteksli yon-
gaların olmaları söz konusudur. Şimdilik
edindiğimiz ilk görüş, Uludağ’ın kuzeyi ile
güneyinde bulunan farklı buluntu yerleri-
nin genel olarak aynı kültürü yansıtmakta
olduklarıdır. Az sayıda da olsa, aynı türden
hammaddelerin kullanılıyor olması da, Ulu-
dağ’ın kuzeyinde ve güneyinde yer alan top-
lulukların aynı çakmaktaşı kaynaklarını zi-
yaret etmekte olduklarını kanıtlamaktadır.
Dolayısıyla, Uludağ’ın en azından Orta Pale-
olitik Çağ kültürleri için, kültürleri sınırla-
yan nitelikte bir coğrafi engel olmadığını
düşünmemiz mantıklı olacaktır.
Bir başka Orta Paleolitik kültür ise, bu dö-
nemin son evrelerini yansıtan ve şimdilik
sadece Şahinkaya Mağarası’ndan bildiğimiz
Son Mousterien buluntulardır. Burada, alet-
lerin yapım aşamalarına ait parçalardan çok,
düzeltili aletlerin bulunabileceğini, Şahin-
kaya Mağarası’ndan bildiğimiz taş aletler
göstermektedir. Pleistosen arkeolojisi açı-
sından, fauna buluntularının taş aletlerle
birlikte ele geçirilebilmesi, kültürlerin anla-
şılmasında büyük öneme sahiptir. Şahinka-
ya Mağarası’ndaki buluntuların, mağara bi-
limsel olarak kazılmadığı için elimizde ol-
mayan, mikro-fauna buluntuları ile değer-
lendirmek, mağaradaki insan iskânının çev-
resel koşullarla bağlantılı olarak anlaşılması-
na büyük katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla,
bilimsel olarak, mağaralardaki buluntu yer-
leri, sadece taş aletlerin ve/veya bunların ya-
pım aşamalarına ait parçaların bulunabildi-
ği açık hava işlik yerlerinden çok daha bü-
yük öneme sahip olduklarını düşünmekte-
yiz.
Bursa’da, en eski kanıtları Alt Paleolitik ile
başlayan ve Orta Paleolitik Çağ ile devam
etmekte olan kültür sıradüzeni, ilk gözlem-
lerimize göre, tüm Türkiye’de olduğu gibi
(Özdoğan 1998, Kuhn 2002, Balkan-Atlı et
al. 2008) Üst Paleolitik Çağ’da buluntular
açısından bir kesintiye uğramaktadır. Bölge-
de çok sayıda bulunan mağaralardaki kilit-
lenmiş dolgularda Üst Paleolitik kültürleri
yansıtan izlerin olup olmadıklarını henüz
bilememekteyiz. Bunu da ancak, ileride ger-
çekleştirilecek çalışmalar aydınlatacaktır.
Bursa bölgesinde Paleolitik Çağ ile ilgili
araştırmalar, Anadolu Paleolitik Çağ kültür-
lerinin daha iyi anlaşılmasını sağlayabilme-
sinin yanında, Anadolu’dan daha farklı ol-
duğu bilinen Balkan Paleolitik Çağ kültürle-
rinin de Anadolu ile ilişkilerinin anlaşılması
açısından büyük öneme sahiptir.
4.1. Tarihöncesinin Son Dönemleri
Bölgede bulunan Kusumlar, Çaltepesi ve Si-
nekkayası 2 gibi mağaralarda karşılaşılan
Neolitik/Kalkolitik çağ buluntuları, İçbatı
Anadolu bölümünün yüksek kesimlerinde-
ki kültürleri yansıtmaları açısından büyük
öneme sahiptirler. Bursa’nın kuzeyindeki
ovalarda Neolitik Çağ buluntularının ço-
ğunlukla İç Anadolu kökenli oldukları göz
önüne alındığında, Orhaneli ve Keles’teki
buluntuların, Bursa’nın şimdilik bilinen en
eski Neolitik topluluklarının bulunduğu Ye-
nişehir ovasının iskânıyla ne gibi bir ilgisi-
13
Resim 8: Kaynarca Höyüğü.
nin olabileceği ayrıca ileride aydınlatılması
gereken bir sorundur.
Kaynarca ve Sinekkayası mevkiilerinde keş-
fedilen İlk Tunç Çağı buluntuları, bölgede
daha önceden sadece Orhaneli yakınların-
daki Arpa Tepe’den (Yalman 2000) bilin-
mekte olan bu döneme ait izlerin yoğunlu-
ğunu göstermeleri bakımından ilginçtir.
Bölgede bugüne dek tarihöncesi dönemle il-
gili araştırmaların gerçekleştirilmemiş olma-
sı yüzünden, İlk Tunç Çağı’na ait buluntula-
rın bilinmemesi, bu bölgede yerleşimin ol-
madığı şeklinde yorumlanmaktaydı (Efe
2003). 2009 yüzey araştırmasında keşfedi-
len ve İznik ve Yenişehir grupları ile benzer
olduğu anlaşılan çanak çömlek kullanan
grupların bölgede bulunmaları, bu teorinin
de gözden geçirilmesini gerektirmektedir.
14
KATKILAR
Bursa İli ve Çevresi Yüzey Araştırması Proje-
si çalışmaları TÜBİTAK 107K557 numaralı
projesi ve Uludağ Üniversitesi tarafından
AAM(H)-2009/11 numaralı proje ile destek-
lenmiş ve TC Kültür ve Turizm Bakanlı-
ğı’nın izni ile yürütülmüştür. Çalışmalara
2008 yılında bakanlık temsilcisi olarak An-
talya Müzesi uzmanı İlknur Erdoğan ve
2009 yılında Çankırı Müzesi uzmanı Atilla
Can katılmıştır. Keles Belediye Başkanı Av.
Mustafa Bektaş, Orhaneli Belediye Başkanı
İrfan Tatıoğlu ve adı geçen belediye başkan-
lıkları çalışmalarımız sırasında ekibimizi
desteklemiştir. Çalışmalarımızın yürümesi
için Bursa Arkeoloji Müzesi ve müdürü
Enver Sağır her türlü kolaylığı göstermiştir.
Uludağ Üniversitesi Keles Yüksekokul Mü-
dürü Doç. Dr. Mustafa Eren ve Keles Orman
İdaresi Müdürü Basri Ala da ekibimize des-
tek olmuştur. Dr. Canan Çakırlar, Şahinka-
ya Mağarası buluntuları hakkında ilk arke-
ozoolojik çalışmaları gerçekleştirmiştir.
Prof. Dr. Mary Stiner, ilk arkeozoolojik so-
nuçların yorumlanmasında önemli katkılar
sunmuştur. Prof. Dr. Harun Taşkıran, bu ya-
zının hazırlanmasının her aşamasında aklı-
mıza takılan sorulara cevap bulmamıza yar-
dımcı olmuştur. Yüzey araştırması ekibi,
Prof. Dr. Mustafa Şahin başkanlığında, Doç.
Dr. Hakan Mert, Dr. Derya Şahin, Serkan
Gündüz, Eren Baştaymaz, Başak Emir, Ufuk
Gürdal ve Berkay Dinçer’den oluşmuştur.
Adı geçen tüm kişi ve kurumlara şükran
borçluyuz. İlk keşfinden itibaren Bursa’nın
Paleolitik Çağ kültürlerinin araştırılmasın-
da, bu konunun bilimsel önemine inanarak
bize pek çok imkân sunan araştırma başka-
nı Prof. Dr. Mustafa Şahin’e özellikle teşek-
kür ederiz.
KAYNAKÇA
Albrecht, G., H. Müller-Beck 1988, “The Paleolit-
hic of Şehremuz Near Samsat on the Euphrates
River. Summary of the Excavation Findings
and a Morphology of the Handaxes”, Paleoriént
14/2: 76-86.
Arsebük, G., 1998a, “A Review of the Current
Status of Pleistocene Archaeology in Turkey”,
G. Arsebük, M. Mellink and W. Schirmer
(eds.), Light on Top of the Black Hill, Ege Ya-
yınları, İstanbul: 71-76.
Arsebük, G. 1998b, “Yarımburgaz Mağarası; Ple-
istosen Arkeolojisi İle İlgili Son Çalışmalara
1997, Gözüyle Özet Bir Bakış”, Türkiye Bilim-
ler Akademisi Arkeoloji Dergisi 1: 9-25.
Balkan-Atlı, N., S. Kuhn, L. Austruc, G. Çakan,
B. Dinçer, N. Kayacan 2008, “Göllüdağ 2007
Survey”, Anatolia Antiqua XVI: 293-312.
Balkan-Atlı, N., S. Kuhn, L. Astruc, N. Kayacan,
B. Dinçer, G. Çakan 2009, “Göllü Dağ 2008
Survey”, Anatolia Antiqua XVII: 301-315.
Bar-Yosef, O., A. Belfer-Cohen 2001, “From Afri-
ca to Eurasia – Early Dispersals”, Quaternatary
International 75: 19-28.
Bordaz, J. 1969, “Flint Flaking in Turkey”, Natu-
ral History 78/2: 73-79.
Bordaz, J., L. Alpers Bordaz 1973, Stone Knap-
ping in Modern Turkey, University Park: PCR
Films in the Behavioral Sciences.
(http://www.archive.org/details/upenn-f16-
2008_Stone_Knapping_in_Modern_Turkey)
Darlas, A. 1995, “The Earliest Occupation of Eu-
rope: The Balkans”, W .Roebroeks, T. von
Kolfschoten (eds.), The Earliest Occupation of
Europe, University of Leiden Press, Leiden: 51-
59.
Dinçer, B. 2001, “Trakya’da Yeni Bulunan Paleoli-
tik Çağ Buluntu Yeri: Yatak”, Bilim ve Ütopya
81: 72-77.
Dinçer, B. 2008, “Kuzeybatı Türkiye’de Orta Pa-
leolitik Çağ’la İlgili Yeni Keşifler”, III. Ulusal Bi-
yolojik Antropoloji Sempozyumu, Ankara (27-
29 Ekim 2008).
Dinçer, B., L. Slimak 2007, “The Paleolithic of
Turkish Thrace: Synthesis and Recent Results”,
Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi
(TÜBA-Ar) X: 49-61.
Dinçer, B., M. Başlar 2007, “Bursa’nın Tarihönce-
si ve BAY Projesi”, PaleoBerkay.cjb.net,
http://paleoberkay.atspace.com/turkce/bursaar-
keoloji.html, 15.01.2007.
Efe, T. 1990, “1988 Yılında Kütahya, Bilecik, Es-
kişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”,
VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı. T.C. Kültür
Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlü-
ğü, Ankara: 405-424.
Efe, T. 2003, “Pottery distribution within the
Early Bronze Age of Western Anatolia and its
implications upon cultural, political (and eth-
nic?) entities”, Homo amatus: Güven Arsebük
İçin Armağan Yazılar, M. Özbaşaran, O. Tanın-
dı, A. Boratav (ed.), Ege Yayınları, İstanbul: 87-
103.
Esin, U. 1992, “İstanbul’un En Eski Buluntu Yer-
leri ve Kültürleri”, S. Eyice Armağanı - İstanbul
Yazıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstan-
bul: 55-71.
French, D. H. 1967, “Prehistoric Sites in North-
15
 west Anatolia, The İznik Area”, Anatolian Stu-
dies 17: 49-100.
Jelinek, A. J. 1980, “İstanbul Boğazı’nın Doğu Ya-
kasındaki Vadilerden Paleolitik Buluntular”,
Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları,
H. Çambel, R. J. Braidwood (Eds.), İstanbul, İÜ
Edebiyat Fakültesi Basımevi: 309-315.
Kansu, Ş. A. 1963, “Marmara Bölgesi ve Trak-
ya’da Prehistorik İskan Tarihi Bakımından
Araştırmalar (1952-1962)”, Belleten 27/108:
657-671.
Karul, N. 2006, “Aktopraklık, Batı’nın İlk Köyle-
ri”, Atlas 154: 120-132.
Kuhn, S. L. 2002, “Paleolithic Archaeology in
Turkey”, Evolutionary Anthropology 11: 198-
210.
Minzoni-Déroche, A. 1987, “Kocapınar, site Mo-
ustérien d’Anatolie, étude de l’industrie”, Bulle-
tin de la Société Préhistorique Français 84:
272-277.
Minzoni-Déroche, A., P. Sanlaville 1988, “Le Pa-
léolithique inférieur de la région de Gazian-
tep”, Paleoriént 14/2: 87-98.
Özdoğan, M., 1985, “1984 Yılı Trakya ve Doğu
Marmara Araştırmaları”, III. Araştırma Sonuç-
ları Toplantısı, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve
Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara: 409-420.
Özdoğan, M. 1990, “Yarımburgaz Mağarası”, X.
Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Ya-
yınları, Ankara: 373-388.
Özdoğan, M. 1998, “Anatolia from the Last Gla-
cial Maximum to the Holocene Climatic Opti-
mum: Cultural formations and the Impact of
the Environmental Setting”, Paléorient 23/2:
25-38.
Roodenberg, J. J. 1999, “Ilıpınar, An Early Far-
ming Village in the İznik Lake Basin”, Neolithic
in Turkey, M. Özdoğan (ed.), Arkeoloji ve Sa-
nat, İstanbul: 193-202.
Roodenberg, J. J., A. van As, L. Jacobs, M.-H.
Wijnen, 2003, “Early Settlement in the Plain of
Yenişehir (NW Anatolia). The Basal Occupati-
on Layers of Menteşe”, Anatolica 29: 17-59.
Roodenberg, J., A. van As, S. Alpaslan-Rooden-
berg 2008, “Barcın Höyük in the plain of Yeni-
şehir (2005-2006), a preliminary note on the
16
View publication stats
fieldwork, pottery and human remains of the
prehistoric levels”, Anatolica 34: 53-60.
Runnels, C. 2003, “The Lower Paleolithic of Gre-
ece and NW Turkey”, Archaeological Essays in
Honour of Homo amatus: Güven Arsebük, M.
Özbaşaran, O. Tanındı, A. Boratav (Eds.), İs-
tanbul, Ege Yayınları: 195-202.
Runnels, C., M. Özdoğan 2001, “The Palaeolithic
of the Bosphorus Region, NW Turkey”, Journal
of Field Archaeology 28/1-2: 69-92.
Slimak, L., B. Dinçer 2007, “Kaletepe Deresi 3.
Orta Anadolu’da Tabakalanma Veren Bir İlk Pa-
leolitik Çağ Yerleşmesi”, Türkiye Bilimler Aka-
demisi Arkeoloji Dergisi (TÜBA-Ar) X: 33-47.
Slimak, L., S. L. Kuhn, N. Balkan-Atlı, D. Binder,
M. Grenet, B. Dinçer 2007, “Kaletepe Deresi 3:
de l’Acheulleen au Mousterien en Anatolie
centrale”, Anatolia Antiqua XV: 257-273.
Şahin, M., B. Dinçer, T. Zimmermann 2009, “Ne-
ue Fundplätze des älteren Paläolithikums bei
Bursa in nordwestanatolien (Türkei); Ein Vor-
bericht”, Archäologisches Korrespondenzblatt
2/09: 1-10.
Taşkıran, H. 1998, “The Distribution of Bifaces in
Anatolia”, Prehistoire d’Anatolie, Genèse de de-
ux mondes Vol: 2, M. Otte (ed.), Liege, Eraul:
569-577.
Taşkıran, H. 2008, “Ré?exions sur l’Acheuléen
d’Anatolie”, L’Anthropologie 112: 140-152.
Weiner, J. 1981, “Die Flintminen von Çakmak,
Eine im Aussterben Begriffene Heute noch Pro-
duzierende Feuersteinindustrie in Nordwest
Anatolien”, 5000 Jahre Feuersteinbergbau: Die
Suche nach dem Stahl der Steinzeit, G. Weis-
berger (ed,), Bochum, Deutschen Bergbau
Museum: 383-395.
Whallon Robert J. 1978, “Threshing sledge flints.
A distinctive pattern of wear”, Paléorient 4:
319-324.
Whittaker, J., K. Kamp, E. Yılmaz 2009, “Çak-
mak Revisited: Turkish Flintknappers Today”,
Lithic Technology 34/2: 93:110.
Yalçınkaya, I. 1985, “Araştırmaların Işığında
Anadolu Alt Paleolitiği ve Sorunlarına Genel
Bir Bakış”, Antropoloji 12: 395-435.
Yalman, B. 2000, “Bursa Arkeolojisi”, Bursa’da
Yaşam Dergisi 1: 56-70.