Netherlands - International Conference Part-21

International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS
1
https://interonconf.org
INTELLECTUAL EDUCATION TECHNOLOGICAL

SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS
International scientific-online conference
Part 21
NOVEMBER 3rd
COLLETIONS OF SCIENTIFIC WORKS
AMSTERDAM 2023
2
INTELLECTUAL EDUCATION TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND
INNOVATIVE DIGITAL TOOLS: a collection of scientific works of the
International scientific online conference (3rd November , 2023) –
Netherlands, Amsterdam : "CESS", 2023. Part 21– 100p.
Chief editor:
Candra Zonyfar - PhD Universitas Buana Perjuangan Karawang,
Indonesia Sunmoon University, South Korea.
Editorial board:
Martha Merrill - PhD Kent State University, USA
David Pearce - ScD Washington, D.C., USA
Emma Sabzalieva - PhD Toronto, Canada
Languages of publication: русский, english, казақша, o’zbek, limba

română, кыргыз тили, Հայերեն….
The collection consists of scientific researches of scientists, graduate

students and students who took part in the International Scientific online
conference.
"INTELLECTUAL EDUCATION TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND

INNOVATIVE DIGITAL TOOLS". Which took place in Amsterdam on
November 3rd, 2023.
Conference proceedings are recommended for scientists and teachers

in higher education establishments. They can be used in education,
including the process of post - graduate teaching, preparation for obtain
bachelors' and masters' degrees. The review of all articles was
accomplished by experts, materials are according to authors copyright. The
authors are responsible for content, researches results and errors.
© "CESS", 2023
© Authors, 2023
3
TABLE OF CONTENTS
Zokirov Baхodir Shavkatovich 6

A MODEL FOR IMPROVING THE SCIENCE OF ENTRY TO THE FIELD BASED ON INNOVATIVE
EDUCATIONAL TECHNOLOGIES
Olimova Oydina 9
“QADRING BALAND BO`LSIN, ONA TILIM”
Valiyev MuhammadBobur Nodirjon o„g„li 12
TOVLAMACHILIK JINOYATINI TERGOV QILISHDA GUMON QILINUVCHINI SO‟ROQ
QILISHNING O„ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Xushmurodova Zebiniso Uyg‟un qizi 18
OLIY TA‟LIMDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV
Hasanov Husinboy Xudayberganovich 22
BUDJET TASHKILOTLARDA TOVAR-MODDIY ZAXIRLAR HISOBINI YURITISH
Нарзуллаева Чарос Қаҳҳоровна 29
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Arabova Ugʻiloy Sherqul qizi 34
XUDOYZOD – XUDONING ZODLARIMI?!
K.I.Ibrohimov 37
CHORVACHILIK KOMPLEKSLARIDA ISHLOVCHI ISHCHI HIZMATCHILARI SALOMATLIK
KO‟RASTKICHLARI BO‟YICHA BAHOLASH
Иноятова Н.Н 44
Рахмонова С.А
Абдурахманова И.И
ПОСТТРАВМАТИЧЕСКАЯ ЭПИЛЕПСИЯ
Иноятова Н.Н 46
ПРОФИЛАКТИКА ПОСТТРАВМАТИЧЕСКОЙ ЭПИЛЕПСИИ
S.Q. Mayrambekova 48
M.K. Djangabaeva
PAXTACHILIKNI XALQ XO‟JALIGIDAGI AHAMIYATI
U.А.Joʼrayev 53
N.M. Muxammadova
SUBIRRIGATSIYA USULIDA YETISHTIRILGAN G„O„ZANING SUG„ORISH ME‟YORI VA PAXTA
HOSILDORLIGI
Мирзаева Н.С 58
Рахимов А.Э
ЕНГИЛ БОШ МИЯ ЖАРОҲАТИ ЎТКАЗГАН БЕМОРЛАРНИНГ ҲАЁТ СИФАТИНИ
ДИНАМИКАСИ
Мирзаева Н.С 60
Рахимов А.Э.
ЕНГИЛ БОШ МИЯ ЖАРОҲАТЛАРИ АСОРАТЛАР ДАВРИДА ВЕГЕТАТИВ ДИСФУНКЦИЯ
СИНДРОМИНИ ЎРГАНИШНИ АХАМИЯТИ
Homidova Zarnigor Odil qizi 62
ENGLISH LANGUAGE TEACHING IN POLYLINGUAL EDUCATIONAL SPACE
O'g'iloy Siddiqova Shavkatovna 66
INSONIYAT HAYOTIDA TAʼLIMNING OʻRNI
I. Kurbanov 69
CULTIVATION OF TULIP (TULIP L.) VARIETIES FROM THE NETHERLANDS UNDER
EXCEPTIONAL CONDITIONS
Baboev S.K 72
Kushanov F.N
Asadova M.Q
AYRIM MAHALLIY BUG‟DOY NAVLARINING YUQORI HARORATGA BARDOSHLILIGINI
MIKROSATYELLIT MARKERLARI YORDAMIDA O‟RGANISH
Fayzullayeva Iqboloy 75
4
HOZIRGI ZAMONAVIY YETAKCHI TEXNOLOGIYALARNING YOSHLAR TARBIYASIGA
QO‟YAYOTGAN YANGI TALABLARI
Одилов Муҳаммадрашодхон Сарваржон ўғли 84
ПОРАХЎРЛИК ЖИНОЯТИНИНГ НАЗАРИЙ ВА КРИМИНАЛИСТИК ЖИҲАТЛАРИ
Ergashev Humoyun Samad og‟li 87
“ZAMONAVIY YOSHLAR DUNYOQARASHI SHAKLLANININSHINING IJTIMOIY-FALSAFIY
XUSUSIYATLARI”
Ибрагимова Зульфия Мударифовна 90
РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОСТИ У УЧАЩИХСЯ ТЕХНИКУМОВ В РАМКАХ ИЗУЧЕНИЯ
ПРАВОВЫХ ДИСЦИПЛИН
Akbaraliyeva Pokizaxon Vahob qizi 96
Akbaraliyev Rustam Adxam o'g'li
TIBBIY TASVIRLARNI CHUQUR O'QITILISH USULLARI YORDAMIDA SEGMENTATSIYALASH
Akbarova Muxayyo Xusanovna 101
PHYTOCENOTIC DESCRIPTION OF THE SPECIES OF THE ORDER SCUTELLARIA
Ravshanova Nazira Akramovna 106
BOLALAR STOMATOLOGIYASI
Uralboyeva Dilnura Khurshid qizi 110
Murodova Muhayyo Lazizjon qizi
STUDY OF THE PROBLEM OF CHILD EDUCATION IN THE FAMILY IN PSYCHOLOGICAL
LITERATURE
Meliyeva Dilrabo Baxtiyarovna 113
ZO‟RAVONLIK
Ulasheva Shaxlo Tagayevna 116
Abrayev Azamat Kamoliddinovich
Shukurov Aslbek Akram o‟g‟li
Davronov Jahongir Rustamovich
IQTISODIYOT FANLARI BAKALAVRLARI UCHUN MATEMATIKA FANIDAN EKONOMETRIKA
METODIKASI
Джуманиязова Махинур Мансуровна 119
Курязов Акбар Куранбаевич
Нурметова Дилфуза Шухратовна
МЕДИКО – СОЦИАЛЬНАЯ ОЦЕНКА СТОМАТОЛОГИЧЕСКОГО ЗДОРОВЬЯ У ДЕТЕЙ
ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ЖЕЛЕЗАДЕФИЦИТНОЙ АНЕМИЕЙ
Axmedova Zarrina Jamilovna 121
O'QUVCHILAR MOSLASHUVINING PSIXOLOGIK DETERMINANTLARI
Azizov Javokhirbek Odilovich 125
PROSPECTS FOR ENTREPRENEURSHIP AND BUSINESS DEVELOPMENT
Abdusamatova Shahodat Khojiakbar qizi 128
Qalandarov Quvondiq Ravshan o`g`li
Gurbanbayeva Dildora Achilbay qizi
PROSPECTS OF USING ELECTRONIC DICTIONARIES IN LEARNING FOREIGN LANGUAGES
Жуманиязова Махинур Мансуровна 131
Курязов Акбар Курамбаевич
Нурметова Дильфуза Шухратовна
ЛЕЧЕНИЕ ПУЛЬПИТОВ ЗУБОВ У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ПРИМЕНЕНИЕМ
ДЕВИТАЛИЗИРУЮЩИХ ПАСТ
Жуманиязова Махинур Мансуровна 134
МОРФОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА КАРИЕСА У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
ХОРЕЗМСКОЙ ОБЛАСТИ
5
A MODEL FOR IMPROVING THE SCIENCE OF ENTRY TO THE FIELD
BASED ON INNOVATIVE EDUCATIONAL TECHNOLOGIES
Zokirov Baхodir Shavkatovich

Navoi State University of Mining and Technology
Senior teacher of the Department of Electric Power
Annotation: According to this article, the "Introduction to the course" subject is

crucial for students' knowledge and skill development through the use of cutting-edge
educational technology and for the creation of a model that can be used in the teaching and
learning process.
Key words: innovative education, modeling, expert model, artificial intelligence,
platform, algorithm, assimilation.
Several research scientists have acknowledged that the idea of a future

specialist model should be interpreted as a generalized representation of experts in
a certain field, mirroring the primary attributes of the topic under study.
Researcher N.F. Talyzina developed a general methodological approach to
modeling the process of adequately preparing a future specialist for professional
activity, and stated the following, emphasizing the need to reflect the expected
result and the integral relationship of the ways to achieve it in this model. : "The
expert model problem plays an important role in determining the content of
curricula as well as curricula" [1].
The knowledge, abilities, and competences of broad professional and
specialized subjects, the methodology used in their formation, and the educational
process—all of which students should learn through both classroom instruction
and independent study—are based on scientific research that has been done. A
structural model of specialized training was developed through the use of
educational tools in the creative training of specialists in the fields of mathematics
and information system software for professional activities in both general and
specialized disciplines [2].
The improved model of development of the subject "Introduction" based on
digital educational technologies can be explained as follows:
"Training of competitive personnel in the field of mathematics and software of
information systems by means of the NES(National Education Standard) and
qualification requirements" is what this model envisions as the social order.
"Improving the methodology of teaching general professional subjects with the
help of digital educational technology tools" is one of the goals that receives
attention.This framework envisions "training of competitive personnel in the field
6
of mathematics and software of information systems by means of the NES and
qualification requirements" as part of the social order. "Improving the methodology
of teaching general professional subjects with the help of digital educational
technology tools" is one of the goals that receives attention.
Studying methodological conditions and enhancing professional competence
are among the tasks of the calendar-technological component. The theoretical and
practical training process also involves the development of competence in general
professional subjects. It is believed that the development of cutting-edge
technologies via artificial intelligence that is managed without the need for human
intervention and their integration into the educational system will support the
emergence of future experts.
Using social networks to spend students' free time productively and
meaningfully in relation to the subject is intended to further increase their interests.
This can be done by improving the content of activities with the help of mobile
applications, organizing remote circles and creating platforms for the subject
"Introduction to the course" taught in higher education institutions, and more.
Through the use of fully digital technologies for lectures and practical training,
pre-made presentations, video lectures, and animations are used for training, and
teacher-prepared materials are crucial to ensuring that students receive the best
education possible. This technological process prepares them for professional
activity. The trainings have a defined objective and are overseen by the teacher; as a
consequence, skills and competencies based on the knowledge gained from the
theoretical lessons required to complete a particular task are formed. Students who
receive independent education study the teacher's prepared materials on their own.
The educational process made use of Scarab, e-learning, blended learning, and
problem-based learning. The problem scenario, panel discussion, traditional
pairings, scaling, concept analysis, and the newest thinking techniques were all
used in the teaching process with the aforementioned technologies.
Our model's result-evaluation component presupposes the existence of the
following structural criteria: cognitive (character development, education, scientific
reasoning, software training tools, etc.); active (reflecting pedagogical, specific
culture, subjective-national ideas and the goal); and motivational (scientific
evidence, the need to implement digital educational activities).
The following are the characteristics that define the cognitive system:
efficiency: emphasizing the speedy and effective solution of real-world issues;
algorithmic: depending on algorithms; assimilation: the system's assimilation
brought about by learning; flexibility.
7
Based on well-defined criteria, the student evaluation process in our model,
which was previously presented, is conducted in line with the format of the lesson.
With the aid of the instructor or digital teaching tools, evaluation criteria serve as
an indicator of the extent to which the student has met learning objectives and
establishes their level of mastery. The effectiveness of the learning objectives has
been measured by the assessment criteria. These indicators are denoted by the
following points: "High" = 90-100, "Medium" = 71-89, "Low" = medium, 60-70.
According to our research, teachers should be given the answers to the
aforementioned issues so that they can make sure that the digital tools utilized in
the lesson and the various knowledge diagnostic techniques help to further
improve learning efficiency.
To conclude, during the "Introduction to the course" study, students will gain
knowledge about how to use digital learning technologies in their future
professional endeavors. Additionally, the experiences of highly developed nations
will be incorporated into the course material, both online and through mobile
applications, to further the development of our nation.
LITERATURE:
1. Талызина Н.Ф. Психолого-педагогические основы автоматизации

учебного процесса // Психолого-педагогические и психофизиологиические
проблемы компьютерного обучения // Сб.научн.тр. – М.: Изд-во АПН СССР,
МГУ, 1995. – С. 15-26.
2. Қурбонов Ғ.Ғ. Умумкасбий фанлардан ўқув машғулотларини рақамли
таълим технологияси асосида ташкил этиш // ―Ilim ha‘m ja‘miyet‖. Илмий-
методик журнал, №3, Нукус. 2022. – Б.47-49.
8
“QADRING BALAND BO`LSIN, ONA TILIM”
Olimova Oydina
Namangan viloyati Namangan shahar 1-son kasb-hunar
maktabi ona tili va adabiyoti fani o`qituvchisi
Xalqimizning badiiy so`z sehrini o‘zida jo qilgan, ko`ngil chashmasidan

qaynab chiqqan injular, bamisoli jo`shqin daryoga o‘xshaydi. Xalq qalbining
navolari, dilrabo qo`shiqlari, anàna va rasm-rusumlar, marosim-u odatlar,o`g`zaki
poetik ijodiyat namunalari, ota-bobolarimiz iqtidori va chechan momolarimiz
ijodiy salohiyatining mahsuli o`laroq shakllangan azaliy milliy qadriyatlarimiz,
umrboqiy she‘ru-gàzallarimiz, momolarimizning mehr bulogìdan qaynab chiqqan
orombaxsh allayu olqishlar milliy tilimiz bilan qalbimiz-u shuurimizdan o‘rin
olishi tabiiy, albatta.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o‘zbek tilimizning nufuzi, obro‘si va
qadriga qaratilgan e‘tibor tufayli bugunga kelib o‘zbek tilimiz jahon davlatlarining
ta‘lim dargohlarida o‘rgatilmoqda.
Til – milliy qadriyatlarimiz ichida eng ulug‘ qadriyat hisoblanib, uni rivojlanib
ravnaq topishi uchun mamlakatimizda keng ko`lamli ishlar olib borilmoqda.
Yurtimiz kishilarining ongida ona yurt, vatanga muhabbat uyg‘otish bilan
birga ona tiliga bo‘lgan mehr va hurmatni yuksaltirish - mustaqillikni biz avlodlar
oldiga qo‘ygan asosiy vazifa sifatida ko‘rishimiz, o‘z tilimizni asrashimiz, milliy til
g‘oyalarini chuqurroq va kengroq tarqatishimiz zarur. Til esa, yurtdoshlarimizni
milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda ta‘sirchan omil bo‘lib xizmat qiladi.
Davrimiz kishilarining dunyo davlatlariga qiziqishi va yetuklikka intilishi
jahon davlatlarida o‘qish va ishlash natijasida chet tillarini o‘zlashtirish kundan
kunga ravnaq topib bormoqda. Lekin chet tillari bilan o‘z ona tilini aralashtirib
gapirish yoki o‘z tilini unutish bu - birgina tilga emas, ona Vatanga xiyonat bo‘ladi,
albatta.
Abdulla Avloniy aytganidek, ona tili millatning ruhi, o‘z tilini yo‘qotgan har
qanday millat esa o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrardir, albatta.
So‘zchi holin boqma, boq so‘z holini,
Ko‘rma kim der oni, ko‘rgilkim de der.
Ulug‘ mutafakkirimiz, turkiy tilimiz otasi, she‘riyat mulkining sultoni
bo‘lmish Alisher Navoiy bobomizning yuqorida keltirilgan misralarida ham
ko‘rishimiz mumkinki, so‘zlayotgan kishining holiga emas, balki uning so‘ziga
e‘tibor ber, so‘zni kim aytayotganiga emas, kim qanday so‘z aytayotganiga boq.
9
Bir millatning nomiga emas, so‘zlayotgan tiliga boq, deya talqin etishimiz ham
mumkin. Xaqning tiliga e‘zozi, e‘tibori, hurmatiga qarab u xalqning qay darajada
buyuk ekanligini bilishimiz mumkin.
O‘zbek tili – qadimiy va boy tillardan biri bo‘lib, uning keng ko‘lamli va
muhtasham so‘z xazinasi mavjud bo`lib, uning tovushlardagi rang-barangligi ona
tilimizning qanchalik boy, serjilo ekanligini ko‘rsatib beradi. Eng katta ma`naviy
boyliklarimiz - xalq og‘zaki ijodimiz, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan badiiyat
durdonalari bo‘lib, bugungi sharq adabiyotiga qo‘shilgan muazzam hissadir. Ayni
mana shunday xalq og`zaki ijodi ham tilimizni qanchalik qadimiy ekanligini
isbotidir.
Necha ming asrlarga tegishli bo`lgan afsonalarimiz, doston-u
rivoyatlarimiz, maqol va iboralarimizdagi so`zlarning qo`llanishida, sinonim
so`zlardan keng foydalanilishida ham o`zbek tili lugàt boyligini beqiyos darajada
ekanligini ko`ramiz.
O‘zbek madaniyatimizda latif va latofatli so‘zlardan foydalanish, so‘z bilan
iltifot ko‘rsatish azaliy-abadiy urfdir.
O‘zbek xalqimizni, o‘zbek tilimizni bezab turuvchi til birliklarimizning borligi
tinglovchining faqat qulog‘ini emas, balki qalbini ham zabt eta oluvchi so‘z
birliklari, ya‘ni kundalik hayotimizda har doim qulog‘imizga chalinadigan so‘zlar:
―Assalom alaykum‖, ―Vaalaykum assalom‖, ―Xormang‖, ―Bor bo‘ling‖,
―Barakasini bersin‖, ―Xirmonga Baraka‖, ―To‘yga o‘ting‖, ―Osh bo‘lsin‖,
―Marhamat‖ kabi birliklarimiz nutqimizni yanada chiroyli va ravon qilishga
yordam beradi.
Afsuski, bugungi kunda yuqorida keltirilgan latif va nazokatli so‘zlarimiz
qolib, ularning o‘rniga chet tilidagi so‘zlarni qorishtirib gapirayotgan yoshlarga
hayratda qolmay ilojimiz yo‘q. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
tomonidan bugungi kunda o`zbek tilimiz rivoji uchun olib borilayotgan
islohotlarning ham tag zamirida yoshlarga o‘z ona tiliga bo‘lgan e‘tibor va
hurmatni yuksaltirishdir.
Insonni sharafi va iftixori uning madaniy so‘zlashishidir. Kimki so‘zlash
odobiga rioya qilmas ekan, insoniylik sharifidan bebahra qoladi.
Yoshlarni hayotga qadam qo‘ya boshlayotgan paytidan tilga nihoyatda
ehtiyot bo‘lish, pala-partish gapirmaslik, tilni yolg‘on bilan bezamaslik, yetti o‘ylab
bir so‘ylash, lutf ila yumshoqlik bilan gapirish, ona tilini sevish, unga xizmatda
bo‘lish, e‘zozlash kabi tushunchalar bilan o‘stirmoq lozim.
ONA tilim, sen borsan, shaksiz,
Bulbul kuyin she`rga solaman.
Sen yo`qolgan kuning shubhasiz,
10
Men ham to`ti bo`lib qolaman.
O`zbekiston Xalq shoiri Abdulla Oripovning sodda va ravon tilda yozgan
misralaridan butun bir tilning mohiyatini ochib beruvchi katta bir hayot sabogìni
anglab yetish mumkin. Inson til bilan tirik, til bilan buyukdir. Demak, ona tili bilan
inson yashaydi, ona tili yo`qolsa, to`tining holiga tushadi.
Navoiy bobomiz aytganidek, inson - guhari sharifi tildir, shunday ekan, tilga
e`tibor – elga e`tibor ekanligi doim yodimizda bo`lishi kerakligini unutmogìmiz
zarur.
11
TOVLAMACHILIK JINOYATINI TERGOV QILISHDA GUMON
QILINUVCHINI SO‟ROQ QILISHNING O„ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Valiyev MuhammadBobur Nodirjon o„g„li

O„zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
3-kurs kursanti
Annotatsiya: Mazkur maqolada sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish tovlamachilik

yoki O„zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan boshqa jinoyat sifatida
malakalanishi kabi masalaga oydinlik kiritish maqsadida so„roq qilish tergov harakatida
tergovchi yoki surishtiruvchi tomonidan sodir etilgan jinoyat holatlari yuzasidan gumon
qilinuvchiga zarur savollarni to„gri va aniq berilishi orqali yechim topish shuningdek,
so„roq qilish jarayonida e‟tibor berilishi lozim bo„lgan jihatlari haqida so„z yuritiladi.
Kalit so„zlar: Tovlamachilik, gumon qilinuvchi, so„roq qilish, ko„rsatuvlar,
malakalash, tergovchi, surishtiruvchi.
ОСОБЕННОСТИ ДОПРОСА ПОДОЗРЕВАЕМОГО ПРИ

РАССЛЕДОВАНИИ ПРЕСТУПЛЕНИЯ, СВЯЗАННОГО С
ВЫМОГАТЕЛЬСТВОМ
Аннотация: В целях разъяснения такого вопроса, как вымогательство

общественно опасного деяния, совершенного по данной статье, или квалификации
как иного преступления, предусмотренного Уголовным кодексом Республики
Узбекистан, следователь должен правильно и доходчиво задавать необходимые
вопросы подозреваемому во время допроса для разрешения некоторых криминальных
ситуаций.
Ключивые слова: Вымогательство, подозреваемый, следователь,
свидетельские показания, квалификация, следователь, дознаватель.
PECULIARITIES OF INTERROGATING A SUSPECT IN THE

INVESTIGATION OF A CRIME OF EXTORTION
Annotation: In order to clarify such an issue as extortion of a socially dangerous act

committed in this article or qualification as another crime provided for by the Criminal Code
of the Republic of Uzbekistan, investigator should ask necessary questions correctly and
clearly to suspect during the interrogation for solve some criminal situations.
Key words: Extortion, suspect, interrogator, testimony, qualification, investigator,
interrogator.
12
Davlatni rivojlantirishda iqtisodiyotning o‗rni beqiyosdir, ayniqsa, jamiyat
faravonligini ta‘minlashda xilma-xil shakldagi mulklarning mavjudligi muhim
axamiyat kasb etadi. Shu sababli, ―O‗zbekiston Respublikasida barcha mulk
shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi ta‘minlanadi.
Xususiy mulk daxlsizdir. Mulkdor o‗z mol-mulkidan qonunda nazarda
tutilgan hollardan va tartibdan tashqari hamda sudning qaroriga asoslanmagan
holda mahrum etilishi mumkin emas1.‖ deb O‗zbekiston Respublikasining bosh
qomusi bo‘lgan Konstitutsiyaning 65-moddasida o‘z aksini topganligi bejiz emas.
Yuqoridagilarni inobatga olib, har bir jismoniy va yuridik shaxslarga
mol-mulkga ega bo‗lish huquqi berilgan hamda ushbu mol-mulklarni himoya
qilinishi davlat tomonidan ta‘minlanadi. Shuningdek, turli xil shakldagi mol-mulk
yoki mol-mulkga bo‗lgan huquqni qo‗lga kiritishga qaratilgan harakatlar o‗z
o‗rnida, O‗zbekiston Respublikasiga ko‗ra jinoyat sifatida topilib, uni sodir etgan
shaxs yoki shaxslar qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Bunda,
O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining (bundan keyingi о‗rinlarda JK)
9-moddasida ya‘ni “Shaxs qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy xavfli
qilmishlari uchungina javobgar bo'ladi2”, shuningdek, “Qilmishida jinoyat tarkibining
mavjudligi aniqlangan har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shart3” ligi O‗zbekiston
Respublikasi JKning 10-moddasida ko‗rsatilgan prinsiplariga tayanib jinoyat sodir
etgan shaxs yoki shaxslarga qonuniy chora ko‗riladi. O‗zbekiston JKning Maxsus
qism, uchinchi bo‘limda ―Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar‖ uchun taqsimlangan
boblar hamda moddalar o‗z aksini topgan bo‘lib, ushbu maqolamizda ―O‗zgalar
mol-mukini talon-taroj qilish bilan bog‗liq bo‗lgan jinoyatlar‖dan biri bo‗lgan
talonchilik jinoyatini tergov qilishda so‗roq qilish tergov harakati bilan bog‘liq
masalalar ko‘riladi.
Tovlamachilik — mulkiy jinoyatlardan biri bo‘lib, Oʻzbekiston Respublikasi
jinoyat huquqiga koʻra, Tovlamachilik – jabrlanuvchi yoki uning yaqin kishilariga
zoʻrlik ishlatish, mulkka shikast yetkazish yoki uni nobud qilish, yoxud
jabrlanuvchi uchun sir saqlanishi lozim boʻlgan maʼlumotlarni oshkor qilish bilan
qoʻrqitib oʻzgadan mulkni yoki mulkiy huquqni topshirishni, mulkiy manfaatlar
berishni yoxud mulkiy yoʻsindagi harakatlar sodir etishni talab qilish yoxud
jabrlanuvchini oʻz mulki yoki mulkka boʻlgan huquqini berishga majbur qiladigan
sharoitga solib qoʻyish demakdir4.
Tovlamachilikda faqat moddiy boyliklargina emas, balki mulkiy maqomdagi
hujjatlar, qarz (tilxat), merosdan voz kechish toʻgʻrisidagi hujjat, moddiy
1
O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi//https://lex.uz/uz/docs/-6445145#-6445678(murojaat vaqti: 30.10.2023 y.)
2
O„zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi//https://lex.uz/docs/111453#174413(murojaat vaqti: 30.10.2023 y.)
3
O„zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi//https://lex.uz/docs/111453#174413(murojaat vaqti: 30.10.2023 y.)
4
Qarang: https://uz.wikipedia.org/wiki/Tovlamachilik(murojaat vaqti: 30.10.2023 y.)
13
boyliklarni olish uchun ishonch qogʻozi, sanatoriylarga yoʻllanma va hokazolar
ham tajovuz buyumi boʻlishi mumkin. Tovlamachilik jinoyati tamagirlik motivi
bilan sodir qilinadi. Tovlamachilikda mulk zoʻrlik ishlatilib tortib olinmaydi, balki
uning egasi tomonidan oʻz ixtiyori bilan beriladi. Shuningdek, Tovlamachilikda
jabrlanuvchiga nisbatan qoʻllaniladigan doʻq-poʻpisa, agar jabrlanuvchi
tovlamachining talabini bajarmasa, keyinchalik amalga oshirilishi nazarda tutiladi.
Koʻpgina hollarda Tovlamachilik shantaj, reket nomi bilan ham ataladi. Lekin
shantaj ham, reket ham Tovlamachilikdan farq qiladi. Shantaj—shaxsiy sharmanda
qiladigan maʼlumotlarni oshkor etish bilan qoʻrqitib, biron bir harakatni sodir
ettirish boʻlsa, reket bir necha shaxslar tomonidan doʻq qilish, zoʻrlik ishlatish va
qoʻrqitish orqali amalga oshiriladigan qilmishdir.Tovlamachilik uchun Oʻzbekiston
Respublikasi JKning 165-moddasida jinoiy javobgarlik belgilangan.
Ushbu jinoyatni ochishda muhim axamiyat kasb etadigan tergov
harakatlaridan biri sifatida so‗roq qilish desak mubolag‗a bo‗lmaydi. Chunki,
so‗roq qilish tergov harakati orqali jinoyat ishiga oid zarur ma‘lumotlarni olish
mumkin bo‗ladi, bu esa jinoyatni tez ochishga va jinoiyat sodir etgan shaxs yoki
shaxslarni aniqlashga hamda topishga imkon yaratadi. Shu sababli, so‗roq qilsh
tergov harakatining ahamiyatiga to‗xtalishdan oldin ayrim tushunchalarga izoh
berish lozimdir.
So‗roq qilish (huquqda) — shaxsdan ko‗rsatuv va tushuntiruv olish vositasi
bo‗lmish tergov harakati hisoblanadi. So‗roq qilishni surishtiruvchi, tergovchi,
prokuror, sud ishlarini yuritish chog‗ida esa — sud olib boradi5.
So‗roq qilish tergov harakati O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat-protssesual
kodeksining (bundan keyingi о‗rinlarda JPK) 97 – 108 moddalariga binoan amalga
oshiriladi. Ushbu maqolamizning sarlavhasidan kelib chiqan holda, so‗roq qilish
jarayonida alohida e‘tibor albatta, jinoyat ishtirokchisi bo‗lgan gumon qilinuvchiga
qaratiladi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‗roq qilish tartibi O‗zbekiston
Respublikasi JPKning 110 – 113 moddalariga ko‗ra o‘tkaziladi.
So‗roq qilish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
- gumon qilinuvchi tergov yoki surishtiruv organiga kelishi ta‘minlash zarur.
Ya‘ni, gumon qilinuvchi ushlangan, so‗roq qilish uchun chaqirilgan, qamoqqa
olingan yoki majburiy keltiriladi;
- gumon qilinuvchini so‗roq qilish boshlashdan oldin uning himoyachisi yoki
vakili chaqiriladi hamda u ishtirokida so‗roq qilinadi;
- surishtiruvchi, tergovchi va sud so‗roq qilish oldidan so‗roq qilinuvchidan
uning familiyasi, ismi va otasining ismini, tug‗ilgan vaqti (yili, oyi, kuni) va
tug‗ilgan joyini, yashash joyi va ish joyini, mansabi, mashg‗ulot turi, ma'lumoti,
5
Qarang: https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soroq-uz/(murojaat vaqti: 30.10.2023 y.)
14
oilaviy ahvolini, sudlanganligi yoki sudlanmaganligini aniqlashi hamda bu
ma'lumotlarni jinoyat ishidagi yoki so‗roq qilinuvchining shaxsiy hujjatlaridagi
ma'lumotlar bilan solishtirib ko‗rishi yoxud so‗roq qilinuvchi o‗zini kim deb
tanishtirgan bo‗lsa, aynan o‗sha shaxs ekanligiga boshqa yo‗llar bilan ishonch hosil
qilishi lozim6;
- gumon qilinuvchidan so‗roq qilish jarayonida qaysi tilda ko‗rsatuv berishi
so‗raladi va o‗zbek tilidan boshqa o‗zga tilda ko‗rsatuv berishini bildirsa qonunda
belgilangan tartibda tarjimon ta‘minlanadi;
- so‗roq qilinuvchi bo‗lgan gumon qilinuvchiga O‗zbekiston Respublikasi
JPKning 48-moddasida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlari tushuntirilib,
tanishganligi yuzasidan gumon qilinuvchi so‗roq qilish bayonnomasiga imzo
chekadi;
- shuningdek, gumon qilinuvchining berayotgan ko‗rsatuvlari tergovchi yoki
surishtiruvchi tomonidan kompyuter texnologiyalari orqali bayonnomaga qayd
etilayotganligiga qarshi emasligi so‗raladi;
- so‗roq jarayoni tegishli rusumdagi videokameraga oliuvchi vositada
videotasvirga olinayotganligiga qarshi emasligi ham so‗raladi;
- umumiy savollar tugaganidan so‗ng gumon qilinuvchidan ish holatlari
haqida erkin so‗zlab berilishi taklif qilinadi;
- shuni ham inobatga olish lozim ya‘ni, kutilayotgan javobga bevosita yoki
bilvosita yo‗naltirish mazmunidagi savollar ishora qiluvchi savollar deb
hisoblanadi. Ishora qiluvchi savollar berish taqiqlanadi7.
- gumon qilinuvchi holat haqida erkin so‗zlab bergandan keyin, unga ayrim
shu jinoyat ishiga doir holatlarga oydinlik kiritish maqsadida qo‗shimcha savollar
beriladi. Qo‗shimcha savollar ish holatidan kelib chiqib to‗g‗ri va tushunarli qilib
berilishi kerak. Amaliyotda ayrim tergovchilar va surishtiruvchilar tomonidan
jinoyat ishi yuzasidan ishtirokchilarga to‗g‗ri savol berish madaniyati
shakllanmaganligi natijasida ish holatlariga aniqlik kiritilmay qoladi. Masalan,
sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish yuzasidan to‗plangan tergovga qadar tekshiruv
hujjatlarga ko‗ra JKning tegishli moddasi yoki moddalari bilan jinoyat ishi
qo‗zg‗atilgan bo‗ladi. Shu sababli, jinoyat yuzasidan barcha holatlarga to‗liq
oydinlik kiritish uchun so‗roq qilish tergov harakati muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni ham nazarda tutish kerakki, so‗roq qilish jarayonida quyidagi
masalalarni inobatga olib, jinoyat ishiga doir savollarni tergovchi yoki
surishtiruvchi tomonidan berish orqali oydinlik kiritish lozim. Sud-tergov
6
O„zbekiston Respublikasi Jinoyat-protssesual kodeksi// https://lex.uz/docs/111460#253839(murojaat vaqti: 30.10.2023
y.)
7
O„zbekiston Respublikasi Jinoyat-protssesual kodeksi// https://lex.uz/docs/111460#253839(murojaat vaqti: 30.10.2023
y.)
15
amaliyotida tovlamachilikni bosqinchilikdan farqlashda ayrim holatlarga oydinlik
kiritilmaganligi natijasida ko‗p muammolar kelib chiqmoqda. Shuni takidlash
joziki, bosqinchilikda zo‗rlik ishlatish bilan qo‗rqitish mulkni egallab olish vositasi
bo‗lsa, tovlamachilikda ushbu qo‗rqitish jabrlanuvchining irodasini sindirish va uni
tovlamachining talablarini bajarishga majbur etish vositasi bo‗lib xizmat qiladi.
Shuningdek, bosqinchilikda o‗zganing mol-mulkini egallab olish qo‗rqitish bilan
bir vaqtda sodir bo‗ladi,tovlamachilikda esa aybdor jabrlanuvchining mulkini
kelajakda qo‗lga kiritadi8. Shuningdek, sodir etilgan jinoyat bosqinchilik yoki
tovlamachilik ekanligini aniqlash maqsadida so‗roq qilish jarayonida, ―Zo‗rlik
ishlatish bilan qo‗rqitish natijasida mol-mulkni shu vaqtning o‘zida egallab
olinganmi yoki ma‘lum vaqt o‘tgandan so‘ngm?‖ kabi savol berish maqsadga
muvofiqdir.
Jinoyat yuzasidan so‗roq ostidagi masalalarga savollar berilib, javob
olinganidan so‗ng, so‗roq qilish tergov harakati yakunlanadi. Tergovchi yoki
surishtiruvchi tomonidan kompyuter texnologiyalari orqali qayd etib borilayotgan
so‗roq qilish bayonnomasi chop etilib, gumon qilinuvchi va uning himoyachisiga
tanishib chiqish uchun beriladi hamda tanishishganligi yuzasidan gumon
qilinuvchi va uning himoyachisi so‗roq qilish tergov harakatini o‗tkazganligi va
bayonnomani tuzganligi yuzasidan tergovchi yoki surishtiruvchi ham imzo
qo‘yadi.
Xulosa o‗rnida shuni aytish joizki, tergovchi yoki surishtiruvchi jinoyat ishini
tergov qilar ekan, o‘tkazilayotgan har bir tergov harakatidan samarali foydalanish
va ishga doir ma‘lumotlarni shuningdek, dalillarni yig‗ishga harakat qilish kerak.
Ayniqsa, eng ko‗p o‗tkaziladigan va samarali bo‗lgan so‗roq qilish tergov harakati
orqali zarur va muhim ma‘lumotlarni olishga, ish holatlarini tasdig‗ini
ishtirokchilarning bergan ko‗rsatuvlari orqali toptirib yozma dalillari bilan jinoyat
ishini mustahkamlashga harakat qilishi lozimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI:
1. O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi//https://lex.uz/uz/docs/-

6445145#-6445678.
2. O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat
kodeksi//https://lex.uz/docs/111453#174413.
3. O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat-protssesual kodeksi//
https://lex.uz/docs/111460#253839.
8
Qarang: Rustambayev M.X O„zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharxlar. Maxsus qism /M/Rustamboyev. –
Toshkent: “Yuridik adabiyotlar publish”, – 2021. – 292 b.
16
4. Rustambayev M.X O‗zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharxlar.
Maxsus qism /M/Rustamboyev. – Toshkent: ―Yuridik adabiyotlar publish‖, – 2021.
– 292 b.
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tovlamachilik.
6. https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soroq-uz.
17
OLIY TA‟LIMDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV
Xushmurodova Zebiniso Uyg‟un qizi

Tadqiqotchi
Annotatsiya: Hozirgi zamon oliy ta‟lim o‟qituvchisining kasbiy bilimdonligi va

qobiliyati mezonlariga quyidagilar kiradi: ijtimoiy, uslubiy va ixtisoslik bilimdonligi
hamda bilish, tushuntira olish, kuzatuvchanlik, nutq, tashkilotchilik, obro‟ orttira
olish, to‟g‟ri muomala qila olish, kelajakni ko‟ra bilish va diqqatni taqsimlay olish
qobiliyatlari.
O‟qituvchi o‟zini egallab turgan lavozimi darajasida kasbiy kompetentlikka ega
ekanligini his etgandagina pedagogik jarayonni muvaffaqiyatli tashkil etishi mumkin.
Zotan uni kasbiy bilimdonlik, halollik, rostgo‟ylik, izlanuvchanlik, tinimsiz sermahsul
mehnat, ijodkorlik va yaratuvchanlik kabi fazilatlar yuksaltiradi.
Kalit so‟zlar: Kompetensiya, pedagogika, yondashuv, ta‟lim, bilim.
Respublikamizda xalq ta‘limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish

Konsepsiyasi tasdiqlandi, yoshlar ta‘lim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar
yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta
tashabbus amaliyotga tatbiq etildi, ta‘limning kompetensiyaviy yondashuvga
asoslangan davlat ta‘lim standartlari hamda fan o‘quv dasturlari ishlab chiqildi,
ta‘lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etishning
me‘yoriy asoslari yaratildi.
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta‘lim talaba- o‘quvchilarni
o‘zlashtirilgan axborotlarni o‘quv va hayotiy faoliyat turlarining standart va
nostandart vaziyatlarida qo‘llay olishga tayyorlashi bilan harakterlanadi. Ta‘lim
muassasalari ta‘limini zamonaviy rivojlanish talablariga moslashtirish fanlardan
elektron ta‘lim resurslarini takomillashtirish, talaba-o‘quvchilarning elektron
manbalar bilan faol muloqotini ta‘minlash, mustaqil ta‘limini amalga oshirish va
o‘z-o‘zini baholash, zaruriy ma‘lumotni operativ izlab topish va yuzaga
kelayotgan muammolarni hal etishda undan foydalanish kompetensiyalarini
shakllantirishni nazarda tutadi.
Shu nuqtai nazardan ta‘lim sifati ko‘rsatkichlaridan biri kompetentlilik
hisoblanadi. U faqatgina bilim va ko‘nikmalar yig‘indisi bo‘libgina qolmay,
o‘quvchilarning egallagan bilimlarini mobillashtirish va aniq vaziyatlarda
tajribada qo‘llay olishi bilan tavsiflanadi. Kompetensiyaviy yondashuvga
asoslangan o‘qitishning asosiy mohiyati kasbga yo‘naltiruvchi fanlardan tashkil
qilingan ta‘lim-tarbiya jarayonida talaba-o‘quvchilar tomonidan egallangan
bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy hayoti davomida, shuningdek,
18
kelgusi kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llay olish kompetensiyalarini
shakllantirishga yo‘naltirish sanaladi. Talaba-o‘quvchilar kelgusi hayoti
davomida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi,
jamiyatda o‘z o‘rnini egallashi, mazkur jarayonda duch keladigan
muammolarning yechimini hal etishi, eng muhimi o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha
raqobatbardosh bo‘lishi uchun zaruriy tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishi
lozim.
Talaba-o‘quvchilarda shakllantiriladigan kompetensiyalar uch darajaga
ajratiladi:
1)tayanch kompetensiyalar;
2)umumiy (predmetli) kompetensiyalar;
3)xususiy kompetensiyalar.
Talaba-o‘quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga zamin tayyorlaydigan
kompetensiyalar tayanch kompetensiya, faqat o‘quv fani orqali
shakllantiriladigan kompetensiyalar xususiy kompetensiyalar deyiladi. Ma‘lumki,
oliy ta‘lim muassasalari zimmasiga ta‘lim-tarbiya jarayoni orqali o‘quvchilarda
tayanch kompetensiyalar, jumladan, kommunikativ, axborot bilan ishlay olish,
shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy,
matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda
foydalanish kompetensiyalarini shakllantirish vazifasi yuklatilgan.
Zamonaviy yondashuvlar o‘qitish jarayonida pedagogik va axborot
texnologiyalarini o‘zaro integratsiyalash orqali talaba-o‘quvchilarda tayanch va
fanga oid xususiy kompetensiyalarni shakllantirishni nazarda tutadi. Dunyoning
yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta‘lim muassasalarida
kompetensiyaviy yondashuvni kasbiy ta‘lim, umumta‘lim fanlari
standartlari mazmuniga kiritish tamoyillari, ularning pedagogik tizim
bo‘g‘inlaridagi
o‘zgarishlarga ta‘siri, psixologik va metodologik asoslari va xususiyatlari,
mustaqil ravishda ta‘lim natijalariga erishish konsepsiyasi, kompetensiyaviy
yondashuv talqini, shaxsni rivojlantirishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy va ma‘lum
bir sohadagi faoliyatga doir kompetensiyalarga oid ilmiy tadqiqotlar amalga
oshirilmoqda.
Talaba-o‘qituvchilarning kompetentligini oshirishning o‘quv-metodik
ta‘minoti sifatini oshirishga qaratilgan ilmiy yondashuvlar, amaliy
mashg‘ulotlarning virtual shakllarini joriy etish, kasbga yo‘naltirilgan fanlarni
o‘qitishdagi kompetensiyaviy yondashuvlar, fanlararo bog‘liqlikni aks ettiruvchi
amaliy mashg‘ulotlar asosida o‘qitish ta‘limning sifati va samaradorligini
oshirishga xizmat qilmoqda.
19
2006 yilda yevropa parlamenti va Kengashi tomonidan uzluksiz ta‘lim uchun
8
ta tayanch kompetensiyalar tavsiya qilingan:
matematik kompetentlilik hamda fan va texnika sohasidagi asosiy
kompetensiyalar;
raqamli kompetentlik;
ijtimoiy va fuqarolik kompetensiyasi;
tadbirkorlik va tashabbuskorlik tuyg‘usi;
madaniyatdan xabardor bo‘lish va uni ifodalay olish.
Kompetensiya so‘ziga turlicha ta‘riflar, yondashuvlar mavjud. Xususan,
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»da kompetensiya so‘zi quyidagicha
izohlanadi: kompetensiya (lot. competo – erishyapman, munosibman,
loyiqman) – muayyan davlat organi (mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi)
yoki mansabdor shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan
vakolatlari, huquq va burchlari doirasi; u yo bu sohadagi bilimlar, tajriba.
―Kompetensiya‖ atamasi keng ma‘noda umumiy masalalarni hal etishda
amaliy tajribalar asosida bilim va malakalarni qo‘llash, muvaffaqiyatli harakat
qilish qobiliyatini bildiradi. Lotincha― campetere‖-muvofiq bo‘lmoq so‘zidan
kelib chiqqan.
Kompetensiya – bu kutilgan natijaga olib keluvchi faoliyat belgisidir. U
bilim mahsuli bo‘lib, mutaxassis tomonidan uni amaliyotda qo‘llay olish
qobiliyatidir. Kompetensiyaning bilimdan farqi shundaki, vazifani amaliy
bajarmasdan turib, uni aniklab ham, baxolab ham bo‘lmaydi. Malaka
kompetentlikning muhim mezoni bo‘lib, u turli holatlarda, shu qatori
muammoli vaziyatlarda ham bir necha bor qo‘llash natijasida namoyon bo‘ladi.
Amaliy kompetentlik - bilim mahsuli bo‘lib, amaliyotda qo‘llay bilish
qobiliyati. SHuningdek, kompetensiya, bilimdan farqli, amaliy faoliyatsiz
namoyan bo‘lmaydi va uni baholay olish mumkin emas.
Kasbiy kompetentlik – kasbiy faoliyatga oid masalalarni hal etishda bilim
va ko‘nikmalarni amaliy tajribada samarali qo‘llay olish qobiliyatidir. Hozirgi
zamon oliy ta‘lim o‘qituvchisining kasbiy bilimdonligi va qobiliyati
mezonlariga quyidagilar kiradi: ijtimoiy, uslubiy va ixtisoslik bilimdonligi
hamda bilish, tushuntira olish, kuzatuvchanlik, nutq, tashkilotchilik, obro‘
orttira olish, to‘g‘ri muomala qila olish, kelajakni ko‘ra bilish va diqqatni
taqsimlay olish qobiliyatlari.
20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI:
1. Qorayev.S. Fanlararo uzviylik va o‘zaro aloqani ta‘minlashning o‘ziga xos

xususiyatlari. ―Ta‘lim, fan va innovatsiya‖
2. Barakayevich, Q. S., & Baxtiyorovna, A. S. (2021). Xalqaro dastur
talabalari asosida innovatsion ta'lim muhitini yaratish
21
BUDJET TASHKILOTLARDA TOVAR-MODDIY ZAXIRLAR HISOBINI
YURITISH
Hasanov Husinboy Xudayberganovich

O„zbekistonda Respublikasi bank moliya
akademiyasi tinglovchisi
Anotatsiya:Ushbu maqolada budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar bilan

bog„liq bo„lgan hisob-kitoblar hisobini yuritishning asoslari tadqiq etilgan.Budjet
tashkilotlarida xalqaro standartlari asosida tovar-moddiy zaxiralar bilan bog„liq hisob-
kitoblarni amalga oshirishning amaldagi holati va imkoniyatlari tahlil qilingan hamda ikkila
standartning milliy va xalqaroda yuritish farqi ko„rsatib o„tilgan.
Kalit so„zlar: budjet tashkiloti, tovar-modiy zaxiralar,xalqaro standart,budjet
hisobining standarti,IPSAS,
Abstract: This article examines the basics of keeping accounts related to inventory in
budget organizations. The current situation and possibilities of accounting related to
inventory in budget organizations based on international standards are analyzed. and the
difference between the national and international implementation of the two standards is
shown.
Keywords: budget organization, commodity reserves, international standard, budget
accounting standard, IPSAS,
Аннотация: В данной статье рассмотрены основы ведения учета запасов в
бюджетных организациях, проанализировано современное состояние и возможности
учета запасов в бюджетных организациях на основе международных стандартов, а
также разница между национальным и международным внедрением двух стандартов.
Показано.
Ключевые слова: бюджетная организация, товарные резервы, международный
стандарт, стандарт бюджетного учета, IPSAS.
KIRISH
Bugungi kunda yurtimizda keng miqyosda har bir sohada o‗zgarishlarni har
birimiz ko‗rishimiz mumkin,bular misolida ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda yaqol
uchrata olamiz.Shu o‗rinda, davlat budjet tashkilotlarini rivojlantirish,zamon
talabiga mos ravishda ish yuritish hamda budjet tashkilotlarning aktivlarni
samarali foydalanish va ularni to‗g‗ri tahlil qilish eng avvalo,xalqaro standartlari
qo‗llash orqali bunga erishishga olamiz.
Budjet tashkilotiga ta‗rif berib o‗tsak, davlat funksiyalarini amalga oshirish
uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko‗ra tashkil
etilgan hamda davlat budjeti mablagʻlari hisobidan saqlab turiladigan notijorat
22
tashkilotlardir.Byudjet tashkilotlari o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun
belgilangan normativlarga asosan ma‘lum miqdorda tovar-moddiy zahiralariga ega
bo‘lishlari kerak va ular byudjet tashkilotlarining faoliyatini normal davom
etishini ta‘minlaydi. Byudjet mablag‗laridan oqilona va samarali foydalanish,
byudjet taqchilligini oldini olish dolzarb masalalardan biri sanaladi.
―Albatta,davlat budjet o‗lchovsiz emas, mablag‗larni qattiq tejash,belgilangan
maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta‘minlash zarur.Bu-hammaga ravshan va rad
etib bo‗lmaydigan haqiqat‖-deydi Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o‗z
nutqlarida.Shundan kelib chiqib, budjet tashkilotlarining cheklangan
mablag‗laridan oqilona foydalanilishida tovar-moddiy zaxiralar hisobini to‗g‗ri
tashki etilishi muhim hisoblanadi.
Adabiyotlar tahlili. Ishlab chiqarish zahiralari - bir ishlab chiqarish jarayonida
qatnashib, o‗z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning
o‗zida to‗la o‘tkazadigan zahiralarga aytiladi. Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy
vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z
qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‘zida to‗la
o‗tkazadi.
Oʻzbekiston Respublikasi byudjet hisobining ―Tovar-moddiy zahiralar‖ nomli
7-sonli standartiga asosan tovar-moddiy zaxiralarning tarkibiga oziq-ovqat
mahsulotlari, xizmat ko‗rsatish va qurilish materiallari, harbiy qurol-aslahalar,
asosiy vositalar uchun ehtiyot qismlari, strategik zahiralar (masalan, energiya
resurs zahiralari), muomalaga chiqarilmagan pul belgilari, sotish uchun
mo‗ljallangan pochta inventarlari va boshqalar kiradi( 7-sonli BHS,2019).
Davlat sektorida buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga asosan tovar-
moddiy zahiralar:
-odatdagi faoliyat doirasida sotish uchun mo‘ljallangan;
-bunday sotuv uchun ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan;
-ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko‘rsatilishida foydalanilishi
ko‘zlangan xomashyo va materiallar boshqa aktivlar(IPSAS 12, 2006yil).
Respublikamiz iqtisodchi olimlari va boshqa tadqiqotchilar tomonidan budjet
tashkilotlarida buxgalteriya hisobini va hisobotini yuritish doir ilmiy izlanishlar
olib borgan.Budjet sohasiga oid muammolar ayrim jihatlari va ularnining
yechimlari
M.Ostonaqulov,S.U.Mehmonov,D.Y.Ubaydullaev,A.Ibragimov,K.Ibragimov,B.Xasa
nov kabi mahalliy olimlarning ilmiy ishlarida o‗z ifodasini topgan.Yuqorda
takidlab o‗tilgan,iqtisodchi olimlarning ilmiy asarlarida va qo‗lyozmalarda budjet
tashkilotlarning buxgalteriya hisobi oid tovar-moddiy zaxiralaring tannarxi hisobi
va hisobotining hisob standartlariga uyg‗un jihatlari, hisobini olib borish, kirimi va
23
chiqimini moliyaviy hisobotlarda aks ettirish,tannarxini shakllantirish va
inventarizatsiya masalalari o‗rganilgan hamda hisobni tuzish va
muvofiqlashtirishda quyidagicha tariflar va yondoshuvlar berib o‗tilgan:
M.Xaydarov tomonidan o‗z ilmiy izlanishlarida quydagi fikrlar bildirib
o‗tilgan:budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar harakatlarini to‗g‗ri aks
ettirish, ularning kirimi va belgilangan me‘yorlar asosida chiqimini to‗g‗ri tashkil
etish bo‗yicha taqiqot ishlarini amalga oshirgan(Xaydarov,2015).
S.Tashnazarov tomanidan berilgan izohda esa tovar-moddiy zaxiralar
tannarxini shakllantirish va ularni moliyaviy hisobotda aks ettirish masalalari
hamda buxgalteriya balansida zaxiralar tarkibini takomillashtirish bo‗yicha takliflar
ko‗rsatib o‗tilgan.
Ostonokulov A va Iskanov X. ilmiy ishida tovar-moddiy zaxiralarning
saqlanishi, inventarizatsiyani tashkil etishning MDN mamlakatlari tajribasi tahlil
qilingan (Ostonokulov,Iskanov 2018).
A.To‗rayev va A.Norquchqorovlar tomonidan esa budjet tashkilotlarida
tovar-moddiy zaxiralar hisobini tashkil qilishdagi mavjud muammolar va ularni
budjet hisobi standarti bo‗yicha kutilayotgan yechimlar tadqiq qilingan
(To‗rayev,Norquchqorov, 2019).
TAHLIL VA NATIJALAR
Davlat sektorida buxglateriya hisobini yuritishda tovar-moddiy zaxiralar
baholash muhim hisoblanadi.Tovar moddiy zaxiralar 2 xil qiymat asosida
baholanadi.Ular quyida ko‗rsatib o‗tilgan:
a) tannarxi;
b) realizatsiya qilishning sof qiymati -odatiy faoliyat jarayonida kutilayotgan
sotish qiymatidan ishlab chiqarish yakuni bo‗yicha hamda sotish, almashtirish yoki
berish bilan bog‗liq xarajatlarni chegirgan holda aniqlanadigan qiymat.
Tovar-moddiy zaxiralar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kirim
qilinadi:
- yetkzaib berish ( oldi-sotdi) shartnomasi bo‗yicha xarid qilish;
- beg‗araz kelib tushush (hadya shartnomasi bo‗yicha);
- ortiqcha (hisobga olinmagan) tovar-moddiy zaxiralarning aniqlanishi;
- tashkilotning o‗zida tayyorlanishi;
- uzoq muddatli aktivlar tarkibidan o‗tkazilishi;
- uzoq muddatli aktivlar tarkibidan o‗tkazilishi;
Malumki,Tovar moddiy zaxiralar tashkilotning buxgalteriya balansiga tannarx
bo‗yicha kiritiladi,u sotib olish qiymati(yetkazib berish xarajatlari) va ularni sotib
olish bilan bog‗liq bo‗lgan qo‗shimcha xarajatlarni o‗z ichiga qamrab oladi.Shu
o‗rinda tannarxga kiritiladigan xarajatlar quyidagicha hisoblanadi:
24
-yetkazib berish xarajatlari;
-bojxona bojlari va yig‘imlari;
-tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog‗liq soliqlar va boshqa
majburiy to‗lovlar summalari(agar ular qoplanmagan bo‗lsa);
-vositachilik haqi;
- tovar moddiy zaxiralarni sertifikatlash va ularni sotib olish bilan bog‗liq
bo‗lgan texnik shartlarga muvofiq sinash bo‗yicha xarajatlar;
- tovar moddiy zaxiralarni tayyorlash xarajatlari(ishlab chiqarishdagi ish
haqi,asosiy vositalarning eskirish xarajati va materiallar);
- tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bevosita bog‗liq bo‗lgan boshqa
xarajatlar.
Va aksincha sotib olingan tovar–moddiy zaxiralarga haq to‗lash bilan bog‗liq
xarajatlar,o‗z navbatida bular:akkreditiv ochish xarajatlari,pul o‗tkazmalari uchun
bank komissiyasi,tovar moddiy zaxiralarni xorijiy valutasiga xarid qilish
jarayonida valutani konvertatsiyalash va boshqa bank xarajatlari,shartnomalarni
tayyorlash,ro‗yxatdan o‗tkazish va aktivlarni xarid qilish bilan bevosita bog‗liq
bo‗lmagan boshqa xarajatlar tovar-moddiy zaxiralarning tannarxiga
kiritilmaydi,ammo ular hisobot davrida haqiqiy xarajatlar sifatida aks ettiriladi.
Xorijiy valutasida sotib olingan tovar-moddiy zaxiralarlarning tannarxi sotib
olish va qo‗shimcha xarajatlarni qo‗shgan holda xorijiy valutasidagi summani
bojxona yuk deklaratsiyasi yoki ishlar,xizmatlar ko‗rsatilganligini tasdiqlovchi
hujjatlarni rasmiylashtirish sanasidagi Markaziy bank kursi bo‗yicha qayta
hisoblash yo‗li bilan so‗mda olib boriladi.
Analitik va sintetik hisobni tashkil etish.Budjet tashkilotiga kirimga
olinayotgan tovar moddiy zaxiralar bo‗yicha alohida qaytnomalar ochilib barcha
amalga oshirilgan xarajatlar boshlang‗ich hujjatlarda asosan rasmiylashtiriladi.
TMZ kirimi bo‗yicha ―O‗zgidromet‖ misolida ko‗rib o‗tamiz.Silica gel oldi-
sotdi shartnomasi bo‗yicha ―O‗zgidromet‖ tashkilotiga olindi.Shartnoma bo‗yicha
narxi jami 1 239 920 so‗m (yuk xatiga asosan),yetkazib berish 40 000 so‗m.
(bajarilgan ishlar topshirish,qabul qilish dalolatnomasiga asosan).Jami xarajat
summasi 1 279 920 so‗mni tashkil etadi.Demak,tashkilot balansiga sotib olingan
silicagel 1 239 920 so‗m emas,balki 1 279 920 so‗m qilib haqiqiy tannarxida kirimga
olinadi.Qaydnomaga asosan kirim qilingan tovar-moddiy zaxiralar M-44 shakldagi
material zaxiralar bo‗yicha aylanma qaydnomaga summasi keltiriladi.
Tovar moddiy zaxiralar kirimi bo„yicha
Silica gel miqdori 80 ta quti. Sana 11.10.2023
25
1-jadval
Budjet tashkilotlarda tovar-moddiy zaxiralar oldi-shartnomasi asosida sotib
qilishda ularning kirimi buxgalteriya o‗tkazmalarida quyidagicha
rasmiylashtiriladi.
2-jadval
Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zahiralarni hisobdan chiqarish

belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ma‘lumki tovar-moddiy zaxiralar
tashkilotning balansidan:
- sotish;
- beg‗araz berish;
-saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma‘nan
eskirganligi natijasida tugatish (yo‗q qilish);
- kamomad, yo‗qotish yoki shikastlanish (sinish, bo‗linish) aniqlanishi;
- boshqa operatsiyalar va hodisalar natijasida hisobdan chiqariladi.
Tovar-moddiy zaxiralami hisobdan chiqarilishi buxgalteriya
o‗tkazmalarida quyidagicha aks ettiriladi: Sarflanishi, saqlash muddati
tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma‘nan eskirganligi natijasida tugatish
(yo‗q qilish)
26
3-jadval
Sarflanishi, 231,241,251, 05, 06 Yuk xati
yaroqsiz 261 yoki 271 schyotning (talabnoma),
holatga kelishi sababli subschyotlaming tegishli hisobdan
tovar moddiy tegishlisi subschyotlari chiqarish
zaxiralami dalolatnomalari
hisobdan chiqarish va boshqalar
XULOSA VA TAKLIFLAR
Tashkilot faoliyati davomida tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish, saqlash,
ishlatish bilan bog'liq jarayonlarda ishtirok etuvchi shaxslarning o'zaro
javobgarligini va ularning birlamchi hujjatlarini ta'minlash tovar-moddiy
zaxiralardan byudjet qoidalari va smeta intizomiga muvofiq foydalanishga xizmat
qiladi.Shu bilan birga, ularning ishtiroki tovar-moddiy zaxiralarni inventarizatsiya
qilish jarayonida o‗zaro aloqadorlik moddiy javobgar shaxslarning mas‘uliyatini
yanada oshiradi.Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy boyliklardan muntazam
foydalanishni ta‘minlash va ularning hisobot davri yakuni bo‗yicha qoldig‗i
limitlari tovar-moddiy zaxiralarga bo‗lgan ehtiyojni muntazam aniqlash, ularning
qoldiqlarini aniqlash, xarajatlar moddalari bo‗yicha smetalarning bajarilishini
nazorat qilish imkonini beradi.
Ko'pgina hollarda inventarizatsiya natijalari to'g'risidagi dalolatnomaning
bajarilishi to'liq bajarilmaydi va natijada moddiy javobgar shaxslarni topshirish
yoki ishdan bo'shatish, tovar-moddiy boyliklarni talon-taroj qilish. Shuning uchun,
bizning fikrimizcha, kerak tovar-moddiy zaxiralar bo'yicha inventar
dalolatnomalarini to'liq bajarilishi uchun javobgarlikni kuchaytirish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1) Oʻzbekiston Respublikasining ―Byudjet kodeksi‖ 2013 yil 26 dekabrdagi

OʻRQ-360-son
2)O‘zbekiston Respublikasi ―Buxgalteriya hisobi to‗gʻrisida‖gi Qonuni (yangi
tahriri). 2016 yil 13 aprel. O‘RQ-404-son.
3)Oʻzbekiston Respublikasi byudjet hisobining standarti (7-sonli BHS) ―Tovar-
moddiy zahiralar‖ Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2019 yil 14
yanvarda roʻyxatdan oʻtkazilgan, roʻyxat raqami 3120
4)―Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‗g‗risidagi yo‗riqnoma‖
Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2010 yil 22 dekabrda
roʻyxatdan oʻtkazilgan, roʻyxat raqami 2169-son
27
5)Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. –
Toshkent: ――O‗zbekiston‖ NMIU, 2017
6)International public sektor accounting standards (IPSAS) -12, Inventories.
New York, December – 2006
7)S.U.Mehmonov,D.Y.Ubaydullayev ―Budjet tashkilotlarida buxgalteriya
hisobi‖ - Toshkent: «Sano-standart» nashriyoti 2013.-456 bet .
8)Mehmonov S.U. ―Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va ichki audit
metodologiyasini takomillashtirish‖ i.f.d. diss. avtoref. 76 b. – T., 2018
9)Tashnazarov S. Tovar-moddiy zahiralar tannarxi va ularni moliyaviy
hisobotda aks ettirish masalalari. ―Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar‖ ilmiy
elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2017 yi
10)Ostonokulov A., Ramazonov A. Raqamli iqtisodiyot sharoitida byudjet
tashkilotlarida buxgalteriya hisobini takomillashtirish yoʻnalishlari ―Xalqaro
moliya va hisob‖ ilmiy elektron jurnali. – 2021. - №2. 1-8-betlar
https://interfinance.uz
INTERNET SAYTLARI:
11) www.lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari

milliy bazasi
28
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ТУРИЗМНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Нарзуллаева Чарос Қаҳҳоровна

Тошкент Давлат Иқтисодиѐт университети ассистенти
Аннотация: Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида ички ва ташқи

туризмнинг мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтидаги ўрни ҳамда уни
ривожлантиришнинг самарали усуллари ҳақида атрофлича маьлумот берилган.
Калит сўзлар: туризм ички туризм, ташқи туризм, инфраструктура, виза,
визасиз,режим, сайѐҳлар, гидлик фаолияти, хорижий давлатлар, қонун ва қонуности
ҳужжатлар, зиѐратгоҳлар.
Аннотация: В данной статье представлен подробная информация о роли
внутреннего и внешнего туризма в социально-экономической жизни страны и
эффективных методах его развития в Республике Узбекистан.
Ключевые слова: туризм, внутренний туризм, зарубежный туризм,
инфраструктура, виза, безвизовый режим, туристы, экскурсионная деятельность,
зарубежные страны, нормативно-правовые акты, места паломничества.
Annotation: This article provides detailed information about the role of internal and
external tourism in the country's socio-economic life and effective methods of its
development in the Republic of Uzbekistan.
Key words: tourism, domestic tourism, foreign tourism, infrastructure, visa, visa-
free, regime, tourists, guide activities, foreign countries, laws and regulations, pilgrimage
sites.
Дунѐда туризм тармоғига барча инфратузилмаларни ривожлантиришга

бевосита ва билвосита таъсир кўрсатадиган ижтимоий-иқтисодий ҳодиса
сифатида қаралади. Замонавий туризм транспорт, ижтимоий ва хизмат
кўрсатиш тармоқларининг юксак даражада тараққиѐтига асосланган бўлиб,
натижада уни иқтисодиѐтнинг юқори рентабелли тармоғига айлантиради.
Ўзбекистон Республикасида истиқлолнинг дастлабки кунлариданоқ туризм
тармоғини давлат томонидан қўллаб – қувватлаш, ушбу соҳа билан
шуғулланувчи корхоналарга имкониятлар яратиб бериш, шунингдек, туризм
соҳаси учун инфратузилмани шакллантириш борасидаги ишлар шиддат
билан олиб борилмоқда. Шу ўринда алоҳида таъкидлаш лозимки,
Республикамиз 1993 йил 4 октябр санасида Бутунжаҳон туризм ташкилотига
Марказий Осиѐ давлатлари ичида биринчи бўлиб аъзо бўлди. Ушбу ҳолат ўз
навбатида Ўзбекистонда халқаро туризмни ривожлантириш ишларига катта
ижобий туртки берди. Ўзбекистон Республикаси Президентнинг 2019 йил 5
29
январдаги ―Ўзбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга
оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ ги ПФ 5611 сон қарорида ―2019-2025
йилларда Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасини ривожлантириш
Консепсияси‖га мувофиқ Европа ва Жануби-Шарқий Осиѐ мамлакатлари
билан товар айланмаси, ташиладиган йўловчилар сони ва инвестицияларни
кўпайтириш учун мамлакатдаги транспорт алоқа тизимини тубдан яхшилаш
мақсадида хорижий алоқаларни янада мустаҳкамлашга жиддий эътибор
берилди[1].
Давлатимизда туризмни ривожлантириш жуда катта иқтисодий самара
бериши ҳаммамизга маьлум, чунончи, у хорижга ресурс чиқармасдан туриб
(пахта, газ, нефть) валюта олиб кириш имконини беради. Сўнгги йилларда
ўтказилган таҳлиллар шуни кўрсатадики, кўпгина ривожланган давлатларда
туризмдан тушадиган даромад бошқа соҳаларга қараганда бирмунча кўпроқ
валюта тушумларини келтиради. Жумладан: Туркия йилига 4-5 млрд. доллар
қийматида товар экспорт қилса, туризм фаолиятидан 10 млрд. доллардан
зиѐд даромад олади. Австрия, Англия, Италия, Франция, Испанияларда ҳам
юқоридаги каби шундай юқори кўрсаткичларни учратишимиз мумкин.
Мазкур соҳа кузатувчилари сайѐҳлик ва туризм иқтисодий тараққиѐтнинг
драйвери – ҳаракатлантирувчи кучи экани борасида якдил фикр
билдирмоқда, ушбу тармоқлар янги иш ўринларига замин ҳозирлаш
баробарида (ICAO маълумотига кўра, 2017 йилда ҳар 10 иш ўрнининг
биттаси мазкур тармоқга дахлдор бўлган) ижтимоий ўсишга самарали ҳисса
қўшади. Туризм хизмат кўрсатишга асосланган иқтисодиѐтни шакллантириш
ва ривожлантиришни қўллаб-қувватлайди. Мазкур фаолият доираси
Тошкентдаги йирик меҳмонхоналардан тортиб, Самарқанддаги кичик
ҳотеллар, халқаро аэропортлардаги бутиклар, Бухоро ва Хиванинг
хушманзара кўчаларидаги кичик ҳунармандчилик дўконларигача бўлган
қамровни ўз ичига олади. Мазкур соҳа инсонларда иқтисодий кўникма ва
малакаларни оширади, билим доираларини кенгайтиради. Ҳозирги вақтда
кўплаб мамлакатларда, хусусан, энг тараққий этган 10 та давлатда бутун саъй
-ҳаракатлар чет эллик сайѐҳларни жалб қилишга қаратилмоқда. Туризм
соҳаси ривожланаѐтган мамлакатлар учун, айниқса, пул оқимини оширишда
унумли бўлиши барчага равшан.[2].
Дунѐ миқиѐсида амалга оширилаѐтган тадқиқотларида туризм тармоғига
алоҳида эътибор қаратилиб келинмоқда. Хусусан, бугунги кунда
ривожланган давлатлар илмий тадқиқотларида туризм соҳасини уларнинг
иқтисодиѐтига, ижтимоий соҳасига, экология ва бошқа тармоқларга
таъсирини ўрганишга оид бир қанча тадқиқотлар олиб бормоқдалар. Мазкур
30
тадқиқотларнинг асосий мазмунида ижтимоий капиталнинг туризм
йўналишида олиб борилаѐтган сиѐсатга мос тушадими ѐки йўқ мазмунидаги
савол туради. Ушбу жумбоқ ечимига оид тадқиқотлар бир нечта олимлар
томонидан ўтказилган. Мазкур тадқиқот натижасига кўра улар ўзаро боғлиқ
бўлиб ижтимоий капиталнинг ўсиши туризм соҳасини ривожланишига
билвосита таъсир ўтказиши асослаб берилган[3]. Кужел Ю. ўзининг мазкур
соҳага доир дарслигида туризм соҳасини мамлакат ижтимоий–иқтисодий
ривожлантиришдаги ўрнини очиб берган. Бунда мамлакатнинг энг тез
ривожланадиган соҳаси сифатида туризмга алоҳида эътибор қаратиш
лозимлигини келтириб ўтади[4]. Россиялик олимлар Н.Морозова ва
М.Морозовнинг фикрича замонавий туризм индустрияси янги компьютер
технологияларини татбиқ этилиши билан катта ўзгаришларга эга бўлди. Ҳар
қандай ташкилотни туристик бизнес бозорида замонавий ахборотлар
технологиясидан фойдаланилмасдан муваффақиятли фаолият юритиши
амалиѐтда мумкин эмас[5]. Н. Хайдаровнинг фикрича, давлатда таълим
соҳасига хорижлик талабаларни қабул қилишни кескин ошириш даркор.
Улар камида 4 йил ўқиш даврида туристлар сингари ҳаѐт кечиради. Уларни
ўқиш вақтида ота-оналари ва яқин дўстлари кўриб кетиш мақсадида келиб-
кетиш эҳтимоли жуда юқори[6]. Юқорида кўриб ўтилган мутахассисларнинг
фикрига кўра, туризм тармоғини ривожлантириш мамлакатнинг барча
секториларининг тараққиѐтига бевосита таъсири юқоридир. Бугунги кунда
Республикамиз туризм салоҳиятини ривожланган давлатлар фойдаланаѐтган
тажрибалар асосида мавжуд бўлган туристик имкониятдан фойдаланиш
орқали дунѐга намоѐн қилиши муҳим ҳисобланади.
Бирлашган Миллатлар Жаҳон Туризм Ташкилоти (United Nations World
Tourism Organization (UNWTO)) маълумотларига кўра, бутун дунѐ ялпи ички
маҳсулотининг 10,4 фоизи (2017 йилда унинг ҳажми 8,3 трлн. АҚШ долларига
тенг бўлди), дунѐдаги инвестицияларнинг 7 фоизи, солиқ тушумларининг 5
фоизи, дунѐдаги истеъмолчилик харажатларининг 11 фоизи ва ҳар 16 та янги
яратилаѐтган иш ўрнининг биттаси айнан туризм ва меҳмондўстлик
индустриясининг улушига тўғри келмоқда. Ушбу соҳада аҳолининг иш
билан бандлик даражаси 2016 йилга нисбатан 103 фоизга ўсди ва 2017 йилда
туризм ва сайѐҳлик соҳасида бевосита 118,4 миллион киши (дунѐдаги умумий
ишчиларнинг 3,8 фоизи) иш билан банд бўлган бўлса, билвосита (туризмга
хизмат кўрсатадиган тармоқлар билан бирга) 313,2 миллион киши фаолият
юритмоқда[7].
Ўзбекистон Республикасида ҳам туризмни ривожлантириш доирасида
бир қатор ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Туризмни
31
ривожлантириш давлат қўмитаси ҳамда унинг минтақавий тузилмалари штат
бирликларининг кўпайтирилгани, ҳудудларда туризм департаментлари ва
бошқармалари, ҳоким ўринбосарлари лавозимлари ташкил этилгани мазкур
ташкилотларнинг имкониятларини кенгайтиришда муҳим ўрин тутмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг ―Туризм тўғрисида‖ги Қонуни 2019 йил 18
июлда қабул қилинган бўлиб, мазкур қонунда соҳанинг ҳозирги ривожланиш
босқичидан келиб чиққан ҳолда янги тушунчалар киритилди, туризм соҳаси
бўйича мамлакат сиѐсатининг принциплари ва асосий йўналишлари
белгиланди. Қолаверса, туристик фаолият субъектлари тоифаларга
ажратилди. 47 та мамлакат фуқаролари учун виза режими бекор қилинди
ҳамда визасиз режимга эга давлаттлар сони 86 тага етди. Шунингдек, виза
жараѐнларини соддалаштириш мақсадида электрон виза олиш имкониятига
эга мамлакатлар сони 57 тани ташкил этди. Қўшимча равишда, ―Ватандош‖,
―Талаба‖, ―Академик‖, ―Зиѐратчи‖ ва ―Тиббиѐт‖ виза турлари амалиѐтга
татбиқ этилди. Қилинган ишлар натижаси таҳлили шуни кўрсатмоқдаки,
ўтган давр билан солиштирганда 2019 йилда мамлакатимизга келган
сайѐҳлар сони 26,2 фоизга ошди. Визасиз режим татбиқ этилган давлатлардан
келган сайѐҳлар миқдорида эса 58 фоиз ўсиш кузатилди. Натижада,
сайѐҳларни жойлаштириш масканларининг ўсиш кўрсаткичи 62 фоиздан 84
фоизга кўпайди. Сўнгги йилларда туризм соҳасидаги янги тенденцияларга
мос ва кенг сегмент талабларига жавоб берадиган ҳостеллар маркетингини
такомиллаштириш жиддий аҳамият касб этмоқда. Шу мақсадда 2019 йилда
Республикада кам бюджетли туризм инфратузилмаси ҳамда хостеллар
бизнесини янада рағбатлантириш учун хостелларни мажбурий
сертификациялаш тартиби бекор қилинди ва бошқа бир қатор талаблар
соддалаштирилди. 2019 йилнинг ўзида республикада 161 та янги хостеллар
қуриб фойдаланишга топширилди. Улар томонидан бир пайтнинг ўзида 5666
нафар сайѐҳга хизмат кўрсатиш имконияти пайдо бўлди[9].
Хулоса ўрнида шуни такидлаш жоизки, туризм соҳаси қадимда ва
замонавий дунѐда иқтисодиѐтни ривожлантиришнинг муҳим ҳамда самарали
омилларидан биридир. Юқорида гувоҳи бўлганимиздек мазкур соҳани
ривожлантиришнинг бирқанча омиллари мавжуд. Бугунги кунда
мамлакатимизда туризм тармоғини ривожлантириш ва давлат томонидан
ҳуқуқий тартибга солиш борасида катта ютуқларга эришилди. Ушбу соҳани
ривожлантириш мақсадида тадбиркорларга жуда катта имтиѐз ва
имкониятлар яратиб берилганлиги, шубҳасиз, соҳа ривожининг асосий
омили бўлди. Шу билан бир қаторда айрим камчилик ва фойдаланилмаѐтган
имкониятлар мавжудки, уларни бартараф қилиш ва бу борада тараққий этган
32
чет давлатларнинг ижобий тажрибаларидан унумли фойдаланиш муҳим
ўрин тутади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ўзбекистон

Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида‖ги 2019 йил 5 январдаги ПФ-5611 Фармони.
2. https://uzanalytics.com/iqtisodi%D0%B5t/6667
3. Barnabé Walheer, Linjia Zhang . Profit Luenberger and Malmquist-
Luenberger indexes for multi-activity decision-making units: The case of the star-
rated hotel industry in China //International Journal of Tourism Management.
Pages 1-604 (December 2018) рр.1- 11.
4. Кужеля Ю. Л. Туризм и гостеприимство. Учебник:- М. : Издательство
Юрайт, 2018. — 439 с
5. Морозова Н., Морозов М., Информационное обеспечение туризма.
Учебник. Москва, КноРус, 2016, 7 c
6. Н.Хайдаров. Туризмни ривожлантиришда хорижий давлатлар
тажрибаси. Очиқ иқтисодиѐт: соғлом рақобат, бизнес муҳити инвестицион
муҳит жозибадорлиги / Халқаро амалий анжуман / ТДИУ
7. Travel & Tourism Economic Impact 2018 world.
8. https://www.worldbank.org/en/news/feature/2017/10/31/central-asia-
tourism a-driver-for-development
9. https://review.uz/oz/post/turizm-soasini-rivozlantiris-bujica-2019-jilda-
amalga oshirilgan-ishlar
33
XUDOYZOD – XUDONING ZODLARIMI?!
Arabova Ugʻiloy Sherqul qizi

Qashqadaryo viloyati Qarshi shahri Xudoyzod MFY yoshlar yetakchisi
Alloh taolo bandalariga qoʻl, oyoq, bosh va shu kabi tana a‘zolarini in‘om etar
ekan, uning moʻjazgina yuragiga ―Vatan tuygʻu‖sini ham joylab qoʻyar ekan. Bu
tuygʻu yillar mobaynida, dastlab oila va mahallada shakllanib borar ekan. Shu bois
biz ularga nisbatan ―Kichik Vatanimiz‖ deya bejizga murojaat etmaymiz…
Men ushbu yuqoridagi satrlar bilan oʻzimning kichik vatanim, unib oʻsgan
goʻsham Xudoyzod mahallasining kelib chiqish tarixi va uning toponimi
toʻgʻrisida fikr yuritmoqchiman.
Xudoyzod mahallasi uzoq oʻtmishiga ega mahallalardandir. U, dastlab,
mustaqillik yillarigacha Qarshi tumaniga qarashli qishloq nomi boʻlgan.
Mustaqillik yillaridan soʻng 1994-yil 17-noyabrga kelib, Qashqadaryo viloyati
hokimining qarori bilan Qarshi shahar tarkibidagi Xudoyzod mahallasi sifatida
qarala boshlagan.
―Xudoyzod‖ toponimining kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Aholi
orasida bu nomning kelib chiqishini ikki xil taxminlar asosida talqin qilinadi:
Birinchisiga koʻra, oʻsha paytda shahar hokimi nomi ―Xudod‖ deb yuritilgan
boʻlib, Qarshi shahar hokimi bu hududda oʻzining dam oladigan maskan sifatida
foydalangan. Bu yerda yashovchi aholini ―xudodga tegishli‖ sifatida ―xudodlik‖,
―xudoyzod‖ deb atashgan. Shu tariqa, ―xudoyzod‖ toponimiyasi kelib chiqqan.
Ikkinchisiga koʻra, bu nomning kelib chiqishini bir rivoyatga bogʻlashadi.
Rivoyatda aytilishicha, bu hududda yashovchi qishloq aholisi oʻzining saxiyligi,
mehmondoʻstligi va saxovatpeshaligi bilan boshqa qoʻshni qishloqliklardan ajralib
turgan. Kunlardan bir kuni shu hududdan oʻtib ketayotib karvonlar biroz dam olib,
tamaddi qilish uchun toʻxtaganlar. Qishloqliklar ularni juda iliq muomala bilan
qarshi olib, noz-ne‘matlar bilan siylab, dam olish uchun boshpanalaridan joy
ajratib, ularni rosa mehmon qilishibdi. Qishloqliklarning mehmondoʻst, saxiyligini
koʻrgan mehmonlar ―Bu yerda xudoning sevgan bandalari yashar ekan‖ deya
―Xudodliklar‖ deb atashibdi. Shunday qilib, bu yer ―Xudoyzod‖ deya atala
boshlangan ekan.
―Xudoyzod‖ toponimiyasi haqida olimlar ham oʻz fikrlarini bildirishgan.
Toʻra Nafasov, Suyun Qorayevlar shular jumlasidandir. Suyun Qorayev
―Xudoyzod‖ toponimi haqida quyidagi fikrlarni bildiradi.
34
―Arablar kelmasdan oldin va islom dini joriy qilinmagan, dastlabki asrlarda
xudo (xudoy) so`zi ―xoʻjayin‖ , ―janob‖ degan ma‘noni bildirgan. ―Zoda‖ soʻzi
qaysi ma‘noda ishlatilgan boʻlsa, ―zod‖ soʻzi ham oʻsha ma‘noni anglatgan.‖
Toʻra Nafasov ―Xudoyzod‖ toponimiyasini tahlilida oʻzgacha yondoshadi.
Avvalombor, ―zod//zot‖ kalimalariga e‘tibor qaratib, quyidagicha fikr bildiradi:
―Arabiy ― alloh‖, oʻzbekcha tangri ma‘nosidagi forsiycha ―xudo(y)‖ va ―zod‖
soʻzlari ma‘nolaridan ―xudoyzod‖ nomi izohlansa, ―xudoning farzandi‖ degan
ma‘no kelib chiqadi, ammo xudoning farzandi yoʻq, biron kishining xudoga
farzand boʻlishi mumkin emas. Odam-xudoning bandasi xudoning farzandiman
deyishga biron kishining haqqi yoʻq. Xudoning rasuli-Muhammad (s.a.v)
paygʻambar. Kishilar Allohning xizmatkori, qulidirlar. Xudoyqul, Abdulloh,
Xudoyberdi, Xudoynazar nomli antrotoponimlar shunga nisbatandir. Islom
mamlakatlarida Xudoyzod ismini qoʻyish an‘anasi yoʻq‖.
Olim tahlil jarayonida toponimning lugʻaviy va ijtimoiy mazmuni oʻzaro mos
emas ekanligiga guvoh boʻlib, nomning kelib chiqish asoslarini aniqlashda oʻzbek
xalqining uzoq tarixiga murojaat qiladi:
―Eramizning asri oʻrtalarida Oʻrta Osiyo, jumladan, Oʻzbekiston hududi ham
Turk xoqonligi hukmida boʻlgan. Undan oldingi, xususan, kushanlar sulolasi va
eftalitlar hukmronligi davrida hozirgi Oʻzbekiston hududida jiddiy madaniy,
siyosiy, iqtisodiy, oʻzgarishlari boʻlgan… . Hududda kichik boʻlaklarga boʻlingan
hokimliklar yuzaga kelgan. Ularning har biri oʻz mustaqilligi uchun kurash olib
borganlar. Har bir viloyatning oʻz hokimi boʻlgan. Muzofotlarning hokimi oʻz
unvoni bilan atalgan. Hokimlar Xorazm, Termiz va Miyonqolda shoh, Buxoro va
uning yondosh tumanlarida xudot, Fargʻona, Samarqand va Keshda ixshid,
Shoshda tudan, Iloqda dehqon nomi bilan mashhur boʻlgan. Oʻtmishda Turk
xoqonligi hukmronligiga oʻtgandan soʻng ham boshqaruvning bu usuli davom
etgan.
Naxshab asrimizning birinchi ming yilligida ham nufuzli muzofot boʻlganligi
ma‘lum. Naxshab hokimi ham xudot unvoni bilan yuritilgan… . Xudot kalimasi
muzofotimiz quyi tumanlari aholisi nutqida bosh hokim ma‘nosini anglatgan.
Oʻsha paytlarda ―Xudot‖ soʻzi ―bosh hokim‖ ma‘nosini anglatgan. Bosh hokim
avlodlari Xudoyzod, xudoyzoda deb yuritilgan. Keyingi davrlarda shoh avlodlari
shahzod, shahzoda, xon avlodlari xonzod, xonzoda, bek avlodlari bekzod, bekzoda
deb yuritilishi ham xalqimizning ilk oʻrta asrlar boshiga xos qadimiy an‘anasining
izlaridir. Dastlab ―zod‖, soʻngra ―zoda‖ yaralganligini e‘tiborga olsak, ―Xudoyzod‖
eng azaliy kalimasidir.
Naxshab shahri daryoning chap qirgʻogʻida boʻlgan. Shaharga boradigan suv
yoʻllari daryoning ikki qirgʻogʻi boʻylab taralgan… . Daryoning chap qirgʻogʻidagi
35
yerlar eng unumdor, serhosil boʻlgan. Ana shu mavze Naxshab hokimi
avlodlaridan biriga suyurgʻol qilib berilgan. Bu kishi el orasida xudoyzod atamasi
– laqabi bilan mashhur boʻlgan, hokim avlodi boʻlgani uchun imtiyozlari katta,
obroʻ-izzati yuqori boʻlgan. Naxshabxudotlarining avlodlaridan biri shu mavzeni
obod etgan.‖
Toʻra Nafasov ―Xudoyzod‖ toponimini tarixiy dalillar bilan uning Naxshab
hokimining avlodlari bilan bogʻliq ekanligini ta‘kidlaydi. Olim bundan tashqari
nomning fonetik oʻzgarishini e‘tibordan chetda qoldirmay: ― Xudoyzod nomi
xudodzod kalimasining oʻzgargan shakli: nom oʻrtasida t tovushi y tovushiga
oʻzgargan.‖ - , deya oʻz qarashlarini tahlil etib, isbotlab oʻtgan.
Yuqoridagi Toʻra Nafasovning fikrlardan kelib chiqqan holda ―xudoyzod‖
toponimi oʻzbek xalqining qadim tarixi bilan bogʻlanadi. Toponimni tahlil qilishda,
albatta, uning tarixiyligiga e‘tibor qaratish ancha oʻrinli va ishonchlidir.
36
УДК: 631+574/577:633.39
CHORVACHILIK KOMPLEKSLARIDA ISHLOVCHI ISHCHI
HIZMATCHILARI SALOMATLIK KO‟RASTKICHLARI BO‟YICHA
BAHOLASH
K.I.Ibrohimov
Buxoro davlat tibbiyot instituti
Annotatsiya: JSST ekspertlarining fikricha, eng keng tarqalgan yuqumli bo'lmagan

kasalliklarning rivojlanishiga sabab bo'lgan etakchi omillar qon bosimining oshishi (12,8%),
tamaki iste'moli (12,3%), spirtli ichimliklarni iste'mol qilish (10,1%) va yuqori qon
xolesterin (8,7). %), ortiqcha vazn (7,8%), meva va sabzavotlarni etarli darajada iste'mol
qilmaslik (4,4%) va harakatsiz turmush tarzi (3,5%), ular birgalikda sog'liq
muammolarining barcha sabablarining deyarli 60% ni qamrab oladi.
Chorvachilik kompleks ichchilari orasida kasb kasalliklari va sog'liq holatini baholash.
Tadqiqot ko'rsatdiki eshituv a‟zolari kasalliklar tashxisi qo'yilgan ishchilar 54,6 %, yuqori
nafas a‟zolari surunkali kasalliklari ish satajiga bog‟liqdir. 15 yildan ortiq tajribaga ega
bo'lgan shaxslar 32,3% hollarda sekinlikni qayd etadilar kasallikning kuchaygan yo'tal
shaklida rivojlanishi, 25,8% hollarda - nafas qisilishi, 12,9% da hollarda - ko'krak
sohasidagi og'riq va 9,7% hollarda - charchoqning kuchayishi.
Kalit so'zlar: mehnat sharoitlari, kasb kasalliklari, sog'liq, professional kasallik, tibbiy
ko'rik.
ASSESSMENT OF HEALTH INDICATORS OF WORKERS WORKING IN

LIVESTOCK COMPLEXES
K. I. Ibrohimov
Bukhara State Medical Institute
Annotation: According to WHO experts, the leading factors causing the development
of the most common non-communicable diseases are high blood pressure (12.8%), tobacco
consumption (12.3%), alcohol consumption (10.1 %) and high blood cholesterol (8.7). %),
overweight (7.8%), insufficient consumption of fruits and vegetables (4.4%) and sedentary
lifestyle (3.5%), which together account for almost 60% of all causes of health problems
covers
Assessment of occupational diseases and health status among livestock farmers. The
study showed that 54.6% of workers diagnosed with diseases of the hearing organs, chronic
diseases of the upper respiratory organs depend on the level of work. Individuals with more
than 15 years of experience note in 32.3% of cases the slow development of the disease in
37
the form of increased cough, in 25.8% of cases - shortness of breath, in 12.9% of cases - pain
in the chest area and 9 .7% of cases - increased fatigue.
Key words: working conditions, occupational diseases, health, professional disease,
medical examination.
TADQIQOTNING MAQSADI:
Chorvachilik kompleks ishchi hizmatchilari sog‗lig‗iga tibbiy ko‗rik
natijalarida baholash
MATERİALLAR VA USULLAR:
Ilmiy tatqiqotda qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri chorvachilik
komplekslari hisoblanadi. Chorvachilik xo‘jaligi ishchi xizmatchilar sog‘lig‘iga
baho berish maqsadida Sog‘liqni saqlash vazirligining 2012 yildagi 200 sonli
buyrug‘I asosida chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi.
ILMIY ISH NATIJALARI:
Umuman chorvachilikda davriy tibbiy ko‗riklar natijalariga ko‗ra asosiy
yuqumli bo‗lmagan kasalliklar tarkibini tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki, tayanch-
harakat tizimi kasalliklari yetakchi o‗rinni egallaydi (25,0%). Bundan tashqari, 7,7
dan 14,9% gacha bo'lgan o'ziga xos og'irlik bilan qon aylanish tizimi, eshituv a‘zosi
va asab tizimi kasalliklari kuzatiladi. Nafas olish kasalliklari erkaklarda aniqlangan
barcha kasalliklarning 7,7% va ayollarda 6,4% ni tashkil qiladi bundan keyin ovqat
hazm qilish tizimi kasalliklari, endokrin tizim va metabolizm kasalliklari va boshqa
kasalliklar ko‘p uchraydi[12].
O'rganilgan ish joylarining ko'pchiligida asosan fibrogen ta'sirga ega bo‘lgan
o‘simlik va hayvonot changlari, shuningdek, allergik kasalliklar keltirib
chiqaradigan ba'zi zararli kimyoviy moddalar mavjudligi, ishlab chiqarish
omillarini yashirin belgilari aniqlash maqsadida, maxsus so'rovnoma orqali jami 80
nafar ishchi o‘rtasida so‘rov o‘tkazildi[1,5,7].
So‘rovnoma natijalariga ko‘ra allergik reaksiyalarning mavjudligi va bolalik
davridagi allergik kasalliklar bilan bog'liq savollarga ijobiy javoblar ketma-ketligi
barcha ishlab chiqarish guruhlari ishchilari orasida sezilarli darajada farq
qilmadi[9,10].
38
Chorvchilik komplekslar xodimlarining so'rovnomalarini tahlil qilish
natijalariga ko‟ra
1- Jadval
39
Chorvachilik kompleksi xodimlarini chuqurlashtirilgan tibbiy koʻrikdan
oʻtkazilganda asosiy yuqumli boʻlmagan kasalliklarning umumiy har 80 nafar
ishchiga o‘rtacha nisbati 65,24 % tashkil etdi, bu koʻrsatkich erkaklarda 68,90 tani,
ayollarda esa 31,1 % tashkil etdi. Shunday qilib, har bir chorvador o'rtacha kamida
besh-oltita surunkali kasalliklarga ega[7,8,9].
Erkaklarda aniqlangan kasalliklar tarkibida birinchi o'rinda (36,4%) qon
aylanish tizimi kasalliklari, ikkinchi o'rinda tayanch-harakat tizimi kasalliklari
(25,4%), ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari (16,1%) , nafas olish kasalliklari (8,1%)
va asab tizimi kasalliklari (7,3%) tashkil etdi.
Ayollarda ham aniqlangan kasalliklar strukturasining asosiy qismini tashkil
qiladi, lekin birinchi o'rinda ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari (28,0%), ikkinchi
o'rinda - tayanch-harakat tizimi (16,8%), uchinchi o'rinda - asab tizimi (14,6%), qon
aylanish tizimi kasalliklari (11,2%), nafas olish tizimi kasalliklaridan (11,4%) tashkil
etadi[11,12].
Ishchilar orasida aniqlangan surunkali kasalliklarning chuqurlashtirilgan
tibbiy ko‟rik natijasi baholash
1 rasm
Patologiya rivojlanishining umumiy patogenetik mexanizmlari bir xilligiga

qaramay, o'rganilayotgan chorvachilik komplekslari xodimlari o'rtasida asosiy
yuqumli bo'lmagan kasalliklarning tarqalishida sezilarli farqlar aniqlandi (1 rasm).
40
Chuqurlashtirilgan tibbiy ko'rik natijalariga ko'ra asosiy yuqumli
bo'lmagan kasalliklarning tarqalishi
2 jadval
Chorvachilik bilan shug'ullanuvchi ishchilar orasida asosiy yuqumli

bo'lmagan kasalliklar tarkibida bir xil uchta nozologik guruh etakchi o'rinni
egallaydi: tayanch-harakat tizimi, asab tizimi va qon aylanish tizimi
kasalliklari[8,9]. Ushbu guruhdagi shubhasiz etakchilar - tayanch-harakat tizimi
kasalliklari, keyin asab tizimi kasalliklari va uchinchi o'rinni qon aylanish tizimi
kasalliklari egallaydi. Bundan tashqari, chorva mollarini parvarish qilish bilan
shug'ullanadigan ishchilar orasida nafas olish tizimi, ovqat hazm qilish,
genitouriya tizimi, teri va teri osti to'qimalarining kasalliklari ko'proq
uchraydi[1,5,7].
Chorvachilik kompleklari xodimlarida chuqurlashtirilgan tibbiy ko‟rik
natijalarida aniqlangan surunkali kasalliklarning tarqalishi , tekshirilgan 80
nafar ishchiga nisbatan
3 jadval
Guruh Jami
Kasalliklar
I ( n =32) II ( n =26) III ( n ( n =80)
=22)
Tayanch-harakat tizimi va
biriktiruvchi to'qimalarning 64.3 55.8 45.6 59.9
kasalliklari
Asab tizimining kasalliklari 27.8 29.4 34.4 29.8
Qon aylanish tizimining 24.1 18.4 19.6 21.4
Nafas olish kasalliklari
kasalliklari 32.5 31.4 23.4 29.7
Ovqat hazm qilish kasalliklari 17.6 24.3 13.6 20.8
Teri va teri osti 14.2 13.8 5.4 16.1
to'qimalarining
Xulosa. kasalliklari
Ko'rinib turibdiki, xodimlarning sog'lig'ini yaxshilashga qaratilgan kompleks
maqsadli profilaktika chora-tadbirlarini ishlab chiqarishning o'ziga xos
41
xususiyatlarini, shu jumladan sog'lig'ining ayrim kasalliklarini o'rganishga
asoslangan tahlilni hisobga olish kerak.
Sanitariya-gigiyenik profilaktika choralari majmuasi an'anaviy ravishda
ishchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan.
Ikkilamchi profilaktika, ma'lumki, bevosita xodimlarning sog'lig'ini saqlash va
mustahkamlashga qaratilgan, ya'ni ishchilar orasida surunkali yuqumli bo‘lmagan
kasalliklarni kuchayishini oldini olish, vaqtincha mehnatga layoqatsizlikni
kamaytirish va boshqalar. Bunga xodimlarning sog'lig'ini davriy tibbiy ko‘rigini
monitoring tizimini ishlab chiqish va joriy etish orqali erishish mumkin.
Chorvachilik kompleksi ishlovchi ishchilar chuqurlashtirilgan tibbiy ko‘rigi
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi tomonidan tasdiqlangan 2012
yil 10 iyuldagi №200 sonli buyrug‘i asosida amalga oshiriladi.
1. Иброҳимов К. И. Чорвачилик Комплекслари Ва Фермаларда Ишловчи

Ишчиларнинг Саломатлик Ҳолати, Касалланишлар Структураси, Ёш Ҳамда
Иш Стажининг Таъсири //AMALIY VA TIBBIYOT FANLARI ILMIY JURNALI.
– 2022. – Т. 1. – №. 7. – С. 334-338.
2. Новикова Т.А., Варшамов Ё.А., Виниченко Н.В., Неумолотова Т.Н. //
Охрана труда в Саратовской области. Информационно-аналитический мате-
риал. Вып. 2. — Саратов, 2004. — С. 14—18
3. Сивочалова, О.В. Репродуктивное здоровье как проблема медицины
труда / О.В. Сивочалова // Журнал акушерства и женских болезней. —
2000. — Т. № 49, вып. № 3. — С.63—67.
4. Шекаева, Т.А. Влияние вибрации и шума на генеративную функцию в
эксперименте / Т.А. Шекаева // Гигиена и сани- тария. — 2012. — № 9. —
С.16—18.
5. Ibrohimov K. I. Features of Lobor in Agriculture //CENTRAL ASIAN
JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES. Voleme. – 2022. – Т. 2. –
С. 87-91.
6. Ibrohimov K. I. Hygienic Assessment of Microclimate Indicators in the
Main Departments of the Livestock Complex// International Journal of Studies
in Natural and Medical Sciences.-2023.-C. 21-25.
7. Иброхимов К. И. Гигиеническая Оценка Показателей Микроклимата В
Основных Отделениях Животноводческого Комплекса //Central Asian Journal
of Literature, Philosophy and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 7. – С. 1-5.
42
8. KI Ibrohimov INCIDENCE RATES OF LIVESTOCK COMPLEX
EMPLOYEES WITH INFECTIOUS DISEASES/ Journal of Advanced Research and
Stability// Volume: 02 Issue: 12 | Dec - 2022 ISSN: 2181-2608
9. SK Samandarovna.,The Problem of Environmental Pollution//Vital
Annex:International Journal of Novel Research in Advanced Sciences,
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=QIb5P
FsAAAAJ&citation_for_view=QIb5PFsAAAAJ:9yKSN-GCB0IC Volume:01 Issue:
03 I 2022 ISSN: 2751-756X Page81-85
10. ХС Самадова.,СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИ ИНСОН
САЛОМАТЛИГИНИНГ АСОСИДИР//Journal of Advanced Research and
Stability,https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&use
r=QIb5PFsAAAAJ&citation_for_view=QIb5PFsAAAAJ:d1gkVwhDpl0C Volume:02
Issue:09ISep-2022 ISSN:2181-2608 C198-201
11. Ibrohimov K. I. Health State of Workers of Cotton Enterprises, Structure of
Diseases, Influence of Age and Work Experience //AMALIY VA TIBBIYOT
FANLARI ILMIY JURNALI. – 2022. – С. 55-59.
12. Иброҳимов К. И. Чорвачилик Комплекслари Ва Фермаларда
Ишловчи Ишчиларнинг Саломатлик Ҳолати, Касалланишлар Структураси,
Ёш Ҳамда Иш Стажининг Таъсири //AMALIY VA TIBBIYOT FANLARI ILMIY
JURNALI. – 2022. – Т. 1. – №. 7. – С. 334-338.
43
ПОСТТРАВМАТИЧЕСКАЯ ЭПИЛЕПСИЯ
Иноятова Н.Н
Ургенчский филиал Ташкентской медицинской академии
Посттравматическая эпилепсия (ПТЭ) — это форма эпилепсии, которая

развивается после травмы головы или мозга. Это одна из наиболее
распространенных причин эпилепсии у людей всех возрастов.
Травматические повреждения мозга могут быть вызваны различными
причинами, включая автокатастрофы, спортивные травмы, падения и
насилие. Несмотря на то, что не все люди с травмой мозга развивают ПТЭ, это
становится значительной проблемой для тех, кто столкнулся с тяжелыми
последствиями травмы. ПТЭ развивается из-за последствий травмы, таких как
внутричерепные кровоизлияния, сотрясение головы, повреждение ткани
мозга и другие нарушения его функционирования. Неконтролируемые
электрические разряды в мозге вызывают приступы эпилепсии. Проявления
ПТЭ и симптомы эпилепсии варьируются в широких пределах и могут быть
трудно диагностированы. Одним из основных симптомов ПТЭ являются
эпилептические приступы.
Они могут включать судороги, потерю сознания, временное отсутствие,
изменение поведения или сознания, потерю контроля над телом и другие
симптомы, связанные с необычной активностью мозга. Продолжительность и
частота приступов могут варьироваться у разных пациентов. ПТЭ также
может вызывать другие проблемы со здоровьем и поведенческие изменения.
Это может включать проблемы с памятью, концентрацией, умственной
ясностью, нарушение сна, агрессивное поведение, ухудшение настроения и
эмоциональная нестабильность. Лечение ПТЭ включает использование
противосудорожных препаратов, которые помогают контролировать
эпилептические приступы. Это позволяет пациентам повысить качество
жизни и уменьшить интенсивность и частоту симптомов. Кроме того,
психосоциальная поддержка и реабилитация часто включены в план лечения,
чтобы помочь пациентам адаптироваться к новой ситуации и справиться с
проблемами, возникающими после травмы. Поэтому, посттравматическая
эпилепсия является серьезным медицинским состоянием, которое требует
внимания и адекватного лечения.
44
ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Алимова М. М. и др. Свойства иммунной системы человека и еѐ

уникальность //Актуальные научные исследования в современном мире. –
2017. – №. 5-3. – С. 106-108.
2. Куурбанова Н. Н., Бахтиерова А. М., Тажибаева М. Биохимические
основы повреждений малого кровообращения при сахарном диабете
//Development and innovations in science. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 50-51.
3. Kurbanova N.N. et al. The effect of new plant hepatoprotectors on the level
of proinflammatory cytokines in acute toxic liver damage. //International Journal
of Psychosocial Rehabilitation. – Vol. 24, Issue 08, 2020. – Page. 8910-8920.
4. Navruzovna K. N. et al. Biochemical changes in hepatocyte subcellular
fractions in experimental ischemic stroke //Вестник науки и образования. – 2019.
– №. 7-2 (61). – С. 57-59. ООО «Олимп».
45
ПРОФИЛАКТИКА ПОСТТРАВМАТИЧЕСКОЙ ЭПИЛЕПСИИ
Иноятова Н.Н
Ургенчский филиал Ташкентской медицинской академии
Посттравматическая эпилепсия (ПТЭ) является одним из возможных

последствий травматического повреждения головного мозга. Она
характеризуется возникновением приступов эпилепсии в результате
повреждения мозговых структур после травмы. Профилактика ПТЭ является
важной задачей в реабилитационном процессе после травмы головного мозга.
Ее основная цель - предотвратить возникновение эпилептических приступов
или минимизировать их частоту и тяжесть. Вот несколько важных мер,
которые помогают в профилактике посттравматической эпилепсии:
Немедленное и правильное лечение травмы головы: Ответная реакция,
проведенная сразу после получения травмы, может снизить риск развития
ПТЭ. Это включает основные медицинские меры для стабилизации состояния
пациента, корректное оказание первой помощи и своевременное
постановление диагноза. Профилактическое применение
антиэпилептических препаратов: в некоторых случаях врачи могут решить
назначить антиэпилептические препараты на первых стадиях после
получения травмы головы. Это может помочь предотвратить появление
эпилептических приступов. Регулярное наблюдение и
электроэнцефалографическое (ЭЭГ) исследование: Пациентам с
повреждением головы рекомендуется регулярно проходить ЭЭГ-
исследования для выявления любых изменений в электрической активности
мозга, которые могут указывать на риск развития эпилептических приступов.
Избегание факторов риска: важно избегать факторов, которые могут
способствовать развитию ПТЭ. К ним относятся недостаточный сон,
употребление алкоголя и наркотических веществ, стрессовые ситуации и
другие факторы. Регулярные физические упражнения, здоровое питание и
поддержание общего здорового образа жизни могут помочь снизить риск
развития посттравматической эпилепсии. Поддержка психологического
благополучия: Пациентам, пережившим травму головы, необходима
психологическая поддержка и реабилитация. Расстройства психического
здоровья, такие как депрессия и тревожность, могут способствовать развитию
эпилептических приступов. Психотерапия и другие методы психологической
46
поддержки могут помочь справиться с этими проблемами и снизить риск
ПТЭ. Важно отметить, что профилактика ПТЭ должна проводиться в
индивидуальном порядке с учетом особенностей каждого пациента.
Регулярные консультации с врачом и соблюдение рекомендаций помогут
снизить риск развития посттравматической эпилепсии и обеспечить
наилучшие результаты в процессе реабилитации после травмы головного
мозга.
ЛИТЕРАТУРЫ:

2017. – №. 5-3. – С. 106-108.
– №. 7-2 (61). – С. 57-59. ООО «Олимп».
47
PAXTACHILIKNI XALQ XO‟JALIGIDAGI AHAMIYATI
Student S.Q. Mayrambekova

M.K. Djangabaeva
Qoraqalpoq davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada Respbulikamizada paxtani yetishtirish holati, olib

borilayatgan say harakatlar va paxtachilikning xalq xo‟jaligidagi ahamyati tahlil qilingan.
Kalit so‟zlar: Paxtachilik, paxta xom-ashyosi, paxta tolasi, Paxta-to„qimachilik
klasterlari.
Abstract: This article talks about the importance of cotton growing in the
national economy.
Key words: Cotton farming, agriculture, Cotton raw materials, Kotton
outlook, cotton cluster.
O‘zbekistonda paxtachilik qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri

hisoblanadi. Bu tarmoqni hozirgi zamon talablariga mos ravshda, ilm-fan
yutuqlaridan, suv va resurstejamkor innovatsion texnologiyalardan oqilona
foydalangan holda rivojlantirib, yuqori sifatli, tannarxi arzon, ekologik sof
mahsulot yetishtirish, jonajon O‘zbekiston xalqini qishloq xo‘jaligi va sanoat
mahsulotlariga bo‘lgan talabini to‘la-to‘kis qondirish va ularning turmush
farovonligini oshirib, rivojlangan mamlaktlar qatoridan o‘rin oldirish ko‘zda
tutiladi.
Qishloq xo‘jaligini yanada yuksaltirishning eng muhim omili fan bilan ishlab
chiqarishni uyg‘unlashtirish hisoblanadi. Buni rivojlangan mamlakatlar
tajribasidan ham ko‘rishimiz mumkin.
Paxta xom-ashyosi, poyasi, g‘o‘za bargi, chanoq va chigitlaridan 100 dan
ortiq mahsulot tayyorlanadi, ya‘ni mazkur ekindan chiqitsiz to‘liq foydalaniladi.
Bir tonna chigitli paxtadan 340—370 kg gacha tola, 530—560 kg gacha chigit,
50—120 kg momiq olinadi. Bir kilogramm toladan 5 metr gazlam ayoki 140 ta
g‘altak ip ishlab chiqariladi. Bir tonna chigitdan 170 kg moy, 400 kg kunjara, 50—60
kg momiq, 60 kg o‘ simlik oqsili, 300 kg shulxa olinadi. Bundan tashqari, margarin,
kir sovun, alif moyi tayyorlashda foydalaniladi [1].
Mamlakatimizning birinchi Prezidenti O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining
umumiy yig‘ilishida ―Dehqonchilik va umuman ishlab chiqarishni fan negizida,
ayniqsa fundamental fan asosida qayta qurollantirmas ekanmiz, mamlakat
taraqqiyotini tezlashtirishimiz amri mahol‖,- deb ta‘kidlagan edilar.
48
Prezident Shavkat Mirziyoyev bosshiligida 2022-yilning 28-iyun kuni paxta
hosildorligini oshirish va to‘qimachilik mahsulotlari eksportini ko‘paytirish chora-
tadbirlari yuzasidan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi.
Prezidentimiz tashabbusi bilan bu sohalarda to‘liq klaster tizimi joriy etildi.
So‘nggi uch yilda paxta-to‘qimachilik klasterlariga 23 trillion so‘mdan ziyod
imtiyozli mablag‘lar ajratildi. Bundan tashqari, ularning o‘zlari ham qariyb 7
trillion so‘m xususiy investitsiyalar sarflagan. Ushbu tizim natijasida 350 ga yaqin
yirik fabrikalar ishga tushirildi. Ishlab chiqarish hajmi 2016 yilga nisbatan 5
barobarga oshdi, eksport ko‘lami esa 4 barobarga o‗sib, qariyb 3 milliard dollarga
yetdi.
Besh yil avval yurtimizda yetishtirilgan paxta tolasining atigi 80 foizi qayta
ishlangan bo‗lsa, 2023 yilga kelib 100 foiz o‗zimizda qayta ishlanmoqda.
―Cotton outlok‖ xalqaro axborot agentligining boshqaruv direktori R. Batler,
Paxta bo‗yicha xalqaro maslahat ko‗mitasining boshqaruv direktori A. Gitchuns va
boshqa mamlakat vakillari boshqaruv direktorlarining ta‘kidlashicha, dunyo
miqyosida kechayotgan global iqtisodiy inqirozlarga qaramasdan, O‗zbekiston
jahon paxta bozorida o‗z o‗rnini barqaror saqlamoqda.
Dehqonchilikning har bir sohasida bo‗lgani kabi paxtachilikning rivojlanishi
ham yuqori hosildor, kasallik va zararkunandalarga, keskin o ‗zgaruvchan iqlim,
suvsizlik sharoitlariga rhiilamli hamda tovar mahsulotining sifati yaxshi bo‗lgan
g‗o ‗za naviga bogliq.
Paxtadan to ‗qilgan gazlamaning sifatli bo‗lishi, birinchi navbatda tolaning
muayyan darajada moslashgan texnologik xususiyatlariga, ya‘ni uning uzunligiga,
pishiqligiga, ingichkaligiga, nisbiy uzilish kuchiga bog‗liq. Tola qanchalik ingichka,
pishiq va uzun bo‗lsa, shunchalik qimmatli bo‗ladi, undan eng yaxshi gazlama ham
da boshqa mahsulotlar tayyorlanadi.
O„zbekiston Respbulikasida hududlar kesimida paxta yetishtirish bo„yicha
ma‟lumot
1-jadval
Hududlar 2020 йил 2021 йил 2022 йил
Qoraqalpog'iston Respublikasi 201,3 231,9 243,0
Andijon viloyati 268,2 279,7 281,5
Buxoro viloyati 296,1 345,3 362,3
Jizzax viloyati 220,4 264,5 271,9
Qashqadaryo viloyati 378,2 393,5 398,5
Navoiy viloyati 101,8 111 115,4
Namangan viloyati 211,5 213,8 220,9
Samarqand viloyati 217,7 244 251,3
49
Surxondaryo viloyati 201,5 253,6 260,4
Sirdaryo viloyati 190,4 225,7 224,9
Toshkent viloyati 239,7 247,3 258,2
Farg'ona viloyati 264,1 272,7 284,2
Xorazm viloyati 273,1 289,9 302,8
Respublika bo„yicha, ming tonna 3064 3372,9 3475,3
1-jadvalda paxta yetishtirish O‘zbekston Respublikasi miqyosida olib
qaraydigan bo‘lsak 2020- yilga nisbatan 2020- yilgi ko‘rsatkishlarda mahsuldorlik
oshganligin ko‗rishimiz mumkin. Deyarli barcha hududlarda paxta yetishtirish
ko‘rsatkishlari 2020-yilga qaraganda paxtashilik ko‘lami ko‘payganligini
ko‘rishimiz mumkin.
O‗zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirish bo‗yicha
Harakatlar strategiyasidagi belgilab qo‗yilgan vazifani bajarishda to‗qimachilik
sanoatini rivojlantirish, ishlab chiqarishda mahsulot sifatini va tayyor
mahsulotlarning eksport hajmini oshirish rejalari ishlab chiqilgan.
Harakatlar strategiyasidagi belgilab qo‗yilgan vazifalarini ko‗rsatilgan yillarda
tizimli ravishda amalga oshirildi. Shu ishlarini yanada takomillashtirish
maqsadida, jahon miqyosidagi murakkab jarayonlarni va mamlakatimiz bosib
o‗tgan tarqqiyot natijalarini chuqur tahlil qilgan holda keyingi yillarda
xalqimizning farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini
transformatsiya qilish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, ... maqsadida, ―2022-
2026 yillarga mo‗ljallangan Yangi O‗zbekistonning taraqqiyot strategiyasi‖
tasdiqlandi.
Malumki paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyati samaradorligini yanada
oshirish, paxta xomashyosini chuqur qayta ishlash quvvatlarini ko‗paytirish, ushbu
jarayonga ilmiy asoslangan usullar va intensiv texnologiyalarni keng joriy etish,
shuningdek, paxta-to‗qimachilik klasterlari faoliyatida yuzaga kelayotgan
muammolarni o‗z vaqtida bartaraf etish, ularning manfaatlarini davlat hokimiyati
boshqaruv organlarida himoya qilish tizimini yo‗lga qo‗yish maqsadida Vazirlar
Mahkamasining 2020-yil 22-iyundagi 397 sonli Qarori asosida «O‗zbekiston paxta-
to‗qimachilik klasterlari» uyushmasi tashkil etildi. Paxta-to‗qimachilik klasterlarini
tashkil etishda namuna sifatida Buxora viloyatida ―BCT Cluster‖ xorij korxonasi
tashkil etildi. Buning uchun 123,1 million AQSH dollari qiymatidagi investitsiya
yo‗naltirilib, to‗quv-trikotaj fabrikalari tashkil etildi.
Shu sababli, ilg‗or texnologiyalarga asoslangan infratuzilmalarni yaratish,
qishloq xo‗jaligida klaster usulini joriy etishga jiddiy e‘tibor qaratildi. Ana shunday
innovatsion loyihalardan biri Buxoro viloyatida amalga oshirilayotganligini misol
qilishimiz mumkin.
50
Klaster tushunchasi amerikalik olim M. Porter tomonidan "Mamlakatlarning
raqobat ustunliklari" (1990) nomli fundamental asarida ilmiy atama sifatida
kiritilgan. Bu tushuncha Amerika va Yevropa koorporatsiyalarining muvaffaqiyatli
faoliyati haqidagi ma‗lumotlarni tizimli o‗rganish asosida vujudga keldi [2].
Hozirgi vaqtda Respublikamizda 2023- yil holatiga respublika bo‗yicha jami
134 ta paxta-to‗qimachilik klasterlarida mahaliy xomashyodan sifatli yigirilgan ip,
gazlamalar va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Ushbu paxta-to‗qimachilik
klasterlarini tashkil etilishi bo‗yicha ikki toifaga ajaratish mumkin: birinchi toifa
mavjud to‗qimachilik korxonalariga bir nechta fermer xo‗jaliklarini biriktirilgan va
ikkinchi toifa yangi investitsiya asosida tashkil etilayotgan ko‗p tarmoqli klasterlari
[3].
Paxta to‗qimachilik klasteri bu yagona texnologik zanjirga birlashtirilgan
korxonalar kompleksi va aholi turli qatlamlarini o‗zida jamlovchi bog‗lam bo‗lib,
ayni paytda sohada innovatsion iqtisodiyotga o‗tishning muhim bosqichi bo‘lib
hisoblanadi. U ilm-fan, ta‘lim hamda ishlab chiqarish integratsiyasini
chuqurlashtirish, yangi innovatsion texnologiyalarni amaliyotga jadal joriy etishda
dolzarb ahamiyatga ega.
O‗zbekiston prezidenti huzurida Paxtachilik kengashi tashkil etildi. Kengash
hududlar tuproq-iqlim sharoitlariga mos g‗o‗za navlarini ekish va urug‗larini
ko‗paytirish, o‗g‗itlash, sug‗orish, suv tejamkor texnologiyalardan foydalanish
bo‗yicha ko‗rsatmalar beradi. Shuningdek, xususiy urug‗chilik klasterlari tashkil
etiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yilning 7 iyul kuni «Paxta hosildorligini
oshirish, paxta yetishtirishda ilm va innovatsiyalarni joriy qilishning qo‗shimcha
tashkiliy chora-tadbirlari to‗g‗risida» gi qarorni imzoladi.
Hujjatda paxta hosildorligini oshirish bo‗yicha yangi tizimni joriy qilish, paxta
yetishtirishda ilm va innovatsiyalarga asoslangan urug‗chilik, nav tanlash, yerga
ishlov berish, o‗g‗itlash, sug‗orish ishlarini yo‗lga qo‗yish orqali paxta-to‗qimachilik
sohasida eksport hajmlari va daromadni oshirish maqsadlari ko‘za tutldi.
O‗zbekiston paxta tolasi mamlakatimiz to‗qimachilik sanoatini rivojlantirishda
muhim o‗rin tutadi. Bugungi kunda mamlakatimizda 550 dan oshiq zamonaviy
to‗qimachilik korxonalari faoliyat ko‗rsatib kelishmoqda. Bunga qo‗shimcha
ravishda yildan-yilga yangi-yangi korxonalar ishga tushirilayapti. Paxta tolasini
qayta ishlash hajmi yildan-yilga ko‗payib, 2021 yilda yalpi hosilga nisbatan 72-75%
ni tashkil etdi [4].
Paxta tolasidan turli xil gazlamalar, ip, arqon, baliq ovlaydigan to ‗r, tasma,
transportyor tasmasi, qog‗oz kabi turli mahsulotlar ishlab chiqariladi, shuningdek,
u harbiy maqsadlarda ham keng qo‗llaniladi.
51
Qishloq xo'jaligida chuqur qayta ishlashni va sanoatni rivojlantirmasdan
ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmasligini bugun hayotning o'zi ko'rsatib turibdi.
Bu yilgi mavsumda ham paxta-to'qimachilik klasterlari yaratilgan sharoitlardan
omilkorlik bilan foydalanib, paxtadan mo'l hosil etishtirishdi. Xususan, klasterlar
tizimi joriy etilgandan to bugungi kunga qadar, paxta hosildorligi o'tgan yillarga
nisbatan oshib bormoqda.
Xulosa. Hozirgi kunda jahonda paxta yetishtirish bo‘yisha Xitoy, Hindiston,
AQSH davlatlari yetakshi o‘rinlarni egellamoqda. O‘zbekston ham paxta
yetishtirish bo‘yisha jahaoda 6 orinni egallab yiliga deyarli 1120 ming tonna paxta
tolasini yetishtirib bormoqta. Shundan ko‘rinib turibdiki yurtimizda paxtachilikni
yana rivojlantirish ushin keng ko‘lamli islohatlarni va o‘zgarishlarni yanada
kengaytirishimiz kerak, shunda kelajakta paxta yetishtirish katta daromad olib
keldiradigan sohalardan biriga aylanishi mumkin. Etishtirilgan paxta tolalaridan
sifatli to‗qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarilib jahon bozorida O‗zbekiston
Respublikasi o‗z o‗rnini egalashga zomin yaratiladi.
REFERENCES:
1. M.M.Yakubov, 0.J.Haydarov. «Paxtachilik». O‘quv qolla‘nma. Toshkent

‗Qituvchi― 2004.127.B
2. Портер М. Международная конкуренция. – М.: Международные
отношения, 1993. С. 51.
3. Электрон манба: https://www.agro.uz/agroklasterlar-va-kooperatsiyalar
4. M.L.Ikramova, B.N. Rahmatov, R.YUnusov Paxtachilik, Qishloq xo‗jalik
oliy o‗quv yurtlari talabalari uchun darslik. Buxoro-2022. 400.B.
5. ―Paxta-to‗qimachilik klasteri – iqtisodiy taraqqiyot lakomativi‖ kitobi
CottonTextile Cluster - locomotive of the economic development: The cluster
system is an important factor in the transition to market principles Paperback –
March 4, 2021 de Gruyter, pp. 190-213.
52
SUBIRRIGATSIYA USULIDA YETISHTIRILGAN G‗O‗ZANING SUG‗ORISH
ME‘YORI VA PAXTA HOSILDORLIGI
U.А.Joʼrayev
“TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti professori.
N.M. Muxammadova
“TIQXMMI” MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti magistranti.
Annotatsiya: Buxoro viloyatining o„tloqi-allyuvial tuproqlar sharoitida g„o„zani

subirrigatsiya sug„orish usuli bilan sug„orishda tuzlar dinamikasi jadalroq kechadi:
vegetatsiya oxiriga borib, tuproqda tuzlar miqdori biroz ko„payadi, lekin bu tuzlarni kech
kuz va qishda, ekinlar sug„orilmaydigan paytda gektariga 2500-3000 m3 suv bilan yuvib
tashlash tavsiya etiladi.
G‗o‗zani yetishtirishda subirrigatsiya usulida zovur suvlarini sun‘iy suv

to‗sish inshooti yordamida tajriba dalasida T-32 MBZ zovurining ta‘sir etish
zonasidagi sug‗oriladigan yerlarida tuproqning maqbul namligini shakllantirish
uchun yaxshi sharoitlar yaratdi. Suv to‗cish inshootidan oldin va keyin yer osti
suvlari sathining holatini tahlil qilish uchun 2022 y. Buxoro meliorativ ekspeditsiya
ma‘lumotlari bo‗yicha T-32 MBZ zovuriga yaqin joylashgan kuzatuv qudug‗ining
va 2022 yilning kuzatuv ma‘lumotlarini taqqoslash tahlillari o‗tkazildi (1-rasm).
Yuqorida takidlanganidek, ikki tomonlama boshqarishning asosiy maqsadi
kam suv yillarda suv to‗sish inshooti qurish yo‗li bilan suvni tejash, ya‘ni suv
tanqisligini yumishatish xamda o‗simlik ildiz tizimi uchun kerak bo‗ladigan
maqbul namlikni yaratish mumkin. Suv to‗sish inshooti yer osti suvlari sathini
belgilangan qiymatgacha ko‗tarish imkonini beradi. SHuning bilan birga yer osti
suvlari sathini ko‗tarish tuproqning ikkilamchi sho‗rlanishiga olib kelmasligi
bo‗yicha sizot suvlari mineralizatsiyasi to‗g‗risida ma‘lumotga ega bo‗lish talab
qilinadi.
Yer osti suvlari sathini ko‗tarishda, agar ularning mineralizatsiyasi yuqori
bo‗lsa (4,0 g/l yuqori), unda tuproqning ikkilamchi sho‗rlanishi bo‗ladi. Bunaqa
sharoitda sun‘iy ko‗tarish ya‘ni subirrigatsiya sug‗orish usulini qo‗llash tavsiya
etilmaydi.
a) Yer osti suvlari sathini ikki tomonlama boshqarishda tuzni to‗plash
jarayoniga yer osti suvlari mineralizatsiyasining ta‘siri.
2022 yillning vegetatsiya davrida yer osti suvlarini o‗rganish taxlillari shuni
ko‗rsatdiki, elektr o‗tkazuvchanlik bo‗yicha yer osti suvlarining mineralizatsiyasi
53
katta emas va 1,5 dan 3,0 µsm gacha tebranishini ko‗rsatdi. Suv kanaldan suvli sath
orqali filtrlanadi va yer osti suvlarini va tuproqni sho‗rsizlantiradi.
1-rasm. 2022 yilda «Arabon Paxtaobod‖ fermer xo‗jaligi tajriba uchustkasida

yer osti suvlari sathinining 2022 yilning Buxoro meliorativ ekspeditsi ma‘lumotlari
bilan taqqoslash grafigi.
Yer yuzasidan yer osti suvlari 1,5 m da joylashish sathida 1,5-2,5 g/l er osti
suvlari mineralizatsiyasida ustki 1 m qatlamda tuzlarning to‗planishi 9,0 t/ga
chegarasida bu zona uchun mumkin chegara hisoblanadi (0,02 % li xlor- ionda
tuzlarning to‗planishining mumkin bo‗lgan qiymati 6,0 t/ga teng, shuning bilan
birga yer osti suvlaridan 4,5 t/ga).
Bundan ko‗rinib turibdiki, 1,5-2,5 g/l mineralizatsiyasida yer osti suvlari
sathini tutib turish tuproqning ikkilamchi sho‗rlanish havfini tug‗dirmaydi.
b) Ikki tomonlama boshqarishda sug‗orish rejimining o‗zgarishi.
Sug‗orish me‘yorini rejalashtirishda yer osti suvlari sathining joylashish
chuqurligi asosiy o‗rin egalaydi. O‗simlikni suv bilan ta‘minlashda yer osti suvlari
sathining joylashish holatining birmuncha pasayshini ta‘minlash koeffitsienti
qiymati bo‗yicha aniqlash mumkin.
54
Shu bilan birga ta‘minlash qiymatini hisobga olish bilan birga ekinning suvga
bo‗lgan talabini quyidagi ifoda bo‗yicha aniqlash mumkin:
𝑀0 = 𝑀 • 𝛼𝑛
bu yerda:
M – ta‘minlashni hisobga olmagan holda sug‗orish me‘yori.
Tajriba maydonida T-32 MBZ zovuri xizmat qiladigan xududda mavsumiy
sug‗orish me‘yori 5800 m3/ga bo‗lgan VI gidromodul (Buxoro viloyatining
gidromodulli tumanlari bo‗yicha qishloq xo‗jalik ekinlarining sug‗orish rejimi.
Bespalov N.F va boshqalar. 1986 yil) tumaniga mansub. Vegetatsion davr
davomida sug‗orish me‘yori 800-1000 m3/ga teng bo‗lgan 5 martalik sug‗orish
ko‗zda tutilgan. Tajriba maydonida ishlab chiqarish sharoitida sug‗orish me‘yori,
mavsumiy sug‗orish me‘yori 4840 m3/ga bo‗lganda 5 marta sug‗orish amalga
oshirildi.
Sug‗orish me‘yorlari quyidagi formula bo‗yicha aniqlandi:
mnt = 100 • h • d • (Wns – W so)
bu yerda:
h - hisobiy qatlam qalinligi, m; d - tuproq hisobiy qatlamining hajmiy massasi,
g/sm3; Wns - tuproqning chegaraviy dala nam sig‗imi, og‗irlikka nisbatan, %; Wco
-tuproqning sug‗orishdan oldingi namligi, og‗irlikka nisbatan, %.
Tajriba maydonida sug‗orish me‘yorining qiymatlari quyidagicha aniqlandi:
Birinchi sug‗orish: 𝑚 = 100 • 0,60 • 1,34(28 − 15) = 884 𝑚3/𝑔𝑎.
Keyingi sug‗orishlar: 𝑚 = 100 • 0,70 • 1,34(28 − 15) = 1019 𝑚3/𝑔𝑎.
Ishlab chiqarish nazorati va tavsiya qilinayotgan sug‗orish me‘yorining

taqqoslash 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadvalidan ko‗rinib turganidek, yer osti suvlarini ikki tomonlama

boshqarishda suvni tejash qiymati 1060 m3/ga bo‗ldi. v) Tuproqlarning maqbul
namligining o‗ziga xos xususiyatlari.
Yuqorida ta‘kidlanganidek, dala ishlab chiqarish sharoitida barcha profil
bo‗yicha to‗liq to‗yinishiga muvofiq keluvchi har jihatdan yaxshi namlikni yaratish
55
umuman mumkin emas, lekin SN namligining pasayib ketishiga yo‗l quymaslik
shart hisoblanadi. Suv to‗cish inshootini o‗tkazguncha qisqa vaqt ichida tuproqning
namligi keskin pasaydi, qolgan davrlarda suv to‗sish inshootini qo‗llash bilan
bog‗liq tuproqning ustki qatlamida namlikning ko‗tarilishi jarayoniga erishildi
(alohida davrlardan tashqari).
Ta‘minlangan maqbul namlik ko‗rcatkichlari quyida keltirilgan:
- suv to‗sish inshootiga doir – 65 – 70% CHDNS dan;
- suv to‗sish inshootidan keyin – 85 – 90% CHDNS dan;
- sug‗orishdan oldin – 80 – 85% CHDNS dan;
- vegetatsiya ohirida – 95 – 97% CHDNS dan.
g) Yer osti suvlari sathini va paxtaning hosildorligini boshqarish.
Tajriba maydonida paxtaning hosildorligini bevosita hisoblash natijalari
bo‗yicha kollektorda yer osti suvlari sathini va yer osti suvlari sathini ikki
tomonlama boshqarishning yuqori natijaga erishilganligi ko‗rinib turibdi.
2022 yilda olib borilgan tadqiqot natijalariga ko‗ra tajriba maydonida
paxtaning hosili quyidagicha teng bo‗ldi:
2022 yil (ishlab chiqarish nazorati): 31,8ss/ga; 2022 yil (subirrigatsiyani
qo‗llash natijasida): 35,3ss/ga;
Buxoro viloyati sharoitida sharoitida kollektor-zovur suvlari sathini sun‘iy
to‗sib yer osti suvlari sathini ko‗tarishda ikkilamchi sho‗rlanish jarayoni ro‗y
bermasligini ta‘minlovchi ulardagi suvlarning mineralizatsiyaci ko‗rsatkichi 3 g/l
dan yuqori bo‗lmasligi aniqlandi va ko‗rsatkichdan yuqori bo‗lgan holda sun‘iy
ko‗tarish usulini qo‗llash tavsiya etilmaydi.
Tadqiqot natijalariga ko‗ra kollektorlarda suv to‗sish inshooti usulini
qo‗llashda yer osti suvlarining maqbul sathi va tuproqdagi maqbul namlikning
ta‘minlanishi sug‗orish uchun sarflanadigan suv resurslari tejalishiga erishildi.
Buxoro viloyatining o‗tloqi-allyuvial tuproqlar sharoitida g‗o‗zani
subirrigatsiya sug‗orish usuli bilan sug‗orishda tuzlar dinamikasi jadalroq kechadi:
vegetatsiya oxiriga borib, tuproqda tuzlar miqdori biroz ko‗payadi, lekin bu
tuzlarni kech kuz va qishda, ekinlar sug‗orilmaydigan paytda gektariga 2500-3000
m3 suv bilan yuvib tashlash tavsiya etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI:
1. Averyanov S.F. Борьба с засолением орошаемых земель. //Moskva,

Kolos, 1978, s 26-192.
2. Avtonomov A.A. Arid zonalarda sug‗orma dexkonchilik // Toshkent:
O‗qituvchi, 1980.-200 s.
56
3. Avtonomov. V.A., P.SH.Ibragimov., O.Kimsanbaev. Perspektivы novogo
sorta Surxon-9. «O‗zbekiston qishloq xo‗jaligi» jurnali // Toshkent, 2003, 2- son, 17-
b.
4. Avliyoqulov A.E., Battalov A., va boshqalar. Buxoro-6 navi parvarishi.
«O‗zbekiston qishloq xo‗jaligi» jurnali. Toshkent, 5-son, 2003, 11-12 b.
5. Avliyoqulov A.E Lev V.T.,.-Surxon-SHerobod vodiysi yangi o‗zlashtirilgan
erlarida ingichka tolali g‗o‗zani sug‗orish tartibi. ToshQXI ilmiy to‗plam. O‗zSSJda
dala ziroatlarini sug‗orish. 30-to‗plam. Toshkent, 1972, 7-8
b. asosidagi maqolalar to‗plami. 1. T.-Toshkent, 2007. 304-310 b.
6. Avliyakulov A.E., Istomin V.M. G‗o‗zaning o‗rta tolali «Denov» navini
parvarishlash agrotadbirlari tizimi // Tuproq unumdorligini oshirishning ilmiy va
amaliy asosalri: Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya ma‘ruzalari asosidagi maqolalar
to‗plami. 1. T.-Toshkent, 2007 yil. 304-310 b.
7. Avliyoqulov A.E., Batalov A. va boshqalar. Ingichka tolali "Buxoro-7" G‗o‗za
navining ilmiy asoslangan parvarishlash agrotadbirlari tizimi //Tuproq
unumdorligini oshirishning ilmiy va amaliy aoslari: Xalqaro ilmiy-amaliy
konferensiya ma‘ruzalari asosidagi maqolalar to‗plami. 1.T. -Toshkent, 2007. 196-
201 b.
57
ЕНГИЛ БОШ МИЯ ЖАРОҲАТИ ЎТКАЗГАН БЕМОРЛАРНИНГ ҲАЁТ
СИФАТИНИ ДИНАМИКАСИ
Мирзаева Н.С
Рахимов А.Э
ТТА Урганч филиали
Ишдан максад: Енгил бош мия жароҳатлари ўтказган беморларнинг ҳаѐт

сифатини динамикасини ўрганиш.
Илмий тадқиқот материаллари ва усуллари. Хоразм вилояти кўп
тармоқли тиббиѐт маркази ва Республика шошилинч тиббий ѐрдам илмий маркази
Хоразм филиали бўлимларида даволанган 173 нафар ва назорат гуруҳдаги 30 нафар,
жами 203 нафар беморлар рўйҳатга олинди.
Тадқиқотнинг предмети енгил бош мия жароҳати ўтказган ва бош мия

жароҳати ўтказмаган назорат гуруҳдаги беморлардан иборат бўлди.
Олинган натижалар ва уларнинг муҳокамаси: . Касаллик даврларини
ўткир (2 ҳафтагача), эрта тикланиш (6 ойгча) ва кечки тикланиш даврлари (6
ойдан кейин) бўйича таҳлил қилинди. Олинган натижалар шуни кўрсатдики,
ҳаракат кўринишдаги муаммолар ўткир даврда 64 беморда (77,1%)
аниқланди, қолган 19 нафар беморда (22,9%) муаммолар кузатилмади. Эрта
тикланиш давридаги беморларда ҳаракатчанлик бўйича 38 нафар беморда
(45,7%) ва кечки тикланиш даврида 19 нафар беморда (22,8%) ўртача ва юқори
аҳамиятли муаммолар аниқланди. Ўз ўзига хизмат қилиш бўйича ўткир
даврда 42 нафар беморда (50,6%), эрта тикланиш даврида эса 28 нафар
беморда (33,7%) ва кечки тикланиш даврда эса 25 нафар (30,1%) беморда
ўртача ва юқори аҳамиятли муаммолар аниқланди. Кундалик ҳаѐтдаги
фаолллик ўткир даврда 76 нафар беморда (91,5%), эрта тикланиш даврда 56
нафар беморда (67,4%) ва кечки тикланиш даврда эса 10 нафар (12%) беморда
асосан ўртача аҳамиятли муаммолар аниқланди. Асосий муаммолар
фақатгина ўткир даврга эмас, балки эрта тикланиш ва кечки тикланиш
даврларида ҳам кузатилиши мумкин.
Хулоса: ЕБМЖ ўтказган беморларда ҳаѐт сифати кўрсаткичлари жуда
кўп омилларга боғлиқ экан. Енгил бош мия жароҳат ўтказган беморларнинг
ҳаѐт сифати фақатгина жароҳатнинг клиник кўринишига боғлиқ бўлмасдан,
балки жароҳатдан кейинги даврга ҳам боғлиқдир. Енгил бош мия жароҳати
ўтказган беморларда беморларнинг ҳаѐт сифатини ўз ватида текширилиши,
шунингдек унга таъсир қилувчи клиник ва клиник бўлмаган омилларнинг
58
бартараф этилиши ногиронлик ҳалатининг камайтириб, ижтимоий-
иқтисодий муаммоларни олдини олишга имкон яратади.
АДАБИЁТЛАР:

2017. – №. 5-3. – С. 106-108.
– №. 7-2 (61). – С. 57-59. ООО «Олимп».
59
ЕНГИЛ БОШ МИЯ ЖАРОҲАТЛАРИ АСОРАТЛАР ДАВРИДА
ВЕГЕТАТИВ ДИСФУНКЦИЯ СИНДРОМИНИ ЎРГАНИШНИ
АХАМИЯТИ
Мирзаева Н.С , Рахимов А.Э.

ТТА Урганч филиали
Ишдан максад: Енгил бош мия жароҳатлари асоратлар давридаги

вегетатив дисфункция синдромини даврлар бўйича эрта ташҳислаш ва
ахамиятини ўрганиш.
Илмий тадқиқот материаллари ва усуллари. Тадқиқот ишини амалга
ошириш учун Хоразм вилояти кўп тармоқли тиббиѐт маркази ва Республика
шошилинч тиббий ѐрдам илмий маркази бўлимларида бош миянинг енгил турдаги
жароҳатлари билан даволанган 138 нафар беморларни рўйҳатга олдик.
Олинган натижалар ва уларнинг муҳокамаси: Касалликнинг ўткир

даврида 138 нафар беморда (79,7%) вегетатив дисфункция ҳолатлари
кузтилган бўлса, ушбу ҳолат эрта тикланиш даврда 86 нафар (43,9%) беморда
кузатилди, кечки тикланиш даврига келиб 36 нафар (20,8%) беморда
кузатилди холос. Демак, ўткир даврдан эрта тикланиш даврга ўтиш пайтида
ушбу симптомларнинг камайиши кўпроқ кузатилар экан, камайиш
даражаси динамикада 35,8% ва 23,1%. Кечки тикланиш даврларда асосан
гипергидроз, акроцианоз белгилари кўпроқ кузатила бошлади. Вегетатив
дисфункция симптомларини жароҳат тури бўйича анализ қилинди. Ўткир
даврда БМЧ ўтказган беморларда (82 нафар) деярли барчасида вегетатив
дисфункция ҳолатлари кузатилди, бош мия лат ейиши ўтказган 20 нафар
бемор (71,4 %) вегетатив дисфункция асосан қон босимининг
нотурғунлигиги, тахикардия ѐки брадикардия кўринишида намоѐн бўлди.
Хулоса: Олиб борилган тадқиқот натижаларига асосланган ҳолда бош
енгил бош мия жароҳати олган беморларда, эрта тикланиш даврда БМЧ
ўтказган беморларда вегетатив дисфункция яққол камая бошлади,
акроцианоз ва гипергидроз кўринишидаги симптомлар кечки тикланиш
даврига қараб кучая борди. Жароҳатдан кейинги ҳар бир даврда вегетатив
дисфункция симптомларини текширилиш ва уларни эрта даврларда
бартараф этиш мезонларини ишлаб чиқилиши беморлар ҳаѐт сифатини
яхшиланишига, меҳнат қобилиятини тикланишига олиб келади.
60
АДАБИЁТЛАР:

2017. – №. 5-3. – С. 106-108.
– №. 7-2 (61). – С. 57-59. ООО «Олимп».
61
ENGLISH LANGUAGE TEACHING IN POLYLINGUAL EDUCATIONAL
SPACE
Homidova Zarnigor Odil qizi

Buxoro viloyati, Peshku tumani 31-IDUM 1 toifali ingliz tili fani o'qituvchisi
Annotation : This article considers multilingual education as relevant direction of

development of the modern educational system. Organization problem updated English
lessons in a multilingual environment. English teaching technologies are described
language that may be applicable in multilingual schools. The article presents such
technologies like CLIL, LLAC and gaming technologies.
Keywords: multilingual educational space, multilingualism, student, English lesson,
CLIL, LLAC, game technologies, language, culture, literature.
Annotatsiya: Ushbu maqolada ko'p tilli ta'lim zamonaviy ta'lim tizimini
rivojlantirishning dolzarb yo'nalishi sifatida ko'rib chiqiladi. Tashkilli muammosi ko'p tilli
muhitda ingliz tili darslari yangilangan. Ingliz tilini o'qitish texnologiyalari ko'p tilli
maktablarda qo'llanilishi mumkin bo'lgan tavsiflangan tildir. Maqolada kontent va tilni
integratsiyalashgan o'rganish, til adabiyoti, badiiy madaniyati va o'yin texnologiyalari kabi
texnologiyalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: ko'p tilli ta'lim maydoni, ko'p tillilik, talaba, ingliz tili darsi, kontent
va tilni integratsiyalashgan o'rganish, til adabiyoti, badiiy madaniyati, o'yin
texnologiyalari.
The process of introducing Uzbekistan to the international community, the

integration of peoples and languages, the formation and change of relations
between Uzbeks and foreigners, new goals of communication - all this serves as a
prerequisite for the emergence of new requirements for specialists, which, in turn,
is reflected in theory and practice of multilingual education.
Modern researchers and scientists are significantly reconsidering their views
on the problem polylingualism and its influence on modern education. The labor
market is increasingly the need for specialists who speak several foreign languages
and are able to use them in social and professional communication.
Sociologists note that the participant in interlingual business communication
who owns knowledge of more foreign languages, can understand the mentality of a
representative of a foreign language culture, which is the most important aspect in
the multilingual training of students. This means that multilingualism is becoming
an integral component of modern education.
According to A. Sores, employers should give preference to multilingual
candidates or those who speak at least one foreign language when hiring.
62
employees with knowledge of a foreign language communicate better, cooperate
successfully, negotiate and come to a compromise.
One of the most important methodological problems in the modern
educational space is the organization of the learning process in a multicultural
environment, which will ensure the study of a foreign language as a phenomenon
of the national culture of other peoples through the student's awareness of the
differences between the culture, mentality of the people of the country of the
language being studied and the native country.
The study of a foreign language involves a wide and varied use of
interdisciplinary connections, is characterized by multi-level, multi-functionality,
humanitarian orientation, focus on personal development and its social adaptation
to the conditions of a rapidly changing multicultural and multilingual world.
Teaching a foreign language in a multilingual environment should be based
on the principles of developmental education, its individualization, the dialogue of
cultures, and the principle of an integrative approach. Under such conditions, the
integrative approach is understood not as the teaching of a foreign language and
other subjects in interconnection, but as the creation of optimal conditions for the
manifestation and development of various types of personality activity in English
classes.
For the effective and productive organization of a multilingual educational
space in an English lesson, it is necessary to use a variety of pedagogical
technologies that contribute to the appropriation of the meanings of self-
development and self-improvement by a person, which involves changing the
nature and method of learning languages in order to prepare a multilingual
personality.
So, in teaching English, CLIL technology (Content and Language Integrated
Learning, or subject-language integrated learning), which is one of the most
common pedagogical technologies, can be used. The use of this technology during
the lesson involves the study of the subject through a foreign language, and a
foreign language through the taught subject. To implement the CLIL technology, it
is necessary to form multilingual groups (purposefully select a specific audience
that is suitable for learning several languages), as well as adhere to the components
of the technology.
The use of CLIL technology requires taking into account several aspects: the
choice of a topic of interest to students, the choice and selection of lexical material
according to the level of language proficiency of the group, the choice of
appropriate grammatical structures, the mandatory use of text and reliance on it,
and the compilation of a bright graphic organizer. Accounting for the latter aspect
63
is mandatory, since a graphic organizer is a written communication toolkit that
contributes to the representation of a student's knowledge and competencies. Thus,
the compilation of such an organizer contributes to the activation of the cognitive
activity of students.
•Context •Communication
Subject area Use of a foreign

language
Presentation of
oneself as part of
Cognitive abilities a culture,
integration into
the culture of
another people
•Cognition •Culture
Figure 1. Components of CLIL technology.

Despite the fact that CLIL is, first of all, teaching general knowledge, and not
multilingualism, the following elements of this technology can be applied in an
English lesson in a multilingual space:
1) "5 Minute Interview Activity" (five-minute interview) involves writing on
stickers questions in a foreign language that you would like to ask a teacher or
classmate;
2) "ABC dictation" (dictation) involves recording answers to questions asked
by the teacher, for example, "What associations do you have when watching this
video?";
3) "Question Loop" or "Question Loop", in which students answer questions
on one topic on one side of the sheet, and on the other side - to another question;
4) "True - False Dictation" or "True or False", while the truth is written in the
native language, and the lie in a foreign language.
Along with CLIL, the LLAC technology is distinguished, another tool for
studying and learning about the culture, traditions and speech characteristics of the
countries of the language being studied. The essence of the technology is to
decipher each letter of the abbreviation of the technology name: L - language, L -
Literature, A -Art, C - Culture).
64
The technology is aimed at developing the individuality of the individual
through the study of languages. There are 3 stages of the implementation of the
"LLAC" technology: diagnostic stage (initial level education of students in a
multilingual educational space), the design stage (game methods with the inclusion
of a cultural and multilingual component), the organizational and creative stage
(interaction and communication in a multilingual educational space through
concepts ―I want‖ - ―I know‖ - ―I do‖ - ―I evaluate and create‖).
Thus, technologies such as CLIL, LLAC and game technologies can be used in
English lessons in a multilingual educational space. It should be noted that the
pedagogical tools of the teacher's activity are diverse, which is primarily due to the
fact that in modern pedagogical practice a wide range of pedagogical technologies
has been formed, the potential of which allows you to optimally organize a
multilingual educational the space of a modern school in the framework of the
training of future specialists.
LITURATURE:
1. Gizatullina, A., Sibgatullina, A., Forming a foreign language teacher's
professional competencies in a multilingual educational environment / A.
Gizatullina, A/ Sibgatullina // Journal of Social Studies Education Research. -
2018.
2. Kiseleva, L. S. Innovation in scientific and pedagogical activity: a tutorial/L.
S. Kiseleva. - Moscow: Prospekt, 2018.
3. Mosienko, L. S. Didactic possibilities of gaming technologies in multilingual
education / L. S. Mosienko // Innovative development of modern science:
problems, patterns, prospects. - Penza: Science and education, 2019.
4. Tekeeva, M. B. Teaching a foreign language in a multilingual environment /
M. B. Tekeeva // World of science, culture, education. - No. 1 (56). - 2016
5. Truntova, E. S. Professional education of managers in the context of
multilingualism / E. S. Truntova, O. A. Volkova // Education and society. - No. 5. -
2010.
6. Khazhgalieva, G. Kh. Organization of the multilingual educational space of
the university / G. Kh. Khazhgalieva // Problems of modern pedagogical
education. –2018.
7. Checheva, N. A. The development of soft skills among cadets in the process
of teaching a foreign language / N. A. Checheva// Internet journal "World of
Science", 2018.
8. Haydarov A., Choriyeva Z. Semantic-grammatical and methodological
psychological aspects of phrasal units in English. The lexical-semantic system of the
65
INSONIYAT HAYOTIDA TAʼLIMNING OʻRNI
O'g'iloy Siddiqova Shavkatovna
Annotatsiya: Insoniyatning qadr-qimmatini bilim yaratadi. Ilm-fandan hali hech kim

zarar ko'rmagan. Bilim olish bu san'at.
Kalit Soʻzlar: Taʼlim , malaka, pedagog,dars berish, taʼlim tizimi, jamiyat, til.
Abstract: Knowledge creates the value of humanity. No one has yet been harmed by
science. Learning is an art.
Key Words: Education, qualification, pedagogue, teaching, educational system,
society, language.
Аннотация: Знания создают ценность человечества. Наука еще никому не
причинила вреда. Обучение – это искусство.
Ключевые Слова: Образование, квалификация, педагог, преподавание,
система образования, общество, язык.
KIRISH
Taʼlim – bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish jarayoni, kishini
hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. Taʼlim jarayonida maʼlumot
olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. Taʼlim tor maʼnoda oʻqitish tushunchasini
anglatadi. Lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish jarayonini emas, oila,
ishlab chiqarish. va boshqa sohalarda maʼlumot berish jarayonini ham bildiradi.
Taʼlim oʻquvchining bilish qobiliyatini oʻstiruvchi asosiy omildir. Oʻquvchilar
qobiliyatini oʻstirishga qaratilgan tizimlar muayyan didaktik qoidalar tarzida
namoyon boʻladi. Didaktik tamoyillarda taʼlimning mazmuni va jarayonlariga
qoʻyilgan talablar belgilanadi (qarang Didaktika). Taʼlimning maqsadi va vazifalari
ijtimoiy tuzum, shuningdek muayyan oʻquv yurtlari funksiyasiga muvofiq tarixan
oʻzgarib boradi. Oʻzbekiston Respublikasining 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan
„Taʼlim toʻgʻrisida―gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi taʼlim tizimining
barcha yoʻnalishlarini takomillashtirish va rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar
ochib berdi. 1996-yildan boshlab lotin imlosiga asoslangan yangi oʻzbek alifbosi
joriy etildi va shu yildan boshlab yangi yozuv asosida dasturlar, qoʻllanmalar va
darsliklar yaratishga kirishildi, oʻqituvchilar lotin imlosi asosidagi yangi oʻzbek
alifbosi boʻyicha qayta tayyorlash kurslaridan oʻtkazildi. Xalq taʼlimi boʻlimlari
qoshida bolalarni maktab taʼlimiga tayyorgarligini belgilaydigan „Tashhis
markazlari― tashkil etildi.
66
ADABIYOTLAR TAHLILI VA MEDATOLOGIYASI
Taʼlim mohiyat-eʼtibori bilan dars berish jarayonini, yaʼni pedagog
(oʻqituvchi) faoliyatini, umuman oʻquvchining bilish, oʻrganish faoliyatiga
rahbarlik qilishni hamda uqish jarayonini, yaʼni oʻquvchi faoliyatini bildiradi.
Taʼlim jarayoni taʼlim beruvchi – oʻqituvchi va taʼlim olayotgan oʻquvchilar
faoliyatining yigʻindisidan iborat. Taʼlim va tarbiya jarayonida shaxsning sifatlari,
dunyoqarashi, qobiliyati oʻsadi. Taʼlim avlodlar oʻrtasidagi maʼnaviy vorislikni
taʼminlaydi: kishilarning ijtimoiy-tarixiy tajribalari yosh avlodga taʼlim orqali
oʻtadi.
Ta'lim nima uchun muhim?
Ta'lim nima ekanligi haqida juda ko'p turli xil tushunchalar va ta'riflar
mavjud, ammo bitta narsani umumiy qabul qilish mumkin, bu ta'limning
muhimligi va buning sabablari.
1.Barqarorlikni ta'minlaydi.
Ta'lim hayotda barqarorlikni ta'minlaydi va hech kim uni sizdan hech qachon
tortib ololmaydigan narsadir. Yaxshi ma'lumotga ega bo'lish va diplomiga ega
bo'lish orqali siz yaxshi martaba imkoniyatlariga ega bo'lish imkoniyatingizni
oshirasiz va o'zingiz uchun yangi eshiklarni ochasiz.
2.Moliyaviy xavfsizlikni ta'minlaydi.
Barqarorlikdan tashqari, ta'lim moliyaviy xavfsizlikni ham ta'minlaydi,
ayniqsa bugungi jamiyatda. Yaxshi ta'lim yuqori maoshli ishga olib keladi.
3. Tenglikni ta'minlaydi.
Butun dunyo haqiqatan ham teng bo'lishi uchun uni ta'limdan boshlash kerak.
Agar hammaga ta'lim olish uchun bir xil imkoniyatlar berilsa, ijtimoiy tabaqalar
o'rtasidagi tafovut kamroq bo'lar edi. Har bir inson yuqori maoshli ishlarda teng
imkoniyatga ega bo'lishi mumkin.
4.Mustaqillikni ta'minlaydi.
O'qigan inson hech qachon boshqalarni fikriga qaram bo'lmaydi.O'zining
shaxsiy fikri bo'ladi.
Umuman, tarbiya so'zida yoshlarni (ham jismonan, ham axloqan, ham aqlan)
barkamol avlod sifatida tarbiyalash tushuniladi. Ya'ni sodda qilib aytganda,
"tarbiyali bola" barkamol avlod demakdir. O'zbek tilining izohli lug'atida tarbiya
so'zi arabcha so'z bo'lib, "rivojlantirish, parvarish qilish, o'stirish; o'rgatish; ilm
berish" singari bir qator ma'nolarni anglatishi yozilgan. Izohli lug'atni sinchiklab
o'rganganimizda "ta'lim" so'zidan ko'ra "tahsil" so'zi ham kengroq ma'noni
ifodalaydi.Aqliy va axloqiy tarbiya mushtarakligiga xalqimiz azaldan o'ta zukkolik
bilan yondashgan.Talim tizimi jamiyatni rivojlantiradi.Talim olish jarayonining eng
muhim bosqichi bu tarbiya hisoblanadi.Abdulla Avloniy aytganidek: ,, Tarbiya biz
67
uchun yo hayot-yo mamot,yo najot-yo halokat,yo saodat-yo falokat masalasidir''.
Tarbiyaning maqsad-mohiyati davrlar o'tishi bilan o'zgarmaydi, barcha millat
uchun ham bir darajada ahamiyatli.
XULOSA
Pedagogik jarayonda axloqiy tarbiyani ham, ta'lim tizimidagidek (davlat
ta'lim standartlari singari) uzluksizlik talablaridan kelib chiqib shakllantirish
qanchalik katta va murakkab masala bo'lsa-da, amalga oshirish lozim. Albatta,
ma'naviy-axloqiy tarbiya tushunchalarini qolipga solib bo'lmaydi, ammo talablar
shaklida hayotdan ajralmagan holda ifodalash mumkin.
1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ta%CA%BClim
2. https://cyberleninka.ru/article/n/ta-limning-jamiyatdagi-ahamiyati
3. Kholmatov, S. Z. O., & Mushtariybegim, Y. M. Q. (2022). IMPORTANCE OF
WORDPLAY IN ENGLISH LANGUAGE (IN THE EXAMPLE OF PUN). Academic
research in educational sciences, 3(6), 869-873.
4. kizi Shermamatova, S. U. NEOLOGISMS IN MODERN UZBEK AND
ENGLISH AND THE HISTORY OF THEIR ORIGIN.
5. Shavkatovna, A. N., & Sharifovna, S. M. (2022). The Role of Electronic
Resources in English Language Teaching. International Journal of Discoveries and
Innovations in Applied Sciences, 2(4), 79-83.
6. Ozbekiston Milliy Ensiklopediyasi(OzME).Birinchi jild.Toshkent,2000
7. Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41 -moddasi
8. Jaloliddin Rumiy "Hikmatlar"
68
CULTIVATION OF TULIP (TULIP L.) VARIETIES FROM THE
NETHERLANDS UNDER EXCEPTIONAL CONDITIONS
I. Kurbanov, senior teacher

Namangan Institute of Engineering and Technology
G. Karimova is a student of Namangan Institute of Engineering and Technology
This article studies the growth , development oath productivity of tulip

varieties imported from the Netherlands in the climate conditions of the Namangan
region of the Republic of Uzbekistan . The main purpose of the study was to
identify varieties of fertile tulips resistant to all climatic conditions and diseases, as
well as to compare introduced varieties, to determine the most optimal options.
Introduction. Tulips are among the most famous spring flowers not only in
Uzbekistan but also in the whole world. In recent years, several achievements have
been made in the cultivation and care of tulips in Namangan region. On the basis of
the project of the Uzbek-Netherlands joint venture "Ligthartulips-Namangan" in
the form of a limited liability company mutually signed and organized by the
Dutch company "Lightthart bloembollen VOF" and the Namangan "Floristic
Development Center" DUK, tulip bulbs imported from the Netherlands are located
on the 3rd land in the Tuya taldi massif of the Kosonsoy district 5 гектар. was
planted in the field. The land selected for the plantation was thoroughly studied by
experts, it meets the requirements of the climatic conditions. A specialist from the
Netherlands was also invited in order to adapt the tulip to the climatic conditions,
start its care and selection. K delivered tulip onions modern technical tools using
variety, color and another natural features looking planting works were carried out
Planting of tulip bulbs: Tulip bulbs imported from the Netherlands were
planted for 3 days based on a number of existing agrotechnical measures from a
scientific research point of view. Of course, before planting, the soil was prepared
for tulips, that is, it was necessary to use a cultivator and barone many times to
prepare the soil. The process of planting tulip bulbs, since most of the soil in the
territory of Uzbekistan is gray soil, special equipment (aggregate) brought from the
Netherlands was used. Tulip bulbs 75 смwere planted in wide egates. The main
purpose of planting tulip bulbs 75 смin the aggregates is that the special equipment
(aggregate) for planting tulip bulbs is adapted to the soil of Uzbekistan and is easy
to water. The process of planting tulip bulbs in the field began in the last 10 days of
October. Onions 25 смwere planted in 3-5 rows to a depth of 15 with special
equipment (aggregate). Tulip bulbs are very moisture-loving, when the soil is wet,
69
the leaves curl, the bulbs do not grow enough, and it is difficult for the bulbs to
germinate.
Watering : Tulip bulbs do not require much water after they are planted in the
ground , because it is the autumn-winter season, so they are watered once. Thus, in
the spring, tulips were watered once again during the period of 2 ears of leaves. In
general, in the climatic conditions of Uzbekistan, tulip bulbs are irrigated at least 3
times from planting to harvesting.
Decapitation and harvesting of tulip bulbs: In mid-spring, decapitation is
carried out after making sure that the tulips are in full bloom. This means that the
head of all tulips is cut off. The reason is that tulip flowers spend nutrients on their
flowers to form the seed endosperm. In this case, the amount of nutrients for tulip
bulbs decreases and significantly affects productivity. The main purpose of the
decapitation process is to increase the number of tulip bulbs and enlarge the tulip
buds.
In order to get good and full tulip bulbs, it is necessary to pluck its flowers
without leaves. If a tulip is cut off with one leaf, then 20-25% of the bulbs will be
lost. If the tulip is cut with two leaves, it will reach 30-40%. The development of
tulip seeds also negatively affects the yield of onions. It is better to break the flower
of the tulip, not to cut it, because the sap of the infected plant can be transferred to
another healthy plant.
Tulip bulbs should be dug up every year. If they are not dug up, then the
amount of harvest will decrease sharply, onions will be small, weeds will multiply
in the fields and various diseases will develop. The best time to harvest tulip bulbs
is when their leaves turn yellow. From the beginning of June, the digging of tulip
bulbs begins. Due to the lack of special equipment for digging tulip bulbs in
Uzbekistan, the main work was done by hand. Harvested crops were stored in cool
and sun-protected warehouses until the next planting period.
Conclusion: This technology of growing tulips was identified as a new
technology for growing tulip plantations on a large area for the first time in
Uzbekistan and was recommended for production.
70
LIST OF REFERENCES:
1. Juodkaitė R., Baliūneinė A., Naujalis JR, Navalinskienė M., Samuitienė M.

Selection and presentation of tulip ( Tulipa L. ) species and cultivars to the
Lithuanian plant genetic resources. // Biology. Lithuania, 2008, Vol. 54, No. 2, pp.
139-146.
2. I. Kurbanov . T ulip varieties imported from the netherlandstechnology of
cultivation of namanganthe region. galaxy international interdisciplinary research
journal (giirj) issn (e): 2347-6915 Vol. 9, Issue 12, Dec. (2021)
3. S. Misirova, N. Melanova, I. Dzhoraev, A. Kamalov. Cultivation of Dutch
tulips in Namangan region. Bulletin of Agrarian Science of Uzbekistan 2021 No. 1.
4. Kurbanov Ibrahimjon Sharifboevich , Karimova Gulsevar . Agrotechnical
Measures for Growing Onion Tuli Netherlands in Climatic Conditions of
Namangan Region . Eurasian Scientific Herald. Volume 23| August, 2023.
www.geniusjournals.org
71
AYRIM MAHALLIY BUG‟DOY NAVLARINING YUQORI HARORATGA
BARDOSHLILIGINI MIKROSATYELLIT MARKERLARI YORDAMIDA
O‟RGANISH
Baboev S.K
Kushanov F.N
O‟zRFA Genetika va o‟simliklar eksperimental biologiyasi instituti, Toshkent sh.,
Asadova M.Q
Farg‟ona davlat universiteti, Farg‟ona sh., O‟zbekiston
Annotatsiya: Ushbu maqolada mahalliy bug‟doy navlarining yuqori haroratga

bardoshliligini mikrosatyellit markerlari yordamida aniqlash yuzasidan o‟tkazilgan kuzatuv
ishlari keltirilgan bo‟lib, tajriba yakunida PCR tahlili tanlangan ota-ona va F1
duragaylarida yuqori haroratga chidamlilik bo‟yicha polimorfizm borligini ko‟rsatdi.
Kalit so‟zlar: Bu‟gdoy navlari, DNK, marker, qurg‟oqchilik, yuqori harorat, retsiprok
duragaylash, polimorf.
Аннотация:В данной статье представлена наблюдательная работа по
определению устойчивости местных сортов пшеницы к высоким температурам с
помощью микросателлитных маркеров, а по завершении эксперимента ПЦР-анализ
показал наличие полиморфизма устойчивости к высоким температурам у
отобранных родительских гибридов и гибридов F1.
Ключевые слова: Сорта пшеницы, ДНК, маркер, засуха, высокая
температура, реципрокная гибридизация, полиморфность.
Annotation: This article presents observational work to determine the resistance of
local wheat varieties to high temperatures using microsatellite markers, and at the end of the
experiment, PCR analysis showed the presence of polymorphism of resistance to high
temperatures in selected parent hybrids and F1 hybrids.
Keywords: Wheat varieties, DNA, marker, drought, high temperature, reciprocal
hybridization, polymorphism.
Bug‗doy qishloq ho‗jaligi ekinlari orasida eng muhim o‗simliklaridan biri

bo‗lib, unga bo‗lgan talab yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirda foydalanilayotgan
bug‗doy navlari va liniyalarida bug‗doyning foydalilik xususiyatlari jamlangan
bo‗lsada, iqlim omillari bilan bog‗liq muommolar va turli zamburug‘ kasalliklari
bug‗doy hosilining keskin kamayishiga sabab bo‗lishi mumkin [4]. Oxirgi yillarda
iqlim sharoitining global isishi tadqiqotchilardan g‗alla ekinlarining
qurg‗oqchilikka chidamliligini oshirishni talab etmoqda. Haroratning har +1°C ga
isishi bug‗doy hosilining 4.0-6.5% ga kamayishiga sabab bo‗lishi mumkin [5].
Hozirgi kunda iqlim sharoitining keskin o‗zgarishi, turli hashorotlarga va
72
kasalliklarga qarshi chidamli hamda yuqori hosildorlikka ega bug‗doy navlarini
yaratish seleksionerlar oldida turgan eng muxim vazifalardan biridir.
Tadqiqot ishi uchun dala tajribalari Toshkent viloyatining Qibray tumanida
joylashgan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Genetika va o‘simliklar
eksperimental biologiyasi institutining tajriba maydonida amalga oshirildi. Obyekt
sifatida Kuma, Bardosh, Grom, Oq marvarid, Paxlavon, Tanya, E‘zoz, Pamyat va
Semrug‘ navlari tanlab olindi. Tanlangan nav namununalarida 2023-yilning aprel
oyida bichish amaliyoti o‘tkazildi. 4 kundan so‘ng tanlangan ota ona o‘simliklarida
retsiprok duragaylash usulida changlantirish ishlari amalga oshirildi:
1-namuna: 1) Kuma × Bardosh; 2) Bardosh × Kuma;
2-namuna: 1) Bardosh × Grom; 2) Grom × Bardosh;
3-namuna: 1) Oq marvarid × Grom ; 2) Grom × Oq marvarid;
4-namuna: 1) Paxlavon × Grom; 2) Grom × Paxlavon;
5-namuna: 1) Paxlavon × Tanya; 2) Tanya × Paxlavon;
6-namuna: 1) E‘zoz × Pamyat ; 2) Pamyat × E‘zoz;
7- namuna: 1) Semrug‗ × Oq marvarid; 2) Oq marvarid × Semrug‗.
Boshoqlar yetilgach yig‘ib olindi va qisqa muddatli tinim davriga qo‘yildi.
Laboratoriya tajribalari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi institutining G‘o‘za
eksperemental poliplodiyasi va filogeniyasi laboratoriyasida bajarildi. Tajriba
jarayonida tanlangan ota-ona o‘simliklari va olingan F1 duragay avlodlari
laboratoriya sharoitida 7 kun davomida o‘stirildi. Ungan bug‘doy namunalarining
yashil o‘simtalaridan CTAB usulida genom DNK si ajratib olindi va bug‘doy
navlarining yuqori haroratga bardoshliligi WMC_44 markerida PCR da aniqlandi.
Ayrim mahalliy bug‘doy navlarining tanlangan ota-ona o‘simliklari va F1
duragay avlodlarida yuqori haroratga bardoshliligini mikrosatyellit markerlari
yordamida o‘tkazilgan PCR tahlilida polimorfizm borligini ko‘rsatdi.
FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR:
1. Akbarova Muxayyo Xusanovna, & Asadova Muhabbat Qudratovna (2023).

FARGÒNA VODIYSIDAGI SCUTELLARIA L. TURKUMI TAKSONOMIK
TARKIBI. Science and innovation, 2 (Special Issue 6), 102-108. doi:
10.5281/zenodo.7999064
2. Prashanth K. C. Kumar, Amasiddha Bellundagi, Hari Krishna, Mallana
Gowdra Mallikarjuna, Ramya K. Thimmappa, Neha Rai, P. Shashikumara, Nivedita
Sinha, Neelu Jain, Pradeep K. Singh, Gyanendra Pratap Singh and Kumble Vinod
Prabhu. ―Development of bread wheat (Triticum aestivum L) variety HD3411
73
following marker-assisted backcross breeding for drought tolerance‖ Frontiers in
Genetics. 24 February 2023. DOI 10.3389/fgene.2023.1046624
3. Reynolds, M. P., Ortiz-Monasterio, J. I., and McNab, A. (2001). in
Application of physiology in wheat breeding (Mexico, D.F.: CIMMYT), 88–100.
4. Trnka, M., Feng, S., Semenov, M. A., Olesen, J. E., Kersebaum, K. C., Rötter,
R. P., et al. (2019). Mitigation efforts will not fully alleviate the increase in water
scarcity occurrence probability in wheat-producing areas. Sci. Adv. 5 (9), eaau2406.
doi:10.1126/sciadv. aau2406
5. Xusanovna, A. M., & Qudratovna, A. M. (2023). RIDGE DISTRIBUTION OF
SPECIES OF THE GENUS SCUTELLARIA L.(LAMIACEAE) OF THE FERGANA
VALLEY. Finland International Scientific Journal of Education, Social Science &
Humanities, 11(5), 2532-2542.
6. Асадова , М. Қ. (2022). БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ЭСПАРЦЕТ ЮЖНОГО УЗБЕКИСТАН. Journal of Integrated Education and
Research, 1(4), 267–269. Retrieved from
https://ojs.rmasav.com/index.php/ojs/article/view/333
74
HOZIRGI ZAMONAVIY YETAKCHI TEXNOLOGIYALARNING
YOSHLAR TARBIYASIGA QO‟YAYOTGAN YANGI TALABLARI
Fayzullayeva Iqboloy
Erkin tadqiqotchi
Kundan kunga takomillashib borayotgan ishlab chiqarish, boshqaruv, xizmat

ko‘rsatish sohalari va yangi ishlab chiqarish texnologiyalari takomillashib
borayotgan maishiy texnikalar, axborot kommunikatsiya vositalari zamonida
yashayapmiz. Bugun mutlaqo yangi mexanizmlar, qurilmalar ertaga o‘rnini
boshqasiga yanada mukammaliga bo‘shatib bermoqda. Axborot texnologiyalari
sohasini mukammal egallamay turib, kelajakda hech bir kasbning egasi bo‘lish
mumkin emas. Kelajak avlod ertaga o‘z yo‘lini topib olishi uchun yuksak
texnologiyalarni bilishi, mukammal o‘rganishi kerak. Faqat yoshlarda axborotlarni
tahlil qilish, to‘g‘ri va noto‘g‘ri ma‘lumotlarni farqlay olish ko‘nikmasini
shakllantirish lozim. Chunki yagona axborot maydonida mavjud ma‘lumotlar o‘ta
ziddiyatli. Ularda turli g‘oyalar, jumladan buzg‘unchi, g‘arazli maqsadlarni
ko‘zlovchi tizimlashtirilgan axborot ko‘p. Har bir jamiyat kabi zamonaviy jamiyat
ham inson komilligiga o‘z talablarini qo‘yadi. Va bu talablar avvalgilariga nisbatan,
albatta, yuksakroq bo‘ladi. Yangi texnologiyalarning insonga, ayniqsa yosh avlodga
- jamiyatning bo‘lajak asosiy subyektiga qo‘yayotgan talablari haqida gapirishdan
avval ular haqida qisqacha ma‘lumot berib o‘tish lozim.
Insonlarning texnologiyalarga bo‘lgan talablari ortib borishi bilan
texnologiyalar ham jadal tarzda rivojlanib bormoqda. Foydalaniladigan
qurilmalarning imkoniyatlari yanada ko‘proq bo‘lishi taraqqiyot talabi. Shu
sababdan, masalan, mikrotexnologiyadan nanotexnologiyaga o‘tish tezlashmoqda.
Keyingi o‘n yillikda jahon jamoatchiligi lug‘at boyligiga ―nano‖ so‘zi kirib
keldi. Nanotexnologiya tushunchasi uchun tugal va aniq ifoda yo‘q, ammo mavjud
mikrotexnologiya asosida bu o‘lchamlarni metrdagi texnologiyalar deb yuritish
ham mumkin. Mikrodan nanoga o‘tish bu moddani boshqarishdan atomni
boshqarishga o‘tish demakdir9. Qisqa qilib aytganda, nano bu metrning
milliarddan bir qismdir.
Nanotexnologiya sohasida ancha natijalarga ham erishildi. Ushbu yo‘nalishda
yaratilgan ilmiy ixtirolar iqtisodiyot, tibbiyot, biologiya, ekologiya, aviatsiya,
radioelektronika kabi ko‘plab muhim sohalarda yuqori samaradorlik va
tejamkorlikka erishish imkonini bermoqda.
Hayotimizga dadil kirib kelayotgan nanotexnologiya tushunchasi jamiyatimiz
9
TDK Ijtimoiy fanlar terminlari lug‟ati. Toshkent-2000, 80-bet
75
taraqqiyotini yanada jadallashtirish, turmushimiz farovonligini oshirish,
hayotimizda o‘z yechimini kutayotgan ekologik, ijtimoiy va boshqa muammolarni
bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki ilm-fannning bunday
kashfiyotlari noyob xususiyatlarga ega yangi materiallar va ekstremal sharoitlarga
chidamli materiallar olish va ularni tatbiq etishda xizmat qiladi. Shu bois jahonda
nanotexnologik tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish va bu boradagi innovatsion
texnologiyalardan tobora keng foydalanishga e‘tibor kuchayib bormoqda. Masalan,
kompyuter texnologiyalari sohasida olib borilayotgan izlanishlar natijasida kvant
informatikasi fani yuzaga keldi.
Ushbu sohada nanoo‘lchamli protsessorlarga ega bo‘lgan kvant
kompyuterlarini yaratish va ular uchun dasturlar ishlab chiqarishni o‘z ichiga
oladi. Kvant kompyuterlarida bir birlik axborotni yozish uchun bitta yoki bir
nechta atomdan foydalaniladi. Biz foydalanayotgan hozirgi zamon
kompyuterlarida bu jarayonni bajarish uchun esa bir necha milliard atom
sarflanadi. Demak, kvant kompyuterlarida hisoblash jarayonida o‘z-o‘zidan o‘ta
yuqori tezlik, ixchamlik va samaradorlik oshadi.
Hozirgi davrdayoq nanotexnologiya sohasidagi izlanishlarning yuksak
natijalari tibbiyotda: dermatologiya, pulmonologiya va ftiziatriya sohalarida
ishlatiladigan inson vujudiga beziyon shifo vositalarini yaratishda ham yaxshi
samara bermoqda. Nanotexnologiyalardan tibbiyot sohasida foydalanish muhim
kashfiyotlarga yo‘l ochmoqda. Shu kunlarda jahondagi yetakchi ilm-fan
markazlarida bu yo‘nalishda yaratilgan dori kapsulalari va shpritslar sinovdan
o‘tmoqda. Dori nanokapsulalarining afzalligi shundaki, ular tananing sog‘lom
qismiga ta‘sir ko‘rsatmay, faqat kasallangan hujayraga yetib boradi.
Nanotexnologik ishlanmalar ishlab chiqarishning ko‘plab sohariga keng tatbiq
etilmoqda. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda mahsulot sifatini yaxshilash uchun
nanomateriallar qo‘llanilmoqda. Masalan, mikrobga qarshi vositalarda o‘z-o‘zidan
tozalanadigan matolar aynan nanomateriallar asosida yaratilmoqda yoki protezlar
tayyorlashda uning birikish joylari o‘lchamli kumush zarralar bilan qoplash yo‘lga
qo‘yilmoqda. Bu bakteriyalardan himoya qilishda yordam beradi.
Nanotexnologiyalarning rivojlanishi kelgusida tibbiyotni yanada taraqqiy ettirishga
xizmat qiladi. Natijada kasalliklarning klinik alomatlarini yuzaga chiqishidan oldin
aniqlash va uni ilk bosqichlardayoq bezarar usullar vositasida davolash imkoniyati
vujudga keladi.
Shuningdek nanotexnologiyalarning rivojlanishi muqobil energiyadan
foydalanish istiqboli uchun ham muhim asos bo‘ladi. Chunki nanomateriallar
asosida yaratilgan elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi uskunalarning
samaradorligi amaldagilardan bir necha barobar o‘sadi.
76
Nanotexnologiya rivojlanishi ustida dunyoda ko‘plab olimlar ish olib
bormoqda. Ular XXI asr davomida texnologiyalarning rivojlanishida bir qator
natijalarni ko‘zlamoqdalar. Jumladan, tibbiyot sohasida odamlarning tanasida
paydo bo‘ladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar
nanorobotlarni yaratish, gerontologiya sohasida insonlarning jismoniy boqiyligiga,
odam tanasidagi hujayralar qurishining oldini oluvchi, odam organizmi
to‘qimalarining ishlashini yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni
kiritishga erishish, sanoat sohasida is‘temol mollarini ishlab chiqarishda an‘anaviy
usullardan foydalanishdan bevosita atom va molekulalardan yig‘ishga o‘tish,
qishloq xo‘jaligi sohasida oziq-ovqatni tabiiy ishlab chiqaruvchilarni (masalan,
o‘simliklar va hayvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funksional
o‘xshashlariga almashtirish, ya‘ni tirik organizmda sodir bo‘ladigan kimyoviy
jarayonlarni qisqaroq va samaraliroq yo‘l bilan amalga oshirishga erishish,
biologiya sohasida tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish,
ekologiya sohasida inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta‘sirini to‘liq bartaraf
qilish, koinotni o‘zlashtirish sohasida koinot ―odatiy‖ yo‘l bilan emas, balki
nonorobotlar orqali o‘zlashtirilishiga erishish, ya‘ni robot-molekulalarning ulkan
armiyasi Yer atrofidagi fazoga chiqariladi va to‘liq o‘rganishga erishilagi hamda
Oy, asteroidlar va yaqin planetalarda inson uchun kosmik stansiyalar quriladi,
kibernetika sohasida hozirda mavjud bo‘lgan planar strukturalardan o‘lchamlari
molecular o‘lchamiga teng bo‘lgan hajmiy mikrosxemalariga o‘tish sodir bo‘lishi,
aqlli yashash muhitini yaratish, ya‘ni barcha tashkiliy qismlarga mantiq
elementlarini kiritish hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit ―aqlli‖ va inson
yashashi uchun to‘la qulay bo‘lib qolishga erishish mumkin 10.
Nanotexnologiya sohasida mamlakatimiz olimlari va mutaxassislarining olib
borayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari ham yuksak natijalar bermoqda. Jahon ilm-fanida
bunday ixtirolarning yutuqlarini chuqur o‘rganish va uni hayotga tatbiq etishda
mamalakatimiz ilm-fan markazlarida ham qator loyihalar amalga oshirilmoqda.
Yurtimizda nanotexnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy-intellektual salohiyatni
rivojlantirish, ilmiy-texnika bazasini takomillashtirish va xalqaro aloqalarni
kengaytirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar
mamalakatimizning yanada rivojlanishiga hamda yoshlarning ilmiy-intellektual
salohiyatini o‘stirishga xizmat qiladi. Ammo bu o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Har
qanday texnologiyalar, avvalo, yosh avlod tomonidan o‘zlashtirilishi zarur. Buning
uchun esa uning ilmiy-nazariy va ilmiy-amaliy asoslari, funksiyalari va hayotda
qo‘llanilishi o‘rganiladi. Natijada yangi ilmiy va texnologik bilimlar ta‘limning turli
bo‘g‘inlarida, tegishli fanlar va darsliklarda aks eta boshlaydi, o‘quv dasturlari va
10
Elektron manba:www.orbita.uz sayti
77
malakaviy talablar o‘zgaradi. Ilm-fanning eng so‘ngi faqat tor doiradagi mutaxassis
tadqiqotchilar tushunadaigan kashfiyotlar 8-10 yildan keyin o‘rta maktab
o‘quvchisi ancha-muncha tasavvurga ega bo‘lgan, amaliyotda joriy qilinsa, keng
omma yoki mutaxassislar foydalanadigan mahsulotga aylanmoqda.
Nanotexnologik usullar va vositalar keng tarqalgan klinik amaliyotga deyarli
aylanib bo‘ldi. 20-30 yil burungi tibbiyot oliy o‘quv yurtlarida nanotexnologiyalar
o‘qitilmas edi. Bugun ulardan foydalanish bo‘lajak tibbiy hamshiralarga ham
o‘rgatilmoqda. Kasb talablari shunchalik o‘sib ketdi.
Har qanday texnologiyaning rivojlanishi insonlarning bilimga ehtiyojini
oshiradi, turmush tarzini yaxshilash, yashash darajasini o‘stirishga xizmat qiladi,
oxir-oqibat shaxsni yuksaltiradi. Shu o‘rinda axborot texnologiyalari ham
insonning ongiga, dunyoqarashi va bilimlariga, yashash tarzida, ish faoliyatida
katta ta‘sir ko‘rsatadi.
Bugun axborot-kommunikasiya texnologiyalarining insonga, shaxs onggi va
rivojlanishiga ta‘siri nanotexnologiyalar va boshqa texnologiyalarga nisbatan
kuchliroqdir.
Axborot texnologiyalari ma‘lumotlarni boshqarish va qayta ishlash
texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari
tushuniladi. Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter
tarmoqlari orqali yig‘ish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar
ustida ishlar olib boriladi.
Axborot texnologiyalarining asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash-
tashkiliy texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks, internet,
elektron pochta, telegram, instagramm va boshqalar qo‘llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham
mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o‘ziga xos
xususiyati shundaki, svilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va
ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch-energiya, xomashyo, material va moddiy
iste‘mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya‘ni axborot
texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o‘rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi,
ma‘lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan birgalikda faoliyat sohalari tashkil
qiladi. Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda saqlovchi,
ratsionallashtiruvchi va yaratuvchi turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi
texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi
axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mehmonxona hisob-kitoblari
tizimlari misol bo‘ladi11.
11
Xalqaro birliklar tizimi – SI” M.Qosimov www.Orbita.Uz kutubxonasi 8-nashr 2003-yil, 50-bet.
78
Yaratuvchi (ijodiy) axborot texnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan,
undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o‘z ichiga oladigan
tizimlardan iborat.
Axborot texnologiyalari hozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va
inson faoliyatining barcha sohalarini axborotlashtirish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish,
mamalakat fan-texnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va
intellektuallashtirish jarayonini jadallashtirishni ta‘minlaydigan jamiyat boyligi
sifatida foydalanish tushuniladi.
Jamiyatni axborotlashtirish – inson hayotining barcha jabhalarida intellektual
faoliyatning rolini oshirish bilan bog‘liq ob‘yektiv jarayon hisoblanadi. Bu o‘z
navbatida inson bilimlariga, binobarin ta‘lim tizimiga yangi talablar qo‘ymoqda.
Jamiyatimizni axborotlashtirish, raqamli iqtisodiyotga o‘tish respublikamiz
xalqi turmush darajasining yaxshilanishiga, ijtimoiy ehtiyojlarning to‘laroq
qondirilishiga, iqtisodiyotning o‘sishi va jadallashishiga xizmat qiladi.
Jamiyatni axborotlashtirish jarayonini 5 asosiy yo‘nalishga ajratish mumkin:
- Mehnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayoni vositalarini kompleks
avtomatlashtirish;
- Ilmiy tadqiqotlar, loyihalash va ishlab chiqarishni axborotlashtirish;
- Tashkiliy-iqtisodiy boshqarishni avtomatlashtirish;
- Aholiga xizmat ko‘rsatish sohasini axborotlashtirish;
- Ta‘lim va kadrlar tayyorlash jarayonini axborotlashtirish 12.
Demak, nafaqat bo‘lajak mutaxassislar, shuningdek oddiy ishchi-
xizmatchilar ha, axborotlashtirilgan, avtomatlashtirilgan, robotlashtirilgan
korxonada ishlay olishi, axbotlashtirilgan jamiyatda turli munosabatlarga kirisha
olishi, ijtimoiy hayotning faol sub‘ekti bo‘la olishi kerak. Buning uchun u tayyor
bilimlarning passiv iste‘molchisidan, yangi bilimlarni faol izlanuvchisiga aylanishi
lozim. Texnologiyalar jadal va muntazam, har 3-5 yilda yangilanayotgan sharoitda
mustaqil bilim olish, o‘z bilimlarini to‘ldirib borish zamonaviy sivilizatsiyaning
inson kamolotiga qo‘yayotgan qat‘iy talabiga aylandi.
Bilim olishda, ya‘ni ma‘lum turdagi axborotlarni o‘zlashtirishda kompyuter
tizimining yordami benihoya katta. Axborot qay ko‘rinishda ifodalanishidan qati‘y
nazar, uni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va foydalanishda kompyuter texnikasining
rolini quyidagilar belgilaydi:
Birinchidan, o‘qitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart
(an‘anaviy) tizimga nisbatan o‘quv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga
qiziqishni oshiradi, ular ijodiy faoliyatini o‘stiradi, bilim berishda differensial
12
Xalqaro birliklar tizimi – SI” M.Qosimov www.Orbita.Uz kutubxonasi 8-nashr 2003-yil, 52-bet.
79
yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va nazorat qilishni
yengillashtiradi, talabani o‘quv jarayoning ob‘ektidan uning sub‘yektiga
aylantiradi.
Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan ta‘lim-tarbiya jarayonida
quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo‘ladi:
- muayyan predmetlarni o‘qitishda kompyuter darslari;
- kompyuter darslari – ko‘rgazmali material sifatida;
- talabalarning guruhli va frontal ishlarini takomillashtirishda;
- talabalarning ilmiy izlanishlarini takomillashtirishda;
- talabalarning o‘qishdan bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri tashkil qilish masalalarini hal
etish;
- masofaviy ta‘limda va boshqalarda.
Mehnat samaradorligining bundan keyingi o‘sishini ta‘minlash katta
hajmdagi multimedia axborotini (matn, grafika, video tasvir, tovush, animatsiya)
qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson-mashina interfeyslardan
foydalanish asosidagina erishish mumkin.
Hozirgi kunda axborot texnologiyalari, nanotexnologiyalar termini bilan bir
qatorda biotexnologiya termini ham maishiy hayotda keng qo‘llanilmoqda.
―Biotexnologiya‖ atamasi yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, bio - hayot, techne
– mahorat, san‘at, logos – so‘z, ta‘limot degan ma‘nolarni bildiradi.
Biotexnologiya - qishloq xo‘jaligi, sanoat va tibbiyotning turli sohalarida tirik
organizm va biologik jarayonlardan foydalaniladigan sanoat usullari majmui,
biologiya va texnika imkoniyatlarini birlashtirgan ilmiy yo‘nalishdir 13.
Biotexnologiya terminining vujudga kelishiga Stenford universiteti bir guruh
olimlarining har xil xossaga ega irsiy molekularni biriktirib, rekombinant DNK
(istalgan organizmdan ajratilgan DNKning ikki yoki undan ortiq qismlarini in vitro
sharoitida birikishidan vujudga kelgan hosila) olishi sabab bo‘ldi. Shundan keyin
biologiya fani yutuqlaridan kelib chiquvchi, ya‘ni tirik organizmlar hayot
faoliyatida ishtirok etadigan barcha kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlarni
ifodalashda ―Biotexnologiya‖ terminidan foydalanila boshlandi. Biotexnologiya
mikrobiologiya, biokimyo, bioorganik kimyo, molekular biologiya, fiziologiya,
genetika, molekular genetika, genetik injeneriya va boshqa yutuqlarga asoslanadi.
Biotexnologiyaning mikrobiologik biotexnologiya, membranalar biotexnologiyasi,
immobillashgan fermentlar biotexnologiyasi, gen va hujayra injeneriyasi
biotexnologiyasi kabi sohalari mavjud.
Biotexnologiya jarayonlaridan mikroorganizmlar, o‘simliklar va hayvon
hujayralari, ulardan ajratilgan fermentlar, hujayra organellari, ularni o‘rab turgan
13
O'zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil, 365-bet
80
membranalar, sof yoki immobillashgan oqsil, organik kislotalar, aminokislotalar,
spirtlar, dorivor moddalar, fermentlar, garmonlar va boshqa moddalar ishlab
chiqarishda yoki ba‘zi bir organik moddalarni (masalan, biogas) ishlab chiqarish,
sof holda metal ajratish, oqova suvlarni va qishloq xo‘jalik yoki sanoat
chiqindilarini qayta ishlashda keng foydalaniladi. Mikroorganizmlar yordamida
amalga oshiriladigan biotexnologik jarayonlar hozirgacha insoniyatning ro‘zg‘or
yuritishida keng qo‘llanilib kelinmoqda.
Bugunga kelib zamonaviy biotexnologik usullar gen muhandisligi yordamida
farmasevtika uchun interferonlar, insulin, somatotropin, gipatitga qarshi vaksina,
fermentlar, klinik tadqiqotlar uchun diagnostik ashyolar (narkomaniya, gepatit va
boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni aniqlash uchun test tizimlar, biokimyoviy
tekshirishlar uchun reaktivlar, egiluvchan biologik plastmassalar, antibiotiklar,
bioaralashmali boshqa ko‘plab mahsulotlar) ishlab chiqariladi.
Pivo, spirt, kir yuvish vositalari, to‘qimachilik va teri oshlash kabi
jarayonlarda ishlatilayotgan ferment preparatlari ishlab chiqarish va qo‘llash ham
keng yo‘lga qo‘yilgan.
Biotexnologiyaning quyidagi asosiy yo‘nalishlari mavjud:
- Ozuqa mahsulotlar biotexnologiyasi;
- Qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan preparatlar biotexnologiyasi;
- Sanoat mahsulotlari biotexnologiyasi;
- Dorivor moddalar, diagnostika va reaktivlar biotexnologiyasi;
- Biogidrometallurgiyada ishlatiladigan biotexnologiya;
- Tabiatni muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan biotexnologiyalar
- Genmodefikatsiyalangan mahsulotlar – tirik organizmlarni klonlashtirish
(faqat ruxsat yo‘q)14.
Bundan ko‘rinib turibdiki, biotexnologiya sanoati inson salomatligi yo‘lida
davolash vositalarining ilgari ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan qudratli va maqsadli
ishlab chiqaruvchisiga aylanmoqda. Kelgusida biotexnologiyalarni qo‘llash ko‘lami
va sohasi ortib boradi. G‘arovli hujayralardan 3D printirlar yordamida
(biotexnologiya va axborot texnologiyasi sintezi, birlashishi tufayli) insonning
ishdan chiqib qolgan, xasta a‘zosida yangi nusxasini yaratib almashtirish mumkin
bo‘ladi. Biotexnologiyalar boshqa texnologiyalar boyib materialsozlikda keng
qo‘llanilishi, prinsipal yangi materiallar, kompyuterlarning yangi avlodi yaratilishi
kutilmoqda.
Turli texnologiyalarni birlashtirish ilm-fan va texnologiyalar sintezi
asosidagina sun‘iy intellekt yaratilishi mumkin. Balkim, bo‘lajak kompyuterlarda
sun‘iy neyron tolalar qo‘llanilar. Zamonaviy taraqqiyot insonga nafaqat chuqur va
14
O'zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil, 367-bet
81
keng bilimlarga ega bo‘lish talabini, shuningdek turli texnologiyalarni sintez qilib,
yangi sintetik (birlashtirish asosida vujudga kelgan yangi texnologiyalar)
texnologiyalarni yaratishni ham talab qilmoqda. Bunday texnologiyalarda, ayniqsa
sun‘iy intellektni yaratishda kognitiv texnologiyalar katta ahamiyat kasb etadi.
Kognitiv texnologiyalar ijtimoiy sohaga oid texnologiyalar bo‘lib, ularga
jamiyatni boshqarish, sun‘iy tillar yaratish, matematik tilshunoslik, semietik va
matematik usullardan jamiyatdagi rivojlanish tendensiyalarini modellashtirish,
ijtimoiy jarayonlar tadqiqotida sinergetik va nochiziqli yondashuvlarni qo‘llash,
politexnologiyalar, odamlar onggi bilan manipulyatsiya qilish, ―rangli inqiloblar‖
texnologiyasi, ta‘lim texnologiyalari va boshqalar misol bo‘ladi.
Kognitiv so‘zi ingilizcha (lotin) ―cognize‖ so‘zidan olingan bo‘lib, u bilmoq,
anglamoq, tushunmoq va fikrlamoq yoki ―cognition‖ – bilish, tushunish kabi
ma‘nolarni beradi15. O‘z o‘rnida bilish faoliyati insonning voqelikni bevosita
sezishi, his etishi bilan bog‘liq hodisadir.
Kognitivlikning negiziga e‘tibor qaratilsa, u faqat falsafadagi bilish nazariyasi
bilan cheklanmaydi. Bugungi davrda kognitivlik AKTda – robotlashtirish va
sun‘iy ongni shakllantirish, mudofaa va xavfsizlikda – kognitiv texnologiyalarning
tatbiq etilishi, tibbiyotda – farmasevtika, psixoterapiya va neyrovizualizatsiya va
yana boshqa bir nechta sohalarga bevosita kirib bormoqda. Nazarimizda yaqin 10-
15 yilda kognitiv texnologiyalar joriy qilinmagan jabhaning o‘zi qolmaydi.
Pedagogik texnologiya bu o‘qituvchining o‘qitish vositalari yordamida
o‘quvchilarga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta‘sir ko‘rsatish hamda faoliyat
mahsuli sifatida barkamol shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir.
Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning o‘rtalarida AQSHda
paydo bo‘lib, 1940-1950 yillar o‘rtasigacha ―ta‘lim texnologiyasi‖ deb yuritilib
kelingan va bu ibora texnika vositalaridan foydalanib o‘qitishga nisbatan
qo‘llanilgan. 70-yillarda ―pedagogik texnologiya‖ iborasi qo‘llanilib, u avvaldan
loyihalshtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o‘quv
jarayonini bildirgan16.
Pedagogik texnologiya o‘z oldiga ta‘lim shakllarini optimallashtirish vazifasini
qo‘yuvchi, butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini texnik resurslar va
odamlarning o‘zaro munosabatlarini hisobga olgan holda yaratish, qo‘llash va
aniqlashning tizimli metodi bo‘lib xizmat qiladi.
Pedogogik texnologiyalar insonning sifatli va har tomonlama bilim olishini
yengillashtiradi. Binobarin, uning ongi va shaxsi rivojlanishini, malakasi o‘sishini,
yangi texnologik bilimlarni, usullarni o‘zlashtirishini tezlashtiradi.
Umuman olganda zamonaviy texnologiyalar insonning bilimlariga,
15
Краткий словаръ когнитивных терминов. / Под. oбщ. pед. Е.С.Кубряковой. – М.:Филол. ф-т МГУ им. М.Б.Ломоносова,1997. – 245с.
16
AKT izohli lug‟ati 2-nashr Toshkent-2010
82
tafakkuriga katta talablarni qo‘yishi barobarida uning his-tuyg‘ularini ham
ratsionallashtirib yubormoqda. U ko‘proq paragmatik bo‘lib bormoqda. Birov bilan
muloqot qilishda, do‘st tutinishda ham ko‘proq foydali, manfaatli aloqani
ko‘zlaydi. Raqobat muhiti ham ko‘ngilchanlikka o‘rin qoldirmayotir. Bular
hammasi insonning aqliy dunyosi va ko‘ngil dunyosi o‘rtasidagi muvozanat
buzilishiga sabab bo‘layotir. Shu sababdan yangi texnologiyalar tarbiya tizimini
qayta ko‘rib chiqishni, uni yangi usullar bilan boyitishni taqozo etmoqda.
83
ПОРАХЎРЛИК ЖИНОЯТИНИНГ НАЗАРИЙ ВА КРИМИНАЛИСТИК
ЖИҲАТЛАРИ
Одилов Муҳаммадрашодхон Сарваржон ўғли

Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилиш
Академияси мустақил изланувчиси
Аннотация. Амалдаги қонунчиликда коррупциявий жиноятларга оид бир

қатор тушунчаларга нисбатан норматив-ҳуқуқий таърифларнинг мавжуд
эмаслиги, коррупциявий қилмишларнинг жиноят қонунчилиги билан лозим даражада
қамраб олинмаганлиги каби муаммоларнинг мавжудлиги коррупцияга қарши
курашишдан кўзланган натижага эришиш ва бу борада Ўзбекистоннинг халқаро
рейтинглардаги ўрнини янада яхшилашга тўсиқ бўлмоқда.
Мазкур маърузада айнан коррупциянинг бир кўриниши сифатида – порахўрлик
тушунчасининг миллий қонунчилигимизда изоҳланиши ва порахўрликнинг
криминалистик тавсифлари баѐн қилинган.
Калит сўзлар: коррупция, коррупцияга қарши курашиш, порахўрликнинг
криминалистик жиҳатлари, порахўрлик, суд-ҳуқуқ тизими.
Коррупцияга қарши курашиш давлат органлари томонидан аҳолининг

ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, давлат ва жамият
ҳаѐтининг барча соҳаларида коррупциянинг олдини олишга доир чора-
тадбирларни амалга ошириш, коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни ўз
вақтида аниқлаш, уларга чек қўйиш, коррупцияга имкон берувчи сабаблар ва
шарт-шароитларни бартараф этиш, ҳуқуқбузарликларни содир этганлик
учун жавобгарликнинг муқаррарлиги принципини таъминлаш каби чора-
тадбирлар орқали амалга оширилади.
Бугунги кунга келиб, Ўзбекистон Республикасининг халқаро
рейтинглардаги ўрни муайян даражада яхшиланганлигининг гувоҳи
бўлишимиз мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси ―Transparency
International‖ коррупцияга қарши ташкилотининг Коррупцияни қабул
қилиш индекси (Corruption Perception Index)да 2021 йилда 28 балл билан 180
та давлат ичида 140-ўринни эгаллаган бўлса, 2022 йил натижаларига кўра, 31
балл билан 180 мамлакат ичида 126-ўринга лойиқ кўрилди.
Ҳар бир жиноят бошқаларидан фарқ қилгани ҳолда ўзининг содир этиш
усули, шарт-шароити, вақти, жойи, субъектлари, мотив ва мақсади каби
индивидуал ҳусусиятларига эга. Айнан ушбу ҳусусиятлар жиноятнинг
криминалистик характеристикаси ҳисобланади.
84
Пора олиш жиноятини содир қилиш усулининг ҳусусиятларини кўриб
чиқишдан аввал ―жиноят содир қилиш усули‖ тушунчасини таҳлил қилиб
ўтамиз. Криминалистикада бу тушунчани аниқлашда бир неча ѐндашувлар
мавжуд. 1970 йилда Г.Г.Зуйков жиноят содир қилиш усулини «... бир бирига
боғлиқ жиноятни тайѐрлашга, содир қилишга ва яширишга йўналтирилган,
тегишли қуроллар ва воситалардан фойдаланган ҳолда бажарилган,
шунингдек, вақт, жойи ва бошқа жиноят қилишга ҳамроҳ бўладиган бошқа
ҳолатлар ҳаракатлар тизими17» деб таърифлаган. Бунда олим жиноят содир
қилиш усулларини белгилайдиган 2 гуруҳ факторларни ажратиб берди:
ташқи ва ички. Ташқи факторлар қаторига у жиноий тажовуз предмети ва
жиноят объекти ҳусусиятларини, жиноят содир қилинаѐтган ташқи муҳит
объектив шароитларини, жиноят ва жиноий тажовуз предмети ўртасидаги
объектив алоқанинг мавжуд ѐки мавжуд эмаслигини киритади. Жиноят содир
қилишнинг ички факторларига Г.Г.Зуйков жиноят содир қилиш сабаби ва
мақсади, жиноят субъектининг шахсий сифатлари, унинг билимлари,
кўникмалари, маҳорати, одатлари, характерловчи кўриниши, шунингдек
соматик ҳусусиятларини киритган.
Олимларнинг ҳозирги замондаги ―жиноят содир қилиш усули‖
тушунчаси тўғрисида фикрлашларини 2 гуруҳга бирлаштириш мумкин.
Масалан, бир гуруҳ олимлар, И.Ф.Пантелеев, Н.П.Яблоков жиноят содир
қилиш усулини жиноятнинг криминалистик характеристикаси элементи деб
қарайди18.
Бошқа олимлар, С.В.Землюков, В.Е.Корноухов, жиноят содир қилиш
усулини жиноий фаолиятга хос элементи сифатида кўради ва унинг
мазмунини жиноят содир қилишнинг механизми билан ўзаро алоқаси орқали
очиб беради19. Жиноят содир қилиш усули В.Е.Корноухов томонидан
―жиноятчиларни аниқлаш, жиноят изларини топиш ва аниқлаш мақсадида
ишлатиладиган ҳаракатлар, усуллар ва операцияларнинг ўзгарувчан
ҳаракатлар тизими20» деб белгиланган.
С.В.Землюковнинг айтишича жиноят содир қилиш усули, жиноят содир
қилиш механизмида мақсад ва жиноий натижа ўртасида асосий ўринни
эгаллаб, фақатгина унга хос бўлган изларни қолдиради ва жиноят бўйича
жиноят субъекти белгилари тўғрисида тўлиқ ахборотни бериши мумкин21.
17
Г.Г.Зуйков. Установление способа совершения преступления при помощи криминалистических экспертиз и
исследований/Г.Г. Зуйков.-М., 1970.-е. 15-16.
18
Криминалистика: учебник / под ред. И.Ф.Паптелеева, Н.А.Селиванова. - М.: Юрид. лит., 1988 - с. 460-463;
Криминалистика: учебник / отв. ред. Н.П. Яблоков. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристь, 2005. -с. 20-24.
19
Қаранг.: Яблоков, Н.П. Поел. указ. соч. С. 24.
20
Қаранг.: Корноухов, В.Е. Поел. указ. соч. С. 174.
21
Қаранг.: Курс криминалистики. Общая часть / отв. ред. В.Е. Корноухов. - М,: Юристъ, 2000. - с. 55.
85
Умуман, бу икки позициялар ўртасида ҳеч қандай зиддият йўқ, чунки
бирлари статик жиҳатни мустаҳкамлаб уни таркибий элементи сифатида
криминалистик характеристикага киритса, бошқалари эса усулни жиноят
содир қилиш механизмининг умумлаштирилган тушунчалар қаторига
киритиб, жиноят содир қилишнинг динамик томонини таҳлил қиладилар.
Пора олиш кўпгина ҳолларда давлат ѐки жамоат мулкини талон-торож
қилиш, хизмат ваколатларини суиистеъмол қилиш ва бошқа жиноятлар
билан боғлиқ. Пора олишнинг криминал тавсифи жиноят содир этишнинг
қуйидаги типик ҳолатлари билан боғлиқ: а)пора берувчининг
манфаатларини кўзловчи ноқонуний ҳаракатлар билан боғлиқ порахўрлик;
б) пора берувчининг манфаатларини кўзловчи қонуний ҳаракатлар билан
боғлиқ порахўрлик, масалан: уй-жой ѐки бирор маблағ олишни тезлаштириш
мақсадида; в) воситачиларсиз пора бериш ва олиш; г) воситачилар ѐрдамида
пора бериш ва олиш; д) тамагирлик йўли билан пора олиш; е) тамагирликсиз
пора олиш22.
REFERENCES:
1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси (Қонунчилик

маълумотлари миллий базаси, 01.05.2023 й., 03/23/837/0241-сон)
2. Г.Г.Зуйков. Установление способа совершения преступления при
помощи криминалистических экспертиз и исследований/Г.Г. Зуйков.-М.,
1970.
3. Криминалистика: учебник / под ред. И.Ф.Паптелеева,
Н.А.Селиванова. - М.: Юрид. лит., 1988.
4. Криминалистика: учебник / отв. ред. Н.П. Яблоков. - 3-е изд., перераб.
и доп. - М.: Юристь, 2005.
5. Курс криминалистики. Общая часть / отв. ред. В.Е. Корноухов. - М,:
Юристъ, 2000.
6. Криминалистика‖. Дарслик. Ғ.А.Абдумажидов умумий таҳрири
остида. 2003 йил.
22
Криминалистика”. Дарслик. Ғ.А.Абдумажидов умумий таҳрири остида. 2003 йил.
86
“ZAMONAVIY YOSHLAR DUNYOQARASHI
SHAKLLANININSHINING IJTIMOIY-FALSAFIY XUSUSIYATLARI”
Ergashev Humoyun Samad og‟li
Zamonaviy yoshlarning dunyoqarashining o‗ziga xos xususiyatlarini bilish

bugungi kunda ham nazariy, ham katta amaliy qiziqish uyg‗otmoqda. Hozir bu
avlod vakillari, 2002-2003 yillarda tug‗ilganlar, asosan maktablarda, kollejlarda
yoki universitetlarda tahsil olishmoqda, ammo eng kattalar kattalari allaqachon o‗z
ishlarini boshlaydilar. Bugungi kunda mehnat bozoriga kirib kelayotgan avlod
dunyoqarashining o‗ziga xos xususiyatlarini tushunish bu ish beruvchilar, korxona
va tashkilotlar rahbarlari, marketologlar, o‗qituvchilar, ota-onalar, psixologlar,
siyosatchilar uchun muhimdir. Aynan yoshlarning mehnat motivatsiyasi, muloqot
usullari, iste‘molchilarning xohish-istaklari, siyosiy xulq-atvori va butun turmush
tarzini belgilaydigan qadriyatlarini o‘rganish dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Zamonaviy yoshlar dunyoqarashining o‗ziga xos xususiyatlarini ijtimoiy-
falsafiy va sotsiologik o‗rganishning metodologik asoslarida shunday deyiladi. Bir
tarix xar biri 80-90 yillik sikllarda rivojlanadi. Har bir siklda bosqichlar mavjud
bo‗lib, shaxsning hayoti bilan bog‗liq bo‗lgan quyidagilar:ko‗tarilish, uyg‗onish,
pasayish va inqiroz. Har bir bosqich bir avlod hayotiga to‗g‗ri keladi. Tarixiy
siklning avlodlari va bosqichlari har 20-25 yilda o‗zgaradi. Neyla Xouning fikriga
har bir tarixiy siklning bosqichlari ijtimoiy institutlarning rivojlanish darajasi va
individualizm bilan belgilanadi. Shaxsiyat, shuningdek, bu qarama-qarshi
qutblarning iqtisodiy, ijtimoiy nisbati, jamiyatning siyosiy va ma‘naviy hayotibilan
bog‗liq. Shunday qilib, yuksalish bosqichida jamiyatning ijtimoiy institutlari katta
kuch va barqarorlikka, individualizmga, ya‘ni xabardorlikka yega insonning
manfaatlari, tavakkal qilish qobiliyati va maqsadlariga yerishish uchun faol
harakatlari va dolzarb yehtiyojlarini qondirish hisoblanadi. Har bir tarixiy siklda
uyg‗onish bosqichida shaxsning individualligi oshadi va ijtimoiy institutlar
zaiflashadi va unga qurbon qilinadi. Pasayish bosqichida shaxsning individualizmi
gullab-yashnamoqda, va ijtimoiy institutlar juda zaiflashadi. Nihoyat, tarixiy final
bosqichida sikl-inqirozda, sobiq ijtimoiy institutlar, va buyuk bilan rahbarlarni
individualizmni katta va kichik ijtimoiy guruhlarni o‗z atrofida birlashtiradi,
yangisini yaratadi ijtimoiy institutlar avvalgilaridan farq qiladi. Keyin inqiroz
bosqichi yangi ko‗tarilish bosqichi va tarixiy sikl takrorlanadi. Avlod
tadqiqotchilar tug‗ilgan va yashaydigan odamlarning katta ijtimoiy guruhini
aniqlaydilar
xuddi shu tarixiy davr va shuning uchun umumiy fazilatlarga ega:
87
1. Xuddi shu tarixiy tajribani boshdan kechirish taxminan bir xil yoshdagi
voqealar.
2. Shunga o‗xshash ye‘tiqodlar, hayot yo‗nalishlari va xatti-harakatlari.
3. Tegishli bo‗lishning sub‘ektiv hissi bir avlod. Har bir takrorlanadigan tarixiy
sikl taxminan 4 avlod hayotini qamrab oladi, kimning hayoti ko‗tarilish davrida
tushadi va uyg‗onish yoki turg‗unlik va inqiroz bosqichlarida ko‗tariladi.
Mamlakatimizda jiddiy tadqiqotlar olib borilmoqda. O‗tgan asrning 90-
yillaridan hozirgi kungacha, avlodlar nazariyasiga oid alohida maqolalar vaqti-
vaqti bilan nashr yetilib, unda yoshlar ma‘gaviyati va dunyoqarashlari bo‗yicha
ko‗plab ilmiy ishlar qilinmoqda. Dunyoqarashlarini o‗rganish jarayonida yetnik
kelib chiqishi, jinsi, aniq yoshi, kasbi va boshqalar kabilarni xisobga olish maqsadga
muvofiq. Sotsiologiyaning shaxsiy hujjatlarni tahlil qilish, bir qator suhbatlar va
ishlash kabi sifatli usullari fokus-guruhlarda respondentlar bilan respondentlar
dunyoqarash haqida yozma ravishda savollarga javob berdi. Lavozimdagi yoshlar:
yoshlarning tabiatga va atrof-muhit muammolariga munosabati; o‗qish va (yoki)
ishlashga munosabat; yoshlar yashaydigan jamiyatga munosabat; oila va yaqin
odamlar; o‗zlariga munosabat; IT texnologiyalari va Internetga munosabat;
munosabat
qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishi va qishloq hayoti yoshlarning munosabati
haqida so‗ralganda tabiat, respondentlarning aksariyati (87%) ular bizning
yerimizni bo‗g‗adigan yekologik muammolarga befarq yemasliklarini aytishdi.
Yeng tipik javoblar: "inson tabiatning bir qismi va uning holati tabiatning holatiga
bog‗liq"; " bugun yoshlar tabiatga g‗amxo‗rlik va hurmat bilan, hayot kabi
munosabatda bo‗lishadi. Tabiat yestetik jihatdan chiroyli"; " biz tabiat bilan bir
butunni shakllantiring. Zamonaviy yoshlar tabiatni saqlashdan xavotirda"; "Yosh
avlod o‗tkir yekologik muammolardan xavotirda: havo ifloslanishi, suv havzalari,
o‗rmonlarni kesish, katta miqdordagi axlat." Respondentlarning taxminan uchdan
ikki qismi, holdaintervyu paytida qo‗shimcha savollar yoki fokus guruhlari, yosh
odamlar faol harakatlarga tayyor va qabul qilishadi tabiatni muhofaza qilishga
qaratilgan harakatlar: ba‘zi respondentlar ko‗ngillida qatnashadilaratrof-muhitni
muhofaza qilish harakati va harakatlari, ko‗plab yoshlar axlatlarni, tashlandiq
plastik qadoqlarni saralashadi, aholi punktlarini obodonlashtirish va
ko‗kalamzorlashtirishda qatnashadilar. Tadqiqot ishtirokchilari "ekologik faollar
soni" yekanligini ta‘kidladilar yoshlar soni yil sayin ortib bormoqda." Boshqa
avlodlar tabiatning ifloslanishidan xavotirda va tabiatni muhofaza qilish
choralarini ko‗rishadi. Shunday qilib, buni ta‘kidlash mumkin zamonaviy yoshlar
yanada rivojlangan vakillarga qaraganda yekologik madaniyatga e‘tibori kuchli.
Yoshlarning munosabati haqidagi savolga javoblar odamlar o‗zlari yashaydigan
88
jamiyatga keng fikrlarda joylashgan. Uchinchisi respondentlarning jamiyatga
befarqligini ta‘kidlab, " biz o‗zlari va o‗z ishlari bilan band."Ikkinchi uchinchi
tadqiqot ishtirokchilarining ta‘kidlashicha, " biz jamiyatda yashang va unga
bo‗ysunishga majbur bo‗ling qoidalar, lekin ijtimoiy va siyosiy masalalar bizni
yaqindan qiziqtirmaydi. "Va faqat qolganlari respondentlarning uchdan bir qismi
o‗zlari bo‗lgan jamiyatga hurmat bilan munosabatda bo‗lishlarini xabar qilishdi.
Shunday qilib, xulq-atvor tadqiqotlari natijalarini tahlil qilish biz haqida xulosa
qilishga imkon beradi ijtimoiylashuvning qiyinchiliklariz avlodining ko‗p sonli
vakillari tomonidan, yehtiyoj haqida
kommunikativni maxsus rivojlantirish yosh avlod vakillarining vakolatlari.
Befarqlik ham sezilarli zamonaviy yoshlarning muhim qismining ijtimoiy va
siyosiy muammolari. Bunda ye‘tibor bering, biz bu yetishmovchilik yekanligini
ta‘kidlaymiz ba‘zi yoshlar tomonidan tushunish mamlakatimizda va dunyoda ro‗y
berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar odamlari bu yoshlarni
osonlashtirad
89
РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОСТИ У УЧАЩИХСЯ ТЕХНИКУМОВ В
РАМКАХ ИЗУЧЕНИЯ ПРАВОВЫХ ДИСЦИПЛИН
Ибрагимова Зульфия Мударифовна

Преподаватель юридического техникума города Ташкента.
THE DEVELOPMENT OF CREATIVITY OF COLLEGE STUDENTS

WITHIN STUDING LAW
Ибрагимова Зульфия Мударифовна

Преподаватель юридического техникума города Ташкента.
Аннотация: В данной статье раскрывается значение креативности в рамках

изучения правовых дисциплин. Обобщаются методы и формы развития творческого
потенциала. Подчеркивается необходимость реализации креативно-ценностных
образовательных технологий в системе среднего профессионального образования.
Обоснованы педагогические условия развития креативности учащихся
техникумов. Приведена программа диагностического мониторинга определения
динамики развития креативности учащихся.
Ключевые слова: креативность, креативное мышление, преподавание
правовых дисциплин, творческий потенциал, мониторинг.
В жизни любого государства, общества и каждого человека важное место

занимает такое явление как право. Без этой системы ни одно общество не
смогло бы существовать мирно и упорядоченно, и ни одно государство не
смогло бы эффективно осуществлять свои непосредственные функции.
Развитие правовой культуры, правового сознания и правильного
представления о существующих системах права является неотъемлемой
частью в процессе преподавания правовых дисциплин. Цели учебного
процесса как единства обучения и воспитания могут быть достигнуты только
в том случае, если у учащихся будут сформированы стремление к познанию
и творческое отношение к усвоению изучаемого материала, если педагог
будет выступать носителем креативных идей.
В современных условиях востребованный специалист должен уметь
решать нетрадиционные, специфические, творческие задачи, принимать
нестандартные, креативные решения, а для этого необходимо обладать
развитым абстрактным мышлением. Учащиеся техникума должны уметь
самостоятельно ставить задачи, управлять процессами и просчитывать
вероятные последствия принятых ими решений. В связи с этим развитие у
90
них креативности в рамках правовых дисциплин требует определения
оптимальной стратегии формирования творческих способностей будущих
специалистов, а также разработки эффективной программы мониторинга
динамики развития креативности.
Креативность – это сложная интегральная личностно-деятельностная
характеристика, присущая человеку, включающая в себя мотивационный,
саморазвивающийся, интеллектуальный компоненты, отражающие
совокупность личностных качеств и способностей, психологических
состояний, знаний, умений и навыков, необходимых для осуществления
личностью творческой деятельности и достижения высокого уровня развития,
благодаря актуализации своих творческих сил и возможностей в реальной
практике.
Систематизация и обобщение психолого-педагогической и методической
литературы, собственного педагогического опыта развития креативности
учащихся колледжей в рамках правовых дисциплин, приобретенного в
процессе прохождения производственной практики позволяет выделить
несколько практико-ориентированных методов обучения, реализуемых при
освоении дисциплины «Право». Данные методы лучше других способствуют
воспитанию у учащихся добросовестного отношения к образовательному
процессу, формированию таких качеств как активность, самостоятельность,
инициативность, умение подходить к решению поставленных задач
творчески.
Анализ проблемных ситуаций, в основе которых лежат реальные
обстоятельства, и решение предлагаемой проблемы в процессе активной
поисковой деятельности выступают в качестве основного условия развития
творческих способностей, характеризующихся готовностью к созданию
принципиально новых идей. В результате выполнения учащимися
проблемных заданий у них развиваются наблюдательность, внимание,
зрительная память, формируются навыки умственных операций и действий,
способность к открытию оригинальных способов получения и использования
информации. Такие темы учебной дисциплины «Право», как
«Конституционные права и обязанности человека и гражданина», «Трудовое
право и трудовые правоотношения», «Правовой статус иностранных лиц и
лиц без гражданства», «Уголовное право. Уголовная ответственность» и
прочие, в наибольшей степени содержат обширный практический материал
по штатным проблемным ситуациям, которые возможно применять на
практических и семинарских занятиях.
91
Мы убедились, что деловые игры на правовую тематику также
интенсифицируют учебную деятельность, моделируя различные ситуации, и
дают возможность их анализировать, вырабатывать оптимальные действия.
Игровое сопровождение изучения учебного материала позволяет
поддерживать высокий интерес у учащихся к содержанию дисциплины,
активизирует самостоятельную деятельность, формирует практические
навыки. Деловая игра в рамках правовых дисциплин может быть реализована
по теме «Человек. Государство. Закон», которая позволяет закрепить и
углубить полученные знания. Деловые игры в процессе обучения
воспитывают интерес, расширяют кругозор новыми сведениями из истории
отечественного и зарубежного права, приближают учащихся к уровню
творческого решения задач.
В ходе производственной практики особое внимание уделялось
дискуссиям на тему изучаемых правовых процессов и явлений, рассуждениям
по различным теоретическим вопросам: написание эссе, создание схем и
подготовка мультимедийных презентаций. Создание образовательных
видеофильмов самими учащимися по отдельным темам учебной дисциплины
позволяет не только систематизировать, обобщить и углубить знания, но и
реализовать индивидуальные творческие способности при составлении
сценария, организации съемок, монтажа, оформления, озвучки и др.
Реферирование научных работ, научных статей юристов в не меньшей
степени позволяет учащимся проявить креативность идей и подходов. Задача
оценки и анализа – подтверждение или опровержение, критика тех или иных
предложений автора, их рецензирование с различных позиций права.
Подобные задания предлагаются по более общим темам изучаемой
дисциплины, таким, например, как «Источники конституционного права»,
«Юридическая ответственность», «Правовые отношения и их структура» и
т.д.
Составление обзоров по различным разделам отраслей права также
использовалось в качестве средства развития творческим способностей
учащихся. Темы подбираются таким образом, чтобы при составлении
обзоров можно было выявить и проанализировать важную для понимания
дисциплины «Право» проблемную ситуацию, описать противоречия
действующего законодательства. При выполнении данной работы крайне
важно, чтобы в ней был отражен личный взгляд учащегося, сформулировано
мнение об актуальности и перспективности поднятого вопроса. Формой
отчета по данному виду работы может быть как выступление перед
92
аудиторией с последующими ответами на вопросы, так и написание научной
статьи, выступление на конференции.
В последнее десятилетие широкое распространение в сфере образования
получил мониторинг, рассматриваемый как совокупность комплексных
диагностических методик, направленных на постоянное отслеживание
состояния объекта, значений отдельных его параметров, с целью изучения
динамики происходящих процессов. Мониторинг позволяет констатировать
и оценивать важнейшие качественные характеристики объекта, выявлять
результаты педагогического взаимодействия, прогнозировать развитие,
предотвращать нежелательные последствия. Программа мониторинга
развития креативности учащихся техникумов в процессе изучения правовых
дисциплин должна быть направлена на выявление состояния всех
компонентов креативности: мотивационного, интеллектуального и
самоорганизующего.
Программа мониторинга развития креативности у учащихся включает
использование следующего комплекса методов:
1. Наблюдение. При использовании данного метода необходимо
фиксировать характеристики внешнего поведения учащихся при
выполнении тех или иных творческих заданий. Целесообразно по каждому
выделенному компоненту проводить отдельное наблюдение, фиксируя и
оценивая, например, по пятибалльной шкале каждый критерий и каждого
учащегося учебной группы. Показатели по пятибалльной шкале могут
выглядеть следующим образом: 1 балл - наблюдаемый признак отсутствует; 2
балла - признак проявляется очень слабо; 3 балла - признак неустойчив; 4
балла -– признак проявляется часто, но недостаточно выражен; 5 баллов -
признак четко выражен, устойчив, доминантен.
2. Опросные методы: анкетирование, тестирование. Анкетирование в
наибольшей степени дает возможность выявить ценностные предпочтения
респондентов относительно творческой деятельности. Возможно проведение
анкетирования с помощью применения различных типов шкальных
вопросов, например, по методике Л. Терстоуна и Р. Лайкерта. Тестирование
может использоваться и для определения уровня знаний, умений и навыков
по конкретной теме правовой дисциплины. Результаты тестов дают
возможность определить степень усвоения теоретических знаний,
сформированности практических умений и навыков. Продуктивная
творческая деятельность в любой области невозможна без наличия прочного
фундамента профессионально необходимых знаний, умений и навыков.
93
3. Анализ продуктов деятельности. Так, например, в ходе изучения
учебной дисциплины «Право» некоторые учащиеся готовили
индивидуальные мультимедийные презентации по различным темам,
которые свидетельствовали не только об уровне сформированности
исследовательских компетенций, но и уровне развития креативности. При
учете содержания презентации для определения уровня развития творческих
способностей учитывались критерии, характеризующие интеллектуальный
компонент креативности, такие как:
нестандартность подхода в выполнении задания;
критичность, способность к оценочным суждениям;
способность генерировать принципиально новые идеи,
изобретательность;
способность к самостоятельному переносу ранее приобретенных
знаний и умений, методов научного познания в новую ситуацию;
умение находить оригинальные способы решения творческих и
исследовательских задач.
4. В программу мониторинга также могут входить авторские методики по
диагностике одаренности и креативности. Например, тесты Дж. Гилфорда, Е.
Торренса, применяемые для оценки вербальной и образной креативности,
отдельных креативных способностей (беглость, гибкость, оригинальность
мышления), опросник «Диагностика личностной креативности» Е. Е. Туник,
применяемый для оценки степени любознательности, обладания
воображением, способности идти на риск, методика Н. Ф. Вишняковой по
определению уровня креативности личности и другие.
Как и любой мониторинг, данная программа должна проводиться
систематично, достаточно продолжительно и с периодической
повторяемостью. Полученные данные подлежат фиксированию, анализу и
сопоставлению. Представив достаточно полную картину динамики развития
креативности каждого учащегося техникума в рамках правовых дисциплин,
можно выявить эффективность применяемых инновационных подходов и
методов обучения, причины успехов и неудач, определить пути, средства и
методы, обеспечивающие развитие креативности.
Подводя итоги сказанному можно сделать следующие выводы: во-
первых, задачи развития креативности учащихся могут и должны успешно
решаться в процессе изучения любых правовых дисциплин. Эффективная
реализация задач повышения уровня правовой грамотности и развития
творческого потенциала учащихся техникума зависит от системы
реализуемых форм и методов обучения, индивидуализации образовательного
94
процесса, креативности и профессионализма самого преподавателя, умения
создать творческую доверительную рабочую атмосферу. Во-вторых, для
определения динамики развития креативности в процессе изучения правовых
дисциплин необходимо применять диагностические процедуры, как
минимум, три раза в процессе изучения той или иной правовой дисциплины:
при предварительном, промежуточном и итоговом контроле.
Реализация приведенной диагностической программы мониторинга на
протяжении всего времени получения среднего профессионального
образования позволит определить динамику развития креативности будущих
специалистов в контексте всей профессиональной подготовки.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Гринь Г. В. Творческое развитие студенческой молодежи в процессе

профессионального становления: Москва, 2013.
2. Дорофеева Е. В. Дидактические условия и критерии развития
творческого потенциала студентов на факультативных занятиях по
предметам гуманитарного цикла: Казань, 2006.
3. Ильин И. П. Психология творчества, креативности, одаренности.
Мастера психологии. –СПб: Питер, 2013.
4. Колесникова Н. Н. Развитие творческой активности студентов
колледжа в условиях современного образовательного процесса: Сборник
научных трудов. –Магнитогорск, 2014.
5. Рахимова А. Э. Развитие социокультурной компетенции обучающихся
в условиях Интернет-проектов: Казань, 2007.
95
TIBBIY TASVIRLARNI CHUQUR O'QITILISH USULLARI YORDAMIDA
SEGMENTATSIYALASH
Akbaraliyeva Pokizaxon Vahob qizi

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalar universiteti
magistri
Akbaraliyev Rustam Adxam o'g'li
Annotatsiya: Mazkur maqolada tibbiy tasvirlarni chuqur o'qitilish usullari

yordamida segmentatsiyalash, Teletibbiyot, Vizual tasvirning biotibbiy informatikasi
raqamli axborot orqali organizmda kechayotgan jaraenning dinamik maydonini tavsiflab
berishi, Teletibbiyotning ikkinchi bosqichida Shifokor va shifokorlar jarrohlik amaliyotlarini
masofadan o‟tkazish, shoshilinch tibbiy maslahat olish haqida ma‟lumotlar berilgan.
Kalit So‟zlar: Teletibbiyot, videokamera, telekommunikatsiya, mutaxassis,
diagnostikasi.
Annotation: In this article, segmentation of medical images using deep learning
methods, Telemedicine, biomedical informatics of visual images describes the dynamic field
of the process in the body through digital information, remote surgery of doctors and doctors
in the second stage of Telemedicine, obtaining urgent medical advice. given information.
Key words: Telemedicine, video camera, telecommunication, specialist, diagnostics.
Аннотация: В данной статье сегментация медицинских изображений с
использованием методов глубокого обучения, телемедицины, биомедицинской
информатики визуальных изображений описывает динамическое поле процесса в
организме посредством цифровой информации, удаленной хирургии врачей и врачей
на втором этапе телемедицины, получения срочная медицинская
консультация.данная информация.
Ключевые Слова: Телемедицина, видеокамера, телекоммуникация,
специалист, диагностика.
KIRISH
Axborot texnologiyalari tibbiyot va sogʻliqni saqlashning barcha sohalarida
mavjud. Bugungi kunda axborot texnologiyalari faol kirib kelgan sohalardan biri—
tibbiyot. Zamonaviy tibbiyotchilar kompyuter vositasida epidemik kasalliklarning
tarqalish tezligini koʻrsatuvchi xarita yaratmoqdalar. Jumladan tishlarni davolash
va protezlash kompyuterlar tomonidan bajarilmoqda.Tish va prodontni raqamli
rentgenografiya qilish amaliyoti shifokorga va bemorga osonlik tugʻdiradi,tish
holatidan toʻliq habardor boʻlib,toʻgʻri davolashga yetaklaydi. Dental
videokameralar muolaja qay darajada taʼsir qilayotganini kuzatib borish imkonini
beradi. Tibbiyotda muolajalar, ya‘ni koʻpgina murakkab operatsiyalar robotlar
96
tomonidan bajarilishi, ilovalar orqali muolajalar qilinishi, salomatlik holatini
tekshirish shifokorlarga ehtiyoj yoʻqligini anglatmaydi, negaki jarayonni kuztib
borish, tashxisni tasdiqlash baribir shifokorning zimmasida qolaveradi. Bu oʻz
navbatida shuni koʻrsatadiki oʻz sohasida yutuqqa erishmoqchi boʻlgan har bir
tibbiyotchidan axborot texnologiyasi sohasini oʻrganish ehtiyojini keltirib
chiqaradi.
ADABIYOTLAR VA METADOLOGIYA
Teletibbiyot tizimi (telemeditsina) XX asrning boshlarida aniqlangan bo‘lib,
shu vaqtdan buyon shifokor va bemorlar o‘rtasidagi hamda shifokor va shifokorlar
o‘rtasidagi uzoq masofani qisqartirish, vaqtdan unumli tezkorlik bilan foydalanish
va boshqa kerakli tajribalarni almashish maqsadida yuzaga kelgan. Ya‘ni inson
sog‘lig‘i bilan bog‘liq bo‘lgan barcha kasalliklarning tibbiy ma‘lumotlarini bemor
va shifokorlar bilan almashish hisoblanadi. Hozirgi kunda biz o‘z fikrimizda
telemeditsina deb faqat zamonaviy texnologiyalarni nazarda tutadigan bo‘lsak,
noto‘g‘ri xulosaga kelgan bo‘lamiz. Teletibbiyotning texnologiyalari ko‘p yillardan
buyon insoniyat sog‘ligi uchun xizmat qilib keladi. Teletibbiyot asr davomida
tibbiyot tizimida keng qo‘llanilib bizga qadar yetib kelganligini bilishimiz mumkin.
Zamonaviy tarzda yozadigan bo‘lsak, sog‘liqni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan kichik
sms xabarnoma shakli ham teletibbiyotni qo‘lay olishi mumkin.
Tibbiyot tizimi o‘z navbatida turli yo‘nalishlarga ya‘ni inson salomatligini
davolash va tashxislashda turli kasalliklar bosqichiga bo‘linib ketadi. SHuningdek,
teletibbiyot tizimi keng qo‘llaniladigan tibbiyot sohalari ham mavjud. Teletibbiyot
tushunchasi 1905-yilda birinchi elektrokardiogramma bir masofadan, ikkinchi
masofaga uzatilishi bilan belgilangan. 1922-yilda Shvetsariyaning Gotenburg
Universiteti tibbiyot xodimlari tomonidan uzoqdagi dengizchilar uchun radio
orqali tibbiy maslahati berilganligi aniqlangan. 1960-yilga kelib teletibbiyotda yana
bir yangilik Kanada davlatida tibbiyot xodimlari inson o‘pkasi flyurogrammasi
tasvirini masofadan uzatilganligi aniqlangan. 1950-1960 yillarga kelib Rossiya va
AQSHda kosmonavtlarni masofadan telemetrik diagnostika qilish yo‘lga
qo‘yilganligini aniqlangan bo‘lsa. XXI asr zamonaviy telekommunikatsiya asriga
kelib, teletibbiyot turli tibbiyot markazlari ishining ajralmas jarayoniga aylangan,
ya‘ni be‘morlar uchun uyda va ofislarda maslahat berish uchun xizmat qilib
kelmoqda. Teletibbiyotda masofadan tibbiy yordam hamda tibbiy konsultattsiyalar
berish uchun zamonaviy telkommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga
asoslangan tibbiyot sohasi hisoblanadi. Teletibbiyot mustaqil fanlarga tegishli
emas, balki jarrohlik va terapevt mutaxassislari uchun yordamchi hisoblanadi va
xizmat qiladi. Teletibbiyot tizimiini amalga oshirishda quyidagi o‘ziga xos
struktura va yo‘nalishlardan foydalaniladi. ―Bemor va SHifokorlar‖ hamda
97
―Shifokor va shifokorlar‖. Bemor va shifokor yo‘nalishida – teletibbiyot orqali
bemorga tibbiy konsultatsiya berib boradi. Masofadan bemorni tibbiy
biomonitoringdan o‘tkazishi mumkin. Teletibbiyotning ikkinchi bosqichida
Shifokor va shifokorlar jarrohlik amaliyotlarini masofadan o‘tkazish, shoshilinch
tibbiy maslahat olish yoki ko‘rsatish hamda tibbiyot xodimlarini masofadan
interaktiv elektron shaklda ta‘lim olishi, malaka oshirishi nazarda tutilgan.
Teletibbiyotda masofaviy tibbiy maslahat olish va bemorlarning diagnostikasi eng
keng tarqalgan va ommabop hisoblanadi. Maxsuslashtirilgan vidokonferentsiya
tizimlari yordamida shifokor -konsultatsiyasi, uning shifokor yordamchisi va
bemorning o‘zi o‘rtasida to‘liq formatda audiovizual aloqa o‘rnatiladi, bunda ular
bir-birlarini ko‘rish va eshitishlari, grafik matnli va matnli ma‘lumotlarni
almashishlari mumkin.
NATIJA VA MUHOKAMA
Vizual tasvirning biotibbiy informatikasi raqamli axborot orqali organizmda
kechayotgan jaraenning dinamik maydonini tavsiflab beradi. Ekranda oladigan
tasvirimiz bevosita modal axborotning raqamli axborotga generatsiyalanishi
maxsulidir. uning natijasida ekranda kerakli tasvirlarga ega bo‗lgan holda
jarayonni baholash imkoniyatiga ega bo‗lamiz. Modal axborotning raqamli
axborotga o‗tkazilishi natijasida olinadigan natija( rasm 6.1).
Bunda jarayon qadamlari:
1. modal axborotni mashinaga taqdim etish.
1. olingan tasvirni boshqarish va saqlash.
1. tasvirni yoritish.
1. tasvirni taqdim etish.
Mashinaga notizimiy ma'lumot taqdim etilganda, u bu axborotni o‗qib,
o‗zlashtiradi, qayta ishlaydi, saqlaydi va foydalanuvchi bo‗lmish shifokorga
natijani taqdim etadi. Bu borada tasviriy diagnostika, biotibbiy informatika oddiy
insonga tushunarli tilda natijani talqin eta biladi. Tibbiy tasvirlash 2 xil tizimga
bo‗linadi:
1- anatomik;
2- 1- funksional.
Agar birinchisi haqiqiy tizimiy anatomik o‗zgarishlarni qayd etsa, ikkinchisi,
bevosita ichki organlardagi patologik kechayotgan jarayonlarni qayd etadi.
Funksional tasvirda asosiy bo‗lib hisoblangan omillar anatomik tasvirni
olishda muhim hisoblansada, asosiy bo‗lmaydi. Masalan, ishemiya yoki
yallig‗langan qatlam tuzilishi muhim bo‗lsada, organ yoki tana tuzilishining asosiy
o‗lcham va shakllarining aniqligi asosiy hisoblanadi.
98
Bu borada funksional tamograflar UTT,angiografiya keng qo‗llaniladi.UTT
bevosita normal va patologik qon aylanishini qayd etsa, molekulyar viziograflar
aniq genlarning ekspressiya holatini tasvirlaydi. Bugunda keng qo‗llaniladigan
kompyuter grafik dasturlari yordamidagi tasvirlovchi asboblar:
PET- pozitron-emission
tamograf MRT- magnito rezonans
tamograf TRS- magnito-rezonans
spektroskopi KT – kompyuter tamografiya
Rentgenografiya bugun ishlatiladigan asosiy harakatsiz shakli tasvirni (Fig.
6,3) yozib olish, shuningdek real vaqtda bemorning (Floroskopi) yoki kino (tasvir)
tushunish uchun qanday radiologiik o‗rganish hisoblanadi. Har ikki tasvir va
floroskopi ekranlar dastlab rentgen saqlash uchun ishlatiladigan, lekin floroskopi
tasvirlar klinik foydalanish uchun juda zaif edi. K 1940 - ies Biroq, televizion va
tasvir asoslangan texnologiyalar bo‗lar - aniq real vaqt flüoresanla uchun
mo‗ljallangan optik tasvirlar. Bugungi kunda imtihonlari ko‗p turdagi standart
tartibi tanlangan oliy qaror tasvir tasvirlar yaratish bilan real vaqt X-ray televizion
monitor tasvirlarni birlashtirish. 1970 oldin va X-ray tasvir X-ray faqat sharoitlar
mavjud edi. So‗nggi yillarda deyarli barcha radiologiya idoralar raqamli tasvirlarni
sotib olish Raqamli Radiografiyadan foydalanish tasvir (analog rasmda) ustida
rentgenologik tasvir sotib (Korner boshq. 2007) banddir
X-ray raqamli tasvirni qo‗lga olish uchun bo‗lgan kompyuter tomonidan
skaner bir X-ray array asbobi (maxsus ishlangan lenta bo‗yicha loyiha usuli, Xray
bemorning tanasi orqali X-nurlar manbadan rejalashtirilgan ionlashtiruvchi
radiatsiya (yoki boshqa ob'ekt) biri shaklidir ) yoki kino (non-raqamli tasvir uchun).
X-ray nur tabaqalashtirilgan to‗qimalarining atom soni va qalinligi asosida tana
to‗qimalarning turli tomonidan so‗riladi buyon, X-nurlar rentgenologik, tasvirni
yorqinligi va zulmat o‗zgaruvchan darajalilardan ishlab chiqarilgan. yorqinligi va
tasvir zulmat differensial miqdori sifatida ifoda qilinadi "kontrast tasvir" suratida
tuzilmalari o‗rtasida differensial kontrast anatomik tuzilmalar tan olinishi uchun
asos hisoblanadi. tasvir chunki bir, rentgen tuzilmalar rentgen nuri bilan kesishgan
barcha süperpozisyonu loyiha Radyografi ko‗rsatadi.
XULOSA
Kompyuter Radiografiya (CR) tasvirlash bevosita tartibi raqamli rentgen tasvir
hosil qilish usuli hisoblanadi. Almashtirib saqlangan fosforit standart tasvir qayta
ishlangan fosforit lavha o‗rniga o‗tadi. Raqamli shaklda tasvirni skanerlanib
qolgan plastinkani o‗qish tizimi, qayta ishlangan, lavha va qayta foydalanish
kasseta paketlari o‗chiriladi. CR tizimlari muhim afzalligi kassetalar standart hajmi
99
bor, shuning uchun ularda kassetaga tasvir asosida olingan uskunalar turlicha
(Horii 1996) foydalanilishi mumkin, deb hisoblanadi.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:
1. Абдуқодиров А.А., Пардаев А.Х.Масофали o‘қитиш назарияси ва

амалиѐти. –Т. Фан, 2009.
2. Агапонов С. В. и др.Средства дистанционного обучения. Методика,
технология, инструментарий. / Авторы: Агапонов С. В., Джалиашвили
3. О., Кречман Д. Л., Никифоров И. С, Ченосова Е. С, Юрков А. В. / Под
ред. З.О. Джалиашвили. — СПб.: БХВ-Петербург, 2003. — 336 с: ил.
4. Андерсен, Бент Б. Мультимедиа в образовании / Бент Б. Андерсен,
Катя ван ден Бринк – М.: Дрофа, 2007. – 224 с.
5. Бегимқулов У.Ш. Замонавий ахборот технологиялари муҳитида
педагогик таълимни ташкил этиш. // ―Педагогик таълим‖ жур, № 1, 2004. –
25-25 бетлар.
6. Бегимқулов У.Ш. Малака ошириш тизимида замонавий ахборот
технологияларидан фойдаланиш. //‖ Халк таълими‖ жур. № 6, 2004. - 132-137
бетлар.
100
PHYTOCENOTIC DESCRIPTION OF THE SPECIES OF THE ORDER
SCUTELLARIA
Akbarova Muxayyo Xusanovna

Senior Lecturer, Department of Botany and biotechnology, FarDU
Annotation: This article covers research work carried out in the plant communities
in which the species of the Scutellaria order, distributed in the flora of the Fergana Valley,
information about the ecology and Floristic composition of the plant community.
Keywords:Scutellaria, phytocenology, natural ecosystem, Floristic composition,
populations, senopopulations.
The Fergana Valley is one of the most densely populated areas not only in the
Republic, but also in the Central Asian region, where the influence of
anthropogenic factors strongly affects the environment. Due to the fact that this
natural-geographical area has its own flora and vegetation cover, one of the urgent
tasks is the preservation of natural ecosystems, the identification of the Floristic
composition in it and the restoration of mutually acceptable relations between man
and nature.
The Fergana Valley is one of the regions that is distinguished by the
relevance of the problem of preserving its natural landscapes. Despite the fact that
the vegetation cover has been studied for many years, the modern list of flora of the
Valley has not been fully formed. Information on the current status assessment of
species distribution and senopopulations requires new research. Ensuring the
stability of ecoticism is based on scientific data on the determination of flora
composition, the distribution of species, the modern state of rare and endangered
populations.
The Fergana Valley area has so far served as the object of more than 10
dissertation topics, and this situation continues. Studies on the vegetation cover of
the Valley: O.N. Bondarenko is located on the territory of Namangan region, M.M.
Arifkhanova belongs to the entire Fergana Valley, R.S. Wernick and T.T. The
rakhimovas cover the vegetation cover of the chortok, Yangikurgon, Chust and Pop
districts of Namangan region in the adir regions, K.Sh. While Tojibayev is
dedicated to the vegetation cover and grasslands of the Chodaksoy Basin, the
species belonging to a certain group in the flora of the area are Systematics,
geography and research on its importance in the farm: O‗.P. Pratov is found in the
Fergana Valley on the distributed family of succulents (Chenopodiaceae), T.
Khudayberdiyev was born in the Fergana Valley in the region of the plant cover of
the family of Mint (Lamiaceae), T.X. Dedicated research has been conducted on the
101
species composition of the ruderal vegetation of the Makhkamov Fergana Valley
and its role in the vegetation cover. Floristic studies conducted in the local flora of
the Fergana Valley: P.X. In the flora of the Shohimardon reservoir on the Oloy ridge
of kholkoziev, G‗. Gaffarov flora of the Khoja-Baqirgan River Basin of the Turkestan
range, N. Daminova is focused on the study of trees and shrubs distributed in the
Fergana Valley. At the same time in the last years, research work began to
determine the species composition of rare and endem species-rich species, assess
the scale of external influences on them, and determine the distribution areas. With
this in mind, a targeted study focused on the species composition, geography and
phytocenolia of the order Scutellaria, which is distributed in the Fergana Valley,
where species diversity is high and medicinal properties are being determined. So
far, targeted research has not been carried out on the types of categories that have
an independent character, and this indicates that the topic is relevant.
Between 2017 and 2023, research work has been increased to Amla in plant
communities where Scutellaria species are distributed in various areas of the
Fergana Valley. In the research carried out, the areas where the species were
distributed were designated, and at the same time, herbarium specimens were
collected from 33 families, 170 species of 36 species from the communities where
the species were found, and herbarium specimens were collected and handed over
to the National Herbarium foundation of Uzbekistan.
The communities in which Scutellaria species participated mainly focused on
the soil of the area where the species was distributed, the degree of land cover of
the community, the dominant species from the plant community (the name of the
community), ecology and Floristic composition.
Artemisia species A in the adir regions of the Fergana Valley. sogdiana
Bunge, a. ferganensis Krasch. ex Poljakov, a. porrecta Krasch. ex Poljakov) with S.
comosa growing together to form a community has been found in research. M.By
Arifkhanova (1967) s in the plant communities of the adir region of the Fergana
Valley (Chotqol and Kurama). the Association of Wormwood-ephemeral-iriszor
around the villages of comosa Chorkesar and Gowa is listed in tarikbi. In our
research, too, S. comosa is defined. But, in our research, M.M. The teams cited by
Arifkhanova (1967) also included S. comosa was found to occur. The species is not
listed in the data provided by Olima. This situation was more observed in
communities on the ridge of the fire.
When viewed in general, S. in the comosa adir region, there have been cases
of dominance in some areas within the composition of some Wormwood formation.
Queuing species S. adenostegia Briq. This species is found in these plant
communities in S. comosa is next. The species is very similar in appearance to each
102
other, in some cases the subjective opinion of the researcher dominates and names
both one species, since the flowers of the species are yellow and the gabitus is
similar. The species differ from each other in general pubescence, The Shape of the
leaves, the structure of the inflorescences, as well as The Shape of the flowering
petals.
In our research, S. adenostegia has been identified in scattered plant
communities and phytocenology has been studied. The species in question has
been found to be distributed in 5 Hudu vegetation communities.
S. the role of the adenostegia species in scattered communities on the ridge of
the grass is not at the level of daminance, but is widespread, while it is also
common in single solitary cases. There have also been instances of dominance in
communities found in the Qurama range, including the chodaksoy Basin. The
species in question has been found in studies to be common on small rocky,
gravelly and fine-grained slopes at elevations of approximately 1,000-1,500 merts
above sea level. It turned out that this height corresponds to the lower and Middle
Mountain region, and the optimum location of the species corresponds to these
regions.
Next round S. cordifrons Juz. in the course of the research carried out of 2
sites were found to have a sparse population.
It turned out that the plant community of this species is relatively less
common. The growth environment of the species corresponds to slopes with small
stones, gravel and fine soil. The study area was identified in only 2 locations, and
the species composition of the species found with the species was formed.
M.Arifkhanova as well as other researchers have not cited data on the distribution
of the species in the valley as well as its occurrence in plant communities.
Of the species identified in the studies, the next is S. immaculata Nevski ex
Juz. a distinctive feature of the species is the fact that it has found space in rock
crevices. In the studies carried out, it was determined in the Shakhimardon River
Basin of the Olai range. The species is mainly adapted to growing in rock crevices,
with the species being Fumariola turkestanica Korsh., Parietaria serbica Pancic,
Capparis spinosa L., Leontopodium ochroleucum Breauverd, Nepeta subhastata
Regel, Pyrethrum pyrethroides (car. & Dirt.) B. Fedtsch. ex Krasch. Campanula sp.,
Viola sp. similar species are found. M.In arifkhanova (1967), no data on this species
is cited.
In the research carried out, it was not possible to determine the community of
all the species that were the object of research, there are different reasons for this.
Basically, the role of species with a relatively wider distribution in almost all
communities in plant communities was defined and the species composition of the
103
communities in which they participated was clarified. M. The participation of
species in plant communities in the maulmots cited by arifkhanova (1967) is at a
very low level. Therefore, much more difficulty was encountered in the field
studies carried out. Category S. adenostegia Briq., S. comosa Juz., S. immaculata
Nevski ex Juz. the species is more widely distributed compared to other
conspecifics.
With a focus on the phytocenology of the species, it can be seen that the
species has found space in the adir and mountain regions. Of These, S. adenostegia
Briq. and S. comosa Juz. it is revealed that it will form a community along with the
Wormwood in the adir region. The number of year - to-year individs is decreasing
as the types of scattered fields in the Valley diverge into fractions.
Distribution of Scutellaria comosa in the Kosonsoy forestry area
LIST OF LITERATURE USED:
1. Акбарова, М. Х., & Асадова, M. E. (2021). Scutellaria L. туркуми

турларининг дориворлик хусусиятлари. Журнал естественных наук, 2(1).
2. Акбарова, М. Х., Асадова, М. Қ., & Жўраев, З. Н. Ў. (2021). Scutellaria
comosa juz.(lamiaceae) нинг Фарғона водийсидаги табиий
захиралари. Academic research in educational sciences, 2(3), 461-471.
3. Khusanovna, A. M. (2022). Distribution of Species of the Genus
Scutellaria L.(Lamiaceae) in the Flora of the Fergana Valley. JournalNX, 73-78.
4. Orzimat T. Turginov, Mukhayyo H. Akbarova Distribution of the
Species Genus Scutellaria L. (Lamiaceae) Flora of the Ferghana Valley //
American Journal of Plant Sciences, 2020. Vol.11.–P.36-42
https://doi.org/10.42362020.
5. Акбарова, М. Х., Набижонова, Г. Ф., & Жураев, З. Н. (2020).
Распространение Scutellaria comosa Juz.(Lamiaceae) в ботанических и
географических районах Узбекистана. ББК, 1, 15.
104
6. Акбарова М.Х., Обидов М.В. Доривор Scutellaria comosa Juz.
(Lamiaceae)нинг Фарғона водийсидаги ценопопуляция ҳолати // Наманган
давлат университети илмий ахборотномаси. – Наманган, 2020. – №8. – Б. 78-
87.
7. Акбарова М.Х., Тургинов О.Т. Scutellaria L. turkumi turlarining
fitokimyoviy xossalari. // International scientific journal «Global science and
innovations 2020: Central Asia». – Nur-sultan, 2020. – № 3(2). – С. 14-18.
105
BOLALAR STOMATOLOGIYASI
Ravshanova Nazira Akramovna
Annotatsiya. Ushbu maqolada bolalar uchun eng kerakli tibbiy sohalardan biri
bolalar stomatologiyasi haqida so‟z boradi.
Kalit so‟zlar. Stomatologiya, stoma, jag‟ suyak, organ, nutq apparati, chaynash,
yumshoq to‟qima.
Stomatologiya tibbiyot fanining bir qismi bo‗lib, «stoma» — bo'shliq, og‗iz,

«logos» — o‗rganish demakdir. Bugungi stomatologiya fani og‗iz bo‗shlig‗i, tishlar,
yuz-jag‗ suyaklari va sistemasi, unga yaqin tuigan barcha organlami o‗rganadi,
ularda yuz beruvchi kasalliklarning oldini oladi, davolaydi ham da reabilitatsiya
qiladi. Bolalaming sogiom bo‗lib o‗sishida chaynov apparati, nutq apparati, uning
atrofidagi yumshoq to ‗qimalar, jag‗ suyaklari va jag‗larni harakatga keltiruvchi
muskullar muhim rol o ‗ynaydi. Bu organlar majmuasi bola tanasining kichik bir
qismi bo‗lib, organizm hayotida bir qancha muhim vazifalami bajaradi: ovqatni
tishlab uzib oladi va uni maydalab chaynaydi.
Bugungi kunga kelib ko‗pchilik mutaxassislar orasida bosh suyagi yuz-jag‗
qismidagi o ‗sib rivojlanish qonuniyatlarini sinchkovlik bilan o'rganishga bo‗lgan
qiziqish tobora ortib bormoqda. Buning natijasida orttirilgan bilim esa mazkur soha
anomaliyalari va deformatsiyalarini bashoratlash, ularni barvaqt oldini olish yoki
davolashda muhim omil bo‗lib xizmat qiladi. Olimlarning ilmiy kuzatishlari shuni
ko‗rsatmoqdaki, ikki yoshli bolaning yuz qismi 75 % gacha, to ‗qqiz yoshida esa 85
% gacha o ‗sib rivojlanishi mumkin ekan. Bunday jadal jarayon mazkur soha
organlarining m e‘yoriy o ‗sib rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni o ‗z
vaqtida yaratib berishimizni taqazo etadi. Shuning uchun ham tish va jag‗larning o
‗sib rivojlanishi haqidagi birlamchi bilimga nafaqat stomatologlar, qolaversa,
pediatrlar, hattoki, ota-onalar ham ega bo‗lmoqliklari zarur.
Tishlar taraqqiyoti — bu murakkab jarayon hisoblanib, homila rivojlanish
davrining eng awalgi pallasidan boshlanadi va inson umrning 18—20 yoshiga
qadar, ayrim hollarda, hattoki 25 yoshlik davrigacha davom etishi mumkin.
Mazkur murakkab jarayonni shartli ravishda bir necha davrlarga bo‗lib
o‗rganishimiz mumkin.
I davr — bolaning tug‗ilgan vaqtidan boshlab 6—7 oylik davriga qadar. Bu
davrda sut tishlar hali yorib chiqmagan bo'lib, ular jag‗ suyaklari qarida murtak
shaklida joylashgan bo‗ladi. Mazkur murtaklar embrion shakllanishining 4 0 -4 5 -
kunidayoq hosil bo‗la boshlaydi.
106
II davr — 6—7 oylik davridan 6—7 yoshga to'lguniga qadar davom etadi. Bu
davrda 20 ta sut tishlari m a‘lum tartib bilan yorib chiqadi. Ushbu davrni shartli
ravishda 3 ta pallaga bo‗lib o‗rganish mumkin: birinchi palla — sut tishlarining
yorib chiqishi bilan kechadi (6—7 oylik vaqtidan 2,5—3 yoshlik davrigacha). 2—3
yoshlik davriga kelib barcha 20 ta sut tishlari chiqib bo‗ladi va shunga yarasha tish
yoylarining shakli ham to‗liq anatomik (yarim doira) shaklga ega bo‗ladi; ikkinchi
pallasi bolaning 3—4 yoshlik davriga to ‗g‗ri kelib, bu davrda hech qanday tashlar
yorib chiqmaydi; tish yoylarining shakli ham deyarli o‗zgarishsiz qoladi. Uchinchi
pallasida esa, yuqorigi va pastki frontal (oldingi) tishlararo yoriqchalar hosil bo‗la
boshlaydi, oxirgi jag‗ tishlarni (ikkinchi sut molyarlari) distal (orqa) tarafidagi milk
maydonchasining yuzasi uzaya boradi. Bunday o ‗zgarishlar doimiy frontal
(oldingi — kurak) tishlarining va birinchi molyarlarning tez orada yorib
chiqishining belgisi hisoblanadi.
III davr — bolaning 6 yoshlik davrida boshlib 12—13 yoshlik davrigacha
bo‗lgan vaqtni o ‗z ichiga oladi. Bu davr ham shartli ravishda 2 bosqichga bo‗lib
o‗rganiladi: birinchi bosqichda doimiy kurak (frontal) va birinchi molyarlar yorib
chiqadi; ikkinchi bosqichda esa, awal birinchi, keyin ikkinchi premolyarlar, so‗ngra
qoziq tishlar yorib chiqadi.
IV davr — bu vaqtga (12—13 yoshlik davri) kelib uchinchi molyarlardan
tashqari barcha doimiy tishlar yorib chiqqan bo‗ladi va ulaming soni 28 taga etadi.
17—25 yoshlik davriga kelib uchinchi doimiy molyarlar (aql tishlari) yorib chiqishi
mumkin.
Bolalar stomatologiyasi bola rivojlanishining turli davrlarida oʻziga xos
xususiyatlarni hisobga olgan holda terapevtik, jarrohlik, ortopedik-stomatologik
yordam koʻrsatadi. Shu bilan birga, stomatologik kasalliklarning kompleks
profilaktikasi chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.Stomatologik kasalliklarni
davolashda turli dori-darmonlar, lazer va infraqizil nur, ultratovush, fizioterapiya
usullari va h. k. dan foydalaniladi.
Ayni paytda bolalar stomatologiyasi jadal rivojlanib, keng ko‗lamli xizmatlar
va eng zamonaviy jihozlarni taklif etmoqda. Bolalar ko'pchilik yoshiga qadar
pediatrik stomatologga tashrif buyurishadi. Tishlar bilan bog'liq asosiy kasallik
karies bo'lgan va shunday bo'lib qoladi. Ammo tish shifokoriga o'z vaqtida va
muntazam tashrif buyurish bolalarda kariesning oldini olish usuli bo'lishi mumkin.
Endi karies 2-3 yoshdan boshlab bolada bo'lishi mumkin, chunki tufayli noto'g'ri
ovqatlanish, bolada shakar o'z ichiga olgan mahsulotlardan foydalanish bu
kasallikni rivojlantiradi. 2 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun kariesni tishning
zararlangan joylarini kumushlash orqali matkapsiz davolash mumkin. 3 yoshdan
keyin bola allaqachon behushlikdan foydalanishi mumkin, matkapdan
107
foydalaning. Kariyesning oldini olish usullaridan biri bu oluklarni to'ldirishdir.
tishlarni chaynash mikroblarning tarqalishini oldini olish uchun maxsus yechim.
Tishlar silliq sirt uchun maxsus jel yoki lak bilan ham qoplanishi mumkin.
Tish shifokori uchun bolaga yondashuvni topish juda qiyin, chunki bu maxsus
ko'nikmalarni talab qiladi. Xususiy klinikalarda shifokorlar protseduradan oldin
bola bilan ko'proq muloqot qilishlari mumkin, shunda bola kamroq qo'rqadi.
Klinikalar beparvolik bosqichiga qarab, uni davolash uchun turli xizmatlarni taklif
qiladi. Bolalarda tishlarni to'ldirish uchun materiallar kattalarnikidan sezilarli
darajada farq qiladi. Bolalar stomatologiya klinikalarining yana bir yo'nalishi -
tuzatish malokluziya bolalarda. Voyaga etganda, bu qiyinroq bo'ladi.
Asosan, bolalar stomatologiya poliklinikalari kariyesni davolash, tishni olish,
braket o‗rnatish kabi xizmatlarni ko‗rsatadi. Haqida jarrohlik aralashuvi,
operatsiyalar til va lablarning frenulumini kesish uchun ham amalga oshiriladi.
Nutq terapevti 5-6 yoshli bolaning frenulumini kesish uchun nutq terapevtini
yuborishi mumkin. Qisqa frenulum tufayli bola nutq va individual tovushlarni
to'g'ri shakllantirmasligi mumkin. Agar bolada yuqori labda frenulum bo'lsa.
Ko'pincha yuqori tishlarning yopilishiga to'sqinlik qiladi. Natijada, diastema kabi
kasallik paydo bo'lishi mumkin. Bu tishlar orasidagi bo'shliq bo'lib, keyinchalik
uni, masalan, qoplamalar yordamida tuzatish mumkin. Ideal holda, tug'ilishdan
boshlab qisqa frenulum ko'rinadi, chaqaloqlik davridagi bola tish jarrohiga
yuboriladi. Mutaxassis darhol frenulumni kesish tartibini amalga oshirishi
mumkin.
Bemorning pediatrik jarrohga tashrif buyurishining sabablari quyidagilar
bo'lishi mumkin: tish chiqarish, xo'ppozlar, jarohatlar va tishlarning kistalari,
shuningdek, limfadenit.
Pediatrik stomatologning vazifasi tish davolash jarayonini kamroq og'riqli va
qulay qilishdir. Bolani pediatrik stomatologiyada qulay his qilish uchun ota-
onalardan biriga ofisda bolaning yonida bo'lish taklif etiladi. Kasallikning oldini
olish uchun og'iz bo'shlig'i ularning o'z vaqtida oldini olish uchun har 6 oyda bir
marta tish shifokoriga tashrif buyurish kerak.
108
1. M.T. Aлeксандров. «Стоматология» – Mосква: «ГЕОТАР-МЕДИА», 2008

г.
2. X.P. Komilov. «Terapevtik stomatologiya. Og‗iz bo‗shlig‗i shilliq pardasi
kasalliklari» – Toshkent: «Yangi asr avlodi», 2005-y.
3. S.H. Yusupov. «Tish jarrohligi stomatologiyasi va yuz-jag‗
travmatologiyasi» – Toshkent: «ILM ZIYO», 2005-y.
4. П.A. Лeус. «Заболeвания зубов и полости рта» – Mинск: «Вишэйная
школа», 1998 г.
5. E.Б. Баровский. «Тeрапeвтичeская стоматология» – Moсква:
«Meдицина», 2002 г.
109
STUDY OF THE PROBLEM OF CHILD EDUCATION IN THE FAMILY IN
PSYCHOLOGICAL LITERATURE
Uralboyeva Dilnura Khurshid qizi

Murodova Muhayyo Lazizjon qizi
Student of Termez Institute of engineering and technology
Abstract : Independent Uzbekistan development today's young , new generation each

well - rounded person as , to the formation a lot in terms of depends . Because independent
thoughtful , perfect , language pure people by fair citizenship society will be built and is
strengthened . In our country family issues separately attention is being directed . For
example , his social functions done raising children _ education , housing , material
conditions more and more improve in the field consistency with the work take is going
Key words : family , society , children education , adult not enough education
receivers .
"Attention from childhood to the realization of our children's abilities giving

and mobilizing all our opportunities for their maturation, many more Berunians,
Ibn Sina, Ulughbek grow out of our land. I believe that " Sh.M.Mirziyoev.
Including Uzbekistan As stated in Article 64 of the Constitution of the Republic ― "
parents have their own it is obliged to feed and raise their children until they reach
adulthood‖, as well as Article 51 of the law on education of the Republic of
Uzbekistan (adult non-educated persons are the parents 'and other legal
representatives' rights and obligations): "underage education parents and other
legal representatives of the recipients read, educate the child, it is responsible for
its physical, spiritual and intellectual development. After all, the boy upbringing is
a complex process. And the main focus of upbringing is the family. Upbringing
not only remains the personal work of the parents, but also their social duty is
also. It is known that the dignity of a person is determined by his role in society by
definition, it will largely depend on his upbringing. Naturally, the child's first the
responsibility for their upbringing is the parent. Raising children in a family
environment during them good and bad behavior about life, people's society it is
necessary to give preliminary visions of his duties in front of him. Children's of
incomparable importance is the assimilation of tradition and existing positive
habits in the family.
The content of Ibn Sina's thoughts on family education and practical the
significance can be learned from his statement: "child behavior special attention
should be paid to keeping the child in moderation, to which the child is strict it is
achieved by keeping it from anger, fear, sadness and insomnia. The child to
110
immediately find what he wants and what is useful, as well as what he does not
love it is necessary to always remain ready to move away from the eyes. There are
two types of this work there are benefits. On the one hand, it has a positive effect
on the psyche of the child, the child is the most from an early age, he grows up
cheerful, and it is this habit of cheerfulness to him remains. On the second hand, it
benefits the child's body, because bad when behavior becomes a habit, it causes a
client disorder. For example, anger heats up strength, sadness shakes strength,
sadness tends to innocence.
As a result of the mediocrity of behavior, both the soul and the body are
healthy‖. Berunius showing the reputation of parents and benevolent caregivers to
child rearing he also reflects on his strength. Parents to their reputation before the
eyes of the child in the family having, upbringing gives an effective result,
emphasizes the great alloma. Reputation not given by nature, not artificially
created, fear and intimidation for him, it is not achieved by force, but by virtue of
kindness and consequence towards the parents it turns out.
World Development with innovations discovered by humans will be
provided. The greatest of the same discoveries – it is not surprising if the family.
After all, the family this is exactly what nation he is, no matter what state he
belongs to it embodies the nation, the peculiarity of this state. In this sense, our
first president was I.A.Karimov's ― ... it's bright as long as there is life in the world,
there is a family. As long as there is a family, the so-called child is priceless there is
a blessing. As long as there is a child, humanity is always with cherished dreams
and aspirations will live". That is why the family of humanity divine and
miraculous discovery.
To parents in creating a foundation for the upbringing of a healthy child and a
well-rounded person in the familyGrandparents have a greater role. Grandmother
of Mirzo Ulugbek Saraymulkhanim's grandson is a great scientist, a person of a
high level of spirituality andIt is known from history that he played an important
role in his development as a statesman.A.S. Pushkin, the great poets who won high
places in the history of culture Nanny, Sergei Yesenin and Hamid Olimjonni's
grandmother are in their fairy tale worldand sent their grandchildren to the
Gulshan of Culture. Such examples are famousexamples from the lives of writers,
poets, musicians, actors, artistshundreds can be cited.
111
LIST OF REFERENCES:
1. Karimov I.A. Homeland is as sacred as a place of worship. Tashkent:

Uzbekistan,1996, Volume 3.
2. Karimov I.A. "A perfect generation is the foundation of Uzbekistan's
development". T.: Sharq, 1998.
3. Karimov I.A. "The dream of a perfect generation". T.: East, 1998.
7. Alikulov H. About the ethics of Eastern thinkers. T.: 1979.
112
ZO‟RAVONLIK
Meliyeva Dilrabo Baxtiyarovna

Mirzo Ulug‟bek tumani xalq ta‟limi bo‟limi metadist-psixologi.
Kalit so‟zlar: zo‟ravonlik,qasd,ruxiy,jismoniy,jinsiy,psixologik.
Zo'ravonlik – kuchsiz usullar yoki zaif va himoyasiz odamlarga (bolalarga)

psixologik hujumlar. Ammo zo'ravonlik ham harakatsiz bo'lib, bolaning jismoniy
va ruhiy salomatligiga tahdid soladi.
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib zo`ravonlikga uchragan voyaga yetmagan
o'quvchi-yoshlarning ota-onalariga, tarbiyachilariga va o`qituvchilariga psixologik
tavsiyalar berib o`tamiz.
Zo'ravonlik mavzusi xozirgi davrda gaplashish juda zarur, shunda har kim
yordam berishi mumkin bo'lsa, zo'ravonlikni tan olib, tegishli xizmatlarga xabar
berishi mumkin. Ayniqsa bolalar alohida xavf guruhini tashkil qiladi.
Zo'ravonlikota-onalar, tarbiyachilar va boshqalarning bolaning jismoniy yoki
ruhiy sog'ligiga zarar yetqazadigan harakatlari bo`lib zo'ravonlikning bir necha
turlari mavjud:
jismoniy,
jinsiy,
ruhiy (ruhiy jihatdan yomon munosabatda bo'lish),
sui iste'mol qilish (bolaning asosiy ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirish).
Bolalarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olishning dolzarbligi, ular bolaning
aqliy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi, uning ijtimoiylashuvini buzishi voyaga
yetmaganlarning nazoratsizligi va huquqbuzarligini keltirib chiqaradi.
Bolalarga nisbatan zo‘ravonlik 18 yoshgacha bo‘lgan shaxslarga nisbatan
sodir qilingan barcha shakildagi zo‘ravonliklarni o‘ziga kiritadi va bu zo‘ravonlik
ota-ona yoki bolani parvarishlayotgan boshqa shahaslar ,tengdoshlar romantic
sheriklar yoki notanish shahslar tomonidan sodir etilgan bo‘lishidan qatiy nazar.
Baxolashlarga ko‘ra ,2018 yilda butun dunyo bo‘ylab 2 yoshdan 17 yoshgacha
bo‘lgan 1 milliyard bola jismoniy ,jinsiy yoki ematsanal zo‘ravonlik yoki rad
etilishga uchragan.
Bolalaikdagi zo‘ravonlik butun xayoti davomida salomatlik va farovonlikka
ta‘sir ko‘rsatadi.
Butun dunyodan olingan ma‘lumotlar bolalarga nisbatan qilinadigan
zo‘ravonlikning oldini olish mumkinligini ko‘rsatmoqda.
Zo‘ravonlik turlari quydagilardan iborat:
113
Jismoniy-Jaroxat yetkazuvchi va jismoniy og‘riq keltirib chiqaruvchi
―jazolash‖
Psixologik-Salbiy emotsianal ta‘sirlanishlar va psixologik azoblanishga olib
keladigan munosabat yoki xulq-atvor.
Jinsiy-Bolaning irodasiga qaramasdan shaxvoniy extiyojlarni qondirish
Rad qilish-Bolaning asosiy extiyojlarini ataylab yoki qo‘pol mensimaslik.
Jismoniy zo‘ravonlik kuydirish,urish,shapaloq tushirish,turtish
silkish,uloqtirish,tishlash,bug‘ish,sochidan tortish, jismoniy jazoga solish bilan
jazolaydi.
Psixologik zo‘rovonlik bolani boshqalar bilan taqqoslash ,bolani qadrsizlash
munosib baxo bermaslik,bolani unung izzat nafsini qadr qimmatini kamsituvchi
so‘zlar bilan ta‘riflash.To‘xtovsiz ayblash yoki tanqid qilish.Nazar –psixand
qilmaqslik yoki vajoxat bilan baqirish ,qo‘rqitish.
Rad etish (xayotiy extiyojlar) ovqat ,kiyim ,uy joy bilan
ta‘minlamaslik,ta‘limga oid extiyojlarni qondirishdan voz kechish,salomatligiga
qayg‘urmaslik yoki unga nisbatan bo‘gan extiyojlarni qondirishni kechiktirmaslik
Ota-onalik mehri va bog‘lanishidan maxrum qilish,Uydan xaydab chiqarish
,yolg‘iz qoldirish,bolaning ishtirokida giyoxvand modda yoki siprtli ichimliklarni
suistemol qilish,yomon gigeyena ,qochoq bolani qabul qilishdan bosh tortish.
Jinsiy –Bolani u oxirigacha tushunmaydigan va bildirib turib xabarlangan
xolda rozilik bera olmaydigan yoki rivojlanganlik nuqtai nazaridan bunga nisbatan
tayyor bo‘lmagan va rozilik bera olmaydigan ,yoki jamiat qonunlari va ijtimoiy
taqiqlovlarni buzadigan shaxvoniy xarakatga jalb qilish.
Silash tegish
Bolaning ko‘z o‘ngida shaxvoniy mazmundagi xarakat bilan shug‘illanish
Bevosita aloqaga kirish zo‘rlash
Bolalar pornografiyasi va ular ishtirokida ishlab chiqarilgan fotomateriallarni
ko‘rsatish
Bolalar foxshaligiga jalb qilish.
Bola zo‘ravonlikka uchraganligini qanday tushinish mumkin.
Jismoniy zo‘ravonlik alomatlari
Tushunib bo‘maydigan jaroxatlarga e‘tibor bering
Ko‘kargan joylariga aloxida e‘tibor qarating
Bola o‘z o‘ziga past darajada baxolayotganligini alomatlari mavjud bo‘sa
e‘tibor bering
Zo‘ravonlik oqibatida bo‘ladigan o‘zgarishlar.
Ruxiy xis tuyg‘ug‘ulariga oid ko‘rinishi.
114
Ota nonasidan qo‘rqish kattalar bilan muloqotdan qo‘rqish .Kattalar
quchoqlamoqchi bo‘lsa qo‘rquv va dipressiyaga tushish .Boshqa bolalar yig‘lasa
qo‘rqish .Boshqaga shubxa va ishonmaslik bilan munosabatda bo‘lish.
Yolg‘izlikka intilish do‘stlarining yo‘qligi.
Xar bir oilaviy zo'ravonlikning o'ziga yarasha sabablari bor.Ammo ularga olib
keluvchi omillar qator umumiylikka ega.Har qanday zo‘ravonlikka javobgarlik
jinoyatning o‘ziga munosib bo‘lishi qonunchiligimizda qa‘tiy
belgilangan.Jinoyat kodekisida xam zo‘ravonlikka nisbatan ya‘ni qasddan badanga
yengil shikast yetkazish ,qasddan badanga o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish o‘ldirish
yoki zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitish qiynash va jabrlanuvchiga doimiy ravishda
ruhiy bosim o‘tkazib, uni o‘zini o‘zi o‘ldirish darajasiga yetkazish darjasiga eng
kam oylik ish xaqqining yigirma besh barobarida yuz barovarigacha miqdorda
jarima ikki yuz qirq soatdan to‘rt yuz sakson soatgacha majburiy jamoat ishlari bir
yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bir yildan besh yilgacha ozodlikini
cheklash va bir yildan o‘n yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanish
mumkin.
1.8-sinf huquq darsligi,

2.O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik
Respublika tashxis markazi.Bolalar shaxsi va xulq-atvorini tuzatishga oid
psixologik maslahatlar. 2019 y
115
IQTISODIYOT FANLARI BAKALAVRLARI UCHUN MATEMATIKA
FANIDAN EKONOMETRIKA METODIKASI
Ulasheva Shaxlo Tagayevna

Axborot texnologiyalari dasturiy ta‟minot kafedra katta o‟qituvchisi.
Abrayev Azamat Kamoliddinovich
Axborot texnologiyalari dasturiy ta‟minot kafedra stajyor o‟qituvchisi.
Shukurov Aslbek Akram o‟g‟li
DI 13-21 talaba.
Davronov Jahongir Rustamovich
DI 13-21 talaba.
Annotatsiya: Ushbu maqola iqtisod fanlari bakalavrlari uchun matematikadan

ekonometrika metodologiyasiga bag'ishlangan. U ekonometrik tahlilning asosiy tamoyillari
va yondashuvlarini, jumladan modellarni tanlash va spetsifikatsiyani, parametrlarni
baholashni, statistik gipotezani tekshirishni va natijalarni sharhlashni o'z ichiga oladi.
Maqolada, shuningdek, iqtisodiy tadqiqotlarda ekonometrik usullarni tushunish va qo'llash
uchun matematika ta'limining ahamiyati ta'kidlangan.
Kalit so'zlar: ekonometriya, matematika, iqtisod fanlari bakalavrlari, modellashtirish,
parametrlarni baholash, statistik tahlil.
Iqtisodiy ma‘lumotlarni tahlil qilish va ekonometrik modellarni qurishda

matematikada ekonometrika metodologiyasi muhim o‗rin tutadi. Iqtisodiyot fanlari
bakalavrlari o'z tadqiqotida uning usullarini muvaffaqiyatli qo'llash uchun
ekonometrika bo'yicha bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak. Ushbu maqolada
biz ekonometrik tahlilning asosiy tamoyillari va yondashuvlari, bu usullardan
samarali foydalanishda matematikaning rolini ko‗rib chiqamiz.
Modelni tanlash va spetsifikatsiya
Model tanlash va spetsifikatsiya ekonometrik tahlilning muhim bosqichlari
hisoblanadi. Iqtisodiyot magistrantlari ular o'rganayotgan iqtisodiy hodisani eng
yaxshi tavsiflovchi mos modelni qanday tanlashni tushunishlari kerak. Bu
modelning funktsional shaklini, shu jumladan tegishli o'zgaruvchilarni tanlashni va
ma'lumotlar strukturasini hisobga olishni o'z ichiga olishi mumkin.
PARAMETRNI BAHOLASH
Model parametrlarini baholash ekonometrik tahlilning asosiy bosqichidir.
Iqtisodiyot fanlari bakalavrlari oddiy eng kichik kvadratlar (OLS) va instrumental
o'zgaruvchilarni (IV) o'z ichiga olgan asosiy baholash usullarini bilishlari va ularni
o'z ma'lumotlariga qo'llashlari kerak. OLS chiziqli modellarda parametrlarni
baholash uchun ishlatiladi va IV usuli tushuntirish o'zgaruvchilari xato atamalari
116
bilan bog'langanda paydo bo'ladigan endogenlik muammosini hal qilishga yordam
beradi.
STATISTIK GIPOTEZALARNI TEKSHIRISH
Ekonometriyada statistik testlar va gipotezalarni tekshirish muhim rol
o'ynaydi. Iqtisodiyot fanlari bakalavrlari koeffitsientning ahamiyatlilik testlari va
model muvofiqligining statistik testlarini qanday o'tkazishni tushunishlari kerak.
Bu parametrlarning statistik ahamiyatini baholash va model bilan bog'liq
gipotezalarni sinab ko'rish imkonini beradi.
NATIJALARNI TALQIN QILISH
Natijalarni sharhlash ekonometrik tahlilning yakuniy bosqichidir. Iqtisodiyot
fanlari bakalavrlari modelning taxminiy parametrlarini sharhlay olishlari va
o'zgaruvchilar o'rtasidagi munosabatlar haqida xulosa chiqarishlari kerak. Bu
o'rganilayotgan hodisaning iqtisodiy mohiyatini va omillarning ta'sirini tushunish
uchun muhimdir.
MATEMATIKANING EKONOMETRIKADAGI ROLI
Ekonometrikada matematik usullar muhim o‗rin tutadi. Iqtisodiyot fanlari
bakalavrlari kuchli matematik ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak, jumladan chiziqli
algebra, matritsa hisobi va statistika. Matematik asoslarni tushunish ularga
ekonometrik usullarni yaxshiroq tushunish, ma'lumotlarni tahlil qilish va tegishli
baholash usullari va statistik testlarni qo'llash imkonini beradi.
XULOSA
Iqtisodiyot fanlari bakalavriatlarini tayyorlashda matematikadan
ekonometrika metodologiyasi muhim o‗rin tutadi.Ekonometrik tahlilning asosiy
tamoyillari va yondashuvlari, jumladan, modellarni tanlash va aniqlashtirish,
parametrlarni baholash, statistik gipotezalarni tekshirish va natijalarni sharhlash
matematik usullarni yaxshi tushunishni talab qiladi. Iqtisodiyot fanlari bakalavrlari
iqtisodiy ma'lumotlarni muvaffaqiyatli tahlil qilish va asosli xulosalar chiqarish
uchun o'zlarining matematik qobiliyatlarini rivojlantirishlari va ularni
ekonometrika kontekstida qo'llashlari kerak.
ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Gujarati, D. N., & Porter, D. C. (2009). Basic econometrics. McGraw-Hill

Education.
2. Wooldridge, J. M. (2019). Introductory econometrics: A modern approach.
Nelson Education.
3. Greene, W. H. (2017). Econometric analysis. Pearson.
4. Stock, J. H., & Watson, M. W. (2015). Introduction to econometrics. Pearson.
117
5. Cameron, A. C., & Trivedi, P. K. (2013). Regression analysis of count data.
Cambridge University Press.
6. Davidson, R., & MacKinnon, J. G. (2004). Econometric theory and methods.
Oxford University Press.
7. Verbeek, M. (2008). A guide to modern econometrics. John Wiley & Sons.
8. Hayashi, F. (2000). Econometrics. Princeton University Press.
9. Hamilton, J. D. (1994). Time series analysis. Princeton University Press.
10. Kennedy, P. (2008). A guide to econometrics. John Wiley & Sons.
11. По мере изучения представленных источников, студенты смогут
более глубоко понять методологию эконометрики в математике и применять
ее на практике.
118
МЕДИКО – СОЦИАЛЬНАЯ ОЦЕНКА СТОМАТОЛОГИЧЕСКОГО
ЗДОРОВЬЯ У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С
ЖЕЛЕЗАДЕФИЦИТНОЙ АНЕМИЕЙ
Джуманиязова Махинур Мансуровна

Курязов Акбар Куранбаевич
Нурметова дилфуза Шухратовна
Ургенчский филиал Ташкентской медицинской академии. Ургенч , Узбекистан
ВВЕДЕНИЕ
Анемия — или пониженный уровень гемоглобина в крови — не
самостоятельное заболевание, а симптом, который встречается достаточно
часто. Во всем мире около 2 миллиардов людей страдает от анемии. Причем
чаще всего симптом диагностируется у детей. По данным ВОЗ, анемия в той
или иной степени присутствует у 47,4% дошкольников и у 25,4% детей
школьного возраста.
Современные исследования в области стоматологии направлены на
выявление связи между оральным здоровьем и различными метаболическими
и системными заболеваниями.
Цель исследования: изучить состояние полости рта у детей школьного
возраста с дефицитом железа и оценить состояние зубов, в том числе
профилактику стоматологических заболеваний.
Исходя из поставленной перед нами цели, мы ставим перед собой
следующие задачи:
– Сбор данных о детях с дефицитом железа в возрасте от 6 до 15 лет,
находящихся под постоянным наблюдением и лечением в Детском отделении
Ургенчского медицинского объединения Хорезмской области;
– изучение состояния полости рта детей, страдающих
железодефицитной анемией, проведение стоматологических осмотров (ГИ,
ПМА, ТЭР, КЭ);
– изучение качества жизни детей с железодефицитной анемией;
– разработка профилактического алгоритма профилактики
стоматологических заболеваний у детей данной категории;
Mатериалы и методы ;С целью изучения состояния зубов и полости
рта детей, страдающих железодефицитной анемией, для исследования были
отобраны 52 ребенка, находившихся на лечении в детском отделении
Ургенчского медицинского объединения Хорезмской области. 52 пациента в
119
возрасте от 6 до 15 лет с кариесом зубов и его осложнениями Комплексная
профилактика кариеса зубов у детей с анемией
Результаты исследований; показали, что питание очень важно для
полноценного роста ребенка, и нарушение этого условия может вызвать
множество необратимых осложнений в организме растущего ребенка.
Вывод: Детям, страдающим дефицитом железа, целесообразно просто
и доступно объяснить, что такое кариес и как он возникает. Основным
фактором, вызывающим кариес, является кариес зубов. Со временем
микроорганизмы полости рта вырабатывают органические кислоты, которые
разъедают ткани зуба. Под действием кислот слой эмали зуба размягчается, и
микробы начинают глубже проникать во все слои зуба. Выбор правильной
пищи, употребление меньшего количества сладкого снизит риск
возникновения кариеса.
120
O'QUVCHILAR MOSLASHUVINING PSIXOLOGIK
DETERMINANTLARI
Axmedova Zarrina Jamilovna

Buxoro davlat universiteti o‟qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada o‟quvchilar moslashuvining psixologik

determinantlari mavzusida ijtimoiy psixologik muammolar haqida so‟z boradi.
Kalit so‟zlar: Ijtimoiy-psixologik moslashish, shaxs, ijtimoiy rollar, adaptatsiya,
korteks, semantik aloqa, ichki pozitsiya.
Аннотация: В данной статье рассматриваются социально-психологические
проблемы на тему психологические детерминанты адаптации учащихся.
Ключевые слова: социально-психологическая адаптация, личность,
социальные роли, адаптация, кора, смысловая связь, внутренняя позиция.
Annotation: this article will talk about social psychological problems on the topic of
psychological determinants of student adaptation.
Key words: socio-psychological adaptation, personality, social roles, adaptation,
cortex, semantic communication, internal position.
Bugungi kunda "moslashish" atamasi juda xilma-xil ma'nolarga ega.

Moslashuv tushunchasi qo'llaniladi. nafaqat psixologiya fanida, balki boshqa bir
qator fanlarda ham butunlay boshqa sohalarda keng ma'noga ega bo'lgan
tushunchalardir. Moslashuvning umumiy ta'rifini ko'rib chiqsak, biz, birinchi
navbatda, moslashish - bu organizmning muayyan muhitga moslashishiga yordam
beradigan jarayon ekanligini tushunamiz. Shuningdek, moslashishni umumiy
ma'noda muvozanat yoki inson tanasi va atrof-muhit o'rtasida o'rnatilgan nisbiy
uyg'unlikka erishish deb ta'riflash mumkin. Bundan tashqari, moslashishni
umuman olganda har qanday tabiatdagi maqsadga erishishga intilish uchun
mo'ljallangan va buning uchun muhim bo'lgan tizim sifatida ko'rib chiqish
mumkin. Dastlab, "moslashish" atamasi biologiya faniga kiritilgan bo`lib, 19-
asrning o'rtalarida "moslashish" atamasi vizual analizatorlarning tashqi
ogohlantirishlar ta'siriga sezgirligini tavsiflash uchun taklif qilingan. Moslashuv
lotincha "moslashish" so'zlaridan kelib chiqqan bo'lib, umumiy ma'noda tirik
organizmlar va atrof-muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayonini anglatadi, bu
ularning hayotdagi faoliyatlarini maqbul joylashtirishga (adaptatsiyaga) olib
keladi.
D.S. Ligdenova moslashishni "shaxsning ma'lum yangi sharoitlarga kirishi va
normalar, qoidalar va qadriyatlarni, yangi ijtimoiy rollarni o'zlashtirish va ularni
qabul qilish jarayoni" deb ta'kidlaydi va bir tirik mavjudotning boshqasiga
121
moslashish jarayoni deb tushuniladi. Psixologiyada moslashish jarayoni atama
sifatida olimlar tomonidan 20-asrda ko'rib chiqila boshlandi. Demak, B.G.Rubina va
Yu.S.Kolesnikovning fikri ko`ra moslashishni "ijtimoiy rollarni faol o'zlashtirish
jarayoni" deb tushunadi. Quyida turli xil yondashuvlar nuqtai nazaridan
moslashishning ba'zi ta'riflari keltirilgan. E.M.Kosterinaning fikricha, "moslashish -
bu tirik organizmlar va atrof-muhitning o'zaro ta'sirining natijasi bo'lib, bu
ularning hayot va faoliyatga optimal moslashishiga olib keladi"
M.I.Matyushichevaning so'zlariga ko'ra, "moslashish nafaqat ma'lum bir muhitda
muvaffaqiyatli ishlashga moslashish, balki shaxsiy, psixologik va ijtimoiy
rivojlanish qobiliyatidir" O.V.Xuxlyayevaning taʼkidlashicha, ―moslashish - bu
shaxsning aqliy faoliyatini atrof-muhitning ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik
talablariga, inson faoliyatining shartlari va mazmuniga yaqinlashtirish
jarayonidir‖.V.A.Kruchininning ta'kidlashicha, "moslashish - bu shaxs va atrof-
muhit hayoti va faoliyatining ichki va tashqi sharoitlarini uyg'unlashtirish
jarayoni"dir. Ijtimoiy-psixologik moslashuvni ko'rib chiqish bizni adaptatsiyani
inson tanasining unga yangi muhitga moslashadigan muayyan jarayon sifatida
tushunish maqsadga muvofiq degan xulosaga olib keladi. Ijtimoiy-psixologik
moslashuv bir vaqtning o'zida shaxsning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi uchun
zarur shartdir. E.M. Aleksandrovskayaning so'zlariga ko'ra, "ijtimoiy-psixologik
moslashishda muhim omil - bu turar joy va assimilyatsiya o'rtasidagi
munosabatdir". Bu tushunchalar birinchi marta J. Piaje tomonidan moslashish
jarayonida ko'rib chiqilgan.
Maktabga moslashish zamonaviy psixologiyaning eng jiddiy masalalaridan
biridir. Faoliyatning mohiyatini o'zgartirish, o'yindan o'quv faoliyatiga o'tish, bola
muayyan stressni boshdan kechiradi. Shu bilan birga, bola nafaqat maktab
sharoitiga moslashadi, balki maktab ham bolalarning ehtiyojlariga moslashadi.
L.A.Vengerning ta'kidlashicha, "bolaning maktabga moslashishi hech qanday ichki
yo'qotishlarsiz sodir bo'lishi mumkin emas, balki farovonlikning yomonlashishi
(hech bo'lmaganda eng qisqa vaqt ichida), ta'sirchanlik va tajribalarning
oshishi."olib keladi. Birinchi sinf o'quvchisining o'zini-o'zi qadrlashi va
kayfiyatining pasayishi jiddiy tashvish tug'dirishi mumkin. Moslashuv jarayonini
to'g'ri tashkil etish bolaning yanada ijobiy rivojlanishiga, mehnatsevarlikni
rivojlantirishga, ijtimoiy hayotga qo'shilishiga yordam beradi. Yaxshi tashkil
etilgan moslashuv bilimlarni yetarli darajada o'zlashtirish uchun sharoit yaratishga
yordam beradi. Birinchi sinfda o'qishga ijtimoiy-psixologik moslashish
xususiyatlarini ko'rib chiqishdan oldin, boshlang'ich maktab yoshining ayrim
xususiyatlarini hisobga olish kerak.
122
Ko'pgina fiziologlarning ta'kidlashicha, yetti yoshga kelib, bolaning miya
yarim korteksi allaqachon yetuk bo'lgan. M.R.Bityanova so'zlariga ko'ra, "bu, o'z
navbatida, korteksning tartibga solish funktsiyasining o'zgarishiga va butunlay
boshqa his-tuyg'ularning namoyon bo'lishiga olib keladi." Shu bilan birga, bugungi
birinchi sinf o'quvchisi kechagi katta maktabgacha yoshdagi boladir va shunga mos
ravishda u yengil qo'zg'aluvchanlik, hissiylik va uzoq vaqt davomida diqqatni
jamlay olmaslik bilan bog'liq xatti-harakatlar bilan ajralib turadi. Bu vaqtda turli
bolalar psixofiziologik rivojlanishning turli darajalariga ega. Taxminan 1-1,5 yil
ichida qizlarda o'sish hali ham mavjud. G.R. Chukmayevaning so'zlariga ko'ra,
"maktabgacha bolalikdan boshlang'ich maktab yoshiga o'tish sezilarli o'zgarishlar
bilan tavsiflanadi". Boshlang'ich maktab yoshidagi yetakchi faoliyat - bu o'quv
faoliyati, ammo o'yin faoliyati muhimligicha qolmoqda, uning elementlari dars
jarayonida kiritilishi kerak. M.I.Matyushichevaning tadqiqotida qayd etilishicha,
―7-8 yoshda fikrlashning rivojlanishi aqlning rivojlanishiga olib keladi, bu
fikrlashning o'zboshimchaligini shakllantirishga yordam beradi, ya'ni. tartibga
solinadi‖. Biroq, 7-8 yoshda bola hali ham muayyan toifalarda o'ylashni davom
ettiradi. Umumlashtirish qobiliyati, mavhumlik qobiliyati kabi minimaldir. Biroq,
agar birinchi sinf o'quvchilari, birinchi navbatda, ob'ekt yoki hodisaning tashqi
belgilarini aniqlasalar (ya'ni, ob'ekt nima uchun va u nima qiladi), unda
boshlang'ich maktabning oxiriga kelib, o'quvchilar o'zlarining bilimlariga tayanishi
mumkin.
Boshlang'ich maktab yoshidagi psixologik xususiyatlardan quyidagilarni
ajratib ko'rsatish mumkin:
- hokimiyatga bo'ysunish,
- ta'sirchanlik va sezgirlikni oshirish,
- maktabning boshida ular bilan sodir bo'ladigan ko'plab hodisalar va
narsalarga sodda va o'ynoqi munosabat.
T.V.Krasnikovaning so'zlariga ko'ra, "kichik maktab o'quvchilari
o'qituvchining talablarini, qoida tariqasida, shubhasiz bajaradilar, o'smirlar
yoqtiradigan janjal va nizolar hali ham yo'q". Yosh maktab o'quvchilari
ishonchning ortishi bilan ajralib turadi. Ular baholarni o'zlarini baholash usuli
sifatida qabul qiladilar. Kichik maktab o'quvchilari ko'pincha birinchi
o'qituvchilariga, intonatsiyasiga yoki mulohazalariga taqlid qilishga intilishadi.
Birinchi sinf o'quvchilariga topshiriq berilganda, ular odatda, nima uchun kerakligi
va qanday maqsadlarda mo'ljallanganligi haqida o'ylamasdan, uni bajarishi kerak
bo'lgani uchun bajaradilar.
Xulosa qilib aytganda xulq-atvorni o'zgartirish ko'pincha ota-onalar uchun
tushunarsiz bo'lib, ular inson hayotining ushbu psixologik bosqichining
123
murakkabligini bilmasa va tushunishga harakat qilmasa, muammoni yanada
kuchaytiradi. Avvalo, shuni tushunish kerakki, maktab vakillari va o'qituvchi bilan
malakali o'zaro hamkorlik ularga ushbu inqiroz davrini yengishga yordam
beradi.Shu bilan birga boshlangìch sinf o`quvchilarini maktabga moslashuvida
shaxsga ta`sir etuvchi omillar yetakchi o`rin egallaydi. Darhaqiqat bu o`z o`rnida
maktabga bolaning adaptatsiya hosil qilishiga ya`ni moslashishiga katta yordam
beradi.
1.Александровская, Э.М. Психологическое сопровождение школьников:

Учеб. пособие для студентов высш. пед. учеб. заведений / Э.М.
Александровская, Н.И. Кокуркина, Н.В. Куренкова. ғ М. : Академия, 2002. -
208с.
2. Pickren W. E., Rutherford A. A history of modern psychology in context.
Hoboken, New Jersey. 2010. 380 p.
3. A.Z.Djamilovna Study of the formation of crime motivation in adolescents
as a problem of psychological research, I.H.Bakhtiyorovna - ResearchJet Journal of
Analysis and Inventions, 2022
4. Ахмедова З.Ж. ―Педагогико-психологические особенности адаптации
младших школьников к учебной деятельности‖ Вестник интегративной
психологии 2023 Выпуск 29.
124
PROSPECTS FOR ENTREPRENEURSHIP AND BUSINESS
DEVELOPMENT
Azizov Javokhirbek Odilovich
INTRODUCTION
Good Entrepreneur can create a strong economy. Entrepreneurship is an
important facet of industrial growth and development of a nation. It is the
backbone of a nation that sets its eyes on maximizing its performance in every field.
The spirit of entrepreneurship brings about enthusiasm, persistence and the ability
to seek entrepreneurial opportunities that lead to success. A nation's ability to
generate a steady stream of business opportunities can only come about when its
people take to entrepreneurial activities. Entrepreneurs are essentially the engines
of growth for a nation. There are several factors that go into making a successful
entrepreneur, and he or she need not necessarily possess a strong business and
financial background. On the contrary, well-conceived and well directed training
can always produce an outstanding entrepreneur. In addition, today's world with
its burgeoning population offers limited avenues of employment.
WHO IS AN ENTREPRENEUR?
The entrepreneur as a person brings in overall change through innovation for
the maximum social good. Human values remain sacred and inspire him to serve
the society. He has firm belief in social betterment and he carries out this
responsibility with conviction. In this process, he accelerates personal, economic as
well as human development. The entrepreneur is a visionary and an integrated
man with outstanding leadership qualities. With a desire to excel, he gives top
priority to Research and Development. He always works for the well-being of the
society. More importantly, entrepreneurial activities encompass all fields / sectors
and foster a spirit of enterprise for the welfare of mankind.
OBJECTIVES OF ENTREPRENEURSHIP
To create entrepreneurial awareness to the young generation and motivate
them to establish small and medium enterprises
To trained up the prospective new and young entrepreneurs to maintain and
run their enterprises successfully.
To enabling the entrepreneurs about the global production and market
strategy in context of market economy. To encourage the entrepreneurs to establish
pollution free enterprises
125
IMPORTANCE OF ENTREPRENEURSHIP
Entrepreneurship promotes capital formation by mobilizing the idle saving
of the public. It provides immediate large-scale employment. Thus it helps to
reduce the unemployment problem in the country, i.e., the root of all socio-
economic problems.
Entrepreneurship promotes balanced regional development.
Entrepreneurship helps reduce the concentration of economic power.
It stimulates the equitable redistribution of wealth, income and even political
power in the interest of the country.
It encourages effective resource mobilization of capital and skill which might
otherwise remain unutilized and idle.
It also induces backward and forward linkages which stimulates the process
of economic development in the country.
Entrepreneurship also promotes the country‘s export trade, which is an
important ingredient to economic development.
ENTREPRENEURSHIP IN INDIA
―Entrepreneur is one who always searches for change, responds to it, and
exploits it as an opportunity‖. Entrepreneurs innovate and innovation is a specific
instrument of entrepreneurship. It creates resource because there is no such thing
as a ‗resource‘ until man finds a use for something and endows it wit economic
value. India is second among all nations in Total Entrepreneurship Activity as per
the Global Entrepreneurship Monitor Report 2002. Over the years India has
concentrated more on the development of the institutions that support private
enterprise by building a stronger infrastructure to support it. The Government has
encouraged entrepreneurship by providing training and also the facilities to
succeed, particularly in the rural areas. Moreover, in India, the post-liberalization
and globalization era has brought with it a growing middle class - roughly
estimated to be 250 million - and rising disposable incomes. This presents a huge
potential, which if tapped can be a veritable gold mine. Entrepreneurs can make the
best of this by catering to various demands of this segment.
126
REFERENCES:
1. ACS, Z.J. and Storey, D.J. (2004) Introduction: Entrepreneurship and

Economic Development.
2. Adejumo, G. (2001) Entrepreneurship Development in Nigeria:
Characteristics, Problems and Prospects. Minniti, M. Levesque, M. (2008) Recent
Developments in the Economics of Entrepreneurship; J. Bus. Vent. 23:603-612.
Adeusi, S.O. (2002)
3. Fundamentals of Business Financial Management. Nigeria, Aladefemi
Ventures.
4. Adeusi, S.O. and Kolapo, F.T (2006) Growth Management in Small Business
Firm, In Entrepreneurship Development in Nigeria. Edited by Omotoso, F. et al,
(2006) Ado Ekiti, The University of Ado-Ekiti Press.
5. Awe, O.W (2006) Feasibility Report Writing: A Practical Approach in
Entrepreneurship Development in Nigeria, Edited by Omotoso F. et al, (2006) Ado-
Ekiti, The University of Ado-Ekiti Press. Awe, .O.W. (2010) Entrepreneurship
Development. Fifth Edition Lagos, YBT Printserve Ventures.
127
PROSPECTS OF USING ELECTRONIC DICTIONARIES IN LEARNING
FOREIGN LANGUAGES
Authors: Abdusamatova Shahodat Khojiakbar qizi

1UNICON.uz scientific employee, phone: +998(93) 375 – 42 – 15 e-mail:
Gurbanbayeva Dildora Achilbay qizi

Student of Vocational Education faculty in ICT field of TATU named after Al-
Khorazimi, phone: +998991605577, e-mail: qurbanbayevadildora71@gmail.com
Qalandarov Quvondiq Ravshan o`g`li
3TDTU academic lyceum Physics teacher
Abstract: In this article, the students' need for using electronic dictionaries in the
process of learning foreign languages and their effectiveness in the educational process are
presented.
Key words: electronic dictionary, electronic textbook, technology, mobile
applications, web application, educational process, efficiency.
In order to take the popularization of teaching foreign languages to a new

level in our country and to organize systematic work for the development of the
field, to educate the growing young generation in an all-round way, to create all the
conditions for this, the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan
"Learning Foreign Languages" The decision "on improving learning" was
developed. Based on the draft resolution, the following measures were developed:
 introduction of effective worldwide teaching methods, programs and
textbooks in pre-school education organizations, general education schools,
academic lyceums, higher education institutions and educational centers;
 purchase copyrights of modern educational and scientific literature,
textbooks and instruction manuals published in foreign countries, international
tests and relevant permits and licenses for their introduction, content aimed at
teaching foreign languages;
 development and implementation of information and communication
technologies, software projects in the popularization of learning foreign languages;
 creating video clips, games, entertainment programs, films and other
educational content for the thorough mastery of foreign languages and the
formation of basic language skills;
 attraction of highly qualified specialists, including local and foreign
experts, etc. on the basis of civil-legal contracts;
In order to further improve the teaching of foreign languages, special attention
is paid to the use of advanced technologies in the educational process and, in
128
particular, in the lessons, and on this basis, to increase the efficiency. This article
deals with the use of electronic dictionaries in the educational process and its
effectiveness in teaching foreign languages.
The use of electronic dictionaries in the educational process is considered by
many experts as a promising method of adapting modern education to the ever-
increasing flow of information. The fact that the possibilities of using electronic
dictionaries are higher compared to the paper form allows them to be widely used
as a source of quality reference, a useful and necessary modern tool for learning
foreign languages. The capabilities of modern electronic dictionaries today are wide
enough: speed, ease of finding information, large volume, sound and graphic
illustration of the word, spelling checker, interactivity, conciseness of the text, etc.
When creating electronic dictionaries, the dictionary was created by its authors
based on modern lexical materials and reflects the language and vocabulary. For
this reason, electronic dictionaries become a universal tool for speech trends,
making the translation process fast and interactive, thus becoming a universal tool
in the education and training process. Nowadays, there are many different
electronic dictionaries available, both offline and online applications. According to
experts, the availability of the mobile version of the electronic resource has made it
popular among students, students and independent learners, because students
have the opportunity to use the digital resource during lectures, practical training
and independent work.
Language learning process. often words are conceptually not in alphabetical
order, but a source of high-quality references, the process of acquiring useful and
necessary modern words, phrases or terms.
When teaching students of non-linguistic specialization, it is impossible to
imagine a foreign language without mastering a certain amount of special
vocabulary presented in the minimum of educational terminology. Students need
information that includes learning material, so they need to have search and
information skills, as well as the skills and abilities to use translators, dictionaries,
encyclopedias, reference books, etc. need Working with electronic dictionaries and
translators will help a lot in this regard. The speed, volume, visualization and
technical options offered by digital media create a range of opportunities for
learners. in addition, as additional benefits, resources related to improving speech
culture, enriching individual vocabulary, introducing norms of the language being
studied, etc. are also available in some electronic resources. The introduction of
digital dictionaries, mobile applications and web applications into educational
activities in universities serves a high level of professional training.
129
Aspects of the use of modern electronic online and offline dictionaries, in
particular, thesauri23, were revealed in the study of literature. Aspects can be
considered as advantages, disadvantages and peculiarities. It should be noted that
they can be divided into technical and pure teaching methods.
The use of electronic dictionaries in language learning is a promising,
irreversible and purposeful process of adapting modern education to the ever-
increasing flow of information in the educational process.
Online and offline electronic dictionaries are replacing printed ones. In order
to master the lexical features of the studied language in the most practical way, it is
appropriate to refer to modern types of dictionaries. An electronic or digital
dictionary can be defined as a program or portal equipped with a user-friendly
interface and automatic, fast lookup tools.
Considering the functionality of e-dictionaries and the reasons for their
popularity in learning, it is worth noting that e-dictionaries are an integral part of
students' learning process, providing many conveniences (including pronunciation
functions). has become and therefore deserves special attention. teachers and
researchers.
REFERENCES:
1. Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan, No. 34

dated 19.01.2022
2. Vyshkin Euphym G, Nemich Natalia N, Khokhlova Anna A "Electronic
dictionaries in educational process in higher education"
23
Tezaurus - bu lug'atlarning o'ziga xos turi
130
ЛЕЧЕНИЕ ПУЛЬПИТОВ ЗУБОВ У ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО
ВОЗРАСТА С ПРИМЕНЕНИЕМ ДЕВИТАЛИЗИРУЮЩИХ ПАСТ
Жуманиязова Махинур Мансуровна

Ургенчский филиал Ташкентской медицинской академии, Ургенч,
Узбекистан.
ВВЕДЕНИЕ
Пульпит является наиболее часто встречающейся формой
осложнения кариеса временных зубов. Терапевтическое лечение пульпита
временных зубов у детей – сложная и ответственная задача, стоящая перед
врачом-стоматологом. Сложность определяется не только особенностями
психо-эмоционального состояния ребенка и анатомо-физиологическими
особенностями строения пульпы, а также трудностями в сборе анамнеза,
проведения диагностических мероприятий, отсутствием объективных
диагностических тестов, позволяющих точно определить форму пульпита,
степень распространения воспалительного процесса в пульпе.
Для лечения пульпита временных зубов используются различные методы,
предусматривающие сохранение, частичное или полное удаление
пульпы.Однако процент осложнений, возникающих после лечения,
остается высоким и достигает 65%.
Цель исследования – оценить клиническую эффективность лечения
пульпита временных зубов методом девитализации.
ЗАДАЧИ:
1.Изучить состав сроки наложения, технику наложения.
2.Изучить показания к девитальной ампутации пульпы молочных
зубах.
3.Изучить противопоказания.
4.Изучить показания к девитальнойпульпэктомии или
экстирпации пульпы временных зубов.
МАТЕРИАЛ И МЕТОДЫ
По поводу хронического пульпита проведено терапевтическое
лечение 25 временных зубов у 17 детей в возрасте от 3 до 9 лет. У каждого
ребенка оценен уровень интенсивности кариеса зубов. Лечение
хронического пульпита проводилось по общепринятой методике. В
первое посещение под местной анестезией (по показаниям)препарирована
кариозная полость, вскрыта полость зуба, наложена девитализирующая
131
паста «Caustinerffortsansarsenic» на 7 дней под временную пломбу. Во
второе посещение удаляли временную пломбу, ампутировали пульпу, на
устья корневых каналов накладывали пасту «Иодент» и постоянную
пломбу. Наблюдение за пациентами осуществляли через 3 и 6 месяцев.
Критериями успешного лечения было отсутствие жалоб, состоятельность
пломбы, отрицательная перкуссия и отсутствие изменений на слизистой
оболочке десны в области вылеченного зуба.
Клиническая эффективность лечения хронического пульпита
временных зубов методом девитальной ампутации с применением
препарата «Крезофен» и пасты «Крезопат» составила 92,8 – 93,6%.
Бактерицидное и антисептическое действие мумифицирующей пасты
«Tempophore» обусловлено входящими в ее состав йодоформом, тимолом
и креозотом, что обеспечивает 86,5% успеха при применении в
практической эндодонтии во временных зубах. Твердеющая паста
«Иодент», содержащая хлорфенол (антисептик ряда фенола), камфору
(смягчает воздействие фенолов), йодоформ (обеспечивает длительное
антимикробное воздействие) обладает дезинфицирующим и
бактерицидным действием, что позволяет использовать ее в качестве
мумифицирующей пасты при лечении пульпита временных зубов
методом девитальнойпульпотомии.
РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ
В результате исследования установлено, что среднему оценочному
критерию соответствовала интенсивность кариеса зубов у 3 детей, что
составило 13,0±8,6%. Высокому оценочному критерию соответствовала
интенсивность кариеса зубов у 6 детей (40,0±8,6%), а почти половина детей
(8 человек или 47,0±12,8%), у которых проведено лечение пульпита
временных зубов, имела очень высокий уровень интенсивности кариеса
зубов. Анализ результатов лечения показал, что через 3 месяца у всех
пациентов отсутствовали жалобы и отмечено клиническое благополучие.
Через 6 месяцев только у одного ребенка на слизистой оболочке полости
рта в области проекции фуркации корней 1 первого временного моляра,
что составило 5,0 ± 4,8%, был выявлен свищ с гнойным отделяемым.
Осложнение возникло у 3-летнего ребенка с очень высоким уровнем
интенсивности кариеса зубов и поведение которого соответствовало
рейтингу 2 (негативное поведение) по шкале поведения Frankl.
Особенности поведения ребенка создали трудности при диагностике и
проведении этапов лечения.
132
Таким образом, ближайшие результаты лечения пульпита
временных зубов методом девитальной ампутации с применением
твердеющей пасты «Иодент» свидетельствуют о высокой клинической
эффективности (95,0±4,8%) и может быть методом выбора у детских
терапевтов стоматологов.
РЕЗУЛЬТАТЫ:
95%
100%
100% 95%
ЗАКЛЮЧЕНИЕ:
На основании всего вышесказанного можно сделать вывод, что
девитализи-рующие пасты являются эффективными при лечении острого
частичного серозного, острого общего серозного пульпита, хронического
гангренозного пульпита, острых или обостривших всех форм пульпитов с
явлениями хронического или обострившего хронических пульпитов
молочных зубов.
133
МОРФОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА КАРИЕСА У ДЕТЕЙ
ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА ХОРЕЗМСКОЙ ОБЛАСТИ
Жуманиязова Махинур Мансуровна

Ургенчский филиал Ташкентской медицинской академии, Ургенч, Узбекистан.
Аннотация: Решения ряда вопросов встречающейся патологии зуба кариеса

необходима разработка новых специальных методов изучения структурных
изменений твердых тканей зуба. В основу настоящей работы в соответствии с
поставленной целью и задачами были положены результаты исследования 212
образцов зубов in vitrо. в возрасте от 6 до 16 лет.
Материал и методы: В основу настоящей работы в соответствии с
поставленной целью и задачами были положены результаты исследования 212
образцов зубов in vitrо.за период с 2021-го по 2023 год в возрасте от 6 до 17 лет.
Клинический материал был собран на базе специализированного стоматологического
отделения медико-санитарной части г. Хорезм и классифицирован по возрасту,
полу, порядковому номеру зуба, степени кариозного процесса, развившегося
осложнения. Мальчикиов было в качестве пациентов в 112 наблюдениях, девушек
100.
РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ
Данные, полученные при микрорентгенографии зубов, пораженных
кариесом, показали, что во всех стадиях его развития можно было наблюдать
чередование зон дисминерализации, деминерализации и реминерализации
эмали и дентина. Процессы минерализации эмали шли главным образом за
счет поступления минеральных солей из слюны. Минерализация нарастала
по мере приближения к непоражен ным тканям. При глубоком кариесе
характерными были следующие процессы: образование участка повышенной
минерализации на границе дентина с полостью зуба и стертость рисунка на
остальном протяжении дентина, за счет деминерализации. Важно также
отметить, что по ходу развития кариеса отмечались снижение содержания
солей кальция в сохранившихся твердых тканях зуба, уменьшение
резистентности эмали и дентина, а также фосфатазная активность зубов. Это
служит основой ослабления фосфатазного механизма отложения кальциевых
солей фосфорной кислоты, что способствовало прогрессированию
кариозного процесса. первых стадий развития кариозного очага в пульпе
134
наблюдались реактивные сосудистые расстройства в виде полнокровия
сосудов, при это аргирофильные волокна утолщались, увеличивалось
число коллагеновых волокон, одонтобласты подвергались вакуольной
дистрофии, число их уменьшалось. Реактивные изменения при кариесе со
стороны здоровых твердых тканей зуба выражались процессом отложения
солей извести в дентинных канальцах – реминерализацией, приводящим к
сужению и закрытию их с формированием прозрачного дентина, а также
образованием заместительного дентина. При оценке данных лазер-
индуцированной флуоресценции были получены следующие
результаты.При кариесе в стадии пятна длина волны составляла 650 нм. с
уровня 0,3 ед.
ВЫВОД
Как следует из представленных данных, при развитии кариеса
отмечается объективно выявленная коррелятивная зависимость глубины
поражения и показателей лазер-индуцированной флуоресценции.
135

Netherlands - International Conference Part-21

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Netherlands - International Conference Part-21

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION

TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS

INTELLECTUAL EDUCATION TECHNOLOGICAL

Languages of publication: русский, english, казақша, o’zbek, limba

The collection consists of scientific researches of scientists, graduate

"INTELLECTUAL EDUCATION TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND

Conference proceedings are recommended for scientists and teachers

Zokirov Baхodir Shavkatovich 6

Zokirov Baхodir Shavkatovich

Annotation: According to this article, the "Introduction to the course" subject is

Several research scientists have acknowledged that the idea of a future

1. Талызина Н.Ф. Психолого-педагогические основы автоматизации

Xalqimizning badiiy so`z sehrini o‘zida jo qilgan, ko`ngil chashmasidan

Valiyev MuhammadBobur Nodirjon o„g„li

Annotatsiya: Mazkur maqolada sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish tovlamachilik

ОСОБЕННОСТИ ДОПРОСА ПОДОЗРЕВАЕМОГО ПРИ

Аннотация: В целях разъяснения такого вопроса, как вымогательство

PECULIARITIES OF INTERROGATING A SUSPECT IN THE

Annotation: In order to clarify such an issue as extortion of a socially dangerous act

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI:

1. O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi//https://lex.uz/uz/docs/-

Xushmurodova Zebiniso Uyg‟un qizi

Annotatsiya: Hozirgi zamon oliy ta‟lim o‟qituvchisining kasbiy bilimdonligi va

Respublikamizda xalq ta‘limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish

1. Qorayev.S. Fanlararo uzviylik va o‘zaro aloqani ta‘minlashning o‘ziga xos

Hasanov Husinboy Xudayberganovich

Anotatsiya:Ushbu maqolada budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar bilan

Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zahiralarni hisobdan chiqarish

1) Oʻzbekiston Respublikasining ―Byudjet kodeksi‖ 2013 yil 26 dekabrdagi

11) www.lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‘lumotlari

Нарзуллаева Чарос Қаҳҳоровна

Аннотация: Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида ички ва ташқи

Дунѐда туризм тармоғига барча инфратузилмаларни ривожлантиришга

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ўзбекистон

Arabova Ugʻiloy Sherqul qizi

Annotatsiya: JSST ekspertlarining fikricha, eng keng tarqalgan yuqumli bo'lmagan

ASSESSMENT OF HEALTH INDICATORS OF WORKERS WORKING IN

Patologiya rivojlanishining umumiy patogenetik mexanizmlari bir xilligiga

Chorvachilik bilan shug'ullanuvchi ishchilar orasida asosiy yuqumli

1. Иброҳимов К. И. Чорвачилик Комплекслари Ва Фермаларда Ишловчи

Посттравматическая эпилепсия (ПТЭ) — это форма эпилепсии, которая

1. Алимова М. М. и др. Свойства иммунной системы человека и еѐ

Посттравматическая эпилепсия (ПТЭ) является одним из возможных

1. Алимова М. М. и др. Свойства иммунной системы человека и еѐ

Student S.Q. Mayrambekova

Annotatsiya: Ushbu maqolada Respbulikamizada paxtani yetishtirish holati, olib

O‘zbekistonda paxtachilik qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri

1. M.M.Yakubov, 0.J.Haydarov. «Paxtachilik». O‘quv qolla‘nma. Toshkent

Annotatsiya: Buxoro viloyatining o„tloqi-allyuvial tuproqlar sharoitida g„o„zani

G‗o‗zani yetishtirishda subirrigatsiya usulida zovur suvlarini sun‘iy suv

1-rasm. 2022 yilda «Arabon Paxtaobod‖ fermer xo‗jaligi tajriba uchustkasida

Ishlab chiqarish nazorati va tavsiya qilinayotgan sug‗orish me‘yorining

1-jadvalidan ko‗rinib turganidek, yer osti suvlarini ikki tomonlama

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO„YXATI:

1. Averyanov S.F. Борьба с засолением орошаемых земель. //Moskva,

Ишдан максад: Енгил бош мия жароҳатлари ўтказган беморларнинг ҳаѐт

Тадқиқотнинг предмети енгил бош мия жароҳати ўтказган ва бош мия

1. Алимова М. М. и др. Свойства иммунной системы человека и еѐ

Мирзаева Н.С , Рахимов А.Э.

Ишдан максад: Енгил бош мия жароҳатлари асоратлар давридаги

Олинган натижалар ва уларнинг муҳокамаси: Касалликнинг ўткир

1. Алимова М. М. и др. Свойства иммунной системы человека и еѐ