MAKİNA ELEMANLARI–II

DERS NOTLARI
Doç.Dr. Hasan BAŞ
 İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .....................................................................................................................................1
MAKİNE ELEMANLARI – 2 .............................................................................................................4
12.KAVRAMALAR .....................................................................................................................4
12.1. Çözülemeyen Kavramalar: ..................................................................................................4
12.1.1. Rijit Kavramalar (Rijit Kaplinler): ....................................................................................5
12.1.1.1. Zarflı Kavramalar (Rigid Couplings): ............................................................................5
12.1.1.2 Flanşlı (Diskli) Kavramalar (Metal Disc – Flange Couplings): ......................................6
1.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvataların Boşluklu Olarak Takılmaları Halinde: .........7
2.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvatalar Boşluksuz Olarak Takıldığı Hali:....................7
12.1.1.3. Alın Dişli Kavrama (Hirth Coupling): ...........................................................................8
12.1.1.4. O.K Kavraması:..............................................................................................................9
12.1.2. Mekanizma Hareketli Kavramalar: ...................................................................................9
12.1.2.1. Oldham Kavraması: .....................................................................................................10
12.1.2.2. Schmid Kavraması
12.1.2.3. Kardan Kavraması (Universal Joint): ...........................................................................11
Kardan Kavramasında Dinamik Yan Etkiler: ............................................................12
Kardan Kavramalarının Seri Halde Bağlanması: .......................................................13
Moment Vektörünün Yön Değiştirmesinden Doğan Tepkiler: ..................................15
Taşıtlarda Kardan Kavramasının Uygulanması: ........................................................15
12.1.2.4. Sabit Hız Mafsallı (Bilyalı Oynak) Kavrama (Constant Velocity Joint): ....................16
12.1.2.5. Dişli Kavrama: .............................................................................................................17
12.1.2.6. Zincir Dişli Kavrama (Chain Couplings): ....................................................................18
12.1.3. Elastik Kavramalar: .........................................................................................................18
12.1.3.1. Plastik Malzeme (Lastik Yay) Elemanlı Kavramalar: .................................................20
a) Elastik Manşonlu Kavramalar: ...................................................................................20
b) Rupex Kavraması: ......................................................................................................21
c) Periflex Kavraması .....................................................................................................21
12.1.3.2. Madensel Yay ve Metal Yay Elemanlı Kavramalar: ...................................................22
a) Helisel Yaylı Kavramalar (Cardeflex Couplings): .....................................................22
b) Bibby Kavraması (Grid Couplings): ..........................................................................23
12.2. Çözülebilen Kavramalar:...................................................................................................24
12.2.1. Şekil Bağlı Çözülebilen Kavramalar: ..............................................................................24
12.2.1.1. Çeneli Kavrama: ...........................................................................................................24
12.2.1.2. Dişli Kavrama: .............................................................................................................24
12.2.2. Kuvvet Bağlı Çözülebilen Kavramalar: ..........................................................................25
12.2.2.1. Sürtünmeli Kavramalar: ...............................................................................................25
Düz Sürtünme Yüzeyli (Lamelli) Kavramada Sürtünme Momenti Hesabı: ..................25
Konik Sürtünme Yüzeyli Kavramalarda Sürtünme Momenti: .......................................27
1) Kavrama Dururken (n1=0 , n2=0): ........................................................................28
2) Hareket Halinde iken: ............................................................................................28
12.2.2.2. Sürtünmeli Kavramaların Kullanıldığı Sistemlerin Dinamik Davranışlarının
İncelenmesi: ............................................................................................................................29
Kavramada İletilen Sürtünme Isısı: ................................................................................32
Kavramalarda Aşınma ve Ömür:....................................................................................33
12.2.2.3. Özel Kavramalar: .........................................................................................................36
1. İlk Hareket Kavramaları: ............................................................................................36
1.1. Santrifüj Kavramalar: ..........................................................................................37
1.2. Dolgulu Kavramalar: ...........................................................................................37
2. İletilen Momentin Sınırlandırılması: ..........................................................................38
 2.1. Kesme Pimli Kavramalar: ...................................................................................38
2.2. Bilya Bağlantılı Kavramalar: ..............................................................................38
2.3. Tek Yönlü Hareket İleten Kavramalar: ...............................................................38
2.4. Hidrolik Kavramalar: ..........................................................................................40
12.3. FRENLER: 41
12.3.1 Fren çeşitleri: .......................................................................................................................
12.3.2. Frende moment hesabı: .......................................................................................................
12.3.2 .1- Basitleştirilmiş hesap yöntemi: ............................................................................................
12.3.2.2- Kesin hesap yöntemi: ...........................................................................................................
12.3.3 Frenlerde ısı gücü: ...................................................................................................................
12.3.4 Fren tipleri: .............................................................................................................................
a.Tek papuçlu fren tipleri:
b. Çift papuçlu fren tipleri:.............................................................................................................
c. Kasnaklı frenlerde yüzey basıncı kontrolü ...................................................................................
d. Bantlı frenler:: ...........................................................................................................................
 Basit bantlı frenler
 Diferansiyel bantlı frenler
 İntegral bantlı frenler
e. Santrifüj frenler:
f. Kilit çarklı frenler:
12.3.5 Otomobillerde kullanılan diskli frenler ve çalışma prensipleri
12.3.6 Frenlere ait örnek problemler ve çözümleri: ........................................................................
 MAKİNE ELEMANLARI – 2
12.KAVRAMALAR
Milleri birbirine bağlayarak dönme hareketini ve dönme momentini dolayısı ile güç naklini sağlayan elemanlara kavrama
adı verilir. Mil şalteri adı da verilen kavramalar, hareketi sürekli veya (isteğe bağlı olarak) aralıklı iletmelerine göre
çözülemeyen veya çözülebilen kavramalar şeklinde iki ana gruba ayrılırlar.

Çözülemeyen kavramalar, eksenleri çakışan ve iki mili birbirine bağlayan rijit kavrama, eksenleri çakışmayan milleri
birleştiren, moment darbelerini sönümleyen denge kavraması sınıflarına ayrılırlar. Denge kavramaları; eksenleri paralel
sapmaya sahip ya da eksen uzantıları kesişen milleri birleştirebilmek için mafsal özelliğinde bir yapıya sahiptirler. Kavrama,
momentin ani değişimlerini, darbeleri birinci milden (tahrik milinden) ikinci mile (iş makinesi miline) aynen aktarmayıp
daha geniş bir zaman aralığında, hatta birazda sönümleyerek aktarıyorsa elastik kavrama adını alır.

Kavramalar; yay rijitlikleri, sönümleme kabiliyetleri, kütleleri, konum sapmalarını dengeleyebilmeleri gibi özellikleriyle
bağlantı sağladıkları tahrik sisteminin özelliklerini etkilerler. Hem bu özellikleri hem de montaj kolaylık ve zorlukları
dikkate alınarak kavrama türü seçilir. Genelde tüm kavramalar tahrik motorunun (primer kısım) devir sayısını aynen iş
makinesine (sekonder kısım) aktarırken, kavramanın yapısından dolayı, devir sayıları arasında küçük bir fark bulunur.
Sekonder kısmın devir sayısı biraz daha küçük kalır. Bu durumda arada kayma söz konusudur.

Çözülebilir kavramalar devreye sokulurken; mekanik, pnömatik/hidrolik, ve elektromanyetik sinyallerden

yararlanılabilir.

İhtiyaç duyulan bir kavramanın hazırlar arasından seçilmesinde veya yeni tasarımında dikkat edilmesi gereken başlıca
hususlar şöyle sıralanabilir:

 Kavramanın montaj ve demontajı kolay ve milleri eksenel yönde harekete zorlamadan mümkün olmalıdır.
 Kavramanın kendi ağırlığı (G) ne kadar az olursa millere getireceği eğilme zorlanması da o kadar az olur.
 Ataletleri küçük tutma açısından Savurma Momenti (=G·D2) küçük tutulmalıdır.
 Kütlesel balans sağlanmalıdır.
 Çözülebilir kavramalarda kumanda koluna kolay ulaşılabilmeli ve küçük bir kuvvet kumandaya yetmelidir.

12.1. Çözülemeyen Kavramalar:

Motor ile iş makinesi veya iki makine grubu
arasında sürekli bir bağlantıyı sağlayan bu
kavramalar çalışma sırasında birbirine
bağladıkları milin kavrama üzerinden
ayrılmaları yani çözülmeleri mümkün
olmadığından çözülemeyen kavramalar olarak
isimlendirilirler. Birbirine bağlanan iki mil
üzerinden kavramanın sökülmesi ile ancak iki
makine grubu arasındaki bağ ortadan
kaldırılabilir.

Millerin birbirlerine bağlanmaları genellikle

imalat, taşıma, bakım ve tamir esnasında yapılır.
Birbirine bağlanacak mil eksenleri arasında imalat, montaj veya ısıl uzamalar nedeniyle açısal, radyal, eksenel ve burulma
açısı şeklinde olabilen düzgünsüzlükleri karşılamak üzere kavramalar kullanılır.
 12.1.1. Rijit Kavramalar (Rijit Kaplinler):
Çözülemeyen kavramaların birinci türü rijit kavramalardır. Eksenleri birbiri ile çakışan iki mili birbirine rijit bir şekilde
bağlayıp kuvvet iletirler. Bu tür kavramalar mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri karşılamadıklarından bağlantı
yerinde düzgünsüzlüğün büyüklüğüne bağlı olarak ilave tepki kuvvetleri ve momentler meydana gelir. Bu nedenle kullanım
alanları sınırlı olup genelde tek parça olarak yapılamayan millerin birleştirilmesinde kullanılırlar.

12.1.1.1. Zarflı Kavramalar (Rigid Couplings):

İki yarım zarftan oluşan bu kavramada cıvataların

sıkılması sonucu milde ve zarf yüzeylerinde oluşan
yüzey basıncı normal kuvveti ortaya çıkarır. Bu
kuvvet de sürtünme kuvvetini meydana getirerek
moment iletimi gerçekleşir. Burada mil çapı 50 mm
den büyük olduğu durumlarda emniyet tedbiri
olarak paralel yüzeyli kama kullanılır.

d  50 için emniyet tedbiri

olarak feder kullanılır

d  100 için s1  4 mm
d  100 için s1  6....8 mm
D  3....4  d

Sağlı sollu kullanılan 2z cıvatadan z adedi l uzunluğundaki kısımda ve döndürülen mil ile kavrama arasında, diğer z adet
cıvata ise döndüren mil ile kavrama arasındaki bağlantıyı sağlar. Cıvata kuvvetlerinin bütün yüzeye düzgün yayıldığı
varsayımıyla;
FnT  P  d  l  z  Fn1
z  Birim mil ucuna düşen cıvata sayısı
d d
Ms   P A    P   d l   
2 2
  0.2....0.25 aralığında seçilir
d
M s  z  Fn1     
2
Ms  k  Md
k  1.25....1.5 aralığında seçilir

DD/Çelik çifti için Pem  30....50 N mm

2

Çelik/Çelik çifti için Pem  60....90 N mm

2

Zarflı kavramada delik çapı 50 mm‘ ye kadar (

d  50 ) V7 toleransı ile, daha büyük çaplarda ise U7
toleransı ile imal edilirler.

Cıvatalarda meydana gelen çekme gerilmesi

1.3  Fn1  akma
ç  2

d1 S

4

12.1.1.2 Flanşlı (Diskli) Kavramalar (Metal Disc – Flange Couplings):

Bağlanacak millerin iki ucuna takılan iki diskten oluşurlar. Dökme demirden yapılan diskler uygu kaması ile mile,
çevredeki cıvatalar ile de birbirlerine takılırlar.
 1.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvataların Boşluklu Olarak Takılmaları Halinde:

Da

Dm
D

Flanşların alın yüzeyleri arasındaki sürtünme etkisi ile oluşan sürtünme kuvveti moment iletimini gerçekleştirir. Buradaki
cıvataların görevi iki yüzeyi birbirine bağlamaktır. Böyle bir durumda;

Sürtünme kuvveti;
Fr  z  Fn1   z  cıvata sayısı

Sürtünme Momenti;

Ms  k  Md k  1.25....1.50 Dm  temas yüzeylerinin ortalama çapı

Da  Di
Dm  2  r0  veya
D 2
M s  Fr  m
2 Da  Di
3 3
2
Dm   2
M s  z  Fn1   
Dm 3 Da  Di 2
2
M s  z  Fn1    r0

2.Flanşları Birbirine Bağlayan Cıvatalar Boşluksuz Olarak Takıldığı Hali:

Moment iletimi cıvatalar üzerinden olur ve cıvataların ds kesiti kesilmeye uğrarlar. Kesilmeye karşı mukavemet için
cıvata etrafına burç koyulur.
Dm  ak
M b  z  F1  F1
2    em 
  ds 2
S
Mb  k  Md
4
Dökme demirden disk olarak üretilen flanşlarla bağlamada mil çaplarının eşit olma zorunluluğu vardır. Miller ile bütün
olarak üretilen durumlarda ise mil çaplarının farklı olabilmesi mümkündür.
 12.1.1.3. Alın Dişli Kavrama (Hirth Coupling):

Birleştirilecek millerin karşı karşıya gelen alın yüzeylerine özel dişler (merkeze kadar uzayan, konik plan dişli) açılır
ve bunlar birbirleriyle temas haline getirildikten sonra mil uçları özel bir somunla birbirine bağlanırsa, diş yan yüzeylerinin
şekil bağı sayesinde miller arası moment iletimi mümkün olur. Bu arada dişler; eğilmeye, kesmeye ve yüzey basıncına
(basıya) zorlanırlar.
Hirth Dişlisi'nde dişler radyal şekilde sıralanırlar. A tipi Hirth dişlisinde diş dibi ve diş üstü konik bir yüzeyde B
tipinde ise bir dişli düz αı=0) diğeri ise eğik frezelenmiştir. Montajları; kolaylıkla, bir kuvvet uygulamaksızın yapılır, dişli
geometrisi sayesinde hassas bir merkezleme sağlar, küçük hacimde büyük moment iletimini gerçekleştirebilirler.

Diş dilimi açısı Diş tepe açısı

360 1   2  60

z

  Diş dilimi açısı

z  Diş sayısı
D  Diş çapı
1 ,  2  Diş tepe açısı
s  Tepe boşluğu
r  Diş dibi yarıçapı

“D” dış çap, “r” diş dibi çapı, “s” tepe boşluğu
olmak üzere tablolardan yararlanılarak
boyutlandırma yapılır. Diş sayısına göre H/D oranı
tablolarda verilmiştir. Önce D seçilir. Buna bağlı
olarak z belirlenir. Ardından H/D oranından H elde
edilir. Boyutlara ait h ve diğer değerler belirlenmiş
olur.

D 30 30…60
h  H  2r  s 
60…120 120
z 12 24 veya 36 36 veya 48 73 veya 96
z 12 24 36 48 72 96 r 0.3 0.6 0.9
H D 0.2260 0.1130 0.0766 0.0566 0.0378 0.0283 s 0.4 0.6 0.9
 12.1.1.4. O.K Kavraması:

Büyük momentlerin iletilmesinin söz konusu olduğu, örneğin gemi şaftlarının birleştirilmesinde uygulanan bir rijit kavrama
türüdür. O.K. kavraması sade ve emniyetli bir mil bağlantısını sağlayan küçük dış boyutlara sahip bir konstrüksiyondur.
Montaj ve demontajları basınçlı yağ metodu ile yapılır. Pres geçme bağlantılarına göre hesap yapılır.

12.1.2. Mekanizma Hareketli Kavramalar:

Bu tür kavramalar birbirine bağlanacak mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri giderebildikleri gibi belli bir açı altında
kesişen millerin çalışabilmelerini de sağlarlar. Dinamik davranışları, döndüren ve döndürülen mil eksenleri arasındaki
radyal aralığa ve eğilme açısına bağlıdır. Genel olarak bu tür kavramalar sistemdeki darbe ve titreşimleri
söndüremezler.(Oldham kavramasında ara disk elastik malzemeden yapılırsa darbe ve titreşimleri karşılayabilir ve elastik
kavrama karakteristiği de gösterir.)

Bu gruptaki kavramalar mil uçları arasında nispeten büyük geometrik uyumsuzluklar ve bazı kinematik
düzgünsüzlüklerin bulunması durumunda kullanılan kavramalardır.
 12.1.2.1. Oldham Kavraması:

Şekilde parçaları birbirinden ayrılmış halde perspektif

resmi verilmiştir. a ve b millere takılı kavrama
göbekleri (diskleri), c ise ara disktir. Disklerdeki
girinti ve çıkıntılar şekil bağı sağlar. Kavramadaki üç
diskin de açısal hızı aynı olmak zorundadır.

(1) döndüren mili ile (2) döndürülen millerine bağlı flanşların alın yüzeylerine çap doğrultusunda kanal açılmıştır. (A)
ara diskinin ön ve arka yüzeyinde flanşlardaki kanallardan rahatça kayabilecek çıkıntılar mevcut olup bunlar birbirine 90°
lik konumlarda bulunur. Ara disk metalden yapılabildiği gibi elastik malzemeden de yapılabilir. Elastik malzemeden
yapıldığı taktirde kavrama diğer mekanizma hareketli kavramalardan farklı olarak titreşim giderme ve darbe sönümleyici
özellikte kazanır.

Mil eksenleri arasında a eksen kaçıklığı

olması halinde ara disk merkezinin
yörüngesi a çaplı bir daire olur.

Eğer birinci ve ikinci mil 1 açısal

hızıyla dönüyorsa, ara disk 2 ile döner.

Mil eksenleri arasındaki radyal ve eksenel düzgünsüzlükler

karşılanabilir. Karşılanabilecek radyal düzgünsüzlük yaklaşık olarak
a  0.05 d civarındadır.

Ara parçadaki çıkıntı ve flanşlardaki kanal formuna bağlı olarak 4° ye

kadar açısal düzgünsüzlüklerde karşılanabilir.

Boyutlar imalatçı kataloglarından alınır. Bunların olmaması halinde

 
D  3...4  d şeklinde alınabilir.
Çıkıntı genişliği t  0.3  d Çıkıntı yüksekliği h  0.5....1  t arasında
alınabilir.

İletilen Moment:
D
Mb  2 F  h = Çıkıntı Yüksekliği
3 t = Çıkıntı Genişliği
D 1 D
F  P h  P h
2 2 4
h 6M
M b  P  D2   P  2 b  Pem
6 D h
Çelik Malzemeler için

55-60 RSD-C
Pem  15....20 N mm2
Mb  k  Md  Geç
erlidir!
12.1.2.2. Schmid Kavraması

Kavramanın hadde
merdanelerinin döndürülmesindeki kullanılışı

Alttaki şekilde bir örneği gösterilen kavramada 1 ve 3 diskleri millerdeki göbeklere takılmaktadır. 2
ise ara disktir. Diskler arasında bulunan çubuklarla bir paralelogram mekanizması oluşmaktadır. Çalışma
sırasında ara disk belirli bir konum almakta ve üç disk aynı açısal hızla dönmektedir.

12.1.2.3. Kardan Kavraması (Universal Joint):

Döndüren (1) ve döndürülen (2) milleri ucuna bağlanan çatallar, bilezik (hac) şeklindeki bir ara elemanın uçlarına mafsallı
olarak yataklanırlar. Böylece eksenleri arasında nispeten büyük eğim açısı (α) bulunan millerin birbirlerine bağlanmaları
mümkün olur. Mafsal yatakları kaymalı yada iğneli rulmanlı olabilir. Kardan kavramasının en büyük dezavantajı (1) milinin
1 açısal hızı sabit olmasına karşılık (2) milinin  2 açısal hızı,  eğim açısına bağlı olarak değişken oluşudur.

”1” mili eksenine dik düzlemde hareket eden (a) mafsal noktası bu düzlemde dairesel bir yörünge çizer. (2) mil eksenine
dik düzlem içindeki (b) noktası da kendi düzleminde dairesel bir yörünge çizecektir. Bu yörüngenin (1) mil eksenine dik
düzlem içindeki iz düşümü ise bir elips olacaktır. (a) noktası kendi düzleminde 1 açısı kadar dönsün. (a) noktası ile (b)
noktasının üzerinde bulunduğu mafsal eksenleri birbirine dik olduğundan (b) noktası da iz düşüm düzleminde 1 açısı kadar
dönecektir. Şekilde 1 noktası (1’) noktasına gelince (2) noktası da (2’) noktasına gelecektir. Ancak (b) noktasının kendi
düzlemindeki gerçek yeri (2’’)noktası olup döndüğü hakiki açı  2 dir.

ob'  oc 2 '
b2 c1
''
b2 c2 b c
'

tan 1  tan  2   2 1  tan  2  tan 1 cos 

oc 2  cos   oc1 oc1 oc2 oc2

A düzlemi ile B düzlemi arasındaki açı  olduğuna göre 1 ve  2 açıları arasında daima tan  2  tan 1  cos 
bağıntısı olacaktır. Buradan görülmektedir ki (a) ve (b) noktaları aynı zamanda eş açılar taramaktadır. Bunun sonucu olarak
iki mil arasındaki hareket iletiminin düzgün olmadığı söylenebilir.
 d 2 1 d 1
  1 Burada
dt cos  2 dt cos 1
d 2 d1
  2 ve  1 olduğundan ;
dt dt
2 cos 

1 1  sin 2   sin 2 1
 3  2  1
1  ve için   
2 2  1  max cos 
 2 
1  0 ve     cos 
için
 1  min
2  1 için  1   olsun
1  cos 
sin    bulunur. Yani bir tur boyunca
sin 2 
açısal hızların eşit olduğu dört yerdeki konum açıları
bellidir.

Düzgünsüzlük Sayısı
2 max  2 min  cos 2 
 
1 cos 
sin 2  1
   cos 
cos  cos 
Kardan Kavramasında Dinamik Yan Etkiler:

1) (1) milin düzgün bir hızla döndüğü kabul edilsin. Bu takdirde (2) milinin açısal ivmesi;

d2 2 sin 21  sin 2  sin 

2   1 
dt 
2 1  sin 2   sin 2 12

Bu açısal ivme sistemde darbe ve titreşimlerin meydana gelmesine neden olur. (2) mili üzerinde dönen ve öteleme
hareketi yapan kütlelerin eşdeğer kütlesel atalet (eylemsizlik) momentleri I m 2 ile gösterilirse  2 açısal ivmesi;
M BII   2  I m 2 kütlesel momentinin doğmasına neden olur.

2) Kardan kavramasında güç iletimi sırasında mafsallardaki sürtünme ve benzeri etkilerle güç kaybı ihmal edilir.
Enerjinin tamamının döndüren milden döndürülen mile iletildiği kabul edilirse;
P2  P1    1  P2  P1

M d 2  2  M d1  1

M d 1  1
Md2 
2

1  sin 2   sin 2 1
M d 2  M d1 
cos 

 2  1  
   ,  2   cos  olduğu hatırlanırsa
 1  max cos   1  min

M d 2 max  M d1 
1
 M d1 
1
M d 2 min  M d1  1
 M d 1  cos 
 2  cos   2 
   
 1  min  1  max

Kardan kavramasında hız

iletiminin düzgün olmaması
nedeni ile sarsıntı ve titreşim
meydana gelmektedir. Bu
etkiler hızın karesi ile
artmakta ve  eğim açısının
büyümesiyle de
şiddetlenmektedir. Hız
değişiminin oluşturduğu bu
etkiyi önlemek için iki
kardan kavramasının arka
arkaya seri bağlanması
gerekmektedir.

Kardan Kavramalarının Seri Halde Bağlanması:

En genel hal olarak eksenleri aynı düzlemde olmayan iki mil göz önüne alalım. Bu iki mili, ekseni (III) olan bir üçüncü
mil ile bağlayalım. Eksenlerin kesim noktalarına K1 ve K2 kavramaları yerleştirilmiş olsun K1 (I-III) ve K2 (II-III)
millerinin açısal hızları arasında şu bağıntılar yazılabilir.
3 cos 1
 ---------------- (I-III)
1 1  sin 2 1  sin 2 1
3 cos  2
 --------------- (II-III)
2 1  sin 2  2  sin 2  2
Bu ikisi taraf tarafa bölünürse;
2 cos 1 1  sin 2  2  sin 2  2 

1 cos  2 1  sin 2 1  sin 2 1 
 2
 1 sabit olması yani hareket iletiminin düzgün olabilmesi için 1   2   ve 1   2 olmalıdır. Yani (III) ara
1
milinin ekseni (I) ve (II) millerinin eksenlerini eşit açılarla kesmelidir.

Bir diğeri de K1 kavramasının (III) ara miline bağlı mafsal ekseni (I) ve (III) düzlemi içinde iken K2 kavramasının (III)
ara miline bağlı mafsal ekseni de (II-III) düzlemi içinde bulunacaktır ve hız iletimi gayet iyi olur.

1. Millerin Birbirine Paralel Olması Hali:

3 3
2

(III) ara mil ekseni (I) ve (II) eksenlerini eşit açı ile kesecektir.
13   23 1   2
(I) ve (II) millerinin birbirine paralel olması halinde (III) ara
milinin her iki ucundaki çatalların mafsal eksenleri aynı
düzlem içinde bulunmalıdır. Yani çatallar paralel takılmalıdır.

2. Millerin Kesişmesi Hali:

AC  CB olmalıdır. Bu şart sağlandığı zaman  açıları birbirine eşit olur.
13   23   olur.

2
3

3. 1 ve 2 Millerinin Aynı Düzlem İçinde Olmaması Hali:

(III) ara mil ekseninin (I) ve (II) millerini aynı  açısında kesmesi için ara mil

uzunluğu K1K 2  l ; 

l  cos   l 2  a 2  sin bağıntısından bulunabilir.
2
 : Eksenler arasındaki açı
a : (I) ve (II) milleri arasındaki en kısa uzaklık
Düzgün hız iletimi için ikinci şart 1   2 olduğu daha önce söylenmişti.  (III) ara milinin her iki ucundaki mafsal
eksenleri arasındaki açı olmak üzere;
 a 
tan   tan   3.....5 arasında olabilir.
2 l 2
 Moment Vektörünün Yön Değiştirmesinden Doğan Tepkiler:

(II) milindeki moment M d 2 max oluğu zaman (I) milinin yataklarına M E  M I  tan büyüklüğünde bir eğilme
momenti gelmektedir. Eğer (I) mili A ve B noktalarından yataklanmışsa bu yataklama yerine ağırlık ve dış kuvvet
tepkilerine ek olarak
M I tan 
 FA, B 
L
büyüklüğünde bir kuvvet çifti daha etkiyecektir. Bu nedenle kardan kavraması ile bağlanan millerden en az birinin çok iyi
yataklanması gerekir.

Kardan kavramasının yatakları sementasyon çeliğinden, ara eleman ise sementasyon veya alaşımlı çelikten yapılır.
Muylular 60-65 RSD-C değeri sağlanacak şekilde sertleştirilir ve taşlanır. Mafsal yataklarının kaymalı olması halinde
alüminyum bronzu, sinter bronzu veya teflondan yapılmış burçlar kullanılır. Rulmanlı yatak halinde iğneli rulmanlar
kullanılır ve genellikle lityum sabunlu gresle yağlama yapılır. Kardan kavraması motorlu taşıtlarda ve hadde tezgahlarında
geniş ölçüde kullanılır.

İki uçta birer Kardan kavraması bulunan teleskopik bir ara

mil. Yandaki şekillerde kavramanın iğneli yataklı mafsalları için
iki farklı şekil görülmektedir. Alttaki sızdırmazlık açısından
daha uygundur.
Ara milde oluşan kinematik düzgünsüzlüğü ve bunun dinamik
sonuçlarını sınırlı tutabilmek için nispeten yüksek hızlarda a
açısı sınırlı olmalıdır.
Uygulamaların büyük kısmında bu açı 15° nin altında kalır.
Bununla birlikte yavaş dönen miller için 35° ye, özel olarak
şekillendirilmiş kavramalar ile 45° ye kadar çıkılabilir.
Taşıtlarda Kardan Kavramasının Uygulanması:

 Araç seyir halinde iken tekerlek

yoldaki çukur ve tümseklerle
karşılaştığında şaftta oluşacak uzama ve
kısalmayı karşılamak için kamalı mil
kullanılır.
 Kamalı mili takarken diş
atlatılmamasına çok dikkat edilmelidir.
Ara elemana ait K1 ve K2 deki çatallar
aynı düzlem üzerinde olmalıdır. Eğer
kamalı milde diş atlatılırsa çatallar aynı
düzlemde olmazlar ve 1   2 olmaz ve
hız iletimi düzgün olmaz ve değişken
momentler oluşur. Dolayısıyla vuruntulu
çalışma meydana gelir.

12.1.2.4. Sabit Hız Mafsallı (Bilyalı Oynak) Kavrama (Constant Velocity Joint):

 A1   A2  r1  1  r2  2 Burada r1  r2  r olması düzgün hız iletebilme koşuludur.

r1  r2  r , 1  2
İki kardan kavramasını seri olarak bağlama halinde ancak düzgün hız iletilebiliyordu. Konstrüksiyon gereği iki kardan
kavramasının uygulanamadığı yerlerde çok daha pahalı olan sabit hızlı mafsallar kullanılmaktadır. Eksenleri
kesişen milleri düzgün hız ileterek bağlayabilen bu mekanizmalarda şekilden de görüldüğü gibi (I) ve (II) milinin kesişme
noktasında küresel bir mafsal bulunması nedeniyle millere bağlı çatallar birbirine daima açıortay düzleminde temas
etmektedir. Önden çekişli otomobillerde motor ile ana mahruti dişli grubu arası mesafe çok sınırlı olduğundan bu
kavramalar yaygın kullanılmaktadır.
 12.1.2.5. Dişli Kavrama:

Geniş bir uygulama alanına sahip dişli kavramalar iki tarafında iç dişli bulunan bir kovanla buna iki taraftan kayma geçme
olarak takılan mil uçlarına takılı iki dişliden meydana gelir. Mil uçlarına takılan flanş dişlisinin dişleri üstten ve yandan
küresel formda işlenerek miller arasındaki eksenel ve açısal düzgünsüzlükler karşılanabilir.

2  1,5  2 ye kadar açısal

düzgünsüzlükler
 2 10mm eksenel
düzgünsüzlükler karşılanabilir.

Bütün dişlerin temas halinde

olduğu bu kavramada
kavramanın dişli kısımları
plastik malzeme (poliamid)
veya çelikten yapılır. Islah
çelikleri veya alaşımlı çelik
kullanıldığında dişler yüzey
sertleştirme işlemine tabii
tutulur ve taşlanır. Turbo
makinelerin milleri gibi sisteme
ısıl uzama veren yerlerde tercih
Kavramada dişli flanş (ıslah çeliği veya poliamid) ve konik dişli kovanlar edilir. Flanş dişlisinin dişleri
üstten ve yandan küresel formda
işlenir. Kovana kayma geçme
takılır.

İki konik mil ucunun dişli kavramayla birleştirilmesi

12.1.2.6. Zincir Dişli Kavrama (Chain Couplings):

Her iki milin ucuna takılmış olan zincir dişlileri iki sıralı bir zincir ile irtibatlandırılır. Zincirler arasındaki boşluk
eksenel ve radyal düzensizliği karşılar. Birçok yerlerde basit ve ucuz ve pratik çözümler için uygundur.

12.1.3. Elastik Kavramalar:

Bu kavramalar esneklik özellikleri ve buna bağlı olarak kullanım amaçları bakımından iki grupta toplanabilir.
Burulma rijitliği olan elastik kavramalar: Burulma esneklikleri pratik olarak olmayan, buna karşılık, geometrik
kaçıklıkların ve eksen istikametindeki yer değiştirme şeklindeki kinematik düzgünsüzlüğün nispeten küçük kaldığı ve bu
nedenle mekanizma hareketli bir kavrama yerine bir elastik kavramanın yeterli olduğu durumlarda kullanılan kavramalar.
Birinci gruptaki kavramaların sahip olduğu esnekliklere ek olarak önemli derecede burulma esnekliği de bulunan
kavramalar: Bu kavramalar, kavrama ile bağlanan sistemde, herhangi bir yana ya da aynı anda her iki yana olmak üzere
sistemin döndürme momenti dengesini bozacak momentlerin etkimesiyle sistemde oluşacak rahatsızlıkları sınırlayacak
özelliklere de sahiptir. Yani pratik olarak darbe etkilerini azaltıcı ve titreşimleri söndürücü işlev yaparlar. Elastik
kavramaların çoğunluğu bu gruba giren, burulma esnekliği bulunan kavramalardır.

En geniş uygulama alanına sahip kavrama grubunu teşkil ederler. Mil eksenleri arasındaki düzgünsüzlükleri karşılamak
ve darbe ile titreşimleri söndürmede kullanılırlar. Elastik elemanlar genel olarak metal malzemelerden (yaylar) veya plastik
malzemelerden yapılırlar. Kavramaların kinematik ve dinamik davranışları esas itibari ile bu yayların karakteristiğine
bağlıdır.

Elastik kavramalar, moment iletmenin yanı sıra diğer kavramalarda rastlamadığımız üç önemli fonksiyonu da yerine
getirirler.

1. Tahrik sistemini rezonans titreşimlerinden korurlar. Elastik kavrama ile sistemin özgül frekans değeri değiştirilir.
2. Hızla ivmelenen makinelerin oluşturduğu periyodik olmayan veya periyodik (pistonlu motorlardaki gibi) moment
değişikliklerini elastik elemanlarında depolayıp iç ve dış sürtünmelerle enerjinin bir kısmını harcarlar.
 3. İmalat toleransları, montaj hataları, zaman içinde makine temelindeki küçük çökmeler ve benzeri nedenlerden
dolayı, oluşan mil eksenleri arasındaki küçük sapmaları mümkün mertebe büyük reaksiyon kuvvetleri
oluşturmadan dengelerler.

Elastik kavramaların karşılıklı elemanları arasında yay çeliği veya plastik, lastik, tahta deri, tekstil ürünü gibi elastik ara
elemanlar bulunur. Elastik eleman olarak lastik kullanıldığında, lastik sıkıştırılamaz bir malzeme olduğundan şekil
değiştirmesine izin verilecek şekilde konstrüksiyon yapılmalıdır.

Elastik kavramalar darbeyi azaltıcı veya sönümleyici olarak kullanılırlar. Darbe enerjisini depolayıp daha geniş bir zaman
aralığında sisteme veren kavrama; darbe azaltıcı kavrama, darbeyi depolayıp, bir kısım enerjiyi elastik elemanlarında iç
sürtünmeyle çevreye atan kavrama ise sönümleyici kavramadır.

Elastik kavramaların karakteristik büyüklüklerinde moment, maksimum devir sayısı, kütlesel atalet momenti, kütle,
burulma yay karakteristiği ve sönümleme kabiliyeti önemli rol oynar.

Darbenin indirgenmesi olayı, birinci derecede

kavramada kullanılan elastik elemanın depolama
özelliğine bağlıdır. Döndüren tarafında tahrik grubu
olarak kullanılan elektrik motorunda moment aniden bir
miktar artığında, kavramanın birinci tarafı bir anlık daha
hızlı dönecek; arada elastik bir eleman mevcut
olduğundan, kavramanın iki tarafı arasında bir dönme
açısı farkı  oluşacaktır. Bu ise, elastik kavrama
taraflarının birbirlerine göre  kadar burulması, yani;
1
W   M d  d kadarlık darbe işini depolaması
0
anlamına gelir. t1 zamanında depolanan bu iş, daha büyük
bir t2 zamanında elastik elemandan kavramanın ikinci
tarafına aktarılır. İkinci tarafta moment artışı daha az
şiddetli olacak, dolayısıyla darbe azaltılmış olacaktır.

Darbesiz düzgün çalışan motorlarda sadece başlangıç

darbesinde veya mil eksenlerinin çakışmamasında
dengeyi sağlamak için iki mil arasında  =5° ye kadar dönme elastikliğine sahip elastik kavramalar yeterlidir. Pistonlu
makineler, presler, kırıcılar gibi düzgünsüzlük derecesi yüksek makinelerde ise yüksek dönme elastikiyetine sahip
kavramalar kullanılır, bu kavramalarda açısal fark  =30° ye kadar çıkabilir. Yüksek elastik kavramalarda eksenler arası
radyal ve açısal kaçıklıklar da dengelenebilir.

0 : Normal çalışmada dönme açısı

1 : Md1 darbe momenti etkimesi sırasında ortaya çıkan dönme açısı
M d 1 : Darbe momenti zamana göre değişimi
M d 2 : (2) milindeki momentin zamana göre değişimi
M d 1  M d 2 : Darbe azalması

Darbe momentinin nominal momente göre çok fazla olduğu durumlarda

doğrusal yay karakteristiği uygun olmamaktadır. Bu durumda artan yay
karakteristiğine sahip elastik eleman kullanmak kavrama için uygun
çözüm olmaktadır.

12.1.3.1. Plastik Malzeme (Lastik Yay) Elemanlı Kavramalar:

Bu kavramaların konstrüksiyonunun basit oluşu genelde büyük düzgünsüzlükleri karşılaması ve maliyetinin oldukça
düşük olması avantajlarıdır. Buna karşılık mukavemetinin düşük olmasından dolayı iletilen güçler sınırlıdır. Lastik yayların
karakteristiklerinin doğrusal olmaması bir üstünlüklerini oluşturur. Mukavemet bakımından iyi netice almak için lastik
yaylar kayma ve basmaya zorlanmalıdır.

a) Elastik Manşonlu Kavramalar:

Düz elastik manşonlu kavramada açısal düzgünsüzlükler, çok, az veya hemen hemen hiç
karşılanamaz. Manşonlar bir tarafta veya saptırmalı olarak yarı yarıya iki tarafta da olabilir.
Konstrüksiyonları basit ve maliyetleri düşüktür. Lastik yay karakteristiklerinin artan yay
şeklinde olması avantaj sağlamaktadır. Genelde büyük düzgünsüzlükleri karşılarlar.
Kauçuğun mukavemetinin nispeten düşük olmasından dolayı genellikle iletilen güçler
sınırlıdır. Yaylanma karakteristiği doğrusal değildir.

k M d
Fç 
Manşona gelen çevresel kuvvet
z  Dm
2
k  c1  c2 dir. Burada; z : Elastik Manşon Sayısı
Dm: Pernoların Montaj Dairesi Çapı
: Dinamik faktörü olup, iş maki-
C1 ,C 2
nesinin cinsine göre seçilir.
k : İşletme Emniyet Katsayısı
l 1 : Elastik Eleman Uzunluğu
: Elastik Eleman İç Çapı
dp
Elastik Manşonun Yüzey Basıncı Kauçuk malzeme için Pem  0.8  1.8 N mm
2

Fç
P  Pem Kösele malzeme için Pem  1  1.4 N mm2
l1  d p
 Kuvvet Makinesi C1 İş Makinesi C2
Elektrik Motoru 0,5 Takım Tezgahları 2
Türbin 0,75 Presler 3
4 Silindirli Motor 1,5  2.8 Vantilatör 1,5
6 Silindirli Motor 12 Santrifüj Pompa 1,5
Pistonlu Pompa 2,2  3,2
Vinç ve Krikolar 23
Tekstil Makineleri 1,6  2,5
b) Rupex Kavraması:

Fıçı formlu olup 1,5….2° lik açısal düzgünsüzlükleri karşılayabilen kavramalardır. Onun haricinde elastik manşonlu
kavramadan bir farkı yoktur.

c) Periflex Kavraması

Büyük geometrik düzgünsüzlükleri karşılayabilen

bu kavrama U şeklinde bir kesit forma sahip lastikten
oluşmuş olup mil uçlarına takılıp flanşlara bir
sıkıştırma diskinin cıvatalarıyla bağlanır. Tam U ve
yarım lastik şeklinde olanları
vardır. Yüksek hızlarda
çalışabilen bu kavramalar
eksenler arasındaki 4° lik
açısal sapmalara, 4mm’ye
kadar radyal ve 8mm’ye kadar
da eksenel kaymalara müsaade
eder. Yay karakteristiği
doğrusal değildir.
 12.1.3.2. Madensel Yay ve Metal Yay Elemanlı Kavramalar:

Mukavemet bakımından madensel yay elemanlı kavramalar lastik yay elemanlı kavramalardan daha üstündürler. Bu
nedenle daha büyük güçlerin iletiminde kullanılırlar.

a) Helisel Yaylı Kavramalar (Cardeflex Couplings):

Dönebilir şekilde
yerleştirilmiş yay
kılavuzları birbirine
teğetsel konumda
yerleştirilmiş ön gerilmeli
yaylarla birleştirilmiştir.
Kılavuzları tutan pernolar
bir sağ, bir sol kavrama
yarısına balıdır. Dış çapın
%1’i kadar radyal, 2° ye
kadar da eksenler ara
kaçıklığı dengelerler. İki
yarının birbirine göre
dönme açısı farklılığı da 5° ye kadar çıkabilir. Değişken moment etkisinde
vuruntuların önlenmesi için yayların ön gerilmeli olarak takılması gerekir.
 Böylece;
Fç
Fs  Fön 
2
Fç
Fb  Fön 
2

Fön  (0,8.....0,9)  Fç
M b  z1  Fç  r
z  (6.....8)
z : Yüklenen yay sayısı
b) Bibby Kavraması (Grid Couplings):

Bibby kavraması. Göbekteki dişlerin özel şekli kavramaya belirgin ölçüde yükselen karakteristik kazandırır. Kavramanın
geometrik kaçıklıkları karşılama özelliği sınırlıdır. Sönüm özelliği çok azdır. Kavrama göbeğinin iki yarısının da dış
yüzeyinde çepeçevre dişler vardır. Şerit halindeki metal yay karşılıklı diş boşlukları arasında geçerek iki yayı birbirine
bağlar.

Dişler arası boşluk ortaya doğru artar, normal yüklemede metal şerit dişlerin sadece dış tarafına temas eder. Dönme
momenti arttıkça metal şeridin dişe temas ettiği yüzey de artar. Metal şerit dişlere tam temas ettiğinde, kavrama artık bir
rijit kavrama gibi davranır. Bibby kavramaları büyüklüklerine de bağlı olarak radyal yönde 0,5-3 mm, eksenel yönde 3-15
mm dengeleyebilir.

Yaylar titreşimleri sönümlemede oldukça etkilidirler

12.2. Çözülebilen Kavramalar:
İki mil sistemini çeşitli çalışma şartlarında istenildiği zaman ayıran ve istenildiği zaman bağlayan kavramalardır.

12.2.1. Şekil Bağlı Çözülebilen Kavramalar:

12.2.1.1. Çeneli Kavrama:

Kavrama flanşlarının alın yüzeylerinde çeneler veya parmaklar bulunmaktadır. Bu çeneler kavrama esnasında diğer
flanşın boşluklarına girer. Böylece moment, çenelerin yan yüzeylerinin teması sonucunda iletilmektedir. Çeneler
dikdörtgen veya helisel şekilde
olabilmektedir. Kavramalardan
biri mil üzerinde sabit, diğeri
hareketlidir. Çatal vasıtasıyla
hareketli mil eksenel yönde
hareket ettirilebilir. Döndüren mil
dönerken kavrama devreye girerse
darbe etkisi ortaya çıkar.

12.2.1.2. Dişli Kavrama:

Kavrama devreye girerken dişlerin kafa kafaya çakışmasını önlemek için diş uçları konikleştirilir. Diş uçları çizgi boyutuna
getirilir. Böylece çakışma ihtimali azaltılmış olur.

Kafa kafaya çakışma farklı hızlarda çalışmadan kaynaklanır. Eğer iki milde aynı
hıza getirilirse rahatça dişliler birbirine geçirilebilir. Konik sürtünme yüzeyleri
birbirine değdiğinde koniklik nedeniyle rahatça birbirine geçer. Bunu sağlayan
tertibata Senkromeş Tertibatı adı verilir.
 12.2.2. Kuvvet Bağlı Çözülebilen Kavramalar:
Bir milden diğer mile moment iletimi kavrama elemanları arasında kuvvet bağı ile gerçekleştirilir. Bu kuvvet bağı
hidrodinamik etki ve indüksiyon etkisiyle gerçekleştirilir.

12.2.2.1. Sürtünmeli Kavramalar:

Bir milden diğer mile moment bir veya daha fazla sürtünme yüzeyi üzerinden iletilir. Mil uçları üzerinde bulunan iki
sürtünme yüzeyi karşılıklı olarak birbirine bastırılarak oluşan yüzey basınçları neticesindeki normal kuvvetlerin ortaya
çıkardığı sürtünme kuvvetleriyle moment iletimi gerçekleştirilir. Birbirinden farklı hızlarda dönen iki yüzey birbirine temas
ettiği andan aynı hıza erişinceye kadar aralarında kayma meydana gelir. Kayma sonucunda sürtünme nedeniyle enerji kaybı
ve sıcaklık artışı olur. Devreye girme ve çıkma ne kadar çok olursa bu olaylar o kadar çok problem haline gelir. Milden
moment iletimi darbesiz olur. Devreye girme ve çıkma herhangi bir hızda basitçe ve kolayca gerçekleşir. Bu nedenle taşıtlar
ve takım tezgahlarında geniş kullanım alanına sahiptir. Temas yüzeyinin şekline göre sürtünmeli kavramalar; düz
sürtünmeli (lamelli), konik, takozlu ve bantlı olmak üzere dört gruba ayrılabilir.

Düz Sürtünme Yüzeyli (Lamelli) Kavramada Sürtünme Momenti Hesabı:

Fe eksenel kuvvetinin etkisi altında temas yüzeylerinde P basıncı ve buna bağlı olarak sürtünme momenti meydana gelir.
dFe  P  dA  P  2r  dr
dM s    dFN  r    dFe  r
rd
Fe   P  2r  dr rd
ri M s   P  dA   r
ri
rd
Fe  2   P  r  dr rd
ri M s  2    P   r 2 dr
ri
r  ri
2 2
Fe  2  P d
2
2

M s     P    rd  ri
3 3

 
3
Fe    P  rd  ri
2 2

Yüzey basıncını oluşturan eksenel kuvvet olduğuna göre, eksenel kuvveti yüzey basıncı cinsinden yazarsak ve onu da
sürtünme momenti ifadesinde yerine yazarsak;

P
Fe 2 r r 
 M s    Fe   d 2 i 2
3 3


 rd 2  ri 2  
3 rd  ri  rm : Ortalama
M s    Fe  rm
Sürtünme Yarıçapı, Yüzey basıncının homojen olduğu kabul edildiğinde,
2 r r  3 3
rm   d 2 i 2 olarak alınabilir.

3 rd  ri  
M s  i    Fe  rm i : Sürtünme Yüzey Sayısı
rd  ri Dd  Di
Eğer, düzgün aşınmaya göre hesap yapılırsa rm   olarak
2 4
alınabilir.

Lamelli mekanik kavrama

Konik Sürtünme Yüzeyli Kavramalarda Sürtünme Momenti:

  15....25
dr
dA  2  r  ds ds  dA yüzeyine etki eden normal kuvvet P  dA dır.
sin 

dFN  P  dA
rd
rd M s   r    P  dA
FN   P  dA ri
ri
2 rd 2
sin  ri
rd dr Ms   P r  dr
FN   P  2  r 
ri sin 
FN 
P 

 rd  ri
2

2
2
M s   
3
P
sin 

 rd  ri
3 3

sin 
 1) Kavrama Dururken (n1=0 , n2=0):

Bu durumda;

Fe  FN  sin     FN  cos 
Fe  FN  sin     cos  
Ms
M s    FN  rm  FN   yerine yazılırsa
  rm

 sin     cos  
Ms
FN 
  rm
Fe  FN  sin 
 
2) Hareket Halinde iken:
Fe    P  rd  ri
2 2

  FN  cos   0 Sıfır olur çünkü hareke halinde birlikte dönüyorlar.

F
P
 
e
Fe  FN  sin    rd 2  ri 2

Fe    P  rd  ri
2 2
 Fe 2 rd  ri    Fe
3 3

Ms      2   rm
P
Fe sin  3 rd  ri 2
 sin  

  rd 2  ri 2  b
F 2 r r
M s    e   d2 i2 
  Fe 3
 rm
3
 Dm
 0,1.....0,15

sin  3 rd  ri sin    Dm  2rm  4.....6   d

b
TakozluKavrama
0,1.....0,15
(SUCO Kavaması):
Dm
Dm  2rm  4.....6   d
z : Çevredeki Takoz Sayısı
FN : Normal Kuvvet
 : Sürtünme Katsayısı
ra : Yarıçap

FN
M s  z  FN    ra Ms  z     ra
sin 
2
 Bantlı Sürtünmeli Kavrama (Conax Kavraması):

Eitelweir
s1  s 2  e  
Çevre Kuvveti
FU  s1  s2  s2  (e   1)
Sürtünme Momenti
M s  s2  (e   1)  r
Maksimum Yüzey Basıncı
s1 s  e 
Pmax   2
r b r b

12.2.2.2. Sürtünmeli Kavramaların Kullanıldığı Sistemlerin Dinamik Davranışlarının İncelenmesi:

M 1 : Tahrik Momenti
M 2 : Yük Momenti
M K : Kavrama Momenti
M B1 : Döndüren mil üzerindeki kütlelerin
oluşturduğu ivme momenti
M B 2 :Döndürülen mil üzerindeki kütlelerin
oluşturduğu ivme momenti
I m1 : Döndüren mil üzerinde bulunan veya
indirgenmiş kütlelerin atalet momenti
I m 2 : Döndürülen mil üzerinde bulunan veya
indirgenmiş kütlelerin atalet momenti
d d
M B1  I m1  1 M B2  I m2  2
dt dt
1.Mil Sistemine Etkiyen Momentlerin Toplamı:
M 1  M B1  M K
M B1  M K  M 1  0
2.Mil Sistemine Etkiyen Momentlerin Toplamı:
M B2  M 2  M K  0
M K  M B2  M 2
İvme Momentleri
d1
M B1  M 1  M K  I m1 
dt
d1 M 1  M K
 
dt I m1
d 2
M B2  M K  M 2  I m2 
dt
d 2 M K  M 2
 
dt I m2

Mil sistemlerine ait kavrama yüzeylerinin birbirine temas ettiği herhangi bir andaki açısal hızlarını bulalım;
 t0
WS1  M K   1   2  WS1 : Kayıp İş (Enerji)
2
1 : 1 milinin açısal hızının davranışı
 2 : 2 milinin açısal hızının davranışı

Açısal Hızın Zamana Göre Değişiminin Grafiği

d1 M 1  M K M1  M K
  1   t  1
dt I m1 I m1
1
d 2 M K  M 2 M  M2
  2  K  t  2
dt I m2 I m2

Kavramanın sürtünme yüzeylerinin birbirine temas ettiği andan hızları eşit oluncaya kadar geçen süreye kavramanın
devreye girme süresi denir ve “t” ile gösterilir. Herhangi bir “t” anında iki kavrama arasındaki hız farkı (yani kayma hızı)
eşittir.

M  MK MK  M2 
  1  2   1    t  1   2
 I m1 I m2 
t  t0   0 için
I m1  I m 2  1   2 
t0    M K  I m1  I m2   M1  I m2  M 2  I m1 
M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2  M 2  I m1 
Bu eşitlikte payda sıfır olursa t 0   olur yani kavrama devreye girmez. Dolayısıyla   0 iken t 0   dir.
M  I  M 2  I m2
M K  M sıını  1 m1
I m1  I m 2
Kavrama devreye girdikten sonra döndüren ve döndürülen millerin ortak açısal hızları   1  2   değeri ve
t  t 0 değerleri herhangi bir andaki açısal hız denklemi göz önüne alınıp t 0 değeri de (1) denklemlerinde yerine yazılırsa;

 
M 1  M K  I m2  1   2   : sistemin ortak açısal hızı
M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2  M 2  I m1 

1  1   
M K  M 1  I m 2  1   2  1 : döndüren mildeki hız azalması
M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2  M 2  I m1 

 2     2 
M K  M 2  I m1  1   2   2 : döndürülen mildeki hız artması
M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2  M 2  I m1 

Kavramanın devreye girme süresinde meydana gelen ve ısıya çevrilen enerji kaybı (kayıp iş);

t0 t0
WS1   M K  1  dt   M K  2 dt
0 0
 t0 t0
WS1   M K    dt  M K   dt
0 0

 1   2 
t0
WS1  M K 
2

M K  1   2   I m1  I m 2
2
WS1 
2  M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2  M 2  I m1 

şeklinde kayıp işi bulabiliriz. Yalnız kayıp iş kavramanın devreye girişinin birinci seferinde oluşan kayıp iştir. Eğer kavrama
daha çok defa devreye girerse; örneğin saatte z defa devreye giriş var ise; WSh  WS1  z olarak hesaplanır.

En genel şekilde çıkartılan bağıntılar aşağıdaki çalışma şartlarına göre yeniden düzenlenebilirler;

1) İş makinesinde yük momenti M 2  0 dır. (yüksüz devreye girme) Döndürülen milin açısal hızı sıfır ise;

M K  M B2  M 2
M2  0  ise
M K  M B2  olur
M 1  M B1  M K  M B1  M B 2

Yani iş makinesinde yük momenti sıfır iken M1 (motorun tahrik momenti) dönen elemanların ivme momentlerini
karşılamalıdır. Bu durumda devreye girme süresi;

I m1 I m 2
t0 
M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2

Bir saatteki enerji kaybı;

M K  1  I m1  I m 2
2
WSh  z
2M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2 

Devreye girme süresinin sınırlı olması için (yani t 0 eşitliğindeki M K  I m1  I m 2   M 1  I m 2 değerinin sıfır olması
için)

I m2
M K  M1  olmalıdır. Kavrama momenti bu değeri almalıdır ki sistem devreye girsin
I m1  I m 2
M I m2 M1 I m2
MK  Md  1  burada k   olarak alınırsa
M d I m1  I m 2 M d I m1  I m 2
M K  k  M d olmuş olur.
k  c1  c2 k : emniyet katsayısı

2) Döndüren milin yani motorun açısal hızı sabit kabul edilebilir. 1  1  sabit ve iş makinesi yüksüz M2  0
olarak alınırsa
 M 1  M B1  M K
d1
M B1  I m1 
dt
d1
Burada  0 olduğuna göre M B1  0 olmalıdır
dt
M 1  M B1  M K eşitliğinde M B1  0 olduğundan;
M 1  M K  M B 2 olur. Çünkü M K  M B 2  M 2 dir.

Motor momenti yalnızca döndürülen mildeki M B 2 ivme momentini karşılamaktadır. Bu durumda kavramanın devreye
I  1 1
girme süresi; t 0  m 2 1 ve 1 saatteki enerji kaybı da WSh   I m 2  1  z   M K  1  t 0  z olur.
2

M2 2 2

3) Döndüren milin açısal hızı sabit 1  1  sabit  ve döndürülen mil yani iş makinesinin açısal hızı sıfır 2  0
fakat iş makinesi yükü M 2  0 olursa;
M1  M K
M K  M B2  M 2
I m 2  1
t0 
MK  M2
1
WS   M K  1t 0  z
2

Kavramada İletilen Sürtünme Isısı:

 N m 
Sürtünme işi kavramanın yüzeyi A[m2] ısı iletim katsayısı k  , kavramanın yüzey sıcaklığı  K ve hava
 m  h  K 
2

sıcaklığı H olmak üzere, sürtünme ısısı Qh şeklinde iletilir.

 N  m J 
Qh   K  AK   K   H   ,
 h   h 

Isı iletim katsayısı  K , hava hızı V ye bağlıdır. Dönen bir disk için ortalama çevre hızı, hava hızı olarak alınabilir.

 N m 
Niemann’a göre  K  18800  25100 V 3  3
 m  K 

Bir kavramanın ısıl bakımdan dengeli olup olmadığının kontrolü için özgül sürtünme gücü göz önüne alınır.

M K  1  N m
 P    V  P    V em  1....310 6  2 
A m  s
Sürtünme katsayısının büyüklüğü sürtünme çiftine, sıcaklığa, kayma hızına, yüzey basıncına ve yüzey işleme kalitesine
bağlıdır. Kuru ve yağlı çalışacak kavramalar için malzeme çiftleri aşağıda verilmiştir.
 Yağlı çalışan kavramalarda, yağ kavramanın devreye girmesi sırasında bir yağ filmi oluşturarak kavramanın devreye
girmesini engeller. Bu yağ filminin parçalanması halinde de aniden devreye girme (aniden yükün artması) durumu söz
konusu olur. Darbe etkili bu durumun önlenmesi için sürtünme yüzeyine kanallar açılarak oluşabilecek yağ filminin
parçalanması sağlanır. Bu yüzden yüzeylere spiral, eğik ve çapraz olarak kanallar açılır. Böylece yağ filmi oluşması
engellenir.

Sürtünme Malzemesi Sürtünme Katsayısı

tem [°C] Pem [N/mm2}
Aşınan - Karşıtı Kuru Yağlı
DD - DD 0,15…0,25 0,02…0,1 300 1,5…2
DD - Çelik 0,15…0,2 0,03…0,06 260 0,8…1,4
Sinter Metal Bronzu - Islah Çeliği 0,15…0,25 0,06…0,11 180 0,5…2,0
Asbest - Çelik, Dökme Demir, Dökme Çelik 0,2…0,4 0,1…0,15 250(500) 0,05…8
Kösele - Çelik, Dökme Demir, Dökme Çelik 0,3…0,6 0,12…0,15 100 0,05…0,3

Kavramalarda Aşınma ve Ömür:

Bir kavramanın ömrü aşınmaya bağlı olup ömür hesabı için “özgül aşınma miktarı [qv]” değeri göz önüne alınır. Bu
değerler yaklaşık olarak şöyle verilmiştir;

cm3
Asbest : kuru çalışma durumunda qv  0,14....0,41
kWh
cm 3
yağlı çalışma durumunda qv  0,028....0,082
kWh
cm 3
Yağlı çalışmada Sinter Metali (bronz) – Çelik : qv  0,034
kWh
Balata Ömrü:
VV A s
L  ile belirlenir. VV : Balatanın aşınabilen hacmi
qv  PS qv  PS

Kuru çalışacak kavramalar için Yağlı çalışacak kavramalar için

Dökme demir - Dökme demir
Dökme demir - Çelik
Sinter Bronzu - Çelik
DD veya Çelik - Suni reçineli asbest
PS : ortalama sürtünme gücü [kW]
Çelik - Çelik A : balatanın yüzey alanı
Sinter Bronzu - Çelik s : balatanın aşınabilen kalınlığı
qv :özgül aşınma miktarı
L : balata ömrü [h]
 PS  WSh bir saatlik sürtünme işine eşit alınabilir.

Perçinli bağlantılarda;
s  0,3....0,5st
Yapıştırma
bağlantılarında
smin  1....2 mm
Örnek: Gücü 30kW, devir sayısı 730 d/dk olan bir elektrik motoru ile bir takım tezgahı düz sürtünme yüzeyli çözülebilen
bir kavrama ile bağlanacaktır. Elektrik motorunun miline indirgenmiş kütlesel atalet momenti I m1  2,5 kgm 2 , iş
makinesinin miline indirgenmiş kütlesel atalet momenti ise I m  10 kgm2 dir. İş makinesi sabit 380 Nm büyüklüğünde bir
2

direnç (yük) momentine sahiptir.

a) Motor 730 d/dk ile dönerken iş makinesi yüklü olarak t 0  10s' de devreye girmesi istenmektedir. Bu elektrik
motoru yeterli midir (devreye girer mi)? Saatte z = 30 defa devreye girmesi söz konusu olduğuna göre
kavramanın ömrünün L = 2000 işletme saati olması için kavramayı boyutlandırınız.
b) İş makinesi yüksüzken kavrama ne kadar sürede devreye girer?
c) Sürtünmeli kavrama yerine çözülemeyen bir kavrama kullanılsaydı gerekli motor tahrik momenti ne olurdu?
Elektrik motoru yeterli midir?

Çözüm: a)

M 1  M B1  M K
n sabit ise M B1  0 olur,
M 1  M K  M B2  M 2
d 2 
M B2  I m2   I m2  2
dt t0
 n   730
  76.4 rad / sn
30 30
2 76.4 rad/s
M B2  I m2   10 kgm2 
t0 10 s
M B2  76.4 Nm
M K  M B2  M 2  76.4 Nm  380 Nm
M K  456.4 Nm
M 1  M K ise
M 1  456.4 Nm

Elektrik motorunun nominal momenti;

P 30kW
M d  9550   9550 
n 730d / dk
M d  392.46 Nm
M 1  M ilk  456.4 Nm
M ilk 456.4
  1.16
M d 392.46
M ilk  1.5M d  2M d
M dev  2M d  3M d

Elektrik Motoru Yeterlidir.

Kavramanın Boyutlandırılması: Mil Çapı

 3 3
P 30kW
d  160  160  55mm
n 730rad / s
Dm  (4....6)d
D m  5d seçilirse,
D m  5  55  275mm
Di  D a D a
Dm  ,  1.5 ;
2 Di
D a  330 mm
Di  220 mm bulunur.

İletilecek Sürtünme Momenti:

2
Ms     P    (rd  ri )  i
3 3

3
i : lamel adedi
Ms  k  M d
c1  0,5 (elektrik motoru için)
c2  2 (İş makinesi için) M S  2,5  392,46  981 N / mm
k  c1  c2  2,5

Sürtünme Çifti:

Asbest Çelik;
  0.3 , Pem  0.5 N/mm 2
2
M s     P    (rd  ri )  i 
3 3

3
2  330  3  220  3 
981 Nmm     0.5  0.3       i
3  2   2  
981
i  0.988 i  1 olarak alınabilir
992.6

Gerekli Eksenel Kuvvet:

Fe  P    (rd  ri )
2 2

M s  Fe    rm
Fe  23781.8 N

Saatte ortaya çıkan sürtünme işi(Wsh):

M k  1  l0
Wsh  Ws1  z  z
2
Wsh  5230344 Nm/h
Kavrama Yüzeyinden Çevreye Atılan Isı:

Qh   k  Ak  ( k   h )
 k  18800  25100  v 2   k  873921.54 Nm/m 2 hK
  n  Dm
v  10.5 m/s
60
A k    (r d ri )  0.0475 m 2
2 2

 h  20C  273  293K

Qh  Wsh
Qh  Wsh kabul edilirse ;
Wsh
k    h  419.06 K  146C  t em  250C ......emni yetlidir.
 k  Ak

Isıl bakımdan kavrama dengeli midir, değil midir?

 N m  N m
P    v  0.5 N/mm 2  (0.3)  10.5m / s  1.575  10 6  2   (1....3)  10 6  2  özgül aşınma
m s  m s 
Isıl Bakımdan dengelidir.
Balata Kalınlığı:
cm 3
qv  0.15
kWh
Vv  A  s  L  qv  Ps Ps  Wsh
L  qv  Ps
s  9.17mm M 1  M B1  M K , M B1  0
A
M K  M B2  M 2 , M 2  0
b) İş makinasının yüksüz devreye girmesi demek; M2=0 demektir. M  M K  M B2
1
M 1  M B1  M K , M B1  0
I m 2  1
M K  M B2  M 2 , M 2  0 t0 
MK
M 1  M K  M B2 t 0  1.674 s
I 
t0  m 2 1
c) M ilkMKM 1  M B1  M B2  M 2 olmalıdır.
t0  1M
Eğer ilk 
.674 s"M 1 sonucu ortaya çıkarsa seçtiğimiz motor yetersiz demektir.

12.2.2.3. Özel Kavramalar:

Bu tür kavramalar belli bir devir sayısı aşılması halinde devreye girerler veya kavrama üzerinden iletilen moment belirli
bir emniyet momenti değerinde sınırlandırılır. Bunların yanında momentin bir yönde iletilmesine müsaade eden kavramlar
da vardır.

1. İlk Hareket Kavramaları:

Çimento değirmenleri, döner ocaklar, krenlerin yürütme mekanizmaları, uzun bantlı konveyör gibi iş makinalarının
ivmelenecek büyük kütleye sahip olduğu durumlarda, ilk hareket kavramaları kullanılır ve motorların devreye yüksüz
girmesi sağlanır.
 1.1. Santrifüj Kavramalar:

A: döndüren mile bağlı kısım

B: döndürülen mile bağlı kısım
r: merkez kaç kuvvetini oluşturan kütlelerin kütle merkezi
R: iç yarıçap

Merkezkaç kuvveti = yüzey normal kuvveti

Fc  FN  m  r  1
2

Sürtünme kuvveti;
Fs    FN
Sürtünme momenti;
M s  i    FN  R
i:sürtünen yüzey sayısı
M s  i    m  r  1  R
2

M Kn : Nominal Kavrama Momenti

M n : Nominal Yük Momenti

Sürtünme momenti açısal hızın karesi ile artmaktadır. Belirli bir devir sayısından itibaren döndürülen B kısmı dönmeye
 
başlar. Bu devir sayısı n ile ifade edilir. Devir sayısı n  n ve M yük  M S olduğu zamana kadar iş makinesi yani B

kısmı durur. n değerinden itibaren B kısmı ivmelenerek hızlanır.

1.2. Dolgulu Kavramalar:

A : Döndüren Mil
B : Döndürülen Mil
1 : İnce çelik bilyalar
veya silindirik çubuklar
Çap : 5….10 mm

Kavrama Momenti:
M K  n1  G  r
2

n1 : Elektrik motorunun devir

sayısı
G : Dolgu ağırlığı
r : Tambur yarıçapı
Santrifüj kavramadaki moment grafikleri dolgulu kavramada da aynen geçerlidir.

Dolgulu kavrama başlangıçta santrifüj kavrama gibi hızlanmayabilir.

 2. İletilen Momentin Sınırlandırılması:

Sürtünmeli kavramalarda sürtünme yüzeyinde oluşturulan normal kuvvet FN sabit tutulursa;

FN  M S  i  FN    r
Etkiyen kavrama momenti, sürtünme kuvvetinden büyük olursa ( M K  M S ) yüzeyler birbiri üzerinde kayar ve
moment iletimi kesilir. Bunlara emniyet kavramaları da denir.

2.1. Kesme Pimli Kavramalar:

Kavramanın iletebileceği sınır moment;
  2
MK  K  zR
4
İstenirse pimler aşağıdaki gibi çentikli yapılabilir.

2.2. Bilya Bağlantılı Kavramalar:

cos     sin 
M K sıını  z  Fe  R 
sin     cos 
z : Bilya sayısı

Sürtünme ihmal edilirse   0

R
M K sıını  z  Fe sıını 
tan 

2.3. Tek Yönlü Hareket İleten Kavramalar:

A yönünde (2) flanşından hareket girişi olursa iletim var. Yani kavrama devrede. (1) flanşından olursa iletim yok. Yani
kavrama çözülür.

B yönünde (1) flanşından hareket girişi olursa iletim var. Yani kavrama devrede. (2) flanşından olursa iletim yok. Yani
kavrama çözülür. Aniden çok hızlı olarak tek dönme yönünde devreye girmeleri mümkündür. Bisikletlerde,
motosikletlerde, tel çekme tezgahlarında ve otomatik sistemlerde kullanılır. Uygun çalışma için 1 ve 2 nolu kısımlar aynı
merkezde olacak şekilde yataklanmaları gerekir. Motosikletlerdeki uygulama yazılırsa, dışarıdan ayak kuvveti ile 2 nolu
eleman ok yönünde yani A yönünde döndürülürse 2’den 1’e hareket iletimi ile motor ilk hareketi alarak alışır. Motordan
alınan dönme hareketi 1 elemanını aynı yönde döndürürse kavrama kilidi çözülür. 1’den 2’ye hareket iletimi olmaz.
Ftd  FN  tan  Ftd : Dış teğetsel kuvvet
FN  sin     Fti : İç teğetsel kuvvet
Fti  Fi  sin      Fd : Dış kuvvet
cos 
Fi : İç kuvvet
 : Kilitleme (sıkıştırma)
açısı
İletilen Moment
M b  z  Ftd  rd  z  Fti  ri  2  4  
z : Bilya veya makara sayısı  : Sürtünme açısı
M b  k  M d k = 1,25….2 F
Fd  Fi  N
P cos 
M d  9550  Yüzey basıncına göre kontrol
n
FN 1 1
Pmax  0.175  E       Pem
b  rd rs 

E : Elastisite Modülü
Sertleştirilmiş Çelik (Her ikiside)
Pem  150...250 N mm2
Tek Yönlü Hareket İleten Kavramaların Uygulama Örnekleri:

1) İlerleme mekanizmalarında kesintili bant

hareketi: Porselen, ısıl işlem, boya kurutma fırınlarında
uygulanır.

A kolu motor tarafından sürekli döndürülür. B kolu

salınım hareketi yapar. B koluna bağlı kavrama tek yönlü
hareketi bir bantlı konveyöre kesintili olarak verir.

2) Frenleme: Elevatörlerde kullanılır.

Frenleme yaparak geri gelmesi engellenir.
 2.4. Hidrolik Kavramalar:

Döndüren mile pompa, döndürülen mile türbinin bağlandığı

karşılıklı iki eleman arasında akışkan ile güç iletiminin
sağlandığı bir sistemdir. Pompa dönmeye başlayınca, dolduran
sıvı merkezkaç kuvvetinin etkisi altında çevreye ve oradan da
türbin kanatlarına fırlatılmaktadır. Sıvı ekseni etrafında
(çevresel hareketten dolayı) başka radyal yönde de hareket eder.
Böylece sıvı pompadan aldığı enerjiyi türbine naklederek
türbinin dönmesini sağlar. Bir sıvı hareketinin oluşması için
pompayla türbinin devir sayıları farklı olmalıdır. Eğer eşit
olursa sistem içinde sıvı hareketi durur. Bunun sonucu olarakta
moment sıfır olur. Enerji iletiminin mümkün olabilmesi için
döndürülen milin (türbinin) devir sayısı (n2), döndüren milin
(pompanın) devir sayısından (n1) daha düşük olmalıdır. Yani
ikisi arasında bağıl bir kayma meydana gelmelidir. Sabit devir
sayılarındaki çalışmada iletilen güç;
 P1  M 1  1
P2  M 2  2
M 1  M 2 olur
P1  2 n2
Kavramanın verimi:     n2  n1
P2 1 n1

n1  n2 n
s  1 2
Kayma : n1 n1
n2
  1 s
n1

Kavramada iletilen moment sabit olduğundan n1 giriş devri azaldıkça kavramanın ilettiği moment de azalır. Kavrama
üzerinden iletilen moment yaklaşık olarak;
M K  n 2  D 5 ve Güç; P  n 3  D 5 ile orantılıdır.

Boyutlandırma nominal güçte s  0,02....0,03 aralığında yapılır. Bu durumda verim   % 97....98 arasında olur.

Ağır yük altında devreye girmeyi sağlar. İçten yanmalı motorların ve asenkron elektrik motorlarının ağır yük altında
devreye girmelerini kolaylıkla sağlar. Özellikle momentleri hızın karesi ile artan büyük vantilatörlerin ilk hareket
kavramaları olarak kullanılırlar. Kayma arttıkça sürtünme ısısı artıp yağın sıcaklığı yükselir. Ek tedbirlerle yağın
sıcaklığının düşürülmesi gerekir.

12.3. FRENLER

Frenler hareketi durduran veya yavaşlatan mekanizmalardır. Çalışmaları itibariyle kavramalara benzerler. Kavramalar dönen
bir elemanı başka bir elemana bağlarlar ve her ikisini de aynı hıza getiriler. Frenler ise, dönen bir elemanı sabit bir
elemana bağlayarak hareketi durdururlar veya yavaşlatırlar. Her iki amaç için aynı prensipler uygulanır.

Frenler durdurma sırasında dönmekte olan bütün elemanların kinetik enerjisini yuttuğundan sıcaklık problemi
kavramalarınkinden daha büyük önem taşımaktadır.

Fiziksel prensipleri aynı olduğundan bir kavrama fren, frende kavrama olarak kullanılabilir. Bununla birlikte, pabuçlu, bantlı
veya diskli gibi bazı özel konstrüksiyonlar fren için daha çok tercih edilen sistemlerdir.

Frenleme kuvveti ağırlık, yay kuvveti, kol ve ayak kuvveti, hidrolik ve pnömatik sistemlerle elde edilebilinir. Makinanın
çalışması için bu kuvvetlerin frenin mekanik parçalarından kaldırılması gerekir.

Yapacakları işe göre üç grup fren geliştirilmiştir.

1. Tutma ve durdurma frenleri: Bunlar yükü kaldırıp indirirken istenilen yükseklikte tutmak için kullanılır. Bu
fonksiyonu yaparken potansiyel enerjiyi yüklenirler.
2. Yürüyüş frenleri: Bunlar yatay hareketleri durdurmak için kullanırlar. Bu fonksiyonu yaparken kinetik enerjiyi
yüklenirler.
3. İndirme frenleri: Bunlar yalnız dikey hareketlerde iniş hızını ayarlamakta kullanılırlar. Bu fonksiyonu yaparken
potansiyel enerjiyi yüklenirler.

Frenleme işleminin ana prensibi kayma sürtünmesine dayanmaktadır. Burada oluşan sürtünme işinin tamamı ısıya dönüşür.
(Frenlerde kinetik ve potansiyel enerji sürtünme yoluyla ısıya dönüştürülür.) Konstrüksiyonda dikkat edilecek husus; en
küçük fren momentiyle fonksiyonu yapmak için, frenin mümkün olduğu kadar yüksek devirli mile konulmasıdır. Buda
genelde motor milidir ve iki mili bağlayan kavrama fren kasnağı olarak kullanılır. Fren kasnağı redüktör miline bağlı
kavrama parçası olarak alınır. Çünkü; kavrama bağlantısı fonksiyonunu yapmazsa, kopar veya kırılırsa, yük garantili
frenlenir.
12.3.1 Fren çeşitleri

Makinalarda çeşitli fonksiyonlu frenleme sistemleri kullanılır. Fakat çalışma prensipleri hep aynıdır. Ana fonksiyonları
kullanıldıkları yerlerde karşı moment oluşturmaktır. Fren çeşitlerini konstrüksiyonlarına göre şu şekilde sıralayabiliriz:

1. Pabuçlu frenler
2. Bandlı frenler
3. Diskli (Balatalı) frenler (Lamelli frenler)
4. Konik frenler
5. Kilit mekanizmaları

Bu frenlerin konstrüksiyonu yapılırken ilk önce moment hesapları yapılır. Daha sonra fren sistem boyutları ve uygulanacak
fren kuvveti bulunur.

12.3.2 Frende moment hesabı

Frenlerin görevi hareketi durdurmak olduğuna göre sistemde motor miline bağlanmasında yarar vardır. [Küçük bir fren
momenti ve uygun fren boyutları elde etmek için frenin makine sisteminin en yüksek devirli mili üzerine yerleştirilmesi
uygundur. Bunun için en iyi yöntem motor milindeki kavrama diskini fren kasnağı olarak kullanmaktır.]

Bu sonuçlardan motor milindeki döndürme momentinin en düşük olduğu görülmektedir. Frenin mili durdurması için
döndürme momentini yenmesi gereklidir. Bu nedenle frenin döndürme momentinin en küçük olduğu mile takılmasında
yarar vardır.

12.3.2 .1- Basitleştirilmiş hesap yöntemi

Bu yöntemde frenleme momenti tahrik sisteminin toplam verimi ve momenti göz önüne alınarak hesaplanır. Ötelenen ve
dönen makine elemanlarının ve yüklerin atalet kuvvetleri ve momentleri bir emniyet katsayısı ile göz önüne alınır.
MFr ≥ Mt.s.h MFr Fren momenti
Mt Fren milinde hesaplanan (tahrik) moment
s Fren emniyet katsayısı
h Toplam verim

Konstrüksiyon için hiçbir şart yoksa fren emniyet katsayısı

El ile tahrikli kaldırma makinalarında 1,3 ... 1,5
Motorla tahrikli kaldırma makinalarında 2 ... 3
Kepçeli veya ağır taşıma aparatlı kaldırma makinalarında 3 ... 4
Yürüyüş veya döndürme mekanizmalarında 1,5 olarak alınır.

12.3.2 .2- Kesin hesap yöntemi

Statik moment ile dönen ve ötelenenlerin atalet momentleri frenleme miline indirgenir.
a) Yük kaldırma sistemlerinde frenleme momenti

𝑴𝑭 = 𝑴𝑯 + 𝑴Ö +𝑴𝑫 MF: Frenleme momenti

M H: Halat momenti
M Ö: Öteleme momenti
M D: Dönen kütlelerin oluşturduğu moment
 MÖ=0,1 MH
𝐹 𝛥𝑉𝑠 𝜂 𝐷𝑡
𝑀Ö =
𝑔 𝑡𝑓 𝑖 2

𝐹 𝛥𝑉𝑠 𝜂 𝐷𝑡
𝑀𝐻 = (𝐹 = 𝑄 + 𝐺𝐴 + 𝐺𝐻 ), (𝐺𝐴 : 𝐾𝑎𝑛𝑐𝑎 𝑏𝑙𝑜ğ𝑢 𝑎ğ𝚤𝑟𝑙𝚤ğ𝚤, 𝐺𝐻 : 𝐻𝑎𝑙𝑎𝑡 𝑎ğ𝚤𝑟𝑙𝚤ğ𝚤)
𝑔 𝑡𝑓 𝑖 2
𝑛𝑓 (𝑓𝑟𝑒𝑛 𝑚𝑖𝑙𝑖 𝑑𝑒𝑣𝑟𝑖) 𝐹 𝛥𝑉𝑠
(𝑖 = ), : 𝐾ü𝑡𝑙𝑒, : İ𝑣𝑚𝑒
𝑛𝑡 (𝑡𝑎𝑛𝑏𝑢𝑟 𝑚𝑖𝑙𝑖 𝑑𝑒𝑣𝑟𝑖) 𝑔 𝑡𝑓

b) Yürütme mekanizmalarında frenleme momenti

𝑴𝑭 = 𝑴Ö + 𝑴𝑫 +𝑴𝑹 _𝑴𝒚 𝑀𝑅 ∶ 𝑅ü𝑧𝑔â𝑟 𝑑𝑖𝑟𝑒𝑛ç 𝑚𝑜𝑚𝑒𝑛𝑡𝑖

𝑀𝑦 :Yürüme direnç momenti

c) Döndürme mekanizmalarında frenleme momenti

𝑴𝑭 = 𝑴𝑫 + 𝑴𝑹 +(−𝑴𝑫ö𝒏 ) 𝑀𝑅 = 0, 𝑓𝑎𝑏𝑟𝑖𝑘𝑎 𝑖ç𝑒𝑟𝑖𝑠𝑖𝑛𝑑𝑒

Bu hesap yönteminde, statik momentlerin haricinde, ötelenen ve dönen kütlelerin atalet momentlerinin de dikkate alındığı
dinamik momentler kullanılır. Yani bu hesaplamada sisteme etki edebilecek tüm momentler frenleme mili üzerine
indirgenir.

12.3.3 Frenlerde ısı gücü

Durdurma frenlerinde emniyetli özgül sürtünme gücü;

D : Fren diski (tamburu) çapı

nm : Motor devri
MF [Nm] [Fren momenti]
p : Yüzey basıncı[N/mm2]
nm [d/dk] ν :Fren diski ort. çevre hızı [m/s]
D [mm]
(pνµ)em
Fren disk 1500 1000 750 600
çapı özgül sürt.gücü “
200 0,75 80 120 - - (pνµ) ≤ (pνµ)em kontrol edilmelidir. Burada
250 0,80 130 190 260 - pνµ: özgül sürtünme gücü, ν: ortalama
hız’dır. Emniyetli özgül sürtünme gücü
400 1,0 - 620 830 1000 değerleri, tutma frenlerinde 1….4, indirme
630 1,25 - - 2600 3200 frenlerinde 0,3…1,5, durdurma frenlerinde
ise yukarıdaki tabloda verilen değerler
1000 1,35 - - - 4400 arasında alınabilir.

𝑧𝑡 𝑃
ф′ = 𝑓 𝑓 ф′ ≤ ф𝑒𝑚 𝑜𝑙𝑚𝑎𝑙𝚤𝑑𝚤𝑟.
360
𝑃𝑓 = 𝑀𝑓 𝜔𝑓

ф′ : 𝑂𝑟𝑡𝑎𝑦𝑎 ç𝚤𝑘𝑎𝑛 𝚤𝑠𝚤

z: saatteki fren sayısı 𝑀𝐹 : 𝑓𝑟𝑒𝑛𝑙𝑒𝑚𝑒 𝑚𝑜𝑚𝑒𝑛𝑡𝑖
𝑃𝑓 :frenleme gücü 𝑘: 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝚤𝑠𝚤 𝑖𝑙𝑒𝑡𝑖𝑚 𝑘𝑎𝑡𝑠𝑎𝑦𝚤𝑠𝚤
𝜔𝑓 : 𝑓𝑟𝑒𝑛 𝑚𝑖𝑙𝑖 𝑎ç𝚤𝑠𝑎𝑙 ℎ𝚤𝑧𝚤 Ѳ: 𝑠𝚤𝑐𝑎𝑘𝑙𝚤𝑘
𝐴𝑠 : 𝑓𝑟𝑒𝑛 𝑑𝑖𝑠𝑘𝑖 ℎ𝑎𝑣𝑎 𝑖𝑙𝑒 𝑡𝑒𝑚𝑎𝑠 𝑎𝑙𝑎𝑛𝚤 Υ:ortalama çevre hızı
𝑡𝑓 : 𝑓𝑟𝑒𝑛𝑙𝑒𝑚𝑒 𝑠ü𝑟𝑒𝑠𝑖

√(𝜐 [𝑘𝑗]⁄
ф𝑒𝑚 = 𝑘 𝐴𝑠 𝛥Ѳ (𝛥Ѳ = Ѳ𝑓𝑟𝑒𝑛 − Ѳç𝑒𝑣𝑟𝑒 ) 𝑘 ≌ 40 𝑚2 ℎᵒ𝐾

Fren balata ömrü kavramaların ömrü ile aynıdır.

12.3.4 Fren tipleri

a. Tek pabuçlu fren tipleri

Şekil 4.2. Tek pabuçlu kasnak sistemi

Şekil 1.4.3 Her iki dönme yönünde MF eşit

b. Çift pabuçlu fren tipleri
c. Kasnaklı frenlerde yüzey basıncı kontrolü

d. Bantlı frenler:
Çok sarımlı bantlı frenler;

Basit bantlı frende sarım açısı yetersiz kalırsa çok sarımlı fren
yapılır. Her iki yöndeki dönüş için aynı fren momenti
kararlılığını gösterirler. Fren kuvvetinin hesabı basit bantlı
frenlerdeki gibidir.
Bu tip frenlerde, fren kuvvetinin basit bantlı
frenlerden ( 𝑒 µ𝛼 +1) misli büyük (~6 𝑘𝑎𝑡) olması, bu frenlerin
olumsuz yönünü ortaya koyar. Mili daha çok eğmeye
zorladığından, çift papuçlu frenler tercih edilir.

e. Santrifüj frenler f. Kilit çarklı frenler

12.3.5 Otomobillerde kullanılan diskli frenler ve çalışma prensipleri

12.3.6 Frenlere ait örnek problemler ve çözümleri