Ken Verstaan Fisiese Wetenskappe Graad 12 Onderwysersgids

Ken & Verstaan
Fisiese
Wetenskappe
KABV
Graad
12
Onderwysersgids
Karin H Kelder • Derick Govender

Jagathesan Govender
SM_Physical Sciences_12_TG_CAPS_AFR.indd 1 2013/06/12 6:00 PM

Ken & Verstaan
Fisiese
Wetenskappe
Graad 12
Onderwysersgids
Karin H Kelder • Derick Govender

Jagathesan Govender
SM_Physical Sciences_12_TG_TP_CAPS_AFR.indd
••0-Prelims_CUP_PS_TF_Gr12 AFR.indd 1 1 2013/06/12 5:58
6:04 PM
cambridge university press
Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town,

Singapore, São Paulo, Delhi, Mexico City
Cambridge University Press

The Water Club, Beach Road, Granger Bay, Cape Town 8005, South Africa
www.cup.co.za
© Cambridge University Press 2013
This publication is in copyright. Subject to statutory exception

and to the provisions of relevant collective licensing agreements,
no reproduction of any part may take place without the written
permission of Cambridge University Press.
First published 2013
ISBN 978-1-107-38164-3
Editor: Mariana Swart

Translator: Derika van Biljon
Proofreader: Izelle Theunissen
Typesetter: Simon van Gend
Illustrators: Imar Krige, Simon van Gend
……………………………………………………………………………………………………………
Cambridge University Press has no responsibility for the persistence or
accuracy of URLs for external or third-party internet websites referred to in
this publication, and does not guarantee that any content on such websites is,
or will remain, accurate or appropriate. Information regarding prices, travel
timetables and other factual information given in this work are correct at
the time of first printing but Cambridge University Press does not guarantee
the accuracy of such information thereafter.
……………………………………………………………………………………………………………
notice to teachers
The photocopy masters in this publication may be photocopied or

distributed [electronically] free of charge for classroom use within the
school or institution which purchases the publication. Worksheets and
copies of them remain in the copyright of Cambridge University Press
and such copies may not be distributed or used in any way outside the
purchasing institution.
Acknowledgements
Cover image: Amphipirion perideraion, commonly known as the pink skunk clownfish or pink
skunk anemonefish, © Geoff Spiby, Underwater Photography
If you want to know more about this book or any other Cambridge University Press
publication, phone us at +27 21 4127800, fax us at +27 21 419-8418 or send an e-mail to
capetown@cambridge.org
••0-Prelims_CUP_PS_TF_Gr12 AFR.indd 2 2013/06/21 12:16 PM

Inhoud
Afdeling Titel Inhoud Bladsy

A Inleiding Algemene doelstellings van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum A1
Fisiese Wetenskappe A6
B Assessering Informele of daaglikse assessering B1
Formele assessering B4
Assesseringsinstrumente B5
Formele assesseringsprogram B5
Kontroletoetse en memorandums B10
Eksamenvoorbeeld: Fisika (V1) B14
Eksamenvoorbeeldmemorandum: Fisika (V1) B22
Eksamenvoorbeeld: Chemie (V2) B27
Eksamenvoorbeeldmemorandum: Chemie (V2) B34
C Beplanning Faseprogram C1
Voorbeeld van ’n werkskedule om met hierdie handboek te C3
gebruik
Voorbeeld van ’n lesvoorbereidingsrooster C17
Werk jou kennis by C18
D Onderwysriglyne Lys van aktiwiteite D1
Module 1: Meganika – agtergrondinligting D5
Kwartaal 1 antwoorde: Module 1 Eenheid 1 en 2 D6
Module 2: Materie en materiale – agtergrondinligting D16
Kwartaal 1 antwoorde: Module 2 Eenheid 1 D17
Module 1: Meganika (vervolg) D36
Module 3: Golwe, klank en lig – agtergrondinligting D42
Module 4: Chemiese verandering – agtergrondinligting D46
Kwartaal 2 antwoorde: Module 4 Eenheid 1 tot 3 D47
Module 5: Elektrisiteit en magnetisme – agtergrondinligting D69
Kwartaal 3 antwoorde: Module 5 Eenheid 1 tot 2 D70
Module 2: Materie en materiale (vervolg) D83
Module 4: Chemiese verandering (vervolg) D88
Module 6: Chemiese stelsels – agtergrondinligting D98
E Fotokopieerbare Lesvoorbereidingsrooster E1
bladsye Periodieke Tabel E2
Tabel van katione E3
Tabel van anione E4
Tabel van oplosbaarheid E5
Generiese kontrolelyste vir grafieke E6
Assesseringsroosters vir onderwyser E7
F Dokumente F1
inhoud iii

Welkom by Ken & Verstaan Fisiese Wetenskappe. Hierdie kursus sluit ’n
Leerdersboek en Onderwysersgids in wat al die kernmateriaal verskaf
wat jy nodig het om die inhoud, soos vereis deur die Kurrikulum- en
Assesseringsbeleidsverklaring vir Graad 12 Fisiese Wetenskappe, te dek.
In die Inleiding sal jy inligting vind oor die kernkenmerke van die
Nasionale Kurrikulum, asook gedetailleerde advies oor spesifiek die Fisiese
Wetenskappe-kursus. Assessering word in Afdeling B gedek en verduidelik
hoe en wanneer assessering gedoen moet word. Afdeling B bevat ook
twee kontroletoetse met memorandums wat aan die einde van elke
kwartaal gebruik kan word. Afdeling C (Beplanning) bevat ’n gedetailleerde
faseprogram, werkskedule en lesvoorbereiding. Die antwoorde op
alle aktiwiteite kan in Afdeling D gevind word. Dit sluit in rubrieke en
kontrolelyste vir formele en informele assessering van voorgeskrewe
praktiese werk. Afdeling E bevat fotokopieerbare rubrieke en blaaie om
punte aan te teken, en in Afdeling F kan jy jou eie kopie van die Kurrikulum-
en Assesseringsbeleidsverklaring asook jou eie dokumente liasseer.
As onderwyser op die vlak van Verdere Onderwys en Opleiding (VOO), is die

twee belangrikste hulpbronne waaroor jy beskik:
• jou eie deskundige kennis van die vak
• jou onderwyservaring – dat jy weet hoe om leerders te help om die
vaardighede en kennis in hierdie vak te bemeester.
Die nuwe Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) stel twee

kernvereistes aan jou as onderwyser:
• om ’n leerprogram te volg wat leerders in staat stel om al die
vaardighede, kennis, waardes en houdings wat op Fisiese Wetenskappe
betrekking het, te ontwikkel
• om ’n deeglike, gereeld bygewerkte kennis van die inhoud en metodes
van jou vak te hê, en ’n duidelike begrip van die sosiale toepaslikheid
daarvan sodat jy as raadgewer, fasiliteerder en vakdeskundige in die
klaskamer kan optree.
Hierdie gids help jou op die volgende maniere om aan hierdie vereistes te voldoen:
• Dit voorsien ’n struktuur vir jou onderrigprogram vir die jaar en ’n
werkskedule wat ooreenstem met die KABV-vereistes.
• Dit verskaf oplossings vir al die aktiwiteite in die Leerdersboek.
• Dit verduidelik al die assesseringsvereistes van die kurrikulum en verskaf
praktiese aktiwiteite met rubrieke en kontrolelyste wat deur die KABV
vereis word.
• Dit bevat voorbeelde van generiese rubrieke, kontrolelyste
en assesseringsblaaie wat jy kan gebruik of aanpas vir jou eie
assesseringswerk in die loop van die jaar.
iv

AFDELING A
Inleiding
Algemene doelstellings van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum A1

Die doel van die Nasionale Kurrikulum-
verklaring Graad R tot 12 A1
Die beginsels van die Nasionale Kurrikulum-
verklaring Graad R tot 12 A1
Eienskappe en vaardighede van leerders A3
Inklusiwiteit A3
Tydstoekenning A6
Fisiese Wetenskappe A6
Spesifieke doelstellings van Fisiese Wetenskappe A6
Die ontwikkeling van taalvaardighede: lees en skryf A7
Tydstoekenning van Fisiese Wetenskappe in
die kurrikulum A8
Oorsig van onderwerpe A8
Oorsig van praktiese werk A11
Oorsig van formele assessering en
aanbevole informele eksperimente A11
Gewigstoekenning aan onderwerpe
(program van 40 weke) A12
••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:06 PM

Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12 (NKV) wat beleid
oor kurrikulum en assessering in die skoolsektor bepaal, is aangepas, en
die aanpassings tree in Januarie 2012 in werking. ’n Enkele samevattende
Nasionale Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) is
vir elke vak ontwikkel om die ou Vakverklarings, Leerprogramriglyne en
Vakassesseringsriglyne in Graad R tot 12 te vervang.
Algemene doelstellings van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum

Die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12 gee uitdrukking aan wat
beskou kan word as die kennis, vaardighede en waardes wat die moeite werd
is om te leer. Hierdie verklaring sal verseker dat leerders kennis en vaardighede
verwerf en toepas op maniere wat betekenisvol is vir hulle lewens. Hiervolgens
bevorder die kurrikulum die idee van basiese kennis binne plaaslike kontekste,
terwyl dit sensitiwiteit ten opsigte van globale vereistes toon.
Die doel van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12

Die Nasionale Kurrikulumverklaring het die volgende doelwitte:
• om leerders, ongeag hul sosio-ekonomiese agtergrond, ras, geslag,
fisiese of intellektuele vermoë, toe te rus met die kennis, vaardighede en
waardes wat nodig is vir selfvervulling en betekenisvolle deelname in die
samelewing as burgers van ’n vrye land
• om toegang tot hoër onderwys te verskaf
• om die oorgang van leerders vanaf onderwysinstellings na die werkplek
te fasiliteer
• om aan werkgewers ’n voldoende profiel van ’n leerder se vermoëns te verskaf.
Die beginsels van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12

Die beginsels van die Nasionale Kurrikulumverklaring is die volgende:
• sosiale transformasie
• aktiewe en kritiese leer
• hoë vlak van kennis en vaardighede
• progressie
• menseregte, inklusiwiteit, omgewings- en sosiale geregtigheid
• waardering vir inheemse kennisstelsels
• geloofwaardigheid, kwaliteit en doeltreffendheid.
Hierdie beginsels kan binne jou skoolkonteks toegepas word op die volgende
manier.
Sosiale transformasie
Wat hou dit vir jou klaskamer in? Jou leerders sal uit families en
gemeenskappe kom wat op uiteenlopende maniere deur Suid-Afrika se
verlede geraak is. Hulle sal baie verskillende idees hê oor die tipe toekomstige
beroep wat hulle wil volg en die soort samelewing waarin hulle wil woon. In
die leerprogram wat jy vir die jaar beplan, sal jy geleenthede moet voorsien
waar die leerders die rol wat hierdie spesifieke vak speel om die soort
samelewing wat ons in Suid-Afrika wil hê tot stand wil bring, kan ontleed,
navors en verstaan, asook watter moontlikhede dit vir hul toekoms bied.
Byvoorbeeld: Skep geleenthede vir leerders om navorsing te doen en te
gesels oor kwessies soos die volgende: Hoeveel mense in hul familie het Fisiese
Wetenskappe geneem, en tot watter vlak? Hoe hou toegang tot onderwys in
Fisiese Wetenskappe verband met verskillende tipes werksgeleenthede? Watter
faktore beïnvloed mense se toegang tot en sukses in die vak?
AFDELING A • INLEIDING A1

Aktiewe en kritiese leer
Wat hou dit vir jou klaskamer in? Baie van die wette en beginsels in Fisiese
Wetenskappe is deur die eeue heen ontwikkel en geformuleer. Jy moet die
agtergrond verduidelik van hoe hierdie wette en beginsels ontwikkel is en
die betekenis en toepassing van hul formulering. Maak die leerders bewus
van die feit dat wetenskaplike modelle mensgemaakte voorstellings is om
wetenskaplike verskynsels te verduidelik. Hierdie modelle kan verander
wanneer nuwe ontdekkings gemaak word.
Byvoorbeeld: Newton se wette maak meer sin wanneer dit verduidelik
word aan die hand van die kragte wat op die insittende van ’n motor wat ’n
sitplekgordel aanhet, inwerk.
Hoë vlak van kennis en vaardighede

Wat hou dit vir jou klaskamer in? Jy, as vakkundige, behoort jou leerders te
inspireer met toepaslike kennis en aktiwiteite wat hulle sal aanmoedig om
wetenskap in diepte te wil verken. Moedig hulle aan om dít wat hulle leer
met hul lewens buite skool en met moontlike toekomstige beroepsrigtings in
verband te bring. Strewe daarna om ’n hoë vlak van kennis en vaardighede in
hierdie vak by al jou leerders te ontwikkel.
Byvoorbeeld: Wys op die skakels tussen spesifieke onderwerpe in Fisiese
Wetenskappe en toekomstige beroepsrigtings soos elektriese, chemiese en
meganiese ingenieurswese, sterrekunde, mediese wetenskappe, elektriese en
telekommunikasie-tegnologie en landbou. Waar moontlik, skep geleenthede
vir leerders om professionele persone in hierdie en ander velde te ontmoet.
Gee projekte wat leerders sal uitdaag om hul wetenskapvaardighede buite die
skoolkonteks toe te pas. Lig hulle in oor wat hulle kan verwag om te leer as
hulle vir tersiêre opleiding in verwante wetenskapvakke inskryf.
Progressie
Wat hou dit vir jou klaskamer in? Hierdie Fisiese Wetenskappe-kursus
bevat materiaal op die toepaslike vlak om te voldoen aan die kriteria wat
vir Graad 12 vereis word. As jy ’n leerprogram beplan deur hierdie kursus
te gebruik, sal jy verseker dat jou leerders geskikte progressie toon deur die
vlakke van kennis en vaardighede soos deur die kurrikulum vereis.
Menseregte, inklusiwiteit, omgewings- en sosiale geregtigheid

Wat beteken dit in jou klaskamer? In alle aktiwiteite wat jy organiseer en
fasiliteer, skep geleenthede om Fisiese Wetenskappe in verband te bring
met die breër maatskaplike doelwit van die bevordering van menseregte,
inklusiwiteit en omgewings- en maatskaplike geregtigheid. Neem in ag dat
sommige van jou leerders dalk kwessies soos armoede, taal en gestremdheid
in hul daaglikse lewens moet hanteer. Moedig hulle aan om hierdie kwessies
op maniere te verken wat verband hou met hierdie vak.
Byvoorbeeld: Identifiseer ’n relevante maatskaplike probleem in die
leerders se gemeenskap en help hulle om ’n klein navorsingsprojek te beplan
om inligting oor die saak in te samel en te ontleed. Dit kan verband hou met
die beskikbaarheid van veilige vervoer vir pendelaars (Newton se wette) of
plastiekbesoedeling (Materie en materiale).
Waardering vir inheemse kennisstelsels

Wat hou dit vir jou klaskamer in? Hierdie Fisiese Wetenskappe-kursus
bevat materiaal wat steun op inheemse kennisstelsels en moedig leerders
aan om hierdie stelsels in ag te neem vir hul navorsing en praktiese werk.
Jy kan gerus ook steun op die kennis van jou vakgebied wat in jou plaaslike
A2 AFDELING A • INLEIDING

gemeenskap beskikbaar mag wees. Samel inligting in oor individue en
organisasies in jou streek wat jou werk in die klaskamer kan ondersteun deur
middel van relevante inheemse kennis waartoe hulle toegang het. Moedig
leerders aan om erkenning te gee aan bronne van toepaslike inheemse kennis
in hul eie gemeenskappe, en om hierdie bronne in hul navorsing en praktiese
projekwerk in te sluit.
Byvoorbeeld: Mense van inheemse kulture het maniere gevind om bier
en pap van sorghumgraan te maak.
Geloofwaardigheid, kwaliteit en doeltreffendheid

Wat behoort dit binne jou klaskamer te beteken? Die inhoud van hierdie
Fisiese Wetenskappe-kursus is nagegaan deur kenners in hulle spesifieke
velde, naamlik chemie en fisika. Hulle het seker gemaak dat al die vereiste
fasette teenwoordig is om leerders voor te berei vir verdere studie in
wetenskappe op universiteit en om mee te ding met die beste ter wêreld.
Eienskappe en vaardighede van leerders

Die Nasionale Kurrikulumverklaring is daarop gerig om leerders te
produseer wat in staat is om:
• probleme te identifiseer en op te los en besluite te neem deur gebruik te
maak van kritiese en kreatiewe denke
• doeltreffend as individue te werk en saam met ander as lede van
’n span
• hulself en hul aktiwiteite verantwoordelik en doeltreffend te organiseer
en bestuur
• inligting te versamel, ontleed, organiseer en krities te evalueer
• doeltreffend deur middel van visuele, simboliese en/of taalvaardighede
in verskillende vorme te kommunikeer
• wetenskap en tegnologie doeltreffend en krities te gebruik deur
verantwoordelikheid teenoor die omgewing en die gesondheid van ander
te toon
• ’n begrip van die wêreld as ’n stel verwante stelsels te demonstreer deur te
erken dat probleemoplossingskontekste nie in isolasie bestaan nie.
Inklusiwiteit
Inklusiwiteit behoort ’n belangrike deel van die organisering, beplanning
en onderrig by elke skool te vorm. Dit kan alleenlik gebeur indien alle
onderwysers deeglik begryp hoe om leerstruikelblokke te herken en aan te
pak, asook hoe om vir diversiteit te beplan. Ons het hieronder ’n paar riglyne
ingesluit oor hoe onderwysers bogenoemde kan bereik.
Inklusiewe onderrig en opleiding behoort:

• te erken dat alle kinders en jongmense kan leer en dat alle kinders en
jongmense ondersteuning nodig het
• die feit te aanvaar en respekteer dat alle leerders verskil en verskillende
leerbehoeftes het, waaraan ewe veel waarde geheg word
• onderwysstrukture, stelsels en leermetodologieë te bemagtig om aan die
behoeftes van die leerder te voldoen
• verskille by kinders te erken en respekteer, of dit nou ouderdom, geslag,
etnisiteit, taal, klas, gestremdheid, MIV-status, ens., is
• die deelname van alle leerders in die kultuur en die kurrikulum van
onderwysinstellings tot die maksimum uit te brei en leerstruikelblokke
bloot te lê en te verminder.

Wat hou dit vir jou klaskamer in? In hierdie reeks boeke werk die leerders
in groepe en pare, wat aan hulle die geleentheid bied om by mekaar te leer,
asook individueel, sodat hulle teen hul eie pas kan leer. Die leermetodologieë
maak voorsiening vir leerders met verskillende leervermoëns. Die geslag
van die leerders geniet ook aandag aangesien sowel seuns as meisies aan al
die aktiwiteite kan deelneem. Leerders het ook die geleentheid om uit die
vakmateriaal wat gedek word meer oor diversiteit te leer.
Leerders wat fisiek gestrem is, kan in groepe of saam met ’n maat
werk, sodat hulle gehelp kan word waar nodig. Jy moet dus leerders met
gestremdhede by leerders met ander tipes gestremdhede of met geen
gestremdhede nie groepeer, sodat hulle mekaar kan ondersteun.
Spesiale behoeftes
In baie klaskamers het leerders met spesiale behoeftes ekstra aandag
nodig; sommige leerders benodig baie min aandag, terwyl ander meer
uitgebreide hulp benodig. Wees as onderwyser veral sensitief teenoor hierdie
leerders sonder om te veel aandag te vestig op die leerder se moontlike
leerstruikelblok. Maak die medeleerders versigtig daarvan bewus dat
hulle mekaar, sonder uitsondering, met respek moet behandel. Hierdie
onontbeerlike lewensvaardigheid behoort in alle jongmense ingeprent
te word sodat dit deel word van hulle persoonlikheid vir die res van hul
lewens. Die volgende inligting sal jou help om sommige van hierdie spesiale
behoeftes in jou klaskamer op ’n inklusiewe manier aan te pak. Wees bewus
van hierdie en ander spesiale behoeftes van leerders in jou klaskamer.
Gedeeltelike sig of blindheid: Vir leerders met gedeeltelike sig wat dit
moeilik vind om tekste te lees, kan jy tekste vergroot deur middel van ’n
fotokopieermasjien. Maak ook seker dat hierdie leerders reg voor in die middel
van die klas sit, sodat hulle sigprobleme nie ’n leerstruikelblok word nie.
’n Alternatief – veral in groepwerk – is om die teks hardop aan hierdie
leerders voor te lees. Herinner die leerders daaraan om hard, duidelik en stadig
te lees omdat leerders met gedeeltelike sig of wat blind is grotendeels op hul
geheue staatmaak. Wanneer eksperimente gedoen word, sal hierdie leerders
dalk nie die resultate kan sien nie. Lei ’n paar medeleerders met uitstekende
sosiale vaardighede op om resultate aan hulle klasmaats oor te dra. Dit is ook
’n goeie idee om hierdie leerders te laat bly in die groepe waar daar leerders is
wat jy spesiaal opgelei het om hul klasmaats met spesiale behoeftes te help.
Swak gehoor: Weereens behoort hierdie leerders reg voor in die klas te
sit. Wanneer instruksies gegee word, of wanneer tekste hardop aan hierdie
leerders voorgelees word, behoort die spreker of leser direk na die leerder te
draai en hard en duidelik te praat, maar sonder om te oordryf. Leerders met
swak gehoor leer van kleins af om te liplees.
Swak sosiale vaardighede: Die aard van hierdie hindernisse verskil baie,
maar in sommige gevalle kan dit ’n ernstige leerstruikelblok word.
• Leerders wat baie skaam is of wat baie gespanne is, kan dalk take wat voor
die klas aangebied moet word uiters stresvol vind. Alhoewel jy hulle behoort
aan te moedig om hierdie lewensvaardigheid te ontwikkel, moet jy onthou
dat jy nooit iemand se geaardheid heeltemal kan verander nie. Werk sagkens
met hierdie leerders – hul skaam geaardheid of senuweeagtigheid kan as
gevolg van negatiewe huislike omstandighede wees. Laat hulle toe om hul
“klasaanbiedings” eers skriftelik in te handig. Bou dan stadig voort soos die

jaar vorder en laat hulle eers hul werk aan een klasmaat voorlê, dan aan ’n
klein groep, en uiteindelik aan die hele klas.
• Kinders met AGS (Aandaggebreksindroom, ook bekend as AGV –
Aandaggebrekversteuring) sal dit ontsettend moeilik vind om in groepe
te werk of om stil te sit en vir lang tydperke te konsentreer – in sommige
gevalle is dit te lank om vir twee minute aaneen te luister. Leerders met
AGS kan die klasatmosfeer en klasdissipline op ’n negatiewe manier
affekteer. Al stem almal saam dat die gebrek nie hul skuld is nie, mag hulle
nie toegelaat word om hul medeleerders se opvoeding te verhinder nie.
Die skool behoort ’n beleid te hê dat ouers die skool vertroulik moet inlig
indien hulle kind aan AGS ly. As leerders gediagnoseer is, kan hulle op
medikasie wees. Dit is noodsaaklik dat onderwysers in kennis gestel word;
anders kan die leerder as “ontsettend stout” gekenmerk word, wat onregverdig
sal wees en wat kan lei tot onvanpaste hantering van die kind. Onderwysers
moet baie versigtig wees om nie ’n “stout” leerder te vinnig te oordeel nie. AGS
kom baie voor, en in sommige gevalle mag dit dalk nie gediagnoseer wees nie.
Wees bedag op ’n leerder wat:

• dit moeilik of selfs onmoontlik vind om te konsentreer
• die onderwyser gereeld in die rede val met “irrelevante” of oënskynlik
“simpel” vrae
• heeltyd woelig is tot die punt waar dit klasmaats irriteer
• op onvanpaste tye gereeld opspring om te vra om na die badkamer (of
enige ander plek) te gaan
• gereeld antwoorde of opmerkings uitroep wanneer die klas gevra is om
hulle hande op te steek
• nie groepwerk of werk in pare kan hanteer nie – hierdie lesse word
geïnterpreteer as “vry om te maak wat jy wil”
• tekens van aggressie toon wanneer billike dissipline toegepas word
• met die onderwyser stry wanneer daar gevra word om stil te bly.
Let op die volgende:

• Die sindroom kom baie meer by seuns as by meisies voor.
• Dieet kan ’n belangrike rol speel in die beheer van die sindroom – kitskos
en gemorskos behoort beperk te word.
Uiterste armoede: Hierdie leerstruikelblok vereis uiterste sensitiwiteit van

die onderwyser. As jy weet daar is een of meer leerders in jou klas wat uiters
arm is, kan jy die situasie soos volg hanteer:
• Leerders word dikwels gevra om hulpbronne van die huis af skool toe te
bring, veral in praktiese leerareas soos Fisiese Wetenskappe. Sommige
leerders kan dalk nie die volgende bykomende hulpbronmateriaal
bekostig nie: tydskrifte vir navorsing, liniale, sakrekenaars en wiskundige
stelle. Hou ’n voorraad van hierdie items in jou klas sonder om leerders
te vertel en gee dit ongemerk aan leerders wat jy weet dit moeilik vind
om die items in die hande te kry. Wees versigtig om nie “vergeetagtige
leerders” aan te moedig om van hierdie aanbod gebruik te maak nie! Jy
kan gemeenskapsgroepe in jou area, soos kerke, vra om hulp te verleen
met die insameling van materiaalvoorraad om in jou klaskamer te hou.
Die sleutel tot die goeie bestuur van inklusiwiteit is om seker te maak
dat struikelblokke geïdentifiseer en die hoof gebied word deur al die
relevante ondersteuningsstrukture binne die skoolgemeenskap, insluitende

onderwysers, Distriksondersteuningspanne, Ondersteuningspanne op
Institusionele Vlak, ouers en Spesiale Skole as hulpbronsentrums. Om
struikelblokke in die klaskamer aan te pak, behoort onderwysers verskeie
kurrikulumdifferensiasiestrategieë te gebruik soos uiteengesit in die Departement
van Basiese Onderwys se Guidelines for Inclusive Teaching and Learning (2010).
Tydstoekenning
Die onderrigtyd in Graad 12 word in hierdie tabel aangedui:
Vak Tydstoekenning per week (ure)
I Huistaal 4,5
II Eerste addisionele taal 4,5
III Wiskunde 4,5
IV Lewensoriëntering 2
V Drie keusevakke 12 (3 × 4 ure)

Die tydstoekenning per week kan gebruik word slegs vir die minimum
vereiste NKV-vakke soos hierbo gespesifiseer. Indien ’n leerder addisionele
vakke wil neem, moet hierdie vakke buite die toegekende tyd geneem word.
Fisiese Wetenskappe
Fisiese Wetenskappe ondersoek fisiese en chemiese verskynsels. Dit word gedoen
deur wetenskaplike ondersoek en die toepassing van wetenskaplike modelle, teorieë
en wette om gebeure in die natuurlike omgewing te verduidelik en te voorspel.
Hierdie vak behandel ook die samelewing se behoefte om te verstaan hoe
die fisiese omgewing werk om daaruit voordeel te trek en verantwoordelik
daarna om te sien. Alle wetenskaplike en tegnologiese kennis, insluitende
Inheemse Kennisstelsels (IKS), word gebruik om uitdagings wat die
samelewing trotseer onder die loep te neem. Inheemse kennis is kennis wat
gemeenskappe bewaar het, gebruik het of steeds gebruik. Hierdie kennis
het die omgewing vir millenniums help beskerm. Fisiese Wetenskappe
ondersoek en bevraagteken aspekte soos die veilige verwydering van
chemiese afval en die verantwoordelike gebruik van hulpbronne en die
omgewing, en ondersoek alternatiewe energiebronne.
Spesifieke doelstellings van Fisiese Wetenskappe

Fisiese Wetenskappe is daarop gerig om leerders toe te rus met ondersoek-
vaardighede wat verband hou met fisiese en chemiese verskynsels, soos om
wrywing of oplosbaarheid te ondersoek. Sommige vereisde vaardighede vir
die bestudering van Fisiese Wetenskappe is:
• klassifikasie
• kommunikasie
• meting
• die ontwerp van ’n ondersoek
• die maak en evalueer van gevolgtrekkings
• formulering van modelle
• formulering van hipoteses
• identifisering en beheer van veranderlikes
• die maak van afleidings
• waarneming en vergelyking
• interpretasie
• voorspelling
• probleemoplossing
• nadenkingsvaardighede.

Fisiese Wetenskappe is daarop gerig om kennis en vaardighede op die
volgende gebiede te bevorder:
• wetenskaplike ondersoek en probleemoplossing
• die konstruksie en toepassing van wetenskaplike en tegnologiese kennis
• ’n begrip van die aard van die wetenskap en die verhouding daarvan ten
opsigte van tegnologie, die samelewing en die omgewing.
Hierdie drie spesifieke doelstellings is ooreenkomstig met die drie Fisiese

Wetenskappe Leeruitkomste waarmee onderwysers vertroud is. Binne elke
doelstelling is spesifieke vaardighede of bevoegdhede geïdentifiseer. Dit
word nie aanbeveel om te probeer om elke vaardigheid apart te assesseer
nie, en dit is ook nie moontlik om apart oor individuele vaardighede verslag
te doen nie. Nogtans moet goed beplande assessering bewys lewer dat al die
vaardighede teen die einde van die jaar volgens die gepaste vlak vir die graad
geassesseer is. Daar moet ’n duidelike verband tussen die leerdoelstellings en
die leeruitkomste wees. Die prosesse van onderrig, leer en assessering sal die
skakels tussen die spesifieke doelstellings en die bereiking van die uitkomste
verskaf.
Fisiese Wetenskappe berei leerders ook voor op toekomstige onderrig,

spesialisonderrig, die wêreld van werk, burgerskap, holistiese ontwikkeling,
sosio-ekonomiese ontwikkeling en omgewingsbestuur. Leerders wat
Fisiese Wetenskappe as vak in Graad 10 tot 12 kies, kan beter toegang tot
akademiese kursusse in tersiêre opleiding verkry, asook tot professionele
beroepsrigtings ten opsigte van toegepaste wetenskapkursusse en praktiese
beroepsrigtings. Fisiese Wetenskappe speel toenemend ’n belangrike rol in
die lewens van alle Suid-Afrikaners as gevolg van die invloed daarvan op
wetenskaplike en tegnologiese ontwikkeling, wat nodig is vir die land se
ekonomiese groei en die sosiale welstand van sy mense.
Die ses hoof kennisgebiede in die vak Fisiese Wetenskappe is:

• Meganika
• Golwe, klank en lig
• Elektrisiteit en magnetisme
• Materie en materiale
• Chemiese verandering
• Chemiese stelsels.
Die ontwikkeling van taalvaardighede: lees en skryf

Onderwysers van Fisiese Wetenskappe behoort bewus te wees dat hulle ook
betrokke is by taalonderrig oor die kurrikulum heen. Dit is veral belangrik
vir leerders vir wie die taal van leer en onderrig nie hul huistaal is nie. Dit is
belangrik om geleenthede aan leerders te verskaf om hul taalvaardighede
te ontwikkel en te verbeter in die konteks van die bestudering van Fisiese
Wetenskappe. Dit is dus van uiterste belang om leerders geleenthede aan te
bied om wetenskaplike tekste te lees, en om verslae, paragrawe en kort opstelle
as deel van die assessering te skryf, veral in die informele leerassesserings.
Sistematiek van assessering

Toepassingsoefeninge behoort op alle kognitiewe vlakke in alle
kennisgebiede gedoen te word. (Die kognitiewe vlakke word in Afdeling B:
Assessering, bespreek.)

Aanbevole informele assessering
• Gee leerders gereeld minstens twee oefeninge in probleemoplossing (elke
dag, so ver moontlik). Dit behoort alle kognitiewe vlakke gesamentlik te
dek en kan as huiswerk en/of klaswerk gedoen word.
• Leerders behoort minstens een praktiese aktiwiteit per kwartaal te doen.
• Leerders behoort minstens een informele toets per kwartaal te kry.
Tydstoekenning van Fisiese Wetenskappe in die kurrikulum

Die onderrigtyd vir Fisiese Wetenskappe in Graad 12 is 4 ure per week met
’n totaal van 40 weke. Die tyd wat toegeken word vir die onderrig van
die inhoud, begrippe en vaardighede sluit die praktiese werk in. Dit is ’n
integrale deel van die onderrig- en leerproses.
Aantal weke toegeken Inhoud, begrippe en Formele assessering

vaardighede (weke) (weke)
40 29 11
Oorsig van onderwerpe

Onderwerp Graad Inhoud
Meganika Graad 10 Inleiding tot vektore en skalare. Beweging in een
dimensie (verwysingsraamwerk; posisie; verplasing
en afstand; gemiddelde spoed; gemiddelde snelheid;
versnelling; oombliklike snelheid; oombliklike spoed).
Beskrywing van beweging (in woorde, diagramme,
grafieke en vergelykings). Energie (gravitasie-
potensiële energie; kinetiese energie; meganiese
energie; behoud van meganiese energie (in die
afwesigheid van verstrooiingskragte)) 30 ure
Graad 11 Vektore in twee dimensies (resultant van loodregte
vektore; skeiding van ’n vektor in sy parallelle
en vertikale komponente). Newton se wette
en die toepassing daarvan (Newton se Eerste,
Tweede en Derde Wette en Newton se Universele
Gravitasiewet; verskillende soorte kragte: gewig,
normaalkrag, wrywingskrag, toegepaste krag (stoot,
trek), spanning (toue of kabels); kragdiagramme,
vryliggaamdiagramme en toepassing van Newton se
wette (ewewig en nie-ewewig)) 27 ure
Graad 12 Momentum en impuls (momentum; Newton se
Tweede Wet uitgedruk in terme van momentum;
behoud van momentum en elastiese en onelastiese
botsings; impuls). Vertikale projektielbeweging
in een dimensie (eendimensioneel) (vertikale
projektielbeweging uitgebeeld met woorde,
diagramme, vergelykings en grafieke). Arbeid,
energie en drywing (arbeid; arbeid-energie-beginsel;
behoud van energie met niekonserwatiewe kragte
teenwoordig; drywing). 28 ure

Golwe, klank Graad 10 Transversale pulse aan ’n tou of veer (puls;
en lig amplitude; superposisie van pulse). Transversale
golwe (golflengte; frekwensie; amplitude; periode;
golfspoed). Longitudinale golwe (in ’n veer;
golflengte; frekwensie; amplitude; periode; golfspoed;
klankgolwe). Klank (toonhoogte; hardheid; gehalte;
ultraklank). Elektromagnetiese straling (dubbelaard
(deeltjie/golf ) van elektromagnetiese (EM) straling;
aard van EM-straling; EM-spektrum; deeltjie-aard van
EM; energie van ’n foton verwant aan frekwensie en
golflengte). 16 ure
Graad 11 Geometriese optika (refraksie; Snell se Wet;
grenshoeke en totale interne weerkaatsing).
Tweedimensionele en driedimensionele golffronte
(diffraksie). 13 ure
Graad 12 Die Dopplereffek (beweging van bron of beweging
van waarnemer) (met klank en ultraklank; met lig –
rooiverskuiwings in die heelal). 6 ure
Elektrisiteit Graad 10 Magnetisme (magneetveld van permanente magnete;
en pole van permanente magnete; aantrekking en
magnetisme afstoting; magnetiese veldlyne; aarde se magneetveld;
kompas). Elektrostatika (twee soorte ladings; krag
uitgeoefen deur ladings op mekaar (beskrywend);
aantrekking tussen gelaaide en ongelaaide voorwerpe
(polarisasie); behoud van lading; ladingskwantisering).
Elektriese stroombane (emk; potensiaalverskil (pv);
stroom; meting van volt (pv) en stroom; weerstand;
resistors in parallel). 14 ure
Graad 11 Elektrostatika (Coulomb se Wet; elektriese veld).
Elektromagnetisme (magneetveld geassosieer met
stroomdraende drade; Faraday se Wet). Elektriese
stroombane (Ohm se Wet; energie; krag). 20 ure
Graad 12 Elektriese stroombane (interne weerstand en
serie–parallelnetwerke). Elektrodinamika (elektriese
masjiene (dinamo’s; motors); wisselstroom). 12 ure
Materie en Graad 10 Hersien materie en klassifikasie (materiale;
materiale heterogene en homogene mengsels; suiwer stowwe;
name en formules; metale en niemetale; elektriese
en termiese geleiers en isolators; magnetiese en
niemagnetiese materiale). Toestande van materie
en die Kinetiese Molekulêre Teorie. Die atoom (die
atoommodel; atoommassa en deursnee; struktuur
van die atoom; isotope; elektronkonfigurasie).
Periodieke Tabel (posisie van die elemente;
ooreenkomste in chemiese eienskappe van groepe;
elektronkonfigurasie in groepe. Chemiese binding
(kovalente binding; ioniese binding; metaalbinding).
Partikels waaruit stowwe bestaan (atome en
verbindings; molekulêre, ioniese en metaalstowwe).
28 ure

Graad 11 Molekulêre struktuur (’n chemiese binding; molekulêre
vorm; elektronegatiwiteit en bindingspolariteit;
bindingsenergie en bindingslengte). Intermolekulêre
kragte (hersiening van chemiese bindings); soorte
intermolekulêre kragte; toestande van materie;
digtheid; kinetiese energie; temperatuur; drie fases
van water (makroskopiese eienskappe verwant aan
submikroskopiese struktuur). Ideale gasse (beweging en
kinetiese teorie van gasse; gaswette; verhouding tussen T
en P). 24 ure
Graad 12 Optiese verskynsels en eienskappe van materiale
(fotoëlektriese effek; emissie- en absorpsiespektra).
Organiese chemie (funksionele groepe; versadigde
en onversadigde strukture; isomere; naamgewing
en formules; fisiese eienskappe; chemiese reaksies
(substitusie, addisie en eliminasie)). Organiese
makromolekules (plastiek en polimere). 16 ure
Chemiese Graad 10 Fisiese en chemiese verandering (skeiding deur
verandering middel van fisiese metodes; skeiding deur middel van
chemiese metodes; behoud van atome en massa; Wet
van Konstante Samestelling; behoud van energie).
Voorstelling van chemiese verandering (gebalanseerde
chemiese vergelykings). Reaksies in waterige oplossing
(ione in waterige oplossings; iooninteraksie; elektroliete;
geleiding; neerslag; tipes chemiese reaksies). Stoïgiometrie
(molkonsep). 24 ure
Graad 11 Stoïgiometrie (molêre volume van gasse; konsentrasie;
beperkende reagense; volumeverhoudings in gasreaksies).
Energie- en chemiese verandering (energieveranderinge
verwant aan bindingsenergie; eksotermiese en
endotermiese reaksies; aktiveringsenergie). Tipe reaksies
(suur–basis; redoksreaksies; oksidasiegetalle). 28 ure
Graad 12 Reaksietempo (faktore wat tempo affekteer; meting van
tempo; meganismes van reaksie en katalisator). Chemiese
ewewig (faktore wat ewewig affekteer; ewewigskonstante;
toepassing van ewewigsbeginsels). Sure en basisse
(reaksies; titrasie; pH; sout-hidrolise). Elektrochemiese
reaksies (elektrolitiese en galvaniese selle; verhouding van
stroom en potensiaal, en tempo en ewewig; standaard
elektrode-potensiale; oksidasie- en reduksie halfreaksies en
selreaksies; oksidasiegetalle; toepassing van redoksreaksies).
28 ure
Chemiese Graad 10 Hidrosfeer. 8 ure
stelsels Graad 11 Litosfeer (mynbou; energiehulpbronne). 8 ure
Graad 12 Chemiese nywerheid (kunsmisindustrie). 6 ure
Vaardighede Graad 12 Vaardighede vir praktiese ondersoeke in fisika en chemie.
vir praktiese 4 ure
ondersoeke

Oorsig van praktiese werk
Integreer praktiese werk met teorie om die konsepte wat jy verduidelik te
versterk. Dit kan in die vorm van eenvoudige praktiese demonstrasies of
selfs ’n eksperiment of praktiese ondersoek wees. Daar is verskeie praktiese
aktiwiteite in die Leerdersboek. Sommige van hierdie praktiese aktiwiteite
sal as deel van formele assessering gedoen word en ander kan as deel van
informele assessering gedoen word. Dit word aangedui in die geel dele in die
Leerdersboek.
Oorsig van formele assessering en aanbevole informele

eksperimente
Vir Graad 12 word twee voorgeskrewe eksperimente per jaar as formele
assessering gedoen – daar is een fisika- en chemie-eksperiment in Kwartaal 1
en een fisika- en chemie-eksperiment in Kwartaal 3. In Kwartaal 2 is daar
’n keuse tussen ’n chemie- of fisika-eksperiment. Leerders moet ook drie
praktiese aktiwiteite vir informele assessering doen, een in elke kwartaal.
Daar is ’n keuse tussen ’n chemie- en fisika-eksperiment in elke kwartaal.
Die tabel op bladsy A12 lys voorgeskrewe praktiese aktiwiteite vir formele
assessering asook aanbevole praktiese aktiwiteite vir informele assessering.

Kwartaal Voorgeskrewe praktiese Voorgeskrewe praktiese aktiwiteite vir
aktiwiteite vir formele informele assessering
assessering
1 Eksperiment (Chemie) Eksperiment (Fisika)
Berei verskillende esters Ondersoek die behoud van momentum
Eksperiment (Fisika) en energie met behulp van Newton se
Bewys die behoud van lineêre wieg
momentum OF
Ondersoek die beweging van ’n vallende
voorwerp
OF
Maak “slym” en “Silly Putty”
2 Eksperiment (Chemie) Ondersoek (Fisika)
Gebruik suur-basis-titrasie in Bepaal die arbeid wat verrig word om
neutralisasiereaksies een stel trappe te klim
OF
Eksperiment (Chemie)
Bepaal die kwantitatiewe reaksietempo
in die tiosulfaatreaksie
OF
Ondersoek reaksies in ewewig
3 Eksperiment (Fisika) Ondersoek (Fisika)
Deel 1 Ondersoek kortsluitings en oop
Bepaal die interne weerstand stroombane in ’n serie-parallelle netwerk
van ’n battery van resistors
Deel 2 OF
Bepaal die ekwivalente Ondersoek die elektrolise van water
weerstand van ’n serie- OF
parallelle netwerk met Eksperiment (Chemie)
bekende resistors met behulp Bepaal die galvaniese sel met die
van ’n ammeter en voltmeter hoogste potensiaal
en vergelyk dit met die OF
teoretiese waarde Ondersoek die reduksie van metaalione
en halogene
Gewigstoekenning van onderwerpe (program van 40 weke)

Meganika 17,50%
Golwe, klank en lig 3,75%
Elektrisiteit en magnetisme 7,50%
Materie en materiale 11,50% chemie + 3,75% fisika
Chemiese verandering 17,50%
Chemiese stelsels 3,50%
Totale onderrigtyd (teorie en praktiese werk) 65,00%
Totale tyd vir eksamens en kontroletoetse 35,00%

Afdeling B
Assessering
Informele of daaglikse assessering B1

Die gebruik van groepwerk en werk in pare B2
Probleemoplossing wat met pare en groepwerk
verband hou B3
Formele assessering B4
Kontroletoetse en eksamens B4
Vereistes vir praktiese werk in Graad 12 B4
Assesseringsinstrumente B5
Kontrolelyste B5
Rubrieke B5
Formele assesseringsprogram B5
Eksterne assessering in Graad 12 B6
Optekening en verslagdoening B7
Moderering van assessering B7
Assesseringstaksonomie van Fisiese Wetenskappe B7
Kwartaal 1 Kontroletoets B10
Antwoorde vir Kwartaal 1 Kontroletoets B12
Eksamenvoorbeeld: Fisika (Vraestel 1) B14
Eksamenvoorbeeld memorandum: Fisika (Vraestel 1) B22
Eksamenvoorbeeld: Chemie (Vraestel 2) B26
Eksamenvoorbeeld memorandum: Chemie (Vraestel 2) B34
••B-ASSESSMENT CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:11 PM

Assessering is ’n deurlopende, beplande proses om inligting oor
leerderprestasie te identifiseer, in te samel en te interpreteer deur verskeie
vorme van assessering te gebruik. Dit bestaan uit vier stappe.
1. Ontwikkeling en insameling van bewyse van prestasie.
2. Evaluering van die bewyse.
3. Rekordhouding van die bevindinge.
4. Gebruik van hierdie inligting om die leerder se ontwikkeling te verstaan en
dus te ondersteun om sodoende die onderrig- en leerproses te verbeter.
Assessering behoort sowel informeel (assessering vir leer) as formeel

(assessering van leer) te wees. In albei gevalle moet leerders gereelde
terugvoer ontvang om die leerervaring te verbeter.
Assessering is ’n proses wat individuele leerders se verkryging van kennis

(inhoud, konsepte en vaardighede) in ’n vak meet deur die data en inligting
wat uit hierdie proses verkry is, in te samel, te ontleed en te interpreteer om:
• die onderwyser in staat te stel om betroubare beoordelings oor ’n leerder
se vordering te maak
• leerders oor hul sterk punte, swak punte en vordering in te lig
• onderwysers, ouers en ander belanghebbendes te help om besluite te
neem oor die leerproses en die vordering van die leerders.
Assessering behoort uitgestip te word teenoor die inhoud, konsepte,

vaardighede en doelstellings wat vir Fisiese Wetenskappe gespesifiseer is, en
in beide informele en formele assessering is dit belangrik om seker te maak
dat gedurende die skooljaar:
• al die vakinhoud gedek word
• die volle reeks vaardighede ingesluit word
• ’n verskeidenheid van verskillende vorme van assessering gebruik word.
Informele of daaglikse assessering

Die doel van assessering vir leer is om deurlopend inligting oor ’n leerder
se prestasie in te samel wat gebruik kan word om sy of haar leerproses te
verbeter. Informele assessering behels die daaglikse monitering van die
leerders se vordering. Dit word gedoen deur waarnemings, besprekings,
praktiese demonstrasies, leerder–onderwyser-vergaderings, informele
klaskamerinteraksie, ens. Informele assessering kan so eenvoudig wees soos
om tydens ’n les te stop om leerders waar te neem of om die vordering van
die leerproses met leerders te bespreek. Gebruik informele assessering om
terugvoer aan leerders te verskaf en om vir onderrig te beplan. Moenie
informele assessering as losstaande van die leeraktiwiteite wat in die klaskamer
plaasvind, beskou nie. Die uitslae van die informele daaglikse assesseringstake
word nie formeel opgeteken nie, behalwe as die onderwyser dit so verkies.
Leerders of onderwysers kan informele assesseringstake merk. Selfassessering en
portuurassessering betrek leerders aktief by assessering. Dit is belangrik omdat
dit leerders toelaat om oor hul eie prestasie te leer en daaroor te besin. Informele
assessering help leerders ook om verantwoordelikheid te neem vir hul eie
leerproses en vir die leerproses van hul klasmaats. Op hierdie manier ontwikkel
hulle selfdissipline en toegewydheid tot mekaar se welstand.
Die uitslag van daaglikse assesseringstake word nie in ag geneem
vir bevorderings- en sertifiseringsdoeleindes nie. Gebruik informele,
deurlopende assessering om die verkryging van kennis en vaardighede te
struktureer en as ’n voorloper vir formele take in die Assesseringsprogram.
Afdeling B • Assessering B1

Die gebruik van groepwerk en werk in pare
Baie onderwysers in Suid-Afrika werk in oorvol klaskamers, wat leer
bemoeilik. Die onderwyser kan sommige van hierdie probleme die hoof bied
deur ’n klas in groepe te laat werk. Praktiese werk word gewoonlik in groepe
gedoen, terwyl baie aktiwiteite geskik is vir werk in pare. Kleiner groepe
is makliker om te hanteer en leerders sal ook begin om meer positief oor
hulself te voel.
Spanwerk is ’n belangrike aspek in die aanleer van vaardighede en
om kennis saam te stel. Om die werkslading te deel en om bewus te wees
van persoonlike bydraes tot die gemeenskap is belangrik vir elke leerder.
In ’n groep is die verskillende rolle en verantwoordelikhede wat mense
aanneem noodsaaklik vir die sukses van die aktiwiteit. Op die VOO-vlak
behoort leerders bewus te word van die rolle en verantwoordelikhede wat
waarskynlik gekombineer sal word in “professionele” spanne wat in jou
spesifieke vakgebiede in die werklike beroepswêreld werk.
Samestelling
Sekere leertake word beter aangepak deur middel van ’n klassessie; ander is
geskik vir groepwerk. Wanneer leerders in pare en in groepe van drie of ses
leerders werk, het hulle ’n kans om hulself meer dikwels uit te druk as wanneer
hulle deel van ’n klas van veertig of meer is. Hulle leer om as deel van ’n span te
werk waar hulle mekaar vryelik kan help wanneer hulle oor genoegsame kennis
of sterk vaardighede beskik, en waar hulle gehelp word wanneer dit swak is.
Sommige leerders mag dalk te skaam wees om ’n vraag voor die hele klas te vra,
maar kan gemaklik voel om ’n klein groepie vriende te vra.
Groepwerk
Daar is baie maniere om leerders in groepe te organiseer. Hier is ’n paar idees.
• Taalgroepe
As jy leerders met verskillende huistale het, kan jy die sprekers van
elke taal in hulle eie taalgroep plaas. Groepe met dieselfde taal stel al
die leerders in staat om hul begrip van ’n nuwe konsep in hul eie taal te
ontwikkel. By ander tye kan jy gemengde taalgroepe skep. Leerders wat
in hul tweede of derde taal werk, kan deur vertaling gehelp word en het
’n beter kans om by te dra as wat hulle in ’n groot klas sou kon doen.
• Prestasiegroepe
Daar is tye wanneer dit nuttig is om leerders in groepe in te deel volgens
hoe goed hulle in die leerarea presteer. Die toppresteerders in die
klas word saam gegroepeer, die gemiddelde leerders vorm ’n groep,
en die stadigste leerders word saam gegroepeer. Toppresteerders kan
verrykingsaktiwiteite doen terwyl jy aan die stadiger leerders aandag gee.
• Remediërende groepe
Wanneer jy sommige aspekte van die leerders se werk klaar geassesseer
het, mag jy dikwels vind dat ’n paar leerders uit verskillende groepe
dieselfde probleem het. Daar is dalk ’n nuwe konsep wat hulle nog nie
regtig begryp nie, of ’n paar leerders was dalk afwesig toe jy nuwe werk
behandel het. Jy kan hulle dan tydelik saam groepeer terwyl jy hulle help
om die probleem op te los.
B2 Afdeling B • Assessering

• Groepe met verskillende prestasievermoëns
Hierdie groepe werk goed op hulle eie terwyl die onderwyser tussen
hulle beweeg. Wissel die lede van hierdie groepe sodat leerders ervaring
kan opdoen om met verskillende klasmaats saam te werk. Nuwe groepe
kan byvoorbeeld gevorm word elke keer wanneer daar met ’n nuwe stuk
werk begin word.
Riglyne vir die gebruik van groepwerk

• Wanneer groepwerk beplan word, moet die onderwyser besluit oor die
samestelling van elke groep en dit nie altyd aan die leerders oorlaat om
saam te groepeer met dié met wie hulle die maklikste saamwerk nie.
• Verdeel take gelyk tussen die lede van elke groep en elke lid moet sy of
haar rol verstaan.
• Gee duidelike en bondige instruksies aan die leerders.
• Beskryf die werk wat gedoen moet word duidelik sodat die groep kan
voortgaan sonder om die heeltyd na jou terug te verwys.
• Leerders moet stilsit en aandag gee wanneer instruksies gegee word.
• Die onderwyser moet te alle tye vordering monitor en moenie slegs die
eindresultaat in ag neem nie. Die onderwyser moet die aandag fokus op hoe
die wisselwerking binne die groep was en hoe daar deur elke stap gevorder
is. Dit sal slegs moontlik wees indien die onderwyser tussen die groepe
beweeg en inligting en leiding verskaf waar en wanneer dit nodig is.
• Staan tyd af vir terugvoer sodat leerders ’n geleentheid kan hê om
bewyse van hul vordering aan die einde van ’n sessie voor te lê.
• Gereelde herinnerings aan tydsbeperkings en watter vordering teen ’n
spesifieke stadium bereik moet wees, is waardevol wanneer groepwerk
gefasiliteer word.
• Plaas groepe so ver van mekaar as moontlik sodat hulle privaatheid kan
geniet. Laat ’n sekere hoeveelheid interaksie toe aangesien dit dikwels
leerders help om probleme op te los of om ingewikkelde konsepte aan
te pak.
Werk in pare
Om leerders in pare te laat werk is makliker om te beheer as groepwerk, veral
in groot klasse waar dit moeilik is om die sitplekke te herrangskik. Dit is ’n
baie nuttige strategie vir taakgebaseerde onderrig aangesien dit die onderwyser
beskikbaar stel as ’n fasiliteerder, ondersteuningsgids en evalueerder.
Paarwerk maak ook differensiasie moontlik: vinniger werkspare kan
ekstra take kry; sommige pare kan meer uitdagende take kry; in pare met
verskillende vermoëns kan een maat die ander help.
Probleemoplossing wat met pare en groepwerk verband hou

• Geraas kan ’n probleem word. Tref ’n verskil tussen “goeie leergeraas”
en “ontwrigtende geklets”. Herinner leerders ferm dat hulle dalk
aangrensende klasse kan pla en dat hulle saggies moet praat.
• Sekere leerders domineer ’n groep, terwyl ander niks doen nie en nie
aktief betrokke is nie. Elke individu moet sy of haar rol of taak verstaan,
wat deurlopend deur die onderwyser gemonitor moet word. Gebruik
terugvoer om elke leerder se betrokkenheid en vordering te assesseer.
• Leerders mag dalk nie hou van die maats met wie hulle in pare moet
werk of met wie hulle gegroepeer is nie. Daar is nie ’n vinnige oplossing
vir hierdie probleem nie. Onderwysers moet egter hulle kennis van hul
leerders gebruik en dit vermy om persoonlikhede of karakters saam te
groepeer wat waarskynlik gaan bots.

Formele assessering
Alle assesseringstake wat die formele assesseringsprogram vir die jaar
vorm, word as Formele Assessering beskou. Formele assesseringstake word
gemerk en formeel deur die onderwyser opgeteken vir bevorderings- en
sertifiseringsdoeleindes. Alle formele assesseringstake is onderworpe aan
moderering vir die doel van gehalteversekering en om te verseker dat
toepaslike standaarde gehandhaaf word.
Formele assessering gee onderwysers ’n stelselmatige manier om
te evalueer hoe goed leerders in ’n graad en in ’n spesifieke vak vorder.
Voorbeelde van formele assessering sluit in toetse, eksamens, praktiese take,
projekte, mondelinge aanbiedings, demonstrasies, optredes, ens. Formele
assesseringstake vorm deel van ’n jaar lange formele Assesseringsprogram in
elke graad en vak.
Kontroletoetse en eksamens
Kontroletoetse en eksamens word onder beheerde toestande binne ’n
spesifieke tyd afgelê. Vrae in toetse en eksamens behoort prestasie op
verskillende kognitiewe vlakke te assesseer met die klem op prosesvaardighede,
kritiese denke, wetenskaplike redenasie en strategieë om probleme in ’n
verskeidenheid wetenskaplike, tegnologiese, omgewings- en alledaagse
kontekste te ondersoek en op te los. Eksamenvraestelle en kontroletoetse in
Fisiese Wetenskappe in Graad 12 moet voldoen aan die gewigstoekenning van
kognitiewe vlakke wat in die tabel hieronder gegee word. ’n Gedetailleerde
beskrywing van die kognitiewe vlakke volg op bladsy B8.
Kognitiewe vlak Beskrywing Vraestel 1 (Fisika) Vraestel 2 (Chemie)

1 Onthouvermoë 15% 15%
2 Begrip 35% 40%
3 Ontleding, toepassing 40% 35%
4 Evaluering, sintese 10% 10%
Let wel: ’n Kontroletoets en memorandum kom aan die einde van hierdie
afdeling voor.
Vereistes vir praktiese werk in Graad 12

In Graad 12 doen leerders drie voorgeskrewe eksperimente vir formele
assessering (een fisika- en een chemie-eksperiment en het ’n keuse tussen
’n fisika- en ’n chemie-eksperiment). Dit gee ’n totaal van drie formele
assesserings in praktiese werk in Fisiese Wetenskappe.
Leerders moet ook drie eksperimente vir informele assessering (twee fisika-
en een chemie-eksperiment of twee chemie- en een fisika-eksperiment) doen.
Praktiese werk Fisika Chemie

Voorgeskrewe eksperimente (formele assessering) 2 1
OF Voorgeskrewe eksperimente (formele assessering) 1 2
Projek (formele assessering) geen
Eksperimente (informele assessering) 2 1
OF Eksperimente (informele assessering) 1 2
Totaal 6 praktiese aktiwiteite
= 3 fisika + 3 chemie

Assesseringsinstrumente
Kontrolelyste
Kontrolelyste bestaan uit afsonderlike stellings wat beskryf hoe die
onderwyser van die leerders kan verwag om in ’n spesifieke taak te presteer.
Hierdie stellings is die kriteria waaraan die leerders moet voldoen om
suksesvol te wees. Wanneer jy sien dat die leerders aan elke stelling op
die lys voldoen het deur te doen wat dit beskryf, kan jy dit afmerk op die
kontrolelys. Om goed te werk, moet die stellings op die lys in duidelike,
konkrete terme beskryf wat die verwagte prestasie-aksies vir die taak is.
Rubrieke
Rubrieke is ’n kombinasie van graderingskodes en beskrywings van standaarde,
d.w.s. wat die leerder moet doen, die vlak van bevoegdheid, ens., wat met
’n spesifieke kode aangedui moet word. Die rubriek beskryf die reeks van
aanvaarbare prestasie in elke band van die graderingskaal. Rubrieke vereis dat
onderwysers presies weet wat die leerder moet bereik, die vlak van bevoegdheid,
ens., om aan die spesifieke uitkoms wat geassesseer word, te voldoen.
Om ’n rubriek te ontwerp, moet jy oor die volgende besluit.

• Wat is die uitkomste waarna jy mik?
• Watter soort bewyse moet versamel word?
• Wat is die verskillende dele van die prestasie wat geassesseer sal word?
• Watter verskillende assesseringsinstrumente pas die beste by elke deel
van die taak?
• Watter kennis moet die leerders demonstreer?
• Watter vaardighede moet leerders toepas of watter aksies moet hulle doen?
Dit is noodsaaklik dat jy die kriteria in die rubriek vir die taak met die
leerders deel voor hulle die vereiste taak doen. Die rubriek verduidelik beide
wat die leerders moet doen en wat hulle behoort te leer soos hulle die taak
uitvoer. Dit word ’n kragtige instrument vir selfassessering.
Wanneer die leerders die taak voltooi het en jy hulle prestasie assesseer, moet
jy seker maak dat:
• die leerder slegs een keer geassesseer word vir elke kriteria in die rubriek
• jy breedvoerige kommentaar waar nodig byvoeg vir latere
modereringsdoeleindes.
Formele assesseringsprogram
Die formele assesseringsprogram bestaan uit twee dele: ’n
Assesseringsprogram wat 25% van die totale punt vir Fisiese Wetenskappe
uitmaak en ’n eksterne eksamen wat die oorblywende 75% uitmaak. Die
assesseringsprogram vir Fisiese Wetenskappe bestaan uit ses take wat intern
geassesseer word. Die assesseringsprogram en eksterne assessering maak
saam die jaarlikse assesseringsprogram vir Graad 12 uit. Die tabel op die
volgende bladsy illustreer die assesseringsplan en gewigstoekenning van take
in die assesseringsprogram vir Fisiese Wetenskappe Graad 12.

Formele assesseringsprogram vir Graad 12 Eksterne
assessering
Assesseringstake Assessering
(25%) jaareinde 75%
Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3 Kwartaal 4
Soort % Soort % Soort % Eindeksamen (2
Eksperiment 15 Eksperiment 15 Eksperiment 15 × 150 punte wat
’n totaal van 300
Kontroletoets 10 Midjaareksamen 20 Proefeksamen 25 punte vir vraestel 1
en 2 gee)
Totaal: 25 punte Totaal: 35 punte Totaal: 40 punte Totaal: 300 punte
Totaal: 400 punte
Finale punt = 25% (assesseringstake) + 75% (eindeksamen) = 100%
Let wel: Rubrieke en kontrolelyste vir voorgeskrewe eksperimente en

projekte is in Afdeling D: Onderwysriglyne
Eksterne assessering in Graad 12

Die eksterne eksamens word ekstern opgestel en by die skole geadministreer
onder toestande soos gespesifiseer in die Nasionale beleid vir die uitvoer,
administrasie en bestuur van die Nasionale Senior Sertifikaat: ’n Kwalifikasie op
Vlak 4 van die Nasionale Kwalifikasie Raamwerk (NKR). Die eksamens word
ekstern nagesien. Die kerninhoud soos omskryf in die Fisiese Wetenskappe
se dokument van Kurrikulum- en Assesseringbeleidsverklaring (KABV)
is verpligtend en sal geëksamineer word in vraestelle 1 en 2. Let op dat al
die onderwerpe in die Graad 12-kurrikulum geëksamineer kan word in
die jaareindeksamen, asook geselekteerde onderwerpe uit Graad 10 en 11.
Hieronder is ’n lys van die geselekteerde inhoud, omskryf vir Graad 10 en 11
in die KABV-dokument, wat ook in die Graad 12 eindeksamen geëksamineer
kan word.
Gekose eksamenonderwerpe uit Graad 10 en 11

Fisika uit Graad 11 Chemie uit Graad 10 en 11
• Newton se Wette (Newton I, II, III en Newton se • Voorstelling van chemiese verandering (Graad 10)
Universele Gravitasiewet) en toepassing van • Intermolekulêre kragte (Graad 11)
Newton se Wette • Stoïgiometrie (Graad 11)
• Elektrostatika (Coulomb se Wet en elektriese veld) • Energie en verandering (Graad 11)
• Elektriese stroombane (Ohm se Wet, drywing en
energie)
Die volgende tabel toon die gewigstoekenning aan vrae oor kognitiewe
vlakke heen en die spesifikasie en voorgestelde gewigstoekenning van die
inhoud vir die Graad 12-jaareindeksamen (in die twee vraestelle).
Vraestel Inhoud Punte Totale Duur Gewigstoekenning van vrae oor

punte/ kognitiewe vlakke heen
vraestel Vlak 1 Vlak 2 Vlak 3 Vlak 4
Vraestel 1: Meganika 63
Fokus op Golwe, klank en lig 17
fisika 150 3 ure 15% 35% 40% 10%
Elektrisiteit en 55
magnetisme
Materie en materiale 15
Vraestel 2: Materie en materiale 48
Fokus op Chemiese verandering 84 150 3 ure 15% 40% 35% 10%
chemie
Chemiese stelsels 18

Veelkeusevrae kan in eksamenvraestelle gevra word. Sulke vrae behoort
egter ’n maksimum gewigstoekenning van 10% te hê. Die eksamenvraestel
kan ook uit konseptuele soort vrae bestaan.
Optekening en verslagdoening
Optekening is ’n proses waartydens die onderwyser die vlak van ’n leerder se
prestasie in ’n spesifieke assesseringstaak dokumenteer. Dit dui aan hoe ’n leerder
vorder in die bereiking van die kennis en vaardighede soos voorgeskryf in die
Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklarings. Rekords van leerderprestasie
behoort bewys te lewer van die leerder se konseptuele vordering in ’n graad en
sy of haar gereedheid om na die volgende graad te vorder of bevorder te word.
Rekords van leerderprestasie behoort ook gebruik te word om te bewys watter
vordering onderwysers en leerders in die onderrig- en leerproses maak.
Verslagdoening is ’n proses waarvolgens leerderprestasie aan leerders,
ouers, skole en ander belanghebbendes gekommunikeer word. Daar kan
op verskeie maniere oor leerderprestasie verslag gelewer word. Dit sluit in
rapporte, ouervergaderings, skoolbesoekdae, ouer–onderwyser-vergaderings,
telefoonoproepe, briewe, klas- of skoolnuusbriewe, ens. Onderwysers in alle
grade lewer in persentasies verslag oor die vak. Die verskillende prestasievlakke
met hul ooreenstemmende persentasies word in die tabel hieronder aangedui.
Let op: Die sewepuntskaal moet duidelike beskrywings hê wat gedetailleerde

inligting vir elke vlak gee. Onderwysers sal werklike punte vir die taak
aanteken deur ’n verslagblad te gebruik en die persentasie vir die vak op die
leerder se rapport aanteken.
Graderingskode Beskrywing van bevoegdheid Persentasie

7 Uitmuntende prestasie 80–100
6 Verdienstelike prestasie 70–79
5 Beduidende prestasie 60–69
4 Voldoende prestasie 50–59
3 Matige prestasie 40–49
2 Basiese prestasie 30–39
1 Ontoereikend 0–29
Daar word van skole vereis om kwartaalliks terugvoer aan ouers te gee oor die
assesseringsprogram deur middel van ’n formele verslagdoeningsinstrument
soos ’n rapport. Die skedule en die rapport moet die algehele prestasievlak van
’n leerder aandui.
Moderering van assessering

Moderering verwys na die proses wat verseker dat die assesseringstake
regverdig, geldig en betroubaar is. Moderering moet op skool-, distriks-,
provinsiale en nasionale vlakke geïmplementeer word. Deeglike en gepaste
modereringspraktyke moet in plek wees vir die gehalteversekering van alle
vakassesserings. Alle Graad 11-take word intern gemodereer. Die vakhoof of
hoof van die Fisiese Wetenskappe-departement by die skool sal gewoonlik
hierdie proses bestuur.
Assesseringstaksonomie van Fisiese Wetenskappe

Die tabel op die volgende bladsy verskaf ’n moontlike hiërargie van
kognitiewe vlakke wat die onderwyser kan gebruik om te verseker dat take

geleenthede insluit vir leerders om op verskeie vlakke te presteer en bied
instrumente om die leerders op verskeie vlakke te assesseer. Die werkwoorde
in die vierde kolom kan nuttig wees wanneer vrae geassosieer met die
kognitiewe vlakke in die eerste kolom geformuleer word.
Beskrywing van Vlak Verduideliking Vaardighede Aksie-werkwoorde

kognitiewe vlak gedemonstreer
Evaluering 4 Op die uitgebreide, • Vergelyk en onderskei evalueer, besluit,
abstrakte vlak maak die tussen idees. rangskik, klassifiseer,
leerder verbindings nie • Evalueer waarde van toets, meet, beveel
net binne die gegewe teorieë, aanbiedings. aan, oortuig, selekteer,
vakgebied nie, maar ook • Maak keuses gebaseer beoordeel, verduidelik,
verder, en veralgemeen en op logiese argumente. onderskei, ondersteun,
dra die beginsels en idees • Verifieer waarde van beslis, vergelyk, som op,
oor wat die spesifieke geval bewyse. lewer kritiek, waardeer,
ondersteun. Die leerder • Herken subjektiwiteit. interpreteer, motiveer
werk met verhoudings en
abstrakte idees.
Sintese 4 Die leerder werk op die • Gebruik ou idees om kombineer, integreer,
uitgebreide, abstrakte vlak nuwe idees te skep. verander, herrangskik,
(sien vlak 4 hierbo), maar • Veralgemeen vanaf vervang, beplan, skep,
maak foute omdat hulle gegewe feite. ontwerp, bedink, voeg
onvoldoende ingelig is op • Bring kennis byeen uit saam, formuleer, berei
meer beskeie vlakke. verskeie areas. voor, veralgemeen,
• Voorspel en maak herskryf, kategoriseer,
gevolgtrekkings. kombineer, stel saam,
rekonstrueer, genereer,
organiseer, hersien, wat as?
Ontleding 3 Die leerder waardeer die • Sien patrone en die ontleed, skei, orden,
belangrikheid van die dele organisering van dele. verduidelik, koppel,
ten opsigte van die geheel. • Herken verskuilde klassifiseer, rangskik,
Verskeie aspekte van die betekenis. deel, vergelyk, selekteer,
kennis raak geïntegreerd; • Identifiseer lei af, breek op,
die leerder verkry ’n beter komponente. kontrasteer, onderskei,
begrip en vermoë om ’n skets, illustreer,
geheel in sy onderdele identifiseer, stippel uit,
op te deel. Elemente wys uit, vind aansluiting
vasgelê in die geheel
word geïdentifiseer en die
verhoudings tussen die
elemente word herken.
Toepassing 3 Die leerder stel ’n • Gebruik inligting, pas toe, demonstreer,
relasionele konstruk op metodes, konsepte bereken, voltooi,
(sien vlak 3 hierbo), maar en teorieë in nuwe illustreer, wys, los op,
wat foute bevat. Die situasies. ondersoek, wysig,
leerder het die vermoë om • Los probleme op deur vind aansluiting,
kennis en vaardighede in vereiste vaardighede verander, klassifiseer,
nuwe situasies te gebruik of kennis te gebruik. eksperimenteer, ontdek,
(of toe te pas). stel saam, manipuleer,
berei voor, produseer

Beskrywing van Vlak Verduideliking Vaardighede Aksie-werkwoorde
kognitiewe vlak gedemonstreer
Begrip 2 ’n Aantal konneksies mag • Verstaan inligting en som op, beskryf,
dalk gemaak word, maar begryp betekenis. interpreteer, kontrasteer,
nie die metakonneksies • Dra kennis na nuwe voorspel, assosieer,
nie, so ook nie hul kontekste oor en onderskei, skat,
belangrikheid vir die interpreteer feite. differensieer, bespreek,
geheel nie. Die leerder het • Vergelyk, kontrasteer, brei uit, begryp, herlei,
eerstevlak-begrip, onthou orden, groepeer en lei verdedig, verduidelik,
en verstaan inligting en oorsake af en voorspel veralgemeen, gee
beskryf betekenis. gevolge. voorbeeld, herskryf, lei af
Onthouvermoë 1 Eenvoudige en duidelike • Neem inligting waar en lys, definieer, deel mee,
konneksies word gemaak. onthou dit. beskryf, identifiseer,
Die leerder dink terug en wys, ken, merk, samel in,
onthou feite. selekteer, reproduseer,
pas, herken, ondersoek,
tabuleer, noteer, noem

Formele assesseringstaak Kontroletoets
KWARTAAL 1
Module 1: Meganika: 26 punte
1 ’n Gholfspeler slaan ’n stilstaande gholf bal met ’n massa van 100 g

met sy gholfstok. Die stok oefen ’n horisontale krag van 60 N op
die bal uit, en wanneer die stok die bal tref, bly dit vir 0,1 sekondes
in kontak met die bal.
a) Definieer impuls. (2)
b) Bereken die spoed van die bal nadat dit getref is. (4)
c) Verduidelik hoe die gholfspeler die bal ’n groter
aanvangsnelheid kan gee, sonder om die krag wat hy uitoefen,
te verander. (3)
[9]
2 Die onderstaande grafiek (nie volgens skaal geteken nie) toon die
momentum-tydverhouding tussen twee voorwerpe, A en B. Hulle
bots tussen die 3de en 4de sekondes.
Bestudeer die grafiek en beantwoord die daaropvolgende vrae.
A
10
Momentum (kg·m·s–1)
3
y
0
3 4 Tyd (s)
–5 B
a) Verduidelik hoekom die voorwerpe as in ’n “geslote stelsel”

beskou kan word. (3)
b) Stel die waarde van y vas. (3)
c) Bereken die krag wat A gedurende die botsing op B uitoefen. (3)
[9]
3. ’n Klip word vertikaal afwaarts van die tweede verdieping van ‘n
gebou teen 3 m·s–1 gegooi. Ignoreer die uitwerking van wrywing.
a) Daar word gesê dat die klip in vrye val is terwyl dit in die lug is.
Verduidelik wat dit beteken. (2)
b) As die klip 1,2 sekondes neem om die grond te tref, bereken die
hoogte van die gebou. (3)
c) Veronderstel dat die klip teen 4 m·s–1 opwaarts gegooi word.
Hoe sal elk van die onderstaande waardes verskil van die
klip se oorspronklike vrye val? Skryf alleenlik “vermeerder”,
“verminder” of “bly dieselfde” neer.
i) Die versnelling van die klip. (1)
ii) Die spoed van die klip wanneer dit die grond tref. (1)
iii) Die tydsduur tot wanneer die klip die grond tref. (1)

[8]
B10 K W A R TA A L 1 • K ontroletoets

Formele assesseringstaak Kontroletoets
KWARTAAL 1
Module 2: Materie en materiale: 24 punte
1 Miljoene organiese verbindings is bekend tot op hede. Vier van

hierdie verbindings word hieronder geïllustreer.
CH3 O
A CH3 C CH3 C H B pentan-2-ol
CH3
H O H H H H H O
C H C C C O H D H C C C O C H
H H H H H H
a) Skryf die letter van die verbinding neer wat die volgende voorstel:
i) ’n ketoon (1)
ii) ’n ester (1)
b) Skryf die IUPAC-naam van die volgende neer:
i) verbinding A (2)
ii) verbinding D (2)
c) Skryf die naam en struktuurformule van ’n funksionele
isomeer vir verbinding D neer. (3)
d) Skryf die struktuurformule vir verbinding B neer. (2)
e) Sal jy verbinding B as primêr, sekondêr of tersiêr klassifiseer? (1)
[12]
2 In die vloeidiagram hieronder stel P, Q en R verskillende soorte

organiese reaksies voor.
CH3 reaksie CH3
P
CH3 CH2 C Br CH3 CH = C CH3
CH3
KOH(aq)/warmte
reaksie
reaksie R
Q Produk
a) Noem die soort reaksie wat deur P voorgestel word. (1)

b) Gee twee reaksietoestande wat vir reaksie P nodig is. (2)
c) Skryf die IUPAC-naam en struktuurformule van die produk neer. (4)
d) Behalwe die organiese reaktans, skryf die naam van die ander
reaktans neer wat in reaksie R nodig is. (1)
e) Noem die soort reaksies wat deur Q en R voorgestel word. (2)
f ) Die produk van reaksie P is 2-metielbut-2-een. As hierdie
verbinding gepolimeriseer moes word, wat sou die
polimerisasieproses genoem word? (2)
[12]
Totaal: 50 punte
K W A R TA A L 1 • K ontroletoets B11

Antwoorde vir formele assesseringstaak Kontroletoets
Kwartaal 1
Module 1: Meganika: 26 punte
1 a) Die impuls van ’n voorwerp is die produk van die netto krag
en die tyd waarin die krag op ’n voorwerp toegepas word. (2)
→
b) F net∆t = ∆→ p = m→ vf – m→
vi
(60 N)(0,1 s) = 0,1 kg × → v f – 0,1 kg × 0 m·s–1
v f = 60 m·s in die rigting van die stok.
→ –1
(4)
c) Die gholfspeler kan die kontaktyd van die stok en die bal
verleng deur ná die skoot deur te volg. Dit sal ∆→ p, en dus →
v f,
verhoog. (3)
2 a) Voor en ná die botsing beweeg hulle teen ’n konstante
snelheid, dus is → a = 0 m·s–1
→
en Fnet = 0 (geen eksterne krag word op die stelsel uitgeoefen nie).(3)
b) → p tot (vóór) = →
p tot (agterna)
(10 +(−5)) kg·m·s–1 = (3 + y) kg·m·s–1
y = +2 kg·m·s–1 = 2 kg·m·s–1 in die oorspronklike rigting van A. (3)
→ ∆p (2 – (–5)) kg·m·s–1
c) FAB = __∆t = ___________

   1s = + 7 N
= 7 N in die teenoorgestelde van die oorspronklike rigting. (3)
3 a) Die enigste krag wat op die klip uitgeoefen word, is swaartekrag. (2)
v i∆t + _ 21 →
b) ∆y = → a∆t 2
= (3 m·s–1)(1,2 s) + _ 21 (9,8 m·s–2)(1,2 s)2
= 10,66 m
Die hoogte van die gebou is 10,66 m. (3)
c) i) bly dieselfde (1)
ii) vermeerder (1)
iii) vermeerder (1)
[26]
B12 K W A R TA A L 1 • antwoorde vir K ontroletoets

Antwoorde vir formele assesseringstaak Kontroletoets
Kwartaal 1
Module 2: Materie en materiale: 24 punte
a) i) C (1)
ii) D (1)
b) i) 2,2-dimetielbutanaal (2)
ii) propielmetanoaat (2)
c) butanoësuur
H H H O
H C C C C OH
H H H
butanoësuur
(3)
d) pentan-2-ol
H O H H H H
H C C C C C H
H H H H H
(2)
pentan-2-ol
e) sekondêre alkohol (1)

2 a) dehidrohalogenering (eliminasie) (1)
b) warmte onder refluks; gekonsentreerde oplossing van NaOH/
KOH in suiwer etanol (2)
c) 2-metielbutan-2-ol
H
H H H C H H
H C C C C H
H H H O H
(4)
2-metielbutan-2-ol
d) water (1)
e) reaksie Q: substitusiereaksie
reaksie R: addisiereaksie/ hidratering (2)
f ) addisiepolimerisasie (2)
K W A R TA A L 1 • antwoorde vir K ontroletoets B13

FISIESE WETENSKAPPE: FISIKA (V1)
EKSAMENVOORBEELD
GRAAD 12
PUNTE: 150
TYD: 3 uur
Hierdie vraestel bestaan uit 8 bladsye
INSTRUKSIES EN INLIGTING
1. Hierdie vraestel bestaan uit TWEE afdelings:
AFDELING A (25)
AFDELING B (125)
2. Beantwoord ALLE vrae.
3. Nieprogrammeerbare sakrekenaars mag gebruik word.
4. Toepaslike wiskundige instrumente mag gebruik word.
5. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommeringstelsel wat in hierdie vraestel
gebruik word.
6. Gegewensbladsye is vir jou gerief aangeheg.
7. Gee kort motiverings, besprekings, ensovoorts, waar dit vereis word.
AFDELING A
VRAAG 1: EENWOORD ITEMS
Gee EEN woord/term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die woord/term langs die
vraagnommer (1.1–1.5) in die ANTWOORDBOEK neer.
1.1 Die SI-eenheid vir elektriese potensiaalverskil. (1)
1.2 Die eienskap van ’n klank wat styg wanneer die frekwensie styg. (1)
1.3 Die tempo waarteen energie oorgedra word. (1)
1.4 Die tipe elektriese veld waar ’n lading dieselfde krag dwarsdeur die veld ondervind. (1)
1.5 Die tipe spektrum wat gevorm word wanneer wit lig deur ’n koue gas gaan teen lae druk. (1)
[5]
VRAAG 2: MEERVOUDIGEKEUSE VRAE

Vier opsies word as moontlike antwoorde vir die volgende vrae gegee. Elke vraag het slegs EEN
korrekte antwoord. Kies die antwoord en skryf slegs die letter (A–D) langs die vraagnommer
(2.1–2.10) in die ANTWOORDBOEK neer.
2.1 Motor P beweeg teen ’n konstante snelheid van 20 m∙s–1 ooswaarts relatief tot die
grond. Motor X is voor motor P en beweeg teen ’n snelheid van 5 m∙s–1 weswaarts
relatief tot motor P. Die snelheid van motor X relatief tot die grond is:
A 15 m∙s–1 weswaarts
B 15 m∙s–1 ooswaarts
C 25 m∙s–1 weswaarts
D 25 m∙s–1 ooswaarts(2)
2.2 ’n Bal met ’n massa m val vertikaal en tref die grond teen ’n snelheid van 2v. Dit bons
vertikaal terug teen ’n snelheid van v. Die verandering in momentum van die bal is:
A mv afwaarts
B mv opwaarts
C 3mv afwaarts
D 3mv opwaarts(2)

2.3 ’n Foton is:
A ’n liggolf
B ’n ligpartikel
C ’n elektromagnetiese golf
D ’n onophoudelike stroom energie (2)
2.4 ’n Elektriese motor sal minder doeltreffend wees indien:
A ’n sterker stroom gebruik word.
B glipringe in plaas van splitringe gebruik word.
C ’n groter krag gebruik word om die anker te draai.
D ’n swakker magnetiese veld gebruik word. (2)
2.5 ’n Luisteraar ry na ’n stilstaande polisiemotor toe met ’n sirene wat ’n klank het met ’n
frekwensie f. As die snelheid van die luisteraar 0,1 keer die snelheid van klank in die lug
is, dan is die frekwensie van die sirene soos deur die luisteraar waargeneem:
A 1,10 f
B 0,90 f
C 1,11 f
D 0,91 f(2)
2.6 Blou lig kan elektrone van ’n metaaloppervlak laat uitskiet, maar geel lig kan dit nie
doen nie. Nog ’n lig wat die emissie van elektrone van dieselfde metaaloppervlak moet
veroorsaak, is:
A rooi
B groen
C violet
D oranje (2)
2.7 ’n Luisteraar beweeg teen ’n konstante snelheid na ’n stilstaande bron van klank. Die
klankfrekwensie wat deur die luisteraar gehoor word, is hoër as die klankfrekwensie
wat deur die bron uitgestuur word, omdat ...
A die golflengte wat deur die luisteraar waargeneem word korter word.
B meer golffronte die luisteraar per sekonde bereik.
C minder golffronte die luisteraar per sekonde bereik.
D die golflengte wat deur die luisteraar waargeneem word, langer word. (2)
2.8 Die atoomspektrum van ’n element lewer onweerlegbare bewyse dat:
A elektrone ’n negatiewe lading het.
B elektrone in vasgestelde energievlakke in die atome van die element voorkom.
C elektrone energie kan absorbeer, maar nie kan uitstraal nie.
D elektrone energie kan uitstraal, maar nie kan absorbeer nie. (2)
2.9 ’n Sfeer Q het ’n lading van –4 μC. P is ’n punt 3 m oos van die sfeer, soos in die
diagram hieronder aangedui.
3m
Q P
Wat is die krag van die elektriese veld by punt P as gevolg van die –4 μC gelaaide sfeer?
A 4 000 N∙C–1 oos
B 4 000 N∙C–1 wes
C 4 × 109 N∙C–1 oos
D 4 × 109 N∙C–1 wes (2)
2.10 Die baan op die volgende bladsy toon ’n battery met ’n emk van 12 V (met minimale
interne weerstand), ’n ammeter, ’n resistor (met weerstand 3 Ω) met ’n voltmeter wat
daaroor gekonnekteer is, en ’n skakelaar. Die skakelaar in die baan is oop.

S
A
Wat sal die lesings op die ammeter en voltmeter wees onmiddellik nadat die skakelaar
gesluit word?
A Die ammeterlesing sal 4 A, en die voltmeterlesing 12 V wees.
B Die ammeterlesing sal 3 A, en die voltmeterlesing 9 V wees.
C Die ammeter sal nie ’n lesing toon nie en die voltmeterlesing sal 12 V wees.
D Die ammeterlesing sal 12 A wees en die voltmeter sal nie ’n lesing toon nie. (2)
[20]
AFDELING A TOTAAL: [25]
AFDELING B
1. Begin elke vraag op ’n NUWE bladsy.
2. Laat ’n lyn tussen twee subvrae, byvoorbeeld tussen VRAAG 4.1 en VRAAG 4.2.
3. Die formules en vervangings moet in ALLE berekenings aangedui word.
4. Rond jou antwoorde tot ’n minimum van TWEE desimale plekke af waar van toepassing.
VRAAG 3
’n Helikopter vlieg vertikaal in die lug in teen ’n onbekende konstante snelheid. ’n Voorwerp word
uit die helikopter laat val wanneer dit presies 88 m bo die grond is. Vanaf die oomblik wat dit
losgelaat word, duur dit 1,5 s voordat die voorwerp sy maksimumsnelheid bereik. Lugweerstand
word geïgnoreer.
3.1 Bereken die snelheid van die voorwerp tydens die punt van loslating. (3)
3.2 Bereken die maksimum hoogte bo die grond wat die voorwerp bereik. (4)
3.3 Bereken die snelheid van die voorwerp op die oomblik wanneer dit die grond tref. (4)
3.4 As die grond as nulposisie en opwaarts as die positiewe rigting gebruik word, skets ’n
posisie-tyd-grafiek vir die voorwerp vanaf die oomblik wanneer dit losgelaat word tot
die oomblik wanneer dit die grond tref. (4)
[15]
VRAAG 4
Die diagram toon twee trollies. A se massa is 0,2 kg en B se massa is 0,4 kg. Die trollies beweeg
na links teen 3 m∙s–1. Die trollies is aanmekaar geheg met ’n saamgeperste veer. Die veer word
losgelaat en trollie A beweeg onmiddellik teen 4 m∙s–1 na links.
A B
4.1 Noem die beginsel van behoud van lineêre momentum. (3)
4.2 Bereken die snelheid van trollie B onmiddellik nadat die veer losgelaat word. (5)
4.3 Is die bostaande botsing elasties of onelasties?
Doen ’n berekening om jou antwoord te staaf. (5)
[13]

VRAAG 5
’n Man ski teen ’n 50 m-sneeuhang af wat ’n hoek van 20º met die horison vorm. Die totale
massa van die skiër en sy ski’s is 80 kg. ’n Konstante wrywingskrag van 50 N word op die ski’s
uitgeoefen soos die skiër teen die hang af beweeg. Die spoed van die skiër aan die bopunt van
die hang is 5 m∙s–1.
vi = 5 m·s–1
50 m
20º
5.1 Teken ’n vryliggaamdiagram wat al die kragte toon wat op die skiër uitgeoefen word
terwyl hy teen die hang af ski. (3)
5.2 Gebruik die arbeid-energie-stelling om die snelheid van die skiër aan die onderpunt
van die hang te bereken. (7)
[10]
VRAAG 6
Nuwe motors het ’n frommelsone wat help om beserings gedurende ongelukke te beperk.
Bowendien kan sitplekgordels, lugsakke en opgestopte binneruime die risiko vir sterftes en
ernstige ongelukke verminder.
6.1 Gebruik Fisikabeginsels om te verduidelik hoe lugsakke die risiko vir sterfte of
besering kan verlaag.
6.2 In ’n botsingstoets bots ’n motor met ’n massa van 1,2 × 103 kg teen ’n muur en bons
terug soos hieronder geïllustreer. Die aanvanklike en finale snelhede van die motor is
onderskeidelik 12 m·s–1 na links en 2 m·s–1 na regs. Die botsing duur 0,1 s.
12 m·s–1 2 m·s–1
Bereken die:
6.2.1 impuls van die motor gedurende die ongeluk. (4)
6.2.2 gemiddelde krag wat op die motor uitgeoefen word. (3)
[10]
VRAAG 7
7.1 Stel Newton se Wet van Universele Gravitasie in woorde. (3)
7.2 ’n Vuurpyl met ’n massa van 2 000 kg word van die oppervlak van die aarde
afgevuur. Wanneer dit ’n hoogte gelyk aan die radius van die aarde bereik, gooi dit ’n
brandstoftenk met ’n massa van 200 kg vertikaal na benede.
7.2.1. Sal die snelheid van die vuurpyl vermeerder, verminder of dieselfde bly wanneer
die tenk afgegooi word? (2)
7.2.2. Bereken die krag wat op die vuurpyltenk uitgeoefen word onmiddellik na dit
afgegooi is. (5)
[10]
VRAAG 8
8.1 Verduidelik die betekenis van die Dopplereffek met verwysing na klankgolwe wat deur
die lug beweeg. (3)

8.2 Een gebruik van die Dopplereffek is die Doppler-vloeimeter. Dit is ’n toestel
wat gebruik kan word om die hartklop van ’n nuutgevormde fetus in die ma se
baarmoeder te monitor.
Ultrasoniese golwe met ’n frekwensie van 1,5 × 106 Hz en ’n spoed van 2 000
m·s–1 word na die borskas van die fetus gemik om die hartklop van die fetus te meet.
Bereken die frekwensie van die golwe wat deur die borskas gereflekteer word as die
borskas teen ’n konstante maksimum snelheid van 0,02 m·s–1 op en af beweeg. (6)
8.3 Noem een ander gebruik van die Dopplereffek (bo en behalwe die Doppler-vloeimeter). (2)
[11]
VRAAG 9
9.1 Twee sfere, P met ’n lading van –4 nC en Q met ’n lading van +6 nC is 4 m uitmekaar.
4m
P Q
Aanvanklike posisie
9.1.1 Bereken die elektrostatiese krag tussen die twee sfere. (4)
9.1.2 Die sfere word na mekaar geskuif tot hulle aan mekaar raak en word dan 2 m
uitmekaar geplaas. Bereken die elektriese potensiaal van sfeer P in sy finale posisie. (5)
9.2 Twee identiese metaalplate word parallel teenoor mekaar en 20 mm uitmekaar
in ’n vakuum geplaas, met die negatiewe plaat bokant die positiewe plaat. Die
potensiaalverskil oor die plate is 24 V.
9.2.1 Teken ’n diagram om die elektriese veldpatroon tussen die plate te illustreer. (3)
9.2.2 Stel die krag van die elektriese veld tussen die plate vas. (3)
’n Negatief gelaaide partikel word van die negatiewe plaat in die area tussen die plate
vrygestel.
9.2.3 Teken ’n vryliggaamdiagram om al die kragte te toon wat ’n uitwerking op die
partikel het. (2)
9.2.4 Skets ’n grafiek van versnelling teenoor tyd vir die partikel soos dit tussen die
twee plate beweeg. (3)
[20]
VRAAG 10
In die onderstaande stroombaan is die voltmeterlesing 11 V wanneer skakelaar S oop is en 10 V
wanneer S toe is. Die battery het ’n interne weerstand van 2 Ω. X is ’n resistor met ’n onbekende
weerstand. Bestudeer die onderstaande stroombaan en beantwoord die daaropvolgende vrae. Die
skakelaar bly toe.
16 Ω
6Ω

10.1 Verduidelik waarom die voltmeter se lesing val wanneer die skakelaar toe is. (2)
10.2 Bereken die weerstand van die onbekende resistor X. (9)
10.3 Hoe sal die lesing op die voltmeter verander as die vertakking met die onbekende
resisitor uit die baan verwyder word?
Skryf alleenlik neer vermeerder, verminder of bly dieselfde.(1)
10.4 Verduidelik jou antwoord op 10.3 hierbo. (3)
[15]
VRAAG 11
Die gemiddelde drywing van ’n gloeilamp is 15 W. Die lamp kan óf met ’n ws- óf gs-kragbron
gebruik word. Die onderstaande grafiek toon die lewering van ’n ws-kragopwekker.
12
Potensiaalverskil (V)
tyd (s)
–12
11.1 Bereken die potensiaalverskil van ’n gs-kragbron wat dieselfde helderheid in die
gloeilamp sal lewer. (3)
11.2 Bereken die kruinstroom deur die gloeilamp wanneer dit aan ’n ws-kragbron van 12 V
gekoppel is. (4)
11.3 Noem TWEE veranderinge of byvoegings wat jy aan die kragopwekker waarna daar
in hierdie vraag verwys word, sal maak om dit na ’n gs-motor te omskep. (2)
[9]
VRAAG 12
’n Leerder wil die verhouding bepaal tussen die frekwensie (f) van lig wat op ’n metaaloppervlak
skyn en die kinetiese energie (K) van die vrygestelde elektrone. Sy skyn rooi, groen en blou
lig op die metaal, en is in staat om die snelheid van die elektrone te meet wanneer hulle die
metaaloppervlak verlaat.
12.1 Identifiseer die onaf hanklike veranderlike in hierdie ondersoek. (1)
12.2 Hoekom gebruik sy verskillende kleure lig? (1)
12.3 Hoekom meet sy die snelheid van die elektrone wat afgegee is? (1)
Die leerder verkry die volgende gemiddelde resultate nadat sy verskeie kere die lesing geneem het.
KLEUR FREKWENSIE KINETIESE ENERGIE VAN
(× 1014 Hz) VRYGESTELDE ELEKTRON
( × 10–19 J)
Rooi 4,30 0,20
Groen 5,60 1,10
Blou 5,70 1,20
12.4 Gebruik die resultate om ’n grafiek van frekwensie teenoor kinetiese energie op die
aangehegte grafiekpapier te teken. (5)
12.5 Bepaal die afsnyfrekwensie vir hierdie metaal uit die grafiek. (2)
12.6 Noem een toepassing van die fotoëlektriese effek. (2)
[12]
AFDELING B TOTAAL: [125]
Totale punt: 150

GEGEWENS VIR FISIESE WETENSKAPPE
VRAESTEL 1 (FISIKA)
TABEL 1: FISIESE KONSTANTES

NAAM SIMBOOL WAARDE
Swaartekragversnelling g 9,8 m·s–2
Spoed van lig in ‘n vakuum c 3,0 × 108 m·s–1
Planck se konstante h 6,63 × 10–34 J·s
Coulomb se konstante k 9,0 × 109 N·m2·C–2
Lading op elektron e –1,6 × 10–19 C
Elektronmassa me 9,11 × 10–31 kg
Gravitasiekonstante G 6.67 × 10–11 N·m2·kg–2
TABEL 2: FORMULES
BEWEGING
vf = vi + a∆t ∆x = vi∆t + _ 12a∆t2 of ∆y = vi∆t + _ 12a∆t2
vf + vi vf + vi
vf2 = vi2 + 2a∆x of vf2 = vi2 + 2a∆y ∆x = (____
2 )∆t of ∆y = (____
2 )∆t
KRAG
Fnet = ma p = mv
Fnet∆t = ∆p = mvf – mvi w = mg
ARBEID, ENERGIE EN DRYWING

W = F∆x cos θ U = Ep = mgh
K = Ek = _ 12mv2 Wnet = ∆K = ∆Ek = Ekf – Eki

W
P =  ∆t
__
P = Fv
GOLWE, KLANK EN LIG

v = fλ of v = νλ T = 1_f of T = _ 1v
v±v
 v ± vL fs
fL = ____ E = hf of E = hν of E = h  _λc
s
hf = W0 + _ 12 mv2 = hf0 + _ 12 mv2
ELEKTROSTATIKA
kQ Q kQ
F = ____
r12 2 E = __
r2

 Vd
E=_ E =  _qF
V=W
q
__

ELEKTRIESE STROOMBANE
R = V_I  R1 = __
__
 R1 + __
 R1 + …
p 1 2
Rs = R1 + R2 + … emk(ε) = I(R + r)
v ∆t 2
q = I∆t W = Vq = VI∆t = I2R∆t = ___
R
W
= VI = I2R = V__
2
P = __
 ∆t R
WISSELSTROOM
I
Iwgk = ___
maks
__
V2wgk
2 
√
V
Pgemiddeld = Vwgk Iwgk = I2wgkR = ___
R
Vwgk = maks
___ __
√2 
VRAAG 12.4

FISIESE WETENSKAPPE EKSAMENVOORBEELD (VRAESTEL 1)
MEMORANDUM
ADELING A
VRAAG 1
1.1 volt ü
1.2 toonhoogteü
1.3 krag ü
1.4 uniform (elektriese veld) ü
1.5 (lyn) absorpsiespektrum ü
[5]
VRAAG 2
2.1 B üü 2.6 C üü
2.2 D üü 2.7 A üü
2.3 B üü 2.8 B üü
2.4 D ü ü 2.9 B üü
2.5 A üü 2.10 A üü [20]
ADELING B
VRAAG 3
3.1 vf = vi + aΔt ü
0 m·s–1 = vi + (–9,8 m·s–2)(1,5 s) ü
vi = 14,7 m·s–1 ü (3)
3.2 Δy = viΔt + _ 12 aΔt2 ü
= (14,7 m·s–1)(1,5 s) + _ 12 (–9,8 m·s–2)(1,5 s)2 ü
= 11,03 m ü
Hoogte = 88 m + 11,03 m = 99,03 m ü (4)
3.3 vf2 = vi2 + 2aΔy ü
= (14,7 m·s–1)2 + 2(–9,8 m·s–2)(–88 m) ü
vf = 44,06 m·s–1 ü afwaarts ü (4)
3.4 y (m)
üüüü
t (s) (4)
0
[15]
VRAAG 4
4.1 In ’n geïsoleerde (geslote) stelsel word die totale lineêre momentum bewaar. (3)
ptotaal (voor) = →
4.2 → ptotaal (na)
(m1 + m2)vi = m1→
→
vf1 + m2→ vf2 ü
(0,2 kg + 0,4 kg)(3 m·s–1) ü = (0,2 kg)(4 m·s–1) + (0,4 kg)vf2 ü
vf = 2,5 m·s–1 ü na links ü (5)
4.3 Onelasties
Ek(TOT) voor botsing =  _21 (m1 + m2)vi2
=  _21 (0,2 kg + 0,4 kg)(3 m·s–1)2 = 2,7 J
Ek(TOT) na botsing =  _21 m1vf12 + _ 12 m2vf22
=  _12 (0,2 kg)(4 m·s–1)2 + _ 21 (0,4 kg)(2,5 m·s–1)2 = 2,85 J
Omdat Ek(TOT) voor botsing ≠ Ek(TOT) na botsing, is botsing onelasties. (5)
[13]

VRAAG 5
5.1 FN
FN
Ff
Ff
OF
θ
Fg||
20º Fg⊥
(3)
5.2 WNET = Ff Δx cos 180º + Fg// Δx cos 0º + FN Δx cos 90º + Fg⊥ Δx cos 270º ü
= 50 N(50 m) cos 180º + 80 N(9,8 m·s–2)(sin 20º)(50 N) cos 0⁰ ü+ 0 + 0
= 10 907,19 J ü
WNET = ΔK = _ 12 mvf2 – _ 12 mvi2
10 907,19 J =  _12 (80 kg) vf2 – _ 12 (80 kg)(5 m·s–1)2
vf = 17,25 m·s–1 ü (7)
OF
WNET = Ff Δx cos θ1 + Fg Δx cos θ2 + FN Δx cos θ3 ü
= 50 N(50 m) cos 180⁰ + 80 kg(9,8 m·s–2)(50 m) cos 290⁰ ü + 0
= 10 907,19 J ü
WNET = ΔK = _ 12 mvf2 – _ 12 mvi2
10 907,19 J =  _12 (80 kg) vf2 – _ 12 (80 kg)(5 m·s–1)2
vf = 17,25 m·s–1 ü (7)
[10]
VRAAG 6
6.1 Wanneer die lugsak gedurende ’n botsing opblaas, is die kontaktyd van ’n passasier/
bestuurder met ’n lugsak langer as sonder ’n lugsak en dus is die krag wat op die
∆p
passasier/bestuurder uitgeoefen word minder, ü volgens Fnet = __ ∆t ü (3)
6.2 6.2.1 Aanvaar regs as negatief.
→
Fnet∆t = ∆→ p = m→ vf – m→ vi ü
→
∴Fnet∆t = 1,2 × 10 kg (–2 m·s–1 – 12 m·s–1) ü = –1,68 × 104 N·s
3
∴Impuls = 1,68 × 104 N·s ü na regs of weg van die muur ü (4)
→
6.2.2 Fnet∆t = ∆→ p = –1,68 × 104 N·s
→

∴Fnet(0,1 s) = –1,68 × 104 N·s ü
→
∴Fnet = – 1,68 × 105 N
→
∴Fnet = 1,68 × 105 N üna regs ü (3)
[10]
VRAAG 7
7.1 Die krag van die aantrekkingskrag wat twee voorwerpe ü op mekaar uitoefen, is
direk eweredig aan die produk van hulle massas, ü en omgekeerd eweredig aan die
kwadraat van die afstand tussen hulle middelpunte. ü(3)
7.2 7.2.1 Vermeerder. üü(2)
7.2.2 As m die massa van die tenk is, M die massa van die aarde en R die radius van die
aarde, dan is op die oppervlak van die aarde:
GmM
R2 = 200 kg × 9,8 m·s–2 = 1 960 Nü
F = mgü = ____
Op ’n hoogte bo die oppervlak gelyk aan die radius van die aarde is:
(2R)2 ü= _ 14× ____
GmM
Fnuut = ____ GmM _1
R2 =  4ü(1 960 N) = 490 Nü(5)
[10]

VRAAG 8
8.1 Wanneer die bron van ’n klank in verhouding tot ’n luisteraar beweegü, is daar ’n
verandering in frekwensie (of toonhoogte) ü van die klank wat deur die luisteraar
waargeneem wordü. (3)
v–v L
8.2 fL =  v – v fB ü
____
Hart beweeg na luisteraar
B
2 000 m·s – 0
–1
= ______________
 2  
  
000 m·s–1 – 0,02 m·s–1
(1,5 × 106 Hz) ü
= 1 500 015 Hz ü
v+v
 v + vL fB ü
fL = ____ Hart beweeg weg van luisteraar
B
 2 0002 m·s

000 m·s + 0
–1
=    ______________
   –1
+ 0,02 m·s
–1 (1,5 × 106 Hz) ü
= 1 499 985 Hz ü
Verandering = 1 500 015 Hz – 1 499 985 Hz = 30 Hz ü (6)
8.3 Spoedlokval-apparate, of apparate wat die beweging van ligbronne in die ruimte
bespeur. (enige een gebruik üü) (2)
[11]
VRAAG 9
1 2ü
kQ Q 9 × 109 N·m2·C–2 (4 × 10–9 C)(6 × 10–9 C)
9.1 9.1.1 F = ____
r2
= ________________________

      = 1,35 × 10 N aantrekkingskrag
(4 m)2
–8
(4)
Q +Q
–4 × 10 C + 6 × 10 C
–9 –9
9.1.2 Qf = _____
1 2 2=   
2 = 1 × 10–9 C
_______________
kQ Q9 × 10 N·m ·C × 1 × 10 C × 1 × 10 C
9 2 –2 –9 –9
U = ____ r =    
1 2
2  = 4,5 × 10 J
_________________________ –9
(5)
9.2 9.2.1 Veldlyne ewe ver van mekaar, en parallel
met mekaar, en loodreg tot die plate ü
Rigting van veldlyne: van onder na bo ü
Veldlyne gekrom aan die punte ü(3)
24 V
9.2.2 E = V_d ü = _____
 0,02 m ü= 1 200 V∙m ü
–1
(3)
9.2.3
Fg FE
ü ü
9.2.4(2)
a a
(m∙s–2) (m∙s–2)
OF 0 t (s)
0 t (s) –a
a is konstant, en a ≠ 0üü (3)

asse korrek aangedui. ü [20]
VRAAG 10
10.1 Die battery het interne weerstand. ü
Energie word na die battery oorgedra terwyl ladings daardeur vloei. ü (2)
10.2 emk = I(R + r) ü
emk = IR + Ir
11 V = 10 V + I(2 Ω) ü
I = 0,5 A ü
10 V
R = V_I ü = ____ 0,5 A = 20 Ωü
Rp = 20 – 16 ü= 4 Ω ü
1 1 1
 __R =   R +   R
__ __
p 1 2
 _14 = _ 16 + __
 R1 ü
x
RX = 12 Ω ü (9)

10.3 vermeerder ü (1)
10.4 Wanneer resistor X verwyder word, vermeerder die totale R. ü I totaal verminder, ü
Ir verminder.
Omdat emk = Vekst + Ir verhoog die voltmeterlesing. (3)
[15]
VRAAG 11
vmaks
√__2  ü
11.1 vwgk = ___
12__V
√2  ü
= ___
= 8,49 V ü (3)
11.2 Pgem = VwgkIwgk ü
P = VR R = V_I
2
__
15 W = 8,49 V Iwgk
(8,49 V)2 12 V
Iwgk = 1,77 A ü R 4,81 Ω = I
15 W = ______ ___
I
Iwgk = ___ __ ü
√maks R = 4,81 Ω I = 2,49 A
2 
I
__ ü
1,77 A = ___
maks
√2 
I
___ __ = 2,5 A ü
√maks (4)
2 
11.3 Voorsien ’n bron van potensiaalverskil ü (of verbind ’n battery)
Vervang glipringe met ’n splitring (kommutator) ü (2)
[9]
VRAAG 12
12.1 ligfrekwensie / kleur van lig ü (1)
12.2 om die frekwensie te varieer. ü Verskillende kleure het verskillende frekwensies. (1)
12.3 om die kinetiese energie van die elektrone te bereken. ü (1)
12.4
1,2
0,8
0,4
kinetiese energie (×10–19 J)
0
1 2 3 4 5 6 frekwensie (×1014 Hz)
1 punt vir korrekte benoeming van asse. ü

1 punt vir korrekte skaal van beide asse.
1 punt vir korrekte stip van punte. ü
1 punt vir korrekte vorm. ü
1 punt vir x-afsnit positief. ü(5)
12.5 Aflees volgens grafiek (punt waar grafiek horisontale as sny). üü (2)
12.6 Fotoselle OF sonselle OF fotodiodes, ens. üü (2)
[12]
TOTAAL: 150

FISIESE WETENSKAPPE: CHEMIE (V2)
EKSAMENVOORBEELD
GRAAD 12
PUNTE: 150
TYD: 3 uur
Hierdie vraestel bestaan uit 7 bladsye
1. Hierdie vraelstel bestaan uit TWEE afdelings:
AFDELING A (25)
AFDELING B (125)
2. Beantwoord ALLE vrae.
3. Nieprogrammeerbare sakrekenaars mag gebruik word.
4. Toepaslike wiskundige instrumente mag gebruik word.
5. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommerstelsel wat in hierdie vraestel
gebruik word.
6. Daar is aangehegte data-blaaie wat jy kan gebruik.
7. Gee kort motiverings, ens. waar dit vereis word.
AFDELING A
VRAAG 1: EEN-WOORD ITEMS
Voorsien EEN woord/term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf net die woord/term langs
die vraagnommer op die antwoordblad.
1.1 Die IUPAC naam vir die eenvoudigste alkyn.
1.2 Die proses om ’n goedkoper metaal met ’n duurder metaal, met behulp van
elektrisiteit, te bedek.
1.3 Die halfsel wat die standaard is waarvolgens die potensiale van ander halfselle gemeet word.
1.4 Die punt waar gelyke molêre hoeveelhede van ’n suur en ’n alkali volgens die molêre
verhouding in ’n chemiese vergelyking reageer.
1.5 Die industriële proses wat swawelsuur produseer.
[5]
VRAAG 2
Daar is elke keer vier moontlike antwoorde vir die volgende vrae. Elke vraag het net EEN
korrekte antwoord. Skryf alleenlik die letter (A–D) langs die vraagnommer (2.1–2.10).
2.1 Die belangrikste produk wat tydens die hidrasie van propeen gevorm word, is:
A propaan
B propyn
C propan-1-ol
D propan-2-ol (2)
2.2 Watter van die volgende is nie ’n ketoon nie?
A etanoon
B propanoon
C butanoon
D metielpentanoon (2)
2.3 Die korrekte naam van die onderstaande samestelling is:

CH3
Cl CH2 CH CH CH3
CH2
CH3
A 1-chloro-2,3-dimetielbutaan
B 1-chloro-2,3-dimetielpentaan
C 1-chloro-3-etiel-2-metielbutaan
D 1-chloro-2-etiel-3-metielpentaan (2)
2.4 Vir koolwaterstowwe wat dieselfde aantal koolstofatome bevat, is die kookpunte van
vertakte alkane laer as reguitketting-alkane. Dit is omdat vertakte alkane die volgende het:
A groter molekulêre massa
B korter kettinglengte
C meer elektrone
D kleiner effektiewe molekulêre oppervlaktes (2)
2.5 Watter van die volgende stellings oor sterk sure is WAAR?
i) Sterk sure is baie gekonsentreerde sure.
ii) Sterk sure ioniseer byna heeltemal in water.
iii) Die gekonjugeerde basis van ’n sterk suur is ’n swak basis.
A (i) en (ii)
B (i) en (iii)
C (ii) en (iii)
D net (ii) (2)
2.6 Die persentasie kalium in ’n sak kunsmis waarop daar 3:4:2(26) aangedui word, is:
A 5,78%
B 8,67%
C 11,56%
D 22,22% (2)
2.7 Die pH van ’n oplossing styg van 8,5 tot 9,5 by 298 K wanneer ’n basis bygevoeg
word. Watter EEN van die onderstaande stellings is WAAR met verwysing na die
oorspronklike oplossing?
A Sy [OH–] vermeerder met 1 mol·dm–3.
B Sy [H+] vermeerder met 1 mol·dm–3.
C Sy [OH–] vermeerder met ’n faktor van 10.
D Sy [H+] vermeerder met ’n faktor van 10. (2)
2.8 Watter een van die volgende grafieke toon DIE BESTE die verandering van massa van
’n katalisator tydens ’n chemiese reaksie?
A B
m m
t t
C D
m m
(2)
t t
2.9 Die onderstaande grafiek toon die verhouding tussen die potensiële energie en
reaksieroete van ’n sekere chemiese reaksie aan.
5
Potensiële 4
energie (kJ) 3
2
1
Verloop van reaksie

Die aktiveringsenergie vir die voorwaartse reaksie is:
A 1 kJ
B 2 kJ
C 3 kJ
D 4 kJ
2.10 In die omkeerbare reaksie:
2SO2(g) + O2(g) � 2SO3(g) ∆H < 0
Watter een van die volgende sal die ewewigkonstante verhoog?
A die byvoeging van die katalisator vanadiumpentoksied
B die af koeling van die mengsel
C die verhoging van die druk
D die verhitting van die mengsel
[20]
AFDELING A TOTAAL: [25]
AFDELING B
INSTRUKSIES
1. Begin elke vraag op ’n NUWE bladsy.
2. Laat een lyn tussen twee subvrae (bv. tussen 3.1 en 3.2)
3. Toon die formules en plaasvervangings in ALLE berekenings.
4. Rond alle numeriese antwoorde af tot ’n minimum van TWEE desimale.
VRAAG 3
Die onderstaande tabel toon die resultate wat tydens ’n praktiese ondersoek verkry is. Die
eksperiment is uitgevoer om die kookpunt van verbindings van drie homologiese reekse onder
dieselfde omstandighede vas te stel. Elke letter A‒C verteenwoordig die organiese verbindings wat
in die blok langsaan staan.
Eksperiment Organiese verbindings Kookpunte (oC)
A CH3(CH2)2COOH 163
B CH3(CH2)2CH2OH 137
C CH3(CH2)2CHO 103
3.1 Noem die homoloë reeks waaraan elk van die volgende verbindings behoort:
3.1.1 A
3.1.2 B
3.1.3 C (3)
3.2 Skryf die IUPAC naam vir die volgende neer:
3.2.1 B
3.2.2 C (2)
3.3 Verduidelik kortliks hoekom verbinding A ’n hoër kookpunt het as verbindings B en C. (3)
[8]
VRAAG 4
Baie van die smake en geure van vrugte is esters. Etielmetanoaat word gebruik om voedsel ’n
aarbeigeur te gee.
’n Leerder wil etielmetanoaat in die skoollaboratorium berei. Sy volg die onderstaande
instruksies:
• Meng 1 cm3 metanoësuur en 1 cm3 etanol in ’n proef buis.
• Voeg geleidelik 4 druppels swawelsuur by terwyl die proef buis liggies geswaai word.
• Week ’n papierhanddoek in koue water en maak dit rondom die proef buis naby die opening
met ’n rekkie vas.

• Plaas die proef buis in ’n waterbad en verhit die water met behulp van ’n vlam tot ongeveer
60 oC.
• Los die proef buis vir ongeveer 15 minute in die warm water.
• Koel die proef buis af deur dit in ’n beker koue water te laat staan.
• Ruik na 10 minute die dampe wat uit die proef buis kom.
Papierhanddoek in koue water geweek
Waterbad
Termometer
Etanol, metanoësuur + 4 druppels swawelsuur
4.1 Gebruik struktuurformules om ’n gebalanseerde vergelyking neer te skryf vir die

reaksie wat in die proef buis plaasvind. (5)
4.2 Wat is die funksie van die swawelsuur in die bostaande reaksie? (1)
4.3 Hoekom gebruik hierdie metode ’n waterbad, in plaas van direkte verhitting oor ’n
oop vlam? (1)
4.4 Meld een funksie van die nat papierhanddoek bo-oor die proef buis. (1)
4.5 Die leerder vind dit moeilik om die ester te ruik as gevolg van die teenwoordigheid
van swawelsuur en ongereageerde metanoësuur. ’n Vriend stel voor dat sy 10 druppels
verdunde natriumkarbonaat by die inhoud van die proef buis voeg. Verduidelik kortliks
hoekom hierdie voorstel moontlik ’n oplossing vir die probleem mag wees. (2)
4.6 Skryf die molekulêre formule vir etielmetanoaat neer. (1)
Daar is ander organiese samestellings met dieselfde molekulêre formule, maar met ander
struktuurformules as etielmetanoaat.
4.7 Wat is die naam van die verskynsel wat hierbo beskryf word? (1)
4.8 Noem twee ander organiese samestellings met dieselfde molekulêre formule as
etielmetanoaat, maar met ’n ander struktuur. (2)
[14]
VRAAG 5
Eteen is ’n gasagtige hormoon wat met rypwordende vrugte geassosieer word. Dit dra ook by
tot die veroudering en vervorming van plante. In die industrie vind kunsmatige rypwording van
vrugte plaas wanneer vrugte in groot vertrekke aan eteen blootgestel word. Na ’n ruk begin die
vrugte self eteen vrystel.
5.1 Skryf die struktuurformule van eteen neer. (2)
5.2 Hoekom is dit nie raadsaam om ’n piesang wat kunsmatig rypgemaak is langs ’n
koolkop of ’n kop blaarslaai te laat staan nie? (2)
In die industrie word eteen ook gebruik om ’n verskeidenheid organiese samestellings te
sintetiseer. Die vloeidiagram op die volgende bladsy illustreer party van die vele reaksies wat eteen
ondergaan.

etaan
A
E D
broometaan eteen etanol
F C
5.3 Skryf die algemene formule neer vir die homoloë reeks waaraan eteen behoort. (1)
5.4 Noem die tipe reaksie wat deur elk van die letters A, B, D en H verteenwoordig word.
Skryf die letters A, B, D en H neer, en langs elkeen die tipe reaksie. (4)
5.5 Gebruik struktuurformules om ’n gebalanseerde vergelyking vir reaksie B neer te skryf. (3)
5.6 Buiten eteen, watter ander reaktants word vir reaksie F vereis? Skryf net die formule neer. (2)
5.7 Beide reaksies E en G vind in die teenwoordigheid van ’n alkali plaas. Reaksie E is ’n
eliminasiereaksie, en reaksie G is ’n substitusiereaksie.
5.7.1 Hoe verskil die alkali in reaksie E van die alkali in reaksie G? (2)
5.7.2 Noem die tipe eliminasiereaksie wat deur E verteenwoordig word. (1)
5.8 Eteen word as ’n monomeer gebruik om politeen te vervaardig. Noem die tipe
polimerisasieproses wat eteen ondergaan. (1)
[18]
VRAAG 6
Sharon doen ’n eksperiment om die verskillende faktore wat die tempo van chemiese reaksies
beïnvloed, te ondersoek. Sy plaas ’n kalsiumkarbonaat-monster in ’n beker. Die beker word op ’n
sensitiewe skaal geplaas en ’n oormaat soutsuur (HCl) word bygevoeg.
Die volgende reaksie vind plaas:
CaCO3 + HCl → CaCl2 + H2O + CO2
Sharon herhaal die eksperiment ’n paar keer onder verskillende toestande, maar elke keer met
dieselfde volume HCI in oormaat.
Die volgende tabel som die verskillende eksperimentele omstandighede van vier van haar
eksperimente op.
Eksperiment Massa van CaCO3 Konsentrasie van Temperatuur van Vorm van CaCO3
(g) HCl (mol·dm–3) HCl (oC)
1 10 2 25 korrels
2 10 2 15 korrels
3 20 2 25 korrels
4 10 2 25 poeier
Tydens elke eksperiment word die massa van die beker en sy inhoud elke minuut genoteer. Die
grafieke op die volgende bladsy dui die verandering van massa van die beker en sy inhoud aan
gedurende die reaksie as ’n funksie van tyd vir die vier eksperimente.

Massa van beker
en inhoud (g)
Grafiek A
Eksperiment 1
Grafiek B
Grafiek C
Tyd in minute 5
6.1 Wat is die betekenis van die term “die tempo van ’n chemiese reaksie”? (2)
6.2 Noem die hoeveelheid wat tydens al vier die eksperimente konstant gehou is. (1)
6.3 Gee die rede vir die vermindering van massa tydens die verloop van die reaksie. (2)
6.4 Hoekom is al die grafieke ná vyf minute horisontale lyne? (2)
6.5 Watter een van die grafieke A, B of C verteenwoordig die resultate van:
6.5.1 Eksperiment 2 (1)
6.6 Watter een van die grafieke (A, B of C) sal die resultaat wees, indien ’n gepaste
katalisator in eksperiment 1 gebruik word? Verduidelik jou antwoord. (4)
[14]
VRAAG 7
Die volgende is ’n gebalanseerde vergelyking vir die bereiding van ammoniak:
N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g)
2 mol stikstof en 3 mol waterstof word aanvanklik in ’n 500 cm3 houer geplaas. Die houer word
verseël sodat die gasse met mekaar kan reageer. Wanneer ewewig by 350 oC bereik word, is daar
1,6 mol ammoniak in die houer.
7.1 Bereken die ewewigskonstante by 350 oC.(6)
7.2 As die mengsel verhit word, sal die aantal mol ammoniak in die houer verminder.
Gebruik Le Chatelier se Beginsel om vas te stel of die voorwaartse reaksie
endotermies of eksotermies is. (4)
7.3 Voeg hieronder by elkeen van die stellings EEN van die volgende: VERMEERDER,
VERMINDER of BLY ONVERANDERD. (Aanvaar dat die temperatuur konstant bly.)
VERANDERING MOL WATERSTOF
Ysterkatalisator bygevoeg 7.3.1
Volume van houer verminder 7.3.2
Water bygevoeg by houer 7.3.3

(3)
7.4 Noem die bostaande industriële proses. (1)
7.5 In die industriële voorbereiding van NH3 word hierdie reaksie gewoonlik uitgevoer by
temperature bo 350 oC. Verduidelik hoekom. (3)
7.6 Hoe word die reaktans, stikstof, verkry? (1)
Ammoniak word gebruik om nog ’n industriële produk te maak, soos in die vloeidiagram
aangedui:

O2 O2 H2O
NH3 NO NO2 X
H2O NO
7.7 Noem die industriële produk. (1)

7.8 Noem die proses. (1)
7.9 Noem die katalisator wat in die oksidasie van ammoniak gebruik word. (1)
7.10 Noem die kunsmis wat uit die industriële produk vervaardig word. (1)
7.11 Sal hierdie kunsmis die grootste uitwerking op die wortels, stingels of blare van die
gesaaides hê? (1)
7.12 Verduidelik ’n negatiewe uitwerking van die oormatige gebruik van dié kunsmis. (2)
7.13 Noem ’n gepaste organiese alternatief vir die nie-organiese kunsmis wat in 7.10 gekies is. (1)
[26]
VRAAG 8
’n Leerder vind swawelsuuroplossing in ’n bottel waarop daar “verdunde swawelsuur” staan.
Hy wil die konsentrasie van die swawelsuuroplossing vasstel. Om dit te doen, besluit hy om die
swawelsuur teen ’n standaard-kaliumhidroksiedoplossing te titreer.
8.1 Wat is ’n standaardoplossing? (1)
8.2 Bereken die massa KOH wat hy moet gebruik om 300 cm3 van ’n 0,2 mol·dm–3 KOH
oplossing te maak. (4)
8.3 Bereken die pH van die 0,2 mol·dm–3 KOH oplossing. (4)
8.4 Skryf ’n gebalanseerde vergelyking neer vir die reaksie tussen H2SO4 en KOH. (2)
8.5 Watter een van die indikators in die tabel moet hy in hierdie titrasie gebruik?
Verduidelik kortliks jou antwoord. (3)
INDIKATOR pH-SPELING
Metieloranje 2,9–4,0
Metielrooi 4,4–6,0
Broomtimolblou 6,0–7,6
Fenolftaleïen 8,3–10,0
8.6 Tydens die titrasie vind hy dat 15 cm3 van die KOH oplossing 20 cm3 van die H2SO4
oplossing neutraliseer. Bereken die konsentrasie van die H2SO4-oplossing. (5)
[19]
VRAAG 9
’n Standaard- elektrochemiese sel word opgestel met sink as die anode en metaal X as die katode.
Die aanvanklike emk van die sel is 1,56 V.
9.1 Noem die twee standaardtoestande vir hierdie sel. (2)
9.2 Stel die Eo-waarde vas van
9.2.1 die katode, wanneer die sel gekonnekteer is. (4)
9.2.2 die sel, wanneer ewewig bereik is. (2)
9.3 Identifiseer:
9.3.1 die katode-metaal. (1)
9.3.2 die oksideermiddel. (1)
9.4 Skryf die selnotasie neer. (3)
9.5 Nadat ewewig bereik is, word H2S deur die sinkhalfsel geborrel.
Hoe sal dit die emk van die sel verander? Verduidelik kortliks. (5)
[18]

VRAAG 10
Die onderstaande diagram toon ’n sel wat gebruik kan word om koper te suiwer.
X Y
Onsuiwer Cu Suiwer Cu
10.1 Is X of Y die anode in hierdie sel? (1)

10.2 Skryf die formule van die oksideermiddel neer. (1)
10.3 Noem ’n gepaste elektroliet. (2)
10.4 Wat sal met elk van die volgende met die verloop van tyd gebeur?
Skryf alleenlik VERMEERDER, VERMINDER of BLY ONVERANDERD.
10.4.1 die konsentrasie van die elektroliet
10.4.2 die massa van Y. (2)
10.5 Wat is die mees waarskynlike doel waarvoor Y gebruik sal word? (1)
10.6 Waarvoor sal die slyk wat onder X gevorm word, waarskynlik gebruik word? (1)
[8]
AFDELING B TOTAAL: [25]
Totale Punt: 150

FISIESE WETENSKAPPE EKSAMENVOORBEELD (VRAESTEL 2)
MEMORANDUM
AFDELING A
VRAAG 1
1.1 etynü 1.4 ekwivalensiepunt ü
1.2 elektroplateringü 1.5 kontakproses ü(5)
1.3 waterstof ü (halfsel)
VRAAG 2
2.1 Düü 2.6 Aüü
2.2 Aüü 2.7 Cüü
2.3 Büü 2.8 Büü
2.4 Düü 2.9 Büü
2.5 Cüü 2.10 Büü [20]
AFDELING B
VRAAG 3
3.1.1 karboksielsuurü
3.1.2 alkoholü
3.1.3 aldehiedü(3)
3.2.1 butan-1-olü
3.2.2 butanaalü(2)
3.3 Samestelling A het die sterkste intermolekulêre kragte ‒ waterstofverbinding, asook
dipool-dipool aantrekking. ü(3)
Samestelling B het waterstofverbinding. Samestelling C het dipool-dipool aantrekking.ü[8]
VRAAG 4
4.1 H O ü H ü H O H üü ü
H C C O H + H O C H H C C O C H + O
H H H H H H (5)
4.2 katalisator üOF dehidrerende agent/verwyder water. (1)
4.3 Etanol is vlambaar.ü(1)
4.4 Damp word afgekoel en kondenseer/keer terug na proef buis.ü
OF Verhoed dat damp die proef buis verlaat. OF Funksioneer as ’n kondensator
OF Veroorsaak dat die mengsel terugvloei. (1)
4.5 Na2CO3 is ’n basis üen sal die sure neutraliseer. ü(2)
4.6 C3H6O2ü(1)
4.7 isomerismeü(1)
4.8 metieletanoaatü propanoësuurü(OF enige siklobutaandiol) (2)
[14]
VRAAG 5
5.1 H H
C C üü
H H (2)
5.2 Die eteen wat deur die piesang vrygestel word, verouder die koolkop en die blaarslaai. üü(2)
5.3 CnH2nü(1)
5.4 A: substitusie (halogenasie/brominasie)ü(1)
B: addisie (hidrogenering) ü
D: addisie (hidrasie) ü

H: substitusieü(4)
5.5 H H H H
C C üü + H H ü H C C H
H H
H H (3)
5.6 HBrüü(2)
5.7.1 E: gekonsentreer ü(1)
G: verdunü(1)
5.7.2 dehidrohalogeneringü(1)
5.8 addisieü (1)
[18]
VRAAG 6
6.1 Die hoeveelheid produk wat gevorm word/reaktans wat opgebruik wordü per
tydseenheidü (per sekonde). (2)
6.2 konsentrasie HClü(1)
6.3 Produk CO2 is ’n gasü en ontsnap uit die beker. ü(2)
6.4 Kalsiumkarbonaat word opgebruikü en die reaksie stop, geen verdere CO2 word
gevorm wat kan ontsnap nie. ü(2)
6.5.1 grafiek Bü(stadiger reaksie, dieselfde massaverlies) (1)
6.5.2 grafiek A ü(dieselfde spoed, groter aanvanklike massa) (1)
6.5.3 grafiek Cü(vinniger reaksie, dieselfde massaverlies) (1)
6.6 grafiek Cü. Katalisator versnel die spoed van die reaksieü, dus sal die gradient üvan
die grafiek die steilste wees vir dieselfde aanvanklike massa. ü (4)
[14]
VRAAG 7
7.1 N2 + H2 NH3

Molverhouding 1 3 2
Mol (aanvanklik) 2 3 0
Mol (verandering) 0,8ü 2,4ü 1,6
Mol (ewewig) 1,2 0,6 1,6
Kons. by ewewig 2,4 1,2 3,2
[NH ]2
(al 3 konsentrasies by ewewig korrek) ü
 [N ][H3 ]3 ü
Kc = ______
2 2
(3,2)
2
=   (2,4)(1,2) ü
______
3
= 2,47 ü(6)
7.2 As die mengsel verhit word, sal die reaksie wat die oortollige hitte opgebruik, d.w.s. die
endotermiese reaksie, bevoordeel word. ü As die mol ammoniak verminder, dan is die
terugwaartse reaksie bevoordeel. ü Die terugwaartse reaksie is endotermiesü en dus
is die voorwaartse reaksie eksotermies. ü(4)
7.3.1 BLY ONVERANDERDü
7.3.2 VERMINDER ü
7.3.3 VERMINDERü (NH3 sal in water oplos, ewewig sal na regs skuif ) (3)
7.4 Haberprosesü(1)
7.5 Alhoewel die opbrengs van NH3 teen hoër temperature laer isü, is die tempo hoër. ü
Hoër temperatuur is “kompromis”-temperatuur. ü(3)
7.6 Fraksionele distillasie van vloeibare lug. ü(1)
7.7 salpetersuurü(1)
7.8 Ostwaldprosesü(1)
7.9 platinumü(1)
7.10 ammoniumnitraatü(1)

7.11 blareü(1)
7.12 eutrofikasieü – te veel voedingstowwe in die water, algbloei, visse sterfü
OF bloubabasindroom – oormatige nitrate in drinkwater (2)
7.13 ghwano, mis, droë bloed (enige 1) ü (1)
[26]
VRAAG 8
8.1 Die presiese konsentrasie van ’n standaardoplossing is bekend. ü(1)
8.2 M(KOH) = 56 g·mol–1ü
M = cMV ü= 0,2 mol·dm–3 × 56 g·mol–1 × 0,3 dm3 ü = 3,36 g ü(4)
8.3 0,2 mol KOH lewer 0,2 mol OH–ü
Kw = [H+][OH–] = [H+][0,2] = 10–14ü
10–14
0,2 ] = 5 × 10 ü
[H+] = [___ –14
pH = –log[H+] = –log 5 × 10–14 = –(–13,3) = 13,3ü(4)

8.4 H2SO4(aq) + 2KOH(aq) → K2SO4(aq) + 2H2O(ℓ) üü(2)
8.5 Broomtimolblou; ü H2SO4 is ’n sterk suur üen KOH is ’n sterk basis. ü Die
ekwivalensiepunt is ongeveer pH = 7 (3)
n cV 1
n =   c V =   2 ü
8.6  __
a ___ a a _
b b b
ca × 20 cm3 1
mol·dm–3 × 15 cm3 =   2 üü
______________
 0,2
    
_
0,2 × 15
2 × 20 = 0,075 mol·dm–3üü
ca = _____ (5)
[19]
VRAAG 9
9.1 Temperatuur = 298 Kü(2)
Konsentrasie elektroliete = 1 mol·dm–3. ü
9.2.1 Eosel = Eokatode – Eoanodeü
1,56 = X – (– 0,76) ü
1,56 – 0,76 = Xü
X = +0,80 Vü(4)
9.2.2 nulüü (of 0 V) (2)
9.3.1 silwerü(1)
9.3.2 silwer ioneü(1)
9.4 Zn|Zn2+(1 mol∙dm–3) ü||Ag+(1 mol∙dm–3)|Agüü(3)
9.5 Sinkioneü sal met H2S reageer om ZnS te vormü. Konsentrasie van Zn2+ sal
verminder. ü Meer Zn sal oksideer en die anode-potensiaal sal vermeerder.ü
Spanning vermeerder. ü(5)
[18]
VRAAG 10
10.1 Xü(1)
10.2 Cu2+ (aanvaar: X2+)ü(1)
10.3 kopernitraat (enige oplosbare koper(II)sout) üü(2)
10.4.1 BLY ONVERANDERDü
10.4.2 VERMEERDERü(2)
10.5 elektriese geleiers/waterpype ü(1)
10.6 Waardevolle metale word herwin en verkoop. ü (1)
[8]
TOTAAL: 150

Afdeling C
Beplanning
FaseprogramC1
Voorbeeld van ’n werkskedule C3
Voorbeeld van ’n lesvoorbereiding C17
Werk jou kennis by C18
••C-PLANNING CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:14 PM

Onderwysers is betrokke by verskillende vlakke van beplanning vir elke
vak. Hierdie verskillende vlakke van beplanning vorm die leerprogram vir
daardie vak. ’n Leerprogram bestaan uit ’n vakraamwerk, werkskedules en
lesvoorbereidings.
Faseprogram en werkskedule
Die faseprogram of vakraamwerk spesifiseer die omvang van leer en
assessering vir die drie grade in ’n fase van die VOO-band. ’n Oorsig van die
kennisgebiede en onderwerpe vir die Fisiese Wetenskappe VOO-fase verskyn
in die werkskedule op bladsy C3 van hierdie Onderwysersgids.
Die Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) spesifiseer die
kernkennis en -begrippe wat gedurende die VOO-fase gedek moet word, asook
die hoeveelheid tyd in ure wat aan elke onderwerp toegewy moet word.
Lesvoorbereiding
Dit is ’n meer gedetailleerde plan vir ’n spesifieke stuk werk, ’n tydsperiode
gedurende die jaar of ’n spesifieke les. Dit beskryf watter leerproses
gaan plaasvind en hoe dit gaan plaasvind. Bykomend tot die inligting
in die werkskedule, verduidelik die lesvoorbereiding hoe die aktiwiteite
en assessering sal plaasvind asook die gebruik van hulpbronne. Die
lesvoorbereiding verwys ook na vorige en toekomstige leer.
Jy sal jou eie lesvoorbereiding vir jou klas moet voorberei. Jou
lesvoorbereiding sal aandui wanneer en hoe jy elke aktiwiteit, elke stuk
nuwe kennis, elke assesseringsaktiwiteit, ens., sal bekend stel deur die
inligting vanuit die werkskedule te gebruik en uit te brei. Ons het ’n leë
lesvoorbereidingsrooster in Afdeling E: Fotokopieerbare blaaie, en ’n
voorbeeld van ’n voltooide lesvoorbereiding in hierdie afdeling ingesluit om
jou met jou beplanning te help.
Faseprogram
Kernkennisgebiede Graad Persentasie Kennisbegrippe
tyd
(per graad)
Meganika 10 18,75% 1. Vektore en skalare
2. Beweging in een dimensie
3. Beskrywing van beweging
4. Energie
11 16,87% 1. Vektore in twee dimensies
2. Newton se wette en hul toepassing
12 17,50% 1. Momentum en impuls
2. Vertikale projektielbeweging in 1D
3. Arbeid, energie en drywing
Golwe, klank en lig 10 10,00% 1. Transversale pulse aan ’n tou of veer
2. Transversale golwe
3. Longitudinale golwe
4. Klank
5. Elektromagnetiese straling
11 8,13% 1. Geometriese optika
2. 2D- en 3D-golffronte
12 3,75% 1. Die Dopplereffek
Afdeling C • Beplanning C1

Kernkennisgebiede Graad Persentasie Kennisbegrippe
tyd
(per graad)
Elektrisiteit en 10 8,75% 1. Magnetisme
magnetisme 2. Elektrostatika
3. Elektriese stroombane
11 12,50% 1. Elektrostatika
2. Elektriese stroombane
3. Elektromagnetisme
12 7,50% 1. Elektriese stroombane
2. Elektrodinamika
Materie en 10 17,50% 1. Klassifikasie van materie
materiale 2. Toestande van materie en die
Kinetiese Molekulêre Teorie
3. Die atoom
4. Die Periodieke Tabel
5. Chemiese binding
6. Deeltjies waaruit stowwe bestaan
11 15,00% 1. Atoomkombinasies: molekulêre
struktuur
2. Intermolekulêre kragte
3. Ideale gasse en termiese eienskappe
12 3,75% Fisika
1. Optiese verskynsels en eienskappe
van materiale
11,50% Chemie
2. Organiese molekule
Chemiese 10 15,00% 1. Fisiese en chemiese verandering
verandering 2. Voorstelling van chemiese
verandering
3. Reaksies in waterige oplossing
4. Kwantitatiewe aspekte van chemiese
verandering
11 17,50% 1. Kwantitatiewe aspekte van chemiese
verandering
2. Energie- en chemiese verandering
3. Tipe reaksies
12 17,50% 1. Reaksietempo
2. Chemiese ewewig
3. Sure en basisse
4. Elektrochemiese reaksies
Chemiese stelsels 10 5,00% Die hidrosfeer
11 5,00% Die litosfeer
12 3,50% Die chemiese bedryf
C2 Afdeling C • Beplanning

Voorbeeld van werkskedule om saam met hierdie handboek te gebruik
••C-PLANNING CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 3

Ure Eenhede Onderwerpe LB Inhoud, begrippe en vaardighede Datum Datum
bladsy beplan voltooi
Kwartaal 1
Module 1: Meganika
2 Eenheid 1: Momentum 31 • Definieer momentum. Bereken die momentum van ‘n bewegende voorwerp deur gebruik te maak van
Momentum en p = mv.
Impuls • Beskryf die vektoraard van momentum en illustreer met ‘n paar eenvoudige voorbeelde.
• Teken vektordiagramme om die verhouding tussen die aanvanklike momentum, die finale momentum en
die verandering in momentum in elk van die voorbeelde te illustreer.
2 Newton se 35 • Stel Newton se Tweede Wet in terme van momentum.
Tweede Wet • Druk Newton se tweede wet in simbole uit.
Afdeling C • Beplanning
uitgedruk in • Verduidelik die verwantskap tussen netto krag en verandering in momentum vir ‘n verskeidenheid van
terme van bewegings.
momentum • Bereken die verandering in momentum wanneer ‘n resultante krag op ‘n voorwerp inwerk en die snelheid in
die rigting van beweging toeneem, afneem en die rigting van beweging omkeer.
5 Behoud van 40, 44 • Verduidelik wat bedoel word met ‘n stelsel (in fisika). Verduidelik wat bedoel word met interne en eksterne
momentum, kragte (wanneer ons in ‘n stelsel werk). Verduidelik dat ’n geisoleerde stelsel ’n stelsel is waar geen netto krag
en elastese en (eksterne) daarop inwerk nie.
onelastiese • Noem die wet van die behoud van momentum.
botsings • Onderskei tussen elastiese en onelastiese botsings. Weet dat kinetiese energie slegs bewaar word in ‘n
elastiese botsing.
• Pas die behoud van momentum toe op botsings tussen twee voorwerpe wat in een dimensie beweeg (langs
‘n reguit lyn) met die hulp van ‘n toepaslike tekenkonvensie.
• Verifieer die behoud van lineêre momentum eksperimenteel.
• Ondersoek die behoud van momentum en energiue deur Newton se wieg te gebruik.
4 Impuls 47 • Definieer impuls as die produk van die netto krag en die kontaktyd. Weet dat impuls ‘n vektorhoeveelheid is.
• Weet dat FnetΔt ŉ verandering in momentum is, bv. FnetΔt = Δp . Hierdie verhouding word die impuls-
momentumstelling genoem.
C3
2013/06/12 6:14 PM
C4
• Gebruik die impuls-momentum-stelling om die krag wat uitgeoefen word, die tydsduur wat die krag
toegepas word en die verandering in momentum vir ‘n verskeidenheid van situasies wat die beweging van ‘n
voorwerp in een dimensie insluit, te bereken.
• Pas die konsep van impuls toe op veiligheidsoorwegings in die alledaagse lewe.
5 Eenheid 2: Vertikale 52 • Verduidelik dat projektiele vry val en met gravitasieversnelling “g”, afwaarts versnel met ‘n konstante

Vertikale projektiel- versnelling ongeag of die projektiel opwaarts of afwaarts beweeg of by die maksimum hoogte is.
projektielbeweging • Weet dat projektiele dieselfde tyd neem om hul maksimum hoogte te bereik vanaf die punt van opwaartse
beweging in voorgestel projeksie as die tyd wat dit neem om terug te val tot by die punt van projeksie. Dit staan bekend as
een dimensie in woorde, tydsimmetrie.
diagramme, • Weet dat projektielbeweging deur ‘n enkele stel vergelykings vir die opwaartse en afwaartse beweging
vergelykings en beskryf kan word.
grafieke. • Gebruik bewegingsvergelykings om die posisie, snelheid en verplasing van ‘n projektiel op enige gegewe
(Naby die tyd vas te stel.
oppervlak • Teken posisie teenoor tyd (x vs. t), snelheid teenoor tyd (v vs. t) en versnelling teenoor tyd (a vs. t)-grafieke vir
van die aarde 1D-projektielbeweging.
en in die • Gee vergelykings, vir posisie teenoor tyd en snelheid teenoor tyd, vir grafieke van 1D-projektielbeweging.
afwesigheid van • Gegewe x vs. t, v vs. t of a vs. t grafieke, bepaal posisie, verplasing, snelheid of versnelling by enige tyd t.
lugweerstand.) • Gegewe x vs. t, v vs. t of a vs. t grafieke, beskryf die beweging van die voorwerp, bv. grafieke wat ‘n bal wat
bons toon, wat vertikaal opwaarts gegooi word, en wat vertikaal afwaarts gegooi word, en so aan.
• Ondersoek die beweging van ‘n vallende liggaam: Teken ‘n grafiek van posisie teenoor tyd en snelheid
teenoor tyd vir ‘n vryvallende voorwerp. Gebruik die data om die versnelling as gevolg van gravitasie te
bepaal.
Kwartaal 1
Module 2: Materie en materiale
12 Eenheid 1: 75 • Definieer organiese molekules as molekules wat koolstofatome bevat.
Organiese • Beskryf koolstof as die basiese bousteen van organiese verbindings wat deur die aarde se lug, water, grond
molekule en lewende organismes, insluitend mense, hersirkuleer.
3 Organiese 77 • Bespreek die spesiale eienskappe van koolstof wat dit moontlik maak om ‘n verskeidenheid van bindings te
molekulêre vorm.
strukture
2013/06/12 6:14 PM

• Gee gekondenseerde struktuurformules, struktuurformules en molekulêre formules vir alkane en
verbindings wat die volgende funksionele groepe bevat: koolstof-koolstof dubbelbindings, koolstof-koolstof
trippelbindings, alkielhaliede, alkohole, karboksielsure, esters, aldehiede en ketone (tot 8 koolstofatome).
• Verduidelik die terme funksionele groep, koolwaterstof en homoloë reeks.
• Verduidelik die terme versadigde, onversadigde en isomeer.
• Identifiseer verbindings wat versadig, onversadig en isomere is (tot 8 koolstofatome). Isomere is beperk tot
struktuurisomere:
1. kettingisomere (verskillende kettings)
2. posisionele isomere (verskillende posisies van dieselfde funksionele groep)
3. funksionele isomere (verskillende funksionele groepe).
3 IUPAC- 98 • Gee die IUPAC-naam wanneer die formule gegee is.
benaming en • Gee die formule wanneer die IUPAC-naam gegee is.
formules • Naamgewing is beperk tot verbindings met die funksionele groepe alkane, alkene, alkyne, alkielhaliede,
aldehiede, ketone, alkohole, karboksielsure en esters, tot ‘n maksimum van 8 koolstofatome in die
moederketting (d.w.s. die langste ketting).
• Organiese verbindings word beperk tot een tipe funksionele groep per verbinding en tot ‘n maksimum van
twee funksionele groepe van dieselfde soort per verbinding.
• Die enigste substituentkettings wat toegelaat word in benaming en reaksies is: metiel- en etielgroepe
• ‘n Maksimum van drie substituentkettings (alkielsubstituente) word toegelaat op die moederketting.
1 Verwantskap 102 • Herken en pas toe op gegewe voorbeelde, die verwantskap tussen:
tussen struktuur ūū fisiese eienskappe en intermolekulêre kragte (etanol, dimetieleter, etanoësuur, etaan, chloroetaan)
en fisiese ūū fisiese eienskappe en aantal en tipe funksionele groepe (etanol, dimetieleter, etanoësuur, etaan, chloro-
eienskappe etaan)
ūū fisiese eienskappe en kettinglengte (metaan, etaan, propaan, butaan, heksaan, oktaan)
ūū fisiese eienskappe en vertakte kettings (pentaan, 2-metielbutaan; 2, 2-dimetielpropaan).
1 Toepassings 107 • Alkane is ons belangrikste (fossiel-) brandstowwe. Die verbranding van alkane (oksidasie) is hoogs
van organiese eksotermies en koolstofdioksied en water word geproduseer:
chemie • alkane + O2 → H2O + CO2 met ΔH < 0
• ‘n Ester is ‘n produk van ‘n suurgekataliseerde kondensasie tussen ‘n alkohol en ‘n karboksielsuur.
• Identifiseer die alkohol en die karboksielsuur wat gebruik is om ‘n gegewe ester te berei en omgekeerd, en
skryf ‘n vergelyking om hierdie bereiding voor te stel.
C5
2013/06/12 6:14 PM
C6
3 Addisie, 110 • Beskryf die kriteria wat gebruik moet word om organiese reaksies te klassifiseer as addisie-, eliminasie- of,
eliminasie en substitusiereaksies volgens struktuurverandering.
substitusie • Addisiereaksies: Onversadigde verbindings (alkene, sikloalkene) ondergaan addisiereaksies:
ūū Hidrohalogenering: Addisie van HX aan ‘n alkeen bv.
CH2 = CH2 + HCℓ → CH3 -CH2Cℓ

Reaksiekondisies: HX (X = Cℓ, Br, I) bygevoeg by alkeen; geen water moet teenwoordig wees nie. (Tydens
addisie van HX aan onversadigde koolwaterstowwe, bind die H-atoom aan die C-atoom wat reeds die
groter getal H-atome het. Die X-atoom bind aan die meer gesubstitueerde C-atoom.)
ūū Halogenering: Addisie van X2 (X = Cℓ, Br) aan alkene bv.
CH2 = CH2 + Cℓ2 → CH2Cℓ-CH2Cℓ
Reaksiekondisies: X2 (X = Cℓ, Br) bygevoeg by alkeen
ūū Hidrasie: Addisie van H2O aan alkene bv.
CH2 = CH2 + H2O → CH3 – CH2OH
Reaksiekondisies: H2O in oormaat en ‘n klein hoeveelheid HX of ander sterk suur (H3PO4) as katalisator
(Tydens addisie van H2O aan onversadigde koolwaterstowwe, bind die H-atoom aan die C-atoom wat
reeds die groter getal H-atome het. Die OH-groep bind aan die meer gesubstitueerde C-atoom.)
ūū Hidrogenering: Addisie van H2 aan alkene bv.
CH2 = CH2 + H2 → CH3 – CH3
Reaksiekondisies: alkeen opgelos in ‘n nie-polêre oplosmiddel met die katalisator (Pt, Pd of Ni) in ‘n H2-
atmosfeer
Eliminasietttttreaksies: Versadigde verbindings (haloalkane, alkohole, alkane) ondergaan eliminasiereaksies
ūū Dehidrohalogenering: Eliminasie van HX vanaf ‘n haloalkaan bv.
CH2Cℓ-CH2Cℓ → CH2 = CHCℓ + HCℓ
Reaksiekondisies: verhit onder refluks (dampe kondenseer en keer terug na die reaksiefles tydens
verhitting) in ‘n gekonsentreerde oplossing van NaOH of KOH in suiwer etanol as die oplosmiddel d.w.s.
warm etanoliese NaOH/KOH (Indien meer as een eliminasie produk moontlik is, is die belangrikste
produk die een waar die H-atoom vanaf die C-atoom met die kleinste getal H-atome verwyder is.)
ūū Dehidrasie van alkohole: Eliminasie van H2O vanaf ‘n alkohol bv.
CH3 – CH2OH → CH2 = CH2 + H2O
2013/06/12 6:14 PM

Reaksiekondisies: Suurgekataliseerde dehidrasie – verhitting van alkohol met ‘n oormaat gekonsentreerde
H2SO4 (of H3PO4). (Indien meer as een eliminasieproduk moontlik is, is die belangrikste produk die een
waar die H-atoom vanaf die C-atoom met die kleinste getal H-atome verwyder is.)
• Kraking van koolwaterstowwe: Opbreek van groot koolwaterstofmolekules in kleiner en meer bruikbare
dele.
• Reaksiekondisies: hoë druk en temperature sonder ‘n katalisator (termiese kraking), of laer temperature en
druk in die teenwoordigheid van ‘n katalisator (katalitiese kraking).
• Substitusiereaksies:
ūū Onderlinge omskakeling tussen alkohole en haloalkane: Reaksies van sure met alkohole om haloalkane te
produseer waar HX (X = Cℓ, Br) die suur is.
Reaksiekondisies: Tersiêre alkohole word omgeskakel na haloalkane met die gebruik van HBr of HCℓ by
kamertemperatuur, bv.
C(CH3)3OH + HBr → C(CH3)3Br + H2O
Die reaksie werk die beste met tersiêre alkohole. Primêre en sekondêre alkohole reageer stadig en teen
hoë temperature.
ūū Reaksies van basisse met haloalkane (hidrolise) om alkohole te produseer bv.
C(CH3)3Br + KOH → C(CH3)3OH + KBr
Reaksiekondisies: Haloalkaan opgelos in etanol voor behandeling met waterige natriumhidroksied en
verhitting van die mengsel; Dieselfde hidrolisereaksie vind stadiger plaas sonder die alkali, d.w.s. as
H2O bygevoeg word by die haloalkaan opgelos in etanol. (Sterk gekonsentreerde basis sal eliminasie
veroorsaak.)
ūū Haloalkane vanaf alkane. Reaksiekondisies: X2 (X = Br, Cℓ) bygevoeg by alkane in die teenwoordigheid van
lig of hitte.
• Beskryf addisiereaksies wat belangrik is in die bedryf, bv. Addisiepolimerisasiereaksies om poli-etileen,
polipropileen, en PVC te produseer.
4 Plastieke en 119 • Beskryf die term polimeer; makromolekule, ketting, monomeer, funksionele groepe.
polimere • Illustreer die reaksie om ‘n polimeer te produseer d.m.v. ‘n addisiereaksie deur gebruik te maak van
polimerisasie van slegs eteen om politeen te produseer:
nCH2=CH2 → -(-CH2-CH2-)n
C7
2013/06/12 6:14 PM
C8
• Illustreer die reaksie om ‘n polimeer te produseer d.m.v. kondensasiereaksie met die reaksie om ‘n poliëster
te vervaardig. Polilaktiese suur (PLA) is ‘n interessante polimeer omdat die monomeer wat gebruik word
vir hierdie polimeer kom van die biologiese fermentasie van plantmateriaal (in teenstelling met ander
monomere wat van petroleum af kom) en hierdie polimeer is bioafbreekbaar. Hierdie polimeer (PLA)
• word meestal gebruik vir verpakkingsmateriaal en omdat dit bioafbreekbaar is, het dit die potensiaal om

grondopvullingafvalverwyderingprobleme te verlig.
• Identifiseer die monomeer (wat gebruik word om ‘n polimeer te produseer) van die struktuurformule van ‘n
gedeelte van ‘n ketting. Gebruik net die volgende polimere om monomere te identifiseer: polivinielchloried
(PVC), polistireen, politeen, en polivinielasetaat (PVA). (Beperk tot die identifikasie van monomere).
• Identifiseer ‘n polimeer as die produk van ‘n addisie- of kondensasiepolimerisasie reaksie van die
struktuurformule (gebruik net politeen en polilaktiese suur).
Kwartaal 2
Module 1: Meganika
2 Eenheid 3: Definisie van 147 • Definieer die arbeid wat verrig word deur ‘n krag op ‘n voorwerp as: W = FΔxcosθ.
Arbeid, energie arbeid (werk) • Weet dat arbeid ‘n skalaarhoeveelheid is en gemeet word in joule (J).
en drywing • Bereken die netto arbeid wat verrig word op ‘n voorwerp deur die definisie van arbeid toe te pas op elke
krag wat op die voorwerp inwerk, terwyl dit verplaas word, en dan al die skalare hoeveelhede bymekaar te
tel.
• Positiewe netto arbeid wat verrig word op ‘n stelsel sal die energie van die stelsel vermeerder en negatiewe
netto arbeid wat verrig word op die stelsel sal die energie van die stelsel verminder.
ALTERNATIEWE METODE VIR DIE BEPALING VAN DIE NETTO WERK.
1. Teken ‘n kragtediagram wat slegs die kragte toon wat parallel aan die vlak werk. Ignoreer loodregte kragte.
2. Bereken die resultante krag (parallel aan die vlak).
3. Bereken die netto arbeid wat verrig is op ‘n voorwerp deur die produk van die resultante krag (parallel aan
die vlak) wat op voorwerp inwerk en die verplasing van die voorwerp al langs die vlak te bereken.
2 Arbeid-energie- 141 • Weet dat die netto arbeid wat verrig is op ‘n voorwerp veroorsaak ‘n verandering in die voorwerp se
stelling kinetiese energie – die arbeid-energiestelling: Wnet = Ekf – Eki
• Pas die arbeid-energiestelling toe op voorwerpe op horisontale en skuinsvlakke (wrywingloos en grof ).
2013/06/12 6:14 PM

3 Behoud 154 • Definieer konserwatiewe kragte en gee ‘n voorbeeld.
van energie • Definieer niekonserwatiewe kragte en gee voorbeelde.
met nie- • Weet dat wanneer slegs konserwatiewe kragte teenwoordig is, meganiese energie behoue bly.
konserwatiewe • Weet dat wanneer niekonserwatiewe kragte teenwoordig is, meganiese energie (som van die kinetiese en
kragte potensiële) nie behoue bly nie, maar die totale energie (van die stelsel) nog steeds behoue bly.
teenwoordig • Los probleme (doen berekeninge) met behoud van energie (met verkwistende kragte teenwoordig) op, deur
gebruik te maak van die vergelyking: Wnc = ΔEk + ΔEp
• Gebruik die bostaande verwantskap om aan te toon dat in die afwesigheid van niekonserwatiewe kragte,
meganiese energie behoue bly.
3 Drywing 161 • Definieer drywing as die tempo waarteen arbeid verrig word.
• Bereken die krag wat betrokke is wanneer arbeid verrig word.
• Verstaan die gemiddelde drywing wat benodig word om ‘n voorwerp aan die beweeg te hou teen ‘n
konstante spoed langs ‘n growwe horisontale oppervlak of ‘n growwe skuinsvlak en doen berekeninge met
Pav = Fvav.
• Bereken die minimum drywing wat deur ’n elektriese motor benodig word om water uit ’n boorgat, van ’n
bepaalde diepte, teen ’n bepaalde tempo te pomp, met behulp van Wnc = ΔEk + ΔEp
• Bereken en verstaan minimum drywing.
• Voer eenvoudige eksperimente uit om die arbeid wat verrig word deur met ‘n stel trappe op te loop (of op te
hardloop) te bepaal. Deur die tyd te bepaal om te loop en te hardloop (dieselfde stel trappe) kan ‘n mens die
konsep van drywing verryk.
Kwartaal 2
Module 3: Golwe, klank en lig
4 Eenheid 1: Met klank en 171 • Stel die Dopplereffek vir klank en gee alledaagse voorbeelde.
Die Dopplereffek ultraklank • Verduidelik (met behulp van toepaslike illustrasies) waarom ‘n klank se toonhoogte toeneem wanneer die
bron van die klank na ‘n luisteraar beweeg en afneem wanneer dit weg beweeg.
• Gebruik die vergelyking
v±v
• fL = ____
 v ± vL fS
S
• om die frekwensie van klank waargeneem deur ’n luisteraar (L) te bereken, wanneer ÓF die bron ÓF die
luisteraar beweeg.
C9
2013/06/12 6:14 PM
C10
• Beskryf toepassings van die Doppler-effek met ultraklankgolwe in die medisyne, bv. om die tempo van
bloedvloei of die hartklop van ‘n fetus in die baarmoeder te meet.
2 Met lig – rooi 177 • Noem dat die lig wat uitgestraal word deur baie sterre verskuif is na die rooi of langer golflengte/laer
verskuiwings in frekwensiegebied, as gevolg van die beweging van die bron van lig.
die heelal • Pas die Doppler-effek toe op hierdie “rooiverskuiwings” om tot die gevolgtrekking te kom dat die meeste

sterre weg van die aarde af beweeg en dat die heelal dus besig is om uit te brei.
Kwartaal 2
Module 4: Chemiese verandering
2 Eenheid 1: Reaksietempo 185 • Verduidelik wat bedoel word met reaksietempo.
Tempo en en faktore • Noem die faktore wat die tempo van chemiese reaksies beïnvloed (grootte van die reaksie-oppervlakte
omvang van wat tempo (vastestof ), konsentrasie (oplossing), druk (gas), temperatuur, katalisator en aard van reagerende stowwe).
reaksies beïnvloed • Verduidelik in terme van die botsingsteorie hoe die verskillende faktore ‘n invloed op die tempo van
chemiese reaksies het.
1 Meting van 192 • Stel geskikte eksperimentele tegnieke voor vir die meet van die tempo van ’n gegewe reaksie, met
reaksietempo inbegrip van die meting van gasvolumes, troebelheid (bv. neerslagvorming), verandering van kleur en die
verandering van die massa van die reaksiehouer.
1 Meganisme van 201 • Definieer aktiveringsenergie – die minimum energie wat nodig is vir ‘n reaksie om plaas te vind. Botsende
reaksies en van molekules moet, afgesien van die regte oriëntasie, ‘n kinetiese energie gelyk aan of groter as die
katalise aktiveringsenergie van ‘n reaksie hê, voor die reaksie kan plaasvind.
• Gebruik ‘n grafiek wat die verspreiding van molekulêre energieë toon (getal deeltjies teenoor hulle kinetiese
energie) om te verduidelik hoekom net sommige molekules genoeg energie het om te reageer, en verder
hoe die byvoeging van ‘n katalisator en verhitting van die reagense die tempo beïnvloed.
• Verduidelik (in eenvoudige terme) hoe sommige katalisators funksioneer deur op so ‘n wyse te reageer met
die reagense dat die reaksie ‘n alternatiewe roete van laer aktiveringsenergie volg.
2 Eenheid 2: Chemiese 205 • Verduidelik wat bedoel word met:
Chemiese ewewig en • Oop en geslote stelsels.
ewewig faktore wat • ‘n Omkeerbare reaksie
ewewig • Dinamiese ewewig
beïnvloed • Noem die faktore wat ‘n invloed het op die posisie van ‘n ewewig.
• Noem die faktore wat ‘n invloed het op die waarde van die ewewigskonstante Kc.
2013/06/12 6:14 PM

4 Ewewigs- 210 • Skryf ‘n uitdrukking neer vir die ewewigskonstante wanneer die vergelyking vir die reaksie gegee is.
konstante, Kc • Voer berekeninge uit gebaseer op Kc-waardes.
• Verduidelik die betekenis van hoë en lae waardes van die ewewigskonstante.
2 Toepassing 213 • Noem Le Chatelier se Beginsel. Gebruik Le Chatelier se Beginsel om die uitwerking van veranderinge in druk,
van ewewigs- temperatuur en konsentrasie (gemeenskaplike iooneffek) op die konsentrasies en hoeveelhede van elke stof
beginsels in ‘n ewewigsmengsel te identifiseer en te verduidelik.
• Verduidelik die gebruik van ‘n katalisator en die invloed daarvan op ‘n ewewigsmengsel.
• Interpreteer slegs eenvoudige grafieke van ewewig.
• Pas die beginsels van reaksietempo en ewewig toe op belangrike industriële toepassings, bv. Haberproses.
8 Eenheid 3: Sure Suur-basis- 223 • Verduidelik wat bedoel word met sure en basisse
en basisse reaksies • Noem suur-basis-modelle (Arrhenius, Lowry-Brønsted).
• Skryf die reaksievergelykings van waterige oplossings van sure en basisse neer.
• Gee gekonjugeerde suurbasispare vir gegewe verbindings.
• Bepaal die benaderde pH van soute in southidrolise.
• Gee die neutralisasiereaksies van algemene laboratorium sure en basisse.
• Hoe werk indikatore? Wat is die gebied van metieloranje, broomtimolblou en fenolftaleïen indikatore?
• Voer eenvoudige suurbasistitrasies uit.
• Doen berekeninge gebaseer op titrasiereaksies.
• Noem ‘n paar algemene sterk en swak sure en basisse.
• Verduidelik die pH-skaal.
• Bereken pH-waardes van sterk sure en sterk basisse.
• Definieer die begrip van Kw.
• Onderskei tussen sterk en gekonsentreerde sure. Onderskei tussen gekonsentreerde en verdunde sure.
• Verduidelik die outoionisering van water.
• Vergelyk die Ka- en Kb-waardes van sterk en swak sure en basisse.
• Vergelyk sterk en swak sure deur te kyk na pH, geleiding en reaksietempo.
• Kyk na die toepassing van sure en basisse in die chlooralkali-bedryf (slegs chemiese reaksies).
• Kyk na die toepassing van sure en basisse in die chemie van hare. (Wat is die pH van hare? Wat is
‘n permanente golwingsroom en hoe werk dit? Wat is ‘n haarontspanner en hoe werk dit? Bespreek
verskillende maniere om hare te kleur.)
C11
2013/06/12 6:14 PM
C12
Kwartaal 3
Module 5: Elektrisiteit en magnetisme
4 Eenheid 1: Interne 262, • Los probleme op (doen berekeninge) wat stroom, spanning en weerstand insluit vir stroombane wat
Elektriese weerstand 265 rangskikkings van weerstande in serie en parallel bevat.
stroombane en serie- en • Noem dat ‘n werklike battery interne weerstand het.

parallel- • Die som van die spannings oor die eksterne stroombaan plus die spanning oor die interne weerstand is
netwerke gelyk aan die emk:
• ε = Vspanning + Vinterne weerstand of ε = IRekst + Ir
• Los stroombaanprobleme op (doen berekeninge) waarin die interne weerstand van die battery in ag
geneem moet word.
• Los stroombaanprobleme op, (doen berekeninge) met ‘n interne weerstand, wat serie-parallelnetwerke van
weerstande insluit.
4 Eenheid Elektriese 276 • Noem dat generators meganiese energie na elektriese energie omsit en motors elektriese energie na
2: Elektro- masjiene meganiese energie omsit.
dinamika (generators, • Gebruik Faraday se Wet om te verduidelik waarom ‘n stroom geïnduseer word in ‘n spoel wat gedraai word
motors) (geroteer word) in ‘n magneetveld.
• Gebruik woorde en sketse om die basiese beginsel van ‘n ws-generator (alternator), waarin ‘n spoel
meganies in ‘n magneetveld geroteer word, te verduidelik.
• Gebruik woorde en sketse om te verduidelik hoe ‘n gs-generator werk en hoe dit verskil van ‘n ws-generator.
• Verduidelik waarom ‘n stroomdraende spoel wat in ‘n magneetveld geplaas is (maar nie parallel met die
veld nie) sal draai deur te verwys na die krag uitgeoefen op bewegende ladings deur ‘n magneetveld en die
wringkrag van die spoel.
• Gebruik woorde en sketse om die basiese beginsel van ‘n elektriese motor te verduidelik.
• Gee voorbeelde van die gebruik van ws- en gs-generators.
• Gee voorbeelde van die gebruik van motors.
4 Wisselstroom 293 • Verduidelik die voordele van wisselstroom.
• Skryf uitdrukkings vir die stroom en spanning in ‘n ws-stroombaan.
Imaks Vmaks
• Definieer die wgk (wortelgemiddelde-kwadraat)-waardes vir stroom en spanning as Iwgk = ___ __
__ en Vwgk = ___
√2  √2 
• onderskeidelik, en verduidelik hoekom hierdie waardes nuttig is.
2013/06/12 6:14 PM

• Weet dat die gemiddelde drywing gegee word deur:
• Pgem = IwgkVwgk = _ 12 ImaksVmaks
• (vir ‘n suiwer resistiewe stroombaan).
• Teken ‘n grafiek van spanning teenoor tyd en stroom teenoor tyd vir ‘n ws-stroombaan.
• Los probleme op (doen berekeninge) deur gebruik te maak van die begrippe van
• Iwgk, Vwgk,Pgem
Kwartaal 3
4 Eenheid Fotoëlektriese 305 • Beskryf die fotoëlektriese effek as die proses wat plaasvind wanneer lig op ‘n metaal skyn en dit elektrone
2: Optiese effek afgee.
verskynsels en • Gee die belangrikheid van die fotoëlektriese effek: dit bevestig die kwantumteorie en dit illustreer die
eienskappe van deeltjieaard van lig.
materiale • Definieer die drumpelfrekwensie (afsnyfrekwensie), fo.
• Definieer die arbeidsfunksie en weet dat die arbeidsfunksie materiaal spesifiek is.
• Weet dat die drumpelfrekwensie ooreenstem met ‘n maksimum golflengte.
• Pas die fotoëlektriese vergelyking toe:
• E = Wo + KEmaks, waar E = hf en Wo = hfo ; KEmaks = _ 12 m(vmaks)2
• Weet dat die aantal elektrone wat per sekonde afgegee word, vermeerder met die intensiteit van die
invallende straling.
• Weet dat indien die frekwensie van die invallende straling onder die afsnyfrekwensie is, dan sal ‘n toename
in die intensiteit van die straling geen effek hê nie, d.w.s. dit sal nie veroorsaak dat elektrone afgegee word
nie.
• Verstaan dat die fotoëlektriese effek die deeltjieaard van lig demonstreer.
2 Emissie- en 314 • Verduidelik die bron van atoomemissiespektra (van ontladingsbuise) en hulle unieke verwantskap met elke
absorpsie- element.
spektra • Bring die lyne op die atoomspektrum in verband met die elektronoorgange tussen energievlakke.
• Verduidelik die verskil tussen atoomabsorpsie- en atoomemissiespektra.
C13
2013/06/12 6:14 PM
C14
Kwartaal 3
2 Eenheid Elektrolitiese 323 • Definieer die galvaniese sel in terme van: selfonderhoudende elektrodereaksies en omskakeling van
4: Elektro- selle en chemiese energie na elektriese energie.
chemiese galvaniese selle • Definieer die elektrolitiese sel in terme van: elektrodereaksies wat volgehou word deur ‘n toevoer van

reaksies elektriese energie en die omskakeling van elektriese energie na chemiese energie.
• Definieer oksidasie en reduksie in terme van elektronoordrag (e-).
• Definieer oksideermiddel en reduseermiddel in terme van oksidasie en reduksie.
• Definieer anode en katode in terme van oksidasie en reduksie.
1 Verwantskap 328 • Gee en verduidelik die verwantskap tussen stroom in ‘n elektrochemiese sel en die tempo van die reaksie
van stroom • Noem dat die potensiaalverskil van die sel (Vsel) verwant is aan die mate waartoe die spontane selreaksie
en potensiaal ewewig bereik het.
met tempo en • Stel en gebruik die kwalitatiewe verwantskap tussen Vsel en die konsentrasie van die produk- en reagensione
ewewig vir die spontane reaksie, nl. Vsel neem af soos die konsentrasie van die produkione toeneem en die
konsentrasie van die reagensione neem af totdat ewewig bereik word waar Vsel = 0 (die sel is “pap”).
2 Standaard- 332 • Gee die standaardtoestande waaronder standaardelektrodepotensiale bepaal word.
elektrode- • Beskryf die standaardwaterstofelektrode en verduidelik sy rol as die verwysingselektrode.
potensiale • Verduidelik hoe standaardelektrodepotensiale bepaal kan word deur gebruik te maak van die
verwysingselektrode en noem die konvensie met betrekking tot positiewe en negatiewe waardes.
• Gebruik die Tabel van Standaard-Reduksiepotensiale om die emk van ‘n standaard galvaniese sel te bereken.
• Gebruik ‘n positiewe waarde van die standaard-emk as ‘n aanduiding dat die reaksie spontaan onder
standaardtoestande is.
2 Vergelykings 339 • Voorspel die halfsel waarin oksidasie sal plaasvind wanneer dit verbind is aan ‘n ander halfsel.
wat • Voorspel die halfsel waarin reduksie sal plaasvind as dit verbind is aan ‘n ander halfsel.
redoksreaksies • Skryf vergelykings neer vir reaksies wat by die anode en katode plaasvind.
voorstel • Lei die algehele selreaksie af deur twee halfreaksies te kombineer.
• Beskryf, deur gebruik te maak van halfreaksies en die vergelyking vir die algehele selreaksie, die volgende
elektrolitiese prosesse: die ontbinding van koperchloried; ‘n eenvoudige voorbeeld van elektroplatering (bv.
die raffinering van koper).
2013/06/12 6:14 PM

1 Oksidasiegetalle 343 • Hersien van graad 11 en brei uit in graad 12
en toepassing • Beskryf, deur gebruik te maak van halfreaksies en die vergelyking vir die algehele selreaksie, die uitleg van
van die betrokke sel met behulp van ‘n skematiese diagram en potensiële risiko’s vir die omgewing van die
oksidasiegetalle volgende elektrolitiese prosesse wat in die industrie gebruik word:
• (i) Die produksie van chloor (die chemiese reaksies van die chlooralkali-industrie).
• (ii)Die herwinning van aluminiummetaal uit bauxiet. (Suid-Afrika gebruik bauxiet uit Australië.)
Kwartaal 3
Module 6: Chemiese stelsels
6 Eenheid 1: Bemesting- 359 • Maak ‘n lys, vir plante, van drie niemineraalvoedingstowwe, voedingstowwe wat nie uit die grond verkry
Chemiese stowwe word nie: C, H en O en hul bronne, die atmosfeer (CO2) en reën (H2O); drie primêre voedingstowwe N, P en K
bedryf en hul bron, die grond. Hierdie voedingstowwe is mineraalvoedingstowwe wat in water oplos in die grond
en deur die wortels van plante geabsorbeer word.
• Kunsmis is nodig, want daar is nie altyd genoeg van hierdie voedingstowwe in die grond vir die gesonde
groei van plante nie.
• Verduidelik die funksie van N, P en K in plante.
• Gee die bron van N (guano), P (beenmeel) en K (Duitse myne voor en na die Eerste Wêreldoorlog).
• Interpreteer die N:P:K kunsmisverhouding.
• Beskryf en verduidelik (reaksietempo’s, opbrengs, neutralisasie, . . .), deur middel van die gebruik van
chemiese vergelykings waar van toepassing, hierdie aspekte van die industriële vervaardiging van kunsmis,
gegee diagramme, vloeidiagramme ensovoorts:
• N2 – fraksionele distillasie van lug
• H2 – by Sasol van steenkool en stoom
• NH3 – Haber-proses
C15
2013/06/12 6:14 PM
C16
• HNO3 – Ostwald-proses
• H2SO4 – insluitend die kontakproses
• H3PO4; Ca(H2PO4)2 (superfosfate)
• NH4NO3; (NH4)2SO4; H2NCONH2 (ureum).
• Gee bronne van potas (ontginde ingevoerde kaliumsoute soos K2SO4 en KNO3).

• Evalueer die gebruik van anorganiese kunsmis op mense en die omgewing.
• Verbind Sasol aan die produksie van kunsmis, d.w.s. ammoniumnitraat (kunsmis en plofstof ).
• Definieer eutrofikasie.
• Bespreek alternatiewe vir anorganiese kunsmis soos gebruik deur sommige gemeenskappe.
2013/06/12 6:14 PM
Voorbeeld van lesvoorbereidingsrooster
Lesvoorbereiding
Onderwyser: Graad: 12 Skool: ’n Ander Sekondêre Skool
Tyd 2 ure
Kennisgebied Meganika: Arbeid, energie en drywing
Voorkennis Identifiseer kragte wat op ’n voorwerp inwerk.

Teken kragtediagramme / vryliggaamdiagramme.
Ontbind kragte in komponente in die rigting van beweging, loodreg op die rigting
van beweging.
Bepaal die netto krag wat op ’n voorwerp in die rigting van beweging inwerk.
Kernkennis en Definisie van arbeid

-begrippe Berekening van arbeid verrig deur ’n krag
Berekening van netto arbeid verrig op ’n voorwerp
Onderwyseraktiwiteite Leerderaktiwiteite Hulpbronne Assesseringsmetodes
• Hersien • Beantwoord vrae vir • Ken & Verstaan Graad • Grondlynassessering

kragtediagramme en grondlynassessering. 12 bladsy 147 tot om leerder se begrip
vryliggaamdiagramme. • Bespreking: arbeid bladsy 169. van voorkennis vas te
• Hersien ontbinding van verrig deur ’n krag, • Wetenskaplike stel.
kragte in komponente hoe om ’n hoek tussen sakrekenaars om Assessering deur
(horisontale en krag en verplasing te trigonometriese onderwyser.
vertikale komponente, bereken, en wat met verhoudings te • Klaswerkoefening:
en parallelle positiewe en negatiewe bereken. om kragte wat op ’n
en loodregte arbeid bedoel word. voorwerp inwerk, te
komponente). • Voltooiing van identifiseer, en arbeid
• Hersien die berekening klaswerkaktiwiteit. wat elke krag verrig, te
van ’n netto krag wat • Voltooiing van bereken.
op ’n voorwerp inwerk huiswerkaktiwiteit. Onderwyser- en
(vektorsom). selfassessering.
• Definieer arbeid verrig • Huiswerkoefening:
deur ’n krag. voltooiing van
• Bereken arbeid verrig klaswerkoefening,
deur ’n krag met die en bykomende vrae.
vergelyking Selfassessering en
→
W = FΔx cos θ portuurassessering
• Verduidelik hoe die
hoek θ bereken kan
word vir verskillende
rigtings van ’n krag en
verplasing.
• Verduidelik wat met
positiewe en negatiewe
arbeid bedoel word.
• Bereken die netto
arbeid verrig op ’n
voorwerp deur die
arbeid verrig deur
elke krag wat op die
voorwerp inwerk, op te
tel (skalaarsom).

• Bereken die netto krag
verrig op ’n voorwerp
met die vergelyking
→
Wnet = FnetΔx cos θ.
Werk jou kennis by

As professionele opvoeder moet jy jou kennis van jou vak gedurig bywerk. Hier is
’n lys van adresse, webwerwe en ander hulpbronne wat jy vir hierdie doel nuttig
mag vind:
Beroepe
http://www.pacecareers.com
http://www.saip.org.za/careers/CareersWithPhysics.html
Onderwys
http://www. education.gov.za
Organisasies
Academy of Science of South Africa (ASSAf )
Posbus 72135, Lynnwoodrif, 0400; Tel: 012 349-5461
Biblioteke
Vind uit oor plaaslike munisipale biblioteke, gemeenskaps-
gesondheidsbiblioteke, universiteits- en kollegebiblioteke.
Cambridge University Press: http://uk.cambridge.org/africa/
Chevron/Caltex Oil: http://www.caltex.com
Posbus 4907, Johannesburg, 2000; Tel: 011 280-2000
Departement van Minerale en Energiesake: http://www.energy.gov.za
Privaatsak X59, Pretoria (Tshwane), 0001
Departement van Nasionale Gesondheid en Beplanning: http://www.health.gov.za
Privaatsak X828, Pretoria (Tshwane), 0001; Tel: 012 312-0000
Departement van Nasionale Onderwys: Filmbiblioteek
Privaatsak X239, Pretoria (Tshwane), 0001; Tel: 012 322-6625 Departement
van Omgewingsake en Toerisme: http://www.environment.gov.za
Departement van Waterwese en Bosbou: http://www.dwaf.gov.za
Earthlife Africa: http://www.earthlife.org.za
Posbus 32131, Braamfontein, 2107; Tel: 011 339-3662
Environmental Education and Resources Unit: http://www.uwc.ac.za
Encyclopaedia Britannica aanlyn: http://www.britannica.com/
Environmental Education Association of Southern Africa (EEASA):
http://www.eeasa.org.za
Posbus 394, Howick, 3290
Eskom: http://www.eskom.co.za
Posbus 1091, Johannesburg, 2000; Tel: 011 800-5401
Eksploratorium: Dockweg, V & A Waterfront, Kaapstad
Funda-sentrum, Diepkloof, Soweto; Tel: 011 938-1760
Hou Suid-Afrika Skoon
Posbus 1514, Randburg, 2125; Tel: 011 787-1080
Institute for Natural Resources: http://www.inr.org.za
Posbus 100396, Scottsville, 3209; Tel: 033 346-0796
Kamer van Mynwese: http://www.bullion.org.za
Posbus 61809, Marshalltown, 2107; Tel: 011 498-7421

Museums
Museums verskaf ’n reeks nuttige onderwyshulpbronne; bv,
versamelings, boeke, uitreikingsprogramme en kursusse. Daar
is baie verskillende soorte museums in Suid-Afrika. Vind die
regte een deur op die volgende webwerf te soek:
http://www.museumsonline.co.za
MTN Wetenskapsentrums: http://www.ctsc.org.za
Gateway, Durban
Nasionale Adviesraad oor Innovasie (NACI): http://www.naci.org.za
Die Sekretaris (NACI), Posbus 1758, Pretoria (Tshwane), 0001;
Tel: 012 392-9352
Natuurlewe- en Omgewingsvereniging van SA (WESSA):
http://www.wessa.org.za
Posbus 394, Howick, 3290; Tel: 033 330-3931
Omgewingsopvoedingsentrums:
• Abe Bailey Natuurreservaat, Posbus 13, Carletonville, 2500; Gauteng;
Tel: 018 788-3290
• Ben Lavin Natuurreservaat, Posbus 782, Makhado, 0920; Limpopo;
Tel: 015 516-4534, 078 477-3118
• Suid-Afrikaanse Opvoedings- en Omgewingsprojek: http://www.saep.org
B14 Waverleyhof, Kotzeeweg, Mowbray, 7700; Tel: 021 447-3610
• Deltapark Omgewingsentrum: http://www.deltaenviro.org.za
Weg no. 3, Victorypark, Johannesburg, 2001; Tel: 011 888-4831
• Umgeni Vallei Projek: Posbus 394, Howick, 3290; KwaZulu-Natal;
Tel: 033 330-3931
Onderwysersentrums
Die meeste gebiede in die land word deur onderwysersentrums
ondersteun. Hulle het ’n reeks hulpbronne wat jy kan leen, asook
fasiliteite om jou eie onderwyshulpmiddels te maak.
Academy of Science for South Africa: http://www.assaf.co.za/
Research and Development in Mathematics, Science and Technology

(RADMASTE): http://www.radmaste.org.za
SASOL: http:/www.sasol.com
Science in Africa aanlynwetenskaptydskrif: http://www.scienceinafrica.co.za
Shell Education Service
Posbus 747, Saxonwold, Johannesburg, 2123; Tel: 011 441-7000
Shell Suid-Afrika: http://www.shell.com
Organiseerder: Opvoedingsprogram, Posbus 2231, Kaapstad, 8000;
Tel: 021 213-1111
South African Traditional Healers Association:
http://www.traditionalhealth.org.za
Posbus 3722, Johannesburg, 2001
Suid-Afrikaanse Agentskap vir die Bevordering van Wetenskap
en Tegnologie (SAASTA): http://www.saasta.ac.za
Posbus 1758, Pretoria (Tshwane), 0001; Tel: 012 392-9300 Suid-
Afrikaanse Instituut vir Fisika (SAIF): http://www.saip.org.za
Die Sekretaris, Postnet Suite 228, Privaatsak X10, Musgrave 4062
Suid-Afrikaanse Vereniging van Wetenskap- en Tegnologiesentrums:
http://www.saastec.co.za
Statistieke oor Afrika en sosiale kwessies: www.afdb.org
www.fao.int www.sadc.int www.statssa.gov.za www.worldbank.org

Universiteite en kolleges
Wend jou tot verskeie departemente by jou naaste universiteit
en kollege vir ’n wye reeks hulpbronne; bv. besoeke,
onderwyshulpmiddels, monsters, kursusse en sprekers.
Universiteit van die Wes-Kaap
Privaatsak X17, Bellville, 7530; Tel: 021 959-2498
Universiteit van die Witwatersrand, PO Wits, 2050; Tel: 011 716-1111
Vereniging van Suid-Afrikaanse Geograwe: http://www.ssag.co.za
Posbus 128, P O Wits, 2050; Tel: 011 339-1951
Wêreld-Natuurfonds (WWF): http://www.wwf.org.za
Posbus 456, Stellenbosch, 7599; Tel: 021 887-2801
Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR): http://www.csir.co.za
Posbus 395, Brummeria, Pretoria (Tshwane), 0184; Tel: 012 841-2911
Wildernis Leierskapskool: http://www.wildernesstrails.org.za
Posbus 87230, Houghton, 2041; Tel: 031 462-8642

Afdeling D
Onderwysriglyne
Lys van aktiwiteite D1

Kwartaal 1
Module 1: Meganika
Agtergrondinligting D5
Eenheid 1 tot 2 D6
Eenheid 1 D17
Kwartaal 2
Module 1 Meganika (vervolg) D36
Eenheid 3 D36
Module 3 Golwe, klank en lig
Eenheid 1 D43
Eenheid 1 tot 3 D47
Kwartaal 3
Module 5: Elektrisiteit en magnetisme
Eenheid 1 tot 2 D70
Module 2 Materie en materiale (vervolg) D83
Eenheid 2 D84
Module 4 Chemiese verandering (vervolg) D88
Eenheid 4 D89
Module 6 Chemiese stelsels
Eenheid 1 D99
••D-GUIDELINES CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:17 PM

Lys van aktiwiteite
Module Eenheid Aktiwiteit Bladsy

Kwartaal 1
Module 1: Eenheid 1: Toets jou kennis 1 35
Meganika Momentum en Toets jou kennis 2 40
Impuls 1 Voorgeskrewe demonstrasie vir formele assessering: Bewys 43
die behoud van lineêre momentum
2 Aanbevole demonstrasie vir informele assessering: 46
Newtonwieg
Toets jou kennis 3 47
Eenheid 2: 3 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: 64
Vertikale Ondersoek die beweging van ’n vallende liggaam
projektiel- Toets jou kennis 6 70
beweging in
een dimensie
Materie en Organiese 1 Navorsingsprojek: Ondersoek die beginsels en toepassings 87
materiale molekule van die alkoholasemtoetser
2 Eksperiment: Vergelyk die fisiese eienskappe van organiese 90
verbindings
3 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: 93
Ondersoek versadigde en onversadigde molekule
4 Praktiese aktiwiteit: Bou molekulêre modelle 101
5 Voorgeskrewe eksperiment vir formele assessering: Berei 108
verskillende esters
6 Eksperiment: Maak silikoonrubber 127
7 Eksperiment: Maak plastiekswawel 127
8 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: Maak 129
“slym” en “Silly Putty”
9 Ondersoek: Ondersoek plastiek 136
Kwartaal 2
Meganika Arbeid, energie Toets jou kennis 8 160
(vervolg) en drywing 4 Aanbevole praktiese ondersoek vir informele assessering: 161
Bepaal die arbeid wat verrig word wanneer een stel trappe
geklim word
Module 3: Eenheid 1: Die 1 Praktiese demonstrasie 1: Ondersoek die Dopplereffek 172
Golwe, klank Dopplereffek Toets jou kennis 1 175
en lig Toets jou kennis 2 176
A F D E L I N G D • O N D E R W Y S R I G LY N E D1

Module 4: Eenheid 1: 1 Eksperiment: Ondersoek die faktore wat reaksietempo 193
Chemiese Tempo en beïnvloed
verandering omvang van 2 Eksperiment: Ontwerp ’n eksperiment om die uitwerking 197
reaksies van reaksie-oppervlakte op reaksietempo te toets
3 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: Bepaal die 198
kwantitatiewe reaksietempo in die tiosulfaatreaksie
4 Eksperiment: Die magnesiumreaksie 199
Eenheid 2: 5 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: 208
Chemiese Ondersoek reaksies in ewewig
ewewig Toets jou kennis 3 213
6 Navorsingsaktiwiteit 219
Eenheid 3: Sure 7 Ondersoek: Ondersoek sure en basisse 224
en basisse Toets jou kennis 5 226
8 Eksperiment: Ondersoek die reaksies van sure en basisse 230
9 Demonstrasie: Demonstreer die werking van huishoudelike 232
sure en basisse
10 Voorgeskrewe eksperiment vir formele assessering: Gebruik 239
suur-basis-titrasie in neutralisasie-reaksies
Kwartaal 3
Elektrisiteit en Elektriese Toets jou kennis 2 267
magnetisme stroombane 1 Voorgeskrewe eksperiment vir formele assessering: 267
Deel 1 Bepaal die interne weerstand van ’n battery
Deel 2 Bepaal die ekwivalente weerstand van ’n serie-
parallelle netwerk van bekende resistors met
behulp van ’n ammeter en voltmeter, en vergelyk
dit met die teoretiese waarde
2 Aanbevole praktiese ondersoek vir informele assessering: 270
Ondersoek kortsluitings en oop stroombane in ’n serie-
parallelle netwerk van resistors
3 Toepassingsoefening vir stroombane en interne weerstand 275
Eenheid 2: Toets jou kennis 3 283
Elektro- 4 Projek: Bou ’n eenvoudige generator 283
dinamika Toets jou kennis 4 286
5 Projek: Bou ’n eenvoudige elektriese motor 286
6 Toepassingsoefening oor praktiese motors 291
7 Toepassingsoefening oor kragopwekking in Suid-Afrika 292
Module 2: Eenheid 2: 8 Demonstrasie deur onderwyser: Die fotoëlektriese effek 306
Materie en Optiese Toets jou kennis 8 309
materiale verskynsels en Toets jou kennis 9 314
eienskappe van Toets jou kennis 10 319
materiale
D2 A F D E L I N G D • O N D E R W Y S R I G LY N E

Module 4: Eenheid 4: 11 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: Bepaal die 325
Chemiese Elektro- galvaniese sel met die hoogste potensiaal
verandering chemiese 12 Aanbevole eksperiment vir informele assessering: 326
reaksies Ondersoek die elektrolise van water
13 Eksperiment: Ondersoek die reduksie van metaalione en 327
halogene
14 Ondersoek: Ondersoek korrosie 351
15 Ondersoek: Ondersoek chloor 352
Chemiese Chemiese Toets jou kennis 2 367
stelsels bedryf: Toets jou kennis 3 371
Bemesting- Toets jou kennis 4 375
stowwe
1 Ondersoek: Ondersoek bemestingstowwe 376
2 Klasdebat: Evalueer die impak van die gebruik van 376
bemestingstowwe op mense en die omgewing
3 Opname: Ondersoek watergehalte 376
A F D E L I N G D • O N D E R W Y S R I G LY N E D3

KWARTAAL EEN
Module 1: Meganika
In hierdie module bou leerders voort op begrippe wat hulle in

Graad 11 geleer het. Daar is een voorgeskrewe eksperiment
vir formele assessering in hierdie eenheid: Bewys die behoud
van lineêre momentum. Dit verskyn op bladsy 43 in die
Leerdersboek en bladsy D7 in die Onderwysersgids. Daar is ook
een aanbevole eksperiment vir informele assessering: Ondersoek
die beweging van ’n vallende liggaam. Dit verskyn op bladsy 64
in die Leerdersboek en bladsy D10 in die Onderwysersgids.
D5
••D1-Term 1 CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 5 2013/06/12 6:21 PM

Eenheid 1 Momentum en impuls
kwartaal 1, MODULE 1
Toets jou kennis 1 (LB bl. 35)

1 a) Δ→
p=→ pf – →
pi
Δp = m→
→
vf – m→
vi
= 50 kg (+3 m·s–1) – 50 kg (+2 m·s–1)
= 50 kg·m·s–1 in die oorspronklike rigting van beweging.
b) →
pi ∆→p
→
pf
2 pi = mvi = 0,1 kg × 34 m∙s–1 = 3,4 kg∙m∙s–1.

a) →
→
pi
∆→
p
→ →
b) pi pf
∆→
p
pf is in die teenoorgestelde rigting as die beginmomentum. Dit
behoort die verskil in grootte tussen Δp en pi te wees. Voorspelling:
pf lyk kleiner in grootte as pi (d.i. minder as 3,4 kg∙m∙s–1), maar in die
teenoorgestelde rigting van pi.
c) Neem die rigting na die kolf as negatief.
Δ→p=→ pf – →
pi
Δp = pf – m→
→ →
vi
5,4 kg·m·s = pf – 0,1 kg (–34 m·s–1)
–1
pf = +2 kg∙m∙s–1
pf = 2 kg·m·s–1 in die rigting teenoorgesteld as die oorspronklike
→
rigting van die bal.

1 a) Om die hoeveelheid brandstof en suurstof wat verbrand word, te
beheer sodat die vereiste hoeveelheid gas vir opwaartse aandrywing
verkry word. As hulle in dieselfde kompartement was, sou daar ’n
gevaar van onbeheersde verbranding, of selfs skadelike ontploffings
wees.
b) Die gasse wat afwaarts ontsnap verskaf die afwaartse krag wat die
vuurpyl op die gasse uitoefen. Die gasse oefen op hulle beurt opwaartse
kragte op die vuurpyl uit, wat die vuurpyl opwaarts aandryf.
c) Aanjaers is bykomende kleiner vuurpyle wat aan die buitekant van
sekere stadiums van die vuurpyl vas is. Wanneer hulle afwaarts
vuur, oefen hulle ’n krag opwaarts op die hoofvuurpyl uit en laat dit
opwaarts versnel.
2 a) Δ→p=→ pf – →
pi
Δp = mvf – m→
→ →
vi

= 20 kg (+13 m·s–1) – 20 kg (+10 m·s–1)
= 60 kg·m·s–1 in die oorspronklike rigting van beweging.
b) Δ→ p=→ pf – →
pi
Δp = m→
→
vf – m→vi
D6 K w a r ta a l 1 • F I S I E S E W E T E N S K A P P E

= 4 kg (–5 kg·m·s–1) – 4 kg (+10 m·s–1)
= –60 kg·m·s–1 in die oorspronklike rigting van beweging.
3 Die vuurpyl oefen ’n afwaartse krag op die brandstoftenk uit. Volgens
Newton se Derde Wet oefen die brandstoftenk ’n opwaartse krag op
die vuurpyl uit. Die netto krag neem toe in die opwaartse rigting en
verander dus die momentum in die opwaartse rigting. Die snelheid in die
opwaartse rigting styg dus.
4 Daar word van leerders verwag om die impak van die ruimteverkenning
na te vors. ’n Paar riglyne wat verskaf kan word, sluit in:
• Die lansering van satelliete bo die aarde se atmosfeer – verskaf
tegnologiese voordele soos globale posisioneringstelsels (GPS),
elektroniese kommunikasie, weersatelliete en waarskuwingstelsels.
Mense het by hierdie tegnologie gebaat.
• Die landing op die maan en die eerstehandse kennis van die toestande
op die maan.
• Die landing van onbemande ruimtetuie – byvoorbeeld Curiosity se
verkenning van Mars en die inligting wat aarde toe gestuur word.
• Enige ander ruimtereis.
Die kennis van hierdie ruimtesendings het ’n gevorderde menslike begrip

van die ruimte en hoe geweldig dit is, geskep.
LB bl. 43 Aktiwiteit 1 Voorgeskrewe eksperiment vir G

formele assessering
Bewys die behoud van lineêre momentum
Antwoorde op vrae
1 pvoor = m1→
→
vi1 + m2→ vi2 = 0 (omdat albei trollies aanvanklik stilstaan).
∆x
2 p = mv = m ∆t en omdat ∆t vir beide dieselfde is, is p  m∆x.
__
3 Leerders se eie bevindings en antwoorde.

4 Leerders behoort af te lei dat → pvoor = →
pna wat beteken dat momentum
behou word.
5 Die waarskynlikste rede is dat die trollies nie hulle gemete afstande teen
konstante snelhede dek nie, want wrywing kan nie uitgesluit word nie.
Die teenwoordigheid van hierdie wrywingskrag sal tot laer snelhede vir
albei trollies lei en dus tot onakkurate lesings.
Assesseringsriglyne
Bewys die behoud van lineêre momentum
In hierdie aktiwiteit word daar van leerders verwag om die eksperiment
te doen om die behoud van momentum te bewys. Die doel, apparaat,
prosedure en tabel om die paslike data in te skryf, word verskaf. Hierdie
aspekte behoort dus nie geassesseer te word nie. Die aspekte wat geassesseer
moet word kan in twee kategorieë geklassifiseer word; dié waar leerders
begrip van die prosedure en teoretiese skakels toon, en dié waar leerders die
vaardighede van die uitvoering van die eksperiment volgens die uiteengesette
prosedure toon. Leerders se terugvoering oor eersgenoemde word verkry
deur skriftelike antwoorde op ’n stel vrae, en oor laasgenoemde, deur
waarneming en bewys. Die assesseringshulpmiddel is ’n memorandum vir
die vrae, en ’n kontrolelys vir daardie vaardighede wat waargeneem is.
Die memorandum vir die vrae wat in die Leerdersboek gevra word, is
hierbo verskaf. ’n Kontrolelys om te assesseer hoe leerders opdragte uitvoer
om die eksperiment te doen, word op die volgende bladsy ingesluit.
Module 1 • Eenheid 1 D7

Die leerder maak seker van die volgende: Ja Nee
1 Buffers en trollies opgestel om beweging van trollies te beïnvloed, is
in ’n reguit lyn.
2 Trollies word gelyktydig laat los.
3 Verskeie proewe word gedoen om posisie van trollies vas te stel.
4 Beginposisies van trollies is korrek.
5 Verplasing van elke trollie word korrek gemeet.
6 Massa van elke trollie word korrek gemeet.
7 Positiewe en negatiewe verplasings word korrek in meter
opgeteken.
8 Massa van elke trollie word korrek in kg opgeteken.
9 Produk van massa en verplasing van elke trollie word korrek
bereken en opgeteken.
10 Produkte word vergelyk om akkuraatheid van resultate vas te stel.
LB bl. 46 Aktiwiteit 2 Aanbevole demonstrasie vir G

informele assessering
Newtonwieg
Antwoorde op vrae
1 Ons neem aan dat daar geen energie-oordrag na warmte en klank is
wanneer die balle bots nie en dat die botsings elasties is. Dit beteken dat
die balle aan die punte sal voortgaan om dieselfde hoogte te bereik, en sal
voortgaan om te swaai. In werklikheid word ’n bietjie energie na warmte
en klank oorgedra en die bal sal uiteindelike ophou beweeg.
2 a) m1→ vi1 + m2→
vi2 = m1→
vf2 + m2→ vf2 (omdat momentum behou word)
m1vi1 + 0 = 0 + m2vf2 (omdat bal 2 vanuit rus begin, en bal 1 tot
→ →
stilstand kom)
Die massa van elke bal is dieselfde, dus → vf2 = →
vi1 = →
vi.
Die snelheid van bal 2 net na die botsing is dieselfde as die snelheid
van bal 1 net voor die botsing, → v.
1 → 2 i _1 → 2
b) voor botsing, Ek(totaal) =  2 m1vi1 +  2 m2vi2
_
1 →2
= _  2 mvi1 + 0
1 →2
=   _
2 mvi
na botsing, Ek(totaal) = _ 12 m1→ vf12 + _ 12 m2→
vf22
= 0 + _ 12 m→ vf22
1 →2
= _  2 mvi (want vf2 = vi)
Aangesien totale Ek voor botsing = totale Ek na botsing, is die botsing
elasties.
3 Oorsprong van die Newton-wieg – daar word van leerders verwag om dit
na te vors, en betrokke te raak by die betwisbare aard van sy oorsprong.
Die gebruik daarvan word met die buitengewone kontinuïteit in
die swaai van die balle en die simmetriese aard van hierdie beweging
geassosieer. Dit is esteties aangenaam om na te kyk, en word dus ’n
“ontwerperspeelding” genoem. Dit word egter ook in baie laboratoriums
en wetenskapsentrums gebruik om elastiese botsings te demonstreer.

1 Neem die oorspronklike bewegingsrigting van die seun as positief.
pvoor = totale →
totale → pna

m1→vi1 + m2→ vi2 = (m1 + m2)→ vf
40 kg (+3 m∙s ) + 5 kg (−6 m∙s ) = 45 kg × vf
–1 –1
vf = +2 m∙s-1
→
= 2 m∙s–1 in die oorspronklike rigting

waarin die seun beweeg het.
2 a) In ’n geïsoleerde stelsel word die totale lineêre momentum behou
wat grootte sowel as rigting betref.
b) Neem die beweging na links as positief.
totale →pvoor = totale → pna
(mA + mB)vi = mAvfA + mB→
→ →
vfB
(0,2 kg + 0,4 kg)(+3 m∙s-1) = 0,2 kg (+4 m∙s-1) + 0,4 → vfB
vfB = +2,5 m∙s–1
→
= 2,5 m∙s–1 na links

c) Voor ontploffing, Ek(totaal) = _ 12 mA→ viA2 + _ 12 mB→viB2
=  _21 (0,2 kg)(3 m∙s–1)2 + _ 12 (0,4 kg)(3 m∙s–1)2
= 2,7 J
Na ontploffing, Ek(totaal) = _ 21 mA→vfA2 + _ 12 mB→vfB2
= _ 21(0,2 kg)(4 m∙s–1)2 + _ 21 (0,4 kg)(2,5 m∙s–1)2
= 2,85 J
Omdat totale Ek voor botsing ≠ totale Ek na botsing, is botsing
onelasties.

1 In hierdie vraag word die snelheid van die krieketbal in km∙h–1 gegee. Dit
moet eers tot m∙s–1 herlei word.
54 km∙h–1 = 15 m∙s–1, en 36 km∙h–1 = 10 m∙s–1.
Neem die oorspronklike rigting van die bal as positief.
a) FnetΔt = Δp = mvf − mvi
= 0,15 kg (−10 m∙s–1 − 15 m∙s–1)
= −3,75 kg∙m∙s–1
= 3,75 kg∙m∙s–1 teenoorgesteld aan die oorspronklike rigting van
die bal.
b) FnetΔt = Δp = −3,75 kg∙m∙s–1
Fnet (0,1 s) = −3,75 kg∙m∙s–1
Fnet = −37,5 N
Dus is die gemiddelde krag wat die kolf uitoefen 37,5 N
teenoorgesteld aan die oorspronklike rigting van die bal.
2 Wanneer die knieë gebuig is terwyl jy land, word die tyd (Δt) wat die bene
’n krag op die grond uitoefen, en dus die tyd wat die grond ’n krag op
die bene uitoefen, verhoog. Die verandering in momentum (of die knieë
gebuig is of nie) is konstant.
1
 Δt
Fnet  __ wanneer Δp konstant is.
d.i. as Δt verhoog word, neem Fnet af.
Die kleiner netto krag op die bene sal die landing minder pynlik maak.
3 a) totale → pvoor = totale →pna

(0,040 kg)(500 m·s ) + 0 = (0,040 kg)(200 m·s–1) + (6 kg) vf2
–1

∴→ vf2 = + 2 m·s–1 in die oorspronklike rigtig.
→
b) FnetΔt = Δp = m→ vf – m→ vi
480 NΔt = Δp = (0,04 kg)(+500 m·s–1) – (0,04 kg)(+200 m·s–1)
480 NΔt = Δp = 20 kg·m·s–1– 8 kg·m·s–1
Δt = 0,025 s

Δx
1 a) v = __
Δt , aangesien die motor teen ’n konstante snelheid van 0,677 s
beweeg.
∴ Δx = vΔt = 31 m·s–1(0,677 s)
= 20,99 m
→
b) FnetΔt = Δp = m→ vf – m→
vi
→
Fnet 6,45 s = (600 kg)(0 m·s–1) – (600 kg)(31 m·s–1)
→
Fnet = 2 883,72 N teenoor die rigting van die motor se beweging.
2 a) Hierdie deel is baie algemeen. Daar word van leerders verwag om te
verwys na:
i) Veilige spoed.
ii) Veilige volgafstande.
iii) Moegheid en of die bestuurder op sy hoede is.
iv) Die gevare van selfoongebruik terwyl bestuur word.
v) Die belangrikheid van doeltreffende en werkende remstelsels.
vi) Veilige voetoorgange.
vii) Die gevare van alkohol- en dwelmgebruik vir bestuurders en
voetgangers, ens.
b) Meer spesifieke antwoorde word in hierdie deel van leerders verwag.
Beginsels van fisika moet gelys word, bv.
i) Spoed en volgafstande moet veilig wees, sodat voertuie oor korter
afstande tot stilstand gebring kan word, wanneer nodig, om
ongelukke te voorkom.
ii) Motors moet sitplekgordels hê om beserings te voorkom –
toepassing van Newton se Derde Wet.
iii) Motors moet toegerus wees met lugsakke en frommelsones om
beserings tydens ongelukke te voorkom. Hierdie kenmerke in
’n motor verhoog die botsingstyd en verminder dus die netto
krag wat op die motor se insittendes inwerk – toepassing van die
impuls-momentum-stelling.
iv) Bestuurders en voetgangers moet wakker bly sodat hulle
reaksietyd in potensiële ongeluksituasies verminder kan word. Dit
sal verseker dat stoptye korter is.
v) Remstelsels moet doeltreffend wees sodat die kragte wat toegepas
word wanneer rem getrap word groot genoeg is om spoed
doeltreffend te verlaag.
Eenheid 2 Vertikale projektielbeweging in een dimensie

LB bl. 64 Aktiwiteit 3 Aanbevole eksperiment vir O

Ondersoek die beweging van 'n vallende liggaam
Antwoorde op vrae
1 Om die gevolge van lugwrywing te verminder.
2 Die massastuk moet ’n aërodinamiese vorm hê (koeëlvormig), sodat dit
deur die lug kan sny en so lugwrywing verminder.
3 Plaas kussingmateriaal op die vloer (bv. ’n dik rubbermat).

4 Die kolletjies is té naby mekaar, en dus moeilik om te ontleed. Wanneer
die massastuk laat val is, was daar ook geen waarborg dat die tydtikker
terselfdertyd aangeskakel was nie.
5 a) Indien die eksperiment herhaal word met verskillende massastukke,
is massa die onaf hanklike veranderlike.
b) Versnelling
6 Leerders moet hulle antwoorde met 9,8 m·s–2 vergelyk.
7 Wrywing tussen tikkerlint en tydtikker, lugwrywing, wind, onakkurate
metings.
8 Nee. Die gravitasieversnelling is onaf hanklik van die massa.

1 B
2 D
3 a) Bongi: Δ→ x – 16 m = → v1Δt + _ 12 →
aΔt2
v1 = 0 m·s–1
→
dus
x = _ 12 →
Δ→ aΔt2 + 16 m
Alex: Δ→ x=→ v1Δt + _ 21 →
aΔt2
v1 = 12 m·s
→ –1
dus
Δx = 12 m·s–1 Δt + _ 12 → aΔt2
 _12 →
aΔt2 + 16 m = 12 m·s–1 Δt + _ 12 →
aΔt2
16 m = 12 m·s Δt –1
Δt = 1,33 s
b) v (m·s–1)
A
12 B
0 t (s)
1,33
A – bal deur Alex gegooi

B – bal deur Bongi gegooi
Hoogte van bal B toe dit laat val is = gearseerde oppervlakte onder
grafiek B.
Gradiënt van grafiek = versnelling
Δ→
v

Δt = 9,8 m·s
__ –2
Δv →
 _______
(1,33 – 0) s = 9,8 m·s
–2
Δ→
v = 13,034 m·s–1
Dus is die gearseerde oppervlakte = _ 21 b × h = _ 12 (1,33 s)(13,034 m·s–1)
= 8,67 m
4 a) Snelheid neem toe van t = 0 s, terwyl die bal vanaf die maksimum
hoogte grond toe val en die grond teen t = 0,4 s tref. Versnelling is
konstant regdeur die val.
b) Hoogte van waar bal laat val is = verplasing van bal
= oppervlakte onder die grafiek vanaf t = 0 s tot t = 0,4 s = _ 12 b × h
1
= _  2 (0,4 s)(4 m∙s )
-1
= 0,8 m
Module 1 • Eenheid D11

c) Neem die grond as die nulposisie
y (m)
0,2 0,4 0,6 0,7

0 t (s)
–0,8
Leerdersboek
Eenheid 1 en 2 Summatiewe Assessering: Meganika
bladsy 71–73
1 a) geslote stelsel
b) kinetiese energie
c) impuls
d) Newton se Derde Wet
e) die impuls-momentum-stelling
f ) vryval
g) oombliklike snelheid
h) verplasing
i) versnelling/netto krag
j) snelheid/eindsnelheid
2 a) Die momentum van ’n voorwerp is in die rigting van die snelheid van
die voorwerp.
b) Die momentum van ’n liggaam is direk eweredig aan die massa van
die liggaam, en direk eweredig aan die snelheid van die liggaam.
c) Die impuls van ’n voorwerp is die verandering in die voorwerp se
momentum.
d) Netto krag en impuls is altyd in dieselfde rigting.
e) Vuurpyle kan van die grond af versnel, want die krag van die warm
gasse wat afwaarts uitgelaat word laat die vuurpyl opwaarts versnel.
f ) Momentum word slegs in botsings behou wat in geïsoleerde stelsels
plaasvind.
g) ’n Voorwerp val vry indien die enigste krag wat op die voorwerp
inwerk, gravitasiekrag is.
h) Wanneer ’n voorwerp opwaarts gegooi word en na sy beginpunt
terugkeer, is die opwaartse spoed gelyk aan die afwaartse spoed by
hierdie punt.
i) Op die hoogste posisie wat ’n voorwerp bereik wanneer dit opwaarts
gegooi word, is die snelheid nul. OF die versnelling is gelyk aan die
gravitasieversnelling.
j) Die voorwerp sal langer neem om die grond te bereik as dit vanuit
rus laat los word.
3 a) B
b) A
c) C
d) B
e) A
f) D
4 a) Of die wynglas vanaf dieselfde hoogte op ’n vloer met ’n mat of ’n
1
betonvloer val, die verandering in momentum is dieselfde. Fnet ∝  __
Δt

(Δp konstant). Die kontaktyd tussen die wynglas en die vloer met die
mat is groter as die kontaktyd tussen die wynglas en die betonvloer
as gevolg van die sagte matvesels. Dus is die netto krag wat die
betonvloer uitoefen groter as dié wat die mat uitoefen. Daarom sal
die wynglas meer waarskynlik op die betonvloer breek.
b) Deur jou knieë te buig terwyl jy land, word die kontaktyd tussen jou
en die vloer verhoog. Omdat Fnet omgekeerd eweredig aan kontaktyd
(Δt) is wanneer Δp konstant is, word die netto krag verminder as die
kontakkrag toeneem, wat die kanse om seer te kry, verminder.
5 Neem die rigting van die rooi bal se beweging as positief.
m1→ vi1 + m2→ vi2 = m1→v f1 + m2→
v f2
(0,6 kg)(5 m·s–1) + (0,3 kg)(0 m·s–1) = (0,6 kg)(2 m·s–1) + (0,3 kg)→
v f2
v f2 = 6 m·s
→ –1
Die groen bal beweeg dus teen 6 m·s–1 in die oorspronklike rigting van
die rooi bal.
6 Laat die massa van elke trollie m wees.
Neem die rigting van trollie A as positief.
m1→ vi1 + m2→ vi2 = m1→v f1 + m2→
v f2
m1(3,2 m·s ) + m2(0 m·s–1) = m3(0 m·s–1) + m2→
–1
v f2
v f2 = 3,2 m·s–1
→
Trollie B beweeg dus teen 3,2 m·s–1 in die oorspronklike rigting van trollie A.
7 Wanneer die meisie die bal vang, word momentum behou.
mG→ viG + mB→ viB = (mG + mB)→ vf
mG(0) + mB→ viB = (mG + mB)→ vf
m→
v m→
v
vf = ______
 (m + m ) ≈ m
B iB B iB
___
(Omdat mG baie groter is as mB)
G B G
a) Wanneer die beginsnelheid van die bal (→viB) verdubbel, verdubbel →

vf ;
vf = 4 m·s .
→ –1
b) Wanneer die massa van die bal (mB) verdubbel, verdubbel → vf ;

vf = 4 m·s–1.
→
c) Wanneer die massa van die meisie (mG) verdubbel, halveer → vf ;

vf = 1 m·s–1.
→
d) As die bal van die meisie af bons en teen dieselfde spoed

terugbeweeg, is:
viB = –→
→
vfB
mGviG + mB→
→
viB = mG→
vfG + mB→
vfB
mG(0) + mBviB = mG→
→
vfG + mB(–→viB)
2m →
v mv
vfG = ____
→
mB iB= 2(2) = 4 m·s–1, omdat ___
mB iB≈ vf = 2 m∙s–1
G G
8 Neem die opwaartse beweging as positief.

Wanneer die bal af beweeg:
vf = →
→2
vi2 + 2→
aΔy
= 0 + 2(–9,8 m∙s–2)(–3 m)
2
vf = – 7,67 m∙s–1 (Dit is die snelheid waarmee die bal die grond tref.)
→
Wanneer die bal opbeweeg:

vf = →
→2
vi2 + 2→
aΔy
0 = vi2 + 2(–9,8 m∙s–2)(2,2 m)
(2)
vi = +6,57 m∙s–1 Dit is die snelheid waarmee die bal die grond verlaat.
→
→
FnetΔt = Δp = m→ vf – m→
vi (waar →
vf die snelheid is waarmee die bal die grond
verlaat, en vi die snelheid is waarmee die bal die grond tref )
→
→
Fnet (0,002 s) = 0,2 kg(+6,57 m∙s–1) – 0,2 kg(–7,67 m∙s–1)
→
Fnet = +1,424 N
Die gemiddelde krag wat die vloer op die bal uitgeoefen het, is 1,424 N
opwaarts.
Module 1 • Eenheid 1 en 2 D13

9 a) Neem opwaarts as positief.
→ vf2 = → vi2 + 2→aΔ→ y
0 = (30 m∙s–1)2 + 2(–9,8 m∙s–2)Δ→
(2)
y
Δ→ y = 45,92 m
b) vf = →
→
vi + → aΔt
–30 m∙s = +30 m∙s–1 + (–9,8 m∙s–2)Δt
–1
Δt = 6,12 s
c) y (m) posisie vs. tyd v (m·s–1) snelheid vs. tyd
30 m·s–1
45,92 m
6,12 s
0 t (s)
3,06 s
0 –30 m·s–1
3,06 s 6,12 s t (s)
10 Neem die opwaartse beweging as positief.

Δ→y=→ viΔt + _ 12 →
aΔt2
+36 m = vi(2,2 s) + _ 12 (+9,8 m∙s–2)(2,2 s)2
→
vi = +5,58 m∙s–1
→
Jannie het die baksteen 5,58 m∙s–1 afwaarts gegooi.

11 a) Neem die tyd wat B neem om die grond te bereik as t sekondes. Dus
is die tyd wat A neem om die grond te bereik (t + 1,4) sekondes.
Neem die hoogte van die gebou as y. Neem opwaarts as positief.
Vir voorwerp A:
Δ→ y=→ viΔt + _ 12 →
aΔt2
–y = (+10 m∙s–1)(t + 1,4)s + _ 21 (–9,8 m∙s–2)(t + 1,4 s)2 (vergelyking 1)
Vir voorwerp B:
Δ→ y=→ viΔt + _ 12 →
aΔt2
1
–y = 0 +  2 (– 9,8 m∙s–2)(t s)2
_
(vergelyking 2)
As ons vergelykings 1 en 2 gelyktydig oplos, kry ons t = 1,18 s.
Dus is die tyd wat B neem om die grond te bereik, 1,18 s.
b) As ons t = 1,18 s in vergelyking 2 vervang, kry ons y = 6,82 m.
Dus is die hoogte van waar die voorwerpe gelanseer word = 6,82 m.
c) posisie vs. tyd
y (m)
6,82 A
6,82
B
0 t (s)
1,18 s 2,58 s
12 a) Onaf hanklike veranderlike: massa

Af hanklike veranderlike: versnelling
b) Hoogte van waar voorwerp laat val word, of grootte van voorwerpe.
c) Wat is die verwantskap tussen die massa van ’n voorwerp en die
gravitasieversnelling wanneer hierdie voorwerp vryval?
d) Gebruik ’n tydtikker en ontleed die lint daarna.
e) Beskerm die vloer met opstopsel, gebruik massastukke van
soortgelyke vorms, maak seker dat die tydtikkerlint ongehinderd deur
die tydtikker beweeg, ens.
f ) Die gravitasieversnelling is onaf hanklik van die voorwerp se massa.

13 a) Die verandering in snelheid van t sekondes tot 2,4 sekondes.
b) Oppervlakte = l × b
= (2,4 − t) s × (−9,8 m∙s-2) = −13,72 m·s–1
t=1s
c) v (m∙s )
–1
2,4
0 t (s)
23,52
14 Neem beweging opwaarts as positief

a) Beskou die beweging van die tiende verdieping na die groot venster:
→ vf2 = →vi2 + 2aΔy
(2→ v )2 = →v 2 + 2(−9,8 m∙s–2)(−6 m)
v = +6,26 m∙s-1
→
Vir die beweging van die groot venster na die klein venstertjie:
vf = →
→2
vi2 + 2aΔy
(24 m∙s ) = (2 × 6,26 m∙s–1)2 + 2(−9,8 m∙s–2)Δy
–1 2
Δy = −21,39 m
Dus is die vertikale afstand tussen die groot venster en klein
venstertjie 21,39 m.
b) Hoogte van die tiende verdieping bo die grond:
Δy = → viΔt + _ 21 aΔt2
= (−6,26 m∙s–1)(2 s) + _ 12 (−9,8 m∙s–2)(2 s)2
= −32,12 m
d.i. die tiende verdieping is 32,12 m bo die grond.
Dus is die groot venster (32,12 m – 6 m) = 26,12 m bo die grond,
en is die klein venstertjie (26,12 m – 21,39 m) = 4,73 m bo die grond.
y (m)
32,12
26,12
4,73
0 t (s)
t1 t2

Kwartaal een
MODULE 2: materie en materiale
Hierdie eenheid stel die leerder aan organiese chemie bekend.

Nie net bevat 90% van alle bekende verbindings koolstof nie,
maar alle lewende organismes bevat koolstof as basis. Ons
omring onsself met koolstofverbindings, soos plastiek, vesels
en rubber. Hierdie produkte verryk ons lewens en bied ook
werk aan duisende chemici. Leerders moet bewus gemaak word
van die belangrikheid van organiese chemie, asook die baie
geleenthede vir navorsing en ontwikkeling in hierdie veld. Bring
alledaagse gebruiksartikels met hulle chemiese strukture in
verband om die teorie met die daaglikse lewe in konteks te stel.
Daar is een voorgeskrewe eksperiment vir formele
assessering in hierdie eenheid: Aktiwiteit 5: Berei verskillende
esters. Dit verskyn op bladsy 108 in die Leerdersboek en bladsy
D23 in die Onderwysersgids. Daar is ook twee aanbevole
eksperimente vir informele assessering: Aktiwiteit 3: Ondersoek
versadigde en onversadigde molekule, en Aktiwiteit 8: Maak
“slym” en “Silly Putty”. Aktiwiteit 3 verskyn op bladsy 93
in die Leerdersboek en bladsy D19 in die Onderwysersgids.
Aktiwiteit 8 verskyn op bladsy 129 in die Leerdersboek en bladsy
D27 in die Onderwysersgids.
D16

Eenheid 1 Organiese molekule

1 koolstof en waterstof
2 Koolstof kan vier kovalente bindings maak.
Koolstofatome kan by mekaar aansluit om lang kettings te vorm. Atome
van ander elemente kan hulle dan aan die ketting vasheg.
Koolstofatome in ’n ketting kan deur enkel,- dubbel- of trippelbindings
gebind word.
Koolstofatome kan hulleself ook in ringe rangskik.
3 Pentaan se struktuurformule:
H H H H H
H C C C C C H
H H H H H
pentaan
Pentaan se gekondenseerde struktuurformule: CH3CH2CH2CH2CH3 of

CH3(CH2)3CH3
Pentaan se molekulêre formule: C5H12
4 Naam van Struktuurformule Homoloë Funksionele
molekuul reeks groep
Metanoësuur O karboksiel- –COOH
H C O H suur
Propanol H H H alkohol –OH

H C C C O H
H H H
Heksaan H H H H H H alkaan –C–C–

H C C C C C C H
H H H H H H
Buteen H H H alkeen C=C

H
C C C C H
H
H H
Propanaal H H O aldehied O
H C C C H C H
H H
Butyn H H alkyn –C C–
H C C C C H
H H
5 a) Melksuur: alkoholgroep: – OH; karboksielsuurgroep: – COOH

b) Glukose: aldehiedgroep: – CHO; alkoholgroepe: – OH
O
=
c) Metielmetakrilaat: alkeengroep: C = C ; estergroep: – C – O –

LB bl. 87 Aktiwiteit 1 Navorsingsprojek O
Ondersoek die beginsels en toepassings van die

alkoholasemtoetser
Etanol kan deur die sterk oksideermiddel kaliumdichromaat (K2Cr2O7) in die
teenwoordigheid van ’n suur geoksideer word.
Die oranje dichromaatioon (Cr2O72– -ioon) word in die groen chroomioon
(Cr -ioon) omgesit. Die etanol word eers geoksideer om die aldehied
3+
etanaal te vorm. Verdere oksidasie sal etanoësuur oplewer.

Die fotoëlektriese intoksimeter gebruik die redoksreaksie tussen alkohol
en kaliumdichromaat. ’n Asemmonster word deur ’n waterige oplossing van
swawelsuur, kaliumdichromaat en silwernitraat geborrel. Die silwernitraat
dien as ’n katalisator en laat die alkohol teen ’n redelike tempo oksideer. In ’n
suuroplossing reageer etanol met kaliumdichromaat om die dichromaatioon
tot die chroomioon te reduseer. Hierdie reduksie lei tot ’n verandering in
kleur van oranje na groen. Hierdie metode is gebruik om die vlakke van
alkohol in ’n persoon se asem te toets.
Deesdae word ’n alkoholasemtoetser gebruik. Dit is ’n toestel waarmee
die bloedalkoholinhoud van ’n asemmonster bepaal word. Wanneer die
gebruiker in die alkoholasemtoetser blaas, word enige alkohol wat op die
asem teenwoordig is in asynsuur by die anode omgesit.
CH3CH2OH(g) + H2O(ℓ) → CH3COOH(ℓ) + 4H+(aq) + 4e–
By die katode word atmosferiese suurstof gereduseer:
O2(g) + 4H+(aq) + 4e– → 2H2O(ℓ)
Die algehele reaksie is die oksidasie van etanol tot asynsuur en water.
CH3CH2OH(ℓ) + O2(g) → CH3COOH(ℓ) + H2O(ℓ)
Die elektriese stroom wat deur hierdie reaksie voortgebring word,
word deur ’n mikroverwerker gemeet en as ’n benadering van algehele
bloedalkoholinhoud deur die Alcosensor vertoon.
Toetse wat deur verskeie groepe gedoen is, het gevind dat pepermente,
uie, tandepastas, mondspoelmiddel, pennies en batterye ondoeltreffende
metodes is om die resultaat van die alkoholasemtoetser te verlaag. Dit
kan die persoon wat die toets uitvoer flous, maar nie die ontleder nie.
Mondspoelmiddel en asemspuite kan die lesing van die alkoholasemtoetser
opstoot omdat hierdie produkte alkohol bevat.
LB bl. 90 Aktiwiteit 2 Eksperiment G
Vergelyk die fisiese eienskappe van organiese verbindings

Ondersoek 1: Vergelyk die reuk van organiese verbindings
Demonstreer die tegniek om ’n reuk met die hand na die neus te waai aan die
leerders en maak seker almal doen dit reg. Hulle moenie hul neuse naby die
beker bring en sterk inasem nie.
Ondersoek 2: Vergelyk die dampdruk van organiese verbindings

Nie alle manometers is dieselfde nie. Toets die apparaat vooraf om seker
te maak dat ’n 2 ml-monster van die organiese vloeistof genoeg is om ’n
merkbare dampdruk te verskaf, met ander woorde, daar is ’n merkbare
verandering in die kwikvlakke in die twee buise van die manometer.
Vergroot die monstergrootte indien nodig.

Ondersoek 3: Vergelyk die oplosbaarheid en digtheid van organiese
verbindings
Om te bepaal watter laag waterig en watter organies is, drup ’n druppel
water in die proef buis. Die druppel sal in die waterige laag oplos en as ’n
druppel deur die organiese laag afsak. Gebruik die tabel hieronder om te kyk
dat die leerders die korrekte gevolgtrekkings maak.
Ondersoek 4: Vergelyk kookpunte van organiese verbindings

Gebruik die metode wat in die Leerdersboek verskaf word. Bepaling van die
kookpunte van organiese oplossings kan gevaarlik wees. Baie oplossings kan
skadelike dampe hê en is vlambaar. Hierdie ondersoek behoort slegs met
die korrekte apparaat gedoen te word en as ’n onderwyser dit demonstreer.
Moet nooit organiese oplosmiddels op ’n oop vlam verhit nie.
Tabel van fisiese konstantes vir die organiese verbindings:
Verbinding Dampdruk Digtheid Oplosbaar- Kookpunt

(kPa teen (g/mℓ ) heid in water (°C)
20 °C) (g/ℓ )
Diëtieleter 58,7 0,713 69 34,6
Dichloormetaan 47,5 1,326 13 39,8
Asetoon 24,5 0,786 heeltemal 56,5
Heksaan 17,6 0,655 0,01 68,7
Etielasetaat 9,7 0,894 83 77,1
Etanol 5,9 0,789 heeltemal 78,5
Propan-1-ol 2,1 0,803 heeltemal 97,5
Butan-1-ol 0,6 0,810 73 117,6
LB bl. 93 Aktiwiteit 3 Aanbevole eksperiment vir G

Ondersoek versadigde en onversadigde molekule
Die chemikalieë wat in hierdie eksperiment gebruik word, is gevaarlik. Lees
asseblief die veiligheidsinstruksies en bespreek dit met jou klas.
Veiligheid:
• Sikloheksaan, siklohekseen en etanol is uiters vlambaar; moenie naby
’n oop vlam gebruik nie.
• Broomdampe is giftig en karsinogeen. Gebruik ’n dampkas of goed
geventileerde vertrek.
• Gooi afval op ’n gepaste manier weg.
• Kaliumpermanganaat is ’n sterk oksideermiddel en moet apart
weggegooi word. Moenie dit met organiese chemiese afval meng nie.
Eksperiment 1: Vergelyk reaktiwiteit van alkane en alkene met broom
Volg die instruksies in die Leerdersboek en doen die eksperiment in ’n
dampkas of goed geventileerde klaskamer. Broom reageer vinnig met
siklohekseen om dibroomsikloheksaan, wat kleurloos is, te vorm. ’n
Suksesvolle reaksie word aangedui wanneer die rooibruin broom opgebruik
is en ’n kleurlose produk gevorm word. Sikloheksaan sal nie dadelik reageer
nie; plaas dus die proef buis met sikloheksaan en broomwater ongeveer
30 minute lank in helder lig. Die sikloheksaan sal die broomoplossing
uiteindelik verkleur.

Eksperiment 2: Ondersoek die reaktiwiteit van organiese verbindings met
kaliumpermanganaat
Kaliumpermanganaat sal jou vel bruin kleur. Gebruik handskoene wanneer
jy die chemikalie hanteer en die oplossing berei. KMnO4 is ’n oksideermiddel
wat met alkene reageer om diole te vorm, maar reageer nie met alkane nie.
Dit is nie ’n selektiewe toets slegs vir alkene nie, aangesien KMnO4 alkyne,
alkohole, aldehiede en ander groepe ook sal oksideer. Siklohekseen behoort
onmiddellik te reageer, maar sikloheksaan sal nie reageer nie.
Eksperiment 3: Toets die reaktiwiteit van etyn

Volg die metode wat in die Leerdersboek verskaf word.
Antwoorde op vrae
1 Voeg ’n klein hoeveelheid broomoplossing by die onbekende
koolwaterstof. Die alkeen sal die broomoplossing dadelik van oranjebruin
tot kleurloos verkleur.
2 CaC2(s) + 2H2O(ℓ) → C2H2(g) + Ca(OH)2(aq)
3 Daar behoort geen verskil in die reaktiwiteit van siklohekseen en etyn te
wees nie. Albei is onversadig.
4 H H H H
H C H H C Br
C C C C
H H H H
+ Br2 → + HBr
H H H H
C C C C
H C H H C H
HH HH waterstof-
sikloheksaan broomoplossing broomsikloheksaan bromied
H H
H C Br
C C
H Br
+ H2
H H
C C
of H C H
HH
1,1-dibroomsikloheksaan of waterstofgas
enige ander substitusieproduk
H H H H
H C H H C H
C C C C
H H Br
H + Br2 →
C C H Br
H H C C
C H C H
HH HH
siklohekseen broomoplossing 1,2-dibroomsikloheksaan

1 Versadigde verbindings: metaan, etanoësuur, pentanaal
Onversadigde: propeen, butyn
2 H H O H H
H C C C H H C O C H
H H H H
etanaal dimetieleter

3 H H H H H H H H
H C C C C C H H C C C C C H H C C C C H
H H H H H H H
pent-1-yn pent-2-yn H C H
H
3-metielbut-1-yn
Pent-1-yn en pent-2-yn is posisionele isomere en 3-metielbut-1-yn is ’n
kettingisomeer.
LB bl. 101 Aktiwiteit 4 Praktiese aktiwiteit G
Bou molekulêre modelle

Laat leerders met die atome en molekule speel. Hulle moet die korrekte
aantal atome in verskillende strukture herrangskik om te ervaar hoe die
driedimensionele struktuur van die molekule verander. Beklemtoon dat hulle
modelle van die molekule bou en dat die molekule in werklikheid anders sal
lyk, byvoorbeeld atome het nie kleur nie en almal is nie dieselfde grootte nie.
Herinner hulle dat die koolstofatoom vier bindings vorm wat tetraëdries om
die atoom gerangskik is.
1 Die aantal waterstofatome neem af wanneer die aantal bindings
toeneem. Propeen sal twee minder waterstofatome as propaan hê, en
propyn sal twee minder waterstofatome as propeen hê. Die molekulêre
formules van die verbindings is: propaan C3H8; propeen C3H6; propyn
C3H4.
2 Al die verbindings het drie koolstofatome, maar verskillende funksionele
groepe.
H H H H H O H O H
H C C C O H H C C C H H C C C H
H H H H H H H
propanol propanaal propanoon
H H O H O H
H C C C O H H C O C C H
H H H H
propanoësuur metieletanoaat
Verskaf die korrekte aantal atome aan elke leerder vir die volgende drie
oefeninge, en vra hulle om die atome op al die moontlike maniere te
rangskik.
3 H H H H H H H H
H H
C C C C H H C C C C H C C C H
H H
H H H H H C H H
but-1-een but-2-een H
metielpropeen
4 H H O H H O H O H
H C C C O H H C C O C H H C O C C H
H H H H H H
propanoësuur etielmetanoaat metieletanoaat

5 H H H H H O H H H H OH H
H C C C C O H H C C C C H H C C C H
H H H H H H H H H H C H H
butan-1-ol butan-2-ol H
metielpropan-2-ol
H H H H H H H H H H H
H C C C O H H C O C C C H H C C O C C H
H H C H H H H H H H H H H
H metielpropieleter diëtieleter
metielpropan-1-ol

1 a) i) en iii) is identies
b) i) 2,4,4-trimetielheksaan
ii) 2,5-dimetielheptaan
iii) 2,4,4-trimetielheksaan
2 Posisionele isomere: CH2 = CHCH2CH2CH3 CH3CH = CHCH2CH3
pent-1-een pent-2-een
Kettingisomere:
H H
H C H H C H
H H H H H
H C C C C H H C C C C H
H H H H H H
2-metielbut-1-een 2-metielbut-2-een
3 a) 3-metielbut-1-een d) pentanoësuur
b) 1,2-dichlooretaan e) heptan-4-oon
c) butan-2-ol f ) etielmetanoaat
4 a) H H
H C H H C H
H H H
H C C C C C H
H H H H
H C H
H
2,2,4–trimetielpentaan
b) H
H C H
H H H
H C C C C H
H H
2-metielbut-2-een
c) H
H–C C C H
propyn H
d) H F F H H H
H C C C C C C H
H H H H
2,3-difluoorheks-3-een

e) O H H H H H H H
H C C C C C C C C H
H H H H H H
H C H
H
3-metieloktanaal
f) H O H H H
H C C C C C H
H H H H
pentan-2-oon
g) H H H H
H
C C C C C H
H
H
1,3-pentadieen

1 a) Smeltpunte en kookpunte styg namate die lengte van die molekule
toeneem. In groter molekule neem die kontakoppervlakte tussen
die aangrensende molekule toe, en daar is meer geleenthede vir
van der Waalskragte om swak wisselwerkings te vorm. Daar is dus
sterker intermolekulêre kragte tussen groot molekule as tussen klein
molekule.
b) Die butaanmolekuul vorm ’n reguit ketting en individuele
molekule kan na aan mekaar kom. Daar is meer kontakpunte waar
intermolekulêre kragte kan vorm. Metielpropaanmolekule is vertak
en meer sferies, met minder kontakpunte vir intermolekulêre kragte.
Metielpropaan se smelt- en kookpunt is laer as butaan s’n.
2 a) Intermolekulêre kragte tussen alkaanmolekule: van der Waalskragte.
Intermolekulêre kragte tussen alkoholmolekule: waterstof bindings
b) Die kookpunte van die alkane styg met molekulêre massa. Namate
die molekule groter word, is groter dele van die molekule nader
aan die aangrensende molekule en vorm oombliklike dipole. Meer
energie is nodig om groter molekule van hulle bure te bevry, dus styg
die kookpunt.
c) Soort los soort op. Dit beteken dat slegs molekule met
intermolekulêre kragte van soortgelyke sterkte mekaar sal oplos.
Beide water en alkohole het polêre molekule. Die kragte tussen
watermolekule is waterstof bindings en so ook die kragte tussen
alkoholmolekule. Die waterstof bindings tussen watermolekule
en tussen alkoholmolekule kan maklik vervang word met
waterstof bindings tussen water- en alkoholmolekule. Alkane is
niepolêre molekule met swak van der Waalskragte tussen hulle. Van
der Waalskragte en waterstof bindings het verskillende ordesterktes
en kan mekaar nie vervang nie. Alkane meng nie met water nie.

formele assessering
Berei verskillende esters

Die chemikalieë wat in hierdie eksperiment gebruik word, kan gevaarlik
wees. Lees asseblief die veiligheidsinstruksies en bespreek dit met jou klas.

Veiligheid:
• Dra ’n veiligheidsbril.
• Organiese oplosmiddels kan skadelike dampe hê; gebruik ’n goed
geventileerde vertrek.
• Organiese oplosmiddels kan vlambaar wees; blus alle oop vlamme.
• Gekonsentreerde swawelsuur en ysasyn (gekonsentreerd) is uiters
bytende chemikalieë en sal die vel en weefsel hewig aanval. Dit
moet uiters versigtig hanteer word. Was enige dele wat daarmee in
aanraking gekom het onmiddellik met groot hoeveelhede koue water.
Volg die metode in die Leerdersboek.

1 Sien die name van esters in die tabel hieronder.
Alkohol Karboksielsuur Ester Geur
metanol asynsuur metielasetaat gom
metanol salisielsuur metielsalisilaat wintergroenolie
etanol asynsuur etielasetaat naellakverwyderaar
etanol salisielsuur etielesalisilaat wintergroenolie
pentanol asynsuur pentielasetaat piesang
pentanol salisielsuur pentielsalisilaat blom
2 CH3OH + CH3COOH → CH3OCOCH3 + H2O

3
O H O
H H H H H
C O H H H H C
O H O C C C C C H
+ H C C C C C H H H H H H
O H H H H H H O H
4 Sien geure hierbo.

5 Swawelsuur dien as die katalisator in die reaksie.
6 Eter is nie mengbaar met water nie, maar die uitgangstowwe (wat ook
die geur het) is oplosbaar in water. Deur die produk op water te giet,
los die uitgangstowwe wat steeds in die mengsel is, op. Dit beteken dat
die eterproduk die enigste stof is wat op die oppervlak is (en dus maklik
geruik kan word).
Assessering van eksperimentele deel van aktiwiteit 5 Totale toegekende punte: 15

Assesserings- Gradering
kriteria 5 4 3 2 1 0
Organisasie Metode Metode Metode Metode nie Geen idee Geen
– werk op gevolg; deels deels goed gevolg om metode poging om
ordelike wyse doeltreffend gevolg; gevolg; nie nie; ongeor- te volg nie; eksperiment
deur metode georgani- redelik geor- goed geor- ganiseerd; ongeorgani- uit te voer
seer, netjies ganiseerd; ganiseerd onnet seerd; onnet nie
netjies nie
Doeltreffende Eksperiment Sekere Eksperi- Nie probeer
gebruik van doeltreffend dele van ment nie nie
toegewese tyd en betyds eksperiment voltooi nie;
voltooi nie betyds ondoeltref-
voltooi nie fend

Spanwerk en Doeltref- Tekens van Poging Leerder Weier om
entoesiasme fende en en- ‘n poging aangewend, neem nie deel te
toesiastiese aangewend, maar gebrek deel nie en neem
spanwerk; maar nie aan entoe- laat ander
goeie gees entoesias- siasme die werk
ties nie doen
Vermoë om Alle Apparaat Apparaat Geen
apparaat te apparaat soms verkeerd poging
gebruik korrek en verkeerd gebruik aangewend
sorgvuldig gebruik om
gebruik apparaat te
gebruik nie
Assessering van leerderverslag Totale toegekende punte: 5

Aanbieding Resultate Resultate Sommige Sommige Verslag laat Geen
van resultate netjies aangebied resultate resultate en onnet verslag
en netheid aangebied in ‘n verslag; aangebied aangebied aangebied
in ‘n gepaste betyds in in verslag; maar nie
verslag; ingehandig netjies maar deurmekaar
betyds laat en laat
ingehandig
Gebruik die bostaande antwoorde as merkmemorandum vir die verslag.

1 Alkohol Karboksielsuur Ester Geur
etanol metanoësuur etielmetanoaat rum
propanol etanoësuur propieletanoaat peer
butanol butanoësuur butielbutanoaat pynappel
etanol heptanoësuur etielheptanoaat appelkoos
propanol heksanoësuur propielheksanoaat braambessie

1 a) suurstof
b) 2C2H2 + 5O2 → 4CO2 + 2H2O
c) Die reaksie is baie eksotermies en die vlam is baie warm.
2 a) esters
b) aangename geure
c) O
C O C
d) etanol + propanoësuur
e)
H H O H H H H O H H
gekons.
H C C O H + H O C C C H H C C O C C C H + H2O
H2SO4
H H H H H H H H
etanol propanoësuur etielpropanoaat water
f ) H2SO4 dien as ’n katalisator.

3 a) alkene

b) i) Br Br H H
H C C C C H
H H H H
1,2-dibroombutaan
ii) addisiereaksie: halogenering
iii) Die oranjebruin kleur van die broomoplossing verkleur.
c) i) H H H H
H C C C C H
H H H H
butaan
ii) addisiereaksie: hidrogenering
iii) Plantolie word gehidrogeneer om sy versadigingsvlak te verhoog
en die smeltpunt te verlaag om sagte vaste stowwe (margarien) by
kamertemperatuur te vorm.
d) i) addisiereaksie: hidratering
ii)
H O H H H O H H
H C C C H H C C C H
H H H H
H C H H C H
H H
2-metielpropan-1-ol 2-metielpropan-2-ol
4 a) en b)
H H H H H H H H H H H H
H
H C C C C C C C H C C C H H C C C H
H
H H H H H H H H H H
heptaan propeen H C C
H
metielpropaan
5 a)
H H H H Cl H
H C C C H Cl2 (g) H C C C H HCl (g)
H H H H H H
propaan chloorgas 2-chloorpropaan waterstofchloried
b) substitusie
c) geen reaksie vind plaas nie.
6 a) CH3CH2CH2Br + NaOH → CH3CH2CH2OH + NaBr
b) substitusiereaksie
c) propan-1-ol
Maak silikoonrubber
Silikoonrubber is ’n rubberige materiaal wat uit silikoon tesame met
koolstof, waterstof en suurstof bestaan. Silikoonrubber is baie buigsaam,
word algemeen in die nywerheid gebruik en is oor die algemeen onreaktief,
stabiel en bestand teen uiterste omgewingstemperature terwyl dit steeds sy

nuttige eienskappe behou. Normale organiese rubber het ’n koolstofruggraat
wat dit in hitte en sonlig kan af breek, maar silikoonrubber het ’n ruggraat
wat uit Si-O-Si-eenhede bestaan wat baie beter weerstand teen veroudering
kan bied.
Sommige leerders kan vind dat hulle polimere verkrummel wanneer dit
platgedruk word. Hulle moet al die materiale liggies saampers om van die
oortollige alkohol in die polimeer ontslae te raak terwyl hulle dit in hul palms
rol om ’n bal te vorm. Maak dit nou en dan nat om ’n gladde, glansoppervlak
te kry. Hulle kan ’n druppel voedselkleursel byvoeg om die bal te kleur.
Maak plastiese swawel

Ons beveel sterk aan dat jy hierdie eksperiment as ’n demonstrasie aan die
klas gebruik. Die Leerdersboek bevat die agtergrondinligting vir hierdie
demonstrasie. Noem dat swawel drie allotrope het: rombiese swawel,
monokliniese swawel en plastiese swawel. Rombiese swawel is die mees
stabiele vorm en bestaan uit gerimpelde S8-ringe. Wanneer dit verhit word,
word dit stadig in monokliniese swawel (smeltpunt 119 °C) omgesit, wat ook
uit S8-ringe bestaan. Wanneer die vloeibare swawel bo 150 °C verhit word,
begin die ringe breek en die kort kettings vorm ’n viskose verstrengelde
massa. Verdere verhitting bring plastiese swawel voort, soos in die
Leerdersboek verduidelik word.

Maak “slym” en “Silly Putty”
Eksperiment 1: Maak “slym”
Eksperiment 2: Maak “Silly Putty”
Slym is ’n jel wat vloei en rek as jy dit stadig uitrek, hoewel dit sal breek
as dit vinnig getrek word. Jy kan stukke van die jel in een massa verwerk.
Wanneer die jel in ’n houer geplaas word, neem dit die vorm van die houer
aan. Wanneer dit op ’n gelyk oppervlak geplaas word, vloei dit om ’n lagie te
vorm. “Silly Putty” het soortgelyke eienskappe, maar het ’n meer rubberige
en vaste digtheid.
Antwoorde op vrae
1 Die funksie van boraks is om die polimeerkettings te kruisbind. Meer
boraks sal tot ’n stywer slym of “putty” lei.
2 Jy kan minder boraks gebruik, maar daar moet genoeg boraks wees om
die kruisbinding van die polimeer te laat plaasvind.
3 Nee; die water skei van die polimeerproduk.
4 Die polimeer verloor sy elastisiteit.
5 Leerders se eie werk.

1 a) Die IUPAC-naam is poli(eteen).
b) Die IUPAC-naam van die monomeer is eteen met struktuur:
H H
C C
H H
eteen

c) CH2CH2–CH2CH2–CH2CH2 n
d) Eteen is ’n gas en poliëtileen is ’n vaste stof by kamertemperatuur.
e) Geen ander produkte vorm gedurende addisiepolimerisasie nie.
2
O H O H H
n H O C C C O H + n H O C C O H
H H H
O H O H H
C C C O C C O + nH2O
H H H n
a) kondensasie-polimerisasie
b) water vorm ook gedurende hierdie reaksie.
3 a) A H H B O H C H O
C C C C H C C
H Cl H H H
H O
PVC polistireen
C C
H H
polivinielasetaat
b) A: CH2=CHCl
B: C6H5CH=CH2
C: CH3COOCH=CH2
LB bl. 136 Aktiwiteit 9 Ondersoek G
Ondersoek plastiek
Ondersoek 1: Fisiese eienskappe van plastiek
Plastiekstowwe het die volgende fisiese eienskappe gemeen:
• feitlik onbreekbaar en duursaam
• elektriese en warmte-isolators
• verskillende vorms en groottes kan maklik daarvan gemaak word
• korrosiebestand
• lae digtheid maak dit lig
• koste-effektief
• higiënies, inert en veilig; kontamineer nie kos of ander produkte nie
• word in verskillende kleure vervaardig.
Leerders stel hulle eie tabelle op.
Ondersoek 2: Geskiedenis van polimere

Politeen
Poli(eteen), in die nywerheid bekend as poliëtileen, is per ongeluk die eerste
keer in 1933 deur Eric Fawcett en Reginald Gibson in die Imperial Chemical
Industries Laboratory (ICI) in Engeland geproduseer. Hulle het etileen met
bensaldehied onder hoë druk gereageer en ’n klein stukkie wit, wasagtige
vaste stof in die reaksievat gevind. Fawcett het dit as die polimeer poliëtileen
geïdentifiseer. Hierdie polimeer het interessante vormings- en elektriese
eienskappe gehad en is in 1936 gepatenteer.

PVC
Poli(chlooreteen) is bekend as PVC in die nywerheid en is deur ’n Franse
fisikus, Henri Victor Regnault en Duitse fisikus Eugen Baumann ontdek. Dit
is die eerste keer in 1912 in ’n laboratorium geproduseer, en kommersiële
produksie het in 1931 begin. Vandag is die produksie van PVC die tweede
grootste van alle plastiek in die wêreld.
Polistireen
Die stireenmonomeer (fenieleteen) is die eerste keer van ’n balsemboom
in 1831 deur die Franse chemikus Bonastre gedistilleer. Later het die Duitse
apteker Eduard Simon hierdie vloeistof die naam stirol gegee. Hy het gevind
dat wanneer die vloeistof ’n paar maande lank staan, dit ’n jellieagtige stof
vorm. Verskeie ander chemici het met die stof gewerk en gevind dat wanneer
die vloeistof verhit word, ’n reaksie plaasvind wat dit in ’n vaste stof omsit.
In die 20ste eeu is die naam van die stof na stireen verander. Kommersiële
produksie van stireen het in die 1930’s begin en ’n groot rol in die produksie
van sintetiese rubber in die Tweede Wêreldoorlog gespeel.
Polipropileen
Polipropileen is die eerste keer tot ’n kristallyne isotaktiese polimeer
deur Giulio Natta asook die Duitse chemikus Karl Rehn in Maart 1954
gepolimeriseer. In isotaktiese polipropileen is die metielgroepe aan dieselfde
kant van die polimeerketting. Dit het ’n reëlmatige struktuur wat die
polimeer styf en taai maak. Hierdie baanbrekerswerk het tot grootskaalse
kommersiële produksie van isotaktiese polipropileen deur die Italiaanse firma
Montecatini vanaf 1957 gelei. Sindiotaktiese polipropileen is die eerste keer
deur Natta en sy medewerkers gesintetiseer. In sindiotaktiese polipropileen
wissel die metielgroepe tussen die een kant van die polimeer en die ander.
PVA
Polivinielasetaat is in 1912 deur Fritz Klatte, ’n Duitse chemikus, ontdek.
Hy het gevind dat die gekataliseerde reaksie van asetileen met asynsuur ’n
laekookvloeistof (vinielasetaat) verskaf wat maklik gepolimeriseer kan word
om ’n verskeidenheid digte vaste stowwe te maak.
Polimelksuur
Polimelksuur is die eerste keer in die 1930’s ontdek toe ’n wetenskaplike,
Wallace Caruthers, van DuPont, ’n PLA-produk met ’n lae molekulêre gewig
geproduseer het. In 1954 het DuPont Caruthers se proses gepatenteer. Die
fokus was aanvanklik op die vervaardiging van mediese graad toepassings
weens die hoë koste van die polimeer, maar vooruitgang in die gisting van
glukose, wat melksuur vorm, het die produksiekoste van melksuur drasties
verlaag en belangstelling in die polimeer aansienlik verhoog.
Ondersoek 3: Bou ’n model

Leerders se eie werk
Ondersoek 4: Omgewingskwessies rakende plastiek

“Navorsing het getoon dat in industriële lande waar plastiekverpakking
aansienlik gebruik word, die gehalte van voedsel wat vermors word voordat
dit die verbruiker bereik, slegs 2% is. Die vlak van voedselvermorsing is 50%
in ontwikkelende lande waar verpakking, verkoeling en verspreiding nie so
gesofistikeerd is nie.”

Reël ’n klasbespreking of -debat om hierdie stelling te bespreek en voer
debat oor die voordele en nadele van plastiekverpakking en die gebruik van
plastiekprodukte oor die algemeen. Vra leerders om hulle eie gedagtes oor
die voordele en nadele van plastiek neer te skryf en spoor hulle aan om ’n
standpunt teen rommelstrooiing in te neem en herwinning daadwerklik te
bevorder.
a) Plastiek:
• is korrosiebestand, inert en nie bioaf breekbaar nie, dus hou dit lank
• is dikwels ook kleurvol en kan van ’n afstand gesien word
• het baie negatiewe publisiteit ontvang, bv. vislyn verstrengel seevoëls
en visse; weidiere en voëls eet plastiek.
b) Plastiek beskadig nie plantlewe nie, maar is ’n gevaar vir diere en voëls,
want hulle verwar dit met kos. Seediere en voëls raak verstrengel in
vislyne en plastiekoorblyfsels.
c) In vorige eras het wegdoenbare houers nie bestaan nie. Daar was nie
snesies, plastiek- en papiersakke, verpakkingsmateriaal, en so meer nie.
Mense het houers en ander artikels herbruik nadat hulle dit gewas het.
Af breekbare plantmateriaal is gebruik om kompos te maak. Die volume
afval was baie minder en kon begrawe of verbrand word.
Vandag gooi ons baie artikels weg wat herbruik kan word. Deur meer
bewus en versigtig te wees van wat ons weggooi, kan ons die hoeveelheid
rommel wat ons skep, verminder. Plantmateriaal kan steeds vir die maak
van kompos gebruik word en baie houers kan gewas en herbruik word.
As almal die hoeveelheid rommel wat hulle skep, verminder, sal dit ’n
groot uitwerking op die ekonomie hê.
Ondersoek 5: Opname
Leerders se eie menings, inisiatief en werk.
Opsionele aktiwiteit Bereiding van nylon G
Wanneer polimeerkettings getrek word terwyl hulle gevorm word, word

hulle meer georden en stywer gepak. Die intermolekulêre kragte tussen die
dig gespasieerde kettings neem toe. Die vesel word sterker met ’n groter
treksterkte. Jy kan hierdie fisiese eienskap van polimere demonstreer deur
nylon in die klas te maak. Sommige skoollaboratoriums kan moontlik die
bestanddele vir hierdie eksperiment hê.
Jy benodig: 250 ml-beker, 100 ml-beker, heksametieleendiamien,

sebasielchloried, smeltkroestangetjie, glasstafie
Dit is ook ’n eliminasiereaksie, maar die HCl word geëlimineer in plaas van
die H2O.
O O
n H2N(CH2)6NH2 + n Cl C(CH2)8C Cl →
heksametieleendiamien sebasielchloried
O O
N(CH2)6N C (CH2)8 C + n HCl
H H n
nylon-6,10
1 Los 1 ml sebasielchloried in 50 ml tetrachlooreteen op en giet dit in ’n

250 ml-beker.

2 Los 2,2 g heksametieleendiamien in 50 ml gedistilleerde water op.
3 Voeg die oplossing van heksametieleendiamien versigtig by die oplossing
van sebasielchloried. Twee lae vorm, en ’n dun polimeerlagie kan by die
grens tussen die twee vloeistoflae gesien word.
4 Lig die laag stadig uit die beker met die smeltkroestangetjie. ’n Lang
draad vorm. Draai die draad op ’n glasstafie en rol dit op namate ’n nuwe
polimeer by die grens tussen die twee lae vorm.
5 Terwyl jy die polimeer op die glasstafie trek en draai, word die molekule
gerig en stywer gepak. Verduidelik hoe hierdie handeling die fisiese
eienskappe van die polimeer verander.
Leerdersboek
Eenheid 1 Summatiewe assessering: Materie en materiale
bladsy 137–144
1 a) koolwaterstowwe i) alkane
b) funksionele groep j) verestering
c) homoloë reeks k) hidrohalogenering
d) onversadig l) hidratering
e) alkyne m) kraking
f) CnH2n + 2 n) substitusie
g) (strukturele) isomere o) polimerisasie
h) IUPAC-stelsel p) kondensasie-polimerisasie
2 a) Koolwaterstowwe kan die elemente waterstof en koolstof bevat.
b) C5H12 is ’n lid van die alkaan- homoloë reeks. C7H14 is ’n alkeen.
c) Alkyne het die algemene formule CnH2n–2 en is onversadigde
koolwaterstowwe.
d) Etanol is ’n voorbeeld van ’n primêre alkohol en is heeltemal
oplosbaar in water.
e) Die kookpunte van die alkene styg met toenemende molekulêre
massa.
f ) Alkohole en karboksielsure het waterstof bindings tussen hulle
molekule. Alkielhaliede het van der Waalskragte tussen hulle
molekule.
g) Chlorinering van metaan is ’n substitusiereaksie.
h) Onversadigde verbindings ondergaan addisiereaksies om versadigde
verbindings te vorm.
i) Twee soorte versadigde strukture kan onderling deur substitusie
omgesit word.
j) Politeen is ’n addisiepolimeer wat van etynmonomere gemaak word.
3 a) A b) B c) D d) D e) B
f) C g) B h) C i) A j) D
4 a) D b) G c) F d) E e) K
f) A g) B h) L i) H j) C
5 a) Algemene formule: Al die lede van ’n homoloë reeks het dieselfde
algemene formule. Die algemene formule vir die alkane is Cn H2n+2
waar n die aantal koolstofatome in die molekuul is.
b) Homoloë reeks: ’n Familie organiese molekule vorm ’n homoloë
reeks. Al die molekule in ’n homoloë reeks het dieselfde funksionele
groep, maar koolstof kettings van verskillende lengtes. Alkane, alkene
en alkohole is voorbeelde van organiese homoloë reekse.
c) Funksionele groep: Die kenmerkende groep atome wat aan
’n koolstof ketting vas is wat al die lede van die homoloë reeks

gemeen het, word die funksionele groep genoem. Funksionele
groepe is verantwoordelik vir die kenmerkende chemiese reaksies
van ’n homoloë reeks. Die funksionele groep van die alkene is ’n
dubbelbinding C=C, en die funksionele groep van die alkohole is die
hidroksielgroep OH.
6 a) C b) G c) I d) H e) J
f) E g) D h) F i) B j) A
7 a) Verbindings wat dieselfde molekulêre formule het, maar ’n ander
struktuurformule.
b) O H H O
H C O C H H C C OH
H H
metielmetanoaat etanoësuur
c) Etanoësuur: Die waterstof bindings tussen etanoësuurmolekule

is sterker as die van der Waalskragte tussen estermolekule; meer
energie is nodig om die bindings tussen etanoësuurmolekule te
breek.
8 Etanoësuur het die hoogste kookpunt, dus moet die intermolekulêre
kragte die sterkste wees. Elke molekuul kan twee waterstof bindings
vorm, soos in die diagram getoon. Propanolmolekule vorm ook
waterstof bindings, maar slegs een vir elke molekuul en die kookpunt is
laer as dié van etanoësuur. Propanaal het ’n karbonielgroep en die verskil
in elektronegatiwiteit tussen die O- en C-atome lei tot ’n polêre binding.
Dipoolkragte vorm tussen aangrensende propanaalmolekule. Dipool-
dipool-kragte is swakker as waterstof bindings, maar sterker as die van
der Waalskragte tussen niepolêre butaanmolekule.
O H O δ– CH3CH2CH2 O H
CH3 C OH O C CH3 O
δ+ H O CH2CH2CH3
CH3CH2CH HCCH2CH3
waterstofbindings δ+ waterstofbinding
O
dipool-dipool-kragte δ –
etanoësuur propanaal propanol
9 Soort reaksie Homoloë reeks betrokke Produkte gevorm

Verbranding alkane (alkene, alkyne, alkohole) CO2 + H2O
Substitusie alkane, haloalkane, alkohole alkane, haloalkane, alkohole
(versadigde verbindings) (versadigde verbindings)
Addisie alkene, sikloalkene en alkyne alkane, haloalkane, alkohole
(onversadigde verbindings) (versadigde verbindings)
Eliminasie alkane, alkohole, haloalkane alkene, haloalkene
(versadigde verbindings) (onversadigde verbindings)
Verestering alkohole + karboksielsure esters + H2O
10 a) Cn H2n–2
b) i) addisiereaksie: halogenering
ii) 1,2-dibroompropaan
Br Br H
H C C C H
H H H
1,2-dibroompropaan

c) i) H H H
H C C C H
H O H
H
propan-2-ol
ii) sterk suur soos HCl, H2SO4 of H3PO4
d) karboksielsure
e) i) verestering
ii) gekonsentreerde swawelsuur
iii)
H O H H
H C O C C C H + H 2O
H H H
metielpropanoaat water
11 a) etielpropanoaat
b) esters
c) etanol
d) gekonsentreerde swawelsuur
e) H H H H
O
H C C C C C
O H
H H H H
pentanoësuur
12 a) alkene
b) Cn H2n
c) H
H H C H H H
H C C C C H
H H
2-metielbut-2-een
d) Die verbinding bevat ’n dubbelbinding en gedurende ’n addisiereaksie
kan nog atome by die molekuul gevoeg word.
e) i) die bruin broomoplossing ontkleur
ii) halogenering (addisiereaksie)
iii) 2,3-dibroom-2-metielbutaan
H
H H C H H H
H C C C C H
H Br Br H
f ) i) Water moet in oormaat wees; ’n klein hoeveelheid sterk suur
(HCl, H2SO4 of H3PO4) om as katalisator te dien.
ii) 2-metiel-butan-2-ol
H
H H C H H H
H C C C C H
H O–H H H
13 a) reaksie III: eliminasie – dehidratering
b) but-2-een CH3CH=CHCH3
c) reaksie I: hidratering; reaksie II: hidrohalogenering
OH
d) butan-2-ol CH3CH2CHCH3

CH3
e) 2-broom-2-metielpentaan CH3CCH2CH2CH3
Br
f ) alkene
14 a) Groot koolwaterstowwe word gekraak om kleiner alkane en alkene
wat meer nuttig is, te vorm.
b) C8H18
c) CH3(CH2)6CH3 → CH3CH2CH2CH3 + CH3CH=CHCH3
d) butaan en but-2-een (of but-1-een)
e) Termiese kraking vind teen hoë temperature sonder ’n katalisator
plaas; katalitiese kraking vind teen lae temperature met ’n geskikte
katalisator plaas.
15 a) Pent-1-een bevat ’n dubbelbinding en die dubbelbinding kan
gedurende reaksies breek en nog atome kan by die molekuul gevoeg
word.
b) H H H H H Br H H H
H
C C C C C H + HBr H C C C C C H
H
H H H H H H H H
pent-1-een 2-broompentaan
c) hidrohalogenering (addisie)
d) H
H O H H H
H C C C C C H
H H H H H
pentan-2-ol
e) hidrolise
f ) i) water
ii) HCl, H2SO4 of H3PO4
iii) hidratering
g) i) pent-1-een
ii) dehidrohalogenering (eliminasie)
16 a) Monomeer: die kleinste eenheid in ’n polimeer wat baie honderde tot
duisende kere herhaal word, bv. eteen is die monomeer in poli(eteen).
Kopolimeer: bestaan uit twee of meer soorte monomere, bv. poliëster
word van die monomere tereftaalsuur en etileenglikol gemaak.
Homopolimeer: bevat slegs een soort monomeer, bv. poli(eteen).
b) Polimere is makromolekule met groot molekulêre massa.
Intermolekulêre kragte is sterker in groot molekule en hou hierdie
molekule in ’n vastestoftoestand.
17 a) eteen
b) addisiepolimerisasie
c) monomeer: H H H H H H
eteen C C C C C C
H H H H H H
hoë druk katalisator
hitte
polimeer: H H H H H H
politeen
C C C C C C
H H H H H H
d) plastieksakke, drukbottels, films, speelgoed, gegote voorwerpe,

elektriese isolasie, ens.

18 a) kondensasie-polimerisasie
b) esterbinding
c) O O
n HO C C OH +n H O CH2CH2 OH
tereftaalsuur etileenglikol
280 0C katalisator
O O
C C O CH2CH2 O + n H20
n
poliëster
19 a) melksuur H
(polimelksuur) H C H
H O C C O H
H O
b) chlooreteen H H
(vinielchloried) C C
H CI
(PVC)
c) stireen H H
H
(polistireen) C C H
H C C C C
H
C C
H H
d) eteen H H
(etileen) C C
H H
(politeen)
e) etenol H
(vinielalkohol) H C C O H
(PVA) H
20 Plastiek word om die volgende redes as verpakking gebruik:
• goeie sterkte en elasties
• duursaamheid
• foto-af breekbaarheid
• vorms kan maklik daarvan gemaak word
• lae digtheid gee ’n ligte massa
• isolasie-eienskappe
• higiënies, inert en veilig; kontamineer nie kos nie
• korrosie- en chemies bestand
• deursigtig en stel ons in staat om die verpakte produk te sien
• koste-effektief
Plastiek word vir ’n groot verskeidenheid ander produkte gebruik, want
dit is:
• feitlik onbreekbaar en duursaam
• elektriese en termiese isolators
• word in verskillende kleure vervaardig
• verskillende vorms en groottes kan maklik daarvan gemaak word
• korrosiebestand.

kwartaal twee
Eenheid 3 Arbeid, energie en drywing

kwartaal 2, MODULE 1 (vervolg)

1 a) Die arbeid verrig deur ’n krag is die energie wat na en van ’n
voorwerp oorgedra word, gegee deur die produk van die grootte van
die verplasing en die komponent van die krag in die rigting van die
verplasing.
b) Die netto arbeid wat op ’n voorwerp verrig word, is die verandering
in die kinetiese energie van die voorwerp.
2 a) WF = FΔx cos θ = 800 N (80 m) cos 180°
= –64 000 J
b) WFf = Ff Δx cos θ = 240 N (80 m) cos 180°
= –19 200 J
c) Wnet = WF + WFf
= –64 000 J + –19 200 J = –83 200 J
d) Wnet = ΔEk = _ 21 mvf2 – _ 12 mvi2
–83 200 J = _ 12 (960 kg)vf2 – _ 12 (960 kg)(27,78 m∙s–1)2
vf = 24,46 m∙s–1
→
3 WF = FΔx cos θ = (6 N)(20 m) cos 180° = –120 J
WFN = FN Δx cos θ = FN(20 m) cos 90° = 0 J
WFf = Ff Δx cos θ = (2 N)(20 m) cos 180° = –40 J
WFg = Fg Δx cos θ = (2 kg)(9,8 m∙s–2)(20 m) cos 60° = +196 J
Dus is Wnet = –120 J + 0 J + (–40 J) + 196 J = +36 J
Wnet = ΔEk = Ekf – Eki
= _ 12 mvf2 – _ 12 mvi2
+36 J = _ 12 (2 kg)vf2 – _ 12 (2 kg)(0 m∙s–1)2
vf = 6 m·s–1

1 ’n Konserwatiewe krag is ’n krag waar die arbeid wat deur hierdie krag
verrig word nie af hang van die pad wat gevolg word deur die voorwerp
wat die krag ondervind nie.
2 a) Die enigste krag wat op die klip inwerk, is gravitasiekrag; daarom
word meganiese energie behou.
(E p + E k)BO = (E P + E K)ONDER
(mgh + _ 12 mv f2)BO = (mgh + _ 12 mv i2)ONDER
m(9,8 m∙s–2)(20 m) + 0 = 0 + _ 21 mv i2
v i = 19,80 m∙s–1

b) Die arbeid word verrig deur die gravitasiekrag wat teenoor die rigting
van beweging inwerk.
W Fg = F gΔy cos θ = (0,05 kg)(9,8 m∙s–2)(20 m) cos 180°
= – 9,8 J
c) ΔE k = E kf – E ki = _ 12 mv f2 – _ 12 mv i2
= 0 – _ 12 (0,05 kg)(19,80 m∙s–1)2
= –9,8 J
d) ΔE p = E pf – E pi = mgh BO – mgh ONDER
= (0,05 kg)(9,8 m∙s–2)(20 m) – 0
= 9,8 J
3 W Fg = ΔE k = –ΔE p
→
Omdat F g die enigste krag is wat inwerk, is W Fg = W net
Daarom, W net = ΔE k (Dit is die arbeid-energie-stelling)
Ook, W Fg = –ΔE p ( Dis vanweë die konserwatiewe aard van die
gravitasiekrag. Hierdie verwantskap is vroeër
vasgestel.)
Laastens, ΔE k = –ΔE p (Dit bevestig die behoud van meganiese energie.)
4 a) F N
Ff
Fg
b) Wnc = ΔEp + ΔEk

= −mgh + ( _12mvf2 − _ 21mvi2)
= −20 kg × 9,8 m∙s–2 × 10 m + [ _12 20 kg × (12 m∙s–1)2 − 0]
= −520 J
c) Die enigste niekonserwatiewe krag wat op die trollie inwerk, is die
wrywingskrag.
Dus, Wnc = WFf = Ff Δx cos 180°
−520 J = 25 N (Δx)( −1)
Δx = 20,8 m
Die verplasing van die trollie teen die helling is 20,8 m.
LB bl. 161 Aktiwiteit 4 Aanbevole praktiese ondersoek vir G

Bepaal die arbeid wat verrig word wanneer een stel trappe
geklim word
Antwoorde op vrae
1 Om ’n konstante krag te handhaaf om met die trappe op te beweeg, en
dus ’n konstante netto krag. Dit sal verseker dat ΔE k = 0.
2 Arbeid wat jy verrig het (W) = arbeid wat die niekonserwatiewe kragte
(Wnc) verrig het.
Wnc = ΔE p + ΔE k
W = ΔE p + 0 = mgh
Dus is die arbeid wat jy verrig het = mgh

3 a) Arbeid verrig terwyl jy loop of hardloop is dieselfde.
1
b) P = WΔt , wat impliseer dat P ∝ __
__
 Δt (W is konstant)
Δthardloop < Δtloop
Dus, Phardloop > Ploop
4 Arbeid wat deur ’n krag verrig word is onaf hanklik van die tyd waarin die
krag uitgeoefen word, terwyl drywing wat deur die krag ontwikkel word
1
van tyd af hang (P ∝ __  Δt wanneer W konstant is).

1 Die enigste krag wat op die motor inwerk is die krag van die enjin, dus
Fenj = Fnet. Dus, Wenj = Wnet = ΔEk = _ 12 m→
vf2 – _ 12 m→
→ →
vi2
= _ 12 (800 kg)(25 m∙s–1)2 – 0
= 250 000 J
Drywing ontwikkel deur die enjin:
Wenj
Δt
P = ___
250 000 J
= ______
10 s
= 25 000 W
2 Die krag wat die meisie aanwend (F) is die enigste niekonserwatiewe krag
wat op die meisie inwerk.
Dus, WF = Wnc = ΔEp + ΔEk
= mghBO – mghONDER + ΔEk
= (50 kg)(9,8 m∙s–2)(250 m) – 0 + 0
= 122 500 J
W 122 500 J
Pgem = __
ΔtF= ______
600 s
= 204,17 W
3 a) →
FN
→
Ftoeg
→
Ff
→
Fg

b) Wnet = ΔK = 0 J (aangesien die stootwaentjie teen ‘n konstante
snelheid af beweeg)
Wnet = WFN + WFg + WFf + WFtoeg
→
0 J = 0 J + mgΔx cos θ + Ff Δx cos θ + WFtoeg
0 J = 0 J + (25 kg)(9,8 m∙s–2)(20 m) cos 75°
+ (35 N)(20 m) cos 180° + WFtoeg
WFtoeg = –568,21 J
→
c) WFtoeg = Ftoeg Δx cos θ
→
–568,21 J = Ftoeg (20 m) cos 180°
→
Ftoeg = 28,41 N teen die skuinste op.
→
d) Pgem = Ftoeg v
= 28,41 N × 1 m∙s–1
= 28,41 W

1 a) P = 5 000 W = 5 000 J∙s–1
P=W Δt
__
5 000 J∙s–1 = W
1s
__
W = 5 000 J
Dus, 5 000 J energie word elke sekonde gebruik om water uit te
pomp.
b) Elektriese energie word in meganiese energie omgesit, d.i. gravitasie-
potensiële energie om die water na die oppervlak te bring, en
kinetiese energie om die water te laat uitloop.
c) As ons aanneem daar is geen wrywing tussen die water en die pype
of die pomp nie, is die enigste niekonserwatiewe kragte wat op die
water inwerk die kragte wat die pomp uitoefen om die wat er na die
oppervlak te bring en te laat uitloop. In een sekonde,
Wnc = ΔEk + ΔEp = −(mgh − 0) + ( _12 mv2 − 0)
5 000 J = m(9,8 m∙s–2)(20 m) − 0 + _ 12 m(10 m∙s–1)2 − 0
m = 20,33 kg
Dus is die maksimum massa water wat elke sekonde uitgepomp word
en uitloop 20,33 kg.
Leerdersboek Eenheid 3 Summatiewe assessering: Meganika

bladsy 167–169
kwartaal 2, MODULE 1 (vervolg)
1 a) arbeid verrig
b) kinetiese energie
c) konserwatiewe krag
d) netto arbeid
e) drywing
2 a) Arbeid word deur die toegepaste krag verrig wanneer ’n massa
opgelig word.
b) ’n Konserwatiewe krag verrig nie arbeid op ’n liggaam as die liggaam
op ’n geslote pad deur hierdie krag rondbeweeg word nie.
c) Wanneer ’n krag arbeid op ’n voorwerp verrig wat teen ’n konstante
snelheid beweeg, word die drywing weens die toegepaste krag gegee
deur P = Fv.
d) Meganiese energie word in die swaaiende pendule behou, maar die
spanning in die tou verrig geen arbeid op die pendulegewig nie.
e) Twee mense sal slegs dieselfde drywingslewering hê wanneer hulle in
dieselfde tyd teen ’n stel trappe af hardloop as hulle massas dieselfde is.
3 a) C b) C c) B d) C e) B
4 a i) Omdat die enigste krag wat op die baksteen inwerk terwyl dit
beweeg, gravitasiekrag is, word meganiese energie behou.
(Ep + Ek)onder = (Ep + Ek)bo
(mgh + _ 12 mv2)onder = (mgh + _ 12 mv2)bo
m(9,8 m∙s–2)(1,5 m) + _ 12 mv onder
2
= m(9,8 m∙s–2)(4 m) + _ 12 m(2 m∙s–1)2
vonder = 7,28 m∙s–1
Dus het Sifiso die baksteen teen 7,28 m∙s–1 gegooi.
ii) (Ep + Ek)onder = (Ep + Ek)bo

(mgh + _ 12 mv2)onder = (mgh + _ 12 mv2)maks. hoogte
m(9,8 m∙s–2)(1,5 m) + _ 21 m(7,28 m∙s–1)2 = m(9,8 m∙s–2)hmaks + _ 12 m(0)2
hmaks = 4,20 m
Dus, hoogte bo die dak = 4,20 m – 4 m = 0,20 m.
b) Dit is raadsaam dat Khaya die baksteen op pad terug afwaarts vang,
want die tyd wat die baksteen neem om hom te bereik, sal langer
wees en hom meer tyd gee om te reageer, terwyl die spoed van die
baksteen dieselfde sal wees by die punt waar hy dit vang.
5 a) Omdat die oppervlak van A na B wrywingloos is, het ons die volgende
volgens die behoud van meganiese energie:
(Ep + Ek)A = (Ep + Ek)B
mgh + 0 = 0 + _ 21 mv2
(0,04 kg)(9,8 m.s–2)(0,8 m) = _ 21(0,04 kg)v2
v = 3,96 m.s–1
b) Vir die beweging van B na C is wrywingskrag die enigste
niekonserwatiewe krag wat op die kraletjie inwerk. Dus,
WFf = Wnc = ΔEp + ΔEk
= Ep(by C) – Ep(by B) + Ek(by C) – Ek(by B)
= mghC – mghB + _ 12 mvC2 – _ 12 mvB2
= (0,04 kg)(9,8 m∙s–2)(0,6 m) – 0 + _ 21 (0,04 kg)(1 m∙s–1)2 – _ 12 (0,04 kg)
(3,96 m∙s–1)2
= –0,0584 J
6 a) As ons aanneem dat elke leerder teen ’n konstante spoed opwaarts
beweeg, en wrywing ignoreer, word arbeid in elke geval op die kratte
deur ’n toegepaste krag verrig (niekonserwatiewe krag).
Wnc = ΔEp + ΔEk = mgΔh + 0 = mgΔh
Omdat die kratte dieselfde massa het, en dieselfde hoogte verkry, is
die arbeid wat in elke geval verrig word, dieselfde.
b) P = W
Δt
__
1
 Δt
d.w.s. P ∝ __ (W is dieselfde vir albei leerders),
ΔtBongi < ΔtSam, daarom is PBongi > PSam
7 F is die krag wat deur die enjin aangewend word om wrywing te bowe te
kom.
100 000 m
60 × 60 s = 27,78 m.s–1
v = 100 km.h–1 = _______
P = Fv
20 000 W = F(27,28 m.s–1)
F = 720 N
Die grootte van die wrywingskrag is dus 720 N.
8 Die krag wat deur die motor op die hysbak aangewend word (Ftoeg) moet
die gewig en wrywingskrag afwaarts balanseer, aangesien die netto
versnelling van die hysbak nul is (snelheid is konstant).
Ftoeg = mg + Ffr = (1 000 kg + 50 kg)(9,8 m.s–2) + 2 000 N
= 12 290 N
P = Ftoegv = (12 290 N)( 3 m.s–1)
= 36 870 J.s–1 = 36 870 W = 36,87 kW
9 m = 2 000 kg u = 10 m?s–1
v=0 s = 12,5 m
a=?
a) v2 = u2 1 2as

02 = (10 m?s–1)2 1 2a(12,5 m)
a = –4 m?s–2
a = 4 m?s–2 teenoor die rigting van beweging
F = ma = 2 000 kg 3 (–4 m?s–2)
= –8 000 N
= 8 000 N teenoor die rigting van beweging.
b) Die komponent van die gravitasiekrag wat op die helling (F1) inwerk,
word gegee deur:
F1 = mg sin 5,74 = 1 960,28 N teen die helling af.
Wrywingskrag (Ffr) werk ook teen die helling af in; Ffr = 200 N
Om die bakkie teen ’n konstante snelheid te hou, word die krag wat
die enjin (FE) uitoefen, gegee deur:
FE = F1 1 Ffr
= 1 960,28 N 1 200 N
= 2 160,28 N teen die helling op
Dus: P = Fv
= 2 160,28 N 3 10 m?s–1
= 21 602,8 W
10 Oorweeg ’n massa van 1 200 kg water. Die arbeid wat verrig word om
die water uit die put te lig en dit uit te laat, word deur hierdie vergelyking
gegee:
W = DEp 1 DEk
= mgh 1   1 mv2
__
2
= (1 200 kg)(9,8 m?s–2)(10 m) 1   12(1 200 kg)( 15 m?s–1)2
__
= 252 600 J
Dus, drywing van motor = W t
__
252 600 J
= _______
60 s

= 4 210 W
11 a) Vanaf B na C is die enigste horisontale krag wat op die bal inwerk, die
wrywingskrag.
Wnet = WFf = Ff Δx cos 180°
= 1,8 N (2,5 m)(−1) = −4,5 J
Wnet = ΔEk = _ 21 mvf2 – _ 12 mvi2
−4,5 J = 0 − _ 12(0,05 kg)vf2
vf = 13,42 m∙s–1
Dus moet die bal ’n spoed van 13,42 m∙s–1 by B hê.
b) WFf = Ff Δx cos 180°
= 1,2 N (2 m) (−1) = −2,4 J
c) Om in die putjie te val, moet die bal by A so geslaan word
dat die spoed by B 13,42 m∙s–1 is. Wrywingskrag is die enigste
niekonserwatiewe krag terwyl dit van A na B beweeg.
WFf = Wnc = ΔEp + ΔEk = (mgh – 0) + ( _21 mvf2 – _ 12mvi2)
−2,4 J = 0,05 kg (9,8 m∙s–2)(0,6 m) − 0 + _ 21(0,05 kg)(13,42 m∙s–1)2
−  _12(0,05 kg)vi2
vi = 16,96 m∙s–1
Dus is die spoed waarteen die bal by A geslaan moet word, 16,96 m∙s–1.

kwartaal twee
MODULE 3: Golwe, klank en lig
Hierdie module fokus op die Dopplereffek. Begin deur die

begrippe van frekwensie, golflengte en periode wat met golwe
gepaardgaan, te hersien.
Daar is een praktiese demonstrasie in hierdie eenheid:
Ondersoek die Dopplereffek. Dit verskyn op bladsy 172 in die
Leerdersboek en op bladsy D43 in die Onderwysersgids.
D42

Eenheid 1 Die Dopplereffek
Praktiese demonstrasie 1 (LB bl. 172)
Ondersoek die Dopplereffek [Demonstrasie deur onderwyser]

Bind ’n stemvurk stewig aan ’n stuk tou vas. Laat die vurk vibreer deur
dit met ’n hout- of rubberhamer te tik. Swaai nou die vurk en tou in ’n
horisontale sirkel. ’n Elektroniese gonser kan in plaas van die stemvurk
gebruik word.

1 Die Dopplereffek is die skynbare verandering in frekwensie van klank van
’n bron weens die relatiewe beweging van die bron en luisteraar.
2 C
3 a) As beide die bron en luisteraar stilstaande is, is vS = vL = 0. As ons
hierdie waardes in die Dopplereffekvergelyking vervang, het ons
v±v ±0
fL = ( ____  vv ±
 v ± vL ) fB = ( ____ 0 ) fB = fB
B
b) As beide die bron en luisteraar teen dieselfde spoed in dieselfde
rigting beweeg, is vB = vL = x. As ons hierdie waardes in die
v±v
 v ± vL ) fB
Dopplereffekvergelyking vervang, het ons fL = ( ____
v±x B
v ± x ) fB = fB
= (  ____

1 Daar word van ons verlang om fL te bepaal, gegewe dat vB = 20 m·s–1,
fB = 512 Hz en v = 340 m·s–1 is.
v±v 340 m·s
–1
 v ± vL ) fB = ( ____________
fL = ( ____  340
  
m·s–1 – 20 m·s–1
) 512 Hz = 544 Hz
B
2 Omdat die waargenome frekwensie laer is as die uitgestraalde frekwensie,
beweeg die vlermuis weg vanaf die waarnemer. Hierdie situasie stem
ooreen met ’n bewegende bron en ’n stilstaande luisteraar, waar:
vL = 0 m·s–1, vB = x m·s–1 = spoed van vlermuis, fL = 78 MHz, fB = 80
MHz en v = 340 m·s–1
v±v
 v ± vL ) fB
fL = ( ____
B
 v +v x) fB
fL = ( ____
f
v + x = (  _
f
B
)(v)
L
f
x = (  _
f
B
)(v) – v
L
f
x = v (   _
f
B
– 1)
L
80 MHz
= 340 m·s–1 ( _____
78 MHz – 1)
= 8,7 m·s–1
Die spoed van die vlermuis is 8,7 m.s–1.

1 a) Sterre A en C het ’n blouverskuiwing (verhoogde frekwensies) en
beweeg dus na die verwysingster.

b) Sterre B en D het ’n rooiverskuiwing (verlaagde frekwensies) en
beweeg dus weg van die verwysingster, maar ster B het meer
rooiverskuiwing en beweeg dus vinniger weg van die verwysingster.
Leerdersboek Eenheid 1 Summatiewe assessering

bladsy 181–183
1 a) A d) C
b) D e) A
c) C
2 a) Onwaar: die Dopplereffek is die verandering in frekwensie van
klankgolwe.
b) Waar
c) Onwaar: wanneer die spektrumlyne na toenemende frekwensies
verskuif word, beweeg die sterrestelsel na die verwysingsterrestelsel.
3 Die voorwerp beweeg opwaarts, want die golflengte word kleiner in
hierdie gebied, vanweë die Dopplereffek.
4 Die bron beweeg en die luisteraar staan stil. Ons gebruik die vergelyking:
v±v
 v ± vL ) fB om
fL = ( ____
B
340 m·s –1
fL = ( ____________
 340
  
m·s–1 – 22 m·s–1
) 450 Hz te kry.
fL = 478 Hz
Die waargenome frekwensie is hoër as die uitgestraalde frekwensie.
5 Die luisteraar beweeg weg van die sirene en ons gebruik die vergelyking
v±v
 v ± vL ) fB om
fL = ( ____
B
340 m·s–1 – 27,78 m·s–1
fL = ( ______________

     ) 900 Hz te kry
340 m·s–1
fL = 826 Hz. Die waargenome frekwensie is laer as die uitgestraalde
frekwensie.
6 Die bron is stilstaande en die luisteraar beweeg. Ons gebruik die
vergelyking:
v±v 340 m·s + x –1
 v ± vL ) fB om 392 Hz = ( ________
fL = ( ____ 340 m·s–1 ) 380 Hz te kry.
B
vL = 10,7 m·s–1
7 Die bron staan stil en die luisteraar beweeg. Ons moet vL bereken deur
vB = 0; fB = 740 Hz; v = 340 m·s–1 te gebruik.
Die verskil tussen die twee waargenome frekwensies, Δf = 80 Hz, word
ook gegee. Wanneer die professor sy geparkeerde motor nader, is die
v+v 340 m·s–1 + v
v L  = ( ________
frekwensie wat hy waarneem, fL = ____ 340 m·s–1
L
) (740Hz)
= (340 m·s + vL ) 2,18 Hz. Wanneer die professor wegry van die
–1
geparkeerde motor is die frekwensie wat hy waarneem

v–v 340 m·s–1 – v
v L  = ( ________
fL2 = ____ 340 m·s–1
L
) (740Hz) = (340 m·s–1 – vL) 2,18 Hz.
Die verskil tussen die twee frekwensies is:
Δf = fL1 – fL2 = (340 m·s–1 + vL) 2,18 Hz – (340 m·s–1 – vL) 2,18 Hz
Ons weet ook dat Δf = 80 Hz. Dus:
(340 m·s–1 + vL) 2,18 Hz – (340 m·s–1 – vL) 2,18 Hz = 80 Hz
  80
2vL = ___
 2,18   m·s–1
vL = 18,4 m·s–1
Die professor se spoed was 18,4 m·s–1.

8 a) Die golflengte = lengte van een voltooide golf = 2 cm = 0,02 m.
340 m·s–1
 λv = ______
b) Uit v = fλ het ons f = _ 0,02 m = 17 kHz
c) Die bron beweeg en die luisteraar staan stil. Ons gebruik die
v±v
 v ± vL ) fB
vergelyking: fL = ( ____
B
340 m·s –1
vB = (______
17 kHz
) 30 kHz – 340 m·s–1 = 260 m·s–1
9 a) Die frekwensie is 474 Hz, aangesien dit laer as die frekwensie is wat
die bron afgee.
b) Die bron beweeg en die luisteraar staan stil. Ons het vB = 10 m·s–1;
vL = 0 m·s–1; fB = 460 Hz; fL = 474 Hz
v±v v
 v ± vL ) fB om fL = ( ____
Ons gebruik die vergelyking: fL = ( ____ v – v ) fB te kry.
B
B
v v f
 fv ) fB → v =  ____
Herrangskik die vergelyking: (v – vB) = ( _ B B L
f =   (f –f )
____
L
(1–   _B
) L B
10 m·s × 474 Hz
–1 f
v = ___________
  
  
474 Hz – 460 Hz
L
= 339 m·s–1
As die bron wegbeweeg van die luisteraar:
–v fB L –10(447 Hz)
v =  ____ = __________
    
(f – f ) 447 Hz – 460 Hz
L B
= 343,8 m·s–1
10 Daar sal twee Dopplerverskuiwingsfrekwensies wees, een wat plaasvind
wanneer die bors na die bron beweeg en die ander wanneer die bors weg
beweeg. Die bewegende bors word as die bron van die klank beskou en
die ontvanger van die Dopplervloeimeter is die stilstaande luisteraar.
Vir die eerste Dopplerverskuiwingsfrekwensie, wanneer die bors na
die Dopplervloeimeter beweeg, het ons vB = 0,01 m·s–1; vL = 0 m·s–1;
fB = 1 × 106 Hz; v = 1,5 × 103 m·s–1
v 1,5 × 103 m·s–1
fL1 = ( ___
v – vB ) fB = (   
  ) (1 × 10 Hz)
________________
1,5 × 103 m·s–1 – 0,01 m·s–1
6
= 1,000006667 × 106 Hz
Vir die tweede Dopplerverskuiwingsfrekwensie wanneer die bors weg
van die Dopplervloeimeter beweeg, het ons vB = 0,01 m·s–1; vL = 0 m·s–1;
fB = 1 × 106 Hz; v = 1,5 × 103 m·s–1
v 1,5 × 103 m·s–1
fL2 = ( ___
v – vB) fB = ( 1,5
________________
  
  
× 103 m·s–1 + 0,01 m·s–1
) (1 × 106 Hz) = 0,9999933 × 106 Hz
Die verandering in frekwensie is:
1,000006667 × 106 Hz – 0,9999933 × 106 Hz = 13,3 Hz
11 Die waargenome golflengte (656,315 nm) van die nabygeleë ster is groter
as die golflengte (656,285 nm) in die verwysingster (son). Die golflengte
het ’n rooiverskuiwing, dus beweeg die nabygeleë ster weg van die son.
12 a) Indien sterrestelsel A as die verwysingsterrestelsel gebruik
word, merk ons op dat die lyne in die emissiespektrum B na die
blou verskuif word, m.a.w. ’n blouverskuiwing na toenemende
frekwensies, dus beweeg hierdie sterrestelsel na sterrestelsel A.
b) Indien sterrestelsel D as die verwysingsterrestelsel gebruik word,
merk ons op dat die lyne in die emmissiespektrum van sterrestelsel C
na die rooi verskuif word, m.a.w. ’n rooiverskuiwing na afnemende
frekwensies, dus beweeg die sterrestelsel weg van sterrestelsel D.
13 a) Ster B, want sy frekwensie is laer en sy golflengte hoër as wat op
aarde waargeneem word. Hierdie ster beweeg weg van die aarde.
b) Ster A, want dit het die hoogste frekwensie en daarom die laagste
golflengte. Beide ster A en C beweeg na die aarde toe, maar ster A is
nader aan die aarde as ster C, want sy golflengte is laer.

kwartaal twee
MODULE 4: Chemiese verandering
In hierdie module word leerders aan die belangrikheid van die

chemiese kennis van die chemikus en chemiese ingenieur in die
chemiese bedryf bekendgestel. Beklemtoon die ekonomiese
faktore wat ’n chemiese onderneming winsgewend maak – dit
is produkvervaardiging van hoë gehalte in die kortste moontlike
tyd. Gebruik die Haber- en kontakprosesse om die belangrikheid
van reaksiekinetika en die skuiwing van ewewig te verduidelik.
Suur-basis-reaksies is in Graad 11 behandel en leerders
behoort vertroud te wees met hierdie begrippe. pH en
volumetriese analise is nuwe begrippe.
Hierdie module bied baie geleenthede vir praktiese werk.
Sommige leerders kan die teorie in hierdie module moeilik
vind, dus is dit belangrik dat die teoretiese begrippe in die
praktiese werk toegepas en gedemonstreer word. Daar is twee
eksperimente wat vir informele assessering aanbeveel word:
Aktiwiteit 3: Bepaal die kwantitatiewe reaksietempo in die
tiosulfaatreaksie of
Aktiwiteit 5: Ondersoek reaksies in ewewig.
Die voorgeskrewe eksperiment vir formele assessering in die
tweede kwartaal is:
Aktiwiteit 10: Gebruik suur-basis-titrasie in
neutralisasiereaksies.
Aktiwiteit 3 verskyn op bladsy 198 in die Leerdersboek en
bladsy D49 in die Onderwysersgids.
D46

Eenheid 1 Tempo en omvang van reaksies
LB bl. 193 Aktiwiteit 1 Eksperimente G
Ondersoek die faktore wat reaksietempo beïnvloed
Eksperiment 1: Die asyn-en-koeksodareaksie

a) ’n Hoër temperatuur en ’n toename in asynkonsentrasie versnel die
reaksie.
b) Die volume van die suur beïnvloed nie die reaksietempo nie. Die volume
beïnvloed die totale hoeveelheid gas wat voortgebring word, af hangende
van watter een die beperkende reaktans is. As die suur die beperkende
reaktans is, bring dubbel die volume suur dubbel die volume gas voort.
c) Wanneer die reaktanse meer gekonsentreerd is, sal meer botsings per
eenheidstyd voorkom, want daar is meer deeltjies wat in ’n gegewe
volume kan bots. Meer botsings sal die reaksie versnel. Teen hoër
temperature het deeltjies meer energie en beweeg vinniger, dus neem
die frekwensie van botsings toe. Daar is ’n groter kans van effektiewe
botsings wat tot ’n chemiese reaksie lei.
Eksperiment 2: Die sink-en-soutsuur-reaksie

a) Die faktore wat die tempo van ’n reaksie verhoog, is ’n groter reaksie-
oppervlakte, ’n hoër temperatuur, ’n meer gekonsentreerde HCl-
oplossing en byvoeging van ’n katalisator.
b) Die faktor wat nie die reaksietempo beïnvloed het nie, was die totale
volume van die vloeistof.
c) Sinkstukkies van soortgelyke grootte moet soortgelyke reaksie-
oppervlaktes hê. Reaksie-oppervlakte is een van die faktore wat die
reaksietempo beïnvloed en moet konstant gehou word wanneer die
uitwerking van ander faktore ondersoek word.
d) Koperpoeier dien as ’n katalisator om die reaksie te versnel.
e) Zn(s) + 2HCl(aq) → ZnCl2(aq) + H2(g)
Eksperiment 3: Die tiosulfaatreaksie

a) Ons hou tyd van die verskyning van ’n produk.
b) Tiosulfaatoplossing 1 het die hoogste konsentrasie, want geen water
word bygevoeg om die oorspronklike oplossing te verdun nie.
c) Swawel is verantwoordelik vir die troebelheid wat in die oplossings
ontwikkel.
d) Die konsentrasie van die Na2S2O3-oplossing neem af van eksperiment
1 tot 3. Die tyd wat die kruis neem om te verdwyn, behoort die kortste
in eksperiment 1 te wees en die langste in eksperiment 3. ’n Hoër
konsentrasie verhoog die reaksietempo.
e) Die konsentrasie van die HCl-oplossing neem af van eksperiment 1 tot
5. Die tyd wat die kruis neem om te verdwyn behoort die kortste in
eksperiment 1 te wees, waarin die HCl mees gekonsentreerd is en die
langste in eksperiment 5, waarin die HCl mees verdun is.

f ) Die temperatuur styg van eksperiment 1 tot 7. Die kruis verdwyn baie
vinniger in eksperiment 7 wat die warmste is. ’n Hoër temperatuur
versnel die reaksietempo.
Eksperiment 4: Die waterstofperoksiedreaksie

a) Ons kan die ontbinding van waterstofperoksied versnel deur ’n
katalisator of warmte by die oplossing te voeg.
b) Die ontbinding van waterstofperoksied kan vertraag word deur die
katalisator te verwyder, die oplossing te laat af koel of deur water daarby
te voeg, en die oplossing dus te verdun.
c) Jy kan die hoeveelheid mangaan(IV)oksied weeg voordat jy dit by die
fles voeg. Wanneer die reaksie voltooi is, filtreer die mangaan(IV)oksied,
maak dit droog en weeg dit weer.
d) Mangaan(IV)oksiedpoeier sal ’n beter katalisator wees, want die reaksie-
oppervlakte is groter en die reaksietempo sal toeneem.
LB bl. 197 Aktiwiteit 2 Eksperiment P
Ontwerp ’n eksperiment om die uitwerking van reaksie-

oppervlakte op reaksietempo te toets
1 Leerders se eie keuse. Gebruik apparaat en metodes in Aktiwiteit 1 as ’n
riglyn.
2 MgCO3 en CaCO3 stel CO2 vry wanneer dit met HCl reageer.
3 Wanneer jy die tablet kou, breek jy dit in kleiner stukkies en verhoog
sy reaksie-oppervlakte. ’n Groot reaksie-oppervlakte sal tot ’n vinniger
reaksie en vinniger verligting van sooibrand lei.
4 a) Die massa neem af, want CO2-gas word vrygestel en ontsnap in die
lug.
b) & c)
Massa 0 0 1,0 3,7 4,2 4,5 4,7 4,9 5,0 5,0 5,0
van gas
vrygestel
(g)
Tyd (min) 0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0
6
Massa van gas vrygestel (g)
5
4 B A
3
2
1
0 1 2 3 4 5
Tyd (min)
d) Die reaksietempo kan ook verander word deur die reaksie-

oppervlakte te verander (deur die teensuurtablet te breek of tot ’n
poeier te maal) en deur die temperatuur van die suur te verander.

Bepaal die kwantitatiewe reaksietempo in die tiosulfaatreaksie

’n Oplossing van natriumtiosulfaat word met soutsuur gereageer om ’n
neerslag van swawel te vorm. Die tydsduur om ’n sekere hoeveelheid swawel
te laat vorm, word gebruik om die reaksietempo aan te dui. Die uitwerking
van temperatuur op die reaksietempo word ondersoek.
Leerders sal die metode beter verstaan as jy die reaksie eers demonstreer.
Die vergelyking vir die reaksie is:
S2O32–(aq) + 2H+(aq) → SO2(g) + S(s) + H2O(ℓ)
Let op dat swaweldioksied as ’n neweproduk vorm. SO2 is giftig en val die

slymvliese aan. Dit kan ’n asma-aanval veroorsaak. Doen die eksperiment in
’n goed geventileerde vertrek of ’n dampkas. Spoel alle reaksiemengsels weg
met heelwat water sodra die eksperimente klaar is.
Resultate:
’n Kurwe wat wys dat ’n styging in temperatuur die reaksietempo verhoog, soos
1
gemeet deur __
 tyd behoort verkry te word. Dit is nie ’n direkte eweredigheid nie
en leerders moet die bespassende kurwe trek. As ’n riglyn: die reaksietempo
verdubbel vir elke 10 °C wat die temperatuur styg. ’n Styging in temperatuur sal
die reaksietempo verhoog, aangesien meer deeltjies genoeg aktiveringsenergie
het om te reageer en daar ’n toename in die frekwensie van botsings is.
LB bl. 199 Aktiwiteit 4 Eksperiment P
Die magnesiumreaksie
a) Die faktor van konsentrasie word hier ondersoek. ’n Oormaat
magnesium word gebruik om te verseker dat daar genoeg magnesium is
om die reaksie te laat aanhou totdat die HCl opgebruik is.
b) Die reaksie verloop stadiger na ’n paar minute, want die reaktanse word
opgebruik en produkte word gevorm. Die konsentrasie van die reaktanse
neem af.
c) Die reaksie sal uiteindelik ophou wanneer die suur opgebruik is.
d) Die kurwe in 1 is steiler as in 2, want die suurkonsentrasie in 1 is hoër as in 2.
Volume H2 vrygestel (cm3)
3 1 2
Tyd (min)
e) Die derde lyn op die grafiek behoort veel steiler te wees, want die
reaksietempo vir magnesiumpoeier sal baie vinniger as met magnesiumlint
wees. ’n Toename in die reaksie-oppervlakte sal die reaksietempo verhoog.
f ) Mg(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) + H2(g)

1 Volgorde van toenemende tempo:
a) verrottende hout
b) melk wat suur word
c) ’n eier wat in kookwater kook
d) natriumhidroksied wat soutsuur neutraliseer
2 a) Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(aq) + H2(g)
b) Reaktanse: sink (Zn) en swawelsuur (H2SO4)
c) Produkte: sinksulfaat (ZnSO4) en waterstof (H2)
d) Daar kan ’n laag onsuiwerhede (vullis en oksiede) op die sink se
oppervlak wees wat eers verwyder moet word. Dit is ’n eksotermiese
reaksie, en namate die reaksie verloop, styg die temperatuur en neem
die reaksietempo ook toe.
e) Die suurkonsentrasie neem af namate meer produkte vorm en die
sink se reaksie-oppervlakte neem af namate dit opgebruik word.
f ) Die reaksietempo van B is hoër as dié van A.
g) Meer gekonsentreerde suur is gebruik; die reaksie is teen ’n hoër
temperatuur uitgevoer; die sink was in poeiervorm.
3 a) Eksperiment 1 2 3 4 5
Grafiek B D C E A
Eksperimente 1 en 5: Hier is die uitwerking van reaksie-oppervlakte

getoets. Al die ander faktore was dieselfde. Die marmerpoeier sal
vinniger as die heel marmer reageer.
Eksperimente 2 en 3: Hier is die uitwerking van temperatuur
getoets. Eksperiment 2 is teen ’n laer temperatuur gedoen en sal
stadiger reageer.
Eksperimente 1 en 5, 2 en 3 en 4 bevat afnemende hoeveelhede
suur. Eksperimente 1 en 5 het die grootste hoeveelheid suur en sal die
meeste gas vrystel; Eksperiment 4 bevat die kleinste hoeveelheid suur
en sal die kleinste hoeveelheid gas vrystel.
b) Die suurkonsentrasie is dieselfde in al die eksperimente.
c) Die reaksie in eksperiment 4 het eerste klaargemaak.

1 Teen hoër temperature neem die aantal molekule toe met die minimum
kinetiese energie wat vir ’n reaksie nodig is. Die aantal molekule wat
die aktiveringsenergie te bowe kan kom, neem toe. Die molekule
beweeg vinniger, die frekwensie van botsings neem toe, dus neem die
reaksietempo toe.
2 a en b)
Ea = 132 kJ
Potensiële energie
Δ H = –226 kJ
Verloop van reaksie

Eenheid 2 Chemiese ewewig

Ondersoek reaksies in ewewig

Die twee Co(II) kompleksione van verskillende kleure, [Co(H2O)6]2+ en
[CoCl4]2–, is saam in die oplossing in ewewig in die teenwoordigheid van
chloriedione:
[Co(H2O)6]2+(aq)(pienk) + 4Cl–(aq) � [CoCl4]2–(aq)(blou) + 6H2O(ℓ)
Of vereenvoudig:
pienk kobaltspesie + chloriedione � blou kobaltspesie + watermolekule
Hierdie ewewig kan versteur word deur die konsentrasie van die
chloriedioon te verander of die temperatuur te verander.
’n Wit agtergrond sal help om die kleurveranderinge die beste te vertoon.
Die kleurverandering van die kobaltkomplekse van blou na pienk word in

indikatorpapiere van kobaltchloried gebruik om die teenwoordigheid van
water vas te stel.
Eksperiment 1: CoCl42–/Co(H2O)62+ -ewewig

a) Die pienk oplossing word blou.
b) HCl ioniseer in water om H+-ione en Cl–-ione te vorm. Daar is reeds
Cl–-ione in oplossing, dus sal die [Cl–] toeneem as nog Cl–-ione bygevoeg
word. Dit blyk asof die terugwaartse reaksie vinniger plaasvind om meer
blou CoCl42– te vorm.
c) Die oplossing sal pienk wees.
d) Die pienk oplossing sal blou word.
e) Die voorwaartse reaksie is eksotermies. Warmte word gedurende die
voorwaartse reaksie afgegee. Wanneer warmte bygevoeg word, vorm
meer blou CoCl42–-ione om die oplossing blou te kleur. Die terugwaartse
reaksie moet vinniger as die voorwaartse reaksie plaasvind.
f ) Die oplossing sal pienk word.
g) ’n Witterige neerslag vorm en die oplossing word pienk.
h) Die silwerione in silwernitraat vorm ’n wit neerslag met die chloriedione.
Silwerchloried is onoplosbaar. Wanneer chloriedione uit die oplossing
verwyder word, neem die [Cl–] af. Die voorwaartse reaksie moet vinniger
plaasvind, want die oplossing word pienk.
i) Gedurende droë weer sal die kobaltchloriedkristalle blou wees. Wanneer
daar vog in die lug is, sal die waterdamp die ewewig na regs skuif en die
kristalle sal pienk word.
Eksperiment 2: CrO42–/Cr2O72–-ewewig
Die byvoeging van HNO3 by ’n geel K2CrO4-oplossing maak die oplossing
oranje, wat beteken dat die voorwaartse reaksie vinniger plaasvind en meer
oranje Cr2O2–
7
-ione vorm. HNO3 ioniseer en vorm H+(aq) en NO3–(aq). Daar

is reeds H+ -ione in oplossing, en ’n toename in die [H+] bevoordeel die
voorwaartse reaksie. ’n NaOH-oplossing bevat Na+(aq) en OH–(aq). Die OH–-
ione reageer met die H+-ione wat reeds in oplossing is om water te vorm.
Sodoende word H+-ione uit die stelsel verwyder, wat die terugwaartse reaksie
bevoordeel, want die oplossing word geel.
Demonstrasies deur onderwyser

1 NO2/N2O4-ewewig
Die omkeerbare reaksie tussen stikstofdioksied en distikstoftetroksied
kan gebruik word om die uitwerking van temperatuurveranderinge op ’n
ewewig te demonstreer. NO2(g) is bruin, terwyl N2O4(g) kleurloos is. ’n
Ewewig word vinnig in ’n geslote stelsel bereik. Die voorwaartse reaksie
is eksotermies.
2NO2(g) � N2O4(g) + warmte

bruin kleurloos
1
Plaas ’n spatel koperkrulle in ’n koniese fles.
2
Voeg ’n paar druppels gekonsentreerde salpetersuur by en plaas ’n
prop op die fles. Bruin NO2-gas sal vorm.
3 Giet die bruin gas in ’n klein rondeboomfles en plaas ’n prop op.
Let wel: NO2 is giftig – werk in ’n dampkas.
4 Wanneer die fles afgekoel word, sal die voorwaartse reaksie
bevoordeel word en meer N2O4 sal vorm. Die kleur van die gas in die
fles sal ligter word.
5 Wanneer die fles verhit word, sal die kleur donkerder bruin word. Die
terugwaartse reaksie (endotermies) word nou bevoordeel en meer
bruin NO2 word gevorm.
Die voorwaartse reaksie is eksotermies. Wanneer die
temperatuur daal, word die voorwaartse reaksie bevoordeel en
vorm meer kleurlose N2O4. Wanneer die temperatuur styg, word
die terugwaartse reaksie bevoordeel en vorm meer bruin NO2. Die
inhoud van die fles sal nooit kleurloos word nie. Dit is ’n omkeerbare
reaksie en daar sal altyd ’n bietjie bruin NO2-molekule wees.
2 CO2-ewewig
Sodawater kan gebruik word om die effek van druk in ’n ewewig te
illustreer. Sodawater word in ’n spuit geplaas en die suier word uitgetrek
om die druk daarin te verlig. Jy sien hoe borrels koolstofdioksied vorm
soos die oplosbaarheid daarvan afneem. Metielrooi-indikator wat by
die sodawater gevoeg word, verander van rooi na geel, wat toon dat die
oplossing minder suur geword het namate die ewewig in oplossing aanpas.
Let op dat die kleur van metielrooi onder pH 4,2 rooi is en bo pH 6,3
geel is.
Jy benodig: vars bottel sodawater, metielrooi-indikator,

50 cm3-plastiekspuit, 5 cm-spyker, 100 ml-beker
Metode
1 Wysig die spuit: trek die suier uit sodat die volume lug in die spuit
50 cm3 is. Maak die spyker warm met ’n Bunsenbrander en steek dit
deur die steel van die suier, soos in die diagram getoon. Wanneer die
spyker in posisie is, kan die suier op die 50 cm3-merk gesluit word.
2 Giet 10–20 ml sodawater in die beker en voeg ’n paar druppels
metielrooi-indikator by om ’n rooi oplossing te gee.

3 Haal die spyker uit die spuit en druk die suier heeltemal in. Trek
ongeveer 5 ml van die sodawater in die spuit op. Maak die punt van
die spuit met jou vinger toe. Trek die suier uit tot op die 50 cm3-merk
en sluit dit met die spyker. Jy kan sien hoe borrels CO2 uit die water
ontsnap, en die indikator sal oranje word. Skud die spuit om die
"uitgassing" te bespoedig.
4 Hou die spuit vertikaal met die spuitstuk opwaarts, verwyder jou
vinger en die spyker, en druk die suier in om die gas uit te dryf, maar
nie die oplossing nie. Verseël die spuit weer en herhaal die proses
in stap 3. Nog borrels sal gesien word en die indikator sal meer geel
word. Nog ’n paar siklusse kan herhaal word totdat die indikator
heeltemal geel word. Sodawater bevat koolstofdioksied wat onder
druk opgelos is. Die ewewigte is:
1 CO2(g) � CO2(aq)
2 CO2(aq) + H2O(ℓ) � H2CO3(aq)
3 H2CO3(aq) � H+(aq) + HCO–3(aq)
Leerders het nog nie op hierdie stadium suur-basis-reaksies gedoen nie,

maar behoort agtergrondkennis uit die suur-basis-werk wat in Graad 11
gedoen is, te hê. Hulle behoort te onthou dat ’n oplossing van CO2 in
water suur is, vanweë die toename in [H+]. Wanneer die druk verminder
word, kom die CO2 uit die oplossing en skuif die ewewig in 1 na links.
Die gevolg is dat die ander twee ewewigte ook na links skuif, wat die
H+-ione uit die oplossing verwyder en die oplossing minder suur maak.
(Aangepas uit ’n eksperiment ontwikkel deur Nuffield Foundation/
Royal Society of Chemistry)

Leerders moet die stappe in voorbeeld 1 op bladsy 211 volg om vraag 1 te
beantwoord, en voorbeeld 2 op bladsy 212 om vraag 2 te beantwoord.
1 H (g) + CO (g) � H O(g) CO(g)
2 2 2
molêre verhouding 1 1 1 1
n aanvanklik (mol) 0,80 0,80
n verandering mol) 0,55 0,55 0,55 0,55
n by ewewig (mol) 0,25 0,25 0,55 0,55
0,25 0,25 0,55 0,55
c =  _Vn (mol·dm–3)  ___
5,00
= 0,05  5,00= 0,05
___
 5,00= 0,11
___
 5,00= 0,11
___
[CO][H O]
K c = _______
[H ][CO2 ]
2 2
(0,11)(0,11)
=  (0,05)(0,05)
_______
= 4,84
2 H2(g) + I2(g) � 2HI(g)
molêre verhouding 1 1 2
n aanvanklik (mol) 6 x
n verandering (mol) 4 4 8
n by ewewig (mol) 2 x–4 8
c =  Vn (mol·dm–3)
_
  22= 1
_
x –  42
_
 82= 4
_
[HI]2
  (x4 – 4) = 57
2
K c = _____
 [H ][I ] = ______
2 2 (1)( 2 )
____
x = 4,56 mol

LB bl. 219 Aktiwiteit 6 Navorsingsaktiwiteit O
1 a) Die reaksie is endotermies. ’n Styging in temperatuur verhoog die

Kc-waarde, dus is die voorwaartse reaksie bevoordeel. Endotermiese
reaksies word bevoordeel wanneer daar ’n styging in temperatuur is.
b) Hoewel die Kc-waarde laag is, is daar steeds baie NO-molekule in die
lug en hulle sal verder reageer om ander besoedelingstowwe te vorm.
c) Die hoë temperature in voertuigenjins laat atmosferiese stikstof met
suurstof reageer om stikstofmonoksied te vorm.
N2(g) + O2(g) � 2NO(g)
Stikstofmonoksied oksideer vinnig in die atmosfeer en vorm bruin

stikstofdioksied.
2NO(g) + O2(g) → 2NO2(g)
Sonlig veroorsaak die ontbinding van stikstofdioksied in

stikstofmonoksied en atomiese suurstof.
NO2(g) → NO(g) + O(g)
Atomiese suurstof is hoogs reaktief en kan ’n aantal reaksies aan die

gang sit; een daarvan is die vorming van osoon.
O(g) + O2(g) → O3(g)
Osoon is ’n hoogs reaktiewe stof wat verder met onverbrande

koolwaterstowwe in die lug kan bind. Hierdie stowwe kondenseer
uiteindelik in klein druppeltjies in die lug, wat aërosol genoem word,
en wat sonlig verstrooi om die lug wasig te laat lyk. Dit staan bekend
as fotochemiese rookmis.
d) ’n Katalitiese omsetter word aan die uitlaatstelsel van ’n enjin aangebring.
Dit lyk soos ’n metaalkannetjie en het geen bewegende dele nie. Die
binnekant van die omsetter het ’n heuningkoek-struktuur wat ’n baie
groot oppervlakte het. Die heuningkoek-struktuur is met ’n katalisator
bedek waarop die reaksies plaasvind. Die katalisator is van allooie
van platinum, rodium en palladium gemaak. ’n Katalitiese omsetter
verminder ’n voertuig se giftige uitlaatgasse met ongeveer 90%.
Onvolledige brandstofverbranding vind in voertuigenjins plaas.
Onvolledige verbranding van oktaan word voorgestel deur die
vergelyking:
2C8H18(g) + 17O2(g) → 9,2CO2(g) + 8,8H2O(g) + 9,2H2(g) + 6,8CO(g)
’n Katalitiese omsetter help om die volgende algehele reaksies te

bevorder.
Die oksidasie van koolstofmonoksied tot koolstofdioksied:

2CO(g) + O2(g) → 2CO2(g)
Die reduksie van stikstofmonoksied terug tot stikstof:

2NO(g) + 2CO(g) → N2(g) + 2CO2(g)

Die oksidasie van ongereageerde koolwaterstowwe tot water en
koolstofdioksied, byvoorbeeld:
2C8H18(g) + 25O2(g) → 16CO2(g) + 18H2O(g)
Die produkte wat die uitlaatpyp verlaat, is N2, CO2 en H2O. Hoewel die
CO2 tot aardverwarming bydra, veroorsaak hierdie produkte minder
besoedeling as die oorspronklike gasse van die voertuigenjin.
[HbO ]
2 a) K c = ______
 [Hb][O2 ]
2
b) By ’n hoë hoogte neem lugdruk af en die suurstof konsentrasie in
die atmosfeer neem dus ook af. ’n Afname in suurstof konsentrasie
skuif die ewewigsposisie, getoon in die vergelyking, na links.
Hierdie verandering put die voorraad oksihemoglobien uit. Nie
genoeg suurstof kan die lewensorgane bereik nie en dit veroorsaak
hoogtesiekte.
c) Die liggaam begin om meer hemoglobien te vervaardig om die skuif
in ewewigsposisie reg te stel, en die ewewig sal dan geleidelik weer
terugskuif na die vorming van oksihemoglobien. Dit neem twee
of drie weke voor die toename in hemoglobienproduksie aan die
liggaam se basiese behoeftes voldoen. Studies toon dat mense wat
op hoë plekke woon hoër hemoglobienvlakke in hulle bloed het as
mense wat op laer plekke woon.
3 Die reaksie is onomkeerbaar en slegs die voorwaartse reaksie vind plaas.
Die produkte is gasse en reageer nie met mekaar onder normale toestande
van temperatuur en druk om weer vloeibare oktaan te vorm nie.

1 a) Byvoeging van NaCl sal die [Cl–] verhoog. Die ewewig sal na regs
skuif en meer AgCl sal neerslaan.
b) Byvoeging van AgNO3 sal die [Ag+] verhoog. Die ewewig sal na regs
skuif en meer AgCl sal neerslaan.
c) Verwydering van Cl– sal die [Cl–] verlaag. Die ewewig sal na links
skuif en meer AgCl sal oplos.
d) Byvoeging van NH3 sal die [Ag+] verlaag. Die ewewig sal na links
skuif en meer AgCl sal oplos.
2 a) Die aantal mol van die produk neem af.
b) Die aantal mol van die produk bly dieselfde.
c) Die aantal mol van die produk neem toe.
3 a) Die hoeveelheid metanol neem af.
b) Die hoeveelheid metanol neem toe.
c) Die hoeveelheid metanol bly dieselfde.
d) Die hoeveelheid metanol neem toe.
e) Die hoeveelheid metanol bly dieselfde.
4 a) 2SO2(g) + O2(g) � 2SO3(g) ΔH<O
[SO ]2
b) K c = ______
 [SO ]23[O ]
2 2
(5,0 × 10 )
–2 2
=    
______________
  
(3,0 × 10 ) (3,5 × 10 )
–3 2 –3
= 7,94 × 104
c) Die voorwaartse reaksie is eksotermies. Wanneer die temperatuur
styg, word die endotermiese reaksie bevoordeel. Die konsentrasie van
die produk, [SO3], sal afneem en die konsentrasies van die reaktanse,
[SO2] en [O2], sal toeneem.

d) Die K c waarde sal daal.
e)
2SO3(g) → 2SO2(g) + O2(g)
Reaksietempo
2SO2(g) + O2(g) → 2SO3(g)
Tyd
f ) Wanneer die druk verhoog word, word die reaksie wat tot ’n afname
in volume lei, bevoordeel. Dit is die voorwaartse reaksie. Die reaksie
skuif na regs en die [SO3] neem toe en die [SO2] en [O2] neem af.
g) i) Die reaksietempo van die terugwaartse reaksie sal toeneem: ’n
katalisator verhoog die reaksietempo van die voorwaartse en
terugwaartse reaksies.
ii) Die ewewigkonsentrasies van die reaktanse en produkte sal
dieselfde wees: ’n katalisator skuif nie die ewewig nie.
5 a) So ’n klein K c -waarde dui aan dat feitlik geen produk, NO(g), gevorm
het nie.
b) N (g) + O (g) � 2NO(g)
2 2
molêre verhouding 1 1 2
n aanvanklik (mol) 7,0 2,0
n verandering (mol) 0,20 0,20 0,40
n by ewewig (mol) 6,80 1,80 0,40
6,80 1,80 0,40
c =  _Vn (mol·dm–3) 2 = 3,40
___
2 = 0,90
___
2 = 0,20
___
[NO]2
K c = _____
 [N ][O ]
2 2
0,202
= _______
 (3,40)(0,90)
= 0,013
c) Die voorwaartse reaksie is endotermies. Die Kc-waarde het
toegeneem toe die temperatuur verhoog is. Dit beteken dat die
voorwaartse reaksie bevoordeel is om meer van die produk te vorm.
Volgens Le Chatelier se Beginsel word die endotermiese reaksie
bevoordeel wanneer die temperatuur verhoog word.
Eenheid 3 Sure en basisse

Ondersoek sure en basisse

Leerders se eie navorsing. ’n Tabel van sure en basisse in voedsel, drank en
ons liggame volg op bladsy D57. Dit kom van ’n Australiese webwerf:
sydney.edu.au.

1 a) ’n Suur is ’n protonskenker.

••D2-Term 2 CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 57
Naam Ook bekend as Kom algemeen voor in Samestelling Beskrywing
asynsuur etanoësuur asyn, vrugte, groente, kakao, koffie, CH3COOH helder kleurlose vloeistof met
melk, wyn kenmerkende reuk; los in water op
askorbiensuur vitamien C vrugte (sitrus) en groente (tamatie) C6H8O6 wateroplosbare antioksidant
bottersuur butanoësuur diervette en -olies CH2(CH2)2CO2H vloeistof wat sleg ruik (galsterige
botter)
koolsuur suurreën reënwater, gasdrankies H2CO3 slegs as oplossing in water aangetref
sitroensuur 2-hidroksipropaan sitrusvrugte C3H4OH(COOH)3 oplosbare wit poeier
-1,2,3-trikarboksielsuur
Module 4 • Eenheid 3
foliensuur vitamien B9 groen blare, bone, appelkose C19H19N7O6 geeloranje kristalle, nie baie oplosbaar
nie
mieresuur metanoësuur gif in miere, brandnetels HCOOH kleurlose vloeistof met irriterende reuk
soutsuur handelsoutsuur maagsuur HCl sterk suur, helder oplossing wanneer
verdun
melksuur 2-hidroksipropanoësuur suurmelk, wyn, bloed en spiere CH3CHOHCOOH kleurlose poeier
appelsuur L-hidroksibutaandioësuur wyn, bosbessies, druiwe, appels C4H6O5 wit, reuklose kristalle
oksaalsuur etaandioësuur spinasie en rabarberblare (COOH)2.2H2O deursigtige kristalle
salisielsuur koolteer, 2-hidroksiebensoësuur aspirien C6H4(OH)COOH fyn, wit kristalle
wynsteensuur dikarboksielsuur wyn, druiwe HO2CCHOHCHOHCO2H wit kristalle
tanniensuur tannien hout, bas, tee, koffie C14H14O11; C14H10O9 donkerbruin poeier, vrank smaak
ammoniak vulkaniese gas, produk van NH3 kleurloos, baie skerp reuk
(basis) ontbinding van dier- en plantmateriaal
kadawerien (basis) 1,5-diamienpentaan seekos, reuk van slegte asem, verrotte C5H14N2 kleurloos, onaangename reuk
kos
kaffeïen (basis) trimetielxantien koffie, tee C8H10N4O2 baie bitter, wit kristallynpoeier
putressien (basis) 1,4-diamienbutaan seekos, reuk van slegte asem, verrotte H2N(CH2)3NH2 kleurloos, vlugtig, onaangename reuk
kos
nikotien (basis) sigarette vloeistof
D57
C8H14N2
2013/06/12 6:42 PM
b) ’n Basis is ’n protonontvanger.
2 Sure: HCl; CH3COOH; HNO3; H3PO4; H2SO4
Basisse: NaOH; NH3; KOH; Na2CO3; NaHCO3
3 a) H2SO4 + H2O → H3O+ + HSO4–
suur 1 basis 2 gekonj. suur 1 gekonj. basis 2
b) NH3 + HCl → NH+4 + Cl–

basis 1 suur 2 gekonj. suur 1 gekonj. basis 2
c) H3PO4 + 3H2O → PO43– + 3H3O+

suur 1 basis 2 gekonj. basis 1 gekonj. suur 2
d) HNO2 + H2O → NO2– + H3O+

suur 1 basis 2 gekonj. basis 1 gekonj. suur 2
e) CO32– + H2O → OH– + HCO3–

basis 1 suur 2 gekonj. basis 2 gekonj. suur 1
4 a) ’n Amfoliet tree op as ’n suur en ’n basis, af hangende van die ander

reaktanse in die reaksie.
b) H2PO4– as ’n basis: H2PO4– + H+ → H3PO4
H2PO4– as ’n suur: H2PO4– → HPO42– + H+

1 a) 2HCl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2H2O
b) 2HNO3 + K2O → 2KNO3 + H2O
c) H2SO4 + MgCO3 → MgSO4 + H2O + CO2
d) 2H3PO4 + 3Mg(OH)2 → Mg3(PO4)2 + 6H2O
e) 2CH3COOH + CuO → Cu (CH3COO)2 + H2O
f) HCl + NaHCO3 → NaCl + H2O + CO2
g) H2SO4 + Zn → ZnSO4 + H2
2 a) NH4Cl(s) + H2O(ℓ) → NH4+ (aq) + Cl–(aq)
b) Cl− hidroliseer nie in water nie. NH4+ hidroliseer in water om
hidroniumione te vorm wat die oplossing suur maak.
NH4+ + H2O → NH3 + H3O+
Ondersoek die reaksies van sure en basisse

Die eksperimente wat volg is eenvoudige reaksies wat leerders in vorige
grade teëgekom het.
Eksperiment 1: Ondersoek die reaksie van sure met metale

Die metale reageer met die sure om waterstofgas vry te stel. Die
temperatuur van die oplossings sal styg.
Zn(s) + 2HCl(aq) → ZnCl2(aq) + H2(g)
Fe(s) + 2HCl(aq) → FeCl2(aq) + H2(g)
Mg(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) + H2(g)
Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(aq) + H2(g)
Fe(s) + H2SO4(aq) → FeSO4(aq) + H2(g)

Mg(s) + H2SO4(aq) → MgSO4(aq) + H2(g)
Eksperiment 2: Ondersoek die reaksie van sure met metaaloksiede

Beide MgO en CuO sal met sure reageer wanneer dit verhit word.
Die poeiers sal stadig oplos. MgCl2(aq) is ’n kleurlose oplossing, maar
Cu(NO3)2(aq) bevat blou Cu2+-ione. Geen gas word vrygestel nie.
MgO(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) + H2O(ℓ)
CuO(s) + 2HNO3(aq) → Cu(NO3)2(aq) + H2O(ℓ)
Eksperiment 3: Ondersoek die reaksie van sure met metaalkarbonate en

metaalwaterstofkarbonate
Alle karbonate en waterstof karbonate reageer met sure om groot
CO2-borrels vry te stel. CO2 maak helder kalkwater melkerig.
CaCO3(s) + 2HCl(aq) → CaCl2(aq) + H2O(ℓ) + CO2(g)
NaHCO3(s) + HNO3(aq) → NaNO3(aq) + H2O(ℓ) + CO2(g)
Eksperiment 4: Ondersoek die reaksie van sure met metaalhidroksiede

Reaksie:
HNO3(aq) + KOH(aq) → KNO3(aq) + H2O(ℓ)
Die suur word geneutraliseer wanneer die lakmoespapier pers word en nie
blou nie. Die finale pH van die oplossing behoort 7 te wees.
Eksperiment 5: Ondersoek die reaksie van basisse met metaalioonoplossings

Beide koperhidroksied en sinkhidroksied is onoplosbare neerslae. Wanneer
NaOH by die proef buise gevoeg word, vorm ’n blou neerslag van Cu(OH)2
in die een proef buis en ’n wit Zn(OH)2 in die ander.
CuSO4(aq) + 2NaOH → Cu(OH)2(s) + Na2SO4(aq)

ZnSO4(aq) + 2NaOH → Zn(OH)2(s) + Na2SO4(aq)
LB bl. 232 Aktiwiteit 9 Demonstrasie deur onderwyser G
Demonstreer die werking van huishoudelike sure en basisse

Waterstofchloriedgas wat in water opgelos is, is bekend as soutsuur. In die
nywerheid is dit bekend as “spirits of salts”. Dit is ’n baie korroderende of
bytende mineraalsuur en beide die newel en die oplossing het ’n bytende
effek op die menslike weefsel, met die potensiaal om asemhalingsorgane,
oë, vel en ingewande te beskadig. Dra PVC-handskoene, beskermende bril
en chemies bestande klere en skoene wanneer julle gekonsentreerde sure
hanteer. Soutsuur word gebruik in huishoudelike skoonmaakprodukte,
swembadbehandeling en om die pH te wysig, en in die boubedryf om
sement en messelklei van metaal en bakstene te verwyder.
Swawelsuur is ’n kleurlose tot effens geel viskose vloeistof wat in alle
konsentrasies in water oplosbaar is. Dit word soms donkerbruin gekleur
om mense te waarsku dat dit gevaarlik is. Dit het in die verlede as vitrioel

bekendgestaan. Gekonsentreerde swawelsuur het sterk dehidraterings- en
oksideringseienskappe. Teen hoë konsentrasies kan die suur baie ernstige
skade aanrig by aanraking, want dit veroorsaak chemiese brandwonde
via hidrolise en dehidratering. Dit sal tot blindheid lei as dit in die oë spat.
Veiligheidsmaatreëls moet dus streng nagekom word wanneer dit gebruik
word. Swawelsuur is higroskopies en absorbeer waterdamp in die lug.
Swawelsuur het ’n groot verskeidenheid toepassings, waaronder
huishoudelike suurvormige dreinreiniger, elektroliet in lood-suur-
motorbatterye en verskillende skoonmaakprodukte.
Natriumhidroksied, ook bekend as loog of bytsoda, is ’n hoogs bytende
metaalbasis. Dit is ’n wit vaste stof wat in balletjies, vlokkies en korreltjies en
as ’n 50% versadigde oplossing beskikbaar is. Natriumhidroksied is oplosbaar
in water en etanol. Dit is higroskopies en absorbeer vog in die lug geredelik.
Soortgelyk aan die hidratering van swawelsuur, is die oplos van vaste
natriumhidroksied in water ’n hoogs eksotermiese reaksie waarin ’n groot
hoeveelheid hitte vrygestel word, en dit hou ’n gevaar in wanneer dit uitspat.
Die resultante oplossing is gewoonlik kleurloos en reukloos met ’n gladde
gevoel. Natriumhidroksied word dikwels as ’n dreinreiniger in huise gebruik.
Dit los vetterigheid, olie en proteïenafsaksels op in pype onder wasbakke en
dreine. Natriumhidroksied word in sommige haarverslappers gebruik om
hare reguit te maak. Dit word ook as ’n verfverwyderaar op houtvoorwerpe
gebruik.
Ammoniak is ook bekend as asaan en is ’n kleurlose gas met
’n kenmerkende skerp reuk. Ammoniak is bytend asook gevaarlik.
Huishoudelike ammoniak is ’n oplossing van NH3 in water en word as ’n
aldoelige skoonmaakmiddel vir baie oppervlakke gebruik. Omdat ammoniak
’n betreklik streepvrye glans het, is een van die algemeenste gebruike om
glas, porselein en vlekvrye staal skoon te maak. Dit word ook dikwels
gebruik om oonde skoon te maak en artikels in te week om aangebrande
aanpaksels los te maak. Huishoudelike ammoniak wissel in konsentrasie
volgens gewig van 5% tot 10% ammoniak.

1 a) Na2CO3 + 2HNO3 → 2NaNO3 + H2O + CO2
m 1,06 g
b) cb = ___
 MV = _______________
    
(106,0 g·mol–1)(0,2 dm–3)
= 0,05 mol·dm–3
n cV
 __
n =   c V
a ___ a a
b b b
ca × 40 cm3
2 ______________
 
1 =    
  
_
0,05 mol·dm3 × 25 cm3

ca = 0,06 mol·dm–3
2 a) soutsuur: sterk suur; natriumhidroksied: sterk basis
b) broomtimolblou
c) die eindpunt van die reaksie
d) HCl + NaOH → NaCl + H2O
n cV
n =   c V
e)  __
a ___ a a
b b b
ca × 25,0 cm3
1 _______________
 
1 =    
  
_
0,12 mol·dm3 × 18,8 cm3

ca = 0,09 mol·dm–3
f ) 50 cm3 en 250 cm3 NaOH-oplossing bevat dieselfde aantal mol NaOH,
want slegs water word by die verdunning gevoeg.
Aantal mol NaOH in 50 cm3 water = aantal mol NaOH in 250 cm3
water

n1 = n2
c1V1 = c2V2
0,21 mol·dm3 × 0,05 dm3 = c2 × 0,25 dm3
0,12 mol·dm–3 × 0,05 dm3
c2 = ________________
     
0,25 dm3
= 0,024 mol·dm–3
3 a) swak suur
b) pH hoër as 7
c) fenolftaleïen
d) (COOH)2 + 2KOH → K2(COO)2 + 2H2O
n cV
n =   c V
e)  __
a a a
___
b b b
0,12 mol·dm–3 × 20,0 cm3
1 _______________
 
2 =   
_
  
c × 25 cm3 b
cb = 0,19 mol·dm–3

formele assessering
Gebruik suur-basis-titrasie in neutralisasiereaksies

2NaOH(aq) + (COOH)2(aq) → Na2(COO)2(aq) + 2H2O(ℓ)
Uit die stoïgiometriese vergelyking het ons 1 mol (COOH)2 wat reageer met
aantal mol suur _1
   =   , dus moet aantal mol
2 mol NaOH. Die molverhouding is  __________
aantal mol basis 2
suur die helfte van dié van die basis wees.
Die KABV skryf 25 ml- volumetriese flesse voor, wat baie klein is. Ons
sal normaalweg aanbeveel dat ’n 0,05 mol·dm−3 (COOH)2-oplossing gebruik
word om ’n 0,1 mol·dm−3 NaOH-oplossing te neutraliseer. In die metode wat
volg word ’n 0,5 mol·dm−3 (COOH)2-oplossing gebruik om ’n 1 mol·dm−3
NaOH-oplossing te neutraliseer. Die rede is dat dit baie moeilik is om 0,157 g
oksaalsuur akkuraat op ’n gewone skoolmassameter/-skaal te weeg. Indien
groter volumetriese flesse beskikbaar is, sal dit beter wees om dit te gebruik
en meer verdunde oplossings te gebruik. Gebruik die tabel hieronder om die
gewigte en konsentrasies van oplossings te verander.
Eksperiment 1: Berei ’n standaardoplossing vir volumetriese analise

Ons wil ’n 1 mol·dm−3 NaOH-oplossing neutraliseer, dus moet leerders ’n
0,5 mol·dm−3-oplossing van oksaalsuur maak. Dit is nie nodig dat die leerders
presies 1,57 g afweeg nie, maar hulle moet weet wat die akkurate gewig van
hulle monster is. As jy ’n groter volumetriese fles beskikbaar het, gebruik die
tabel hieronder om die massa van die nodige oksaalsuurkristalle te bereken.
Onthou: 1 mol suur neutraliseer 2 mol basis.
Tabel om ’n oksaalsuuroplossing te maak

0,05 0,25 0,5
Kons.
(sal 0,1 mol·dm−3 NaOH (sal 0,5 mol·dm−3 NaOH (sal 1 mol·dm−3 NaOH
(mol·dm–3)
neutraliseer) neutraliseer) neutraliseer)
Vol (cm3) 25 100 200 250 25 100 200 250 25 100 200 250
Massa (g) 0,1575 0,63 1,26 1,575 0,7875 3,15 6,3 7,875 1,575 6,3 12,6 15,75

Tabel om ’n natriumhidroksiedoplossing te maak
0,1 0,5 1,0
Kons.
(sal 0,05 mol·dm−3 (COOH)2 (sal 0,25 mol·dm−3 (COOH)2 (sal 0,5 mol·dm−3 (COOH)2
(mol·dm–3)
neutraliseer) neutraliseer) neutraliseer)
Vol (cm3) 250 500 1 000 250 500 1 000 250 500 1 000
Massa (g) 1 2 4 5 10 20 10 20 40
Verduidelik aan leerders dat die kristalwater bygetel moet word wanneer die
molêre massa bereken word, aangesien dit deel van die kristalle vorm wat
geweeg moet word.
Die metode om die standaardoplossing te berei is in die Leerdersboek.

m 1,57 g
c = ___
 MV = ________________
 126,0
  
g·mol–1 × 0,025 dm3
= 0,50 mol·dm–3
Eksperiment 2: Voer ’n suur-basis-titrasie uit

Demonstreer aan leerders hoe om ’n pipet korrek te gebruik.
• Vul die pipet met ’n pipetvuller. Moenie dat leerders die vloeistof met
hulle monde opsuig nie.
• Spoel die pipet met die oksaalsuuroplossing uit.
• Vul die pipet deur vloeistof verby die vulstreep op te suig. Laat die
vloeistof stadig uit totdat die onderste kurwe van die meniskus aan die
vulstreep raak.
• Giet die vloeistof oor in ’n volumetriese fles met gravitasie. Moenie in
die pipet blaas nie. Laat ’n paar sekondes sodat die vloeistof dreineer. ’n
Druppel sal in die punt van die pipet agterbly. Dit is normaal.
Demonstreer aan leerders hoe om ’n buret korrek te gebruik.

• Maak seker die buret en sy kraantjie is skoon. Die kraantjie moet maklik
kan draai. Indien nie, smeer die kraantjie liggies met petroleumjellie.
• Spoel die buret uit met ’n NaOH-oplossing.
• Vul die buret met ’n klein tregter en beker.
• Laat ’n bietjie vloeistof uitloop om die onderste deel van die buret onder
die kraantjie te vul. Maak seker daar is geen lugborrels wat vasgevang
word nie.
• Verstel die volume deur die kraantjie oop te maak om die buret op nul te
kry. Die onderkant van die meniskus moet om die nulstreep wees.
• Manipuleer die kraantjie met die linkerhand terwyl jy die fles met die
regterhand skud na elke byvoeging van die alkali.
Die titrasiemetode verskyn in die Leerdersboek.

7 2NaOH(aq) + (COOH)2(aq) → Na2(COO)2(aq) + 2H2O(ℓ)
n cV
n =   c V
8  __
a ___ a a
b b b
0,50 mol·dm–3 × V
 12 mol
____
mol
=
____________a
     
cb × 25,0 cm3

2 mol × 0,50 mol·dm–3 × Va cm3
cb = ___________________
     
1 mol × 25,0 cm3
= x mol·dm–3
Eksperiment 3: Bepaal die konsentrasie van asynsuur in asyn

Gebruik presies dieselfde metode as in die vorige eksperiment. Leerders kan
dieselfde buret en NaOH-oplossing gebruik en slegs die oksaalsuur met asyn
vervang (nadat hulle die volumetriese fles baie goed uitgespoel het).

Om die persentasie asynsuur in asyn te bereken:
titrasievolume van asynsuur
  
_________________
  
25,0 cm asyn
3 × 100%
Eksperiment 4: Bepaal die konsentrasie van natriumhidroksied in dreinreiniger
In hierdie eksperiment gaan die basis in die volumetriese fles en die suur in
die buret. Maak seker dat die buret deeglik skoongemaak en uitgespoel is om
alle tekens van natriumhidroksied te verwyder.
Dreinreiniger kan baie bytend wees en moet baie versigtig hanteer word.
Leerders moet nooit dreinreinigeroplossing met hulle monde opsuig nie.
Volg dieselfde prosedure as in die vorige eksperimente.
Om die persentasie natriumhidroksied in dreinreiniger te bereken:

titrasievolume reiniger
  × 100%
  
______________
25,0 cm3 dreinreiniger
Assessering van eksperimentele gedeelte van aktiwiteit 10 Totale toegekende punte: 15
Organisasie Metode Meeste Sommige Min Geen idee Geen pog-
– werk op gevolg; metodes metodes metodes om metode ing om
ordelike wyse doeltreffend gevolg; gevolg; nie gevolg; te volg nie; eksperi-
deur metode georgani- redelik geor- goed geor- ongeorgani- ongeorgani- mente uit te
seer, netjies ganiseerd; ganiseerd seerd; onnet seerd; onnet voer nie
netjies nie
Doeltreffende Alle eks- Sommige Eksperi- Nie probeer
gebruik van perimente eksperimente nie nie
toegewese doeltreffend mente be- voltooi nie;
tyd en betyds tyds voltooi; ondoeltref-
voltooi kon meer fend
doeltreffend
wees
Spanwerk en Doeltref- Poging Weier om
entoesiasme fende en en- aangewend, deel te
toesiastiese maar neem
spanwerk; gebrek aan
goeie gees entoesiasme
Vermoë om Alle Apparaat Apparaat Apparaat Apparaat Geen
apparaat te apparaat korrek soms soms reg verkeerd poging
gebruik korrek en gebruik verkeerd gebruik gebruik aangewend
sorgvuldig gebruik om apparaat
gebruik te gebruik
nie
Assessering van leerderverslag Totale toegekende punte: 10

Aanbieding Resultate Resultate Sommige Sommige Verslag laat Geen
van resultate netjies aangebied resultate resultate en onnet verslag
en netheid aangebied in ‘n verslag; aangebied aangebied aangebied
in ‘n gepaste betyds in verslag; maar nie
verslag; ingehandig netjies maar deurmekaar
betyds laat en laat
ingehandig

Verwerking Resultate Meeste Sommige Resultate Min Geen
en korrek resultate resultate verwerk resultate berekeninge
akkuraatheid verwerk en korrek verwerk; maar verwerk; gedoen nie
van resultate akkuraat verwerk redelik onakkuraat onakkuraat
en redelik akkuraat
akkuraat
Gebruik die bostaande antwoorde as merkmemorandum vir die verslag.

1 a) pH = –log[H+] = –log(0,0025) = – (–2,60) = 2,60
b) 0,00175 mol Ba(OH)2(aq) lewer 2(0,00175) mol OH–(aq)
[H+][OH–] = 1 × 10–14
1 × 10 1 × 10–14 –14
[H+] = _____
[OH–] = _____
0,0035 = 2,86 × 10–12
pH = –log[H+] = –log(2,86 × 10–12) = –(–11,54) = 11,54
2 a) pH = –log[H+]2,5 = –log[H+]
[H+] = 0,0032 mol·dm–3
0,0032
[H2SO4(aq)] = ____
2 = 0,0016 mol·dm–3
b) pH = –log[H+]
13,2 = –log[H+]
[H+] = 6,31× 10–14 mol·dm–3
[H+][OH–] = 1 × 10–14
1 × 10 1 × 10 –14 –14
[OH–] = _____
[H+] = _______
 6,31 × 10–14
= 0,16 mol·dm–3
[KOH] = 0,16 mol·dm–3
Leerdersboek Eenhede 1–3 Summatiewe assessering:
bladsy 250–258
Chemiese verandering kwartaal 2, MODULE 4
1 a) botsingsteorie
b) aktiveringsenergie
c) geaktiveerde kompleks
d) elektroliet
e) endotermies
f ) dinamies
g) katalisator
h) Le Chatelier se Beginsel
i) ewewigskonstante
j) chloor-alkali-proses
k) suur
l) indikator
m) titrasie
n) ewewigsposisie
o) ioonproduk
p) verdunde oplossing
q) pH
2 Korrigeer die volgende onwaar stellings:

a) Die faktore wat die aantal botsings verhoog, is ’n styging in
temperatuur, konsentrasie en druk; OF die faktor wat nie die aantal
botsings verhoog nie, is ’n toename in volume.
b) ’n Katalisator verhoog die tempo van ’n chemiese reaksie.
c) Die reaksietempo is die reaktans- of produkkonsentrasie in ’n
spesifieke tydsduur.
d) Alle reaksies, endotermies en eksotermies, het aktiveringsenergie
nodig om plaas te vind.
e) Wanneer die reaksie CuO(s) + H2(g) � Cu(s) + H2O(g) in ewewig is,
[H O]
is Kc = ____
[H2 ] .
2
f ) Die ewewigskonstante vir ’n eksotermiese reaksie neem af
met ’n styging in temperatuur; OF die ewewigskonstante vir ’n
endotermiese reaksie neem toe met ’n styging in temperatuur.
g) Die reaksie bereik ewewig wanneer die konsentrasies van die
produkte en reaktanse konstant bly.
h) As swawel in ’n toe houer gebrand word, word ewewig na ’n ruk
bereik.
i) Wanneer die oplossing in ewewig, hieronder getoon, verhit word,
word dit groen.
j) Indien by ewewig Kc = 10–4, dan [A][B]>[C][D]
k) Die reaksie 2HCl(aq) + Mg(s) → MgCl2(aq) + H2(g) is ’n voorbeeld
van ’n redoksreaksie.
OF
Die reaksie 2HCl(aq) + MgO(s) → MgCl2(aq) + H2O(ℓ) is ’n voorbeeld
van ’n suur-basis-reaksie.
l) Die volgende sure word as sterk sure beskou: HCl; HNO3; H2SO4.
Die sure (COOH)2 en H2CO3 is swak sure.
m) In die reaksie CO32– + H2O � HCO3– + OH–, is die gekonjugeerde
suur-basis-paar H2O; OH– of CO32–; HCO3–.
n) Ammoniumchloried los in water op om ’n suuroplossing te vorm,
want hidroniumione vorm.
o) Indikators is sure of basisse en die kleur van die suur en sy
gekonjugeerde basis moet verskil.
p) Die pH van ’n 0,02 mol∙dm−3-soutsuuroplossing is 1,7.
3 Kies die korrekte antwoord.
a) C e) C i) B m) C
b) B f) A j) D n) B
c) D g) D k) D o) C
d) A h) C l) D p) C
4 Pas items bymekaar Tabel 1: a) E b) H c) G d) A
e) F f) D g) B h) C
Pas items bymekaar Tabel 2: a) D b) E (of D) c) G d) F
e) C f) H g) B
5 a) Koper is ’n katalisator.
b) ’n Katalisator verlaag die aktiveringsenergie wat nodig is vir die
reaksie, en meer deeltjies kan aktiveringsenergie vir die reaksie
verkry. Die reaksietempo neem toe.
c) Carina kan die mengsel verhit, meer gekonsentreerde suur, of
sinkpoeier gebruik.
d) Die reaksie is eksotermies, want warmte word afgegee.
6 a) i) Die reaksie verloop in albei rigtings: N2 en H2 reageer om NH3 te
vorm en NH3 ontbind om N2 en H2 te vorm.
ii) In ’n dinamiese ewewig het die makroskopiese veranderinge
opgehou, maar die reaksies gaan op ’n mikroskopiese vlak voort.
Module 4 • Eenheid 1–3 D65

Vir elke twee molekule NH3 wat vorm, ontbind twee molekule
NH3. Die tempo van die voorwaartse en terugwaartse reaksies is
gelyk.
b) Le Chatelier se Beginsel: ’n Verandering in enige van die faktore wat
die ewewigstoestande van ’n stelsel bepaal, sal die stelsel op so ’n
wyse laat verander dat die effek van die verandering verminder of
teengewerk word.
c) Uit die gebalanseerde vergelyking:
4 volumes reaktanse � 2 volumes van produk
’n Styging in druk sal die reaksie wat ’n afname in volume veroorsaak,
bevoordeel; dit is die voorwaartse reaksie. Die ewewig skuif na regs
en meer van die produk vorm.
d) Teen ’n temperatuur onder 450 °C neem die reaksietempo af en die
tyd om die produk te maak, is te lank om ekonomies te wees.
e) Die voorwaartse reaksie is eksotermies en ’n hoër temperatuur
bevoordeel die terugwaartse endotermiese reaksie. Minder van die
produk vorm.
7 a) Wanneer die temperatuur verhoog word, sal die ewewig na regs
begin skuif om meer van die produk te maak.
b) Wanneer meer chloorgas by die reaksiemengsel gevoeg word, sal die
ewewig na links skuif om meer reaktanse te maak.
c) Wanneer die druk op die gasse verhoog word, sal die ewewig na links
skuif.
d) ’n Katalisator het geen uitwerking op die ewewig nie.
8 a) Mg(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) + H2(g)
b) Die konsentrasie is laer. Water is bygevoeg om die suur te verdun.
c) Reaksietempo (of volume van waterstofgas wat per eenheid gelewer
word) neem toe met ’n toename in konsentrasie; OF hoe hoër die
konsentrasie van die HCl, hoe vinniger is die reaksietempo.
d) Om ’n billike vergelyking te tref en seker te maak dat daar slegs een
onaf hanklike veranderlike is.
e) Magnesium is die beperkende reagens; wanneer die magnesium
opgebruik word, sal die reaksie ophou.
f ) i) 60 cm3 ii) 42 cm3
g) Eksperiment 1: Die grafiek se gradiënt is steiler.
h) Die aantal mol wat in albei eksperimente gebruik word, is dieselfde.
i) Die reaksietempo neem toe met ’n toename in konsentrasie.
j) i) Bly dieselfde; die finale volume van die produk word deur die
hoeveelheid reaktanse bepaal en die temperatuur het geen
invloed daarop nie.
ii) Neem toe; die reaksietempo van al die reaksies neem toe namate
die temperatuur styg.
9 a) Die terugwaartse reaksie is endotermies.
0,2
b) [NO2] = __
 0,5= 0,4 mol∙dm–3
0,8
[N2O4] = __
 0,5= 1,6 mol∙dm–3
[N O ] 1,6
K c = ____
 [NO
2 4
= ___
  = 10
]2 0,42
2
c) Deur die volume te halveer, word die konsentrasie verdubbel
n
V ) en behoort dus 0,8 mol∙dm te wees. Die toename in druk
(c =  __ –3
bevoordeel die voorwaartse reaksie volgens Le Chatelier en [NO2]

neem af namate [N2O4] toeneem.
[N O ] [N O ]
d) K c = ____
 [NO
2 4
]2
= ____
0,62 = 10
2 4
2
[N2O4] = 3,6 mol∙dm–3

N2O4 = cV = 3,6 mol∙dm–3 × 0,25 dm3 = 0,9 mol
e) 2NO2 → N204
(voorwaartse reaksie)
4,0 nuwe ewewig 2N02 � N204
Konsentrasie (mol∙dm–3)
3,6 N204
3,0 eerste (terugwaartse reaksie)
Reaksietempo
ewewig N204 → 2N02
2,0 2N02 � N204
1,6
1,0
0,6 N02
0,4
Tyd Tyd
10 a) CaCO3(s) � CaO(s) + CO2(g)
b) Die reaktans en produkte is in verskillende fases.
c) K c = [CO2] = 0,0108
[CO2] = 1,08 × 10–2 mol∙dm–3
(CO2) = cV = 1,08 × 10–2 mol∙dm–3 × 0,5 dm3 = 5,4 × 10–3 mol
(CaCO3) gebruik = n(CO2)
(CaCO3) gebruik = nM = 5,4 × 10–3 mol × 100,0 g∙mol–1 = 0,54 g
Massa by ewewig = 5 – 0,54 = 4,46 g
d) Endotermies; volgens Le Chatelier se Beginsel sal ’n styging in
temperatuur die endotermiese reaksie of die reaksie wat energie
gebruik, bevoordeel. Toe die temperatuur verhoog is, het Kc
toegeneem, dus het die konsentrasie van die koolstofdioksied
toegeneem en het meer van die produk gevorm. Die voorwaartse
reaksie moes bevoordeel gewees het.
e) i) Bly dieselfde; Kc word nie deur ’n verandering in volume geraak nie.
ii) Neem toe; ’n hoër druk skuif die ewewig na links.
iii) Bly dieselfde; die kleiner volume het die aanvanklike konsentrasie
verhoog, wat deur die skuif in ewewig na links teengewerk is.
11 a) Die reaksie is eksotermies. Verlaging van die temperatuur bevoordeel
’n hoër opbrengs van ammoniak, maar die reaksietempo word
drasties verlaag. Produksie is nie winsgewend nie.
b) i) NH3(g) + O2(g) � NO(g) + H2O(g)
Molêre verhouding 1 1 1 1
Aanvanklike [ ] 1 1 0 0
Verandering in [ ] 0,25 0,3125 0,25 0,375
Ewewigs- [ ] 0,75 0,6875 0,25 0,375
[NO]4[H O]6
K c = ________
[NH ]4[O2 ]5
3 2
(0,25) (0,375)
4 6
=  (0,75) (0,6875)
_________
4 5
= 2,2 × 10–4
c) Laag; Kc-waarde is baie klein en dui aan dat daar meer reaktans- as
produkmolekule in die reaksiemengsel by ewewig is.
12 a) HCl(aq) en Na2CO3(aq), want die konsentrasie van albei is bekend.
b) Metieloranje: reaksie tussen ’n sterk suur en ’n swak basis.
n cV
n =   c V
c)  __
a a a
___
b b b
2 ______________ 0,4 mol∙dm–3 × 20 cm3
 
1 =   
_
0,25
  
mol∙dm–3 × V

b
V b = 16 cm3
13 a) A c) C e) E
b) C d) D
Module 4 • Eenheid 1–3 D67

14 a) H c) G
b) G d) I
e) 2HCl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2H2O
n cV
n =   c V
 a
__ a a
___
b b b
0,1 mol∙dm–3 × V a
2 ______________
 
1 =    
  
_
0,1 mol∙dm–3 × 15 cm3

V a = 30 cm3
15 a) M(HCl) = 1,0 + 35,5 = 36,5 g∙mol–1
7,3 g
 Vn = ___
c = __ m
 MV = ______________
 36,5
  
g∙mol–1 × 0,25 dm3
= 0,8 mol∙dm–3
b) Die konsentrasie is presies bekend.
c) pH = log[H+] = log 0,8 = 0,1
d) HCl ioniseer heeltemal in water om ’n hoë persentasie H3O+-ione te
vorm.
e) NaCl-oplossing is neutraal met ’n pH = 7; HCl-oplossing is suur met
’n pH onder 7.
f ) HCl(g) + H2O(ℓ) → H3O+(aq) + Cl–(aq)
Suur: HCl; Gekonjugeerde basis: Cl–
Basis: H2O; Gekonjugeerde suur: H3O+
g) Ja; daar is ione wat as ladingsdraers in die oplossing kan dien.
16 a) Die punt gedurende ’n titrasie waar ’n presiese aantal mol suur ’n
presiese aantal mol basis neutraliseer, volgens die koëffisiënte in die
gebalanseerde vergelyking.
b) Fenolftaleïen
c) Vir NaOH: (cV)verdun = (cV)kons.
(cV) 1,63 mol∙dm–3 × 0,05 dm3
c verdun = _____
V kons.= ________________
     = 0,08 mol∙dm
1,0 dm3
–3
verdun
n(NaOH) = cV = 0,08 mol∙dm–3 × 0,04 dm3 = 3,2 × 10–3 mol
2 mol NaOH reageer met 1 mol suur n(suur) = 1,6 × 10–3 mol
m(suur) = nM = 1,6 × 103 mol × 90,0 g∙mol–1 = 0,144 g
0,144g
0,25 g × 100 = 57,6%
% suiwerheid = ____
17 a) pH = log[H+]
3 = –log[H+]
[H+] = 10–3 mol∙dm–3
b) Nee, aangesien die [H+] kleiner as die 0,01 mol∙dm−3 is, ioniseer die
suur nie heeltemal nie. HCl is ’n sterk suur wat heeltemal ioniseer.
18 n(NaOH) = cV = 0,5 mol∙dm−3 × 0,028 dm3 = 0,014 mol
n(HCl)oormaat = n(NaOH) = 0,014 mol
n(HCl)totaal = cV = 1,0 mol∙dm−3 × 50 × 10−3 dm3 = 0,05 mol
n(HCl) wat reageer met CaCO3 = 0,05 – 0,014 = 0,036 mol
0,036
n(CaCO3) = ____
2 = 0,018 mol
m(CaCO3) = nM = 0,018 mol × 100,0 g∙mol−1 = 1,8 g

kwartaal drie
MODULE 5: Elektrisiteit en magnetisme
Hersien magnetisme, elektrostatika en elektriese stroombane

wat in Graad 10 en 11 onderrig is kortliks voordat jy met hierdie
module begin. Dit kan dan gevolg word met ’n oorsig van
elektriese stroombane in Eenheid 1.
D69

Eenheid 1 Elektriese stroombane
Kwartaal 3, MODULE 5
Hierdie eenheid plaas die klem op elektriese stroombane met reële batterye
waar die interne weerstand van die battery by berekeninge ingesluit is.
Eenheid 1 bevat ’n voorgeskrewe eksperiment vir formele assessering
wat uit twee dele bestaan. Die eerste deel is ’n eksperiment om die
interne weerstand van ’n battery te bepaal, terwyl die tweede deel is om
die ekwivalente weerstand van ’n serie-parallelle netwerk van resistors
eksperimenteel te bepaal en dit met die resultaat verkry met ’n teoretiese
waarde te vergelyk. Hierdie eenheid het ’n aanbevole praktiese ondersoek vir
informele assessering waar kortsluitings en oop stroombane ondersoek word.

1 Uit ε = Vklem + Ir sien ons dat die emk gelyk is aan die
klempotensiaalverskil wanneer ’n battery geen interne weerstand het nie
(ideale battery) of as geen stroom deur die battery vloei nie.
2 Uit ε = Vklem + Ir , het ons Vklem = ε – Ir = 9 V – 2 V = 7 V
7V V
R =   4 Ω = 1,75 A
Die stroom deur die 4,0 Ω-resistor is I = ___
klem ___
V 2,0 V
Iint = ____
Die interne weerstand is dan r = __  1,75 A= 1,1 Ω
3 ε = I(R + r) = 1,2 A (9,5 Ω + 0,5 Ω) = 12 V

1 Hy kan nie twee van die resistors parallel verbind en dan hierdie
kombinasie in serie met die derde verbind nie, soos hieronder getoon.
4Ω
4Ω
4Ω
Die twee parallelle resistors het ’n gesamentlike weerstand van 2 Ω, deur:

 R1 = _ 41 + _ 14 → Rp = _ 42= 2 Ω
__
p
Die totale weerstand is dan die som van die parallelle kombinasie en die
serie 4 Ω-weerstand.
Rekw = 2 Ω + 4 Ω = 6 Ω
2 Die stroombaandiagram vir die gegewe opstelling is:
r 0,4 Ω
2Ω
8Ω

 22 ΩΩ +
Die ekwivalente weerstand van die parallelle netwerk is: ______ ×8Ω
8 Ω = 1,6 Ω
Die stroom in die stroombaan is: I = _____  1,6 Ω12V
 R ε + r = ________+ 0,4 Ω = 6 A
ekw
Die potensiaal oor die parallelle tak is: V = IR = 6 A × 1,6 Ω = 9,6 V
9,6 V
 RV = ____
Die stroom in die 8 Ω-resistor is: I = __ 8 Ω = 1,2 A
8

formele assessering
Hierdie aktiwiteit kan óf as ’n individuele aktiwiteit óf as ’n groepaktiwiteit
gedoen word na gelang van die beskikbaarheid van toerusting.
Deel 1 Bepaal die interne weerstand van ’n sel

Verduidelik aan leerders hoe die sluiting van die skakelaar ’n nuwe
stroombaan vorm, maar die emk en interne weerstand van die sel konstant
bly. Die stroombaan word opgestel soos in die diagram in die Leerdersboek
getoon. Die tabel hieronder toon die lesings wat geneem is toe ’n Energiser
AA-sel gebruik is. Die weerstande wat gebruik is, was R1 = 4,7 Ω en
R2 = 5,5 Ω. Dit is verkieslik om die waardes van R1 en R2 so naby moontlik
aan mekaar te hê sodat die verskil tussen Vekst1 en Vekst2 so groot moontlik
is. Let op dat groter waardes van die weerstand daartoe sal lei dat die
stroomlesings kleiner is.
Voltmeter, in volt Ammeter, in ampère
Skakelaar oop 0,80 0,126
Skakelaar gesluit 0,75 0,155
V –V
r = _______
ekst1I – I ekst2
2 2
(0,80 – 0,75) V
=  __________
  = 1,7 Ω
(0,155 – 0,126) A
Antwoorde op vrae
Die antwoorde hieronder verwys na die eksperiment wat met die Energiser
AA-sel gedoen is. Gebruik hierdie antwoorde as dit nie moontlik is om die
praktiese eksperiment te doen nie.
1 Die sel was oud en het dus ’n groot interne weerstand gehad.
2 ’n Nuwe sel het ’n interne weerstand van byna 0 Ω. Die resultate van
die eksperiment hang af van die soort sel wat gebruik word en ook hoe
dikwels die sel voor die eksperiment gebruik is.
3 Die emk is:
ε = Vekst1 + I1r
= 0,80 V + 0,126 A × 1,7 Ω = 1,01 V
Die sel wat gebruik is het ’n emk-waarde van 1,5 V.
4 Deur die reostaat af te wissel, kan ’n aantal verskillende lesings van V ekst
en die ooreenstemmende stroom (I) -lesing geneem word. ’n Grafiek van
V ek st op die x-as teen I op die y-as verskaf ’n reguit lyn.
Uit die vergelykings:

ε = V ekst + Ir,
het ons
I = – (1_r )V ekst + _εr

–1
Die helling van die Vekst teen I -grafiek is dan __
r , en die interne weerstand
1
r kan bepaal word van r = _____
 –helling
Deel 2 Bepaal die ekwivalente weerstand van ’n serie-parallelle

netwerk van bekende resistors met behulp van ’n ammeter
en voltmeter, en vergelyk dit met die teoretiese waarde
Die eksperiment is met ’n 1,5 V AA Duracell-sel gedoen met die resistors soos
op die stroombaandiagram hieronder gemerk.
1,5 V
r S
A V
R1 = 15,7 Ω
R2 = 4,7 Ω
R3 = 5,5 Ω
Die volgende resultate is verkry:

Voltmeterlesing, in volt (V) 1,26
Ammeterlesing, in ampère (A) 0,066
Ekwivalente weerstand (gemeet), in ohm (Ω) 19,09 (19)
Weerstand, R1, in ohm (Ω) 15,7
Parallelle weerstand, Rp, in ohm (Ω) 2,53
Ekwivalente weerstand (uit teorie), in ohm (Ω) 18,23 (18,2)
Antwoorde op vrae
1 Die eksperimentele resultate is na aan die berekende waarde met ’n fout
van ongeveer 5%. Die hoof bron van die fout is in die akkuraatheid van
die meetinstrument. Dit is raadsaam om die afmetings te herhaal, en
indien digitale multimeters gebruik word, om die twee meters om te ruil.
2 Die twee voordele van ’n parallelle stroombaan bo ’n seriestroombaan is:
Komponente wat parallel verbind word werk onaf hanklik van mekaar.
Indien een van die komponente in ’n serienetwerk egter onklaar raak,
hou die ander op werk.
Die potensiaalverskil van die bron word tussen al die komponente
wat in serie daarmee verbind is, verdeel, terwyl al die komponente wat
parallel aan ’n bron verbind is dieselfde bronpotensiaalverskil daaroor
het.

Assessering van eksperimentele deel van aktiwiteit
Gradering
Assesseringskriteria
4 3 2 1 0
Organisasie – werk Metodes Metodes Metodes Min kennis Geen
deur prosedure op ’n doeltreffend doeltreffend gevolg, maar van opstel kennis van
ordelike wyse gevolg sonder gevolg, maar met ’n bietjie van elektriese stroombane
hulp met ’n bietjie hulp van stroombane, nie en elke
hulp onderwyser baie hulp van stap is deur
onderwyser onderwyser
voltooi
Doeltreffende Albei Eerste Eerste Eerste
gebruik van eksperimente eksperiment eksperiment eksperiment
toegewese tyd voltooi in voltooi en die voltooi, gedeeltelik
toegewese tyd tweede slegs maar het voltooi, en het
gedeeltelik nie tweede nie tweede
gedoen gedoen nie gedoen nie
Vermoë om ammeter Alle lesings Alle lesings Sommige van Meters
en voltmeter te korrek korrek die lesings verkeerd
gebruik geneem en geneem verkeerd gelees
met korrekte geneem
aantal
beduidende
syfers
Resultate Alle resultate Gedeeltelik Onakkurate Geen resultate
korrek korrekte resultate nie
resultate
Antwoorde op Alle Sommige Geen
vrae gebaseer op antwoorde antwoorde antwoorde
eksperimentele werk korrek korrek verskaf nie
Totale punte toegeken: 15
LB bl. 270 Aktiwiteit 2 Aanbevole praktiese ondersoek vir G

Ondersoek kortsluitings en oop stroombane in ’n serie-parallelle
netwerk van resistors.
Die stroombaan is verbind met die volgende waardes, soos hieronder getoon:
emk = 1,30 V, R 1 = 4,7 W, R 2 = 15,7 W en R 3 = 5,5 W.
ε
r S1
A1 R1 V2
V1
S2
A2
R2
V3
S3
A3
R3
V4
V5

Die volgende stel lesings is verkry.
V1, in volt V2, in volt V3, in volt V4, in volt V5, in volt A1, in A2, in A3, in
(V) (V) (V) (V) (V) ampère ampère ampère
(A) (A) (A)
Al drie 1,30 0 0 0 0 0 0 0
skakelaars
oop
Skakelaar 1,30 0 0 0 1,30 0 0 0
S1 gesluit
(S2 en S3
oop)
Skakelaar 1,27 0,22 0,94 0 0,94 60,6 60,6 0
S1 en S2
gesluit (S3
oop)
Al drie 1,22 0,65 O,48 0,48 0,48 0,138 0,035 0,086
skakelaars
gesluit
Al drie 1,20 0,43 0,68 0,68 0,68 0,116 0 0,116
skakelaars
gesluit,
en R2
verwyder
Al drie 1,17 0,66 0,10 0 0 0,170 0,005 0,120
skakelaars
gesluit
en het ’n
kortsluiting
Aantekening aan die onderwyser:

1 Met al die skakelaars gesluit behoort voltmeters V3, V4, en V5 teoreties
dieselfde lesings te hê, aangesien hulle parallel aan mekaar verbind is.
In die praktyk kan die lesings egter dalk nie dieselfde wees nie, want die
lesingsinstrumente is nie ideale meters nie.
2 Die som van die strome in ammeters A2 en A3 behoort gelyk te wees aan
die lesing op A1. Dit kan dalk nie verkry word nie weens onakkuraathede
in die lesingsinstrumente of omdat die stroom in die stroombaan met tyd
fluktueer vanweë warmte wat in die geleiers gevorm word.
Antwoorde op vrae
1 Voltmeter V1 dui die emk van die sel aan.
2 Voltmeter V5 is in serie met resistor R1 en die battery verbind. Omdat
voltmeters baie groot weerstande het, lewer die battery byna geen
stroom aan die stroombaan nie. Dus meet V5 die emk van die battery.
3 Resistors R1 en R2 is in serie verbind, dus behoort die potensiaalverskil
oor elkeen altesaam die lesing op V1 te gee.
4 a) Wanneer R2 uit die stroombaan verwyder word, neem beide die
effektiewe weerstand van die parallelle tak en die totale weerstand
van die stroombaan toe. Dit lei tot ’n afname in die stroom deur
die sel, asook deur resistor R1. Die voltmeterlesing V2 = IR1 sal
afneem met die afname in stroom. Die afname in stroom lei ook
tot ’n afname in die “verlore volt” (Vint = Ir). Omdat die battery se
emk konstant bly, gaan die afname in spanning oor R1 en interne
weerstand gepaard met ’n ooreenstemmende toename in spanning
oor resistor R3. Dus neem die lesing op V4 toe.
b) Dit is in a) hierbo verduidelik.

c) Voltmeter V3 gee die potensiaalverskil oor die punte waaraan
resistor R2 verbind was. Sonder die resistor bestaan daar steeds ’n
potensiaalverskil tussen die punte, maar hierdie potensiaalverskil
sal nou groter word, want die weerstand in hierdie parallelle tak het
toegeneem.
5 Verbinding van ’n draad met lae weerstand oor R3 verskaf ’n alternatiewe
pad vir die stroom in die stroombaan. Resistors R2 en R3 word prakties
deur die stroom omlei en die lesings op A2 en A3 sal na aan nul wees.
6 Die eksterne weerstand van die stroombaan het nou afgeneem. Dit lei tot
’n toename in die stroom deur die battery (lesing op A1).
LB bl. 275 Aktiwiteit 3 Toepassingsoefening vir stroombane G

en interne weerstand
1 a) Die stroombaandiagram is as volg.
ε = 12 V
r = 0,3 Ω
3Ω
4Ω
6Ω
 44 ΩΩ +
b) Rekw = ______ ×6Ω
6 Ω + 3 Ω = 5,4 Ω
ε 12 V
R + r =   5,4 Ω + 0,3 Ω = 2,1 A
I =  _____ ________
ekw
c) Die potensiaalverskil oor die parallelle tak is dieselfde as dié oor die
4 Ω-resistor en is V = IR = 2,1 A × 2,4 Ω = 5,0 V
2 (5,0 V)2
Die drywing in die 4 Ω-resistor is P = V__
R = _____
4 Ω = 6,25 W = 6 W
2 a) Beide die drywing van R en die spanning daaroor word aan ons
gegee. Ons gebruik die drywingsvergelyking om R te
2 (18 V)2
bepaal: R = V__
P =  13,5 W = 24 Ω
_____
b) Ons bepaal eers die weerstand van die parallelle netwerk en gebruik dit
en die gegewe spanning dan om die stroom in hierdie netwerk te bepaal.
Die 4 Ω en 8 Ω is in serie en hulle is gelyk aan 12 Ω en dit is parallel
met R = 24 Ω .
12 Ω × 24 Ω
Rekw = ________
 12 Ω + 24 Ω = 8 Ω
18 V
 RV = ___
Die stroom deur die parallelle tak Rekw is dan I = ___ 8 Ω =
ekw
2,25 A
V ___18 V
Of: Die stroom deur R is I =  _ R =  24 Ω = 0,75 A en die stroom deur
die (8 Ω + 4 Ω) kombinasie is twee keer die stroom deur R, aangesien
sy weerstand (12 Ω), die helfte van dié van R is. Dus is die stroom in
die boonste helfte van die parallelle tak 2 × 0,75 A = 1,5 A
Die stroom in die parallelle tak is die som van die stroom deur elk
van die takke en is:
I = 0,75 A + 1,5 A = 2,25 A
Die lesing op die ammeter is dan 2,25 A.

c) Wanneer die skakelaar oop is, is daar geen stroom in die stroombaan
nie, en die lesing op voltmeter V1 (die klemspanning) is die emk van
die battery. Met die skakelaar gesluit, is die ekwivalente eksterne
weerstand van die stroombaan R ekw = R p + 10 Ω = 8 Ω + 10 Ω = 18 Ω
Die stroom deur die stroombaan is 2,25 A (bereken in (b)). Ons
kan die interne weerstand bepaal uit ε = I(R + r):
45,9 V – 2,25 A(18 Ω)
ε – IR _____________
r = ____
I =   
2,25 A = 2,4 Ω
Eenheid
r =2ε/I – R = 45 V/2,25A – 18 Ω = 2,0 Ω Elektrodinamika
Begin deur die begrippe van elektrisiteit en magnetisme van Graad 10 en 11

te hersien. Daar is twee projekte in hierdie afdeling. In die eerste projek bou
leerders ’n eenvoudige generator. In die tweede eksperiment bou leerders ’n
eenvoudige motor.

1 a) Die vlak van die spoel moet parallel met die magneetveld wees (die
normaal van die spoel maak ’n hoek van 90° met die magneetveld).
b) Die vlak van die spoel moet loodreg op die magneetveld wees
(die normaal van die spoel maak ’n hoek van 0° of 180° met die
magneetveld).
2 elektriese
3 Die borsels behou elektriese kontak tussen die roterende spoel en
eksterne resistor.
4 Vervang die sleepringe met ’n splitringkommutator.
5 Ooreenkoms: Albei die emk’s fluktueer tussen maksimum waardes en nul.
Verskil: Die emk van ’n gs-generator is altyd positief, terwyl ’n ws-emk
beide positief en negatief kan wees.
LB bl. 283 Aktiwiteit 4 Projek: Bou ’n eenvoudige generator G
Antwoorde op vrae
1 ws
2 • Gebruik sterker magnete
• Gebruik ’n langer stuk emaljedraad
• Draai die spyker vinniger.
3 Die emk wat opgewek word is baie klein en ’n gewone flitsgloeilamp wat
’n betreklik groot weerstand het, sal nie brand nie.
4 Die sterkte van die magneetveld wat die veldspoele lewer kan beheer
word deur die hoeveelheid stroom wat daardeur vloei, aan te pas.
Veldspoele kan meerpolige magneetvelde lewer wat tot groter
magnetiese vloed lei, wat die anker penetreer.

1 meganiese
2 Die kommutator verander die rigting van die stroom in die spoel na elke
halfsiklus van rotasie. Dit stel die spoel in staat om in een aaneenlopende
rigting te roteer.

3 Vervang die slipringe met ’n splitringkommutator en vervang die
eksterne resistor met ’n battery.
4 Praktiese gs-motors het baie spoele en veelvoudige splitringe sodat die
motor meer egalig werk.
LB bl. 286 Aktiwiteit 5 Projek: Bou ’n eenvoudige G

elektriese motor
Hieronder is diagramme vir ander soorte eenvoudige motors.
spyker
kurkprop
spoel van geïnsuleerde

koperdraad verbindingsdrade
na battery
geïnsuleerde ent
van koperspoel met
isolasie afgeskraap
skuifspeld
spoel van koperdraad
staafmagneet
magneet
borsels battery
Antwoorde op vrae
1 Die isolasie van die boonste dele van die spoel wat kontak met die
haakspelde maak (wat aan die battery verbind is) is afgeskuur. Wanneer
hierdie kaal deel kontak met die haakspeld maak, vloei stroom deur die
spoel, en die spoel roteer. Nadat dit ’n halwe siklus geroteer het, maak
die geïsoleerde deel kontak met die haakspelde en geen stroom vloei
deur die spoel nie. Die spoel roteer voort in dieselfde rigting as gevolg
van die momentum wat dit verkry het. Na hierdie halfsiklus kom die deel
sonder isolasie weer in kontak met die haakspelde en stroom vloei deur
die spoel. Stroom vloei dus elke halfsiklus deur die spoel en die rigting
waarin dit roteer is konstant.
2 a) Draai die battery om sodat die polariteit van die stroom in die spoel
omgekeer word.
b) Voeg nog ’n battery in serie by die eerste of vermeerder die aantal
lusse in die spoel of gebruik sterker magnete.
LB bl. 291 Aktiwiteit 6 Toepassingsoefening oor G

praktiese motors
1 Verhoging van die aantal spoele in die motor lei daartoe dat die motor
meer egalig werk.
2 Kommutators verander die rigting van die stroom in die spoel sodat die
spoel altyd in dieselfde rigting roteer.
Borsels word gebruik om die stroom in en uit die spoel te lei.

3 Wrywing tussen die koolstof borsels en die kommutator lei tot vonke.
Die warmte wat deur die wrywingskragte voortgebring word, sit soms
die suurstof in die lug in osoon om, wat die eienaardige reuk afgee.
4 a) Gs-motors, want hulle kan met klein batterye, soos flitsselle, werk.
b) Gs-motor, as gevolg van die hoë spoed wat vereis word en die
draagbaarheid.
c) Ws- universele motor, as gevolg van die hoë spoed wat nodig is om
hout te saag.
d) Gs-motor, as gevolg van die hoë spoed en draagbaarheid.
e) Gs-motors, want hulle kan met klein batterye, soos flitsselle, werk.
5 Induksiemotors gee minder geraas af as universele motors. Omdat
induksiemotors nie borsels of kommutators het nie, is daar minder
slytasie en is hulle goedkoper om in stand te hou.
6 Nee. Die meeste induksiemotors werk met een spoel. Meer as een spoed
is moontlik deur meer as een stel spoele in die stator te hê. Onlangse
ontwikkelings in drywingselektronika het tot die bou van induksiemotors
met veranderlike spoed gelei.
7 Die stroom (en dus die spoed) kan beheer word deur reostate of
elektroniese toestelle te gebruik.
8 Die voordele van ’n gs-motor is veranderlike spoed en draagbaarheid. Die
nadele is dat batterye vervang of herlaai moet word, en slyting en geraas
as gevolg van kommutators en borsels.
LB bl. 292 Aktiwiteit 7 Toepassingsoefening oor G

kragopwekking in Suid-Afrika
1 Die roterende as van die turbine is aan die rotor van die generator vas.
Die generator-rotor is ’n silindriese elektromagneet. Terwyl dit draai,
kruis die magneetpole die koperspoele van die generator se stator. ’n
Emk word in die statorspoele geïnduseer en laat ’n stroom vloei. (Faraday
se Wet van Elektromagnetiese Induksie.)
2 Die opwek van elektrisiteit is op die verskynsel van elektromagnetiese
induksie gebaseer. Wanneer daar ’n verandering in die magnetiese
vloedkoppeling in ’n geleier is, word ’n emk in die geleier geïnduseer.
Die verandering in magnetiese vloedkoppeling word teweeggebring deur
óf ’n geleidingspoel in ’n magneetveld te draai of ’n elektromagneet
te draai wat deur geleidingsdraadspoele omring word. Die grootte
van die geïnduseerde emk in die geleier is eweredig aan die tempo van
verandering van die magnetiese vloedkoppeling in die geleier.
3 Kernenergie (van kernklowing) word omgesit in warmte- (termiese)
energie wat gebruik word om water in stoom om te sit. Die warmte-
energie word omgesit in meganiese energie van die roterende turbine
wat in elektriese energie omgesit word.
4 ’n Paar nadele van steenkoolkragopwekking.
• Die verbranding van steenkool lei tot die vrystelling van
besoedelingstowwe in die lug, hoofsaaklik van die onsuiwerhede in
die steenkool.
• Massiewe hoeveelhede steenkool moet verbrand word om
elektrisiteit op te wek, en steenkool is ’n niehernubare energiebron.
• Die weggooi van as van verbrande steenkool kan tot
omgewingsbesoedeling lei.
• Vrystelling van CO2, ’n kweekhuisgas, in die atmosfeer kan tot
aardverwarming lei.

5 Windenergie is gratis, hernubaar en skoon (geen besoedelingstowwe
nie). Windturbines is egter duur om te bou en is geneig om ongewild
te wees weens die geraas en grootte. Hulle maak op wind staat wat
wisselvallig en onvoorspelbaar is.

1 Ws-drywing is altyd positief en dus is sy gemiddelde waarde nie nul nie.
Omdat ws-spannings en -strome negatiewe waardes vir dieselfde tydperk
het as wat hulle positiewe waardes het, sal hulle gemiddelde waardes
altyd nul wees.
2 Ons word gegee V = 34 V sin(ω t), waaruit ons kan aflei dat V maks = 34 V.
V 34__V
a) Die wgk-spanning is dan V wgk = ___
√maks
__ = ___
2 
√2  = 24 V
b) Die gemiddelde drywing is
V 2wgk (24 V)2
P gem = ___
R = _____
100 Ω = 5,8 W
V wgk 24 V
c) Die wgk-stroom in die bron is I wgk = ___
R = ____
 100 Ω = 0,24 A
Leerdersboek Eenheid 1 en 2 Summatiewe assessering

bladsy 299–303
1 a) kommutator 2 a) C
b) generator of dinamo b) C
c) parallel c) D
d) klemspanning d) C
e) kortsluiting e) A
3 Beide die emk en interne weerstand is onbekendes, dus moet ons twee
vergelykings opstel om albei op te los.
Ons gebruik die vergelyking ε = I(R + r)
om ε = 200 × 10–3(18 + r) … (1)
en ε = 500 × 10–3(7,0 + r) … (2) te kry.
As ons die twee vergelykings gelykstel, het ons:
200 × 10–3(18 + r) = 500 × 10–3(7,0 + r)
(36 + 2r) = (35 + 5r)
3r = 1
r = 0,3 Ω
As ons hierdie waarde vir r in vergelyking (1) vervang, kry ons:
ε = 200 × 10–3(18 + 0,3) = 3,7 V
4 a) Die voltmeter sal 12 V aandui, wat die emk van die battery is. Omdat
die voltmeter ’n hoë weerstand het, sal die stroom deur die battery
nul wees. Die klemspanning is dus dieselfde as die emk, d.i. 12 V.
b) Die ammeter verskaf in werklikheid ’n kortsluiting in die stroom.
Die enigste weerstand in die stroombaan is die interne weerstand,
aangesien R = 0. Ons het dan ε = I(R + r) = Ir
12 V
I = _ εr = ____
 1,5 Ω = 8 A
Die klemspanning sal dan nul wees, aangesien R = 0.
c) As ons ε = I(R + r), gebruik, het ons:
ε 12 V
(R + r) =   (25 + 1,5) Ω = 0,45 A
I =  _____ ________
Die klemspanning is dan V XY = IR = 0,45 A × 25 Ω = 11,3 V

5 a) Die 2 Ω-resistor en 5 Ω-resistor is in serie (die stroom is dieselfde in
elkeen), en hulle ekwivalent is 2 Ω + 5 Ω = 7 Ω. Hierdie 7 Ω-resistor is
parallel met die 3 Ω-resistor en hulle ekwivalent is
 77 ΩΩ +
Rp = ______ ×3Ω
3 Ω
= 2,1 Ω
Die effektiewe weerstand van die stroombaan (ingeslote die interne
weerstand) is dan Reff = 2,1 Ω + 0,9 Ω + 9 Ω = 12 Ω
 24
 Rε = ___
b) Die stroom deur die battery is I = __ V
12 Ω = 2 A
eff
c) Om die stroom in die 5 Ω-resistor te bepaal, moet ons eers die
spanning oor die parallelle tak bepaal. Vp = IRp = 2 A × 2,1 Ω = 4,2 V
Ons gebruik hierdie spanning om die stroom in die 7 Ω- parallelle tak
te bereken:
Vp 4,2 V
R = 7 Ω = 0,6 A
I =  ___ ____
7Ω
Dus is die stroom in die 5 Ω-resistor 0,6 A.
6 a) Die spanning oor die 6 Ω-resistor word gegee. Ons gebruik dit om die
V
stroom deur die 6 Ω-resistor te bepaal. I6 Ω = ___  36 V
 R6 Ω = ___ Ω = 0,5 A
6Ω
Omdat die 3 Ω-resistor in serie met die 6 Ω-resistor is, is die
weerstand in hierdie parallelle tak 3 Ω + 6 Ω = 9 Ω en die stroom deur
die tak 0,5 A.
Die boonste parallelle tak het ’n weerstand van 4 Ω + 5 Ω = 9 Ω.
Omdat albei parallelle takke dieselfde weerstand en spanning het,
moet hulle dieselfde stroom hê, m.a.w. die stroom in die boonste
parallelle tak is ook 0,5 A. Die stroom deur die ammeter is die som
van die strome deur die parallelle takke: Iammeter = 0,5 A + 0,5 A = 1,0 A
b) Die spanning oor enige parallelle tak is:
Vp = I9 Ω × R9 Ω = 0,5 A × 9 Ω = 4,5 V
Die emk van die battery is:
ε = Vp + Ir = 4,5 V + 1,0 A × 0,5 Ω = 5 V
c) As die 5 Ω-resistor uit die stroombaan verwyder word, verwyder ons
’n parallelle tak, daarom sal die totale weerstand van die stroombaan
toeneem. Dit sal die ammeterlesing laat afneem en op sy beurt die
voltmeterlesing laat toeneem.
7 a) Die 4 Ω-resistor en die 5 Ω-resistor is parallel. Ons kan eers die
spanning oor die 4 Ω-resistor bepaal en dit dan gebruik om die stroom
deur die 5 Ω-resistor te bepaal:
Vp = V4 Ω = I4 ΩR4 Ω = 2,0 A × 4,0 Ω = 8,0 V
Vp 8,0 V
I5 Ω = ___
 R = ____
 5,0 Ω= 1,6 A
5Ω
Die totale stroom in die stroombaan is:
I = 1,6 A + 2,0 A = 3,6 A
Die daling in die spanning oor die interne resistor is:
Vr = Irr = 3,6 A × 0,6 Ω = 2,16 V
Die spanning oor die onbekende resistor is:
VR = 24 V – 8 V – 2,16 V = 13,84 V V
13,84 V
Die onbekende weerstand is dan: R = __ I R= _____
3,6 A = 3,8 Ω
R
b) Die drywing wat in die interne weerstand opgewek word, is
V2 (2,16 V)2
P = __ r = 0,6 Ω = 7,8 W
r ______
8 a) Die ws-generator het slipringe terwyl die gs-generator

splitringkommutators het.
Meganiese werking word in die ws-generator gebruik om ’n emk
te skep, terwyl ’n battery of ander bron van emk in die gs-generator
gebruik word om beweging te skep.

b) spanning
+Vmaks B
C
A
tyd
–Vmaks
D
c) Om die gs-generator met ’n ws-generator te vervang, vervang die

sleepringe met ’n splitringkommutator.
d) spanning
B D
+Vmaks
A
C tyd
–Vmaks

9 a) Gegewe R = 8 Ω, Pgem = 100 W. Daar word van ons verlang om Iwgk te
bepaal. ____
_____
Pgem
Uit Pgem = I2wgkR , het ons Iwgk = ___ R  = √ √
____100 W
8 Ω  = 3,5 A
b) Ons bepaal eers die wgk-spanning uit die vergelyking
Vwgk = IwgkR = 3,5 A × 8 Ω = 28 V__ __
Die spitsspanning is dan Vspits = √ 2 Vwgk = √ 2 × 28 V = 40 V
10 a) Om die wgk-stroom te bepaal, het ons eers die gemiddelde drywing
en wgk-spanning nodig: Pgem = _ 12 Pspits = _ 12 × 150 W = 75 W
Uit die spanningsgrafiek
Vspits
60__V
Vwgk = ___
√__2  = ___
√2  = 42,4 V
Uit Pgem = VwgkIwgk , het ons
Pgem
75 W
Iwgk = ___
 V = ____
 42,4 V = 1,8 A
wgk
Vwgk 42,4 V
b) Die weerstand is R = ___
I = ____
1,8 A = 24 Ω
wgk
c) Uit die drywingsgrafiek is die periode van die golf 0,10 s en is die
frekwensie van die bron dan f = _ T1 = ____1
 0,10 s = 10 Hz
11 a) Die wgk-stroom in elk van die toestelle is:
Pgem
4 × 60 W
Iwgk(gloeil) = 4 × ___
 V = ______
240 V = 4 × 0,25 A = 1,0 A
wgk
Pgem 2 200 W + 1 800 W
Iwgk(stoofplate) = ___
 V = ____________

   240 V = 16,67 A
wgk
Pgem 200 W
Iwgk(radio) = ___
 V = ____ 240 V = 0,83 A
wgk
Die totale stroom in die drade is:

Iwgk(totaal) = 1,0 A + 16,67 A + 0,83 A = 18,5 A
Die totale weerstand van albei die verbindingsdrade is:
R = 2 × 8,3 × 10–3 Ω·m–1 × 70 m = 1,16 Ω
Die warmte wat per sekonde (drywing) in die hele lengte van die
verbindingsdraad voortgebring word, is
P = I2wgkR = (18,5 A)2 × 1,16 Ω = 397 W
Die warmte wat per sekonde in die drade voortgebring word, is
groter as die veiligheidsperk.

b) Veiligheidsgevare:
• blootgestelde elektriese drade wat met isoleerband verbind word
wat afval wanneer dit aan reën en hitte blootgestel word
• geen aarddraad om kortsluitings te voorkom nie
• geen klinkskakelaar om oorbelasting van die stroombaan te
voorkom nie
• blootgestelde drade binne bereik van kinders.

Kwartaal Drie
MODULE 2: Materie en materiale
(VERVOLG)
Hierdie module fokus op die deeltjie-eienskappe van lig.
Leerders het die golfeienskappe van lig teëgekom toe hulle
interferensie en diffraksie bestudeer het. Die fotoëlektriese effek
bied geleentheid om die wetenskaplike proses te demonstreer.
Die geskiedenis van wetenskap toon hoeveel eksperimentele
waarnemings nie verduidelik kon word aan die hand van die
bestaande kennis wat daardie tyd beskikbaar was nie, en hoe
nuwe hipoteses gemaak moes word. Die fotoëlektriese effek
is in 1887 ontdek, maar kon nie volgens die golfteorie van lig
verduidelik word nie. Volgens die golfteorie is die energie van
’n liggolf eweredig aan sy amplitude. Indien wit lig wat op ’n
metaal geskyn word nie elektrone uit sy oppervlak vrystel nie,
behoort die verhoging van die lig se intensiteit tot die vrystelling
van elektrone te lei. Deur die intensiteit van die lig te verhoog,
word sy amplitude verhoog, dus val meer energie op die
oppervlak, wat tot die vrystelling van elektrone uit die metaal
behoort te lei. Eksperimentele bewys toon egter dat dit nie waar
is nie. Albert Einstein moes toe 15 jaar later radikaal afwyk van
die golfteorie van lig om die fotoëlektriese effek te verduidelik.
Hy het Maks Planck se kwantumteorie gebruik om die begrip
van ligfotone bekend te stel.
Die tweede deel van hierdie module fokus op die
emissie- en absorpsiespektrums van atome. Die emissie-
en absorpsiespektrums bevestig die bestaan van diskrete
energievlakke in atome, en die kwantisering van hierdie
energievlakke.
D83

Eenheid 2 Optiese verskynsels en eienskappe van materiale
LB bl. 306 Aktiwiteit 10 Demonstrasie deur onderwyser O
Die fotoëlektriese effek

Fotodiodes is nie altyd geredelik beskikbaar nie. Gebruik die resultate in die
tabel hieronder as dit nie moontlik is om die eksperiment te doen nie.
Waarnemings:
Ammeterlesing in µA
Kleur van lig
Ver van fotobuis Naby fotobuis
Wit 0 0
Rooi 0 0
Geel 0 0
Groen 0 0
Blou 0 0
Violet 0,18 3,22

1 Die fotoëlektriese effek is die vrystelling van elektrone uit die oppervlak
van ’n materiaal wanneer lig van ’n sekere frekwensie op die materiaal
geskyn word.
2 a) E = hf = 6,63 × 10–34 J·s × 5,0 × 1014 Hz = 3,3 × 10–19 J
b) Omdat die energie van die foton (3,3 × 10–19 J) minder as die
arbeidsfunksie (4,0 × 10−19 J) is, sal geen fotoëlektrone uit die metaal
vrygestel word nie.
c Verhoging van die intensiteit verhoog nie die energie van die fotone
nie, dus sal geen fotoëlektrone vrygestel word nie.
d) Rooi lig het ’n kleiner frekwensie as geel lig, dus bevat sy protone
minder energie as dié van geel lig. Geen fotoëlektrone sal vrygestel
word nie.
3 Vir ’n gegewe frekwensie van lig sal die fotonenergie altyd groter as die
maksimum kinetiese energie van die fotoëlektron wees, want van die
fotonenergie word in die arbeidsfunksie van die materiaal omgesit.
Dit kan gesien word uit hf = W 0 + KE maks dat hf altyd groter is as KE maks .

W 1,5 × 10–19 J
1 a) Uit hf = W 0 , het ons f0 = __
λ 0 = _________
 6,63 × 10–34 J·s= 2,3 × 1014 Hz
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1
b) E = hf = hc λ = ___________________
__
     = 6,4 × 10
310 × 10–9 m
–19
J
c) KEmaks = hf – W0 = 6,4 × 10–19 J – 1,5 × 10–19 J = 4,9 × 10–19 J
d) i) Geen verandering.
ii) Verlaging van die golflengte van die lig impliseer dat die
frekwensie verhoog is. Dit sal tot ’n toename in die fotonenergie
en ’n gevolglike toename in die maksimum kinetiese energie van
die fotoëlektrone lei.
2 a) W0 = hf0 = 6,63 × 10–34 J·s × 6,8 × 1014 Hz = 3,58 × 10–19 J

b) KEmaks =
hf – W0 = 6,63 × 10–34 J·s × 6,8 × 1014 Hz – 3,58 × 10–19J
= 9,3 × 10–20 J
c) i) Die lesing op die ammeter sal toeneem.
ii) Geen verandering in die ammeterlesing nie
iii) Die ammeterlesing sal nul wees. Verhoging van die golflengte lei
tot ’n afname in die frekwensie, en as die frekwensie kleiner as die
afsnyfrekwensie word, sal geen fotoëlektrone vrygestel word nie.

1 a) Onwaar. Wanneer lig deur ’n koue gas gelaat word, word ’n
absorpsiespektrum waargeneem.
b) Onwaar. Emissiespektrums word waargeneem wanneer atome van
hoër energievlakke na laer energievlakke beweeg.
2 Die verandering in die atoom se energie is
ΔE = –3,40 eV – (– 0,85 eV) = –2,55 eV
2,55 × 1,6 × 10–19 J
Uit ΔE = hf het ons f = ΔE
h =   
__
6,63
___________
  
× 10–34 J·s
= 6,2 × 1014 Hz
Leerdersboek
Eenheid 2 Summatiewe assessering
bladsy 320–322
1 a) fotoëlektriese effek
b) arbeidsfunksie
c) foton
d) afsnygolflengte
e) emissie
f ) lynabsorpsie
2 a) Onwaar. Die fotoëlektriese effek is ’n grondige bewys dat lig ’n
deeltjie-aard het.
b) Onwaar. Elektrone sal slegs uit die oppervlak van ’n metaal vrygestel
word as die arbeidsfunksie van die metaal minder as die energie van
die fotone is wat op die metaal skyn.
c) Onwaar. As beide groen lig en geel lig elektrone uit die oppervlak van
’n sekere metaal kan vrystel, sal die groen lig fotoëlektrone met die
grootste kinetiese energie voortbring.
d) waar
3 a) C b) A c) D
4 a) Die stelling beteken dat 4,32 × 10–19 J benodig word om ’n elektron
uit die oppervlak van natriummetaal te verwyder.
b) Ons word gegee W0 = 4,32 × 10–19 J en moet λ vind.
Van W0 = hf 0 = hc
λ het ons:
__
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1

  hc
λ= _ W =   
_
  = 4,6 × 10 m
___________________
4,32 × 10–19 J
–7
0
c) Ons word gegee λ = 306 nm = 309 × 10–9 m en ons wil die
maksimum kinetiese energie bepaal.
Ons het KE maks = _ 12 m v 2maks
= hf − W 0
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1
     – 4,32 × 10
= ___________________
350 × 10–9 m
–19
J = 2,18 × 10–19 J
5 a) Ons kan die maksimum snelheid van die vrygestelde elektrone
gebruik om die maksimum kinetiese energie te vind. Die massa van
’n elektron word in die datatabel gegee as m elektron = 9,11 × 10–31 kg

Ons gebruik die gegewe golflengte van 623 nm = 623 × 10–9 m en die
fotoëlektriese vergelyking om die arbeidsfunksie van die metaal te
bereken:
W 0 = hf − _ 12 mv 2maks = hc
λ − _ 12 mv 2maks
__
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1

= ___________________

     – 9,64 × 10
623 × 10–9 m
–20
J
= 2,2 × 10–19 J
Die arbeidsfunksie van die metaal is: 2,2 × 10–19 J
b) Die afsnyfrekwensie vir die metaal is:
W 2,2 × 10–19 J
f 0 = __
h 0= _________
 6,63 × 10–34 J·s
= 3,35 × 1014 Hz
6 a) Ons word gegee die afsnygolflengte λ 0 = 350 nm = 350 × 10–9 m, wat
ons kan gebruik om die arbeidsfunksie te bepaal.
hc
W 0 = hf = __
λ
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1
     
= ___________________
350 × 10–9 m
= 5,68 × 10–19 J
Ons kan nou hierdie arbeidsfunksie en die gegewe golflengte,
λ = 270 nm = 270 × 10–9 m, gebruik om die maksimum kinetiese
energie van die fotoëlektrone te vind:
KE maks = _ 12 mv 2maks = hf − W 0 = hc
λ − W 0
__
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1

= ___________________

     – 5,68 × 10
270 × 10–9 m
–19
J
= 1,69 × 10–19 J
Die maksimum kinetiese energie van die fotoelektrone: 1,69 × 10–19 J
b) Die golflengte van 360 nm in hierdie geval is groter as die
afsnygolflengte van 350 nm, en daarom sal geen fotoelektrone
vrygestel word nie. (As jy die bewerking doen soos ons in a) gedoen
het, sal jy ’n negatiewe waarde kry vir die maksimum kinetiese
energie, en dit is ’n onmoontlike waarde!)
7 10
9,5
9
8,5
Invalsfrekwensie 8
× 1014 Hz 7,5
7
6,5
6
5,5
5
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3
Maksimum kinetiese energie × 10–15 J
1
 _____
2 mv maks
2
W0 _
a) Van die fotoëlektriese vergelyking kry ons f = h − __ h

wat die vergelyking is van die grafiek wat getrek is. Die grafiek is in
die vorm y = mx + c.
Die afsnypunt is by die y-afsnit van die grafiek. Dit is wanneer
KE maks = 0. Wanneer ons die grafiek ekstrapoleer om die y-afsnit te
sny, is die waarde f = 5,5 × 1014 Hz. Dit is die afsnyfrekwensie vir
natrium.
b) Die gradiënt van die grafiek is _ h1
As ons die punte (2,4; 9,0) en (1,0; 7,0) op die grafiek kies, kry ons
(9 – 7) × 1014 Hz
die gradiënt ____________
   
  
(2,4 − 1) × 1014 Hz
= 1,4 × 1033

 1,4 × 11033 s/J= 7,1 × 10–34 J∙s
Daarom is h = ________
c) Die benaderde arbeidsfunksie word verkry van
W
__
h
0
= f 0 = 5,5 × 1014 Hz
As ons die waarde h van b) gebruik, kry ons:
W0 = hf = 7,1 × 10–34 J·s × 5,5 × 1014 Hz = 3,9 × 10–19 J
Vergelyk dit met die waarde gegee in die tabel van arbeidsfunksies
(4,32 × 10–19 J).
8 a) X is die katode (gee elektrone af ).
b) Ons word die afsnygolflengte gegee, λ 0 = 592 nm = 592 × 10–9 m,
wat ons kan gebruik om die arbeidsfunksie te vind.
W 0 = hf = hc
λ
__
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1

= ___________________
     
592 × 10–9 m
= 3,36 × 10–19 J
Die arbeidsfunksie van die metaal is 3,36 × 10–19 J. Hierdie
arbeidsfunksie stem ooreen met die van sesium.
c) By die afsnygolflengte is die ammeterlesing nul. Sodra die
golflengte verlaag word, sal daar ’n lesing op die ammeter wees. Die
ammeterlesing sal konstant bly vir enige verder afname in golflengte.
Omdat die golflengte onder die afsnygolflengte is, sal fotoëlektrone
uitgestraal word, dus sal daar ’n stroom in die stroombaan wees.
As die golflengte verder verlaag word, sal die maksimum kinetiese
energie van die fotoëlektrone toeneem, maar nie die aantal
fotoëlektrone nie. Dus sal die stroom konstant wees.
d) Omdat die golflengte onder die afsnygolflengte is, sal daar ’n lesing
op die ammeter wees. ’n Afname in die intensiteit sal tot minder
fotone lei, en dus minder fotoëlektrone. Die lesing op die ammeter
sal geleidelik afneem.
9 a) Energie word vrygestel, want die atoom gaan van een opgewekte
toestand na ’n laer opgewekte toestand.
b) Die energie van die foton word gegee deur:
E = hf = hcλ
__
6,63 × 10–34 J·s × 3,0 × 108 m·s–1

= ___________________
     
656 × 10–9 m
= 3,03 × 10–19 J
Die energie van die foton is 3,03 × 10–19 J
10 a) Die verskil in energie tussen die twee toestande is:
ΔE = −10 eV − (−20 eV) = 10 eV
= 10 × 1,6 × 10–19 J
= 16 × 10–19 J
Die energie van die geabsorbeerde foton is: 1,6 × 10–18 J
b) Die frekwensie van die geabsorbeerde foton is:
1,6 × 10–18 J
 Eh = _________
f=_  6,63 × 10–34 J·s = 2,4 × 1015 Hz
11 a) Figuur B. In hierdie figuur is daar ’n voortdurende verspreiding van
energiegolflengtes behalwe vir die vier dalings in energie wat met die
absorpsie van fotone by daardie golflengtes ooreenstem.
b) Figuur A toon dat daar golflengtes slegs vir sekere waardes van energie
is. Dit beteken dat die energieverspreiding in ’n atoom nie volgehoue is
nie, maar diskreet is, m.a.w. die energievlakke word gekwantiseer.

kwartaal drie
MODULE 4: Chemiese verandering
(vervolg)
Hierdie eenheid sluit die bespreking oor chemiese verandering
af. Elektrochemie handel oor die omsetting tussen elektriese
en chemiese energie. Sommige reaksies is spontaan en
word as ’n bron van elektriese energie gebruik, byvoorbeeld
batterye. Ander reaksies het ’n inset van elektriese energie
nodig, byvoorbeeld elektrolitiese selle. Hierdie eenheid bevat
twee eksperimente wat vir informele assessering aanbeveel
word: Aktiwiteit 11: Bepaal die galvaniese sel met die hoogste
potensiaal en Aktiwiteit 12: Ondersoek die elektrolise van water.
Hulle kan in die derde kwartaal geassesseer word.
D88

Eenheid 4 Elektrochemiese reaksies

Bepaal die galvaniese sel met die hoogste potensiaal
Skoollaboratoriums kan ’n groter verskeidenheid chemikalieë beskikbaar
hê wat in kombinasies gebruik kan word om verskeie elektrochemiese
selkombinasies te toets. Gebruik wat ook al beskikbaar is. Jy kan ook aan
verskillende groepe leerders verskillende kombinasies van halfselle gee en die
resultate agterna in ’n klasbespreking vergelyk. In die kombinasies hieronder
is Cu2+ die sterkste oksideermiddel en sal beide Pb en Zn oksideer. Die
Pb2+/Pb -halfsel val in die middel en Pb2+ sal Zn oksideer en Pb sal deur Cu2+
geoksideer word .
a) Moontlike ondersoekvraag: Watter halfselkombinasie het die hoogste
potensiaal?
b) Galvaniese sel Selpotensiaal (V)
Zn2+/Zn met Pb2+/Pb 0,63
Zn /Zn met Cu /Cu
2+ 2+
1,10
Pb2+/Pb met Cu2+/Cu 0,47
c) Sink-lood-sel:
Pb2+ + 2e– → Pb
Zn → Zn2+ + 2e–
Pb2+ + Zn → Pb + Zn2+
Sink-koper-sel:
Cu2+ + 2e– → Cu
Zn → Zn2+ + 2e–
Cu2+ + Zn → Cu + Zn2+
Lood-koper-sel:
Cu2+ + 2e– → Cu
Pb → Pb2+ + 2e–
Cu2+ + Pb → Cu + Pb2+
d) Die kombinasie van halfselle bepaal die selpotensiaal. Die selpotensiaal

van die sink-koper-sel is potensieel die grootste en die lood-koper-sel het
die kleinste selpotensiaal.

Ondersoek die elektrolise van water

Sommige skoollaboratoriums kan ’n Hoffmann-voltameter hê, wat baie
makliker is om mee te werk as die apparaat wat in die diagram geïllustreer
word. Stel die apparaat vooraf op en maak seker dat die proef buise en
elektrodes stewig in posisie aan retortstaanders vasgeklamp is. Volg die
metode in die Leerdersboek.

Antwoorde op vrae
a) ’n Elektriese stroom ontbind water om waterstof- en suurstofgas vry te
stel.
b) Suiwer water gelei nie ’n elektriese stroom nie. Die ione van die
opgeloste sout laat die stroom vloei, wat die water ontbind.
c)
O2 H2
sel
water
anode katode
oksidasie reduksie
d) Waterstofgas ontplof met ’n plofgeluid wanneer ’n brandende splinter

by die proef buis se bek gehou word. Suurstofgas sal ’n gloeiende splinter
aan die brand laat slaan.
e) Elektrolitiese sel; energie moet die heeltyd verskaf word sodat die reaksie
kan plaasvind: elektriese energie → chemiese energie
f ) 2H2O(ℓ) → 2H2(g) + O2(g)
Twee mol water stel twee mol waterstofgas en een mol suurstofgas vry.
Die verhouding van gasse in die proef buise sal 2H : 1O wees.
g) Gedistilleerde water is ’n niegeleier, maar wanneer ’n ioniese verbinding
by die water gevoeg word, word ’n elektriese stroom gelei en die water
ontbind om waterstofgas en suurstofgas te vorm. Die volume van die
waterstofgas is dubbel die volume van die suurstofgas.
Ondersoek die reduksie van metaalione en halogene

’n Soortgelyk eksperiment het in Graad 11 verskyn. Die reaksies en metode is
eenvoudig en word in die Leerdersboek beskryf.
Veiligheid: Tetrachloormetaan is giftig en langdurige blootstelling daaraan
kan kanker veroorsaak; dit is ook gevaarlik vir die omgewing. Broom is ’n
karsinogeen en giftig. Doen die eksperiment in ’n dampkas.
Mg Zn Cu Fe
CuSO4(aq) Reaksie Reaksie Geen reaksie Reaksie
ZnSO4(aq) Reaksie Geen reaksie Geen reaksie Geen reaksie
FeCl2(aq) Reaksie Reaksie Geen reaksie Geen reaksie
MgSO4(aq) Geen reaksie Geen reaksie Geen reaksie Geen reaksie
KCl(aq) KBr(aq) KI(aq)

Cl2(aq) Reaksie – oplos- Reaksie – oplos-
middel word geel middel word pienk
Br2(aq) Geen reaksie Reaksie – oplos-
middel word pienk

Verplasing van metale
Antwoorde op vrae
a) Afnemende aktiwiteit: Mg, Zn, Fe, Cu
b) Mg(s) + CuSO4(aq) → MgSO4(aq) + Cu(s)
Mg(s) + ZnSO4(aq) → MgSO4(aq) + Zn(s)
Mg(s) + FeCl2(aq) → MgCl2(aq) + Fe(s)
Zn(s) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s)
Zn(s) + FeCl2(aq) → ZnCl2(aq) + Fe(s)
Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s)
Verplasing van halogene

Antwoorde op vrae
a) Cl2(aq) + 2KBr(aq) → 2KCl(aq) + Br2(ℓ)
Cl2(aq) + 2KI(aq) → 2KCl(aq) + I2(s)
Br2(aq) + 2KI(aq) → 2KBr(aq) + I2(s)
b) Daar is suiwer kovalente bindings tussen die atome in Br2- en I2-molekule.
Geen dipole kan gevorm word nie en die molekule is niepolêr. Hulle
sal in niepolêre oplosmiddels oplos. Broom verkleur die oplosmiddels
rooibruin tot geel, af hangende van die konsentrasie. Jodium kleur die
oplosmiddels pienk tot pers.

1 Elektrolitiese selle Galvaniese/Voltaïese selle
Elektriese energie → chemiese energie Chemiese energie → elektriese energie
Reaksies nie spontaan nie Reaksies spontaan
Gebruike: Elektroplatering Gebruike: Selle en batterye
Affinering
Ekstraksie van metale
2 a) Die platinumelektrode is die katode.

b) Fe → Fe3+ + 3e–
c) O2 + 2H+ + 2e– → H2O2
d) 2Fe + 3O2 + 6H+ → 2Fe3+ + 3H2O2
e) K+ neem toe
f) Platinum is ’n inerte metaal en reageer nie met die chemikalieë in die
halfsel of hulle produkte nie.
3 a) MnO4– + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O
b) Kaliumpermanganaat is ’n sterk oksideermiddel en kan oksaalsuur
maklik tot CO2 en H+-ione oksideer. Oksaalsuur is ’n sterk genoeg
reduseermiddel om die permanganaatioon tot Mn2+ en H2O te
oksideer. Die selpotensiaal vir die reaksie is positief:
E°sel = E°OM – E°RM = 1,51 – (–0,49) = 2,00 V
c) Oksidasie: H2C2O4 → 2CO2 + 2H+ + 2e–
Reduksie: MnO4– + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O
Netto ioniese vergelyking:
2MnO–4 + 5H2C2O4 + 6H+ → 2Mn2+ + 10CO2 + 8H2O
(Netto vergelyking:
2KMnO4 + 5H2C2O4 + 6HCl → 2MnCl2 + 10CO2 + 8H2O + 2KCl)

4 a)
e–-vloei
V = 1,36 V
H2(g) 1 atm Cl2(g) 1 atm
soutbrug
anode katode
Pt-elektrode Pt-elektrode
1 mol·dm H (aq)
−3 +
1 mol·dm−3 Cl−(aq)
b) Pt(s)|H2(1 atm)|H+(1 mol·dm–3)||Cl–(1 mol·dm–3)|Cl2(g)|Pt(s)

c) Die Cl2/Cl– halfsel sal die positiewe pool (katode) wees.
d) Oksidasiehalfreaksie: Cr → Cr3+ + 3e–
e) E°sel = E°katode – E°anode = 1,36 – (–0,74) = 2,10 V
5 a) Zn(s) + 2Ag+(aq) → Zn2+(aq) + 2Ag(s)
E°sel = E°OM – E°RM = 0,80 – (–0,76) = 1,56 V
b) Cu(s) + 2Fe3+(aq) → Cu2+(aq) + 2Fe2+(aq)
E°sel = E°OM – E°RM = 0,77 – 0,34 = 0,43 V
6 a) nee
b) Ja: 6Br–(aq) + Cr2O2–7 (aq) + 14H+(aq) → 3Br2(ℓ) + 2Cr3+(aq) + 7H2O(ℓ)
c) Ja: 6H+(aq) + 2Fe(s) → 3H2(g) + 2Fe3+(aq)
d) nee
7 Cu los nie in HCl op nie, want die H+-ioon is nie ’n sterk genoeg
oksideermiddel om die Cu-metaal te oksideer nie. Die selpotensiaal is
negatief:
Cu → Cu2+ + 2e– E° = 0,34 V
2H+ + 2e– → H2 E° = 0,00 V
Cu + 2H → Cu + H2 + 2+
E°sel = E°OM – E°RM = 0,00 – 0,34 = –0,34 V
Koper los in salpetersuur op, want aangesuurde NO3– is ’n sterker
oksideermiddel as H+. Die selpotensiaal is positief.
Cu → Cu2+ + 2e– E° = 0,34 V
HNO3 + 3H+ + 3e– → NO + 2H2O E° = 0,96 V
3Cu + 2HNO3 + 6H → 3Cu + 2NO + 4H2O + 2+
E°sel = E°OM – E°RM = 0,96 – 0,34 = 0,62 V

8 a) Die Cu sal die katode vorm en die Zn die anode.
b) Die selsap bevat salisielsuur en soute wat as die elektroliet sal dien.
c) Die aartappels het minder selsap as die suurlemoene.
9 a) Die kadmiumelektrode is die anode.
b) Cd + 2OH– → Cd(OH)2 + 2e–
c) Cd + 2NiO(OH) + 2H2O → 2Ni(OH)2 + Cd(OH)2
d) E°sel = E°katode – E°anode = 0,48 – (–0,82) = 1,30 V
e) Gedurende herlaaiing sal die elektrone van die katode na die anode
vloei: NiO(OH) na Cd.

1 a) Bauxiet is die hooferts van aluminium en bestaan hoofsaaklik uit
aluminiumoksied en onsuiwerhede – sand en yster(III)oksied.

b) Krioliet word bygevoeg om die smeltpunt van aluminiumoksied te
verlaag. ’n Laer werkstemperatuur verlaag die energievereistes van
die aanleg en maak dit meer ekonomies.
c) Anode: 2O2– → O2 + 4e–
Katode: Al3+ + 3e– → Al
Netto reaksie: 2Al2O3(s) → 4Al(ℓ) + 3O2(g)
d) Die elektrolisereaksie word teen temperature van ongeveer 1 000 °C
uitgevoer en teen hierdie temperature brand die grafietanodes in die
suurstof wat by die anodes vrygestel word.
C(s) + O2(g) → CO2(g)
Die anodes moet dus gereeld vervang word.
e) Herwinning spaar geld, energie, tyd en ruimte.
• Herwinbare materiaal, soos aluminium, behoort nie op ’n
opvulterrein gestort te word waar dit plek opneem nie.
• Dit kos tyd, energie en geld om van vullis ontslae te raak en na
die opvulterrein te vervoer.
• Baie minder energie is nodig om aluminium weer te smelt as om
dit uit sy erts te produseer.
2 a) kragbron
anode katode
katioon
Mg2+
CI– anioon

b) Anode: Oksidasie: 2Cl– → Cl2 + 2e–
Katode: Reduksie: Mg2+ + 2e– → Mg
Netto reaksie: Mg2+(aq) + 2Cl–(aq) → Mg(s) + Cl2(g)
3 a) Anode: 2H2O → O2 + 4H+ + 4e–
b) Katode: 2H2O + 2e– → H2 + 2OH–
c) Netto reaksie: 6H2O → O2 + 4H+ + 4OH– + 2H2
2H2O(ℓ) → O2(g) + 2H2(g)
d) Die gasse vorm in ’n verhouding van 1 O2 : 2 H2.
e) A is die anode, want minder gas het hier ontwikkel.
f ) In A (anode) word H+-ione gevorm. Die oplossing sal suur wees en
die indikator sal geel word. In B (katode) word OH–-ione gevorm. Die
oplossing sal basies wees en die indikator sal blou word.

Ondersoek korrosie
1 2Fe(s) + O2(g) + 4H+(aq) → 2Fe2+(aq) + 2H2O(ℓ)
2 E°sel = E°katode – E°anode = 1,23 – 0,45 = 0,78 V
3 Nee, dit behoort minder as 1,23 V te wees, want die konsentrasie van die
H+-ione in die waterdruppel is nie 1 mol·dm−3 nie. Eksperimente toon
egter dat selfs by ’n pH van 7 die potensiaal vir die reduksiehalfreaksie
0,81 V is, wat beteken dat die selpotensiaal positief is en die reaksie
spontaan sal wees.
4 Die waterdruppel verskaf die pad vir die ione om te migreer en dien as
die soutbrug.
5 CO2(g) + H2O(ℓ) → H2CO3(aq)
6 Leerders kan hierdie vraag moeilik vind om te beantwoord. Lei hulle
deur te verduidelik dat ystervoorwerpe deur korrosie verswak, verroes en
nutteloos word. Volhoubare ontwikkeling word gemik op die hergebruik
en bewaring van hulpbronne vir die toekoms.
7 • Verf is ’n goedkoop en maklike manier om yster en staal te beskerm.
Ons gebruik dit vir voertuigbakwerk, skepe, brûe, ysterrelings en baie
ander strukture. Wanneer die geverfde oppervlak beskadig is, moet
dit oorgeverf word om doeltreffend te bly.
• Olie en smeermiddels word op bewegende dele gebruik wat nie
geverf kan word nie. Die olie of smeermiddel moet voortdurend
heraangewend word om doeltreffend te wees.
• ’n Plastieklaag kan gebruik word om ’n beskermende laag op artikels
soos yskaste, tuinstoele, en so meer, te vorm.
• In elektroplatering word ’n beskermende laag chroom of tin op staal
aangewend. Chroom word op voertuigbuffers en fietsstuurstange
gebruik. Tinblikkies wat vir die inlê van voedsel gebruik word, word
van staal gemaak wat aan albei kante met ’n baie dun tinlagie bedek
word.
• In galvanisering word staal met ’n sinklaag bedek wat ’n meer
reaktiewe metaal as yster is. Die beskerming werk steeds al word
die sinklaag erg gekrap, want die sink sal korrodeer, en nie die staal
nie. Sink korrodeer baie stadig. Voertuigbakwerk word in baddens
gesmelte sink gedompel om ’n beskermende laag te vorm.
• Offerbeskerming word op die rompe van skepe en olieplatforms
gebruik. Blokke reaktiewe metale word aan die ysteroppervlak
vasgesit. Sink- of magnesiumblokke word gewoonlik gebruik en sal
eerder as die yster korrodeer.
Ondersoek chloor
1 HCl + MnO2:
Oksidasie: 2Cl– → Cl2 + 2e–
Reduksie: MnO2 + 4H+ + 2e– → Mn2+ + 2H2O
Netto reaksie:
2Cl–(aq) + MnO2(s) + 4H+(aq) → Cl2(g) + Mn2+(aq) + 2H2O(ℓ)
HCl + MnO4–

Oksidasie: 2Cl– → Cl2 + 2e–
Reduksie: MnO4– + 8H+ + 5e– → Mn2+ + 4H2O
Netto reaksie:
5Cl–(aq) + 2MnO4–(aq) + 16H+(aq) → 5Cl2(g) + 2Mn2+(aq) + 8H2O(ℓ)
2 Die reaksie tussen Cl− en MnO2 is nie spontaan nie. MnO2 is nie ’n sterk
genoeg oksideermiddel om Cl− tot Cl2 te oksideer nie. Die selpotensiaal is
negatief:
E°sel = E°OM – E°RM = 1,21 – 1,36 = –0,15 V
Deur die konsentrasie van die Cl−-ione te verhoog, word die voorwaartse
reaksie bevoordeel en die reaksie sal plaasvind.
3 Chloor is ’n bleikmiddel en sal die kleure in ’n baaikostuum vinnig
verbleik. Chloor kan die weefstof self ook beskadig en dit kan elastisiteit
verloor.
4 Water bevat baie patogene wat ons siek maak en siektes soos
ingewandskoors en gastro-enteritis veroorsaak. Chloor oksideer die
bakterieë en maak dit dood.
5 Leerders se eie navorsing. Antieke metodes was voldoende, want
die menslike bevolking was soveel kleiner en kontaminering van
waterbronne was nie ’n faktor nie.
6 Leerders se eie idees. Geen opheffing en ontwikkeling kan doeltreffend
wees as dit mense ure neem om water te gaan haal vir huishoudelike
gebruik nie. Waterdraende siektes laat baie mense, veral baie klein
kindertjies en baie oumense siek word. Ander familielede moet na hulle
omsien en kan nie gaan werk om lone te verdien nie.
7 Waterstofperoksied kan ook as ’n oksideermiddel gebruik word, maar is te
onstabiel om vir kommersiële doeleindes te gebruik. Dit sal vinnig ontbind
en daar sal geen H2O2 oorbly om nuwe patogene dood te maak nie.
8 Verskillende metodes word gebruik. Reaksies kan die volgende insluit:
Kalk word bygevoeg om die pH te verander: suur-basis-reaksie.
Polimeriese stolmiddel (poli-aluminiumchloried): slaan die vaste stowwe
neer om ’n “vlok” te vorm.
Chloor word by verskillende stadiums bygevoeg: redoksreaksies.
9 Kommersiële chlorineerders het platinumelektrodes wat ’n
pekeloplossing elektroliseer. Die produkte is soortgelyk aan dié wat in
die chloor-alkali-proses gevorm word: Cl2, H2 en NaOH. Swembadsuur
(HCl(aq)) moet bygevoeg word om die NaOH wat vorm, te neutraliseer.
Leerders se eie navorsing.
Leerdersboek
bladsy 353–357
Eenheid 4 Summatiewe assessering
1 a) galvaniese sel
b) elektrolitiese sel
c) reduksie
d) oksidasie-reduksie/ redoksreaksies
e) reduseermiddel
f) oksidasie
g) soutbrug
h) standaard-waterstofelektrode
i) oksideermiddel

2 a) Die standaardtoestande wat gebruik word om standaard-
elektrodepotensiale te meet is:
temperatuur = 298 K (25 °C)
konsentrasie = 1 mol∙dm–3
druk = 101,3 kPa
b) Gedurende elektroplatering van ’n staalteelepel met silwer is die
teelepel die katode en die elektroliet ’n oplossing van ’n oplosbare
silwerverbinding.
c) ’n Galvaniese sel sit chemiese energie in elektriese energie om.
d) Gedurende die industriële bereiding van chloor en natriumhidroksied
word elektriese energie in chemiese energie omgesit.
e) In die reaksie CuSO4(aq) + Zn(s) → Cu(s) + ZnSO4(aq) is CuSO4 die
oksideermiddel en word Zn geoksideer.
f ) In ’n sel met notasie Co|Co2+||Ni2+|Ni is Ni die katode, word Ni2+-
ione gereduseer en neem die massa van die Ni-elektrode toe.
g) Die Esel vir ’n Ni|Ni2+||Ag+|Ag sel by standaardtoestande is 1,05 V.
3 a) B c) B e) C g) A
b) C d) D f) B h) C
4 Pas items bymekaar:
a) E d) K g) C j) L
b) J e) A h) I k) D
c) G f) F i) H l) B
5 a) Standaardtoestande: O2(g) druk van 1 atm.; Pb (aq) konsentrasie van
2+
1 mol∙dm–3; temperatuur van 25 °C (298 K)

b) Pb/Pb2+ halfsel
c) Oksidasie: Pb → Pb2+ + 2e–
d) Reduksie: O2 + 4H+ + 4e– → 2H2O
e) Netto reaksie: 2Pb(s) + O2(g) + 4H+(aq) → 2Pb2+(aq) + H2O(ℓ)
f ) Esel = E°OM – E°RM
= 1,23 – (–0,13)
= 1,36 V
6 a) H2O2 → O2 + 2H+ + 2e–
b) H2O2 + 2H+ + 2e– → 2H2O
c) 2H2O2(aq) → O2(g) + 2H2O(ℓ)
d) MnO2 is die katalisator.
e) Die oksideringsvermoë van waterstofperoksied is verantwoordelik vir
die bleikaksie.
7 a) H2SO4 by standaardtoestande van 1 mol∙dm–3 en 25 °C is nie ’n
sterk genoeg oksideermiddel om Cu-metaal te oksideer nie. Deur
die toestande na gekonsentreerde suur en ’n hoër temperatuur te
verander, skuif die ewewig na regs, word die voorwaartse reaksie
bevoordeel en kan die gewoonlik niespontane reaksie plaasvind.
b) NO–3 + 2H+ + e– → NO2 + H2O
c) Cu(s) + 2NO–3(aq) + 4H+(aq) → Cu2+(aq) + 2NO2(g) + 2H2O(ℓ)
8 Sink is ’n sterker reduseermiddel as yster, want dit het ’n meer negatiewe
E°-waarde. Zn sal eerder as Fe oksideer, en dus die Fe teen oksidasie
beskerm.
9 a) temperatuur: 298 K (25 °C); Konsentrasie van elektroliet: 1 mol∙dm–3
b) Mg → Mg2+ + 2e–
c) Mg(s)|Mg2+(1 mol∙dm–3)||Pb2+(1 mol∙dm–3)|Pb(s)
d) Esel = E°katode – E°anode = 0,13 – (–2,36) = 2,23 V
e) i) neem af
ii) neem toe

Die selreaksie is Mg + Pb2+ � Mg2+ + Pb. As die [Mg2+] toeneem,
sal die ewewig na links skuif en die voorwaartse reaksie
toeneem. Die resultaat is ’n laer Esel. As die [Pb2+] toeneem, sal
die voorwaartse reaksie bevoordeel word en die reaksie vinniger
plaasvind met ’n toename in Esel.
f ) Halfsel A na halfsel B. Die konsentrasie van katione (Pb2+) neem af in
halfsel B; die konsentrasies van katione (Mg2+) neem toe in halfsel A.
Katione vloei in die soutbrug om ’n opbou van katione in halfsel A en
anione in halfsel B te voorkom.
10 a) Die proses waarin elektrisiteit gebruik word om ’n chemiese
verandering teweeg te bring en die elektriese energie in chemiese
energie om te sit.
b) C; Die chloriedione is negatief en beweeg na die positiewe elektrode.
c) Fe
d) 2Cl– → Cl2 + 2e–
e) Die reduksiereaksie vir Ca2+/Ca het ’n laer E°-waarde as die
reduksiereaksie vir Na+/Na. Na+ is die sterkste oksideermiddel van
die twee en sal eerder as Ca2+ reageer.
f ) Na-metaal is minder dig as vloeibare NaCl en sal dryf.
g) Die Na-metaal en Cl2-gas sal heftig reageer as hulle met mekaar in
aanraking kom.
11 a) ’n Vloeistof of oplossing wat elektrisiteit gelei.
b) Pekel bevat Na+ en negatiewe Cl–-ione wat vry is om rond te beweeg.
c) Chloriedione; chloriedione word geoksideer om Cl2 te vorm.
d) 2H2O + 2e– → H2 + 2OH–
e) Anode; chloriedione word geoksideer om Cl2 te vorm – oksidasie by
die anode
f ) Kontaminasie kan voorkom word deur ’n membraan of selektiewe
ioonruildiafragma te gebruik.
g) • Chloor is giftig en skadelik vir mense en die omgewing.
• Loging van natriumhidroksied in grondwater kan
gesondheidsgevare vir mense en die omgewing inhou.
• Waterstofgas kan ’n ontploffing veroorsaak.

kwartaal Drie
MODULE 6: Chemiese stelsels
Hierdie module oor die chemiese bedryf bestaan slegs uit een
eenheid oor die bemestingstof bedryf. Jy behoort ses ure se
onderrigtyd te bestee om hierdie baie kort en laaste afdeling
van wetenskap vir die jaar af te handel. Die eenheid kyk na
die toepassing van wetenskap in die nywerheid en dek die
belangrike nywerheidsprosesse, soos die Haber-, Ostwald- en
Kontakproses wat anorganiese bemestingstowwe vervaardig om
’n toenemende bevolking te voed. Daar is geen voorgeskrewe
aktiwiteite in hierdie eenheid nie.
D98

Eenheid 1 Chemiese bedryf

1 Bemestingstowwe is nodig, want daar is nie altyd genoeg voedingstowwe
in die grond vir gesonde groei van plante nie.
2 a) koolstof, suurstof en waterstof
b) Plante kry C, O en H uit die atmosfeer en reënwater deur hulle blare
en wortels.
c) stikstof, fosfor en kalium
d) Die voedingstowwe los in water in die grond op en word deur plante
se wortels geabsorbeer.
3 Stikstof word gebruik om aminosure, proteïene, ensieme en chlorofil te
sintetiseer. N is nodig om groen blare in blaargewasse te ontwikkel.
Fosfor word gebruik om DNA en RNA, ADP en ATP te sintetiseer. DNA
en RNA is nodig vir selverdeling en groei, en ADP en ATP word gebruik
in energieberging en oordragreaksies. Dit verskaf die energie wat alle
biologiese prosesse benodig.
Kalium dien as ’n katalisator in baie metaboliese prosesse en werk as ’n
reguleerder van verskeie prosesse, soos groei. Plante benodig kalium
om proteïene te sintetiseer en vir die oop- en toemaak van blaarstomata.
Kalium is ook betrokke by fotosintese en aktivering van sommige
ensieme.
4 Stikstof is van ghwano (voël- en vlermuismis) verkry; fosfor is van
beenmeel (dierebene behandel met swawelsuur) verkry; kalium is van
potas verkry en moes ingevoer word (Duitsland het die monopolie tot na
die Eerste Wêreldoorlog gehad).

1 a) 3H2(g) + N2(g) � 2NH3(g)
b) Fraksionele distillasie word gebruik om stikstofgas van vloeibare
lug te vervaardig; waterstof word as ’n neweproduk van
steenkoolvergassing of deur omsetting van metaan (aardgas) verkry.
c) Toename in druk; styging in temperatuur; voeg ’n katalisator by;
verwyder die produk.
d) Die ammoniak word deur vervloeiing van die reaktanse geskei,
aangesien ammoniak ’n baie hoër kookpunt as stikstof en waterstof
het. Deur van die druk te verlig, veroorsaak die uitsetting af koeling,
en die ammoniak word gekondenseer en verwyder.
2 a) Stap 1: 4NH3(g) + 5O2 → 4NO + 6H2O(g)
Stap 2: 2NO + O2(g) → 2NO2
Stap 3: 4NO2 + 2H2O(ℓ) → 4HNO3(aq) + NO
b) Platinum-/rodiumkatalisator
c) Oksidasietoestande van N in:
NH3: –3
NO: +2
NO2: +4
HNO3: +5
Al die reaksies is redoksreaksies, want die oksidasiegetal vir N neem
elke keer toe. N word in elke reaksie geoksideer.

3 a) swaweldioksied
b) SO2 is in water oplosbaar en sal H2SO3 vorm. Die proses vereis dat
SO2 met suurstof moet reageer om SO3 in die volgende stap te vorm.
c) 2SO2 + O2 → 2SO3 (omkeerbare pyltjies kan ook gebruik word)
d) H2SO4
e) V2O5 (vanadium(V)oksied)
f ) Die SO3-damp wat vorm word in 98% swawelsuur opgelos om
oleum, H2S2O7, te vorm. Dit is om die vorming van suurnewel te
voorkom wat moeilik neerslaan.
SO3(g) + H2SO4(ℓ) → H2S2O7(ℓ)
Wanneer water by die oleum gevoeg word, word swawelsuur
gevorm.
H2S2O7(ℓ) + H2O(ℓ) → H2SO4(ℓ)
4 a) swawelsuur
b) kalsiumsulfaat (gips) en waterstoffluoried
c) Die fosforsuur word uit die vaste gips gefiltreer en dan deur
verdamping gekonsentreer.

1 a) NH3(aq) + HNO3(aq) → NH4NO3(aq)
b) Daar is drie primêre makrovoedingstowwe: N, P en K. In ’n
saamgestelde bemestingstof word die N deur NH4NO3 verskaf, die P
(en nog N) deur (NH4)3PO4 verskaf en die K deur KCl verskaf.
2 a) Die primêre makrovoedingstowwe is in ’n verhouding van
2N : 3P : 2K. Hierdie voedingstowwe maak 22% van die totale inhoud
van die sak uit.
b) N: 2 in elke 7 dele bevat stikstof
P: 3 in elke 7 dele bevat fosfor
K: 2 in elke 7 dele bevat kalium
Hierdie drie elemente maak 22% van die totale massa van die
bemestingstof uit.
Die persentasies N, P en K is:
2
7 × 22 = 6,29%
%N: _ 
3
7 × 22 = 9,43%
%P:  
_
2
%K:   7 × 22 = 6,29%
_
c) Leerders se eie navorsing

3 • Vloeibare bemestingstowwe kan deur besproeiingstelsels met die
minimum vermorsing en omgewingsprobleme aangewend word.
• Mikrovoedingstowwe kan homogeen versprei word vir eenvormig
aanwending.
• Plaagdoders en onkruiddoders kan by die vloeibare bemestingstof
gevoeg word en slegs een aanwending op ’n saailand is nodig.
• Die konsentrasie van die bemestingstof, plaagdoder en onkruiddoder
kan akkuraat bepaal en eenvormig aangewend word.

1 Organiese bemestingstowwe:
• kom van plantreste (kompos) en dieremis
• bevat klein hoeveelhede plantvoedingstowwe as stikstofverbindings,
tipies minder as 1%
• het ’n samestelling wat nie eenvormig is nie en onbekend is
• verbeter grondgehalte

• word stadig vrygestel.
Anorganiese bemestingstowwe:
• word in chemiese verwerkingsaanlegte vervaardig
• bevat ’n hoë konsentrasie plantvoedingstowwe
• word vooraf bepaal en akkuraat beheer wat die persentasie van
plantvoedingstowwe betref
• word meestal vinnig vrygestel
Ook leerders se eie mening.
2 Leerders se eie mening.
3 a) Eutrofisering is die proses waarin bykomende voedingstowwe by
water gevoeg word, wat die groei van plante en bakterieë verhoog en
die suurstofvlakke verlaag.
b) Wanneer bemestingstowwe in riviere, strome en damme afloop,
neem die voedingsinhoud van die water toe. Die alge in die water
groei baie vinniger en lei tot ’n algbloei. Die alge vrek en ontbind
dan. Die algbloei en ontbinding gebruik baie van die suurstof in die
water op.
c) ’n Gebrek aan suurstof in die water laat visse en ander waterlewe
vrek.
d) Boere behoort nie bemestingstowwe voor dit reën toe te dien nie en
moet seker maak dat hulle die grond nie oorbemes nie.
Ondersoek bemestingstowwe
1 a) en b) Die leerders se lys van apparaat en eie metode moet duidelik
uiteengesit word. Resultate en gevolgtrekking moet duidelik en
in volsinne wees.
c) Leerders se eie idees na gelang van watter deel van die land
hulle as verwysing gebruik. Die beste voorstel sal wees om die
bemestingstof teen temperatuurskommeling te isoleer deur dit met
isoleermateriaal, soos papier of hooi, te bedek.
2 a) Totale gram bemestingstof per liter = 178,01 g
b) NaCl maak die grootste persentasie van seesout uit.
c) Die verhouding is 72 : 45 : 30. Totaal = 147
Persentasieverhouding van elemente: 49% : 31% : 20%
Afgerond gee dit ’n verhouding van 5 : 3 : 2, dus sal die
bemestingstofgetal 5 3 2 wees
d) 178,01 g voeding in 1 liter of 1 000 mg produk, as ons aanneem dat
water die oplosmiddel met ’n SG (soortlike gewig) van 1 is.
178,01
1 000 × 100 = 17,801%
% voeding = ____
LB bl. 376 Aktiwiteit 2 Klasdebat G
Evalueer die impak van die gebruik van bemestingstowwe op

mense en die omgewing
’n Debat is ’n formele redenasie en is in die vorm van ’n klompie oorredende
toesprake. Dit het ’n duidelike, formele struktuur. Die debat word deur ’n
neutrale voorsitter (gewoonlik die onderwyser) beheer en al die kommentaar
van die sprekers word deur die voorsitter gerig. Daar is twee spanne, een wat
ten gunste van ’n voorstel of onderwerp redeneer en die ander daarteen.
Elke span het drie lede. Die spanlede maak as volg beurte om te praat.

• Spreker 1 vir die voorstel stel die positiewe redenasie bekend, dan stel
spreker 1 teen die voorstel die negatiewe redenasie bekend en antwoord
’n paar van spreker 1 se redenasies.
• Spreker 2 vir die voorstel stel nog punte bekend om die positiewe
redenasie te steun. Spreker 2 teen die voorstel doen dan dieselfde.
• Op hierdie stadium kan die debat oop verklaar word vir almal. Dit
beteken dat enigeen wat na die debat luister ’n punt vir of teen die
voorstel kan opper.
• Spreker 3 vir die voorstel som dan die span se hoofpunte op en probeer
om die kwessies wat die opposisie geopper het, aan te spreek. Spreker 3
teen die onderwerp praat laaste en doen dieselfde.
• Aan die einde van die debat kan almal wat geluister en deelgeneem het
vir of teen die voorstel stem.
Moontlike positiewe redenasies

• Die kweek van gewasse op ’n kommersiële skaal put die voedingstowwe
in die grond uit.
• Anorganiese bemestingstowwe is nodig om die voedingstowwe in die
grond aan te vul.
• Die menslike bevolking neem teen ’n vinnige tempo toe en meer voedsel
is nodig om die mense te voed.
• Die bemestingstof bedryf moet meer mense aanstel wat lone verdien.
• Bemestingstowwe word uitgevoer om buitelandse valuta te verdien.
Moontlike negatiewe redenasies

• Alle nywerheidsaktiwiteite het ’n nadelige uitwerking op die omgewing.
• Nywerhede gebruik niehernubare hulpbronne en lewer baie afval wat die
omgewing besoedel.
• Bemestingstowwe wat nie versigtig gebruik word nie kan die omgewing
besoedel en tot eutrofisering en ander besoedelingsprobleme lei.
LB bl. 376 Aktiwiteit 3 Opname G
Ondersoek watergehalte
1 Ondersoek oor die oorsake van besoedeling van riviere naby julle. Elke
gebied in die land sal sy unieke omstandighede hê wat besoedeling betref.
Leerders se eie mening.
2 Assesseer die gebruik van bemestingstowwe. Leerders se eie opname van
die verband tussen bemestingstofgebruik en waterbesoedeling in hulle
gebied.
Leerdersboek Eenheid 1 Summatiewe assessering: Chemiese stelsels

bladsy 377–380
1 a) bemestingstowwe
b) nieminerale voedingstowwe
c) primêre voedingstowwe
d) stikstof
e) die Ostwaldproses
f) fraksionele distillasie

g) NPK- saamgestelde bemestingstowwe
h) dubbelsuperfosfaat
i) organiese bemestingstowwe
j) eutrofisering
2 a) Bemestingstof gemeng in ’n verhouding van 3 : 1 : 5 (38%) bevat
4,2% fosfor.
b) Gedurende die katalitiese oksidasie van ammoniak verseker die
platinum ’n hoë reaksietempo.
c) Stikstof, fosfor en kalium is die drie primêre voedingstowwe wat
plante nodig het.
d) Fosfor kan uit ghwano verkry word.
e) Ammoniak word deur die Haberproses verkry.
f ) Die katalisator wat in die Kontakproses gebruik word, is
vanadiumpentoksied (vanadium(V)oksied).
g) Dubbelsuperfosfaat bevat slegs kalsiumfosfaat.
h) ’n NPK-bemestingstof bevat die elemente stikstof, fosfor en kalium.
i) Anorganiese bemestingstowwe word van ammoniumnitraat,
ammoniumfosfaat en kaliumchloried vervaardig.
j) Loging van stikstof- (en fosfor-) soute is vir eutrofisering
verantwoordelik.
3 a) i) C; H; O
ii) N; P; K
b) NH+4 ; NO3–
c) A
d) D
e) A
f ) i) C
ii) B
g) C
h) D
4 Vervaardigingsproses Produk
a) Haberproses NH3
b) Kontakproses H2SO4
c) Fraksionele distillasie N2
d) Suur-basis-reaksie NH4NO3
e) Mineraalerts + swawelsuur H3PO4
f ) Ostwaldproses HNO3
g) Omsetting van metaan H2
5 Plantgewasse gebruik die voedingstowwe in die grond om te groei.

Wanneer die gewasse geoes word, word die voedingstowwe saam met
die gewasse verwyder. Die grond het ’n tekort aan voedingstowwe en die
daaropvolgende gewasse sal nie genoeg voedingstowwe hê om behoorlik
te groei en ontwikkel nie.
6 Hoofelemente (a) Nieminerale C, (c) H, (d) O
(makrovoedingstowwe voedingstowwe beskik-
baar uit (b) lug en water
Minerale voeding- N, (f ) P, (g) K
stowwe: (e) Primêre
voedingstowwe

7 a)
C, H, O
b)
N, P, K
8 2NO + O2 → 2NO2
a)
b)
katalitiese oksidasie van ammoniak
c)
HNO3
d)
C: (NH4)2SO4
D: NH4NO3
e) • Stikstofversadiging van grond lei daartoe dat ander
voedingstowwe wat die grond nodig het, weggespoel word.
• Bogrond wat tot in mere/damme spoel veroorsaak dat dit suur
word.
• Die opbou van nitrate in riviere (eutrofisering) veroorsaak
algbloei wat suurstof uitput. Dit laat waterlewe doodgaan.
• Die opbou van nitrate in drinkwater kan sterftes onder babas
veroorsaak weens die gebrek aan hemoglobien.
• Grondwater word suur.
• Dit bevorder die groei van uitheemse plante.
9 a) Haberproses
b) ammoniak
c) Ostwaldproses
d) platinum-/rodiumkatalisator
e) 4NH3(g) + 5O2(g) → 4NO(g) + 6H2O(g)
f ) H2O
g) NH4NO3
h) bemestingstowwe en plofstowwe
10 a) i) H2SO4 ii) H3PO4 iii) HF
b) i) (enkel-) superfosfaat
ii) dubbel- (trippel-) superfosfaat
11 a) fraksionele distillasie van vloeibare lug
b) N2 + 3H2 → 2NH3
c) 2SO2 + O2 → 2SO3
d) H2S2O7 oleum/prioswawelsuur
e) (NH4)2SO4 ammoniumsulfaat
f ) i) grond kan nie voedingstowwe vinnig genoeg aanvul om groei te
handhaaf nie; wêreldwyd ’n groter vraag na voedsel
ii) styging in olieprys; styging in prys van grondstowwe
12 a) Die NPK-verhouding gee die verhouding van stikstof, fosfor en
kalium in ’n bemestingstof.
b) 4 : 5 : 8
c) Verlaag N om te voorkom dat te veel blare ten koste van vrugte
groei.
d) Omgewing: eutrofisering of dooie sones
Mense: watervergiftiging of bloubabasindroom of nitrate wat
potensieel karsinogeen is.

Afdeling E
Fotokopieerbare bladsye
ie lesvoorbereidingrooster, Periodieke Tabel, rubrieke en

D
assesseringsroosters op die volgende bladsye kan gefotokopieer
word om saam met die Fisiese Wetenskappe Graad 12
Leerdersboek te gebruik.
Lesvoorbereidingsrooster E1
Periodieke Tabel E2
Tabel van katione E3
Tabel van anione E4
Tabel van oplosbaarheid E5
Generiese kontrolelyste vir grafieke E6
Assesseringsroosters vir onderwysers E7
••E-PHOTOCOPIABLE RESOURCES CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:47 PM

Lesvoorbereidingsrooster
Lesvoorbereiding
Onderwyser: Graad: Skool:
Tyd
Kennisgebied
Kennis/vroeëre
opvattings
Kernkennis en -begrippe
Onderwyseraktiwiteite Leerderaktiwiteite Hulpbronne Assesseringsmetodes
JY MAG HIERDIE BLADSYE FOTOKOPIEER OM SAAM ME T DIE FISIESEWE TENSKAPPE GRAAD 12

LEEDERSBOEK TE GEBRUIK. © CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS E1

PERIODIEKE TABEL VAN DIE ELEMENTE

E2 LEEDERSBOEK TE GEBRUIK. © CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS

Tabel van katione
Waterstof H+ Berillium Be2+ Aluminium Al3+ Chroom(VI) Cr6+
Litium Li+ Magnesium Mg2+ Chroom(III) Cr3+ Mangaan(VII) Mn7+
Natrium Na+ Kalsium Ca2+ Yster(III) Fe3+
Kalium K+ Barium Ba2+ Kobalt(III) Co3+
Silwer Ag+ Tin(II) Sn2+
Kwik(I) Hg+ Lood(II) Pb2+
Koper(I) Cu+ Chroom(II) Cr2+
Ammonium NH+4 Mangaan(II) Mn2+
Yster(II) Fe2+
Kobalt(II) Co2+
Nikkel(II) Ni2+
Koper(II) Cu2+
Sink(II) Zn2+


Tabel van anione
Fluoried F− Oksied O2−
Chloried Cl− Peroksied O22−
Bromied Br− Karbonaat CO32−
Jodied I− Sulfied S2−
Hidroksied OH− Sulfiet SO32−
Nitriet NO2− Sulfaat SO42−
Nitraat NO3− Tiosulfaat S2O32−
Waterstofkarbonaat HCO3− Chromaat CrO42−

−
Waterstofsulfiet HSO3− Dichromaat Cr2O72
Waterstofsulfaat HSO4− Manganaat MnO42−
Diwaterstoffosfaat H2PO4− Oksalaat (COO)22− of C2O42−
Hipochloriet ClO− Waterstoffosfaat HPO42−
Chloraat ClO3− Nitried N3−
Permanganaat MnO4− Fosfaat PO43−
Asetaat (etanoaat) CH3COO− Fosfied P3−


Tabel van oplosbaarheid
Oplosbare verbindings Uitsonderings
Byna alle soute van Na+, K+ en NH4+
Alle soute van Cl-, Br - en I- ⇔ Haliede van Ag+, Ba2+ en Pb2+
Verbindings wat F- bevat ⇔ Fluoriede van Mg2+, Ca2+, Sr2+, Ba2+

en Pb2+
Soute van
nitraat, NO3-
chloraat, ClO3-
perchloraat, ClO4- kaliumperchloraat, KClO4
asetaat, CH3COO-
Soute van sulfate, SO42- ⇔ Sulfate van Sr2+, Ba2+ en Pb2+
Onoplosbare verbindings Uitsonderings
All soute van ⇔ Soute van NH4+ en alkalimetaalkatione

karbonaat, CO2–3
fosfaat, PO43-
oksalaat, C2O42-
chromaat, CrO42-
sulfied, S2-
Meeste metaalhidroksiede, OH-
Meeste metaaloksiede, O2-


Generiese kontrolelys vir grafieke
Assesseringskriteria Gradering
2 1 Kommentaar
Korrekte tipe grafiek Korrekte tipe Nie korrekte
(kolom/histogram/lyn/ tipe nie
sirkeldiagram)
Toepaslike opskrif wat Volledig Ontbreek of
veranderlikes beskryf onvolledig
Onafhanklike Teenwoordig Ontbreek
veranderlike op x-as
(horisontaal)
Toepaslike skaal op x-as Korrek Verkeerd
(horisontaal)
Benoeming van x-as Korrek Verkeerd
(horisontaal)
Eenhede vir onafhanklike Korrek Verkeerd
veranderlike op x-as
(horisontaal)
Afhanklike veranderlike Teenwoordig Ontbreek
op y-as (vertikaal)
Toepaslike skaal op y-as Korrek Verkeerd
(vertikaal)
Benoeming van y-as Korrek Verkeerd
(vertikaal)
Eenhede vir onafhanklike Korrek Verkeerd
veranderlike op y-as
(vertikaal)
Punte uitgestip (gaan Almal korrek Almal
enige drie na) verkeerd of
1–2 korrek
Netheid (verbinding van Netjies Slordig
punte)
Grootte van grafiek Groot, Klein,
duidelik onduidelik


Assessering deur onderwyser rooster A
Summatiewe assessering: Praktiese werk
Klas:________________________________________________________ Datum:__________________________
(Skryf punte in die toepaslike kolom)
Eksperiment 1: Eksperiment 2: Projek TOTAAL

Chemie Fisika
Leerder se naam Totale punte 20 Totale punte 20 Totale punte 20 60 punte


rooster B Assessering deur onderwyser
Summatiewe assessering: Kontroletoets
Klas:________________________________________________________ Datum:__________________________
Kontroletoets 1 Kontroletoets 2
Totale punte Punte uit Totale punte Punte uit Totale
Leerder se naam 50 10 50 10 punte uit 20


Assessering deur onderwyser rooster C
Summatiewe assessering: Assesseringstake
Klas:________________________________________________________ Datum:__________________________
Kontroletoetse Midjaar- Praktiese werk TOTAAL

eksamens
Leerder se naam Totale punte 20 Totale punte 20 Totale punte 60 100 punte


AFDELING F
DOKUMENTE
Jy kan hierdie afdeling gebruik om die Kurrikulum- en

Assesseringsbeleidverklaring (KABV) vir Fisiese Wetenskappe te
liasseer. Jy kan enige ander dokumente wat jy in hierdie afdeling
ontvang, byvoeg en hier lys vir maklike verwysing.
••F-DOCUMENTS CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:48 PM

••F-DOCUMENTS CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 2 2013/06/12 6:48 PM
Graad
Ken & Verstaan
12
Fisiese Wetenskappe
Ken & Verstaan Fisiese Wetenskappe Graad 12 is deur ‘n ervare
span onderwysers geskryf, ooreenkomstig die vereistes van die
Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV). Hierdie
nuwe en toeganklike reeks sal leerders help om die inhoud van
en vaardighede vir Fisiese Wetenskappe baas te raak.
Die omvattende Leerdersboek:
verduidelik belangrike konsepte en terme in toeganklike taal
en bevat ‘n woordelys wat leerders help om wetenskaplike
terminologie te verstaan
bied ‘n summatiewe assesseringstaak aan die einde van elke
module wat leerders help om hulle kennis te konsolideer
verbind wetenskap met die alledaagse lewe met die hulp van
gevallestudies en slaag so daarin om sensitiewe kwessies op
‘n gebalanseerde wyse aan te spreek
bevat Inligtingsflitse wat interessante feite onder leerders
se aandag bring
lig voorbeelde, wette en formules in die kantlyn uit.
Die Onderwysersgids bevat:
leiding oor elke les wat in die loop van die jaar
aangebied word
oplossings vir al die aktiwiteite in die Leerdersboek
riglyne vir assessering
fotokopieerbare hulpmiddels vir die onderwyser.
Na uitgebreide ondervinding in laboratorium-werk gee Karin Kelder

by verskeie skole onderrig, bied privaatlesse aan en raak betrokke by
uitreikprogramme in agtergeblewe skole in die Overberg. Sy skryf nou
voltyds. Derick Govender is vakadviseur vir Fisiese Wetenskappe in
KZN asook ‘n nasionale moderator vir Skoolgebaseerde Assessering en
Nasienstandaarde. Jagathesan Govender is ‘n lektor in Fisika aan UKZN.
Voorheen was hy vakadviseur vir Fisiese Wetenskappe in KZN asook ‘n
eksaminator en moderator van provinsiale matriekvraestelle.
www.cup.co.za
SM_Physical Sciences_12_TG_CAPS_AFR.indd 2 2013/06/12 6:00 PM

Ken Verstaan Fisiese Wetenskappe Graad 12 Onderwysersgids

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ken Verstaan Fisiese Wetenskappe Graad 12 Onderwysersgids

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ken & Verstaan

Karin H Kelder • Derick Govender

SM_Physical Sciences_12_TG_CAPS_AFR.indd 1 2013/06/12 6:00 PM

Karin H Kelder • Derick Govender

Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town,

Cambridge University Press

© Cambridge University Press 2013

This publication is in copyright. Subject to statutory exception

First published 2013

Editor: Mariana Swart

The photocopy masters in this publication may be photocopied or

••0-Prelims_CUP_PS_TF_Gr12 AFR.indd 2 2013/06/21 12:16 PM

Afdeling Titel Inhoud Bladsy

••0-Prelims_CUP_PS_TF_Gr12 AFR.indd 3 2013/06/12 6:04 PM

As onderwyser op die vlak van Verdere Onderwys en Opleiding (VOO), is die

Die nuwe Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) stel twee

••0-Prelims_CUP_PS_TF_Gr12 AFR.indd 4 2013/06/12 6:04 PM

Algemene doelstellings van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum A1

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:06 PM

Algemene doelstellings van die Suid-Afrikaanse Kurrikulum

Die doel van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12

Die beginsels van die Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R tot 12

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:06 PM

Hoë vlak van kennis en vaardighede

Menseregte, inklusiwiteit, omgewings- en sosiale geregtigheid

Waardering vir inheemse kennisstelsels

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 2 2013/06/12 6:06 PM

Geloofwaardigheid, kwaliteit en doeltreffendheid

Eienskappe en vaardighede van leerders

Inklusiewe onderrig en opleiding behoort:

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 3 2013/06/12 6:06 PM

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 4 2013/06/12 6:06 PM

Wees bedag op ’n leerder wat:

Let op die volgende:

Uiterste armoede: Hierdie leerstruikelblok vereis uiterste sensitiwiteit van

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 5 2013/06/12 6:06 PM

Spesifieke doelstellings van Fisiese Wetenskappe

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 6 2013/06/12 6:06 PM

Hierdie drie spesifieke doelstellings is ooreenkomstig met die drie Fisiese

Fisiese Wetenskappe berei leerders ook voor op toekomstige onderrig,

Die ses hoof kennisgebiede in die vak Fisiese Wetenskappe is:

Die ontwikkeling van taalvaardighede: lees en skryf

Sistematiek van assessering

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 7 2013/06/12 6:06 PM

Tydstoekenning van Fisiese Wetenskappe in die kurrikulum

Aantal weke toegeken Inhoud, begrippe en Formele assessering

Oorsig van onderwerpe

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 8 2013/06/12 6:06 PM

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 9 2013/06/12 6:06 PM

A10 AFDELING A • INLEIDING

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 10 2013/06/12 6:06 PM

Oorsig van formele assessering en aanbevole informele

AFDELING A • INLEIDING A11

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 11 2013/06/12 6:06 PM

Gewigstoekenning van onderwerpe (program van 40 weke)

A12 AFDELING A • INLEIDING

••A-INTRODUCTION CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 12 2013/06/12 6:06 PM

Informele of daaglikse assessering B1

••B-ASSESSMENT CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:11 PM

Assessering behoort sowel informeel (assessering vir leer) as formeel

Assessering is ’n proses wat individuele leerders se verkryging van kennis

Assessering behoort uitgestip te word teenoor die inhoud, konsepte,

Informele of daaglikse assessering

••B-ASSESSMENT CUP_TF_PS_Gr12 AFR.indd 1 2013/06/12 6:11 PM

a) Noem die soort reaksie wat deur P voorgestel word. (1)

e) sekondêre alkohol (1)

K = Ek = _ 12mv2 Wnet = ∆K = ∆Ek = Ekf – Eki

hf = W0 + _ 12 mv2 = hf0 + _ 12 mv2