ΤΟΜΟΣ Β΄

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.8, Η θάλασσα αποδίδει τους νεκρούς, λεπτομέρεια της Δευτέρας Παρουσίας, πρώτο μισό 14ου
αιώνα (1300-1350), Κρήτη – Μουρνές, ναός Αγίου Γεωργίου.

Προσωποποίηση της θάλασσας, στοιχείο κι αυτό της Παλαιολόγειας αναγέννησης, μυθικό ον, το οποίο
ιππεύει η θάλασσα
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.15, Στυλίτης άγιος, 1378, ζωγράφος=Θεοφάνης, Novgorod, ναός Μεταμόρφωσης.
?
………………………………………………………………………………………………………………..

Εικ.9, Ο «ελίσσων τον ουρανόν άγγελος», λεπτομέρεια της Δευτέρας Παρουσίας, τοιχογραφία 1315-
1320, Κων/νπολη μονή της Χώρας, παρεκκλήσι. Σχόλια στην τοιχογραφία παρακάτω.

…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.14, ψηλάφηση, τοιχογραφία, 3ο τέταρτο 14ου αιώνα, Μυστράς, Περίβλεπτος. (1350-1375

Μπορούμε εύκολα να αναγνωρίσουμε το Χριστό, ο οποίος ξεσκεπάζει το πλευρό του για να το αγγίξει ο
άπιστος Θωμάς, που πλησιάζει από αριστερά απλώνοντας το χέρι του, ενώ οι υπόλοιποι μαθητές
παρακολουθούν τη σκηνή με ενδιαφέρον.
…………………………………………………………………………………………………………

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Εικ.1, Βαϊοφόρος, τοιχογραφία, 1428, Μυστράς, Παντάνασσα.

Απλόχωρη σύνθεση,
εμπλουτισμένη με
λεπτομέρειες και στοιχεία
που ζωογονούν με
περιγραφική ενάργεια την
αφήγηση. Το κάστρο της
Βηθανίας στο βάθος, με
δυνατή χρωματική παρουσία
στην ισορροπία της
σύνθεσης, μισοκρύβεται
στα βουνά. Δεξιά ορθώνει
 την προοπτική πολυτέλεια
των μνημείων του το κάστρο
της Ιερουσαλήμ, με
μικρογραφημένους θεατές
στις επάλξεις και στα
παράθυρα.
Αριστερά, επιστρέφουν οι δύο μαθητές με την όνο και τον πώλο που ακολουθούν με σχετικό δισταγμό,
ζωηρά προβάλλοντας στην καμπή του βουνού. Οι Εβραίοι, πολύχρωμο πλήθος με τα παιδιά τους στα
χέρια, ξεχύνονται από τις πύλες της αγίας πόλης να τον προϋπαντήσουν «μετά βαΐων και κλάδων ύμνοις
κραυγάζονταες». Ο χλοερός τόπος γεμίζει από την ευφρόσυνη κίνηση των παιδιών, που υψώνει τα
«Ωσαννά». Παίζουν με χίλιους τρόπου ελεύθερα, ξετρελαμένα από την ατμόσφαιρα του πανηγυριού.
Βγάζουν τα φορέματα και τα απλώνουν να περάσει ο Κύριος. Παίζουν μπροστά και στους βράχους και
σκαρφαλωμένα στο δέντρο, όπου κόβουν με βιασύνη τα βάγια. Ένα κρεμιέται από κώνο παράτολμα, με
τα νώτα στο θεατή.1
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.6, Σταύρωση, 1552, Μονή Μεταμόρφωσης, καθολικό

Κρητική σχολή, ανυπόγραφο έργο. Στατικότητα και ευρυθμία κυριαρχούν στη σύνθεση. Οι μορφές είναι
καλοσχεδιασμένες, με αρμονικές αναλογίες και ήρεμες συγκρατημένες κινήσεις. Τα στοιχεία του χώρου
αποδίδονται με έντονη σχηματοποίηση.2
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.7, Σταύρωση, τοιχογραφία, 1548, ζωγράφος = Φράγγος Κατελάνος, Μετέωρα, Μονή Βαρλαάμ,
Καθολικό.

Με δραματική πλοκή, πυκνή

και ανήσυχη δράση και γρήγορη
αφήγηση, κατακλύζουν τις
επιφάνειες με μορφές και
συνθέσεις που δίνουν στο θεατή
την εντύπωση ότι αποσπώνται από
τις πολυκύμαντες επιφάνειες και
αιωρούνται στο χώρο. Μπροστά
στο πολύσπαστο μέτωπο των
τειχών υψώνονται οι σταυροί. Με
αποτρόπαιη καμπύλη του χώματος
και τρομώδες άγριο βλέμμα, ο
στρατιώτης μπήγει το δόρυ στην πλευρά του Εσταυρωμένου και στις άκρες οι δήμιοι σπάνε τα σκέλη των
ληστών. Ο Ιωάννης αριστερά παραστέκεται στην Παναγία με τις γυναίκες. Πίσω από τον εκατόνταρχο,
δεξιά, είναι οι Ιουδαίοι εμπαίζοντες. Παραδώ, ο διαμερισμός των ιματίων. Στην παρυφή της παράστασης,

1
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.253
2
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ. 61
τα μνήματα ανοίγουν και οι νεκροί ζωντανεύουν. Πολυκοσμία, θρήνος, βία και ταραχή στους ανώμαλους
βράχου του Γολγοθά.3

Σχολή της βορειοδυτικής Ελλάδας, Φράγγος Κατελάνος. Εδώ έχουμε μια νευρώδη, ρευστή και
υπερβολικά μεστή σύνθεση, όπου μορφές και στοιχεία του χώρου συμπλέκονται σε ένα δυναμικό
αποτέλεσμα. Οι μορφές κερδίζουν σε πλαστικότητα και όγκο, είναι εκφραστικότατες, με κινήσεις που σε
ορισμένες περιπτώσεις (όπως στο στρατιώτη με το δόρυ) αγγίζουν την εκζήτηση. Το βάθος με τα αστρικά
σώματα του ήλιου και της σελήνης μάλλον είναι ο ουρανός, δεν είναι δλδ το αχανές άπειρο του βάθους
σε έργα της μεσοβυζαντινής περιόδου.4
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.8, Ύμνος των Χριστουγέννων, τοιχογραφία, 1568, Άγιον όρος, μονή Δυχειαρίου, καθολικό.

Κρητική Σχολή. Ευανάγνωστη σύνθεση, συμμετρική και στατική. Επιπλέον, οι μορφές είναι
καλοσχεδιασμένες, με αρμονικές αναλογίες και ήρεμες συγκρατημένες κινήσεις. Τα στοιχεία του χώρου
αποδίδονται με ιδιαίτερη σχηματοποίηση.5
…………………………………………………………………………………………………………

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Εικ.23, Πτηνά, 829-842, Νάξος, Καλλονή, ναός Αγίας Κυριακής.

Κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας, οι παραστάσεις των ναών απεικόνιζαν δέντρα, φυτά, ζώα κλπ.
(Κυρίαρχη θέση κατείχε το σύμβολο του σταυρού). Στην απόδοση ορισμένων θεμάτων παρατηρούνται
επιδράσεις από την ισλαμική τέχνη (πτηνά, διακοσμητικά θέματα κ.ά). Αυτή η επιλογή θεμάτων
εναρμονίζεται με την αυτοκρατορική πολιτική των εικονομάχων, οι οποίοι απαγόρευσαν την απεικόνιση
κάθε θείας μορφής είτε αγίων προσώπων, είτε των μελών της αγίας Τριάδας.
………………………………………………………………………………………………………………..

Εικ.31, Άποψη του διακόσμου του τρούλου και των ημιχωνίων του 1040-1050 και 17 ος αιώνας,
Βοιωτία, μονή Όσιου Λουκά, καθολικό.
Όλος το ψηφιδωτός διάκοσμος του τρούλου καταστράφηκε και αντικαταστήθηκε με τοιχογραφίες. Το
κέντρο του τρούλου καταλαμβάνει ο Παντοκράτορας και κάτω από αυτόν εικονίζονται η Παναγία, οι
αρχάγγελοι, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και προφήτες. Στα μεγάλα ημιχώνια (τριγωνική σε κάτοψη κόγχη
στη βάση τρούλου ενός οκταγωνικού ναού) του τρούλου παίρνουν θέση τέσσερις σκηνές του
Δωδεκάορτου: ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Μεταμόρφωση και η Βάπτιση.
………………………………………………………………………………………………………………

Εικ.38, Επιτάφιος θρήνος, τοιχογραφία, 1164, Νέρεζι, ναός Αγίου Παντελεήμονος.

3
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.260
4
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.61
5
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.66
Μικροί άγγελοι πετούν σε ανήσυχες στάσεις του θρήνου επάνω και στη γη γυμνοί ορεινοί όγκοι του
βάθους κινούνται με ταραγμένες καμπύλες στους εξόδιους ύμνους και χαίνουν αριστερά στο άνοιγμα
τάφου. Κοντά του είναι το καλάθι με τα σύνεργα του Πάθους και το μυροδοχείο.. Κοντά και η Παναγία,
πεσμένη στο έδαφος, κρατεί στη νεκρική σινδόνη το γιο της, τον φιλεί και σπαράζει. Στη μέση ο Ιωάννης
προσκυνεί και φιλεί το χέρι του Ιησού, σε παράλληλη στάση γονατισμένοι δεξιά ο Ιωσήφ ο Αριμαθαίας
και ο Νικόδημος του ανακρατούν ευλαβικά τα πόδια, και όρθιες στην άκρη μοναχικές οδύρονται δύο
γυναίκες. Κομνήνεια ζωγραφική.6
..........................................................................................................................................................................
Εικ.42, Σταύρωση, τοιχογραφία, 1208-9, Νικόλαος, μονή της Στουντένιτσα,
Εδώ η σταύρωση είναι ιστορημένη με εξαίρετη συμμετρία μνημειακού ιερατικού χαρακτήρα και
θεοπρεπή ευγένεια πάθους, στο βαθύ γαλάζιο διάστικτου με χρυσά αστέρια ουρανού. Σε μικρή κλίμακα,
οι προσωποποιήσεις της Εκκλησίας – Καινής Διαθήκες και της Συναγωγής-Παλαιάς Διαθήκης, που
απομακρύνει δεξιά ο δεύτερος άγγελος, γνωστές στην τέχνη του 11ου αιώνα.. Ο Μωυσής και ο Ησαΐας
στις άκρες επάνω με προφητείες στα ειλητά, και πλάι στο σταυρό οι άγγελοι που «τρόμω συνείχοντο»,
εντείνουν με λεπτές ρητορικές παρεμβάσεις το νόημα της Σταύρωσης, σε αντιστοιχία λόγων και ύμνων
της Εκκλησίας. Ο Χριστός υψώνεται νεκρός στο βαρύ σταυρό. Σιμά του κάτω, η Παναγία με τις γυναίκες
της συνοδείας της, σε στάση αξιοπρέπειας, θρηνεί πικραμένη και ο Ιωάννης από την άλλη πλευρά ανέχει
τη λύπη σεμνός. Με φωτοστέφανο ο εκατόνταρχος, έχοντας πίσω τους Ιουδαίους, μαρτυρεί την αλήθεια
του Υιού του Θεού. Το τείχος της Ιερουσαλήμ σημειώνει με διακοσμητική επιφάνεια στο βάθος, τη
χαμηλή γραμμή γήινου ορίζοντα στο πνευματικό περιβάλλον του γεγονότος.7

Εικ.44, Κοίμηση της Θεοτόκου, τοιχογραφία, γύρω στο 1260, sοpocani, ναός Αγίας Τριάδας.
Ανυπέρβλητη και ασύγκριτη σύνθεση με εξαίσια φωτεινότητα χρώματος, απλωμένη σε τεράστια
επιφάνεια του δυτικού τοίχου, μεγαλύνει την «ένδοξον κοίμησιν». Το χρυσό διάστημα επάνω ζωντανεύει
από φως, μορφές και φτερουγίσματα των αγγέλων. Στη μέση, με σπανιότατη παρουσία, εδώ, ο Χριστός
κατεβαίνει να παραλάβει την ψυχή της Θεοτόκου, καθώς διηγούνται τα απόκρυφα ευαγγέλια, καθισμένος
στην έναστρη δόξα του που κρατούν τέσσερις άγγελοι. Ακολουθούν από τα πλάγια οι απόστολοι, ανά
ένας φερόμενοι στις νεφέλες με κυβερνήτη φύλακα άγγελο. Κάτω, σε κλίνη ψηλή, με άξιο στολισμό της
βασίλισσας, η Παναγία δοξάζεται στους εξόδιους ύμνους και τα νενομισμένα τελούνται με άκρα
επισημότητα. Με αρχιτεκτονημένη διάταξη των ομάδων και πλαστική των μορφών ευφορία. Με ευγενικό
πάθος που πυκνώνει στις τάξεις των αποστόλων, συνεγείρει μακρόσυρτη κίνηση και αργοκυλάει πλατιά
στα φορέματα, με έξοχη δραματική ποιότητα ζωγραφίζοντας τη συγκίνηση και χαράζοντας με
αξιοπρέπεια βαθύ στα μοναχικά πρόσωπα πόνο. Ωραία, αρχαιοπρεπή οικοδομήματα ορίζουν στα πλάγια
με προοπτική σύλληψη χώρου τη μεγαλοπρέπεια του περιβάλλοντος και στο δώμα πρόστασης του
αριστερού μαζεμένες θρηνούν οι γυναίκες. Κοντά στο άχραντο σώμα, που θυμιατίζουν οι ιεράρχες και
προσκυνούν ο Παύλος και ο Ιωάννης ο Θεολόγιος, φεγγοβολεί στη δόξα του Ο Χριστός,
περιστοιχισμένος από τους αγγέλους του που υψώνουν αναμμένες λαμπάδες να φωτίσουν τον ουράνιο
δρόμο της Παναγίας. Με την ψυχή της μητέρας στα χέρια, που έρχεται πετώντας δεξιά να πάρει ο
αρχάγγελος, ο ελεήμων και φιλάνθρωπος Κύριος απευθύνει το βλέμμα με βαθύτατη συμπάθεια στο
πιστό.8
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.47, Η Θεοτόκος κεκλεισμένη θύρα, 1ο μισό 14ου αιώνα(1300-1350), Κρήτη-Κριτσά, ναός

Παναγίας Κεράς.
6
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.218-219
7
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.229
8
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.233
???????
………………………………………………………………………………………………………………..
Εικ.48,Οίκος του Ακάθιστου Ύμνου, 1ο τέταρτο 14ου αιώνα (1300-1325), Θεσσαλονίκη, Άγιος
Νικόλαος Ορφανός.
??????????????????
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.49, Ναυτικό θαύμα του Αγίου Νικολάου, τοιχογραφία, 1ο τέταρτου του 14ου αιώνα, Θεσ/νίκη,
Άγιος Νικόλαος Ορφανός.

Προηγείται η επέμβαση του αγίου που σώζει τους τρεις αθώους από το δήμιο αρπάζοντας το σπαθί του.
Πρασινισμένες οι ανώμαλες όχθες υψώνονται σε εξάρματα με κλιμακωτά επίπεδα βράχων στις άκρες
επάνω και κλείνουν γύρω τον ενιαίο θαλάσσιο χώρο, όπου ταξιδεύουν τα δύο πλοιάρια. Στο αριστερό,
που αρμενίζει με φουσκωμένο πανί που κοσμεί ο σταυρός, πέντε ναύτες κωπηλατούν, με γλαφυρά στους
χιτώνες τους χρώματα. Ο Νικόλαος εμφανίζεται πλάι στο κατάρτι στη μέση, κρατώντας ψηλά πήλινο
φιαλίδιο με υγρό που παραλίγο θα έφερνε στην καταστροφή το καράβι. Δεξιότερα, κάτω απομένει τμήμα
μόνο της άλλη σκηνής, με τα ξάρτια του καραβιού και το τυλιγμένο πανί, και τον άγιο Νικόλαο που
σκύβει αριστερά.9
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.50, Ουράνια Λειτουργία, 1ο μισό 14ου αιώνα (1300-1350), Κρήτη, Βροντήσι, ναός Αγίου
Αντωνίου.
???????????????
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.54, Ανάσταση, τοιχογραφία, 1315-1320, Κων/πολη, μονή της Χώρας, παρεκκλήσιο.

Βουνά που συγκλίνουν παράδοξα και κάτω η κόλαση άβυσσος. Στη μέση, ο Χριστός λευκοφορεμένος το
απρόσιτο φως της Ανάστασης, με την ουράνια δόξα του πίσω ανατέλλει στη χρυσαυγή των άστρων,
εγείρει από τους τάφους με θεϊκή ορμή τον Αδάμ και την Εύα.. Μπροστά του είναι συντριμμένες οι
χάλκινες πύλες, σκορπισμένοι οι σιδερένιοι μοχλοί, οι κλειδαριές τσακισμένες, και δεμένος στα δεσμά
του ο Άδης. Στα πλάγια συναθροίζονται σε δύο χορούς βασιλείς, δίκαιοι και προφήτες. Αριστερά
ξεχωρίζει ο Πρόδρομος που υποδεικνύει τον Χριστό. Δεξιά προπορεύεται ο Άβελ με ωραίο ένδυμα,
όρθιος στη σαρκοφάγο της Εύας, υψώνοντας στα χέρια την ποιμενική ράβδο σαν σύμβολο.10
………………………………………………………………………………………………………………..

Εικ.55 Λεπτομέρεια της Δευτέρας Παρουσίας, Τοιχογραφία, 1315-1320, Κων/πολη, μονή της
Χώρας, παρεκκλήσιο.
Μεγαλειώδης σύνθεση. Στο κέντρο «ο ελίσσων τον ουρανό» άγγελος ορίζει την κυκλοτερή πορεία στα
νέφη των χορών προσκυνούντων αγίων προς το Δίκαιο Κριτή. Ο Χριστός προς ανατολάς, στη
μεγαλοπρέπεια της δόξας του, δεχόμενος πρεσβείες της Θεοτόκου και του Προδρόμου, με τα στίφη των
αγγέλων του πίσω και τους σύνθρονους αποστόλους στα πλάγια, καλεί τους ευλογημένους του πατρός
δεξιά του και πέμπει αριστερά τους καταραμένους «εις το πυρ το αιώνιον». Στο θρόνο της Ετοιμασίας
μπροστά προσκυνούν ο Αδάμ και η Εύα. Πιο κάτω τελείται Ψυχοστασία. Στα γωνιακά μέρη, σάμπως σε
λοφία τρούλου, είναι δυτικά η έγερση των νεκρών στην ξηρά και στη θάλασσα, ο άγγελος προστάτης που
άγει στην κρίση ψυχή, πιθανώς του Θεοδώρου Μετοχίτη, καθώς σε γραπτή του επίκληση στον αρχάγγελο
Μιχαήλ ζητούσε. Στην άλλη πλευρά, παριστάνονται ο Λάζαρος στους κόλπους του Αβραάμ με τους
δίκαιους, και στον πύρινο ποταμό απέναντι οι καταδικασμένοι και ο πλούσιος που καλεί με αγωνία τον
Αβραάμ. 11
…………………………………………………………………………………………………………
9
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.248
10
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.243
11
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.244
Εικ.56, Θεραπεία του τυφλού και ανάσταση της πεθεράς του Πέτρου, τοιχογραφία, 1ο τέταρτο 14ου
αιώνα, Μυστράς, Αφεντικό
Ψηλά ερχόμενος, ο Χριστός με τον Πέτρο και το νεαρό Ιωάννη κοντά του, θεραπεύει τον εκ γενετής
τυφλό. Στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ κάτω, πεσμένος στα γόνατα, ο άνθρωπος πλένεται και βρίσκει το
φως του. Στην οικία του Πέτρου, δεξιά, ο Χριστός με δύο μαθητές του πίσω και τον Πέτρο ανήσυχο στο
πλάι της πεθεράς του, πιάνει με συμπόνια το χέρι της άρρωστης, καθισμένης στην κλίνη και ο πυρετός
την αφήνει. Μάρτυρες του θαύματος, δύο μικρογραφημένες γυναίκες παρακολουθούν ζωηρές και
περίεργες στα παράθυρα του οικοδομήματος πίσω που αγκαλιάζει την πυκνή συνάθροιση των προσώπων.
Μαλακοί διαγώνιοι άξονες ορίζουν, σε συσχετισμό των δύο θαυμάτων, τη θέση του Χριστού με τους
συνοδούς μαθητές και αντίστοιχα του τυφλού στα δύο επεισόδια της πρώτης παράστασης. Αριστερά, η
ζωή είναι κίνηση, και μαρασμός ο τυφλός με τις χαλαρές γραμμές που στέκεται ανήμπορρος με τη
βακτηρία στο χέρι. Κάτω, τα νεκρά μάτια ανοίγουν και η μορφή του τυλίγεται σε ζωογόνες καμπύλες. Το
φως κυλάει με μικρά επίπεδα βράχων στο βουνό, που ανηφορίζει στη λυγερή κορυφή του πίσω από τον
τυφλό, ασπρίζει τα διαγράμματα και τις κουπαστές του κτηρίου, λάμπει στα πρόσωπα και εξευγενίζει τα
χρώματα στα φορέματα. Κομψές κινήσεις και στάσεις με αρχοντικό επιβάλλον, η τετράλοβη κολυμβήθρα
με το χαριτωμένο περιρραντήριο, το σύνθετο οικοδόμημα με το κόκκινο ύφασμα που πανηγυρίζει
απλωμένο στα δώματα και τις θύρες, προσιδιάζουν στο αβρό και αριστοκρατικό ύφος του ζωγράφου των
θαυμάτων στο νάρθηκα.12
………………………………………………………………………………………………………
Εικ.57, Το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου, 1272-1288, Μυστράς, Μητρόπολη

Αριστερά, ο νεαρός άγιος καθισμένος σε χαμηλό θρόνο δέχεται, με τα χέρια απλωμένα σε προσευχή, τα
ακόντια των δήμιων που διατρυπούν το σώμα του.. Τρουλωτό κιονοστήρικτο οικοδόμημα της φυλακής
προσφέρει το άνοιγμα τόξου σε προβολή της μορφής του. Δεξιότερα, οι τέσσερις δήμιοι σε μικρότερη
κλίμακα, νέοι, με ουδέτερη έκφραση, επιτελούν με τυπική ευσυνειδησία το έργο. Πίσω τους σηκώνεται
με δραματική έμφαση ογκώδες βουνό, με γραμμές που φεύγουν σε παράξενα, κακοτράχαλα σχήματα, και
ισορροπεί στο φως της ώχρας τη σύνθεση. Η αφήγηση είναι απλή και ζωηρή και έκδηλη η διακοσμητική
διάθεση και η μορφική ακρίβεια των στοιχείων. Καθαρές και βαριές στην πλαστική του υφή μορφές και
στοιχεία του τοπιογραφικού περιβάλλοντος , συμφύρονται αλλού εντονότερα, στην πλούσια σε απόψεις
και θέματα ζωγραφική του ναού με στοιχεία γοτθίζοντα..13
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.58, Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, τοιχογραφία, γύρω στο 1290, Άγιον Όρος, Καρυές,
Πρωτάτο.

12
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.245-246
13
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.235
Του Μανουήλ Πανσέληνου? Με υψηλό αξίωμα και εξέχουσα θέση στην τάξη των στρατιωτικών αγίων,
ιδιαίτερα λατρευόμενος στο Βυζάντιο, ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης εικονίζεται όρθιος κατά μέτωπο,
με μικρή στροφή προς τον Τήρωνα και προς το θεατή. Μ ε το δεξί του χέρι σε ανοιχτή κίνηση πλάγια,
που ακολουθεί κομψά δεμένες με κόμπο μπροστά ο γαλάζιος μανδύας, κρατεί ορθωμένο δόρυ δίπλα
στον ώμο και με το αριστερό χέρι χαμηλά τη λαβή του ξίφους, που κρέμεται τοποθετημένο στη θήκη.
Ευθυτενής και αρρενωπός, έχει στέρεη δομή, σφιχτοδεμένο και εύπλαστο σώμα και τονισμένη στην
αντικίνηση την καμαρωτή καμπύλη της μέσης. Το σγουρόμαλλο ωραίο κεφάλι με ευγενικά
χαρακτηριστικά και καστανά φωτεινά μάτια, στεφανώνεται με τη βοστρυχωτή καστανή κόμη και το
περιποιημένο δικόρυφο γένι που χαρακτηρίζουν τον τύπο του. Το βλέμμα κατευθύνεται ορμητικό και
αόριστο πέρα, προς τα έσω στραμμένο, σε κατοπτρισμό αγνής και γαλήνιας, αφιερωμένης στην πίστη
ψυχής. Το αριστοτεχνικό πλάσιμο του προσώπου αναδεικνύει με την επιμέλεια φορητής εικόνας και με
λαμπερά στη διαλλακτική φωτοσκίαση χρώματα το ζωγραφικό, καθαρό ανάγλυφο της ηρωικής μορφής
του Θεόδωρου.14

…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.61, Λεπτομέρεια τοιχογραφίας, 3ο τέταρτο 14ου αιώνα, Μυστράς, Περίβλεπτος.

Ιερείς και διάκονοι άγγελοι, εξαίσιοι στην πυκνή ρυθμική σύνταξή τους, με μια πνοή στο μυστήριο της
ανάλαφρης κίνησης, μετάρσιοι, πτερωτοί κομίζουν τα Τίμια Δώρα σε μακριά στους τοίχους πομπή, με
αρχή και κατάληξη το Χριστό που ιερουργεί στην αψίδα, κάτω από το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας.15
Αντίγραφο της ουράνιας λειτουργίας είναι η Θεία Λειτουργία που τελείται στη γη.16
…………………………………………………………………………………………………………

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Εικ.4 Ο Αδάμ ονοματίζει τα ζώα. Τοιχογραφία, 1527, του Θεοφάνη Στερλίτζα, Μετέωρα, μονή
Αγίου Νικολάου, καθολικό

Το θέμα ανήκει στον κύκλο της δημιουργίας. Είναι σπάνιο στη μνημειακή ζωγραφική, ενδέχεται να
οφείλει και την αυτοτελή θέση του σε προτίμηση του τότε ηγουμένου της μονής «του οσιωτάτου εν
ιερομονάχοις κυρ Νικόνορος και εξάρχου Σταγών», σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Σε φωτεινό
αντιστάθμισμα της Κοίμησης του Εφραίμ, η χαρίεσσα του Παραδείσου εικόνα παρέχει πεδίο διδακτικών
αναλογιών και πνευματικής περισυλλογής. Ο πρωτόπλαστος Αδάμ, καθισμένος γυμνός σε λοφώδες
έξαρμα, απλώνει το χέρι και καλεί με το όνομά τους τα ζώα, που βρίσκονται όλα μπροστά του. Είναι εκεί
πρώτο ο «φρονιμότατος» όφις, ο μεγάλος ελέφαντας με προτεταμένους χαυλιόδοντες και το βλέμμα στο
θεατή, το λιοντάρι και ο χρυσός δράκοντας με τα φλογώδη φτερά, το ζαρκάδι, το άλογο και η καμήλα με
την κουκουβάγια στηλωμένη στην καμπούρα της, και άλλο πολλά· το παγόνι και κάθε λογής πετεινά του
ουρανού στα δέντρα, μερικά να τσιμπολογούν τους καρπούς. Λεπτοκαμωμένοι θάμνοι με άνθη και
καρπισμένα δέντρα στο παράδεισο που κλείνεται με δυνατό τοίχο μπροστά, γαλήνιος ο άνθρωπος και
ήμερα τα θηρία, τα ζώα και τα πουλιά, διαγράφονται με καθαρά περιγράμματα, με σφρίγος στη μορφή
και στη στάση, απέναντι στο λευκό. Της ποιητικής εικόνας ψυχή ο Αδάμ, νέος με λεπτό και λιτό πλάσιμο
και χαμογελαστή αέρινη έκφραση του προσώπου και το πνεύμα δροσερό της ζωής.17
Στον τοιχογραφικό διάκοσμο του αγίου Νικολάου Αναπαυσά διακρίνονται ήδη οι αρετές που
χαρακτηρίζουν και το ωριμότερο έργο του Θεοφάνη: σταθερό και σίγουρο σχέδιο, καλοζυγισμένες
συνθέσεις, γλυκά χρώματα σε αρμονικούς συνδυασμούς. Τα ήρεμα, στοχαστικά πρόσωπα των μορφών

14
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.237
15
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.252
16
Βλ. Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.145
17
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.256
αποδίδονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια, ώστε σχεδόν αποκτούν τον χαρακτήρα πορτρέτου. Το
χαρακτηριστικό αυτό είναι απόρροια της καλλιτεχνικής παιδείας του Θεοφάνη ως ζωγράφου εικόνων.18

…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.5, Βαϊοφόρος, Μετέωρα, μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, καθολικό.

Στο κέντρο της παράστασης βλέπουμε το Χριστό πάνω σε λευκό πώλο όνου. Τον ακολουθούν οι μαθητές
του, με πρώτο τον Πέτρο, ο οποίος συνομιλεί με το Χριστό. Δεξιά, μπροστά από τα τείχη της
Ιερουσαλήμ, ένα όμιλος Ιουδαίων, υποδέχεται το Χριστό προτείνοντας βάια. Στα πόδια του όνου ένα
παιδί απλώνει με ζωηρή κίνηση το ιμάτιό του για να πατήσει ο Χριστός. Στο βραχώδες βάθος της
παράστασης εικονίζεται δέντρο, πάνω στο οποίο σκαρφαλώνουν δύο παιδιά για να κόψουν κλαδιά. Η
παράσταση χρονολογείται από επιγραφή στα 1527 και δημιουργός της είναι ο Κρητικός ζωγράφος
Θεοφάνης Στερλίτζας.19
Στον τοιχογραφικό διάκοσμο του αγίου Νικολάου Αναπαυσά διακρίνονται ήδη οι αρετές που
χαρακτηρίζουν και το ωριμότερο έργο του Θεοφάνη: σταθερό και σίγουρο σχέδιο, καλοζυγισμένες
συνθέσεις, γλυκά χρώματα σε αρμονικούς συνδυασμούς. Τα ήρεμα, στοχαστικά πρόσωπα των μορφών
αποδίδονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια, ώστε σχεδόν αποκτούν τον χαρακτήρα πορτρέτου. Το
χαρακτηριστικό αυτό είναι απόρροια της καλλιτεχνικής παιδείας του Θεοφάνη ως ζωγράφου εικόνων.20
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.8, Σταύρωση, τοιχογραφία, 1483, Μετέωρα, μονή Μεταμορφώσεως, παλαιό καθολικό,

εργαστήρι της Καστοριάς

Ολιγοπρόσωπη, ζωηρή και εκφραστική στους συμβολισμούς της, παράκεντρη σύνθεση, με έντονο
δραματικό χαρακτήρα. Ο Χριστός νεκρός στο σταυρό συνιστά τον άξονα της σκηνής , με το σώμα που
εκτινάσσεται στον ύστατο σπασμό του θανάτου. Ο τύπος του, με σολισμένο περίζωμα, και η σημαία του
εκατόνταρχου μαρτυρούν επίδραση της ιταλικής τέχνης. Η Θεοτόκος, σε υποπόδιο, με λυμένα μαλλιά
παραδομένη στον πόνο, που κολπώνει το μαφόριο με ταραγμένες καμπύλες, γέρνει , και την κρατεί
κλαίγοντας γυναίκα της συνοδείας της. Λυγίζει και ο Ιωάννης κοντά στο σταυρό, σφαλίζοντας με τα
χέρια το πρόσωπο, και ο εκατόνταρχος πίσω μαρτυρεί τη θεότητα. Στο βάθος υψώνεται με βαριά
ανάγλυφα, με κόγχες και επάλξεις το τείχος της Ιερουσαλήμ, στο σκοτεινό ουρανό ο ήλιος και η σελήνη
κρύβουν το πρόσωπο, στις άκρες οι μικροί θρηνωδοί άγγελοι με κόκκινα ανορθωμένα φτερά
αντικρίζονται σύμμετροι. Μικρογραφημένη βασίλισσα «Η Νέα Διαθήκη» συλλέγει το αίμα και ύδωρ της
πληγής του Χριστού και «Η Παλαιά Διαθήκη», με γεροντική μορφή βασιλιά, φεύγει με τις πλάκες του
νόμου δεξιά. Πρωταρχικός αποδέκτης της σταυρικής θυσίας ο Αδάμ, παριστάνεται ενσώματος, γέρος,
γυμνός, ως τη μέση στο σπήλαιο του Γολγοθά. Με τα χέρια στο κεφάλι, λούζεται και καθαίρεται με τις
ρανίδες του ζωοποιού αίματος του Ιησού, με την επιγραφή γύρω «Γραφή αφθαρσίας η ανθρωπότης
ανακέκληται θείω λουσαμένη αίματι του Χριστού». 21

Τα μέλη του εργαστηρίου είναι άγνωστα. Οι μορφές αποδίδονται με – συχνά υπερβολικό – ρεαλισμό στις
στάσεις και τις κινήσεις τους. Οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες και προδίδουν μια προσπάθεια
απόδοσης της τρίτης διάστασης. Δευτερεύοντα εικονογραφικά στοιχεία από την καθημερινή ζωή (έπιπλα,
σκεύη, ενδύματα, κοσμήματα κ.ά) που αποδίδονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια, εμπλουτίζουν τις
συνθέσεις. Ζωηρά και λαμπερά χρώματα χαρακτηρίζουν αυτή τη ζωγραφική.22
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.9, Μυστικός Δείπνος, 1483, Μετέωρα, μονή Μεταμόρφωσης, παλαιό καθολικό.

Εργαστήρι Καστοριάς.
18
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.157
19
Βλ. Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.168
20
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ.157
21
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.254
22
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ. 161
Τα μέλη του εργαστηρίου είναι άγνωστα. Οι μορφές αποδίδονται με – συχνά υπερβολικό – ρεαλισμό στις
στάσεις και τις κινήσεις τους. Οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες και προδίδουν μια προσπάθεια
απόδοσης της τρίτης διάστασης. Δευτερεύοντα εικονογραφικά στοιχεία από την καθημερινή ζωή (έπιπλα,
σκεύη, ενδύματα, κοσμήματα κ.ά) που αποδίδονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια, εμπλουτίζουν τις
συνθέσεις. Ζωηρά και λαμπερά χρώματα χαρακτηρίζουν αυτή τη ζωγραφιή.23
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.10, Τοιχογραφία, Γέννηση, 1548, Μετέωρα, μονή Βαρλαάμ, καθολικό, Φράγγος Κατελάνος

Η γέννηση αποδίδεται με πολυμορφία, πολυκοσμία και κίνηση σε μεγάλη αφηγηματική σύνθεση με

ηχηρό και εορταστικό χρώμα. Η Παναγία στο σπήλαιο, κατά τρέχοντα τύπο που ανάγεται σε
ιταλοκρητικό πρότυπο του 15ου αιώνα, κλίνει γονατιστή με σταυρωμένα χέρια επάνω από το θείο βρέφος
στην καλαθόπλεχτη φάτνη. Γύρω, τα μικρογραφημένα, διάσπαρτα στο βουνό επεισόδια, με πρωτοφανή
έκταση, ιστορούν λεπτομερώς τη διήγηση του Ματθαίου (2 : 9-11) και του Λουκά (2 : 8-20). «Οι μάγοι
τα δώρα προσφέρουσιν· οι ποιμένες το θαύμα κηρύττουσιν». Ο άγγελος αστέρας, καβαλάρης σε άσπρο
άλογο, οδηγεί τους μάγους σε δύο διαδοχικά επεισόδια, με σπάνιο της παρουσίας του τύπου της
παλαιολόγειας ζωγραφικής, που υιοθετείται σε προηγούμενες τοιχογραφίες στο Μεγάλο Μετέωρο και
στις μονές του νησιού των Ιωαννίνων, και δεξιά του σπηλαίου σε επίσημη σκηνή στον οίκο της Μαρίας
οι μάγοι προσκυνούν το παιδί και προσφέρουν τα δώρα. Στην κορυφή, οι ποιμένες στην άκρη δεξιά
δείχνουν το φόβο στη θέα του αγγέλου, σε αντωπούς χορούς «πλήθος στρατιάς ουρανίου» υψώνει το
«Δόξα εν υψίστοις Θεώ»· πιο κάτω, φτάνουν από αριστερά οι ποιμένες στο σπήλαιο και διαπιστώνουν
«ότι ετέχθη… σωτήρ». Στο κράσπεδο της τοιχογραφίας, αριστερά ο Ιωσήφ συνομιλεί με το γέρο βοσκό.
Στη μέση, γραφική η μαία, καθισμένη κατάχαμα, ετοιμάζει το λουτρό του παιδιού με τη βοήθεια της
Σαλώμης, που φορεί με χάρη μαντήλι. Δεξιά το βοσκόπουλο, καθισμένο στο βράχο και παίζοντας τη
φλογέρα αμέριμνο, φυλάει το κοπάδι.24
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.11, Δευτέρα Παρουσία, 1566, ζωγράφοι=αδελφοί Κονταρή, Μετέωρα, μονή Βαρλαάμ, καθολικό.

Σημαντικοί εκπρόσωποι της σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας, οι αδελφοί Κονταρή. Εμφανείς οι
επιρροές από το Φράγγο Κατελάνο
…………………………………………………………………………………………………………
Εικ.12, Τοιχογραφία, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, Μονή Βαρλαάμ, 1548, Μετέωρα, καθολικό –
κυρίως ναός αποδίδεται στο Φράγγο Κατελάνο

Επάνω από την είσοδο του κυρίως ναού εκτείνεται η Κοίμηση, μνημειακή, πολυάνθρωπη με πλούσιο
χρώμα και πολλές λεπτομέρειες σε χρυσό. Στην κοιμημένη Θεοτόκο βρίσκεται κοντά ο Χριστός, με
τριπλή δόξα κυκλωμένη μέσα με χερουβείμ. Κρατεί την ψυχή της στα χέρια του με μαφόριο φτερωτή.
Προσκλίνουν πλάι του δύο αρχάγγελοι, που οδηγούν επάνω στην Παναγία στον ουρανό με τις διάπλατες
πύλες. Αριστερά, οι άγγελοι τιμούν με συνοδεία τη Θεοτόκο, δεξιά είναι μαζεμένοι οι απόστολοι με
ταραγμένες κινήσεις του θρήνου. Σε μικρογραφία μπροστά, ο αρχάγγελος ορμά με υψωμένη ρομφαία και
ο Ιεφωνίας πέφτει με αποκομμένα τα βέβηλα χέρια. Οι απόστολοι επάνω φτάνουν χωριστά σε νεφέλες
με συνοδό άγγελο μέσα, καθώς πολύ πριν στη Σαπότσανη, και ο Θωμάς καθυστερημένος, που του
προσφέρει με χάρη η Παναγία τη ζώνη. Και είναι οι νεφέλες που φέρνουν τους αποστόλους
πλημμυρισμένες με φανταστικές, τερατώδεις μορφές που διαγράφονται στη μονοχρωμία τους, ίδιες με
εκείνες στα νέφη με τους χορούς των αγίων στην προηγούμενη Δευτέρα Παρουσία της μονής του
Στρατηγοπούλου στο Νησί των Ιωαννίνων, του 1543.25
…………………………………………………………………………………………………………

Εικ.13, Θαλασσογραφία και φυτικά μοτίβα, 18ος αιώνας, Αμπελάκια, αρχοντικό Σβαρτς.

23
Εγχειρίδιο του ΕΑΠ, Τόμος Β΄, σ. 161
24
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.259
25
Βλ. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ, Εκδ. Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα 1995, σ.260
Από τεχνοτροπική άποψη, η τέχνη του 18ου αιώνα δεν παρουσιάζει την υψηλή σχεδιαστική ποιότητα της
Κρητικής Σχολής και χαρακτηρίζεται από απλουστευτική διάθεση και ένα κάπως λαϊκότερο χαρακτήρα.
Οι διαφοροποιήσεις αυτές είχαν επίπτωση και στη θεματολογία. Αναπτύχθηκε, παράλληλα με τις
θρησκευτικές παραστάσεις, η ζωγραφική κοσμικού χαρακτήρα, με θέματα διακοσμητικά (όπως για
παράδειγμα πολύπλοκα φυτικά θέματα, δοχεία με φρούτα), απεικονίσεις πόλεων, θαλασσογραφίες κ./α.
Η ζωγραφική αυτή κοσμούσε αρχοντικά αλλά και μοναστηριακά κτίρια, όπως εστιατόρια, αρχονταρίκια
κ.ά.
………………………………………………………………………………………………………………..