Dr.

Suat ÜNLÜ
 Eğitim Yayınevi

Dr. Suat ÜNLÜ

Copyright © Bu kitabın Türkiye’ deki her türlü yayın hakkı Eğitim Kitabevi Yayınları’ na aittir. Tüm hakları
saklıdır. Kitabın tamamı veya bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kitabı yayınlayan firmanın ve
yazarlarının önceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi yada herhangibir kayıt sistemi ile
çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz.

Eğitim Yayınevi® Eğitim Kitabevi’nin Tescilli Markasıdır.

DİZGİ & KAPAK TASARIMI

Eğitim Yayınevi
Dizgi Birimi

BASKI VE CİLT
Olgun-Çelik Ofset
Yeni Matbaacılar Sitesi Yayın Cad. No: 91
TEL: 0332 342 32 20

Ağustos - 2012
ISBN: 978-605-4392-86-5
Yayınevi Sertifika No: 14824

EĞİTİM KİTABEVİ
Rampalı İş merkezi Kat: 1 No: 121
Tel&Faks : (0332) 351 92 85 Meram/KONYA
egitimkitabeviyay@hotmail.com
İnternetten sipariş için
www.kitapmatik.com.tr
Hayat Arkadaşım NURHAN ÜNLÜ’ye…
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü |1

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ.........................................................................................................2
YAZI ÇEVRİMİ İŞARETLERİ.............................................................. 3
KISALTMALAR ......................................................................................4
ÖZEL KISALTMALAR ...........................................................................5
İŞARETLER .............................................................................................6
HAREZM–ALTIN ORDU TÜRKÇESİ ESERLERİ ..............................7
1.ĶIŚAŚÜǿL-ENBİYĀ ............................................................................7
2.NEHCÜǿL-FERĀDĮS ...........................................................................7
3.MUKADDİMETÜǾL- EDEB ................................................................8
4.MUǾĮNÜǿL MÜRĮD ..............................................................................10
5. SATIR ARASI KUR’AN TERCÜMESİ .............................................10
6. HÜSREV Ü ŞÎRÎN ...............................................................................11
7. MUHABBET-NĀME ..........................................................................12
8. DĀSİTĀN-I CUMCUMA ....................................................................13
9. MİǾRĀC-NĀME ..................................................................................13
10. YARLIK VE BİTİKLER.....................................................................14
11. İBNİ- MÜHENNĀ LŪGATİ .............................................................14
12. CEVAHİRÜ’L ESDĀF .......................................................................15
SÖZLÜĞÜN HAZIRLANMASINDA DİKKAT EDİLEN HUSUSLAR.. 16
KAYNAKÇA ............................................................................................17
SÖZLÜK ...................................................................................................19
2|D r . S u a t Ü N L Ü

GİRİŞ
Harezm-Altınordu Türkçesi 13-14. yüzyıllarda Harezm bölgesinde Karahanlı
Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş dili olarak kabul edilmektedir.
Harezm-Altınordu Türkçesi, dil sınıflamalarında araştırıcılarca farklı yerlerde
değerlendirilmiştir.
Harezm-Altınordu Türkçesi dönemi eserleri üzerinde müstakil çalışmalar
(Doktora, Yüksek Lisans, Bitirme Tezi) yapılmış olmasına rağmen ortak gramerinin ve
sözlüğünün ortaya konulmadığı görülmektedir.
Bu eksikliği kendime görev addederek böyle bir çalışma yapma ihtiyacı duydum.
Sözlüğü hazırlarken Harezm-Altınordu dönemlerine ait Cümcüme-name haricindeki
bütün eserlere ulaştım. Çalışmamda temel olarak kaynakçada isimleri yazılı olan
yazarların eserlerini kullanmış olmakla birlikte onlara metinlerden hareketle
eklemelerde bulundum. Sözlükte madde başları haricindeki geçen birleşik kelimelerin
anlamlarını bizzat metinden hareketle anlamlandırmaya çalıştım. Sözlükte anlam ve
şekil bütünlüğünü sağlayabilmek için ortak bir transkribe sistemi uyguladım.
Hazırlamış olduğum Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü birçok Türkçe kelime
ihtiva etmesi bakımından önemli olduğu kadar Türkçe söz varlığımızın tarihî süreç
içerisinde hangi dönemlerde ne tür anlam incelikleri ve zenginlikleri kazandığı
konusunda örnekler bulundurmuş olması sebebiylede önemlidir. Diğer taraftan dönem
eserlerinin kendi içerisinde göstermiş olduğu ses ve şekil farklılıklarını bundan sonraki
yapılacak çalışmalarda araştırıcıların değerlendirilmesi gerekli bir kaynak niteliğinde
olduğunu düşünmekteyim.
Eserin eksiksiz olması bakımından dikkat edilen hususlardan biride sadece Türkçe
ve yabancı kelimeler alınmamış aynı zamanda yer adları, özel adlar, şahıs adları,
zamirler, birleşik kelimeler vb. alınmıştır.
Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, sadece Türkçe kelimeleri değil, aynı
zamanda söz konusu eserlerde geçen Arapça, Farsça, Yunanca, Hırvatça, Rumca ve
Moğolca kelimeleri içermektedir. Alıntı kelimelerin imlâlarının gözlemlenmesi
bakımından da bu sözlük araştırmacılara büyük bir kolaylık sağlayacaktır.
Sözlük, Türkçe 8420, Arapça 2710, Arapça-Türkçe 486, Farsça 1028, Farsça-
Türkçe 271, Farsça-Arapça 66, Özel isim (Yer adı, Şahıs adı) 1381, Soğodca 8,
Soğodca-Türkçe 12, Moğolca 22, Moğolca-Türkçe 3, Rumca 2, Yunanca 13, Yunanca-
Türkçe 3, Fransızca 1, Hintce 1, Hintce-Türkçe 1, Tibetce1, Çince 4, Çince-Türkçe 3
kelime ihtiva etmektedir, toplamda ise 14430 kelime vardır.
Bu kitabın hatasız olduğu konusunda iddialı değilim. Kitapla ilgili yapıcı ve yol
gösterici tenkit ve eleştiriler eserin daha kullanışlı hale getirilmesinde bizlere rehber
olacaktır.
Eserin yayın aşamasında bana teknik desteklerinden dolayı Araş. Gör. Ömer Saadi
Al- Juboori’ye, Araş. Gör. Mustafa Parlak’a ve Araş Gör. Dalya Jawdat Al-Naqeeb’e
teşekkürü bir borç bilirim.
Sözlüğün Harezm-Altınordu Türkçesi dönemi söz varlığını ortaya koyma
noktasında Türkoloji ve Türklük bilimine katkısı olması durumunda kendimi sonsuz
bahtiyar sayacağım.

Dr. Suat ÜNLÜ

 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü |3

Yazı Çevrimi İşaretleri

a, ä, ā
‫ﺁ‬ a, ā
‫ﺀ‬ （
‫ ﺐ‬b/p
‫ ﭗ‬p
‫ ﺖ‬t
‫ ﺝ‬c/ç
‫ ﺚ‬ŝ
‫ ﺠ‬ĥ
‫ ﺥ‬ħ
‫ﺪ‬ d
‫ﺬ‬ ź,đ
‫ ﺮ‬r
‫ ﺰ‬z
‫ ﺲ‬s
‫ ﺶ‬ş
‫ ﺺ‬ś
‫ ﺾ‬ż
‫ ﻂ‬ŧ
‫ ﻆ‬ž
‫‘ ﻉ‬
‫ ﻍ‬ġ
‫ ﻑ‬f
‫ ﻕ‬ķ
‫ ﻚ‬g/k/ñ
‫ ﻞ‬l
‫ﻢ‬ m
‫ ﻦ‬n
‫ﻮ‬ u/ü; ū, o/ö, v
‫ﻩ‬ a, e, h
‫ ﻯ‬ı/i, į, y
‫ ﺓ‬t
4|D r . S u a t Ü N L Ü

KISALTMALAR
a :Yazma nüshadaki yaprağın arka yüzü
A. : Arapça
A.ç : Arapça çokluk
A.+F. : Arapça Farsça
a.g.e : adı geçen eser
agm : adı geçen makale
A.+T. : Arapça-Türkçe
b. : bin ‘oğlu’
b :Yazma nüshadaki yaprağın ön yüzü
bkz. : Bakınız
C. : Cilt
cm. : santimetre
Çev. : Çeviren
ETü. : Eski Türkçe
F. : Farsça
F.+A. : Frasça –Arapça
F.ç. :Farsça çokluk
Fr. : Fransızca
F.+T. : Farsça-Türkçe
H. : Hicrî
H. : Hititce
Haz. : Hazırlayan
Hz. : Hazreti
k.a. : kişi adı
krş. : Karşılaştırınız
mec. : mecazi
Mo : Moğalca
Mo.+T. : Moğolca-Türkçe
ö.a. : özel ad
r : Yazma nüshadaki yaprağın ön yüzü
Rum. : Rumca
s : sayfa
S : Sayı
S. : Soğd
Skr. : Sanskrit
TAD :Türklük Araştırmaları Dergisi
TD :Türk Dili
TDA :Türk Dünyası Araştırmaları
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü |5

TDAY :Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten

TDED :Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi
TDK :Türk Dil Kurunu
Tib : Tibetçe
TK :Türk Kültürü
v : Yazma nüshadaki yaprağın arka yüzü
Yun. : Yunanca
Yun.+T. : Yunanca-Türkçe
y.a. :yer adı
yy. : yüzyıl

ÖZEL KISALTMALAR
NF Nehcüǿl-Ferādįs, Uştmaĥlarnıñ Açuķ Yolı,
KE Ķıśaśüǿl-Enbiyā
ME MukaddimetüǾl- Edeb
MM MuǾinüǿl Mürįd
HKT Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan Translations II: An
Inter-Linear Translation of the Qurǿan into Khawarazm Turkish,
Introduction, Text, Glossary and Facsimile
MN (1) MiǾrāc-Nāme
MN (2) Muhabbet-Nāme
HŞ Hüsrev-i Şirįn
İML İbni- Mühennā Lūgati
AO Altın Ordu Sahasına Ait Yarlık ve Bitikleri
Ka Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitikleri
K Kırım Sahasına Ait Yarlık ve Bitikleri
CE Cevāhirüǿl-Esdāf
6|D r . S u a t Ü N L Ü

İŞARETLER
... = belirsiz sayıda harf eksiktir
/// veya [ ] = metnin hasar gören yerleridir
<> = yazı çevrimli metne eklenmiştir
- = asıl metinde ayrı yazılmıştır.
- = (gramer tahlilinde) fiil kökü, fiil köküne gelen ek
+ = isim kökü, isim köküne gelen ek
* = tespit edilememiş tahmine dayalı şekil
> = bu şekle girer
< = bu şekilden gelir
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü |7

HAREZM-ALTINORDU TÜRKÇESİ ESERLERİ

l. KISASU’L-ENBİYĀ (KE)
Harezm Türkçesi döneminin ilk eseri Nasıruddin b. Burhaneddin er
Rabguzi yahut kısaca Nasır Rabguzi tarafından kaleme alınmış Ķıśaśu’1-
Enbiyâ (KE), adından da anlaşılacağı üzere peygamber kıssalarını konu alan
siyer-i nebevî türünden bir eserdir. Başta Hz. Muhammed olmak üzere islam
dininin doğruladığı diğer peygamberler ile Avac bin Annak, Harut ve Marut
gibi Kuran’da da adı geçen bazı kıssalar hikaye edilmiş olup olağanüstü
menkıbelere, bunların oluşlarına inanan ve inandıran bir üslupla yer verilmiştir.
(Toparlı 1992: 4-5)
Rabguzi eserini Ribât-ı Oğuz kasabasında Çağatay hanlarından
Tarmaşir’in büyük beylerinden Nasıreddin Tok Boğa adına Farsça bir
tercümeden Türkçe’ye uydurulmuş bir siyer-i nebî derlemesidir. Eser,
710/1310-1311 yılında tamamlanmıştır. (Toparlı 1992: 4-5)
Eser’in Avrupa ve Rusya kütüphanelerinde bir çok nüshası olmakla
birlikte yazılış tarihi en eski nüsha Londra Britişh Museum’da bulunmaktadır.
Bu Londra nüshası (K Grönbech) tarafından tıpkı-basım olarak 1948 yılında
Kopenhang’da yayınlanmıştır. (Toparlı 1992: 4-5)
Eserde toplamı 484 dize tutan 43 Türkçe şiir bulunmaktadır. Eserdeki
manzum parçalar genelde kaside tarzında yazılmıştır. Peygamberlere ve din
büyüklerine yazılan kasideler dışında aşk, tabiat ve burçlarla ilgili konular
işlendiği gazeller de bulunmaktadır. Bu şiirlerin bir kısmı Arapçadan satır-arası
tercümedir. (Ata 1997: 16)
Kısâsu’l-Enbiyâ, dini bir mahiyette olduğu için sade ve anlaşılır bir dille
yazılmıştır. Eser mensur olmakla birlikte, az çok sanat gayesi gözetilerek
yazıldığı için gazeller, Arapça ve Türkçe mülemmalar bulunmaktadır. (Toparlı
1992: 4-5)
ATA, Aysu, Nâśırüǿd-dįn Bin Burhânüǿd-dįn Rabġuzį, Ķıśaśüǿl-Enbiyâ
(Peygamber Kıssaları), I. Giriş- Metin- Tıpkıbasım, II. Dizin, Ankara, TDK,
1997.

2. NEHCÜ’L-FERĀDĮS (NF)
Dinî ve didaktik nitelikte bir eser olan Nehcü’l-Ferâdîs (NF), Harezm
Türkçesinin dil özelliklerini tespit etmek için en önemli kaynak eserlerden
birisidir. Eser, kısaca dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koyan
müslümanlık bilgilerini içermektedir. Bunu ortaya koyarken de yazar sanat
amacı gütmemiş ve sade bir dil kullanmıştır. Fakat buna rağmen eserin üslubu
kuru ve can sıkıcı değildir. Çünkü yazar, dinî konuları ele alırken akıcı
hikâyelerle eserini süslemesini bilmiştir. (Toparlı 1992: 5)
Eser dört bâb ve her bâb da onar fasl’dan oluşur. Eserde her fasıl bir
hadisle başlamış, arkasından bunun Türkçeye tercümesi yapılmış, sonra da
zamanın tanınmış İslâm âlimlerinin bu hadisle ilgili görüşlere ve aktardıkları
8|D r . S u a t Ü N L Ü

hikâyelere yer verilmiştir. Müellif, bilinen bazı hikâyelerde istediği değişikliği

yapmaktan sakınmamıştır. Ayrıca gerektiği yerde Türkçe tercümeleri ile
birlikte zaman zaman ayetlere de baş vurulmuştur. (Toparlı 1992: 5)
Eserin Yazarı, Yazılış Tarihi ve Yeri
“Nehcü’l-Feradis nüshaları üzerinde incelemeler yapanlar, umumiyetle
eserin müellifı olarak Kerderli Mahmud b. Ali’yi, yazılış yeri olarak da
Harezm’i kabul etmektedirler. Kerder eski Harezm’de Ürgenç şehrinin
kuzeydoğusunda ... eskiden beri bir çok ilim ve din adamlarmın yetiştiği
mühim bir kültür merkezi idi. (Ata 1997: 17)
Eserin yazarı, yazılış yeri ve tarihi ile ilgili ilk bilgiler, Şihabettin
Mercanî’nin şahsî kütüphanesinde bulunan fakat sonradan ortadan kaybolan
‘Nehcü’l-Ferâdîs nüshasında kayıtlıdır. Ş. Mercanî, Kitabu Müstefâdi’l-ahbâr fî
ahvâli Ķazan ve Bulgar adlı tarihinin ilk cildinde eserle ilgili kısa bilgi
vermiştir. Bu nüsha 1358 (H.759) yılında Saray’da istinsah edilmiştir.
Nüshanın sonundaki Mahmūd bin ǾAlî es-Sarâyî menşeǾen ve’l-Bulġarî
mevliden ve’l-Kerderî kaydını Ş. Mercanî, müellif kaydı olarak kabul etmiştir.
Eserin dili için de Osmanlıca, Çağatayca ve Türkmence ve Kazakçadan farklı
bir dil dediği Bulgarca yani eski Volga Bulgar Türkçesi kaydını düşmüştür.
Mercanî’nin bu düşüncesi, NF’in dilini Saray mezar kitabeleri ile
karşılaştırarak, dil özelliklerinin aynı olduğunu söyleyen Kazan Edebiyatı
Tarihi' adlı çalışma ile de destek bulmuştur(Ata 1997: 18).
ATA, Aysu, Nehcüǿl-Ferādįs, Uştmaĥlarnıñ Açuķ Yolı, Dizin-Sözlük,
Ankara, TDK, 1998.
TEZCAN, Semih, ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l Ferādįs, Metin-
Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu Yay. 518, Ankara 1995

3. MUĶADDİMETÜ’L-EDEB (ME)
Mukaddimetü’l-Edeb (ME), Arapça öğretmeyi amaçlayan, Arapça kelime
ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu nedenle ele alınan kelime
ve kısa ibareler arasında herhangi bir ilgi bulunmamaktadır(Toparlı 1992; 7).
Sözlük beş bölümden oluşmaktadır:
1. İsimler: İsimlerin konularına göre sıralandığı ve çokluk şekillerinin
gösterildiği bu bölüm, eserin 1/4'ini oluşturmaktadır.
2. Fiiller: Bu bölümde fıiller Arapça fıil kalıpları olan bablara bölünmüş,
her babda da fıiller, yapısına ve Arapça alfabetik sıraya göre dizilmiş ve
mastarları da verilmiştir. ‘Fiiller’ bölümü, eserin3/4’ünü oluşturmaktadır.
3. Harfler (Edatlar; fiil ve isim dışında kalan gramer unsurları.)
4. İsim çekimi.
5. Fiil çekimi.
ME’de son üç bölüme çok az yer verilmiştir. Sözlüğün Harezm Türkçesi
ile yapılmış tercümelerinin hiçbirinde bu son üç bölüm yer almamaktadır
(Toparlı 1992; 7).
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü |9

Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi sözlüklerinde bulunmayan, hapax

durumundaki pek çok kelimenin yer aldığı ME, bu yönüyle Divanü Lüġati’t-
Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesini içine alan
bir sözlüktür(Toparlı 1992; 7).
Eserin Yazarı, Yazılış Tarihi ve İthaf Edildiği Kişi
Mukaddimetü’l-Edeb, ünlü tefsir ve lügat alimi Mahmud bin ǾÖmer ez-
Zemahşerî tarafından yazılıp Harezmşah Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’e
sunulmuştur(Yüce 1988:7).
Harezmşah Atsız (1099-1156) 1127 yılında Sultan Sencer tarafindan
babası Kutbü’d-dîn Muhammed’in ölümü üzerine Harezmşah ilân edilmiştir
Devrin ilim dili olan Arapçaya ilgi duyan Atsız, lügat âlimi Zemahşerî’den
kendisinin saray kütüphanesi için bir sözlük yazmasını istemiş ve Zemahşerî de
bu isteği yerine getirmek için Mukaddimetü’l-Edeb adını verdiği eserini
yazmıştır. Zemahşerî, eserin önsözünde ‘devrin hükümdarı Harezmşah Atsız’ın
Arap dilini öteki dillere tercih ettiğini ve kendisine, çok zengin olan saray
hazinesi için bir nüsha yazmasını emrettiğini, kendisinin de bu emre uyarak
kitabı yazıp Atsız’a itlıaf ettiğini ve kitabının bütün memleketlerde makbûle
geçerek Atsız’ın yüce adının her zaman, her yerde ve bütün dillerde anılmasını
istediğini’ belirtmektedir ME’in yazılış tarihi eserin hiçbir nüshasında kayıtlı
değildir. Fakat Atsız’ın hüküm sürdüğü yıllar (1127-1156) ve Zemahşerî’nin
ölüın tarihi (1144) göz önünde bulundurulursa yazılış yılının 1128-1144 yılları
arasında olduğu düşünülebilir(Yüce 1988:7).
ME, yukarıda da söylenildiği gibi Arapça öğrenecekler için hazırlanmış bir
sözlüktür. Bu amaca yönelik olarak eserin Harezm Türkçesi, Farsça, Moğolca,
Çağatayca, Osmanlıca gibi pek çok dile satır altı tercümesi yapılmış nüshası
bulunmaktadır. Ancak sözlüğün orijinali kayıp olduğu için Harezmşah Atsız’a
sunulan eserin herhangi bir dilde tercümesinin olup olmadığı, tercümesi var ise
hangi dilde yapıldığı bilinmemektedir. Fakat eserin ithaf edildiği kişi yani
hükümdar Atsız Türk’tür ve bu nedenle orijinal nüshadaki satır altı tercüme
büyük bir ihtimalle Türkçe yani dönemin Türkçesi ya da eserin yazıldığı
dönem ve bölgede Türkçeden sonra en çok konuşulan Farsça veya Harezmîce
olmalıdır(Yüce 1988:7).
ME’in yukarıdaki Harezm Türkçesi ile yapılmış nüshalarının bazılarında
yer yer Farsça ve Batı Türkçesine yapılmış tercümeler de bulunabilmektedir.
Bu nüshalar arasında Harezm Türkçesi için en kayda değer olanları İstanbul
Üniversitesi, Paris, Berlin, Şuşter ve Yozgat’taki nüshalardır. Diğer nüshalarda
bazı yerler Farsçaya tercüme edilirken bazı yerler de Harezm Türkçesi ile
yapılmıştır. Diğer yandan Atıf Efendi ve Yeni cami nüshalarında doğu
Türkçesinin yanında yer yer Batı Türkçesi yani Oğuz Türkçesine özgü
kelimeler de yer almaktadır (Yüce 1988:7).
YÜCE, Nuri, MukaddimetüǾl- Edeb, Giriş-Dil Özellikleri- Metin-İndeks,
Ankara, 1988.
10 | D r . Suat ÜNLÜ

4. MUǾĮNÜ’L-MÜRĮD (MM)
Muǿînü’l-Mürįd (MM), didaktik mahiyette bir eser olup dinî-tasavvufî
konuları ele almış ve bu konularda bilgi vermeyi amaçlamış manzum bir
eserdir. MM, ramazan 713/ Kasım 1313 tarihinde yazılmıştır(Toparlı 1992: 6).
MM'in bugüne kadar bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi,
No:l605’tedir. Eser, adı geçen kütüphanede bulunan mecmuanın 186-211.
varakları arasında yer almaktadır. Bu nüshanın fotoğrafları A. S. Levend
tarafından Türk Dil Kummu’na bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan bu
nüshanın her sayfasında ortalama 16-17 satır yer almakta olup metinde hareke
işaretleri daha çok çözümlenmesi zor olabilecek yerlere konulmuştur(Toparlı
1992: 6).
MM’in bu nüshasında Cevāhirü’l-Esrâr adlı eserden alınmış 7 dörtlük ile
kime ait olduğu belli olmayan bir kıssa ve dizeler de yer almaktadır. Esas
eserin kenarınn yazılmış olan bu eklemelerin kimin tarafından ve ne zaman
yapıldığına dair herhangi bir kayıt yoktur(Toparlı 1992: 6).
TOPARLI, Recep, MuǾinüǿl Mürįd, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Yayınları Nu: 15, Erzurum, 1988.
TOPARLI, Recep, Argunşah, Mustafa, Muǿinüǿl Mürįd,TDK yayınları,
Ankara, 2008.

5. SATIR ARASI KUR’AN TERCÜMESİ (HKT)

Türkler VIII. yüzyıldan başlayarak kitleler halinde müslüman olmaya
başlamışlar ve X. yüzyıldan itibaren de İslâmiyeti devlet dini olarak kabul
etmişlerdir. Tarih boyunca kabul ettikleri dinlerin çevçevesi dahilinde dil
malzemesini işleyen Türkler, bu yönde eserler vermişlerdir. Bu nedenle kabul
ettikleri bu yeni din de onların ortaya koydukları eselerde kendisini fazlasıyla
belli etmiştir(Sağol 1993: 28).
Burada ele alınan tercüme, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi,
Hekimoğlu Ali Paşa Camii No:2’de kayıtlı ve Rebî’ü’l-Ahir 764 (Ocak-Şubat
1363) istinsah tarihli Harezm Türkçesi ile yapılmış tercümedir. Birkaç istisna
dışında satır arası kelime kelime tercüme olan metin harekesizdir. Her sayfada
9 satır bulunan metnin tamamı 583 varaktır(Sağol 1993: 28).
Harezm Türkçesi ile yapılmış olan bu tercüme Kuran’ın diğer tercümeleri
gibi dil incelemeleri bakımından son derece önemlidir. Çünkü tercümeye konu
olan metnin kutsallığı tercümeyi yapanın daha da titiz davranmasına sebep
olacağından metin hususunda karşılaşılan yanlışlar bu gibi eserlerde yer
almamaktadır. Ayrıca dinî terminolojinin halkın anlayacağı tarzda olmasına
dikkat edilmiş ve bu nedenle Türkçe kelimelere ağırlık verilmiştir (Sağol 1993:
28).
Söz konusu eser üzerinde G. Sağol çalışmıştır: An ınterliner Tratislatıon of the
Qur’an Into Khwarazm Turkish, I. lntroduction-Text, Turkish Sources XIX,
Harvard University 1993, XL+369[2]s. II. GIossary, Harvard University 1993.
/// Facsimile, Harvard University 199.?
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 11

SAĞOL, Gülden, “Harezm Türkçesi Satır Arası Kurǿan Tercümesi, Giriş

Metin-Sözlük”, Marmara Üniversitesi, (Doktara Tezi), İstanbul, 1993.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan
Translations II: An Inter-Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm
Turkısh, Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part I: Introduction and
Text) (410 pages), 1993.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan
Translations III: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm
Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part II: Glossary) (310
pages), 1995.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan
Translations IV: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm
Turkısh, (Part III), Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali
Paşa No.2 Section One: 1b-300b), 1996.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan
Translations IV: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm
Turkısh (Part III: Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali
Paşa No.2 Section Two: 301a-587b9, 1999.

6. HÜSREV Ü ŞĮRĮN (HŞ)

Hüsrev ü Şîrîn (HŞ), Altın Ordu şairi Kutb tarafından Altın Ordu
hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir.
Kutb, eserini aynı addaki Nizamî’nin mesnevisinden tercüme etmiştir. Ancak
esere yapılan ilaveler ve eserin hacmi bakımından kelimesi kelimesine bir
çeviri olmadığı anlaşılmakta ve Kutb’un şairlik yeteneği de ortaya çıkmaktadır.
Kutb, HŞ’in Farsça orijinalinden farklı tarihî ve içtimaî ilişkileri eserine
katarak bu unsurlarla onu Altın Ordu halkının hayatına uygun hale sokmuştur
(Toparlı 1992: 7).
Tını Beg Han babası Özbek Han’ın ölümünden sonra 1341 yllında tahta
geçmiş ve 1342 yılında da kardeşi tarafından öldürülmüştür. Bu tarihî gerçekler
yoluyla eserin yazılış yılı 1341 veya 1342 olarak hesap
edilebilmektedir(Toparlı 1992: 7).
Kutb’un bu eseri, Türk edebiyatında bugüne kadar bilinen 21 Hüsrev ü
Şîrîn veya Ferhâd u Şîrîn mesnevisinin ilki olması bakımından önemlidir.
Ayrıca romantik bir mesnevi olan HŞ, yazıldığı saha ve dönemde konusu
itibarıyla da ilk olması bakımından dikkat çekicidir(Toparlı 1992: 7).
Altın Ordu sahasında yazıldığı bilinen ilk edebî eser olan HŞ’in bugüne
kadar gün ışığına çıkan tek nüshası Paris Bibliotheque Nationale (Mss. Turcs
A.F. 312)’dedir. Bu nüsha 1383 yılında Berke Fakih adlı bir Kıpçak tarafından
İskenderiye’de Altın Boga adına istinsah edilmiştir.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Kutbǿun Hüsrev ü Şirinǿi ve Dil
Hususiyetleri, İstanbul, 1968.
12 | D r . Suat ÜNLÜ

HACIEMİNOĞLU, Necmettin Kutbǿun Hüsrev ü Şirinǿi ve Dil

Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2000.

7. MUHABBET-NĀME (MN I)
Muhabbet-nâme (MN 1), 754/1353 yılında Harezmî tarafından Sir
derya’da Muhammed Hace Beg’in Sıgnak’taki sarayında yazılmış, Altın Ordu
sarayı etrafında oluşmuş klâsik edebiyata ömek teşkil eden manzum bir eserdir.
(MNI)’nin sonundaki Farsça hikâyeden şairin Harezm’den Altın Ordu’ya
geldiği, o devirde Altın Ordu adına Sıgnak eyaletini idare eden Muhammed
Hace Beg’in isteği üzerine kışı onun sarayında geçirdiği ve söz konusu eseri
yazdığı anlatılmaktadır. F. Köprülü’ye göre Muhammed Hoca Beg, Berdi Beg
Han’ın saltanatı (758-762) zamanında Moskova’ya kaçan Hanzade
Muhammed’dir (Ercilasun 2004:375).
Sevgi ve sevgilinin güzelliği konularının işlendiği MN (1)’de bazı
bölümler Farsça yazılmış. Hatime bölümünde eserin adı, yazılış yeri, müelellifi
ve yazılış tarihi verilmektedir(Ercilasun 2004:375).
Eserin biri Uygur harfleriyle olmak üzere dört nüshası bulunmaktadır:
1. British Museum Or. 8193’te Uygur harfli metin mecmuanın 160a-173b
yaprakları arasındadır. Bu nüsha V. V. Barthold tarafından tanıtılmıştır. Ona
göre bu nüsha 835/1432'de Emîr Celâle’d-dîn Fîruz Şâh adına yazılmıştır.
Şçerbak, çalışmasında Uygur harfli nüshanın bulunduğu yazma hakkında
bilgi verdikten sonra bu nüshanın transkripsiyonlu metnini ve tercümesini
vermiş, ayrıca eserin dil özellikleri üzerinde durmuştur.
2. British Museum Add. 7914'te Arap harfli bir mecmuanın 290b-313b
varakları arasındadır.
T. Gandjei, Uygur ve Arap harfli bu iki nüshanın tenkitli metnini, Uygur
harfli nüshanın tıpkıbasımını ve metnin İtalyancaya tercümesini vemiştir. E. N.
Nadjib ise MN’nin Arap harfli nüshasının trankripsiyonunu, tercümesini, dil
özelliklerini, sözlüğünü ve nüshanın tıpkıbasımını vermektedir.
3. İstanbul, Millet Kütüphanesi, Arabî, No:86’da kayıtlı Arapça tefsirin
haşiyesindedir. Ayrıca yine bu tefsirin haşiyesinde Hocendî’nin LetĀfet-
nĀme’si de yer almaktadır. Ketebe kaydı olmayan bu nüsha hakkında ilk
olarak F. Köprülü bilgi vermiştir.
XIV. ve XV. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Letâfet-nâme vezin, şekil,
tertib ve konu itibarıyla MN (1) ’nin naziresi sayılabilecek niteliktedir.
Hocendî, Emîr-zāde Mahmud Tarhan’a takdim ettiği bu eserini Harezmî’nin
MN’sine cevap olarak yazdığını eserinde bildirmektedir(Ercilasun 2004:375).
4. İstanbul, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Manzum No:949
TÜRKMEN,Leyla, Harezmi- Muhabbet-Nāme, (Yayınlanmamış
Mezuniyet Tezi) İstanbul, 1969.
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 13

8. DĀSİTĀN-I CUMCUMA (DC)

Dâsitân-ı Cumcuma veya Cumcuma-nâme (DC), Hüsâm Kâtib tarafından
edebî bir gaye güdülmeden geniş halk kitleleri için Altın Ordu’da 770/1368-
1369 yılında mesnevi nazım şekli ile yazılmış dinî lirik bir hikâyedir (Ercilasun
2004:379).
DC, nazım şekli, vezni ve muhtevası bakımından Attar’ın aynı isimli
eserinden tercümedir. Fakat İsa peygamber ile kesikbaş hikayesini anlatan bu
eser, cennet ve cehennem konularının daha ayrıntılı olarak ele alınması ile asıl
metinden ayrılmaktadır.
Altın Ordu’daki müslüman Türkler tarafından çok rağbet gören bu eser,
995/1548 yılında Kırım Hanı Sahib Giray bin Hacı Giray’ın emri ile Harezm-
Altın Ordu Türkçesinden Anadolu Türkçesine çevrilmiştir. Osmanlıcaya
tercümesinin yapıldığı bu nüsha tahminen Köprülü’nün özel
kütüphanesindedir(Ercilasun 2004:379).
Samoyloviç, eserin Leningrad Asya müzesinde iki nüshasının daha
bulunduğunu bildirmektedir. Samoyloviç’e göre bu nüshalardan birisi
Vahidî’nin Ulûm Akademisine hediye ettiği kitaplar arasındadır. Ayrıca
Cumcuma-nâme’nin XVIII. yüzyıl Çağatay Türkçesine tercüme edildiği
nüshası Paris Bibliotheque Nationale (Suppl. Turc. No:973, 88v 103v)’dedir
(Ercilasun 2004:379).
Eserin tam metnini ihtiva etmeyen neşri Kazan’da yapılmıştır: Hikayat
Cumcuma Sultan fi Nubuvvat İlyas alahi’s-salam, Kazan Üniversite Matbaası
1289/1872
9. MİǿRĀC-NĀME (MN2)
Gerek dil ve üslup gerekse işlediği konu açısından NF’e benzeyen MiǾrâc-
nâme (MN2), anonim bir eserdir. Mirac olayını anlatan bu eser, konuların
sıralanışı itibarıyla NF ile aynı olmakla beraber sadece gök tasviri konusundaki
ayrıntılarda ayrılmaktadır. Eserin mukaddimesinde bu kitabın Nehcü’l-Ferâdîs
(veya Nehecü’l-Ferâdîs) adlı bir eserden tercüme edildiği ifade
edilmektedir(Ercilasun 2004: 379).
MN(2)’nin Uygur harfleri ile yazılmış tek nüshası Paris Bibliotheque
Nationale (Supp1. Turc No:190, 1v-69r) bulunmaktadır. Bu nüsha Malik Bahşı
tarafından 20 Aralık 1436/840’da Herat’ta istinsah edilmiştir. XV. yüzyılın ilk
yarısında istinsah edilen bu eser, bir XIV. yüzyıl eseri olarak kabul
edilmektedir. Köprülü de bu eserin Timur devrine ait olması ihtimalini
vurgulamaktadır(Ercilasun 2004: 379).
Eserin Fransızca tercümesi ile beraber Arap harfleriyle yazılan metni
A.Pavet de Courtille tarafından yayımlanmıştır(Ercilasun 2004: 379).
Mi’râc-nâme’nin Arap harfleriyle Çağataycaya tercüme edilmiş nüshası
İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi (Fatih No:2848, 1v-12v)’ndedir. Bu nüsha
13 Ekim 1511 tarihinde Nûre’d-dîn ǾAlî bin Kiçkine Seyyid ǾAlî et-Talikanî
tarafından Mısır’da istinsah edilmiştir. H. Ritter’in bu yazma hakkında kısa bir
değerlendirmesi vardır. MiǾrâc-nâme’de işlenen konu Türk-İslam edebiyatında
14 | D r . Suat ÜNLÜ

edebî tür olarak ilgi çekmiş ve pek çok manzum miǾrâc-nâme yazılmıştır.
(Ercilasun 2004: 379).
SERTKAYA Osman Fikri; MiǾrāc-nāme (Metin-İndeks), İstanbul Üniversitesi
Türk Dili ve edebiyatı bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1968.

10. YARLIK VE BİTİKLER (Ka, K, AO)

Altın Ordu sahasında yazılmış olan yarlık ve bitikler de Kıpçak tesirlerinin
ağır bastığı Harezm Türkçesi veya Altın Ordu Türkçesi dil incelemelerinde
üzerinde durulması gerek tanıklardır: Toktamış Han, Temür Kutluk yarlığı ile
Uluğ Muhammed Han, Mahmud Han ve Ahmed Han bitiği(Özyetgin 1996:17).
Toktamış Han yarlığı, Uygur harfleriyle yazılmış olup 1393 yılında
Lehistan-Litvanya kralı Lagayla’ya gönderilmiştir. Bu yarlığı M. Obolenskiy,
Moskova Dışişleri Arşivi’nde bularak ilim alemine tanıtmıştır. Yarlık bugün
Varşova Merkez Arşivi (Arclıiwum Glowne)’ndedir (Özyetgin 1996:18).
1397 yılında Muhammed adlı kişiyi tarhan yapmak üzere Temür Kutluk
Han tarafından verilen yarlık, iki alfabe ile yazılmıştır. Esas metin Uygur
harfleriyle olup altında Arap harflerine aktarılmıştır. Hammer bu yarlığın
Almanca tercümesini ve Arap harfleriyle metnini yayımlamıştır. Yarlığın,
Uygur matbu harfleriyle yazılı bir nüshası İstanbul’da bulunmaktadır. Aynca
1391 yılına ait Bik Hacı adlı kişiye verilen bir tarhanlık yarlığı daha mevcuttur.
(Özyetgin 1996:19)
Osmanlı padişahı II. Murad’a Altın Ordu hükümdarı Uluğ Muhammed
Han tarafından gönderilmiş olan bitik ise 14 Mart 1428 tarihine aittir. Arap
harfleriyle yazılmış 19 satırdan ibaret olan bu bitik İstanbul Topkapı Sarayı
Müzesi Arşivi 10202 numarada kayıtlıdır(Özyetgin 1996:19).
Altın Ordu hanı Uluğ Muhammed Han’ın Fatih Sultan Mehmed’e
gönderdiği bitik 10 Nisan 1466 tarihli olup Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde
(E. 10202) bulunmaktadır. Topkapı Sarayı Müzesi E.6464 numarada kayıtlı
olan Haziran 1477 tarihli bitik ise Ahmed Han tarafindan Fatih Sultan
Mehmed’e gönderilmiştir. (Özyetgin 1996:19).
Ayrıca Altın Ordu Hanlığı idaresinde bulunan Kırım ve Kazan Hanlarına
ait yarlık ve bitiklerde de Altın Ordu Türkçesinin Özelliklerini bulmak
mümkün olmakla birlikle bilhassa geç dönemlere ait olanlarda Osmanlı
Türkçesi ağır basmaktadır. Gerek yurt içinde gerekse yurt dışında söz konusu
yarlık ve bitikleri çeşitli yönleri ile ele alan pek çok çalışma yapılmıştır.
ÖZYETGİN, A.M., “Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve
Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi, TDK yayınları, Ankara, 1996.

11. İBNÜ MÜHENNA LÜGATİ (İML)

İbni Mühenna tarafından tahminen 14. Yüzyılda yazılmış Arapça Türkçe-
moğolca bir sözlüktür. Yazıldığı yer belli değildir. Abdüllkadir İnan’a göre
Azerbaycan ve Irak ta yazılmış olabilir. Eser de Moğolca bölüm de
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 15

bulunduğuna göre İlhanlı sahasında yazılmış olması kuvvetle muhtemeldir.

(Ercilasun 2004: 380)
Beş Avrupa yazmasına dayanarak eseri 1900 yılında ilk defa neşreden
P.M. Melioranskiy eserin Türkçe bölümünün Azerbaycan dili olduğu
iddiasında bulunmuştur. Avrupa nüshalarında eserin yazarı belli olmadığı için
Melioranskiy çalışmasının adını Arab filolog o tureckom yazıke (Türk Dili
Üzerine Bir Arap Filolog ) koymuştur. Ancak daha sonra İstanbul da Müze-i
Humayun Kütüphanesinde Kilisli Rıfat yeni bir nüsha buldu ve bunu
1340(1923)’ta İstanbul da yayımladı. Kilisli Rıfat’ın bulduğu nüshada eserin
yazarının adı İbni Mühennâ olarak kaydediliyordu (Ercilasun 2004: 380)
Eser Kilisli Rifat tarafından 1923’te Arap harfleriyle neşredildikten sonra
Abdullah Battal İbnü Mühenna Lugatı adıyla 1934’te eserin Türkçe bölümünün
alfabetik dizinini yayımlamıştır. (Ercilasun 2004: 380)
TAYMAS Abdullah Battal, İbni- Mühennā Lūgati, 2.Baskı, Ankara, 1988

12. CEVĀHİRÜǿL-ESDĀF (CE)

Bursa Orhan Kütüphanesinde,Muįnü’l-Mürįd’in bulunduğu mecmuanın
sahife yazılmış altı kıtalık bir metindir.Dörtlüklerle yazılmış
tasavuvufı,didaktik bir parçadır.Köprülü’ye göre dil ve edebiyat özellikleri
itibariyla bu eser Muįnü’l-Mürįd’in yazıldığı Harezm muhitine ait olmalıdır
(Köprülü 1928:344).
MAHDUM Abid Nazar, “MuǾįnü’l-Mürįd Yazmasının Metin Dışı Türkçe,
Arapça ve Farsça Kayıtları Üzerine”, İlmî Araştırmalar Sayı: 21, s. 153-165,
İstanbul, 2006.
16 | D r . Suat ÜNLÜ

Sözlüğün Hazırlanmasında Dikkat Edilen Hususlar:

1. Sözlük Türk alfabesinin harf sırasına göre düzenlenmiştir.
2. Hekimoğlu Kur’an Tercümesi (HKT) ve Hüsrev-i Şirin’in (HŞ) transkribe
sisteminde nazal (n) için kullanılan (ng) sesi sözlükde ortak bir transkribe sistemi
olması düşüncesiyle (ñ) olarak gösterilmiştir.
3. Eserlerde geçen Türkçe veya yabancı asıllı kelimelerle oluşturulan yardımcı fiiller
madde içi olarak alınmış olup alındıkları eserlerden yola çıkılarak
anlamlandırılmıştır.
4. Mukaddimetü’l Edebde yabancı asıllı (Arapça-Farsça) kelimelerin
transkribelerinin yapılmadığı görülmektedir. Eserde geçen kelimeler olduğu gibi
alınmış fakat diğer eserlerdeki doğru transkribe edilmiş biçimlerine krş. işaretiyle
gönderimlerde bulunulmuştur.
5. (+sız, +siz, +suz, +süz) olumsuzluk ekleriyle yapılan kelimeler madde başı olarak
alınmıştır.
6. Sıfat fiil ekleri ve mastar ekleriyle yapılan kelimeler madde içi olarak alınmıştır.
7. Eserlerde geçen kelimelerdeki ses değişikliği göstermiş olan kelimeler ayrı madde
başları olarak alınmış olup krş. kısaltmasıyla diğer biçimlerine gönderimlerde
bulunulmuştur.
8. Yazılışları birbirine benzeyen isim ve fiillerde önce isimler sonrada fiiller
yazılmıştır.
9. Sözlükte madde başı olarak geçen bütün kelimeler küçük harfle gösterilmiştir.
10. Aynı kökten gelen Türkçe kelimeler krş. kısaltmasıyla birbirlerine gönderimlerde
bulunulmuştur.
11. Eserlerde geçen ve farklı anlamlar aynı madde başında alt alta yazılmış ve her
anlamın hangi eserde yer aldığı açıkça gösterilmiştir.
12. Sözlükte birbirleriyle ilgisi olmayan anlamlar ayrı maddeler halinde yazılmıştır.
13. Dönemin ilgili özelliğini de yansıtması amacıyla sayı sıfatları ve zamirlerde
sözlüğe alınmıştır.
14. Sözlükte, söz varlığının geniş bir biçimde ortaya çıkması düşüncesiyle özel adlar,
birleşik isimler, birleşik fiiller, yer adları, kişi adları, özel anlam ifade eden isim ve
sıfat tamlamaları yerine göre madde başı yerine göre de madde içi olarak
alınmıştır.
15. Sözlükte uzun i’ler, į biçiminde gösterilmiştir.
16. Sözlükte kapalı e’ler, ė biçiminde gösterilmiştir.
17. Metinlerde geçen Arapça ve Farsça kelimelerin çokluk biçimleri (<ç.) biçiminde
gösterilmiştir.
18. Hekimoğlu Kur’an tercümesinde her kelime ve birleşiğin manası verilirken
karşılığı olarak kullanıldığı Arapça kelimenin Kur’an’daki anlamı en ince mana
nüanslarına kadar verilmeye çalışılmış ve değişik manalar kelimenin altınsa 1., 2.,
3., numaralarıyla gösterilmiştir.
19. Hekimoğlu Kur’an tercümesinde harf-i cerlerle kullanılan veya harf-i cerlerle
manaları değişen mastarların yanına bu harf-i cerler yazılmıştır.
20. Hekimoğlu Kur’an tercümesinde örneklerin başında verilen Arapça kelimeler harf-i
tarifsiz yazılmış, yalnız esma-i hünsadan olan kelimelerin önüne harf-i tarif konmuştur.
21. Türkçe kelimelerin dışındaki kelimelerin kökenleri kısaltmalarla belirtilmiştir.
22. Metinlerde geçen Arapça ve Farsça kelimelerin çokluk biçimleri (<ç.) biçiminde
gösterilmiştir.
23. Metinlerde geçen palatal d için (đ) transkribe işareti kullanılmıştır.
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 17

KAYNAKÇA
ATA, Aysu, “Harezm-Altınordu Türkçesi”, İstanbul, 2002
ATA, Aysu, Nâśırüǿd-dįn Bin Burhânüǿd-dįn Rabġuzį, Ķıśaśüǿl-Enbiyâ
(Peygamber Kıssaları), I. Giriş- Metin- Tıpkıbasım, II. Dizin, Ankara,
TDK, 1997.
ATA, Aysu, Nehcüǿl-Ferādįs, Uştmaĥlarnıñ Açuķ Yolı, Dizin-Sözlük, Ankara,
TDK, 1998.
A. Zeki Velidi “Harezm’de Yazılmış Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası, II,
1926, İstanbul, s. 315-345, 1928
CAFEROĞLU, Ahmet, Eski uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, TDK, 1968.
CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi, İstanbul, 1984.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lūgat, Ankara,
1991.
ECKMANN, J., Neĥcüǿl Ferādis, Ankara, 1956.
ECKMANN, J., Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran
Translation, Budapest, 1976.
ECKMANN, J., Harezm, Kıpçak, ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar,
Haz. Osman Fikri SERTKAYA, TDK, Ankara, 1996.
ERCİLASUN, Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi, Akçağ yay., Ankara, 2004.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Kutbǿun Hüsrev ü Şirinǿi ve Dil Hususiyetleri,
İstanbul, 1968.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Harezm Türkçesi Grameri, Ankara, 1998.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin Kutbǿun Hüsrev ü Şirinǿi ve Dil Hususiyetleri,
Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2000.
KAFALI, M., “Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri” İ.Ü.
Edebiyat Fakültesi yay, İstanbul, 1976.
KAFESOĞLU, İ., “Harezmşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 1984.
KURAT, A.N., “Altın Ordu Hanlığı” TDEK, s.404, Ankara 1992.
MAHDUM Abid Nazar, “MuǾįnü’l-Mürįd Yazmasının Metin Dışı Türkçe,
Arapça ve Farsça Kayıtları Üzerine”, İlmî Araştırmalar Sayı: 21, s. 153-
165, İstanbul, 2006.
MERÇİL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara: TTK, 2000.
SERTKAYA Osman Fikri; MiǾrāc-nāme (Metin-İndeks), İstanbul Üniversitesi
Türk Dili ve edebiyatı bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1968.
ÖZYETGİN, A.M., Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve
Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi, TDK yayınları, Ankara, 1996.
SAĞOL, Gülden, “Harezm Türkçesi Satır Arası Kurǿan Tercümesi, Giriş-
Metin-Sözlük”, Marmara Üniversitesi, (Doktara Tezi), İstanbul, 1993.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan Translations II:
An Inter-Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm Turkısh,
18 | D r . Suat ÜNLÜ

Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part I: Introduction and Text)

(410 pages), 1993.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan Translations
III: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm Turkish,
Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part II: Glossary) (310 pages),
1995.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan Translations
IV: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm Turkısh,
(Part III), Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa
No.2 Section One: 1b-300b), 1996.
SAĞOL, Gülden, Old Turkish and Persian Inter-Linear Qurǿan Translations
IV: An Inter Linear Translatıon of the Qurǿan into Khawarazm Turkısh
(Part III: Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa
No.2 Section Two: 301a-587b9, 1999.
SERTKAYA, Osman F., “Horezmį’nin Muhabbet-nāmesinin İki Yeni Yazma
Nüshası Üzerine”, TM, c. XVII, s. 185-207, 1972.
TAYMAS Abdullah Battal, İbni- Mühennā Lūgati, 2.Baskı, Ankara, 1988.
TEZCAN, Semih, ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l Ferādįs, Metin-Tıpkıbasım,
Türk Dil Kurumu Yay. 518, Ankara 1995
TOGAN, Zeki Velidį, “Harezm’de Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, TM, c.II s.
315-345, 1928.
TOPARLI, Recep, MuǾinüǿl Mürįd, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Yayınları Nu: 15, Erzurum, 1988.
TOPARLI, Recep,ARGUNŞAH, Mustafa, MuǾinüǿl Mürįd,TDK yayınları,
Ankara, 2008.
TUNA, Osman, Nedim, “Studies on NahjuǾl-Faradis: A Method for Turkıc
Hıstorical Dialectology”, Washintgon, (Yayınlanmamış Doktora Tezi),
1968.
TÜRKMEN,Leyla, Harezmi- Muhabbet-Nāme, (Yayınlanmamış Mezuniyet
Tezi) İstanbul, 1969.
ÜNLÜ; Suat, Doğu ve Batı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim yay. Konya, 2012.
ÜNLÜ; Suat, Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim yay. Konya, 2012.
ÜNLÜ; Suat, Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim yay. Konya, 2012.
ÜNLÜ; Suat, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim yay. Konya, 2012.
YÜCE, Nuri, MukaddimetüǾl- Edeb, Giriş-Dil Özellikleri- Metin-İndeks,
Ankara, 1988.
YÜCE, Nuri, “Harizm Türkçesi”, Türkler, 5, Yeni Türkiye yayınları, 2. bs.,
Ankara, 1993.
ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Ĥusrav u Şirin
Quŧba= La Plu Ancienne Version Turque du Ħusrav u Şirin de Quŧb:
Tekst, Facsimile, Slownik. I -II Warszawa. 1961.
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 19

-A-/-Ā- Ǿabbās bin Ǿalį (<ö.a.) “Hz. Ali’nin a

oğullarındandır” KE 246r/5
Ǿabd-i menāf (<ö.a)
āb (<F.) “su” Ka II/14, āb-ı beķā
“Menâfoğulları, Beni Hâşim ve
“ebedi su” MN (2) 14/132, āb-ı
Beni Ümeyye kabilelerinin ec-
ĥayvān “ebedi su” MN (2)
dadı. Muhammed bin Abdullah
27/269
bin Abdull Muttalib bin Haşim
ābā(<A.)“ata, soy sop” KE
bin Abd-i Menâf. Hz. Muham-
172v/11
med bu soydandır” KE186v/1
ābād (<A.) “mamur” ābād bol-
abdāl (1)(<A.) “derviş, abdal” NF
“mamur olmak, bayındır ol-
295/8, HŞ 525
mak, bakımlı olmak” HŞ1206,
abdāl(2) (<ö.a.) “Sahip Girey Han
ābād ķıl- “imar etmek, bakımlı
yarlığında şeyh Ahmed’in oğ-
hale getirmek” HŞ 274
lu” Ka II/6
ābādan (<F.)“mamur, bayındır,
ābdān(1)(<F.)“bayındır, mamur,
bakımlı krş. ābdān” NF 88/6,
bakımlı krş. ābādan” KE
HŞ 1800, ābādan bol- “mamur
23r/11, ābdān bol- “mamur ol-
olmak, bayındır olmak, bakımlı e
mak, bayındır olmak, bakımlı
olmak” NF 80/8, ābādan ķıl- ğ

olmak” KE 92v/13, ābdān ķıl-

i
t
“imar etmek, bakımlı hale ge- i
m “imar etmek” ME 169/7
tirmek” HKT 386a/8, HŞ 4256 y
ābdān (2) (<F.) “değerli layık”
ābādānlıķ(<F.+T.)“bayındırlık, a
y
ı MM 79/4
kalkınmışlık krş. ābdānlıķ” n
e ābdānlıķ(<F.+T.)“bayındırlık, ma-
KVII /43 v
i
murluk, bakımlılık krş.
Ǿabarāt (<A.ç.) “göz yaşları” NF
ābādānlıķ” KE 177v/10
79/10, KE 201r/7
āb-dest (<F.) “abdest” NF 59/16,
Ǿabbād (<ö.a.) “sahabeden bir zat”
āb-dest ķıl- “abdest almak” NF
NF 45/7
44/2
Ǿabbās(1)(<ö.a.)“Hz. Muham-
Ǿabduǿllāh (1) (<A.)“Allah’ın ku-
med’in amcası” NF 49/4, KE
lu” KE 58v/1
50r/7, Ǿabbās ibni Ǿabduǿl-
Ǿabduǿllāh(2) (<ö.a.) “Hz. Mu-
muŧŧalib “Hz. Muhammed’in
hammed’in babası” NF 4/12,
amcası bkz. Ǿabbās” KE
KE 50r/8, Ǿabduǿllāh bin Ǿabd-i
217r/16
menāf “bkz. Ǿabduǿllāh (2)”
Ǿabbās (2) (<ö.a.) “ǾAbbas bin
KE 183r/19
Ubâde bin Nadle. Sahabeden
Ǿabduǿllāh (3) (<ö.a.)“Abdullah
bir zat” NF 18/7
bin Huzâfe es-Sehmî. Hz.
Muham-med’in Fars hükümda-
20 | D r . Suat ÜNLÜ
rına elçi olarak gönderdiği sa-
habe” NF 81/7
Ǿabduǿllāh (4)(<ö.a.) “Abdullah
bin Ebû Bekr. Hz. Muham-
med’in Medine’ye göçünde
yardım etmiş kişi” NF 23/11
Ǿabduǿllāh (5) (<ö.a.) Hz. Mu-
hammed’in Hadîce’den olan
dört oğlundan biri” NF 62/12,
abduǿllāh atlıķ “Hz. Muham-
med’in Hadîce’den olan dört
oğlundan biri” MN (1) 15/14
Ǿabduǿllāh bin Ǿabbās (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in amcasının oğlu”
NF 253/11, KE 4v714, Ǿabbās
“bkz. Ǿabduǿllāh bin Ǿabbās”
KE 185v/3, Ǿabduǿllāh Ǿabbās
“bkz. Ǿabduǿllāh bin Ǿabbās”
KE 87v/14
Ǿabduǿllāh bin ebį bekr (<ö.a.)
“sahabeden olup İslama ilk gi-
renlerden” KE 245r/8
Ǿabduǿllāh bin caǾfer (<ö.a.) “bü-
yük sahabelerden olup doğru-
dan doğruya Hz. Muham-
med’den rivayet ettiği hadisleri
ile meşhurdur” KE 242r/15
Ǿabduǿllāh bin ebį şerǾ (<ö.a.) “Hz.
Osman’ın halifeliği devrinde
ayaklanan Mısır valisi” KE
230v/20
Ǿabduǿllāh bin müslim bin Ǿaķįl bin
ebį ŧālib (<ö.a.) “Hz. Hüse-
yin’in yanında savaşıp şehit
olan kişi” KE 247r/19
Ǿabduǿllāh biniǿr-rabġūzį (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’e buğz eden
kafir” KE 205r/1
Ǿabduǿllāh bin ubeyy (<ö.a.) “Ab-
dullah ibn Übeyy ibni Selûl.
Hz. Muhammed’e peygamber-
lik geldiği zaman ona iman et-
meyen Evs ve Hazrec kabilele-
rindeki bazı kişilerin reisidir”
KE 223r/4
Ǿabduǿllāh ebį avfį (<ö.a.) “Ebû
Muâviye ǾAbdullah bin Ebî
Avfî Es-Selemî. Sahabeden bir
zat” NF 187/13, Ǿabduǿllāh bin
avfį “bkz. Ǿabduǿllāh ebį avfį”
KE 217r/16
Ǿabduǿllāh ħabįr(<ö.a.) “Uhud
savaşında dağdaki geçidi koru-
makla görevlendirilen kişi” KE
e
ğ
223r/9
i
t Ǿabduǿllāh ibnü Ǿāmir (<ö.a.)
i
m “Basra valisi. ǾOsman bin
y
a
ǾAffân’ın amcazadesi”
y
ı NF175/7
Ǿabduǿllāh ibnüǿl-ĥāriŝ (<ö.a.) “Hz.
n
e
v
i Hasan tarafından Muâviye’ye
elçi olarak gönderilen kişi” NF
174/16
Ǿabduǿllāh ĥāriŝ bin nevfel (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’in amcasının
oğlu ve Ebu Süfyan’ın kızı ile
evlenen kişi” KE 102v/10
Ǿabduǿllāh ibnü ĥurriǿr- runeydi
(<ö.a.) “Sahabeden bir zat” NF
187/12
Ǿabduǿllāh ibnü ķays (<ö.a.) “Ebû
Mûsî el EşǾarî. Sahabeden olup
Hz. Muhammed tarafından
Zebîd, ǾAden ve Yemen valilik-
lerine atanmıştır” NF 127/2
 Harezm-Altınordu
Ǿabduǿllāh ibnü mesǾūd (<ö.a.)
“İslamiyeti kabul edenlerden al-
tıncısı olup sahabedendir” NF
3/17, Ǿabduǿllāh bin mesǾūd
“bkz. Ǿabduǿllāh ibnü mesǾūd”
KE 206r/7, Ǿabduǿllāh mesǾūd
“bkz. Ǿabduǿllāh ibnü mesǾūd”
KE 206r/9
Ǿabduǿllāh ibnü mübārek (<ö.a.)
“ikinci derece tâbiǾînden ve
meşhur muhaddislerdendir” NF
187/7
Ǿabduǿllāh ibnü Ǿömer (<ö.a.) “Hz.
Ömer’in oğlu” NF169/15,
Ǿabduǿllāh ibn Ǿömer “bkz.
Ǿabduǿllāh ibnü Ǿömer” KE
208r/18
Ǿabduǿllāh ibn selām (<ö.a.) İsrail
oğullarından bir Yahudi olup
ismi Hasin iken Hz. Muham-
med’in Medine’ye hicretinde
İslama girmiş ve Abdullah adını
almıştır” KE 220v/14,
Ǿabduǿllāh selām “bkz.
Ǿabduǿllāh ibn selām” KE
121r/20
Ǿabduǿllāh-i seraħsį (<ö.a.)
“Mevâkît adlı hadis kitabının
yazarı” NF 219/7
Ǿabduǿllāh ibnü seyrįk (<ö.a.)
“Kûfenin büyük alimlerinden”
NF 188/11
Ǿabduǿllāh ibnü şureyĥ (<ö.a.)
“Hz.Osman’ın Mısır’a vali ola-
rak atadığı kişi” NF 132/5
Ǿabduǿllāh bin Ubey (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’e peygamberlik
geldiği zaman iman etmeyen
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 21
Evs ve Hazrec kabilelerinin rei- a
si” NF 415/5
Ǿabduǿllāh ibnüǿz-zübeyr (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’in
amcazâdelerinden ve sahabe-
dendir” KE 217r/15
Ǿabduǿllāh vehb el-kelbį (<ö.a.)
“Hz. Hüseyn’in yanında savaşıp
şehid olan zat” KE 247r/3
Ǿabduǿllāh ziyād (<ö.a.) “Yezid
döneminin Basra ve Kufe vali-
si” KE 245r/19
Ǿabduǿl-melik (<ö.a.) “ǾAbduǿl-
melik bin Ebcer. ǾÖmer bin
ǾAbduǿl ǾAzîz’in hilafetinde
tabibi olmuş zat” NF 239/14
Ǿabduǿl-muŧŧalib (<ö.a.) “Hz. Mu-
e
ğ hammed’in dedesi” NF 4/13,
i
t KE 50r/2
i
m Ǿabduǿl-vāhid (<ö.a.) “bir âbid” NF
y
a
431/16
y
ı Ǿabduǿr-raĥmān (1) (<ö.a.) “Ebu
n
e Bekr’in oğlu” NF 183/10
v
i
Ǿabduǿr-raĥmān (2) (<ö.a.) “Hz.
Ayişe’nin kardeşi” NF 90/2
Ǿabduǿr-raĥmān(3)(<k.a) “Yunus
peygamberin konuştuğu abid”
KE 155r/14
Ǿabduǿr-raĥmān Ǿāyis (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in miracının doğ-
ruluğuna ilk inanan sahabeler-
den biri” KE 217r/17
Ǿabduǿr-raĥmān ibni ebį leylį
(<ö.a.) “Kûfe’nin eşrafından
olup Hz. Ali ve Osman’la olan
sohbetlerinde ke ndilerinden
hadis, rivayet etmiştir” NF
309/6
22 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿabduǿr-raĥmān bin Ǿavf (<ö.a.)
“Peygamberin Cennete gidece-
ğini müjdelediği Ǿaşere-i
mübeşşere’den biri” NF 118/9,
Ǿabduǿr-raĥmān “bkz. Ǿabduǿr-
raĥmān bin Ǿavf” KE 230v/18
Ǿabduǿr-raĥmān bin mülcem (<ö.a.)
“Murad kasabasında Hz. Ali’yi
öldüren kafir” KE 241v/17,
Ǿabduǿr-raĥmān bin murādį
“bkz. Ǿabduǿr-raĥmān bin
mülcem” KE 241v/15, İbn
mülcem “bkz. Ǿabduǿr-raĥmān
bin mülcem” KE 241v/20
Ǿabdu yālįl (<ö.a.) “ǾAbdu Yâlîlbin
ǾÖmer bin ǾAmîr Es-Sakafî.
Sakif kabilesi tarafından beş ki-
şi ile birlikte hazret-i nebeviye
gönderilerek islâmla müşerref
olmuş kişi” NF 69/7
Ǿabdühü (<A.) “kölesi” K 7/11
ǾabdüǾl-Ǿazįz(<ö.a.) “Eminek Mir-
zanın elçisi” K VII/54
abhāz(<ö.a.) “Güneybatı İran’da
Hûzistan eyaletinin merkezi
krş. ahvāz” HŞ 421
Ǿabher (<A.)“nergis, çiçeği, ya-
semin” K 7/14
Ǿabħor (<ö.a.) “İblis’in mermerden
yaptığı put” KE 32v/5
ābınus (<Yun.)“abanos” HŞ 881
Ǿābid (<A.)“ibadet eden, tapan,
tapınan” NF 372/10, KE 8v/21
Ǿābidsiz(<A.+T.) “inanmama, kul-
luk görevini yerine getirmeme”
KE 8v/20
Ǿabįre(<ö.a.) “Salih peygamberin
mucizesi olan devenin öldürül-
mesine yardım eden kadın” KE
35v/4
Ǿabķarį (<A.) “parlak ve işlemeli
döşek, güzel, hoş” KE 230r/2,
HKT 510b/5
āb-rū(<F.) “yüz aklığı, şeref, hay-
siyet, namus krş. āb-rūy” NF
223/15
āb-rūy (<F.) “yüz aklığı, şeref,
haysiyet, namus krş. āb-rū” KE
82r/18
āb-rūyluġ(<F.+T.) “haysiyetli,
değerli” NF 298/5
āb-rūysuz (<F.+T.)“şeref ve haysi-
yeti olmamak” ME 171/8
abuġ “örtü, perde” KE 68/21
e
ğ
abuşġa “yaşlı, ihtiyar adam krş.
i
t abuşħa, abuşķa” KE 69v/20
i
m abuşħa “yaşlı, koca, er, kadının
y
a
zevci krş. abuşġa, abuşķa”MN
y
ı (1) 20/7, abuşħa bol- “yaşlan-
mak, yaşlı olmak krş. abuşķa
n
e
v
i bol-” ME 102/3
abuşķa “yaşlı, ihtiyar adam krş.
abuşħa, abuşġa” NF 19/1, KE
219v/8, abuşķa bol- “yaşlan-
mak, yaşlı olmak krş. abuşħa
bol” NF 113/11
āc (<A.) “fildişi, fildişi rengi, me-
cazi olarak Şirin’in vücudu” HŞ
450
Ǿacāib (<A.) “acayip, görülmemiş
şey krş. Ǿacāyib, Ǿacāyıb” HŞ
411, Ǿacāibraķ “çok tuhaf, çok
garib” HŞ 428
Ǿacāyıb (<A.) “acayib, tuhaf,
garib krş. acaib, Ǿacāyib” MN
(1) 15/3
 Harezm-Altınordu
Ǿacāyib (<A.) “acayib, tuhaf,
garib krş. Ǿacāib, Ǿacāyıb” NF
318/1, KE 141r/15, Ǿacāyibrek
“çok tuhaf, çok garib” KE
162r/10
Ǿaceb (<A.) “acayib, tuhaf, garib,
hayret, şaşkınlık krş. Ǿāceb”
MN (1) 2/5
Ǿāceb(<A.) 1.“acayib, tuhaf, garib,
hayret, şaşkınlık krş. Ǿaceb”
NF 52/17, KE 210r/7, MM
38/3, HŞ 360, 2. “acaba” HŞ
674, Ǿāceb bol- “tuhaflaşmak,
acayib olmak, şaşırmak” NF
99/6, KE 15r/10, Ǿāceb er- “tu-
haf olmak, şaşırmak, tuhaflaş-
mak” NF 382/7, Ǿācebrek “çok
tuhaf, çok garib, çok şaşırtıcı
krş. Ǿācebraķ” KE 183v/19,
Ǿācebraķ “çok tuhaf, çok garib,
çok şaşırtıcı krş. Ǿācebrek” KE
218r/14
Ǿaceben(<A.)“hayret, şaşkınlık
bildirir” KE 196r/8
Ǿacebnūş (<A.+t.) “acebnuş” HŞ
1520
Ǿacem(<F.) “Fars krş. acem” NF
112/4, KE 192r/4, MM 99/2,
CE 1/2, Ǿacem mülki “İran, Fars
ülkesi”MM 198/4, Ǿacem şāĥı
“İran şahı, Fars hükümdarı” HŞ
4645
Ǿacemi (<A.)“yabancı, Arap olma-
yan” ME 8/1
aǾcemį (<A.) “Arapçadan başka bir
dilde olan” HKT 459a/9
Ǿacemice (<A.+T.) “yabancı dil”
ME 200/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 23
acı“acı krş. acıġ, açıġ, açı açıķ (3)” a
ME 37/5
acıġ “acı krş. acıġ, açıġ, açı açıķ
(3)” ME 179/6, acıġ yüzlüg bol-
“yüzünü ekşiltmek, somurt-
mak” ME 179/6, acıġ bol- “acı
olmak, tat vermemek” ME 37/5
acıķ-“acıkmak krş. açıķ-” MN (2)
8/76
Ǿacįb(<A.) “insanı hayrete düşüren,
çok şaşılacak şey” KE 29r/6,
Ǿacįb bol- “hayrete düşürmek,
çok şaşırtmak” NF 302/17
Ǿacįz (<A.) “aciz, zavallı, perişan,
biçare ” NF 143/2, HŞ 4612,
Ǿacįz bol- “gücü yetmemek,
aciz olmak” NF 226/7, KE
e
ğ 8v/14, HKT 109a/6, HŞ 1226,
Ǿacįz ķal- “ aciz olmak, gücü
i
t
i
m yetmemek” KE 118v/5, Ǿacįz
y
a
ķıl- “aciz bırakmak” ME 48/7,
y
ı HKT 419b/8, Ǿacįz ķılġan “aciz
n
e bırakan” HKT 380a/9, Ǿacįz kişi
v
i
“aciz kişi, zavallı, perişan kişi”
HŞ 2103
Ǿacįzlıķ (<A.+T.)“acizlik, zavallı-
lık, güçsüzlük krş. Ǿacįzlik” NF
60/8, KE 3v/8, ME 76/1
Ǿacįzlik (<A.+T.)“acizlik, zavallı-
lık, güçsüzlük krş. Ǿacįzlıķ” HŞ
502
acun (<Skr.) “dünya krş. ajun”
İML 79, MN (2) 13/125
Ǿacūz (<A.) “yaşlı kadın” NF
398/11
Ǿacz (<A.) “güçsüzlük, acizlik”
Ǿaczķa nisbet ķılu “aciz bırak-
maya çalışarak” HKT 409a/5
24 | D r . Suat ÜNLÜ
aç “aç, karnı aç” NF 300/9, KE
93r/11, HŞ 1210, aç bol- “aç
olmak, karnı açıkmak” NF
125/12, KE 89v/15, aç er- “aç
olmak, karnı açıkmak” NF
113/13, aç ķal- “aç kalmak” KE
138v/15, aç tut- “aç tutmak, aç
bırakmak” ME 187/7, açġanraķ
“çok açıkmış” NF 266/12
aç-(1) “açmak, belli etmek, orta-
ya çıkarmak, fethetmek, ele ge-
çirmek, oruç tutmak, rahatlat-
mak, ferahlatmak, genişletmek”
NF 185/16, KE 194r/2, ME
14/8, MM 233/4, HKT 233b/3,
HŞ 3276, MN (1) 4/5, İML 99,
MN(2) 27/265, aça bir- “aç-
mak, ferahlatmak” CE 2/3, açar
bol- “açacak olmak” MM
5a/18, açġan “gideren, kaldıran,
açan” HKT 125a/9, açġanlıķ
ĥālı üze “açıklayarak” HKT
536b/9, açmaķ 1. “açma” HKT
279a/9, 2. “giderme, uzaklaş-
tırma” HKT 276a/3, 3. zafer”
HKT 488a/2, 4. “açıklama,
izah” HKT 347b/5, 5. bildirme,
beyan”HKT 65a/8
aç- (2) “açıkmak” NF 332/10, KE
13v/14, HKT 308b/7, açmaķlıġ
“açlıkla, geçirilen, açlıkla dolu”
HKT 574a/6
açar-“aç bırakmak, doyurmamak”
KE 69r/20
açça“alçı” KE 87r/18
açġu “anahtar” İML 179
açġuçu “kan alıcı” İML 157
açı “acı krş. açıġ, acı, acıġ, açıķ
(3)”
açı sözlüg “açı sözlü, kırıcı
sözlü” HŞ 4368
açı- “ekşimek” İML 108
açıġ (1) “acı, ıztırap, elem krş. acı,
açı, acıġ, açıķ (3)” NF 215/5,
KE 6r/4, HŞ 388, MN (1) 18/2,
İML 154, açıġ bol- “acı ver-
mek, ızdırap çekmek” NF
338/7, açıġraķ “daha acı, daha
üzücü” HKT 507b/6, HŞ 3613,
MN (1) 18/9
açıġ (2) “acı, tatlı olmayan, lezzet-
siz” HKT 513a/4, açıġ meze
“lezzetsiz, tatsız meze” MM
e
ğ
374/2, açıġ su “acı su, tuzlu su”
i
t İML 180, açıġ yüzlüg bol- “yü-
i
m zünü buruşturmak, kaşlarını
y
a
çatmak” HKT 555a/4
y
ı açıġlan-“üzülmek, acı duymak,
n
e sinirlenmek, öfkelenmek” KE
v
i 83v/13, HŞ 4023
açıġlıķ“acılık, zorluk, güçlük” NF
338/6, HŞ 3446
açuġ “açık krş. açuķ, açıķ (1)” MN
(1) 18/3
açıķ (1) “açık, boş yer, masum,
temiz krş. açuķ, açuġ” KE
184r/10
açıķ (2) “kapalı, örtülü olmayan
yer” İML 188
açıķ (3) krş. acı, açı, acıġ, açıġ”
MN (2) 34/341
açıķ-“acıkmak, karnı aç olmak krş
acıķ-” KE 93r/7, HŞ 1773
açıl-“açılmak, yayılmak, fethedil-
mek, rahatlamak, akmak, fış-
 Harezm-Altınordu
kırmak, yarılmak” NF 73/9, KE
27r/18, ME 7/7, MM 29/4,
HKT 445a/7, HŞ 1418, İML
130, CE 3/3, MN (2) 16/155,
açılġan “ortaya çıkan, görünen”
HKT 447b/8, açılmaķ “fetih,
zafer” HKT 515a/7, açılmış
“kapalı bir şey açılmış” HKT
435b/7
açılmaķlıķ “açılma” ME 218/2
açış-“açışmak, dertleşmek” ME
120/2
açıt-“yüz ekşitmek, surat yapmak”
KE 195r/10
açlıķ “açlık, kıtlık” NF 28/8, KE
102r/11, ME 187/4, HKT
22b/3, HŞ 1773, açlıķ bol-
“açlık olmak, kıtlık hüküm
sürmek” KE 40r/15, açlıķ er-
“kıtlık olmak” NF 28/3, açlıķ
ķıl- “kıtlıkta bırakmak, açlıkta
bırakmak” NF 102r/7
açtur-“açtırmak” NF 29/9, KE
44r/10, ME 75/4
açuķ “açık, kapalı olmayan, çıplak,
anlaşılır, aydınlık, güler yüz
krş. açuġ” NF 2/16, KE 34r/8,
ME 76/4, MM 187/2, HKT
361b/2, HŞ 697, MN (1) 9/14,
açuķ beyān ķıl- “açık olarak be-
yan etmek” HKT 257b/6, açuķ
beyān ķılġan “açık olarak beyan
eden” HKT 257b/6, açuķ ĥüccet
“açık delil” HKT 6b/6, açuķ iş
“açık iş, açık delil”
HKT477a/8, açuķ ķaşlıġ “güler
yüzlü” NF 23/5, açuk
sözlemekke yawuma- “neredey-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 25
se maksadını anlatamamak” a
HKT 470b/3, açuķ bol- 1.“belli
olmak, ayrılmak, ayırt etmek”
NF 399/5, ME 55/4, MM
101/2, HKT 27a/7, 2. “zahir
olmak” HKT 15b/9, açuķ ėt-
“açık bırakmak” ME 34/4, açuķ
ķıl- “açıklamak, apaçık bildir-
mek” ME 40/7, HKT 27b/2,
açuķ körülgen “apaçık görülebi-
len” HKT 253a/7, açuķ körül-
“apaçık görülmek” HKT
253a/7, açuķ nirse “açık belge,
açık delil” HKT 170b/1, açuķ
söz “maksadı anlatan söz” HKT
508a/4, açuķ sözlemekke
yawuma- “neredeyse maksadını
e
ğ anlatamamak” HKT 470b/3,
açuķ tut- “açık bırakmak, açık
i
t
i
m tutmak” MM 373/2, açuķ yol
y
a
“açık yol” HKT 525b/7,
y
ı açuķraķ “daha açık, daha belir-
n
e gin” KE 128/12
v
i
açuķluķ “açıklık” ME 68/4,
açuķluķ ĥālda “açık olarak, açık
açık” HKT 371b/9, açuķluķ üze
“açık olarak, açık, açık” HKT
413b/4
açuķun “açıkça, apaçık” ME 111/3
açur-“aç bırakmak, acıktırmak” NF
266/3, ME 49/1
Ǿād(1) (<ö.a.) “Kur’an-ı kerim’de
peygamber kıssalarında sık sık
adı geçen eski bir kavim olup
kendilerine Hz. Hud peygamber
olarak gönderilmiştir” KE
29r810, HKT 481b/7
26 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿād(2) (<ö.a.)“Şeddad’ın babası”
KE 62v/2
ada-1.“adlandırmak, isim vermek
krş. ata-” ME 106/6, HKT
281a/7, 2. “nispet etmek” HKT
300a/2
ādāb (<A.) “yöntem, usül, erkân
krş. adab” NF 171/17, MM
302/2, HŞ 208, ādāb u sünnet
“yöntem ve yol, usul ve erkan”
MM 98/4
adaġ “sahil, ada krş. adaķ” İML
180
ađaķ (1)“ayak, alt, giriş krş ayaķ
(1) ayaġ (2)” NF 60/10, KE
6r/9, ME 129/1, MM 72/1,
HKT 341b/3, HŞ 1740, MN (2)
11/106
ađaķ (2)1.“kadeh, krş. ayaķ (2),
ayaġ (1)” NF 264/10, KE
249r/12, HŞ 559, İML 79, 2.
“içki” HŞ 1600, ađaķ iç- “şarap
içmek, içki içmek” NF 370/8,
ađaķ ķıl- “kadeh yaptırmak” KE
32r/11, ađaķ ķıldur- “kadeh
yaptırmak” KE 32r/11
adaķ“sahil, ada krş. adaġ” KE
129r/15
ađaķlıġ “ayaklı krş. ađaķlıķ” KE
10v/7
ađaķlıķ“ayaklı krş. ađaķlıġ” HKT
322a/7
ađaķsız “içkisiz, içki olmadan” HŞ
1606
adar(<ö.a.)“Hindistan’ın kuzeyba-
tısında bir şehir” KE 228r/12
adaş “adaş” HKT 294a/3, HŞ 1326
Ǿadāvet(<A.) “düşmanlık” NF
179/16, KE 218v/14
Ǿadāvetlıġ(<A.+T.)“düşmanlık”Ǿad
āvetlıġ bol- “düşmanlık yap-
mak, düşman sahibi olmak” KE
55r/14
Ǿadem (<A.) “yokluk” HŞ 2728,
MN (2) 34/342
ādem (1)“Hz. Adem, ilk insan ve
ilk peygamber” NF 51/8, KE
208v/13, MM 5/4, HKT
276b/5, MN (1) 4/8, ādem Ǿas
“Hz. Adem, ilk insan ve ilk
peygamber bkz. ādem” NF
338/10, ādem Ǿaleyhiǿs-selām
“Hz. Adem, ilk insan ve ilk
e
ğ
peygamber bkz. ādem” KE
i
t 3v/5, ādem peyġāmbar “bkz.
ādem” NF 36/13, ādem-i śafį
i
m
y
a
“bkz. ādem” KE 5v/5
y
ı ādem (2)(<A.) “insan, insan oğlu,
kişi” NF 204/2, KE 3v/21, MN
n
e
v
i (1) 9/10, K5/9, MN (2)1/2, HŞ
661, ādem oġlanları “insan oğ-
lu, insan soyu” NF 8/4, KE
8v/5, ādem oġlı “insan oğlu, in-
san soyu” NF 153/5, KE
14r/10, ādem urġı “insan oğlu,
insan soyu” MM 8/3, ādem
uruġı “insan oğlu, insan soyu”
HŞ 494
ādemį (<A.) “insan, insana men-
sup, beşer, kişi oğlu” NF 53/2,
KE 10r/17, ME 178/8, HKT
509b/2, MN (1) 2/8, ādemį ķıl-
“insan olarak yaratmak, insana
mensup olmak” NF 425/4
 Harezm-Altınordu
ādemį-zād (<A.+F.) “insanoğlu”
HŞ 614
Ǿaden (<ö.a.) “Aden şehri” KE
225v/3
Ǿādet (<A.) “adet, töre, alışkanlık,
huy” NF 427/1, KE 155v/10,
MM 120/4, HKT 177b/1, MN
(1) 16/2, HŞ 1921, Ǿādet ķıl-
“huy edinmek, alışkanlık haline
getirmek” NF 245/2, ME 187/1,
MM 352/4, MN (2) “35/350,
HŞ 288, Ǿādet tut- “alışkanlık
edinmek” ME 187/1, HŞ 3106
Ǿadetiǿl-erbaǾįn (<A.) “kırk adet”
KE 197r/9
ađı “çok, pek, çok fazla” HŞ 157
adım “adım, iz” NF 56/5, KE
238r/20, HKT 24a/5, adım
adımla- “adım atmak, yürümek,
adımla ölçmek” NF 149/9
adımla- “adım atmak, yürümek,
adımla ölçmek” NF 149/9
ađın “başka, diğer” KE 9v/13,
MM 153/2, HŞ 2201, ađın bol-
“başka olmak, başkalaşmak,
başkası olmak” KE 95r/12
ađır- “ayırmak krş. ayır-” NF
358/15, KE 243r/7, HKT 7b/6,
HŞ 2856, ađırmaķ 1.“ayırma”
HKT 557a/9, 2 “çocuğu sütten
kesme” HKT 393a/4
Ǿādį (<A.) “günah işleyen” KE
30v/9
Ǿadį bin ĥātim (<.k.a.) “Ebû Târif
Adî bin Hâtim bin Abdillâh et-
Tâî. Tay kabilesinin reisi olan
sahabe” NF 407/14
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 27
Ǿādil (<A.) “adil, adaletli, doğru” a
NF 239/8, KE 134v/8, ME
86/6, HŞ 2859
ādįne (<F.) “Cuma, Cuma namazı”
KE 3v/5, ME 80/3, ādįne kün
“Cuma günü” KE 3v/5, ādįne
küni “Cuma günü” MN (1)
17/3, ādįne namāzı “Cuma na-
mazı” KE 215r/6
Ǿadl (<A.) “adalet” NF 118/16, KE
102v/8, MM 251/1, HKT 97a/3,
HŞ 1472, Ǿadl u dād “adalet”
K5/13, Ǿadl it- “adil olmak, ada-
letli davranmak” HŞ 2609, Ǿādl
ķıl- “adil olmak, adaletli dav-
ranmak” NF 75/14, KE 39v/20,
HKT 105b/8, HŞ 4255, Ǿādl
e
ğ ķılġan “adil olan, adaletli dav-
ranan” HKT 493b/1, Ǿādl ķılu
i
t
i
m bil- “adil olabilmek” HKT
y
a
75a/8
y
ı adlıġ “adlı, şanlı şöhretli adlıġ,
n
e adlı, atlıķ (1), atlıġ (1)” KE
v
i
191v/9
Ǿadn (<y.a) “Cennet, Cennetteki
tabakalardan birinin adı” NF
248/3, KE 183r/21, HKT
191b/2
ađna-“değişmek, başkalaşmak,
bozulmak, rengi atmak” KE
239v/12, İML 106
ađrıl-1.“ayrılmak” NF 202/14, KE
52r/15, ME 138/6, HKT
235b/6, HŞ 4332, 2. “evliliği
birliğini bozmak” HKT 535b/3,
3. “seçilip ayrılmak” HKT
423b/8, ađrılmaķ “ayrılma, ço-
28 | D r . Suat ÜNLÜ
cuk sütten kesilme” HKT
480b/8
Ǿadū (<A.) “düşman” MN (2)
10/92
āfāķ (<A.ç.) “ufuklar” HŞ 184,
MN (2) 43/340
Ǿafākaǿl-lah (<A.) “Tanrı affetsin”
HŞ 3531
āfāt(<A.ç.) “felaketler, belalar,
musibetler” MM 57/4
āferįn (<F.) “aferin, beğenme, al-
kış” HŞ 125, āferįn oķı- “aferin
demek, beğenmek, tebrik et-
mek” KE 236r/10
āfet (<A.) “afet, felaket, bela krş.
afet” KE 203r/5, NF 388/2, HŞ
1560, āfet teg- “afetle karşılaş-
mak, felakete uğramak” KE
242v/18, āfetdin saķlanmış “gü-
nahtan ve kötülükten korun-
muş, tertemiz” HKT 428b/6,
āfet-i ömr “ömrün felaketi” HŞ
1179
āfetlıġ (<A.+T.) “belaya uğramış”
HKT 469a/9
āfitāb (<F.) “güneş krş. āftāb” HŞ
1341
Ǿāfiyet (<A.) “sağlık, esenlik” NF
202/8, KE 134v/17
afrāsiyāb (<ö.a.) “Afrasyab” HŞ
1341
afrįķa (<y.a) “Afrika” NF 127/13
āftāb (<F.)“güneş krş. āfitāb” KE
188v/15
āftābe (<A.) “su kabı, ibrik” MN
(1) 2/14
Ǿafv (<A.)“af, bağışlama” NF
115/11, MN (1) 12/12, Ǿafv ķıl-
1.“bağışlamak, affetmek” NF
49/2, KE 212r/17, ME 59/1,
HKT 16a/1, 2. “vermek, bağış-
lamak” HKT 36b/2, Ǿafv ķılġan
1 “bağışlayan, affeden” HKT
64b/8, 2. “bağışlayıcı, affedici,
esma-i hüsna’dan el-afv” HKT
99a/4, Ǿafv ķılın- “bağışlanmak,
affedilmek” HKT 25b/6, Ǿafv
tile- “bağışlanmak istemek, af-
fedilmek istemek “ME 216/5
afyon (<Yun.) “afyon” HŞ 991,
afyon iç- “afyon içmek, afyon
çekmek” HŞ 3742
aġ “ağ, kafes şeklinde seyrek örgü,
tuzak, örümcek ağı” KE
e
ğ
144v/19, MM 342/2, HŞ 1924,
i
t İML 106, aġ ķur- “tuzak kur-
mak, ağ kurmak” HŞ 1858, aġ
i
m
y
a
sal- “tuzak kurmak” KE
y
ı 144v/14, HŞ 1599
n
e aġ-“ağmak, aşmak, çıkmak, yük-
v
i selmek, bozulmak, değişmek”
KE 53r/7, MM 280/2, HKT
134b/8, HŞ 1635, İML 111
aġa1.“ağabey, yaşça büyük erkek
kardeş krş. aķa” KE 96r/7, 2.
“ağa, büyük” AO 3/5
aġaç(1) 1.“sopa, değnek” KE
120r/20, ME 140/8, İML 173,
2. “ağaç krş. yıġaç (1)” HŞ
4267, aġaç ur- “ağaçla vurmak,
ağaçla döğmek” NF 186/13
aġaç (2) “fersah krş. yıġaç (2)”
İML 178
aġaç yonġıçı “marangoz, dülger”
İML 158
 Harezm-Altınordu
āgāh (<F.) “haberdar, bilgili” HŞ
4386, āgāh bol- “dikkatli ol-
mak, gözünü açmak” NF 76/5,
HKT 195a/7, HŞ 287, āgāh ķıl-
“haberdar etmek, bilgilendir-
mek” HŞ 489
āgāhlıķ (<F.+T.) “haberli olmak”
HŞ 313
aġar- “benzi ağarmak, halsiz düş-
mek, kendinden geçmek” KE
83r/13
āġāz (<F.) “başlama, başlangıç ”
āġāz ķıl- “başlamak” NF
199/16, KE 3r/3, HKT 171a/1,
HŞ 1052, MN (2) 27/268
aġaz- “başlamak” HŞ 1772
aġdam “boyunduruk” İML 158
aġdur-“ağdırmak, aşırmak, kaldır-
mak, yükseltmek, kapatmak”
KE 4v/5
aġı “altın ve gümüşle işlenmiş ipek
kumaş, ibrişim giyim, hazine”
KE 160v/7, İML 167
aġıl “ağıl, hayvan barınağı” İML
179
aġın“dilsiz, konuşamayan” KE
172r/5, HKT 264b/6, İML 150,
aġın ķıl- “konuşamamak, disiz
olmak” ME 17/2
aġın- “yukarı çıkmak, yükselmek”
İML 88
aġ(ı)r “ağır, ağırlık, zor, güç, çok
kuvvetli, değer, baha” NF 97/1,
KE 2v/20, ME 22/8, HKT
241a/9, HŞ 3703, MN (1) 20/8,
İML 151, AO 4/19, MN (2)
15/149, aġ(ı)r bol- “ağır
olmak, ağır gelmek” NF 199/2,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 29
KE 14r/9, ME 168/3, HKT a
146b/7, aġır bolası vaķt bol-
“(gebe kadın için) doğurması
yaklaşmak” HKT 169a/5, aġır
buķaġu “ağır bukağı, ağır pran-
ga” HKT 553b/1, aġır çerig
bolmış ĥālda “toplu olarak”
HKT 172b/6, aġır iyiş “ağır
kap” HKT 164b/8, aġ(ı)r kel-
“ağır gelmek, güç gelmek” NF
28/4, HKT 7a/7, aġ(ı)r kelgen
“ağır gelen, çetin” HKT 7a/7,
aġ(ı)r ķıl- “ağırlaşmak, zor
gelmek” NF 268/4, aġır ķulaķ
“ağır işiden” İML 139, aġ(ı)r
yük “ağır yük, büyük mesuli-
yet” HKT 46b/7, aġırraķ
e
ğ 1.“daha ağır, daha zor (duy-
i
t mak)” NF 88/1 2. “daha ağır,
i
m daha güç” KE 128r/8
y
a
aġırçuķ “ağırsak” İML 162
y
ı aġırla-“ağırlamak, hürmet etmek,
n
e misafir etmek, ululamak, yü-
v
i
celtmek” NF 8/11, KE 104v/19,
ME 32/7, HKT 573a/6, HŞ
2407, MN (1) 19/6, İML 104,
aġırlaġan “ağırlayan, itibar
eden, yücelten” HKT 321a/8,
aġırlamaķ “saygı, hürmet” ME
32/7
aġırlan- “hürmet ve itibar görül-
mek” HKT 312b/1, aġırlanmış
“hürmet ve itibar görmüş” HKT
312b/1
aġırlıġ “güzel, değerli, kıymetli
krş. aġırlıķ (1)” KE 86r/18
aġırlıķ(1)“ağırlık, yavaşlık, hür-
met, saygı, değer, kıymet krş.
30 | D r . Suat ÜNLÜ
aġırlıġ” KE 92r/10, HKT
126a/7
aġırlıķ(2)“hastalık” aġırlıķ kel-
“hastalığa düçar olmak, hasta-
lanmak” KE 39v/8
aġırlıķ (3)“hezen, damların üzerine
döşenen büyük ağaç, kiriş” NF
432/16
aġırsı “ağır, fazla” HŞ 4095
aġırsın- “(iş) ağır gelmek, güç
gelmek, ağrına, zoruna gitmek”
NF 124/4, ME 199/4
aġış “yokuş” KE 225v/8
aġ(ı)z (1)“ağız, giriş, kapak” NF
25/11, KE 249r/9, ME 62/8,
MM 78/1, HKT 69b/7, HŞ
2183, MN (1) 9/5, İML 140,
K7/34, MN (2) 27/270, aġ(ı)z
aġrıķ “ağız ağrısı” İML 164,
aġız baġla- “oruç tutmak” HŞ
54, aġız aç- “oruç açmak” KE
20r/7, aġız ķıs- “ağzı kapamak”
MM 240/2
aġız (2) “yeni doğuran hayvanın ilk
sütü” İML 55
aġızlan-“dile düşmek, hakkında
konuşulmak” KE 90v/16
aġızlıġ “ağızlı” KE 75r/18
aġla- “ağlamak krş. yıġla-, ıġla-”
HŞ 4130, İML 105
aġlaķ 1.“boş, ıssız, çorak yer” KE
83v/12, HŞ 665, 2. “eksik”
İML 188
aġlançı “çabuk ağlayan” İML 148
aġlat- “ağlatmak, başkasını ağla-
mağa mecbur etmek krş. ıġlat-,
yıġlat-” İML 105
aġmeş (<ö.a.) “(El-AǾmeş)
Süleymân bin Mihrân Ebu Mu-
hammed. Kûfe’nin büyük alim-
lerinden biri” NF 189/12
aġna- “ağnamak, debelenmek,
kıvranmak” NF 315/17, KE
69r/13, ME 85/4, HŞ 370
aġnat-“debelendirmek, ağnatmak”
ME 81/4
aġra- “ağırlaşmak” ME 27/6
aġram “ağırlık” aġram ķıl- “ağır-
laştırmak, ağırlık vermek” ME
27/6
aġrat- “yeğ tutmak, tercih etmek”
ME 68/8
aġrı- 1.“ağrımak, sancımak, acı
e
ğ
çekmek, darılmak, gücenmek,
i
t incinmek” NF 139/2, KE
i
m 193v/7, HŞ 3080, İML 105, 2.
y
a
“hastalanmak, ağrıya duçar ol-
y
ı mak” HŞ 1104, İML 106
aġrıġ “ağrı, sancı krş. aġrıķ”
n
e
v
i NF167/2, KE 10v/3, HKT
28b/7, HŞ 4428, İML 163,
aġrıġ bol- “acımak, sancımak,
ağrısı olmak” KE 128v/7, aġrıġ
ķıl- “ağrıtmak, sancılandırmak,
rahatsız etmek” KE 234v/6
aġrıġ“ağırlık, yük bahası” KE
52v/14
aġrıġlıķ “hasta” aġrıġlıķ bol “hasta-
lanmak, hasta olmak” KE
80r/717
aġrıķ “ağrı, sancı krş. aġrıġ” KE
10v/3, MN (1) 17/11
aġrır-“üşenip ağırlaşmak” İML 106
aġrıt-“ağrıtmak, incitmek, üzmek”
KE 78r/4, ME 80/7, HŞ 3484
 Harezm-Altınordu
aġruķ “yük, külfet” ME 178/3,
HKT 40a/1
aġu“zehir, ağu” NF 33/11, KE
81r/21, MM 60/3, HŞ 2712,
MN (1) 20/4, aġu bėr- “zehir
vermek krş. aġu bir-” NF
196/16, aġu bir- “zehir vermek
krş. aġu bėr-” HŞ 2822, aġu
bol- “zehir olmak, zehirlemek”
HŞ 2682, aġu iç- “zehir içmek”
NF 175/12, aġu içür- “zehir
içirmek, zehirlemek” HŞ 1953,
aġu kizle- “zehir gizlemek,
zehiri saklamak” HŞ 3463, aġu
ķoy- “zehir koymak, zehirle-
mek” HŞ 1636, aġu sal- “zehir-
lemek” KE 162v/2, aġu tatut-
“zehir tattırmak” HŞ 2614, aġu
yut- “zehir içmek, zehir yut-
mak” HŞ 1465
aġula- “zehirlemek” KE 72r/11
aġuluġ “zehirli krş aġuluķ” NF
33/16, aġuluġ bol- “zehirli ol-
mak” KE 137r/9, aġuluġ er-
“zehirli olmak” NF 184/10,
aġuluġ ķıl- “zehirlemek, zehir
sürmek” NF 152/13
aġuluķ “zehirli krş aġuluġ” NF
350/14
aġurşaķlan- “yumrulaşmak” ME
85/4
āġūş (<F.)“uşak, hizmetçi, kul” KE
99r/16
aġyār(<A.ç.) “yabancılar” HŞ 557,
aġyār bol- “yabancılaşmak, ya-
bancı olmak” HŞ 2267, aġyār
çıķ- “sevgli olmamak, sevme-
mek, yabancı olmak” HŞ 2291
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 31
aġza- “söylemek” ME 173/6 a
āh (<A.) “ah, yazık (ünlem)! krş.
ah” KE 220r/3, ME 188/6, MN
(2) 18/172, HŞ 3123, āh ķıl-
“ah etmek, hayıflanmak” NF
147/14, KE 70r/4, MN (2)
26/252, HŞ 711, āh tė- “yazık-
lar olsun demek” NF 237/17,
KE 76r/3, āh ti- “hayıflanmak,
yazıklar olsun demek” HŞ 933,
āh ur- “ah etmek, hayıflan-
mak” KE 20v/10, MN (2)
14/137
aħ “yazıklar olsun, yuh! krş. ah” aħ
tuw tė- “yazıklar olsun demek”
ME 174/8
aħā (<A.) “kardeş, dost” KE
e
ğ 31v/11
i
t aĥad (<A.) “bir ve tek olan Allah”
i
m KE 195v/11, MM 403/3
y
a
aĥadlıķ (<A.+T.)“teklik, eşi ve
y
ı benzeri olmazlık” KE 209r/13
n
e ahār (<F.) “nişasta” KE 70r/6
v
i
aħbār (<A.ç.) “haber, haberler” KE
109v/7, aħbār-ı büldān-ı meftūĥ
“fethedilen beldelerin haberle-
ri” AO 5/12
Ǿahd (<A.) 1. “ant, yemin, sözleş-
me, anlaşma krş. Ǿahid ” NF
47/17, KE 11v/6, HKT 58a/6,
MN (2) 36/358, 2. “devir, za-
man” MN (2) 34/341, HŞ 1195,
ahd ü şarŧ “yemin ve şart”
K4/11, Ǿahd ķıl- “sözleşmek,
antlaşmak” NF 47/17, KE
94v/10, HKT 161a/6, HŞ 379,
Ǿahd ķılış- “sözleşmek, antlaş-
mak” NF 433/13, HKT 489a/1,
32 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿahd sındur “anlaşmayı boz-
mak, yemini bozmak” KE
114v/1, Ǿahd tile- “ant verilmesi
istenmek, yemin edilmesini is-
temek” KE 225v/2
Ǿahdnāme(<A.+F.) “anlaşma bel-
gesi, sözleşme” NF 38/13
āheng (<F.) “ahenk, nağme” HŞ
3979, āheng ķıl- “nağme düz-
mek, nağme yazmak” HŞ
1058, āheng kötür- “çalıp çağı-
rıp eğlenmek” HŞ 4007, āheng
tüzet- “nağme düzmek, nağme
yazmak” HŞ 3815
āheste (<F.)“yavaş, usul, acele
etmeksizin” NF 356/7, HKT
571a/4, āheste ay- “yavaşca
söylemek, acele etmeksizin ko-
nuşmak” NF 28/12
āhestelıķ(<F.+T.) “yavaşlık krş.
āhestelik” HKT 281a/3,
āhestelıķ birle oķu- “yavaş ya-
vaş okumak” HKT 553a/2
āhestelik(<F.+T.) “yavaşlık krş.
āhestelıķ” āhestelik ķıl- “yavaş-
lamak, yavaşlatmak” ME 176/1
aħılıķ (<A.+T.) “kardeşlik” HŞ
2922
aħır “yemlik krş. āħūr” İML 179
āħır(<A.) “sonunda, neticede, ni-
hayet, son krş. āħir, āhır” HŞ
1002
āħır (<A.) “son krş. āħir” ME 63/6,
MN (2) 24/235
aħıt- “akıtmak krş. aķıt-” KE
248v/1
aħį (<A.) “kardeşim” KE 182v/1
Ǿahid (<A.) “sözleşme krş. Ǿahid”
ME 110/4, Ǿahid ķılış- “karşı-
lıklı sözleşmek, karşılıklı an-
laşmak” ME 116/3
Ǿahidlü (<A.+T.) “sözleşmeli, ant-
laşmalı” ME 170/7
āħir (<A.) “ahir, son, sonunda,
baki, esma-i hüsna’dan krş.
āħır” NF 373/17, KE 65v/4,
MM 50/4, HKT 514a/5, āħir-i
Ǿömr “ölüm vakti” KE 131v/5,
āħirüǿn nebį “son peygamber
Hz. Muhammed” KE 181v/1,
āħir vaķt “ahiret vakti, son va-
kit” MM 402/2, āħirüǿz- zamān
“ahir zaman, öte dünya, ahiret”
e
ğ
KE 51v/18, āħir bol- “sonlan-
i
t mak, son bulmak” KE 27r/1
i
m āħiret (<A.) “Ahiret, öbür dünya”
y
a
NF 58/4, KE 53r/4, HKT 97a/1,
y
ı MN (1) 19/7, āħiret sarāyı
n
e “Ahiret yurdu, Ahiret sarayı,
v
i Cennet” HKT 435b/3
āħirįn (<A.ç.) “sonrakiler” KE
249r/5
āħirķı (<A.+T.) “sonraki” HKT
512a/8
aĥkām(<A.ç.)“hükümler, emirler,
şartlar” NF 188/7, KE 206r/11,
ME 79/3, MM 24/1
aħlāk (<A.) “ahlak” MM 392/2,
HŞ 214, aħlāk-u efǾāl-u aǾmāl
“yaradılış, fiiller ve ameller”
MM 398/1
aĥmaķ (<A.) “ahmak, sersem, şaş-
kın, aptal” NF 148/7, KE 40v/1,
ME 83/2, aĥmaķ bol- “ahmak
 Harezm-Altınordu
olmak, aptalca davranmak, şaş-
kın olmak” NF 427/3
aĥmaķlıķ(<A.+T.) “ahmaklık, ap-
tallık, sersemlik” NF 424/1,
ME 83/2
aĥmaķsın-(<A.+T.) “aptal saymak”
ME 198/5
aĥmed(1)(<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in isimlerinden biri” NF
79/12, KE 181v/16, HKT
529a/3
aĥmed (2) (<ö.a.) “Seyid Ahmed,
Son Altın Ordu hanı” K VII/27
aĥmed hanbel (<ö.a.) “Ahmed bin
Muhammed Hanbel. İbn
Hanbel namı ile meşhur İslâm
fakihi” NF 202//1
aĥmed ħoca(<ö.a.) “Hacı Girey
yarlığında geçen gümrük yük-
sek amiri” K I/11
aĥmed ibniǿl-harrāz (<ö.a.) “Ebû
SaǾîd Ahmed bin İsâ el Harrâz.
Fena ve bekâ nazariyesinin ku-
rucusu olarak bilinen mutasav-
vıf” NF 320/8
aĥmed paşa (<ö.a.) “Gedik Ahmed
Paşa, Osmanlı sadrazamı” K
IV/11
aĥmed ibnü yaĥyā (<ö.a.) “Ahmed
bin Yahyâ bin Câbir el
Belâzûrî. IX. Asır Arap tarihçi-
lerinin en büyüklerinden biri”
NF 199/5
aĥnaf bin kays (<ö.a.) “Ebû Bahr
Sahr bin Kays bin Muâviye el
Ahnaf es-SaǾdî et-Temîmî. Fe-
tihleri, cesareti ve zekası ile ta-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 33
nınmış tâbiǾîn krş. Ebuǿl- a
ĥasan” NF 257/15
aĥnāķ (<ö.a.) “kum tepeleri olan
bir yer” KE 29r/12
aħru “yavaş krş. aķru, aķrun, aķrın,
aķıru, arķun” İML 80
aħsa-“aksamak, topallamak krş
aķsa- ” İML 122
aħsaķ “topal, aksak krş. aķsaķ” KE
172r/6, MM 195/3, HKT
343b/3, İML 142
aĥsen (<A.) “en güzel” KE 65v/20,
aĥsen-i istikmāl-i umūra “öm-
rün en güzel çağı” AO 5/13,
aĥsenüǿl- ħāliķįn “yaratıcıların
en güzeli olan Allah” KE
159r/21, aĥsenüǿl-ķaśas “kıssa-
e
ğ nın, anlatının en güzeli” KE
i
t 66r/2
i
m aĥsent (<A.) “aferin” HŞ 2406,
y
a
aĥsent ay- “aferin demek, takdir
y
ı etmek” HŞ 2370, aĥsent ķıl-
n
e “takdir etmek, beğenmek” HŞ
v
i
2088
aħsır-“aksırmak, hapşırmak,
tınsırmak krş. aħsur-, aķsur-”
İML 113
aħsur-“aksırmak, hapşırmak,
tınsırmak krş. aħsır-, aķsur-”
KE 6v/13, ME 168/6
aħşam “akşam krş. aķşam” NF
266/15, KE 31r/4, ME 105/3,
MM 124/3, İML 184, aħşam
bol- “akşam vakti olmak, hava
kararmak” NF 29/17, KE 38v/2,
aħşam namāzı “akşam namazı,
akşam namazı vakti” NF 25/16
34 | D r . Suat ÜNLÜ
aħşamlıķ “akşamlık” aħşamlıķ bėr-
“akşam yemeği vermek, akşam-
latmak” KE 204r/5
aħtar- “kazmak, kazımak, alt üst
etmek aķtar-” NF 192/1, KE
97r/16
aħtarıl- “alt üst edilmek, aktarıl-
mak, devrilmek” HKT 566b/5,
İML 104
aħtarış- “teşvik edişmek” ME
201/3
aħter (<F.) “yıldız” MN (2) 13/128
aħtıġ “torun” MM 231/2
āhū (<F.) “ceylan” HŞ 1389, MN
(2) 27/271
āħūr (<F.) “ahır, dam krş. aħır” KE
117v/20, HŞ 474
aĥvāl (<A.ç.) “hal, durum, durum-
lar, haller” NF 8/9, ME 115/7,
MM 296/1, HŞ 1895, MN (2)
43/431
ahvāz(<ö.a.) “Güneybatı İran’da
Hûzistan eyaletinin merkezi
krş. abhāz” NF 112/5
aħyel(<A.)“Araplarda uğursuz
sayılan arı kuşu, boyun buran
kuşu” KE 13r/20
aĥzāb “Hendek savaşı” aĥzāb
toķuşı “Hendek savaşı” NF
74/10
ajun (<Sog.) “dünya, varlık biçimi
krş. acun” KE 5v/6, MM 380/2,
HŞ 172, İML 79, ajun cevri
“dünyanın acısı, kederi, dünya
tasası, sıkıntısı” HŞ 1868,
ajun tut- “yer tutmak, mekan
elde etmek, yerleşmek” HŞ
1261
ajunçı (<Sog.+T.)“dünya sahibi”
İML 145
ajunluġ (<Sog+T.) “dünyalık” HŞ
2850
ajya“kireç, alçı, sıva” ME 92/7
aķ “ak, beyaz, beyaz tenli kişi” NF
38/12, KE 3v/15, ME 99/7,
MM 39/1, HKT 27a/8, HŞ
1437, MN (1) 5/5, İML 186, Ka
2/14, aķ bol- “beyazlamak,
ağarmak” NF 55/2, KE
160v/20, ME 163/5, HŞ 4070,
aķ çaķır ayaķ “berrak kadeh”
HKT 511b/2, aķ it- “beyazlaş-
tırmak, beyazlatmak” HŞ 4235,
aķ közlü “beyaz gözlü (gözünün
e
ğ
akı çok olan” İML 140, aķ ordu
i
t devleti “Ak Ordu Devleti “ HŞ
210, aķ saķallıķ “yaşlı” MN (1)
i
m
y
a
8/10, aķ tiñiz “Akdeniz” MN
y
ı (1) 5/3, aķ tonluķ “beyaz ve
temiz donlu, beyaz elbiseli”
n
e
v
i MN (1) 8/14, aķ yir “çorak yer,
çöl” HKT 282b/1, HŞ 4669,
aķraķ “daha beyaz, daha ak”
NF 57/7, KE 176v/7, MN (1)
15/9
aķ- (1) “akmak krş. ıķ-” NF 21/8,
KE 16v/6, ME 154/7, MM
79/3, HKT 42a/8, HŞ 816, MN
(1) 9/15, İML 104, MN (2)
25/251, aķar su “akar su” İML
180, aķġan 1. “akan” HKT
572a/6, 2.“yağan” HKT 124a/6
aķ- (2)“talan etmek, bozguna uğ-
ratmak, yağma etmek” NF
161/4, ME 129/1
 Harezm-Altınordu
aķa (<F.) “ağabey, büyük kardeş
krş. aġa” KE 197v/1
Ǿaķabe (<A.) “sarp, yokuş” HKT
574a/6
Ǿaķabe ibnü Ǿamir (<ö.a.) “Ebû
Hammâd ǾAkaba bin ǾÂmir el
Cehnî. Sahabeden bir zat” NF
38/17
aķar-“ağarmak, aklaşmak, beyaz-
laşmak” NF 66/9, KE 99r/15,
ME 163/5, HKT 61a/9, HŞ
4243, MN (1) 21/9, İML 102
aķart-(1)“ağartmak, temizlemek,
aklaştırmak” KE 100v/2
aķart-(2) “kabuk soymak” ME 75/7
aķayġır “çifte yıldızlar” İML 184
aķboz “donu bütün ak olan zat”
İML 171
aķça “akça, para” NE 152/5, HŞ
1932
aķd (<A.) “nikah, sözleşme, an-
laşma krş. Ǿaķıd, Ǿaķd” Ǿaķd ķıl-
“sözleşmek, anlaşmak” HŞ
1541
Ǿaķd (<A.) “nikah, sözleşme, an-
laşma krş. Ǿaķıd, aķd” KE
77v/13, MM 244/3, Ǿaķd ķıl-
1.“sözleşmek, antlaşmak” NF
255/16, KE 109v/1, MM 255/4,
HKT 81a/9, 2. “nikahlanmak,
evlenmek” HKT 404b/7
aķı“cömert, eli açık” KE 158r/14,
MM 109/2
Ǿāķıbet (<A.) “nihayet, son, sonuç,
netice krş. aķıbet” KE 237r/14,
HKT 85b/1, MN (2) 38/381
Ǿaķıd (<A.) “anlaşma, sözleşme
krş. Ǿaķd” ME 31/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 35
Ǿaķıl (<A.) “akıl krş. Ǿaķl, aķıl” a
ME 173/3, MM 62/1, HŞ 1523,
Ǿaķıl bol- “akıllı olmak, akıl
sahibi olmak” HŞ 864
Ǿaķıllıġ (<A.+T.) “akıllı, aklı olan
krş. Ǿaķllıġ” HŞ 1266
Ǿaķıllıķ (<A.+T.) “akıllılık krş.
Ǿaķllıġ” HŞ 1511
Ǿaķılsın-(<A.+T.) “kendini akıllı
saymak” ME 199/6
Ǿaķılsız (<A.+T.) “ahmak, aptal
krş. Ǿaķlsız” ME 90/5
aķın (1) “akın, hücum, sel” ME
48/1, HKT 242a/5, HŞ 3595
aķın (2) “asker” KE 223v/19
aķıncı “akıncı” ME 48/2
aķır-“anırmak krş. anır-” HKT
e
ğ 224b/1, İML 123, aķırmaķ
i
t “anırma” HKT 224b/1
i
m aķıru “yavaş krş. aķru, aķrun, aħru,
y
a
aķrın, arķun” KE 237r/17
y
ı aķış- “yağma edişmek” ME 122/8
n
e aķıt- “akıtmak krş. aħıt-” NF
v
i
68/17, KE 68r/14, ME 50/5, HŞ
3446
Ǿaķib (<A.) “bir diğerinin arkasın-
dan gelen” K 6/23
Ǿāķib (<ö.a.) “Nahran kabilesinin
ulu kişisi” NF 143/3
Ǿāķibet (<A.)“son, sonunda, niha-
yet” NF 152/11
Ǿaķįķ (<A.) “akik, bir tür değerli
taş” KE 50v/8, MN (2) 11/108,
HŞ 3379
Ǿāķil (<A.) “akıllı” NF 110/7, KE
10r/18, MM 54/4, Ǿāķil ėr “aklı
yerinde olan kişi, aklından do-
layı dini sorumluluğu olan kişi”
36 | D r . Suat ÜNLÜ
MM 15/3,Ǿāķilraķ “çok akıllı,
çok bilgili” NF 437/4
Ǿaķįm (<A.) “hafif esen rüzgar”
KE 156r/3
Ǿaķl (<A.) “akıl, us krş. Ǿaķıl” NF
70/9, KE 31r/16, MM 332/3,
HKT 572b/7, MN (2) 10/95,
HŞ 3076, Ǿaķl eđisi “akıl sahi-
bi” NF 423/5, Ǿaķl u idrāk “akıl
ve anlayış” MM 328/3, Ǿaķlġa
kel- “ayılmak” NF 437/15,
Ǿaķldın oķ “aklı bomboş olan”
HKT 369a/3, Ǿaķlı bolmaķ “ol-
gunlaşma” HKT 274a/3, Ǿaķlı
kėt- “şuurunu yitirmek” NF
147/14, Ǿaķlı kit- “sarhoş ol-
mak” HKT 427b/1, Ǿaķlı yitiz
bolmaķ “olgunlaşma” HKT
369a/9
aķlıķ “aklık, beyazlık” NF 389/13,
KE 171v/6, ME 162/4, HKT
293b/5
aķlįmā (<ö.a.) “Adem Peygam-
ber’in kabil’le birlikte doğan
kızı” NF 337/7
Ǿaķllıġ(<A.+T.)“akıllı, zeki krş.
Ǿaķıllıķ, Ǿaķıllıġ” KE 231r/6
Ǿaķlsız (<A.+T.)“aptal, akılsız krş.
Ǿaķılsız” Ǿaķlsız bol-“ sarhoş
olmak” HKT 511b/3
aķrāǾ bin ĥābis (<ö.a.) “AkraǾ bin
Hâbis bin İkâl et- Temîmî. Sa-
habeden bir zat” NF 291/16
aķrān (<A.)“benzer KE 66v/8
Ǿaķreb (<A.) “akrep” NF 346/17
aķrın “yavaş krş. aķrun, aķru, aħru,
aķıru, arķun” KE 115v/7,
aķrınraķ “daha yavaş” KE
134r/13
aķrınlıķ “yavaşlık krş. aķrunlıķ”
KE 88r/9
Ǿaķribā (<A.ç.) “akrabalar” NF
443/12
aķru “yavaş, sessiz krş. aķrun,
aħru, aķrın, aķıru, arķun” NF
371/14, KE 231v/6, ME 109/3,
HŞ 1898, aķru oķu- “kısık sesle
okumak” HKT 281a/9, aķru
sözle- “fısıldamak” HKT
147b/8, aķru sözleş- “gizli ola-
rak konuşmak, fısldaşmak”
HKT 307b/6, aķruraķ “daha
yavaş biçimde, daha sessiz ola-
e
ğ
rak “ KE 226v/2
i
t aķrun “yavaş, sessiz krş aķru, aħru,
i
m aķrın, aķıru, arķun” NF 383/6,
y
a
aķrun çıķ- “yavaşça çıkmak,
y
ı sessizce çıkmak “ HŞ 3032,
n
e aķrun kir- “yavaşça girmek,
v
i sessizce girmek HŞ 1122, aķrun
sür- “yavaş gitmek, yavaşça ha-
reket etmek, sessizce sürmek”
HŞ 1901
aķrunlıķ “yavaşlık krş. aķrınlıķ”
HŞ 1899
Ǿaķs(<A.) “akis” HŞ 824, MN (2)
35/352
aķsa-“topallamak krş. aħsa-” İML
112
aķsaķ “aksak, topal krş. aħsaķ” KE
111r/16, HŞ 1160
aķsaķlıķ“topallık, sakatlık” KE
111r/17
aķsur- “aksırmak krş. aħsur-, aħsır-
” NF 278/10
 Harezm-Altınordu
aķşam (<F.) “akşam krş. aħşam”
MN (2) 3/20
aķta(<Mo.) “iğdiş edilmiş at” MM
226/3
aķtaçı (<Mo.+T.) “seyis, at binici-
si” HŞ 2019
aķtur- “aktırmak, akıtmak, akması-
nı sağamak” NF 369/7, KE
157v/8, ME 56/6, HKT 242a/5,
HŞ 2424, aķturmaķ “akıtma”
HKT 558a/7
Ǿakūz (<ö.a.) “Semdun’un uğradığı
adanın valisi” KE 141r/18,
Ǿakūz melik bin māriĥ “bkz.
Ǿakūz” KE 142r/6
aķvāl (<A.ç.) “sözler” NF 2/11
al (1) 1.“kırmızı” KE 182r/1, HŞ
519, MN (2) 11/106, 2.
“külrenkli at” İML 171, al
nişānlıġ yarlıġ “al, kırmızı ni-
şanlı ferman” Ka. 2/21, al
tamġalıġ yarlıġ “al damgalı
ferman”AO 2/51
al (2) “hile, aldatma” KE 117v/18,
ME 148/7, HŞ 872, al ėdiş- “hi-
le yapmak” ME 113/1, al ķıl-
“hile yapmak, aldatmak” KE
77r/10, ME 148/6, HŞ 1271
āl (<A.) “aile, hanedan, kavim” KE
186v/1, HKT 451a/4
al- 1“almak” NF 26/10, KE 39r/2,
ME 178/4, MM 252/1, HKT
58a/3, HŞ 1453, MN (1) 19/4,
İML 75, AO 3/11, MN (2)
12/110, 2.“fethetmek” NF 69/2,
3. “satın almak” NF 112/5, 4.
“sel basmak” NF 82/5, 5. “ev-
lenmek” NF 6/9, 6. “su bas-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 37
mak” NF 82/5, 7. “misafir et- a
mek, ağırlamak” NF 27/5, 8.
“çıkarmak” HKT 167a/5, 9.
“geri almak” HKT 164a/3, 10.
“gidermek, yok etmek” HKT
128b/7, 11. “kaydetmek” HKT
496a/1, 12 “yeterlilik fiili” AO
4/14, alġan 1. “alan” HKT
42b/6, HŞ 2480, 2. “kaydeden”
HKT 496a/1, alıġlı “kabul eden,
alan” HKT 498a/4, alıp bar-
“götürmek” HKT 132a/5, al-
maķ “alma” HKT 100b/3, HŞ
1611, almaķġa āsān ķılın- “isti-
fadesi kolaylaştırılmak, istifa-
deye sunulmak” HKT 558b/6,
almaķġa āsān ķılınmaķ “istifa-
e
ğ deye sunulma” HKT 558b/6
i
t ala 1.“ala renkli, bir çeşit deri has-
i
m talığı, cüzam hastalığı” NF
y
a
55/1, KE 232r/7, HŞ 1949, 2.
y
ı “ala, benekli at” İML 171, ala
n
e
v
bol- 1.“rengi solmak, rengi at-
i
mak” KE 225r/5, 2. “ala renkli
olmak” ME 163/2, ala köñül
“sinsi düşünce” AO1/10, ala
ton “alaca giyim (kayuştan gi-
yim)” İML 167, ala tonluķ “ala-
ca giyimli”MN (1) 8/15, ala
yinlig “alaca hastalığına tutul-
muş, alaca tenli (kimse)” HKT
121b/4
ālā(<A.ç.) “ihsanlar, bahşişler” KE
172v/10
aǾlā (<A.) “en yüce, en ulu, bü-
yük” KE 218r/1, MN (2)
12/118
38 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿalaf (<F.) “ot, yem, saman krş.
Ǿalif, Ǿalef ” ME 137/5
aǾlā ĥaddihi (<A.)“yüksek derece-
de” KE 198v/4
aǾlā hazā (<A.)“onun üzerine” KE
211r/8
aǾlā Ǿilliyyįn (<A.) “Cennetin ve
gökyüzünün en yüksek tabaka-
sı” NF 92/14
ǾālaǾl-lah (<A.) “yüce Tanrı” HŞ
3123
alalı “abraş, alaca tenli” İML 164
alalıķ (1) “vücutta lekeler olan bir
tür deri hastalığı, cüzzam” KE
119v/21, alalıķ bol- “cüzam
olmak, cüzam hastalığına yaka-
lanmak” KE 225r/3
alalıķ(2) “uyuşmazlık, muhalefet”
alalıķ kemiş- “muhalefet etmek,
anlaşamamak” KE 232v/8
aǾlam(<ö.a.)“Musa peygamberin
olağanüstü şeyler gördüğü
kent” KE 127v/16
Ǿalāmet(<A.) “alamet, iz, nişan,
işaret, belirti” NF 233/4, KE
35v/20, ME 67/7
alar“onlar” HŞ 566, MN (1)5/1,
AO 1/10
alasız “lekesiz, kusursuz” alasızın
“lekesiz ve kusursuz bir halde”
HKT 302a/3
ālāt (<A.ç.) “aletler, vasıtalar”
ālāt-ı đarb “kamçı, savaş alet-
leri” K 6/17
alay “böyle” K3/12
alban “bir çeşit toprak vergisi”
alban al-“toprak vergisi almak,
emlak vergisi almak”K1/37
alçaġ (1)“alçak, bayağı” alçaġ bol-
“alçalmak, bayağılaşmak” ME
146/5
alçaġ (2)“itaatkar krş. alçaķ” HKT
543b/6, alçaġ bol- “saygılı ol-
mak, hürmet göstermek, itaat
etmek” HKT 516a/5, alçaġ
bolġan “itaatkar, hürmetkar”
HKT 525a/4
alçaġlıķ“uysallık, itaat krş.
alçaķlıķ” alçaġlıķ ķıl- “uysal
olmak, itaatkar davranmak” ME
173/8, alçaġlıķ ķılġan “itaatkar”
HKT 317a/9, alçaġlıķ ķılġan
eren “itaatkar eren” HKT
403a/6, alçaġlıķ ķılġan tişi “ita-
e
ğ
atkar kadın” HKT 403a/6
i
t alçaķ “alçak gönüllü, mütevazi,
i
m itaatkar krş. alçaġ (2) ” NF
y
a
423/7, alçaķ bol-“itaat etmek,
y
ı uysal davranmak” HKT 325a/4
alçaķlıķ “alçak gönüllülük, tevazu,
n
e
v
i uysallık krş. alçaġlıķ” NF
374/7, alçaķlıķ ķıl- “alçak gö-
nüllülük göstermek, tevazuda
bulunmak” NF 248/8, ME
161/2
alçı “hileci, hilekar” İML 157
alçıġ “alçı” İML 158
alçıġçı “alçıcı” İML 157
alda- 1.“aldatmak, kandırmak” NF
402/7, KE 126r/5, ME 73/6,
HKT 178b/4, HŞ 2173, 2. “ta-
lep etmek, dilemek, istemek”
HKT 233a/5, aldaġan kişiniñ
Ǿamelin ķıl- “aldatmaya çalış-
mak” HKT 2b/8, aldaġanlar
Ǿamelin ķıl- “aldatmaya çalış-
 Harezm-Altınordu
mak” HKT 98a/7, aldamaķ “al-
datma, kandırma” HKT 137b/6
aldaġ “hile, tuzak, düzen” HŞ 742
aldan-“aldanmak” ME 144/2, HKT
333b/2, HŞ 3070
aldanıl- “aldatılmak, kandırılmak”
HŞ 2185
aldaş- “aldaşmak, karşılıklı aldan-
mak” ME 117/1, aldaşmaķ
“karşılıklı aldanma” HKT
534a/2, aldaşmaķda yiñgenniñ
Ǿamelin ķılġan “aldatmayı iyi
bilen, aldatmanın, hilenin ceza-
sını veren” HKT 98a/7
aldım “balta” aldım ur- “baltayla
vurmak, baltalamak” KE
109r/10
aldırtın “önden, önceden” AO 1/8
aldur- “aldırmak, kaptırmak, elden
çıkarmak” NF 325/4, KE
77r/11, ME 141/2, HŞ 1814
Ǿalef (<F.) “hayvanın yediği ot ve
saman krş. Ǿalaf, Ǿalif” HŞ 1941
āleh(<A.) “tapınılacak şey” HŞ
4608
Ǿalem (<A.)“bayrak, sancak, işaret,
damga krş. alem (1)” NF 50/8,
KE 106v/8, HŞ 3288, Ǿalem
bol- “damgalanmak” HŞ
3288,Ǿalem ķıl- “işaret koy-
mak, damgalamak” ME
76/7,Ǿalem tik- “bayrak dikmek,
sancak açmak” HŞ 704,Ǿalem
toķu- “ işaret koymak, damga-
lamak” ME 76/7,Ǿalem tut-
“bayrak tutmak, sancak tutmak”
NF 139/12, Ǿalem ur- “bayrak
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 39
dikmek, işaret koymak, belirt- a
mek” HŞ 2015
alem (1)(<A.)“bayrak, sancak,
işaret, damga krş. Ǿalem” MN
(1) 3/3
Ǿālem (<A.) “alem, kâinat, dünya”
NF 440/8, KE 3v/2, MM 338/1,
HKT 437b/2, HŞ 127, MN (1)
8/2, MN (2) 18/174, Ǿālem-i
melekūt “melekler alemi” NF
295/10, Ǿālem-penāh “cihanın
sığınacağı yer” K10/11, Ǿālem-i
süflį “bu dünya” KE 66v/13
Ǿālem ārāy (<A.+F.) “alemi süsle-
yen” MN (2) 14/138
Ǿālemler (<A+T.) “bütün insanlar
ve bütün mahlukat, cümle
e
ğ âlem” HKT 7b/1
i
t Ǿālemiyān (<A.+F.) “dünyevî”
i
m HKT 52b/8
y
a
Ǿālemlıġ(<A.+T.) “insan, canlı krş.
y
ı Ǿālemluķ” KE 157r/12
n
e Ǿālemluķ (<A.+T.) “insan, canlı
v
i
krş. Ǿālemlıġ” KE 232v/14
Ǿalemlü (<A.+T.) “damgalı, işaretli
krş. Ǿalemlüg” ME 102/8
Ǿalemlüg (<A.+T.) “damgalı, işa-
retli krş. alemlü” Ǿalemlüg
ķıl- “damgalamak, işaretlemek”
ME 52/7
ālet (<A.) “alet, araç, gereç” NF
267/4, HKT 484b/1, HŞ 1039
Ǿaleyhiǿl-laǾne (<A.) “lanet onun
üzerine olsun (şeytan için) an-
lamında kullanılmıştır” HKT
324b/8, K6/13
40 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿaleyhiǿś-ŝalāti veǿs-selām (<A.)
“salat ve selam onun üzerine
olsun” K 6/28
Ǿaleyhiǿs-selām (<A.)“selam onun
üzerine olsun (Cebrail icin) an-
lamında kullanılmıştır” HKT
577b/3, MN (1) 7/12
Ǿaleyk (<A.) “selam” Ǿaleyk al-
“selam almak, Ǿaleyküm selam
demek” KE 129v/11, Ǿaleyküm
selām “selam sizin üzerinize ol-
sun” MM 407/4, Ǿaleykümüǿs-
selām “selam sizin üzerinize ol-
sun” NF 305/9
alġu “alacak, borç” ME 108/5
alġuluġ “alacaklı” NF 195/13
alıġ (1) “uysal, mütevazi” alıġ bol-
“uysal olmak, mütevazi dav-
ranmak” ME 146/5
alıġ (2) “aciz, zayıf” HŞ 2276
alıġ (3) “alış” K1/28
alıl- “alınmak, almak, edinmek,
kabul edilmek bkz. alın-” İML
129
al(ı)n “alın, karşı, ön taraf” NF
197/4, KE 76r/20, MM 291/4,
HKT 429b/2, HŞ 440, İML
140, alın çat- “kızmak, hiddet-
lenmek” HŞ 1643
alın- “alınmak, almak, edinmek,
kabul edilmek bkz. alıl-” NF
250/3, KE 222v/18, ME 136/5,
MM 79/4, HKT 516a/3, HŞ
2096, K5/7, alınmış “alınmış”
HKT 46a/2, alınmış ot “ateş
parçası” HKT 301b/1
alındur- “aldırmak, edinmek” ME
21/5
alınlıġ “alınlı” KE 181r/8
alış “ırak, uzak” HŞ 4686
alış- (1)“alışmak, tutuşmak, bera-
berce yapmak, yardımlaşmak”
KE 68v/4, HKT 45 a/1, HŞ
1452
alış- (2) “karşılıklı almak” ME
112/8, İML 133, AO3/4
Ǿalį (1) (<ö.a.) “Hz. Ali, Müslü-
manların dördüncü halifesi” NF
5/7, KE 14v/5, MM 11/3, MN
(1) 16/11, MN (2) 10/90, HŞ
159, Ǿalį ibn ebį tālib “bkz. Ǿalį”
KE 198r/19, Ǿalį ibnü ebį tālib
“bkz. Ǿalį” NF 202/17, Ǿalįyy-i
murŧażā “bkz. Ǿalį” KE 202r/14,
e
ğ
Ǿalįyyüǿl murŧażā “bkz. Ǿalį”
i
t KE 217r/12, emįrüǿl-müǿminįn
Ǿalį “bkz. Ǿalį” KE 175r/11
i
m
y
a
Ǿalį (2) (<ö.a.) “Hz. Hüseyin’in
y
ı oğlu” NF 243/6, KE 247v/19
Ǿālį (3) (<A.) “ulu, yüce, yüksek”
n
e
v
i K 7/39, Ǿālį ķıl- “yüceltmek,
ululamak” KE 2r/8, Ǿālį tut-
“yüceltmek, saygı göstermek,
hürmet etmek” HŞ 2100
Ǿalį baħşı (<ö.a.) “Hacı Girey yar-
lığını yazan katip” K I/54
Ǿāl-i Ǿimrān(<A.) “Kur’an’ın 3.
suresi” KE 66r/15
Ǿalif (<A.)“ot, yem, saman
krş.Ǿalaf, Ǿalef” NF 299/17
Ǿalį ibniǿl-muvaffaķ(<ö.a.) “ǾAlî
bin Muvaffak el-Bagdâdî. Irak
meşayihinin başta gelenlerinden
biri” NF 270/15
Ǿālim (<A.)“alim, bilgin, bilge” NF
148/3, KE 8v/21, MM 380/4,
 Harezm-Altınordu
HKT 383a/2, MN (1) 18/11, HŞ
4682, Ǿālim bol- “alim olmak,
bilgili olmak” NF 234/17,
Ǿālimraķ “çok bilen, çok bilgili”
KE 21r/16, Ǿālimrek “çok bilen,
çok bilgili” HŞ 4708
Ǿālįm (<A.)“çok bilen, Allah’ın
sıfatlarından biri” KE76r/17,
Ǿālimüǿl-esrār “sırları bilen, Al-
lah” KE 163r/5
Ǿaliyy-i aśġar (<ö.a.) “Hz. Ali’nin
oğlu” KE 247r/16
Ǿaliyy-i ekber (<ö.a.) “Hz. Ali’nin
oğlu” KE 247v/7, Ǿaliyyüǿl
ekber “bkz. Ǿaliyy-i ekber” KE
247v/3
Ǿaliyye(<A.) “yüksek, yüce” K6/33
alķ- “berbat ve yok etmek” İML
105
alķa “övgü” KE 142v/9
alķın “yok olmak, bitmek, tüken-
mek” İML 124
alķış “birisi için açıkça iyilik dile-
mek” alķış it- “açıkça iyilik di-
lemek” İML 126, AO 2/49,
alķış ķıl- “açıkça iyilik dile-
mek” AO 1/46
all “ön, karşı taraf” KE 210v/20
Allāh (<A.)“Allah, Tanrı krş. Al-
lah” KE 33v/21, CE 2/3, Allāh
taǾālā “bkz. Allāh” KE 49v/19,
K5/6, Allāhu ekber “Allahü
ekber, Allah uluların ulusudur”
KE 114v/12, Allāhu taǾālā “yü-
ce Tanrı” K4/8
Allah (<A.) “Allah, Tanrı krş.
Allāh” MM 17/4, HKT 281a/8,
HŞ 12, Allah kelāmı “Kur’an”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 41
MM 106/1, Allahu ekber a
“Allahü ekber, Allah uluların
ulusudur” HŞ 4173, MN (2)
16/157, Allahu taǾālā “yüce
Tanrı” HŞ 1
alma “elma” NF 171/4, KE 12v/17,
HŞ 1055, İML 75
alnaş- “karşı karşıya gelmek, karşı-
laşmak” NF 25/15
alnuş- “almak” ME 212/3
alp “alp, cesur, yiğit, kahraman”
KE 61v/14, ME 32/6, İML 55
alpaġut “cesur, yiğit, kahraman”
NF 151/9, KE 132r/11
alplıķ“cesurluk, yiğitlik,
bahadarlık, kahramanlık krş.
alpluķ” İML 89
e
ğ alpluķ“cesurluk, yiğitlik,
i
t bahadarlık, kahramanlık krş.
i
m alplıķ” ME 80/6, alpluķ ķıl-
y
a
“yiğitlik göstermek, cesurca
y
ı davranmak” ME 103/1, alpluķ
n
e
v
ķılış- “birbirlerine karşı yiğitlik
i
göstermek, birbirlerine karşı ce-
surca davranmak” ME 113/3
aslıķ- “malı mülkü yağma edil-
mek” İML 148
alt “alt, aşağı” NF 243/15, KE
6r/19, HKT 249b/1, HŞ 4712,
MN (1) 9/4
altaġu “altısı” KE 86v/18
atlatıcı “yankesici” İML 156
altı “altı (6)” NF 97/14, KE
13r/21, MM 66/3, HKT 206a/1,
HŞ 3107, İML 186, MN (2) 1/4
altı kün “altı gün”MN (1)
12/13, altı yaşķa yit- “altı yaşı-
na ulaşmak, altı yaşında olmak”
42 | D r . Suat ÜNLÜ
HŞ 287, altıda bir “altıda bir”
HKT 77b/1
altı miñ “altı bin (6000)” NF
175/7, KE 47r/6
altın “alt” HKT 439b/5
altınboġa(<ö.a.) “Altınboğa” HŞ
4683
altınç “altıncı (6.) krş. altınçı” NF
168/4, KE 73r/21
altınçı “altıncı (6.) krş. altınç” NF
240/6, KE 3v/19, HKT 519b/7,
MN (1) 7/7, AO 2/53
altı yüz “altı yüz (600)” NF 57/12,
KE 24r/14
altı yüz miñ “altı yüz bin (600
000)” NF 272/7
altı yüz yigirmi “altı yüz yirmi
(620)” NF 4/12
altmış “altmış (60)” NF 65/11, KE
14r/15, MM 221/1, HKT
519a/8, HŞ 1902, MN (1)
12/14, İML 84
altmış bir “altmış bir (61)” KE
151v/5
altmış miñ “altmış bin (60 000)”
NF 306/8
altmış taķı bir “altmış bir (61)”
MM 207/3
altmış üç “altmış üç (63)” NF
101/8, KE 198r/16
altun (1)“altın” NF 205/7, KE
6r/17, ME 4/2, MM 187/1,
HKT 57a/3, HŞ 396, MN (1)
7/1, İML 98, altun bol- “kıy-
metli olmak, altın değerinde
olmak” KE 102r/5
altun (2) “alt taraf” İML 90, altun
nişānlıġ yarlıġ “altın mühürlü
ferman” AO 1/22
altunçılıķ“altın yapma işi, kuyum-
culuk” KE 124r/17, altunçılıķ
it- “altın işleme işiyle uğraş-
mak, kuyumculuk yapmak” HŞ
2045
altunla- “altunla süslemek” ME
65/8
altunlıġ “altınlı” İML 77
altunsız “altını olmayan, altınsız”
İML 84
Ǿam (<A.) “amca krş. Ǿamm,
Ǿammį” HKT 405a/3
am (<A.) “avam, halk, ahali, genel,
e
ğ
herkes krş. Ǿām(m)” HŞ 1055
i
t Ǿām(m) (<A.) “avam, halk, ahali,
i
m genel, herkes krş. am” NF
y
a
225/2, KE 10v/6, MM
y
ı 315/4,Ǿām u ĥayvān “canlılar,
mahlukat” MM 316/1
n
e
v
i aǾmā (<A.) “kör, ama” MN (2)
25/250
āmāde (<F.) “hazır, hazırlanmış”
NF 436/6, āmāde bol- “hazır
olmak” NF 241/12, āmāde ķıl-
“hazırlamak” NF 64/1, MN (1)
14/7, āmāde ķılın- “hazırlan-
mak” NF 368/15
āmādelıķ(<F.+T.)“hazırlık, hazır-
lanma” āmādelıķ ķıl- “hazır-
lanmak, hazırlık yapmak” NF
310/7
aǾmāl (<A.ç.) “işler, ameller” KE
249r/4, MM 398/1
Ǿamāliķa(<ö.a.) “Hicaz’ın kuzey ve
Filistin’in güneyinde İsrail
 Harezm-Altınordu
oğulları ile aralarında devamlı
düşmanlık olan eski bir Arap
kavmi. Davud peygamber ile
savaşmışlardır” KE 30v710
amān (<A.) “güvence, emniyet”
KE 232v/20, ME 85/8, MM
13/1, MN (2) 11/101, amān
baġışlaġan “emniyet veren, hi-
maye eden, esma-i hüsna’dan”
HKT 525a/9, amān bėr- “emni-
yet vermek, himaye etmek” KE
213r/20, MM 150/4, amān bol-
“güvenli olmak, emniyetli ol-
mak” KE 43r/4, amān ķol-
“emniyet istemek, himaye
edilmek istenmek” KE 228r/6,
MM 40/4, amān tile- “emniyet
istemek, himaye edilmek is-
tenmek” ME 215/1
āmane (<ö.a.)“Süleyman peygam-
berin hizmetçisi” KE 143r/16
amānlıġ(<A.+T.)“emniyetli, tehli-
kesiz” HKT 374a/4
amārį (<A.)“araştıran, tahkik eden”
KE 78v/12
amçıķ “kadının çocuk doğurmağa
yarayan uzvunun adı olan söz-
cüğün küçültülmüş şekli” İML
142
Ǿamel (<A.) “iş, hareket, çalışma,
dinî vecibelerin yerine getiril-
mesi” NF 146/8, KE 229r/8,
ME 107/4, MM 20/2, HKT
317b/5, HŞ 1197, K1/32,
Ǿamel-i śāliĥ “iyi ve doğru dav-
ranış” NF 424/3, Ǿamel-i śāliĥ
üzre ŝābit tur- “ iyi ve doğru
davranış hususunda kararlı ol-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 43
mak” HKT 118b/6, Ǿamel bol- a
“iyi ve doğru davranışda bu-
lunmak” NF 177/8, Ǿamel ķıl-
“yapmak, işlemek” NF 200/13,
KE 22v/2, MM 22/3, HKT
268b/5, MN (1) 18/12, Ǿamel
ķılġan “yapan, işleyen” HKT
65a/5
Ǿamel ibnü şeybe (<ö.a.) “bir âbid”
NF 374/1
Ǿamel-dār (1) (<A.+F.) “tahsildar”
K1/24
Ǿameldār (2) (<A.+F.) “çalışan, iş
gören” HŞ 1005
āmellig (<A.+T.) “iş yapan, davra-
nışta bulunan” NF 67/16
Ǿamelsiz (<A.+T.) “dinî vecibele-
e
ğ rin yerine getirilmemesi” MM
i
t 156/2,
i
m āmennā (<A.) “amenna, inandık”
y
a
KE 184r/20
y
ı amıl “sessiz, sakin krş. amul” amıl
n
e
v
gün “orta halde olan gün, hava”
i
İML 18
Ǿāmidiyye (<ö.a.) “Azada kabile-
sinden zina yapıp Hz. Peygam-
ber’den affını dileyen kadın”
NF 348/14
Ǿāmil (<A.) “yapan, işleyen, eden”
NF 146/4, KE 243v/8, K2/3
Ǿāmil bin isrāǿįl (<ö.a.) “Erhab ve
AǾlam arasında Musa peygam-
berin bulduğu ve Musa pey-
gamberin mucizesi ile dirilen
kişi” KE 127v/17, Ǿāmil “bkz.
Ǿāmil bin isrāǿįl” KE 128v/20
āmin (<A.) “amin, yâ Rab duamızı
kabul eyle krş. āmįn” NF 68/12,
44 | D r . Suat ÜNLÜ
KE 8v/2, ME 89/6, āmin tė-
“amin demek, yâ Rab duamızı
kabul eyle demek” NF 13/5, KE
127v/9, āmin ti- “amin demek,
yâ Rab duamızı kabul eyle de-
mek” HŞ 169
āmįn (<A.) “amin, yâ Rab duamızı
kabul eyle krş. āmin” MN (1)
23/8, K8/5, āmįn di- “amin de-
mek, yâ Rab duamızı kabul eyle
demek” MN (1) 3/10
Ǿāmir (<ö.a.) “Âmir bin Fuheyre.
Hz. Peygamber ve Ebû Bekr’in
Medine’ye göçünde sığındıkları
Sevr mağarasına üç gün boyun-
ca yiyecek ve haber taşıyan Ebû
Bekr’in azaldı kölesi” NF 23/13
Ǿāmir (<ö.a.) “bir âbid” NF 146/17,
Ǿāmir-i mecnûn “bir abid bkz.
Ǿāmir” NF 147/2
Ǿāmir bin Ǿabduǿllāh (<ö.a.) “Saha-
beden bir zat” NF 316/12
Ǿāmir ibnü vātila (<ö.a.) “Âmir bin
Vâǿiletiǿl-Kenânî el-Leysî. Sa-
habeden bir zat” NF 187/12
Ǿamm (<A.) “amca krş. Ǿām,
Ǿāmmį” NF 49/15, KE 192r/13
Ǿamm-i ilā (<ö.a.) “bir şehir adı”
KE 228r/13
Ǿamma (<A.) “hala krş Ǿamme” NF
17/14
ammā (<A.) 1.“fakat, ama, yalnız,
sadece” NF 95/13, KE 2v/14,
MM 306/3, HKT 564a/5,
K6/25, 2.“- a gelince” HKT
576a/4
Ǿammār yāsir (<ö.a.) “Ebuǿl-
Yakazân. Sahabeden bir zat”
NF 159/5
Ǿammāre (<ö.a.) “İsmail peygam-
berin ilk karısı” KE 49r/10
Ǿamme (<A.) “hala krş Ǿamma”
KE 191r/8
Ǿammį (<A.) “amca krş. Ǿām,
Ǿāmm” NF 253/14
Ǿammū-zāde(<A.+F.)“amcazade,
amcaoğlu” KE 128v/20
Ǿūmmūrā(<ö.a.) “Sodom şehri” KE
56v/21
Ǿāmmüǿl-ĥuđeybiyye (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in Medine’ye gö-
çünün altıncı yılında
e
ğ
Hudeybiye’de yapılan savaş”
i
t KE 221r/6
i
m Ǿamr biniǿl Ǿāś (<ö.a.) “Hz. Mu-
y
a
hammed’in çağdaşlarından bir
y
ı zat” KE 233r/10, Ǿamr bin Ǿāś
“bkz. Ǿamr biniǿl Ǿāś” KE
n
e
v
i 232v/11, Ǿamr “bkz. Ǿamr biniǿl
Ǿāś” KE 22v/12
Ǿamr biniǿl-ħalįfetiǿl-ĥaĥfį (<ö.a.)
“Hz. Hüseyn’i omzundan kılıç-
la yaralayan kişi” KE 248r/12
Ǿamr śaǾįd (<ö.a.) “Hz. Hüseyin’in
başının kesilmesini emreden ki-
şi” KE 248r/17
amraķ “müşfik, merhametli” amraķ
bol- “merhamet etmek, acımak,
şefkatte bulunmak” ME 175/8
amraķlıķ“şefkat, sevgi” ME 25/2,
amraķlıķ ķıl- “merhamet etmek,
acımak, şefkatte bulunmak”
ME 25/2
 Harezm-Altınordu
amrul- “rahatlamak, sakinleşmek”
KE 74r/17
Ǿamūd (1) (<A.) “topuz” NF 307/9
Ǿamūd (2) (<A.)“direk, sütun” KE
101v/8
amul “sakin krş. amıl” KE 2v/3
añ-(1) 1.“anmak, hatırlamak” KE
11v/7, ME 71/5, MM 160/3,
HKT 154a/9, HŞ 4401, 2. “zik-
retmek” HKT 65a/1, “düşün-
mek, öğüt almak” HKT 426a/5,
añġan “düşünen, öğüt alan”
HKT 225a/8, añmaķ 1. “anma,
zikretme” HKT 346a/9, 2.
“öğüt” HKT 316b/9
añ-(2) “aklı başından gitmek,
aptallaşmak” KE 76r/9
ana 1.“anne” NF 342/3, KE
37v/11, ME 41/3, MM 162/3,
HKT 519a/1, HŞ 2209, MN (1)
22/14, İML 87, 2. yer, yurt”
HKT 579b/5, ana atası “ana
tarfından dede” İML 144, ana
er ķarındaşı “dayı” HKT
343b/7, ana er uyası “dayı”
HKT 405a/3, ana ķarıntaşı “tey-
ze” İML 144, ana ķız ķarındaşı
“teyze” HKT 79a/6, ana ķız
uyası “teyze” HKT 405a/4
Ǿanā (<A.) “üzüntü, eziyet” KE
78v/6
anaç “anaç, analaşmış” İML 144
analıġ“analı, annesi olan” KE
56r/7
añaru “oraya” ME 123/2
anasız “annesiz, öksüz” NF 78/16,
KE 67r/12, HKT 77a/9, HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 45
3503, anasız ķal- “yetim kal- a
mak, yetim olmak” KE 184v/4
anbār (<F.) “anbar” KE 66v/21,
AO 2/36, HŞ 4107, anbār ķıl-
“depo yapmak, anbar olarak
kullanmak” KE 92v/11
anbārçı (<F.+T.) “ambarcı” K1/14
anbārla(<F.+T.)“anbarlamak, de-
polamak” KE 90r/16
Ǿanber(<A.) “anber, misk” NF
359/10, KE 12v/14, HŞ 2937,
Ǿanber saç- “güzel koku saç-
mak, anber kokmak” HŞ 466,
Ǿanber tütüz- “güzel koku saç-
mak, anber kokmak HŞ 3250
Ǿanberin (<A.) “anberden yapılmış,
anber kokulu” anberin bal
e
ğ “anberden yapılmış bal, anber
i
t kokulu bal” HŞ 1467
i
m ançaķ “ancak, öylece” HŞ 364
y
a
ançaķlı“o derece, o kadar” ançaķlı
y
ı tamām “sanki, güya” HKT
n
e 168b/7
v
i
ançu “böylece, öylece” AO 3/11
and “ant, yemin krş ant” NF 61/6,
and iç- “ant içmek, yemin et-
mek, söz vermek” NF 134/6,
and ķıl- “ant içmek, yemin et-
mek, söz vermek” NF 120/10,
and yād ķıl- “yemin etmek” NF
61/6
andaġ “öyle, öylece krş. andaķ”
NF 100/5, KE 2r/20, HŞ 292,
andaġ ermes “hayır, öyle değil
krş. andaġ irmes” HKT 354a/6,
andaġ irmes “hayır, öyle değil
krş. andaġ irmez, andaġ ermes”
HKT 16a/7, andaġ irmez “hayır,
46 | D r . Suat ÜNLÜ
öyle değil krş. andaġ irmes”
HKT 547a/6, andaġ oķ “evet,
öyle” KE 206v/20, HKT
445a/9, andaġ bol- “öyle olmak,
onun gibi olmak” NF 70/1, KE
141r/13, andaġ ķıl- “öyle yap-
mak, onun gibi yapmak” NF
25/3, KE 5r/21
andaġoķ“öyle, öylece, tam o şekil-
de krş andaġuķ NF 23/14
andaġuķ“öyle, öylece, tam o şekil-
de krş andaġoķ” KE 4r/3,
andaġuķ bol- “öyle olmak, onun
gibi olmak, tam o şekilde ol-
mak” KE 78v/8, andaġuķ ķıl-
“öyle yapmak, onun gibi yap-
mak, tam o şekilde yapmak”
KE 148r/12
andaķ “öyle, öylece krş. andaġ”
MN (1) 15/6
andıķ- “ant içmek, yemin etmek”
ME 59/7, HKT 337b/5
añdur- 1.“hatırlatmak, bildirmek,
aklına getirmek” NF 127/10,
KE 213r/8, ME 13/5, HKT
45b/1, 2. “öğüt vermek, dü-
şünmeye sevk etmek” HKT
497b/2, añdurmaķ “hatırlatma,
öğüt verme, öğüt” HKT 134b/1,
añduruġlı “hatırlatan, öğüt ve-
ren” HKT 359b/6
añdurul-“öğüt verilmek” HKT
106b/6
Ǿanf (<A.) “kaba muamele, sertlik,
şiddet” NF 307/7
anıķ “hazır krş. anuķ” İML 188
anıl-“yadolunmak, hatırlamak,
zikredilmek krş. añıl-” İML 123
añıl- “zikredilmek, anılmak krş.
anıl-” HKT 558a/1, añılmış
“zikredilmiş, anılmış” HKT
558a/1
anır- “anmak krş. aķır-” İML 109
Ǿanķā (<A.) “efsanevi anka kuşu
krş. anka” KE 147r/12, HŞ
3313
añla-“anlamak, öğrenmek, san-
mak” NF 227/16, KE 19v/18,
ME 207/8, MM 351/2, HŞ 661,
İML 113, AO 1/11
añlan-“anlaşılmak, anlayışlı ol-
mak” HŞ 1938
añlat-“anlatmak, duyurmak” ME
72/7, HŞ 1894, AO 2/18
e
ğ
añru “ileri, öte” HKT 547b/7
i
t añsır- “aksırmak” İML 124
i
m ansız “onsuz” HŞ 1847
y
a
añsız“habersiz, birden bire krş.
y
ı añsızın” HŞ 1554
añsızın“ansızın, birden bire krş.
n
e
v
i añsız” KE 61v/7
ant “ant yemin krş and” NF
333/15, KE 5v/18, ME 22/6,
MM 264/4, HKT 182a/7, HŞ
2549, İML 188, ant bėr- “yemin
etmek krş. ant bir-” NF 195/13,
KE 5v/15, ant bir- “yemin et-
mek krş. ant bėr-” HŞ 1990, ant
iç- “ant içmek, yemin etmek”
NF 41/15, KE 19r/4, ME 32/6,
HKT 33b/4, HŞ 321, ant içiş-
“karşılıklı yemin etmek” ME
116/3, HKT 364b/2, ant içür-
“ant içirmek, yemin ettirmek”
ME 22/5, ant oġurla- “yemin
tutmak, yemine sadık kalmak”
 Harezm-Altınordu
KE 5v/16, ant sındur- “yemini
bozmak” HŞ 1690, ant yād ķıl-
“yemin etmek” NF 32/19, HKT
86a/5, antnı saķla- “yemine
bağlı kalmak” HŞ 1516
anŧākiyye(<ö.a.)“Antakya” KE
130v/4
antdaş “ant ortağı” ME 119/3
antdıķ-“ant içmek, yemin etmek”
ME 152/3
antėg “öyle, onun gibi krş. antig”
MM 382/2
antig “onun gibi, öyle krş. antėg”
HŞ 3737
antlıġ “birine ahitle bağlanmış krş.
antlu, antlı” İML 145
antlı “yeminli, andı olan, birine
ahitle bağlanmış krş. antlıġ,
antlu” ME 121/1
antlu “yeminli, andı olan, birine
ahitle bağlanmış krş. antlıġ, ant-
lı” antlu bol- “yemin etmek,
bağlanmak” ME 116/3
anuķ “hazır, hazırlıklı, hazır du-
rumda krş. anıķ” KE 118v/19,
MM 86/4, HKT 287b/1, HŞ
1662, 2. “peşin” HKT 45b/5,
anuķ bol- “hazır olmak, hazır
durumda olmak, hazırlıklı ol-
mak” NF 293/11, KE 65r/2,
anuķ ķıl- “hazırlamak” ME 9/4,
HKT 229b/4, anuķ ķıldur- “ha-
zırlatmak” HŞ 2921, anuķ ķılın-
“hazırlanmak” HKT 4b/2, anuķ
ķılu bir- “hazırlayıvermek, ha-
zırlamak” HKT 210b/7
anuķla-“hazırlamak” KE 85r/15
anuķlan- “hazırlanmak” ME 188/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 47
anuķluķ “hazırlık, hazırlanan, ge- a
rekli olan şey, levazım” ME
36/2, HKT 233a/2, anuķluķ ķıl-
“hazırlık yapmak, hazırlanmak,
gerekli olan şeyi tedarik etmek”
HŞ 853
anun- “hazırlanmak” ME 9/4
anuşrevān (<ö.a.) “Anuşrevan” HŞ
1811
anut- “hazırlamak, hazırlatmak”
KE 44v/2, ME 10/5, HŞ 2844
añut- “şaşırmak” KE 246v/2
apar- “ayırmak, kaçırmak” KE
188v/7
aplaķ “horoz” ME 232/6
appaķ “appak, bembeyaz” appaķ
bol- “bembeyaz olmak, beyaz-
e
ğ laşmak”164/5
i
t apra-“saklamak, muhafaza etmek”
i
m NF 179/6
y
a
apuş- “açmak, ayırmak” ME 168/1
y
ı Ǿār (<A.) “ar, haya, utanma” KE
n
e 205v/19, HKT 491a/6, Ǿār bol-
v
i
“utanmak, çekinmek, haya sa-
hibi olmak” KE 64v/21, Ǿār
kör- “utanmak, çekinmek” HŞ
2276, Ǿār tut- “utanmak, çekin-
mek” HKT 102a/6, HŞ 2194
ar- (1)“yormak, yorulmak, yorgun
düşmek, bozulmak” NF 258/6,
KE 165v/13, ME 210/3, MM
388/1, HKT 312a/1, HŞ 857,
İML 106
ar-(2) “sünnet etmek” ME 142/5
ara 1.“ara, arasında, zaman, süreç,
mesafe” NF 174/10, KE
22v/10, ME 66/8, MM 47/2,
HKT 16b/3, HŞ 257, MN (1)
48 | D r . Suat ÜNLÜ
21/11, AO3/8, MN (2) 17/162,
2. “kişilerin birbirine karşı olan
ilgisi” HKT 493b/2, 3. “iç”
HKT 129b/7, 4. “orta” HKT
10a/8
ara- “aramak, araştırmak” HŞ 1901
arǿaǿahu (<A.) “onu göster krş.
arāhu” ME 54/6
Ǿarab (<ö.a.) “Arap” NF 16/14, KE
8r/10, ME 33/6, MM 99/2,
HKT 195a/1, MN (1) 16/2, CE
1/2, Ǿarab tili “Arapça” NF 3/8
araba “araba, araba yükü” NF
247/3, K1/22
Ǿarabça (<A.+T.)“Arapça” NF
440/12
aǾrābį (<A.) “çölde oturan Arap,
Bedevi Arap” NF 87/12, KE
79r/12
Ǿarabį (<A.) 1.“Arapça” NF 162/3,
ME 66/5, HKT 461a/7, 2.
“Arap” HKT459a/9, Ǿarabį
bolmaġanlarnıñ tili “yabancı
dil” HKT 359a/9, Ǿarabį tili üze
bolġan “Arapça olan” HKT
441a/3
Ǿarabįce (<A.)“Arapça” ME 8/1
arādet (<A.) “gönül isteği, dilek”
arādet keltür- “dilekte bulun-
mak, istemek” NF 246/12
Ǿarafāt (<ö.a.) “Mekke civarında
bulunan bir dağın adı, Arafat
dağı” NF 271/7, KE 14r/17,
ME 53/1, HKT 29b/1, Ǿarafāt
taġı “Arafat dağı” NF 84/6
arāhu (<A.) “onu göster krş.
arǿaǿahu” ME 54/6
Ǿaraķ (<A.)“ter” NF 417/16
araķı “aradaki, arasındaki” KE
45v/19
arala- “arasına girmek, aralamak”
MM 75/2
aralat- “arasını açmak” ME 93/7
ārām (<F.) “rahat, huzur, dinlen-
me” NF 73/14, KE 224v/9, ME
9/2, HKT 187a/2, ārām ķıl-
“dinlendirmek, huzura kavuş-
turmak” NF 361/6, MM 305/4,
HŞ 1879, ārām bir- “rahat ver-
mek, rahatlatmak” HŞ 1626,
ārām it- “huzur vermek, rahat-
latmak” HŞ 2980, ārām ķıl-
“dinlendirmek, huzura kavuş-
turmak” HŞ 265, ārām kit- “hu-
e
ğ
zursuz etmek, rahatını kaçır-
i
t mak” HŞ 625, ārām tap- “rahat-
i
m lamak, huzura kavuşmak, din-
y
a
lenmek” HŞ 1221
y
ı ārāmluķ (<F.+T.)“rahat, huzur” NF
20/13
n
e
v
i aran (<Mog) “ağıl, avlu” ME
131/5
Ǿaraśāt (<y.a) “mahşer yeri” NF
36/10, KE 242v/10
ārāste (<F.) “süslü, bezenmiş” NF
151/17, ārāste ķıl- “ süslemek,
bezemek” NF 151/15
ārāy (<F.) “süsleme” MN (2)
14/138
ard “art, arka, geri krş. art” ME
1390/4
ardıl- “tırmanmak, çıkmak” ME
187/2
ardır- “yormak krş. ardur-” İML
132
 Harezm-Altınordu
ardur- “yormak krş. ardır-” ME
39/5
Ǿarefe (<A.) “arefe krş. Ǿarife”
Ǿarefe kün “arefe günü, bayram
öncesi” NF 84/5, Ǿarefe küni
“arefe günü, bayram öncesi”
KE 121v/12
arfa “arpa krş. arpa” KE 237v/1
arġamçı “yükü deveye yüklerken
kullanılan hat” KE 101v/15
arġış “ kervan krş. arķış” AO4/9
arġur- “yormak, yorgun düşürmek
krş. arġuz-” KE 247v/10
arġuz-“yormak, yorgun düşürmek
krş. arġuz-” ME 64/3
arı(1) “temiz krş. arıġ, aru (2)”
MM 10/2, HŞ 277, MN (2)
28/274, arı ķız “kızoğlan kız”
İML 150
arı (2) “arı krş. aru (1) ” KE
3v/11, HKT 263b/6, HŞ 1196,
İML 177, MN (2) 2/10
arı- “temizlenmek, temiz olmak,
şüpheden kurtulmak” KE
80v/13, HKT 33a/5, İML 130
arıġ (1) “temiz, arı, masum, suçsuz
günahsız, parlak, güzel, hoş krş.
arı arıķ (4), arı(1), aru ” NF
55/5, KE 14r/21, ME 69/1,
MM 64/2, HKT 105a/9, HŞ
870, 2. “güzel, hoş, değerli”
HKT 191b/2, arıġ ew “Kabe”
NF 42/13, arıġ bol- “temizlen-
mek, arınmak” NF 232/10, KE
246v/9, ME 176/3, MM 67/2,
HKT 305b/1, arıġ ķıl- “temiz-
lemek” NF 408/6, KE 194v/13,
ME 63/3, HKT 348b/8, arıġ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 49
ķılġan “temizleyen” HKT a
348b/8, arıġ ķılın- “temizlen-
mek, temiz olunmak”
HKT513a/9, arıġ nerse “temiz
ve helal şey krş. arıġ nirse”
HKT 452b/9, arıġ nirse “temiz
ve helal şey krş. arıġ nerse”
HKT 164b/7, arıġraķ “çok te-
miz” KE 60v/6
arıġ (2) “arığ, ark, kanal krş arıķ
krş.” MN (1) 9/13
arıġla-“temize çıkarmak, gerçeği
söylemek, Allah’ı noksan sıfat-
lardan tenzih etmek” KE
83v/16, ME 77/5, HKT 257a/3,
arıġlayu añ- “tenzih etmek” ME
77/5
e
ğ arıġlıġ “temizlik krş. arıġlıķ” HŞ
i
t 1326
i
m arıġlıķ 1.“temizlik, suçsuzluk, ma-
y
a
sumluk, günahsızlık krş.
y
ı arıġlıġ” NF 122/5, KE 156v/16,
n
e ME 106/2, HKT 294b/2, 2.
v
i
“bütün noksanlardan uzak ol-
ma, münezzeh olma” HKT
229b/6, arıġlıķ bėril- “temiz-
lenmek, temizlenilmesini iste-
mek” KE 12r/9, arıġlıķ ķıl-
“temizlemek, temizlenmek”
ME 176/3, arıġlıķ nişānı “kurtu-
luşun belirtisi” MM 64/3,
arıġlıķķa nisbet ķıl- “günahsız
olduğunu iddia etmek” HKT
504b/3, arıġlıķ yolı “esenlik yo-
lu, kurtuluş yolu” MM 84/4
arıġsız “pis, murdar, suçlu, kötü
huylu” KE 22r/14, HKT
249b/5, MN (1) 19/13, İML
50 | D r . Suat ÜNLÜ
152, arıġsız bol- “pis-
lenmek, necis olmak” KE
170v/19, arıġsız ķıl- “pislemek,
necis hale getirmek” ME 17/4,
arıġsız tiş “kirli diş (köpek dişi
benzetme)” MM 41/2,
arıġsızraķ “çok ahlaksız, çok
kötü huylu” KE 36v/12
arıġsızlıķ “pislik, murdarlık, kötü-
lük” NF 68/4, HKT 199a/6,
arıġsızlıķ ķıl- “ahlaksızlık yap-
mak, kötülük yapmak” KE
59r/14, arıġsızlıķ kör- “kötülük
gören zulme maruz kalan” KE
121v/14
arıķ (1) “ark, arık, su yolu krş arıġ
(2)” NF 55/1, KE 48v/16, ME
123/1, MM 199/3, HŞ 2383
arıķ (2) “ırmak, nehir” HKT 4b/4
arıķ(3) “zaif, arık krş. aruķ” İML
143, arıķ bol- “arıklamak, zayıf-
lamak” İML 116
arıķ (4) “temiz krş. arıġ (1), arı(1),
aru (2) ” İML 152
arıl-“temizlenmek, arılmak” NF
234/14, KE 187r/16, ME 2/6,
İML 130
arın-1.“arınmak, temizlenmek” KE
74v/6, ME 171/1, MM 16/3,
HKT 33a/5, 2. “günahtan arın-
mak” HKT 337b/4, arınġan
“temizlenen” HKT 33a/6
arısız “pis, mundar” arısız bol- “pis
olmak, mundar olmak” ME
172/2
arıt- “temizlemek, temizletmek”
NF 418/4, KE 197v/21, ME
78/4, MM 83/2, HKT 69a/7,
HŞ 4241, MN (1) 17/12, İML
103, arıtmaķ “temizleme, arıt-
ma” HKT 20a/1
Ǿārız (<A.) “yanak” MN (2) 25/247
ārį (<A.) “evet” NF 56/3
Ǿārif (<A.) “arif, ilim irfan sahi-
bi” NF 315/11, MM 307/3
Ǿārif biǿllāh (<A.) “fakih” NF
186/1
Ǿarife (<A.) “arefe krş Ǿarefe”
Ǿarife küni “arefe günü, bay-
ramdan önceki gün” NF
109/12, Ǿarife tüni “arefe gece-
si, bayramdan önceki gece” NF
270/15
Ǿāriyet (<A.) “ödünç krş Ǿāriyyet”
e
ğ
ME 220/7
i
t Ǿāriyyet (<A.) “ödünç krş. Ǿāriyet”
KE 41r/20, Ǿāriyyet bėr- “ödünc
i
m
y
a
vermek” NF 71/12, Ǿāriyyet
y
ı tile- “ödünç istemek” NF 71/11
arju “sırtlan krş. arşu” İML 79
n
e
v
i arķa 1.“arka, sırt, bir defada sırta
yüklenecek yük, destek, daya-
nak” NF 412/7, KE 174r/7, ME
10/1, MM 72/3, HKT 127a/3,
HŞ 4544, İML 141, 2. “arka,
arka taraf” HKT 27b/7, 3.
“sulb, omurga, bel” HKT
167a/6, arķa bėr- “dayanmak,
yaslanmak” KE 87v/11, arķa
bol- “desteklemek, destekte bu-
lunmak” KE 229v/3,
arķa ķoy- “arkaya bırak-
mak”MM 99/3, arķa köküz
“sırt” MM 92/2, arķan yatur-
“sırt üstü yatırmak” MM 197/2,
arķasın saķlaġan “sırtını koru-
 Harezm-Altınordu
yan, binilmek ve kullanılmak-
tan azat edilen (deve)” HKT
120a/4
arķaġ “argaç, en ipliği” İML 159
arķalıġ “arkalı, sırtlı” KE 181r/10
arķalu “desteği olan, yardımcısı
olan” ME 112/4 arķalu bol-
“desteklnmek, yardımda bulu-
nulmak” ME 112/4
arķa yataķ“üzerine yaslanacak
nesne” İML 169
arķıķ “pislik, tezek” İML 153
arķış“kervan krş. arġış” KE 48v/18
arķun “yavaş krş. krş. aķru, aķrun,
aħru, aķrın, aķıru” HŞ 3199
arķur-(1)“önüne çıkmak” ME
134/7, arķuru ķoy- “engel ol-
mak” HKT 33a/9, arķurup tile-
“önüne çıkmak istemek” HKT
323a/6
arķur-(2)“(tan) atmak, (şafak)
sökmek” MM 165/1
arķura- “önüne çıkmak” ME 161/5
arķurat- “karşı tutmak, karşı koy-
mak” ME 78/7
arķurı “ters, çapraz, karşı krş.
arķuru” KE 164v/17
arķuru “ters, çapraz, karşı krş.
arķurı” arķuru çıķ- “karşı çık-
mak” ME 114/2
Ǿārlan-“çekinmek, utanmak” NF
372/14, ME 184/1, HKT
102b/2
armaġan “armağan, hediye” HŞ
1388, MN (2) 4/33
armūd (<F.) “armut krş. armut” KE
12v/17
armut “armut krş. armūd” İML 182
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 51
arnuķ “yorgun” arnuķ tüş- “yorul- a
mak, yorgun düşmek” KE
38v/13
arnuķlat-“yorgun düşürmek” ME
39/5
arpa“arpa krş. arfa” NF 28/11, KE
13v/20, HŞ 1207, İML 181, ar-
pa ögü- “arpa öğütmek, arpayı
un haline getirmek” NF 141/7,
arpaça sarıġ “arpa sarısı renk”
HŞ 1208
arsıķ-“aldanmak, kanmak” KE
243r/21, ME 144/2, HKT
72a/9, HŞ 2752, İML 123,
arsıķmış “aldanmış” İML 148
arsıķtur-“aldatmak” ME 106/4,
HKT 566b/6, HŞ 2503,
e
ğ arsıķturmaķ “aldatma” HKT
i
t 566b/6
i
m arslan 1.“arslan” NF 15/9, KE 4r/9,
y
a
ME 133/8, HKT 556a/6, HŞ
y
ı 1391, MN (1) 9/10, İML 174,
n
e MN (2) 12/111, 2. “ükek (burç)
v
i
atlarından biri” İML 183, arslan
ķıl- “arslan yaratmaki arslan
meydana getirmek” KE
140v/21
arslanlıķ“arslanlık” HŞ 3087,
arslanlıķ it- “arslanlık yapmak,
yiğitlik göstermek, arslan gibi
davranmak” HŞ 3759
Ǿarş (<A.) “arş, göğün en yüksek
tabakası, 9. felek” NF 288/10,
KE 123r/20, HKT 570a/8, MN
(1) 4/13, HŞ 137, Ǿarş-ı ŝüreyyā
“Ülker yıldızının altında bulu-
nan bir yıldız kümesi” KE
37v/13
52 | D r . Suat ÜNLÜ
arşınla- “arşınla ölçmek” İML 109
arşu “sırtlan krş. arju” İML 79
arşun “arşın, bir adım uzunluğunda
bir ölçü birimi” NF 356/4, KE
62v/13, MM 255/1, HKT
546a/1, HŞ 2193
art “art, arka taraf krş. ard” NF
114/1, KE 83v/5, HKT 420b/4,
HŞ 1958, K6/20, artġaru tüş-
“arkaya düşmek, arka tarafa
düşmek, arkada bulunmak” ME
209/3
art-(1) “artmak, çoğalmak, fazla-
laşmak” NF 212/1, KE 2v/11,
ME 54/8, MM 191/2, HKT
389a/8, HŞ 1696, İML 109,
MN (2) 35/348, artġan “artan,
yükselen, çoğalan” HKT
242a/6, artmaķ “artma, artış”
HKT 186a/8, HŞ 52
art- (2) “havale etmek, yüklemek”
ME 71/5
arta- “bozmak, yoldan çıkmak,
bozulmak” KE 233r/1
ārŧamış (<ö.a.) “Şam hükümdarı
Dadbane’nin altınla kaplanmış
putu” KE 161r/14
artar- “bozmak, harap etmek” KE
39v/12
artat- “bozmak, harap etmek” KE
146r/13
artġaru “arkaya” ME 13/4
artıķ “artık, fazla krş. artuġ, artuķ”
İML 151
artmış “bakire kız” İML 149
artuġ “artık, fazla krş. artuķ, artıķ”
artuġraķ “daha çok, daha fazla”
MN (1) 15/10
artuķ “fazla, çok, değerli, kıymetli
krş. artuġ, artıķ” NF 430/11,
KE 2v/9, ME 189/1, MM 5/3,
HKT 203b/6, HŞ 1123, MN (1)
13/2, K3/17, artuķ al- “artmak”
MM 249/2 HKT 241a/1, artuķ
bol- “yükselmek, artmak, fazla-
laştırmak” NF 11/16, KE 3r/2,
artuķ bil- “fazla bilmek, çok şey
bilmek” “MM 36/1, artuķ
eđgülük “büyük lutuf” HKT
70b/4, artuķ ķıl- “artırmak, faz-
lalaştırmak” NF 10/9, KE
1v/10, artuķ tut-“değer vermek,
ayrı tutmak” KE 67v/15,
artuķraķ “daha çok, daha fazla”
e
ğ
NF 99/7, KE 9r/17, HKT
i
t 266b/6, HŞ 797, MN (2)
i
m 18/173, 2. “daha iyi, daha ha-
y
a
yırlı” HKT 35a/3
y
ı artuķlıķ “üstünlük taslamak, ken-
dini beğenmişlik krş. artuķluķ,
n
e
v
i artuķluġ” artuķlıķ ķıl- “üstün
olmak, üstünlük sağlamak” KE
186r/16
artuķluġ “üstünlük taslamak, ken-
dini beğenmişlik krş. artuķlıķ,
artuķluķ” artuķluġ ķıl- “üstün-
lük taslamak, kendini beğen-
mek” ME 75/3
artuķluķ“lutuf, kerem, inayet, üs-
tünlük taslamak, kendini be-
ğenmişlik krş. artuķlıķ,
artuķluġ” HKT 37a/6, artuķluķ
ķıl- “üstün olmak, üstünlük sağ-
lamak” KE 216v/6, ME 178/6,
HKT 329b/1, artuķluķ ķılış-
“birbirlerine karşı üstün olmaya
 Harezm-Altınordu
çalışmak, birbirlerine üstünlük
sağlamak” ME 118/4
artuķsı“fazladan, nafile” NF 413/9,
ME 166/2, HŞ 3298, artuķsı
eđgülük “bol lutuf ve kerem”
HKT 523b/2, artuķsı ķıl- “nafile
olarak yapmak, fazladan yap-
mak” HKT 22b/8, artuķsı ķılġan
“nafile olarak, gönülden isteye-
rek yapan” HKT 192a/9, artuķsı
namāz “nafile namaz” NF
248/12, artuķsı namāz ķıl- “na-
file namaz kılmak” HKT
278a/8, artuķsı nirse “fazla, bol
şey” HKT 29a/9, artuķsı söz
“nafile söz, boş söz” HKT
298a/5, artuķsı ŧāǾat “nafile iba-
det” HKT 278a/8
artur-1. “artırmak, çoğaltmak” NF
340/11, KE 111v/12, ME 61/3,
MM 214/3, HKT 44a/7, HŞ
1684, AO4/16, 2. “üstün kıl-
mak, üstün hale getirmek” HKT
154b/1, arturmaķ “üstün kılma”
HKT 277b/4
arturul-“üstün kılınmak” HKT
264a/4, arturulmış “fazla, ziya-
de” HKT 496b/8
arturuş-“arttırma yapmak,
arttırışmak” ME 204/3
artut “armağan, hediye” ME 22/2
aru (1) “arı krş arı (2) ” KE 12v/14
aru (2) “temiz krş. arıġ (1), arı (1),
arıķ (4)” aru ķız “bakire kız”
İML 149
aruķ “zayıf, cılız, arık, güçsüz krş.
arıķ (3)” NF 274/16, KE
47r/19, ME 58/3, HKT 231b/1,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 53
aruķ bol- “zayıflamak, cılızlaş- a
mak, arıklaşmak” NF 234/1,
aruķ ķıl- “zayıflatmak, güçsüz
bırakmak” NF 275/3, ME 58/2
aruķla-“zayıflamak, güçsüzleş-
mek” ME 199/6
aruķlat-“zayıflatmak, güçsüzleş-
tirmek” ME 24/1
aruķlıķ “zayıflık, cılızlık krş.
aruķluķ (1)” KE 89r/21
aruķluķ(1) “zayıflık, cılızlık krş.
aruķlıķ” ME 184/2
aruķluķ(2)“darlık, kıtlık” HKT
236b/4
Ǿarūseyn(<A.)“karı, koca” KE
224v/17
aryan “ayran” KE 49v/1
e
ğ Ǿāryet (<A.) “ödünç verme, malın
i
t kullanımını bedelsiz ve geçici
i
m bir süre başkasına verme” MM
y
a
246/3
y
ı Ǿarż (<A.) “arz, yer yüzü” KE
n
e 242r/19, Ǿarż-ı śaĥįĥ “gerçek
v
i
yer” HKT 533a/6
Ǿarż (<A.) “sunma” Ǿarż ediş-
“sunmak, arz etmek” “ME
197/5
Ǿarża (<A.) “sunma, sunuş” Ǿarża
ayıt- “arz etmek, söylemek” HŞ
4632, , Ǿarża ķıl- “göstermek,
teklif etmek” NF 128/7, KE
16r/18, HKT 408a/3, HŞ 4592,
Ǿarża ķılın- “arz edilmek, göste-
rilmek” NF 187/9, HKT 434b/4
arzu “Utarit yıldızı” KE 66v/7
ārzū (<F.) “arzu, istek” NF 266/14,
KE 214v/18, ME 193/4, HKT
48b/6, MN (1) 14/5, HŞ 2253,
54 | D r . Suat ÜNLÜ
MN (2) 43/248, ārzū ķıl- “arzu-
lamak, istemek” NF 24/12, KE
214v/20, MM 387/3
ārzūla- (<F.+T.) “arzulamak, iste-
mek” NF 351/4, KE 196v/21,
ME 148/5, HKT 458a/5, HŞ
2886, ārzūlamaķ “arzulama, ar-
zu” HKT 156a/3
ārzūlıġ (<F.+T.) “arzulu, istekli”
ārzūlıġ ķıl- “arzu etmek, iste-
mek” KE 186r/16
ārzūlu (<F.+T.) “istekli, razı”
ārzūlu ķıl- “arzu etmek, istemek
ME 92/5
ārzūluġ (<F.+T.) “arzulu, istekli”
NF 160/11, HŞ 1007, ārzūluġ
bol- “arzulu olmak, istemek, is-
tekli olmak” KE 190v/10, ME
148/6, ārzūluġ ķıl- “arzu etmek,
istemek” ME 100/1
Ǿāś (1) (<ö.a.) “Sahabeden bir zat”
NF 62/13
Ǿāś (2) (<ö.a.) “Sahabe, Ebu Halid
As bin Hişamüǿl-Mahzûmî” KE
217r/17
as “as, kürkünden yararlanılan bir
hayvan, kakım, hermelin” KE
68v/4, İML 174, HŞ 2013, CE
1/4
aś- “asmak, idam etmek krş. as-”
KE 125r/9
as- 1.“idam etmek, asmak krş. aś-”
NF 107/4, KE 104r/17, ME
66/4, HKT 100a/5, MN (1)
20/6, İML 111, K2/4, 2. “sar-
kıtmak, asmak” İML 113, asmış
“asılmış” İML 146
Ǿāś bin vābek (<k.a) “Hz. Mu-
hammed’in İslama davet ettiği
ve sonunda helak ettiği kafir”
KE 203r/21
Ǿaśā (<A.) “asa, değnek” NF
129/5, KE 115v/15
Ǿāśab bin dāyilüǿş-şemį (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’in imana da-
vetine alayla karşılık veren beş
kafirden biri” KE 203r/20
āśaf (<ö.a.) “vezir” MN (2) 44/438
āśaf bin berħiyā bin semdūn (<ö.a.)
“Süleyman peygamberin veziri
ve halasının oğlu” KE 140v/11,
āśaf bin berħiyā “bkz. āśaf bin
berħiyā bin semdūn” KE
140r/18, āśaf “bkz. āśaf bin
e
ğ
berħiyā bin semdūn” KE
i
t 137v/14
i
m asāme ibnü zeyd (<ö.a.) “Hz. Mu-
y
a
hammed’in azadlılarından olup,
y
ı ehabbüǿl-Resûl’dür bkz. Üsāme
İbnü Zeyd” NF 385/3
n
e
v
i āsān (<F.) 1.“kolay” KE 112r/8,
HKT 294a/6, HŞ 1359, 2. “yu-
muşak, hoş” HKT 273b/2, 3.
“kolayca, yavaşça” HKT
348b/5, āsān bol- “kolay olmak,
kolayına gitmek” NF 28/1, ME
190/6, HKT 554a/3, HŞ 929,
āsān bolġan nirse “kolay olan
şey” HKT 170a/4, āsān ķıl-
“kolaylaştırmak” NF 59/7, KE
237v/4, ME 86/5, HKT 565a/3,
HŞ 4717, āsān ķılmaķ “izin
verme” HKT 153b/1, āsān ķılu
bir- “kolaylaştırıvermek” HKT
228a/3, āsān tile- “kolaylık is-
temek, kolaylaştırılması arzu
 Harezm-Altınordu
edilmek” NF 58/15, āsānraķ
“daha kolay, en kolay” NF
370/3, HKT 571b/2
āsānlıķ (<F.+T.) 1.“kolaylık” ME
96/7, HKT 158a/1, HŞ 2348, 2.
esenlik, selamet” HKT 423b/7,
āsānlıķ ķıl- “kolaylık sağlamak,
kolaylaştırmak” ME 18/1,
āsānlıķ ķılış-“birbirlerine kolay-
lık sağlamak, karşılıklı kolay-
laştırmak” ME 122/2
āŝār(<A.ç.) “eserler krş. asar” KE
76r/11, HŞ 3143
āsāyiş (<F.) “güvenlik, dinlenme,
rahatlık, huzur” NF 439/15,
HKT 513b/6, HŞ 2216, āsāyiş
bol- “güvenli olmak, huzurlu
olmak” KE 174v/9, āsāyiş it-
“güvenli hale getirmek, huzura
kavuşturmak” HŞ 1616, āsāyiş
ķıl- “güvenli hale getirmek, hu-
zura kavuşturmak” NF 251/9,
ME 217/5, HŞ 4201
Ǿasel (<A.) “bal” NF 115/12
ases (<A.) “gece bekçisi” HŞ 2105
aśfiyā(<A.ç.) “azizler, sofular” KE
244r/4
aśĥāb (<A.ç.) “arkadaşlar” NF
73/13, ME 122/3, MN (2)
13/125
aśĥāb-ı fįl (<A.) “Fillerle Ka’be’yi
yıkmak isteyen Ebrehe ve as-
kerleri” NF 43/10
ası “fayda, yarar, kazanç krş. asıġ,
assu” ası it- “kazanmak” İML
109
asıġ 1.“fayda, yarar, kazanç krş.
ası, assu” KE 161v/11, MM
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 55
56/3, HKT 116b/2, HŞ 4218, a
2.”kâr, faiz” HKT 100b/4, asıġ
al- “faydalanmak” HKT
388b/8, asıġ alġu nerse “istifade
edilecek şey” HKT 450b/1, asıġ
ķıl- 1.“fayda vermek”MM
196/3, 503b/9, HŞ 684, 2. “ka-
zanç sağlamak, kâr etmek”
HKT 3b/1, asıġ teg(ü)r- “fayda
vermek” HKT 202a/8, asıġ yi-
“faydalanmak, yararlanmak”
MN (1) 14/15, asıġ yigüçi
“faydalanan, faydasını gören,
yararlanan “MN (1) 19/1
asıġlıġ (1)“asılı krş. asıġlıķ,
asıķlıķ” NF 68/7, KE 125r/13
asıġlıġ (2) “faydalı, kazançlı” KE
e
ğ 221r/1, İML 148
i
t asıġlıķ “asılı krş. asıġlıġ (1),
i
m asıķlıķ” KE 147r/3
y
a
asıġsız “kötü, faydasız, yararsız”
y
ı KE 40r/10, HKT 42b/5, HŞ
n
e 2135, asıġsız bol- “faydasız ol-
v
i
mak, kötü olmak” KE 174r/12,
ME 56/2, HKT153b/1, asıġsız
fāl tut- “uğursuz saymak” HKT
160b/9, asıġsız iş “kötü iş”
HKT 316a/1, asıġsız ķıl- “kötü
olmak, faydasız kılmak, yarar-
sız olmak” ME 229/5, asıġsız
nirse “kötü şey, pis şey” HKT
164b/8, asıġsız söz “kötü söz”
HKT 338a/4
asıġsızlıķ “kötülük” HKT 334b/1
asıķlıķ “asılı, asılmış krş. asıġlıġ
(1), asıġlıķ” MN (1) 20/8
aśıl (<A.) “asıl, köken, soy krş.aśl”
ME 85/6, MM 122/3
56 | D r . Suat ÜNLÜ
asıl- 1.“asılmak, sarkmak” NF
125/9, KE 22r/12, HKT 503a/5,
HŞ 4141, İML 130, 2. “idam
edilmek” HKT 231a/5, asılmış
“askıya alınmış, ne dul ne de
evli (kadın” HKT 96a/9
aśıllıġ (<A.+T.)“soylu” ME 85/6
aśılsız (<A.+T.) “adi, basit, soy-
suz” ME 90/5
aśılsızlıķ (<A.+T.)“soysuzluk” ME
90/5
asılzade (<A.+F.) “kişizade, soyu
belli” HŞ 458
Ǿaśır (<A.) “zaman, devir” MM
388/3, Ǿaśır ķāżįsi “devrin kadı-
sı” MM 229/2
asırġa “küpe” HŞ 4545
Ǿāśį (<A.) “asi, isyan eden, gü-
nahkar” NF 68/17, KE 2r/12,
MM 73/3, HŞ 108, Ǿāśį bol-
“isyankar olmak, günahkar ol-
mak, asi olmak” NF 273/16,
KE 12r/16, MN (1) 12/2
Ǿāśįlıķ (<A.+T.)“asilik, isyankar-
lık” Ǿāśįlıķ ķıl- “isyan etmek”
NF 306/8, KE 4v/17
Ǿāsir(<ö.a.) “Hz. İsa’nın oğlunu
dirilttiği kadın” KE 171r/6
āsįtāne(<F.)“eşik, kapı krş. astān”
MN (2) 36/361
āsiya (<ö.a.) “ Musa Peygamber
kıssasında Firavn’ın karısı” NF
165/3
aśl (<A.) “asıl, sop sop, ata ecdat
krş aśıl” KE 2v/5, MM 46/4,
HKT 245b/1, HŞ 2287
aślā(<A.) “asla, hiçbir zaman” KE
217v/17, K7/44
aslam “fayda, yarar, kazanç, faiz”
ME 54/8, MM 402/4
aślį (<A.) “aslî, asıl olan” KE
243r/4, aślį niyyet “gerçek
amaç, asıl niyet” NF 409/12
asmā (<ö.a.) “Hz. Ali’nin kardeşi,
CaǾfer-i Tayyar’ın eşi” NF
166/17
Ǿaśr (<A.) “asır, yüzyıl” KE 52v/5,
A3/13, HŞ 2093
asra “alt, aşağı, taraf, yön” NF
289/13, ME 186/5, HŞ 3965,
MN (2) 13/124
asra-“bakmak, besleyip büyütmek,
himaye etmek” NF 154/4, KE
33v/7
e
ğ
asraġ (1) “himaye eden, koruyan”
i
t HŞ 3531
asraġ (2) “önceki, evvelki” asraġı
i
m
y
a
kün “evvelki gün” İML 185
y
ı asraķı“sonra gelenler, küçükler”
MM 231/2
n
e
v
i asrı (1) “kaplan” HŞ 2052
asrı (2) “çok, pek çok krş. asru”
K9/5
asru “çok, pek çok krş. asrı” KE
216v/10, HŞ 239
Ǿaśśaba (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamberin hüdhüdü ile konuşan
bir kuş” KE 146v/11
assu “fayda, yarar krş. assıġ, ası”
ME 21/5
ast “alt, aşağı, alt taraf” NF 330/16,
KE 164v/21, HKT 470b/2, HŞ
3287, astında 1.“(nikah bağı)
altında” HKT 538b/7, 2. “altın-
da, alt tarafında” HŞ 416
 Harezm-Altınordu
astān (<F.) “eşik, kapı krş. āsįtāne”
HŞ 118
astın 1.“alt, altında, alçak, bayağı,
değersiz” NF 222/2, KE 44r/3,
HKT 470b/2, astın bol- “ alt ta-
bakadan olmak, değersiz ol-
mak” KE 113r/4, astınraķ
1.“daha aşağı, daha az” KE
122v/8, ME 91/5, HKT 176a/3,
2. daha aşağı, daha az” HKT
519b/7, 3. “daha alçak, daha se-
fil” HKT 576b/4
astur- “astırmak” KE 95r/1
asūd bin Ǿabdįġavŝ (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in imana davetine
alayla karşılık veren kafir” KE
203r/21, Ǿabdįġavŝ “bkz. asūd
bin Ǿabdįġavŝ” KE 203v/3
aśvāt (<A.ç.) “sesler” MM 377/2
aş (1) “yemek, aş” NF 28/11, KE
49r/21, ME 159/5, HKT
289a/1, HŞ 858, İML 132, MN
(2) 2/10, aş aşa- “yemek ye-
mek” KE 59v/14, HŞ 740, aş
bėr- “sofra kurmak, misafirlere
ziyafet vermek” KE 69r/18, aş
ėt- “yemek yapmak, sofra kur-
mak, misafirlere ziyafet ver-
mek” KE 35v/7, aş ķıl- “yemek
yapmak, sofra kurmak, misafir-
lere ziyafet vermek” NF
422/10, KE 47r/19, aş sal- “sof-
ra kurmak, ziyafet vermek” HŞ
1126, aş tök- “sofra kurmak,
misafirlere ziyafet vermek”
MM 232/3
aş (2) “kenet” HŞ 2740
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 57
aş- “aşmak, geçmek, çıkmak, yük- a
selmek, artırmak” NF 271/14,
KE 21v/14, ME 71/1, MM
283/2, HKT 279b/3, HŞ 1752,
MN (1) 10/5, İML 112, MN (2)
14/133, aşar bol- “yükselecek
olmak” NF 328/16, aşası yir
“çıkılacak yer” HKT 469a/6,
aşġu bol- “aşılacak yol” HKT
432b/9, aşġu yir “yükselecek
yer, yükseklik” HKT 546b/6,
aşmaķ “yukarı çıkma, yüksel-
me” HKT 279b/3, aşa “aşa, faz-
la” HŞ 4058
aşa-“yemek yemek” NF 263/12,
KE 228v/21, HŞ 2451, MN (2)
10/96
e
ğ aşaç “tencere, kazan” KE 228v/7
i
t aşaġ “aşağı, alt krş aşaķ (1), aşaġa”
i
m NF 402/12
y
a
aşaġa “aşağı krş. aşaķ (1) , aşaġ”
y
ı İML 90
n
e aşaķ (1) 1.“aşağı, alçak krş. aşaġ,
v
i
aşaġa” NF 387/1, KE 125r/17,
ME 156/1, HKT 435b/8, 2. “he-
la” HKT 105a/8, aşaķ bol- “al-
çalmak, kısılmak” KE 172r/4,
ME 156/8, HKT 308a/2, aşaķ
ķıl- 1.“alçaltmak, kısmak” NF
285/11, HKT 492b/3, 2. “aşağı
eğmek, indirmek” HKT256b/4,
aşaķ ķılġan “alçaltan, küçük dü-
şüren” HKT 511a/2, aşaķ yir
“helâ” HKT 83a/6
aşaķ (2) “yükselen” İML 153, 2.
“kısa arkalı” İML 143
aşat- “yemek yedirmek” NF 143/1
58 | D r . Suat ÜNLÜ
Ǿaşāyir (<A.ç.) “kabileler” NF
443/12
aşçı“aşçı, aş pişiren” KE 85r/5,
İML 156
aşdur- “aşırmak” KE 211r/15
Ǿāşıķ (<A.) “tutgun, aşık, sevgili
krş. aşıķ” NF 293/3, KE
218v/4, ME 42/8, MM 333/3,
MN (2) 17/164, HŞ 1433, Ǿāşıķ
bol- “sevmek, tutulmak” NF
151/14, KE 28r/15, ME 142/6,
MM 336/1, HŞ 265, Ǿāşıķ ķıl-
“aşık etmek, tutulmak” ME
42/8, Ǿāşıķraķ “daha tutgun, da-
ha çok sevme” KE 91r/8
Ǿāşıķāne (<A.) “aşıkça” HŞ 1439
Ǿāşıķlıķ (<A.+T.) “aşıklık krş.
aşıķlıķ” ME 42/8, HŞ 631
aşıru “aşırı, haddinden fazla” aşıru
biş- “yakmak, haşlamak” HŞ
3568
āşikāre (<F.) “açık, belli, meydan-
da, görünen krş. āşkār, āşkārā,
āşkāre ” HŞ 407, āşikāre ķıl-
“açığa vurmak, açıklamak” HŞ
676
āşinā(<F.) “bildik, tanıdık krş.
āşnā” MN (2) 36/364
āşiyān(<F.) “yuva” MN (2) 15/141
Ǿaşķ (<A.) “aşk, sevgi” ME 90/5
āşkār (<F.) “açık, belli krş. āşkārā,
āşkāre, aşikare” āşkār ķıl- “belli
etmek, açığa vurmak, açıkla-
mak” KE 93v/11
āşkārā (<F.) 1.“açık, belli krş.
āşkār, āşkāre, aşikare” KE
120v/5, HKT 94a/3, 2. “açıkta
olan, görünen” HKT 123b/6, 3.
“açıkca, alenen” HKT 264b/4,
āşkārā ķıl- “açığa vurmak, açık-
lamak” KE 195r/14, ME 53/4,
HKT 6a/2, āşkārā ķılġan “beyan
eden, açıklayan” HKT 403b/5,
āşkārā ķılın- “açıklanmak, bildi-
rilmek” HKT 119b/9
āşkāre (<F.)1.“açık, belli, meydan-
da, görünen krş. āşkār, āşkārā,
aşikare” NF 57/5, HKT 571b/2,
2. “açıkça, alenen” HKT
549a/5, āşkāre bol- “açık ol-
mak, belli olmak, açığa vur-
mak, açıklamak” NF 304/7,
āşkāre ķıl- “açığa vurmak, açık-
lamak” NF 75/10, KE 40r/12,
e
ğ
HKT 338b/4
i
t aşla-“sarmak, bağlamak, aşılamak,
i
m eklemek” ME 72/4, HŞ 686
y
a
aşlaġçı “kap-kaçak tamircisi” İML
y
ı 156
aşlan-“kaynaşmak, eklenmek, aşı-
n
e
v
i lanmak” ME 156/1, HŞ 2740
aşlıġ“yiyecek, zahire krş aşlıķ”
aşlıġ tirgi “sofra” HKT 122a/1
aşlıķ “buğday, zahire krş. aşlıġ”
NF 337/15, KE 23r/7, ME 99/1,
MM 256/1, HŞ 1980, İML 181,
K1/22, aşlıķ ketür- “yiyecek ge-
tirmek” HKT 233b/5
āşnā(<F.) “aşina, tanıdık, bildik
krş. āşinā” NF 113/14
aşnu 1.“önce, evvel krş. aşunu” NF
60/1, KE 8v/5, ME 32/5, MM
91/1, HKT 2b/1, HŞ 147, İML
90, 2. “üst, yukarı” HKT
400a/2, aşnu keç- “ileri geçmek,
öne geçmek” HKT 555b/8, aşnu
 Harezm-Altınordu
keçür- “daha evvel yapmak,
önden göndermek krş. aşnu
kiçür-” HKT 562b/8, aşnu
kiçür- “daha evvel yapmak, ön-
den göndermek krş. aşnu keçür-
” HKT 466a/3, aşnuraķ “en ön-
ceki, daha önceki” HŞ 2572
aşnuķı “önceki, ilk” HKT 426a/7,
HŞ 3319, İML 90, aşnuķı ana
“Hava ana, ilk ana” İML 138,
aşnuķı ata “Adem baba, ilk ba-
ba” İML 138
aşuķ (1)“aşık, aşık kemiği” KE
17v/1
aşuķ (2)“acele, ivedi” aşuķ iş ķıl-
“acele iş yapmak, işi ivedi bir
şekilde yapmak” KE 3v/8
aşuķ- “acele etmek, ivedilenmek,
özlemek” KE 246r/18, HŞ 1913
aşuķtur- “acele ettirmek” KE
248r/20
aşunu “evvel, önce krş. aşnu” MN
(2) 29/289
Ǿāşūr (<A.) “Muharrem ayının
onuncu günü krş. Ǿāşūre” Ǿāşūr
küni “Muharrem ayının onuncu
günü” KE 14r/5
aşur- “aşırmak, çıkarmak, geçir-
mek” NF 60/12, KE 104r/10,
ME 104/7, HŞ 3670, AO3/12,
MN (2) 26/255
Ǿāşūre (<A.)“Muharrem ayının
onuncu günü krş. Ǿāşūr” Ǿāşūre
kün “Muharrem ayının onuncu
günü “ NF 184/6
aşut “yokuş” HKT 555a/2
at “ad, isim, lakap, unvan, şöhret,
ün” NF 344/16, KE 61v/6, ME
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 59
101/4, MM 209/2, HKT 294a/2, a
HŞ 1675, MN (1) 18/2, İML
145, AO4/18, MN (2) 11/100,
at ata- “isim vermek, adlandır-
mak” NF 368/2, at atan- “isim
verilmek, adlandırılmak” HŞ
3290, at bėr- “isim vermek, ad-
landırmak” NF 41/11, KE 3r/4,
at bėril- “isim verilmek, adlan-
dırılmak NF 3/8, at bol- “ad
olmak, adı olmak” KE 74v/11,
at ķoy- “at vermek, adını koy-
mak” HŞ 1636
at “at, yük ve binek hayvanı krş aŧ”
NF 440/17, KE 3v/16, ME
13/1, MM 226/7, HŞ 391, MN
(1) 2/10, İML 81, CE 2/2
e
ğ at yılı “Türkçe 12 yıl atlarından
i
t 7’inci yılın adıdır” İML 186
i
m aŧ “at” NF 405/2, KE 140v/10, ME
y
a
13/1, HKT 434b/4, K1/28, aŧ
y
ı min- “ ata binmek” NF 199/13,
n
e
v
aŧ yeli “at yelesi” HKT
i
560a/1
at-(1) “atmak, fırlatmak, bırakmak,
salmak” NF 400/7, KE 41v/20,
ME 5/6, MM 345/1, HKT
172b/9, HŞ 331, İML 120, MN
(2) 15/149, ata çıķ- “(kan ve
meni) hızla cinsel organdan dı-
şarı fırlamak, fışkırmak” MM
89/3, HKT 510a/8, atġu nirse
“atılan şey” HKT 539b/8
at-(2)“(adım) atmak” ME 150/8
at-(3)“(tan) atmak, şafak sökmek”
MM 172/1
aŧa “baba, ata, ced krş.ata” AO
2/16
60 | D r . Suat ÜNLÜ
ata “baba, ata, ced krş.aŧa” NF
289/4, KE 2r/9, ME 190/1,
MM 261/1, HKT 235a/9, HŞ
375, MN (1) 8/11, İML 81, ata
ana “baba ve anne, ebeveyn”
HKT 290b/1, ata ekesi “hala”
İML 144, ata er ķarındaşı “am-
ca” HKT 343b/5, ata ķarındaşı
“amca” İML 144, ata ķız
ķarındaşı “hala” HKT 79a/6, ata
ķız uyası “hala” HKT 405a/3
Ǿaŧā (<A.) “ihsan, bağış, lutuf” NF
422/3, KE 17v/18, MM 261/2,
MN (2) 9/81, Ǿaŧā bėr- “bağış-
lamak, ihsanda bulunmak” KE
212v/14, Ǿaŧā bol- “bağışlamak,
ihsanda bulunmak, lutfetmek”
KE 2v/9, MM 399/2, Ǿaŧā ķıl-
“bağışlamak, ihsanda bulun-
mak” NF 199/12, KE194v/9,
HŞ 1971
ata-(1)“söylemek, söz vermek”
ME 25/3
ata- (2) “adlandırmak, ad vermek,
adını anmak, -den saymak krş.
ada-” NF 368/2, KE 232v/16,
MM 149/2, HKT 327b/3, HŞ
2560, İML 110, atamaķ “isim
verme, adlandırma” HKT
504a/3
Ǿaŧāǿi selemį (<ö.a.) “bir âbid” NF
269/3
Ǿatabe (<ö.a.) “Ebû Leheb’in oğlu”
NF 12/15, KE 188v/11
Ǿatabe ibniǿl-ġulām (<ö.a.) “Hasan-
ı Basrî’nin öğrencisi” NF 315/3
ataġ (1)“ada, sahil, kıyı krş. adaġ”
KE 140r/11
ataġ (2)“unvan, şöhret” HŞ 4700
ataġlıķ “kötü bir haber verilerek
korkutulmuş (kişi)” KE 225r/5
Ǿatāķ (<A.) “köleyi azat etme, kö-
leye izin verme” MM 264/1
atalıġ“babalı, babası olan” KE
184v/15
atalıķ “atalık, babalık” NF 215/7,
KE 51v/2,atalıķ ķıl- “babalık
yapmak” KE 236v/17
atan “enenmiş deve” İML 172
atan-“adlandırmak, isim verilmek,
adlandırılmak, zikredilmek” KE
194v/11, ME 193/1, HKT
558b/9, HŞ 3293, atanmış “ta-
yin edilmiş, belirlenmiş” HKT
e
ğ
462a/7
i
t atasız “babasız, babası olmayan,
i
m yetim” NF 78/16, KE 167r/7,
y
a
HŞ 3503, atasız anasız “yetim
y
ı ve öksüz (kimse)” HKT 77a/9,
n
e atasız oġulsız “yetim ve çocuk-
v
i suz (kimse)” HKT 102b/8
ateşhāne (<F.) “Mecusi mabedi,
ateşe tapanların ibadet yeri” HŞ
1234
atġan “yük devesi” İML 172
aŧġar-“birini ata bindirmek” KE
223v/17
aŧġįr (<ö.a.) “Reyyan hükümdarın
Yusuf’u satın almak üzere gö-
revlendirdiği veziri” KE 76r/1
atġulaķ “tüfekte tetik bileziği” İML
160
atıl-“atılmak, kovulmak” KE
99r/11, HKT 425b/6, HŞ 4418,
atılmış “atılmış, kovulmuş”
HKT 253a/6
 Harezm-Altınordu
atımçı “nişancı, okçu” KE 223r/9
atış- “atışmak” ME 118/6
Ǿatįķ (<A.) “asil (Arş feriştelerinin
Ebu Bekr’e verdikleri lakab”
NF 98/12, KE 201r/9
Ǿatįķā (<ö.a.) “Hicretten önce Müs-
lüman olmuş Ebu Bekr’in oğlu
ve Hz. Ömer ile evlenmiş olan
kadın” KE 25r/11
Ǿātike(<ö.a.)“Âtike binti
ǾAbdulmuttalib bin Hâşim el-
Kureyşiyye el Hâşimiyye. Hz.
Muhammed’in halası” NF 13/9,
KE 183r/16
atla-(1) “atlamak” ME 192/1
atla-(2) “(adım) atmak” NF 434/1,
İML 108
aŧlan-“süvari olmak, ata binmek,
hareket etmek, başlamak krş.
atlan-” NF 184/8, KE 47v/2
atlan- “ata binmek, atlanmak, ha-
reket etmek, başlamka krş.
aŧlan-” ME 178/4, HŞ 765, İML
99
aŧlandur-“ata bindirmek, atla gön-
dermek krş. atlandur-” KE
150r/2
atlandur-“atlandırmak, yollamak
krş. aŧlandur-” HŞ 1103
aŧlas (<A.) “atlas, üstü ipek altı
pamuk kumaş” KE 75r/9, MN
(2) 9/82, HŞ 3215
atlı (1) “adlı, isimli krş. adlıġ,
atlıġ (1), atlıķ (1)” HŞ 3811,
AO1/8
atlı (2) “atı olan, ata binmiş, süva-
ri krş. atlıġ (2), aŧlıġ” HŞ 846,
İML 84
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 61
atlıġ (1)“adlı, şöhretli, ünlü krş. a
atlı, adlıġ, atlı(1), atlıķ (1)” NF
72/8, KE 112v/5, ME 178/4,
HKT 14b/8, HŞ 305, İML 145,
AO2/22
atlıġ (2)1. “atı olan, ata binmiş,
süvari krş. aŧlıġ” KE 112v/5,
ME 178/4, HŞ 1647, İML 146
aŧlıġ“atı olan, ata binmiş, süvari
krş. atlıġ (2), atlı (2)” NF 184/5,
HKT 277a/2, KE 112v/5
atlıķ (1)“adlı, isimli krş. adlıġ, atlıġ
(1), atlı(1)” MN (1) 1/7
atlıķ (2) “at bağlanacak yer” İML
179
atmıķ “at sahibi” İML 83
Ǿaŧś (<A.) “susama, susuzluk” NF
e
ğ 429/16
i
t atsız “atsız parmak”İML 141
i
m Ǿattāb (<ö.a.) “Attâb bin Esîd. Sa-
y
a
habeden bir zat” NF 71/3
y
ı Ǿaŧŧār (<A.) “tabib, eczacı” HŞ
n
e 1907
v
i
aw “av krş. av” NF 153/10, KE
49r/11, ME 16073, MM 41/1,
HKT 119a/8, aw tut- “av tut-
mak, avlamak” MM 232/3
av “av krş. aw” KE 186r/2, HŞ
1284, İML 79, MN (2) 12/111,
av avla- “av avlamak, av yap-
mak” HŞ 325, av bol-“avlamak,
av olmak” HŞ 3493, av iti “av
köpeği” İML 174
aw- “üşüşmek, toplanmak, etrafını
çevirmek” awıp al- “üşüşüp al-
mak” HKT 175b/6
Ǿavac bin Ǿannāķ (<ö.a.) “Musa
peygamberin askerlerine tek
62 | D r . Suat ÜNLÜ
başına karşı çıkan efsanevî kah-
raman” KE 28r/8, Ǿavac “bkz.
Ǿavac bin Ǿannāķ” KE 28v/3
awaġ “naz” ME 38/7, awaġ ķıl-
“nazlanmak, naz etmek” “ME
38/7
avaġsın-“böbürlenmek” HKT
377a/6
Ǿavāķıbet(<A.ç.) “neticeler, sonuç-
lar” KE 66v/18
Ǿavāmuǿn-nās (<A.) “halk” NF
407/1
Ǿavān (1)(<A.) “orta yaşlı güzel
kadın” KE 164r/15
Ǿavān(2)(<A.) “zorbalık etme,
zalimlik” Ǿavān ķıl- “zorbalık
etmek, zalimlik yapmak”K1/27,
Ǿavān tegür- “zulüm, zorbalık
yapmak” K1/50,Ǿavān yunçuġ
tegür- “güç, zulüm, zahmet
vermek” K2/13
āvāre (<F.) “serseri, başıboş gezen,
işsiz, güçsüz” āvāre bol- “başı-
boş olmak, boş boş gezmek”
HŞ 3758, āvāre ķıl- “ işinden alı
koymak” HŞ 1736
āvārelik (<F.+T.) “avarelik, başı-
boşluk” HŞ 249
Ǿavārıżāt(<A.) “harp sebebiyle
alınan muvakkat vergisi” AO
2/45
āvāz (<F.) “ses, sada” NF 27/9,
āvāz ay- “ses çıkarmak, bağır-
mak” HŞ 1501, āvāz çıķar- “ses
çıkarmak, bağırmak” HŞ 465,
āvāz ķıl- “ses çıkarmak, bağır-
mak” NF 107/6, HŞ 257, āvāz
kiltür- “seslenmek, ses çıkar-
mak” HŞ 249, āvāz köter- “ses-
lenmek, ses çıkarmak HŞ 2083,
āvāz sal- “ses çıkarmak, bağır-
mak” HŞ 722, āvāz tart-
“ses çıkarmak, bağırmak” HŞ
3861
āvāze (<F.) “ses, avaz” HŞ 1417,
āvāze ķıl- “ses çıkarmak, ba-
ğırmak” HŞ 5
āvāzlıġ (<F.+T.) “sesli, sadalı” NF
310/8
avçı“avcı krş. awçı” KE 186r/2,
HŞ 1283, İML 156
awçı “avcı krş. avçı” ME 24/5
awçılıķ“avcılık”awçılıķ ķıl-
“avçılık yapmak” KE 54r/16
e
ğ
Ǿavf bin mālik el-naśrį (<ö.a.)
i
t “Huneyn savaşında Hz. Mu-
i
m hammed’e karşı olup savaş so-
y
a
nunda peygamberin affına
y
ı mazhar olup Müslüman olan
zat” KE 232r/9
n
e
v
i avın- “avunmak, teselli bulmak
krş. awun-, avun-” HŞ 2113
avınçı “alışma, ısınma” İML 79
Ǿavır(<A.)“ışığa tutulmuş, aydınla-
tılmış” KE 216r/10
avıt-“avutmak krş. awut-” HŞ 1821
avla-“avlamak, avlanmak krş.
awla-” NF 155/12, KE 86r/7,
HŞ 444, İML 103
awla-“avlamak, avlanmak krş.
avla-” KE 14v/17, ME 134/2,
HKT 103b/7
avla ķuşı “av kuşu” İML 175
awnuş-“birbirine alışmak, kaynaş-
mak” ME 197/2
 Harezm-Altınordu
Ǿavrat (<A.) “kadın, dişi krş.
Ǿavret, avret” ME 28/8, HKT
370b/1, Ǿavratlar “eşler, zevce-
ler” HKT 407a/1
Ǿavret (<A.) 1.“kadın, açığı haram
olan vücut uzvu, İslam dinine
göre başkaları tarafından gö-
rülmesi yasak olan yerler krş
Ǿavrat, avret” NF 346/17, KE
143v/3, MM 71/2, HKT 148a/4,
HŞ 2126, 2. “gece ve gündüz-
den üç vakit olup, sabah nama-
zından önceki saat, günün ortası
ve yatsı namazından sonraki
zaman kastedilir” HKT 343a/4,
Ǿavret ört- “avret yerlerini ört-
mek” MM 67/1
avsūn (<F.) “efsun, sihir” HŞ 430
avsūnçı (<F.+T.) “sihir yapan” HŞ
630
awsuz“avsız, avı olmayan” ME
24/5
avŧās(<ö.a.) “Huneyn vak’asının
cereyan ettiği Hevâzin’deki bir
vadi” NF 69/16
avuç“avuç krş. awuç” KE 114v/11,
HŞ 2744
awuç “avuç krş. avuç” NF 73/17,
KE 116r/16, HKT 38b/1
awuçla- “avuçlamak” ME 13776,
HKT 38b/1
awuçmaķ“demet” HKT 435a/9
avuķ“ufak, parça”avuķ bol- “ufal-
mak, parçalanmak” ME 182/3
avun-“avunmak, teselli bulmak
krş. avın-, awun-” KE 5v/9
awun-“alışmak krş. avın-, avun-”
ME 171/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 63
awuncasız “alışmamış, ürkek” a
awuncasız bol- “ürkmek, alışa-
mamak “ME 218/5, awuncasız
ķıl- “ürkütmek, alıştırmamak”
ME 42/1
avunça “avutan, teselli eden, avu-
nulan krş. awunça” HŞ 389
awunça “avutan, teselli eden, avu-
nulan krş. avunça” KE 58r/10
awundur-“alıştırmak” ME 16/6
awut-(1) “büyülemek” ME 73/6
awut- (2) “eğlemek, teselli etmek,
oyalamak krş. avıt-” NF 107/4,
ME 94/1
avva “ah, ay, vah krş. ayvah” ME
188/6
avvah “ah, ay, vah krş. avva” ME
e
ğ 188/6
i
t ay (1) “kamer, ay, hilal” NF
i
m 34/15, KE 7r/13, ME 39/7, MM
y
a
99/2, HKT 132b/8, HŞ 201,
y
ı MN (1) 6/5, Ka 1/11, MN (2)
n
e 23/228, ay tutul- “ay tutulmak,
v
i
ayın güneşle dünya arasına
girmesi” HŞ 1184, ay yar- “ayı
ikiye yarmak, şakkül kamer ha-
disesi, Hz. Muhammedin ayı
yarması mucizesi” KE 208r/6,
ay yarıl- “Hz. Muhammed’in
bir mucizesi olarak ayın ikiye
bölünmesi, şakkül kamer olayı”
NF 35/4, ay yüzlüg “güzel ve
nur yüzlü” KE 76v/1
ay (2) “ay, 30 gün” NF 75/5, KE
22v/14, ME 212/2, MM 266/3,
HKT 29a/5, HŞ 4726, MN (1)
12/13, İML 184
64 | D r . Suat ÜNLÜ
ay (3) “ey (seslenme)” MM 92/4,
HKT 255a/5, HŞ 676, MN (1)
21/6
ay (4) “Ah! (pişmanlık, özlem
ifade eder)” HKT 562b/9, HŞ
822
ay- 1.“söylemek, demek, sormak
krş. ayıt-, ayt-” NF 226/3, KE
99v/3, ME 45/6, MM 38/3,
HKT 38a/4, HŞ 3022, İML
114, MN (2) 17/166, 2. “bir dü-
şünceyi ortaya atmak, iddia et-
mek” HKT 287b/9, ayġan “söy-
leyen” HKT 334a/4, ayġuçı bol-
“söyleyen olmak” KE 19v/7,
aymaķ 1.“söyleme, söz” HKT
100a/1, 2. “iddia etme” HKT
140b/7
aya (1) “aya, avuç içi, el ayası”
NF 23/7, KE 118r/5, ME 53/8,
MM 103/1, HKT 286b/3, HŞ
594, aya birle ün ķıl- “el çırp-
mak” HKT 175a/3
aya (2) “lakap, sonradan takılan
at” İML 145
aya (3) (<F.) “ey (seslenme) krş.
eya, ayā” HŞ 1136, MN (2)
10/92
ayā (<F.) “ey (seslenme) krş. aya,
eya” MM 15/3
Ǿayādat (<A.) “hatır sorma, hasta
ziyareti” NF 235/6, Ǿayādat ķıl-
“hatır sormak, ziyaret etmek”
NF 101/10
ayaġ (1)“kadeh, çanak, kase krş.
ađaķ (2) ” KE 148r/18
ayaġ (2) “ayak krş. ayaķ (1), ađaķ
(1)” MN (1) 2/9
ayaķ (1)1.“ayak krş ađaķ, ayaġ (2),
ađaķ (1)” KE 188r/1, ME 58/1,
MM 198/2, HKT 339a/6, HŞ
2034, İML 142, MN (2)
12/115, 2. “kadem” HKT
200a/4, ayaķ bol- “hizmetcisi
olmak, ayağı olmak, yardımcısı
olmak” KE 200v/10, ayaķ bile-
ziği “ayak bileği halkası” İML
150, ayaķ siniri “ayağın asabı”
İML 142, ayaķın turġan- “ayak-
ta duran” HKT 32a/3
ayaķ (2)“kadeh, çanak, kase krş.
ađaķ (2)” NF 309/13, KE
8v/18, MM 190/1, HKT
562b/2, MN (1) 10/2
e
ğ
ayaķ (3) “içki” HŞ 3742, ayaķ iç-
i
t “içki içmek” HŞ 573, ayaķ
yürit- “içki getirmek” HŞ 3036
i
m
y
a
ayaķça “aşağı, enine” ME 12/7
y
ı ayaķçı(1)“içki hazırlayıp sunan”
KE 87v/12
n
e
v
i ayaķçı (2) “çanakçı” İML 157
ayaķlıġ (1)“ayaklı krş ađaķlıġ” KE
140v/21
ayaķlıġ (2) kadehlik” KE 162v/4
Ǿayāl(<A.)“çocuk, kız çocuk” NF
113/15
Ǿayān(<A.) “açık, belli” MN (2)
35/347
ayaş“ahitleşen, dostlaşan kimse”
İML 145
āyāt(<A.ç.)1.“ayetler” KE 119r/16,
HKT 60b/5, 2. “ayet” HKT
324b/6
ayaz (<ö.a.) “Gazneli Mahmud’un
güzelliği ile meşhur gözdesi”
HŞ 4360
 Harezm-Altınordu
Ǿayāż (<ö.a.) “İshak peygamberin
oğlu” KE 54r/14
Ǿayb (<A.) “ayıp, günah, suç, özür,
kusur” NF 387/6, KE 82r/11,
ME 77/1, HŞ 2060, Ǿayb bol-
“ayıp olmak, kusurlu olmak”
KE 10r/1, HŞ 2062, Ǿayb it-
“ayıplamak, suçlamak” HŞ
3289, Ǿayb ķıl- “ayıplamak,
suçlamak” NF 216/12, KE
21r/13, HKT 192a/9, HŞ 2829,
Ǿayb ķılġan “ayıplayan” HKT
542a/8, Ǿayb kör-“ayıplamak,
suçlamak”MM 58/2, Ǿayb ur-
“ayıplamak, suçlamak, aybını
söylemek” ME 102/7, Ǿaybdın
ķurtulġan- “bütün noksan sıfat-
lardan münezzeh olan, kusursuz
olan, esma-i hüsna’dan es-
selām” HKT 525a/9
Ǿaybla- (<A.+T.) “ayıplamak, yer-
mek krş. ayıbla-” NF 420/15,
ME 90/5
Ǿayblig (<A.+T.) “ayıplı, kusurlu”
KE 150r/8, Ǿayblig ķıl- “kusurlu
hale getirmek” HKT 290a/9
ayça “bir aylık” HŞ 2834
aydın “parlak, aydınlık, ışık, nur
krş. aydıñ” KE 71v/9, İML 152
aydıñ “parlak, aydınlık krş. aydın”
HŞ 1614, aydıñ bol- “aydın ol-
mak, parlamak” HŞ 3659
aydış- “karşılıklı bir şeyler söyleş-
mek krş. aytış-” KE 112r/20,
ME 111/8
āyet (<A.) “ayet, Kur’an’ın surele-
rini oluşturan cümlelerin her bi-
ri” NF 255/6, KE 84r/17, ME
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 65
74/8, MM 143/1, HKT 309b/1, a
K6/28, āyet soñınça āyet vaķf
soñınça vaķf ķıl- “ayetleri parça
parça, ağır ağır indirmek” HKT
347b/4
āyeteǿl- kürsį (<A.) “Bakara sure-
sinin Ǿayn 225. ayetini teşkil
eden kısım” KE 218v/6
ayġır “aygır, enenmemiş, damızlık
at” KE 116r/2, ME 57/2, İML
170
Ǿayıbla-(<A.+T.) “ayıplamak krş.
Ǿaybla-” HŞ 2061
ayıġ “ayı” İML 174
ayıġlıġ “uyanıklık” HŞ 2493,
ayıġlıġ vaķtı “uyanma vakti,
uyku dışındaki zaman” HŞ
e
ğ 1483
i
t ayıl-(1) “söylenilmek, açığa vu-
i
m rulmak” KE 121v/7
y
a
ayıl-(2) “ayılmak, kendine gel-
y
ı mek” KE 21v/18, ME 49/6,
n
e HKT 162b/2
v
i
ayın-“değişmek, durum değiştir-
mek” MM 152/2
ay(ı)r- 1.“ayırmak, yarmak krş.
ađır-, ayur-” KE 118r/18, ME
103/4, HKT 312b/6, 2. “ayırt
etmek, tefrik etmek” HKT
71a/7, ayırmaķ “ayırma, çocuğu
sütten kesme” HKT 35a/9
ayırt- 1.“ayırt etmek, tefrik etme”
HKT 560a/5, 2. “engel, sınır,
perde, mânia” HKT 349a/6,
ayırt kemiş- 1.“ayırt etmek, tef-
rik etmek” HKT 204a/4, 2. ayı-
rım yapmak, fark gözetmek”
HKT 19b/7, 3. “araya girmek,
66 | D r . Suat ÜNLÜ
ayırmak, açmak” HKT 173b/4,
4. “ayrılık çıkarmak” HKT
15a/1, ayırt kemişgen 1. “ayırt
eden, tefrik eden” HKT 8a/1, 2.
“engel olan, önleyen” HKT
546b/1, ayırt kemişmek “ayırt
etme, tefrik etme” HKT 560a/2,
ayırt kemşil- “engel olunmak,
set çekilmek” HKT 414b/3
ayırtla-“seçmek, ayırt etmek, açık-
lamak” ME 86/1, HKT 130/3,
ayırtlamaķ “açıklama” HKT
239a/7, ayırtlayu tüz- “seçerek
ayırmak” ME 86/8
ayırtlan-1.“ayırt edilmek, tefrik
edilmek” HKT 473a/4, 2. “açık-
lanmak” HKT 213a/1,
ayırtlanmış “açıklanmış” HKT
138a/1
ayıt- “demek, söylemek krş. ayt,
ay-” NF 303/7, MM 16/3, HŞ
2195, K7/40
āyine (<F.) “ayna” MN (2) 34/344
Ǿāyise (<ö.a.) “Hz. Musa’nın yolu-
na girdiği için türlü şekillerde
Firavn tarafından işkence edilen
kişi” KE 113v/2
Ǿāyişe (<ö.a.) “Hz. Ayişe, Hz.
Peygamberin kızı” NF 6/9, KE
71v/20, Ǿāyişe-i śıddįķa “bkz.
Ǿāyişe” KE 217r/1, Ǿāyişe binti
ebū bekr-i śıddįķ “bkz. Ǿāyişe”
KE 198r/21
aylaķ “aylak, başı boş” K7/32,
aylaķ ķođ- “başı boş bırakmak,
başı boş koymak” ME 101/8
aylan- “dönmek, daireler çizmek”
ME 83/1
aylıķ “aylık, aylık ücret” NF
117/13, KE 48v/2, ME 112/2,
HKT 565b/6, MN (1) 15/9
Ǿayn (1)(<A.) “bir şeyin aslı, ken-
disi, eşraftan olan” NF 429/2,
KE 25r/11
Ǿayn (2) “Arap alfabesinin 18.
harfi, ayın” MM 263/2
Ǿayn (3) “göz” HKT 580a/3
ayna(<F.) “cuma günü” NF 77/8
Ǿaynā (<A.) “iri ve güzel gözlü”
NF 424/15
ayna- “değişmek, bozulmak krş.
ađna-” NF 318/4, KE 13r/4,
ME 221/5, HKT 41a/2, HŞ
2974, aynaġan “bozulan, bo-
e
ğ
zulmuş” HKT 485a/9, aynamaķ
i
t “değişme, bozulma” HKT
i
m 388b/1
y
a
aynat-“değiştirmek, bozmak” ME
y
ı 22/6, HKT 26a/3, HŞ 3551,
n
e aynatġan “değiştiren” HKT
v
i 127b/1, aynamaķ “değiştirme”
HKT 401b/6
aynatıl- “değiştirilmek, bozulmak”
HKT 496b/3
Ǿaynuhu (<A.) “kendi kendine,
kendi başına” KE 189r/11
Ǿaynüǿl-ĥįtān<k.a.) “Yusuf pey-
gamberin üzerinde başını yıka-
dığı balık” KE 74v/8
Ǿaynüǿş-şems (<ö.a.) “Mısır’da bir
şehir” KE 96v/7
ayra “ayrıntılı, açık” ayra sözle-
“ayrıntılı olarak anlatmak, ay-
rıntılı biçimde açıklamak” NF
23/6
 Harezm-Altınordu
ayran “sütün yağı ayrıldıktan sonra
kalan mayi ve ekşi kısmı” İML
166
ayrı “ayrı, farklı krş. ayrıķ, ayruķ”
KE 94r/9
ayrıķ “başka, özge krş. ayruķ, ayrı”
İML 97
ayrıl- 1.“ayrılmak, uzaklaşmak krş.
ađrıl-” KE 176v/14, ME 148/1,
HKT 38a/8, HŞ 25, İML 123,
K7/25, MN (2) 37/371, 2. “ay-
rılığa düşmek” HKT 578a/3, 3.
“yarılmak, çatlamak” HKT
540a/2, ayrılġan “bırakan, terk
eden” HKT 578a/2, ayrılmaķ
1.“ayrılma, ayrılık” HKT
290a/7, 2. “kopma, parçalan-
ma” HKT 40a/5
ayrılış-“biribirinden ayrılmak,
boşanmak” HKT 96b/1
ayrış-“birbirinden ayrılmak” ME
124/4, ayrışmaķ “ayrılık, firkat”
ME 117/2
ayrıt “fark, ayrılık” ME 84/4
Ǿayriyet (<A.) “borç” ME 203/3
ayruķ “başka, ayrı krş. ayrıķ, ayrı”
ayruķ kün “başka bir gün, diğer
bir gün” HŞ 1574
ayś (<ö.a.) “Yakub peygamber’in
oğlu” NF 328/9
Ǿayş (<A.) “yaşam, yaşantı, yeme,
içme” NF 214/17, MM 37/3,
HŞ 1121, Ǿayş it- “yemek, iç-
mek yaşamak” HŞ 1221
ayt- 1. “söylemek, demek krş. ayıt-
ay-” NF 100/15, KE 58v/8, ME
71/7, MM 390/4, HKT 11b/3,
MN (1) 16/3, İML 122, MN (2)
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 67
43/435, 2. “sormak” HKT a
104b/2, 3. “anlatmak, naklet-
mek” HKT 140a/4, 4. “iddia
etmek” HKT 126a/3, aytġan
“sözcü” HKT 227a/8, aytmaķ
“söyleme, söz” HKT 423b/7,
aytu bir- “söyleyivermek” HKT
45a/7
aytıl-“söylenmek, denmek” NF
37/12, KE 145v/10, ME 53/6,
HKT 397b/4
aytış- “konuşmak, karşılıklı ko-
nuşmak” NF 189/10, HŞ 1295
ayur-“ayırmak krş. ađır-, ayır-” HŞ
4596
ayva “ayva” KE 71r/7, İML 182
ayvān(<F.) “çadır” HŞ 3770
e
ğ ayvan “aylak, başı boş” ayvan ķıl-
i
t “başı boş bırakmak” ME 101/8
i
m Ǿayyār (<A.) “hilekar” MN (2)
y
a
14/135
y
ı Ǿayyārlıķ(<A.+T.)“hilebazlık”Ǿayy
n
e
v
ārlıķ it- “hile yapmak, hilebaz-
i
lık yapmak” HŞ 3269
az 1. “az, çok olmayan, nadir, az
bulunan” NF 124/6, KE 2r/18,
ME 175/1, HKT 11b/4, HŞ
2929, İML 153, MN (2)
14/136, 2. “biraz (zarf)” HKT
100a/2, az bėr- “az vermek”
MM 238/3, az bol- “az olmak”
NF 177/6, MM 115/2, HKT
76a/4, az cemāǾat “küçük toplu-
luk” HKT 511a/8, az ķal- “az
kalmak, azalmak” NF 102/12,
KE 247v/11, az ķıl- “azaltmak”
ME 94/1, HKT 176b/1, az kör-
“az görmek” ME 217/2, az kül-
68 | D r . Suat ÜNLÜ
“az gülmek” MM 45/1, az müh-
let “az süre” HKT 571a/4, az
nirse “az şey” HKT 314a/3, az
tė- “az söylemek, az demek”
MM 200/3, az yükseklik “küçük
tümsek” HKT 308a/1, azġına
“daha az krş. azķıya” KE
101v718, azķıya “daha az krş.
azġına” KE 246r/5, azraķ “daha
az” NF 75/10, KE 160v/19,
MM 195/4, HKT 286a/8, HŞ
4330
az- 1.“azmak, doğru yoldan çık-
mak, sapmak” NF 168/15, KE
190v/21, ME 2/1, MM 48/3,
HKT 138a/8, HŞ 3494, İML
111, 2. “boşa gitmek” HKT
292a/9, azġan “azan, yoldan sa-
pan” HKT 576a/2, azġanraķ
“daha sapık, daha şaşkın” HKT
479b/5, azmaķ “yoldan çıkma,
sapma, azma” HKT 85b/5
Ǿazā (<A.) “Allah tarafından sı-
nanmak üzere yeryüzüne gön-
derilen Harut adlı meleğin isyan
etmeden önceki adı” NF
367/17, KE 21r/17
aǾżā (<A.) “vücut uzuvları,
organlar” NF 44/15, KE
237r/15, aǾżālarını rāst ķıl- “vü-
cut organlarını düzgün bir şekil
vermek” HKT 566b/7
Ǿaźāb (<A.) “azap, eziyet, işkence
krş. azab” NF 17/3, KE 3v/5,
MM 192/4, HKT 143a/2, MN
(1) 15/4, Ǿaźāb bol- “azab ol-
mak, eziyet olmak” NF 346/15,
KE 171v/2, MM 161/4, Ǿaźāb
bir- “eziyet etmek, azap ver-
mek” HŞ 3534, Ǿaźāb firişteleri
“Cehennem bekçileri, zebani-
ler” HKT 577a/9, Ǿaźāb in-
“azab gelmek” KE 222v/18,
Ǿaźāb kel- “azab gelmek” NF
117/9, KE 114r/5, Ǿaźāb ķıl-
“eziyet etmek, azap vermek”
NF 74/15, KE 171v/21, Ǿaźāb
kit- “azabdan kurtulmak” KE
114r/13, Ǿaźāb teg- “azab gör-
mek, azabdan muzdarip olmak”
NF 117/10, Ǿaźāb tile- “eziyet
etmek, azap vermek” KE
206v/11,Ǿaźāb yetil- “azaba ma-
ruz kalınmak, azaba uğramak”
e
ğ
KE 114r/7, Ǿaźābdın menǾ ķılın-
i
t “eziyet edilmemek” HKT 7b/3
i
m āzād (<F.) “hür, serbest” NF
y
a
114/17, KE 166v/5, MM 264/4,
y
ı MN (1) 23/5, HŞ 134, āzād bir-
“serbest bırakmak, hürriyetini
n
e
v
i vermek” Ka I/3, āzād bol- “hür-
riyetine kavuşmak” NF 116/14,
KE 161v/18, MM 194/4, HŞ
614, āzād er “hür erkek” HKT
25b/5, āzād ķıl- “hürriyetine
kavuşturmak” NF 117/7, KE
79r/5, ME 25/8, HŞ 1829,
āzād ķılın- “hürriyetine kavuş-
turulmak” HKT 120a/4, āzād
ķılınmış ķul “hürriyetine kavuş-
turulmuş köle” HKT 120a/4,
āzād ķılmaķ “hürriyetine kavuş-
turma” HKT 90b/3, āzād tarħan
bol- “hür ve bağımsız Tarhanlık
yapmak” AO II/28, āzād tişi
“hür kadın” HKT 80a/8,
 Harezm-Altınordu
āzād yiber- “hür olmak, hürri-
yetine kavuşmak” Ka I/4
āzāda (<ö.a.) “bir Arap kabilesi”
NF 348/14
āzādlıķ (<A.+T.) “hürriyet, serbest-
lik” NF 241/5, KE 110r/2
aǾžam (<A.) “büyük” K IX/2
Ǿažamet (<A.) “azamet, büyük-
lük, ululuk” NF 60/12, KE
46r/17
Ǿažametlıġ (<A.+T.) “azametli,
büyük, ulu, debdebeli, heybetli”
NF 50/12, KE 211r/12
āzār (<F.) “azar, incinme, kötülük,
zulüm krş. azar” NF 9/17, KE
120r/6, ME 68/6, HKT 41b/5,
MN (1) 22/15, HŞ 2250, āzār
bol- “incinmek, üzülmek” NF
291/8, ME 191/5, HŞ 2107,
āzār ķıl- “eziyet etmek, incit-
mek” NF 68/9, KE 74r/13,
HKT 407b/8, HŞ 2048, āzār
ķılın- “eziyet edilmek, incitil-
mek” HKT 407a/2, āzār teg-
“eziyet etmek, incitmek” NF
85/15, āzār tegmiş bol- “incin-
miş olmak” NF 348/7, āzār
tegrül- “eziyet edilmek, incitil-
mek” HKT 73b/7
āzārla- (<F.+T.) “azarlamak, eziyet
ve işkece etmek” NF 284/14,
KE 194r/16, ME 56/4, HŞ 3097
āzārlan- (<F.+T.) “azarlanmak,
zarar görmek, incinmek” KE
151v/15, ME 191/5, HKT
379a/2, HŞ 3079
āzārlat- (<F.+T.) “azarlamak, in-
citmek, kırmak” NF 283/10,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 69
KE 244r/15, ME 56/4, HKT a
78a/4
Ǿazāsil (<ö.a.) “Allah tarafından
denenmek üzere yeryüzüne
gönderilen üç melekten biri
olan İblis’in isyan etmeden ön-
ceki adı krş. Ǿazāzįl” KE 21r/17
Ǿazāyā (<ö.a.) “İsyan etmeden
önce Marut’un adı” NF 367/17,
KE 21r/17
Ǿazāzįl (<ö.a.) “Allah tarafından
denenmek üzere yeryüzüne
gönderilen üç melekten biri
olan İblis’in isyan etmeden ön-
ceki adı krş. Ǿazāsil” KE 4v/7
azdur- “azdırmak, yoldan çıkar-
mak” NF 367/14, KE 149r/11,
e
ğ ME 39/1, MM 187/3, HKT
6a/7, MN (2) 22/218, azdurġan
i
t
i
m “azdıran, yoldan çıkaran” HKT
y
a
369b/5
y
ı āzer (<ö.a.) “Hz. İbrahim’in baba-
n
e
v
sının adı” KE 175r/6, HKT
i
132b/4, MN (2) 2/15
azġaş- “zıtlaşmak” MM 117/2
azġırlıķ “aygırlık, yüzsüzlük”
azġırlıķ ķılış- “yüzsüzlük yap-
mak, yüzsüzce davranmak”ME
201/1
azġun “azmış, azgın, doğru yoldan
çıkmış” NF 304/4, HKT
133a/1, azġunraķ “daha sapık,
daha azgın” HKT 168a/3
azġunluķ “sapıklık, şaşkınlık, az-
gınlık, azma” NF 304/5, ME
205/5, HKT 255b/8
70 | D r . Suat ÜNLÜ
azġur- “azdırmak, hak yoldan çı-
karmak” NF 279/7, ME 63/4,
HKT 550a/5
ażĥa (<A.) “kurban” NF 146/13
azıd- “azıtmak, işi yolundan
sapırmak krş. azıt-” İML 121
azıġ “azı” ME 160/8
azıġlıġ(1)“azmış, azılı, doğru (din)
yolundan sapmış olan” KE
13r/17
azıġlıġ(2)“yırtıcı hayvan, canavar”
KE 137r/9, HKT 104a/5, HŞ
4136
azıķ “azık, yol yiyeceği krş. azuķ”
NF 7/10, ME 52/2, MM 49/1,
HKT 29a/7, İML 188, azıķ al-
“azık almak” HKT 29a/7, azıķ
ķıl- “azık hazırlamak” NF 7/8,
HŞ 1909
azıķlandur- “azık vermek” NF
163/16
azıķsız “azıksız” ME 63/5
azın azın “azar azar, ağır ağır” ME
68/2, azın azın indür- “ağır ağır
indirmek” HKT 543b/8
azıt- “azdırmak, yoldan çıkarmak
krş. azıd-” NF 387/3
Ǿažįm (<A.) “büyük, ulu, yüce” NF
390/8, KE 65v/18, ME 94/3,
MM 392/4, KIII/18, Ǿažįm ķıl-
“ululamak, yüceltmek, ulula-
mak” ME 20/1
Ǿazįm(<A.) “kesin, kati” MM
177/1
āźįne(<F.) “Cuma günü” HKT
531a/4, HŞ 1019
āzįne(<ö.a.)“Medinede bir mescid”
āzįne mescidi “azine mescidi”
NF 183/8
Ǿazįz (1) (<A.) 1.“aziz, ulu, yüce,
muhterem krş. aziz” NF 222/3,
KE 6v/9, MM 17/3, HKT
223a/5, MN (1) 16/6, HŞ 1970,
2. “eşsiz, kudretli, esma-i
hüsna’dan el-Ǿazįz” HKT
409a/8, Ǿazįz bol- “büyük ol-
mak, yüce olmak, saygı duyul-
mak” NF 111/7, KE 91r/5, ME
144/4, MM 327/3, Ǿazįz dut-
“ululamak, yüceltmek, hürmet
etmek krş. Ǿazįz tut-” KVII/20,
, Ǿazįz ķıl- “yüceltmek, ulula-
e
ğ
mak” NF 50/5, KE 63r/7, ME
i
t 37/6, HKT 50b/2, Ǿazįz tut-
i
m “ululamak, yüceltmek, hürmet
y
a
etmek krş. Ǿazįz dut-” NF
y
ı 334/12, Ǿazįzraķ “daha şerefli,
daha değerli krş. Ǿazįzrek” KE
n
e
v
i 207r/17, MN (1) 2/2, Ǿazįzrek
“daha şerefli, daha değerli krş.
Ǿazįzraķ” NF 52/14, KE 5v/19,
MM 8/4, HKT 223a/5, HŞ 1474
Ǿazįz (2) (<ö.a.) “eski Mısır vezir-
lerinden olup Züleyha’nın ko-
casıdır” KE 76r/8, HKT 229b/2
Ǿazįz ħan (<ö.a.) “Aziz Han” Ka
I/4
Ǿazįz ħoca (<ö.a.) “Altın Ordu hanı
Seyyid Ahmed’in kardeşi” AO
V/17
Ǿazįzle (<A.+T.) “azizlemek, yü-
celtmek” HŞ 2797
Ǿazįzlik (<A.+T.) 1.“yücelik, üs-
tünlük, büyüklük” HKT 299b/3,
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 71

HŞ 2266, 2. “gurur, kibir” HKT a

30a/8, Ǿazįzlik körküz- “büyük-
lük göstermek” ME 182/7
azl (<A.) “azil, ihmal” HŞ 1197
azla- (1)“aşağılamak, horlamak”
NF 402/13
azla- (2)“azaltmak” HŞ 2412
Ǿazlet (<A.) “yalnız olma, kendi
kendine yaşama” Ǿazlet ķıl-
“yalnız olmak, tek başına yaş-
mak” NF 269/1
azlıķ “azlık” NF 70/17
Ǿazm (<A.) “bir yere gitme, yö-
nelme”Ǿazm it- “yönelmek, ha-
reket etmek” HŞ 744, Ǿazm ķıl-
“yönelmek, hareket etmek” NF
21/17, HŞ 102, Ǿazm-ü se-
fer ķıl- “sefere çıkmaya karar e
ğ

vermek, sefere çıkmak” AO

i
t
i
V/20 m

Ǿazrāǿįl (<ö.a.) “Azrail” KE 5v/8 y

a

ażrām (<ö.a.) “Hızır y

ı
n
aleyhisselamın tamir ettiği du- e
v
varda malı saklı olan iki çocuk- i

tan biri” KE 130v/21

azuġluġ“azığı, yiyeceği olan” KE
2r/18
azuķ “azık, yol yiyeceği krş. azıķ”
KE 23r/5, HŞ 3340
azuķlan- “azık hazırlamak” KE
129r/19
72 | D r . Suat ÜNLÜ
-B-
bā (<F.) “ile” HŞ 2096, KVIII/1
ba- “bağlamak” HKT 533b/6
baǾal (<ö.a.) “Şam’da Bek adlı
şehir halkının taptığı put” KE
159r/21
baǾalbek(<ö.a.) “Suriye’nin en
büyük şehirlerinden olup, güneş
tanrısı için yaptırılan Ba’al adlı
putun bulunduğu mabetten do-
layı bu ismi almıştır” KE
158r/19
bāb (<A.) “bölüm, ana bölüm, ana
başlık” NF 240/16, MN (2)
7/62
baba (1)“baba, yaşlı adam” NF
352/11, AO III/13
baba (2)(<ö.a.) “Baba İslam” MM
398/2
baba ėren (<ö.a.) “Baba İslam”
MM 382/4
baba islām (<ö.a.) “Muînüǿl-
Mürîd’in yazarı İslam’ın şeyhi-
nin adı” MM 402/3
bābil (1)(<ö.a.) “Babil, eski Mezo-
potamya’nın en büyük şehirle-
rinden biri” NF 367/11, KE
22r/11, HKT 14b/8, HŞ 3524
bābil (2) “bir hadis nakledicisi” KE
43v/12
bābilį (<ö.a.) “Babilliler” HŞ 2230
bāc (<F.) “gümrük vergisi krş.
baç” bāc ve ħarc “gümrük ver-
gisi ve diğer vergiler” Ka II/14
bacanaķ “kadının kız kardeşinin
kocası” İML 144
baç “vergi, gümrük vergisi krş.
bāc” HŞ1975
bād (<F.) “yel, rüzgar” MM 47/1,
HŞ 2681, MN (2) 36/361
bādām (<F.) “badem krş. bādem”
KE 12v/8
baǾde (<A.) “sonra krş. baǾd-ez”
AO V/13
baǾd-ez (<A.) “sonra krş. baǾde”
NF 434/10, KE 2r/17
bāde (<F.) “içki” HŞ 3772, bāde
iç- “içki içmek” HŞ 1068, MN
(2) 10/96, bāde-i nāb “şaf şa-
rap” MN (2) 13/125
baǾdehu (<A.) “ondan sonra” KE
20v/10, KVI/18
e bādem (<F.) “badem (mecazi ola-
ğ
i
rak göz) krş. bādām ” HŞ 867
t
i
m bādiye (<A.) “çöl” HKT 237b/9,
y HŞ 103, bādiye Ǿarabları
a
y
“çölde yaşayan Arablar, Bedevi
ı
Araplar” HKT 494a/5, bādiyeġa
n
e
v
i çıķar “çöle giden, çölde yaşa-
yan, Bedevi Arap” HKT 401a/8
bādiyye (<A.) “çöl, sahra” KE
11v/11
bād-reng(<F.) “bir tür hıyar, ağaç
kavunu” HKT 9a/5
baġ(1) “örtü, bağ, deste, demet”
NF 213/11, HKT 286b/4
baġ(2) “bez, sargı” ME 166/6
baġ (3) “bağ, halat, uçkur, ip” KE
15v/12, HŞ 4415, İML 166, baġ
baġla- “ bağlamak, iple bağla-
mak, bağla bağlamak” KE
77r/5, HŞ 1599
bāġ (<F.) “bağ, büyük bahçe” NF
245/9, KE 68v/1 , HŞ 256, MN
 Harezm-Altınordu
(1) 17/4, MN (2) 36/362, bāġ
bāġça “bağ bahçe” AO II/29,
bāġ ķopar- “bağ bahçe yapmak,
bağ bahçe kurmak” KE 249v/3,
bāġ u bustān “bağ bahçe”MM
355/4
baġarsuķ“bağırsak” NF 295/3,
HKT 142b/9
baġāvį (<ö.a.) “Ebû Muhammed
el- Hüseyn bin MesǾûd bin
Muhammed el Farâ. Muhaddis
ve müfessir” NF 3/3
baġdād (<ö.a.) “Bağdat” NF 196/2,
KE 109v/15, HŞ 3406, baġdād
ili “Bağdat şehri” HŞ 2871
bāġdār(<F.) “bahçıvan” NF 246/16
baġdaş “bağdaş, ayakları birbiri
altına alarak oturma şekli”
baġdaş il- “bağdaş kurmak,
bağdaş kurarak oturmak”ME
174/1, baġdaş ķıl- “bağ-
daş kurarak oturmak” KE
18v/17, ME 174/1
baġı-“kapanmak, kilitlenmek” İML
104
baġ(ı)r “bağır, göğüs, ciğer” NF
271/6, KE 247r/6, MM 38/1,
HŞ 1183, İML 141, MN (2)
28/280, baġır köydür- “bağır
yakmak” MM 322/1, HŞ 3472,
baġır öldür- “çiğer yakmak”
MM 367/3
baġırsaķ“şefkatli, merhametli” KE
37v/19, baġırsaķ bol- “şefkatli
olmak, merhametli olmak, mer-
hamet etmek” KE 27r/8
baġırtlaķ “takke, külah, ulemaya
mahsus kaftan” İML 150
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 73
baġış “parmakların ve başka uzuv-
ların ek yerleri, eklem, boğum”
KE 86v/74, HKT 559b/2 b
baġışla- “bağışlamak, affetmek,
ihsan etmek, lutf etmek” NF
246/17, KE 218v/13, ME
218/2, MM 257/1, HKT 381a/2,
HŞ 1262, MN (1) 11/9, İML
125, MN (2) 37/368
bāġiça(<F.+T.) “küçük bahçe krş.
baķça” NF 246/16, bāġiça ķıl-
“küçük bahçe yapmak, küçük
bahçe kurmak” NF 245/8
baġla-“bağlamak, sağlamlaştırmak,
kapatmak, kilitlemek, ilgi kur-
mak” NF 217/9, KE 19r/17,
ME 170/7, MM 270/3, HKT
e
ğ 172a/7, HŞ 3947, MN (1)
i
t 20/12, İML 114, KVIII/6, MN
i
m (2) 37/365, baġlaġu nirse “bağ,
y
a
ip” HKT 484a/9
y
ı baġlan-“bağlanmak, kapanmak”
n
e NF 149/4, KE 77r/5, ME 155/7,
v
i
HKT 178a/7, HŞ 3363,
baġlanmış “bağlanmış” HKT
178a/7
baġlaş-“bağlaşmak” ME 110/3
baġlat- “bağlatmak, kapatmak” KE
44r/4, HŞ 3223
baġlıġ “bağlı, kapalı krş baġlıķ”
NF 189/15, KE 154r/11, MM
264/1, HKT 114b/2, İML 154,
baġlıġ bol- “bağlanmak, bağlı
olmak” NF 3/10
baġlıķ“bağlı, kapalı krş baġlıġ”
MN (1) 20/8
bahā (<F.) “baha, değer, fiyat” NF
210/15, KE 77r/3, ME 127/1,
74 | D r . Suat ÜNLÜ
MM 253/4, HKT 120b/6, HŞ
959, bahā al- “değerinden al-
mak” KE 73v/6, bahā bėr- “de-
ğerini vermek, değerinden al-
mak” NF 431/7, KE 77v/8,
bahā ķıl- “değer biçmek” NF
359/9
bahādır(<F.) “bahadır, yiğit, kah-
raman krş. bahādur, bahātūr”
KE 101v/4
bahādur(<F.)“bahadır, yiğit, kah-
raman krş. bahādır, bahātūr”
HŞ 2907
bahādurluķ (<F.+T.) “bahadırlık,
kahramanlık, yiğitlik” HŞ 699
bahālıġ (<F.+T.)“pahalı, değerli,
kıymetli” NF 209/5, KE 80v/6,
MM 61/1, HŞ 2953
bahāne (<F.) “bahane, sebep, vesi-
le” HŞ 152, bahāne bol- “sebep
olmak, bahane olmak” HŞ
1605, bahāne ketür- “bahane
bulmak, sebebe bağlamak” ME
145/6, bahāne ķıl- “bahane
bulmak, sebep bulmak” KE
99r/5, ME 145/6, HŞ 724,
KI/17, bahāne tap- “baha-
ne bulmak, sebep bulmak” KE
97v/12, HŞ 844
bahānelü (<F.+T.) “sebep, vesile”
bahānelü ķıl- “vesile olmak, se-
bep meydana getirmek” ME
94/1
bahāriyyāt(<F.ç.) “bahar tasviriyle
başlayarak birini methetmek
için yazılan kasideler, bahariye-
ler” MN (2) 9/82
bahāsız (<F.+T.)“pahalı olmayan,
değersiz, kıymetsiz” HŞ 2841
bahātūr (<F.) “bahadır, yiğit, kah-
raman krş. bahādur, bahādır”
NF 406/14
baħıl (<A.) “cimri, pinti krş. baħįl”
ME 27/3, HŞ 3676
baħıllıķ (<A.+T.) “cimrilik, pintilik
krş baħįllıķ” baħıllıķ ķıl- “cim-
rilik etmek” baħıllıķ ķılış- “kar-
şılıklı cimrilik etmek” ME
201/4
bāhįl (<ö.a.) “Mütefikat kabilesin-
den kafir bir kişi” KE 57r/19
baħįl (<A.) “cimri, pinti, hasis,
tamahkar krş. baħıl” NF
e
ğ
105/10, HKT 579a/5, baħįl bol-
i
t “cimri olmak, pinti olmak, cim-
i
m rilik yapmak” NF 255/1, KE
y
a
13r/3, baħįl ĥālı üze “cimrilik-
y
ı le” HKT 401a/1, baħįl ķıl-
“cimrilik yapmak, pintilik yap-
n
e
v
i mak” NF 289/5
baħįllıķ (<A.+T.) 1.“cimrilik, pinti-
lik krş baħıllıķ” NF 254/12,
HKT 82a/8, 2. “kıskançlık”
HKT 96a/6, baħįllıķ ĥālı üze
“ihtirasa kapılarak” HKT
401a/4, baħįllıķ ķıl- “cimrilik
etmek” NF 98/1, HKT 487b/4
baĥiŝ (<A.) “anma, konuşma, tar-
tışma krş baĥŝ” ME 113/2,
baĥiŝ ķıl- “anmak, hakkında
konuşmak, bahsi geçmek” ME
11/6
baĥr (<A.) “deniz” MM 373/1, HŞ
3126, KX/8, MN (2) 4/34
 Harezm-Altınordu
baĥruǿl-muĥįŧ (<ö. a.) “dinî içerikli
bir kitap adı” MM 140/3
baĥrüǿl-ĥayvān (<ö.a.) “hayat de-
nizi” MN (1) 5/4
baĥrüǿl-kevŝer (<ö.a.) “Kevser
denizi” MN (1) 3/15
baĥŝ (<A.) “söz, konuşma, iddia-
laşma krş baĥiŝ” NF 222/7,
baĥŝ ķıl- “anmak, hakkında ko-
nuşmak, bahsi geçmek” NF
201/12
baħşāyiş (<F.) “armağan, bağış,
lütuf, ihsan” baħşāyiş it- “bağış-
lamak, armağan olarak vermek,
ihsan etmek” HŞ 1979,
baħşāyiş ķıl- “bağışlamak, ar-
mağan olarak vermek, ihsan
etmek” HŞ 1979
baħşı “katip” K I/54
baħşįş (<F.) “armağan, bağış, lütuf,
ihsan” NF 222/14, ME 82/2,
MM 246/3, HKT 173a/1, HŞ
2944, baħşįş bėr- “bağışlamak,
armağan olarak vermek, ihsan
etmek” ME 100/6, baħşįş bir-
“bağışlamak, armağan olarak
vermek, ihsan etmek” HŞ 43,
baħşįş ķıl- “bağışlamak, arma-
ğan olarak vermek, ihsan et-
mek” NF 49/10, HŞ 700, baħşįş
tile- “ihsan istemek, armağan
olarak verilmesini istemek” ME
151/6
baħt (<F.) “baht, şans, uğur, talih”
KE 20v/2, MM 393/2, HŞ
1181, MN (2) 15/141
baħtį (<F.) “bahtlılık” HŞ 3855
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 75
baħtiyār (<F.) “talihli” MN (2)
15/140
baħtiyārį(<F.) “bahtiyarlık” HŞ b
4365
baħtlıġ (<F.+T.) “talih, şans, bahtlı,
nasipli, kısmetli krş. baħtlıķ,
baħtlu” HKT 376b/6, baħtlıġ
bol- “şanslı olmak, talihli ol-
mak, kısmetli olmak” ME
150/8
baħtlıķ (<F.+T.) “talih, şans, bahtlı,
nasipli, kısmetli krş. baħtlıġ,
baħtlu” baħtlıķ tile- “kısmetli
olmayı istemek, talihli olmayı
istemek” ME 209/2
baħtlu (<F.+T.) “bahtlı, talihli krş.
baħtlıķ, baħtlıġ” ME 9/7
e
ğ baħtluluķ (<F.+T.) “bahtlılık” ME
i
t 8/2
i
m baħtsız (<F.+T.) “bahtsız, bedbaht”
y
a
ME 116/2, HKT 297a/3, HŞ
y
ı 3856, baħtsızraķ “çok talihsiz,
n
e çok bedbaht” HKT 575b/2
v
i
baǾįr (<A.) “deve” HKT 322a/5
bāk (<F.) “korku, kaygı” bāk tut-
“korkutmak, kaygılandırmak”
NF 397/4, ME 129/2, MM
318/4
baķ-1.“bakmak, dikkate almak,
bakmak, besleyip büyütmek”
NF 436/7, KE 183r/21, ME
23/6, MM 29/3, HKT 450a/6,
HŞ 1388, MN (1) 3/11, İML
165, AO I/18, MN (2) 12/111,
2. “beklemek, gözetlemek”
HKT 144b/8, baķġan “bakan”
HKT 557a/6, baķıp
sewün- “bakarak sevinmek”
76 | D r . Suat ÜNLÜ
HKT 495a/9, baķmaķ “bakma,
bakış” ME 38/3, HKT 265a/1
baķā (<A.) “bakilik” HŞ 3677
baķa “kurbağa, kaplumbağa” KE
26r/4, HKT 161a/4
baķaç “küre (demircilerin çamur-
dan yaptıkları ocağı” İML 160
baķça (<F.) “bahçe krş. bāġiça” NF
311/5
baķın-“bakınmak, bakmak” HŞ
3084
baķır “bakır, bakır madeni” NF
215/16, KE 124r/15, HKT
509a/9, HŞ 4155, İML 178
baķış “bakma, bakış” HKT 486a/5
baķış- “bakışmak, karşılıklı bak-
mak” ME 197/7, HŞ 2362, İML
133
baķıyye (<A.) “artan, artık” HKT
479b/4
bāķį (<A.) “bakî, ebedî, arta kalan,
geriye kalan, son” NF 392/12,
KE 39v/20, MM 137/2, HŞ
2121, KV/19, MN (2) 10/93,
bāķį bol- “baki olmak, ebedi
olmak, devam etmek” NF
148/5, HŞ 1413, bāķį ķal- “baki
kalmak, ebedi kalmasına izin
vermek, sona bırakmak” NF
25/9, KE 228v/17, HŞ 1960,
bāķį ķıl- “ebedi kalmak, devam
ettirmek, geriye bırakmak” KE
122r/2, HŞ 4117, bāķį ķoy- “bı-
rakmak, devam etmesine izin
vermek” HKT 555a/6
baķįǾ(<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
gömülü bulunduğu BakîǾ me-
zarlığı” NF 168/4, KE 239r/3
bāķilā (<A.) “bakla” KE 180r/20
baķlan“yavru, küçük” HŞ 1638,
baķlan ķozı “yeni doğmuş, se-
miz kuzu” KE 68v/3
bāksiz (<F.+T.) “korkusuz” ME
12/5
bāksizlik (<F.+T.) “korkusuzluk,
cesaret” bāksizlik ķıl- “cesaret
göstermek, korkusuzca dav-
ranmak” ME 187/5
bal “bal” NF 260/1, KE 77r/17,
ME 10/7, HKT 485b/2, HŞ
1042, MN (1) 15/9, bal arısı
“bal arısı” HKT 263b/6, bal
ķurtı “bal arısı” AO II/36
baǾl (<ö.a.)“İslamiyetten önceki
e
ğ
dönemlerde Arapların taptığı
i
t putlardan birinin adı” HKT
i
m 430a/6
y
a
bala “yavru, kuş yavrusu” NF
y
ı 285/12, KE 246r/13, ME 8/5,
HŞ 3644
n
e
v
i bālā (<F.) “boy” KE 65v/7
balaban “doğan” ME 228/4
balala- “yavrulamak” ME 70/2
balçıġ “balçık, çamur krş. balçıķ”
MN (1) 15/8
balçıķ “balçık, çamur krş. balçıġ”
NF 78/9, KE 27r/4, ME 168/8,
HKT 396b/1, HŞ 83, İML 178,
balçıķ bol-“çamurlaşmak, ça-
mur olmak” KE 27r/3, balçıķ
ķıl- “çamurlaştırmak, çamur ha-
line getirmek” NF 278/5,
balçıķ taş “taş gibi olmuş ça-
mur” HKT 222a/3
 Harezm-Altınordu
balçıķlıķ“balçıklık, çamurlu”
balçıķlıķ ĥālında “çamur şek-
linde” HKT 276b/6
baldız “kocaya nisbetle karısının
küçük kızkardaşı” İML 144
balıķ “balık, balık burcu” NF
220/16, KE 12v/13, HKT
166a/2, HŞ 3444, İML 180,
balıķdın “balık burcu” HŞ
2852, balıķ yılı “Türkçe yıl atla-
rından 5.inci yılın adı” İML 186
balıķçı “balıkçı, balık avçısı” KE
145r/1, İML 156
balıñla-“ürpermek, korkmak” HŞ
4495
bāliġ(<A.) “büluğa ermiş, ergin,
yetişkin” bāliġ bol- “büluğa er-
mek, ergin hale gelmek, yetiş-
kin olmak” KE 166v/8
bāliġa (<A.) “yetişkin (kadın), dini
bakımdan mükemmel olan” KE
76r/12
balķı-“parlamak, ışıldamak” KE
180r/7, HŞ 3355
balķın-“parlamak, ışık saçmak” KE
7r/12, HŞ 3891
balta “balta krş. balŧa” NF 30/2,
KE 37v/16, HŞ 1772, İML 169,
balta sal- “baltalamak, balta
vurmak” HŞ 3606, balta ur-
“baltalamak, baltayla kesmek”
HŞ 3334
balŧa “balta krş. balta” NF 30/3,
KE 39v/10
baltaçıķ “büyük çekiç” İML 160
baltır “baldır eti, baldır” İML
142
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 77
bāman (<F.) “ümitsiz” bāman bol-
“ümitsiz olmak, ümitsizliğe
düşmek” ME 16/7, bāman ķıl- b
“ümitsizliğe düşürmek, ümidini
kestirmek “ME 19/2
ban- (1)“bağlamak” ME 166/1,
MM 360/2, HŞ 55
ban- (2)“batırmak, daldırmak man-
” ME 136/6, banıp yigeni nirse
“katık” HKT 329a/4
bāñ (<F.) “ses, seda krş. mañ (1)”
bāñ-i namāz “ezan” NF 40/3,
MN (1) 16/7, bāñ-i namāz ķıl-
“ezan okumak” NF 241/17,
bāñ-i namāz oķı- “ezan oku-
mak” NF 247/3
bānįsiz (<F.+T.) “yapanı olmayan”
e
ğ MM 29/1
i
t bañla- (<F.+T.)“çağırmak, seslen-
i
m mek, sesle çağırmak krş. mañla-
y
a
” ME 89/5, İML 102
y
ı banġu “lokma krş. manġu” ME
n
e 136/6
v
i
bānū (<ö.a.) “Banu” HŞ 793
bānūh (<ö.a.) “İran hükümdarı
Kisrâ’dan Hz. Peygambere
gönderilen elçi” NF 81/12
bār (<F.) “yük, ağırlık” HŞ 3174
bar (1) “hep, bütün” HŞ 4659
bar (2) “var, mevcut olan” NF
17/3, KE 2v/14, ME 90/1, MM
32/3, HKT 7b/5, HŞ 2633, MN
(1) 5/6, İML 98, AO IV/14, CE
2/1, MN (2) 27/270, bar bol-
“var olmak, mevut olmak” NF
413/11, KE 38r/13, ME 188/5,
HŞ 206, bar it- “bulundurmak,
var etmek” HŞ 9, bar ķıl- “bu-
78 | D r . Suat ÜNLÜ
lundurmak, var etmek” NF
147/7, ME 40/7, MM 3/3, HŞ
14, bar tut “bulundurmak, mev-
cut olarak muhafaza etmek”
ME 59/2
bar (3) “evet” İML 154
bar- 1.“varmak, gitmek, ölmek,
helak olmak, evlenmek krş. var-
” NF 329/9, KE 41v/3, ME
186/5, MM 382/2, HKT
557b/2, HŞ 1002, MN (1) 6/8,
İML 86, K III/15, MN (2)
12/111, 2. “kaybolmak, zail
olmak” HKT 176b/6, 3. “sefere
çıkmak” HKT 86b/6, barġan
1.“giden” HKT 429a/6, 2. “he-
lak olan” HKT 278b/3
barābar(<F.) “beraber krş. berāber”
ME 154/3
barābarlıķ(<F.+T.)“bir arada olma”
barābarlıķ ķıl- “ bir araya gel-
mek, birlikte olmak” ME 109/7
baraķ (<k.a) “Cengiz han sülale-
sinden gelen bir prens” AO
III/9
barbaŧ (<F.) “bir çalgı” HŞ 1058,
barbaŧ çal- “barbat çalmak” HŞ
1027, barbaŧ ķıl- “barbat çal-
mak” HŞ 1058
barbaŧçı(<F.+T.) “barbat çalan krş.
berbatçı” HŞ 2080
barça “hep, bütün, bütünü, hepsi”
NF 304/7, KE 3r/20, HKT
443b/4, HŞ 1788, MN (1) 7/15,
K VII/24, MN (2) 12/110
barçın“ipek kumaş, diba” HKT
559a/4, İML 167, barçın kėd-
“ipekli kumaşdan elbise giy-
mek” NF 33/1
barçınçı “diba dokuyan” İML 155
bardaǾ(<ö.a.) “Barda” HŞ 1035,
bardaǾ ili “Barda şehri” HŞ
1031
bardaķ “testi, bardak” ME 88/6
bāre (<F.) “müddet, süre” ME
122/5
bārgāh (<F.) “eşik, makam” HŞ 62,
bārgāh urul- “bargah kurulmak”
HŞ 171
bār ħudāya (<F.) “Allahım” NF
13/3
barı “hep, bütün, hepsi, tamamıy-
la, hepten” NF 29/7, KE 37r/15,
e
ğ
MM 39/2, MN (1) 23/3, K
i
t III/16
i
m barın-“yetinmek, geçinmek” ME
y
a
175/1
y
ı barıs yılı “Türkçe 12 yıl atlarından
3ncü yılın adı krş. bars yılı”
n
e
v
i İML 186
barış “varış, gidiş” AO IV/17, barış
keliş ķıl- “gidiş geliş yapmak”
AO III/5
barış-(1)“birlikte gitmek” ME
118/7, HKT 85b/3
barış-(2)“barışmak” HŞ 3244, AO
III/14
bārį (1)(<F.) “bari, hiç olmazsa,
hiç değilse” NF 249/11, KE
98r/21, HŞ 1552, MN (2)
15/140
bārį(2)(<A.) “Tanrı” MN (2)
15/148
bārid (<ö.a.) “Barid” HŞ 3800
 Harezm-Altınordu
barķ “ev bark, mülk krş. borķ” NF
77/10, KE 59r/13, ME 166/1, K
VII/24
barķlıġ “evi barkı olan” KE 23v/16
barla- “Allah’ın varlığını kabul
etmek” KE 41v/19
barlaş- “barışmak” İML 133
barlıķ “varlık, var olma, mal, ser-
vet” NF 229/7, ME 50/6, MM
366/4, HŞ 4222, barlıķ yėri
“varlık yeri” MM 372/4
barlu “zengin, varlıklı” barlu bol-
“varlıklı olmak, zengin olmak”
ME 56/5
barmaķ“parmak” NF 224/4, KE
181v/19, ME 47/6, MM185/4,
HKT 172b/2, HŞ 1165, İML
141, barmaķ arala- “sakalını
pençelemek, sıvazlamak” MM
75/2, barmaķ uçı “parmak ucu”
MM 185/1, HKT 63a/8
barmaķ “göç, hicret” ME 113/3
barmaķça “çok küçük, parmak
kadar” KE 124r/20
bars “pars” NF 152/12, KE 142r/8,
K I/30, bars yılı “Türkçe 12 yıl
atlarından 3ncü yılın adı krş.
barıs yalı” AO II/53
bārs(<ö.a.)“Bars vilayeti” KE
146v/12
barsçı “arslan bakıcısı” AO II/10
barśįśā (<ö.a.) “İblis’in azdırdığı
bir zahid” NF 237/7
bas- 1.“basmak, ayak basmak,
yıkmak, baskın yapmak, mağ-
lup etmek” NF 279/4, KE
77v/4, ME 18/4, MM 197/3,
HKT 402a/5, HŞ 4468, MN (1)
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 79
15/2, İML 113, K VII/21, MN
(2) 23/226, 2. “zorlamak, yor-
mak” HKT 576a/7, basġu yir b
“ayak basacak yer” HKT
198b/2
basa 1. “(çekim edatı olarak) den
sonra” MN (1) 8/13, 2. “(zarf
olarak) bundan başka, bundan
sonra, daha sonra” MN (1)
19/14, AO I/19
basaladu “arka arkaya” ME 121/6
basħuncılamaķ “baskın, akın” ME
102/2
basıķ-(1)“basılmak, baskına uğra-
mak” KE 227r/18
basıķ-(2)“üst üste sıkışmak” ME
170/1, basıķmış “sıkışmış, bu-
e
ğ nalmış” HKT 544a/2
i
t basıl-(1)“basılmak, yok edilmek,
i
m etkisiz hale getirilmek” NF
y
a
174/13, HŞ 4141
y
ı basıl-(2)“yumuşamak, (öfkesi)
n
e geçmek” KE 98r/13
v
i
basıl- (3)“sıkıştırılmak, bunaltıl-
mak”, basılmış “sıkışmış,
bunalmaış” HKT 502a/7
basılduruķ “direk” KE 3r/19
basın- “zulmetmek, eziyet etmek”
ME 142/4, HŞ 3254
basınç“zahmet, eziyet, zulüm”
KI/27
basınçaķ“aciz, güçsüz, zayıf”İML
149, basınçaķ bol- “aciz olmak,
zayıf ve güçsüz olmak” KE
240v/1
basış-“basışmak, birbirini alt et-
mek” ME 198/2
80 | D r . Suat ÜNLÜ
baśįr (<A.) “her şeyi görüp bilen,
Allah, esma-i hüsna’dan el
baśįr” MM 310/2
basķaķ “baskın, talan” HŞ 868,
baskaķ bol- “talan etmek, talan
edilmek” HŞ 436
basmaķ“baskın, ani saldırı” ME
102/2
baśr bin ĥırşā eś-śabāyį (<ö.a.)
“Hz. Hüseyin’i öldürmeye çalı-
şan kafirlerden biri” KE
248r/17
baśra (<ö.a.) “Basra vilayeti” NF
132/3, KE 146v/12
basruķ-“üst üste, sıkışmak” ME
170/1
basrul- “bastırılmak” ME 41/5
bastur- “bastırmak, hücum etmek
krş. basur-” NF 209/4, KE
206r/5
basur-“bastırmak, sıkıştırmak,
tıkamak krş. bastur-” KE
30v/18, ME 41/4, MM 197/4
baş (1) 1.“baş, kafa, ilk, ön kısım,
uç, önder, lider” NF 36/16, KE
29r/16, ME 74/1, MM 81/1,
HKT 293b/4, HŞ 1108, İML
139, KVII/31, MN (2) 34/335,
2. “ekin başı, başak” HKT
232a/1, 3. “asıl, ana mal” HKT
44b/5, baş aġrıġ “baş ağrısı”
İML 163, baş baġı “baş sargısı”
İML 150, baş balçıķ “baş balçı-
ğı” İML 178, baş bėr- “baş
vermek, canını feda etmek” KE
246r/14, baş bol- “baş olmak,
önderlik yapmak” KE 200v/10,
HŞ 2057, baş indür- “niyetlen-
mek, yönelmek” HŞ 651, baş
ķaldur- “yükselmek, doğrul-
mak” NF 378/11, baş ķođ- “baş
koymak” HŞ 455, baş köter-
“baş kaldırmak, isyan etmek”
HŞ 3055, baş kötür- “doğrul-
mak, görünmek” HŞ 814, baş
saġraġı “baş çanağı, kafatası”
İML 139, baş sal-“başını hare-
ket ettirmek, başını sallamak”
HŞ 1431, baş tart- “baş kaldır-
mak, itaat etmemek” NF
146/17, KE 162r/17, baş ur-
“başvurmak” Ka II/7, başı
kötrülmiş “başı yukarıya kalkık
(kimse)” HKT 420b/3, başķa
e
ğ
kel- “tek başına gelmek, ayrı
i
t ayrı gelmek” NF 203/2
i
m baş (2) “yara” NF 182/16, ME
y
a
36/4, MM 79/1, HKT 111b/5,
y
ı HŞ 2202, baş ķıl- “yaralamak”
KE 11v/5
n
e
v
i başaķ “okun başına geçirilen de-
mir, ok temreni” NF 362/9,
MM 344/3, HŞ 4666, MN (2)
10/91
başar-“başarmak” HŞ 2750
başbarmaķ“baş parmak” İML 141
başçı “lider, önder, kumandan,
kılavuzluk eden, yol gösteren”
KE 200v/15, ME 149/8, HŞ
4505, İML 155, başçı bol- “kı-
lavuzluk etmek, yol göstermek,
lider olmak, önderlik yapmak”
KE 2r/14, ME 171/8
başġa “ayrı, teke teker krş. başķa”
KE 73v/13
 Harezm-Altınordu
başķa (1.) “başka, diğer krş. başġa”
NF 353/16, KE 213v/16, HŞ
1170
başķa (2.)“tek başına, ayrı ayrı”
başķa kel- “tek olmak, tek başı-
na gelmek” NF 203/2
başla- (1)1.“başlamak, komuta
etmek, yol göstermek, kılavuz-
luk etmek” NF 84/3, KE
237r/2, ME 212/8, MM 297/3,
HKT 380a/6, HŞ 1248, MN (1)
7/13, İML 101, KIII/11, MN
(2) 7/60, 2. “yönelmek” ME
122/3
başla-(2)“yaralamak” İML 107,
başlamış “yaralanmış” İML 146
başlaķ “koşuda önde gelen (at)”
KE 93v/1, İML 171
başlan- “başlanmak” HŞ 2398
başlı “başkanlığında, reisliğinde
krş. başlıġ (2), başlıķ” AO I/1
başlıġ (1) “yaralı krş. başlu” KE
75v/15, ME 143/3, başlıġ bol-
“yaralı olmak, yaralanmak” NF
184/9, KE 223v/10, başlıġ ķıl-
“yaralamak, yaralanamak” KE
222r/5
başlıġ (2)“başlı, önderi olan krş
başlıķ (1), başlı” KE 181r/7,
MN (1) 5/10, AO II/4
başlıķ (1)“başlı, önderi olan krş
başlıġ (2), başlı” KE 195r/20,
MN (1) 9/5
başlıķ (2)“başlık, börk” KE 74v/6,
başlıķın yun-“gusletmek” ME
140/4
başlu “yaralı krş. başlıġ (1)” ME
143/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 81
başmaķ“ayakkabı, pabuç” KE
204r/16, ME 143/3
başmaķçı “ayakkabıcı” İML 154 b
başmaķlıġ“ayakkabılı, pabucu
olan” KE 204r/14
bat “çabuk, derhal, hemen” KE
3r/3, batraķ “daha çabuk, daha
hızlı” KE 70v/2
bat- “gözden kaybolmak, batmak
(güneş için), (tere) batmak, bu-
lanmak” NF 315/7, KE 69r/5,
ME 156/7, MM 157/3, HKT
132b/8, HŞ 4444, İML 99, batar
yir “batı” HKT 291a/2, batġan
“ufkun altına inen, batan” HKT
132b/8, batmaķ 1.“gömülme,
batma” HKT 210b/2, 2. “gurup
e
ğ etme, batma” HKT 309b/6,
batmaķķa yawuķ bolmış vaķt
i
t
i
m “guruba yakın vakit” HKT
y
a
278a/6
y
ı baŧĥā (<ö.a.) “Medine’nin eski
n
e adı” KE 189r/21
v
i
batıġ “batak, ırmakların derin olan
yerleri” batıġraķ “çok derin,
daha derin” HŞ 3126
batıķ“suya batırılmış olan” İML
189
batıķ-“batmak, kaybolmak” İML
113
bāŧıl (<A.) “batıl, boş, beyhude”
NF 51/2, KE 40r/14, ME 27/5,
MM 365/4, HKT 311b/7, HŞ
4311, bāŧıl bol- “batıl olmak,
boşa gitmek” NF 40/14, HKT
159b/8, bāŧıl bolġan “boşa gi-
den, faydasız olan” HKT
462b/5, bāŧıl ĥaķ seç- “doğruyu
82 | D r . Suat ÜNLÜ
ve yanlışı ayırmak, hakla batılı
ayırmak” MM 369/2, bāŧıl işlig
“batıla saplanan, hak ve
hakikatı bırakan” HKT 383b/4,
bāŧıl ķıl- “boşa çıkarmak” NF
43/11, KE 203r/7, ME 58/6,
HKT 487a/7, bāŧıl ķılġan “batıla
saplanan, yanlış yapan” HKT
167b/1, bāŧıl ķılmaķ “boşa çı-
karma” HKT 220a/7, bāŧıl
saķın- “batıldan uzak durmak”
NF 226/11, bāŧıl söz “batıl, boş
söz” HKT 126a/9, bāŧıl sözle-
“faydasız söz söylemek” HKT
457b/4, bāŧılġa kir- “batıla dal-
mak, yanlışa dalmak” HKT
190b/8
bāŧın (<A.) “iç görünüş, iç, iç yüz,
iç hal” NF 162/14, KE 206v/1,
MM 395/2
batış “batış, batma, güneşin batma-
sı, gurûb” NF 37/15, HKT
161b/3
baŧįr (<ö.a.) “kafir bir kişi” KE
203v/18
batman “batman, yöreler göre de-
ğişen bir tür ağırlık ölçüsü” NF
28/11, KE 23r/4, MM 173/1,
HŞ 1902, İML 187
baŧrįķ (<Yun.) “patrik, din büyü-
ğü” NF 80/7
baŧrul-“boğulması sağlanmak,
batırılmak krş. batrul-” ME
84/3
batrul-“boğulması sağlanmak,
batırılmak krş. baŧrul-” HKT
550a/2, batrulġan “batırılan,
daldırılan” HKT 498a/1,
batrulmış “boğulması sağlan-
mış, batırılmış” HKT 474a/5
batūl (<ö.a.) “İlyas peygamberin
oğlu” KE 54r/13
batur-1.“batırmak, boğdurmak,
boğulmasını sağlamak” KE
72r/9, ME 84/3, HKT 7b/6, 2.
“geçirmek, sokmak, yerle bir
etmek” ME 5/8, HKT 540b/4,
baturmaķ birle ĥükm ķılınmış
“batırılmasına, boğulmasına ka-
rar verilmiş “HKT 217a/7
bāverçi(<F.+T.) “mutemet” KE
85r/11
bavurçı “aşçı” HŞ 4235
bavurçılıķ “aşçılık” HŞ 2018
e
ğ
bay 1.“zengin, varlıklı” NF
i
t 351/11, KE 143v/8, ME 39/4,
i
m MM 173/2, HKT 97a/4, HŞ
y
a
1917, İML 153, 2. “kimseye
y
ı muhtaç olmayan, esma-i
hüsna’dan el-ġaniyy” HKT
n
e
v
i 41b/7, bay bol- “zengin olmak,
zengin ve ihtiyaçsız olmak” NF
286/5, ME 193/3, HKT 564b/4,
bay ķıl- “zenginleştirmek, var-
lıklı kılmak, zengin ve ihtiyaç-
sız hale getirmek” NF 401/13,
KE 188r/8, ME 61/5, MM 17/2,
HKT 339a/9
bayaķı “önceki, evvelki, az önce,
biraz önce” NF 256/8, KE
38r/18, MM 99/4, HŞ 1247
bayan “badem” İML 183
bayat “Tanrı, Allah” MM 306/1
bāyezid (<ö.a.) “Bâyezid-i Bistami
krş. bāyezįd-i basŧāmį” MM
278/3
 Harezm-Altınordu
bā-yezįd (<ö.a.) “Osmanlı padişahı
Yıldırım Bayezid” AO III/6
bāyezįd-i basŧāmį (<ö.a.) “Ebû
Yezîd (Bâyezîd) Tayfûr bin îsâ
bin Surûşân. IX. yy’ın en meş-
hur sufilerden biri bkz. Ebū
Yezįd-i Bisŧāmį krş. bāyezid”
NF 3/13
bayı-(1)“zenginleşmek, zengin
olmak” ME 42/5, İML 103
bayı-(2)“naz etmek” ME 38/7,
bayımaķ “naz” ME 38/7
bayıķ (1)1.“doğru söz” HŞ 4302, 2.
“kendisine inanılır adam” İML
147, bayıķ bol- “inanılmak, gü-
venilmek” HŞ 2196
bayıķ (2) “belli, şüphesiz” MN (2)
23/224
bayıt-“zengin etmek, ihiyaçsız hale
getirmek, zenginleştirmek” KE
193r/20, HKT 576a/3, HŞ 4097
bay ķızı “kuğu kuşu” KE 68v/1
bayķuş “baykuş” HŞ 2138
baylıķ “zenginlik” ME 56/5, HKT
536b/1, HŞ 700
baymaķ “amaç” MM 401/2
baynılaş-“iyi geçinmek” ME 116/5
baynısızlıķ “akılsızlık” baynısızlıķ
ķılış- “ akılsızlık yapmak, akıl-
sızca davranışlar yapmak” ME
119/8
bayram “bayram” ME 102/4, HKT
122a/5, İML 184, MN (2)
11/104, bayram ayı “bayram
ayı” HŞ 448
bayramla-“bayram etmek” ME
102/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 83
bāz(1) (<F.) “yabancı, garip” HŞ
4008
bāz (2) (<F.) “yeniden, tekrar” bāz b
tiril- “yeniden dirilmek, tekrar
canlamak” MM 34/4
bāz (3) (<F.) “doğan, şahin” MN
(2) 34/336
bāzān (<ö.a.) “Yemen’in ulu kişi-
si” KE 230v/2
bāzār (<F.) “çarşı, pazar krş.
bazar” NF 237/17, KE 118r/6,
HKT 346b/4, AO II/11, HŞ
1920, bāzār bol- “pazar olmak,
çarşı, pazar kurmak” HŞ 2896,
bāzār ķıl- “alış veriş yapmak”
HŞ 3033, bāzār ķur- “pazar
kurmak, ticaret yapmak” HŞ
e
ğ 3059
i
t bāzergān(<F.) “tacir, ortak krş.
i
m bāzirgān” AO III/4
y
a
bāzergānlıķ (<F.+T.) “alış veriş,
y
ı ticaret krş. bāzergānlik,
n
e bāzirgānlıķ” HKT 3b/1
v
i
bāzergānlik (<F.+T.) “alış veriş,
ticaret krş. bāzergānlıķ,
bāzirgānlıķ” HKT 531a/9, K
I/28
baǾżı (<A.) “bazı, bir kısım” NF
408/5, KE 31v/18, HKT 359a/9
baǾżılar (<A.+T.)“bazıları, bir
kısmı krş. baǾżıları” KE 8r/12
baǾżıları (<A.+T.)“bazıları, bir
kısmı krş. baǾżılar” KE 24r/13
baǾżısı (<A.+T.) “bazısı, bir kısmı”
KE 2v/15, HŞ 659
bāzirgān(<F.) “tüccar, tacir krş.
bāzergān” NF 235/3, KE
161r/20, ME 83/6
84 | D r . Suat ÜNLÜ
bāzirgānlıķ (<F.+T.) “ticaret krş.
bāzergānlıķ, bāzergānlik” NF
405/10
bebek “göz bebeği” HŞ 3416
bėcin“maymun krş. biçin” NF
183/10
bed (<F.) “kötü” KE 29v/3, HŞ
2127
bed-baħt (<F.) “kötü talihli, kutsuz,
talihsiz” NF 364/4, KE 9v/6,
HKT 224a/9, bed-baħt bol-
“bedbaht olmak” KE 234r/2,
HKT 309a/5, bed-baħt ķıl-
“bahtsız ve talihsiz kılmak” ME
59/4, MM 52/3, bed-baħt şūm
“talihsiz ve uğursuz” KE
228v/19, bed-baħtraķ “en bed-
baht, en günahkar” NF 153/7,
HKT 574b/7
bed-nām (<F.) “kötü şöhretli” bed-
nām bol-“kötü şöhrete sahip
olmak” HŞ 2109, bed-nām ķıl-
“kötü üne sahip olmak, kötü at
ile anılmak” HŞ 1676
bed-nāmluķ (<F.+T.) “bednamlık,
kötü şöhretlilik” HŞ 4389
bedehşān (<ö.a.) “Bedehşan” HŞ
1522
bedel (<A.) “değer, kıymet, karşı-
lık, bedel” KE 65v/2, MM
226/2, bedel-i berāǿet “aklan-
manın değeri, kıymeti, temize
çıkma karşılığı” KE 79v/19,
bedel bėr- “bir şeyi başka bir
şeyle değiştirmek krş. bedel bir-
” ME 85/8, bedel bir- “bir şeyi
başka bir şeyle değiştirmek krş.
bedel bėr-” HKT 410b/5, bedel
ķıl- “bir şeyi başka bir şeyle
değiştirmek” KE 172r/20, ME
85/8, HKT 559b/3, bedel
ķılmaķ “bir şeyi başka bir şeyle
değiştirme” HKT 559b/3, bedel
ķılmaķ tile- “değiştirmek, iste-
mek” HKT 487b/7, bedel ķılu
bir- “değiştirivermek” HKT
543a/4
beden(<A.) “beden, vücut” KE
171v/5
bederle-“mükafatlandırmak” KE
12v/16
bedevį (<A.) “bedevî, çölde yaşa-
yan göçebe” bedevį Ǿarab
“çölde yaşayan Arap” KE
e
ğ
236v/3, HKT 195a/1
i
t bedįǾ (<A.) “birinci, ilk” HKT
i
m 480a/3
y
a
bedįhe (<A.)“irticalen, kendiliğin-
y
ı den”bedįhe oķu- “irticalen
okumak, kendiliğinden oku-
n
e
v
i mak” ME 139/8, MN (2) 5/40
beđiz “suret, süs, güzel” KE
65v/8, İML 189
beđizle- “süslemek” KE 68r/19
bedr (<ö.a.) “Hz. Muhammed ile
Mekkeli müşrikler arasında ilk
savaşın yapıldığı Medine’nin
160 km. güneybatısında, Kızıl-
deniz sahiline 30 km. uzaklıkta
küçük bir kasaba” NF 12/13,
KE 221r/15, HKT 63b/7, HŞ
1288, bedr ĥarbi “Bedir savaşı”
KE 232v/3, bedr sançısı “Bedir
savaşı” KE 221r/3, bedr toķuşı
“Bedir savaşı” KE 221r/5, bedr-
i śuġrā sançışı “küçük Bedir sa-
 Harezm-Altınordu
vaşı” KE 221v/5, bedrüǿś śuġrā
“küçük Bedir savaşı” KE
224v/21
bedr-i ħıŧŧā-i vefā (<A.) “vefa ülke-
sinin dolun ayı. Hz. Muham-
med” KE 2r/8
beđük “büyük krş. böyük, biyik
(1), büyük” HŞ 852
bėg “bey, efendi, vali krş. beg, big
bik (2), bey” NF 180/5, MM
190/2, bėg bol- “bey olmak,
beylik yapmak” NF 36/6, bėg
ķıl- “beylik yapmak, bey gibi
davranmak” NF 41/5
beg “bey, emir krş bėg, big, bik (2)
bey” ME 62/4, KE 162v/14,
AO III/6, beg ķıl- “beylik yap-
mak, bey gibi davranmak” KE
180r/10
beġāyet (<F.+ A.)“son derece, çok
fazla, pek çok krş. bē-ġāyet”
HŞ 2990, AO V/13
bē-ġāyet (<F.+ A.)“son derece, çok
fazla, pek çok krş. beġāyet” NF
59/5, KE 6v/21
bėglik “beylik, valilik, bey olacak,
bey olmaya layık krş beglik”
NF 111/6, bėglik ķıl- “beylik
yapmak, idare etmek” NF
127/15
beglik“beylik, bey olacak, bey
olmaya layık krş. bėglik” ME
71/5, KE 2v/4, K VII/37, beglik
ķıl- “beylik yapmak, idare et-
mek ME 170/2
begni “darı sırası” İML 161
begsin- “beylik etmek” ME 170/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 85
bē-ħaber “baygın, kendinden geç-
miş” bē-ħaber bol- “bayılmak,
kendinden geçmek” NF 240/2 b
beĥil (<F.) “bağışlama, affetme,
mağfiret” beĥil ķıl- “bağışla-
mak, affetmek, mağfiret etmek”
NF 358/9
beĥillik “bağış, mağfiret” beĥillik
tile- “mağfiret edilmek isten-
mek, bağışlanmayı istemek” NF
389/17
beĥill (<F.) “ödünç verme” beĥill
ķıl- “ödünç olarak vermek” KE
242v/8
behişt (<F.) “Cennet” KE 3v/4
behmen (1)(<ö.a.) “Behmen” HŞ
1256
e
ğ behmen (2)(<A.) “kara kış, sert
i
t kış” KE 68r/18
i
m behr (<F.) “içim” MN (2) 182/6
y
a
behrām (<ö.a.) “Behram krş.
y
ı behram-ı çūbun” HŞ 1787
n
e behrām-ı çūbın (<ö.a.) “Behram
v
i
krş. behram” HŞ 2025
behrām-ı gūr (<ö.a.) “Behram-ı
Gur” HŞ 2030
behśafį (<ö.a.) “Musa peygamberin
mucizelerine karşılık Firavn’ın
seçmiş olduğu dördüncü cadı”
KE 112r/7
bēhūda (<F.) “beyhude, boş” NF
199/6
bē-hūş (<F.)“aklı başından gitmiş,
şaşkın, kendinden geçen, bay-
gın” bē-hūş bol- “aklı başından
gitmiş olmak, şaşkın olmak,
kendinden geçmek, baygın ol-
mak” NF 200/2
86 | D r . Suat ÜNLÜ
be-Ǿināyet (<F.+A.) “yardımıyla”
be-Ǿināyet-i rabbüǿl-Ǿālemįn
“Alemlerin Rabbinin izniyle,
yardımıyla” AO IV/6
bek“emin, sağlam, güvenilir krş.
berk” KE 232r/5, HŞ 174, bek
yėr “emin yer, sağlam yer, gü-
venilir yer” KE 185r/18
beķā(<A.) “bakilik, süreklilik,
ebediyet, sonsuzluk, ebediyet”
NF 84/4, KE 172v/10, MM
285/1, HKT 255b/8, MN (2)
14/132
beķāret (<A.) “bekâret, kızlık krş.
biķāret” NF 398/17, beķāretni
izālet ķıl- “bekaretini bozmak,
kızlığını gidermek” HKT
510b/3
beķāsız (<A.+T.) “sürekli olmayan,
ebedi olmayan” MN (2) 36/358
bekbolat(<ö.a.) “Altın Ordu prens-
lerinden biri” AO I/6
bekçi “bekçi” ME 233/4
bekçilik “bekçilik” bekçilik ķıl-
“beklemek, korumak” ME
233/4, bekçilik ķılış- “bekleş-
mek, korumak” ME 114/7
bekiş (<ö.a.) “kişi adı” AO I/7
bėkle- “korumak, muhafaza etmek
krş. bekle-” MM 100/4
bekle- 1.“korumak, muhafaza et-
mek, saklmak krş. bėkle-” ME
52/2, HKT 545a/4, İML 107, 2.
“öğrenmek, hıfzetmek, ezber-
lemek” NF 207/9, ME 176/2,
HKT 545a/4, beklegen “hıfz
eden, belleyen” HKT 545a/4,
beklemek tilen- “korumakla va-
zifelendirilmek” HKT 111a/9
beklen- “korunmak” ME 173/6
bėl “bel krş. bil” NF 325/12, KE
100v/4, ME 28/6, MM 145/2
bėl destarı “izar, çarşaf” ME 28/6
belā (1)(<A.) 1.“bela, musibet,
afet” NF 34/13, KE 10v/19, ME
147/5, MM 60/3, HKT 466a/3,
HŞ 1076, MN (1) 8/3, MN (2)
26/254, 2. “fitne” HKT 32a/2,
belā duǾāsı “beddua” KE
134v/18, belā bėr- “bela ver-
mek, musibet vermek, afet
vermek” NF 324/12, belā kil-
“belaya uğrmak, belaya maruz
e
ğ
kalmak” HŞ 798, belā tegrül-
i
t “belaya uğratılmak” HKT
i
m 330a/1
y
a
belā (2) (<A.) “evet krş. belį” HKT
y
ı 556b/3
belǾam-ibāǾūr (<ö.a.) “Ebedî Ce-
n
e
v
i hennemde kalacağı zikredilen,
bu hususta adı Barsisa ile geçen
kişi” NF 237/7
belāsız(<A.+T.) “belasız” KE
83v/19
beled (<A.) “yer memleket” beled-i
muĥarrem “haram olan yer, gi-
rilmesi yasak olan yer” KE
189v/3
belgü “iz, işaret, alâmet, nişan,
belge” KE 35v/20, ME 74/8,
HŞ 381
belgü- “belirmek” HŞ 3836
belgüle- “işaretlemek” ME 13/8
 Harezm-Altınordu
belgülig “belli, belirtili, açık ve
seçik krş. belgülüg, bilgülüg”
KE 90v/6
belgülüg “belli, belirtili, açık ve
seçik krş. belgülig, bilgülüg”
KE 5v/8, HKT 357b/6, HŞ 279,
belgülüg bil- “açıkça bilmek”
KE 249v/8, belgülüg bol- “belli
olmak” KE 90v/5, HKT
171b/5, belgülüg ķıl- “belirle-
mek” KE 187r/13, ME 103/7,
HKT 139b/9, belgülüg ķılın-
“belirlenmek” HKT 548b/6,
belgülüg ķılınmış vaķt “belir-
lenmiş vakit” HKT 548b/6,
belgülüg vaķt “belirlenmiş va-
kit, belli zaman” HKT 201a/9
bėlgür-“belirmek, belli olmak,
ortaya çıkmak krş belgür-,
bilgür-, bilür-, bilgir-, belür-”
NF 16/16
belgür- “belirmek, belli olmak,
ortaya çıkmak krş. bėlgür-,
bilgür-, bilgir-, bilür-, belür-”
KE 235r/7, ME 184/8, HKT
63a/3, HŞ 470
belgürt- “belli etmek, ortaya koy-
mak, açığa çıkarmak, belirtmek
krş. bėlgürt- bėlürt-” KE 84v/5,
ME 73/6, HKT 43a/4, HŞ 2367
bėlgürt- “belli etmek, ortaya koy-
mak, açığa vyrmak, belirtmek
krş. belgürt-, bėlürt-, belgüt-”
MM 51/4
belgüsiz “belirsiz krş. belgüsüz”
belgüsiz bol- “belirsiz olmak,
bilinmemek” KE 33r/8,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 87
belgüsiz ķıl- “kaybolmak, belir-
siz olmak” KE 134v/7
belgüsüz“belirsiz, bilinmeyen, b
meçhul, yabancı krş. belgüsiz”
ME 106/7, HKT 267b/8
belgüt-“belirtmek krş. krş. belgürt-,
bėlgürt-, bėlürt-” KE 119v/20,
HŞ 241
bel-ħōd(<F.) belki de, bilhassa,
özellikle” NF 209/10
belį (<A.) “evet krş. belā (2)” NF
190/13, KE 94r/4, MN (1) 17/7,
HŞ 1741
belķıs (<ö.a.) “Belkıs krş. belķįs”
HŞ 193
belki (<F.) “belki, muhtemelen”
KE 191v/2
e
ğ belkim “hayır, doğrusu” HKT
i
t 502a/3
i
m belķįs (<ö.a.) “Süleyman peygam-
y
a
berin hüdhüdle haber göndere-
y
ı rek hak yola girmesini istediği
n
e Seba Melikesi krş. belkıs” KE
v
i
146v/15
bėllig “belli” KE 85v/14
belür- “belürtmek krş. bėlgür-,
bilgür-, bilgir-, bilür-, belgür-”
HŞ 1968
bėlürt- “belli etmek, ortaya koy-
mak, açığa vurmak, belirtmek
krş. belgürt-, bėlgürt-, belgüt-”
MM 39/1
bē-meze (<F.) “tatsız, hoş olma-
yan, çirkin, kötü” NF 399/6, bē-
meze bol- “tatsız olmak, hoş
olmamak, çirkin olmak” NF
246/2, bē-meze sözle- “çirkin
88 | D r . Suat ÜNLÜ
ve kötü konuşmak, hoş konuş-
mamak” NF 288/5
bē-mezelik(<F.+T.)“tatsızlık, ge-
çimsizlik” bē-mezelik bol- “tat-
sızlık yapmak, geçimsizlik
yapmak” NF 383/13
bē-namāz (<F.) “beynamaz, namaz
kılmayan” bē-namāz bol- “bey-
namaz olmak, namaz kılma-
mak” NF 376/16
be-naśbiǿl-lām (<F.+A.) “lam har-
fini fethalı okuma” KE 82v/5
ben “birinci şahıs zamiri krş. men,
mėn, min” İML 80, KVII/17,
baña “bana krş. maña” K
VII/40, maña “bana krş. baña”
ME 153/8, MM 28/2, HŞ 4515,
MN (1) 2/5, MN (2) 15/145,
bendin “benden” KVII/23, beni
“beni” KVII/2, benüm “benim”
KVII/21
bend (<F.) “kuşak, bağlama” HŞ
1277, bend bol- “kuşak olmak,
nesil olmak” KE 15v/2, bend
ķıl- “bağlamak, sarmak, etrafını
çevirmek” HŞ 838, bend-i fıraķ
“ayrılık bağı” HŞ 730
bende (<F.) “bende, kul, köle” NF
328/13, KE 196r/16, MM 72/4,
MN (1) 15/3, KI/42, MN (2)
9/81, bende ķıl- “kul köle et-
mek, kendine bağlamak” NF
327/12
bendeġį (<F.) “köleye ait” KV/6
bendelik (<F.+T.) “kulluk, kölelik”
bendelik ķıl- “kulluk etmek kö-
le olarak kullanılmak” KE
177r/14
benefşe (<F.) “menekşe” HŞ 1418
bē-nihāyet (<F.+A.) “sonsuz” NF
59/7
benį isrāǿil (<ö.a.) “İsrail oğulları
krş. Benū İsrāǿil” KE 108r/1,
HKT 359a/8, benį isrāǿil ili “İs-
rail oğullarının bulunduğu böl-
ge” MN (1) 11/8
benį müslim (<ö.a.)“Murra kabile-
sinden olup Emevîlerden
Sufyanîlerin hizmetinde bu-
lunmuş bir kumandan” KE
228r/14
benį ümeyye (<ö.a.) “Şam’ı mer-
kez edinen bütün İslam memle-
ketleri üzerinde hüküm sürmüş
e
ğ
bir devlet” KE 242r/6
i
t beñli girey (<ö.a.) “Mengli Girey,
i
m Kırım hanı krş. meñli girey” K
y
a
X/15
y
ı benuǿl-cān (<ö.a.) “Cinler tâifesi”
NF 277/3
n
e
v
i benū haźǾān (<ö.a.) “Benû
HazǾân” NF 172/14
benū ĥurhįm (<ö.a.) “İsmail pey-
gambere yardım eden bir ker-
van” KE 48v/17
benū isrāǿil (<ö.a.) “İsrail oğulları
krş. Benį İsrāǿil” NF 55/3
benū ķureyža (<ö.a.) “Medine’deki
son Yahudi kabilesi” NF 27/11,
KE 227r/12, ķureyža “bkz. benū
ķureyža” KE 229r/11
benuǿl- muśŧaliķ (<ö.a.) “Hicretin
altıncı yılında vukûǾ bulan sa-
vaş” benuǿl- muśŧaliķ ġazātı
“Hicretin altıncı yılında vukûǾ
bulan savaş” NF 414/8
 Harezm-Altınordu
benuǿn-naśr(<ö.a.)“Hz. Muham-
med’in Medine’ye göçten sonra
ilk fethettiği yer” NF 255/17
benū nażįr (<ö.a.) “Medine’nin
önemli iki Yahudi kabilesinden
biri” KE 228v/17, nażįr “bkz.
benū nażįr” KE 227r/12
benū saǾd (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in süt ninesinin bulunduğu
Arap kabilesi” KE 184v/7
benū selįm (<A.) “bir Arap kabilesi
krş. benū süleym, benū seleme”
benū selįm ķabįlesi “bir Arap
kabilesi krş. benū süleym
ķabįlesi, benū seleme ķabįlesi”
NF 161/10
benū seleme (<A.) “bir Arap kabi-
lesi krş. benū süleym, benū se-
lįm” benū seleme ķabįlesi “bir
Arap kabilesi krş. benū selįm
ķabįlesi, benū süleym ķabįlesi”
NF 290/7
benū süleym (<A.) “bir Arap kabi-
lesi krş. benū seleme, benū se-
lįm” benū süleym ķabįlesi “bir
Arap kabilesi krş. benū selįm
ķabįlesi, benū seleme ķabįlesi ”
NF 162/4
bėr“muhatap, eş krş. bir” ME
113/4
ber (<A.) “kara, toprak” K X/8
bėr- 1.“vermek krş. ber-, bir-, ver-”
NF 254/8, KE 4v/20, ME
137/7, MM 222/4, 2. “yardımcı
fiil” NF 112/12, KE 5v/8, ME
168/5, bėrmek “verme, bağış”
ME 178/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 89
ber-“vermek krş. bėr-, bir-, ver-”
bergüçi “veren ” KE 216r/17,
AO I/9 b
berāt(<A.)“peygamberimize pey-
gamberliğinin bildirildiği şaban
ayının onbeşinci gecesi” AO
IV/20
berāǿat (<A.) “temize çıkma, ak-
lanma krş. berāǿet” HKT
507b/3
berāber (<F.) “birlikte, beraber,
aynı, denk, musavi, eşit krş.
barabar” NF 408/13, KE
132r/15, HKT 264a/5, HŞ 223,
berāber bol- “eşit olmak, denk
olmak” NF 304/12, HKT 91a/8,
berāber kel- “birlikte gelmek,
e
ğ eşit olmak, denk olmak” KE
132r/18, berāber ķıl- “müsavi
i
t
i
m kılmak, denkleştirmek” HKT
y
a
355b/3, berāber tut- “denk tut-
y
ı mak, eşit görmek, denk gör-
n
e mek”MM 265/4
v
i
berāǿet <A.) “temize çıkma, ak-
lanma krş. berāǿat” KE 79v/19
berāt (<A.) “rütbe, nişan verildiği-
ni gösteren belge, berat, fer-
man” KE 7r/19, MM 164/1,
berāt bėr- “rütbe vermek, fer-
man vermek, nişan verildiğini
gösteren belge vermek “ NF
241/4
berbatçı (<F.+T.) “berbat çalan krş.
barbaŧçı” MN (2) 9/79
bercis (<ö.a) “müşteri yıldızı” HŞ
1806
bėrdür- “verdirmek” KE 97r/15
bėrdürt-“verdirtmek” KE 109v/21
90 | D r . Suat ÜNLÜ
berekāt (<A.ç.) “bereket, hayır,
bolluk, bereketler” NF 29/10,
KE 18r/15, ME 117/3, HKT
221a/5, MN (1) 10/14, berekāt
bėr- “bereket vermek, bolluk
vermek, bereketlendirmek, bol-
laştırmak” NF 121/8, KE 49v/1,
berekāt ķoy- “bereketlendirmek,
bereket vermek” HKT
455b/8,berekāt tüni “bereket
geceleri, Müslümanlarca özel
önemi olan geceler” KE
212v/13, berekātın kiter- “bere-
ketini gidermek, faydasızlaş-
tırmak” HKT 44a/6
berekātlıġ (<A.+T.)“bereketli, mü-
barek” berekātlıġ ķıl- “bereket-
lendirmek” HKT 429b/7
bereket (<A.) “bereket” NF
159/16, KE 13v/13, HKT
158a/4, MN (1) 13/15, bereket
bėr- “bereket vermek, bolluk
vermek, bereketlendirmek, bol-
laştırmak” NF 25/4, KE
228v/14, bereket biril- “müba-
rek kılınmak” HKT 361a/4
bereketlıġ (<A.+T.)“bereketli krş.
bereketlig” HKT 371a/7
bereketlig (<A.+T.) “bereketli krş.
bereketlıġ” HKT 60a/3,
berketlig ķıl- “bereketlendir-
mek” HKT 315b/5
bereketsiz (<A.+T.) “bereketsiz”
KE 18r/8
bereng (<F.) “kereste” KE 175v/8
berge “kamçı” berge ur- “kamçı-
lamak, kamçı vurmak” KE
97r/19
bergele- “enselemek” İML 113
bergü “cömert” İML 152
ber-ħūrdār (<F.) “mesut olan” MN
(2) 43/229, ber- ħūrdār bol-
“mesut olmak” HŞ 206
ber-ħ^ā rdārlıķ (<F.+T.) “fayda-
lanma, menfaat isteme krş.
berħūrdārlıķ” ber-ħ^ārdārlıķ bir-
“faydalandırmak, nimet ver-
mek” HKT 119a/8
berħūrdārlıķ (<F.+T.) “faydalanma,
menfaat istifade krş. ber-ħ^ā
rdārlıķ” HKT 119a/8,
berħūrdārlıķ bir- “faydalandır-
mak, nimet vermek” HKT
218b/3, berħūrdārlıķ biril- “fay-
e
ğ
dalandırılmak” HKT 359b/5
i
t beri “den.. den beri, beri, beriye
i
m krş. berü, birü” KE 119r/2, ME
y
a
157/1, KVII/29
y
ı berį (<A.) “temiz, salim” MM
n
e 123/2, berį ķıl- “temizlemek,
v
i temizlenmek, salim olmak”
MM 7/4
bėrici “veren” ME 31/6
bėril- “verilmek” NF 90/12, KE
8v/8, ME 53/8, MM 258/4
bėrilgülüg “verilen, gönderilen,
ihsan edilen” KE 221v/15
bėrim-alım “alış-veriş” ME 118/3
bėriş- “verişmek” ME 110/2
berk “sağlam, muhkem krş bek,
birk, bik (1)” NF 138/13, KE
39r/9, ME 218/7, İML 189,
berk baġla- “sıkıca bağlamak,
sıkı bir şekilde bağlamak” HŞ
823, berk bol- “sıkı olmak, sağ-
lam olmak” HŞ 3690, berk işlig
 Harezm-Altınordu
“doğru ve sağlam işli, kudretli”
HKT 30b/5, berk ķıl- “kuvvet-
lendirmek” NF 19/12, HŞ 1899,
berk ķuçaķla- “sıkıca sarılmak,
sıkıca kucaklamak” HŞ 4556,
berk tut- “sağlamca tutmak, sıkı
bir şekilde tutmak” KE 39r/9,
HŞ 178, berk yir “kale” HKT
88a/1
berke faķıh (<ö.a.) “Berke Fakih”
HŞ 4700
berki- “sağlamlaşmak, sağlamlaş-
tırmak, kuvvetlenmek” KE
11r/13, ME 158/8, HŞ 1842
berkit- “sağlamlaştırmak, bağla-
mak, kapatmak, kilitlemek” KE
18v/11, ME 169/1, HKT
174a/1, berkitmek “sağlamca
bağlama” HKT 573b/4
berkitil-“sağlamlaştırmak” HKT
524b/1
berkle- “sağlam yapmak” ME
218/7
berklig “kapalı, kilitli” KE 64v/4
berklik “sağlamlık” HŞ 3526
bėrne “armağan, hediye” ME 82/2
berrį (<A.) “toprak” KE 55r/4
bertük “bere, kırık, çıkık” KE
138r/10, ME 72/5
bertükçi “sınıkçı, kırıkçı” ME 72/5
berü “beri, buraya krş. beri, birü”
NF 113/13, KE 13r/16, ME
123/2, AO II/24, berü kel- “ya-
kına gelmek, yaklaşmak” KE
55r/11, berü ketür- “yakına ge-
tirmek, yaklaştırmak” KE
123r/20
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 91
bes (<F.) “yeter, kâfi, elverir” NF
439/7, KE 96v/6, HŞ 1209, MN
(2) 23/225, bes kel- “yetmek, b
kafi gelmek” NF 98r/9, bes ķıl-
“yetirmek, yetiştirmek” NF
84v/20
besā(<F.)1.“birçok, çok” MM
187/4, 2.“kafi, yeter” HŞ 4674
besātįn(<A.ç.) “bahçeler” KE
212v/15
bėsi “aile (ferdleri)” ME 26/5
besį (<F.) “çok, fazla, bir çok” KE
136v/10, K VII/16
bėsilü “ aile (ferdleri)” ME 53/8
bėslegü “aile (ferdleri)” ME 53/8
bėsre (1)“başka, gayrı krş. bisre”
NF 230/4
e
ğ bėsre (2) (<F.) “öne” ME 134/7
i
t bestān (<ö.a.) “bir Yahudi” KE
i
m 67v/1
y
a
beste (<F.) “bağlı krş. biste (1) ”
y
ı HŞ 465
n
e beş “sayı adı (5) krş. biş, bėş” AO
v
i
IV/21
bėş “beş (5) krş. beş, biş” NF
38/10, KE 213v/3, ME 77/1,
MM 68/3, bėş namāz “beş vakit
namaz” NF 59/11, bėşde birin
“beşde bir, beşde biri (kesir sa-
yısı)” KE 125v/2
beşāret (<A.) “beşaret, müjde, iyi
haber” KE 91v/19, beşāret bėr-
“müjde vermek, iyi haber ver-
mek krş. beşāret bir-” KE 54r/2,
beşāret bir- “müjde vermek, iyi
haber vermek krş. beşāret bėr-”
HŞ 387, beşāret bol- “müjde
vermek, iyi haber getirmek” NF
92 | D r . Suat ÜNLÜ
8/16, KE 213r/13, MN (1) 3/7,
beşāret keltür- “müjde vermek,
iyi haber getirmek” KE 53v/12,
beşāret közi “kalp gözü” MM
267/2
beşāretlıġ (<A.+ T.) “müjdesi ge-
len, iyi haberli” KE 2r/6
bėşegü “beşi” KE179r/16
bėşer “beşer beşer” KE 181r/16
beşer-i hāfį (<ö.a.) “Ebû Nasr Bişr
bin Hâris bin Abdirrahmân bin
Atâ bin Hilâl el-Hâfî el
Mervezî. İlk devir sufîlerinden
krş. Bişr-i Hāfį” NF 225/6
beşeriyyet (<A.) “insanlık” KE
76r/15
beşik“beşik” NF 362/2, KE
18v/11, HŞ 284, İML 169
bėşinç “beşinci (5.) krş beşinçi”
NF 27/5, KE 13v/4
bėşinçi “beşinci (5.) krş beşinç”
NF 234/10, KE 3v/17
beşįr (1)(<k.a) “Hz. Peygamber’e
ikram edilen zehirli koyun etin-
den yiyerek ölen sahabe” NF
34/1
beşįr (2)(<A.) “müjde getiren,
müjdeci” KE 53v/17
beşįr (3) (<k..a) “Malik ZeǾre tâbi
olup Yusuf peygamberi kuyu-
dan çıkaran iki kuldan biri” KE
71v/3
beşįr(4)“Yakup peygamberin
Mübeşşere adlı hizmetçisinin
oğlu” KE 105r/15
bėş miñ “beş bin (5000)” NF
72/16, KE 107v/10
bėş yüz “beş yüz (500) krş. biş
yüz” NF 66/6, KE 173v/7
bėş yüz miñ “beş yüz bin
(500.000)” KE 125r/12
beter (<F.) “kötü, fena krş. biter”
MM 18/3, beter bol- “kötü ol-
mak, kötüleşmek” KE 40r/2
bevl (<A.) “sidik” bevl ķıl- “işe-
mek” NF 65/15, KE 18r/8
bey “bey krş. beg, big, bik, bėg” K
II/5
beyǾ (<A.) “satış, satma, satın al-
ma” NF 230/11, KE 10r/11,
ME 212/6, MM 246/2, HKT
340a/9, beyǾ ķıl- “satmak, satış
yapmak” KE 10r/8, beyǾ-i
e
ğ
ittifāķ “satış sözleşmesi” KE
i
t 10r/10
i
m beyān (<A.) “beyan, açıklama,
y
a
belli, izah” NF 400/16, KE
y
ı 129r/12, MM 312/2, HKT
557a/5, HŞ 2524, beyān ay-
n
e
v
i “açıklamak, izah etmek, anlat-
mak” HŞ 8, beyān bol- “beyan
etmek, açıklamak, belli olmak”
NF 417/13, beyān et- “açıkla-
mak, açıklığa kavuşturmak”
HKT 492b/9, beyān eyle- “açık-
lığa kavuşturmak, açıklamak”
KVII/41, beyān ķıl- “açıkla-
mak, anlatmak” NF 10/6, KE
8v/18, ME 86/8, MM 13/4,
HKT 343a/5, MN (1) 14/1, HŞ
20, beyān ķılġan “gerçeği orta-
ya koyan” HKT 467a/1, beyān
ķılın- “açıklanmak” NF
240//16, HKT 120a/1, beyān
 Harezm-Altınordu
ķılınmış “açıklanmış, sarih”
HKT 486a/4
beyānlıġ (<A.+T.) “açıklamalı”
HKT 430a/2
beyǾat (<A.) “anlaşma, sözleşme,
ticaret” KE 246r/1, beyǾat ķıl-
“söz vermek” KE 201v/8, HKT
488b/8, beyǾat ķılış- “sözleş-
mek, anlaşmak” ME 204/5,
HKT 490a/5, beyǾat tile- “an-
laşmak istemek, sözleşmek” KE
244v/1
beyǾet (<A.) “biat etme, olur, onay,
işe başlatma, göreve atama, bi-
rinin yetkinliğini tasdik ve arz
etme” NF 184/2, beyǾet al-
“olur almak, onay almak, biri-
nin yetkinliğini tasdik ve arz
etme” NF 26/10, beyǾet bėr-
“onay vemek, olur vermek, bi-
rinin yetkinliğini tasdik ve arz
etmek” NF 175/1, beyǾet tile-
“onay istemek, olur istemek”
NF 183/7
beyhūde (<F.) “beyhude, boş” KE
203r/10
beyni “beyin, ilik” İML 139
beyt (1)(<A.) “ev, hane, mesken”
NF 270/14, KE 247r/20
beyt (2)(<A.) “beyit, iki mısralık
nazım parçası” ME 80/8, KE
248r/2, MM 312/1, HŞ 1238,
beyt tüz- “şiir yazmak” HŞ
3861
beytüǿl-aĥzān (<A.) “hüzünler evi.
Yakub peygamberin çadırı” KE
61v/9
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 93
beytüǿl-ĥarām (<A.)“Ka’be” MM
163/3
beytüǿl-maķdis (<.y.a.) “Ku- b
düs’teki Mescid-i Aksâ krş.
beytüǿl-muķaddis, beytüǿl-
muķaddes” NF 53/5, KE
216v/20
beytüǿl-muķaddes (<.y.a.) “Ku-
düs’teki Mescid-i Aksâ krş.
beytüǿl-maķdis, beytüǿl-
muķaddis”HKT 270b/3, MN
(1) 3/5
beytüǿl-muķaddis (<.y.a.) “Ku-
düs’teki Mescid-i Aksâ krş.
beytüǿl-maķdis, beytüǿl-
muķaddes” NF 294/11
beytüǿl-māl (<A.) “maliye hazine-
e
ğ si” NF 195/8, KE 238v/14
i
t beytüǿl-maǾmūr (<y.a) “yedinci kat
i
m gökte, Cennet-i Firdevs’te bir
y
a
köşk olup Hz. Ademle yer yü-
y
ı züne Kâbe mevkiine indirilmiş
n
e Tufan’dan sonra yine gökteki
v
i
yerini almıştır” NF 37/13, beyt-
i maǾmūr “bkz. beytüǿl-
maǾmūr” KE 13v/6
beytüǿr-risāle (<A.) “peygamberlik
meskeni” KE 77v/18
beyżā (<A.) “beyaz, çok beyaz”
KE 114r/9
beyże (<A.) “yumurta” KE 77v/11
bėz “gudde” NF 312/8
bez “boyunda, koltukaltı ve kasık
yerlerde bulunan ve kımıldayan
taneler” İML 76
bēzār (<F.) “rahatsız, bezgin, bık-
mış, usanmış” NF 14/12, bēzār
bol- “rahatsız olmak, bıkmak,
94 | D r . Suat ÜNLÜ
usanmak” NF 401/5, bēzār ķıl-
“rahatsız etmek, bıktırmak,
usandırmak” NF 416/17
bēzārlıķ “bezginlik, usanmışlık,
rahatsızlık” NF 241/4
beze- “bezemek, süslemek, donat-
mak krş. bize-” NF 61/3, KE
249r/17, ME 98/6, HKT
137a/4, bezemek “süsleme, do-
natma” HKT 425b/5
bezek (1) “süs, ziynet” NF 380/9,
KE 101v/3, ME 227/3, HKT
258b/3, bezek küni “süs günü,
bayram günü” HKT 304a/2, be-
zek tonı “süslü elbise” HKT
148b/3
bezek (2)“sıtma nöbeti, ateş krş.
bezgek” ME 1/1
bezekçi “nakkaş, süs resmi yapan”
İML 158
bezeklig “süslü, bezenmiş, işlen-
miş krş. bizeklig” KE 11r/14,
ME 80/5, bezeklig bol- “süslü
olmak, süslenmek” NF 272/9
bezeklig“sıtma nöbeti olan krş.
bezeklü, bezgeklü” ME 152/4
bezeklü “sıtma nöbeti olan krş.
bezeklig, bezgeklü” ME 1/1
bezen-“süslenmek, bezenmek krş.
bizen” NF 308/11, KE 68r/19,
ME 167/7, HKT 402b/7, be-
zenmek “süslenme” HKT
402b/8
bezenil-“süslenmek, güzel ve hoş
gösterilmek” HKT 30b/9
bezgek “sıtma nöbeti, ateş krş.
bezek (2)” ME 25/6
bezgeklü “ateşli, sıtma nöbeti olan
krş. bezeklü, bezekli” ME 1/1
bezm (<F.) “içki meclisi” MN (2)
9/83, bezm ķurul- “eğlence
tetiplemek, içki meçlisi kur-
mak” HŞ 171, bezm tüzül-
“eğlence tetiplemek, içki meçli-
si kurmak” HŞ 1316
bezmān(<F.) “kederli, üzgün, kı-
rılmış, incinmiş” NF 354/11,
bezmān bol- “kederli olmak, kı-
rılmak, incinmek, üzgün ol-
mak” NF 11/13
bıçaķ “bıçak krş. biçek” NF 118/2,
KE 50r/10, ME 37/4, MM
242/2, HKT 229b/5, İML 173,
e
ğ
bıçaķ sanç- “bıçaklamak” NF
i
t 336/11, bıçaķ ur- “bıçaklamak,
kesmek” NF 118/7, bıçaķ yüzin
i
m
y
a
“bıçak yüzü” KE 71r/17
y
ı bıçaķçı “bıçak yapan” İML 156
bıçġas-“bahse girişmek, ödül koy-
n
e
v
i mak” İML 189
bıçıķ “kesilmiş” İML 189
bıķın “bel, böğür” KE 248r/14, ME
73/1, HŞ 1773
bıķınlu “beli olan, böğürlü” ME
89/4
bıldır “geçen yıl” NF 309/11
bıldurġı “bir önceki yılki, geçen
yılki krş. bıldurķı” NF 46/717
bıldurķı “bir önceki yılki, geçen
yılki krş. bıldurġı” NF 309/16
bıraķ- 1.“bırakmak, koymak, at-
mak, fırlatmak” NF 358/13, KE
248v/18, ME 59/5, MM 323/4,
HKT 304b/1, HŞ 2170, İML
 Harezm-Altınordu
109, CE 3/1, 2. “bırakmak,
vazgeçmek” HKT 14b/2
bıraķıl- 1.“bırakılmak, indirilmek”
ME 59/5, HKT 345b/2, 2.
“atılmak, fırlatılmak” HKT
544a/5
bısġır- “gülümsemek krş. bısķır-”
ME 179/4
bısķır-“gülümsemek krş. bısġır-”
NF 157/6, ME 144/3, HKT
362a/2, HŞ 663
bısķırış-“gülümseşmek, karşılıklı
gülmek” ME 113/1
bış- “pişmek krş. biş-, piş-” KE
42r/10, HKT 405b/8, MM 33/3,
bışmaġ “pişme” HKT 405b/8
bışıġ “olgun, tecrübeli, pişmiş” KE
49r/21, ME 85/3,bışıġ işlig “ol-
gun kişi, yaptığı işte tecrübe sa-
hibi olan” KE 163v/11
bışlaķ “peynir” İML 166
bışur- “pişirmek krş. bişür-, pişir-”
NF 25/8
bıyıķ“bıyık” NF 81/13, ME 58/7
bi “gebe yahut taylı kısrak” İML
170
bį-cān (<F.) “cansız” HŞ 2052
biç- “(ekin) biçmek, kesmek krş.
piç-” ME 8/8, HKT 232a/1, HŞ
3146, İML 120, biçesü bol- “bi-
çilecek olmak” ME 8/8, biçmek
“biçme, hasat” HKT 141b/8,
biçmez “ kesmez, kör” İML 151
bį-çāre (<F.) “zavallı, çaresiz” MM
190/2, HŞ 502, MN (2) 13/124,
bį-çāre ķal- “çaresiz kalmak,
zavallı durumda olmak” HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 95
880, bį-çāre ķıl- “zavallı ve ça-
resiz bırakmak” HŞ 1736
bį-çārelıķ (<F.+T.) 1. “çaresizlik” b
HKT 287a/7, 2. “yazık, yazıklar
olsun” HKT 486a/6
bį-nevā (<F.) “nasipsiz, zavallı”
MN (2) 23/223
bį-noķśān (<F.+T.) “noksansız,
tam” bį-noķśān yarat- “tam ola-
rak yaratmak, eksiksiz yarat-
mak” MN (2) 6/57
bį-serüpāy (<F.) “sefil ve perişan
(başsız ve ayaksız)” MN (2)
35/346
bį-vefā (<F.) “vefasız” MN (2)
14/130
biçek “bıçak krş. bıçaķ” KE 85r/17
e
ğ biç-“biçmek krş. bıç-” MN (2)
i
t 5/45
i
m biçil-“biçilmek” HKT 495b/2,
y
a
biçilgen nirse “ekin” HKT
y
ı 495b/2, biçilmiş “biçilmiş, kökü
n
e kazınmış, yok edilmiş” HKT
v
i
311b/4
biçin “maymun krş. bėçin” HKT
10a/2, İML 173, biçin yıl
“Türkçe 12 yıl atlarından 9 un-
cu yılın adı” AO III/8 , biçin yı-
lı “bkz. biçin yıl” İML186
biçkü “bıçkı” NF 11/6
bidǾa (<A.) “sonradan meydana
çıkan, şey, bid’at krş. bidǾat”
MM 371/4
bidǾat (<A.)“Hz. Peygamber za-
manından sonra dinde meydana
çıka şey, yenilik krş. bidǾa” NF
387/5, KE 217r/11
96 | D r . Suat ÜNLÜ
bį-edeblük (<F.+A.T.) “terbiyesiz-
lik, edepsizlik” MM 295/4
big “bey krş. beg, bėg, bik (2), bey
” HŞ 294, MN (1) 20/13, MN
(2) 10/93
bigin“gibi” KVIII/5, MN (2)
35/345
bį-gümān(<F.) “şüphesiz” MM 9/2
bih (<F.) “iyi, yeğ” bihrek “daha
iyi, daha yeğ” KE 210v/20
bįĥadd (<F.+A.) “hadsiz, sınırsız,
ölçüsüz, pek çok” MN (1) 20/6
biĥaķ (<F.+A.) “haklı olarak” HŞ
2549
biĥamdi lillāh (<A.) “Allah’a şü-
kürler olsun krş. biĥamduǿllah,
biĥamdiǿllah, biĥamdiǿllāh”
KIII/3
biĥamdiǿllāh (<A.) “Allah’a şükür-
ler olsun krş. biĥamduǿllah,
biĥamdiǿllah, biĥamdi lillāh”
KIV/3
biĥamdiǿllah (<A.) “hamd olsun
krş. biĥamduǿllah, biĥamdi
lillāh, biĥamdiǿllāh” HŞ 255,
MN (2) 29/285
biĥamduǿllah (<A.) “hamd olsun
krş. biĥamdiǿllah, biĥamdi
lillāh, biĥamdiǿllāh” HŞ 2873
biĥār (<A.) “deniz” NF 443/11
biħar (<F.) “dikensiz” biħar bol-
“dikensiz olmak” HŞ 410
biĥārį (<A.) “derya gibi” KX/12
bį-ĥisāb (<F.+A.) “hesapsız, sayı-
sız” KVI/18
bi-hūđe (<F.)“nafile, boş, faydasız”
bi-hūđe sözle- “saçmalamak”
HKT 332a/4
bį-hūş (<F.) “şaşkın, kendinden
geçen, aklı başından gitmiş”
HKT 162b/2, bį-hūş bol- “bay-
gınlık çökmek” KE 96r/13,
HKT 444b/9, MN (1) 18/7, HŞ
933, bį-hūş bolmış “bayılmış,
baygın” HKT 486a/5
bį-ķalbin selįm (<A.) “temiz bir
kalple” MM 396/4
bį-ķarār (<F.+A.) “kararsız” MM
336/1
bik (1) “berk krş. berk, birk” HŞ
3902
bik (2) “bey, emir krş. beg, bėg,
bey, big” İML 75
bikāret(<A.) “bekâret, kızlık krş.
e
ğ
bekāret” NF 419/4
i
t bike (<A.) “sana” ME 66/1
i
m bikir (<A.) “kız oğlan kız krş bikr”
y
a
NF 398/17
y
ı biklig “kocalı kadın” İML 149
bikr (<A.) “kız oğlan kız krş bikir”
n
e
v
i NF 399/1, KE 172v/17, MN (2)
43/430, bikr bol- “kız oğlan kız
olmak” NF 399/2, bikr ķal-
“bakire olarak kalmak, evlen-
memek” NF 399/4
bil “bel krş. bėl” HŞ 296, bil baġı
“kuşak” İML 167, bil baġla-
“kuşak sarmak” HŞ 951, MN
(2) 11/107
bil-1.“bilmek, anlamak, öğrenmek,
teşhis etmek, tanımak” NF
191/14, KE 5r/8, ME 33/6, MM
18/4, HKT 44b/4, HŞ 4319,
MN (1) 19/13, İML 121,
AOIII/18, MN (2) 37/370, 2.
yeterlilik gösteren tasvirį fiil”
 Harezm-Altınordu
NF 122/3, KE 121v/3, HKT
75a/8, 3. “zannetmek” HKT
434a/1, 4. “hissetmek, sezmek”
HKT 54a/4, bilgen 1.“bilen,
bilgili” HKT 316b/4, 2. “her
şeyi bilen, esma-i hüsna’dan el-
ħabįr, el Ǿalįm” HKT 136b/5,
bilgen Tañrı “her şeyi bilen,
esma-i hüsna’dan el Ǿalįm”
HKT 456a/4, bilmek 1.“bilgi”
HKT 291b/1, 2. “bilme, tanıma,
anlama” HKT 134b/2, bilmek
“ilim, bilim” ME 48/8, bilmek
küni “yevm-i Ǿarefe Zu’l-
hicce ayının dokuzuncu günü”
NF 213/5, bilmek tile- “bilme-
sini istemek, tanık tutmak”
HKT 45a/7, bilmez “bilgisiz,
cahil” HKT 165a/4, bilmegen 1.
“bilgisiz, cahil” HKT 43b/4, 2.
“tanımayan” HKT 233a/1, bil-
memek “bilgisizlik, cahillik”
HKT 78a/7, bilgenrek “daha iyi
bilen, en iyi bilen” HKT 379a/4
bilāl-i ĥabeşį (<A.k.a.) “Bilal bin
Rabâh. İlk Müslüman olan altı
kişiden biri ve İslâmın ilk mü-
ezzini” NF 110/5, KE 215r/10,
bilāl ĥabeşį “bkz. bilāl-i ĥabeşį”
NF 96/1, bilāl “bkz. bilāl-i
ĥabeşį” NF 33/7, KE 215r/2
biǿl-cūd (<A.) “cömertçe” NF
150/17
bildür-“bildirmek, belli etmek,
farkına vardırmak, göstermek,
öğretmek, tanıtmak” NF
185/15, KE 129v/13, ME
115/7, HKT 44b/4, KV/8,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 97
bildürmek “bildirme, bildiri”
HKT 181a/2
bile “ile, beraber, birlikte krş. birle, b
birlen, ile” NF 72/9, KE
223r/18, ME 115/6, MM 34/1,
HŞ 108, MN (1) 2/5, İML 93,
AI/10, MN (2) 26/256
bile- “bilemek, keskinleştirmek”
MM 95/4, HŞ 1669, İML 102
bilek “bilek” KE 86v/3, ME 110/3,
MM 72/1, HŞ 3578
bilen- “bilenmek” MM 330/4
bilezik “bilezik krş. bilezük” İML
150
bilezük “bilezik krş. bilezik” KE
115r/16, MM 192/1, HKT
285b/2, bilezük ķat- “bilezik
e
ğ takmak” ME 98/6
i
t bilge “bilge, hakim, bilgin, filizof
i
m krş. bilgen, bilgez” KE 181v/1,
y
a
HŞ 2960
y
ı bilgen “alim, bilen, bilgin krş.
n
e bilgez, bilge” ME 210/1, bilgen
v
i
bol- “bilen olmak, bilgin olmak,
bilmek” ME 210/1
bilgez “bilen, bilgici, alim krş.
bilgen, bilge” bilgez er “bilgili,
alim adam” İML 87
bilgi “bilgi krş. bilgü, bilik, bilig”
HŞ 4299
bilgir-“belirmek krş. bėlgür-,
belgür-bilgür-, bilür-” İML 112
bilgüçi “bilgin, alim” HŞ 2852
bilgülüg (1)“bilgili krş. biliklig,
biliglig” HŞ 4437, MN (1) 5/10
bilgülüg (2) “açık, apaçık, aşikâr
krş. belgülüg” bilgülüg bol-
“belli olmak” HKT 251b/4
98 | D r . Suat ÜNLÜ
bilgür-“belirmek, ortaya çıkmak
krş. bėlgür-, belgür-, bilgir-,
bilür-, belür-” MN (2) 15/141
bilgüsiz“bilgisiz, habersiz krş.
biligsiz, bilikisiz” Ka I/7
biliçi “belirti, alamet” KE 56r/16
bilig “bilgi, bilme, bilim krş. bilik,
bilgü, bilgi” KE 131r/3, ME
134/1, MM 121/4, HKT
289b/1, HŞ 2297
biliglig“bilgili krş biliklig, biliklig”
KE 90r/2, HŞ 157
biliglü “bilgin, alim” biliglü bol-
“bilgin olmak, alim olmak” ME
181/6, biliglü ķıl- “ilim vermek,
bildirmek” ME 90/7
biligsiz“bilgisiz, cahil krş. bilikisiz,
bilgüsiz” KE 116v/21, ME
86/1, MM 156/1, HKT 136a/9,
HŞ 2709
biligsizlik “bilgisizlik, cahillik krş.
biligsizlig” ME 163/6, HKT
269b/3, HŞ 2283
bilik“bilgi, bilme, bilim krş. bilig,
bilgü, bilgi”MN (2) 28/274
bilikisiz“bilgisiz krş. biligsiz,
bilgüsiz” İML 84
biliklig“bilgili krş biliglig,
bilgülüg”İML 77
bil(i)n- “bilinmek, anlaşılmak” KE
110v/5, MM 216/1, HKT
571a/1, HŞ 4121, 2. “tanınmak”
HKT 407a/2, bilinmiş “meşhur,
tanınmış, bilinen, belli” ME
198/4, HKT 342a/7
biliş-1.“biribirini tanımak, tanış-
mak” HKT 494a/4, 2. “karşılık-
lı bilmek” AO IV/10
biǿllāh (<A.) “Allah için” KE
200r/9
billāhi (<A.) “Allah’a” ME 232/6
bilmeklik “bilgi, bilme, bilmeklik”
KE 42r/6, HŞ 4293
bilmeslik “bilmezlik, bilgisizlik,
cahillik krş. bilmezlik” KE
145v/1
bilmez “cahil” ME 199/3
bilmezlik “bilmezlik, bilgisizlik,
cahillik krş. bilmeslik” ME
86/1
bilür-“belirmek krş. bėlgür-,
belgür-, bilgir-, bilgür-, belür-”
MN (2) 28/281
bilüş- “bölüşmek” HŞ 2345
e
ğ
bin “bin (1000) krş. miñ” İML 80
i
t bin-“binmek krş. min-, mün-(1)”
i
m İML 90
y
a
binā (<A.)“yapı, bina, inşa” NF
y
ı 273/12, KE 52v/1, ME 71/6,
MM 29/1, HKT 4a/5, MN (2)
n
e
v
i 9/83, HŞ 1923, binā ķıl- “yap-
mak, kurmak, inşa etmek” NF
37/13, KE 49r/7, HKT 356b/5,
HŞ 381, binā ķılġan “inşa eden,
kuran” HKT 435a/3, binā ķılın-
“yapılmak, kurulmak, inşa
edilmek” NF 39/1, binā ķopar-
“inşa etmek, kurmak” HKT
429a/4, binālar ķopar- “inşaatlar
yapmak, kurmak” KE 146r/15
bį-namāz (<F.)“namaz kılmayan”
KE 212v/1
bį-nevā (<F.) “fakir, muhtaç, çare-
siz” KE 124r/7, MM 174/2
bį-niyāz (<F.) “hiçbir şeye ihtiyacı
olmayan Allah” KE 218v/20
 Harezm-Altınordu
bį-niyāz melik (<F.+A.) hiçbir şeye
ihtiyacı olmayan Allah KE
79v/9
bindür-“bindirmek krş. mindür-,
mündür-” İML 103
biniş- “binişmek” ME 117/8
bint (<A.) “kız” NF 5/2
bint-i lebūn (<A.) “üç yaşına gir-
miş dişi deve krş. lebūn” MM
208/1
bint-i maħāż (<A.) “iki yaşına gir-
miş deve krş. maħāż” MM
208/1
bir (1) 1.“bir, tek, aynı” NF 170/7,
KE 2r/19, KE 10v/8, ME 30/6,
MM 17/4 HKT 11a/4, HŞ 1325,
MN (2) 26/261, 2. “diğer” HKT
45b/1, 3. “herhangi biri” HKT
300a/9, 4. “hiç kimse, hiçbir
ferd” HKT 337b/4, 6. “eşi ve
benzeri olmayan, esma-i
hüsna’dan el-aĥad, el vāĥid”
HKT 583a/2, 7. “beraber” HŞ
2243, 8. “bir (sayı adı)” HŞ
148, MN (1) (1) 2/1, İML 76,
AOIII/14, 9. “tek yegane” HŞ
4596, bir ança “bazı, bir kısım”
NF 29/17, bir az “yeter ölçüde
değil, biraz” NF 23/7, KE
229r/3, HKT 252a/6, HŞ 439,
bir dįn eyesi “aynı dine mensup
(kişiler” HKT 225b/5, bir işlig
ögür “bir peygambere inanıp
onun yolunu seçen kimselerin
tümü, ümmet” HKT 218b/3, bir
ķaç “birkaç” NF 7/8, KE
33v/12, MM 407/1, HŞ 3822,
bir ķaç yolı “birkaç kez” MM
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 99
84/1, bir kezdin soñra bir kez
“iki kez” HKT 34a/3, bir kim
erse 1. “herhangi biri krş. bir b
kim irse” HKT 181b/5, 2. “hiç
kimse, hiçbir fert” HKT 419a/9,
bir kim irse 1. “herhangi biri
krş. bir kim erse” HKT 105a/8,
2. “hiç kimse, hiçbir fert” HKT
284b/1, bir neçe “bir niçe” NF
72/2, bir niçe “bir neçe” KE
74r/10, HŞ 4708, AOI/7, bir
ögür ħalķ “bir grup insan, üm-
met, cemaat” HKT 243b/8, bir
ögür kişi “bir grup insan, üm-
met, cemaat” HKT 417b/1, bir
ök “tek, yegane” KE 5v/11, bir
saġdın bir soldın “çaprazlama”
e
ğ HKT 304b/9, bir tek “bir tek,
yalnız” KE 10v/4, bir toķuz sıbŧ
i
t
i
m “10 yaşındaki çocuk” KE
y
a
127r/21, bir tüpdin “aynı
y
ı kökden çıkan, çatallı” HKT
n
e 204a/8, bir tüpdin çıķmış
v
i
butaķlar “aynı kökden çıkan
sürgünler” HKT 240a/8, bir ü
bar “Allah Teala” KE 160r/17,
MM 12/4, bir zamān “herhangi
bir zaman” NF 87/16, KE
194r/11, bir bol- “tek olmak”
KE 163v/1, bir kel- “ayrı gel-
mek, tek başına gelmek” KE
176v/3, bir ķıl- “birleşmek, bir
araya gelmek” KE 203r/14,
ME 58/1, bir yolı “birkez” HŞ
1707
bir (2) “muhatap, eş krş. bėr” ME
118/7
bir- 1.“vermek krş. bėr-, ber-, ver-”
100 | D r . Suat ÜNLÜ
HKT 71b/2, HŞ 3360, MN (1)
(1) 15/12, İML 76, AO III/10,
CE 2/4, MN (2) 38/378, 2. tes-
lim etmek, vermek” HKT
85a/4, 3. “yardımcı fiil, kolay-
lık, çabukluk ve birden birelik
ifade eder” HKT 523a/4, birgen
1. “veren” HKT 100b/8, KaI/3,
2. “lutfeden, bağışlayan, veren,
esma-i hüsna’dan el vahhāb”
HKT 435a/1, birmek “verme,
bağış” HKT 266a/9
birbiri “birbiri” ME 122/8
biregü “biri, birisi, herhangi biri
krş. birev” KE 18r/9, HKT
546b/1
birer “birer, her biri, bir defa, bazı,
bazen” NF 34/12, KE 24r/22,
MM 121/1, HŞ 1098, AO
III/11, MN (2) 15/142
birev “biri, birisi krş. biregü” KE
173v/12
birge “birlikte, beraber” KE 2v/17,
HŞ 3210, KX/7, birge bol- “bir-
likte olmak, beraber olmak” KE
28v/1
biri “herhangi biri (belgesiz za-
mir)” HKT 99a/9, HŞ 1287,
MN (2) 8/78, biri biri birle
ķoldaş ķılınmış “birbirine yak-
laştırılmış, birbirine bağlanmış”
HKT 435a/3, biri biri soñınça
“birbiri ardınca, peş peşe” HKT
350a/1, biri biri soñınça ıđılmış
“peş peşe gönderilmiş” HKT
222a/3, biri biri soñınça
yörimek “birbirini takip etmek,
peş peşe olma” HKT 200b/9,
biri biri üze ķođulmış “birbiri
üstüne yığılmış, kümelenmiş”
HKT 502b/2, biri biri üze ķoy-
“üst üste koymak, yığmak”
HKT 175a/8, biri biri yanındın
ķođulmış “birbiri üstüne yığıl-
mış, kümelenmiş” HKT 572a/7,
biri birin yıġ- “birbirini engel-
lemek” HKT 116b/7, biri birin-
din yobılamaķ tile- “hep beraber
alay etmek” HKT 426a/5, biri
biriñe keç- “karışmak, katıl-
mak” HKT 508b/7, biri biriñe
muŧābıķ “birbiriyle uyumlu,
ahenkli” HKT 549b/2, biri
biriñe müñeşmiş “üst üste yı-
e
ğ
ğılmış” HKT 341a/6, biri biriñe
i
t soñlaşmaķ “birbirini takip et-
i
m mek, peş peşe olma” HKT
y
a
23a/9, biri biriñe urulmış “kat
y
ı kat olmış” HKT 495b/3, biri
n
e biriñe yana- “birbirine yanaş-
v
i tırmak, kapamak” HKT 540b/8,
biri biriñe yanamış yıġaçlar
“birbirine dayanmış, yaslanmış
ağaçlar” HKT 532a/2, bir
soñınça yörimek “takip etme,
peşinde olma” HKT 73a/3
birik- (1)“birlikte yapmak” ME
117/8, HŞ 1455
birik- (2)“birikmek, yığılmak, top-
lanmak” KE 176r/11, MM
21/1, HKT 436b/9, birikmiş
nirse “birikmiş, yığılmış” HKT
552a/1
biriktir- “bir tek yapmak” İML
104
 Harezm-Altınordu
biriktür- “biriktirmek, toplamak”
KE 213v/16, ME 149/4
biril-“verilmek krş. bėril-” HKT
139a/6, HŞ 3182, AOII/52
birin birin “birer birer” KE 16r/9,
ME 104/3
birinçi “birinci (1.)” KE 41v/12,
İML187
birisi “herhangi biri” HKT 402b/5
biriş- “karşılıklı vermek krş. bėriş-
” HKT 181a/8
birk “sağlam, kuvvetli krş. berk,
bik (1)”birkrek “en sağlam, çok
kuvvetli” HKT 394a/5
bir ķaç “bir kaç” KXI/18
birle 1. “ile, birlikte, beraber krş
bile, birlen, ile” NF 128/1, KE
13v/8, ME 149/8, MM 11/4,
HKT 310a/3, HŞ 1407, MN (1)
(1) 10/11, İML 93, AO I/9, MN
(2) 37/371, 2. “karşığında, mu-
kabilinde” HKT 3b/1, 3. “dola-
yısıyla, sebebiyle” HKT 13a/2,
5.“-a karşı” HKT 32a/3, birle
bar- “alıp gitmek, götürmek”
HKT 227b/6, birle barmaķ
1.“alıp gitme, götürme”HKT
78b/4, 2. “giderme, yok etme”
HKT 328b/9, birle kel- “alıp
gelmek, getirmek” HKT
301a/8, birle kelin- “getirilmek”
HKT 445a/3
birle-“(Tanrıyı) bir saymak krş.
barla-” NF 443/14, ME 94/8
birlen “ile, birlikte, beraber krş
bile, birle, ile” KE 3r/9
birlik “vahdet, birlik, teklik, tek
olma, toplanma, topluluk” NF
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 101
229/7, KE 154r/3, MM 315/1,
HŞ 3725, birlik yėri “mahşer
yeri, toplanma yeri” KE b
165v/20
birök “tek, yegane” HKT 19a/8
birü “beri krş. berü, berü” HŞ 108
bisāŧ (<A.) “halı, kilim, yatak,
döşek” KE 141v/20, bisāŧ ķıl-
“yatak yapmak, döşek sermek”
KE 181r/13
bisitün(<ö.a.) “Bisitin dağı” bisitün
taġı “bisitün dağı” HŞ 2560
bisle-“beslemek, doyurmak” HŞ
3892
bislen- “beslenmek, doyrulmak”
HŞ 3892
bismil (<A.) “bismil kesilmiş,
e
ğ murdar olmamış” bismil ķıl-
i
t “boğazlamak, dini kaidelere gö-
i
m re kesmek” ME 105/8
y
a
bismiǿllāh (<A.) “Tanrı adıyla,
y
ı besmele krş. bismillāh” HŞ 765
n
e bismillāh (<A.) “Tanrı adıyla,
v
i
besmele krş. bismi’llāh” MM
74/2, bismillāh kelimesi “Tanrı
adıyla, besmele” NF 165/5,
bismillāh tė- “besmele çekmek,
besmele söylemek” ME 227/4
bisre “başka, gayri krş. bėsre (1)”
HKT 19a/8
biste (1) (<F.) “bağlı krş. beste”
HŞ 3226
biste (2) “fıstık” MN (2) 25/242
bisyār (<F.) “çok” KE 219v/9
biş “beş (5) krş. bėş, beş” HKT
284a/7, HŞ 1902, MN (1) (1)
12/5, İML 186, KI/46, bişde bir
“beşte bir” HKT 175b/7
102 | D r . Suat ÜNLÜ
biş- “olgunlaşmak, pişmek krş. bış-
, piş-” NF 108/1, KE 14v/18,
ME 159/5, HKT 84b/8, HŞ
646, İML 107, bişmekke teg-
“olgunlaşmak” HKT 136a/7
bişāret (<A.) “müjde, muştu krş.
beşāret” NF 88/16, KVI/28,
KVI/28, bişāret bėr- “müjde
vermek, müjdeli haber vermek,
sevindirmek” NF 71/14, bişāret
bėril- “müjde verilmek, müjdeli
haber verilmek, sevindirilmek”
NF 90/12, bişāret bol- “müjde
olmak, sevindirmek, müjdele-
mek” NF 10/4, bişāret ķıl-
“müjdelemek, müjde vererek
sevindirmek” NF 81/2
bişik (1)“beşik krş. bėşik” HKT
53a/7
bişik (2) “pişmiş krş. pişik” HŞ
1735
bişinçi “beşinci (5.) krş. bėşinç,
bėşinçi” HKT 336a/5, HŞ 2909,
MN (1) (1) 7/1, İML 187
biş miñ “beş bin (5000) krş. bėş
miñ” HKT 64a/3
bişr-i hāfį (<ö.a.) “ Ebû Nasr Bişr
bin Hâris bin Abdirrahmân bin
Atâ bin Hilâl el-Hâfî el
Mervezî. İlk devir sufîlerinden
krş. Beşer-i Hāfį” NF 297/9
bişrül-“bişirilmek, olgunlaştırmak”
HKT 511b/8, bişrülmiş balçıķ
“pişirilmiş, taş haline getirilmiş
çamur” HKT 581a/3
bişür-“pişirmek, kızdırmak krş.
bışur-, pişir- ” NF 163/8, KE
88r/16, ME 236/5, HŞ 1508
bişürt- “pişirtmek, yemek yaptır-
mak” KE 85r/15
bişürül-“(bitki için) büyümek, ye-
tişmek” KE 180r/20
biş yüz “beş yüz (500) krş. bėş
yüz” MN (1) (1) 4/3
bit “bit, parazit”İML 177, bit ėt-
“bitlenmek, bite yakalanmak”
ME 99/1
bit- (1) “inanmak, tapınmak, iman
etmek krş. büt-” NF 26/6, KE
127r/9, MM 372/2, HKT 33b/8,
bitgen “inanan, iman eden”
HKT 32b/7, bitgen eren “ina-
nan, iman eden erkek, mümin”
HKT 403a/4, bitgen tişi “ina-
e
ğ
nan, iman eden kadın, mümine”
i
t HKT 336b/5, bitmek “inanma,
iman” HKT 199a/4, bitmek üze
i
m
y
a
ŝābit tur- “inanmaktan vazgeç-
y
ı memek, kararlı olmak” HKT
118b/6
n
e
v
i bit- (2) “bitmek, sona ermek, ta-
mamlanmak, tamam olmak”
KE 204v/14, MM 152/4, HŞ
3858
bit- (3) “(bitki için) bitmek, türe-
mek, yetişmek, serpilmek” KE
92v/15, MM 51/2, HKT 431a/1,
HŞ 3470, MN (1) (1) 18/10,
İML 115
bit- (4) “yazmak” HŞ 4597
biter “kötü, fena, beter krş. beter”
biterrek “daha kötü, daha fena”
HŞ 2457
bitgür- “bitirmek, sona erdirmek
krş. bitir-, bitür-, bütür-” HŞ
3767
 Harezm-Altınordu
biti-1.“yazmak” NF 407/2, KE
158r/10, ME 228/3, HKT
542a/2, HŞ 4704, MN (1) (1)
12/11, İML 114, KI/52, MN (2)
47/472, 2. “belirlemek, takdir
etmek” HKT 108a/2, bitigen
“yazan, kaydeden, kâtip” HKT
567a/2, bitimek “yazma” HKT
66a/4, bitimek bilmegen “oku-
ma yazma bilmeyen, ümmî”
HKT 164b/5, bitimek tile-
“yazmayı, kaydetmeyi istemek”
HKT 478a/8
bitig 1.“yazı, kitap, mektup, fer-
man krş. bitik” NF 146/7, KE
63v/1, ME 35/3, MM 330/1,
HKT 362b/7, AO III/17, 2.
“amel defteri” HKT 272a/4, 3.
“masal, efsane” HKT 333a/5,
bitig bilmegen “okuma yazma
bilmeyen, ümmî” KE 194r/19,
HKT 11b/1, bitig bitimek “tak-
dir etme, belirleme” NF 78/13,
KE 73r/17, HKT 79b/6, bitig
ķıl- “mektup yazmak” KE 49r/5
bitigçi “katip, nasir, ferman yazan
krş. bitikçi, bitkeçi” NF 134/6,
KE 78v/20, HKT 46a/2, AO
II/7
bitigleş-(1)“mektuplaşmak, yazış-
mak, fermanlaşmak” KE
226r/18, ME 109/1
bitigleş-(2)“anlaşma yapmak, an-
laşmak” HKT 339b/4
bitiglig “yazılı, yazılmış” NF
117/4, KE 21v/3, MM 349/4,
bitiglig bol- “yazılı olmak, ya-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 103
zılmak, yazılmış olmak” NF
155/4, KE 53r/16
bitigsiz“yazısız, senetsiz” KE b
163v//21
bitik“mektup, kitap krş. bitig” HŞ
4632
bitikçi “yazıcı krş. bitigçi, bitkeçi”
HŞ 2811, İML 157, MN (2)
9/79
bitikle- “yazmak” İML 126
bitil-(1)“belirlenmek, takdir edil-
mek” HKT 198b/6
bitil-(2)“yazılmak krş. bitül-” NF
133/15, KE 191r/14, MM
407/2, HŞ 4630, MN (1) (1)
1/6, AO II/54, bitilmiş “yazıl-
mış, kaydedilmiş” HKT 399b/4
e
ğ bitin- 1.“yazılmak, kaydedilmek”
i
t HKT 468a/3, 2. “belirlenmek,
i
m takdir edilmek” HKT 26a/7, bi-
y
a
tinmiş 1. “yazılmış, kaydedil-
y
ı miş” HKT 124a/9, 2. “masal,
n
e efsane” HKT 259a/7
v
i
bitinil-“yazılmak, kaydedilmek”
KI/53
bitir-“sona erdirmek, tamamlamak,
bitirmek krş. bitür-, bitir-,
bitgür-” İML 102
bitit-“yazdırmak” ME 5/5, İML
131
bitkeçi “yazıcı, katip krş. bitigçi,
bitikçi” K I/11
bitker-“bitirmek, sona erdirmek
krş. bitkür-, bütker-” KE 103v/4
bitkür- “bitirmek, sona erdirmek
krş. bitker-, bütker-” KE 191r/8
bitle-“birisinin başından bitlerini
ayıklamak, bitlemek” İML 113
104 | D r . Suat ÜNLÜ
bitrek “felce tutulan” İML 164
bitül- “yazılmak krş. bitil- (2)” KE
77v/13
bitür-“(iş) bitirmek, sona erdirmek,
yapmak, tamamlamak krş.
bütür-, bitir-” KE 216v/10, ME
61/6, MM 126/4, HŞ 2394
bitürmeklik “(iş) bitirme” ME
96/4, HŞ 941
bįvefā (<F.+A.) “vefasız” HŞ 1803
biyi- “oynamak, raksetmek” İML
109
biyiçi “oynayıcı, raksedici” İML
156
biyik (1) “büyük krş. böyük,
beđük, büyük” KE 167r/3
biyik (2) “dikiş yivi” İML 166
biz (1) “bez krş.böz, büz ” HŞ
4233
biz (2)“biz (1.ç. şahıs zamiri)” NF
197/10, KE 104v/10, ME 27/2,
MM 406/3, HKT 3a/2, HŞ 772,
MN (1) (1) 3/9, İML 77, AO
III/13, bize “bize krş. bizge”
KE 129r/10, MM 106/1, HŞ
4584, K VI/16,bizde “bizde”
KE 45r/12, bizdin “bizden” KE
6r/16, HŞ 785, K IV/16, MN
(2) 4/37, bizge “bize krş.
bizge”MM 39/2, HŞ 595, MN
(1) 5/8, AO I/6, MN (2) 4/33,
bizi “bizi” KE 115v/17, bizim
“bizim” AO V/8, biziñ “bizim”
HŞ 1514, MN (1) 2/4, AO
II/17, MN (2) 4/36, bizler “biz-
ler” KIV/6,bizni “ bizi” Ş
1261, MN (1) 6/10, AO I/4,
MN (2) 6/52, bizniñ “bizim”
HŞ 1540, AO IV/8
biz (3) “kunduracı aleti” İML 76
biżāǾat (<A.) “sermaye, ticaret
malı, ticaret eşyası” KE 103v/3,
HKT 233b/5
bįzār (<F.) 1.“tasasız, dertsiz, bık-
mış, usanmış” KE 127r/3, HKT
468b/4, HŞ 2291, 2. “suçsuz”
HKT 94a/3, bįzār bol- “uzak-
laşmak, alakasını kesmek krş.
bįzār ol-” KE 163r/18, ME
179/1, HKT 197b/4, HŞ 2417,
bįzār ķıl- “temize çıkarmak”
ME 64/6, HKT 407b/8, HŞ
720, bįzār ķılın- “uzak tutul-
e
ğ
mak, beri olunmak” HKT
i
t 338a/6, bįzār ol-“uzaklaşmak,
i
m alakasını kesmek krş. bįzār bol-
y
a
” KVII /46
y
ı bįzārlıķ(1) (<F.+T.) “münakaşa”
n
e bįzārlıķ ķılış- “münakaşa etmek
v
i karşılıklı tartışmak”ME 205/6
bįzārlıķ (2) “uzaklaşma, ihtar, uya-
rı” HKT 180b/4, bįzārlıķ birle
tanuķluķ bir- “günahsız olduğu-
nu kanıtlamaya çalışmak” HKT
232b/1
bize- “süslemek, bezemek krş.
beze-” HŞ 1416, MN (1) 14/6
bizeklig“bezenmiş, süslenmiş krş.
bezeklig” HŞ 4080
bizen- “bezenmek, süslenmek krş.
bezen-” HŞ 4490
bizgek “bezginlik, bıkma, usanma”
HŞ1684, bizgek kil- “bıkmak,
usanmak” HŞ 1851, bizgek yi-
“bezmek, bıkmak” HŞ 1939
 Harezm-Altınordu
bođ “boy krş. boy (1)” NF 65/11,
KE 34r/9, HŞ 625
boda “deve yavrusu, bota” NF 91/6
bođaġ “boya krş. boyaġ” ME 233/3
bođaġlıġ “boyalı krş. boyaġlıġ,
boyaġlu” bođaġlıġ yüñ “boyalı
yün, renkli yün” HKT 579b/4
bođluġ “boylu krş. boyluġ, boyluķ”
NF 22/15, KE 85v/13, HŞ
3007, bođluġ bol- “boylu ol-
mak, uzun boylu olmak” NF
65/11
bođun “halk, kavim, boy” KE
29r/8, ME 191/4
bođunluġ “boya, kavme mensup
olan” KE 29v/4
boġ- “boğmak” NF 18/6, ME 83/4
boġaz“boğaz krş boġuz ” e
NF369/14, ME 37/4, MM
238/1, HKT 513b/3, HŞ 1936,
İML 140, boġaz başı “boğazın
üst kısmı” HKT 400a/3,
boġazġa revān barġan“kolayca
yutulan” HKT 263b/3
boġazla- “boğmak, (hayvan) kes-
mek krş. boġuzla-” ME 66/1,
MM 241/1, HKT 10b/5,
boġazlamaķ “boğma, boğuş”
ME 106/1, HKT 322b/7
boġazlan-“boğazlanmak, kesilmek
krş. boġuzlan-” HKT 104a/5,
boġazlanġan nirse “kurbanlık”
HKT 429b/4
boġış “boğum, eklem krş. boġuş”
ME 160/6
boġmaġ“kolye, gerdanlık krş.
boġmaķ” İML 150
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 105
boġmaķ“kolye, gerdanlık krş.
boġmaġ” KE 77r/5
boġra“boğa, deve yavrusu krş. b
buġra” KE 198r/4
boġşun-“(kemik eklem yerinden)
çıkmak” ME 160/6
boġul “boğulmak” ME 158/2,
HKT 104a/4
boġun “eklem, mafsal” NF 326/9,
ME 160/6
boġun- “kendi kendini boğmak”
HKT 320b/9, boġunġan ķan
ķılġan “boğazda tıkanıp kalarak
boğazı kanatan” HKT 553b/1
boġuş “eklem, boğum krş. boġış”
NF 437/4
boġ(u)z “boğaz, yiyecek krş.
ğ boġaz” NF 215/14, KE 11v/7,
HŞ 1936, MN (1) 21/2, boġuz
i
t
i
m ķıl- “yemek yemek” KE 49r/21
y
a
boġuzdaķ “gırtlak borusu” İML
y
ı 140
n
e
v
boġuzla- “boğazını kesmek, (hay-
i
van) kesmek, kurban etmek krş.
boġazla-” NF 342/8, KE
14v/18, MM 238/1, HŞ 3920
boġuzlan-“boğazı kesilmek, (hay-
van) kesilmek krş. boġazlan-”
NF 211/2, KE 99v/3, MM
239/1
boġuzlaş- “boğazlaşmak” ME
195/4
boġuzlat-“boğazını kestirmek” KE
168v/2
boķ“insan ve hayvan dışkısı” İML
142
boķurda-“fokurdamak” ME 229/7
bol “bol, çok fazla” KE 181v/13
106 | D r . Suat ÜNLÜ
bol- 1.“olmak krş. ol-” NF 122/1,
KE 15v/8, ME 43/7, MM
314/4, HKT 109a/4, HŞ 223,
MN (1) 10/11, İML 111,
KVII/6, MN (2) 12/111, 2. var
olmak, varlık kazanmak” HKT
17a/3, 3. “olmak, bulunmak”
HKT 350b/4, bolġay kim “bel-
ki, mümkündür ki, umulur ki”
HKT 31b/7, bolġusın bil- “nasıl
yapılacağını bilmek, aciz kal-
mamak” HKT 495b/7, bolmaķ
“olma” HKT 20b/5, HŞ 2249,
bolmışça “olduğu müddetçe”
HKT 295b/8
bolal- “bollaşmak, çoğalmak, art-
mak” KE 25v/2
boldur-“yapmak, yaptırmak, ol-
durmak” ME 8/4
bolmaçı “olacak, olan” HŞ 1823
bolun-“olunmak krş. olın-, olun-”
MM 140/2, HKT 120b/8, HŞ
4563
boluş-“oluşmak, (işe) koyulmak,
girişmek” ME 196/5,
HKT79b/9
bolut- “türetmek, icat etmek” ME
6/7
borç “borç” NF 119/6, ME 108/5,
HKT 45a/1, İML 189, AO
II/38, borç al- “borç almak,
borçlanmak” NF 140/13, KE
164r/14, İML 103, borç alış-
“borç alıp vermek” HKT 45a/1,
borç bėr- “borç vermek, öde-
mek krş. borç bir-” NF 425/8,
borç bir- “borç vermek, ödemek
krş. borç bėr-” HKT 534b/9,
İML 102, borç ķıl- “borç almak,
borçlanmak” KE 227v/10, borç
lāzım bol- “borç almak zorunda
olmak” HKT 189b/1
borçlaş- “borç etmek” ME 124/5
borçlu“borçlu, borcu olan krş.
borçluġ” ME 30/1
borçluġ“borçlu, borcu olan krş.
borçlu” NF 209/9, MM 230/3
borġu“boru, sûr” HKT 307b/5,
İML 155, borġu çalın- “sura
üflenmek, boru çalınmak” HŞ
3189, borġu ürül- “sura üfle-
mek” NF 177/3
borķ“ev, bark krş. barķ” KE
23v/17
e
ğ
borla“üzüm bağı krş. borlaķ” AO
i
t II/35
i
m borlaķ “(sık yapraklı genç ve gür)
y
a
ağaç, üzüm bağı krş. borla” KE
y
ı 20r/12, ME 145/1
bos “ahmak, aptal” ME 205/2
n
e
v
i bostān(<F.) “bağ, bahçe, Cennet
krş. būstān” ME 145/1
boş (1) “boş” MM60/1, boş ķıl-
“boşaltmak” ME 106/3
boş (2) “başı boş, sahipsiz, hür,
serbest” KE 228r/1, İML 151
boşa- “bırakmak, serbest bırakmak,
sıkıştırmak, boşamak, nikah
bağını bozmak” NF 7/17, HKT
34b/2, İML 104, boşamak “sa-
lıverme, boşama, âzâd etme”
ME 69/2, HKT 34a/2, boşamış
“boşanmış, serbest bırakılmış”
İML 147
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 107

boşan-“boşanmak” ME 158/2, boy (4) “boy (uzunluk ölçüsü)”

HKT 33b/6, boşanmış tişi “bo- MN (1) 22/6, İML 142
şanmış kadın” HKT 33b/6 boy (5) “bir nevi gale adı” İML 77 b
boşat- “boşatmak, nikahı sona boya- “boyamak” NF 194/2, ME
erdirmek” NF 181/4 85/7, İML 124
boşlaġ“(başı) boş, avare” HKT boyaġ “boya krş. bođaġ” KE
557b/4, boşlaġ ķıl- “başıboş bı- 171v/14
rakmak, serbest bırakmak” ME boyaġçı “boyacı” NF 194/1, İML
101/8, boşlaġ ķoyul- “başıboş 156
bırakılmak, salıverilmek” HKT boyaġçılıķ“boyama işçiliği” KE
565b/6 171v/8
boşluķ “boşluk” HŞ 1927 boyaġlıġ“boyalı, renkli krş.
boşuġ “ishal” KE 82v/10, boşuġ bođaġlıġ, boyaġlu” boyaġlıġ
açıġı “ishal acısı” KE 82v/10 yüñ “boyalı yün, renkli yün”
bota“deve yavrusu” KE 31r/19, HKT 547a/3
ME 7/2 boyaġlu“boyalı krş. bođaġlıġ,
botala-“(deve için) yavrulamak” boyaġlıġ” boyaġlu bol- “bo-
KE 34v/21 e
ğ yanmak, renklenmek, renkli
botlacı “gebe deve krş. botlaçı”
i
t olmak” ME 188/5
i
botlacı ķıl- “(deve için) yavru- m boyan-“boyanmak” NF 153/6, İML
lamak” ME 8/3 y
a
104
botlaçı “gebe deve krş. botlacı” y
ı boylaġ “yular” İML 172
n
HKT 565b/6 e boyluġ “boylu krş. bođluġ, boyluķ”
v
boy (1) “boy, beden, vücut, boyun i
KE 93v/3
krş bođ” KE 2v/11, ME 26/6, boyluķ“boylu krş. bođluġ, boyluġ”
HŞ 4513, MN (1) 17/10, AO MN (1) 17/8
III/15, MN (2) 11/107, boy bėr- boyna- “isyan etmek, itaat etme-
“boyun eğmek, itaat etmek, tabi mek” HŞ 1879
olmak” NF 48/4, boy bėrme- boynaġu1.“itaatsiz, asi, isyankar”
“boyun eğmemek, itaat etme- KE 149v/15, HKT 108a/4, 2.
mek, tabi olmamak” ME 167/4, “azgın, zorlu, sert, şiddetli”
boy süme- “boyun eğmemek, HKT 544b/5
itaat etmemek, tabi olmamak” boynaġulıķ“itatsizlik, haddi aşma,
ME 190/5, boyġa yet- “boyuna azgınlık krş. boynaġuluķ”
ulaşmak, büyümek” ME 26/6 boynaġulıķ ķıl- “itaat etmemek”
boy (2) “beniz, renk” ME 25/1 KE 147v/6
boy (3) “oymak, aşiret” HŞ 243 boynaġuluķ“itatsizlik, haddi aşma,
azgınlık krş. boynaġulıķ” HKT
108 | D r . Suat ÜNLÜ
137b/1, boynaġuluķ ķıl- “itaat
etmemek” KE 231r/7, HKT
155b/4, boynaġuluķ ķılış-
“karşılklı itatsizlik etmek, haddi
aşmak, azgınlık yapmak” ME
170/1, boynaġuluķ yanındın
çökgen “itaatsizlilkden dolayı
çöken, düşen” HKT 298b/6
boynal- “boyanmak” HŞ 1761
boy(u)n 1.“boyun” ME 79/8, NF
305/16, HKT 582b/6, HŞ 748,
MN (1) 23/2, İML 141, MN (2)
26/254, 2. “kul, köle” HKT
118a/4, boyun bėr- “ boyun
eğmek, uymak, itaat etmek” NF
94/12, ME 123/2, boyun
çenberi “köprücük kemiği”
HKT 557a/8, boyun mesħi
“boynu sıvazlama” MM 98/1,
boyun sun- “boyun eğmek, uy-
mak, itaat etmek krş. boyun
sün-” NF 197/6, KE 6v/3, HŞ
3175, boyun sü- “boyun eğmek,
uymak, itaat etmek” ME 214/3,
HKT 58b/1, boyun sügen “bo-
yun eğen, itaatkâr” HKT
238a/4, boyun sügli “boyun
eğen, itaatkâr” HKT 263b/8,
boyun süglilik ĥālı üze “itaat
ederek, itaatle” HKT 341b/9,
boyun süme- “kabul etmemek,
razı olmamak, istememek”
HKT 58b/1, boyun sümegen
“itaat etmeyen, asi” HKT
454a/7, boyun sümek “boyun
eğme, itaat, teslimiyet” HKT
30b/2, boyun sümekni kemiş-
“boyun eğmek, itaat etmek”
HKT 266a/2, boyun sümeyin
yüz ewür- “itaat etmemek, yüz
çevirmek” HKT 536b/4, boyun
sün- “boyun eğmek, uymak,
itaat etmek krş. boyun sun-” KE
198r/1, HKT 566a/7, boyun
sünmiş “itaat edilen” HKT
566a/7, boyun süyü “itaat et-
mek” HKT 363a/1, boyun
urmaķ “öldürme, boynuna vur-
ma” HKT 484a/8, boyunġa
asılġan nirse “gerdanlık” HKT
103b/6
boyunduruķ“boyunduruk” KE
162r/15
boyunsa- “itaat etmek, boyun eğ-
e
ğ
mek” K.I.41
i
t boz“boz, açık toprak rengi” KE
i
m 148r/20, HŞ 4081, İML 168,
y
a
boz bol- “boz renginde olmak,
y
ı bozarmak” ME 162/4
boz-1. “bozmak, perişan etmek,
n
e
v
i helak etmek” ME 114/4, HKT
363a/4, HŞ 2039, 2. “sökmek,
çözmek” HKT 266b/4, 3. “ge-
çersiz duruma getirmek” HKT
182b/4, bozmaķ “geçersiz du-
ruma getirme, getirmek” HKT
99b/8
bozġan“bozan, bozguncu krş.
bozġun” HKT 32b/5
bozġun“bozucu, tahripkar krş.
bozġan” ME 22/5
bozġunluķ “yanlış, saçma”
bozġunluķ ķıl- “yanlış yapmak,
saçmalamak” ME 27/5
bozluķ “bozluk, grilik” ME 162/4
 Harezm-Altınordu
bozuķ“bozuk krş. buzuķ”
bozuķ ahd “sözde durmama,
sözünden cayma” HŞ 1195,
bozuķ ķıl- “bozmak, bozuk hale
getirmek” ME 27/5
bozuķ-“soymak, yağma etmek”
bozuķmış “soyulmuş, yağma
edilmiş” İML 147
bozul- “bozulmak, alt üst olmak
buzul-” ME 135/1, HKT 39a/2,
HŞ 4140
bozuş- “birbirini bozmak, nakzet-
mek” ME 114/4
böget “büğet, gölcük, küçük su
birikintisi” ME 158/1
bögsül- “yarılmak, açılmak, yırtıl-
mak krş. büksül-” ME 158/1
bögür-“böğürmek” HKT 163a/7
bökevül (<Mo.) “ordu, muhafız
askeri” AO II/9
bökürci “yatalak krş bükürci”
bökürci bol- “yatalak olmak,
düşmek” ME 11/3
böl- “bölmek, ayırmak, parçala-
mak” KE 178v/14
böleg “hediye, armağan krş. bölek
(1)” KE 214r/19
bölek(1)“hediye, armağan krş.
böleg” AO III/4
bölek(2) “bölüm, kısım, hisse, pay
krş. bölük” KE 19r/8, MN (1)
8/14
bölnek “kısmet, nasip, pay” MM
277/2
bölük “bölük, parça, bölüm, kısım
krş. bölek (2) ” KE 223v/9, ME
202/5, bölük bölük 1. “zümreler
halinde, bölük bölük” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 109
145a/4, 2. “parça parça” HKT
256b/7, bölük bölük bol-
“gruplara ayrılmak, parçalan- b
mak” ME 164/8, HKT 471b/1,
bölük bölük ķıl- “gruplara
ayırmak, parçalamak” ME 78/5
bölüñ “(saç için) bölük” KE 77v/2,
bölüñ tara- “saç taramak” KE
77v/2
bölün- “bölünmek, parçalanmak”
KE 223v/9
böri “kurt krş. börü” NF 402/6, KE
3v/15, HŞ 1513, MN (2) 8/76
börk“börk, başlık, kalpak krş.
börük” KE 5v/11, HŞ 767, İML
166
börkçi“kalpakçı, kalpak yapan”
e
ğ İML 157
i
t börklüg“börklü, kalpaklı” KE
i
m 154v/6, HŞ 2961
y
a
börrilik “kurtluk” HŞ 3350
y
ı börü “kurt krş. böri” NF 11/10, HŞ
n
e 1977
v
i
börük“börk, bir tür başlık krş.
börk” NF 349/12, ME 77/6
bötüm “ekşi” bötüm yüzlüg bol-
“ekşi suratlı olmak, surat as-
mak”“ME 179/6
böyle “böyle, bu şekilde” MN (2)
6/57
böyük “yüksek, büyük krş. büyük,
biyik (1) beđük” NF 378/11,
ME 160/4
böz “bez krş. biz(1), büz” NF
131/10, KE 18v/8
bözçi “bez dokuyan, dokumacı”
KE 18v/1
110 | D r . Suat ÜNLÜ
bu (1) 1. “ işaret sıfatı bu, o krş.
mu” NF 30/10, KE 2v/20, ME
182/8, MM3/2, HKT 184b/8,
HŞ 864, MN (1) 3/15, İML 75
AO I/6, CE 2/3, MN (2) 10/96,
2. “işaret zamiri bu” MM 47/2,
HKT 140b/7, HŞ 1680, MN (1)
8/11, CE 3/4, MN (2) 44/473,
bu bol- “bu olmak” NF 296/15,
bu ajun “bu dünya” İML 137,
bu cehān “bu dünya, içinde ya-
şanılan dünya krş. bu cihān”
KE 99r/16, bu cihān “bu dün-
ya, içinde yaşanılan dünya krş.
bu cehān” HKT 575b/1, bu
dünyā “bu dünya, içinde yaşanı-
lan dünya” NF 164/12, bu gün
“bugün, şimdi krş. bu kün”
İML 184, bu kün “bugün, şim-
di krş. bu gün” NF 72/5, MM
48/2, HKT 516a/3, HŞ 3946, bu
sāǾatda “az önce, biraz önce,
demin” HKT 485b/6, bu sarāy
“dünya” HKT 243a/3, bu tünle
“bu gece” İML 185, bu-
lar“bunlar” KE 231v/1, HKT
318a/2, bulardın “bunlardan”
Ka I/7, bunlarġa “bunlara” Ka
I/8, bularnıñ “bunların” AO
II/28
bu (2) “buğu, buhar” İML 184
bū fülāye (<ö.a.) “Hz. Osman’ın
öldürülüşünü anlatan kişi” KE
240v/12
bū isĥāķ-i buħārį (<A.k.a.) “bir
abid” NF 242/3
bū ķābįs (<ö.a.) “bir dağ” bū ķābįs
taġı “Kabis dağı” KE 53v/6
buçuķ “yarı, yarım, buçuk” NF
96/7, MM 187/1
bud “but, bacak” ME 210/2
būd (<F.) “varlık” MM 294/3
buda- “budamak” ME 66/3
budaķ “dal krş. butaķ, butaġ” NF
56/17, KE 143v/9, ME 169/3
budaķlan- “çatallanmak, yayılmak,
butaķlan-” ME 154/8
buġat zūbǾa bin iblįs (<ö.a.) “Sü-
leyman peygamberin yakınında
bulunan bir zat” KE 142r/2
buġday “buğday, başak burcu” NF
211/1, KE 9v/21, ME 31/2,
MM 173/1, HKT 9a/5, HŞ
1207, İML 77, buġday aşı
e
ğ
“buğdayla yapılan bir yemek”
i
t İML 165, buġday başı 1. “ba-
i
m şak” KE 66v/4, HKT 41b/2,
y
a
İML 181, 2. “burç adlarından
y
ı biri” İML 183, buġday yıġaçı
n
e “Cennette Hz. Adem ile Hz.
v
i Havva’nın yaklaşmasına izin
verilmeyen ağaç” NF 280/6,
KE 8r/18, buġday bol- “buğday
olmak” KE 9v/21, buġday ek-
“buğday ekmek” KE 163v/18,
buġday ur- “buğday hasat et-
mek” KE 15v/12
buġra “erkek deve, deve aygırı,
buğra krş. boġra” ME 203/7,
HŞ 2511, İML 77
buĥeyrā (<ö.a.) “Hz. Hadice’nin
rüyasını tabir ettirdiği rahip”
KE 189r/3
buhtān (<A.) “iftira” HKT 337a/4
buħtį (<F.) “iki hörgüçlü deve” NF
258/6
 Harezm-Altınordu
buħtu naśr (<ö.a.) “II.
Nabkodonosor, Babil hükümda-
rı olup Nabopolassar’ın oğlu-
dur” KE 38r/1
buķa(y) “elbise” MN (2) 5/45
buķaġluġ“bukağılı, bağlı krş.
buķaġuluġ, buķav” NF 301/13
buķaġu “bukağı, köstek, pranga,
kelepçe krş. buķav” NF 325/10,
KE 146r/6, ME 90/2, HKT
252a/1, buķaġu ur- “kelepçele-
mek, prangaya vurmak” NF
325/10, KE 154r/5
buķaġula-“bukağılamak, zincire
vurmak” KE 231v/8, ME 102/4
buķaġulan-“zincire vurulmak” ME
87/2
buķaġuluġ“kelepçeli, bağlı krş
buķaġluġ, buķav” NF 301/15
buķav“bukağı, köstek, pranga,
kelepçe krş. buķaġu,
buķaġuluġ” KE 161v/19
buķnā (<ö.a.) “Lut peygamberin ğç
kızından biri” KE 58r/8
bul “göz yaşı, pınar krş. bulaķ,
bulaġ” HŞ 2416
bul- 1.“bulmak, elde etmek, edin-
mek, erişmek” NF 244/5, KE
186r/9, ME 217/7, HKT 24a/8,
MM 36/2, HŞ 2980, İML 116,
ce 2/2, MN (2) 35/350, 2. “ya-
kalamak” HKT 178a/2, 3.
“bulmak, hissetmek” HKT
237a/6
bula-“bulaştırmak, bulamak” ME
62/8
bulaġ“bulak, çeşme, pınar krş.
bulaķ (1), bul” MN (1) 9/13
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 111
bulaķ (1)“bulak, çeşme, pınar krş.
bulaġ, bul” KE 13r/7, HŞ 4329,
MN (2) 14/134 b
bulaķ (2) “haşarı, ürkek at” İML
171
bulamaķ “bulamaç” NF 108/2,
bulamaķ biş- “bulamaç pişir-
mek” NF 108/1, bulamaķ ķıl-
“bulamaç yapmak, bulamaç pi-
şirmek” NF 107/14
bulanıs (<ö.a.) “Sahib Girey yarlı-
ğında geçen bir kişi adı” Ka II/7
bulaş-“bulaşmak, karışmak krş
bulġaş-” NF 331/13, MN (2)
12/119
bulaştur- “bulaştırmak, kirletmek
krş. bulġaştur-”NF 96/6
e
ğ buldurcın “bıldırcın krş. buldurçın”
i
t KE 118v/9
i
m buldurçın “bıldırcın krş. buldurcın”
y
a
HKT 305b/7
y
ı bulġa-“bulamak, bulaştırmak, bu-
n
e landırmak, bozgunculuk etmek,
v
i
bulandırmak, vesvese vermek”
KE 111r/19, ME 65/4, HŞ 1458
bulġaķ “karışıklık, fitne” ME 47/2,
İML 146
bulġamaç “bulamaç” İML 165
bulġan-(1)“bir şey sürünmek, bu-
lanmak” ME 156/2, HŞ 4511
bulġan-(2)“bulanmak, karışmak,
bozulmak” KE 39r/5
bulġanuķ (1)“bulanık” ME 138/8,
bulġanuķ bol- “bulanmak, ka-
rışmak” ME 171/5, bulġanuķ
ķıl- “bulamak, bulandırmak, ka-
rıştırmak” ME 76/2
112 | D r . Suat ÜNLÜ
bulġanuķ (2) “kötü yoldan çıkmış”
KE 238r/11
bulġaş- “bulaşmak, karılmak, ka-
rışmak, bulamak krş bulaş-” NF
179/14, HŞ 4557
bulġaştur-“örtmek, bulaştırmak,
kirletmek krş bulaştur-” NF
437/7, ME 77/6
bulġaşuķ“kapalı, karışık, anlaşıl-
maz, girift” bulġaşuķ bol- “ka-
rıştırmak, anlaşılmaz halde ol-
mak” ME 187/5, bulġaşuķ söz-
le- “kapalı ve karışık söz söy-
lemek, anlaşılmaz konuşmak”
NF 23/7
bulıt “bulut krş. bulut” NF 38/8,
KE 221v/7, ME 22/5, HKT
23b/4, HŞ 1281, bulıtlarnı sür-
gen “bulutları sevk ve idare
eden”KT 425b/2
bulıtlan- “bulutlanmak” ME 190/2
bulıtluġ “bulutlu” ME 54/3
bulna-“esir etmek” KE 77v/4, ME
180/4
bulun (1) “esir, tutsak” KE 46v/7,
ME 25/7, HKT 179a/7, bulun
bol- “esir düşmek, esir olmak “
NF 70/6, KE 77r/12, bulun ķıl-
“esir etmek” NF 82/15, KE
76v/9, MM 48/1, bulun ķılu bir-
“ganimetlendirmek, ganimet
almasını sağlamak” HKT
523a/4
bulun(2)“taraf, yön krş. buluñ” KE
181r/16
buluñ“taraf, yön krş. bulun” KE
52v/18
bul(u)n-“olmak, bulunmak” KE
128r/12, ME 48/7, HKT 62a/4,
HŞ 3063, MN (2) 29/286
bulunluķ “esaret, tutsaklık” ME
209/8
buluş-“buluşmak, yaklaşmak, dost-
ça yaklaşmak, hemfikir olmak”
KE 225v/14
buluşmaķlıķ “buluşmaklık” HŞ
624
bulut “bulut krş. bulıt” NF 291/11,
KE 30r/10, ME 14/7, HKT
340b/8, HŞ 3218, MN (2) 2/11
bun“eksiklik, noksanlık krş. muñ,
mun” İML 80
bunçalayın “bunun gibi” K VIII/39
e
ğ
bur- (1)“kokmak” KE 77v/2
i
t bur-(2)“bükmek, burmak, kıvır-
i
m mak” HŞ 3804
y
a
burāķ (<A.) “Mirac gününde Hz.
y
ı Muhammed’e gönderielen bi-
nek” NF 52/12, KE 218r/19,
n
e
v
i MN (1) 2/2, MN (2) 2/13
būrān(<ö.a.) “Fars meliki Kisra’nın
oğlu Şîrûne’nin kızı” KE
231v/20
burc (<A.) “burç, kale, köşe, uç
krş. burç” KE 66v/13, HKT
253a/5, MN (2) 25/249
burcluġ (<A.+T.) “burc sahibi”
HKT 253a/5
burç(<A.) “burç, kale, köşe, uç krş.
burc” HŞ 1805
burçaķ “burçak” NF 417/16, KE
124r/16
burd (<F.)“kumaş” ME 99/8
 Harezm-Altınordu
burķāǾ (<A.) “kadınların örtündük-
leri peçe, tül, yaşmak,
yüzörtüsü” HŞ 1361
būriyā (<F.) “hasır, keçe krş.
buryā” KE 242r/18
burma “urularak yapılmış (şey”
burma bilezük “burma bilezik”
HKT 559a/4
burna “önce” KE 213r/3
burnaķ “önceki” KE 213r/1
burtan- “darılmak” İML 107
burtar-“(yüz) ekşitmek, kaşlarını
çatmak, suratını asmak” ME
77/2, HKT 555a/4, HŞ 3141,
burtarġan “buruşuk, ekşimiş,
asık” HKT 557a/7
burtart- “(yüz) ekşitmek” ME 77/2
burul-“bükülmek, burulmak” HŞ
4442
burun(1)“burun” NF 422/11, KE
44v/14, ME 173/5, MM100/3,
HKT 111b/4, HŞ 1928, MN (1)
19/8, İML 106
burun (2)“önce, evvel, ilk” 7/17,
KE 3r/9, ME 88/7, MM 19/1,
HKT 72a/3, HŞ 1928, MN (1)
11/8, K III/10, MN (2) 38/382 ,
burun keç- “öne geçmek krş.
kurun kiç-” HKT 149b/9, burun
keçgen “öne geçen, ileride bu-
lunan” HKT 253b75, burun
keçmek “haddi aşma, ileri git-
me, taşkınlık” HKT 285a/4, bu-
run keçür- “daha evvel yapmak
burun kiçür-” HKT 545b/5, bu-
run kiçürmiş “haddi aşmış”
HKT 263a/5, burun kiç- “daha
önce vuku bulmak, geçmek krş.
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 113
burun keç-” HKT 488a/2, burun
kiçür- 1.“daha evvel yapmak,
öne geçmek krş. burun keçür-” b
HKT 71b/8, 2. “öne geçmek”
HKT 492a/5, burun tebir- “sırt
çevirmek, dönmek” AO I/12,
burunraķ “en öndeki, en önceki,
daha önde olan” NF 66/6, KE
3r/1, HKT 271a/4, HŞ 1435
bur(u)n-“kıvrılmak, dolanmak” KE
69v/13
burunduķ (1) “yular(deve için)”
İML 172
burunduķ(2) “burunsuluk” KE
190r/9, ME 94/2, burunduķ
tıķ- “burunsuluk takmak” KE
156v/21, burunduķ ur-
e
ğ “burunsuluk takmak” KE 30v/2
i
t burunduķla-“burunduk takmak”
i
m KE 190r/12
y
a
burunduķlat-“burunduk, taktırmak”
y
ı KE 198r/2
n
e burunġı“önceki krş. burunķı” KE
v
i
87r/11, AO I/6
burunķı“önceki krş. burunġı” NF
393/9, KE 90r/4, ME 196/1,
MM147/3, HKT 329b/2, HŞ
602
burunlıġ“burunlu, kulplu krş.
burunluġ” KE 181r/8
burunluġ“burunlu, kulplu krş.
burunlıġ” burunluġ iđiş “ibrik”
HKT 511b/2
buryā (<F.) “hasır, keçe krş.
būriyā” HŞ 2045
bus “sis, pus” bus körün- “sislen-
mek, sisli görünmek” KE
44r/10
114 | D r . Suat ÜNLÜ
bus- “sinmek, gizlenmek krş. pus-”
MM 342/3
būstān (<F.) “bostan, bahçe, Cen-
net krş bostān” NF 66/1, KE
80r/10, MM 381/4, HKT
183b/8, HŞ 1112, MN (2) 9/84,
būstān ķıl- “yeşillendirmek,
Cennet bahçesine çevirmek”
KE 210r/11
busuġ “pusu, tuzak” KE 140r/5,
busuġ ur- “pusu kurmak, tuzak-
lamak” KE 223r/9
buş-“kızmak, öfkelenmek, sinir-
lenmek” KE 77v/6, ME 166/4,
HŞ 2870, İML 120
buşruġ “dargınlık, öfke” ME 4/8
buştula- “müjdelemek” ME 72/2
buştulaş-“müjdeleşmek” ME 196/4
buşuķ “öfke, hiddet, kızgınlık” ME
208/2
buşuķ-“sinirlenmek, kızmak” KE
63v/8
but(1) (<F.) “put, güzel” NF
216/9, KE 29v/6, HKT 429a/1,
HŞ 493, but-i çįn “Çin güzeli”
HŞ 681, but bol- “put olmak”
KE 31v/10, but ķıl- “put yap-
mak, putlaştırmak” KE 19v/9,
but yon- “put yapmak, put inşa
etmek, put yontmak” KE 145r/5
but (2) “bacak, but krş. bud” KE
131r/9, ME 63/4, MN (1)
20/14, but eti “oyluk eti” İML
142
buta(<ö.a.) “Buda, Buddha” HŞ
1956
butaġ“budak, dal krş. budaķ,
butaķ” MN (1) 9/12
butaķ “budak, dal krş. budaķ,
butaġ” NF 255/1, KE 101v/10,
ME 169/3, MM 38/4, HKT
249b/3, HŞ 910, İML 182, MN
(2) 14/133, butaķları bolġan-
“dalları olan, dallı” HKT
509b/8
butaķlan- “(ağaç) dallanmak krş.
budaķlan-” NF 352/14
butaķlıġ “dalı olan, dallı” HKT
560b/5
butan- “budanmak krş. budan-”
HKT 511b/8
but-ħāne (<F.) “puthane” NF 96/5,
KE39v/10, HŞ 60
butperes(<F.)“puta tapan krş
e
ğ
butperest” butperes bol- “puta
i
t tapmak, puta tapan olmak” NF
i
m 397/4
y
a
butperest(<F.) “puta tapan krş
y
ı butperes” NF 216/7
buyruġ“buyruk, emir krş. buyruķ”
n
e
v
i KIX/5
buyruķ “buyruk, emir krş. buyruġ”
NF 92/1, KE 88v/13, ME 87/7,
MM 323/3, HKT 14a/6, HŞ
2785, buyruķ tutma- “emre ria-
yet etmemek, itaatsizlik etmek”
HŞ 745, buyruķdın çıķ- “emre
riayet etmemek, itaatsizlik et-
mek” HKT 556b/5, buyruķdın
çıķġan “emre riayet etmeyen,
itaatsiz” HKT 108b/3,
buyruķdın çıķmaķ “itaatsizlik”
HKT 574b/5
buyrul- “görevlendirilmek, emir
almak, emredilmek, buyrul-
mak” NF 58/12, HKT 439b/1
 Harezm-Altınordu
buyruş-“karşılıkı düşüncelerini
bildirmek” HKT 536a/8
buyuķ “üşümüş” İML 148
buy(u)r- (1)“buyurmak, emretmek”
NF 60/1, KE 51r/17, ME 15/1,
MM 225/2, HKT 340a/7, HŞ
3881, MN (1) 11/6, İML 104,
MN (2) 3/21, buyur- taķı yıġ-
“emredip bir şeyin etrafında
toplamak” HKT 462a/5,
buyurġan “emreden, buyuran”
KE 116r/20, HKT 197a/7
buy(u)r- (2) “öne, yukarı geçmek”
İML 109
buyurun-“buyurmak, emretmek”
ME 30/5
buz “buz” KE 23r/18, HŞ 3500,
İML 184
buz-“bozmak, harap etmek, yık-
mak, değiştirmek krş. boz-” NF
70/9, KE 63v/3, MM116/3
buzaġu “buzağı, sütten kesilmemiş
sığır yavrusu” NF 341/6, KE
116v/19, MM 220/3, HKT
163a/6, buzaġu ķıl- “buzağı
şeklinde yaratmak” KE 126r/8
buzla- “deve böğürmek” İML 112
buzluķ “buz saklanılan yer” İML
181
buzuķ “bozuk krş. bozuķ” buzuķ
ķıl- “bozmak, yıkmak, alt üst
etmek” MM 255/4
buz(u)l- “bozulmak, yıkılmak, alt
üst olmak krş. bozul-” NF 82/5,
KE 184r/5, MM 137/4
bügri“eğri, eğik, kambur krş.
bükri” bügri ķıl- “eğmek, eğ-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 115
riltmek, kamburlaştırmak” KE
100v/3
bühtān (<A.) “yalan, iftira krş. b
buhtān” NF 264/9, KE 234v/12,
bühtān bol-“yalan olmak, iftira
etmek” NF 386/13, bühtān ķıl-
“iftira etmek, yalan isnad et-
mek” NF 362/9
bük “ormanlık yer, orman” HKT
358b/2, HŞ 3951
bük-“bükmek, dürmek” KE
206v/18, HŞ 2929, İML 112
büken “bağırsak” NF 12/4
bükrer- “eğilmek, bükülmek, kam-
burlaşmak” NF 274/17
bükrert-“eğmek, kamburlaştırmak”
NF 275/7
e
ğ bükrey-“eğilmek, bükülmek” KE
i
t 99r/15
i
m bükri “büğrü, bükülmüş krş. bügri”
y
a
bükri bol- “bükülmek, eğril-
y
ı mek, bükülmüş olmak” ME
n
e 99/2
v
i
büksül-“yarılmak, açılmak krş
böksül-” ME 158/1
bükşür- “düşünmek” İML 113
büktür- “bükmek, kıvratmak, eğ-
mek” ME 52/7, HKT 57b/3
büktürül- “(ip) gerilmek, bükül-
mek, örülmek” ME 158/8, HKT
582b/6
bükü “büğü, sihir, arpağ” İMl 189
bükül- “bükülmek” İML 110
bükün “düğüm” HŞ 298
bükürçi“yatalak krş. bökürçi”
bükürçi bol- “yatalak olmak,
düşmek” ME11/4
116 | D r . Suat ÜNLÜ
bükürtmek“hedef, nişâne” ME
45/5
bülbül (<F.) “bülbül” KE 68v/5,
MM 390/2, MN (2) 26/256
büldān (<A.ç.) “şehirler, beldeler”
AO V/12
bülend (<F.) “yüksek” KE 108v/8
bülgü-“fışkırmak, kaynamak” ME
171/3
bülūr (<A.) “billur” KE 32r/11
bünyād (<F.) “inşa, bina” MN (2)
1/3, HŞ 3718, bünyād it- “inşa
etmek, bina yapmak” MN (2)
11/102, bünyād ķıl- “inşa et-
mek, bina yapmak” NF 156/8,
MN (2) 1/1, HŞ 782, bünyād
ķoy- “temel atmak, inşa etmek”
HŞ 3914, bünyād sal- “temel
atmak” HŞ 1556
bürçek “pürçek, iki kulak arası,
perçem krş. bürüncük,
bürünçük” ME 232/5, HKT
509b/4
bürd-i yemenį (<A.) “makbul bir
Yemen dokuması” NF 92/11
büreyre (<ö.a.) “Hz. Ayişe’nin
hizmetkârı” NF 416/4
bürge “pire” İML 177
bürhān(<A.)“delil, işaret” KE
34v/9
bürküt “bir tür büyük av kuşu” KE
3v/13
bürşām (<ö.a.) “Musul şehrinde
kafir bir melik” KE 151v/17
bürüncük “bürüncek, örtü, baş
örtüsü krş. bürünçük, bürçek”
ME 81/1, İML 149
bürüncüklüg “bürüncekli, örtülü”
HŞ 2961
bürünçük “bürüncek, örtü, baş
örtüsü krş. bürüncük, bürçek”
HKT 338b/9
büryān (<F.) “kebap, kebap edilmiş
krş. biryān” KE 212v/15, ME
233/5, büryān ķıl- “yakmak,
kebap etmek” HŞ 1092
büşr bin mālik (<ö.a.) “Hz.
Hüseyn’in başını kesen kafir”
KE 248v/3
büşrā (<ö.a.) “Malik Zer’e tabi
olan ve Yusuf peygamberi ku-
yudan çıkaran iki kişiden biri”
KE 71v/3
e
ğ
büt- (1.)“inanmak, tapmak, bağ-
i
t lanmak krş bit-” NF 382/2, KE
i
m 34v/6, ME 33/3, HKT 356a/2,
y
a
MM 130/4, HŞ 4655, bütgen
y
ı “inanan, iman eden” HKT
251a/6
n
e
v
i büt-(2.) “büyümek, yerine yenisi
gelmek” NF 332/6, HŞ 3761
bütgüçi “inanan” MM 18/2
bütker-“bitirmek, tamamlamak krş.
bitker-, bitkür-” KE 242r/3
bütmegen “kâfir, zındık” ME 235/1
bütük“iman eden, inanan, sofu”
bütük müǿmin “iman eden mü-
min, inançlı Müslüman” KE
198v/17
bütün(1) “bütün, tam, eksiksiz,
noksansız” NF 118/12, KE
72r/2, HŞ 1308, İML 189
bütün(2) “doğru, gerçek” MM
160/3
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 117

bütünlük mükemmellik, kemale

ermişlik” NF 233/3
bütür-“bitirmek, sona erdirmek krş. b
bitür-, bitir-, bitgür-” KE
208r/12, İML 105
büyü-“büyük olmak, büyümek”
İML 131
büyük büyük krş. böyük, biyük(1),
beđük” ME 160/4
büyüt-“başkasının büyümesine
çalışmak” İML 131
büz “pamuk krş. böz, biz (1)” İML
167
büz-devşirmek, toplamak, büz-
mek” İML III
büzül- “büzülmek” KE168v/10
büzürg (1) (<ö.a.) “Büzürg Ümid”
HŞ 305 e
ğ

büzürg (2)(<F.) büyük krş. böyük,

i
t
i
biyük(1), beđük, büyük” KE m

112v/17, büzürg yılan “büyük y

a

yılan, ejderha” KE 112v/17 y

ı
n
e
v
i
118 | D r . Suat ÜNLÜ
-C-
cabbār (<A.) “cabbar, cebreden,
zalim krş. cebbār” NF 109/4,
KE 178r/2, cabbār bol- “ceb-
retmek, zalim olmak” HŞ 236
cabbār ı Ǿālem (<A.) “alemin ceb-
redicisi. Mikail’in lakabı” KE
190r/7
cabbārlıġ(<A.+T.) cabbarlık, ceb-
redicilik krş. cebbārlıķ” KE
212v/16
cābir bin Ǿabduǿllāh el enśārį
(<ö.a.) “sahabeden bir zat” NF
164/6, cābir bin Ǿabduǿllāh
“bkz. cābir bin Ǿabduǿllāh el
enśārį” NF 312/14, KE 144v/9,
ābir “bkz. cābir bin Ǿabduǿllāh
el enśārį” NF 28/4, KE 228v/3
cābülķa (<ö.a.) “doğu’da bir kapısı
olduğu rivayet edilen efsanevî
bir şehir krş. çabalaķā” KE
37r/8
cābülsa (<ö.a.) “batı’da bir kapısı
olduğu rivayet edilen efsanevî
bir şehir krş. çabalasā” KE
37r/9
caǾd (<A.) “kıvrımlı, kıvırcık” KE
85v/13
cād(<ö.a.) “Yusuf peygamberin on
kardeşinden biri” KE 66v/16
caǾdį (<A.) “güzel kokulu, çabuk
kuruyan bir bitki” KE 160r/12
cādū (<F.) “cadı, büyücü” NF
35/10, KE 112r/5, HKT 159b/1,
HŞ 992, MN (2) 16/158
cādūlıķ (<F.+T.) “büyücülük, si-
hirbazlık krş. cādūluķ” KE
113r/1, cādūlıķ ķıl- “büyücülük
yapmak, büyüyle uğraşmak”
KE 113r/19, cādūlıķ ķılın- “bü-
yücülük yapmak, sihirle uğraş-
mak” HŞ 3945, cādūlıķ ögren- “
büyücülük öğrenmek, sihir öğ-
renmek” HŞ 986
cādūluķ (<F.+T.) “büyücülük, si-
hirbazlık krş. cādūlıķ” KE
22r/17, HKT 159b/6, ādūluķ
eyesi “büyücü, sihirbaz” HKT
373a/6, ādūluķ ķıl- “büyücülük
yapmak, büyüyle uğraşmak”
KE 113r/19
e cafā (<A.) “eziyet, cefā” ME 223/4
ğ
i
caǾfer-i śādıķ (<k.a) “Ebû CaǾfer
t
i
m bin Muhammed el Bâkır bin Alî
y Zeyniǿl-Ǿâbidin. CaǾferî fıkhı-
a
y
nın kurucusu” NF 156/2, caǾfer
ı
n
e śādıķ “bkz. caǾfer-i śādıķ ” NF
v
i 155/6
caǾfer-i ŧayyār (<k.a) “ CaǾfer bin
Ebû Tâlib. Hz. Muhammed’in
amcasının oğlu” NF 307/1, KE
226v/12, caǾfer ŧayyār “bkz.
caǾfer-i ŧayyār” NF 166/16,
caǾfer “bkz. caǾfer-i ŧayyār” NF
78/10, KE 232v/14
caǾfer bin Ǿalį (<ö.a.) “Hz. Ali’nin
çocuklarından olup Kerbela va-
kasında şehit olmuştur” KE
247v/2
cāfį (<A.) “cefa, eziyet eden” NF
200/7, KE 219v/2
cāh(<F.)“makam, itibar” KE
191v/1, MM 319/3
 Harezm-Altınordu
cāhil (<A.)“bilgisiz, cahil” KE
145r/10, MM 394/4, HKT
373b/9
cāhilliyāt (<A.) “İslamdan önceki
devir krş. cāhilliye, cāhilliyyet”
NF 135/1, KE 201v/7, āhilliyāt
vaķtı “cahiliye dönemi” NF
38/14
cāhilliyye (<A.) “İslamdan önceki
devir krş. cāhilliyāt,
cāhilliyyet” HKT 402b/7
cāhilliyyet (<A.) “İslamdan önceki
devir krş. cāhilliyāt,
cāhilliyyet” HKT 402b/7
cālūt (<ö.a.) “Hz. Davud ile sava-
şıp, ordusu bozguna uğratılan
ve Hz. Davud tarafından öldü-
rülen Filistinli savaşçı” KE
132r/10, HKT 38b/8
cām <F.) 1. “kadeh” HŞ 506, MN
(2) 16/150, 2. “içki” HŞ 606
cāme <F.) “elbise”cāme böz “bez-
den elbise, elbiselik bez” KE
144r/15
cāmedān(<F.) “çamaşır dolabı,
gardrop” NF 203/1
cāmiǾ(1)(<A.) “cami” NF 249/4
cāmiǾ(2)(<ö.a.) “İmam Ebû Îsâ
Tirmizî’nin hadis kitabı” NF
380/17
cān (<F.)“can, ruh, samimi, içten”
NF 44/9, KE 6v/7, ME 193/7,
MM 11/4, HKT 396b/2, MN
(1) 22/1, HŞ 589, MN (2)
29/290, cān al- “can almak, öl-
dürmek” KE 56r/13, HŞ 2731,
cān alġuçı “can alan, Azrail”
HŞ 544, cān baġışla- “hayat
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 119
vermek, can bağışlamak, affet-
mek” KE 158r/17, cān bėr-
“ölmek, vefat etmek” NF 89/15,
KE 20r/20, cān bir- “can ver-
c
mek, ölmek” HŞ 702, cān
birgüçi “ölümlü, can veren” HŞ
2799,cān çıķ- “ölmek, vefat et-
mek” NF 90/9, cān ķavart- “ca-
nını almak, öldürmek” KE
249v/4, cāndın ađrıl- “ölmek,
candan ayrılmak” HŞ 2171,
cāndın keç-“ölmek, candan
geçmek” NF 111/6,cānı çıķ-
“ölmek” HKT 193a/9, cān-ı
şirįn “tatlı can” HŞ 2325, cān-ı
revān “sevgili” HŞ 1093
canabātlıġ (<A.+T.) “cünup, pis”
e
ğ canabātlıġ bol- “ cünup olmak,
i
t boy abdesti alma durumunda
i
m olmak, dinen pis olmak” ME
y
a
3/7
y
ı cānān (<F.) “sevgili krş. cānāne”
n
e MN (2) 17/167
v
i
cānāne (<F.) “sevgili krş. cānān”
HŞ 4349, MN (2) 14/129
cānānsız (<F.+T.) “sevgilisi olma-
yan” MN (2) 37/373
cānavār (<F.) “zararlı, vahşi hay-
van krş. cānvār, cānver” HŞ
4283
cāneke (<ö.a.) “Caneke Sultan,
İbrahim Han’ın Tarhanlık ver-
diği Gül Bostan Sultan’ın atası”
Ka I/4
cānib (<A.) “cihet, taraf” KV/12
cānlıġ (<F.+T.) “canlı” KE 128r/2,
HŞ 2638
120 | D r . Suat ÜNLÜ
cann (<A.ç.) “cinler, cin taifesi”
KE 4v/12
cānsız <F.+T.) “cansız krş. cansız”
NF 217/2, MN (2) 37/373,
cānsız bol- “ölmek” HŞ 3219,
cānsız ķıl- “öldürmek” HŞ 1384
cānvār(<F.) “zararlı, vahşi hayvan
krş. cānver, cānavār” NF 53/1,
HKT 366b/9
cānver (<F.) “zararlı, vahşi hayvan
krş. cānvār, cānavār” KE
135v/21, MN (1) 2/7
caraǾ(<A.) “düz kumluk arazi” KE
32r/9
cārį(<A.) “cariye, hizmetçi kız krş.
cāriye” cārį bol- “cariye olmak,
hizmetci olarak hizmet etmek”
NF 407/5
cāriye (<A.) “cariye, hizmetçi kız
krş. cārį” NF 65/4
cāruǿllāhiǿl-Ǿallāme (<ö.a.)
“Câruǿllâh Ebuǿl Kâsım
Mahmûd bin Ömer bin Ahmed
el Zemahşerî, tefsir, hadis, ke-
lam alimi, edib ve şair. Keşşâf
adlı tefsir yazarı” imām
“Câruǿllâh Ebuǿl Kâsım
Mahmûd bin Ömer bin Ahmed
el Zemahşerî, tefsir, hadis, ke-
lam alimi, edib ve şair. Keşşâf
adlı tefsir yazarı” HKT 444/1
cāsūs(<A.) “casus krş. cāysūs” KE
117v/8, HŞ 2692
cavāb (<A.) “cevap, karşılık, yanıt
krş cevāb” ME 45/3
cāvid(<F.) “daimî, ebedî” MN (2)
9/79
cāvidāne (<F.) “daimî, ebedî” KE
22r/10, HKT 292b/6, HŞ 2730,
MN (2) 10/98, cāvidāne bol-
“kalıcı olmak” HKT 350b/1,
cāvidāne ķal- “ebediyen kal-
mak, devamlı kalmak” HKT
356b/6, cāvidāne ķıl- “ebedileş-
tirmek” HKT 580b/3 ,cāvidāne
ķılın- “ebedileştirilmek” HKT
559a/1
cāvidānelıķ(<F.+T.)“sonsuzluk,
ebediyet” HKT 206b/3,
cāvidānelıķ ĥālında “ebedî ola-
rak” HKT 23a/6
cāvidānį (<F.) “ebedilik” HŞ 3116
cāysūs “casus krş. cāsūs” HŞ 329
caza (<A.)“ceza krş. cezā” ME
e
ğ
169/4
i
t cāyiz(<A.)“olabilir, olur” KE
i
m 122r/18
y
a
cebbār (<A.) “zorba krş. cabbār”
y
ı HKT450a/4
cebbārlıķ(<A.+T.)“zorbalık krş.
n
e
v
i cabbārlıġ” cebbārlıķ ĥālı üze
“zorbaca” HKT 356b/7
cebel (<A.) “dağ” KE 224r/9
cebįn (<A.) “korkak, yüreksiz” HŞ
2887
cebr (<A.) “eksiği, noksanı gider-
me, düzeltme” cebr ķıl- “kud-
retli olmak, galip olmak” NF
248/13, cebr ķılġan- “kuvvetli,
kudretli, galip, esma-i
hüsna’dan el cebbār” HKT
525a/9
cebrāǿįl (<ö.a.) “Cebrail, dört bü-
yük melekten biri krş. cebreyil,
cebreǿil, cibriǿįl” KE 2r/14,
cebrāǿįl Ǿaleyhiǿs-selām “bkz.
 Harezm-Altınordu
cebrāǿįl” KE 6v/9, cebrāǿįl-i
emįn “bkz. cebrāǿįl” KE 52r/5
cebreǿil (<ö.a.) “Cebrail, dört bü-
yük melekten biri krş. cebreyil,
cebrāǿįl, cibriǿįl” NF 9/10
cebreyil (<ö.a.) “Cebrail, dört bü-
yük melekten biri krş. cebreǿil,
cebrāǿįl, cibriǿįl” HKT 14a/6
cedd (<A.) “ata, soy” NF 155/9,
KE 246v/15, HŞ 117
cedde (<ö.a.) “Hz. Havva’nın Cen-
netten sürüldüğü yer” HKT
281/14
ceddet (<A.) “nine” NF 176/2
ceddį bin sevrį (<ö.a.) “Musa pey-
gamberin on iki casussundan
biri” KE 117v/10
cedel(<A.) “çekişme, tartışma,
münakaşa” HKT 288a/4, cedel
ķıl- 1.“tartışmak, münakaşa et-
mek” NF 233/1, KE 198v/7,
HKT 138b/8, 2. “birisini sa-
vunmak, arka çıkmak için mü-
nakaşa etmek” HKT 93b/6,
cedel ķılış- 1.“tartışmak, çekiş-
mek krş. cedel ķıluş-” ME
199/3, HKT 126a/8, 2. “birisini
savunmak, arka çıkmak için
münakaşa etmek” HKT 93b/5,
cedel ķılışmaķ “münakaşa etme,
tartışma” HKT 29a/6, cedel
ķılmaķ tilemek “mücadele et-
meyi arzulamak” HKT 216b/7,
cedel ķıluş- “münakaşa etmek
krş. cedel ķılış-” HKT 221a/7
cedį(<ö.a.) “Cudi dağı krş. cūdį”
NF78/12, KE 25r/8, cedi taġı
“Cudi dağı” NF 38/11
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 121
cefā (<A.) “cefa, eziyet, incitme”
NF 13/4, KE 202v/9, MM
373/2, MN (2) 38/377, HŞ
2128, cefā ķıl- “cefa etmek,
c
eziyet etmek, incitmek” NF
13/3, HŞ 2599, cefā teg- “eziyet
görmek, zulmetmek” KE
47v/17, cefā tigür- “eziyet et-
mek, zulmetmek” HŞ 1199,
cefā yut- “eziyet görmek” HŞ
2174
cefāçı (<A.+T.) “cefa çeken” HŞ
4434, cefāçı bol- “eziyet gör-
mek, zulme maruz kalmak”MM
85/3
cefākār (<A.+F.) “cefa eden” MN
(2) 14/135
e
ğ cefālıġ (<A.+T.) “cefalı, eziyetli,
i
t incitici” HŞ 4384
i
m cehālet (<A.) “bilgisizlik, cahillik”
y
a
MM 120/3
y
ı cehān (<F.) “cihan, dünya krş.
n
e cihān” KE 37r/6
v
i
cehānlıġ (<F.+T.) “dünyalık, dünya
malı krş. cihānlıķ” cehānlıġ tile-
“dünyalık istemek, dünya ni-
metlerini istemek” KE 124v/8
cehd (<A.) “çok çalışma, çabala-
ma, gayret” KE 213r/18, MM
405/3, cehd it- “gayret etmek,
çabalamak, gayret göstermek”
HŞ 1717, cehd ķıl- “çok çalış-
mak, çok çabalamak, gayret
göstermek” NF 304/11, KE
18r/10, HŞ 1935, cehd ķılġan
“çabalayan, uğraşan” HKT
569a/2, cehd ķılmaķ “çabalama,
uğraşma” HKT 569a/2
122 | D r . Suat ÜNLÜ
cehennem (<A.) “Cehennem, Ce-
hennem ateşi” NF 74/5
cehl (<A.) “cehalet, cahillik, bilgi-
sizlik” NF 419/14, HKT
498a/1, HŞ 314
cehren (<A.) “yüksek sesle, açık-
ça” MM 111/1
cehūd (<ö.a.) “Yahudi” HŞ 2622
cehūdluķ(<ö.a.) “Yahudilik”
cehudluķ ķıl- “Yahudi gibi dav-
ranmak, Yahudi olmak” HŞ
3619
celāl(<A.) “ulu, yüce” KE 112v/10
celālet (<A.) “ululuk, yücelik” KE
148v/18
celd (<A.) “atik, çevik” celd bol-
“atik olmak, çevik olmak” ME
169/3
celįl (<A.) “Allah, ulu, yüce, yük-
sek” KE 51v/12
cellād (<A.) “cellat, kırbaççı” NF
345/12, KE 163r/12, cellād-ı
kefer “kafir cellad” HŞ 4480
cellecelāluĥu (<A.) “yüce ve celalli
Tanrı” HŞ 64
celve (<A.) “tecelli, görünme, or-
taya çıkma”celve ķıl- “tecelli
etmek, görünmek, ortaya çık-
mak” NF 55/17
cem (<ö.a.) “Şark mitolojisine göre
içkiyi icad ettiğine inanılan hü-
kümdar” MN (2) 16/150
cemǾ (<A.)“toplamak, bir araya
getirmek, topluluk, cinsel iliş-
kide bulunma” NF 191/4, KE
209r/6, HKT 68a/2, HŞ 1850,
cemǾ lafžı “çokluk kelimesi,
çoğul sözü, çoğul kavramı” KE
179v/3, cemǾ bol- “birleşmek,
bir araya gelmek” NF 56/4, KE
226v/12, ME 130/2, cemǾ bolur
yir “toplanma yeri, birleşme
yeri” HKT 288b/8, cemǾ ķıl-
“toplamak, bir araya getirmek”
NF 397/6, KE 27v/4, ME
101/2, HKT 341a/5, cemǾ
ķılġan “toplayan” HKT 98a/1,
cemǾ ķılın- “toplanmak, bir
araya getirilmek” HKT 556b/6,
cemǾ ķılınmış “toplanmış, bir
araya getirilmiş” HKT 512a/9,
cemǾ ķılmaķ “toplama, bir ara-
ya getirme” HKT 464a/7, cemǾ
küni “toplanma günü, kıyamet
e
ğ
günü” HKT 534a/1
i
t cemāǾat (<A.) “cemaat, ibadet için
i
m bir yerde toplanmış kalabalık,
y
a
grup, bölük” NF 42/16, KE
y
ı 188r/1, MM 131/1, HKT
436a/4,cemāǾat namāzı
n
e
v
i “cemaatla birlikte kılınan na-
maz” KE 236r/18
cemād (<A.) “taş gibi cansız olan
şey” NF 216/14, MM 346/1
cemāl (<A.) “güzellik, yüz güzelli-
ği krş. cemal” NF 102/10, KE
78r/4, MM 29/2, MN (1) 22/9,
HŞ 2127, K VI/26, MN (2)
6/53, cemāl bėr- “güzellik ver-
mek, yüz güzelliği vermek” NF
378/3
cemāllıġ (<A.+T.) “güzellik, güzel
yüzlü” NF 180/3, KE 45r/10,
HŞ 3012, cemāllıġ bol- “gü-
zellik sahibi olmak, yüz güzel-
liğine sahip olmak” NF 65/13
 Harezm-Altınordu
cemālsız(<A.+T.) “çirkin” NF
337/11
cemel (<A.) “erkek deve” MM
208/4, HŞ 1807
cemįǾ (<A.) “hep, bütün” KE 3v/2,
MN (1) 7/4, K VI/14
cemǾiyyet (<A.) “cemiyet” KE
170r/7, cemǾiyyet ķıl- “topla-
mak, topluluk oluşturmak, top-
lum meydana getirmek” KE
170r/7, HŞ 36
cemįl(<A.) “güzel” NF 371/8
cemįle (<A.) “güzel kadın” HŞ 210
cemįne (<ö.a.) “bir Arap kabilesi”
cemįne ķabįlesi “bir Arap kabi-
lesi” NF 335/12
cemǾlig (<A.+T.) “tamamen, top-
tan” HKT 573a/9
cemşįd (<ö.a.) “Hurşid-i Çemşid”
HŞ 1502
cemşįd-i ŝāni (<ö.a.) “ikinci
Cemşid” MN (2) 43/428
cenāb (<A.) “cenap, hazret” cenāb-
ı Ǿālį “yüce hazretleri” K X/6
cenābet (<A.) “dince boy abdesti
almak zorunda olan kimse,
gusülü gerektiren durum krş.
cenābetlıġ, cünüblük, cünüb”
KE 177r/10, MM 104/3
cenābetlıġ (<A.+T.) “dinen temiz
sayılmayan, henüz gusletmemiş
olan kimse, cünüp krş. cenābet,
cünüblük, cünüb” HKT 105a/6
cenān(<A.)“yürek, gönül” KE
205v/20
cenāze (<A.) “cenaze, tabut krş.
cināze” NF 87/7, KE 239v/17
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 123
ceng (<F.) “savaş, vuruşma” ceng
et- “savaşmak, vuruşmak” KVII
/31, ceng sapınç ur- “ceng et-
mek, savaşmak, vuruşmak” KE
c
57v/10
cennāt(<A.ç.) “Cennetler”cennāt-ı
Ǿadn “Cennet bahçeleri, Adn
cennetleri” KE 183r/21
cennet (<A.) “Cennet” KE 2r/16,
HŞ 2226, MN (2) 9/83
cenūb (<A.) “güneyden esen rüz-
gâr” KE 156r/4
cerāĥat (<A.)“cerahat, irin, yara”
NF 118/13, KE 203v/5, HŞ
2257, cerāĥat bol- “irinlenmek”
KE 168r/9, cerāĥat ķıl- “yara-
lamak” NF 118/6
e
ğ cerāĥatlıġ (<A.+T.) “cerahatlı,
i
t yaralı” HŞ 3218
i
m cerb (<A.) “üstün ve şeçkin olma”
y
a
cerb bol- “üstün ve seçkin ol-
y
ı mak, farklılaşmak” NF 177/5
n
e cereyān (<A.)“Hz. Muhammed’in
v
i
Yusaf’a secde ettiğini söylediği
on bir yıldızdan biri” KE 67v/4
cerĥ (<A.) “kabul etmeme” cerĥ
ķıl- “reddetmek, kabul etme-
mek” NF 376/16
cerįde (<A.) “defter, divan” ME
6/2
cesed (<A.) “ceset” KE 145v/10
cevāb (<A.) “cevap, karşılık, yanıt
krş cavāb” NF 37/12, KE 5r/10,
MM 65/2, MN (1) 4/9, KV/9,
cevāb-ı dįger “diğer yanutı,
başka bir cevabı” KE 5r/15,
cevāb al- “karşılık almak, cevap
vermek” NF 349/13, cevāb ay-
124 | D r . Suat ÜNLÜ
“cevap vermek” NF 13/6, KE
8r/11, HKT 375a/3, HŞ 499,
cevāb ayġan “icabet eden, karşı-
lık veren, esma-i hüsna’dan”
HKT 428b/1, cevāb ayt- “cevap
vermek” NF 191/10, KE
90v/18, HKT 363a/1, cevāb
bėr- “cevap vermek, açıklama-
da bulunmak krş. cevāb bir-”
NF 48/1, KE 20r/13, cevāb bir-
“cevap vermek, açıklamada bu-
lunmak krş. cevāb bėr-” HKT
231b/6, HŞ 4522, cevāb biril-
“cevap verilmek” HKT 121a/6,
cevāb biti- “cevap yazmak, kar-
şılık vermek” NF 190/3, cevāb
ıđ- “cevaplamak, cevap gön-
dermek” HŞ 60, cevāb ķaytar-
“konuşmak, cevap vermek” NF
54/8, HKT 285b/9, HŞ 68,
cevāb teg- “cevab vermek, ce-
vaplamak” NF 428/17, cevāb
tile- “cevap istemek, açıklama
istemek” HKT 95b/7, cevāb
yarlıķa- “cevap vermek, selam
almak” NF 11/4
cevāĥ (<A.) “her şeyden geniş
olan” cevāĥ ķıl- “genişletmek”
KE 181r/12
cevāħ (<A.) “ince, yünlü kumaş”
KE 78r/20
cevāhir (<A.ç.) “cevher, değerli
taşlar, kıymetli taşlar” KE
140v/20, MM385/2, HŞ 4091
cevān-merd (<F.) “genç ve mert
kişi krş. cuvānmerd, cüvān-
merd” KE 18r/20, cevān-
merdrek “daha genç kişi, daha
merd kişi” KE 110v/19
cevān-merdlıġ (<F.+T.) “yiğitlik,
mertlik krş. cevān- merdlıķ,
civānmardlıķ” KE 110v/19
cevān-merdlıķ (<F.+T.) “yiğitlik,
mertlik krş. cevān- merdlıġ,
civānmardlıķ” KE 201r/8
cevelān(<A.) “dolaşma krş.
cevlān” MN (2) 10/90
cevher (<F.) “cevher, kıymetli taş”
KE 249v/10, HŞ 4670, MN (2)
28/274
cevlān (<A.) “cevelan, dolaşma
krş. cevelān” cevlān ķıl- “do-
laşmak, gezmek” HŞ 324
e
ğ
cevlāyin bin melikyā (<ö.a.) “Lavi
i
t boyundan Musa peygamberin
i
m casusu” KE 117v/11
y
a
cevr (<A.) “cefa, eziyet” KE 3v/5,
y
ı HŞ 4583, MN (2) 36/360
ceyhun (<ö.a.) “Ceyhun nehri” HŞ
n
e
v
i 1777
cezǾ (<A.) “damarlı akik, göz bon-
cuğu” KE 147v/9
cezā(<A.) 1.“karşılık, mükafat,
ceza krş. cazā” NF 147/11, KE
102v/9, MM 205/4, HKT
504b/9, HŞ 376, 2. “mükafat”
HKT 66b/3, 3. “karşılık verme,
hesaplaşma” HKT 1b/3, cezā
Ǿāmili “suçlu” K II/3, cezā bėr-
“cezalandırmak krş. cezā bir-”
NF 261/3, KE 14v/11, cezā
bėril- “cezalandırılmak krş.
cezā biril-” NF 260/8, cezā bir-
1. “cezalandırmak krş. cezā bėr-
”HKT 67a/7, 2. “mükafatlan-
 Harezm-Altınordu
dırmak” HKT 236b/5, cezā
biril- “cezalandırılmak krş. cezā
bėril-” HKT 95a/9, cezā
birilmiş “cezalandırılmış” HKT
427b/5, cezā birmek “karşılık
verme, hesap görme” HKT
426a/9, cezā küni “kıyamet gü-
nü, hesap günü” KE 249r/4,
HKT 497b/6
ceźǾa (<A.) “beş yaşındaki deve”
MM 207/4
cezaǾ (<A.) “sızlanma” NF 215/9,
cezaǾ ve fezaǾ “sızlanma, inle-
me” NF 324/17, cezaǾ ķıl-
“sızlanmak, feryat ve figan et-
mek” NF 330/14
ceźb (<A.) “kendine çekme” ceźb
ķıl- “kendine çekmek” MM
306/1
cezįre(<A.) “ada, yarımada” NF
404/16, K VII/37
ciblįt (<ö.a.) “Cehennemde yara-
tılmış olan dişi halk” KE 4r/10
cibriǿįl (<ö.a.) “Cebrail, dört büyük
melekten biri krş. cebreǿil,
cebrāǿįl, cibriǿįl, cebreyil”MN
(1) 1/10
cid(d) (<A.) “bir işi gerçekten çalı-
şıp işleme, uğraşma” NF
304/10, KE 172v/12, HKT
483b/2, cidd ķıl- “ciddi bir du-
rum almak, ciddileşmek” HKT
486a/7
cidde (<ö.a.) “Hz. Havva’nın yer
yüzüne gönderildiği dağ” cidde
taġı “Cidde dağı” KE 13r/2
ciger-gūşe (<F.) “çok sevgili (ev-
lat)” KE 200r/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 125
cihād (<A.) “din uğruna yapılan
savaş” NF 60/17, HKT 327b/1,
cihād ķıl- 1. “cihat etmek” NF
262/13, KE 200v/19, HKT
c
327a/9, 2. “uğraşmak, mücadele
etmek” HKT 378b/7, cihād
ķılġan “mücahit” HKT 487a/2,
cihād ķılış- “birlikte mücadele
etmek” HKT 393a/5, cihād
ķılmaķ “cihat etme” HKT
349a/4
cihādlıġ (<A.+T.) “cihada katılan
kişi” KE 181r/6
cihān (<F.) “dünya, alem krş.
cehān” MM 379/3, HKT
575b/1, HŞ 316, K I/54, CE
3/4, MN (2) 8/69
e
ğ cihāndār (<F.) “cihangir, hüküm-
i
t darlar için kullanılan bir sıfat”
i
m HŞ 1030
y
a
cihāngįr (<F.)“cihangir, hükümdar-
y
ı lar için kullanılan bir sıfat” HŞ
n
e 2147
v
i
cihānlıķ (<F.+T.) “cihanlık krş.
cehānlıġ” HŞ 3582
cihet (<A.) “sebep, vesile, neden,
yön” NF 281/4, KE 181r/16,
HŞ 42, K VII/32
cihetsiz (<A.+T.) “sebepsiz, ilgi-
siz” NF 318/5
cilav (<Mog.) “yular” KE 108v/12
cilve (1)(<A.) “cilve, naz, işve”
KE 83r/15
cilve (2)(<A.) “tecelli etme, gö-
rünme”cilve ķıl- “tecelli etmek,
görünmek” MN (2) 6/55
cimāǾ(<A.) “(kadınla) birleşme,
cinsel ilişki krş. cimaǾ” HKT
126 | D r . Suat ÜNLÜ
29a/6, cimāǾ ķıl- “birlikte ol-
mak, cinsel ilişkiye girmek” KE
174r/8, HKT 105a/8, cimāǾ
ķılmaķ “cinsel münasebette bu-
lunma” HKT 27a/3
cimaǾ (<A.) “(kadınla) birleşme,
cinsel ilişki krş. cimāǾ” ME
234/3, cimaǾ ķıl- “birlikte ol-
mak, cinsel ilişkiye girmek” NF
261/17, ME 113/7
cin (<A.) “cin krş. cinn” MM 4/2
cin biniǿl-cānn (<ö.a.) “Allah’ın
insanı yaratmadan önceki dün-
ya mülkünü emanet ettiği halk”
KE 4v/16, cānn “bkz. cin biniǿl-
cānn” KE 4v/13
cinān (<A.ç.) “Cennetler, Cennet
bahçeleri” NF 443/13, MM
23/2
cināyet (<A.) “cinayet”cināyet ķıl-
“birini öldürmek, cinayet işle-
mek” KE 55r/8
cināze (<A.)“cenaze, tabut krş.
cenāze” NF 437/11
cingis ħan (<ö.a.) “Cengiz Han,
Büyük Türk- Moğol imparato-
ru” AO V/17
cinn (<A.) “cin krş. cin” HŞ 661
cins (<A.) “tür, çeşit, nevi” MM
107/2, HKT 436a/4, HŞ 2880
cinslik (<A.+T.) “benzeşme” cins-
lik ėdiş- “benzeşmek, benzeş-
tirmek” ME 113/5
cįr (<F.) “tabaklanmış deri parçala-
rı” NF 159/11
cirāħat (<A.) “yara” MM 81/1
circįs (<ö.a.) “Circis peygamber”
KE 161r/5
cirimsimük (<Mog.) “mendil, hav-
lu” ME 178/8
cism (<A.) “cisim, vücut, beden”
HŞ 62
civānmardlıķ (<F.+T.)“cömertlik
krş. cevān-merdlıķ, cevān-
merdlıġ, cūmerdlıķ” ME 53/8
civār (<A.) “civar, etraf, yakın
çevre” NF 281/13, AO II/23
cizye(<A.) “Müslüman olmayan
tebadan alınan vergi” cizye bėr-
“cizye vergisi vermek, Müslü-
man olmayan tebanın verdiği
vergi” NF 335/14
coġda “deve yünü” İML 172
cūd (<A.) “cömertlik, el açıklığı
e
ğ
krş. cūdį” NF 174/7, MM
i
t 147/2, MN (2) 8/73, HŞ 185,
cūd u iĥsān “cömertlik ve ba-
i
m
y
a
ğış” MM 343/1
y
ı cūdį (1)(<A+F.) “cömertlik krş.
cūd, el açıklığı” KE 19v/18
n
e
v
i cūdį (2) (<ö.a.) “Tufan efsanesine
göre Hz. Nuh’un gemisinin
oturduğu dağın adı krş. cedį”
NF 378/12, cūdį taġı “Cudi da-
ğı” HKT 218aa/4
cuhūd (<A.) “Yahudi krş. cuhud,
cühūd” NF 138/8, HKT 56a/4,
cuhūd bol- “Yahudi olmak”
HKT 9b/2, cuhūd kenįsesi “Ya-
hudilerin ibadet yeri, havra”
HKT 323b76, cuhūdlar “Yahudi
taifesi, Yahudiler” HKT 19b/2
cuhud(<A.) “Yahudi krş. cuhūd,
cühūd” cuhud bol- “Yahudi ol-
mak, Yahudi gibi davranmak”
ME 187/1
 Harezm-Altınordu
cuġurrat (<A.) “paslı” cuġurrat bol-
“paslanmak, paslı olmak” ME
10/4
culāb (<A.)“gül suyu” HŞ 4047,
culāb ķıl- “gül suyu gibi kok-
mak, gül suyu gibi olmak” HŞ
829
cumǾa(<A.) “Cuma günü” NF
105/14, MM 90/3, cumǾa kün
“Cuma günü” NF 5/13, cumǾa
namāzı “Cuma namazı” NF
24/14,cumǾa bol- “Cuma vakti
olmak, Cuma vaktine girmek,
Cuma günü olmak” NF 105/14
cumǾa (<A.) “topluluk” KE
212v/13
cumādaǿl-āħir (<A.) “Arap ayları-
nın altıncısı” cumādaǿl-āħir ayı
“Arap aylarının altıncısı olan
ay” NF 101/8
cumādaǿl-ūlā (<A.) “Arap ayları-
nın beşinçisi” cumādaǿl-ūlā ayı
“Arap aylarının beşinçisi olan
ay” NF 443/15
cūmerd (<F.) “cömert, eli açık” NF
255/1, cūmerd bol- “cömerd
olmak, eli açık olmak” NF
254/17, cūmerdraķ “daha
cömerd daha eli açık” NF 254/7
cūmerdlıķ (<F.+T.)“cömertlik krş.
civānmardlıķ” NF 253/5
cummāze(<A.) “dişi deve” KE
190r/16
cundub (<ö.a.) “Sahabeden bir zat”
NF 336/3
cuneyd-i baġdādį (<ö.a.) “Ebuǿl-
Kâsım Cüneyd bin Muhammed
el-Hazzâz el-Kavârîrî. İlk devir
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 127
sufîliğinin en güçlü temsilcisi”
NF 320/17
cūş(<F.) “kaynama, çoşku” KE
156r/12
c
cuvānbaħt (<F.) “talihli, sanşlı” HŞ
174
cuvānmerd (<F.) “civanmerd krş.
cüvān-merd, cevān-merd” HŞ
4072
cuvānmerdlik (<F.+T.)
“civanmerdlik cüvān-merdlıķ,
cevān- merdlıķ, civānmardlıķ,
civānmardlıġ ” HŞ 2075,
cuvānmerdlik ķıl- “cömerdlik
yapmak, kahramanlık yapmak”
HŞ 3134, cuvānmerdlik ķılın-
“cömerd ve kahraman olarak
e
ğ gösterilmek “ HŞ 2096
i
t cuyye bin viķayş (<ö.a.) Musa
i
m peygamber’in Yefsa boyundan
y
a
casusu” KE 117v/10
y
ı cüft (<F.) “çift, iki tane, eş, karı
n
e kocadan biri” NF 28/9ME 35/8,
v
i
KE 167v/10, MM 259/4, HKT
329b/6, HŞ 2857, cüft bol- “eş
olmak, evlenmek” NF 5/6, KE
91r/6, ME 147/4, cüft ķıl- “bir-
leştirmek, evlendirmek, bir ara-
ya getirmek” KE 12v/4, ME
46/2, HŞ 2903, cüft ķılın- “bir-
leştirilmek” HKT 565b/7, cüft
ķılu bir- “sınıflara ayırıvermek”
HKT 466a/6, cüft körmiş “dul
kadın” HKT 538a/3, cüft tişi
“evli kadın” HKT 79b/5, cüft
tüz- “ evlendirnek, bir araya ge-
tirmek” HŞ 3062, cüftin
sewgen- “kocasını seven, koca-
128 | D r . Suat ÜNLÜ

sına düşkün kadın” HKT bir araya getirmek, bütünleştir-

512a/2 mek” ME 28/1
cüftlen-(<F.+T.) “evlenmek” NF cüneyd (<ö.a.) “829-910 yılları
398/14, ME 186/6 arasında yaşamış İslam muta-
cüftlendür-(<F.+T.) “evlendirmek” savvıfı Cüneyd-i Bağdadî” MM
NF 152/3, ME 97/7, HKT 278/3
475a/7 cünūn (<A.) “delirme, çıldırma,
cüftleş- (<F.+T.) “birleşmek” ME delilik” MM 38/4
203/2 cünüb(<A.) “kirlenmiş, ibadet
cüftlik (<F.+T.)“çift olma, birleş- yapamayacak durumda olma,
me, eş olarak krş. cüftlük” KE dince boy abdesti almak zorun-
167r/5 da olan, cenabet krş. cunūb,
cüftlüg (<F.+T.) “evli” cüftlüg bol- cenābetlıġ, cenābet” KE
“evli olmak, evlenmek” HKT 221v/5, MM 242/1
80a/7 cünüblük (<A.+T.) “dinen temiz
cüftlük (<F.+T.)“çift olma, birleş- sayılmama durumu krş. cünüb,
me, eş olarak krş. cüftlik” NF e
ğ
cenābetlıġ, cenābet” HKT 83a/3
158/16, HŞ 4517, cüftlük bėr- i
t cürǿa(<A.) “bir yudum içki,
i
“bir araya gelmek, birleşmek, m kadehde kalan son yudum” HŞ
evlenmek” KE 60v/8, cüftlük y
a
4036
ėdiş- “birleştirmek, evlendir- y
ı

mek”“ME 122/4
n
e
v
cüftsüz (<F.+T.) “tek, cifti olma- i

yan” HŞ 1555, cüftsüz bol- “tek

olmak, cift olmamak, eşi ol-
mamak” HŞ 2978
cühūd(<A.) “Yahudi krş. cuhūd,
cuhud” KE 67v/1
cühūdluķ (<A.+T.) “Yahudilik”
KE 131r/17
cülend(<ö.a.)“Hızır aleyhisselamın
batırmak istediği geminin zali-
mi” KE 130v/15
cümle (<A.) “toplam, yekûn, hep,
bütün herkes” NF 60/4, KE
54r/19, MM 10/1, HKT 379a/1,
MN (1) 3/5, CE 3/3, MN (2)
12/113, cümle ķıl- “toplamak,
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 129

cürǿet (<A.) “cüret, cesaret, yiğit- Ç-

lik” cürǿet ķıl- “yiğitlik yap-
mak, cesaret göstermek, cüret
çabalaķā (<ö.a.) “Kaf dağında bir
etmek” NF 402/7
şehrin adı krş. cābülķa” MN (1) ç
cürm(<A.) “suç krş. cürüm” HŞ
22/5
3982
çabalasā (<ö.a.) “Kaf dağında bir
cürüm(<A.) “suç krş. cürm” NF
şehrin adı krş. cābülsa”MN (1)
325/7
22/4
cüst (<A.) “çevik” HŞ 2669
çabuķ “don ağına veya giyimin
cüstluķ (<A.+T.) “araştırma, ara-
ateğine eklenen parça” İML
mak” HŞ 304
166
cüvān (<F.) “genç” NF 213/14
çabur “karışık rüya” İML 190
cüvān-merd (<F.) “cömerd, eli açık
çābük süvār (<F.) “ata iyi binen,
krş. cuvānmerd, cevān-merd”
binici krş. çawüksüvār” MN (2)
NF407/11, cüvān-merdraķ “ da-
33/333
ha cömerd, daha eli açık” NF
çadır “çadır, örtü, kadın giyimi,
91/12
çarşaf krş. çādır, çatır” KE
cüvān-merdlıķ (<F.+T.) “cömert- e
ğ
180v/19, ME 190/2, HŞ 3744,
lik, eli açıklık cüvanmerdlik
i

çadır tik- “çadır kurmak” KE

t
i
krş. cevān- merdlıķ, m
58r/14, HŞ 1450, çadır tiktür-
civānmardlıķ, civānmardlıġ, y
a
“çadır kurmak, çadır kurdur-
cuvān-merdlıķ” NF 105/10, y
ı
n mak” HŞ 3248
cüvān-merdlıķ ķıl- “cömertlik e
v çādır (<F.) “kadınların başlarına
yapmak, malını cömertce da- i
büründükleri örtü krş. çadır, ça-
ğıtmak” NF 272/3
tır” NF 163/9, MN (1) 13/11
cüveyriye (<ö.a.) “Cüveyriye bint
çaġ (1) “zaman, vakit, çağ, çaķ(1)”
el- Hâris bin Ebî Dırâr. Hz.
MN (1) 4/5, A II/14, MN (2)
Muhammed’in karısı” NF 6/10
29/285
cüźām (<A.) “cüzzam hastalığı”
çaġ (2) “şarap krş. çaķır(2), çaġır
cüźām Ǿilleti “cüzzam hastalığı”
(2)” KE 161v/21
NF 390/15
çaġan“çıyan krş. çayan, çıđan,
cüźāmlıġ (<A.+T.) “cüzamlı, cü-
çıyan” NF 393/16
zam hastalığına yakalanmış”
çaġane “bir müzik aleti” çaġane
KE 130v/12
çal- “çagane müzik aletini çal-
mak” HŞ 1027
çaġdavul(<Mo.) “artçı, dümdar”
KI/16
130 | D r . Suat ÜNLÜ
çaġır (1)“şarap krş. çaķır (3)” ME
93/7, MN (1) 10/3, İML 161
çaġır (2) “doğan kuşu krş. çaķır
(2)” İML 175
çaġır- “çağırmak, davet etmek,
seslenmek, bağırmak, kandır-
mak krş. çaķır- ” İML 104
çaġırçı “şarapçı” İML 155
çaġla- “akmak” İML 121
çaġlıġ “gibi krş. çaġlıķ” MN (1)
13/11
çaġlıķ “gibi krş. çaġlıġ” MN (1)
21/10
çaġrıķ “sertleşmiş, katı” HŞ 4142
çāh (<F.) “kuyu” HŞ 2453
çaħlıķ “kadar krş. çaķlıķ” KVII/46
çaħşa- “çağşamak, çağıl çuğul
etmek, dağılmaya yüz tutmak”
KE 23r/18
çaķ (1) “çağ, dönem, vakit, zaman
krş. çaġ (1)” KE 109v/8
çaķ (2) “ölçü, kadar” HŞ 1181
çaķ- (1)“(çakmak) kıvılcım ver-
mek, ateşlemek, tutuşturmak”
ME 10/4, MM 321/4, HKT
513a/5, İML 169
çaķ- (2)“gammazlık etmek, ihbar
etmek, ifşa etmek” NF 67/9,
MN (1) 19/3, İML 120
çaķ- (3) “çakmak, eriştirmek, kış-
kırtmak” HŞ 1734
çaķa “çocuk, yavru, bala” HŞ 1639
çaķa-çaķ- “silah çakışmalarından
çıkan ses” HŞ 1639
çāker(<F.) “kul, köle” MN (2) 8/75
çaķıl- “çakılmak, çakmak çakıl-
mak” HŞ 3203
çaķır (1)“çakır, mavi hareli elâ”
KE 83r/11, ME 164/4, HKT
511b/2, çaķır közlüg “çakır göz-
lü, mavi gözlü” NF 399/5
çaķır (2)“kuş, doğan krş. çaġır (2)”
ME 156/4
çaķır (3) “üzüm sarısı rengi, kırmı-
zı şarap krş. çaġır (1)” KE
161v/21, HKT 485b/2, çaķır bal
“sızma bal” HŞ 4068
çaķır-“çağırmak, bağırmak, ses-
lenmek, bağırmak krş. çaġır-”
NF 275/9, KE 141r/4, ME
168/6, HKT 426a/8, HŞ 3123,
İML 110, AO I/9
çaķırış- “bağrışmak krş. çaķrış-,
e
ğ
çıķrış-” NF 442/13
i
t çaķırt-“çağırtmak” HŞ 318
i
m çaķķıcı“koğucu, zurnalci” İML
y
a
148
y
ı çaķla-(1) “takdir etmek, üleştir-
mek, tevzi etmek” ME 52/3, K
n
e
v
i III/19
çaķla-(2) “bakmak, ihtimam gös-
termek, korumak” HŞ 1296
çaķlıġ (1)“gibi, benzer, kadar krş.
çaķlı” KE 16r/10
çaķlı “gibi krş. çaķlıġ (1)” AO I/3
çaķlıġ (2) “ölçülü krş. çaķlu” HKT
395a/2
çaķlu “ölçülü krş. çaķlıġ (2)” çaķlu
ķıl- “ölçmek, tartmak” ME 75/7
çaķmaķ “çakmak” ME 62/3, HŞ
1127, çaķmaķ çaķıl- “yakmak,
çakmak çakmak” HŞ 3203
çaķrış- “bağrışmak krş. çaķırış-,
çıķrış-” ME 129/8, HKT 418b/6
çaķsız “ölçüsüz” HŞ 3522
 Harezm-Altınordu
çal “kır saçlı, kıranta” İML 143
çal-(1) “atmak, (yere çalmak)” KE
236v/19
çal- (2) “müzik aleti çalmak” HŞ
3724
çal- (3) “çalmak, hırsızlık etmek”
ME 113/5
çal- (4) “herhangi bir bitkiyi soğuk
vurmak” HŞ 232
çala “çala, yarım yamalak” çala
bişür- “az pişirmek, yarım ya-
malak pişirmek” ME 233/5
çālāk(<F.) “çevik, hızlı, çabuk
hareket eden” NF 47/4, HŞ
1647
çalbaķ “çapak” İML 140
çalġı “tırpan” K I/16
çalıķ (1) “başı sert ot” HŞ 1458
çalıķ (2)1.“çaresiz, deli divane”
KE 68v/12, 2. “gafil” İML152
çalıķlıġ “hızlı yürüyen, koşan
(hayvan)” çalıķlıġ ķıl- “hızla
yürümek, koşarak yürümek”
KE 198r/2
çalıķlıķ “haşarılık etme, sakin,
rahat durmama” çalıķlıķ ķıl-
“haşarılık etmek, sakin dura-
mamak, rahat durmamak” NF
52/13
çalıķsız“sakin, rahat duran” HŞ
3436
çalın-(1)“müzik aleti çalınmak”
HŞ 3189
çalın-(2)“çakmak çakılmak” HŞ
4004
çalış-“birbirine çarpmak” ME
145/3
çalışçı“güreşçi, pehlivan” İML 145
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 131
çalma “sarık” KE 168v/7, ME 94/3
çalpa- “çapraştırmak” ME 228/3
çalpaķlıķ “apuk-sapık” çalpaķlıķ
ķıl-“apuk-sapık davranmak,
ç
dengesizce hareket etmek” ME
172/3
çanaķ “kadeh, bardak, kap, kâse”
NF 24/17, KE 217v/12, ME
24/3, HKT 471b/7, HŞ 4524,
İML 170, çanaķ ķıl- “bardak ve
kap yapmak, kase olarak kul-
lanmak” KE 138v/6
çanķa “çan” ME 230/1
çap-(1)“kesmek, parçalmak” KE
165r/17
çap- (2)“(el) vurmak, yüzmek” KE
233v/10, ME 104/7, HŞ 1375
e
ğ çap- (3) “koşmak, (at) koşmak” NF
i
t 49/11, ME 79/8
i
m çapān (<F.) “eski yıpranmış (elbi-
y
a
se)” çapān tonluġ “derviş giysi-
y
ı li, eski elbiseli” NF 379/10, ça-
n
e
v
pān bol- “(elbise) eskimek, yıp-
i
ranmak” NF 63/9
çapānlıġ (<F.+T.) “eski giysi giy-
miş (kişi) “ NF 440/10
çapar “beyazı çok kır renkli (at)”
KE 148r/20
çapıt- “yerine getirmek” HŞ 4075
çaptur- “koşturmak, koşuşturmak”
KE 149r/6, ME 42/6
çapturt- “parçalatmak, kestirmek”
KE 162r/11
çapul-(1) “dağılmak, atılmak”
HKT 579b/4
çapul-(2) “yerine getirilmek” HŞ
1717
çaray “rızık, tayın” ME 138/4
132 | D r . Suat ÜNLÜ
çārdek(<F.) “asma, tavan bkz
çerdek” ME 77/8
çāre (<F.)“çare, çözüm yolu, ted-
bir, hile” NF 88/7, KE 72r/19,
MM 190/1, HŞ 2008, çāre bil-
“çözüm yolu aramak, tedbir
almak” HŞ 502, çāre bol-
“çare olmak, çözüm yolu bul-
mak” HŞ 2399, çāre bul- “çare
olmak, çözüm yolu bulmak”
HŞ 1892, çāre isde- “çözüm yo-
lu aramak, yardım istemek” HŞ
623, çāre ķıl-“çözüm yolu bul-
mak, tedbir almak” NF 223/1,
HŞ 503, çāre tap-“çare bulmak,
çözüm yolu aramak” NF
361/11, HŞ 512, çāre yoķ “ke-
sinlikle, şüphesiz” HKT
215b/4, HŞ 1844
çarla-“bağırmak, çağırmak, ses-
lenmek, cırlamak” KE 141v/5,
MN (1) 6/14, çarlayu başla-
“bağırmaya başlamak” KE
26v/16
çaruķ “çarık, ayakkabı” KE 154v/7
çarva “yük hayvanı” Ka II/12
çaşt-gāh(<F.) “kuşluk vakti” KE
196r/12
çat-(1) “çatmak, buruşturmak”
ME 66/7
çat- (2) “telif etmek” ME 81/5
çat- (3) “tasarlamak, kafasında
kurmak, (söz) uydurmak” NF
381/7, ME 98/6, HKT 353b/2,
çatġan “uyduran” HKT 163b/9,
çatmaķ “uydurma” HKT 432b/5
çat-(4) “süslemek” ME 78/2
çat- (5) “birleştirmek, eklemek”
HŞ 956
çatıl- “uydurulmuş, uydurulmak”
ME 84/6, HKT 205a/3, çatılmış
“uydurulmuş, uydurma” HKT
214a/9
çatır “çadır krş. çādır, çadır” İML
180
çatırçı “çadırcı” İML 155
çatuķ “toplanmış” ME 138/4
çav 1.“ün, şöhret krş. çaw” KE
75v/20, MN (2) 12/111, 2.
“ses” İML 79, çav bol- “haberin
yayılması” KE 140r/3
çaw“ün, şöhret krş. çav” NF
208/10
e
ğ
çavıķ- “ünlenmek, tanınmak, meş-
i
t hur olmak ” KE 144r/19
i
m çavlan- “şan şöhret bulmak, ünlü
y
a
olmak” KE 131v/1
y
ı çavlıġ “atlı-sanlı, ünlü, meşhur krş.
çavuķ” İML 145
n
e
v
i çavlu “apaçık” ME 53/8
çavşeş- “söyleşmek, fısıldaşmak
bkz çevşeş-”ME 205/3
çavuķ“adı sanı yayılmış, ünlü
meşhur bkz. çavlıġ” HŞ 1809
çavuķtur- “adını sanını duyurmak”
HŞ 1972
çavuş“çavuş, askeri rütbe” HŞ
3382, İML 156
çawüksüvār (<F.) “iyi ata binen,
binici krş. çābük süvār” HŞ 123
çayan “çıyan, akreb krş çaġan,
çıđan, çıyan” NF 68/2, HŞ
1852, İML 177
çayır “çayır” KE 3r/13
 Harezm-Altınordu
çayna- “kemirmek, çiğnemek” ME
183/2
çaynam “lokma, parça krş.
çeynem” ME 228/2, çaynam et
“et parçası” HKT 319b/6
çėçek “çiçek krş. çeçek, çiçek”
MM 280/1
çeçek “çiçek krş. çėçek, çiçek” KE
61v/11, İML 182, çeçek bol-
“çiçeklenmek, çiçek açmak”
KE 43v/4, çeçek yaġı “çiçek
yağı” İML 165
çeçeklen-“çiçeklenmek” KE 67r/15
çeçeklik “çiçeklik, bahçe” KE
80r/13
çehār (<F.) “dört (4)” MN (1) 1/4
çehār-şenbe (<F.) “Çarşamba krş.
cehārşenbih” KE 31r/3
çehārşenbih (<F.) “Çarşamba krş.
cehār-şenbe” çehārşenbih kün
“çarşamba günü” NF 122/7
çehre (<F.) “yüz” MN (2) 12/109
çek (<Tib.) “sınır, hat” ME 114/6
çek-(1)“çekmek, yolmak” KE
249r/17, ME 37/4, İML 121
çek-(2) “çekmek, dayanmak, kat-
lanmak” HŞ 4658, K VII/30
çeke (1)“hareke, nokta” çeke ur-
“hareke koymak, noktalamak”
ME 80/1
çeke (2)“çivi, mıh” ME 73/8
çekeglig (1)“kulplu” ME 91/5
çekek “çiçek hastalığı” HŞ 3048
çekelig (2)“çivilerle yapılmış, çivi-
li” HKT 506a/6
çekiç “demir tokmak, çekiç” İML
160
çekirdek “çekirdek” HKT 135b/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 133
çekle-“çizmek, işaretlemek” ME
144/7
çekürge “çekirge krş. çökürge” NF
334/10, KE 114r/9, HKT
ç
506a/1
çemen (<F.) “çimen krş. çimgen”
MN (2) 9/85
çenār (<F.) “çınar ağacı krş. çınār”
KE 23v/19
çenber (<F.) “köprücük kemiği”
HKT 557a/8
çendān (<F.) “o kadar, … kere”
MN (2) 6/56
çeng (<F.) “çeng, kanuna benzer
dik tutularak çalınan bir saz krş.
çeñ” NF 311/1, KE 177r/7, HŞ
1058, İML 146, çeng çal- “çeng
e
ğ çalmak” HŞ 335, çeng sal-
“çeng çalmak” HŞ 394, çeng
i
t
i
m tüz- “çeng akort etmek” HŞ
y
a
4007, çeng ur- “çeng çalmak”H
y
ı Ş 351, çeng ü rebāb “çeng ve
n
e rebab sazı” MM 38/2
v
i
çengį (<F.) “oyuncu, cengi, çalgı-
cı” HŞ 3943
çerāġ (<F.) “mum, çıra, krş. çırāy,
çirāġ, çırāg, çırā” KE 62r/8,
MM 47/2, MN (2) 10/153
çerdek(<F.) “asma, tavan krş
çārdek” ME 77/8
çerge(<Mo.) “sıra, saf, dizi” AO
II/18
çerħ (<F.) “felek, dünya” HŞ 1248,
çerħ-i bednām “kötü ad bırak-
mış dünya” HŞ 265, çerħ-i eflak
“dönen dünya” HŞ 35, çerħ-i
felek “dönen dünya” HŞ 939,
çerħ-i ġaddār “zalim dünya” HŞ
134 | D r . Suat ÜNLÜ
2609, çerħ-i gerdūn “dünya,
dönen dünya” HŞ 2367
çeri “asker krş. çerig, çerik” KI/15
çerig “asker, ordu krş. çerik, çeri”
NF 43/8, KE 44v/2, ME 159/5,
HKT 299a/6, HŞ 1764, AO
III/10, MN (2) 8/72, çerig baş-
la-“komutanlık yapmak, askerin
başında olmak” NF 39/13, KE
63v/15, çerig tart- “asker hazır-
lamak” KE 142r/7, çerig tüş-
“esir olmak, esir düşmek, tes-
lim olmak” NF 72/2
çerig ķara “askeri kuvvet, ordu”
ME 174/8
çeriglig“askeri, ordusu olan” KE
63v/2, çeriglig bol- “askeri bir-
liğe sahip olmak, ordu oluştur-
mak” KE 107v/20
çerik “savaş ordusu krş. çerig,
çeri” İMl 145
çerkes (<ö.a.) “Çerkez” CE 1/4
çermen- “çemremek, paçayı sıva-
mak” ME 170/8
çerp (<F.)“ağır”çerp bol- “ağır
olmak, ağır gelmek “ ME 168/3
çeş “firuze taşı” İML 178
çeş- “çözmek krş. şeş-, şiş-(2), seş-
” KE 80v/21
çeşme (<F.) “çeşme, pınar, su kay-
nağı” NF 10/11, KE 129v/1,
ME 156/3, HKT 254b/5, HŞ
826, çeşme baġlan- “çeşme
kurmak, çeşme inşa etmek” NF
151/2, çeşme çıķ- “su kayna-
mak, su çıkmak” NF 54/7
çetik “kedi krş. çetük” İML 174
çetük “kedi krş. çetik” NF 312/8,
ME 172/3, HŞ 1920
çevgān (<F.) “çirit oyununda topu
idare eden eğri uçlu sopa krş.
çögen” HŞ 1376
çevir-“dönmek, çevirmek, çewür-
çiwür-, çevür-” İML 108
çevre “çevre” HŞ 2471
çevrül- “dolaşmak, dolanmak krş.
çewrül-” ME 98/2, HŞ 819,
MN (2) 6/49
çewrül-“çevrilmek, dolanmak krş.
çevrül-” NF 161/3
çevrün-“devretmek, dönmek” ME
50/1
çevşeş-“sır söylemek, fısıldaşmak”
e
ğ
ME 125/1
i
t çevür-“çevirmek, değiştirmek,
i
m döndermek krş. çewür- çiwür-,
y
a
çevir-” NF 74/12, ME 100/4,
y
ı HŞ 246
çewür-1.“çevirmek, değiştirmek,
n
e
v
i döndermek krş. çevür- çiwür-,
çevir-” NF 35/5, KE 64r/11,
HKT 400b/4, 2. “vazgeçirmek,
alıkoymak” HKT 484a/2, 3.
“anlatmak, açıklamak” HKT
308a/8, çewürmek “yönünü de-
ğiştirmek, çevirmek,
döndermek” HKT 23b/3
çėyne-“çiğnemek, ezmek krş.
çeyne-, çiyne-” MM 298/1
çeyne- “çiğnemek, ezmek krş.
çėyne-, çiyne-” NF 33/15, KE
11v/6
çeynem “lokma, küçük parça krş.
çaynam” NF 425/3
 Harezm-Altınordu
çıbın “sivrisinek krş. çibin” NF
169/15
çıçala“serçe (parmak)” çıçala
barmaķ “serçe parmak” KE
121v/1
çıçlaķ “serçe parmak” İML 141
çıda-“dayanmak, tahammül etmek”
KE 204v/16
çıđan “çıyan, burc-ı akrep krş.
çıyan, çıđan, çaġan” KE 4r/10
çıġan 1.”fakir krş. çıġay” İML 153,
2. “çiçek hastalığı” İML 164
çıġay “yoksul, fakir krş. çıġan” NF
286/2, KE 53v/9, ME 133/1,
MM 17/2, HKT 189a/9, HŞ
1917, çıġay bol- “ yoksul ve fa-
kir olmak, muhtaç olmak” KE
192v/7, ME 144/2
çıġaylıķ“yoksulluk, fakirlik” KE
66r/15, ME 132/8
çıġıt “yüzde bulunan koyu renkli
leke” KE 141v/10
çıġmalanmış “belirsiz, mücmel”
ME 86/8
çıġrıl-(1)“buruşmak” ME 157/1
çıġrıl-(2) “ürpermek, titremek”
HKT 440b/2
çıķ-1.“(dışarı) çıkmak, ortaya çık-
mak, belirmek, yükselmek,
kaçmak, erişmek, ölmek” NF
20/1, KE 82v/11, ME 114/2,
MM 48/3, HKT 548a/8, HŞ
722, MN (1) 13/14, İML 108,
MN (2) 9/88, K VII/24, 2. “ay-
rılmak, gitmek” HKT 67b/7, 3.
“bitmek, yetişmek, büyümek”
HKT 329a/3, 4. “elde edilmek,
sağlanmak” HKT 508b/8, 5.
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 135
“akmak, fışkırmak” HKT
11a/2, 6. “sefere çıkmak” HKT
38b/6, 7.“sıyrılmak, uzaklaş-
mak” HKT 167b/2, 8. “doğmak
ç
(güneş, ay), çıkmak” İML 120,
çıķġan “çıkan, kurtulan” HKT
110a/5, çıķıġlı bolup “çıkarak,
saçılarak, yayılarak” HKT
579a/2, çıķmaķ 1.“çıkma, kur-
tulma” HKT 447b/1, HŞ 1734,
2. “sefere çıkma” HKT 193a/3,
3. “sürgüne gitme, sürgün”
HKT 522b/6, 4. “çıkma, kalk-
ma, dirilme” HKT 497a/8
çıķan “amcazade, amca oğlu” NF
72/7
çıķar- “çıkarmak, kovmak, sür-
e
ğ mek” NF 52/1, KE 149r/14,
i
t ME 211/6, HKT 171b/3, MM
i
m 301/3, HŞ 4553, MN (1) 13/14,
y
a
AO I/8, MN (2) 2/12 , 2. “orta-
y
ı ya çıkarmak, göstermek” HKT
n
e 306b/2, 3. “yetiştirmek, çıkar-
v
i
mak” HKT 153a/9, 4.“seçmek,
ayırmak” HKT 376a/1, 5. “elde
etmek, sağlamak” HKT 258b/3,
6. “kurtarmak” HKT 237b/8, 7.
“netice çıkarmak, ne olduğunu
bilmek, anlamak” HKT 88b/8,
8. “hayata kavuşturmak, dirilt-
mek” HKT 121b/4, 9. “yapmak,
yaratmak” HKT 149b/1, 10
“elbise çıkarmak” İML 108,
çıķarġan 1.“ortaya çıkaran, açı-
ğa vuran” HKT 190a/3, 2. “çe-
kip alan, çıkaran” HKT 135b/4,
çıķarmaķ 1. “kovma, sürme”
HKT 12b/1, 2. “çekip alma, çı-
136 | D r . Suat ÜNLÜ
karma” HKT 563a72, 3.“ortaya
çıkarma, gösterme” HKT
292a/4, 4. “çıkarma, çıkarış, di-
riltme” HKT 549b/4, 5. “çıkar-
ma, ihraç” ME 196/3, çıķarmaķ
tile- 1. “çıkarmayı arzulamak”
HKT 235a/2, 2. “elde etmeyi is-
temek” HKT 416b71
çıķarıl- 1.“çıkarılmak, dışarı çıka-
rılmak, kovulmak, sürülmek”
ME 211/7, HKT 478b/9, 2. “or-
taya çıkarılmak, gösterilmek”
HKT 355a/8, 3. “meydana çıka-
rılmak, yaratılmak” HKT
61b/8, 4. “diriltmek” HKT
148b/2, çıķarılmış 1. “kovul-
muş, sürülmüş” HKT 358a/6,2.
“diriltilmiş” HKT 366a/3
çıķarış-“birbiriyle birlikte çıkar-
mak” ME 196/2
çıķart-“çıkartmak” KE 109v/18,
HŞ 4335
çıķır “çıkrık (ip için), su dolabı”
KE 40v/18, HŞ 71
çıķırda- “gıcırdamak” çıķırdamaķ
“gıcırtı, çıkır çıkır ses çıkarma”
ME 18/5
çıķırtat- “gıcırdamak” ME 18/4
çıķış (1) “çıkış, kurtuluş” HKT
535b/2
çıķış (2) “masraf, harcolunan para,
harcama” İML151, AO I/18
çıķış- “yarış etmek, karşı karşıya
gelmek” KE 39v/5
çıķlat-“(parmakları) çıtlatmak” ME
227/2
çıķmaķ “(yola) çıkmak” ME 111/8
çıķrıķ “çıkrık, iplik sarmak için
küçük çark” İML 162
çıķrış- “bağırmak, çağırmak krş.
çaķırış-, çaķrış-” çıķrışmaķ
“çığrışma, bağrışma” ME 3/7
çılavda-“gemlemek, gemini çekip
hayvana yön vermek” MN (1)
3/5
çımaķ “pek ak, beyaz” İML 169
çımķara “pek kara, siyah” İML 169
çın “gerçek, doğru” KE 39v/5,
MM 234/4, HŞ 2479, çın ay-
“doğru söylemek” İML 111
çınoķ “gerçek, hakikat” KE
81v/17, MM 18/2, CE 1/3
çınar (<F.) “çınar ağacı krş. çenār”
e
ğ
HŞ 934
i
t çındar- “incelemek” ME 172/6
i
m çındarış-“iyice hesap edişmek” ME
y
a
113/8
y
ı çındaru “iyice, dikkatle, adamakıl-
lı” ME 113/8
n
e
v
i çıñır “bir çeşit musiki aleti” İML
161
çıñra- “cangırdamak, ses çıkar-
mak” ME 230/4, çıñraġan
balçıķ “kuruluğundan dolayı
vurulduğunda ses çıkaran ça-
mur, kuru çamur” HKT 508b/4
çıpar “çapar” çıpar bol- “çapar
olmak, çaparlaşmak” ME 163/2
çıpçuķ“serçe” NF 193/7, KE
130r/13
çıpçurġa “ince, uzun değnek, bir
şeyin tutulacak yeri” NF 372/2
çırā (<F.) “çıra krş. çıraġ, çıray,
çeraġ, çırāġ, çirāġ” HŞ 378,
İML 170, çırā ayaġı “çırakma”
 Harezm-Altınordu
İMl 170, çırā yaġı “mum yağı”
İML 165
çırāġ (<F.) “çıra, lamba krş. çıra,
çıray, çeraġ, çirāġ, çıraġ” ME
154/5, HŞ 1849, HKT 561b/7,
çırāġ yandır- “mum asmak,
mum yakmak” İML 104
çıraķlıġ(<F.+T.) “parlak, aydınlık”
KE 2v/9
çırāy (<F.) “çıra krş. çırā, çeraġ,
çırāġ ,çirāġ” HŞ 1159
çırla-“cırlamak, bağırmak” KE
32v/19
çıyan “çıyan, burc-ı akrep krş.
çıđan” KE 66v/10, MN (1)
19/11
çız- “yazmak, çizmek krş. çiz-”
ME 132/3, HŞ 551
çızıġ “çizgi” ME 144/7
çiban “çıban” İML 164
çibilger“çılbır, yulara geçirilen ip”
MN (1) 2/10
çibin “sivrisinek, arı krş. çıbın” KE
44v/4, İML 177
çibinlaġu “yelpaze” İML 170
çibinsiz“sineksiz, arısız”çibinsiz
bol- “sineksiz olmak, arısız ol-
mak” HŞ 2809
çiçek “çiçek krş. çeçek, çėçek” NF
353/7, ME 98/8, HKT 136a/4,
HŞ 591, MN (2) 17/162, çiçek
ķabı “çiçek kapçığı, çiçek zarfı”
HKT 459b/7, çiçek meyvesi
“çiçek meyvesi” HKT 428a/3
çiçekle- “çiçek açmak krş. çeçekle-
” ME 98/8
çigev “bir müzik aleti, nağme” HŞ
3801
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 137
çihān (<F.) “şüphe” HKT 432b/6
çig “olmamış, pişmemiş” İMl 154
çil “çil kuşu” HŞ 4162
çimgen “çimen, çimenlik krş. çe-
ç
men” NF 131/14, HKT 463b/1,
HŞ 1084, MN (2) 17/162
çimgenli “çimeni olan, yeşillik”
HŞ 850
çin (<ö.a.) “Çin ülkesi krş. çįn” HŞ
482
çįn (<ö.a.) “Çin, Çin ülkesi krş.
çin” KE 181v/19, MN (2)
12/111 çin ü māçįn “Çin ve
Macin ülkesi” KE 57r/7
çinį “Çin ülkesine mensup, Çinli”
HŞ 2999
çirāġ (<F.) “mum krş. çerāġ , çırāġ,
e
ğ çırā, çırāy” NF 257/4
i
t çirkele- “saf durmak, bir hizada
i
m durmak” MN (1) 5/8
y
a
çiseñ “hafif yağmur, çise” HKT
y
ı 42a/7
n
e çiwür-“çevirmek, döndürmek krş.
v
i
çewür-, çevür-, çevir-” HKT
524a/7
çiyne- “dişle ezmek, çiğnemek krş.
çeyne-, çėyne-” İML 115
çiz-“çizmek, yazmak krş. çız-” NF
149/9
çoġ (1) “ateş koru” KE 173v/19
çoġ (2)“güneşli yer” ME 176/8,
çoġķa çıķ- “güneşe çıkmak, gü-
neşli ve sıcak yere çıkmak”
HKT 308b/8
çoġ (3) “demet bağ” HŞ 866
çoġan “çöğen” İML 159
çoġanlıķ “çoğan kabı” İML 170
138 | D r . Suat ÜNLÜ
çoġaş-“bağırıp çağırmak, gürültü
yapmak” ME 200/3
çoġı “gürültü, bağırtı, tartışma,
münakaşa krş. çoġu” KE
238v/4, çoġı ķıl- “bağırıp ça-
ğırmak, yaygara koparmak” KE
26r/15
çoġla-“kötü söz söylemek, küfret-
mek” NF 362/8, ME 80/7
çoġlaş- “sövüşmek, ağız kavgası
yapmak” ME 129/8
çoġu“kötü söz, bağrışma, gürültü,
krş. çoġı” ME 232/1, çoġu ķıl-
“bağırıp çağırmak, yaygara ko-
parmak” HKT 277a/1
çoķ “çok, fazla, oldukça” KV/17
çoķ-“toplanmak, yığılmak, yapışıp e
ğ
kalmak” ME 237/2, çoķġan i
t sokmak, kepçeyle karıştırmak”
i
“yere yığılan, yapışıp kalan, se- m NF 28/17
rilen”HKT 155b/7 y
a
çolpan “Çoban yıldızı, Zühre” İML y
ı çömür-” KE 157r/12, HKT
184
n
e
v
çom- “gömülmek, dalmak, suya i çömel- “çömelmek” ME 58/5
dalmak, yüzmek” NF 363/8,
ME 156/7, HŞ 2188, MN (1)
9/8, İML 110
çomaķ “topuz” İML 173
çomrul- “kesilmek” ME 159/8
çon- “ısınmak” HKT 361a/4
çoñrar- “çukurlaşmak” HŞ 4139
çora “hizmetkar, yardımcı” Ka I/10
çovaç “taç” ME 186/6
çögen (<F.) “çevgan, topu çekmek
için kullanılan ucu eğri değnek
krş. çevgān” KE 178r/10
çök-(1) “çökmek, oturmak, diz
çökmek, çömelmek” NF 40/15,
KE 220v/21, ME 220/2, MM
276/4, HŞ 2072, çökgen “diz
üstü oturan, çöken” HKT
478a/6
çök-(2)”(kuş) dönerek uçmak,
yükselmek” ME 83/1
çöker- “çöktürmek krş. çökür-” KE
234v/1, ME 46/6
çökür- “çöktürmek, diz çöktürmek
krş. çöker-” NF 40/17, ME 46/7
çökürdek “buğday, arpa gibi ufak
şeylerin tanesi” NF 159/12
çökürge“çekirge krş. çekürge” KE
114r/17
çöküş- “oturuşmak, birlikte otur-
mak” ME 124/8
çömçe “kepçe bkz. çumçaġar”
çömçe ķat- “(yemek) kepçe
çömdür-“suya batırmak krş.
470b/7
çömşegen “canlı, yaratık, hayvan”
HKT 23b/3
çömür-“daldırmak, batırmak krş.
çömdür-” KE 246v/1
çömüş- “suya daldırmak” HKT
23b/3
çöñge “yorgun, bitkin” çöñge bol-
“yorulmak, bitkin düşmek”
HKT 539b/6
çöp (<F.) “çöp” KE 43r/3, ME
56/4, HKT 571a/7
çöplü(<F.+T.) “çöplü, pis krş.
çöplüg” ME 56/4
çöplüg (<F.+T.) “çöplü krş. çöplü”
KE 15v/12
 Harezm-Altınordu
çöprek“örtü, kumaş parçası” NF
391/3
çöpür “kıl” HKT 265a/9
çör “çöp” HKT 242a/8
çöz “iç yağı” HKT 142b/9
çöz-“çözmek, (saç) çözmek” ME
69/3, HŞ 4046
çözül- “çözülmek krş. yözül-” ME
129/3, HKT 266b/5
çūbān (<F.) “çoban krş. çūpān,
şubān” NF 329/11, HŞ 3349
çubar “ala, alaca” İMl 171
çubin (<ö.a.) “Çubin” HŞ 2027
çuķur“çukur, derin oyuk” KE
164v/15, ME 212/4, MM 191/4,
HKT 61a/2, çuķur bol- “çukur-
laşmak, oyulmak, derinleşmek”
NF 142/13, MN (1) 21/12,
çuķur ķaz- “çukur kazmak, oy-
mak, delmek” NF 34/7
çulġa- “dolamak, sarmak, örtmek”
NF 9/11, KE 147v/18
çulġan- “örtünmek, bürünmek,
sarınmak” NF 167/6, ME
178/3, HŞ 1924, çulġanġan “ör-
tünen, bürünen, Hz. Muham-
med” HKT 553a/1
çulġaş- “üst üste çıkmak, bürün-
mek” KE 89v/5, HŞ 2377
çulġatıl-“sarılmak” HŞ 283
çumçaġar “çomça, tahtadan yapıl-
mış büyük kaşık krş. çömçe”
HŞ 4086
çumġaķlı “asalı, sopalı” HŞ 3655
çūpān (<F.) “çoban krş. çūbān,
şubān” KE 222r/10
çupul- “(giysi) çıkarmak, soyun-
mak” NF 440/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 139
çuvāl (<F.) “çuval” KE 23r/18
çuz “yaldızlı kırmızı renkli bir Çin
kumaşı” KE 68v/2, HKT
321b/7, çuz aŧlas “yaldızlı kır-
ç
mızı renkli atlas” KE 149v/11
çüjek (<F.) “tavuk” KE 77v/11
çümüç “çamçak” İML 169
çün (<F.) “için, ne zamanki krş.
üçün” KE 29v/5, HŞ 2810
çüngür “(gözü) morarmış,
göğermiş” HKT 307b/6
çüri- “çürümek krş. çürü-” NF
331/2, KE 171r/21
çüriş- “çürümek, bozulmak, bu-
ruşmak, kırışmak, kasılmak”
HŞ 4139
çürit- “çürütmek” KE 108r/16
e
ğ çürü- “çürümek krş. çüri-” NF
i
t 376/12, ME 46/5, HKT 425a/3
i
m çürügün (ü) aç- “cila vermek, par-
y
a
latmak” İML 107
y
ı çürük “çürümüş, çürük” HKT
n
e 563a/6
v
i
çürüñ “tok olmayan, dolgun olma-
yan sıska hububat” HŞ 1207
çüşe- “fısıldamak” HKT 308a/2
140 | D r . Suat ÜNLÜ
-D-
da“dahi anlamına gelen ek bkz.
daġı, taķı, de” HŞ 3288
dād(<F.)“adalet” NF 108/6, KE
161r/18, ME 24/2, HŞ 4254, K
V/13, MN (2) 15/142, dād al-
“adil davranılmak” HŞ 1453,
dād bėr- “adaletli davranmak,
adaletle hükmetmek bkz. dād
bir-” KE 216r/17, dād bir- “ada-
letli davranmak, adaletle hük-
metmek bkz. dād bėr-” HŞ
1861, dād ķıl- “adaletli dav-
ranmak, adaletle hükmetmek”
KE 92r/13, HŞ 1218, dād ķol-
“adalat istemek” KE 240r/13,
dād tile- “adalet istemek” NF
185/7
dādbāne (<ö.a.) “Şam vilayetindeki
kafir melik” KE 161r/13
daġ (1) “dağ krş. taġ” ME 191/2
daġ (2) (<F.) “yara krş. dāġ” daġ
ur- “yara açmak” HŞ 906
dāġ (<F.) “vücuda vurulan damga,
işaret krş. daġ (2)” NF 238/15
daġı 1. “dahi, da, de krş. taķı, daħı,
taġı” KE 59r/11, MN (1) 2/7,
HŞ 1160, MN (2) 6/59, 2. “ve”
MN (1) 3/6
daġıl- “saçılmak, dağılmak krş.
taġıl-” İML 106
daġla- (<F.+T.) “kızgın demirle
gövdeye yara açmak krş. dāġla-
, taġıla-” HŞ 823
dāġla- (<F.+T.) “kızgın demirle
gövdeye yara açmak krş. daġla-
, taġıla-” MM 197/1
dāġlı (<F.+T.) “yaralı krş. daġlıġ”
HŞ 3992
dāġlıġ (<F.+T.) “yaralı krş. daġlı”
HŞ 1264
daġuķ “tavuk krş. tawuķ, tavuķ,
taġuķ, taķuķ, taķaġu” İML 106
daĥĥāķ (<ö.a.) “Dahhak bin Kays”
KE 121v/13, HŞ 1358
daĥĥak-ı isāni (<ö.a.) “İkinci
Dahhak” HŞ 181
daħı “ dahi, ve krş. daġı, taķı, taġı”
K IV/4
dāħil (<A.)“dahil, mensup” KE
e 4v/11
ğ
i
dāhiye (<A.) “musibet, felaket,
t
i
m bela” HKT 456b/7
y daħl (1)(<A.)“gelir” NF 186/10,
a
y
HŞ 4072
ı
daħl (2)“girme, karışma” Ka II/13
n
e
v
i daĥnā (<ö.a.) “Arabistan’da büyük
bir çölün ismi” KE 6r/5
dāǾį (<A.) dua eden, duacı” KE
53v/17
dāim(<A.) “daima krş. dāimā,
dāyim” HŞ 2239
dāimā (<A.) “daima krş. dāim,
dāyim” HŞ 2602
dāǾįn (<ö.a.) “Seba melikesi Bel-
kıs’ın veziri” KE 147v/19
daķ-“takmak, iliştirmek krş. taķ-”
İML 120
daķıl- “dağılmak krş. daġıl-, taġıl-”
ME 174/3
daķuķ“muhtelif, çeşitli krş taķuķ”
HKT 303b/4
 Harezm-Altınordu
daķyānūs (<ö.a.) “Ashab-ı Kehf
zamanındaki Anadolu hüküm-
darı” KE 178r/2
dāl (<A.) “Arap alfabesinin seki-
zinci harfi” MM 262/2
dam “duvar, yapı krş. tam” ME
159/1, HKT 284a/5, MN (2)
43/432
dām (<F.) “tuzak” MN (2) 37/367
damāvend (<ö.a.) “Demavend da-
ğı” KE 218r/16
dañ “tan, şafak krş. tañ” ME 158/4
dān (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
kardeşi” KE 66v/16
dan-“reddetmek, kabüllenmemek
krş. tan-(1)” ME 164/7
dānā(<F.) “bilgin, âlim” KE 186r/8
dāne(<F.) “tane, tohum” NF
162/12, KE 88r/13, HŞ 1138,
MN (2) 12/114
danekin“birer birer, teker teker”
ME 83/6
dañırķa-“şaşmak, hayret etmek krş.
tañırķa-” ME 166/4
danış- “danışmak” ME 110/8
danışuķ “müşâvere, danışma” ME
47/5
dāniş-mend (<F.) “bilgin, alim, akıl
hocası” NF 143/3, KE 101v/6,
ME 55/1, HKT 111a/9
dañsuķ “tuhaf, acayip krş. tañsuķ”
ME 212/8
dañsuķla-“tuhafsınmak, acayip
bulmak” ME 181/6
dap “yeter, kafi krş. tap (2)” dap
bol- “yetmek, kafi gelmek, ye-
ter olmak” ME 1/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 141
dar “dar, geniş olmayan krş. tar”
ME 149/4, dar bol- “daralmak,
dar gelmek” HKT 184b/1, dar
it- “daraltmak, daretmek” İML
111, dar ķıl- “daraltmak, azalt-
mak” HKT 462a/1
dar- “dağıtmak, gidermek tar-” ME
68/3 d
dār (<F.) “dar ağacı” NF 370/15,
KE 88v/17, dār tik-“dar ağacı
dikmek, idam etmek” KE
154v/2
dārā (<ö.a.) “Dara” HŞ 4275
dara- “taramak krş. tara-, tarġa-”
ME 135/3
daraħt (<F.) “ağaç krş. dıraħt” NF
27/10
e
ğ daraħtį (<F.) “bir ağaç” NF 254/16
i
t đarb (<A.) “vurma, döğme” K
i
m VI/17, đarb ur- “vurmak,
y
a
döğmek, darb etmek” HŞ 834
y
ı darġa-“dağılmak, ayrılmak krş.
n
e tarġa-” ME 160/3
v
i
dār-ı beķā (<A.) “öteki dünya,
ahiret krş. dāru beķā, dāruǿl-
beķā” NF 84/4
dār-ı fenā (<A.) “bu dünya krş.
dāru fenā, dāruǿl- fenā” NF
84/4
darıķtur-“darıltmak” ME 14/3
darıl- “dağılmak, ayrılmak krş.
tarıl-” ME 182/2
darįġ(<F.) “esirgeme, sakınma,
yoksun bırakma, yazık! krş.
dirįġ, diriġ” NF 213/5, darįġ
ķıl- “esirgemek, sakınmak, yok-
sun bırakmak” NF 259/8, darįġ
142 | D r . Suat ÜNLÜ
tut- “esirgemek, sakınmak” NF
125/15
darlıķ “sıkıntı, darlık krş. tarlıķ”
HKT 536a/6, darlıķ ķıl-
1.“sıkıştırmak, sıkıntı vermek”
HKT 536a/6, 2. “cimrilik et-
mek” HKT 350a/6
dart- “tartmak krş. tart-(3)” İML
116
dārū (<F.) “ilaç” NF 424/3, KE
174v/3, ME 228/5, MM 54/2,
HŞ 1942, dārū ķıl- “ilaçlamak,
ilaçla tedavi etmek” KE 174v/6,
dārū ķılın- “ilaçlanmak, ilaçla
tedavi edilmek” ME 207/4
dāru beķā (<A.) “öteki dünya,
ahiret krş. dār-ı beķā, dāruǿl-
beķā” NF 131/11
dār u fenā (<A.) “bu dünya krş.
dār-ı fenā, dāruǿl- fenā” NF
131/11
daruġa (<Mo.) “vali” KI/7
dāruǿl- beķā (<A.) “öteki dünya,
ahiret krş. dāru beķā, dār-ı
beķā” NF 443/17
dāruǿl- fenā (<A.) “bu dünya krş.
dāru fenā, dār-ı fenā” NF
443/16
dārumā (<ö.a.) “Ürdün’deki beş
büyük şehirden biri” KE 56v/21
dāruǿn-nadva (<A.) “toplantı evi.
Ebu Cehl ile Mekkelilerin top-
landıkları eve verilen ad” NF
18/17
dārüǿl-islām (<A.) “İslamın hüküm
sürdüğü yer” KI V/4
dāstān (<F.) “destan” HŞ 2485
dāstānį (<F.) “destana ait” dāstānį
bol- “destansı olmak, destana
ait özellikler taşımak” HŞ 2488
daş “taş krş. taş(1)” ME 65/6
daşlu “taşlı krş. taşlıġ(1)” ME 1/3
dat- “tadına bakmak, tamak krş.
tat-” ME 180/3
daǾvā (<A.)“iddiâ, dâvâ krş. davā,
daǾvį” NF 203/14, ME 151/2,
HKT 146b/3, HŞ 3087, daǾvā
ķıl- “iddia etmek, dava açmak”
NF 194/3, ME 113/1, HŞ 4357
davā (<A.) “iddia, dava, hak krş.
daǾvį, daǾvā” CE 2/1
davar “mal, mülk krş tawar, tavar,
towar” İML 168
e
ğ
daǾvat (<A.) “dâvet, ziyafet, çağırı
i
t krş. daǾvet” ME 99/2
i
m daǾvāt (<A.ç.) “dualar” NF 171/17
y
a
daǾvet (<A.) “dâvet, ziyafet, çağırı
y
ı krş. daǾvat” KE 203v/21, HŞ
3162, daǾvet ķıl- “ziyafet ver-
n
e
v
i mek, davet etmek” NF 20/1,
KE 19v/5, HŞ 91
daǾvet-i ām (<A.) “umumi davet”
daǾvet-i ām ķıl- “genel davet
vermek, herkesi çağırmak” HŞ
4592
davıs- (<A.) “tamam olmak, bit-
mek” MN (2) 5/48, davısķınca
“tamam olunca” MN (2) 5/48
daǾvį (<A.) “iddia, dava, hak krş.
davā, daǾvā” KE 148r/3, MM
396/2, daǾvį ķıl- “iddia etmek,
dava açmak” KE 44v/17, MM
368/1
davlat (<A.)“devlet krş. devlet”
ME 50/4
 Harezm-Altınordu
davlatlıġ (<A.+T.) “devletli, kud-
retli krş. devletlıġ, devletlü,
devletli” ME 50/4
dāvūd (<ö.a.) “kendisine Zebur
adlı kitap indirilmiş olup Yahu-
dilerin hem hükümdarı, hem de
peygamberidir krş. dāvud” KE
19r/11
dāvud (<ö.a.) “kendisine Zebur
adlı kitap indirilmiş olup Yahu-
dilerin hem hükümdarı, hem de
peygamberidir. krş. dāvūd”
HKT 316a/6, MN (1) 6/9, HŞ
3802, dāvud peyġāmbar “Hz.
Davud” NF 64/9
dāvud-ı ŧāyį (<ö.a.) “Ebû
Süleymân Dâvud bin Nusayr et-
Tâǿî. İlk dönem sufî ve
zahidlerinden” NF 432/15
dāvūr(<A.) “devir” MN (2) 29/290
day-“sürçme, hata, kusur bkz.
daymaķ” ME 173/4, daymaķ
“sürçme, hata, kusur” ME 50/8
daya-“dayamak krş. taya-” ME
70/8
dāye (<F.) “süt anne, çocuğa bakan
dadı” NF 330/6, KE 184v/6, HŞ
2613
dayın- “ayağı kaymak, sürçmek
krş. tayın-” ME 173/4,
dayınmaķ “ayak kayması,
sürçme” ME 173/4
dayındur-“(birinin ayağını) kay-
dırmak, sürçtürmek krş.
tayındur-” ME 24/8
dāyim(<A.) “daima, devamlı krş.
dāim, dāimā” KE 66v/7, MN
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 143
(1) 19/13, K V/19, MN
(2)15/147
de “dahi, de bkz. da, daġı, taķı”
MM 227/1
dė- “demek, söylemek krş. tė-, di-,
te-, ti-” KE 110r/5
debįr (<F.) “katip” MN (2) 8/78
debristān (<F.) “büro, kalem odası” d
KE 193r/19
deccāl (<ö.a.) “Kıyamette zuhur
edeceği ve Hz. İsa tarafından
öldürüleceği kabul edilen yara-
tık” KE 176r/17
decle (<ö.a.) “Dicle nehri” NF
200/7
defǾ (<A.) “def etme, uzaklaştırma,
kovma, red, inkâr” NF 189/3,
e
ğ HKT 323b/5, HŞ 1767, defǾ ķıl-
i
t “defetmek, bertaraf etmek, ön-
i
m lemek” NF 100/1, KE 60v/9,
y
a
HKT 336a/6, defǾ ķılġan 1. “de-
y
ı feden, önleyen, bertaraf eden”
n
e HKT 500b/4, 2. “uzaklaştıran,
v
i
değersiz, kıymetsiz” HKT
236b/4, defǾ ķılın- “defedilmek,
bertaraf edilmek, önlenmek”
ME 115/1, defǾ ķılmaķ “defet-
me, bertaraf etme, önleme”
HKT 39a/1
def (<F.) “def” def ķaķ- “tef çal-
mak” KE 192r/21
defli (<F.+T.) “tefi olan, defli mü-
zik aleti” HŞ 4227
defn (<A.) “gömme, mezara koy-
ma” defn ķıl- “gömmek, mezara
koymak” NF 103/16, KE 11r/3
144 | D r . Suat ÜNLÜ
defter(<A.)“defter, sayfa” KE
196v/21, HKT 565a/1, HŞ
1588, MN (2) 44/440
deg “gibi krş. teg, tėg, tek (3), tig,
tik (1) ” KE 80v/8
degindür- “ulaştırmak” ME 51/1
degiştir-“değiştirmek krş. tegiştür-,
tekiştir-” İML 113
degül “değil krş. deyül” ME 71/8,
HŞ 895, K VII/22, MN (2)
35/353
dehen (<A.) “ağız” KE 2v/16
dehkān(<F.) “köy ağası” NF
419/14
dehķan (<F.) “çiftçi” HŞ 390
dehķān (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamber hamallık yaparken yar-
dım eden kişi” KE 144r/6
dehr (<A.) “dünya, zaman” NF
295/6, HŞ 3897
dehşet (<A.) “dehşet, korku, telaş”
KE 21r/3, dehşet bol-“korkmak,
telaşlanmak, dehşete düşmek”
KE 21r/5
dek “sessiz, sakin, suskun krş. tėk,
tek (2)” dek tur- “dinmek, dur-
mak” İML 110
dekir- “değdirmek” İML 103
dekmelen-“yuvarlanmak” ME
191/2
del- “delmek krş. tel-, töl-, dil-, til-
” ME 92/1, İML 106
delālet (<A.) “yol gösterme, kıla-
vuzluk etme” delālet ķıl- “yol
göstermek, kılavuzluk etmek”
NF 188/1, KE 55r/11
delāyil (<A.ç.) “deliller, kanıtlar”
KE 217v/15
delįl (<A.) “delil, belge, kanıt” NF
209/6, KE 9r/21, ME 216/7,
MM 32/2, HŞ 16, delįl ķıl- “ka-
nıtlamak, delil göstermek, bel-
gelemek” KE 145v/3
dellāl (<A.) “dellal, satıcı” KE
75r/7, HŞ 1349
deli “deli krş. delü” HŞ 1242
delü “deli krş. deli” ME 90/5, HŞ
3591, delü ol- “delirmek” İML
107, delürek “daha deli, çıldır-
mış” NF 400/5
delük “delik krş. telük, tėlük,
tölük” ME 92/1
delülük “delilik” NF 348/5, ME
49/7, HŞ 3590
e
ğ
delür- “delirmek” MM 78/1
i
t delv (<A.) “kova, su kovası” NF
i
m 112/12, HŞ 1807
y
a
dem (1) (<F.) “zaman, an” NF
y
ı 43/7, KE 12r/11, MM 184/3,
HŞ 759, MN (2) 23/226, dem
n
e
v
i bėr- “süre ve zaman vermek”
KE 144r/20
dem (2) (<F.) “nefes, soluk” HŞ
761, MN (2) 35/347, dem ķıl-
“üfürmek” KE 95r/8, dem ur-
1.“ötmek” HŞ 761, 2. “bahs
etmek” HŞ 2094, 3. “nefes al-
mak, yaşamak” KE 12r/10, HŞ
26444, 4. “üflemek” HŞ 4304,
dem ür- “teneffüs etmek, nefes
alıp vermek” HKT 566a/5
demāndem (<F.) “zaman zaman
krş. demdem” demāndem ķıl-
“zaman zaman yapmak, arasıra
yapmak” HŞ 3030
demdem(<F.) “zaman zaman bkz.
 Harezm-Altınordu
demāndem” HŞ 4596
demir “demir krş. temür, timür (1),
temir (1)” İML 84
demirci“demirci krş. temirçi,
temürçi” İML 84
demrençi “ok demiri yapan” İML
157
deñe-“denkleştirmek krş. teñe-”
ME 126/8
deñet- “karşılaştırmak” ME 118/4
deñlik“eşitlik krş. teñlik” ME
108/2
depnüş-“tepişmek” ME 123/4,
depnüşmek “tepişme” ME
123/3
der(1) (<F.) “kapı krş. dār” HŞ
1480
der (2)“ter, ücret, ücretle birini
tutma krş. ter” ME 166/2, KE
149r/6, derge tut- “ücret karşılı-
ğı kiralamak, ücretle birini tut-
mak” KE 95r/4
dėr- “dermek, toplamak krş. tėr-,
tir-, dir-” ME 135/3
derāzgūş (<F.) “eşek” NF 209/6
derbān (<F.) “kapıcı” NF 302/10
derbend-ħįrzān (<ö.a.) “bir şehir”
KE 57r/7
derc (<A.) “araya sıkıştırma, top-
lama, biriktirme” derc ķıl- “ara-
ya sıkıştırmak, bir araya topla-
mak, biriktirmek” HŞ 2328
derd (<F.) “derd, hastalık, sıkıntı”
HŞ 1928, MN (2) 23/225
dere “dere” KE 147r/11
derecāt (<A.ç.) “dereceler, kade-
meler” KE 215r/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 145
derece (<A.) 1.“derece, rütbe” NF
264/14, KE 202r/18, ME 23/3,
HKT 515a/7, MN (1) 7/15, 2.
“merdiven basamağı” ME
192/4, derece derece ilt- “yavaş
yavaş ortadan kaldırmak, izale
etmek” HKT 168a/7
derem (<F.) “dirhem, para, akça d
krş. direm” NF 206/4, MM
189/1
dergāh (<F.) “kat, huzur, dergah,
tekke” NF 221/6, MN (1) 2/2,
MN (2) 4/38, HŞ 2020
der-ĥāl (<F.+A.)“derhal, hemen”
NF 9/17, KE 46v/10, MN (1)
16/4, KVI/19
derħāst (<F.) “istek, arzu, rica krş
e
ğ derħost” derħāst ķıl- “istemek,
i
t talep etmek, ricada bulunmak”
i
m HŞ 1171
y
a
derħost (<F.) “istek, arzu, rica krş
y
ı derħāst” NF 103/12, derħost
n
e
v
ķıl- “istemek, talep etmek, rica-
i
da bulunmak” NF 13/12, KE
143v/19, MN (1) 11/9
derin “derin krş. deriñ, teriñ” İML
153
deriñ “derin krş. derin, teriñ” ME
26/1
derki “terki, eğerin arkasındaki
bağ” İML 173
derkin “çevik, atik krş. terkin” ME
113/4
dermān (<F.) “derman, çare, ilaç”
MN (2) 17/167, dermān bol-
“derman olmak, çare olmak”
HŞ 674, dermān iste- “derman
istemek, çare istemek” HŞ
146 | D r . Suat ÜNLÜ
1092, dermān ķıl- “derman
vermek, çare bulmak” HŞ 2587,
dermān tap- “derman bulmak,
çare aramak” HŞ 929, dermān
tile- “derman istemek, çare is-
temek” HŞ 679
dermānde (<F.) “aciz, zavallı, çare-
siz” NF 317/5, dermānde bol-
“aciz olmak, çaresiz kalmak,
acınacak duruma düşmek” NF
244/16, KE 168v/1, HŞ 490
ders (<A.) “ders” ders-üǾamelį
“ders ve çalışma” KE 19v/18,
ders ķıl- “ders görmek, ders
vermek” KE 19v721
dervāze (<F.) “şehir, kale kapısı”
KE 37r/13, MN (1) 22/5
dervįş (<F.) “yoksul, fakir, zavallı,
aciz, muhtaç” NF 29/16, KE
124r/7, ME 235/2, HKT
389a/5, HŞ 232, dervįş bol-
“yoksul olmak, fakir ve zavallı
olmak, aciz kalmak, muhtaç
düşmek” NF 286/5, HŞ 700
dervįşlik (<F.+T.) “Allah için alçak
gönüllülüğü ve fakirliği kabul
etme, acizlik, fakirlik” NF 76/4,
KE 203r/6, HKT 157b/9
deryā (<F.) “deniz, derya krş der-
ya” NF 73/6, KE 25v/2, HŞ
1731, MN (1) 9/14, K II/6, MN
(2) 29/287, deryā bol- “deniz
gibi olmak, deniz biçimini al-
mak” KE 209v/6
dest (<F.) “el” dest-i teŧāvul ķıl- “el
uzatmak, ele geçirmeye çalış-
mak” Ka II/15
destān (<F.) “hile, mekr, düzen”
NF 388/6
destār (<F.) “sarık, havlu, tül” NF
159/8, KE 95v/11, ME 28/6,
MM 282/3, HŞ 2193
dest-gįr (<F.) “yardımcı, elden
tutan krş. testgįr” dest-gįr bol-
“yardımcı olmak, yardım et-
mek, destekci olmak, elinden
tutmak” NF 251/15
destūr (<F.) “müsaade, izin, ruh-
sat” NF 107/1, KE 45v/7, ME
214/8, HKT 246b/1, HŞ 3016,
destūr bėr- “müsaade etmek,
izin vermek krş. destūr bir-” NF
22/6, KE 36v/9, destūr bėril-
e
ğ
“müsaade edilmek, izin veril-
i
t mek krş. destūr biril-” NF
200/1, destūr bir- “müsaade et-
i
m
y
a
mek, izin vermek krş. destūr
y
ı bėr-” HKT 308a/3, MN (1) 9/1,
HŞ 3662, destūr biril- “müsaa-
n
e
v
i de edilmek, izin verilmek krş.
destūr bėril-” HKT 323b/2,
destūr bol- “müsaade etmek,
izin vermek” NF 56/13, KE
20v/1, destūr ķol- “izin iste-
mek” KE 20r/16, HŞ 2022,
destūr tile- “izin istemek” NF
25/17, KE 20r/6, HKT 193b/2,
HŞ 1070
destūrsız(<F.+T.)“izinsiz, izin
almadan” NF 285/15, KE
128v/5
dēv (<F.) “şeytan, cin krş. dįv” NF
329/7
devā (<A.) “deva, ilaç, çare” devā
ķıl- “ilaçlamak, tedavi etmek,
 Harezm-Altınordu
çare olmak” HŞ 1398, devā tap-
“deva bulmak, çare olmak” HŞ
3269, devā yara- “çare bulmak,
iyileştirmek” KE 171r/3
devām (<A.) “devam” KE 172v/11
devāt (<A.) “hokka, divit” KE
135v/3, ME 215/6, devāt ķalem
“hokka kalemi” KE 99r/8
devlet (<A.) “baht, talih, saadet,
uğur, güç, kuvvet, kudret krş.
davlat” NF 345/12, KE
237v/14, MM 209/4, HKT
523a/7, HŞ 1856, KVII/17, MN
(2) 9/80, devlet işiki “devlet
kapısı” K IV/6, devlet ķapusı
“devlet kapısı” KV/8, devlet
tap- “güç ve kudret sahibi ol-
mak, güç bulmak” HŞ 4372,
devlet tonı “güç ve kudret elbi-
sesi, hükümdarlık giysisi” HŞ
3578, devlet yarı bir- “yardımda
bulunmak” HŞ 864, devlet yārį
ķıl- “yardım etmek” HŞ 1090,
devlet-i ebedį “sürekli ve ebedi
olarak varlığını sürdüren dev-
let” KV/19, devlet-i şah-ı cihan
“cihan şahının devleti” HŞ
1539
devlet berdi (<ö.a.) “Devet Berdi”
AO III/14
devletli (<A.+T.) “devletli, kutlu,
ikbal sahibi, bahtlı krş.
devletlıġ, devletlü, davlatlıġ”
MN (2) 4/38, devletli sulŧān
“ikbal sahibi sultan, bahtlı sul-
tan” K V/13
devletlıġ (<A.+T.) “devletli, kutlu
krş. devletli, devletlü, davlatlıġ”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 147
KE 231r/6, HŞ 1745, devletlıġ
bol- “devletli olmak, kutlu ol-
mak” KE 126r/17, HŞ 3148
devletlü (<A.+T.) “devletli, kutlu,
ikbal sahibi, bahtlı krş.
devletlıġ, devletli, davlatlıġ”
devletlü sulŧān “ikbal sahibi sul-
tan, bahtlı sultan” K V/10 d
devletsız (<A.+T.) “devletlis, kut-
suz, talihsiz” HŞ 2951
devr (<A.) “devir, dönme, dönüş”
HŞ 2747
devrān (<A.) “devir, zaman” HŞ
1405, MN (2) 10/93
devs (<ö.a.) “Kahtânîler’e mensup
bir Arap kabilesi” devs
ķabįlelıġ “Devs kabilesinden
e
ğ olan, Devs kabilesine mensup
i
t olan” NF 326/8
i
m deylemį (<ö.a.) “İran’ın kuzeyinde
y
a
yaşayıp bilhassa IX. ve X.
y
ı Yy’larda İslam tarihinde çok
n
e
v
mühim rol oynamış bir kavim”
i
KE 11r/5
deyr (<A.) “dünya, kilise, meyha-
ne” HŞ 522
deyristān (<A.+F.) “bu dünya” KE
235r/13
deyül “değil krş. degül” ME 173/7,
İML 99
deyyān (<A.) “mükafatlandıran
(Allah için)” deyyān melik
“mükafatlandıran (Allah için)”
KE 76r/8
deyyār (1)(<A.) “kişi, kimse” KE
23v/16
deyyār (2)(<A.) “manastır veya
kiliseye mensup” HŞ 446
148 | D r . Suat ÜNLÜ
dıġlu “perdeli, mahrem” dıġlu bol-
“mahrem olmak, örtünmek,
perdelenmek” ME 127/7
dıĥyetüǿl-kelbį (<ö.a.) “Dihye bin
Halîfe bin Ferve el Kelbî. Hz.
Muhammed’in islama davet
için görevlendirdiği sahabe”
KE 209r/18
dıķaçlu “tıkaçlı, kapaklı” ME 88/6
dıķıl- “dolmak” ME 165/2
dıķlış- “zahmet ve sıkıntı vermek”
ME 119/1
dıķķ-ı mıśrį (<A.) “ince kumaştan
bir çeşit giysi”dıķķ-ı mıśrį ton
“ince kumaştan bir çeşit giysi”
KE 188r/5
dımışķ (<ö.a.) “Şam” NF 111/7
dın “nefes, soluk krş. tın” ME
172/2
dın- “dinmek, sözün arkasını geti-
rememek krş. tın-, tiñ-, tıñ-”
ME 171/1
dınçlıķ “huzur krş. tınçlıķ, tınçlıġ”
ME 46/5
dındur-“dindirmek, dinlendirmek
krş. tındur-, tıñdur-” ME 97/8
dıñlat- “tınlatmak” ME 18/3
dınluluķ “dindarlık” ME 190/4
dınta- “gezmek, dolaşmak krş
dinte-” ME 98/2
dıraħt (<F.) “ağaç krş. daraħt” KE
148v/15, MM 47/3
dırnaķ “tırnak krş. tınġaķ, tırnaķ”
İML 141
dıy-“alakoymak, engel olmak krş.
tıy-, tıđ-” ME 100/2
dıyānatlıġ(<A.+T.) “dindar” ME
190/4
dıyıl-“çekinmek, geri durmak krş.
tıyıl-” ME 136/3
dıyış- “çekinmek, geri durmak”
ME 113/3
di- “demek, söylemek krş. dė- tė-,
ti-, te-” MN (1) 5/3, HŞ 4279,
K VII/23, MN (2) 38/382
dicle (<ö.a.) “Dicle nehri krş.
decle” HŞ 4649
didār (<F.) “çehre, yüz” NF 266/3,
KE 120r/10, MN (1) 6/7, MN
(2) 8/71
dįde (<F.) “göz” NF 125/3, MN (2)
26/259
dig-“değmek krş. tėg-(1), teg-, tig-,
tek-” MN (1) 13/11
e
ğ
dįger(<F.) “diğer, başka, diğer” KE
i
t 5r/10
i
m dihķān (<ö.a.) “büyük İslam muta-
y
a
savvıflarından birisi” MM
y
ı 278/3
dihyetüǿl-kelbį (<ö.a.) “Dihye bin
n
e
v
i Halîfe bin Ferve el-Kelbî. Hz.
Muhammed’in Rum melik’i
Hareklios’a gönderdiği sahabe”
NF 170/16, dihye “Dihye bin
Halîfe bin Ferve el-Kelbî. Hz.
Muhammed’in Rum melik’i
Hareklios’a gönderdiği sahabe”
NF 80/4
dik (1)“dik krş. tik(2)” ME 16/5
dik (2) “gibi krş. teg, tek (3) , tig,
tėg, tik(1)” MN (1) 17/9, MN
(2) 1/5
dik (3)(<A.) “horoz” HŞ 4688
dik- “(şahit veya vasî) göstermek”
ME 62/5
dikār (<ö.a.) “Dikar” HŞ 4651
 Harezm-Altınordu
dikil- “dikelmek, kalkmak krş.
tikil-” ME 114/5
dil (1)(<F.) “gönül, yürek, kalp”
HŞ 2538, dil-aram “gönül di-
lendirme” HŞ 2972
dil (2) “dil, uzuv krş. til(2)” İML
79
dil-“dilmek, dilimlemek krş. til-,
tel, töl, del-” ME 70/8
dilber (<F.) “sevgili, çok güzel”
MM 369/4, HŞ 3443, MN (2)
16/151
dildār(<F.) “güzel, sevgili” HŞ
3020
dildārlıķ(<F.+T.) “güzellik”
dildārlıķ it- “gönlünü almak,
güzellik yapmak” HŞ 2164,
dildārlıķ izde- “gönlünü almak
istemek” HŞ 3485
dile-“dilemek istemek krş. tile-” K
VII/44
dilin-“dilinmek, dilimlenmek” ME
160/1
dil-rübā (<F.) “gönül alan” MN (2)
17/163
dil-sitān (<F.) “gönül zapteden”
MN (2) 14/130
dilsiz“peltek, dilsiz krş. tilsiz (1)”
İML 153
dilşād(<F.) “neşeli olma” dilşād
bol- “neşeli olmak, neşelen-
mek” HŞ 2657
dimāġ(<A.) “dimağ, beyin” NF
67/15, HŞ 1584
dim-sāz (<F.) “arkadaş, sırdaş,
dost, uygun arkadaş” HŞ 1444
dįn (<A.) “din, şeriat krş. din” NF
15/1, KE 22v/12, ME 90/6,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 149
MM 243/4, HKT 468a/9, HŞ
2640, MN (2) 7/67, dįn birilgen
söz “Ruhuǿl- Kudüs” HKT
121a/9, dįn eyeleri “bir dine
mensup kişiler, ümmet” HKT
19b/2, dįn-i islām “İslam dini”
KE 236v/11, K VI/15, HŞ
4592, dįn işleri “dinle ilgili uy- d
gulamalar” MM 243/3, dįndin
çıķ- “dinini terk etmek, dinden
çıkmak” HKT 321a/3, dįndin
çıķıp uruş- “dinden dönmek,
kargaşa yaratmak” HKT 400b/2
dinār (<A.) “para” HŞ 2628
dįnlen-(<A+T.)“dine girmek” ME
171/5
dįnlıġ (<A.+T.) “dinli” KE 198v/7
e
ğ dįnlülük(<A+T.) “dindarlık” ME
i
t 190/4
i
m dinte-“gezmek, dolaşmak krş.
y
a
dınta-” ME 98/2
y
ı dir-“dermek, toplamak krş. tėr-, tir-
n
e ,der-” İML 114
v
i
direm (<F.) “dirhem, para, akça
krş. derem” KE 128r/18
dirgüz- “diriltmek krş. tirgüz-” ME
15/8
dirįġ (<F.) “esirgeme, uzak tutma
krş darįġ” HŞ 2859, dirįġ tut-
“esirgemek” NF 45/5, dirįġ yė-
“kaygılanmak” ME 175/2
dirįġa (<F.) “eyvah, yazık” KE
99v/20, HŞ 1722, MN (2)
13/122
diriglik “canlılık” ME 114/1
dirik “diri, canlı krş. tirig, tiriñ,
dirü, tiri (2), tirik (1)” İML 79
diril-“yaşamak krş. tiril-” İML 112
150 | D r . Suat ÜNLÜ
dirliş- “yaşamak” ME 119/6
dirre (<F.) “kamçı, kırbaç” NF
106/9, KE 230v/20
dirü “diri, canlı krş. tirig, dirig,
tirik (1), dirik, tiri (2)” ME
143/3
diş“diş krş. tiş” ME 183/6, İML 79
dişi “dişi, kadın krş. tişi (1)” KE
97r/8, İML 141
dįv(<F.) “dev, şeytan, cin krş. dēv”
KE 139v/13, MN (1) 18/8, HŞ
4476
dįvān (<F.) “defter, sevap ve gü-
nahların işlendiği defter, büyük
meclis” NF 323/11, KE
166r/17, ME 6/2, MN (1)
12/10, dįvān bitigçisi “divan ka- e
ğ
tibi” AO II/7, dįvān bitkeçisi i
t doġur- “doğurmak krş. toġur-(1),
i
“divan katibi” K I/11 m tuġur-” ME 44/4
dįvāne (<F.) “deli, divane” NF y
a
360/5, HKT 252b/5, HŞ 2496, y
ı ME 44/4
HŞ 1722, MN (2) 37/372,
n
e
v
dįvāne bol- “deli divane olmak, i 143/4
kendinden geçmek” HŞ 2421,
dįvāne ķıl- “deli divane
etmek, kendinden geçirtmek,
delirtmek” HŞ 1843
dįvānelıķ (<F.+T.) “delilik, divane-
lik” HKT 414a/2, HŞ 4351
dive “deve krş. tėwe , teve, tewe,
tiwe, tive” İML 172
divįt(<A.) “divit, hokka krş. devāt”
ME 53/7
diyānet (<A.) “dindarlık, din duy-
gusu” NF 114/14, KE 192r/2
diyār (<A.) “memleket, diyar” MN
(2) 37/365
diyet (<A.) “diyet, kan bahası” NF
19/15, HKT 90b/3
diz“diz krş. tiz” HKT 382a76, İML
142
diz- “dizmek krş. tiz-, tüz, düz-”
ME 89/2
dizgin “dizgin, yular krş. tizgin”
ME 79/8
dizil- “dizilmek krş. tizil-, tüzül-
(2)” ME 133/2
doġ “toz krş. toġ(1), toz” ME 75/2
doġ- “doğmak (güneş) krş. toġ-,
tuġ-” İML 100
doġru “doğru, iyi krş. toġru, toġrı”
ME 172/1
doġruluķ “doğruluk krş. toġruluķ”
ME 154/2
doġurul-“doğurulmak krş. toġrul-”
doķalan-“(kapı) kilitlemek” ME
doķu- “iç içe girmek krş. toķu-(1),
toķ-(1)” ME 85/3
doķundur- “dokundurmak” ME
24/8
doķuş-“vuruşmak, savaşmak krş.
toķuş-” ME 110/1
dolan-“örtünmek, bürünmek krş.
tolan-” ME 178/3
doldur- “doldurmak krş. toldır-,
toldur-, toltur-” ME 73/5
dolduruş-“doldurmakta yarış et-
mek” ME 118/1
dolġan-“dolanmak, sarınmak” ME
154/4
 Harezm-Altınordu
dolġaş- “(yılan) dolaşmak” ME
194/3
dolġaştur-“(sözü) dolaştırmak” ME
71/2
dolı“bir yağış türü, dolu krş. dolu,
tolu(2)” HKT 341a/7
dolu “dolu, boşun karşıtı krş. krş.
toluġ, tolu (1)” İML 151, ME
24/7
don“elbise, giysi krş. ŧon, ton” ME
17/4
dopdın “toptan, hepsi, tümü” ME
138/5
dor“doru, koyu kırmızı” ME 162/5
dorluķ “doruluk, koyu kırmızılık”
ME 162/6
dost (<F.) “dost, sevgli, arkadaş”
NF 213/11, KE 5r/16, ME 25/3,
MM 317/4, HKT 273a/9, MN
(1) 15/3, HŞ 3862, AO IV/17,
dost bol- “dost olmak” NF
164/4, KE 161r/17, HKT
364a/8, dost ķıl- “dostluk, arka-
daşlık yapmak, musallat etmek”
NF 161/17, HKT 140a/2, dost
tut- 1.“dost edinmek” NF
91/13, HKT 521b/7, 2. “iste-
mek, arzu etmek” HKT 56a/8,
3. “tercih etmek, üstün tutmak”
HKT 94b/4, dost tutġan “çok
seven, esma-i hüsna’dan el
vadūd” HKT 223a/3, dostraķ
“daha sevecen, daha yakın” KE
166r/11
dostgānį (<F.) “arkadaş ve dostça,
şerefle içki içme”dostgānį iç-
“arkadaş ve dostça içmek, mu-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 151
habbet ortamında içki içmek”
HŞ 1134
dostlaş- (<F.+T.) “arkadaşlık et-
mek, karşılıklı muhabbet et-
mek” ME 116/8, HKT 250a/6
dostlıķ (<F.+T.) “arkadaşlık, dost-
luk krş. dostluķ” KE 188v/20,
dostlıķ belgürt- “arkadaşlık ör- d
neği göstermek, dostluk örneği
göstermek” KE 188v/17,
dostlıķ ķıl- “arkadaşlık yapmak,
dostluk yapmak” KE 161v/4
dostluķ (<F.+T.) “arkadaşlık, dost-
luk krş. dostlıķ” NF 76/12, KE
43r/6, ME 125/7, HKT 39b/3,
HŞ 3514, AO III/7, dostluķ ķıl-
“arkadaşlık yapmak, dostluk
e
ğ yapmak” HŞ 2097, dostluķ tu-
tun- “arkadaşlık yapmak, dost
i
t
i
m edinmek” KE 214r/5
y
a
doy “toy, ziyafet, düğün ziyafeti
y
ı krş. toy(1)” ME 43/4
n
e dozġur- “kışkırtmak, tahrik etmek”
v
i
ME 102/3
dög- “döğmek krş. tög-” KE
55v/13
dögül-“döğülmek krş. tögül-” ME
160/4
dökül-“dökülmek krş. tökül-” ME
160/8
dölek (1)“borç, ödünç” ME 178/2
dölek (2) “sakin krş. tölek, tülek”
İML 151
dölen- “kararlı olmak, sabit kal-
mak, sağlam olmak krş. tölen-”
ME 38/3
dölendür- “sağlamlaştırmak krş.
tölendür-” ME 67/4
152 | D r . Suat ÜNLÜ
dölenmek “huzur” ME 44/5
dölenmes “kararsız, huzursuz” ME
26/2
dölet- “ödetmek” ME 88/5
dömder-“ters çevirmek krş.
dönder-, töñder-” ME 77/7
dömderil-“ters çevrilmek” ME
138/8
dömderü “ters” ME 44/4
dön- “çevrilmek krş. tön-” İML
106
döndür- “bir nesnenin dışını içine
çevirmek krş. töñderil-,
dömder-” İML 111
dör “baş köşe, şeref yeri krş. tör”
ME 170/8
döre “töre, usul, gelenek krş. töre”
ME 141/6
dörelen- “töreye uymak” ME 141/6
dört “dört (4) krş. tört” dört ayaķ
“dört ayaklı hayvan” İML 138
dörüdül- “yaratılmak krş. törütül-”
ME 19/6
dörüt- “yaratmak krş. töret-, törit-,
törüt-” ME 19/7
döşe- “döşemek, yaymak, sermek
krş. töşe-” ME 65/6, İML 122
döşek “döşek krş. töşek” ME 94/6
döşelig “döşeklik” K IX/6
duǾā (<A.) “dua” NF 73/4, KE
78r/9, HKT 241b/3, MM 86/4,
MN (1) 6/4, K IX/4, MN (2)
11/101, duǾā alķış it- “dua et-
mek, duada bulunmak” A II/49,
duǾā alķış ķıl- “dua etmek, dua-
da bulunmak” K I/46, duǾā alķış
oķu- “dua etmek, duada bulun-
mak” K II/12, duǾā ayt- “dua
etmek, duada bulunmak” NF
273/11, duǾā bol- “dua etmek,
duada bulunmak” HŞ 235, duǾā
devleti “dua gibi mutluluk”
MM 382/2, duǾā ķıl- “dua et-
mek” NF 13/4, KE 14v/1, ME
67/4, HKT 169a/5, MM 86/2,
HŞ 1017, K VII/50, duǾā ķol-
“duada bulunmak” KE 249v/15,
duǾā oķı- “dua etmek, dua
okumak” NF 160/2, duǾā ve
ŝenā “dua ve medh” KV/17,
duǾā ve tażarruǾ “dua ve niyaz,
yalvarma” KE 135v/13, duǾā
ve teĥā “dua ve selam” K
VII/15
e
ğ
duǾāçı (<A.+T.) “duacı, dua ve
i
t niyazda bulunan” KV /17
i
m duǾā-gūy (<F.) “duacı, dua eden”
y
a
NF 128/7
y
ı dūd (<F.) “duman, tütün, gam,
keder” HŞ 4628
n
e
v
i dudaķ “dudak krş. tutaķ, tudaķ,
todaķ” dudaķ tepret- “konuş-
mak” KE 184r/20, MN (2)
28/277
duħūl (<A.) “girme, giriş” duħūl
ķıl- “cinsi münasebette bulun-
mak” HKT 79b/1
dul “dul, dul kadın krş. tul” ME
166/5
duman “duman krş. tuman” KE
181v/20
dūn (<A.) “alçak, kötü” HŞ 2820
dūr (<A.ç.) “evler” KE 193r/19
dur- (1)“oturmak, ikamet etmek
krş. tur-” ME 51/2
 Harezm-Altınordu
dur- (2) 1.“süreklilik bildirir, ihbar
krş. tur-” KE 157r/2, MN (1)
3/42, 2. “durmak, kalkmak krş.
tur-” K VII/20, 3. “yardımcı fiil
krş. tur-” K VII/22
duralıķ “ev” ME 230/2, KVII/54
durġuz- “kaldırmak, yükseltmek
krş. turġuz-” ME 51/4
durıt- “kaldırmak, yükseltmek”
ME 37/1
durķ “boy-bos, yaradılış” ME 88/4
durrāǾa (<A.) “üste giyilen önü
açık elbise, ferace” NF 245/15
duruķ- “duraklamak, hareketsiz
kalmak, bulunmak, durmak krş.
turuķ-” ME 185/5
duruķtur-“durdurmak, alıkoymak
krş. turuķtur-” ME 98/7
duruş- “kalkışmak, karşı karşıya
gelmek krş. turuş-(2)” ME
202/5
durūź (<F.)“selam krş. dürūd”
NF10/8 durūź ay- “selam ver-
mek” NF 93/14, durūź keltür-
“selam getirmek, selam ver-
mek” NF 394/1
duş “karşılık, bedel, bir şeyin kar-
şısı krş. tuş(1)” ME 85/8
dūşāb (<F.) “pekmez” KE 133v/20
du-şenbe (<F.) “pazartesi krş.
duşenbih” KE 3r/21
duşenbih (<F.)“pazartesi krş. du-
şenbe” duşenbih kün “pazertesi
günü” NF 4/11, duşenbih tün
“pazertesi gecesi” NF 101/9
duşmān (<F.) “düşman krş.
düşmān, düşman, düşmen” ME
111/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 153
duşmānlıķ “düşmanlık krş. düş-
manlıķ, düşmenlıķ, düşmanlıġ,
düşmenlıķ, düşmānlıķ” ME
25/3
duşvārlıķ (<F.+T.) “güçlük” ME
113/7
dut- “tutmak krş. tut-” İML 115, K
VII/20 d
dutaş-“bulaşmak” ME 56/1,
dutaşmaķ “bulaşma” ME 156/1
dutlundur- “susturmak” ME 32/2
dutuġ “perde, örtü, peçe” ME 28/6
dutul-“(konuşurken dilde) tutukluk
olmak” ME 32/2
dutun-“(verdiği sözü) tutmak” ME
93/6
dutunmaķ “sabır” ME 32/8
e
ğ dutuştur-“tutuşturmak krş.
i
t tutuşdur-” ME 67/6
i
m duvaķ “kapak” ME 41/1
y
a
duvallıġ “çizgi, ala-bula krş.
y
ı duvallu” ME 99/7
n
e duvallu “çizgili, ala-bulalı krş.
v
i
duvallıġ” ME 92/8
duyduķsuz “ansızın” ME 148/8
duydur- “duyurmak, haberdar et-
mek, teşvik etmek krş. tuydur-”
ME 13/7
dūzaħ (<F.) “Cehennem” KE 3v/4,
HŞ 985, MN (2) 27/247
duzġu “azık, misafir için hazırla-
nan yemek krş. tuzġu” ME 30/8
dü (<F.) “iki (2)” HŞ 312, dü cihan
“iki cihan” HŞ 4696
dübr (<A.) “makat, göt” NF 43/3
dü-gāne (<F.) “iki rekat” MM 86/1
dühülçi (<F.+T.) “davulcu” HŞ
3136
154 | D r . Suat ÜNLÜ
dükedü “tamamen” dükedü oķı-
“hatmetmek” ME 141/5
düken-“tükenmek, bitmek, son
bulmak krş. tüken-” ME 157/2
dükey “çift” dükey bol-“çift olmak,
çiftleşmek” ME 147/4
dükkān (<A.) “dükkan” KE 171v/9
düldül(<A.)“Mısır meliki
Mukavkış’ın Hz. Muhammed’e
hediye ettiği katır” NF 70/14,
KE 230r/17, HŞ 1175
düñür “hısım” ME 14/2
dünyā (<A.) “dünya, dünya malı,
dünyalık krş. dünye” NF 64/14,
KE 10v/18, ME 85/7, HKT
29b/7, MM 48/1, MN (1) 9/7,
HŞ 2607, AO IV/17, MN (2)
5/42, dünyā fāyidesi
“dünya menfaati, geçici menfa-
at” HKT 166b/7,dünyāda
yarlıķaġan “dünyada merhamet
eden, esirgeyen, esma-i
hüsna’dan er raĥmān” HKT
171a/1,dünyādın bar- “ölmek,
vefat etmek” KE 11r/1,
dünyādın keç- “ölmek, dünya
nimetlerinden uzak durmak,
elini eteğini dünyadan çekmek”
KE 239r/16, dünyādın kiç- “öl-
mek, dünya nimetlerinden uzak
durmak, elini eteğini dünyadan
çekmek” HŞ 4320, dünyādın
rıħlet ķıl- “ölmek, vefat etmek”
KE 19r/19, dünyādın öt- “öl-
mek, vefat etmek” KE 82v/18,
dünyādın toy- “ dünya nimetle-
rine doymak, dünyada her şeyi
tatmak” HŞ 3509, dünyāġa kel-
“doğmak, dünyaya gelmek”
KE184r/9
dünyālik (<A.+T.) “dünyalık, dün-
ya malı krş. dünyelik” KE
184v/11
dünyāvį (<A.) “dünyevî, dünyaya
ait, mal mülk” NF 262/15,
dünyāvį bol- “dünyaya ait ol-
mak, dünyalık olmak” NF
251/10
dünye (<A.) “dünya, dünya malı,
dünyalık krş. dünyā” MM 40/2
dünyelik (<A.+T.) “dünyalık,
malk-mülk, para krş. dünyālik”
dünyelik tap- “dünyalık elde
etmek, malk-mülk sahibi olmak
e
ğ
“ HŞ 4701
i
t dür- “dürmek, katlamak, bükmek
i
m krş. tür-(1)” ME 7/3
y
a
dürdāne (<F.) “inci tanesi” HŞ 283
y
ı düre(<A.) “cevahir kutusu” MN
(2) 25/249
n
e
v
i düret- “türetmek krş. töret-, türet-,
döret-, törüt-” ME 6/7
düreyd(<ö.a.) “savaş konusunda
yetenekli bir kişi” NF 69/15
dürlendür-“türlü türlü etmek, çeşit-
lemek” ME 94/3
dürlü “türlü krş. türlüg, türlü” ME
94/4
dürr (<A.) “inci” HŞ 1540, dürr-i
kāmil “büyük inci” HŞ 292,
dürr-i meknūn “parlak inci, dizi
halinde inci, gizli inci krş. dürr-
i meknūn” HŞ 312, dürr-i
meknūn “parlak inci, dizi halin-
de inci, gizli inci krş. dürr-i
meknun ” KE 249v/13, dürr-i
 Harezm-Altınordu
yetįm “büyük inci tanesi, Hz.
Muhammed” HŞ 1139
dürt-“sürtmek, itelemek, sürmek
(yağ) krş. türt-” İML 109
dürūd (<A.) “selam, dua, rahmet,
övgü krş. durūź” KE 64v/18,
MM 6/2, HŞ 4681
dürül- “dürülmek, toparlanmak,
kıvrılmak krş. türül-” ME 162/2
dürüm “iç, muhteva” ME 7/3
dürüst (<F.) “doğru, gerçek, geçer-
li, tam, bütün” NF 101/7, KE
145v/8, ME 86/2, MM 80/3,
HŞ 2993, dürüst bol- “doğru ve
uygun olmak” NF 284/9, KE
10r/10, HKT 424b/1, HŞ 2069,
dürüst söz “doğru ve mantıklı
söz, hikmet” HKT 270a/3, dü-
rüst teñ tut- “adaletli davran-
mak, eşit tutmak” HŞ 3101, dü-
rüst yol bul- “doğru yola gir-
mek, hidayete ermek” HŞ 1782,
dürüstrek “daha doğru, daha
gerçek” KE 8r/17
dürüstluķ (<F.+T.)“dürüstlük, doğ-
ruluk, sağlamlık” KE 218r/5,
dürüstluķ üze “hakikat şu ki,
gerçekten” HKT 369a/3
düş “düş, rüya krş. tüş (1)” ME
141/5
düş- (1) “uygun olmak krş. tüş-”
ME 5/4
düş- (2) “inmek, düşmek krş. tüş-”
İML 116
düşman (<F.) “düşman krş.
düşmān, duşmān, düşmen” NF
20/10, HKT 534b/3, düşman
bol- “düşman olmak, düşman
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 155
gibi görmek” NF 278/3, düş-
man tut- “düşman olmak, düş-
man gibi görmek” NF 148/10,
HKT 526b/9, düşman tutmaķ
“buğuz etme, düşman gibi gör-
me, kızma” HKT 447a/7
düşmān (<F.) “düşman
krş.düşman, düşmen, duşmān” d
NF 423/1, KE 32r/5, düşmān
ķıl- “düşman gibi görmek ve
muhalefet etmek” KE 18r/6,
düşmānraķ “daha çok muhalefet
etme, daha çok düşman gibi
görme” KE 64v/11
düşmanlıġ(<F.+T.)“düşmanlık krş.
düşmānlıķ, düşmenlıķ, düşman-
lıķ” AO I/14
e
ğ düşmanlıķ (<F.+T.)“düşmanlık krş.
i
t düşmānlıķ, düşmenlıķ,
i
m düşmanlıġ” NF 75/10, HKT
y
a
y
ı
n
e
v
i
156 | D r . Suat ÜNLÜ

117a/4, HŞ 2098, düşmanlıķ taķı düz-(2) “doğrultmak, düzeltmek,

ħilāf ķıl- “düşman gibi görmek düzenlemek, düzene sokmak”
ve muhalefet etmek” HKT ME 107/7, K VII/42
521b/4, düşmānlıķ taķı ħilāf düzlük “doğruluk, adalet krş.
ķılış- “düşman gibi görmek ve tüzlük” ME 19/1
hep beraber muhalefet etmek” düzül- “düzgün olmak, sıraya gir-
HKT 521b/7 mek krş. tüzül-(1)” ME 158/8
düşmānlıķ(<F.+T.)“düşmanlık krş.
düşmanlıķ, düşmenlıķ,
düşmanlıġ, düşmenlıķ” NF
17/16, KE 25r/5
düşmen(<F.) “düşman, krş.
düşmān, düşman, duşmān” KE
67v/9, MN (1) 8/3, HŞ 1715, K
IV/13, düşmen bol- “düşman
olmak, düşman gibi görmek”
KE 195r/4, düşmen tut- “düş- e
ğ
man olmak, düşman gibi gör- i
t
i
mek” KE 7v/9 m

düşmenlıķ (<F.+T.)“düşmanlık krş. y

a
düşmānlıķ, düşmanlıķ, y
ı

düşmanlıġ” KE 243r/4
n
e
v
düşnām (<F.) “sövme” MN (2) i

37/367
düşündür- “öğretmek, alıştırmak”
ME 22/2
düşür- “düşürmek, indirmek, de-
virmek krş. tüşür-” KVII/19
düşvār (<F.) “zor, güç, sıkıntılı,
çetin krş. düşvar” NF 106/13,
KE 122r/8, HŞ 1845, düşvār
bol- “güç durumda olmak, sı-
kıntı içinde olmak” HŞ 2349
düz “düz, doğru, uygun krş. düz”
ME 86/8
düz-(1)“dizmek, sıraya koymak
krş. tüz-, diz, tiz-” ME 86/8
 Harezm-Altınordu
-E-
ebā muĥammed (<ö.a.) “Hz. Ha-
san” NF 86/8
ebced (<A.) “ebced, Arap alfabesi-
ne ait harflere belli değerlerin
verilmesi” KE 172v/6
ebedā (<A.) “ebediyen, hiçbir za-
man, asla” NF 299/1
ebedį (<A.) “ebedi, sonsuz” NF
136/13, K V/19, ebedį ķal-
“ebedi olarak kalmak, sonsuza
dek var olmak” NF 237/5
ebedüǿl-ebed (<A.) “ebedî olarak,
ebediyen” MM 332/1
ebhā (<A.) “güzel yüzlü, zarif, hoş.
Ebu Bekr’in lakabı” KE
201r/20
ebį leheb (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in amcalarından Abdüǿl-
Muttalib’in lakabı olup (alev
babası, Cehennemlik) manasına
gelir” HKT 582b/4
ebķā(<ö.a.) “Hazrec ile savaşan
kişilerden biri” KE 203v/18
ebleh (<A.) “ebleh, ahmak” HŞ
101, ebleh bol- “ebleh olmak,
ahmakça davranmak, ahmak
olmak” HŞ 864
ebrahām (<ö.a.) “İbrahim peygam-
ber krş.ibrāhām, ibrāhįm” KE
37v/18
ebrehe (<ö.a.) “Ebû Yeksûm
Ebrehe el-Eşrem-el Habeşî. Fil
vak’ası olarak bilinen olayın
kahramanı, Yemen valisi” NF
40/16, KE 179v/20, ebrehe bin
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 157
esrem bin ebrehe śabāĥ “bkz.
ebrehe” KE 179v/19
ebsem“sakit, uslu, susma, sessiz
durma krş. ibsem” HŞ 3148,
ebsem ķal- “susmak, sessizce
kalmak” HŞ 1166, ebsem tur-
“susmak, sessizce beklemek”
HŞ 2833
ebter (<F.) “zürriyetsiz, hayırsız” e
NF 62/16, MN (1)13/14
ebū Ǿabduǿllāh ķużaǾį (<ö.a.)
“meşhur fakihlerden olup Mı-
sır’da kadı olmuş ve elçilikle
Rum’a gönderilmiştir” NF
206/13, imām Ǿabduǿllāh ķużaǾį
“meşhur fakihlerden olup Mı-
sır’da kadı olmuş ve elçilikle
e
Rum’a gönderilmiştir” NF
ğ
i
t 249/13
i
m ebū Ǿabduǿllāh-ı sekrį (<ö.a.) “bir
y
âbid” NF 351/13, ebū
a
y
ı Ǿabduǿllāh “bir âbid krş. ebū
n
e Ǿabduǿllāh” NF 351/14, ebā
v
i
Ǿabdaǿllāh “bir âbid krş. ebū
Ǿabduǿllāh” NF 351/14
ebū Ǿabduǿllāh-ı ŧūsį (<ö.a.) “bir
âbid” NF 295/15
ebuǿl-Ǿalā-i ūşį (<ö.a.) “Alî bin
Osmân Sirâciddîn el Fergânî el
Hanefî. Nisâbuǿl-ahbâr ve
tezkiretiǿl-ahyâr adlı eseri olan
din alimi” NF 269/11, imām
“Alî bin Osmân Sirâciddîn el
Fergânî el Hanefî. Nisâbuǿl-
ahbâr ve tezkiretiǿl-ahyâr adlı
eseri olan din alimi” NF 18/13
ebuǿl-Ǿāś (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in kızı Zeyneb’in kocası
158 | D r . Suat ÜNLÜ
ve Hz. Hadice’nin kardeşi” NF
5/3, KE 198r/20
ebuǿl-aǾveriǿs-selemį (<ö.a.) “Benū
Müslim kabilesinden biri” KE
228r/14
ebū bekr (<ö.a.) “Hz. Ebû Bekr.
Peygamberden sonra gelen bi-
rinci halife” NF 15/16, KE
188v/17, MM 11/3, ebū bekr-i
śıddįķ “bkz. ebū bekr” NF 99/9,
KE 121v/6, ebā bekr “bkz. ebū
bekr” NF 15/17, MN (1) 16/11,
ebā bekr bin Ǿalį “bkz. ebū
bekr” KE 247r/21
ebū caǾfer (<ö.a.) “Abbasî halifesi”
NF 187/1
ebū cehl (<ö.a.) “Ebuǿl-Hakem
Amr bin Hişâm bin Mugîre bin
el- Kureyşî el-Mahzûmî. Hz.
Muhammed’in ve İslam’ın en
azılı düşmanlarından” NF 6/4,
KE 173r/9, ebū cehl Ǿal “bkz.
ebū cehl” NF6/2, ebū cehl ibn
ħişām “bkz. ebū cehl” KE
219v/5, ebū cehl-i laǾįn “bkz.
ebū cehl” KE 190r/2
ebū dāvud-ı seccestānį (<ö.a.) “Ebû
Dâvud Süleymân bin el-EşǾas
bin İshâk es Secestânî el-Ezdî.
Kütüb-i sitte’den biri olan Sü-
nen’in müellifi, muhaddis” NF
231/17
ebū deccāne (<ö.a.) “Uhud gaza-
sında Hz. Muhammed’in kılıcı-
nı verdiği sahabe” KE 223r/12
ebū-derdā (<ö.a.) “Sahabe ve
ensardan bir zat” KE 201r/17,
ebuǿd-derdā “bkz. ebū-derdā”
NF 172/13
ebū eyyūbüǿl-enśārį (<ö.a.) “Saha-
beden olup Peygamber’in
medine’ye hicretinde evinde
kaldığı kişi” KE 221r/1, ebū
eyyūb-ı enśārį “bkz. ebū
eyyūbüǿl-enśārį” KE 217r/15
ebuǿl buħterį ibn hişām (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’i öldürmek is-
teyen kafirlerden biri” KE
219v/5, ebuǿl buħterį “bkz.
ebuǿl buħterį ibn hişām” KE
219v/10
ebuǿl-fażl (<A.) “Ebu Bekr’in la-
kabı” KE 201r/19
e
ğ
ebū ĥacįfa (<ö.a.) “Ebu Cuhayfa
i
t Hucayfa Vehbel-Hayr. Sahabe-
i
m den bir zat” NF 266/10
y
a
ebū ĥandel(<ö.a.) “Süheyl bin
y
ı Ömer’in oğlu” KE 226r/16
ebū ĥanįfe (<ö.a.) “Ebû Hanife
n
e
v
i NuǾmân bin Sâbit bin Zûtâ bin
Mâh. İmam-ı AǾzâm. Hanefi
mezhebinin kurucusu” NF
44/12, ebā ĥanįfe “İmam-ı
AǾzâm. Hanefi mezhebinin ku-
rucusu” NF 189/1, imām-ı
aǾzām ebū śanįfe-i kevfį
“İmam-ı AǾzâm. Hanefi mez-
hebinin kurucusu” NF 185/11
ebuǿl-ĥasan (1)(<ö.a.) “Hz. Hüse-
yin’in oğlu krş. Ǿalį” NF243/6
ebuǿl-ĥasan (2) (<ö.a.) “Ebû Bahr
Sahr bin Kays bin Muâviye el
Ahnaf es-SaǾdî et-Temîmî. Fe-
tihleri, cesareti ve zekası ile
 Harezm-Altınordu
anınmış tâbiǾîn krş. Aĥnaf bin
Kays” NF 257715
ebuǿl-ĥasan-ı nūrį (<ö.a.) “bir
âbid” NF 307/3, ebuǿl-ĥasan
nūrį (<ö.a.) “bir âbid” NF 307/4
ebū hāşim (<ö.a.) “bir âbid” NF
434/7
ebū ĥāzım (<ö.a.) “Ebû Hâzım
ǾÖmer bin Ahmed bin İbrâhîm
el-Abdûyî. Hadis hafızı” NF
396/4
ebuǿl-ĥikem (<ö.a.) “Ebu Cehl’in
lakabı” KE 204v/13, ebū ĥikem
“bkz. ebuǿl-ĥikem” KE
219v/15
ebū ĥuyūfiǿl-caǾfer (<ö.a.) “Hz.
Hüseyn’i elinden okla yarala-
yan kişi” KE 248r/9
ebū hüreyre (<ö.a.) “Abdurrahmân
bin Sadr ed-Devsî. Ebû Hureyre
adını Hz. Muhammed vermiş-
tir” NF 180/14, KE 145v/9, ebā
hüreyre “Abdurrahmân bin Sadr
ed-Devsî. Ebû Hureyre adını
Hz. Muhammed vermiştir” NF
180/15
ebū imāmetiǿl-bāhilį (<ö.a.)
“Suday bin Aclân bin Hâris.
Sahabeden olup kendisinden
150 hadis rivayet olunmuştur”
NF 406/5, ebū imāmetüǿl-bāhilį
“bkz. ebū imāmetiǿl-bāhilį” KE
217r/17
ebū Ǿįsā tirmiźį (<ö.a.) “Ebû İsâ
Muhammed bin İsâ bin Sevre
bin Şeddâd. El-CâmîǾüǿs-sahîh
adlı hadis kitabının yazarı olan
muhaddis” NF 380/16, imām
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 159
“Ebû İsâ Muhammed bin İsâ
bin Sevre bin Şeddâd. El-
CâmîǾüǿs-sahîh adlı hadis kita-
bının yazarı olan muhaddis” NF
380/16
ebū isĥāķ-ı nişāburį (<ö.a.)
“Kısasüǿl- Enbiya yazarı” KE
27v/4
ebū Ǿįsį (<ö.a.) “Ebu İsi” KE 57v/1 e
ebū ķalābe (<ö.a.) “Ebû Kılâbe
Abdullâh bin Zeyd bin amr el-
Cermî. Muhaddis” NF 136/9
ebū ķubays (<ö.a.) “Mekke’nin
güneydoğusunda yer alan kü-
çük bir dağ” NF 39/3
ebū ķuĥāfe (<ö.a.) “Ebû Bekr’in
babası” NF 98/6
e
ğ ebū leheb (<ö.a.) “Ebû Utbe
i
t Abdüluzzâ bin Abdilmuttalib
i
m bin Hâşim. Hz. Peygamber’in
y
a
amcası ve en azılı düşmanların-
y
ı dan biri” NF 13/9, KE 50r/6,
n
e
v
ebā leheb “Ebû Utbe Abdüluzzâ
i
bin Abdilmuttalib bin Hâşim”
NF 13/15
ebuǿl-leyŝ-i semarķandį (<ö.a.)
“Ebuǿl-Leys Nasr bin Muham-
med bin Ahmed bin İbrâhîm es-
Semerkandî. Hanefî fakihi ve
kelamcısı” imām “Ebuǿl-Leys
Nasr bin Muhammed bin
Ahmed bin İbrâhîm es-
Semerkandî. Hanefî fakihi ve
kelamcısı” NF 259/14
ebū luǿluǿat(<ö.a.) “Mugîre bin
ŞuǾbe’nin hizmetkarı krş.
ferūz” NF 117/2
160 | D r . Suat ÜNLÜ
ebū lübābe benį Ǿabdüǿl-münzir
(<ö.a.) “sahabeden bir zat” KE
229v/18, ebū lübābe “bkz. ebū
lübābe benį Ǿabdüǿl-münzir”
KE 229v/19
ebū lüǿlü (<ö.a.) “Mugîre
bin ŞuǾbe’nin Hıristiyan kölesi
olup Hz. Ömer’i hancerleyerek
öldürmüştür” KE 239r/17
ebuǿl-meǾālį-i ispįcābį (<ö.a.) “tef-
sir yazarı” NF 444/2
ebū muǾįd (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in Medine’ye göçünde yi-
yecek yardımı olarak koyununu
veren âbid” NF 22/3
ebū muķātiǿl-i semerķandį (<ö.a.)
“Ebû Hanife ile ilgili bir kıssayı
nakleden kişi” NF 191/9
ebū murįd (<ö.a.) “bir âbid” NF
259/6
ebū mūsį el-eşǾarį (<ö.a.) “Ebu
Musa Abdullah bin kay bin
Süleym el eşǾarî. Sahabeden
olup Hicretten önce Yemen’den
Mekke’ye gelerek İslama gir-
miştir” KE 243v/7, ebū mūsā el
eşǾarį “bkz. ebū mūsį el-eşǾarį”
NF 126/9, ebū mūsā “bkz. ebū
mūsį el-eşǾarį” NF 126/11, ebā
mūsā “bkz. ebū mūsį el-eşǾarį”
NF 126/14, ebū mūsį “bkz. ebū
mūsį el-eşǾarį” KE 243v/12
ebū muslim ħavlānį (<ö.a.) “Ebû
Müslim Abdullâh bin Süveb el
Havlânî ed-Dârânî. Meşhur
tâbiǾîn ve zahid” NF 310/1, ebū
muslim “bkz. ebū muslim
ħavlānį” NF 310/2, ebū muslim
“bkz. ebū muslim ħavlānį” KE
217r/14
ebū müslimį rāfį (<ö.a.) “Ebu Râfî
İbrâhîm el-kıbtî. Hz. Muham-
med’in azatlı kölesi” KE
217r/16
ebū rāfįǾ (<ö.a.) “Hz. Peygam-
ber’in azatlı kölesi” NF 140/1
ebū remǾe (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in imana davetine şakayla
karşılık veren kafir” KE
203r/21
ebū riyāz (<ö.a.) “Mısır hükümdarı
Mukavkış’ın Hz. Muhammed’e
hediye ettiği Yagfûr adlı eşeğin
künyesi” KE 230r/16
e
ğ
ebū saǾįd el-farnanį (<ö.a.)
i
t “Umretüǿl-Kaza’yı anlatan bir
i
m râvî” KE 228r/8
y
a
ebū saǾįd ħarrāz (<ö.a.) “fena ve
y
ı bekâ nazariyesinin kurucusu
olarak bilinen mutasavvıf” NF
n
e
v
i 248/15, aĥmed ibniǿl- ħarrāz
“bkz. ebū saǾįd ħarrāz” NF
320/8
ebū saǾįd-i ħudrį (<ö.a.) “çok hadis
rivayet eden yedi sahabeden bi-
ri” NF 265/17, ebū saǾįd ħudrį
“bkz. ebū saǾįd-i ħudrį” NF
75/16, ebū saǾįd “bkz. ebū
saǾįd-i ħudrį” NF 336/12
ebū saǾįdüǿl-ĥüźrā (<ö.a.) “Ebu
SaǾîd saǾd bin Mâlik bin Sinân
el-Hüźrā. Sahabeden ve Uhud
savaşına katılanlardan” KE
217r/14
 Harezm-Altınordu
ebū ŝaǾlebe (<ö.a.) “Sahabeden bir
zat” NF 304/2, ebā ŝaǾlebe
“bkz. ebū ŝaǾlebe” NF 304/6
ebū seleme (<ö.a.) “İslama ilk gi-
ren sahabelerden” KE 217v/3
ebū sufyān (1) (<ö.a.) “Ebû
Süfyan” NF 32/1, KE 224r/15,
ebā sufyān “bkz. ebū sufyān”
NF 49/4, sufyān “bkz. ebū
sufyān” NF 17/13
ebū sufyān (2) (<ö.a.) “Ebû
Süfyân bin Hâris. Hz. Peygam-
ber’in amcasınınoğlu” NF 72/2
ebū süleymān-ı dārānį (<ö.a.) “ilk
zahidlerden” NF 315/9, ebū
süleymān dārānį “bkz. ebū
süleymān-ı dārānį” NF 375/13,
ebū süleymān “bkz. ebū
süleymān-ı dārānį” NF 375/17
ebū şekā (<ö.a.) “Hz. Musa ile
Tanrı’nın didarını görmeye gi-
den Şeka oğlanları” KE 120r/14
ebū ŧālib (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in amcası” NF 4/16, KE
50r/7
ebū ŧālib-i mekkį (<ö.a.) “Kûtüǿl-
kulûb adlı eserin yazarı” imām
“bkz. ebū ŧālib-i mekkį” NF
444/5
ebū Ǿubeyde (<ö.a.) “Ebû Ubeyde
bin Cerrâh. Aşere-i
mübeşşereden olan İslam ordu-
larına kumandanlık yapmış ki-
şi” NF 306/12
ebūǿl-vahhāb (<ö.a.) “Salih pey-
gamberi evinde saklayan kişi”
KE 36r/21, saķįl ebūǿl-vahhāb
“bkz. ebūǿl-vahhāb” KE 36r/18
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 161
ebūǿl-velįd (<ö.a.) “Ebuǿl-Velid”
KE 111r/1
ebū yaǾķūb tercemālį (<ö.a.) “Züǿl-
Karneyn’in kıssasını görmeye
gidenlerden” KE 175v/21
ebū yekşūm (<ö.a.) “Habeş hü-
kümdarı Neçâşî’nin veziri” NF
43/3
ebū yezįd-i bisŧāmį (<ö.a.) “IX. e
yy’ın en meşhur sufilerinden”
NF 3/13, bāyezįd-i bisŧāmį
“bkz. ebū yezįd-i bisŧāmį” NF
266/4
ebū yūsuf (<ö.a.) “731-798 yılları
arasında yaşamış, Ebu Hani-
fe’nin talebelerinden biri” NF
193/14, MM 200/4, ebū yūsuf el
e
ğ ķāźį “bkz. ebū yūsuf” NF
376/14, ebā yūsuf “bkz. ebū
i
t
i
m yūsuf” NF 376/17
y
a
ebū źer-i ġafārį (<ö.a.) “Ebû Zer
y
ı Cündeb bin Cünâde bin Süfyân
n
e el-Gıfârî. Zühd ve takvası ile
v
i
meşhur sahabe krş. ebū źer-i
ġıfārį” NF 130/16
ebū źer-i ġıfārį (<ö.a.) “Ebû Zer
Cündeb bin Cünâde bin Süfyân
el-Gıfârî. Zühd ve takvası ile
meşhur sahabe krş. ebū źer-i
ġafārį” NF 127/16, KE 217r/18,
ebā źer “bkz. ebū źer-i ġıfārį,
ebū źer-i ġafārį” NF 128/13
ebū źülāme (<ö.a.) “Abbasî halife-
lerinin saraylarında soytarılık
yapan zenci bir esir” KE 77v/16
ebūdā (<ö.a.) Adem peygamberin
Habil ile birlikte doğan kızı”
KE 15v/5
162 | D r . Suat ÜNLÜ
ebyāt (<A.ç.) “beyitler” MM 405/1
ecb bin Ǿamred (<ö.a.) “Beni İsra-
il’de bir melik” KE 158r/19,
ecb “bkz. ecb bin Ǿamred” KE
158r/20
ecel (<A.) “ecel, vade, ölüm vakti”
NF 130/7, KE 165v/7, ME 3/1,
HKT 168b/3, MM 255/3, HŞ
2070, MN (2) 13/126, ecel
ölümi “ecel vakti, ölüm vakti”
KE 165v/7,ecel bėr- “öldürmek,
ölmek” KE 120r/9, ecel kel-
“ölüm vakti gelmek, ölmek”
NF 176/1, ecel yawu-“ölüm
vaktinin yaklaşması” NF 341/5,
ecel yet-“ölüm vakti gelmek,
ölmek krş. ecel yit-” NF
298/14, ecel yit- “ölüm vakti
gelmek, ölmek krş. ecel yet-”
HŞ 1775, ecel yortıcısı “ölüm
meleği, Azrail” HŞ 1916
ecnās (<A.ç.) “cins, tür, cinsler,
türler” KE 193r/3
ecnebį (<A.) “yabancı” MM 260/3
ecnes ibn şerįf (<ö.a.) “Bedr sava-
şında Ebu Cehl ile birlikte olan
kâfirlerden biri” KE 221r/16
ecr(<A.)“karşılık, sevap” KE
102r/21
eczā (<A.) “esas, içerik, madde”
NF 277/13
ėçi “babanın erkek kardeşi, amca”
MM 259/3
eçik “ekşi bkz. ekşi” İML 156
eçkü “ keçi krş. ekçi” KE 228v/6,
MM 195/1
eđ “ipekli kumaş” KE 249v/2
edā (<A.) “ödeme, yerine getirme,
tarz, üslup, yöntem” KE
97v/10, HŞ 2885, edā ķıl- “tes-
lim etmek, vermek” NF 59/15,
HKT 473b/9, MM 13, yerine
getirmek8/2
eđe “sahip krş. iđi (1), eye (1), ege,
idi(1), iti” NF 82/7, KE 57v/5,
HKT 235a/5
edeb (<A.) “terbiye, edebî bilgi”
NF 426/7, ME 74/7, MM 94/4,
HŞ 3797, edeb bol- “terbiyeli
olmak” KE 233r/5, edeb ķıl-
“terbiye etmek” NF 225/16, HŞ
3609
edeblü (<A.+T.) “terbiyeli, edebî
e
ğ
bilgiye sahip krş. edeblüg” ME
i
t 165/5
i
m edeblüg (<A.+T.) “terbiye, edebî
y
a
bilgi krş. edeblü” ME 65/3
y
ı edebsiz (<A.+T.) “edepsiz, terbiye-
siz krş. edebsüz” KE 179v/13
n
e
v
i edebsizlik(<A.+T.) “edepsizlik,
terbiyesizlik krş. edebsüzlük”
edebsizlik ķılın- “edebsizlik ya-
pılmak, terbiyesizlik yapılmak”
HŞ 341
edebsüz (<A.+T.) “edepsiz, terbi-
yesiz krş. edebsiz” MM 295/2
edebsüzlük (<A.+T.)“edepsizlik,
terbiyesizlik krş. edebsizlik”
edebsüzlük ķıl- “edebsizlik
yapmak, terbiyesizlik yapmak”
NF 47/17
eđer “eyer krş. eyer” NF 53/2
eđer- “takip etmek, izlemek, arka-
sından gitmek” KE 227v/21,
MM 271/2
 Harezm-Altınordu
ederle- “eğerlemek krş. eđerle-”
HŞ 2666
eđerle-“eğerlemek krş. ederle-”
ME 7/6
ederlek- “eyerletmek” HŞ 3734
ederlen- “eyerlenmek” HŞ 2667
eđgü 1. “iyi, iyilik, güzel, hoş krş.
iđgü, eygü, eyü, igü” NF 54/4,
KE 6r/4, ME 98/3, HKT
198b/4, MM 101/4, HŞ 2491,
İML 97, 2. bozuk olmayan, sağ-
lam, zarar görmemiş” HKT
290b/1, 3. iyilikte bulunan, fay-
dalı iş işleyen, şerefli, değerli”
HKT 568a/4, eđgü Ǿamel “iyi
ve faydalı iş, iyilik” HKT
306a/1, eđgü at “iyi ve müsbet
isim” HŞ 218, eđgü bol- “iyi
olmak, iyileşmek” NF 114/10,
KE 126r/4, eđgü ĥaslet “iyi
huy” HŞ 3872, eđgü iş “iyi ve
faydalı iş, iyilik” HKT 16a/3,
eđgü ķıl- “iyi davranmak” NF
197/10, HKT 369a/7, eđgü
ķılmaķ “iyilik etme, lutufta bu-
lunma” HKT 484a/9, eđgü ķul
“iyi ve güzel işler işleyen kul”
HKT 379a/1, eđgü saķın- “baş-
kasının iyiliğini istemek” KE
232r/6, HKT 227b/2, eđgü tut-
“iyi davranmak” KE 167v/10,
eđgü vücūd “güzel vücud” HŞ
1080, eđgü yanut “mükafat”
HKT 15a/5, eđgü zāt “yüce şah-
siyet” HŞ 641, eđgürek “daha
iyi, daha hayırlı” NF 158/15,
HKT 345b/6, HŞ 2519, eđgürek
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 163
iş “daha güzel iş, en güzel iş”
HKT 188b/2
eđgülik “iyilik krş. eđgülük,
iđgülük, eygülük” KE 93v/12,
eđgülik ķıl- “iyilik etmek,
nimetlenddirmek” KE 233v/9
eđgülük 1.“iyilik krş. eđgülik krş.
iđgülük, edgülük, eygülük” NF
269/16, KE 34r/3, ME 29/3, e
HKT 7a/5, İML 94, HŞ 3439,
2. “nimet, lutuf” HKT 86b/9,
eđgülük bol- “iyilik olmak, iyi
olmak” HŞ 3439, eđgülük ėt-
“iyilik etmek, nimetlendirmek”
ME 188/3, eđgülük kel- “iyilik
bulmak, iyilikle karşılaşmak”
NF 292/11, eđgülük ķıl- 1. “iyi-
e
ğ lik etmek, nimetlenddirmek”
i
t NF 185/15, KE 26r/4, ME 33/1,
i
m HKT 527a/3, HŞ 2093, 2.
y
a
nimetlendirmek, lutfetmek”
y
ı HKT 248a/1, eđgülük ķılġan 1.
n
e
v
“iyilik eden, iyi davranan”
i
HKT 294b/2, 2. “iyilik eden
lutufkâr, esma-i hüsna’dan el-
berr” HKT 501b/4, eđgülük
ķılmaķ “iyilik etme, iyilik”
HKT 510a/6, eđgülük kör- “iyi-
lik görmek, fayda görmek, ya-
rar görmek” KE 99r/16,
eđgülük teg- “iyilik görmek,
faydasını görmek, yararını
görmek” NF 412/9, eđgülük
yawuzluķ sebebi “bir şeyin ol-
masına yol açan şey” HKT
161a/1, eđgülük tile- “iyilik is-
temek” HŞ 2947
164 | D r . Suat ÜNLÜ
eđgülüklü “destek, yardım, yar-
dımcı” ME 62/2
edigü(<ö.a.) “Altın Ordu’da
Mangıt kabilesine mensup
meşhur bir bey” AO II/4
ėdil-“yapılmak, edilmek” ME
178/4
edįm (<A.) “debbağlanmış deri”
NF 105/16, KE 40v/20,
edįm-i ŧayifį “Tayif derisi”
KE 75v/7
eđin “başka, diğer krş. ađın” KE
4v/9, eđin bol- “başkası olmak,
başkalaşmak, diğeri olmak” KE
14v/7
ėdin- (1)“edinmek” ME 167/3
ėdin- (2) “süslenmek” ME 174/4
ėdiş- “birlikte yapmak” ME 122/4
ediz “yüksek, ulu, yüce, bir şeyin
tepesi krş. eđiz, idiz” edizrek
“daha yüksek, daha ulu, daha
yüce” HŞ 705
eđiz “yüksek, ulu, yüce, bir şeyin
tepesi krş. ediz, idiz” KE 4r/8,
eđiz bol- “yüksek olmak, yü-
celmek, ulu olmak” KE 224r/9,
eđizrek “daha yüksek, daha ulu,
daha yüce” KE 2v/4
eđizlik “yükseklik” KE 13v/6
eđle-“takip etmek, izlemek” KE
164v/14
edügü (<ö.a.) “Timur Han’a men-
sup bir bey” AO I/8
edük “çizme, edik, ayakkabı krş.
etük, ötük” KE 118v/16, ME
30/3, MM 184/1
efǾāl (<A.ç.) “ibadet için yapılması
gereken işler, hareketler, fiiller”
NF 37/2, KE 249r/4, MM 398/1
efendi (<Rum.) “efendi” K X/14
efgān (<F.) inleme, acıyla bağır-
ma” efgān ķıl- “inlemek, acıyla
bağırmak, feyad ve figan et-
mek” HŞ 3291
efge “öfke, krş. öfke, öpke” HŞ
1734, efge ķıl- “hiddetlenmek,
kızmak” HŞ 3646
efǿi (<A.+F.)“engerek yılanı” HŞ
4449
efk (<A.) “yalan, iftira” KE 234r/8,
efk ĥadįŝi “Hz. Aişe ile
Hz.peygambere atılan iftira”
e
ğ
KE 234r/9
i
t efkele- “öfkelenmek krş. öfkele-,
i
m öfkelen-” HŞ 3642
y
a
eflāk (<A.ç.) “felekler, gökler” KE
y
ı 209r/15, MM 8/1, eflāk bol-
“felekler ve gökleri yaratmak,
n
e
v
i meydana getirmek” KE 209r/16
eflātūn(<A.) “eflatun” MN(2)
28/281
eflūn(<ö.a.) “Şam hükümdarı
Dadbane’nin ak taştan putu”
KE 161r/9
efrāŧim (<ö.a.) “Yusuf peygambe-
rin oğlu” KE 105r/4
efsāne (<F.) “efsane” MN (2)
37/372
efŧār (<A.) “iftar, oruç açma” NF
142/2, efŧār vaķtı “oruç açma
vakti, iftar vakti” NF 295/8,
efŧār ķıl- “oruç açmak, oruç
vakti oruç bozmak” NF 134/11
 Harezm-Altınordu
efżāl (<A.) “en faziletli, daha fazi-
letli krş. efżal” KE 167v/16,
efżāl-i aǾmāl-i enbiyā “peygam-
berlerin yapmaları gerekli fazi-
letli işleri” KE 135v/11
efżal (<A.) “en faziletli, daha fazi-
letli krş. efżāl” NF 232/8
efzįm (<ö.a.) “Musa peygambere
karşı gelen kafirlerden birisi”
KE 125r/11
efzūn (<F.) “aşkın, fazla” MN (2)
28/273
eg- “eğmek, bükmek, fikrini değiş-
tirmek krş. ėg-, ig-” KE 75r/16,
ME 107/7, HKT 213a/8, İML
112, eggen “eğen, çeviren”
HKT 320a/7
ėg- “eğmek, bükmek, fikrini değiş-
tirmek krş. eg-, ig-” MM 145/2
ege “sahip krş. eđe, eye (1), iđi (1),
idi (1), iti” KE 94v/21
ėge-“sürtmek, yürütmek, uğrat-
mak” ME 37/4
eger (<F.) “eğer, şayet krş. ger,
veger” NF 15/11, KE 6r/13,
HKT 527b/6, MM 5/3, MN (1)
9/7, MN (2) 5/42, eger niçeme
“her ne kadar, ise bile, ise dahi”
HKT 173a/5, eger niçeme kim
“her ne kadar, ise bile, ise dahi”
HKT 185b/4
egerçi (<F.) “her ne kadar” KE
2v/19
egerlig “eyerli” KE 148v/10
egeş- “kıskançlık yüzünden yarış-
mak” KE 131r/14
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 165
egil- “eğilmek, bükülmek krş. ėgil-
,igil-, ekil-” KE 75v/16, ME
99/2, HKT 8b/4
ėgil- “eğilmek, bükülmek krş. egil-
, igil-, ekil-” MM129/4
egin “omuz krş. ėgin, igin, ikin”
NF 287/5, KE 64v/5, ME
104/7, HKT 540b/3, egin tonı
“görünüş, suret” ME 104/7 e
ėgin “omuz krş. egin, igin, ikin”
MM 91/3
egir- “çevirmek, eğirmek, kuşat-
mak, kaplamak” NF 111/8, KE
13v/11, ME 111/4, İML 113
egirt-“çevirtmek, kuşatmak, kap-
latmak” KE 40v/18
egle-“eğlemek, oyalamak, beklet-
e
ğ mek” NF 110/11, ME 79/3
i
t eglen-“oyalanmak, konaklamak,
i
m kalmak, eğlenmek, durmak, bu-
y
a
lunmak” NF 343/16, KE
y
ı 58r/14, ME 188/4
n
e eglençe “eğlence, oyalayıcı şey”
v
i
KE 53v/18
eglendür- “oyalanmak, eğlendir-
mek” ME 6/8
egme “hilal” KE 181v/6
egri “yanlış, çarpık, eğri krş. ėgri,
igri” HKT 258a/3, İML 154,
egri arķa “kanbur” İML 141
ėgri “eğri krş. egri, igri, eyri” KE
7v/10, ME 186/7
egrilik “eğrilik, bozukluk” HKT
156b/6
eĥad (<A.) “tek, bir” NF 97/5
eĥādiŝ (A.ç.) “hadisler” NF 222/9
ehek (<A.) “kireç” KE 138r/15
166 | D r . Suat ÜNLÜ
ehl (<A.) 1. “ehil, sahip, malik, bir
yere ait olan, karı kocadan biri”
NF 388/14, KE 189r/13, HKT
419b/4, HŞ 1567, MN (1)
21/11, 2. “aile, akraba” HKT
233b/6, 3. “ehil, erbab” HKT
491a/8, 4. “topluluk, cemaat”
HKT 7b/6, 5. “halk” HKT
32a/2, ehl-i amān “iman sahibi
olanlar” MM 26/2, ehl-i bedr
“Bedirde olanlar, Bedir sava-
şında bulunanalar” KE 241r/21,
ehl-i dünyā “dünyalıklar, dün-
yaya kendini vermiş olanlar”
NF 132/1, ehl-i maǾnį “muta-
savvıf” MM 58/2, ehl-i naĥrān
“Nahran halkı, Nahran kabile-
sine mensup olanlar” NF
144/16, ehl-i tācįk “Tacik hal-
kından olanlar, Taciklere men-
suplar” KE 230v/13
ehl-i beyt (<A.) “Hz. Muham-
med’in yakın akrabası olanlar,
ev halkı, yakın çevre” NF 91/7,
KE 247r/20
ehl-i sünnet (<A.) “Hz.
Muhammedle sahabelerine iti-
katta uyanlar” KE 217v/21
eħnūĥ (<ö.a.) “İdris peygamber”
KE 19v/16
eĥyā(<A.) “canlandırma, hayat
verme, diriltme krş. iĥyā” eĥyā
ķıl- “canlandırmak, hayat ver-
mek, diriltmek” NF 192/4
eĥyālik (<A.+T.) “canlılık, uyanık-
lık” eĥyālik ķıl- “canlılık gös-
termek, uyanıklık belirtisi gös-
termek” NF 223/8
ejdeha “ejderha” HŞ 3491
eje“kireç, sıva, alçı krş. ajya” ME
102/3
ek- “ekmek, ekin ekmek ėk-, ik-”
NF 427/11, KE 90r/16, HKT
512b/9, İML 110
ėk- “ekmek, ekin ekmek krş. ek-,
ik-” MM 200/1
ekābir (<A.ç.) “büyükler, devlet
ricali” K VIII/2
ekber (<A.) “ulu, yüce, büyük” KE
194r/7, HŞ 4173
ekçi “keçi krş. eçkü” KE 170v/19
ėkeçi “babanın kız kardeşi, hala”
MM 259/3
ėkegü “ikisi, ikisi birden krş.
e
ğ
ikegü” NF 140/3, KE 13v/10
i
t ėkele “ikisi birden krş. ėkegü,
i
m ikegü” KE 27v/14
y
a
ėki “iki (2) krş. ėkki, ikki” NF
y
ı 34/16, KE 4r/9, ėki idişler “iki
çanak, iki kadeh” KE 209r/10,
n
e
v
i ėki köñüllüg “karışık fikirli, ka-
rışık düşünceli” KE 106v/14,
ėki yarım “bir yıl” KE 56r/9
ekil- “eğilmek krş. ėgil-, igil-, egil-
” İML 106
ėki miñ “iki bin (2000)” KE 49r/2
ėki miñ altı yüz ķırķ ėki “iki bin
altı yüz kırk iki (2642)” KE
28r/5
ėki miñ yüz yegirmi “iki bin yüz
yirmi(2120)” KE 2120
ekin “ekin krş. ėkin, ikin(1)” NF
298/3, KE 95r/12, ME 169/7,
HKT 10b/4, 2. “tarla” HKT
33a/7, ekin ek- “tarlaya tohum
atmak, ekin ekmek” NF 427/10,
 Harezm-Altınordu
KE 92v/10, ekin tik- “tarlaya
tohum atmak, ekin ekmek” KE
20r/10, ekin yapurġaķı “ekin
yaprağı” HKT 581a/3
ėkin “ekin krş. ekin, ikin (1)” MM
199/1
ėkinç“ikinci (2.) krş. ėkinçi,
ėkkinç, ėkkinçi, ikinç” NF
288/2, KE 80r/20, MM 5/2
ėkinçi (1)“ikinci (2.) krş. ėkinç,
ėkkinç, ėkkinçi, ikinç” NF
175/4, KE 145r/4, MM 32/1,
ėkinçi ķıl- “tekrarlamak” KE
166r/16
ekinçi “çiftçi krş. ėkinçi (2), ikinç”
HKT 492a/2
ėkinçi (2) “çiftçi krş. ekinçi, ikinç”
NF 292/12, MM 277/1
ėkindi “ikindi vakti, ikindi krş.
ėkindü, ėkindük, ikindü, ikindi”
ėkindi namāzı “ikindi namazı,
ikindi vakti” KE 127v/10
ėkindü “ikindi vakti, ikindi krş.
ėkindi, ėkindük, ikindü, ikindi”
NF 40/8, MM 125/3, ėkindü
namāzı “ikindi namazı, ikindi
vakti” NF 33/7, KE 140r/21,
MM 157/4
ėkindük “ikindi vakti, ikindi krş.
ėkindi, ėkindü, ikindü, ikindi”
NF 234/9, ėkindük namāzı
“ikindi namazı” NF 30/14, KE
22r/12
ekinlig “mahsülü olan mahsül ve-
ren” HKT 250b/7
ekinlik “ekin yeri, tarla” İMl 180
ekis- “azaltmak, eskitmek krş.
eksi-, eksü-” ME 134/5, HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 167
501a/6, ekisgen “eksilten, eksik
tartan” HKT 358b/6, ekismek
1.“eksiltme, azaltma” HKT
551b/3, 2.“indirim, tenzilat”
ME 211/5
ekiş- “birlikte ekmek” ME 115/4
ėkişer“ikişer krş. ėkkişer” KE
78v/4
ėki yüz “iki yüz (200) krş. ėkki e
yüz” KE 6v/11
ėki yüz miñ “iki yüz bin (200.000)
krş. ėkki yüz miñ” KE 115v/3
ėkiz “ikiz krş. ekiz, ikiz, ikiz” NF
337/7, KE 4r/15, ėkiz oġlan
“ikiz erkek çocuk” NF 337/3,
ėkiz tuġ- “çift doğmak, ikiz ola-
rak doğmak“NF 337/5
e
ğ ekiz “ikiz krş. ėkiz, ikiz, ikiz” ME
i
t 30/6
i
m ėkki “iki (2.) krş. ėki, ikki” NF
y
a
73/10, KE 5v/12, MM13/1
y
ı ėkki buçuķ “iki buçuk, yarım” MM
n
e 187/1
v
i
ėkki miñ “iki bin (2000) krş. ikki
miñ” NF 70/15
ėkkilenç “ikinci olarak, ikincikez”
KE 110v/2
ėkkinç “ikinci (2.) krş. ėkinç,
ėkinçi, ėkkinçi, ikinçi (1)” NF
61/17
ėkkinçi“ikinci (2.) krş. ėkinç,
ėkinçi, ėkkinç, ikinçi (1)” NF
381/5
ėkkişer “ikişer krş. ėkişer” NF
192/17
ėkki yüz “iki yüz (200) ikki yüz
krş. ėki yüz” NF 42/4, MM
189/1
168 | D r . Suat ÜNLÜ
ėkki yüz miñ “iki yüz bin
(200.000) krş. ėki yüz miñ” NF
292/5
ėkki yüz on ėkki “iki yüz on iki
(212)” NF 369/9
ekle-“eklemek” MM 302/4
ekse “eksük krş. eksik, eksük,
öksük, igsük, iksük, eksün” ME
18/7
ekser (<A.) “ekseriya, çok kere”
HŞ 2612
eksi-“eksilmek, eksik olmak krş.
ekis-,eksü-, iksi-, igsi-” MN (2)
2/19
eksik “nakıs, eksik krş. eksük,
öksük, igsük, iksük, ekse,
eksün” İML 151
eksil- “eksilmek, azalmak krş.
eksül-, iksil-” NF 265/5, KE
172r/8, ME 134/6, HKT
214b/5, İML 116, eksilmiş “ek-
sik” HKT 224b/8
eksit- “eksiltmek krş. eksüt-, igsit-
” NF 406/5, ME 134/5, HKT
416a/7, MM 115/4 , İML 104
eksü- “azalmak, eksilmek krş. igsi-
, eksi-, iksi-, ekis-” MM 186/3
eksül-“eksilmek, azalmak krş.
eksil-, iksil-” NF 18/10, KE
195v/14
eksük 1. “eksik, az, krş. öksük,
igsük, eksik, iksük, ekse,
eksün” NF 38/10, KE 146r/1,
ME 13/2, HKT 228a/7, MM
5/3, 2. “zürriyetsiz” HKT
581b/6, eksük bol- “az olmak,
eksik olmak” NF 94/13, MM
177/1, eksük çıķ- “eksik çık-
mak, az çıkmak” KE 166r/9,
eksük kel- “az gelmek, eksik
gelmek” KE 136v/8, eksük ķıl-
“eksik yapmak, eksiltmek” KE
216r/19
eksüklük “eksiklik” KE 153r/4
eksün “eksik krş. ekse, eksik,
eksük, öksük, igsük, iksük,
eksün” ME 7/2
eksündü“alevli odun parçası” HKT
371a/6
eksüt-“eksiltmek krş. eksit-, igsit”
NF 117/13, HKT 160b/7
ekşi “ekşi krş. eçik” İML 165
ektür-“ektirmek” KE 92v/10
el “el krş. elig (2), ėl, ilig, il (1),
e
ğ
elik” NF 29/11, KE 69v/3, ME
i
t 83/8, HKT 488b/9, İML 141, el
tegirmeni “el değirmeni” NF
i
m
y
a
159/12, el tutuş- “selamlaşmak,
y
ı tokalaşmak” NF 362/14, elgin-
n
e de ķıl- “sebep olmak” NF
v
i 118/15
ėl (1)“il, yurt, memleket, yabancı,
el gün krş. il (2)” NF 27/16, KE
2v/12, ME 63/7, ėl aç- “memle-
ket ele geçirmek, feth etmek”
NF 112/3, ėl ħalķı “ahali, halk”
NF 295/17, ėl kün “ahali, halk
topluluğu” KE 63v/3
ėl (2)“el krş. elig (2) , el, ilig il (1),
elik ” MM 84/1, ėl al- “el al-
mak, intisab etmek” KE
134r/21, ėl tut- “tutmak, eliyle
tutmak” KE 117v/18
elbette (<A.) “elbette, mutlaka,
muhakkak” NF 270/10, MN (1)
11/14, K VII/ 41
 Harezm-Altınordu
ėlçi “elçi krş. ilçi” NF 77/12, KE
87v/17
ėlçilik “elçilik” ėlçilik ķıl- “elçilik
görevini yapmak” NF 131/8
ele- “unu elekten geçirmek, ele-
mek” İMl 115
ėlegim “hayal” ME 103/3
elet- “iletmek, götürmek, gönder-
mek krş elt-, ėlet-, ilt-” NF
185/3
ėlet- “iletmek, götürmek, yollamak
bkz ėlt-, elet-, ilt-” KE 54v/1,
ME 4/2
el-ĥaķ (<A.) “doğrusu” KE 2v/3
el-ĥamdu sūresi (<A.) “fatiha sure-
si” ME 106/8
el-ĥamdüliǿllāh (<A.) “(Allah’a
hamd olsun) anlamında bir şü-
kür sözü krş. el-ĥamdüliǿllah”
K VI/26, el-ĥamdüliǿllāhi taǾala
“Allaha esenlik, Tanrıya şükür”
AO V/13
el-ĥamdüliǿllah (<A.) “(Allah’a
hamd olsun) anlamında bir şü-
kür sözü krş. el-ĥamdüliǿllāh”
MM 298/4
elĥamdu liǿllāhi (<A.) “Allah’a
hamd olsun” elĥamdu liǿllāhi
tė- “Allah’a hamd olsun de-
mek” NF 278/10
elif (<A.) “elif krş. elįf” KE
172v/10, HŞ 625
elįf (<A.) “Arap alfabesinin ilk
harfi, MM’de Ebu Hanife’nin
adının ilk harfinden dolayı ona
işaret edilmiştir krş. elif” MM
225/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 169
el(i)g (1)“el krş. el, ėl (2) , ilig, il
(1), elik” ME 109/6, HKT
241b/4, MM 97/1, elig açıķ tut-
“cömert davranmak, cömertlik
yapmak” KE 66r/9, elig alış-
“pazarlık yapmak” KE 76r/2,
elig bėr- “yardım etmek, des-
teklemek” KE 77v/21, elig sun-
“el uzatmak” NF 211/15, KE e
46r/1, elig tut- “yardım etmek,
desteklemek” KE 65r/5, eligi
baġlıġ “eli sıkı, cimri” HKT
114b/2
elig(2) “elli (50) krş. ilig, ellig”
HKT 379b/3, MM 215/4
eligle-“alay etmek, ayıplamak” ME
165/4
e
ğ eliglig “eli olan krş. ellü” KE
i
t 181r/11
i
m elig miñ “elli bin (50.000) krş. ellig
y
a
miñ , ilig miñ” HKT 546b/7
y
ı elik “el krş. el, ėl (2) , ilig, il (1),
n
e elik” elik asraķı “köle, esir”
v
i
İML 147
elķāb (<A.ç.) “lakaplar, ünvanlar”
KE 197r/9
el-ķavlu (<A.) “söz” KE 4r/3
el ķıśśa (<A.) “hasılı (cümle başı
edatı)” MN (2) 7/63
elkin“göz önünde hazır
bulunmıyan” İML 151
elleş-“barış yapmak, anlaşmak”
ME 200/4
ellig “elli (50) krş. elig(2), ilig” NF
198/15, KE 31r/12, ellig eksük
miñ “dokuzyüz elli (950)” KE
22v/9, ellig er “elli adet erkek”
KE 76r/2
170 | D r . Suat ÜNLÜ
ėllig “memleketli, hemşehri krş.
elliglü” NF 169/16, KE 161v/3
ellig ėki “elli iki (52)” KE 56v/4
ellig miñ “elli bin (50.000) krş. elig
miñ, ilig miñ” NF 193/3, KE
124v/2
elliglü “hemşehri, memleketli krş.
ėllig” ME 128/8
ellü “elli, eli olan krş. eliglig” ME
62/2
el-maķdūr-ı kāyin (<A.) “takdir
edilen şey olur” HŞ 3510
elmās (<Yun.) “kıymetli taş, el-
mas” HŞ 1651
ėlt-“iletmek, götürmek krş. ėlet-,
elet-, ilt-” NF 103/16, KE 2v/6,
ME 4/2
eltir “kuzu derisi” HŞ 4516
eltirik “güzel kürk” İML 166
elüg “kulp, yular” ME 85/4
elvāĥ (<A.ç.) “levha, levhalar” KE
126v/2
elvān (<A.ç.) “çeşitli, çeşit çeşit,
renkler, çeşitler” KE 181v/18,
MM 386/4
el-yesaǾ(<ö.a.) “İlyas peygambere
ilminin çokluğundan dolayı ve-
rilmiş lakab” KE 159v/21
em-(1) “emmek krş. im-” NF
362/3, KE 170v/20, ME 54/2,
HKT 79a/8, İML 109
em- (2) “eziyet, zahmet çekmek”
krş. emge-, imge-” KE 77r/19
emān (<A.) “emniyet, güven, hu-
zur, rahatlık” NF 49/9, emān
bėr- “emniyet vermek, güven
vermek rahatlık vermek” NF
11/6, emān ķol- “güven iste-
mek, huzur istemek, rahatlık is-
temek” NF 11/4
emānet (<A.) “emanet, bir şeyi bir
kimseye bırakma” NF182/8,
KE 6v/14, ME 218/6, HKT
408a/4, MM 27/2, HŞ 3106,
emānet bėr- “emanet etmek, bir
şeyi bir kimseye bırakmak” KE
115r/14, emānet bol- “bırakıl-
mak, emanet olmak, teslim
edilmek” NF 114/6, emānet
ķođ- “emanet bırakmak, bir şeyi
bir kimseye bırakmak krş.
emānet ķoy-” NF 203/1, emānet
ķoy- “emanet bırakmak, bir şeyi
bir kimseye bırakmak krş.
e
ğ
emānet ķođ-” NF 75/4, KE
i
t 98v/4
i
m emānetlıġ (<A.+T.) 1.“güvenilir,
y
a
itimat edilen” KE 221r/1, 2.
y
ı “emniyetli, tehlikesiz” HKT
385a/6
n
e
v
i emcek “göğüs, meme krş. emük,
imcek, emçek” KE 147v/13,
ME 85/4
emçek “meme krş. emük, imcek,
emcek” İML 141, emçek ütü
“meme deliği” İML 141
ėmçile-“tedavi etmek” ME 126/8,
ėmçilemek “tedavi” ME 218/7
ėmçilik “tababet, doktorluk”
ėmçilik ķıl- “doktorluk yapmak,
tedavi etmek” ME 182/7
emdi“şimdi krş. ėmdi, emti, imdi”
HKT 232/7
ėmdi“şimdi krş. emdi, emti, imdi”
NF 181/4, MM 46/1
 Harezm-Altınordu
emdür-“emdirmek, emzirmek” NF
4/14, ME 20/3, HKT 368b/6,
emdürgen “emziren” HKT
319a/3, emdürmek “emzirme”
ME 212/1, HKT 35b/1
emdürül- “emzirilmek” ME 54/2
emel (<A.) “şiddetli istek, arzu”
MM 187/3, HŞ 1193
emel- “eğilmek, yönelmek” ME
103/4
emetüǿl-maġyįr(<ö.a.) “Adem pey-
gamberin son kızı” KE 15v/1
emge- “zahmet, eziyet çekmek krş.
em-(1), imge-” KE 249v/2
emgek “zahmet, eziyet, sıkıntı,
zorluk, ağrı krş. imgek” NF
50/1, KE 22v/10, ME 68/6,
HKT 80a/9, HŞ 2509, emgek
kigür- “zahmete sokmak” HŞ
1552, emgek tart- “zahmet
çekmek” NF 408/14, KE
122v/16, HŞ 3332, emgek teg-
“eziyet görmek, zahmete düş-
mek, sıkıntı çekmek” NF 89/16,
emgek yükle- “eziyet çektir-
mek, sıkıntıya sokmak” KE
103v/1, emgekde bol- “sıkıntıda
olmak, sıkıntı çekmek” HŞ 140,
emgekke kemiş- “zahmete, sı-
kıntıya sokmak” HKT 32b/6,
emgekke tüşür- “zahmete, sıkın-
tıya sokmak” ME 6/4
emgekle-“emeklemek”KE 172r/16
emgeklig“zahmet çeken, sıkıntılı,
üzgün krş. emgeklik” NF
142/11
emgeklik“zahmet çeken, sıkıntılı,
üzgün krş. emgeklig” emgeklik
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 171
bol- “zahmetli olmak, sıkıntı
vermek, sıkıntılı olmak” KE
228v/7
emgeksiz “emeksiz, zahmetsiz krş.
imgeksiz” KE 122v15, HŞ
2339
emgen-“zahmet çekmek, üzülmek,
eziyet çekmek, emek sarfetmek,
yorulmak krş. imgen-” NF e
113/5, KE 18r/10, ME 167/4,
HKT 301a/2, HŞ 3082,
emgengen 1. “bedbaht” HKT
293b/5, 2. “bitkin, yorgun”
HKT 572a/3, emgenmegü tig
nirse “sıkıntıya düşürmeyecek
miktar, ihtiyaç fazlası” HKT
32b/2
e
ğ emget- “yormak, zahmet vermek,
i
t eziyet etmek krş. imget-” NF
i
m 315/3, KE 88r/7, ME 130/5,
y
a
HKT 487b/3, MM 299/4, HŞ
y
ı 1627, emgetmek “zahmete, sı-
n
e kıntıya sokma” HKT 258a/1
v
i
emikdaş “süt kardeşi krş. emüşdeş”
KE 227v/9
emįn (<A.) 1.“emin, güvenilir krş.,
imin, įmin, imįn” NF 195/4, KE
195v/7, HKT 363b/4, 2. “emni-
yetli, tehlikesiz” HKT 475a/5,
emįn bol- “emin olmak, güveni-
lir olmak” HŞ 1199, emįn tut-
“emniyet etmek, güvenmek”
HKT 233b/1, emįn tutul- “em-
niyet edilmek, güvenilmek”
HKT 46a/3
emįne (<ö.a.) “Emîne (Âmine) bint
Vehb. Hz. Muhammed’in anne-
si” NF 18/11
172 | D r . Suat ÜNLÜ
eminek (<ö.a.) “Eminek Mirza,
Kırım hanlığında Şırın kabile-
sine mensup bey” K VI/34
emir (<A.) “emir, buyruk krş. emr”
emir kel- “emir gelmek, emir
almak, buyrulmak” NF 4/5
emįr (<A.) “emir, önde, ileri gelen
kişi krş. emir(2)” NF 375/14,
HŞ 4407
emįr-i ecel (<A.) “ecel emiri” KE
2r/20
emįreǿl-müǿminįn (<A.) “mümin-
lerin emiri, halifesi krş.
emįreǿl-müǿminįn” KE 241r/7
emįrüǿl-müǿminįn (<A.) “mümin-
lerin emiri, halifesi krş.
emįreǿl-müǿminįn” NF 111/13
emiz- “emzirmek krş. emzür-, em-
zir-” İML 132
emle-“tedavi etmek, iyileştirmek”
KE 87v/1, emlemek“tedavi,
ilaçlama” ME 215/4
emlegçi “emleyici, tedavi edici”
İML 157
emmāre (<A.) “insanı hissî zevk ve
lezzete yönelten nefis” MM
353/1
emn(<A.) “emniyet, güven” HKT
67b/1, emn yiri “emniyet, gü-
ven yeri” HKT 18a/2
emr (<A.) “emir, buyruk krş. emir”
NF 73/8, KE 97v/20, MM
360/3, K VII/54, emr-ü nehy
“emir ve yasak” KE 225v/1,
emr ķıl- “emretmek, buyurmak”
NF 294/2
emred(<A.) “bıyıkları terlemeye
başlamış, henüz yüzünde tüy
bulunmayan genç, delikanlı”
NF 351/9
emr-i maǾrūf (<A.) “iyiliğe buyur-
ma, hak yola yöneltme,
sevketme” NF 303/1, KE
189v/4, emr-i maǾrūf ķıl- “iyili-
ği emretmek, iyiliğe buyurmak,
hak yola yöneltmek, sevketmek
“NF 303/11
emŝāl (<A.) “emsal, eş, benzer”
NF 110/5, MM 202/1
emti“şimdi krş. emdi, ėmdi, imdi”
AO I/16
emük “göğüs, meme krş. emcek,
imçek, emçek” NF 319/11, KE
185r/5
e
ğ
emükdeş “süt kardeşi emikdaş”
i
t emükdeş bol- “süt kardeşi ol-
i
m mak” HŞ 3413
y
a
emzülük “emzik” ME 41/4
y
ı emzir-“emzirmek krş. emiz-,
emzür-” İML102
n
e
v
i emzür- “emzirmek krş. emiz-, em-
zir-” NF 178/13
ėn “en genişlik krş. en, in” KE
24r/13
en “en, genişlik krş. ėn, in” NF
64/10
eñ (1) “en (kuvvetlendirme edatı)”
,eñ ilk “en önce, ilk önce, ilkin-
ki” KE 20r/1, eñ soñ “en sonra,
en sonraki, sonraki” KE 96r/20
eñ (2) “yanak krş iñ, eñek, iñek”
KE 61v/11, İML 140
ėn-“inmek, nazil olmak krş. in-”
NF 127/11, ME 160/4
enǾām (<A.ç.) “hayvanlar” HKT
140b/7
 Harezm-Altınordu
enār (<F.) “nar” HKT 136a/5
enbiyā (<A.ç.) “peygamber, pey-
gamberler” NF 53/15, KE 2r/7,
MM 14/2, MN (1) 4/11, MN(2)
2/17, enbiyā mürsel “dolaylı
yoldan peygamber olanlar” KE
181r/20, enbiyā ve aśfįyā “pey-
gamberler ve sadık dostları” KE
244r/4
encām (<A.)“nihayet, son” MN (2)
7/60
encümen (<A.) “meclis, topluluk”
KE 59r/3
ėnçlik “eminlik, huzur” ME 85/8
endām (<F.) “uzuv, boğum, maf-
sal, beden uzuvları” NF 135/2,
KE 201v/8, ME 58/1, HŞ 3013
endāz (<F.) “ölçü, mikdar, kadar
krş. endāz” endāz ķıl- “miktarı-
nı belirlemek” HKT 558b/8
endāze (<F.) 1.“ölçü, mikdar, ka-
dar krş. endāze” NF 224/4, KE
52v/10, HKT 545b/9, 2. “ağır-
lık” HKT 207b/3, 3. “nispet,
oran” HKT 36a/7, 4. güç, kud-
ret” HKT286a/9, endāze al-
“ölçü almak” HŞ 444, endāze
ķıl- 1.“ölçüye uygun yapmak,
ölçmek” ME 38/3, HKT
560b/1, 2. “vücuda getirmek,
yapmak” HKT 121b/2, 3. “tah-
minde bulunmak, zannetmek”
HKT 208a/3, endāze ķılmaķ
“tayin ve takdir etme” HKT
135b/6, endāzeġa tigrül- “tayin
ve takdir etmek” HKT 560b/1
endāzelıġ (<F.+T.) “ölçülü, ölçüde,
kadar” NF 423/6, KE209r/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 173
endek (1) “dam” KE 216r/18
endek (2) (<F.) “az” KE 199v/5
endelūs (<ö.a.) “Endülüs” NF
127/13
endik- “şaşırıp kalmak, afallamak”
KE 97r/10
endįşe (<F.) “düşünme, düşünce,
kaygı” NF 214/17, ME 177/8,
HŞ 2043, MN (2) 24/239, e
endįşe küni “Araplarca tövbe
günü olarak bilinen zilhicce
ayının sekiszinci günü” NF
213/2, endįşe ķıl- “düşünmek,
kaygılanmak” NF 29/4, KE
187v/1, ME 38/3, HKT 434b/3,
HŞ 962, MN (2) 13/127, endįşe
ķılġan “düşünen, kaygılanan”
e
ğ HKT 256a/2, endįşe tüş- “dü-
i
t şünmek, düşünceye dalmak,
i
m kaygılanmak” NF 320/6
y
a
endįşesiz (<F.+T.) “kaygısız, dü-
y
ı şüncesiz, endişesiz” NF 145/8,
n
e ME 180/5
v
i
ėndür-“indirmek, nazil etmek” NF
142/14, ME 19/4
ėñdür- “indirmek, eğmek krş.
imdür-” ME 97/5
ėndürül- “indirilmek kri indürül-”
NF 168/12
enege “anne, üvey anne” KE 80v/3
eñek “yanak, avurt krş. iñek, eñ”
NF 382/3, KE 133v/1, HKT
420b/3
enes ibnü mālik (<ö.a.) “Hz. Pey-
gambere hizmetiyle tanınan ve
en çok hadis rivayet eden saha-
belerden biri” NF 52/11, enes
174 | D r . Suat ÜNLÜ
bin mālik “bkz. enes ibnü
mālik” KE 114v/7
enfāslıķ (<A.+T.) “canlılar krş.
enfāslik” MN (2) 16/154
enfāslik(<A.+T.) “canlılar krş.
enfāslıķ” MN (2) 8/68
enger “gemi demiri” İML 161
engįz (<F.) “koparan, çıkaran” HŞ
549
engürüli “Ankaralı”KI.35
enĥār (<A.ç.) “nehirler, ırmaklar”
KE 212v/15
enĥulüs (<ö.a.)“Hindistan’da bir
yer” KE 13r/1
enįs(<ö.a.) “Sahabeden bir zat” NF
71/5
ėniş- “birlikte inmek” ME 200/1
eñlik “allık, yanak kırmızılığı”
İML 162, eñlik yaķ- “allık sür-
mek” KE 68v/2
enśār (<A.ç.) “ensar, Hicretten
sonra Hz. Muhammed ve
Mekkeden göç eden Müslü-
manlara din uğruna yardım
eden” NF 73/15, KE 236r/2,
enśār ķabįlesi “Hicretten sonra
Hz. Muhammed ve Mekkeden
göç eden Müslümanlara din uğ-
runa yardım eden kabile” NF
24/3
enśārį (<A.) “ensarî, hicretten son-
ra Medine’de Hz. Muhammed’e
yardımcı olanlar” NF 255/14,
KE 240v/8, enśārį oġlanları
“hicretten sonra Medine’de Hz.
Muhammed’e yardımcı olanla-
rın çocukları” MM 34/3
eñse “ense, boynun arka kısmı” NF
383/1, KE 133v/10
eñsele- “enselemek, ensesine ya-
pışmak” KE 44v/16
entik- “şaşırmak, hayrette kalmak”
HŞ 3269
envāǾ (<A.) “çeşitli, türlü” NF 3/14
envār(<A.ç.) “nurlar, ışıklar” MM
328/2
epçi “kadın” İML 138
epeyi çok, epeyi, fazla” K VII/30
ėr (1) “kişi, erkek, koca, asker,
erkeklik krş.er, ir (1)” MM 15/3
ėr (2)“erken krş. ir(2)” ME 72/3
er “kişi, erkek, koca, askerr, erkek-
lik krş.ėr ir (1)” KE 97r/9, ME
e
ğ
29/4, HKT 45a/8, İML 78, er
i
t bol- “er olmak, erkek olmak”
KE 64v/17, er ķarındaş “erkek
i
m
y
a
kardeş” NF 17/13, HKT 77a/9,
y
ı er kişi “erkek, erkek kişi” KE
143v/3, er oġlan “erkek oğul,
n
e
v
i erkek çocuk” NF 351/11, er
oġul “erkek oğul, erkek çocuk”
NF 41/16, er sayı “bir çok as-
ker” KE 180v/10, er uya “erkek
kardeş” HKT 406a/9, erke bar-
“evlenmek” NF 399/2
er- “olmak, imek fiili (cevheri fiil)
krş. ėr-, ir-, ėr-” KE 215v/12,
HKT 187a/6, AO I/5
ėr-(1) “olmak, imek fiili (cevheri
fiil) krş.er-, ir-, er-” NF 62/14,
ME 206/5, HKT 187a/6, MM
296/3, ermes “değil krş. ermez”
HKT 354a/6, ermes…meger
“ancak, yalnız, sadece krş. er-
mez…meger” HKT 421a/3,
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 175

ermez “değil krş. ermes” HKT ėren (1) “ermiş, eren krş. eren,
468a/2, ermez…meger “ancak, iren” MM 22/1
yalnız, sadece krş. ėren (2)“erkek krş. eren, er, ėr”
ermes…meger” HKT 208b/6 MM 15/2
ėr- (2)“ulaşmak, kavuşmak, var- erendend “ikizler burcu, burc-ı
mak” MM 385/4 cezva” KE 66v/4
eradtü en uǾraf (<A.) “(gizli bir ereñek “parmak uçu krş. ernek”
hazine idim, tanınmak istedim) İML 141
anlamındaki hadisin (tanınmak ergen (1)“ergen, yetişkin krş. irken e
istedim) anlamında kısaltılmış (2)” ergen bol- “yaşça ermek,
ve değiştirilmiş biçimi” MM yetişkin hale gelmek” NF
371/1 347/13
erbaǾa (<A.) “dört (4)” K VII/22 ergen (2)“bekar” ergen bol- “bekar
erbaǾįn (<A.) “kırk (40)” KE olmak, yetişkin olmak, ergen
197r/9 olmak” ME 166/5
erde bin deylemiyyüǿl laĥmį (<ö.a.) erġuvān (<F) “erguvan” HŞ 3415,
“Sahabeden bir zat” KE MN (2) 12/109
121v/10 e
ğ erguvānį (<F.) “erguvan renginde”
erdem “erdem, fazilet krş. irdem”
i
t HŞ 4035
i
KE 125v/12, ME 60/1 m erĥab (<ö.a.)“Musa peygamberin
erdemlig “erdemli, fazilet sahibi y
a
acayipler gördüğü kent” KE
krş. erdemlü” İMl 153 y
ı 127v/16
n
erdemsiz “fazilet ve mefharetten e eĥram (<ö.a.)“Süleyman peygam-
v
boş olan” İML 153 i
berin yüzüğünü yutan balık”
erdemlü “erdemli, fazilet sahibi KE 144v/10
krş. erdemlig” ME 116/2 eri- “erimek krş. iri-” NF 267/11,
erdün “inci” İML 180 KE 87v/5
erek “erik” erek yıġaçlıġ “erik ėriktür- “ kederlendirmek” ME
ağacına sahip, erik ağaçlı” HKT 42/1
410b/5 erim “koca, zevç” İML 144
eremik “erkeğe benzeyen kadın” ėrin-“(dert v.s.den) yakınmak” ME
İML 149 152/2
eren “erkek, kişi, insan, insanlar, eriş-“erişmek, ulaşmak krş. iriş-”
asker, koca krş. ėren (1), iren, K VII/49
er, ėr” NF 69/6, KE 19v/17, erit-“eritmek, eritilmek, çürütmek
ME 19/1, HKT 189b/2, erenler krş. irit-, erüt-” KE 124r/9, ME
“kimseler, kişiler, kavim, toplu- 22/1, HKT 291b/9
luk” HKT 471a/1 eritil- “eritilmek” HKT 321b/2
176 | D r . Suat ÜNLÜ
erk “güç, kuvvet, yetki, saltanat
krş. irk” NF 121/16, KE 20r/18,
ME 157/7, HŞ 4611
erkān (<A.c) “rukünler, kaideler,
esaslar, şartlar” KE 204r/1, ME
51/3, MM 109/3, HŞ 78
erkek“erkek krş. irkek, er, ėr,
ėren(2)” NF 3234/9, KE
144v/1, HKT 142a/3, İML 151,
erkek arslan “erkek arslan” KE
141v/2, erkek oġlan “erkek ço-
cuk” NF 178/11, KE 147v/15,
erkek oġul “erkek çocuk” NF
62/15, erkek sıçġan “erkek fare”
HKT 410b/4, erkek tawuķ “ho-
roz krş. erkek tavuķ” NF 322/8,
KE 26v/4, erkek-tavuķ “horoz
krş. erkek tawuķ” ME 229/4,
erkekin kes- “erkeklik organını
kesmek, hadım etmek” KE
224v/1
erkekli “erkeklerden oluşan, erkek
olan” KE 144r/21
erkeklik “erkeklik” erkeklik suwı
“meni, döl” NF 425/2
erki “belki, şüphe ve tereddüt edatı
krş. erkin” NF 47/11, KE
14v/8, HŞ 787
ėrki “eski” ME 34/2
erkin “şüphe ve tereddüt edatı krş.
erki” NF 213/1
erklen- “sahip ve hakim olmak,
gücü yetmek, güçlenmek, yetki
sahibi olmak” NF 418/12, ME
153/6, HKT 75a/9, erklenmek
“yetki, kuvvet, iktidar” HKT
267b/3
erklendür-“sahip yapmak” ME
107/8
erklenil-“sahip olunmak” HKT
264b/3
erkli“yetkili, malik, güçlü krş.
erklig” HŞ 4612
erklig 1.“sahip, yetkili, mâlik, güç-
lü krş. erkli, irklig” NF 67/7,
KE 154v/18, HŞ 895, 2. “veli,
vasî, hamî” HKT 45a/7, 3. her
şeyin sahibi, her şeye hükme-
den, esma-i hüsna’dan el-
melik” HKT 525a/8, erklig bol-
1.“sahip olmak” KE 4v/7, ME
153/6, HKT 82a/6, 2. “hakim
olmak, hükmetmek” HKT
e
ğ
200a/7, 3. gücü yetmek, yapa-
i
t bilmek” HKT 116b/1, erklig
bolġan 1. “hakim ve galip olan,
i
m
y
a
saltanat sahibi” HKT 502a/4, 2.
y
ı koruyan, koruyucu” HKT
112a/5, 3. “musallat olan, zor-
n
e
v
i layan” HKT 572b/2, erklig
bolmaķ “hükmetme, hakimiyet”
HKT 99b/6, erklig ķıl- “güçlü
ve muktedir kılmak” NF 259/7,
KE 6v/2, ME 87/7,
HKT523a/3, erklig ķılın- “yet-
kilendirilmek, yetkili kılınmak”
HKT 396b/6
erkliglik“hakimiyet, saltanat” HKT
277a/4
erklik “güçlülük, hakimiyet krş.
irklik” KE 34v/1, HŞ 173
erklü “hür, serbest” erklü ķıl- “ser-
best bırakmak, serbes olmak”
ME 92/3
erkmiş “dul kadın” İML 150
 Harezm-Altınordu
erksindür- “yetki vermek” ME
170/4
erksiz “aciz, zelil, güçsüz, yetki-
siz” KE 88r/1, HŞ 2735, erksiz
bol- “aciz ve zelil olmak, güç-
süz kalmak, yetkisiz olmak”
KE 85r/4, HŞ 1689, erksiz ķıl-
“aciz ve zelil bırakmak, güçsüz
ve yetkisiz olmak” ME 73/6,
erksiz kil- “güçsüz ve aciz bir
şekilde gelmek, acizleşmek”
HŞ 3911
erlig “kocası olan” NF 347/13
erlik “erkeklik” KE 79v/21, erlik
suwı “meni” ME 61/7, erlik
şehveti “cinsel istek” NF
302/12, erlik ķıl- “erkeklik
yapmak, erkek gibi davranmak”
KE 105r/1
ermegü “yavaş, durağan (at)” İML
171
ermek “yalnız bazı şekilleri kulla-
nılan idi yardımcı fiilinin eski
bir şekli” İML 100
ermele (<ö.a.) “Beni İsrail’de me-
lik olan Ecb bin Amred’in karı-
sı” KE 158r/21, ermele binti
eflāŧūn bin ġūş “bkz. ermele”
KE 158r/11
ermen (<ö.a.) “Ermen” HŞ 414,
ermen ili “Ermen yurdu” HŞ
2964
ėrmes “değil, yok” MM 28/3
ermi “meni (insan ve hayvanlarda
tohum)” İML 142
erne “pekiştirme edatı” AO III/15
ernek“parmak uçu krş. ereñek” KE
37v/10, ME 93/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 177
erneklük“kolaylık” erneklük ķıl-
“kolaylık sağlamak, kolaylaş-
tırmak” ME 18/1
ėrnük “tembel, üşengeç” ėrnük bol-
“tenbel olmak, üşenmek, üşen-
geç olmak” ME 169/1
erre (<F.) “testere, bıçkı” KE
168v/8
erte “sabah, yarın krş. ėrte, irte” e
NF 15/14, KE 77r/19, erte
namāzı “sabah namazı” NF
100/9, erte bol- “sabah olmak”
NF 20/4
ėrte“sabah krş. erte, irte” ME 72/3,
MM 154/3
ėrtecek “sabahleyin” ME 69/3
erteki “sabahki” KE 171r/9
e
ğ ertele- “sabahlamak, geceyi geçir-
i
t mek” NF 147/4
i
m ertelet- “sabahlatmak” ME 69/3
y
a
ertesi“sabah, ertesi (gün, yıl)” NF
y
ı 40/14, KE 87v/10, ertesi yıl
n
e “gelecek yıl” KE 92v/15
v
i
erūme (<ö.a.) “erume kuyusu”
erūme ķuyuġı “erume kuyusu”
KE 201v/1
ėrür “-dır/-dir bildirme” MM 5/4
erüt-“eritilmek, eritmek krş. etit-,
irit-” NF 242/17
ervāĥ (<A.ç.) “ruh, ruhlar” NF
39/5, KE 237r/4
erzāķ (<A.) “yiyecek, içecek” HŞ
4121
es “akıl, us” KE 213r/9
es- “(yel) esmek krş. is-” NF
391/14, KE 22v/14, ME 138//8,
MM 47/1, HKT 544b/5
178 | D r . Suat ÜNLÜ
eśaĥ (<A.) “gerçek” eśaĥraķ “daha
gerçek, en doğrusu” MM 128/2
esāme ibni zeyd (<ö.a.) “Ehabbüǿr-
Resûl lakabıyla meşhur sahabe”
KE 217r/17
esāmı (<A.ç.) “isimler” HŞ 830
esās (<A.) “esas” HŞ 1061
esbā(<ö.a.) “bir şehir” KE 203v/18
esbāb (<A.ç.) “gerekli, ihtiyaç
olan şeyler, malzemeler, giysi,
giyecek” NF 124/14, KE
66v/20, MM 188/3, HŞ 4524
esen “sağ, salim, sağlıklı” KE
57r/11, MM 357/1, İML 154, K
VIII/3, esen selāmet “sağ salim”
KE 58r/11, esen bol- “sağlıklı
olmak, sağ ve salim olmak”
MM 260/1, HŞ 799, esen ķal-
“sağ ve salim kalmak, sağlık
içinde kalmak” KE 152v/16,
esen kel- “sağ ve salim gelmek,
sağlık içinde gelmek” KE
200r/1
esenle- “selam vermek” İML 110
esenlik “selamet, esenlik, selam
krş. isenlik” HKT 129b/9, HŞ
97, AO IV/10
eŝer (<A.) “nişan, belirti, iz, etki,
tesir” NF 66/4, KE 196r/15,
HKT 129b/9, MM 22/4, HŞ
3184, eŝer ķıl- “nişan bırakmak,
etki bırakmak, tesir etmek” NF
21/6, KE 208r/15
eśĥāb (<A.ç.) “Hz. Muhammed’i
gören ve sohbetine katılan kişi-
ler” KE 233v/13, eśĥāb ħulķ-ı
kerem “cömert ve lutfuf sahibi
olan” KE 189v/2, eśĥāb-i Ǿižām
“ululuk sahibi olan” KE
189v/2
eśĥābüǿl-fįl (<A.) “fillerle Kabeyi
yıkmak isteyen Ebrehe ve as-
kerleri” KE 179v/11
eśĥāb-ı kehf (<A.) “bir mağarada
uzun süre uyumuş kişiler,
Kur’an’da de adları geçer” KE
173r/12
esil-“uzatmak, germek, çekip
uzatmak” NF 18/6
esįr (<A.) “esir, tutsak krş. yisir,
yesįr” NF 142/8, ME 209/8,
HKT 558a/9, HŞ 3158, esįr bol-
“esir olmak, esir düşmek” NF
375/13, MM 310/1, esįr ķıl-
e
ğ
“esir etmek, esir almak” NF
i
t 114/16, KE 133v/15, HKT
i
m 402a/3
y
a
es(i)r- “sarhoş olmak, esirmek krş.
y
ı esür-” KE 140r/17, İML 110
esirge- “esirgemek, korumak” KE
n
e
v
i 196r/8, ME 59/3, HŞ 2665, MN
(2) 12/114
esirlik“esirlik, tutsaklık” ME 205/5
esiz “kötü, yazık! (teessüf, acıma
sözü) krş. ėsiz, isiz” İML 189
ėsiz “kötü, yazık! (teessüf, acıma
sözü) krş. esiz, isiz” MM 42/2
eski “eski, köhne, viran krş. iski”
NF 379/8, KE 228r/9, ME 84/2,
HŞ 4227, İML 151, eski
çāpānlıġ “eski elbiseli, yamalı
kaftanlı” NF 440/10, eski
çöprek “eski örtü, çul” NF
391/3
 Harezm-Altınordu
eski-“eskimek, üzerinden uzun
zaman geçmek” HŞ 3515, İML
112
eskir- (1) 1.“eskimek” NF 376/11,
KE 118v/17, ME 225/3, 2. “es-
kitmek” ME 24/6
eskir- (2) “sona ermek, son bul-
mak” HKT 308b/9, eskirmiş
çöp “kurumuş ot, çöp” HKT
571a/7
eskirt- “eskitmek” ME 60/2
esle-“dikkate almak, korkmak”
ME 126/2
esmā (1)(<A.ç.) “isimler” esmā
Ǿilmi “isim ilmi, Allah’ın Hz.
Ademe isimlerin anlamlarını
öğrettiği ilim” KE 5v/8
esmā (2) (<ö.a.) “Ebu Bekr’in kızı”
KE 220r/5
eśmaĥa (<ö.a.) “Eshabüǿl-sil za-
manında Yemen hükümdarı”
KE 179v/15
esne-(1)“(yel için) esmek” KE
68r/20
esne- (2) 1. “esnemek krş. ėsne-”
İML 105, 2. “gerinmek” İML
106
ėsne-1”esnemek krş. esne- (2)”
ME 194/5, 2. “tan atmak” ME
172/3
esrār (1)(<A.ç.) “sırlar, krş. esrār”
NF 3/13, KE 163r/5, MM
384/2, CE 2/2, HŞ 30, MN (2)
26/261, esrār bol- “sır ol-
mak, sıra sahib olmak” HŞ 234,
esrār kizle- “sır saklamak” HŞ
677
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 179
esrār (2) (<A.) “esrar, uyuşturucu
madde” HŞ 4390
esrici “parsa av öğredici”İML 157
esrit- “sarhoş etmek krş. esrüt-”
NF 363/2
esrü “sarhoş krş. esrük, ösrük”
MN(2) 10/98
esrü- “sarhoş olmak, kendinden
geçmek” NF 365/2, ME 150/6, e
MM 76/4, HŞ 4037
esrük “sarhoş, azgın yabani krş.
ösrük, esrü” NF 363/17, KE
83v/2, HKT 83a/3, HŞ 862,
İML 152, MN(2) 35/347, esrük
boġra “azgın ve yabani boğa”
KE 190r/9, esrük bol- “sarhoş
olmak, kendinden geçmek” KE
e
ğ 227v/15, HŞ 4061, esrük buġra
i
t “azgın ve yabani boğa” HŞ
i
m 2511, esrük it- “sarhoş etmek,
y
a
kendinden geçirmek” HŞ 3474,
y
ı esrük ķıl- “sarhoş etmek, ken-
n
e dinden geçirmek” HŞ 1739
v
i
esrüklük “sarhoşluk” ME 49/6,
HKT 496a/3, HŞ 631
esrüt- “sarhoş etmek krş. esrit-”
KE 35v/12
estaġfirullah(<A.) “(Allah’tan ba-
ğış dilerim) anlamında bir tövbe
sözü krş. istaġfuru l-lah” MM
358/4
estize (<F.) “kavga, çekişme krş.
istįze, itsize, sitize “ HŞ 3094
estür- “estirmek” KE 138r/8
es(ü)r- “sarhoş olmak, esirmek krş.
esir-” NF 367/1, KE 68v/3
ėş “eş, zevce, arkadaş, dost, yandaş
krşi iş (2)” NF 19/5, KE
180 | D r . Suat ÜNLÜ
131v/2, ME 211/4, ėş ķoldaş
“dost, arkadaş, yakın arkadaş”
KE 195v/2, ėş bol- “arkadaş
olmak, dost olmak” KE 86v/18
eşcār(<A.ç.) “ağaçlar” KE 212v/15
eşek “eşek krş. eşgek, işek” NF
53/2, KE 154v/6, ME 37/2,
HKT 556a/6, İML 169, eşek
yüki “bir eşeğin götürebildiği
kadar ağırlık” NF 211/1
ėşer-“arkadaş etmek, arkadaş
edinmek” ME 142/7
ėşeriş-“arkadaşlık etmek” ME
108/4
eşer (<A.) “en kötüsü, en fenası”
NF 71/8
eşgek “eşek krş. eşek, işek” KE
24r/5
eşheb (<A.) “boz donlu at, beyaz,
kırat; arslan” HŞ 4529
eşik “kapı, krş. işik” NF 110/9, KE
49v/10, eşik ķaķ- “kapı çalmak,
kapı vurmak” KE 192r/14, eşik
ur- “kapı çalmak, kapı vurmak”
KE 49r/15
eşikçi“kapıcı krş. işikçi” KE
111r/4
eşil- “(ip) gerilmek” ME 158/8
eşit-1.“işitmek, duymak krş. ėşit-,
işit-,işüt-” NF 69/17, HKT
534b/7, 2. “dinlemek” HKT
534b/7, eşitgen 1. “dinleyen”
HKT 188a/2, 2. “her şeyi du-
yan, her şeyden haberdar olan,
esma-i hüsna’dan krş. es-
semįǾ” HKT 176a/6, eşitmiş
nirse “işitilen, duyulan şey”
HKT 360a/5
ėşit- “işitmek, dinlemek krş. eşit-,
işit-,işüt-” ME 138/5, MM 27/1
eşitil-“işitilmek, duyulmak krş.
işitil-” NF 272/17
eşittür- “duyurmak, anlatmak, söy-
lemek krş. ėşittür-, işittir-,
işitdür-” NF 39/5, HKT 366b/8
ėşittür- “duyurmak, anlatmak, söy-
lemek krş. eşittür-, işittir-,
işitdür-” ME 20/5
eşkāl(<A.ç.) “şekiller” MN (2)
16/159
eşkbāy (<F.) “sabır, tahammül krş.
işkbāy” HŞ 2295
eşkiyāb(<F.) “gözü yaşlı” HŞ 1625
ėşleş- “arkadaş olmak krş işleş-
e
ğ
(2)” ME 108/4
i
t ėşlik “arkadaşlık” KE 171v/4
i
m eşme “kuyu” ME 51/8
y
a
eşrāf (<A.) “şeref ve itibar sahibi
y
ı kimseler” NF 373/9
eşref (<A.) “eşraftan olan, erkân”
n
e
v
i NF 109/11
eştür-“eştirmek, kazdırmak” KE
34r/8
et “et, vücut, beden krş. it (1)” NF
178/10, KE 6v/20, ME 34/7,
HKT 328b/5, MM 248/1, İML
79, et sası- “et kokmak” KE
118v/21, et ķanat “vucutu ve
kanadı olan” KE 170v/13,et ten
“beden, vücut” KE 74r/8, et
tırnaķdın ayır- “zor parçalamak,
zor ayırmak” KE 105r/20, et
yaġı “etle birlikte olan yağ”
İML 165
ėt- “etmek, yapmak krş. et-, it ” NF
285/11, ME 118/8, MM 70/3
 Harezm-Altınordu
et- “etmek, yapmak krş. ėt-, it- ”
KE 37r/19, HKT 492b/9, K
V/17
etbāǾ(<A.ç.) “birinin sözüne uyan-
lar, tabi olanlar” NF 377/14
etçi “kasap” İML 157
etek “(elbise için) etek, kenar, uç
krş. itek” NF 178/10, KE 83v/6,
İML 166, K VII/25
eteklig“etekli krş. eteklü” ME
103/3
eteklü“etekli krş. eteklig” ME
103/3
ėtig “süs, ziynet krş. itig” ME 65/2,
ėtig ķıl-“süslemek, bezemek,
ziynet takmak” ME 106/3
ėtigsiz “süssüz, ziynetsiz” ėtisiz
bol- “süs takmamak, ziynetsiz
olmak” ME 178/5
etlig “şişman” etlig tenlig “şişman”
NF 233/11
etmek “ekmek krş. itmek, ötmek,
ekmek” NF 332/4, KE 14v/16,
ME 98/2, HKT 230a/8, İML
165, etmek ķıl- “ekmek yap-
mak” NF 140/14, etmek yap-
“ekmek yapmak” “NF 28/12
etmekçi “ekmekçi” KE 178v/19
et öz “can, nefis” İML 139
etrāf (<A.ç.)“etraf, civar, yanlar,
taraflar” NF 77/11, HŞ 1982,
etrāf-ı Ǿālem “yeryüzüne, civar
taraflar” KE 184r/6
ettehıyyāt (<A.) “namazda oturu-
lunca okunan dua” ME 169/4,
ettehıyyāt oķu- “namazda oturu-
lunca ettehiyatı duasını oku-
mak” ME 169/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 181
ėttür- “ettirmek” ME 45/7
etük “ayakkabı, çizme, pabuç krş.
edük, ötük” KE 222r/3, İML
167
ev “ev, oda krş. ėw, ew, öw, öy (1)
, iw, iv” KE 18r/3, İML 05, K
II/8, ev ķıl- “ev inşa etmek, ev
yapmak” KE 149r/21, ev ķopar-
“ev inşa etmek, ev yapmak” KE e
79r/19, ev kökesi “evin tavanı”
İML 179
ew 1.“ev, oda krş. ėw, ev, öw,
öy(1), iw, iv” NF 18/17, KE
18r/3, HKT 279b/2, K II/8, 2.
“Kâbe” HKT 60a/5, 3. “kovan”
HKT 263b/7, ew ħalķı “ev hal-
kı, aile” HKT 217b/3, ew ķıl-
e
ğ “ev inşa etmek, ev yapmak”
27r/21, ew ķopar- “ev inşa et-
i
t
i
m mek, ev yapmak” KE 13r/18,
y
a
ew meśāliĥi “ev eşyası” HKT
y
ı 265a/9, ew metāǾı “ev eşyası”
n
e HKT 299a/3, ewniñ ileyi “ev
v
i
önündeki açıklık, meydan”
HKT 431b/8
ėw “ev, oda krş. ew, ev, öw, öy (1)
, iw” ME 166/1, MM 300/3
ėw- “evmek, acele etmek ew-, ev-,
iv-, iw ” NF 133/8, ME 16/2
ew-“evmek, acele etmek ėw-, ev-,
iv-, iw” KE 56v/14
ev- “evmek, acele etmek ėw-, ew-,
iw-” KE 159v/6
evāmir (<A.ç.) “emirler, buyruk-
lar” MM 360/3
evāyil (<A.ç.) “başlar, ayın ilk
günleri” AO IV/19
182 | D r . Suat ÜNLÜ
evb (<A.) “ibadetle Tanrıya yö-
nelme” KE 85r/2
evdi- “devşirmek, toplamak” ME
152/8
ėwdür- “acele ettirmek, evdirmek
krş. iwdür-” ME 29/1
ėwek “acele, ivedi, öncelikli, acil
krş. ivek, iwek” NF 436/4, ME
8/6, ėwekrek “çok acil, hemen,
derhal” NF 436/3
evķāt (<A.ç.) “vakit, vakitler, za-
manlar” evķāt keçür- “vakit ge-
çirme” KE 184v/11, evķāt-ı
şerįf “şerefli zamanlar” AO
II/47
evlā (<A.) “daha iyi, daha layık,
evla” evlāraķ “daha iyi, daha
layık” KE 166v/19
evlād (<A.ç.) “evlat, çocuk, çocuk-
lar ” NF 408/15
ėwlen- “evlenmek krş. ivlen-” ME
177/8
evlig “evlenmiş olan kimse krş.
evlüg, övlüg, ewlüg” İML 153
ewlik “evlik, eve layık krş. ėwlük,
ewlük” KE 151v/10
evliyā (<A.ç.) “evliya” NF 424/2,
KE 78v/8
ewlüg “evli olan, evli, zevce kri.
evlüg, övlüg, evlig” KE 23v/12,
ewlüg barķlıġ “evli, evlenmiş
olan” KE 23v/16
evlüg “evli olan, evli, zevce krş.
ewlüg, evlig, övlüg” KE
210r/11
ėwlük “evlik, eve layık krş. ewlük,
evlik”ėwlük ķulı “cariye” NF
328/11
ewlük “evlik, eve layık krş. ėwlük,
ewlik”
ėwmek “acele, acelecilik” ME
21874
evrāķ(<A.ç.)“sayfa, varak” KE
248v/17
evren “gök, felek” İML 183
evrük “sebatlı adam” İML 150
evrül-“çevrilmek, dönderilmek,
dönmek, dönüşmek, debelen-
mek krş. ewrül-, öwrül-, ivrül-”
KE 197r/4, HKT 497b/7, HŞ
1940
ewrül-“çevrilmek, dönmek, dö-
nüşmek, debelenmek krş. evrül-
, öwrül-, ivrül-” NF 179/6, KE
e
ğ
40v/11, ME 122/6, HKT
i
t 497b/7, MM 188/1, ewrülgen
“dönen” HKT 353b/7, ewrülgen
i
m
y
a
ķonum “alt üst olmuş şehir”
y
ı HKT 505a/5, ewrülgü “döne-
cek, dönülecek (yer)” HKT
n
e
v
i 360b/1, ewrülgü yir 1.“dönecek,
dönülecek yer” HKT 288a/2, 2.
“gezip dolaşılacak yer” HKT
486a/3, ewrülmek 1. “dönme,
geri dönme” HKT 292b/7, 2.
“dönme, dolaşma” HKT
488b/3, ewrülmek taķı taśarruf
“çalışıp çabalama ve tasarruf
etme” HKT 553a/4, ewrülmiş
“çevrilmiş, geri çevrilmiş”
HKT 213b/9
evśāf (<A.ç.) “vasıflar, sıfatlar”
evśāf-ı ĥamįd “övülmeye de-
ğer sıfatlar” K IV/2
 Harezm-Altınordu
evśāl (<A.ç.) “hibeler, bağışlar”
evśāl ķıl- “ hibeler etmek, ba-
ğışlarda bulunmak”E 78r/5
evsuķ (<A.) “iki yüz kırk batman-
lık bir ağırlık ölçüsü krş. vesķ”
MM 200/4
evün “tane, habbe krş ewün” ME
160/8, evün ķıl- “tane tane
yapmak, tanelere ayırmak” ME
26/4
ewün“tane, tohum tanesi krş.
evün” HKT 508b/3
evür- “çevirmek, döndermek, de-
ğiştirmek krş. ewür-, öwür-,
ivür” KE 145r/16, HŞ 1724
ewür- 1“çevirmek, döndermek,
değiştirmek krş. evür-, öwür-,
ivür-” NF 280/12, KE 38v/16,
ME 66/8, HKT 532a/5, MM
145/4, 2. “evirip çevirmek, ter-
sini çevirmek” HKT 188a/3, 3.
yüz çevirmek” HKT 397b/8, 4.
“yönelmek, dönmek” HKT
189a/3, 5. “yöneltmek, dön-
dürmek, göndermek” HKT
364b/7, 6.“açıklamak” HKT
131b/1, ewürgen “dönen, yöne-
len” HKT 21b/5, ewürmek 1.
“geri çevirme” HKT 346b/2, 2.
“değiştirme, değişiklik” HKT
278a/5, 3. “çevirme, yöneltme”
HKT 21a/1
evüş “ıslak krş. övüş, öş” evüş bol-
“ıslanmak, ıslak olmak” ME
145/3
ėwüş- “acele edişmek” ME 196/3
ėwüt- “acele ettirmek” ME 29/1
evveh (<A.) “ah!” HKT 197b/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 183
evvel (<A.) 1.“önce, önceki, ilk,
evvel” NF 36/15, KE 3r/11, ME
140/5, HKT 510a/4, MM 149/1,
HŞ 1328, MN (1) 16/8, Ka I/2,
2. “baş, başlangıç” HKT 56b/6,
3. “evvel, bütün varlıkların ön-
cesinde olan esma-i hüsna’dan”
HKT 514a/5, evvelraķ “daha
önce, daha evvel, ilk önce” HŞ e
2032
evvelķı(<A.+T.) “evvelki, önceki”
KE 3v/10, HKT 567b/8
evvelįn (<A.ç.) “öncekiler” KE
15r/10
ey “ey krş.iy” NF 15/10, KE 5v/20
eya (<F.)“ey krş eyā” HŞ 1136
eyā (<F.)“ey krş eya” NF 76/4
e
ğ ey bözi “ipekli kumaş” MM 193/1
i
t eye (1)“sahip krş. eđe, ege, iđi (1),
i
m idi (1)” KE 117v/13, HKT
y
a
87a/8, MM 221/2, eyeler “sa-
y
ı hipler, halk” HKT 221a/6, eyesi
n
e
v
ķalmamışı üçün kelinmegen
i
“terk edilen, faaliyette bulun-
mayan” HKT 324a/6
eye (2)“eyeği, kaburga krş eyegü”
NF 135/16
eyegü “eyeği, kaburga krş. eye”
NF 279/13, KE 28v/17, ME
174/4
eyer “eyer krş. eđer, iyer” HŞ
1293, eyer urul- “eğerlemek,
eğer vurmak” NF 52/12
eyer-“takip etmek, izlemek, peşi
sıra gitmek, uymak krş. eđer-”
KE 178r/17
eyerçi “eğerçi, saraç” İML 156
184 | D r . Suat ÜNLÜ
eyesiz “boş, sahipsiz” İML 151,
eyesiz ķal- “sahipsiz kalmak,
kimsesiz olmak” KE 228r/1
eygü “iyi, hoş krş. eđgü, iđgü, eyü,
igü” İML 79
eygülük “iyilik krş. eđgülük,
eđgülüg eđgülik” ME 151/6
eyle“öyle” K V/14, eyle bol- “öyle
olmak, onun gibi olmak” HŞ
754, eyle ķal- “öyle kalmak, ol-
duğu gibi kalmak” HŞ 4493
eyle-(1)“onarmak, bakmak” ME
64/1
eyle-(2)“eylemek, etmek” KE
235r/17, K VI/14, MN (2) 4/36
eyleksiz“harap, bakımsız” ME
64/1
eylen-“ham deri işlemek, (deri)
eylenmek” KE 154v/6, ME
157/7
eymen (1)(<A.) “talihli, kutlu”
eymen bol- “talihli olmak, kutlu
olmak” NF 375/6
eymen (2)“çekinme, utanma,
korkma” eymen bol- “çekin-
mek, utanmak, korkmak” KE
244v/4
eymen- “çekinmek, korkmak,
utanmak” NF 76/14, KE
237r/9, ME 148/4, HŞ 2539
eymene binti vehb (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in annesi” KE
198r/11, eymene “bkz. eymene
binti vehb” KE 182v/16
eymenlig (<A.+T.) “kutlu, talihli,
hayırlı” KE 201r/20
eymenci“korkunç, korkutucu” ME
21/1
eymenmeklik “çekinme, sakınma”
HŞ 34
eymine (<ö.a.) “Şakîk-i Belhî’nin
kızı” NF 238/3
eyri “eğri, doğruluktan uzak olan
krş. egri, ėgri, igri” eyri kişi
“doğruluktan şaşan adam” İML
153
eyü“iyi krş. eđgü, iđgü, eygü, igü”
K VII/47
eyvān (<F.) “eyvan, oturacak yük-
sekçe yer, köşk ” NF 5/11, KE
125v/9, eyvān-vālā “gök” MN
(2)1/4, eyvān tik- “çadır kur-
mak, çadır dikmek” HŞ 704
eyyām (<A.ç.) “günler” NF 332/6,
e
ğ
MN (2) 34/341, HŞ 3071,
i
t eyyām-ı Ǿacūz “marttan ilk üç,
i
m şubattan son dört günler” KE
y
a
30v/4, eyyām-ı fāni “fani gün-
y
ı ler” MN (2) 4/37, eyyāmüǿl-bįż
n
e “her ayın on üç, on dört ve on
v
i beşinçi günleri” NF 282/7
eyyūb (<ö.a.) “Kur’an-ı Kerim’de
adı geçen peygamberlerden biri
olup sabırlı insan örneği olarak
gösterilir” NF 334/3, HKT
435a/5, MN (2) 2/15
eyyūb-i enśārį (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in hicretten sonra Me-
dine’de evinde kaldığı sahabe”
NF 24/16, eyyūb “bkz. eyyūb-i
enśārį” NF 25/10
eyyüheǿl-Ǿazįz (<A.) “ey aziz” KE
102r/1
eyżan (<A.) “önce, geride kalan”
KE 84v/5
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 185

ez-“ezmek, toz haline getirmek”

NF 90/6, KE 192r/5, İML 107
ezān (<A.)“ezan” NF 153/9, ezān
ķıl-“ezan okumak” KE 236r/19,
ezān oķı- “ezan okumak” NF
241/12
eze “büyük kız kardeş” KE 37r/4
ezel (<A.) “ezelî, öncesi olmayan,
başlangıç” KE 10r/7, MN (2) e
17/164
ezelį (<A.)“ezeli, başlangıcı olma-
yan” NF 229/7, KE 214r/12
ezig “köşe, bucak, kenar” ME
182/1
ezil-(1.) “ıslanmak, nemlenmek”
ME 145/3
ezil-(2) “kötü görünmek, kötüleş-
mek, bozulmak” NF 103/6 e
ğ

ezil-(3)“ezilmek” KE 206r/16, HŞ
i
t
i
4137 m

ezin “bu sebepten, böylece” HŞ y

a

203 y
ı
n
ezoġlu (<ö.a.) “ırmak e
v
adı”AO.IV.21 i

ezük “yalan” KE 119v/7

ezvāc(<A.ç.)“eşler, zevceler” KE
189v/2
ezyān (<F.ç.) “zarar, ziyan, zarar-
lar, ziyanlar” ME 22/5
186 | D r . Suat ÜNLÜ
-F-
faǾāl (<A.) “faal, etkin, işgören,
çalışan” HŞ 2127
fācir (<A.) “günahkar” NF 439/7
faġfūr (<ö.a.) “Çin hükümdarları-
nın lakabı, Çin yapısı işlere ve-
rilen sıfat” HŞ 2016
fāĥiş (<A.) “fazla, aşırı, ahlaksız,
kötü, çirkin” ME 172/3, fāĥiş iş
“kötü ve çirkin iş, ahlaksızlık”
NF 364/13
fāĥişe (<A.)“zina, ayıp, günah,
ayıp, günah işleyen kişi” KE
57v/1, fāĥişe iş “zina işleyen
kadın” NF 332/13, fāĥişe ķıl-
“zina yapmak, günaha girmek”
NF 333/1, KE 41v/7
faħr(<A.)“iftihar, sevinç, övünme”
faħr it- “övünmek, övmek, ifti-
har etmek” HŞ 3385
faħr-ı Ǿālem (<A.) “alemin övüncü.
Hz. Muhammed” KE 183v/1
faħte (<F.) “üveyik kuşu” HŞ 1421
fāide (<A.) “fayda, yarar krş.
fāyda, fāyida, fāyide, fāyda”
HŞ 4272
faķıh (<A.) “fakih, din, şeriat alimi
krş. faķįh” HŞ 4700
faķįh (<A.) “fakih, din, şeriat alimi
krş. faķıh” NF 232/13, KE
136v/3, faķįh bol- “fakih olmak,
din ve şeriat konularında yeterli
olmak” NF 235/7
faķįr(<A.) “fakir, yoksul, zavallı,
biçare” NF 100/10, KE 63v/2,
HKT 160b/9, 97a/4, MM 203/1,
MN (1) 16/10
faķįrlıķ (<A.+T.) “fakirlik” KE
193v/3
fāl (<A.) “fal, kura, uğur, talih” KE
225v/7, ME 115/7, HŞ 612, fāl
aç- “fal bakmak” KE 50r/11, fāl
ayıt- “fal açıklamak, falını an-
latmak” HŞ 1006, fāl bol- “fal
olmak” KE 227v/14, fāl ķıl-
“fal bakmak” HŞ 2463, fāl tut-
“fal bakmak, fal baktırmak” HŞ
220, fāl ur- “fal bakmak” HŞ
3717
falān (<A.) “falan, filan krş. fulān,
fülān” NF 287/13
e fālçı (<A.+T.) “falçı” KE 227v/12
ğ
i
fālik bin enes (<ö.a.) “ Kerbela
t
i
m olayında şehit olan müminler-
y den biri” KE 247r/15
a
y
falŧ bin vefrįn (<ö.a.) “İbn Yamin
ı
uruğundan Musa peygamberin
n
e
v
i casusu” KE 117v/12
fām (<F.) “renk, çeşit, örnek” fām
al- “renklenmek, çeşitlenmek”
HŞ 825
fānį (<A.) “fani, geçici, ölümlü”
NF 396/17, KE 52r/14, MM
219/3, MN (2) 4/37, fānį bol-
“fani olmak, ölümlü olmak,
geçiciolmak” NF 148/5, KE
229r/14
faraķ (<A.) “baş, başın tepe kısmı”
HŞ 911
farı-” kendinden geçmek, yorul-
mak, yorgunluktan halsiz düş-
mek, şuurunu kaybetmek” KE
14r/11
 Harezm-Altınordu
fāriġ (<A.)“vazgeçmiş, münezzeh,
ayrı tutulmuş, çekilmiş, işsiz
güçsüz, boş, rahat, asude, boş”
NF 233/5, KE 181v/14, MM
30/2, HŞ 2591, fāriġ bol- 1.“boş
olmak, boş kalmak” NF 98/2,
KE 129v/21, ME 175/2, HKT
576a/8, HŞ 1208, 2. “ilgilen-
mek, ele almak” HKT 509a/4,
fāriġ ķal- “boş kalmak, azad
olmak” KE 118v/20, fāriġ ķıl-
“serbest bırakmak, ilgiyi kes-
mek” ME 81/4, HŞ 1815, fāriġ
tut- “ilgilenmemek, bağlantıyı
kesmek” KE 238r/5, HŞ 2117
farįŧa (<ö.a.) “Hazrec ile savaşan
kişilerden biri” KE 203v/18
farįża (<A.) “farz krş. farż” NF
129/3, KE 135v/11, HKT
189b/2, MM 66/1, farįża bol-
“farz olmak, farz kılmak” NF
62/1, KE 156v/20, MM 181/2,
farįża ķıl- “farz kılmak” NF
58/10, ME 134/8, MM 90/2,
HKT 405a/7, MN (1) 11/4,
farįża ķılın- “farz kılınmak” NF
10/14, HKT 79b/9, farįża
ķılmaķ “farz kılma” HKT 77a/2
farķ(<A.) “fark” NF 223/8, KE
106r/17, HŞ 4358, MN (2)
12/116, farķ bol- “farkı olmak,
ayırıcı özelliği olmak” KE
116v/7, HŞ 3690,farķ et- “fark
etmek, ayırmak, seçmek” KE
149r/3, HŞ 4145
fārs(<ö.a.)“Fars” NF 27/16, KE
129r/17
fārsį (<ö.a.) “İranlı” KE 5v/9
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 187
fārūķ (<ö.a.) “ikinci halife Hz.
Ömer” MM 11/3
farż(<A.) “farz krş. farįża” KE
236v/16, MM 87/4, farż bol-
“farz olmak, farz kılmak” MM
89/1, farż ķıl- “farz kılmak” KE
213v/7, HŞ 84
faśıĥ(<A.) “konuşkan krş. faśįĥ”
ME 101/6
faśıĥį (<A) “fasihatle söylenen,
hatasız söz” HŞ 293 f
faśıĥlıķ (<A.+T.) “konuşkanlık”
ME 168/5, faśıĥlıķ ķıl- “güzel
konuşmak, açık ve düzgün ko-
nuşmak, açık, ve, anlaşılır ko-
nuşmak” ME 168/6
faśıĥsın-(<A.+T.) “kendini konuş-
e
ğ kan göstermek” ME 176/7
i
t fāsıķ (<A.) “günahkar, fasık krş.
i
m fāśıķ, fāśiķ” HKT 550a/5
y
a
fāśıķ (<A.) “Allah’ın emirlerini
y
ı tanımayan, günahkar krş. fāsıķ,
n
e
v
fāśiķ” KE 225v/17, MM 49/4,
i
fāśıķ bol- “Allah’ın emirlerini
tanımayarak günaha girmek,
günahkar olmak” KE 145r/12
fāśıķa(<A.) “(kadın için) fasık” KE
158v/5
fāśıķlıķ (<A.+T.) “dinsizlik,
fasıklık” ME 84/5
faśıl (<A.) “bölüm, alt bölüm krş.
faśl” MM 128/3
faśįd (<A.) “kötü, fena” faśįd bol-
“kötü olmak, fena olmak” NF
299/1
faśįĥ (<A.) “güzel, açık, düzgün
konuşan, açık, aşikar, anlaşılır
krş. faśıĥ” KE 189v/3, faśįĥ til
188 | D r . Suat ÜNLÜ
“güzel, canlı, düzgün anlaşılır
konuşan, konuşma” NF 35/12,
faśįĥraķ “daha fasih, daha güzel
konuşma” HKT 371b/6
faśįĥat(<A.) “açık, belli, iffetli,
temiz” faśįĥat bol- “söz bakı-
mından açık ve anlaşılır olmak,
ahlaki bakımdan temiz ve iffetli
olmak” KE 15r/7
fāśiķ (<A.) “dinsiz, günahkar, ah-
laksız, azmış krş. fāśıķ, fāsıķ”
NF 372/12
faśl(1)(<A.) “fasıl, alt bölüm krş.
faśıl” NF 18/13
faśl (2) (<A.) “mevsim” HŞ 1433
faśśād(<A.) “kan alan, cerrah, ha-
camatçı” HŞ 347
fāş(<F.) “herkessçe bilinen, du-
yulma, meydana çıkma, açığa
çıkma” fāş bol- “herkesçe bi-
linmek, duyulmak, meydana
çıkmak” NF 415/10, KE
194v/3, fāş ķıl- “duyulmak,
meydana çıkmak, açığa çıkmak,
herkesçe bilinmek” NF 157/10
fāŧıma (1)(<ö.a.) “Hz. Fatıma” NF
5/3, KE 182v/20, fāŧımā-i zehrā
“bkz. fāŧıma” KE 202r/14,
fāŧımatüǿz-zehrā “bkz. fāŧıma”
NF 176/2
fāŧıma (2) “Ebû Zer-i Gıfârî’nin
kızı” NF 131/13
fāŧıma(3) (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in babasına kendini arza
kılan kadın” KE 182v/10,
fāŧımā-i şāmiyye “bkz. fāŧıma
(3)” KE 182v/13
fāŧıma (4) “Abdullah Zübeyr’in
karısı” KE 243r/17
fātiĥā (<A.) “Kur’an’ın ilk süresi”
MM 108/3, MN (2) 44/439
fāyda (<A.) “fayda, yarar krş.
fāyida, fāyide, fāide” MM
154/4, HŞ 4272, fāyda al-
“faydasını görmek, yararlan-
mak, yararını görmek” ME
52/6, fāyda bėr- “fayda vermek,
yararlandırmak” ME 220/4,
fāyda ķıl- “faydalandırmak, ya-
rarlandırmak” NF 17/8, HŞ
2246
fāydalu (<A.+T.) “faydalı, yararlı”
ME 52/6
e
ğ
fāyida (<A.) “fayda, yarar krş.
i
t fāyda, fāyide, fāide” fāyida al-
i
m “faydasını görmek, yararlan-
y
a
mak, yararını görmek” NF
y
ı 352/17, fāyida bol- “faydalı ol-
mak, yararlı olmak” NF 174/11,
n
e
v
i fāyida ķıl- “faydalandırmak, ya-
rarlandırmak” NF 74/11, fāyida
teg- “faydasını görmek, yarar-
lanmak, yararını görmek” NF
98/8
fāyide (<A.) “fayda, yarar krş.
fāyda, fāyida, fāide” KE 9r/4,
HKT 91a/5, fāyide-i dįger “di-
ğer faydaları, başka yararları”
KE 15r/10, fāyide al- “fayda-
lanmak” HKT 28b/9, fāyide
bėr- “fayda vermek, yararlı ol-
mak” KE 164r/7, fāyide bol-
“faydalı olmak, yararlı olmak”
KE 189v/13, fāyide kör- “fayda
görmek, yarar görmek” KE 3r/2
 Harezm-Altınordu
fāyidesiz (<A.+T.) “boş, faydasız”
HKT 511b/6, fāyidesiz söz
“boş, faydasız söz” HKT
572a/6
fażāyil (<A.ç.) “faziletler, erdem-
ler” NF 122/16, KE 249v/3,
fażāyil-i Ǿömer bin el ħaŧŧāb
“Hz. Ömer’in faziletleri” KE
199v/14
fāżıl (<A.) “faziletli, erdemli krş.
fażıl, fażl (2)” fāżıl bol- “fazi-
letli olmak, erdemli olmak, er-
dem sahibi olmak” HŞ 292
fażıl (<A.) “faziletli, erdemli krş.
fāżıl, fażl (2)” NF 432/12, KE
136v/10, fażılraķ “daha fazilet-
li, daha erdemli” KE 6r/9
fażįĥat (<A.) “rezil, rüsva, edep-
siz, alçak krş. fażįĥet” fażįĥat
bol- “rezil rüsva olmak, küçük
düşmek” NF 19/7, KE 213v/19,
fażįĥat ķıl- “rezil etmek, küçük
düşürmek” NF 226/8, KE 15r/9
fażįĥet (<A.) “rezil, rüsva, edep-
siz, alçak krş. fażįĥat” fażįĥet
ķıl- “rezil etmek, küçük düşür-
mek” HKT 255b/6
fażįlet (<A.) “fazilet, erdem” NF
95/9, KE 199v/13, fażįlet bėr-
“fazilet vermek, erdem sahibi
etmek” NF 419/3,
fażl (1) (<ö.a.) “Fazl bin Abbâs bin
Abdulmuttalib. Hz. Peygam-
ber’in amcasının oğlu” NF
72/7, fażl bin Ǿabbās “bkz. fażl
(1)” KE 236r/20
fażl (2) (<A.) “fazilet, erdem krş.
fāżıl, fażıl” NF 4141/4, KE
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 189
118v/8, HKT 446a/3, MM
306/1, HŞ 108, fażl-u medĥ
“fazilet ve övgü” KE 201r/20,
fażl-u kerem “fazilet ve cömert-
lik” KE 189r/2, fażl ü san “fa-
zilet ve itibar, saygınlık” KE
189r/21, fażl ķıl- “fazilet örneği
göstermek, faziletli davranmak”
NF 147/12
fażllıġ (<A.+T.) “lutuf ve kerem
sahibi” HKT 15b/1 f
fecr (<A.) “tan vakti, gün ağarma-
sı” fecr-i kāźib “yalancı fecr,
sabaha karşı doğuda gün doğ-
madan önce beliren ve sonradan
kaybolan geçici aydınlık” HKT
27a/8, fecr-i śādıķ “hakikî fecr,
e
ğ gün doğuncaya kadar süren ke-
i
t siksiz aydınlık” HKT 27a/8
i
m fedek (<ö.a.) “Medine ile Hayber
y
a
arasında Medine’ye yaklaşık
y
ı 150 km. mesafede Yahudilerin
n
e yaşadığı yer” NF 47/8
v
i
fehm (<A.) anlama, anlayış” KE
202r/1, HŞ 188, fehm et- “an-
lamak, kavramak, anlayış gös-
termek krş. fehm it-” KE
187r/7, fehm it- “anlamak, kav-
ramak, anlayış göstermek krş.
fehm et-” HŞ 2386
felek(1)(<A.) “gökyüzü, felek” KE
3v/1, HKT 313a/2, MM 387/2,
HŞ 2856, MN (2) 12/114
felek (2)(<ö.a.) “Felek” HŞ 1521
felūn (<ö.a.) “ikinci kat gök” KE
3v/13
fenā (<A.) “yokluk, fanilik, yok
olma” NF 167/14, fenā baĥri
190 | D r . Suat ÜNLÜ
“yokluk denizi, fanilik denizi”
MM 373/1, fenā ķıl- “yok ol-
mak, yok etmek, ortadan kal-
dırmak” MM 284/2
ferǾ(<A.) “ikinci dereceden önemli
olan şey” KE 77v/10
ferāġat (<A.) “feragat, vaz geçme,
tok gözlülük” Ka II/17, HŞ 481,
ferāġat bol- “tokgözlülük gös-
termek, haklarından vazgeç-
mek” HŞ 1204, ferāġat ķıl- “
vazgeçmek, feragat etmek” HŞ
116
feraĥ (<A.) “ferah, huzur, gönül
rahatlığı” NF 407/16, KE
84r/16, HŞ 4039, feraĥ bėr- “fe-
rahlık vermek, huzur vermek,
sevindirmek, gönlünü rahatlat-
mak” KE 51v/19, feraĥ bir- “fe-
rahlık vermek, huzur vermek,
sevindirmek, gönlünü rahatlat-
mak” HŞ 2084, feraĥ bol- “ra-
hat olmak, huzurlu olmak, gön-
lü rahat olmak” NF 331/17, fe-
rah kitür- “ferahlık vermek, fe-
raha ulaşmak” HŞ 1042, feraĥ
ķıl- “gönlünü rahatlmak, sevin-
dirmek, huzur vermek” NF
395/8, feraĥ tap- “feraha ulaş-
mak, huzura kavuşmak, gönül
rahatlığına ermek” HŞ 560
ferc (<A.) 1.“dişilik organı, edep
yeri” NF 346/15, KE 19r/5,
HKT 317b/1, MM 88/2, 2. “fi-
liz, sürgün” HKT 492a/1
ferengis (<ö.a.) “Ferengis” HŞ
1520
ferhād (<ö.a.) “Ferhad ve Şirin
hikayesinin erkek kahramanı”
HŞ 2344, MN (2) 11/105,
ferhād bol- “Ferhad gibi olmak,
Ferhad gibi davranmak” HŞ
3757, ferhād-ı miskįn “zavallı
Ferhad, biçare Ferhad” HŞ
2592
ferħūnde(<F.) “uğurlu” MN (2)
14/140
ferǾį(<A.) “asli olmayıp ikinci
dereceden olan” KE 243r/5
ferįdūn (<ö.a.) “hükümdar, İran’ın
efsane kahramanı” HŞ 1502,
MN (2) 7/67
feriĥ (<A.) “sevinç, ferahlık” feriĥ
e
ğ
tap- “sevinmek, ferahlamak”
i
t HŞ 270
i
m ferişte(<F.) “melek krş. firişte,
y
a
ferįşte” HŞ 1516, MN (2)
y
ı 23/221
ferįşte(<F.) “melek krş. firişte,
n
e
v
i ferişte” NF 263/17, KE 209v/9
ferįşteǿį(<F.+A.) “bir ferişte” KE
190v/8
ferįştelik (<F.+T.) “feriştelik, me-
leklik” KE 22v/3
ferķayįl (<ö.a.) “denizlere hakim
olan melek” KE 144v/18
fermān (<F.) “ferman, buyruk,
emir krş. ferman” NF 360/7,
KE 237v/7, MM 207/4, MN (1)
20/2, K V/19, HŞ 2154, fermān
ayıt-“emretmek, buyurmak,
emir olarak ifade etmek” HŞ
2311, fermān bol- “ferman ol-
mak, buyurmak, emir olmak
“NF 33/6, KE 21r/10, MN (1)
 Harezm-Altınordu
11/15, HŞ 2760, fermān kel-
“emir gelmek, buyruk gelmek,
ferman gelmek” NF 38/17, KE
21r/13, fermān ķıl- “emretmek,
buyurmak” NF 394/4, HŞ 938,
fārman sür- “ferman etmek, bu-
yurmak, emretmek” HŞ 2904,
fermān tegür- “emir getirmek,
ferman ulaştırmak, buyruk ge-
tirmek” KE 28v/21, fermān yü-
rüt- “ferman etmek, buyurmak,
emretmek” HŞ 704
fermānla-(<F.+T.) “buyurmak,
emretmek” NF 14/14, KE
148v/14, HŞ 593
ferrāş(<A.) “döşeyen” MN (2) 2/90
ferrāşlıķ (<A.+T.) “süpürücülük,
temizlikçilik” KE 138r/13
ferş (<A.) “yer yüzü” KE 238r/19
ferşi (<A.)“yatak, halı, seccade”
ferşi ķıl- “yatak sermek, secca-
de sermek, döşek yapmak” HŞ
852
ferūĥ (<A.) “sevinçli” K VIII/4
ferūz(<ö.a.) “Mugîre bin ŞuǾbe’nin
hizmetkarı” NF117/2, ebū
luǿluǿat “bkz. ferūz” NF 117/2
feryād (<F.) “feryat, sızlanma krş.
feryād” KE 188r/13, HŞ 2608,
feryād it- “feryad etmek, sızla-
mak, inlemek” HŞ 3155, feryād
ķıl- “feryad etmek, sızlamak,
inlemek” NF 16/9, KE 20v/10,
HŞ 361, feryād ķılın- “feryad
edilmek, sızlanmak” HŞ 2689,
feryād ķopar- “feryad etmek, in-
lemek, sızlanmak, bağırıp ça-
ğırmak” KE 236r/4, HŞ 2418,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 191
feryād ti- “feryad etmek, sızla-
mak, inlemek” HŞ 2789, feryād
ve nevĥa “ağlama ve sızlama”
NF 233/14
ferzāne (<F.) “bilgin, hakim, ben-
zerlerinden üstün olan” HŞ
2344
ferzend(<F.) “çocuk, oğul” KE
185v/14, ferzend bol- “çocuk-
luk çağında olmak, çocuk ol-
mak” KE 110r/11 f
ferzin(<F.) “satranç oyununda
vezir sayılan taş” HŞ 1277
fesād (<A.) “kötülük, fitnelik, an-
laşmazlık, karıştırma, bozma”
NF 132/10, KE 5r/19, ME 79/5,
HKT 203a/6, MM 235/2, fesād
e
ğ bol- “kötülük olmak, fitne ol-
i
t mak, bozmak, karıştırmak” NF
i
m 76/9, fesād içinde mübālaġat
y
a
ķıl- “bozgunculukta çok ileri
y
ı gitmek, haddi aşmak” HKT
n
e 9a/2, fesād kemiş- “fitne sok-
v
i
mak” HKT 203a/5, fesād ķıl-
“bozgunculuk yapmak” NF
277/2, KE 8v/5, HKT 203a/5,
fesād ķılġan “bozguncu, fesat
çıkaran” HKT 381b/2, fesād
ķılġan ĥālda “bozgunculuk du-
rumunda” HKT 222a/9, fesād
ķılġanlıķ ĥālda “bozgunculuk
yaparak” HKT 358b/7, fesād
ķılmaķ “bozgunculuk yapma”
HKT 30a/7, fesād ķılur ĥālda
“bozgunculuk yaparak” HKT
9a/2, fesādġa ketür- “helak et-
mek, bozmak” HKT 427a/9
192 | D r . Suat ÜNLÜ
feśāĥat(<A.) “uz dillilik” KE
192v/5
fetĥ (<A.) “feth, ele geçirme” NF
71/14, KE 226v/12, HKT
529b/7, fetĥ-i ħayber “Hayber
kalesinin fethi” KE 226v/12,
fetĥ-i mekke “Mekke’nin fethi”
KE 221r/6, fetĥ ķıl- “fethetmek,
ele geçirmek” NF 111/9, fetĥ
tile- “zafer kazanmayı istemek”
HKT 173a/3
fetĥ-i muvaśśalį (<ö.a.) “ilk dönem
zahid ve sufilerinden krş. fetĥ-i
mevśilį” NF 259/3
fetĥ-i mevśilį (<ö.a.) “ilk dönem
zahid ve sufilerinden krş. fetĥ-i
muvaśśalį” NF 258/15
fetvā(<A.) “fetva krş. fitvā” NF
191/10, KE 168r/15
fevt (<A.) “ölme, yok olma, elden
kaçırma, kaçma, geçme” fevt
bol- “kaybolmak, elden çık-
mak” NF 242/9, KE 140r/21,
MM 263/4, HKT 517a/9, fevt
ķıl- “kaybetmek, elden çıkar-
mak” NF 242/2
feylāķ (<A.) “Yusuf peygambere
rüyasında secde eden on bir
yıldızdan biri” KE 67v/4
fezaǾ(<A.) “dayanamama, sabırsız-
lık, ümitsizlikle inleme, sızlan-
ma” NF 442/13, fezaǾ ķıl- “da-
yanamamak, sabırsızlık etmek,
ümitsizlik etmek inlemek, sız-
lanmak” NF 215/9
fıķĥ (<A.) “fıkıh” fıķĥ Ǿilmi “İslan
hukukuyla ilgili bilim” NF 71/4
fırāķ(<A.) “ayrılık krş. firāķ” HŞ
2311
fırāt (<ö.a.) “Fırat nehri krş. furāt”
MN (1) 9/15
fırśat (<A.) “fırsat krş. furśat” MN
(2) 6/50
fıŧır (<A.) “sadaka, fitir” fıŧır
buġdayı “sadaka buğdayı, fitir
karşılığı verilen buğday” MM
173/1
fidā (<A.) “feda, gözden çıkarma,
uğruna verme, kurban” MN (2)
16/159, fidā bol- “feda olmak,
gözden çıkarmak, uğruna ver-
mek, kurban olmak” NF 91/1,
KE 51r/4, HŞ 1240, fidā ķıl-
e
ğ
“feda etmek, gözden çıkarmak,
i
t uğruna vermek, kurban etmek”
i
m NF 215/3, KE 50v/20, MM
y
a
294/3, HŞ 164
y
ı fiġān (<F.) “figan, bağırıp çağırma,
n
e inleme” HŞ 1918, fiġān ķıl- “fi-
v
i gan etmek, bağırıp çağırmak,
inlemek” HŞ 3722
fikir (<A.)“fikir, düşünce krş. fikr”
HŞ 1508, fikir it- “fikretmek,
düşünmek” HŞ 891, fikir ķıl-
“fikretmek, düşünmek” HŞ 378
fikr (<A.)“fikir, düşünce krş. fikir”
NF 269/2, fikr et- “fikretmek,
düşünmek” KE 160r/19, fikr
ķıl- “fikretmek, düşünmek” NF
244/14, KE 95r/14, fikrge bar-
“bir düşünceye ulaşmak, fikir
sahibi olmak, sonuçlandırmak”
KE 196r/15
fikret (<A.) “fikir, düşünce” KE
201r/4, HŞ 504
 Harezm-Altınordu
fįl (<A.) “fil krş. pįl” NF 43/15,
KE 179v/11, HKT 581a/1, HŞ
1779, MN (1) 9/12, fįl bol- “fil
olmak, fil gibi olmak” HŞ 2685
fiǾl (<A.) 1.“fiil, iş, hareket” NF
16/2, KE 95v/3, ME 159/2,
MM 348/2, HŞ 2959, 2. “yapı-
lan hareket” ME 69/6, fiǾl ü
ķavl “hareket ve söz, fiil ve
söz” MM 118/2
fiǾl-cümle (<A.) “tamamı, hepsi”
KE 248r/11
fiǾl-ĥāl (<A.) “şimdi, şu anda” KE
95r/8
filisŧįn (<ö.a.) “ Filistin” KE 36v/3
firāķ (<A.) “ayrılık krş. fırāķ” NF
215/11, KE 75v/15, MN (2)
16/151
firāvān (<F.) “çeşme, taşma, bol,
çok” HŞ 1032, MN (2) 14/136,
firāvān bol- “taşmak, çoğalmak,
bolalmak” HŞ 1587
firǾavn (<A.) “Kur’an’da bahsi
geçen Firavun, Hz. Musa ve
Hz. Harun’un mücadele ettikle-
ri hükümdardır” NF 55/15, KE
99r/9, HKT 368a/4
firāset (<A.)“anlayışlılık, çabuk
seziş” NF 429/11
firdevs (<F.)“Cennet, Cennetteki
tabakalardan birinin adı” NF
267/10, HKT 292b/6, MN (2)
16/153, firdevs-i āǾlā “yüce
Cennet” MN (2) 12/118
firişte(<F.) “melek krş. ferişte,
ferįşte” HKT 545a/8, MN (1)
4/15
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 193
fįrūze (<F.) “Nişabur’da çıkan açık
mavi renkli ve değerli bir yüzük
taşı” MN (1) 2/4
fisķ (<A.) “hak yoldan çıkma, Al-
lah’a isyan etme, dinsizlik” NF
375/14, fisķ ve fesād “isyan ve
kötülük” NF 277/3, fisķ ve
fücūr “isyan ve kötülük” NF
365/10,fisķ ķıl- “Allah’a isyan
etmek, hak yoldan çımak” NF
387/4 f
fiŧām (<ö.a.) “kendisiyle evlenme
şartını Hz. Ali’nin öldürülmesi-
ne bağlayarak İbn Mülcem’e
Hz. Ali’yi öldürten kafir kadın”
NF 151/10
fitne(<A.)1. “fitne, fesat, bela,
e
ğ karışıklık” NF171/11,
i
t KE168v/14, HKT 28a/7, MN
i
m (1) 19/4, HŞ 1519, MN (2)
y
a
35/347, 2. “imtihan, deneme”
y
ı HKT 534b/6, 3. “azap” HKT
n
e 498a/3, fitne bol- “fitne olmak,
v
i
fitne çıkmak” KE 168v/12, fitne
ķıl- 1.“fitneye düşürmek, zarar
vermek” KE 171v/18, HKT
277b/8, 2. “zarar vermek, kötü-
lük etmek” HKT 516a/1, fitne
ķılġan “fitneye düşüren” HKT
431b/1, fitne ķılın- “denenmek,
imtihan edilmek” HKT 378a/3,
fitne ķop- “fitne çıkmak” KE
168v/13, fitne taķı ortaķ ķoş-
“fitne ve şirk koşmak” HKT
175b/3, fitnege kemiş- “fitneye
düşürmek” HKT 188a/5,
fitnerek “daha fesat, daha bela-
lı” KE 244r/3
194 | D r . Suat ÜNLÜ
fitne-engįz (<A.+F.) “fitne koparı-
cı, fesatcı” HŞ 3007, fitne-engįz
kil- “fitne koparıcı gelmek,
fesatcı gelmek” HŞ 549, fitne-
engįz ķop- “fitne koparıcı gel-
mek, fesatcı gelmek” HŞ 1174
fitnelik (<A.+T.) “bela, kötülük”
fitnelik ķıl- “zarar vermek, fit-
neye düşürmek” KE 171v/17
fiŧr (<A.) “oruç açma, oruç bozma”
NF 146/13
fitvā (<A.)“fetva krş. fetvā” NF
407/2
fiżża (<ö.a.) “Hz. Fatıma’nın hiz-
metçisi” KE 219r/15
fuķāǾ(<A.) “gülüş, gülme” HŞ
3843
fuķāra (<A.ç.) “fakirler” NF 442/2
fūlad (<A.) “polat, çelik krş. pūlaŧ”
HŞ 2694
fulān (<A.) “falan, filan krş. falān,
fülān” NF 257/12, ME 181/4,
HKT 347a/7, HŞ 3248
furāt (<ö.a.) “Fırat nehri krş. fırāt”
NF 57/6, KE 209r/9
furāza (<ö.a.) “bir âbid” NF 435/17
furķān (<A.) “Kur’an-ı Kerim” NF
79/1, KE 62r/2
furķat (<A.) “ayrılık, firkat” NF
15/2, 1886, furķat otı “ayrılık
ateşi” HŞ 4550
furķud (<ö.a.) “bir şeyh” NF
232/10
furśat (<A.) “fırsat krş. fursat,
fırśat” NF 436/4, HŞ 1482, K
VIII/4, furśat bir- “fırsat ver-
mek” HŞ 1399, furśat tap- “fır-
sat bulmak” HŞ 2008
fūta(<F.) “peştamal” fūta baġla-
“peştamal bağlamak, peştamalı
vücuda sarmak” NF 222/10
fūŧa (<A.) “fıçı” NF 429/17
fużayl bin Ǿiyāż (<ö.a.) “Hora-
san’ın ilk büyük sufilerinden”
NF 297/3, fużayl “bkz. fużayl
bin Ǿiyāż” NF 396/15
fużĥat (<A.) “ayıpları açığa vurma,
ortaya koyma” fużĥat ķıl-
“ayıpları açığa vurmak, ayıpları
ortaya koymak” KE 202v/18
fużulluķ (<A.+T.) “fazlalık, gerek-
siz, gereksizlik, haksız ve aşırı
davranış, işe yaramaz” HŞ
3298, fużulluķ ķıl- “gereksiz
e
ğ
olmak, işe yaramamak” KE
i
t 244r/13, HŞ 894
i
m fużża (<ö.a.) “Hz. Ali’nin hizmet-
y
a
karı” NF 141/15
y
ı fücūr (<A.)“günahkarlık, ahlaka
aykırılık” NF 66/17
n
e
v
i fülān(<A.) “falan krş fulān, falān”
KE 73v/6, MM 312/4
fülānį (<A.) “herhangi bir şahıs,
filanca” MN (2) 4/33
fünūn (<A.ç.) “fenler ve hünerler”
HŞ 312
fürçe (<A.)“baskından kurtulma,
fırsat”fürçe ķıl- “fırsattan yarar-
lanmak, fırsat kollamak” HŞ
851
fürūġ (<F.)“ışık, aydınlık” HŞ 580
füsūn (<F.) “büyü, efsun” füsūn
tut- “büyü yapmak, büyülemek,
büyülenmek” HŞ 2821
füsūnçı (<F.+T.) “sihir yapan” HŞ
871
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 195

füsūs (<A.) “büyü, sihir, azarlama,

alay etme, aldatma” füsūs ķıl-
“büyü yapmak, büyülemek, si-
hir yapmak, aldatmak” KE
24r/7, füsūs tut- “alay etmek,
alaya almak” KE 35r/20
fütūĥ (<A.) “bir işe başlama, açma,
başlangıç” MM 295/2, MN (2)
38/380, 2. “zaferler krş. fütūh”
HŞ 3081, 3. “kalb yoluyla tanrı
bilgisine ulaşma” HŞ 3877 f
füŧūr (<ö.a.) “sare öldükten sonra
İbrahim peygamberin evlendiği
kadın” KE 56r/5

e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
196 | D r . Suat ÜNLÜ
-G-/ -Ġ-
ġābūr (<ö.a.) “Firavn’un seçtiği
dördüncü cadı” KE 112r/7
ġaddār (<A.) “zalim, merhametsiz”
HŞ 1199
ġaffār(<A.) “günahları affeden
Allah, esma-i hüsna’dan el-
ġaffār” MM 403/4
ġāfil (<A.) “gafil, gaflette bulu-
nan” NF 247/13, KE 249r/3,
HKT 581b/4, MM 187/3, HŞ
1924, ġāfil bol- “gafil olmak,
dikkatsiz davranmak” NF 84/2,
KE 156v/5, ME 199/7, HKT
92b/5, HŞ 1191, ġāfil ķıl- “ha-
bersiz kılmak, gaflete düşür-
mek” NF 380/10, HKT 285a/3
ġāfillıķ (<A.+T.) “gaflet, habersiz
olma” NF 248/2, HKT 369b/2
ġaflet (<A.) “gaflet, ihmal, ilgisiz-
lik, gafillik” NF315/15, HKT
496a/6, MM 361/4, HŞ 3174
ġafūr (<A.) “Allah” MM 403/4
gāh (<A.) “vakit, zaman krş. geh”
KE 77r/19, HŞ 3970
ġalaŧ (<A.) “yanlış, hata krş. ġalat”
HŞ 1470, ġalaŧ ay- “yanlış söy-
lemek, hatalı söylemek” HŞ
461, ġalaŧ ķıl- “yanlış yapmak”
KE 129v/9, HŞ 3494
ġalat (<A.) “yanlış krş. ġalaŧ” ME
79/6, ġalat ķıl- “yanlış yapmak”
ME 82/1
ġalbırla- “kalburlamak, kalburdan
geçirmek” ME 227/5
ġale (<A.) “kira” ME 217/1
ġalebe(<A.) “üstünlük, galibiyet,
kalabalık, çokluk” NF 71/1, KE
152v/18, ġalebe bol-“ galip ol-
mak, üstün olmak” NF 249/4,
KE 34r/10, ġalebe ķıl- “galip
gelmek” NF 12/15, ME 220/4,
HKT 248a/5
ġalı (<F.) “halı krş. ķalı (1)” ġalı
toķıt- “halı tokutmak” NF 210/1
ġālib (<A.) “galip, üstün, üstün
gelen, yenen, kazanmış” NF
305/17, KE 39v/9, HKT 18b/7,
ġālib bol- “üstün gelmek, gale-
be çalmak” NF 70/5, KE
230v/14, ME 220/4, HKT
e 567b/8, ġālib bolġan 1. “alt
ğ
i
eden, üstün gelen” HKT
t
i
m 551b/8, 2. “galip, üstün, esma-i
y hüsna’dan el-Ǿazįz” HKT
a
y
456a/4, ġālib bolmaķ “üstün
ı
gelme, galebe çalma” HKT
n
e
v
i 271a/4, ġālib kel- “üstün gel-
mek, galebe çalmak” KE
112v/7, ġālib ķıl- “üstün kıl-
mak” HKT 490b/8
ġāliya (<F.) “mis ve anber karışığı
bir koku” HŞ 1495
ġalle(<A.) “ekin, zahire, ürün”
MM 193/1
ġalŧān (<F.) “yuvarlanma, bulun-
ma” HŞ 428
ġam(<A.) “gam, keder, üzüntü,
tasa” HŞ 1181, MN (2) 25/246,
ġam yi- “gamlanmak, keder-
lenmek, üzüntü çekmek” HŞ
1932, ġamdın keç-“gam
ve kederden uzaklaşmak, üzün-
 Harezm-Altınordu
tü ve tasadan kurtulmak” KE
123r/1
ġam-gįn (<A.+F.) “gamlı, keder-
li”MN (2) 26/257, ġam-gįn bol-
“gamlı olmak, kederli olmak,
kederlenmek “ KE 130v/5
ġam-ħor (<A+F.) “kederlenen”
MN (2) 11/99
ġammāz (<A.) “gammaz, haber
taşıyan, koğucu” NF 17/15
ġammāzlıġ (<A.+T.) “kovculuk,
müzevirlik, dedikoduculuk krş.
ġammāzlıķ” ġammāzlıġ ķıl-
“kovculuk etmek, müzevirlik
yapmak, dedikoduculuk yap-
mak” MN (1) 19/4
ġammāzlıķ(<A.+T.) “kovculuk,
müzevirlik, dedikoduculuk krş.
ġammāzlıġ” NF 17/16, HKT
542a/8, ġammāzlıķ ķıl- “kovcu-
luk etmek, müzevirlik yapmak,
dedikoduculuk yapmak” NF
17/15, ME 106/7
ġamze (<A.) “gamze, süzgün, ba-
kış” HŞ 3410, MN (2) 22/216
ġanį (<A.) “zengin” MM 3/4
ġanįm(<A.) “ganimet krş. ġanįmet,
ġanimet” KE 221v/1
ġanįmet(<A.) “ganimet, fırsat,
yağma krş. ġanįm” NF 117/5,
KE 222v/8, HKT 91a/5,
KVI/19, MN (2) 34/339, HŞ
1438, ġanįmet al- “ganimet al-
mak, yağma etmek” KE
229v/10, ġanįmet bir- “ganimet
olarak vermek” HKT 405a/3,
ġanįmet ķıl- “ganimet olarak
almak, yağma etmek” NF
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 197
82/16, ME 44/8, ġanįmet ķılu
bir- “ganimet olarak veriver-
mek” HKT 523a/2, ġanįmet tut-
“ganimet olarak almak, yağma
etmek” ME 133/5 , HŞ 3947,
ġanįmet-i kesir “hesapsız, bol
ganimet” K VI/18
ġanįn (<A.) “(erkek için) iktidar-
sız” KE 110r/14
ġār(<A.) “mağara” NF 23/13, KE
178r/5, HŞ 140
ġarāmet (<A.) 1. “borç” HKT
544a/1, 2. “zarar, ziyan” HKT g
195a/4
ġaraż (<A.) “garez, öfke, kızgın-
lık” NF 223/9
ġāret (<A.) “yağma, çapul, baskın”
e
ğ ġāret it- “baskın yapmak” K
VI/19, HŞ 1879, ġāret ķıl-
i
t
i
m “baskın yapmak” NF 33/8, KE
y
a
225r/14, ME 42/7, HKT
y
ı 579a/2, HŞ 2385, ġāret ķıldur-
n
e “yağma yaptırmak, baskın yap-
v
i
tırmak” ME 5/8, ġāret ķılış-
“yağma yapmak, baskın yap-
mak” ME 195/2
ġarġara (<A.) “gargara” ġarġara
ķıl- “gargara yapmak” ME
235/7
ġarįb(<A.) “yabancı, kimsesiz,
gurbette olan ” NF 177/16, KE
90r/2, ME 208/3, MM 230/3,
HŞ 2058, ġarįb bol- “yabancı
olmak, gurbette bulunmak,
kimsesiz olmak” NF 302/17,
KE 15r/12, ME 166/6, ġarįb
ķal- “kimsesiz kalmak, çaresiz
durumda olmak” HŞ 782, ġarįb
198 | D r . Suat ÜNLÜ
kil- “yalnız ve tanınmayan biri-
nin gelmesi” HŞ 3849, ġarįb öl-
“gurbette kimsesiz ve yanında
kimse olmadan ölmek” HŞ
3581
ġarįb-dost (<A.+F.) “kimsesizlerin,
gariblerin dostu” ġarįb-dost bol-
“kimsesizlerin, gariblerin dostu
olmak” KE 18r/20
ġarįbā (<ö.a.) “yedinci kat gök
ferişteleri” KE 3v/21
ġarįblıķ (<A.+T.) “yabancılık,
gurbet krş. ġarįbluķ, ġaribluķ”
KE 104v/11
ġarįbluķ(<A.+T.) “gurbet, kendi
memleketinin dışında bulunma
krş. ġarįblıķ, ġaribluķ” NF 27/3
ġaribluķ(<A.+T.) “gurbet, kendi
memleketinin dışında bulunma
krş. ġarįblıķ, ġarįbluķ” HŞ
1735
ġarįm (<A.) “alacaklı” NF 206/5
ġarķ (<A.) “batma, boğulma”
KE 116r/21, ġarķ bol- “bat-
mak, boğulmak” KE 24v/13,
ġarķ ķıl- “batırmak, boğmak”
KE 36v/17
ġarķa (<A.) “batmış, suda boğul-
muş” HŞ 3856, ġarķa bol-
“batmış olmak, suda boğulmak”
HŞ 4066, ġarķa ķıl- “batırmak,
suda boğmak” KE 116v/9
ġarrāķ (<A.) “boğulmuş, batmış”
KE 29v/3
ġāşiye (<A.) “eyerin altına örtülen
sırmalı ve şeritli örtü” NF
201/15
ġavġā (<A.) “kavga” NF 134/13,
KE 61r/1, HŞ 4237, ġavġā
belgür- “kavga çıkarmak, kavga
çıkarmaya çalışmak” HŞ 4566,
ġavġā keltür- “gavga etmek,
gavga edilmesine sebeb olmak”
KE 201v/5, ġavġā ķıl- “gavga
etmek, gavga çıkarmak” NF
81/6, KE 241r/5, ġavġā ķop-
“gavga etmek, gavga çıkmak”
KE 144v/4, ġavġā sal- “kavga
çıkarmak, kavgaya girmek” HŞ
1372
ġavr (<A.) “dip, bir şeyin iç yüzü”
HŞ 2746
ġāvur (<A.) “kafir” K V/15
e
ğ
ġavvāś(<A.) “dalgıç, çalışkan ve
i
t gayretli kimse” HŞ 4034
i
m ġāyat (<A.) “sonuç” ME 205/5
y
a
ġayb (<A.) “gayb, bilinmeyen,
y
ı gizli olan, ölüm, ahiret” KE
151v/2, HKT 130b/1, ġayb
n
e
v
i Ǿilmi “insanlarca bilinmeyen
ilimler, gaybe ait ilimler” KE
151v/2
ġaybet (<A.)“gıybet, aleyhinde
arkasından söz söyleme krş.
ġıybet” NF 264/8, MM 18/3,
MN (1) 18/15, ġaybet ķıl- “gıy-
bet etmek, aleyhinde arkasından
söz söylemek” NF 67/5
ġāyet <A.) “gayet, son derece,
çok” NF 18/12, KE 2v/14, HŞ
1107, K VI/30
ġāyıb(<A.) “kayıp, yitik krş. ġāyib,
ġayb” ġāyıb bol- “kayp etmek,
yitmek, yitirmek” KE 188/8
 Harezm-Altınordu
ġāyıbluķ(<A.+T.) “yitiklik” ME
154/6
ġāyib(<A.) “görünmez, yok olan,
kayıp krş. ġāyıb, ġayb” KE
33r/5, HKT 146b/6, ġāyib bol-
“kaybolmak, uzaklaşmak, yok
olmak” NF 271/4, KE 22r/12,
HKT 453b/7
ġāyiblıķ(<A.+T.) “görünmezlik
krş. ġāyibluķ” HKT 417a/4
ġāyibluķ (<A.+T.) “görünmezlik
krş. ġāyiblıķ” HKT 118b/9
ġayret (1) (<A.) “gayret, istek,
arzu” NF 65/6, KE 191v/1, HŞ
1171, ġayret ķıl- “gayret etmek,
arzulamak, istemek” HŞ 2489
ġayret (2) (<A.) “namus, şeref” HŞ
2133
ġayretlen- (<A.+T.) “gayretlen-
mek, çalışıp çabalamak” KE
140v/14
ġayretli (<A.+T.) “namuslu, şeref-
li” HŞ 2133
ġayretsiz(<A.+T.) “şerefsiz, na-
mussuz” HŞ 2134
ġazā (1)(<A.) “kaza, kader” HŞ
4685
ġazā (2)(<A.) “din uğruna yapılan
savaş krş. ġazāt” NF 275/15, K
VI/13
ġażab (<A.) “gazap, öfke krş.
ġazab” NF 134/9, HŞ 2162,
ġażab ķıl- “öfkelenmek, sinir-
lenmek” NF 180/9, HŞ 51
ġażablan-(<A.+T.) “öfkelenmek,
sinirlenmek” NF 14/11
ġażablıġ(<A.+T.) “öfkeli” NF
129/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 199
ġazālį (<ö.a.) “İmam Gazzalî”
imām ġazālį “bkz. ġazālį” NF
185/17
ġazāt (<A.) “savaş, din uğruna
yapılan savaş krş. ġazā (2)” NF
124/13, KE 234r/9, ġazāt ķıl-
“savaşmak, gaza etmek” NF
6/13, ġazāt ķılġan “savaşan,
gaza eden” HKT 68a/6
ġazel(<A.) “gazel, şiir” KE 83r/14,
ME 178/5, HŞ 2087, MN (2)
3/22, ġazel ayıt- “gazel oku-
mak, şiir okumak”HŞ, ġazel g
oķı- “gazel okumak, şiir söyle-
mek” HŞ 3816
ġāzį (<A.) “gazi” NF 68/17, KE
221v/19, AO III/2
e
ğ ġāzįlıķ(<A.+T.)“gazilik” NF 300/1
i
t ġāzį murād (<ö.a.) “II Murad, Os-
i
m manlı padişahı, Fatihin babası”
y
a
AO III/6
y
ı gebr (<F.) “ateş perest” KE 203v/1
n
e gebrlik (<F.+T.) “ateşperestlik”
v
i
KE 184r/14
gedā(<F.) “fakir, dilenci” HŞ 2277,
MN (2) 14/137
geh (<F.) “bazen krş. gāh” HŞ 903
geh geh (<F.) “kah kah, bir bir”
ME 103/4
gehį (<F.) “bazen krş. geh, gāh”
HŞ 4187, MN (2) 8/74
genc (<F.) “hazine, define” NF
317/12, KE 124r/18, HKT
214a/7, HŞ 2846, MN (2) 7/65,
genc aç- “hazineyi açmak” HŞ
700, genc baġışla- “hazine ba-
ğışlamak “ HŞ 1119, genc bir-
“hazine vermek” HŞ 942, genc
200 | D r . Suat ÜNLÜ
boz- “hazineyi açmak” HŞ
1328, genc tap- “hazine bul-
mak, hazine sahibi olmak” HŞ
925, genc-ü maǾānı “manalar
hazinesi” HŞ 1097, genc-i revān
“yürüyen hazine” HŞ 803
ger (<F.) “eger, şayet krş. eger,
veger” KE 110v/6, HŞ 2374,
MN (2) 5/43
gerdān (<F.) “dönen, dünya krş.
gerdūn” HŞ 2610
gerdūn (<F.) “dünya, dünya krş.
gerdān” HŞ 2610
gerü “geri krş. kirü, kiri, kerü” gerü
er- “bir kenara çekilmek” İML
106
gevde (<F.) “gövde, vücut” HŞ
1697
gevher (1)(<F.) “değerli taş, mü-
cevher krş. güher” KE 74v/16,
ME 80/5, HŞ 509, MN (2)
12/112, gevher izde- “mücevher
istemek, mücevher aramak”
HŞ 1480, gevher izle- “mücev-
her aramak” HŞ 2597, gevher
tap- “mücevher bulmak, mü-
cevher elde etmek, mücevher
sahibi olmak” HŞ 1637, gevher
uġurla- “mücevher çalmak” HŞ
1328, gevher -i şeb çerāġ “gece
parlayan yakut” KE 176v/14
gevher (2) (<ö.a.) “Gevher” HŞ
1546
ġıdā (<A.) “gıda, yiyip içilen şey-
ler krş. ġıźā” NF 423/12, ġıdā
bol- “gıda olmak, gıdalanmak,
yiyip içmek” NF 369/1, ġıdādın
kiç- “vaz geçmek” HŞ 3026
ġıjla-“hırlamak, hışılamak” ME
226/1
ġılmān (<A.ç.) “gençler, köle, kö-
leler, esir” NF 424/16, KE
212v/15, ġılmān u vildān “genç
erkek köleler ve dişi köleler”
KE 202r/11
ġınā (<A.) “zenginlik, bolluk” MM
56/1
ġırra (<A.) “gururlu” ġırra bol-
“gururlu ve kibirli olmak, ken-
dini beğenemk” HŞ 1922
ġıybat (<A.) “alay krş. ġaybet,
ġıybet” ġıybat ķıl- “gıybet et-
mek, çekiştirmek” ME 147/4
ġıybet (<A.) “gıybet krş. ġaybet,
e
ğ
ġıybat” NF 380/16, KE
i
t 249r/13, ġıybet bol- “gıybet et-
i
m mek, çekiştirmek” NF 386/12,
y
a
ġıybet ķıl- “gıybet etmek, çekiş-
y
ı tirmek” NF 384/4, KE 8v/6,
HKT 493b/9, ġıybet ķılın- “gıy-
n
e
v
i bet edilmek, çekiştirilmek “NF
386/1, ġıybet ķılış- “gıybet et-
mek, çekiştirmek” NF 389/1
ġıźā (<A.) “gida, yiycek şeyler krş.
ġıdā” MM 383/2
gider-“gidermek, ortadan kaldır-
mak krş. kiter-, kitür-” K
VII/54
ġifār (<ö.a.) “bir Arap kabilesi”
ġifār ķabįlelıġ “bkz. ġifār” NF
135/3
gilan (<ö.a.) “Gilan” HŞ 3096
gile (<F.) “şikayet” gile ķıl- “şika-
yet etmek, şikayette bulunmak”
KE 195r/6
 Harezm-Altınordu
giriftār (<F.) “tutulmuş, yakalan-
mış” giriftār bol- “yakalanmak,
tutulmak, düşkün olmak” NF
348/10, KE 74v/3, HŞ 3453
girt “burç” İML 179
git-“gitmek krş. kit-, kėt-” K
VII/32
ġole (<F.) “bakır” ME 22/1
ġonca(<F.) “gonca, tomurcuk,
açılmamış çiçek” HŞ 678, MN
(2) 16/155, ġonca-i ħandān
“gülen gonca” MN (2) 6/54
gor (<F.) “kabir krş. gör, gūr”
HKT 558a/5
goristān (<F.) “kabristan, mezarlık
krş. gūrüstān, gūristān, görlü”
HKT 580a/1
ġoz “çeviz” HŞ 3615
gör (<F.) “mezar krş. gor, gūr” ME
226/4
görlü (<F.+T.) “mezarlık bkz.
gūrüstān, goristān, gūrüstān”
görlü ķıl- “gömmek, defnet-
mek” ME 15/1
ġubār (<A.) “toz, toprak” HŞ 698
ġudde (<A.) “deri ile et arasındaki
bez” NF 312/8
ġudüvv (<A) “sabah vakti”
ġudüvv-ü revāĥ “sabah vakti ile
akşama kadar geçen zaman” K
I/46
ġufrā (<ö.a.) “Bedr savaşında bir
kadın” KE 223v/6
ġufrān (<A.) “affetme, merhamet
etme, bağışlama” NF 443/10,
KE 238r/7, MM 403/1,
ġufrān u rıżvān “merhamet ve
hoşgörü” MM 11/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 201
ġul (1) (<A.) “korkunç hayal, kara
koncolos” ġul ķıl- “korkutmak,
hayal görmek” HŞ 886
ġul (2) (<A.)“suçlunun bileklerine
ve boynuna geçirilen kelepçe,
bukağı, zincir krş. ġull” HKT
558a/5, ġul ķoy- “bağlamak,
kelepçe takmak” NF 361/6, ġul
ur- “bağlamak” NF 217/3, HKT
545b/9
ġūlį (<A.) “azar, küfretme, sövme”
ġūlį ķıl- “azarlamak, küfretmek,
sövmek” KE 239v/13 g
ġull (<A.) “boyunduruk, boyna
takılan şey krş. ġul” ġull ur-
“bağlamak, boyunduruk tak-
mak” KE 154r/5
e
ğ ġulüv (<A.) saldırma, üşüşme,
i
t genel ayaklanma” HŞ 3122
i
m ġunnet (<A.)“(erkek için) iktidar-
y
a
sızlık” KE 110v/2
y
ı gūr (<F.) “mezar, kabir krş. gor,
n
e
v
gör” NF 18/16, KE 81r/3, MM
i
65/1
ġurbet (<A.) “gurbet, yad el” NF
271/8, ġurbet tart- “gurbete
çıkmak, gurbette bulunmak”
ME 128/4
ġure (<F.) “koruk, olmamış üzüm”
HŞ 388
gūristān (<F.) “mezarlık, kabristan
krş. gūrüstān, goristān, görlü”
NF 191/16, KE 172r/21, MN
(1) 22/12
ġurrūş (<F.) “haykırma, homur-
danma, kükreme, dalgalanma”
HŞ 267
202 | D r . Suat ÜNLÜ
ġurūr (<A.)“boş şeylere güvenerek
aldanma, gurur” NF 422/14,
ġurūr ķıl- “gururlanmak, boş
şeylere güvenerek aldanmak”
MM 281/2
gūrüstān(<F.) “mezarlık krş.
gūristān, goristān, görlü” KE
216v/3
ġusl (<A.) “gusül, yıkanma, boy
abdesti krş. ġusul” MM 90/2,
ġusl keldür- “yıkanmak, boy
abdesti almak” KE 221v/7, ġusl
ķıl- “boy abdesti almak” NF
32/17, KE 176v/20, HKT
83a/4, MN (1) 19/13, ġusl
ķıldur- “boy abdesti aldırmak
“NF 359/1
ġusul (<A.) “gusül, yıkanma, boy
abdesti krş. ġusl” MM 87/4,
ġusul ķıl- “boy abdesti almak”
ME 140/4
gūş (1) (<F.) “et” KE 149v/12
gūş (2) (<F.) “dinleme”gūş ķıl-
“dinlemek, kulak vermek” MN
(2) 5/40
güher (<F.) “mücevher, inci krş.
gevher (1) ” NF 216/10, HŞ
1349, MN (2) 25/249
gül (<F.) “gül” HŞ 440, MN (2)
23/228
gülāb (<F.) “gül suyu” KE 80v/10,
HŞ 3389, gülāb iç- “gül suyu
içmek, gül suyundan tatmak”
HŞ 1695, gülāb ķarıştır- “gül
suyu karıştırmak, gül suyu ha-
zırlamak” HŞ 4510, gülāb ķoy-
“gül suyu koymak, gül suyu
hazırlamak” HŞ 4197, gülāb
saçtur- “gül suyu dağıtmak, gül
suyu saçtırmak” HŞ 3649
gülābçı (<F.+T.) “gül suyu yapan,
gül suyu satan” HŞ 2723
gül bostān ħatun (<ö.a.) “İbrahim
Han’ın tarhanlık verdiği kişi”
Ka I/4
gül-çehre (<F.) “gül yüzlü” MN (2)
18/175
gül-efşānlıķ (<F.+T.) “gül saçan”
MN 9/85
gülefte (<F.) “bir çeşit kırmızı gül”
HŞ 4712
gülgün (<F.) “gül renkli, pembe”
HŞ 1144, İML 171
gülistān (<F.) “gül bahçesi bkz.
e
ğ
gül-zār” HŞ 4490
i
t gülsiz (<F.+T.) “gülsüz” MN (2)
i
m 17/162
y
a
gül-zār (<F.) “gül bahçesi krş.
y
ı gülistān” HŞ 2881
gümān (<F.) “şüphe, zan, sanma,
n
e
v
i sezme” MM 123/1, HŞ 655,
gümān eyle- “şüphe etmek,
sanmak, sezmek, zannetmek”
KE 235r/17, gümān ilt- “şüphe-
lenmek, sezinlemek” HŞ 4151,
gümān tut- “şüphe etmek, san-
mak, sezmek, zannetmek” MM
86/3, gümānġa tüş- “şüpheye
düşmek, şüphelenmek” HŞ
3498
günāh (<F.) “günah, dinî suç” NF
223/13, KE 98v/21
günbed (<F.) “felek, gök kubbesi
krş. künbed” HŞ 4285
gürūh(<F.) “topluluk, cemaat, ta-
kım, bölük” KE 159v/7
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 203

gürz (<F.) “gürz, silah olarak kul-

lanılan büyük demir parçası”
gürz kötür- “silah olarak gürz
kullanmak, savaşa gürz götür-
mek, gürz kaldırmak” HŞ 2020,
gürz tig- “gürz darbesiyle yara-
lanmak, gürze maruz kalmak”
HŞ 1769
güstāħ (<F.) “küstah, saygısız krş.
küstāħ, üstāħ” HŞ 662
güstāħāne (<F.) “küstahça,
saygısızça, saygısız bir tavırla”
K VII/51 g
güyeg“güveyi krş. küyegü, küđegü,
küvey” İML 144
güzāf (<F.) “manasız, boş, saçma”
NF 430/4
güźār (<F.) “geçme, geçerli olma” e
ğ

KE 181v/13
i
t
i
güźārla-(<F.+T.) “eda etmek, yeri- m

ne getirmek” NF 140/15 y
a
y
ı
n
e
v
i
204 | D r . Suat ÜNLÜ
-H-,-Ĥ-,-Ħ-
habāde el-ħarįŝ el-enśārį (<ö.a.)
“Kerbela olayında şehit olan
müminlerden biri” KE 247r/17
ħabar (<A.) “haber krş. ħaber,
ĥaber” ME 182/8
ħabarlıġ (<A.+T.) “haberli” ME
20/8
ĥabbāb bin el-arat (<ö.a.) “Habbâb
bin Arat bin Cendele bin SaǾd
bin Huzeyme bin KaǾb bin SaǾd
et Yemimî. Hz. Ömer’in kız
kardeşinin kocası” KE 196r/17,
ĥabbāb “bkz. ĥabbāb bin el-
arat” KE 196r/17
ĥabbāb ibnüǿl-arat (<ö.a.) “Saha-
beden bir zat” NF 11/2, ĥabbāb
“bkz. ĥabbāb ibnüǿl-arat” NF
11/6
ĥabbe (1) (<A.) “danik’in 1/8” NF
246/8
ĥabbe (2) (<A.) “buğday, arpa gibi
iri taneli şeyler, tane, tohum ta-
nesi”HKT 314a/6, MM 247/7
ĥaber (<A.)“haber krş. habar,
ħaber” ĥaber bir- “bildirmek,
söylemek, haber vermek” MN
(1) 15/12
ħaber (<A.)“haber krş. ħabar,
ĥaber” NF 27/15, KE 147r/19,
HKT 361a/3, MM 22/4, HŞ
2677, KIV/16, ħaber-i iclāyį
“sürgün haberi” KE 227r/12,
ħaber ayıt- “haber vermek, bil-
gilendirmek” HŞ 1504, ħaber
bėr- “bildirmek, söylemek, ha-
ber vermek krş. ħaber bir-” NF
195/16, KE 16r/12, MM 22/4,
ħaber bėril- “bildirilmek, haber
verilmek krş. ħaber biril-” NF
116/11, ħaber bil- “haberdar
olmak, bilgilenmek” NF 49/3,
HŞ 1986, ħaber bir- “bildirmek,
söylemek, haber vermek krş.
ħaber bėr-” HKT 5b/6, HŞ 544,
ħaber birgil “haber ver, söyle,
ne dersin?” HKT 504b/6, ħaber
biril- “bildirilmek, haber veril-
mek krş. ħaber bėril-” HKT
504b/6, ħaber biriñ “haber ve-
rin, söyleyin, ne dersiniz?”
HKT375b/1, ħaber birmek tile-
e “anlatmasını, haber vermesini
ğ
i
istemek” HKT 206b/4, ħaber
t
bol- “haberdar olmak, bilgili
i
m
y olmak” NF 90/10, KE 64r/19,
a
y
ħaber ėlet- “haber göndermek,
ı
haber ulaştırmak” NF 48/10,
n
e
v
i ħaber eşit- “haber duymak” NF
368/15, ħaber ıđ- “haber gön-
dermek” NF 325/11, HŞ 1753,
ħaber ilt “haber göndermek, ha-
ber ulaştırmak” HŞ 1009, ħaber
iste- “haber sormak, malumat
toplamak, soruşturmak” HKT
236b/1, ħaber keltür- “haber ge-
tirmek, haber ulaştırmak krş.
ħaber kiltür-” NF 31/9, ħaber
ķıl- “haber etmek, söylemek,
haber ulaştırmak” NF 325/8,
HŞ 496, ħaber kiltür- “haber ge-
tirmek, haber ulaştırmak krş.
ħaber keltür-” HŞ 832, ħaber
tap- “haber vermek, haber ya-
 Harezm-Altınordu
yılmak” HŞ 635, ħaber teg-
“haber gelmek, haber getirmek
krş. ħaber tig-” NF 39/11, ħaber
tegür- “haber gelmek, haber ge-
tirmek krş. ħaber tigür-” NF
43/8, ħaber tig- “haber gelmek,
haber getirmek krş. ħaber teg-”
HŞ 2830, ħaber tigür- “haber
gelmek, haber getirmek krş.
ħaber tegür-” HŞ 2693, ħaber
tüş- “haberdar olmak, bilgilen-
mek” KE 75r/4, ħaber yit- “ha-
ber ulaşmak, bilgi ulaşmak” HŞ
2772, ħaber yitgür- “haber ulaş-
tırmak, bilgi ulaştırmak” HŞ
2890
ħaberlıġ (<A.+T.) “haberli” HŞ 44,
ħaberlıġ bol- “haberdar olmak,
haberli olmak” HŞ 340
ħabersiz (<A.+T.) “habersiz, ha-
berdar olmayan” HŞ 2591
ĥabeş (<ö.a.) “Habeş” KE 230r/8,
HŞ 4594
ĥabeşį (<ö.a.) “Habeşli” NF 79/14,
KE 27r/21
ĥabįb (<A.) “dost, sevgili” KE
122v/19, MN (2) 18/176, MN
(1) 1/3, ĥabįb bol-“dost ve ar-
kadaş olmak, dostça davran-
mak” KE 187v/3, ĥabįb ümmeti
“Hz. Muhammed’in ümmeti”
MM 377/3
ĥabįbe (<ö.a.) “Yakup peygambe-
rin altıncı karısı” KE 66v/14
ĥabįblük (<A.+T.) “peygamberlik”
MM 377/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 205
ĥabįbu-llah (<A.) “Allah’ın sevgi-
lisi (Hz. Muhammed)” MN (2)
2/17
ĥābik(<A.) “dokumacı” KE 18v/18
hābįl (<ö.a.) “Adem peygamberin
oğlu” NF 337/7, KE 14v/14
ħabįr(<A.) “haberli, bilgili” KE
222v/11
ħabįŝ (<A.) “kötü, alçak, soysuz,
pis, murdar” NF 208/6, HKT
119b/7, ħabįŝ kişi “kötü ve ah-
laksız kimse” HKT 338a/5
ħabįŝlıķ(<A.+T.) “habislik” HŞ
2127 h
ħable(<A.) “tapu senedi krş.
ķabāla” Ka II/16
ĥabluǿllāh (<A.) “Allah’ın ipi,
e
ğ Kur’an, Hz. Muhammed” KE
i
t 18v/7
i
m ĥabs (<A.) “hapis, bir yere kapatıp
y
a
salıvermek” NF 259/12, HKT
y
ı 456b/9, ĥabs ķıl- “alıkoymak,
n
e tutmak” NF 259/12, HKT
v
i
285a/1, ĥabs ķılın- 1.“tutulmak,
hapsedilmek” HKT 132a/2, 2.
“menedilmek, alıkonulmak”
HKT 43b/2, ĥabs ķılınmış “ka-
patılmış, alıkonulmuş” HKT
491a/1, ĥabs ķılur yir “hapisha-
ne” HKT 271b/3
ĥabŧ (<A.) “iptal etme, boşa çıkar-
ma krş. ĥabŧa” ĥabŧ ķıl- “iptal
etmek, boşa çıkarmak” NF
362/15
ĥabŧa(<A.) “boşa gitme, heder
olma krş. ĥabŧ” ĥabŧa bol- “boşa
gitmek, heder olmak” KE 8v/8
206 | D r . Suat ÜNLÜ
ĥac(c) (<A.) “hac” NF 271/16, KE
189v/3, ME 12/8, HKT 29a/1,
MN (1) 14/4, ĥac ve
Ǿumre “haz ziyareti ve umre
ziyareti” KE 212v/13, ĥac için-
deki ķulluķ “hacda yapılan iba-
det” HKT 29b/5,ĥac keltür-
“hac görevini yerine gitmek,
hac yapmak” KE 213v/14, ĥac
ķıl- “hac görevini yerine getir-
mek” NF 37/2, ĥac ķılġan “ha-
cı” HKT 183b/1, ĥac ķılmaķ
“haccetme” HKT 60a/5, ĥac
öte- “hac görevini yerine getir-
mek” KE 53v/10
ħacālet (<A.) “utanç, mahcubi-
yet” NF 301/5, HŞ 3275,
ħacālet bol- “utanmak, mahcu-
biyet duymak” NF 29/3, ħacālet
ķıl- “utanmak, mahcubiyet
duymak” NF 29/6
ĥacāmet (<A.) “boynuz veya şişe
ile vücudun bir organına kanı
topladıktan sonra neşter ve
mengene denilen aletle kan al-
ma” ĥacāmet ķıl- “kan almak,
kan akıtmak” NF 34/2
ĥācat (<A.) “hacet, gerek, ihtiyaç
krş. ĥācet, ĥacet” ME 8/4
ĥācatlıġ (<A.+T.) “muhtaç krş.
ĥācetlıġ, ĥācetlig” ĥācatlıġ ķıl-
“muhtaç etmek, muhtaç olmak”
ME 46/2
ĥaccāc (<ö.a.) “Emevi hanedanına
bağlı meşhur Irak valisi” NF
342/12
ĥaccatuǿl-vidāǾ(<A.) veda haccı,
Hz. Muhammed’in veda haccı
krş. ĥaccüǿl-vidāǾ” NF 83/2
ĥaccüǿl-vidāǾ (<A.) “Hz. Muham-
med’in veda haccı, veda haccı
krş. ĥaccatuǿl-vidāǾ” KE 221r/7
ħāce (<F.) “hoca, üstad, efendi,
sahip, yaşlı, ihtiyar” KE
236v/2, HKT 221a/4
ħāce-daş(<F.+T.) “aynı hocada
okuyan kimse, ders arkadaşı”
HŞ 1326
ĥacer (<ö.a.) “Hacer” HŞ 963
hācer (1)(<ö.a.) “İbrahim peygam-
ber’in karısı, İsmail peygam-
ber’in annesi” NF 213/7, KE
e
ğ
46v/5
i
t hācer (2) (<ö.a.) “Arap yarımada-
i
m sının kuzeydoğusunda
y
a
Yemâme’nin merkezinde olan
y
ı kasaba” NF 57/4
hācerüǿl-esved (<ö.a.) “Kabe’ye
n
e
v
i konulan taş” NF 38/12
ĥacet (<A.) 1.“hacet, gerek, ihtiyaç
krş. ĥācat, ĥācet” HŞ 1205
ĥācet (<A.) 1.“hacet, gerek, ihtiyaç
krş. ĥācat, ĥacet” NF 94/10, KE
55r/19, HKT 301b/9, CE 3/4
MN (2) 28/272, 2. “dilek arzu”
HKT 234a/6, ĥācet bol- “ihtiyaç
olmak, gerek olmak” KE
174v/4, ĥācet ķol- “ihtiyaç is-
temek, gereksinim duymak” KE
163r/1, ĥācet tile- “ihtiyaç iste-
mek, gereksinim duymak” KE
136r/2, ĥācet yoķ “ihtiyacsız
olmak, ihtiyaç duymamak” MM
261/3
 Harezm-Altınordu
ĥācetlıġ (<A.+T.) “hacetli, ihtiyacı
olan, ihtiyaçlı krş. ĥācetlig,
ĥācatlıġ” HKT 339a/4, ĥācetlıġ
bol- “ihtiyaçı olmak, ihtiyaçlı
olmak” KE 26r/15
ĥācetlig (<A.+T.) “hacetli, ihtiyacı
olan krş. ĥācetlıġ, ĥācatlıġ” KE
151r/1
ĥācetsiz (<A.+T.) “ihtiyacı, gerek-
sinimi olmayan” KE 42r/3,
ĥācetsiz bol- “ihtiyacı olma-
mak, gereksinimi olmamak”
KE 42r/3
ħacır “katır krş. ķaçır, ħaŧır, ħaçır,
ķaŧır, ķatır” KE 208r/8
ĥācį (<A.) “hacı, hac vazifesini
yerine getiren” NF 39/6, KE
48v/10, ME 75/8, AO IV /19
ĥācį aĥmed (<ö.a.) “Hacı Ahmed,
Mahmud Han’ın elçisi” AO
IV/19
ĥācib(<A.) “baş vezir, kapıcı” KE
45r/21
ĥācį bayram ħoca (<ö.a.) “Hacı
Bayram Hoca, Temir Kutluk’un
Tarhanlık verdiği Muham-
med’in babası” AO II/16
ĥācį girey (<ö.a.) “Kırım hanlığı-
nın kurucusu, Kırım hanı” K I/4
ĥācį Ǿibād (<ö.a.) “Uluğ Muham-
med Han’ın elçisi” AO III/17
ĥācįke (<ö.a.) “Hacı Girey yarlı-
ğında geçen gümrük ve kantar
memuru” K I/12
ĥācį ķurbān ĥāfıž (<ö.a.) “İbrahim
han yarlığını yazan katip” Ka
I/11
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 207
ħacįl (<A.) “utanmış, mahcup” HŞ
4158, ħacįl bol- “utanmış ol-
mak, utanmak” NF 196/2, HŞ
213, ħacįl ķal- “utanma, mah-
cup olmak” HŞ 3755, ħacįl ķıl-
“utandırmak” HŞ 1
ħacįllıķ(<A.+T.) “mahcubiyet,
utanma” HŞ 3157
ĥācį muĥammed (<ö.a.) “Temir
Kutluk’un Tarhanlık verdiği
Muhammed’in oğlu” AO II/27
hacimük (<A.) “örtü” ME 174/7,
hacimük kemiş- “örtmek, giz-
lemek, örtünmek” ME 174/7 h
ħaçır “katır krş. ķaçır, ħaŧır, ħacır,
ķaŧır, ķatır” MN (1) 2/8
ĥad (<A.) “şeriatça verilen ceza”
e
ğ NF 201/1, ĥad ur- “cezaya
i
t carptırılmak, ceza vermek” KE
i
m 235r/16
y
a
ĥad(d) (<A.) “had, sınır, derece,
y
ı mertebe, yasak, şart” KE
n
e 101v/14, ME 12/5, HKT 27b/1,
v
i
MM 143/3, HŞ 1913, KX/10,
MN (2) 14/133, ĥad ur- “sınır
koymak, yasaklamak, derece-
lendirmek” NF 381/15,ĥaddın
keç- “haddini aşmak, aşırı git-
mek krş. ĥaddın kiç-” HKT
309b/1,2. “taşmak” HKT
545a/3, ĥaddın keçe “haddini
aşarak, ölçüyü kaçırmış bir hal-
de” HKT 506b/7, ĥaddın keçe
körksüz iş “çok çirkin davranış,
edepsizlik” HKT 383a/5,
ĥaddın keçgen “haddini aşan,
aşırı giden, ölçüyü kaçıran”
HKT 156a/3, ĥaddın keçgen
208 | D r . Suat ÜNLÜ
ķatıġ vāķıǾa “çok şiddetli ve
zorlu hadise” HKT 544b/4,
ĥaddın keçgen körksüz iş “çok
çirkin davranış, edepsizlik”
HKT 266a/9, ĥaddın keçgenrek
“daha azgın” HKT 505a/5,
ĥaddın keçmek “haddini aşma,
aşırı gitme, ölçüyü kaçırma”
HKT 550b/6, ĥaddın kiç- “had-
dini aşmak, aşırı gitmek krş.
ĥaddın keç-” HKT 75b/7,
ĥaddın kiçgen “haddini aşan,
ölçüyü kaçıran” HKT 421a/8,
ĥaddın kiçmek “ölçüyü kaçır-
ma, aşırılık” HKT 66b/1,
ĥaddın kiçmeklik “ölçüyü ka-
çırma, aşırılık” HKT 283a/1
ĥad(d)siz (<A.+T.) “sınırsız, ölçü-
süz” HŞ 2372
ĥades (<A.) “sıçmak” ĥades ķıl-
“büyük ihtiyacını yapmak” ME
219/6
ħadįce (<ö.a.) “Hz. Hadice” NF
4/17, KE 110v/9, MN (1)
15/14, ħadįcetüǿl-kübrā “bkz.
ħadįce” NF 176/2
hadįķa (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
mucizelerinden biri olan ayı
yarmasına tanık olan sahabeler-
den” KE 208r/18
ħādim (<A.) “hizmetkar, hizmetçi”
NF 110/1, KE 149v/2, KVI/12,
ħādim bol-“hizmetkar olmak,
hizmetçi olmak” KE 9r/1,
ħādim ķıl- “hizmetkarlık yap-
mak, hizmet etmek” KE 32v/7
ħādime(<A.) “kadın hizmetçi” NF
220/3
ħādimlıķ (<A.+T.) “bakıcılık, hiz-
metçilik” ħādimlıķ ķıl-
“bakmak, bakıcılık yapmak,
hizmet etmek, hizmetçilik yap-
mak” KE 32v/5
ĥadįŝ (<A.) “hadis, Hz. Muham-
med’in sözleri, yaşayışı, davra-
nışı” NF 60/15, KE 82r/19,
MM 287/3, MN (1) 14/3,
ĥadįŝ-i efk-i Ǿāyişe “Hz.
Ayişe’nin İfk hadisesiyle ilgili
hadis” KE 243r/8
ĥadŝ (<A.) “erkeklik suyu, meni,
döl” KE 82v/12
ħafaķān(<A.) “sıkıntı, ıztırap” NF
102/8
e
ğ
ħafrıķ (<A.) “korkunç, çirkin, kor-
i
t kutucu” HŞ 2705
i
m ĥafśa binti Ǿömer ibnüǿl-ħaŧŧāb
y
a
(<ö.a.) “Hz. Muhammed’in do-
y
ı kuz karısından biri” KE 198v/1,
n
e ĥafśa “bkz. ĥafśa binti Ǿömer
v
i ibnüǿl-ħaŧŧāb” KE 201r/10
hafta(<F.) “hafta” NF 261/7, KE
191r/3, HŞ 2467
ĥahmā (<ö.a.) “Yunus peygambe-
rin konuştuğu perilerin ulusu
olan âbid” KE 155v/13
ħāk (<A.) “toprak” HŞ 1568
ĥak (<A.)“kireç” ME 187/4
ĥaķ(ķ) (<A.) 1.“hak, Allah, esma-i
hüsna’dan” NF 73/9, KE 2v/9,
MM 26/3, HKT 325b/7, HŞ
128, AO III/1, MN (2) 11/100,
2. “gerçek, doğru, hak” HKT
4b/9, 3. “pay, hisse, hak” NF
195/5, HKT 45a/4, MM 83/4,
AO II/36, ĥaķ taǾālā “Yüce Al-
 Harezm-Altınordu
lah” KE 3r/9, AO III/1, ĥaķ
sübĥānehu ve taǾālā “her türlü
arıza, kusur ve noksanlardan
yüce Allah’ı tenzih ederim”
KE 203r/21, ĥaķ teǾālā “Yüce
Allah” NF 25/11, MN (2)
12/118, ĥaķ tebāreke ve teǾālā
“mübarek ve yüce olan Allah”
NF 9/4, ĥaķ-ı alim “her şeyi bi-
len Tanrı” HŞ 4708, 2. “doğru,
gerçek” NF 35/8, KE 162v/15,
ME 172/5, MM 12/4, HKT
4b/9, HŞ 4625, ĥaķ dįnġa
kışġan “Müslüman olan” HKT
56a/5, ĥaķ peyġāmber “Hz.
Muhammed” NF 81/1, ĥaķ
resūl “Hz. Muhammed” MM
49/3, ĥaķ bol- “gerçek olmak,
doğru olmak” NF 163/9,
ĥaķķınça “gereği gibi, gereğin-
ce, gerektiği gibi” HKT 17b/3,
HŞ 2268, ĥaķķında “ilgili ola-
rak, yolunda, uğrunda” HKT
385a/9, ĥaķnı taķı bāŧılnı ur-
“hak ile batılı çarpıştırmak”
HKT 242a/7, ĥaķraķ “daha doğ-
ru, daha gerçek” KE 33v/7
ĥak(k) (<A.) “kazıma, oyarak
yazma” KE 49r/5
ĥaķan“hükümdar, hakan” HŞ
2016, İML 145
ĥaķāret (<A.) “hakirlik, hor
görme” NF 105/17
ĥaķāyıķ (<A.ç.) “hakikatler, ger-
çekler, doğru, asıl olan” NF
202/3
ĥakem(<A.)“hakem” ĥakem ķıl-
“hakemlik yapmak” HKT 86a/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 209
ĥaķıķat (<A.) “gerçek, hakikat,
gerçekten, bir şeyin aslı krş.
ĥaķįķat” HŞ 3555
ĥaķįķat (<A.) “gerçek, hakikat,
gerçekten, bir şeyin aslı krş.
ĥaķıķat” NF 205/2, KE 19r/3,
ME 183/4, MM 13/2, MN (1)
13/5, MN (2) 37/371, ĥaķįķat
bol- “gerçek olmak, doğru ol-
mak” KE 90v/19, ĥaķįķat üze
“gerçekten, şüphesiz ki, doğru-
su şu ki” HKT 289b/6, ĥaķįķat
üze ol- “gerçek şu ki, doğrusu
şu ki” HKT 202a/7, ĥaķįķatda h
“gerçekten, şüphesiz ki, doğru-
su şu ki krş. ĥaķįķatta” HKT
38a/2, ĥaķįķatta “gerçekten,
e
ğ şüphesiz ki, doğrusu şu ki krş.
i
t ĥaķįķatda” MN (1) 13/4
i
m ĥākį (<A.) “anlatan, hikaye eden”
y
a
KE 235r/15
y
ı ĥakįm(1) (<ö.a.) “Hakîm bin
n
e Hizâm. Huneyn savaşında mü-
v
i
ellife-i kulûb olarak kendisine
ganimetten yüz deve verilen sa-
habe” NF 75/11
ĥakįm (2) (<A.) “bilge, hikmetli”
KE 159v/13, HKT 200a/2
ĥakįm (3)(<ö.a.) “Süleyman pey-
gamberin oğlu” KE 150v/12
ĥākim (<A.) 1.“hakim, kadı,
hüküm veren” ME 115/3, HKT
27b/4, 2. “hakem” HKT 138a/1,
ĥākim bol- “hüküm vermek,
hükmetmek, hakim olmak” NF
192/8
ĥākimsiz (<A.+T.) “kadısız, kadısı
olmayan”AO V/23
210 | D r . Suat ÜNLÜ
ĥakįm yaĥyā (<ö.a.) “Hacı
Girey’in tarhanlık verdiği kişi”
K I/35
ĥaķįr(<A.) “değersiz, aşağı, baya-
ğı” KE 63v/2
ĥaķķā(<A.) “doğrusu, gerçek şu
ki” HKT 259a/5
ĥaķla-(1) (<A.+T.) “paylaştırmak
krş çalķa-” ME 52/3
ĥaķla-(2) (<A.+T.) “gerçek, doğru
olduğunu kabul etme” NF
361/16
ĥaķlıķ (<A.+T.) “gerçeklik, doğru-
luk” NF 34/14
ĥaķsız(<A.+T.) “haksız olarak”
ĥaķsız yirde “haksız olarak,
haksız yere” HKT 9b/1
ĥal (1) (<A.)“dışarı” ME 38/5
ĥal (2) (<A.) “durum, vaziyet, hal
krş. ĥāl” HŞ 150
ĥāl (<A.)“durum, vaziyet, hal krş.
ĥal (2)” NF 301/17, KE 145r/2,
ME 131/4, HKT 232a/6, HŞ
2463, MM 302/3, KVII/26, MN
(2) 43/431, ĥāl bol- “bir mese-
leyi çözüme kavuşturmuş ol-
mak, halletmek” NF 244/14, ĥāl
ķıl- “halletmek, bir meseleyi
çözüme kavuşturmak” NF
407/2
ħāl (<A.) “annenin erkek kardeşi,
dayı” MM 259/3
ħal (<F.) “ben” HŞ 1467
ħālā (<A.) “teyze” NF 418/14, KE
68r/10, MM 259/3
ĥalāl (<A.)“helal krş. ĥelāl” ME
38/5
ħalāl (<A.) “fesat” MN (2) 42/425
ĥalālıķ(<A.+T.) “helalık krş.
ĥelālıķ, ĥelāllıķ” ME 183/5
ħalāś (<A.)“kurtulma, kurtuluş”
HŞ 1802, ħalāś bėr- “kurtarmak
krş. ħalāś bir-” KE 220v/12,
ħalāś bir- “kurtarmak krş. ħalāś
bėr-” HKT 421b/4, HŞ 89,
ħalāś bol- “kurtulmak, kurtuluşa
ermek” NF 200/14, KIV/5,
ħalāś ķıl- “kurtarmak, kurtuluşa
ermek” NF 19/10, HŞ 3154,
ħalāś ķılu bir- “kurtarabilmek”
HKT 327a/3, ħalāś tile- “kur-
tulmak istemek, kurtuluşa er-
mek istemek” KE 89r/5
ħalǾat (<A.) “hilat, kaftan krş.
e
ğ
hilǾat, ħilǾat” NF 205/3
i
t ĥālāt(<A.ç.) “haller, durumlar krş
i
m helat” MM 335/2
y
a
ĥalāvet (<A.) “tatlılık, hoşluk,
y
ı şirinlik, zevk” NF 212/3, KE
233r/15, HŞ 1027, ĥalāvet bul-
n
e
v
i “rahata kavuşmak, huzura ka-
vuşmak” NF 247/10
ħalāyıķ (<A.) “halk, ahali, insanlar,
yaratılmışlar” NF 136/11, KE
53v/5, ME 73/4, MM 383/1,
HŞ 1820, MN (1) 7/11, MN (2)
6/53
ĥaleb (<ö.a.) “Haleb” NF 111/10
ħalel (<A.) “bozukluk, eksiklik,
alçaklık” HŞ 4159, ħalel tüş-
“bozulmak, eksiklik göster-
mek” NF 215/8
ħalellıġ(<A.+T.) “sağlam olmayan,
kusurlu, korumasız” HKT
400a/9
 Harezm-Altınordu
ħālet (<A.) “durum, tavır, hal” NF
220/6, ME 234/3, HŞ 1616
ħalħāl (<A.) “halhal, ayak bileziği”
KE 223v/2, ME 236/2
ħālıķ (<A.) “yaratan, yaratıcı, Al-
lah krş. ħāliķ” HŞ 4713, MN
(2) 23/231
ĥālį (<A.) “o zaman, şimdi, hemen,
şimdiki” NF 88/14, KE 109r/2,
HŞ 667
ħālį (<A.) “boş, ıssız, tenha, yalnız,
ayrı” NF 331/15, ME 15/3, MM
292/2, HKT 251a/9, HŞ 667,
MN (1) 8/8, ħālį bol-1.“ yalnız
kalmak” NF 234/5, MM 43/4,
HKT 3a/7, HŞ 2237, 2. “mün-
hasır olmak, ait olmak” HKT
227a/6, ħālį ķal- “yalnız kal-
mak, ayrı kalmak” NF 216/8,
HŞ 3926, ħālį ķıl- “boşaltmak”
MM 27/3, HKT 569a/1, HŞ
1078, ħālį ķođ- “yalnız koymak,
boş bırakmak” NF 87/7, ħālį yir
“boş ve çıplak yer, çöl” HKT
430b/9, ħālį yirde bol- “çölde
konaklamak” HKT 513a/6
ħālid bin-velįd (<ö.a.) “Peygam-
ber’in seyfullah (Allah’ın kılıcı)
diye vasıflandırdığı İslam tari-
hinin ünlü komutanlarından biri
krş. ħālid ibnüǿl-velįd” KE
223v/5, ħālid ibnüǿl-velįd “bkz.
ħālid bin-velįd” NF 39/12, ħālid
“bkz. ħālid ibnüǿl-velįd” NF
349/9
ħalįfe (<A.) “halef, halife” NF
302/9, KE 120r/18, ME 212/6,
ħalįfe-i vefį “vefalı halife, Hz.
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 211
Adem” KE 5v/5, ħalįfe bol-“
halife olmak, birisinin yerine
geçirmek” NF 78/3, HKT
163b/2, ħalįfe ķıl- “birisinin ye-
rine geçirmek” NF 93/10, HKT
342b/3, ħalįfe ķılmaķ tile- “ve-
kil olarak tayin edilmesini arzu-
lamak” HKT 514b/8
ħalįfelıķ (<A.+T.) “halifelik” NF
102/1, KE 15v/17, ħalįfelıķ ķıl-
“halifelik yapmak, vekillik
yapmak” NF 92/7
ħāliķ (<A.) “yaratan, yaratıcı, Al-
lah krş. ħālıķ ” KE 74v/9 h
ħāliķįn(<A.ç.) “yaratıcılar” KE
159r/21
ħalįl (1)(<A.) “samimi dost” KE
e
ğ 51v/12, HŞ 139
i
t ħalįl (2) (<ö.a.) “İbrahim peygam-
i
m ber krş. ĥalįleǿr-raĥmān,
y
a
ħalįluǿllāh” KE 77v/9
y
ı ħalįl (3) (<ö.a.) “Kırım hanlığında
n
e bir yüz başı” K I/9
v
i
ĥalįleǿr-raĥmān(<ö.a.) “İbrahim
peygamber krş. ħalįluǿllāh, ħalįl
(2)” NF 439/1
ħalįluǿllāh (<A.) “Allah’ın dostu,
İbrahim Peygamber’in lakabı
krş. ĥalįleǿr-raĥmān, ħalįl (2)”
NF 64/17, KE 75v/17, MN (2)
22/218
ĥalįm (<A.) “yumuşak huylu, ılım-
lı, mütevazi” NF 91/6, KE
65r/8, MM 403/4, ĥalįm sözlüg
“yumuşak sözlü, tatlı ve nazik
sözlü” NF 160/10, ĥalįm bol-
“yumuşak huylu olmak, ılımlı
212 | D r . Suat ÜNLÜ
olmak, mütevazi olmak” NF
150/16
ĥalįme (<ö.a.) “Halîme binti Ebû
Züeyb. Hz. Muhammed’in süt
annesi” NF 4/14, KE 184v/10
ħāliś (<A.) “samimi, halis, hilesiz,
dürüst, yalnız, sadece” NF
403/12, ME 85/7, HKT 458a/9,
HŞ 4686, ħāliś bol- “ait ve
mahsus olmak” HKT 441a/4,
ħāliś ķıl- 1.“samimi olmak, iç-
ten davranmak” HKT 98b/7, 2.
“has kılmak, seçmek” HKT
467b/8, ħāliś ķılġan “halis kı-
lan” HKT 20a/4, ħāliś ķılġanlıķ
ĥālda “halis kılarak” HKT
203a/3, ħāliś ķılıġlı “halis kı-
lan” HKT 149a/4, ħāliś ķılınmış
“ihlasa erdirilmiş, seçkin, sa-
mimi” HKT 437a/7, ħāliś ķul
“temiz yürekli, samimi kul”
HKT 428b/1
ħalķ (<A.)1.“halk, ahali, insanlar”
NF 84/11, KE 134v/11, ME
157/2, MM 82/1, HKT 508b/2,
HŞ 2934, K V/18, MN (2)
43/428, 2. “yaratma, yaratılma,
yaratış” HKT 200b/3, ħalķ-ı
Ǿalem “dünya halkı, dünyalık-
lar” HŞ 791, ħalķ-ı cihān “cihan
halkı, yaratıklar” HŞ 361
ĥalķa (<A.) “halka, tasma, (kapı
için) tokmak” NF 325/10, KE
218v/10, ME 176/5, HŞ 3832,
ĥalķa bol- “halka olmak, ke-
lepçe olarak takmak” KE
28v/13, ĥalķa ķıl- “işaret-
lemek, halka olarak takmak”
HŞ 1346
ĥall (<A.) “yapma, yerine getirme,
çözülme” ĥall ķıl-“yapmak, ye-
rine getirmek” KE 67r/9, HŞ
4270
ħallaķ (<A.)“halk edici, yaratıcı
Tanrı” HŞ 214
ħalūķ (<A.) “Hicaz nisvanı” ME
83/3
ĥalvā (<A.) “tatlı” HŞ 245
ħalvet (<A.) “yalnız, yalnız kalma,
tenha, tenhaya çekilme, boş,
baş başa görüşme” NF 26/16,
HŞ 488, ħalvet ķal- “yalnız
kalmak, tenhaya çekilmek, baş
e
ğ
başa kalmak” NF 157/8, ħalvet
i
t ķıl- “yalnız kalmak, tenhaya
i
m çekilmek” NF 7/10, KE
y
a
110r/12, MM 282/4,
y
ı ħalvet ķoy- “evlendirmek, baş
başa bırakmak” NF 365/5,
n
e
v
i ħalvet oltur- “tek başına otur-
mak, yalnız başına kalmak” NF
7/8
hām (<ö.a.) “Nuh peygamberin
oğlu” KE 24r/12
ħām(<A.) “ham, çiğ, işlenmemiş,
sade” NF 223/3, HŞ 3518, ħām
et “ham et, çiğ et, işlenmemiş
et, sade et” KE 130r/8
hāmān(<ö.a.) “Firavun’un
başveziri” KE 111v/14, HKT
368b/9
ĥamd (<A.) “Allah’ın yüceliğini
söyleyerek teşekkür etme, öv-
me, hamd, övgü, şükür krş.
hamd” ME 9/1, MM 378/1, HŞ
 Harezm-Altınordu
4711, ĥamd u ŝenā “şükür ve
dua” NF 32/6, KE 116r/12,
ĥamd ü ŝenā “şükür ve dua”
MM 16/2, MN (1) 10/10, ĥamd
ü tesbįĥ “dua ve noksanlıklar-
dan tenzih etmek” MM 275/1,
ĥamd ay-“Allah’ın yüceliğini
söyleyerek teşekkür etmek,
hamd etmek övmek “ KE
131v/2
ħāme(<F.) “kalem” MN (2)
38/379, ħāme ur-“yazmak, ka-
lemle yazmak” KE 249v/2
ĥamel (<A.) “koç burcu, burc-ı
hamel” KE 68r/13, HŞ 718
ĥamįd (<A.) “övülmeye layık,
övülmeye değer, Allah, esma-i
hüsna’dan el-hamid” K IV/12,
ĥamįdün mecįd “öğülmeye de-
ğer büyük ve yüce Allah” MM
405/4
ĥamįd nesevį (<ö.a.) Yusuf kıssa-
sında adı geçen râvî” KE
102v/1
ĥāmil (<A.) “taşıyan, götüren”
ĥāmil-i varaķa “vesika taşı-
yan, evrak götüren” KVII/54
hāmile (<ö.a.) “Hamile” HŞ 1520
ĥāmile (<A.) “hamile, gebe” KE
104r/1, ĥāmile bol- “hamile ol-
mak, gebe kalmak” KE 145v/15
ĥamįm (<A.) “sıcak, kaynar su”
NF 183/1, ĥamįm içür- “sıcak
su içirmek, kaynar su içirmek”
NF 363/16
ħamįr (<A.) “hamur” NF 416/7,
KE 134v/13, ħamįr māyası
“hamur mayası” NF 220/7,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 213
ħamįr māya al- “hamur mayası
almak, mayalamak” NF 220/4,
ħamįr ķıl-“mayalamak” KE
160v/20
ĥamiyye (<ö.a.) “Hz. Ayişe’nin kız
kardeşi” KE 234v/14
ĥamiy(y)et (<A.) “hamiyyet, onur,
haysiyet” HŞ 718, ĥamiyyet
ķıl- “onurlu davranmak, haysi-
yetini korumak” HŞ 1270
ĥamiyyetlig (<A.+T.) “hamiyeti
olan, hami” KE 28r/12
ĥaml(<A.)“isnat, atıf” HKT 391b/5
ħamla-(<A+T.)“hamlamak” ME h
146/8
ĥamle (<A.)“saldırma, hücum,
hamle” NF 71/17, ĥamle ķıl-
e
ğ “saldırıya geçmek” NF 40/7,
KE 69r/3, HKT 167b/5, ĥamle
i
t
i
m ķılış- “karşılıklı olarak saldırıya
y
a
geçmek” ME 203/7
y
ı ħamluķ(<A.+T.) “hazımsızlık,
n
e hamlık” ME 146/8
v
i
ĥammād (<ö.a.) “Yunus peygam-
berin konuştuğu abid” KE
155r/9
ĥammād ibnü ebį süleymān (<ö.a.)
“büyük fakihlerden olup İmam-
ı AǾzam Ebu Hanife’nin hoca-
sıdır” NF 186/3
ĥammāl (<A.) “hamal, taşıyıcı” KE
144r/8, HŞ 2923
ĥammāletüǿl-haŧab (<A.) “gammaz
kişi, Ebu Leheb’in karısı Ümm-
i Cemil’in lakabı” NF 17/12
ĥammāllıķ(<A.+T.) hammallık”
ĥammāllıķ ķıl- “hammallık
214 | D r . Suat ÜNLÜ
yapmak, taşımak, götürmek”
KE 144r/2
ĥammām(<A.) “hamam” KE
138r/14, AO II729
ħammār(<A.) “şarap satıcısı” NF
370/6
ħamr (<A.)“şarap” NF 57/9, KE
16v/21, HKT 118a/7, 2.
“üzüm” HKT 230a/7, ħamr iç-
“şarap içmek” NF 61/15
ħamrüǿl-esed (<ö.a.) “Yemen’de
SanǾa’nın 160 km. kuzeybatı-
sında bir kasaba” NF 33/3
ĥamza (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
amcası” NF 149/15, KE 50r/7
ĥamzatüǿş-şükrį (<ö.a.)
“TâbiǾînden bir zat” NF 190/1
ħandaǾ (<ö.a.) “Abhor adlı putun
diğer adı” KE 32v/5
ħandaǾ bin Ǿömer (<ö.a.) “Hicaz
hükümdarı” KE 32r/5
ħandab bin Ǿabduǿllah (<ö.a.)
“Handab bin Abdullah” KE
242r/13
ħān (1) (<F.) “sofra” HŞ 1794, MN
(2) 7/61, ħān ķođ- “ziyafet ver-
mek, sofra kurmak” HŞ 1126,
ħān sal- “ziyafet vermek, ye-
mek vermek” HŞ 1125, ħān ur-
“ziyafet vermek, sofra kurmak”
HŞ 1750, ħān urul- “ziyafet ve-
rilmek, sofra kurulmak” HŞ
1053, ħān yay- “ziyafet vermek,
yemek vermek” HŞ 2934, ħān
yayıl- “ziyafet verilmek, yemek
verilmek” HŞ 2920
ħān(2) (<F.) “han, bey krş. han
(2)” KE 77v/4, AO II/14, HŞ
203, MN (2) 43/428
ħancer (<A.) “hançer krş. ħançer”
KE 239v/6
ħançer (<A.) “hançer krş. ħancer”
HŞ 348, ħançer ur “hançer
vurmak, hançerlemek” HŞ2721
ħandaķ (<A.) “hendek, çukur” NF
27/17, ħandaķ toķuşı “Hendek
savaşı” NF 31/6, ħandaķ ķazı-
“hendek kazmak, çukur kaz-
mak, siperlik kazmak” NF 29/1,
ħandaķ ķıl- “hendek kazmak,
çukur kazmak, siperlik kaz-
mak” NF 32/9
e
ğ
ħandān (<F.) “gülen” MN (2) 6/54
i
t ħane (<F.) “ev” HŞ 1234
i
m ħānedān (<F.) “hanedan, aile, asil
y
a
ve büyük aile” NF 142/3, KE
y
ı 246r/14, ME 189/7
ĥanįfe (<ö.a.) “Hanefî mezhebinin
n
e
v
i kurucusu İmam-ı azam Ebu
Hanife” MM 106/4
ĥanįfe bin sümendeǾüǿl ĥurhumį
(<ö.a.) “Benū Hurhum adlı hü-
kümdarın künyesi” KE 49r/6
ħānķāh (<A.) “büyük tekke, der-
gah” NF 251/12, MM 300/1
ĥanķįķ (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamber suretine girip yüzüğü
alan dev” KE 143r/17
ħānlıķ (<F.+T.) “sultanlık” HŞ
189, ħānlıķ ķıl- “hükümdarlık
yapmak” HŞ 4623
ĥanne (<ö.a.) “Ebu Eyyub’un karı-
sı” KE 235r/18
hānumān (<F.) “ev-bark” HŞ 2974
 Harezm-Altınordu
hānumānsız (<F.+T) “ev-barksız”
hānumānsız bol- “ev-barksız
kalmak” HŞ 2640
ĥanžal (<A.) “Ebu Celh karpuzu da
denilen acı ve iç sürdürücü,
meyvesi portakal büyüklüğünde
olan bir bitki krş. ĥanžala” HŞ
4140
ĥanžala (<A.) “Ebu Celh karpuzu
da denilen acı ve iç sürdürücü,
meyvesi portakal büyüklüğünde
olan bir bitki krş. hanzal” KE
197r/7
ħār (<F.) “diken” HŞ 446
ĥar bin yezįd er-riyāĥį (<ö.a.) “Ab-
dullah Ziyad’ın askeri iken Hz.
Hüseyin dolayısıyla İslâma
girmiştir” KE 245v/10, ĥar
“bkz. ĥar bin yezįd er-riyāĥį”
KE 246v/18, ĥar biniǿr-riyāĥ
“bkz. ĥar bin yezįd er-riyāĥį”
KE 246r/9, ĥar bin yezįd “bkz.
ĥar bin yezįd er-riyāĥį” KE
245v/14
ħarāb (<A.) “viran, ıssız, yıkık,
ören” NF 331/4, ME 64/1, HKT
224a/2, HŞ 2438, K VII/33,
MN (2) 22/216, ħarāb bol- “vi-
ran olmak, ıssız olmak, yıkılmış
olmak” NF 214/17, KE 13v/2,
MM 352/2, HŞ 4646, ħarāb it-
“yıkmak, tahrip etmek” HŞ
1206, ħarāb ķıl- “yıkmak, tahrip
etmek” NF 33/8, KE 63r/9,
HKT 522b/4, HŞ 4256, ħarāb
ķılmaķ “yıkma, tahrip etme”
HKT 16b/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 215
ħarābāt (<A.)“meyhane” NF
264/10, MN (2) 43/434
ħarablıķ (<A.+T.) “harap olacak
krş. ħarābluķ, ħarāblıķ” HŞ 323
ħarāblıķ (<A.+T.) “harap olacak
krş. ħarābluķ, ħarablıķ” K IX/6,
ħarāblıķ bol-“ harab olmak, yı-
kılacak olmak” KE 176v/10
ħarābluķ (<A.+T.) “felaket, kötü-
lük krş. ħarāblıķ, ħarablıķ” NF
82/6
ħarac (<A.) “sarf, harcama”ħarac
bol- “sarfetmek, harcamak”
MM 121/3 h
ħarāc (<A.) “haraç, vergi, karşılık,
ücret krş. haraç, ħarc” NF
175/5, KE 175v/6, ME 213/1,
e
ğ HKT 332b/1, AO II/38, ħarāc
bėr- “haraç vermek, vergi ver-
i
t
i
m mek, ücret ödemek” KE
y
a
87v/15, ħarāc-güzār “harac ve-
y
ı rici” K III/13
n
e ħarācāt (<A.ç.) “vergiler krş.
v
i
ķarācāt” KI /21
ħarācį (<A.) “haraç alınan, haraç
veren” MM 198/4, ħarācį yėr
“haraç alınan yer, haraç veren
yer” MM 198/3
ħarāclıġ (<A.+T.) “haraca bağlan-
mış” KE 181r/6
ħaraç (<A.) “haraç, vergi, karşılık,
ücret krş. ħarāc, ħarc” HŞ 1195,
ħaraç al- “haraç almak, vergi
almak, karşılığını almak” HŞ
183
ĥarām (<A.) 1.“haram, dini yasak”
NF 298/15, KE 7r/12, ME 38/6,
MM 188/2, HKT 31b/9, HŞ
216 | D r . Suat ÜNLÜ
1941, 2. “bazı şeyleri yapması
yasak olan, ihrama giren, ih-
ramlı” HKT 119a/2, ĥarām bol-
“haram olmak, dinen yasak ol-
mak” NF 193/13, KE 15r/2,
MM 191/3, ĥarām iş “dince ya-
sak olan eylem, fiil” MN (1)
20/7, ĥarām ķıl- 1.“yasaklamak,
haram kılmak” NF 66/16, KE
15r/8, ME 87/6, HKT 100b/2,
HŞ 168, 2. “hürmetli kılmak”
HKT 367b/6, ĥarām ķılın- “ya-
saklanmak, haram kılınmak”
HKT 79a/5, ĥarām ķılınmış
“yasaklanmış, haram kılınmış”
HKT 12b/1, ĥarām yė- “dince
yasak olan şeyleri yemek” NF
294/11, MM 247/2, ĥarām
yėdür- “dince yasak olan şeyleri
yedirmek “NF 294/17
ĥarāmluķ (<A.+T.) “haram olacak
şey, haram olma durumu” NF
205/14, MM 246/4
ĥarām-zāde(<A.+F.) “piç” ĥarām-
zāde bol-“aslını inkar etmek,
aslını bilmemek” KE 231v/14
ĥarāret (<A.) “hararet, sıcaklık”
NF 218/4
ĥarb (<A.) “savaş, harb” NF
39/15, KE 232v/2, ME 121/8,
KVI/17, ĥarb bol- “savaş ol-
mak, harb olmak” NF 174/5,
ĥarb ķıl- “savaş etmek, çarpış-
mak “NF 33/4, KE 117v/1
harbe (<A.) “kısa mızrak, süngü”
HŞ 3606
ħarc (1)(<A.) “harcama, harç, kul-
lanma, gider krş. harç” NF
186/10, ME 196/2, HKT
198b/5, ħarc bol- “kullanmak,
harcamak” “NF 211/1, KE
102v/2, ħarc ķıl- “harcamak,
vermek” NF 41/11, KE 36v/20,
ME 71/8, HKT 28b/3, ħarc
ķılġan nerse “harcanan, verilen
şey” HKT 188b/6, ħarc ķılmaķ
“harcama, verme” HKT 280b/1
ħarc (2)(<A.) “alacalı” KE 27v713
ħarc (3) “vergi krş. ħarāc, haraç” K
II/10
ħarç (<A.) “harcama, harç, kul-
lanma, gider krş. ħarc (1)” HŞ
2938, ħarç it- “harcamak, gider
olarak kullanmak” HŞ 2771,
e
ğ
ħarç ķıl- “harcamak, vermek,
i
t kullanamk” HŞ 2328
i
m ħarcį (<A.) “alacalı eşek” KE
y
a
27v/20
y
ı ħardala (<A.) “hardal tanesi” KE
206r/7
n
e
v
i ĥareket (<A.) “hareket, hamle” ME
159/2, ĥareket ķıl- “hareket et-
mek, hamle yapmak” KE
171v/2
ĥareketlig (<A.+T.) “hareketli” NF
23/6
ĥarem (<ö.a.) “herkesin girmesine
müsaade edilmeyen saygıdeğer
ve kutsal yer, harem, yasak yer,
Mekke ve civarı” NF 42/12, KE
145r/21, ME 30/8, HKT 374a/3
ħārezmį (<ö.a.) “Muhabbet-nâme
yazarı” MN (2) 35/354
ĥarf (<A.) “harf” KE 65v/21, ME
273/3, HŞ 1397
 Harezm-Altınordu
ħarħaşa (<F.) “münakaşa, çekiş-
me” ħarħaşa ėdiş- “münakaşa
etmek, çekişmek” ME 197/3,
ħarħaşa ķılış- “münakaşa et-
mek, çekişmek” ME 196/4
ħārįdār (<F.) “satın alıcı, müşteri”
HŞ 1644
ħārįdārlıķ (<F.+T.) “satın alıcılık”
HŞ 1338
ĥarįf (<A.) “iş ve sanat arkadaşı,
meslektaş, eğlence arkadaşı
adam, kimse” K VII/54, HŞ
3841
ĥarįfluķ (<A.+T.) “meslektaşlık,
arkadaşlık, dostluk” HŞ 3564
ĥarįr (<A.) “ipek krş. harir” KE
75v/7, HKT 558b/4, HŞ 283
ĥārįŝ (<ö.a.)“Ciblit’in yedinci karı-
sından doğan oğlu” KE 4r/17
ĥāriŝ (1)(<ö.a.) “Ebû Abdurrahmân
Hâris bin Hişâm el-Kureyşî el
mahzûmî. Ebu Cehl’in kardeşi”
NF 110/4
ĥāriŝ (2)(<ö.a.) “Bıçakla yaralanan
Ömer’i tedavi etmeye çalışan
sahabe” NF 118/11
ĥāriŝ (3) (<ö.a.) “Huneyn savaşın-
dan sonra Hz. Muhammed’in
ganimetten 100 deve verdiği
sahabe” NF 75/12
ĥāriŝ (4) “Hz. Muhammed’in sü-
tannesi olan Halime’nin kocası”
KE 184v/10
ĥarįs (<A.) “hırslı, tamahkar, çok
istekli, haris krş. ĥarįś” NF
105/7, MM 54/1, HKT 199b/3,
ĥarįs bol- “hırslı olmak, istekli
olmak” NF 397/6, ĥarįs ķıl-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 217
“hırslı davranmak, tamahkarlık
yapmak, çok istekli davran-
mak” ME 42/8
ĥarįś (<A.) hırslı, çok arzulu krş.
ĥarįs” KE 168r/5
ĥāriŝ bin lebįź (<ö.a.) “İmam ŞafiǾî
ile istişare kılan kişi” NF
199/15, ĥāriŝ “bkz. ĥāriŝ bin le-
bįź” NF 199/15
ĥāriŝ bin ŧalāŧįl (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in davetine alay yollu
karşılık veren kişi” KE 203r/21
ĥarįslıķ (<A+T.) “hırslı, tamah,
tamahkarlık” MM 57/3, ĥarįslıķ h
ķıl-“hırslı davranmak, tamah-
karlık yapmak, çok istekli dav-
ranmak” NF 391/4
e
ğ ĥarlabįl bin ĥamel (<ö.a.) “Dan
i
t uruğundan Musa peygamberin
i
m casusu” KE 117v/11
y
a
ħarman (<F.) “harman krş. hırmen”
y
ı KE 192v/6, MN (2) 23/227, HŞ
n
e 4161
v
i
ĥarŝ (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
dördüncü göbekten atası Abd-i
menaf’ın oğlu” KE 243r/11
ħart (<A.)“Adem peygamberin
çocuklarının yiyeceği krş.
ħartūt” KE 175r/21
ħartūt (<A.) “Adem peygamberin
çocuklarının yiyeceği krş. ħart”
KE 175r/21
hārūn (<ö.a.) “kardeşi Hz. Musa ile
birlikte Firavun’un kavmini di-
ne davete memur edilen pey-
gamber’in adı” NF 54/17, KE
131v/18, HKT 430a/4, hārūn
218 | D r . Suat ÜNLÜ
peyġamber “bkz. hārūn” MN
(1) 7/4
hārūneǿr-reşįd(<ö.a.)“Abbasî hali-
felerinin beşincisi” NF 155/11,
KE 109v/15
hārūt (<ö.a.)“Marut adlı melekle
birlikte Babil halkına sihir ve
büyü öğreten meleğin adı” NF
365/15, KE 21r/6, HKT 14b/8,
MN (2) 23/222
ħarvār (<F.) “bir eşek yükü ağırlık”
HŞ 4084
ĥāś (<A.) 1.“havas, yüksek tabaka”
HŞ 2972, 2.“öz, kıymetli” HŞ
133, ĥāś bol- “yüksek makam-
dan olmak, havas olmak” HŞ
41, ĥāśuǿl- ĥāś “hasların hası”
HŞ 3210
ħāś (<A.) “yalnız, sadece, ait, mah-
sus, özel, müstesna, ileri gelen,
üst tabakadan olan, hükümdarın
kendisine yakın olan kişi” NF
197/7, KE 10v/16, MM 316/2,
HKT 173b/6, ħāś ķıl- 1. “ait ve
mahsus hale getirmek” ME
100/3, HKT 232b/3, 2. “müm-
taz olmak” HKT 15b/1, ħāś ki-
şiler 1. “aile efradı” HKT
118a/3, 2. “kavim” HKT
297b/3, ħāślar “kavim, kabile”
HKT 368b/8
ĥasan (1)(<ö.a.) “Hz. Hasan” NF
86/8, KE 107r/15, ĥasan ibnü
Ǿalį “bkz. ĥasan” NF 176/12,
ebā muĥammed “bkz. ĥasan
(1)” NF 258/8, emįrüǿl-
müǿminįn ĥasan “bkz. ĥasan
(1)” KE 244r/7
ĥasan (2) (<ö.a.) “Abbasî halifesi”
NF 187/2
ĥasan (3) (<ö.a.) “Toktamış Han’ın
elçisi” AO I/4
ĥasan-ı baśrį (<ö.a.) “Hasan bin
Ebiǿl-Hasan el- Basrî. Pek çok
hadis nakl ve rivayet etmiş sa-
habe-i kiramla görüşmüş kişi”
NF 236/15, KE 165v/17, imām
“bkz. ĥasan-ı baśrį” NF 232/11,
şeyħ ĥasan “bkz. ĥasan-ı baśrį”
NF 345/13
ĥasan bin śāliĥ (<ö.a.) “bir âbid”
NF 321/12
ĥasan kerābįsį (<ö.a.) “bir âbid”
NF 198/13
e
ğ
ĥasan tulu ħoca (<ö.a.) “Toktamış
i
t Han’ın elçisi” AO I/16
i
m ĥaseb (<A.) “atalardan gelen, şan,
y
a
şeref” KE 192v/5, ĥaseb ve
y
ı neseb “şan, şeref ve soy” KE
34v/3
n
e
v
i ĥased(<A.)“haset, kıskanma, düş-
manlık, çekememezlik” NF
420/6, KE 139r/16, MM52/3,
HKT 31a/6, HŞ 4373, ĥased
bol- “çekememezlik yapmak,
kıskanmak” NF 65/14, ĥased
ķıl- “kıskanmak, çekememezlik
yapmak” NF 112/9, KE 14v/10,
HKT 489b/6, ĥased ķılġan “kıs-
kanç, haset” HKT 583b/2,
ĥased ķılış- “birbirini kıskan-
mak, biribirne karşı çekeme-
mezlik yapmak” ME 195/7
ĥasedlig (<A.+T.) “düşman, kıs-
kanç” ĥasedlig bol- “kıskanç
 Harezm-Altınordu
olmak, düşmanlık yapmak” NF
337/16
hasen (<ö.a.) “Hasan” HŞ 3019
ĥasenāt (<A.ç.) “hayırlı işler, iyi-
likler” NF 390/7
ĥāśıl (<A.) “vücuda gelen, zahir
olan, ortaya çıkan ürün” KE
189v/11, KV/16, HŞ 1628, MN
(2) 29/288, ĥāśıluǿl-emr “emir
gereği” KE 76v/3, ĥāśıl bol-
“vuku bulmak, tahakkuk et-
mek” NF 37/11, KE 12r/6,
HKT 497b/6, HŞ 2879, ĥāśıl it-
“meydana getirmek, yapmak”
MN (2) 28/277, ĥāśıl ķıl-
“meydana getirmek, yapmak”
NF 19/16, KE 62v/4, HKT
303b/3, HŞ 1711
ħaśım (<A.) “hasım, düşman krş.
ħaśm” HŞ 1838, ħaśım bol-
“düşman olmak, düşmanlık
beslemek” HŞ 4647
ħaśımlıķ (<A.+T.) “düşmanlık krş.
ħaśmlıķ” HŞ 4388
ħaśį (<A.) “hadım edilmiş kadın,
kısır” ħaśį ķıl- “kadını hadım
etmek, kadını kısırlaştırmak”
NF 261/15, ME 150/6
ħaśįlıķ “hadımlık, kısırlık” NF
262/6
ħasįs (<A.) “cimri, pinti, kıymet-
siz, hakir” HŞ 3681, ħasįsraķ
“en düşük, en hakir” HKT
264a/2
ħāśiyet (<A.) “özellik” NF 288/12
ħāśki (<F.) “padişahın hanımlarına
verilen isim” HŞ 2091
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 219
ħaślet (<A.) “haslet, özellik, huy,
mizaç” NF 261/10, KE 18r/19,
HŞ 3872, ħaślet bol- “özelliği
olmak, huy ve mizacı olmak”
NF 200/16
ħaśm (<A.) “hasım, düşman krş.
ħaśım” NF 246/4, KE 21v/10,
ħaśm bol-“hasm olmak, düşman
görmek” KE 136r/13, ħaśm ķıl-
“hasımı ve düşmanı olarak
görmek” KE 244r/10
ħaśmlıķ (<A.+T.) “düşmanlık krş.
ħaśımlıķ” KE 244r/15
ĥasret (<A.) “hasret, özlem, üzün- h
tü, sıkıntı” NF 236/17, KE
75v/15, MM 54/1, HKT 175a/6,
HŞ 969, ĥasret bol- “hasret
e
ğ duymak, özlemek” NF 118/17,
ĥasret yi- “özlem duymak, sı-
i
t
i
m kıntı çekmek” HŞ 1038,
y
a
ĥasretde ķal- “hasret çelmek,
y
ı özlem duymak” HŞ 2818
n
e ĥasretlig (<A.+T.) “üzüntülü, ke-
v
i
derli” ĥasretlig bol- “üzüntülü
olmak, kederlenmek, kederli
olmak” NF 232/4
ħāśśa (<A.) “bir kimse veya şeye
mahsus olan şey, özellikle” NF
185/9, HŞ 2227, K VIII/7
ĥassān (<ö.a.) “Hz. Ayişe’ye iftira
eden kişi” NF 415/5
ħāst (<F.) “dilek, arzu, istek” KE
117r/5
ħasta (<F.) “hasta, gönli incinmiş,
kırılmış krş. hasta” KE 144r/20,
HŞ 777, ħasta ve bezmān “has-
ta ve bıkkın” NF 12/11, ħasta
bol- “hasta olmak, hastalanmak,
220 | D r . Suat ÜNLÜ
kırılmak” NF 20/17, KE 140r/2,
HŞ 813, ħasta ķıl- “hasta etmek,
incitmek, krmak” KE 128v/6,
HŞ 2528
ħastalıķ (<F.+T.) “hastalık, illet”
HŞ 3205
ĥasūdluġ (<A.+T.) “kıskançlık,
çekememezlik” MN (1) 22/10
ĥāşā (<A.) “asla, katiyen” K
VII/23
ħaşem (<A.) “tebaadan olan, mai-
yet halkı” NF 392/1, KE 65r/14
ħāşiǾ (<A.) “alçak gönüllülük gös-
teren, huşu duyan” HKT 7a/7
ĥāşim (1) (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in dedesi” NF 3/6
ĥāşim (2) (<ö.a.) “Hz Muham-
med’in de mensup olduğu Arap
kabilesi ve ceddi” KE 187r/3
ĥāşimį (<ö.a) “Peygamberin men-
sup olduğu sülale” MM 8/2
ĥaşmetli (<A.+T.) “heybetli” MN
(2) 43/425
ĥaşv (<A.) “uzun ve gereksiz söz”
ĥaşv üni “uzun ve gereksiz
söz”KE 77r/6
ħaŧ(ŧ) (<A.)1. “çizgi, yazı, ferman,
mektup” NF 149/10, KE
19r/15, ME 124/2, HKT
530a/6, 2. “yol” MM 338/2,
HKT 417b/6, HŞ 4352, ħaŧ
bilmegen “okur yazar olmayan,
ümmî” HKT 530a/6, ħaŧ bilmez
“okur yazar olmayan, ümmî”
HKT 165a/4, ħaŧ bir- “ferman
vermek” HŞ 3360, ħaŧ bitig
“mektup, ferman” KE 73r/18,
ħaŧ biti- “ferman yazmak, mek-
tup yazmak” NF 133/5, ħaŧ
çiz- “çizgi çizmek” NF 149/9,
ħaŧ oķı- “mektup, ferman oku-
mak” NF 322/17, ħaŧ tartıl-
“ferman buyurmak, mektup
yazmak” HŞ 3701, ħaŧ yaz-
“mektup yazmak, ferman yaz-
mak” HŞ 4705
ħaŧā (<A.) “yanlış, hata, kusur,
günah krş. hata” NF 194/8, KE
111v/7, ME 90/3, MM 406/2,
HKT 545a/2, MN (2) 43/426,
HŞ 3170, ħaŧā ay- “yanlışını
söylemek, kusur ve günahı ifa-
de etmek” HŞ 3279, ħaŧā bol-
“yanlış olmak, hatalı olmak”
e
ğ
NF 228/14, ħaŧā ķıl- “hata işle-
i
t mek, yanılmak” NF 117/9, KE
i
m 111v/15, HKT 46b/6, HŞ 2289,
y
a
ħaŧā ķılġan “hata işleyen, yanı-
y
ı lan” HKT 237a/2, ħaŧā tüş- “ha-
ta yapmak, hataya düşmek, gü-
n
e
v
i nah işlemek” NF 228/12, HŞ
2180
ħāŧar (<A.) “hatır, gönül, akıl, zi-
hin” NF 379/12
ħaŧar (<A.)“tehlike” NF 432/17
ħaŧarlıġ (<A.+T.) “tehlikeli” NF
227/6
ħatem (<A.) “son” KE 249v/11
ħātem (1) (<A.) “mühür, yüzük
krş. hatem” NF 9/1, HŞ 183
ħātem(2) (<ö.a.) “Tayy kabilesine
mensup, cömertliğiyle meşhur
ibni Abdullah bin SaǾd” MN
(2) 8/74, ħātem-i tayy “bkz.
ħātem (2)” MN (2) 8/70
 Harezm-Altınordu
ħātem-i zerrįn-nįgįn (<A.+F.)“altın
mühürlü yüzük” KE 249v/5
ħātem-i aśam (<ö.a.) “Şakîk-i
Belhî’nin sohbetlerinde bulun-
muş ünlü âlim ve takva sahibi
kişi” NF 235/3
ħaten (<A.) “evlilik yoluyla koca-
nın akrabası” KE 249v/12
ħatır “katır krş. ķaçır, ħaŧır, ħaçır,
ķaŧır” HKT 258a/1
ħaŧır “katır krş. ħaçır, ķaçır, ħatır,
ķaŧır” KE 230r/17
ħāŧır (<A.) gönül, gönülde olan
his” KE 14v/7, MM 361/3, HŞ
1450, K VI/32
ħāŧįb (<ö.a.)“Hz. Peygamber’in
askerle Mekke’ye geleceğini
Mekkelilere mektupla haber
vermeye çalışan sahabe” NF
48/8
ħaŧįb (<A.) “hatip, hutbe veren”
NF 63/4, KE 143r/9
hātif (<A.)“gayip, gayipten gelen
ses” NF 225/1, KE 14v/9
ħātim (<A.) “son” NF 58/4
ħātime (<A.) “son, nihayet” ħātime
ķaśaśüǿr -rabġūzį “Rabguzi hi-
kayesinin sonu, bitimi” KE
249v/1
ħatm (<A.) “Kuran’ı baştan sona
okuma krş.hatm” NF 295/13,
ħatm bol- “Kur’an-ı baştan sona
okumak” MN (2) 34/340, HŞ
4630, ħatm ķıl- “Kur’an-ı baş-
tan sona okumak, hatmetmek”
NF 191/8, KE 200r/21
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 221
ħatne (<A.) “sünnet, sünnet olma”
ħatne ķıl- “sünnet etmek” KE
48r/11
ħaŧŧ (<A.) “tüy” MN (2) 25/242
ĥattā (<A.) “hatta” NF 420/15
ħātūn“hanım, kadın, zevce krş.
ħatun, hatun, ķatun” MN (1)
16/9
ħatun “hanım, kadın, zevce krş.
ħātūn, ,ķatun” NF 18/11, KE
8r/14, HŞ 413, ME 27/1, HKT
515b/2, Ka I/4, ħatun al- “ev-
lenmek, nikahlanmak” NF
134/17, ħatun cüftlen- “evlen- h
mek, nikahlanmak” NF 192/10,
hatun-ı zamāne “zamane
hatunı” HŞ 209
e
ğ ħatunluġ “karısı olan” NF 347/13
i
t ħatunsuz “karısı olmayan” NF
i
m 347/11
y
a
hāv (<F.) “evet, doğru” KE
y
ı 208v/12
n
e havā (<F.) “hava, boşluk krş. ha-
v
i
va” NF 43/17, KE 112v/11, ME
83/1, MM 174/4, HKT 265a/5,
MN (2) 9/83, HŞ 422
havādār (<F.) “dost, taraf tutan krş.
havadar” NF 183/17
havadār (<F.) “dost, taraf tutan krş.
havādār” ME 189/7
havadārlıķ (<F.+T.)“taraf tutma”
ME 166/5
ĥavāle (<A.)“(para) yollama, hava-
le bkz. havalet” ĥavāle ķıl-
“yollamak, göndermek” KE
10v/21, ME 50/3
ĥavālet (<A.)“(para) yollama, ha-
vale bkz. ĥavāle” ĥavālet bol-
222 | D r . Suat ÜNLÜ
“yollamak, göndermek, gönde-
rilmiş olmak” HŞ 4356, ĥavālet
ķıl- “yollamak, göndermek” HŞ
80
hāvan (<F.) “havan” KE 193v/7,
hāvan bėr- “havan vermek” KE
193v/6
ĥavārį (<A.)“yardımcı, havari, Hz.
İsa’nın on iki yardımcısından
biri” NF 394/10, KE 171v/16,
HKT 530a/1
ĥavāriyyūn (<A.ç.)“havariler” KE
171v/15
ĥavāşį (<A.ç.)“derkenarlar, haşiye-
ler” NF 122/13
havāzįn (<ö.a.) “Arabistan’ın ku-
zeyinde sakin kabile” NF 69/2
havdac (<A.) “sayvanlı, örtülü
deve tahterevanı” KE 234r/16
ħavf (<A.)“korku krş. havf” NF
224/15, KE 18v/3, MM 283/4,
HŞ 4421, ħavf-ı ĥaķ “Allah
korkusu” MM 119/4, ħavf-ı
vaĥşet “vahşet korkusu” KE
68v721, ħavf ve recā “korku ve
ümit” NF 243/17
ĥavic (<F.) “baharat” ME 232/7
hāviye (<ö.a.) “Cehennemin 7.
katı” NF 395/13
ĥavl(<A.) “güç, kuvvet” ME 232/6
ĥavle bin yezįd eż-żahį (<ö.a.) “Hz.
Hüseyin’in başını kesen kafir”
KE 248r/20
ĥavvā (<ö.a.) “Hz. Havva” NF
51/9, KE 5v/1
ĥavż (<A.) “havuz krş. ĥavż” NF
62/7, KE 143v/4, HKT 581b/6,
MN (1) 16/11, HŞ 2189, ĥavż-ı
kevŝer “Cenneteki Kevser ha-
vuzu” KE 202r/5, MN (1) 15/5,
ĥavż ķıl-“havuz inşa etmek”
KE 149v/9
hay (1) “teessüf ve tekdir ifadele-
rinin başında kullanılan ünlem
krş. hey” KE 81v/5
hāy (<A.) “hay huy” KE 83r/21,
1515,hāy u hūy “eyzan, bağ-
rışma” HŞ 372
ĥayā (<A.) “haya, utanma, ar,
edep” NF 351/16, KE 198v/8
ħayāl (<A.) “hayal, zan, tahmin”
ME 103/3, MM 30/3, MN (2)
35/351, HŞ 1837, ħayāl ķıl-
“hayal etmek, tahmin etmek,
e
ğ
zannetmek” KE 80v/21
i
t ĥayāt (<A.)“hayat, yaşam, dirilik,
i
m canlılık” NF 278/9, MM 269/3,
y
a
K VII/24, MN (2) 15/145
y
ı ĥayber (<ö.a.) “Medine’den 150
km. mesafede vaha” NF 27/11,
n
e
v
i KE 226v/12
ĥaydār (1) (<ö.a.) “Hz. Ali” KE
238v/1
ĥaydār (2) (<ö.a.) “Kırım hanı
Mengli Girey’in kardeşi” K
VII/30
ĥaydār Ǿalį (<ö.a.) “Haydar Ali”
Ka I/9
ĥayf (1) (<A.) “yazık ki, heyhat,
vah” HŞ 971
ĥayf (2) (<A.) “haksızlık, zulüm”
AO IV/13
ħayıl (<A.) “hizmetçi” ME 141/4
ħayır (<A.) “hayır, iyilik krş. ħayr”
ME 19/2, MM 279/2
 Harezm-Altınordu
ĥayıż (<A.) “hayız, aybaşı kana-
ması krş. ĥayż” NF 38/14, ME
207/7, ĥayıż kör- “hayız olmak,
aybaşı kanaması olmak” ME
14/7
ħayl (<A.) “zümre, topluluk, ce-
maat, kadın” NF 392/1, HKT
160b/7, HŞ 139
ħaylį (<A.) “epeyce, çokça” K
VI/21
ħayme (<A.) “çadır” NF 22/4,
HKT 510b/2, HŞ 3823, ħayme
tik- “çadır kurmak, yerleşmek”
NF 199/11
ħayr (<A.) “hayır, sevap, iyilik,
fayda krş. ħayır” NF 24/10, KE
174r/13, MM343/4, HKT
201a/9, MN (1) 12/10, HŞ
2097, K IV/10, MN (2) 36/361,
ħayr u iĥsān “hayır ve iyilik”
MM 276/2, ħayr bol- “fayda-
lanmak, faydalı olmak” NF
7/13, ħayr içinde ķalġan “feraha
eren, mutlu olan” HKT 2b/3,
ħayr kel- “faydalı olmak, yara-
lanmak” NF 232/7, ħayr ķıl-
“iyilik yapmak, faydalandır-
mak” NF 307/15
ĥayrān (<A.) “hayran, hayrette
kalan, şaşırmış, şaşkın” HŞ
2422, ĥayrān bol- “hayran ol-
mak, şaşırmak, şaşkın olmak”
NF 281/9, KE 11r/15, HŞ 674,
ĥayrān ķal-“hayran kalmak,
hayrette kalmak, hayret etmek”
KE 75v/21, ĥayrān ķıl- “şaşırt-
mak, hayran bırakmak” NF
402/8, HŞ 878, ĥayrān yarat-“
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 223
şaşırtmak, hayretler içinde bı-
rakmak” MN 6/55
ħayrāt (<A.ç.) “hayırlı işler, sevap
için yapılan işler, sevap için ku-
rulan müessese” NF 95/5, KE
18v/10
ħayrātlıġ (<A.+T.) “hayırlı işler
yapan, sevap işleri yapan” NF
329/1
ħayr-bād (<A.+F.) “Allaha ısmar-
ladık! hayırlı olsun” ħayr-bād
ķıl- “Allahısmarladık demek,
hayırlı olsun demek” NF
439/13 h
ĥayre (<A.) “hayret krş. ĥayret”
ĥayre ķal- “hayret etmek, şa-
şırmak, hayret içinde kalmak”
e
ğ HŞ 1440
i
t ĥayret (<A.) “hayret krş. hayre”
i
m MN (2) 18/175, HŞ55, ĥayret
y
a
it- “hayret etmek, şaşırmak, şa-
y
ı şırıp kalmak” HŞ 2883, ĥayret
n
e içre ķal- “hayret etmek, şaşır-
v
i
mak, hayret içinde kalmak” HŞ
570, ĥayret ķıl- “hayret etmek,
şaşırmak, hayret içinde olmak”
KE 139v/11
ħayrsız (<A.+T.) “faydasız, hayır-
sız” HKT 153b/1, ħayrsızraķ
“daha hayırsız, daha kötü”
HKT 326b/8
ħayrsızlıķ(<A.+T.) “hayırsızlık,
yararsızlık” HKT 542b/8
ħayşūr (<ö.a.) “Hızır’ın öldürdüğü
çocuk” KE 130v/3
ĥayvān (<A.) “hayvan” MM 239/1,
MN (2) 27/269
224 | D r . Suat ÜNLÜ
ĥayya(<A.) “haydin! durma gel!
çabuk gel!” ME 233/3, HŞ
1758
ħayyāŧ (<A.) “terzi” KE 20r/1
ĥayż (<A.) “kadınlardaki aybaşı
hali krş. ĥayıż” NF 122/4, KE
12r/3, MM 90/1, HKT 535b/9,
ĥayż bol-“adet olmak” KE
12r/9, ĥayż kör- “adet görmek”
KE 168v/17, HKT 536a/1
ĥażamavt(<ö.a.) “Hazramût. Ye-
men’de bir yerleşim birimi” NF
11/9
ĥazān(<F.)“sonbahar, güz ĥızān”
MM 274/3, HŞ 4264
ħazanla-(<F.+T.) “devşirmek” ME
136/8
ĥażar (<A.) “barış, sulh, güven krş.
ĥazar” MM 400/1
ĥazar (<A.) “barış, sulh krş. ĥażar”
KE 193r/10
ħazene(<A.) “vergi, haraç” KE
227v/9
ĥaźer(<A.) “korkma, çekinme,
sakınma” ĥaźer ķıl- “korkmak,
çekinmek, sakınmak” HŞ 1202
hāzer (<ö.a.) “İbrahim peygambe-
rin amcası, Lut peygamberin
babsı” KE 39v72
ħażhāś (<ö.a.) “İblis’in gönderdiği
dev” KE 57r/14
ĥāźıķ (<A.) “işinin ehli, usta” NF
423/11
ĥāżır (<A.)“hazır, mevcut, var”
NF 48/17, KE 195r/21, HKT
29a/3, HŞ 1967, K VI/33, ĥāżır
bol- 1.“bulunmak, hazır olmak”
NF 53/5, KE 112r/5, ME 102/4,
HKT 76a/5, HŞ 756, 2. “yak-
laşmak, gelmek, gelip çatmak”
HKT 19a/5, ĥāżır bolġan “bulu-
nan, hazır olan” HKT 569b/3,
ĥāżır bolmaķ “bulunma, hazır
olma” HKT 296a/6, ĥāżır
bolunmış- 1.“bulundurulmuş”
HKT 506b/9, 2. “bulunulacak,
hazır olunacak” HKT 224a/8,
ĥāżır ķıl- “hazırlamak” NF
143/9, KE 124v/13, ME 12/8,
HKT 566a/3, ĥāżır ķılın- “ha-
zırlanmak” HKT 96a/6, ĥāżır
ķılınmış “hazırlanmış” HKT
445a/7, ĥāżır tur- “hazır olmak,
hazırda beklemek” KV/7, ĥāżır
e
ğ
tut- “hazır tutulmak, bekletil-
i
t mek” NF 429/4
i
m ĥāżırlıķ (<A.+T.) “hazırlık, bir iş
y
a
için hazır olma” NF 244/2
y
ı ħāzin (1) (<A.) “hazinedar bkz.
ħazįne-dār, ĥazįr” KE 85r/10
n
e
v
i ħāzin(2)(<A.) “bekçi” HKT 445a/7
ĥazįn (<A.) “hüzünlü” NF 212/6,
HŞ 56
ħazįne (<A.) “hazine” NF 108/15,
KE 109v/18, HKT 432b/8, AO
I/19, HŞ 416
ħazįne-dār (<A.+F.) “hazinedar
krş. ħāzin (1), ĥazįr” NF 367/17
ĥazįr “hazine muhafızı, haznedar
bkz. ħazįne-dār, ħāzin (1)” K
I/13, ĥazįr anbār “anbar muha-
fızı” K I/40
ĥažįra (<A.)“ etrafı çevrilmiş, ağıl
krş. ĥažįre” ĥažįra ķıl- “ağıl
yapmak, ağıl olarak kullanmak”
ME 131/5
 Harezm-Altınordu
ĥažįre (<A.) “etrafı çevrilmiş, ağıl,
çitlenmiş mezar krş. ĥažįra” KE
239r/2, ĥažįre ķıl- “ağıl yap-
mak, ağıl olarak kullanmak”
HKT 507a/2
ĥażravāt (<A.ç.) “sebzeler, yeşil-
likler” MM 200/2
ħazrec (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
gelişini önceden haber veren
Arap kabilesinin ceddi” KE
203v/18
ĥażret (1)(<A.) “huzur, makam,
yan, kat” NF 316/9, KE
236v/18, KVI/12, MN (2)
15/140, HŞ 3144, ĥażret-i
resūluǿllāh “Allah’ın peygam-
berinin huzurunda, Hz. Mu-
hammed’in huzurunda”
KVI/28
ĥażret (2) (<A.)“Allah, cenap” KE
184r/8
ĥażret (3) (<A.) “saygı ve övgü
için kullanılan bir söz (pey-
gamber)” MM 37/4
ĥazūm (<ö.a.)“Bedr savaşında
gönderilen at” KE 221v/13
ĥażūr (<ö.a.) “Yemen’de bir kasa-
ba” KE 165r/15
ĥazzān(<ö.a.) “bir şehir” KE
46v/12
ĥazzār(<ö.a.) “Abduǿl- Muttalib’in
on oğlundan biri” KE 50r/7
he (<A.) “Arap alfabesinin 27.
harfi, he” MM 262/2
hebā (<A.) “boş, nafile” NF 231/14
hēç (<F.) “hiç, hiçbir zaman, asla”
NF 285/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 225
hedāyā(<A.ç.) “hediyeler, bağışlar,
armağanlar” hedāyāyı ġufrān
“bağış hediyeleri” MM 403/1
hediye (<A.) “hediye, armağan krş.
hediyye” hediye kil- “hediye
gelmek, armağan edilmek” HŞ
1174
hediyye (<A.) “hediye, armağan
krş. hediye” NF 24/17, KE
233r/17, HKT 363a/8, hediyye
bol- “armağan etmek, hediye
olmak” NF 208/17, hediyye
ıdış- “karşılıklı hediye gönder-
mek, hediyeleşmek” ME 205/6 h
hediyyeten (<A.) “hediye olarak”
NF 70/14
heft-yek (<F.) “yedide bir” K I/24
e
ğ helā (<A.) “boşluk” HŞ 2556
i
t helāk (<A.)“yok olma, helak, öl-
i
m me” KE 20r/11, MM 262/4,
y
a
helāk bol- “helak olmak, yok
y
ı olmak” NF 12/17, KE 17r/18,
n
e HKT 575b/1, helāk bolmaķ “he-
v
i
lak olma, yok olma” HKT
364b/3, helāk ķıl- “mahvetmek,
helak etmek, yok etmek” NF
14/17, KE 24v/7, ME 22/4,
HKT 62b/9, HŞ 3531, helāk
ķılın- “mahvedilmek, helak
edilmek” HKT 483b/4, helāk
ķılmaķ “mahvetme, telef” HKT
30a/7
helāket (<A.) “helaklık, yok olma”
ME 31/3, helāket duǾāsı
“helaklık duası, beddua” KE
160v/1, helāket bol- “helak ol-
mak, yok olmak” NF 144/16
226 | D r . Suat ÜNLÜ
helāketlik (<A.+T.)“helak, yok
olma” helāketlik bol- “helak
olmak, yok olmak” NF 137/5
helāklik (<A.+T.) “yok olmak,
mahvolmak, helaklık” KE
157v/9, ME 209/6, helāklik bol-
“yok olmak, mahvolmak” NF
17/5
ĥelāl (<A.) “meşru, helal krş.
ĥalāl” NF 204/14, KE 70r/14,
MM 232/4, HKT 527b/2, ĥelāl
bėr- “meşru olandan vermek,
helal olandan vermek” MM
247/2, ĥelāl bol- “helal olmak,
meşru olmak krş. ĥelāl ol-” NF
117/5, KE 222v/18, MM 238/2
HKT 33b/7, HŞ 3539, ĥelāl ķıl-
“mubah kılmak, meşru kılmak”
NF 294/8, KE 194v/17, MM
241/2, HKT 44a/3, HŞ 3610,
ĥelāl ķılġan “mubah kılan”
HKT 103b/3, ĥelāl ķılın- “mu-
bah kılınmak” HKT 322b/1,
ĥelāl ķılmaķ “mubah kılma”
HKT 54a/1, ĥelāl kör- “helal
körmek, haram olmadığını bil-
mek” MM 247/4, ĥelāl loķma
“helal yiyecek, helal olan her
şey” MM 2/2, ĥelāl neñ “helal
olan şey, nesne” MM 165/4,
ĥelāl ol- “helal olmak, meşru
olmak krş. ĥelāl bol-” KE
78v/18, ĥelāl yė- “helal yemek,
mubah olanı yemek” NF
293/14, ĥelālraķ “en helal”
HKT 283b/8
ĥelāl-zāde (<A.+F.) “hayırlı evlat”
KE 244r/16
ĥelālıķ (<A.+T) “helallik, helal
olma krş. helāllıķ, ĥalālıķ” NF
205/14
helat (<A.ç.) “hallar, durumlar krş.
ĥālāt” HŞ 21
hele (<A.) “özellikle, öyleyse, o
halde” NF 133/4, HŞ 3358
ħelecān (<ö.a.) “Hud peygamber
bodunundan olup Allah’ın ver-
diği azap yelini durdurmaya ça-
lışan kişi” KE 30v719
helǾeta (<A.) “hel’eta süresi, korku
zamanı” HŞ 160
helįle (<F.) “tohumları hekimlikte
kullanılan bir bitki” HŞ 2046
hellālıķ (<A+T.) “helallik, helal
e
ğ
olma krş. ĥelālıķ, ĥalālıķ” HŞ
i
t 1349
i
m ĥelvā (<A.) “helva, tatlı” NF 302/3
y
a
ĥelvālıġ (<A.+T.) “helvası olan,
y
ı tatlı” NF 302/3
ĥelvāsız (<A.+T.) “helvası olma-
n
e
v
i yan, tatsız” NF 320/6
hem (<F.) “hem, aynı zamanda, ve,
da/de” NF 395/14, KE 55r/1,
MM 10/1, MN (1) 16/6, HŞ
1099, AO V/12, MN (2) 43/434
hemān (<F.)“hemen, o anda, aynı
zamanda, derhal krş. heman”
NF 213/2, KE 115r/1, MM89/4,
HŞ 3593, K III/19
hemdem (<F.) “sıkı fıkı arkadaş,
yakın arkadaş” HŞ 3037
hemįşe (<F.) “her zaman, daima,
sürekli, devamlı” NF 83/11, KE
201v/10, ME 84/2, HŞ 2007,
MN (2) 11/99
 Harezm-Altınordu
hemmām (<ö.a.) “Yunus peygam-
berle konuşan abid” KE 155r/6
hendese (<A.) “geometri, geometri
ilmi” HŞ 2345
hengāme (<F.) “kavga, gürültü”
HŞ 406
henūz (<F.) “henüz krş. henüz”
NF 136/1, K V/8
henüz (<F.) “henüz krş. henūz,
henüz” KE 109r/2, MN (1)
11/14, HŞ 367
hep (<F.) “hep, bütün” KVII/24
her (<F.) “her, bütün, hep” NF
427/3, KE 141r/20, MN (1)
10/12, HŞ 2938, AO V/20, MN
(2) 23/226
her-āyįne (<F.) “elbette, mutlaka”
KE 7v/10
her bir (<F.+T.) “her bir” MM
218/4
hergiz (<F.) “asla, hiçbir zaman
krş. hergįz” HKT 16a/5, MN
(1) 15/11, HŞ 2945, MN (2)
23/225
hergįz (<F.) “asla, hiçbir zaman
krş. hergiz” NF 40/15, KE
46r/9
ĥerįf (<A.) “adi, bayağı adam”
ĥerįf bol- “adileşmek, bayağı,
sıradan adam olmak” NF 70/10
herkes (<F.+T.) “herkes” AO I/13
herķul (<ö.a.) “Heraklios. Hz. Mu-
hammed zamanındaki Rum pa-
dişahı” NF 45/4
herr (<A.) “nefret, tiksinti” herr
ķıl-“nefret etmek, tiksinmek”
KE 216r/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 227
herze (<F.) “saçma sapan söz” HŞ
2163, herze söz “saçma sapan
söz, laf-ı güzaf” HŞ 2163
ĥesāb (<A.) “göz önünde tutma,
dikkat etme krş. ĥisāb” ĥesābġa
tut- “göz önünde tutmak, dikkat
etmek” KE 203r/2
heşşām (<ö.a.) “Ebu Cehl ile bir-
likte Hz. Muhammed’e tuzak
kurmak isteyen Mekkeli kâfir”
NF 19/6
heştek (<F.) “don ağı” İML 166
hevā (1)(<F.) “istek, arzu, heves”
KE 81v/11, MM 270/1, HKT h
503a/3, hevā ķıl-“ arzu etmek,
heveslenmek” KE 82r/13
hevā (2)(<A.) “hava” MN (1) 3/15
e
ğ hevā-dār (<F.) “arkadaş, dost” KE
217v/16, hevā-dār bol-“arkadaş
i
t
i
m olmak, dost olmak” KE 217r/1
y
a
hevāzen (<ö.a.) “Arabistan’ın ku-
y
ı zeyinde sakin bir büyük kabile
n
e ve ceddi” KE 231v/20
v
i
heves (<A.) “arzu, arzu, istek” MN
(1) 16/10, HŞ 1869
hevl (<A.) “korku” KE 123r/1
hey (<F.) “hey krş. hay (1)” HŞ
2020
heybet (<A.) “heybet, korku ve
hürmet hissi uyandıracak olan,
azamet” NF 23/4, KE 3r/9, HŞ
1774, heybet ķorķuç “heybet,
korku ve hürmet hissi uyandıra-
cak olan korku” KE 179v/8,
heybet-ü Ǿizzet “azamet ve yü-
celik” KE 189r/20, heybet tüş-
“korkuya kapılmak, korkmak”
NF 311/8
228 | D r . Suat ÜNLÜ
heybetlıġ(<A.+T.) “heybetli krş.
heybetlig, heybetlıķ” KE
211r/12
heybetlig(<A.+T.)“heybetli krş
heybetlıġ, heybetlıķ” NF 66/4,
KE 139v/17
heybetlıķ(<A.+T.)“heybetli krş.
heybetlig, heybetlıġ” MN (1)
18/1
heyǿet (<A.) “şekil, görünüş, suret”
KE 26v/4, HKT 440a/6, HŞ 35
heyhāt (<A.) “heyhat, ne yazık ki”
NF 198/1, HŞ 4353
hezār (<F.) “çok, pek çok, bin
(1000), binlerce” NF 281/11,
KE 51r/4, MM378/1, HŞ 3899
hezārān (<F.ç.) “binlerce” KE
249v/7
hezįmet (<A.) “hezimet, yenilgi,
bozgun” NF 12/15, hezįmet bol-
“hezimete uğramak, yenilmek,
bozguna uğramak” NF 72/1,
KE 178r/3, HŞ 329, hezįmet
ķıl-“hezimete uğramak, yenil-
mek, bozguna uğramak” NF
32/13, K VI/29
ħezl (<A.) “şaka” KE 80v/11
ħı(<A.) “Arap alfabesinin 7. harfi”
MM 262/2
ĥıcāb (<A.) “perde, örtü krş.
ĥicāb” ME 86/5
ĥıcābsuz(<A.+T.)“apaçık krş.
ĥicābsız, ĥicābsuz” ME 110/2
ħıdmet (<A.) “hizmet krş. ħidmet”
NF 51/3, ħıdmet ķıl- “hizmet
etmek, hizmetinde bulunmak”
NF 67/14, ħıdmet ķılġan “hiz-
met eden, hizmetinde bulunan”
ME 141/4
ħıdmetkār(<A.+F.) “hizmetkar,
hizmetçi krş. ħidmetci” NF
140/9
ĥıķāķ (<A.ç.) “dört yaşında dişi
develer” MM 215/1
ĥıķd (<A.) “kin, garez, gizli, düş-
manlık” ĥıķd ve ĥased “kin ve
kıskançlık” KE 236v/9
ĥıķķa(<A.) “dört yaşında dişi de-
ve” MM 208/2
ĥıķķatān (<A.) “dört yaşında iki
dişi deve” MM 211/4
ħılāf (<A.) “karşı, aksi, zıt krş.
ħilāf” ME 19/6, HŞ 1276, ħılāf
e
ğ
ķıl- “karşı çıkmak, aksi dav-
i
t ranmak” ME 22/7, ħılāf ķılış-
i
m “birbirine karşı çıkmak, karşılık
y
a
aksi davranmak” ME 120/8
y
ı ĥımār (<A.) “eşek” MM 245/1
ĥına (<ö.a.) “İsa peygamberin an-
n
e
v
i nesi olan Meryem’in annesi”
KE 166v/3
ĥınā (<A.) “kına” KE 13r/8
ĥınŧaŧa(<A.) “buğday yemek” KE
117r/15
ħırāmla-(<F.+T.) “salınarak yürü-
mek” HŞ 464
ħırāman (<F.) “salına salına yürü-
yen, naz ve ada ile yürüyen”
HŞ 324
ħıred (<F.) “akıl” NF 46/4, KE
192r/2, MN (2) 28/289
ħıredlıġ(<F.+T.) “akıllı, bilgili”
ħıredlıġ bol- “akıllı davranmak,
bilgi sahibi olmak” NF 426/7
 Harezm-Altınordu
ĥırfe(<A.) “meslek, zanaat” KE
134v/10
ħırķa (<F.) “hırka” HŞ 4588, ħırķa
kiđ- “hırka giymek, üzerini
örtmek” HŞ 435, ħırķa ört-
“hırka giymek, üzerini örtmek”
HŞ 4588
ħırķa-pūş (<F.) “hırka giyen, fakir,
derviş” NF 420/8
ħırlaş- “hırlaşmak” KE 178r/7
ħırmān(<F.) “harman krş. ħarman,
harman” HŞ 446
ĥırś (<A.) “istek, arzu, hırs” MM
58/1, ĥırś u emel “istek ve arzu”
MM 187/3
ĥıśn (<A.) “kale”HKT 522b/2, ĥıśn
içinde ķıl- “korumak, sakla-
mak” HKT 316b/1, ĥıśnķa ķat-
“muhafaza altına almak” HKT
232a/2
ħıŧā (<ö.a.) “Hıta ülkesi” HŞ 1433
ħıŧāb (<A.) “hitap, hitabet krş.
ħiŧāb” HŞ 4693, ħıŧāb ķıl-
“hitab etmek, seslenmek, söz
söylemek” MN (1) 14/6, ħıŧāb
kil- “emir gelmek, buyrulmak”
MN (1) 10/13
ħıŧay (<ö.a.) “Çin” KE 68v/2, CE
1/4
ĥıŧŧa(<A.)“memleket, ülke” KE
117r/10
ħıyānat (<A.) “hainlik, hiyanet krş.
ħıyānet” ME 101/2, ħıyānat ķıl-
“hainlik etmek, hıyanet etmek”
ME 149/2
ħıyānatlıġ (<A.+T.) “hain”
ħıyānatlıġ kör- “hainlik yapıl-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 229
mak, hainlikle karşılaşmak”
ME 216/1
ħıyānet (<A.) “hiyanet, güveni
kötüye kullanma, hainlik krş.
ħıyānat” NF 16/2, KE 249r/10,
MM 27/3, HKT 178a/4, ħıyānet
bol- “hiyanet etmek, güveni kö-
tüye kullanmak” KE 229v/19,
ħıyānet ķıl- “hainlik etmek, hı-
yanet etmek” NF 195/8, KE
16r/19, HKT 538b/8, ħıyānet
ķılġan “hain, hıyanet eden”
HKT 395a/6
ħıyānetlıġ (<A.+T.) “hıyanetlik h
eden” KE 221r/1
ħıyār (<A.) “salatalık” ħıyār-ı bād-
reñ “bir hıyar cinsi” HKT 9a/5
e
ğ ĥıyle (<A.) “hile, al” ĥıyle ķıl-
i
t “hile yapmak, aldatmak” ME
i
m 178/8, ĥıyle ķılış- “birbirlerine
y
a
hile yapmak, karşılıklı aldatmak
y
ı “ME 113/1
n
e ħıyrį (<F.) “safran, sarı renkli bir
v
i
çiçek” ME 233/2
ĥızān (<F.) “sonbahar, güz krş.
ĥazān, hazan” HŞ 1776
ĥızānı (<F.) “hazan yeli” ĥızānı is-
“hazan yeli esmek” HŞ 1060
ĥıżır (<ö.a.) “içenlere ölümsüzlük
veren abıhayatı içmiş olan pey-
gamber krş. hızır” MM 394/4
ħıżr (1) (<A.) “yeşil” KE 160r/1
ħıżr(2)(<ö.a.) “Hızır aleyhisselam
krş. ĥıżır” KE 14v/12, MN
36/356
ĥızsın-“ibne gibi davranmak” ME
167/5
230 | D r . Suat ÜNLÜ
hibe (<A.) “bağış, hibe, karşılıksız
yardım” MM 263/4
hibetuǿllāh (<A.) “Allah’ın lutfu”
KE 17v/18
ĥicāb (<A.) “perde, örtü, utanma,
sıkılma krş. ĥıcāb” NF 250/6,
KE 60r/16, MM 325/1, HKT
466a/8, ĥicāb bol- “utanmak,
sıkılmak” KE 25r/8, MM
375/1, ĥicāb it- “utanmak, sı-
kılmak, hicab duymak” K
VI/32, ĥicāb kemşil- “men
edilmek” HKT 568a/1, ĥicāb
tut- “utanmak, sıkılmak” KE
168v/18, ĥicāb kit- “örtü kalk-
mak, utanmamak” HŞ 2959
ĥicābsız(<A.+T.) “utanmadan,
sıkılmadan, utançsız krş.
ĥicābsuz, ĥıcābsuz” KE 59v/10,
MM 42/3, HŞ 3009
ĥicābsuz(<A.+T.) “utanmadan,
sıkılmadan, utançsız krş.
ĥicābsız, ĥıcābsuz” NF 302/15
ĥicāz (<ö.a.) “Hicaz” NF 82/7, KE
31v/6, HŞ 4687
hiciv (<A.) “hiciv, sözle yerme”
ME 205/3
ĥicr (1) (<A.) “ayrılık” HŞ 2462
ĥicr (2) (<ö.a.) “Medine ile Şam
arasında bir kasaba” KE 31v/6
hicret(<A.) “hicret, göç, Hz. Mu-
hammed’in Mekke’den Medi-
ne’ye göçü” KE 236r/7, hicret
ķıl- “hicret etmek” NF 27/4, KE
194v/7, HKT 73b/6, hicret
ķılġan “hicret eden, muhacir”
HKT 381a/1, hicret ķılġu yir
“hicret edilecek, gidilecek yer”
HKT 92a/3, hicret ķılıġlı “hicret
eden, muhacir” HKT 92a/4,
hicret ol- “göç etmek, göçmek,
hicrette bulunmak” KE 225v/4
hįç (<F.) “hiç, yok” KE 11r/21,
ME 189/3, MM 36/4, HKT
22b/8, MN (1) 2/3, HŞ 1956, K
I/26, MN (2) 12/110, hįç nime
“hiçbir şey” KE 13v/13, hįç ķıl-
“yok etmek, ortadan kaldırmak”
KE 189v/21
hidāyet (<A.) “hak yolunu arama,
doğru yola girme, kurtuluş” KE
196v/10, MM 353/3, HŞ 110,
hidāyet bėr- “kurtarmak, hida-
yet vermek” MM 405/4, hidāyet
e
ğ
ķuşı “hidayet kuşu” MM 60/4,
i
t hidāyet tap- “kurtuluşa ermek,
i
m hak yolunu bulmak” KE
y
a
195v/18, hidāyet tile- “kurtulu-
y
ı şa ermek istemek, hidayet iste-
mek” KE 198v/10
n
e
v
i hidāyetlıġ (<A.+T.) “hidayetli,
kurtuluşa ermiş, hak yoluna
ulaşmış” KE 2r/5
ħidmet(<A.) “görev, hizmet krş.
ħıdmet” MM 387/3, K VII/49,
MN (2) 6/50, HŞ 315, ħidmet
it- “hizmet etmek, hizmette bu-
lunmak” HŞ 758, ħidmet ķıl-
“hizmet etmek, görev yapmak”
MN (2) 4/39, HŞ 641
ħidmetci (<A.+T.) “hitmetçi bkz.
ħıdmetkār” HŞ 337
ħidmetsiz (<A.+T.) “hizmet etme-
me, görev yapmama” HŞ 315
ĥikāyet(<A.) “hikaye, kıssa” KE
18v/16, MN (2) 44/441, HŞ
 Harezm-Altınordu
1524, ĥikāyet-i Ǿavac “Musa
peygamberin askerlerine tek
başına karşı çıkan komutanın
hikayesi” KE 28v/9, ĥikāyet
ayt- “hikaye anlatmak, kıssa an-
latmak” NF 52/17, ĥikāyet ķıl-
“hikayeleştirmek, kıssalaştır-
mak, hikaye haline getirmek
“NF 292/7, KE 18r/9, MM
352/2, MN (1) 2/6
ĥikmet (<A.) “hikmet, doğru oldu-
ğu tahakkuk eden her türlü söz
ve amel” NF 307/14, KE 6r/10,
HKT 228b/5, HŞ 2167, ĥikmet-
i bālįġa “olgunlaşmış bilgelik,
mükemmel bir bilgelik” KE
76r/12, ĥikmet bėr- “hikmet
vermek” KE 163v/11, ĥikmet
birle iş ķılġan “adaletle hükme-
den, hikmet sahibi, esma-i
hüsna’dan el-ĥakįm” HKT
49a/9
ĥikmetlig (<A.+T.) 1. “hikmetli”
HKT 55a/3, 2. “hikmet sahibi,
esma-i hüsna’dan el-ĥakįm”
HKT 526b/5
ħilāf (<A.) 1.“yanlışlık, uyuşmaz-
lık, zıtlık, karşı, karşıt krş.
ħılāf” NF 46/7, KE 233r/11,
MM 238/4, HKT 25a/5, ħilāf-ı
haķįķat “uyuşmazlık, zıtlık”
KE 229v/21, ħilāf bol- “zıtlaş-
mak, karşıtlık göstermek” NF
167/3, ħilāf ķıl-
1.“muhalefet etmek” NF 45/17,
KE 185v/17, MM 273/1, HKT
192a/6, 2. “ihtilafa, anlaşmazlı-
ğa düşmek” HKT 31a/5, ħilāf
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 231
ķılġan “cayan, vazgeçen” HKT
251b/7, ħilāf ķılġan miŝl “sahte
eş, sahte misal” HKT 4a/7, ħilāf
ķılın- 1.“ihtilafa anlaşmazlığa
düşülmek” HKT 224b/9, 2.
“cayılmak, vazgeçilmek” HKT
307a/7, ħilāf ķılış- 1.“çekişmek
krş. ħilāf ķıluş-” HKT 210b/8,
2. “hep beraber caymak, vaz-
geçmek” HKT 344b/1, ħilāf
ķılışġan “çekişen” HKT 225b/6,
ħilāf ķılmaķ “muhalefet etme”
HKT 222b/8, ħilāf ķıluş- “çe-
kişmek krş. ħilāf ķılış-” HKT h
112b/1
ħilāfet (<A.) “halifelik” NF 92/8,
KE 199v/3
e
ğ hilāl (<A.) “yeni ay” HŞ 448
i
t hilāl bin nāfiǾ (<ö.a.) “Kerbela
i
m olayında şehit olan müminler-
y
a
den biri” KE 247r/17
y
ı ħilǾat (<A.) “büyükler (padişah
n
e veya vezir) tarafından beğeni-
v
i
len kimseye giydirilen elbise,
hilat, kaftan krş. ħalǾat” NF
79/14, KE 47v/11, MM 326/4,
MN (2) 28/280, HŞ 3146, ħilǾat
bėr- “hilat vermek” KE 85v/5,
ħilǾat kiđür- “hilat giydirmek,
kaftan giydirmek” HŞ 1106
ĥįle (<A.) “hile, düzen, aldatma
krş. ĥįlet” NF 388/6, KE
164v/19, HKT 416a/4, HŞ
1089, K IV/14, ĥįle bol- “hile
yapılmak, aldatılmak” NF
195/5, ĥįle bul- “hile yapılmak,
tuzak kurulmak” KE 28r/16,
ĥįle ķıl- “hile yapmak, tuzak
232 | D r . Suat ÜNLÜ
kurmak” NF 195/6, KE 19r/6,
HKT 139a/4, HŞ 493, ĥįle
ķılġanlar Ǿamelin ķıl- “tuzak
kurmak” HKT 174b/1, ĥįle ķur-
“hile yapmak, tuzak kurmak”
HŞ 1257, ĥįle tap- “aldatmak,
düzen kurmak” KE 176v/5, ĥįle
yanutı bir- “yapılan hilenin kar-
şılığını vermek” HKT 54b/1
ĥįlesiz(<A.+T.)“hilesiz, aldatma-
casız” NF 251/4, HŞ 2841
ĥįlet (<A.) “hile bkz. ĥįle” ĥįlet ķıl-
“hile yapmak, tuzak kurmak”
HŞ 1086
ĥilm(<A.) “yumuşaklık, ılımlılk,
mülayimlik, huy, tabiat” NF
227/2, KE 202r/2, HŞ 188
ĥilmlig (<A.+T.) “yumuşak huylu,
alçak gönüllü, vakar sahibi”
HKT 429a/8
ĥimāyet (<A.) “koruma, himaye”
ĥimāyet ķıl- “korumak, himaye
etmek, koruma altına almak”
HŞ 1214, ĥimāyet tut- “koruma
altına almak, himaye et-
mek”MM 401/3
himmet (<A.) “gayret, lütuf, ihsan,
yardım” KE 181v/6, MM
163/1, HŞ 234, K X/13
himmetlıġ(<A.+T.) himmetli olan,
lütuf sahibi, gayretli” KE
207v/2
ĥims (<ö.a.) “Suriye’de bir şehir”
NF 111/10
hind (1)(<ö.a.) “Ebu Süfyan’ın
karısı” KE 224r/16
hind(2) (<ö.a.) “Hindistan” HŞ
2956, CE 1/4
hindį (<ö.a.) “Hintli krş. hindū,
hindu” KE 230v/20
hindū (<ö.a.) “Hintli krş. hindį
hindu” NF 339/1, HŞ 3875,
hindū ġozı “Hindistan cevizi”
HŞ 4139
hindūstān (<ö.a.) “Hindistan” NF
38/3, KE 13r/1
ĥįrā(<ö.a.)“Mekke’ye 13 mil uzak-
lıkta bir dağ krş. ĥirā” KE
12v/12
ĥirā(<ö.a.)“Mekke’ye 13 mil uzak-
lıkta bir dağ krş. ĥįrā” NF
430/13, ĥirā taġı “Hira dağı”
NF 5/9
ħįre (<F.) “bulanık, körfez, donuk,
e
ğ
fersiz” HŞ 4368, ħįre bol- “bu-
i
t lanık ve donuk olmak, fersiz
i
m olmak” KE 75r/3, ME 73/8,
y
a
ħįre ķıl- “donuklaştırmak, bu-
y
ı landırmak, bulanık hale getir-
n
e mek” KE 111v/20
v
i ħįrelik (<F+T.)“(göz) bulanıklık”
ME 237/8
ĥirfet (<A.) “sanat, meslek” ĥirfet
aġası “meslek erbabı” K I/31
ĥis (<A.) “duygu” MM 376/4
ĥisāb (<A.) “hesap, ahiretteki sor-
gu krş. ĥesāb” NF 173/10,
MM65/4, HKT 242b/4, HŞ
1778, ĥisāb Ǿilmi “tarih hesa-
bıyla ilgili ilim” NF 4/11, ĥisāb
ķıl- “hesaba çekmek, hesap
sormak” NF 75/3, MM 192/2,
HKT 46a/7, ĥisāb ķılġan “hesa-
ba çeken, hesap soran” HKT
314a/7, ĥisāb ķılın- “hesaba çe-
kilmek” HKT 569a/3, ĥisāb
 Harezm-Altınordu
ķılış- “hesaplaşmak” HKT
536b/4, ĥisāb yėri “ahiret” NF
147/5, ĥisābın ķay- “iddiayı bı-
rakmak” HŞ 3383
ĥisābsız (<A.+T.) “hesapsız, sayı-
sız krş. ĥisābsuz” NF 324/1, HŞ
2906
ĥisābsuz (<A.+T.) “hesapsız, sayı-
sız krş. ĥisābsız” NF 260/5, HŞ
1758
ĥiśār (<A.) “hisar, kale” NF 111/8,
KE 228r/1, MM 214/3, HKT
515b/8, HŞ 4191, ĥiśār-ı
ķonstantiniyye “İstanbul surla-
rı” KE 117v/11, ĥiśārnıñ
üstüni “burç” HKT 152a/1
ĥisse(<A.) “hisse, pay” KE 31r/20,
ĥisse ķıl- “paylaştırmak, hisse-
lere ayırmak” KE 13v/16
ħiŧāb (<A.) “hitap, seslenme, söz
söyleme krş. ħıŧāb” NF 267/2,
MM 371/3, ħiŧāb kel- “sesle-
nilmek, söz söylenilmek, vahiy
gelmek” NF 58/3, KE 4v/20,
ħiŧāb ķıl- “hitab etmek, seslen-
mek, söz söylemek” NF 58/10,
KE 17v/14
ĥiyel (<A.ç.) “düzenler, tuzaklar”
HKT 168a/8
ĥįz(<F.)“iktidarsız (adam)” NF
399/3
ĥizb(<A.)“taraftar, takım, hizip”
HKT 522a/3
ħiźlān(<A.) “yardımcısız, kimsesiz
kalıp sefil ve zelil olma” ħiźlān
ķıl- “yardımcısız bırakmak,
kimsesiz kalıp sefil ve zelil ol-
mak” NF 230/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 233
ħoca (<F.) 1.“hoca, yaşlı hoca”
ME 95/4, K I/11, HŞ 1168, 2.
“sahip, efendi, eşraf” NF
190/12
ħoca beg (<ö.a.) “II. Mengli
Girey’in Tarhanlık verdiği kişi”
K II/5
ħocalıķ(<F.+T.) “efendilik” NF
322/3
ħoca meyden (<ö.a.) “Toktamış’a
karşı ayaklanan beylerden biri”
AO I/6
ħod(<F.)“kendi, kendi kendine,
da/de, bile” KE 84v/21, MM h
65/2, K VIII/6, MN (2) 5/48,
HŞ 3699
ħod yarlıķ (<F.+T.) “kendini dü-
e
ğ şünme” ħod yarlıķ it- “kendini
i
t düşünmek, bencillik etmek” HŞ
i
m 3706
y
a
ħodrev(<F.) “kendi bildiği gibi
y
ı hareket eden” HŞ 1121
n
e hoķķa (<A.) “küçük yuvarlak kutu,
v
i
mecazi olarak ağız” HŞ 3062
ħor(<F.) 1.“hor, alçak, adi, bayağı,
aşağılık, değersiz” NF 63/2, KE
55v/1, HKT 426a/8, “alçak gö-
nüllü” HKT 113a/8, HŞ 2601,
ħor köz “kötü göz, horlama,
hakaratvari bakış” NF 105/17,
ħor bol- “hakir ve zelil olmak,
alçalmak” NF 374/9, KE
55r/13, ME 183/7, HKT
310a/6, HŞ 2049, ħor bolġan
“hakir ve zelil olan” HKT
458b/8, ħor ķıl- “hakir ve zelil
hale getirmek, alçaltmak” NF
11/2, KE 92r/12, ME 38/8, MM
234 | D r . Suat ÜNLÜ
17/3, HKT 73a/8, HŞ 2263,
ħor ķılġan “alçaltan, küçük dü-
şüren” HKT 181a/2, ħor kör-
“hakir ve zelil görmek, aşağı
görmek, horlamak” NF 372/16,
ME 210/4, HŞ 2058, ħor körün-
“hakir ve zelil görünmek, aşağı
görülmek, horlamak” NF
273/11, ħor nirse “değersiz, ha-
kir şey” HKT 295a/6, ħor tut-
“hakir ve zelil görmek, değersiz
görmek, horlamak” HŞ 1668,
ħorraķ “en alçak, en hakir” NF
151/3, HKT 456b/4
ħorasān (<ö.a.) “Horasan krş.
ħurāsān” KE 228r/2, HŞ 2956
ħorla-(<F.+T.)“hor görmek, aşağı-
lamak, küçük görmek” NF
402/13, KE 126v/13, ME 56/7,
HKT 573a/7, ħorlaġan “hor gö-
ren, horlayan” HKT 513b/1
ħorlan- (<F.+T.) “hor görülmek,
horlanmak” HKT 350b/1
ħorlıķ(<F.+T.)“aşağılık, bayağılık,
adilik krş. ħorluķ” KE 92r/10
ħorluķ (<F.+T.)1.“zillet, aşağılık,
bayağılık, hakirlik, adilik krş.
ħorlıķ” NF 11/15, KE 222r/20,
HKT 12b/3, HŞ 2172, 2. “alçak
gönüllülük” HKT 273a/4,
ħorluķ bol- “zillete düşmek,
aşağılanmak, horlanmak” NF
40/2, ħorluķ ĥālı üze “alçak gö-
nüllülükle” HKT 153a/2
ħoros(<F.) “horoz krş. ħorūs ” HŞ
761
ħortūm (<A.) “hortum, fil hortu-
mu” HŞ 1784
ħorūs (<F.) “horoz krş. ħoros” KE
141v/2, MN (1) 4/13
ħoş (<F.) “hoş, iyi, güzel ” NF
11/12, KE 5v/7, ME 74/8, HKT
203a/1, K V/12, MN (2)
14/132, ħoş bol- “iyi davran-
mak, güzel davranmak” NF
8/13, KE 74r/17, ME 38/4,
HKT 75b/2, MN (1) 4/12, HŞ
1057, ħoş bul- “iyi davranmak,
güzel davranmak” ME 219/6,
ħoş ġurūr “şeytanın gururu”
MM 281/2, ħoş kel- “hoş gel-
mek krş. ħoş kil-” NF 7/10, KE
57v/7, ME 219/6, ħoş ķıl-
“memnun etmek, güzel dav-
e
ğ
ranmak” KE 132v/19, ME 52/1,
i
t HŞ 423, ħoş kil- “hoş gelmek
i
m krş. ħoş kel-” MN (1) 4/6, HŞ
y
a
1163, ħoş kör- “hoş görmek,
y
ı sevmek” NF 147/1, ME 208/3,
n
e ħoş meze “hoş ve tatlı lezzet”
v
i MM 16/4, ħoş ŝebāt “güzel sa-
bır” MM 354/1, ħoş söz “hoş,
iyi söz” HKT 12a/4, ħoş tut-
“memnun etmek” KE 114r/7,
ħoş yıđıġlıġ ķıl- “güzel koku
sürmek” HKT 484b/4, ħoş
yıdıġlıġ ot “safran” ME 176/5,
ħoşraķ “daha güzel, daha iyi,
daha hoş”MM 319/2, MN (2)
38/376, HŞ 3885
ħoşā (<F.) “ne hoş” HŞ 3912
ħoşamed (<F.) “hoş geldi”
ħoşamed ayt- “hoş geldin de-
mek” MN (1) 20/13
ħoşdem (<F.) “hoş zaman” HŞ
2806
 Harezm-Altınordu
ħoş-ĥu (<F.+A.) “hoş huylu, iyi
huylu” HŞ 2549
ħoş kildi (<ö.a.) “ İbrahim han’ın
yarlık verdiği kişilerden biri”
Ka I/5
ħoşlan-(<F.+.T.) “neşelenmek,
sevinmek, hoşlanmak, hoşuna
gitmek” NF 212/9, KE
120v/16, ME 166/3, HKT
568b/1, HŞ 3831, ħoşlanġan
“zevk alan, hoşlanan” HKT
474a/7
ħoşluķ (<F.+.T.) “hoşluk, güzellik,
iyilik” NF 128/14, KE 80r/8,
HKT 474a/6, HŞ 566, ħoşluķ
bol- “hoşluk olmak, güzellik
olmak, iyilik olmak” NF 53/9,
ħoşluķġa ketürgen meyve “tadı
güzel ve hoş olan meyve” HKT
510a/9
ħoş-nūd (<F.) “menmun, hoşnut”
NF102/4, KE 27v/20, HKT
573b/5, K X/15, ħoşnūd bol-
“rıza göstermek, hoşnut ve
memnun olmak” NF 124/15,
KE 14r/5, ME 150/7, HKT
195b/1, HŞ 369, ħoşnūd bolun-
“hoşnud ve menmun olunmak”
HKT 573b/5, ħoşnūd ķıl-
“menmun olmak, rıza göstert-
mek” NF 252/8, KE 74r/14,
ME 57/7, HKT189b/7, HŞ
2532, ħoşnūd ķılmaķ tilen-
“menmun olunmasını arzulan-
mak” HKT 265b/7
ħoşnūdluķ(<F.+.T.) “memnuniyet,
sevinme, hoşnutluk” NF
406/13, ME 208/2, HKT 80b/8,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 235
HŞ 115, ħoşnūdluķ tilen- “hoş-
nut olması arzulanmak” HKT
391b/1
ħotan (<ö.a.) “Hotan” ħotan ħatun
“Hotan hatun” HŞ 1521
höl “ıslak nemli” KE 198v/21, höl
bol- “ıslak ve nemli olmak, ıs-
lanmak, nemlenmek” KE
198v/20
ħūb (<F.) “güzel” HŞ 2465
ĥubbüǿl-aħyār (<ö.a.)“Yusuf pey-
gamberin atıldığı kuyu” KE
71r/5
ĥubve (<A.) “kundak bağı” ME h
149/5
ħubzüǾl-ĥavārį (<A.) “ak ekmek”
KE 171v/5
e
ğ ĥuccet (<A.)“delil, belge, senet,
i
t vesika krş. ĥüccet” ME 67/4,
i
m ĥuccet bahāne ķıl- “resmi izin
y
a
belgesi bahane etmek” KI /17,
y
ı ĥuccet ėdiş- “delil olarak ver-
n
e mek, belgelmek” ME 210/3,
v
i
ĥuccet ketür- “delil getirmek,
belge getirmek” ME 60/5
ĥuccetleş-(<A.+T.) “birbirine bel-
gelerle karşı koymak krş.
ĥüccetleş-” ME 120/2
hūd (<ö.a.) “Ad kavmine gönderi-
len peygamberin adı” KE 28r/8,
HKT 219a/3
ħudāra (<F.) “Allah için” MN (2)
182/6
ħudāvend (<F.) “hakim, hüküm-
dar” ħudāvend-i aǾžām “büyük
ve ulu hükümdar” K IX/2
236 | D r . Suat ÜNLÜ
ħudāvendigār (<F.) “hükümdar”
ħudāvendigār-i aǾžām “büyük
ve ulu hükümdar” K X/3
ħudāy (<F.) “Allah” AO III/10
ĥudeybiyye (<ö.a.) “Mekke’den 17
km.’lik mesafede bir vadi” NF
40/14, KE 225v/8
ħufye(<A.) “gizli, saklı” MM
111/1, ħufye bol- “gizli olmak,
gizlenmek, saklamak, gizle-
mek, saklanmak” MM 364/4
ĥuķķa(<A.) “küçük kutu” NF
182/4
ĥuķüm (<A.) “sicil, hüküm” ME
86/4, ĥuķüm ķıl- “hükmetmek,
karar vermek” ME 77/4
ĥuķüm-nāme (<A.+F.) “sicil, ka-
rar” ME 86/3
ħulefā-i rāşidįn (<A.) “dört halife”
NF 228/7
ħuld (<ö.a.) “sekiz Cennetten biri,
bakilik” HŞ 4704, MN (2)
22/219
ħulķ (<A.ç.)“iyi huylar krş. hulk”
KE 189v/2, MM 392/4, HŞ
2965
ħulķluġ (<A.+T.) “ahlaklı, huya
sahip olan” HŞ 3105
ĥulle (<A.) “Cennette giyilen elbi-
se, sarık” NF 278/11, KE
5v/11, HŞ 3262, ĥulle ton
“Cennette giyilen elbise” KE
155v/9
ħullet (<A.) “içten sevgi, gerçek
dostluk” KE 54v/19, ħullet bėr-
“candan sevmek, dostluk gös-
termek” KE 54v/18
ħulūś (<A.) “gönül temizliği, saf-
lık” ħulūś-ı muĥabbet “samimi-
yet selamı” K VII/14
ħumār (<A.) “mahmurluk, sersem-
lik, içkiden sonraki baş ağrısı”
HŞ 1422, MN 22/218
humāy (<ö.a.) “Huma kuşu, devlet
kuşu krş. humāyi, hümā,
hümāy” HŞ 2530
humāyi (<ö.a.) “Huma kuşu, devlet
kuşu krş. humāy, hümā,
hümāy” HŞ 3268
humāyūn(<ö.a.) “Humayun” HŞ
1521
ħumdānla-(<A.+T.) “tuğla yapan-
ların kullandıkları ocakta kerpi-
e
ğ
ci pişirmek” KE 113v/17
i
t ħūn-beķā (<F.) “kan pahası, diyet”
i
m MN (2) 15/143
y
a
ĥuneyn(1)(<ö.a.) “Mekke ile Taif
y
ı arasındaki bir vadinin adı”
HKT 184a/9
n
e
v
i ĥuneyn (2)(<ö.a.) Tâif’in 50 km.
kuzeybatısında bir şehir” NF
68/13, KE 232r/3
ĥūr (<A.ç.) “Huri, Cennet kızları
krş. ĥūrį, ĥūrā” NF 64/3, KE
201v/14, MN (1) 17/3, MN (2)
12/117, ĥūr-ı Ǿayn “huri gözlü”
KE 68v/7
ĥūrā (<A.) “ahu gözlü güzel (ka-
dın), krş. ĥūrį, ĥūr” NF 320/14
ħurāsān (<ö.a.) “Horasan krş.
ħorasān” NF 112/5
ĥūrį (<A.) “Huri, Cennet kızı krş
ĥūr, ĥūrā” NF 322/16, HŞ 472
ħurmā(<A.) “hurma krş. ħurma,
ĥurmā” HKT 295a/8, HŞ 1795,
 Harezm-Altınordu
ħurmā çekirdeki “hurma çekir-
deği” HKT 135b/3, ħurmā
çekirdekiniñ çuķurı “hurma çe-
kirdeğinde bulunan küçük
oyuk” HKT 84b/3, ħurmā
çekirdekiniñ ķabı “hurma çekir-
değinin zarı” HKT416b/6,
ħurmā çekirdekiniñ yipi “hurma
çekirdeğinin filizi” HKT 84a/6,
ħurmā salķımınıñ yıġaçı “hurma
dalı” HKT 422b/3, ħurmā
yıġaçı “hurma ağacı” HKT
357a/9
ĥurmā (<A.) “hurma krş. ħurma,
ħurmā” NF 22/1, ĥurmā ķapı
“hurma çekirdeğinin zarı” NF
18/5, ĥurmā lįfi “hurma lifi” NF
159/9, ĥurmā saġraķı “hurma
kabı” NF 310/13, ĥurmā şişi
“hurma yumrus” NF 95/7,
ĥurmā yipi “hurma çekirdeğinin
filizi” NF 17/11
ħurma(<A.) “hurma krş. ĥurmā,
ħurmā” KE 36v/19, ME 41/5,
ħurma yıġaçı “hurma ağacı”
ME 41/5
ĥurmet(<A.)“saygı, hürmet” ME
141/2, MN (1) 11/1, ĥurmet tut-
“saygı göstermek, saygıda bu-
lunmak” ME 59/3
ĥurmetlig (<A.+T.)“hürmetli, say-
gıdeğer” ME 81/8
ħurrem (<F.) “neşe, sevinç, gönlü
açan, ferahlık veren krş.
hurrem” NF 319/4, HŞ 219,
ħurrem bol- “neşelenmek, se-
vinçli olmak, ferahlık vermek”
KE 71r/3, HŞ 258, ħurrem ķıl-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 237
“neşelendirmek, ferahlık ver-
mek, sevindirmek” HŞ 3800
ĥurį bin āşūs (<ö.a.) “Yusuf pey-
gamber uruğundan olup Musa
peygamberin casusu” KE
117v/12
ħūrşįd (<F.) “güneş” HŞ 1807, MN
(2) 16/153
ħurūc (<A.) “dışarı çıkma” MM
262/3
ĥurūf (<A.ç.) “harfler” ME 86/2,
MM 262/1
ĥurūfsuz (<A.+T.) “harfsiz, harfleri
olmayan” MM 376/2 h
ħusrān (<A.) “yokluk acısı, mah-
rumiyet” NF 271/9
ħusrav (<ö.a.) “Hüsrev krş.
e
ğ ħüsrev” HŞ 1451
i
t ħusrav -i çįn (<ö.a.) “Çin hüküm-
i
m darı” HŞ 3764
y
a
ħusravlıķ(<F.+T.) “padişahlık,
y
ı hükümranlık” HŞ 280
n
e ħuśūmet(<A.) “düşmanlık, husu-
v
i
met” NF 203/15, KE 235v/13,
ME 32/2, HKT 30a/6, ħuśūmet
ķıl- “husumet beslemek” NF
284/16, KE 21v/4, ME 166/5,
HKT355b/2, ħuśūmet ķılġan
“husumet besleyen” HKT
321a/9, ħuśūmet ķılış- “karşılık-
lı husumet beslemek” NF
203/15, ME 200/3, HKT
462b/4, ħuśūmet ķılışmaķ “kar-
şılıklı husumet besleme, çekiş-
me” HKT 468a/2, ħuśūmet
ķılmaķ “husumet besleme”
HKT 468a/2, ħuśūmet tüş- “hu-
sumetle karşılaşmak, husumete
238 | D r . Suat ÜNLÜ
maruz kalmak” NF
192/7,ħuśūmeti ķatıġ “çok hu-
sumet besleyen” HKT 471a/1
ħuśūmetlıġ(<A.+T.) “husumet
besleyen” HKT 300a/8
hūş(<A.) “akıl, us” KE19v/17, hūşı
kit- “kendinden geçmek, bayıl-
mak” HŞ 590, hūşınġa kel-
“kendine gelmek, ayılmak” NF
147/15, KE 96r/13
hūşsuz (<A.+T.) “aklı başından
gitmiş, kendinden geçmiş”
hūşsuz bol- “aklı başından git-
mek, kendinden geçmiş olmak”
KE 72r/15
ħuşūǾ(<A.) “boyun eğme, gönlü
korku ve saygı ile dolu dolma”
ħuşūǾ ķıl- “derin bir saygı ile
boyun eğmek” HKT 74a/7
ĥut (<A.) “balık burcu, burc- hut”
KE 68r/13
ĥuŧame (<ö.a.) “Cehennem’in be-
şinci katına verilen ad” HKT
580b/4
ħuŧbe (<A.) “hutbe, konuşma” NF
311/13, KE 109v/3, ME 139/8,
ħuŧbe ayt-“hutbe okumak, hut-
bede konuşmak” NF 112/7,
ħuŧbe ķıl- “hutbe okumak, hut-
bede konuşmak” KE 7v/21,
ħuŧbe oķı- “hutbe okumak, hut-
bede konuşmak” NF 24/15
ĥutceŧe(<ö.a.) “Firavn’ın cadısı”
KE 112r/7
ħuveylid (<ö.a.) “Hz. Hadice’nin
Annesi” NF 166/1
ħūy (<F.) “huy, tabiat, mizaç” HŞ
372
ĥuyayy bin aħŧab (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in karısı safiyye’nin
Yahudi babası. Benu Kureyza
kavmini Ebu Süfyan’la birlikte
Muhammed’e karşı kışkırtmış-
tır” KE 227r/5
ĥuyayy naśr (<ö.a.) “Huvayy Nasr”
KE 229r/3
ħuyśa (<A.) “sidik yolu” ME 1/3
ĥuźeyfe (<ö.a.) “Hz. Peygamber’in
sırdaşı olan sahabe” NF 31/1,
KE 229r/12, ĥuźeyfetüǿl-
yemānį “bkz. ĥuźeyfe” KE
217r/15, ebū ĥuźeyfe “bkz.
ĥuźeyfe” KE 217v/4
ħużūǾ(<A.) “boyun eğme, itaat”
e
ğ
ħużūǾ ķıl- “boyuneğmek, teslim
i
t olmak” HKT 332b/6
i
m ĥużūr (<A.) “rahat, huzur, rahatlık,
y
a
eminlik, kat, yan” NF 204/12,
y
ı MM 364/1, Ka II/11, MN (2)
23/229, HŞ 4591
n
e
v
i hübel (<ö.a.) “Ka’bedeki üç büyük
puttan biri” KE 195v/5
hübeyre (<ö.a.) “Kûfe beyi. Umm-i
Hânî (Hz. Alî’nin kardeşi)’nin
kocası” NF 186/8, ibnü hübeyre
“bkz. hübeyre” NF 186/8
ĥüccet (<A.) “nişan, belge, delil,
kanıt krş. ĥuccet” KE 11r/10,
HKT 102b/5, ĥüccet keltür-
“delil göstermek, belgelemek,
kanıtlamak” KE 157v/16,
ĥüccet ķıl- “mücadele etmek”
NF 327/7, KE 122r/11, HKT
49b/4, ĥüccet kılış- “çekişmek,
tartışmak” HKT56a/1
 Harezm-Altınordu
ĥüccetleş-(<A.+T.) “delil bulmak,
gerçeği ortaya koymak, çekiş-
mek, tartışmak krş. ĥuccetleş-”
KE 40v/3, HKT 451a/6
ĥüccetlig (<A.+T.) “delilli, kanıtlı”
NF 200/1
ĥüccetsiz(<A.+T.) “izinsiz, delil-
siz” KE 241r/19
ĥüccetullahi (<A.) “şeyh” MM
399/3
ĥücre (<A.) “ev, oda” NF 126/5,
KE 235v/17, HKT 492b/6
ħüdāy (<ö.a.) “Allah” KE 152r/16,
ħüdāy taǾālā “Allah teala” KE
83v/14, ħüdāyā “Allahım” KE
87r/8
hüdhüd (1) (<A.) “hüdhüd kuşu”
KE 13v/3
hüdhüd(2) (<ö.a.) “Yunus pey-
gamberin annesi” KE 152r/10
ĥükemā (<A.ç.) “hakimler” KE
168r/21
ĥükm (<A.)“hüküm, emir, buyruk
krş. ĥüküm, hükm” NF 336/16,
KE 129r/4, MM 146/3, HKT
537a/5, HŞ 1215, K VII/34,
ĥükm it- “hükmetmek, küküm
ve karar vermek” HŞ 1022,
ĥükm kel- “hüküm gelmek,
emir ve buyruk gelmek” KE
12r/21, ĥükm ķıl- “hükmetmek,
küküm ve karar vermek” NF
70/3, KE 8v/7, HKT 451b/1,
HŞ 3381, ĥükm ķılġan 1.
“hükmeden, hüküm ve karar
veren” HKT 81b/9, 2. “hükme-
den, hüküm ve karar veren, es-
ma-i hüsna’dan el-fettāĥ” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 239
411b/6, ĥükm ķılġanraķ “en
doğru hüküm ve kararı veren,
en iyi hükmeden” HKT 218a/6,
ĥükm ķılın- “hüküm ve karar
verilmek” HKT 459b/4, ĥükm
ķılınmış “kararlaştırılmış, hük-
me bağlanmış” HKT 298b/8,
ĥükm ķılmaķ “hüküm ve karar
verme, karar, hüküm” HKT
31a/4, ĥükm yöri- “emir ve
buyruklarına uyulmak, birisinin
hükmü devam etmek” KE
88v/20, ĥükmge barış- “bir hü-
küm verilmesi için birlikte mü- h
racaat etmek” HKT 85b/3
ĥüküm (<A.) “hüküm, emir, buy-
ruk krş. ĥükm, hükm” NF
e
ğ 151/3, MM 217/2, ĥüküm bol-
i
t “emir olmak, emretmek, buyruk
i
m olmak” NF 251/2
y
a
hümā(<F.)“devlet kuşu krş.
y
ı hümāy, humāyi, humāy” MN
n
e (2) 43/432
v
i
hümāy (<F.) “devlet kuşu krş.
hümā, humāyi, humāy” hümāy
ķuş “devlet kuşı” MN (1) 9/11
hüner (<F.) “bilgi, marifet, beceri,
hüner” KE 192r/2, ME 165/5,
MM 60/1, HŞ 2062, MN (2)
43/429, hüner kör- “bilgili gör-
mek, marifetli olduğuna karar
vermek” HŞ 2060
hünerlig (<F.+T.) “hünerli, hüner
sahibi, becerili, marifetli bkz.
hünermerd” hünerlig bol- “hü-
nerli olmak, becerili olmak, ma-
rifetli olmak” HŞ 291
240 | D r . Suat ÜNLÜ

hünermerd(<F.) “hünerli, hüner “çok saygıdeğer, daha itibarlı,

sahibi, becerili, marifetli krş. daha saygıdeğer “NF 52/14
hünerlig” HŞ 2046 ĥürmetsiz(<A.+T.) “saygı duyul-
ħünkār (<F.) “padişah, sultan” K mayan, hor, adi, bayağı” NF
VI/13 63/2, KE 196r/8
ĥürmet (<A.) “hürmet, saygı, de- ĥürmüz (<ö.a.) “Hürmüz” HŞ 237
ğer, kıymet” NF 16/4, KE
245v/3, MM 9/3, HKT 322a/9,
HŞ 710, K III/17, ĥürmet Ǿizzet
“kıymet ve yüceltme, hürmet ve
ululama” NF 407/5, KE 193v/3,
ĥürmet bėr- “hürmet etmek,
saygı göstermek, değer ver-
mek” NF 378/3, ĥürmet bol-
“kıymetli olmak, saygılı olmak,
kıymet verilmek, saygı göste-
rilmek” KE 214v/12, ĥürmet e
ğ
ķıl- “hürmet etmek, saygı gös- i
t
i
termek, değer vermek” NF m

49/8, HŞ 2513, ĥürmet tut- y

a
“hürmet etmek, saygı göster- y
ı

mek, değer vermek” KE 206r/5

n
e
v
ĥürmetlıġ (<A.+T.) “hürmetli, i

saygıdeğer krş. ĥürmetlig” NF

103/4, ĥürmetlıġ devletlıġ bol-
“sayılan ve hürmet edilen, kutlu
devlete sahip olmak” KE
126r/17
ĥürmetlig(<A.+T.) “hürmetli, say-
gıdeğer, itibarlı krş. ĥürmetlıġ”
NF 38/2, HKT 407b/9,
ĥürmetlig bol- “hürmetli olmak,
saygı duyulmak, itibarlı olmak
“NF 306/17, ĥürmetlig kişiler
“itibarlı kimseler, seçkin toplu-
luk” HKT 231b/2, ĥürmetligler
“itibarlı kimseler, seçkin toplu-
luk” HKT 159a/7, ĥürmetligrek
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 241

ĥüsām ķāżį (<ö.a.) “Kırım Hanlı-

ğında Kefe’de kadılık yapmış
bir kişi” K V/15
ĥüseyn (<ö.a.) “Hz. Hüseyin” NF
86/8, KE 245r/1, HŞ 160,
emįrüǿl-müǿminįn ĥüseyn “bkz.
ĥüseyn” KE 242r/11, emįrüǿl-
müǿminįn ĥüseyn bin Ǿalį “bkz.
ĥüseyn” KE 243v/11
ĥüseynį (<A.) “musikide bir ma-
kam” MN (2) 3/22
ĥüsn (<A.) “güzellik” NF 320/10,
HŞ 4175, MN (2) 16/157, ĥüsn- h
ü ħulķ “huy güzelliği” HŞ 186
ĥüsrānlıġ(<A.+T.)“zararlı, ziyanlı”
HKT 563a/7
ħüsrev (<ö.a.) “İran hükümdarı krş. e
ğ

ħusrav” MN (2) 28/273

i
t
i
ĥüveydā (<F.) “aşık” MN (2) m

38/375 y
a
y
ı
n
e
v
i
242 | D r . Suat ÜNLÜ
-I-
ıçġın- “kurtulmak, bırakıp gitmek,
terk etmek, kaçırmak krş. ıçķın-
, uçġun-, uçķun-” NF 76/ ME
18/8, HŞ 1274
ıçķın- “kurtulmak, bırakıp gitmek,
terk etmek, kaçırmak krş. ıçġın-
uçġun-, uçķun-” HŞ 1830, İML
123
ıđ- 1.“göndermek krş. ıy-, id-, iy-”
NF 390/7, KE 134v/16, ME
41/3, MM 41/1, HKT 449b/4,
HŞ 3052, 2. “salıvermek, ser-
best bırakmak” HKT 442a/9, 3.
“atmak, fırlatmak” HKT
277b/1, 4. “atmak, salmak, ört-
mek” HKT 407a/1, ıđar bol-
“atmak, göndermek” NF 66/7,
ıđġan “gönderen, gönderici”
HKT 473a/5, ıđġu ķurbān “kur-
banlık hayvan” HKT 28b/6,
ıđmaķ “serbest bırakma” HKT
405a/1
ıđala-“göndermek, yollamak” KE
5v/17
ıđart-“göndermek, göndertmek”
HŞ 3325
Ǿıddet(<A.)“kocasından ayrılan
kadının yeniden başkasıyla ev-
lenebilmesi için üç defa hayız
görüp temizleninceye kadar ge-
çecek olan süre krş. Ǿiddet” KE
242v/20
ıđdurul- “gönderilmek” HKT
255a/6
ıđ(ı)ķ “delil, belirti” KE 24r/10
ıđıl-“gönderilmek krş. iđil-” HKT
311a/1, ıđılmış “gönderilmiş,
peygamber” HKT 431b/6
ıđış- “gönderişmek” ME 199/4
ıdlıġ “kokulu” MN (1) 15/9
ıđur-“göndermek” KE 11v/21
ıđturt- “göndertmek” KE 29v/1
ıġı “ağıt, feryad” ME 50/7
ıġla- “ağlamak krş. yıġla- aġla-”
MM 119/3, HKT 281a/7, HŞ
3130
ıġlat- “ağlatmak krş. aġlat-, yıġlat-
” ME 59/6
ıķ-“akmak, akıp gitmek krş. aķ-
(1)” HKT 330b/4
Ǿıķāl (<A.) “devenin ayağına takı-
e lan köstek, ayak bağı” MM
ğ
i
332/3
t
i
m ıķşa-“gıcırdamak, gıcırtmak krş
y ıķşamaķ” ME 18/5,ıķşamaķ
a
y
“gıcırdama, gıcırtı krş ıķşa” ME
ı
18/5
n
e
v
i ılġın“orman ağacı krş. yılġun,
yulġun (2)” İML 182
ılķı “hayvan sürüsü krş. yılķı” K
I/21
ımġa “dağ keçisi” İML 175
ımızġan-“uyumak, uyuklamak,
dalmak” NF 369/11, ME 59/2,
HKT 39b/5, HŞ 3204,
ımızġanmaķ “uyuklama” HKT
39b/5
ımla- “göz kırpmak, işmar etmek”
İML 113
ınaġ“emin, güvenilir (dost)” KE
44v/20, ME 130/8, HŞ 2474,
ınaġ ķıl-“emin olmak, güven-
 Harezm-Altınordu
mek, güvenilir olmak” ME
43/2, HŞ 2091
ınan-“inanmak, güvenmek krş.
inan-” NF 35/11, MM 28/4,
HKT 46a/2, HŞ 2736, K IV/16
ınancı “güven, itimad” ME 130/8
ınçıķ “ah vah etmek, ağlayıp inle-
me” KE 144r/5, ınçıķ yıġı “ah
vah etme, ağlayıp inleme” KE
238v/4
ınçıķla-“hıçkırarak ağlamak, inle-
mek” KE 83r/13
ınçıķlan-“hıçkırmak, inlemek” KE
2v/7
ındır “harman krş. indir” AO II/36
ındırçı (<y.a)“yer adı” AO II/24
ıñġırçaķ “tahterevan krş. ıñırçaķ”
KE 180v/20
ınıçķa- “inlemek” İML 104
ıñırçaķ “tahterevan krş. ıñġırçaķ”
KE 73r/18
ıñra- “ağlayıp inlemek, inildemek”
KE 69v/5
ıñran-“ağlayıp inlemek” KE
240v/19
ıñraş- “ağlaşmak” KE 237r/20
ır “gazel, şarkı, nağme” İML 161,
ır ay- “gazel söylemek, şarkı
söylemek” ME 178/5
ır-“uzaklaşmak, ayırmak” KE
56v/16, MM 50/2, HŞ 3113
Ǿırāķ (<ö.a.) “ırak krş. irek” NF
30/9, KE 18v/18
ıraķ “uzak, ırak krş. yıraķ” NF
229/13, KE 12r/18, ME 205/5,
MM 293/2, HKT 51a/5, HŞ
801, İML 189, CE 3/2, ıraķ
bar- “uzağa gitmek, uzakta ol-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 243
mak” ME 4/3, ıraķ bol- “uzak
olmak, ayrı olmak” KE 87r/2,
HŞ 1000, ıraķ ķal- “uzakta kal-
mak, ayrı kalmak” MM 294/2,
ıraķ kėt- “uzağa gitmek, uzak-
laşmak” MM 372/4, ıraķ ķıl-
“uzaklaştırmak, uzak tutmak”
NF 412/16, ME 57/7, HKT
14a/4, HŞ 4284, ıraķ ķılın-
“uzaklaştırılmak, uzak tutul-
mak” HKT 72a/8, ıraķ tüş-
“uzaklaşmak, uzak kalmak, ayrı
düşmek” NF 227/13, KE
198v/5, HŞ 4227, ıraķ tüş-
“uzaklaşmak” HŞ 3923,
ıraķraķ “çok uzak, daha uzak” ı
KE 208r/16, MM 323/2
e
ğ Ǿırāk (<ö.a.) “Irak” CE 3/4, MN (2)
10/94, HŞ 3861, Ǿırāk ili “ırak”
i
t
i
m HŞ 521, Ǿırāk-ėli “ırak” ME
y
a
25/8
y
ı ırākį (<ö.a) “ıraklı, Iraka ait” HŞ
n
e 1043
v
i
ıravçı“şarkıcı” ıravçı tap- “şarkı
söylemek, şarkıcı olmak” HŞ
395
ırġa “ kefil” İML 189
ırġa-(1)“sallamak, silkelemek,
ırgalmak, çevirmek” KE
135r/8, ME 107/7, MM 290/1,
HŞ 1006
ırġa-(2) “haz duymak, refah içinde
yaşamak krş. yırġa-” HŞ 2203
ırġaķ “çengel, kanca” NF 268/2,
KE 249r/17
ırġal “haz, lezzet, sevinç, zevk,
refah” HŞ 3334, ırġal başla-
“sevinmeye başlamak, zevk al-
244 | D r . Suat ÜNLÜ
mak” HŞ 4068, ırġal bol- “ haz
ve lezzet vermek” HŞ 4425,
ırġal ķıl- “sevindirmek, tatlan-
dırmak” HŞ 2920
ırġan-“kımıldanmak, ırgalanmak,
sallanmak” KE 51v/16, ME
144/4, HŞ 3188
ırla- “şarkı söylemek” ME 107/1,
İML 113
ırlat- “şarkı söyletmek” KE 198r/3
ırmaķ “ırmak, akar su” İML 180
Ǿırż(<A.) “şeref, namus” HKT
580b/2
Ǿıśābe (<A.) “(başa sarılan) bant,
bandaj, türban” KE 223r/15
ısbarla- “ısmarlamak krş ısparla-”
KE 58r/10
ısfahān (<ö.a.) “İran’da tarihî bir
şehir” KE 13r/3, HŞ 2980
ısıġ “ısı, sıcak, sıcaklık, samimi,
sevecen krş. ısıķ, ıssıġ, isig, isi,
ısıķ” KE 69v/8, ısıġ bol- “sıcak
olmak, ısınmak” KE 208r/12,
ısıġ su “sıcak su krş. ısıġ suw”
KE 210v/6, ısıġ suw “sıcak su
krş. ısıġ su” KE 231v/7, ısıġ yil
“sıcak esen rüzgar” HKT
417a/7, ısıġ yüzlüg “merhamet-
li, samimi görünüşlü, içten” KE
184v/19, ısıġraķ “çok sıcak”
KE 41r/16
ısıķ“ısı, sıcak, sıcaklık, samimi,
sevecen krş. ısıġ, ıssıġ, isig, isi”
KE 216v/19, ısıķ bol- “sıcak
olmak, ısınmak” KE 220v/17
ısıķ-“(içi) ısınmak, sevmek” KE
77r/2
ısıġlıķ “sıcak, sıcaklık” KE
113v/11
ısın-“ısınmak, alışmak, sevmek,
hoşlanmak” KE 13r/16, HŞ
1657, İML 103, ısınġu “ısıtan
(şey” HKT 257b/7
ısır-“ısırmak krş. yısır-” NF
250/16, HKT 63a/7, İML 112
ısırġa “küpe krş. ısırķa” KE 48r/13,
ME 79/7, MM 192/2, İML 150,
MN (2) 12/114
ısırķa “küpe krş. ısırġa” ısırķa
ķatın- “küpe takmak, küpe ta-
kınmak” ME 82/1, ısırķa urun-
“küpe takmak” ME 175/6
ısıt-“ısıtmak, kızdırmak, sıcaklık
e
ğ
vermek” İML 102
i
t ısıtma(2)“sıtma” KE 130v/13, İML
i
m 163
y
a
ıslan- “ıslanmak” KE 160v720
y
ı ısıtmaķ “ateş (hastalık)” NF 167/2
ısmarla- (1) “bırakmak, terk et-
n
e
v
i mek” ME 31/3
ısmarla- (2) “emanet etmek, ema-
nete bırakmak” İML 105
ısparla- “emanet etmek, bırakmak,
havale etmek krş. ısbarla-” NF
341/7, ME 88/2, HKT 35b/2
ısparlan- “teslim edilmek” HKT
90b/3
ıssıġ “sıcak krş. ısıġ, ısıķ, isig, isi,
ısıķ” KE 155r/15, ıssıġ bol- “sı-
cak olmak, ısınmak” KE
183v/13
ıśŧıfā (<A.) “bir şeyin halisi, en
iyisi” KE 218r/13
ışan-“inanmak, güvenmek” HŞ
4523
 Harezm-Altınordu
ışanç “inanç, güven” HŞ 1065
Ǿışķ (<A.) “aşk, sevgi” NF 151/17,
KE 66r/11, MM 334/1, MN (2)
12/114, HŞ 270
Ǿışķbāzlıķ(<A.+F.+T.) “sever gö-
rünme, aşıklık taslama,
aşıkdaşlık” Ǿışķbāzlıķ bol- “se-
ver görünmek, aşıklık taslamak,
aşıkdaşlık olmak” HŞ 3372
Ǿışķį(<A.+F.) “aşıklık, aşka ait”
HŞ 3807
Ǿışķlıķ (<A.+T.) “aşıklık” HŞ 1580
Ǿışķsız (<A.+T.) “aşksız, sevgisiz”
HŞ 2756
ışlaġçı “cilacı” İML 156
ıtıķ (<A.) “kölenin azad olması,
azadlık kağıdı” HŞ 154
Ǿıŧr (<A.) “koku” KE 233v/20
ıvala- “yuva yapmak” ME 92/6
ıvıķ“geyik krş. ıwuķ, ıvuķ” İML
175
ıvuķ “kırlarda, taşlı yerlerde yaşa-
yan geyik krş. ıwuķ, ıvıķ” HŞ
3312
ıwuķ “kırlarda, taşlı yerlerde yaşa-
yan geyik krş. ıvuķ, ıvıķ” NF
35/13, KE 157v/6, ME 172/1,
ıwuķ keyik “kırlarda, taşlı yer-
lerde yaşayan geyik” KE
157v/5
ıy-“göndermek, salıvermek, ser-
best bırakmak krş ıđ-, id-, iy-”
ME 12/1, MM 238/2, HKT
402a/7, AO III/18
Ǿıyādet (<A.) “ziyaret etme, gidip
görme” ıyādetni yirsiz ķılġan-
“gereksiz, lüzümsuz ziyaret”
HKT 7b/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 245
Ǿıyāl (1) (<A.) “bakmakla zorunlu
olunan kadın, çocuk krş. Ǿiyāl,
Ǿayāl” KE 200v/6, Ǿıyāl bėr-
“çocuk vermek” KE 74v/11,
Ǿıyāl belgür- “hamile kalmak,
hamile olduğu belli olmak” KE
166v/9
Ǿıyāl (2)(<A.) “(sahibine) yük olan,
yük, ağırlık” HKT 264b/7
ıyās (<A.) “sığınma, sığınak” HŞ
133
ıyd (<A.) “bayram krş. Ǿįd” HŞ
709, ıyd ķıl- “bayram etmek,
bayramlaşmak” HŞ 2499, ıyd
tap- “bayram etmek, bayram
yapmak” HŞ 2498 ı
ıyın-1.“gönderilmek” HKT 155b/2,
e
ğ 2. “salıverilmek, harekete geç-
mek” HKT 574b/6, ıyınmış
i
t
i
m 1.“gönderilmiş, peygamber”
y
a
HKT 361a/8, 2. “hür, azad
y
ı edilmiş” ME 25/7, ıyınmış
n
e
v
firişte “gönderilmiş melek”
i
HKT 560a/1, ıyınmış tiwe “sa-
lıverilmiş, serbest bırakılmış
deve” HKT 120a/4
ıyış- “gönderişmek, karşılılık gön-
dermek” ME 109/1, AO III/4
Ǿıyş (<A.) “yaşama” MN (2)
24/239
246 | D r . Suat ÜNLÜ
-İ-
i- “cevheri fiil, imek fiili krş. er-,
ir-, ėr-” KE 205r/14, MN (1)
15/14, HŞ 2621, K VI/24, MN
(2) 26/257
iǾādet (<A.) “tekrar etme, bir daha
yapma, iǾādet ķıl- “tekrar et-
mek, bir daha yapmak” NF
388/16
Ǿibādet (<A.) “ibadet, Allah’ın
emirlerini yerine getirme” NF
58/2, KE 167r/8, MM 95/1,
HKT 145b/1, Ǿibādet ķıl- “iba-
det etmek” NF 9/15, KE 19v/8,
Ǿibādet ķılġu yir “ibadet yeri”
HKT 18b/3, Ǿibādet ķılġuçı
“ibadet eden” HKT 326a/7
Ǿibādetlıġ (<A.+T.) “ibadet eden”
KE 2r/4
Ǿibāret (<A.) “ibare, söz, laf, iba-
ret, mevcudiyet, izah, şerh” NF
321/1, KE 84v/2, MM 385/1,
Ǿibāret-i ādem “Adem sözcüğü-
nün ibaresi (elif)” KE 172v/11
ibāĥātį (<ö.a.) “her şeyi helal kabul
eden, dinden dönmüş bir toplu-
luk” KE 217v/20
iber-“göndermek, yollamak krş.
yiber-” KE 185r/13
iblįs (<ö.a.) “şeytan” NF 227/7,
KE 6r/21, MM 52/1, HKT
308b/5, HŞ 2755, iblįs Ǿal. “la-
netlenmiş iblis bkz. iblįs” NF
19/1, iblįs-i laǾįn “lanetlenmiş
iblis bkz. bkz. iblįs” NF 267/16,
iblįsi laǾįn “lanetlenmiş iblis
bkz. iblįs” NF 280/12
ibn Ǿabbās (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in amcasının oğlu ve bü-
yük sahabelerdendir” NF 399/4,
KE 146v/7, ibnü Ǿabbās “bkz.
ibn Ǿabbās” NF 9/13, ibni
Ǿabbās “bkz. ibn Ǿabbās” NF
184/15, Ǿabbās “bkz. ibn
Ǿabbās” NF 185/12
ibn Ǿabduǿllāh (<ö.a.) “Muaviye’yi
öldürmek isteyen kişi” KE
241v/15
ibnü aşaym (<ö.a.) “bir âbid” NF
321/8
ibnü caǾfer (<ö.a.) “Abbasî halife-
e si” NF 192/7
ğ
i
ibnü ebį leylį (<ö.a.) “Anaf et-
t
i
m terceme ibn ebî Leylâ’nın oğlu
y ve Kûfe’de otuz yıl mütemadi-
a
y
yen kadılık yapmış ünlü fakih-
ı
lerden biri” NF 188/11
n
e
v
i ibni Ǿimrān (<ö.a.) “bir şeyh” NF
251/8
ibniǿl-iǾrābį (<ö.a.) “bir âbid” NF
268/11
ibnüǿl-mütevekkil (<ö.a.) “bir
âbid” NF 256/17
ibnü mesǾūd (<ö.a.) “sahabeden bir
zat” NF 11/16, ibni mesǾūd
“bkz. ibnü mesǾūd” NF 237/11,
ibn mesǾūd “bkz. ibnü mesǾūd”
NF 130/15, ibn-i mesǾūd “bkz.
ibnü mesǾūd” NF 131/12
ibniǿl-muvaffıķ(<ö.a.) “Irak
meşayihinin başta gelenlerinden
biri krş. Ǿalį ibniǿl-muvaffaķ”
NF276/3
 Harezm-Altınordu
ibnü mülcem (<ö.a.)
“Abdurrahmân bin Mülcem.
Murad kasabasından olup Hz.
Ali’yi öldüren kafir” NF 151/16
ibn Ǿömer (<ö.a.) “sahabeden bi
zat” NF 133/2
ibnüǿs-semāk (<ö.a.) “İbni Semâk
Ebû el-Abbâs Muhammed. Bü-
yük zahidlerden olup nasihat ve
vaazları ile meşhurdur” NF
197/2
ibni sįrįn (<ö.a.) “Taba’înden hadis
ravîsi krş. Muĥammed ibnü
sįrįn” NF 191/15
ibn yāmin (<ö.a.) “Yusuf peygam-
berin öz kardeşi” KE 63r/5
ibnüǿllāh (<A.) “Allah’ın oğlu. Hz.
İsa” KE 170r/1
ibrāhām (<ö.a.) “İbrahim peygam-
ber krş.ibrāhįm(1), ebrahām”
KE 37v/18
ibrāhįm (1)(<ö.a.) “kendisine suhuf
denilen on sayfalık bir kitabın
vahiy yoluyla verildiği pey-
gamberin adı krş. ibrāhām,
ebrahām, ibrāhįm-i ħalįl,
ibrāhįm ħalįluǿllāh,
ibrāhįmmüǿn necefį” NF
37/12KE 37v/10, HKT 101a/2,
MN (1) 3/6, ibrāhįm-i ħalįl
“bkz. ibrāhįm” KE 52v/5,
ibrāhįm ħalįluǿllāh “bkz.
ibrāhįm” KE 63v/9, İbrāhįm
peyġamber “Hz. İbrahim” MN
(1) 3/8, ibrāhįmmüǿn necefį
“bkz. ibrāhįm” KE 22r/15
ibrāhįm (2) (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in Mariyetüǿl Kantiye’den
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 247
doğan oğlu” NF 6/11, KE
198v/2
İbrāhįm (3) (<ö.a.) “Altın Ordu
hanı” Ka I/1
ibrāhįm ibni edhem (<ö.a.) “Belhli
meşhur zahid ve sufî” NF 398/1
ibrāhįm-i naħǾį (<ö.a.) “bir âbid”
NF 266/5
Ǿibrānį(<ö.a.) “İbranice, Ǿibrį,
Ǿibriyānį” KE 43v/10, Ǿibrį
“İbrânî, İbranice krş. Ǿibrānį,
Ǿibriyānį” NF 359/4, KE
21v/16, Ǿibriyānį “İbranice krş.
Ǿibrānį, Ǿibrį” KE 92r/14
Ǿibret (<A.) “ibret, ders” KE
172r/10, MM 276/1, HKT i
48b/5, HŞ 534, Ǿibret al- “ibret
e
ğ almak, ders çıkarmak” NF
i
t 205/11, KE 138v/19, ME
i
m 132/4, HŞ 286
y
a
ibrįķ (<A.) “ıbrık, kulplu ve emzik-
y
ı li su kabı” NF 62/8
n
e ibsem“susma, sessiz durma krş.
v
i
ebsem” HŞ2095
ibtilā(1)(<A.) “düşkünlük, mübtela
oluş, çaresiz olma” KE 146r/18,
ibtilā ölümi “ölüm çaresizliği,
ölüm korkusu” KE 165v/8
ibtilā (2)(<A.) “denem, sınama”
ibtilā ķıl- “denemek, sınamak”
HKT 434a/1, ibtilā ķılın- “de-
nenmek, sınanmak” HKT
400a/4
ibük “ibik, çavuş kuşu” İML 176
įcāb (<A.) “gerek, lüzum” įcāb u
ķabūl “gerekli ve kabul” MM
258/1
248 | D r . Suat ÜNLÜ
icābet (<A.) “uyma, kabul, kabul
etme, izin, müsaade” NF 57/2,
KE 78r/14, MM 86/4, icābet
bol- “uygun olmak, kabul et-
mek” KE 77v/8, MN (2)
11/101, icābet ķıl- “icabet et-
mek, kabul etmek” NF 29/1,
KE 23v/18, ME 104/1, MM
86/3, HKT 27a/1, icābet ķılġan
“kabul edip karşılık veren, es-
ma-i hüsna’dan el-mucįb” HKT
220a/2, icābet ķılın- “kabul
edilmek” HKT 210a/8, icābet
yarlıķa- “musaade etmek, izin
vermek, kabul ettirmek” KE
216v/12
icāret (<A.) “kira, gelir” MM
246/2
icāzet (<A.) “izin, müsaade, kabul
etme, onay” NF 31/7, icāzet
bėr- “izin vermek, müsaade et-
mek, kabul etmek krş. icāzet
bir-” NF 15/4, KE 118v/2,
icāzet bir- “izin vermek, müsa-
ade etmek, kabul etmek krş.
icāzet bėr-” MN (1) 9/1, MN
(2) 5/46, HŞ 751, icāzet bol-
“izin verilmek, müsaade edil-
mek” NF 274/4, icāzet ķol-
“izin istemek, müsaade iste-
mek” HŞ 3005
icāzetlıġ (<A.+T.) “izinli, icazetli”
MM 304/2
icāzetsiz (<A.+T.) “izinsiz” NF
302/11, MN (1) 20/1
iclā (<A.) “(ülkeden) sürme, çı-
karma” KE 227r/12, iclā ķıl-
“sürmek, sürgüne göndermek”
KE 228r/12
icmāǾi ümmet (<A.) “büyük fakih-
lerin dinle ilgili bir konuda fikir
birliğine varmaları” NF 240/12
ictibā (<A.) “seçip alma” KE
218r/13
ictihād (<A.) “gayret etme” ictihād
ķıl- “gayret etmek, çalışıp çaba-
lamak” ME 130/2
iç 1. “iç, içeri, konu, hak, kalp,
gönül” NF 67/8, KE 209r/9,
ME 162/2, MM 66/4, HKT
4b/6, MN (1) 18/15, HŞ 1888,
K IV/3, MN (2) 28/280, 2.
“ara” HKT 223a/4, iç baġrı
e
ğ
“kalb, göğüs” KE 198v/17, iç
i
t dost “yakın dost, sırdaş” HKT
63a/2, iç ķara “kötü kalpli, hi-
i
m
y
a
dayete ermemiş” KE 203r/14,
y
ı iç tut- “birini sırdaş kabul et-
mek” HŞ 632, iç yaġı “geviş
n
e
v
i getiren hayvanların karın boş-
luğundan çıkarılan yağ, iç yağı”
HKT 142b/8, iç yan “iç taraf,
iç” HKT 515b/8, içinde “ilgili
olarak, hakkında” HKT 463a/1,
içiñe ķat- “içine katmak, karış-
tırmak” HKT 220b/9
iç- “içmek krş.iş-(1)” NF 369/10,
KE 170v/20, ME 201/7, MM
299/1, HKT 330a/6, HŞ 2611,
MN (1) 10/3, İML 96, MN (2)
9/84 , içer bol- “içecek olmak”
NF 364/6, içesi yir “içme yeri”
HKT 9a/1, içgen “içen” HKT
512b/2, içgü “içecek, içilecek
şey” HKT 200b/5, HŞ 1793,
 Harezm-Altınordu
içgü nirse 1. “içecek, içilecek
şey” HKT 132a/2, 2. “su kabı”
HKT 234b/2, içgü nirse ķıl-
“içilecek şey haline getirmek,
içilmesini sağlamak” HKT
253b/3, içgü yir “içme yeri”
HKT 424b/6, içmiş bol- “içmiş
olmak” NF 348/7
içegü “kaburga kemiklerinin iç
tarafında bulunan şeylerin adı,
bağırsak” KE 232r/18, HŞ
1719, içegüde turġan nirse “be-
sin artığı, dışkı” HKT 263b/3
içgerü “içeri, içeriye doğru krş.
içkerü, içkeri” KI/28
içim “yudum, içilecek şey, içecek”
NF 173/8, KE 162v/1, HŞ 2926
içiş- “birlikte içmek, karşılıklı
içmek” ME 108/4, HKT 364b/2
içkeri “iç, içeri krş. içkerü, içgerü”
KE 147v/8
içkerü “iç, içeri krş. içkeri, içgerü”
KE 11v/7
içki “içindeki” AO II/5
içkin “(yakın) arkadaş” ME 121/1
içkinlik “(yakın) arkadaşlık” ME
120/8
içķur “kuşak, kemer, uçkur” İML
167, içķur baġla- “kuşak bağ-
lamak, uçkur bağlamak, kemer
bağlamak” ME 138/8
içkü “içki, içilecek nesne” ME
138/6, HŞ 740, İML 164
içküçi “içki içen” HŞ 3558
içlik “astar” HKT 510a/2, İML 166
içmek “kürk” İML 166
içre “içinde, içeri, arasında” NF
360/9, KE 5r/21, MM 68/1, HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 249
4551, MN (2) 2/15, içrerek
“daha içeri, daha ileri” NF
224/12
içrül-1.“içirilmek” HKT 485b/4, 2.
“sulanmak” HKT 240a/8
içrüş-“birbirine karşılıklı içirmek,
içirişmek” ME 206/5
iç ton “iç donu krş. iş ton” KE
57v/9
içür- “içirmek, içecek şey vermek”
NF 175/12, ME 22/5, HKT
354b/9, HŞ 1953
id-“göndermek krş. ıy-, ıđ-, iy-”
İML 102
Ǿįd (<A.)“bayram krş ıyd” NF
109/10, HKT 304a/2, Ǿįd i
namāzı “bayram namazı” KE
e
ğ 143r/9, Ǿįd ve Ǿarefe “bayram
ve arefe” KE 212v/13, Ǿįd bol-
i
t
i
m “bayram olmak” KE 171v/19,
y
a
Ǿįd ķıl- “bayram etmek” NF
y
ı 216/8
n
e Ǿįdüǿl-ażĥā (<A.) “kurban bayra-
v
i
mı” NF 146/13
Ǿįdüǿl-fiŧr (<A.) “ramazan bayra-
mı” NF 146/13
Ǿiddet (<A.) “boşanan hanımın
tekrar evlenmesi için kanuni
bekleme süresi” NF 182/12,
ME 143/5, MM 265/1, HKT
404b/9, Ǿiddet keçür- “dinen be-
lirli bir süreyi tamamlamak” NF
255/16, Ǿiddet ķıl- “hesaba
katmak, saymak” HKT 103b/9,
Ǿiddet soñı “iddet süresinin so-
nu, bitimi” HKT 535b/2
250 | D r . Suat ÜNLÜ
iđe “sahip, iye krş. eye (1) ėđe, iđi
(1) , iti, idi (1)” NF 251/2, ME
82/4
idgü “iyi krş. eđgü, eygü, eyü, igü”
MN (1) 8/12
idgülük “iyilik krş. eđgülük,
eđgülik, eygülük” MN (1) 4/9
idi (1) 1. “sahip krş. iđe, ėđe, eye
(1), iđi (1), iti” İML 79, 2.
“Tanrı atlarından biri krş. iđi
(2)” İML 137
idi (2) “imek fiili” İML 99
iđi (1) 1.“sahip krş. iđe, ėđe, eye
(1), idi (1), iti” KE 218r/15,
İML 79
iđi (2) 1. “Tanrı, Allah krş. iđe,
ėđe, eye (1), iti ” NF 212/8, KE
15r/18, ME 206/5, MM 12/4,
HKT 23a/8, HŞ 2911, 2. “ilah,
tanrı” HKT 55b/2, 3. “efendi”
HKT 228b/8, 4. “ehil, yaran”
HKT 240b/4, iđi Ǿazze ve celle
“aziz ve celal sahib olan Allah”
KE 4v/1, iđi buyruķı “Tanrı em-
ri, farz” MM 59/1, iđi emri
“Tanrı emri, farz” MM 42/1, iđi
fermānı “Tanrı emri” MM
207/4, iđi ĥavfı “Allah korku-
su” MM 331/4, iđi ĥażreti “Al-
lah’ın huzuru, Allah indinde”
MM 85/3, iđi źikri “Allah’ı
zikr, onu anma” MM 36/3,
iđige nisbetlig “Allah’a bağlı
olan, Allah’a kulluk eden”
HKT 57b/8
iđik- “iyi olmak, iyileşmek” İML
107
iđil-“gönderilmek krş. ıđıl-”
HKT119a/4
iđiş “kap, çanak krş. iyiş” NF 66/1,
KE 93r/1, ME 13/6, HKT
572a/7, HŞ 1344
iđiyā(<T.+A.) “Allahım” KE
19r/13
idiz “yüksek krş. ediz, eđiz” İML
189
idrāk (<A.) “anlayış, akıl erdirme”
MM 312/3, HŞ 29
idrįs (<ö.a.) “Cebrail vasıtasıyla
kendisine otuz sayfalık bir kitap
gönderilen peygamber, İdris
peygamber” NF 54/12, KE
19v/11, HKT 297b/4, idrįs
e
ğ
peyġamber “İdris peygamber”
i
t MN (1) 8/4
i
m Ǿifrit (<A.) “cin taifesinin kötü ve
y
a
korkunç bir cinsi” KE 140v/20
y
ı iftiħār (<A.) “iftihar, övünç” KE
199v/2
n
e
v
i ig “hastalık, sancı” NF 330/13, KE
27v/19, ME 185/2, MM 54/2,
HKT 295a/4, HŞ 3286
ig- “eğmek krş. ėg-, eg-” HŞ 2787
igdegen “efendi, sahip esma-i
hüsna’dan” İML 137
igegü “eğe” İML 160
igil- “eğilmek krş. ėgil-, egil-, ekil-
” HŞ 908
igin “omuz krş. egin, ėgin , ikin”
MN (1) 10/6
igit- “beslemek, büyütmek, terbiye
etmek” KE 125r/2, HŞ 4430
igle- “hastalanmak” HŞ 4430
iglemek “rahatsızlık, sızı” ME 68/6
 Harezm-Altınordu
iglen- “hastalanmak, acı çekmek”
ME 174/5, HKT 93a/5
iglet- “hastalanmak” ME 174/5
iglig “hasta, dertli, sızlı krş. iklig,
iglü” KE 87v/1, HKT 110a/5,
HŞ 3126 iglig bol- “hasta ol-
mak, sızlanmak” ME 185/2,
iglig ķıl- “hastalanmak, dert-
lenmek, sızlanmak” ME 38/1
iglü “ağrılı, dertli, sızılı krş. iglig,
iklig” ME 68/6, iglü bol- “hasta
olmak, sızlanmak” ME 1/4, iglü
ķıl- “hastalanmak, dertlenmek,
sızlanmak” ME 30/4
iġnā(<A.) “ihtiyacını gidermek,
savmak, kâfi gelmek” iġnā ķıl-
“uzaklaştırmak, savmak, kur-
tarmak” HKT 474b/9, iġnā
ķılġan “uzaklaştıran, kurtaran,
faydası dokunan” HKT 451a/8
igne “iğne krş. yigne” KE 78v/8,
HKT 150b/9, HŞ 4194
iġrā (<A.) “teşvik ve tahrik etme”
iġrā ķıl- “teşvik ve tahrik et-
mek” HKT 407a/4
igri “eğri krş. ėgri, egri, eyri” HŞ
2211
igsi-“eksilmek, eskimek krş. eksü-,
eksi-, iksi-, ekis-” HŞ 3883
igsil- “eksil- krş. eksül-, eksil-” HŞ
4455
igsilt- “eksiltmek krş. eskit-, eksüt-
, igsit-” HŞ 1965
igsit- “eksitmek krş. eksüt-, eksit-”
HŞ 1075
igsiz “hasta olmayan, iyi, sağlıklı”
KE 6r/3, HŞ 4430
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 251
igsük “eksik, az, krş. öksük, eksük,
eksik, iksük” HŞ 3327, igsük
bol- “eksik olmak, eksilmek,
azalmak” HŞ 2870
igsüksüz“eksiği olmayan, tam” HŞ
214
igü “iyi krş. eđgü, eygü, eyü ” MN
(2) 11/100
iħlāś (<A.) “samimi olarak, içten-
lik, gönülden, riyasız, gösteriş-
siz” NF 248/11, KE 18v/11,
MM 67/4, HŞ 41, K IX/4, iħlāś
bol- “samimi olmak, içten ol-
mak, riyasız ve gösterişsiz ol-
mak” NF 408/9, iħlāś ķıl- “sa-
mimi olarak davranmak, gönül- i
den davranmak, riyasız yap-
e
ğ mak” NF 401/9
i
t ihmāl (<A.) “ihmal, önemsememe”
i
m KE 249r/2
y
a
iĥrāķ(<A.) “yakma, yakılma” K
y
ı VI/28
n
e iĥrām (<A.) “ihram, hacıların hac
v
i
görevi sırasında giyindikleri di-
kişsiz elbise” NF 77/4, KE
189v/3, ME 30/8, MM 90/3,
iĥrām baġla- “hac için ihram
giymek, ihrama girmek” NF
77/3, iĥrām keđ- “hac ihram
giymek, ihrama girmek” NF
37/7
iĥsān (1)(<A.) “ihsan, bağış, hayır,
iylik” NF 311/15, KE 119v/5,
MM 23/4, iĥsān ķıl- “ihsan et-
mek, bağışlamak, iyilikte bu-
lunmak” NF 209/9, HŞ 114
iĥsānüǿl- beyān (<ö.a.) “Eser adı”
KE 82r/12
252 | D r . Suat ÜNLÜ
iħtilāf (<A.) “ihtilaf, uyuşmazlık,
ayrılık, anlaşmazlık” KE 8r/19,
iħtilāf bol- “anlaşamamak, uyu-
şamamak” KE 166r/18, iħtilāf
ķıl- “anlaşmazlığa düşmek, an-
laşamamak” NF 228/9, KE
10r/14, HKT 561b/3
iĥtilām (<A.) “buluğ, ergenlik ça-
ğı” HKT 343a/1
iħtilāŧ (<A.) “karışma, katışma”
iħtilāŧ ķıl- “karışmak, katışmak,
biribine girmek” NF 366/4
iĥtimāl (<A.) “ihtimal, olasılık” NF
228/14, KE 9r/7
iĥtirāķ (<A.) “tutuşup, yanma” MN
(2) 16/151
iĥtirāz(<A.) “sakınma, çekinme”
iĥtirāz ķıl- “sakınmak, çekin-
mek” NF 220/14
iħtiśariǿl-kelām (<A.) “sözün kısa-
sı” AO V/21
iĥtiyāc (<A.) “ihtiyac, gereksinim”
NF 193/17
iħtiyār(1)(<A.) “ihtiyar, yaşlı” HŞ
423
iħtiyār (2) (<A.) “seçme, seçim,
tercih” KE 186r/13, ME 102/5,
HKT 375a/7, HŞ 2460, iħtiyār
bol- “tercih etmek, seçimde bu-
lunmak” NF 367/8, iħtiyār ķıl-
“seçmek, tercih etmek” NF
27/3, KE 21r/16, HKT 305a/2,
iħtiyār ķılġan “seçen, tercih
eden” HKT 403b/2, iħtiyār ķođ-
“seçmek, tercih etmek” NF
84/11, iħtiyār ķoy- “seçmek,
tercih etmek” NF 84/9
iħtiyārlu (<A+T.) “serbest, muh-
tar” ME 189/2
iħtiyāŧ(<A.) “ihtiyat, tedbir” NF
396/11, iħtiyāŧ ķıl- “tedbir al-
mak, ihtiyatlı hareket etmek”
NF 222/16
iĥyāǿuǿl-Ǿulūm (<ö.a) “İmam
Gazzali’nin eserleri” NF 185/17
ik “iğ” İML 162
ik- “ekmek, tohum ekmek krş. ėk-,
ek-” HŞ 284
Ǿiķāb (<A.) “eziyet, cefa, azap” NF
79/4, Ǿiķāb bol- “eziyet olmak,
cefa olmak, azap olmak” NF
79/4, Ǿiķāb ķıl- “eziyet etmek,
azap görmek” NF 119/4
e
ğ
iķālet (<A.) “iki tarafın isteğiyle
i
t alış veriş mukavelesini bozma”
i
m KE 77v/12
y
a
Ǿiķāmet (<A.) “ikamet, yerleşim,
y
ı ikamet etme” HKT 260a/3,
n
e Ǿiķāmet ķıl- “tatbik etmek, tat-
v
i bik sahasına sokmak” NF
219/6, HKT 34b/1, Ǿiķāmet
ķılġu yir “duracak, barınacak
yer, ikamet yeri” HKT 139b/9,
Ǿiķāmet ķılu bil- “tatbik ede-
bilmek, yerine getirebilmek”
HKT 34a/5, Ǿiķāmet yiri “dura-
cak, baınacak yer, ikamet yeri”
HKT 444a/6
Ǿikāşe(<ö.a.) “Hz. Muhammed
tarafından Cennetle müjdelen-
miş sahabe” KE 235v/14
iķbāl (<A.) “ikbal, baht, talih” HŞ
220, MN (2) 7/65, MN (2) 7/65
ikçi “iğ yapan” İML 157
ikdiş “aslı Arap olmayıp ta, Arap-
 Harezm-Altınordu
lar arasında doğan kimse” İML
147
ikegü1.“ikisi, her ikisi krş. ėkegü,
ikigü” ME 139/1, HKT 430a/2,
HŞ 1124, AO III/13, 2. “her
iki” HKT 273a/3
iki 1.“iki (2) krş ekki, ėkki, ėki,
ikki” ME 197/6, HKT 142a/6,
MN (1) 19/4, HŞ 870, İML
186, K III/12, MN (2) 7/62 , 2.
“iki (kişi)” HKT 186b/9
ikigü“ikisi, her ikisi krş. ikegü,
ėkegü” ME 106/4
ikile- “iki misli olmak” İML 106
ikilenci “ikinci kez krş. iklençi”
ME 136/7
iki miñ “iki bin (2000) krş ėkki
miñ” HKT 179a/6, İML 187
ikin “omuz krş. ėgin , egin, igin”
İML 141
ikinci “ikinci krş. ėkinç, ėkinçi,
ėkkinçi, ėkkinç, ikinç” ME
182/6
iki yüz “iki yüz (200) krş. ėkki
yüz” HKT 179a/5
ikil-“ekilmek krş. ekil-” HŞ 2179
ikin (1) “ekin krş. ėkin, ekin” HŞ
4531, K I/40
ikin (2) “ikişer (üleştirme sayı
ismi)” ikin ikin “ikişer, ikişer”
HKT 414a/2
ikinç “ikinci (2.) krş. ėkinç, ėkinçi,
ėkkinçi, ėkkinç, ikinçi (1)” HŞ
390
ikinçi (1)“ikinci (2.) krş. ėkinç,
ėkinçi, ėkkinçi, ėkkinç, ikinç”
HKT 186b/9, MN (1) 5/4, HŞ
1603, İML 187
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 253
ikinçi (2)“ekici, çiftçi krş. ekinçi”
HŞ 1319
ikindi“ikindi, ikindi vakti krş.
ėkindi, ėkindü, ėkindük,
ikindü”İML 184
ikindü “ikindi, ikindi vakti krş.
ikindi, ėkindi, ėkindü,
ėkindük”, ikindü namāzı “ikindi
namazı” HKT 580a/5
ikiz “ikiz krş ėkiz, ekiz, ekkiz” ME
30/6
ikki 1.“iki (2) krş ėkki, ėki, iki”
HKT 271a/3, 2. “iki (kişi)”
HKT 169a/6
iklençi“ikinci (2.) krş. ikilenci” KE
53v/19 i
iklig“hasta, dertli, sızlı krş. iglig,
e
ğ iglü” İML 163
i
t iklik “iğ kabı” İML 162
i
m iķlįm (<A.) “kıta, bölge, memleket,
y
a
ülke, diyar” NF 180/3, KE
y
ı 181r/16, MN (2) 18/170, HŞ
n
e 3459
v
i
iķlįmā (<ö.a.) “Adem peygamberin
Kabil ile birlikte doğan kızı”
KE 15v/4
ikrām (<A.) “ikram, hürmet, saygı”
NF 175/9, KE 92r/9, HKT
510b/6, HŞ 4336, ikrām ķıl-
“ikram etmek, hürmet etmek,
saygı göstermek” NF 233/10,
KE 123v/8
iķrār (<A.) “inkar etmemek, itiraf
etme, gerçeği saklamayıp söy-
leme, tasdik, kabul” NF 284/9,
MM 19/2, HŞ 3161, iķrār-ı til
“dil ile tasdik”MM 20/1, iķrār
ķıl- 1.“kabul etmek, gerçeği
254 | D r . Suat ÜNLÜ
söylemek” NF 34/6, KE
12v/10, HKT 58a/6, HŞ 534, 2.
“itiraf etmek” HKT 195b/7,
iķrār u taśdįķ “kabul ve onay”
MM19/3
Ǿikrime bin ebį cehl (<ö.a.) “Saha-
belerden bir zat” KE 228r/14,
Ǿikrime “bkz. Ǿikrime bin ebį
cehl” NF 39/12
iksük “eksik krş. öksük, igsük,
eksik, eksük, eksün, ekse” AO
v/15
iķtidā (<A.) “uyma, tabi olma”
MM 304/2, iķtidā ķıl- “uymak,
tabi olmak” NF 24/15, KE
234r/7, MN (1) 3/9
iktile-“besleyip büyütmek krş.
iktilü-, iktüle-” KE 111v/4, ME
91/3
iķtirāķ (<A.) “tutuşup yanan” MN
(2) 16/151
iktüle-“besleyip büyütmek krş.
iktile-, iktüle-” ME 68/8
iktülegen“Rab (Tanrı) kş.
igtülegen” ME 95/6
iktülen-“beslenip büyütülmek” ME
65/2
il (1) “el krş. ilig, elig (2), el, ėl,
elik” HŞ 1864, MN (2) 36/360,
il al- “barışmak, el sıkışmak”
HŞ 1741, il ur- “el sürmek, el
vermek” HŞ 2410, il yu- “el yı-
kamak” HŞ 1682
il (2)1.“il, yurt, memleket krş. ėl”
HKT 410b/3, HŞ 4101, İML
179, AO I/10, 2. “halk” MN (1)
5/3, MN (2) 2/14, il düz- “ili
düzene sokmak, ile intizam
vermek” K VII/42, il köter-
“kaldırmak, yok etmek” HŞ
323, il tart- “halk savaşmak,
halk çarpışmak” AO I/13
il (3) “yabancı, el” HŞ 344
il- “takmak, takılıp kalmak, bağ-
lamak, ilişmek, iliştirmek” KE
249r/17, ME 174/1, MM 303/4,
HŞ 976, MN (2) 29/288
Ǿilāc (<A.) “ilaç, em” KE 80r/6,
ME 232/8, Ǿilāc ķıl- “ilaç yap-
mak, ilaç olarak kullanmak”
KE 174v/3
ilāh (1) (<A.) “Tanrı” KE 170r/2
ilāh (2) (<A.) “kadın tanrı” KE
170r/5
e
ğ
ilāhį (1)(<A.) “ilahi, Allah’a men-
i
t sup, Tanrı ile ilgili, krş. ilahi”
i
m NF 3/13, MN (1) 12/15, HŞ
y
a
2293, AO IV/11
y
ı ilāhį(2)(<A.) “Allahım, ey
Allahım” NF 184/11, KE 5r/6,
n
e
v
i MM 9/3, MN (2) 2/19
iǾlām (<A.) “ilan etme, bildirme,
anlatma” K VI/14, iǾlām ķıl-
“ilan etmek, bildirmek, anlat-
mak” NF 13/13, iǾlām ķılın-
“ilan edilmek, bildirilmek, anla-
tılmak” AO IV/7
ilaşu “küçük sarık” İML 166
ilçi “elçi krş. ėlçi” K V/7, ilçi
keleçi “elçi” AO III/4, ilçi kileçi
“elçi” AO IV/9, ilçi yolavçı
“elçi” K II/4, ilçi yolçı “elçi” K
I/29
ilçilik “elçilik krş. elçilik” AO
V/16
 Harezm-Altınordu
ile “ile krş. bile, birle, birlen” K
V/11
ile-“deri sepilemek, debagat et-
mek” İML 108
ileg “ön, ön taraf krş. iley” NF
26/8, KE 41v/13
ilegçi “sepici, dabak” İML 155
ilen- “ayıplanmak, tekdir edilmek”
KE 103r/8
iler-“göze ilişmek, belirmek, gö-
rünmek” HKT 170a/7
ileri “ileri, daha önce krş. ilerü,
ilgerü, ilgeri” İMl 90
ilersük “şalvar uçkuru, uçkur” NF
189/14, İML 167
ilerü “ileri krş. ileri, ilgerü, ilgeri”
ME 18/8
ilet- “gidermek, ortadan kaldırmak,
izale etmek krş.ilt-, elt-, ėlt-,
elet-” HKT 3b/3, MN (2)
13/128
iley “ön, ön taraf, huzur, kat krş.
ileg” NF 426/15, KE 85r/20,
ME 134/7, HKT 556b/5, MN
(1) 8/9
ileyhi (<A.) “ona” ME 212/1
ilgegü “naz-u naim içinde beslen-
miş olan” İML 154
ilgeri “doğu, ileri, ön taraf krş.
ilgerü, ileri, ilerü” KE 181v/2
ilgerü “doğu, ileri, ön taraf krş.
ilgeri, ileri, ilerü” KE 58v/4, HŞ
1780, AO II/21
ilgük “kulp krş. ilük” HKT 394a/5
ilĥāķ (<A.) “katmak, eklemek”
ilĥāķ ķıl- “katmak, eklemek”
ME 67/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 255
ilhām (<A.) “ilham, telkin” NF
278/10, ME 42/4, MM 385/2,
HKT 466a/8, ilhām bėr- “ilham
etmek krş. ilhām bir-” KE
28v/12, ilhām bir- “ilham etmek
krş. ilhām bėr-” HKT 263b/6,
ilhām bol- “ilham olmak” KE
156r/17, ilhām ķıl- “ilham et-
mek” HKT 574b/4, ilhām
rabbānį “ilahi ilham, Allah ta-
rafından kulun kalbine verilen
ilham” MM 287/3, ilhām yetil-
“ilham verilmek” KE 6v/15
ilĥān (<F.) “sultan, hükümdar” HŞ
1980
ilig “el krş. el(i)g (1), el, ėl (2), il i
(1) ,elik” MN (1) 19/11, HŞ
e
ğ 3706, MN (2) 17/168, ilig bir-
i
t “desteklemek, yardım etmek,
i
m elini uzatmak” HŞ 1526, ilig
y
a
kötür- “el vermek, destekle-
y
ı mek” HŞ 148, ilig tut-
n
e “yardım etmek” HŞ 490
v
i
ilig “elli (50) krş. elli” HŞ 3930,
ilig tümen “elli bin (50.000)”
MN (1) 13/12, ilig vaķt “elli
vakit” MN (1) 11/4
ilig miñ “elli bin (50.000) krş. elig
miñ, ellig miñ” MN (1) 13/11,
HŞ 1760
Ǿilim (<A.) “bilgi, bilim krş. Ǿilm”
ME 220/4, MM 150/3
ilin- “ilişmek, ilişkili olmak, bağ-
lanmak, tutulmak, yakalanmak,
yaklaşmak, maruz kalmak” KE
198r/4, ME 139/1, HŞ 1841
256 | D r . Suat ÜNLÜ
ilk “ilk, birinci, önce, ilk önce” NF
53/7, KE 4r/14, ME 217/3,
MM 52/1, HKT 137b/1
ilki “ilki, önceki” AO II/27
ilkinki “evvelki, önceki” HKT
505a/4, ilkinki ĥālet “önceki
hal, eski hal” HKT 563a/6
illā (<A.) “ancak.., dan başka, illa,
mutlaka” NF 265/4, KE 34r/22,
ME 232/6, MM 35/2, HŞ 1633
illallah (<A.) “(ancak Allah’tır)
anlamında söz” MM 16/4
illeş-“barışmak, el sıkışmak” HKT
178b/2, illeşmekni kemiş- “ba-
rış teklif etmek” HKT 90a/7
Ǿillet(1)(<A.) “sebep, bahane” KE
110v/10, ME 52/4, HŞ 1104
Ǿillet (2) (<A.) “illet, hastalık” NF
390/715, KE 47v/15
Ǿillet ĥarfi “sesli harf, ünlü” ME
237/3
Ǿilletlıġ (<A.+T.) “hasta, hastalıklı,
illetli” KE 172r/6, Ǿilletlıġ ķıl-
“hastalanmak, hastalıklı olmak”
KE 130v/15
Ǿilliyyįn (<A.) “gökyüzünün ve
Cennetin en yüksek, en kutsal
tabakası krş. Ǿilliyyūn” NF
402/16, HKT 568a/3
Ǿilliyyūn (<A.) “gökyüzünün ve
Cennetin en yüksek, en kutsal
tabakası krş. illiyyįn” HKT
568a/3
Ǿilm (<A.) “ilim, bilgi krş. Ǿilim”
NF 187/17, KE 8r/20, HKT
47b/9, MN (1) 18/12, HŞ 188,
MN (2) 34/337, Ǿilm ve Ǿamel
“ilim ile amel etmek krş. Ǿilm-ü
Ǿamel” HKT 42b/9, Ǿilm-i śavt
“ses ilmi, ses bilgisi” MM
263/2, Ǿilm-i yaķįn “ilahi alem-
lerle ilgili bilgi” NF 295/10,
Ǿilm-ü Ǿamel “ilim ile amel et-
mek krş. Ǿilm ve Ǿamel” MM
324/1, Ǿilm-ü fażl “ilim ve fazi-
let” KE 19v/17,Ǿilm-ü ĥikmet
“ilim ve hikmet, ilim ve bilge-
lik” KE 138r/19,Ǿilm-ü taķvā
“ilim ve takva, takva ilmi” MM
313/3, Ǿilmi örtüglügge
ulanġannı bilgen “gizli sırlara
vakıf olan, her şeyden haberdar
olan, esma-i hüsna’dan el-leŧįf”
HKT 393b/2, Ǿilmi örtüglügge
e
ğ
yiñgen “gizli sırlara vakıf olan,
i
t her şeyden haberdar olan, es-
i
m ma-i hüsna’dan el-leŧįf” HKT
y
a
540b/1
y
ı ilmek (1)“ilmek” ME 19/4, ilmek
n
e tügün “ilmek, düğüm” ME 19/4
v
i ilmek (2) “posta hayvanı, binek
hayvanı” Ka II/14, ilmek tut-
“posta hayvanı edinmek, posta
hayvanına sahip olmak” K I/20
Ǿilmlıġ(<A.+T.) “alim krş. Ǿilmlig”
KE 174r/17
Ǿilmlig (<A.+T.) “her şeyi bilen,
alim, esma-i hüsna’dan el-Ǿalim
krş. Ǿilmlıġ” HKT 361a/2
ilśāķ (<A.) “bitiştirme, kavuştur-
ma” MM 332/2
ilt- 1.“iletmek, götürmek, ulaştır-
mak krş. elet, elt- ėlet-, ilet”
MN (1) 15/3, HŞ 3622,
2.“gidermek, ortadan kaldır-
mak” HKT 279a/1, 3. “bitir-
 Harezm-Altınordu
mek, tüketmek” HKT 481b/4,
iltü ber- “giderivermek, ortadan
kaldırmak” HKT 304a/8
ilti “hanım” İML 149
iltifāt (<A.) “meyil, önem verme,
yüzünü çevirip bakma” NF
209/6, iltifāt ķıl- “önem ver-
mek, meyl etmek, dikkate al-
mak” NF 15/16, KE 108r/11,
MN (1) 16/11
iltil-“iletilmek” HKT 500b/7,
iltilmek “iletilme” HKT 500b/7
iltimās (<A.) “talep, rica, yapılma-
sını isteme, kayırma” NF 444/9,
KE 2v/18, K III/19, iltimās ķıl-
“kayırmak, talep etmek, rica
etmek, yapılmasını istemek”
KE 69r/8
ilük (1) “ilik, düğme deliği” ME
159/3
ilük (2) “asılı, asılmış” ME 177/2
ilük (3) “kulp, krş. ilgük” HKT
40a/5
ilyās (<ö.a.)“İsrailoğullarına gön-
derilen peygamberlerden biri
olup yağmura hükmederdi krş.
İlyāsįn” KE 20v/21, HKT
430a/5
ilyāsįn (<ö.a.) “İsrailoğullarına
gönderilen peygamberlerden bi-
ri olup yağmura hükmederdi
krş. İlyās” HKT 430a/9
im (1) “işaret, im” im barmaķı
“işaret parmağı” ME 47/6
im (2) “ilaç, em, derman krş. em”
HŞ 1590
im- “emmek krş. em- (1)” HŞ 3455
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 257
imām 1.(<A.) “imam, hoca, na-
mazda kendisine uyulan kişi”
NF 232/14, KE 82v/7, MM
80/4, 2. “mezhep kurucusu bü-
yük kişiler” MM 228/1, 3. “ön-
der, rehber” HKT 315b/7, imām
ķıl- “dinî önderlik etmek, reh-
berlik etmek” KE 198v/12
imām Ǿaŧiyye Ǿavfį (<ö.a.) “İmam
Atiyye” KE 121v/10
imām-ı aǾžam ebū ĥanįfe (<ö.a.)
“Ebu Hanîfe NuǾmân bin Sâbit
bin Zûtâ bin Mâh. Hanefi mez-
hebinin kurucusu krş. ebū
ĥanįfe” KE 201v/21, imām-ı
aǾžam ebū Ĥanįfe-i kevfį “bkz. i
imām-ı aǾžam ebū Ĥanįfe” NF
e
ğ 185/11
i
t imām beġavį (<ö.a.) “İmam
i
m Begavi” MN (1) 14/2
y
a
imām ebuǿl-ĥasan (<ö.a.) “Ebul
y
ı Ĥasan-i EşǾarį” KE 70r/17
n
e imām ķāżį (<ö.a.) “İmam kadı” NF
v
i
206/13
imām mālik (<ö.a.) “Malik bin
Enes. Mâlîki mezhebinin kuru-
cusu” NF 206/12
imām-ı muǾažžam (<ö.a.) “Ebu
Hanife” MM 227/3
imām muķātil (<ö.a.) “Mukâtil bin
Süleymân. Büyük bir tefsiri
vardır” NF 203v/10, muķātil
“bkz. imām muķātil” KE 37r/6
imām necefį (<ö.a.) “İmam
Necefî” NF 184/12
imām süddį (<ö.a.) “Ebu Muham-
med İsmail bin Abdurahman
bin Ebi DuǾayb el-AǾvar” KE
258 | D r . Suat ÜNLÜ
121r/21, süddį “bkz. imām
süddį” KE 55r/7
imām-ı şāfiǾį (<ö.a.) “Şafiî mezhe-
binin kurucusu krş. şāfiǾį” NF
198/3, MM 229/1
imām śaġānį (<ö.a.) Meşârıkuǿl-
Envâr adlı hadis kitabının yanı
sıra pek çok eseri olan din âli-
mi” NF 6/17
imām yaǾķūb süfyān (<ö.a.) “İmam
Yakup Süfyan” KE 145v/8
imāme (<A.) “sarık, tolga, miğfer
krş. Ǿimāme” NF 162/15, HŞ 35
Ǿimāme (<A.) “sarık, tolga, miğ-
fer krş. imāme” ME 94/3, KE
183v/14,Ǿimāme-i mıśr “Mısır
miğferi” KE 87r/17
imāmeǿl-müslimįn (<A.) “Müslü-
manların imamı” NF 189/9
Ǿimāmelıġ (<A.+T.)“sarıklı” NF
72/5, Ǿimāmelıġ bol- “sarıklı
olmak, sarık giymek” NF 164/3
Ǿimāmesiz(<A.+T.) “sarıksız” NF
164/3
Ǿimāmet(<A.) “imamlık krş.
imāmluķ, Ǿimāmetlıķ,
imāmetlıġ” KE 189v/1
imāmetlıġ(<A.+T.) “imamlık krş.
Ǿimāmetlıķ, imāmluķ, Ǿimāmet”
imāmetlıġ ķıl- “imamlık yap-
mak, önderlik yapmak” MN (1)
3/9
Ǿimāmetlıķ (<A.+T.)“imamlık krş.
imāmetlıġ, imāmluķ, Ǿimāmet”
NF 94/2, MN (1) 3/9,
Ǿimāmetlıķ ķıl- “imamlık yap-
mak, önderlik yapmak” NF
24/15, KE 236r/19
imāmluķ(<A.+T.) “imamlık krş.
Ǿimāmetlıķ, imāmetlıġ,
Ǿimāmet” NF 153/9, imāmluķ
ķıl- “imamlık yapmak, önderlik
yapmak” NF 53/6, imāmluķ
ķıldur- “imamlık yaptırmak,
önderlik yaptırmak” NF 94/2
įmān (<A.) “iman, inanma, inanç”
NF 116/4, KE 31r/18, ME 91/2,
MM 13/3, HKT 71a/2, MN (1)
22/9, MN (2) 47/425, HŞ 3638,
įmān kelimesi “kelime-i tevhid”
NF 177/4, įmān bėr- “iman
vermek, inanmasını sağlamak”
KE 198r/5, įmān keldür-
“inanmak, iman etmek krş.
e
ğ
įmān keltür-, įmān ketür-” NF
i
t 39/12, įmān ve islām keltür-
i
m “iman etmek, inanmak” NF
y
a
110/13,įmān keltür- “inanmak,
y
ı iman etmek, inandığını ve Müs-
lüman olduğunu bildirmek krş.
n
e
v
i įmān keldür-, įmān ketür-” NF
16/4, KE 23r/1, HKT 39a/9,
įmān kėtür- “inanmak, iman
etmek krş. įmān ketür-, įmān
keldür-, įmān keltür-” MM
13/2, įmān ketür-
“inanmak, iman etmek krş.
įmān kėtür , įmān keldür-, įmān
keltür-” HKT 421b/4, įmān
ketürgen “inanan, iman eden”
HKT 405a/5, įmān ketürgen tişi
“mümin kadın” HKT 527a/9
įmānlıġ (<A.+T.)“iman sahibi,
inançlı, iman eden” NF 157/17,
KE 37r/7
 Harezm-Altınordu
įmānsız (<A.+T.) “imansız, inanç-
sız” NF 16/6, KE 24v/13
Ǿimāret (<A.) “bayındırlık, mamur-
luk, onarım, bayındırlaştırmak,
yapı, bina” NF 41/11, KE
151r/13, HKT 183b/2, HŞ
2769, imāret buyur- “onarılma-
sını, imar edilmesini buyur-
mak” HKT 220a/1, Ǿimāret ķıl-
“onarmak, imar etmek” NF
393/9, KE 137v/12, ME 64/1,
HKT 183a/4, HŞ 124
Ǿimārį (<A.) “deve oturağı, gölge-
likli fil sandelyesi” KE 77r/2
imçek“meme krş. emcek, emük,
emçek” MN (1) 20/6
imdi “şimdi, imdi, böylece emdi,
emti, ėmdi” KE 42v/18, MN (1)
10/8, HŞ 1125, AO III/13, MN
(2) 43/431, imdige tegi “şimdi-
ye kadar” KE 24r/3, imdige
tegrü “şimdiye kadar” KE
239r/16, imdigeçe “böylece”
KE 86v/18
imes “değil krş. ermes” MN (2)
43/432
imge-“emek çekmek, zahmet çek-
mek krş. emge-” HŞ 2546
imgek “emek krş. emgek” MN (1)
14/10, HŞ 140
imgekli “zahmetli, emekli” HŞ
2114
imgeksiz“emeksiz, zahmetsiz krş.
emgeksiz” MN (1) 3/13, HŞ
2339
imgen-“zahmet çekmek krş.
emgen-” HŞ 2686
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 259
imget-“zahmet vermek krş. emget-
” HŞ 2868
imhāl (<A.) “mühlet verme, işi
bir zaman sonraya bırakma”
imhāl bol- “mühlet vermek, işi
bir zaman sonraya bırakmak”
KE 249r/2
įmin (<A.) “korkusuzluk, güven
içinde olma, emin krş. imįn,
emįn” HKT 413a/3, HŞ 4374,
įmin bol- “emniyet içinde ol-
mak” MM 51/3, HKT 277a/9
imįn (<A.) “korkusuzluk, güven
içinde olma, emin krş. įmin,
emįn” imįn bol- “emniyet için-
de olmak” NF 239/2, HKT i
277a/9
e
ğ iminek (<ö.a.) “Kırım beyi” K I/7
i
t įminlik (<A.+T.) “emniyet, güven”
i
m HKT 133b/1
y
a
imkān (<A.) “imkan, fırsat, olası-
y
ı lık” NF 284/4, KE 78r/1, HŞ
n
e 433, MN (2) 17/168, imkān bol-
v
i
“fırsat olmak, imkan olmak”
HŞ 930
imlā (<A.) “söyleyip birine yaz-
dırma” imlā ķıl- “söyleyip yaz-
dırmak” KE 166r/7, ME 224/1,
imlā ķılın- “söylenilip yazdırıl-
mak” HKT 345a/7
imle-“işaret etmek, göstermek”
ME 40/4
Ǿimrān (<ö.a.) “Hz. Meryem’in
babası, Hz. İsa’nın büyük baba-
sının adı” NF 165/1, HKT
51b/4
imtiĥān(<A.) “deneme, sınama”
imtiĥān ķıl- “denemek, sına-
260 | D r . Suat ÜNLÜ
mak, imtihan etmek” NF
430/15
imtināǾ (<A.) “çekinme, sakınma”
imtināǾ ķıl- “çekinmek, sakın-
mak, uzak durmak” NF 361/17
imtiŝāl (<A.) “emre boyun eğme”
imtiŝāl ķıl- “itaat etmek, emre
boyun eğmek” NF 281/13
in (1)“en, genişlik krş. en, ėn”
HKT 64b/6
in (2)“in, mağara, hayvan yuvası”
NF 393/16, KE 220r/9, ME
172/1, HŞ 527
iñ “yanak krş eñ (2)” HŞ 466, MN
(2) 25/244
in-1.“inmek” KE 89v/12, HKT
244a/6, HŞ 4417, İML 123, AO
I/10, MN (2) 14/137, 2. “(deni-
zin) dibine inmek, dalmak”
HKT 316b/5, 3. “düşmek”
HKT 11a/3, in- taķı ķapsa-
“isabet etmek ve kuşatmak”
HKT 419b/4,ingen 1. “inen”
HKT 455a/3, 2. “inecek olan,
tahakkuk edici” HKT 500b/4,
inmek “inme, iniş” HKT
503a77
inābet (<A.) “günahlara tövbe ede-
rek hak yoluna dönme” NF
233/17, MM 283/1, inābetdin
aş- “günahlara tövbe ederek hak
yoluna dönmek”MM 283/2
inābetsiz (<A.+T.) “günahlarından
tövbe ederek hak yoluna dön-
meyen”MM 362/3
inal “yakınen bilinen” İML 135
inǾām (<A.) “nimet verme, bağışta
bulunma, iyilik etme” NF
319/2, HŞ 1055, K III/4, inǾām
ķıl- “nimet vermek, ihsan et-
mek, iyilikte bulunmak” NF
209/9, HŞ 1246
inan-“inanmak krş. ınan-” KE
18v/13
Ǿinān(<A.)“dizgin, yular” NF
440/12
inanç “inanç krş. ınanç” KE
237v/13, İML 150
inançsız “hain” İML 150
Ǿināyet (<A.) “ihsan, lütuf, yardım,
iyilik” NF 80/3, KE 11v/20,
MM189/2, MN (1) 12/7, HŞ
1214, K IX/8, MN (2) 36/355,
Ǿināyetüǿl-ezel “ebedi lutuf”
e
ğ
KE 12r/1, Ǿināyet-i ilāhį “Alla-
i
t hın izniyle, yardımıyla” AO
IV/11, Ǿināyet bir-“yardım et-
i
m
y
a
mek, iyilikte bulunmak” MN
y
ı (2) 44/441, Ǿināyet ķıl-“iyilikte
bulunmak, lutfetmek, ihsan ve
n
e
v
i yardımda bulunmak” NF
444/10, MN (1) 11/9, HŞ 366
ince “ince” İML 143
incįl (<Yun.) “İncil, Hz. İsa’ya
indirilen kitab” NF8/14, KE
183v/8, HKT 55b/9
incir “incir” KE 12v/12
inç (1) “rahat, gönlü sakin, huzur-
lu” KE 244v/14, HŞ 3609, İML
154, K II/11, inç bol- “rahat
olmak, gönlü sakin olmak, hu-
zurlu olmak” HŞ 721, inç
yöri- “sakince yörimek, gönlü
sakin olmak” K I/44
 Harezm-Altınordu
inç (2) “hanım, irfanlı kadın”
inç-ü aķanı “kadın ve ağabe-
yi” KE 197v/1
inç- “rahat etmek” İML 103
inçgel- “incelemek krş. yinçgele-”
KE 211r/13
inçi “üvey kardeş” KE 69v/20
inçü “inci krş. yinçü, yünçü (2),
yincü” MN (1) 2/10, MN (2)
35/353
inde-“seslenmek, çağırmak krş.
ünde-” KE 170r/20, HKT
230a/2
indenil- “çağrılmak, davet edilmek
krş. ündenil-” HKT 45b/2
indist “tirit” ME 84/6
indür-1.“indirmek” KE 125r/9,
HKT 442a/5, HŞ 1784, 2. “yer-
leştirmek, kondurmak” HKT
155a/6, 3.“akıtmak, dökmek”
HKT 512b/5, indürgen
1.“indiren” HKT 421b/8 2.
“konduran, yerleştiren” HKT
330a/1, 3. “akıtan, döken” HKT
557b/4, indürgü yir “konak ye-
ri” HKT 329b/9, indürmek “in-
dirme” HKT 310a/3
indürül- 1.“indirilmek” HKT
13b/1, 2. “akıtılmak, dökül-
mek” HKT 557b/4, indürülmiş
“indirilmiş” HKT 64a/1
ine- “çınlamak” KE 77r/6
inek “inek” NF 53/3, KE 46v/18,
HKT 10b/2, MN (1) 2/9, HŞ
4258
iñek “çene, avurt, yanak krş eñek,
eñ” HŞ 3406
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 261
iñen (1) “dişi deve” NF 73/16, KE
31r/15, ME 102/1, HKT
357b/5, İML 172, iñen teve “di-
şi deve” KE 184v/11
iñen (2) “çok” NF 19/16, KE
18v/12, ME 197/4, HŞ 1940,
iñen az “çok az” NF 160/5,
HKT 147a/2, iñen köp “çok faz-
la, oldukça çok” NF 160/7, iñen
küçlüg “çok güçlü, çok çetin”
HKT 544a/1, iñen üküş “çok
fazla, oldukça çok” NF 50/8,
iñen ķıl- “çoğaltmak, fazlalaş-
tırmak” NF 82/9, iñen ķısaçuķ
“çok kısa, oldukça kısa” MM
187/4 i
inficār (<A.) “suyun yerden kay-
e
ğ nayıp akması (Musa Peygam-
i
t ber’in mucizesi)” KE 114r/9
i
m infilāķ (<A.) “yarılma, açılma
y
a
(Musa Peygamber’in mucize-
y
ı si)” KE 114r/9
n
e ini“küçük erkek kardeş” KE
v
i
103v/15, HŞ 3798
iniş “iniş, yokuş, meyilli arazi” KE
225v/8, HŞ 806, İML 177
inkār (<A.) “inkar, tanımama, in-
kar etme” HKT 414a/1, inkār
ķıl- “tanımamak, inkar etmek”
ME 16/1, HKT 383b/2, inkār
ķılġan “tanımayan, inkar eden”
HKT 314b/1, inkār ķılmaķ “in-
kar etme, tanımama” HKT
349a/2
inkārsız (<A.+T.)” kesin, kati” ME
115/1
inķıyād (<A.) “tabi olma, boyun
eğme, teslim olma” inķıyād ķıl-
262 | D r . Suat ÜNLÜ
“teslim olmak, boyun eğmek
krş. inķiyād ķıl-” HKT 111a/8
inķiyād (<A.) “tabi olma, boyun
eğme” inķiyād ķıl- “teslim ol-
mak, boyun eğmek krş. inķıyād
ķıl-” NF 94/12
iñle- “inlemek” NF 317/8
iñli “yanaklı, çeneli krş. iñlig” HŞ
1582
inli“enli, geniş, bol krş. inlig” İML
153
inlig“geniş, bol krş. inli” HKT
460a/8
iñlig“yanaklı, çeneli krş. iñli” HŞ
1093
innā (<A.)“biziz” ME 212/1
iñre- 1.“inlemek, inilti çıkarmak”
NF 73/16, ME 40/2, HKT
318a/4, HŞ 2271, MN (2)
38/376, 2. “ kükremek, uğultu
yapmak” HKT 346a/1
iñreş-“inleşmek, ağlaşmak” NF
91/7
iñret-“inletmek, ağlatmak” ME
18/3, HŞ 2868
ins (<A.) “insan” HŞ 2782, ins ü
melek “insan ve melek” MM
4/2, ins ü perį “insan ve pe-
ri”MM 10/1
inśāf (<A.) “insaf ” HŞ 2165, inśāf
bėr- “insaf vermek, merhamet
etmek” KE 216r/20, inśāf ķıl-
“acımak, merhamet etmek” NF
205/2
inśāfsuzluķ (<A.+T.) “insafsızlık”
HŞ 2165
insān (<A.) “insan” MN (2) 24/234
inşāǿallāh (<A.) “Allah kısmet
ederse” K XI/19, inşāǿallāhu
taǾālā “ Allah taala kısmet eder-
se” AO V/19
intiķām (<A.) “intikam” intiķām al-
“intikam almak” HKT 465a/3,
intiķām alġan “intikam alan”
HKT 377a/1, intiķām ķıl- “inti-
kam almak” NF 148/3
intižār (<A.) “bekleme, bekleyiş,
gözetleme” NF 262/10, HŞ
1408, intižār ķıl- “gözetlemek”
NF 10/3, HKT 370a/7
inzāl (<A.) “erkeğin boşalması”
inzāl ķıl- “boşalmak” NF 427/4
iptik (<Yun.) “hipotek” ME 204/7
e
ğ
ir (1)“erkek, er, krş. ėr (1), er, er-
i
t kek” HŞ 2927, İML 151
i
m ir (2) “erken, er krş. ėr (2), ėren(2),
y
a
erkek” HŞ 324
y
ı ir- (1) “usanmak, bıkmak” KE
59r/11
n
e
v
i ir- (2)“ermek, ulaşmak, gelmek
krş. ėr-(2) ” HKT 356b/6, HŞ
2411, MN (2) 29/292
ir-(3) 1.“imek fiili krş. er-, ėr- (1)”
HKT 31a/3, MN (1) 16/2, İML
114, AO IV/14, MN (2) 8/71, 2.
“olmak” HKT 278b/6, HŞ
4618, irmes “değil krş. ermes,
ermez, irmez” HKT 181a/1,
irmes meger “ancak, yalnız, sa-
dece krş. irmez meger” HKT
11b/2, irmez “değil krş. ermez,
irmes” HKT 98b/1, irmez
meger “ancak, yalnız, sadece
krş. irmes meger” HKT 437b/1
 Harezm-Altınordu
iǾrāb (<A.)“Arapça kurallara uy-
gun olarak isim çekimi yapma”
KE 86r/21, iǾrāb ur- “Arapça
kurallara uygun olarak isim çe-
kimi yapmak” ME 102/4
irādet (<A.) “gönüldeki istek, ira-
de” MM 267/1
irādetsiz (<A.+T.) “iradesini terk
etmiş olan” MM 285/3
irāķat(<A.) “yıkanma, su dökme”
irāķat ķıl- “yıkanmak, su dök-
mek” NF 365/5
irān (<ö.a.) “İran” HŞ 1004
iǾrāż (<A.) “yüz çevirme, vazgeç-
me, affetme” HKT 256b/1,
iǾrāż ķıl- 1.“yüz çevirmek” NF
186/1, HKT 273b/1, 2. “dön-
mek, dönüp gitmek” HKT
361a/7, 3. “vazgeçmek” HKT
537b/5, 4. “affetmek” HKT
256b/1, iǾrāż ķılıġlı “dönen, dö-
nüp giden” HKT 366b/7, iǾrāż
ķılmaķ “dönme, dönüp gitme”
HKT 275a/3
irdem “erdem, fazilet krş. erdem”
HŞ 313
irdin “harman krş ındır” K I/41
irek (1) (<ö.a.) “Irak krş. Ǿırāķ” KE
18v/18
irek (2) (<ö.a.) “Kremlin’in Tatar
Türkçesindeki eski adı” Ka I/6
irem (<ö.a.) “Ad kavmi zamanında
Cennete benzetilerek inşa edi-
len yerin adı” HKT 573a/1,
irem baġı “Ad kavmi zamanın-
da Cennete benzetilerek inşa
edilen yerin adı” HŞ 447
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 263
iremik “erkeksi kadın, erkeğe ben-
zeyen kadın krş. ermik” İML
149
iren “eren krş. ėren (1) , eren” HŞ
417
Ǿirfān (<A.) “bilme, biliş, anlayış,
irfan” MM 313/1
iri- “erimek krş. eri-” HŞ 3533
irig1.“kaba, sert, çirkin, kötü krş
irik” NF 105/11, ME 37/8,
HKT 538a/5, 2. “şiddetli, çetin”
HKT 219b/5, 3. “sağlam, kuv-
vetli” HKT 99b/8, irig bol-
“kaba ve sert olmak” KE
52v/17, irig ķılıķlıġ “sert tabiat-
lı” HKT 542a/9, irig sözlüg i
“kaba sözlü, çirkin sözlü” NF
e
ğ 150/16
i
t irigle-“irinlenmek krş. iriñlen-”
i
m ME 36/4
y
a
iriglen-“kabarmak” KE 67v/13,
y
ı ME 100/3
n
e
v
iriglik “kabalık, sertlik, haşinlik
i
krş. iriklik” ME 80/1, HKT
199a/2, iriglik ķıl- “sert dav-
ranmak, merhamet etmek”
HKT 191b/4
irik “kaba, sert, katı krş. irig” HŞ
3616, İML154
irik- “sıkılmak, usanmak, bıkmak,
tiksinmek, bezmek” KE
185r/17, HŞ 1455
iriklik “kabalık, sertlik krş. iriglik”
HŞ 3616
iriktür-“bezdirmek, bıktırmak,
tiksindirmek” HŞ 2641
iril- “bıkmak, usanmak” KE 239r/1
264 | D r . Suat ÜNLÜ
ir(i)n “dudak” KE 238r/5, HŞ 441,
MN (2) 13/121
iriñ “irin, safra, cerahat” NF 363/4,
MM 76/3, HKT 546a/4, İML
139, iriñ ķus- “irin kusmak, ce-
rahat çıkarmak” NF 389/5
irinçig “acınacak durumda olan,
zavallı” KE 238r/16
iriñlen- “irinlenmek krş. irigle-”
ME 188/8
irinlig “dudaklı” KE 75r/18
iriş-“erişmek, ulaşmak krş. eriş-”
K VII/39
iriŝme(<ö.a.) “Lut peygamberin üç
kızından biri” KE 58r/8
irit-“eritmek krş. erit-” HŞ 4197,
İML 102
irk “güç, kudret, iktidar krş. erk”
HŞ 4273
irkek“erkek krş. erkek, eren, ėr (2),
ir, ėren(2)” HKT 503b/4, HŞ
1244, İML 128
irken (1)“erken, önce evvel krş.
ergen (1)” irken vefāt ķıl- “er-
kenden ölmek, genç yaşda öl-
mek” MN (1) 15/15
irken (2) “ergen, bekar” İML 153
irken (3) “eren” İML 153
irki “eski” HKT 480b/1
irkil- (1)“birikmek” ME 212/4
irkil- (2) “irkilmek” HŞ 2384
irklig “yetkili, mâlik, kuvvet, güç,
kudret krş. erkli, erklig irklik,
irlik” MN (1) 1/2, HŞ 2300,
İML 145
irklik “kudretlilik krş. erkli, erklig,
irklig, irlik ” HŞ 1237
irkmek eti “kalça” ME 235/6
irlik“erlik, mertlik krş. erkli,
erklig, irklik, irklig” HŞ 1342
irsāl (<A.) “gönderme, gönderil-
me” AO V/23
irsek “orospu kadın” İML 149
irte 1.“sabah krş. erte, ėrte” HKT
452a/2, HŞ 752, İML 184, 2.
“sabahleyin” HKT 298a/6, 3.
“yarın, ertesi gün” HKT
227b/2, 4. “yarın, gelecek, is-
tikbal” HKT 542b/9, irte aşı
“sabah kahvaltısı” HKT 289a/1,
irte bile ķop- “erkenden kalk-
mak” MN (1) 2/5, irte birle kel-
“erkenden gelmek” HKT 63b/3,
irte kel- “erkenden gelmek”
e
ğ
HKT 542b/6, irte vaķtınġa
i
t kirigli “geceyi arkada bırakan,
i
m sabah vaktine ulaşan” HKT
y
a
430b/4, irte yöri- “erkenden ha-
y
ı reket etmek” HKT 410a/1,
n
e irtege kir- “geceyi arkada bı-
v
i rakmak, sabahlamak” HKT
387a/1, irtege kirigli “geceyi
arkada bırakan, sabaha ulaşan”
HKT 542b/3
irtele- “geceyi arkada bırakmak,
sabaha ulaşmak krş ertele-”
HKT 155b/7, irtelegen “geceyi
arkada bırakan, sabaha ulaşan,
sabahlayan” HKT 225b/4,
irtelegen ĥālda “geceyi arkada
bırakırken, sabaha ulaşırken”
HKT 256a/7, irtelegen vaķtı
“sabah vakti” HKT 170b/5
irtidād (<A.) “İslam dinini terk
ederek başka bir dine girme”
MM 235/1
 Harezm-Altınordu
irtifāǾ (<A.) “yükseklik” MM
277/3
irtiĥā (<ö.a.) “Suriye’de bir kasa-
ba” KE 228r/12
irüleş- “kabalaşmak” ME 119/6
is “koku” KE 120v/1
is-“esmek krş. es-” HŞ 3868, MN
(2) 34/343
Ǿįsā (<ö.a.) “Hz. İsa, İsa peygam-
ber krş.Ǿįsį” NF 4/11, HKT
102a/2, MN (1) 17/9, MN (2)
35/347, HŞ 452
Ǿiśābe (<A.) “sarık, tülbent” NF
85/9
įŝār (<A.) “dağıtma, bağış olarak
verme, ikram, cömertçe verme”
KE 192r/8, įŝār ķıl- “tercih et-
mek, üstün tutmak” NF 236/10,
KE 110r/9, HKT 523b/5
isenlik “esenlik, sağlık krş. esen-
lik” A IV/13
iser- “gözetmek” İML 106
iśfahān (<ö.a.) “İsfahan” NF 220/1
isĥāķ (<ö.a.) “Hz. İshak, İshak
peygamber, Hz. İbrahim’in oğ-
lu” NF 168/10, KE 70r/13,
HKT 381a/3, isĥāķ peyġamber
“Hz. İshak” MN (1) 7/3, isĥāķ
źebįĥuǿllāh “bkz. isĥāķ” KE
99r/9
isĥāķ kelebāźį (<ö.a.) “Ebû Bekr
Muhammed bin İshak. Kitâb el
TaǾarruf li-mezheb ehl el ta-
savvuf ve Bahr el-favâǿid adlı
tasavvuf ve hadis hakkında ta-
nınmış eserleri bulunan sufî”
şeyħ imām isĥāķ “bkz. isĥāķ
kelebāźį” NF 3/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 265
isĥāķ-ı mümşād (<ö.a.) “İshak-ı
Mümşad” KE 202r/10
isi “sıcak krş. issig, ısıġ, ıssıġ, isig,
ısıķ, issü” HŞ 1509, İML 150,
isi suv “hamam, sıcak su” İML
179, isi suvcu “hamamcı” İML
155
Ǿįsį (<ö.a.) “İsa peygamber krş.
Ǿįsā” KE 2r/10
isig 1.“sıcak, kaynar krş. issig, ısıġ,
ıssıġ, isi, ısıķ, isü” NF316/2,
KE 232r/17, HKT 291a/3, HŞ
4650, 2. “sıcaklık, hararet”
HKT 192b/9, isig bol- “ısın-
mak, sıcak olmak, kaynamak,
hararetlenmek” NF 429/14, isig i
kün “sıcak gün” İML 185, isig
e
ğ suw “sıcak, kaynar su” HKT
i
t 200b/5
i
m isiglik “sıcaklık” NF 218/4, HŞ
y
a
3668, isiglik ĥaddıña teg- “kay-
y
ı nama derecesine ulaşmak, kay-
n
e namak” HKT 509b/6
v
i
isim “ad, isim krş. ism” ME 87/8
isin- “ısınmak krş. ısın-” ME 152/4
isit- “ısıtmak krş. ısıt-” ME 207/8
isitme “sıtma krş. ısıtma” ME 21/3
isiz “kötü, fena, hayırsız krş.esiz,
ėsiz” KE 6r/4, isiz duǾā “bed-
dua, lanet etme” KE 74r/20
isizlik “kötülük krş. esizlik,
ėsizlik” KE 82v/15
iske- “çimdiklemek” İML 114
iskender (<ö.a.) “şahsiyeti kadar,
peygamber mi yoksa veli mi
olduğu hususunda da ihtilaf
olan zatın adı” KE 174r/6, HKT
291a/4
266 | D r . Suat ÜNLÜ
iskenderiyye (<ö.a.) “İskenderiye”
NF 111/12, KE 112v/6
iski “eski krş. eski” AO IV/21
iślāĥ (<A.) “iyileştirme, düzeltme,
tamir etme”iślāĥ ķıl- “iyileştir-
mek, düzeltmek, tamir etmek”
NF 327/1
islām (1) (<A.) “İslâm, İslâm dini,
Müslümanlık” NF 110/13, KE
195r/9, ME 114/6, MM 23/4,
HKT 58b/7, HŞ 124, K VI/15,
islām dini “İslam dini, İslami-
yet” HŞ 158, islām keltür- “İs-
lam dinini getirmek, Müslü-
manlığı getirmek” NF 110/15,
KE 195r/20, islām tap- “İslam
dinine girmek, Müslüman ol-
mak” KE 195r/19
islām (2) (<ö.a.) “Muinüǿl-mürid
adlı kitabın yazarı” MM 402/1
islāmluġ (<A.+T.) “Müslüman”
KE 239r/13
islāmsız (<A.+T.) “kafir” KE
142v/11
ism (<A.) “isim, ad krş. isim” KE
2v/1
ismāǾįl (<ö.a.) “İbranî peygamber
olup babası Hz. İbrahim ile Ka-
be’yi inşa etmiştir” NF 213/7,
KE 3v/12, HKT 297b/2, ismāǾįl
peyġamber “Hz. İsmail” MN
(1) 7/3, ismāǾįl-i źebįĥ “bkz.
ismāǾįl” KE 52v/6
ismāǾįl-i buħārį (<ö.a.)
“Kur’an’dan sonra en sahih ki-
tap olarak tanınan el-CamiǾ el
sahîh adlı hadis kitabının yazarı
krş. Muĥammed-i Buħārį”
imām “bkz. ismāǾįl-i buħārį”
NF 168/5
Ǿismet (<A.) “temizlik, masum
olma” KE 110v/6
Ǿismetüǿl-evliyā (<ö.a.) “eser adı”
KE 135v/9
isnād (<A.)“sağlam belgelere da-
yama” NF 403/15
ispendān (<F.) “hardal, hardal ta-
nesi” HKT 314a/6
isperik “teğ, asma” isperik kötür-
“teğlemek” ME 77/8
isrāf (<A.) “savurganlık, israf”
isrāf ķıl- “ölçüyü kaçırmak, is-
raf etmek” HKT 149a/9, isrāf
ķılġan “ölçüyü kaçıran, müsrif”
e
ğ
HKT 141b/9
i
t isrāfįl (<ö.a.) “İsrafil” NF 87/8, KE
i
m 5v/16
y
a
isrāǿįl (<ö.a.) “Yakub peygamberin
y
ı lakabı ve kavmi krş. isrāyil” KE
62r/4, MN (1) 11/8, isrāǿįluǿllāh
n
e
v
i “Hz. Yakub” KE 75v/17
isrāyil (<ö.a.) “Hz. Yakub’un laka-
bı olup sonradan bütün o soy-
dan gelenlere Beni İsrail denil-
miştir krş. isrāǿįl” HKT 359a/8
is(s)ig “sıcak, ısı, ısıġ, ıssıġ, isig,
ısıķ, isi” NF 124/8, ME 177/5
issü “ısı, sıcaklık krş. issig, ısıġ,
ıssıġ, isig, ısıķ, isi” ME 76/6
issiz “ıssız, sahipsiz” ME 42/1
įstā (<ö.a.) “Davud peygamberin
babası krş. įşā” KE 131v/6
istāġfūru l-lāh (<A.) “(Allah’tan
bağış dilerim) anlamında bir
tövbe krş. estaġfirullah” HŞ
3094
 Harezm-Altınordu
istāħlıķ(<A.+T.) “gözü peklik,
cesurluk” KE 211r/18
iste-“istemek, dilemek, aramak,
araştırmak krş. izde-, ister-” NF
171/1, KE 24r/16, ME 218/2,
MM 320/3, HKT 60b/1, HŞ
1468, İML 96, K IX/7, istegen
1. “isteyen, talep eden” HKT
327a/3, 2. “arayan, araştıran”
HKT 286b/2, istemek “isteme,
talep etme” HKT 286b/2
istegüçi “isteyen” NF 313/5
isteĥar (<ö.a.) “bir şehir” KE
139r/17
istek “istek, arzu” ME 75/8
isteklü “arzulu, istekli, isteği olan
krş. izdeklülük” ME 147/5
isten- “bir şey istemek, işi yapıl-
mak, istenmek” HKT 327a/4
ister-“istemek, dilemek krş. iste-,
izde-” İML 103
istiǾānet (<A.) “yardım” NF 72/15
istibrā (<A.) “hayızlı kadınla yat-
ma” istibrā ķıl- “hayızlı kadınla
yatmak” ME 207/7
isticāb (<A.) “kabul” isticāb bol-
“kabul olmak, kabul edilmek”
KE 195v/17
isticābet (<A.) “duanın Allah ka-
tında kabul edilmesi” isticābet
ķıl- “Allah tarafından kabul ol-
mak, kabul edilmek” KE 26r/11
istiǾdāt (<A.) “hazırlık, bir şeyin
kabulüne olan tabii meyil”
NF124/11, HŞ 2563, K VI/21,
istiǾdāt-ı ĥarb “harbe hazırlık,
harb hazırlığı” KVI/17, istiǾdāt
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 267
ķıl- “meyletmek, meyilli ol-
mak” NF 28/3, A V/22
istidrāc (<A.) “Allah’ın kafirleri
yola getirmek için derece dere-
ce artırarak nimet ve ihsanda
bulunması” KE 218r/10
istifsār (<A.) “sorma, sorulma” K
V/6
istiġfār (<A.) “Allah’tan günahın
bağışlanmasını dileme, tövbe
etme” HŞ 3157, istiġfār ķıl-
“Allah’tan günahın bağışlanma-
sını dilemek, tövbe etmek” NF
46/1, KE 22r/2
istiĥāża (<A.) “kadınlardaki ay
hali” KE 12r/7 i
istiĥsān (<A.) “beğenme, takdir
e
ğ etme” istiĥsān ķıl- “beğenmek,
i
t beğenilmek, takdir etmek” NF
i
m 189/7
y
a
istihze(<A.)“şaka etme, eğlenme”
y
ı istihze ķıl- “şaka yapmak, eğ-
n
e lenmek “ KE 203r/20
v
i
istiķāmet (<A.) “doğruluk, muva-
zene” HŞ 1940
istiķbāl (<A.) “karşılama” istiķbāl
ķıl- “karşılamak, gelmesini bek-
lemek” NF 24/1
istikmāl (<A.) “kemale erdirme,
tamamlama” AO V/13
isitktāb (<A.) “birine yazı yazdır-
mak” AO V/24
istilā (<A.) “ele geçirme, istila”
istilā ķıl- “ele geçirmek, istila
etmek” HKT 396a/4
istimāǾiǿl-kelām (<A.) “söz işitme”
AO V/13
268 | D r . Suat ÜNLÜ
istimdād(<A.) “yardım isteme” K
VI/29
istincā (<A.) “abdesten önce avret
yerlerini temzileme, pislikten
temizlenme, taharet” MM 97/1,
istincā ķıl- “abdesten önce avret
yerlerini temzilemek, pislikten
temizlenmek” KE 206r/20, ME
210/3
istirāĥat (<A.) “istirahat” istirāĥat
ķıl- “dinlenmek, istirahat et-
mek” NF 219/6
istiŝnā (<A.) “isitisna, ayrıcalık”
HKT 537b/3, istiŝnā ķıl- “istis-
na yapmak, ayrıcalık göster-
mek” HKT 542b/4
istįze (<F.) “kavga, dövüş krş.
istize, sitize, estize” HKT
34b/4, HŞ 3094, istįze aynat-
“kavga çıkarmak, karışıklık çı-
karmak” HŞ 3551
Ǿiśyān (<A.) “baş kaldırma, isyan”
MM 73/4
iş (1) “iş, görev, hareket, durum,
hal, çare” NF 129/9, ME 197/4,
MM 117/3, HKT 302a/6, MN
(1) 21/15, HŞ 197, İML 189,
AO I/13, MN (2) 17/166, iş
bil- “iş bilmek, görevini bil-
mek” HŞ 2730, iş bit- “iş bit-
mek, işi sona erdirmek” HŞ
1855, iş bitür- “işi bitirmek, so-
na erdirmek” HŞ 941, iş bol-
“görev olmak, iş olmak” KE
194v/3, iş buyur- “görev ver-
mek, iş buyurmak” NF 285/1, iş
içinde oyaġ “davranışlarına
dikkat eden” HKT 354a/3, iş iş-
le- “iş görmek, iş yapmak” KE
93v/15, iş ķıl- “iş görmek, iş
yapmak” NF 15/17, KE 3v/8,
HŞ 2501, iş ķılın- “iş yapılmak,
iş görülmek” HŞ 2507, iş kil-
“iş yapabilmek, gücü yetmek,
elinden iş gelmek” HŞ 3360, iş
kör- “iş görmek, iş yapmak” NF
303/5, KE 190r/17, iş tüş- “ba-
şına iş gelmek, kötü bir durum-
la karşılaşmak” HŞ 618, işge
tüş- “ kendini işe vermek, göre-
vini iyi bir şekilde tamamla-
mak” ME 121/8, işni yirsiz
ķılġan “uygunsuz iş yapan”
HKT 163a/8
e
ğ
iş (2) “eş, dost, arkadaş krş. ėş”
i
t HKT 168a/9, HŞ 4681, İML
77, iş bul- “dostlaşmak” İML
i
m
y
a
III
y
ı iş- (1)“içmek krş.iç-” NF 367/1
iş- (2) “koşmak” İML 114
n
e
v
i įşā (<ö.a.) “Davud peygamberin
babası krş. įstā” KE 133r/1
işāret (<A.) “işaret, im, nişan” NF
20/1, KE 197v/9, MM 34/1,
HKT 52b/5, HŞ1592, işāret
bol- “işaret olmak, nişan olmak,
iz olmak” KE 2v/18, işāret ķıl-
“işaret etmek” NF 34/15, KE
47r/12, ME 41/8, HKT 159a/9,
HŞ 406, işāret ķılış- “işaret-
leşmek” ME 197/1, HKT
568b/1
işāretlıġ (<A.+T.) “işaretli” KE
2r/5
işbu “işbu” K VII/54
işçi “işçi” KE 137r/9
 Harezm-Altınordu
işe- “işlemek” ME 127/8
işek “eşek krş. eşgek, eşek” MN
(1) 20/14, HŞ 1846
işiççi“çömlekçi, tencereci” İML
157
işik “eşik, kapı krş. eşik” MN (1)
20/14, HŞ 2019, İML 179, K
VIII/10, MN (2) 4/38
işikçi “kapıcı krş. eşikçi” MN (1)
18/3
işit- 1.“işitmek, duymak krş. ėşit-,
eşit-, işüt-” NF 2/6, KE
239r/20, HKT 457b/4, MN (1)
2/6, HŞ 3935, İML 110, K
IV/2, MN (2) 6/56, 2. “dinle-
mek” HKT 457b/4, işitgen 1.
“dinleyen” HKT 110b/5, 2. “işi-
ten, duyan” HKT 558a/3, HŞ 8,
3. “her şeyi duyan, her şeyden
haberdar olan, esma-i
hüsna’dan es-semįǾ” HKT
18b/2, işitigli “dinleyen” HKT
406a/1, işitmek 1. “dinleme”
HKT 292a/6, 2. “işitme” HKT
359b/8, HŞ 2110, işitmek üçün
tek tur- “susup dinlemek” HKT
482b/8, işitmekni oġurla- “giz-
lice dinlemek, kulak vermek”
HKT 253a/6
işitdür-“işittirmek, duyurmak krş.
işittür-, işittir-, ėşittür-, eşittür-”
KE 228v/2
işitil-“işitilmek krş. eşitil-” KE
17v/13
işittir- “duyurmak krş. işitdür-,
işittür-, ėşittür-, eşittür-” İML
103
işittür-“duyurmak krş işitdür-, işit-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 269
tir-, ėşittür-, eşittür, ėşittür-,
eşittür-” HKT 391a/1, işittürgen
“duyuran” HKT 417a/9
işittürül- “işittirilmek” HKT 83b/4
işkbāy (<F.)“sabır krş. eşkbāy” ME
112/2
işle-“işlemek, çalışmak, iş yap-
mak” NF 435/5, KE 18r/4, ME
38/1, MM 244/2, HKT 455a/6,
HŞ 4565, İML 128, işlegen
“yapan, eden, işleyen, çalışan”
HKT 572a/3, işlemek “yapma,
etme, işleme” HKT 292b/1
işlençi “büyük elçi” işlençi yolavçı
“büyükelçi, temsilci” AO II/8
işler “kadın” İML 151 i
işleş- (1)“birlikte çalışmak” ME
e
ğ 118/3
i
t işleş- (2)“eş olmak krş. ėşleş-” HŞ
i
m 2449
y
a
işlet- “işletmek, çalıştırmak, yerine
y
ı getirmek, yapmak” NF 391/13,
n
e KE 136v/17, ME 29/3, MM
v
i
245/3
işlig (1)“işli, amelli, işi olan” KE
90r/6, ME 27/5, HKT 5b/8, MN
(1) 21/14
işlig (2)“eşi, dostu olan” HKT
218b73
işlik “iş, işlik” işlik bol-“iş sahibi
olmak” KE 163v/11
işmuǿįl (<ö.a.) “Davud peygambe-
rin babası krş. şemvil” KE
132v/1
Ǿişret (<A.) “içki, içki içme” HŞ
333, MN (2) 24/239, Ǿişret it-
“içki içmek” HŞ 598,Ǿişret ķıl-
“içki içmek” HŞ 543, MN (2)
270 | D r . Suat ÜNLÜ
10/89, Ǿişret sür- “içki içmek,
eğlenmek, eğlenmeye devam
etmek” HŞ 462
Ǿişret-engįz (<A.+F.) “çok içen”
HŞ 2085
Ǿişretsiz (<A.+T.) “içkisiz, eğlen-
cesiz” HŞ 1120
işsiz “işsiz, boş” işsiz bol- “işsiz
olmak, yapacak işi olmamak,
boş olmak” ME 178/4
işsizlik “işsizlik” ME 178/1
iştihā (<A.) “iştah” NF 257/11
iştiyāķ(<A.)“özleme, göreceği
gelme” NF 102/9, MN (2)
14/133
işton “iç donu, don krş. içton” İML
167
işük “perde” İML 168
işükçü “perdeci krş. eşikçi” İML
156
işüt-“işitmek krş. işit- ėşit-, eşit” K
VI/26
işve (<A.) “işve, naz ve eda” HŞ
1635, MN (2) 14/136
it (1)“et krş. et” HŞ 2183, MN (1)
17/13
it (2)“it, köpek” NF 34/7, KE
13r/15, ME 43/1, MM 41/1,
HKT 167b/5, HŞ 2205, İML
174, MN (2) 23/230
it-“itmek, yapmak, iteklemek,
havale etmek, göndermek, dü-
zenlemek, tertip etmek krş. et-,
ėt-” NF 360/12, KE 164v/18,
ME 59/6, HKT 451a/2, HŞ
3385, MN (1) 20/10, K VII/45,
MN (2) 11/102
Ǿitāb (<A.) “azarlama, paylama,
tekdir” KE 235r/16, HŞ 2899,
Ǿitāb bol- “azarlamak, payla-
mak, tekdir etmek” KE 135v/6,
Ǿitāb kel-“azarlamak, paylamak,
tekdir etmek” KE 135v/12,
Ǿitāb ķıl- “azarlamak, payla-
mak, tekdir etmek” NF 287/11,
HŞ 2895, Ǿitāb ķılış- “birbirini
azarlamak, biribirini paylamak,
tekdir etmek” ME 194/8
itçi “köpekçi” İML 175
iǾtibār (<A.) “itibar, önem verme,
saygı gösterme, ibret, ibret al-
ma” ME 132/5, iǾtibār al- “ibret
almak, ders almak”NF 205/14,
e
ğ
HKT 199a/9, iǾtibār alġu nirse
i
t “ibret alınacak şey” HKT
239a/5, iǾtibār bol- “saygı gös-
i
m
y
a
termek, önem vermek” NF
y
ı 429/3, iǾtibār it- “itibar etmek,
güvenmek, önem vermek” K
n
e
v
i VII/26, iǾtibār ķıl- “önem ver-
mek” NF 372/8, KE 47v/12,
HKT 351a/1
itek “etek krş. etek” HŞ 2448
iti “sahip efendi krş. eđe, eye (1) ,
iđi (1) , idi (1), ege” İML 79
itig “süs, ziynet krş. ėtig” HKT
468a/1, itig urun- “süs eşyası
takmak, süslenmek” HKT
321b/6
iǾtiķād (<A.) “inanç, inanma, istek,
meyil, gönülden bağlanma” NF
4/9, KE 70r/15, MM 289/3,
MN (1) 12/9, iǾtiķād ü iħlāś
“inanç ve doğruluk” K IX/4,
iǾtiķād ķıl- “inanmak, gönülden
 Harezm-Altınordu
bağlanmak” NF 86/17, iǾtiķād
tut- “iyi davranmak” NF 69/14,
KE 142v/9
iǾtiķādlıġ(<A.+T.) “itikadlı, inaçlı”
KE 244v/13
iǾtiķādsız(<A.+T.) “itikadsız,
inançsız, imansız” iǾtiķādsız
bol- “itikadsiz olmak, inançsız
olmak, imansız olmak” KE
114r/19
itil-“edilmek, yapılmak” MN (1)
10/12
itilen- “keskinleşmek, sivrileşmek”
MN (2) 10/91
iǾtimād (<A.) “itimat, güven” NF
378/8, KE 218r/21, iǾtimād ķıl-
“itimat etmek, güvenmek” NF
71/3, KE 28r/20, K III/20
iǾtimādlıġ (<A.+T.) 1. “güvenilir”
HKT 232b/4, 2. “sağlam, eMN
(1)iyetli” HKT 40a/5
itiş- “itişmek, karşılklı olarak birbi-
rini itmek” ME 202/6
itlen- “kaybolmak, yok olmak” HŞ
2205
itmek“ekmek krş. etmek, ötmek”
HŞ 1204
ittibāǾ (<A.) “uyma, ardından git-
me, tâbi olma” ittibāǾ ķıl- “uy-
mak, tabi olmak” NF 35/8
ittifāķ (<A.) “uyuşma, anlaşma,
olay, rastlantı” NF 198/14, KE
10r/10, ittifāķ ķıl- “uyuşmak,
anlaşmak” NF 15/3, KE
103v/12, ittifāķ ķılış- “karşılıklı
uyuşmak, karşılıklı anlaşmak
“ME 146/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 271
ittiĥād (<A.) “birlik, birleşme” MN
(2) 23/230
it yılı “Türkçe on iki yıl atlarından
11nci yılın adı” İML 186
iv “ev, oda krş. ėw, ew, öw, öy (1),
iw, ev” MN (1) 8/8, HŞ 332,
MN (2) 14/137 iv soñu “evin
ucu” İML 179, iv tibi “ev dibi,
evin başköşesi” İML 179, iv
tirigi “ev eşyası” İML 179, iv
ürtügü “ev perdesi” İML 179
iw “ev krş. ew, ev, ėw, öw, öy (1),
iv” HKT 53b/8
iw- 1. “acele temek, acelecilik
göstermek krş. ėw-, ew-, ev-,
iv-” HKT 75b/8, 2. “acele et- i
mek, koşmak” HKT 189a/4,
e
ğ iwe 1. “acele ederek, mütema-
i
t diyen, durmaksızın” HKT
i
m 152b/9, 2. “koşarak” HKT
y
a
497b/1, iwe bir- “çabuklaştır-
y
ı mak, hızlandırıvermek” HKT
n
e 272b/3, iwe tile- “çarçabuk ol-
v
i
masını istemek” HKT 483b/3,
iwe tüş- “yıkılmaya yüz tutmak,
yıkılmak üzere olmak” HKT
290a/5, iwe Ǿuķūbet ķıl- “ceza-
sını hemen vermek” HKT
303a/3, iwe yöri- “koşmak”
HKT 302a/1, iwe yörigen “ko-
şan” HKT 563a/2, iwe yörimek
“koşma” HKT 563a/3, iwgen 1.
“aceleci, sürali, hızlı” HKT
202b/7, 2. “koşan” HKT
548a/2, iwgenrek “en süratli, en
hızlı” HKT 131a/2, iwgül “ace-
le et, haydi gel!” HKT 228b/7,
iwmeklik “acelecilik” HKT
272 | D r . Suat ÜNLÜ

313a/8 iy “ey seslenme ünlemi krş. ey”

iv- “acele temek, acelecilik gös-
termek krş. ėw-, ew-, ev- iw-”
HŞ 817, İML 103, MN (2)
38/377
Ǿivaż (<A.) “bedel, karşılık” ME
22/8 MM 246/3, K IV/7, Ǿivaż
al- “bedel olarak almak” HKT
120b/6, Ǿivaż bėr- “karşılık
vermek, mükafatlandırmak krş.
Ǿivaż bir-” MM 260/3, Ǿivaż
bir- “karşılık vermek, mükafat-
landırmak krş. Ǿivaż bėr-” HKT
413a/7
ivdeçi “büyük çiftliklerde ve zen-
gin evlerdeki aşcı başı” HŞ
2019 e
ğ
iwdür- “çabuklaştırmak krş. i
t yabıġı “eğer örtüsü” İML 173
i
ėwdür-” HKT 201a/8 m iyerle-“eğerlemek, eğer vurmak”
ivek“aceleci, acele eden krş. iwek, y
a
ėwek” HŞ 2282 y
ı iyerlig “eyerli” MN (1) 2/8
iwek “aceleci, acele eden krş. ivek,
n
e
v
ėwek” HKT 271b/8 i 154/5, HKT 558b/7, İML 168,
iveklik “acelecilik” HŞ 1719
ivezį (<ö.a.) “bir âbid” NF 266/17
ivgele- “sallamak” KE 28v/7
ivlen- “evlenmek krş. ėwlen-” İML
106
ivrek “su ördeği krş. övrek” HŞ
1274
ivrül-“çevrilmek krş. krş. evrül-,
öwrül-, ewrül-” HŞ 1940
ivür- “çevirmek, tercüme etmek
krş. ewür-, öwür-, evür-” HŞ
724, MN (1) 1/5
iwüt-1.“çabuklaştırmak” HKT
288b75, 2. “acele ettirmek, koş-
turmak” HKT 306a/1
MN (2) 4/38
iy- “göndermek krş. ıđ-, ıy-, id-”
AO I/9
Ǿiyādet (<A.) “hasta ziyareti” NF
6/2
Ǿiyāl (<A.) “aile krş. Ǿıyāl, Ǿayāl ”
ME 26/4
Ǿiyd (<A.) “bayram krş. Ǿıyd” MM
90/3, Ǿiyd namāzı “bayram na-
mazı” MM 110/3
iye “sahip krş. iđi, iđe, ide ” ME
42/5
iyelik “sahiplik, hakimiyet” ME
153/6
iyer “eyer krş. eđer, iyer” HŞ 2983,
MN (1) 2/10, İML 173, iyer
İML 103
iyiş “kap, çanak krş iđiş” ME
iyiş içiñe ķat- “kap içinde sak-
lamak, biriktirmek” HKT
547a/8
iymen-“emniyette olmak krş.
eymen” MN (2) 26/252
iyrim “eğer yastığı” İML 173
iz “iz, nişan, yol” NF 21/11, ME
105/5, MM 234/3, HKT 282a/8,
HŞ 775, İML 189, K X/7, MN
(2) 26/260
įźā (<A.) “eza, cefa”įźā tegür- “eza
etmek, cefa etmek” NF 226/14
iżāfet (<A.) “ilgi, ilişki” iżāfet ķıl-
“ilgi kurmak, ilişiklendirmek”
KE 95v/3
 Harezm-Altınordu
izālet (<A.) “giderme, yok etme”
HKT 510b/3
Ǿižām(1) (<A.ç.) “kemikler” KE
165v/17
Ǿižām (2) “ulu, yüce” KE 189v/1
izǾān (<A.) “anlayış, kavrayış,
akıl” HŞ 1277
izār (<A.) “peştamal, belden aşağı-
sı için örtü” NF 226/6, izār
baġlan- “peştamal bağlamak,
belden aşağısını örtmek”
ME131/3, izār key- “peştamal
giymek, belden aşağısını ört-
mek” ME 170/2
iǾzāz (<A.) “saygı gösterme, ağır-
lama, uğurlama, yüceltme, ulu-
lama” NF 292/6, KE 219r/8,
HŞ 1339, iǾzāz-ü iķrām “saygı
ve ikram, hürmet ve ağırlama”
KE 92r/9, iǾzāz ķıl- “saygı gös-
termek, ağırlamak, uğurlamak,
yüceltmek, ululamak” NF
164/2, HŞ 1238
izde- “dilemek, istemek krş iste-,
ister-” MM 271/3, HŞ 623
izdeklülük “istekli, dileği olan krş.
isteklü” ME 46/2
izge “başka, başkası krş. özge” HŞ
3437
ižhār (<A.) “gösterme, meydana
çıkarma” ižhār ķıl- “açığa vur-
mak, meydana çıkarmak” NF
36/7, HKT 369a/3, ižhār ķılġān
“gösteren, açığa vuran” HKT
343b/1
izle- “iz sürmek, takip etmek, iz-
lemek” NF 21/11, KE 3r/3,
MM 234/1, HŞ 2597, İML 80
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 273
Ǿizz (<A.) “ulu, yüce, aziz ” HŞ
710, Ǿizz-ü cāh “izzet ve ma-
kam” MM 319/3, Ǿizz-ü celāl
“izzet ve celal, yücelik ve celal-
lik” KE 76v/17
ižhār (<A.) “gösterme, izhar” ižhār
ķıl-“ göstermek, izhar etmek”
MN (2) 6/57
Ǿizzet (<A.) 1.“izzet, değer, kıy-
met, saygı, yücelik” NF 60/13,
KE 127r/2, HKT 97b/6, HŞ
285, MN (1) 16/6, 2. “gurur,
kibir” HKT 432a/3, izzet ve
ĥürmet “değer ve kıymet” KE
187r/18, K III/17, Ǿizzet bėr-
“değer ve kıymet göstermek, i
saygı göstermek” NF 50/1,
e
ğ Ǿizzet bol-“kıymetli olmak,
i
t saygı duyulmak” KE 207r/6,
i
m Ǿizzet kör- “değer ve kıymet
y
a
görmek, yüceltilmek” KE
y
ı 109v/11, Ǿizzet ķıl- “hürmet
n
e etmek, değer vermek” NF 78/7,
v
i
HŞ 849, Ǿizzet tap- “hürmet et-
mek, yüzeltmek, değer vermek”
HŞ 375
Ǿizzetle-(<A.+T.) “izzet etmek,
yüceltmek, saygı göstermek,
hürmette bulunmak” KE 127r/4
Ǿizzetlig(<A.+T.) “aziz, ulu, saygı-
değer, kıymetli” NF 238/17,
HKT 488a/4, Ǿizzetlig bol-
“saygıdeğer olmak, saygı göste-
rilmek, ululanmak” NF 231/11
274 | D r . Suat ÜNLÜ

Ǿizzetsiz (<A.+T.) “değersiz, kıy-

metsiz, izzetsiz” Ǿizzetsiz ve
ĥürmetsiz “kıymetsiz ve değer-
siz” KE 196r/8
Ǿizzį (<ö.a.) “Kufe’de bir tepe” NF
155/3

e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 275

-J-
jende (<F.) “eski, yırtık (elbise)”
jende ton “eski ve yırtık elbise,
yırtık giyecek” KE 178r/13

j
e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
276 | D r . Suat ÜNLÜ
-K-/-Ķ-
kaǾb (<ö.a.) “KaǾb bin Esed” KE
217v/17
ķabāil(<A.ç.)“kabileler” MN (2)
27/266
kaǾb bin eşref (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in muhaliflerinden
olup yazdığı şiirlerle
Kureyşlileri ona karşı ayaklan-
dırmaya çalışmıştır” HKT
85b/3
kaǾbüǿl-aħbār (<ö.a.) “Ebu İshak
KaǾb bin Mânî. Hz. Muham-
med döneminde yaşamış riva-
yetleri ile meşhur bir hadis
ravisi” KE 44v/13, imām kaǾb
“Ebu İshak KaǾb bin Mânî. Hz.
Muhammed döneminde yaşa-
mış rivayetleri ile meşhur bir
hadis ravisi” KE 175r/16, kaǾb
“Ebu İshak KaǾb bin Mânî. Hz.
Muhammed döneminde yaşa-
mış rivayetleri ile meşhur bir
hadis ravisi” KE 27v/5
ķaba “sık, gür” ķaba saķal “sık ve
gür sakal” KE 18v/16
ķabaķ“kavak (ağacı)” KE 157v/7,
ķabaķ yıġaçı “kavak ağacı” KE
55r/16
ķabaķçı “öncü asker, birlik” K I/15
ķabaķçılıķ “öncülük” K I/23
ķabāla (<A.) “kadının verdiği
huccet krş. ħable” AO II/25
ķabar- “kabarmak, şişmek, su top-
lamak” KE 178v/3, ME 133/2,
HKT 458b/9, ķabarġan “köpük”
HKT 242a/5
ķabarcuķ “kabarcık, şişkinlik”
ķabarcuķ ėtin- “şişmek, kabar-
mak” ME 173/6
ķabart- “yüceltmek” ME 88/5
kaǿbe (<A.) “Kabe, Mekke şehrin-
deki kutsal bina, Beytullah” NF
11/3, KE 3r/13, ME 56/3, HKT
18a/2, HŞ 103, kaǿbe yöresin-
deki mescid “Mescid-i Haram”
HKT 270b/2, kaǿbe-ħāne “Ka-
be” NF 269/15, kaǿbeġa ıđılġan
nirse “Kabe’ye gönderilen şey
(kurbanlık hayvan krş. kaǿbege
iđilgen nirse” HKT 119a/4,
e kaǿbege iđilgen nirse “Kabe’ye
ğ
i
gönderilen şey (kurbanlık hay-
t
i
m van krş. kaǿbeġa ıđılġan nirse”
y HKT 103b/6
a
y
kābe ķavseyn (<A.) “iki yayın ara-
ı
sındaki uzaklık, miraçta Hz.
n
e
v
i Muhammed’in Allah’a yakınlı-
ğına kinaye” KE 209r/14
kaǾbeteyn (<F.) “tavla zarı” HŞ
2187
ķabırçaķ “sandık”İML 169
ķabıslıķ (<A.) “öğünme” ķabıslıķ
ėt- “öğünmek, kendini öğmek”
ME 175/6
ķabıż (<A.) “karşılık” ķabıż ķılış-
“karşılık vermek” ME 197/5
ķābil (<A.) “mümkün, olabilir”
MM 178/4
ķābįl (<ö.a.)“Hz. Adem’in büyük
oğlu ve Habil’in kardeşi” NF
337/1, KE 14v/14, MM 52/2
 Harezm-Altınordu
ķabįle (<A.) “kabile, uruk” NF
19/15, KE 94v/21, HKT 410a/6
ķabįlelıġ (<A+T.)“kabileli, kabile-
den olan” NF 72/11, KE
241v/14, ķabįlelıġ bol- “bir ka-
bileden olmak, bir kabileye
mensup olmak” NF 399/17
kābin (<A.) “damadın geline ver-
diği ağırlık, eşya, nikah parası
krş. kābįn” kābin baġla- “nikah
parasını belirlemek, erkeğin ka-
dına vereceği nikah parasını
tespit etmek” HŞ 4110, kābin
ķıl- “nikah parası vermek” HŞ
2894
kābįn(<A.)“damadın geline verdiği
ağırlık, eşya, nikah parası krş.
kābin” NF 409/14, KE 48r/19,
ME 15/7, HKT 79b/8, kābįn
bėr- “mehir vermek, nikah pa-
rası vermek” NF 409/14
kābįnsiz (<A.+T.) “nikah parasız,
eşyasız” HŞ 3641
ķābiżüǿl-ervāĥ (<A.) “ruhları alan,
Azrail” KE 237r/4
ķabr(<A.)“kabir, mezar” KE
200r/14
ķabrüǿl-Ǿarūseyn (<ö.a.) “Bedr
savaşında şehit olan karı koca-
nın kabri” KE 224v/17
ķabuķ “kabuk” KE 120r/20
ķabūl (<A.) “kabul, razı olma”
MM 257/2, HKT 52a/1, K
VI/17, ķabūl bol- “kabul etmek,
razı olmak” NF 37/16, KE
11v/18, ķabūl et- “kabul etmek,
razı olmak” KE 22r/19, ķabūl
ķıl- 1.“kabul etmek, razı ol-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 277
mak” NF 10/10, KE 10v/21,
ME 36/5, MM 35/1, HKT
463b/8, HŞ 233, MN (1) 11/5,
MN (2) 4/38, 2. “yargılamak,
merhamet etmek, bağışlamak”
HKT 463b/8, ķabūl ķılġan “ka-
bul eden” HKT 446a/3, ķabūl
ķılın- “kabul edilmek” HKT
59a/7, ķabūl ķılıp yanut birgen
“kabul edip karşılığını veren,
mükafatlandıran, esma-i
hüsna’dan eş-şekūr” HKT
418a/3
ķabūliyyet (<A.) “kabul etme” MM
326/4
ķabūlluķ (<A.+T.) “kabul etme”
MM 327/1
e
ğ ķabur “kemançe” İML 161 k
i
t ķaburġa “kaburga” MM 197/1
i
m kaǾbüǿl-aħbār (<ö.a.) “Ebû İshâk
y
a
KaǾb bin MâniǾ. Hz. Muham-
y
ı med devrinde yaşamış rivayet-
n
e leri ile meşhur hadis râvisi” NF
v
i
128/15
ķabż (<A.) “alma, el ile tutma, ele
alma, Azrail tarafından canın
teslim alınması” MM 258/1,
ķabż ķıl- “almak, teslim almak,
ele almak, öldürmek” NF
87/11, MM 261/4
ķabża (<A.) “avuç, bir avuç, bir
avuç dolusu, bir şeyin tutulacak
sapı” NF 277/9, KE 211v/7,
HKT 444b/7
ķaç “kaç, bir kaç” NF 332/6, KE
27v/15, MM 101/2, HŞ 196, K
XI/18, ķaç-ķaç “tekrar tekrar”
ME 92/5
278 | D r . Suat ÜNLÜ
ķaç-“kaçmak krş. ķaş-” NF 155/13,
KE 12v/1, ME 211/3, HKT
430b/5, HŞ 3440, İML 116, AO
III/11, ķaçġanlıķ ĥālı üze “ka-
çarak” HKT 551b/7, ķaçıp
ķurtulġu yir “kaçıp sığınacak
yer, kurtuluş yeri” HKT 460a/1,
ķaçmaķ “uzaklaşma, kaçma”
HKT 497a/1
ķaçaġ “bozgunluk, hezimet” İML
146
ķaçan “ne zaman, ne zaman ki,
….dığı zaman krş. ķaçanı” NF
16/14, KE 4v/15, MM 19/3,
HKT 206a/5, HŞ 3455, MN (2)
8/75 ķaçan kim “ne zaman ki, -
dığı zaman “NF 3/17, KE
209v/15, MM 291/1, HKT
17a/2, ķaçanġa tegi “ne zamana
değin, ….dığı zamana değin”
KE 81v/6, ķaçanķa tegi “ne za-
mana değin, ….dığı zamana
değin” KE 229v/21
ķaçanı 1. “ne zaman ki krş. ķaçan”
İML 94, 2. “ne zaman” İML 95
ķaçġaķ “kaçak, firar eden krş.
ķaçķaķ” KE 74r/11
ķaçġaķlıķ “kaçaklık” KE 73v/4
ķaçġınçı“bozguna uğrayan, mün-
hezim” İML 146
ķaçır “katır krş. ħaçır, ħaŧır, ħacır,
ķaŧır, ķatır” KE 43r/2
ķaçķaķ“kaçak, firar eden krş.
ķaçġaķ” KE 104r/16
ķaçu “baraj, set, bent” NF 82/5
ķaçur-“kaçırmak” NF 75/2, KE
104r/6, ME 76/4, HŞ 3903, AO
III/10
ķad (<A.) “yetişir, kifayet eder,
kafi” ķad śafā “kifayet edecek
kadar saflık, yeter derecede saf-
lık” KE 47v/14
ķadar (<A.) “mikdar, kadar” NF
166/9, KE 212v/14, MM 104/3,
HŞ 1493, K V/16
ķađaş“akraba, hısım, kardeş
krş.ķadaş, ķayaş” HKT 399b/1
ķadaş “akraba, hısım, kardeş krş.
ķayaş, ķađaş” NF 48/15, HŞ
2607
ķadaşlıġ“hısım, akraba olan krş.
ķayaşlıġ, ķađaşlıķ” KE 2r/2
ķađaşlıķ“hısım, akraba olan krş.
ķayaşlıġ, ķadaşlıġ” HKT 417a/3
e
ğ
ķadd (<A.) “boy” HŞ 446, MN (2)
i
t 25/243
i
m ķaǾde (<A.) “namazda selamdan
y
a
önce Ettehiyyatü okunan otur-
y
ı ma bölümü” MM 139/4
ķadeh (<A.) “kadeh, bardak, kase
n
e
v
i krş. ķadeĥ” HŞ 1569
ķadeĥ (<A.) “kadeh, bardak, kase
krş. ķadeh” NF 437/17, KE
148r/15, MN (2) 6/49, ķadeĥ
kiltür- “kadeh getirmek, kadeh
kaldırmak, içmek” MN (2) 3/21
ķadem 1. (<A.) “adım, ayak” NF
434/1, KE 53r/9, MM 292/2, 2.
“mutluluk” MM 294/3, ķadem
bas- “ayak basmak, adım at-
mak, girmek” K VII/21, ķadem
ķıl- “adım atmak“MM 291/2,
ķadem ur- “bir işe başlamak”
KE 197v/15, HŞ 61
ķademlıġ(<A.+T.) “uğurlu” KE
181r/11
 Harezm-Altınordu
ķader (<A.) “alın yazısı, kader”
MM 14/3, HŞ 4456
ķadersiz (<A.+T.) “kadersiz, bed-
baht” NF 231/6
ķađġu “kaygı, üzüntü, endişe krş.
ķayġı, ķayġu, ķadġu, ķuđġu”
HKT 236a/8, HŞ 281, ķađġu
bir- “üzüntü vermek, kaygılan-
dırmak, endişe ettirmek” HŞ
1206, ķađġu yi- “kaygılanmak,
kaygıya düşmek” HŞ 386,
ķađġu yud- “kaygılanmak, kay-
gıya düşmek” HŞ 1075,
ķađġunı āşkāre ķıl- “keder ve
üzüntüyü açığa vurmak, belli
etmek” HKT 271a/9
ķadġu “kaygı, üzüntü, endişe krş.
ķayġı, ķayġu, ķađġu, ķuđġu”
NF 214/17, KE 6r/6, ME 40/6,
MM 373/3, ķadġu emgek “kay-
gı ve sıkıntı” KE 22v10, ķadġu
bol-“kaygılanmak, endişelen-
me, endişeli olmak” NF 438/4,
ķadġu kel- “kaygılanmak,
endişenmek, endişeye düşmek”
NF 120/11, ķadġu saçıl- “ferah-
lamak” KE 68v/10, ķadġu tüş-
“üzmek, üzülmek, kaygıya
düşmek” KE 131v/20, ķadġu
yė- “kaygılanmak, tasalanmak”
KE 223v/16
ķađġuluġ “kaygılı, tasalı, üzgün,
üzüntülü, ķayġuluķ, ķayġuluġ”
NF 16/7, KE 33r/7, ME 128/5,
HKT 163b/2, ķađġuluġ muñluġ
“kaygılı ve sıkıntılı” KE 99r/14,
ķađġuluġ bol- “kaygılanmak,
tasalanmak, endişe duymak”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 279
NF 10/2, KE 14v/21, ķađġuluġ
ķıl- “kaygılanmak, tasalanmak,
endişe duymak” KE 105r/10
ķađġur-“kaygılanmak, üzülmek,
tasalanmak, endişelenmek krş.
ķayġur-, ķađşur-” NF 5/17, KE
59r/20, ME 135/8, HKT
108b/4, HŞ 2794
ķađġurt-“kaygılanmak, üzmek,
üzülmek, kaygıya düşürmek”
NF 354/6, ME 40/1, HKT
207b/8
ķađġurtul-“kaygıya düşürülmek
krş. ķayġurtul-” HKT 381b/7
ķađġusuz“kaygısız” ME 106/4, HŞ
1561, ķađġusuz bol- “kaygısız
olmak, dertsiz ve tasasız ol-
e
ğ mak” HŞ 1124, ķađġusuz tur- k
i
t “kaygısız olmak, üzgün olma-
i
m mak” HŞ 3290
y
a
ķađġusuzluķ“kaygısızlık, rahatlık,
y
ı huzur” ķađġusuzluķ tile- kay-
n
e gısızlık istemek, rahatlık iste-
v
i
mek, huzur aramak” NF 61/1
ķāđį(<A.) “kadı, hakim krş. każı,
każį” ME 77/4
ķadįm (<A.)“ezeli, öncesi bilinme-
yen” NF 225/13, KE 1v/7, HŞ
4600
ķadįmį (<A.) “eski” AO IV/19
ķādir (<A.) “kadir, malik, kudret
sahibi (Allah), esma-i
hüsna’dan el-kadir” NF 50/6,
KE 31v/2, HKT 425a/7, HŞ
393, MN (1) 1/1, MN (2) 6/58,
ķādiruǿllāh “her şeye kadir olan
Allah, kudret sahibi olan Allah,
280 | D r . Suat ÜNLÜ
esma-i hüsna’dan el-kadir” KE
181v/11
ķādirlıķ(<A.+T.) “güçlülük, kud-
retlilik” KE 209v/13
ķadirsiz(<A.+T.) “değersiz krş.
ķadrsız” ME 229/6
ķadr(<A.) “değer, kıymet, itibar”
NF 322/6, KE 146r/3, MM
22/2, HŞ 2604, MN (2) 28/278,
ķadr tüni “Ramazan ayının yir-
mi yedinci gecesi, kadir gecesi”
HKT 577b/2
ķadreǿt-teşehhüd (<A.) “namazda
oturuşta Ettehiyyatü okuyacak
kadarki süre” MM 112/3
ķadrsız (<A.+T.) “değersiz, hakir
krş. ķadirsiz” HKT 396b/1,
ķadrsızraķ 1. “daha değersiz”
HKT 9a/6, 2. “en aşağıda olan,
ayak takımı” HKT 216a/4
ķađşur-“kaygılanmak, üzülmek
krş. ķađġur-, ķayġur-” HKT
471b/5
ķāf (1) (<A.) “Arap alfabesinin
21. harfi, kaf” MM 262/2
ķāf(2) (<ö.a.) “masallarda zümrüd-
i anka kuşunun yaşadığı rivayet
olunan dağ” KE 173r/3, HŞ
597, ķāf taġı “Kaf dağı” KE
26v/5, MN (1) 22/3
ķafā (<A.) “kafa” ķafā şaş- “karar-
sız olmak, şaşırmak” KE
145v/9
ķāfile(<A.) “kafile, kervan” NF
15/3, KE 216v/15
kāfer(<A.)“kafir, inanmayan, iman
etmeyen krş. kāfir, kefer” HŞ
4480
ķafes (<A.) “kafes” HŞ 3313
kāfir (<A.) “kafir, inanmayan,
iman etmeyen krş. kāfer, kefer”
NF 11/11, KE 34r/2, ME 170/7,
MM 52/1, HKT 92b/9, HŞ
4708, MN (1) 21/11, K VI/17,
kāfir bol- “küfretmek, inkar et-
mek” NF 134/16, KE 23v/12,
HKT 40a/8, kāfir bolġan “küf-
reden, kafir olan” HKT 44a/7,
kāfir bolmaķ “inanmama, inkar
etme” HKT 32a/1, kāfir tişi
“inkar eden, inanmayan kadın”
HKT 527b/4
kāfire (<A.) “kadın kâfir” KE
145r/4, kāfire bol- “küfretmek
e
ğ
(kadın), inkar etmek (kadın)”
i
t KE 145r/13
i
m kāfirlıķ <A+T.)“kafirlik, Tanrıya
y
a
inanmama, küfr krş. kāfirlik”
y
ı NF 72/9, KE 215v/19, ME
90/7, HKT 69b/6, kāfirlıķ ķıl-
n
e
v
i “Tanrıya inanmamak, küfre
girmek” NF 48/15, KE 184r/16
kāfirlik(<A+T.)“kafirlik, Tanrıya
inanmama, küfr krş. kāfirlıķ”
KE163v/6, HKT 115a/9
ķāfiye (<A.) “nazımda şiirlerin
sonlarında tekerrür eden ve aynı
sesi veren harflerin hareke ve
sükun hallerindeki birleşmeleri”
ME 80/8
ķaftan “kaftan” ME 190/6, HŞ
767, İML 166
kāfūr (<A.) “Hindistanda yetişen,
beyaz ve yarı saydam kolaylıkla
parçalanan kokulu madde” NF
162/12, KE 63r/15, HKT
 Harezm-Altınordu
558a/6, HŞ 663, kāfūr gül-āb
“kokulu gülsuyu” KE 80v/10
ķaġal “eğersiz at” İML 171
kāġıd (<F.) 1.“kağıt krş. ķaġıź” NF
56/11, HKT 124a/9, HŞ 1166,
2. “yazılı kağıt yaprağı” HKT
556a/7
kaġıd (<A.)“nişane” ME 226/7
ķaġıź (<F.) “kağıt krş. kāġıd” KE
53r/14
ķaġun “kavun krş. ķavun” KE
12v/18
ķahhār (<A.) “çok kahreden, esma-
i hüsna’dan el- ķahhār” ķahhār
iđi “çok kahreden Allah, esma-i
hüsna’dan el- ķahhār” MM 51/3
ķahhārlıķ(<A.+T.) “kahredicilik”
ķahhārlıķ ķıl- “kahretmek,
kahredecilik vasfını göstermek”
KE 25v/14
ķahır (1)(<A.) “kahır, sitem krş.
ķahr” ME 130/5, MM 95/4
ķahır(2)“yok etme, zorlama”
MM95/4, ķahır ķıl- “zulmet-
mek, ezmek, haksızlık etmek”
MM 319/4
ķaĥıt (<A.) “kıtlık krş. ķaĥŧ” ME
19/1
kāhil (<A.) 1.“ihmal eden, bir işi
yerine getirmeyen, tembel”
HKT 188b/7, 2. “olgun, orta
yaşlı” HŞ 1723, kāhil-i namāz
“namazı ihmal eden, namazda
tenbellik eden” KE 212v/2
kāhillıķ(<A.)“tembellik
krş.kāhillik” kāhillıķ ķıl- “tem-
bellik yapmak, işi yerine getir-
memek” NF 31/12
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 281
kāhillik (<A.) “tembellik krş.
kāhillıķ” ME 177/7 kāhillik ķıl-
“tembellik yapmak, işi yerine
getirmemek” ME 169/1
kāhin (<A.) “kahin” NF 82/6
ķahr (1) (<A.) “kahır, üzüntü krş.
ķahır” HŞ 4578, ķahr ķıl- “si-
tem etmek, sitemde bulunmak”
KE 51v/11, HŞ 353
ķahr (2) (<A.)“zorlama, eziyet,
öfke, kızgınlık, mahvetme, yok
etme” NF 239/1, MM 51/4,
ķahr ķıl- “zulmetmek, ezmek,
haksızlık etmek” NF 207/13,
HKT 576a/3, ķahr ķılġan 1.
“galip, hâkim” HKT 209b/7, 2.
“üstün, galip ve tasarruf sahibi,
e
ğ esma-i hüsna’dan el-ķahhār” k
i
t HKT 251b/9
i
m ķaĥŧ (<A.) “kıtlık krş. ķaĥıt” HKT
y
a
332b/4, ķaĥŧ yıl “kıtlık olan yıl,
y
ı kıtlık yılı” NF 22/2, ķaĥŧ yılları
n
e “kıtlık yılları” HKT 160b/7,
v
i
ķaĥŧġa tüş- “kıtlıkla karşılaş-
mak, kıtlığa düşmek” ME 19/1
ķaĥŧlıġ (<A.+T.) “kıtlık krş.
ķaĥŧlıķ” KE 153r/8
ķaĥŧlıķ (<A.+T.) “kıtlık, kuraklık
krş. ķaĥŧlıġ” NF 123/16, KE
14r/11, ķaĥŧlıķ bol- “kıtlık ol-
mak, kuraklık olmak” NF
409/7, KE 62v/15
ķāǾide (<A.) “kaide, usul, yol,
nizam” KE 226r/4
ķāim (<ö.a.) “Kaim” HŞ 322
ķaķ “koşuda geri kalan at” İML
171
282 | D r . Suat ÜNLÜ
ķaķ-“kakmak, itelemek, dövmek,
vurmak, kapatmak” NF
265/15, KE 192r/15, HKT
544b/3, HŞ 1150, MN (1) 7/7
ķaķı“azar, korkutma, tehdit krş.
ķaķıġ” HŞ 3645
ķaķı-“korkutmak, azarlamak” ME
41/26, HKT 156b/5, HŞ 3692,
ķaķımaķ “korkutma, tehdit”
HKT 496a/4
ķaķıġ “azar, korkutma, tehdit krş.
ķaķı” HKT 497b/2, HŞ 3092
ķaķıla- “karga kağılamak” İML
116
ķaķır- “boğazını gürültü ile temiz-
lemek, hafifçe öksürmek” KE
165v/21, İML 106
ķaķış-(1) “birbirine kızışmak” ME
198/2
ķaķış- (2) “göz edişmek” ME
197/1
ķaķıt-“kızdırmak, canını sıkmak”
HŞ 2315
ķaķla-“(eti dilip) kurutmak” ME
83/6
ķaķratġu “doğan davulu” İML 146
ķaķşa-“parça parça olmak, dağıl-
mak” KE 23r/19
ķaķtur-“taktırmak, koydurmak”
KE 148v/10
ķal-1.“kalmak, geride bulunmak,
miras kalmak” NF 7/16, KE
134v/3, ME 24/5, MM 145/3,
HKT 44b/2, HŞ 3403, MN (1)
14/9, İML 105, AO III/15, MN
(2) 43/432, 2. “varlığını koru-
mak, baki olmak” HKT 509a/2,
3. “devamlılık gösteren tasviri
fiil” NF 439/17, KE 97v/10,
ķalġan 1. “kalan, geri kalan”
HKT 38a/5, HŞ 2859, 2. “baki”
HKT 267a/6, ķalġanraķ “daha
kalıcı, daha baki” HKT 309b/2
ķalǾa (<A.) “kale” NF 138/8, KE
134v/3, MM 382/1, HŞ 2694, K
VI/25, ķalǾa ķopar- “kale inşa
etmek” KE 177v/11
ķālā(<F.) “kumaş krş. kāle” KE
95r/2
ķala-“koymak, bırakmak, itekle-
mek, atmak” KE 240v/15
ķalaġlıġ “zırhlı, örtülü” KE 44v/4
ķalan “toprak vergisi” AO II/37
ķalançı “kalan vergisi toplayan
e
ğ
kişi” K I/14
i
t kālbed(<F.)“vücut, beden krş.
i
m kālbüd” NF 278/7
y
a
kālbüd (<F.) “kalıp krş. kālbed”
y
ı ME 22/1
ķaldır-“kaldırmak, çıkarmak krş.
n
e
v
i ķaldur-, ķaltır-” İML 109
ķaldur-“kaldırmak, çıkarmak krş.
ķaldır-, ķaltır-” NF 237/11, ME
60/6, MM 297/2
kāle (<F.) “eşya, mal krş. ķālā” KE
225r/15, ME 216/3, HKT
228a/1
ķalem (<A.) “kalem, yazı kalemi,
hüküm” NF 8/6, KE 75r/16,
ME 81/6, MM 406/2, HKT
577a/3, HŞ 1166, ķalem yöri-
“hükmetmek” NF 238/12
ķalġı-“sıçramak, fırlamak” İML
112
ķalġın- “sıçranmak, fırlanmak”
İML 124
 Harezm-Altınordu
ķalı (1) “halı krş. ġalı” NF 210/2,
HŞ 4085
ķalı (2) “eğer” İML 93
ķalı- “yükselmek, kalkmak” ME
24/8
ķal(ı)ġ“küskünlük, kırgınlık” KE
234v/12
ķalıķ “gökyüzü” ME 15/6
ķalıķlıķ “yetersizlik, tembellik”
ME 206/4, ķalıķlıķ ķıl- “yeter-
siz kalmak, tembellik göster-
mek” ME 74/6
ķalın “kadına verilen çeyiz krş.
ķalıñ (1)” KE 43v/1
ķalıñ (1)“kadına verilen çeyiz krş.
ķalın” KE 242r/3, ķalıñ bėr-
“çeyiz vermek” KE 43v/1
ķalıñ (2)“kalın, sık, çok, kalabalık”
NF 33/1, ķalıñ barçın “sık do-
kunmuş, kalın ipek” HKT
559a/4
ķalınlıġ“kalınlık, genişlik krş.
ķalıñlıķ” MN (1) 4/3
ķalıñlıķ“kalınlık, genişlik krş.
ķalınlıġ” NF 66/9, KE 4r/2
ķalıtış-“çarpışmak, vuruşmak” ME
142/3
ķalķal “sürahiden su dökülürken
çıkan ses” HŞ 1052
ķalķan“kalkan, koruyucu” NF
139/15, KE 62v/19, ME 153/6,
HKT 521a/6, HŞ 299, İML 173
ķalķan bol- “korumak koruyucu
olmak” KE 193v/11, ķalķan ķıl-
“korumak” KE 223v/21, ķalķan
tut- “korumak, muhafaza et-
mek” HŞ 1725
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 283
ķalķançı “kalkan yapan yahut satan
kimse” İML 155
ķallāş (<A.) “muhtaç durumda
olma” ķallāş bol- “muhdaç ol-
mak, muhtaç duruma düşmek”
KE 108v/1
ķalneĥad (<ö.a.) “bir şehir” KE
87r/7
ķaltır-“kaldırmak krş. ķaldur-,
ķaldır-” İML 131
ķalundu “kalıntı, artık” ME 13/6
ķalyā (<F.)“patlıcan, kabak gibi
yemeklerin yağda kavrularak
pişirilmişi” HŞ 3466
kām (<F.) “murat, arzu, istek” HŞ
2323, kām bol- “muradı olmak,
arzu ve istekte bulunmak” HŞ
e
ğ 2109, kām ķıl- “murat etmek, k
i
t arzulamak, istemek” HŞ 3561
i
m ķam“kahin” HKT 546a/7, İML 75,
y
a
ķamlar sözini sözlegen “kahin-
y
ı ler gibi konuşan” HKT 501b/5
n
e ķama- “kamaşmak” MN (2) 11/108
v
i
ķamaş- “kamaşmak” NF 102/6
ķamçı “kamçı” NF 64/2, KE
100v/10, ME 50/2, HKT
335b/3, HŞ 323, İML 87, MN
(2) 8/72, ķamçı ur- “kamçıyla
vurmak, kamçılamak” KE
222r/8, HŞ 773
ķamçıġu“ayak hastalığı, nasır”
İML 164
ķamçıla-“kamçıyla vurmak, kamçı-
lamak” HKT 335b/2
ķamçılaş-“kamçı ile vurmak” ME
110/1
ķamer (1)(<A.) “ay” KE 77r/15,
MM 34/1, MN (2) 23/231
284 | D r . Suat ÜNLÜ
ķamer(2)(<ö.a.) “Yakub peygam-
berin altı karısından biri” KE
66v/14
ķāmet (1)(<A.) “boy” NF 386/17,
KE 29v/6, HŞ 1425
ķāmet (2)(<A.) “iç ezan” ķāmet
ķıl- “iç azan okumak, ezan
okumak” ME 51/4
ķamġaķ “sarımsak” HŞ 2303
ķamıç “kepçe” İML 169
ķamıġ1. “kamu bütün (belirsiz sıfat
krş. ķamuġ, ķamu, ķamuķ” HŞ
313, 2. “herkes (belirsiz zamir)”
HŞ 351
ķamış “kamış” KE 132r/13, HŞ
1828, İML 182
ķamışlaġ “kamışlık bölge, kamışlı
yer, sazlık” HŞ 1771, İML 182
kāmil (<A.) “kamil bilgisi ve ahla-
kıyla olgun (kişi)” NF 158/16,
KE 136v/10, HŞ 272
ķamluķ “kamlık, kahinlik yapmak”
ķamluķ ķıl- “kamlık, kahinlik
yapmak” NF 294/16
ķamruķ “taşak” ME 150/6
ķamu“hep, hepsi, bütün krş.
ķamuġ, ķamıġ, ķamuķ” KE
151v/16
ķamuġ 1.“hep, hepsi, bütün krş.
ķamu, ķamıġ ķamuķ” NF 36/1,
KE 4r/13, ME 226/4, MM 3/4,
HKT 423b/3, CE 2/1, MN (2)
44/437, 2. “her, her bir” HKT
5b/1, ķamuġ birikip “toplu ola-
rak, topluca” HKT 524a/9
ķamuķ “hep, hepsi, bütün krş.
ķamu, ķamıġ ķamuġ” MN (2)
16/158
ķamur-“kesmek, koparmak” KE
119v/10
ķan “kan” NF 12/17, KE 9v/17,
ME 141/2, MM 76/3, HKT
323a/8, HŞ 3983, MN (1)
21/12, İML 139, MN (2) 8/72,
ķan aħıt- “kan akıtmak, kan
akmak” KE 248r/21, ķan alġıçı
“kan alıcı” İML 145, ķan bol-
“kanamak, kanlanmak” KE
114v/21, ķan çıķ- “kanamak”
KE 171r/4, ķan ķıl- “ kanat-
mak” NF 425/3, KE 17v/5, MN
(1) 21/1, ķan istegüçi “öldürü-
len kişinin velisi, mirasçısı”
HKT 274a/1, ķan tök- “öldür-
e
ğ
mek” NF 277/3, KE 6r/3, ķanġa
i
t bat- “adam öldürmek” HŞ
4502, ķanġa bulġan- “adam öl-
i
m
y
a
dürmek, kana bulanmak” HŞ
y
ı 4557, ķanġa kir- “adam öldür-
mek” HŞ 3911
n
e
v
i kān (<F.) “kaynak, memba, maden,
hazine” MM 345/2, HŞ 1112,
MN (2) 9/87, kān çıķar- “maden
çıkarmak” KE 249v/4, kān ya-
rat- “maden bulmak, maden çı-
karmak” MN (2) 6/58, kān-ı
melāhāt “güzellik kaynağı”
MN (2) 28/272
ķan- “kanmak, doymak” NF 22/11,
KE 89r/17, ME 154/1, HKT
512b/3, HŞ 3572, İML 109,
ķanmaġan “doymayan, kanma-
yan” HKT 512b/3
ķana-“kanamak” NF 354/17
ķanāǾat (<A.) “kanaat, yetinme,
razı olma krş. kanaǾat” NF
 Harezm-Altınordu
300/17, MM 54/3, MN (1)
14/10, MN (2) 43/433, HŞ
4060, ķanāǾat ve şükr “kanaat
ve şükür” KE 189r/21, ķanāǾat
ķıl- “razı olmak, yetinmek, ka-
naat etmek” NF 192/15, KE
132v/11, ME 175/1, HŞ 1159
ķanādįl (<A.ç.) “kandiller” MM
403/1
ķanaġu “neşter” İML 160
ķanat “kanat” NF 162/14, KE
137v/15, ME 100/7, HKT
128a/1, HŞ 339, MN (1) 10/5,
İML 176, ķanat toķı- “kanat
vurmak, kanat çırpmak, uçmak”
KE 26v/16, ķanat ur- “kanat
vurmak, kanat çırpmak, uçmak”
HŞ 1641, ķanatların yay- “ka-
natlarını açarak süzülmek”
HKT 540b/8
ķanat-“kanatmak” NF 386/6, KE
86r/13
ķanatlıġ “kanatlı krş. ķanatlıķ” KE
44v/10, ķanatlıġ aŧ “ kanatlı at,
Hz. Peygamberi Miraç’a taşı-
yan Burak” KE 139v/13
ķanatlıķ“kanatlı krş. ķanatlıġ” MN
(1) 9/8
ķanber (<ö.a.)“Hz. Ali’nin hizmet-
karı” NF 135/9, KE 240v/6
ķanca “nereye, nereye dek krş.
ķança” İML 96
ķança“nereye krş. ķanca” NF
410/3, KE 41v/13
ķancıķ“dişi köpek” KE 27v/13,
ME 27/8
ķancıķ-“kanlanmak, kan akmak”
HŞ 4636
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 285
ķand(<A.) “şeker” HŞ 465, MN (2)
25/249
ķanda“nereye, nere, nereden krş.
ķayda” NF 106/13, KE 12r/16,
HŞ 3345, İML 96
ķandın“nereden krş. ķaydın” NF
22/14, KE 33r/9, HŞ 1307
ķandil(<A.) “kandil krş. ķandįl”
HŞ 3492
ķandįl (<A.) “kandil krş. ķandil”
NF 156/10, KE 34r/9
ķandur-“kandırmak, doyurmak”
NF 124/13, ME 107/6, HŞ
1690
ķanġaķ “büyük gemi” İML 161
ķanġusuz “kanmayan, doymayan”
NF 439/11
e
ğ ķanı“hani, nerede” NF 73/1, KE k
i
t 10v/11, MM 189/4, HŞ 4438
i
m ķāniǾ (<A.) “kanaat eden, yetinen”
y
a
KE 110v/21
y
ı ķañlı “kağnı” KE 137v/18
n
e ķanlıġ“kanlı, yaralı” NF 112/10,
v
i
KE 44r/21, ķanlıġ bol “yara-
lanmak, yaralı olmak” KE
240v/6
ķap (1) 1 “kapak” ME 171/4, 2.
“kap, kacak, çanak” KE 228r/9,
ME 62/6, HKT 459b/7, 3. “ka-
buk” NF 18/5, İML 182, 4. “kı-
lıf, kın” İML 129, ķap ħarcı “bir
tür vergi” K I/25
ķap (2) “+pekiştirme ön eki” ķap
ķara “simsiyah, kapkara” NF
34/2, KE 153v/18, ME 164/5,
HKT 417b/7
ķap (3) “eğreti hısım, akraba” ķap
ķarındaş “yakın akraba ve hı-
286 | D r . Suat ÜNLÜ
sım” KE 105r/7, ķap ķayaş
“yakın akraba ve hısım” KE
181r/19
ķap- 1.“kapmak, almak, kapıp
almak” ME 63/6, HKT 322b/4,
HŞ 1638, İML 102, 2. “(gözü)
almak, kamaştırmak” HKT
3b/8, ķapa yaz- “neredeyse gö-
zünü almak” HKT 3b/8,
ķapmaķ “kapma, kapış” HKT
426a/2
ķapa-“kapamak, etrafını çevirmek,
kapsamak” KE 112v/18
ķapaġ “kapak, kapı krş. kapaķ” HŞ
700
ķapaķ(1) “kapak krş. ķapaġ (1)”
HŞ 1095
ķapaķ(2)“göz kapağı” MM 395/1,
İML 140
ķapar-“kabarmak, şişmek, böbür-
lenmek” NF 440/8
ķapçı “kıncı” İML 157
ķaparçuķ “kabarcık” NF 331/1
ķapart-“uzakmak, çoğaltmak” NF
81/14
ķapġa “sokak veya hisar kapısı”
İML 179
ķapıġ“kapı, eşik krş. ķapuġ, ķapu,
ķapuķ” ķapıġ tundur- “kapıyı
kapatmak, kilitlemek” İML 109
ķapıġçı “kapıcı” İML 155
ķapķara “kapkara bkz. ķara” NF
34/2, KE 153v/18, ME 164/5,
HKT 417b/7, HŞ 3491, İML
168
ķapla-“kaplamak, sarmak, kuşat-
mak, etrafını çevirmek, kılıfa
koymak” NF 61/7, KE 161r/14,
HŞ 4528, İML 129
ķaplaġlıġ “kaplanmış olan, kaplı”
ķaplaġlıġ bėr- “kaplamak, bir
şeyle kaplamak, örtmek” KE
46v/19
ķaplan“kaplan” KE 137r/10, İML
174
ķaplaştur- “birleştirmek, karıştır-
mak” HŞ 3815
ķapsa- 1.“kaplamak, sarmak, ku-
şatmak” NF 322/7, KE 69r/3,
ME 25/5, HKT 285b/5, HŞ
1494, MN (1) 14/9 2. “içine
almak, ihtiva etmek” MM 94/2,
HKT 142a/7, 3. “kapsamak,
e
ğ
kavramak, anlamak” HKT
i
t 250b/2, ķapsaġan “kuşatan, sa-
ran” HKT 445b/8, ķapsaġan
i
m
y
a
nirse “çeviren, kuşatan şey, du-
y
ı var” HKT 285a/6
ķapsan-“kaplanmak, kuşatılmak,
n
e
v
i sarılmak, etrafı çevrilmek” NF
61/10, HKT 203a/2, MN (1)
14/3
ķapsanıl-“kuşatılmak, sarılmak”
HKT 286b/2
ķapu “kapı, eşik, hizmet krş ķapıġ,
ķapuġ, ķapuķ” K V/8
ķapuġ “kapı, eşik , hizmet krş
ķapıġ, ķapu, ķapuķ” NF 37/15,
KE 19r/2, ME 29/6, HKT
450a75, HŞ 1150, MN (1) 4/4,
ķapuġ berkit- “kapıyı kapatmak,
örtmek” KE 82v/9, ķapuġ ķaķ-
“kapıyı vurmak” KE 60r/18,
ķapuġ ķıl- “kapı yapmak, kapı
inşa etmek” KE 176r/4, ķapuġ
 Harezm-Altınordu
saķla-“korumak, muhafızlık
yapmak” NF 54/5
ķapuġçı “kapıcı, nöbetçi, bekçi”
KE 147v/16, HŞ 2363
ķapuġluġ “kapalı, kapanmış krş.
ķapuġluķ” KE 28/2
ķapuġluķ“kapalı krş. ķapuġluġ”
KE 44r/2
ķapuķ“kapı, eşik, hizmet krş ķapıġ,
ķapu, ķapuġ” MN (2) 28/275
ķapul-“kapılmak, kapılıp götürül-
mek” HKT 374a/3
ķapuş- “(kol) kapışmak, kapışmak”
ME 110/3, HŞ 1836
ķar “kar, buz” NF 217/16, KE
68v/2, HŞ 1336, MN (1) 5/1,
İML 184
kār (<F.) “iş” kār it- “iş yapmak,
kazanmak” K VI/25, kār ķıl-
“tesir etmek” HŞ 1816
ķar-(1) “inmek, yükselmek” İML
113
ķar-(2)“karmak, karıştırmak, yo-
ğurmak” ME 79/5, KE 182r/1,
HŞ 1550
ķara (1)“kara, siyah, karartı, gölge,
halk, ahali” NF 71/13, KE
26v/14, ME 163/4, HKT 27a/8,
HŞ 1596, MN (1) 9/1, İML
168, MN (2) 11/106, ķara
balçıķ “çamur, balçık” İML
178, ķara bol- “kararmak, si-
yahlaşmak” NF 38/15, NE
27r/20, ME 163/3, ķara ev “oba,
keçeden ev” İML 180, ķara ķıl-
“kararmak, siyahlaşmak” KE
27r/20, ķara ķılın- “karartıl-
mak” HKT 444a/6, ķara ķımız
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 287
“sütün kaymağı” İML 161, ķara
köz “siyah gözlü” İML 140,
ķara közlüg “siyah gözlü” HKT
510b/2, ķara ķurşun “kurşun
madeni” İML 178, ķara saç “ka-
ra saçlı” İML 139, ķara saçlı
“kara saçlı” İML 84 ķara tütün
“kara duman” HKT 512a/4,
ķara ürük “siyah erik” İML 182,
ķara ķuyġu “kara sinek” HKT
327a/3 ,ķara yaġız “kızıl ile ka-
ra arası bir renk” HKT 571b/1
ķara (2)“toprak” ķara yer “toprak,
yeryüzü, toprak parçası” NF
378/11
ķara (3)“(yılkı) ile birlikte hayvan,
hayvan sürüsü” AO II/42, ķara
e
ğ ılķı “hayvan sürüsü krş. ķara k
yılķı” K I/21, ķara ķonaġı “ahır,
i
t
i
m hayvan barınağı” K I/17, ķara
y
a
sanı “hayvan sürüsü, hayvan
y
ı sayısı” K I/16, ķara yılķı “hay-
n
e van sürüsü krş. ķara ılķı” NF
v
i
69/8, KE 23v/14
ķara-“bakmak” KE 81v/15, K 1/47
ķarabaş“cariye, kadın köle krş.
ķaravaş” NF 262/1, KE 36v/7,
ME 64/8, HKT 32b/7, İML
147, ķarabaş kişi “cariye, kadın
köle” MM 72/2
ķarābe (<A.) “büyük şişe, büyük
testi” NF 185/1, HŞ 677
ķarābet (<A.) “yakınlık, hısım-
lık, akrabalık” ME 60/5, MM
262/4
ķara boġdan (<ö.a.) “Romanya’nın
Moldavya eyaletinin Türkçe
adı” K VI/13
288 | D r . Suat ÜNLÜ

ķarācāt(<A.ç.) “vergiler krş. ķaramluķ (<A.+T.) “aşıklık” ME

ħarācāt” Ka II/14 42/8
ķaraç bahatur (<ö.a.) “Ahmed ķaramtul “karamsı, siyahımsı” ME
Han’ın elçisi” AO V/11 164/4, ķaramtul sarıġ “siyahım-
ķaraçı “dilenci” İML 156 sı sarı” NF 340/14
ķaraġçı “ileri karakol” İML 145 ķaran (<ö.a.) “bir Arap kabilesi”
ķaraġu (1) “kör, âmâ” KE 10v/3, NF 399/7, ķaranlıġ “bkz. ķaran”
ķaraġu bol- “kör olmak, ama NF 400/3
olmak” KE 43r/16, ķaraġu ķıl- ķaranfūl (<A.) “karanfil” KE 13r/8
“kör olmak, köreltmek” KE ķarañġu “karanlık krş. ķarañķu,
60v/21 ķaranķu, ķarañu” NF 402/12,
ķaraġu (2)“karanlık” ķaraġu ķıl- KE 22r/18, HKT 422b/1, HŞ
“karartmak, karanlık hale ge- 3659, ķarañġu bol- “kararmak”
tirmek” ME 61/3 KE 170v/21
ķaraķ“göz bebeği, göz” KE 77r/15, ķarañġuluķ“karanlık krş.
HŞ 1389, MN (2) 14/135 ķarañķuluķ, ķaranķuluķ,
ķaraķçı(1) “dilenci, hırsız” HŞ e
ğ
ķarañķulıķ, ķarañuluķ” HKT
1217 i
t 340b/8, HŞ 1613
i
ķaraķçı(2) “büyücü” MN (2) m ķarañķu “karanlık krş. ķarañġu,
14/135 y
a
ķaranķu, ķarañu” NF 279/3, KE
ķaraķla- “yol kesmek, yağma et- y
ı 11v/11, HŞ 4466, ķarañķu bol-
mek” HŞ 874 “kararmak” NF 90/11, HKT
n
e
v
ķaraķolluķ “karakolluk, nöbetçilik i 132b/7, ķarañķu ķıl- “karart-
krş. ķaravulluķ” K I/24 mak” HKT 3b/9, ķarañķu ķılġan
ķaraķuş “tavşancıl” İML 175 “karartan” HKT 204a/1,
ķaralıġ (1)“(yılkı) ile birlikte hay- ķarañķu tün “karanlığı çöken
van sahibi” ķaralıġ yılķı “hay- gece, karanlık gece” HKT
van sürüsü olan” NF 130/1 583a/5, ķarañķusı kir- “karanlı-
ķaralıġ (2) “karalık, siyahlık, kara ğı basmak, karanlığı çökmek”
tenlilik krş. ķaralıķ” KE HKT 583b/1
215r/17 ķarañķulıķ“karanlık krş.
ķaralıķ “karalık, siyahlık, kara ķarañķuluķ, ķarañġuluķ,
tenlilik krş. ķaralıġ” KE ķaranķuluķ, ķarañuluķ” KE
187r/20, ME 163/4, HKT 156v/17
556b/3 ķaranķuluķ“karanlık krş.
ķaram (<A.) “(ġarām) aşık” ME ķarañġulıķ, ķarañķuluķ,
42/8, ķaram ķıl- “aşık etmek, ķarañķulıķ, ķarañuluķ” HKT
aşık olmak” ME 42/8 537a/1, HŞ 4195
 Harezm-Altınordu
ķarañķuluķ“karanlık krş.
ķarañġuluķ, ķarañķuluķ,
ķaranķuluķ, ķarañulıķ” KE
114v/20, HKT 40a/9,
ķarañķuluķ bol- “kararmak” KE
118v/17
ķarañu“karanlık krş. ķaranķu,
ķarañġu, ķaranķu” ME 77/3,
İML 152, ķarañu tünle “karan-
lık gece” İML 185
ķarañuluķ“karanlık krş.
ķarañķuluķ, ķarañġuluķ,
ķaranķuluķ, ķarañķulıķ” ME
157/8
ķaranķu“karanlık krş. ķarañu,
ķarañġu, ķarañķu” ME 228/6
ķarār (<A.) 1.“karar, kararlılık,
dingin olma, sabır, tahammül”
NF 360/5, KE 83/21, HKT
250a/2, MN (1) 14/9, HŞ 648,
2. “huzur, sukunet” HKT
488a/5, ķarār bėr- “karar ver-
mek, kararlaştırmak” KE
143v/1, ķarār ķıl- 1.“durmak,
karar kılmak, kararlaştırmak”
NF 35/8, KE 66v/8, ME 215/8,
MM 245/4, HKT 215b/5, HŞ
156, 2. “yerleşmek” MM 378/4,
3. sukunete kavuşmak, huzur
bulmak” HKT 375b/7, ķarār
ķıldur- “yerleştirmek” ME 37/3,
HKT 328b/9, ķarār ķılġan 1.
“duran, karar kılan” HKT
363b/5, 2. “sakin, huzurlu”
HKT 279b/8, ķarār ķılġu 1.
“yerleşilecek, karar kılınacak
(yer)” HKT 365a/9, 2. “dinlen-
me vasıtası” HKT 135b/5, ķarār
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 289
ķılġu nirse “yerleşilecek, karar
kılınacak şey” HKT 4a/5, ķarār
ķılġu vaķt “yerleşme ve tahak-
kuk etme vakti” HKT 131b/2,
ķarār ķılġu yir “yerleşilecek,
karar kılınacak yer” HKT
397b/2, ķarār ķılış- “karşılıklı
karar vermek, karşılıklı karar-
laştırmak” ME 120/6, ķarār
ķılmaķ “sukunete kavuşma, hu-
zur bulma” HKT 64a/4, ķarār
tap- “sukunete kavuşmak, huzur
bulmak” KE 156r/6, ķarārı
ziyāde bol- “iyice sakinleşmek”
HKT 41a/7
ķarar-1.“karanlık olmak, karar-
mak” KE 36v/3, ME 40/1, MN
e
ğ (1) 21/9, HKT 61b/1, HŞ 2202, k
i
t 2. “kara olmak” NF 66/9, ME
i
m 163/3
y
a
ķarārlıġ (<A.+T.) “yerleşme ve
y
ı oturma yerine sahip olan” HKT
n
e 331a/5
v
i
ķarārsız (<A.+T.) “kendinde olma-
yan, kararsız krş. ķararsız”
HKT 495a/6, ķarārsız bol-
“kendinde olmamak, karar ve-
rememek” NF 345/16, ME
236/3, HŞ 4182, ķarārsız ķıl-1.
“sarsmak, yerinden oynatmak”
HKT 278a/3, ME 26/2, 2. “ha-
rekete geçirmek, dürtmek, kış-
kırtmak” HKT 299b/5, ķarārsız
ķılmaķ “hareket geçirme, dürt-
me, kışkırtma” HKT 299b/5,
ķarārsız nirse “kararsız şey”
HKT 501b/7
290 | D r . Suat ÜNLÜ
ķarārsızlıķ (<A.+T.) “kendinde
olmama, kararsızlık” HŞ 1707
ķarart- “karaya boyamak, karart-
mak” NF 325/12, KE 190r/8,
ME 98/3, MM 197/3, HŞ 3326,
MN (1) 20/11
ķarat- “lanetlemek, beddua etmek”
HŞ 4580
ķarat bin ebį darüǿl-feġadį(<ö.a.)
“Kerbela olayında şehit olan
müminlerden biri” KE 247r/15
ķaravaş“cariye, kadın köle krş.
ķarabaş” NF 151/17, HŞ 1999,
K I/21 ķaravaş bėr- “cariye ola-
rak vermek, kadın köle ver-
mek” NF 219/5, ķaravaş bol-
“cariye olarak verilmek, kadın
köle olmak” NF 284/5
ķaravaşlıķ“hizmetçilik” HŞ 4552,
ķaravaşlıķ ķıl- “hizmetçilik
yapmak, hizmet etmek” HŞ
3846
ķaravul “karakol, nöbetçi, gözcü”
KE 240r/5, K I/16
ķaravulluķ “nöbetçilik, gözcülük
krş. ķaraķolluķ” AO II/42
ķarçaş- “ihtilafa düşmek” ME
137/1
ķarçıġay “kartal, doğan” KE 147r/1
ķardaş “kardeş krş. ķarındaş,
ķarıntaş, ķadaş, ķayaş” KE
244v/15, AO V/2
ķardaşlıķ “kardeşlik krş.
ķarındaşlıķ” ķardaşlıķ kes-
“dostluğunu kesmek” KE
222v/7
ķarġa “karga krş ķarķa” NF 260/1,
KE 16r/8, HKT 109a/6, HŞ
4148, İML 175
ķarġa-“beddua etmek, lanetlemek
krş. ķarķa-” NF 116/12, KE
18r/14, HŞ 4259
ķarġavul “bir tür kuş” KE 14v/17
ķarġış “beddua, lanet krş. ķarķış”
NF 12/12, HŞ 4268, ķarġış
duǾāsı “beddua, lanetleme” KE
169v/9
ķarġu (1)“atmaca” KE 77r/15
ķarġu(2) 1.“karşılık, cevap” MM
258/3, HŞ 4209, 2. “değersiz,
alel ade” HŞ 1591
ķarı (1) “yaşlı, ihtiyar, kocamış
e
ğ
erkek ve kadın” NF 34/8, KE
i
t 104v/3, ME 99/2, MM 39/1,
i
m HKT 553b/6, HŞ 792, İML
y
a
143, ķarı bol- “yaşlanmak, ihti-
y
ı yarlamak, ihtiyarlık çağına
gelmek” ME 76/8, HŞ 991,
n
e
v
i ķarı Ǿavrat “ihtiyar kadın” HKT
498b/7, ķarı tişi “ihtiyar kadın”
HKT 430b/3
ķarı (2) “karış, bir uzunluk ölçüsü
krş. ķarış (1)” KE 5v/20, MN
(1) 17/9
ķarı-“yaşlanmak, kocamak, ihtiyar-
lamak” NF 433/7, KE 216v/11,
ME 77/3, MM 359/4, HŞ 4240,
MN (1) 17/11, İML 110
ķarıl-“karışmak, katılmak” ME
4/5, KE 121v/10, HŞ 2003
ķarılıķ“yaşlılık, ihtiyarlık” NF
65/14, KE 60r/3, HKT 391a/3,
HŞ 4238
 Harezm-Altınordu
ķarım “çukur, hendek” KE 30v/13,
ķarım ķaz- “çukur kazmak,
hendek kazmak” KE 228r/15
ķarım “karışma” ķarım ķatımluķ
ėdiş- “karştırmak, karma karışık
hale getirmek” ME 109/5,
ķarım ķatımluķ ķılış-
“karştırmak, karma karışık hale
getirmek” ME 114/5
ķarın 1.“karın, mide, göbek, ku-
şak” NF 337/4, KE 4r/16, ME
185/1, MM 72/3, HKT 141a/8,
HŞ 4483, MN (1) 18/15, İML
141, 2. “içi boş bölüm, boşluk”
HKT 490b/7, ķarın içinde oġlan
“cenin” HKT 504b/3, ķarındaki
oġlan “rahimdeki çocuk” İML
143, ķarnı toldurul- “karnı dol-
durulmak” HKT 453b/6
ķarınça“karınca, bkz. ķarınçķa,
ķarınçġa” NF 229/13, KE
10r/17, HKT 362a/1
ķarınçġa“karınça krş. ķarınçķa,
ķarınça” KE 30r/19
ķarınçķa“karınça krş. ķarınçġa,
ķarınça” KE 138v/20, HŞ 4591
ķarındaş “kardeş, eş, dost, tanıdık
krş. ķardaş, ķarıntaş, ķadaş,
ķayaş” NF 434/9, KE 16v/8,
ME 125/2, MM 401/4, HKT
235a/6, HŞ 3582, MN (1) 2/4,
AO V/22, ķarındaş bol- “kardeş
olmak, kardeşlik yapmak” NF
388/8, KE 15v/8, ķarındaş ķıl-
“kardeş yapmak, kardeş olarak
kabul ettirmek” NF 27/4,
ķarındaş tut- “kardeş olarak ka-
bul etmek” NF 258/10,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 291
ķarındaş tutun- “kardeş olarak
kabul edilmek” NF 258/12,
ķarındaşı ķızı “yeğen” HŞ 424
ķarındaşlıķ“kardeşlik krş.
ķardaşlıķ” NF 91/15, AO IV/10
ķarındaşzāde (<T.+F.) “kardeş
çocuğu” HŞ 1130
ķarıntaş “kardeş, eş, dost, tanıdık
krş. ķardaş, ķarındaş, ķadaş,
ķayaş” İML 144
ķarış (1) “karış, baş parmak ile
serçe parmakların uçları arasın-
daki açıklık, hayvanın ön ayağı
krş. ķarı (1)” KE 4v/4, HKT
283b/3, İML 141
ķarış (2) “karışma, karışık mana-
sında olup ķatış kelimesiyle bir-
e
ğ likte kullanılır” ME 139/2, k
i
t HKT 280b/9
i
m ķarış-1.“karışmak, kaynaşmak,
y
a
birbirinin içine girmek” NF
y
ı 400/6, ME 109/5, HKT 142b/9,
n
e HŞ 1565, 2. “katılmak, bir ara-
v
i
ya gelmek, bir arada yaşamak”
HKT 32b/4, ķarışġan 1. “birbi-
rinin içine giren, karışan” HKT
558a/2, 2. “bir araya gelen, ka-
tılan” HKT 288a/2
ķarışla- “karışla ölçmek, karışla-
mak” İML 110
ķarıştur-“karıştırmak” NF 55/5,
ME 79/5, HKT 195b/7, HŞ
4510, ķarışturmaķ “katma, ka-
rışma” HKT 428a/5
ķarışturul-“katılmak, karıştırılmak”
ME 4/4, HKT 13b/7
ķarıt “yara, yaranın acısı” İML 164
292 | D r . Suat ÜNLÜ
ķarıt-“kocamak, kocatmak, ihtiyar-
latmak” ME 89/4, HŞ 3853
ķarįb (<A.) “yakın” ķarįb bol- “ya-
kın olmak, yakınlaşmak” MM
55/1
ķarįbün mineǿl-muĥśinįn (<A.)
“(iyilik yapanlardan daha ya-
kın) anlamında Aǿraf suresinin
57. ayetinden iktibas” MM 26/3
ķārįn (<A.) “börülce” KE 119r/5
ķarķa “karga krş. ķarġa” KE
32v/20
ķarķa- “lanetlemek, beddua etmek
krş. ķarġa-” HŞ 4269
ķarķış“beddua, lanet krş. ķarġış”
ķarķış et- “lanet etmek, lanet-
lemek, beddua etmek” İML 126
ķarluġaç“kırlangıç” NF 42/17, KE
13v/1
ķarmaķ “olta” İML 160
ķarn (1)(<A.) “boynuz, yüzyıl,
asır” KE 172v/20
ķarn (2) (<A.) “nesil” HKT 372b/4
ķarnaç “karnı aç olan” İML 152
ķarpa- “kapmak, yakalamak, tut-
mak” HŞ 1531
ķarraǾ (<ö.a.) “Karra dağı” ķarraǾ
taġı “Karra dağı” KE 32v/1
ķars-“(el) çırpmak, el vurmak” ME
104/7
ķarsaķ “derisinden güzel kürk ya-
pılan tilki türünden vahşi hay-
van” İML 174
kārsāzlıķ(<F.+T.) “beceriklilik”
kārsāzlıķ ķıl- “beceriklilik gös-
termek, beceriklilik yapmak”
HŞ 3372
ķarşa- “zahmet vermek, zahmete
sokmak” ME 59/4
ķarşan-“zahmete katlanmak” ME
125/6, ķarşanmaķ “zahmet,
baskı” ME 34/8
ķarşı (1)“saray” ME 23/7
ķarşı (2) “karşı krş. ķarşu” HŞ 974
ķarşu 1.“karşı krş. ķarşı (2)” NF
27/9, KE 28r/11, ME 20/6, HŞ
299, 2. “doğru, -a doğru” HKT
21a/4, 3. “karşı karşıya, karşı-
lıklı” HKT 427a/8, ķarşu al- (1)
“karşılık vermek” NF 131/17,
(2) “ağırlamak” NF 27/3, ķarşu
bar- “karşılaşmak, karşılamak”
HŞ 1005, ķarşu çıķ- “karşıla-
e
ğ
mak” NF 49/3, ķarşu ķarşu
i
t “karşı karşıya, karşılıklı” HKT
ķarşu kel-
i
m 254b/6,
y
a
(1)“karşılamak” NF 57/8, (2)
y
ı “karşılık vermek” NF 184/9,
(3.) “rastlamak, karşılaşmak”
n
e
v
i NF 11/12, KE 16v/2, (4) “da-
yanmak” NF 323/10,4. yönel-
mek, dönmek” HKT 429a/1,
ķarşu kelgen “yönelen” HKT
482a/5, ķarşu ķođ- “yöneltmek,
çevirmek” HKT 133a/3, ķarşu
ķoy- “yöneltmek, çevirmek”
HŞ 2122, ķarşu tur- “saldırmak,
karşı çıkmak, karşılık vermek”
NF 49/4, HŞ 1367, ķarşu turuş-
“savaş düzenine geçmek” NF
69/11
ķarşun-“yönelmek” ME 186/2,
HKT 370a/8
ķarŧ“yaşlı, ihtiyar krş. ķart (1)” KE
99r/14
 Harezm-Altınordu
ķart (1) “yaşlı, ihtiyar krş. ķarŧ”
KE 174r/1, K I/32
ķart (2) (<ö.a) “Müǿtefikat kavmi-
nin dört büyük putundan biri”
KE 57r/5
ķarta-“yaşlanmak, ihityarlamak”
KE 194r/5
ķarŧlıķ“yaşlılık, ihtiyarlık” KE
98r/5
ķaru “karşılık” KE 102v/5
ķārūn (<ö.a.) “İsrailoğullarından
zenginliğiyle tanınan ve Musa
peygamberin teyzesinin oğlu”
KE 124r/2, MM 57/3, HKT
376a/3, HŞ 2928
ķārūre (<A.) “billur” HKT 558b/7
kārvan (<F.) “ kervan krş. kārvān”
HŞ 1986
kārvān (<F.) “ kervan krş. kārvan”
NF 15/10, KE 190r/11, HKT
227a/9
ķaryetüǿŝ-semayġįn (<ö.a.)
“Şam’da bir kasaba” KE 27r/12
ķarż (<A.) “borç” ķarż bėr- “borç
vermek” KE 163v/21, ķarż ķıl-
“borç vermek, borçlandırmak”
KE 186r/20
ķaśaś (<A.ç.) “anlatı, hikaye, hika-
yeler” KE 66r/2, ķaśaś-ı rabġūzį
“Rabguzinin hikayeleri” KE
3r/4
ķaśd (<A.) “kasıt, niyet, kötü niyet,
meyil, yönelme” NF 117/7, KE
212r/16, ķaśd bile baķ- “bilerek
bakmak, kasıtlı olarak bakmak”
MM 171/4, ķaśd eyle- “kastet-
mek, niyetlenmek, yönelmek,
meyletmek” K VI/14, ķaśd it-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 293
“kastetmek, niyetlenmek, yö-
nelmek, meyletmek” HŞ 843,
K VI/20, ķaśd ķıl- “karar ver-
mek, niyet etmek” NF 16/17,
KE 46r/3, MM 347/1,
HKT166a/9, MN (2) 23/224,
HŞ 2028
ķaśden (<A.) “bilerek, bile bile”
MM 115/2
ķasem(<A.) “yemin, ant” KE
173r/20, ķasem yād ķıl- “yemin
etmek” NF 77/8, HKT 556b/2
ķaśıd (<A.) “niyet, isteme, haber
götüren krş. ķāśıd” KE 2v/14,
ķaśıd ķıl- “karar vermek, niyet
etmek” ME 169/6
ķāśıd (<A.) “elçi, haberci krş.
e
ğ ķaśıd” NF 218/13, HŞ 636, k
ķāśıd ıđ- “elçi göndermek,
i
t
i
m haberçi göndermek” HŞ 715
y
a
ķasıķ “kasık, uyluğun dibi” İML
y
ı 142
n
e ķāsım (1)(<ö.a.) “Hz. Muham-
v
i
med’in Hadice’den olan üç oğ-
lundan biri” NF 5/2, KE
198r/18
ķāsım (2) (<ö.a.) “Kasım” K VIII/2
ķāsım bin Ǿabbās (<ö.a.) “Kasım
bin Abbas” KE 243v/8
kāsid (<A.) “revaç bulmayan, sü-
rümsüz” HŞ 3959, kāsid bol-
“kesat gitmek, revaç bulma-
mak” HKT 418a/2
ķasįde (<A.) “kaside” ME 72/5,
ķasįde oķu- “kaside okumak”
NF 259/8
kāsidlig (<A.+T.) “kesat, durgun-
luk” HKT 184a/5
294 | D r . Suat ÜNLÜ
ķaśįr (<A.) “kısa” MM 143/2
ķaśr (<F.) “köşk” HŞ 3209, ķasr-ı
ħađra “yeşil köşk” HŞ 850
ķaśśāb (<A.) “kasap” NF 312/7,
HŞ 1633
ķāŝūr (<ö.a.) “Salih peygamberin
babası” KE 32v/6, ķāŝūr bin
Ǿased “Salih peygamberin baba-
sı” KE 32v/6
ķasurġa “kasırga” HKT 42b/2
ķasvā (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
devesi” NF 24/5
ķaş(1) “(yüzük için) ön yüz, taş,
yeşimtaşı” NF 77/17, HŞ 2597,
İML 178
ķaş (2) “kaş” ME 172/8, HŞ
3736, İML 140, MN (2)11/104,
ķaş at- “kaşını göstermek, kaş
göz işareti yapmak” KE 83r/19,
ķaş atış- “işaret etmek, kaş göz
işareti yapmak” ME 197/1
ķaş (3) “ön, karşı, karşı taraf, ke-
nar, kıyı” KE 76v/7, MN (1)
11/11
ķaş- “kaçmak krş. ķaç-” NF 74/5,
HŞ 2959
ķaşan- “at kaşamak” HŞ 1774
ķaşġa “başı, yüzü ak başka yerleri
kara olan hayvan” KE 59v/7
ķaşı-“kaşımak” NF 331/1, MM
120/1, HŞ 1928, İML 122
ķaşıķ “kaşık” İML 169
ķaşın-“kaşımak” KE 23r/2, ME
183/5
kāşki (<F.) “keşke, ne olurdu krş.
kāşkį” HŞ 2209
kāşkį (<F.) “keşke, ne olurdu krş.
kāşki” NF 138/17, HKT 24a/2
ķaşlıġ “kaşlı” NF 23/5
ķaşlıķ “kaş boyası” İML 162
ķat 1.”defa kez” ME 23/7, 2. “tin,
kel, tat” ME 37/6, MN (1) 9/4,
3. “huzur, ön, yan, takım” NF
53/7, KE 3r/17, ME 12/8, MM
34/2, KT 129a/6, HŞ 1695,
İML 98, MN (2) 4/36, 4. “taba-
ka, sıra” HKT 438b/3, HŞ
4218, MN (2) 1/4, 5. “misil,
kat” HKT 42a/6, ķat ķat “kat
kat, fazlasıyla, pek çok” HKT
64b/2, ķat ķat bol-“kat kat ol-
mak, üst üste gelmek” NF
34/13, ķat ķat ķıl- “katlamak,
artırmak, çoğaltmak” HKT
e
ğ
41b/3, ķat ķat ķılın- “katlan-
i
t mak, artırılmak” HKT 516b/3,
ķat ķat ŝevāb eyesi “çok sevap
i
m
y
a
sahibi” HKT 389b/1, ķat ķılın-
y
ı “katlanmak, artırılmak” HKT
350a/9, ķat ķılmış “çoğaltılmış,
n
e
v
i çoğalmış” HKT 64b/3
ķat-1.“katmak, ilave etmek, koy-
mak, karıştırmak” NF 78/2, KE
124r/13, ME 33/6, MM 100/2,
HKT 220b/9, HŞ 1207, İML
89, 2. “(küpe) takmak” ME
82/1, 3. “(sürme) çekmek” ME
140/6, 4. “katılaşmak” İML 114
ķaŧǾ (<A.) “yok etme, sona erdir-
me, karar verme” ķaŧǾ ķıl- “yok
etmek, sona erdirmek” NF
246/4
ķata (1)“defa, kez, kere” NF 12/11,
MM 162/2, HŞ 2206
ķata(2) “boyunca, süresince” HŞ
3099
 Harezm-Altınordu
ķatāde(<ö.a.) “Katâde bin NuǾmân,
Fuzela-yı sahabeden olup Bedr
ve Uhud gazalarına katılmıştır”
KE 86r/13, imām ķatāde
“Katâde bin NuǾmân, Fuzela-yı
sahabeden olup Bedr ve Uhud
gazalarına katılmıştır KE
175r/15
ķaŧār(<A.) katar, hayvan dizisi,
sırası” ķaŧār buz- “kervanı
bozmak, kervandaki sırayı
bozmak” KE 190r/9
ķaŧarāt (<A.ç.) “göz yaşları, damla-
lar” KE 183r/13, ķaŧarāt ve
Ǿabarāt “göz yaşları, göz yaşı
damlaları” NF 79/9, ķaŧarāt ve
Ǿabarāt yaş “göz yaşı damlaları”
NF 246/12
ķaŧǾen (<A.) “asla, katiyen” HKT
9a/3
ķaŧġįr (<ö.a.) “Reyyan meliğin
veziri krş. aŧġįr” KE 76r/1
ķatı (1) “çok, sert krş. ķatıġ, ķatıķ,
ķattu” NF 269/9, HŞ 4368, ķatı
bitig “iyi bir mektup” K V/7
ķatı (2) “hasis, cimri” İML 148
ķatıġ (1)“katı, çok, zor, iyice, sağ-
lamca, sert, sıkı, güç krş. ķatı
(1), ķatıķ (3), ķattu” NF 16/14,
KE 5v/20, ME 29/2, MM 34/2,
HKT 166a/8, HŞ 3909, ķatıġ
ayt- “yüksek sesle konuşmak”
HKT 241a/3, ķatıġ bėr- “çok
vermek, fazlasıyla vermek” KE
145v/21, ķatıġ bol- “katılaşmak,
sertleşmek” NF 11/16, HKT
128b/2, ķatıġ emget- “çok zah-
met çekmek, çok yorulmak”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 295
MM 299/4, ķatıġ esgen “fırtına”
HKT 203a/1, ķatıġ esgen yil
“fırtına” HKT 560a/1, ķatıġ
esmek “şiddetle esme” HKT
560a/1, ķatıġ ħuśūmetlıġ “hu-
sumeti, düşmanlığı şiddetli
olan” HKT 300a/8, ķatıġ iltil-
“sertçe itilmek” HKT 500b/7,
ķatıġ isig “çok sıcak, kızgın”
HKT 253b/7, ķatıġ ķaç- “hızlı
bir biçimde kaçmak” HKT
556a/6, ķatıġ ķađġu “büyük ke-
der, derin üzüntü” HKT 282a/8,
ķatıġ ķađġuluġ “çok kederli,
çok üzgün” HKT 163b/2, ķatıġ
ķıķırġan “yıldırım” HKT
499b/2, ķatıġ ķıl-
e
ğ 1.“katılaştırmak, sıkıştırmak, k
i
t kapatmak” NF 116/9, HKT
i
m 210a/7, 2. “kuvvetlendirmek,
y
a
yükseltmek” HKT 301a/5, ķatıġ
y
ı ķın “şiddetli ceza” HKT 456a/5,
n
e
v
ķatıġ ķıs- “çok kısmak, kapat-
i
mak” MM 288/3, ķatıġ küç
“şiddetli kuvvet, şiddetli güç”
HKT 500a/4, ķatıġ kül- “çok
gülmek” MM78/3, ķatıġ öfkelig
“çok öfkeli, çok kızgın” HKT
306a/5, ķatıġ sowuķ “şiddetli
soğuk” HKT 558b/5, ķatıġ
tepren- “şiddetle sarsılmak”
HKT 563a/4, 2. “şiddetle çarp-
mak” HKT 563a75, ķatıġ tut-
“kıskıvrak yakalamak” NF
345/14, HKT 473b/7, ķatıġ ün
“şiddetli, korkunç ses” HKT
540a/1, ķatıġ yaġmur “şiddetli
yağmur, sağanak” HKT 410b/4,
296 | D r . Suat ÜNLÜ
ķatıġ yan- “şiddetle yanmak”
HKT 553b/1, ķatıġ yürü- “hızlı
yürümek” NF 23/8, ķatıġraķ
“daha şiddetli, en şiddetli” NF
57/7, KE 30v/10, HKT 507b/6,
HŞ 2740
ķatıġ(2)“ateşte yemek pişirilen
nesne” KE 14r/16
ķatıġ(3) “katılan şey, katkı” HKT
558a/6
ķatıġlan- “katlanmak, gayret et-
mek, çaba göstermek, uğraş-
mak, zorlanmak, hasta olmak
krş. ķatılan-” NF 71/16, KE
25r/10, ME 130/1, MM 279/4,
HKT 343b/2, HŞ 2098,
ķatıġlanmaķ “çabalama, gayret”
HKT 9b/7
ķatıġlaş- “sertleşmek” ME 120/4
ķatıġsız “başkalarına ait olmayan,
hususî” HKT 149b/3
ķatıġlıķ “zorluk, sertlik, güçlük,
sıkıntı, felaket, katılmış, dondu-
rulmuş, çokluk” NF 159/11, KE
5r/18, HKT 25b/3, HŞ 1652,
ķatıġlıķ ķıl- “meşakkete sok-
mak, rahatsız etmek” ME 58/7,
HKT 371a/1
ķatıķ (1)“baharat” ME 72/1
ķatıķ (2) “çok” MN (1) 14/4, MN
(2) 12/116
ķatıķ (3)“katı, çok, zor, iyice, sağ-
lamca, sert, sıkı, güç krş. ķatı
(1), ķatıġ (1), ķattu” MN (2) 1/8
ķatıķsız “saf, temiz, arı” ME 69/5
ķatıl-“katılmak, aynı fikirde olmak,
sıkıntı, eziyet vermek, kötülük
etmek” NF 38/2, KE 27v/7,
HKT 229a/4, HŞ 1154
ķatılan- “çaba göstermek, uğraş-
mak krş. ķatıġlan-” NF 396/5
ķatımluķ“katılma, karışma” ME
109/5
ķatın-(1)“sertçe çarpmak” NF
326/3
ķatın-(2)“(sürme) çekmek, (küpe)
takmak” ME 140/6
ķatır“katır, yük hayvanı krş. ķaŧır,
ħaçır, ħacır” MM 193/2, İML
171
ķaŧır“katır, yük hayvanı krş. ķatır,
ħaçır, ħacır” NF 82/12, ķaŧır
min- “katıra binmek, katıra yük
e
ğ
yüklemek” NF 374/4, ķaŧır
i
t mün- “katıra binmek, katıra yük
i
m yüklemek” NF 33/1
y
a
ķatırġa(<Yun.) “kadırga
y
ı (katergon)” K III/11
ķatış “katma, ilave etme manasında
n
e
v
i olup ķarış kelimesiyle birlikte
kullanılır” ME 139/1, katış
ķarış “karma, karışık” HKT
280b/9, katış ķarış bol- “karma
karışık olmak” HKT 292a/3,
katış ķarış tüş “kâbus” HKT
310b/7
ķatış-“karışmak, katılmak, birlikte
olmak” KE 19v/13, HŞ 3817
kātib (<A.) “katip” HŞ 4725
kātib-i vaĥy (<ö.a.) “Muaviye’nin
lakabı” NF 174/12
ķaŧǾiyyet (<A.) “katiyyet, kesinlik”
KE 213r/19
 Harezm-Altınordu
ķatķur- “katılarak gülmek” ķatķura
kül- “kahkaha ile gülmek” KE
64r/10, ME 208/4
ķatl (<A.) “öldürme, katil” ķatl ķıl-
“öldürmek, katletmek” HKT
490b/3
ķatla “defa, kere, kez krş. ķat,
ķata” KE 209r/18, MN (1)
15/11, HŞ 17, ķatla miñ “bin
kez, bin defa” MN (2)
ķatlan-“katlanmak, dayanmak,
tahammül etmek” KE 81r/21,
ME 35/7, HŞ 725, K X/10
ķatlat-“tahammül ettirmek, zora
dayandırmak” KE 177v/7
ķaŧra (<A.) “katre, damla krş.
ķaŧre” HŞ 2101
ķaŧram-ı şāristānį (<ö.a.)
“Ken’an’a on günlük mesafede
bir şehir” KE 62v/10, ķaŧram
“bkz. ķaŧram-ı şāristānį” KE
62v/16, şāristānį “bkz. ķaŧram-ı
şāristānį” KE 62v/13
ķaŧrān (<A.) “katran” ķaŧrān bol-
“siyahlaşmak, katran olmak”
KE 202r/6
ķaŧre (<A.) “katre, damla krş.
ķaŧra” NF 68/16, KE 61r/12,
MM 29/2, MN (2) 6/58, ķaŧre
ķaŧre “katre katre, damla dam-
la” KE 237r/17
ķaŧrelıġ (<A.+T.) “damlası olan”
HKT 42a/6
ķaŧŧām (<ö.a.) “İbn Mülcem’le
birlikte Hz. Ali’yi öldürmek is-
teyen kadın” KE 241v/20
ķattu “katı, sert krş. ķatı (1), ķatıġ,
ķatıķ (3) ” ME 87/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 297
ķattur-“kattırmak, sokturmak” ME
43/1
ķatun “hatun, bey karısı krş. ħātūn,
ħatun, hatun” İML 149
ķav “kav, kuru ağaç tozu krş.
ķavaķ (2), kevek (1)” HŞ 1227
ķav- “kovmak, kovalamak, sür-
mek, iteklemek krş. ķaw-, ķov-
(2), ķow-” NF 213/16, KE
83v/7, HŞ 2245
ķaw- “kovmak, kovalamak, itek-
lemek krş. ķav-, ķov-(2), ķow-”
NF 379/11
ķava “kova” KE 71v/8
ķavaķ (1)“içi boş” ME 99/6
ķavaķ (2) “kav, kuru ağaç tozu krş.
ķav, kevek (1)” İML 169
e
ğ kāvān (<ö.a.) “Süleyman peygam- k
i
t ber kıssasında uçan atların bu-
i
m lunduğu ada” KE 139v/10
y
a
ķavar-“kurumak” KE 55r/17
y
ı ķavart- “kurutmak” KE 47r/8
n
e ķavb (<ö.a.) “Müǿtefikat kavminin
v
i
dört büyük putundan biri” KE
57r/4
ķavbaş “kurukafa, korkuluk” KE
95r/12
ķavdur- “kovdurmak” KE 109r/19
ķāveş (<ö.a.) “Süleyman peygam-
berin devesinin adı” KE
139v/12
ķavış-“kavuşmak, biraya gelmek,
cinsel ilişkide bulunmak krş.
ķavuş-, ķawuş-” KE 47v/21
ķavį (<A.) “güçlü, kuvvetli, sağ-
lam” NF 286/2, KE 61v/13, ME
130/5, HŞ 4626 ķavį bol- “sağ-
lam olmak, güçlenmek, kuvvet-
298 | D r . Suat ÜNLÜ
lenmek” NF 9/4, KE 205v/2,
ķavį ķıl- “kuvvetlendirmek,
takviye etmek” NF 110/16, KE
63v/21, HKT 282b/8, ķavįraķ
“çok kuvvetli, çok güçlü, çok
sağlam” KE 209v/12, MM
151/4, HŞ 699
ķavįlen-(<A.+T.) “güçlenmek,
sağlamlaşmak” KE 84v/18
ķavįlendür- (<A.+T.) “kuvvetlen-
dirmek” HŞ 1018
ķavim (<A.) “kavim, boy krş.
ķavm” ME 115/1
ķavl (<A.)“söz krş. ķavul” NF
424/1, MM 26/4, ķavluhu taǾālā
“Allahu Teala’nın sözü Kur’an”
NF 4/1, ķavluhu Ǿazze ve celle
“aziz ve celal ola Allahın sözü”
NF 43/9
ķavlıķ “çakmak kabı” İML 169
ķavm (<A.) “kavim, cemaat, toplu-
luk krş. ķavim” NF 45/4, KE
226r/20, HKT 256a/5
ķawra-“kavramak, sağlamca tut-
mak” HŞ 2206
ķavrul-“birleşmek, yapışmak” ME
142/2
ķavruluş-“yanaşmak, toplanmak”
ME 202/1
ķavşul-“birleşmek, kavuşmak” KE
129r/17
ķavşun- “yanaşmak, kavuşmak”
ME 160/8
ķawşur- “kavuşturmak, bağlamak”
NF 373/6, HŞ 1013
ķawu “kuğu” HŞ 1054
ķavuķ “sidik yolu, mesane” ME
1/3
ķavul(<A.) “söz krş. ķavl”MM
128/2
ķavulçe(<A.+T.) “söylenme mikta-
rı” MM 143/4
ķavun “kavun krş. ķaġun” ME
71/1, ķavun uruġu “kavun to-
humu” İML 181
ķāvur (<A.) “kafir, Müslüman
olmayan” KE 30v/3
ķawurçaķ “oyunçak bebek” HŞ
2254
ķawurt “sık, yoğun, kalabalık krş.
ķawut” NF 50/10, HKT 565a/7,
ķavurt bol- “kalabalık olmak,
sık olmak, yoğunlaşmak” ME
198/5
e
ğ
ķavurtlıġ “kalabalık, sıkıntı, sık,
i
t bol krş. ķavurtluķ” NF 23/8
i
m ķavurtluķ “sıkışıklık, kalabalık,
y
a
sıkıntı, sık, bol krş. ķavurtlıġ”
y
ı HŞ 1785, ķavurtluķ ķılış- “ka-
labalık etmek, yoğunlaşmak,
n
e
v
i sıklaşmak” ME 200/3
ķawurtlük“heybet, azamet” KE
232r/3
kāvus (<ö.a.) “Kavus” HŞ 1416
ķavuş “içi boş, kevek” KE 126r/8
ķavuş-“kavuşmak, birleşmek krş.
ķawuş-, ķavış-” KE 14r/18, ME
138/4
ķawuş-“kavuşmak, birleşmek krş.
ķavuş-, ķavış-” NF 34/16, KE
57v/17, HŞ 1187
ķavuştur-“kavuşturmak, yanaştır-
mak, bağlamak krş. ķawuştur-”
KE 100r/1
 Harezm-Altınordu
ķawuştur-“kavuşturmak, yanaştır-
mak, bağlamak krş. ķavuştur-”
NF 87/10, KE 58r/11, ME 53/5
ķawut “sık krş. ķawurt” ķawut bol-
“kalabalık olmak, sık olmak,
yoğunlaşmak” ME 145/1
ķay “hangisi krş. ķayu” İML 95
ķay- “kaymak” HŞ 944
ķaya (1)“hangi” HŞ 3332
ķaya (2) “nereye krş. ķanda” MN
(2) 12/111
ķayaş “kardeş, akraba, hısım krş.
ķađaş, ķarındaş” NF 119/6, KE
181r/19, MM 258/4, HKT
293b/6, HŞ 4384, ķayaş eyesi
“akraba, yakın” HKT 12a73
ķayaşlıġ“akrabalık, hısımlık krş.
ķadaşlıġ, ķadaşlıķ, ķarındaşlıķ,
ķayaşlıķ” KE 166v/20
ķayaşlıķ“akrabalık, hısımlık krş.
ķadaşlıġ, ķadaşlıķ, ķarındaşlıķ,
ķayaşlıġ” HKT 180b/2
ķayd (<A.) “bağlama, ilişkilendir-
me” ķayd ķıl- “bağlamak, ilişki-
lendirmek” MM 153/3
ķayda “nereye, nerede, nereden,
nasıl krş.ķanda” NF 62/14, KE
25v/12, HKT 126a/2, HŞ 1218,
MN (1) 16/1, MN (2) 37/371,
ķayda kim “her nerede” HKT
519b/8
ķaydaķı“neredeki, nasılki” KE
105v/19
ķaydalıķ “neredelik” KE 115r/20
ķaydın “nereden, nasıl krş. ķandın”
NF 268/14, KE 15r/15, ķaydın
kim “her nereden” HKT 147b/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 299
ķaydış “dönüş, avdet krş. ķaytış”
HKT 145b/5
ķaydış- “geri dönmek, avdet etmek
ķaytış-” ME 122/6
ķaydūm (<ö.a.) “bir şehir” NF
399/13
ķayġı “kaygı, endişe, üzüntü krş.
ķayġu, ķađġu, ķadġu, ķuđġu”
NF 395/15
ķayġu“kaygı, endişe, üzüntü krş.
ķayġı, ķađġu, ķadġu, ķuđġu”
KE 155r/18, ME 77/7, HŞ 3392
ķayġulu“kaygılı krş. ķayġuluġ,
ķađġuluġ” ķayġulu bol- “kaygı-
lanmak, tasalanmak, sıkıntılı
olmak” ME 145/8
ķayġuluġ“kaygılı krş. ķayġulu,
e
ğ ķađġuluġ, ķayġuluķ, ķayġuluķ” k
ķayġuluġ bol- “kaygılanmak,
i
t
i
m tasalanmak, sıkıntılı olmak”
y
a
ME 128/5, MN (1) 4/13
y
ı ķayġuluķ“kaygılı krş. ķayġulu,
n
e ķađġuluġ, ķayġuluġ” ķayġuluķ
v
i
bol- “kaygılanmak, tasalanmak,
sıkıntılı olmak” MN (1) 4/10
ķayġur-“kaygılanmak, üzülmek,
sinirlenmek krş ķađġur-,
ķayşur-” KE 157v/9, KE
157v/9
ķayġurtul-“kaygıya düşürülmek
krş. ķađġurtul-” HKT 221b/1
ķayın “hısım, akraba, birinin yerine
geçen, amcazade” NF 49/8, KE
238r/21, ķayın ana “kaynana”
İML 144, ķayın ata “kayın ba-
ba” KE 201r/20, İML 144
ķayısı “hangisi” MM 228/4
300 | D r . Suat ÜNLÜ
ķayış 1.“kayış” NF 372/2, KE
235v/16, ME 149/4, İML 158,
2. “eğer bağı” İML 173
ķayış- (1)“kaymak” KE 165v/11
ķayış-(2) “dönmek, bir haldan
başka bir hale dönmek” HKT
237a/9
ķay(ı)t- “dönmek, geri dönmek,
vaz geçmek, caymak krş ķayt-”
NF 45/12, MM 127/3, HKT
350b/4, HŞ 4065, ķayıtġu yir
ķılu bir- “dönüş yeri haline geti-
rivermek” HKT 322a/2
ķāyim(<A.) “ayakta duran” HŞ
3510, K V/19
ķāyis (<A.) “Yusuf peygambere
rüyasında secde eden on bir
yıldızdan biri” KE 67v/4
ķayķı” kenarı eğilmiş” İML 191
ķayl bin Ǿömer (<ö.a.) “Hud pey-
gamber döneminde Allah’ın
azabından korunmak için ǾAd
kavminin Mekke’ye kurban için
gönderdiği kişi” KE 29v/16,
ķayl “bkz. ķayl bin Ǿömer” KE
30r/8
ķaylūla (<A.) “öğle, öğle uykusu,
şekerleme” ķaylūla vaķtı “şe-
kerleme vakti, öğle uykusu vak-
ti” NF 383/5, ķaylūla ķıl- “şe-
kerleme yapmak, öğle vakti iç
geçmeden çok az uyumak” NF
120/12
ķayna-“kaynamak, pişmek, parla-
mak, ışıldamak” NF 193/12,
KE 56v/1, HKT 475a/2, HŞ
3546, MN (1) 19/8, İML 113,
MN (2) 12/119, ķaynar su “sı-
cak su, kaynar su” İML 181
ķaynat- “kaynatmak” KE 40v/14,
ME 60/8, HŞ 2979
kāyne (<ö.a.) “Salih peygamberin
devesini çıkardığı dağ” KE
34v/14
ķayra(1)“tekrar, yeniden, geri,
ters” NF 134/1, KE 31r/11,
ME 82/6
ķayra(2)“hayır, sadaka, iyilik” HŞ
1505
ķayrıl- “dönmek, döndürülmek,
çevirmek, çevrilmek” ME
158/7
ķayśar (<ö.a.) “Bizans imparatorla-
e
ğ
rı için kullanılan lakab, Kaysar
i
t krş. ķayser” HŞ 1753
i
m ķayser (<ö.a.) “Bizans imparatorla-
y
a
rı için kullanılan lakab, Kaysar
y
ı krş. ķayśar” KE 184r/4
ķayśarı (<ö.a.) “Kayseri” ķayśarı ili
n
e
v
i “Kayseri kenti” HŞ 1753
ķayt- 1.“dönmek, geri dönmek,
yönelmek krş. ķay(ı)t-” KE
178v/8, ME 45/6, HKT 409b/7,
MN (1) 15/2, 2. “ayrılmak,
vazgeçmek” HKT 32a/4,
ķaytġan “dönen” HKT 434b/4,
ķaytġan yulduz “geri dönen, bir
kaybolup bir ortaya çıkan yıl-
dız” HKT 566a/4, ķaytġu yir
“dönülecek, varılacak yer”
HKT 562a/5, ķaytıġlı “dönen,
yönelen” HKT 388b/6, ķaytmaķ
“dönme, dönüş” HKT 572b/3
ķayta “tekrar, yeniden, yeni baş-
tan” KE 109r/9
 Harezm-Altınordu
ķaytar-1.“geri getirmek,
döndermek, geri vermek, öde-
mek, yöneltmek, geri almak,
karşılık vermek” NF 305/9, KE
102r/21, ME 29/7, HKT
527b/1, HŞ 3176, K IV/8, 2.
“vazgeçirmek” HKT 60b/3,
ķaytarġan 1.“çeviren, döndü-
ren” HKT 212a/8, 2. “veren”
HKT 264a/4, ķaytarmaķ 1.
“döndürme, geri çevirme” HKT
495a/4, 2. “bertaraf etme” HKT
313b/3, ķaytarmaķ istemek “çe-
virmeyi, döndürmeyi arzulama”
HKT 334a/3
kaytarıl-1.“çevrilmek, döndürül-
mek” HKT 61b/7, 2. “geri çev-
rilmek, bertaraf edilmek” HKT
143a/2, kaytarılġan “geri çevri-
len, bertaraf edilen” HKT
221b/1, kaytarılmış “çevrilmiş,
döndürülmüş” HKT 563a/5
ķaytarış-“geri çevirmek, geri dön-
dürmek” ME 122/4
ķaytıl- “deri dönmek, geri çevril-
mek” HŞ 4242
ķaytış“dönüş, avdet krş. ķaydış”
HKT 112a/9
ķaytış-“biribirne dönmek, avdet
etmek krş. krş. ķaydış-” HKT
34b/1
ķaytmaķ “ricat, hezimet” ME 13/4
ķayu “hangi, herhangi, ne, kim krş.
ķay ” NF 154/14, KE 66v/13,
MM 149/4, HKT 168b/3, MN
(1) 19/9, AO V/21, MN (2)
2/11, ķayu bir “hangi biri” NF
12/1, ķayu biri “hangi biri” MM
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 301
228/4, HKT 509b/9, ķayu
vaķtın 1. “ne zaman” HKT
259a/3, 2. “ne zaman ki, -dığı
zaman” HKT 68b/5 “ne zaman
ki, -dığı zaman” HKT 92b/2,
ķayu vaķtın kim “ne zamanki,
dığı zaman” HKT 92b/2
ķay (y) (<A.) “kusma, istifra” NF
389/4, ķayy ķıl- “kusmak,
istfira etmek” NF 389/4
ķaz “kaz” NF 245/8, KE 68v/4, HŞ
1054, İML 176
ķaz-“kazmak” NF 338/13, KE
228r/15, ME 11/5, HŞ 2674,
İML 100
ķażā (1)(<A.) “vaktinde kılınma-
yan ibadetlerin borcunu usul ve
e
ğ kaidesine uygun olarak sonra- k
i
t dan ödeme” NF 47/1, KE
i
m 12v/7, MM 159/2, ķażāyı ĥācet
y
a
“iş bitirme” KE 183v/9,
y
ı ķażā bol- “sonraya bırakmak,
n
e sonradan ödemek” KE 140v/2,
v
i
ķażā ķıl- 1.“vaktinde eda edil-
meyen bir ibadeti sonradan ye-
rine getirmek” NF 276/12, KE
12v/7, MM 161/1, HKT 322a/8,
2. “tamamlamak, bitirmek,
kesmek” HKT 403b/8, ķażā
neźri “kaza orucu, adak adama”
MM 167/1, ķażā yörit- “vaktin-
de yerine getirilmeyen ibadeti
sonradan eda etmek” KE 12v/9
ķażā (2) (<A.) “Allah’ın yazdıkla-
rının olması, Allah’ın takdiri
krş. ķaża” MM 311/2, MN (1)
14/4
302 | D r . Suat ÜNLÜ
ķaża (<A.) “Allah’ın yazdıklarının
olması, Allah’ın takdiri krş.
ķażā (2) ” HŞ 1558, ķaża ķıl-
“vaktinde eda edilmeyen bir
ibadeti sonradan yerine getir-
mek” HŞ 4219, ķaża kil-
“Allahu Teala’nın önceden
hükmettiklerinin meydana gel-
mesi” HŞ 2179, ķaża-i āsmani
“Tanrı hükmü” HŞ 1152
ķazan “kazan, büyük tencere krş.
ķazġan (1), taķan” NF 107/4,
KE 95r/1, HŞ 4234, İML 169,
ķazan as- “yemek pişirmek için
ocağa kazan kurmak” NF 107/4
ķazan-“kazanmak krş. ķazġan-(1)”
İML 107
ķazdur- “kazdırmak, açtırmak” KE
47r/7
kāzervā (<ö.a.) “Yusuf peygambe-
rin kardeşi” KE 66v/16
ķazġan (1)“kazan, büyük tencere
krş. ķazan, taķan” NF 107/14,
KE 148r/18, ķazġan asıl- “ocak
kurulmak, yemek pişirilmek”
NF 125/9
ķazġan (2) “(köpek sıfatlarından)
kazan, kazıcı” İML 174
ķazġan-(1) “kazanmak krş. ķazan-”
NF 234/10, KE 125v/12, ME
23/8
ķazġan-(2) “işlemek, yapmak”
HKT 130b/6, ķazġanġan “işle-
yen, yapan” HKT 137b/9,
ķazġanu bir- “ele geçirivermek”
HKT 103b/8
ķazġanç“kazanç” KE 134v/11,
İML 191
każı(<A.) “kadı krş. ķāżį, ķāđį”
każı bol- “kadı olmak, kadılık
yapmak” HŞ 1203
ķazı- “kazımak, kazmak” NF 155/3
ķazıķ “kazık (yere kakılan sivri
ağaç değnek yahut, kalas, değ-
nek krş. ķazuķ” KE 161v/18,
İML 180
ķāżį(<A.) “kadı krş. ķażı, ķāđį” NF
235/14, KE 148r/20, MM
228/3, AO II/5, ķāżį bol-“kadı
olmak, kadılık yapmak” NF
196/3, ķāżį ķıl- “kadılık yap-
mak” NF 196/4
kāźib (<A.) “yalancı “HKT 27a78
ķāźif(<A.)“iftira eden” KE 235r/15
e
ğ
ķāżįlıķ (<A.+T.) “kadılık” NF
i
t 196/5, K V/18, ķāżįlıķ ķıl- “ka-
i
m dılık yapmak” NF 220/1
y
a
ķāżįǿl-ķużāt (<A.) “kazasker” K
y
ı I/54
ķāżį nāsır (<ö.a.) “Burhanoğlu
n
e
v
i Kadı Nasır Rabgûzî” KE 2r/19
kāzir (<A.)“dokuma yapan, çama-
şırcı” KE 12r/21
ķażiyye (<A.) “husus, konu, mese-
le” NF 377/5
ķazķazįn(<ö.a.) “Ashab-ı Kehf’e
katılan köpeğin ismi krş.
ķıŧmįr” KE 178r/17
ķazmaķlıķ “kazmaklık” HŞ 55
ķazuķ “kazık, kalas, değnek krş.
ķazıķ” NF 165/10, KE 113v/10,
HKT 433a/2
ķaźźār bin sālif (<ö.a.) “Salih pey-
gamberin mucizesi olan deveyi
öldüren kişi” KE 35v/3, ķaźźār
 Harezm-Altınordu
“bkz. ķaźźār bin sālif” KE
35r/21
kebāb (<A.) kebap” HŞ 4364,
baġrı kebāb bol- “yanmak,
yanarak kendinden geçmek”
NF 214/17, kebāb bol- “bağrı
yanmak, acı çekmek” MM 38/1
kebek “kepek” İML 163
kebįre (<A.) “büyük günah” NF
388/5, kebįre yazuķ
“büyük günah” KE 145r/11
kebūter (<A.) “güvercin” KE
220r/19
kecābe (<F.) “deve üstüne konan
bir çeşit tahterevan, mahfe” NF
414/14
kec “geç, gecikmiş krş. kėç, kiç
(1), keç(1)” KE 61v/8
kėce “gece krş. kėçe, kiç (2), kiçe
(1)” NF 264/15, KE 21v/2, ME
46/4, kėce kündüz “gece ve
gündüz” KE 22v/10, kėce bol-
“kararmak, akşam vaktinin
gelmesi” NF 103/17, KE
42v/9,kėcege tegi “geceye ka-
dar, geceye vaktine kadar” KE
118v73, kėcege tegrü “geceye
kadar, geceye vaktine kadar”
KE 144r/3
kėcele- “gecelemek, geceyi geçir-
mek” NF 434/15
kėcelet- “geceletmek, geceyi ge-
çirtmek” ME 105/2
kėcelik “gecelik, gece için, gece
vakti” KE 15r/16, kėcelik oġur
“gece vakti, geceleyin” KE
172v/14
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 303
keç(1) “geç krş. kėç, kiç (1), keç
(1)” keç bol- “geç olmak,
geçikmek, vakti geçmek” KE
87v/17, keç ķal- “geç kalmak,
geçikmek” KE 25v/14, keçrek
“daha geç” KE 22/15
keç (2) “hile, aldatma, yalan” keç
ay- “kandırmak, yalan söyle-
mek, aldatmak” KE 61v/8
kėç “geç krş. kec (1), kiç (1), keç
(1)” kėç bol-“ geç olmak, vakti
geçmek, geçikmek” NF 154/14,
kėç ķal- “geç kalmak,
geçikmek” ME 194/5, kėç kel-
“geç gelmek, geçikmek” NF
100/12, kėç ķoy- “geç koymak,
geç bırakmak” ME 118/6,kėç
e
ğ kör- “geç görmek, zamanında k
i
t görememek, sonradan görmek,
i
m fark etmek” ME 207/7
y
a
keç-(1) 1. “(haddi) aşmak” ME
y
ı 18/8, 2. “(zaman) geçmek, gelip
n
e geçmek, yaşamak, vazgeçmek”
v
i
NF 212/14, KE 225r/13, ME
155/6, HKT 65a/6, İML 89, 3.
“geçmek, aşmak” HKT 210b/1,
AO III/15, 4. “uzaklaşmak, aş-
mak” HKT 34a/7, 5.“geçip git-
mek, gitmek” HKT367b/1, 6.
“gitmek, dolaşmak” HKT
169a/5, 7. “vazgeçmek” HKT
285a/2, 8. “bir yerde durmak,
kalmak” HKT 205b/9, keçgen
1. “gelip geçen” HKT 545b/5,
2. “geçen, yürüyüp giden” HKT
83a/4, keçmek 1. “geçme, gi-
diş” HKT 367b/1, 2. “uzaklaş-
ma, aşma, ölçüyü kaçırma”
304 | D r . Suat ÜNLÜ
HKT 346b/8, keçmiş barmışını
ķođ- “geçmiş olanları unutmak”
KE 65r/2
keç-(2)“ölmek” KE 238r/16, ME
157/2
kėç-“geçmek, gecikmek” ME
164/8, MM 114/4
keçe“gece krş. kėce, kiç (2), kiçe
(1)” kėçe bol-“gece olmak, ha-
va kararmak, gece vakti gel-
mek” MM 234/2, kėçe namāzı
“yatsı namazı” MM 154/3
keçeçi” keçe yapan, yahut satan”
İML 157
keçi “ keçi krş. keçig, kiçi” ME
222/5, HKT 142a/3
keçig “keçi krş. keçi, kiçi” HKT
141a/4
keçik- “geçikmek” KE 140v/6
kėçil- “geçilmek” MM 365/2
kėçrüş- “geçirmek” ME 124/1
kėçse- “geç saymak” ME 219/7
kėçür-(1)“geçirmek, geçiktirmek
krş. kiçür-(1), keçür-(1) ” ME
6/8, MM 42/2
kėçür-(2)“affetmek, bağışlamak
krş. keçür-, kiçür-, keçür-” NF
298/12, ME 57/8
keçür-(1) “aşırmak, geçirmek,
affetmek, bağışlamak, sürdür-
mek, devam ettirmek krş.
kėçür-, kiçür-(1)” NF284/3,
KE 17v/6, ME 12/5, HKT
524b/9, keçürgen “affeden, ba-
ğışlayan, esma-i hüsna’dan el-
Ǿafuvv” HKT 83a/8
keçür-(2)“(vakit) geçirmek” ME
64/2
keçürt- “geçirtmek” ME 52/2
keđ “çok (pekiştirme edatı), iyi,
iyice krş. key (1)” KE 19v/18,
MM 34/4, HŞ 1598
keđ-“giymek, giyinmek, kuşanmak
krş. key-, kiy-, kiđ-” NF 102/5,
ME 166/1, MM 398/2, HKT
285b/2, keđgü nirse “giyim eş-
yası” HKT 316b/1
keđdür-“giydirmek krş. keydür-,
kėyür-, keđür-, keđüz-, kiydür-,
kiđdür-, kiđir-, kiydür-” KE
78v/10
keđigle-“örtünmek, gizlenmek”
KE 31r/20
keđik (1)“av hayvanı, hayvan krş.
e
ğ
keyik, kiyik” NF 338/4, KE
i
t 54v/2, ME 63/4, MM 233/2,
i
m HŞ 3643
y
a
keđik(2) “giyilmiş, giyili” KE
y
ı 231r/8
kedil-“gidilmek, gitmek” ME
n
e
v
i 159/1
keđim “giyim, giyecek krş. keyim,
kiđim, keygü, kigü” KE 79r/3
kėdin “sonra, arka krş. kėđin,
kiyin, kiđin” NF 29/17, ME
30/7
kėđin“sonra, arka krş. kėdin, kiyin,
kiđin” KE 74r/1, MM 16/2
kedük “gedik, yarık, açık” ME
47/8
kedüklü “yarık, açık” ME 47/7,
kedüklü bol- “yarılmak, açıl-
mak, korkutmak” ME 47/7
keđür- “giydirmek, kaplamak,
örtmek krş. keđdür-, keđüz-,
 Harezm-Altınordu
keyür-, kiydür-, kiđdür-, kiđir-”
KE 32r/12, HKT 41a/3
keđüz-“giydirmek krş. keđdür-,
keđür-,keyür-, kiydür-, kiđdür-,
kiđir-, kiydür-” KE 32v/4
keǿennehu(<A.) “sanki, güya” NF
236/16
kef (<A.) “ kefen krş. kefen” HŞ
361
kefālet (<A.) “kefillik” KE 26v/19
kefe (<ö.a.) “Kırım’da bir şehir” K
III/12
kefen(<A.) “kefen krş. kef” NF
130/8, KE 19r/21, ME 90/3,
MM 282/3, kefen ķıl- “kefen
olarak kullanmak, kefenlemek”
NF 131/7, KE 156r/17, kefen
sar- “kefene sarmak” NF 93/8
kefenle- (<A.+T.) “kefene sarmak,
kefenlemek” NF 131/11
kefenlig(<A.+T.) “kefenlik, kefene
sarılmış krş. kefenlik” KE
127v/5
kefenlik(<A.+T.) “kefenlik, kefene
sarılmış krş. kefenlig” kefenlik
böz “kefen olacak bez, kefan
bezi” “NF 131/10
kefer (<A.) “kafir krş. kāfir, kāfer”
HŞ 4691
keffāret (<A.)“bir günahın bağış-
lanması amacı ile yapılan veya
tutulan şey” MM 167/2, HKT
118a/2, keffāret bėr- “günahın
bağışlanması için bir şey yap-
mak” NF 419/2, keffāret bol-
“günaha karşılık olmak, günahı
karşılamak” NF 240/9
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 305
kefįl (<A.) “kefil” KE 189r/14,
kefįl bėr- “kefil vermek, temi-
nat vermek” KE 26v/14, kefįl
bol- “koruyup gözetmek” KE
26v/15, HKT 369a/7
kefre (<F.) “kilit krş. kufre (1),
ķufį, ķufl” HKT 486b/1
kefsįŧŧįnūs (<ö.a.) “Asahab-ı
Kehf’e katılan çoban” KE
178r/18
kegilde-“(tavuk) geğildemek” ME
232/3
kegir-“geğirmek krş. kekir-” NF
266/11, ME 165/1
kegrik“geğirme, geğirti” NF
266/11, ME 165/1
kehf (<A.) “mağara” KE 173r/12
e
ğ kej “gez, defa, kere krş. kez” ME k
i
t 100/2
i
m keje keje “hırıltı” keje keje ķıl-
y
a
“(ses) hırıldamak” ME 80/4
y
ı kekir- “geğirmek krş. kegir-” İML
n
e 106
v
i
kel-1.“gelmek, meydana gelmek,
zahir olmak, dönmek, dönüş-
mek, uygun düşmek, münasip
olmak krş. kėl-, kil-” NF 57/12,
KE 6v/10, ME 137/2, HKT
110b/6, İML 88, K VII/28, 2.
“gelip çatmak, kaçınılmaz ol-
mak” HKT 31a/9, 3. “yaklaş-
mak, yanaşmak, cinsî münase-
bette bulunmak” HKT 33a/5,
kelgen 1. “gelen” HKT 300a/4,
2. “tahakkuk eden” HKT
140b/3, kelgü yir “gelecek yer”
HKT 223b/8, kelür yıl “gelecek
yıl” NF 39/17
306 | D r . Suat ÜNLÜ
kėl-“gelmek, meydana gelmek,
zahir olmak, dönmek, dönüş-
mek, uygun düşmek, münasip
olmak krş. kel- kil-” MM 15/3
kelām(<A.) 1.“Allah kelamı,
Kur’an-ı kerim” NF 225/13, KE
120r/13, 2.“söz, kelam”
MM35/4, MN (1) 15/12, HŞ
4728
kelām-ı mecįd (<A.) “Kur’an-ı
kerim” NF 165/14
kelām-ı şerįf (<A.) “şerefli söz,
emir, buyruk” K VI/12
kelām-ı zülāl (<A.) “Kur’an-ı Ke-
rim” MM 33/2
kelāmuǿllāh (<A.) “Kur’an-ı Ke-
rim” NF 168/17, KE 187v/19,
MM 69/4
kelbį(<ö.a.) “tefsirde imam olup
Cemel vakasında Hz. Ali’nin
yanında olmuştur” KE 4v/14,
imām kelbį “bkz. kelbį” KE
146v/2
kelbüd (<F.) “kalıp krş. kelbüd”
ME 22/1
kelbüt (<F.) “vücut, kemik krş.
kelbüd” KE 25r/7
keldür- “getirmek, dünyaya getir-
mek, doğurmak krş. keltür-,
kėltür-, ketür-, kiltür-” NF 40/9,
ME 11/8, HKT 40b/4, İML 130
kelebek “kelebek” KE 77r/9, ME
195/3, HKT 579b/3, İML 177
keleçi “sözcü, elçi krş. kileçi” AO
III/4
kelelci (<Mo.)“hikaye” ME 111/8
keleñü “tarla sıçanı, Arap tavşanı”
İML 177
keleşmiş “sözlü, nişanlı” ME 27/2
kelevü (<Mo.) “ahmak, aptal” ME
198/5
kelez “ kertenkele” KE 41r/6
kelįm (<A.) “söz söyleyen, konu-
şan, Tur-ı Sina’da Allah’la ko-
nuşmasından dolayı Hz. Mu-
sa’nın lakabı” NF 55/16, KE
28v710, MN (1) 8/2
kelimāt (<A.ç.)“sözler, konuşma,
sohbetler” NF 321/1, KE
78r/18, HKT 6b/2, kelimāt-ı
Ǿulemā “ulemanın sohbetleri,
sözleri” NF 444/4, kelimāt ķıl-
“sohbet etmek, konuşmak” NF
432/11
e
ğ
kelime (<A.) “kelime, söz, sözcük,
i
t ifade” NF 216/4, KE 52v/19,
ME 82/1, HKT 224b/9, kelime-i
i
m
y
a
şehādet “ kelime-i şehadet” NF
y
ı 336/4, KE 117r/9, kelime-i
n
e şehādet ay- “kelime-i şehadet
v
i getirmek” NF 177/13, kelime-i
şehādet ayt- “kelime-i şehadet
getirmek” NF 154/6, kelime-i
şehādet keltür- “kelime-i
şehadet demek, kelime-i
şehadet getirmek” NF 335/9,
kelime-i ŧayyibe “güzel söz”
NF 443/9, kelime-i tevĥid “La
ilahe illallah Muhammedün
resululullah (Allahtan başka
Tanrı yoktur Hz. Muhammedde
onun elçisidir sözü)” KE
197r/4, kelime ay- “sözle
şehadet etmek, sözle ifade et-
mek” KE 239r/4
 Harezm-Altınordu
kelin “gelin” NF 272/9, KE 183r/6,
ME 27/3, HŞ 1426, İML 144,
kelin doyı “düğün” ME 27/3
kelin-“gelinmek” ME 86/7, HKT
301a/8, kelinmiş “gelinmiş, va-
rılan” HKT 223b/8
keliş “geliş krş. kiliş” AIII/5
keliş-“birlikte gelmek krş. kiliş-”
ME 121/5
kell (<A.) “bulut” KE 30r/13
kellūb (<ö.a.) “Musa peygamber
ile Harun arasına girip ona Mu-
sa’nın yoluna girmesini sağla-
yan kişi” KE 125r/21
keltür-“getirmek, aktarmak, iktibas
etmek, çocuk dünyaya getir-
mek, doğurmak krş. keldür-,
kėltür- ketür-, kėtür- kiltür-,
kitür-(2)” NF 161/11, KE
206r/3, ME 5/3, HKT 16a/1,
İML 131, K X/11, keltürür bol-
“getirmek” NF 437/3
kėltür- “getirmek, aktarmak, ikti-
bas etmek, çocuk dünyaya ge-
tirmek, doğurmak krş. keldür-,
keltür- ketür-, kiltür-, kitür-(2)”
MM 296/4
keltürt- “getirtmek” KE 85r/19
keltürül- “getirilmek” ME 5/1
kem (<F.) “az, küçük, kem” KE
152v/9, HŞ 4457
kemā ķālaǿllāhu taǾālā (<A.) “Al-
lah Ta’ala der ki” K VI/27
kemāl (<A.) “olgun, olgunluk,
tamlık, mükemmellik” KE
186v/1, MM 156/4, MN (2)
6/57
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 307
keme (1)“fare” keme sıçķan “fare,
tarla faresi” KE 129v/4
keme(2) “gemi krş. kemi, kimi,
kime” HKT 379b/4
kemel-(<F.+T.) “azalmak” KE
14r/5
kemeçi“gemiçi krş. kemiçi,
kimiçi” AO II/11
kemend (<F.)1. “kement” HŞ
1738, MN (2) 24/232, 2. “gü-
zellerin saçı” MN (2) 26/258
kemer “ kemer, kuşak krş. kimer”
NF 278/12, kemer baġla- “ku-
şak bağlamak, kuşakla sarmak”
NF 278/13
kemi “gemi krş. keme(2), kimi,
kime” NF 378/10, ME 10/3,
e
ğ HKT 545a/4, HŞ 4066, İML k
i
t 161, K I/28
i
m kemiçek “kıkırdak” İML 139
y
a
kemiçi 1. “gemi yapıcı krş. kemeçi,
y
ı kimiçi” İML 156, K I/30, 2.
n
e “gemide çalışan” İML 157
v
i
kemįne (<F.) “zavallı, aciz” K V/6
kemiş- 1.“atmak, dökmek, koy-
mak, bırakmak, vermek, ser-
mek, yaymak, meydana getir-
mek” NF 358/11, KE 7v/6, ME
84/4, MM 88/2, HKT 227a/6,
İML 104, 2. “yarmak, kesmek”
HKT 95a/1, 3. “aktarmak, gön-
dermek, vermek” HKT 27b/3,
kemişgen 1. “atan” HKT
159b/4, 2. “indiren, bırakan,
ilka eden” HKT 560a/2
kemle-“(zaman) belirlemek, tayin
ve tesbit etmek” ME 94/7
kemleş-“kararlaştırmak” ME 121/5
308 | D r . Suat ÜNLÜ
kemşil- 1.“atılmak” HKT 540a/1,
2. “birden bir davranışta bu-
lunmak, atılmak” HKT 159b/9,
3. “indirilmek, gönderilmek”
HKT 362b/8, kemşilmiş “dev-
rilmiş, yıkılmış” HKT 544b/6
kemşiş- “atışmak” ME 111/6
kemük “ kemik” ME 183/2
kemür- “ kemirmek” ME 177/1
kėñ “geniş, büyük, çok krş. kiñ,
keñ” KE 25v/16, kėñ bol- “ge-
niş olmak, yayılmak, kapla-
mak” NF 236/6, KE 106r/16,
ME 146/5, kėñ ķıl- “geniş du-
ruma getirmek, açmak, ferah-
latmak” NF 224/11, KE 57v/9
keñ “geniş, büyük, çok krş. kiñ,
kėñ” keñ kir- “rahat girmek,
geniş girmek” HŞ 3195
kenāme (<ö.a.) “İsmail peygambe-
rin kavmi ve Kureyş’in ata
kavmi” KE 198r/9
kenǾān(<ö.a.) “Hz. Yakub’un
memleketi, Filistin” NF 219/6,
KE 24r/12, MN (2) 10/94
kenār (<F.) “kenar, kıyı” AO II/54
kenç “genç, çocuk” ME 28/8, HKT
319b/8, kenç oġlan “genç erkek
çocuk” KE 71v/13
kend (<Sog.) “kent, şehir krş.
kent” KE 27r/12
kendeş “yaşmak” ME 142/2
kendü “ kendi, kendisi” NF 148/7,
KE 30r/11, ME 215/5, HŞ
2259, K VII/44, kendü özi
“kendi kendisi krş. kendüzü,
kendüzi” ME 128/6, MM 44/2
kendülüg “kendiliğinden”
kendülügi birle “ kendiliğinden”
ME 217/2
kendüzi“kendisi, kendi krş.
kendüzü, kendü özi ” KE
249v/10
kendüzü “kendi, kendisi krş.
kendüzi, kendü özi ” NF 152/2
keñe- “uzak durmak” ME 218/5
keñeş “danışma, müşavere, karşı-
lıklı fikir alış verişi” KE 78r/1,
keñeş bol- “danışmak, iştişare
etmek, görüşmek” ME 186/2,
keñeş ķıl- “danışmak, iştişare
ermek, görüşmek” KE 70r/20,
ME 96/7, keñeş ķol- “fikir sor-
e
ğ
mak, danışmak” KE 222r/18
i
t keñeş- “danışmak, akıl almak,
i
m istişare etmek” KE 42v/15, ME
y
a
203/3, HKT 370a/5, keñeşmek
y
ı “iştişare, danışma” HKT 35a/9
keneşet-“danışan adama fikir ve
n
e
v
i akıl vermek, yol göstermek”
İML 103
keñeşlik“istişare, danışma, kolay-
lık” HKT 465a/1, keñeşlik ķılış-
“danışmak, iştişare etmek, gö-
rüşmek” ME 118/1
keñeşsiz“istişaresiz, danışıksız”
KE 63r/12
kenįse (<A.) “kilise krş. keñįse”
HKT 323b/6
keñįse (<A.) “kilise krş. kenįse”
KE 189v/15
kėñit-“rahatlatmak, ferahlatmak,
genişletmek” KE 239v/16, MM
131/4
kenizek“cariye” ME 64/8
 Harezm-Altınordu
kėñlik “geniş, verimli, bolluk krş.
kiñlik” KE 141r/17, ME 66/1,
kėñlik bolsun “merhaba” ME
66/1, kėñlik uçuzlıķ “geniş, ve-
rimli, bol” KE 90r/12,
kėñlik bol- “geniş olmak, bol-
luk olmak, verimli olmak” KE
175v/1, kėñlik ķıl- “ bollaştır-
mak, genişletmek, verimli hale
getirmek” ME 95/7
kėñliklü “zengin verimli”kėñliklü
bol- “zengin olmak, verimli ol-
mak” ME 42/5
kennāslıķ(<A.+T.)“çöpçülük” KE
138r/13
kėñrit- “geniş oturmak” ME 168/5
kėñrü “ferah, rahat, çok, fazla krş.
kiñrü” ME 25/8, kėñrü ay- “iyi-
ce açıklamak, tafsilatlı bir şe-
kilde açıklamak, ayrıntılı açık-
lamak” KE 12v/4
kėñrü- “genişlemek” ME 170/3
kėñrülük “müsaade, izin” ME 78/2,
kėñrülük ėt- “müsaade etmek,
izin vermek” ME 172/5
kėñsü “çok fazla” kėñsü yarlıķa-
“çok fazla merhamet etmek,
çok bağışlamak, affetmek” KE
3r/15
kent(<Sog.) “kend, şehir krş. kend”
KE 128v/8, AO II/23
kentlig(<Sog.+T.) “kentli, şehirli,
kentde oturan” KE 127v/19,
İML 179
kentteş (<Sog.+T.) “şehirdaş, hem-
şeri” İML 144
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 309
kenzüǿl-aħbār (<ö.a.) “İmam Mu-
hammed-i Beşreviyye’nin hadis
kitabı” NF 198/3
kepenek “keçeden yağmurluk”
İML 167
kepriç “kerpiç, tuğla krş. kerpiç,
kirpiç” KE 113v/16, kepriç
bişür- “tuğla yapmak, tuğla fı-
rınlamak” KE 113v/14, kepriç
ķıl- “tuğla yapmak, tuğla fırın-
lamak” KE 113v/7
ker-“germek, örmek, kapamak”
KE 113v/7
kerāhiyet (<A.)“istemeyerek, mec-
buriyet altında bir şey yapma”
KE 132v/4
kerāhiyyet (<A.) “tiksinme, iğren-
e
ğ me” kerāhiyyet kel-“tiksinmek, k
i
t iğrenmek, tiksinti gelmek” NF
i
m 222/1
y
a
kerāmāt(<A.ç.) “kerametler”
y
ı kerāmāt bol- “ kerametler gös-
n
e termek, mucizeler olmak” NF
v
i
368/4
kerāmet(<A.) “kerem, ihsan, kera-
met, ermişçesine yapılan iş, ha-
reket veya söylenen söz” NF
104/13, KE 26v/11, MM 285/3,
MN (1) 11/1, kerāmet bol- “ke-
ramet göstermek, mucize ol-
mak” NF 237/6, KE 140v/15,
kerāmet ķıl- “keramet göster-
mek, mucize göstermek” NF
317/10, KE 66v/17
kerāmetį (<A.) “bir keramet”
kerāmetį bėr- “bir keramet ver-
mek, bir mucize vermek” KE
74v/10
310 | D r . Suat ÜNLÜ
kerāmetlıġ(<A.+T.) “kerameti
olan” KE 211r/10
kerbelā(<ö.a.) “Kerbela” NF 179/3,
KE 245v/19
kerç (<ö.a.) “Kırım yarımadasının
batısında ve Azak denizini
Karadenize birleştiren boğz ke-
narında bulunan bir yer adı” K
I/42
kerçek “gerçek” KE 19r/20
kerçemük “bağda, sarma”
kerçemük il- “sarmak, bağdaş
kurmak” ME 225/8
kėrdek “gerdek” ME 43/4
kerek 1.“gerek, gerekli, lazım” NF
16/8, KE 8v/21, ME 76/7, MM
15/4, HŞ 624, K VII/39, CE
1/2, 2. “isterse” HŞ 688, kerek
bol- “gerekmek, gerekli olmak”
NF 25/7, KE 137v/11, HŞ
3851, kerek ķıl- “gerektirmek”
HŞ 3376, kerek kim “kaldı ki”
NF 16/3
kerek-“gerekmek, gerekli olmak
kirek-” NF 100/1, KE 242v/18,
MM 21/2, HKT 300a/2, HŞ
1333, kerekmez işke şürūǾ ķıl-
“batıla saplanmak” HKT
556a/3, kerekmez nirsege
kelmek “uygunsuz iş yapma,
günah işleme” HKT 551a/2
kerekinçe “gereğince” NF 121/13,
HŞ 723
kereklig“gerekli, lazım” KE 2v/18,
HŞ 1659, kereklig bol- “gerekli
olmak, lazım olmak” HŞ 2332
kereksiz“gereksiz, gerekli olma-
yan” NF 196/4
kerem (<A.) “kerem, cömertlik,
ihsan, lutuf, iyilik” NF 164/15,
KE 65v/10, ME 110/4, MM
189/2, HŞ 87, K III/20, MN (2)
9/81, kerem ve luŧf “cömertlik
ve ihsan” NF 59/2, kerem-i bē-
ġāyet “çok cömert” NF 443/12,
kerem-i Ǿināyet “cömertlik ve
ihsan” K VII/25, kerem ķānı
“cömertlik kaynağı, cömertlik
hazinesi” MM 383/3, kerem ķıl-
“lutf etmek, cömertlik göster-
mek, ihsanda bulunmak” NF
59/7, KE 137r/15, HŞ 2412, ke-
rem körgüz- “cömertlik gös-
tertmek, lutfetmek” HŞ 3516
e
ğ
keremāt (<A.ç.) “asillikler, soylu-
i
t luklar” NF 36/12
i
m keremlüg(<A.+T.) “cömert, kerem
y
a
sahibi, esma-i hüsna’dan el-
y
ı kerįm” HKT 363b/7
kerey “ustura” NF 383/6
n
e
v
i kerges (<F.) “akbaba” KE 30r/18
kerik- “gerinmek” İML 163
keril- “gerilmek” KE 67v/13
kerįm (<A.) 1.“eli açık, cömert,
kerem sahibi, esma-i hüsna’dan
krş. kerim” NF 259/6, KE
207v/14, ME 85/6, MM 403/3,
HKT 566b/6, MN (2) 6/57, HŞ
3350, 2. “hoş, güzel” HKT
273a/4, kerįm bol- “cömert ol-
mak, kerem sahibi olmak” NF
374/13, kerįm ķılın- “hürmet
gösterimek, şereflendirilmek”
HKT 565a/1, kerįmrek “en şe-
refli, en yüce” HKT 494a/4
 Harezm-Altınordu
kerįmlüg (<A.+T.) “eli açık, cö-
mertlik, şerefli, değerli, hoş krş.
kerimlük” HKT 81a/4, kerįmlüg
bol- “şerefli olmak, değerli ol-
mak, cömertlik yapmak” ME
180/8
kerimlük (<A.+T.) “eli açıklık,
cömertlik krş. kerįmlüg” ME
202/3, kerimlük ķıl- “şerefli
davranmak, değerli olmak, cö-
mertlik yapmak” ME 180/8
kerįmlük(<A.+T.)“vakar” kerįmlük
ĥālı üze “vakur bir şekilde”
HKT 350b/5
kerin-“gerinmek, uzamak” ME
182/5
keriş “çekiş, husumet” ME 118/7,
keriş ķıl- “çekişmek, husumet
kılmak” ME 113/7
keriş- “çekişmek” ME 115/8
kerki “balta” İML 160
kerniş-“husumetleşmek” ME 118/7
kerpiç “kerpiç krş. kepriç, kirpiç”
KE 148v/7, kerpiç ķıl- “kerpiç
yapmak, kerpiç imal etmek”
KE 148r/15
kersān (<F.) “içinde yiyeceklerin
saklandığı kap, çanak” NF 22/9,
HKT 410a/5
kėrtü “gerçek krş. kirtü” NE 116/8,
kėrtü ķıl- “doğrulamak, gerçek-
leştirmek” ME 93/2, kėrtüge
tut- “doğrulatmak, gerçekleş-
tirmek” ME 83/7
kėrtün- “inanmak, gerçek saymak
krş. kirtün-, kirtgün-” ME 33/2
kerü “sonra, geri krş. kirü, kiri,
gerü” kerü al- “geri almak” KE
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 311
106r/11, kerü sal- “geri gön-
dermek, sonradan bırakmak”
KE 106r/15
kes-1. “kesmek, kırkmak, traş et-
mek, terk etmek krş kis-” NF
137/3, KE 51v/19, ME 58/7,
MM 95/3, HKT 522b/9, İML
114, 2. “bölmek, ayırmak”
HKT 165a/7, 3. “son vermek”
HKT 243a/7, 4. “yok etmek”
HKT 154b/9, 5. “geçişi önle-
mek” HKT 381a/8, 6.
“katetmek, geçmek, gitmek”
HKT 198b/5, 7. “kesip geçmek,
aşmak” HKT 283a/8, 8. “oy-
mak, yontmak” HKT 573a/2, 9.
“biçmek, devşirmek” HKT
e
ğ 542b/3, 10. “karar vermek, k
i
t hükme bağlamak” HKT 398a/3,
i
m 11. “kararlaştırmak, belirle-
y
a
mek” HKT 36a/6, 12. “farz
y
ı kılmak” ME 79/2, HKT 335b/1,
n
e
v
kesgen 1. “yok eden, ortadan
i
kaldıran” HKT 544b/6, 2. “bi-
çen, devşiren” HKT 542b/6, 3.
“karar veren, hükme bağlayan”
HKT 363a/2, kes kes ķıl- “par-
çalara ayırmak, parçalamak”
KE 44v/16
kesb (<A.) “kazanç, çalışıp ka-
zanma krş. kisb” NF 211/2,
kesb ķıl- “kazanmak, kazanç
sağlamak” NF 262/4, HKT
104b/3
kesek (1)“sertleşmiş toprak parçası
krş. kisek” NF 286/9
kesek (2)“parça, kısım, bölük” KE
19r/7, AO III/16, kesek bol-
312 | D r . Suat ÜNLÜ
“parça parça olmak, parçalara
ayırmak, bölüklere ayrılmak”
KE 121v/4
kesig (1) “kesme” kesig ėdiş-
“kesmek” ME 115/7
kesig (2)“timar” ME 21/1
kesig (3)“vazife, ödev, iş” ME
95/8
kesig (4)“vergi” HKT 185a/4
kesik (1) “kesik, kesilmiş, kesinti
krş. kesük, kisik” KE 162v/16
kesik (2)“çoçuksuz (çocuktan kesi-
len)” İML 143
kesik-“takdir edilmek, olmak bit-
mek” HKT404a/2
kesil-1. “kesilmek, kopmak, dur-
mak, dinmek, ayrı düşmek, ay-
rılmak krş. kisil-” NF 178/10,
KE 96v/20, ME 154/8, MM
270/4, HKT 109b/5, İML 104,
2. “yok edilmek, ortadan kaldı-
rılmak” HKT 128b/6, 3. “parça-
lanmak, parça parça edilmek”
HKT 244a/3, 4. “sona erdiril-
mek, tamamlanmak” HKT
249a/3, 5. “biçilmek” HKT
321b/1, 6. “her şey den vazge-
çip yönelmek” HKT 553a/5,
kesilmek “her şey den vazgeçip
yönelmek” HKT 553a/6, kesil-
miş 1. “yok edilmiş” HKT
542b/5, 2. “ayrılmış, belirlen-
miş” HKT 94b/9, 3. “tükenmiş,
takatsız kalmış” HKT 273b/4,
kesilmegen “kesintiye uğrama-
yan, bitmez, tükenmez” HKT
569b/3, kesilmemiş “kesintiye
uğramayan, bitmez, tükenmez”
HKT 224b/5
kesilin-“ayrılmak, terk etmek, ilgi-
siz kalmak krş keslin-“ NF
399/10
keŝįr (<A.) “çok, bol” K VI/18,
keŝįr şükürler ķıl- “çokça şük-
retmek” MM 310/4
keŝįr bin śalad (<ö.a.) “Kesir bin
Salad” KE 240v/20, keŝįr “bkz.
keŝįr bin śalad” KE 240v/21
kesiş- “(ilgiyi) kesmek” ME 115/7
keslen “kertenkele” HŞ 4688
keslin- “ayrılmak, terk etmek, ilgi-
siz kalmak krş kesilin-” ME
177/8
e
ğ
kesliş- “ayrılmak” ME 119/2
i
t kesrį (<ö.a.) “Fars hükümdarı” NF
81/8, kesrį melik “bkz. kesrį”
i
m
y
a
NF 5/11
y
ı kesük “ kesik krş. kesik (1), kisik”
NF 326/14, KE 39v/15,
n
e
v
i kesük bol- “kesmek, kesilmek,
kesilmiş olmak” ME 160/2
keşir “havuç” İML 182,
keşiş (<F.) “ keşiş, papaz” HŞ 522
keşmįr(<ö.a.) “Keşmir” MN (2)
11/106, keşmįr ħalķı “Keşmir
insanları” HŞ 2965
keşşāf (<ö.a.) “Zemahşerî’nin tef-
sir kitabı” NF 444/1
keşüş “Tanrı adlarından, (aziz,
kıymetli), esma-i hüsna’dan el-
aziz” İML 137
ket- “gedik açmak” ME 87/5
kėt- “gitmek, yok olmak krş. kit-,
git-” NF 356/16, MM 364/4
 Harezm-Altınordu
keter-“gidermek, yok etmek, sür-
mek, kovmak, kovalamak,
çekmek, çıkarmak krş. kėter-”
NF 11/14
kėter- “gidermek, yok etmek, sür-
mek, kovmak, kovalamak,
çekmek, çıkarmak krş. keter-”
MM 21/4
ketįb (<A.) “kitap” MN (2) 47/472
ketrül- “getirilmek” HKT 4b/6
kettān(<A.) “keten” NF 223/2, KE
45v/12
kėtür- “getirmek krş. ketür-, kėltür-
, keltür-, kitür-(2)” MM 86/1
ketür-1.“getirmek krş. kėtür-,
kėltür-, keltür-, kitür-(2)” KE
10r/9, ME 11/8, HKT 21b/6, 2.
“vermek” HKT 42a/6
kevākib(<A.ç) “yıldızlar” HŞ 3118
kevek (1)“boş, kof bkz. ķavaķ (2),
ķav” KE 6v/1
kevek (2) “saman” İML 181
kevfe (<ö.a.) “Kûfe” NF 31/2,
kevfelig “kûfeli bkz. kevfe” NF
169/17
kevhüsrev(<ö.a.) “Kevhüsrev,
Keykavus’un torunu,
siyavuş’un oğlu olan meşhur
hükümdar” HŞ 1341
keviş “geviş” ME 143/8
kevkeb (<A.) “yıldız” KE 106v/8
kevlen-“ihtiyarlamak, güçsüzleş-
mek, zayıflamak” KE 99r/14
kevn (<A.) “kainat” MM 387/2
kevneyn (<A.) “iki âlem, maddî ve
manevî âlem” KE 189/20
kevŝer (<A.) “Cennetteki havuzun
adı, kevser” KE 183v/21, HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 313
465, MN (1) 15/5, MN (2)
12/119, kevŝer ĥavżı “Cennet-
teki havuz, Kevser” NF 57/7,
MN (1) 15/6, kevŝer suyı “Kev-
ser suyu” MN (1) 2/14
kevşe- “gevşemek” ME 143/8
key (1)“çok, fazla krş. keđ” ME
88/4, key arıġ 1. “çok temiz”
HKT 559a/5, 2. “her türlü nok-
san sıfattan uzak olan, münez-
zeh, esma-i hüsna’dan el-
ķuddūs” HKT 525a/8, key arın-
“iyice temizlenmek, günahtan
tamamıyla arınmak” HKT
365a/3, key bilgen “her şeyi bi-
len, esma-i hüsna’dan el-Ǿalįm”
HKT 43b/6, key erklig “her şe-
e
ğ ye gücü yeten, esma-i k
i
t hüsna’dan el-ķuddūs” HKT
i
m 530a/5, key isig “çok sıcak,
y
a
kaynar” HKT 572a/3, key
y
ı yalġan sözlegen “çok yalan söy-
n
e leyen” HKT 449a/7, key
v
i
yaratġan “her şeyi yaratan es-
ma-i hüsna’dan el- bari, el-
halık” HKT 425a/7
key (2) “çok, sağlam, güçlü” key
yüreklig “çok güçlü, çok çesur,
çesurca davranan” KE 77v/4
key-1.“giymek, giyinmek krş. keđ-
kiy-, kiđ-” NF 106/4, KE
80v/19, ME 112/5, HKT475a/6,
2. “takmak, takınmak” HKT
416b/2
keyd (<A.) “hile, aldatma” NF
43/11, KE 84v/14, HKT
581a/2, keyd ķıl- “hile yapmak,
düzen kurmak” NF 353/9, KE
314 | D r . Suat ÜNLÜ
39v/3, HKT 219a/7, keyd ķılın-
“tuzağa düşürülmek” HKT
502a/9, keyd ķılmaķ “hile yap-
ma, düzen kurma” HKT 226b/7
keydür-1.“giydirmek, takmak krş.
keđdür-, kėyür-, kiydür-, kiđir-”
NF 279/4, KE 155v/10, ME
17/4, HKT 75b/4, 2. “kapla-
mak, örtmek” HKT 240a/5
kėydür-“giydirmek, takmak krş.
keđdür-, keyür-, kiydür-,
kiđdür-, kiđir-” ME 17/4
keyfiyyet (<A.) “ keyfiyet, vasıf,
nitelik, oluş şekli” NF 60/7,
keyfiyyet ķıl- “nitelik kazan-
dırmak, vasıflandırmak” KE
192r/12
keyfiyyetsiz(<A.+T.)“nedensiz,
sebepsiz yere” NF 318/5
keygire-“utanmak, çekinmek, ürk-
mek” ME 141/3
keygiregen “hizmetçi” ME 141/4
keygirek “utanma, hicap” ME
141/3
keygü “giyecek krş. keđim, keyim,
kiđim, kigü” ME 139/4
keyik “av hayvanı, yabani hayvan
krş. keđik (1), kiyik” KE
157v/5, ME 134/5, HKT
565b/6, keyik oġlaġı “geyik
yavrusu” KE 153r/17
keyim “giyim, giyecek krş keđim,
kiđim, keygü, kigü” KE
118v/14, ME 81/2, HKT 35a/6,
keyim key- “elbise giymek, gi-
yecek giymek” KE 93v/4
kėyin“sonra, arka krş. kėdin,
kėđin, kiđin” KE 106r/17
keyl (<A.) “ölçü” keyl al- “ölçü ile
almak, ölçerek almak” HKT
233a/9
keyür-“giydirmek, kaplamak, ört-
mek krş. kiydür-, keđdür-,
kėydür-, kiydür-” ME 106/3,
HKT 328b/4
kez “defa, kere, kez krş. kej” ME
97/2, HKT 277b/2, HŞ 1512,
kezler “defalarca, çeşitli haller-
de” HKT 549b/1
kez-“gezmek, dolaşmak, yolculuk
etmek krş. kiz-” NF 332/1, KE
141v/18, ME 147/2, MM 370/2,
CE 3/4
kezdür-“gezdirmek” KE 118r/6,
e
ğ
ME 49/8
i
t kezegleş-“nöbetleşmek krş.
i
m kezigleş-” ME 108/7
y
a
kezen-“vurmak, istemek” ME 50/2
y
ı kezig (1)“fırsat, sıra krş. kezik”
ME 133/6
n
e
v
i kezig (2) 1.“dönüş” HKT 563a/7,
2. “defa, kere” HKT 137b/1
kezigleş-“nöbetleşmek krş.
kezegleş-” ME 108/7
kezik “sıra, nöbet krş. kezig” KE
64r/17, kezik ķıl- “nöbet tut-
mak, sıra beklemek” KE 35r/4,
kezik teg- “nöbet sırası gelmek,
sıra beklemek” KE 35r/8
kezle-“gezlemek, nişan almak” NF
335/15
keźźāb (<A.) “çok yalan söyleyen,
pek yalancı” NF 344/16, KE
195r/10
ķıbla (<A.) “kıble, güney krş.
ķıble” ME 210/5, HŞ 3310
 Harezm-Altınordu
ķıble (<A.) “kıble, secde edilecek
yer, yön, güney krş. ķıbla” NF
278/16, KE 6r/12, MM 67/3,
HKT 21a/7, MN (2) 26/261
ķıble ķıl- “secde edilecek yere
dönmek, yönelmek” KE 76r/9
ķıbŧį(<ö.a.) “Kıbti, çingene” KE
78v/20
ķıcıķla- “gıdıklamak” İML 108
ķıçaç “dokuma” İML 167
ķıçı“hardal” İML 181
ķıçķır- “bağırmak” KE 128v/11
ķıdve (<A.) “uyulacak, iktida olu-
nacak insan” KE 2r/7
ķıftı “makas” İML 159
ķıftıçı“makas yapan yahut satan”
İML 157
ķıġır-“bağırmak, çağırmak krş.
ķıķır-, ķıġur-” KE 75r/11
ķıġırġıç“bağıran, çağıran” İML
157
ķıġur-“bağırmak, çağırmak krş.
ķıķır-, ķıġır-” KE 25v710
ķıķır-1.“çağırmak, bağırmak krş.
ķıġır-, ķıġur-” ME 97/5, HKT
151b/3, 2. “nida etmek, seslen-
mek” HKT 563b/5, 3. “çağır-
mak, davet etmek” HKT
322a/4, 4. “feryat etmek” HKT
432a/4, ķıķırġan “nida eden”
HKT 151b/3, ķıķırmaķ 1. “ba-
ğırma” HKT 24b/2, 2. “nida
etme, seslenme” HKT 293b/3
ķıķırt-“yüksek sesle çağırmak,
haykırmak” HŞ 320
kıkrıl-“seslenilmek, çağrılmak”
HKT 151a/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 315
ķıķrış- “çağrışmak, birbirine ses-
lenmek, birbirini çağırmak” ME
204/3, HKT 493b/5, ķıķrışmaķ
“bağrışma” HKT 449b/5
ķıl(1)“kıl, tüy” NF 239/14, KE
187r/20, HŞ 2873, İML 171,
ķıl yar- “çok dikkat etmek, üze-
rinde çok durmak” HŞ 154
ķıl (2)“kıl kuyruk kuşu” KE 68v/4
ķıl (3)“tel” HŞ 2093
ķıl-1. “yapmak, kılmak, etmek” NF
152/6, KE 4v/20, ME 120/3,
MM 20/2, HKT210a/4, HŞ
3091, MN (1) 1/10, İML 89, K
I/42, MN (2) 35/350, 2. “yarat-
mak” HKT 557b/5, 3. “eda et-
mek” HKT 529b/2, ķılġan 1.
e
ğ “yapan, eden” HKT 282b/1, HŞ k
i
t 2899, MN (1) 2/15, 2. “yaratan”
i
m HKT 5b/2, 3. “eda eden” HKT
y
a
100b/7, 4. “yerine getiren, ve-
y
ı ren” HKT 328a/4, ķılġuçı “ya-
n
e pan, eden, yapıcı” HKT 54b/4,
v
i
HŞ 125, MN (1) 5/10, ķılmaķ
“yapma, etme” HKT 41a/2, HŞ
1345, MN (1) 14/4, ķılu yaz-
“nerdeyse yapmak” HKT 10b/5
ķılavuz“kılavuz, rehber krş.
ķulavuz” KE 245v/17
ķıldır-“yaptırmak, kıldırmak, et-
tirmek krş. ķıldur-” HŞ 2921
ķıldur- “yaptırmak, kıldırmak,
ettirmek krş. ķıldır-” NF
281/12, KE 11r/6, ME 107/6,
HKT 328b/9
ķılıç “kılıç krş. ķılınç (2), ķılış” NF
48/12, KE 94r/3, ME 108/5,
MM 95/4, HŞ 1252, İML 173,
316 | D r . Suat ÜNLÜ
ķılıç ķabı “kılıçın kını” İML
173, ķılıç tart- “kılıçla savaş-
mak, kılıç çekmek” HŞ 4647,
ķılıç tutġası “kılıç kabzası” İML
173
ķılıççı “kılıç açan ve bileyen” İML
156
ķılıçlaş- “kılıçla vuruşmak” ME
124/4
ķılıçlı “kılıç takınan adam” İML 86
ķılıġ“huy, tabiat, mizaç, karakter
krş. ķılıķ” KE 2v/3, MN (1)
17/10
ķılıġlıġ “huylu, tabiatlı, yaratılışlı
krş. ķılıķlıġ, ķılıġlıķ, ķılıķlı,
ķılıķlıķ” KE 2v/1, ķılıġlıġ bol-
“huyunda olmak, tabiatında ol-
mak, yaratılışında olmak” MN
(1) 17/10
ķılıġlıķ“huylu, tabiatlı, yaratılışlı
krş. ķılıķlıġ, ķılıķlıġ, ķılıķlı,
ķılıķlıķ” MN (1) 21/5
ķılıķ “huy, yaradılış, mizaç, tabiat
krş. ķılıġ” NF 125/7, KE
65v/10, ME 176/6, MM 392/3,
HKT 357a/2, HŞ 1008, ķılıķ
aynat- “mizaç değiştirmek, huy
değiştirmek” HŞ 1270
ķılıķlan- “huy edinmek” ME 176/6
ķılıķlı “huylu, tabiatlı, yaratılışlı
krş. ķılıġlıġ, ķılıġlıķ, ķılıķlıġ”
HŞ 334
ķılıķlıġ “huylu, tabiatlı, yaratılışlı
krş. ķılıġlıġ, ķılıġlıķ, ķılıķlı,
ķılıķlıķ” NF 286/12, KE
198v/8, HKT 542a/9, ķılıķlıġ
bol-“ huyunda olmak, tabiatın-
da olmak, yaratılışında olmak”
NF 65/13, ķılıķlıġ ķıl-“huyunda
yaratılmak, tabiatında yarat-
mak, yaratılışında olmak” NF
105/12
ķılıķlıķ “huylu, tabiatlı, yaratılışlı
krş. ķılıġlıġ, ķılıġlıķ, ķılıķlı,
ķılıķlıġ” HŞ 3550
ķılıķsız “kötü huylu, huysuz, kötü
tabiatlı” ķılıķsız bol- “kötü
huylu olmak, huysuz olmak,
kötü tabiatlı olmak” HŞ 3436
ķılıķsızlıķ “seciyesizlik” HŞ 3350
ķıl(ı)n- 1“yapılmak, kılınmak,
edilmek” NF 346/13, KE 7r/8,
ME 115/1, MM 195/1, HKT
414b/4, HŞ 4377, AO IV/7, 2.
e
ğ
“yazılmak, farz edilmek” HKT
i
t 59a/7, ķılınmış “yapılmış, kı-
lınmış” HKT 298a/5, ķılınmış
i
m
y
a
śūret “heykel” HKT 314b/3
y
ı ķılınç (1)“fiil, hareket, huy ve tabi-
at” ME 45/2, İML 147
n
e
v
i ķılınç (2) “kılıç krş. ķılıç, ķılış” HŞ
3283
ķılış “kılıç krş. ķılıç, ķılınç (2)”
MN (2) 43/433, ķılış ur- “kılıç
vurmak, kılıçla savaşmak”MN
34/334
ķılış-“karşılıklı yapmak, birlikte
yapmak krş. ķıluş” NF 438/14,
KE 164r/9, ME 108/4, HKT
210b/8, MN (1) 17/4
ķılmaķlıġ“kılmak, etmek krş.
ķılmaķlıķ” NF 313/7
ķılmaķlıķ“kılmak, etmek krş.
ķılmaķlıġ” NF 275/11
ķılmış “iş, güç” İML 147
 Harezm-Altınordu
ķıluş-“karşılıklı yapmak, birlikte
yapmak krş. ķılış-” NF 143/16,
HKT112b/1
ķımār (<A.) “kumar, kumar oyu-
nu” HKT 32a/9, ķımār oķı
“kumar oku, kurǿa oku” HKT
104a/6, ķımār oynaş- “kumar
oynamak” “ME 112/8
ķımıç “kuyruk sokumu” İML 142
ķımırsa “karınca” HŞ 1938
ķımız “kısrak sütünü ekşiderek
yapılan içki” İML 161
ķın (1) “işkence, azap, ceza, ezi-
yet” KE 22v/12, ME 108/7,
HKT 282a/2, HŞ 1233, MN (1)
14/13, ķın bol- “işkence olmak,
ceza olmak, eziyet etmek” KE
102v/18, ķın ķatıġlıķı “şiddetli
azap” HKT 454b/7, ķın kör-
“işkenceye maruz kalmak, ezi-
yet görmek” KE 74v/2, ķını
iwek “hemen cezalandıran,
hemen cezalandırma” HKT
145b/8, ķını iwgen “hemen ce-
zalandıran” HKT 166b/2
ķın (2) “kın, kılıç kılıfı” NF 69/13,
KE 196r/10, ME 10/7, HŞ 2004
ķın- “cezalandırmak” HKT 89a/3
ķına(<A.) “kına” ķına yaķ- “kına
yakmak” ME 65/7, ķına ķađ-
“kına yakmak, kınalamak” HŞ
4544
ķına- “cezalandırmak, işkence
etmek, eziyet etmek” KE
147r/14, ME 66/4, HKT
190a/7, HŞ 2609, MN (1)
18/10, ķınaġan “cezalandıran,
eziyet eden” HKT 174b/7,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 317
ķınamaķ “cezalandırma, eziyet
etme” HKT 490a/4, ķınamaķġa
iwmegen 1. “cezalandırmakta
acele etmeyen, sabırlı” HKT
197b/4, 2. “cezalandırmakta
acele etmeyen, esma-i
hüsna’dan el- ĥalįm” HKT
68a/4
ķınaķ“ceza, eziyet” ķınaķġa
iwmegen “cezalandırmakta ace-
le etmeyen, esma-i hüsna’dan
el- ĥalįm” HKT 325b/3
ķınal-“cezalandırılmak, eziyet
edilmek” KE 164v/13
ķınan- (1)“işkence etmek, eziyet
çekmek, cezalandırılmak” KE
31r/8, HKT 325b/4, ķınanġan
e
ğ “cezalandırılan” HKT 427b/9 k
i
t ķınan- (2)“utanmak” İML 108
i
m kınanıl-“cezalandırılmak”HKT
y
a
259b/9
y
ı ķınçır “şaşı gözlü” İML 140
n
e ķındır-“yöneltmek, teşvik etmek
v
i
krş. ķındur-”İML 107
ķındur- “yöneltmek, teşvik etmek
krş. ķındır-” ME 57/1
ķınduruş- “teşvik etmek” ME
201/3
ķınġaķ “tırnak” ME 5/8
ķıñır “eğri, yan” ķıñır baķ- “yan
bakmak” ME 203/5, ķıñır çıķ-
“yanlamasına çıkmak,
eğrilemesine çıkmak“ ME
175/3
ķınlıġ “eziyet eden, ızdırap veren”
HKT 332b/7
ķıpçaķ (<ö.a.) Kıpçak, Kıpçak
ülkesi” HŞ 4700
318 | D r . Suat ÜNLÜ
ķıpķızıl “kıpkırmızı” İML 168
ķır “kır, ova” HŞ 3117
ķır-1.“kırmak, delmek, (toplu hal-
de) öldürmek, kırmak, kazı-
mak” KE 204r/11, ME 87/1,
HŞ 4691, 2. “delmek” İML
109, 3. “kırkmak” İML 122
ķıra “kenar, kıyı krş. ķıraġ, ķıraķ,
ķırıġ, ķıy” KE 28v/8
ķırāǾat (<A.) “namazın gerekle-
rinden olmak üzere Kur’an’dan
muayyen parçalar okuma, oku-
yuş şekli” NF 40/13, KE 81v/2,
MM 68/2
ķırāǾatça (<A.+T.) “okuyuş şekli-
ne göre, okuyuş biçimine göre”
KE 173v/6
ķırāǾatsız (<A.+T.) “Kur’an’dan
muayyen parçalar herhangi bir
kırata göre okumama” NF
40/12, MM 142/2
ķıraġ “kenar, kıyı, sahil krş. ķırañ,
ķıra, ķırıġ, ķıy, ķıraķ” KE
74v/6, MN (1) 5/14
ķıraġu “kırağı” ķıraġu çal- “kırağı
olmak, kırağılaşmak” HŞ 4292
ķıraķ “kenar, kıyı, sahil krş. ķırañ,
ķıra, ķırıġ, ķıy, ķıraġ” KE 25r/9
ķıran “yakınlık, iki gezegenin bir
birine yakınlaşması” HŞ 2918
ķırañ (1) “kenar, kıyı, yan, köşe
krş. ķıraġ, ķıra, ķırıġ, ķıy,
ķıraķ” NF 62/5, ME 175/7
ķırañ(2) “inci, ziynet eşyası” MM
192/1
ķırbān (<A.) “cinsel birleşme, ya-
kınlaşma” MM 165/2
ķırġu “atmaca (kuş)” İML 175
ķırġıl “kırçıl” ķırġıl bol- “kırçıl
renginde olmak, kırarmak” ME
140/6
ķırıġ “sınır, kenar, kıyı, yan krş.
ķırañ, ķıra, ķıraġ, ķıy, ķıraķ”
NF 49/2, KE 234v/3, ME
114/6, HKT 320b/1, HŞ 3957,
AO I/10
ķırıġsız “kıyısız, kenarsız” ķırıġsız
tėñiz “kıyısı olmayan deniz”
MM 40/2
ķırım (<ö.a.) “Kırım” AO II/21,
MN (2) 34/341
ķırķ “kırk (40)” NF 58/16, KE
5v/20, MM 222/1, HKT
108b/4, MN (1) 11/11, İML
e
ğ
187, ķırķ bol- “kırk yaşına
i
t değmek, kırkında olmak” KE
197r/9, ķırķ mil “kırk millik
i
m
y
a
uzunluk” HŞ 3014, ķırķ yaş
y
ı “kırk yaş, olgunluk çağı” HKT
228b/4
n
e
v
i ķırķ-“kırkmak, kesmek, tıraş et-
mek” KE 179v/10, ME 144/4
ķırķ bėş “kırk beş (45)” NF 191/9,
KE 19v/4
ķırķ birinçi “kırk birinci (41.)” KE
144v/16
ķırķ ėkki “kırk iki (42)” NF 66/9
ķırķın “cariye krş. ķırnaķ” KE
77r/13, HŞ 1999
ķırķınç “kırkıncı (40.)” NF 233/13,
KE 248v/10
ķırķız(<ö.a.)“Kırgız ülkesi” KE
223r/21
ķırķ miñ “kırk bin (40.000)” NF
156/9, KE 17r/2
 Harezm-Altınordu
ķırķ sekiz “kırk sekiz (48)” KE
147v/10
ķırķ taķı altı “kırk altı (46)” MM
207/1
ķırķ üç “kırk üç (43)” NF 4/17, KE
151r/5
ķırķ yer (<ö.a.) “Kırımda bir yer
adı krş. ķırķ yir ” K II/15
ķırķ yėti “kırk yedi (47)” KE
29v/10
ķırķ yėti miñ “kırk yedi bin
(47.000)” KE 14v/14
ķırķ yir (<ö.a.) “Kırımda bir yer
adı krş. ķırķ yer ” K I/42
ķırķ yiti yer (<ö.a.) “Kırımda bir
yer adı” K I/12
ķırmış “öldürülmüş” İML 146
ķırnaķ 1.“cariye krş. ķırķın” HŞ
3060, İML 152, “odalık” İML
147
ķırnaŧa(<ö.a.) “Gırnata” KE
221v/11
ķırtış “yüzün derisinin üstü” İML
140
ķıs- “kısmak, açıp kapamak, kıs-
tırmak, sıkmak, çekmek, ov-
mak” NF 304/15, KE 163v/15,
ME 210/2, MM 84/1, İML 120
ķısaçuķ “kısacık, çok kısa” MM
187/4
ķısal- “kısa olmak” İML 114
ķısarla-“sıkıştırmak, zorlamak,
mecbur etmek” ME 65/1, HKT
295a/4
kısarlan-“çaresiz bırakılmak, çare-
siz kalmak” HKT 28b/5,
ķısarlanmaķ “zaruret, çaresiz-
lik” ME 144/1, kısarlanmış
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 319
“darda kalmış, çaresiz” HKT
365b/3
ķıśaś (<A.ç.) “kıssalar, hikayeler”
KE 249v/9, ķıśaśüǿl-enbiyā
“peygamber hikayeleri, pey-
gamber kıssaları” KE 3v/17
ķıśāś (<A.) “öç, kısas, öldüreni
öldürme cezası” NF 86/3, KE
235v/18, HKT 25b/4, ķıśāś al-
“öç almak, suçluya işlediği su-
çun aynısıyla cevap vermek”
ME 37/7, ķıśāś ķıl- “suçluya iş-
lediği suçun aynısıyla cevap
vermek, kısas yapmak” NF
85/16, KE 127v/18
ķısġa “kısa krş ķısķa, ķısħa” ME
41/7, İML 151, ķısġa bol- “kısa
e
ğ olmak, kısalmak” KE 216v/13, k
ME 41/7, ķısġa ķıl- “kısaltmak”
i
t
i
m ME 41/6
y
a
ķısġaç “kısaç” İML 160
y
ı ķısħa “kısa krş. ķısķa, ķısġa” HŞ
n
e 3944
v
i
ķısın- “büzülmek” ME 160/3
ķısır (1) “kısır” HKT 52b/2
ķısır (2) “hayırsız, uğursuz” HKT
499a/8
ķısır (3) “dişi koyun” İML 172
ķısıl- “sıkışmak, yerleşmek” HŞ
4180
ķısķa “kısa krş ķısġa, ķısħa” NF
118/9, ME 133/4, HŞ 4667,
İML 142, ķısķa bol- “kısa ol-
mak, kısalmak” KE 65v/20,
ME 172/6, ķısķa ķıl- “kısalt-
mak” NF 435/16, ME 75/8,
HKT 92a/7, ķısķa ķılıġlı “kısal-
320 | D r . Suat ÜNLÜ
tan” HKT 491b/2, ķısķa tut-
“kısaltmak” NF 436/2
ķısķal- “kısalmak” ME 172/6
ķısķanç “kıskanç” HŞ 2923
ķısķanç ķıl- “kıskanmak, pay-
laşmamak HŞ 43
ķısķançlıķ “kıskançlık” ķısķançlıķ
ėdiş- “kıskanmak, paylaşma-
mak” ME 201/4, ķısķançlıķ ķıl-
“kıskanmak, paylaşmamak”
ME 120/3
ķısķınç “cimri, pinti”ķısķınç bul-
“cimri ve pinti olmak, cimrilik
etmek” ME 27/3
ķısmet (<A.) “kısmet, pay etme,
bölme, üleştirme” NF 77/1, HŞ
2846, AO II/37, ķısmet ķıl-
“pay etmek, bölmek, üleştir-
mek, taksim etmek, bölüştür-
mek” NF 75/8, KE 137v/6, ME
185/2, HKT 469a/1
ķısraķ “kısrak, dişi at” KE 148r/19,
ME 57/2, MM 227/1, HŞ 526,
İML 170
ķıśśa (<A.) “hikaye, mesele, kıssa”
NF 425/15, KE 15r/21, ME
78/4, HŞ 1129, ķıśśa-i ādem-i
śafį “Hz. Adem hikayesi” KE
5r/20, ķıśśa-i hābįl ve
ķābįl “Hz. Adem’in oğulları
Habil ve Kabil arasındaki olay-
ları anlatan hikaye” KE 15r/17,
ķıśśa-i şįŝ Ǿas “Hz. Şit pey-
gamber hikayesi” KE
17v/17,ķıśśa-i idrįs Ǿas “İdris
peygamber kıssası” KE 19v/12,
ķıśśa-i hārūt ve mārūt “Harut
ve Marut kıssası” KE 21r/6,
ķıśśa-i nūĥ neciyy Ǿas “Hz. Nuh
ve onun sırdaşlarının hikayesi”
KE 22v/4, ķıśśa-i Ǿavac bin
Ǿannāķ “Avacın oğlu Annak’ın
hikayesi” KE 28r/8, ķıśśa-i hūd
Ǿas “Hud peygamber kıssası”
KE 28v/18, ķıśśa-i śāliĥǾas
“Salih peygamber kıssası” KE
28v/18, ķıśśa-i ibrāhįm ĥalįl Ǿas
“İbrahim peygamber kıssası”
KE 37v/6, ķıśśa-i ibrāhįm Ǿas
maǾaźi-Ǿarşiǿl melek “Hz. İb-
rahim ve Nemrud’un tahtında
oturan ǾAs maǾaźi-ǾArşiǿl me-
leğin hikayesi” KE 45r/5, ķıśśa-
i ismaǾįl Ǿas “Hz. İsmail kıssası,
e
ğ
Hz. İsmail’in Allaha kurban
i
t edildiği olayı anlatan hikaye”
KE 47v/10, ķıśśa-i źebįĥ ismaǾįl
i
m
y
a
Ǿas “Hz. İsmail kıssası” KE
y
ı 49v/10, ķıśśa-i bināıyı kāǾbe
“Kabe’nin yapımını anlatan
n
e
v
i kıssa” KE 52v/1,ķıśśa-i velādet-
i isĥāķ Ǿas “Hz. İshak’ın doğu-
munu anlatan hikaye” KE
53v/11, ķıśśa-i vefāt-ı ibrāhįm
ve sāre “Hz. İbrahim ve karısı
Sare’nin vefatını anlatan hika-
ye” KE 56r/2, ķıśśa-i lūŧ en-nebį
Ǿas “Hz. Lut peygamber’in hi-
kayesi” KE 56v/6, ķıśśa-i
yaǾķūbuǿn-nebį Ǿas “Hz.
Yakub’un hayatını anlatan hi-
kaye” KE 61v/1, ķıśśa-i ķārūn
Ǿaleyhiǿl-laǾne “zenginliğiyle
ünlü olan Karun’un hikayesi”
KE 124r/2, ķıśśa-i dāvūd
yalavaç Ǿas “ Hz. Davud pey-
 Harezm-Altınordu
gamber kıssası” KE 131r/9,
ķıśśa-i yūnus yalavaç Ǿas “ Hz.
Yunus peygamber kıssası” KE
151v/6, ķıśśa-i ilyās Ǿas “Hz.
İlyas peygamber kıssası” KE
158r/10, ķıśśa-i circįs
yalavaç Ǿas “Hz. Circis’in kıs-
sası” KE 161r/5, ķıśśa-i
loķmān ĥaķįm “Hz. Lokman
hekim’in hikayesi” KE 163v/7,
ķıśśa-i Ǿüzeyr yalavaç Ǿas “Hz.
Üzeyir’in hikayesi” KE
165r/13, ķıśśa-i źiǿl-ķarneyn
“Büyük İskender hikayesi” KE
172v/17, ķıśśa-i esĥābüǿl- kehf
“Ashab-ı Kehf hikayesi” KE
178r/1, ķıśśa-i esĥābüǿl-fįl
“Ashab-ı Fil hikayesi” KE
179v/11, ķıśśa-i velādet-i
muĥammed resūluǿllāh “Hz.
Muhammed’in doğumunu anla-
tan hikaye” KE 181r/5, ķıśśa-i
miǾrācǿün nebį savs “Hz. Mu-
hammed’in mirac’a çıkışını an-
latan hikaye” KE 208v/2,ķıśśa-i
şehādet-i ĥamza “Hz. Ham-
za’nın şehit olmasının hikayesi”
KE 224r/15, ķıśśa-i
bedrüǿś-śuġrā “Bedir savaşının
hikayesi” KE 224v/21, ķıśśa-i
fetĥ-i ĥayber “Hayber kalesinin
fethini anlatan kıssa” KE
226v/13, ķıśśa-i hevāzen
“Hevazin vilayetinden gelenle-
rin hikayesi” KE 231v/20, ķıśśa
ay- “anlatmak, nakletmek”
HKT 101a/6, ķıśśa ayt- “anlat-
mak, nakletmek” HKT 158b/3,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 321
ķıśśa ķıl- “anlatmak, naklet-
mek” HKT 269b/1, ķıśśa
ķılmaķ “hikaye etme, nakletme,
anlatma” HKT 226b/3, ķıśśa
kötrüş- “kıssa anlatmak, kıssa
nakletmek” ME 115/3
ķısta- “ısrar etmek” ME 24/1
ķıstaġ “sıkıntılı, güç” ķıstaġ iş “sı-
kıntılı iş, güç görev” ME 29/2
ķış “kış” NF 316/17, KE 68r/18,
MM 254/2, HKT 581a/5, HŞ
1044, MN (2) 9/82, ķış keçür-
“kış dönemini geçirmek, bahara
ulaşmak” ME 190/6
ķış-1.“dönmek, meyletmek” HKT
186b/4, 2. “sapmak” HKT
410a/3, 3. “vazgeçmek” HKT
e
ğ 306b/7, 4. sarsılmak, sallan- k
i
t mak, kaymak” HKT 251b/6,
i
m ķışġan “sapan” HKT 332b/3,
y
a
ķışġu “dönecek, dönülecek
y
ı (yer)” HKT 284b/9, ķışmaķ 1.
n
e
v
“meyletme” HKT 96a/8, 2.
i
“yönelme, hücum etme, saldırı-
ya geçme” HKT 92b/6, 3.
“sapma, sapış” HKT 26a/5, 4.
“geri dönme, dönüş” HKT
251b/3, kışu yawu- “neredeyse
meyletmek” HKT 278a/1
ķışla-“kışlamak, kış geçirmek” ME
190/7, İML 112, AO III/11
ķışlaġ“kış geçirilecek yer, kışlak
krş. ķışlaķ” İML 179
ķışlaķ“kışlak, kış geçirilecek yer
krş. ķışlaġ” KE 68r/13
kıştur- 1.“meylettirmek, yaklaştı-
rılmak, yönelmesini sağlamak”
HKT41a/7, 2. “döndürmek, çe-
322 | D r . Suat ÜNLÜ
virmek” HKT 393b/4, 3. “dön-
dürmek, saptırmak” HKT
528b/8, 4. “değiştirmek” HKT
83b/3
ķıt “az, eksik, yetersiz” İML 191
ķıŧǾa (<A.) “kıta, dörtlük, nazım
şekli” MN (2) 43/431
ķıtāl(<A.) “vuruşma, çarpışma,
savaş” ķıtāl ķıl- “savaşmak”
HKT 529b/2, ķıtāl ķılış- “birbir-
leriyle savaşmak” HKT 493a/8
ķıŧmįr (<ö.a) “Ashab-ı Kehf’e katı-
lan köpeğin adı” KE 178r/18
ķıŧr(<A.) “erimiş bakır” KE 138r/8
ķıw “baht, devlet, talih, kut” HŞ
2214
ķıval-“sevinmek, öğünmek” ME
129/3
ķıvan-“sevinmek, öğünmek” ME
147/6
ķıvandur- “sevindirmek” ME 7/1
ķıvanış- “öğünüşmek” ME 112/8
ķıvart-“(kökünden) sökmek” ME
141/7
ķıvırcuķ “kıvırcık” ķıvırcuķ ķıl-
“kıvırcıklaştırmak, kıvırcık hale
getirmek” ME 70/5
ķıwrıl- “kıvrılmak” KE 74v/8
ķıvur- “kıvırmak” ME 149/4
ķıy “kenar, kıyı, sahil krş. ķırañ,
ķıra, ķıraġ, ķırıġ, ķıraķ” KE
7r/15
ķıy- (1) “yapmak” ME 15/7
ķıy-(2)“kıymak, acımayıp kesmek”
MN (1) 20/11
ķıya “çapraz, yan” ķıya kes- “çap-
raz kesmek, yandan kesmek”
ME 81/6
ķıyām (<A.) “namazda ayakta
durulan bölüm” MM 68/1,
ķıyām-u ķırāǿat “namazda ayak-
ta durmak ve namazın gerekle-
rinden olmak üzere Kur’an’dan
muayyen parçalar okuma” MM
135/1, ķıyām-u rükūǾ
“namazda ayakta durma ve na-
mazda elleri dizlere dayanarak
eğilme” MM 383/2, ķıyām-u
śıyām “namazda ayakta durma
ve oruç” MM 194/3, ķıyām-u
sücūd “namazda ayakta durma,
ve secde etme” MM 142/1
ķıyāmat (<A.) “kıyamet krş.
ķıyāmet” ME 235/1
e
ğ
ķıyāmet(<A.)1.“kıyamet krş.
i
t ķıyāmat” NF 7/3, KE 9v/7, MM
i
m 14/3, HKT 9b/3, HŞ 119, MN
y
a
(1) 3/1, MN (2) 44/436, 2. “gü-
y
ı rültü, patırtı” MN (2) 25/246, 3.
“çok” MN (2) 13/123, ķıyāmet
n
e
v
i borġusı “Kıyamette Hz. İsra-
fil’in üfleyeceği boru, sur”
HKT 132b/2, ķıyāmet kün “Kı-
yamet günü” NF 17/17, KE
2r/11, MM 27/4, HKT 238b/4,
ķıyāmet küni “Kıyamet günü”
MM 279/2, HKT 579b/2, HŞ
163, ķıyāmet bol- “kıyamet ol-
mak, kıyamet gelmek” NF
177/3, KE 40v/7, HŞ 93,
ķıyāmet yet- “kıyamet vakti
gelmek, kıyamet yetişmek” KE
55r/12, ķıyāmet yiri “Kıyamette
ölülerin dirilip toplanacakları
yer, mahşer” HKT 563b/1
 Harezm-Altınordu
ķıyās (<A.) “kıyas, benzetme, bir
şeyi başka bir şeye benzeterek
hüküm verme, mukayese” KE
5r/12, ķıyās it- “kıyas etmek,
benzetmek, bir şeyi başka bir
şeye benzeterek hüküm vermek,
mukayese etmek” HŞ 4372,
ķıyās ķıl- “kıyas etmek, ben-
zetmek, bir şeyi başka bir şeye
benzeterek hüküm vermek, mu-
kayese etmek” NF 198/9, KE
158v/12, MM 101/4, ķıyās
ķılın- “kıyas edilmek, benzetil-
mek, bir şeyi başka bir şeye
benzeterek hüküm vermek, mu-
kayese edilmek” ME 161/3
ķıyāssız (<A.+T.)“benzersiz, mu-
kayese olmayan” HŞ 1246
ķıyıġ“kıyı, deniz kenarı krş. ķırañ,
ķıra, ķıraġ, ķırıġ, ķıraķ, ķıy,
ķıyın” İML 180
ķıyıķ “ucu eğri olan” İML 191
ķıyın “kenar, kıyı krş. ķırañ, ķıra,
ķıraġ, ķırıġ, ķıraķ, ķıy, ķıyıġ”
HŞ 666
ķıyınsız “kenarsız, kıyısı olmayan”
MM 282/3
ķıyķım “parça parça” ķıyķım ķıl-
“parça parça etmek, parçalara
ayırmak, parçalamak” KE
86r/18
ķıymat(<A.) “değer, fiyat krş.
ķıymet” ME 100/8
ķıymet (<A.) “değer, fiyat krş.
ķıymat” KE 110v/5, MM
201/3, HŞ 1475, ķıymet ķıl-
“değerlenmek, değerlendirmek,
fiyatını artırmak” KE 75v/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 323
ķıymetlıġ (<A.+T.) “kıymetli, de-
ğerli” KE 87r/17
ķıyna- “cezalandırmak” İML 112
ķıyş-“meyletmek, yönelmek, eğil-
mek, sapmak” ME 11/4
ķıyşru “yan, çapraz” ķıyşru kes-
“yan kesmek, çaprazlama kes-
mek” ME 81/6
ķıyşur-“çevirmek, döndermek” ME
81/7
ķıyştur-“çevirmek, caydırmak,
eğmek, gidermek” ME 38/8
ķıyuķ (1)“kıyık, parça” ME 192/3,
ķıyuķ bol- “parça parça olmak,
parçalanmak” ME 192/2
ķıyuķ (2) “büyük iğne” İML 159
ķıyuķlan-“kıymıklanmak, parça
e
ğ parça olmak, parçalanmak” ME k
i
t 192/2
i
m ķız(1) “kız, kız çocuk, huri” NF
y
a
262/3, KE 78r/10, ME 72/8,
y
ı MM 259/2, HKT 512a/2, HŞ
n
e 3016, İML 144, ķız al- “evlen-
v
i
mek, kızla evlenmek” KE
165r/19, ķız Ǿayāl “kız çocuk”
NF 337/4, ķız bėr- “kız ver-
mek, evlendirmek” KE
144r/10, ķız ķarındaş “kız kar-
deş” NF 13/9, HKT 295b/3,
MN (1) 2/4, İML 144, ķız
oġlan “bakire kız, kız oğlan
kız” NF 319/11, ķız oġlanlar
“evlatlar, kız çocuklar ve erkek
çoçuklar” KE 147v716, ķız uya
“kız kardeş” HKT 369a74
ķız (2) “pahalı” ME 131/6, HŞ
1990, İML 153, ķız ķıl- “paha-
324 | D r . Suat ÜNLÜ
laştırmak, değerini artırmak,
değerlendirmek” ME 60/7
ķız-“kızmak, çok ısınmak” NF
96/15, KE 112v/12, İML 119
ķızar-“kızarmak” NF 66/8, KE
36v/1, ME 162/6, HŞ 581, MN
(1) 21/8
ķızart-“kızartmak, kırmızılaştır-
mak” ME 72/6, HŞ 3277
ķızdur-“kızdırmak, ısıtmak” NF
250/10, HŞ 1670
ķızġıt “kızıl (ımsı)” ķızġıt bol-
“kızarmak, kızılımsı renge bü-
rünmek” ME 162/6
ķızġut “işkence, ibret verici ceza”
HKT 110a/7, ķızġut ķıl- “ağır
ceza vermek, ağır cezalandır-
mak, işkence yapmak” KE
117r/13
ķızıġ “sıcaklık, ısı” KE 42v/7
ķızıķla-“kızdırmak, sinirlendir-
mek” KE 174r/1
ķızıl “kızıl, al, kırmızı” NF 155/3,
KE 3v/14, ME 95/1, HKT
417b/6, HŞ 1427, MN (1) 2/4,
İML 168,ķızıl altun “kızıl altın”
NF 64/13, KE 106v/7, ķızıl
baķır “bakır, kızıl renkte bakır”
KE 175v/16, ķızıl gül “gül
renkli” İML 168, ķızıl ķan “kan
kırmızısı” NF 153/6, ķızıl ķaşġa
“kızıl renginde koyun, kızıl
renkli koyun” KE 59v/6, ķızıl
ķurt “kızıl renkli kurt” KE
149r/4, ķızıl mėveler “ olgun-
laşmış meyveler” NF 319/10,
ķızıl saç “kırmızı saçlı” İML
139, ķızıl tarıġ “kırmızı darı”
İML 181, ķızıl yāķūt “al ren-
ginde olan yakut, kırmızı ya-
kut” NF 179/8, KE 119r/17,
ķızıl bol- “kızıllaşmak, kızarmış
olmak” NF 179/13, KE 27r/6,
ME 162/6
ķızıllıķ “kızıllık” NF 385/8, ME
162/6
ķızırġan-“pahalıya almak” ME
223/8
ķızıt-“ısıtmak, kızdırmak” NF
109/5, KE 160v/21, ME 61/1,
MN (1) 21/8
kızıtıl- “kızdırılmak” HKT 186a/1
ķızķına “kızcağız” İML 85
ķızla- “kızlığını bozlamak” ME
e
ğ
136/2
i
t ķızlıķ(1) “kızlık, kızlık zarı” KE
i
m 136v/12, ME 136/2
y
a
ķızlıķ (2) “kıtlık” KE 90r/14, ME
y
ı 29/8, ķızlıķ ķaĥŧlıķ “kıtlık, yok-
luk” KE 93r/20, ķızlıķ bol- “kıt-
n
e
v
i lık olmak” KE 42v/11
ķızlıķ (3) “kızı olan” KE 216v/7
ķızlıķ (4) “pahalılık” HŞ 1982
ķızlıķlu “kıtlık” ķızlıķlu bol- “kıtlık
olmak, yokluk olmak” ME 3/5
ķızsız “kız çocuğu olmayan, kız-
sız” KE 186r/1
ki (<F.) “ki (edat) krş. kim” KE
15v/14, K V/6, MN (2) 13/121
kibi “gibi” HŞ 1654, K III/19
kibr (<A.) “kibir, büyüklük tasla-
ma, böbürlenme” NF 371/6,
kibr bol- “kibirli olmak, kibir-
lenmek, büyüklük taslamak,
böbürlenmek” NF 371/7, kibr
it- “kibirlenmek, büyüklük tas-
 Harezm-Altınordu
lamak, böbürlenmek” HŞ 3385,
kibr-ü kįne “kibir ve kin” MM
63/1
kiç (1)“geç krş. kėç kec (1)” kiç
bol-“geç olmak, geçikmek” HŞ
240, kiç kil- “geç gelmek” HŞ
253, kiç ķol- “geçikmesini is-
temek, geç istemek” HŞ 343
kiç (2) “gece krş. kiçe (1), kėce,
kėçe” HŞ 4579
kiç-(1) 1.“gelip geçmek, geçmek
krş. keç-, kėç” HKT 181b/1, HŞ
4320, MN (2) 4/37, 2. “geçmek,
aşmak” HKT 38b/2, MN (1)
19/10, 3. “uzaklaşmak, gitmek”
HKT 350b/5, 4. “bir yerde
durmak, kalmak” HKT 379b/2,
5. “karşılaşmak, rastlamak”
HKT 350b/5, kiçgen “yaşayan,
kalan” HKT 282a/4, kiçigli
“yaşayan, kalan, duran” HKT
562a/5
kiç-(2)“ağırdan alıp geçmek” HKT
86b/7
kiçe (1) “gece, geceleyin krş. kėce,
kiç, kėçe” HKT 241b/7, HŞ
333, MN (1) 12/4, kiçe ketür-
“geceleyin getirmek” HKT
257b/8, kiçe kündüz “gece
gündüz” K V/17, kiçe yöri-
“gece hareket etmek, gece es-
mek” HKT 410a/1, kiçege kir-
“geceye girmek, ulaşmak” HKT
387a/1
kiçe (2) “geçe, fazla” HŞ 98
kiçi (1) “keçi krş. keçi, keçig”
HKT 141a/4
kiçi (2)“küçük krş. kiçig (1), kiçik”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 325
HŞ 3817, İML 153, kiçi kimi
“küçük gemi” İML 161
kiçig (1) “küçük, yaşça küçük,
önemsiz krş. kiçik, kiçi (2)” NF
174/7, KE 2v/11, ME 29/1,
MM 164/2, HKT 508a/1, kiçig
barmaķ “küçük parmak” NF
77/17, kiçig bol- “çocuk
olmak” MM 261/1, kiçig ķıl-
“küçültmek” ME 74/3, kiçig
kör- “küçük görmek, önemse-
memek” ME 210/6, kiçig
nāresįde “çocuk” NF 289/9,
kiçig yaşlıġ “küçük, küçük
yaşda olan çocuk” KE 59v/3,
kiçig yazuķ “küçük günah”
HKT 94a/2, kiçigrek “daha kü-
e
ğ çük” NF 43/1, KE 130v/14, k
i
t HKT 207b/3
i
m kiçig (2) “kaşıntı, uyuz” kiçig tut-
y
a
“uyuz hastalığına yakalanmak,
y
ı kaşınmak” NF 330/17
n
e kiçiglik “küçüklük, çocukluk,
v
i
yaşça küçük olma” NF 285/13,
KE 111v/4, kiçiglik ĥālda “kü-
çükken” HKT 45b/3, kiçiglikde
“küçükken” HKT 273a/5
kiçik “küçük krş. kiçig (1), kiçi
(2)” HŞ 4421, MN (2) 7/64,
kiçikrek “daha küçük, en kü-
çük” MN (1) 2/8
kiçik-“yavaş davranmak, geri kal-
mak” İML 121
kiçikle- “küçük görmek” HŞ 4457
kiçiktür-“geçiktirmek” HKT
400b/9
kiçkine 1. “cüce” İML 142, 2. “kü-
çük cocuk” İML 143
326 | D r . Suat ÜNLÜ
kiçüçi“geçirici, kayıkçı” K I/31
kiçür-(1)1.“oturmasını, kalmasını
sağlamak, durdurmak krş.
keçür-, kėçür-” HKT 187b/9,
MN (1) 13/7, MN (2) 43/426, 2.
“affetmek, bağışlamak ” HKT
481a/4, kiçürgen “affeden, ba-
ğışlayan, esma-i hüsna’dan el-
Ǿafuvv” HKT 325b/5
kiçür-(2) “geçirmek krş. kėçür-(1),
keçür- (1)” HŞ 2570, MN (2)
43/426
kiçürmeklik“geçirmeklik” HŞ
4217
kiđ- “giymek krş. keđ-, kiy-, key-”
HŞ 3016
kiđdür-“giydirmek krş. keđdür-,
keđür-,keyür-, keđüz-, kiydür-,
kiđir-, kiydür-” HŞ 3051
ķįdem (<ö.a.) “göğün üçüncü katı”
KE 3v/14
kiđim“giyim, giyecek krş. keyim,
keđim, keygü, kigü” HŞ 4524
kiđin“sonra krş. kėdin, kėđin,
kėyin” HŞ 1259
kiđir- “giyinmek krş. keđdür-,
keđür-, keyür-, keđüz-, kiydür-,
kiđir-, kiydür-kiydür-” HŞ 4546
kidür“hilǿat, süslü elbise, kaftan”
İML 146
kifāyet (<A.) “yeterlilik, kafi, ye-
terli olma, yerine getirme” NF
421/6, MM 224/2, HKT 252a/3,
HŞ 2164, kifāyetüǿl ebed “ebe-
di, sonsuz yeterlilik” KE 12r/1,
kifāyet bol- “kafi gelmek, yet-
mek, yeterli olmak” KE
139r/21, HŞ 391, kifāyet bul-
“kafi gelmek, yeterli olmak”
KE 186r/9, kifāyet ķıl- “kafi
gelmek, yetmek” NF 188/8, KE
98v/10, ME 223/5, HKT
296b/3, kifāyet ķılġan “kafi ge-
len, yeten” HKT 441b/5
kigü “giyim krş. keyim, keđim,
keygü, kiđim” İML 166
kig(ü)r-“sokmak, girdirmek, gön-
dermek, yollamak krş. kirgüz-,
kirgür-, kivgür-, kiwür-, kivür-”
NF 350/3, KE 215r/19, ME
88/5, HŞ 1552
kikiç“alın üzerine sarkan saç” İML
171
kil “kel, saçı olmayan krş. kel” HŞ
e
ğ
1192
i
t kil-“gelmek krş. kel-, kėl-” HŞ
i
m 2193, MN (1) 11/8, K VII/28,
y
a
MN (2) 13/125
y
ı kile (<F.) “ölçü krş. kele” HŞ 3383
kileçi “sözcü krş. keleçi” AO IV/9
n
e
v
i kilįd (<F.) “anahtar” NF 259/3, KE
176r/6, HŞ 1251, kilįd ķıl- “ki-
litlemek, anahtarla kapatmak”
KE 124r/18
kilįdle-(<F.+T.)“kilitlemek” KE
46v/8
kilįdsiz (<F.+T.) “kilitsiz” NF
103/15
kilįm (<F.) “aba, çuha, hırka, der-
viş hırkası, kilim krş. kilim” NF
144/1, KE 238v/19, MM 368/4,
HŞ 2044, kilįm key- “kilimle
örtünmek, kilimle sarınmak”
NF 95/6, KE 123r/21, kilįm
yörgen- “kilim giymek, aba
 Harezm-Altınordu
giymek, kilimle örtünmek” KE
194r/18
kilim (<F.) “kilim krş. kilįm” ME
28/2
kiliş “geliş krş. keliş” AO IV/17
kiliş-“karşılıklı gelip gitmek krş.
keliş-” AO IV/9
ķįl-ü ķāl (<A.) “dedikodu” MM
377/1
kilmeklik “gelmeklik” HŞ 254
kiltür-“getirmek krş. keldür-,
kėltür- ketür-, kėtür- keltür-”
HŞ 4223, MN (1) 4/9, MN (2)
3/21
kim (1) “ki (edat) krş. ki” NF 34/1,
KE 46v/11, ME 53/8, MM 4/4,
HKT11a/4, HŞ 638, MN (1)
22/10, İML 95, AO II/32, MN
(2) 14/137
kim (2) “kim, kimse, kimi, bazısı,
kişi (zamir)” NF 307/10, KE
157r/7, MM 232/1, HKT
204a/8, HŞ 1768, MN (1) 3/11,
İML 95, kim bol- “kimdir, kim”
KE 49r/1, kim kim “kim ki, her
kim ki” HKT 6b/4
kim(3) “soru edatı” MN (2) 29/289
kime “gemi krş. kimi, keme, kemi”
KE 206v/10
kimer “kemer krş. kemer” HŞ 733,
kimer baġla- “kuşak bağlamak,
kemer takmak” HŞ 1813
kim erse 1.“kimse, kişi, herhangi
biri krş. kim irse, kimse” NF
224/1, KE 13r/10, ME 53/8,
HKT 534a/7, MN (1) 3/14, AO
II/33, 2. “bazısı krş. kim irse”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 327
HKT 39a/9, kim erse kim “ba-
zısı” HKT 195a/5
kimi “gemi krş. kime, keme, kemi”
KE 22v/13
kimiçi“gemici krş. kemeçi,
kemiçi” KE 156r/5
kim irse “bazısı krş. kim erse”
HKT 2b/7, HŞ 1198, Ka I/7,
MN (2) 10/99, kim irse kim 1.
“kimse ki, kişi ki krş. kimse”
HKT 509a/1, 2. “bazısı” HKT
23b/5
kimisiz “gemisiz” KE 173v/16
kimiyā (<A.) “kimya krş. kįmyā”
HŞ 3151, MN (2) 38/378
kimse “kimse krş. kim irse, kim
erse” HŞ 4172
e
ğ kimsene “kimse” K V/14 k
i
t kįmyā (<A.) “kimya krş. kimiyā”
i
m KE 77v/19, MN (2) 38/378
y
a
kin (1)“güzel koku, misk” KE
y
ı 68r/20, HŞ 283, kin yıpar “misk
n
e kokulu, güzel koku, misk” KE
v
i
239r/8, kin bur- “güzel kok-
mak” KE 77v/2
kin (2) (<F.) “kin bkz. kįne” HŞ
1197
kiñ “geniş krş. kėñ” HKT 560b/6,
HŞ 1402, İML 152, 2. “çok,
bol” HKT 8b/3, 3. “rahmeti bol
olan, esma-i hüsna’dan er-
rahim, er-rahman” HKT 38a/4,
kiñ bol- 1.“geniş olmak, yayıl-
mak” HKT 133a/7, 2. “yayıl-
mak, kaplamak, kuşatmak”
HKT 133a/7, kiñ ķıl- 1.“geniş
duruma getirmek, açmak” HKT
520b/3, 2. “genişletmek, ferah-
328 | D r . Suat ÜNLÜ
latmak” HKT 37b/1, kiñ közlüg
“iri gözlü” HKT 427b/2, kiñ
taķı ķara közlügler “iri siyah
gözlüler (huriler)” HKT 475a7,
kiñ taķı üküş “bol, bereketli ve
çok” HKT 554b/7, kiñ yarıķ
“geniş zırh” HKT 409b/8, kiñ
yir “geniş yer” HKT 283a/9
kināne(<ö.a) “bir Arap kabile-
si”kināne ķabįlesi “Kinane ka-
bilesi” NF 3/6
kināyet (<A.) “kapalı söz”
kināyet ķıl- “kapalı söz söyle-
mek, kinayeli konuşmak” ME
107/3
kindik“göbek” NF 104/12, KE
68r/20, kindik yıpar “ceylanın
göbek kokusu, ceylan göbeği
gibi güzel koku” KE 68r/20
kįne (<F.) “kin, hased, düşmanlık
krş. kin (2)” NF 419/1, KE
201r/8, ME 162/2, MM 21/4,
HKT 487b/4, HŞ 1269MN (1)
17/11, kįne taķı ĥased “kin ve
düşmanlık” NF 411/10, kįne
tut- “kin tutmak, hasetleşmek,
hasetlik yapmak” ME 130/3
kįneleş-(<F.+T.) “kin tutmak, ha-
setleşmek” ME 195/7
kįnelig(<F.+T. “kindar, kin besle-
yen krş. kįnelik, kįnelü” kįnelig
bol- “kindar olmak, düşmanlığı
bırakmamak” NF 418/15
kįnelik(<F.+T.) “kindar, kin besle-
yen krş. kįnelig, kįnelü” HŞ
3540
kįnelü(<F.+T.) “kindar, kin besle-
yen krş. kįnelig, kįnelik” ME
142/6
kiñeş- “genişlemek” HŞ 2107
kiñlik 1.“genişlik krş. kėñlik” HKT
154b/2, HŞ 1981, 2.“bolluk, re-
fahlık” HKT 436a/5, kiñlik ķıl-
“genişletmek, açmak” HKT
520b/2, kiñlik taķı uzunluķ “ge-
nişlik ve uzunluk” HKT 38a/2
kiñliklig“zengin, varlıklı” HKT
36a/7
kiñrü“bol bol krş. kėñrü” HKT
6a/6
kip“yere serilen, döşenen nesne”
İML 168
e
ğ
kir “kir, pislik” NF 436/3, KE
i
t 119r/9, HKT 322a/8, kir bol-
i
m “kirlenmek, pis olmak” KE
y
a
119r/8, ME 146/4
y
ı ķįr(<A.) “zift, katran” KE 150v/18,
MM 197/4, HŞ 3844
n
e
v
i kir-1.“girmek, katılmak, dahil ol-
mak” NF 15/2, KE 111r/3, ME
91/7, MM 289/4, HKT 150b/1,
HŞ 3340, MN (1) 9/13, İML
108, AO II/39, MN (2) 8/76, 2.
“süluk etmek” HKT 582b/1, 3.
“dalmak, saplanmak” HKT
131b/4, kirgen 1.“giren” HKT
538b/9, 2. “dalan, saplanan”
HKT 556a/3, kirgü yir “girecek
yer” HKT 325b/3
kirām (<A.ç) “cömert, eli açık,
kerem sahipleri” KE 189v/2,
kirām ve iǾzāz “cömerd ve say-
gıdeğer” NF 164/2
 Harezm-Altınordu
kirek-“gerekmek krş. kerek-” MN
(2) 12/118
kirgür-“sokmak krş. kigür-, kirgüz-
” NF 280/11
kirgüz-“girdirmek, sokmak krş.
kigür-,kirgür-” KE 205v/12
kiri “geri krş. kirü, kerü, gerü” HŞ
3754
kiril- “girilmek” HKT 400b/1
kiriş (1) “kiriş, yayın iki ucundaki
esnek bağ” NF 295/5, KE
211r/13, HŞ 1654, İML 173, ki-
riş taķ- “kiriş takmak, yayın iki
uçundaki esnek bağı yerleştir-
mek” ME 95/3
kiriş(2) “kavga, çekişme” NF
67/10
kiriş (3) “gelir, irat” İML 151
kirişçi“kiriş yapan yahut satan”
İML 158
kirişme “işve, naz, eda” HŞ 417,
MN (2) 28/282
kirişsiz “kirişsiz, bağsız” HŞ 1957
kiriş uruş “dedikodu” MN (1) 19/4
kirit(<Yun.)“anahtar” HKT 376a/4
kirlen- “kirlenmek” ME 184/6
kirlü “kirli, pis” kirlü bol- “kirlü
olmak, pislenmek” ME 171/8,
kirlü ķıl- “kirletmek, pisletmek”
ME 77/2
kirmān (<ö.a.) “İran’ın güneyinde-
ki dağ” kirmān taġ “İran’ın gü-
neyindeki dağ” KE 151r/8
kirmeklik “girmek, giriş” ME
214/8
kirpi “kirpi” HŞ 3550, İML 177
kirpiç “çiğ, tuğla, kerpiç krş.kepriç,
kerpiç, kirpiç” İML 154
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 329
kirpiççi “tuğlacı” İML 154
kirpük “kirpik” NF 433/16, KE
50v/8, MM 395/1, HŞ 3720,
MN (2) 28/276, kirpük oķı “oka
benzeyen kirpik, ok gibi kirpik”
KE 76v/8
kirşen “yüze sürülen düzgün, ağ-
lık” KE 68v/2, İML 162
kirt- “ kertmek, çintmek” İML 115
kirtek“gerdek krş. kerdek” HŞ
4111
kirtgün-“inanmak krş. kirtün-,
kertün-” KE 121v/16
kirtü“gerçek, iyi krş. kėrtü” ME,
HŞ 3483
kirtüle-“doğrulamak, tasdik etmek”
MM 264/3
e
ğ kirtülik “iyilik” HŞ 3057 k
i
t kirtün-“inanmak krş. kirtgün-,
i
m kertün-” NF 95/16, KE 54v/21
y
a
kirü “geri, arka krş. kerü, kiri,
y
ı gerü” HŞ 376, İML 90, MN (2)
n
e 8/76
v
i
kis “kimse, kişi, insan krş. kişi” HŞ
2431
kis- “kesmek, yontmak krş kes-”
HŞ 2583, MN (1) 18/10, MN
(2) 34/343
kisb (<A.)“kazanç krş. kesb” kisb
idin- “kazanç sağlamak, ka-
zanmak, edinmek” NF 269/15
kisblüg(<A.+T.) “kazançlı” NF
235/4
kisek “kesek, toprak paçası krş.
kesek (1)” İML 178, kisek at-
“kesek parçası atmak, kesek
parçasıyla taşlamak” HŞ 2885
kisiklig “kesintili” HŞ 1935
330 | D r . Suat ÜNLÜ
kisiksiz“kesiği olmayan” HŞ 4681
kisil-“kesilmek krş. kesil-” HŞ
4666
kisrā (<ö.a.) “İran şahı, İran şahla-
rının lakabı” KE 184r/3
kistür- “kestirmek” HŞ 357
kisvet(<A.) “elbise, kisve” MN (2)
25/248
kiş (1)“samur” KE 68v/4, HŞ 453,
İML 174
kiş (2)“sadak, ot torbası” HŞ 2013,
kiş baġla- “sadak bağlamak, ot
torbası takmak” HŞ 296
kişen “köstek” KE 40r/21, HŞ
4469, kişen ur- “köstek takmak,
kösteklemek” KE 73r/18, HŞ
4413
kişf (<A.) “meydana çıkma, açıl-
ma” kişf bol- “meydana çık-
mak, açılmak, belli olmak” NF
295/11
kişi “kişi, kimse, insan krş. kis” NF
29/11, KE 16r/2, ME 26/2, MM
15/1, HKT 457b/3, HŞ 3367,
MN (1) 5/11, İML 138, AO
III/11, MN (2) 13/120, kişi
Ǿırżını sındurġan “insanın na-
mus ve şerefini inciten (kimse)”
HKT 580b/2, kişige ingen nirse
“insana inen, indirilen şey”
HKT 491a/1, kişige küçün
birilmiş oġlan “bir kimseye zor-
la verilen, nesebi belirsiz ço-
cuk” HKT 542a/9, kişiler “kişi-
ler, topluluk, kavim” HKT
116b/4
kişilik (1)“insanlık”kişilik ķıl- “
insanlık yapmak, insanca dav-
ranmak” KE 105r/1
kişilik (2) “erkeklik, sertlik” HŞ
3905
kişinç“tüyleri kabarma, tüyleri
tiken tiken olma” İML 182
kişisiz“kişisiz, kimsesiz” KE 48v/3
kit- “uzaklaşmak, gitmek krş. kėt-,
git-” KE 84v/17, ME 21/3,
HKT 221a/6, HŞ 1750, İML
105, K III/14, MN (2) 12/110
kitāb(<A.) “kitap krş. kitab” NF
104/14, KE 2v/17, ME 42/4,
MM 338/1, HKT 262b/2, MN
(1) 14/2, HŞ 242, MN (2) 4/36,
e
ğ
kitāb-ı ķadįm “Kur’an-ı Kerim”
i
t KE 65v/18, kitāb biti- “ kitab
yazmak” HŞ 4227, kitāb indür-
i
m
y
a
“kutsal kitablar göndermek”
y
ı KE 119r/14, kitābnı tüket- “ki-
tabı yazıp tamamlamak” HŞ
n
e
v
i 4693
kitābet (<A.) “yazılma, yazı yaz-
ma, kitabet” NF 443/16, KE
2v/14, MN (2) 7/60
kitābsuz (<A.+T.) “kendisine kitap
verilmeyen” HKT 49b/5
kiter-1.“gidermek, götürmek, yok
etmek, uzaklaştırmak krş. kitür-
(1), gider-” KE 203v/20, ME
73/3, HKT 418b/1, HŞ 2734,
İML 105, AO III/16, 2. “bir ya-
na alıkomak” İML 111
kiteril- “giderilmek” ME 98/8
kitil- “gidilmek, gitmek” HŞ 4252
kitmeklik “gitmek” HŞ 1749
 Harezm-Altınordu
kitür-(1)“gidermek, yok etmek,
uzaklaştırmak krş. kiter-, gider-
” KE 227r/10
kitür-(2)“getirmek krş. krş. keldür-
, kėltür-, ketür-, kėtür-, kiltür-,
keltür-” HŞ 2141, MN (2)
29/291
kivgür-“girdirmek, sokmak krş.
kiwgür-, kivür-, kiwür-, kigür-,
kirgür-, kirgüz-” KE 5v/6
kiwgür-“girdirmek, sokmak krş.
kivgür-, kivür-, kiwür-, kigür-,
kirgür-, kirgüz-” KE 5v/6
kiwrül-“girdirilmek, sokulmak”
HKT 249a/9
kivür- “girdirmek, katmak, sokmak
krş. kiwür-, kigür-, kirgür-,
kirgüz-” KE 94v/20, ME 20/6,
HKT 50b/4
kiwür- “girdirmek, katmak, sok-
mak krş. kivür-, kigür-, kirgür-,
kirgüz-” KE 40r/14, MM 301/1,
HKT 359b/1, HŞ 2992, kiwresi
yir “sokacak, sokulacak yer”
HKT 81a/4, kiwürmek “sok-
mak, sokma” HKT 278a/9
kivürül-“girmek, girilmek, karış-
mak” ME 4/5
kiy-“giymek key- keđ-, kiđ-” HŞ
3132, MN (1) 17/2
kiydür-“giydirmek krş. keyür-,
keđdür-, kėydür-, kiyür- kiđdür-
, kiđir-” HŞ 2504
kiyik “yabani krş. keđik (1), keyik”
İML 138
kiyin“arka krş. kėđin, kėdin, kiđin”
MN (1) 18/14, K VIII/10
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 331
kiyiz “keçe, çuval” NF 31/7, KE
101v/15, HŞ 4533, İML 168
kiyür-“giydirmek krş. keyür-,
keđdür-, kėydür-, kiyür- kiđdür-
, kiđir-, kiydür-” MN (1) 20/7
kiyumres (<ö.a.) “Kiyumres” HŞ
4439
kiz-“gezmek, dolaşmak krş.kez-”
HŞ 1798
kiźb (<A.) “yalan” kiźb-ü ġaybet
“yalan ve iftira” MM 18/3
kizen- “gerilmek, geri çekilerek hız
almak” HŞ 1461
kizle-1.“gizlemek, saklamak” NF
281/8, KE 190v/12, ME 131/8,
HKT 213a/9, HŞ 4300, 2. “mu-
hafaza etmek, saklamak” HKT
e
ğ 53b/7, kizlegen “muhafaza k
i
t eden, tutan” HKT 253b/3
i
m kizlemeklik “gizlemeklik” HŞ 626
y
a
kizlen-“gizlenmek, saklanmak” KE
y
ı 244v/11, ME 151/4, HKT
n
e 362b/4, HŞ 2986, MN (2)
v
i
22/219
kizlençi“saklı, gizlide olan” KE
77r/4, HŞ 306
kizlenil- “gizlenilmek, gizlenmek”
HŞ 508
kizlet-“gizletmek, saklatmak” KE
96v/1
kizletil- “gizletilmek” HŞ 2527
kizlig “gizli” HŞ 2582
ķo- 1.“koymak krş ķođ-, ķoy-” NF
184/5, ME 70/8, MM 75/4, HŞ
1785, İML 116, KVII/17, 3.
“bırakmak” İML 128
ķobķa “kova krş. ķova, ķowa” NF
357/12
332 | D r . Suat ÜNLÜ
ķobuz “kopuz krş.ķopuz” İML 161
ķobuzçu “kopuzçu krş. ķopuzcı”
İML 155
ķoç “koç” ME 129/8
ķoçķar “koç, enenmemiş erkek
koyun krş.ķoç” NF 216/2, KE
38r/1, KE 37v/15, İML 172
ķođ-1.“koymak, bırakmak, tak-
mak, sürmek, vazgeçmek, terk
etmek krş. ķo-, ķoy-” NF
422/11, KE 14v/19, ME 90/1,
MM 331/3, HKT 314a/4, HŞ
3350, 2. “vazetmek” HKT
314a/4, 3. “doğurmak” HKT
459b/8, 4. aldırış etmemek”
HKT 404b/6, ķođġan “bırakan,
terk eden” HKT 219a74, ķođġu
yir “yerleştirilecek, koyulacak
yer” HKT 136a/1, ķođmaķ “bı-
rakma, terk etme” HKT 553a/8
ķođġutlük “içine bir şey koyulan
yer veya şey” HKT 340a/1
ķođı“aşağı, adi, bayağı krş. ķođu,
ķoyı (2), ķuđı” HŞ 2911
ķođu“aşağı, adi, bayağı krş. ķođı,
ķoyı (2), ķuđı” HŞ 2910
ķođud- “ihmal etmek, unutmak”
HKT 128a/2
ķođuġluġ “koyulmuş, hazırlanmış”
KE 216r/11
ķođul-“koyulmak, inşa edilmek,
yapılmak, kurulmak, yerleşti-
rilmek krş. ķoyul-” NF 239/13,
HKT 60a/2
ķođut-“koymak, durdurmak” ME
34/3
ķoġu“su kuşu krş. ķuķu, ķuġu”
İML 176
ķoġur“boz, bozla sarı arası inek,
öküz” KE 147r/2
ķoġuş (1)“tabakalanmış deri” KE
18v/10
ķoġuş (2) “ortaşı boş olan” İML
191
ķoġuz“boş, boşluk, eksiklik” KE
249v/12
ķol (1) “el, kol, ön but” NF 33/15,
KE 96v/18, ME 110/3, MM
92/2, HKT 371b/7, HŞ 4152,
İML 142, AO II/2, MN (2)
12/110, ķol eti “pazu” NF
33/11, ķol ķawşur- “saygı ama-
cıyla kolları birleştirerek sağ eli
sol elin üstünde tutmak” NF
e
ğ
373/6, HŞ 1013, ķol ķavuştur
i
t “saygı amacıyla kolları birleşti-
i
m rerek sağ eli sol elin üstünde
y
a
tutmak krş. ķol ķawuştur-” KE
y
ı 113r/10, ķol ķawuştur- “saygı
amacıyla kolları birleştirerek
n
e
v
i sağ eli sol elin üstünde tutmak
krş. ķol ķavuştur-” NF 51/3, ķol
sal- “el sallamak” NF 130/12,
ķol sun- “el uzatmak” HŞ 3766,
ķol tart- “kol kaldırmak” KE
183v/6
ķol (2) “dağın tepesinden aşağı
inen ve derenin ortasından ge-
çen yüksekçe yer, vadi, taraf,
yan” NF 281/17, KE 34v/14,
HKT 563b/2, HŞ 1382, İML
145, ķol ķırıġı “vadi yamacı”
HKT 176a/2
ķol (3) “askeri birlik, ordu” NF
71/12
 Harezm-Altınordu
ķol-“istemek, dilemek, rica etmek,
affedilmesini dilemek” NF
97/14, KE 42v/4, ME 35/6,
MM 165/4, HŞ 3163, MN (1)
18/4, ķolġuçı “dilenci” HKT
25a/9
ķolañ “kolan” KE 223v/17, HŞ
3620
ķoldaş 1. “yoldaş, arkadaş, dost”
NF 31/11, KE 22v/21, ME
116/6, HKT 86b/5, 2. “ortak,
şerik” HKT 374b/6, ķoldaş bėr-
“arkadaş vermek, dost olarak
göndermek” KE 242r/3, ķoldaş
bol- “dost ve arkadaş olmak”
KE 84v/18, ME 142/7, ķoldaş
ķıl- “yaklaştırmak, yakın olmak
KE 198v/18, ME 4/6, ķoldaş
ķılın- “yaklaştırmak, yakın ol-
mak” HKT 252a/1
ķoldaşlıġ “arkadaşı olan” KE 2r/3
ķoldaşlıķ “yoldaşlık, arkadaşlık”
ķoldaşlıķ ķıl- “arkadaşlık edil-
mek, arkadaşlık yapılmak” KE
195v/20, ME 128/3, HKT
290a/2, ķoldaşlıķ ķılın- “arka-
daşlık edilmek” HKT 313b/8,
ķoldaşlıķ ķılış- “arkadaşlık
edilmek” ME 108/4, ķoldaşlıķ
tile- “arkadaşlık yapmak iste-
mek” ME 208/1
ķoldur- “istemek” KE 135r/10
ķolġu “istek, arzu, rica krş. ķoltġa”
MM 375/4
ķolķa “bir çeşit vergi adı krş.
ķoltķa” K I/38
ķollan- “yardımlaşmak” ME 130/5
ķolluġ “kollu” KE 145v/15
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 333
ķolmaş “rica, istek, iltifat, geveze-
lik” HŞ 1164
ķoltġa “istek, dilek, hediye, rica
krş. ķolġu” ME 24/1, HŞ 1469 ,
ķoltġa ķol- “istekte bulunmak,
hediye istemek” ME 151/6
ķoltķa “bir çeşit vergi adı krş.
ķolķa” K II/9
ķoltuķ “koltuk, kolun gövdeyle
birleştiği yer” NF 84/7, KE
224r/21
ķoluş“bir çeşit vergi” K I/38
ķom “dalga” HKT 217b/7, ķom teg
ķıl- “dalga haline getirmek krş.
ķom tig ķıl-” HKT 307a/9, ķom
tig ķıl- “dalga haline getirmek
krş. ķom teg ķıl-” HKT 307b/8,
e
ğ ķom tig ķılmaķ “dalga haline k
i
t getirme” HKT 307b/9
i
m ķoma 1. “odalık cariye krş. ķuma,
y
a
küni” İML 80, 2. “bir adamın
y
ı karıları birbirine nisbetle koma
n
e
v
derler” İML 249
i
ķomı- “parlamak, ışıldamak, kı-
zarmak” NF 23/6, KE 75r/17
ķon-1.“konmak, konaklamak, ika-
met etmek, yerleşmek, misafir
olmak” NF 43/16, KE 157v/3,
ME 186/4, HKT 288b/6, HŞ
1008, İML 177, MN (2)
25/242, 2. “ortaya konulmak,
meydana çıkarılmak” HKT
445a/3, 3. “bırakılmak, salıve-
rilmek” HKT 357a/8,
ķonġu yir “yerleşecek yir”
HKT 288b/6, ķonmış “terk
edilmiş, bırakılmış” HKT
347b/1
334 | D r . Suat ÜNLÜ
ķonaķ (1) “bir tür ufak darı” ķonaķ
bol- “ufak darı olmak” KE
13v/18
ķonaķ (2)“ev, konak, misafir krş.
ķonuķ” KE 87v/18, ME 34/3,
HŞ 1310, K III/13, ķonaķ bol-
“konuk olmak, misafir olmak”
KE 185r/5, ķonaķ ķıl- “misafir
etmek, konaklatmak” KE
144r/11, ķonaķ kil- “misafir
gelmek” HŞ 1312, ķonaķ tüşül-
“misafir olunmak konuk edil-
mek, ağırlanmak AO II/43,
ķonaķ tüşün- “misafir olarak
ağırlanmak, konuk edilmek,
ağırlanmak K II/8
ķonaķ (3) “konulacak yer, konma
yeri” HŞ 3252, ķonaķ tut- “ko-
nulacak yer bulmak, bir yere
konmak, yerleşmek” HŞ 3021
ķonaķla-“misafir etmek krş.
ķonuķla-” KE 189r/6, HKT
290a/4, HŞ 3254
ķonaķlat-“konuk etmek, misafir
ettirmek” KE 102r/6
ķonç“ayağa giyilen mestin topuk-
tan yukarı kısmı, çizme boynu”
KE 222r/3, MM 185/3
ķondaş“indikleri yer müşterek
olan, aynı mahalleli” İML 144
ķondur-“konaklamak, yerleştir-
mek, kondurmak” NF 71/14,
KE 116v/8, ME 34/3, HŞ 3200,
K I/19
ķoñġur-“yerinden kıpırdatmak,
koparmak, sökmek krş. ķoñur-”
KE 229v/9
ķonmaķlıķ“konmak, yerleşmek”
HŞ 3255
ķoñraġu “çıngırak, çan” HŞ 3494
ķoñrat (<ö.a.) “bir bey adı” MN (2)
7/64
ķoñrul-“yerinden sökülmek, kanı-
rılmak, yerinden kopmak” NF
35/13, ME 155/4, HKT 249b/6,
ķoñrulġan “yerinden sökülmüş”
HKT 506b/3
ķonsŧanŧiniyye (<ö.a.) “İstanbul”
KE 177v/10
ķonşı“komşu krş. ķoñşı, ķonşu,
ķoşnı” NF 163/7, HŞ 2951
ķoñşı1.“komşu, sınır ortaklığı krş.
ķonşı, ķoşnı, ķonşu” NF 267/9,
e
ğ
KE 204r/12, HKT 240a/7, 2.
i
t “yardımcı, yakın dost” HKT
177a/2, ķoñşı bol- “komşu ol-
i
m
y
a
mak, yakınlaşmak” ME 113/1
y
ı ķoñşılaş-“komşuluk etmek” ME
203/2
n
e
v
i ķoñşılıķ “komşuluk” NF 208/9,
ķoñşılıķ ķıl- “komşuluk etmek”
HKT 407a/5, ķoñşılıķ ķılış-
“komşuluk etmek” ME 113/1
ķonşu“komşu krş. ķoñşı, ķonşı,
ķoşnı” İML 145
ķonuķ “konuk, misafir krş. ķonaķ”
NF 22/2, KE 59r/18, ME 210/4,
HKT 221b/5, HŞ 3256, İML
126, ķonuķ aġırla- “misafir ola-
rak ağırlamak, konuk etmek,
ağırlamak” KE 56v/10, ķonuķ
bol- “misafir olmak, konuk ol-
mak, misafir edilmek” NF
24/11, KE 29v/18, ķonuķ kil-
“misafir gelmek, konuk gel-
 Harezm-Altınordu
mek” HŞ 829, ķonuķ tut- “mi-
safir olarak ağırlamak, konuk
etmek, ağırlamak” KE 37v/14,
ķonuķ tüşür- “misafir olarak
ağırlamak, konuk etmek, ağır-
lamak” ME 53/4
ķonuķla-“konaklamak, ağırlamak,
misafir etmek krş. ķonaķla-”
NF 22/2, KE 230v/6, ME 53/4,
HŞ 1748, İML 103
ķonuķluķ “toy ziyafeti, misafirlik
krş. ķonuluķ” KE 138v/9, ME
43/4, HŞ 1749, ķonuķluķ ķıl-
“misafir olarak ağırlanmak” NF
309/7
ķonuķsuz“konuksuz, misafirsiz”
KE 59r/18
ķonuluķ“toy ziyafeti, misafirlik
krş. ķonuķluķ” İML 164
ķonum(1)“belde, kasaba, şehir, köy
gibi yaşanılan yer” HKT 40b/7,
K I/32, ķonumlarnıñ anası “köy,
kasaba veya şehirlerin bağlan-
dıkları yer, merkez” HKT
374a/9
ķonum (2) “vatandaşım” İML 144
ķoñur “benekleri türlüce olan”
İML 171
ķoñur-“yerinden kımıldatmak,
koparmak, sökmek krş. ķoñġur-
” KE 227r/1, ME 40/5, HŞ
1461
ķop- (1)1.“kalkmak, yükselmek,
dışarı çıkmak, zuhur etmek,
meydana gelmek, var olmak”
NF 42/16, KE 2v/10, ME
134/3, MM 406/2, HKT 44a/1,
MN (1) 3/11, İML 114, MN (2)
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 335
25/246, 2.“dikilmek, dikilip
kalmak” HKT 251a/8, MN (2)
25/246, 3. “yetişmek, büyü-
mek” HKT 468a/1, 4. “koşmak,
kaçmak” HŞ 2970, ķopġan 1.
“kalkan, hareket eden” HKT
547b/9, 2. “dikilen, dikilip ka-
lan” HKT 317b/9, 3. “uyanan,
uyanıp kalkan” HKT 553a/3, 4.
“tahakkuk eden, vuku bulan”
HKT 286a/2, ķopġanraķ “daha
çok duran, daha sağlam” HKT
45b/4, ķopmaķ 1. “ayağa kalk-
ma, kalkış” HKT 499b/3, 2.
“harekete geçme” HKT 187b/8,
3.“dirilme” HKT 394b/4, 4.
“ayakta kalabilme, dirlik düzen-
e
ğ lik” HKT 119b/1, ķopuġlı “ha- k
i
t reket eden” HKT 49a/8
i
m ķop- (2) “kırılmak” HŞ 4127
y
a
ķopar- 1.“kaldırmak, tahrik etmek,
y
ı koparmak, inşa etmek, meyda-
n
e na getirmek, çekip çıkarmak
v
i
krş. ķopur-, ķopġar-” NF 67/10,
KE 104r/5, ME 16/5, HKT
579a/3, İML 114, 2. “yürürlüğe
sokmak, yerine getirmek, ifa
etmek” HKT 115a/7, 3. “dirilt-
mek, haşretmek” HKT 40b/8, 3.
“koparmak, kırmak” HŞ 2418
ķoparıl-“büyütülmek, diriltilmek
krş. ķopġarıl-” ME 65/3, HKT
533b/7, ķoparılġan “diriltilen”
HKT 330b/1, ķoparılmış 1. “di-
riltilmiş” HKT 280a/6, 2. “inşa
edilmiş, kurulmuş” HKT
440a/3
336 | D r . Suat ÜNLÜ
ķoparış-“(savaş) çıkarmak, tahrik
edişmek” ME 109/2
ķopart- “kopartmak” HŞ 1158
ķopġar-1.“harekete geçirmek, kal-
dırmak, sürmek krş. ķopar-”
HKT 390a/9, 2. “diriltmek,
haşretmek” HKT 8a/7, 3. “kur-
mak, yapmak” HKT 292b/3, 4.
“yürürlüğe sokmak, yerine ge-
tirmek, ifa etmek” HKT 115a/1,
5.“koymak” HKT 265b/6,
ķopġarmaķ “diriltme” HKT
391a/7
ķopġarıl- “diriltilmek krş ķoparıl-”
HKT 437a/5, ķopġarılmış “di-
riltilmiş” HKT 126b/7
ķopmaķlıķ“dikleşme, kalkma” MM
240/3
ķopra-“yerinden kalkmak, sıçra-
mak” HŞ 4183
ķopsa-“kalkmak, çıkmak istemek”
KE 30r/3
ķopul-“yetişmek (ortaya) çıkmak”
MN (1) 10/9
ķopur-“yerinden koparmak krş.
ķopar-” KE 176r/21
ķopuş-“koşuşmak, kalkışmak” ME
114/5
ķopuşluġ “harekete geçmiş, ayak-
lanmış olan” KE 2r/1
ķopuz “kopuz krş. ķobuz” HŞ
1605, ķopuz çal- “kopuz çal-
mak” KE 177r/7
ķopuzcı“kopuz çalan krş. ķobuzçu”
HŞ 1623
ķor (1) “zarar, ziyan” HŞ 1880,
ķor it- “ziyan etmek” İML 126,
ķor tėg- “zarara uğramak, zarar
görmek” ME 212/1, ķor tėgür-
“zarara uğratmak, zarar gör-
mek” ME 91/2
ķor (2) “köz, ateş koru” MM 197/2
ķor (3) “maya” İML 173
ķora“viran, harap, yıkık” ķora ķıl-
“harap etmek, yıkmak, viran
etmek” KE 223r/3
ķorçı “nöbetçi, silahdar” HŞ 1463
ķorçılıķ“nöbetçilik, silahdarlık”
HŞ 2018
ķorġan “hisar, kale” KE 134r/21
ķorı-“korumak, muhafaza etmek
krş. ķoru-” KE 143v/11, ME
126/2, MM 369/2
ķorıġ(1)“korunan (yer), harem”
e
ğ
ME 30/8
i
t ķorıġ(2)“koru, küçük orman” KE
i
m 229r/13
y
a
ķorķ-“korkmak, çekinmek” NF
y
ı 311/8, KE 15v/21, ME 25/1,
MM 162/4, HKT 439a/4, HŞ
n
e
v
i 2152, MN (1) 20/10, K IV/15,
ķorķġan “korkan, çekinen”
HKT 354a/3, ķorķġanlıķ ĥālda
“korkarak, korku içinde” HKT
16b/6, ķorķuġlu “korkulu, teh-
likeli” ME 92/4, HKT 404b/3
ķorķaķ “korkak” KE 120r/6
ķorķınç“korkunç, korku krş.
ķorķunç, ķorķuġ, ķorķu” KE
224r/7, HŞ 20
ķorķıt-“korkutmak krş. ķorķut-”
NF 201/8, KE 248v/20
ķorķu“korku krş. ķorķuġ, ķorķunç,
ķorķınç” KE 27r/1
ķorķuġ“korku krş. ķorķu, ķorķunç,
ķorķu” NF 311/7, KE 121r/6,
 Harezm-Altınordu
ME 41/2, HKT 283b/4, HŞ
4501
ķorķul- “korkulmak” HKT 276a/5
ķorķunç“korku krş. ķorķuġ,
ķorķınç, ķorķu” NF 178/12, KE
139v/16, ME 111/4, HKT
37a/5, MN (1) 10/13, ķorķunç
birle ķaķġan “çok fena döven,
eziyet eden” HKT 544b/3,
ķorķunç kit- “korkusu uzaklaş-
mak, kaybolmak” HKT 411b/1,
ķorķunçını al- “tedbir almak”
HKT 92b/4, ķorķunçını tut-
“tedbir almak” HKT 86b/6
ķorķunçlıġ “korkulu, korkunç,
korkutucu krş. ķorķunçluġ,
ķorķunçluķ” NF 191/13
ķorķunçluġ “korkulu, korkak, kor-
kunç, korkutucu krş.
ķorķunçlıġ, ķorķunçluķ” NF
178/8, KE 155r/3, ME 47/8,
ķorķunçluġ bol- “korkutmak,
korku vermek, korkutucu ol-
mak” ME 47/7, ķorķunçluġ ķıl-
“korkutmak, korku vermek”
ME 49/3
ķorķunçluķ “korkunç olma durumu
krş. ķorķunçluġ, ķorķunçlıġ”
HKT 153a/4, ķorķunçluķ bol-
“korkutmak, korku vermek,
korkutucu olmak” MN (1) 23/1
ķorķunçsız “korkudan emin olan,
korkusuz krş. ķorķunçsuz”
HKT 410b/9, ķorķunçsız bol-
“korkudan emin olmak, emni-
yet içinde olmak” HKT 158a/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 337
ķorķunçsuz “korkudan emin olan,
korkusuz krş. ķorķunçsız” HKT
268b/6
ķorķut-“korkutmak, uyarmak krş.
ķorķıt-” NF 350/4, KE 34v/8,
ME 66/3, HKT 51a/5, MN (1)
21/14, ķorķutġan “korkutan,
uyaran” HKT 107b/7,
ķorķutġanlıķ “korkutma, uyar-
ma” HKT 555b/7, ķorķutġulı
“korkutan, uyaran krş.
ķorķutuġlı” HKT 281a/2,
ķorķutmaķ “korkutma, uyarma”
HKT 276b/1, ķorķutuġlı “kor-
kutan, uyaran krş. ķorķutġulı”
HKT 31a/4
ķorķutul-“korkutulmak, uyarıl-
e
ğ mak” HKT 252a/3, ķorķutulmış k
i
t “korkutulmuş, uyarılmış” HKT
i
m 428a/9
y
a
ķorluġ “zarara uğrayan” İMl 148
y
ı ķoru- “korumak, muhafaza etmek
n
e krş. ķorı-” ME 206/6, HŞ 1635
v
i
ķoruġ (1)“korunan (yer), harem”
ME 96/7
ķoruġ(2) “koruyan, koruyucu, Tan-
rı” MM 275/2
ķoruġ(3) “müdafa vasıtası, su,
mania” HŞ 1321
koş (1)“çift, eş, deng” KE 77v/2,
HŞ 3736, MN (2) 24/238, koş
bėr- “cift vermek, cift cift ver-
mek” KE 15r/1, koş bol- “eş
olmak” HŞ 1364, koş ķıl- “cift
yaratmak, eşli olarak yaratmak”
KE 59r/3, koş tut-“ eş tutmak,
denk tutmak” MN (2) 5/48
koş (2) “uygun” HŞ 1435
338 | D r . Suat ÜNLÜ
koş (3) “bir içki” HŞ 350, koş iç-
“içki içmek” HŞ 566, koş tut-
“içki sunmak” HŞ 3799
koş- (1)“koşmak, koşul tutmak,
yerine koymak, katmak, gös-
termek, saymak” KE 210v/17,
ME 26/7, HKT 131a/6, K V/12
koş- (2) “koşmak” HŞ 3497
koş- (3) “eşlemek” HŞ 2778
koş koş “tekrar tekrar” koş koş
sözle- “tekrarlamak, arka arka-
ya söylemek” ME 46/3
koşa koşa “tekrar tekrar” koşa koşa
ķıl- “tekrar tekrar yapmak, tek-
rarlamak” ME 46/3
koşġu“önceden kararlaştırılmış,
sözleştirilmiş” koşġu yėr “ön-
ceden kararlaştırılmış yer, söz-
leştirilmiş yer” KE 21v/8
koşnı“komşu krş ķoñşı, ķonşu,
ķonşı” HKT 82a/4
ķoşul- “şart tutulmak, kararlaştı-
rılmak, birleşmek, katılmak,
bağlanmak” KE 110r/19,
447b/2, K VII/29, ķoşulmış
“bağlanmış” HKT 346a/1
ķoşun“ordu, herhangi bir askeri
birlik” HŞ 1438
ķov-(1)“ardından gitmek” ME 19/8
ķov-(2) “kovmak, def etmek krş.
ķow-, ķaw-” HŞ 4238
ķow-“kovmak krş. ķav-, ķov- (2),
ķaw-” KE 249v/6
ķova“kova krş. ķowa, ķobķa” NF
112/12
ķowa“kova krş. ķova, ķobķa” ME
60/4, HKT 228a/6
ķovnuş-“koşmak krş ķunuş-” ME
110/8
ķovşat- “gevşetmek” ME 63/2
ķovuķ “kulağın duyğucu” İML 139
ķowul-“kovulmak, sürülmek”
HKT 109b/6
ķovuş-“koşuşmak, yarışmak” ME
110/2
ķoy “koyun krş. ķoyun (1)” NF
22/4, KE 13v/13, ME 104/3,
MM 205/1, HKT 142a/3, HŞ
3920, MN (2) 8/76, ķoy boġuz-
“koyun kesmek, koyun kurban
etmek” NF 254/4, ķoy boġuzla-
“koyun kesmek, koyun kurban
etmek” KE 54r/20, ķoy ķozı
e
ğ
“koyun kuzu” NF 353/17, KE
i
t 61v/15, ķoy küt- “koyun güt-
mek” MN (2) 2/14, ķoy yüñi
i
m
y
a
“koyun yünü” NF 159/9
y
ı ķoy- 1.“koymak, bırakmak, kur-
mak, terk etmek, vaz geçmek,
n
e
v
i bırakmak, takmak krş. ķođ-, ķo-
”NF 58/16, KE 197v/12, ME
29/3, MM 98/4, HKT 68b/7,
HŞ 4723, MN (1) 20/4, K X/11,
MN (2) 1/3, 2. “unutmak, ihmal
etmek” HKT 287a/9, 3. “bı-
rakmak, düşürmek” HKT
319a/3, 4. “doğurmak” HKT
536a/7, 5. “salıvermek, açmak”
HKT 343b/1, koyu bir-
1.“koyuvermek, bırakmak”
HKT 94b/3, 2. “koyuvermek,
müsaade etmek” HKT 3a/9, 3.
“açıvermek, serbest bırakmak”
HKT 181b/4, ķoyġan “bırakan,
terk eden” HKT 427a/3
 Harezm-Altınordu
ķoyan “tavşan” HŞ 445
ķoyçı “çoban, koyun besleyen krş.
ķoymançı, ķoymat, ķuymat”
KE 157v/10
ķoydur- “koydurmak, bıraktırmak”
KE 140r/12, ME 30/4
ķoyġaş- “koynuna girmek” ME
115/6
ķoyı (1)“kıç, göt” MN (1) 20/4
ķoyı (2) “aşağı, basit, bayağı krş.
ķođı, ķođu, ķuđı, ķoyu” HŞ
3368
ķoyluġ “koyun sahibi” ķoyluġ kişi
“koyun sahibi olan kişi” NF
11/10
ķoymançı “çoban, koyun besleyen
krş. ķoyçı, ķoymat, ķuymat”
İML 156
ķoymat“çoban krş. ķuymat, ķoyçı,
ķoymançı, ķuymat” NF 318/16,
HKT 370b/2
ķoymatlıķ “çobanlık” ķoymatlıķ
ķıl- “çobanlık yapmak” NF
430/13
ķoyu “aşağı krş. ķođı, ķođu, ķuđı,
ķoyı” ķoyu ķatġan “aşağı eğen”
HKT 396b/7, ķoyu tökül- “aşa-
ğıya akmak, aşağı dökülmek”
ME 156/5
ķoyuġ “koyu” ME 10/7, ķoyuġ ķan
“pıhtılaşmış kan, kan pıhtısı”
NF 8/5, HKT 319b/6, ķoyuġ
bol- “koyu olmak, koyulaşmak,
katılaşmak” ME 198/5
ķoyul-1.“konulmak, koyulmak krş.
ķođul-” NF 437/11, ME 17/1,
HŞ 1344, 2. “serbest bırakıl-
mak” HKT 557b/4, 3. “meyda-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 339
na koyulmak, ortaya çıkarıl-
mak” HKT 287a/7, ķoyulmış 1.
“terk edilmiş, bırakılmış” HKT
273a/1, 2. “ortaya konulmuş”
HKT 572a/7
ķoyun (1)“koyun krş. ķoy” ME
34/4, MM 195/1, HKT 316a/7,
HŞ 4723, İML 97, ķoyun yılı
“Türkçe 12 yıl atlarından 8 nci
yılın adı” İML 186
ķoy(u)n (2)“koyun, bağır, göğüs,
kucak, himaye” KE 243V/18,
HKT 79a/9, HŞ 3461
ķoyuş- “birikmek” ME 121/7
ķoyut- “koyultmak” ME 10/6
ķoz “ceviz” ME 57/6, İML 183, 2.
“atlı ükek, burç” İML 183, ķoz
e
ğ yaġı “çeviz yağı” İML 165 k
i
t ķozġat- “sürmek, sürüklemek,
i
m götürmek” ME 36/6
y
a
ķozı “kuzu, koc burcu, burc-ı
y
ı ĥamel krş. ķuzı” NF 353/17,
n
e
v
KE 67v/16, MM 33/3
i
köbek “göbek krş. göbek” MM
69/1, İML 141
köç “göç krş. göç” ME 140/8, HŞ
2519, köç it- “göç etmek, göç-
mek, yola koyulmak” HŞ 4192,
köç kötür- “göçmek, göç etmek,
yola koyulmak, yolculuğa de-
vam etmek” ME 139/6, HŞ
2785, köç yükle- “göçmek, göç
etmek, yola koyulmak” KE
58r/9
köç-1.“göçmek, göç etmek, yola
koyulmak, yolculuğa devam
etmek” NF 414/3, KE 106v/1,
ME 139/8, MM 328/4, HKT
340 | D r . Suat ÜNLÜ
32a/7, HŞ 3388, İML 122, AO
III/11, 2 “ölmek” NF 9/5, köçgü
yir “bir yere giderken geçilen
yer, yol” HKT 181b/3, köçmek
“göç, hicret” ME 113/3, HKT
581a/5
köçe-“konaklamak, duraklamak”
HŞ 771
köçnük “devrilmiş (toprak), uçmuş
toprak” ME 70/7
köçür- “göçürmek, göç ettirmek”
KE 49r/6, K X/8
köger-1 “filizlenmek, çıkmak krş.
köker-” ME 144/7, 2. “mavi-
leşmek” ME 162/5, 3. “küflen-
mek” ME 168/2
kögerçgün“güvercin krş. kögercin,
kögerçin” KE 22r/21
kögercin “güvercin krş. kögerçgün,
kögerçin” ME 71/3
kögerçin“güvercin krş. kögerçgün,
kögercin” HŞ 1639
kögüs “göğüs krş. kögüz, köküs,
köküz” KE 208v/6, ME 226/1,
İML 141
kögüslük “göğüslü” KE 181r/10
kögüz “göğüs, gönül krş. kögüs,
köküs, köküz” KE 248r/15,
HKT 139b/2, kögüz içinde yıġ-
“göğüste saklamak, gizlemek”
HKT 569b/2, kögüz içindeki
nirse “göğüste gizli olan şey”
HKT 176a/9, kögüz süñüki
“kaburga kemiği” HKT 570b/7,
kögüzleri ķıla başlaġan “göğüs-
leri büyümeğe başlayan, tomur-
cuklanan” HKT 562b/1
kögüzlük “gerdanlık” ME 94/7
kök (1) “gök, gökyüzü, sema” NF
197/17, KE 3v/10, ME 39/3,
MM 174/4, HKT 498b/1, HŞ
1487, MN (1) 8/8, İML 183,
MN (2) 16/151, kök Ǿālemi
“gök, gökyüzü, sema” NF
60/11, kök ferişteleri “kökteki
melekler NF 119/17, kök ĥalķı
“dünyadakilerin dışındaki ev-
rendeki canlılar” NF 321/5, kök
ķapuġı “Miraç hadisesindeki
açılan kapılar” NF 53/7, kök
ķırıķı “ufak” HKT 566a/8, kök
teñrisi “göklerin sahibi olan
Allah” KE 31r/10, kök yėr
“dünya, evren” KE 111v/9, kök
e
ğ
kökre- “gök gürlemek, şimşek
i
t çakmak” KE 61r/14, kök
küldürde- “gök gürlemek, şim-
i
m
y
a
şek çakmak” KE 121r/4, kök
y
ı yayı “eleğim sağma”İML 183,
n
e kök yolu “saman oğrusu, hacı-
v
i lar yolu” İML 183
kök (2) “gök mavi, yeşil, ot” KE
227r/7, HŞ 1414, kök bol- “gök
renginde olmak, yeşermek, ye-
şillenmek” ME 162/5, kök ot
“yeşillik, taze ot” KE 68r/15,
kök tonlu “mavi gömlekli” İML
84, kök yaş ün- “taze ot çıkmak,
yeşermek” KE 90r/18, kök
yaşlıġ “yeşil sebzeli” HKT
571a/2
kök(3) “kök” HKT 249b/3, HŞ
3560
kök (4) “kavim, kabile, soy” HKT
38a/6, İML 103
 Harezm-Altınordu
kökbāyil (<ö.a) “üçüncü kat gök
feriştelerinin ulusu” KE 3v/15
köker-“göğermek, yeşermek, yeşil-
lenmek krş. köger-” KE 227r/5
kökert-“yeşillendirmek”KE 157v/4
kökiş “göğümsü, mavimsi” kökiş
bol- “göğermek, mavimsileş-
mek” ME 164/3
köklüg “asıl, soylu” İML 143
köklük “göklük” ME 162/5
kökre-“kükremek, şimşek çakmak,
(gök) gürüldemek krş. kükre-”
KE 106v/9, HŞ 4491, MN (2)
8/75
kökrek “sine, göğüs” KE 147v/13
kök(ü)s “göğüs krş. kögüs, kögüz,
köküz” NF 90/9, HŞ 3721
köküz“göğüs krş. kögüs, kögüz,
köküs” MM 92/2
köl “göl, havuz” KE 131v/5, MM
107/1, HŞ 2453, İML 18, köl
bol- “gölleşmek, göl gibi ol-
mak, su birikmek” KE 135v/15
köl-“koşmak, iş için mecbur tut-
mak” KE 29v/4
kölege“gölge krş. kölge, kölige,
köletge, köletgü” KE 105v/6,
kölege bėr- “gölge vermek,
gölge verir hale gelmek “ KE
206v/4, kölege ķıl- “gölge verir
hale getirmek” KE 105v/3
köletge“gölge krş. köletgü, kölege,
kölige, kölge” HŞ 3845
köletgü“gölgelik krş. köletge,
kölege, kölige, kölge” KE
233v/11
kölge“gölge krş. kölige, kölege,
köletge, köletgü” NF 318/15,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 341
KE 52v/8, ME 188/7, kölge ķıl-
“gölge verir hale getirmek” KE
52v/8, ME 39/3
kölige“gölge krş. kölge, kölege,
köletge, köletgü” NF 408/15,
ME 94/1, HKT 417a/7, HŞ
3966, kölige bol- “gölge ol-
mak, gölge verir halde olmak”
KE 55r/16, kölige ķıl- “gölge
verir hale getirmek” NF 38/9,
KE 62v/19, HKT 8a/8, kölige
ķılġan nirse “gölge yapan şey”
HKT 167a/3
köligelen-“gölgede oturmak” ME
216/8
kölik“binek hayvanı krş kölük,
külük” NF 273/15, ME 88/3,
e
ğ HKT 177b/9 k
i
t költür-“götürmek krş. kötür-” NF
i
m 287/1
y
a
kölük “binek hayvanı, yük hayvanı
y
ı krş kölik, külük” NF 240/17,
n
e KE 40v/15, ME 39/2, HKT
v
i
203a/9, K I/20, kölükdin tüş-
“binek hayvanından düşmek,
hayvandan düşmek” ME 178/3
köm-“gömmek” NF 338/14, KE
14v/19, ME 15/1, HKT 262b/6,
HŞ 2716, İML 109
kömdür-“gömdürmek” HKT
565a/4, kömdürmek buyur-
“defnedilmesini emretmek, he-
men defnetmek” HKT 565a/4
kömeç“külde pişirilen çörek” KE
14r/11
kömek “yardım” KE 142r/8
kömkök“gömgök, mavimsi” İML
168
342 | D r . Suat ÜNLÜ
kömlek“gömlek krş. köñlek” İML
166
kömrük “davul krş. küyrük”
kömrük ur- “davul çalmak, da-
vula vurmak” KE 234r/11
kömşe “zahire, iddihar edilen nes-
ne” İML 191
kömşe-“bir nesneyi belki lazım
olur diye saklamak, iddihar ey-
lemek” İML 109
kömüglüg “gömülü, gömülmüş
olan” KE 163r/2
köm(ü)l- “gömülmek, saplanmak”
NF 20/15, KE 248v/12, ME
159/5, HKT 566a/1, HŞ 2762
kömür“kömür, yanmış ve karar-
mış” KE 175v/11, HŞ 225, İML
160, kömür rengin al- “karar-
mak” HŞ 1045
kön1.“deri, gön” NF 341/3, KE
240r/10, ME 155/6, HKT
265a/7, İML 158, 2. “baht, ta-
lih” İML 83
kön-(1)“itiraf etmek” ME 37/2
kön-(2)1.“düzelmek, doğru yola
girmek, hidayete ermek, doğru-
lamak” KE 125v/16, MM
135/2, HKT 396a/2, 2. “ikrar
etmek, kabul etmek” HKT
12a/7, köngen “doğru yolu bu-
lan, hidayete eren” HKT 3b/2
könder-“yöneltmek, çevirmek krş.
köndür-(1)” ME 92/1, K V/13
köndür- (1)1.“yöneltmek, çevirmek
krş. könder-” NF 268/15, KE
236v/18, ME 81/6, HKT 81a/1,
2. “doğru yolu göstermek, hi-
dayete erdirmek” HKT 133b/6,
köndürgen “doğru yolu göste-
ren, hidayete erdiren” HKT
283b/1, köndürgenlik “doğru
yolu gösterme, hidayete erdir-
me” HKT 360b/3,
köndürgenrek “daha doğru olan
yolu gösteren” HKT 468b/1,
köndürmek “doğru yolu gös-
terme, hidayete erdirme” HKT
152b/2, köndürügli “doğru yolu
gösteren, hidayete erdiren”
HKT 47a/4
köndür- (2) “yakmak krş. köyür-,
köydür-” HŞ 3587
köndürt-“doğru yola yöneltmek”
HKT 2a/2
e
ğ
köndürül-“yöneltilmek” HKT
i
t 321b/7
i
m könek“kova burcu, burc-ı delv”
y
a
KE 66v/5, İML 183
y
ı könen “talihli, bahtiyar” İML 83
köni1. “doğru, gerçek, hak, adil”
n
e
v
i NF 345/5, KE 8v/11, ME
150/1, MM 279/4, HKT
449b/1, HŞ 1058, İML 147, K
I/45, 2. “doğru, dürüst, namus-
lu” HKT 222b/4, 3. “dik, dim-
dik” HKT 541a/5, köni bol-
“doru olmak, gerçek olmak,
doğrulamak” NF 304/5, KE
36r/3, köni dįn “hak din, İsla-
miyet” NF 161/15, köni tut-
“doğrulamak, gerçek tutmak”
KE 120v/5, köni yol “doğru
yol, hidayet” NF 78/14, HKT
289a/8, köni yollıġ bol- “doğru
yolu bulmak, hidayete ermek”
HKT 27a/3, köni yollıġ bolmaķ
 Harezm-Altınordu
“doğru yolu bulma, hidayete
erme krş. köni yolluġ bolmaķ”
HKT 314b/2, köni yolluġ “doğ-
ru yolda olan, hidayete eren”
HKT 221b/5, köni yolluġ
bolmaķ “doğru yolu bulma, hi-
dayete erme krş. köni yollıġ
bolmaķ” HKT 282b/5, könirek
1. “daha doğru, adalete daha
uygun” HKT 45b/4, 2. “daha
doğru bir yolda olan” HKT
144b/4
köniçi“doğrucu, gerçekçi” KE
28r/12
könile- “doğrulamak, tasdik et-
mek” MN (1) 17/13
könilik“doğruluk, hidayet” NF
316/10, KE 186r/21, HKT
550b/3, könilik üze “dürüstçe”
HKT 223b/7
köñkül “gönül krş. köñül” HŞ 3590
köñlek“gömlek, elbise krş.
kömlek” NF 132/15, KE
106r/7, ME 83/5, HKT 265b/2,
HŞ 3660, köñlek ķıl- “gömlek
yapmak, elbise dikmek” NF
294/13, köñlek kiđür- “gömlek
giydirmek, elbise giydirmek”
HŞ 42, köñlek yırt- “gömlek
yırtmak elbise yırtmak” HŞ
1425
köñleklik “elbiselik (kumaş)” NF
253/7
köñ(ü)l “gönül, yürek, hafıza, akıl
krş. köñkül” NF 76/10, KE
41r/21, ME 44/5, MM 14/4,
HKT 440b/3, HŞ 1823, MN (1)
22/2, AO I/10, MN (2) 28/277,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 343
köñül sınuķ “gönlü kırık, üz-
gün” KE 198v/17, köñül açıl-
“ferahlamak” KE 68v/10, HŞ
735, köñül aġrı- “kederlenmek,
üzülmek” KE 106v/13, köñül
aldur- “gönül kaptırmak, sevda-
lanmak” KE 77r/11, HŞ 2489,
köñül baġla- “aldanmak, kan-
mak, gönlünü vermek” KE
4r/18, HŞ 2132, köñül başı
“gönül yarası” HŞ 2090, köñül
bėr- “gönlünü vermek, sevmek
krş. köñül bir-” KE 10v/17,
köñül bir- “gönlünü vermek,
sevmek krş. köñül bėr-” HŞ
785, köñül bol- “sevmek, iste-
mek” KE 111v/15, köñül bulġa-
e
ğ “vesvese vermek” KE 86r/5, k
köñül bulġan- “vesvese veril-
i
t
i
m mek” KE 242v/3, köñül ısıķ-
y
a
“gönül vermek, sevmek, yakın-
y
ı lık duymak” KE 77r/2, köñül
n
e
v
içindeki nirse “sır” HKT
i
419a/1, köñül kes- “vaz geç-
mek krş. köñül kis-” KE 36v/8,
köñül kis- “vaz geçmek krş.
köñül kes-” HŞ 2533, köñül
közi “kalp gözü, basiret, idrak
kuvveti” HKT 136b/6, köñül
ös- “sevinmek” KE 104v/9,
köñül savu- “ferahlamak” KE
107r/3, köñül tındur- “sakin-
leşmek, soğukkanlı davranmak”
KE 161v/21, köñül una- “razı
olmak” KE 234v/15, köñül
yumşaķlıķ “derin saygı ve te-
vazu” HKT 281a/7, köñülde ay-
“gönülden söylemek” HŞ 882,
344 | D r . Suat ÜNLÜ
köñüldeki nirse “sır” HKT
463b/8, köñli arıġ tişi “saf ve
temiz kadın” HKT 337b/9,
köñüli sawu- “ferahlamak” KE
108r/15, köñ(ü)liñe tüşür- “şüp-
heye düşmek “ME 41/8
könül-“doğru olmak, doğru yolu
bulmak, hidayete ermek” KE
7v/11, HKT 204b/9, HŞ 167,
ME 140/2, HKT 204b/9,
könülgen “doğru yolu bulan,
hidayete eren” HKT 493a/5,
könülgenrek “daha doğru bir
yol tutan” HKT 278b/7
köñüldaş “gönüldaş” HŞ 2250
köñ(ü)lince “gönlüne göre, gön-
lünce krş. köñ(ü)lünce” KE
12r/20
köñüllen-“sevmek, hoşlanmak” KE
243v/13
köñülleş- “heveslenmek, karşılıklı
olarak hoşlaşmak” ME 197/4
köñüllet- “heveslendirmek, hoşlan-
dırmak” ME 66/2
köñülli“gönüllü krş. köñüllüg,
köñüllig” KE 195r/2, MN (1)
1/6
köñüllig“gönüllü krş. köñüllüg,
köñülli” KE 6r/5
köñüllüg “gönüllü, gönül sahibi
krş. köñülli, köñüllig” KE 6r/4,
HKT 501b/3, HŞ 2674,
köñüllüg bol- “gönül sahibi ol-
mak, gönüllü olmak, gönülden
istemek” KE 45r/20
köñüllülük “şakalaşma” köñüllülük
ėdiş- “karşılıklı şakalaşmak,
birbiriyle şaka yapmak” ME
123/8
köñülsin-“gönlü ısınmak, gönlü
bağlanır gibi görünmek” KE
43v/7
köñülsiz “isteksiz, gönülsüz, zoraki
krş. köñülsüz” KE 125r/9, HŞ
3898
köñülsüz “isteksiz, gönülsüz, zora-
ki krş. köñülsiz” HKT 188b/4,
köñülsüz bol- “isteksiz olmak,
gönülsüz olmak” HŞ 2249,
köñülsüz ķıl- “zoraki olarak
yapmak, isteksizce yapmak”
ME 70/7
köñülsüzlik“isteksizlik, zorakilik
e
ğ
krş. köñülsüzlük” HŞ 3991
i
t köñülsüzlük“isteksizlik, zorakilik
krş. köñülsüzlik” köñülsüzlük
i
m
y
a
ķıl- “zoraki olarak yapmak, is-
y
ı teksizce davranmak” ME 30/7
köñ(ü)lünce “gönlüne göre, gön-
n
e
v
i lünce krş. köñ(ü)lince” KE
21v/6
könült- “doğrultmak” ME 51/4
köp 1. “çok, fazla, pek” NF 11/13,
KE 22v/12, ME 15/5, MM
32/3, HKT 573a/9, HŞ 1919,
MN (1) 1/5, AO IV/7, MN (2)
4/34, 2. “çoğu, bir çoğu” HKT
109b/3, köp aķ-“ çok yağmak,
çok akmak” MN (2) 25/241,
köp aķġan “çok yağan, çok
yağdıran” HKT 549a/7, köp te-
lim “çok fazla, bir çok” KE
56v/13, köp tümen “çok fazla,
bir çok” KE 181v/20, köp bol-
1.“çok olmak” KE 90r/16, HKT
 Harezm-Altınordu
76a/5, 2. “çoğalmak, kalabalık
etmek” HKT 158a/2, köp daǾvā
ķılış- “çokluk iddiasında bu-
lunmak” HKT 580a/1, köp
evveh tigen- “çok dua eden, çok
içli kimse” HKT 197b/4, köp
ķıl- “çoğaltmak” HKT 461b/8,
MN (2) 15/144, köp ķılmaķ tile-
“çoğaltmayı istemek” HKT
139b/7, köp kil- “hepsi gelmek,
çok gelmek, çoğalmak” MN (2)
43/426, köp kör- 1.“hep gör-
mek, devamlı görmek” HKT
21a/1, 2. “çok görmek, çok
bulmak” HKT 554b/4, köp māl
“çok mal” HKT 26a/1, köp öl-
dür- “topluca öldürmek” HKT
179a/7, köp uluġ suw “de-
niz, derya” HKT 349a/4, köp
yazuķ ķılġan “çok günah işle-
yen, günahkar” HKT 360a/5,
köprek “daha çok, çok fazla”
NF 33/12, KE 153r/10, MM
198/4, HKT 302a/8, HŞ 2127
köpegü“çoğu, bir çoğu” HKT
15b/8
köpel-“artmak, çoğalmak” KE
134r/17
köpleş- “çoğaltmak” HKT 516b/8
köplük “çokluk” ME 113/1, HŞ
1759
köprü “köprü krş. köprüg” HŞ
4649, İML 180
köprüçi “köprücü krş. köprükçi” K
I/30
köprüg “köprü krş. köprü” NF
407/9, HŞ 1899, köprüg ķıl-
“köprü yapmak, köprü kurmak”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 345
NF 209/10, KE 28v/17, köprüg
ur- “köprü yapmak, köprü kur-
mak KE 229v/13
köprükçi“köprücü krş. köprüçi”
AO II/11
köpük“köpük” KE 3r/11, ME
151/4, HKT 242a/7
köpükle- “köpüklemek” ME 182/1
köpüklen-“köpüklenmek” KE
3r/11, ME 9/6
kör“kör” kör bol- “kör olmak, gö-
rememek” HŞ 3562
kör- “görmek, bakmak, maruz
kalmak, sorumlu tutmak, say-
mak” NF 22/16, KE 144v/5,
ME 111/3, MM 25/2, HKT
361a/2, HŞ 3876, İML 102, AO
e
ğ II/29, MN (2) 35/354, köre k
yawu- “neredeyse görmek”
i
t
i
m HKT 340b/9, körer yirde “neza-
y
a
ret altında” HKT 502b/6,
y
ı körgen 1. “kör olmayan, gören”
n
e HKT 129a/9, HŞ 4175, 2. “gö-
v
i
ren, farkeden” HKT 302a/9, 3.
“her şeyi gören, esma-i
hüsna’dan el-baśįr” HKT
418a/5, körmek “görme” KE
70r/14, ME 26/8, HKT 396b/3,
HŞ 1535, MN (1) 17/3, körmes
bol- “kör olmak” HKT 324a/8,
körmez ķıl- “kör etmek” HKT
486a/9
köre“göre” NF 79/3, HŞ 2044
körget-“göstermek krş. körgez-,
körgüz-, körküz-, körkit-,
körküt-” HŞ 1613
körgetil-“gösterilmek, körsetil-,
körküzül-” ME 54/7
346 | D r . Suat ÜNLÜ
körgez-“göstermek krş. körgüz-,
körküz-, körget-, körküt-,
körgez-” KE 123r/6, HŞ 3862
körgü “gösteri, tatbikat” körgü ur-
“gösteri yapmak, tatbikat yap-
mak” KE 230r/10
körgüz-“göstermek krş körgez-,
körküz-, körget-, körküt-” NF
54/9, KE 91r/19, HŞ 4294, MN
(1) 6/7, İML 103, AO IV/18,
MN (2) 43/430
köriş- “görüşmek krş. körüş-” NF
24/3
körk“güzellik” NF 64/11, KE
61v/10, HKT 257b/8, HŞ 3399,
İML 140
körkit-“göstermek krş. körküt-,
körget-, körküz-, körgüz-,
körgez-” NF 408/3
körkkebay “güzel” MN (2) 14/131
körklen- “güzelleşmek” KE 201v/5
körkli“güzel krş körklüg, körklig,
körklü, körklük” HŞ 2566
körklig“güzel krş. körklü körklüg,
körkli, körklük” KE 72r/3
körklü“güzel krş körklüg, körklig,
körkli, körklük” NF 189/8, ME
28/2, MM 20/2, HŞ 2018, İML
153, MN (2) 13/123, körklürek
“en güzel” HKT 440b/2, MN
(2) 22/220
körklüg “güzel krş. körklü körklig,
körkli, körklük” NF 22/15, KE
11r/14, ME 86/2, MM 393/1,
HKT 236a/3, HŞ 491, İML
140, körklüg bol- “güzel olmak,
iyi olmak” NF 236/6, KE 8r/13,
ME 175/5, HKT 86b/4, MN (1)
17/10, körklüg iş “güzel, iyi ve
faydalı iş” HKT 528a/4,
körklüg işlig “işi güzel olan, iyi
muamele eden, esma-i
hüsna’dan” HKT 326a/1,
körklüg ķıl- “güzel ve iyi yap-
mak” NF 200/8, ME 28/1, HKT
285a/9, körklüg ķılġan “güzel
ve iyi işler yapan, güzel davra-
nışlı” HKT 444a/3, körklüg
ķoldaşlıķ ķılmaķ “iyi geçinme”
HKT 393a/7, körklüg kör- “gü-
zel ve faydalı görmek” ME
215/1, körklüg nirse “güzel şey”
HKT 504b/1, körklüg ŝevāb
“güzel karşılık, iyi mükafat”
e
ğ
HKT 515a/9, körklügrek “daha
i
t güzel, en güzel” NF 324/8,
HKT 435a/5, körklügrek ĥāl
i
m
y
a
“daha güzel vaziyet” HKT
y
ı 460a/5
körklüglen-“güzelleşmek” KE
n
e
v
i 33v/7
körklüglük“güzellik, iyilik krş
körklülük” HKT 243b/7,
körklüglük ķıl- “iyilik etmek,
güzel davranmak”HKT 376a/8,
körklüglük ķılġan “iyilik eden,
güzel davranan” HKT 385a/9,
körklüglük ķılış- “karşılıklı iyi-
lik etmek, birbirine güzel dav-
ranmak” ME 117/7
körklük“güzellik krş. krş körklüg,
körklig, körklü, körkli” MN (2)
16/154
körklülük“güzellik, iyilik krş
körklüglük” körklülük iste-
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 347

“güzellik ve iyilik istemek” ME körsetil- “gösterilmek krş. körgetil-

178/2 , körküzül-” HKT 547a/3
körksiz“çirkin, kötü krş. körksüz” körü “davul, göc davulu” HŞ 1765
KE 83r/10 körük“körük (ateşi alevlendirmek
körksüz “çirkin, kötü krş. körksiz” için kullanılan demirci aleti)”
KE 15v/5, HKT 289b/9, İML NF 208/6, İML 160, körük ur-
153, körksüz bol-“çirkinleşmek, “körük kurmak, ateşi alevlen-
çirkin davranmak” NF 399/6, dirmek” KE 175v/15
KE 8r/14, ME 197/4, körksüz iş körül-“görülmek” ME 39/7, HKT
“çirkin ve kötü iş veya davra- 504b/8
nış” HKT 42b/8, körksüz ķıl- kör(ü)n- “görünmek, fark olun-
“çirkinleşmek, çirkin davran- mak” NF 162/14, KE 44r/9,
mak” ME 101/5, körksüz kör- ME 21/1, MM 313/4, HKT
“çirkin görmek” ME 69/6, 482a/7, HŞ 1298, MN (2)
körksüz nirse “çirkin şey, çirkin 25/248, körüngen “görünen, or-
davranış” HKT 504b/1, taya çıkan” HKT241a/4,
körksüzrek “en çirkin” HKT körünmez yir “oyuk veya çukur,
393b/7 e
ğ bir şeyin alt bölümü” HKT k
körksüzlük“çirkinlik, kötülük”
i
t 227a/8
i
HKT 99a/1 m körüş “örtü, peçe” körüş ėdin-
körküt-“göstermek krş. körkit-, y
a
“örtmek, peçeyle gizlemek”
körgez-, körgüz-, körget-, y
ı ME 167/3, körüş ėt- “örtmek,
n
körküz-” ME 98/1, MM 352/3, e peçeyle gizlemek” ME 129/1
v
HKT 41a/5 i
körüş- “birbirini görmek, görüş-
körküz-1.“göstermek krş. körkit-, mek krş. köriş-” KE 188r/19,
körgez-, körgüz-, körget-, ME 95/5, MM 289/2, HKT
körküt-” ME 54/6, HKT 177a/2, HŞ 1012
431b/8, 2. “gösteriş yapmak” körüşgülüg“istişare edilen, akıl
HKT 98a/8, körküzmek “gös- danışılan” körüşgülüg bol- “isti-
terme, uyarma, ikaz” HKT şare edilen, akıl danışılan, fikir-
495a/9 lerine başvurulan olmak” NF
körküzül-“gösterilmek krş. 232/16
körgetil-, körsetil-” HKT körüştür- “görüştürmek, tanıştır-
578b/6 mak” KE 105r/4
körse-“görmek istemek” KE kösen-“yanmak, yakılmak” ME
83r/17 132/2
körset-“göstermek krş. köster-” KE köster-“göstermek krş. körset-” HŞ
104v/4 1678
348 | D r . Suat ÜNLÜ
kösül- “uzatmak” HŞ 2044
köşk(<F.) 1.“köşk” NF 55/8, KE
141v/9, HKT 364a/4, HŞ 846,
MN (1) 7/10, 2. “yüksek yer,
kule” HKT 372a/5
köt “göt, makat” ME 222/6
köter- “kaldırmak, ortadan kaldır-
mak, gidermek, almak, taşımak
krş. kötür-” NF 366/2, KE
213r/3, ME 60/6, HKT 99b/6,
HŞ 4006, MN (1) 10/10, İML
122
köteril-“kaldırılmak, yükseltilmek,
ortadan kalkmak, yok olmak
krş. kötürül-, kötrül-” KE
183r/18
kötrül- 1.“yükseltilmek, götürül-
mek, ortadan kalmak, yok ol-
mak krş. kötürül-, köteril-” NF
302/17, 114r/14, ME 135/8,
HKT 572a/9, 2. “yüceltilmek”
HKT 340a/7, 3.“taşınmak, gö-
türülmek” HKT 417a/3,
kötrülmiş 1. “yükseltilmiş, yük-
sek” HKT 500b/3, 2. “kaldırı-
lan, dik tutulan” HKT 141b/5,
3. “yüceltilmiş, yüce”
HKT565a/1
kötrün-“çekilmek, vazgeçmek”
ME 174/1
kötrüş-“birlikte götürmek” ME
115/3
köt(ü)r- “kaldırmak, yükseltmek,
taşımak, götürmek, ortadan
kaldırmak, yol etmek, taham-
mül etmek krş. költür-, köter-”
NF 8/11, KE 88r/16, ME 52/5,
MM 283/4, HKT 39a/5, HŞ
2303, MN (2) 34/335, kötürgen
1. “yükselten” HKT 54b/2, 2.
“kaldıran, dik tutan” HKT
251a/8, 3. “taşıyan, yüklenen”
HKT 379a/8, kötürgen bulut
“yüklü bulut” HKT 497b/4,
kötürmek “taşıma, yükleme”
HKT 480b/8
kötürt-“götürtmek, yukarı kaldırt-
mak” KE 12v/3, HŞ 3019
kötürül- “götürülmek, kaldırılmak
krş. kötrül-, köteril-” HŞ 3189
köy-“yanmak” NF 329/13, KE
86v/7, ME 134/6, HKT 42b/2,
MN (2) 23/227, köygen “ya-
nan” HKT 431b/2, HŞ 2627,
e
ğ
köygen ot “yanan ateş” HKT
i
t 512a/4, köymek “yanma” HKT
i
m 298b/7
y
a
köybet “armağan, hediye” ME
y
ı 78/8
köydür-“yakmak, yaktırmak krş
n
e
v
i köytür-” NF 315/17, KE
211r/14, ME 17/8, MM 322/1,
HKT 307a/8, HŞ 4169, MN (1)
3/1, K III/12, köydürmek
“yakma” HKT 513b/9
köydürül- “yakılmak” HKT 498a/2
köynük “yanık, göynük, yangın,
acı” ME 138/3, HŞ 3650
köynükli“yakıcı, yakan köynüklüg,
köynüklig” HŞ 3802
köynüklig“yakıcı, yakan
köynüklüg, köynükli” HŞ 1664
köynüklüg“yakıcı, yakan köynükli,
köynüklig”köynüklüg bol- “ya-
kıcı olmak, yakmak, yakan ol-
mak” KE 237v/16
 Harezm-Altınordu
köytür-“yakmak, yaktırmak krş
köydür-, köyür-” HŞ 874
köyük“yanık, acı, üzüntü” HŞ
1003
köyüklen- “yanmak” ME 176/4
köyül- “olgunlaşmak” ME 44/2
köyüne- “yanmak krş. köne-,
küyün-” HŞ 442
köyür-“yakmak krş. köydür-,
köytür-” KE 15v/13, HKT
334a/8, MN (2) 16/151
köz (1) “göz, nazar” NF 60/10, KE
7r/13, ME 17/8, MM 31/1,
HKT 482b/1, HŞ 4617, MN (1)
9/7, İML 110, A III/18, MN (2)
11/100, köz aç- “uyanmak” HŞ
608, köz açıp yumġınça “ani-
den, birden bire, ansızın” NF
429/2, köz aġrısı “göz ağrısı”
İML 163, köz aldur- “bakmak,
gözünü alamamak” KE 61v/10,
köz baġucı “göz bayıcı, sihir
yapan” ME 233/6, köz igi “göz
hastalığı, nazar” NF 139/5, köz
uçı “göz ucu, kısa mesafe” NF
53/4, HŞ 1589, köz yaruķı “göz
aydınlığı” NF 88/5, KE 69r/10,
köz yaşı “göz yaşı” NF 66/11,
MM 84/2, HŞ 2429, köz yumup
açġunça “aniden, birden bire,
ansızın” KE 61r/7, köz ba- “si-
hir yapmak” ME 233/6, köz
baġla- “büyü yapmak, büyüle-
mek” HKT 159b/5, köz ķıl-
“bakmak, gözetlemek, koru-
mak” KE 119r/1, köz kiter-
“göz ayırmak” HŞ 1290, köz
kör- “bakmak, gözetlemek” NF
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 349
61/4, köz ķulaķ bol- “bakmak,
korumak, gözetmek” HŞ 2057,
köz nūrı “görme yeteneği” HKT
136b/5, HŞ 2985, köz sal-
“bakmak” KE 95r/4, HŞ 572,
köz tart- “göz dikmek” HKT
309b/8, köz teg- “nazar olmak,
nazar etmek krş. köz tig-” KE
95r/4, köz tig- “nazar olmak
krş. köz teg-” HŞ 1075, köz tik-
“nazar etmek, nazar değmek”
KE 187r/17, köz tut- “bakmak,
gözetlemek, korumak” KE
249r/4, köz tüş- “dikkatlice
bakmak, gözünü ayırmamak”
KE 95r/16, köz yanındın yarı-
“sevinmek, mesut olmak” HKT
e
ğ 295a/9, köz yaruķı “göz aydın- k
i
t lığı, sevinç, mutluluk veren
i
m kimse” HKT 369a/1, köz
y
a
yaruķluķı “göz aydınlığı, se-
y
ı vinç, mutluluk veren kimse”
n
e HKT 350b/8, köz yitmes “idrak
v
i
edilmesi mümkün olmayan”
HKT 136b/5, köz yolda tut-
“beklemek” HŞ 1076, köz
yolġa tik- “bakmak” KE
187r/17, köz yum- “görmemek,
gözlerini kapatmak” HKT
42b/6, közge ilergen “göze gö-
rünen, gözü bürüyen, vesvese,
hayal” HKT 170a/7, közi āfetlıġ
meñizlik baķ- “gözü duman-
lanmış gibi yapmak, görmezlik-
ten gelmek” HKT 469a/9, közi
aşaķ “bakışlarını yere indiren,
bakışlarını kaçıran” HKT
435b/8, közi yaru- “sevinmek,
350 | D r . Suat ÜNLÜ
mesut olmak” HKT 302b/6,
közleri açıl- “gözün görmeye
başlaması” KE 105v/15, közle-
rimiz birle “nezaretimiz altında”
HKT 217a/6, közümizde “neza-
retimiz altında” HKT 506a/7
köz (2) “köz, ateş közü, kor” NF
304/15, KE 121r/14, MM
196/4, İML 169
közdemci “gözcü, bekçi, casus krş.
közdemçi” közdemci bol- “göz-
cülük yapmak, gözcü olmak”
ME 62/8
közdemçi “gözcü, bekçi, casus krş.
közdemci” İML 154
közenek “pınar, kaynak” ME 156/6
közer-“gözetmek, bakmak” ME
171/8
közet-“gözetmek, saymak, göz
kulak olmak, gütmek” KE
185r/13, HŞ 2047
közetçisiz“bekçisiz, gözetiçisiz”
HŞ 1480
közgi “ayna krş. közgü”HŞ 1098
közgü “ayna krş. közgi” KE 80v/8,
MM 370/1, İML 169
közgüçü “aynacı” İML 127
közgür-“göstermek krş. körset-,
köster-” ME 190/4
közle-“beklemek, gözetlemek” HŞ
3107
közlet-“beklemek, bekletmek, gö-
zetletmek” HŞ 632
közlü“gözlü krş. közlüg” MN (2)
37/366
közlüg “gözlü, görür halde olan
krş. közlü” KE 35r/14, ME
164/4, HKT 242a/1,çaķır
közlüg bol- “çakır gözlü olmak”
NF 399/5
közsiz “kör, âmâ krş. közsüz” KE
99r/14, HKT 129a/8, közsiz
bol- “kör olmak krş. közsüz
bol-” KE 71r/10
közsüz 1.“kör, âmâ krş. közsiz” NF
237/13, KE 17r/14, HKT
215b/7, 2. basiretsiz” HKT
154a/2, közsüz bol- “kör olmak
krş. közsiz bol-” HKT 115b/7
közsüzlük “körlük” HKT 350b/6
ķral “kıral, hükümdar” ķral-ı kāfir
“ kafir hükümdar” KV/9
ķubar-“bir araya getirmek” KE
27r/12
e
ğ
ķubbe (<A.)“kubbe krş. kubbe” NF
i
t 162/14, KE 113v/9, HKT
452b/8, HŞ 2685, ķubbe ķıl-
i
m
y
a
“kubbe yapmak” HŞ 2771,
y
ı ķubbe ķopar- “kubbe inşa et-
mek, kubbe yükseltmek” NF
n
e
v
i 156/6, KE 112v/1
ķuble (<A.) “öpücük, öpüş” KE
83r/21, ķuble bėr- “öpdürmek,
öpücük vermek” KE 236r/9,
ķuble ķıl-“öpmek, öpüşmek”
NF 272/15, KE 236r/10
ķubur “kubur” AO II/37
ķuç-“kucaklamak, sarılmak” NF
268/7, KE 74r/6, ME 138/6,
MM 170/1, HŞ 3052
ķuçaķla-“kuçaklamak, sarılmak”
KE 197r/6, HŞ 4185, İML 112
ķuçıķ“yengec burcu, burc-ı sere-
tan” KE 66v/4
 Harezm-Altınordu
ķuçuş- “kucaklamak,
kuçaklaşmak” NF 362/15, KE
105r/3, ME 117/1, HŞ 4202
ķuda (<Mo.) “hısım, akraba” ķuda
bol- “hısım akraba olmak” ME
14/2
ķudalıķ (<Mo.+T.) “dünür akraba-
lığı” ķudalıķ ķıl- “dünür olmak,
dünür akrabalığa yapmak, akra-
ba olmak” ME 112/3
ķuđduġ“kuyu krş. ķuđu, ķuđuķ(2),
ķuyuġ, ķuduġ” ME 86/7
ķuđġu “kaygı, tasa krş. ķayġı,
ķayġu, ķađġu, ķadġu” HŞ 1168
ķuđı“alt, aşağı krş. ķuyı, ķođı,
ķođu, ķuyu” KE 29r/14, ķuđıraķ
“daha alt, daha aşağı” KE
239v/6
ķudret(<A.) “kudret, güç, takat krş.
kudret” NF 12/6, KE 9v/11,
MM 310/2, HKT 425a/8, MN
(1) 18/5, MN (2) 43/426, HŞ
2840, ķudret elgi “güç ve kudret
eli, tasarruf” HKT 437a/1
ķudretlıġ(<A.+T.) 1.“kudretli, gücü
yeten, muktedir krş. ķudretli”
NF 425/4, HKT 556b/4, 2. “her
şeye gücü yeten, esma-i
hüsna’dan el-ķādir” HKT
425a/6
ķudretli (<A.+T.) “kudretli, gücü
yeten, muktedir krş. ķudretlıġ”
HŞ 4609
ķuđruķ“kuyruk krş. ķuyruķ,
ķuyruġ” NF 53/2, KE 4r/10,
ME 210/2
ķuđu“kuyu krş. ķuđuġ, ķuđuķ (2),
ķuyuġ, ķuđduġ” NF 135/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 351
ķuđuġ“kuyu krş. ķuđu, ķuđuķ(2),
ķuyuġ, ķuđduġ” NF 44/3, KE
22r/13, ME 151/8, MM 242/3,
HKT 227b/7, HŞ 3493
ķuduķ (1)“sıpa” İML 171
ķuđuķ(2)“kuyu krş. ķuđu, ķuđuġ,
ķuduġ, ķuyuġ, ķuđduġ” NF
385/11, HŞ 2636, MN (2)
28/275
ķuđuķat- “(başı öne) eğmek” ME
235/4
ķuduz “kuduz” HŞ 4636
kūfe (<ö.a.) “Kûfe” KE 241v/17,
kūfe şehri “Kufe şehri” MN (1)
9/15
kūfelig (<A.+T.) “Kufeli olan” KE
246r/1
e
ğ ķufį(<F.)“kilit krş. ķufl, kefre, k
i
t küfre(1)” NF 103/16, KE
i
m 199v/11, ķufį bol- “kilitlemek,
y
a
kilitle kapatmak” KE 39r/15
y
ı ķufl (<F.) “kilit krş. ķufį, kefre,
n
e küfre (1)” HŞ 1161
v
i
ķuġu“kuğu krş. ķuķu, ķoġu” KE
68v/4
kuhistān (<ö.a.) “Kuhistan” HŞ
412
ķuķu “kuğu krş. ķuġu, ķoġu” HŞ
2935
ķul “kul, köle, insan” NF 46/1, KE
65v/16, ME 103/5, MM 26/4,
HKT 353b/9, HŞ 1213, MN (1)
11/1, İML 147, K VII/17, MN
(2) 10/93, ķul ķarabaş “cariye,
hizmetçi” KE 92v/19, ķul
ķaravaş “cariye, hizmetçi” NF
17/8, K I/21, ķul küñ “cariye,
hizmetçi” KE 226v/7, ķul
352 | D r . Suat ÜNLÜ
oġlan “erkek hizmetkar” KE
71v/7, ķul bol- “kul olmak,
hizmet etmek, hizmetinde bu-
lunmak” NF 388/9, KE 42v/17,
MN (2) 8/71, ķul ķıl- “köle et-
mek, köle edinmek” NF
327/14, KE 42v/19, HKT
352b/1, MN (2) 35/350
ķula“kula, gri renkli at” KE
148r/20
ķulaç “iki kolu açmaktan hasıl olan
uzunluk ölçüsü” İML 141
ķulaçlayu “dört nala” ķulaçlayu
yügür- “dört nala koşmak” ME
25/8
ķulade (<ö.a.) “Huneyn’de adı
geçen sahabeler arasındaki mü-
nafıklardan biri” NF 72/8
ķulaġ “kulak krş. ķulaķ” MN (1)
14/8
ķulaķ “kulak krş. ķulaġ” NF 60/10,
KE 203v/14, ME 58/5, MM
346/2, HKT 189b/4, HŞ 3103,
İML 139, ķulaķ aġırraķ bol-
“kulağı duymamak, ağır duy-
mak” NF 88/1, ķulaķ emçeği
“kulak kıkırdağı” İML 139,
ķulaķ eşit- “duymak, işitmek,
haberdar olmak” NF 61/5,
ķulaķ eti “kulak yumuşağı”
İML 139, ķulaķ kemiş- “kulak
vermek, dinlemek”
HKT497a/2, ķulaķ ķoy- “kulak
vermek, dinlemek” KE 183v/4,
ME 58/5, ķulaķ saķla-“kulak
vermek, gizlice dinlemek” NF
199/6, ķulaķ tut- “kulak ver-
mek, dinlemek” NF 441/6, KE
238r/13, ME 46/6, HKT
568b/7, HŞ 731, ķulaķ tutġan
“sağırlaştıran, sağır eden” HKT
565a/8, ķulaķı yarılmış “kulağı
yarılan, çentilen (deve)” HKT
120a/4
ķulaķlıġ “kulaklı” KE 181r/8
ķulan 1.“kulan, yaban eşeği, vahşi
at, yabani at krş. ķulañ” KE
158v/20, MM 243/1, HŞ 3692,
İML 175, 2. “hayvanın eğer ve
semerini üstüne bağlamak üzere
belinin altından geçirilen kayış,
bağ” İML 174
ķulañ “kulan, yaban eşeği, vahşi at,
yabani at krş. ķulan” HŞ 3734
e
ğ
ķulavuz “kılavuz, rehber, yol gös-
i
t teren krş. ķılavuz” NF 23/11,
i
m KE 13r/19, MM 23/3, HKT
y
a
348b/5, İML 155, ķulavuz tu-
y
ı tun- “rehber edinmek, kılavuz
tutmak” ME 216/7
n
e
v
i ķulavuzsuz “rehbersiz, kılavuz-
suz” MM 286/2
ķulays(<ö.a.)“Ebrehe’nin San’a’da
Kabe’ye özenerek yaptırdığı
ev” NF 41/11
ķulb(<ö.a.) “İbrahim peygamberin
dostu” KE 55r/2
ķullan-“kul, köle yapmak” KE
67v/21, ME 216/6
ķullıķ “kulluk, kölelik krş. ķulluķ”
KE 158v/2
ķulluķ “kulluk, kölelik krş. ķullıķ”
NF 327/14, KE 39r/9, ME 17/6,
MM 41/3, HKT 293a/3, HŞ
2016, MN (1) 14/10, K IV/7,
ķulluķ it- “itaat ve ibadet etmek,
 Harezm-Altınordu
kulluk etmek” HŞ 1407, ķulluķ
ķıl- 1.“itaat ve ibadet etmek,
kulluk etmek” NF 92/15, KE
39v/1, ME 169/5, HKT 447b/4,
HŞ 3298, ķulluķ ķıl- “kölelik
yapmak” HŞ 3850, ķulluķ
ķılġan “itaat eden, kulluk eden”
HKT 538a/3, ķulluķ ķılın-
“kulluk edilmek, itaat edilmek”
HKT 470a/2, ķulluķ ķılmaķ
“kulluk etme, itaat, ibadet”
HKT 351a/2, ķulluķ töresi “din”
ME 190/4
ķulpsız (<Yun.+T.) “kulbu olma-
yan, kulpsuz krş. ķulpsuz”
ķulpsız iđiş “kadeh krş. ķulpsuz
iyiş” HKT 471b/8
ķulpsuz (<Yun.+T.) “kulbu olma-
yan, kulpsuz krş. ķulpsız”
ķulpsuz iyiş “kadeh krş. ķulpsız
iđiş” HKT 558b/7, ķulpsuz kūze
“kulpsuz testi” HKT 511b/2
ķulun“tay” HŞ 530, İML 170
ķulunla- “(at için) yavrulamak” KE
176v/12
ķum “kum, kır, yaban” NF 283/12,
KE 16r/1, ME 169/6, MM
107/3, HKT 553b/3, HŞ 2483,
İML 178, ķum tepesi “kum te-
pesi, kum tepeleri” NF 409/8
ķum “dalga krş ķom” ME 142/3,
İML 180
ķuma “cariye, kuma krş. ķoma,
küni” NF 192/14, ME 191/6,
ķuma al- “ikinci kez evlenmek,
cariye almak “NF 192/12
ķumalan-“cariye almak, ikinci kez
evlenmek” ME 191/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 353
ķuman- “özlemek” HŞ 963
ķumartġu“miras, armağan” KE
51v/3
ķumaş (<A.) “kumaş krş. ķumāş”
HŞ 2011
ķumāş (<A.) “kumaş krş. ķumaş”
KE 228r/7
ķumlıġ “kumlu” KE 112v/11
ķumrį (<A.) “kumru” KE 68v/5
ķumrul-“kımıldamak, harekete
geçmek” KE 206r/6
ķum-tuķ “ıssız, virân” ķum-tuķ
bol- “ıssızlaşmak, viran olmak”
ME 42/1
ķum(u)r- “hareket ettirmek, kımıl-
datmak” KE 138r/1
ķumursġa “karınca krş. ķumursķa”
e
ğ KE 92v/11 k
i
t ķumursķa “karınca krş. ķumursġa”
i
m KE 146v/13
y
a
ķun “mesken” MN (2) 1/5
y
ı ķunasın “güzel ve parlak” İML 149
n
e ķundaķla-“kundağa sarmak, kun-
v
i
daklamak” KE 33r/19
ķunduz “kunduz” KE 68v/4, HŞ
1355, MN (2) 28/276
kūne (<ö.a.) “Akuz meliğin kızı,
Süleyman peygamberin kızı”
KE 141v/13
ķunuş- “kapışmak” NF 44/11
ķunūt (<A.) “vitir namazında oku-
nan dua” MM 151/1
ķur “kuşak, kemer” NF 82/11, KE
46v/16, ME 84/8, MM 191/1,
HŞ 2091, İML 167, K VIII/6,
ķur baġla- “kuşak bağlamak”
HŞ 2016
kūr (<F.) “kör, âmâ” KE 171r/1
354 | D r . Suat ÜNLÜ
ķur- (1) “yapmak, kurmak, inşa
etmek” KE 239r/20, K II/10
ķur- (2) 1“kurmak, uydurmak”
MM 394/2, HŞ 1416, , 2. “ha-
zırlamak” NF 392/17, ME
171/6, HŞ 1257
ķurǿa (<A.) “kurǿa” KE 50r/8,
ķurǿa falı “fal okları” ME
136/2, ķurǿa kemiş-
“kur’a atmak, kurǿa çekmek”
NF 414/7, ķurǿa sal- “kur’a
çekmek “ KE 156r/13, ķurǿa
yawu- “kur’a atmak, kur’a
çekmek” HKT 430b/6
ķuraġ “meclis, toplantı” ķuraġ ķur-
“meclis kurmak” MM 356/2,
HŞ 3793
ķuraķ “kurak, kuru krş. ķurġaķ”
ķuraķ bol- “kuru olmak, kurak
olmak” ME 184/2
ķuram “mertebe, aşama” MM
189/4
ķurǿān (<A.) “Kur’an” NF 79/17,
KE 2v/7, ME 75/4, HKT
468b/7, ķurǿān-ı Ǿažįm
“Kur’an-ı Kerim” KE 65v/8,
ķurǿān oķı- “Kur’an okumak”
NF 118/5, ķurǿān ögret-
“Kur’an öğretmek” NF 238/3
ķurǿān-ħān (<A.+F.) “Kur’an oku-
yan” KE 178v/14
ķurǿān-ı mecįd (<A.) “Kur’an-ı
Kerim” NF 116/11
ķuranuķ “kuruk, yani ham ve yeşil
üzüm” İML 182
ķurb (<A.) “yakınlık, yakın olma”
NF 349/16, KE 219r/6, ķurb
bol- “yakın olmak, Allah’a ya-
kın olmak” MM 400/3
ķurbaķa “kurbağa” İML 180
ķurbān (<A.)“kurban” NF 58/3,
KE 14v/15, ME 13/8, MM
194/1, HKT 72a/2, HŞ 767,
MN (1) 10/12, ķurbān ayı “kur-
ban ayı” KE 212v/13, ķurbān
Ǿįđi “kurban bayramı” KE
143r/1, ķurbān küni “kurban
kesim günü, kurban bayramı”
NF 213/6, ķurbān bol- “kurban
olmak, kendini feda etmek”
MN (2) 5/41, ķurbān ķıl- “kur-
ban etmek” NF 37/4, KE
14v/15, ME 104/3, MM 195/1,
e
ğ
HKT 108b/6, HŞ 448, ķurbān
i
t ķılmaķ “kurban kesme” HKT
i
m 28b/8
y
a
ķurbānlıķ (<A.+T.)“kurbanlık” KE
y
ı 194v/18, ME 13/8, ķurbānlıķ
n
e bėr- “kurban olarak vermek,
v
i kurban vermek” KE 145r/5
ķurbet(<A.) “yakınlık, Allah’a
yakınlık” KE 78v/5, MN (1)
10/8, ķurbet maķāmı “Allah’a
yakınlık makamı” NF 57/14,
ķurbet derecesi “Allah’a yakın-
lık derecesi” NF 58/7
ķureyş (<ö.a.) “630’a kadar Mek-
ke’yi yöneten ve bu şehrin ele
geçirilmesinden sonra parçalan
kabile” NF 160/5, KE 95r/3,
HKT 581a/5, MN (1) 16/1
ķureyşį(<A.) “Kureyş kabilesinden
olan” KE 185v/3
ķurġaķ “kurak kuru krş. ķuraķ” HŞ
3665
 Harezm-Altınordu
ķurġaşun“kurşun krş. ķurġuşın,
ķurşun” KE 124r/8
ķurġuşın“kurşun krş. ķurġaşın,
ķurşun” NF 242/17
ķurı “kuru, boş krş. ķuru, ķuruġ
(2), ķuruķ” HŞ 2536
ķurı- “kurumak krş. ķuru-” NF
5/13, KE 226r/18, ME 184/2,
HŞ 3192
ķurıt-“kurutmak krş. ķurut-” KE
12r/20
ķurla “defa, kere, kez” KE 88r/16,
MM 186/2, HŞ 1100
ķurlıġ “kuşaklı, kemerli krş.
ķurluġ” KE 101r/20
ķurlu “yaşıt, eşit derecede” ME
154/3
ķurluġ “kuşaklı, kemerli krş.
ķurlıġ” KE 94r/3
ķurś (<A.) “tane, küre” HŞ 1210
ķursaķ “kursak, mide” NF 299/3,
KE 225v/4, ME 232/7, HŞ 310,
İML 142
ķurşa-“kuşamak, kuşak sarmak”
KE 74v/17
ķurşan-“kuşak sarınmak, kuşan-
mak” KE 79v/9
ķurşun“kurşun krş. ķurġuşın,
ķurġaşun” KE 161v/19, İML
178
ķurşunçu “kalaycı” İML 157
ķurt(1)“kurt (börü)” NF 331/2, KE
239r/13, ME 231/5, HŞ 1938,
İML 174, ķurt ulu- “kurt ulu-
mak” ME 231/5
ķurt(2)“kurt, böcek, solucan” KE
149r/8, HKT 227b/5, İML 177,
A II/36
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 355
ķurtar-“kurtarmak krş. ķurtġar-,
ķurtķar-, ķutġar-, ķutķar- ķutar-
” NF 223/16, KE 239r/18, HKT
581a/6, ķurtarġan “kurtaran”
HKT 255a/7, ķurtarmaķ tile-
“yardım istemek” HKT 181b/6
kurtarıl-“kurtarılmak” HKT
333a/9, kurtarılmış “kurtarıl-
mış” HKT 10b/4
ķurtġa “kocakarı, yaşlı ķurtķa” KE
28r/16, HKT 358a/8, HŞ 4135,
ķurtġa bol- “yaşlanmak” KE
109r/8
ķurtġar“kurtarmak krş. ķurtar-,
ķutġar-, ķurtķar-, ķutķar-, ķutar-
” NF 217/12, KE 52r/4, HKT
285a/6
e
ğ ķurtķa “kocakarı, yaşlı krş. ķurtġa” k
KE 80v/7, HŞ 4155, ķurtķa bol-
i
t
i
m “yaşlanmak, ihtiyarlamak” KE
y
a
109r/8
y
ı ķurtķar “kurtarmak krş. ķurtar-,
n
e ķutġar-, ķurtġar-, ķutķar-, ķutar-
v
i
” KE 118r/17, HŞ 4346
ķurtla- “kurtlanmak” ME 98/3
ķurtul-1.“kurtulmak krş ķutul-” NF
200/14, KE 60r/7, ME 155/2,
HKT 238b/3, HŞ 2014, MN (2)
18/176, 2. “kurtulmak, düzel-
mek, doğru ve dürüst olmak”
HKT 182a/1, ķurtulġan “kurtu-
lan” HKT 475a/8, ķurtulġanlıķ
ĥālında “emniyet içinde” HKT
357a/9, ķurtulġu yir “kurtuluş
yeri” HKT 181b/7, ķurtulmaķ
“kurtuluş, selamet” ME 208/8,
HKT 133b/3, ķurtulmaķ yiri
“kurtuluş yeri” HKT 72b/9
356 | D r . Suat ÜNLÜ
ķuru “kara, toprak” K II/6
ķuru-“kurumak krş. ķurı-” NF
278/6, KE 23v/15, HKT
286b/9, HŞ 4140, İML 116,
ķuruġan “kuruyan, kurumuş”
HKT 286b/9, ķurumaķ “ihtiyar-
lama, ihtiyarlık” HKT 294a/5,
ķurumış “kurumuş, kuru, kıraç”
HKT 320a/1
ķuruçtemir “erkek demir, çelik”
İML 107
ķuru “kuru krş. krş. ķurı, ķuruġ (2),
ķuruķ” İML 151
ķuruġ (1)“hazırlık” ME 171/6
ķuruġ (2)“kuru, boş, mahrum, kuru
yiyecek krş. ķurı, ķuru, ķuruķ”
NF 133/14, KE 30v/15, HKT
305b/2, HŞ 3464, ķuruġ balçıķ
“kurumuş çamur” HKT 253b/8,
ķuruġ bol- “yararsız olmak”
MM 275/4, ķuruġ daǾvį “kuru
dava” MM 352/3, ķuruġ ħālį
“kuru ve boş” NF 331/15,
ķuruġ ot “kuru ot mec. işe ya-
ramaz” MM 271/4, ķuruġ
terilig bol- “zayıflamak, kuru-
mak” ME 238/6, ķuruġ tiken
“kurumuş diken” HKT 572a/4,
ķuruġ yil “kuru yel” HŞ 3472,
ķuruġ yir “yer yüzünün denizle
örtülü olmayan bölümü, kara”
HKT 365b/5, HŞ 2140
ķuruġluķ “kuruluk” KE 149r/8
ķuruķ “kuru krş. ķuruġ (2), ķurı,
ķuru” MN (2) 1/8
ķuruķuķ “kurukluk ” ķuruķuķ aş
“kuruklu (kurukla terbiyele-
nen)” İML 165
ķurul-“kurulmak, yapılmak” KE
199v/20, HŞ 1053, MN (2) 3/21
ķurula “kuru olarak” ķurula yė-
“kuru olarak yemek, kurutarak
yemek” ME 144/8
ķurut “keş, çökelek (sıkılmış ve
kurutulmuş yoğurt)” KE 94v/5,
İML 166, ķurut et “kurutulmuş
et, pastırma” İML 164
ķurut- “kurutmak, kuru hale getir-
mek krş. ķurıt-” KE 89v/6, ME
91/3, HŞ 2167, İML 107
ķus- “kusmak (midede olan nesne-
yi dışarı çıkarmak)” NF 295/2,
ME 188/7, MM 78/1, İML 114
kūse (<F.) “köse” NF 23/8
e
ğ
ķustur- “kusturmak” ME 101/7
i
t ķuśūr (1)(<A.ç.) “kasr, köşkler”
i
m KE 212v/15
y
a
ķuśūr (2) (<A.+ç.) “kusur” K X/10
y
ı ķuş “kuş” NF 43/4, KE 14v/17,
ME 38/2, MM 47/3, HKT
n
e
v
i 511b/4, HŞ 1384, MN (1) 3/5,
İML 175, MN (2) 43/432, ķuş
ķurt “kuş ve kurt” KE 3v/2, ķuş
ķıl- “kuş olarak yaratmak, kuş
haline getirmek” KE 170v/13
ķuşa- “kuşatmak” ME 179/7
ķuşan-“kuşanmak” ME 138/7, HŞ
3541
ķuşçı “kuş bakıcısı, kuş terbiyeci-
si” AO II/10
ķuşla-“avlamak, kuş avlamak” HŞ
3187
ķuşluķ (1)“kuşluk (vakti), sabah ile
öğle arasındaki vakit, kuşluk
vakti” ME 55/5, HKT 304a/2,
ķuşluķ aşı “kuşluk vakti yiye-
 Harezm-Altınordu
ceği krş. ķuşluķluķ” KE 102v/1,
ķuşluķ aşın yė- “kuşluk vakti
yiyeceğini yemek” ME 191/3,
ķuşluķ namāzı “sabah namazı”
NF 261/11, ķuşluķ vaħtı “kuş-
luk vakti krş. ķuşluķ vaķtı” “NF
443/16, ķuşluķ vaķtı “kuşluk
vakti krş. ķuşluķ vaħtı” KE
113r/21, HKT 575b/7, ķuşluķ
bėr- “kuşluk vakti yiyeceği
vermek” KE 204r/6
ķuşluķ (2) “kuşluk, kuş beslenilen
yer” KE 146v/2
ķuşluķluķ “kuşluk vakti yemeği
krş. ķuşluķ aşı” İML 164
ķūt (<A.) “azık, yiyecek, ölmeye-
cek derecede yiyecek” KE
29v/6, ME 53/8
ķut “saadet, kut” HŞ 1307, ķut al-
“saadetli ve uğurlu olmak” HŞ
2396, ķut bir- “saadet ve uğur
vermek” HŞ 2841, ķut bul-
“saadet bulmak” ME 186/3,
ķut ķıl- “saadet vermek, uğur
getirmek” ME 88/1
ķutan “ahır, etrafı çevrilmiş koyun
yatan yer” KE 37r/19
ķutar- kurtarmak krş. ķurtġar-,
ķurtķar-, ķurtar-, ķutkar-,
ķutġar-” KE 237r/19, ME 8/5,
MM 219/4, HKT 203a/4, HŞ
470, ķutarmaķ “kurtarma, yar-
dım” ME 45/8, ķutarmaķ tile-
“yardım istemek” HKT 369b/3
ķuŧayfir (<ö.a.) “Yunus Peygam-
ber’i satın alan Zeliha’nın koca-
sı, Reyyân adlı melikin veziri”
NF 112/15
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 357
ķuŧb (1) (<A.) “bilge kimse, bir
tarikatın büyüğü” ķuŧb-ı
Ǿālem “ermiş kişi, gerçek lider”
MM 384/3
ķuŧb (2) (<ö.a.) “Kutub krş. ķuŧub”
HŞ 2100
ķutġar-“kurtarmak krş. ķurtġar-,
ķurtar-, ķutķkar-, ķutar-” NF
73/12, KE 100v/7, ME 12/2,
HKT 329b/8, HŞ 3164,
ķutġarġan “kurtaran, emin kı-
lan, esma-i hüsna’dan el-
muǿmin” HKT 525a/9,
ķutġarmaķ “kurtarma, cinayet”
ME 220/5
ķutıl-“kurtulmak krş. ķutul, ķurtul-
” NF 100/2
e
ğ ķutķar-“kurtarmak, ķurtġar-, k
i
t ķurtar-, ķutġar-, ķutar-” KE
i
m 100v/7, NF 165/13, HŞ 4345,
y
a
MN (1) 8/3, İML 108
y
ı ķutla-“kutlulamak” İML 105
n
e ķutlan-“kutlanmak” HŞ 1808
v
i
ķutlıġ “uğur, afiyet krş. ķutluġ,
ķutlu, ķutluķ” KE 2r/21
ķutlu“uğurlu, saadetli, krş. kutluķ
ķutlıġ, ķutluġ”ķutlu kör- “uğur-
lu ve saadetli görmek” ME
186/3
ķutlu buķa (<ö.a.) “Toktamışan’ın
elçisi” AO I/4
ķutluġ “uğur, afiyet krş. ķutlu,
ķutlıġ, ķutluķ” KE 2v/9, İML
148, ķutluġ birle tut-
“afiyetle tutmak, mübarek bir
şekilde tutmak” ME 125/8,
ķutluġraķ “daha uğurlu, daha
afiyetle” KE 13v/12
358 | D r . Suat ÜNLÜ
ķutluķ “uğur, afiyet, mübarek,
kutlu krş. ķutluġ, ķutlu, ķutlıġ”
KE 214v/8, MN (1) 6/11,
ķutluķ bol- “uğurlu olmak, mü-
barek olmak”MN (1) 5/13
ķutluķça “kutlukça, uğurlu bir şe-
kilde, saadetli biçimde” HŞ
4696
ķutsuz “uğursuz, kötü”ķutsuz yora
“uğursuz ve kötü fal” ME
189/4, ķutsuz yora ėt- “uğursuz
ve kötü fal bakmak” ME 180/2,
ķutsuz yora tutun- “ uğursuz fal
bakınmak” ME 189/3
ķuŧub (<ö.a.) “Kutub krş. ķuŧb (2)”
HŞ 2100
ķūtuǿl-ķulūb (<ö.a.) “İmâm Ebû
Tâlib-i Mekkî”nin eseri” NF
444/6
ķutul- “kurtulmak krş. ķutıl, ķurtul-
” KE 89v/14, HŞ 2888, MN (1)
10/14, MN (2) 24/239,
ķutulmaķ “emniyet, afiyet” ME
125/8
ķutur “uyuz, kel, bulaşık, kirli” KE
184v/11, ķutur bol- “uyuz ol-
mak, kelleşemek” HŞ 1927
ķutur-“taşkınlık yapmak, kudur-
mak” İML 149
ķuǾūd (<A.) “namazın oturularak
kılınan bölümü” MM 142/1
ķuvan-“öğünmek, böbürlenmek,
kıvanmak krş. ķuwan-, küwen-”
KE 191v/5, HKT 517b/1,
ķuvanġan “övünen, böbürle-
nen” HKT 517b/1
ķuwan- “öğünmek, böbürlenmek,
kıvanmak krş. ķuvan-, küwen-”
KE 9v/4, ME 132/7, HŞ 2097,
ķuwanġan “övünenen, böbürle-
nen” HKT 82a/7
kuwanış-“karşılıklı övünmek, böbürlen-
mek” HKT 516b/7
ķuwar- “kurumak, solmak, sarar-
mak” HKT 516b/9, HŞ 1851,
kuwaru başla- “kurumaya baş-
lamak, kurumak, solmak” HKT
440a/6
ķuwarmaķlıķ“solup sararan” HŞ
4230
ķuwrul- “kıvrılmak” KE 52v/10
ķuvurdaķ “ kebap” İML 165
ķuvve(<A.) “kuvvet, güç krş.
ķuvvet” HKT 391a/3
e
ğ
ķuvvet (<A.) “kuvvet, güç krş.
i
t ķuvve” NF 105/13, KE 82r/6,
i
m ME 37/6, MM 95/2, HKT
y
a
302a/7, HŞ 3177, ķuvvet
y
ı baġışla- “güç ve kuvvet ver-
mek, kuvvetlendirmek” NF
n
e
v
i 333/11, ķuvvet bėr- “takviye
etmek, desteklemek” NF 32/14,
KE 195r/16, ķuvvet bol- “des-
tek olmak, desteklemek” NF
226/4, KE 197r/8, ķuvvet ķıl-
“takviye etmek, desteklemek”
NF 139/16, ķuvvet körgüz-
“gücünü göstermek, gösteriş
yapmak” NF 47/3
ķuvvetlen- (<A.+T.) “kuvvetlenmek” HŞ
1755
ķuvvetlendür-(<A.+T.) “saygı göstermek,
kuvvetlendirmek, takviye etmek, des-
teklemek” ME 92/5, HKT 12b/8
ķuvvetlıġ (<A.+T.) “kuvvetli, güç-
lü krş. ķuvvetli” NF 140/1,
 Harezm-Altınordu
ķuvvetlıġ ķıl- “kuvvetlendir-
mek, takviye etmek, destekle-
mek” HKT 302a/7
ķuvvetli (<A.+T.) “kuvvetli, güçlü
krş. ķuvvetlıġ” HŞ 49
ķuy- 1. “akmak, dökülmek” ME
28/7, 2. “akıtmak, (su) dök-
mek” ME 21/8, MM 91/4, HKT
565a/5, 3. “yağdırmak” HKT
573a/4, ķuyġan “akan” HKT
219a/2, ķuymaķ “akıtma” HKT
565a/5
ķuyaş“güneş krş.küneş” HŞ 2870,
MN (2) 25/249
ķuyı “aşağı krş. ķuđı, ķođı, ķođu,
ķuyu” KE 111r/14 ķuyı bol-
“aşağı olmak, aşağıda olmak”
KE 205v/6, ķuyı sal- “aşağıya
göndermek, atmak” KE 153r/7
ķuyġu “sinek” HKT 327a/3
ķuymaç “süzgün” KE 83v/2
ķuymat “çoban krş. ķoymat, ķoyçı”
HŞ 1513
ķuyruġ “kuyruk krş. ķuđruķ,
ķuyruķ” MN (1) 2/9
ķuyruķ “kuyruk krş. ķuđruķ,
ķuyruġ” KE 124v/4, HŞ 1852,
ķuyruķ yaġı “kuyruk yağı” İML
165
ķuytu“kuytu, çukur, gizlenebilecek
yer” NF 335/7, ME 40/3, HKT
275a/1
ķuytulan-“gizlenmek, saklanmak”
ME 217/7
ķuyu “aşağı krş. ķuđı, ķođı, ķođu,
ķuyı” NF 307/13, ķuyu tökül-
“dökülmek, boşalmak, inmek”
ME 156/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 359
ķuyuġ “kuyu krş. ķuyu, ķuđu,
ķuđuġ, ķuđuķ(2), ķuđduġ” NF
385/6, KE 164v/9, ME 60/4,
HKT 324a/6, HŞ 4139, İML
181
ķuyuķat- “(öne) eğilmek” ME 68/7
ķuyul- “dökülmek” ME 182/2
ķuyun-“süzülerek inmek, (su) dö-
künmek” KE 187r/16, ME
156/4, MM 92/1
ķuyurçuķ “oyuncak” İML 162
ķuyuşķan “kuskun” İML 173
kūze (<F.) “testi, bardak, su testisi”
NF 159/14, KE 140r/10, ME
88/5, HKT 511b/2
ķuzġat- “akıtmak, yağdırmak” ME
36/6
e
ğ ķuzġun “kuzgun, büyük kara kar- k
i
t ga” KE 33r/11, HŞ 3610, İML
i
m 175
y
a
ķuzu“koyun yavrusu krş. ķozı ”
y
ı İML 172
n
e kü “şayia, havadis, söylenti” kü ba-
v
i
“iddia etmek” HKT 533b/6
küb “küp krş. küp” HŞ 3608
kübe yarıķ “zırh İML 173
küç “güç, kuvvet, zulüm, kaba
kuvvet, güçlük, zorluk” NF
7/11, KE 46r/13, ME 49/6,
HKT 38b/3, HŞ 1706, İML
148, K I/18, MN (2) 15/144, 2.
“insafsız, haksız, adaletsiz”
HKT 503b/5, küç ķuvvet “güç
kuvvet” KE 98v/5, küç bėr-
“güç vermek, zulmetmek” KE
79r/5, küç bol- “zulmetmek,
zorluk çıkarmak” KE 12v/15,
küç ėdiş- “zulmetmek, haksızlık
360 | D r . Suat ÜNLÜ
yapmak” ME 209/5, küç ķıl-
“zulmetmek, haksızlık etmek”
KE 21v/1, ME 112/2, HKT
433b/3, HŞ 1275, küç ķılġan
“zulmeden, haksızlık eden”
HKT 55a/2, küç ķılġan ĥālda
“zulmederek” HKT 259b/7, küç
ķılġanraķ “daha zalim” HKT
125b/8, küç ķılın- “zulmedil-
mek, haksızlığa uğramak” HKT
481b/3, küç ķılınmış “zulm
görmüş, haksızlığa uğramış”
HKT 273b/9, küç ķılmaķ “zul-
metme, haksızlık” HKT 143a/1,
küç kötür- “zulmetmek” ME
141/8, küç teñeş- “yardım et-
mek, desteklemek” ME 127/2,
küç tegür- “yardım etmek, des-
teklemek” NF390/2, KE 22r/1,
küç yet- “güç yetmek, muktedir
olmak, yapabilmek krş. küç yėt-
, küç yit-” NF 191/2, küç yėt-
“güç yetmek, muktedir olmak,
yapabilmek krş. küç yet-, küç
yit-”MM 405/3, küç yit- “güç
yetmek, muktedir olmak, yapa-
bilmek krş. küç yet-, küç yėt-”
HŞ 91, küç yövütke- “yardım
etmek, yardımda bulunmak,
desteklemek” ME 12/4, küç
yörit- “hakim olmak” HŞ 1679,
küçi yet- “gücü yetmek, mukte-
dir olmak, yapabilmek krş. küçi
yit-” ME 34/5, küçi yit- “gücü
yetmek, muktedir olmak, yapa-
bilmek krş. küçi yet-” HKT
178a/7, küçi yitgen “gücü ye-
ten, muktedir” HKT 467b/6
küçe-“zorlamak” HKT 290b/1,
küçegen “zalim, zorba” HKT
370a/3, küçemek “zorlama”
HKT 40a/3
küçemci “zalim, zorba” ME 191/3
küçemle-“zulmetmek, zorlamak
krş. küçümle-” ME 12/6, HKT
339b/7, küçemlemek “zulüm,
baskı, zorlama” ME 34/8, HKT
339b/7
küçemlen-“zorlanmak, mecbur
tutulmak” HKT 268a/4
küçey “zor, güç, çetin” NF 60/16,
HKT 248b/8, HŞ 3590, küçey iş
“zor ve çetin iş” ME 29/2,
küçey aşut “sarp yokuş” HKT
e
ğ
555a/2, küçey bol- zor olmak,
i
t güç olmak” NF 298/2, ME
29/2, HŞ 968, küçey kelgen
i
m
y
a
“ağır gelen, acı veren” HKT
y
ı 199b/3, küçey ķıl- “zorlamak,
acı vermek” ME 74/7, küçey
n
e
v
i yol “meşakkatli yol” HKT
187a/8, küçeyrek “en zor, en
güç” NF 214/16
küçeylik1.“güçlük, zorluk,
müşkilat” NF 60/17, ME 24/8,
HKT 58a/1, HŞ 1934, 2. “şid-
det” HKT 89a/3, küçeylik birle
kir- “hücum etmek, saldırmak”
HKT 574a/5, küçeylik ķıl-
“güçlük çıkarmak” HKT
536a/9, küçeylik ķılış- “birbiri-
ne karşı güçlük çıkarmak, zor-
luk çıkarmak” ME 112/6,
küçeylik teg- “sıkıntıya düş-
mek, dara düşmek” HKT
322a/8
 Harezm-Altınordu
küçle-“zorlamak, zorbalık etmek”
İML 112
küçlen-“güçlenmek” KE 41r/1, ME
189/1, HŞ 4330
küçlendür- “güçlendirmek, kuvvet-
lendirmek” ME 95/2
küçlü“güçlü krş. küçlüg” ME
179/8, K VII/27, küçlü bol-
“güç ve kuvvet sahibi olmak”
ME 143/5, küçlü ķıl- “güç ve
kuvvet sahibi yapmak” ME
92/2
küçlüg 1.“güçlü, kuvvetli krş.
küçlü” KE 9r/17, ME 96/1,
HKT 221b/7, HŞ 1464, İML
152 , 2. “şiddetli, çetin” HKT
168a/8, 3. “güçlü, kuvvet ve
kudret sahibi, esma-i hüsna’dan
el-ķaviyy, el-metįn” HKT
220b/4, küçlüg erklig “güçlü,
güçü olan, , hakim” KE 148r/6,
küçlüg bol- “güç ve kuvvet sa-
hibi olmak” KE 53v/10, küçlüg
ķıl- “kuvvetlendirmek, takviye
etmek” HKT 521b/9, küçlügrek
“daha güçlü, daha kuvvetli”NF
50/15
küçsüz “güçsüz, zayıf” HKT
223a/4, İML 150, küçsüz bol-
“güçsüz olmak, zayıflamak”
KE 237r/16, HŞ 4264, küçsüz
ėt- “güçsüz bırakmak, zayıflat-
mak, güçsüzleştirmek” ME
43/6, küçsüz ķıl- “güçsüz bı-
rakmak, zayıflatmak, güçsüz-
leştirmek” ME 23/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 361
küçsüzlük “güçsüzlük” küçsüzlük
ķıl- “güçsüzleştirmek, güçsüz
hale getirmek” ME 207/3
küçümle-“zorlamak, zulmetmek
krş. küçemle-” HŞ 337
küçün “güçlükle, zorla” ME 12/6
küçürgeniş- “güçlük çıkarışmak”
ME 196/6
küđ- “beklemek, intizar eylemek
krş. küy-, küđe-” KE 244v/21,
HKT 188b/1
küđegü“güyeği, damat krş. küyegü,
küyev, güvey” NF 125/6, KE
27v/16, ME 144/7, HKT 33b/9,
HŞ 4570
küđegüsiz “evli olmayan, bekar
veya dul” küđegüsiz tişi “evli
e
ğ olmayan, bekar veya dul kadın” k
i
t HKT 339a/8
i
m küđer-“saklamak, korumak, muha-
y
a
faza etmek krş. küđez-” KE
y
ı 71v/15
n
e küđez-“gözetlemek, korumak,
v
i
saklamak krş. küđer-” KE
33r/10, MM 83/4
küffār (<A.ç.) “kafirler” KE 229r/8
küfr (<A.)“küfür, imansızlık, din-
sizlik krş. küfür” NF 229/14,
KE 142v/9, HKT 58a/2, küfr-ü
žulmet “küfür ve karanlık” KE
2r/9, küfr-ü siĥr-ü tuġyān “küfür
ve sihrin doğuşu” KE 238r/6,
küfr-ü şirk “küfür ve şirk” KE
66r/19, küfr bol- “inkar edil-
mek, imansız olmak, dinsiz ol-
mak” KE 70r/16, küfr ketrül-
“inkar edilmek” HKT 97b/8,
küfr ketür- “inkar etmek” HKT
362 | D r . Suat ÜNLÜ
120a/5, küfr ketürgen “inkar
eden, kafir” HKT 66b/2, küfr
ketürmek “inkar etme, inkar”
HKT 99b/9
küfre (1)(<A.) “kilit krş. kefre,
ķufl, ķufį” küfre ur- “kilitlemek,
kilitle kapatmak” ME 29/6
küfre (2) (<A.) “nankörlük, iyilik
bilmezlik” HŞ 124
küfür(<A.) “küfür, imansızlık,
dinsizlik krş. küfr” NF 237/5,
MM 73/4
küge “tavan, çatı” HKT 259b/2
küjek “ışıltı, yansıma” KE 77v/10
küjeklig “perçemli” KE 75r/15
kükre- “kükremek krş. kökre-” ME
226/6, MN (1) 5/3, HŞ 1459
kükürd (<F.) kükürt” KE 40v/21
kül (1) “kül” NF 325/15, KE
43r/15, ME 70/6, HKT 248b/4,
HŞ 2642, İML 169, kül bol-
“kül haline gelmek, külleşmek”
KE 33v/3
kül (2) (<A.) “bütün, hep krş. küll,
küllį” MM 379/2
kül-1.“gülmek” NF 107/17, KE
51v/7, ME 208/4, MM 37/1,
HKT 192b/9, HŞ 1964, MN (1)
4/10, İML 89, MN (2) 12/109,
2. “alay etmek, gülmek” HKT
470a/5, külgen “gülen, neşeli”
HKT 565b/2, külmek “gülme”
HKT 362a/3
külçir-“gülümsemek, gülmek” KE
65v/9
külçire-“gülümsemek, gülmek” HŞ
3273
külçiret-“güldürmek, gülümset-
mek” HŞ 3263
küldür- (1) “güldürmek, sevindir-
mek krş. kültür-” NF 383/17,
ME 26/8, HKT 504b/9
küldür-(2)“güldürdemek, şimşek
çakmak” KE 121r/4
küldüre- “gürlemek” ME 230/2
külegen “çok gülen” İML 88
külgü“eğlence, gülme krş. külkü,
kültgü” KE 161v/21
külkü“gülme, eğlence krş. külgü,
kültgü” İML 191
küll (<A.) “tam, tamamen krş. kül,
(2), küllį” KE 39r/9
küllį (<A.) “bütün, tamamen krş.
e
ğ
kül(2), küll” KE 197v/7, MM
i
t 44/4
i
m kültgü “eğlence, şamata krş. külgü,
y
a
külkü” KE 248v/10
y
ı kültür- “güldürmek, sevindirmek
krş. küldür-(1)” HŞ 2854
n
e
v
i külüg “maskara” İML 157
külük “yük hayvanı krş. kölük,
kölik” HŞ 1895
külümsi-“gülümsemek, gülmek”
KE 130r/10
külümsin-“gülümsemek, gülmek”
KE 136v/21
külüñ “külüng” HŞ 2575
külüş-“gülüşmek” NF 12/5, KE
111r/1, HŞ 555
kümeyt (<A.) “doru at” KE 176r/9
kümiş “gümüş krş. kümüş” ME
84/4, MM 249/3, HKT 185b/9,
MN (1) 15/10
kümüş “gümüş krş. kümiş” NF
250/8, KE 137v/10, ME 92/8,
 Harezm-Altınordu
HKT 558b/7, HŞ 3798, İML
178
kümüşsiz “gümüşü olmayan, gü-
müşsüz” HŞ 2629
kün (1) “güneş, güneş ışığı (meca-
zi olarak sevgilinin yüzü)” NF
202/7, KE 22v/9, ME 24/8,
MM 27/4, HKT 349b/9, HŞ
754, İML 118, kün orta “öğle,
öğle vakti” KE 38v/13, kün aç-
“sabah olmak, güneş çıkmak”
HŞ 2457, kün bat- “güneşin
batması, gece olmak” NF
37/15, KE 140r/21, HŞ 2920,
İML 113, kün batış yanı “gü-
neşin battığı yön, batı” HKT
161b/3, kün batmaķı “güneşin
batışı, gurup” HKT 497a/5, kün
kir- “sabah vaktine girmek, sa-
baha ulaşmak” KE 76v/5, kün
kit- “batmak” HŞ 2105, kün
öwrül- “güneşin dönmesi, ka-
rarmaya başlamak” KE
113v/18, kün toġ- “gün doğ-
mak, güneş çıkmak” HŞ 1001,
kün toġar vaķtġa kirgen ĥālda
“sabah vaktine gireken, sabaha
ulaşırken” HKT 255b/9, kün
toġar vaķtġa kirür vaķt ĥālda
“sabah vaktine girerken, sabaha
ulaşırken” HKT 354a/5, kün
toġuş yanı “güneşin doğduğu
yön, doğu” HKT 161b/2, kün
toġuşı sıñar “güneşin doğduğu
taraf” HKT 294b/5, kün tuġ-
“sabah olmak, sabaha ulaşmak”
NF 118/8, KE 115v/8, kün tu-
tun- “güneş tutulmak” ME
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 363
98/8, kün tüş- “aydınlanmak,
aydınlanmaya başlamak” KE
115v/15, kün yan-“güneşin
dönmesi, kararmaya başlamak”
KE 140v/9, kün yaruķ bolmışı
vaķt “güneşin doğduğu, ışık
verdiği vakit” HKT 433a/8,
künniñ yaruķı “güneş ışığı”
HKT 563b/9
kün (2) “gün, gündüz” NF 30/14,
KE 2r/11, ME 50/4, MM 62/4,
HKT 23a/9, HŞ 2381, MN (1)
12/12, İML 184, AO V/16, MN
(2) 5/40, kün aşa ısıtma “gün
aşırı gelen sıtma” İML 163, kün
keçür- “bir şeyi gün boyu yap-
mak, gün geçirmek krş. kün
e
ğ kiçür-” KE 67r/2, HKT 354b/4, k
kün kiçür- “bir şeyi gün boyu
i
t
i
m yapmak, gün geçirmek krş. kün
y
a
keçür-” HŞ 2021, kün kil-
y
ı “gündüz olmak” HŞ 1231, kün
n
e
v
sayu “günlerce, bir çok gün”
i
KE 23r/20, kün tün “gece gün-
düz” KE 18v/12, kün tuş bol-
“gece gündüz eşit olmak, gece
gündüz eşitlemek” KE 219v/18,
künnüñ āħiri “gecenin ilk saat-
leri” HKT 559a/8, künnüñ ev-
veli “sabahın ilk saatleri” HKT
559a/8, künnüñ öñ vaķtı “kuş-
luk vakti” HKT 564a/9, künnüñ
soñ vaķtı “akşam” HKT 564a/9
kün (3) “el gün, halk ahali” KE
58/20, K VII/24
kün (4) “talih, baht” İML 83
364 | D r . Suat ÜNLÜ
küñ “cariye, kadın köle krş.
kenizek” KE 219r/17, ME 92/3,
İML 147
künbed (<F.) “künbed, kubbe krş.
günbed” MN (1) 15/7, künbed-i
hadra “yeşil kubbe, gök yüzü”
HŞ 330
küncük “yaka açıklığı” İML 166
küncüt “susam, kuncut” İML 181,
küncüt yaġı “susam yağı,
şırlagan” İML 165
künde “hergün” ME 139/4, HŞ
4002
kündeki “hergünkü” ME 178/1
kündelik “gündelik, günlük krş.
künlük” ME 139/1, kündelik
ķıl- “günlük olarak kullanmak”
ME 178/1, kündelige tut- “gün-
deliğe tutmak, günlük olarak
çalıştırmak” ME 139/4
kündük “ibrik” İML 170
kündüz 1.“gündüz” NF 191/8, KE
2v/10, ME 137/8, MM 168/3,
HŞ 2601, K V/17, 2. “gündü-
zün (zarf)” HKT 130b/6,
kündüz bol- “kündüz olmak,
güneş doğmak” NF 315/8
kündüzle “gündüzün, gündüz vak-
tinde” HKT 203b/2, HŞ 4058
kündüzün “gündüzleyin” ME 97/3
künenç“kıskanç” KE 95r/20,
künençrek “çok kıskanç, daha
kıskanç” KE 95v/2
künesu “cıva” İML 178
künġaķ “gündüz bekçisi” İML 145
küngüre(<F.) “kubbe, kubbenin
tepesi, en yüksek yeri” NF
308/16, KE 184r/4
küni “kuma krş. ķoma, ķuma” NF
397/11
künile- “günülemek, kıskanmak”
NF 65/6, KE 48r/2, HŞ 2115
künlük“günlük krş. kündelik” NF
133/7, KE 56v/20, ME 126/5
künt “kalıp” İML 158
küntçü “kalıpçı” İMl 157
künüçü “kıskanç adam” İML 147
künyet (<A.) “künye, takma ad”
KE 179v/15, künyet ķoy- “kün-
ye vermek, takma at koymak”
ME 193/3
künyetlig (<A.+T.)“künyeli, takma
adlı” KE 36r/18, künyetlig bol-
“künyeli olmak, takma adlı ol-
e
ğ
mak” ME 193/3
i
t küp“küp krş. küb” NF 149/1, KE
171r/19, İML 162, küp ķıl-
i
m
y
a
“küp yapmak” KE 171v/1
y
ı küpçü“küp yapan yahut satan”
İML 155
n
e
v
i küpe “küpe” küpe ķat- “küpe tak-
mak” ME 79/7, küpe urun-
“küpe takmak” ME 167/6
kür “cesur, yiğit, gözü pek” kür
arslan “cesur kişi, yiğit kişi”
KE 66v/4, HŞ 1268
küreş “güreş” ME 225/8
küreş- “güreşmek” ME 198/2, HŞ
4189
küreşçi“güreşçi, pehlivan” İML
157
kürevį (<A.) “yuvarlak” KE 26v/4
kürgek “kürek” KE 135v/1
kürmüz (<ö.a.) “Mü’tefikat’ın
veziri” KE 57r/4
 Harezm-Altınordu
kürrāse (<A.) “(yazma kitap) for-
ması, cüzi, el yazmalı eserlerin
sekiz sayfalık forması” KE
196v/8, ME 76/4
kürsį (<A.) “kürsü, taht, arşın al-
tındaki gök katı” NF 210/3, KE
7r/11, HKT 434b/8, MN (1)
6/12, HŞ 3797, kürsį ķıl- “taht
yapmak, taht kurmak” KE
140v/19, kürsį ur- “taht kur-
mak” KE 138v/8
kürüd (<ö.a.) “Merih yıldız” KE
66v/7
küs-“darılmak” İML 120
küse- “istemek, arzu etmek, özle-
mek” KE 61v/11, HŞ 2583
küsegü “küsgü, ölçer” İML 162
küsek “şakaklardan sarkan saç”
İML 79
küsiş “istenilen, değerli, nadir” KE
19v/13
küskü “demirci aleti” İML
küsmen “kayık küreği” İML 161
küstāħ (<F.) “küstah krş. güstāħ,
üstāħ” HŞ 1351, küstāħ ķıl-
“küstahlık yapmak, küstahça
davranmak” HŞ 87
küt- “gütmek krş. küđ-, küt-” HŞ
3571, MN (2) 2/14
küweç “güveç, çömlek, tencere,
kazan” NF 29/13, ME 60/8,
HKT 410a/6
küven “iyi bakım, itina” ME 181/2
küven-“güvenmek, öğünmek, se-
vinmek krş. küwen-” KE
211r/16
küwen-“güvenmek, kibirlenmek,
öğünmek, sevinmek krş. küven-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 365
, ķuwan-, ķuvan-” NF 373/9,
KE 187v/9, ME 196/7, HKT
393b/5, küvenmek” kendisini
beğenme, gururlanma” NF 5/2,
ME 148/8
küvenç “güvenç, övünç, iftihar krş.
küwenç” KE 2v/1, HŞ 784, MN
(2) 7/65, küvenç bol-“iftihar
etmek, övünç duymak” KE
214v/10
küwenç “güvenç, övünç, iftihar
krş. küvenç” KE 237v/13
küveniş- “iddialaşmak” ME 113/1
küvrük“büyük davul bkz. kömrük”
İML 146
küy-(1) 1.“beklemek, muhafaza
etmek, gecikmek krş. küđ-,
e
ğ küđe-” NF 130/12, KE 20v/11, k
i
t ME 128/2, HKT 516a/1, 2.
i
m “beklemek, eğlenmek, mühlet
y
a
vermek” HKT 169b/8, küygen
y
ı “bekleyen, intizar eden” HKT
n
e 310a/6, küygü yir “bekleme ye-
v
i
ri, pusu” HKT 562a/5, küymek
1. “bekleme, intizar” HKT
33b/5, 2. “mühlet verme” HKT
44b/6
küy-(2)“aramak, araştırmak” MM
107/1
küydür- “beklemek, bekletmek”
ME 27/1
küye “güve” KE 114r/10
küyegü “güvey, damat krş. küđegü,
küyev, güyev” KE 238v71,
HKT 339a/1
küyele- “güyelenmek” ME 99/1
küyev“güvey, damat krş. küđegü,
küyegü, güyev” KE 201r/11,
366 | D r . Suat ÜNLÜ

küvey ķonuķluġu “güveyi ziya-

feti” İML 164
küymek“mühlet, vade, süre” ME
30/1
küyül-“mühlet verilmek, gecikti-
rilmek” HKT 124b/3
küyün- “yanmak krş. köyüne-,
kön-” İML 102
küz “güz, sonbahar, güz mevsimi”
KE 249v/1, MM 254/2, HŞ
1960, İML 184
küzek “şakaklardan sarkan saç
bölükleri” İML 139
küzen “(kokarca) denilen hayvan”
HŞ 1981

e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 367

-L-

lā (<A.) “(olumsuzluk edatı) yok,

hayır, değil” ME 39/6
labūźā (<ö.a.) “Adem Peygam-
ber’in Habil ile doğan ikiz kız
çocuğu” NF 337/8
lācerem (<A.) “şüphesiz, mutlaka”
NF 424/5, KE 82r/11
laçın “şahin kuşu” HŞ 1274, İML
175
lāf (<A.) “laf, söz ” lāf ur- “bahs
etmek” ME 175/6, HŞ 2045
lafız (<A.) “söz krş. lafž” ME
100/3, HKT 416a/3
lafž (<A.) “söz krş. lafız” KE
179v/3, HŞ 466
lāġ (<F.) “şaka, latife” HKT e
ğ

571a/3, lāġ ėdiş- “şakalaşmak,

i
t
i l
karşılıklı latife etmek” ME m

109/8, lāġ ķıl- “şaka yapmak, y

a

latife etmek” ME 178/5 y

ı
n
lāġlaş-(<F.+T.) “şakalaşmak, karşı- e
v
lıklı latife yapmak” ME 108/3 i

laġv(<A.) “faydasız, beyhude” KE

249r/13
laĥd (<A.) “mezar, kabir krş.
laĥid” KE 188r/11
laĥid (<A.) “mezar, kabir krş.
laĥd” laĥid ķaz- “mezar kaz-
mak, kabir kazmak” ME 11/5
lāĥiķ(<A.) “yeni, sonradan tayin
edilen” MM 144/3
laĥmānį (<A.) “etli, toplu, şişman”
NF 233/11
laĥža (<A.) “an, kısa zaman” HŞ
810
368 | D r . Suat ÜNLÜ
lā ilāhe (<A.) “(Allah’tan başka
Tanrı yoktur) anlamındaki
(lailahe- illallah) “sözünün
kısaltılmış biçimi” lā ilāhe ayıt-
“Allah’tan başka Tanrı yoktur
demek”MM 16/3, lā ilāhe tė-
“Allah’tan başka Tanrı yoktur”
MM 17/1
laǾįn (<A.) “lanetlenmiş, melun”
NF 265/12, KE 44v/13,
laǾįn merdūd “lanetlenmiş,
kovulmuş Şeytan” KE 184r/13,
laǾįn şeyŧān “lanetlenmiş Şey-
tan, melun Şeytan” HŞ 1516
lā-Ǿināyet (<A.) “yardımsız,
lutufsuz” AO V/13
laķab (<A.)“takma ad, lakab” KE
197r/8, HKT 493b/5, laķab
aydış- “lakabla çağırmak” ME
197/1, laķab bėril- “takma at
verilmek, lakab verilmek” KE
197r/8, laķab ėdiş- “karşılıklı
takma at vermek, biribirine
lakab vermek” ME 197/1, laķab
ķoy- “takma at vermek, lakab
takmak” ME 67/1
laķablan-(<A.+T.) “takma ad ile
adlanmak” ME 167/2
laķablu (<A.+T.) “takma adlı krş.
laķabluġ” laķablu bol- “takma
adlı olmak, takma at sahibi ol-
mak” ME 153/1
laķabluġ(<A.+T.)“takma adlı krş.
laķablu” laķabluġ bol- “takma
adlı olmak, takma at sahibi ol-
mak” ME 167/2
lāl (<A.) “dilsiz” HŞ 1522, lāl bol-
“dilsiz olmak, konuşamamak”
HŞ 2717
laǾl (<A.) “kırmızı değerli bir taş,
dudak” KE 65v/9, HŞ 2699,
MN (2) 25/242, laǾl-i bedehşān
“bedehşan yakutu” HŞ 428,
laǾl-i şāh “şahlık yakutu” HŞ
1541
lālā (<F.) “parlak” KE 65v/15, MN
(2) 1/9, HŞ 1049
lāle (<F.) “lale” KE 68v/3, MN (2)
23/228, HŞ 1441
lāle-gūn (<F.) “lale renkli” MN (2)
27/264
lām (<A.) “lam harfi krş. lam” KE
e
ğ
86r/21, HŞ 625, lām-elif “lam-
i
t elif” HŞ 4202
i
m lam-yezel (<A.) “zeval bulmaz,
y
a
zail olmaz, baki, kalıcı krş. lem-
y
ı yezel” MN (1) 1/1
laǾne (<A.) “lanet, beddua, kargış,
n
e
v
i Allah’ın mağfiretinden yoksun-
luk krş. laǾnet” HKT 324b/8
laǾnet (<A.) “lanet, beddua, kargış,
Allah’ın mağfiretinden yoksun-
luk krş. laǾne” KE 246v/19,
MM 53/1, HKT 243a/9, laǾnet
ayt- “lanet etmek, beddua et-
mek” NF 144/6, laǾnet ķıl- “la-
net etmek, beddua etmek” NF
144/16, KE 40v/17, HKT
83b/7, laǾnet ķılġan “lanet
eden” HKT 23a/3, laǾnet ķılın-
“lanet edilmek” HKT 338a/1,
laǾnet ķılınmış “lanet edilmiş,
lanetlenmiş” HKT 254a/5,
laǾnet ķılış- “birbirine lanet et-
 Harezm-Altınordu
mek, birbirini lanetlemek krş.
laǾnet ķıluş-” NF 143/10, ME
139/5, laǾnet ķıluş- “biribirne
lanet etmek, birbirni lanetlemek
krş. laǾnet ķılış” NF 144/9
lārį (<ö.a.) “İran’ın güneyinde Fars
eyaleti dahilindeki Lahristan’a
mensup bir kasaba” KE 75v/3
lāt (<ö.a.) “İslamiyetten önce
Arapların taptıkları tanrıçalar-
dan birinin adı” NF 32/9, KE
195v/5, HKT 503b/3
laŧįf (<A.) “latif, hoş, güzel, esma-i
hüsna’dan el-latif” KE 77r/17,
MM 51/3, HKT 136b/5, MN
(2) 23/223, HŞ 4161, laŧįfraķ
“daha latif, daha hoş, daha gü-
zel” NF 280/9
laŧįfe(<A.) “güldürecek söz ve
hikaye” KE 83v/15
laŧįme (<ö.a.) “Medine’de bir pazar
yeri” KE 225r/13
lāvį (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
kardeşi” KE 66v/16
lāyıķ (<A.) “layık, uygun, müna-
sip” NF 37/10, KE 2v/19, K
V/13, MN (2) 4/33, HŞ 187,
lāyıķ bol- “uygun olmak, müna-
sip olmak, layık olmak” KE
226r/20, lāyıķ bul- “uygun
bulmak, münasip bulmak, layık
bulmak” HŞ 3041, lāyıķ kel-
“uygun gelmek, münasip ol-
mak, layık olmak” KE 133r/12,
lāyıķ kör- “münasip görmek,
uygun görmek” HŞ 3062, lāyıķ
tüş- “uygun gelmek, münasip
olmak” HŞ 2897
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 369
lāzım (<A.) “lüzumlu, gerekli”
HKT 47a/1, lāzım bol- “lazım
olmak, gerekli olmak” HKT
502a/6, lāzım ķıl- “lazım ol-
mak, gerekli olmak” ME 32/8
leb (<F.) “(dudak) dolu” leb bol-
“dolmak” ME 127/5, leb ķıl-
“doldurmak” ME 20/1
lebbeyk (<A.) “efendim, buyurun
krş. lebbeyke” lebbeyk yā
Resūlaǿllāh “buyur ya Resullah
(demek)” KE 171r/11, lebbeyk
ayt- “efendim demek, buyurun
(demek)” KE 204r/1
lebbeyke(<A.) “buyurunuz, emir
sizindir efendimiz! krş. leb-
beyk” NF 73/16
e
ğ lebed (<ö.a.) “Lokman bin ǾAd’ın
i
t konuştuğu karınca” KE 30v/19 l
i
m lebūn (<A.) “üç yaşına girmiş dişi
y
a
deve krş. bint-i lebūn” MM
y
ı 208/3
n
e lehv(<A.)“oyun, eğlence” KE
v
i
249r/13
leǿįm (<A.) “alçak, aşağılık (kim-
se)” leǿįm bol- “alçak olmak,
alçalmak, aşağılık kimse ol-
mak” NF 374/12
lemkān(<ö.a.)“Nemrud’un hizmet-
çilerinden biri” KE 42v/1
lem-yezel (<A.) “zeval bulmaz,
zail olmaz, baki, kalıcı krş. lam-
yezel” MN (1) 1/1
lengeç1.“yengeç” İML 180, 2.
“yengeç burcu” İML 183
leşker (<F.) “asker” KE 203r/17,
MM 94/4, HŞ 1305, K VI/23,
leşker-i Ǿažįm “büyük ordu,
370 | D r . Suat ÜNLÜ
kudretli ordu” K VI /33, leşker-i
gam “gam askeri” HŞ 3185
leŧāfet (<A.) “güzellik, hoşluk”
MM 383/3, HŞ 2962, MN (2)
12/115
levĥ (1) (<A.) “kağıt” HŞ 2099
levĥ(2) (<A.) “olmuş olacak, geç-
miş ve gelecek her şeyin yazılı
bulunduğu levha, Levh-i mah-
fuz” HKT 570b/2
levĥüǿl-maĥfūż (<A.) “Allah tara-
fından takdir dilen şeylerin
ezelde yazıldığı manevi levha”
NF 117/3, KE 51v/17
levvāme(<A.) “başka kakıcı (nef-
sin mertebelerinden her biri)”
MM 353/2
leylā (<ö.a.) “Leyla , Leyla ile
Mecnun hikayesinin kadın kah-
ramanı krş. leylį” HŞ 3069, MN
(2) 28/273
leylį (<ö.a.) “Leyla, Leyla ile
Mecnun hikayesinin kadın kah-
ramanı krş. leylā” HŞ 449
leźźet (<A.) “lezzet, tat, zevk, haz”
NF 315/12, KE 110v/4, HŞ
1062, leźźet bul- “lezzet almak,
tat almak, haz duymak” NF
369/17
li+ (<A.) “için, -a/-e anlamında ön
ek” ME 212/1
libās (<A.) “elbise” HŞ 1169
libnān (<ö.a.) “Şam’da bir dağ krş.
lübnān” KE 52v/12
lįf (<A.) “lif, tel” NF 159/9
liķā (<A.) “yüz, çehre” NF 441/8,
KE 181v/19, MN (2) 14/132
lįkin(<F.)“lakin, fakat” KE
215v/21, HKT 100b/6
livāŧat(<A.) “erkekler tarafından
cinsel sapıklık” livāŧat ķıl- “er-
kekler tarafından cinsel sapıklık
yapmak” KE 57v/11
loķma (<A.) “lokma krş. luķma”
ME 136/6, MM 298/1, HŞ 2941
loķmān (<A.) “İslamiyetten önce
yaşadığı kabul edilen efsanevî
bir şahsiyet olup öğütleri, ahla-
ki ve tıbbi sözleri ile tanınmış-
tır” HKT 393a/1
loķmān bin Ǿād (<ö.a.) “ǾAd kav-
minden olup Tanrı’dan akbaba
ömrü kadar uzun yaş isteyen ki-
e
ğ
şi” KE 29v/15, loķmān“bkz.
i
t loķmān bin Ǿād” KE 29v/16
i
m loķmān ĥakįm (<ö.a.) “Lokman
y
a
Hakim” NF 395/17, KE
y
ı 136v/14, loķmān “bkz. loķmān
ĥakįm” KE 136v/16
n
e
v
i luġat (<A.) “sözlük” NF 440/12
luǾbet (<A.) “oynanan, oynanılan
şey” HŞ 1248
luǿim (<A.) “kötü iş, kınanacak
şekildeki hareket” ME 110/4
luǿluǿat (<ö.a.) “Mugîre bin
ŞuǾbe’nin kulu olan Ferûz’un
lakabı” NF 117/12
luķma (<A.) “lokma krş. loķma”
NF 298/15, luķma ķıl- “lokma
haline getirmek, parçalamak”
NF 67/2
lūŧ(<A.) “Lut peygamber krş. lūt”
MN (1) 7/4
lūt (<A.) “Lut peygamber krş. lūŧ”
NF 218/10, KE 47v73, HKT
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 371

155b/9, lūt bin hāzer “Lut pey- lükām(<ö.a.) “Halepte bir dağ”
gamber” KE 56v/12, lūt bin lükām taġı “lükam dağı” KE
hāzer bin bāriĥ bin neǿāl hārān 154v/15
“Lut peygamber” KE 56v/18, lülü (<A.) “inci” lülü-yi lālā “par-
lūt ėlleri “Hz. Lut’un kavminin lak inci” MN (2) 1/9
yerleşim yerleri” ME 63/7, lūt
ķavmı “Hz. Lut’un kavmi krş.
lūt ķavmi” HKT 191a/2, lūt
ķavmınuñ ķonumları “Hz.
Lut’un kavminin yerleşim yer-
leri” HKT 545a/1, lūt ķavmi
“Hz. Lut’un kavmi krş. lūt
ķavmı” ME 63/7, lūt
peyġamber “Lut peygamber”
MN (1) 7/4
luŧf (<A.) “lütuf, ihsan, bağış krş.
lutf” NF 164/15, KE 196v/16,
HŞ 2571, luŧf u Ǿināyet “ih- e
ğ

san ve iyilik” KE 203r/15, luŧf u

i
t
i l
kerem “ihsan ve cömertlik” NF m

10/5, KE 137r/14, K VIII/9, luŧf y

a

-i bė-nihāyet “sonsuz bağış, sü- y

ı
n
rekli ihsan” NF 443/13, luŧf it- e
v
“lütuf etmek, ihsan etmek, ba- i

ğışlamak” HŞ 1021, luŧf ķıl-

“lütuf etmek, ihsan etmek, ba-
ğışlamak” HŞ 1246, luŧf ķılġan
“ihsan ve bağış sahibi , esma-i
hüsna’dan el-leŧįf” NF 59/2,
HKT 238a/1
Lübnān (<ö.a.) “Şam’da güneyba-
tıdan kuzeydoğuya doğru uza-
nan Kabe’nin taşlarının getiril-
diği beş büyük dağlardan biri
krş. libnān” lübnān taġı “Lüb-
nan dağı bkz. lübnān” NF 38/11
372 | D r . Suat ÜNLÜ
-M-
ma “da/de anlamında kuvvetlen-
dirme edatı krş.me” KE
243r/18, MM 34/2, HŞ 4207,
AO II/39
maǾa (<A.) “ile, beraber, birlikte”
KE 37v/6, HŞ 4725, maǾa-l-
kıssa “hikaye ile beraber” HŞ
1149
maǾāni (<A.ç.) “mana, manalar”
HŞ 552, MN (2) 22/217
maǾāź ibnü cebel (<ö.a.) “El-müftî
lakabıyla tanınan sahabe krş.
muǾāź ibni cebel ” NF 230/16
maǾazaǿllāh (<A.) “Allah korusun,
esirgesin” KE 21r/15
maǾbed (<A.) “mabet, ibadet edi-
len yer” KE 189v/14
maǾbūd (<A.) “ibadet olunan, tapı-
nılan, ilah, tanrı” KE 76r/11,
HKT 125b/5, HŞ 100
macar(<ö.a.) “Sidretüǿl-
Müntehî’de bir kabile” KE
209r/6
mācerā (<A.) “macera” KE 33r/20
maczūm(<A.)“Arap gramerinde
kelimenin cezm hali” maczūm
bol- “cezm edilmek, cezm ha-
linde olmak” ME 159/2
māçįn (<ö.a.) “Çin’in güney bölge-
si” KE 181v/19, MN (2)
12/111, HŞ 459
mādām (<A.) “madem” mādām
kim “müddetçe, -dıkça” HKT
36a/6
maǾde (<A.) “maden krş. maǾden,
maǾdin” HŞ 420
maǾden (<A.) “maden krş. maǾde,
maǾden” MN (2) 7/65
māder-zād (<F.) “anadan doğma”
KE 171r/3
maǾdin (<A.) “maden krş. maǾden,
maǾde” MM 383/3
maġāzį (<ö.a.) “Ebû Abdullah
Muhammed bin Vâkıd el- Me-
denî’nin hadis kitabı” NF 44/8
maġfiret (<A.) “Allah’ın kullarını
bağışlaması” NF 443/8, KE
212v/12
maġrıb(<A.) “batı krş. maġrib” NF
345/8, KE 46v/6, ME 66/5, MN
e (1) 22/4, maġrıb ėlleri “batıdaki
ğ
i
yerler, batıdaki ülkeler” NF
t
i
m 127/13
y maġrıbį (<A.) “madenî para, sikke”
a
y
KE 101v/15
ı
maġrib (<A.) “batı krş. maġrıb”
n
e
v
i HKT 16b/8, HŞ 3121, maġribġa
nisbetlig “batı tarafında olan”
HKT 340a/4, maġribġa nisbetlig
yir “batı tarafındaki yer” HKT
372b/5
maġrūr (<A.) “mağrur, gururlu,
kibirli” NF 425/17, HŞ 3386,
maġrūr bol- “mağrur olmak, gu-
rurlanmak, kibirli olmak” NF
227/13, KE 196r/9, HŞ 2038,
maġrūr ķıl- “gururlanmak, ki-
birlenmek” MM 48/1, maġrūr
ol- “mağrur olmak, gururlan-
mak, kibirli olmak” MN (2)
24/236
 Harezm-Altınordu
maġrūrluķ (<A.+T.) “kibirlilik,
gurur” NF 426/14, HŞ 2038
maġz (1) (<F.) “beyin, dimağ” HŞ
2167, MN (2) 2/12
maġz (2) (<F.) “bir meyvenin iç
kısmı, özü” HŞ 4232, maġz-ı
bādem “badem içi” HŞ 1364
māh (<F.) “ay, ay gibi güzel yüz,
sevgilinin yüzü” HŞ 2813, MN
(2) 26/252
maĥabbet (<A.) “sevgi, dostluk
krş. muĥabbet” NF 225/6, KE
213r/16, HŞ 1285
maĥal (<A.)“yer krş. maĥalle”
MM178/4, MN (2) 6/50, maĥal-
u mekān-u zamān “yer, mekan
ve zaman” MM 30/2
maĥalle (<A.) “mahalle, mahal,
yer krş. maĥal” NF 377/15
maħāż(<A.) “iki yaşına girmiş dişi
deve krş. bint-i maħāż” MM
208/3
maĥbūb(<A.) “sevgili” NF 426/13,
KE 218v/4
maĥcūb (<A.) “mahcup, utanmış”
NF 301/3
maĥdūm(<A.) “hizmet edilen”
maĥdūm bol-“hizmet edilmek,
saygı ve itibar gösterilmek” KE
8v/21
maĥfįl (<A.) “camilerde müezzin-
ler için ayrılmış yüksekçe yer”
KE 82v/16
maĥfūż (<A.) “saklamış, gizlen-
miş” NF 117/3, HKT 420b/9
maĥĥamį (<ö.a.) “Kerbela olayına
katılanlardan biri” KE 247r/19
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 373
maĥleŝā (<ö.a.) “Reyyan meliğin
aşçısı” KE 87v/13
maħlūķ (<A.)“yaratımış, mahluk,
yaratılmış olan, canlı” NF
225/1, KE 162v/8, HŞ 4712
maħlūķāt(<A.ç.) “yaratılmışlar,
yaratıklar” NF 225/11, KE
4r/14
maĥmūd(1)(<ö.a.) “Ebrehe’nin
Kabe’yi viran etmek için kur-
duğu ordudaki en büyük fil” NF
42/3
maĥmūd(2)(<A.) “medhedilmiş,
övülmüş, seçkin” KE 188r/16
maĥmūd(3) “Temir Kutluk’un
Tarhanlık verdiği Muham-
med’in oğlu” AO II/27
e
ğ maĥmūd (4) “Ankaralı Mahmud,
i
t Hakim Yahya’nın babası” K
i
m I/35
y
a
maĥmūd (5) (<ö.a.) “Hz. Muham- m
y
ı med” HŞ 185
n
e maĥmūdluķ (<A.+T.)“öğülmüşlük”
v
i
HŞ 133, maĥmūdluķ tonı
“peygamberlik elbisesi, pey-
gamberlik görevi” HŞ 133
maħmūr(<A.) “mahmur, uykulu”
HŞ 1285, maħmūr ķal- “uyku-
sunu alamamak, uykulu olmak”
HŞ 4634, maħmūr ķıl- “kendi-
ne getirmemek, kendinden ge-
çirmek” HŞ 8
maĥrem(1)(<A.) 1. “gizli krş.
maĥrem” HŞ 1040, 2. “yakın”
HŞ 3392, 3. “yatak odası” HŞ
758
maĥrem (2) (<A.) “mahrem, haram
olan krş. mahrem” maĥrem bol-
374 | D r . Suat ÜNLÜ
“haram olmak, yasak olmak”
NF 38/1
maĥremiyet (<A.) “mahremlik,
gizlilik” MM 364/3
maĥremlik(<A.+T.) “yatak odası,
harem” HŞ 1568
maĥrūm (<A.) “mahrum, yoksun”
NF 59/14, HKT 547b/2, HŞ
3653, maĥrūm bol- “mahrum
olmak, yoksun olmak” NF
38/1, HŞ 2274, maĥrūm ķal-
“mahrum kalmak, yoksun kal-
mak, yoksun bırakmak” KE
126r/6, HŞ 3226, maĥrūm ķıl-
“mahrum etmek, yoksun etmek,
yoksun bırakmak” NF 163/6,
HŞ 2171, maĥrūm ķoy- “mah-
rum bırakmak, yoksun bırak-
mak” HŞ 3163
maĥrūś (<A.) “korunmuş, muhafa-
za edilmiş” maĥrūś bol- “ko-
runmak, muhafaza edilmek”
AO II/46
maĥśūś(<A.)“mahsus, özel” KE
217r/21
maĥşer (<A.)“mahşer, kıyamette
ölülerin dirilip toplanacakları
yer” KE 202v/17, maĥşer küni
“mahşer günü, toplanma günü”
KE 181v/7, HŞ 1214
māǿide (<A.) “sofa” KE 171v/16
maǾişet (<A.) “yaşantı, yaşayış,
geçim krş. maǾįşet” HŞ 1121
maǾįşet (<A.) “yaşantı, yaşayış,
geçim krş. maǾişet” NF 146/12,
MM 204/3, maǾįşet ķıl- “geçim-
lilik sağlamak” NF 253/16
māǾiz (<ö.a.) “Sahabeden bir zat”
NF 347/17
majda “sahtiyan” İML 158
maķāl (<A.) “söz” MM 376/2
maķām (<A.) “makam, durulan
yer, rütbe, derece” NF 283/3,
KE 163v/16, MM 324/2, HKT
278a/8, MN (1) 8/13, MN (2)
18/175, HŞ 4408, maķām-ı
maĥmūd “mahşer günü Hz.
Muhammed’in diğer peygam-
berlerle velilere melce olan şe-
faati Kübra makamı” KE
188r/16
maķāmāt (<A.ç.) “makamlar, rüt-
beler, dereceler” maķām u
e
ğ
keremāt “manevi rütbeler ve
i
t ihsanlar” NF 36/12
i
m maķbūl (<A.) “kabul edilen” NF
y
a
228/17, HŞ 106, maķbūl bol-
y
ı “kabul edilebilir olmak, kabul
edilmek” NF 265/17
n
e
v
i maķdis (<ö.a.) “beni İsrail’in yer-
leşik olduğu Kudüs ve Filistin
için kullanılan bir tabir” KE
32r/2
maķdūr-ı kāyin (<A.) “takdir edi-
len şey” HŞ 3510
maķhūr (<A.) “mağlup olmuş,
yenilmiş, bozguna uğratılmış”
NF 269/9
maķsūd (<A.) “istek, istenilen nes-
ne, kastedilmiş olan, maksat,
amaç, gaye krş. maķśūd” MN
(1) 19/7, MN (2) 15/148
maķśūd (<A.) “istek, istenilen nes-
ne, kastedilmiş olan, maksat,
amaç, gaye krş. maķsūd” NF
 Harezm-Altınordu
152/6, KE 2v/21, MM 355/2,
HŞ 1493, maķśūd bul- “istekte
bulunmak, amaç edinmek, ga-
yesi olmak” HŞ 2532, maķśūd
tap- “istekte bulunmak, amaç
edinmek, gayesi olmak” HŞ
1670
maķŧaǾ(<A.) “son, kesinti” HŞ
4600
maķtel (<A.) “ünlü ölülerin ardın-
dan yazılan şiir” KE 249v/12
maǾķūl (<A.) “makul, akla yatkın”
KE 103v/16, HŞ 1041
māl (<A.) “mal, mülk, servet, ser-
vet” NF 41/11, KE 41v/16, ME
36/4, MM 189/3, HKT 285b/8,
MN (1) 10/2, AO II/36, HŞ
424, MN (2) 43/455, māl içinde
yitiglik “zenginlik” HKT
80a/2, māl-ı ķārūn “Karunun
malı”MM 189/4, māl mülk
“mal ve mülk” KE 193r/18, māl
tavar “mal ve mülk” KE 49r/4,
māl teve “mal ve deve” KE
45v/6, māl bėr- “mülk ve servet
vermek” NF 81/7, māl izde- “
mal, mülk istemek, servet
edinmek” HŞ 4477, māl tir-
“mal mülk toplamak, servet
edinmek” HŞ 44, māl üleş-
“mal mülk paylaşmak” HŞ
2074
mālāmāl (<A.) “dopdolu” mālāmāl
bol- “tamamen dolmak, tama-
men dolu olmak” HŞ 3120
malāmat (<A.) “ayıplama, kınama”
ME 51/5, malāmat ķıl- “ayıp-
lamak, kınamak” ME 82/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 375
mālik (1)(<A.) “sahip” NF 42/11,
KE 153v/20
mālik (2)(<ö.a.) “İslamiyete göre
Cehennemin hakimi ve kapıcısı
olan ve Zebanileri idare eden
melek” KE 51v/14, HKT
472a/5, MN (1) 18/2, MN (2)
22/216
mālik (3) (<ö.a.) “sahabeden bir
zat” NF 52/15, MN (1) 2/3
mālik (4) (<ö.a.) “Ebû ǾAlî bin
ǾAvf el-Ensârî. Huneyn
vak’asında müşriklerin başı
olup mağlub olması üzerine
Tâyif’te İslamiyeti kabul etmiş
sahabe” NF 69/17
mālik bin caǾfer (<ö.a.) “Hz. Hüse-
e
ğ yin’in duası ile helak olan kâ-
i
t fir” KE 246r/17
i
m mālik ibnü dįnār (<ö.a.) “Basra’da
y
a
yaşamış meşhur zahid ve âlim- m
y
ı lerden” NF 317/1, mālik “bkz.
n
e
v
mālik ibnü dįnār” NF 317/3
i
mālik ibni rabįǾa (<ö.a.) “sahabe-
den bir zat” NF 290/17
mālik ibn śaǾśaǾa (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in mirac olayını anla-
tan Kerbelada şehit olanlardan
biri” KE 208v/6
mālik bin süleymān el- herevį
(<ö.a.) “Malik bin Süleyman”
KE 24v/22
mālik bin źeǾr (<ö.a.) “Yusuf pey-
gamberi kuyudan çıkaran ve
kardeşlerinden satın alan hü-
kümdar” KE 102v/13, mālik
“Yusuf peygamberi kuyudan
çıkaran ve kardeşlerinden satın
376 | D r . Suat ÜNLÜ
alan hükümdar” KE 73v/4,
mālik źeǾr “Yusuf peygamberi
kuyudan çıkaran ve kardeşle-
rinden satın alan hükümdar”
KE 71v/4
mālik zuǾar (<ö.a.) “Yusuf Pey-
gamber’i kardeşlerinin attığı
kuyudan kurtaran kervanın ulu
kişisi” NF 357/11, mālik ibnü
zuǾar “bkz. mālik zuǾar” NF
357/12, mālik “bkz. mālik
zuǾar” NF 357/15
mālikǿül-mülūķ (<A.) “Allah, mül-
kün sahibi olan Allah” KE
51v/15
māllıġ(<A.+T.)“malı olan, mal
sahibi krş. māllu” KE 29v/18,
NF 339/8
māllu(<A.+T.) “zengin, mallı krş.
māllıġ” māllu bol- “zengin ol-
mak, mal-mülk sahibi olmak”
ME 188/4
mālsız(<A.+T.)“malsız, yoksul”
KE 186r/7
maǾlūl(<A.)“illetli, hastalıklı” NF
424/15
maǾlūm (<A.) “malum, bilinen,
belli, açık” NF 204/3, KE 9v/9,
MM 254/4, HŞ 2056, maǾlūm
bol- “bilinmek, belli olmak,
açık olmak” NF 81/5, KE
8v/20, HŞ 1141, K III/8,
maǾlūm ķıl- “bildirmek, belli
etmek, açıklamak” NF 36/11,
KE 191v/4, AO V/12
mamuķ (<A.) “pamuk” HŞ 2067,
mamuķ şemǾ “pamuktan yapıl-
mış mum” KE 173v/8
māmūn (<A.) “maymun” HŞ 2134
maǾmūr (<A.) “mamur, bayındır
krş. maǾmur” NF 424/8, HŞ
1857, maǾmūr tut- “mamur ve
bayındır olarak muhafaza et-
mek” NF 420/9
mañ (1)(<F.) “ezan krş. bāñ” MM
342/1
mañ (2)“adım krş. mañım” MN (1)
3/3, HŞ 1308
man-“batırmak, banmak, aktık
etmek krş. ban-(2)” NF 301/4,
ME 141/4
mañ-“adım atmak, yürümek” KE
12r/4, MN (1) 3/4
maǾnā (<A.) “anlam, mana” HKT
e
ğ
279a/6, HŞ 4123, MN (2)
i
t 18/176
i
m mancınıķ (<Yun.) “mançınık, ağır
y
a
taşlar atmaya mahsus bir tür top
y
ı krş. mancinįķ” HŞ 3340
mancinįķ (<Yun.) “mançınık, ağır
n
e
v
i taşlar atmaya mahsus bir tür top
krş. mancnıķ” NF 217/8, KE
41r/10, mancinįķ-i ibrāhįm “Hz.
İbrahim’in ateşe atıldığı mancı-
nık” KE 66v/19, mancinįķ ėt-
“mancınık yapmak, mancınık
kurmak” KE 41r/10, mancinįķ
ķıl- “mancınık yapmak, mancı-
nık olarak kullanmak” KE
41v/9
manfaǾat(<A.)“menfaat, fayda”
manfaǾat al- “faydalanmak,
faydasını görmek” ME 136/5,
manfaǾat bėr- “fayda vermek,
faydalanmasını sağlamak” ME
21/5
 Harezm-Altınordu
manġal “mangal” HŞ 1044
mañgar-“sahiplenmek bkz meñger-
” ME 177/6
manġu “lokma krş. banġu” manġu
ķıl- “lokma haline getirmek,
parçalamak” ME 141/1
mañım “adım krş. mañ” KE 11v/4
maǾnį (<A.) “mana, anlam, sebep,
neden” NF 31/11, KE 65v/19,
ME 100/3, HKT 508b/7, MM
275/2, MN (1) 10/11, HŞ 4294
māniǾ (<A.) “mani, engel” MM
262/1, māniǾ bol- “mani olmak,
engel olmak, engellemek” NF
13/7
maǾnįlig (<A.+T.) “anlamlı, manalı
krş. maǾnįlü” NF 36/11
maǾnįlü (<A.+T.) “manalı, anlamlı
krş. maǾnįlig” ME 67/6
mañla-“ötmek, bağırmak, çağır-
mak” KE 19v/21, HŞ 3790
manna(<A.)“kudret helvası” KE
118v/9, HŞ 4711, manna veǿs-
selvā “ballı kudret helvası” KE
118v/9
manśūba(<A.) “satrançta nerdin
yedinci oyunu, tedbir oyunu”
HŞ 837
manśūr(1) (<ö.a.) “bir âbid” NF
351/13
manśūr (2) (<A.) “üstün gelmiş,
galip” manśūr ve mužaffer bol-
“kazanmak, galip olmak, yen-
mek” K VI/27
manśūr (3) (<ö.a.) “Altın Ordu
beyi Edige Mirza’nın oğlu” AO
III/10
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 377
manžar(<A.) “seyir yeri” KE
62v/18
manžar-gāh (<A.+F.) “seyir yeri”
KE 178r/11
manžūr (<A.) “görülen, gözde
olan” HŞ 1807, MN (2) 7/59
mār (<F.) “yılan (mecazi olarak
saç örgüsü” HŞ 2178
maraż (<A.) “hastalık” NF 218/17
maǿreb (<ö.a.) “belkıs’ın oturduğu
Seba’daki on üç vilayetten biri”
KE 146v/16
marĥabā (<A.) “merhaba” marĥabā
ķıl- “selamlaşmak, el sıkışmak”
ME 66/1, marĥaban bike “mer-
haba sana” ME 66/1
maǾrifet (<A.) “herkesin yapama-
e
ğ dığı ustalık, bilgi, tanışıklık”
i
t NF 266/4, KE 12v/3, MM
i
m 308/4, maǾrifet nūrı “bilgi ay-
y
a
dınlığı” MM 2/3 m
y
ı māriyye(<ö.a.) “Mısır hükümdarı
n
e Mukavkıs’ın Hz. Muhammed’e
v
i
hediye ettiği, daha sonra Pey-
gamber’in nikahladığı kadın”
NF 6/11
maǾrūf (<A.) “bilinen” NF 106/10,
KE 47v/12, HŞ 2908, emr-i
maǾrūf “Tanrı ve kula göre doğ-
ru olan” KE 189v/5, maǾrūf
bol- “bilinmek, tanınmak” KE
186r/21, HŞ 217, maǾrūf ķıl-
“bildirmek, tanıtmak” NF
303/11, maǾrūfraķ “daha bilgi-
li, daha bilinen” KE 13v/6
mārūt (<ö.a.) “Harut adlı melekle
birlikte Babil halkına sihir ve
378 | D r . Suat ÜNLÜ
büyü öğreten meleğin adı” NF
365/15, KE 21r/6, HKT 14b/8
maǾrūż (<A.) “bir şeyin karşısında,
tesiri altında bulunma” maǾrūż
bol- “tesir altında kalmak, etki-
lenmek” NF 237/10
maǾrūz (<A.) “arzolunan, istenen”
K VI/12, maǾrūz olun- “arzolunmak, is-
tenilmek” K VII/14
māryāb (<ö.a.) “Musa peygambere
karşı gelen kafirlerden biri” KE
125r/10
māryaǾfūnį (<ö.a.) “İsa peygamberi
Tanrı kabul eden bir Hıristiyan-
lık mezhebi” KE 170r/8
māryetüǿl-ķıbŧiyye (<ö.a.) Mısır
meliği Mukavkış’ın Hz. Mu-
hammed’e hediye ettiği cariye,
daha sonra Peygamber’in ev-
lendiği kadın” KE 198v/2
masĥara (<A.) “maskara, soytarı,
gülünç, rezil rüsva, şaka, alay
krş. masħara (1)” masĥara tut-
“alaya almak, dalga geçmek”
MN(1) 18/14
masħara (1) (<A.) “maskara, soyta-
rı, gülünç, rezil rüsva, şaka,
alay krş. masĥara” HKT
113b/6, masħara ķıl- “alaya al-
mak” NF 67/5, HKT 217b/1,
masħara ķılġan “alay eden, eğ-
lenen” HKT 256b/9, masħara
ķılġanlarnıñ cezāsını bir- “alay
edenleri cezalandırmak” HKT
3a/8, masħara ķılın- “alaya
alınmak” HKT 124b/5, masħara
tut- “alaya almak, eğlenmek”
KE 191r/12
masħara (2)(<A.) “değişik, farklı”
masħara ķıl- “değiştirmek, fark-
lılaştırmak” ME 63/6
mā-sivā (<A.) “Allah’tan başka
diğer bütün varlıklar, dünya ile
ilgili şeyler” MM 270/4
mā-sivāllah (<A.) “masiva, Al-
lah’tan başka diğer bütün var-
lıklar” MM 306/2
maǾśiyet (<A.) “isyan, suç, günah,
itaatsizlik” NF 15/2, KE 2r/18,
ME 105/2, MM 59/2, maǾśiyet
ķıl- “isyan etmek, suç işlemek,
itaatsizlik yapmak” NF 265/6,
KE 31r/20, MM 42/3
maǾśiyetlıġ(<A.+T.) “günahkar”
e
ğ
KE 238r/11
i
t maślaħat(<A.) “iş, fayda” HŞ
2107, maślaħat bol- “işi olmak,
i
m
y
a
faydalanmak, faydalı olmak”
y
ı AO II/16
maślaĥat (<A.) “uygun, beğenilen,
n
e
v
i takdir edilen hal krş. maslahat”
NF 41/10, KE 187v/6, maślaĥat
bol- “uygun olmak, takdir edil-
mek, beğenilmek” NF 27/17,
maślaĥat kör- “uygun görmek,
beğenmek, takdir edilmek” NF
28/2
maślaĥatlıġ(<A.+T.)“uygunluk,
beğenilme, takdir edilme” HŞ
980
masrūķ biniǿl-ĥaĥaĥ (<ö.a.)
“Kerbela olayında şehit olan-
lardan biri” KE 247r/16
maśrūǾ(<A.) “sara’ya tutulmuş,
saralı” HŞ 2377
 Harezm-Altınordu
maǾśūm (<A.) “masum, suçsuz,
kabahatsiz” HŞ 4356, maǾśūm
bol-“masum olmak, suçsuz ol-
mak, kabahatsiz olmak” KE
70r/16
masūn (<A.) “saklanmış, korun-
muş” masūn ve maĥrūs bol- “
korunmak, gözetilmek” AO
II/46
masvara (<ö.a.) “Misver bin Mah-
reme. Sahabeden bir zat” KE
158/1
maşġūl (<A.) “meşgul” maşġūl
bol- “oyalanmak, meşgul ol-
mak, ihmal etmek” ME 140/1,
maşġūl ėt- “meşgul etmek, oya-
lanmak” ME 145/8
maşraba (<A.) “maşraba, sürahi”
MN (1) 15/11
maşrıķ (<A.) “doğu” NF 30/9, KE
173v/15, ME 83/7, HKT 25a/6,
HŞ 3785, MN (1) 10/6, MN (2)
15/49, maşrıķ taķı maġrib “do-
ğu ve batı” HKT 469b/3,
maşrıķġa nisbetlig “doğuya ait,
doğu tarafında olan” HKT
340a/4
maǾşūķ (<A.) “sevgili, sevilen” KE
83r/19, MM 370/1, HŞ 1609
maǾşūķa (<A.) “sevgili, sevilen,
sevilmiş kadın” HŞ 3093,
maǾşūķa ķuç- “sevgiliyi
kuçaklamak, sevgiliye sarıl-
mak” HŞ 1799, maǾşūķa tut-
“aşık olmak” HŞ 3093
māt (<F.) “satranç oyununda yen-
me” māt bol- “yenilmek, mat
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 379
olmak”MN (2) 17/160, māt ķıl-
“yenmek, alt etmek” HŞ 1277
maŧbaħ (<A.) “mutfak” NF 211//1
mātem(<A.)“matem, yas” HŞ 1235
maŧhara(<A.) “matara, su kabı” NF
159/14
maŧlab (<A.) “istek, istenilen şey
krş. maŧlūb” HŞ 4721
maŧlūb (<A.) “istenilen, aranılan
şey krş. maŧlab” MM 347/3
māya(<F.)“maya, sermaye krş.
maye” NF 220/7, ME 61/7,
māya al- “ekmek yapmak için
maya almak” NF 220/4
māyaĥtāc (<A.) “ihtiyac olunan,
gerek duyulan şey” NF 252/14
māye (<F.) “maya, esas krş. māya”
e
ğ HŞ 40
i
t māyil(<A.)“istekli, meyli olan,
i
m meyilli” MN (2) 23/221
y
a
maǾyūb (<A.) “eksik, kusurlu, m
y
ı özürlü, ayıplanan, ayıp olan”
n
e NF 326/14, KE 41r/19, maǾyūb
v
i
bol-“eksik olmak, kusurlu ol-
mak, özürlü olmak, ayıplan-
mak” KE 48r/12
maza (<F.) “tat, lezzet krş. meze”
maza alın- “tat alınmak, lezzet
alınmak” ME 181/7
mażaĥik (<A) “gülünç” HŞ 1041
mazalan-(<F.+T.) “faydalanmak”
ME 181/7
mazalıġ(<F.+T.) “tatlı, lezzetli krş.
mazalu, mezālıġ, mezelıġ”
mazalıġ bol- “tatlı olmak, lez-
zetli olmak” ME 143/7
mazalu (<F.+T.) “tatlı, lezzetli krş.
mazalıġ, mezālıġ, mezelıġ”
380 | D r . Suat ÜNLÜ
mazalu ķıl- “tatlandırmak, lez-
zetlendirmek” ME 107/1
mażarrat(<A.) “zarar, ziyan” NF
217/1
mazasız (<F.+T.) “tatsız” mazasız
bol- “tatsız olmak, lezzetsiz ol-
mak” ME 172/7, mazasız ķıl-
“tatsızlaştırmak, lezzetsizleş-
tirmek” ME 78/5
mażhar (<A.) “bir şeyin zuhur
ettiği, göründüğü mahal”
mażhar-ı envār-ı ilāhį “ilahi
nurların göründüğü makam”
NF 3/12
mažlūm (<A.)“mazlum, zulme
uğramış” NF 133/2, KE
198v/17, mažlūm bol- “haksız-
lığa uğramak, zulme uğramak,
zulmedilmek” HKT 465a/5
mažlūmluķ (<A.+T.) “zulme uğ-
rama” NF 145/16
mażmaża (<A.) “abdest alırken
ağza su alma, ağzı su ile çalka-
lama” MM 74/4, mażmaża ķıl-
“abdest alırken ağza su almak,
ağzı su ile çalkalamak”MM
91/2
maǾzūl (<A.) “azledilmiş, görevin-
den alınmış ” maǾzūl bol- “az-
ledilmek, görevinden alınmak”
HŞ 2508, maǾzūl it- “ azletmek,
görevinden almak” HŞ 1814 ,
maǾzūl ķıl- “azledilmek, göre-
vinden alınmak” NF 121/14,
KE 4v/19
maǾźūr (<A.) “özürlü, özürlü olan”
MM 72/2, HŞ 4025, maǾźūr
bol- “mazur olmak, özürlü ol-
mak” NF 224/8, HŞ 4231,
maǾźūr tut- “mazur tutmak,
özürlü olarak kabul etmek” NF
436/15, MM 170/4
mazzāĥ(<A.) “latife eden, şakacı”
NF 121/14
me“da/de, dahi, kuvetlendirme
edatı krş. ma” KE 11r/6, MM
52/2
meǾānį (<A.ç.) “anlamlar, mana-
lar” NF 202/4
meǾāŧıb(<A.) “Cehennemdeki azap
yeri” KE 200v/3
mebādį sülük (<ö.a.) “Şeyh Şeref
Hoca’nın dinî içerikli eserinin
adı” MM 349/4
e
ğ
mebįǾ(<A.) “satılmış şey, satılan
i
t nesne” MM 254/1
i
m meblaġ (<A.) “para, akça miktarı”
y
a
NF 233/8, meblaġ yarmaķ “para
y
ı miktarı” NF 253/9
mebǾūŝ (<A.) “peygamber olarak
n
e
v
i gönderilmiş kimse” NF 56/2,
mebǾūŝ bol- “peygamber olarak
gönderilmek” NF 419/16
mecāl (<A.) “güç, kuvvet” MM
376/4, HŞ 2413
mecāz (<A.) “gerçek anlamıyla
kullanılmayıp benzetme yoluyla
başka bir anlamda kullanılan
söz, mecaz” MM 390/4, HŞ
4687
mecāzį(<A.) “gerçek olmayan” KE
83v/15
mecįd (<A.) “büyük, ulu, şan ve
şeref sahibi, esma-i hüsna’dan”
NF 116/11, MM 405/4
 Harezm-Altınordu
meclis (<A.) “topluluk, oturum,
meclis, toplantı yeri” NF 380/3,
KE 198v/8, ME 166/5, MM
250/4, HKT 577a/9, HŞ 3816,
meclis bize- “eğlence meclisi
kurmak, eğlenmek için topluluk
oluşturmak” HŞ 332, meclis
ısın-“eğlenmek, eğlenceye dal-
mak” MN (2) 6/49, meclis ķur-
“eğlenmek için toplamak, bir
araya getirmek” HŞ 462, meclis
ķurul- “eğlenmek için toplanıl-
mak, bir araya getirilmek” HŞ
1517, MN (2) 3/21, meclis tut-
“eğlenmek için toplanmak, top-
lamak” KE 68v/5, meclis tüz-
“eğlenmek için toplanmak, eğ-
lence meclisi toplamak” HŞ
558
mecmaǾ(<A.)“toplantı, meclis” NF
321/2
mecmūǾ(<A.) “bütün, hepsi” K
V/15
mecnūn (1) (<A.) “deli, çılgın” NF
204/5, HKT 542a/5, HŞ 449
mecnūn (2)“Leyla ve Mecnun hi-
kayesinin erkek kahramanı”
MN (2) 28/273
mecrūĥ (<A.) “yaralı, incinmiş”
mecrūĥ bol- “yaralanmak, in-
cinmek” NF 107/16, KE
246r/6, mecrūĥ ķıl- “yaralamak,
incitmek” KE 242r/7
meǿcūc (<ö.a.) “kaynaklarda
Yecüc ile birlikte geçer. Bunlar
kıyamete yakın ortaya çıkacağı
belirtilen iki kavimdir” NF
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 381
338/16, KE 175r/3, HKT
317b/7
mecūsį (<A.) “ateşe tapanlar” HŞ
4678
mecźūb (<A.) “Allah sevgisinden
dolayı cezbeye tutularak kendi-
sinden geçmiş (kimse)” MM
340/1, mecźūb bol- “Allah sev-
gisinden dolayı cezbeye tutula-
rak kendisinden geçmek, cez-
beye girmek” MM 305/4,
mecźūb-u śāliĥ Allah sevgisin-
den dolayı cezbeye tutularak
kendisinden geçmiş (kimse)”
MM 304/3
medāyin (<ö.a.) “Arap orta çağında
Bağdad’ın 30 km. kadar güne-
e
ğ yinde Dicle nehrinin her iki kı-
i
t yısında yer alan şehir veya şe-
i
m hirler topluluğu” NF 113/6, HŞ
y
a
734 m
y
ı meǾde (<A.) “mide” NF 299/17
n
e meded (<A.) “meded, yardım” KE
v
i
142r/7, MM 285/2, HKT
292b/9, meded bir- “yardım et-
mek” HKT 170a/8, meded
birgüçi “yardım eden” HKT
172a/2, meded bol- “meded ol-
mak, yardım etmek” NF 115/3,
meded ķıl- “yardım etmek” NF
95/1, HKT 271a/7, HŞ 490,
meded ķol- “yardım istemek”
HŞ 1189
meden (<ö.a.) “İbrahim peygambe-
rin altı oğlundan biri krş.
medįn” KE 56r/6
medĥ (<A.) “övgü, medh, birinin
iyi taraflarını söyleme” NF
382 | D r . Suat ÜNLÜ
389/14, KE 202v/6, MM 392/1,
MN (2) 34/340, HŞ 1155, medĥ
ay- “övmek, medhetmek, hak-
kında iyi şeyler söylemek” HŞ
233, medĥ ayıt- “övmek,
medhetmek, hakkında iyi şeyler
söylemek krş. medĥ ayt-” MN
(2) 43/435, HŞ 653, medĥ ayt-
“övmek, medhetmek, hakkında
iyi şeyler söylemek krş. medĥ
ayıt-” NF 82/17, medĥ it-
“medhetmek, övmek” HŞ 1466,
medĥ ķıl- “övmek, hakkında iyi
şeyler söylemek” NF 76/13,
medĥ ötün- “övmek,
medhetmek, hakkında iyi şeyler
söylemek” HŞ 170
medhūş (<A.) “şaşkın” medhūş ķıl-
“şaşırtmak, şaşkın hale getir-
mek” MN (2) 10/97
medįn (<ö.a.) “İbrahim peygambe-
rin altı oğlundan biri krş.
meden” KE 56r/6
medįne (<ö.a.) “Hicretten itibaren
Hz. Muhammed’in oturduğu
şehir olup ilk halifeler zama-
nında Arap devletinin merkezi”
NF 6/15, KE 71r/3, HKT
407a/4, MN (1) 16/10
medįnelig (<A+T.) “Medineli olan,
Medine halkından” KE 23/16
medrese (<A.) “medrese, ders oku-
tulan yer” NF 156/8, MM 395/3
medyen (<ö.a.) “Suudî Arabis-
tan’da Kızıldeniz sahilinde bu-
lunan beldenin adı” HKT
156a/8
mefsūħ (<A.) “bozulmuş, dağıtıl-
mış” mefsūħ ķıl- “bozmak, da-
ğıtmak, feshetmek, iptal etmek”
HŞ 120
meftūĥ “fethedilmiş, ele geçiril-
miş” AO V/12
meftūn (<A.) “tutkun, aşık” meftūn
bol-“tutgun olmak, aşık olmak”
KE 82r/13
meger (<F.) “meğer, yalnız, sade-
ce, eğer, o halde, öyleyse, de-
mek ki” NF 11/9, KE 27r/14,
MM 37/4, HKT 307b/6, HŞ
3386, K IV/8, MN (2) 12/116
mehābet (<A.) “azamet, ululuk”
KE 202r/21
e
ğ
mehār(<A.) “akıntı, sümük” KE
i
t 6v/14
i
m meĥāsin (<A.) “sakal” NF 103/6
y
a
meĥāsinlıġ (<A.+T.) “tenli, güzel”
y
ı NF 23/8
mehdį (<ö.a.) “İmâm Mâlik’in
n
e
v
i hizmetinde bulunan kişi” NF
207/14
meĥek (<A.) “mihenk” HŞ 2330
mehemmed(<ö.a.)“Fatih Sultan
Mehmed” AO IV/6
mehir (<A.) “çeyiz, evlilik öncesi
kadına verilen hediye krş. mihr
(2), mehr” HŞ 495, mehir
baġla- “belli bir miktar taahhüt
etmek, mehrini belirlemek” HŞ
483, mehir kiter- “mehir mikta-
rını belirlemek” HŞ 785
mehr (<A.) “çeyiz, evlilik öncesi
kadına verilen hediye krş. mihr
(2), mehir” NF 205/8, HKT
36b/1
 Harezm-Altınordu
mekān (<A.) “mekan, yer” NF
229/12, MM 30/2, HŞ 811
mekānsız (<A.+T.) “yersiz, sebep-
siz” NF 318/5
mekir (<A.) “hile, düzen krş.
mekr” MM 27/3
mekkār (<A.) “aldatıcı, hilekar”
KE 4r/17, HŞ 2036
mekke (<ö.a.) “Mekke şehri” NF
6/14, KE 32r/3, HKT 60a/2,
MN (1) 21/11, mekke ili “Mek-
ke şehri” HKT 461a/8
mekkelig (<A+T.) “Mekkeli olan,
Mekke halkından olan” NF
23/16
mekkį (<A+T.) “Mekke’ye ait
olan, Mekkeli olan” KE 94/7
meknūn (<A.) “dizilmiş” KE
249v/13
mekr (<A.) “hile, düzen krş.
mekir” NF 14/7, KE 83v/9,
HKT 419b/4, HŞ 2123, mekr ü
ĥįle “hile ve düzen” KE 244r/1,
mekr ķıl- “hile yapmak” KE
84v/17, HKT 202b/8, HŞ 3306,
mekr ķılġan “düzen kuran”
HKT 54b/1, mekr ķılış- “karşı-
lıklı düzen kurmak” HKT
241b/3, mekr tüz- “hile yap-
mak, düzen kurmak” KE 84r/4
mekriyān (<A.ç.)“yalancılar, hile-
karlar” KE 57r/3
mekrūh (<A.) “dince yapılması hoş
görülmeyen” MM 158/2
mekşūf (<A.) “açılmış, açık, belli,
bilinen” MM 307/3, mekşūf
bol- “meydana çıkarmak, keş-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 383
fetmek, açığa çıkarmak”MM
308/3
mekteb(<A.) “mektep, okul” KE
171v/7
mektūb (< A.) “mektup” KIII/20
melāĥat (<A.) “yüz güzelliği, gü-
zellik krş. melāĥāt” KE 65v/10
melāĥāt (<A.) “yüz güzelliği, gü-
zellik krş. melāĥat” MN (2)
28/272
melāǿik(<A.ç.) “melekler” KE
181r/17
melāl (<A.) “usanma, bıkma”
melāl bul- “usanmak, bıkmak”
MM 33/4
melāmet (<A.) “çıkışma, kınama,
ayıplama, azarlama, serzeniş
e
ğ krş. malāmat” KE 76v/8, MM
i
t 318/4, HKT 113a/9, HŞ 3505,
i
m melāmet ve Ǿitāb “ayıplama ve
y
a
paylama” KE 235r/16, melāmet m
y
ı kel- “ayıplamak, kınanmak,
n
e
v
azarlanmak” NF 359/4,
i
melāmet ķıl- “kınamak, ayıpla-
mak” NF 16/3, KE 27r/18,
HKT 229b/8, HŞ 360, melāmet
ķılġan “kınayan, ayıplayan”
HKT113a/9, melāmet ķılın-
“kınanmak, ayıplanmak” HKT
328a/5, melamet ķılış- “birbirini
kınamak” HKT 543a/3
melek (<A.) “melek” KE 70v/12,
MM 10/1, HŞ 1521
melekeǿl- mevt (<A.) “Azrail krş.
meleküǿl- mevt” KE 99v/18
meleküǿl- mevt (<A.) “Azrail krş.
melekeǿl- mevt” NF 88/6, KE
20r/5
384 | D r . Suat ÜNLÜ
melek-i muķarreb (<A.) “(Allah’a
yakınlığından dolayı) Cebrail”
KE 211v/2
melekūt (<A.) “ruhların ve melek-
lerin âlemi” KE 123r/15,
melekūt Ǿālemi “ruhların ve me-
leklerin âlemi” NF 265/17
melik (<A.)“melik, hükümdar,
padişah, Allah” NF 45/5, KE
32r/4, MM 190/2, HKT 231a/9,
HŞ 1517, melik bol- “melik ol-
mak, hükümdar olmak” NF
50/11, melik ķıl- “hükümdarlık
yaptırmak” KE 70v/17
melįkānį (<ö.a.) “İsa peygamberi
Tanrının oğlu kabul eden bir
Hıristiyanlık mezhebi” KE
170r/8
melįke (<A.) “kadın hükümdar,
kraliçe” KE 147v/21, HŞ 242,
melįke-i Ǿaśr “asrın kraliçesi”
HŞ 209, melįke-i merĥūme
“rahmetli kraliçe” HŞ 7
meliklik (<A.+T.) “hükümdarlık”
KE 131v/8
meliksiz(<A+T.) “hükümdarsız”
meliksiz ķal- “başsız kalmak,
hükümdarsız kalmak” KE
131v/10
melik-zāde (<A.+F.) “şehzade” HŞ
397
melūl (<A.) “usanmış, lanetli”
melūl bol- “usanmak, bıkmak,
bezmek, lanetlenmek” NF
291/15, MN (1) 16/4, HŞ 3127
melǾūn (<A.) “melun, lanetli” NF
11/1, KE 24v/17, HŞ 2928,
melǾūn bol- “melun olmak, la-
netli olmak, lanetlenmek” NF
419/8, KE 8r/20
melǾūne (<A.) “melun, lanetlenmiş
kadın” NF 153/10, KE 159r/17
memleket (<A.) “memleket, ülke”
KE 94r/20, MM 189/3, K IX/5,
memleket bėr- “memleket ver-
mek, ülkeye sahip olmak” NF
327/8, memleket sür- “ülke yö-
netmek, ülkeye hakim olmak”
KE 151v/5
meǿmūn (<ö.a.) “Berberî menşeli
Beni Züǿn-nûn hanedanı hü-
kümdarının lakabı” KE 57v/1
mėn “ben (1. tek. ş.) krş. men (1),
min, ben” MM 50/4, mėnde
e
ğ
“bende krş. mende” MM 356/3,
i
t mėni “beni krş. meni” MM
2/2, mėniñ “benim krş. menim,
i
m
y
a
meniñ” MM 244/1
y
ı men (1)“ben (1. tek. ş.) krş. mėn,
min ,ben” NF 7/15, KE 3r/7,
n
e
v
i ME 24/6, HKT 145b/2, HŞ
502, İML 93, K III/12, maña
“bana” NF 3/16, KE 5v/18,
ME 153/8, mençe “bence, bana
göre” HŞ 3329, mende “bende
krş. mėnde” NF 104/2, KE
6r/19, mendin “benden” NF
18/10, KE 3r/7, meni “beni
krş. mėni” NF 8/8, KE 6v/5,
menim “benim krş. meniñ,
menüm” NF8/13, KE 20v/2,
menim üze “bana göre”
NF91/12, meniñ “benim krş.
menim, mėniñ, menüm” NF
36/7, K III/14, menli “benimle
birlikte” KE 234v/12, menüm
 Harezm-Altınordu
“benim krş. meniñ, menim” K
I/43
menǾ(<A.) “yasaklama, men etme,
esirgeme” menǾ it- “menetmek,
yasaklamak, alıkoymak” HŞ
2095, menǾ ķıl- “menetmek,
alıkoymak” NF 47/13, KE
14v/8, HKT181/2, menǾ ķılın-
“menedilmek, yasaklanmak”
HKT 141a/5
meñ (1)“ben, yüzdeki ben krş. miñ
(2)” KE 76r/4, İML 140
meñ (2)“ebedî, sürekli” MM 341/2
menā(<ö.a.) “Yunus peygamberin
babası” KE 152r/9
menāre (<A.) “minare” KE 41r/8,
menāre ķopar-“minare inşa et-
mek, minare yükseltmek” KE
112r/21
menāt (<ö.a.)“bazı Arap kabilele-
rinin taptıkları tanrıçalardan bi-
rinin adı” HKT 503b/4
menbaǾ(<A.) “menba, kaynak”
menbaǾ-ı esrār-ı ilāhį “ilahi sır-
rın kaynağı” NF 3/13
mender (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamber kıssasında adı geçen
büyük karınca” KE 139r/2
menfaǾat (<A.) “fayda, yarar, men-
faat” NF 224/1, KE 171v/2,
HKT 269a/8, menfaǾat al- “isti-
fade etmek, faydalanmak” HKT
250a/3, menfaǾat alġu “faydala-
nılacak şey” HKT 374b/2,
menfaǾat alġu nirse “istifade
edilecek şey” HKT 283a/6,
menfaǾat bir- “fayda sağlamak”
HKT 468b/6, menfaǾat birmek
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 385
“fayda sağlama” HKT 318b/9,
menfaǾat ķıl- “fayda vermek,
yaramak” HKT 48a/5, menfaǾat
ķılġan “faydası dokunan” HKT
249a/1, menfaǾat teg- “istifade
etmek, faydalanmak” NF 202/9,
menfaǾat tegür- “faydalandır-
mak, istifade ettirmek” NF
209/8, HKT 213a/4,
menfaǾatleri köp “faydası çok
olan, bereket kaynağı” HKT
144a/9, menfaǾatleri köp aġġan
“faydası çok olan” HKT 134b/8
menfaǾatlig (<A+T.)“faydalı, ya-
rarlı” NF 424/3, HKT 512a/5
meñger- “sahiplenmek” ME 177/6
meñilig “ebedilik” HŞ 166
e
ğ meñgü bengü, ebedî, sonsuz krş.
meñü” NF 177/7, meñgü bol-
i
t
i
m “ebedi olmak, sonsuz olmak”
y
a
NF 281/3, meñgü ķal- “ebedi m
y
ı kalmak” NF 323/4, HKT 32a/6
n
e menį (<A.) “döl suyu, sperma,
v
i
meni krş. mini (2)” MM 82/1,
HKT 557b/4, menį endür- “döl-
lemek” ME 30/3
meñi “ebedî, ölümsüz” MM 341/3
mėñiz “beniz, yüz, görünüş krş.
meñiz (1)” MM 40/1
meñiz (1)“beniz, yüz, görünüş krş.
mėñiz” KE 221v/21, HŞ 1903
meñiz(2)“gibi, benzer krş.
meñizlig, meñlig” HKT 249b/3,
HŞ 281
meñizlig“gibi, a benzer krş.
meñlig, meñiz (2)” NF 13/12,
KE 6r/11, ME 48/5, HKT 3b/2,
HŞ 2206
386 | D r . Suat ÜNLÜ
meñlig “gibi, benzer krş. meñizlig,
meñiz (2)” KE 246r/13
meñliglik“sevinç, memnuniyet,
mutluluk” meñliglik bol- “se-
vinçli ve mutlu olmak, memnun
olmak” HKT 243b/7
meñli girey (<ö.a.) “Kırım hanı
krş. beñli girey” K II/1
mėnlik “benlik” MM 51/1
meñlü “sevinçli, neşeli” meñlü bol-
“sevinçli olmak, sevinmek, ne-
şelenmek” ME 135/2
mensiz “bensiz” HŞ 2143
mensūb (<A.) “mensub” mensūb
ķıl- “mensub etmek, ilgi kur-
mak” HŞ 2465
mensūħ (<A.) “hükümsüz bırakıl-
mış, hükmü kaldırılmış”
mensūħ bol-“hükümsüz olmak,
geçerliliğini yitirmek” KE
107r/14
menŝūr(<A.) “dağılmış, darma
dağan olmuş” menŝūr bol- “da-
ğılmak, darmandağan olmak”
NF 231/14
mensüz “minnetsiz” mensüz bol-
“minnetsiz olmak” ME 224/2
menşūr (<A.) “saçılmış, dağılmış”
HŞ 4634
meñü “ebedi krş. krş. meñgü” KE
11v/2, K I/13, meñü ķalġan
“ebediyen kalan” HKT 32a/6,
meñü ķıl- “ebedileştirmek, son-
suzlaştırmak” ME 70/6, meñü
ķoy- “sonsuza kadar bırakmak,
uzun yaşatmak” ME 9/1, meñü
suwı 1.“ebedi su, ilahi su Hz.
Yuşanın taharet aldığı su” KE
129v/2, 2. “ebedilik suyu” HŞ
816, meñü yaşa- “sonsuza kadar
yaşmak, uzun yaşamak” MN
(2) 13/121
mėñze-“benzemek krş. meñze-”
MM 335/3
meñze-“benzemek krş. mėñze-”
NF 53/3, KE 55r/21, ME 195/2,
HKT 185a/7
meñzek “gibi, benzer” KE 206v/6,
İML 191
meñzeş“benzer, eş, emsal bkz.
meñzeşik” HKT 145a77
meñzeş-“benzeşmek, birbirne ben-
zemek” ME 113/5, HKT
299b/4
e
ğ
meñzeşik “benzer, eş, emsal krş.
i
t meñzeş” HKT 436a/3
“farklı”meñzeşiksiz
i
m meñzeşiksiz
y
a
bol- “farklı olmak, benzeri bu-
y
ı lunmamak” ME 201/5
meñzet-“benzetmek” KE 135v/5,
n
e
v
i HŞ 3052
menzil (<A.) “menzil, konak yeri,
inilecek yer” KE 190r/12, MM
339/4, HKT 200b/7, HŞ 856,
menzil it- “yerleşmek, konak
yeri olarak kurmak” HŞ 1947,
menzil ķıl- “yerleşecek yer
kurmak, yerleşmek” HŞ 856
mercān (<A.) “mercan krş. mer-
can” HKT 510a/5, HŞ 4198
mercümek “mercimek” İML 181
merdān (<F.ç.) “mertler, yiğitler”
KE 200r/7
merdūd (<A.)“inkar edilmiş, red-
dedilmiş, kovulmuş” NF 271/6,
KE 184r/13, merdūd bol- “red-
 Harezm-Altınordu
dedilmek, inkar edilmek, ko-
vulmuş olmak” NF 272/1
merdüm(<F.) “göz bebeği” MN (2)
16/159
merĥabā (<A.) “merhaba, (rahat
oturun) anlamında bir saygı sö-
zü” NF 54/6, MN (1) 16/15,
merĥabā ķıl- “merhaba demek,
merhabalaşmak” NF 54/17, MN
(2) 15/143
merĥamet(<A.) “merhamet” NF
85/13, K IV/9
merĥem (<A.) “ilaç, merhem” HŞ
2579, merĥem bir- “ilaç ver-
mek” HŞ 2090, merĥem kil-
“iyi gelmek” HŞ 2219
merĥūm (<A.) “ölmüş, rahmetli”
merĥūm bol- “ölmüş olmak,
rahmete kavuşmuş olmak”MM
26/4
merkeb (<A.) “eşek, taşıma için
binilen hayvan” NF 209/4, KE
137r/6, MM 49/3
mermer (<Yun.) “mermer” KE
146v/19
merriħ (<ö.a.) “Mars yıldızı, geze-
genlerden yere en yakın olanı”
HŞ 225
mertebe (<A.) “mertebe, derece”
NF 104/17, KE 225v/18, HKT
69a/4, HŞ 2047, MN (1) 13/1
mervān (<ö.a.) “Emevî sülalesinin
Mervanî kolunun atası olup Hz.
Osman’ın halifeliğinde katipli-
ğini yapmış sonra Cabiya ve
Şam’da halife olmuştur” NF
134/5, KE 240r/17, mervān
ĥaķįm “Emevî sülalesinin
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 387
Mervanî kolunun atası olup Hz.
Osman’ın halifeliğinde katipli-
ğini yapan kişi” KE 244v/9
mervānį (<ö.a.) “Emevî sülalesinin
Mervânî kolu” NF 239/8
merve (<ö.a.)“Kabe’ye yakın bir
tepe olup hac ve ümre yapanlar
bu tepe ile Safa adlı tepe ara-
sında yedi kez gidip gelirler”
NF 374/1, KE 47v/16, merve
atlıġ taġ “Merve tepesi” HKT
22b/7
meryem (<ö.a.) “Hz. İsa’nın anne-
sinin adı” NF 78/16, HKT
470b/8, HŞ 2007
meśābįĥ (<ö.a.) “İmâm Bagavî’nin
hadis kitabı” NF 77/5, meśābįĥ
e
ğ atlıķ kitāb “İmâm Bagavî’nin
i
t hadis kitabı” MN (1) 14/2
i
m mesākįn (<A.ç.) “miskinler, fakir-
y
a
ler, âcizler” NF 251/9 m
y
ı meśāliĥ (<A.) “iş, dirlik, düzenlik”
n
e KE 201v/1, HKT 265a/9
v
i
mesāyil (<A.) “önemli, ehemmi-
yetli ve halli müşkül olan key-
fiyet, mesele” KE 173r/8
mesbūķ (<A.) “cemaatla kılınan
namaza sonradan katılan (kişi)”
MM 137/3
mesbūķāne (<A.+F.) “cemaatla
kılınan namaza gecikmiş gibi”
MM 133/2
mescid(<A.) “mescit, cami, namaz
kılınan yer krş. mezgit” NF
91/15, MM 300/1, HKT 284a/6,
MN (1) 22/12, MN (2) 43/434,
mescid ķıl- “mescid inşa etmek,
cami inşa etmek” NF 10/10, KE
388 | D r . Suat ÜNLÜ
194v/12, mescid ķopar-
“mescid inşa etmek, cami inşa
etmek” KE 179r/14
mescid-i aķśā (<ö.a.) “Mesvid-i
Aksa, Kudüs’te Hz. Süleyman
tarafından yaptırıldığı rivayet
edilen mabed” KE 209v/16,
MN (1) 3/6, mescidüǿl aķśā
“bkz. mescid-i aķśā” NF 53/5
mescid-i ĥarām (<ö.a.) “Kabe’yi de
içine alan mescid’in adı krş.
mescidüǿl-ĥarām” HKT 21b/7
mescidüǿl-ĥarām (<ö.a.)
“Mekkede’ki Kabe-i Şerif krş.
mescid-i ĥarām” NF 11/17, KE
7r/11, HKT 491b/1
mescid-i ħayf (<ö.a.) “Minâ’da bir
mescid” NF 270/15
mescid-i muǾažžam (<ö.a.) “Kabe-i
Şerif” KE 189v/3
mescūd (<A.) “secde edilen”
mescūd bol-“secde edilmek”
KE 9r/1
meŝel (<A.) “misal, örnek, hikaye,
kıssa, ata sözü” NF 115/9, KE
166v/8, KE 118v/20, ME
178/7, HKT 555b/4, HŞ 3103,
meŝel ay- “hikaye anlatmak,
örnek vermek” HŞ 2027, meŝel
ayıt- “hikaye anlatmak, örnek
vermek” HŞ 1513, meŝel ur-
“misal vermek, misal getirmek”
ME 178/7, HKT 249b/2, HŞ
3856, meŝel urmaķ “misal ver-
me, misal getirme” HKT 4b/8,
meŝel urul- “misal verilmek,
misal getirilmek” HKT 470b/8
meŝelā(<A.) “mesela, örneğin” NF
3/10
mesǿele (<A.) “soru, konu, mese-
le” NF 190/2, KE 6r/11, ME
55/2
mesħ(<A.) “değişme, kötü hale
geçme, şekil değiştirme” mesħ
bol-“değişmiş olmak, şekil de-
ğiştirmek, kötü halde olmak”
KE 21v/15, mesħ ķıl- “şeklini
değiştirerek çirkin bir hale ge-
tirmek” KE 172r/8, HKT
424a/7
mesĥ (<A.) “mesh, abdesti el ile
yapma, abdest alırken başı,
boynu, mesin üzerini el ile sı-
e
ğ
ğama, abdest alırken burna su
i
t çekme” MM 98/1, mesĥ ėt-
i
m “meshetmek, abdest alırken ba-
y
a
şı, boynu, mesin üzerini el ile
y
ı sığamak” MM 70/3, mesĥ ķıl-
n
e “meshetmek, abdest alırken ba-
v
i şı, boynu, mesin üzerini el ile
sığamak” HKT 105a/5, mesĥ
tart-“el ile abdest almak” KE
96v/19
mesĥūr(<A.) “sihirlenmiş” HŞ 472
mesįĥ (< ö.a.) “Hz. İsa’nın lakabı.
Bu lakabı elini sürdüğü hastala-
rı derhal iyileştirmesiyle almış-
tır krş. mesiĥ” HKT 53a/5, MN
(2) 16/154
mesiĥ “Hz. İsa bkz. mesįĥ” HŞ 139
mesiĥį (<A.) “İsa’nın nefesi gibi
şifa verici rüzgar” mesiĥį yil
“İsa’nın nefesi gibi şifa verici
rüzgar” HŞ 1490
 Harezm-Altınordu
mesken (<A.) “mesken” mesken
ķıl- “mesken yapmak, oturmak”
HŞ 4307
meskenet (<A.) “miskinlik, âcizlik,
tevazu, alçak gönüllülük” NF
372/14, MM 308/2
meskenetlik(<A.+T.) “miskinlik,
âcizlik” NF 71/2
mesǾūd (<A.) “mesud, mutlu, saa-
det içinde” HŞ 225
mesvāk (<A.) “misvak krş.
misvāk” mesvāk sürt- “misvak-
la dişlerini fırçalamak” NF
266/8
meşaķķat (<A.) “meşakkat, zorluk,
güçlük, sıkıntı, zahmet krş. me-
şakkat” NF 49/17, HKT 574a/2,
meşaķķat ķıl- “zahmet vermek,
sıkıntı çekmek, güçleştirmek”
NF 110/15, HŞ 2232, meşaķķat
kör- “eziyete uğramak, zorlukla
karşılaşmak” NF 58/14,
meşaķķat teg- “zahmet vermek,
sıkıntıya sokmak, güçleştir-
mek, eziyet vermek” NF
110/15, meşaķķat tegür- “zah-
met vermek, sıkıntıya sokmak,
güçleştirmek, eziyet vermek”
NF 15/16
meşaķķatlıġ (<A.+T.) “zorluğa,
sıkıntıya maruz kalmış” NF
142/4
meşārıķuǿl-envār (<ö.a.) “İmâm
Sagânî’nin hadis kitabı” NF
91/9
meşǾaruǿl-ĥarām (<ö.a.) “Mek-
ke’de Merve ile Safâ arasında
hac merasiminin yapıldığı yer
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 389
krş. meşǾarüǿl-ĥarām” NF
271/7
meşǾarüǿl-ĥarām (<ö.a.) “Hac za-
manında Kabe’de ziyaret edile-
cek muayyen yer, haramı bildi-
ren, anlatan krş. meşǾaruǿl-
ĥarām” KE 189v/4, HKT 29b/1
meşāyıħ (<A.ç.) “şeyh, şeyhler krş.
meşāyiħ” MM 285/2
meşāyiħ (<A.ç.) “şeyh, şeyhler krş.
meşāyıħ” NF 427/16, AO II/6,
meşāyiħ ve Ǿulemā “şeyhler ve
alimler, din bilginleri” NF
248/12
meşġale (<A.) “meşgale, uğraşı,
iş” NF 261/16
meşġalesiz (<A.+T.)“meşgalesiz,
e
ğ uğraşısız” NF 262/7
i
t meşġūl (<A.) “meşgul, bir işle
i
m uğraşan” NF 85/4, KE 154v/17,
y
a
HŞ 1284, meşġūl bol- “oya- m
y
ı lanmak, ihmal etmek” NF
n
e
v
71/15, KE 4r/21, HKT 564b/6,
i
HŞ 876, AO V/23, meşġūl ķıl-
“meşgul etmek, oyalanmak” NF
225/5, KE 130r/1, HKT 489a/3,
HŞ 886
meşġūlluķ (<A.+T.) “meşguliyet,
uğraşı” HKT 423b/5
meşhed (<ö.a.) “Meşhed” NF
156/10, HŞ 4532, meşhed-i Ǿalį
“bkz meşhed” NF 156/8
meşhūr (1) (<A.) “meşhur, ünlü
şöhret sahibi” KE 94v/21, MN
(2) 22/219, HŞ 2287, meşhūr
bol- “şöhret sahibi olmak, her-
kes tarafından bilinmek” NF
178/5, HŞ 289, AO II/25,
390 | D r . Suat ÜNLÜ
meşhūr ķıl-“meşhur etmek, şöh-
ret sahibi yapmak” MN (1) 8/3,
HŞ 2269
meşhūr (2) (<ö.a.) “Mü’tefikat
kavminin dört büyük putundan
biri” KE 57r/4
meşk (<F.) “tulumdan yapılmış su
kabı” NF 3/10
meşrūǾ (<A.) “şeriata uygun”
meşrūǾ ķıl- “şeriata uygun hale
getirmek, uygunluk sağlamak”
NF 243/14, KE 140v/17
meşvere(<A.) “danışma krş. meş-
veret” meşvere ķıl- “danışmak,
fikir alış-verişinde bulunmak”
ME 209/8
meşveret (<A.) “danışma, istişare,
akıl alış-verişi krş. meşvere”
NF 19/3, meşveret ķıl- “danış-
mak, fikir alış verişinde bulun-
mak” NF 14/2, ME 47/4, meş-
veret ķılış- “karşılıklı görüş alış
verişinde bulunmak, danışmak,
fikir alış-verişinde bulunmak”
ME 203/3
metāǾ (<A.) “meta, satılacak mal,
ticaret malı” MM 193/1, HKT
74a/2, HŞ 3959, metāǾ al- “mal
almak, ticaret yapmak” NF
339/12, metāǾ tut- “malı olmak,
satılacak malı olmak” HŞ 2898
metin“ağaç tıraş aleti, balta” KE
228r/16
mevāķįt(<ö.a.) “İmâm Abdullâh-i
Sarahsî’nin hadis kitabı” NF
219/8
mevcūd (<A.) “mevcut, var, var
olan, bulunan” MM 383/4, HŞ
3047, mevcūd bol- “bulunmak,
var olmak, mevcut olmak” NF
299/5, mevcūd ķıl- “yaratmak”
HŞ 40
mevcūdāt(<A.ç.) “yaratıklar, yara-
tılmışlar, mevcut olanlar” KE
135v/21
mēve (<F.) “meyve ürün krş. mey-
ve” NF 281/7
meveddet (<A.) “sevgi, sevme”
MM 369/3
mevhibet(<A.) “ihsan, bağış, lutuf”
KE 131v/1
mevĥūş (<A.)“vahşi hayvanların
bulunduğu korkutucu yer”
mevĥūş yer “vahşi hayvanların
e
ğ
bulunduğu korkutucu yer” NF
i
t 356/15
i
m mevlānā(<ö.a.) “Kazasker Mevla-
y
a
na, Kırım Hanlığında yüksek
y
ı rütbeli idari amir” K I/54
n
e mevlānā bayram şāh (<ö.a.) “Mev-
v
i lana Bayram Şah, Mengli
Girey’in elçisi” K III/20
mevlānā mecdüǿd-dįn endegānį
(<ö.a.) “müfessir” KE 175v/21
mevlį (1) (<A.) “Mevla, Allah” KE
4r/11, mevlį celle celālehu “şanı
yüce ve aziz olan Allah” KE
4r/8, mevlį taǾālā “şanı yüce
olan Allah” KE 3r/12
mevlį (2) “yardımcı” KE 244v/10
mevrūŝ (<A.) “miras” KE 2v/4
mevśil(<ö.a.) “Musul krş.
muvaśśal” NF 220/7
mevsim (<A.) “bir şeyin muayyen
vakti” KE 203v/17
 Harezm-Altınordu
mevśūf(<A.) “vasıflı, nitelikli”
MM 354/3
mevt(<A.) “ölüm” NF 442/17, KE
30v/3, MM 262/3
mevz (<A.) “muz” mevz yıġaçı
“muz ağacı” HKT 511b/8
mevzūn (<A.) “ölçülü” HŞ 1028
mey (<F.) “içki” MN (2) 6/49, mey
kitür- “içki içmek” MN (2)
18/175
meydān (<A.) “meydan, alan NF
299/12, KE 68v/6, HŞ 476, MN
(2) 33/333, meydān ķıldur-
“alan boşaltmak, meydan aç-
tırmak” KE 137v/12
mey-gūn (<F.) “şarap renginde
olan” KE 68r/21
meyħāne(<F.) “meyhane” MN (2)
27/265
mey(i)n“beyin krş. mini (1)” KE
203v/8
meyl (<A.) “eğilme, eğilim, istek”
NF 370/9, KE 11v/3, ME
157/6, HŞ 1482, meyl bol-
“meyili olmak, istemek, eğilimi
olmak” NF 366/8, meyl ėt-
“yönelmek, istemek, meylet-
mek krş. meyl it-” KE 204v/20,
meyl it- “yönelmek, istemek,
meyletmek krş. meyl ėt-” HŞ
2610, meyl ķıl- “yönelmek, is-
temek, meyletmek” NF 67/17,
KE 21v/5, HKT 92b/6, HŞ
2506, MN (1) 19/10
meymūn (<ö.a.) “Irak ilinin ulu
kişisi” NF 242/11
meymūne binti el-ĥāriŝ (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in dokuz karısın-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 391
dan biri” KE 198v/2, meymūne
“bkz. meymūne binti el-ĥāriŝ”
NF 6/10
meyve(<F.) “yemiş, meyve krş.
meve, mįve” ME 173/5, HKT
240a/9, HŞ 1858, MN (2)
36/362, meyve çıķar- “meyve
vermek” HKT 136a/6, meyve
ķıl- “meyve vermek” HKT
141b/8, meyve yimek içinde
kiñlik ķıl- “bol bol yemek”
HKT 227b72
meyvelen- (<F.+T.) “meyvelen-
mek” ME 12/6
meyvelendür- (<F.+T.) “meyve-
lendirmek” HKT 253b/2
meyvelıġ(<F.+T.) “meyveli krş.
e
ğ meyvelig, mįvelig” HKT
410b/5, meyvelıġ būstān “mey-
i
t
i
m ve bahçesi” HKT 365a/7,
y
a
meyvelıġ nerse “meyveli, bere- m
y
ı ketli şey” HKT 481b/4
n
e meyvelig(<F.+T.) “meyveli krş.
v
i
meyvelıġ, mįvelig” meyvelig
bol- “meyveli olmak, bereketli
olmak” ME 12/6
mezāc (<A.) “mizac, huy, davranış
krş. mizāc” HŞ 113
meźāhib (<A.ç) “mezhepler”
meźāhib-i erbaǾa “dört mezhep”
K VII/22
mezālıġ (<F.+T.) “tatlı, lezzetli krş.
mezelıġ, mazalıġ, mazalu” HŞ
1115, mezālıġ mėve “tatlı ve
lezzetli meyve” NF 281/7
mezār (<A.) “mezar” NF 103/15,
KE 242v/14
392 | D r . Suat ÜNLÜ
meze (<F.) “tat, lezzet, yapılan
işten duyulan zevk krş. maza”
NF 369/2, KE 167r/8, MM
11/4, HŞ 3888, meze bol- “lez-
zet bulmak, lezzetli olmak”
MM 374/2
mezelıġ(<F.+T.) “tatlı, lezzetli krş.
mezālıġ, mazalıġ, mazalu”
HKT 427a/9
meźellet (<A.) “horluk, hakirlik,
alçaklık” KE 78r/20
meźemmet (<A.) “kınama, yerme,
ayıplama” KE 205v/19
mezgit(<F.) “mescid krş. mescid”
ME 65/6
meźheb(<A.) “mezhep, bir dinin
şubeleri” NF 60/6, MN (2)
18/171
meźheblıġ (<A.+T.) “mezhebi
olan” KE 6r/12
meźi (<A.) “erkek cinsel organın-
dan gelen meniye benzer koyu-
ca beyaz su krş. meźį” meźi
ėndür- “döllemek, erkek cinsel
organından gelen meniye ben-
zer koyuca beyaz su gelmek”
ME 56/5
meźį (<A.) “erkek cinsel organın-
dan gelen meniye benzer koyu-
ca beyaz su krş. meźi” MM
76/3
mezįd (<A.) “artmış, çoğalmış” KE
186v/3, MM 405/2
mezįd bin saǾd (<ö.a.) “ǾAd kav-
minden olup Hud peygamberin
duasıyla Tanrıdan gelecek
azaptan kurtulmak için Mek-
ke’ye kurban kılmaya giden üç
kişiden biri” KE 29v/15, mezįd
“bkz. mezįd bin saǾd” KE
29v/17
meźkūr (<A.) “zikr olunan, sözü
edilen” NF 77/11, Ka II/9
meźmūm (<A.) “yerilmiş, ayıp-
lanmış” KE 204r/10
mı “soru edatı krş. mu, mü” NF
190/6
mıśır (<ö.a.) “Mısır, Mısır ülkesi
krş. mıśr (1)” NF 57/5, KE
65v/14, HŞ 204, mıśır sulŧanı
“Mısır hükümdarı” HŞ 1471
mıśr (1)(<ö.a.) “Mısır, Mısır ülkesi
krş. mıśır” KE 45v/4, HKT
210a/3, MN (2) 44/440
e
ğ
mıśr (2) (<ö.a.) “Mısırdaki kahire
i
t şehri” mıśr şehri “ Kahire şehri”
i
m MN (1) 9/15
y
a
mıśrį (<ö.a.) “ Mısırlı” NF 134/13,
y
ı KE 188r/5, HŞ 1443
mıśrlıġ(<A.+T.) “Mısırlı” KE
n
e
v
i 240r/4
mıyıķ “bıyık” KE 230v/4, mıyıķ
kes- “bıyık kesmek, tıraş et-
mek” KE 230v/5
micmer (<A.) “buhurdan, içinde
tütsü yakılan kap” KE 151v/21
midād(<A.) “mürekkep” ME 36/3,
HKT 292b/8
mihār (<F.) “yular, dizgin” HŞ
3622
mihin banu (<ö.a.) “Mehin banu”
HŞ 419
mįħlu (<A.+T.) “som gümüş aya-
rında damgalı sikke” MM
251/1
 Harezm-Altınordu
miĥnet (<A.) “mihnet, sıkıntı,
eziyet krş. mihnet” NF 324/8,
MN (2) 36/360, HŞ 1877,
miĥnet kel- “sıkıntıya uğramak,
eziyet çekmek” NF 76/8,
miĥnet teg- “sıkıntıya uğramak,
eziyet çekmek” NF 127/4
mihnet (<A.) “mihnet, gam, keder
krş. miĥnet” KE 104v/10, MM
60/3, mihnet tart- “mihnet et-
mek, gamlanmak, keder içinde
bulunmak” KE 78v/5
mihmān-dārlıķ (<F.+T.) “ev sahip-
liği yapmak, misafir kabul et-
mek” KE 85r/14, mihmān-
dārlıķ ķıl-“ev sahipliği yapmak,
misafir kabul etmek” KE
191v/18
mihmānlıķ (<F.+T.) “misafirlik”
KE 192r/11
mihr (1)(<F.) “sevgi, dostluk” KE
70r/7, MM 373/4, mihr sal-
“dostluk kurmak, güven ver-
mek, sevgi bağı oluşturmak”
KE 115r/5
mihr (2) (<A.) “mihir bkz. mehr,
mehir ” HŞ 3532, mihr tut-
“mehir miktarını belirlemek”
HŞ 3551
mihr (3) “güzellik” MN (2) 15/146
miĥrāb (<A.) “mihrap, yay şeklin-
de çizilmiş nakış süsleme” NF
249/8, KE 135r/18, HKT 52a/8,
HŞ 51, miĥrāb ėt- “mihrap
yapmak, süslemek, yay şeklin-
de nakış çizerek süslemek” KE
151v/14, miĥrāb ķıl-“mihrap
yapmak, süslemek, yay şeklin-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 393
de nakış çizerek süslemek” KE
34r/15, HŞ 76, miĥrāb tamı
“mihrab duvarı” HKT 433b/2
mihrbān (<F.)“sevgili, sevimli,
şefkatli, merhametli krş.
mihrebān, mihrubān, mihribān”
KE 200r/2
mihrebān (<F.) “sevgili, sevimli,
şefkatli, merhametli krş.
mihrubān, mihrbān, mihribān”
ME 25/3
mihribān(<F.) “güzel krş. mihrbān,
mihrebān, mihrubān” HŞ 1671
mihrubān (<F.) “sevgili, sevimli,
şefkatli, merhametli krş.
mihrebān, mihrbān, mihribān”
NF 90/13
e
ğ mihrubānlıķ (<F.+T.) “şefkat, mer-
i
t hamet, sevgi” NF 215/7
i
m mįħsuz (<A.+T.) “damgasız sikke”
y
a
MM 251/3 m
y
ı mihter (<A.) “daha büyük, ulu, çok
n
e iyi” MM 10/4, HŞ 499
v
i
mįkāǿįl(1)(<ö.a.) “dört büyük me-
lekten rızıkların taksimiyle gö-
revli melek krş. mįkāyil” NF
53/1, KE 5v/17, MN (1) 3/2
mįkāǿįl (2) (<ö.a.) “Yunus pey-
gamberin konuştuğu abid” KE
155v/6
mįkāyil (<ö.a.) “dört büyük melek-
ten rızıkların taksimiyle görevli
melek krş. mįkāǿįl (1)” HKT
14a/9
miķdād ibnüǿl-esved (<ö.a.) “saha-
beden bir zat” NF 335/9
394 | D r . Suat ÜNLÜ
miķdār (<A.) “kadar, mikdar, ke-
miyet” NF 364/9, KE 26v/13,
MM 73/1
miķdārınça (<A.+T.) “miktarınça,
kadarınça” NF 39/9
mil (<A.) “mil” HŞ 64
mįl (<Fr.) “yer yer uzunluğu deği-
şen uzaklık ölçü birimi ” NF
65/17, HŞ 3014
milk (<A.) “mülk krş. mülk” MM
232/4
millet (<A.) “millet” KE 184r/14,
HŞ 3086
mįm (<A.)1. “Arap alfabesinin 24.
harfi, mim” MM 262/2, HŞ
4164, 2.“metinde (İmam) Mu-
hammed’in baş harfinden dola-
yı ona işaret edilmiştir” MM
225/2
miñ “bin (1000)” NF37/3, KE
8v/20, ME 50/3, MM 35/3,
HKT 577b/3, HŞ 152, MN (1)
8/14, İML 94, MN (2) 17/169,
miñ tümen “çok, çok fazla, bin-
lerce” HŞ 3980
miñ (2) “vücuttaki ben krş. meñ
(1)” HŞ 4027, MN (2) 11/106
min “ben (1. tek. ş.) krş. mėn, men,
ben” MN (1) 2/6, MN (2)
15/146, minde “bende” HŞ 366,
mindin “benden” HŞ 112, MN
(1) 7/15, mini “bemi” HŞ 110,
MN (1) 3/1, MN (2) 2/18, mi-
nim “benim” HŞ 2182, miniñ
“benim” HŞ 3874, MN (1) 2/1,
MN (2) 23/225
min-“binmek, aşmak, ağmak, çık-
mak krş mün- (1) , bin-” NF
130/11, KE 158r/4, HŞ 1146,
MN (1)3/4, İML 94, MN (2)
6/49
mįnā (1)(<F.) “mine, kuyumcuların
gümüş üzerine nakşettikleri
laciverd veya yeşil renkli sırça”
mįnā taşı “mina taşı” MN (1)
4/2
mįnā (2)(<ö.a.) “Mekke doğusun-
daki dağlarda Arafat’a giden
yol üzerindeki yer” NF 214/13,
KE 208r/17
min-baǾd (<A.) “bundan sonra”
AO V/14
miñ beg “binbaşı, askeri bir rütbe”
AO II/4
e
ğ
minber (<A.) “minber” NF 210/3,
i
t KE 199v/20, MN (1) 8/10,
minber ķıl- “minber inşa etmek,
i
m
y
a
minber olarak kullanmak” NF
y
ı 35/16, minber ķopar- “minber
inşa etmek, minber yükselt-
n
e
v
i mek” KE 239r/13, minber ur-“
minber inşa etmek, minber yük-
seltmek” KE 17r/9
minder (<F.) “minder” HŞ 3250
mindür-“bindirmek, çıkarmak,
aşırmak krş. mündür-, bindür-”
NF 163/16, KE 188v/10, HŞ
3342, MN (1) 22/3
miñ ėki yüz “bin iki yüz (1200)”
KE 24r/13
miñ ėki yüz ķırķ “bin iki yüz kırk
(1240)” KE 9r/14
mineǿl-mutteķįn (<A.) “Allah’tan
korkan kullardan
(Maide/27’den), mineǿl-
 Harezm-Altınordu
mutteķįn bol- “Allah’tan kor-
kan kullardan olmak” MM 24/4
mįnĥaĥırķiyā(<ö.a.) “beytüǿl-
Makdis’teki peygamber” KE
152r/3
mini (1)“beyin krş. meyin” KE
44v/12
mini (2)(<A.) “meni krş. menį” HŞ
4628
miñmiñ “bin kere bin (milyon)”
İML 187
minnet (<A.) “iyilik etme, minnet,
gönül borcu, şükran duyma”
KE 89r/11, MM 203/2, HKT
41b/9, minnet bol- “şükran
duymak, gönül borcu olmak,
minnet etmek” NF 128/11, K
III/8, minnet ķıl- “başa kak-
mak” NF 9/15, KE 89r/10, ME
146/1, MM 343/3, HKT
494b/4, minnet ķoy- “iyilik et-
mek, lutfetmek” ME 29/4, HKT
494b/5, minnet köter- “şükran
duymak, minnet etmek” KE
193r/6, minnet tut- “şükran
duymak, gönül borcu olmak,
minnet etmek” HŞ 1107, min-
net ur- “iyilik etmek, lutfetmek”
ME 33/1, HŞ 3464
miñ toķuz yüz “bin dokuz yüz
(1900)” KE 199v/20
miñ yėti yüz “bin yedi yüz (1700)”
KE 25r/19
miǾrāc (<A.)“mirac, Hz. Muham-
med’in göğe çıkışı ” NF 60/5,
KE 206v/15, MM 377/4, HŞ
137, MN (1) 2/12, miǾrāc bir-
“Miraca çıkartmak” MN (2)
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 395
2/16, miǾrāc kėçesi “Mirac ge-
cesi, Hz. Muhammed’in göğe
çıktığı gece” NF 164/16, miǾrāc
tüni “Mirac gecesi, Hz. Mu-
hammed’in göğe çıktığı gece”
NF 165/16, KE 2r/13,
miǾrācüǿn- nebį “Hz. Muham-
med’in göğe çıkarak Allah’a
görüşmesi hadisesi” KE 208v/2
miǾrāc-nāme (<A.+F.) “mirac ha-
disesi için yazılmış eser, eser
adı” MN (1) 1/5
mįrāŝ (<A.) “mîras” NF 255/4, KE
129r/4, ME 40/6, HKT 71b/4,
MN (1) 20/7, mįrāŝ al- “miras
almak, varis olmak” KE 129r/1,
HKT 166b/5, mįrāŝ alġan “mi-
e
ğ rasçı, vâsi” HKT 328a/8, mįrāŝ
alın- “miras alınmak” HKT
i
t
i
m 77a/9, mįrāŝ bėr- “miras bırak-
y
a
mak krş. mįrāŝ bir-” KE 129r/3, m
y
ı mįrāŝ bir- “miras bırakmak
n
e krş. mįrāŝ bėr-” HKT 298a/6,
v
i
mįrāŝ ħorası bol- “varisi olmak”
NF 207/1, mįrāŝ ķal- “miras
kalmak, miras almak” NF
246/15, KE 12r/3, mįrāŝ teg-
“miras kalmak, miras almak”
KE 88r/1
mįrāŝ-ħāre (<A.+F.) “mirasçı, mi-
rasyedi krş. mįrāŝ-ħōre, mįrāŝ-
ħora” HKT 90b/3
mįrāŝ-ħora (<A.+F.) “mirasçı, mi-
rasyedi krş. mįrāŝ-ħōre, mįrāŝ-
ħāre” NF 206/17
mįrāŝ-ħōre (<A.+F.) “mirasçı, mi-
rasyedi krş. mįrāŝ-ħora, mįrāŝ-
ħāre” mįrāŝ-ħōre ķıl- “mirasçı
396 | D r . Suat ÜNLÜ
olmak, mirasdan hak sahibi ol-
mak” ME 94/7
mirbaŧ bin śaħrā (<ö.a.) “Süleyman
peygamberin hizmetçilerinden
biri” KE 142r/1
mįŝāķ (<A.) “sözleşme, anlaşma”
KE 19r/8, mįŝāķ küni “sözleşme
güni, anlaşma günü” KE 188v/4
miŝāl (<A.) “misal, benzer, örnek”
NF 244/11
miŝillig (<A.+T.) “benzer, eş,
gibilik” MN (1) 4/7
miŝķāl (<A.) “yirmidört kıratlık bir
ağırlık ölçüsü” NF 398/3, KE
80v/6
miskįn (<A.) “fakir, âciz, zavallı”
NF 63/9, KE 249v715, MM
230/2, HKT 556a/3, HŞ 3884,
K VI/12, MN (2) 11/101, mis-
kįn bol- “fakir ve zavallı olmak,
aciz duruma düşmek” ME
236/7
miskįnlik (<A.+T.) “miskinlik,
âcizlik” NF 374/7, KE 3v/9,
miskįnlik ķıl- “âcizlik göster-
mek, acınacak duruma düşmek”
NF 51/16
miŝl (<A.) “eş, emsal, benzer” NF
56/17, HKT 480a/7, MN (2)
10/94
mįsreǾ bin harem (<ö.a.) “Mirse
bin Harem” KE 36r/20
misŧaĥ (<ö.a.) “Mistah bin Esâse.
Abdullâh bin Ubey’le Hz.
Ayişe’ye iftira eden Ebu
bekr’in teyzesinin oğlu krş.
musŧiĥ” NF 415/5
misvāk (<A.) “misvak, diş fırçası
krş. mesvāk” NF 90/2, ME 67/8
mįve (<F.) “meyve yemiş krş.
meve, meyve” KE 87v/4, MN
(1) 9/13
mįvelig(<F.+T.) “meyveli krş.
meyvelig, meyvelıġ” KE
162v/16
mizāc (<A.) “mizaç, huy, yaratılış
krş. mezāc” HŞ 3028
mįzāĥ (<A.) “şaka, eğlence” HŞ
1056, mįzāĥ ķıl- “şakalaşmak,
eğlenmek” KE 204r/16, ME
181/6, HŞ 2290
mįzān (<A.) “ölçü, terazi” NF
235/1
e
ğ
moġal (<ö.a.) “Moğol krş. moġul,
i
t moġul” HŞ 3091
i
m moġul (<ö.a.) “Moğol krş. moġol,
y
a
moġal” KE 80v/15
y
ı moncuķ“boncuk krş. monçuķ” ME
86/8
n
e
v
i monçuķ “boncuk krş. moncuķ” NF
414/11, KE 114v/16
moynuz “boynuz krş. muynuz,
müñüz” KE 227v/13
moynuzluġ“boynuzlu krş.
muynuzlıġ” NF 216/2
möşük “ kedi” KE 23r/10
mu (1)“soru edatı krş. mı, mü” NF
16/1, KE 7r/5
mu (2) “bu krş. bu” muña “buna”
NF 45/5, KE 19r/6, ME 42/8,
MM 104/2, HŞ 2752, MN (1)
14/8, MN (2) 3/22, K X/13,
muñar “buna” NF 112/16, KE
6r/11, MM 23/4, HŞ 4342,
munça “bunca” NF 6/1, KE
 Harezm-Altınordu
3v/6, MN (1) 12/7, MN (2)
14/136, munda 1.“bunda” NF
15/9, KE 2v/21, MM 65/3,
HKT 357a/8, HŞ 1158 , İML
75, MN (2) 47/471, MN (1)
3/4, K III/11, MN (2) 47/471,
2. “bundan” MM 274/2,
mundın “bundan” NF 40/2, KE
2v/13, 14/137, “bundan” MM
36/1, HŞ 3570, MN (2) 14/137,
munı “bunu” NF 32/9, KE
5r/15, 47/471 MN (2), ME
68/8, MM 31/2, HŞ 2993, MN
(2) 47/471, munlar “bunlar” NF
12/3, MM 193/3, HKT 474a/3,
HŞ 4621, munlarda “bunlarda,
bunlardan” NF 292/2,
munlardın “bunlardın” NF
115/3, munlarġa “bunlara” NF
27/3, munlarķa “bunlara” NF
71/4, munlarnı “bunları” NF
13/4, munlarnıñ “bunların”
NF 160/1, munu “bunu” NF
112/7, munun “bununla” MM
60/4, munuñ “bunun (bu zami-
rinin ilgi hali” NF 19/5, KE
6v/17, MN (1) 4/15, MM
101/2, HŞ 4563, MN (2) 5/41,
munuñ birle “şundan ötürü, do-
layı, için” HKT 448b/1, munuñ
birle kim “şundan ötürü, dolayı,
için” HKT 25a/4, munuñ tėg
“bunun gibi krş. munuñ tig”
MM 23/1, munuñ tig “bunun
gibi krş. munuñ tėg” HKT
363b/9, munuñ üçün “bunun
için, diye, için” HKT 174a/9,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 397
munuñ üçün kim “bunun için ki,
diye, için” HKT302a/8
muǾabbir (<A.) “düş tabir eden,
düş yoran” NF 205/17, KE
89v/8
muǾāf (<A.)“bağışlanmış, affedil-
miş” MM 219/1
muǾāķib(<A.) “cezalandırılan,
cezaya çarptırılan, cezalı”
muǾāķib bol- “cezaya
çarptıtılmak, cezalandırılmak”
NF 367/15
muǾallim (<A.) “muallim, öğret-
men, öğretici, kılavuz, rehber”
NF 238/3, KE 19r/3
muǾāmele (<A.) “muamele, hare-
ket, davranış” KE 207v/12,
e
ğ muǾāmele ķıl-“ muamele et-
i
t mek, hareket etmek, davranışda
i
m bulunmak” KE 103v/7
y
a
muǾāmelet (<A.) “anlaşma” KE m
y
ı 41v/20, muǾāmelet ķıl-“ anlaş-
n
e mak, sözleşmek” KE 66r/8,
v
i
muǾāmelet ķılış- “birbirleriyla
anlaşmak, sözleşme yapmak”
ME 123/7
muǾāmile (<A.) “muamele, hare-
ket, davranış krş. muǾāmilet”
muǾāmile ķıl- “muamele etmek,
hareket etmek, davranışda bu-
lunmak” NF 269/10
muǾāmilet (<A.) “muamele, hare-
ket, davranış krş. muǾāmile”
muǾāmilet ķıl- “muamele et-
mek, hareket etmek, davranışda
bulunmak” NF 31/3
muǾāniķa (<A.) “kucaklaşma, sa-
rılma” muǾāniķa ķıl- “kucak-
398 | D r . Suat ÜNLÜ
laşmak, sarılmak, bağrına bas-
mak” NF 362/15
muǾāraża (<A.) “karşı gelme, çe-
kişme” muǾāraża ķılış- “birbir-
lerine karşı gelmek, aralarında
çekişmek, birbirleriyle anlaşa-
mamak” ME 205/6
muǾāşiret (<A.) “birlikte yaşayıp
iyi geçinme” NF 125/6
muǾāşşir (<A.) “aşar memuru” HŞ
1053
muǾaŧŧal (<A.) “bırakılmış, kulla-
nılmaz, boş, işsiz”muǾaŧŧal bol-
“boş bırakılmak, kullanılma-
mak” HŞ 484, muǾaŧŧal ķal-
“boş kalmak, kullanılmamak”
HŞ 3232
muǾaŧŧar (<A.)“hoş kokulu, ıtırlı”
muǾaŧŧar bol- “hoş ve güzel
kokmak, güzel kokulu olmak”
NF 212/9, muǾaŧŧar ķıl-“hoş ve
güzel kokmak” KE 183v/10
muǾāvenet (<A.) “yardım, yardım
etme” AO II/25
muǾāviye (<ö.a.) “İlk emevi halife-
si” NF 75/11, KE 179v/10
muǾāviye bin bekr (<ö.a.) “Mezįd
bin SaǾd’ın kardeşi” KE 32r/3
muǾavviźeteyn (<A) “iki koruyu-
cu” KE 66r/20
muǾāyana (<A.)“açık, âşikar”
muǾāyana körüş- “açık açık gö-
rüşmek, açıkça görüşmek” ME
204/7
muǾayyen (<A.) “tayin ve tahsis
olunmuş, kararlaştırılmış, kesin,
belli, açık seçik” NF 14/8, K
IV/16, muǾayyen bahā “ belirli
bir fiyat” MM 252/1, muǾayyen
ķarār “belirli bir gün” MM
245/4, muǾayyen keđik “belirli
bir av hayvanı” MM 237/1,
muǾayyen ķılınmış vaķt “tayin
edilmiş vakit” HKT 562a/2,
muǾayyen neñ “belirli bir şey”
MM 261/2, muǾayyen neźir
“belirli bir adak” MM 168/2,
muǾayyen bil- “kesin olarakdan
bilmek, açık ve seçik olarak
bilmek” NF 131/5, HŞ 1195
muǾāź inbi cebel (<ö.a. ) “El-müftî
lakabıyla tanınan sahabe” NF
71/3
muǾažžam(<A.) “muazzam, ulu,
e
ğ
büyük” NF 64/13, KE 189v/3,
i
t K I/53
i
m muǾažžam imām (<ö.a.) “Ebu Ha-
y
a
nife” MM 238/1
y
ı mubāĥ (<A.) “işlenmesinde sevap
ve günah olmayan şey, mübah”
n
e
v
i MN (2) 34/339
mubālaġat (<A.) “abartma, müba-
lağa krş. mübālaġat” mubālaġat
ķıl- “abartmak, mübalağa et-
mek” ME 208/3
mubārek (<A.) “uğurlu, mübarek”
mubārek tut- “uğurlu saymak,
kutsal görmek, kutsamak” ME
186/3
mubaśśır (<A.) “görücü, gözleyen”
NF 359/8
mubrez(<A.) “gösteri” KE 248v/11
mucābāt (<A.) “nazire” mucābāt
ayt- “nazire söylemek” ME
48/5
 Harezm-Altınordu
muǾcizāt (<A.ç.) “mucize, mucize-
ler” NF 36/1, AO III/1, HŞ
4590
muǾcize (<A.) “mucize” NF 23/2,
KE 31r/18, MM 35/3
mūdārā (<A.) “mudara” mūdārā
ķıl- “mudara etmek, beklemek,
ummak” HŞ 4667
mudāvemet(<A.)“devamlılık krş.
müdāvemet”mudāvemet ķıl-
“devamlılık göstermek, sürekli
olmak” ME 51/3
mufāħiret (<A.) “öğünme, kendini
beğenme” NF 396/8, KE
214v/10, mufāħiret ķıl- “öğün-
mek, kendini beğenmek” NF
36/16, mufāħiret ķılış- “karşılık-
lı olarak öğünmek, kendi kendi-
lerini beğenmek” NF 374/9
mufażżal (<ö.a.) “bir alim kişi” NF
419/5
mufįd (<A.)“faydalı” NF 423/13
mūfiķ (<A.) “yardımcı” NF 120/3,
mūfiķ bol- “yardım etmek, yar-
dımcı olmak” NF 120/3
mūġ (<F.) “ateşe tapan, Mecûsî,
ateşperest” NF 325/11, KE
231v/2, HKT 321a/3, HŞ 636,
mūġ bol- “Mecûsî olmak, ateş-
perest olmak, ateşe tapmak”
ME 172/2
muġal (<ö.a.) “Moğol krş. moġol,
muġol” CE 1/4
muġannį (<A.) “şarkı söyleyen,
şarkıcı” HŞ 1043, MN (2) 3/22
muġāŧır(<ö.a.) “Patriklerin ulu
kişisi” NF 80/12
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 399
muġįrat ibnü ĥabįb (<ö.a.) “bir
âbid” NF 317/1
muġįre bin şuǾbe (<ö.a.) “İlmî,
askerî ve siyasî alanlardaki üs-
tünlüğü ile tanınmış Hz. Mu-
hammed’den çok sayıda hadis
rivayet etmiş sahabe” KE
225v/20, muġįra “bkz. muġįre
bin şuǾbe” NF 117/13, muġįrat
ibnü şuǾbe “bkz. muġįre bin
şuǾbe” NF 117/1, muġįre “bkz.
muġįre bin şuǾbe” KE 226r/1
muĥāb (1) (<A.) “eksiltme, indi-
rim” ME 216/2
muĥāb (2)(<A.) “müteakip, arka-
sından” MM 205/1
muħabbeŝ (<A.) “kötülük eden,
e
ğ fenalık eden” KE 41v/15
i
t muĥabbet (<A.)“sevgi, dostluk,
i
m muhabbet krş. maĥabbet,
y
a
mahabbet” NF 199/10, KE m
y
ı 42r/12, MM 369/3, MN (2)
n
e
v
11/101, muĥabbet közi
i
“günüldeki aşk ateşi” MM
367/2
muĥabbet-nāme (<ö.a.) “Muhab-
bet-Name adlı eser” MN (2)
7/60
muhācir (<A.) “muhacir, Peygam-
berle birlikte veya sonradan
Mekke’den Medine’ye göç
eden” NF 75/11, muhācir ve
enśār “Medineye göç edenler ve
onları misafir edenler” KE
236r/12
muhācirįn (<A.ç.) “muhacirler” NF
92/15
400 | D r . Suat ÜNLÜ
muĥaddiŝ(<A.) “hadis ilmi ile uğ-
raşan” NF 231/17
muĥaķķaķ (<A.) “gerçekliği belli
olmuş, gerçek” muĥaķķaķ bol-
“gerçekliği belli olmak, kesin-
leşmek, gerçek olmak” NF
422/12
muĥaķķıķ (<A.) “tahkik eden, ger-
çeği arayan” KE 42r/11
muĥāl (<A.)“mümkün olmayan,
imkansız” NF 98/16, KE
135r/21, MM 269/2, MN (2)
37/373, muĥāl bol- “mümkün
olmamak, imkansız olmak” NF
364/17, ME 221/5, muĥāl ol-
“mümkün olmamak, imkansız
olmak” HŞ 983, muĥāl -i akl
“akla uygun olmayan” HŞ 2189
muħālefet (<A.) “muhalefet krş.
muħālifet” muħālefet eyle-
“karşı çıkmak, muhalefet et-
mek” K VII/29, muħālefet
it“karşı çıkmak, muhalefet et-
mek” K VII/22, muħālefet ķıl-
“karşı çıkmak, muhalefet et-
mek” HKT 189b/9, muħālefet
ķılmaķ “karşı çıkma, muhalefet
etme” HKT 19b/9, muħālefet
ķılış- “birbirlerine karşı çıkmak,
aralarında muhalefet etmek”
ME 116/4, muħālefet ol- “mu-
halefet etmek, karşı çıkmak” K
VII/50
muħālif (<A.) “muhalif, uymayan,
zıt, karşıt, karşı fikirde olan”
KE 20v/9, HŞ 779, muħālif bol-
“uygun olmamak, aykırı olmak,
karşı fikirde olmak” HKT
439a/2, HŞ 4303, muħālif çıķ-
“muhalif olmak, karşı fikirde
olmak, karşı çıkmak” HŞ 2213,
muħālif kel- “birbirine uyma-
mak, karşı fikri savunmak”
MM 181/4, muħālif miŝl “uy-
gun olmayan, aykırı şey” HKT
412b/3
muħālifet (<A.) “muhalefet, uyuş-
mama krş. muħālefet” NF
307/17, muħālifet ķıl- “karşı
çıkmak, muhalefet etmek” NF
289/11
muĥāfižat (<A.) “saklama, koru-
ma” muĥāfižat ķıl- “saklamak,
korumak, muhafaza etmek” NF
e
ğ
379/12
i
t muĥammed (1)(<ö.a.) 1. “İslam
i
m peygamberi, Hz. Muhammed
y
a
krş. muhammed” NF 6/5, KE
y
ı 14v/7, HKT 65b/9, MM 5/3,
MN (1) 22/8, HŞ 4637, AO
n
e
v
i III/1, MN (2) 2/18, muĥammed
dįni “İslamiyet” HŞ 4363,
muĥammed ibnü Ǿabdiǿllāh “İs-
lam peygamberi Hz. Muham-
med” NF 46/7, muĥammed
muśŧafā “İslam peygamberi Hz.
Muhammed” NF 36/1, KE
1v/8, muĥammedüǿl- muśŧafā
“İslam peygamberi Hz. Mu-
hammed” KE 7r/13, MN (2)
2/16, muĥammed muśŧafā emįn
“İslam peygamberi Hz. Mu-
hammed” KE 122v714,
muĥammed bin Ǿabduǿllāh “İs-
lam peygamberi Hz. Muham-
med” KE 203v/19, muĥammed-
 Harezm-Altınordu
i emįn “İslam peygamberi Hz.
Muhammed” KE 186v/1,
muĥammed resūl “İslam pey-
gamberi Hz. Muhammed” MM
10/4, muĥammed resūlaǿllāh
“İslam peygamberi Hz. Mu-
hammed” NF 3/11, muĥammedį
“İslam peygamberi Hz. Mu-
hammed” KE 225r/4
muĥammed (2) (<ö.a.) “749-804
yılları arasında yaşamış, Ebu
Hanife’nin öğrencisi ve Hanefi
mezhebinin büyük bilginlerin-
den olan İmam Muhammed”
MM 239/4
muĥammed (3) (<ö.a.) “Temir
Kutluk Han’ın Tarhanlık verdi-
ği kişi” AO II/19
muĥammed (4) (<ö.a.) “Sahib
Girey yarlığında geçen kişi” Ka
II/6
muĥammed (5) (<ö.a.) “Uluğ Mu-
hammed Han, Altın Ordu hanı”
AO III/2
muĥammed Ǿalį (<ö.a.) “İbrahim
Han’ın Tarhanlık verdiği
Gülbostan Hatun’un oğlu” Ka
I/4
muĥammed Ǿazįz (<ö.a.) “Mu-
hammed Aziz, Gülbostan Ha-
tun’un oğlu” Ka I/5
muĥammed bin Ǿalį tirmiźį (<ö.a.)
“Ebû Abdullâh Muhammed bin
Alî bin el-Hasan bin Bişr el-
Hakîm. Büyük bir sûfî ve Sünnî
kelamcısı” NF 338/14
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 401
muĥammed ħ^oca (<ö.a.) “eserde
medhedilen bir büyük” MN (2)
7/65
muĥammed ibnü beşreviyye (<ö.a.)
“Muhaddis, Kenzüǿl-Aħbâr adlı
hadis kitabının yazarı” imām
“bkz. Muĥammed ibnü
beşreviyye” NF 198/3, imām
muĥammed-i beşreviyye “bkz.
muĥammed ibnü beşreviyye”
NF 362/11
muĥammed bin ebį bekr (<ö.a.)
“Ebu Bekr’in oğlu” KE 240r/3,
muĥammed “bkz. muĥammed
bin ebį bekr” NF 133/5
muĥammed ibnü ĥarb (<ö.a.) “bir
âbid” NF 227/17
e
ğ muĥammed ibnü ĥaśan (<ö.a.) “İbn
i
t Düreyd adı ile tanınmış ünlü dil
i
m âlimi, şair” NF 197/13
y
a
muĥammed bin ĥaśan-ı şeybānį m
y
ı (<ö.a.) “Ebu Abdullâh Mu-
n
e hammed bin Hasan bin Farkad.
v
i
Hanefi fakihi” KE 82v/6, imām
muĥammed “Ebu Abdullâh
Muhammed bin Hasan bin
Farkad. Hanefi fakihi” KE
82v/9, imām muĥammed bin
ĥaśan-ı şeybānį “Ebu Abdullâh
Muhammed bin Hasan bin
Farkad. Hanefi fakihi” KE
82v/7
muĥammed ibnü idrįsǿş-şāfiǾį
(<ö.a.) “ İmam şâfiǾî krş. şāfįǾį”
NF 205/8
muĥammed bin iśĥāķ (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in hayatını ilk defa
yazan Arap müellif ve muhad-
402 | D r . Suat ÜNLÜ
dislerinden biri” KE 107r/17,
muĥammed iśĥāķ “Hz. Mu-
hammed’in hayatını ilk defa
yazan Arap müellif ve muhad-
dislerinden biri” KE 194v/8
muĥammed ibnü muķātiliǿr-rāzį
(<ö.a.) “Rey ilinin âlimi, kadı-
sı” NF 235/5
muĥammed bin müslim (<ö.a.)
“Muhammed bin Müslim” KE
227v/4
muĥammed ibnü sįrįn (<ö.a.)
“TâbiǾînden hadis ravîsi” NF
191/13, ibnü sįrįn “bkz.
muĥammed ibnü sįrįn” NF
191/15
muĥammed hanįfe (<ö.a.) “Hz.
Ali’nin oğlu” KE 242v/15
muĥammed-i buħārį (<ö.a.) “Sahîh
adlı hadis kitabının yazarı krş.
ismāǾįl-i buħārį” imām “bkz.
muĥammed-i buħārį” NF 346/5
muĥammed-i kātib (<ö.a.) “Magâzî
adlı kitabı olan din âlimi” NF
444/8
muħanneŝ (<A.) “korkak, alçak,
kalleş” KE 167r/19, muħanneŝ
bol- “korkak olmak, alçaklık
yapmak, kalleş olmak” KE
57v/3
muĥārebe(<A.) “muharebe”
muĥārebe-i keŝįr “çok sayıda
savaş, bir çok savaş” KVI/21,
muĥārebe ķıl- “savaşmak, harp
etmek” K VI/24
muĥarrar (<A.) “Allah’a adanmış
olan” muĥarrar ķıl- “kendini
Allah’a adamak, Allah yolunda
çalışmak” KE 166v/4
muĥarrem (<A.) “kamer takvimi-
nin birinci ayı, haram olan, ya-
saklanmış olan” KE 225v/8, K
II/15, muĥarrem ayı “kamer
takviminin birinci ayı, haram
olan, yasaklanmış olan” NF
122/8, KE 33r/18
muĥāsib (<A.) “hesap eden, muha-
sebeci” KE 86r/8
muĥātaba (<A.) “çekişme, karşılık-
lı söyleşme” KE 123r/7
muhlib (<ö.a.) “Abbasî halifesi”
NF 373/14
muĥib(b) (<A.) “dost, seven, sevgi
e
ğ
besleyen” KE 218v/4, MM
i
t 267/3, K VIII/14, muĥib köñli
i
m “dost gönüllü, sevecen” MM
y
a
319/1, muĥibüǿl-Ǿulemā “alim-
y
ı lerin dostu, alimlerin sevgilisi”
KE 2r/20
n
e
v
i muĥibbāne(<A.+F.)“dostça” K
VII/15
muĥiblük (<A.+T.) “Allah dostu
olma” MM 363/2
muĥįŧ(<A.) “bir şeyin etrafını çevi-
ren, muhit, okyanus, deniz” KE
26v/7, muĥįŧ deryāsı “denizle
çevrili” KE 26v/6
muĥkem (<A.) “muhkem, sağlam,
kuvvetli” NF 136/6, HKT
528b/5, HŞ 1991, muĥkem bol-
“sağlam olmak, sabit ve muh-
kem olmak” NF 76/7, ME
215/8, muĥkem it- “sağlamlaş-
tırmak, sabit ve muhkem yap-
mak” HŞ 854, muĥkem ķıl-
 Harezm-Altınordu
“sağlamlaştırmak, sabit ve
muhkem yapmak” HKT 472a/7,
muĥkem ķılġan “sağlamlaştıran,
muhkem kılan” HKT 472a/7,
muĥkem ķılın- “sağlamlaştırıl-
mak, muhkem kılınmak” HKT
213a/1, muĥkem ķılma- “sağ-
lamlaştırmamak, sabit ve muh-
kem kılmamak” ME 229/5,
muĥkem otur- “düzgün otur-
mak, sabit oturmak” MM 77/3
muĥkemle-(<A.+T.) “sağlamlaş-
tırmak” NF 356/8
muĥkemlük (<A.+T.) “sağlamlık”
HKT 503a/4
muħlaś (<A.) “kurtarıcı” KE 82v/6
muħliś (<A.) “dostluğu, samimiye-
ti içten gönülden olan” NF
405/14, KE 82v/4, muħliś bol-
“dostluğu, samimiyeti içten gö-
nülden olmak” NF 48/15
muħliśāne(<A.+F.)“samimiyetle,
içtenlikle” K VII/15
muĥrim (<A.) “ihrama giren, ih-
ramlı” ME 38/5, HKT 119a/9,
muĥrim bol- “ihrama girmek,
ihramlı olmak” ME 30/8
muĥsin (<A.) “iyilik eden, ihsan
eden” KE 88r/18
muĥtāc (<A.)“muhtaç, ihtiyacı
olan” NF 109/3, KE 143v/3,
HKT 370b/4, HŞ 182, muĥtāc
bol- “ihtiyac sahibi olmak,
muhtac olmak” NF 108/3, HŞ
2433, muĥtāc ķıl- “muhtaç et-
mek” MN (2) 7/59, HŞ 1941
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 403
muħtaśar (<A.) “kısaltılmış, kı-
saltma, kısa” muħtaśar ķıl- “kı-
saltmak” HŞ 492
muħtelif (<A.) “çeşitli, türlü, birbi-
rine uymayan, zıt, ihtilafa dü-
şen” HKT 575a/4, HŞ 1501,
muħtelif bol- “ihtilafa düşmek,
birbirine uymamak” NF 118/4,
ME 203/1, KE 217v/16,
muħtelif bolmaķ “muhtelif ol-
ma, çeşitlilik” HKT 387b/1,
muħtelif ķılıķlıġ “zıt huylu”
HKT 441a/4
muĥtelim(<A.) “kirlenmiş”
muĥtelim bol- “kirlenmek, kirli
olmak” KE 221v/4
muħteliŧ (<A.) “karışık, karışmış”
e
ğ muħteliŧ bol- “karışmak, karı-
i
t şık olmak” NF 320/7
i
m muĥtesib (<A.)“inzibat ve belediye
y
a
işlerine bakan” NF 307/10, K m
y
ı I/10
n
e muĥtesibluķ (<A.+T.)“inzibat ve
v
i
belediye işlerine bakma krş.
muĥtesiblük” NF 307/10
muĥtesiblük(<A.+T.) “inzibat ve
belediye işlerine bakma krş.
muĥtesibluķ” NF 307/11,
muĥtesiblük ķıl- “inzibatlık
yapmak, belediye işleriyle meş-
gul olmak” NF 308/1
muĥteşemsiz (<A.+T.) “ihtişam-
sız” MN (2) 23/223
muǾįnüǿl-mürįd (<ö.a.) “İslam adlı
Harezm dönemi Türk bilginle-
rinin yazmış olduğu 407 dört-
lükten oluşan manzum Türkçe
eser” MM 405/1
404 | D r . Suat ÜNLÜ
muǾizzeǿd-dįn (<A.) “dinin izzet
ve ikram edicisi, Hz. Muham-
med’in lakabı” KE 197r/8
mujda (<F.) “müjde krş. müjde”
mujda bėriş- “birbirlerine müjde
vermek, karşılıklı sevinmek”
ME 196/4
muķābel (<A.) “mukabele, iki şeyi
müsvedde ile aslını okuyarak
karşılaştırma” KE 112v/6
mukābere (<A.) “haddini bilmez-
lik, arsızlık” KE 205v/15
muķābil (<A.) “karşılıklı, aynı,
denk” NF 299/10, MN (2) 8/75,
muķābil kel- “denk gelmek,
denk düşmek, karşılığı olmak”
NF 43/2
muķābile(<A.)“karşılık verme,
karşılama” NF 420/5
muķaddem (<A.) “takdim edilen,
sunulan” NF 428/5
muķaddes (<A.) “mübarek, kutsal”
HKT 270b/3, K VI/29
mūķān (<A.) “casus, haberci krş.
mūķānį” HŞ 1010
mūķānį (<A.) “casus, haberci krş.
mūķān” HŞ 1009
muķārinat (<A.) “uygunluk” NF
241/4
muķarrar (<A.) “kesinleşmiş, ke-
sin” muķarrar bol- “ kesinleş-
mek, kesin olmak” NF 423/16
muķarreb (<A.) “yakın, Allah’a
yakın” NF 3/17, KE 238r/19,
muķarreb śaĥābe “yakın arka-
daş” MM 11/1, muķarreb ķıl-
“yaklaşmak, yakınlık meydana
getirmek“NF 429/9
muķarrer(<A.)“kararlaştırılmış”mu
ķarrer ve maǾlūm “kararlaştı-
rılmış ve herkesçe bilinen” KE
218r/15, muķarrer bol- “karar-
laştırmak, karara bağlamak krş.
muķarrer ol-” KE 75v/8,
muķarrer ķıl- “kararlaştırmak,
karara bağlamak” KE 132v/7,
muķarrer ol-“kararlaştırmak,
karara bağlamak krş. muķarrer
bol-” K V/18
muķassem (<A.) “ayrılmış, bölün-
müş, kısım” KE 203v/10
muķaśśir (<A.) “kusurlu, suçlu”
MM 292/3
muķāvemet(<A.)“karşı durma,
e
ğ
dayanma” muķāvemet ķıl-
i
t “karşı durmak, karşılık vermek,
i
m dayanmak” KE 203r/16
y
a
muķavķıs (<ö.a.) “Hz. Muham-
y
ı med’in İslama davet ettiği Mısır
hükümdarı” KE 230r/9,
n
e
v
i muķavķıs melik “bkz.
muķavķıs” NF 70/14
muķavvį(<A.)“kuvvetlendiren,
sağlamlaştıran” muķavvį bol-
“sağlamlaştırmak, kuvvetlen-
dirmek, sağlam hale getirmek”
NF 263/13
muķdįm (<ö.a.) “Abdulmuttalib’in
on oğlundan biri” KE 50r/7
muķırr (<A.) “ikrar eden, söyle-
yen” KE 106r/10
muķįm (<A.) “sürekli olarak bir
yerde oturan, yerleşen” MM
154/3, HKT 372b/8, muķįm
bol- 1.“yerleşmek, ikamet et-
mek, oturmak” ME 114/6, MM
 Harezm-Altınordu
177/4, HKT 157b/5, 2. “bir
yerde bir süre eğlenmek, oya-
lanmak, durmak” HKT 301a/8,
muķįm bolġu yir “ikamet ede-
cek yer” HKT 385a/9, muķįm
bolmaķ “ikamet etme” HKT
265a/8
muķįmāne(<A.+F.) “mukim gibi,
yerleşik kişiler gibi” MM 189/2
muķįmluķ(<A.+T.) “yerleşik, yer-
leşme, ikamet etme” MM
180/1, HKT 418b/2
muķrį (<A.) “Kur’an okuyan, şar-
kıcı” KE 68v/5
muķtedā (<A.) “kendisine uyulan
(imam), önde bulunan” MM
304/1, HKT 470b/7, muķtedā
bol- “uymak, önde olmak, ken-
disine uyulmak” MM 334/3
muķtedį (<A.) “imama uyan, ima-
mın arkasında namaz kılan”
MM 146/2
mulāzimat (<A.) “stajyerlik” NF
194/16, mulāzimat ķıl-
“stajerlik yapmak, tecrübe ka-
zanmak” NF 193/15
muǾlem(<A.) “bildirilmiş” MN (2)
7/62
mūm(<F.) “mum” KE 134v/12, HŞ
2355
mumınlıķ (<A.+T.) “müminlik”
ME 91/2
mūmiyā (<A.) “bedene sürülmesiy-
le her derdi iyi eden bir deva,
bir masal ilacı” KE 138r/9, HŞ
2317
mun “eksiklik, kusur krş. muñ,
bun” İML 148
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 405
muñ “bun, sıkıntı, darlık, kaygı
krş. bun, mun” KE 131v/21,
MM 326/3, HŞ 2579
mun- “bunamak” munmaķķa nisbet
ķıl- “bunaklıkla itham etmek”
HKT 237a/7
muna “işte” KE 187r/14
muna-“bunalmak, sıkılmak krş.
muña-” İML 112
muña-“bunalmak, sıkılmak krş.
muna-” KE 105v/18
munaġġaż (<A.) “mutsuz, kederli”
munaġġaż bol- “mutsuz olmak,
kederlenmek, kederli olmak”
NF 128/6
munāǾǾim (<A.) “yedirip içiren,
cömert, nimet veren” KE
e
ğ 128v/20
i
t muñakduķmış “muhtaç” ME 8/5
i
m munāķıś (<A.) “zıt, karşı olan”
y
a
munāķıś bol- “bir şeyin zıttı m
y
ı olmak, karşı olmak” ME 197/6
n
e munākişa (<A.) “münakaşa, tar-
v
i
tışma” munākişa ķıl- “münaka-
şa etmek, tartışmak” NF 232/5
muñalt- “bunaltmak krş. muñġalt-”
ME 16/3
munaśśıf (<A.) “adalet ve hakka-
niyetten ayrılmayan” KE 2r/17
muñay- “muhtaç olmak” İML 104
munāzaǾat(<A.) “çekiş-
me”munāzaǾat ķılış- “çekişmek,
aralarında sözlü tartışmak” ME
196/4
munāžira(<A.) “tartışma, munazara
krş. münāžara” NF 232/717
munça “bunca, bu kadar” MM
45/3, HŞ 534, MN (2) 14/136
406 | D r . Suat ÜNLÜ
munçuķçu “bonçukçu” İML 155
mundaġ “böyle, bu şekilde krş.
mundaķ, muntėg, muntig” NF
13/3, KE 12v/10, HŞ 352,
mundaġ bol- “böyle olmak, bu
şekilde olmak” NF 92/6, KE
78v/17, mundaġ ķıl- “böyle ol-
mak, bu şekilde yapmak” NF
13/14, KE 33r/17
mundaġla-“böyle yapmak” KE
191r/12
mundaġoķ “böyle, öyle, böylece,
tam bu şekilde krş. mundaġuķ”
NF 125/10, MM 126/3, HKT
17a/4
mundaġuķ “böylece, tam bu şekil-
de krş. mundaġoķ” KE
167v/20, HŞ 2931
mundaķ1.“böyle, bu şekilde krş.
mundaġ” MN (1) 2/15, MN (2)
35/350, 2. “bu kadar” MN (2)
2/18,
munduz “nimetli, şımarık” ME
22/4, munduz ķıl- “şımartmak”
ME 58/6
munduzlandur- “nimetlendirmek”
ME 12/5
muñġalt- “üzmek, sıkıntıya sok-
mak krş. muñalt-” AO I/16
munġiş (<A.) “kederli, üzgün,
kırgın, incinmiş” NF 330/2,
munġiş bol- “kederli olmak, in-
cinmek, üzgün olmak, üzülmek
“NF 291/8
munǾim (<A.) “yedirip içiren, ni-
met veren, cömert” NF 160/11
mūnis (1)(<A.) “sevimli, hoş” NF
343/11, mūnis bol- “sevimli
olmak, hoş olmak” NF 279/15
mūnis(2) (<ö.a.) “Yunus peygam-
berin konuştuğu abid” KE
155r/18
munķabıż (<A.) “sıkılmış, daral-
mış” munķabıż bol- “tiksin-
mek” HKT 442b/5
munķād (<A.) “boyun eğen, bağlı”
munķād bol- “ boyun eğmek,
itaat etmek, bağlı olmak” NF
279/15
munkalib (<A.) “değişik, değiş-
miş” HŞ 59
muñla-“üzülmek, sıkılmak” KE
e
ğ
218v/17
i
t muñlan-“dert yanmak, üzülmek,
i
m kederlenmek” KE 100v/15, ME
y
a
35/6
y
ı muñlı” kederli, tasalı krş muñluķ,
muñlıġ (2), muñluġ” HŞ 2272
n
e
v
i muñlıġ (1) (<Çin+T.) “esaslı, te-
melli” muñlıġ sınlıġ “boylu
poslu” KE 2v/1
muñlıġ (2) “kederli, tasalı krş
muñluķ, muñluġ (2), muñlı,
munluġ, muñlu” HŞ 3465
muñlu “aciz, eksikli, kusurlu krş
muñluķ, muñlıġ (2), muñlı,
muñluġ, munluġ” ME 76/4
munluġ “eksikli, kusurlu, kederli,
tasalı krş muñluķ, muñlıġ (2),
muñlı, muñluġ, muñlu”İML
148
muñluġ “eksikli, kusurlu, kederli,
tasalı krş muñluķ, muñlıġ (2),
muñlı, munluġ, muñlu” KE
 Harezm-Altınordu
61v/11, HŞ 2625, muñluġ
ķađġuluġ “sıkıntılı ve kederli”
KE 99r/14, muñluġ bol- “keder-
li olmak, tasalı olmak, sıkıntılı
olmak” NF 286/6, KE 77r/21
muñluķ “kederli, tasalı krş muñluġ,
muñlıġ (2), muñlı, munluġ,
muñlu” muñluķ bol- “ kederli
olmak, tasalı olmak, sıkıntılı
olmak” KE 237r/16
muñsız “dertsiz, tasasız, sıkıntısız
krş. muñsuz” muñsız ķıl- “sı-
kıntı ve ihtiyacı gidermek,
mustağni kılmak” HKT 224a/3
muñsuz “dertsiz, tasasız, sıkıntısız,
ihtiyacı ve sıkıntısı olmayan,
esma-i hüsna’dan el-ġaniyy krş.
muñsız” NF 401/3, HKT 60a/6,
muñsuz bol- “muhtaç olmamak,
mustağni olmak” NF 286/6,
muñsuz ķıl- “sıkıntı ve ihtiyacı
gidermek, mustağni kılmak”
NF 110/16, ME 61/5, HKT
205a/2
muñsuzluķ “ihtiyaçsızlık”
muñsuzluķ daǾvāsını ķıl- “muh-
taç olmadığını iddia etmek”
HKT 575a/6
munŧažır (<A.) “bekleyen” KE
183v/15, K VII/35, munŧažır
bol-“beklemek, gözlemek” KE
187r/4
muntėg “böyle, bunun gibi krş.
mun-tig, mundaġ, mundaķ”
MM 277/1
muntėg-ök “böyle, bunun gibi”
MM 249/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 407
mun-tig“böyle, bunun gibi krş.
muntėg, mundaġ, mundaķ” HŞ
4425
murabıŧ (<A.) “ibadete bağlı kim-
se, dindar” HŞ 4686
murād (1) (<A.) “istek, dilek, arzu,
amaç” NF 387/11, KE 17r/7,
ME 78/8, CE 1/1, MM 36/2,
AO III/2, HŞ 1720, MN (2)
23/230, murād bul- “muradına
ermek, dileğine kavuşmak”
MM 306/3
murād (2) (<ö.a.) “Güney Arapla-
rın Mazhec birliğine dahil bir
kabile” NF 399/16, KE 241v/13
murādça (<A.+T.) “isteğine göre,
arz edşince” KE 78r/17
e
ğ murādlıġ (<A.+T.) “istekli, arzulu”
i
t KE 181r/7
i
m murādsız (<A.+T.) “isteksiz, amaç-
y
a
sız” HŞ 2588 m
y
ı murāfaķat (<A.) “refakat etme, yol
n
e arkadaşlığı, yoldaşlık”
v
i
murāfaķat ķıl- “refakat etmek,
yol arkadaşlığı yapmak” MN
(1) 16/9
murāķibe (<A.) “Allah’a bağlan-
ma” NF 427/16, murāķibe
maķāmı “Allah’a yakınlık ma-
kamı” NF 428/17
muraśśaǾ (<A.) “süslenmiş, be-
zenmiş” KE 32r/10, HŞ 2940,
muraśśaǾ ķıl- “süslenmek, be-
zenmek” KE 7r/8
muravvaķ(<A.) “süzülmüş,
durutulmuş” HŞ 1581
murdār (<A.) “murdar, pis, İslamî
esaslara göre yenilmemesi ge-
408 | D r . Suat ÜNLÜ
reken” NF 373/16, KE 55r/12,
HKT 322b/2, HŞ 3610, murdār
bol- “murdar olmak, pis olmak,
dinen yenilmemesi gerekmek”
NF 193/8, ME 172/2
murġ (<F.) “kuş” KE 121v/8
mūsā (1)(<ö.a.) “Hz. Musa krş.
mūsį” NF 8/16, MM 55/1, HKT
301b/8, MN (1) 11/11, MN (2)
2/14
mūsā (1) (<ö.a.) “Sahib Girey’in
Tarhanlık verdiği yedi kişiden
biri” Ka II/6
muśabbah (<A.) “Yusuf’a rüyasın-
da secde eden on bir yıldızdan
biri” KE 67v/4
musābiķat (<A.) “müsabaka, yarış”
musābiķat ķıl- “müsabaka yap-
mak, yarış yapmak NF 95/10
muśāfiĥa (<A.) “el sıkışma, toka-
laşma krş. muśāfiĥat” muśāfiĥa
ķıl- “el sıkışmak, tokalaşmak”
NF 102/8
muśāfiĥat (<A.) “el sıkışma, toka-
laşma krş. muśāfiĥa” muśāfiĥat
ķıl- “el sıkışmak, tokalaşmak”
NF 362/14
musāfir (<A.) “yolcu, misafir” NF
251/9, ME 83/6
musaħħar(<A.)“birinin emrine,
hizmetine verilmiş olan” NF
392/3, KE 139v/8, HKT
153a/1, musaħħar bol- “ birinin
emrinde olmak, birinin hizme-
tine girmiş olmak” KE 143r/19,
musaħħar ķıl- “itaat ettirmek,
emrine vermek” NF 209/15, KE
137v/8, HKT 424b/4, musaħħar
ķılın- “emrine verilmek, itaat
ettirilmek” HKT 258a/8
muśāĥib (<A.) “biriyle konuşan,
arkadaşlık eden” muśāĥib bol-
“arkadaş olmak, arkadaşlık et-
mek” KE 131r/15
muśallā (<A.) “seccade, cenazenin
konulduğu taş” NF 317/2, KE
42r/16, muśallā yay- “musalla
taşına koymak, musalla taşına
yerleştirmek” NF 221/13
musallaŧ (<A.) “musallat, birine
ilişmiş, rahatsız eden, sıkıştı-
ran” musallaŧ bol- “musallat
olmak, rahatsız etmek” NF
353/13, musallaŧ ķıl- “musallat
e
ğ
etmek, rahatsız etmek, sıkıştır-
i
t mak” NF 14/16, KE 6v/5, HKT
i
m 90a/2
y
a
muśammaǾ (<A.) “yaban geyiği”
y
ı KE 176r/9
n
e muśannif (<A.) “müellif, yazar”
v
i NF 443/16, HŞ 4725
musaŧŧaĥ (<ö.a.) “Hz. Ayişe’nin
amcasının oğlu” KE 234v/18
muśavver (<A.) “tasavvur edilmiş,
düşünülmüş” KE 189r/20
muśĥaf (<A.) “kitap, Kur’an” NF
135/12, KE 2v/6, ME 4/2
musıķār(<F.)“müzisyen” HŞ 3803
mūsį (<ö.a.) “Musa peygamber krş.
mūsā (1)” KE 108r/7, mūsį-i
kelįm “Musa peygamber” KE
28v/10
muśįbet (<A.) “musibet, bela, sı-
kıntı, kötülük” NF 242/11, MM
119/3, HKT 214a/3, muśįbet
teg- “kötülüğe maruz kalmak,
 Harezm-Altınordu
belaya uğramak” NF 324/17,
muśįbet tegür- “kötülüğe maruz
kalmak, belaya maruz kalmak”
NF 323/9
musįbatlıġ (<A.+T.) “belalı” ME
212/1
muśliĥ (<A.) “barıştırıcı, sulh için
çalışan” KE 14r/21
muslim-i nişābūrį (<ö.a.) “Müslim
bin Haccâc Ebu-Hüseyn el-
Kureyşî el-Nişâbûrî. Sahîh adlı
hadis mecmuasının yazarı” NF
137/7
muslim bin yesār (<ö.a.) “bir âbid”
NF 249/2, muslim “bkz. muslim
bin yesār” NF 426/17
musnedü enes (<ö.a.) “İmâm
ŞebǾân ibnü Mehdî’nin hadis
kitabı” NF 422/14
muśŧafā (<ö.a.) “Hz. Muhammed”
NF 3/8, KE 2r/8, MM 12/3, HŞ
119
mustaġnį (<A.) “kanaat eden, ihti-
yaç duymayan” mustaġnį bol-
“kanaat etmek, ihtiyacı olma-
mak” NF 98/1
mustaġraķ (<A.) “boğulmuş, bat-
mış” mustaġraķ ķıl- “boğulmak,
batmak” NF 443/11
mustaĥaķ (<A.) “hak etmiş, layık
olan” NF 350/8, mustaĥaķ bol-
“hak etmek, layık olmak” NF
324/4
mustaķįm (<A.) “doğru, düzgün”
mustaķįm bol- “doğru ve düz-
gün olmak, doğru yolda olmak”
NF 393/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 409
mustarşid billāh (<ö.a.) “Abbâsî
halifesi” NF 156/9
musŧiǾ bin dehr (<ö.a.) “Salih pey-
gamberin mucizesi olan deveyi
öldürenlerden biri” KE 35v/3,
muśdiǾ “Salih peygamberin
mucizesi olan deveyi öldüren-
lerden biri” KE 35v/3
musŧiĥ (<ö.a.) “Mistah bin Esâse.
Abdullâh bin Ubey’le Hz.
Ayişe’ye iftira eden Ebu
Bekr’in teyzesinin oğlu krş.
misŧaĥ” NF 419/1
muśul (<ö.a.) “Musul” KE 152r/7
musulmān (<A.) “Müslüman krş.
müsülmān” ME 45/1,
musulmān bol- “Müslüman ol-
e
ğ mak, İslam dininde olmak” ME
i
t 31/3
i
m musulmānlıķ (<A.+T.) “Müslü-
y
a
manlık krş. müsülmānlıķ” ME m
y
ı 175/3
n
e muşāhere (<A.) “evlenme yoluyla
v
i
meydana gelen akrabalık”
muşāhere ķılġan tişi “evlilik yo-
luyla akraba olan kadın” HKT
349a/7
muşāhide (<A.) “müşahede, göz-
lem” NF 66/3, muşāhide ķıl-
“müşahede etmek, gözlem al-
tında bulundurmak” NF 205/6
muştulan- “müjdelenmek, sevin-
mek” ME 209/8
muǿta (<ö.a.) “Ürdün’de Lut gölü-
nün güneydoğusunda bir yer”
NF 47/8
mutaǾaśśıb (<A.) “mutaassıp” KE
32r/3
410 | D r . Suat ÜNLÜ
mutābıǾ(<A.) “tabi olan, bağlı
olan” KE 200v/12
muŧābıķ (<A.) “birbirine uygun”
HKT 539b/4
mutābiǾat (<A.)“birine uyma, arka-
sından gitme” mutābiǾat ķıl-
“birine uymak, arkasından git-
mek” NF 128/5
muǾtād (<A.) “alışılmış, adet hali-
ne gelmiş”muǾtād bol- “alışıl-
mış olmak, adet haline gelmek”
NF 266/17
muŧahhar (<A.) “temiz, temizlen-
miş” K VI/29
mutaĥayyir(<A.) “şaşkın”
mutaĥayyir bol- “şaşırmak,
şaşkın olmak” ME 235/5
mutāliǾa (<A.) “gözden geçirme”
mutāliǾa ķıl- “ gözden geçir-
mek, incelemek” NF 231/15
muǾtaśid(<ö.a.) “Abbâsî halifesi”
NF 307/5
mutavvel (<A.) “uzun” mutavvel
bol- “uzun olmak, uzamak” NF
36/2
muǾteber (<A.) “hatırı sayılır, iti-
barlı, saygın” KE 2v/15,
muǾteber bol- “itibarlı olmak,
saygın olmak, hatırı sayılmak”
NF 429/5
muǾtedil (<A.)“mutedil, ılımlı” HŞ
113
muǾtekif (<A.) “bir ibadethaneye
çekilip namaz, niyaz ve ibadetle
meşgul olan” muǾtekif bol-
“ibadetle meşgul olmak” NF
262/9
muǾtemed (<A.)“itimat edilen,
güvenilen” NF 2/10, muǾtemed
ķıl- “itimat edilmek, güvenil-
mek” KE 84r/8
muǾŧį (<ö.a.) “İmâm Mâlikin eseri”
NF 201/17
muŧįǾ(<A.)“itaatli, boyun eğen,
Allah’ın emirlerini yerine geti-
ren” NF 277/12, KE 2r/6, muŧįǾ
bol- “itat etmek, Allah’ın emir-
lerini yerine getirmek” NF
45/4, KE 149r/14, muŧįǾ
münķād bol- “itaat etmek, Al-
lah’ın emirlerini yerine getir-
mek” K IV/10
muŧǾįm bin Ǿabdį (<ö.a.) “Hz.
e
ğ
Hamza’yı öldüren Vahşi adlı
i
t kulun sahibi” KE 224r/15
i
m muŧįǾun lehu (<A.) “kendisine itaat
y
a
edilen, uyulan” MM 310/2
y
ı muŧlaķ (<A.) “mutlak, kesin, kayıt-
sız şartsız” KE 167r/20, MM
n
e
v
i 167/1, MN (2) 11/100, HŞ
4602, muŧlaķ beyān “ kesin ifa-
de, kayıtsız şartsız söz” MM
312/2
muŧlavniyye (<ö.a.) “bir şehir” KE
151v/18
muŧmaǿinne (<A.) “iyilikle kötülü-
ğü ayırt eden, gönlü rahat” MM
353/4, muŧmaǿinne bol- “kurtu-
luşa ermek, huzur dolu olmak”
MM 354/4
muŧrıb (<A.) “çalgıcı krş. muŧrib”
HŞ 394
muŧrib (<A.) “çalgıcı krş. muŧrıb”
KE 29v/19
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 411

muŧribe(<A.) “kadın çalgıcı” KE tirmek, uydurmak” HŞ 3801,

30r/1 muvāfıķ kil- “münasip hale
muŧrif (<ö.a.) “bir âbid” NF 373/13 gelmek, uygun olmak” HŞ
muttaķį (<A.) “takva sahibi, günah 2087, muvāfıķ tüş- “muvafık
ve haramdan sakınan, Allah’tan olmak, uygun düşmek, münasip
korkan” NF 313/12, KE olmak” HŞ 1891
158r/15, MM 109/4, HŞ 157 muvāfıķlıķ (<A.+T.)“uygunluk”
muŧŧaliǾ(<A.) “bilgili, haberdar, KE 25r/5
öğrenmiş” NF 431/12, muŧŧaliǾ muvaĥĥid (<A.) “tevhid eden, Al-
bol- “haberdar olmak, bilgili lah’ın birliğine inanan, Müslü-
olmak” NF 3/9, HKT 299a/9, man” NF 44/14, KE 100r/21,
muŧŧaliǾ bolun- “bilinmek, ma- MM 64/2, CE 1/3
lum olmak, anlaşılmak” HKT muvaśśal (<ö.a.) “Musul krş.
120b/8, muŧŧaliǾ ķıl- “haderdar mevśil” NF 220/7
etmek” HKT 71a/8 muyan “sevap, mükafat, kazanç”
muvāfaķat (<A.) “uygunluk, uz- İML 138
laşma, razı olma, uygun gelme” muynuz“boynuz krş. müñüz,
muvāfaķat it- “uygun hale ge- e
ğ moynuz” KE 172v/21
tirmek, razı etmek” K VI/15,
i
t muynuzlıġ“boynuzlu krş.
i
muvāfaķat kemiş- “barıştırmak, m moynuzluġ” KE 172v/20
ara bulmak” ME 81/5, y
a
mużǾab (<ö.a.) “Reyyan meliğin m
muvāfaķat kemişmek “barıştır- y
ı oğlu” KE 108r/3
n
ma, ara bulma” HKT 85b/9, e mužaffer(<A.) “muzaffer, üstün”
v
muvāfaķat ķıl- “uymak” NF i
HŞ 172, mužaffer ol- “muzaffer
117/9, KE 197r/5, ME 124/8, olmak, galib gelmek, üstün ol-
HKT 186b/1, muvāfaķat ķılış- mak” K VI/27
“uyuşmak, barışmak, aralarını mużmer (<A.) “gizli, saklı” KE
bulmak” ME 125/5, muvāfaķat 169r/2
tüş- “uyuşmak, barışmak, ara mużŧar (<A.) “çaresiz kalmış,
bulmak” NF 117/11 biçare” NF 226/7
muvāfıķ (<A.) “muvafık, uygun, mü “mü (soru edatı) krş. mu, mı”
münasip” NF 423/12, KE NF 235/6, ME 174/5
107r/15, MN (2) 22/217, HŞ mübāĥ (<A.) “mübah, işlenmesin-
3821, muvāfıķ bol- “muvafık de sevap ya da günah olmayan
olmak, uygun düşmek, münasip şey krş. mubāĥ” mübāĥ ķıl-
olmak” NF 263/14, KE 223r/4, “mübah olmak, işlenmesinde
HKT 563a/2, MN (2) 38/375, sevap ya da günah olmamak
muvāfıķ ķıl- “münasip hale ge- “NF 281/12
412 | D r . Suat ÜNLÜ
mübāhat “övünme krş. mübāhāt”
mübāhat ķıl- “övünmek” KE
227r/11
mübāhāt(<A.) “övünme krş.
mübāhat” mübāhāt ķıl- “övün-
mek” NF 264/14
mübālaġat (<A.) “abartma, müba-
lağa krş. mubālaġat” HKT
563a/2
mübārek (<A.) “mübarek, kutlu,
uğurlu, bereketli krş. mubārek”
NF 11/13, KE 71r/19, MM
385/1, MN (1) 22/9, HŞ 165,
AO IV/20, mübārek bol- “mü-
barek olmak, kutlu olmak, be-
reketli olmak” NF 109/17, HŞ
3447, mübārek ķıl- “bereket-
lendirmek, kutlamak” HŞ 6,
mübārek nefs “mübarek nefes”
MM 385/1
mübārek-bād (<A.+F.) “mübarek
olsun” mübārek-bād ķıl- “mü-
barek olsun demek” NF 109/12
mübāriz (<A.) “biriyle kavgaya
tutuşan” KE 220v/6
mübāşeret (<A.) “dokunma, cinsi
münasebette bulunma”
mübāşeret ķıl- “dokunma, cinsi
münasebette bulunmak” HKT
27a/9
mübeddel (<A.)“değiştirilmiş,
değişmiş” mübeddel bol- “de-
ğişmiş olmak, değiştirilmek”
NF 424/6
müberrā (<A.)“temize çıkmış, ak-
lanmış” HŞ 25
mübeşşere (1)(<ö.a.) “Hz.
Hadice’nin kölesi” KE 187v/9
mübeşşere (2(<ö.a.) “Yakub pey-
gamberin Yusuf’a vurdu diye
oğlundan ayırdığı cariyesi” KE
105r/15
mübeşşir (<A.)“müjde veren, muş-
tucu” mübeşşir bol- “müjde ve-
rici olmak, muştulamak” KE
53v/18
mübrediǾ (<A.) “yeni bir şey orta-
ya koyan” KE 216v/21
mübtelā (<A.) “mübtela, maruz
kalmış, kötü şeylere tutkun, ya-
kalanmış” NF 66/14, KE
99r/10, MN (2) 36/364, HŞ
2732, mübtelā bol- “tutkun ol-
mak, yakalanmak” NF 142/4,
e
ğ
KE 21r/18, HŞ 1076, mübtelā
i
t ķıl- “maruz kalmak, yakalan-
i
m mak, maruz kalmak” NF 328/5,
y
a
KE 110v/10
y
ı mücādele (<A.) “mücadele, karşı
koyma” KE 56v/9
n
e
v
i mücāhede (<A.) “savaş, uğraş,
cihat etme, savaşma” KE
22r/13, mücāhede ķıl- “cihat
etmek, savaşmak, mücadele
etmek” HKT 385a/9
mücāhid (1) (<A.) “mücahit, cihat
eden” HŞ 4686
mücāhid(2)(<ö.a.) “müfessir” KE
86r/14
mücāhid(3)(<ö.a.) “bir âbid” NF
378/8
mücāhide (<A.) “nefsi yenmeye
çalışma” NF 148/15, mücāhide
ķıl- “nefsi yenmek, nefisle mü-
cadele etmek” NF 289/9
 Harezm-Altınordu
mücādile (<A.) “mücadele, bir
mesele üzerinde çekişme, tar-
tışma” mücādile ķıl- “mücadele
etmek, bir mesele üzerinde çe-
kişmek, tartışmak” NF 143/5
mücerred (<A.) “soyutlanmış, so-
yut, yalnız, tek” MM 130/1,
mücerred bol- “soyutlanmış ol-
mak, soyutlamak” NF 262/16,
mücerred tut- “soyutlamak,
ayırmak” HŞ 2209
mücāverān (<ö.a.) “Müceveran”
AO II/55
müctehid (<A.) “ayet ve hadisler-
den şerǿî hükümler çıkaran din
âlimi” NF 228/11, MM 385/3
müctelā(<ö.a.)“İmâm Zeynel-e
ǿimmetiǿl-Firdevsî’nin eseri”
NF 444/7
müdām (<A.) “devamlı, sürekli”
NF 294/14, KE 51r/14, MM
68/4
müdārā (<A.) “yüze gülme, tatlı-
lık” müdārā ķıl- “dost gibi gö-
rünmek, tatlılık göstermek” KE
237v/8
müdāvemet (<A.) “bir işi aralıksız
sürdürme krş. mudāvemet”
müdāvemet ķıl- “aralıksız sür-
dürmek, devam etmek” NF
232/16
müdbir (<A.) “tedbirli” HŞ 4369
müddeǾį (<A.) “iddia eden, davacı”
NF 203/7
müddet (<A.) “müddet, süre, za-
man, vakit” NF 221/9, KE
12r/3, MM 62/4, HŞ 1528
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 413
müderris (<A.) “mederesede ders
veren kişi, bilgin” MM 395/3 K
I/10
müǿeccel(<A.) “peşin olmayan,
vadelendirilmiş” NF 433/12
müǿekkel (<A.) “vekil tayin edi-
len” KE 74r/3, müǿekkel ķıl-
“vekil tayin edilmek, vekalet
etmek” KE 73v/10
müǿeźźin (<A.) “müezzin, ezan
okuyan” NF 241/7, KE
215r/10, ME 51/4
müǿeźźinlik (<A.+T.) “müezzin-
lik” müǿeźźinlik ķıl- “müezzin-
lik yapmak” NF 364/7
müferraĥ(<A.) “ferahlamış, gönlü
rahat” HŞ 454
e
ğ müferriĥ (<A.) “ferahlatan, gönül
i
t rahatlatan” HŞ 1444
i
m müfessir (<A.) “tefsir eden” NF
y
a
17/17, KE 55r/7 m
y
ı müflis (<A.) “iflas eden” ME 77/4,
n
e
v
müflis ķıl- “iflas etmek, parasız
i
kalmak” HŞ 2846
müflislik (<A.+T.) “iflas etme”
ME 77/4
müfreş(<A.) “döşeme, yaygı” NF
236/6
müftį (1) (<A.) “müftü” MM
228/3, K I/9, müftį bol- “fetva
vermek, müftülük yapmak” CE
1/2
mühendis (<A.) “mühendis, hende-
seci” HŞ 1090
müheyyā (<A.) “hazır, hazırlanmış,
kolaylaştırılmış olan” HŞ 1758,
müheyyā bol- “hazır olmak, ko-
laylaştırılmış olmak” NF
414 | D r . Suat ÜNLÜ
429/15, müheyyā ķıl- “kolaylaş-
tırmak, hazır hale getirmek” NF
384/15, HKT 575a/7
mühim (<A.) “mühim, önemli” NF
241/2, mühim tut- “ önemse-
mek, mühimsemek” NF 240/13,
mühimrek “daha önemli, daha
mühim” HŞ 3880
mühlet (<A.) “mühlet, bir iş için
tanınan süre” KE 29v/6, 571a/4,
mühlet bėr- “mühlet vermek,
süre tanımak krş. mühlet bir-”
NF 143/13, KE 125r/8, mühlet
bir- “mühlet vermek, zaman
vermek krş. mühlet bėr-” HKT
324a/3, mühlet biril- “mühlet
verilmek, süre verilmek” HKT
23a/7, mühlet birilmiş “mühlet
verilmiş” HKT 147a/9, mühlet
bul- “zamanı olmak, süre ve-
rilmek” NF 442/5
mühmel(<A.)“ihmal edilmiş” K
VI/25
mühr (<A.) 1.“mühür, nişan, temi-
nat, taahhüt krş. mühür” NF
280/1, KE 189r/16, HKT
568a/6, HŞ 4193, 2. “mühür,
nihayet, son” HKT 404a/6,
mühr-i nübüvvet “peygamber-
lik mühürü (Hz. Peygamber) ”
KE 236r/8, mühr ķıl- “mühür-
lemek, mühür basmak” KE
63v/11, HŞ 4630, mühr ķılın-
“mühürlenmek, mühür basıl-
mak” HKT 568a/6, mühr ur-
“mühür basmak, mühürlemek”
HKT 424a/4, mühr urul- “mü-
hür basılmak, mühürlenmek”
HKT 531b/7
mühre (<F.) “bir çeşit oyun” mühre
oyna- “mühre oynamak” HŞ
3551
mührlig (<A.+T.) “mühürlü krş.
mührlüg” KE 136v/5
mührlüg (<A.+T.) “mühürlü krş.
mührlig” HŞ 1329
mühtedā (<A.) “hidayete eren,
İslamı kabul eden” MM 304/4
mühür (<A.) “mühür, nişan, temi-
nat, taahhüt krş. mühr” NF
77/14, mühür bas- “mühürle-
mek, mühür basmak” NF
133/5, mühür bėr- “temi-
e
ğ
nat vermek” NF 280/1, mühür
i
t nişān ķıl- “mühürlemek, mühür
i
m basmak” NF 77/14
y
a
müjde (<F.) “müjde, muştu” KE
y
ı 191r/13, HKT 172a/3, müjde
n
e bėr- “müjde vermek, müjdele-
v
i mek krş. müjde bir-” NF 100/9,
müjde bir- “müjde vermek,
müjdelemek krş. müjde bėr-”
HKT 221a/2, müjde birgen
“müjde veren, müjdeleyen”
HKT 107b/7, müjde birgenlik
“müjde verme, müjde” HKT
360b/3, müjde birgenlik ĥālı üze
“müjde ile, müjdeleyerek” HKT
529a/2, müjde birigli “müjde
veren, müjdeleyen” HKT
365b/6, müjde biril- “müjde ve-
rilmek, müjdelenmek” HKT
262b/6
mükāfat (<A.) “mükafat, karşılık”
KE 123r/9, mükāfat ķıl- “müka-
 Harezm-Altınordu
fat kılmak, karşılık vermek” NF
390/7
mükāteb(1) (<A.) “yazışma”
mukāteb ķıl- “yazışma yapmak,
yazışmak” ME 109/1
mükāteb (2) (<A.) “süresi tamam-
landığında serbest bırakılmak
üzere bedele bağlanan köle”
MM 230/3, HKT 189b/1
mükedder (<A.) “kederli, üzüntü-
lü” K IX/7, mükedder ol- “ ke-
derlenmek, üzülmek, üzgün ve
kederli olmak” K XI/14
mükerrem (<A.) “muhterem, aziz,
hürmet edilen” K X/2,
mükerrem bol- “hürmet edil-
mek, saygıda bulunmak” KE
5v/4
mükerrer (<A.) “tekrarlanmış”
mükerrer bolġan “tekrarlanan,
tekrar edilen” HKT 440b/2,
mükerrer oķunġan “tekrar tekrar
okunan” HKT 256b/2
mükselmįnā (<ö.a.) “Ashab-ı
kehf’ten biri” KE 178r/17
mülāķāt(<A.) “görüşme” NF 295/7
mülāŧafet (<A.) “latife, şakalaşma”
mülāŧafet ķıl- “latife etmek, şa-
kalaşmak” KE 203r/1
mülāzemet(<A) “bağlanma”
mülāzemet ķıl- “bağlamak, bağ-
lanmak” ME 146/4
mülāzım (<A.) “bağlanma” HŞ
4703
mülevveŝ (<A.) “kirli, pas, bozul-
muş” mülevveŝ bol- “kirlen-
mek, paslanmak, bozulmak”
NF 96/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 415
mülheme (<A.) “ilham edilen, içe
doğan” MM 353/3
mülk (<A.) “ev bark, mal, mülk,
memleket krş. milk” NF 37/10,
KE 4v/15, ME 115/2, MM
186/4, HKT 545b/8, HŞ 3171,
AO III/10, MN (2) 7/66, mülk-i
Ǿažįm “her şeye gücü ve kudreti
yeten Allah, esma-i hüsna’dan
el-azim” KE 145v/4, mülk bėr-
“dünya ve ahirette saltanat
vermek, mal ve mülk vermek”
NF 50/4, KE 64v/12, mülk ķıl-
“mülk olarak verilmek, mülk
vermek” NF 319/16
mülket(<A.) “memleket, saltanat,
malk, mülk” NF 211/4, KE
e
ğ 137r/11, HŞ 219
mülkį (<A.) “bir mülk” mülkį bėr-
i
t
i
m “dünya ve ahirette saltanat
y
a
vermek” KE 137r/19 m
y
ı mülklüg (<A.+T.) “malı mülkü
n
e olan” KE 63v/2
v
i
mülūk (<A.ç.) “melikler, sultanlar”
NF 235/9, KE 238r/4
mümin (<A.) “mümin, iman eden
krş. müǿmįn, müǿmin” MN (1)
15/3
müǿmin (<A.) “mümin, iman eden
krş. müǿmįn, mümin” HKT
63b/8, HŞ 4700, müǿmin er
“iman etmiş erkek” HKT
403a/9, müǿmin eren “iman et-
miş erkek” HKT 406b/7,
müǿmin tişi “iman etmiş kadın”
HKT 527b/9,
müǿmįn (<A.) “mümin, iman eden
krş. müǿmin, mümin” NF
416 | D r . Suat ÜNLÜ
63/17, KE 7v/3, MM 23/2,
müǿmįn ve muvaĥĥid “mümün
ve Müslüman” NF 18/15, KE
100r/21, müǿmįn işi “mümin
işi, Müslümanın yapacağı iş”
MM 15/4, müǿmįn kişi “inanan
kişi, Müslüman” MM 216/3,
müǿmįn bol- “mümin olmak,
İslama girmek” NF 418/17, KE
23r/2, MM 15/1
müǿmįnāt (<A.ç.) “müminler” KE
53v/8
müǿmine (<A.)“mümin kadın,
iman etmiş kadın” KE 60v/9,
müǿmine ħatun “iman etmiş ka-
dın” NF 305/13, HKT 515b/2,
müǿmine tişi “iman etmiş ka-
dın” HKT 570a/4
müǿminįn (<A.ç.) “müminler” NF
151/11
mümkin (<A.) “mümkün, olası”
KE 218r/10, mümkin bol-
“mümkün olmak, olası olmak”
HŞ 3543
mümteniǾ (<A.) “dağılan, kaçan,
çekinen” mümteniǾ bol- “çe-
kinmek” NF 245/2, HKT
507b/4
mün “çorba, et suyu” İML 165
mün- (1)1.“binmek, çıkmak, aş-
mak krş. min-, bin-” NF 415/4,
KE 78v/13, ME 150/8, MM
245/3, HKT 289b/4, HŞ 2585,
2. “eklenmek, katılmak” HKT
385a/2, münügli “binici, süvari”
HKT 36b/6, münügliler “ ker-
van” HKT 176a/2
mün- (2)“delirmek” İML 107
münācāt (<A.) “münacat, yalvar-
ma, dua etme” NF 176/9, KE
198r/5, MM 400/2, HŞ 111,
münācātüǿllāhi “ Allah’a yal-
varma, Allah’a dua etme” KE
188v/4, münācāt ķıl- “Allah’a
yalvarmak, Allah’a dua etmek”
NF 25/11, KE 22v/5, HŞ 4181
münādį (<A.) “bağıran, tellal” NF
108/11, KE 75r/11, münādį
ķıldur- “bağırtmak, tellallık
yaptırmak” NF 184/3
münāfıķ (<A.)“münafık, iki yüzlü-
lük eden, müslüman görünüp de
küfürde sabit kalan” NF 48/3,
KE 201v/17, MM 64/1, HKT
e
ğ
407a/3, MN (1) 21/14, münāfıķ
i
t eren “iki yüzlü münafık eren”
HKT 515b/5, münāfıķ tişi “iki
i
m
y
a
yüzlü, münafık kadın” HKT
y
ı 515b/5
münāfıķlıķ (<A.+T.) “münafıklık”
n
e
v
i NF 241/4, HKT 195b/5,
münāfıķlıķ ķıl- “münafıklık
yapmak, iki yüzlülük etmek”
NF 48/15
münāre (<A.) “minare, fener kule-
si” NF 148/12
münāsib (<A.) “münasip, uygun”
NF 2/10
münāžara (<A.) “tartışma krş.
munāžira” KE 230v/12,
münāžara ķıl- “karşılıklı ko-
nuşmak, karşılıklı tartışmak,
ilmi münakaşa etmek” KE
233v/8, HŞ 55
mündür- “bindirmek krş. mindür-,
bindür-” KE 92r/9, ME 77/8
 Harezm-Altınordu
müneccim (<A.) “müneccim” NF
82/6, KE 182v/9
müñeş- “binişmek, birbirinin üstü-
ne binmek ” ME 194/7, HKT
136a/4
müñeştür- “biniştirmek” ME 23/1
münevver (<A.) “nurlu, aydınlık,
parlak” NF 338/9, KE 189r/20,
HŞ 172, MN (2) 16/153 mü-
nevver bol- nurlanmak, aydın-
latmak” NF 212/9, KE 187r/1,
MM 363/3, HŞ 1442, münevver
ķıl- “nurlandırmak, nurlu kıl-
mak, aydınlatmak” NF 241/15,
HŞ 2679, münevver körün-
“nurlu görünmek, nurlanmak”
NF 321/5
münevvir-i kerįm (<A.) “ulu nur-
landırıcı, Kur’an-ı Kerim” KE
65v/18
münezzeh (<A.)“herhangi bir sıfat-
la vasıflandırılmayan, bir şeye
muhtaç olmayan, temizlenmiş,
arınmış” NF 229/8, KE 208v/3,
MM 30/4, HŞ 4598, MN (1)
1/1
münferid (<A.) “yalnız, tek, tek
başına” MM 146/2
münfezim (<A.) “bozguna uğramış
hezimete uğramış” münhezim
bol- “bozguna uğramak, hezi-
mete uğramak” KE 203r/19
münǾim (<A.) “nimet veren, yedi-
rip içiren” HŞ 232
münķād (<A.) “boyun eğen, itaat
eden” KE 225v/1, münķād bol-
“boyun eğmek, itaat etmek” K
IV/10
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 417
münker (1) (<ö.a.) “Mezarda
Nekîr’le birlikte sual soracak
iki melekten biri” NF 363/17
münker(2) (<A.)“şeriatça yapılma-
sı kabul olunmayan, caiz gö-
rülmeyen” NF 303/1, KE
189v/5, münker iş “şeriatça ya-
pılması kabul olunmayan iş, ca-
iz görülmeyen iş” NF 311/8,
münker ķıl- “caiz görülmemek,
dince uygun olmamak” NF
310/3
münkir (<A.) “inkar eden, kabul
etmeyen” KE 11r/2, münkir
bol- “inkar etmek, kabul etme-
mek” NF 98/15, KE 173r/6
müñre- “sığır ve koyun bağırmak”
e
ğ İML 175
i
t müntehā (<A.) “son derece, son
i
m krş. müntehį” HKT 503b/1
y
a
müntehį (<A.) “son derece, son m
y
ı krş. müntehā” KE 209r/7
n
e münteşir (<A.) “neşr olunmuş,
v
i
yayılmış, dağılmış”münteşir
bol- “neşr olunmak, yayılmak,
dağılmak” NF 30/10
münük“binek hayvanı” HKT
424b/5
münül- “binilmek” MM 204/3
müñüş“köşe” NF 135/17, KE
4r/21, ME 194/4, HŞ 582
müñüşlü “köşeli” ME 67/7
münüt “binit, binek atı” KE 218r/8,
ME 4/3
münütlen- “binmek, atlanmak” ME
150/8
mürebbaǾ (<A.)“kare” NF 64/9
418 | D r . Suat ÜNLÜ
mürebbā (<A.) “terbiye edilmiş”
MM 308/1, mürebbā vü mekśūf
“eğitimli, bilen ve bilinen (ki-
şi)” MM 307/3
mürekkeb (<A.) “mürekkep, birle-
şik” mürekkeb ķıl-
“birleştirmek, bir araya getir-
mek” KE 21r/18
mürg-zār (<F.) “kuş bahçesi” HŞ
816
mürįd (<A.) “mürit, bir şeyhe bağ-
lanmış kimse” NF 325/8, MM
267/3, CE 1/1, mürįd bol- “mü-
rit olmak, şeyhe bağlanmak”
NF 246/14, MM 268/1,
mürsel (<A.) “gönderilmiş (pey-
gamber)” KE 61v/11, MM
379/1, AO V/11, mürsel
peyġambar “gönderilmiş pey-
gamber” NF 3/17, mürsel
yalavaç “gönderilmiş peygam-
ber” KE 160r/4
mürtedd (<A.) “reddeden” mürtedd
bol- “reddetmek, İslam dinin-
den dönmek” KE 17r/3
müsāfir (<A.) “yolcu, bir yerde
mukim olan” MM 182/1, HKT
46a/1
müsāveret (<A.) “biriyle döğüşmek
için üzerine atılmak” KE
131v/1
müsebbib (<A.) “sebep olan, sebep
olucu” KE 95v/4
müsellem (<A.) “teslim olunmuş,
doğruluğu herkesçe kabul edil-
miş, kararlaştırılmış” KE
92r/20, MM 399/1, müsellem
bol- “teslim olmak, doğruluğu
herkesçe kabul edilmek, karar-
laştırılmak” KE 32r/6
müselsel (<A.) “birbiri ardınca
gelen” HŞ 4334, müselsel bol-
“biribiri ardınca gelmek, zincir-
leme takip etmek” HŞ 2661
müsemmā (<A.) “adlandırılmış,
adlı” AO II/37
müsinne (<A.) “üç yaşında dana”
MM 220/1
müslim (<A.) “Müslüman olmuş”
HŞ 4700, müslim bol- “İslama
girmek, Müsliman olmak” HŞ
4629, müslim ķıl- “Müsliman
etmek, İslama sokmak” HŞ
1976
e
ğ
müslim bin Ǿaķįl (<ö.a.) “Hz. Hü-
i
t seyin’in amcasının oğlu” KE
i
m 245r/15
y
a
müslimįn (<A.ç.) “Müslümanlar”
y
ı NF 189/9
müstaġraķ (<A.) “bir şeyle kendini
n
e
v
i bilmeyecek derecede meşgul
olan” NF 91/14
müstaĥiķ (<A.) “hak etmiş”
müstaĥiķ bol- “hak etmek, layık
olmak” HKT 120b/8
müstaķįm (<A.) “doğru, düzgün”
KE 2v/15
müstaǾmel(<A.) “kullanılmış, pis
(su)” müstaǾmel tėn- “ kulla-
nılmış denmek, pis denmek,
kullanıldığı bilinmek”NF 44/13
müstecāb (<A.) “kabul edilen,
kabul olunan” NF 250/5, KE
54r/19, müstecāb bol- “kabul
edilmek, kabul olunmak” “NF
221/6, KE 79v/10, müstecāb
 Harezm-Altınordu
ķıl- “kabul etmek” NF 73/13,
müstecāb ol- “kabul edilmek,
kabul olunmak” HŞ 3162
müstecābüǿd-daǾvā (<A.) “duaları
kabul olan. İmam Ahmed
Hanbel’in lakabı” NF 224/14
müsteĥab (<A.) “farz ve vacibin
dışında sevabı olan amel” KE
140v/1, MM 94/4
müsterāĥ (<A.) “tuvalet, hela” MM
301/1
müstevcib (<A.)“lâyık” müstevcib
bol- “layık olmak, uygun ve ya-
raşır olmak” NF 59/9, KE
219v/3
müstevlį(<A.)“yayılan, istila eden”
müstevlį bol- “istila etmek, ya-
yılmak” NF 29/3
müsteżǾif (<A.) “zayıf düşen, kuv-
vetten düşmüş” KE 245r/17
müsülmān (<A.) “Müslüman, İs-
lam dinini kabul etmiş, inanmış
krş. musulmān” NF 67/10, KE
24r/21, MM 63/3, HKT 402a/1,
HŞ 3140, MN (1) 19/4, K
VII/22, müsülmān bol- “Müs-
lüman olmak, İslam dinine gir-
mek” NF 5/14, MM 45/2 HKT
489b/8, HŞ 4629, müsülmān
bolġan tişi “Müslüman kadın”
HKT 403a/3, müsülmān eren
“Müslüman erkek” HKT
403a/3, müsülmān ķıl- “Müs-
lüman yapmak” MM 2/2,
müsülmān yolı “Müslümanlık”
NF 76/11
müsülmānlıķ (<A.+T.)“İslamiyet,
Müslümanlık krş.
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 419
musulmānlıķ” NF 363/9, KE
34r/18, HKT 19a/3,
müsülmānlıķ ĥālda “Müslüman
olarak, Allah’a yönelerek”
HKT 60a/1
müşāhede (<A.) “müşahede, göz-
lem” KE 67r/2, müşāhede ķıl-
“müşahede etmek, gözlemle-
mek” KE 211v/21
müşarüǿn-ileyh (<A.) “adı geçen”
Ka II/10
müşerref(<A.)“müşerref, şereflen-
dirilmiş” MN (1) 5/13, K
VI/26, müşerref ve mükerrem
“şerefli ve muhterem” KE
208r/5, müşerref bol- “müşerref
olmak, şereflenmek” NF 45/12,
e
ğ KE 53v/14, MN (2) 8/71, mü-
şerref ķıl- “şereflendirilmek,
i
t
i
m müşerref etmek” NF 443/10,
y
a
KE 129r/16, MN (2) 44/438 m
y
ı müşfik (<A.) “şefkatli, müşfik” KE
n
e 139r/12, müşfikraķ “daha şef-
v
i
katli, daha müşfik” KE 236v/16
müşgįn (<F.) “misk kokulu, kap-
kara” müşgįn ķıl- “güzelce
kokmak” CE 2/1
müşįr (<A.) “komutan” KE 76r/1
müşk (<F.) “misk” HŞ 4166
müşkil (<A.) “müşkül, güç, zorluk,
sorun” NF 189/1, HŞ 4335
müşrik (<A.) “müşrik, Allah’a
ortak koşan” NF 47/15, KE
215v/19, HKT 185b/6, MN (1)
4/12
müştāķ (<A.) “özleyen, göreceği
gelen, can atan, bir şeyi şiddetli
bir biçimde isteyen” KE
420 | D r . Suat ÜNLÜ
123v/1, MM 332/4, müştāķ bol-
“özlemek, bir şeyi şiddetli bir
biçimde istemek, göreceği gel-
mek” NF 24/8, HŞ 1865
müşterek (<A.) “iki anlamlı, eş
anlamlı” ME 100/3
müşteri (1)(<A.) “müşteri, satın
alıcı” HŞ 1587
müşteri (2) (<ö.a.) “Müşteri geze-
geni” HŞ 4162
mütǾa (<A.) “boşanan kadına ay-
rılma bedeli verme” mütǾa bir-
“boşanan kadına ayrılma bedeli
vermek” HKT 404b/9, mütǾa
birmek “boşanan kadına ayılma
bedeli verme, faydalandırma”
HKT 36a/8, mütǾa ķıl- “fayda-
lanmak” HKT 28b/9
müteǾalliķ (<A.) “ilgili, ilişiği
olan” müteǾalliķ bol- “ilgili ol-
mak, ilişkisi olmak, ilişkilendi-
rilmek” NF 301/3
müteberrik (<A.) “mübarek sayı-
lan, uğurlu” NF 38/2
müteferriķ (<A.) “dağınık, ayrıl-
mış, ayrı düşmüş” müteferriķ
bol- “ayrılmak, darılmak, ayrı
düşmek” NF 71/17, KE 184r/6
müǿtefikāt (<ö.a.) “Kur’an’da ismi
geçen Ürdün’de sakin bir ka-
vim” KE 48v/17
müteġayyir (<A.) “değişmiş, baş-
kalaşmış, bozulmuş”
müteġayyir bol- “değişmek,
başka hale dönmek, bozulmak”
NF 15/11
müteĥaddir (<A.) “sürekli, devam-
lı” AO II/24
müteĥayyir (<A.) “hayret eden,
şaşıran” NF 375/7, HKT
132a/6, müteĥayyir bol- “şaşır-
mak, şaşkına dönmek” NF
14/7, KE 40v/6, HKT 556b/5,
müteĥayyir ķal- “şaşırmak, şaş-
kına dönmek” KE 84r/10,
müteĥayyir ķılın- “şaşırtılmak”
HKT 253a/4
müteĥayyirlik (<A.+T.) “şaşkınlık,
hayret” NF 357/8
müteķāśır (<A.) “hakir, alçak”
HKT 465b/2
mütekebbir (<A.) “kibirli, gururlu,
büyüklük taslayan” NF 377/8,
KE 120r/6, HKT 294b/3, MN
e
ğ
(1) 21/5, mütekebbir bol- “ki-
i
t birlenmek, büyüklük taslamak”
i
m NF 289/15
y
a
mütekebbirlik(<A.+T.) “kibirlilik,
y
ı kendini beğenmişlik” NF
377/13, mütekebbirlik ķıl- “ki-
n
e
v
i birlenmek, kendini beğenmek”
NF 419/7
mütenāķıż “birbirine muhalif, zıt”
HKT 497b/7
mütereddid (<A.) “tereddüd eden”
HKT 98a/9
mütevāżı (<A.) “alçak gönüllü,
mütevazı” HKT 323a/1
mütevekkil (<A.) “tevekkül eden”
NF 269/3
müteżadd (<A.) “birbirine zıd
olan” KE 122v/11
müttefik (<A.) “müttefik, aynı
fikirde olan, anlaşan” KE
201r/19, müttefik bol- “müttefik
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 421

olmak, fikir birliğine varmak”

MM 229/3
müvekkil (<A.) “müvekkil, birini
kendi yerine vekil eden” KE
153v/21
müyesser (<A.) “kolay, nasip olan”
müyesser bol- “nasip olmak”
NF 128/2, HKT 434b/9, HŞ
3147
müzd (<A.) “ücret, karşılık” HŞ
2411, müzd yarmaķ “ücret, üc-
ret karşılığı verilen para” KE
128v/10
müzdekį (<ö.a.) “Ermele’nin köle-
si” KE 158v/3
müzekkā (<A.) “temizlenmiş,
arınmış” MM 7/2
müzeyyen (<A.) “süslü, süslenmiş” e
ğ

müzeyyen bol- “süslenmek, süs-

i
t
i
lü olmak” NF 253/5, müzeyyen m

ķıl- “süslemek, süslenmek” NF y

a m
147/7, müzeyyen ķılın- “süs- y
ı
n
lenmek, süslü olunmak” NF e
v
235/12 i
422 | D r . Suat ÜNLÜ
-N-
nā (<F.) “menfi edatı (olmayan, -
sız)” MN (1) 21/1
nāb (<F.) “saf” MN (2) 13/125
nā būd (<F.) “yok, vücutsuz” KE
207r/4
nabż (<A.)“nabız” NF 233/12
naǾce (<A.) “koyun” KE 135v/5
nā-cūmerd (<F.) “hasis, cimri” NF
254/5
nā-cuvānmerd (<F.) “mert, dürüst
olmayan (kişi)” NF 169/17
nā-çār (<F.) “çaresiz bkz. nā-çāre”
KE 140r/2, HŞ 1406
nā-çāre (<F.) “çaresiz bkz. nā-çār”
MM 190/4
nādān (<F.) “cahil” HŞ 4722, MN
(2) 25/250
nā-dānlıķ (<F.+T.) “bilmezlik,
cahillik, terbiyesizlik” nā-dānlıķ
ķıl-“cahilce davranmak, terbi-
yesizlik etmek” KE 118v/6
nā-ehl (<F.+A.) “ehil olmayan, bir
işten anlamayan” KE 145r/21
nafaķa (<A.)“nafaka, geçimlik,
yiyecek parası” NF 192/12, KE
238v/14, HKT 43a/3, ME
131/1, nafaķa bėr- “nafaka ver-
mek, geçimini sağlamak krş.
nafaķa bir-” NF 262/4, nafaķa
bir- “nafaka vermek, geçimini
sağlamak krş. nafaķa bėr-”
HKT 536a/7, nafaķa birmek
“geçimlik nafaka verme” HKT
36b/8, nafaķa ķıl- “yardımda
bulunmak” KE 222v/10, HKT
532a/9, ME 26/4, nafaķa ķılġan
“yardımda bulunan” HKT
49a/6
nāgāh (<F.) “ansızın, birden bire,
aniden krş. nāgehān, nāgehįn,
nāgeh” NF 429/11, KE
188v/17, MM 47/4, HKT
158a/3, HŞ 321, K VI/31,
nāgāh ay- “ansızın söylemek,
birden bire konuşmak” ME
139/8, nāgāh bas- “ansızın bas-
mak, birden bire basmak” ME
42/7
naġara (<A.) “na’ra, davul, bando”
KE 106v/7
nāgeh (<F.) “ansızın, birden bire,
e aniden krş. nāgehān, nāgehįn,
ğ
i
nāgāh” MN (2) 10/91
t
i
m nāgehān (<F.) “ansızın, birden bire
y krş. nāgāh, nāgehįn, nāgeh” KE
a
y
83r/21, MM 274/3, HŞ 1280
ı
nāgehįn (<F.) “ansızın birden bire
n
e
v
i krş. nāgehān, nāgāh, nāgeh” KE
83r/21
naġme (<A.) “nağme, ahenk, ezgi”
HŞ 3803
nāĥaķ (<F.) “haksızca, haksız,
haksız yere” NF 277/2, MN (1)
21/1, nāĥaķ yėr “haksız yere”
NF 134/17, nāĥaķ al- “haksızca
almak, haksız yere almak” ME
128/4
naħcir(<F.) “yaban keçisi, av” HŞ
3412
nāhid(<F.)“Zühre yıldızı” KE
21v/15
naĥįf (<A.) “zayıf, arık, güçsüz,
âciz” NF 235/2, naĥįf bol- “za-
 Harezm-Altınordu
yıf olmak, güçsüz ve aciz ol-
mak, güçsüzleşmek” NF 234/17
naħħās(<A.) “esir satıcısı” NF
112/14
naħħāsbān (<A.+F.) “köle, esir
bakıcısı” NF 359/2
naħħāsħāne (<A.+F.) “esir satılan
yer” NF 359/7
nā-ħoş (<F.) “hoş olmayan, hoşa
gitmeyen” HŞ 1699, nā-ħoş kel-
“hoş olmamak hoşa gitmemek”
HKT 33a/4, nā- nā-ħoş körül-
“hoşa gitmemek beğenilme-
mek” HKT 31b/6
nā-ħoşį (<F.) “fenalık, iğrençlik”
MM 60/2
nā-ħoşnūd (<F.)“memnun, hoşnut
olmayan” nā-ħoşnūd bol-
“memnun olmamak, hoşnud
olmamak” NF 397/12
naĥrān (<ö.a.) “Nehrevân. Bir
Arap kabilesi” NF 143/3
naĥs (<A.) “uğursuz krş. nuĥūs”
HKT 506b/2
nāǿib (<A.) “vekil, kaymakam,
yedek” KE 165v/5, nāǿib bol-
“yedek olmak, vekillik yap-
mak” ME 61/6
nāǿile (<k.a) “Naǿile binti el-
Ferafsā. Hz. Osman’ın karısı”
KE 241r/2
naǾįm bin mesǾūd eŝ-ŝaķafį (<ö.a.)
“Ebu Seleme künyesiyle tanın-
mış sahabe” KE 225r/4
nākām (<F.) “mahrum” HŞ 2223
naķd (<A.) “para, peşin para, na-
kit” NF 358/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 423
nākes (<F.) “hor, hakir, alçak, kö-
tü” HŞ 4576, nākes bol- “hor
görülmek, hakir olmak” ME
146/5
nākeslik (<F.+T.) “bayağılık”
nākeslik ahdi “sözünde durma-
ma, cayma” ME 110/4
naķıb (<A.) “reis, başkan, kabile
ve aşiret reisi” HŞ 3211
nākįd (<F.) “Venüs (Zühre) geze-
geni” MN (2) 9/79
naķid (<A.) “peşin (ödeme)” naķid
bėr- “peşin ödemek” ME 86/5
nāķih (<A.) “zeki, akıllı” KE
189r/21
naķil (<A.) “yer değiştirme, ölme
krş. naķl” naķil ķıl- “yer değiş-
e
ğ tirmek, ölmek” NF 6/9
i
t naķįr (<A.) “hurma çekirdeğinde
i
m bulunana küçük oyuk zerre”
y
a
HKT 95b/3
y
ı nāķişatüǿl-Ǿaķl (<A.) “az, eksik
n
e akıllı” NF 234/16 n
v
i
naķķaş(<A.) “nakkaş” KE 239r/19,
HŞ 2154
naķķaş-ı şavur (<ö.a.) “Nakkaş,
Şavur” HŞ 663
naķķaşlıķ(<A.+T.) “nakkaşlık,
nakkaşlık mesleği” KE 138r/15
naķl (<A.) “nakl, aktarma, göç
etme, ölme krş. naķil” naķl it-
“aktarmak, nakletmek” K
VII/18, naķl ķıl- “anlatmak, ak-
tarmak, nakletmek” NF 444/2,
HŞ 4187
naķol “para” HŞ 3951, naķol ķıl-
“para olarak kullanmak” HŞ
1541
424 | D r . Suat ÜNLÜ
naķş (<A.) “nakış, resim, süs” NF
235/12, KE 68r/19, HŞ 1559,
MN (2) 18/176, naķş it- “nak-
şetmek, süslemek, resmemek”
HŞ 1585, naķş ķıl- “nakşetmek,
süslemek, resmetmek HŞ 602,
naķş ur- “nakşetmek, işlemek”
HŞ 183
naǾl (<A.) “nalça, pençe” HŞ 732,
naǾl ur- “pençe çakmak, pençe-
lemek” ME 30/3
nāle (<F.) “feryat figan” nāle ķıl-
“feryad ve figan etmek” KE
91r/17, HŞ 1619, nāle ķopar-
“feryad etmek, figan etmek, ba-
ğırmak” HŞ 2970
naǾleyn (<A.) “ayakkabı, bir çift
pabuç krş. naǾlįn” KE 20v/10,
HKT 301b/2, MN (1) 13/15
naǾlįn(<A.)“ayakkabı krş. naǾleyn”
NF 372/1, naǾlįn keydür-
“ayakkabı giydirmek” NF
228/3
nām (<F.) “isim, şöhret” HŞ 53, K
VII/54
nāma (<F.) “kitap” ME 3/4
nā-maĥrem (<F.+A.) “namahrem,
yabancı erkek tarafından gö-
rülmesi caiz olmamakla kendi-
sinden kaçılan, yabancı” NF
305/3, KE 249r/13, HŞ 320
namāz (<F.) “namaz” NF 10/14,
KE 82r/21, ME 158/7, MM
78/3, HKT 497a/6, MN (1)
3/10, K I/46, namāz başla-
“namaz kılmak, namaza başla-
mak” NF 9/13, namāz et- “na-
maz kılmak” İML 111, namāz
ķıl- “namaz kılmak” NF 10/10,
KE 6r/12, ME 106/5, MM
130/2, HKT 7a/4, namāz ķılġan
“namaz kılan” HKT 7a/4,
namāz ķılġu yir “namaz kılacak
yer” HKT 18a/3, namāz oķu-
“namaz kılmak, namaz kılarken
dua okumak” ME 187/8, namāz
öte-“namaz kılmak, namaz gö-
revini yerine getirmek” KE
209v/16, namāznuñ oķımaķı
“namaz kılarken okunan dua,
namaz duası” HKT 281a/9
namāzlıķ (<F.+T.) “seccade, üze-
rinde namaz kılınan yaygı” MM
67/2
e
ğ
nāme (<F.) “mektup” KE 63v/5,
i
t HŞ 2811, nāme-i aǾmāl “amel
defteri” KE 191r/14, nāme al-
i
m
y
a
“mektup almak” HŞ 2814,
y
ı nāme başla- “ mektup yazmaya
başlamak”MN (2) 7/63, nāme
n
e
v
i bir- “ mektup vermek, mektup
yazmak” HŞ 2813, nāme biti-
“mektup yazmak” HŞ 1260,
nāme bitil- “mektup yazılmak”
HŞ 4630, nāme ıđ- “mektup
göndermek” HŞ 2835, nāme
ķıl- “mektup yazmak” MN (2)
7/61, nāme kitür- “mektup ge-
tirmek” HŞ 1184, nāme oķıt-
“mektup okutmak” HŞ 2883,
nāme yaz- “mektup yazmak”
KE 191r/1
nā-meşrūǾ(<F.+A.) “şeriata uygun
olmayan” NF 106/10
nā-mihribān (<F.) “vefasız” MN
(2) 36/358
 Harezm-Altınordu
nāmus (1) (<A.) “namus” HŞ 3682
nāmūs (2) (<A.) “melek” NF 8/17,
nāmūs-ı ekber “Cebrail’in la-
kabı” KE 194r/7
nā-müstaķįm (<F.+A.) “düzgün,
doğru olmayan” KE 2v/15
nān (<F.) “ekmek” KE 129v/17
nā-pāk (<F.)“günahkar” KE
203r/16
nā-peydā (<F.) “görünmez” nā-
peydā bol- “görünmez olmak,
kaybolmak” NF 226/9
nār (1) (<F.) “nar” KE 70r/6, HKT
510a/9, HŞ 874
nār (2)(<A.) “ateş” HŞ 2977, MN
(2) 12/100
naǾra (<A.) “na’ra, çığlık” naǾra
ur- “çığlık atmak, nara atmak”
NF 431/4
nā-resįde (<F.) “büluğa ermemiş,
çocuk” NF 6/11, MM 242/1,
HKT 319b/8, MN (1) 15/15,
nā-resįde oġlan “henüz buluğ
çağına gelmemiş çocuk” HKT
339a/5, nā-resįde oġul ķız
“büluğa ermemiş erkek ve kız”
MM 173/3
nā-resįdelik (F.+ T.) “çocukluk”
NF 62/12
nā-revā (<F.) “yakışıksız, uygun-
suz, uygun olmayan” NF 363/1,
MM 256/4
narħ (<F.) “fiyat, kıymet, değer”
KE 189v/12, ME 60/8
narı “.. a doğru, öte taraf, öte yüz
krş. naru” KE 173v/10
nārinç (<F.) “turunç, turunçgiller”
HŞ 3406
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 425
nāristān (<F.) “nar ağacı” HŞ 463
naru “.. a doğru, öte taraf, öte yüz
krş. narı” KE 135r/4
nās (<A.) “insanlar, halk” NF
407/1, CE 2/4
naśb (<A.) “bir memuriyete veya
hizmete atama, tayin” naśb ķıl-
“bir memuriyete veya hizmete
atamak, tayin etmek” KE
137v/4
naśbüǿl-lām (<A.) “lam sesini fet-
halı okuma” KE 82v/5
nā-sezā (<F.) “yakışıksız, uygun-
suz” KE 195r/21
nāśır (<A.) “yardımcı, yardım
eden” KE 63v/19
nāŝır rabġūzį (<ö.a.) “Burhanüddin
e
ğ Kadı Nasır Rabgûzî” KE 68v/7,
nāŝırüǿd-dįn rabġūzį
i
t
i
m “Burhanüddin Kadı Nasır
y
a
Rabgûzî” KE 83v/1
y
ı nāŝırüǿd-dįn toķ boġa (<ö.a.) “Kı-
n
e sas-ı Rabgûzînin sunulduğu ki- n
v
i
şi” KE 249v/8
nāśıruǿl-ĥaķ (<ö.a.) “Abbâsî halife-
si” NF 156/7
naśib (<A.) “nasip, kısmet krş.
naśįb” HŞ 1933
naśįb (<A.) “nasip, kısmet krş.
naśib” NF 126/6
naśįĥat (<A.) “nasihat, öğüt” NF
342/16, KE 65v/1, HŞ 1909, K
VII/47, naśįĥat ayıt- “nasihat
vermek, öğüt vermek” HŞ 925,
naśįĥat ayt- “nasihat vermek,
öğüt vermek” NF 210/8, naśįĥat
bėr- “nasihat vermek, öğüt
vermek” NF 268/5, naśįĥat
426 | D r . Suat ÜNLÜ
ķıl- “nasihat etmek, öğütlemek”
NF 84/7, KE 11v/18, HŞ 1896,
MN (1) 23/1
naśr ibnü muhammed (<ö.a.) “Ebû
Hanife’nin öğrencisi” NF
190/17, naśr “bkz. naśr ibnü
muhammed” NF 190/17
naśrānį(<A.) “Hıristiyan” NF
374/11, naśrānį bol- “Hıristiyan
olmak, Hıristiyan dininden ol-
mak” NF 365/4
naśś (<A.) “kesin hüküm getiren
ayet ve hadis” MM 35/1
nassāc(<ö.a.) “Ebû Bekr bin
Abdillah et-Tûsî-i Nessâc” şeyħ
“bkz. nassāc” NF 245/13
nāsūr (<A.) “nasır” KE 132r/4
naǾt (<A.) “naǾt, övgü kasidesi”
KE 187r/17
natǾ(<A.)“yemek sofrası” HŞ 1424
nā-ümįd(<F.)“ümitsiz” KE 102r/20
nāv-dān(<A.)“oluk, kanal” KE
100r/18
nāvek (<F.) “ok” MN (2) 12/109
nāy (<F.)“ney krş. ney” HŞ 1058,
nāy çal- “ney çalmak” KE
22r/15, nāy ķıl- “ney çalmak,
ney üflemek” HŞ 1058
nāyib (<A.) “kadı vekili, vekil” NF
203/10, KE 245r/17
nāyibluķ (<A.+T.) “nayiblik”
nāyibluķ tile- “yardım istemek”
ME 219/6
nāyile(<ö.a.) “Nâǿile binti el-
Ferâfsa. Hz. Osman’ın karısı”
NF 135/13
nāz (<F.) “naz, yalvarma krş. naz”
MM 387/4, MN (2) 34/336, HŞ
1686, nāz it- “naz etmek, naz
yapmak, yalvarmak” HŞ 1649,
nāz ķıl- “naz etmek, naz yap-
mak, yalvarmak” ME 168/1,
HŞ 1655
nāza-(<F.+T.) “naz etmek” ME
38/7, nāzamaķ “naz, küstahlık”
ME 38/7
nažar(<A.)“bakma, bakış, önem-
seme, önem verme” NF 350/13,
KE 189v/18, MM 171/1, HŞ
3571, MN (2) 37/334, nažar
bul-“yan gözle bakmak” MM
293/3, nažar ķıl- “nazar etmek,
dikkatlice bakmak” NF 30/5,
KE 3r/10, MN (1) 14/7, HŞ
e
ğ
3486, MN (2) 2/19, nažar sal-
i
t “bakmak, nazar etmek” HŞ 915
i
m nažāre (<A.) “benzer, benzeyen”
y
a
HŞ 1446, nažāre ķıl- “benze-
y
ı mek, benzetmek” HŞ 3660
nažarlıġ (<A.+T.) “basiret sahibi”
n
e
v
i HKT 382a/8
nāzenįn (<F.) “narin, ince yapılı”
NF 213/14, HŞ 2715
nāzik(<F.) “nazik, kibar krş.
nāzük” MN (2) 23/223
nazįlek (<ö.a.)” bir melek” KE 4r/7
nāzil (<A.) “inen, nüzul eden”
nāzil bol- “nüzul etmek, inmek”
NF 6/6, KE 194v/6
nāžir (<A.) “bakan, gören, göze-
ten” NF 431/5
nažįr (<A.) “benzer ” NF 231/13,
KE 66v/19, HŞ 567
nažm (<A.) “nazım, şiir, kafiyeli
söz” HŞ 249, MN (2) 2/19,
 Harezm-Altınordu
nažm ķıl- “kafiyeli söz söyle-
mek, şiir söylemek” HŞ 4585
nāzük (<F.) “nazik, güzel, hoş krş.
nāzik” KE 74r/8, HKT 357b/1,
HŞ 1086
nāzüklük (<F.+T.) “naziklik, ince-
lik” HŞ 2101
nė “ne, hangi, nasıl, ne kadar, ne-
den, niçin krş. ne” MM 13/3, nė
kim “ne ki, her ne” MM 4/2, nė
kim erse “her ne ise” MM 106/3
ne “ne, hangi, nasıl, ne kadar, ne-
den, niçin krş. nė” NF 8/9, KE
4r/11, ME 175/7, HKT 10b/2,
İML 75, K V/8, CE 3/4 ne bar
“ne var, ne oluyor?” HKT
254a/3, ne bol- “nedir, ne olu-
yor” NF 13/12, KE 18r/6, nedin
“neden, nasıl” KE 5r/10, nėdin
“nereden” MM 37/3, ne irür
“ne var, ne oluyor?” HKT
254a/3, ne ķıl- “ne yapmak, ne-
den yapmak” NF 51/14, KE
6v/3, ne kim “ne ki, her ne” NF
5/12, HKT16a/3, CE 3/1, ne
neñ “hangi şey” HKT 20b/2,
neni “neyi, hangisini” KE
50v/2, ne ol “nedir, ne oluyor”
HKT 138b/1, ne ol kim “hangi
şey ki” HKT 392b/6, ne şeklen
“ne biçim, nasıl” HKT 555a/3,
ne turur “ne oluyor” HKT
88a/4, ne turur ol “nedir, ne,
hangi şey” HKT 82b/4, ne turur
ol kim “hangi şey ki” HKT
419a/5, ne üçün “niçin” HKT
13b/2
neǾam(<A.) “hayvan” HKT 119a/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 427
nebāt(<A.) “bitki, nebat” KE
23v/14, MN (2) 13/121, HŞ 828
nebį(<A.) “peygamber” KE
158r/15, HŞ 4709, nebiyy-i
mürsel “kitap gönderilmiş pey-
gamber” KE 211v/2
nebįre (<A.) “torun” NF 328/9, KE
75v/17
necāset (<A.)“necaset, pislik, mur-
darlık krş. neces, necis” NF
13/6, KE 28v/6, necāset bol-
“pis olmak, murdar olmak” NF
391/8, necāset ķıl- “pislemek,
murdar etmek” NF 41/14
necāsetlıġ (<A.+T.)“pis, mundar,
necis” NF 12/2
necāşį (1)(<ö.a.) “Hz. Muham-
e
ğ med’in imana davet ettiği Ha-
i
t beş hükümdarı” NF 41/4, KE
i
m 230r/8, necāşį melik “bkz.
y
a
necāşį” NF 41/6
y
ı necāşį(2)(<ö.a.)“Abdulmuttalib
n
e zamanındaki Yemen hükümda- n
v
i
rı” NF 41/3
necāt (<A.) “kurtuluş, kurtulma”
NF 198/17, KE 36v/14, MM
45/4, HKT 444a/7, K IV/3,
necāt bėr- “kurtarmak, kurtulu-
şa erdirmek krş. necāt bir-” NF
293/1, KE 65r/13, necāt bir-
“kurtarmak, kurtuluşa erdirmek
krş. necāt bėr-” HŞ 163, necāt
bul- “kurtulmak, kurtuluşa er-
mek” NF 438/10
necd (<ö.a.) “Necid” NF 19/3, KE
219v/8
necdį (<ö.a.) “Necdli olan” NF
19/2
428 | D r . Suat ÜNLÜ
neces(<A.) “pislik krş. necis,
necāset” NF 9/13
necid (<A.) “necid” ME 11/5
necis(<A.) “pis, murdar, pislik krş.
neces, necāset” NF 44/13, MM
88/3, necis bol- “pis olmak,
murdar olmak” NF 12/3,
necis ķıl- “pislemek, murdar
etmek” NF 12/5
neciyy (<A.) “sırdaş, gizli haber
veren” KE 22v/4
nėçe 1.“niçe, ne zaman krş. niçe,
nişe, neçe”MM 79/4, 2. “nasıl”
MM 122/1, 3. “çok, çokça”
MM 4/1, nėçe bol- “çok olmak”
MM 61/4
neçe “niçe, ne kadar çok, pek çok,
bir çok, ne zaman krş. niçe, ni-
şe, nėçe” NF 65/15, HKT
309b72, AO I/7, neçe kim “her
ne kadar, eğerki” NF 15/15,
neçe köp “nice nice, pek çok”
HKT 324b/2, neçe niçe “nice
nice, pek çok” HKT 146b/2
neçeme “ne kadar çok, ne kadar!,
nasıl krş. niçeme” NF 28/5, KE
24v/16, neçeme kim “her ne
kadar, ise bile, ise dahi” NF
29/12
nėçük “niçin, nasıl krş. neçük”
MM 87/4
neçük“niçin, nasıl krş. nėçük” NF
202/10, KE 213r/7
nedāmet(<A.)“pişman olma, piş-
manlık” NF 296/16, HKT
296a/8, HŞ 2752, nedāmet
kėtür- “pişmanlık getirmek,
pişmanlık duymak” MM 353/2,
nedāmet ķıldur “pişman olmak,
pişman etmek, pişmanlık duy-
mak” HŞ 93, nedāmet yė-
“pişman olmak, pişmanlık
duymak” NF 45/17, KE
127r/16
nedem (<A.)“pişman olma, piş-
manlık” KE 213r/4
nedįm (<A.) “dost, arkadaş, güzel
söz ve latif fıkralarla birini eğ-
lendiren kişi” KE 229r/6, MN
(2) 13/128, HŞ 1263
nedįmlük (<A.+T.) “arkadaşlık,
dostluk” HŞ 1499, nedimlük
ķılış- “arkadaşlık yapmak, dost-
luk kurmak” ME 200/7
e
ğ
nė ėrse “nesne, şey krş. nerse, nes-
i
t ne krş. ne erse, nerse” MM
i
m 116/2
y
a
ne erse “nesne, şey krş. nerse, nes-
y
ı ne krş. nė ėrse, nerse” NF
n
e 11/13, KE 234r/21, ME 192/2,
v
i AO II/40
nefǾ(<A.)“menfaat, çıkar” KE
201r/5
nefes(<A.) “nefes, soluk” NF
227/10, MM 385/1, HŞ 1944,
nefes ur- “üflemek, solukla-
mak” HŞ 4304
nefįl (<A.) “nafile oruç” nefįl niye-
ti “nafile oruç niyeti”MM 168/1
nefįr (<A.) “cemaat, topluluk” KE
106v/7
nefis (<A.) “ kendi” ME 100/5
nefįs(<A.) “nefis, enfes, çok güzel”
NF 79/14
 Harezm-Altınordu
nefret(<A.) “nefret” nefret ķıl-
“iğrenmek, nefret etmek” NF
421/2
nefs (<A.) “nefs, insandaki maddî
ihtiyaçlara olan eğilim” NF
61/1, KE 41r/19, MM 48/1,
HKT 523b/2, MN (1) 14/5,
nefs-ü rūĥ “nefis ve ruh” MM
349/1, nefs hevāsı “nefis arzu-
su, heva ve heves” HKT
434a/5, nefs ve hevā “nefis ar-
zusu, heva ve heves” KE
236v/8
neft (<A.) “zift” KE 41r/14
nehāyet (<A.) “son krş. nihāyet,
nihāyat” NF 272/6
nehcüǿl-ferādįs (<ö.a.) “Nehcüǿl-
Ferâdîs” NF 2/16, nehcüǿl-
ferādįs atlıķ kitāb “Nehcüǿl-
Ferâdîs” MN (1) 1/5
nehnü (<A.) “biz” KE 5r/18
nehy (<A.) “yasak” KE 225v/1,
nehy ķıl- “yasaklamak, yasak
etmek “NF 380/2
nehy-i münker (<A.) “yasaklama,
meşru olmayan şeylerden ka-
çınma” NF 303/1, KE 189v/5,
nehy-i münker ķıl- “yasakla-
mak, meşru olmayan şeylerden
kaçınmak” NF 106/10
nek“niçin krş. nek” İML 96
nekįr (<ö.a.) “Mezarda Münker
adlı melekle beraber ölülere su-
al soracak olan melek” NF
363/17
nelik“niçin, neden krş. nelük,
nilük” İML 96
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 429
nelük “niçin, neden, nasıl krş.
nelik, nilük” KE 8r/8, HŞ 2724
neme “nice, ne kadar çok, ne krş.
nėme, nime” NF 22/1, HŞ 387,
İML 96, AO II/34, neme
eşitgen “ne kadar (iyi) işitici
krş. neme işitgen” HKT 284b/6,
neme işitgen “ne kadar (iyi) işi-
tici krş. neme eşitgen” HKT
296a/6, neme körgen “ne kadar
(iyi) gören” HKT 284b/6, neme
körklüg “ne kadar güzel” HKT
65a/5, neme küfr ketürgen “ne
kadar nankör” HKT 565a/2,
neme śabr ķılġan “ne kadar sa-
bırlı” HKT 25a/3, neme yaħşı
“ne güzel, ne kadar güzel” HKT
e
ğ 70b/3, neme yaħşı nirse “ne gü-
i
t zel şey, ne kadar güzel şey”
i
m HKT 85a/5, neme yawuz “ne
y
a
kötü, ne kadar kötü” HKT
y
ı 493b/6, neme yawuz nirse “ne
n
e kötü şey, ne kadar kötü şey” n
v
i
HKT 13a/6
nėme “ne, ne şey, şey krş. neme,
nime” ME 19/6
nėmerse “bir şeyler krş. nemerse”
ME 124/7
nemerse“bir şey, şey krş. nėmerse”
KE 3v/6
nemrūd (<ö.a.) “Nemrud, Babil’in
kurucusu olan hükümdar” NF
216/7, KE 13v/4, MN (2) 2/12,
nemrūd bin kers bin kenǾān bin
hām bin nūĥ “Nemrud” KE
37v/19, nemrūd bin kenǾān
“Nemrud” KE 37r/16, nemrūd-ı
laǾįn “Nemrud” NF 218/2, KE
430 | D r . Suat ÜNLÜ
37v/6, nemrūd-ı merdūd
“Nemrud” KE 37v/7
neñ(1) “şey, nesne, ne ” KE
110r/21, MM 76/1, HKT
556a/1, HŞ 1612
neñ (2) “hiç, asla” HŞ 2548
nerd (<F.) “tavla oyunu” HŞ 538,
MN (2) 4/35, nerd oyna- “tavla
oynamak” HŞ 222
nerdübān(<F.) “merdiven” HŞ 3/11
nerek “niçin” İML 96
nergis (<F.) “nergis (mecazi olarak
sevgilinin gözü krş. nerkis” MN
(2) 12/109
nerkis (<F.) “nergis (mecazi olarak
sevgilinin gözü krş. nergis” HŞ
1422, nergis-i maħmūr “mah-
mur göz” HŞ 447
nerse“şey, nesne krş. neerse, nėrse,
nirse” NF 121/11, KE 6r/19,
HKT 176a/1, HŞ 4072
nėrse “nesne, şey krş. nerse, ne
erse, nesre, nė ėrse” ME 98/5
nesc(<A.) “dokuma, örme” KE
101v/4
neseb (<A.) “aile, soy, ecdat, nesil”
KE 189v/1, MM 8/4, HŞ 4164,
neseb-i cāneke sulŧān “Caneke
sulŧān’ın neslinden” Ka I/4
nesħ (<A.) “hükmünü kaldırma,
iptal etme” nesħ ķıl- “hükmünü
kaldırmak, iptal etmek” HKT
15b/2
nesįm (<A.) “hafif rüzgar” MN (2)
9/85
nesl (<A.) “nesil, soy” NF 338/17,
KE 192r/2
nesr(<ö.a.)“İslamiyetten önceki
dönemde Arapların tapındığı
putlardan birinini adı” HKT
550a/1
nesr-i ŧāir (<ö.a.) “bir yıldız ismi”
HŞ 2808
nesrįn (<F.) “yaban gülü, ağustos
gülü” HŞ 2810
nesy (<A.) “veresiye” MM 256/4
neşāŧ (<A.) “sevinç” HKT 274a/7,
MN (2) 10/97
neşāŧlu(<A.+T.)“sevinçli” ME
147/6
neşe “niçin krş. nişe, niçe, neçe,
nişe” HKT 55b/8
neşr (<A.) “yayma”neşr ķıl- “yay-
e
ğ
mak, açmak” NF 407/1
i
t neşrdāmıķ (<A.) “Cebrail’in yaşını
i
m tecrübe ettiği yıldızın adı” KE
y
a
182v/3
y
ı nǿėt- (<ne et-)“ne etmek, ne yap-
mak krş. nǿit-, nit-” MM 368/2
n
e
v
i nėteg “nasıl, ne, ne kadar, niçin
krş. neteg, niteg” MM 28/2,
nėteg kim “nasıl ki, nitekim, gi-
bi” MM 139/2, nėteg bol- “ne
(olur) anlamında, nasıl
(olur)anlamında” MM 141/2,
nėteg ķıl- “nasıl (yapı-
lır)anlamında” MM 123/4,
nėteg yana- “ne olarak kabul
edilmek, nasıl kabul edilmek”
MM 125/4
neteg “nasıl, ne, ne kadar, niçin
krş. nėteg, niteg” NF 10/6, KE
6v/8, HKT 52b/1, neteg kim
“nasıl ki, nitekim, gibi” NF
3/14, KE 56r/7, HKT 286b/8,
 Harezm-Altınordu
neteg bol- “ne (olur) anlamında,
nasıl (olur)anlamında” NF 15/1,
KE 49v/17, neteg ķıl- “nasıl
(yapılır) anlamında” NF 7/12,
KE 41r/9
nėteglik“nasıllık, keyfiyet krş.
nėteglik” MM 28/3
neteglik“nasıllık, keyfiyet krş.
nėteglik” NF 60/7, ME 202/4
nėtegliksiz “nasıllıkdan (münez-
zehtir) anlamında” MM 28/4
netįce(<A.) “sonuç, netice” MM
349/1
nevǾ(<A.) “tür, cins, nevi” MM
253/2, HKT 557b/5, HŞ 2106,
Ka II/19, MN (2) 9/82, nevǾ
ķılu bir- “sınıflara ayırıvermek”
HKT 466a/6
nevā (<F.)“alaturka musikide bir
makam” HŞ 3831, nevā ķıl-
“alaturka musikide neva ma-
kamını çalmak” HŞ 3813, nevā
ur- “alaturka musikide neva
makamını çalmak” HŞ 3807,
nevā-yı āşıkāne “aşıkane nağ-
me” HŞ 2084, nevā-yı āşıkāne
çal- “aşıkane nağme çalmak”
HŞ 1439, nevā-yı ceng “cenk
nağmesi” HŞ 1068, nevā-yı
Ǿişretengiz “insanı işret yapma-
ya sevk eden nağme” nevā-yı
işretengiz ķıl- “insanı işret
yapmaya sevk eden nağme
çalmak” HŞ 2085
nevāħaŧ (<F.) “okşama, saz çalma”
nevāħaŧ it- “okşamak, saz çal-
mak” HŞ 3410
nevāhį(<A.ç.)“yasak şeyler” MM
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 431
360/4
nevbāyil (<ö.a.) “dördüncü kat gök
meleklerinin ulusu” KE 3v/17
nevbet (<A.) “sıra, nöbet, sıra ile
yapılan iş” NF 32/7, KE
186v/15, HŞ 2934, nevbet ķıl-
“sıra ile yapmak, nöbet tutmak”
HŞ 1549, nevbet ķılış- “sıra ile
yapmak, nöbetleşmek” HKT
527b/7, nevbet teg- sıra ile
yapmak, nöbet tutmak, sıra
gelmek” NF 113/8
nevbetçe (<A.+T.) “sırasınca, sıra-
ya göre, sıra ile, nöbetleşe” HŞ
2070
nevbetleş-(<A.+T.) “nöbetleşmek”
HKT 241a/5
e
ğ nevĥa (<A.) “yüksek sesle ağlama,
feryat figan” KE 22v/18, nevĥa
i
t
i
m ayıt “yüksek sesle ağlamak,
y
a
feryat figan etmek” HŞ 4509,
y
ı nevĥa ķıl- “feryat figan etmek
n
e “NF 26/15, KE 22v/17, HŞ n
v
i
2690, nevĥa uza- “feryat figan
etmek” HŞ 791
nev-kįse (<F.) “sonradan görme”
KE 164v/2
nevmįd (<F.) “ümidsiz” KE 9r/19,
HKT 472a/3, MN (1) 12/6,
nevmįd bol- “ümidini kesmek,
ümitsiz olmak” NF 279/1, KE
17r/11, ME 219/1, HKT
386b/4, HŞ 940, nevmįd bolġan
“ümitsiz” HKT 332b/7, nevmįd
ķıl- “ümidini kesmek, ümitsiz
olmak” NF 275/2, KE 135r/4,
nevmįd ķoy- “ümitsizleşmek,
ümid kesmek” HŞ 3169
432 | D r . Suat ÜNLÜ
nevmįdlıķ (<F.+.T.)“ümitsizlik krş.
nevmįdlik” nevmįdlıķ žāhir
ķılġan “ümitsizliğini açığa vu-
ran, çok ümitsiz” HKT 460a/2
nevmįdlik (<F.+.T.)“ümitsizlik krş.
nevmįdlıķ” HŞ 1748
nev-niyāz (<F.) “yalvarmaya yeni
başlamış” MM 312/3
nev-niyāzlıġ (<F.+T.) “yalvarmaya
yeni başlamış durumda olan”
nev-niyāzlıġ mürįd “yalvarmaya
yeni başlamış olan mürid” MM
267/3
nev-rūz (<F.) “ilkbaharın başlangı-
cı, güneşin kuzu burcuna girişi”
KE 68r/18, MN (2) 11/104, HŞ
3886, nev-rūz küni “ilkbaharın
başlangıcı olan günü” KE
112r/20, nevrūz bol- “nevruz
vakti olmak, nevruz dönemine
gelmek” HŞ 3954
ney (<F.) “kamış krş. nāy” MN (2)
1/8
neyise “neyse, nasılsa” HKT
375a/4
neźir (<A.) “adak krş. neźr” MM
168/3
neźįr (<A.) “birini doğru yola
sokmak için gözdağı vererek
korkutan” KE 53v/17
neźr (<A.) “adak krş. neźir” NF
140/12, MM 167/1, HKT
322a/8, neźr ķıl- “adamak,
adakta bulunmak” NF 140/5,
KE 50r/3, HKT 295b/1
nežžāre (<A.) “seyr, gözlem, bak-
ma, bakış” KE 43r/11, nežžāre
ķıl- “seyretmek, gözlemlemek,
bakmak” NF 71/9, KE 11r/7
nıśf (<A.) “yarım, yarı” AO V/24
ni 1.“ne, niye, niçin, nasıl, ne ka-
dar, hangi krş. ne, nė” HKT
351a/1, HŞ 304, MN (1) 2/6,
İML 94, K II/13, MN (2)
13/120 , 2. “belirtme edatı” HŞ
3233, 3. “soru edatı” HŞ 2367,
4. “bağlama edatı” HŞ 4530, 5.
“soru sıfatı” HŞ 2398, 6. “soru
zamiri” HŞ 1868, ni kim “ne
ki” HKT 64a/9
niǾām (<A.ç.) “nimetler” NF 61/3
niçe “nice, ne kadar, nasıl, pek
çok krş. neçe, nişe, neşe” KE
e
ğ
11r/10, HKT 30b/7, HŞ 1961,
i
t MN (1) 17/12, İML 95, K IV/6,
CE 2/4, MN (2)5/44, niçe bol-
i
m
y
a
“nasıl olmak, ne kadar olmak”
y
ı KE 50v/21, niçe köp “nice nice,
pek çok” HKT 66a/6, niçe niçe
n
e
v
i “nice nice, pek çok” HKT
485a/5
niçeme “ne kadar krş. neçeme”
HKT 173a/5, niçeme kim “her
ne kadar, ise bile, ise dahi”
HKT 32b/8
niçük “nasıl, nice, neden krş.
neçük” HŞ 3681, MN (1) 17/8,
AO III/16, MN (2) 23/227
niçün “niçin, neden, nasıl” K
VII/40
nidā (<A.) “nida, seslenme, çağır-
ma, bağırma” NF 39/5, nidā ay-
“seslenmek, nida etmek, çağır-
mak” KE 22v/18, nidā kel-
“seslenmek, ses gelmek” KE
 Harezm-Altınordu
191r/18, nidā ķıl- “seslenmek,
nida etmek” NF 31/11, KE
167v/5, HKT 351b/8, nidā
ķıldur- “seslendirmek, nida et-
tirmek” NF 20/5, nidā ķılın-
“seslenilmek, nida olunmak”
HKT 361a/4
nifāķ(<A.) “nifak, münafıklık,
bozgunculuk” KE 66r/16, MM
22/3, HŞ 3434, nifāķ ķıl- “mü-
nafıklık etmek, iki yüzlü dav-
ranmak” HKT 69b/4
nifās(<A.) “lohusalık hali” KE
12r/10, MM 90/1, nifās bol-
“loğusa olmak” KE 12r/11
nigār (<F.) “güzel, sevgili” KE
223r/21, MN (2) 37/374, HŞ
2615
nigārā(<F.) “ey sevgili” MN (2)
47/443
nige “niçin” KE 47r/1
nigįn (<F.) “yüzük” KE 249v/5
nihāl (<F.) “fidan” MN (2) 25/243
nihāyat (<A.) “sonuç, nihayet krş.
nehāyet, nihāyet” ME 206/8
nihāyet (<A.) “sonuç, nihayet krş.
nehāyet, nihāyat” KE 45v/13,
ME 68/1, HŞ 103
nik “niçin, nasıl, neden krş. nek”
HŞ 2609, nik ķıl- “neden yap-
mak, nasıl yapmak, niçin yap-
mak” HŞ 3278
nįk (<F.) “iyi, hoş, güzel” KE
175v/9
niķāb (<A.) “peçe, yüz örtüsü” KE
67r/1, HŞ 3264, niķāb kemiş-
“peçe takmak, örtünmek” ME
167/3, niķāb kiter- “peçeyi aç-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 433
mak, yüz örtüsünü kaldırmak”
HŞ 467
nikāĥ (<A.) “nikah, evlenme” NF
351/10, KE 168r/15, ME 14/2,
HKT 75b/6, nikāĥ bol- “evlen-
mek, nikahlamak” KE 168r/14,
nikāĥ ķıl- “nikahlanmak, nikah-
lamak, evlenmek” NF 180/16,
KE 4r/13, ME 8/4, HKT 75a/7,
nikāĥ ķılış- “nikahlanmak, ev-
lenmek” ME 195/6, nikāĥ
ķılmaķ “nikahlama, nikahlan-
ma” HKT 36a/3, nikāĥ ķılmaķ
tile- “evlenmeyi arzu etmek”
HKT 405a/6, nikāĥ ķılu bir-
“nikahlıyıvermek, evlendiril-
mek” HKT 370b/8, nikāĥġa
e
ğ yaraġ yitmek “evlenmek için
i
t yeterli varlığa ve güce sahip
i
m olma” HKT 339b/2
y
a
nikāĥlı (<A.+T.) “nikahlı, evli krş.
y
ı nikāĥlıķ” NF 209/16
n
e nikāĥlıķ (<A.+T.) “nikahlık, nikah n
v
i
için krş. nikāĥlı” nikāĥlıķ bol-
“nikahlı olmak, nikahlanmış
olmak” KE 8v/14
nįk-baħt (<F.) “iyi talihli” HKT
224a/9, nįk-baħt bol- “mesut ve
bahtiyar olmak” HKT 224b/4
nįk-baħtlıķ (<F.+T.) “iyi yazgı”
ME 209/2
nikisa (<ö.a.) “Nikisa” HŞ 4535
nįkter (<F.) “daha iyi, daha güzel”
KE 97v/8
nįl (1)(<A.) “mavi” KE 171v/10
nįl (2) “Nil nehri” NF 57/5, nįl
deryāsı “Nil vadisi “ KE
434 | D r . Suat ÜNLÜ
115v/15, nįl teñizi “Nil nehri”
KE 198v/20
nilüfer(<F.) “nilüfer çiçeği” HŞ
331
nilük “niçin, neden, nasıl krş.
nelük, nelik” MN (2) 26/255
niǾmān-i enśārį (<ö.a.) “MiǾrac
gecesinde Hz. Muhammed’in
Cennetin yüksek makamında
gördüğü âbid” NF 283/5
nime “ne kadar çok krş. neme,
nėme” KE 8v/18, nime yawuz
“ne kötü, ne kadar kötü” HKT
223b/8
niǾmeǿl-Ǿabd (<A.) “ne güzel kul”
KE 137r/12
niǾmet (<A.) “nimet, lütuf, ihsan”
NF 37/10, KE 5v/10, ME 33/1,
MM 310/4, HKT 505a/6, HŞ
2942, niǾmet bėr- “nimet ver-
mek, refaha erdirmek krş.
niǾmet bir-” KE 125v/12,
niǾmet bir- “nimet vermek, re-
faha erdirmek krş. niǾmet bėr-”
HŞ 2843, niǾmet biril-
“nimetlendirilmek, refaha erdi-
rilmek” HKT 225b/3, niǾmet
birilmiş “nimetlendirilmiş, re-
faha erdirilmiş” HKT 512a/5,
niǾmet bol- “nimet olmak” NF
125/11, niǾmet ıđ- “nimet ver-
mek, nimet göndermek” HŞ
1979, niǾmet yi- “nimet yemek”
HŞ 2847, niǾmet yidür- “nimet
yedirmek” HŞ 2934
niǾmetlıġ (<A.+T.) “nimetli krş.
niǾmetlig”niǾmetlıġ ķıl-
“nimetlendirmek, refaha erdir-
mek” KE 237r/1
niǾmetlig (<A.+T.) 1.“nimet sahibi,
nimetli krş. niǾmetlıġ” ME
22/3, HKT 543a/7, 2. “nimet ve
refah içinde bulunan, mesut”
HKT 423b/5, niǾmetlig bol-
“nimetlenmek, nimet sahibi ol-
mak” NF 324/2, nimetlig ķıl-
“nimetlendirmek, refaha erdir-
mek” HKT 330a/5, nimetlig
ķılın- “nimetlendirilmek, refaha
erdirilmek” HKT 311b/2
nįnevā (<ö.a.) “Kur’an’da da adı
geçen eski Asur başkenti” KE
151v/10
e
ğ
nirde “nerde krş. nerde” nirde kim
i
t “her nerde” HKT 21b/5
i
m nirdin “nereden krş. nereden” HKT
y
a
52a/3
y
ı nirge “nereye” HKT 566a/9, nirge
n
e kim “her nereye” HKT 16b/8
v
i nirse “nesne, şey krş. nerse, nėrse”
HKT 441b/3, nirse birilmegen
“mahrum bırakılan, mahrum”
HKT 498a/7
nirselig “nesne sahibi” HKT
508b/3
niśāb (<A.) “bir malın zekatının
verilmesi için gerekli miktar”
MM 188/3, niśāb bol- “bir ma-
lın zekatının verilmesi için ge-
rekli miktar olmak” MM
niśābuǿl-aħbār (<ö.a.) “İmâm
Ebuǿl-ǾAlâ ûşî’nin hadis kitabı”
NF 18/14
niŝār (<A.) “saçı, özel bir topluluk-
ta saçılan para vs. şeyler” NF
 Harezm-Altınordu
88/17, KE 107v/7, MM 12/2,
HŞ 3342, niŝār ķıl- “para da-
ğıtmak, saçı dağıtmak” NF
206/11, HŞ 2514
nisbet (1)(<A.) “nisbet, kıyaslama”
HŞ 1506, nisbet ķıl- “nisbet et-
mek, kıyaslamak” KE 119v/18,
ME 64/8
nisbet (2)(<A.) “akrabalık, hısım-
lık, ilgi” MM 314//1, HKT
334a/5, nisbet ķılġan erkek
“soy sop sahibi erkek” HKT
349a/7
nisbetlig (<A.+T.) “ilgili, alakalı”
HKT 57b/8
nįst (<F.) “yok”nįst ü nā būd “yok,
mevcut değil” KE 207r/4, nįst
bol-“yok olmak, ortadan kalk-
mak” MM 295/4
nįstlik (<F.+T.) “yokluk” MM
341/2
nisyān (<A.) “unutma bkz. nisye”
MM 159/3
nisye (<A.) “unutma bkz. nisyān”
HŞ 1661
nişān (<F.) 1.“işaret, nişan, iz,
belirti krş. nişāne” NF 35/5,
ME 106/2, MM 23/4, HKT
390b/4, Ka II/5, MN (2)
15/141, HŞ 4221, 2. “iz, yara
izi” HKT 258b/6, nişān añla-
“işaretten anlamak, belirtiden
anlamak” HŞ 731, nişān bas-
“işaretlemek, nişan koymak”
ME 95/7, nişān belgür- “işaret-
lemek, belirtmek, iz koymak”
HŞ 1777, nişān bėr- “işaretle-
mek, belirtmek krş. nişān bir-”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 435
NF 114/2, nişān bir- “işaretle-
mek, belirtmek krş. nişān bėr-”
MN (2) 10/94, HŞ 1470, nişān
ķıl- “işaretlemek, damga bas-
mak” NF 37/4, ME 71/7, HKT
542b/1, nişān ķılġan
“işareleyen, damga basan”
HKT 64a/3, nişān ķılın- “işaret-
lenmek, damga basılmak” HKT
499a/1, nişān körgüz-
“işaretlemek, belirtmek, iz
koymak” HŞ 949, nişān sor-
“işaret sormak, belirti sormak”
HŞ 1132 , nişān tap- “işaretle-
mek, belirtmek, iz koymak” HŞ
931, nişān ur- “işaretlemek,
damga basmak” ME 234/1
e
ğ nişāne (<F.) “işaret, nişan, iz, belir-
i
t ti krş. nişān” KE 205r/10, MN
i
m (2) 34/334, nişāne bol- “nişan
y
a
olmak, nişanlamak, belirtmek”
y
ı HŞ 3853
n
e nişānlan-(<F.+T.) “işaretlenmek” n
v
i
ME 147/1
nişānlıġ (<F.+T.)“işaretli, işaret-
lenmiş” HKT 222a/3, AO II/51,
nişānlıġ bol- “işaretlenmiş ol-
mak, işaretli olmak” ME 147/1,
nişānlıġ ķıl- “işaretlemek, dam-
galamak” ME 13/8, nişānlıġ
ķılın- “işaretlenmek” HKT
48b/7
nişānsız (<F.+T.) “işaretsiz, belir-
siz” MM 268/3, nişānsız
ķıl- “işaretsizleştirmek, belirsiz-
leştirmek” ME 29/3
nişāvūr (<ö.a.) “Nişavur” HŞ 401
436 | D r . Suat ÜNLÜ
nişe “niçin, neden, niye krş. niçe,
neçe, neşe” NF 15/17, HKT
56a/2, nişe ķıl- “niçin yapmak,
neden yapmak” NF 48/14
nǿit- “ne etmek krş. nit-, nǿėt-” KE
140r/10
nit-“ ne etmek krş. nǿit-, nǿėt-” HŞ
2306
nite (1) “nite(kim)” KE 190r/21
nite (2) “nasıl” İML 95
ni-teg “nasıl nite krş. neteg, nėteg”
HŞ 4481
nitegü “nitekim, nasılki” HŞ 2255
niter “ne yapar” MN (2) 14/136
niyābet (<A.)“vekalet, vekillik”
niyābet ķıl- “yerini tutmak”
HKT 184b/1
niyāz (<A.) “yalvarma, dua” KE
218v/20, MM 86/2, MN (2)
47/473, HŞ 3159, niyāz bülbüli
“niyaz bülbülü” MM 381/4,
niyāz bol-“yalvarmak, dua et-
mek” KE 41r/20, niyāz ķıl-
“yalvarmak, dua etmek” NF
272/1
niyāzlıġ (<A.+T.) “niyazı olan,
yalvaran” KE 2v/1
niyyet (<A.) “niyet” NF 408/17,
KE 93v/12, MM 67/4, HŞ
1980, niyyet sözi “niyet sözi”
MM 166/2, niyyet ķıl- “niyet
etmek” NF 47/1, MM 103/1
niyyetlıġ (<A.+T.) “niyetli, niyeti
olan” KE 45r/10
niyyetsiz(<A.+T.)“niyetsiz, niyeti
olmayan” MM 166/1
niźāmį (<ö.a.) “Nizâmî” HŞ 245
noħūd (<F.) “nohut krş. nuħūd”
KE 13v/18
noķśān (<A.) “noksan, eksik,
eksiklik, kusur, zarar, ziyan krş.
nuķśān, noķsan” KE 95r/18,
MM 111/4, HKT 278b/5, MN
(2) 16/156, HŞ 284
noķsān (<A.) “noksan, eksik,
eksiklik, kusur, zarar, ziyan krş.
nuķśān, noķśān” Ka II/17
noķta (<A.) “nokta krş. noķŧa” HŞ
4594, noķta-i harf “harfin nok-
tası” HŞ 1397
noķŧa (<A.) “nokta krş. noķta” KE
215r/17
nol- (ne ol-)“ne olmak” HŞ 4150
e
ğ
nöker(1)(<Mo.)“arkadaş” HŞ 1042
i
t nöker (2) (<Mo.) “emir subayı,
i
m yardımcı” K III/14
y
a
nūĥ (<ö.a.) “Nuh Peygamber” NF
y
ı 13/2, KE 13v/7, HKT 101a/1,
n
e ūĥ bin melik bin hünvesliħ bin
v
i idrįs “Hz. Nuh, Nuh peygam-
ber” KE 22v/16, nūĥ-ı necį
“Nuh Peygamber”MM 40/4,
ūĥ-ı neciyy “Nuh Peygamber”
KE 22v/8
nuĥs-i melǿun (<A.) “melun nuhs”
HŞ 4476
nuħūd (<F.) “nohut krş. noħūd” NF
43/1
nuħūs (<A.) “uğursuz krş. naħs”
HŞ 3883
nuħūset (<A.) “uğursuzluk” HŞ
4482
nuħūslıķ (<A.+T.) “uğursuzluk”
HŞ 2222
nuķl (<A.) “meze” MN (2) 10/96
 Harezm-Altınordu
nuķśān (<A.) “noksan, eksik,
eksiklik, kusur, zarar, ziyan krş.
noķśān, noķsān” NF 78/15,
nuķśān bol- “noksan olmak, ek-
sik olmak, kusurlu olmak” NF
171/16
nūn (1)(<A.) “nun harfi” ME 101/4
nūn (2)(<A.) “balık” KE 156v/3
nūr (<A.) “nur, ışık, aydınlık” NF
30/7, KE 72r/12, MM 330/1,
HKT 185b/3, HŞ 1000, MN (2)
12/117, nūr al- “nurlanmak, ay-
dınlanmak” HŞ 2041, nūr balķı-
“nur saçmak, aydınlatmak” KE
180r/7, HŞ 4178, nūr balķın-
“nur saçılmak, aydınlatılmak”
HŞ 2672, nūr bir- “ışık vermek,
nur saçmak” HŞ 1360, nūr bol-
“nurlanmak, nurla dolmak” HŞ
2950, nūr ketür- “nurlandırmak,
aydınlatmak” HŞ 1231, nūr ķıl-
“nurlandırmak, aydınlatmak”
HŞ 8, nūr sal- “nurlandırmak,
aydınlatmak” HŞ 1807, nūr-ı
dįde “göz nuru” NF 125/3, nūr-
u žulmet “ aydınlık ve karanlık”
MM 325/3
nūrānį (<A.) “nurlu” NF 102/6, KE
187r/20
nūr devlet (<ö.a.) “Kırım hanı” K
VII/30
nūrluġ (<A.+T.) “nurlu” NF 125/2,
nūrluġ bol- “nurlanmak, nurlu
olmak” NF 321/5
nūr seyyid buydı (<ö.a.) “Sahib
Girey’in Tarhanlık verdiği kişi-
lerden biri” Ka II/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 437
nūrullah(<A.) “Allah’ın nuru” MM
329/4
nusħa(<A.)“nüsha bkz. nusħat” HŞ
2765
nusħat (<A.) “nüsha bkz. nusħa”
nusħat al- “ kopyalamak, nüs-
hasını almak” ME 130/1
nū-sipās (<F.) “nankör” HKT
418b/5
nū-sipāslıķ (<F.+T.) “nankörlük”
KE 66r/13, nū-sipāslıķ ķıl-
“nankörlük etmek” HKT
352a/7, nū-sipāslıķ ķılġan “nan-
körlük eden, nankör” HKT
352a/7
nuśrat (<A.) “yardım krş. nuśret”
nuśrat bir-“ yardım etmek” HŞ
e
ğ 4688, nuśrat tile- “yardım ve
i
t destek istemek” ME 208/6
i
m nuśret (<A.) 1.“yardım, başarı,
y
a
üstünlük krş. nuśrat” NF 9/4,
y
ı KE 9v/15, HKT 174a/6, K
n
e VIII/4, 2. “zafer” HKT 398a/9, n
v
i
nuśret bėr- “yardım etmek krş.
nuśret bir-” NF 47/7, KE
117v/1, nuśret bir- “yardım et-
mek krş. nuśret bėr-” HKT
106b/1, nuśret birgen “yardım
eden, yardımcı” HKT 400b/8,
nuśret biril- “yardım edilmek,
yardım görmek” HKT 424b/7,
nuśret bol- “yardım etmek, des-
tek olmak” KE 131v/16, nuśret
ķıl- “yardım etmek” KE 40v/12,
nuśret tile- “yardım istemek”
HKT 13a/4
nuśretlıġ(<A.+T.) “başarılı, üstün”
nuśretlıġ bol-“başarılı olmak,
438 | D r . Suat ÜNLÜ

üstün gelmek” KE 227r/15

nūş (<F.) “içme, içki” nūş bol-
“içmek” HŞ 4115, nūş ķıl- “iç-
mek” HŞ 333, MN 14/139, nūş
saç- “içki dağıtmak” HŞ 3870
nūşānūş (<F.) “içe içe, içtikçe,
içerek, tekrar tekrar içme” HŞ
1043
nūşin (<ö.a.) “Nûşin” HŞ 385
nūşrevān(<ö.a.) “Nuşıravan,
İran’da 531-579 yılına kadar
hükümdarlık yapmış adaletiyle
meşhur hükümdar” HŞ 1218
nuŧfe (<A.) “döl suyu, sperma” NF
376/12, KE 175r/18, HKT
257b/6
nuzūl (<A.) “inme, iniş” NF 96/1 e
ğ
nübüvvet (<A.) “peygamberlik” i
t
i
NF 87/13, KE 31v/14, HŞ m

4587, nübüvvet kārvanı “pey- y

a
gamberlik silsilesi” HŞ 123 y
ı

nücūm (<A.ç.) “yıldızlar” nücūm

n
e
v
Ǿilmi “yıldız ilmi, astoloji ilmi” i

KE 39v/8
nükte (<A.) “nükte” KE 12v/15,
HŞ 2518
 Harezm-Altınordu
-O-
o “o (3 tek. ş. ve işaret zamiri ve
sıfatı” ME 184/1, HKT 257b/6,
K I/5, o kim erse kim “o kişi ki,
o kimse ki” HKT 491a/4
oba “oymak, boy, kabile” MM
255/2
obra-“yıpranmak” İML 123
oçaķ “korluk” İML 169
oçġur-“bağırmak, haykırmak”
HKT 24b/1
oçur “vakit, zaman” AO IV/13,
oçur bol- “vakti olmak, zaman
olmak” AO III/9
ođaġ “uyanık krş. oyaġ, oyġaġ”
KE 51r/14, ođaġ bol- “uyanık
olmak, hazır beklemek” KE
7v/8
ođaġlı “tam olarak uyanık olma-
ma” KE 7v/7
ođġan-“uyanmak krş. oyġan-,
oyan-” KE 245r/4
ođġar-“uyandırmak krş. oyanġır-,
oyġar-” KE 241r/3
odun “yakmak için kesilen ağaç
krş. otuñ, otun” İML 182
oġ “kefalet, borçlanma krş. oġa
(1)” oġ bol- “ kefil olmak, borç-
lanmak, borçlu olmak “NF
162/6, oġġa bėr- “borçlanmak,
kefalet yoluyla borçlanmak”
NF 346/9, ME 29/7, oġġa kir-
“kefil
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 439
olmak” ME 178/7, HKT 53a/2,
oġġa kirgen “kefil olan, kefil”
HKT 234b/6, oġġa kivür- “kefil
olmak” ME 29/7
oġa(1) “kefalet, borçlanma krş.
oġ” İML 189
oġa (2) “güç, zulüm”oġa tegür-
“zulmetmek, eziyet etmek” AO
II/33
oġalan-“kefil ve zamin olmak”
İML 111
oġan 1.“kudretli, Tanrı adlarından
biri krş. uġan” İML 137, oġan
Teñri “kuvveli Allah” İML 87
oġlaġuluķ “tazelik, yaşlık” ME
169/3
oġlaķ 1.“oğlak, oğlak burcu, burc-ı
e
cedi” NF 28/11, KE 66v/5, HŞ
ğ
i
t 3122, İML 172, 2. “erkek ço-
i
m cuk” HŞ 3122
y
oġlan 1.“çocuk, yavru, oğul, erkek
a
y
ı evlat” NF 203/14, KE 14v/1,
n
e ME 18/7, MM 34/3, HKT
v
i
16b/9, HŞ 3070, 2. “nesil, soy” o
HKT 52a/6, 3. “buluğ çağına
yaklaşmış çocuk, genç” HKT
501a/9, 4 “prens” AO I/7, oġlan
aġrıġı “doğum sancısı” KE
169r/10, oġlan atası “baba”
İML 147, oġlan igi “doğum
sancısı” HKT 295a/4, oġlan
keldür- “erkek çocuk doğur-
mak” NF 68/6, oġlan kemiş-
“çocuk düşürmek” ME 18/7,
oġlan oġlanı “torun” HKT
264a/7, oġlan tıyġan yir “ra-
him” HKT 33b/8, oġlan tüşür-
“çoçuk düşürmek” KE 98v/12,
440 | D r . Suat ÜNLÜ
oġlan uşaķ “küçük çocuk” KE
26r/6, oġlanlar “çocuklar, nesil,
soy” HKT 423b/9
oġlanlıġ “çocuğu olan, çocuklu krş.
oġullu” KE 186r/4
oġlanlıķ “çocukluk, küçüklük” KE
183v/12, HKT 294b/1,oġlanlıķ
ķıl- “küçük düşürmek” KE
244r/15
oġlansın-“çocukça davranmak,
çocukluk yapmak” ME 205/2
oġra- (1)“uğramak, bir işi yapmaya
niyetlenmek” KE 104r/14, HŞ
1148
oġra- (2) “uğraşmak” HŞ 2683
oġraķ “istenilen, niyet edilen şey,
kasıt” KE 82r/4
oġrı “hırsız krş. oġru” NF 325/3,
KE 61v/16, HKT 234b/8, HŞ
2247, oġrı bol- “hırsız olmak,
hırsızlık yapmak” KE 57v/4,
oġrı ķıl- “hırsızlık yapmak,
çalmak” HKT 528a/1, oġrı
ķılġan er “hırsızlık yapan er-
kek” HKT 110a/6, oġrı ķılġan
tişi “hırsızlık yapan kadın”
HKT 110a/6
oġrılıķ “hırsızlık krş. oġurlıķ” KE
73v/3, ME 183/3, oġrılıķ ķıl-
“hırsızlık yapmak, çalmak” NF
226/1, KE 97v/7, ME 183/2
oġru “hırsız krş. oġrı” İML 156
oġrula- “çalmak, hırsızlamak” İML
110
oġ(u)l 1.“çocuk, evlat, erkek evlat”
NF 287/12, KE 4r/15, MM
173/3, HKT 395a/7, HŞ 4388,
İML 144, AO V/17, MN (2)
2/15 , 2. “nesil” İML 143, oġul
ķız “kız ve erkek evlat” NF
427/6, KE 23v/14, ME 196/7,
oġul oġlan “torun” KE 14v/3,
oġul oġlı “torun krş. oġul oġlu”
HKT 315b/6, oġul oġlu “torun
krş. oġul oġlı” İML 144, oġul
oġulları “torunlar, nesil, soy”
HKT 101a/3, oġul uşaķ “kız ve
erkek çocuk, evlat” KE 186r/4,
oġul oķun- “evlatlık olarak çağ-
rılmak” ME 193/2, oġulçuķ
“oğulcuk, sevgili oğul” HKT
393a/2, oġullar “çocuklar, ev-
latlar, nesil, soy” HKT 107b/1
oġullan-“evlat edinmek” NF
e
ğ
112/17
i
t oġullarlıġ “nesil, soy sahibi” HKT
i
m 542a/9
y
a
oġullu “çocuğu olan, çocuk sahibi
y
ı olan krş. oġlanlıġ” oġullu bol-
n
e “çocuğu olmak, çocuk sahibi
v
i olmak” ME 5/7
oġulluķ“oğlu olan, evlatlık” NF
359/16, KE 63r/17
oġulsız“evladı olmayan, çocuksuz”
HKT 102b/8
oġur“zaman, vakit krş. uġur” KE
11r/13
oġurla-“çalmak, hırsızlık etmek”
NF 301/12, KE 96v/18, HKT
235b/8, HŞ 1328, oġurlayu bak-
“sinsi sinsi bakmak” ME 116/8,
HKT 448a/4, oġurlayu tiñle-
“gizlice dinlemek, kulak misafi-
ri olmak” ME 138/5
oġurlan- “çalınmak, hırsızlanmak”
HŞ 4505
 Harezm-Altınordu
oġurlıķ“hırsızlık krş. oġrılıķ”
oġurlıķ ķıl- “hırsızlık yapmak”
KE 97v/12
oġuş “hısım, akraba” KE 168v/16
oħşa-(1)“benzemek, andırmak” NF
303/12, KE 153v/3, ME 34/7,
HŞ 3603, İML 122, MN (2)
13/121, oħşaġan 1.“benzer,
denk” HKT 440b/2, 2. “birbiri-
ne benzeyen, müteşabih, muh-
kem olmayan” HKT 47b/7
oħşa- (2) “okşamak” NF 178/16,
HŞ 379
oħşaġu “benziyen” İML 188
oħşan- “hürmet edilmek ve yakın
görülmek” İML 103
oħşaş “benzer, eş” ME 34/7, HKT
136a/6, oħşaş bol- “benzer ol-
mak, birbirine benzemek” HKT
10b/2
oħşaş- 1.“benzeşmek, benzer ol-
mak” ME 201/1, HKT 17a/5, 2.
“müteşabih olmak” HKT 47b/8,
oħşaşġan “benzer” HKT 4b/6
oħşaşıġ “benzer” HŞ 4609
oħşaşıķ “karışık” oħşaşıķ bol- “ka-
rışık olmak, karışmak” ME
142/8
oħşaşıķlu“şüpheli” ME 142/8,
oħşaşıķlu bol- “şüpheli olmak”
ME 28/8, oħşaşıķlu ķıl- “şüphe-
li yapmak, şüphelendirmek”
ME 90/6
oħşat-“benzetmek” NF 374/4, ME
87/3, HŞ 964
oħşatıl- “benzetilmek, öyle görün-
mek” HKT 100a/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 441
oķ (1) “ok” NF 31/16, KE 44r/4,
ME 45/5, MM 344/3, HKT
104a/6, HŞ 1091, İML 173,
MN (2) 10/91, oķ at- “ok at-
mak” NF 138/9, KE 104r/8,
MM 233/1, HŞ 1358, İML 109,
MN (2) 34/334, oķ atış- “ok
atışmak” ME 118/6, oķ avazı
“okun hareket halindeyken çı-
kardığı ses” HŞ 1766, oķ gezi
“okun kirişe geçen oyuk ucu”
İML 173, oķ sabı “okun tutula-
cak yeri” İML 169, oķ tig- “ok
değmek, ok değdirmek” HŞ
2454, oķ uçur- “ok atmak” HŞ
2041, oķ ur- “oklamak, okla
vurmak” HŞ 1956, oķ yünü
e
ğ “okun yeleği” İML 173
i
t oķ (2) “boş, ıssız, hâlî” HKT
i
m 369a/3, oķ bol- “boş olmak, ıs-
y
a
sız olmak” ME 63/5
y
ı oķ (3)“kuvvetlendirme edatı krş.
n
e ök (1) ” NF 233/4, KE 216v/18,
v
i
MM 126/3, HKT 384a/7, HŞ o
3621
oķ(4) “giyimin ön kısmı” İML 166
oķaķ “havan” İML 169
oķalt-“boşaltmak, boş yapmak”
ME 60/4
oķçı “okçu, ok atmada hünerli olan
kişi krş. oķçu” HŞ 1091
oķçu “okçu, ok atmada hünerli
olan kişi krş. oķçı” İML 157
oķı-1.“okumak, öğrenim görmek
krş. oķu-” NF 118/10, KE
183r/8, ME 86/2, MM 108/3,
HKT 14b/5, HŞ 2765, 2. “hatır-
lamak” MM 190/4, 3. “çağır-
442 | D r . Suat ÜNLÜ
mak, davet etmek” HŞ 2276, 4.
“söylemek” HŞ 2504, oķımaķ
“okuma” HKT 17b/3, oķımaķnı
tekellüf ķıl- “gereğince, özenle
okumak” HKT 198b/8, oķıyu
bir- “söyleyivermek, söylemek”
HKT 71a/4
oķın-“okunmak, çağrılmak krş.
okun-” HKT 476a/5
oķıt-“okutmak, öğretmek krş. oķut-
”NF 189/10, KE 63v/6, HŞ
2883
oķla- “ok atmak, okla vurmak” KE
163r/14
oķlaġu “oklava” İML 163
oķlaş- “ok atışmak” ME 206/6
oķtas “aman, asla, sakın, zinhar”
MN (1) 13/5
oķu- 1.“okumak, öğrenim görmek
krş. oķı-” NF 32/11, KE 103r/2,
ME 80/3, MM 338/1, HKT
59b/7, HŞ 2554, İML 124, K
II/2, MN (2) 6/50, 2. “çağır-
mak, davet etmek” HŞ 2510, 3.
“söylemek” HŞ 256, oķuġan
“okuyan” HKT 144b/3, oķumaķ
“okumak” HKT 144b/3, oķup
tüwkürgen- “okuyup üfleyerek
tedavi eden, üfürükçü” HKT
557a/8
oķuġ “dua” ME 89/6
oķuġsa-“davet etmek istemek,
çağırmak” KE 224r/3
oķuġucı“okuyan, okuyucu”
oķuġucı bol- okuyan olmak,
okuyucu olmak, okumak” ME
165/2
okun- 1.“okunmak, çağrılmak krş.
okın-” KE 88r/3, ME 11/7,
HKT 392a/8, 2. “edinmek,
saymak” ME 193/2, okunmış
oġlan “evlatlık” HKT 399a/3
oķuş-“birlikte okumak krş. oķuyuş-
” ME 196/2
oķut- “öğretmek, okumak krş. oķıt-
” NF 323/12, KE 102v/18, ME
2/5
oķuyuş-“birlikte okumak krş. oķuş-
” ME 113/6
ol (1)1 “o (3. tek. şahıs zamiri)”
NF 2/16, KE 2r/9, ME118/2,
MM 110/4, HKT 30a/6, HŞ
2492, MN (1) 10/11, İML 86, K
e
ğ
IV/14, CE 3/2, 2. “o(işaret sıfa-
i
t tı)” NF 12/2, KE 2v/14, ME
i
m 130/6, MM 41/2, HKT 2a/2,
y
a
HŞ 743, MN (1) 2/14, AO I/9,
y
ı MN (2) 6/55, 3. “kopula” KE
14r/13, HŞ 2806, CE 1/1, 4.
n
e
v
i “işaret zamiri” HKT 25a/3, HŞ
3763, AO I/13, ol ajun “öteki
dünya” İML 137, ol bir “öbür”
NF 426/8, ol cihān “öbür dün-
ya, ahiret” HKT 224a/7, ol
cihānda yarlıķaġan “ahirette
merhamet eden, esma-i
hüsna’dan er-rahim, er-rahman”
HKT 171a/1, ol kim “o ki”
HKT 4a/3, ol kim erse kim “o
kimse ki krş. ol kim irse kim”
HKT 402b/6, ol kim irse kim “o
kimse ki krş. ol kim erse kim”
HKT 41b/9, ol kim kim “o kim-
se ki” HKT 360a/1, ol kim mülk
aña vācib bolur “hükümdarlığı
 Harezm-Altınordu
gerekli olan, esma-i hüsna’dan”
HKT 335a/2, ol kün “o gün, o
zaman, o vakit” HKT 205b/8,
ol kün kim “o gün ki, o zaman
ki, o vakit ki” HKT 121a/5, ol
nerse kim “o şey ki krş. ol nirse
kim” HKT 471a/8, ol nirse kim
“o şeyki krş. ol nerse kim”
HKT 34a71, ol uġurda 1. “o
zaman, o takdirde” HKT 21b/1,
2. “-dığı zaman” HKT 159a/6,
ol uġurda kim “o zaman ki, -
dığı zaman” HKT 135a/4, ol ün
kim anıñ birle yer teprenür “yer
sarsıntısına sebep olan, çığlık,
gürültü, sarsıntı” HKT 155b/6,
ol vaķt kim “o zaman ki” HKT
294b/5, ol vaķtda “o zaman, o
durumda” HKT 454b/9, ol
vaķtda kim “o zaman ki, -dığı
zaman” HKT 439a/1, ol vaķtdın
kim “o zaman ki, -dığı zaman
krş. ol vaķtın kim” HKT
233a/2, ol vaķtın 1. “o zaman”
HKT 275a/5, 2. “o zaman, o
takdirde” HKT 120b/7, 3. “dığı
zaman” HKT 449b/9, 4. “o an-
da, hemen” HKT 385a/4, ol
vaķtın kim 1. “o zaman ki krş.
ol vaķtdın kim” HKT 5b/2, 2.
“dığı zaman” HKT 3a/7, 3. “o
anda, hemen” HKT 128b/5, ol
yan kim “ora, o taraf ki” HKT
168a/7, ol yir “o yer, ora” HKT
535b/6, ol yir kim “o yer ki,
orası ki” HKT 33a/5, ol yirde
“orada” HKT 432b/9, alar “on-
lar krş. anlar, olar” NF 284/17,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 443
KE 86r/15, MN (1) 5/12, ME
2/5, MM 28/4, HŞ 120, K7/29,
MN (2) 6/58, alardın “onlar-
dan” KE 3r/8, aña “ona” KE
2v/9, MN (1) 4/8, MN (2) 2/12,
añar “ona” KE 174r/11, ME
174/2, MM 30/1, HŞ 222, CE
2/3, añaru “oraya” ME 123/2,
ança “ öyle, öylesine , o kadar,
misil, kat”“ NF 20/17, KE 4v/3,
ME 96/4, MM 222/1, HKT
69a/9, HŞ 151, MN (1) 21/11,
ança tigrü “ta ki, nihayet” HKT
239a/2, ança tigrü kim “-a ka-
dar” HKT 235b/6, ançaġa kim
“a- kadar” HKT 418b/7, ançaġa
tegi “nihayet” HKT 127a/1,
e
ğ ançaġa tegi kim 1. “a kadar”
i
t HKT 131b/4, 2. “ta ki, nihayet”
i
m HKT 126a/8, ançaġa tegrü “1.
y
a
“-a kadar” HKT 75b/6, 2. “ni-
y
ı hayet” HKT 291a/8, ançaġa
n
e tegrü kim 1. “-a kadar” HKT
v
i
36a/6, 2. “ta ki, nihayet” HKT o
78a/9, ançaġa tigi kim “-a ka-
dar” HKT 472b/3, ançaġa tigrü
“nihayet” HKT 456b/9, ançaġa
tigrü kim 1. “-a kadar” HKT
180a/2, 2. “ta ki, nihayet” HKT
449b/8, ançaķa tigi kim “-a ka-
dar” HŞ 3380, ançası bar “la-
kin, fakat” HKT 3a/3, ançası
bar kim “lakin, fakat” HKT
22b/2, ançada “ondan sonra, o
zaman, şu hâlde” NF 178/16,
KE 9v/12, ançaķ tegi “o zama-
na kadar ki, -a kadar” NF
24/13, ançanı “kimi, kimseler”
444 | D r . Suat ÜNLÜ
KE 10v/7, ançası “kimse, kim-
seler” KE 2v/15, anda 1. “onda,
orada, oraya “ME 71/7, MM
266/4, HKT 354a/9, HŞ 501,
MN (1) 3/6, İML 75, CE 2/2,
MN (1) 3/6, MN (2) 18/172, 2.
“o zaman” NF 13/4, andaķı
“ondaki” NF 123/15, andan 1.
“oradan” HŞ 475, 2. “ondan”
NF 370/2, HŞ 1016, andın
1.“ondan, oradan” NF 5/17, KE
14r/15, ME 25/2, MM 16/4,
HKT 6a/8, HŞ 3913, MN (1)
5/11, MN (2) 24/235, 2. “ondan
sonra” NF 22/9, 3. “oradan” NF
45/13, andın berü “ondan buya-
na, ondan beri” HŞ 3059, andın
öñ “ondan önce” HŞ 2335, an-
dın ötrü “ondan dolayı” HŞ
142, andın özge “ondan başka”
HŞ 849, andın soñ “ondan son-
ra” HKT 5a/9, HŞ 739, andın
soñra 1. “ondan sonra” HKT
7b/8, HŞ 2388 2. “bundan son-
ra, artık” HKT 484a/9, anı
“onu” NF 163/8, KE 3r/11, ME
15/8, MM 32/4, HŞ 2976, MN
(1) 5/3 , K 2/19, MN (2) 2/12,
anın “onunla, ondan dolayı”
MM 268/4, HŞ 241, anıñ
“onun” NF 14/11, KE 5r/14,
ME 89/6, MM 7/4, HKT 66b/7
, HŞ 1212, MN (1) 18/13, MN
(2) 7/63, anıñ birle kim “ondan
ötürü, ondan dolayı” HKT
66b/7, anıñ bigin “onun gibi”
K4/15, anıñ dik “onun gibi”
MN (2) 17/168, anıñ meñiz
“böyle, bu şekilde” HKT
309a/8, anıñ meñizlig “böyle,
bu şekilde” HKT 139a/2, anıñ
teñ “onun gibi, öyle, evet” HKT
353a/8, anıñ tik “onun gibi krş.
anıñ dik” MN (2) 13/120, anıñ
üçün “onun için, ondan dolayı”
HŞ 915, K3/15, anın “onunla”
KE 86r/9, anlar “onlar (3.) çok-
luk şahıs zamiri krş. olar” NF
11/8, KE 43v/15, ME 111/7,
MM 219/1, HKT 57a/9, HŞ
542, anlar kibi “onlar gibi”
K9/8, anlarda “onlarda” KE
21r/18, anlardın “onlardan” NF
31/9, KE 45r/17, MN (1) 6/8,
e
ğ
anlarġa “onlara krş anlarķa ”
i
t NF 24/10, KE 4v/20, MN (1)
22/8, anlarķa “onlara krş.
i
m
y
a
anlarġa” NF 34/3, anlarnı “on-
y
ı ları” MN (1) 16/10, anlarnıñ
“onların” MN (1) 18/13, ansız
n
e
v
i “onsuz” KE 83v/21, anuñ
“onun krş. anıñ” K7/53, anuña
“ona” MN (2) 17/164, onı
“onu” KE 109r/19, olar “onlar
bkz. anlar” KE 4v/14, MM
10/3, HKT 33b/9, HŞ 4439, AO
III/10,olarda “onlarda” KE
21r/14, HŞ 4353, olardın “on-
lardın” KE 3r/8, HŞ 4620, olar-
dın bir “öbür” HŞ 3795, olardın
biri “öbür” HŞ 1285, olarķa
“onlara” KE 238v/16, olarnı
“onları” KE 4v/15, HŞ 4355,
olarnıñ “onların” KE 9v/11, HŞ
167
ol (2) “öteki” İML 95
 Harezm-Altınordu
ol- “olmak krş. bol-” K V/11
olca(<Mo.) ganimet, yağma” ME
142/1
olcasız (<Mo.+T.) “ganimetsiz”
olcasız ķal- “ganimetsiz kal-
mak” ME 24/5
olcala- (<Mo.+T.) “ganimet almak,
yağma etmek” ME 180/4
olcalat- (<Mo.+T.) “yağma ettir-
mek” ME 5/8
oldur- “oturmak krş. oltur-, otur-”
ME 119/6, HKT 91b/1
olıç“hükümdar çocuklarından
olan” İML 145
olın-“olunmak krş. olun-, bolun-”
K V/14
ol oķ “o, odur, muhakkak o, tıpkı
krş. oluķ (1)” MM 378/2, HKT
363b/9
oltañla-“(ayakkabıya) taban geçir-
mek, yamamak krş. ultañla-”
ME 30/3
oltur-“oturmak, ikamet etmek krş
oldur-, otur-” NF 243/12, KE
89r/18, ME 170/8, MM 127/2,
HKT 156b/4, HŞ 3046, MN (1)
6/12, İML 124, AO I/3, MN (2)
25/246, olturġan “oturan” HKT
08b/1, olturġu yir “oturacak
yer” HKT 520b/2, olturmaķ
“oturma” HKT 193a/4, MN (1)
17/11
olturġuz-“oturtmak krş. olturt-” NF
87/4, KE 85r/19
olturt-“oturtmak krş. olturġuz-” NF
214/14, KE 70v/13, ME 11/3,
HŞ 3207
olturum “kötürüm” İML 142
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 445
olturuş-“(birlikte) oturmak” NF
351/12
oluķ (1) “o, odur, muhakkak o,
tıpkı krş. ol-oķ” HŞ 3511
oluķ (2) “üstü açık boru” İML 179
oluñ “okun sapı, okun temrensiz
kısmı” MM 344/3
olun- “olunmak, bolun-, olın-” K
VII/14
on “on (10)” NF 72/3, KE 7r/11,
ME 74/8, MM 74/1, HKT
162a/5, HŞ 296, MN (1) 11/10,
İML 186, K I/5, MN (2)
38/381, on aylıķ botlaçı ingen
“on aylık gebe deve” HKT
565b/6, onda bir “onda bir”
HKT 413b/9, onda biri “ onda
e
ğ biri” MM 111/3
i
t onar “onar, üleştirme sayısı” KE
i
m 50r/15
y
a
oñ (1) “destek, kolaylık” ME
y
ı 62/2
n
e oñ (2)“sağ, doğru, gerçek” KE
v
i
10v/8, MM 5/2, MN (1) 4/10, o
HŞ 2131, oñ ķol oġlanları “or-
dunun sağ kolunda olanlar, sağ
taraftakiler” AO II/2
oñ- “onmak, bir rütbe veya paye
sahibi olmak” HŞ 3524, İML
121
oña “düz, doğru” İML 188
onaġu “onu birlikte” KE 63r/4
oñal-“iyileşmek, sağlamlaşmak”
KE 138r/10
oñalt-“iyileştirmek, düzeltmek,
tedavi etmek, şifa vermek” KE
171r/2, HKT 53b/5
446 | D r . Suat ÜNLÜ
on altı“on altı(16)” NF 199/1, KE
203v/11
oñaltur-“iyileştirmek, şifa vermek”
HKT 121b/3
oñar-“yapmak, iyileştirmek, dü-
zeltmek, donatmak” ME 7/8,
MM 274/2, HKT 59a/5, HŞ
4675, oñarası bol- “tamiri ge-
rektirmek” ME 217/6, oñarġan
“düzelten” HKT 3a/3, oñarmaķ
“düzeltme” HKT 96a/5
onarınca“takatınca krş unarınca,
onurınca” ME 209/5
oñay (1) “kolay” KE 7r/4, oñay
bol-“kolay olmak, kolaylaş-
mak” KE 6v/2, oñay ķıl-
“kolaylaştırmak, kolaylaşmak”
KE 213r/9
oñay (2) “Müşteri yıldızı” KE
66v/7
oñaylıķ “kolaylık” KE 52r/21
on begi “on başı” AO II/4
on bėş “on beş (15) krş. on biş” NF
70/12, KE 45r/11, MM 76/1
on bėş miñ “on beş bin (15.000)”
NF 75/4, KE 228r/13
on bir “on bir (11)” NF 352/11, KE
67r/19, HKT 226b/5, HŞ 1929,
İML 186, MN (2) 38/382
on birinç“on birinci (11.) krş. on
birinçi” NF 6/16, KE 61v/7
on birinçi“on birinci (11.) krş. on
birinç” KE 59r/20
on biş “on beş (15) krş. on bėş” HŞ
4715
on ėki “on iki (12) krş. on ėkki, on
iki ” KE 28v/15
on ėkinç “on ikinci (12.)” NF 4/11,
KE 123r/8
on ėki miñ “on iki bin (12.000) krş.
on ėkki miñ” NF 112/7, KE
42v/10
on ėkki “on iki (12) krş. on ėki, on
iki” NF 136/9, MM 66/1
on ėkki miñ “on iki bin (12.000)
krş. on ėki miñ ” NF 48/6, MM
101/1
onħar (<H.) “geviş” onħar ķıl-
“geviş getirmek” ME 223/8
onınç “onuncu (10.) krş. onunç,
onunçı” NF 77/4
on iki “on iki (12) krş. on ėki, on
ėkki” HKT 165a/9
e
ğ
on miñ “on bin (10.000)” NF 49/4,
i
t KE 47r/1
i
m on sekiz “on sekiz (18)” NF 6/16,
y
a
KE 37v/5
y
ı on sekiz miñ “on sekiz bin
(18.000) krş. on sekkiz miñ, on
n
e
v
i sikiz miñ” NF 306/2, KE 4v/15
on sekiz yaş “on sekiz yaş, gençlik
çağı” HKT 228b/4
on sekkiz miñ “on sekiz bin
(18.000) krş. on sekiz miñ, on
sikiz miñ” NF 151/9
on seksinç “on sekizinci (18.)” NF
136/8
on sikiz miñ “on sekiz bin (18.000)
krş. on sekkiz miñ, on sekkiz
miñ” MN (1) 1/1
on toķuz “on dokuz (19)” HKT
555a/7, İML 186
on tört “on dört (14)” NF 5/11, KE
249v710, HŞ 812
 Harezm-Altınordu
on törtinçi “on dördüncü (14.) krş.
on törtünçi” HŞ 812
on törtünçi “on dördüncü (14.) krş.
on törtinçi” NF 65/14
oñul-“iyileşmek, şifa bulmak” ME
151/6
onula “onu birlikte, onunun hepsi”
KE 64r/8
onunç “onuncu (10.) krş. onınç,
onunçı” KE 73v/1
onunçı“onuncu (10.) krş. onınç,
onunç” KE 25r/14
oñurķa“bel kemiği, omurga krş.
oñurtķa” NF 275/9, KE 10r/2,
HKT 570b/7, oñurķa sındurġan
“bel kemiğini kıran, parçala-
yan” HKT 557a/7
oñurtķa“omurga krş. oñurķa” KE
175r/4
oñuş-“anlaşmak, barışmak” ME
109/6, oñuşmaķ “barış, sulh”
ME 109/6
onurınca “takatınca krş. unurınca,
onarınca” onurınca ķatlan-
“gücünce katlanmak, gücü yet-
tiği kadar dayanmak” ME 212/5
onursa- “yetinmek” ME 151/7
on üç “on üç (13)” NF 6/15, KE
79r/1, İML 186, Ka II/22
on üçünçi“on üçüncü (13.)” KE
198r/7
on yėti “on yedi (17)” KE 73v/2
on yėtinç “on yedinci (17.)” KE
241v/19
op- “(höpürdeterek) içmek” ME
150/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 447
opra-“çürümek, dağılmak, eski-
mek, yıpranmak” KE 118v/15,
ME 168/7, HŞ 3110
opraķ (1) “elbise, giysi” MM 79/1
opraķ (2)“eskimiş, yıpranmış” NF
192/12, KE 164r/1
oprat- “eskitmek, yıpratmak” HŞ
29
or “kula donlu at” İML 171
or- “biçmek” MM 279/3
oram “sokak, muhit, semt” NF
108/4, HŞ 2988
orda (<Mo.) “şehir, ordu, Hanın
ikamet ettiği yr krş. ordu” AO
III/18
ordu (<Mo.)“ordu, hükümdarın
yurdu ve durağı krş. orda” HŞ
e
ğ 210, İML 179, AO I/24, ordu-yı
muǾažžam “çok güçlü ordu,
i
t
i
m Altun ordu” K I/53
y
a
orġaķ “orak” KE 56r/21, İML 159
y
ı orlaġuçı “müezzin” ME 89/5
n
e orman “orman” NF 341/6, Ka I/7
v
i
orna-“yerleşmek, oturuşmak, yer o
etmek, sabit olmak” NF 181/16,
KE 178v/3, ME 181/5, HKT
328b/3, HŞ 2459
ornaştur- “yerleştirmek” NF
191/17
ornat- 1.“yerleştirmek, kaplamak”
NF 320/1, KE 146v/19, ME
66/2, HKT 323b/8, HŞ 1539, 2.
“sağlamlaştırmak” HKT 342b/4
orta1.“orta, orta derece krş. ortu”
NF 22/15, KE 169r/15, ME
109/1, MM 183/3, HKT 304a/1,
HŞ 3739, İML 188, K II/15,
MN (2) 9/82, 2. “bir yerin iç
448 | D r . Suat ÜNLÜ
kısmı” HKT 475a/3, 3. “fazla
uzun ve meşakkatli olmayan”
HKT 187a/7,4. “ifrattan uzak”
HKT 526a/3, orta barmaķ “orta
barmak” KE 121v/4, İML 141,
orta bol- “ortada olmak, bir şe-
yin ortasında olmak” KE
39v/14, ME 137/8, orta çaķlıġ
“orta yolu tutan, mutedil” HKT
395a/5, orta işlig “orta yolu tu-
tan, mutedil” HKT 418a/6, orta
ķaǾde “ikiden fazla rekatlık
namazlarda ikinci rekattan son-
raki oturma krş. orta otruş” MM
109/1, orta kün “öğlen, öğlen
vakti” KE 163v/10, orta namāz
“ikindi namazı” HKT 36b/4, or-
ta otruş “ikiden fazla rekatlık
namazlarda ikinci rekattan son-
raki oturma krş. orta ķaǾde”
MM 182/4, orta yaşda “yaşı
kemale ermiş olan, orta yaşlı”
HKT 53a/7, orta yaşlıġ “orta
yaşlı” KE 128r/6, HKT 10a/7,
orta yaşlıġ bol- “orta yaşlı ol-
mak, yaşça olgunluk çağında
olmak” ME 77/3, ortada bol-
“bir şeyin ortasında olmak”
HKT 579a/3, ortaraķ “ortaya en
yakın olan” HKT 118a/3, orta
otruşsuz “ikiden fazla rekatlık
namazlarda ikinci rekattan son-
ra oturmadan kılma” MM 183/1
ortaķ (1)“ortak, eş, şerik, müşrik”
NF 37/9, KE 5r/6, ME 117/6,
HKT 433b/8, HŞ 4598, İML
144, ortaķ bol- “ortak olmak”
ME 139/1, HKT 277a/2, ortaķ
bolġan “ortak olan, ortak” HKT
427a/1, ortaķ işlig “günahkar,
şirk içinde olan” KE 59r/7,
ortaķ ķat- “ortak etmek” NF
26/12, ortaķ ķıl- “ortak etmek,
eş etmek” NF 401/4, KE 45v/5,
ME 26/7, HKT 302a/8, ortaķ
ķoş- “şirk koşmak, şerik koş-
mak” ME 26/7, HKT 131a/6,
ortaķ ķoşġan “şerik koşan, müş-
rik” HKT 335b/7, ortaķ ķoşġan
er “şerik koşan erkek”
HKT335b/7, ortaķ ķoşġan eren
“şerik koşan erkek” HKT
408a/7, ortaķ ķoşġan tişi “şerik
koşan kadın” HKT 408a/7,
e
ğ
ortaķ ķoşmaķ “şerik koşma”
i
t HKT 393a/2, ortaķ ķoşul- “şe-
i
m rik koşulmak” HKT 447b/2
y
a
ortaķ (2) “ortak, tacir” AO III/4
y
ı ortaķçı “ortak, tacir” AO II/32
ortaķlaş- “ortaklaşmak” ME117/5
n
e
v
i ortaķlıķ “ortaklık” NF 401/3, HKT
479b/3,ortaķlıķ ķıl-“ortaklık
yapmak” ME 115/4, ortaķlıķ
ķılış- “ortaklık yapmak” ME
199/1
ortaķşu “ortaklaşa, ortaklığa” ME
115/4
ortala-“orta olmak, yarı olmak”
ME 137/8
ortalıķ “adillik, eşitlik”ortalıķ ķıy-
“adaletli davranmak, adilce
davranmak” ME 130/8
ortançı “ortanca” KE 27r/16
ortu “ifrattan uzak krş. orta” HKT
370a/9
 Harezm-Altınordu
oruç (<F.) “oruç” MM 163/4, oruç
aç- “oruç açmak” ME 14/8,
oruç açtur- “oruç açtırmak” ME
75/4, oruç ayı “oruç ayı, Rama-
zan-ı Şerif” MM 164/3, oruç
niyyeti “oruç tutma niyeti”
MM 163/2, oruç tutġan “oruçlu,
oruç tutan” ME 14/8, oruç vaķtı
“oruç vaktı, oruç ayı” MM
165/1
oruķ (1.)“ibret ders krş. ozuķ (1),
uruķ (1)” oruķ al- “ ibret almak,
ders çıkarmak” ME 132/4
oruķ (2.) “sınır, had, ölçü, hedef,
mesafe, uzaklık krş ozuķ (2),
uruķ (2)” ME 205/5, HKT
51a/5,oruķ aşa bar- “sınırı geç-
mek, haddi aşmak” ME 158/5,
oruķ aşa işle- “haddi aşmak, öl-
çüyü kaçırmak” ME 38/1, oruķ
tapa ozuş- “haddi aşmak, sınırı
aşmak” ME 198/6
oruķınca“usulünce krş ozuķınca,
uruķınca” oruķınca yörü- “usu-
lüce yürümek” ME 161/3
orul- “kesilmek, biçilmek” NF
43/14
orun 1.“yer, mahal, makam” NF
60/14, KE 85r/15, ME 27/6,
MM 19/2, HKT 210b/7, HŞ
1077, MN (1) 8/8, İML 179,
AO III/8, 2. “mevki, durum,
vaziyet” HKT 235a/8, 3. “cihet,
taraf” HKT 248b/2, orun bėr-
“yer vermek, yerleştirmek krş.
orun bir-” NF 206/11, KE
27r/8, orun bir- “yer vermek,
yerleştirmek krş. orun bėr-” HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 449
1077, orun bol- “yer olmak, yer
tutmak, yerleşmek” KE 155r/6,
orun ķıl- “yerleştirmek” KE
164v/20, HKT 124a/6, HŞ
3249, orun kılu bir- “yerleştiri-
vermek” HKT 232b/6, orun
körgüz- “yer göstermek, yerleş-
tirmek” HŞ 1013, orun tut- “yer
edinmek, yerleşmek” HKT
445b/7, HŞ 1216, orun ur- “yer
edinmek, yerleşmek” KE
239r/7, ornında “bir şeyin veya
bir kimsenin yerini almak üze-
re” HKT 120b/9, ornıña “bir
kimsenin yerini almak” HKT
235b/1
orunç “birisinin şu veya bu işine
e
ğ karşılık olarak verilen ayak teri,
i
t rüşvet” İML 188
i
m orunçaķ “emanet, hediye” İML
y
a
188
y
ı orunçaķla-“orunçak vermek, ema-
n
e net vermek, hediye etmek” İML
v
i
129 o
orunçla-“rüşvet vermek” İML 126
orunluġ “yerli-yerinde, yer ve
mevki sahibi, yararlı” HKT
232b/4, orunluġ bol- “yararlı
olmak, yerli yerinde olmak”
ME 181/5
osal “gafil, tecrübesiz, deneyimsiz
krş. osañ, usal” ME 86/7, MM
47/4,osal bol- “usanmak, bık-
mak” MM 356/4, osal ķıl-
“usandırmak, bıktırmak” NF
224/10, MM 81/4, osal tut-
“usandırmak, bıktırmak” NF
372/4
450 | D r . Suat ÜNLÜ
osañ “gafil, dalgın krş. osal, usal”
HKT 60b/2, osañ ķıl- “gafil ol-
mak, dalgın olmak, dalmak”
ME 28/4
osan-“usanmak, bıkmak, usan-”
KE 66v/12
osañlıķ (1)“kolaylık” osañlıķ ķılış-
“birbirlerine kolaylık sağlamak,
kolaylaştırmak” ME 199/5
osañlıķ (2) “habersiz, gafil” HKT
310b/2
osma(<A.)“vesme, rastık” NF
159/13, KE 13r/8
Ǿoŝmān (<ö.a.) “Üçüncü halife Hz.
Osman” NF 134/3, KE 25r/12,
MM 11/3, MN (1) 16/11
Ǿoŝmān bin Ǿaffān “Üçüncü ha-
life Hz. Osman” KE 200r/19,
Ǿoŝmān źiǿn-nūreyn “üçüncü
halife Hz. Osman” KE 217r/12,
emįrüǿl-müǿminįn Ǿoŝmān
“üçüncü halife Hz. Osman” KE
168v/14
Ǿoŝmān bin Ǿalį (<ö.a.) “ Kerbela
olayına katılıp şehid olan mü-
minlerden biri” KE 247v/1
Ǿoŝmān ibnü ĥanįf (<ö.a.) “Hz.
Ali’nin Hz. Osman’ın katillerini
soruşturması için Basra’ya
gönderdiği kişi” NF 146/5,
Ǿoŝmān “bkz. Ǿoŝmān ibnü
ĥanįf” NF 146/8
Ǿoŝmān bin maŧǾūn (<ö.a.)
“İslamiyeti on üçüncü olarak
kabul eden Peygamber’in ilk
ashabından biri” NF 261/12,
Ǿoŝmān “bkz. Ǿoŝmān bin
maŧǾūn” NF 239/3
oş “şu, bu, işte şu krş. uşbu, oşbu”
MM 21/4, İML 88
oşbu 1. “(sıfat) bu, şu, işte şu krş.
uşbu, oş” MM 24/4, 2. “(zamir)
bu, şu, işte şu” MM 287/2
oşaķ “huysuz kadın” İML 149
oşal 1. “(sıfat) o, işte o krş. uşol,
uşal” MM 9/3, 2. “(zamir) o, iş-
te o, tam kendisi” MM 30/4
oşur- “yellenmek” İML 102
ot (1) “ateş, yangın” NF 17/3, KE
2r/9, ME 83/1, MM 249/2,
HKT 570a/5, HŞ 1909, MN (1)
7/5, İML 169, MN (2) 2/15, ot
at- “ateş atmak, ateşe vermek”
NF 71/15, ot bol- “yangın çı-
e
ğ
karmak, yangın olmak” HŞ
i
t 2065, ot çıķar- “kıvılcım saç-
mak” HKT 579a/2, ot ķat- “ateş
i
m
y
a
atmak, ateş karıştırmak” HŞ
y
ı 2596, ot ķįri “Cehennem ateşi-
nin zifti” MM 197/4, ot ķorı
n
e
v
i “ateş korı” MM 197/2, ot saç-
“ateş saçmak” HŞ 4476, ot sal-
“tutuşturmak, yakmak” HŞ
1554, ot söndür- “ateş
söndümek” HŞ 507, ot tutuş-
“ateş yakmak, ateş tutuştur-
mak” HŞ 909, ot tüş- “ateş
düşmek” HŞ 1771, ot ur- “ateş
hazırlamak, ateş yakmak” KE
179v/14, ot urul- “ateş hazır-
lanmak, ateş yakılmak” NF
125/9, ot yaķ- “ateş yakmak”
KE 60v/3, HŞ 3492,ot yaķıl-
“ateş yakmak, ateş yakılmak”
HŞ 2445,ot yan- “ateş yakmak”
HŞ 961, oy yandır- “ateş yak-
 Harezm-Altınordu
mak krş. ot yandur-” İML 105,
ot yandur- “ateş yakmak krş. ot
yandır-” NF 41/17, otķa urul-
“ateşe konmak, kızartılmak”
ot (2) “ot, nebat” NF 342/17, KE
34v/12, ME 83/3, MM 271/4,
HKT 153a/9, HŞ 2949, İML
78, ot bir- “ot çıkarmak” HŞ
961, ot su “ot su” KE 189r/7,
ot ün- “ot çıkmak, yetişmek”
KE 100r/9, ot yėm “ot ve yem”
KE 3v/3, ot yidür- “ot yedir-
mek, yemlemek” HŞ 2449
ot (3.) “ilaç” ME 57/6, ot iç- “şifalı
ilaç içmek” ME 185/1
otaçı“hekim, doktor, tabip krş.
otalaġucı” KE 170v/11, ME
218/7, HŞ 2494, İML 156
otaçılıķ “tedavi, ilaçlama krş.
otaçilik” otaçılıķ tile- “tedavi
edilmek istemek, ilaçlanmak is-
temek” ME 215/3
otaçilik “tedavi, ilaçlama krş.
otaçılıķ” KE 170v/10, otaçilik
ķıl- “tedavi etmek, ilaçlamak”
ME 182/2
otaġ (1) “ateş yeri” İML 180
otaġ (2)“otağ, çadır” KE 27r/21,
otaġ tik- “otağ kurmak, otağı
çadırını kurmak, yerleşmek”
HŞ 1308
otaġçı “otakçı, hergacı” İML 155
otala-“tedavi etmek krş otla- (2) ”
ME 109/4
otalaġucı “hekim, veteriner krş.
otaçı” ME 233/1
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 451
otalamaķ “tedavi” otalamaķ tile-
“tedavi edilmek istemek” ME
218/6
otla- (1)“otlamak” NF 298/11, KE
139v/10, ME 137/5, HŞ 344
otla- (2)“tedavi etmek krş. otala-”
İML 108
otlaġ “otlak, mera, çayır krş. otluġ
(1)” NF 295/17, KE 47r/8, ME
136/3, MM 204/1, HKT 565a/8,
HŞ 1032, İML 180
otlaġlu “otlak sahibi, merası olan”
otlaġlu bol- “otlak sahibi olmak,
merası olmak” ME 21/6
otlat-“otlatmak” NF 295/17, ME
51/2, HKT 303b/4, HŞ 2450
otlu “otlu “ ME 2776
e
ğ otluġ(1) “mera, yeşil alan krş.
i
t otlaġ” ME 224/8
i
m otluġ (2)“ateşli, parlak, pembe” KE
y
a
184r/11, otluġ yinçü “parlak in-
y
ı ci, pembe inci” KE 148r/16,
n
e
v
otluġ ķıl- “parlatmak” KE
i
247r/13 o
otluķ“ateşlik, yangın yeri” HKT
84b/7, otluķ ķıl- “yakmak” KE
162r/13
otralıķ “meclis, toplantı” ME 150/1
otruķ “oturum, yatalak” ME 11/3,
otruķ bol- “yatalak olmak” NF
221/3, ME 11/3
otruş “oturuş” ME 185/4, otruş biri
“oturum eşi krş. otruş bėri” ME
113/4
otruş- “oturuşmak, karşılıklı otur-
mak” ME 113/4, HKT 496a/2
otsız (1)“parlak olmayan krş. otsuz
(2)” KE 148r/16
452 | D r . Suat ÜNLÜ

otsız (2) “otu olmayan, otsuz krş.
otsuz (1)” otsuz suwsız “çorak
(yer)” HKT 398a/7
otsuz (1)“ otu olmayan (yer) krş.
otsız (2)” ME 3/5
otsuz(2) “parlak olmayan krş. otsız
(1)”
ottuz “otuz (30) krş. otuz krş. otuz”
MM 83/1
ottuz altı “otuz altu (36) krş. otuz
altı” MM 206/3
ottuz üç miñ “otuz üç nin (33000)”
MM 12/1
ottuzınçı“otuzuncu (30.)” MM
164/1
otun“odun krş. otuñ, odun” NF
17/12, KE 40v/15, HKT e
ğ
582b/6, otun ķıl- “odun kesmek, i
t 144v/2
i
yakmak için odun tedarik et- m ov-“ovmak,
mek” ME 128/1 y
a
otuñ “odun krş. otun, odun” NF y
ı ovala-“ovalamak, sürtmek” KE
107/7
n
e
v
otur-(1.) “oturmak krş. oltur-, ol- i owuç “avuç krş. avuç” KE 5v/14
dur-” ME 58/5, MM 109/1,
HKT 181b/3, HŞ 3030, K I/45,
MN (2) 25/246, oturġu yir “otu-
racak yer” HKT 299a/2, otur-
maķ “oturma” HKT 192b/6,
otrur yir “oturacak yer” HKT
381a/8
otur- (2.) “devamlılık bildiren yar-
dımcı fiil” ME 49/4
oturma “oturma, oturuş” MM 99/1
oturt-“oturtmak krş. olturt-,
olturġuz-” ME 212/6, HŞ 4277
otuz“otuz (30) krş. ottuz” NF 59/2,
KE 18v/14, HKT 162a/5, MN
(1) 6/2, HŞ 3600, İML 187
otuz altı “otuz altı (36) krş. ottuz
altı” KE 107r/16
otuz bėş miñ “otuz beş bin
(35.000)” NF 135/6
otuz ėki “otuz iki (32) krş. otuz
ėkki” KE 151v/5
otuz ėkki “otuz iki (32) krş. otuz
ėki” NF 207/11
otuz miñ “otuz bin (30000)” KE
112r/5, MN (1) 6/3
otuz toķuz “otuz dokuz (39)” KE
6r/6
otuzun “otuz otuz” KE 151v/6
otuz üç “otuz üç (33)” KE 80r/1
otuz üç yaş “otuz üç yaş, olgunluk
çağı” HKT 228b/4
otuz yėti “otuz yedi (37)” KE
ovalamak” KE
103v/20
160v/20
ovurta “sütnine” İML 85
oy “karayla kırmızı arasında bir at
donu” İML 76
oy-“oymak, delmek” KE 61r/8,
ME 98/7, İML 116
oyaġ“uyanık krş. ođaġ, oyġaġ,
oyķaķ” NF 15/13, KE 218r/2,
ME 13/7, MM 389/2, HKT
283b/1, HŞ 3639, oyaġ bol-
“uyanık olmak” HŞ 2737, oyaġ
tur- “uyanık olmak, uyanık bek-
lemek” HŞ 2739, oyaġ tüne-
“nöbet beklemek, bekçilik
yapmak” NF 71/7
 Harezm-Altınordu
oyaġlıķ “uyanıklık, uyanıklık hali”
NF 236/14, KE 134r/16, HŞ
1066, oyaġlıķ ķıl- “uyanmak”
NF 286/15, ME 170/2, HKT
278a/8
oyan-“uyanmak krş. oyġan-” NF
293/11, MM 144/2, HŞ 1705,
İML 104
oyanġır-“uyandırmak krş. ođġar-,
oyġar-” İML 131
oyat-“uyandırmak krş. oyġat-” NF
314/4, HŞ 4500
oyġaġ “uyanık krş. oyķaķ, oyaġ,
ođaġ” KE 217v/10
oyġaķlıķ “her şeyden haberdar
olma, bişmişlik” KE 242v/8
oyġan- “uyanmak krş. oyan-,
ođġan-” NF 398/7, KE 89v/7,
ME 143/11, HŞ 4495
oyġar- “uyandırmak krş. ođġar-,
oyanġır-” NF 314/2
oyġart-“uyandırmak” NF 293/10,
ME 82/8
oyġat-“uyandırmak krş. oyat-” NF
415/1, KE 143v/13, ME 44/1,
HŞ 4487
oyķaķ “uyanık krş oyġaġ, oyaġ,
oyaġ” MN (1) 14/10
oyluķ “oyluk kemiği” İML 142
oylum “oyuk yer, çukur” oylum
topraķ “oyulmuş, çukurlaşmış
toprak” HKT 301a/5
oymaķ “oymak, grup” ME 41/2
oyna-“oynamak, eğlenmek, cilve-
leşmek” NF 183/11, KE 68v/4,
ME 112/8, MM 264/3, HKT
356b/5, HŞ 1419, MN (1) 17/2,
İML 115, oynaġan “oynayan,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 453
eğlenen” HKT 505a/9,
oynaġuçı “oynayan, eğlenen”
HŞ 1248
oynaş-“oynaşmak, sevişmek” ME
112/8, HŞ 4055
oynaşlıķ “hafiflik, hafif meşreplik”
KE 110r/21
oynat-“oynatmak, kımıldatmak,
aldatmak” NF 443/5, KE
156r/4, ME 78/3, HŞ 3551
oyun “oyun, eğlence” KE 57v/9,
ME 193/6, HKT 127a/5, HŞ
1374, İML 162, oyun baş-
la- “oyun eğlence başlamak”
HŞ 1248, oyun belgürt- “eğlen-
dirmek, eğlendirmek için oyun
göstermek” HŞ 2367, oyun bir-
e
ğ “eğlendirmek” HŞ 3032, oyun
bol- “oynamak, eğlenmek, eğ-
i
t
i
m lence olmak” HŞ 2089, oyun
y
a
külgü “oyun, eğlence, şaka” KE
y
ı 161v/21, oyun kültgü “oyun
n
e eğlence, şaka” KE 233v/11
v
i
oyunçı “oyuncu krş. oyunçu” HŞ o
4092
oyunçu“oyuncu krş. oyunçı” İML
157
oz- 1.“geçmek, aşmak, öne geç-
mek, seçmek” NF 95/5, KE
190v/8, ME 76/6, MM 196/1,
HKT 381a/6, İML 110, 2. “kur-
tulmak” HKT 178a/6, oza kiç-
“öne düşmek, kılavuzluk et-
mek” HKT 223b/7, ozġan 1.
“öne geçen” HKT 422b/5, 2.
“kurtulan” HKT 382b/1, ozmaķ
1.“öne geçme” HKT 563a/3,
“yarış, ileri geçme” ME 200/2,
454 | D r . Suat ÜNLÜ

ozuġlı “öne geçen” HKT ozuķınca “usulünce krş. oruķınca,

413a/4 uruķınca” ozuķınca yörü-
oza “önce, geçmiş, ileri, eski” NF “usulünce yürümek” ME 161/3
7/4, KE 245v/1, İML 184, MN ozur- “tercih etmek, seçmek” KE
(2) 7/66 112v/3
ozaġı“önceki krş. ozaķ, ozaķı” AO ozuş “kurtuluş” İML 146
IV/12 ozuş- “yarışmak, koşuşmak” ME
ozaķ“önceki, geçmiş krş. ozaķı, 116/7, HKT 517a/3
ozaġı” MM 266/2
ozaķı “önceki krş. ozaķ, ozaġı” NF
11/6, KE 15r/5, HŞ 2651, AO
IV/8
ozaķlıķ “önceki gibi olmak duru-
mu” ozaķlıķ ķop- “mahşerde in-
sanların önceki durumlarındaki
gibi dirilmesi” MM 266/4
ozat- “ardından gitmek” ME 103/1 e
ğ
ozdur- “göndermek, birini öne i
t
i
geçirmek, tercih etmek, seç- m

mek” KE 117r/20 y
a
ozdurul- “önüne geçilmek” HKT y
ı

548a/6
n
e
v
ozġan “(köpek atlarından) koşuda i

birinci gelen” İML 174

ozġunçı “seçici” NF 157/15
ozuķ (1.) “ibret ders krş. oruķ (1),
uruķ (1)” ozuķ al- “ders almak,
ibret almak, ders çıkarmak” ME
132/4
ozuķ (2.) “sınır, had, ölçü krş. oruķ
(2), uruķ (2)” ME 191/3, ozuķ
bar- “ölçüyü kaçırmak, sınırı
aşmak” ME 158/5, ozuķ aşa iş-
le- “haddi aşmak, ölçüyü ka-
çırmak” ME 38/1,ozuķ tapa
ozuş- “sınırı aşmak, ölçüyü ka-
çırmak” ME 198/6
 Harezm-Altınordu
-Ö-
öbeke (<Mo.) “ata, ecdat” öbeke
ataları “ataları, ecdatları” AO
II/13
öç (1) “rehin, tutsak” KE 49r/19,
öç baġlaş- “rehin tutmak, tutsak
etmek” ME 111/5, öç ur- “tut-
sak etmek, rehin olarak almak”
ME 119/7
öç (2) “öç, intikam” KE 203r/10,
ME 133/3, HKT 47b/2, HŞ
4684, İML 188,öç al- “öç al-
mak” ME 47/1, HKT 484b/1,öç
alġan “öç alan” HKT 499b/3, öç
almaķ “öç alma” HKT 251b/7
öç-“sönmek, (sinirli) yatışmak”
KE 63r/12, MM47/2, HŞ 2509
öçek (1) “ocak” NF 325/15
öçek (2)“dam, çatı” NF 134/13
öçele- “kin beslemek” İML 108
öçeş-(1.) “karşılıklı rehin ve temi-
nat vermek” ME 111/5
öçeş- (2.) “birbiriyle bir işte yarış
etmek, bahse girişmek” ME
118/1, İML 109
öçeş- (3) “intikam almak, istemek,
öç almak” KE 230v/14
öçkel“kinci, içten husumet
besliyen” İML 151
öçkellıġ “kinci, içten husumet
besliyen” İML 148
öçür-“söndürmek” KE 189v/19,
HŞ 1886
öd “zaman, vade krş. öy (2), üđ”
öd kemleş- “zaman vermek, va-
deleşmek” ME 121/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 455
öde-“ödemek, eda etmek, yerine
getirmek krş. öte-” KE 140v/16,
ödemek “ödeme, ödeyiş” ME
104/6
ödek “ödeme, taksit” ME 206/1
öđle“öğle, öğle vakti krş. ödlek,
öđlek, öyle, öylek, öylen” MM
125/3
ödlek (1) “öğle (vakti) krş. öđlek,
öylen, öyle, öylen, öylek” ME
171/6
öđlek(2) “öğle (vakti) krş. krş.
ödlek, öylen, öyle, öylen,
öylek” NF 210/11, öđlek
namāzı “öğle namazı, öğle na-
mazı vakti” NF 33/1, KE
245v/11
e
öđründü “seçkin krş. krş. üyründü,
ğ
i
t üđründi, üđründü, üyürtü”ME
i
m 189/2
y
öđür-“seçmek krş. üđür-” ME
a
y
ı 128/8, HŞ 2181
n
e öf “öf” K I/39
v
i
öfke “öfke krş. öwke, öpke” ME ö
108/8, HKT 69a/3, HŞ 3438,
öfke birle toldurulmış “öfkelen-
dirilmiş, öfkeli” HKT 544a/4,
öfke birle toluġ “çok öfkeli, çok
kederli” HKT 236a/6, öfke ķıl-
“öfkelenmek” ME 108/6, HKT
117a/1, HŞ 4024, KIV/17, öfke
ķılın- “gazaba uğramak” HKT
1b/4, öfkege keltür- “öfkelen-
dirmek” HKT 486b/7, öfkege
ketür- “öfkelendirmek” HKT
470b/6, öfkeni yutġan “öfkesini
yenen, iradesini kullanarak
456 | D r . Suat ÜNLÜ
kendine hakim olan”
HKT64b/8
öfkele-“öfkelenmek krş. öpkele-,
öwkele-” HKT 464b/9
öfkelen-“öfkelenmek krş. öwkelen-
” HKT 346a/1, HŞ 2554
öfkeleş-“birbirine öfkelenmek”
ME 108/8
öfkelig“öfkeli, öwkelig” HKT
163b/2
ög “akıl, us öñ” NF 431/16, KE
79v/12, ME 111/6, HŞ 2590
ög- (1)“öğmek, medhetmek” NF
76/4, KE 159v/4, ME 52/5,
MM 4/2, HŞ 1164, öggen
“hamdeden, öven” HKT
128b/6, ögmek “övme, hamd u
sena” HKT 128b/6, ögmekke
sezā 1. “övgüye değer, yüce”
HKT 513a/8, 2. “övgüye değer,
hamde layık, esma-i hüsna’dan”
HKT 570a/8, ögmekke sezāvār
“övgüye değer, yüce” HKT
495a/2
ög-(2)“öğütmek krş. ögi-, ögü-”
NF 163/8
ögdü “övgü, medih krş. ökdi” NF
37/9, MM 4/1, HŞ 5, ögdü ayt-
“övmek, medh etmek” ME
61/4, ögdü ıy- “medh etmek,
arkasından övmek,
medhedilmek” ME 106/5
ögdül “öğmeye değer” ögdül bul-
“öğmek, öğmeye değer bul-
mak” ME 8/8
ögdül- “övülmek” ögdülmiş “övü-
len, hamd u sena edilen, esma-i
hüsna’dan el-ĥamįd” HKT
570a/2, ögdülmiş Tañrı “övü-
len, hamd u sena edilen Allah,
esma-i hüsna’dan el-ĥamįd”
HKT 409a/8
öge “akıl, fikir sahibi” İML 145
ögey “üvey” KE 65v/13, ögey bol-
“üvey olmak, kız veya erkek
çocuğun kendisine ait olmak”
KE 27v/8, ögey ķız “üvey kız”
HKT 79a/9
ögi-“(un) öğütmek ög-(2), ögü-”
NF 331/6
ögit- “(un) öğütmek krş. yöküt-”
KE 228v/7
ögnüş-“ögünüşmek, yarışmak” ME
124/1
e
ğ
ögren-“öğrenmek, alışmak, âdet
i
t haline getirmek” NF 223/6, KE
i
m 22v/1, ME 134/1, MM 334/2,
y
a
HKT 14b/9, HŞ 3828, MN (1)
y
ı 19/13, MN (2) 36/359,
ögrenmek “alışma, adet edin-
n
e
v
i me” HKT 581a/5
ögrendür-“öğretmek, öğrendirmek”
ME 22/2
ögret-“öğretmek” NF 172/4, KE
172v/9, ME 65/8, HKT 121b/1,
HŞ 4072, ögretigli “alıştıran”
HKT 104b/3, ögretmek “alış-
tırma” HKT581a/5
ögretil- “öğretilmek” HKT 134b/5,
ögretilmiş “öğretilmiş” HKT
473b/6
ögrük- “toplanmak” ME 165/6
ögsüz (1) “öksüz, annesi olmayan,
yetim krş. öksüz (1)” NF
107/11, KE 128r/17, ögsüz bol-
“öksüz kalmak, annesiz olmak”
 Harezm-Altınordu
KE 41v/13, ögsüz ķıl- “öksüz
kalmak, annesiz olmak “NF
88/5
ögsüz (2)“aklı başından giden,
kendinden geçen krş.öksüz (2)
”ögsüz bol- “kendinden geç-
mek, bayılmak” KE 72r/1
ögü-(1)“ögmek, methetmek” ME
8/8
ögü-(2)“(un) öğütmek ög-(2), ögi-”
NF 141/17
ögül- “ögülmek” ME 69/7, HKT
72b/8, ögülmiş 1. “övülmüş”
HKT278a/9, 2. “övülen, hamd-
u sena edilen, esma-i hüsna’dan
el-ĥamįd” HKT 221a/6,
ögülmiş Tañrı “övülen, hamd u
sena edilen Allah, esma-i
hüsna’dan el-ĥamįd” HKT
246b/1
ögülüg “feryat, çığlık” ME 50/7
ögün-“öğünmek krş. ökün-(2)” KE
214v/14, ME 168/6
ögür “grup, bölük, topluluk” NF
66/12, ME 41/3, HKT 20b/5,
ögür bol- “topluluk olmak,
gruplaşmak” ME 165/6, ögür
ögür “gruplar halinde, bölük
bölük” HKT 581a/2
ögür-(1)“ağlamak” ME 50/7
ögür-(2) “bağlamak” MM 227/1
ögürse- “(kedi) eş istemek” ME
27/8
ögüş-“birbirini öğmek” ME 195/5
ögüt “öğüt, nasihat” NF 281/4, KE
119v/4, ME 146/5, HKT
566b/1, HŞ 2590, ögüt al- “öğüt
almak, dinlemek, nasihat al-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 457
mak” NF 311/17, KE 245v/13,
MM 282/1, HKT 266b/1, ögüt
alġan “öğüt almak” HKT
266b/1, ögüt almaķ “öğüt alma”
HKT 506b/4, ögüt bėr- “öğüt
vermek krş. ögüt bir-” NF
311/17, KE 13v/1, ögüt bir-
“öğüt vermek krş. ögüt bėr-”
HKT 572b/2, ögüt birgen “öğüt
veren” HKT 572b/2,
ögüt biril- “öğüt verilmek”
HKT 421a/7, ögüt birmek “öğüt
verme, öğüt” HKT 544a/8, ögüt
ķabūl ķıl- “öğüt dinlemek”
HKT 571b/3, ögüt ķabūl ķılmaķ
“öğüt dinleme” HKT 486a/1
öğütle- “öğüt vermek” NF 325/14,
e
ğ HKT 500a/1, HŞ 4555,
ögütlegen “öğüt veren” HKT
i
t
i
m 155b/9, ögütlemek “öğüt ver-
y
a
me, öğüt” HKT 555b/6
y
ı ögütlen-“öğüt verilmek” HKT
n
e 535b/4
v
i
öğütleş-“öğütleşmek, karşılıklı ö
öğüt vermek” ME 109/8
ögüz “ırmak, dere” MM 199/1,
HKT 242a/5
öhö“boğazı temizlerken gırtlaktan
çıkarılan ses” MM 83/3
ök (1)“kuvvetlendirme edatı krş.
oķ (3)” NF 355/12, KE 5v/11,
MM 94/1, HKT 419a/2, HŞ
3046
ök(2)“anlayış, akıl, hatır” İML 147
ök-“düşünmek, anlamak, idrak
etmek” HŞ 3422
ökçe “ökçe, topuk” KE 54r/14,
HKT 332a/3
458 | D r . Suat ÜNLÜ
ökdi “öğme krş ögdü” İML 188
öklüg “hatır keskinliği” İML 147
öksük “eksik krş. eksük, eksik,
igsük, iksük” KE 2v/15
öksür-“öksürmek” ME 235/7, İML
110
öksüt-“eksiltmek, azaltmak krş.
eksüt-, eksit” KE 213r/9
öksüz (1)“yetim krş. ögsüz (1)”
HKT 175b/7, Ka I/2
öksüz (2) “akılsız krş. ögsüz (2)”
İML 151
öksüzler (<ö.a.) “Eminek Mirza
bitiğinde geçen bir grup kişi” K
VII/27
ökün- (1) “pişman olmak” ME
176/2, KE 163r/10, HKT
163a/8, İML 115, öküngen
“pişman olan” HKT 330b/3,
ökünmek “pişman olma, piş-
manlık” HKT 412b/3
ökün- (2) “öğünmek krş. ögün-”
İML 122
ökünç“pişmanlık” KE 16r/14, ME
170/5, MM 273/4, HKT 68a/7,
HŞ 3399, ökünç bol- “pişman
olmak” HKT 357b/7, ökünç
soñlan- “pişman olmak, piş-
manlıkla sonlanmak” ME 5/3,
ökünç yė- “pişman olmak krş.
ökünç yi-” ME 179/5, MM
274/1, ökünç yi- “pişman olmak
krş. ökünç yė-” HŞ 972
öküş “çok, fazla krş. üküş” MN
(1) 15/13, HŞ 4330, İML 153,
MN (2) 10/90, öküşrek “daha
çok, pek çok” HŞ 1960
öküşle-“çoğaltmak, arttırmak, faz-
lalaştırmak” İML 104
öküz 1.“öküz, enenmiş sığır aygırı”
HŞ 4107, İML 172, 2. “burç at-
larından biri” İML 182
öküzçik “küçük öküz, öküz yavru-
su bkz. öküzgine” İML 83
öküzgine “küçük öküz, öküz yav-
rusu bkz. öküzçik” İML 83
öküzlük“(öküz için) öküzlük” KE
124r/21
öl “yaş, ıslaklık, taze (bitki için)
krş. höl” KE 174v/18, MM
84/2, HKT 130b/4
öl-(1)“ölmek” NF 398/15, KE
128v/9, ME 131/4, MM 265/1,
e
ğ
HKT 502b/3, HŞ 1564, MN (1)
i
t 21/3, İML 115, MN (2) 28/282,
öler ĥalġa kel- “ölecek hale
i
m
y
a
gelmek” ME 131/4, ölgen
y
ı “ölen” HKT 427b/8, HŞ 3581,
n
e ölmek “ölme, ölüm” HKT
v
i 100a/9, HŞ 2073, ölmiş
1.“ölmüş, ölü krş. ölmüş” HKT
320a/1, 2. “ölme, ölüm” HKT
8a/7, ölmüş “ölmüş, ölü krş.
ölmiş” İML 138, ölügli “ölen”
HŞ 2791, ölüp ķoy- “ölü ver-
mek” HŞ 1201, ölür vaķt “ölüm
vakti, ecel vakti” HKT 145b/1
öl-(2) “ıslanmak krş. öli-” KE
121r/8
ölç-“ölçmek, tartmak, değerlen-
dirmek” NF 374/11, HKT
358b/6, HŞ 1482, İML 114,
ölçmek “tartma, tartı” HKT
358b/6
 Harezm-Altınordu
ölçe-“ölçmek, tartmak, değerlen-
dirmek” KE 62v/5
ölçek “ölçü, tartı, terazi” İML 188
ölçüglüg “ölçüsü olan”ölçüglüg
ālet “terazi” HKT 508a/6
ölçül-“tartılmak” HKT 253a/8,
ölçülmiş “tartılmış” HKT
334a/6
ölçüş- “öçüşmek” ME 122/1
öldür- “öldürmek krş. öltür-, öltüz-
” NF 398/16, KE 231r/10, ME
16/2, MM 367/3, HKT 67a/1,
İML 114, öldürgen 1.“helak
eden, öldüren” HKT 351b/1, 2.
“Tanrı adlarından” İML 137,
öldürmek “öldürme” HKT
32a/3, öldürmekni üküş ķıl-
“çok helak etmek” HKT
484a/8, öldürü yaz- “neredeyse
öldürmek, öldürmek” HKT
163b/5
öldürül- “öldürülmek krş. öltürül-”
NF 337/1, ME 144/5, HKT
555a/3, öldürülmiş “öldürül-
müş, maktul” HKT 25b/5
öldürüş- “savaşmak, çarpışmak”
ME 109/7, HKT 87a/3
ölet “cansız, camit nesne” İML
138
ölgü “ölüm” MM 43/2
öli-“ıslanmak krş. öl-(2)” KE
207r/2
ölit-“ıslatmak” KE 226r/14
ölmeçi“ölmek üzere olan,
ölümçül” HKT 236a/7
ölmeklik “ölmeklik” HŞ 3639
ölşüle- “kolla ve ölçekle ölçmek”
İML 126
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 459
öltür- “öldürmek krş. öldür-, öltüz-
” NF 48/13, KE 15r/20, HKT
273b/8, HŞ 2441, K III/15, MN
(2) 36/361
öltürt- “öldürtmek” KE 38r/4
öltürül- “öldürülmek krş. ödürül-”
ME 209/3
öltüz-“öldürmek krş. öldür-, öltür-”
KE 35v/15
ölüg “ölü, ceset” NF 284/9, KE
16r/10, ME 203/2, MM 105/1,
HKT 348b/9, HŞ 3932, MN (1)
13/1, ölüg bol- “ölmek, ölü ol-
mak, ceset olmak” NF 309/3
ölüglük “ölmüş olan, ölü”ölüglük
ĥālında “ölmüş iken, ölü iken”
HKT 494a/1
e
ğ ölügse (1) “ölü, cenaze, ceset” NF
i
t 316/1
i
m ölügse (2) “kesilmeden ölen hay-
y
a
van” HKT 104a/2
y
ı ölügsek“ölümlü, fani bkz.
n
e ölümlüg” KE 238v/5
v
i
ölügselik “ölüm” NF 384/9 ö
ölüm “ölüm” NF 92/16, KE 9v/8,
ME 179/8, HŞ 2069, MN (1)
22/13, İML 138, MN (2)
15/145, ölüm kel- “ecel vakti
gelmek, ölüm vakti gelmek”
NF 374/10
ölümlüg “ölümlü, ölecek olan bkz.
ölügsek” HŞ 2915
ölümsüz “ebedi olarak varlığını
devam ettiren” ölümsüz bol-
“ebedi olarak varlığını devam
ettirmek” HŞ 4614
Ǿömer (<ö.a.) “Hz. Ömer” NF
23/16, KE 18v717, MN (1)
460 | D r . Suat ÜNLÜ
16/11, HŞ 155, Ǿömer biniǿl-
ħaŧŧāb “Hz. Ömer” KE 201r/9,
Ǿömer ibnüǿl- ħaŧŧāb “Hz.
Ömer” 65/5, Ǿömer-i ħaŧŧāb
“Hz. Ömer” KE 18v/16, Ǿömer-
i fāruķ “Hz. Ömer” KE 217r/12,
emįrüǿl-müǿminįn Ǿömer “Hz.
Ömer” KE 202r/20
Ǿömer bin Ǿabduǿl-Ǿazįz (<ö.a.)
“Emevî halifelerinin sekizinci-
si” NF 239/8
Ǿömer bin Ǿabduǿllāh el-müdhecį
(<ö.a.) “Kerbela olayına katı-
lanlardan biri” KE 247r/14
Ǿömer bin Ǿalā (<ö.a.) “bir şeyh”
NF 249/5, Ǿömer “bkz. Ǿömer
bin Ǿalā” NF 249/11
Ǿömer bin Ǿalį (<ö.a.) “ Kerbela
olayına katılıp şehit olan mü-
minlerden biri” KE 247v/1
Ǿömer bin bekr el-yemenį (<ö.a.)
“Amr biniǿl-As’ı öldürmek is-
teyen kişi” KE 242v/15, Ǿömer
“Amr biniǿl-As’ı öldürmek is-
teyen kişi” KE 241v/18
Ǿömer bin ħālid (<ö.a.) “ Kerbela
olayına katılıp şehit olanlardan
biri” KE 247r/14
Ǿömer bin ĥınāde (<ö.a.) “Kerbela
olayına katılıp şehit olanlardan
biri” KE 247r/18
Ǿömer bin hişām (<k.a) “Ebu
Talib’in ölümünden sonra Hz.
Muhammed’i öldürmek için
tedbirler düşünen Mekkeli ka-
firlerden biri” KE 219v/5
ömgen “şah damarı, şah damarının
iki tarafında olan damar krş.
ömgün” ömgen tamarı “şah
damarı” KE 128v/19
ömgün “şah damarı, şah damarının
iki tarafında olan damar krş.
ömgen” ömgün tamar “şah da-
marı” HKT 495b/9
Ǿömr (<A.) “ömür, yaş krş. Ǿömür”
NF 23/2, KE 4v/9, MM 187/4,
HKT 352a/6, MN (2) 29/288,
HŞ 3963, Ǿömr bėr- “ömür
vermek, yaşama süresi vermek”
KE 111v/11, Ǿömr kiç- “yaşa-
mak, zaman geçmek, yaşlan-
mak” HŞ 2255, Ǿömr kiçür-
“yaşamak, hayattan zaman ge-
çirmek” HŞ 2591, Ǿömr sür-
e
ğ
“yaşamak, hayatanı devam et-
i
t mek” KE 151v/5
i
m Ǿömür (<A.) “ömür, yaş krş. Ǿömr”
y
a
NF 393/5, ME 61/1, MM 47/1,
y
ı HŞ 1935,Ǿömür rūzesi “ömür
boyu oruç” NF 260/15, Ǿömür
n
e
v
i bėr- “ömür vermek, yaşama sü-
resi vermek” NF 435/12, ME
210/8, Ǿömür eksil-“yaşlanmak,
ömürden geçmek” HŞ 1412,
Ǿömür kiç- “yaşamak, zaman
geçmek, yaşlanmak” HŞ 3947
öñ (1) “başka, gayrı” NF 89/16
öñ (2)1.“ön, önce, ön taraf” NF
89/16, KE 84r/17, ME 71/8,
MM 298/2, HKT 304b/1, HŞ
549, 2. “evvelki, daha öne ge-
çen” HKT 122a/6, öñleri soñları
birle ĥabs ķılın- “toplu halde
hapsedilmek” HKT 456b/9
 Harezm-Altınordu
öñ (3) “akıl, us” KE 72r/15, öñiñe
kel- “hatırlamak, akla gelmek”
KE 72r/1
ön-“bitmek (bitki) büyümek, yetiş-
tirmek” ME 6/6, MM 200/1,
HŞ 1980
öndime “ilmek, kolay çözülebilen”
ME 19/4, öndime tügün “ilmek
düğümü, kolay çözülen düğüm”
ME 19/4
öñdin“önceden, önce” HŞ 4370, K
VII/36
öñdinki “önceki HŞ 2907
öñdül “öncelikle” MM 331/2
öndür- “büyütmek, nebat yetiştir-
mek, himaye etmek” ME 6/5,
HŞ 2764
öñi “başka, başkası krş. öñin” ME
118/5
öñin 1.“başka, diğer, başkası krş.
öñi” NF 8/16, KE 18r/3, ME
140/7, MM 17/2, HKT 110/5,
öñin ķıl- “değiştirmek” HKT
177b/5, öñin ķılġan “değiştiren”
HKT 177b/4, öñin türlüg “çeşit-
li” HKT 436a/3
öñlü “ön taraflı, ön cepheli “ME
161/2
öñrü “önce” MM 216/2
önün “önceden” önün sana- “önce-
den düşünmek, önceden hesap
etmek, sezmek, hissetmek” ME
57/7
öp-“öpmek” NF 272/14, KE
69r/21, ME 87/1, MM 170/1,
HŞ 3355, İML 119, K VII/15,
MN (2) 12/113
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 461
öpke“akciğer krş. öpke, öwke”
İML 141
öpkele-“öfkelenmek krş. öfkele-”
İML 113
öpüş “buse, öpme” İML 188
öpüş- “öpüşmek” HŞ 4055
ör “yukarı” ME 10/3
ör- (1) “örmek (saç)” örmüş saç
“örülmüş saç” İML 139
ör- (2) “yükselmek, kalkmak, aya-
ğa kalkmak” NF 293/11, KE
43r/4, ME 17/6, öre ķop- “aya-
ğa kalkmak” MM 240/3, HŞ
687, öre tur- “ayakta durmak”
HKT 93a/2, HŞ 3671, öre
turġan “ayakta duran krş. örü
turġan” HKT 52a/7, öre
e
ğ turġanlıķ ĥālında “ayakta iken”
HKT 350a/4, örü tur- “ayakta
i
t
i
m durmak” HŞ 1363, örü turġan
y
a
“ayakta duran krş. öre turġan”
y
ı HKT 221a/2, örü turuķmışlar
n
e
v
ĥālda “ayaktalarken” HKT
i
323a/5 ö
örcineş-“mücadele etmek” ME
117/6, örcineşmek “mücadele”
ME 117/6
ördek “ördek” KE 24r/1, HŞ 2935
öre“direk, sütun” NF 90/16, HKT
239b/4
örek “direk, dirsek” HKT 580b/5
örelik “destek olma hali, üstünlük”
HKT 47a/2, örelik ķıl- “üstünde
durmak, bir işe önem vermek”
HKT 517b/4, örelik ķılġan 1.
“üstünde duran, bir işe önem
veren, yerine getiren” HKT
462 | D r . Suat ÜNLÜ
547b/9, 2. “kefil olan, tekellüf
eden” HKT 543b/3
Ǿörf (<A.) “bilgi, örf, âdet” KE
156v/10, Ǿörf ve Ǿādet “örf ve
âdet” KE 75v/2
örge “çadır” MN (2) 3/21
örge-(1)“yükselmek, ağmak, çık-
mak örke-”örgegü yer
“yükselenecek yer, çıkılacak
makam (Cennet)” NF 205/1
örge-(2) “kalmak, bulunmak” KE
5v/9
örgen-“öğrenmek krş. ögren-” KE
111v/21
örgençi “urgancı” İML 155
örgüç “hörgüç krş. örküç, örkeç”
NF 162/12
örgük “sahtiyandan yapılmış min-
der ve döşek” İML 168
örik “zengin, yüksek” HŞ 210
örke-“yükselmek, ağmak, çıkmak
örge-” KE 61r/15
örkeç 1. “örküç krş. örgüç, örküç”
İML 172, 2. “enenmiş koç ya-
hut teke” İML 172
örküç “hörküç krş. örgüç, örkeç”
ME 180/1
örle-“yükselmek, çıkmak, yukarı
gitmek, belirmek” KE 132r/9,
ME 10/3
örme “keçe, evin giyimi (örtüsü)”
İML 180
örpek “dolaşık (saç)” NF 400/9,
örpek bol- “saç dolaşık olmak,
saç dolaşmak” NF 380/13
örper “(saç için) dağınık, karmaka-
rışık olmak” NF 63/10
ört“yangın, ateş” ME 24/5, HKT
177a/9
ört-1.“örtmek, kapamak, gizlemek,
saklamak krş. örüt-” NF
413/13, KE 78v/9, ME 23/8,
MM 69/2, HKT 339a/6, HŞ
429, MN (2) 25/245, 2. “ka-
patmak, örtmek” HKT 575a/1,
3. “kaplamak, sarmak, bürü-
mek” HKT 172a/5, örte ayt-
“gizlice söylemek, gizli gizli
söylemek “ME 107/2, örte ķıl-
“gizlemek, gizlice yapmak, gö-
rünmeden yapmak” ME 113/6,
örte sözle- “üstü kapalı bir şe-
kilde söylemek, çıtlatmak” ME
e
ğ
16/5, örte yaz- “neredeyse giz-
i
t lemek” HKT 301b/5, örtgen 1.
i
m “örten, gizleyen, saklayan”
y
a
HKT 348b/6, 2. “kaplayan, sa-
y
ı ran” HKT 238b/3, örtgen
n
e nirselig “kabuklu” HKT 508b/3
v
i örte-“yakmak, yandırmak” ME
24/4, HŞ 1671, MN (2) 24/232
örten-“yanmak, yandırmak” KE
78v/11
örtenmek“yanık, göynük” ME
138/3
örktün “harman (döğülmemiş ekin
yığını” İML 159
örtüg“örtü” ME 235/5, HKT
439b/6
örtüglü “gizli, saklı krş. örtüglüg,
örtüklüg” HKT 138b/5
örtüglüg1.“örtülü, gizli, saklı, gö-
rünmeyen krş. örtülü, örtülüg,
örtüglü, örtüklüg” NF 57/5, KE
84v/15, HKT 393b/9, 2. “örtü-
 Harezm-Altınordu
lü, perdeli, kapatılmış” HKT
580b/9, 3. “gizlice” HKT
293b/3, 4. “görünmeyen, esma-i
hüsna’dan el-bāŧın” HKT
514b/1, örtüglüg ay-“gizlice
söylemek, üstü kapalı söyle-
mek, açıkca söylememek” KE
84v/7, örtüglüg bir- “gizlice
iletmek, gizlice bildirmek”
HKT 498b/4, örtüglüg bol-
“gizli olmak, gizli kalmak”
HKT 149b/5, örtüglüg ĥālı “giz-
lice” HKT 153a/2, örtüglüg ĥįle
“tuzak” HKT 251b/5, örtüglüg
ĥįle ķılmaķ “tuzak kurma” HKT
364b/4, örtüglüg ĥiyel ķıl- “tu-
zak kurmak” HKT 416a/3,
örtüglüg iş “gizli iş” HKT
535a/1, örtüglüg ķıl- “gizlemek,
gizlice yapmak” HKT 549a/6,
örtüglüg ķılmaķ “gizleme, gizli-
ce yapma” HKT 549a/6,
örtüglüg nerse iste- “sırları araş-
tırmak” HKT 493b/9, örtüglüg
nirse 1. “görünmeyen ve bilin-
meyen şey” HKT 414b/2, 2.
“sır” HKT 472a/8, örtüglüg sır
“gizli sır” HKT 571a/1,
örtüglüg sözle- “üstü kapalı bir
şekilde söylemek, çıtlatmak”
HKT 35b/8, örtüglüg tegür-
“gizlemek, gizlice yapmak”
HKT 526a/1, örtüglüg tun “giz-
li, alçak ses, fısıltı” HKT
300a/9, örtüglügge Ǿilmi ötgen
“gizli olan her şeye vakıf olan,
esma-i hüsna’dan el-ħabįr”
HKT 494a/5, örtüglügni bilgen-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 463
“gizli olan her şeyi bilen, her
şeye vakıf olan, esma-i
hüsna’dan el-ħabįr, el-Ǿalįm”
HKT 494a/5, örtüglügrek “daha
gizli, en gizli” HKT 301a/6
örtüglülük“şüphe, karışıklık” ME
142/8
örtüklüg“örtülü krş. örtüglüg, örtü-
lü, örtülüg, örtüglü” HŞ 3180
örtül- 1.“örtülmek, gizli tutulmak,
kaplanmak” KE 92r/2, ME
28/8, HKT 47b/3, HŞ 594, 2.
“gizlenmek, saklanmak” HKT
213a/8, 3. “örtünmek, bürün-
mek” HKT 204a/1, örtülgen
“gizlenen, gizli olan” HKT
545b/1, örtülmiş 1.“gizlenmiş,
e
ğ saklanmış” HKT 427b/2, 2.
i
t “korunmuş, muhafaza edilmiş”
i
m HKT 513a/9
y
a
örtülü “örtülü, kapalı, gizli krş.
y
ı örtülüg, örtüglüg, örtüklüg” ME
n
e
v
149/1, örtülü bol- “ gizlenmek,
i
gizli olmak, kapalı olmak” ME ö
134/1
örtülüg “örtülü, gizlice krş. örtülü,
örtüglüg, örtüklüg” ME 72/8,
örtülüg bol- “gizli olmak, gizli
kalmak” ME 214/2
örtün-“gizlenmek, saklanmak,
bürünmek” NF 144/1, KE
175r/9, ME 174/7, HKT
262b/5, 2. “örtünmek, bürün-
mek” HKT 549a/4
örtüş- “birbirini örtmek” ME 119/3
örül- (1.) “örülmek” NF 332/4, ME
88/3, örülmedük ķuđuġ “örül-
memiş kuyu krş. örülmedük
464 | D r . Suat ÜNLÜ
ķuyuġ” HKT 348a/3,
örülmedük ķuyuġ “örülmemiş
kuyu krş. örülmedük ķuđuġ”
HKT 495b/4
örül-(2.)“kabarmak, şişmek
krş.ürül-” ME 130/1
örümçek “örümcek krş. örümçük”
KE 220v/1
örümçük “örümcek krş. örümçek”
NF 21/12, HKT 382b/6, HŞ
612, İML 177
örü ton “yün giyim” İML 167
örüt-“gizlemek, saklamak krş. ört-”
HKT 235a/6
ös- “uzamak, büyümek, sevinmek”
KE 193v/13
ösk “istek, özlem” ME 193/4
öske-“istemek, özlemek” ME
148/5, HŞ 1219
ösrük“yabanî krş. esrük, esrü” KE
219v/10
öş“ıslak krş. evüş, övüş” öş bol-
“ıslanmak, nemlenmek, ıslak
olmak” ME 145/3
Ǿöşr (<A.) “onda bir krş. Ǿöşür” KE
45r/12
Ǿöşrį(<A.) “öşür vergisi alınan yer”
MM 198/1
Ǿöşür (<A.) “onda bir olarak alınan
vergi krş. Ǿöşr” MM
199/2,Ǿöşür bėr- “malından on-
da bir tutarında öşür vergisi
vermek”MM 198/1
öt “öt, safra” HŞ 301, İML 142
öt- (1.) “ötmek” KE 121v/8, ME
71/3, HŞ 3139
öt- (2.) “(karın v.s.) gurlamak, ses
çıkarmak” ME 213/2
öt- (3.) “geçmek, aşmak, sürümlü
kılmak” NF 30/2, KE 42r/21,
ME 97/6, MM 258/4, HKT
509a/7, HŞ 3466, MN (1) 5/1,
İML 122
öte “öte, öte taraf, öbür taraf” KE
80v/16, MM 231/4, HŞ 4170,
MN (1) 18/9, öterek “daha öte,
daha uzak” KE 84r/11
öte-“ödemek, eda etmek, yerine
getirmek öde-” NF 209/9, KE
181v/15, ME 104/6, HKT
57a/3, İML 104, ötegen “öde-
yen” HKT 395a/8, ötemek
“ödeme, verme” HKT 25b/6
ötek “ödek, ceza” İML 138
e
ğ
ötelik “geçit” HKT 127b/3
i
t öteliksiz “geçitsiz, geçidi olmayan”
i
m HKT 340a/1
y
a
ötgün “gök gürültüsü” ME 230/2,
y
ı HKT 3b/6
ötkerü “öte taraf” KE 35v/15
n
e
v
i ötkür- “geçirmek, geçirtmek, del-
mek” KE 16v/21, ME 12/1
ötmek “ekmek, krş. etmek” KE
228v/9, HŞ 1335
ötnüş- “birlikte geçmek” ME 198/1
ötrü “den dolayı, ötürü, sebebiyle
krş. ötürü” NF 60/12, KE
16v/3, MM290/4, HŞ 2482
ötrükle- “yalan söylemek” İML
114
ötüg“dilek, istek” HŞ 1030
ötük“ayakkabı krş. edük, etük” KE
150r/18
ötükçü “söz anlatan (arzeden)” İMl
156
 Harezm-Altınordu
ötül- “ricada bulunmak, istekte
bulunma, maruzatını aktarmak”
AO II/19
ötün- “arz etmek, dilekte bulun-
mak” KE 218v/21, İML 112,
HŞ 1306, K I/54
ötünç “ödünç, ödünç verme” ME
18/1, HKT 37a/9, ötünç bėr-
“ödünç vermek krş. ötünç bir-”
ME 18/1, ötünç bir- “ödünç
vermek krş. ötünç bėr-” HKT
37a/8, ötünç tile- “ödünç iste-
mek” ME 211/5
ötüngen “rica, maruzat” K VIII/9
ötür- (1.) “ishal olmak” ME 57/6
ötür- (2.) “sürümlü yapmak, ge-
çirmek, delmek” KE 148v/21,
ME 97/6, HŞ 302
ötürü “den dolayı, ötürü, sebebiyle
krş. ötrü” K VII/30
öw “ev krş. ew, ev, öy (1)” öw ķızı
“ev kızı, evlenmemiş kız, baki-
re kız” KE 164r/9
öwke “öfke krş. öfke, öpke” NF
150/1, KE 83r/21, ME 19/5,
öwke ķıl- “öfkelenmek” NF
291/12, KE 160v/5, ME 148/3,
HKT 189a/6, öwkege ketür-
“öfkelendirmek” HKT 321a/1,
öwkege ketürgen “öfkelendi-
ren” HKT 354a/2, öwkege
keldür-“öfkelendirmek” NF
158/2, öfkesi basıl-
“yumuşamak, sakinleşmek” KE
98r/16, öwkesi kel-
“öfklenmek” HŞ NF 117/16
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 465
öwkele-“öfkelenmek, sinirlenmek,
öfkele-, öpkele-” NF 292/4, KE
154v/9
öwkelen-“öfkelenmek, sinirlenmek
krş. öfkelen-” KE 248v/6, ME
148/3
öwkelendür- “öfkelendirmek” ME
5/4
öwkelig“öfkeli, sinirli krş. öfkelig”
NF 415/12, KE 156v/7, ME
14/3, HKT 262b/5, öwkelig bol-
“öfkelenmek, öfkeli olmak” KE
114r/3
öwlüg “eş, zevce krş. ewlüg, evlig,
evlüg” KE 19r/4
övrek “su ördeği krş. ivrek” HŞ
707
e
ğ öwrül- “çevrilmek, dönmek, dön-
i
t dürülmek krş. ewrül-, evrül-,
i
m ivrül-” KE 178v/8
y
a
öwün“öğün, yemek, saati” KE
y
ı 11v/8
n
e öwür-“çevirmek, döndürmek krş.
v
i
ewür-, evür-, iwür-” KE 71r/17 ö
övüş “ıslak krş.evüş, öş” övüş bol-
“ıslak olmak, ıslatmak” ME
145/3
öy (1) “ev, oda krş. öw, , ew, ev,
iv, iw” KE 218v/21, Ka II/15
öy (2)“zaman krş. öd” İML 184
öygen “gem krş. üygen” ME 32/7,
öygen ur- “gemlemek, gem
vurmak” ME 32/7
öykün- “benzemek” ME 190/1
öyle “öğle (vakti), günün ortası
krş. öđle, ödlek, öđlek, öyleg,
öylen” ME 76/5, İML 184
466 | D r . Suat ÜNLÜ
öyleg“öğle vakti, öđle, ödlek,
öđlek, öyle, öylen” öyleg isigi
“öğle sıcağı” HKT 343a/3,
öyleg vaķtınġa kir- “öğle vakti-
ne girmek, öğle namazı vakti
girmek, gelmek” HKT 387a/3
öylen “öğle, öğle vakti krş. ödle,
öđle, öđlek, ödlek, öyle,
öyleg”öylen namāzı “öğle na-
mazı” KE 137v716
öyük “tortu, posa” öyük balçıķ
“yapışkan çamur, balçık” HKT
253b/8
öyül-“zaman verilmek, süre tanın-
mak, mühlet verilmek” HKT
252b/7
öz (1) “hendek, çukur” NF 393/1,
öz ķur- “hendek kazmak, çukur
açmak” NF 392/17
öz (2) “ kendi, nefis, öz” NF 188/9,
KE 6v/11, ME 50/1, MM 8/4,
HKT 140b/4, HŞ 403, MN (1)
13/2, İML 138, AO III/8, MN
(2) 37/365, öz barlıķı “ kendi,
nefsi, öz varlığı “MM 366/4, öz
nefs “bizzat kendi” HKT
414a/7, öz özi “ kendi kendine
krş. öziyök” MM 166/4, öz
ten “bizzat kendi” HKT 557a/2,
özdin kiç- “kendinden geçmek,
bayılmak” HŞ 3645, özi üçün
biti- “kendisi için yazmak”
HKT 345a/7, özi üçün tile- “
kendisi için istemek” HKT
423b/7, özin bilmezge tut-
“kendini tanımamak, oyun et-
mek” ME 199/3, özin ısparla-
“boyun eğmek, itaat etmek, tes-
limiyet göstermek” HKT
401b/4
öz (3) “iki dağ arasındaki dere” KE
188r/9
öz (4) “halis, katıksız” HŞ 2331,
öz söz “katıksız söz, özlü söz”
HŞ 2811
öz (5) “akraba” İML 143
özdeñ “hür, serbest mec. uzun”
özdeñ boyluġ “uzun boylu ol-
mak” KE 85v/13
öze “üzere, üzerine krş. üze, üzre”
HŞ 3577
özen (1)“gövde, ağaç gövdesi”
HKT 305a/1
özen (2) “nehir, akar su” AO IV/21
e
ğ
özge “başka, diğer” NF 26/14, KE
i
t 83r/6, ME 26/2, MM 273/2,
i
m HKT 445a/1, HŞ 1042, MN (1)
y
a
3/2, K V/10, MN (2) 9/82, özge
y
ı ķıl- “başkalaştırmak” MM 31/4,
n
e özge ten “vucudun başka yeri”
v
i MM 87/4
özi (<ö.a.) “Dinyeper nehri” AO
III/11, özi suyı “Dinyeper neh-
ri” AO II/54
öziyök “kendi kendine krş. öz özi”
NF 104/10
özlüg “tabiatlı, mizaç sahibi olan”
HŞ 2963
öz öt- “karın sürmek” İML 164
Ǿöźr (<A.) “özür, suç krş. Ǿöźür”
NF 409/5, KE 47v/2, HKT
290a/3, HŞ 1160, Ǿöźr ay- “özür
dilemek” KE 212v/21, HKT
538a/7, Ǿöźr ayıt- “özür dile-
mek, mazeret beyan etmek” HŞ
1311, Ǿöźr aymaķ “özür dile-
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 467

me” HKT 166a/5, Ǿöźr ayt-

“özür dilemek” HKT 560b/9,
Ǿöźr et- “özür dilemek, mazeret
beyan etmek” ME 179/1, Ǿöźr
it- “mazeret beyan etmek, özür
dilemek” HŞ 485, Ǿöźr kemiş-
“özür dilemek, mazeret beyan
etmek” HKT 557a/3, Ǿöźr ķıl-
“özür dilemek” NF 200/1, KE
51r/21, HKT 194b/2, HŞ 1163,
Ǿöźr ķol- “mazeret beyan et-
mek, özür dilemek” KE 75v/18,
HŞ 3027, Ǿöźrler ķol- “mazeret-
ler beyan etmek, özürler dile-
mek” MN (1) 18/4
özre“üzere, üzerinde, üzerine krş.
üzre, öze, üze” HŞ 436
Ǿöźür (<A.) “özür, suç kusur, ek- e
ğ

siklik krş. Ǿöźr,” NF 81/7, öźür

i
t
i
bol- “suçlu olmak, kusurlu ol- m

mak” NF 224/9, Ǿöźür ay- “özür y

a

dilemek, mazeret beyan etmek” y

ı
n
ME 132/5, Ǿöźür ėt- “özür di- e
v
lemek, mazeret beyan etmek” i
ö
ME 179/1, Ǿöźür ķıl- “özür di-
lemek, mazeret beyan etmek”
NF 88/4, Ǿöźür ķol- “mazeret
beyan etmek, özür dilemek” NF
385/12
Ǿöźürsiz(<A.+T.)“mazeretsiz” MM
119/2
468 | D r . Suat ÜNLÜ
-P-
padışāhlıķ (<F.+T.) “padişahlık
krş. pādşāhlıķ, pādşāhlıġ,
pādişāhlıķ” HŞ 1711
pādişāh (<F.) “padişah krş. pādşāh,
pādşā” NF 327/7, ME 127/7,
HŞ 3771, K IV/5, pādişāh-ı
Ǿālem “cihan padişahı, cihan
sultanı” K X/11, pādişāh-ı
aǾžam “ulu, yüce, kudretli pa-
dişah” K V/2, pādişāh-ı
muǾažžam “ulu, yüce, kudretli
padişah” K IX/1
pādişāhlıķ (<F.+T.) “padişahlık
krş. pādşāhlıķ, pādşāhlıġ,
pādışahlıķ” ME 107/8
pādşā (<F.) “padişah krş. pādşāh,
pādişāh” MN (2) 43/433
pādşāh (<F.) “hükümdar, padişah
krş. pādişāh, pādşā” NF 231/6,
KE 86v/1, HKT 290a/9, MN
(2) 15/143, pādşāh bol- “hü-
kümdar olmak, devlet idaresini
ele almak” NF 352/16, KE
144v/13, pādşāh ķıl- “hüküm-
darlık yapmak, padişah olmak”
KE 108v/9
pādşāhāne (<F.) “padişaha yakışır,
padişah gibi” KE 193r/11
pādşāhlıġ (<F.+T.) “padişahlık krş.
pādişāhlıķ, pādşāhlıķ,
pādışahlıķ” pādşāhlıġ bir- “hü-
kümranlık görevi vermek, padi-
şahlık yetkisi vermek” MN (1)
12/15
pādşāhlıķ (<F.+T.) “padişahlık krş.
pādişāhlıķ, pādşāhlıġ,
pādışahlıķ” NF 356/13, KE
92r/20, pādşāhlıķ bėr- “hüküm-
ranlık görevi vermek, padişah-
lık yetkisi vermek” NF 327/7,
KE 96r/16, pādşāhlıķ ķıl-
“padişahlık yapmak, hükmet-
mek” KE 117r/8
paħta (<F.) “pamuk” KE 164v/20
paħtalıġ(<F.+T.) “pamuklu” KE
164v/21
pāk (<F.) “pak, temiz, arı” NF
55/4, KE 41v/5, MM 30/4, CE
1/3, MN (2) 35/348, pāk bol-
“temiz ve arı olmak” HŞ 1569,
e pāk ķıl- “temizlemek, arıtmak”
ğ
i
NF 387/11, pāk zatı “ruh ve be-
t
i
m den temizliği” HŞ 4598
y pāk-dāmenlıķ (<F.+T.) “namuslu-
a
y
luk” MN (2) 35/348
ı
pāklik(<F.+T.)“paklık, arıklık” NF
n
e
v
i 83/10
pālān(<F.)“palan, semer, eyer” NF
120/5
pālānçi(<F.+T.) “palancı, semer
yapan” HŞ 4380
palās (<F.) “eski kilim, aba, keçe
giysi krş. pelās” NF 358/8,
palās ton “aba, keçeden elbi-
se” NF 210/14, palās key- “aba
giymek, keçeden elbise giy-
mek” NF 395/15, palās keydür-
“aba giydirmek, keçeden elbise
giydirmek” NF 358/5
pamuķ “pamuk” pamuķ çalıçı
“pamuk atıcı krş. pamuķçu”
İML 158
 Harezm-Altınordu
pamuķçu “pamuk atıcı krş. pamuķ
çalıçı” İML 155
papas (<Yun.) “papaz, Hrıstiyan
din adamları” HŞ 541
pār (<F.) “bir kısım, parça krş.
pāre, parça” HKT 12b/2
parça (<F.) “parça, az miktar krş.
pār, pāre” KE 83v/6
pardalıġ (<F.+T.) “örtülü, gizli,
saklı krş. perdelig” ME 64/8
pāre (<F.) 1.“parça, az miktar krş.
pār, parça” KE 144r/11, HKT
291b/7, HŞ 551, 2. “kısım”
HKT 12b/2, 3. “bir kısım” HKT
231a/9, pāre bol- “parçalanmak,
ikiye ayrılmak” NF 73/10, KE
168v/5, MM 34/1, pāre bulıt
“bulut parçası” HKT 359a/1,
pāre ķıl- “parçalanmak, ayır-
mak, dağılmak, ikiye ayrılmak”
KE 32v/13, ME 87/7, HŞ 1432,
pāre pāre “parça, parça” HKT
314b/9, HŞ 1892, pāre pāre bol-
“parçalanmak, parça parça ol-
mak, ikiye ayrılmak “NF
15/15, ME 164/8, pāre pāre ķıl-
“parçalanmak, parçalara ayır-
mak, dağılmak, ikiye ayrılmak
“NF 73/10, ME 67/7, HŞ 4346
pārgāh (<F.) “şiveli, şuh” HŞ 171
parħāş (<F.) “münakaşa” parħāş
ķılış- “münakaşa etmek” ME
197/3
pārsā (<F.) “zahid, dindar, sofu”
NF 295/8, MN (2) 43/434,
pārsā müsülmān “dindar, Müs-
lüman” KE 161r/16, pārsā zāhid
“dindar, Müslüman” NF 295/6,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 469
pārsā bol- “dindar olmak, sofu
olmak” ME 181/3, pārsā tişi “if-
fetli ve dindar kadın” HKT
335b/8, pārsāraķ “daha dindar,
daha sofu” KE 235v/4
pārsālıġ (<F.+T.) “dindarlık, sofu-
luk, zahidlik krş. pārsālıķ” HŞ
1327
pārsālıķ (<F.+T.) “dindarlık, sofu-
luk, zahidlik krş. pārsālıġ” NF
127/17, HŞ 1340, pārsālıķ ķıl-
“iffetli ve dindar davranmak”
ME 165/2
pārsį (<F.) “Farsça krş. persį” ME
66/5, MN (2) 4/34
pas (<F.) “demir kiri” İML 160
pāsban (<F.) “bekçi” HŞ 2363
e
ğ pāsbanlıķ (<F.+T.) “bekçilik” HŞ
i
t 1593
i
m pes (<F.) “öyle ise” MM 294/1
y
a
paşa (<F.) “paşa” K IV/11
y
ı paşna (<F.) “köle” KE 220r/10
n
e pāyān (<F.) “son, bitiş, hudut” HŞ
v
i
4432, MN (2) 36/360
pāyende (<F.) “sürekli” pāyende
ol- “devem etmek, durmamak, p
sürekli olmak” K VII/17
payġām (<F.)“haber” payġām ıyış-
“haber göndermek, haberleş-
mek” ME 199/4
payġāmbār(<F.)“peygamber krş.
peyġāmbār” ME 9/7
payġāmbārlıķ (<F.+T.) “peygam-
berlik krş. peyġāmbārlıķ” ME
21/7
pehlevān (<F.) “pehlivan, yiğit”
NF 47/2
470 | D r . Suat ÜNLÜ
pelās (<F.) “aba, çuha krş. palās”
KE 154r/5
pele (<F.)“terazi kefesi” KE 53r/12
pelįdlik (<F.+T.) “pislik, murdar-
lık” NF 68/4
penāh (<F.) “sığınak” HŞ 3152,
MN (2) 17/161
pençe (<F.) “pençe” HŞ 471, pençe
ur- “pençelemek, pençeyle
vurmak” HŞ 2231
penç-şenbe (<F.) “perşembe” penç-
şenbe kün “perşembe günü” KE
3v/4
pend(<F.)“öğüt, nasihat” HŞ 1896,
pend ü naśįĥat “öğüt ve nasihat”
KE 195v/20, pend al- “öğüt al-
mak, nasihat dinlemek” KE
138v/20, pend bėr- “öğüt ver-
mek, nasihat vermek krş. pend
bir-” KE 22v/4, pend bir- “öğüt
vermek, nasihat vermek krş.
pend bėr-” MN (1) 23/1, pend
bol- “öğüt olmak, nasihat ol-
mak” KE 103r/9, pend ķıl-
“öğüt vermek, nasihat etmek”
HŞ 1908
perākende(<F.) “dağınık,
darmadağan” perākende bol-
“dağıtmak, darmadağan olmak,
darmadağan etmek” NF 401/13,
perākende ķıl- “dağıtmak,
darmadağan etmek” NF 401/15
perde (1)(<F.) “perde, örtü, peçe”
NF 101/16, KE 74v/7, ME
127/7, HKT 229b/2, HŞ 2365,
MN (1) 13/6, perde aç- “perde
açmak, peçeyi çıkarmak, açıl-
mak, açmak” HŞ 620, perde
kötür- “kapatmak, örtmek, ör-
tünmek” HŞ 1492, perde tart-
“örtmek, örtünmek, kapamak”
HŞ 3852, perde tut- “kapatmak,
perdeyle gizlemek” HŞ 140
perde (2) (<F.) “musiki perdesi”
HŞ 3829, perde-i tiz “tiz perde”
HŞ 2085
perde (3) (<F.) “makam” MN (2)
3/22
perdelig (<F.+T.) “örtülü, peçeli
krş. pardalıġ” ME 72/8
pergār (<F.) “pergel” HŞ 58
perhįz (<F.) “perhiz, dince yasak
edilen şeylerden uzak kalma”
NF 219/13, perhįz ķıl- “perhiz
e
ğ
yapmak, dince yasak edilen
i
t şeylerden uzak kalmak” NF
i
m 378/3, ME 185/1, HŞ 956
y
a
perhįzlig (<F.+T.) “takva sahibi
y
ı krş. perhįzlüg” NF 235/4,
perhįzlig bol- “takva sahibi ol-
n
e
v
i mak” NF 232/17
perhįzlüg (<F.+T.) “takva sahibi
krş. perhįzlig” NF 235/4
perį (<F.) “peri, cin” NF 209/13,
KE 140v/19, HKT 137b/5, MM
10/1, MN (1) 23/2, İML 138,
HŞ 936, MN (2) 11/104, perį
yüzlüg “peri yüzlü, peri gibi
güzel yüzlü” HŞ 3753, perįler
“Cin türü, Cinler” HKT 279a/3,
perįler atası “Cinlerin atası”
HKT 253b/6, perįler taķı
ādemįler “Cinler ve insanlar”
HKT 509a/5
perį-ruħ (<ö.a.) “Periruh” HŞ 1542
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 471

perįşān (<F.) “dağınık, perişan krş. peşįmān bol- “pişman olmak,

perişan” HŞ 822, perįşān bol- pişmanlık duymak” KE 77v/11,
“perişan olmak, zor duruma HŞ 835, peşįmān nedāmet yė-
düşmek” ME 182/3, HŞ 683, “pişman olmak, pişmanlık
perįşān ķıl- “perişan etmek, zor duymak” NF 16/5
duruma düşürmek” NF 31/17, peşşe (<F.) “sivrisinek” KE 143v/5
HŞ 1260 peydā (<F.) “görünen, meydanda,
perįşānlıķ(<F.+T.) “perişanlık” HŞ mevcut” MN (2) 4/36, peydā
1849 bol- “ortaya çıkmak, görün-
perį-vār (<F.) “peri gibi” HŞ677 mek” NF 7/14, KE 25v/3, MN
perized (<ö.a.) “Perizad” HŞ 1520 (2) 1/8, peydā ķıl- “göstermek,
persį (<F.) “Farsça krş. pārsį” persį ortaya çıkartmak” MN (1) 19/4,
tili “Fars dili, Farsça” HŞ 246 MN (2) 43/426
pervāne (<F.) “bir böçek, geçe peyġāmbār (1) (<F.) “peygamber
kelebeği” HŞ 2805, pervāne krş. payġāmbār, peyġāmber,
bol- “pervane gibi dönmek” HŞ peyġamber” NF 13/3,
433, MN (2) 26/254, pervāne it- peyġāmbār bol- “peygamber
“pervane gibi döndürmek” HŞ e
ğ olmak, peygamber olarak gön-
4581, pervāne ķıl- “pervane gibi
i
t derilmek” NF 113/1,
i
döndürmek” HŞ 1444 m peyġāmbār çıķar- “peygamber
pervāz (<F.) “uçma, uçan” MN y
a
çıkarmak” NF 280/2,
(2)27/268, pervāz ķıl- “uçur- y
ı peyġāmbār kel- “peygamber
n
mak, uçmak” HŞ 4188 e gelmek, peygamber olarak gön-
v
perverdigār (<F.) “rızıklandırıcı, i
derilmek” NF 104/16
terbiye edici Allah” NF 116/5, peyġāmbār (2) (<F.)“Hz. Muham-
MN (1) 15/13 med krş. peyġāmber” NF 12/6, p
perveriş (<F.) “besleme, beslenme” peyġāmbār Ǿaleyhiǿs-selām
HŞ 208 “selam peygamber efendimiz
pervin (<ö.a.) “Ülker yıldızı” HŞ Hz. Muhammed’in üzerine ol-
564 sun” NF 41/1, peyġāmbār
perviz (<ö.a.) “Perviz” HŞ 1460 śallaǿllāhu Ǿaleyhi ve sellem
pes (<F.) “artık, sonra, öylece” KE “selam ve dualar peygamber
133v/1 efendimiz Hz. Muhammed’in
pēşe (<F.) “meslek, iş krş. pįşe” üzerine olsun” NF 303/10
NF 267/4, pēşe ķıl- “iş yapmak, peyġāmbārlıķ (<F.+T.) “peygam-
meslek edinmek” NF 117/15 berlik krş. payġāmbārlıķ,
peşįmān (<F.) “pişman, pişmanlık peyġāmberlıķ” NF 5/13,
krş. pişįmān, pişmān” HŞ 4261, peyġāmbārlıķ kel- “peygamber-
472 | D r . Suat ÜNLÜ
lik görevi verilmek, peygam-
berlik göreviyle görevlendiril-
mek” NF 7/4
peyġāmbār-zāde (<F.)“Hz. Pey-
gamber’in ailesinden olan” NF
155/7
peyġamber (<F.) “peygamber krş.
payġāmbār, peyġāmber” HŞ
4355, peyġamber atı “Peygam-
ber efendimizin mubarek ism-i
şerifleri” HŞ 4630, peyġamber
muǾcizatı “peygamber efendi-
mizin göstermiş olduğu muci-
zeler” HŞ 4646
peyġāmber (<F.) “peygamber krş.
payġāmbār, peyġāmbār,
peyġamber” KE 19v/12, HKT
86a/2, MN (1) 15/14, AO III/1,
peyġāmber Ǿaleyhiǿs-selām “se-
lam peygamber efendimiz Hz.
Muhammed ‘in üzerine olsun”
KE 14v/5, peyġāmber
śallaǿllāhu Ǿaleyhi ve sellem
“selam ve dualar peygamber
efendimiz Hz. Muhammed ‘in
üzerine olsun” KE 175r/21,
peyġāmber bol-“peygamber ol-
mak, peygamberlik görevi ve-
rilmek” KE 32v/8, peyġāmber
til birle ıđ- “vahyetmek” HKT
302b/1, peyġāmberġa ħilāf
ķılġan ögür “peygambere karşı
çıkan topluluk” HKT 446b/3
peyġamberį (<F.) “peygamberlik”
HŞ 4657
peyġāmberlıķ
(<F.+T.)“peygamberlik krş.
payġāmbārlıķ, peyġāmbārlıķ”
KE 23r/12, HKT 352a/9
peyk (1)(<F.) “haberci, elçi” KE
2r/20, HŞ 4632
peyk (2)(<F.)“delil, berat” ME
48/4
peyker (<F.) “yüz, suret” HŞ 1483
peymāne (<F.) “içki, kadeh” HŞ
1910, peymāne kitür- “içki iç-
mek, kadeh getirmek” MN (2)
36/355
peyveste (<F.)1. “devamlı, bitevi-
ye” ME 71/3, HKT 232a/1, HŞ
3771, MN (2) 28/272, 2. “de-
vam eden, kalıcı” HKT 442a/5,
peyveste bol- “ardı arkası ke-
e
ğ
silmemek, sürekli olmak” HKT
i
t 505b/3, peyveste bolmışça “ol-
i
m duğu müddetçe, devam ettikçe”
y
a
HKT 224b/2, peyveste ķıl- “bir
y
ı işi devamlı yapmak, vazgeç-
n
e memek” HKT 87b/4, peyveste
v
i ķılġan “bir işi devamlı yapan,
vazgeçmeyen” HKT 251a/4,
peyveste ķılmaķ “bir işi devamlı
yapma, vazgeçmeme” HKT
340a/9, peyveste örelik ķılġan
“daima koruyan, idare edip
ayakta tutan, esma-i hüsna’dan”
HKT 47a/2, peyveste yöri- “de-
vamlı yürümek” HKT 542a/8
peyvestelıķ (<F.+T.) “devamlılık
krş. peyvestelik” HKT 476a/6,
peyvestelıķ ķıl- “devam etmek,
vazgeçmemek” HKT 314b/4
peyvestelik (<F.+T.) “devamlılık
krş. peyvestelıķ” peyvestelik
ķıl- “bir işi devamlı yapmak,
 Harezm-Altınordu
devam etmek, vazgeçmemek”
HKT 57a/4, peyvestelik ķılġan
“bir işi devamlı yapan, vaz-
geçmeyen” HKT 250a/9
pezmān (<F.) “perişan” pezmān
bol- “perişan olmak, zora düş-
mek” HŞ 966
pįç(<F.)“kıvrım, büklüm” HŞ 4449
piç-“biçmek krş. biç-” piçmez
“kesmez, kör” İML 151
pįl (<F.) “fil krş. fįl” KE 209r/8
pįr (<F.) “yaşlı, ihtiyar” KE 51r/5,
HŞ 656, pįr-i Ǿāķįl “akıllı ihti-
yar” HŞ 272, pįr-i ħorāsān “Ho-
rasanlı ihtiyar, Horasan uluları”
HŞ 1825, pįr ķal- “yaşlanmak,
ihtiyarlamak” HŞ 4398, pįr-ü
kāmil “olgun bir ihtiyar” HŞ
253, pįr-ü üstād “bilgin ve alim
ihtiyar, tecrübeli ihtiyar” HŞ
3718
pįrūze (<F.) “mavi renkli değerli
süs taşı” HŞ 2012
pis (<F.) “cüzzam hastalığı” KE
170v/6
pistān (<F.) “meme” HŞ 438
piste (<F.) “fıstık” KE 50v/9, HŞ
1055
piş- “pişirmek, pişmek krş. bış,
biş-” İML 132, pişmiş “olgun”
İML 154
pişe (<F.) “ön, önce krş. pįşre” HŞ
1250
pįşe (1) (<F.) “sanat, meslek, iş
krş. pēşe” HKT 316b/1, pįşe
bol- “meslek olmak, meslekle
uğraşmak” HŞ 1579, pįşe ķıl-
“sanat icra etmek, mesleğini
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 473
yapmak” ME 136/7, HŞ 1593,
pįşe tut- “iş görmek” HŞ 4200
pįşe (2) “huy, adet” MN (2)
24/239, pįşe bol- “huy olmak,
adet edinmek” MN (2) 8/73,
pįşe ķıl- “huy haline getirmek,
adet edinmek”MN (2) 13/127
pişik “bişmiş olan krş. bişik (2)”
pişik et “haşlanmış et” İML 164
pişįmān (<F.) “pişman, pişmanlık
krş. peşįmān, pişmān” pişįmān
bol-“pişman olmak, pişmanlık
duymak” NF 170/2, pişįmān
ķıl- “pişman etmek, pişmanlık
duymak” NF 203/17, pişįmān
yė- “pişman olmak, pişmanlık
duymak” NF 194/5
e
ğ pişmān (<F.) “pişman, pişmanlık
krş. peşįmān, pişįmān” pişmān
i
t
i
m bol-“pişman olmak, pişmanlık
y
a
duymak HŞ 373
y
ı pişir- “bişirmek krş. bışur-, bişür-”
n
e İML 132
v
i
pįşre “önce krş. pişe” ME 134/7
piyāde (1)(<F.) 1.“piyade, yaya”
KE 112v/6, 2. “asker, nefer” p
HŞ 3190, piyāde bol- “ yaya
olmak, yaya olarak hareket et-
mek” KE 150r/2
piyāde (2)(<F.) “satranç oyununda
bir terim” piyāde bol- “satranç
oyununda piyade olarak vasıf-
landırılmak” HŞ 789 piyāde
ķoy- “satranç oyununda piyade
taşını hamle yapmak” HŞ 308
piyāle (<F.) “kadeh” KE 124v/12
pūlaŧ (<F.) “polat, çelik krş. fūlad”
HŞ 2397
474 | D r . Suat ÜNLÜ

purtar- “buruşmak, (yüzü) ekşi-

mek” ME 77/2
purtart- “(yüzünü) ekşitmek, buruş-
turmak” ME 69/7
pus-“gizlenmek, saklanmak krş.
bus-” İML 102
puslanç “saklanbaç” puslanç oyna-
“sakanbaç oynamak” ME 123/2
pülūr (<F.) “billur, kıristal” HŞ
2816
pür-gülāb (<F.) “gül suyu ile dolu”
MM 65/1
pür-keh-rübā (<F.) “sarı, tam sarı”
KE 147r/5

e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
 Harezm-Altınordu
-R-
raǾavre (<ö.a.) “Yakub peygambe-
rin altı karısından biri” KE
66v/14
rab(b) (<A.) “Rab, Allah” NF
268/12, KE 2v/9, MM86/2,
HKT 472b/9, rabbüǿl-Ǿālemįn
“âlemlerin Rabbi” KE 113r/6,
K VIII/5, rabbeǿl-Ǿālemįn
“âlemlerin Rabbi” NF 229/3,
KE 208r/6, rabbüǿl -celįl “yüce
Allah, ulu Allah” KE 218r/19,
rabbüǿl-Ǿizze “yüce Allah” NF
318/2, rabbüǿl-Ǿizzet “yüce Al-
lah” KE 196r/11
rabbānį (<A.) “ilahî, Tanrıyla ilgi-
li” NF 146/14, MM 287/3
rabbenā(<A.) “Allahımız, Rabbi-
miz” NF 409/1
rabbį (<A.) “Allahım” NF 435/2
rabįǾa (1)(<ö.a.) “Ebu Süfyan’ın
kardeşi” NF 72/7
rabįǾa (2) (<ö.a.) “bir Arap kabile-
si” NF 400/13
rabįǾa-i Ǿadeviyye (<ö.a.) “Bas-
ra’nın en meşhur kadın sûfî ve
evliyasından biri” NF 319/6,
rabįǾa “bkz. rabįǾa-i Ǿadeviyye”
NF 319/15
rāciǾūn(<A.ç.) “dönüp varanlar”
ME 212/1
raǾde (<ö.a.) “Lut peygamberin
devesi” KE 58r/8
rāfįǾ(1)(<ö.a.) “Belkıs’ın kadısı”
KE 148r/20
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 475
rāfįǾ(2) (<ö.a.) “Ümm-i SaǾd’ın
babası” NF 26/5
raġbat (<A.) “istek, arzu krş.
raġbet” raġbat ķıl- “yönelmek,
rağbet etmek” ME 113/8, raġbat
ķıldur- “yöneltmek, rağbet et-
tirmek” ME 66/2, raġbat ķılış-
“rağbet edişmek” ME 113/8
raġbatlaş-(<A.+T.) “rağbet
edişmek” ME 197/4
raġbatlıġ(<A.+T.)“istekli, meyilli
krş raġbetlıġ, raġbetlig”
raġbatlıġ ķıl- “istekli olmak,
yönelmek, rağbet etmek” ME
79/8
raġbet (<A.) “istek, arzu krş.
raġbat” KE 2v/14, HŞ 528,
e
raġbet içinde ĥaddın kiçmek
ğ
i
t “gösteriş yapma, çalım satma”
i
m HKT 176b/8, raġbet it- “yönel-
y
mek, rağbet etmek” HŞ 1950,
a
y
ı raġbet ķıl- “yönelmek, rağbet
n
e etmek” NF 37/2, KE 82r/6,
v
i
HKT 576a/8, HŞ 4040 raġbet
ķılġan “yönelen, rağbet eden”
HKT 543a/5
raġbetlen-(<A.+T.) “istemek, yö-
r
nelmek” NF 354/1
raġbetlıġ (<A.+T.) “istekli, hevesli
krş raġbatlıġ, raġbetlig,
raġbatlıġ” raġbetlıġ bol- “rağbet
etmek, istekli olmak” NF 201/3
, KE 243r/21
raġbetlig (<A.+T.) “istekli krş
raġbatlıġ, raġbetlıġ” raġbetlig
bol- “rağbet etmek, istekli ol-
mak” NF 236/9
476 | D r . Suat ÜNLÜ
raġbetlıķ (<A.+T.) “rağbet etme,
yönelme” HKT 357b/1
raġbetsiz (<A.+T.) “isteksiz, rağbet
etmeyen, uzak duran” HKT
228a/8, raġbetsiz bol- “uzak
durmak, isteksiz olmak” NF
200/14
raġbetsizlik (<A.+T.) “isteksizlik,
rağbet etmeme” raġbetsizlik ķıl-
“rağbet etmemek, uzak dur-
mak” HKT 18b/7, raġbetsizlik
ķılġan “rağbet etmeyen, uzak
duran” HKT 296b/8
rāĥ (<A.) “şarap” MN (2) 35/352
rāĥat (<A.) “rahat, huzur, sıkıntısız
krş. raĥat” KE 84r/16, MM
319/3, HKT 236b/2, HŞ 2720,
rāĥat bir- “huzur vermek, endi-
şesiz olmasını sağlamak” HŞ
1792, rāĥat bol- “rahat olmak
huzurlu olmak, sıkıntısız ol-
mak” K XI/16, rāĥat ķıl- “huzur
vermek, rahatlatmak” HŞ 2846,
rāĥat kit- “huzurlu bir şekilde
gitmek, sıkıntısız bir şekilde
gitmek” HŞ 1877, rāĥat kör-
“sıkıntısız olarak görmek, hu-
zurlu görmek” HŞ 3585, rāĥat
tap- “rahatlamak, huzurlu ol-
mak, sıkıntısız olmak “ HŞ 395
raĥat (<A.) “rahat, huzur, tasasız,
endişesiz krş. rāĥat” NF 131/17,
raĥat bėr- “huzur vermek, endi-
şesiz olmasını sağlamak” NF
315/3, raĥat bol- “rahat olmak,
huzurlu olmak, edişesiz olmak”
NF 164/11
raĥatlan- (<A.+T.) “rahat etmek”
ME 168/2
rāĥatlı (<A.+T.) “sakin, huzurlu,
endişesiz krş. rāĥatlıġ” HŞ
1031
rāĥatlıġ (<A.+T.) “sakin, huzurlu,
endişesiz krş. rāĥatlı” HŞ 1031
rāhib (<A.) “rahip” NF 148/15, KE
189r/3
rāĥįl (<ö.a.) “Yakub peygamberin
karısı, Yusuf ve İbn Yamin’in
annesi” NF 353/3, KE 66v/14
raĥim (<A.)1. “döl yatağı, rahim
krş. raĥm” KE 53v/7, HKT
319b/7, 2. “akrabalık” HKT
486a/9
e
ğ
raĥįm (<A.) “merhametli, acıyan,
i
t affedici, esma-i hüsna’dan er-
i
m raĥįm” NF 333/5, KE 226r/10,
y
a
MM 403/3, raĥįm ķılġuçı “mer-
y
ı hamet eden, merhamet edici,
acıyan” HŞ 130, raĥįm köñüllüg
n
e
v
i “merhametli, affedici” KE
201v/11
raĥįmsiz (<A.+T.) “merhametsiz,
acımasız” MN (2) 14/130
raĥm (1)(<A.) “merhamet, merha-
met etme, acıma” KE 133v/5,
HŞ 494, raĥm ve şefķat “mer-
hamet ve şefkat” KE 126v/18,
raĥm it- “acımak, merhamet
etmek” HŞ 2625, MN (2)
11/99, raĥm ķıl- “acımak, mer-
hamet etmek” NF 282/1, KE
17v/2, HKT 191a/8, HŞ 1566
raĥm (2)(<A.) “rahim, döl yatağı
krş. raĥim” NF 234/5
 Harezm-Altınordu
raĥmān (<A.) “merhamet eden.
Bütün yaratıklara merhamet
eden, esma-i hüsna’dan er-
raĥmān” KE17v/11, HKT
281a/8, raĥmān ve raĥįm “ba-
ğışlayan ve merhamet eden (Al-
lah), esma-i hünsa’dan er-
rahman, er-rahim” KE 17v/11
raĥmānį (<A.) “Allah’tan gelen ve
hayırlı olan” NF 213/4, raĥmānį
bol- “hayırlı olmak, Allah’tan
gelmek” NF 214/4
raĥmet (1)(<ö.a.) “Eyyub Peygam-
ber’in karısı” NF 331/4
raĥmet (2)(<A.) “rahmet, merha-
met, esirgeme, bağışlama” NF
197/12, KE 7r/4, ME 198/8,
MM 404/2, HKT 294b/2, HŞ
2401, MN (1) 10/15, AO III/7,
raĥmet āyeti “Allahu Tealanın
rahmetinin dilendiği ayet, rah-
met ayeti” NF 198/15, raĥmet
bol- “esirgemek, merhamet et-
mek” KE 52r/13, raĥmet ėt-
“acımak, esirgemek, merhamet
etmek krş. raĥmet it-” NF
285/11, raĥmet it- “acımak,
esirgemek, merhamet etmek
krş. raĥmet ėt-” K I/39, raĥmet
ķıl- “acımak, esirgemek, mer-
hamet etmek” NF 76/16, KE
6v/16, ME 107/8, HKT 164a/9,
HŞ 4719, raĥmet ķılġan 1.
“merhametli” HKT 233b/3, 2.
“esirgeyen, merhamet eden,
rahmet sahibi, esma-i
hüsna’dan er-raǿūf, er-raĥįm”
HKT 199b/4, raĥmet ķılġan
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 477
tañrı “rahmeti bütün yaratıkları
kuşatan, rahman olan Allah,
esma-i hüsna’dan er-raĥmān”
HKT 562b/4, raĥmet ķılġanraķ
merhameti en çok olan” HKT
316b/7, raĥmet ķılın- “esirgen-
mek, merhamet edilmek” HKT
153b/9, raĥmet ķılmaķ “acıma,
merhamet etme” HKT 91b/4,
raĥmet oķı- “merhamet edilme-
sini istemek, hayır duada bu-
lunmak krş. raĥmet oķu-” HŞ
2405, raĥmet oķu- “merhamet
edilmesini istemek, hayır duada
bulunmak krş. raĥmet oķı-” KE
133v/6, raĥmet teñizi “rahmeti
çok olan” HŞ 151, raĥmet tile-
e
ğ “merhamet istemek, rahmet is-
temek” ME 212/8, raĥmeti
i
t
i
m lāzım “rahmeti gerekli olan,
y
a
rahmetine ihtiyaç duyulan, es-
y
ı ma-i hüsna’dan” HKT 47a/1
n
e
v
raĥmet (3) (<A.) “yağmur” HŞ
i
1978, raĥmet san- “ciddiye al-
mak, gerçek sanmak” HŞ 2290,
raĥmet tüz- “düzgün sıralamak”
HŞ 179
raĥmetlıġ (<A.+T.) “merhametli
r
krş. raĥmetlig” NF 147/6
raĥmetlig (<A.+T.) 1.“merhametli
krş. raĥmetlıġ” NF 131/16,
HKT 288b/4, 2. “esirgeyen,
rahmet sahibi, esma-i
hüsna’dan er-raĥįm” HKT
351b/8
raĥmetuǿl-lāh (<A.)“Allah’ın rah-
meti” HŞ VII
478 | D r . Suat ÜNLÜ
raĥmsız (<A.+T.)“merhametsiz,
acımasız krş. raĥmsuz, raĥmsiz,
raĥmsuz” KE 185v/20
raĥmsiz (<A.+T.)“merhametsiz,
acımasız krş. raĥmsız,
raĥmsuz” raĥmsiz bol- “mer-
hametsiz olmak, acımasız ol-
mak” HŞ 3341, raĥmsiz köñül
“sert kalpli, acımasız , merha-
metsiz” HŞ 4369
raĥmsuz (<A.+T.)“merhametsiz,
acımasız krş. raĥmsız, raĥmsiz”
KE 249r/7
raħt(<F.) “yolculukta gerekli şey-
ler” MM 321/3, HŞ 1573
rāǾį (<A.) “çoban” KE 53v/17
rāǾinā (<A.) “bizi gözet manasında
Arapça bir ibare” HKT 15a/7
raǾiyyet (<A.) “hükümdarın hüküm
ve emri altında bulunan halk”
KE 92v/12, MM 232/2, HŞ
1272, raǾiyyet ara- “halkın için-
de olmak, halkın huzuru ve
mutluluğu için çalışmak, top-
lumun hayır ve duasını almak”
HŞ 4268, raǾiyyet bol- “halkdan
olmak, tebaadan olmak” HŞ
4270
raķam (<A.) “rakam, yazı” raķam
ur- “yazmak, yazı yazmak, işa-
retlemek” HŞ 569
raķım(<A.) “yazı yazılan levha krş.
raķįm” raķım-ı taħta-i ħāk “yer
yüzünü yaratan , tanrı” HŞ 35
raķįb (<A.) “rakip, düşman” HŞ
3211, MN (2) 17/162
rākibāne (<A.+F.) “süvari, binici
olarak” rākibāne bar- “süvari
olarak varmak, gitmek” K
VI/17
raķįm (<A.) “yazı yazılan levha
krş. raķım” HKT 282b/2
raķķaś (<A.) “raks eden” raķķaś
bol-“raks etmek, oynamak” HŞ
1499
raķś (<A.) “raks, dans etme, oy-
nama” raķś u ŧarāb “dans ve
sevinç, dans etme ve sevinç”
KE 248v/10, raķś ķıl- “dans et-
mek, oynamak” KE 248v/11
rāķūl(<A.ç.) “kullar” MN (2)
26/256
ramażān (<A.) “ramazan, ramazan
ayı” NF 240/11, HKT 26b/4,
e
ğ
Ka I/11, ramażān ayı “ramazan
i
t ayı, oruç ayı” NF 154/4, KE
i
m 212v/13
y
a
raǾnālıķ (<A+T.) “güzellik” HŞ
y
ı 3416
raśad (<A.) “gözetleme, dürbün”
n
e
v
i raśad baġla- “gözetlemek, dür-
bünle izlemek” HŞ 4077, raśad
körgüz- “gözetlemek, dürbünle
izlemek” HŞ 4294
rāst (1) (<F.) “musikide bir ma-
kam” HŞ 2213, rāst ķıl-
“rast makamında çalmak” HŞ
2082
rāst (2) (<F.)1. “doğru, gerçek,
düzgün, nizamlı, hazır” NF
16/5, KE 141v/18, MM 337/3,
HKT 200b/2, AO II/15, 2.
“doğruluk, sadakat” HKT
401b/7, rāst ay- “doğru söyle-
mek” KE 72v/6, HKT 378a/4,
HŞ 3022, rāst ayġan “doğru
 Harezm-Altınordu
söyleyen, dürüst olan” HKT
49a/6, rāst ayġan eren “doğru
söyleyen erkek, dürüst olan er-
kek” HKT 403a/5, rāst ayġan
tişi “doğru söyleyen kadın, ya-
lana sapmayan kadın” HKT
403a/5, rāst ayt- “doğru söyle-
mek, yalana sapmamak” KE
200r/15, HKT 486a/7, rāst bil-
“doğru olarak bilmek” MM
104/4, rāst bitgen “gerçekten
inanan” MM 252/2, HKT
189b/5, rāst bol- 1.“doğru ol-
mak, doğrulukla hareket etmek”
NF 71/14, KE 205r/10, ME
130/5, MM 19/3, HKT 455b/2,
2. “bütün ve düzgün hale gel-
mek, toplanmak” HKT 569a/9,
rāst cevāb “doğru cevap”MM
65/2, rāst ĥisāb “doğru hesap”
MM 205/2, rāst ınan- “doğru
olarak inanmak, doğrudan doğ-
ruya inanmak” MM 28/4
rāst işit- “doğru işitmek, doğru
duymak” HŞ 2824, rāst işlig
“doğru işli, hikmet sahibi, es-
ma-i hüsna’dan el-ĥakįm” HKT
18b/7, rāst kel- “doğru çıkmak,
gerçekleşmek krş. rāst kil-” NF
7/5, KE 107r/7, MM 148/4, rāst
ķıl- 1.“doğrultmak” NF 51/5,
KE 131r/2, ME 51/3, MM 70/4,
HKT 212a/3, 2. “doğru ve düz-
gün bir hale getirmek, hoş bir
şekil vermek” HKT 396b/2, 3.
“bir işi dosdoğru ve eksiksiz
uygulamak” HKT 429b/3, 4.
“doğru söylemek” HŞ 2102,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 479
rāst ķılmaķ “doğru ve düzgün
yapmak” HKT 576b/3, rāst kil-
“doğru çıkmak, gerçekleşmek
krş. rāst kel-” HŞ 1824, rāst
köni “gerçek ve doğru” MM
279/4, rāst müsülmān “samimi
Müslüman” HKT 95b/5, rāst
resūl “son peygamber Hz. Mu-
hammed” MM 9/3, rāst śavāb
“doğru ve düzgün hesaplar”
MM 216/2, rāst söz “doğru,
gerçek söz” HKT 21b/3, rāst
tut- “gerçekleştirmek, yerine
getirmek” NF 118/4, KE
195r/1, MM 386/1, HKT
411a/3, rāst tüş- “uygun olmak,
münasib düşmek” NF 228/11,
e
ğ rāst yöri- “dosdoğru yürümek,
i
t doğrulukta yürümek krş. rāst
i
m yörü-” MM 320/1, rāst yörü-
y
a
“dosdoğru yürümek, doğrulukta
y
ı yürümek krş. rāst yöri-” MM
n
e 347/2, rāstķa tut- “doğruya yö-
v
i
neltmek, doğru işler yaptırmak”
NF 99/8, ME 33/2
rāstraķ 1.“ daha doğru, en doğ-
ru” NF 112/8, HKT 83b/7, 2.
“daha doğru, tesirli” HKT
r
553a/4
rāstla- (<F.+T.) “doğrulamak, tas-
dik etmek” HKT 557b/1,
rāstlaġan “doğrulayan, tasdik
eden” HKT 228a/2, rāstlaġan
eren “tasdik eden erkek” HKT
516b/2, rāstlaġan tişi “tasdik
eden kadın” HKT 516b/2,
rāstlaġanlıķ ĥālı üze “doğrula-
yarak, tasdik ederek” HKT
480 | D r . Suat ÜNLÜ
529a/1
rāstlıġ (<F.+T.) “adalet, doğruluk,
dürüstlük, gerçeklik krş.
rāstlıķ” KE 145v/17
rāstlıķ (<F.+T.) “adalet, doğruluk,
dürüstlük, gerçeklik krş.
rāstlıġ” NF 226/3, KE 161v/1,
ME 86/6, HKT 25a/4, HŞ 840,
rāstlıķ ķıl- 1.“dürüst ve adil
davranmak” HKT 165a/6, 2.
“mutedil olmak, ölçülü olmak”
HKT 393b/6, rāstlıķ yanındın
“doğruluk ve dürüstlükle, dü-
rüstçe” HKT 212a/4
rāşidįn (<A.ç.) “doğru yolu bulan-
lar, hak yolu kabul edenler” NF
91/7
raǿūf (<A.) “çok esirgeyen, acıyan
(Allah), esma-i hüsna’dan er-
raǿūf” MM 403/4
rāvį(<A.)“anlatan, rivayet eden”
NF 112/6, ME 107/6
ravż (<A.) “bahçe krş. ravża” HŞ
147
ravża (<A.)“bahçe, Hz. Muham-
med’in mezarı, mezarlık krş.
ravża” NF 104/9, KE 77v/11,
HŞ 769, ravża bol- “Cennet
bahçesi gibi olmak” MM 65/1
rāy(<A.) “görüş, fikir, düşünce,
müşahede, bakış” NF 19/9, KE
148r/6, ME 130/2, MM 226/3,
HKT 290b/7, HŞ 1253, MN (2)
5/43, rāy bol-“görüşünde ol-
mak, fikrini benimsemek” HŞ
1673, rāy ķıl- “fikir beyan et-
mek, görüş bildirmek” HŞ 377,
rāy ur-“fikir beyan etmek, görüş
bildirmek” HŞ 1257
rāyet (<A.) “sancak, bayrak” KE
2r/8
rāyınça (<A.+T.) “görüşünce, fik-
rince, düşüncesine göre” HŞ
3858, rāyınça ķılın-
“düşünçesine göre yapılmak,
fikrince uygulanmak” HŞ 2035,
rāyınça tüz- “düşünçesine göre
yapmak, fikrine göre uygula-
mak” “ HŞ 307
rāyiĥa(<A.) “güzel koku” NF
348/8
rāylıġ (1) (<A.+T.) “tecrübeli”
rāylıġ ķıl- “tecrübeli davran-
e
ğ
mak, tecrübesini kullanmak”
i
t ME 85/2
i
m rāylıġ (1) (<A.+T.) “görüşünde
y
a
olan, görüşlü” HŞ 1252
y
ı raylıķ (1) (<A.+T.) “tecrübelik”
ME 85/3
n
e
v
i raylıķ (2) (<A+T.) “düşünme, dü-
şünürlük” HŞ 3706
rāz (<F.) “sır, giz” NF 360/5, KE
85r/13, MM 400/4, HKT
520b/8, HŞ 582, rāz aç- “sır
açmak” HŞ 3367, rāz ay- “sır
söylemek” HŞ 398, rāz bil- “sır-
ra vakıf olmak” HŞ 4362, rāz
ķıl- “saklamak” HŞ 1297, rāz
saķla- “sır saklamak” HŞ 722,
rāz söyle-“sır söyleşmek, sırdaş
olmak, fısıldaşmak, gizlice söy-
leşmek” HŞ 4589, rāz sözleş-
“sır söyleşmek, sırdaş olmak,
fısıldaşmak, gizlice söyleşmek”
ME 119/5
 Harezm-Altınordu
rāzdaş (<F.+T.) “sırdaş” ME 125/1
rāzıķ (<A.) “rızık veren (Allah),
esma-i hüsna’dan er rezzāķ”
MM 49/2, HŞ 4713
rāżį (<A.) “razı, menmunun, hoş-
nut” NF 102/15, KE 88r/2,
HKT 104a/9, HŞ 3175, rāżį bol-
“razı ve hoşnut olmak, rıza gös-
termek” NF 94/3, KE 32v/6,
HKT 104a/9, HŞ 960, rāżį
bolġan “razı ve hoşnut olan”
HKT 572a/5, rāżį bolun- “razı
ve hoşnut olunmak” HKT
297b/4, rāżį boluş- “karşılıklı
rıza göstermek” HKT 79b/9,
rāżį ķıl- “rıza göstermek,
hoşnud olmak” HŞ 114, rāżį
ķılın- “hoşnud edilmek” HKT
457a/9, rāżį ķılmaķ tile- “hoş-
nutluk dilemek” HKT 457a/9
rāżįlıķ (<A.+T.) “razı olmak” NF
159/1, HŞ 392
rāzlaş- (<F.+T.) “sır söyleşmek,
sırdaş olmak, fısıldaşmak, giz-
lice söyleşmek” KE 181r/19,
ME 125/1, HKT 520a/6,
rāzlaşġan “gizlice söyleşen”
HKT 297a/9, rāzlaşmaķ
“fısıldaşma, gizlice söyleşme”
HKT 520a/8, rāzlaşmaķ eyesi
“fısıldaşan, gizlice söyleşen”
HKT 275a/5
rażvā (<ö.a.) “Musa peygamber
kıssasında altı parça olduğu
söylenen dağın Mekke’ye dü-
şen üçte birlik kısmı” KE
121v/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 481
rebāb (<A.) “tambur biçiminde
kısa saplı bir saz” MM 38/2
rebįǾ (1)(<A.) “bahar” MM 254/2
rebįǾ(2)(<ö.a.)“Hârunerǿr-Reşîd’in
hazinedarı” NF 376/13
rebįǾ ibnü ĥayŝim (<ö.a.) “İbn
MesǾud’un öğrencisi” NF
237/10, rebįǾ “bkz. rebįǾ ibnü
ĥayŝim” NF 237/16
rebįǾ ibnü süleymān (<ö.a.) “bir
âbid” NF 206/8, rebįǾ “bkz.
rebįǾ ibnü Süleymān” NF
198/10
rebįǾüǿl-evvel (<A.) “Arap ayları-
nın üçüncüsü” rebįǾüǿl-evvel
ayı “Arap aylarının üçüncüsü”
NF 4/10, KE 198r/17
e
ğ recā (<A.) “ümit, umma, umut
i
t etme” NF 243/17, KE 18v/13,
i
m recā taķı ĥavf “ümit ve korku”
y
a
NF 427/6
y
ı receb (<A.) “ay takviminin yedinci
n
e ayı krş. recep” receb ayı “receb
v
i
ayı, mübarek üç ayların birinci-
si, ay takviminin yedinci ayı”
NF 5/8, KE 25r/14
recep (<A.) “ay takviminin yedinci
ayı krş. receb” AO I/24
r
recüliyyet (<A.) “erkeklik” KE
82r/6
red(d) (<A.) “ret, kabul etmeme”
KE 166v/14, red bol- “kabul
edilmemek, geri çevrilmek,
reddedilmek” MM 53/4, red ķıl-
“geri çevirmek, reddetmek” NF
125/16, KE 26r/14, HKT 89b/2
refįǾ (<A.) “yüce, âlâ, yüksek” KE
2r/6
482 | D r . Suat ÜNLÜ
refįķ(<A.) “arkadaş, yoldaş” MM
23/3
rehāvį (<F.) “musikide bir makam”
HŞ 3945
rekāǾat (<A.ç.) “rekatlar” MM
181/2
rekǾat (<A.) “rekat, namazda bir
kıyam, bir rükû ve iki secdeden
ibaret bölüm” NF 10/12, KE
37r/2, MM 147/1, rekǾat ķıl-
“namazda bir kıyam, bir rükû
ve iki secdeden ibaret bölümü
uygulamak” NF 245/11
reml (<A.) “bir yerden hızla yürü-
me, geçme” reml ķıl- “hızla yü-
rümek, hızla geçmek” NF 47/2
remz (<A.) “remiz” HŞ 3320 e
ğ
renc (<F.) “zahmet, eziyet, sıkıntı i
t renglig (<F.+T.) “renkli krş.
krş. rence” HŞ 2249, renc bėr-
i
m renklig, renklıķ, renklü, rengli”
“zahmet vermek, eziyet ver- y
a
mek, sıkıntı çektirmek krş. renc y
ı renk (<F.) “renk krş. reng” ME
bir-” NF 218/17, renc bir-
n
e
v
“zahmet vermek, eziyet ver- i rengini almak” ME 101/4
mek, sıkıntı çektirmek krş. renc
bėr-” HŞ 942, renc kör- “sıkıntı
ve eziyette olmak” HŞ 1119,
renc tap- “sıkıntı ve eziyete
girmek” HŞ 2751, renc tart-
“zahmet çekmek” HŞ 1157
rence (<F.) “zahmet, eziyet krş.
renc” HŞ 2930, rence ķıl-
“zahmet etmek, eziyet vermek”
HŞ 2259
renci- (<F.+T.) “incimek” HŞ 3668
rencįde (<F.) “incinmiş, kırılmış”
MN (1) 20/1
rencit- (<F.+T.) “incitmek” HŞ
3478
rencūr (<F.) “incitme, eziyet” HŞ
1285, rencūr bol-“incinmek,
eziyet edilmek” HŞ 1000,
rencūr ķıl- “incitmek, eziyet
etmek” HŞ 2269
reng (<F.) “renk, beniz, tarz, hal
krş. renk” NF 53/4, KE
171v/12, HKT 10b/1, HŞ 3405,
reng al- “rengini almak, rengi
benzemek” HŞ 4089, reng
aynat- “rengini değiştirmek”
HKT 555a/6, reng bėr- “rengini
vermek, rengini almak” KE
171v/10
rengli (<F.+T.) “renkli krş. renklıķ,
renklig, renglig, rengli, renklü”
HŞ 391
NF 179/4, KE 171v/11
98/1, renk bėr- “rengini vermek,
renklıķ (<F.+T.)“renkli krş. renklü,
renklig, renglig, rengli” MN (1)
4/2
renklü(<F.+T.) “renkli krş. renklıķ,
renklig, renglig, rengli” ME
162/8
renklig(<F.+T.) “renkli krş.
renglig, rengli, renklıķ,
renklig” ME 101/4
renklen-(<F.+T.) “renklenmek”
ME 188/5
renklülük (<F.+T.) “renklilik” ME
163/1
resįde(<F.) “olgun, yetişmiş”
resįde bol- “olgun olmak, ye-
 Harezm-Altınordu
tişmek, yetişmiş olmak” KE
193v/13, ME 26/6
resįdelik(<F.+T.) “olgunluk, ye-
tişmişlik” ME 14/6
resm(1) (<A.) “adet, töre” KE
92r/2
resm (2)(<A.) “resim” HŞ 1463
resūl (<A.) (1) “resul, peygamber,
elçi” NF 17/2, KE 49v/2, MM
379/2, HKT 574b/7, HŞ 4631,
MN (1) 11/3, AO V/23,2. “Hz.
Muhammed” NF 91/2, MM
7/2, HŞ 4587, resūl Ǿaleyhiǿs-
selām “selam peygamberimiz
Hz. Muhammed’in üzerine ol-
sun” KE 9v/16, MN (1) 15/2,
resūl fiǾlį “Peygamberin (Hz.
Muhammed) yaptıkları” MM
348/2, resūl ĥāli “Peygamberin
(Hz. Muhammed) hal ve tavrı”
MM 348/4, resūl ķavli “Pey-
gamberin (Hz. Muhammed) sö-
zü” MM 348/1, resūl-i mürsel
“Hz. Muhammed” AO V/11,
resūl śallaǿllāhu Ǿaleyhi ve
sellem “selam ve salat peygam-
berimiz Hz. Muhammedim üze-
rine olsun” KE 208v/5
resūlullah (<A.) “Allah’ın Resulü,
Hz. Muhammed krş.
resūluǿllāh” MM 33/1
resūluǿllāh (<A.) “Allah’ın Resulü,
Hz. Muhammed krş. resūlullah”
NF 50/11, KE 18r/9, MN (1)
5/6, K VI/28
reşk (<F.)“kıskanma, hased günü;
kıskanılmış” HŞ 3871
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 483
revā (<F.) “uygun, layık, yerine
getirme, karşılama” NF 363/1,
KE 15r/9, MM 102/1, HŞ 2522,
revā bol- “uygun olmak” NF
6/4, KE 7v/20, MM 129/3,
HKT 34a/4, HŞ 3460, revā ķıl-
“uygun görmek, layık görmek,
yerine getirmek “ NF 328/14,
KE 109r/4, MM 107/4, ME
23/4, HŞ 2550, revā kör- “uy-
gun görmek, layık görmek” NF
246/10, KE 89r/11, ME 220/8,
MM 73/4, revā tut- “uygun
görmek” KE 145r/18, MM
107/3, revā yoķ “uygun değildir
anlamında” MM 28/3, HŞ 3170
revāh (<A.) “akşam vakti” K I/46
e
ğ revān (<F.) “giden, yürüyen, akma,
i
t akış krş. revāne” NF 8/7, KE
i
m 237r/12, MM 85/1, HKT
y
a
263b/3, HŞ 1298, revān aķġan
y
ı “akarsu” HKT 511b/3, revān
n
e bol- “akmak, akıp gitmek” HŞ
v
i
170, revān it- “akmak, gitmek,
hemen yapmak, derhal yap-
mak, yürütmek” HŞ 843, revān
ķıl- “akmak, gitmek, hemen
yapmak, derhal yapmak, yü-
r
rütmek” KE 183r/13, MM
114/2, HŞ 3918, revān saķış
ķılġan “hesaba çekmesi çabuk
olan” HKT 30a/1, revānraķ
“daha hızlı akan, daha hızlı gi-
den” HŞ 980
revāne (<F.) “giden, yürüyen krş.
revān” HŞ 4092, revāne ol-
“gitmek, yürümek” K VII/14
484 | D r . Suat ÜNLÜ
revānį(<F.) “değerli” MN (2)
44/439
revĥ(<A.)“gönül rahatlığı” NF
443/10
revnaķ (<A.) “güzellik, parlaklık”
KE 186v/2, HŞ 3890, MN (2)
24/232, revnaķ bir- “parlamak,
parlaklık vermek” MN (2)
35/345
revnaķ-engįz (<A.+F.) “parlatıcı,
parlaklık veren” HŞ 3958
rey (<ö.a.) “Rey şehri” NF 235/3
reyāĥįn (<A.ç.) “reyhanlar, fesle-
ğenler” KE 212v/5, HŞ 1437
reyāĥįnli (<A.+T.) “reyhanlı bahçe,
fesleğenli yer” HŞ 1449
reyĥān(1)(<A.)“merhamet, acıma”
NF 443/10
reyĥān (2)(<A.) “reyhan, fesleğen”
HŞ 1481, MN (2) 9/84, reyĥān
u bāġ “bahçenin reyhanı” HŞ
1849
reyhāne (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in karısı” NF 6/12
reyyān (1)(<A.) “suya kanmış,
donmuş” KE 89r/17
reyyān (2) (<ö.a.) “Yusuf peygam-
ber zamanındaki Mısır hüküm-
darı” KE 75v/20, reyyān melik
“bkz. reyyān” NF 112/14
rezm (<F.) “savaş” MN (2) 8/74
rıbāŧ-ı oġuzluġ (<ö.a.) “Rıbat-
Oğuz kasabasından” KE 2r/19
rıfķ(<A.) “yumuşaklık, yavaşlık,
tatlılık” rıfķ u müdārā
“yumuşaklık, tatlılık ve yüz gü-
leçliği” KE 237v/8
rıĥlet (<A.) “göç etme, ölme” rıĥlet
ķıl- “ahirete göç etmek, ölmek”
NF 88/16, KE 19r/19
rıŧl (<A.) “büyük kadeh” KE
76v/20
rıża (<A.) “rıza, kabul, onay, hoş-
nutluk krş. rıżā” NF 323/4
rıżā (<A.) “rıza, kabul, onay, hoş-
nutluk krş. rıża” KE 109v/20,
MM 310//3, HKT 16b/8 Ka I/2,
rıżā bėr- “onay vermek, kabul
etmek krş. rıżā bir-” rıżā bėr-
“onay vermek, kabul etmek krş.
rıżā bėr-” HŞ 4110, KE
50v/20, rıżā tilen- “hoşnutluğu
arzulanmak” HKT 479a/1
e
ğ
rıżālıġ (<A.+T.) “rıza gösterilen,
i
t beğenilen” HKT 545b/3
i
m rızıķ (<A.)“yiyecek, rızk” NF
y
a
442/4, ME 63/5, HKT 540b/3
y
ı rıżvān (1)(<A.) “hayır, dua, şük-
ran” MM 12/2, rıżvān ay- “ha-
n
e
v
i yır, dua etmek, şükranlık duy-
mak” NF 127/8
rıżvān (2) (<A.) “Cennetin kapıcısı
olan büyük melek” NF 179/10,
KE 19v/13
ribā (<A.) “faiz” MM 249/2, HKT
44b/3, ribā al- “ faiz al-
mak”MM 248/3, ribā loķması
“faizle elde edilen lokma” MM
248/1, ribā şerbeti “faizle elde
edilen tatlı, şerbet” MM 248/2,
ribā yė- “faiz yemek” NF 61/15
ribā-ħor (<A.+F.) “tefeci, faizle
para işleten” NF 376/16
ribāŧ (<A.) “konak, han” ribāŧ ķıl-
“konak, han yapmak, inşa et-
 Harezm-Altınordu
mek” NF 209/10, ribāŧ ķopar-
“konak, han yapmak, inşa et-
mek” KE 179r/13
ridā(<A.) “hırka, belden yukarıya
örtülen örtü” NF 172/8, KE
79v/7, ridā ur- “hırka giymek,
örtünmek” ME 233/2
rifǾat(<A.) “yüksek rütbe, makam”
KE 129/12
rįĥüǿś-śabā (<A.) “saba yeli” KE
77v/2
rikāb(<A.) “boyun” MN (2) 22/216
rikbāyil (<ö.a.) “ikinci kat gök
meleklerinin ulusu” KE 3v/14
rikfā (<ö.a.) “beşinci kat gök” KE
3v/18
rimālūn (<ö.a.) “Yusuf peygambe-
rin kardeşi” KE 103v/12
rind (<F.) “rind, derviş, kalender”
HŞ 3371, MN (2) 43/434
risālet (<A.)“peygamberlik, elçi-
lik” NF 5/10, KE 25r/17, HKT
153b/7, risālet ķıl- “peygamber-
lik yapmak, elçilik görevinde
bulunmak” HŞ 4356, risālet
tegür- “peygamberlik görevini
ulaştırmak, elçilik yapmasını
bildirmek” NF 9/16
rişek (<F.) “saçak, püskül” ME
165/7
rişvet (<A.)“rüşvet krş. rüşvet”
rişvet al- “rüşvet almak” NF
151/4, rişvet bol- “rüşvet olarak
verilmek, rüşvet verilmek” NF
246/9
rivāyet (<A.)“anlatma, bir söz veya
olayın hikayesi” NF 44/2, KE
71r/10, ME 107/6, MM 140/4,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 485
rivāyet kel- “rivayet gelmek,
aktarılmak, nakledilmek “ KE
217v/9, MM 227/4, rivāyet ķıl-
“rivayet etmek, nakletmek” NF
18/5, KE 14v/4, ME 107/6, MN
(1) 1/10, rivāyet ķılın- “rivayet
edilmek, nakledilmek” HKT
555a/5
riyālūn (<ö.a.) “Bazı rivayetlerde
Zibātūķ olarak da geçtiği belir-
tilen Yusuf peygamberin karde-
şi” KE 73v/1
riyā (<A.) “iki yüzlülük, riya” NF
396/9, MM 21/3, HŞ 4292, MN
(1) 19/7, riyā ve semǾa “riya ve
gösteriş, iki yüzlülük” NF
260/12, riyā ve semǾat “riya ve
e
ğ gösteriş, iki yüzlülük” NF
403/12, riyā bol- “gösteriş ol-
i
t
i
m mak, ikiyüzlü olmak” NF
y
a
402/2, riyā ķıl- “gösteriş yap-
y
ı mak, iki yüzlülük yapmak, iki
n
e yüzlü davranmak” NF 406/3,
v
i
MM 63/1, HKT 581b/4
riyāl (<A.) “Yusuf’a rüyasında
secde eden on bir yıldızdan bi-
ri” NE 67v/4
riyāset (<A.) “reislik, başkanlık”
r
KE 204r/14
riyāsız (<A.+T.)“samimi, dürüst”
NF 232/8
riyāż(<A.ç.) “bahçeler” KE 77v/18
riyāżād (<A.) “perhiz krş. riyāżet,
riyāzet” HŞ 1211
riyāzet (<A.) “nefsi kırma dünya
nimetlerinden vazgeçme, per-
hizle, kanaatle yaşama krş.
riyāżād, riyāżet” riyāzet
486 | D r . Suat ÜNLÜ
tart- “nefsi kırmak dünya ni-
metlerinden vazgeçmek, perhiz-
le, kanaatle yaşamak” MN (1)
14/4
riyāżet (<A.) “nefsi kırma dünya
nimetlerinden vazgeçme, per-
hizle, kanaatle yaşama krş.
riyāżād, riyāzet” NF 148/16
ruǾbāyil (<ö.a.) “altıncı kat gökteki
meleklerin ulusu” KE 3v/20
rūbįl(<ö.a.)” Yusuf peygamberin
üvey kardeşi” NF 354/9, KE
63r/8
rubūbiyyet(<A.)“tanrılık”rubūbiyy
et-i źüǿl-celāl “Allah’ın Rablığı,
Celal sahibi olan Allah” MM
29/4
rucūǾ (<A.) “vaz geçme, cayma,
geri dönme krş. rücūǾ” rucūǾ
ķıl- “geri dönmek, sözünden
geri dönmek, sözünü geri almak
“NF 20/15
rūĥ (<A.) “ruh, can” NF 144/16,
KE 173r/10, MM 349/1, HKT
436b/7, HŞ 3877, K VI/29
ruħ (<F.) “yanak bkz. ruħsāre” MN
(2) 17/160
ruħā(<A.)“hafif yel, meltem” KE
138r/6
ruħām(<A.)“mermer” KE 52v/18,
ruħām taşı “mermer, mermer ta-
şı” KE 62v/7
ruħsāre (<F.) “yanak bkz. ruħ” MN
(2) 11/104
ruħśat (<A.) “izin, müsaade krş.
ruħsat” ruħśat tap- “izin iste-
mek, müsaade etmek” HŞ 2064
ruħsat (<A.) “izin, müsaade krş.
ruħśat” ruħsat bėr- “müsaade
etmek, kolaylık sağlamak krş.
ruħsat bir-” NF 241/1, ruħsat
bir- “müsaade etmek, kolaylık
sağlamak krş. ruħsat bėr-” HKT
554a/2
rūĥuǿllāh(<A.) “Allah’ın ruhu, İsa
peygamber’in lakabı” NF
395/3, KE 170r/6
ruķǾa(1)(<A.)“üzerine yazı yazılan
kağıt, deri parçası” NF 322/17
ruķǾa (2) “kısa mektup, dilekçe”
ruķǾa irsāl ķıl- “kısa mektup
yazmak, dilekçe yazmak, bu-
yurmak, fermanlamak” K
e
ğ
VI/33, ruķǾa-i şerįf “ferman,
i
t buyruk” K VII/16
i
m ruķayya (<ö.a.) “Hz. Muham-
y
a
med’in kızı krş. ruķiyye” NF
y
ı 125/3
ruķįǾā (1)(<ö.a.) “birinci kat gök-
n
e
v
i teki meleklerin ulusu” KE
3v/11
ruķįǾā (2) (<ö.a.) “İshak peygam-
berin karısı” KE 54r/13
ruķiyye (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’in Hz. Osman ile evli olan
kızı krş. ruķayya” KE 198r/19
rukū (<A.) “rüku, namazda ayakta
iken eğilme krş. rükūǾ” ME
68/7
rūm (<ö.a.)“Doğu Roma İmpara-
torluğu sınırları içinde yaşayan,
Anadolu” NF 45/4, KE 54v/10,
HKT 385b/2, HŞ 2355, AO
III/3, MN (2) 10/94, rūm
pādışāhı “Anadolunun hüküm-
 Harezm-Altınordu
darı olan Bizans hükümdarları”
HŞ 2956, rūm sulŧānı “Rum sul-
tanı, Bizans hükümdarları” HŞ
327, rūm yolı “Anadolu yolu”
HŞ 1752, rūmġa tig- “Ruma
ulaşmak, Anadoluya ulaşmak”
HŞ 183
rūma (<ö.a.) “Gifâr kabilesine ait
pınar” NF 135/4
rumeyża (<ö.a.) “Talha’nın karde-
şi” NF 65/7
rūmį “Doğu Roma İmparatorluğu
sınırları içinde yaşayan, Anado-
lu” NF 235/13, KE 148r/18, HŞ
1047
rūstāyį (<F.) “köylü krş. rüstā” NF
423/16
rusül (<A.) “peygamber, Hz. Mu-
hammed krş. resūl” MM 379/1,
rusül enbiyā “gönderilmiş pey-
gamber” MM 5/2, rusül mihteri
“Peygamberlerin önderi (Hz.
Muhammed” MM 10/4
rūşen (<F.) “parlak, aydınlık, açık,
fasih, anlaşılır, belli” NF
252/17, rūşen ay- “açıkca söy-
lemek, açıkca ifade etmek” KE
84v/7, rūşen bol- 1.“açıkça ifa-
de edilmek, anlaşılır olmak”NF
189/2, 2. “aydınlanmak, nur-
lanmak” KE 144v/20, rūşenraķ
“daha parlak, daha açık, daha
aydınlık” KE 171v/14
rūz (<F.) “gün” KE 167v/16, HŞ
3608
rūze (<F.)“oruç” NF 58/2, KE
20r/7, MM 166/1, HKT 119a/5,
HŞ 1210, MN (1) 12/12,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 487
rūze aç- “oruç açmak” NF
265/8, KE 59r/19, rūze bol-
“oruçlu olmak, oruç zamanı
olmak” NF 405/16, rūze buzul-
“oruç açmak, orucu bozmak”
NF 264/16, rūze tut- “oruç tut-
mak” NF 134/12, KE 14r/4,
MM 166/3, HKT 26b/3, rūze
tutġan “oruç tutan” HKT
197a/6, rūze tutġan eren “oruç
tutan erkek” HKT 403a/7, rūze
tutġan tişi “oruç tutan kadın”
HKT 403a/7, rūze tutmaķ “oruç
tutma, oruç” HKT90b/8
rūze-dār (<F.) “oruç tutan, oruçlu”
NF 265/4, KE 143v/15, MM
170/1
e
ğ ruzgār (<F.) “zaman krş. rūzgār,
i
t rūzigār” ME 48/7
i
m rūzgār (<F.) “vakit, zaman, dönem
y
a
krş. ruzgār, rūzigār” NF 231/10,
y
ı KE 36v/10, HKT 477b/8,
n
e
v
rūzgār keç- “vakit geçmek, za-
i
man geçmek” KE 32v/18,
rūzgār keçür- “vakit geçirmek,
zaman geçirmek” NF 426/3
rūzį (<F.) “nasip, kısmet, yiyecek”
NF 188/8, KE 3v/4, ME 213/2,
r
MM 243/2, HKT 171b/3, MN
(1) 12/15,
rūzį baġışla- “nimet vermek,
ihsanda bulunmak” HŞ 3172,
rūzį bėr-“nimet vermek,
rızıklandırmak krş. rūzį bir-”
KE 100v/6, MM 17/3, rūzį bir-
“nimet vermek, rızıklandırmak
krş. rūzį bėr-” HKT 322a/7, HŞ
3171, rūzį birgen 1. “rızık ve-
488 | D r . Suat ÜNLÜ
ren” HKT 332b/2, “rızık veren,
esma-i hüsna’dan er-rezzāķ”
HKT 500a/4, rūzį biril- “rızık
verilmek” HKT 70a/3, rūzį ķıl-
“nimet vermek, rızıklandırmak”
NF 5/13, KE 52r/6, HKT
477a/1, HŞ 4714
rūzigār (<F.) “zaman, devir krş.
ruzgār, rūzgār” HŞ 1048
rūzsuz (<F.+T.) “bahtsız, kısmet-
siz” rūzsuz bol- “bahtsız olmak,
kısmetsiz olmak” ME 116/2
rūzsuzluķ(<F.+T.)“bahtsızlık, kıs-
metsizlik” ME 116/3
rücūǾ (<A.) “sözden dönme, sözü
geri alma krş. rucūǾ” rücūǾ it-
“geri dönmek, sözünü geri al-
mak, sözden dönmek” K VI/20,
rücūǾ ķıl- “geri dönmek, sözünü
geri almak, sözden dönmek”
KE 186v/7, MM 177/4, K
VI/18
rüheyl biniǿl-ķays (<ö.a.) “Kerbela
olayında şehit olanlardan biri”
KE 247r/3
rüheyl biniǿl-ubbā (<ö.a.) “Kerbela
olayında şehit olanlardan biri”
KE 247r/17
rükūǾ (<A.) “rüku, namazda
elleri dizlere dayanarak eğilmek
krş. rukū” KE 9r/12, MM 68/2,
rükūǾ ĥükmi “rüku emri, rüku
kuralı” MM 146/3, rükūǾ ķıl-
“namazda rükûa varmak” HKT
7a/4, rükūǾ ķılġan “namazda
rükûa varan” HKT 322a/4,
rükūǾ-u sücūd “rüku ve sec-
de“MM 142/1
rükün(<A.) “bir şeyin sağlam tara-
fı, temel direği, esas” MM
120/1
rüstā (<A.) “köy krş. rūstāyį” KE
189v/9, HŞ 1976
rüstem (<ö.a.) “Rüstem, İran’ın
ünlü pehlivanı ve savaşçısı” HŞ
1358, MN (2) 8/74
rüsvā (<A.) “rüsva, rezil krş.
rüsvāy” rüsvā bol-“rezil rüsva
olmak, rezil rüsva edilmek” KE
84r/21, rüsvā ķıl- “rezil rüsva
etmek” KE 60v/12, HŞ 1559
rüsvāy (<A.) “rüsva, rezil krş.
rüsvā” KE 26r/14, rüsvāy bol-
“rezil ve rüsva olmak” HŞ
e
ğ
3226, rüsvāy ķıl- “rezil rüsva
i
t etmek” HŞ 1334
i
m rüsvāylıķ (<A.+T.) “rüsvaylık,
y
a
rezillik” HŞ 3076
y
ı rüşvet (<A.) “rüşvet krş. rişvet”
KE 233r/18, rüşvet al- “rüşvet
n
e
v
i almak” KE 21v/21, rüşvet bėr-
“rüşvet vermek” KE 233r/17
rüǿyet (<A.) “görme, bakma” KE
122r/4
 Harezm-Altınordu
-S-/-Ś-/-Ŝ
sa- “saymak” ME 223/4, MM 76/4,
HKT 287b/1, samaķ “sayma”
HKT 299b/6
saǾādet (<A.) “saadet, mutluluk,
sevinç” NF 344/11, KE 77v/19,
MM 18/1, HŞ 1080, MN (2)
7/65, saǾādet al- “sevinç ka-
zanmak, mutluluk elde etmek
“MM 209/4, saǾādet bir- “saa-
det vermek, mutlu etmek, se-
vindirmek” HŞ 1806, saǾādet
bul- “sevinç kazanmak, mutlu-
luk elde etmek” MN (2) 35/350,
saǾādet ķıl- “sevindirmek, mut-
lu etmek” MN (2) 15/148,
saǾādet küđez- “mutluluğu ko-
rumak, muhafaza etmek” MM
118/4, saǾādet-i ebedį “ebedî
mutluluk” NF 371/1, saǾādet-i
sermedį “ebedi mutluluk, daimi
saadet” K V/19
saǾādetlıġ (<A.+T.) “saadetli, mut-
lu” KE 2r/4
sāǾat(<A.) “saat, vakit, zaman krş.
saǾāt” HKT 439a/4, MN
(1)10/10
saǾāt (<A.) “saat, zaman, vakit, an
krş. sāǾat” NF 313/4, KE 7v/17,
MM 142/3
saǾāyet(<A.) “çalışma, gayret”
saǾāyet tile- “çalışmak istemek,
gayret göstermesini istemek”
ME 223/4
śabā (<A.) “gün doğusundan esen
hafif ve latif rüzgar” KE
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 489
68v/20, HŞ 1423, MN (2)
23/226, śabā esne- “saba rüzgarı
esmek” KE 80r/12
saba“salınarak, gururlanarak” saba
yörü- “salınarak yürümek, gu-
rurlanarak yürümek” ME 148/8
śabaĥ (<A.) “sabah, sabah vakti
krş. śabāĥ, śubĥ” HŞ 751
śabāĥ (<A.) “sabah, sabah vakti
krş. śabaĥ, śubĥ” K I/46
śabāĥat (<A.) “güzellik, latiflik”
KE 76v/8
sabaķ (<A.) “ders krş. sebaķ,
sebāķ” HŞ 473
saban “saban, çift sürmeye mahsus
alet” KE 128r/14, İML 158, sa-
ban sür- “saban sürmek, çift
e
sürmek” Ka I/7
ğ
i
t sabançı “çiftçi, çift süren” AO
i
m II/32
y
sābāt bin cüzǿįn (<ö.a.) “Musa
a
y
ı peygamberin on iki casusundan
n
e biri” KE 117v/9
v
i
śabır (<A.) “sabır krş. śabr, śabur”
ME 21/8, MM 310/3, HŞ 1718,
śabır baġla- “sabretmek, sabırlı
hareket etmek” ME 105/1, śabır
bir- “sabır vermek” HŞ 97,
śabır ėt- “sabretmek, sabırlı ol- s
mak krş. śabır it-” ME 191/7,
śabır it- “sabretmek, sabırlı ol-
mak krş. śabır ėt-” HŞ 3658,
śabır ķıl- “sabretmek” ME
132/3, HŞ 885, śabır ķıldur-
“sabrettirmek” ME 105/1
śābir (<A.)“sabreden, sabredici,
sabırlı” NF 215/4, KE 155r/3,
HKT 38b/6
490 | D r . Suat ÜNLÜ
śabįr ibn muŧaǾam (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in ayı yarmasına
tanık olan sahabelerden biri”
KE 208r/19
ŝābit (<A.) “sabit, kesin, kararlı,
gerçek” NF 143/17, HKT
197a/3, HŞ 53, ŝābit bol- “sabit
ve sağlam olmak, kararlı ol-
mak” NF 250/2, HKT 397a/1,
ŝābit iş “sabit ve sağlam iş”
HKT 580a/6, ŝābit-ķadem “ka-
rarlı, istikrarlı” NF 80/11
ŝābit bin ķays (<ö.a.) “Hz. Pey-
gamber’in ve ensarın hatibi
olan sahabe” NF 256/1, ŝābit
“bkz. ŝābit bin ķays” NF 256/1
śabr (<A.) “sabır krş. śabır, śabur”
NF 176/11, KE 198v/8, HKT
289a/9, HŞ 3713, MN (2)
13/127, śabr it- “sabretmek, sa-
bırlı davranmak” HŞ 1898, śabr
ķarārı “sabr, sabırlı olma” NF
79/10, śabr ķıl- “sabretmek, sa-
bırlı davranmak” NF 9/16, KE
7v/17, HKT 161b/4, HŞ 631,
MN (1) 21/15, śabr ķılġan
“sabreden, sabırlı” NF 333/8,
HKT 289b/2, śabr ķılġan bul-
“sabırlı bulmak, sabreden ola-
rak bilinmek” NF 333/8, śabr
ķılġan eren “sabırlı erkek” HKT
403a/5, śabr ķılġan tişi “sabırlı
kadın” HKT 403a/5, śabr ķılış-
“birlikte veya karşılıklı sabr
etmek” HKT 74b/1, śabr ķılu
bilmegen ķađġu “çok derin ta-
sa” HKT 236a/8, śabr kit- “si-
nirlenmek, sabırsızlaşmak” HŞ
1729, śabr sınıķ- “sinirlenmek,
sabredememek” HŞ 1878
śabrsız(<A.+T.) “tahammülsüz,
sabırsız” HKT 547a/8
śabrsızlıķ (<A.+T.) “sabırsızlık,
tahammülsüzlük krş. śabrsizlik,
śabrsuzluķ” śabrsızlık ķıl- “sab-
retmemek, tahammül edeme-
mek” HKT 547a/9
śabrsizlik (<A.+T.) “sabırsızlık,
tahammülsüzlük krş. śabrsızlıķ,
śabrsuzluķ” śabrsizlik ķıl- “sab-
retmemek, tahammül edeme-
mek” HKT 249a/2
śabūĥ (<A.) “sabah içilen şarap”
MN (2) 38/380
e
ğ
śabur (<A.) “sabır krş. śabr, śabır”
i
t NF 323/4, śabur bol- “sabret-
i
m mek, sabırlı olmak” NF 260/8,
y
a
śabur ķıl- “sabretmek, sabırlı
y
ı davranmak” NF 13/8, HŞ 885
n
e śabūr (<A.) “çok sabırlı” KE
v
i 189v/3, MN (2) 13/127
śabrsuzluķ (<A.+T.) “sabırsızlık,
tahammülsüzlük krş. śabrsizlik,
śabrsızlıķ” HŞ 2538, śabrsuzluķ
ķıl- “sabretmemek, tahammül
edememek” HŞ 2199
sācid (<A.) “secde eden” KE
156v/6, sācid bol- “secde et-
mek” KE 9r/1
saç “saç” NF 332/1, KE 49v/4, ME
156/1, MM 39/1, HŞ 1183,
İML 139, MN (2) 1/6
saç-“saçmak, dağıtmak, serpmek,
birinden uzaklaştırmak” NF
227/7, KE 60v/20, ME 75/2,
 Harezm-Altınordu
MM 276/2, HŞ 1136, İML 120,
MN (2) 27/265
saç adaķı “saç ayak” İML 169
saçaķ “saçak” ME 28/3
saçaķlıġ “saçağı olan, saçaklı krş.
saçaķlu” ME 28/2
saçaķlu “saçaklı, saçağı olan krş.
saçaķlıġ” ME 28/2
saçıġ “saçı, dğünlerde gelinin üze-
rinden atılan para vb. şeyler”
HŞ 3340
saçıġla-“saçmak, nisar etmek” KE
249v/4
saçıl-1.“saçılmak, dağılmak” NF
136/5, KE 68v/9, ME 133/2,
HKT 566b/4, HŞ 1418, MN (2)
16/155, 2. “uzaklaşmak, ayrıl-
mak” HKT 235b/3, saçılmış 1.
“yayılmış, saçılmış” HKT
347a/1, 2. “uzaklaşmış, ayrıl-
mış” HKT 359b/8
saçlan-“saçlı olmak” İML 111
saçlıġ “saçlı krş. saçlu” KE 181r/8,
saçlıġ bol- “saçlı olmak, saçı
çıkmak” NF 399/5
saçlın-“uzaklaşmak, ayrılmak”
HKT 90a/7
saçlu “saçı olan, saçlı krş. saçlıġ”
ME 101/8
saçra- “sıçramak, fışkırmak, ak-
mak” NF 349/7, KE 95r/7
saçrat-“yaymak, sıçratmak” ME
38/8
saçsız“saçı olmayan, kel, daz” İML
84
saçtur- “saçtırmak” HŞ 3249
saǾd (1)(<A.) “kutluluk, uğur” KE
95v/1
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 491
saǾd (2) (<ö.a.) “sahabeden bir zat”
NF 294/5
śaǾd(<ö.a.) “Kerbela olayına katı-
lıp şehit olan müminlerden biri”
KE 246r/2
śad (<F.) “yüz” MN (2) 6/56
śaǾd ibnü Ǿabāde (<ö.a.) “sahabe-
den bir zat” NF 76/1, śaǾd ibnü
Ǿubāde “bkz. śaǾd ibnü Ǿabāde”
NF 256/9, śaǾd “bkz. śaǾd ibnü
Ǿabāde” NF 76/2
śaǾd bin muǾāź (<ö.a.) “sahabeden
bir zat” KE 225v/2, saǾd ibnü
muǾāź “bkz. śaǾd bin muǾāź”
NF 256/9, saǾd ibnü maǾāź
“bkz. śaǾd bin muǾāź” NF
256/9
e
ğ saǾd ibnüǿl-müseyyeb (<ö.a.) “bir
i
t âbid” NF 241/17
i
m śaǾd bin vaķķāś (<ö.a.) “Aşere-i
y
a
mübeşşereden ve İslamiyeti ka-
y
ı bul edenlerin yedincisi olan sa-
n
e habe” NF 119/16, śaǾd ibnü abį
v
i
vaķķāś “bkz. śaǾd bin vaķķāś”
NF 145/9, śaǾd “bkz. śaǾd bin
vaķķāś” NF 121/9, KE 240r/15
sadā (<F.) “seda, ses” sadā ķıl-
“seslenmek, ses çıkarmak, ba-
ğırmak” KE 103v/18 s
śadaķa (<A.) “sadaka” NF 262/5,
KE 226v/7, HKT 28b/8, MN
(1) 10/12, K VIII/4, śadaķa ata-
“sadaka vermek” KE 101v/19,
śadaķa bėr- “sadaka vermek krş.
śadaķa bir-” NF 298/17, KE
45r/7, śadaķa bir- “sadaka ver-
mek krş. śadaķa bėr-” HKT
403a/6, śadaķa birgen eren “sa-
492 | D r . Suat ÜNLÜ
daka veren erkek” HKT 403a/6,
śadaķa birgen tişi “sadaka veren
kadın” HKT 403a/6, śadaķa ķıl-
“sadaka vermek, bağışta bu-
lunmak” NF 230/17, KE
81r/20, ME 176/8, HKT 90b/4,
śadaķa ķılġan “sadaka veren,
bağışta bulunan” HKT 236b/6
śadaķat (<A.ç.) “sadakalar” NF
95/14, KE 212v/13
sadāt (<A.ç.) “seyitler” K I/9
sādāt(<A.) “efendi, bey” KE
184v/13, sādāt-ı Ǿarab “Arapla-
rın önde gelenleri, Arapların
ileri gelenleri” KE 186r/5
sāde (<F.) 1.“saf, katışık olmayan”
MM 305/1,2. “halis, arınmış”
HKT 438a/2, 3. “yalnız, sade-
ce” HKT 405a/6, sāde eş “sa-
mimi, halis ve içten dost” HKT
435b/3
śadef (<F.) “sedef, inci kabuğu”
HŞ 3470, MN (2) 1/9
śādıķ (<A.) “doğru, gerçek” HKT
27a/8, HŞ 2758
śādıķuǿl-vaǾd (<A.) “vadine, sözü-
ne sadık olan” KE 47v/14
śadır (<A.) “orta (yer), şeref yeri,
baş köşe” ME 170/8
śādir (<A.) “ortaya çıkan, olan”
śādir bol- “ortaya çıkmak, orta-
da olmak” NF 388/1
śadr (1)(<A.) “sadrazam, başkan”
śadr-ı cihān “cihan hükümdarı”
K I/54
śadr (2) (<A.) “göğüs” HŞ 4456
śadr-ı śuffe-i śafā (<A.) “safa me-
kanının en yüce yeri” KE 2r/7
śadr-i cinān (<A.) “Cennetlerin baş
köşesi” NF 443/13
śadūķ (<ö.a.) “Salih peygamberin
mucizesi olan devenin öldürül-
mesine yardım eden kadınlar-
dan biri” KE 35v/4
śāf (<A.) “saf, som” śāf altun “saf
altın, işlenmemiş altın” KE
249v/4
śaf (f) (<A.) “sıra, dizi, saf, bö-
lük” NF 47/3, KE 64r/21, ME
113/3, MM 131/4, HŞ 2906,
MN (2) 8/77, śaf bol- “sıralan-
mak, dizilmek” ME 144/8,
HKT 304a/9, śaf bolġan “sıra-
lanan, dizilen” HKT 431b/3, śaf
e
ğ
bolġan firişteler “saf halinde sı-
i
t ralanan melekler” HKT 425b/2,
śaf bolmaķ “sıralanma, dizilme”
i
m
y
a
HKT 425b/2, śaf ķıl- “sırala-
y
ı mak, sıralanmak” HKT 341a/2,
n
e śaf ķılın- “sıralanmak, sıraya
v
i konulmak” HKT 501a/4, śaf śaf
tur- “sıralanmak, sıraya gir-
mek” HŞ 1305, śaf tart- “sıraya
girmek, saf tutmak” NF 313/17,
śaf tur- “sıraya girmek, sıra-
lanmak “ KE 225v/18, śaf tut-
“sıralanmak, sıraya girmek” KE
138r/3, MM 96/4, HKT 431b/3,
śaf tüz- “sıraya koymak, sıra-
lamak” KE 159v/17
śafā (1)(<A.) “safa, gönül şenliği,
keyif” NF 77/3, KE 47v/14,
MM 62/2, HŞ 1400, MN (1)
7/13, śafā keltür- “huzur getir-
mek, mutluluk getirmek krş.
śafā kiltür-” MM 297/4, śafā
 Harezm-Altınordu
kiltür- “huzur getirmek, mutlu-
luk getirmek krş. śafā keltür-
”MN (1) 4/9
śafā (2) (<ö.a.) “Kabe’ye yakın bir
tepe olup Hac ve Ümre yapan-
lar bu tepe ile Merve adlı tepe
arasında yedi kez gidip gelirler”
NF 199/15, KE 48v/4, śafā atlıġ
taġ “Safa tepesi” HKT 22b/7
śafālı(<A.+T.) “rahat, huzurlu krş.
śafālıġ” KE 68v/8
śafālıġ (<A.+T.) “rahat, huzurlu
krş. śafālı” MM 61/4, HŞ 1115,
MN (1) 6/4
śāfān binti śāfūn (<ö.a.) “Yunus
peygamberin karısı” KE
152v/10
śafar (<A.) “Arabî ayların ikincisi
krş. śafer” śafar ayı “Arabî ay-
ların ikincisi” NF84/14
śafer (<A.) “Arabî ayların ikincisi
krş. śafar” AO V/24, śafer ayı
“Arabî ayların ikincisi olan sa-
fer ayı” HŞ 4726
śāfį (<A.) “temiz, arı, halis, saf,
berrak, saydam” NF 314/7, KE
47v/14, ME 151/1, HKT
263b/3, HŞ 1344, śāfį bol- “saf
olmak, katışıksız olmak” NF
65/15, MM 23/1, śāfį yalıñ
“dumansız alev, parlak alev”
HKT 508b/5, śāfįraķ “daha saf,
daha halis” HŞ 2809
śāfįlıķ (<A.+T.) “halislik, sadakat”
śāfįlıķ ķıl- “sadakatta bulun-
mak, sadakatlı davranmak”
ME 114/1
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 493
śafiyye (<ö.a.) “Huyayy bin
Ahtab’ın kızı ve Hz. Muham-
med’in ikinci ve sekizinci karı-
sı” NF 6/9, KE 227r//5
śafra (<A.) “safra, öd” HŞ 2120
śafūrā (<ö.a.) “Hz. Şu’ayb Pey-
gamberin kızı, Musa Peygam-
berin karısı” NF 113/2
śafvān (<ö.a.) “Ebû Veheb Safvân
bin Emîn bin Halef el-Kureşî el
Cemhî. Sahabeden bir zat” NF
71/9
śafvān bin muǾŧıl (<ö.a.) “bütün
savaşlara katılmış, övgüsü için
bir hadis olan ve namaz hak-
kında bir hadisi rivayet eden
sahabe” KE 234r/19, śafvān
e
ğ “bütün savaşlara katılmış, öv-
i
t güsü için bir hadis olan ve na-
i
m maz hakkında bir hadisi rivayet
y
a
eden sahabe” KE 234r/20
y
ı saġ (1) “sağ (yan), sağ taraf” NF
n
e 440/7, KE 81v/14, ME 122/3,
v
i
MM 79/3, HKT 545b/1, HŞ
1382, AO V/12, saġ ađaķ “sağ
ayak” MM 300/2, saġ aya “sağ
el” MM 104/1, saġ ėgin “omu-
zun sağ tarafı” MM 91/3, saġ el
“sağ el krş. saġ ėlig, saġ elig, s
saġ ėl, saġ elik” İML 190, saġ
ėl “sağ el krş. saġ ėlig, saġ elig,
saġ el, saġ elik” MM 103/3, saġ
elig “sağ el krş. saġ ėlig, saġ ėl,
saġ el, saġ elik” HKT 429a/2,
saġ ėlig “sağ el krş. saġ ėl, saġ
elig, saġ el, saġ elik” MM
100/2, saġ elik “sağ el krş. saġ
ėlig, saġ ėl, saġ el, saġ elig”
494 | D r . Suat ÜNLÜ
İML 141, saġ ķol “sağ kol, sağ
taraf” HKT 512a/2, HŞ 1382,
saġ tiz “sağ diz” MM 297/2, saġ
yan “sağ taraf, (vücudun) sağ
tarafı” MM 93/3, HKT 511b/7,
saġ yan yañaķ “sağ taraf” MM
291/3, saġ yañaķ “sağ taraf”
MM 292/4, saġ yanġa “sağ tara-
fa” HKT 283b/2, saġdın soldın
“çaprazlama” HKT 353b/6
saġ (2) “sağlık, dinç, sağlam” NF
330/13, KE 46v/9, HŞ 206, saġ
bol- “sağ salim olmak, selamet-
te olmak” KE 46v/9, HŞ 3459
saġ (3) “düz ve yüksekçe yer par-
çası” KE 62v/4
saġ-“(süt) sağmak” NF 22/10, KE
157v/20, ME, HKT 433a/5, HŞ
4241, İML108, saġmaķ arasınıñ
endāzesi “(iki) sağım arasındaki
süre” HKT 433a/5
saġa “sağ el” İML 125
saġal- “sağ tarafı tutmak” İML 150
saġalt- “düzeltmek” ME 91/8
saġın “sağmal krş. saġlıķ (2)” KE
39r/8, İML 172
saġın-“düşünmek, hatırlamak,
sanmak, zannetmek krş. saķın-
(1.)” KE 215v/8, MN (1) 7/14,
İML 124
saġınç “düşünçe krş. saķınç” MN
(1) 22/14
saġır (1)“sağır, kulağı işitmeyen”
NF 136/12, KE 130v/14, ME
202/1, HKT 24b/2, İML 139,
saġır bol- “sağır olmak” KE
71r/9, HKT 115b/8, saġır ķıl-
“sağırlaştırmak” ME 39/8, HKT
486a/9
saġır (2) “testi” İML 92
saġırlıķ “sağırlık” HKT 288b/3,
saġırlıķ ĥālı üze “sağırlıkla, sa-
ğır gibi” HKT 350b/6
saġırsın- “sağır gibi davranamk”
ME 202/1
saġışla- “hesap etmek krş. saķışla-”
İML 107
saġışsız“düşüncesiz, hesapsız krş.
saķışsız” MN (1) 2/11
saġıt “silah” HŞ 1760
saġlıķ (1)“sağlık, yaşanılan zaman”
NF 334/4, saġlıķ bol- “sağlık
olmak” HŞ 4228
e
ğ
saġlıķ (2) “dişi koyun, sağmal ko-
i
t yun krş. saġın” KE 135v/5,
HKT 433b/8, İML 172, saġlıķ
i
m
y
a
ķoy “sağmal koyun, dişi ko-
y
ı yun” NF 253/12, KE 157v/12
saġna- “fırçalamak, temizlemek”
n
e
v
i ME 183/6
saġnaġu “fırça” ME 183/6
saġraķ “bardak, kadeh, kap” NF
310/13, KE 94r/11, ME 24/7,
HKT 427a/9, İML 170, HŞ 270
saġraķçı “bardakçı” İML 157
saġrı 1.“hayvanların beli ile kuyru-
ğu arasındaki kısım, kalça” MN
(1) 2/10, 2. “maruf kalın deri”
İML 158
saġsar “sansar” İML 174
saġsıġ “saksı krş. saħsıķ, saķsıķ”
İML 170
saġsıġçı “saksıcı” İML 155
saġsu “iyi su” İML 180
 Harezm-Altınordu
saġu 1.“ölçek, ölçü” KE 96v/3,
ME 93/2, HKT 156b/1, 2.
“kap” HKT 234b/5, saġu tut-
“ölçmek, ölçü aracı belirlemek”
MM 255/1, saġunı toldurmaġan
“eksik ölçen, ölçü ve tartıda hi-
le yapan” HKT 567b/1
saġula-“ölçmek krş. savula-” ME
149/1, HKT 567b/2, saġulamaķ
“ölçme, ölçü” HKT 233a/9
saġulan- “ölçülmek” HKT 233b/7
saġulaş- “ölçüşmek” ME 124/4
saġ yaġ “tereyağı” NF 25/1
saħā (<A.) “cömertlik krş. saħāvet,
seħāvet” HŞ 2094
śaĥābe (<A.)“sahabe, Hz. Mu-
hammed’in arkadaşlarından her
biri krş. śaĥbe” NF 5/5, KE
181v/13, MM 11/1, MN (1)
16/12, śaĥābe vü yār “sahabe
ve dost” MM 12/1
śaĥar (<ö.a.)“Hürmüz körfezi ke-
narında bir kasaba” KE 143r/21
saĥāre (<A.ç.) “büyücüler” KE
238r/6
saħāvet (<A.) “cömertlik krş. saħā,
seħāvet” HŞ 2094
śaĥbe (<A.) “yakın dost krş.
śaĥābe” KE 31v/1
saħı (<A.) “cömert” HŞ 2095
śāĥib (<A.) “sahip” NF 98/17, HŞ
552, śāĥib-i ķırān “uğurlu ve
hayırlı günde doğan kimse” HŞ
3458
śāĥib-Ǿayāl (<A.) “çoluk çocuk
sahibi” NF 410/14
śāĥib-cemāl (<A.) “güzel, güzellik
sahibi” NF 218/16
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 495
śāĥib-cemāllıġ(<A.) “güzel, güzel-
lik sahibi” NF 218/13
śāĥib-firāş (<A.+F.) “yatağa düş-
müş hasta” NF 221/9, śāĥib-
firāş bol- “yatağa düşmüş hasta
olmak, çok hasta olmak, yatalak
hasta olmak” NF 227/2
śāĥib girey (<ö.a.) “Sahip Girey
Han, Kırım hanı” Ka II/1
śāĥib-ħayr (<A.) “hayır sahibi,
hayır sever” NF 235/4
śāĥib hüdā (<A.) “hidayet sahibi”
MM 138/4
śāĥib iĥsān (<A.) “iyilik sahibi”
MM 26/2
śāĥib-kerāmat (<A.) “keramet sa-
hibi krş. śāĥib-kerāmāt” śāĥib-
e
ğ kerāmat bol- “ keramet sahibi
i
t olmak” NF 237/6
i
m śāĥib-kerāmāt (<A.) “keramet sa-
y
a
hibi krş. śāĥib-kerāmat” śāĥib-
y
ı kerāmāt bol- “ kerametler sahibi
n
e olmak” NF 368/4
v
i
śāĥib ķırān (<A.+F.) “başarılı hü-
kümdar” MN (2) 10/92
śāĥib niyāz (<A.+F.) “yalvaran,
dua eden” MM 133/4
śāĥib-i resūlaǿllāh (<A.) “sahabe
krş. śāĥib-i resūlaǿllāhi” NF s
131/9
śāĥib-i resūlaǿllāhi (<A.) “sahabe
krş. śāĥib-i resūlaǿllāh” NF
309/11
śāĥib reşād (<A.) “din sahibi” MM
251/2
śāĥib şerįǾat (<A.) “şeriat sahibi,
din sahibi krş. śāĥib-i şerįǾat”
MM 184/4
496 | D r . Suat ÜNLÜ
śāĥib-i şerįǾat (<A.) “şeriat
sahibi, din sahibi krş. śāĥib
şerįǾat” KE 96v/5
śāĥib uķuş (<A.+T.) “akıllı, anla-
yışlı” MM 236/4
śaĥįfe (<A.) “sayfa” HKT 500b/2
śaĥįĥ(1)(<ö.a.) “İmam Muslim-i
Nişaburî’nin hadis kitabı” NF
137/8
śaĥįĥ (2)(<A.) “gerçek, doğru” KE
189v/3, HKT 533a/6
śaĥįĥ(3)(<ö.a.)“İmam İsmail-i
Buharî’nin hadis kitabı krş.
siĥāĥ” NF 168/5
saħįm (<ö.a.) “bir âbid” NF 436/7
sāĥir(<A.)“büyücü, sihirbaz” NF
82/6, HKT 209b/1
śaĥrā (<A.) “çöl, kır, ova, boş,
düzlük yer” NF 17/10, KE
138v/3, HŞ 850, śaĥrā çıķ- “tu-
valet ihtiyacını gidermek” NF
266/9, śaĥrā oltur- “tuvalet ihti-
yacını gidermek” NF 95/12,
śaĥrā tut- “ovaya yerleşmek,
yerleşecek yer edinmek, mekan
tutmak” HŞ 2477
śaħrā (<ö.a.) “Süleyman peygam-
berin kürsüsünü yapan ifritler-
den biri” KE 140v/19
saħre (<A.) “kaya” KE 31r/19
saħsıķ “saksı krş. saġsıġ, saķsıķ”
HKT 508b/5
śāħūr (<ö.a.) “Salih peygamberin
başka bir rivayette adı Zeǿum
olarak geçen annesi” KE
32v/18
saǾįd (<A.) “mutlu, uğurlu (kim-
se)” NF 434/16
saǾįd ibn Ǿabduǿllāh el-ĥafįfį
(<ö.a.) “Kerbela olayında şehit
olanlardan biri” KE 247r/16
saǾįd ibnü Ǿāś (<ö.a.) “Kureyş’in
eşrafından olup Hz. Osman za-
manında Kur’an’ı yazanlardan”
NF 132/2
saǾįd ibnü cebįr (<ö.a.)
“TabiǾînden bir zat” NF
273/17, saǾįd-i cebįr “bkz. saǾįd
ibnü cebįr” NF 343/1
saǾįd bin cübeyr (<ö.a.) “Hadis,
fıkıh ve tefsirde döneminin ön-
cülerinden biri” KE 107r/16
śāǾiķa (<A.) “yıldırım” śāǾiķa ķop-
“yıldırım çakmak, şimşek at-
e
ğ
mak” KE 121r/3
i
t sāǿįl (<A.) “sual eden, soran, soru
i
m soran” NF 190/4, MM 112/4
y
a
saǾįr(<A.)“Cehennem”KE 116v/12
y
ı saķ (1.) “muska” saķ bitigi “fal
kitabı, muska kitabı” ME 98/5
n
e
v
i saķ (2.) “uyanık, zeki, emin, mah-
fuz” ME 171/6, MM 66/2
saķa- “öğmek” ME 89/5
saķaķ“çene” HŞ 3406, MN (2)
25/245
saķal “sakal” NF 285/17, KE
56r/15, ME 144/7, MM 39/1,
HKT 307a/1, MN (1) 17/10,
İML 140, saķal çıķ- “sakal çık-
mak, tüylenmek, gençlik çağına
adım atmak” ME 149/6, saķal
üwşe- “sakal sıvazlamak” MM
75/2
saķalla-“sakallı olmak, sakal bı-
rakmak” İML 104
 Harezm-Altınordu
saķallıġ “sakallı krş. saķallıķ” KE
166r/2, İML 141
saķallıķ“sakallı krş. saķallıġ” MN
(1) 8/10
saķalsız “sakalsız, sakalı çıkma-
mış, sakalı olmayan” KE 94r/1,
İML 141, saķalsız oġlan “sa-
kalsız çocuk, sakalı çıkmamış
çocuk, gençlik dönemine gir-
memiş çocuk” NF 351/12
saķar (<ö.a.) “Cehennem krş. saķr”
HŞ 168
saķçı 1“gözcü, nöbetçi, muhafız”
KE 37r/14, HKT 551a/4, HŞ
236, 2. “nezaret eden, koruyan,
gözeten” HKT 244b/1, 3. “ke-
fil” HKT 266b/3, 4. “nezaret
eden, koruyan, gözeten, esma-i
hüsna’dan el-ĥafįž” HKT
411a/6
saķçılıķ“koruyuculuk, nezaret”
HKT 404b/6
saķf (<A.) “tavan, çatı, dam” NF
330/5, KE 183r/18
saķın- (1.) 1.“düşünmek, sanmak,
zannetmek krş. saġın-” NF
118/5, KE 67r/18, ME 75/5,
MM 46/1, HKT 29a/4, “kaçın-
mak” HKT 260b/6, 3. “ummak,
tahmin etmek” HKT 443a/2,
saķınġan “sakınan, çekinen,
takva sahibi” HKT 186a/8,
saķınġan bol- “sakınan olmak”
MM 20b/10, saķınġu nirse “sa-
kınılacak, korkulacak şey”
HKT 50b/8, saķınmaķ
1.“sakınma, çekinme” HKT
43b/4, 2. “kaçınma” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 497
339b/6, 3. “sanma, zannetme”
HKT 57b/3, 4. “düşünme”
HKT 573b/3
saķın- (2.) “sakınmak, korunmak,
çekinmek, perhiz etmek” ME
148/3, HKT 29a/4, HŞ 1001,
saķınmaķ “sakınma, perhiz,
takva” ME 152/6
saķınç “düşünce, endişe, fikir krş
saġınç ” NF 426/11, KE 38v/2,
ME 75/5, HŞ 2078
saķındur-“düşündürmek” KE 84r/5
saķınmış “fikir, görüş, düşünce”
ME 97/5
saķınuķluķ “düşencelilik, düşünceli
olma krş. saķnuķluķ,
saķnuķluġ” HŞ 3498
e
ğ saķış 1.“sayı, hesap, vergi krş.
i
t saġış” NF 260/4, KE 146r/20,
i
m ME 113/8, MM 180/4, HKT
y
a
200b/7, HŞ 3733, 2. “hesap
y
ı sorma, sorgu” HKT 433a/5,
n
e
v
saķış al- “vergi almak” KE
i
211r/19, saķış bėr- “vergi ver-
mek” KE 131r/5, saķış it- “he-
sap etmek, hesap sormak” HŞ
4322, saķış ķıl- “hesap etmek,
hesap sormak” NF 119/5, KE
171r/16, ME 112/3, HŞ 4275, s
saķış ķılġan “hesap soran, es-
ma-i hüsna’dan el ĥasįb” HKT
76a/2, saķış ķılış- “ hesaplaş-
mak, karşılıklı hesap sormak”
ME 108/3, saķış ķılmaķ “hesap-
laşma, hesap” HKT 135b/6,
saķış künü “hesap günü
(ahiret)” İML 138, saķışı revān
“hesapsız, çok” HKT 340b73
498 | D r . Suat ÜNLÜ
saķışçı “muhabeseci” İML 155
saķışla-“saymak, hesap etmek,
düşünmek, tahmin etmek krş.
saġışla-” HŞ 4515
saķışsız“sayısız, hesapsız krş.
saġışsız” NF 399/1, KE
180r/19, HKT 340b/3
saķıt-“kaygılandırmak, üzmek” HŞ
1821
saķız “sakız (bazı ağaçlardan sıza-
rak çıkan yağlı bir madde)”
İML 162, saķız çeyne- “sakız
çiğnemek” KE 57v/10
sāķį (<A.)“saki, içki sunan” NF
363/12, HŞ 1620, MN (2)
13/125, sāķį bol- “saki olmak,
içki sunmak” NF 365/1
ŝaķįf(<ö.a.) “bir Arap kabile-
si”ŝaķįf ķabįlesi “Saķîf kabile-
si” NF 69/7
ŝaķįl(<ö.a.) “Salih peygamberi
Semud kavmine karşı evinde
saklayan kişi” KE 36r/18
sāķįlıķ (<A.+T.) “sakilik”sāķįlıķ
ķıl- “içki sunmak, sakilik yap-
mak” NF 367/11
sākin(<A.)“sakin, dingin, rahatla-
mış, oturmuş, yerleşmiş” HŞ
2565, sākin bol- “sakin olmak,
rahatlamak, dinginleşmek” NF
102/9
saķla- “saklamak, gizlemek, koru-
mak, muhafaza etmek, gözet-
lemek” NF 18/16, KE 104v/15,
ME 114/6, MM 118/3, HKT
250b/4, HŞ 2151, MN (1)
22/15, İML 121, MN (2)
42/425 ,2. “gönülden sakla-
mak” İML 103, saķlaġan 1.
“gözetleyen, koruyan, bekle-
yen” HKT 570b/5, MN (1) 4/4,
2. “koruyan, gözeten, riayet
eden” HKT 547b/8, 3. “nezaret
eden, koruyan, gözeten, esma-i
hüsna’dan el-ĥafįž” HKT
219b/3, saķlaġan eren “koruyan,
muhafaza eden erkek” HKT
403a/7, saķlaġan kim erse “ko-
ruyan, gözeten, riayet eden
kimse” HKT 496b/6, saķlaġan
tişi “koruyan, muhafaza eden
kadın” HKT 403a/8,
saķlaġanlıķ yanındın “himaye
yönünden” HKT 233b/3,
e
ğ
saķlamaķ 1. “koruma” HKT
i
t 425b/5, 2. “koruma, gözetme,
i
m riayet etme” HKT 518a/4,
y
a
saķlamaķ tilen- “korumakla va-
y
ı zifelendirilmek” HKT 111b/1
saķlan-(1)1.“sakınmak, çekinmek,
n
e
v
i dikkat etmek, korunmak, sela-
mete kurtulmak” NF 230/5, ME
108/2, HKT 493b/8, HŞ 2125,
İML 110, 2. “uzaklaştırılmak,
uzak tutulmak” HKT 575b/3,
saķlanmış “korunmuş, muhafa-
za edilmiş” HKT 312b/9
saķlan- (2)“düşünmek” KE 97r/15
saķlaş- “saklaşmak, gizlenmek”
HŞ 4037
saķlat-“gözetletmek, korutmak,
saklatmak” KE 32v/17
saķnuķ “sakınan, çekinen, iffetli,
müttaki, takva sahibi” NF
222/17, ME 33/7, HKT 565a/2,
saķnuķ bol- “çekingen olmak,
 Harezm-Altınordu
iffetli davranmak, takva sahibi
olmak” ME 33/7, saķnuķ tiril-
“çekinmek, sakıngan olmak, if-
fetli davranmak” ME 183/3,
saķnuķraķ “en çok sakınan, en
çok çekinen” HKT 494a/4
saķnuķluġ“sakınan, çekinen krş.
saķınuķluķ, saķnuķluķ” HKT
260a/3
saķnuķluķ“sakınan, çekinen, ihti-
yar, tedbir krş. saķınuķluķ,
saķnuķluġ” HKT 105b/9,
saķnuķluķ ĥālda “sakınarak, çe-
kinerek” HKT 80a/6, saķnuķluķ
ķıl- “sakınmak, çekinmek” ME
148/3, HKT 105a/1
saķsa-“düşünmek, hesaplamak,
itina etmek, tahmin etmek” HŞ
1996
saķsıķ“kesek, tuğla krş. saġsıġ,
saħsıķ” NF 331/1
sal-1.“salmak, atmak, koymak,
bırakmak, sermek, terk etmek”
NF 63/8, KE 86v/17, ME 56/4,
MM 390/3, HŞ 1900, MN (1)
16/9, İML 108, K VI/20, MN
(2) 28/275, 2. “eriştirmek” İML
102, 3. “göndermek” İML 105,
MN (2) 17/165, 4. “yazmak”
MN (2) 35/351
sala “köy” HŞ 808, AO II/24, sala
ħarcı “belde vergisi” Ka II/16,
sala ķonum “köy yerleşimi,
köy yeri” K I/32
śalābet(<A.)“manevî kudret” NF
114/14
śalāĥ (<A.) “iyilik, barış, doğru-
luk” KE 91v/2, MM 96/1
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 499
salam “vadeli satış krş. selem” ME
175/5
salar (1)“salınmış, gönderilmiş”
HŞ 1343, salar ķuş “postacı
kuş” HŞ 1303
sālār (<F.)1. “reis, kumandan” KE
189r/19, 2. “öncü” HŞ 1189,
sālār-ı ajun “dünya serdarı” HŞ
1116
śalāt (<A.) “namaz” KE 194v/14
śalavāt (<A.) “Hz. Muhammed’e
edilen dualar, dua” NF 4/6, KE
84r/18, śalavāt ay- “Hz. Mu-
hammed’e dua etmek” NF
104/4, śalavāt ayt- 1.“dua et-
mek” NF 4/7, HKT 404a/8, 2.
“Hz. Muhammed’e dua etmek”
e
ğ HKT 406b/3, śalavāt ıđ- “Hz.
i
t Muhammed’e dua göndermek
i
m krş. salavāt ıy-” HKT 406b/4,
y
a
śalavāt ıy- “Hz. Muhammed’e
y
ı dua etmek krş. salavāt ıđ-” ME
n
e 106/5, śalavāt-u taĥiyyāt “hayır
v
i
dua gönderme” MN (1)1/2
śalā-yi Ǿām (<A.) “herkese meydan
okumak” MN (2) 7/61
saldur-“bıraktırmak, attırmak, çek-
tirmek, koydurmak” KE 87r/12
salġım “serap” HKT 562a/4 s
salıġ “üzüm bağı vergisi krş. salıķ”
AO II/38
salıķ“üzüm bağı vergisi krş. salıġ”
K I/38
salın-(1)“aşağı salınmak, salınmak,
düşmek, yukarıdan aşağıya
sarkmak” NF 90/9, HKT
503a/5
500 | D r . Suat ÜNLÜ
salın-(2) “salınmak, salınarak yü-
rümek” KE 83r/15
salıncaķ“salıncak krş. silikçek”
ME 231/8, salıncaķ ķıl- “salın-
cak kurmak” ME 231/8
salındur-“sarkıtmak, sallandırmak”
ME 28/7
salış-“açmak, atmak, sallamak” KE
68v/4
sālif (<ö.a.) “Salih peygamberin
mucizesi olan deveyi öldüren
Kazzar’ın babası” KE 35r/21
śāliĥ (1) (<A.) “doğru, iyi, uygun,
elverişli, yarar, dinin emrettiği
şekilde hareket eden” NF
341/4, KE 68r/4, HKT 210b/7,
śāliĥ bol- “iyi ve dürüst olmak”
NF 234/14, HKT 243a/4
śāliĥ (2) (<ö.a.) “Semud kavmine
gönderilen peygamberin adı,
Salih peygamber” KE 18r/16,
HKT 155b/5, śāliĥ ķavmı “Hz.
Salih’in kavmi. Bu kavim Hi-
caz ile Şam arasındaki Hicr adlı
yerde ikamet ediyorlardı” HKT
256a/5
śāliĥ (3) (<ö.a.) “Yunus peygam-
berin konuştuğu abid” KE
155r/1
śāliĥ (4)(<ö.a.) “bir müezzin” NF
364/7
śāliĥ(5)(<ö.a.)“İmam Ahmed
Hanbel’in oğlu” NF 219/15
śāliĥ bin vehbiǿl-merį (<ö.a.) “Hz.
Hüseyin’i kılıçı ile yaralayan
kişi” KE 248r/13
śāliĥ ebū şeķā (<ö.a.) “Musa pey-
gamber’in Allahla konuşurken
tanık olması için seçtiği ulu ki-
şi” KE 120r/13
sālik (<A.) “bir tarikata giren, tari-
kat ehli” MM 305/1
sālim (<A.) “sağ, salim, sağlam,
korkusuz, emin” MM 238/4,
sālim ķal- “sağ ve salim bir şe-
kilde kalmak, korkusuzca dur-
mak” KE 249v/7
ŝāliŝ(<A.)“üçüncü (3.)” MM 149/1
salķım “bir çoğu bir sap üzerinde
bir arada bulunan yemiş, salkım
krş. salķum” HKT 545b/4
salķum “bir çoğu bir sap üzerinde
bir arada bulunan yemiş, salkım
krş. salķım” HKT 558b/6
e
ğ
salmura- “eğmek, bükmek” HŞ
i
t 3817
i
m salŧanat (<A.) “saltanat, sultanlık”
y
a
KE 150r/4, MN (2) 26/256,
y
ı salŧanat bėr- “saltanat vermek,
hükümdarlık vermek” NF
n
e
v
i 210/13
salŧanatlıķ (<A.+T.) “saltanat, sul-
tanlık” MN (2) 8/68
sālūl bin melik (<ö.a.) “Musa
peygamberin on iki casusundan
biri” KE 117v/10
sām (<ö.a.) “Nuh peygamberin
oğlu” KE 24r/12, sām bin nūĥ
“Nuh peygamberin oğlu” KE
29r/12
samala (<Rum.) “katran”samala
türt- “katran sürmek, katrana
bulamak” ME 102/8
saman “saman” KE 43r/11
śamed(<A.) “hiçbir şeye ve hiçbir
kimseye muhtaç olmayan (Al-
 Harezm-Altınordu
lah), ulu, daim Allah, esma-i
hüsna’dan es-śamed” KE 83r/2,
MM 403/3
sāmirį (<ö.a.) “Hz. Musa zamanın-
da yaşayan ve Yahudileri altın-
dan yapılmış olan buzağı hey-
keline tapmaya teşvik eden
kimsenin adı” KE 116v/14,
HKT 306a/4
san (1) 1.“sayı, hesap” NF 398/13,
KE 179r/19, MM 74/1, HKT
334b/8, HŞ 2935, K I/16, 2.
“sayısı belli olan, sayılmış”
HKT 26b/1, san bol- “saymak,
hesap etmek” MM 317/2, san
saķış “sayışmak, hesap etmek”
KE 44v/3
san (2) “itibar, saygınlık, ün” KE
189r/21, HŞ 2639, MN (2)
13/120, san bol- “itibarlı olmak,
saygın olmak” MN (2) 24/234
san- (1)“sanmak, zannetmek, akıl
etmek, düşünmek” NF 149/17,
KE 159r/12, ME 143/5, MM
360/1, HŞ 2097
san-(2) “saymak, hesap etmek krş.
say-” MM 152/4, İML 112
śanǾa (<ö.a.) “San’a” NF 11/8
sana-1.“denemek, sınamak, say-
mak, farz etmek, hesaplaşmak”
NF 317/14, KE 86r/8, ME 57/6,
MM 125/2, HKT 420b/8, 2.
“addetmek, kabul etmek” HKT
436a/8, sanaġan “sayan” HKT
334b/9, sanamaķ “sayma”
HKT 300a/4, sanamış vaķt “sa-
yılmış, belirlenmiş zaman”
HKT 213b/8, sanayu bil- “sa-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 501
yabilmek, hesaplayabilmek”
HKT 258b/8
saña kirme- “ehemmiyetsiz olmak”
HKT 118a/1
sanan-“sayılmak” HKT 224a/8,
sananmış ĥālda “sayılmış ola-
rak, sayı halinde” HKT 552b/5
śanǾat(<A.) “sanat, hüner krş.
śanǾat, śınāǾat” KE 123r/15, HŞ
2347
śanaǾat (<A.) “zenaat krş. śanǾat,
śınāǾat” HŞ 2333
śanavber(<A.)“çam ağacı krş.
śanūber” MN (2) 25/241
sanç-“saplamak, vurmak, yarala-
mak, kesmek, sançmak, dürt-
mek, sokmak” NF 67/8, KE
e
ğ 196v/5, HKT 170a/5, HŞ 3513,
MN (1) 19/12, İML 124, sançar
i
t
i
m bol- “dürtmek, dürtüklemek”
y
a
HKT 170a/5, sançmaķ “dürtme,
y
ı dürtükleme” HKT 170a/5
n
e sança“sayısınca, sayısına göre”
v
i
MM 222/2
sançış“savaş, vuruşma” KE 225r/3,
ME 190/7, sançış bol- “savaş-
mak, savaş olmak” KE 221r/4,
sançış ķıl- “savaşmak, vuruş-
mak” KE 98r/18, sançış tonı s
“zırh, savaş elbisesi” KE
136v/16
sançış-“savaşmak, vuruşmak” KE
62r/13, ME 110/1, AO I/11
sançışsız “savaşsız, döğüşsüz” KE
229v/10
śandal (<A.) “sandal” HŞ 2364
śandelį (<A.) “sandalye, iskemle”
MN (1) 17/1
502 | D r . Suat ÜNLÜ
śandūķ (<A.) “sandık” NF 182/4,
KE 28r/17
sanduvaç “bülbül” KE 68v/3, HŞ
2083, İML 172
śanem (<A.) “put, güzel” NF
367/3, KE 83r/2, HŞ 666, MN
(2) 34/342
śanemsiz (<A.+T.) “güzelsiz” MN
(2) 23/223
sañı- “şaşmak” ME 189/2
sanınça “sayısınca” NF 62/8
ŝānį (<A.) “ikinci (2.)” KE 19v/17,
MM 74/2
śānįǾ (<A.) “yaratan, yaratıcı, Al-
lah” KE 123r/12, HŞ 46
sañla-“pislemek, sıçmak” ME
187/7
sanlıġ (1)1.“sayılı, sayısı belli” KE
148r/18, HKT 282b/6, 2. “fazla
olmayan az” HKT 228a/8
sanlıġ (2)“itibarlı, saygın, ünlü krş.
sawluġ(1)” Ka I/11
sanmaduķ“ansızın, birdenbire,
aniden” ME 149/1
sansız “sayısız, hesapsız, çok” KE
132v/7, MM 385/4, HKT 31a/3,
MN (1) 2/11, sansız saķışsız
“sayısız hesapsız” NF 399/1,
KE 180r/18
santıra-“şaşmak, hayret etmek”
ME 189/2
santırat- “şaşırtmak, hayret ettir-
mek” ME 17/4
śanūber (<A.) “çam fıstığı ağacı,
mecazi olarak sevgilinin boyu
krş. śanavber” HŞ 1425
sap(1) “pekiştirme edatı”sap sarıġ
“sap sarı” NF 148/16, İML 168
sap (2) “sap, bir şeyin tutulacak
yeri” KE 222r/14, HŞ 2762
sap (3) “sıra, saf, kol” HŞ 2978
sap- “takmak, sap geçirmek” ME
89/7
sapan “sapan krş. sapķan” HŞ 3549
sapķı (<ö.a.)“Altınboğa” HŞ 4682
sapınç “vuruşma, savaş” sapınç ur-
“savaşmak, vuruşmak” KE
57v/10
sapķan “sapan, uzun ve ince mız-
rak krş. sapan” KE 98v/7
śar “zar” MM 317/1
sar- “sarmak, dolamak, bağlamak
krş. sarla-” NF 93/8, KE 19v/3,
ME 94/3, MM 282/3, HŞ 2143,
e
ğ
İML 122
i
t sāra (<ö.a.) “İbrahim Peygam-
i
m ber’in karısı krş. sāre” NF
y
a
218/6
y
ı śarāħ (<ö.a.) “Adem peygamberin
Mekke’de yaptığı ev” KE 13v/6
n
e
v
i sarala- “saralamak” ME 90/3
sarançı “sarıkçı” İML 156
sarar- “sararmak krş. sarġar-, sarıġ-
” HŞ 3391
sarāy (<F.) 1.“ev, bina krş. saray,
serāy” NF 64/5, KE 28r/3, HKT
539a/2, ME 217/2, HŞ 1365, K
I/53, “diyar, yurt” HKT 450b/2,
sarāy ķıl- “saray inşa etmek, sa-
ray yapmak” KE 124r/21, sarāy
ķopar- “saray inşa etmek, saray
yapmak” NF 328/11, KE
62v/11, sarāy tutun- “saray
yapmak, saray inşa etmek, sa-
raya yerleşmek” ME 186/4
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 503

sarāyçıġ (<F.+T.) “küçük saray” sarıġ ķıl- “sarartmak” HŞ 1208,

İML 83
sarāyķına (<F.+T.) “küçük saray”
İML 83
sarāyį (<ö.a.) “Saraylı bir din âli-
mi” NF 302/11
sāre(<ö.a.) “İbrahim peygamberin
karısı krş. sāra” KE 43r/17
śarf (1) (<A.) “kullanma, harcama,
işletme” śarf ķıl- “harcamak,
kullanmak, işletmek” NF 258/1,
KE 80v/7, HŞ 1397
śarf (2) (<A.) “çevirme, döndür-
me”, śarf ķılın- “çevrilmek,
döndürülmek” HKT 391a/6
sarġar- “sararmak krş. sarar-, sarıġ-
” NF 243/8, KE 63v/12, ME
162/7, HKT 440a/7, HŞ 2788 e
ğ artığı” İML 162
sarġart-“sarartmak krş. sarġat-” NF
i
t
i
275/5 m mak, sarkık olmak” ME 179/2
sarġat- “sarartmak krş. sarġart-” y
a
ME 72/7 y
ı kalıntısı” ME 13/5, HŞ 1344
n
śarĥ (<A.) “köşk” śarĥ ķopar- e sarla-“sarmak, dolamak krş. sar-”
v
“köşk inşa etmek, saray yap- i
mak” KE 113v/14
sarı (1)“taraf, yön, … e doğru,
sebep krş. saru (1)” KE 216r/5,
HŞ 4011, MN (1) 3/5
sarı (2) “sarı renk krş. saru (2) ,
sarıġ” HŞ 2708
sarıġ “sarı krş. saru (2) sarı (2)”
NF 233/5, KE 150v/8, ME
83/3, HKT 560b/7, HŞ 699,
İML 168, sarıġ bol- “sararmak”
NF 234/1, ME 162/7, HŞ 2427,
sarıġ erik “zerdali” İML 182,
sarıġ ħaŧ “sarı yazılı, sarı ren-
ginde yazılmış” KE 180v/10,
sarıġ suw “irin” NF 267/13,
sarıġ yaġ “tereyağ” KE 165r/4
sarıġ-“sararmak krş. sarar-, sarıġar-
” İML 103
sarıġlıķ “sarılık, sarı renklilik” NF
340/14, ME 162/8
sarımsaķ “sarımsak krş. sarmusaķ”
NF 25/11, İML 181
sarın-1.“sarınmak, bürünmek” ME
131/8, HŞ 3262, “ bir işe gayret
ve ciddiyetle sarılmak” İML
111, sarınġan nirse “örtü” HKT
407a/1
sarķ-“sarkmak, asılmak” ME
158/6, HŞ 4137
sarķıt “bir yudum su ve yemek
sarķuķ “sarkık” sarķuķ bol- “sark-
sarķut “artık, kalıntı, yemek ve içki
KE 57v/16
sarman- “sarılmak, dolanmak, do-
lamak” ME 154/4
sarmusaķ “sarımsak krş. sarımsaķ”
KE 119r/5
sarna-“şakımak, ötmek” KE s
202r/12
sarnış “sarınış, sarınma” ME 184/1
sarp “yaklaşılması güç olan, yaba-
nî” NF 19/8
śarpluķ “sarplık” ME 222/5
śarrįnūs (<ö.a.) “Ashab-ı Kehfden
biri” KE 178r/18
sars-“kötü muamele etmek, azar-
lamak” HKT 273a/3
504 | D r . Suat ÜNLÜ
śarŝāǿįl (<ö.a.) “yeryüzüne hakim
olan melek” KE 154v/18
śarśar (<A.) “fırtına” KE 156r/3
sarsıt- “üzmek, incitmek, kötü
muamele etmek, azarlamak”
NF 285/9, HKT 576a/4
sart (<ö.a.) “Fars” KE 80v/15
śartūlįs (<ö.a.) “Ashab-ı Kehfden
biri” KE 178r/17
saru (1)“taraf, yön, … e doğru,
sebep krş. sarı (1)” HŞ 2912
saru (2) “sarı krş. sarıġ, sarı (2)”
saru başlı “kızıl saçlı” İML 84,
saru suw “irin” MM 76/3
sası “kokmuş, pis kokan krş. sasıġ”
NF 397/17
sası- “kokuşmak, bozulmak, pis
kokmak krş śaśı-” NF 389/12,
KE 8r/13, ME 34/7
śaśı- “kokuşmak, bozulmak, pis
kokmak krş sası-” HŞ 1943
sasıġ “pis, kötü koku krş. sası” NF
12/14, KE 27r/6, sasıġ yıđ “pis
koku, kötü koku” KE 22r/14
śaśıt- “ekşitmek, tadını bozmak”
HŞ 1943
sat-“satmak” NF 246/11, KE 73r/5,
ME 150/3, MM 193/3, HKT
228a/7, İML105, HŞ 3471, K
I/20, satmaķ “satış, satma” ME
221/4
sataş-“görüşmek, rastlamak krş.
satġaş-, satħaş-” ME 192/5
satdur- “sattırmak” KE 75r/1
satġaş- 1.“buluşmak, kavuşmak,
karşılaşmak, görüşmek, rastla-
mak krş. sataş-, satħaş-” NF
23/15, ME 206/5, HKT 3a76, 2.
“karşılamak” HKT 318a/8,
satġaşġan “kavuşan, ulaşan, eri-
şen” HKT 374b/4, satġaşmaķ
1.“görüşme, ziyaret” ME 214/8,
“kavuşma, ulaşma, erişme”
HKT 163a/4
satġaştur-“kavuşturmak, ulaştır-
mak” ME 105/6, HKT 558b/3
satġaşturul-“kavuşturulmak, ulaştı-
rılmak krş. satġaşurul-” HKT
458b/1
satġaşurul-“kavuşturulmak, ulaştı-
rılmak krş. satġaşturul-” HKT
458b/1
satġın “satın alma, satma krş. satın,
satķın”satġın al- “satın almak”
e
ğ
NF 22/1, ME 150/3, HKT 87a/3
i
t satħaş-“birleşmek krş. sataş-,
i
m satġaş-” MM 89/4
y
a
satıġ “satış, ticaret, alış veriş” KE
y
ı 186v/8, ME 155/7, MM 256/4,
HKT 44a/2, satıġ alıġ “alış ve-
n
e
v
i riş” K I/28, satıġ buz- “satışı
bozmak, satıştan vazgeçmek”
KE 77v/11, satıġ ėdiş- “ticaret
yapmak” ME 124/5, satıġ
ķaytarış- “caymak, satıştan vaz-
geçmek” ME 50/8, satıġ ķıl-
“alış veriş yapmak” KE 164r/7,
ME 197/3, MM 250/1, satıġ
ķılış- “alış veriş yapmak” ME
114/2, HKT 197a/5, satıġ üzül-
“caymak, satmaktan vazgeç-
mek” KE 77v/17
satıġçı “satıcı, tüccar” KE 78r/9,
ME17/3, İML 154
satıl- “satılmak” KE 74r/7
 Harezm-Altınordu
satın“satın krş. satġın, satķın” sa-
tın al- “satın almak” ME 148/4,
İML 103
satķın “satın krş. satġın, satın”
satķın al- “satın almak” İML
126
satlıķ “satılık” NF 22/1
satmaķlıķ “satmaklık” HŞ 2522
sāŧūr (<A.) “satır” sāŧūr bir- “satır
vermek” MN (2) 2/12
sav “haber, söz krş. saw” ME 28/5
saw “söz, haber krş. sav” KE
59r/16
sav- “savmak, def etmek” HŞ 798
sāva (<ö.a.) “Merkezi İran’da bir
şehir ve idarî bölge” NF 5/12
sava- “ses çıkarmak” ME 229/1
śavāb (<A.) “doğru, gerçek, uygun,
kabul edilir krş ŝevāb” NF
19/16, KE 145v/7, ME 130/2,
MM 216/2, HŞ 3162, MN (1)
22/12, śavāb ay- “doğruyu söy-
lemek, gerçeği anlatmak” ME
45/5, śavāb kör- “uygun gör-
mek, kabul etmek” NF 19/6,
ME 130/2
savaş “savaş, muhabere” K VII/31,
savaş ķılış- “savaşmak, muha-
bere etmek” İML 133
savaş- “harbetmek, savaşmak”
İML 107
savçı “elçi, peygamber krş. sawçı”
KE 214r/1, ME 10/8, savçı ıđ-
“peygamber, elçi göndermek”
ME 28/5
sawçı “elçi, peygamber krş. savçı”
KE 181v/1
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 505
savġat (<Mo.) “hediye krş. savķat”
ME 78/8
sawıl-“sağılmak, süt sağılmak” HŞ
2402
savıttı “üşüten sıtma” İML 163
savķat (<Mo.) “hediye krş. savġat”
ME 78/8
sawlaġ “hayvan sulanacak yer” HŞ
1032
sawluġ(1)“ünlü, şöhretli krş. sanlıġ
(2)” KE 68v/8
sawluġ (2) “hayalı, edepli krş.
suwluġ” HŞ 1007
śavm-ı žıhār (<A.) “kocanın karısı-
nı kendisine haram olan bir ka-
dının bakmak uygun olmayan
bir organına benzetmesinden
e
ğ dolayı kefaret gibi iki ay olarak
i
t tutulması gereken oruç” MM
i
m 167/1
y
a
śavmaǾa(<A.) “ibadethane, tekke,
y
ı zaviye”NF 148/12, KE
n
e 137v/11, HKT 323b/6, śavmaǾa
v
i
ķıl- “manastır yapmak, ibadet-
hane yapmak” KE 170r/13
savraġıç “savırgaç (harman savur-
mak için kullanılan alet” İML
159
sawsa-(1)“susamak krş. suwsa-, s
susa-, suķunsa-, suvsa-” HŞ
1634
sawsa-(2) “gitmek, temayül etmek,
savulmak, bulunduğu yerden
ayrılmak” HŞ 1749
śavt (<A.) “ses” NF 212/6, MM
263/2
savu- “soğumak krş sowı-, sawu-,
sovu-” KE 82v/12
506 | D r . Suat ÜNLÜ
sawu-“soğumak krş sowı-, savu-,
sovu-” NF 250/10, KE 108r/15,
HŞ 1672
savuç “kurtulma” savuç bol- “kur-
tulmak, kurtuluşa ermek” ME
155/2
savuķ “soğuk krş. sawuķ, sovuķ,
sowuķ” KE 198v/18, savuķ
dem “kış, sonbahar” KE
206v/21, savuķ su “soğuk su”
İML 181
sawuķ “soğuk krş. savuķ, sovuķ,
sowuķ” NF 30/16, KE 57r/9,
ME 237/6, HŞ 1991, sawuķ
bol- “soğuk olmak, soğumak”
NF 217/15, KE 42r/11,
sawuķraķ “çok soğuk, daha so-
ğuk” NF 150/10
savuķluķ “soğukkanlık, soğukluk
krş. sowuķluķ, sovuķluķ” KE
55v/8
sawuķla-“pislemek, işemek” ME
234/3
savul-“yana çekilmek, ayrılmak
krş. sawul-” MM 131/2
sawul- “ayrılmak, savulmak krş.
savul-” KE 231r/13
savula- “ölçmek krş. saġula-” ME
149/1
savun- “serinlemek” ME 169/1
savur- “savurmak, saçmak, serp-
mek krş. sawur-” KE 14r/1,
HKT 286b/9
sawur- “savurmak, saçmak, serp-
mek krş. savur-” ME 104/8,
HKT 497b/4, sawurġan yil
“esip savuran rüzgar” HKT
497b/4, sawurmaķ “savurma”
HKT 497b/4
savut “gemilere kaplanan çelik
levha” savut ķıl- “gemileri çelik
levha ile kaplamak” KE 199r/8
sawut-“soğutmak, krş. savut-,
sovut-” NF 429/16
savut-“soğutmak krş. sawut-,
sovut-” KE 43v/6, ME 170/4
say “kara, taşlık yer” KE 27r/2
saǾy (<A.) 1.“çalışma, gayret, ko-
şuşturma” HKT 559a/6, 2. “yü-
rüme, yürüyüş” HKT 429a/8,
saǾy ķıl- 1.“çalışmak, çabala-
mak, uğraşmak” NF 272/11,
HKT 109b/4, 2. “koşmak”
e
ğ
HKT 564b/5
i
t say-“saymak, hesap etmek krş.
i
m san-” KE 13v/18
y
a
śayd (<A.)“av” śayd it- “av yap-
y
ı mak, avlamak” MN (2) 5/44,
n
e śayd ķıl- “av yapmak, avlamak”
v
i NF 268/1, HŞ 421
sāye (<F.) “gölge” KE 104r/4, HŞ
915, sāye-i devlet “devlet gücü”
K XI/15, sāye ķıl- “gölge yap-
mak, gölgelemek” KE 189r/5
sayġuçı “sayıcı” HŞ 3136
sayı“her, sayı, kadar krş. sayu” KE
167r/9
sayın “sayı, adet” KE 119r/19
sayın ħan (<ö.a.) “Altın Ordu hanı
Batu Han’ın lakabı” AO II/14
śāyimüǿd-dehr (<A.) “sürekli oruç
tutan” NF 219/15
sayķal (<A.) “cila” MN (2) 29/291,
sayķal ķıl- “cilalamak, parlat-
mak” HŞ 3
 Harezm-Altınordu
sayķalį(<A.) “cilalı, parlak” MM
318/1
sayla-“seçmek, tercih etmek” KE
132v/8
sayra-(1) “ötmek, şakımak” KE
68v/3, MN (2) 27/263
sayra- (2) “harekete geçmek” HŞ
1500
sayra- (3)“hezeyan etmek” MN (2)
18/174
sayrat-“sayratmak, hareket ettir-
mek, oynatmak” HŞ 2093
sayu “her, sayı, kadar krş. sayı”
KE 12r/11
sayvām (<ö.a.) “Ürdün’deki beş
büyük şehirden biri” KE 56v/21
saz(1) “kamış, ot, bataklık” HŞ
2188
saz (2) “çalgı, müzik aleti krş. sāz
(2)” KE 149r/19
sāz (1)(<F.) “silah” HKT 92b/8
sāz (2)(<F.) “çalgı krş. saz (2)” sāz
tüz- “çalgı çalmak” MN 3/22
sazaġan “büyük yılan, ejderha”
İML 177
sazın “büyük yılan, ejderha” sazın
yılan “büyük yılan, ejderha” KE
36v/21
sāzlıġ “silahlı, techizatlı” ME 91/7
sebā (<ö.a.) “Belkıs’ın hakimiye-
tinde bulunmuş Yemen’de bir
şehir” KE 146v/15
sebak (<A.) “ders krş. sebāk,
sabaķ” MM 66/1
sebāk (<A.)“ders, talim krş. sebak,
sabaķ” KE 2v/6
ŝebāt (<A.) “yerinde durma, azim,
sebat” MM 354/1, HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 507
483b/2, ŝebāt ķıl- “sebat etmek,
sabır göstermek” MM 399/4
sebe (<ö.a.) “Belkıs’ın kavminin
adı” HKT 362a/9
sebeb (<A.) 1.“sebep, neden” KE
8v/4, ME 96/2, MM 60/3, HKT
364a/9, HŞ 1104, K VII/45, 2.
“alaka, ilgi, bağ” HKT 24a/1,
sebeb-i nüzūl “inme sebebi” NF
255/11, sebeb bol- “sebep ol-
mak, neden olmak, alakası ol-
mak krş. sebeb ol-” NF 245/11,
KE 9v/20, HŞ 2109, sebeb ķıl-
“nispet etmek” KE 75r/2, ME
91/3, HKT 399a/5, sebeb ķur-
“sebebe bağlamak, nedene bağ-
lamak” ME 91/3, sebeb ol- “se-
e
ğ bep olmak, neden olmak, alaka-
i
t sı olmak krş. sebeb bol-” K
i
m VII/42
y
a
sebįl(<A.) “bağış, adanmış, hayrat
y
ı olarak parasız dağıtılan su”
n
e
v
sebįl at “adanmış, hayrat” ME
i
17/1, sebįl ķıl- “bağışlamak,
adanmak, hayrat olarak parasız
dağıtılmak” NF 135/5, ME 16/8
ŝebįr (<ö.a.) “Musa peygamber
kıssasında altı parça olan dağın
üçte bir kısmı” KE 12v/5 s
sebkįne (<F.) “bir oyun” KE 57v/9
seccāde (<A.) “seccade” NF 369/3,
seccāde kemiş-“namaz kılmak
için seccade sermek” NF
268/12
secde(<A.) “secde” NF 12/8, KE
107r/11, MM 112/4, HKT
491b/8, secde keltür- “namazda
secdeye varmak, secde etmek”
508 | D r . Suat ÜNLÜ
KE 9r/12, secde ketür- “na-
mazda secdeye varmak, secde
etmek” KE 11v/15, secde ķıl-
“secde etmek” NF 57/15, KE
4v/4, MM 148/1, HKT 147a/3,
MN (1) 10/8, MN (2) 28/278,
secde ķıldur- “secde ettirmek,
secdeye vardırmak” NF 281/12,
secde ķılġan “secde eden” HKT
197a/7, secde ķılġanlıķ ĥālında
“secde ederek” HKT 350a/4,
secde ķılġu yir “secde edecek,
namaz kılacak yer” HKT
149a/8, secde ķılıġlı “secde
eden” HKT 281a/5, secde
ķılmaķ “secde etme, secde”
HKT 543b/5, secdeke bar-
“secde etmek” NF 12/2
secde-gāh (<A.+F.) “secde edilen
yer, ibadet edilecek yer” KE
135v/15, MN (2) 17/161
secde sehiv (<A.) “sehiv secdesi”
MM 136/1
secde tilāvet (<A.) “Kur’an’ın on
dört yerinde geçen secde ayetle-
rini okuyan veya işiten için ya-
pılması gerekli secde, tilavet
secdesi” MM 114/1
seç-“seçmek, seçip ayırmak” KE
188v/6, ME 86/8, MM 366/1,
HKT 175a/7, İML 115
seçig“seçilen şey, seçilmiş” MM
366/1
seçil- “seçilmek, ayrılmak” ME
140/2, MM 365/4
seçilmek“uzlet, yalnızlık” ME
140/3
sed(d)(<A.) “set, duvar, engel” KE
176r/9
sedūm (<ö.a.) “Ürdün’deki beş
büyük şehirden biri” KE 56v/21
sedūm bin müşdem (<ö.a.)
“Müǿtefikat hükümdarı” KE
57r/3
sefāhat (<A.) “uçarılık, akılsızlık”
sefāhat ķıl- “cahillik etmek,
akılsızca davranmak” HKT
216b/1
sefer (<A.) “yolculuk, sefer, savaş”
NF 120/4, KE 187v/13, ME
29/6, MM 175/1, HKT 26b/6,
HŞ 1451, Ka II/11, sefer ķıl-
“sefere çıkmak, savaşa çıkmak,
e
ğ
ölmek “NF 88/15, KE 71v/6,
i
t ME 111/6, HŞ 492, AO V/20,
sefer var- “yola çıkmak” İML
i
m
y
a
110
y
ı sefįhlik (<A.+T.) “düşüncesizlik,
patavatsızlık krş. sefihlik” NF
n
e
v
i 199/6
sefihlik (<A.+T.) “bilmezlik, cahil-
lik krş. sefįhlik” ME 163/6
segri- “(göz) seğirmek” ME 129/4
seĥāb (<A.) “bulut” HKT 3b/5
seħāvet (<A.) “cömertlik, el açıklı-
ğı krş. saħāvet, saħā” seħāvet-ü
ķuvvet “cömertlik ve kuvvet”
KE 189r/20
seĥer (<A.) “tan, seher, sabahın
gün doğmadan önceki zamanı,
seher vakti krş. seher” MM
172/1, HKT 49a/7, seĥer vaķtı
“seher vakti” HKT 498a/6
seher (<A.) “tan, seher, seher vakti
krş. seĥer” KE 99v/4, HŞ 169,
 Harezm-Altınordu
seher vaķtı “seher vakti krş. se-
her vaķti” ME 13/6, seher vaķti
“seher vakti krş. seher vaķtı”
KE 87v/1, HŞ 546
seherlik “sabah yemeği” seherlik
yė- “sabah yemeği yemek” ME
170//1
sehiv (<A.) “yanılma, yanlışlık krş.
sehv” MM 112/1
sehiv secde (<A.) “namaz sırasında
yapılan bir yanlışlık için so-
nunda tekrar edilen secde krş.
sehiv secdesi” MM 112/2
sehiv secdesi (<A.) “namaz sıra-
sında yapılan bir yanlışlık için
sonunda tekrar edilen secde krş.
sehiv secde” MM 115/3
sehl (<A.) “kolay, sakıncasız” KE
139v/6, HŞ 1202, sehl ķıl- “ko-
laylaştırmak, sakıncasız hale
getirmek” KE 225v/17, sehlrek
“daha kolay, daha sakıncasız”
KE 21v/13
sehl-i tusterį (<ö.a.) “Ebû Mu-
hammed Sehl bin Abdillâh bin
Yûnus bin Īsâ bin Abdillâh bin
RafîǾ. Meşhur bir İslam sûfîsi”
NF 299/1, sehl tusterį “bkz.
sehl-i tusterį” NF 325/2
seĥv (<A.) “hata, yanlış krş. sehiv”
NF 376/10, HŞ 99
seĥven (<A.) “yanlışlıkla, yanıla-
rak” MM 115/2
sekerāt (<A.) “kendinden geçme,
baygınlık” NF 442/11
sekįnet (<A.) “oturulacak yer”
sekįnet bol- “ikamet etmek, otu-
rulacak yer edinmek” NF 382/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 509
sekir- “koşmak, harekete geçmek,
hamle kılmak krş. sikir-, sekri-”
NF 81/3, KE 190v/18, HŞ 1071
sekirt-“seğirtmek, hareket ettirmek,
oynatmak, sıçratmak krş. sikirt-
” NF 47/5, ME 57/2
sekit-(1)“alıkoymak, bırakmak”
ME 132/1
sekit-(2) “aksatmak” NF 287/15
sekiz “sekiz (8) krş. sekkiz” NF
51/14, KE 13v/10, HKT
142a72, İML 186, AO I/24, se-
kiz uçmaĥ “sekiz Cennet, Cen-
netin sekiz katı” KE 202v/18,
sekiz yaşa- “sekiz yaşında ol-
mak, sekiz yaşına kadar yaşa-
mak” KE 198r/12, sekizde bir
e
ğ “sekizde bir” HKT 77a/7
i
t sekizinç“sekizinçi (8.) krş.
i
m sekizinçi, seksinç, seksinçi” KE
y
a
46v/13
y
ı sekizinçi“sekizinçi (8.) krş.
n
e sekizinç, seksinç, seksinçi” KE
v
i
66r/11
sekiz yüz “sekiz yüz (800) krş.
sekkiz yüz” AO II/52
sekiz yüz elli yedi “sekiz yüz elli
yedi (857)” K I/52
sekiz yüz seksen iki “sekiz yüz s
seksen iki (887)” AO V/24
sekiz yüz yetmiş “sekiz yüz
yetmiş (870)” AO IV/20
sekiz yüz yetmiş iki “sekiz yüz
yetmiş iki (872) ” K II/14
sekkiz “sekiz (8) krş. sekiz” NF
4/15, KE 5v/12, sekkiz uçmaĥ
“sekiz Cennet, Cennetin sekiz
katı” NF 68/12, MM 48/4
510 | D r . Suat ÜNLÜ
sekkiz yüz “sekiz yüz (800) krş.
sekiz yüz” NF 23/10
sekrān (<ö.a.) “Cehennemde bir
dağ” NF 364/3
sekri- “sıçramak, zıplamak, atla-
mak krş. sekir-, sikir-” KE
28v/15
sekriş-“sıçraşmak, hoplayıp, zıp-
lamak” NF 393/1, KE 68v/3,
ME 121/4
sekrlıķ (<A.+T.) “sarhoşluk” KE
41v/16
seksen “seksen (80)” NF 119/5,
KE 23v/5, MM 161/3, HKT
335b/9, İML 187
seksen bėş“seksen beş (85) krş.
seksen biş” KE 27r/11
seksen biş “seksen beş (85) krş.
seksen bėş” HŞ 4706
seksen ėki “seksen iki (82)” KE
246v/11
seksen miñ “seksen bin (80.000)”
NF 111/10
seksen toķuz “seksen dokuz (89)”
KE 145v/15
seksinç“sekizinci (8.) krş. sekizinç,
sekizinçi, seksinçi” NF 60/14
seksinçi“sekizinci (8.) krş.
sekizinç, seksinç, sekizinçi”
HKT 284a/8, HŞ 4061
sekül “sekil” ME 91/2
selām (<A.) “selam” NF 79/16, KE
39r/19, ME 2/5, HKT 344a/1,
HŞ 3988, AO IV/10, MN (2)
13/128, selām alış “karşılıklı se-
lam almak” AO III/7, selām ay-
“selam vernek” NF 173/3, KE
49r/15, selām ayt- “selam ver-
mek” NF 4/5, ME 107/8, selām
ayıt- “selam vermek” HŞ 2483,
selām bėr- “selam vermek krş.
selām bir-” NF 4/6, KE
209v/16, MM 132/3, selām
bėril- “selam verilmek” NF
305/9, selām bir- “selam ver-
mek krş. selām bėr-” HŞ 2156,
selām bol- “selam vermek, se-
lam olmak” NF 87/13, selām
cevābın bir-“selamın karşılığını
vermek” MN (1) 4/9, selām ve
durūź “ selam ve dua” NF
394/1, selām ve taĥiyyat “selam
ve hayır dua” NF 128/7, KE
233r/2, selām taķı taǾzįm “se-
e
ğ
lam ve saygı gösterme” NF
i
t 278/15, selām tapuġ ıđ- “ selam
i
m ve bağlılık göndermek” KE
y
a
148v/20, selām ıđ- “selam gön-
y
ı dermek krş. selām ıy-” KE
63v/18, HŞ 1190, selām ıy- “se-
n
e
v
i lam göndermek krş. selām ıđ-”
AO III/17, selām ıyış- “karşılık-
lı selam göndermek” AO III/4,
selām ķaytar- “selama karşılık
vermek” NF 54/8, selām kemiş-
“selam vermek” HKT 91a/4,
selām kėtür- “selam vermek”
MM 139/4, selām ķıl- “selam
vermek, selamlamak” NF 11/3,
KE 7v/1, ME 2/5, HKT 520a/3,
HŞ 1182, MN (1) 3/3, selām
ķılın- “selam verilmek, selam-
lanmak” HKT 89a/6, selām
ķılış- “karşılıklı selam vermek,
selamlaşmak” NF 438/14,
selām ķılmaķ “selam verme, se-
 Harezm-Altınordu
lamlama” HKT 406b/5, selām
tegür- “selam göndermek, se-
lam ulaştırmak” KE 109r/20,
selām ti- “selam söylemek”
HKT 511b/7, selām yarlıķa-
“selam vermek” KE 58r/1,
selām yitiş- “selam ulaşmak”
AO III/14
selāmet (<A.) “selamet, sağ salim,
güvende olma” NF 55/16, KE
42r/8, MM 283/4, HŞ 206K
V/7, selāmet bol- “sağ salim
olmak, güvende olmak” NF
217/15, selāmet ķal- “sağ salim
olmak, güvende olmak “ KE
73v/17
selāmetlıġ (<A.+T.) “salim ve halis
krş. selāmetlıķ” HKT 355a/7
selāmetlıķ “selamete çıkma, korku
ve endişeden uzak olma,
sağlimlik krş. selāmetlıġ” HKT
513b/7, AO IV/18, selāmetlıķ
bol- “korku ve endişeden uzak
olmak, selamete çıkmak” NF
58/4
selāmün Ǿaleyküm (<A.) “(Allah’ın
selamı üzerinize olsun) anla-
mında bir söz” MM 407/4
selāŧįn(<A.ç.) “sultanlar, hüküm-
darlar ” NF 300/15, AO IV/6
selem(<A.) “daha sonra teslim
edilecek bir malı peşin para
karşılığında satın alma, vadeli
satış” ME 31/2, MM 254/1, se-
lem baġla- “vadeli satış yap-
mak” ME 31/2, selem beyǾi
“daha sonra teslim edilecek bir
malı peşin para karşılığında sa-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 511
tın alma, vadeli satış” MM
253/1
seleme (<ö.a.) “Sahabeden bir zat”
NF 70/17
selįm (1)(<A.) “doğru, dürüst,
kusursuz, sağlam” KE 104v/13,
MM 247/1
selįm (2) (<ö.a.) “Sahabeden bir
zat” NF 45/8
selken bin el-beşer (<ö.a.) “KaǾb
bin Esed’i öldürmek için Hz.
Muhammed’in görevlendirdiği
kişi” KE 227v/3
selle (<A.) “sele, sepet” KE 36v/19
selmā (<ö.a.) “Sahabiyattan bir
zat” NF 169/9
selmān-ı fārsį (<ö.a.) “sahabeden
e
ğ bir zat” KE 223v/20, selmān-i
fārsį “bkz. selmān-ı fārsį” NF
i
t
i
m 27/16, selmān fārsį “bkz.
y
a
selmān-ı fārsį” NF 163/1,
y
ı selmān ibnü fārsį “bkz. selmān-ı
n
e
v
fārsį” NF 374/9, selmān “bkz.
i
selmān-ı fārsį” NF 30/11
selsebįl (<ö.a.) “Cennetteki bir
pınarın adı” NF 57/6, HKT
558b/9, selsebįl suyı “Cennette-
ki bir pınar” MN (1) 9/15
selvā (<A.) “bıldırcın eti, s
İsrailoğullarının Tih sahrasında
bulunduğu müddetçe menn ile
Allah’ın ihsanı olan bıldırcına
benzer kuş eti” KE 118v/9
ŝem (<A) “dinleme, işitme” HŞ
2836
semǾ (<A.) “kulak” K VI/29
semāǾ(<A.) “sema, müzik esnasın-
da dönerek icra edilen zikr ve
512 | D r . Suat ÜNLÜ
ayin” MM 336/4, semāǾ
ġazel “sema esnasında söylenen
gazel” KE 249r/14, semāǾ ķıl-
“sema ayini yapmak, sema
yapmak” KE 30r/1, MM 336/1
semǾa (<A.) “gösteriş krş. semǾat”
NF 260/12
semǾat (<A.) “gösteriş krş. semǾa”
NF 403/6, semǾat ķıl- “gös-
teriş yapmak” NF 403/12
semāk bin ħaraşe (<ö.a.) “Uhud
savaşında kendisine Hz. Mu-
hammed’in kılıcını verdiği sa-
habe” KE 223r/12
semāvāt (<A.ç.) “semalar, gökler”
KE 3v/10
semdūn (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamber kıssasındaki devin adı”
KE 139v/15
semen (<F.) “yasemin” HŞ 1422,
MN (2) 25/247
ŝemen (<A.) “baha, değer, kıymet,
tutar, satış bedeli” NF 405/14,
MM 252/3
semen-türk (<ö.a.) “Semen Türk”
HŞ 1520
ŝemere (<A.) “fayda, verim” NF
233/2
semįǾ (<A.) “her şeyi işiten, du-
yan” KE 152r/8
semir-“yağ bağlamak krş semri-,
semrü-” İMl 110
semiz “semiz yağlı krş. semüz” KE
89r/20, İML 152
semri-“semirmek, yağlanmak krş.
semrü-, semir-, semür-” KE
37v/15
semrit- “beslemek, semizleştirmek
krş. semrüt-” ME 34/4
semrü- “semizleşmek krş. semri-,
semir-, semri-, semür-” NF 22/9
semrüt- “beslemek, semizleştirmek
krş. semrit-” ME 89/2, HKT
572a/4
ŝemūd (<ö.a.) “Hz. Salih’in pey-
gamber olarak gönderdiği eski
bir Arap kavminin adı” KE
31r/18, HKT 544b/3
semūm (<A.) “bir çeşit rüzgar, sam
yeli, sıcak rüzgar” HŞ 4650
semür-“semirmek krş. semri-,
semrü-, semir-” KE 249r/7
semüz “semiz, sağlam krş. semiz”
e
ğ
KE 15v/10, K VI/24
i
t semüzkend (<ö.a.) “bir şehir” KE
i
m 176r/7
y
a
sėn“sen, 2. teklik şahıs zamiri krş.
y
ı sen, sin” MM 51/1, sėndin
“senden krş.sindin, sen-
n
e
v
i den”MM 280/2, sėni “seni”
MM 2/4, sėnin “senin” MM
314/4, sėniñ “senin krş. seniñ,
siniñ” MM 42/3
sen “sen, 2. teklik şahıs zamiri krş.
sėn, sin” NF 12/11, KE 8v/14,
ME 69/3, HKT 157b/1, HŞ
2318, İML 86, AO I/5, saña
“sana” NF 8/12, KE 5v/21, ME
66/1, MM 28/1, HŞ 3556, CE
3/3, MN (1) 2/2, MN (2) 8/73,
sañar “sana” MM 245/2, sende
“sende sinde” NF 104/1, KE
28r/20, CE 3/3, senden “senden
krş. sendin, sindin” K V/10,
sendin “senden krş. senden,
 Harezm-Altınordu
sindin” NF 14/12, KE 11v/20,
seni “seni krş.sini, sėni” NF
7/7, KE 6v/16, seniñ “senin krş.
sėniñ, siniñ” NF 8/5, KE 2v/16
ŝenā (<A.) “övgü, övüş, methetme”
NF 105/4, KE 212r/3, MM
275/1, HŞ 4711, MN (1) 10/10,
K V/17, MN (2) 8/82,
ŝenā vü duǾā “medh ve dua”
NF 228/5, ŝenā ve tesbįĥi
“medh ve tesbih” NF 83/9, ŝenā
ay- “övmek, methetmek” NF
10/8, KE 133v/8, ŝenā ayt-
“övmek, methetmek” NF 4/2,
KE 212r/2, MN (2) 43/435,
ŝenā ķıl- “şükretmek, şükürde
bulunmak” NF 57/17, MM
284/1
sėñek “ağaçtan oyulmuş su kabı”
NF 159/14
seng (<F.) “taş” KE 221v/21
señ(i)r “köşe NF 38/14
señirlig “köşeli” ME 77/1
sėnlik “senlik” MM 339/1
sensiz “sensiz” KE 69r/11, HŞ
3459
sep- “serpmek” ME 79/4, İML 109
sepe- “atmak” KE 246r/13
sepet (<F.) “sepet” KE 68v/13
sepül-“serpilmek” ME 183/1
ser (<F.) “baş” HŞ 4661
ser-“sabretmek, dayanmak” KE
68v/13
ŝerā (<A.) “toprak” KE 46r/17
serāb (<F.) “sıcak günlerde çöller-
de su gibi görünen buğu, sis”
MM 325/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 513
serāvār (<F.) “serviye benzer, servi
gibi” HŞ 410
serāy (<F.) “saray krş. krş. sarāy,
saray” MN (1) 17/15, MN (2)
12/111
serbeser (<F.) “baş başa” serbeser
boluş- “baş başa kalmak, baş
başa olmak” ME 201/6
sercān (<ö.a.) “Ashab-ı Fil kıssa-
sında adı geçen put” KE
179v/13
serçe “ufak kuş” İML 175
serd (1)(<F.) “sert” serdraķ “daha
sert, çok sert” KE 157r/4
serd (2)(<F.) “soğuk” serd bol-
“soğuk olmak, soğumak” HŞ
406
e
ğ serencām (<F.) “macera” HŞ 1437
i
t serendil (<ö.a.) “Adem Peygam-
i
m ber’in Cennetten kovulduğu
y
a
yer” NF 281/14
y
ı ser-gerdān (<F.) “şaşkın, sersem,
n
e başı dönmüş” NF 281/9, HŞ
v
i
2601, MN (2) 6/52, ser-gerdān
bol- “şaşkın olmak, sersem gibi
davranmak” NF 31/17, ser-
gerdān ķıl- “şaşırmak, sersem-
leşmek, sersem gibi davran-
mak” NF 440/1, HŞ 1746 s
ser-gerdānlıķ (<F.+T.) “başı dön-
müşlük” HŞ 101
ser-ħayl (<F.+T.) “komutan” ser-
ħayl ķıl- “komuta etmek, komu-
tanlık yapmak” KE 179v/20
serheng (<F.) “asker, çavuş” NF
225/17, KE 64V/16, HŞ 1145,
MN (1) 6/2
514 | D r . Suat ÜNLÜ
serħoş (<F.) “sarhoş” HŞ 1465,
serħoş bol- “sarhoş olmak” HŞ
1524
serħoşluķ (<F.+T.) “sarhoşluk” HŞ
1196
serį saķaŧį (<ö.a.) “Ebuǿl-Hasan
Sarî bin Mugallıs es-Sakâtî. Bir
İslam sûfîsi” NF 296/12, şeyh
“bkz. serį saķaŧį” NF 403/13,
saķaŧį “bkz. serį saķaŧį” NF
375/9, serį “bkz. serį saķaŧį” NF
296/15
ŝerįd (<A.) “tirit” ME 84/6
serin- “sabretmek, dayanmak krş.
sirin-” İML 124
sermedį (<F.) “daimi, ebedi” K
V/19
sernāy (<F.) “zurna” HŞ 2105
serniç“sarnıç, çömlek” KE 174r/14
serniçlik “sarnıçlık, çömlekcilik”
KE 174r/17
serv (<F.) “servi krş. servį” HŞ
1130, MN (2) 6/54, serv-i āzād
“yüksek boylu servi” HŞ 1544,
serv-ü kamet “servi boylu” HŞ
441, serv-ü revān “yürüyen ser-
vi” HŞ 1093
server (<F.) “başkan, ileri gelen”
MM 7/1, HŞ 4661, MN (1) 1/3,
server-i selāŧįn “hükümdarların
başı” AO IV/6
servį (<F.) “servi krş. serv” HŞ
135, MN (2) 25/244
serzeniş (<F.) “başa kakma, çıkış-
ma” KE 92r/6
sesken-“korkmak krş. sisken-” HŞ
3776
se-şenbe (<F.) “salı günü” KE
3v/1, AO IV/21
sev- “sevmek krş. sew- sėw-, söw,
siv-” NF 8/11, KE 190v/13,
İML 112, K VII/23, sevmeme-
“düşman görmek, nefret etmek”
İML 102,
sew- 1.“sevmek krş. sev-, sėw-,
söw, siv-” NF 169/8, KE
69r/11, ME 35/1, HKT 23b/6,
HŞ 163 , 2. “arzu etmek, iste-
mek” HKT 115b/5, 3. “beğen-
mek, tercih etmek” HKT
184a/1, sewmek “sevme, sevgi”
KE 18r/1, ME 35/2, İML 102,
HKT 573a/9
e
ğ
sėw- “sevmek krş. sev-, sew-, siv-,
i
t söw-” MM 210/2
i
m ŝevāb (<A.) “sevap krş. śavāb” NF
y
a
198/8, KE 19v/2, ME 23/8,
y
ı MM 205/4, HKT 94b/2, K
V/19, ŝevāb-ı Ǿažįm “büyük se-
n
e
v
i vap” K VII/43, ŝevāb bėr- “kar-
şılık vermek, mükafatlandırmak
krş. ŝevāb bir-” NF 100/6, KE
58v/17, ŝevāb bir- “karşılık
vermek, mükafatlandırmak krş.
ŝevāb bėr-” HKT 117b/3, ŝevāb
birgen 1.“sevap veren, mükafat-
landıran” HKT 99a/1, 2. “sevap
veren, mükafatlandıran, esma-i
hüsna’dan eş-şekūr” HKT
535a/1, ŝevāb biril- “sevap ve-
rilmek, mükafatlandırılmak”
HKT 559a/6, ŝevāb biti- “sevab
yazmak” NF 60/1, ŝevāb bol-
“sevab olmak, mükafat olmak”
NF 79/3, KE 214v/5, ŝevābdın
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 515

maĥrūm bolmaķ “karşılık gör- sewinçilik, sewünçlü,

meme, mukafatsız kalma” HKT
317b/5
ŝevābluġ (<A.+T.) “sevaba giren”
ŝevābluġ bol- “sevaba girmek,
sevap sahibi olmak” NF 274/14
sevād (<A.) “yazı” MN (2) 14/129
sevdā (<F.) “sevda” HŞ 3696, MN
(2) 28/280, sevdā bol- “aşık ol-
mak” HŞ 932
sewde binti rāmiǾā (<ö.a.) “Hz.
Peygamber’in dokuz karısından
biri” KE 198r/21, sevde “bkz.
sewde binti rāmiǾā” NF 6/10
sewdür- “sevdirmek krş. söwdür-”
ME 91/2, KE 67v/15, HKT
493a/3
sevin-“sevinmek, şenlenmek krş.
sewün-, sevün-” İML 113, K
VII/16
sevinç“sevinç, müjde krş. sewinç,
sewünç, sevünç” KE 207v/3,
İML 148
sewinç“sevinç, müjde krş. sevinç,
sewünç, sevünç” KE 235r/7,
HŞ 1222
sewinçilik“sevinçlik, sevinme krş.
sewinçlük, sewünçlü,
sewünçlüg, sewinçlük,
sevinçlig, sewinçlig, sivünçlüg”
sewinçilik ķıl- “sevinçlik gös-
termek, sevinmek” HŞ 3783
sewinçle- “sevinmek, şenlenmek,
mutlu olmak krş. sevünçile-,
sevinçile-, sewünçile-” HŞ
4094
sevinçlig “sevinçli, sevinme krş.
sewinçlig, sewinçlük,
sewünçlüg, sivünçlüg” İMl 153
sewinçlig“sevinçli, sevinme krş.
sevinçlig, sewinçlük,
sewinçilik, sewünçlü,
sewünçlüg, sivünçlüg” HŞ
3784
sewinçlük “sevinçlik, sevinme,
neşe krş. sewinçilik, sevinçlig,
sewinçlig, sewünçlü,
sewünçlüg, sivünçlüg” HŞ
1505
sevindir-“başkasının sevinmesini
mucip olmak krş. sewündür-”
İML 113
sewit “Zühre yıldızı” KE 21v/16
sevkü “sevgili, sevimli krş.
e
ğ sevgülü” İML 152
i
t sewmeklik “sevmek” NF 395/9
i
m sewnüş- “sevinmek, mutlu olmak”
y
a
NF 412/14
y
ı ŝevr (<ö.a.) “Mekke ile Medine
n
e arasında bir dağ” NF 23/13
v
i
sewüg “sevgili, sevgi, sevilen” KE
51r/21, HKT 229b/3, HŞ 1816,
sewüg bol- “sevmek, sevilen
olmak, sevgili olmak” KE
18v/4, sewüg sev- “sevmek”
KE 51r/14, sewügrek “daha s
çok sevilen, daha sevgili” KE
5r/20
sevüglü“sevgili, sevimli krş.
sevkü” sevüglü ķıl- “sev-
dirmek, sevimli olmak, hoşa
gitmek” ME 91/2
sewüglüg “sevgili, dost, hoşa gi-
den, iyi, istenilen, sevilen krş.
söwüglüg” NF 265/16, KE
516 | D r . Suat ÜNLÜ
91v/15, HŞ 385, sewüglüg bol-
“hoşa gitmek, sevimli olmak,
istenilmek” NF 77/10, KE
91r/16, sewüglügrek “daha se-
vimli” NF 68/16, KE 67r/18,
HKT 227a/4
sevüglük “dostluk, sevgi krş.
sevüglük, söwüglük” NF 143/1,
ME 58/8
sewüglük “dostluk, sevgi krş.
sewüglük, söwüglük” KE
109v/5, HKT 13b/7
sewügsüz “sevgisiz” HŞ 1555
sewül- “sevilmek” HŞ 1585
sevün-“sevinmek krş. sewün-,
sevin-” KE 95v/12, ME 12/4
sewün- 1.“sevinmek, mutlu olmak
krş. sevün-, sevin-” NF 24/16,
KE 54r/10, HKT 458a/3, HŞ
1307, 2. “şımarmak” HKT
376a/5, sewüngen 1. “sevinçli”
HKT 565b/2, 2. “şımaran, şı-
marık” HKT 376a/6, sewünmek
“sevinç” HKT 558b/3
sevünç“sevinç, müjde krş. sewinç,
sewünç, sevinç” KE 210r/12
sewünç “sevinç krş. krş. sewinç,
sevinç, sevünç” NF 192/17, KE
6r/7, ME 210/1, HŞ 3399
sewünçi “muştuluk, müjde getirene
verilen bahşiş” KE 97r/3,
sewünçi bėr- “müjde vermek,
sevindirmek” NF 20/6
sevünçile- “müjdelemek, sevinçli
haber vermek krş. sevinçile-,
sewünçile-, sewinçle-” KE
105v/20
sewünçile-“müjdelemek, sevinçli
haber vermek krş. sevünçile-,
sevinçile-, sewinçle-” KE
105r/5
sevinçile-“müjdelemek, sevinçli
haber vermek krş. sevünçile-,
sewünçile-, sewinçle-” KE
190r/16
sewünçlü“sevinçli krş. sewünçlüg,
sewinçilik, sevinçlig, sewinçlig,
sewinçlük, sivünçlüg” ME 27/7
sewünçlüg “sevinçli krş. sewünçlü,
sivünçlüg, sewinçilik, sevinçlig,
sewinçlig, sewinçlük” ME 12/4,
sewünçlüg bol- “sevinçli olmak,
sevinmek” KE 79v/16,
e
ğ
sewünçlüg ķıl- “sevindirmek,
i
t neşelendirmek” KE 79v/16
i
m sewündür- “sevindirmek krş. se-
y
a
vindir-”KE 103r/4, ME 12/5,
y
ı HKT 10b/1, HŞ 1572,
n
e sewündürgen “sevinç ve haz ve-
v
i ren” HKT 320a/2
sewündürül-“mutlu edilmek, se-
vindirilmek” HKT 386b/8
sewünüş-“birlikte sevmek bkz.
sewüş-” KE 197r/16
sewüş-“sevişmek, karşılıklı
sewmek bkz. sewünüş-” ME
120/1
seyl (<A.) “sel” seyl aķıt- “çok
akmak, sel gibi akıtmak, sel
akmak” HŞ 4567, seyl kötür-
“sel götürmek, selle gitmek, se-
le kapılmak” HŞ 4649
seyr (<A.) “seyir, gezme, dolaşma”
HŞ 3187, seyr et- “seyretmek,
gezmek, dolaşmak” KE
 Harezm-Altınordu
158r/18, seyr ķıl- “seyretmek,
gezmek, dolaşmak” NF 98/16,
HŞ 3187, seyr ķıldur- “seyret-
tirmek, gezdirmek, dolaştır-
mak” NF 317/17
seyrānlıġ (<F.+T.) “çok gezen,
seyyah” KE 160r/4
seyrek “seyrek” NF 23/6, ME 68/5,
seyrek bol- “seyrek olmak, sık
olmamak” ME 35/3, seyrek ķıl-
“seyrekletmek, seyreltmek” ME
35/3
seyrel-“seyrelmek, azalmak, açıl-
mak” ME 160/2
seyyāĥ(<A.) “ seyyah, gezgin” HŞ
50
seyyāĥlıķ(<A.+T.)“seyyahlık, yol-
culuk” seyyāĥlıķ ķıl- “yolculuk
yapmak, seyaha çıkmak” NF
262/11
seyyār (<A.) “seyyar” HŞ 1289
seyyid (1)(<A.) “efendi, bey, ileri
gelen, başkan” KE 200r/11,
HKT 407b/5, seyyid -i Ǿālem
“alem’in efendisi, alem’in ileri
geleni, Hz. Muhammed” KE
186r/10, seyyid-i ǾArab
“Arab’ların efendisi, Araplar’ın
ileri geleni Hz. Muhammed”
KE 187r/8
seyyid(2) (<ö.a.) “Sahib Girey’in
tarhanlık verdiği kişilerden bi-
ri” Ka II/7
seyyid aĥmed (<ö.a.) “Sahib
Girey’in tarhanlık verdiği kişi-
lerden biri” Ka II/6
seyyide(<A.) “muhterem kadın”
NF 170/14, seyyide-i Ǿarab
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 517
“muhterem Arab kadını, Hz.
Hatice” KE 190v/12
sėz-“sezmek, sanmak, zannetmek,
tahmin etmek krş. sez-, siz-”
ME 172/1
sez-“sezmek, sanmak, zannetmek,
tahmin etmek krş. sėz-, siz-”
NF 34/12, KE 206r/9
sezā (<F.) “uygun, layık, yaraşır”
NF 84/1, KE 249r/4, ME 51/5,
MM 11/2, HKT 516a/4, sezā
bol- “layık olmak, yaraşmak”
NF 116/10, ME 216/5, MM
16/2, HKT 13a/8, sezā bul- “la-
yık bulmak, uygun görülmek,
yaraştırılmak” ME 8/8, sezā ķıl-
“yaraşmak, uygun olmak” ME
e
ğ 85/7, sezā ķılın- “layık kılın-
mak” HKT 569a/2, sezāraķ
i
t
i
m “daha layık, daha uygun, daha
y
a
yaraşık” KE 80r/16, HKT
y
ı 195a/1
n
e sezālıķ (<F.+T.) “uygunluk, yaraşır
v
i
olma durumu” MM 373/4
sezāsınça (<F.+T.) “gereğince,
gerektiği gibi” HKT 327a/4
sezā-vār (<F.) “münasip, uygun”
HKT495a/2, sezā-vār ķıl- “mü-
nasip kılmak, uygun bulmak” s
KE 163v/5
sezig “zan, tahmin, seziş, şüphe,
kuşku krş. sezik, sezig, sizig”
KE 36r/13, sezigge tüş- “şüphe-
ye düşmek, şüphelenmek” ME
147/3
sėzig “zan, tahmin, seziş, şüphe,
kuşku krş. sezik, sėzig, sizig”
ME 87/8, MM 122/1, sėzig ėt- “
518 | D r . Suat ÜNLÜ
kuşkulanmak, şüphe duymak”
ME 44/7, sėzigge tüş- “şüphe
duymak, şüpheye düşmek” ME
147/3
sezik “zan, tahmin, seziş, şüphe,
kuşku krş. sėzig, sezig, sizig”
NF 175/16
sėzingü “şüpheli”sėzingü yer “şüp-
heli yer” ME 168/8
sı- “kırmak, parçalamak, mahvet-
mek, yenmek, mağlub etmek,
ortadan kaldırmak” KE 98v/6,
ME 139/3, MM 160/4, HKT
38b/8, HŞ 4653, sıġan “kıran,
parçalayan” HKT 513a/1
sıba-“bulaştırmak, sıvamak krş.
suva-” İML115
sıbızġı “düdük” İML 161
sıbızġıçı “düdükçü, düdük çalan”
İML 156
sıbŧ(<A.) “torun, kuşak” KE
125r/9, HKT 165a/7
sıbŧį(<A.)“(o) kuşaktan olan” KE
115v/16
sıç-“kalın bağırsaktan pislik çı-
karmak” İML 106
sıçan“sıçan, fare krş. sıçķan,
sıçġan” KE 13r/12, HŞ 2622
sıçġan “fare krş. sıçan, sıçķan”
HKT 410b/4, HŞ 1852, İML
177, sıçġan yılı “Türkçe on iki
yıl atlarından 1nci yılın adı”
İML 185
sıçķan“sıçan, fare krş. sıçan,
sıçġan” KE 25v/3
sıçra-“kurtulmak, sıçramak” ME
155/2, HŞ 4481
sıçrat- “ulaştırmak, yaymak” ME
38/8
śıddįķ (<A.) “pek doğru, sözünün
eri. Hz. Ebu Bekr’in lakabı” NF
103/2, KE 90r/7, śıddįķ atan-
“sözünün eri olarak bilinmek,
sözünün eri olarak atlandırıl-
mak, çağrılmak” KE 195r/1
śıdķ(<A.) “iç, yürek temizliği,
doğruluk” KE 239r/10, MM
62/2, HŞ 3161, MN (2) 24/235,
śıdķ-u iħlāś “doğruluk ve ihlas”
MM 326/2, śıdķ-u śoĥbet “doğ-
ruluk ve sohbet” MM 328/1
śıduķ “kırık, kırılmış” KE 118v/18
śıfat (<A.)“sıfat, vasıf, nitelik” NF
e
ğ
412/11, KE 75r/21, ME 106/2,
i
t MM 26/1, HKT 42a/4, HŞ 439,
MN (1) 14/8, śıfat ķıl- “vasıf-
i
m
y
a
landırmak” NF 61/13, KE
y
ı 46r/16, MM 277/4, HKT
312a/4, HŞ XXI, śıfat ķılış-
n
e
v
i “birbirlerini vasıflandırmak,
karşılıklı vasıflarını açıklamak”
ME 202/4, śıfat ķılmaķ “vasıf-
landırma” HKT 141b/1, śıfatın
ur- “vasfını açıklamak, anlat-
mak” HKT 286b/7
śıfāt (<A.ç.) “sıfatlar, vasıflar,
nitelikler” NF 225/13, MM
200/4
śıfatlıġ (<A.+T.) “sıfatlı, vasıflı
krş. śıfatlig” NF 205/17, KE
2v/10, MM 80/4, HŞ 1700
śıfatlig (<A.+T.) “sıfatlı, vasıflı
krş. śıfatlıġ” NF 341/2
sıft (<A.) “ata, ced” KE 131v/13
 Harezm-Altınordu
sıġ- “sığmak, içine girmek” NF
3/17, KE 10v/1, HŞ 2524
sıġa-“sıvazlamak, okşamak, sür-
mek, sıvamak krş. sıķa-” KE
25v/4, HŞ 1107
sıġ(ı)n-“sığınmak, gizlenmek, sak-
lanmak krş. sıķın-, sıġun-” NF
387/13, KE 81v/7, ME 127/5,
HKT 283a/5, İML 121, HŞ
4715, sıġınġu “sığınak” HKT
189a/3, sıġınġu yir “sığınacak
yer krş. sıķınġu yir” HKT
564a/5
sıġınç “sığınak, sığınılacak yer
bkz. sıġınġu, sıġınġu yir, sıġu”
KE 72/13
sıġındur- “sığındırmak, korumaya
almak, himaye etmek” NF
76/14, ME 63/3, HKT 237b/4
sıġır 1.“sığır, büyük baş hayvan”
NF 251/2, KE 90r/10, HKT
142b/7, İML 172, HŞ 2001, 2.
“dişi sığır, inek” HKT 231b/7,
sıġır yılı “Türkçe 12 yıl atların-
dan 2 inci yılın adıdır” İML 185
sıġırçı “çoban, sığır besleyen, sığır
satıcı” KE 132r/16, İML 154
sıġırçıķ “sığırçık kuşu” İML 176
sıġırçılıķ “sığırcılık, çobanlık” KE
132r/19
sıġış- “sığmak” NF 109/15, İML
116
sıġıt “yas, ağlayıp sızlanma, fer-
yat” ME 166/1, İML 80, sıġıt
ınçıķ yıġı “ah vah etme, ağlayıp
inleme” KE 238v/4, sıġıt tonı
“yas elbisesi” ME 166/2, sıġıt
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 519
ķopar- “ağlayıp sızlamak” KE
242v/3
sıġnış-“sığınışmak, birbirine sı-
ğınmak” ME 122/6, HKT
344a/9
sıġsıġan “saksağan” İML 176
sıġta-“ölü için ağlamak krş. sıħta-,
sıķta-” İML 180
sıġtaçı “sagucu, ölü için ağlayıcı”
İML 158
sıġu“sığınak, barınak krş. bkz.
sıġınġu, sıġınġu yir, sıġu” HŞ
3361
sıġun “yaban sığırı, dağ keçisi” KE
227v/12
sıġun-“sığınmak, gizlenmek, sak-
lanmak krş. sıġın-, sıķın-” HŞ
e
ğ 3407
i
t śıĥĥat (<A.) “sıhhat, sağlık, iyilik,
i
m sağlamlık” NF 331/8, MM
y
a
168/2, HŞ 930, śıĥĥat bėr- “
y
ı sıhhat ve sağlık vermek, sağlık-
n
e lı olmak” NF 140/6, śıĥĥat bol-
v
i
“sağlığına kavuşmak, sağlıklı
olmak” KE 6r/13, śıĥĥat bul-
“iyileşme, sağlığa kavuşma”
NF 34/4, śıĥĥat tap- “sağlığına
kavuşmak” KE 144r/20, HŞ
930 s
śıhr(<A.) “kadın tarafından akra-
ba” KE 249v/12
sıħta- “ölü için ağlamak krş. sıġta-,
sıķta-” İML 115
sıķ “sık” ME 145/1, sıķ bol- “sık
olmak, iki şey arasında mesafe
olmamak” ME 133/5, sıķ turuķ-
“sık durmak, sıkışmak, sıkış-
tırmak” ME 201/6
520 | D r . Suat ÜNLÜ
sıķ- (1)“sıkmak, bir şeyin sıvı kıs-
mını çıkarmak” KE 88r/14,
HKT 230a/7, İML 112
sıķ- (2)“elle ovalamak” MM 84/1
sıķa-1.“sığaşlamak, sıvazlamak,
masaj yapmak krş sıġa- ” NF
108/11, KE 13r/15, ME 113/7,
HKT 434b/7, 2. “el ile dokuna-
rak incelemek, yoklamak” HKT
551a/3, 3. “dokunmak, temas
etmek” HKT 53a/8, 4. “isabet
etmek, erişmek” HKT 201b/2,
sıķamaķ “dokunuş, temas”
HKT 507b/8, sıķap tüket- “silip
yok etmek, körleştirmek” HKT
507a/7, sıķap tüzet- “silip şekli-
ni değiştirmek” HKT 424a/6
sıķanuķ “sıva, çamur” sıķanuķ bol-
“sıvamak, çamur sürmek” ME
164/3, sıķanuķ ur- “sıvamak,
çamurlamak” ME 71/6
sıķaş-“dokunmak, ovuşturmak”
ME 120/6, HKT 307a/7
sıķıġ “şarap” İML 190
sıķıl-“sıkılmak, ezilmek” ME
156/2
sıķın- “sığınmak krş. sıġın-, sıġun-
”KE 29r/5, HKT 217b/9,
sıķınġu yir “sığınacak yer krş.
sıġınġu yir” HKT 194b/7
sıķındı “sıkıp çıkarılan nesne, usa-
re” İML 191
sıķır-“ıslık çalmak” HKT 175a/3,
İML 176
sıķman “üzüm sıkılan yer” İML
162
sıķta- “ölü için ağlamak krş. sıġta-,
sıħta-” İML 80
sıķtur- “sıktırmak” NF 363/12
śıla(<A.) “şaire verilen bahşiş,
hediye” HŞ 1423
sıla-“el sürmek, sıvazlamak” KE
63r/12, İML 111
sılıġ “temiz, pak, değerli, kıymetli,
nazik krş. silig, silik” KE
21r/16
sıltaġ “bahane” NF 112/9
sımala (<R.) “zift, katran krş.
samala” sımala türt- “zift sür-
mek, katran bulaştırmak” ME
102/8
sın “mezar” NF 122/13, ME 88/3,
sınġa ķat- “mezara koymak,
defnetmek” ME 15/1
e
ğ
sın-“kırılmak, bozulmak, bozguna
i
t uğramak krş. sıñ-” NF 275/9,
i
m KE 229v/2, ME 156/5, MM
y
a
373/3, HŞ 4579, İML 105, sınıp
y
ı tüş- “kırılmak, bozulmak” ME
160/1, sınġan “bozulan, kırılan”
n
e
v
i ME 192/3
sıñ- “kırılmak, bozulmak, bozguna
uğramak krş. sın” ME 156/5
sına- “denemek, sınamak, tecrübe
etmek” NF 80/11, KE 86r/9,
ME 59/8, MM 162/4, HKT
22b/2, HŞ 1687, İML 107,
sınaġan “imtihan eden, dene-
yen” HKT 38a/8, sınamaķ “im-
tihan” HKT 429b/4, ME 142/7
śınāǾat (<A.) “iş, meslek, zanaat
krş. śanaǾat, śanǾat” KE 18r/17
sınaġ“imtihan, sınav, deneme” ME
59/8, MM 20/2, HKT 162a/4
sınaġlıġ“tecrübeli, deneyimli” ME
85/2, HŞ 2224
 Harezm-Altınordu
sınaġlıġlıķ “tecrübelilik” ME 85/3
sınamaduķ “tecrübesiz” sınamaduķ
er “tecrübesiz erkek” ME 86/7
sınan- “denenmek” HKT 400a/4
sıñar (1) “bir şeyin tarafı, -a doğru,
sebep, neden” KE 6r/8, ME
66/5, HKT 21b/8, HŞ 1481
sıñar (2) “tek” KE 49v/7,sıñar ađaķ
“diğer ayak” KE 14v/5, sıñar
but “diğer but” KE 226v/19,
sıñar ķol “diğer göz” KE
145v/15, sıñar köz “diğer göz”
KE 44v/10, sıñar közlüg “tek
gözlü” ME 81/2, sıñar ķulaķ
“diğer kulak” KE 145v/16,
sıñar yañaķ “yanağın bir tarafı”
KE 119v/12
sıñarla- “muhtaç etmek” ME 144/1
sıñarlanmaķ “zaruret, çaresizlik”
ME 144/1
sıñaru “...a doğru” KE 181v/19,
HŞ 2912
sınçı “deneyici, tecrübeci” İML
147
sındıçı “büyük makasçı” İML 157
sındır-“kırmak, kırıp geçirmek,
helak etmek, kırdırmak, boz-
mak krş. sındur-”İML 130
sındırıl- “kırılmak krş sındurul-”
İML 130
sındu “makas” NF 66/13, KE
181v/19
sındur- 1.“kırmak, kırıp geçirmek,
helak etmek, kırdırmak, boz-
mak krş. sındır-” NF 12/16, KE
197v/9, HKT 311a/8, HŞ 4649,
2. “ezmek” HKT 362a/2
sındurul- “yenilmek, mağlup ol-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 521
mak krş. sındırıl-” HKT 507b/4
śınıf (<A.) “bölüm” śınıf śınıf ķıl-
“bölümlere ayırmak, gruplan-
dırmak” ME 82/2
sınıķ “kırık, kırılmış krş. sınuķ”
İML 152
sınıķ- (1) “yenilmek, mağlup ol-
mak” ME 159/5, sınıķmış “ye-
nilmiş, mağlup edilmiş” HKT
433a/1, İML 146
sınıķ- (2)“zorla kırılmak krş.
sınuķ-” HŞ 1878, İML 130
sınlıġ “boylu, poslu, kılıklı” KE
2v/1
sınsıķ- “çekinmek, kaçmak” ME
30/7
sınuķ“kırık, kırılmış olan, tam
e
ğ olmayan krş. sınıķ” NF 433/1,
i
t KE 39v/15, MM 172/2, HŞ
i
m 3960
y
a
sınuķ- “kırılmak krş. sınıķ-(2)” HŞ
y
ı 2240
n
e sır (1)“sır, kalıp” KE 8r/9
v
i
sır (r) (2) (<A.) “sır, esrar, giz” NF
157/6, KE 23v/2, MM 333/2,
HKT 466b/1, HŞ 4661, MN (1)
9/3, CE 2/2, sırr-ı eflāk “gökle-
rin sırrı” HŞ 310, sırr-ı miǾrāc
“miracın sırrı” HŞ 137 s
sır- (1) “ayak kaymak” İML 110
sır-(2) “düzelmek, düzeltmek, sil-
mek” HŞ 1324
sıra “sıra, dizi” sıra otur- “dizil-
mek, sıraya göre oturmak “ME
120/7
śırāŧ (<A.) “sırat köprüsü” NF
230/9, KE 19v/14, MM 65/3
522 | D r . Suat ÜNLÜ
sırça “sırça, cam, kâse, (cam) bar-
dak” KE 150r/16, ME 157/5,
HKT 340a/2, HŞ 3473, İML
170
sırçaçı“sıranak, ayak karanak”
İML 156
sırma “sırma” HŞ 2504
sıtraķ “göğüs kemiği” İML 141
sıvaġıç “sıvama aleti” İML 158
śıyām (<A.) “oruç” śıyām-u źekāt
“oruç ve zekat” MM 194/3
sıyrıķ- “boşanmak” sıyrıķıp bar-
“boşanmak, ayrılmak” ME
161/4
sız- “sızmak, hafifçe akmak, eri-
mek, bitkin hale düşmek” NF
234/14, KE 100v/12, MM
171/2, HŞ 3137, İML 109, sıza
sıza çıķ- “sızmak, sızarak ak-
mak, hafifçe akmak, erimek”
ME 156/6
sızañla- “sızmak” ME 171/7
sızġu “kürdan, fırça” ME 183/6
sızġunla- “sızıntı olmak” ME 19/3,
sızġunlayu çıķar- “sızıntı ol-
mak” ME 19/3
sızġur-“eritmek, sızdırmak krş.
sızur-” ME 45/4, HŞ 2726
sızıķ- “sızmak, akmak, erimek”
ME130/5
sızıl-“eritilmek” İML 191, sızılmış
“eritilmiş” İML 191
sızlaġ “sızı, acı” KE 183r/18
sızur-“sızdırmak, eritmek krş.
sızġur-” MM 317/1, HŞ 4198
sibir- “silip götürmek” İML 110
siccįn (<ö.a.) “Cehennemde bir
vadi” NF 402/12, KE 248v/12,
HKT 567b/5
sicil (<A.) “sicil, hüküm” sicil biti-
“hüküm yazmak, hükmü yazıya
geçirmek” ME 86/3
siçek “şişek, iki yaşında koyun krş.
şişek” KE 43r/3
sidr(<A.)“Arabistan kirazı” HKT
410b/6
sidre (<A.) “kiraz ağacı, burada
kastedilen ağaç, yaratıklar ale-
minin son noktası, yedinci kat
gökte bulunan makam” KE
51v/11, HKT 503b/2, sidretüǿl-
müntehā “arşın sağ yanında
e
ğ
ötsine hiçbir mahlukun geçe-
i
t meyeceği ağaç krş. sidretüǿl-
i
m müntehį” NF 56/17, HKT
y
a
503b/1, MN (1) 10/8, sidretüǿl-
y
ı müntehį “arşın sağ yanında
ötsine hiçbir mahlukun geçe-
n
e
v
i meyeceği ağaç krş. sidretüǿl-
müntehā” KE 209r/7
sidük “sidik krş. sitik, sidik” KE
118r/2, ME 215/2
sifāĥ (<A.) “zina, gayr-i meşru
ilişki” KE 192v/1
śifāĥat (<A.) “düşüncesiz ve kaba
davranma” śifāĥat ķıl- “kaba
davranmak, düşüncesizce hare-
ket etmek” NF 199/6
śiĥāĥ(<ö.a.) İmam İsmail-i
Buharî’nin hadis kitabı krş.
śaĥįĥ” NF 346/5
siĥr (<A.) “sihir, büyü” NF 35/6,
KE 238r/6, HKT 124b/1, siĥr
oķı “sihir okları, fal okları” KE
 Harezm-Altınordu
99r/18, siĥr ķıl- “büyü yapmak,
büyülemek” NF 21/14, HKT
161a/2, siĥr ķılġan “sihirbaz,
büyücü” HKT 448b/5, siĥr
ķılın- “büyülenmek” HKT
280b/4, siĥr ķılnıp Ǿaķlı üze
ġalebe ķılınmış “büyülenmiş”
HKT 345b/4
si-“işemek, su dökmek krş. siy-”
İML 105
sik “erkeklik organı” İML 142
sik-“kadınla yakın temasta bulun-
mak” İML 116
sikender (<ö.a.)” İskender” HŞ
4684
sikir-(1)“sıçramak krş. sekir-,
sekri-” İML 114
sikir- (2)“seyirmek” HŞ 2225
sikirt- “seğirtmek, koşmak sekirt-”
İML 124
sikke (<A.) “sikke, madenî para”
sikke ur- “sikke basmak, made-
ni para basmak” KE 87v/15
sil- “silmek, sürmek, meshetmek”
NF 104/2, MM 100/3
silāh(<A.) “silah” NF 48/5, KE
36r/12, MM 96/4, HŞ 2558, K
VI/22, silāĥ baġla- “silah ku-
şanmak, silah takmak” HŞ
1998, silāh keđ- “silahlanmak
krş. silāh key-” NF 24/1, silāh
key- “silahlanamak krş. silāh
keđ-” ME 168/3
silāhlıġ (<A.+T) “silahlı, techizatlı
krş. silāhlig” NF 49/12, KE
98v/9
silāhlig (<A.+T.) “silahlı, techizatlı
krş. silāhlıġ” NF 70/15
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 523
sil- 1.“silmek” ME 178/8, HŞ
2599, 2. “yaş bir nesneyi üze-
rinden el yürüterek kurutmak ve
yok etmek” İML 115
silig “temiz, pak, ince, yumuşak
krş sılıġ, silik” KE 60r/19, ME
176/1, silig söz “yumuşak, ince,
kibar söz” MM 343/4
siliglik “cömertlik” siliglik ahdi
“cömertlik yemini, anlaşması”
ME 110/4
silik “temiz, pak, ince, yumuşak
krş sılıġ, silig” İML 77
silikçek“salınçak krş. salıncaķ”
İML 162
siliklik “temizlik, arılık” İML 76
silin- “silinmek, temizlenmek” ME
e
ğ 178/8
i
t silk-“silkmek, silkelemek, salla-
i
m mak” NF 133/14, KE 240r/11,
y
a
HKT 301b/8, HŞ 3844
y
ı silkin-“silkinmek krş. silkün-” KE
n
e 133r/12, ME 134/8, HŞ 3865
v
i
silkün-“silkinmek krş. silkin-” MM
83/3, MN (1) 9/9
silsile (<A.) “zincirleme olan şey”
KE 210v/3
silm (<A.) “İslamiyet” silmge kir-
“Müslüman olmak, İslamiyete s
girmek” HKT 494a/6
sįm“gümüş” HŞ 697, MN (2)
12/110
sįmā (<F.) “çehre, görünüş” NF
349/12
sįm-āb (<F.) “civa (renkli boya)”
KE 112v/4, ME 100/1, HŞ
3151,sįmāb türt- “renkli boya
524 | D r . Suat ÜNLÜ
sürmek, civaya daldırmak” ME
227/4
sįmurg(<F.) “anka kuşu” HŞ 1595
sin (1) (<Çin.) “mezar” KE
163r/3, MM 63/4
sin (2) “2. teklik şahıs zamiri krş.
krş. sėn, sen” MN (1) 8/7, MN
(2) 10/96, sinde “sende krş sen-
de, sėnde” HŞ 1934, sindin
“senden krş. sendin, sėndin”
HŞ 3383, MN (1) 11/8, MN (2)
34/355, sini “seni krş. seni,
sėni” HŞ 1340, MN (1) 2/11,
MN (2) 6/51, siniñ “senin krş
seni, sėni” HŞ 1330, MN (1)
6/11, MN (2) 5/43, siniñsiz
“sensiz krş. sensiz” HŞ 1402
sįn(<A.) “doğal büyü” KE 209v/11
siñ- “sinmek, (içe) sinmek, içe
işlemek” NF 389/9, KE 16v/1,
ME 159/5, HKT 416a/9
sįnā (<ö.a.) “Kızıldeniz’in kuze-
yinde, Süveyş körfeziyle Akabe
körfezi ve Mısır ile Suriye ara-
sında üçgen teşkil eden yarıma-
da krş. sįnįn” HKT 329a/3
sinān bin ensiǿl-naħǾį (<ö.a.) “Hz.
Hüseyin’i göğsünden okla yara-
layan kişi” KE 248r/13
sind (<ö.a.) “Sind” HŞ 2956
sindān (<F.) “örs” MN (2) 10/91
siñdür- “sindirmek” ME 49/2
sįne (<F.) “göğüs, sine” MM 64/2
siñek “sinek, sivri sinek” NF
390/16, KE 25v/14, HKT 4b/8,
MN (2) 2/12
siñen “sinen” ME 165/4
sįnį(<F.) “sini, büyük tepsi” HŞ
1174
siñil1.“küçük kız kardeş” KE
45v/11, İML 144
sįnįn (<ö.a.) “Kızıldeniz’in kuze-
yinde, Süveyş körfeziyle Akabe
körfezi ve Mısır ile Suriye ara-
sında üçgen teşkil eden yarıma-
da krş. sįnā” HKT 576b/2
siñir (1) “sinir” KE 246v/20, HŞ
4340, siñirin kes- “boğazını
kesmek, boğazlamak” HKT
155b/4
siñir (2) “kasap” İML 139
siñir- “yenilen yemeği hazmetmek
krş. siñür-” İML 116
e
ğ
siñit “sindirilen, hazmedilen” singit
i
t bolsun “afiyetle olsun” HKT
i
m 75b/2
y
a
siñitlig“afiyet verici” HKT 561a/4,
y
ı siñitlig bolsun- “afiyetle olsun”
HKT 501a/3
n
e
v
i siñitlü “müsadeli, izinli” siñitlü
bėr- “müsade vermek, izin ver-
mek” ME 99/6, siñitlü kör-
“izin vermek, izinli bilmek”
ME 99/6
sinlaġ “mezarlık” İML 179
siñle- (1.) “sızlanmak” ME 187/4
siñle- (2.) “pislemek, sıçmak krş
sañla-” ME 187/7
siñre- (1)“sinirlenmek” ME 65/4
siñre- (2)“vermek, yutmak, hazm
etmek” HŞ 2271
siñregü “sinirli” siñregü iş “kötü ve
ayıp iş, ahlaksızlık” ME 102/8
sinsiz “sensiz krş. sensiz, sėnsiz”
MN (2) 7/66
 Harezm-Altınordu
siñü “içe sinen, hazm olunan, ya-
rayışlı” HŞ 3259
siñür- “sindirmek, bastırmak, mağ-
lup etmek, yok etmek krş. siñir-
” NF 150/1, ME 165/4, HKT
326b/7, HŞ 972, siñre yaz- “ne-
redeyse saldırmak, yakalayıp
yok etmek” HKT 326b/7, siñrü
yaz- “kolayca sindirmek”
HKT248b/1
sipāh (<F.) “asker” HŞ 2010, MN
(2) 7/67
sipāhān (1)(<ö.a.) “İsfahan şehri”
HŞ 413
sipāhān (2)“şark musikisinde İsfa-
han makamı” HŞ 3918
sipās (<F.) “dua etme” NF 51/5,
sipās ü sitāyiş “dua ve övgü”
MN (1) 1/1
sipāriş “ısmarlama” sipāriş ķıl-
“ısmarlamak, siparişte bulun-
mak” K XI/18
sipürtke “süpürge krş. süpürge” HŞ
1852
sįr(<ö.a.) “Seyhun nehri” MN (2)
44/437
sirācüǿl-verā (<A.) “insanların ışığı
olan İmam Muhammed” MM
227/3
sirāyet (<A.) “geçme, bulaşma,
yayılma” NF 202/16, sirāyet
ķıl- “yayılmak, geçmek, bulaş-
mak” NF 145/5
sįret (<A.) “tavır, tabiat, bir kimse-
nin içi” KE 2v/9, MM 62/3, HŞ
191
sįretinçe (<A.+T.) “tavrına göre,
tavrınca” NF 387/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 525
sirin- “sabretmek, katlanmak, ta-
hammül etmek krş. serin-” HŞ
3574
sirince “karınca” İML 177
sirke (1)(<F.) “sirke, ekşi” KE
172r/2, ME 141/1, HŞ 3696,
sirke bol- “ekşi olmak, ekşi-
mek” ME 93/7, sirke ķıl- “ek-
şitmek, ekşi hale getirmek” ME
93/7
sirke (2)“bit yumurtası” İML 117
sirken kübin (<F.) “ekşi bal şerbe-
ti” HŞ 3696
sisken-“korkmak krş. sesken-” HŞ
1705
siş-“büyüklük taslamak, kibirlen-
mek krş. şış-, şiş- (1) ” NF
e
ğ 372/9
i
t sitize(<F.) “kavga, cidal krş. istize”
i
m sitize ķıl- “kavga etmek, karga-
y
a
şalık çıkartmak” HŞ 2028
y
ı sitik “sidik krş. sidük” İML 172
n
e sittįn (<A.) “altmış (60)” KE 6v/7
v
i
siv-“sevmek sev-, sėw-, söw-, sew-
” MN (1) 22/2, MN (2) 18/173
sivāk (<A.) “misvak kullanarak
dişleri temizleme” MM 74/4
sivallah (<A.) “Allah’tan başka her
şey” MM 329/3 s
sivün-“sevinmek krş. sewün-,
sevün-” MN (1) 10/4, MN (2)
44/439
sivünçlüg“sevinçli krş. sewünçlü,
sewünçlüg” sivünçlüg bol- “se-
vinçli olmak, sevinmek” MN
(1) 5/6
siy- “işemek krş. si-” KE 39r/5
526 | D r . Suat ÜNLÜ
siyādet (<A.) “seyyidlik, sahiplik”
KE 77v/19
siyāĥāt (<A.) “seyahat, yolculuk”
NF 262/14, siyāĥāt ķıl- “yolcu-
luk yapmak, seyahat etmek” NF
262/12
śiyām (<A.) “oruç” KE 189v/4
siyāset (1)(<A.) “ceza”siyāset
ķılın- “cezalandırılmak” HKT
513b/4
siyāset (2) (<A.) “siyaset, idare”
HŞ 1710
siydür- “siydirmek, işetmek” ME
49/8
siz 1.“siz (2. çokluk şahıs zamiri)”
NF 23/10, KE 3v/8, MM 91/2,
HKT 63b/7, HŞ 1366, MN (1)
3/9, İML 56, AO V/20, MN (2)
28/282, 2. “yokluk edatı” İML
84, sizde “sizde” HŞ 3851, siz-
den “sizden krş. sizdin” K
VII/46, sizdin “sizden krş. siz-
den” NF 85/13, KE 32r/15, AO
III/12, MN (2) 29/284, size “si-
ze”MM 301/4, K VII/22, MN
(2) 5/47, sizge “size” KE 8v/20,
MN (1) 3/9, AO III/11, MN (2)
23/221, siziñ “sizin” NF 20/3,
KE 5r/18, HŞ 2862, K VI/16,
MN (2) 23/221, sizke “size” NF
4/5, HŞ 957, sizler “sizler” NF
4/4, KE 5r/8, MN (1) 8/15,sizni
“sizi” NF 26/6, KE 11v/1, HŞ
3254, AO III/17, MN (2)
15/146,sizniñ “sizin” KE
102v/12, HŞ 3538, AO III/3
siz- 1.“sanmak, zannetmek krş sez-
sėz-” HKT 178a/5, HŞ 1105, 2.
“anlamak, idrak etmek, bilmek”
HKT 198a/4, 3. “ileri sürmek,
iddia etmek” HKT 375b/9,
sizgen “zanda bulunan” HKT
488b/3, sizmek “zannetme”
HKT 478b/5
sizig “zan krş. sėzig, sezig, sezik”
HKT 428b/8
sizin-1.“sanmak, zannetmek” HKT
149a/7, 2. “anlamak, idrak et-
mek” HKT 460a/1
sizler “sizler (2. çoğul şahıs zami-
ri)” HKT 468b/1, K IV/15, MN
(2) 18/171
sizlersiz “sizlersiz” KE 73v/21
sizsiz “sizsiz, siz olmadan” KE
e
ğ
73v/21
i
t śofra (<A.) “sofra, yemek krş. sof-
i
m ra, sufra” KE 143v/14, MM
y
a
296/2
y
ı sofra(<A.) “sofra, yemek krş.
śofra, sufra” KE 174r/3
n
e
v
i soġal-“toprağa sızıp yok olmak,
soğumak krş. suġal-, suġul-”
KE 108r/12
soġan “soğan” KE 119r/5, HKT
9a/5, İML 181
soġur-“elde etmek, edinmek” KE
204v/18
śoĥbet (<A.) “sohbet, görüşüp
konuşma, cinsel ilişki” NF
91/12, KE 182v/18, MM 293/3,
HŞ 3541, MN (2) 11/108,
śoĥbet ķıl- “sohbet etmek, gö-
rüşüp konuşmak” NF 31/2, KE
145v/13, MM 314/1
soķ (1)“açgözlü, doymaz krş. suķ”
İML 151
 Harezm-Altınordu
soķ (2) “kıskanç, kıskançlık” HŞ
2635
soķ-“sokmak, içeriye koymak,
(yılan için) sokmak” NF 68/2,
KE 89v/12, ME 10/7, HŞ 3406,
İML 107
soķ barmaķ “şahadet parmağı”
İML 141
soķıl- “sokulmak, yanaşmak” NF
347/11
soķlan-“aç gözlülük etmek” İMl
125
soķran-“homurdanmak” ME 230/7
soķum“sokum, lokma krş.
soķunum” soķum ķıl-“lokma
haline getirmek, lokma yap-
mak” KE 138v/11
soķunum “lokma bkz. soķum” KE
138v/14
soķur “kör” HŞ 4656
soķuştur- “sokuşturmak” ME 85/3
sol “sol” NF 20/11, KE 10v/8, ME
122/3, MM 300/2, HKT
545b/6, HŞ 2466, MN (1) 4/12,
sol ađaķ “sol ayak” MM 301/1,
sol aya “sol el” MM 103/3, sol
egin “sol omuz” MM 91/3, sol
el “sol el krş. sol elig, sol elik”
MM 100/3, İML 90, sol elig
“sol el krş. sol el, sol elik” MM
105/4, sol elik “sol el krş. sol el,
sol elig ” İML 79, sol ķol “sol
kol, sol taraf” HŞ 3419, AO
II/2, sol yan “sol taraf” MM
291/2, HKT 574a/9, HŞ 2131,
sol yan el “sol el” MM 104/1,
sol yañaķ “sol yan, sol taraf”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 527
MM 292/3, sol yanġa “sol tara-
fa” HKT 283a/8
sol-“solmak, rengi atmak” KE
80r/15, HŞ 911, MN (2)
35/349, solmuş “solmuş, rengi
atmış” İML 163
sola “sol el” İML 125
sola- “sol tarafa gitmek” İML 126
solal-“sol tarafa gitmek” İML 150
solça “sola doğru” MM 282/3
soldur-“soldurmak, rengini attır-
mak” ME 28/4, MM 367/3
solı-“solumak, yorulmak krş. solu-
” ME 155/8
solu-“solumak, yorulmak krş. solı-
” İML III
soluġ “soluma, yorulmak” ME
e
ğ 155/8
som “katışıksız, saf”som kümiş
i
t
i
m “saf gümüş, işlenmemiş gü-
y
a
müş” MM 251/1
y
ı soñ 1.“son, sonra, geri, geriye krş.
n
e sonġıra, soñra” NF 15/3, KE
v
i
4r/8, ME 22/7, MM 97/1, HKT
201a/7, HŞ 2889, İML 90, AO
IV/7, MN (2) 10/96, 2. “art, ar-
ka” HKT 518a/1, 3. “akıbet,
son” HKT 274a/5, HŞ 1942, 4.
“sonra, sonraki” HKT 355a/4, s
5. “sonra, ileride, gelecekte”
HKT 223a/8, soñ arıġsızlıķı
“kötü son” HKT 334b/1, soñ
bir- “akıbetini belirlemek” HKT
192a/5, soñ çewür-1. “arkasını
dönmek, terk etmek, vazgeç-
mek” HKT 547a/7, 2. “geri
dönmek, geri dönüp gitmek”
HKT 502b/7, soñ çewürgen
528 | D r . Suat ÜNLÜ
“arkasını dönüp giden” HKT
314b/9, soñ ķal- “geri kalmak”
ME 170/2, HKT 30a/3, soñ
ķalġan “geri kalan” HKT
253b/5, soñ kemiş- “arkada bı-
rakmak, arkada koymak,
ertelmek” ME 55/2, soñ ķođ-
1.“ertelemek, arkada bırakıl-
mak, arkada kalmak krş. soñ
ķoy-” HKT 224a/8, 2. “halef
kılmak, yerine geçmek” HKT
219b/1, soñ ķon- “arkada bıra-
kılmak, arkada kalmak” HKT
489b/6, soñ ķoy- “ertelemek,
arkada bırakılmak, arkada kal-
mak krş. soñ ķođ-” ME 40/6,
HKT 192b/6, soñ ķoyul- “arka-
da bırakılmak, arkada kalmak”
HKT 198a/3, soñ ķoyulmış “ar-
kada bırakılmış, arkada kalmış”
HKT 489a/2, soñ kün “ahiret
günü” HKT 183a/8, soñ otruş
“iki ve daha fazla rekatlı na-
mazlarda selamdan önceki otu-
ruş” MM 110/1, soñ sarāy
“ahiret sarayı, öbür dünya”
HKT 441a/1, soñ tiriglik “ahiret
hayatı” HKT 12b/6, soñ
yawuzluķı “kötü akıbet” HKT
533b/3, soñınça “ondan sonra”
HKT 347b/4, HŞ 775, soñınça
kelgen “takip eden” HKT
563a/4
soñġı 1.“sonraki, sonuncusu, ar-
kadaki, diğeri krş. soñķı,
soñġu” KE 179r/14, AO V/19,
2. “sonunda, neticede” HŞ 1594
sonġıra “sonra krş. soñ, soñra”İML
90
soñġu “sonraki krş. soñġı, soñķı”
İML 90
soñķı “sonraki, sonuncusu, arka-
daki, diğeri krş. soñġı, soñġu”
KE 241v/12
soñla-(1)“araştırmak, incelemek”
ME 173/7
soñla-(2) “tamamlamak, bitirmek”
MM 351/4
soñlan- “… ile neticelenmek” ME
5/3
soñlaş- “birbiri ardınca gelmek,
birbirini takip etmek” ME
194/8, HKT 476a/1
e
ğ
soñlı “sonuçlu, neticeli krş. soñlu”
i
t KE 9r/7
i
m soñlu “sonuçlu, neticeli krş. soñlı”
y
a
öñlü soñlu bol- “sonuçlanmak,
y
ı neticelenmek” ME 203/1
soñra “sonra, son” NF 258/6, KE
n
e
v
i 54r/3, ME 73/2, MM 112/2,
HKT 77b/2, MN (1) 16/7, HŞ
1014, İML 90, AO III/5, MN
(2) 7/63
soñraġı “sonraki krş. soñraķı” AO
III/9
soñraķı1.“sonraki krş. soñraġı” NF
398/16, HKT 430a/3, 2. “diğer,
öbür” HKT 503b/4, 3. “diğeri,
öbürü” HKT 430b/3, soñraķı
sarāy “ahiret yurdu, öbür dün-
ya” HKT 271a/9
soñ-sız “sonsuz (metinde kısır)
anlamında kullanılmıştır krş.
sonsuz” MN (1) 16/3
 Harezm-Altınordu
sonsuz “sonu olmayan krş. soñ-
sız” HŞ 1104
sor-(1.) 1.“sormak krş. sora-” NF
298/12, KE 11v/13, ME 67/3,
MM 296/3, HKT 31b/3, HŞ
2691, MN (1) 4/11, İML 110, K
III/16, 2. “sorguya çekmek, he-
sap sormak” HKT 256b/7,
sorġan “soran” HKT 455b/9,
sorġuçı bol-“sorgulayıcı olmak,
sorucu olmak” MM 356/4
sor- (2.) “sormak, emmek, somur-
mak” NF 181/10, KE 115r/6,
ME 137/2, HŞ 3932, İML 115
sora-“sormak krş. sor-” KE
133r/18
sorala- “soruşturmak, araştırmak”
ME 182/8
sorġusuz“sorgusuz, karşılıksız”
sorġusuz ķal- “sorgusuz kal-
mak, karşılıksız kalmak” KE
249r/1
soruġ “soru” KE 129v/21
sorul- 1.“sorulmak” MM 281/4,
HKT 566a/1, 2. “sorguya çe-
kilmek” HKT 20b/1, sorulmış
“sorguya çekilmiş” HKT
274a/3
soruş-“soruşmak, birbirne sormak,
soruşturmak” ME 109/7, HKT
334a/5
sowı-“soğumak krş. sawu-, savu-,
sovu-” KE 42r/13
sovu-“soğumak krş. sawu-, savu-,
sowı-” İML 105
sovuķ “serin, soğuk krş. sowuķ,
savuķ, sawuķ” HŞ 4231, sovuķ
kün “soğuk kün” İML 185
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 529
sowuķ “serin, soğuk krş. sovuķ,
savuķ, sawuķ” HKT 315b/3
sowuķluķ“soğukluk krş. sovuķluķ,
savuķluķ” HKT 62b/8
sovuķluķ“soğukluk krş. sowuķluķ,
savuķluķ” HŞ 3391
sovut- “soğutmak krş. sawut-, sa-
vut-” İML 105
soy-“soymak, (deri) yüzmek, kes-
mek” NF 421/10, KE 7r/1, ME
75/7, HKT 422b/1, HŞ 1462,
İML 122
soyuġuçı “soyguncu” ME 151/5
soyul- “soyulmak, (hayvan) kesil-
mek” KE 164v/6, ME 155/6,
HŞ 1095
soyurġa- (<Çin.) “hediye etmek,
e
ğ takdim etmek, lutfetmek, müka-
i
t fatlandırmak krş. soyurķa-” KE
i
m 248v/5, HŞ 4561, MN (1) 3/7,
y
a
Ka I/9, MN (2) 12/118
y
ı soyurġal (<Çin.) “hediye, lutuf,
n
e ihsan, bağış krş soyurķal” MN
v
i
(1) 2/12, K I/35
soyurġalan(<Çin.)“armağan krş.
soyurķalan ” ME 48/3
soyurġan-(<Çin.+T.) “hediye al-
mak” KE 97r/15
soyurķa-(<Çin.+T.) “hediye etmek, s
takdim etmek, lutfetmek, müka-
fatlandırmak krş. soyurġa-” HŞ
1814, AO II/17, soyurķamaķ
“armağan verme” ME 147/6
soyurķal(<Çin.+T.) “hediye, lutuf,
ihsan, bağış krş soyurġal” K
II/5
soyurķalan (<Çin.+T.) “armağan
krş. soyurġalan” ME 149/6
530 | D r . Suat ÜNLÜ
soyurķamış (<Çin.+T.) “armağan,
hediye” ME 146/3
sög- 1.“söğmek, sövmek krş. sök-
(1)” HKT 137a/3, HŞ 2054, 2.
“iftira atmak” HKT 336a/3,
söge şiǾr aydış- “atışmak, kar-
şılıklı şiir söylemek” ME 205/3
söglün-“kebap olmak krş. söklün-”
ME 152/5
söglünci“kebap krş. söglüncü,
söklünç” ME 80/3, söglünci
bol- “kebap gibi olmak, kebaba
dönmek” ME 162/1
söglüncü “kebap krş. söglünci,
söklünç” ME 70/6
sögül-“kızartmak, yakmak, kavur-
mak krş. sökül-(1), sökil-,
sükül-” ME 60/6, HKT 285a/7,
sögülmiş “kızartılmış” HKT
220b/8
sögülme“kebap krş. sökülme”
sögülme ķıl- “ kebap yapmak”
ME 154/4
sögünç“sövme, azarlama krş.
sökünç” HŞ 1700
sögüş-“söğüşmek, sövüşmek” ME
119/2
sögüt “ağaç” ME 156/4
sök- (1)“sövmek, küfretmek, kötü
söz söylemek krş. sög-” NF
11/5, KE 234v/18, İML 109
sök-(2) “bir şeyi yerinden koparıp
çıkarmak” İML 113
sökel “hasta, sayru krş. sökül” NF
130/14, ME 23/1, HKT 28b/7,
HŞ 1851, İML 154, sökel bol- “
hastalanmak, hasta olmak” NF
4/16, ME 22/8, MM 265/3,
HKT 354b/9, sökel ķıl- “hasta-
lanmak, hasta etmek” ME 18/3
sökelcilik “hastabakıcılık” sökelci-
lik ķıl- “hastabakıcılık yapmak,
hasta bakmak” ME 79/3
sökellik 1.“hastalık (hali), illet” NF
167/2, ME 38/4, HŞ 4229, İML
163, 2. “sıkıntı” HKT 125a/8,
sökellik bėr- “hastalık vermek”
NF 328/4, sökellik bol- “hasta
olmak, hastalanmak” NF 65/14,
sökellik teg- “hastalık gelmek,
hastalanmak, hastalığa yaka-
lanmak “NF 326/8
sökellikli “hastalıklı” İML 163
söken-“dayanmak, söygenmek”
e
ğ
İML 102
i
t sökil- “kebap etmek krş. sökül- (1),
i
m sögül-, sükül-” NF 137/16
y
a
söklün-“yanmak, kebap edilmek
y
ı krş. söglün-” NF 17/9, KE
n
e 118v/10
v
i söklünç“kebap krş. söglüncü,
söglüncü” KE 54v/1
sökük“sökülmüş, sökük” MM
185/4
sökül “hasta, zayıf, güçsüz krş.
sökel, sökül-, sükül-” KE 59v/7
sökül- (1) “kebap etmek krş. sökil-,
sögül-, sükül- ” NF 33/13, KE
13r/14
sökül- (2)“sökülmek” ME 158/3
sökülme “kebap krş. sögülme”
sökülme ķıl- “ kebap yapmak”
KE 59v/8
sökünç “lanet, bela, felaket krş.
sögünç” KE 22v/12
 Harezm-Altınordu
sökündür-“(başı) öne eğmek” ME
68/7
söküş(1)“sövme, küfretme” KE
205v/19
söküş (2) “söğüş, sep” İML 190
sön-“sönmek” NF 5/12, ME 154/5,
HŞ 3741, İML 105
söndür-“söndürmek” NF 31/17,
KE 42v/7, ME 9/3, HKT
185b/3, HŞ 2854, İML 103
sörçek (1) “bilmece, kapalı söz”
ME 16/6, sörçek aydış- “kina-
yeli söz söylemek” ME 205/2
sörçek (2) “masal, hikaye, efsane
krş. sürçek” ME 112/1, sörçek
aydış- “karşılıklı masal, hikaye,
efsane anlatmak” ME 111/8
sörçekle- “masal anlatmak, hikaye
etmek” ME 16/6
söw-“sevmek krş. sev-, sew-, siv,
sėw-” NF 229/1, KE 80r/5,
HKT 434b/5
söwdür- “sevfirmek krş. sewdür-”
KE 128r/11
söwüglüg“sevilen, sevgili krş.
sewüglüg”söwüglüg bol- “se-
vilmek, sevgili olmak” KE
82r/21
söwüglük“sevgi, dostluk krş.
sewüglük” KE 80r/5
söwün-“sevinmek, sewün-, sevün-”
KE 157r/7
söwünç“sevinç krş. sewünç,
sevünç, sewinç, sevinç” KE
89v/14
söyle-“söylemek bkz. sözle-” HŞ
4463
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 531
söz 1.“söz” NF 11/12, KE 15v/8,
ME 36/8, MM 357/2, HKT
406a/1, HŞ 1297, MN (1) 15/2,
İML 190, K VII/31, MN (2)
13/123, 2. “dil, konuşma” HKT
361b/7, söz al- “dinlemek, söz
tutmak” HŞ 3647, söz ay- “söy-
lemek, konuşmak” NF 99/7,
KE 120v/19, HKT 399a/4, HŞ
370, söz aymaķ- “söyleme, ko-
nuşma” HKT 399a/4, söz ayt-
“söylemek, konuşmak” NF
121/10, KE 161v/1, söz baġlaş-
“sözleşmek” ME 110/3, söz
bėr- “söz vermek” KE 69r/7,
söz eşit- “söz dinlemek, öğüt
dinlemek söz işit-” NF 368/10,
e
ğ söz işit- “söz dinlemek öğüt
i
t dinlemek krş. söz eşit-” HŞ
i
m 1549, söz ķat- “konuşmak” NF
y
a
44/12, KE 155v/12, söz kes-
y
ı “söz kesmek, araya girmek, ko-
n
e nuşturmamak” KE 187v/5, söz
v
i
kesiş- “sözleşmek, anlaşmak”
ME 124/3, söz ķılış- “sözleş-
mek” İML 233, söz körek
“düzgün söz söyliyen” İMl 140,
söz sonu “sözün sürüşü” İML
19, söz sözle- “söz söylemek, s
ifede etmek” NF 23/6, HŞ
3109, söz tıñla- “söz dinlemek,
öğüt dinlemek” HŞ 487, söz ti-
“söz söylemek” HŞ 717, söz
tüş-“söz dolaşmak, konuşul-
mak” KE 234r/18, söz tüz-
“söylemek, konuşmak” KE
83v/2, KE 92r/13, söz uķ- “söz
anlamak” HŞ 2542, sözge kir-
532 | D r . Suat ÜNLÜ
“lafa dalmak” HKT 190a/4,
sözni yumşaķlıķ birle ketür-
“yumuşak bir eda ile konuş-
mak” HKT 402b/5
sözcü “elçi krş. sawçı, savçı” İML
156
sözdeş “muhatap krş. sözleşik” ME
89/2
sözengür “konuşkan” sözengür er
“çok konuşan erkek” ME 101/6
sözle- 1.“söylemek, konuşmak,
birinin ardından konuşmak” NF
361/4, KE 11r/8, ME 15/5, MM
33/3, HKT 217a/7, HŞ 3529,
MN (1) 13/3, İML 100, 2. “ko-
nuşmak, hitap etmek” HKT
101a/6, 3. “anlatmak” HKT
578b/4, sözlegen “söyleyen”
ME 7/5, sözlemek 1. “söyleme,
anlatma” ME 213/4, HŞ 3463,
2. “konuşma, hitap etme” HKT
562b/4
sözlen- “söylenmek, konuşturul-
mak” KE 2v/8, HKT 244a/3,
sözlenmiş söz “söylenmiş söz,
konuşulmuş konu” ME 87/8
sözleş- “konuşmak, anlaşmak,
sözleşmek” NF 343/8, KE
122r/6, ME 108/3, MM 55/2,
HKT 350a/3, HŞ 2659, MN (1)
18/3, İML 133, sözleşgen “ko-
nuşan, anlaşan” ME 112/1, söz-
leşmek “konuşma, anlaşma,
söz” ME 125/1, HKT 518b/5
sözleşik “muhatap, söz ortağı krş.
sözdeş” ME 89/2
sözlet- “konuşturmak, söyletmek”
KE 236v/21, ME 26/4, HKT
457a/2, HŞ 2093
sözletil- “konuşturulmak, söyletil-
mek” HŞ 2329
sözli“sözlü krş. sözlüg” KE 195r/2,
HŞ 2712, MN (2) 17/163
sözlüg “sözlü krş. sözli” NF 22/15,
KE 6r/4, HKT 297b/4, HŞ 2990
su “su krş suw, suv” KE 100r/19,
MM 247/3, HŞ 3842, MN (1)
9/3, İML 180, AO III/16, MN
(2) 36/361, su közü “suyun
topraktan kaynayıp çıktığı yer”
İML 180, su tart- “su çekmek”
İML 103, su ur- “yağmak, su
e
ğ
bırakmak” MN (2) 2/11
i
t suǿāl (<A.) “sual, soru, sorgu, di-
i
m lenme, isteme krş. suvāl” NF
y
a
189V/1, KE 5r/9, MM 31/4,
y
ı HKT 347b/5, HŞ 4305, suǿāl
n
e ay- “soru sormak, sual etmek”
v
i KE 55v/21, suǿāl bol “sual ol-
mak, soru sormak” NF 121/12,
suǿāl ķıl- “soru sormak, sual
etmek, sorgulamak” NF 12/15,
KE 8r/10, HŞ 4284, suǿāl ķılın-
“soru sorulmak, sual edilmek,
sorgulamak “NF 44/16
śuǾar (<ö.a.) “Ürdün’deki beş bü-
yük şehirden biri” KE 56v/21
ŝuǾbān (<A.) “yılan, ejderha” MN
(2) 2/14
sū-be-sūy (<F.) “taraf taraf” MM
279/2
śubĥ (<A.) “sabah, şafak krş.
śabāĥ, śabaĥ” KE 206r/13, HŞ
3143, śubĥ aķar- “şafak sök-
 Harezm-Altınordu
mek, tan ağarmak, sabah ol-
mak” KE 188v/18, śubĥ-ı śādıķ
“gerçek sabah” HŞ 814
śubĥ-dem (<A.+F.) “sabahleyin,
sabah vakti” HŞ 4056
suç “kurtulma krş. savuç”suç bol-
“kurtulmak” ME 155/2
suçıl-“elbise çıkarmak, soyunmak,
açılmak krş. suçul-” KE 11v/10
suçu “hamamcı” İML 155
suç(u)l- “elbise çıkarmak, soyun-
mak, açılmak krş. suçıl-” NF
39/6, KE 11v/10, HKT 301b/2
sūd (<F.) “fayda” sūd bol- “faydalı
olmak, yararlı olmak” HŞ 92
sūdā(<F.)“kar, kazanç” KE
190v/16
śudāǾ(<A.) “baş ağrısı” śudāǾ ķılın-
“başı ağrıtılmak” HKT 511b/3
suđāb (F.< A.) “sedef otu” suđāb
ķat- “sedef otu eklemek, sedef
otu katmak” ME 233/3
sudaķ (<ö.a.) “Kırım’da yer adı”
AO II/22
sūdħōr (<F.) “tefeci, faizci” MN
(1) 19/2
śūf (<A.) “yün dokuma, deve yü-
nünden elbise” NF 402/5, śūf
ton “yün dokuma, deve yünün-
den elbise” KE 193r/7
śuffe (<A.) “dışkapının iki tarafın-
da oturmaya mahsus yer” KE
2r/7
śūfį (<A.) “tasavvuf ehli, sofu” AO
II/6
sufra (<A.) “sofra, yemek krş.
śofra, sofra, śufrā” NF 156/7,
KE 174r/3, sufra ķoy- “sofra
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 533
açmak, yemek vermek, doyur-
mak” NF 328/13, sufra yay-
“sofra açmak, yemek vermek,
doyurmak” NF 33/14
śufrā (<A.) “sofra krş. sufra, sofra,
śofra” śufrā aç- “sofra kurmak,
ziyafet vermek” NF 429/15
sufyān-ı ŝevrį (<ö.a.) “Ebû
Abdullâh Süfyân bin SaǾîd bin
Mesrûk es-Sevrî el-Kûfî. Kelâm
âlimi, muhaddis ve sûfî” NF
188/11, sufyān ŝevrį “bkz.
sufyān-ı ŝervį” NF 267/3
sufyān ibni Ǿuyayna (<ö.a.) “meş-
hur İslam âlimi, muhaddis” NF
222/6, sufyān “bkz. sufyān ibni
Ǿuyayna” NF 222/8
e
ğ suġal-“su çekilmek krş. suġul-,
i
t soġal-” NF 385/7
i
m suġar-“sulamak krş. suwar-,
y
a
suwġar-, sula-” HŞ 37
y
ı śuġrā (<A.) “daha küçük” KE
n
e 224v/21
v
i
suġul- “su çekilmek krş. suġal-,
soġal-” HKT 541b/7, suġulġan
“(suyu) çekilen” HKT 286b/2
śuheyb-i rūmį (<ö.a.) “Ebû Yahyâ
Suheyb bib Sinân bin Malik er
RebǾî et-Temrî. Sahabeden bir s
zat” NF 110/5
śuĥuf(<A.ç.) “sayfalar” HK 571b/7
suķ “aç gözlü, haris, kıskanç krş.
soķ” HŞ 2635, suķraķ “en düş-
kün, en haris” HKT 14a/3
suķaķ “geyik, beyaz geyik” HŞ
2450
534 | D r . Suat ÜNLÜ
suķluķ “aç gözlülük” HKT 534b/8,
suķluķ ķıl- “çok istemek, çok
arzulamak” HKT 238a/8
suķunsa-“susamak krş. susa-,
suwsa-, suvsa-, sawsa-” İML
113
sula-“sulamak, su vermek krş. krş.
suwar-, suwġar-, suġar-” KE
221v/7
sulaġ“sulak, sulanılan yer krş
suwlaġ” KE 189r/3
sulbį (<A.) “sağlam olarak, sağ-
lamca” MM 114/3
śuleĥā (<A.ç.) “salahiyeti ve hakkı
olanlar, Salihler” śuleĥā bol-
“salihlerden olmak, salahiyet ve
hak sahibi olmak” KE 120v/11
śulĥ(<A.) “sulh, barış, kurtuluş”
NF 174/17, KE 226v/1, śulĥ
bol- “sulh olmak, barış olmak,
kurtuluşa ermek” NF 45/9, śulĥ
ķıl- “sulh yapmak, barış anlaş-
ması yapmak” NF 46/6, śulĥ
ķılış- “karşılıklı sulh yapmak,
karşılıklı barış anlaşması yap-
mak” NF 151/7, śulĥ-ı śalāĥ
“barış anlaşması, iyilik anlaş-
ması” MM 96/1
śulĥ-nāme (<A.+T.) “barış anlaş-
ması” śulĥ-nāme biti- “barış an-
laşması yazmak” NF 46/2, śulĥ-
nāme bitil- “barış anlaşması ya-
zılmak” NF 46/10
sulŧān (<A.) “hükümdar, sul-
tan” NF 297/9, KE 45v/15, ME
222/7, MM 232/2, K III/2, MN
(2) 18/170, HŞ 3360, sulŧān-ı
aǾžam “ulu, yüce hükümdar”
AO IV/6, sulŧān bol-“hükümdar
olmak, sultan olmak” MN (2)
43/435, sulŧān yarat- “hüküm-
dar yaratmak, sultan olarak ya-
ratmak” MN (2) 7/59
sulŧanlıķ(<A.+T.)“sultanlık krş.
sulŧānlıķ” HŞ XLVIII, sulŧanlıķ
ķıl- “hükümdarlık yapmak, sul-
tanlık yapmak, hükmetmek,
idaresinde bulundurmak” HŞ
XLIV
sulŧānlıķ (<A.+T.) “sultanlık krş.
sulŧanlıķ” sulŧānlıķ ķıl- “hü-
kümdarlık yapmak, sultanlık
yapmak, hükmetmek, idaresin-
de bulundurmak” KE 164v/12
e
ğ
sulŧayāǿįl (<ö.a.) “beşinci kat gök
i
t feriştelerinin ulusu” KE 3v/18
i
m sumǾa (<A.) “riya” HŞ 4687
y
a
sun- “sunmak, uzatmak krş. sün-”
y
ı NF 38/16, KE 234r/13, ME
n
e 63/8, HKT 507a/1, HŞ
v
i 1657,MN (2) 26/254, sunmaķ
“el sunma, uzatma” HKT
414b/1
śunǾ(<A.) “eser, kudret, yaratma”
NF 262/11, KE 123r/12, HŞ
1440
sundur-“koparmak, eğmek” HŞ
3175
suñķur “sungur kuşu krş. sunķur”
HŞ 2979
sunķur“doğanların şahı (kuş) krş.
suñķur” İML 175
sunuş- “sunuşmak” ME 203/3
śūr (<A.) “kıyamette İsrafil’in
üfleyeceği boru” KE 177r/12,
HKT 367a/8
 Harezm-Altınordu
śurāĥi (<A.)“surahi” MN (2)
27/265
sūre (<A.) “sure, Kur’an’ın 114
bölümünden her biri” NF 17/6,
KE 119r/19, ME 79/2, MM
108/3, HKT 193b/1, MN (1)
16/4, sūre nāzil bol-
“Kur’an’dan bir sure inmek”
NF 83/11, sūre ėn- “Kur’an’dan
bir sure inmek” NF 83/11
sūrelıġ (<A.+T.) “sureli” KE
119r/16
śūret (<A.) 1.“sûret, şekil, görünüş,
put” NF 399/7, KE 5v/6, ME
178/8, MM 62/3, HKT 533a/7,
HŞ 212, MN (1) 10/6, CE 3/1,
MN (2) 6/55, 2. “heykel” HKT
410a/5, śūret bol- “şekline gir-
mek, ... gibi görünmek” NF
100/1, ME 187/3, MM 21/2,
HKT 294b/6, śūret çiz- “resim
yapmak, resim çizmek” HŞ
1086, śūret ķıl- “şekil vermek,
şekillendirmek” ME 83/4, KE
6r/8, HKT 147a/2, HŞ 552,
śūret ķılġan “şekil veren, esma-i
hüsna’dan el-muśavvir” HKT
525b/2, śūret ķılın- “şekil ve-
rilmek, şekillendirilmek” HKT
253b/9
śūretlıġ (<A+T.) “şeklinde, görü-
nüşünde, suretli, vasıflı” NF
322/8, KE 3v/11, śūretlıġ ķıl-
“şekil vermek, şekillendirmek”
KE 57r/20
śūretlü (<A.+T.) “görünüşlü, görü-
nüşünde olan” ME 178/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 535
sūretüǿl-aĥzāb (<A.) “Kur’an’ın
33. suresi” NF 10/15
sūretüǿl-Ǿasr (<A.) “Kur’an’ın 103.
suresi” KE 66r/18
sūretüǿl-enfāl (<A.) “Kur’an’ın 8.
suresi” KE 66r/17
sūretüǿl-enǾām (<A.) “Kur’an’ın
6. suresi” KE 66r/16
sūretüǿl-ĥamd (<A.) “Fatiha sure-
si” ME 106/8
sūretüǿl-iħlās (<A.) “Kur’an’ın
112. suresi” KE 66r/19
sūretüǿl-muǾavviźeteyn (<A.)
“Kur’an’ın 110 ve 113. surele-
ri” KE 66r/20
śurre(<A.) “para çantası” KE
193r/8
e
ğ susa-“susamak krş. suwsa-,
i
t suķunsa-, suvsa-, sawsa-” KE
i
m 147r/9, HŞ 1690, MN (1)
y
a
15/11, susamış “canı su iste-
y
ı yen” İML 151
n
e susaġ “susamış, susamışlık hali”
v
i
KE 108v/4
susaġlıķ“susamışlık, susuzluk krş.
susalıķ, suwsalıķ” KE 102r/14
susalıķ“susamışlık, susuzluk krş.
susaġlıķ, suwsalıķ” KE 247v/9,
HŞ 2612 s
sūsmār (<F.) “ kertenkele krş.
susmār” NF 35/10, İML 177,
sūsmār ķıśśası “kertenkele kıs-
sası” NF 164/1
susmār (<F.) “ kertenkele krş.
sūsmār” ME 134/2
sust (<F.) “tenbel, gevşek, zayıf,
sölpük, ağır kanlı krş. süst” sust
bol- 1.“gevşeklik göstermek,
536 | D r . Suat ÜNLÜ
yılmak” NF 199/3, HKT 66a/8,
2. “gücünü kaybetmek, güçsüz-
leşmek” HKT 293b/4, sust
bolġan “gücünü katbeden, bit-
kin düşen” HKT 545a/8, sust
ķıl- “güçsüzleştirmek, tesirini
azaltmak” ME 43/6, HKT
173a/2, sustraķ “en dayanıksız,
en çürük” HKT 382b/7
sustsal- (<F.+T.) “gevşeklik gös-
termek, tenbellik etmek” HŞ
3902
sustluķ “tenbellik, gevşeklik, güç-
süzlük, boşluk, ara krş. süstluķ”
NF 387/16, HKT 107b/5,
sustluķ ķıl- “gevşeklik göster-
mek, yılmak” ME 207/3, HKT
93a/4
susuz “susuz, suyu olmayan krş.
suwsız, suvsız, suwsuz, suvsuz”
HŞ 1634
susuzluķ“susuzluk krş. suwsuzluķ”
HŞ 1669
suv “su krş. suw, su” NF 116/7,
HŞ 1347, MN (1) 10/1, MN (2)
6/58, suv içürmek- “su içirme,
suculuk yapma” HKT 183b/1,
suv irgesi yir “suyun gelip top-
lanacağı yer, su sarnıcı” HKT
356b/6, suv yılanı “su yılanı”
HŞ 3702
suw “su krş. suv, su” NF 103/2,
KE 12r/19, ME 48/4, MM 88/2,
HKT 217b/2, AO II726, suw al-
“su almak” NF 82/5, suw
bıraķġan çöp çör “suyun bırak-
tığı çör çöp, faydasız şey” HKT
242a/8, suw çıķ- “su çıkmak,
fışkırmak, kaynamak” HKT
329b/5, suw iç- “su içmek”
HKT 512b/3, suw içürmek tile-
“su içirmeyi arzulamak” HKT
165a/8, suw ķoyun- “su dök-
mek, temizlemek” KE 153r/13,
suw tegirmeni “su değirmeni”
KE 138r/14, suw tök- “işemek,
küçük abdest yapmak” MM
82/2, suw ülüşi “su payı, su
hakkı” HKT 506b/9, suw üze
ıķġan çöp köpük “su üzerinde
akıp giden çör çöp, ve köpük”
HKT 330b/4, suwġa kelgüçi-
“suya gelen, su taşıyan, saka”
HKT 228a/5
e
ğ
suvāǾ (<ö.a.) “İslamiyetten önce
i
t Hüzeyl kabilesinin taptığı putun
i
m adı” HKT 549b/9
y
a
suva- “sıvamak krş. suva-, sıba-”
y
ı NF 224/4, KE 138r/11
suwa- “suvamak krş. suwa-, sıba-”
n
e
v
i ME 92/7, KE 115r/17
suvāl (<A.) “soru, sual krş. suǿāl”
suvāl ķıl- “soru sormak”MN (1)
9/2
suwar- “sulamak krş. suwġar- ” NF
113/12, ME 54/4
suwar ķozu “fındık” İML 183
suvarıl- “sulanmak” NF 297/12
suwarış-“birbirine su vermek” ME
206/5
suw baķası “kurbağa” KE 13v/4
suwça “bir damla, su damlası ka-
dar” KE 129r/15
suvçaġla- “su kaynıyarak, seslene-
rek akmak” İML 176
 Harezm-Altınordu
suvġar-“sulamak krş. suwar-,
suwġar-, sula-” HKT 153a/7
suwġar-“sulamak krş. suwar-,
suvġar-, sula-” NF 113/7, HKT
10b/4
suwlaġ“sulak, sulanılan yer krş.
sulaġ” KE 47r/14
suwlan-“(ağzı) sulanmak” ME
165/7
suwlu “sulu, suyu bol krş. suwluġ”
suwlu bol-“sulu olmak, bol sulu
olmak ME 51/8
suwluġ “sulu, suyu bol krş. suwlu”
NF 385/6, KE 174r/7, HŞ 305,
suwluġ bol- “sulu olmak, bol
sulu olmak” ME 51/8
suvluķ 1. “sarık” İML 166, 2. “su
tulumu” İML 169
suvsa- “susamak krş. suwsa-, susa-
,suķunsa-, sawsa-” HKT
308b/8, suvsaġanlar “susamış
topluluk” HKT 299b/7,
suvsamaķ “susama, susuzluk”
HKT 198b/1
suwsa- “susamak krş. suvsa-, susa-
,suķunsa-, sawsa-” NF 99/10,
KE 69v/10, HKT 340b/4
suwsalıķ “susamışlık, susuzluk krş.
susaġlıķ, susalıķ” NF 265/16,
KE 248r/7, suwsalıķ kel- “su-
samak” NF 62/9, suwsalıķ teg-
“susamak” NF 91/3
suwsat-“susatmak” NF 286/15, ME
2/4
suvsız “suyu olmayan, susuz krş.
suwsuz, suvsuz, suwsız” suvsız
yir “denizin zıddı, kara” HKT
277a/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 537
suwsız“suyu olmayan krş. susuz,
suwsuz, suvsuz, suvsız” HKT
398a/7
suvsuz“suyu olmayan, susuz krş.
suwsuz, suvsız, suwsız ” HŞ
3665, suvsız yir “denizin zıddı,
kara” HKT 389b/4
suwsuz “susuz krş. suvsız, suvsuz,
suwsız, susuz” NF 355/7, KE
12r/18, suwsuz yir “denizin
zıddı, kara” HKT 331a/6
suwsuzluķ “kuraklık krş. susuzluķ”
ME 29/8
sūzluġ (<F.+T.) “yakıcı” HŞ 1853
sübĥāna’llāh (<A.) “Allah’ı her
türlü insanî kusur, ayıp ve ek-
siklerden tenzih ederim, mana-
e
ğ sında şaşkınlık bildiren ifade”
i
t KE 86r/18
i
m sü “asker, ordu” HŞ 1353
y
a
sü- “eğmek, bükmek” ME 31/4,
y
ı HKT 58b/1
n
e
v
sücud (<A.) “secde etme krş. sücūd
i
” KE 76r/11
sücūd (<A.) “secde etme, namazda
yere kapanma krş. sücud ”MM
68/3, sücūd ėt- “secde etmek,
namazda yere kapanmak” MM
77/4, sücūd ķıl- “secde etmek, s
namazda yere kapanmak” HKT
322a/4
süçi “tatlı, hoş krş. süçü, süçüg,
süçük” süçi bul- “tatlı olmak,
tatlanmak” ME 208/3
süçü“tatlı krş. süçi, süçüg, süçük”
İML 151
süçü-“güzelleşmek, tatlılaşmak,
hoşlanmak” HŞ 1765
538 | D r . Suat ÜNLÜ
süçüg“tatlı, hoş krş. süçi, süçü,
süçük” NF 135/4, KE 75r/18,
HKT 349a/5, HŞ 1333, süçüg
sözlüg “tatlı sözlü hoş sohbetli”
“NF 22/15, süçüg suw “tatlı su”
NF 148/17, süçüg bol- “tatlı
olmak, tatlanmak, hoş olmak”
ME 223/7, süçüg bul- “tatlı
olmak, tatlanmak, hoş olmak”
ME 215/6, süçüg ķıl- “tatlan-
dırmak” NF 402/5, süçügrek
“daha tatlı, daha lezzetli” NF
115/12, KE 176v/7, MN (1)
15/9
süçügli “tatlı, hoş” HŞ 3338
süçüglük “tatlılık” HŞ 2569
süçük“tatlı, hoş krş. süçi, süçü,
süçüg”İML 165
süçül-“hoşlanmak, tatlanmak, tatlı-
laşmak” HŞ 1169
südeş “ordu arkadaşı” İML 145
süđre-“sürümek, sürüklemek krş.
süyre-” KE 24v/15
süflį(<A.)“alçak, bayağı” KE
122v/10
süfyān (<ö.a.) “muhaddis” KE
121v/9
süfyān bin ĥarb (<ö.a.) “Mekkeli
kafirlerin ileri gelenlerinden bi-
ri” KE 228r/14
süglün “sülün” HŞ 1531
süheyl(<ö.a.) “Zalim bir kişi” NF
367/15
süheyl bin Ǿamr (<ö.a.) “Kureyş
eşrafından ve hatiplerinden
olup Mekke fethi sırasında
İslama girmiştir” KE 225v/15,
süheyl “bkz. süheyl bin Ǿamr”
NF 39/13
süheyl bin Ǿömer (<ö.a.) “Mekke
eşrafından biri” NF 110/3,
süheyl “bkz. süheyl bin Ǿömer”
NF 110/7
süheyl ibnü saǾd (<ö.a.) “sahabe-
den bir zat” NF 138/4
sükūnet (<A.) “sakinlik, ağırbaşlı-
lık, durgunluk” KE 189v/5
sükül- “kavurmak, kebap etmek
krş. sögül-, sökül-, sökil-” İML
120, sükülmüş “kavrulmuş”
İML 164
sülāle (<A.) “sülale, soy” KE
77v/18
e
ğ
süleymān (<ö.a.) “Hz. Süleyman”
i
t NF 211/2, KE 13v/1, HKT
i
m 101a/4, HŞ 4605, MN (1)
y
a
12/15, MN (2) 2/13, süleymān
y
ı ibn dāvud “Hz. Süleyman” KE
137r/4, süleymān peyġamber
n
e
v
i “Hz. Süleyman” MN (1) 6/9
süleymān ibni ebā caǾfer (<ö.a.)
“Haruneǿr Reşid’in vezirlerin-
den biri” NF 310/8, süleymān
“bkz. süleymān ibni ebā caǾfer”
NF 310/9
süleymān-ı dārānį (<ö.a.) “bir
âbid” NF 266/14
süleymān-ı taymį (<ö.a.) “bir âbid”
“NF 318/6
süleymān ibnü yesār (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in karısı
Meymune’nin azadlısı,
tâbiǾînden bir zat” NF 351/17,
süleymān “bkz. süleymān ibnü
yesār” NF 352/4, ibnü yasārn
 Harezm-Altınordu
“bkz. süleymān ibnü yesār” NF
352/9
ŝülŝün-ŝelāse (<A.) “Hıristiyan-
lıkta üçleme” KE 170r/2
sülūk(<A.) “bir tarikata girme”
MM 304/1
sümezlik “itaatsizlik” sümezlik ķıl-
“itaatsizlik etmek, karşı çık-
mak“ME
sümkür- “sümkürmek” ME 135/3
sümür- “emmek” İML 123
sümürici “sülük” İML 180
sün-(1) “sünmek, uzamak krş. sun-
” KE 6v/3, ME 13/6, MN (1)
23/2
sün-(2)“eğilmek krş. sun-” HKT
566a/7
sünbül (<F.) “sünbül” KE 13r/8,
HŞ 4187, MN (2) 1/7
sünbüle (<ö.a.) “Yakup peygambe-
rin altı karısından biri” KE
66v/14
sündilaç“kumru yahut kuyruksalan
kuşu” İML 176
sündürne(<ö.a.) “bir şehir” KE
142r/15
sündüs (<A.) “üzeri altın ve gü-
müşle işlenmiş ipekli kumaş”
sündüs-i rūmį “üzeri altın ve
gümüşle işlenmiş ipekli rum
kumaşı” KE 148r/18
süñek (1) “kemik krş süñük, sü-
yek” KE 163r/15, İML 139
süñeklig “sinekli, arılı” HŞ 3693
süñeksiz “sineksiz, arısız krş.
süñüksüz” HŞ 3666
süngi “süngü krş. süngü krş. süñü”
HŞ 4636
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 539
süngü 1. “bayrak” İML 146, 2.
“dürtüp delecek demir silah krş.
süngi, süñü” HŞ 1772, İML
173, süngü ķap “süngü ile yara-
lanmış olan” İML 146
süngüçü “süngü yapan” İML 156
süngülü “süngü takınmış olan”
İML 84
süngür “harman arabası” İML 159
sünnet (<A.)“sünnet, Hz. Muham-
med’in söyledikleri veya yap-
tıkları” NF 235/7, KE 7r/18,
ME 19/6, MM 75/4, HKT
369b/1, sünnet bol- “sünnet ol-
mak, Hz. Muhammed’in söyle-
dikleri veya yaptıkları yapıl-
mak” NF 216/5, sünnet ķal-
e
ğ “sünnet olarak kalmak, Müslü-
i
t manlara, Hz. Muhammed’in
i
m söyledikleri veya yaptıkları
y
a
kalmak” NF 47/6, sünnet ķıl-
y
ı “Hz. Muhammed’in yaptıkları-
n
e nı veya söylediklerini yapmak”
v
i
ME 142/5, sünnet ķoy- “sünnete
uymak, sünneti uygulamak” NF
337/2
sünnetçe (<A.+T.) “sünnete uygun
olarak” sünnetçe yörü- “sünnete
uygun olarak hareket etmek” s
ME 145/8
sünnį (<A.) “sünnet ehli” KE
218r/9, sünnį bol-“sünnet ehlin-
den olmak” KE 18r/20
süñü “süngü, mızrak krş. süngi,
süngü” NF 335/15, KE 30v/5,
ME 66/2, HKT 118b/9, süñü
sanç- “süngülemek, süngüyle
çarpışmak, mızraklamak” NF
540 | D r . Suat ÜNLÜ
71/15, süñü tėmüri “süngü de-
miri, mızrak demiri” ME 66/3
süñük “kemik krş. süñek (1), sü-
yek” NF 354/15, KE 6v/20, ME
161/3, MM 317/1, HKT
556b/3, süñük bol- “ kemik ol-
mak, kemikleşmek “NF 391/6
süñüksüz “sineksiz, arısız krş.
süñeksiz” HŞ 2891
süñütlük “armağan” süñütlük bol-
“armağan cermek, armağan ol-
mak” NF 239/6
ŝünür (<ö.a.) “Reyyan meliğin
içkisi” KE 87v/13
süpür- “süpürmek, temizlemek”
KE 166v/8, ME 222/6, İML
114
süpürgü “süpürge krş. sipürtke”
İML 170
sür-(1.)“eğmek, bükmek” ME
190/5
sür- (2.) “sürmek, götürmek, kov-
mak, uzaklaştırmak, sürümek,
çıkarmak” NF 374/2, KE 2v/4,
ME 36/6, MM 361/4, HKT
129b/5, HŞ 1748, İML 129, Ka
I/7, 2. “sürmek, sevk etmek”
HKT 341a/5, sürgen 1. “kovan,
uzaklaştıran” HKT 356a/5, 2.
“süren, sevk eden” HKT
496a/5, sürmek 1.“kovma”
HKT 407b/7, İML 112, 2.
“sürme, sevk etme” HKT
425b/2
sür- (3.) “çift sürmek” ME 47/3,
HKT 10b/3
sür- (4) “ovmak” MM 103/4
śürāĥi (<A.) “sürahi, cam veya
billur kap” HŞ 1454
sürāķa (<ö.a.) “Ebu Süfyan’ın hic-
ret sırasında Peygamber’i öl-
dürmek için tuttuğu kiralık ka-
til” KE 220v/6
sürç- “sürçmek, düşmek, tökezle-
mek” NF 299/15, KE 234v/18,
ME 134/3, İML 112
sürçek“hikaye, masal, efsane krş.
sörçek (1)” İML 190
süre- “sürümek, sürüklemek krş.
süri-, sürü-” NF 18/2
ŝüreyyā (<A.) “Süreyya yıldızı”
KE 37v/13, HŞ 1499, ŝüreyyā
yılduz “Süreyya yıldızı, Ülker
e
ğ
yıldızı” NF 367/16
i
t süri-“sürümek, sürüklemek, çek-
i
m mek krş. süre-, sürü-” NF 67/6,
y
a
HKT 163b/4, HŞ 3620
y
ı süriçi“hayvanları süren adam, ço-
ban” İML 155
n
e
v
i sürin- “(yerde) sürünmek, sürük-
lemek, sevk edilmek krş. sürün-
” HKT 453b/5
sürme “sürme” NF 347/11, KE
61v/2, HŞ 3986, sürme yıġaçı
“sürme ağacı, sürme elde edilen
ağaç” ME 228/1, sürme ķat-
“sürme sürmek” ME 140/6,
sürme ķatın- “sürme sürünmek”
ME 178/7, sürme ķođ- “göze
sürme çekmek” HŞ 4544, sür-
me tart- “sürme sürmek” KE
183v/10
sürmelıġ (<A.+T.) “sürmeli krş.
sürmelig” sürmelıġ bol- “sür-
 Harezm-Altınordu
meli olmak, sürme çekmek”MN
(1) 17/11
sürmelig(<A.+T.) “sürmeli krş.
sürmelıġ”sürmelig bol- “sürme-
li olmak, sürme çekmek” NF
65/13
sürmelik (<A.+T.) “sürme kabı”
NF 347/11
sürt- “sürtmek, oğmak, bulaştır-
mak, sürmek, sürünmek” NF
44/11, KE 105r/8, ME 70/2,
MM 97/2, HŞ 2578, İML 108
sürtün- “sürünmek, sürmek” ME
168/7
sürtüş- “sürtüşmek, birbirine sürt-
mek” ME 120/6
sürūr (<A.) “sevinç” KE 78r/11,
MM 281/1, K VI/30
sürü- “sürümek, sürüklemek krş.
süre-, süri-” NF 147/13, HŞ
4344
sürüg “sürü” NF 113/7, KE 20r/13
sürül-1.“sürülmek, kovulmak, gö-
türülmek” KE 11r/12, ME
161/4, HKT 445a/5, 2. “kovul-
mak” HKT 114b/3, sürülmek 1.
“kovulma” HKT 426a/1, 2. “sü-
rülme, sevk edilme” HKT
557b/1, sürülmiş “kovulmuş”
HKT 166a/9
sürün-(1.)“(yerde) sürünmek, sü-
rüklemek, sevk edilmek krş.
sürin-” ME 154/7, HKT 507b/7
sürün- (2.) “kaşınmak, devinmek”
ME 166/1
süründü “her nesnenin çöküntüsü”
İML 190
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 541
sürüş- “birbirine sürmek, sürtüş-
mek” MM 289/2
sürüt-“sürütmek, sürtmek”ME 36/6
süryānį(<ö.a.)v“Süryanî” KE
17v/18, süryānį tili “Süryanice”
NF 150/14
süs “süs, bezek” HŞ 2502
süs-(1) “süsmek, boynuzla vurmak,
tos vurmak” KE 38r/1, HKT
104a/4, süsüp ölmiş “boynuzla-
narak öldürülmüş (hayvan)”
HKT 104a/4
süs-(2)“süzmek, ayıklamak” KE
96r/20
süst (<F.) “gevşek krş. sust” HŞ
2493, süst bol-“gevşeklik gös-
termek, yılmak” HŞ 4341
e
ğ süstluķ(<F.+T.) “gevşeklik krş.
i
t sustluķ” HŞ 1934
i
m süstür- “süzdürmek, ayıklamak”
y
a
KE 96r/20
y
ı süsün (1)“erzak, yiyecek” AO
n
e II/44
v
i
süsün (2) “içki” HŞ 1344
süsünçi “erzak memuru, erzakçı”
AO II/10
süsüş-“süsüşmek” ME 129/8
süt “süt” NF 22/7, KE 34v/13, ME
54/3, HKT 485b/1, HŞ 2611, s
MN (1) 10/2, İML 165, süt
emgen “süt emen, süt emen ço-
cuk” ME 54/2, İML 143, süt
köpüki “kaymak” ME 151/4,
süt bėr- “süt vermek, sütle bes-
lemek” NF 22/4, KE 157v/5,
süt emdür- “emzirmek, süt ver-
mek” ME 54/1, süt im- “süt
emmek” HŞ 3600, süt saġ- “süt
542 | D r . Suat ÜNLÜ

sağmak” “NF 295/12, HŞ 2384, süzül- (2) “süzülmek” HŞ 1057

sütdin ađır- “sütden ayırmak, süzüldi “eskimiş, dökülmmiş”
süt vermemek” NF 349/4, sütni süzüldi ton “eskimiş, yıpranmış
uyut- “çocuğu uyutmak” ME elbise” ME 206/2
97/4 süzün-“temizlenmek, arınmak”
sütlüg “süt sağılan, sağmal” KE MM 50/2
152r/13
sütsiz “sütsüz” KE 152r/13
sütūn (<F.) “omurga” MM 239/2
süvār (F) “süvar” HŞ 123, MN (2)
33/333
süyeg “sürgü, dayangaç krş. süyek
(2)” İML 179
süyek (1) “kemik krş. süñek (1),
süñük” ME 177/1
süyek (2) “tahta kapının kenar
tahtası krş. süyeg” KE 242r/6 e
ğ
süyre-“sürüklemek krş. süđre-” KE i
t
i
246v/2 m

süyürġalı“bağışlayıcı (Tanrı adla- y

a
rından” İML 137 y
ı

süz-“süzmek (ayıklamak), süzgeç-

n
e
v
ten geçirmek” ME 83/8, MM i

88/2, HŞ 1958
süzme “süzgü, süzgeç” İML 196
süzeklü “süzülmüş” süzeklü
bardaķ “ağzında süzgeci olan
bardak, , süzgeçli bardak” ME
88/6
süzük “temiz, saf, arı” ME 125/7,
HKT 328b/2, İML 162, süzük
ķıl- “süzmek, temizlemek, arı-
laştırmak” ME 17/6
süzüklüg “saf, samimi” süzüklüg
ķıl- “süzmek, temizlemek, arı-
laştırmak” ME 114/1
süzül- (1) “eskiyip dökülmek” ME
206/2
 Harezm-Altınordu
-Ş-
şābān (<A.) “şaban ayı” AO II/53
şābāş (<F.) “alkış, aferin” HŞ 457
şābüreyāva (<ö.a.) “bir şehir” KE
165r/10
şād (<F.) “mutlu, mesut, sevinçli”
HŞ 3334, MN (2) 11/99, şād
bol- “sevinçli olmak, mesut ol-
mak, mutlu olmak” NF 24/16,
KE 54r/11, HŞ 1143, şād ķıl-
“mutlu ve mesut etmek, sevin-
dirmek” HŞ 1137, şād tiril-
“sevinçli olmak, mesut olmak,
mutlu olmak” HŞ 1797, şād tut-
“mutlu etmek, sevindirmek” HŞ
199
şādį (<F.) “şadlık, neşelilik, se-
vinçlik” HŞ 1045
şādılıķ (<F.+T.) “mutluluk, neşeli-
lik, sevinçlik krş. şādįlıķ”
şādılıķ artur- “neşelenmek, se-
vinmek” HŞ 497
şādįlıķ (<F.+T.) “mutluluk, sevinç
krş. şādılıķ” NF 192/7, şādįlıķ
ķıl- “sevindirmek, mutlu et-
mek” NF 319/4
şādimān (<F.) “mutlu, sevinçli krş.
şād-mān” şādimān bol- “sevinç-
li olmak, mutlu olmak” NF
53/13
şādkām (<F.) “çok sevinçli”
şādkām ol- “çok sevinçli olmak,
çok sevinmek” AO V/13
şādmān (<F.) “mutlu, sevinçli krş.
şādimān” şād-mān bol-“sevinçli
olmak, mutlu olmak” KE
200r/17, HŞ 2024, şād-mān ķıl-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 543
“sevindirmek, mutlu etmek”
MM 404/4, şādmān oltur- “eğ-
lence meclisinde mutlu ve neşe-
li bir şekilde oturmak” HŞ 505
şāđmānelıķ (<F.+T.) “şaşkınlık,
hayret” şāđmānelıķ ķıl- “hayret
etmek, şaşakalmak” HKT
513a/1
şādurvan (<F.) “şadırvan” MN (2)
3/21
şafāǾat(<A.)“af dileme krş.
şefāǾat” ME 80/6, şafāǾat ķıl-
“affetmek, bağışlamak” ME
174/3, şafāǾat tile- “af dilemek,
affdilmek istemek” ME 212/3
şafāǾatçı (<A.+T.) “birinin affını
dileyen krş. şefāǾatçı” ME 11/8,
e
şafāǾatçı bol- “birinin affını di-
ğ
i
t leyen olmak, affedilmesini is-
i
m temek “ME 174/3
y
şafaķ (<A.) “şafak, güneşin battık-
a
y
ı tan sonra ufukta beliren kızıl-
n
e lık” KE 22r/12, HKT 569a/8
v
i
şāfį (<A.) “şefaat eden” ME 11/8,
şāfį ķıl- “şefaat etmek, merha-
met etmek” ME 25/2
şāfįǾį (<ö.a.) “Şii mezhebinin ku-
rucusu krş. imām-ı şāfįǾį krş.
muĥammed ibnü idrįsǿş-şāfiǾį” ş
MM107/3
şafķat (<A.) “acıyarak sevme, şef-
kat”şafķat ķıl- “acımak, mer-
hamet etmek, acıyarak sevmek”
ME 25/2
şaġal (<A.) “çakal” KE 142r/8
şāgird (<F.) “öğrenci krş. şākird”
NF 301/5, KE 126r/1, şāgird
544 | D r . Suat ÜNLÜ
bol- “öğreci olmak, öğrencilik
yapmak” NF 201/15
şāh (<F.) “şah, başkan, reis, padi-
şah, hükümdar krş.şeh” KE
120r/19, MM 94/3, HŞ 2071,
Ka I/4, MN (2) 4/38, şāh-ı
kabāil “kabileler şahı” MN (2)
27/266, şāh-u Ǿālem “dünya şa-
hı” HŞ 2116, şāh bol- “padişah,
hükümdar olmak” KE 187v/3,
MN (2) 2/17, şāh-ı cihān “cihan
padişahı” HŞ 2024, şāh-ı
cihāndār “dünyaya hakim padi-
şah” HŞ 512, şāh-ı cihāngįr “ci-
han hakimi şah” HŞ 404, şāh-ı
cihānį “cihan şahı” HŞ 4325,
şāh-ı çin “Çin padişahı” HŞ
3494, şāh-ı cuvānbaħt “talihli
şah” HŞ 739, şāh-ı ĥalvet “ hoş
ve güzel şah” HŞ 1039, şāh-ı
ħūbān “ güzeller şahı” HŞ 228,
şāh-ı ħurrem “mesut ve neşeli
şah” HŞ 1181, şāh-ı ħusrev
“Hüsrev şah” HŞ 830, şāh-ı
ĥüsn “güzellik şahı” HŞ 4175,
şāh-ı merdān “yiğitlerin şahı
Hz. Ali” KE 200r/17, şāh-ı
şāħān “şahlar şahı” HŞ 2850,
şāh-ı yegāne “biricik şah” HŞ
1498
şaħ (<F.) “dal” KE 205r/11
şāhā(<F.) “ey şah krş. şehā” HŞ
513
şāhāne(<F.)“şahlara mahsus” HŞ
1011
şahbāz(<F) “şahin kuşu”
şahbāz sal- “av için şahin ku-
şu göndermek, şahin kuşunu
salmak” HŞ 421
şāhį (<F.) “şahlık krş. şāhlıķ” HŞ
1603
şāhid (<A.) “şahit” HŞ 2964
şāhlıķ (<F.+T.) “şahlık, padişahlık
krş. şāhį” HŞ 1824, şāhlıķ burcu
“şahlık burcu” HŞ 1805, şāhlıķ
it- “şahlık yapmak, hükümran-
lık sürmek” HŞ 1723
şahmāt (<F.) “satranç oyununda bir
tabir” HŞ 4353
şāhmerdān (<ö.a.) “Kırım’da bulu-
nan Kıryer’in beyi” K I/8
şaĥne (<A.) “inzibat, emniyet me-
muru” NF 308/4
e
ğ
şahrūd (<ö.a.) “Şahrud” HŞ 1600
i
t şaħs (<A.) “şahıs, kişi” NF 53/10,
i
m HŞ 1389
y
a
şaħsį (<A.) “bir şahıs” HŞ 2397
y
ı şāh-siperġamlig (<F.) “hoş fesle-
n
e ğenli, güzel kokulu bitkilere sa-
v
i hip (yer)” HKT 508b/3
şāh-zād (<F.) “şehzade krş.
şahzāde” HŞ 738
şāh-zāde (<A.) “şehzade krş. şāh-
zād” KE 200r/6, HŞ 332
şāǾir (<A.) “şair, ozan” NF 259/7,
KE 86v/8, ME 63/6, HKT
360a/6
şaķāvet (<A.) “asilik, yol kesicilik”
MM 275/4
şaķāyıķ(<A.) “şakayık çiçeği” HŞ
1424
şaķāyıķuǿn-nuǾmān (<A.) “gelin-
cik” KE 67r/10
şaķį (<A.) “haydut, kötü, fena
adam” NF 344/15, KE 158r/16,
 Harezm-Altınordu
şaķį bol- “eşkiyalık yapmak,
haydut olmak” MM 52/2
şaķįķ-i belħį (<ö.a.) “Hâtim-i
Asam’ın hocası, meşhur sûfî ve
şair kişi” NF 238/2, şaķįķ “bkz.
şaķįķ-i belħį” NF 238/10
şaķįķa (<ö.a.) “Mekke’de sahabe-
lerin meşveret kıldığı ev” NF
93/9
şākir(<A.) “şükreden” KE 146r/10,
HŞ 309, şākir bol- “çok şükret-
mek” K IV/11
şākird(<F.) “öğrenci, talebe krş.
şāgird” ME 68/1, HŞ 2353
şākirdlik(<A.+T.) “öğrencilik”
şākirdlik ķıl- “öğrencilik yap-
mak, öğrenim görmek” ME
226/3
şām (1)(<ö.a.) “Şam, Şam şehri”
NF 15/3, KE 27r/11, ME 31/4,
HŞ 204, CE 3/4 MN (2) 7/60
şām (2)(<F.) “akşam” şām u śabāĥ
“akşam ve sabah” AO II/47
şamlıġ(<A.+T.)“Şamlı” KE 162v/7
şāmūşa (<A.) 1. “süs” ME 106/3,
MM 192/2, 2. “iyi bakım, re-
fah” ME 65/3
şāmūşasız (<A.+T.) “süssüz”
şāmūşasız bol- “süssüz olmak,
sade olmak” ME 178/5
şān (<A.) “şan, şöhret, şeref” KE
200r/20, HŞ 2092
şanar- “küflenmek” ME 168/2
şaǾra (<A.) “saç, kıl” ME 6/6
şarāb (<A.) “şarap” NF 364/4, KE
192r/8, ME 69/4, HŞ 2881,
şarāb iç- “aşk ve şevk şarabını
içmek” MM 369/3, HŞ 1042
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 545
şarāb-ı ergüvānį (<A.) “kırmızı
şarap” HŞ 335, şarāb-ı ergüvānį
iç- “kırmızı şarap içmek” HŞ
327
şarāb-ı ŧuhūr (<A.) “dinî esaslara
uyan saf şarab” KE 202r/11
şāristān (<A.) “şehir” KE 146v/16
şart (<A.) “şart, koşul, yerine geti-
rilmesi gereken krş. şarŧ” NF
175/1, MM 250/3, K IV/12, şart
ķıl- “şart koşmak, belli bir ko-
şula bağlamak” NF 203/6, ME
135/2, şart ķılış- “karşılıklı şart
koşmak, karşılıklı olarak belli
bir koşula bağlamak” ME 114/6
şarŧ (<A.) “şart, koşul krş. şart” KE
20v/7 HŞ 2555, şarŧ bol- “koşu-
e
ğ la bağlamak, şarta bağlamak”
HŞ 2790, şarŧ it- “şart koşmak,
i
t
i
m belli bir koşula bağlamak” HŞ
y
a
2699, şarŧ ķıl-“şart koşmak, bel-
y
ı li bir koşula bağlamak” KE
n
e 73v/4, HŞ 1990
v
i
şāş (<F.) “kötü niyetli” KE 241r/14
şaş- “şaşmak” KE 145v/9
şaŧ (<A.) “ırmak” HŞ 2871
şaŧranç (<F.) “satranç” HŞ 1276
şavķ “aydınlık, ışık” HŞ 2435
şāvūr (<ö.a.) “Şavur” HŞ 497, ş
şāvūr-ı Ǿaŧŧar “eczacı Şavur, ta-
bibi Şavur” HŞ 1907, şāvūr-ı
server “ulu Şavur” HŞ 480
şāyed (<F.) “şayet” KE 128v/3
şāyeste (<F.) “şayeste, uygun, ya-
raşır krş. şāyiste”şāyeste bol-
“uygun olmak, yaraşmak, layık
olmak” KE 11v/15, HŞ 489
546 | D r . Suat ÜNLÜ
şāyiste (<F.) “şayeste, uygun, yara-
şır krş. şāyeste” şāyiste bol-
“uygun olmak, yaraşmak” NF
68/12
şāź (<A.) “kaidesiz” KE 116v/13
şāzlik (<A+T.) “menmunluk”
şāzlik ķıl-“menmunluk duymak,
menmun olmak” ME 130/8
şebāb (<A.) “gençlik” MM 38/4
şeǾbān ibnü mehdį (<ö.a.)
“Musnedu Enes adlı hadis kita-
bının yazarı muhaddis” imām
“bkz. şeǾbān ibnü mehdį” NF
422/14
şebbāŝ (<A.) “maşa” KE 105r/16
şeb-çerāg (<F.) “geceyi aydınla-
tan” KE 176v/14
şebdiz (<ö.a.) “Hüsrevin atının
adı” HŞ 734
şebeh (<A.) “cisim, eşya” HŞ 1050
şeǾbį (<ö.a.) “Ebu ǾAmr ǾÂmir bin
Şarāhîl bin ǾAbd Muhadis” KE
14v/4
şebiħūn (<F.) “gece baskını”
şebiħun ķıl- “gece basmak, gece
baskın yapmak” HŞ 1878
şecere (<A.) “ağaç” KE 225r/19
şeddād-ı melǾūn (<ö.a.) “Melun
Şeddad” HŞ 2928
şeddād ibnü avs (<ö.a.) “sahabeden
bir zat” NF 403/7
şefāǾat (<A.) “şefaat, biri için af
dileme krş. şafāǾat” NF 270/13,
KE 2r/10, HKT 89a/3, Ka II/9,
şefāǾat bėr- “şefaat etmek, biri
için af dilemek” KE 215v/21,
şefāǾat ķıl- “şefaat etmek” NF
6/4, KE 22r/7, HKT 39b/7, HŞ
359, şefāǾat ķılġan “şefaat
eden” HKT 556a/5, şefāǾat
ķılġuçı “şefaat eden” HKT
202a/8, şefāǾat maķāmı “ümme-
tine şefaat edecek bir durumda
olması sebebiyle Hz. Muham-
med’in makamına işaret etmek-
tedir” NF 314/13
şefāǾatçı(<A.+T.) “şafi, şefaat eden
krş. şafāǾatçı” NF 262/2, HKT
448a/3
şefaķat(<A.) “şefkat, mehamet krş.
şefķat” NF 121/13, şefaķat ķıl-
“şefkat göstermek, merhametli
olmak” NF 59/4
şefaķatlıġ (<A.+T.) “şefkatli krş.
e
ğ
şefķatlıġ” NF 91/6, şefaķatlıġ
i
t raĥmetlig “şefkatli ve merha-
metli” NF 131/16, şefaķatlıġ
i
m
y
a
bol- “şefkatli ve merhametli
y
ı olmak, acımak” NF 412/1
şefįǾ(<A.) “şefaat eden” KE
n
e
v
i 237v/14, HKT 135b/1, şefįǾ
bol-“şefaat etmek, şefaatçı ol-
mak” KE 203r/5, şefįǾ keltür-
“şefaatçı göndermek, şefaat et-
mek” KE 98r/2, şefįǾ ķıl- “şefa-
at etmek, şefaatta bulunmak”
NF 74/2, KE 209v712
şefįl (<A.) “şefaat, şefaat etmek,
şefaat edici” HŞ 119, şefįl ķıl-
“şefaat etmek, şefaatta bulun-
mak” HŞ 98, şefįl tutun- “şefaat
ediciye intisap etmek, şefaat
edici edinmek” HŞ 3163
şefķat(<A.) “şefkat, mehamet krş.
şefaķat” KE 146r/10, HŞ 189
şefķat ķıl- “şefkat göstermek,
 Harezm-Altınordu
merhametli olmak” NF 87/2,
KE 67r/12, HŞ 4469, MM
406/4, MN (1) 22/14
şefķatlıġ(<A.+T.)“şefkatli krş.
şefaķatlıġ” NF 55/10,
şefķatlıġraķ “daha çok şefkatli,
daha çok merhametli” NF 85/12
şeftālū (<F.) “şeftali” HŞ 1436
şeh (<F.) “şah, başkan, reis, padi-
şah, hükümdar krş. şāh” MN
(2) 43/430
şehā (<F.) “ey şah krş. şāhā” MN
(2) 29/286
şehādet (1) (<A.) “şehitlik” NF
124/13, KE 242r/19, şehādet
bol-“şehid olmak, şehidlik ma-
kamına ulaşmak” KE 227r/18
şehādet (2) (<A.)“bir şeyin doğru-
luğuna inanma, tanıklık etme,
Allah’ın birliğini ve Allah’tan
başka Allah olmadığını söyle-
me” NF 376/14, KE 191v/13,
MM 20/3, şehādet erñeki
“şehadet parmağı” KE 7r/16,
şehādet kelimesi “Allah’ın bir-
liğini ve Allah’tan başka ilah
olmadığını söyleme” NF
345/12, KE 7r/18, şehādet ay-
“tanıklık etmek, Allah’ın birli-
ğini ve Allah’tan başka ilah ol-
madığını söylemek “NF 336/2,
şehādet ayt- “tanıklık etmek,
Allah’ın birliğini ve Allah’tan
başka ilah olmadığını söyle-
mek” NF 154/6, şehādet keltür-
“bir şeyin doğruluğuna inan-
mak, tanıklık etmek, Allah’ın
birliğini ve Allah’tan başka ilah
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 547
olmadığını söylemek” NF
335/9, şehādet ķıl- “bir şeyin
doğruluğuna inanmak, tanıklık
etmek, Allah’ın birliğini ve Al-
lah’tan başka Allah olmadığını
söylemek” MM 18/1
şehādetlıġ (<A.+T.) “ikrar etmiş,
söylemiş olan” KE 2r/3
şehd (<A.) “bal” MM 366/3, HŞ
1195, MN (2) 34/341, şehd al-
“bal almak” HŞ 4209, şehd irni
“bal dudaklı, bal gibi tatlı du-
daklı” HŞ 2983, şehd tap- “bal
bulmak” HŞ 2284, şehd tök-
“bal dökmek” HŞ 3221
şehen-şeh (<F.) “şahların şahı krş.
şehinşāh” MN (2) 7/66
e
ğ şeher (<F.) “şehir, il krş. şehr (1)”
şeher ħalķı “şehir halkı, şehir
i
t
i
m ahalisi” NF 300/8
y
a
şehįd(<A.) “şehit” NF 198/7, KE
y
ı 225r/11, HKT 86b/4, şehįd bol-
n
e “şehit olmak krş. şehįd ol-” NF
v
i
68/17, KE 113v/1, şehįd ķıl-
“şehid olmak, şehid düşmek”
NF 145/17, KE 226v/14, şehįd
ķılın- “şehid edilmek” ME
209/3, şehįd ol- “şehit olmak
krş. şehįd bol-” K VI/21 ş
şehįdlik (<A.+T.) “şehit olma,
şehitlik” NF 128/2, ME 209/4,
şehįdlik maķāmı “şehitlik ma-
kamı” NF 119/3
şehinşāh (<F.) “şahlar şahı krş.
şehen-şeh” HŞ 958
şehr (1) (<A.) “şehir, il, ülke krş.
şeher” NF 296/4, KE 36v/12,
548 | D r . Suat ÜNLÜ
HŞ 1602, MN (1) 22/4, K
VI/24
şehr(2)(<A.) “ay, 30 günlük zaman
dilimi” şehrullāhiǿl-mübārek
“mübarek Ramazan ayı” NF
443/15
şehrį (<A.) “şehirli, şehirden” NF
328/12, KE 75r/20
şehr-i bedāyin (<ö.a.) “Bedayin
şehri” HŞ 3510
şehriyār (<F.) “hükümdar, padi-
şah” HŞ 2195, MN (2) 33/333
şehvet (<A.) “şehvet, cinsel istek,
tutku” NF 265/11, KE 108v/10,
MM 89/3, HKT 365a/1, HŞ
528, şehvet otı “şehvet ateşi”
MM 82/1, şehvet suyı “meni”
KE 202v/1
şek (k) (<A.) “şüphe, tereddüt,
kuşku” NF 307/8, KE 236v/9,
MM 124/1, HKT 146a/3, HŞ
4296, şek küni “hilalin görül-
memesi sebebiyle şabanın otu-
zuncu günü mü yoksa ramaza-
nın birinci günü mü olduğuna
tereddüt edilen gün” MM
163/2, şek ve şübhe “şüphe ve
kuşku” NF 270/10, şek tut-
“şüphelenmek” HKT 255b/1,
şek tutġan “şüpheci” HKT
55a/6, şek tutuġlı “şüpheci”
HKT 138a/3, şekge kemiş-
“şüpheye düşürmek krş. şekke
kemiş-” ME 93/4, şekge tüş-
“şüphelenmek, şüpheye düşmek
“ME 43/5, MM 125/3, şekge
tüşür- “şüphelendirmek, şüphe-
ye düşürmek” ME 52/1, şekke
kemiş- “şüpheye düşürmek krş.
şekge kemiş-” HKT 414b/4
şekāvet (<A.) “bedbahtlık, kutsuz-
luk, talihsizlik krş. şikāvet” NF
371/1
şeker (<F.) “şeker, tatlı, helva krş.
şekker (2)” NF 402/5, KE
75v/6, MM 386/3, HKT
165b/2, HŞ 450, MN (2)
13/121, şeker bir- “şeker ver-
mek, sevindirmek, mutlu et-
mek” HŞ 4385, şeker bol- “şe-
ker olmak, tatlanmak” HŞ
4199, şeker tök- “şeker dök-
mek, tatlandırmak” HŞ 1311
şekibā (<F.) “sabır” şekibā ķalma-
e
ğ
“sabırsızlanmak” HŞ 4226
i
t şekker (1)(<ö.a.) “şeker” HŞ 3017,
i
m MN (2) 12/112
y
a
şekker (2) “şeker krş. şeker” HŞ
y
ı 2612, şekker bol- “şeker olmak,
tatlanmak” HŞ 3696, şekker
n
e
v
i saç- “şeker saçmak, tatlandır-
mak” HŞ 1028, şekker tök- “şe-
ker dökmek, tatlandırmak” HŞ
555
şekkerįn (<F.) “şekerden yapılmış,
şeker gibi tatlı” HŞ 2995
şekkeristān (<F.) “sevgilinin duda-
ğı (mecazi olarak” HŞ 4183
şekl (<A.) “şekil, görünüş” NF
268/13, HŞ 3561, şekl-i şāh u
sebdįz “şah ve şebdizin şekli,
benzeri” HŞ 2564, şekl-i ŧāvūs
“tavus kuşu şekli, benzeri” HŞ
1416, şekl-ü şemāyil “görünüş
ve huylar” MN (2) 23/221
 Harezm-Altınordu
şeklen (<A.) “şekilce, şekil bakı-
mından” HKT 555a/3
şeklig (<A.+T.“şüpheli, kuşkulu,
şüpheye düşen, şüpheci” KE
197v/8, HKT 450a/1, şeklig
bol- “şüpheye düşmek, şüphe-
lenmek” ME 147/3, HKT
535b/9, şeklig ķıl- “şüpheye
düşürmek” HKT 225a/1
şeksiz (<A.+T.)“şüphesiz, kuşku-
suz” NF 275/13, HŞ 3932
şellem (<ö.a.) “Beyt-i Makdis’in
eski adı” KE 56v/3
şemǾ(<A.) “çerağ, mum” KE
173v/18, HŞ 1850, şemǾ-i revān
“yürüyen ışık, sevgili” HŞ 3525
şemāyil (<A.ç.) “huylar” MN (2)
23/221
şemħā binti anūreş (<ö.a.) “Nuh
peygamber’in annesi” KE
22v/16
şemme (<A.) “çok az, kısaca, çok
kısa bir süre, ani” NF 178/7
şemǾūn (1)(<ö.a.) “İsa Peygam-
ber’e iman etmiş olan Hz. Mer-
yem’in yeğeni” NF 150/14
şemǾūn (2) (<ö.a.)“Yusuf peygam-
ber’in kardeşi” NF 354/16
şemǾūn (3) (<ö.a.) “Hz. Ali’nin
Yahudi komşusu” NF 140/13
şemvįl (<ö.a.) “Davud peygam-
ber’in babası krş. İşmuǿįl”
KE132r/12
şenbe (<F.) “cumartesi krş. şenbih”
KE 36v/2
şenbele- (<F.+T.) “cumartesi gü-
nünün yasaklarına uymak krş.
şenbetle-” HKT 166a/2,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 549
şenbelemek “cumartesi günün
yasaklarına uyma” HKT 10a/1
şenbetle- (<F.+T.) “cumartesi gü-
nünün yasaklarına uymak krş.
şenbele-” HKT 269b/9
şenbih (<F.) “cumartesi krş. şenbe”
NF 5/9
şengerf (<F.) “zincifre denilen
boya” HŞ 4199
şer (r) (<A.) “kötülük, şer, fenalık,
zarar” NF 397/8, KE 47r/20,
ME 65/5, MM 279/2, HKT
313a/4, şer bol- “zarar vermek,
fenalık yapmak” NF 36/11
şerǾ (<A.) “dinî kaide” şer ķıl-
“dini kaide haline getirmek”
HKT 462a/1, şerǾ uçmaĥı
e
ğ “Cennet” HŞ 4626
i
t şerǾan (<A.) “şer’an, şer’i hüküm-
i
m lere göre” NF 134/9
y
a
şerbet (<A.) “şerbet, içecek” NF
y
ı 100/3, KE 5v/10, MM 248/2,
n
e HŞ 1953, şerbet bir- “şerbet
v
i
vermek, tatlandırmak” HŞ
3843, şerbet iç- “şerbet içmek”
HŞ 3367, şerbet ķıl- “tatlandır-
mak, şerbet yapmak” NF 99/11
şer(r)cilik (<A+T.)“kötülük yan-
daşlığı” şercilik ķılış- “kötülük ş
yandaşlığı yapmak” ME 120/5
şeref (<A.) “şeref, itibar” şeref bir-
“şeref vermek, itibar kazandır-
mak” HKT 469b/9, HŞ 22
şereflüg (<A.+T.) “şeref sahibi,
şanlı, şerefli” HKT 432a/2
şerĥ (<A.) “şerh, açıklama” NF
444/7, şerĥ ķıl- “şerh etmek,
açıklamak” HŞ 639
550 | D r . Suat ÜNLÜ
şerǾį (<A.) “şeriatla ilgili, şeriata
uygun” HŞ 128, şerǾį ķabala
“şeriatla ilgili delil, şerata uy-
gun delil” AO II/25
şerįǾat(<A.) “şeriat, din kaideleri,
İslam dini” NF 185/15, KE
2r/8, MM 49/1, HKT 22a/6, HŞ
129, MN (1) 13/4, şerįǾat Ǿilmi
“şeriat ilmi, şeriat hühümleriyle
uğraşan bilim” KE 110v/4,
şerįǾat yolı “şeriat yolu” MM
320/1
şerįf (<A.) “şerefli, soylu, itibarlı”
MM 8/4, HKT 570b/2, K VI/12
şerįk (<A.) “ortak, ortak koşma”
NF 29/7, KE 236v/9, şerįk ortaķ
“ortak, ortak koşma” NF 78/17,
şerįk bol- “ortak olmak, ortak
koşmak” NF 408/16
şėş- “çözmek, açmak krş. şeş-, şiş-,
çeş-” MM 289/1
şeş- “çözmek, açmak krş. şėş-, şiş-,
çeş-” ME 149/5, İML 119
şeşil-“çözülmek, açılmak krş. şişil-
” NF 226/6, ME 159/3
şevķ (<A.) “sevinç, neşe” MM
369/3, HŞ 1601
şevket(<A.) “heybet, büyüklük” K
VIII/5
şevvāl (<A.) “şevval ayı, Arabî
ayların onuncusu”şevvāl ayı
“şevval, ayı, Arabî ayların
onuncusu” MN (1) 12/13
şeyāŧįn(<A.ç.) “şeytanlar” KE
149v/14
şeydā(<F.)“divane”şeydā bol-
“kendinden geçmek, deli divane
olmak” MN (2) 28/280, şeydā
ķıl-“delirtmek, kendinden ge-
çirmek” MN (2) 2/18
şeyħ (<A.) “şeyh, aziz, tarikat ön-
deri, yaşlı, ihtiyar adam” NF
19/2, KE 11r/1, MM 272/4
şeyħ aĥmed (<ö.a.) “Sahib
Girey’in tarhanlık verdiği kişi”
Ka II/6
şeyħ şaķįķ (<ö.a.) “Belh’te İbrahim
Edhem’in müridi Hâtim-i As-
sam’ın hocası meşhur sufî ve
şair kişi” KE 18v/1
şeyħ şeref ħāce (<k..a.) “Harezmli
bir bilgin ve mutasvvıf” MM
349/3
şeyħüǿl-ĥarām ebuǿl-Ǿabbās mūsā
e
ğ
(<ö.a.) “bir âbid” NF 228/15
i
t şeyħüǿl-hüdā (<A.) “doğru yolu
i
m gösteren şeyh” MM 399/3
y
a
şeyħ-i vaķūr (<A.) “Ebu Bekr’in
y
ı lakabı” KE 201r/20
şeyŧān (<A.) “şeytan” NF 9/14, KE
n
e
v
i 9v/17, ME 224/6, MM 281/3,
HKT 347a/8, HŞ 1516, şeyŧān-ı
laǾįn “melun şeytan” NF
213/12, HŞ 156, şeyŧānġa
atılġan yulduz “şeytana atılan
yıldız, alevli ot” HKT 551a/4
şeyŧānį (<A.) “şeytanî, kötü, kor-
kunç” NF 213/14, şeyŧānį bol-
“kötü olmak, korkunç olmak,
zarar vermek” NF 214/5
şın(<A.) “Arap alfabesinin on al-
tıncı harfi” KE 86r/21
şış“şiş, kabarıklık krş. şiş (1)” ME
156/8
şış-“şişmek, kabarmak krş. siş-,
şiş-(1)” ME 130/1
 Harezm-Altınordu
şışuķ “şiş, şişkin, şişmiş krş. şişik”
KE 130v/13, şışuķ yüzlü er
“şişman yzlü , yüzü şişmiş olan
erkek” ME 68/5
şışur- “şişirmek” ME 96/5
şiblį (<ö.a.) “Evliyanın ve muta-
savvıfların büyüklerinden,
Cüneyd-i Bağdadî’nin öğrenci-
si” MM 278/3
şifā (<A.) “iyileşme, şifa, deva”
NF 331/8, KE 23r/19, HKT
278b/4, şifā bėr- “şifa vermek,
iyileştirmek krş. şifā bir-” NF
34/11, KE 61v/18, şifā bir-
1.“şifa vermek, iyileştirmek krş.
şifā bėr-” HKT 355a/1, 2. “fe-
rahlık vermek, ferahlatmak”
HKT 182b/8, şifā bol-“ iyileş-
mek, şifa olmak” KE 13v/5,
şifā tile- “iyileşmesini istemek”
ME 223/5
şihābuǿl-aħbār (<ö.a.) “İmam Ab-
dullah KuzaǾî’nin hadis kitabı”
NF 206/13
şikār (<F.) “av” KE 223r/20
şikāvet (<A.) “bahtsızlık, kutsuz-
luk krş. şekāvet”şikāvet-i ebedį
“ebedi bahtsızlık, sonsuz talih-
sizlik” NF 419/17
şikāyet (<A.) “şikayet, sızlanma”
NF 132/8, KE 239v/21, HŞ
3599, şikāyet ķıl- “şikayet et-
mek” NF 72/13, KE 100v/8,
ME 152/2, MM 352/1, HKT
236a/8, HŞ 2902
şikeste (<A.) “kırılmış, incinmiş”
şikeste bol- “kırılmak, incin-
mek” NF 288/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 551
şiltāķ (<F.) “haksızlık, tecavüz”
KE 116r/1
şimāl (<A.) “kuzey, kuzeyden esen
rüzgar krş. şimālį” KE 179v/7
şimālį (<A.) “kuzeyden esen rüz-
gar krş. şimāl” KE 156r/4
şimdi “şimdi” K VII/26
şimşād(<F.) “şimşir ağacı” HŞ 696
şiǾr (<A.) “şiir” KE 16v/10, ME
11/7, HKT 424b/1, HŞ 3803,
şiǾr ay- “şiir söylemek, şiir
okumak” ME 133/4, şiǾr ayt-
“şiir söylemek, şiir okumak ME
89/5, şiǾr oķuş- “karşılıklı şiir
okumak” ME 196/2
şįr (<F.) “süt” HŞ 2339
şiǾrā (<Yun.) “Şira-yı Yemanî ve
e
ğ Şira-yı Şamî adlı iki yıldızın or-
i
t tak adı” HKT 505a/3
i
m şirā (<A.) “satın alma” NF 230/11
y
a
şįrįn (1)(<F.) “tatlı” HŞ 192, MN
y
ı (1) 20/10, MN (2) 11/105, şįrįn
n
e
v
ķıl- “tatlandırmak” HŞ 11,
i
şįrįnrek “daha tatlı” HŞ 3376
şįrįn (2)(<ö.a.) “Hüsrev ve Şirin
hikayesinin kadın kahramanı”
HŞ 3795, MN (2) 28/273
şįrįnlik (<F.+T.) “tatlılık, hoşluk”
HŞ 3070 ş
şirk(<A.)“müşriklik, Allah’a ortak
koşma” KE 66r/19
şirket (<A.) “ortaklık” şirket bol-
“orta olmak, ortaklık yapmak”
MM 246/2
şirviye (<ö.a.) “Şiroye “ HŞ 4410
şįŝ(<ö.a.)“Şis peygamber” KE
17v/17
552 | D r . Suat ÜNLÜ
şiş (1) “şiş, şişlik, yumru krş. şış”
NF 95/7, KE 120r/5, şiş bol-
“yumrulaşmak, şişmek” KE
120r/1, şiş böre (k) “şiş böreği”
İML 165
şiş (2) “pişirilecek etin geçirildiği
ağaç yahut demir kazık” İML
169
şiş- (1) “şişmek, kibirlenmek,
büyüklük taslamak” NF 345/15,
KE 74r/7
şiş-(2)“çözmek, koparmak krş. şeş-
,şėş-, çeş-” HŞ 2186
şįşe (<F.) “şişe” HŞ 1584, şįşe ķıl-
“şişe yapmak” HŞ 1918, şįşe
oyna- “şişe oyunu oynamak”
HŞ 1918, şįşe oyunı “şişe
oyunı” HŞ 1579
şįşeçi (<F.+T.) “şişeci” HŞ 1918
şişek“bir yaşını doldurmuş kuzu
krş. siçek” İML 172, şişek bol-
“bir yaşını doldurmak” HŞ
1638
şişik “şişmiş, şişkin krş. şışuķ”
İML 163
şişil- “kırılmak, kopmak krş. şeşil-
” HŞ 3714
şişlen-“şişlenmek, kebap olmak,
yenmek” HŞ 4712
şįve(<F.)“naz, eda” MN (2) 36/362
şįvelig (<F.+T.) “işveli” HŞ 672
şol “şu” HŞ 1213, K VII/22
şom (<F.) “uğursuz, krş. şūm” şom
fāl “uğursuzluk” HKT 421a/7,
şom fāl ķıl- “uğursuz saymak”
HKT 364a/9, şom fāl tut-
“uğursuz saymak” HKT 421a/5
şor (<F.) “tuzlu krş. şūr (2)” HKT
349a/5, şor ķıl- “tuzlu olmak,
tuzlandırmak” ME 69/8
şorba (<F.) “çorba krş. şūrba” ME
89/8
şöhret (<A.) “şöhret” şöhret tap-
“meşhur olmak, haber yayıl-
mak” KE 142r/21
şöyle “şöyle” K V/9
şuǾayb (<ö.a.)“Meyden ve eyke
ahalilerine gönderilen peygam-
berin adı” NF 113/1, KE 37v/3,
HKT 222b/2, şuǾayb ķavmı
“Hz. Şuayb’in gönderildiği ka-
vim, Ashabuǿl-Eyke” HKT
256a/3
e
ğ
şubān (<F.) “çoban krş. çūbān,
i
t çūpān” şubān- ehliǿl- cennet
i
m “Cennet ehlinin bekçileri” KE
y
a
2r/16
y
ı şuġl (<A.) “meşguliyet, uğraşı” KE
200v/19
n
e
v
i şuħ (<F.) “güzel, hoş” HŞ 3681
şuħluķ (<F.+T.) “şuhluk, güzellik,
hoşluk” HŞ 3399, şuħluķ ķıl-
“güzellik yapmak, hoşça dav-
ranmak” HŞ 3755
şuǾle (<A.) “şule, kıvılcım, parıltı”
KE 155v/11, HŞ 427, MN (2)
23/229
şūm(<F.) “uğursuz, krş. şom” KE
248v/19, HŞ 2056, şūm bol-
“uğursuz olmak” HŞ 4254,
şūmraķ “daha uğursuz, çok
uğursuz” KE 35r/1
şūmluġ (<F.+T.) “uğursuzluk, kö-
tülük krş. şūmluķ” İML 153
 Harezm-Altınordu
şūmluķ (<F.+T.) “uğursuzluk, kö-
tülük krş. şūmluġ” NF 18/9, KE
228v/20
şundaġ “şöyle” KE 107v/15
şunķar “bir kuş adı” MN (2) 1/5
şūr (1)(<F.) “karışıklık, kargaşalık”
HŞ 4647
şūr (2) (<F.) “tuz, tuzlu krş. şor”
HŞ 3307
şūrba (<F.) “çorba krş. şorba” NF
193/7
şūrlan-(<F.+T.)“tuzlanmak” HŞ
3563
şurūǾ(<A.) “başlama” şurūǾ ķıl-
“başlamak” NF 100/9
şübhe (<A.) “şüphe, kuşku krş.
şübhet” NF 300/11, MM 172/4
şübhelig (<A.+T.) “şüpheli, kuşku-
lu krş. şübhetlig” NF 300/6,
MM 323/2
şübhet (<A.) “haram ve helal oldu-
ğu kesin belli olmayan krş.
şübhe” NF 301/1
şübhetlig (<A.+T.) “şüphe, kuşku
krş. şübhelig” NF 296/11
şübhetsiz (<A.+T.) “şüphesiz, kuş-
kusuz” NF 246/11
şücāǾat (<A.) “yiğitlik” MN (2)
8/73
şükr (<A.) “şükür krş. şükür” KE
9r/11, HKT 410a/6, HŞ 3166,
MN (1) 6/7, AO IV/11, MN (2)
28/278, şükr ay- “şükretmek,
şükür kelimesini söylemek” HŞ
232, şükr ayıt- “şükretmek, şü-
kür kelimesini söylemek” HŞ
4181, şükr it- “şükretmek” HŞ
198, şükr ķıl- “şükretmek, sab-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 553
retmek” KE 10v/6, HKT
230b/7, HŞ 1553, K VIII/3,
şükr ķılġan 1. “şükreden” HKT
58a/4, 2. “şükredenleri müka-
fatlandıran” HKT 22b/9, 3.
“şükredenleri mükafatlandıran,
esma-i hüsna’dan eş-şekūr”
HKT 463b/5, şükr ķılmaķ “şük-
retme” HKT 350a/1, şükr ti-
“şükretmek, şükür kelimesini
söylemek” HŞ 2913
şükrāne (<A.) “şükran alameti,
iyilik bilme” KE 132r/7, MN
(2) 5/41
şükür (<A.) “şükür, şükretme krş.
şükr” NF 26/7, ME 42/4, MM
378/1, şükür-ü sipās “şükür ve
e
ğ övgü” NF 51/5, şükür ķıl- “şük-
i
t retmek, sabretmek” NF 55/17,
i
m MM 311/2
y
a
şüreyĥ (<ö.a.) “Ebu Şüreyh el-
y
ı Huzâî. Sahabeden bir zat” NF
n
e 182/14
v
i
şürūǾ (<A.) “başlama, bir işe gi-
rişme” MM 129/2, HKT
556a/3, şürūǾ ķıl- “başlamak,
bir işe girişmek, girişmek”
MM 131/3, HKT 548a/7, şürūǾ
ķılmaķ “başlama, girişme” ş
HKT 500b/6
554 | D r . Suat ÜNLÜ
-T-/-Ŧ-
tā- (<F.) 1.“tâ, kadar, değin” NF
225/6, KE 12v/12, HŞ 324, MN
(2) 36/364, 2. “diye, için” HKT
55a/9, tā kim “ta ki” KE 103r/8,
HŞ 2694, tā munuñ üçün kim
“şunun için ki, diye, için” HKT
390a/4, tā …. üçün “diye, için”
HKT 65b/3
taǾabbür(<A.) “ibret verici”
taǾabbür-ü dehşet “ibret verici
ve korkunç” KE 21r/3
tāǾbende (<F.) “parlak” tāǾbende
bol-“parlamak, aydınlatmak”
MN (2) 9/80
taǾaccüb (<A.) “hayrete düşürme,
şaşkınlık” NF 235/12, KE
55v/21, HŞ 901, taǾaccüb ķıl-
“hayrete düşürmek, şaşırtmak”
NF 22/13, taǾaccübler ķıl- “hay-
retlere düşürmek, çok şaşırt-
mak” NF 82/9
taǾālā(<A.) “yüce, ulu, Tanrı adın-
dan sonra söylenen saygı sözü
krş. teǾālā” KE 33r/10, HŞ 111,
MN (1) 1/6, K VIII/3
taǾālāǿllah (<A.) “yüce tanrı” HŞ
17
taǾalluķ(<A.) “ilgili olma veya
olan” taǾalluķ tut- “ilgi tutmak,
bağ kurmak, ilgili olmak” AO
V/22
taǾallümsüz (<A.+T.) “ders alma-
mak, ders almaksızın, okuma-
dan” MM 309/1
ŧaǾām (<A.) “yemek, yiyecek krş.
ŧaǾm” NF 107/7, KE 6v/19, ME
146/8, MM 297/2, HKT
230b/1, ŧaǾām bėr- “ yemek
vermek, doyurmak” KE 69v/10,
ŧaǾām ķıl- “yemek yapmak” NF
29/1, ŧaǾām tat- “yemek tatmak,
yemeğin lezzetini tatmak” NF
107/4, ŧaǾām yė-“yemek ye-
mek” KE 59v/10, MM 297/1,
ŧaǾāmdın ħālį bolġan “yiyecek
bir şeyi olmayan” HKT 513a/6
taǾarruf (<ö.a.) “Şeyh İmam İshak
Kelâbâzî’nin eseri” NF 3/9
taǾarruż (<A.) “yönelme” taǾarruż
ķıl- “yönelmek” HKT 564b/4
e taǾaśśub (<A.) “taraftarlık etme”
ğ
i
taǾaśśub ķıl- “taraf tutmak, ta-
t
i
m raftarlık etmek” NF 229/1
y ŧāǾat(<A.) “itaat ve ibadet, Allah’ın
a
y
emirlerini yerine getirme” NF
ı
61/7, KE 2r/18, ME 178/6, MM
n
e
v
i 321/3, HKT 385a/3, HŞ 3162,
MN (1) 14/10, ŧāǾat u Ǿibādet
“itaat ve ibadet” NF 9/15, ŧāǾat
ve Ǿibādet “itaat ve ibadet” NF
320/8, KE 100v/16, ŧāǾat bol-
“ibadet etmek, ibadet olmak”
NF 229/14, ŧāǾat ķıl- “itaat ve
ibadet etmek, Allah’ın emirleri-
ni yerine getirmek” NF 9/16,
KE 2v/6, MM 25/2, HKT
402b/3, MN (1) 10/12, ŧāǾat
ķılġan “itaat ve ibadet eden”
HKT 387b/9, ŧāǾat ķılġan eren
“itaat ve ibadet eden erkek”
HKT 403a/4, ŧāǾat ķılġan tişi
“itaat ve ibadet eden kadın”
 Harezm-Altınordu
HKT 403a/4, ŧāǾat tut- “itaat ve
ibadet etmek” KE 126r/21,
ŧāǾatdın çık- “itaat etmemek, asi
olmak, Allah’ın emirlerini yeri-
ne getirmemek” HKT 425b/5
ŧāǾāt (<A.ç.) “taatlar ve ibadetler”
NF 260/10
ŧāǾatlıġ(<A.+T.) “ibadet eden,
abid” NF 329/1
ŧabǾ (<A.) “tabiat, huy, yaradılış,
kitap basma” HŞ 188, ŧabǾ-ı
endāmı “boy pos güzelliği KE
55v/8, ŧabǾ-ı mevzūn “dengeli
ve ölçülü vücut, güzel vücut”
HŞ 402
taba“şematet (başkasının keder ve
musibetine sevinme)” İML 190
tāba (<F.) “tava” NF 438/9
ŧabaķ (1)“tabak” NF 121/5, KE
85r/19, HKT 98b/5, HŞ 2044
ŧabaķ (2) “kat, tabaka” MM 395/2
tabala-“şematet etmek (başkasının
keder ve musibetine sevinmek”
İML 124
taban (1)“ters, baş aşağı” ME 44/4
taban (2) “taban, ayak altı” KE
220r/14, HKT 267a/2, HŞ 1665
tabānça (<F.) “tokat” tabānça ur-
“tokat vurmak, tokatlamak” NF
354/16
tabanlıġ “ark vergisi” AO II/37
ŧabarzed (<F.) “üzüm, meyve” HŞ
4183
ŧabāyiǾ (<A.ç.) “tabiat, tabiatlar”
HŞ 62
tabba “eğlence, alay ve ayıplama”
ME 6/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 555
ŧabbāħlıķ(<A.+T.) “aşçılık” KE
138r/13
tabbalat- “eğlendirmek, sevindir-
mek” ME 6/3
tābiǾ (<A.) “birine bağlı olan, tâbi”
KE 106v/2
ŧabįǾat (<A.) “tabiat, huy, yaradı-
lış” KE 91v/5, HŞ 1584
ŧabįb(<A.) “tabip, doktor” NF
118/11, KE 181r/14, ŧabįb-i
ĥāziķ “ehil doktor” NF 423/11
ŧabįbluķ (<A.+T.) “tabiblik” HŞ
4326
ŧabibsin- (<A.+T.)“tabiplik etmek”
ME 182/2
tābiǾįn (<A.ç.) “sahabe görüp
kendisinden hadis dinlemiş
e
ğ olanlar” NF 188/9
i
t taǾbįr (<A.) “tabir, yorum (rüya)”
i
m KE 87v/3, MM 388/4, HKT
y
a
231b/4, HŞ 3780, taǾbįr ayt-
y
ı “rüya tabir etmek, rüya yorum-
n
e lamak” KE 88r/11, taǾbįr et-
v
i
“rüya tabir etmek, rüya yorum-
lamak” KE 187r/3, taǾbįr Ǿilmi
“rüya yorumlama ilmi” NF
191/14, taǾbįr ķıl- “rüya tabir
etmek, rüya yorumlamak” NF
7/5, KE 87r/2, HKT 231b/3
taǾbiye (1) (<A.) “düzenleme, ter-
tip” taǾbiye ķıl- “tertip etmek, t
düzenlemek” KE 80v/8
taǾbiye (2) (<A.) “tabya” taǾbiye
ķıl- “tertip etmek, düzenlemek”
MN (2) 6/54
ŧabl(<A.) “davul” KE 141v/14, HŞ
2111, ŧabl ķaķ- “davul çalmak,
davul vurmak” KE 188r/2
556 | D r . Suat ÜNLÜ
tābūt (<A.) “tabut, sandık” NF
68/5, KE 131v/21, HKT
302b/2, HŞ 4528, MN (1) 21/4,
tābūt ķıl-“tabut yapmak” KE
131v/17
tabya-“yapmak, hazırlamak” ME
131/5
tāc (<A.) “taç” NF 278/11, KE
7r/9, ME 80/5, HŞ 137, MN (2)
2/16, tācüǿl-emr “hükümdar,
emir makamı” KE 2r/10, tāc
kiđ- “tac giymek krş. tāc key-,
tāc kiy-” HŞ 4411, tāc key- “tac
giymek krş. tāc kiđ-, tāc kiy-”
ME 186/6, tāc keydür- “tac giy-
dirmek” NF 228/3, tāc kiy- “tac
giymek krş. tāc kiđ-, tāc key-”
HŞ 3262, tāc ur- “tac giymek”
KE 76v/7, tāc urun- “tac giy-
mek, tac giyinmek” ME 186/6
tacik (<ö.a.) “Tacik” KE 230v/3
taǾcįl(<A.)“acele ettirme, çabuk-
laştırma” NF 32/3, K VII/42,
taǾcįl ķıl- “acele ettirmek, ça-
buklaştırmak” NF 11/10, taǾcįl
ķılın- “acele ettirilmek, çabuk-
laştırılmak” HŞ 3077, taǾcįl ol-
“acele etmek, çabuk hareket
etmek” K VII/37
tāclıġ (<A.+T.) “taçlı, tacı olan”
KE 125v/10
tafaĥĥus(<A.)“inceden inceye araş-
tırma” tafaĥĥus ķıl-“derin ve
ayrıntılı araştırmak” NF 146/2
tafśįl (1)(<A.) “bölmek, ayırmak”
KE 201r/13
tafśįl(2) (<A.) “ayrıntılı olarak
açıklama” tafśįl ķıl- “ayrıntılı
olarak açıklamak” HKT 388a/6,
tafśįl ķılın- “ayrıntılı olarak
açıklanmak” HKT 455a/2
taġ 1.“dağ krş. daġ (1)” NF 10/3,
KE 123r/20, ME 71/2, MM
309/3, HKT 561b/4, HŞ 2662,
MN (1) 22/3, İML 178, 2. “set,
mânia” HKT 291b/5, taġ baġrı
“dağ eteği, dağ yamacı” HŞ
545, taġ başı “dağ tepesi” İML
178, taġ burcı “dağın tepesi,
dağın zirvesi” HŞ 2714, taġ
iteki “dağın kenarı, dağ yama-
cı” HŞ 525, taġ töpesi “dağın
tepesi, dağın zirvesi” HŞ 2585,
taġ üngüri “dağ içindeki mağa-
e
ğ
ra” HKT 189a/3, taġ yanı “dağ
i
t yamacı” HKT 291b/8
i
m taġāfulsın-(<A.+T.)“cahil görün-
y
a
mek” ME 205/2
y
ı taġar “çul” taġar ton “çuldan yapı-
lan giyecek” KE 237v/1
n
e
v
i taġarçıķ “meme tepesi” İML 170,
2. “deriden küçük torba krş.
taġarçuķ” İML 170
taġarçuķ “içine buğday ve başka
şeyler konulan büyük kap, harar
krş. taġarçıķ” NF 107/8
taġay “dayı” İML 144
taġayyur (<A.) “değişme, bozul-
ma” taġayyur bol- “değişmek,
bozulmak” NF 243/7, taġayyur
ķıl- “ değiştirmek, bozmak” NF
303/5, HŞ 1156
taġdıl-“dağılmak, ayrılmak krş.
taġıl-, daġıl-” HŞ 3267
taġı “dahi krş. daġı, daħı, taķı” MN
(2)2/15
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 557

taġı- “dağıtmak” İML 130 ŧāhir (1)(<ö.a.) “Hz. Muham-

taġıl-“dağılmak, saçılmak krş. med’in Hz. Hadice’den olan
daġıl-, taġdıl-” NF 74/4 dört oğlundan biri” NF 5/2, KE
taġıla- “dağılmak krş. daġıla-” 198r/18
İML 130 ŧāhir (2) (<A.) “temiz, pak” HŞ 21
ŧāġį(<A.) “taşkınlık, azgınlık” ŧāġį taǿħįr (<A.) “geciktirmek” taǿħįr
ķıl- “doğru yoldan çıkarmak, ķıl- “geçiktirmek” ME 15/8,
azdırmak” HKT 496b/1 taǿħįr ķılış- “karşılıklı
ŧāġįlıķ (<A.+T.) “taşkınlık, azgın- geçiktirmek” ME 123/5
lık” HKT 201b/1 ŧahįrāt (<A.ç.) “temizler, paklar”
taġla-“dağlamak” ME 61/2 KE 189v/2
taġlan-“yakılmak, dağlanmak” taĥiyyāt (<A.)“ (Allah ömürler
HKT 186a/2 versin) temennisinde bulunma,
taġuķ “tavuk krş. tavuķ (1), daġuķ, hayır, dua, namazın
taķuķ, taķaġu, tawuķ” taġuķ yı- ka’delerinde okunan
lı “Türkçe 12 yıl atlarından 10 (ettehiyyatü) duası krş.
uncu yılın adı” İML 186 taĥiyyet” NF 128/7, KE
taġyįr (<A.) “değiştirme” taġyįr e
ğ 107r/13, MN (1)1/2, taĥiyyāt
ķıl- “değiştirmek, başkalaştır- secdesi “tahiyyat secdesi, na-
i
t
i
mak” NF 368/1, HKT 284b/9 m mazda 2. rekattan sonra
taħalluf(<A.) “geride kalma” y
a
tahiyyet secdesi yapmak” KE
taħalluf ķıl- “geride bırakmak” y
ı 158r/1, taĥiyyāt ay- “iyilik ve
n
NF 242/2 e sağlık dileğinde bulunmak, dua
v
taĥammül (<A.) “tahammül, sabır” i
etmek” KE 233r/2, taĥiyyāt ıđ-
taĥammül ķıl- “tahammül et- “iyilik ve sağlık dileğinde bu-
mek, sabretmek” NF 13/7, KE lunmak, dua etmek” KE 63v/19
124v/14, HŞ 3090 taĥiyyet (<A.) “hayır, dua, iyilik ve
ŧahāret (<A.) “temizlik, temizlen- sağlık dileğinde bulunma, se-
me” KE 206r/11, ŧahāret ķıl lam verme, namazın
“temizlenmek, temizlik yap- ka’delerinde okunan
mak” KE 96v/18, MM 99/1, (ettehiyyatü) duası krş. t
MN (1) 2/13 taĥiyyāt” MM 6/2, HKT
ŧahāretsiz(<A.+T.) “pis, kirli” KE 404b/1, AO IV/7, taĥiyyet-i
221v/5 Ǿabdühū beñli girey “Bengli Gi-
taĥayyür (<A.) “hayran olma” MN raya hayur duada bulunma” K
(2) 18/176 XI/21, taĥiyyet-i nūr dev-
taħır“tatlı olmayan, acı krş. tıħır” let “parlak ve aydınlık devlete
HKT 416a/9
558 | D r . Suat ÜNLÜ
hayır duada bulunma” K ranlık yapmak, hükümranlığa
VIII/11
taĥiyyet-nāme (<A.+F.) “hayır,
dua, iyilik ve sağlık dileğinde
bulunma mektubu” K III/20
taĥķįķ (<A.) “gerçeği araştırma,
gerçek, doğru” KE 116r/13,
MM 314/2, taĥķįķ bil- “ger-
çeği bilmek, doğruyu öğren-
mek” KE 188v/3, taĥķįķ ķıl-
“araştırmak, incelemek, gerçeği
ortaya çıkarmak” KE 173r/9
taĥķįķsiz(<A.+T.) “doğru olup
olmadığını araştırma” taĥķįķsiz
ħaber kemiş- “doğruluğunu
araştırmadan haber yaymak”
HKT 407a/4
taĥrįme(<A.)“başlangıç tekbiri”
taĥrįme ķıl- “başlangıç tekbiri
getirmek” ME 179/6
taĥrįś (<A.) “hırslandırma” taĥrįś
ķıl- “hırslandırmak, teşvik et-
mek” NF 124/14, KE 228v/18
taĥsįn (<A.) “takdir etme, beğen-
me, güzelleştirme” taĥsįn ay-
“takdirini ve beğenisini ifade
etmek” HŞ 2324, taĥsįn ayıt-
“takdirini ve beğenisini ifade
etmek” HŞ 4204, taĥsįn bėr-
“takdir etmek, beğenmek, gü-
zelleştirmek” NF 205/1, taĥsįn
ķıl- “güzelleştirmek” KE 68v/7,
HŞ 215
taħt (<F.) “taht” NF 204/9, KE
150r/10, HKT 423b/6, HŞ
2944, AO III/9, taħt ili “baş-
kent, hükümranın bulunduğu
yer” K V/8, taħt ķıl- “hüküm-
geçmek” NF 82/3, KE 32r/10,
taħt ķıldur- “hükümranlık yap-
tırmak” NF 209/12, taħt ķur-
“taht kurmak” KE 87r/19, HŞ
1025, taħt leşkeri “taht askeri,
hükümrana bağlı olan asker” K
VI/23, taħt tut- “hükamranlık
yapmak, hükümranlığı elde et-
mek” HŞ 1254, taħt ur- “taht
kurmak” NF 42/3, KE 75r/8,
HŞ 739, taħt urul- “taht kurul-
mak” NF 9/7
taħta (<A.) “levha, tahta kereste”
NF 155/4, KE 52v/9, HKT
162b/6, HŞ 2026, taħta taħta
e
ğ
ķıl- “levha haline getirmek” NF
i
t 250/9
i
m taħta-i Ǿāc (<A.) “(mec.) Şirin’in
y
a
fil dişi rengindeki vücudu” HŞ
y
ı 1659
n
e taħta-i hāk (<A.) “yeryüzü” HŞ
v
i 1568
taħtalıġ (<F.+T.) 1.“tahtalı, keres-
teli” KE 176r/4, 2. “tahtadan
yapılmış” HKT 506a/6
taħt-ı revān (<F.) “tahterevan, eş-
raftan kişilerin dört hamal tara-
fından taşındıkları nesne” KE
92r/3
taħt-ı şāhāne (<F.) “şaha mahsus
taht” taħt-ı şāhāne urul- “şaha
mahsus taht kurmak, kurulmak”
HŞ 1517
taħtlıġ (<A.+T.) “tahtı olan, taht
sahibi” HŞ 1745
taħyįl (<A.) “tahayyül etme, ben-
zetme” taħyįl ķılın- “öyle gö-
 Harezm-Altınordu
rünmek, gibi görünmek” HKT
304b/2
ŧāǾir (<A.) “kuş, uçan, uçucu” HŞ
2880
ŧāķ (1) (<A.) “kubbe, künbet, bina
kemeri” NF 82/3, KE 184r/4,
HKT 289a/1, HŞ 3248
ŧāķ(2)(<A.)“takatı kesilme,
takatsızlık” ŧāķ bol- “takatı ke-
silmek, takatsız olmak” HŞ
1865
taķ-“takmak, iliştirmek krş. daķ-”
NF 238/9, HŞ 3006
taķaġu “tavuk, on iki hayvanlı
Türk takviminde bir yıl krş.
tawuķ, daķuķ, taġuķ, taķuķ,
tavuķ,” taķaġu yıl “on iki hay-
vanlı Türk takviminde bir yıl”
AO I/23
taķan “kazan krş. ķazġan (1),
ķazan (1)” İML 169
ŧāķat (<A.) “güç, kuvvet” NF 7/16,
KE 125r/1, ME 209/5, HKT
192b/1, HŞ 1878, ŧāķat ķalma-
“güçü kuvveti kalmamak, muk-
tedir olmamak” HŞ 2420, ŧāķat
keltür- “güç vermek, muktedir
etmek” KE 102r/13, ŧāķat tut-
“gücü yetmek, bir işi yapmaya
muktedir olmak, ödemek” NF
90/16, KE 118v/15, ŧāķat yoķ
“dayanacak gücü olmama, gücü
yetmeme, bir işi yapmaya muk-
tedir olmama” HŞ 3177
taķāżā (<A.) “bir işi yaptırmak için
zorlama, sıkıştırma, serzeniş,
başa kakma” taķāżā ķıl- “zor-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 559
lamak, sıkıştırmak, başa kak-
mak” NF 152/10, KE 173r/17
taķdįm (<A.) “öne geçirme”
taķdįm ķıl- “önden göndermek,
önceden yapıp göndermek”
HKT 520b/6
taķdįr (<A.) “takdir ve tayin, yazgı,
kararlaştırma” NF 229/15, KE
77v/14, HKT 479b/1, HŞ 2039,
taķdįr ķıl- 1.“kararlaştırmak,
takdir ve tayin etmek” KE
5v/21, HKT 200a/7, 2. “ölçüp
biçmek, ölçü koymak” HKT
555a/3, 3. “tahmin etmek, tah-
minde bulunmak” HKT 138a/7,
taķdįr ķılġan “şekil veren, tak-
dir eden, esma-i hüsna’dan el-
e
ğ ħāliķ” HKT 525b/1, taķdįr
ķılın- “takdir ve tayin edilmek”
i
t
i
m HKT506a/6, taķdįr ķılınmış
y
a
“takdir ve tayin edilmiş, karar
y
ı verilmiş” HKT 295a/3
n
e taķdįs (<A.) “kutsama, yüce ve
v
i
mukaddes tutma” KE 189v/5,
taķdįs ay- “kutsamak, yüce ve
mukaddes tutmak” KE 121r/5,
taķdįs ayt-“kutsamak, yüce ve
mukaddes tutmak” KE 157r/9,
taķdįs ķıl- “kutsamak, yüce ve
mukaddes tutmak” NF 277/5,
KE 8v/6 t
taķı 1.“daha, da/de, ve krş. daġı,
daħı, taġı” NF 29/1, KE 15v/15,
ME 10/3, MM 12/3, HKT 2b/5,
HŞ 2246, İML 93, AO I/5, 2.
“cümle başı edatı” HKT 52a/1,
3. “dahi, bile” HKT 352b/7, 4.
“-dığı halde” HKT 515a/1, taķı
560 | D r . Suat ÜNLÜ
bir 1. “başka bir, diğer” HKT
277b/2,2. “diğeri, öbürü” HKT
231a/5
taķıl-(1)1.“parçalanmak, dağılmak,
darmandağınık olmak krş. taġıl-
” ME 163/1, HKT 409a/9, 2.
“bölünmek, bölüklere ayrıl-
mak” HKT 389b/9, 3. “ayrıl-
mak, uzaklaşmak” HKT
532b/1, 4. “seçilmek” HKT
491a/4, taķılġan “dağılan, toz
duman olan” HKT 511a/4,
taķılmaķ “parçalanıp dağılma,
toz duman olma” HKT 409a/9
taķıl-(2) “katılmak, aynı fikirde
olmak” NF 19/16
taķıl-(3) “takılmak” HŞ 3369
taķım “takım” HŞ 1336
taķıt- 1.“dağıtmak, darmadağınık
etmek krş. taġıt-” NF 72/3, ME
84/4, HKT 178a/3, 2. “bölük
bölük etmek, parçalara ayır-
mak” HKT 281a/2, 3. “saçmak,
savurmak” HKT 273a/8, 4.
“ayırmak, uzaklaştırmak” HKT
144a/5, taķıtġan “saçıp savu-
ran” HKT 273a/9, taķıtmaķ
1.“darmadağınık etme” HKT
411a/2, 2. “saçma, savurma”
HKT 273a/8
taķıtıl- “dağıtılmak” HKT 579b/3
taķlat-“taklatmak” ME 177/4
taķlış- “hep beraber ayrılmak, be-
raberce uzaklaşmak” HKT
531a/9
taķriǾ (<A.) “azarlama, başa kak-
ma” taķriǾ ķıl- “azarlamak, başa
kakmak” NF 267/14
taķrįr (<A.) “anlatma, beyan etme”
KE 19r/13, taķrįr ķıl- “anlat-
mak, beyan etmek” NF 194/12
taķrįren(<A.) “ağızdan anlatarak”
K XI/19
taķśır (<A.) “bir işi eksik yapma,
ihmal etme krş. taķśįr” taķśır
ķılma- “çalışmamak, günah iş-
lememek, kusursuz davranma-
mak” İML 102
taķśįr (<A.) “kusur, hata, yanlışlık,
kabahat, günah krş. taķśır” KE
100r/8, ME 206/4, MM 292/1,
HŞ 2802, taķśįr bol-“ hata et-
mek, kusurlu davranmak, ku-
surlu olmak, hatalı olmak” KE
e
ğ
249r/2, taķśįr keç-“tövbe etmek,
i
t hatasından dönmek” KE 130r/2,
taķśįr ķıl- “kusur etmek” NF
i
m
y
a
430/7, KE 147r/17, ME 152/3,
y
ı HKT 63a/2, HŞ 2215, MN (2)
26/261, taķśįr ķılġan “bir şeyi
n
e
v
i yapabilecekken yapmayan, çe-
kinen” HKT 193b/9
taķśįrlıġ (<A.+T.) “ayıplı, kusurlu
krş. taķśįrlıķ” taķśįrlıġ bol- “ku-
surlu olmak, hatalı olmak, ayıp-
lı olmak” NF 59/8
taķśįrlıķ (<A.+T.) “ayıplı, kusurlu
krş. taķśįrlıġ” K V/16
taķtįǾ(<A.) “parça, kısım” KE
101v/11
taķuķ (1) “tavuk krş. tawuķ, tavuķ,
daķuķ, taġuķ, taķaġu” NF 318/7
taķuķ (2) “müteferrik, ayrı ayrı ”
HKT 524b/2, taķuķ ĥālı üze
“dağınık bir halde, ayrı ayrı”
HKT 578b/5
 Harezm-Altınordu
taķvā (<A.) “Allah korkusuyla
dinin yasak ettiği şeylerden sa-
kınma” NF 87/1, MM 323/1
taķviyet (<A.)“kuvvetlendirme”
MN (2) 7/67, taķviyet ķıl-
“kuvvetlendirmek, destekle-
mek” AO V/21
tal “ağaç, dal krş. dal” NF 363/11,
KE 68v/1, HŞ 2422, MN (2)
25/243
tal- “dalmak, batmak krş. dal-” HŞ
1622
tala-(1) “harap etmek, talanlamak”
KE 76v/9
tala- (2) “kurt ısırmak, kurt kap-
mak” HŞ 4346
talǾabe (<ö.a.) “Kufe’ye beş men-
zil uzaklıkta bir şehir” KE
245v/8
ŧalāķ (<A.)“talak, boşama, boşan-
ma krş. ŧalaķ ” KE 49v/19, MM
264/2, HKT 33b/6, ŧalāķ bėr-
“boşamak krş. ŧalāķ bir-” NF
122/4, KE 49r/18, ŧalāķ bir-
“boşamak krş. ŧalāķ bėr-” HKT
535a/3, ŧalāķ biril-
“boşanılmak, bırakılmak” HKT
37a/2, ŧalāķ birilmiş
“boşanılmış, bırakılmış” HKT
37a/2, ŧalāķ bol-“boşamak, bo-
şanmak” KE 19r/6, ŧalāķ Ǿiddeti
“kadının boşandıktan sonra ye-
niden evlenmesi için geçmesi
gereken süre” MM 265/3, ŧalāķ
ķıl- “boşamak” NF 122/3, KE
130v/17, HKT 34b/9, ŧalāķ-ı
firār “karısının isteği dışında
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 561
erkeğin ölüm esnasında verdiği
talak” MM 266/1
ŧalaķ (<A.) “boşanma, talak krş.
ŧalāķ” ME 115/3
ŧalaķın (<A.) “telkin” HŞ 2752
talaş- “dalaşmak, mücadele etmek,
karşılıklı saldırmak, yağma et-
mek, münakaşa etmek, yarış-
mak” KE 238v/6, HŞ 1706, AO
III/9
talaştur- “dolaştırmak” ME 77/7
ŧalǾat (<A.) “yüz” MN (2) 43/427
ŧaleb (<A.) “teleb, istek, arzu, ara-
ma” NF 406/15, ŧaleb ķıl- “taleb
etmek, istemek, arzulamak” NF
42/10
ŧaleb-kār (<A.+F.) “istekli” MN (2)
e
ğ 15/140
i
t ŧalĥa(<ö.a.)“Talha bin Ubeydullâh.
i
m Hz. Peygamber’in kendilerine
y
a
Cenneti müjdelediği on kişiden
y
ı biri” NF 65/7, KE 240r/2
n
e ŧalĥām (<ö.a.) “Zeliha’nın karaba-
v
i
şı” KE 84r/12
ŧāliǾ (<A.) “talih” HŞ 1782, MN
(2) 14/140
ŧālib (<A.) “öğrenci, istekli, iste-
yen” NF 407/1, MM 347/3, HŞ
710
taǾlįk (<A.) “asma, bir şeye bağlı
gösterme”taǾlįk ķıl-“asmak, t
bağlamak, bağlı göstermek” KE
122r/18
taǾlįm (<A.) “talim, öğretme, öğ-
renme” KE 16r/3, taǾlįm al-
“öğrenmek, talim almak” HŞ
285, taǾlįm bėr- “öğretmek, ta-
lim etmek” KE 23v/21, taǾlįm
562 | D r . Suat ÜNLÜ
bol- “öğretmek, öğrenmek, ta-
lim etmek” KE 3v/7, taǾlįm ķıl-
“öğretmek, talim etmek” KE
97v/11
talķan “kavut” İMl 165
talpı-“çırpınmak” HŞ 1842
talpın-“çırpınmak, saldırmak” KE
51v/1
talu“mümtaz ve seçme nesne” İML
190
ŧālūt(<ö.a.) “Beni İsrail’in ilk hü-
kümdarı” KE 132r/7, HKT
37b/8
talvar“sığınak, barınak” KE 121v/7
ŧaǾm (<A.) “yiyecek krş. ŧaǾām”
HŞ 1476
tam (1) “bina, ev, duvar, çatı krş.
dam” NF 217/4, KE 40v/20,
ME 159/1, HKT 259b/1, HŞ
3103, İML 179, tam ķıl-“ev
yapmak, duvar yapmak” KE
205v/11, HŞ 2646, tam ķopar-
“ev inşa etmek, duvar yapmak”
KE 62v/8, tam naķşı “duvar sü-
sü” HŞ 2185, tam yap- “ev
yapmak, duvar yapmak” HŞ
194, tamda öteliksiz çırāġ
ķođġutlük “duvarda bulunan ve
içine lamba vb. konulan kandil
yuvası” HKT 340a/1
tam (2) (<A.)“tam, tamam krş.
tamām” HŞ 2286
tam-“damlamak” NF 76/1, KE
240v/11, MN (1) 9/9, İML 114,
MN (2) 37/367
ŧamaǾ (<A.) “tamah, aç gözlülük,
istek, arzu” NF 69/13, KE
17r/18, HŞ 2534, MN (2)
43/432, ŧamaǾ kes- “açgözlülük
etmemek” NF 368/17, ŧamaǾ
kis- “açgözlülük etmemek” HŞ
2103, ŧamaǾ ķıl- “arzu etmek,
ummak” NF 233/12, KE 6r/16,
HKT 555a/1, ŧamaǾ kıldur-
“ümitlendirmek” HKT 241a/9,
ŧamaǾ tut- “arzu etmek, um-
mak” HKT 117b/2, HŞ 3081
tamaķ “damak, küçük dil” ME
177/4, MM 241/4, HŞ 4170,
İML 140
ŧamaǾlıġ (<A.+T.) “tamalı, hırslı,
istekli” KE 149v/13, ŧamaǾlıġ
bol- “tamalı olmak, hırslanmak,
istekli olmak” KE 45v/2
e
ğ
tamām (<A.) “tamam, bütün, ek-
i
t siksiz, kusursuz, tamamıyla krş.
i
m tam” NF 43/5, KE 180v/2, MM
y
a
68/2, HŞ 3518, MN (1) 12/14,
y
ı tamām … meñizlig “sanki, gibi”
HKT 223b/3, tamām …. teg
n
e
v
i “sanki, gibi krş. tamām …. tig”
HKT 201b/3, tamām …. tig
“sanki, gibi krş. tamām …. teg”
HKT 203b/3, tamām bol- “ta-
mamlamak, ikmal emek” NF
11/8, KE 2v/21, MM 20/4, HŞ
2400, tamām it- “tamamlamak,
ikmal etmek” HŞ 491, tamām
kėç- “ bir şeyden feragat etmek,
vazgeçmek” MM 272/1, tamām
kėtür- “eksiksiz olarak yapmak,
tam olarak yapmak” MM
146/1, tamām ķıl- 1.“ikmal et-
mek, tamamlamak” NF 10/5,
KE 49v/20, MM 160/3, HKT
104a/8, HŞ 4679, 2. “tamam ve
 Harezm-Altınordu
eksiksiz olarak yapmak, yerine
getirmek” HKT 17b/9, tamām
ķılġan “ikmal eden, tamamla-
yan” HKT 529a/7, tamām ķılın-
“bitirilmek, tamamlanmak”
HKT 30b/6, tamām ķılmaķ
“ikmal etme, tamamlanma”
HKT 22a/4, tamām ört- “gizle-
mek, tamamen örtmek” MM
69/2, tamām tėgür- “bir şeye
tamamen ulaşmak, kavuş-
mak”MM 305/2, tamām üz-
“soyutlamak, bir şeyden tama-
men soyutlamak” MM 370/4,
tamām yėtür- “eksklilği tamam-
lamak” MM 136/4
tamāmet (<A.) “tamam olma, ek-
siksizlik” MM 257/4, tamāmet
bul- “tamamlanmak” MM
148/2, tamāmet tėgür- “tama-
men değdirmek, (iyice) sür-
mek” MM 103/2
taman (<ö.a.) “Kırm’da bir yer
adı” K I/42
tamāmį (<A.) “hepsi, tümü, tama-
mı” KE 212r/3
tamaǿnįne (<A.) “mutlu, gönlü
rahat” MM 353/4
tamar “damar krş. tamur, tamır”
NF 233/9, KE 128v/19, ME
130/8, HKT495b/9, tamar aç-
“damar açmak” ME 130/8
ŧamaǾsız (<A.+T.) “tamahı olma-
yan, aç gözlü olmayan, isteksiz,
arzusuz” ŧamaǾsız bol- “tamahı
olmamak, aç gözlü olmamak,
istek ve arzusu bulunmamak”
HŞ 2302
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 563
tamattuǾ (<A.) “kâr etme, fayda
görme krş. temettuǾ” NF 231/9
tamduķ“yakacak, yakıt krş.
tomduķ” HKT 318a/2
tamdır “tandır ekmek ocağı krş.
tandūr” İML 163, tamdır başı
“tandır örtüsü” İML 163
tamdur- “damlatmak” ME 15/2
tamġa (1) 1.“damga, mühür, nişan”
KE 53v/20, ME 100/8, İML
146, 2. “dağ ve damga” İML
191
tamġa (2) “gümrük” AO II/40
tamġaçı “gümrükçü, gümrük me-
muru” AO II/7
tamġala-1.“mühürlemek” KE
161r/2, İML 108, 2. “damga ve
e
ğ nişan vurmak” İML 113
i
t tamġalıġ “damgalı, işaretli”
i
m tamġalıġ atlar “damgalanmış,
y
a
işaretlenmiş, dağlanmış atlar”
y
ı ME 100/7, tamġalıġ yarlıġ
n
e “damgalı, işaretli emir, ferman”
v
i
AO II/51
tamır “damar krş. tamur, tamar”
İMl 139
tamįm (<ö.a.) “bir Arap kabilesi”
NF 75/13
tamuġ (<Soġ.) “Cehennem, ateş”
NF 17/10, KE 4r/8, ME 151/1,
MM 45/4, HKT 106a/3, HŞ t
2256, MN (1) 7/6, İML 139,
tamuġ ħāzini “Cehennem
bekcisi, zebanî” HKT 540a/3,
tamuġ ornı “Cehennem” HŞ
993
tamuġluġ (Sog.+T.) “Cehennem-
lik, Cehenneme girecek olan
564 | D r . Suat ÜNLÜ
krş. tamuġluķ” NF 203/16, KE
102r/12, HKT 248b/1,
tamuġluġ bol- “Cehennemlik
olmak, Cehenneme girecekler-
den olmak” NF 152/11,
tamuġluġlardın aķġan nirse
“Cehennemdekilerin vücutla-
rından akan, irin vb. sıvı” HKT
562a/7, tamuġluġlarnıñ ķanı taķı
iriñi “Cehennemdekilerin vü-
cutlarından akan, irin vb. sıvı”
HKT 546a/4
tamuġluķ(Sog.+T.) “Cehennemlik,
Cehenneme girecek olan krş.
tamuġluġ” KE 17r/8, tamuġluķ
bol- “Cehennemlik olmak, Ce-
henneme gireceklerden olmak”
NF 136/13, tamuġluķ ķıl- “Ce-
hennemlik olmak, Cehenneme
gireceklerden olmak” NF
137/1, HŞ 2294, tamuġluķlardın
aķġan “Cehennemdekilerin vü-
cutlarından akan, irin vs. ”
HKT 436a/3
tamur “damar krş. tamar, tamır”
KE 6v/20
tamzum“damla, nutfe, meni” HKT
319b/6
tañ (1) “tan, şafak, sabah vakti krş.
dañ” NF 322/14, KE 61r/4, ME
67/8, HKT 555b/7, HŞ 1403,
İML 184, MN (2) 9/85, tañ
arķur- “şafak sökmek” MM
165/1, tañ at-“şafak sökmek,
sabah olmak” KE 21v/2, MM
158/1, HKT 577b/4, HŞ 3016,
tañ örke-“sabah olmak, gün ay-
dınlanmak” KE 61r/15, tañ
namāzı “sabah namazı” KE
27v/5, MM 124/1, tañ yaru-
“şafak sökmek, güneş aydın-
lanmaya başlamak” NF 321/17
tañ (2) 1.“tuhaf, acayip, şaşılacak
şey, hayret” KE 60r/1, MM
280/3, HKT 240b/1, HŞ 1638,
2. “hayranlık uyandıran” HKT
550b/3, 3. “çirkin, kötü” HKT
299b/9, tañ kör- “şaşmak, şaşı-
lacak olmak” ME 211/7, tañ söz
“tuhaf söz” HKT 481a/9, tañ
suǿāl “tuhaf soru” HKT 347b/5,
tañġa keltürül- “hayranlık
uyandırılmak” ME 24/2, tañġa
ketür-1. “hayranlık uyandırmak
e
ğ
krş. tañķa ketür-” HKT 33a/1,
i
t 2. “şaşırtmak, gururlandırmak,
i
m böbürlendirmek” HKT 184a/9,
y
a
tañķa ķal- “ şaşırmak” HŞ 4024,
y
ı tañķa ketür- “hayranlık uyan-
n
e dırmak krş. tañġa ketür -” ME
v
i 5/1
ŧaǾn (<A.) “ayıplama, yerme” ŧaǾn
ve teşnį “ayıplama ve yerme”
KE 187v/2, ŧaǾn ķıl-“ ayıpla-
mak, yermek, alay etmek” KE
100r/14, HKT 182b/2, ŧaǾn
ķılġan “ayıplayan, yeren, alay
eden” HKT 580b/2
tan- (1) “inkar etmek krş. dan-” NF
194/6, KE 26r/10, HKT 361b/3,
HŞ 1744, tanġan “inkar eden”
HKT 48b/3, tanmaķ “inkar”
HKT 280a/9
tañ- (2) “bağlanmak” KE 228r/7
tana (1)“dana, inek yavrusu” KE
128r/8, MM 217/2
 Harezm-Altınordu
tana (2) (<ö.a.) “Azak şehri, Azak
denizine dökülen Don ırmağı-
nın ağzında bir şehir” AO I/24
ŧaǾna(<A.) “ayıplama, suçlama”
KE 187v/4
tanaġ1. “burun kemiğinin sert yeri”
İML 140, 2. “tırnaklı hayvanla-
rın dudağı” İML 171
ŧanbūr(<F.) “tanbur” KE 177r/7,
HŞ 3371,
tançu “lokma, sokum” İML 165
tañdası “yarın, yarınki gün krş.
tañla, tañlası” KE 38r/1
tandūr(<A.) “tandır krş. tamdır”
NF 29/10, HŞ 1509
ŧaǾne (<A.) “ayıplama” ŧaǾne ur-
“ayıplamak, yermek” HŞ 3287,
MN (2) 14/131
tañġısız “üzengisiz” KE 228r/8
tanı- “tanımak krş. tanu-” NF
146/1, KE 27v/15, HŞ 1292
tanıķ“şahitlik, tanıklık krş. tanuķ,
tanuġ” İML 190
tañırķa- “şaşmak, hayret etmek,
hayrette kalmak krş. dañırķa-”
ME18/4, HŞ 4573
tañla“yarın, daha sonraki gün krş.
tañdası, tañlası” KE 91v/20
tañla-(1)“şaşmak, şaşırmak, hayret
etmek” KE 234v/7, ME 166/4,
HKT 432a/4, HŞ 4049, İML
106
tanla- (2)“seçmek, ayırmak” İML
123
tañlamaķ “gururlanma” ME 5/2
tañlan-(1) “gururlanmak” ME 5/1
tañlan-(2)“hayret edilmek” KE
130r/11
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 565
tañlası “yarın, yarınki gün krş.
tañdası, tañla” KE 65r/14,
tañlası kün “yarınki gün, yarın”
KE 107v/6
tañlaş- “karşılıklı şaşırmak, hayret
etmek” KE 34r/11, HŞ 2444
tañrı 1.“Tanrı, Allah krş. tiñri,
teñri” NF 23/2, ME 17/5, HKT
47a/1, 2. “ilah, tanrı” HKT
47b/4, tañrı buyruķındın çıķġan
“Allah’ın buyruğundan çıkan,
günahkar” HKT 5a/3, tañrı
indürgeni “Allah’ın indirdiği,
sabit ve şüphe götürmeyen şey”
HKT 7a/2, tañrı teǾālā “her
şeyden münezzeh olan Allah,
yüce Allah” NF 93/5, tañrı
e
ğ teǾālā ve tebāreke “her şeyden
i
t müzenezzeh ve mübarek olan
i
m Allah” NF 83/5, tañrıġa ķayt-
y
a
“Tanrıya dönmek, yönelmek”
y
ı HKT 447b/4, tañrıġa yanġan-
n
e “Tanrıya dönen, Tanrıya yöne-
v
i
len” HKT 496b/6, tañrıķa küfr
ketürmek “Allah’ı inkar etme”
HKT 32a/2, tañrını yād ķılmaķ
“Allah’ı zikr etme” HKT
347a/7, tañrınıñ taķdįr ķılmışı
ecel “Tanrı’nın takdir ve tayin
ettiği zamanın sonu” HKT
378b/2 t
tañrılıķ “Tanrılık, Tanrı için, ilahî,
Tanrıya layık” NF 407/13, ME
66/6, tañrılıķ dost “ahiret arka-
daşı” NF 223/9, tañrılıķ
ķarındaş “ahiret kardeşi, din
kardeşi” NF 258/9,tañrılıķ bol-
“Allaha layık olmak, Allah ka-
566 | D r . Suat ÜNLÜ
tında muteber olmak” NF
401/8, tañrılıķ ķıl- “Allah için
yapmak, tanrı gibi davranmak”
NF 148/4
tansuħ “nefis, harika, şaşılası, nadir
krş. tansuķ, tañsuķ” KE 149r/17
tansuķ “nefis, harika, şaşılası, nadir
krş. tansuħ, tañsuķ” KE 5v/5,
tansuķraķ “en güzeli, en hari-
kası, en nadiri” KE 175r/17
tañsuķ 1.“yeni ve acayip, şaşılacak,
hayret verici krş. tansuħ,
tansuķ” ME 212/8, HŞ 2362, 2.
“eşsiz ve mükemmel” HKT
136b/1, 3. “eşsizlik, mükem-
mellik” HKT 17a/2, tañsuķ śıfat
“acayip, hal, tuhaf durum”
HKT 24b/1
tanu-“tanımak krş.tanı-” KE 150r/1
tanuġluġ“tanıklık, şahitlik krş.
tanuķluķ” tanuġluġ bir- “şahit-
lik yapmak, tanukluk yapmak”
MN (1) 11/2
tanuķ 1.“tanık, şahit krş. tanuġ,
tanıķ” NF 346/11, KE 247v/4,
ME 10/2, MM 172/4, HKT
207b/2, HŞ 3057, 2. “her şeye
tanık olan, muttali, esma-i
hüsna’dan eş-şehįd” HKT
101b/2, tanuķ bol- “şahitlik et-
mek” NF 94/7, KE 133r/19,
HKT 121b/8, tanuķ ķıl- “şahit
tutmak” KE 186r/14, HKT
219a/6, tanuķ tik- “şahit tut-
mak” HKT 76a/1
tanuķluķ“tanıklık, şahitlik krş.
tanuġluġ” NF 284/10, KE
84r/21, ME 209/2, tanuķluķ
bėr- “şahitlik etmek krş.
tanuķluķ bir-” NF 35/11, KE
40r/1, tanuķluķ bir- “şahitlik
etmek krş. tanuķluķ bėr-” HKT
101b/1, HŞ 1108, tanuķluķ
birgen “şahitlik eden, şahid”
HKT 480a/6, tanuķluķ birgen
ĥālda “tanıklık ederken, şahitlik
ederken” HKT 183a/5
tanuķsız“tanıksız, şahitsiz krş.
tanuķsuz” KE 163v/21
tanuķsuz“tanıksız, şahitsiz krş.
tanuķsız” NF 195/4
tap (1) “yeter, kafi, uygun krş.
dap” NF 94/13, KE 67v/14,
HKT 70b/3, tap bol- “kifayet
e
ğ
etmek, kafi gelmek, yetmek”
i
t ME 127/5, HKT 383b/8, tap
bolġan “kafi gelen, yeten”
i
m
y
a
HKT 562b/3, tap kel- “kifayet
y
ı etmek, kafi gelmek, yetmek”
KE 14v/20, HKT565b/1, tap
n
e
v
i ķıl- “kifayet ettirmek, kafi ge-
tirmek, yetiştirmek” NF 350/14,
KE 56v/15, ME 133/2
tap (2) “vücuttaki leke” NF 341/1
tap-(1) “bulmak, nail olmak, kabul
etmek” NF 428/16, KE 88v/4,
MM 362/2, HKT 98b/1, HŞ
3570, İML 148, MN (2) 15/140
tap-(2) “tapmak, ibadet etmek” KE
160r/18
tapa“a/e doğru, tarafa krş. dapa,
taparu” NF 61/9, KE 6r/9, ME
28/5, MM 24/3, HKT 31a/8,
HŞ 3475, tapa bar- “a/e doğru
gitmek, tarafa gitmek” HŞ
3199, tapa sür- “-a doğru gö-
 Harezm-Altınordu
türmek, -a doğru sürmek” HŞ
810
taparu “a/e doğru, tarafa krş. dapa,
tapa” HŞ 4532
tapıl-“bulunmak krş. tapul-” KE
143v/18, HŞ 1089, MN (2)
15/148
tapın- “tapınmak, tapmak, kulluk
etmek krş. tapun-” HŞ 3400,
İML 108
tapla-“uygun bulmak, seçmek,
tasvib etmek, takdir etmek” ME
150/7, HŞ 4377
taplaş-“beğenişmek, karşılıklı
memnun olmak” ME 205/8
taplat-“mutlu etmek, sevindirmek”
HKT 163b/5
tapşur-“ulaştırmak, götürmek, tes-
lim etmek, vermek” NF 203/6,
KE 79r/9, HŞ 1997
tapuġ (1)“hizmet, ibadet, bağlılık,
itaat krş. tapuķ (1) ” KE
147r/17, MM 295/3, İML 94,
tapuġ ıđ- “itaat etmek, bağlan-
mak” KE 148v/20, tapuġ keltür-
“ibadet etmek, bağlanmak” KE
178r/4, tapuġ ķıl- “hizmet et-
mek, ibadet etmek” NF 96/7,
KE 38v/1, MM 295/2
tapuġ (2) “eşik, kapı” HŞ 1151,
tapuġ ķıl- “hizmet etmek” HŞ
2413
tapuġçı “hizmetçi, kapıcı” KE
238r/19, HŞ 1223, tapuġçı
yumuşçı “hizmetçi, hizmet et-
mekle görevli olan” KE 183r/21
tapuġla- “hizmet etmek” KE
107v/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 567
tapuġsaķ “sadık, hizmetkâr, ibadet
eden” KE 181v/1, tapuġsaķ
Ǿābid “sadık kul, sürekli ibadet
eden kul” KE 158r/15
tapuġsuz “ibadetsiz” KE 38v/1
tapuķ (1)“hizmet, ibadet, bağlılık,
itaat krş. tapuġ (1)” İML 148
tapuķ(2)“huzur, kat” MN (2)
15/148
tapul-“bulunmak krş. tapıl-” NF
409/7, HŞ 3061
tap(u)n- “tapınmak, tapmak, kulluk
etmek krş. tapın-” NF 403/11,
KE 145r/13, ME 169/5, HKT
354b/3, HŞ 2803, tapunġan
“ibadet eden, kulluk eden” KE
34v/8, tapunġan ķıl- “ibadet
e
ğ eden yapmak, ibadet ettirmek”
KE 196r/7, tapunġuçı bol- “ta-
i
t
i
m pınan olmak, tapınmak” KE
y
a
19v/6, tapunmaķġa sezā “kulluk
y
ı etmeye layık olan, Allah” HKT
n
e 174b/4, tapunmaķġa sezā Tañrı
v
i
“kulluk etmeye layık olan, Al-
lah” HKT 50a/9
tapunġu “ilah, tanrı” HKT 162a/1,
tapunġu nirse “tapınılacak şey,
ilah” HKT 132b/4
tapuzluķ “çoraklık” NF 338/5
tar “dar, geniş olmayan, küçük krş.
dar” KE 43r/10, MM 159/3, t
HKT 139b/2, HŞ 2586, İML
152, MN (2) 27/270, tar alınlıġ
“dar alınlı” İML 140, tar bol-
1.“daralmak, sıkılmak, sıkış-
mak” NF 74/12, KE 106r/17,
HKT 90a/1, HŞ 2009, 2. “dar
gelmek” HKT 198a/3, tar ķıl-
568 | D r . Suat ÜNLÜ
“daraltmak, kısmak” F 224/5,
KE 239v/16, ME 103/2, HKT
37b/1, HŞ 2735, tar köñüllüg
“haris, hoşgörüsüz” KE 152v/3,
tarraķ “çok dar, çok sıkı” NF
49/15
tār (<F.) “saç teli” MN (2) 12/117
tar- “dağıtmak, yaymak, ayırmak
krş. dar-” KE 181v/20, ME
77/7, HŞ 3179
tara- “taramak krş. tarġa-, dara-”
NF 334/2, KE 50v/6, ME 69/2,
HŞ 876
ŧarab (<A.) “cünbüş, eğlence, şen-
lik krş. ŧarāb ” NF 315/10, MM
37/3, HŞ 2657, ŧarab ķıl-
“sevinmek, çoşkunluk göster-
mek” MM 335/2, HŞ 2160
ŧarāb(<A.)“şenlik, sevinç,
çoşkunluk krş. ŧarab”ŧarāb ķıl-
“sevinmek, çoşkunluk göster-
mek” KE 248v/10
ŧarabsız(<A.+T.) “sevinmeme,
çoşkunluk göstermeme” HŞ
1118
tārāc (<A.) “yağma” tārāc bol-
“yağmalanmak, yağma olmak”
HŞ 4504, tārāc ķıl- “yağma et-
mek, yağmalamak” HŞ 1941
ŧaraf (<A.) “taraf, yön, civar” NF
30/11, KE 145v/14, HKT
547a/7, HŞ 1540, K V/7
taraķ“tarak krş tarġaķ” KE
161v/19, İML 169
taraķçı “tarak yapan” İML 154
tarāķį(<A.) “gürültü” tarāķį ķop-
“gürültü çıkmak, gürültü yük-
selmek” HŞ 4648
taraķla- “tarak yapmak” İML 113
taran “gelincik (hayvan)” İML 175
tarazı “Mizan burcunun adı” İML
183
ŧar-baĥriyye (<ö.a.) “bir deniz” KE
175r/11
ŧarfataǿl-Ǿayn (<A.) “bir kere göz
açıp kapayıncaya kadar geçen
süre” NF 429/2
tarġa-“taramak, dağıtmak krş. tara-
, dara-” HŞ 3185
tarġaķ “tarak krş. taraķ” NF 11/7,
KE 18v/11, HŞ 868
tarġat-“dağıtmak, yaymak, üleştir-
mek” HŞ 4033
tarħan “Tarhan, bir unvan” K II/12,
e
ğ
tarħan bol- “Tarhan olmak”AO
i
t II/20, tarħan ķıl- “ Tarhanlık
i
m yapmak” AO II/18
y
a
tarħanlıġ “Tarhanlık” AO II/14
y
ı tarı-“ekmek, tarımak, tarlayı ek-
mek” KE 13v/20, MM 355/4,
n
e
v
i HŞ 4669
tarıġ “buğday, zahire krş. tarıķ” NF
362/17, İML 181, tarıġ bol-
“buğday olmak, buğday elde
etmek” KE 92v/10
tarıġçı “çiftçi, ekinci, ekin eken,
tohum eken krş. ekinçi, ikinçi”
KE 15v/11, HŞ 4669, İML 155
tarıġçılıķ “tarım, ziraat” tarıġçılıķ
ķıl-“tarımla uğraşmak,
ziraatçilik yapmak” KE 92v/9
tarıġlaġ “tarla” HŞ 344
tarıķ“buğday, zahire krş. tarıġ” KE
216v/3
ŧārıķ(<A.) “Yusuf’a rüyasında
secde eden on bir yıldızdan biri,
 Harezm-Altınordu
sabah yıldızı” KE 67v/4, HKT
570b/4
tarıķ-“daralmak, gamlı kederli
olmak krş. taruķ-” HŞ 3113,
İML 104, tarıķu “kederlenerek,
gamlı bir biçimde” HŞ 3191
tarıl- “dağılmak, ayrılmak, açıl-
mak, saçılmak” KE 54v/13, ME
157/5, HKT 60b/9, HŞ 3182
taǾrįf (<A.) “tarif” KE 156v/6
taǾrįflüg (<A.+T.) “tarifli, nitelikli”
KE 37v/9
tarįħ (<A.) “tarih krş. tārįħ (1)” AO
I/23
tārįħ (1)(<A.) “tarih krş. tarįħ” NF
443/15, KE 2v/13, MM 407/3
tārįħ (2) “İbrahim peygamber’in
babası, Azer diye de geçmekte”
KE 38r/5
ŧarįķ (<A.) “sebep, vasıta, yol,
vesile krş. ŧarįķ, ŧarįķat” NF
112/2, KE 50r/15
ŧarįķa (<A.) “yol, yöntem, vasıta
krş. ŧarįķ, ŧarįķat” KE 208v/14,
AO V/19
ŧarįķat(<A.) “tarikat, Allah’a ulaş-
mak amacıyla tutulan yol krş.
ŧarįķa, ŧarįķ” NF 265/3, MM
49/1, MN (1) 13/3
taǾrįż (<A.) “zorlama, dokunma”
Ka II/13
tarķaġ “meşgul, sıkışık” tarķaġ bol-
“meşgul olmak, sıkışık olmak”
ME 140/1
tarlıķ 1.“darlık, kıtlık, yoksulluk
krş. darlıķ” KE 175v/2, HKT
86a/6, HŞ 4717, 2. “zihin darlı-
ğı, akılsızlık, cehalet” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 569
331a/9, tarlıķ açlıķ “kıtlık, yok-
sulluk, darlık” KE 90r/13, tarlıķ
ķıl- “kıtlık meydana getirmek,
yoksulluk vuku buldurmak”
ME 75/6, tarlıķ ķılın- “azaltıl-
mak, daraltılmak” HKT 536b/1
tarp- “savaşmak, vuruşmak” AO
I/13
tart- (1) 1.“yerinden oynatmak,
çekmek, asılmak” NF 142/6,
KE 226r/2, ME 37/4, MM
320/1, HKT 506b/2, HŞ 3734,
MN (1) 14/4, İML 123, AO
II/34, MN (2) 24/232, 2. “çekip
almak, geri almak” HKT 50b/1,
3. “sürüklemek” HKT 577a/8,
4. “çekip çıkarmak” HKT
e
ğ 352b/9, 5. “uzatıp yaymak”
i
t HKT 348b/4, İML 115, 6. “as-
i
m mak” HKT 320b/9, 7. “mühlet
y
a
vermek, süresini uzatmak”
y
ı HKT 299a/4, tartġan “çekip
n
e alan, soyup atan” HKT 547a/7,
v
i
tartġan firişte “çekip alan, çekip
çıkaran melek” HKT 563a/2,
tartmaķ “mühlet verme, süresini
uzatma” HKT 299a/4
tart- (2)“dayanmak, tahammül
etmek” NF 146/17, KE 78v/5,
ME 125/6
tart-(3)“tartmak krş. dart-” İML t
116
tartanaķçı “yağmacı” NF 349/10
tartdur- “çektirmek krş. tarttur-”
KE 48v/2
tartıl- “çekilmek, çekilip yayılmak”
ME 160/2, HKT 569a/1, HŞ
570 | D r . Suat ÜNLÜ
3701, tartılmış “çekilip yayıl-
mış” HKT 511b/8
tartın- “yüz çevirmek” ME 13/4
tartına-“elde etmeye çalışmak,
istemek, arzulamak” HKT
232a/6
tartış- 1.“çekişmek, ihtilafa düş-
mek, tartışmak, sündürmek”
KE 21v/4, ME 115/8, HKT
364a/7, 2. “istişare etmek, tar-
tışmak” HKT 304a/5, 3. “ayrı
yönlere doğru çekmek, çekiş-
tirmek, kapışmak” HKT 501a/8
tartnaķ “kantar vergisi” AO II/41
tartnaķçı “kantarcı, kantar memu-
ru” AO II/8
tarttur-“çektirmek krş. tartdur-” KE
187v/13
tartun- “çekinmek” ME 165/2
taruķ- “daralmak, sıkılmak, bu-
nalmak krş. tarıķ-” KE 24v/17
ŧas (<A.) “su kabı” MM 247/3
tas “kayıp, yitik, kaybolma, yitme”
İML 119 , tas ėt- “yitmek, kay-
bolmak krş. tas it-” ME 53/4,
tas ėttür- “yitirmek, kaybetmek”
ME 45/7, tas it- “yitmek, kay-
bolmak krş. tas ėt-” İML 119,
tas ķıl- “yitirmek, kaybetmek”
ME 103/1, tas ķoy- “kaybet-
mek, yitrmek” ME 30/4
taśadduķ(<A.) “sadaka verme”
taśadduķ ķıl- “sadaka vermek”
NF 199/12
taśarruf (<A.) “kullanma, kullanım,
idaresi altında bulundurma,
sarfetme, harcama, tutum, hare-
ket” NF 50/6, KE 145r/21, MM
307/2, HKT 539b/1, taśarruf is-
te- “ele geçirmeyi, sahip olmayı
istemek” HKT 248a/9, taśarruf
ķıl- “kullanmak, sarfetmek,
harcamak” NF 254/6, KE
92v/3, ME 175/6, AO II/30,
taśarruf ķıldur-
“kullanmakdırmak,
sarfettirmek, harcattırmak” ME
82/1
taśavvuf (<A.) “gönlünü Allah
sevgisi ile bağlama, tasavvuf”
MM 307/2
taśavvur (<A.) “tasavvur, hayale
getirme, göz önüne getirme”
taśavvur ķıl- “tasavvur etmek,
e
ğ
hayale getirmek, göz önüne ge-
i
t tirmek” NF 243/15, ME 187/3
i
m taśdįķ (<A.) “tasdik, onay, doğru-
y
a
lama” KE 191v/13, MM 14/4,
y
ı taśdįķ ķıl-“tasdik etmek, onay-
lamak, doğrulamak” NF
n
e
v
i 124/13, KE 199v/1
tasdįs (<A.) “altılama” HŞ 1806
taśhįf (<A.) “yanlış, yanlışlık”
taśhįf ķıl- “yanlışlık yapmak,
yanlış yapmak” ME 82/1
taśnįf (<A.) “sıralamak, sınıf ve
takımlara ayırmak, kitap, yaz-
ma” taśnįf ķıl- “sıralamak, sınıf
ve takımlara ayırmak” NF
207/17, KE 138r/14, ME 81/5
ŧassūc (<A.) “dirhemin 1/24’ü” NF
246/8
taş (1) “taş, sert cisim krş. daş” NF
17/5, KE 15v/19, ME 198/4,
MM 34/2, HKT 581a/3 , HŞ
1725, İML 178, MN (1) 4/2,
 Harezm-Altınordu
MN (2) 1/8, taş atġan yil “taşla-
rı yerinden koparıp savuran
rüzgar” HKT 382b/2, taş birle
atġan yil “taşları yerinden kopa-
rıp savuran rüzgar” HKT
507a/4, taş birle atılmış “taşla-
narak kovulmuş” HKT 51b/9,
taş bol- “sertleşmek, merhamet-
siz olmak” HŞ 2625, taş kis-
“sertleşmek, merhametsizleş-
mek” HŞ 2664, taş taşla- “taş
atmak, taşlamak, taşla
kovalmak” KE 61r/16, taş tik-
“sabretmek” KE 181v/5, taşġa
ewür- “taşa çevirmek, yok et-
mek” HKT 210a/7
taş (2) “dış, dışarı, hariç, başka”
NF 224/4, KE 83v/7, MM 66/3,
HŞ 2127, taş ton “elbise, giye-
cek, dışa giyilen elbise” ME
170/6, taş tonın keygen “elbise-
sini giyen, bürünen, örtünen”
HKT 554b/3, taş bol- “başka
olmak anlamında, dışında ol-
mak anlamında” NF 224/7,
MM 287/4, taş kör- “dışarıyı
görmek, başkasını görmek” ME
211/3, taş turġan “dışarıda otu-
ran, yerli olmayan, misafir”
HKT 322a/1, taş yan “dış taraf,
dış” HKT 515b/8
taş- “taşmak, dışarı taşmak” NF
44/3, KE 36v/8, ME 171/7, HŞ
2264, MN (2) 12/119
taşaķ “husye, yumurta” İML 152
taşġaru “dışarı krş. taşķaru, taşķarı,
taşra, tışķaru” KE 25v/10, K
I/27
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 571
taşġuķ “bir nesnenin dış yanı” İML
191
taşı-“taşımak, götürmek” KE
43r/3, HŞ 2556
taşıl- “taşmak” ME 158/1
taşķarı“dışarı krş. taşķaru, taşġaru,
taşra, tışķaru” KE 183v/16
taşķaru “dışarı krş. taşķarı, taşġaru,
taşra, tışķaru” NF 167/11, KE
223r/2
taşķı “dışarıdaki” K I/32
taşla- (1)“taş atmak, taşlamak” NF
213/16, KE 104r/11, HKT
296b/9, HŞ 155, taşlayu öltür-
“taşlayarak öldürmek” HKT
284a/1
taşla- (2)“dışarı atmak, çıkarmak,
e
ğ dışlamak, terk etmek” MM
i
t 319/2
i
m taşlan- “taşlanmak” HKT 566a/9,
y
a
taşlanmış “taşlanmış” HKT
y
ı 356a/6
n
e taşlaş- “taş atışmak” ME 198/4
v
i
taşlıġ (1)“taşlı krş. daşlu”taşlıġ bol-
“taşlı olmak” ME 1/3
taşlıġ (2) “giyimin yüzü” İML 166
taşlıķ “ayak yolu” İML 191
taşra “dışarı, başka krş. taşķarı,
taşķaru, taşġaru, tışķaru” NF
360/12, KE 156v/11
ŧaşt (<F.) “leğen” KE 168r/19 t
tat “lezzet, tat krş. dat” İML 166,
tat al- “tadını almak” İML 119
tat- “tatmak, tadına bakmak, ye-
mek krş. dat-” NF 25/7, KE
25v/17, MM 298/4, HKT
524b/3, İML 109, HŞ 2817,
MN (2) 36/362, tatġan “tadan,
572 | D r . Suat ÜNLÜ
tadacak olan” HKT 313a/4,
tatġuçı “tadan, tadacak olan”
HŞ 4591
taŧavvuǾ(<A.) “nafile ibadet” MM
94/4, taŧavvuǾ bol- “nafile iba-
det yapmak” MM 155/3
tatġavul “haznedar” HŞ 1975
tatı- “tatlanmak” HŞ 3870
tatıġ“tat, lezzet” KE 25v/19, HKT
485b/1, HŞ 3073, tatıġ bir- “tat
vermek, lezzet vermek” HŞ
2967
tatıġsız“tatsız” KE 171r/18, HŞ
3071
tatlı“tatlı, hoş, güzel, lezzetli krş.
tatlıġ” HŞ 1062, MN (2)
17/163, tatlıraķ “daha tatlı, daha
hoş” HŞ 3667
tatlıġ “tatlı, hoş, güzel, lezzetli krş.
tatlı” NF 62/7, KE 25v/9, HKT
416a/9, İML 165, HŞ 1550,
tatlıġ bol- “tatlanmak, tatlan-
dırmak, tatlı olmak” KE 71r/6,
tatlıġ bul- “tatlanmak, tatlı ol-
mak” ME 143/7, tatlıġ ķıl- “tat-
landırmak” NF 314/8, tatlıġ
sėz- “tadını hissetmek, hoşlan-
mak, tat almak” ME 208/3,
tatlıġraķ “daha tatlı, daha hoş”
KE 100r/16, HŞ 3612
tatlıġlıġ “tatlılık, hoşluk krş. tatlı-
lıķ” NF 212/3
tatlıġsız “tatsız, lezzetsiz krş. tat-
sız” KE 6r/2
tatlılıķ“tatlılık, lezzetlilik krş.
tatlıġlıġ” HŞ 3456
tatsız“lezzetsiz, tatsız krş. tatlıġsız”
İML 165
tattur-“tattırmak krş. tatur-” HKT
202b/6
tatur- “tattırmak krş. tattur-” ME
49/5, HKT 388b/6
tatut- “tattırmak” HŞ 2614
ŧāǾūn (<A.) “verem, veba” KE
153r/8, K V/16, ŧāǾūn bol-
“verem olmak, vebaya yaka-
lanmak” KE 152v/20
ŧavāf (<A.) “tavaf, etrafını saygıyla
dolanma” ŧavāf ve Ǿumre “ta-
vaf, kutsal bir yerin çevresini
saygıyla dolaşma, umre yapma”
KE 226v/10, ŧavāf ķıl-“Hac
zamanında Kabe'nin çevresini
dolaşmak” NF 37/1, KE 13v/7,
e
ğ
HKT 322a/9, MN (1) 13/10,
i
t ŧavāf ķılġan “Hac zamanında
i
m Kabe’nin çevresini dolaşan, ta-
y
a
vaf eden” HKT 322a/3, ŧavāf
y
ı ķıldur- “Hac zamanında Ka-
n
e be’nin çevresini dolaşdırmak,
v
i tavaf ettirmek” HKT 322a/3”
NF 287/1
tavaķķuf (<A.) “durma, eğlenme,
bekleme” tavaķķuf ķıl- “dur-
durmak, eğlendirmek, beklet-
mek” NF 106/17, KE 189v/11
tāvān (1)(<F.) “para cezası, borç”
ME 178/2, tāvān ķıl- “günah iş-
lemek, günaha girmek” NF
71/12, tāvān ķıldur- “cezalan-
dırmak, borçlandırmak” ME
32/1, tāvānķa bėr- “borç ver-
mek” “ME 32/1, tāvānķa kigür-
“borça sokmak, borçlandırmak”
ME 88/5
 Harezm-Altınordu
tāvān (2)(<F.) “günah” MN (2)
18/171
tavan “büyük kadeh” İML 162
tavar “mal, mülk, eşya, hayvan,
tawar, towar, davar, tıwar” KE
115v/3, AO II/42
tawar “mal, mülk, eşya, tavar,
towar, davar, tıwar” KE 49r/8,
NF 64/2, MM 193/1, HKT
303b/5, HŞ 1005, tawar yılķı
“dört ayaklı hayvan” KE 73r/12
tavarlıġ “mallı, malı mülkü olan,
durumu iyi” İML 83
tavarsız “malsız, malı mülkü olan”
İML 84
tavışġan“tavşan krş. tavuşķan”
tavışġan yılı “Türkçe yıl atla-
rından 4 üncü yılın adı” İML
186
taǾvįź (<A.) “muska” taǾvįź ķıl-
“nazara vs karşı takılan muska
yapmak” NF 168/9
ŧavķ (<A.)“tasma, halka, gerdan-
lık” NF 279/4, HŞ 4180, ŧavķ-ı
kerāmet “ keramet halkası, ke-
ramet tasması” KE 27r/9, ŧavķ
ķılın- “sarılmak, boynuna do-
lanmak” HKT 71b/3, ŧavķ ur-
“tasma takmak, gerdanlık tak-
mak” ME 232/4
ŧavķluġ (<A.+T.) “tasmalı, halkalı”
KE 47v/5
tavuķ “tavuk krş. tawuķ, daġuk,
taġuķ, taķuķ, taķaġu” KE 55r/7
tawuķ “tavuk krş. tavuķ, daġuk,
daġuk, taġuķ, taķuķ, taķaġu”
NF 428/9, KE 26v/18, ME
229/4, HŞ 2935, tawuķ yılı “on
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 573
iki hayvanlı Türk takviminde
bir yıl” AO IV/20
ŧāvus (<A.) “tavus kuşu” KE 13r/3,
HŞ 2061
tavuş “ses” KE 108v/11
tavuşķan “tavşan krş. tavışġan” KE
146v/20
tay “biraz büyümüş at, at yavrusu”
İML 79
tay-“engellemek, engel olmak,
dayanmak” KE 136r/4
taya-“dayamak, yaslamak, destek
olmak krş. daya-” NF 56/8
tayaġ“dayanak, değnek, baston krş.
tayaķ, tayanç” KE 119v/4
tayaķ“dayanak, değnek, baston krş.
tayaġ, tayanç” KE 18r/11, ME
e
ğ 184/4, MM 77/2, HKT 159a/5
i
t tayaķla-“dayak atmak, dövmek”
i
m KE 91r/10
y
a
tayaķlat-“dövdürmek” KE 91r/14
y
ı tayan- “dayanmak, yaslanmak,
n
e kendini tutmak, tahammül et-
v
i
mek, inat etmek” NF 99/13, KE
147r/18, ME 100/6, MM 324/4,
HKT 469a/7, HŞ 1922, MN (1)
8/10, tayanġan “yaslanan, da-
yanan” HKT 423b/6, tayanġu
nirse “yaslanacak, dayanacak
şey” HKT 285b/4
tayanç “destek, dayanak krş. tayaķ, t
tayaġ” KE 237v/13, ME 130/4
tayandur- “dayamak” ME 10/1
tayġan “yavuz köpek” İML 174
tayıġ “kaygan, yumuşak” HKT
364a/4, tayıġ bol- “kaygan ol-
mak, kaymak” ME 164/3, tayıġ
taş “kaygan taş” HKT 42a/1
574 | D r . Suat ÜNLÜ
tayın- “kaymak krş. dayın-” HKT
30b/4, tayınmaķ tile- “sapması-
nı, yoldan çıkmasını arzula-
mak” HKT 68a/2
tayınçaķ “kaygan” HKT 286b/1
tayındur-“kaydırmak, devirmek
krş. dayındur-” HKT 544a/7
tayıs “atlas kumaş” İML 167
tayız “tepe” İML 177
taǾyįb “ayıplama, kınama” taǾyįb
ķıl-“ayıplamak, kınamak” NF
160/13
tāyib(<A.)“tövbe eden” NF
381/10, tāyib bol- “tövbe et-
mek, yaptığından pişmak ol-
mak” NF 382/1
ŧāyif(<ö.a.) “Tayif krş. ŧāyifa” NF
69/1, KE 204r/20
ŧāyifa (<ö.a.) “Tayif krş. ŧāyif” NF
278/16
ŧāyife (<A.) “tayife, cemaat, toplu-
luk, bölük, kısım” NF 40/10,
ŧāyife ķıl- “bölüklere ayırmak,
kısımlara bölmek, cemaat mey-
dana getirmek” NF 40/9
taǾyįn (<A.) “tayin, atama” taǾyįn
ķıl- “tayin etmek, atamak, gö-
revlendirmek” NF 121/11, AO
V/12
taylasan (<A.) “başa ve boyna
sarılan şal krş. taylasān” tayla-
san yörgen-“kolsuz ceket giy-
mek” KE 245r/20
taylasān (<A.) “kolsuz ceket krş.
taylasan” taylasān keyür- “kol-
suz ceket giyfirmek” ME 233/2
ŧayy (<ö.a.) “Tay kabilesi” MN (2)
8/74
ŧayyār (<A.) “uçucu, uçma” ŧayyār
ķıl- “uçurmak, uçurtmak” MN
(1) 15/4
ŧayyar (<A.) “hazır”ŧayyar ķıl-
“hazırlamak, hazır hale getir-
mek” KE 219v/19
ŧayyib(<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
Hadice’den olan dört oğlundan
biri” NF 5/2, KE 198r/18
ŧayyibe(<A.) güzel, gönül alıcı”
NF 443/9
taz “ kel” taz saçlıġ “ kel, saçı ol-
mayan” NF 399/5
tażarruǾ (<A.) yalvarma yalvarıp
yakarma krş. tażarru” MM 7/3,
HKT 416b/1, tażarruǾ ķıl- “yal-
e
ğ
varıp yakarmak” HKT 128b/1,
i
t HŞ 3397
i
m tażarru (<A.) yalvarma yalvarıp
y
a
yakarma krş. tażarruǾ” NF
y
ı 58/15, KE 20v/2
tāze (<F.) “yeni, taze, körpe” KE
n
e
v
i 71v/21, HŞ 4186, MN (2)
17/162, tāze bol- “ taze olmak,
güzel ve parlak olmak” HŞ 826,
tāze bolġan- “güzel, parlak ve
taze olan” HKT 557a/6, tāze
ħurmā “taze hurma” HKT
295a/8, tāze ķıl- “tazelemek,
yenilemek” NF 47/16, HŞ
4595, K IX/4, tāze yolunmış-
“yeni toplanmış, henüz devşi-
rilmiş” HKT 295a/8
tāzeleyü(<F.+T.)“tekrar, tekrar”
tāzeleyü ög- “tekrar tekrar öv-
mek” ME 56/8
tāzelıķ (<F.+T.) “güzellik, tazelik
krş. tāzelik” HKT 558b/3
 Harezm-Altınordu
tāzelik(<F.+T.) “tazelik, güzellik
krş. tāzelıķ” ME 210/1
tāzį (1) (<F.) “Arap, Arapça” KE
76v/10, HKT 245a/5, tāzį at
“Arap atı” NF 208/13, tāzį tili
“Arap dili, Arapça” HKT
455a/3, tāzį tili ĥālı üze “Arapça
olarak, Arap dili ile”
HKT480b/3
tāzį (2) (<A.) “koşan, koşucu” tāzį
atlıġ “koşan atlı, at koşucu” HŞ
1647
taǾžįm (<A.) “ululama, yüceltme,
hürmet etme, ağırlama” NF
278/15, KE 191v/4, taǾžįm ķıl-
“ululamak, yüceltmek, hürmet
etmek, ağırlamak” NF 207/6
taǾzįr (<A.)“azarlama” taǾzįr ur-
“azarlamak, kızmak” ME 74/7
taǾziyet (<A.) “taziyet, baş sağlığı
dileme” NF 88/14, KE 243r/2,
HŞ 782, taǾziyet bol-“baş sağlı-
ğı dilemek” NF 242/15, taǾziyet
tegür- “baş sağlığı dilemek krş.
taǾziyet tigür-” NF 62/13,
taǾziyet tigür- “baş sağlığı di-
lemek krş. taǾziyet tegür-” MN
(1) 16/1, taǾziyet tut- “baş sağ-
lığı dilemek, taziye dileğinde
bulunmak” NF 338/10, KE
16v/9
taǾziyetnāme (<A.+T.)
“taziyatname” taǾziyetnāme ıđ-
“başsağlığı dilemek, taziye
göndermek” HŞ LIX
tė-“demek krş. te-, dė-, di-, ti-” KE
16v/4, ME 64/8, MM 26/3, tėyü
“diye, diyerek” ME 77/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 575
te-“demek krş. tė-, dė-, di-, ti-” NF
8/14
teǾālā (<A.) “yüksek, yüce, Tanrı
adı ile kullanılan minnet sözü
krş. taǾālā” teǾālā Allāh “Allah
yükseltsin” MN (2) 27/267
tebaǾ (<A.) “tabi olan, uyan krş.
tebāǾ” HKT 369b/3
tebāǾ (<A.) “teba, birinin hükmü
altında bulunan krş. tebaǾ” KE
189r/13
tebek “ hububat debbesi” İML 169
teben “ters, baş aşağı, alt üst” KE
22r/11, teben bol-“ters olmak,
baş aşağ olmak, alt üst olmak”
KE 61r/12
teberrā (<A.) “uzak durma, çekil-
e
ğ me” teberrā ķıl- “uzak durmak,
i
t çekilmek” KE 196r/1
i
m teberrük (<A.) “bereket, uğurlu
y
a
sayma” KE 227r/11, teberrük
y
ı ķıl- “bereketlenmek, uğurlu
n
e saymak” NF 25/10, ME 186/3,
v
i
teberrük tut- “uğurlu saymak”
NF 78/2
tebessüm (<A.) “tebessüm, gülüm-
seme” tebessüm ķıl-
“gülümsemek, tebessüm etmek,
gülmek” KE 138v/10, MN (2)
12/112
tebįǾ(<A.) “bir yaşında dana” MM t
220/1
tebireg “çevirme, döndürme” AO
I/12
teblįġ(<A.) “bildirmek, eriştirmek”
teblįġ ķıl- “bildirmek, eriştir-
mek” K XI/12
576 | D r . Suat ÜNLÜ
tebre-“kımıldatmak krş. tepre-,
tipre-” İML 130
tebren-“kımıldamak krş. tepren-,
tipren-” İML 130
tebret- “kımıldatmak krş. tepret-,
tipret-” İML 103
tebrįz (<ö.a.) “Tebriz” NF 112/5
tebşānaǾ (<ö.a.) “Davud peygam-
ber’in karısı” KE 135r/9
tebşirātlıġ(<A.+T.) “müjdeli, se-
vinçli” KE 2r/16
tebük (1)“top” İML 162
tebük (2) (<ö.a.) “Tebük savaşının
yapıldığı yer” KE 232r/13
tebük (<ö.a.) “Hac yolu üzerinde
Şam ile Medine arasında bir şe-
hir” NF 123/15, KE 232r/12
tecellį (<A.) “tecelli, görünme,
belirme” KE 121r/17, tecellį
nūrı “nurun görünmesi, nurun
belirlemesi” KE 121r/21
tecribe(<A.)“deneme, sınama
krş.tecrübe” tecribe ķıl- “dene-
mek, sınamak, tecrübe etmek”
NF 58/13, KE 182v/2
tecrįd (<A.) “tecrit, soyma, ayır-
ma” HŞ 4684
tecrübe(<A.) “deneme, sınama krş.
tecribe” ME 50/6, tecrübe ķıl-
“denemek, sınamak, tecrübe
etmek” MN (1) 11/8
tedārük (<A.) “araştırıp, bulma,
çözüm yolu, çare” NF 233/9,
tedārük ėt- “araştırıp bulmak,
çare aramak” ME 206/4,
tedārük ķıl- “araştırıp bulmak,
cözüm yolu bulmak” ME 206/4
tedbįr (1)(<A.) “hile, al” KE 68r/6,
tedbįr ĥįle “hile al” KE 142r/19,
tedbįr ķıl- “hile yapmak, aldat-
mak” KE 243r/18
tedbįr (2) “çare, tedbir, önlem”
MM 123/4, HŞ 2252, MN (2)
5/43, tedbįr ķıl- 1.“idare etmek,
düzenlemek” HKT 240a/2, HŞ
2381, 2. “plan kurmak” HKT
88b/1, 3. “enine boyuna dü-
şünmek” HKT 332a/4, tedbįr
ķılġan “idare eden, düzenleyen”
HKT 563a/3
tederu (<F.) “sülün” MN (2)
25/244
tėdür-“dedirmek, söyletmek” KE
e
ğ
84r/6
i
t teǿemmül (<A.) “(iyice) düşünme”
ME 208/1, teǿemmül ķıl- “etraf-
i
m
y
a
lıca düşünmek, iyice düşün-
y
ı mek” KE 84r/11, HKT 486b/1
tefaĥĥus (<A.) “ayrıntılarıyla teftiş
n
e
v
i etmek, araştırmak” tefaĥĥus ķıl-
“teftiş etmek, detaylı araştır-
mak” KE 135v/12
tefāvut (<A.) “fark krş. tefāvüt (1)”
NF 191/1
tefāvüt (1)(<A.) “fark krş. tefāvut”
KE 187r/20,tefāvüt bol- “farklı
olmak” farklılaşmak” KE 82r/4
tefāvüt (2) “düzensizlik, uygunsuz-
luk” HKT 539b/4
tefekkür (<A.) “düşünme” NF
301/7, KE 198v/6, MM 46/1,
tefekkür ķıl- “düşünmek, dü-
şünceye dalmak” NF 188/17,
KE 193v/17, MM 29/3
 Harezm-Altınordu
teferrüc (<A.) “gezinti, bakma,
seyr etme, açılma, ferahlama”
NF 302/9, HŞ 469 teferrüc ķıl-
“gezmek, gezip görmek, sey
etmek, gezinti yapmak” NF
60/12, HŞ 402, MN (1) 14/1
tefeǾül (<A.) “uğur sayma, fal
bakma” MN (2) 8/71
tefrįķ (<A.) “dağıtma” tefrįķ ķıl-
“dağıtmak, ayırmak” NF
208/11
tefsįr (1) (<ö.a.) “İmam Ebuǿl-
MeǾâlî-i İspicâbî’nin eseri” NF
444/2
tefsįr (2)(<A.) “açıklama, tefsir,
şerh” NF 424/6, KE 145v/8,
HKT 230b/1, HŞ 1617, tefsįr
ķıl- “açıklamak, izah etmek,
şerh etmek” ME 188/2
teftįş (<A.) “teftiş” teftįş ķıl- “teftiş
etmek, incelemek, araştırmak”
K VII/47
tefzįǾ (<A.) “ürkütme”tefzįǾ ķıl-
“ürkütmek, kaçırmak” NF
343/4
teg (1) “asma, teğ” ME 66/7
teg (2) “gibi krş. tėg, tig, tek (3),
dik, deg, tik (1)” NF 8/8, KE
5v/1, HKT 307a/9
tėg “gibi krş. teg, tig, tek (3), dik,
deg, tik(1) ” ME 88/3, MM
82/4
teg- 1.“değmek, varmak, ulaşmak,
ermek, geçmek, bulaşmak, pa-
yına, hissesine düşme krş. tig-,
tėg-, dig- (1), tek-” NF 57/2,
KE 25r/1, HKT 228b/4, K
VI/16, 2. “isabet etmek” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 577
366a/8, 3. “çatmak, sataşmak”
HKT 492b/9, teger yir “erişile-
cek, varılacak yer” HKT
504a/6, teggen 1. “ulaşan, vasıl
olan, varan” HKT 257b/9, 2.
“musibet, bela” HKT 86b/8,
tegmek “varma, varış” HKT
504b/9
tėg-(1) “ulaşmak, değmek krş.
teg-, dig- (1), tek-, tig-” ME
19/1, MM 235/4
tėg- (2) “fiyat etmek, değmek” ME
127/1
tėger “fiyat, değer” ME 101/1
tegerlik“hak etmişlik, uygun
düşmeklik” KE 241v/1
tėgi “kadar krş. tegi, tigi, teki”
e
ğ MM 12/3
i
t tegi “kadar krş. tėgi, tigi, teki” NF
i
m 10/13, KE 3r/15, HKT 87b/8
y
a
tegin-“değinmek, ulaşmak” KE
y
ı 76v/2, ME 175/5
n
e tegirmen “değirmen krş. tigirmen”
v
i
NF 164/14, KE 141r/8, ME
47/4, AO II/29, tegirmen taşı
“değirmen taşı” KE 107v/10
tegirmençi“değirmenci” NF
117/15, İML 155
tegirmi“değirmi, yuvarlak krş.
tegirtme” KE 75r/14, ME 98/5
tegirtme “yuvarlak krş. tegirmi” t
KE 85v/14
tegiştür-“değiştirmek, krş. degiştir-
, tekiştir-, tegşür-(2), degiştir-”
ME 213/6
tėgme“her, her bir krş tegme,
tigme” MM 22/2
578 | D r . Suat ÜNLÜ
tegme “her, her bir krş tėgme,
tigme” NF 29/11, KE 2v/14,
ME 122/5, tegme bir “her bir,
her biri” NF 2/12, HKT 209b/1
tėg-ök “gibi” MM 71/3
tegre “çevre, yöre, etraf krş. teñre,
tigre, tėgrü, tigre (2), teñre” NF
210/5, KE 8v/18, ME 49/4,
HKT 134b/9
tėgrü“değin, kadar krş. tegrü,
tėgrü, tigre (2)” MM 72/1
tegrü “değin, kadar krş. tėgrü,
tigrü” NF 8/2, KE 37v/13, ME
91/2, HKT 36b/9
tėgrül-“ulaştırılmak krş. tegrül-,
tigrül-, tegürül-” tėgrülmiş söz
“ulaştırılmış söz” ME 9/8
tegrül-“ulaştırılmak krş. tėgrül-,
tegürül-, tigrül-” HKT 308b/2
tegrüş- “ulaştırışmak” ME 120/5
tegşik “değişik” ME 178/1
tegşür- (1)“ulaştırmak, yetiştir-
mek” ME 13/2
tegşür-(2) “değiştirmek krş.
tegiştür-, tekiştir-, degiştir-”
HKT 165b/7, tegşürgen “değiş-
tiren” HKT 138a/4, tegşürmek
tile- “değiştirmeyi istemek”
HKT 9a/6
tegşürül- “değiştirilmek” HKT
251b/8
tegün“kısır kadın” İML 149
tėgür-“değdirmek, dokundurmak,
vermek, ulaştırmak, bildirmek
krş. tigür-, tegür-, tekir-” MM
9/2
tegür-1.“değdirmek, dokundurmak,
vermek, ulaştırmak, bildirmek
krş. tigür-, tėgür-, tekir-” NF
285/15, KE 29v/1, HKT
155b/8, AO I/19, 2. “katmak,
ilhak etmek” HKT 355a/3,
tegürmek “ulaştırma, bildirme,
tebliğ” HKT 466a/2
tegürül-“ulaştırılmak krş. tegrül-,
tigrül-, tėgrül-” HKT 178b/1
teĥāyā (<A.) “selamlama, selam”
teĥāyā vāśıl ol- “selamlamak,
selam ulaşmak” K VII/15
tehdįd (<A.) “tehdit” tehdįd u tefzįǾ
“tehdit ve korkutma” NF 13/15,
tehdįd ve tefzįǾ “tehdit ve kor-
kutma” NF 364/14, tehdįd ķıl-
“tehdit etmek, korkutmak” KE
e
ğ
113v/2
i
t teheccüd(<A.) “gece namazı”
teheccüd ķıl- “teheccüd namazı
i
m
y
a
kılmak, geceleyin ibadet et-
y
ı mek” NF 413/10
teǿħir (<A.) “erteleme, geciktirme,
n
e
v
i sonraya bırakma” teǿħir bol-
“ertelemek, gecikmek” KE
249r/2, MN (2) 38/382, teǿħir
ķıl- 1.“ertelemek, tehir etmek”
NF 413/10, MM 113/2, HKT
263a/1, 2. “tutmak, eğlemek,
geriye bırakmak” HKT 159a/9,
teǿħir ķılın- “ertelenmek, tehir
edilmek” HKT 548b/6, teǿħir
ķılmaķ “erteleme, tehir etme”
HKT 186a/8
tehlįl (<A.) “İslamda tevhid akide-
sini ifade eden (la ilahe illǿllah)
sözünü tekrarlama” NF 430/14,
KE 155v/8, MM 275/1, tehlįl ü
taķdįs “İslamda tevhid akidesini
 Harezm-Altınordu
ifade eden (la ilahe illǿllah) sö-
zünü tekrarlama) KE 189v/5,
tehlįl ay- “İslamda tevhid aki-
desini ifade eden (la ilahe
illǿllah” sözünü tekrarlamak,
söylemek) KE 121r/4, tehlįl ėt-
“İslamda tevhid akidesini ifade
eden (la ilahe illǿllah) sözünü
tekrarlamak” KE 53r/7, tehlįl
ķıl- “İslamda tevhid akidesini
ifade eden (la ilahe illǿllah) sö-
zünü tekrarlamak” NF 379/16,
KE 5r/7
tehv (<A.) “gaflet” HKT 580a/3
tek (1) “tek, bir tek” NF 296/8,
KE 65v/7, HKT 572b/6, tek
ķıl- “tek başına yapmak” KE
136r/4
tek (2) “sessiz, sakin, suskun krş.
tėk” NF 44/12, KE 38r/17, ME
6/7, tek kişi “sessiz, sakin, sus-
kun olan” NF 311/7, tek ķal-
“susmak, sakinleşmek” NF
16/6, tek ķođut- “susturmak”
ME 34/3, tek ķoy- “susturmak,
sessizleştirmek, sakinleştirmek”
ME 32/2, tek tur- “dinmek,
cevab vermemek, durmak,
susmak, sukut etmek” NF
122/1, HKT 170b/3, İML 110,
tek turġan 1. “susan” HKT
169b/3, 2. “hareket etmeyen,
sessiz” HKT 348b/4, tek turmaķ
“susma” HKT 295b/1, tek tut-
“susturmak, sakinleştirmek”
ME 227/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 579
tek (3) “benzetme, edatı krş. tėg,
tig, teg tik (1)” İML 96, MN (2)
17/163
tėk “sessiz, sakin, suskun krş. tek
(2)” MM 142/4
tek- “ulaşmak, ermek krş. teg-, tėg-
(1), tig-, dik-” İML 132
teķaddüs (<A.) “mübarek ve muh-
terem olma” KE 5r/7
tekbįr (<A.)“tekbir (Allahu ekber,
Allah büyüktür) deme” NF
241/3, KE 19v/2, MM 68/1, HŞ
3124, tekbįr ay- “tekbir getir-
mek, Allahu ekber, Allah bü-
yüktür demek” NF 30/3, KE
133v/14, tekbįr ķıl- “tekbir ge-
tirmek, Allahu ekber, Allah bü-
e
ğ yüktür demek” NF 30/6, KE
i
t 64r/21, ME 179/6, HKT
i
m 323a/9, HŞ 3140
y
a
tekbįrāt (<A.ç.) “tekbirler” MM
y
ı 110/3
n
e teke “ keçi aygırı” İML 172
v
i
tekebbür(<A.)“büyüklenme, bü-
yüklenmek, kibirli olma” NF
374/2, ME 74/3, MM 58/1, MN
(1) 22/10, tekebbür ķıl- “kibir-
lenmek, büyüklük taslamak”
NF 371/2, HKT 368a/5, HŞ
3949, tekebbür kit- “kibrin yol
olması” NF 379/2, tekebbür t
ķur- “kibirlenmek, büyüklük
taslamak” MM 58/4
tekebbürlüg(<A.+T.) “büyüklenen,
kibirli” MM 59/4
tekebbürlük(<A.+T.) “büyüklen-
me” ME 112/3
580 | D r . Suat ÜNLÜ
tekellüf (<A.) “özenti, özenme,
gösterişli kılmak için uğraşma”
NF 235/8, ME 165/2, MM
308/2, HKT 198b/8, tekellüf
birle uzluķ ķıl- “dikkatli dav-
ranmak” HKT 283b/9, tekellüf
ķıl- “gösteriş yapmak” HKT
437b/1
tekesin-“tek gibi davranmak” ME
222/5
teki“değin, kadar krş. tėgi, tigi,
tegi” İML 91
teǿkįd (<A.)“kuvvetlendirme,
pekiştirme” KE 122r/12
tekiñ “samur” KE 68v/4
tekinçe “bu da, değin, e kadar,
kadar” İML 91
tekir-“ulaştırmak, erdirmek krş.
tigür-, tegür-, tėgür-” İML 116
tekiştir-“değiştirmek, krş. tegiştür-,
degiştir-, tegşür-(2)” İML 105
teklįf (<A.) “birinden yapılması
zor ve eziyetli bir iş isteme”
teklįf birle ıy- “zorla yutmak,
yutmaya çalışmak” HKT
248b/1, teklįf ķıl- “yüklemek”
HKT 289b/7, teklįf ķılın- “mü-
kellef tutulmak” HKT 35a/7,
teklįf-i yār “yar teklifi” teklįf-i
yār ķıl- “yar teklifi yapmak” HŞ
117
tekne “leğen” İML 170
tekye (<A.) “dayanak, mesned”
tekye ķıl- “dayanmak, yas-
lanmak, güvenmek” KE 23r/19,
HŞ 535, tekye ur- “dayanmak,
yaslanmak” NF 235/14
tekźįb (<A.) “yalanlama” tekźįb
ķıl- “yalanlamak” HKT 413b/3
tel “tel, kıl” HŞ 1325
tel-“delmek, kazmak krş. töl-, del-,
dil-, til-” KE 28v/13, HKT
292a/1
telbe “deli krş. telwe, tilbe, tėlbe,
teli” HŞ 2446
tėlbe “deli krş. telwe, tilbe, telbe,
teli” MM 332/4
telbįs (<A.) “aldatma, hile, karış-
tırma” KE 84r/7, telbįs ķıl-
“aldatmak, işe hile karıştırmak”
KE 9v/7
telbiye (<A.) “hacıların hac esna-
sında (Allahümme lebbeyk)
e
ğ
demesi” NF 276/4, telbiye ay-
i
t “hac esnasında Allahümme
i
m lebbeyk demek, söylemek” NF
y
a
39/10, telbiye ayt- “hac esna-
y
ı sında Allahümme lebbeyk de-
mek, söylemek” NF 39/7,
n
e
v
i telbiye aytıl- “hac esnasında
Allahümme lebbeyk denilmek,
söyletilmek” NF 37/12
teli “deli krş. telwe, tilbe, tėlbe,
telbe” teli bol- “delirmek, deli
olmak” HŞ 4225
tėlim “çok, fazla, pek çok krş. te-
lim” MM 32/3
telim “çok, fazla, pek çok krş.
tėlim” NF 61/9, KE 11v/14, HŞ
2405, MN (2) 37/366, telim
bol-“çok olmak, fazlalaşmak,
artmak” NF 236/7, KE 18r/10,
telim ķıl- “çoğaltmak, fazlalaş-
tırmak” KE 177v/10, telimrek
 Harezm-Altınordu
“çok fazla, daha fazla, pek çok”
KE 66r/1
telkįn(<A.) “telkin, (fikir) aşılama,
kulağına koyma” telkįn ķıl-
“telkin etmek, fikir aşılamak”
NF 299/7
telmür- “ümit ve hasedle bir şeyi
yapmak istemek, niyaz edici
gözle bakmak” KE 74r/3, HŞ
3158
tėlük“delik krş. tölük, telük, delük”
MM 185/1
telük “delik krş. tölük, tėlük,
delük”telük tel-“delik delmek,
oymak, delik açmak” KE
240v/8
telür-“delirmek krş. tilür-” HŞ
3546
telwe “deli krş. tėlbe, tilbe, telbe,
teli” KE 152v/18, telwe bol-
“deli olmak, delirmek” KE
32v/19, telwe ķıl- “delirtmek,
delirmek” ME 173/3
temāşā (<F.) “seyr, seyretme” KE
29v/19, ME 183/8, MM 38/2,
HŞ 1798, MN (2) 28/276,
temāşā ķıl-“seyretmek, bakmak,
izlemek” KE 69v/12, HŞ 1435
temāşāsız (<F.+T.) “seyirsiz” HŞ
419
temcįd(<A.) “namaz vaktinden
önce minarelerde belli makam-
larda söylenen Arapça niyaz
ilahisi” NF 322/12, temcįd ve
tesbįĥ “niyaz ilahisi ve
sübhanallah deme” KE 189v/5,
temcįd ķıl- “namaz vaktinden
önce minarelerde belli makam-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 581
larda söylenen Arapça niyaz
ilahisi okumak” NF 322/11
temdįd (<A.) “uzatma, yayma”
temdįd ķılın- “uzatılmak, ya-
yılmak” HKT 580b/5
temen “çuvaldız” İML 170
temennā (<A.) “dilek, istek, te-
menna” K V/18, temennā ķıl-
“dilek ve istekte bulunmak, te-
menna etmek” HŞ 2031
temessük (<A.) “tutunma, destek
edinme” temessük ķıl- “tutun-
mak, destek sağlamak” NF 2/9
temettuǾ (<A.) “kazanma, kâr etme
krş. tamattuǾ” temettuǾ ķıl- “ka-
zanmak, kar etmek” NF 395/16
temlįħā (<ö.a.) “Eshab-ı Kehf’den
e
ğ biri” KE 178r/10
i
t temir (1)“demir krş. temür, timür
i
m (1), demir” İML 178
y
a
temir (2) (<ö.a.) “Timür Han,
y
ı Timürlü Devletinin kurucusu
n
e krş. temür, timür (2) ” AO I/8
v
i
temirçi “demirci krş. temürçi”
İML 155
temir ķazıķ (<ö.a.)“Kutup yıldızı”
İML 183
temir ķuŧluġ (<ö.a.) “Altın Ordu
hanı” AO II/1
temmet (<A.) “son, bitti” KE 56v/5
temmūz (<F.) “temmuz, temmuz t
ayı, yaz krş. temūz” KE
232r/17, temmūz keçür- “tem-
muz ayını geçirmek, üzerinden
temmuz ayının geçmesi” ME
189/7
temsįnüǿr-ribā (<ö.a.) “bir şehir”
KE 223v/2
582 | D r . Suat ÜNLÜ
temūz (<F.) “temmuz, temmuz ayı,
yaz krş. temmūz ” NF 315/16
temür “demir krş. timür(1), demir,
temir” NF 11/7, KE 24r/15, ME
73/8, HKT 291b/7
temürçi “demirci, krş. temirçi,
demirci” NF 237/16, KE
239r/19
ten (<F.)1. “ten, vücut, gövde krş.
tin” NF 61/15, KE 189v/3, ME
99/5, MM 87/1, HKT 38a/3,
İML 138, MN (2) 6/51, 2. “vü-
cut, beden, sadece vücuttan iba-
ret olan, cansız” HKT 210b/5,
3. “kişi, şahıs” HKT 302b/7, 4.
“kişi, şahıs, köle” HKT 90b/2,
5. “kendi, nefis” HKT 564a/6
teñ “denk, eşit krş. tiñ (2)” KE
129r/21, ME 118/2, MM 251/2,
HKT 89b/5, İML 190, teñ bol-
“eşit olmak, müsavi olmak”
HKT 417a/8, teñ kel- “denk
gelmek, eşitlemek” KE 22r/5,
teñ ķıl- “denk ve eşit tutmak”
HKT 143b/3, teñ śıfat “eşit,
benzer hal” HKT 339b/9, teñ
tuş “eş, benzer, denk” KE
186v/5, HKT 23b/6
tėn- “denmek, söylenmek, denil-
mek krş. ten-, tin-” NF 27/4
ten- “denmek, söylenmek, denil-
mek krş. tėn-, tin-” ME 149/5
tenaħnuħ (<A.) “gırtlağı temizle-
mek amacıyla hırıltılı ses çı-
karma” MM 119/1
tenaǾum (<A.) “lüks yaşama, nimet
ve bolluk içinde rahatça yaşama
krş. tenaǾǾum” HKT 553a/9 ,
HŞ 1053, tenaǾum ķıl- “nimet
ve bolluk içinde rahatça yaşa-
mak” ME 181/2, HŞ 3954,
tenaǾum taķı tehv “bolluk, refah
ve gaflet” HKT 580a/3
tenaǾǾum (<A.) “nimet ve bolluk
içinde bulunarak rahat etme krş.
tenaǾum” NF 208/7, MN (1)
14/15, tenaǾǾum ķıl- “nimet ve
bolluk içinde rahatça yaşamak”
NF 61/4, KE 5v/7
tenāvul (<A.) “yemek yeme, ye-
mek” tenāvul aşa- “yemek ye-
mek, yemek” NF 263/12,
tenāvul ķıl- “yemek yemek,
yemek” NF 25/4
e
ğ
tenbįĥ (<A.) “tenbih” tenbįĥ ü
i
t naśįĥat “tenbih ve nasihat” KE
i
m 249r/1
y
a
tenbįhüǿl-ġāfilįn (<ö.a.) “Ebuǿl-
y
ı Leys-i Semerkandî’nin hadis
kitabı” NF 259/14
n
e
v
i ten-dürüst (<F.) “sağlam, sağlıklı,
kuvvetli” HŞ 2493, ten-dürüst
bol- “sağlam ve sağlıklı olmak,
kuvvetli olmak” NF 219/3, ten-
dürüst ķıl- “vücudu kuvvetlen-
dirmek, sağlamlaştırmak” ME
91/8
ten-dürüstluķ (<F.+T.) “vücut sağ-
lığı, dinçlik krş. ten-dürüstlük”
ten-dürüstluķ bėr- “sağlam ve
sağlıklı olmak, kuvvetli olmak”
NF 331/9
ten-dürüstlük(<F.+T.) “vücut sağ-
lığı, dinçlik krş. ten-dürüstluķ”
NF 202/8, HŞ 1934, ten-
dürüstlük bėr- “sağlam ve sağ-
 Harezm-Altınordu
lıklı olmak, kuvvetli olmak NF
273/14
teñ-i şeker (<F.) “şeker dengi” HŞ
1527
teñe- “mukabele etmek, eşitlemek,
denklemek” ME 114/3
teñel- “eşit olmak, müsavi olmak,
denk olmak” ME 207/5, HKT
416a/8
teñeş-“denkleşmek, denkleştirmek”
ME 127/2
tenezzüh (<A.) “gezinti” NF 310/6
tėñiz “deniz krş. teñiz, tiñiz”MM
40/2
teñiz “deniz krş. tėñiz tiñiz” KE
6r/16, ME 9/6, HKT 130b/2,
HŞ 4665, İML 180, teñiz ortası
“denizin ortası” HKT 364a/3,
teñiz tübiñe barġan “dalgıç”
HKT 435a/3
teñle“denk olarak, öylece” KE
31r/19
teñle-“denklemek, denk hale ge-
tirmek, karşılaştırmak, ölçmek”
KE 28v/11
teñleş-“bölüşmek” ME 196/2
tenlig (<F.+T.) 1.“bedenli, cüsseli”
NF 23/5, 2. “etli, canlı” tenlig
bol- “yaşamak, canlı olmak”
ME 179/5
teñlik “kadar, eşitlik, denk, aynı
krş. deñlik” KE 56v/2, ME
196/2, teñlik ķıl- “eşitlemek,
denkleştirmek, eşit hale getir-
mek” ME 123/1, teñlik ķılış-
“karşılklı eşitlemek, denkleş-
tirmek, eşit hale getirmek” ME
120/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 583
teñliksiz “eşit olmayan, denk ol-
mayan, aynı olmayan” KE
229r/2
teǿnįŝ(<A.) “(gramerde) dişilik”
ME 67/7
tennūr (<F.) “tandır, fırın, ocak”
KE 88r/15, HKT 329b/5, HŞ
4179
teñre “çevre, etraf krş. tegre, tigre”
KE 47v/16
teñri “Tanrı, Allah krş. tañrı, tiñri”
KE 9v/11, MM 42/4, HKT
447b/9, HŞ 4614, İML 137, AO
I/14,teñri Ǿazze ve celle “aziz ve
celil olan Allah” KE 8v/1, teñri
taǾālā “yüce Allah, Allah yü-
celtsin” KE 33r/10, AO IV/11
e
ğ teñri birdi (<ö.a.) “Kırım’da bulu-
i
t nan kırk yedi yerin beyi” K I/13
i
m teñrilıķ“tanrılık krş. teñrilik” KE
y
a
44v/17
y
ı teñrilik “tanrılık krş. teñrilıķ” HŞ
n
e 3170
v
i
teñsiz “denk, benzer olmayan” KE
186v/6
tep- 1.“tepmek, ayak ile vurmak,
hızla çalmak, yere vurmak krş.
tip-” KE 47v/15, HKT 435a/7,
İML 120, 2. “basmak, ezmek,
çiğnemek” HKT 491a/3
tepe “tepe, yüksekçe yer krş. töpe” t
NF 155/3, KE 69v/4, HKT
331a/5, İML 177
tepere “tepesine doğru” KE 135v/3
tepiz “tuzlu” KE 6r/1, tepiz bol-
“tuzlu olmak, tuzlanmak” KE
16v/7
584 | D r . Suat ÜNLÜ
tepre- “hareket etmek, yola çık-
mak, saldırmak, hücum etmek
krş. tebre-, tipre-” KE 46r/4
teprek “kürek” NF 325/15
tepren-“kımıldamak, hareket et-
mek, sallanmak, debrenmek
krş. tebren-, tipren-” NF 5/11,
KE 42v/7, ME 28/2, HKT
553b/2, teprengen “hareket
eden, canlı” HKT 392b/5,
teprenmek “hareket eden, canlı”
ME 85/2, HKT 511a/3,
teprenmez ķıl- “hareketsiz hale
getirmek” HKT 174a/9
teprenil-“sarsıntıya uğratılmak,
sarsılmak” HKT 511a/3,
teprenil- taķı ķarārsız ķılın-
“sarsıntıya uğratılmak” HKT
31b/1, teprenilmek “sarsılma”
HKT 578b/3
tepreş- “depreşmek, sarsmak” KE
42r/13
tepret- (1) “kımıldatmak, hareket
ettirmek, sallamak, silkelemek,
yerinden oynatmak krş. tebret-,
tipret-” NF 140/2, KE 26r/19,
ME 101/2, HKT 275b/2
tepret- (2) “sarsmak” HKT 319a/2
tepün-(1)“saldırmak, hücum etmek
krş. tipün-” KE 133v/6
tepün- (2)“kaçmak” HKT 311b/1
tepüz “çorak toprak” HKT 153b/1
ter (1) “ter krş. tir” NF 52/15, ME
176/3, İML 139
ter (2) “ücret, kira krş. der” KE
191r/4, ME 12/4, HKT 290a/6,
İML 147, ter eri bol- “bir şey
mükabilinde çalışmak, hizmet
etmek” HKT 370b/9, terge bėr-
“bir şey mükabilinde çalıştır-
mak, hizmet ettirmek krş. terge
bėr-” KE 186v/9, ME 57/1,
terge kir- “bir şey mükabilinde
çalışmak, hizmet etmek” KE
186v/10, terge tut- “ücret karşı-
lığında çalışmak krş. terke tut-”
KE 189v/7, ME 112/2, HKT
370b/7, terke bėr- “bir şey
mükabilinde çalıştırmak, hiz-
met ettirmek krş. terke bėr ” NF
347/5, terke tut- “ücret karşılı-
ğında çalışmak krş. terge tut-”
NF 23/12
tėr-“dermek, toplamak, yığmak
e
ğ
krş. dir-, tir-” NF 312/13, KE
i
t 118v/10, ME 65/4, MM 132/2
teraķķį (<A.) “yükselme” teraķķį
i
m
y
a
ķıl- “yükselmek, ilerlemek” AO
y
ı V/16
terāne (<F.) “terane” HŞ 4010
n
e
v
i terāzu (<F.) “tartı, terazi, ahrette
günah ve sevapların ölçülmesi
krş. terāzū” ME 168/3
terāzū (<F.) “tartı, terazi, ahrette
günah ve sevapların ölçülmesi
krş. terāzu” NF 230/9, KE
216r/20, HKT 274a/4, HŞ 1169
terbiyet (<A.) “besleyip büyütme,
bakma, yetiştirme” NF 359/16,
terbiyet ķıl- “büyütmek, yetiş-
tirmek” NF 65/3, KE 185v/16,
MM 308/1, HKT 352a/5,
terbiyet ķılın- “büyütülmek, ye-
tiştirilmek” HKT 302b/4
terceme(<A.) “tercüme” KE
223r/20
 Harezm-Altınordu
terçi “ırgat, ecir” İML 147
tereddüd(<A.) “tereddüd” tereddüd
ķıl- “tereddüt etmek, tereddütde
bırakmak” ME 103/4
terek “asma” KE 23v/19
tereñ “derin krş. teriñ, deriñ, derin”
KE 68r/7
terençek “kadınların büründükleri
nesne krş. terinçek” İML 149
terge-“terletmek, damıtmak” ME
76/1
terġįb(<A.) “isteklendirme, hevese
getirme” terġįb ķıl- “heveslen-
dirmek, hevese getirmek, iste-
mesini sağlamak” KE 77v/7
tėri“deri, gön krş. teri, tiri (1)”MM
239/1
teri “deri, cilt, gön krş. tėri, tiri(1)”
NF 66/10, KE 7r/1, ME 155/6,
HKT 440b/4, HŞ 1462
terilig “derili, derisi olan” terilig
bol- “derili olmak, deriye sahip
olmak” ME 238/6
teriñ “derin krş. derin, deriñ, tereñ”
NF 27/17, KE 18r/14, ME
170/3, HKT 340b/7, teriñ bol-
“derinleşmek, derin ve geniş
olmak” ME 170/3, teriñ yol
“geni yol” HKT 322a/5
terincek“örtü, bürüncek krş.
terençek” NF 415/1, ME 103/3
teriñlik “derinlik krş. tiriñlig” NF
66/5
terk (1) “tez, çabuk, derhal” KE
20v/8, ME 86/5, MM 124/4,
HŞ 1951, terk bar- “çabucak
girmek, hemen ayrılmak”MM
285/4, terk kėç- “çabucak geç-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 585
mek, hemen ayrılmak” MM
47/1, terkrek “daha hızlı, daha
çabuk” KE 34v/10
terk (2) “terk, bırakma, ayrılma,
vazgeçme” terk it- “bırakmak,
terk etmek” HŞ 3147, terk ķıl-
“terk etmek, bırakmak, vaz
geçmek” NF 147/1, MM 113/1,
HŞ 2553, terk-i sünnet “sünneti
terk etmek, sünnete uymamak”
MM 116/4
terken 1. “hükümdarın karısı” İML
145, 2. “hükümdar” HŞ 1310,
İML 165, terken ķatun “hü-
kümdar karısı” İML 314
tėrkeştür- “ard arda dizmek, sıra-
lamak” ME 126/7
e
ğ terkįb (<A.) “birkaç şeyi birleştir-
i
t me, bir araya getirme, terkip”
i
m HŞ 2350, terkįb ķıl- “birleştir-
y
a
mek, terkip etmek” HKT
y
ı 567a/1
n
e terkin “tez, çabuk” HŞ 604, terkini
v
i
ķıl- “çabuklaştırmak, hızlan-
dırmak” HŞ 2132
terkle-“acele ettirmek, hızlandır-
mak” İML 103
terklig “aceleci” İML 153
terle- “terlemek krş. tirle-” KE
245r/5
terlik “gömlek” terlik keđ- “göm- t
lek giymek” ME 235/1
ters “gübre, tezek krş. tezek” NF
247/3, ME 70/7
tersā (<F.) “Hırıstiyan” NF 15/6,
KE 183v/15, HKT 56a/4, MN
(2) 34/342, tersā bol- “Hıristi-
yan olmak, Hıristiyanlaşmak”
586 | D r . Suat ÜNLÜ
KE 194r/4, ME 171/5, tersā dini
“Hıristiyanlık” ME 171/5, tersā
mescidi “Hıristiyan kilisesi”
HKT 323b/6
tersālıķ (<F.+T.) “Hırıstiyanlık”
tersālıķġa kir- “Hıristiyanlığa
girmek, Hıristiyanlığı kabul
etmek” ME 171/5
tersik “gerdanlık krş. tösik” tersik
kemşi bėr- “gerdanlık takmak”
ME 100/1
tertįb (<A.) “tertip, düzen, dizme,
sıralama krş. tertįp” KE
128v/16, MM 159/4
tertįbce(<A.+T.) “düzene göre,
sırayla” tertįbce ķıl- “sırayla
yapmak, düzene göre yapmak”
ME 66/1
tertįp (<A.) “tertip, düzen, dizme,
sıralama krş. tertįb” HŞ 1006,
tertįp ķıl- “düzenlemek, diz-
mek, sıraya koymak” HŞ 290
tesbįĥ (<A.) “Tanrıyı övme, Al-
lah’ı tazim etme” NF 83/13, KE
2v/7, MM 275/1, HKT 514a/3,
MN (1) 5/3, tesbįĥ u tehlįl
“sübhanallah ve lailahe-ill-
Allah sözünü söyleme” NF
58/1, KE 121r/4, tesbįĥ ü taķdįs
“sübhanallah ve lailahe-ill-
Allah sözünü söyleme” KE
8v/6, tesbįĥ ve tehlįl
“sübhanallah ve lailahe-ill-
Allah sözünü söyleme” NF
277/5, KE 121r/4, tesbįĥ ay-
“Allah'ı noksan sıfatlardan ten-
zih etmek” KE 129v/19, HKT
514a/3, tesbįĥ ayıt-“Allah’ı
noksan sıfatlardan tenzih et-
mek” HŞ 3165, tesbįĥ ayt- “Al-
lah'ı noksan sıfatlardan tenzih
etmek” NF 319/7, KE 151v/14,
MN (1) 6/13, tesbįĥ u tehlįl ėt-
“Allah'ı noksan sıfatlardan ten-
zih etmek, “sübhanallah ve
lailahe-ill-Allah sözünü söyle-
mek” KE 53r/7, tesbįĥ itil- “Al-
lah'ı noksan sıfatlardan tenzih
etmek” MN (1) 10/12, tesbįĥ ü
taķdįs ķıl- “Allah'ı noksan sıfat-
lardan tenzih etmek” KE 5r/7,
tesbįĥ ķıl- “Allah'ı noksan sıfat-
lardan tenzih etmek” NF 83/8,
KE 8v/6, ME 97/3, KE 5r/7,
e
ğ
HKT 528b/1, tesbįĥ ķılġan
i
t “Allah’ı noksan sıfatlardan ten-
zih eden” HKT 433a/9, tesbįĥ
i
m
y
a
oķu- “Allah'ı noksan sıfatlardan
y
ı tenzih etmek” MN (1) 4/15
tesebbuǾ (<A.) “anası ölmiş bir
n
e
v
i çocuğu başka bir kadının em-
zirmesi” KE 184v/16
teǾsįr (<A.) “tesir, etki” HŞ 1198
teslįm (<A.) “teslim, bir şeyi sahi-
bine verme, emaneti geri ver-
me” teslįm bol- “teslim olmak,
teslim etmek” HŞ 368, teslįm
ķıl- “vermek, teslim etmek” NF
102/2, KE 155v/3, MM 267/4,
HKT16a/7, HŞ 1754, teslįm
ķılın- “teslim edilmek” HKT
90b/6
teslis(<A.)“üçlü, üçleme” HŞ 1806
tesmiyet (<A.) “besmele çekme”
MM 233/3, tesmiyet ķıl- “bes-
mele çekmek, besmeleyle baş-
 Harezm-Altınordu
lamak” MM 235/1
tesnįm (<ö.a.) “Cennette bir çeş-
menin adı” HKT 568a/7
testgįr (<F.) “yardımcı, elinden
tutan krş. dest-gįr” testgįr bol-
“yardımcı olmak, elinden tut-
mak, yardım etmek” NF 442/2
tesvįl (<A) “çirkin bir şeyi güzel
göstererek gaflete düşürme” KE
89r/9
teş-“deşmek, delmek, açmak krş.
tiş-” NF 303/14, KE 149r/1
teşbįĥ (<A.) “teşbih, benzetme”
teşbįĥ ķıl-“teşbih etmek, ben-
zetmek” KE 199v/3
teşdįd (<A.) “çok, çok gösterme”
teşdįd-i mübālaġat “abartma,
mübalağa” KE 86r/17
teşdįdsiz (<A.+T.) “şedde-
siz”teşdįdsiz “şeddesiz oku-
mak” KE 86r/16
teşehhüd (<A.) “namazda oturarak
ettehiyyatü duasını okuma” NF
63/4, MM 124/2, teşehhüd
kėtür- “namazda oturarak
ettehiyyatü duasını okuma”
MM 126/2, teşehhüd oķı- “na-
mazda oturarak ettehiyyatü du-
asını okumak” MM 110/1
teşil-“açılmak, delinmek krş. töşül-
” NF 331/1
teşnįǾ (<A.) “ayıplama, ayıp ve
çirkin bulma” NF 128/3, teşnįǾ
ķıl- “ayıplamak, ayıp ve çirkin
bulmak” KE 187v/2, ME 80/7
teşrįf (<A.) “teşrif, şereflendirme,
onurlandırma” NF 83/3, KE
54v/19, MM 322/2, HŞ 1309
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 587
teşrįflüg (<A.+T.) “şereflendiril-
miş” KE 37v/9
teştūrį (<ö.a.) “İsa peygamberi
kutsal ruh kabul eden Hıristi-
yanlık mezhebi” KE 170r/9
teşük “delik, deşik krş. töşük” NF
21/4, KE 25v/6
teşür- “delip geçmek, kılıçtan ge-
çirmek” KE 247r/7
teşvįş (<A.)“karışıklık, kargaşa,
kuruntu, şüphe” NF 172/9,
teşvįş bol-“karışıklık çıkmak,
kargaşa olmak” KE 174v/10,
teşvįş ķıl- “karışıklık çıkarmak,
şüphe ve kuruntuya düşürmek”
NF 244/14, HŞ 795
teşvįşsiz(<A.+T.) “dingin, rahat”
e
ğ NF 262/7
i
t teŧāvul(<A.)“uzanma, uzatma” Ka
i
m II/15
y
a
tetik “zeki, uyanık krş. tėtik, titik”
y
ı NF 148/4, KE 4r/17, İML 151,
n
e
v
tetik Ǿaķllıġ “uyanık, zeki,
i
pratik zekalı” KE 231r/15
tėtik “atik, zeki krş. tetik, titik”
MM 330/2, tėtik bol- “atik ol-
mak, zeki olmak” ME 189/6
tetiklik “atiklik” tetiklik ėdiş- “atik
davranmak, atiklik göstermek”
ME 124/2
tetir- “iğrenç, menfur” İML 165 t
tetrü “ters” tetrü bol- “ters olmak,
zıt olmak” KE 53r/9
tevaķķuf (<A.) “durma, durakla-
ma” tevaķķuf ķıl- “durmak, du-
raklamak” KE 11r/9
tevāżuǾ(<A.) “tevazu, alçak gönül-
lülük” NF 378/6, MM 390/3,
588 | D r . Suat ÜNLÜ
tevāżuǾ ķıl- “kibirlenmemek,
alçak gönüllülük göstermek”
NF 378/4, KE 6r/18, HKT
561a/7,tevāżuǾ kör- “kibirlen-
memek, alçak gönüllülük gös-
termek HŞ 3874
tevāżuǾlıķ (<A.+T.) “tevazuluk,
alçak gönüllülük” tevāżuǾlıķ
ķıl- “tevazuluk yapmak, alçak
gönüllülük göstermek” KE
6r/19
tevbe (<A.) “tövbe, bir suçtan do-
layı pişman olarak bir daha
yapmamak üzere söz verme,
tövbe” NF 233/17, KE 85r/3,
HKT 361a/9, tevbe ķıl- “tövbe
etmek” NF 45/17, KE 59v/2,
MM 39/3, HKT 78a/7, HŞ
3093, MN (1) 12/12, tevbe
ķılġan “tövbe eden” HKT
273a/7, tevbe ķılmaķ “tövbe”
HKT 90b/8, tevbe üze tölengen
“günahtan kesinlikle vazgeçen,
tövbe hususunda kararlı olan”
HKT 198a/5, tevbeni ķabūl ķıl-
“tövbeyi kabul etmek” HKT
27a/5, tevbeni ķabūl ķılġan
“tövbeyi kabul eden, esma-i
hüsna’dan et-tevvāb” HKT
18b/4
tevbesiz (<A.+T.) “pişman olma-
yan, tövbe etmeyen” MM 273/4
teve “deve krş. tewe, tėwe, tiwe,
dive” KE 192r/20, teve
boġuzla- “deve kurban etmek,
deve kesmek” KE 192r/20, teve
soy- “tewe üzerindeki eşyaları
indirmek” KE 182v/14
tėwe “deve krş. teve, tewe, tiwe,
tive, dive” MM 175/2
tewe “deve krş. teve, tėwe, tiwe,
tive, dive” NF 20/6, KE 58r/16,
ME 46/7, tewe yüki “deve yü-
kü” KE 63r/14, tewe boġuzla-
“deve kurban etmek, deve kes-
mek” NF 12/2
teveccüh (<A.) “bir yere doğru
hareket etme, yönelme” tevec-
cüh ķıl-“bir yere doğru hareket
etmek, yönelmek” NF 24/9
teweçi “deveci, deve güden çoban”
NF 42/4, KE180r/1, İML 155
tevekkül (<A.) “tevekkül, kadere
razı olma” NF 264/16, MM
e
ğ
43/1, tevekkül ķıl- “tevekkül
i
t etmek” NF 21/10, HKT 88b/3,
tevekkül ķılġan “tevekkül eden”
i
m
y
a
HKT 234a/4
y
ı tewelig “deve sahibi”tewelig bol-
“develi olmak, deve sahibi ol-
n
e
v
i mak” NF 164/3
tevfıķ (<A.)“yardım, Allah’ın yar-
dımı krş. tevfįķ” HŞ 3174,
tevfıķ bir- “yardım etmek, yar-
dımda bulunmak” HŞ 4679
tevfįķ (<A.) 1.“yardım, Allah’ın
yardımı krş. tevfıķ” MM 61/1,
MN (1) 12/7, 2. “muvaffak ol-
ma, başarma, başarı” HKT
222b/7, 3. “kolaylaştırma, yar-
dım etme” HKT 418a/7, tevfįķ
bėr- “kolaylaştırmak, aralarını
bulmak, barıştırmak krş. tevfįķ
bir-” NF 59/15, KE 139v/4, ME
42/4, MM 189/2, tevfįķ bir-
1.“aralarını bulmak, barıştırmak
 Harezm-Altınordu
krş. tevfįķ bėr-” HKT 82a/1,
“kolaylaştırmak” HKT 571b/2
tevĥįd (<A.) “tevhit, Allah’ın var-
lığına ve birliğine inanma” NF
177/4, KE 157v/10, HŞ I,
tevĥįd ķıl- “tevhit etmek, Al-
lah’ın varlığına ve birliğine
inanmak” KE 197r/5
teǿvįl (<A.) “yorum, açıklama,
söze ayrı mana vermeye çalış-
ma” KE 82r/7, HKT 47b/8,
teǿvįl ay- “yorumlamak, açık-
lamak, söze ayrı mana vermeye
çalışmak” NF 60/9, teǿvįl ķıl-
“yorumlamak, açıklamak, söze
ayrı mana vermeye çalışmak”
ME 188/2
tevrįt (<ö.a.) “Tevrat” NF 11/2, KE
67v/7, HKT 59b/6
tevrįt-ħān (<A.+F.) “Tevrat oku-
yan” KE 186v/17
tewsiz “hilesiz, aldatmasız” KE
5v/5
tevük “filan” İML 138
tevvān (<A.) “hasar, ziyan” KE
26v720
teyemmüm (<A.) “teyemmüm,
suyun bulunmadığı durumlarda
niyet edip elleri yere sürerek
alınan abdest” KE 213r/6, MM
102/1, teyemmüm ķıl- “teyem-
müm etmek” NF 433/10, KE
211r/1, MM 106/2, HKT 83a/7
tėyiş-“söyleşmek, konuşmak” KE
43v/8
tēz (<F.) “tez, hemen krş. tiz (1)”
NF 189/14, KE 20v/11, tēzrek
“tezcek, hemencecik” KE 85v/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 589
tezek “tezek bkz. ters” KE 206r/20
teźekkür (<A.) “düşünme”teźekkür
ķıl- “düşünmek” HKT 546a/7
tezgin- 1.“dönmek, gezmek, ge-
zinmek, dolaşmak krş. tizgin-”
NF 109/2, KE 6v/11, ME 49/4,
HKT 271a/5, HŞ 3824, 2. “ta-
vaf etmek” HKT 22b/8, 3. “ol-
duğundan daha değişik bir hale
geçmek, dönmek” HKT 401a/2,
tezgingen 1. “dönen, dolaşan”
HKT 343a/5, 2. “tavaf eden”
HKT 18a/4, 3. “felaket, bela,
musibet” HKT 113a/2
tezgindür-“döndermek, çevirmek,
dolaştırmak, gezdirmek” NF
339/7, ME 47/3, HKT 45b/6
e
ğ tezginil-“dolaştırılmak, döndürül-
i
t mek” HKT 427a/8
i
m tezginişmek“dönme, dolaşma” ME
y
a
123/3
y
ı tezgit- “döndürmek, dolaştırmak”
n
e HŞ 18
v
i
teźkįre (<A.) “tezkere” teźkįre ķıl-
“tezkire yazmak, şairlerin haya-
tını yazmak” HŞ 4728
tezvįr (<A.) “yalan, dolan” HŞ
354, tezvįr-ü ĥįle “yalan ve hile,
yalan dolan” KE 69r/7
tıđ-“engel olmak, mani olmak krş.
tıy-” KE 226r/1, HŞ 2868 t
tıġra-“baturlanmak, cesaret gös-
termek” İML 106
tıġraķ “bahadır, yiğit” İML 150
tıħır(<A.) “tatlı olmayan krş. taħır”
HKT 349a/5
tıķ-“tıkmak, tıkamak” NF 356/8,
KE 151r/9
590 | D r . Suat ÜNLÜ
tıķaç “tıkaç, tıpa krş. tıķma” ME
88/6
tıķaçlıġ “tıkacı olan, kapanabilen”
ME 88/5
tıķıl- (1) “sık olmak” ME133/5
tıķıl- (2)“kilitlenmek” ME 160/1
tıķma “tıpa, kapak krş. tıķaç” İML
170
tıķtur-“tıkamak, kapatmak” KE
140r/15
ŧılısım (<A.)“tılısım, olağanüstü
kuvvet ve tesir krş. ŧılsım” KE
141r/1, ŧılısım ķıl- “olağanüstü
kuvvet göstermek, tesir etmek”
KE 137v/21
ŧılsım (<A.)“tılısım, olağanüstü
kuvvet ve tesir krş. ŧılısım” HŞ
63, ŧılsım aç- “olağanüstü kuv-
vetler göstermek, mucizeler
göstermek” HŞ 63, ŧılsım ayıt-
“olağanüstü kuvvetler anlat-
mak, mucizeler aktarmak” HŞ
766, ŧılsım ķıl- “olağanüstü
kuvvet göstermek, tesir etmek”
HŞ 2382
tılta- “sebep olmak, bahane olmak”
HŞ 3304
tıltaġ “bahane, engel, sebep” KE
146v/6, HŞ 4523, tıltaġ ķıl-
“bahane etmek, engel olmak,
sebep olmak” KE 124r/14
tın “nefes, ruh” HŞ 4601
tın- “dinmek, durmak, rahatlamak,
sakinleşmek krş tiñ-, tıñ-” KE
216v/8, MM 46/2, HŞ 3252
tıñ- “dinmek, durmak, rahatlamak,
sakinleşmek krş tiñ-, tın-, dıñ-”
HŞ 2878
ŧınāb (<A.) “çadır ipi” KE 173v/10
tınç “dinç, rahat, sakin” KE
68v/10, K II/11
tınçlıġ “rahatlık, rahat, huzur krş.
tınçlıķ, dınçlıķ” AO II/47
tınçlıķ “rahatlık, rahat, huzur krş.
tınçlıġ, dınçlıķ” KE 83v/18,
ME 220/1, HŞ 2534, K I/45
tındur- “dinlendirmek, sakinleştir-
mek, rahat ettirmek krş. tıñdur-,
dındur-” KE 161v/21, ME 39/7,
HŞ 3838
tıñdur- “dinlendirmek, sakinleştir-
mek, rahat ettirmek krş. tındur-,
dındur-” HŞ 810
tınġaķ “tırnak krş. tırnaķ, dırnaķ”
e
ğ
ME 5/8
i
t tıñılandur- “ses vermek” HŞ 54
i
m tıñla- “dinlemek krş. tiñle-” NF
y
a
420/14, HŞ 4049
y
ı tıñlan- “dinlenmek krş. tiñlen-” HŞ
540
n
e
v
i tıñlaş- “dinleşmek, beraber dinle-
mek” HŞ 2447
tınlıġ “canlı, hayvan” KE 13v/12,
İML 138
tırmarla- “tırmalamak” NF 386/6
tırnaķ “tırnak krş. tınġaķ, dırnaķ”
NF 322/8, KE 105r/20, ME
76/8, HŞ 3721
tırnaķlıġ “tırnaklı hayvan” HKT
142b/7
tışķaru “dışarı krş. taşra, taşķaru,
taşķarı, taşġaru” HŞ 883
ŧışt (<F.) “leğen” NF 165/11
tıwar “mal, servet krş. tawar, tavar,
davar” ME 196/7
 Harezm-Altınordu
tıy-“tutmak, alıkoymak, yasak
etmek krş. tıđ-” ME 133/7,
HKT 33b/8, HŞ 3104, İML 121
tıyıl- “durmak, kesilmek, dinmek”
MM 80/1, HŞ 2402
ti- “demek, söylemek krş. tė-, te-,
de-, di-” HKT 485b/6, HŞ
2173, AO II/21, MN (2) 5/47
ticāret (<A.) “ticaret” NF 41/13,
HKT 45b/5, ticāret ķıl- “tica-
ret yapmak, alış veriş yapmak”
NF 15/4, KE 186v/13
tig “gibi krş. teg, tėg, tek (3), deg,
dig, tik(1)” HKT 23b/6, HŞ
1381
tįg(<F.) “kılıç, yasa, kanun” HKT
34a75
tig-1.“değmek, erişmek, yetişmek,
ulaşmak krş. teg- tėg-” HKT
396a/2, HŞ 2885, MN (1) 1/3 ,
MN (2) 10/91, “isabet etmek”
HKT 323a/2, K IV/7, 3. “katıl-
mak, karışmak, kaynaşmak”
HKT 79a/2, tiggen 1. “erişen,
ulaşan, vasıl olan” HKT 119a/4,
2. “isabet eden, isabet edecek
olan” HKT 222a/1, 3. “felakat,
musibet, bela” HKT 85b/7
tigi “kadar, e kadar, dek krş. tegi,
tiki, tėgi” HKT 472b/3, HŞ
3880
tigin (1) “bey oğlu” İML 145
tigin (2) “… kadar” MN (2) 5/40
tigirmen “değirmen krş. tegirmen”
HŞ 1209, MN (1) 20/8
tigiş- “değişmek krş. tegiş-, tėgiş-”
HŞ 1012
tigme “her krş. tegme, tėgme”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 591
HKT 253a/8, HŞ 3042, MN (1)
13/7, K IV/6, MN (2) 25/250,
tigme bir 1. “her, her bir” HKT
46a/8, 2. “her biri, hepsi” HKT
225b/8, tigme bir kez “her ne
zaman ki, her ne vakit” HKT
3b/9, tigme bir yandın birin
“çaprazlama” HKT 109b/6
tigre (1)“çevre, etraf krş. tegre,
teñre” MN (1) 13/11
tigre (2)“- a doğru, -a kadar krş.
tegrü, tėgrü, tigrü” HŞ 2634
tigrü “- a doğru, - akadar, kadar
krş. tegrü, tėgrü, tigre (2)” HKT
251b/2, HŞ 1083, MN (1) 16/7
tigrül-“ulaştırılmak krş. tėgrül-,
tegrül-, tigürül-” HKT 560b/1
e
ğ tįgsız (<F.+T.) “yasaklanmamış”
i
t HKT 412a/1
i
m tigür- “isabet ettirmek, göndermek,
y
a
ulaştırmak krş. tegür-, tėgür-,
y
ı tekir-” HKT 241b/2, MN (1)
n
e 16/2, K VIII/2, MN (2) 14/130
v
i
tįh (<ö.a.) “Beni İsrail çölü de
denilen Sina yarımadasında bir
çöl” KE 118r/21
tihāme (<ö.a.) “Sina yarımadasında
Arabistan’ın güneyine uzanan
dar kıyı ovası” NF 392/13, KE
184r/8
tik (1) “gibi teg, tėg, tek (3), deg, t
dig, tig” MN (2) 2/11
tik (2) “dik, sarp” MN (2) 10/95
tik- (1) “yönelmek” ME 25/6
tik- (2) “tayin etmek” ME 212/6,
HKT 76a/1
tik-(3) “(dikiş) dikmek, yama-
mak” ME 226/2, HKT 148a/4
592 | D r . Suat ÜNLÜ
tik- (4)“dikmek, kurmak, ağaç
dikmek” NF 297/17, KE
78v/10, İML 120
tiken“diken” NF 17/12, KE
11v/12, MM 199/4, HKT
572a/4, MN (1) 18/8, MN (2)
43/426
tikenlen- “kıllanmak” ME 100/3
tikenlıġ “dikenli” KE 169v/7
tikenlik “dikenlik” KE 18r/13
tikensiz “dikensiz” HKT 511b/8,
MN (2) 17/162
tikil- “dikilmek, dik durmak, ayak-
ta durmak, kalkmak krş. dikil-”
NF 319/1, KE 78v/8, ME
129/1, HKT 572b/1
tikim “dikimlik” KE 45r/21
tikiz “yediger denilen yıldız topu”
İML 184
tikke“parça” KE 85v/16
tikme “üç değnek üzerindeki bir
heykel” İML 180
til (1) 1.“dil, lisan” NF 35/12,
KE 43v/13, ME 140/4, HKT
359a/7, MN (1) 10/11, İML
140, 2. “konuşma, kelam” HKT
371b/6, til aç- “konuşmak, ko-
nuşmaya başlamak” KE 181v/3,
til al- “haber almak, haber
gelmek” KE 231r/9, til bėr-
“konuşturmak, tekrar konuş-
turmak” NF 185/6, til bol-
“lisan olmak, lisan olarak ve-
rilmek” KE 43v/12, til kel-
“konuşmak, konuşmaya başla-
mak” KE 72v/6, til tegür- “hak-
kında konuşmak” NF 175/3,
tilke kel- “konuşmaya başla-
mak” NF 161/11
til (2) “dil (organ) krş. dil (2)”
NF 27/13, KE 53r/7, ME 33/6,
MM 334/1, HKT 338a/2, İML
97, MN (2) 5/44, til bėr- “ko-
nuşma kabiliyeti vermek” KE
58v/11, til tübü “dilin dibi”
İML 140,til uçu “dilin ucu”
İML 140, tilin çıķar-“dilini çı-
karmak, sarkıtmak” HKT
167b/6
til (3) “casus, haber” AO I/9
til-“dilmek, kesmek, yarmak krş.
dil-, töl, del-” KE 34v/17, HŞ
4507
e
ğ
tilāvet (<A.) “Kur’an-ı güzel sesle
i
t ve kaideli okuma” MM 137/1,
tilāvet-i Ķurǿān “Kur’an-ı güzel
i
m
y
a
sesle ve kaideli okuma” KE
y
ı 189v/4
tilbe “deli krş. telwe, tėlbe, telbe,
n
e
v
i teli” İML 152
tildaġ “sunma, takdim” İML 190
tildam “tilmaç, tercüman krş.
tilmaç, tilmeç” İML 140
tile-1.“dilemek, istemek, arzu et-
mek krş. dile-” NF 6/3, KE
89r/5, ME 58/8, MM 55/4,
HKT 402b/1, MN (1) 12/5, HŞ
4002, İML 102, K III/17, MN
(2) 28/278, 2. “istemek, talep
etmek” HKT 9a/3, tilegen “is-
teyen, talep eden” HKT 546b/5,
tilemek “isteme, istek, rica” KE
51r/16, ME 58/8, HKT 433b/7
tilek “dilek, istek, arzu” NF 205/1,
KE 51r/16, MM 176/3, HKT
 Harezm-Altınordu
248a/2, MN (1) 7/4, HŞ 4075,
İML 190, K VII/46, tilek tile-
“dilek dilemek, istemek, arzu
etmek” KE 106r/10, tilekni tap-
“istediğini elde etmek, muradı-
na ermek” HKT 27b/8
tilekçe “arzusunca, isteğine göre”
MM 282/2, tilekçe yörüyülmiş
“arzuya göre hareket ettirlen”
HKT 23b/4
tileklü “dileği olan, istekli” ME
25/8
tileksiz“dileksiz, isteksiz” KE
167r/6
tilen-1. “istenmek, arzu edilmek”
HKT 432b/4, 2. “istenmek, ta-
lep edilmek” HKT 400b/2,
tilenmiş “istenmiş, arzu edil-
miş” HKT 346a/5
tilençi “dilenci” KE 124r/3
tileş-“karşılıklı istemek” HKT
527b/4
tilet- “istetmek” KE 232v/19
tilkü “tilki krş. tülki, tülkü” KE
37v/16, HŞ 1513
tilkülük “tilkilik” HŞ 4136
tillig 1.“dilli, lisanlı ” KE 43v/10,
2. “fasih” İML 153, tillig bol-
“dili, lisanı olmak” ME 8/1
tilmaç “tercüman krş. tildam,
tilmeç” İML 155
tilmeç “tercüman krş. tildam,
tilmaç” ME 227/7
tilmeçlik “tercümanlık” tilmeçlik
ķıl- “tercümanlık yapmak, ter-
cüme etmek” ME 227/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 593
tilsiz (1)“dilsiz, konuşamayan,
peltek krş. dilsiz” KE 25v/21,
İML 153
tilsiz (2) “kenarsız, kıyısız” tilsiz
teñiz “kenarsız deniz, kıyısız
deniz” KE 207r/2
tilük “dilim” ME 71/1
tilür- “delirmek krş. telür-” MN (2)
12/116
tįmār (<F.)“bakım, bakma, temiz-
lik” tįmār ķıl- “bakmak, bakı-
mını yapmak, temizlemek” KE
136r/20, ME 169/7, HŞ 117
timür (1)“demür krş. temür, demir,
temir (1)” HKT 409b/8, HŞ
1251, timür çekelig “demir çivi-
li” HKT 506a/6
e
ğ timür (2) (<ö.a.) “Timur Han”
timür beg “Timür bey” K
i
t
i
m VII/27
y
a
timür- “bozlaşmak” HŞ 2762
y
ı timür boz “demir- kır renk” HŞ
n
e 4081
v
i
tin“ten, vücut, beden krş. ten” HŞ
1555
tiñ (1) “dik, gücü yerinde, sağlık-
lı” KE 89v/4
tiñ (2) “denk, müsavi krş. teñ” HŞ
1055, MN (1) 22/6, MN (2) 1/6,
tiñ it- “denkleştirmek, eşitle-
mek, müsavi hale getirmek” t
MN (2) 23/222, tiñ ķıl- “eşitle-
mek, denkleştirmek, müsavi ha-
le getirmek” HŞ 138, tiñ ol-
“denk olmak, eşit olmak” MN
(2) 28/276
tįn (<A.) “incir” HKT 576b/2
594 | D r . Suat ÜNLÜ
tin- “denmek, söylenmek krş. tėn-,
ten-” HŞ 1945
tiñ-“dinmek, durmak, kesilmek
krş. tın-” NF 369/12, MM 36/4,
HKT 164a/2
tindür- “durdurmak, kesmek, ika-
met ettirmek krş. tiñdür-” NF
378/14
tiñdür- “durdurmak, kesmek, ika-
met ettirmek krş. tindür-” NF
41/2, HKT 464b/2, tiñdürmek
“durdurma” HKT 217b/6
tiñelt- “kaldırmak, doğrultmak, dik
tutmak” ME 21/4
tiñeştür- “denkleştirmek, karşılaş-
tırmak, yüzü yüze sürmek” HŞ
1646
tinibek (<ö.a.) “Tinibek” HŞ 236
tiñiz “deniz krş. teñiz, tėñiz” MN
(1) 4/1
tiñle-“dinlemek krş. tıñla-” KE
84r/17, ME 138/5, MM 351/1,
Ka II/20
tiñlen-“dinlenmek, rahat etmek krş.
tıñlan-” İML 123
tiñri“Tanrı krş. teñri, tañrı” MN (1)
11/3, MN (2) 23/229, tiñri
taǾālā “yüce Allah, Allah yük-
seltsin “ HŞ 2/2
tinsiz “bedensiz, tensiz” HŞ 4303
tinteş- “sözleşmek, anlaşmak” ME
110/5
tip- “at tepmek, tekmelemek krş.
tep-” HŞ 1802
tipre- “depremek, harekete geçmek
krş. tepre, tebre-” HŞ 1759
tipren- “deprenmek, harekete geç-
mek krş. tepren-, tebren-” HŞ
4421
tipret- “depretmek, hareket ettir-
mek krş. tepret-, tebret-” HŞ
1338
tipsi “tepsi” HŞ 2942
tipün- “tepinmek krş. tepün-(1)”
HŞ 1459
tįr (<F) “ok” HŞ 2233
tir “ter krş. ter (1)” HŞ 4047, MN
(1) 2/3
tir-“dermek, toplamak krş. tėr-, dir-
” HŞ 1586
tirek“direk, kavak, ağaç krş.
tirgük” NF 307/6, HŞ 4390
e
ğ
tirgi “yemek masası, sofra krş.
i
t tirki” HKT 122a/1
i
m tirgük “direk, kazık krş. tirek” KE
y
a
62r/10
y
ı tirgüksiz“direksiz, dayanaksız” KE
46v/1
n
e
v
i tirgür- “canlanmak, diriltmek,
canlandırmak, hayat vermek
krş. tirgüz-, dirgüz-” KE
163r/1, HKT 416a/1, HŞ 3932
tirgüz-1.“diriltmek, canlandırmak,
hayat vermek krş. dirgüz-,
tirgür-” NF 438/5, KE 40r/19,
HKT 422a/4, MN (1) 21/1, 2.
“yaşatmak” HKT 267a/8,
tirgüzgen “dirilten, canlandı-
ran” HKT 390b/6, tirgüzmek 1.
“diriltme, canlandırma, hayat
verme” HKT 348a/6, 2. “uyan-
dırma” HKT 348b/7
 Harezm-Altınordu
tiri (1) “deri, cilt krş. tėri, teri”
MN (1) 21/10, HŞ 3088, İML
139
tiri (2) “diri, canlı krş. tirig, tiriñ,
dirik, dirü, tirik (1)” HŞ 4618
tirįd (<F.) “tirit, et suyuna doğran-
mış ekmek krş. tirit” NF 25/4
tirig 1.“diri, canlı, hayatta, sağ krş.
tiriñ, dirik, dirü, tirik (1)” NF
154/12, KE 16v/9, ME 80/2,
MM 63/3, HKT 135b/4, HŞ
3176, 2. “hayat sahibi, esma-i
hüsna’dan el-ĥayy” HKT 47a/2,
tirig bol- “diri olmak, hayatta
olmak” NF 262/1, KE 94r/21,
MM 22/1, HŞ 2943, tirig ķal
“yaşamak” NF 154/12, tirig ķıl-
“diriltmek, canlandırmak” HŞ
3934, tirig ķođ- “sağ bırakmak,
öldürmemek krş. tirig ķoy-”
HKT 160b/1, tirig ķođmaķ tile-
“sağ kalmasını istemek” HKT
7b/4, tirig ķoy- “sağ bırakmak,
öldürmemek krş. tirig ķođ-”
ME 224/5, tirig tut- “sağ bırak-
mak, öldürmemek” ME 107/8
tirigle “diri diri, canlı iken” NF
358/11, KE 164v/9, tirigle
kömül- “diri diri gömülmek”
HKT 566a/1
tiriglik 1.“hayat, ömür, yaşantı krş.
tiriklik, tirilik” NF 124/5, KE
83v/18, ME 107/8, MM 46/3,
HKT 385a/2, 2. “dirilik, canlı-
lık” HKT 447b/6, 3. “geçinile-
cek şey, geçimlik” HKT
374a/6, HŞ 3965, tiriglik bėr-
“canlılık vermek krş. tiriglik
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 595
bir-” NF 435/13, tiriglik bir-
“canlılık vermek krş. tiriglik
bėr-” HKT 257b/3, tiriglik bul-
“hayat bulmak, ebedi yaşamak”
KE 55v/9, tiriglik keçür- “ya-
şamak, hayat sürmek” KE
110r/11, tiriglik ķılış- “birlikte
yaşayıp geçinmek” HKT 78b/6,
tiriglik sebebi “canlılık sebebi”
HKT 521b/9, tiriglik tap- “ya-
şamak, yaşamaya devam et-
mek” HŞ 1237
tirik (1) “diri, canlı krş. tiriñ, dirik,
dirü, tirig, tiri (2)” İML 138,
tirik bulun- “canlı olmak, canlı
olarak bulunmak” MN (2)
29/286
e
ğ tirik (2) “ahaliden toplanan vergi”
i
t İML 146
i
m tiriklik “dirilik, hayat krş. tiriglik,
y
a
tirilik” İML 138
y
ı tiril- “yaşamak, canlanmak, diril-
n
e mek krş. diril-” NF 334/8, KE
v
i
68r/19, ME 166/5, MM 34/4,
HKT 330b/1, HŞ 1797, MN (2)
37/373, tirilgü nirse “geçinile-
cek şey, geçimlik” HKT
147a/1, tirilmek “dirilme, can-
lanma” HKT 477b/2
tirilik“yaşama, geçinme krş.
tiriglik, tiriklik” tirilik ķılış- t
“ortak bir biçimde yaşamaya
çalışmak, geçinmek” ME 117/7
tiriñ “canlı, diri krş. tirig, dirik,
dirü, tirik (1), tiri (2)” KE 8r/12
tiriñlig “derinlik krş. teriñlik” MN
(1) 21/7
tirit (<A.) “tirit krş. tirįd” ME 84/6
596 | D r . Suat ÜNLÜ
tiritken“dirilten (Tanrı atlarından)
esma-i hünsadan el-halık” İML
138
tirkeştür-“ard arda dizmek krş.
tėrkeştür-” ME 126/7
tirki “sofra krş. tirgi” NF 289/1,
KE 172r/2, tirki tabaķ “sofra”
İML 170
tirle-“terlemek krş. terle-” MN (1)
2/3, HŞ 3613
tirlig“dirlik, hayat krş. tirlik” AO
III/17
tirlik“dirlik, düzenlik krş. tirlig”
HŞ 3725
tirliş-“birlikte yaşamak” ME
196/6, tirlişmek “yaşama, ha-
yat” ME 112/6
tirlürül- “diriltilmek” HKT 474b/4
tirsek “dirsek” NF 136/12, KE
30v/20, MM 70/2, HKT 105a/5
tiryāk (<A.) “panzehir” MM 319/1,
HŞ 3900
tiş (1) “diş krş. diş” NF 12/16, KE
58r/17, ME 183/6, MM 37/2,
HKT 111b/5, HŞ 3600, MN (1)
21/10, İML 79, MN (2) 12/112,
tiş bile- “diş bilemek, kızmak”
HŞ 1669, tiş saġna- “diş fırça-
lamak” ME 183/6, tiş saġnaġu
“diş fırçası” ME 183/6, tiş sızġu
“diş fırçası” ME 183/6
tiş- “delmek, deşmek krş. teş-” HŞ
3048
tįşe (<F.) “kazma” HŞ 2355
tişi (1) 1.“kadın krş. dişi” NF
187/17, KE 4r/9, ME 33/7, MM
15/2, HŞ 2133, HKT 405a/5, 2.
“zevce, eş” HKT 79b/2,
tişiler 1. “kadınlar, dişiler”
HKT 232a/5, 2. “zevceler, eş-
ler” HKT 33a/7, tişilerge
yawumaġan “kadınlardan uzak
duran” HKT 52a/9
tişi (2) “dişi, kancık” İML 38, tişi
arslan “dişi arslan” KE
159v/19, tişi çetük “dişi kedi”
ME 27/8, tişi keçi “dişi keçi”
ME 222/5, tişi tawuķ “tavuk”
ME 229/5
tişi (3) “(gramerde) dişi, müen-
nes” tişi ķıl- “(gramerde) tişlik
belirtisi getirmek,
dişileştişrmek” ME 67/7, tişi
nişānın kiter- “(gramerde) tişilik
e
ğ
belirtisini ortadan kaldırmak”
i
t ME 73/3
i
m tişili“dişi, dişilerden oluşan” KE
y
a
144r/21
y
ı tişilik “dişilik” HŞ 3084
tişisiz “kadınsız” KE 83v/18
n
e
v
i tişle-“dişlemek, ısırmak” HŞ 1386,
MN (1) 2/3
tişlig(1)“basamaklı” NF 90/15
tişlig(2) “dişli” KE 163v/8
titik “zeki, uyanık krş. tėtik, tetik”
İML 151
titraġ “titreme krş. titrek” İML 164
titre-“tikremek, korkmak, dehşete
düşmek” NF 243/3, KE 42v/6,
ME 130/3, HŞ 297, İML 103,
titremek “titreme” ME 130/4
titrek “titreme krş. titraġ” ME 1/1
tikrekli “titreyen, titremekli, ken-
dinden geçmiş bir şekilde” tit-
rekli bol- “titremeye tutulmak”
ME 1/7
 Harezm-Altınordu
titren- “titremek” İML 103
titret-“titretmek” İML 103,
titretgen bezek “çok güzel bir
süs, harika bir süsleme” ME 1/1
tive “deve krş. teve, tewe, tėwe,
tiwe, dive” İML 92
tiwe “deve krş. teve, tewe, tėwe,
tive, dive” HKT 323a/3, HŞ
2001, tiwe boġazla-“deve kur-
ban etmek” HKT 581b/6, tiwe
yüñi “deve yünü” HKT 265a/9,
tiweler “develer, deve cinsi”
HKT 142a/6
tiyin “tiyin, sincap” İML 174
tiz (1) “diz krş. diz” NF 79/7, KE
103v/19, ME 149/4, MM 72/3,
HŞ 4303
tiz (2) “çabuk, tez krş. tēz” HŞ
3691
tiz (<F.)“musikide keskin ses per-
desi” HŞ 2085
tiz- “dizmek, sıraya koymak krş.
diz-, tüz-, düz-” KE 2r/18, ML
116
tizgin “dizgin, yular krş. dizgin”
NF 440/12, KE 224r/1, ME
79/7, HŞ 2991, İML 174, tizgin
bir- “dizginlemek” HŞ 2749,
tizgin ıđ- “dizginlemek” HŞ
530, tizgin tart- “dizgin
çekmek, dizginleri elinde bu-
lundurmak” HŞ 2666, tizgin
tut-“yuları tutmak, dizginleri
elinde bulundurmak” KE 7r/20,
HŞ 1747
tizgin-“dönmek, dolaşmak krş.
tezgin-” HKT 195a/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 597
tiziglig “dizili, dizilmiş” NF
162/13
tizik “inci v.b. dizmesi” İML 190
tizil- “dizilmek krş. tüzül-(1), dizil-
” HŞ 1430
tizton “şalvar” ME 233/8
tobra “torba” NF 405/2
todaķ “dudak krş. tudaķ, tutaķ,
dudaķ” NF 181/10
tofraķ “toprak krş topraķ” KE
116v/17
toġ(1) “toz krş.doġ” NF 153/2, KE
89r/20, ME 47/2, HKT 203b/7,
toġ tofraķ “toz toprak” KE
220v/8, toġ toz “toz toprak” KE
74r/17, toġ bol-“toz olmak, to-
zarmak” KE 229v/11
e
ğ toġ(2) “tuğ, sancak, bayrak” KE
i
t 223v/2
i
m toġ- “doğmak, tulu etmek krş. doġ-
y
a
,tuġ-” ME 83/7, MM 59/2,
y
ı HKT 283a/7, İML 118, HŞ
n
e 4237, MN (2) 26/262, toġa köz-
v
i
süz “anadan doğma kör” HKT
53b/6, toġar yir “doğuş yeri”
HKT 291a/8, toġġan “doğan,
tulu eden” HKT 132b/9,
toġmaķ “tulu, doğuş” HKT
497a/5
toġa“hastalıksız, illetsiz”toġa ķıl-
“hastalıksız olarak yaratılmak” t
KE 170v/6
toġduķ “ana bir kardeş” İML 144
toġluġ “tozlu, kirli” toġluġ bol-
“tozlu olmak, kirlenmek, toz-
lanmak” NF 380/13
toġra-“doğramak, parçalamak” NF
25/1, KE 55r/4
598 | D r . Suat ÜNLÜ
toġrı “doğru krş. toġru, doġru” HŞ
4477
toġrıl-“kalkmak, doğrulmak” KE
61r/12
toġru “doğru krş. toġrı, doġru” HŞ
896, toġru ay- “doğru söyle-
mek, doğruyu söylemek” HŞ
689, toġru yoldın çıķ- “azmak,
sapıtmak” HŞ 809
toġrul “bir nevi yırtıcı, kuş” İML
175
toġrul- “dünyaya getirilmek,
doğurulmak krş. doġrul-” HKT
295b/9, toġrulmış
“doğurulmuş” HKT 35a/6
toġşun “kuvvetli, bakımlı, haşarı
(at için) krş. toħşun” HŞ 2749
toġur-(1)“doğurmak” ME 7/2,
HKT 431a/4, HŞ 1472
toġur-(2) “doğdurmak krş. doġur-,
tuġur-” ME 20/8, MN (1) 20/7
toġurt- “doğurtmak” ME 41/4
toġuş“doğma, doğuş” HKT 161b/2
toħlı “bir yıllık koyun yavrusu krş
toķlı” İML 80
toħşun “kuvvetli, bakımlı, haşarı
(at için) krş. toġşun” HŞ 2749
toħşun- “kuvvetlenmek, haşarılaş-
mak” HŞ 4392
toħşunluķ “kuvvetlilik, bakımlılık,
haşarılık (at için)” HŞ 4393
toķ “tok, aç olmayan” KE 69r/16,
İML 152, toķ bol-“tok olmak,
aç olmamak” KE 89v/15, HŞ
4710, toķ ķıl- “doyurmak, aç bı-
rakmamak” KE 44v/15
toķa “toka” KE 148v/10
toķı-(1)“dokumak, (örümcek) ağ
örmek krş. toķu-, doķu-” NF
210/15, KE 13v/11
toķı-(2)“vurmak, çarpmak” HKT
44a/1
toķıl-“(kumaş) dokunmak” NF
245/15
toķın- “dokunmak” KE 223v/2
toķış “savaş krş. toķuş” NF 12/15
toķlan-“sığınmak, saklanmak”
toķlanġu nirse “sığınılacak, sak-
lanılacak şey, siper” HKT
165b/2
toķlı “bir yıllık koyun yavrusu krş.
toħlı” İML 172
toķluġ “bolluk” toķluġ bol- “bolluk
e
ğ
olmak, bol olmak” KE 90r/20
i
t toķluķ “tokluk, karın tokluğu, bol-
luk” HŞ 4331, toķluķ bol-“karnı
i
m
y
a
tok olmak” KE 42v/13, toķluķ
y
ı ķıl- “karnını doyurmak” KE
102r/8
n
e
v
i toķmaķ “tokmak, tokaç” KE
12r/21, İML 159
toķsan “doksan (90)” NF 37/4, KE
47v/19, MM 214/1, İML 187,
toķsan yaşķa yet- “doksan yaşı-
na değmek, doksan yaşında ol-
mak” ME 83/5, toķsanġa yawu-
“doksan yaşına yaklaşmak,
doksanına erişmek” ME 83/5
toķsan taķı bir “doksan bir (91)”
MM 210/4
toķsan min “doksan bin (90.000)”
MN (1) 13/3
toķsan toķuz “doksan dokuz (99)”
KE 135r/19, HKT 433b/5
toķsınç “dokuzuncu (9.)” NF 68/13
 Harezm-Altınordu
toķta- “sabit kalmak, sabitleşmek”
KE 3r/18
toķŧamış (<ö.a.) “Toktamış Han,
Altın Ordu hanı” AO I/1
toķtat- “durdurmak” KE 190r/4
toķu- (1)“dokumak, (örümcek) ağ
örmek krş. toķı-, doķu-” NF
21/12, KE 137v719, ME 76/7,
İML 107, MN (2) 9/82
toķu-(2)“kanat çırpmak” KE
184r/10
toķuġ “perde” ME 55/6, toķuġġa
kir- “kapanmak, örtünmek” ME
132/2
toķul- “dokunmak” HŞ 4233
toķuma “dokuma krş. toķumaķ”
ME 102/8
toķumaķ “dokuma krş. toķuma”
ME 230/5
toķun- “(kumaş) dokunmak, örül-
mek” NF 163/8, HKT 511b/1
toķuş “savaş, döğüş, muharebe krş.
toķış” NF 86/1, KE 50r/5, HKT
363a/3, İML 146, HŞ 796,
toķuş ķıl- “savaşmak” KE
64r/3, HKT 180b/1, toķuş
ķılġan “savaşan” HKT 91b/2,
toķuş ķopar- “savaş çıkarmak,
muharebe etmek” ME 109/3
toķuş- “savaşmak, döğüşmek, mü-
cadele etmek krş. doķuş-” KE
168v/11, ME 125/5, MM 96/3,
HKT 191b/4, toķuşmaķ “sa-
vaşma, savaş” HKT 63b/4
toķuşlaġ “savaş yeri, muhabere
alanı” İML 146
toķuşluġ “savaşlı, döğüşlü” KE
2r/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 599
toķuştur- “vuruşdurmak,
döğüştürmek” KE 32r/21
toķuz “dokuz (9)” NF 6/8, KE
2r/16, HKT 284b/5, İML 186,
HŞ 295, toķuz yarım sıbŧ “do-
kuz buçuk yaşındaki çocuk” KE
126r/11
toķuz toķsan toķuz “dokuz yüz
doksan dokuz (999)” KE 67r/5
toķuz yüz “dokuz yüz (900)” NF
325/2, KE 140r/20
toķuz yüz ellig “dokuz yüz elli
(950)” KE 25r/18
toķuz yüz yegirmi toķuz “dokuz
yüz yirmi dokuz (929)” Ka
II/22
toķuz yüz yėtmiş “dokuz yüz yet-
e
ğ miş (970)” KE 155v/7
i
t toķuzınç“dokuzuncu krş. toķuzunç,
i
m toķuzunçı” KE 73v/1
y
a
toķuzunç“dokuzuncu krş. toķuzınç,
y
ı toķuzunçı” KE 221r/7
n
e toķuzunçı“dokuzuncu krş.
v
i
toķuzunç, toķuzınç” KE 66r/12
tol- “dolmak” NF 22/10, KE
77r/19, ME 127/5, MM 268/4,
HKT 496b/4, MN (1) 8/9, İML
121, HŞ 2653, MN (2) 34/340
tola “dolu, tamamıyla” KE 208v/7
tola-“dolamak, sarmak krş. dola-”
ME 225/8 t
tolan-“dolanmak, sarınmak krş.
dolan-” ME 170/6
toldır- “doldurmak krş. toltur-,
doldur-toldur-, doldır-” İML
104
toldur- “doldurmak krş. toltur-,
doldır-,toldır-, doldur-” NF
600 | D r . Suat ÜNLÜ
74/3, KE 140r/15, ME 24/3,
HKT 225b/7, HŞ 2755,
toldurġan “dolduran” HKT
512b/2, toldurmış kemi “dolu
gemi” HKT 356a/8
toldurul-“doldurulmak” HKT
565b/7, toldurulmış “doldurul-
muş” HKT 500b/3
tolġa-1.“sarmak, dolamak” HKT
438a/7, 2. “eğmek, bükmek”
HKT 83b/5
tolġaġ “sıkıntı, ağrı” NF 287/2
tolġan-“dolanmak” KE 237r/15
tolġaş- “dolaşmak, birbirine gir-
mek” MM 120/4
tolķuķ “tulum” İML 162
tolķuķçu “tulumcu” İML157
tolķun “dalga” KE 3r/11
toltur- “doldurmak krş. toldur-,
toldır-, doldur-, doldır-” NF
319/4, KE 43r/11
tolu (1) “dolu krş. toluġ, dolu” ME
176/7, MM 78/1, tolusı “…
doldurulacak miktar” HKT
59b/1
tolu (2) “dolu krş. dolu” tolu yaġ-
“dolu yağmak, dolu şeklinde
yağmak” HŞ 4266, tolu yaġdur-
“dolu yağdırmak” HŞ 4492
toluġ “dolu, dolmuş krş. tolu (1),
dolu” NF 3/10, KE 47v/14,
MM 78/2, HKT 562b/2, HŞ
4373, toluġ ayaķ ħamr “şarapla
dolu kadeh” HKT 558b/9, toluġ
bol-“dolu olmak, dolmak” NF
430/12, toluġ saġraķ “dolu ka-
deh” HKT 427a/9
tolun “dolun, ayın on dördü” MN
(2) 6/54, tolun ay “dolunay,
Bedir” NF23/6, KE 7r/13, MN
(1) 6/5, HŞ 3737
tomār (<A.) “dürülerek boru biçimi
verilmiş kağıt, tomar” HKT
318b/1
tomduķ“yakacak yakıt krş.
tamduķ” HKT 538a/4
ton “elbise, giyecek krş.ŧon, don”
NF 26/15, KE 12r/21, ME
102/8, MM 67/2, HKT 213a/9,
MN (1) 17/12, İML 167, HŞ
3110, MN (2) 7/62, ton başı
“giyimin baş tarafı” İML 167,
ton dür- “giyimi çevirmek”
e
ğ
İML 104, ton ini “giyimin eni”
i
t İML 167, ton ķıl- “elbise dik-
mek” KE 13v/11, ton kiđ-
i
m
y
a
“örtmek, elbise giymek krş. ton
y
ı kiy-” HŞ 767, ton kiđin- “ör-
tünmek, elbise giyinmek” HŞ
n
e
v
i 4546, ton kiđür- “örtünmek, el-
bise giydirmek” HŞ 675, ton
kiy- “örtmek, elbise giymek
krş. ton kiđ-” HŞ 732, ton tik-
“elbise tikmek” KE 78v/10, ton
tikiçi “terzi” İML 155, ton
tutaķ “giyimin kenarı” İML 167
ŧon “elbise, giyecek krş. ton, don”
KE 144r/16
toñ (1) “içi boş olmayan, som”
KE 56v/15
toñ (2) “don, buz” MM 274/4
toñ- “donmak” İML 107, HŞ 3522
tona- “donamak, bezemek, kuşat-
mak” KE 249v/6, K III/15
tonan “tonlı, giyimli” İML 83
 Harezm-Altınordu
tonçı “dokuyıcı, çulha” İML 155
tonlıġ “elbiseli, giyimli krş. ŧonluġ,
tonluġ, tonmıķ” İML 83
ŧonluġ “elbiseli, giysili krş. tonluġ,
tonlıġ, tonmıķ” KE 148r/19
tonluġ “elbiseli, giysili krş. ŧonluġ,
tonlıġ, tonmıķ” NF 72/5, KE
101v/2, tonluġ bol- “elbiseli
olmak, giysili olmak, örtün-
mek” NF 164/3
tonluķ “elbiselik” NF 144/13, KE
68v/2, HKT 418a/9, MN (1)
8/14
tonmıķ“elbiseli, giyimli krş.
ŧonluġ, tonluġ, tonlıġ” İML 83
tonsuz “elbisesi omayan” NF
328/14
tonuķ “donuk” KE 131r/13
toñuz “domuz” NF 144/17, KE
25v/3, MM 248/1, HKT 24b/5,
MN (1) 20/14, İML 147, toñuz
yılı “Türkçe yıl atlarından 12
nci yılın adı” İML 186
top “top, bölük, kısım” KE 101v/9,
HŞ 1359, top oyna- “top oyna-
mak” HŞ 1366, top ur- “topa
vurmak, topla oynamak” KE
178r/10
ŧopıçaķ “inatçı, direngen at, Arap
atı, semiz at krş. topuçaķ”
ŧopıçaķ at “inatçı, direngen at,
Arap atı, semiz at” KE 137r/11
topraķ “toprak krş tofraķ” NF
11/13, KE 5v/14, ME 70/7,
MM 107/4, HKT 453a/6, İML
178, HŞ 2860, MN (2) 14/134
topraķlıķ “topraklık” KE 62v/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 601
topuçaķ “inatçı, direngen at, Arap
atı, semiz at krş. ŧopıçaķ”
topuçaķ aŧ “inatçı, direngen at,
Arap atı, semiz at” KE 140v/13
topuġ “topuk krş. topuķ” İML 142
topuķ “topuk krş. topuġ” KE
140r/20, MM 70/4, HKT
105a/6
topuz “topuz” NF 183/1, KE
197v/9, HŞ 1774
tor “ağ, tuzak” HŞ 3296
toraķ “yolcu aşı, azık” ME 178/4
torķa “ipekli kumaş” KE 70v/12
torķu “ipek” İML 167
torķuçu “ipekçi” İML 157
toruġ “doru” HKT 10b/1
torum “deve yavrusu” MM 206/2
e
ğ totķavul “sınır ve yol muhafızı”
i
t AO II/9
i
m towar “davar, mal, mülk krş. tawar,
y
a
tavar, davar” KE 124v/7
y
ı toy (1) “düğün, ziyafet krş. doy”
n
e KE 109v/1, HŞ 3792, MN (2)
v
i
8/76, toy ķıl- “ziyafet vermek,
tören yapmak, düğün yapmak”
KE 192v/9, HŞ 2722, toy ķur-
“ziyafet kurmak, ziyafet ver-
mek” HŞ 4111
toy (2) “kalabalık” İML 77
toy-“doymak, karnı doymak, kan-
mak” NF 29/13, KE 177v/4, t
İML 131, HŞ 3963
toyaķ “doyuracak kadar” KE 38r/8
toyġır- “doyurmak krş. toyur-”
İML 131
toyla- “ziyafet vermek” HŞ 1022
toylaş-“tören yapmak, düğün yap-
mak” KE 192r/21
602 | D r . Suat ÜNLÜ
toynaġ “toynak, at, eşek .. gibi
hayvanların tırnağı krş. tuyaķ,
tuynaķ” MN (1) 2/9
toyur- “doyurmak, yedirmek, kan-
dırmak krş. toyġır-” HŞ 1791
toz “toz krş. doġ, toġ (1)” KE
229v/12, İML 178, HŞ 1320,
toz çıķ- “tozmak, tozarmak”
HŞ 1280
toz- “tozmak, dağılmak, toz yük-
selmek” HŞ 1353
tozat- “tozutmak” KE 224r/20
tög- “döğmek, ezmek, ufalamak,
çakmak, kakmak krş. dög-” NF
165/10, KE 5r/4, HKT 545a/6,
HŞ 1874
tögdür- “dövdürmek” KE 92v/10
tögit (<R.) “zift, katran” tögit türt-
“ziftlemek, katrana bulamak”
“ME 102/8
tögül- “paralanmak, dümdüz edil-
mek krş. dögül-, tökül-” HKT
573b/1, tögülmek “paralanmak,
dümdüz edilmek” HKT 573b/1,
tögülmiş “paralanmış, dümdüz
edilmiş” HKT 162b/2
töhmet (<A.) “suç, kabahat, şüphe”
KE 108r/17, MM 318/1, HŞ
3300, töhmet ķıl-“suçlamak,
töhmet altında bırakmak” KE
90v/13, töhmet ķılın- “suçlan-
mak, töhmet altında bırakıl-
mak” HKT 566a/8
töhmetlü (<A.+T.) “şüpheli”
töhmetlü bol- “şüpheli olmak,
şüphenilmek” ME 52/1
tök-“dökmek, akıtmak, boşaltmak,
dağıtmak, saçmak, vermek” NF
128/9, KE 195v/12, MM 232/3,
HKT 12a/6, MN (1) 2/15, İML
105, HŞ 4472, tökmek “dök-
mek, düşmek, akmak, yok ol-
mak” NF 299/5, ME 53/6
töklün- “dökülmek” KE 76v/16
tök(ü)l- “dökülmek krş. dögül-,
tögül-” KE 16v/5, ME 154/8,
MM 299/3, HKT 194a/7, HŞ
4253, tökülgen 1. “akan” HKT
562a/1, 2. “akıp dağılan, dökü-
len” HKT 553b/3, tökülmiş
“akan” HKT 142b/3
töl “döl, tohum” HŞ 529
töl- “kazmak, delmek krş. tel-, del-
” KE 176r/10
e
ğ
tölçek “çok çocuk doğuran” İML
i
t 149
i
m tölek 1.“yumuşak huylu, halim,
y
a
sakin, ağır başlı krş. dölek (2),
y
ı tülek” NF 23/6, KE 81v/5, MM
380/4, HKT 221a/8, 2. “eziyet
n
e
v
i etmeyen, yumuşak huylu, ha-
lim, esma-i hüsna’dan el-ĥalįm”
HKT 419b/1, tölek bol- “yumu-
şak huylu olmak, sakin olmak,
ağırbaşlı olmak” KE 81v/6
töleklik “ağır başlılık, vakarlık”
ME 146/4, töleklik ķıl- “yumu-
şak huylu davranmakk, sakin
olmak, ağırbaşlı davranmak”
KE 81v/6, ME 176/6
tölel- “sabit ve sakin olmak” KE
81v/6
tölen- 1.“sabit ve sakin olmak,
sağlam olmak krş. dölen-” NF
52/15, KE 121r/17, ME 20/3,
MM 285/4, HKT 267a/2, 2.
 Harezm-Altınordu
“sebat etmek” HKT 176b/4, 3.
“dürüst, güvenilir ve samimi
olmak” HKT 210a/9, tölengen
1. “sabit ve gerçek” HKT
338a/4, 2. “sağlam, dayanıklı,
sabit” HKT 249b/3, 3. “sürekli,
katı ve şiddetli” HKT 507a/9, 4.
“güçlenen, kuvvetli hale gelen”
HKT 47b/9, tölengen ķıyāmet
“gerçekleşeceğine şüphe olma-
yan gün” HKT 544b/2, tölengen
ķıyāmet kün “gerçekleşeceğine
şüphe olmayan kıyamet günü”
HKT 544b/2, tölengen taġ “sa-
bit ve sağlam dağ” HKT
253a/8, tölenmek 1. “sabit ve
sağlam olma” HKT 95a/7, 2.
“yerleşme, karar kılma” HKT
249b/7, 3. “sebat etme” HKT
553a/4, 4. “vacip olma, gerekli
olma” HKT 26a/2
tölendür- “sabitleştirmek, sabit ve
sakin kılmak krş. dölendür-”
NF 380/7, KE 26v/10, ME
34/3, HKT 245b/1, tölendürmek
1. “sabit kılma” HKT 42a/5, 2.
“vukua getirme, ikamet etme”
HKT 564a/7, tölendürmek vaķtı
“ikame etme, vukua getirme
zamanı” HKT 168b/5
töllüg“nesil ve döl-düş sahibi”
İML 143
tölük“delik, geçit, krş. telük” KE
140r/15
tölüt-“gizlenmek, saklamak” ME
183/7
tömen “aşağı, aşağısı” K I/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 603
tön- “dönmek, geri dönmek krş.
dön-” NF 11/14, HŞ 3269, MN
(2) 26/252
töñder- “ters çevirmek, döndermek
krş. töñter-, döndür-, dömder-”
ME 63/7
töñderil- “dönderilmek, tersine
çevrilmek, döndürülmek” ME
154/5, HKT 315a/7
tönk “eşitçe bölüşme, pay” tönk
ėdiş- “eşitçe bölüşmek, eşitçe
pay etmek” ME 196/2
tönke “güçlü, kuvvetli” İML 153
töñter- “ters çevirmek, döndermek
krş. töñder-, döndür-” KE
162v/21
töñüt- “eğmek, bükmek, kıvırmak”
e
ğ HKT 99b/7
i
t töp “hep, hepsi” KE 249v/9
i
m töpe “tepe, baş tepesi krş. tepe” NF
y
a
283/12, İML 139, HŞ 3621
y
ı töpen “baş aşağı, tepesi üstü” NF
n
e 67/11
v
i
töpüt- “teptirmek” KE 222r/8
tör “tör, baş köşe, sedir krş. dör”
KE 189r/15, HŞ 1363
töre“töre, usul, gelenek” NF
111/17, KE 97r/20, ME 211/3,
HŞ 3302
töre- “türemek krş. düre-, türe-”
KE 75r/14 t
töret-“türetmek, yaratmak, yetiş-
tirmek krş. törüt-, törit-, türüt-,
düret-” MN (1) 1/1, HŞ 36, MN
(2) 1/7
törit-“türetmek, yaratmak krş.
töret, törüt-, türüt-, düret-” KE
5r/21
604 | D r . Suat ÜNLÜ
törķan“hükümdar karısı krş.
türkān” İML 145
törlüg “türlü krş türlüg, türlü, türli”
AO II/40
tört “dört (4) krş. dört” NF 15/12,
KE 2r/15, ME 59/7, MM 11/1,
HKT 78a/2, MN (1) 9/10, İML
186, HŞ 136 tört ađaķlar “dört
ayaklı hayvanlar” KE 220v/10,
tört ađaķlıġ “dört ayaklı, hay-
van” HKT 322a/7, törtde bir
“dörtde biri” HKT 77a/4, törtde
biri “dörtde biri” MM 217/4,
HŞ 4619, tört yan “dört taraf”
HŞ 1299
törtegü “dördü, dördü birlikte” NF
337/8, KE 249v/12, HŞ 161
törter “dörder, (üleştirme sayı is-
mi)” NF 193/1
törtin “dörder (üleştirme sayı is-
mi)” törtin törtin “dörder dör-
der” HKT 415a/2
törtilenç “dördüncü krş. törtinçi,
törtünçi, törtünç, törtinç” MM
70/3
törtinç “dördüncü (4.) krş. törtinçi,
törtünçi, törtünç, törtilenç” NF
371/2, HŞ 159
törtinçi “dördüncü (4.) krş. törtinç,
törtünçi, törtünç, törtilenç” NF
137/7, HKT 284a/7, HŞ 2908
törtinçi ķat kökdeki iw “dördün-
cü kat gökteki ev” HKT 500b/2
tört miñ “dört bin (4000)” NF 50/9,
KE 96v/8, MM 101/3
törtünç “dördüncü (4.) krş. törtinçi,
törtinç, törtünçi, törtilenç” KE
13v/8, İML 187
törtünçi “dördüncü (4.) krş.
törtinçi, törtinç, törtünç,
törtilenç” NF 188/15, KE
3v/15, MN (1) 6/13, HŞ 394
törüt- “türetmek, yaratmak krş.
töret-, törit-, türüt-, düret-” NF
217/2, ME 135/4
tört yüz “dört yüz (400)” NF
156/10, KE 25r/18, MM 224/2,
İML 187
tört yüz miñ “dört yüz bin
(400.000)” KE 106v/6
töş“döş (göğsün ortası, yahut üst
tarafı” İML 141, HŞ 4180, töş
baġı “göğüs bağı” İML 150
töşe- “döşemek, yaymak, düzen-
e
ğ
lemek krş. döşe-” KE 37r/19,
i
t HKT 499b/5, İML 113, HŞ
4529, töşegen “yayan” HKT
i
m
y
a
499b/5
y
ı töşeglig “döşeli, döşenmiş, yayıl-
mış” NF 235/13
n
e
v
i töşek “döşek, yatak krş. döşek” NF
47/15, KE 93r/2, ME 71/6, MM
388/2, HKT 549b/5, İML 167,
HŞ 3249
töşekçi “döşekçi” İML 157
töşen- “düşenmek, yayılmak, süs-
lenmek, bezemek” KE 175r/9,
HKT 142a/1, HŞ 1424, töşengü
nirse “yayılacak, serilecek şey”
HKT 467a/8
töşengü “minder” İML 167
töşet- “döşetmek” HŞ 3249
töşik“gerdanlık krş. tersik” ME
100/1
töşük “delik, krş. teşük” KE 83r/11
 Harezm-Altınordu
töşüklig “delik krş. töşüklüg” KE
148v/20
töşüklüg “delik krş. töşüklig”
töşüklüg yinçü “delikli inci” KE
148v/1
töşüksiz “delik olmayan” töşüksiz
yinçü “deliksiz inci” KE 148v/1
töşül-“delinmek, yarılmak krş.
teşil-” KE 148v/2
tövbe (<A.) “tövbe krş. tevbe”
tövbe bir- “tevbe etmek” HŞ
4679, tövbe ķıl- “tövbe etmek”
ME 219/3, HŞ 1742
töz-“dayanmak, tahammül etmek,
sabretmek” NF 86/7, KE
83v/19, HŞ 3915
tözi “hepsi” KE 137r/10
ŧūbā(<A.) “Cennetteki tuba ağacı
krş. ŧūbį” MN (2) 14/133
tubbaǾ (<ö.a.) “Yemen hükümdar-
larına verilen ad” HKT 474b/5
ŧūbį (<ö.a.) “Cennetteki tuba ağacı
krş. ŧūbā” KE 33r/15
tuç “tunç krş. tunç” KE 124r/8,
İML 178, HŞ 109
tuççı “tunççı, tunç işiyle uğraşan”
İML 156
tudun “bir yerin ileri gelenleri,
tanınmışı” KE 33r/19
tudaķ “dudak krş tutaķ, dudaķ,
todaķ” tudaķları ewrülgen
“(dehşetten) dudakları sarkan”
HKT 334a/9
ŧūfān (<A.) “tufan” NF 38/4, KE
22v/13, HKT 379b/3, ŧūfān bol-
“tufan olmak” HŞ 4484
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 605
ŧufayl (<ö.a.) “Tufeyl bin ǾAmr ed-
Devsî. Sahabeden bir zat” NF
326/10
ŧufeyl (<A.) “birinin üzerinden
geçinen, asalak” KE 183v/1
tuġ- “doğmak, (güneş) doğmak,
meydana gelmek, zuhur etmek
krş. toġ-, doġ-” NF 364/6, KE
168v/17
tuġra “tura” İML 146
tuġraġlı “damgalanmış” İML 172
tuġ(u)r- “doğurma, doğmak, do-
ğurtmak krş. toġ(u)r-, doġur-”
NF 26/15, KE 40v/4
ŧuġyān (<A.) “taşkınlık, azgınlık”
KE 238r/6, HŞ 4676
ŧuhūr (<A.) “çok temiz” KE
e
ğ 202r/11, ŧuhūr şarābı “Cennet-
i
t liklerin iceceği çok tatlı Cennet
i
m içeceği” KE 212v/16
y
a
tul “dul, dul kadın krş. dul” NF
y
ı 106/11, KE 40v/18, İML 146,
n
e Ka I/3, tul bol- “dul olmak, ko-
v
i
casız kalmak” ME 190/2, tul
ķal- “dul kalmak, kocasız kal-
mak” KE 108r/18, tul ķıl- “dul
kalmak, kocasız bırakmak” NF
88/5
tulas “üstü başı dağınık, kötü gi-
yimli” KE 154v/8
tulum “tulum, yiyecek ve içeceğin t
korunması için konulan kap”
KE 240v/1
tulun “şakak krş. tuluñ” İML 139
tuluñ “şakak krş. tulun” KE 75r/15,
HŞ 3263
tulup “tulum” ME 62/8
tumaġa “kalpak” HŞ 4545
606 | D r . Suat ÜNLÜ
tumaġı “nezle” İML 164
tumaġlıġ “bulutlu” tumaġlıġ kün
“bulutlu gün” İML 185
tuman “duman krş. duman” HŞ
3218
tumār (<A.) “muska, tomar” HŞ
1833
tumġuluķ “soğuk, soğukluk krş.
tumluġ” HŞ 2788
tumġuyun “nilüfer” İML 182
tumluġ “soğuk bkz. tumġuluķ” İMl
150
tumlut- “soğutmak” İML 108
tumşuķ “gaga” NF 338/13, KE
142r/10
ŧumŧurāķ (<F.) “debdebe” MN (2)
2/13
tun (1) “durum, vaziyet” MM 97/3
tun (2) “ses” HKT 300a/9
tun (3) “ilk çocuk” İML 144
tunç “tunç krş. tuç” HŞ 76
tunçuķ- “kaygıdan nefes alamaz
hale gelmek” HŞ 3677
tuñķa- “tutmak, engellemek” HŞ
1217
ŧūr (<ö.a.) “Tur dağı, Sina yarıma-
dasının güney kesimindeki da-
ğın adı” KE 120v/15, MM 55/2,
HKT 371a/4, ŧūr-ı sįnā “Tur da-
ğı krş. ŧūr-ı zįnā” KE 52v/11,
HKT 13b/5, ŧūr-ı sįnįn “Tur da-
ğı” HKT 576b/2, ŧūr taġı “Tur
dağı” KE 117r/16, HKT 13b/5,
ŧūr-ı zįnā “Tur dağı krş. ŧūr-ı
sįnā” KE 52v/12
tur- (1) 1.“durmak, hareket etme-
mek, bulunmak, ayakta durmak,
yaşamak, var olmak” NF 192/3,
KE 18v/9, ME 140/2,
HKT367a/6, İML 91, HŞ 1077,
AO III/9, MN (2) 25/243, 2.
“ayağa kalkmak” İML 134,
turġan 1. “çökmeyen, ayakta
kalan, duran” HKT 224a/1, 2.
“ikamet eden, mukim” HKT
574a/1, turġan ĥāl “içinde bulu-
nulan hal, durum” HKT 442a/3,
turġanlıķ “durma” HKT 350a/4,
turġu yir “yerleşilecek, karar kı-
lınacak yer” HKT 228b/1,
turmaķ “ikamet etme” HKT
208b/2
tur- (2) “kalkmak, ayağa kalkmak,
durmak “ME 60/7, MM 179/4,
e
ğ
HŞ 3671
i
t tur- (3) “yardımcı fiil” 1. “bildirme
i
m (-dır/-dir) NF 33/16, ME 19/7,
y
a
KE 47r/1, HKT 2b/4, MN (1)
y
ı 1/10, HŞ 4703 AO V/11,
2.“devamlılık bildirir” NF
n
e
v
i 58/13, KE 42r/21, ME 111/3,
K XI/17, 3. “birleşik fiil çeki-
minde” MN (1) 22/1
tura (1) “kale” İML 179
tura (2) “kalkan” tura ķıl- “kalkan
kaldırmak, kalkanlarını çek-
mek” KE 223r/8
turaġ“inilecek yer, durak” İML
179
turduçaķ birdi davud (<ö.a.) “Tok-
tamış’a karşı ayaklanan beyle-
rin başı” AO I/7
turdur- “ayağa kaldırmak” İML123
turfa “taze” HŞ 1533
turġur- “durdurmak krş. turġuz-,
durġur-” KE 148v/11
 Harezm-Altınordu
turġuz- “durdurmak, kaldırmak,
yükseltmek krş. durġur-, turġur-
” NF 147/5, KE 10v/8, İML
131
turķıl-“utanmak, sıkılmak, çekin-
mek” HŞ 3461
turmaķlıķ “durmaklık” HŞ 4292
turmış “hayat, yaşam” KE 201r/3
turna “turna (balıkçıl ve leylek
soyundan bir kuş)” KE 68v/3,
İML 175
turş (<F.) “ekşi” turş ķıl- “ekşit-
mek, yüzünü ekşitmek” HŞ
2315
turuġ “süzülmüş, saf, duru krş.
turuķ” HŞ 3469, turuġ ķılın-
“süzülmek, sah hale getirmek”
HKT 485b/2
turuķ “duru, parlak krş. turuġ”
turuķraķ “daha duru, daha par-
lak” KE 121r/14
turuķ- “durmak, yerleşmek, bek-
lemek, bulunmak, hareketsiz
kalmak, yürümemek krş. turıķ-,
duruķ-” NF 442/9, KE 6v/8,
ME 202/5, HKT 4a/1, HŞ 2016,
2. “bir yerde olmak veya bu-
lunmak” HKT 193a/6, 3. “sebat
etmek” HKT 74b/1, turuķġan
“kalan, kalıcı” HKT 110a/6,
turuķķu yir “duracak, yerleşe-
cek yer” HKT 400a/8
turuķtur- 1.“kaldırmak, doğrult-
mak, dik durmasını sağlamak
krş. duruķtur-” HKT 290a/5,
2.“durdurmak, alıkoymak, en-
gellemek” HKT 426b/3
turuķturul-“bir yerde bir süre için
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 607
ayakta durdurulmak” HKT
412a/5, turuķturulmış “bir yerde
bir süre için ayakta durdurulan”
HKT 412a/5
turul- “durulmak, sakinleşmek”
ME 162/2, HKT 338b/4
turum 1.“memeden kesilmiş deve
yavrusu” İML 79, 2. “dördüncü
yaşına giren deve” İML 172
tutunç “turunç” HŞ 3406
turur “yardımcı fiil, bildirme (-
dır/-dir)” MM 32/2, İML 85
turuş “dirlik, yaşama” AO I/21
turuş- (1)“duruşmak, karşı karşıya
gelmek” NF 69/11, ME 108/4
turuş- (2) “karşı durmak, vuruş-
mak, savaşmak, karşı çıkmak
e
ğ krş. duruş-” KE 232v/9, HŞ
i
t 3636
i
m tusu “fayda, menfaat” İML 190
y
a
tusul- “faydalı olmak” İML 116
y
ı tuş (1) “karşı, bir şeyin karşısı krş.
n
e duş” NF 430/3, KE 123r/10, HŞ
v
i
3236, tuş tuşġa “karşı karşıya”
KE 19v/9, tuş bol- “bir şeyin
karşısında olmak” KE 88r/20
tuş (2) “denk, eşit, benzer, teñ ke-
limesiyle birlikte kullanılır”
HKT 23b/6, tuş ķıl- “denkleş-
tirmek, eşitlemek” HŞ 1767
tuş-“rastlamak, rast gelmek” KE t
77r/10
tuşa- “bir yerde sabit kılmak, kös-
teklemek” KE 42r/16
tuşġu “yolcu hediyesi” ME 78/8
tut “dut” KE 120r/20
tut- (1) 1.“tutmak, yakalamak,
dinmek, (oruç) tutmak, beklet-
608 | D r . Suat ÜNLÜ
mek, farz etmek, saymak krş.
dut-” NF 201/17, KE 100r/14,
ME 202/7, MM 382/4, HKT
164a/5, MN (1) 22/13, İML
129, HŞ 3779AO V/22, MN (2)
8/69, 2. muhafaza etmek” HKT
419a/9, 3. “alıkoymak” HKT
34b/4, 4. “almak” HKT 545b/2,
5. “edinmek, kılmak” HKT
155a/7, 6. “sorumlu tutmak”
HKT 118a/1, 7. “takınmak”
HKT 149a/8, 8. kapmak” HŞ
4344, tutġan 1. “yakalayan, tu-
tan” HKT 219a/8, 2. “ kesen,
tutan” HKT 415a/4, tutġanlıķ
ĥālda “edinme, tutma duru-
munda” HKT 105a/2, tutġu māl
bir- “mal, mülk, sermaye vs.
vermek” HKT 505a/3, tutġu
nirse “bağlayan, tutan şey, ni-
kah bağı” HKT 527b/4, tutmaķ
1. “yakalama, tutma” HKT
553b/5, 2. “alıkoyma” HKT
34a/3
tut- (2) “kabul etmek, saymak” HŞ
3947
tutaġlıķ “sara hastalığı” KE 96r/6
tutaķ “dudak krş. tudaķ, dudaķ,
dodaķ” ME 179/2, HKT
574a/4, İML 140
tutaķla- “mülazemet etmek, sıkı
sıkıya bağlanmak” İML 115
ŧūŧārūs (<ö.a.) “Süleyman pey-
gamber’in kıssasında geçen siv-
risineklerin ulusu” KE 143v/6
tutaş-(1)“tutuşmak, yanmaya baş-
lamak krş. tutuş- (2)” KE
173v/19, HKT 293b/4, HŞ
3208
tutaş-(2)“karşılıklı mülazemet et-
mek, sıkı sıkıya bağlanmak”
İML 133
tutdur-“tutturmak, yakalatmak” KE
103r/7
ŧutħavul “hazinedar, hazine kahya-
sı krş. tatġavul” HŞ 1975
ŧūtį (<F.) “papağan” KE 68v/5, HŞ
3313, MN (2) 5/44
tūtiyā (<A.) dövülerek sürme yapı-
lan bir madde, göze çekilen
sürme” HŞ 3217, tūtiyā ķıl-
“sürme çekmek, sürme sürmek”
KE 72r/14
e
ğ
tutķa“tutulacak yer, sap” KE
i
t 211v/8
i
m tutlun-“tutukluk etmek” ME 139/1
y
a
tutmaķlıķ “tutmaklık” HŞ 571
y
ı tutnaķlu “sabırlı” tutnaķlu bol-
“sabırlı olmak, sabırlı davran-
n
e
v
i mak, sabretmek” ME 132/3
tutsur-“vasiyet etmek krş. tutur-”
ME 62/4, tutsurmaķ “vasiyet-
name tanzim ettirme” ME 62/6
tutşı “daima, her zaman krş. tutşu,
tutuş” HŞ 2500
tutşu “daima, her zaman krş. tutşı,
tutuş” HŞ 4425
tuttur- “tutturmak” HŞ 4631
tutuġ 1.“rehin, tutsak” NF 163/7,
KE 227v/10, ME 34/2, HKT
46a/2, HŞ 4143, 2. “örtü, siper”
HKT 406a/4, tutuġ içindeki taħt
“siper içindeki taht, divan”
HKT 558b/4
tutuġsuz “serbest, hür” HŞ 3106
 Harezm-Altınordu
tutul- 1.“tutulmak, asılmak, tuttu-
rulmak” NF 235/11, KE
156v/20, ME 140/4, MM 1/4,
HKT 407a/6, HŞ 3982, 2. “sa-
rılmak, dürülmek, kapatılmak”
HKT 565b/5, 3. “(ay) tutulmak”
HKT 556b/6
tutum “bir şeye el koyma,
gaspetme” KE 115r/14
tutun- 1.“tutunmak, edinmek” NF
258/12, KE 84r/8, ME 96/5,
HKT 208a/5, MN (1) 22/2, HŞ
3984, 2.“tutulmak (ay, gün)
“ME 98/8, 3. “sabretmek” ME
199/1, 4. “kabul etmek, addet-
mek” HKT 195a/3, 5. “sarıl-
mak, tutunmak” HKT 469b/8,
tutunmaķ 1.“sabır” ME 21/8, 2.
“edinme” HKT 8a/3
tutur- “ısmarlamak, tavsiye etmek
krş. tutsur-” İML 105
tuturġan “pirinç” NF 292/13, İML
181, tuturġan ek- “pirinç ek-
mek, pirinç yetiştirmek” NF
292/12
tutuş “sürekli, devamlı krş. tutşı,
tutşu” NF 260/15, KE 23r/6,
MM 70/2
tutuş- (1) “kavgaya, döğüşe giriş-
mek, başlamak, (el) tutuşmak”
NF 362/14, KE 229r/11, ME
109/6, tutuşu söz kemiş- “sözlü
münakaşa etmek, ağız dalaşına
girmek” ME 124/3
tutuş- (2)“yanmak, alevlenmek krş.
tutaş- (1)” ME 146/4, MM
367/2, HŞ 1771
tutuş-(3) “kabullenmek” ME 125/2
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 609
tutuşdur-“(ateş) yakmak krş.
dutuştur-” ME 218/3
tutuştur- “bitiştirmek” tutuşturu
biti- “bitişik yazmak, bitiştire-
rek yazmak” ME 230/3
tuw “tuh! (tükürme sesi)” tuw tė-
“tükürmek, tuh sesi çıkarmak”
ME 174/8
ŧuvā (<ö.a.) “Şam’da bulunan bir
vadinin adı” HKT 301b/3, ŧuvā
atlıġ yir “Tuva vadisi” HKT
563b/2
tuvaķ “yaşmak” ME 180/8
tuvar (<ö.a.) “Musa peygamber
kıssasında altı parça olan dağın
Mekke’ye düşen üçte birlik
kısmı” KE 121v/5
e
ğ tuwķur- “(köpek için) belli bir
i
t menzile sürme” NF 155/16
i
m tuy-“duymak, hissetmek” KE
y
a
227v/20, HŞ 3695
y
ı tuyaķ “tuyak, at tırnağı krş. toynaķ,
n
e tuynaķ” KE 116v/17
v
i
tuyaķlıġ “tuyaklı” KE 149v/6
tuydur- “haberdar etmek, teşvik
etmek krş. duydur-” HKT
573a/8
tuynaķ “toynak, atın tırnağı krş.
toynaķ, tuyaķ” NF 53/3, İML
171, HŞ 477
tuyġun “beyaz atmaca” HŞ 1787 t
tuz “tuz” MM 297/3, İML 178, HŞ
4119, K I/22, tuz ikil- “tuz
ekilmek” HŞ 2199
tuzaķ “tuzak” KE 77r/11, İML
160, HŞ 1562, tuzaķ ķur-“tuzak
kurmak, tuzak hazırlamak” HŞ
1562
610 | D r . Suat ÜNLÜ
tuzġu “misafir için hazırlanan ye-
mek, yolcu hediyesi krş. duzġu”
ME 79/1, HKT 74a/4, HŞ 1011
tuzġuluķ “konukluk” HKT 458a/6
tuzlaķ “tuzlu arazi, çorak toprak”
HŞ 3467
tuzluġ “tuzlu” İML 154
tuzluķ (1)“ekmek katığı” NF
108/14, ME 136/6
tuzluķ(2) “güzel, tatlı, sevimli”
tuzluķraķ “daha güzel, daha tat-
lı, daha sevimli” KE 207r/21
tuzluķ (3) “tuz kabı” İML 170
tü (1) “tü! krş. tüf” NF 284/17
tü (2) “tüy, kıl krş. tüg, tüs, tüy
tük” KE 128r/10, ME 134/4,
HŞ 4081
tüf “tü! krş. tü” tüf ķıl- “tükürmek”
NF 386/16
tüg “tüy krş. tü (2), tüs, tüy” NF
437/12, KE 55v/15, ME 167/5,
MM 240/3, tüg bol-“tüylenmek,
tüylü olmak” NF 65/13
tüg- “düğümlemek, bağlamak,
sıkmak” NF 434/10, HKT
190a/9
tügeçke “düğmecik, meme başı”
tügeçke bol-“düğme kadar ol-
mak, meme başı kadar olmak”
NF 319/11
tüglüg“tüylü krş. tülüg, tüslüg,
tüylüg, tüklüg” KE 54r/21
tügme “düğme krş. tükme” KE
75v/16, tügme ķoy- “düğme
koymak, düğmelemek, düğme
takmak” ME 36/7, tügme ur-
“düğmelemek” ME 36/7
tügsi “tüy gibi, hafif meşrep” tügsi
bol- “tüy gibi hafif olmak, hafif
meşrep olmak” ME 167/5
tügül- “alt üst olmak, düğümlen-
mek, karışmak” KE 75v/17
tügün (1)“düğüm, bağ krş. tügme”
KE 80v/20, ME 19/4, HKT
36a/2, tügün şiş- “ düğüm aç-
mak, düğüm çözmek” HŞ 1643
tügün (2) “düğün” HŞ 3947
tük “tüy krş. tü (2), tüs, tüy, tüg”
MN (1) 17/10
tükel 1.“hep, hepsi, tamam, tama-
mıyla, mükemmel” NF 63/2,
KE 14r/9, ME 40/5, MM 56/3,
HKT 411a/2, HŞ 1019, 2. “tam,
e
ğ
eksiksiz” HKT 144a/7, tükel al-
i
t 1.“tam ve eksiksiz olarak al-
i
m mak” HKT 567b/2, 2. “tama-
y
a
mıyla almak, kabzetmek” HKT
y
ı 454a/4, tükel alġan “tamamıyla
alan, kabzeden” HKT 54b/2,
n
e
v
i tükel bir- “tam ve eksiksiz ola-
rak vermek” HKT 233a/3, tükel
biril- “tam ve eksiksiz olarak
verilmek” HKT 50a/8, tükel
bol- “tamamlanmak” ME
146/6, HKT 161b/3, tükel ķıl-
“tamamlamak, ikmal etmek”
ME 21/8, HKT 181a/8, tükel
ķılın- “tamamlanmak, bitiril-
mek” HKT 531a/6, tükel tegrül-
“tam ve eksiksiz olarak veril-
mek” HKT 69a/1, tükel tegür-
“tam ve eksiksiz olarak ver-
mek” HKT 225a/2, tükel
tegürgen “tam ve eksiksiz ola-
rak veren” HKT 224b/7, tükel
 Harezm-Altınordu
tegürül- “tam ve eksiksiz olarak
verilmek” HKT 178b/1,
tükelrek “tam tamına, tasta-
mam” HKT 504b/8
tükelleş- “tamam olmak, tamam-
lamak” ME 207/2
tükellig “sağlık, esenlik” AO III/17
tükellik “bütünlük, tamamiyet” HŞ
252
tüken-“tükenmek, bitmek, son
bulmak krş. düken-” NF
324/17, KE 18r/12, ME 28/6,
MM 192/4, HKT 394b/3, MN
(1) 21/12, İML 113, HŞ 1632,
K VII/38, MN (2) 44/440,
tükengen “fani, ölümlü” HKT
509a/1, tükenmek “bitme, tü-
kenme” HKT 436a/1
tüket-“tüketmek, bitirmek” NF
411/14, KE 201v/17, ME 11/8,
MM 206/2, HKT 507a/7, HŞ
2811, MN (2) 11/102
tüklüg “tüylü krş. krş. tülüg,
tüslüg, tüylüg, tüglüg” NF 55/8
tüklüglüg “tüylülük” MN (1) 7/11
tükme “düğme krş. tügme” İML
166
tükne-“bir yaraya kızgın demir
basmak” İML 109
tükür-“tükürmek” MN (1) 17/12,
İML 105
tülek1.“sükun, barışıklık krş. dölek
(2), tölek” İML 146, 2. “alçak
gönüllü, pişkin” HŞ 1464
tülen-“dilenmek” HŞ 3241
tülki“tilki krş. tilkü, tülkü” KE
172r/10
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 611
tülkü “tilki krş. tülki, tilkü” İML
174
tülüg “tüylü krş. tüglüg, tüslüg,
tüylüg, tüklüg” KE 34v/12,
tülüg erig “tüylü erik (şeftali)”
İML 182
tülügeç “dülengeç kuşu” İML 175
tümen “bin, on bin, binlerce, pek
çok” 181v/20, MM 186/2, MN
(1) 4/7, HŞ 3626, AO II/4, tü-
men miñ “bin yıl, binlerce yıl
krş. tümen yıl” KE 184r/20,
MM 224/4, HŞ 1306, tümen
miñ hezār “bin yıl, binlerce yıl”
MM 378/1, tümen yıl “bin yıl,
binlerce yıl krş. tümen miñ” HŞ
3460
e
ğ tümrü “tef, musiki aleti” İML 161
i
t tümrüçü “davulcu” İML 156
i
m tümrük “davul” İML 146
y
a
tümşük “erkek memesi” İML 141
y
ı tün (1) 1.“gece” NF 5/12, KE
n
e 11v/11, ME 7/4, MM 184/1,
v
i
HKT 73a/3, MN (1) 4/14, İML
184, HŞ 3517, MN (2) 1/3, 2.
“dün” HKT 370a/3, MN (2)
3/20, tün buçuġu “gece yarısı
krş. tün buçuķı”İML 185, tün
buçuķı “gece yarısı krş. tün
buçuġu” NF 104/3, tün kün
“gece gündüz” NF 58/10, KE t
16r/21, HŞ 2478, tün kündüz
“gece gündüz” KE 68v/21, tün
namāzı “yatsı namazı” NF
315/6, tün sonu “gece sonu”
İML 185, tün tünle “dün gece”
İML 185, HŞ 4117, tün yarımı
“gece yarısı” KE 76r/6, tün yit-
612 | D r . Suat ÜNLÜ
“akşam olmak” HŞ 3115, tüni
küni “geve ve gündüz” NF
129/13
tün (2) “dün” HŞ 3946
tüne-“gecelemek, geceyi geçir-
mek” NF 198/14, KE 86r/6,
HKT 350a/3
tünek (1)“banyo” NF 167/8
tünek (2)“zindan, sığınak, hapisha-
ne” KE 98v/16
tünekçi “hapishaneci” İML 156
tüneki “geçen gün, dün krş.
tünekün” KE 112r/11
tünekün “geçen gün krş. tüneki”
KE 178v/21
tüner- “kararmak” KE 74r/16
tüneş- “birlikte gecelemek” ME
124/1
tünet- “geceletmek” ME 52/1
tünġaķ “gece bekçisi” İML 145
tünle “gece, geceleyin, gece vak-
tinde” NF 49/17, KE 22r/18,
ME 42/7, MM 168/3, HKT
158a/7, tünle kündüz “gece
gündüz” KE 29r/3, tünle bar-
“geceleyin gitmek” HKT
305b/1, tünle bas- “gece baskını
yapmak” HKT 364b/3, tünle
ilet- “geceleyin götürmek”
HKT 270b/2, tünle sözleş- “ge-
celeyin konuşmak” HKT
332a/4, tünle yayıl- “geceleyin
yayılmak” HKT 316a/7, tünle
yöri- “geceleyin yürümek, git-
mek” HKT 255b/2, tünle yörit-
“geceleyin yürütmek, götür-
mek” HKT 474a/4
tünlük “evin duvarındaki delik,
pencere krş tüñlük” İML 179,
HŞ 4482
tüñlük “evin duvarındaki delik,
pencere krş tünlük” NF 43/6,
KE 135r/5, HŞ 3707
tüñürlük “dünürlük, hısımlık”
tüñürlük ķıl- “dünürlük yap-
mak, hısım akraba olmak” ME
14/2
tüp 1.“dip, kök, alt” NF 21/2, KE
168v/7, ME 58/7, HKT 506b/3,
MN (1) 18/9, HŞ 3468, 2.
“oyuk ve çukur bir şeyin en alt
bölümü” HKT 428a/3
tüple- “bitirip tüketmek, kökünü
e
ğ
kazımak, dibinden sökmek”
i
t ME 40/5, HKT 276b/8
tüplü “asil, soylu” tüplü bol- “asil
i
m
y
a
olmak, soylu olmak” ME 85/6
y
ı tüplüg “dipli” NF 396/1
tüpsüz “ucsuz bucaksız” MM 40/2
n
e
v
i tür “tür, çeşit” MN (1) 3/2
tür-(1) “dürmek, katlamak, bük-
mek” NF 395/15, HKT 318a/9
tür- (2) “kavrayıp düşürmek” KE
221v/14
türbet (<A.) “türbe” NF 155/16
türe- “türemek krş. töre-, düre-”
ME 184/8
türk (<ö.a.) “Türk” KE 126r/16,
HŞ 3293, türk illeri “Türk böl-
geleri” HŞ 470 türk tili “Türk
dili, Türkçe” MN (1) 1/5
türkçe “Türkçe” türkçe sözleş-
“Türkçe konuşmak” ME 200/8
türķān (<F.) “güzel, hoş, hükümdar
karısı krş. törķan” HŞ 1456
 Harezm-Altınordu
türķāne (<F.) “güzel, hoş” HŞ
3400
türkį (<ö.a.) “Türk” KE 86v/3
türlen- “çeşitlenmek” HKT 417b/5
türli “türlü krş. türlüg, törlüg, tür-
lü” MN (2) 26/262
türlü “türlü, çeşitli krş. türli, türlüg,
törlüg” NF 194/13, MM 326/1,
HŞ 1919, CE 3/1 türlü türlü
“türlü türlü”, türlü türlü ķıl-
“türlü türlü yaratmak, çeşitlere
ayırmak” ME 97/3
türlüg1.“türlü, çeşitli krş. türlü,
törlüg, türli” NF 429/15, KE
11r/14, MM 72/4, HKT 258b/1,
HŞ 4079, MN (1) 10/12, 2. “sı-
nıf, kısım, tür, cins” HKT
511a/4, türlüg bol- “türlü türlü
olmak, kısımlara ayrılmak, sı-
nıflara bölünmek” KE 171r/3,
türlüg türlüg “türlü türlü” HKT
141b/6, MN (1) 15/4, türlüg
türlüg ögürler “çeşitli gruplar”
HKT 131a/9
türmek “kadın budu denilen ye-
mek” KE 85r/17
türt- “dürtmek, sürtmek, iteklemek
krş. dürt-” KE 51v/5, MM
242/4
türtün- “(koku) sürünmek” ME
170/3
türü“bel denilen tarım aracı” NF
435/1
türül-“toparlanmak, kıvrılmak,
dürülmek” ME 187/5, HKT
444b/7, HŞ 1797
türüt-“türetmek, yaratmak töret-,
törit-, törüt-, düret-”türütgen
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 613
“Tanrı atlarından, yoktan var
eden, esma-i hüsna’dan el-
halık” İML 137
tüs “tüy krş. tü (2) , tüg, tüy, tük”
KE 89r/19
tüslüg “tüylü krş. tülüg, tüglüg,
tüylüg, tüklüg” KE 175r/12
tüş (1) “düş, rüya” NF 178/11,
KE 26v/6, MM 388/4, HKT
238a/3, HŞ 1767, tüş Ǿilmi
“düş ilmi rüyaları yorumlama
ilmi” KE 110v/14, tüş kör- “düş
görmek, rüya görmek” NF 7/5,
KE 59r/16, HŞ 3778, tüş yor-
“rüya yorumlamak” HŞ 3784,
tüş yürgüçü “rüyalar tabir edici”
İML 157
e
ğ tüş (2) “öğle (vakti)” KE 161v/15,
tüş çaķı “öğle vakti, gün ortası”
i
t
i
m KE 147r/8, tüş issiginde yöri-
y
a
“öğle sıcağında yürümek” ME
y
ı 171/6, tüş vaķtı “öğle vakti” NF
n
e
v
120/12
i
tüş- 1.“düşmek, yıkılmak, (binek)
hayvanlardan inmek, hakkına
düşmek, isabet etmek, maruz
kalmak, dışarı çıkmak, yenil-
mek krş. düş-(2)” NF 175/14,
KE 193v/13, ME 19/1, MM
30/3, HKT 322b/4, HŞ 1373,
AO III/9, MN (2) 28/281, 2. t
“yere kapanmak” HKT 253b/9,
3. “çökmek, yıkılmak” HKT
259b/2, 4. “olmak, vuku bul-
mak, hasıl olmak” HKT 367a/4,
5. “yakışık almak, uygun gel-
mek, vacip olmak” HKT 92a/5,
tüşer vaķt “(güneş) batma za-
614 | D r . Suat ÜNLÜ
manı” HKT 513a/7, tüşgen 1.
“düşen” HKT 502b/2, 2. “çö-
ken, yıkılan” HKT 544b/7, 3.
“vuku bulan, tahakkuk edici”
HKT 54b/5, tüşmek “olma, vu-
ku bulma” HKT 511a/2, tüşüp
ölmiş “düşerek ölmüş (hay-
van)” HKT 104a/4
tüşe-“düş görmek, düşte meni gel-
mek, hayale dalmak” NF 11/3,
MM 89/2
tüşmek “sürçme” ME 173/4,
tüşmekin iste- “sürçmesini is-
temek, hata yapmasını ummak”
ME 173/4
tüşül “misafir, konuk krş. tüşün”
AO II/43
tüşül-“düşürülmek” HKT 163a/8
tüşün “misafir, konuk krş. tüşül” K
II/8
tüşün- “alışmak” ME 187/1
tüşür-1.“düşürmek, indirmek, dü-
şürmek, devirmek, yere çalmak,
(akla) getirmek krş. düşür-” NF
269/14, KE 74v/19, ME 41/8,
HKT 505a/6, HŞ 2991, K I/18,
2. “atmak” HKT 359a/1, 3. “si-
lip atmak, yok etmek” HKT
378b/5
tüt- “tütmek, yanmak” KE 84r/6,
HŞ 3487
tütgür-“dolaştırmak, tutuşturmak”
ME 60/5
tütsü “tütsü krş. tütsük” HŞ 2937,
tütsü ķıl- “tütsülemek” HŞ 1040
tütsük “iyi kokan nesne krş. tütsü”
İML 162
tütsükle-“iyi kokan nesneyi kul-
lanmak” İML 126
tütsün “duman” KE 53v/20
tütün (1)“duman” NF 439/4, KE
3r/11, HKT 455b/9, İML 169,
HŞ 2801, tütün ķıl- “ateş yak-
mak” KE 43r/8
tütün (2) “ev başına alınan bir çeşit
vergi”tütün ħarcı “tütün vergi-
si” K II/10, tütün sanı “vergi
sayısı” Ka II/16
tütüsçü “attar” İML 156
tütüş- “teke tek kavga etmek” KE
61v/17
tütüz- “koku vermek için bir şeyi
yakıp tütsülemek” NF 33/1
e
ğ
tütüzdür- “tüttürmek” HŞ 3250
i
t tüwkür- “tükürmek” NF 202/13,
i
m KE 28v/2, ME 174/8,
y
a
tüwkürgen “üfürükçü, büyücü”
y
ı HKT 583b/1, tüwkürmek “tü-
kürme, tükürük” ME 174/8
n
e
v
i tüwkürük “tükrük krş. tüwlük” NF
44/10, ME 181/1
tüwlük “tükürük bkz. tüwkürük”
KE 157r/4
tüy“tüy krş. tü, tüg, tüs” KE
67v/13
tüylüg “tüylü krş. tülüg, tüglüg,
tüslüg, tüklüg” KE 27r/5,
tüylüg bol-“kıllı olmak, tüylü
olmak, tüylenmek” KE 27r/4
tüz 1.“düz, doğru, eşit” NF 256/8,
KE 62v/4, MM 193/4, HKT
296b/5, HŞ 1091, MN (2)
25/248, 2. “adil ve doğru” HKT
116b/5, HŞ 3560, 3. “sapasağ-
lam, sağlıklı, düzgün” HKT
 Harezm-Altınordu
294a/8, HŞ 2182, 4. “orta, mu-
tedil, dengeli, ölçülü” HKT
350a/7, 5. “düz yer, düzlük”
HKT 307b/9, tüz kişi “dürüst
olan kişi, doğrulukla hareket
eden kişi” ME 154/2, tüz bol-
1.“doğrulmak” ME 130/5, HKT
492a/1, 2. “dürüst olmak, doğ-
rulukla hareket etmek” HKT
182a/1, 3. “eşit, müsavi olmak”
HKT 119b/7, tüz kes-
“düz kesmek, eşit kesmek, eşit-
lemek” ME 58/7, tüz ķıl-
1.“düzeltmek, düzenlemek” NF
313/15, HKT 5b/1, 2. “yerle bir
etmek, yok etmek” HKT
575a/1, tüz ķılın- “yerle bir
edilmek, yok edilmek” HKT
83a/1, tüz yir 1. “düzlük, düz
arazi” HKT 292a/2, 2. “dümdüz
yer, çöl” HKT 340b/4, tüzrek
“daha doğru, en doğru” HKT
399a/5
tüz- “dizmek, sıraya koymak,
düzenlemek krş. düz-, diz-, tiz-
” NF 71/14, KE 68r/20, ME
86/8, MM 398/4, HŞ 2213, MN
(2) 3/22
tüzel- “düzelmek, doğrulmak” KE
154r/17, ME 194/2, HKT
467b/3, HŞ 4391
tüzet-“düzeltmek, düzenlemek,
onarmak” KE 130v/7, ME 51/4,
MM 406/2, HKT 436b/7, HŞ
2395
tüzetil- “düzene sokulmak” HKT
319b/6
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 615
tüzetmek “antlaşma” NF 123/9,
ME 196/1
tüzince “sırasınca” tüzince ķoy-
“sırasına göre koymak, düzgün
koymak” ME 66/1
tüzlük 1“doğruluk, adalet” HKT
445b/9, HŞ 3872, 2. “eşitlik,
denklik” HKT 178a/5, tüzlük
ėdiş- “adil davranmak, eşit dav-
ranmak” ME 146/7, tüzlük
kėmiş- “adil davranmak, eşit
muamele etmek” ME 127/1,
tüzlük ķıl- “doğruluk ve adalet-
le hareket etmek, adil olmak”
NF 192/15, HKT 97a/5, tüzlük
ķılġan “doğruluk ve adaletle ha-
reket eden” HKT 527a/4, tüzlük
e
ğ ķılış- “dengiyle karşılık vermek
i
t misillemek” ME 118/2, HKT
i
m 111b/5, tüzlük üze çıķar- “den-
y
a
gelemek, eşitlemek, düzlüğe çı-
y
ı karmak” ME 196/3
n
e tüzüg “tüzük, düzen, dizi, sıra bkz.
v
i
tüzüm” KE 249v/11, ME 182/3
tüzük “süs, bezek” KE 190r/16
tüzül- (1)“dizilmek krş. tizil-, dizil-
” KE 249v/11, ME 157/3, HŞ
1982
tüzül-(2) “kemale ermek, kararını
bulmak” HKT 369b/1
tüzüm “dizi, sıra bkz. tüzüg” KE t
147r/3
tüzün “yumaşak huylu, sakin, uy-
gun, denk” KE 75r/19, İML
151, tüzün teñ “eşit,
musavi, deng” KE 211v/7,
tüzün teñ tut-“eşitlemek, aynı
hizaya getirmek” KE 211v/7
616 | D r . Suat ÜNLÜ

tüzünçe “bütünüyle, tamamen” K

I/34

e
ğ
i
t
i
m

y
a
y
ı
n
e
v
i
 Harezm-Altınordu
-U-
u (<F.) “ve, ile krş. ü, vü” MM 6/2,
HŞ 3628, CE 2/2, MN (2) 7/60
u- (1) “muktedir olmak krş. uma-
, o-” ME 58/6, HŞ 32
u- (2)“uyumak krş uđı-, uyu-(1),
uyı-, udu-” KE 73v/21
ubbā bin ħalef (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in kılıçla yaralayıp öl-
dürdüğü Mekkeli kafirlerden
biri krş. ubbā bin ħalef el-
cemehį” KE 230v/17
ubbā bin ħalef el-cemehį (<ö.a.)
“Hz. Muhammed’in kılıçla ya-
ralayıp öldürdüğü Mekkeli ka-
firlerden biri krş. ubbā bin ħalef
” KE 230v/12
Ǿubeyde binüǿl-cerrāĥ (<ö.a.) Bedr
savaşında Hz. Ali ve Ham-
za’nın yanında olan mümin”
KE 221v/17
Ǿubeyd ibnü ziyād (<ö.a.) “Hz Hü-
seyin zamanında Kûfe valisi”
NF 184/2, Ǿubeyd “bkz. Ǿubeyd
ibnü ziyād” NF 184/3
ubeyy ibnü kaǾb (<ö.a.) “Sahabe-
den bir zat” NF 32/11, ubeyy
“bkz. ubeyy ibnü kaǾb” NF
32/11
Ǿucb (<A.) “kendini beğenme,
kibirlenme” KE 5r/18
uç “uç, etek” NF 53/4, KE 123r/15,
ME 89/7, MM 185/1, HKT
63a/8, HŞ 3474, MN (1) 3/12,
MN (2) 8/72
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 617
uç- “uçmak” NF 53/4, KE
170v/21, ME 38/2, MM 47/4,
HKT 128a/1,
HŞ 2743, MN (1) 3/5, MN (2)
35/351, uçġan “kuş” HKT
128a/1
uça “arka, kuyruk sokumu, sırt”
KE 235v/16, HŞ 4445
uçar “pazar yeri” İML 179
uçġan “kuş gibi köpek” İML 174
uçġun “ateş parçası, kıvılcım krş.
uçķun” HKT 560b/7, HŞ 1850
uçġun- “yitirmek, kaybetmek, ka-
çırmak krş. uçķun-, ıçġın-” NF
365/7, KE 243r/1
uçķun“kıvılcım, ateş parçası krş.
uçġun” NF 120/15
e
uçķun-“yitirmek, kaybetmek krş.
ğ
i
t uçġun-, ıçġın-” NF 177/17
i
m uçluġ “uçlu” NF 118/2, KE 239v/6
y
uçmaġ “Cennet krş. uçmaĥ,
a
y
ı uçmaħ, uçtmaĥ, uştmaħ,
n
e uşmaĥ, uştmaĥ, uçtmaķ” MN
v
i
(1) 14/1
uçmaĥ “Cennet krş. uçmaħ,
uçtmaĥ, uştmaĥ, uştmaħ, uçmaķ
(1), uçmaġ, uçtmaķ” NF 142/5,
KE 5r/21, HŞ 4626, uçmaĥ ķıl-
“Cennet yapmak, Cennet haline
getirmek” KE 62v/2, uçmaĥ
şerbeti “Cennet içeceği” HŞ
4160
u
uçmaħ “Cennet krş. uçmaĥ,
uçtmaĥ, uştmaĥ, uştmaħ, uçmaķ
(1), uçmaġ, uçtmaķ” NF 68/12,
MN (2) 35/352
618 | D r . Suat ÜNLÜ

uçmaĥlıġ “Cennete girecek olan, Cennet kokusuna benzer koku

Cennetlik, Cennette olanlar krş. getiren rüzgar” HŞ 3868
uçtmaĥlıġ, uçtmaĥlıķ, uçtmaĥlıġ “Cennete girecek olan,
uçmaĥlıķ, uçmaķlıġ ” KE Cennetlik krş uçtmaĥlıķ,
201v/2 uçmaĥlıġ, uçmaĥlıķ, uçmaķlıġ”
uçmaĥlıķ “Cennete girecek olan, NF 239/7, uçtmaĥlıġ bol- “Cen-
Cennetlik krş. uçtmaĥlıġ, nete ait olmak, Cennete layık
uçmaĥlıġ, uçtmaĥlıķ, uçmaķlıġ” olmak “NF 382/7
uçmaĥlıķ bol-“ Cennete ait ol- uçtmaĥlıķ “Cennete girecek olan,
mak, Cennete layık olmak” KE Cennetlik krş uçtmaĥlıġ,
227r/18 uçmaĥlıġ, uçmaķlıġ” uçtmaĥlıķ
uçmaķ (1)“Cennet krş. uçmaĥ, bol- “Cennete ait olmak, Cen-
uçmaħ, uştmaĥ, uştmaħ, nete layık olmak” NF 204/2,
uçtmaĥ, uçmaġ, uçtmaķ” HKT uçtmaĥlıķ ķıl- “Cennetlik yap-
471b/9, HŞ 964, MN (1) 8/2, mak” HŞ 2294
İML 138, MN (2) 9/88, uçtmaķ“Cennet krş. uçmaĥ,
uçmaķnuñ arıġ ĥavżı “Kevser” e
ğ
uçmaħ, uçtmaĥ, uştmaħ,
HKT 581b/6, uçmaķ daġı i
t uşmaĥ, uştmaĥ, uştmaħ,
i
“Cennet dağı” MN (1) 2/4 m uçmaġ” HŞ 4159
uçmaķ (2) “kuşun havada yüzme- y
a
uçuķ-“bitmek, tükenmek” ME
si” İML 122 y
ı 174/6
uçmaķçı “Cennete gitmek isteyen” uçun“için krş. üçün, içün” ME
n
e
v
HŞ 2928 i 66/6
uçmaķlıġ “Cennete ait ve layık uçur-“uçurmak” KE 68v/14, ME
olan krş. uçtmaĥlıġ, uçtmaĥlıķ, 102/7
uçmaĥlıġ, uçmaĥlıķ” HKT uçuz(1)“ucuz, bol, pahası aşağı
269b/7 bol” NF 112/14, İML 153,
uçra-“tesadüf etmek, rastlamak” K uçuz al- “pahası aşağı almak,
VI/31 uçuz almak” ME 134/4,
uçtmaĥ “Cennet krş. uçmaĥ, uçuz bol- “pahası aşağı olmak,
uçmaħ, uştmaĥ, uştmaħ, uçuz olmak, bol olmak” KE
uçtmaķ, uçmaķ (1), uçmaġ” NF 49v/3, ME 160/4, uçuz ķıl-
60/16, MM 212/3, HŞ 472, “uçuzlatmak, bollaştırmak” ME
uçtmaĥ işiki “Cennet kapısı, 134/4
Cennet girişi” HŞ 3534, uçtmaĥ uçuz (2) “üstünkörü, sathî, yüzey-
ķıl- “Cennet yapmak, Cennet sel” HT 284b/1
haline getirmek” HŞ 993, uçuzlıķ “bolluk, ucuzluk krş.
uçtmaĥ nesimi “Cennet kokusu, uçuzluķ” KE 90r/12
 Harezm-Altınordu
uçuzluķ “ucuzluk, bolluk krş.
uçuzlıķ” HŞ 1982, uçuzluķ bol-
“uçuzluk olmak, bollaşmak, bol
olmak” HŞ 1979
Ǿūd (<A.) “yakıldığında güzel
koku saçan ot, öd ağacı krş.
Ǿud” KE 13r/8, Ǿūd tütüz- “gü-
zel kokulu ot tüttürmek” NF
33/1
Ǿud (<A.) “yakıldığında güzel
koku saçan ot, öd ağacı krş.
Ǿūd” HŞ 1670, Ǿud köy- “güzel
koku saçan ot yakmak, tüttür-
mek” HŞ 2807, Ǿud köydür- “
güzel koku saçan ottan yaktır-
mak, tüttürmek” HŞ 1856, Ǿud
uşat- “güzel koku saçan ottan
parçalatmak, ufaltmak” HŞ
3203
uđ “sığır krş. uy” KE 51r/11
uđ- “izinden gitmek, uymak krş.
uy-” HKT 51a/7, Ǿuddat keçür-
“dinen belirli bir süreyi tamam-
lamak” NF 255/16
uđdur-“arkasından göndermek,
takip ettirmek krş. uydur-”
HKT 111b/7
uđı- “uyumak krş uyı-, uyu-(1), u-,
udu-” NF 167/14, KE 32v/16,
HKT 498a/6, HŞ 3778, uđıyur
yir “uyku yeri, mezar” HKT
423b/1
uđķu “uyku krş. uyķu, uyançķa,
uyuķu” KE 34r/16
uđruġ “örnek alınan” KE 77v/19
udu- “uyumak krş. uyı-, uyu-, uđı-,
u-” İMl 115
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 619
uf “uf!” NF 285/8, uf tė- “üf de-
mek, şikayetçi olmak, zorlan-
mak” NF 285/1
ufķ (<A.) “ufuk krş. ufuķ” ufķ-ı
aǾlā “ruh makamının son mer-
tebesi” KE 218r//1
uftan- “utanmak, çekinmek krş.
utan-, uwtan-” HKT 406a/2,
uftanıp ķoy- “çekinmek, çekinip
vazgeçmek” HKT 4b/8,
uftanmaķ “utanma, çekinme”
HKT 370b/4
ufuķ (<A.) “ufuk krş. ufķ” HKT
503a/4
uġ “çadırın üst yanındaki köşeler-
den her biri” KE 26v/16
uġan “Allah, kadir krş. oġan” KE
e
ğ 29r/8, MM 378/1, HŞ 4678,
MN (2) 38(378, uġan śunǾı “Al-
i
t
i
m lahın kudreti, Allah’ın yaratma
y
a
kudreti” HŞ 439, uġan źikri
y
ı “Allah’ı anma” MM 40/3
n
e uġra- (1) “uğramak” HŞ 1148
v
i
uġra-(2) 1.“niyetlenmek, tasarla-
mak, karar vermek” ME 94/2,
HKT 208b/3, 2. “kasten, taam-
müden yapmak” HKT 399a/8,
3.“yönelmek” HKT 22b/7,
uġrayu “kasten, taammüden”
HKT 90b/9, uġraġan “yönelen”
HKT 103b/6, uġraġası “azmedi-
lecek, karar verilecek” HKT
465a/8, uġraġu “azmedilecek,
u
karar verilecek” HKT 393b/4,
uġramaķ “azmetme, karar ver-
me” HKT 72b/4
uġraġ “niyet, kısmet” ME 20/3,
uġraġda tut- “niyetlenmek, ta-
620 | D r . Suat ÜNLÜ
sarlamak, kesin karar vermek”
ME 40/1, uġraġın berk ķıl- “çok
fazla niyetlenmek, aşırı iste-
mek” ME 94/3, uġraġların berk
ķıl- “tasarılarını ve niyetlerini
sağlam yapmak, niyetlerinde ve
tasarılarında ciddi olmak” ME
20/1
uġranıl- “yönelmek” HKT 583a/2
uġur “vakit, zaman krş. oġur” HKT
21b/1
uġut“edep yeri, avret yeri krş.
uvut, uwut, uwıt, ut” MM 100/1
Ǿuhde (<A.) “bir işi üzerine alma,
sorumluluk” NF 102/2
uĥud (<ö.a.) “Medine’nin dört km.
kuzeyinde bir dağ” KE 223r/8,
uĥud ĥarbi “Uhud savaşı” KE
224v/21, uĥud sançışı “Uhud
savaşı” KE 221r/5, uĥud taġı
“Uhud dağı” NF 66/10, KE
223r/8, MN (1) 21/10, uĥud
toķuşı “Uhud savaşı” NF 12/15,
KE 71r/19
uķ- “anlamak, idrak etmek, bil-
mek” KE 2v/8, ME 180/5, MM
54/4, HKT 179a/3, , HŞ 3537,
İML 112, uķa yawuma- “hemen
hemen hiç anlamamak” HKT
291b/3, uķmaķġa yawuma-
“hemen hemen hiç anlamamak”
HKT 88a/4
Ǿuķab(<A)“tavşancıl kuşu” HŞ
4721
Ǿukāşe (<ö.a.) “sahabeden bir zat”
NF 85/17
Ǿuķbā(<A.)“ahiret, öbür dünya
krş.Ǿuķbį” NF 80/8
Ǿuķbį (<A.) “ahret, öbür dünya krş.
Ǿuķbā” KE 10v/18
Ǿuķelā(<A.) “akıllı kişiler” KE
218r/15
ūķiyye (<A.) “okka” KE 195v/1
uķtur- “anlamak, idrak ettirmek,
anlamasını sağlamak” ME 32/3,
HKT 316a/8, HŞ 2469, İML
112, uķturmaķ tile- “anlatmak,
anlamasını istemek, idrak etme-
sini istemek” ME 214/5
Ǿuķūbet (<A.) “ceza, azap, işken-
ce” NF 59/9, KE 215v/5, HKT
409a/6, Ǿuķūbet bol- “işkence
olmak, cezalandırmak” NF
117/2, Ǿuķūbet ķıl- “cezalan-
e
ğ
dırmak” NF 17/3, KE 11v/17,
i
t HKT 270a/5, Ǿuķūbet ķılın-
i
m “eziyet edilmek, cezalandırıl-
y
a
mak” HKT 270a/6, Ǿuķūbet
y
ı kör- “işkence görmek, cezalan-
dırılmak” NF 236/17
n
e
v
i uķuş “anlayış, akıl, idrak” MM
328/3
uķuşluġ“akıllı, anlayışlı” HŞ 157,
İML 152
ul“temel, esas, taban” HKT 18b71,
İML 178, HŞ 2587, ul kemiş-
“temel atmak, temellendirmek”
ME 92/5
ul- “çok yumuşamak, çürümek,
kötüleşmek” KE 61v/10, ME
65/3
ula-“ilave etmek, birleştirmek,
eklemek, ulaşmak, buluşmak,
erdirmek” KE 205v/20, MM
302/4, HKT 242b/7, İML 105,
ulaġan “ekleyen, ulaştıran, hem
 Harezm-Altınordu
erkek, hem dişi doğuran koyun
ki bu durumda (dişi erkeğe ka-
vuştu) denilerek bu dişiden do-
layı erkeğide kesilmezdi” HKT
120a/4
ulaġ “posta hayvanı, bineği krş.
ulaķ” K I/20
ulaġçı “ulak alan” İML 154
ulaġlıġ “habercisi olan” KE 137r/8
ulaġsız “kıvuzsuz, kılavuzu olma-
yan” MM 376/2
ulaķ“posta hayvanı, bineği krş.
ulaġ” AO II/43
ulal-“büyümek, yetmek, olgunlaş-
mak” NF 178/12, HŞ 4253
ulam “devamlı, sürekli, peşpeşe,
arka arkaya” KE 39v/19, ME
22/7, MM 144/1, HKT 519a/7
ulamluķ “devamlılık, süreklilik”
ulamluķ ķıl- “devamlılık sağ-
lamak, süreklilik sağlamak”
ME 35/5
ulan-(1)“ulanmak, eklenmek” KE
52r/10, ME 14/2
ulan-(2)1.“ulaşmak, kavuşmak,
varmak” NF 6/16, KE 109v/12,
MM 98/3, HKT 371b/8, 2.
“ulaştırılmak, birleştirilmek, bi-
tiştirilmek” HKT 242b/8, ulan-
maķ “ulaşma, varma” HKT
551a/3, ulanmaķ sebebi “ulaş-
ma, yaklaşma vasıtası” HKT
110a/1
ulanġu “ek” ME 185/6
ular “ keklik” İML 175
ulaş 1.“devamlı, daima, sürekli krş.
ulaşı, ulaşu” KE 46r/17, ME
30/6, HKT 244b/9, HŞ 2111, 2.
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 621
“peşpeşe, arka arkaya” HKT
90b/7, ulaş ķıl- “devamlı olmak,
süreklilik sağlamak” ME 33/8
ulaş-“erişmek, ulaşmak, yetişmek,
kavuşmak” KE 237v/10, ME
122/1, HKT 150b/2, MN (2)
23/275
ulaşı “devamlı, sürekli krş. ulaşu,
ulaş” KE 46v/1, HŞ 2419
ulaştur-“ulaştırmak, kavuşturmak”
NF 104/11, KE 3v/4, ME 89/3,
HŞ 4196
ulaşu 1.“devamlı, sürekli krş. ulaşı,
ulaş” NF 35/6, KE 39v/2, ME
28/7, MM 12/2, HKT 375b/5,
HŞ 4681, 2. “ebediyen” HKT
95a/7, 3. peşpeşe arka arkaya”
e
ğ HKT 330b/7
i
t Ǿulemā (<A.ç.) “alim, alimler” NF
i
m 60/9, KE 10r/14
y
a
ulġar-“büyümek, ihtiyarlamak,
y
ı yaşlanmak krş. ulġay-, uluġay-”
n
e KE 23v/20, ME 235/8
v
i
ulġart-“büyütmek” ME 6/5
ulġay-“büyümek, yaşlanmak krş.
ulġar-, uluġay-” NF 22/9, KE
189r/17, HKT 75b/8, HŞ 4393
ulı- “ulumak, ağlamak, feryad
etmek” KE 80v/13
ulıġ “büyük, ulu, yaşça büyük
olan, aziz, eşraftan kimse krş.
ulu, uluġ, uluķ” KE 60v/8
ulın- “bağırmak” KE 76v/15
u
ullu “temelli” ME 172/2
ulluġsın-“büyüklük taslamak, ki-
birlenmek” HKT 437a/2
ulma “testi” İML 170
ulmuş “pişip ensaci kalmamış et”
622 | D r . Suat ÜNLÜ
İML 164
ultañla-“(ayakkabıya) taban geçir-
mek, yamamak” ME 30/3
ultur- “çürütmek, kötüleştirmek”
KE 50v/10
ulu “büyük krş. uluġ, uluķ, ulı”
ME 76/8, K I/11, HŞ 2406, ulu
su “ırmak, nehir” İMl 75
ulu-“ulumak, havlamak krş. urla-”
ME 231/5, İML 124
uluġ 1.“büyük, ulu, yaşça büyük
olan, aziz, eşraftan kimse krş.
ulu, ulıġ, uluķ” NF 8/14, KE
2r/21, ME 27/7, MM 164/2, HŞ
2276, MN (1) ,İML 119, AO
I/21, MN (2) 7/64 , 2. “ağır,
güç, zor” HKT 20b/8, 3. “reis,
büyük, şef” HKT 182b72, İML
142, 4. “efendi, sahip” HKT
231a/7, 5. “efendi, koca, zevc”
HKT 229a/3, 6. “büyüklük tas-
layan, kibirli” HKT 474b/1, 7.
“büyük kabahat, büyük günah”
HKT 31b/9, 8. “yüksek, yüce,
esma-i hüsna’dan el-kebįr, el-
Ǿažįm” HKT 40a/2, uluġ ana
“nine” NF 176/14, İML 144,
uluġ ata “dede” NF 4/13, KE
50r/2, İML 143, uluġ kün “kı-
yamet, kıyamet günü” KE
70r/9, İML 137, uluġ bol-
1.“büyük olmak, büyümek” NF
22/16, KE 69r/10, ME 85/6,
HKT 528b/3, HŞ 2064, 2. “ağır
gelmek, zoruna gitmek” HKT
208b/2, uluġ cemāǾat “büyük
topluluk” HKT 511a/8, uluġ
ĥavż “büyük havuz” HKT
410a/5, uluġ ķabįle “büyük ka-
bile” HKT 494a/3, uluġ ķıl- 1.“
artırmak, çoğaltmak, yücelt-
mek, yükseltmek” NF 71/4, KE
64r/6, ME 27/7, HKT 536a/4,
uluġ ķowa “büyük kova” HKT
500a/5, uluġ kör- “gözünde bü-
yütmek, ağır gelmek” ME 15/4,
uluġ körün- “gözünde büyütül-
mek, ağır gelinmek” ME 21/1,
uluġ orun “yüksek makam ve
derece” AO I/3, uluġ raĥmetlig
“çok merhametli, çok esirge-
yen, esma-i hüsna’dan er-
raĥim, er-rahman” HKT
501b/4, uluġ sāĥir “usta sihir-
e
ğ
baz” HKT 470a/7, uluġ taġ 1.
i
t “yüksek ve büyük dağ” HKT
i
m 509a/1, 2. “yüksek ve büyük
y
a
set” HKT 420b/4, uluġ taş “ka-
y
ı ya” HKT 573a/2, uluġ yapsu
“bitten daha büyük asalak bir
n
e
v
i böcek cinsi” HKT 161a/4, uluġ
yazuķ “büyük günah” HKT
94a/2, uluġ yılan “ejderha”
HKT 159a/6, uluġ yunuġ “boy
abdesti, gusül” MM 87/1,
uluġġa barġan “(büyük birisi-
nin) huzuruna varan” HKT
299b/7, uluġraķ 1.“büyükçe,
daha büyük” NF 205/17, KE
10v/19, ME 226/4, HKT
183b/6, MN (1) 2/8, 2. “en yü-
ce, en üstün” HKT 563b/6, 3.
“reis” HKT 139a/4
Ǿulūfe (<A.)“hayvan yemi” AO
II/44
 Harezm-Altınordu
uluġay-“büyümek, yaşlanmak,
ihtiyarlamak krş. ulġay-, ulġar-
” İML 114
uluġla-1.“yüceltmek, saymak, bü-
yük tanımak, ululamak, tazim
etmek” NF 9/12, ME 38/5,
HKT 322b/5, 2. “abartmak, gö-
zünde büyütmek, çok heybetli
zannetmek” HKT 229b/6,
uluġlamaķ “büyük tanıma, ulu-
lama, tazim etme” HKT 281b/3
uluġluġ“büyüklük, ululuk krş.
uluġluķ” HŞ 1855, MN (1) 15/9
uluġluķ 1.“büyüklük, ululuk, kibir
krş. uluġluġ” NF 111/5, KE
205r/1, ME 171/4, MM 129/4,
HKT 444b/6, HŞ 2922, 2. “yaş-
lılık, ihtiyarlık” HKT 273a/2, 3.
“büyüklük taslama, kibir” HKT
452a/4, uluġluķ eyesi taķı ikrām
eyesi “azamet ve ikram sahibi,
esma-i hüsna’dan źuǿl-celāl
vaǿl-ikrām” HKT 510b/6,
uluġluķ ĥālda “büyüklük, çok-
luk durumunda, çok olduğu
halde” HKT 45b/3, uluġluķ iđisi
taķı aġırlamaķ eyesi “azamet ve
ihsan sahibi esma-i hüsna’dan
źuǿl-celāl vaǿl-ikrām” HKT
509a/2, uluġluķ izde- “azamet
ve ihsan istemek” HŞ 2922,
uluġluķ ķıl- 1.“büyüklük yap-
mak, valilik yapmak” NF
131/8, 2. “büyüklük taslamak”
ME 113/1, 3. “alçak gönüllü
olma” HŞ 364, uluġluķdın ĥayż
körmegen “yaşlılık sebebiyle
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 623
âdet görmeyen (kadın)” HKT
343a/9
uluġsın-“büyüklenmek, büyüklük
taslamak, kibirlenmek krş.
ulluġsın-” NF 376/11, KE 9r/9,
ME 170/4, HKT 499b/1,
uluġsınġan “büyük taslayan,
kibirlenen” HKT 259b/9,
uluġsınmaķ “büyüklük, büyük-
lük taslama, kibir” ME 171/4,
HKT 361b/4
uluķ “büyük, ulu, yaşça büyük
olan, aziz, eşraftan kimse krş.
ulu, ulıġ, uluġ” KE 68r/12, MM
231/2
ulundur- “bağırtmak” ME 58/8
ulus (<Mo.) “vilayet, ülke krş.
e
ğ uluş” HŞ 1021, AO I/21, MN
(2) 11/99, ulus bigleri “milletin
i
t
i
m ileri gelenleri, halkın yöneticile-
y
a
ri” HŞ 4090, ulus tut- “ülke
y
ı kurmak, uluslaşmak” MN (2)
n
e 8/72
v
i
uluş (<Mo.) “vilayet, ülke krş.
ulus” İML 179, HŞ 3988
uluş-“uluşmak, karşılıklı uluşmak”
ME 207/5
Ǿuluvv (<A.) “ulu yüce”Ǿuluvv –i
Ǿālem “alemin ulusu, alemin
yücesi” KE 66v/2, Ǿuluvv -i
Ǿālim “alimlerin en yücesi, en
ulusu” KE 19v/18, Ǿuluvv -i
derecāt “derecelerin en yücesi,
u
en ulusu” KE 189v/2
Ǿulvį(<A.)“ulu, yüce” KE 122v/10,
K I/9
um-“ummak, ümit etmek” İML
109, K IV/3
624 | D r . Suat ÜNLÜ
uma- “muktedir olmamak (yardım-
cı fiil) krş. u-(1), o-” ME 76/1
umaç “hedef” HŞ 1526,
umaç bol-“hedef olmak, hedef
konumun geçmek” HŞ 2433
umaķ “kuvvet, güç” ME 49/6
uman- “ummak, ümit etmek krş.
umun-, ümen-” KE 123v/14,
HŞ 1002, K IV/17
umanç “ümit krş. üminç, umunç,
umınç, umınçı, ümenç” KE
78r/8, umanç kes- “ümit kes-
mek, ümitsiz olmak, ümit kes-
mek” KE 53v/18, umanç tut-
“ümitlenmek, ümit beslemek”
ME 85/6
umançlıġ“umutlu krş. umançlig,
umınçlıġ” umançlıġ bol- “umut-
lu olmak, umutlanmak, umut
beslemek” KE 80v/21
umançlig “umutlu krş. umançlıġ,
umınçlıġ” umançlig bol- “
umutlu olmak, umutlanmak,
umut beslemek” KE 105v/3
umançsız “umutsuz” KE 53v/21
umandır“ümitlendirmek krş.
ümendir-” ME 85/6
umas “kudretsiz, aciz krş. umaz”
KE 81v/1, umas ķıl- “kudretsiz-
leştirmek, aciz duruma düşür-
mek, acizleştirmek” ME 30/4
umayye (<ö.a.) “bir halife” NF
186/17
umayye ibnü ħalef (<ö.a.) “Hz.
Muhammed’in Medine’ye gö-
çünde Ebu Cehl ile birlikte
Peygamber’i öldürmek isteyen
kafir” NF 21/15, umayye “bkz.
umayye ibnü ħalef” NF 97/5
umaz “kudretsiz, aciz krş. umas”
umazķa tegür- “aciz bırakılmak,
acizleştirmek, güçsüzleştirmek,
güçten düşürmek” ME 39/5
umdu- “ummak, ümit etmek, bek-
lemek” İML 123
umduçu “tamahkar” İML 148
umerā (<A.ç.) “emirler, beyler” NF
235/8
umınç “umut, beklenti krş. üminç,
umunç, umanç, umınçı, ümenç”
NF 147/4, HŞ 1074, umunç bar
“ümit sahibi” HŞ 2507, umınç
tut- “umut etmek, beklenti için-
e
ğ
de olmak” NF 176/15, HŞ
i
t 1073, umınçın kes- “ümidini
i
m kesmek” HŞ 2296
y
a
umınçı “umut, beklenti krş. üminç,
y
ı umunç, umanç, umınç, ümenç”
NF 435/4
n
e
v
i umınçlıġ “umutlu, beklentisi olan
krş. umançlıġ, umançlig” NF
433/15
Ǿumlāķ (<ö.a.) “Şeddad’ın oğlu
krş. Ǿumlāķ-ı laǾįn” KE 62v/17
Ǿumlāķ-ı laǾįn (<ö.a.) “Şeddad’ın
oğlu krş. Ǿumlāķ” KE 63v/9
Ǿummān (<ö.a.) “büyük deniz” HŞ
3617
Ǿumrān (<ö.a.) “Hz. Musa, Harun
ve Meryem’in babası” KE
126v/18
Ǿumrān ibni ĥaŝįn (<ö.a.) “Hayber
fethi sırasında İslama girmiş
sahabe” KE 217r/14
 Harezm-Altınordu
Ǿumre (<A.) “umre” NF 61/7, KE
225r/17, Ǿumre keltür- “umre
görevini yerine getirmek, umre
yapmak” KE 226v/10, Ǿumre
ķıl- “umre görevini yerine ge-
tirmek, umreye gitmek” NF
262/13,
Ǿumretüǿl-ķaża (<A.) “kaza umre-
si” KE 226v/9, Ǿumretüǿl-ķaża
bol- “kaza umresi yapmak” KE
221r/6
umsun- “ümitlenmek, umut etmek”
KE 215v/14, ME 85/6
umun-“ummak, ümit etmek krş.
uman-, ümen-” NF 244/1
umunç “umut krş. üminç, umınçı,
umanç, umınç, ümenç” KE
237v/13
umūr(<A.ç.) “emirler, işler” KE
66v/18, AO V/14
un “un, öğütülmüş hububat” NF
107/8, KE 42v/12, İML 163,
HŞ 76, un ilegi “un eleği” İML
163, un it- “un öğütmek” HŞ
4235, un ögit- “un öğütmek,
hububatı toz haline getirmek”
KE 228v/6, un yoġur- “un yo-
ğurmak, ekmek yapmak için un
yoğurmak” NF 320/6, KE
130r/9
un-“muktedir olmak, yapabilmek”
HKT 169a/9, HKT 169a/9,
unġu kitāb “rehber” HKT
214b/8, unġu nirse “rehber”
HKT 401b/1, unu bil- “mukte-
dir olmak, yapabilmek” HKT
127b/3
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 625
una-(1) “beğenmek, tasvip etmek,
inanmak” NF 181/15, KE
192r/4, ME 173/3, HKT
438b/6, unama- “kabul etme-
mek, razı olmamak, uygun
görmemek” HKT 408a/4
una-(2) “muktedir olmak, yapa-
bilmek” HKT 96a/7
unamaslıķ “inanmazlık”unamaslıķ
ķıl- “inanmamak, iman etme-
mek” ME 190/5
unarınca “takatınca krş. unurınca”
unarınca ķatlan- “gücü yettiği
kadar dayanmak, takatı yettiği
kadar tahammül etmek” ME
209/5
unaş-“beraber tasvip etmek, uyuş-
e
ğ mak, beğenmek, kabul etmek”
i
t KE 194v/21, HKT 35a/9,
i
m unaşmaķ “uyuşma, karşılıklı rı-
y
a
za” HKT 35a/9
y
ı unçu “hububattan un yapan” İML
n
e 156
v
i
unıt-“unutmak, inkar etmek krş.
unut-” NF 266/6
unurınca “takatınca krş. unarınca”
unurınca ķatlan- “gücü yettiği
kadar dayanmak, takatı yettiği
kadar tahammül etmek” ME
212/5
unut- “inkar etmek unutmak, hatır-
dan çıkarmak krş. unıt-” NF
288/5, KE 20v/10, ME 18/8,
u
MM 51/2, HKT 288b/9, MN
(1) 22/13, İML 115, HŞ 2844,
MN (2) 18/172, unutġan “unut-
kan” HKT 298a/9, unutmış tig
626 | D r . Suat ÜNLÜ
ķıl- “unutmuş gibi davranmak”
HKT 152a/9
unutdur- “unutturmak krş. unuttur-
” KE 89r/8, ME 57/4
unutsalıķ “unutma” unutsalıķġa
kemiş- “unutmak, unutturmak”
ME 205/7
unuttur- “unutturmak krş. unutdur-
” NF 367/5, KE 213r/8, ME
105/3, HKT 231a/8
unutul- “unutulmak, bir tarafa bı-
rakılmak, terk edilmek” HKT
309a/9, unutulmış “unutulmuş”
HKT 223a/6
ur “vurma, vuruş krş. urġu (1)”ur
ķılış- “vuruşmak” İML 133
ur- 1.“vurmak, dövmek, öldürmek,
yaralamak, saplamak” NF
322/10, KE 15r/14, ME 11/2,
MM 103/1, HKT 498b/7, İML
93, HŞ 3906, Ka II/7, MN (2)
12/109, 2. “koymak, takmak”
ME 29/6, 3. bir şeyi başka bir
şeyin üzerine koymak” HK
338b/9, urmaķ “vurma, vuruş”
HKT 429a/2, urup öldürülmiş-
“vurularak öldürülmüş hayvan”
HKT 104a/4
uraġut “kadın” KE 121v/15
urāmuñ (<ö.a.) “Bir Türk boyu”
MN (2) 15/141
urdur- “vurdurmak, dövdürmek,
koydurmak, taktırmak, kurdur-
mak” KE 44v/15, HŞ 1779
Ǿurefā (<A.ç.) “arifler” NF 424/13
urġu (1) “vurma, vuruş krş. ur”
İML 76
urġu (2) “bayrak ve bayrak ucu”
İML 146
urı “erkek çocuk” KE 14r/20
urķan “urgan, ip” HKT 304b/2
urla- “ulumak, bağırmak, gürle-
mek, kükremek krş. ulu-” KE
103v/20, İML 124, HŞ 4491
urluķ “sperma, tohum krş. uruġ(2)”
NF 350/12, KE 162r/16, HŞ
4073
uru “bağırma, çağırma” İML 146
uruġ (1)“soy, sülale, nesil, kavim
krş. uruķ (3)” NF 202/11, KE
27r/21, MM 274/4, HKT 30a/7,
HŞ 1144, AO II/49, uruġ bol-
“aynı soydan gelmek, aynı ka-
e
ğ
vimden gelmek” KE 120r/11
i
t uruġ(2) “tohum, döl krş. urluķ” KE
i
m 56r/7, MM 274/4, İML 181,
y
a
uruġ sal- “tohum ekmek” HŞ
y
ı 1319
uruġla- “doğurmak” KE 40v/17
n
e
v
i uruġluġ “takılmış, vurulmuş” NF
53/2
uruġluķ“soylu, nesilli” KE 227v/14
uruġsuz “tohumsuz” uruġsuz ķod-
“arkadan nesil bırakmamak, to-
humsuz burakmak” HŞ 4388
uruķ (1) “ibret, ders krş. oruķ (1),
ozuķ (2)” uruķ al- “ibret almak,
ders almak” ME 132/4
uruķ (2) “sınır, had, ölçü, hedef
krş. oruķ (1), ozuķ (2)” uruķ
aşa bar- “sınırı aşmak” ME
158/5, uruķ aşa işle- “sını-
rı aşmaya çalışmak” ME 38/1,
uruķ tapa ozuş- “kurtuluşa
ermek için sınıra doğru kaçış-
 Harezm-Altınordu
mak” ME 198/6, uruķġa teg-
“sınıra ulaşmak” ME 205/5,
uruķdın aş- “sınırdan geçmek,
sınırı aşmak” ME 191/3,
uruķdın keç- “ölçüyü kaçırmak,
sınırı aşmak” ME 18/8
uruķ (3) “soy, sülale krş. uruġ(1)”
MN (2) 7/64
uruķınca “usulünce krş. oruķınca,
ozuķınca” uruķınca yörü- “usu-
lünce yörümek, edebli bir şe-
kilde yürümek” ME 161/3
urul “örs” İML 160
urul-(1)“kurulmak, inşa edilmek,
yapılmak, yakılmak krş. örül-”
NF 9/7, KE 103r/17, ME 88/3,
HŞ 2459
urul- (2)1.“takdir edilmek, koy-
mak” HKT 62a/3, 2. “koymak”
HKT 515b/7, 3. “takınmak, süs-
lenmek” HKT 559a/4
urul- (3) “vurulmak” MM 53/4,
İML 129
urun-“giymek, takmak” KE 225r/9,
ME 138/8, HKT 321b/6
urunç “rüşvet” ME 115/5, urunç al-
“rüşvet almak” ME 150/6
urus (<ö.a.) “Rus” CE 1/4
uruş “savaş, döğüş, kavga” NF
37/5, ME 109/2, HŞ 3568, uruş
erenleri “savaşan askerler” NF
69/6, uruş bol-“savaşmak, savaş
yapmak” NF 45/9, uruş ķıl-
“savaşmak” NF 144/14
uruş-(1) “savaşmak, döğüşmek,
kavga etmek” NF 44/8, KE
133v/3, ME 127/7, HKT 32a/7,
İML 133, HŞ 1740, uruşmaķ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 627
“savaşma, savaş” ME 121/4,
HKT 31b/9
uruş-(2) “takışmak” ME 197/1
uruş kiriş (1)“dedi kodu” MN (1)
19/4
uruş kiriş (2) “savaş, cihat” NF
67/10
uruştur- “döğüştürmek” KE 57v/11
uruzlu “hisse sahibi” uruzlu bol-
“pay sahibi olmak, hisse sahibi
olmak, ksmeti olmak, kısmetli
olmak” ME 150/8
uruzsuz “kısmetsiz” ME 116/2
Ǿurva bin zübeyr (<ö.a.)
“TabiǾînden bir zat” NF 95/12
Ǿurvan (<ö.a.) “ǾUrva bin MesǾûd.
Mugîre bin ŞuǾbe’nin amcası,
e
ğ Ebu Süfyan’ın damadı” NF
i
t 44/5
i
m us “akıl” ME 90/8, us kėt- “şuuru-
y
a
nu yitirmek, kendinden geç-
y
ı mek”MM 76/4, HŞ 3546
n
e us- “kasdetmek” İML 114
v
i
usal “gafil, iş bilmeyen krş. osal,
osañ” HŞ 065, usal ķıl- “gaflete
düşmek, gaflet içinde bulun-
mak” HŞ 912
usan-1.“bıkmak, bezmek krş. osan-
” İML 124, HŞ 3858, 2. “gaflet
etmek” İML 124
usayıķ “gafil, habersiz” İML 148
usķuķ “kunduracı bıçkısı” İML
108
u
uslu “akıllı, anlayışlı krş. usluġ”
ME 90/5
usluġ“akıllı, anlayışlı krş. uslu”
HKT 20b/2, HŞ 4211, usluġ ķıl-
“aklılık yapmak, anlayış gös-
628 | D r . Suat ÜNLÜ
termek” ME 85/2, usluġraķ
“daha akıllı, daha anlayışlı” NF
437/4
usluġluġ“akılılık krş. usluluķ,
usluġluķ” HKT 154a/5
usluġluķ“akılılık krş. usluluķ,
usluġluġ” HKT 141b/2
usluķ “(akıllı) davranış” ME118/8
usluluķ “akıllılık krş. usluġluġ,
usluġluķ” ME 181/5
ussura-“bayılmak, kendinden geç-
mek” ME1/2
ussuz “akılsız, anlayışsız, idraksiz”
HŞ 4119
ustā (<F.) “usta” HŞ 2353
ustād (<F.) “üstad, bilgin krş.
üstād, ūstād” NF 77/16, ustād
şāgird “alim öğrenci” ME 68/1,
ustād bol- “ alim olmak, bilgin
olmak” ME 167/8, ustād ķıl-
“alim yapmak, alim olarak ya-
ratmak” ME 68/1
ūstād (<F.) “üstad, bilgin krş.
üstād, ustād” NF 301/9
ustāđlıķ“üstadlık (özentisi)”
ustāđlıķ ķıl- “alimleğe özen-
mek” ME 174/4
ustāħ (<H.) “cesur, küstah krş.
güstāħ, küstāħ” ustāħ bol- “küs-
tah olmak, küstahca hareket
etmek” ME 164/8, ustāħ ķıl-
“küstahlık yapmak, küstahca
davranmak” ME 64/6
ustāħlıķ (<H.+T.) “küstahlık, edep-
sizlik” ustāħlıķ ķıl- “küstahlık
yapmak, edepsizlik yapmak,
küstahca davranmak “NF
192/1, ME 127/4
usturlāb (<F.) “dürbün” HŞ 76
usuġ “hal ve zeka” İML 188
uśūl (<A.) “delil” MM 35/4
uş(1) 1.“işte, şimdi, gibi” NF 16/4,
KE 37v/12, HKT 63a/5, HŞ
1738, 2. “hakikaten, gerçekten”
HKT 141a/7, uş munlar “işte
bunlar” HKT 84a/9
uş (2) “işaret sıfatı” MN (2) 4/37
uşa-“incelemek, teftiş etmek” ME
78/1
uşaġ “ufak, küçük krş. uşaķ (1)”
MN (1) 15/8
uşaķ“ufak, küçük, parçalanmış krş.
uşaġ” NF 62/6, KE 126v/7, ME
65/6, HŞ 3961, uşaķ balıķ “ufak
e
ğ
balık” İML 181, uşaķ ķıl- “par-
i
t çalamak, parçalara ayırmak,
ufaltmak” MM 298/1, uşaķ
i
m
y
a
ķılın- “parçalanmak, parçalara
y
ı ayrılmak” HKT 560a/4, uşaķ
n
e taş “küçük taş” KE 237r/1, HŞ
v
i 3680, uşaķ taş atġan yil “küçük
taşları yerinden kaldırıp savu-
ran rüzgar, kasırga” HKT
277b/1, uşaķ yünçü “küçük inci,
mercan” KE 237r/1, HKT
508b/8
uşaķ (2) “çocuk, küçük çocuk”
MN (1) 16/9, İML 143, uşaķ
oġul “küçük oğlan” KE 186r/4
uşaķçı“koğucı, memnam” İML 148
uşal“işaret sıfatı (o) krş. uşol, oşal”
MN (2) 6/53
uşala- “oğuşturmak krş. uvşala-”
ME 93/6
uşan- “ufalanmak, parçalanmak,
kırılmak” NF 354/16, KE
 Harezm-Altınordu
126v/7, ME 159/2, HKT
440a/7, İML 125, uşanmış
süñük “ufalanmış kemik” HKT
280a/6, uşanmış yıġaç “kuru-
muş ve ufalanmış ağaç, çalı çır-
pı” HKT 507a/2
uşat- “parçalara ayırmak, kırmak,
kırıp geçirmek, helak etmek”
NF 312/1, KE 108r/16, ME
76/3, HKT 348a/4, HŞ 4152,
uşatmaķ 1.“parçalama, ufala-
ma” HKT 511a/4, 2. “kırıp ge-
çirme, helak etme” HKT
348a/4, uşatmış süñük “ufalan-
mış kemik” HKT 499a/9
uşatıl- “ufalanmak, paramparça
olmak” HKT 511a/3
uşbu “işte bu krş. oşbu, oş” NF
21/9, KE 58v/9, HKT 346a/7,
HŞ 2629
uşmaĥ (<Sog.) “Cennet kri. uçmaĥ,
uçmaħ, uçtmaĥ, uştmaĥ,
uştmaħ, uçmaķ (1), uçtmaķ”
KE 4v/6
uşol “işte krş.oşal krş. uşal” KE
89v/11, HŞ 1487
Ǿuşşāķ (<F.) “alaturka musikide bir
makam” HŞ 2083
Ǿuşşāķ (2) (<A.ç.) “aşıklar” MN
(2) 38/376
uştmaħ(<Sog.) “Cennet krş.
uçmaĥ, uçmaħ, uçtmaĥ,
uştmaħ, uşmaĥ, uştmaĥ,
uçmaġ, uçmaķ (1), uçtmaķ” NF
2/17, ME 82/4, HKT 224b/4
uştmaĥ (<Sog.) “Cennet krş.
uçmaĥ, uçmaħ, uçtmaĥ, uşmaĥ,
uştmaħ, uçmaġ uçmaķ uçmaķ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 629
(1), uçtmaķ” NF 265/14, KE
20v/6, MM 332/4
uşunda “işte orada” KE 165v/6
Ǿuşvān (<ö.a.) “bir şehir” KE 74v/5
ut “utanılan, ayıp krş. uvıt, uvut,
uwut, uyat” ut endāmı “edep
yeri” KE 48r/11
ut- “kumarda kazanmak, yenmek”
İML 78, HŞ 1783, MN (2) 4/35
utac “utanç” HŞ 679
utan- “sıkılmak krş. uftan-, uwtan-
” İML 125
Ǿuŧārid (<ö.a.) “Utarid yıldızı, ya-
zıcılık vasfı olan gezegen” HŞ
1499, MN (2) 9/79
Ǿutbetüǿl-ġulām (<ö.a.) “Hasan-ı
Basrî’nin öğrencisi” NF 432/2,
e
ğ Ǿutbet “bkz. Ǿutbetüǿl-ġulām”
i
t NF 432/2
i
m utķaķ “bol karınlı obur adam” İML
y
a
148
y
ı utru “karşı” NF 350/9, KE
n
e 107v/11, MM 44/4, HŞ 3681,
v
i
utru baķ- “dik bakmak, gözünü
ayırmamak” ME 170/3, HŞ
1280, utru çıķ- “karşı çıkmak,
vuruşmak, dövüşmek” KE
63v/21, HŞ 1011, utru çıķar-
“karşısına çıkarmak, önüne
koymak” HŞ 1005, utru kel-
“karşı gelmek, karşılaşmak krş.
utru kil-” ME 191/2, utru kil-
“karşı gelmek, karşılaşmak krş.
u
utru kel-” HŞ 1762, MN (1)
10/2, utru kir- “ kaymak, kay-
bolmak” HŞ 4066, utru tur-
“karşı durmak, karşısına geç-
mek” HŞ 1764, utru turuş-
630 | D r . Suat ÜNLÜ
“karşı karşıya duruşmak, birbi-
rinin karşısına geçmek” HŞ
3636, utru ur- “(ok) karşısından
atmak, tam karşısından vur-
mak” HŞ 4147
utur- “karşılaşmak” ME 191/2
utuş-“ütüşmek krş ütüş-” ME
112/8
uveys-i ķaranį (<ö.a.) “TabiǾįnden
ve evliyadan bir zat” NF 400/3
uvıt “utanılan, ayıp sayılan krş. ut,
uvut, uwut, uyat” uvıt endāmı
“edep yeri” KE 27r/18
uvşala-“oğuşturmak krş.uşala-”
ME 93/6
uwtan- utanmak krş. utan-, uftan-”
NF 186/6, KE 83r/2, ME 141/3,
HŞ 213
uwtandur- “utandırmak” ME 98/6
uwtanur“ayıp, utanacak şey” ME
80/7
uvun- “aklı başından gitmek” HKT
541a/3
uvut “utanılan, ayıp sayılan krş. ut,
uwut, uvıt, uyat” uvut endāmı
“edep yeri” KE 201v/8, uvut
yini “edep yeri” HKT 338b/8
uwut “utanma, ut, uvıt, uvut, uyat”
ME 141/3
uvutluġ “hayalı, edepli” HŞ 157
uvutsuz “utanmz, katı yüzlü” İML
153
uvutsuzlaş-“cinsi münasebette
bulunmak” HKT 27a/3
uy “sığır, boğa burcu, burc- sevr
krş. uđ” KE 13v/14, MM 220/2
uy- 1.“uymak, izinden gitmek, tabi
olmak krş. uđ-” NF 79/2, KE
158v/16, ME 19/8, MM 273/2,
HKT 21a/6, HŞ 4659, 2. “takip
etmek, izlemek” HKT 369a/5,
3. “muktedir olmak, yapabil-
mek” HKT 286b/2, uyġan 1.
“uyan” HKT 248b/9, 2. “tabi
olan, hizmetçi” HKT 339a/4,
uyġu kim irse “uyulacak kimse,
önder” HKT 350b/8, uymaķ 1.
“uyma” HKT 480b/2, 2. “takip
etme, izleme” HKT 289a/6,
uymaķġa sezā nirse “uymaya
layık şey” HKT 526a/7,
uymaķķa sezā “uymaya layık
(kimse) önder” HKT 269b/5,
uymaķķa sezā kişi “uymaya la-
e
ğ
yık kimse önder” HKT 17b/9
i
t uya (1) 1.“kardeş” NF 13/17, KE
i
m 224v/5, MM 98/1, HKT 103a/2,
y
a
HŞ 4379, 2. “akraba, hısım, ya-
y
ı kın” HKT 359b/9, 3. “araların-
da herhangi bir müşterek de-
n
e
v
i ğerden dolayı ortak bir bağ bu-
lunduranlardan her biri” HKT
493b/1, 4. “benzer, daha önce-
ki” HKT 470a/6
uya (2) “yuva” İML 176
uyal- “utanmak, çekinmek” NF
59/13, KE 45v/17, HŞ 3403,
MN (2) 8/74
uyalıķ “kardeşlik, arkadaşlık” MM
406/3, uyalıķ kemiş- “yakın-
laşmak, arkadaşlık yapmak”
ME 125/2, uyalıķ ķılış- “arka-
daşlık yapmak, yakınlaşmak”
ME 205/4
uyançķa “uyku krş. krş. uđķu,
uyķu, uyuķu” KE 219r/5
 Harezm-Altınordu
uyat “utanç, utanma, utanılan, ayıp
sayılan krş. ut, uwut, uvut, uvıt”
NF 366/1, KE 104v/21, HŞ
3670 , uyat endām “utanılacak
beden uzuvları” KE 120r/1
uyatlıġ “utanma, utanmış krş.
uyatlıķ” KE 119v/21 uyatlıġ
bol-“ utanmak, utanmış olmak”
KE 26r/13, uyatlıġ ķıl- “utan-
mak, utandırmak” KE 187v/12
uyatlıķ “utanma, utanmış krş.
uyatlıġ” uyatlıķ bol-
“utanmak, utanmış olmak” KE
25v/15
uyatsızlıķ “utanmazlık, hayasızlık”
NF 387/13, HŞ 3670
uydur-1.“izinden göndermek, tabi
kılmak, uydurmak” NF 245/10,
ME 19/8, MM 303/2, HKT
54a/8, 2. “arkasından gönder-
mek” HKT 330b/7, uydurġan
“kendisine uyulmasını sağla-
yan, uyduran, tabi kılan” HKT
172a/3
uydurul- 1.“tabi tutulmak, maruz
bırakılmak” HKT 223b/8, 2.
“(kendisine) uyulmak” HKT
23b/9
uyı- “uyumak krş. u-, uyu-(1), udu-
,uđ-” NF 223/5
uyķu “uyku krş. uđķu, uyuķu,
uyançķa” NF 267/7, KE 7v/6,
ME 79/1, HKT 39b/6, HŞ
1067, MN (2) 15/149, uyķu al-
“uyku basmak” HŞ 1621, uyķu
bas- “uykusu gelmek” KE
99v/17, uyķu bėr- “uykusu
gelmek, uyumaya başlamak”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 631
NF 15/13, uyķu ķaç- “uyku
kaçmak, uyuyamak” HŞ 1491,
uyķu ķan- “uykuya doymak,
uykusunu almak” HŞ 4177,
uyķu kemiş- “uyumak, uyukla-
mak” KE 115r/18, uyķu kit-
“uyku kaçmak” HŞ 1869, uyķu
tol- “uyku basmak” HŞ 2425,
uyķu tut- “uyku bamak, uyku
gelmek” HŞ 1622, uyķu yoķ
“uykusuzluk, uyumama” HŞ
3639, uyķuġa bar-“uyumak”
“NF 160/17
uyluķ “uyluk, kalçadan dize kadar
olan bacak bölümü” uyluķ
tamurı “uyluk damarı, uylukda
bulunan damar” KE 61v/18
e
ğ uymaķ “takip” ME 149/8
i
t uyu- (1)“uyumak krş. u- uđı-, uyı-,
i
m udu” NF 120/12, KE 106r/20,
y
a
ME 59/2, MM 144/1, HKT
y
ı 283b/2, İML 116, HŞ 1828,
n
e
v
uyuġan “uyuyan” HKT 542b/5,
i
uyumaķ “uyuma, uyku” HKT
387b/2
uyu- (2)“yuğurmak” İML 112
uyuķla- “uyuklamak” KE 134r/3,
HŞ 3787
uyuķu“uyku krş. uđķu, uyķu,
uyançķa” HKT 561b/5
uyul-“uyulmak, tabi olunmak”
MM 307/1, HKT 204b/9,
uyulmış “takip edilen” HKT
u
354a/1
uyuştur- “koyulaştırmak” ME 10/6
uyuşturul- “koyulaştırılmak”
uyuşturulmış bal “koyu bal,
koyulaştırılmış bal” E 10/7
632 | D r . Suat ÜNLÜ
uyut- “uyutmak, uykuya daldır-
mak” KE 219r/3, ME 9/5, İML
131, HŞ 3663
uyuz “uyuz” uyuz dutaş- “uyuz
bulaşmak, uyuzlaşmak” ME
56/1
uz (1) “uz, usta, mahir” İML
147, HŞ 3978,uz sözlüg “usta
ve mahir sözlü, güzel söz söy-
leyen peygamber Hz. Muham-
med” KE 247v/5
uz (2) “istidatlı kadın” İML 149
uza- (1) 1.“uzamak” KE 198v/4,
ME 143/6, HŞ 2581, 2. “yük-
selmek” ME 192/4, uzamaķ
“boy atma, uzama” HKT
274a/8
uza- (2) “yönelmek, meyletmek”
NF 102/9
uza- (3) “çok zaman tutmak, uzun
sürmek” HKT 306a/6
uzaķ “uzak, uzun (zaman)” KE
77r/11, uzaķ at- “uzağa atmak”
İML 109, uzaķ bar- “uzağa git-
mek” ME 4/8, uzaķ bar tut-
“uzun ömür vermek, uzunca bir
süre yaşatmak” ME 59/2, uzaķ
bol-“uzak olmak, uzakda bu-
lunmak” NF 221/4, uzaķ ėt-
“süreyi uzun tutmak” ME
123/5, uzaķ ķal- “uzak kal-
mak”MM 161/2, uzaķ umınç
“ümidsiz, ihtimali zayıf” NF
147/4, uzaķ umınçlıġ “ümitsiz,
zayıf ihtimalli” NF 433/14,
uzaķ vaķt 1.“uzun zaman” HKT
231b/5, 2. “uzak ve müddeti be-
lirlenmiş zaman” HKT 148b/1,
uzaķ yol “uzak ve uzun yol” HŞ
1083, uzaķ zamāne “uzun za-
man” ME 48/6, uzaķraķ “daha
uzak, daha uzun” HŞ 957,
uzaķraķ vaķt “daha uzak ve
müddeti belirlenmiş zaman”
HKT 211b/1
uzat- “uzatmak, sunmak, ağırla-
mak, uğurlamak, yolcu etmek”
NF 81/7, KE 225v/20, HKT
299b/1, K VI/31, uzatmaķ “ar-
tırma, uzatma” HKT 299b/2
uzın“uzun, uzak, uzunluk krş.
uzun” NF 64/10, uzun bol-
“uzamak, çok zaman tutmak,
uzun sürmek” MN (2) 15/147
e
ğ
Ǿuzlet (<A.) “inziva” KE 140v/8
i
t uzluķ “hüner, ustalık, beceriklilik”
ME 188/2, HKT 283b/9, uzluķ
i
m
y
a
ķıl- “hüner göstermek, ustalık
y
ı göstermek, becerikli olmak”
ME 176/1, uzluķ ķılış- “karşı-
n
e
v
i lıklı olarak hüner göstermek,
ustalık göstermek” ME 116/5
uzun “uzun, uzun boylu, uzak,
uzunluk krş. uzın” NF 23/4, KE
24r/12, ME 75/1, MM 143/2,
HKT 559a/9, İML 152, uzun
bođluġ “uzun boylu” HŞ 3007,
uzun bol- “uzamak, çok zaman
tutmak, uzun sürmek” KE
164v/5, ME 203/7, HKT
516a/7, uzun ķıl- “uzatmak,
uzun sürdürmek” ME 50/6,
uzun kün “uzun gündüz, gün-
düzün uzaması” HŞ 1029, uzun
taķı yüksek ķumlar “uzun ve
yüksek kum yığını” HKT
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 633

481b/8, uzun tün “uzun gece”

HŞ 790, uzun umınç “ümitsiz,
zayıf ihtimal” NF 391/5, uzun
yaş “uzun ömür” HKT 202a/5,
uzun yaşat- “çok yaşamasını
sağlamak” HKT 424a/9, uzun
yaşatıl- “çok yaşatılmak” HKT
416a/5, uzun yaşatılġan “çok
yaşatılan” HKT 416a/7, uzun
zamān “uzun zaman” HKT
296b/9, uzun zamāne “uzun
zaman” HKT 288b/9, uzunraķ
“daha uzun” KE 28r/2
uzunınca“boylu boyunca, uzunla-
masına” ME 160/1
uzunlıķ “uzunluk krş. uzunluķ” KE
146v/18
uzunluķ “uzunluk krş. uzunlıķ” NF e
ğ

209/12, KE 32v/3, HKT

i
t
i
154b/2, uzunluķ ĥāli iken “uzun m

boylu iken” HKT 495b/2 y

a

Ǿuzzā (<ö.a.) “Mekke’deki üç y

ı
n
büyük puttan biri” KE 195v/5, e
v
HKT 503b/3 i

u
634 | D r . Suat ÜNLÜ
-Ü-
ü (<F.) “ve, ile krş. u, vü, ve” MM
10/1, HŞ 1804, MN (1) 11/2,
MN (2) 5/43
übeyy ibn kaǾb (<ö.a.) “Ebu Tal-
ha’nın kardeşi olup, Hz. Pey-
gamber, Medineye hicretinde
kendilerini vahiy katibi olarak
görevlendirmiştir” KE 217r/19
ücre (<A.) “ücret” NE 194/15, ücre
al- “üçret almak, karşılık al-
mak” NF 246/8, ücre bėr-
“üçret vermek, karşılığını ver-
mek” NF 297/11
üç “üç” NF 6/8, KE 4r/6, ME 67/7,
MM 62/4, HKT 29a/1, MN (1)
10/2, İML 189, HŞ 2192, üç
ađaķı üze turġan “bir ayağını
kaldırıp, üç ayağı üzerinde du-
ran (hayvan), koşu atı” HKT
434b/5, üç arşun “üç arşınlık
mesafe” HŞ 2192, üç ķıl “üç
kıllı saç, çeng” HŞ 3917, üç
kün “üç gün” HŞ 2072, üç
sewünçler “Hz. Muhammed’in
sevindiği üç olay (Caferi Tay-
yar’ın gelmesi, Hayber’in fethi,
Rum galebesi” KE 226v/12, üç
yarım kün “bir buçuk gün” KE
142r/3, üçde bir “üçte bir” ME
62/4, MM 102/2, HKT 554a/1,
üçde biri “üçte bir” MM 101/2,
üçde iki “üçte iki” HKT 103a/2,
üçte biri “üçte biri” NF 198/14
üçegü “üçü, üçü birden krş. üçele”
NF 39/13, KE 29v/20, HKT
198a/3
üçek “çatı arası, tavan arası, dam”
HŞ 3292
üçele“üçü birlikte krş. üçegü” KE
157v/18
üçer“üçer, (üleştirme sayı ismi)
krş. üçün (1)” NF 193/1, KE
125r/4
üçinç “üçüncü (3.) krş. üçünç,
üçinçi, üçünçi, üçünçü” NF
54/4, MM 70/3
üçinçi “üçüncü (3.) krş. üçinç,
üçünç, üçünçi, üçünçü” NF
155/15, MM 68/2
e üç miñ “üç bin (3000)” NF 29/2,
ğ
i
KE 4v/9, HKT 63b/9, İML 187
t
i
m üç miñ bėş yüz “üç bin beş yüz
y (3500)” KE 44v/8
a
y
üçün (1) “üçer (üleştirme sayı is-
ı
mi) krş. üçer” üçün üçün “üçer
n
e
v
i üçer” HKT 415a/2
üçün (2)1.“için krş. uçun, içün” NF
4/14, KE 21r/1, MM 131/1,
HKT 10a/6, MN (1) 10/8, HŞ
2408, K III/12, MN (2) 26/260,
2. “dolayı, sebebiyle” HKT
3b/7
üçünç “üçüncü (3.) krş. üçinç,
üçinçi, üçünçi, üçünçü” NF
2/14, KE 13v/1, HŞ 4343
üçünçi “üçüncü (3.) krş. üçinç,
üçünç, üçinçi, üçünçü” NF
189/4, KE 3v/14, HKT 421a/2,
HŞ 2908
üçünçü “üçüncü (3.) krş. üçinç,
üçünç, üçinçi, üçünçi”İML 187
 Harezm-Altınordu
üç yüz “üç yüz (300)” NF 209/16,
KE 19v/10, HKT 284b/4, MN
(1) 12/13
üç yüz altmış “üç yüz altmış (360)”
KE 96v/4, MN (1) 12/14
üç yüz ellig “üç yüz elli (350)” KE
25r/19
üç yüz miñ “üç yüz bin (300000)”
NF 201/14, KE 32r/3
üç yüz on bėş “üç yüz on beş
(315)” KE 141v/6
üç yüz on üç “üç yüz o üç (313)”
KE 221v/9
üç yüz yėtmiş “üç yüz yetmiş
(370)” KE 158v/1
üdre(<A.) “kasıktaki şişlik, erkek
organındaki şişlik” KE 120r/1
üđrülmiş “seçkin, seçilmiş” NF 3/8
üđründi“seçkin krş. üđründü,
üđüründü, üyründü, üyürtü,
öđründü” NF 90/12
üđründü“seçkin krş. üyründü,
üđründi, üđüründü, üyürtü,
öđründü” HKT 121b/7, üđründü
bol- “seçkin olmak, seçilmiş
olmak” ME 189/2
üđür- “seçmek, tercih etmek, seç-
kin kılmak krş. üdür-, üyür-”
NF 3/6, KE 11v/21, ME 128/8,
HKT 237a/1
üđüründü“seçkin krş. üyründü,
üđründi, üđründü, üyürtü,
öđründü” NF 250/4
üglüg “bağırma, feryad” ME 50/7
ügün-“üğünmek, erimek” ügünmiş
daru “un, öğütülmüş daru” ME
144/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 635
ügür-“bağırmak, feryad etmek”
ME 50/7
ükek “burç” KE 66v/8, İML 183
üklüt- “çoğaltmak, yığmak” ME
72/4
ükü “baykuş, puhu” İML 176
üküş 1.“çok, pek çok krş. öküş”
NF 6/1, KE 2r/15, ME 15/5,
MM 200/3, HKT 38b/5, 2. “bir
çok, bir çoğu, çoğu” HKT
516a/8, üküş ant içgen “çok
yemin eden” HKT 542a/7, üküş
bol- “çok olmak, kalabalık ol-
mak” NF 55/14, KE 13r/2, MM
115/2, HKT 173a/5, üküş
çėyne- “(yemek için) çok çiğ-
nemek” MM 298/1, üküş
e
ğ ħayrlıġ “çok uğurlu, çok hayırlı,
mübarek” HKT 340a/3, üküş
i
t
i
m ħayrlıġ bol- “çok hayırlı olmak,
y
a
mübarek olmak” HKT 344b/5,
y
ı üküş ķıl- “çoğaltmak” NF
n
e 248/12, KE 5r/3, ME 92/2,
v
i
HKT 573a/3, üküş kör- “çok
görmek, çok bulmak” NF 9/15,
HKT 554b/4, üküş kül- “çok
gülmek” MM 43/4, üküş
menfaǾatlig “çok faydalı” HKT
551b/7, üküş raĥmet ķılġan
“çok merhamet eden, çok esir-
geyen esma-i hüsna’dan er-
raĥmān” HKT 525a/7, üküş
raĥmetlig “çok merhametli ve
ü
esirgeyici olan (Allah), esma-i
hüsna’dan er-raĥmān” HKT
146a/1, üküş raĥmetlig Tañrı
“çok merhametli ve esirgeyici
olan Allah, esma-i hüsna’dan
636 | D r . Suat ÜNLÜ
er-raĥmān” HKT 508a/4, üküş
tüş- “sıkça (şüpheye) düş-
mek”MM 121/3, üküş yalwar-
“çok yalvarmak” MM 55/4,
üküş yıġla- “çok ağlamak” MM
45/1, üküşrek 1.“daha çok” KE
31v/6, NF 23/7, HKT 412b/7,
2. “daha çoğu, çoğu” HKT
457a/6
üküşlük “çokluk, fazlalık” NF
71/2, HKT 119b/7, üküşlük
ķılış- “(mallarını ve evlatlarını)
arttırmak, çoğaltmak” ME
196/7
ül-“nasiplenmek, nasip almak”
MM 337/4
üldürük “katran” HKT 252a/1
üle-(1) “paylaşmak, blünmek,
bölmek” KE 180r/15
üle-(2) “güç kuvvet harcamak”
MM 95/2
üleş- “üleşmek, bölüşmek, paylaş-
mak, paylaştırmak” NF 255/5,
KE 35v/16, ME 119/2, HŞ
1988
üleştir-“paylaştırmak, dağıtmak
krş. üleştür-” HŞ 4069
üleştür- “üleştirmek, paylaştırmak,
dağıtmak krş. üleştir-” KE
94v/12, HŞ 4071
ülfet (<A.) “ahbaplık, dostluk” NF
76/12, MM 316/1
ülgü “ölçü, örnek, terazi burcı,
burc-ı mizan” KE 66v/4, ülgü
tutun- “örnek edinmek, rehber
olarak görmek” ME 150/2
ülgüle- “tartmak, ölçmek” İML
126
ülgülüg “tartılmış nesne” İML 188
ülgüsüz “örneksiz, örneğe ihtiyaç
duyulmama” ME 135/4
ülit- “ıslatmak” İML 105
ülker (<ö.a.) “yedi yıldızdan olu-
şan takım, Süreyya” İML 183,
HŞ 743, ülker ađaķı “yedi yıl-
dızdan oluşan ve diğer adı yıl-
dız kümesi olan yıldız kümesi-
nin ayağı” HŞ 3136, ülker
yulduz “yedi yıldızdan oluşan
ve diğer adı Süreyya olan yıldız
kümesi” HKT 503a/2
ülüş “nasip, kısmet, hisse, pay,
bölüm, kısım” NF 265/17, KE
7v/14, ME 23/8, MM 217/4,
e
ğ
HKT 103a/3, İML 188,
i
t ülüş ülüş bol- “parça parça
i
m olmak, bölüm ve kısımlara ay-
y
a
rılmak” ME 180/7, ülüş ėt-
y
ı “paylaştırmak, taksim etmek”
ME 185/2, ülüş ķıl- “paylaştır-
n
e
v
i mak, taksim etmek” NF 95/2,
ME 88/8, KE 7v/13, HKT
104a/6, ülüş ķılġan “paylaştıran,
taksim eden” HKT 256b/6, ülüş
ķılġan firişteler “paylaştıran,
taksim eden melekler” HKT
497b/5, ülüş ķılın- “paylaştı-
rılmak, taksim edilmek” ME
159/4, HKT 506b/9, ülüş
ķılmaķ “paylaştırma, taksim
etme” HKT 76a/5
ülüşlüg “hissedar” HŞ 3967,
ülüşlüg bol- “hissedar olmak,
pay sahibi olmak” ME 150/8,
ülüşlüg ķıl- “paylaştırmak,
hisselendirmek” MN (1) 13/2
 Harezm-Altınordu
ülüşsiz“nasipsiz, mahrum” HKT
542b/9
ümen-(1)“ummak, ümit etmek,
beklemek krş. umun-, uman-”
HKT 201a/2, ümenmek “ümit,
arzu” HKT 324b/8
ümen- (2)“şaşkınlıktan kurtul-
mak, uyanmak” HŞ 2753
ümenç “ümit, arzu krş. üminç,
umunç, umınç, umınçı, umanç”
HKT 287a/3, ümenç tutul-
“ümit bağlamak, ümit bağlan-
mak” HKT 220a/3
ümenā (<A.ç.) “güvenilir kimseler,
emin olunan kimseler” KE
181v/4
ümendür- “ümitlendirmek, ümit
vermek krş. umandır-” HKT
94b/9
ümeyye(<ö.a.) “Abd-i Menaf’ın
Haşimle yapışık doğan oğlu
olup Kureyş’in en mühim kolu
olan Emevîlerin ceddidir” KE
243r/9
ümįd (1) (<ö.a.) “Ümid” HŞ 4277
ümįd (2)(<F.) “ümit krş. ümįź” KE
48r/5, HŞ 1251, K X/12,
ümįd bėr- “ümit vermek” KE
34v/1, ümįd et- “beklemek,
ummak, ümid etmek krş. ümįd
it-” KE 163v/20, ümįd it- “bek-
lemek, ummak, ümid etmek
krş. ümįd et-” K VII/54, ümįd
kes- “ümid kesmek, ümitsiz
olmak” KE 17v/10, ümįd ķıl-
“ümit etmek, ummak” KE
102v/9, ümįd tut- “ummak, bek-
lemek, umudunu yitirmemek”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 637
KE 31v/15, HŞ 3169
ümįdlig (<F.+T.) “umutlu bkz.
ümįź-vār” ümįdlig bol- “umutlu
olmak, beklemek, ummak” KE
99v/11, HŞ 3169
ümįdsiz (<F.+T.) “ümidsiz”
ümįdsiz ķal- “ümidsiz kalmak,
ümidini yitirmek” KE 48r/1,
ümįdsiz ķıl- “ümidsiz bırakmak,
ümidini yitirtmek” KE 34v/3
üminç “ümit, arzu krş. ümenç,
umınç, umınçı, umanç,umunç”
HKT 16a/6
ümįź (<F.) “ümit krş. ümįd(2)” NF
2/16, ümįź bol-“ümitli olmak,
ümitvar olmak” NF 115/3, ümįź
tut- “ümit etmek, ümitli
e
ğ olmakNF 417/13
i
t ümįź-vār (<F.) “umutlu bkz.
i
m ümįdlig” NF 232/6
y
a
ümmet (<A.) “ümmet, bir peygam-
y
ı bere inanıp bağlanan topluluk”
n
e NF 55/13, KE 126v/4, MM 7/4,
v
i
HKT 446b/4, MN (1) 16/15,
HŞ 122, ümmet-i Muĥammed
“Hz. Muhammed’in ümmetin-
den olan” NF 443/13, ümmet
bol- “aynı ümmetten olmak,
ümmetleşmek” NF 28/10
ümmį(<A.) “okur yazar olmayan,
ümmį, kitapsız” HKT 57a/5
ümmü beşer (<ö.a.) “Hz. Peygam-
ber’e masaj yapan kadın” NF
ü
34/8
ümmü cemįl (<ö.a.) “Ebu
Süfyan’ın kardeşi, Ebu
Leheb’in karısı” NF 16/7
638 | D r . Suat ÜNLÜ
ümmü fażl (<ö.a.) “Hz. Abbas’ın
karısı, Hz. Hüseyin’in süt anne-
si olan sahabe kadın” NF 178/7
ümmü ĥabįbi binti ebį süfyān
(<ö.a.) “Hz. Muhammed’in do-
kuz karısından biri” KE 198v/1,
ümmü ĥabįbe “bkz. ümmü
ĥabįbi binti ebį süfyān” NF
17/13
ümmü hānį (<ö.a.) “Hz. Ali’nin kız
kardeşi” NF 52/15
ümmü külŝūm (1) (<ö.a.) “Hz Mu-
hammed’in kızı, Hz. Osman’ın
karısı krş. ümmü külŝüm binti
Resūl Ǿaleyhiǿs-selām” NF 5/3,
KE 198r/19, ümmü külŝūm binti
resūl Ǿaleyhiǿs-selām “bkz.
ümmü külŝūm” KE 217r/16
ümmü külŝüm (2) (<ö.a.) “Hz.
Ali’nin kız kardeşi” NF 52/15
ümmü muǾįd (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed Medine’ye göçerken
kendilerine arık koyunu vererek
yardımda bulunan kadın” NF
22/2
ümmü musaŧŧaĥ (<ö.a.) “efk mese-
lesinde Hz. Ayişeye en fazla
destek olan sahabe” KE
234v/17
ümmü musŧiĥ (<ö.a.) “Hz.
Ayişe’nin annesinin hizmetka-
rı” NF 415/14
ümmüǿl-müǿminįn (<A.)
“mü’minlerin annesi (Hz. Ayişe
için)” NF 253/9
ümmü saǾd (<ö.a.) “Hz. Muham-
med’le Medine’ye göçünden
sonra ilk olarak konuşan kadın
sahabe” NF 26/2
ümmü seleme binti ebį āmiye
(<ö.a.) “Hz. Peygamber’in do-
kuz karısından biri” KE 198v/1,
ümmü seleme “bkz. ümmü se-
leme binti ebį āmiye” NF
169/10
ümmü ubeyhā (<ö.a.) “Basra beyi
ǾAbdullah bin ǾÂmr’in karısı”
NF 180/7
ümmü zar (<ö.a.) “Hz. Ayişe’nin
hizmetkarı” NF 253/9
ümmühānį(<ö.a.) “Abdü’l-
Muttalib’in kızı, Hz. Peygam-
ber’in halası” MM 208v/5
e
ğ
ümmühānį binti ebį ŧālib (<ö.a.)
i
t “Hz. Ali’nin kız kardeşi olup
i
m kendisinden kırk altı hadis riva-
y
a
yet edilmiştir” KE 180v/8
y
ı üneys bin muǾaķķıl el-aŝmā (<ö.a.)
“Kerbela olayında şehit olan
n
e
v
i müminlerden biri” KE 247r/16
ün “ses, ün” KE 20v/17, ME 97/5,
MM 320/2, HKT 318a/6, MN
(1) 5/2, İML 176, HŞ 3820, ün
birle ķatıġ esgen “gürültülü ve
sert rüzgar, bora” HKT 456b/3,
ün çoġı “gürültü, bağırtı, yük-
sek ses” KE 26r/15, ün bėr-
“seslenmek, ses vermek” KE
33r/2, ün ėt- “ses çıkarmak, so-
lumak” ME 97/5, ün işit- “ses
duymak” HŞ 1280, ün ketür-
“bağırmak, çağırmak” KE
29r/7, ün ķıl- “ses çıkarmak,
solumak” KE 26r/1, ME 168/6,
HKT 579a/2, HŞ 3775, ün
 Harezm-Altınordu
ķılıġlı bol- “ses çıkarmak, so-
lumak” HKT 579a/2, ün ķılın-
“seslenilmek” HKT 24b/5, ün
ķılışġan “karşılıklı bağıran, ses-
lenen” ME 118/1, ün kil- “ses
gelmek, ses duymak” MN (1)
5/5, ün ķopar- “ses çıkarmak,
bağırmak, haykırmak” KE
121r/16, ün kötrül- “haykırıl-
mak” HKT 142b/5, ün kötrüp
yalbar- “yüksek sesle yalvarıp
yakarmak” HKT 262a/8, ün
kötrüp yalwar- “yüksek sesle
yalvarıp yakarmak” HKT
332a/1, ün kötür- “yüksek sesle
söylemek” KE 121r/4, HKT
99a/1, ün kötürmek “yüksek
sesle, alenen söyleme” HKT
99a/1, ün ötkür- “laf taşımak”
KE 16v/21, ün tart- “seslenmek,
çağırmak” KE 68v/3, ün tüz-
“güzel sözler söylemek” KE
68v/5
ün- (1) “(bitki için) yetişmek,
binmek, büyümek” KE 68r/15,
HKT 329a/3
ün- (2) “devam etmek, sürdürmek,
inat ve ısrar etmek” HKT
332b/4, İML 122, üngen ot “bi-
ten, yetişen nebat” HKT 136a/3
üñ- “kazmak, delmek” KE 30v/14
ünde-1.“çağırmak, seslenmek,
davet etmek krş. inde-” NF
78/17, KE 40r/15, ME 45/7,
HKT 387b/7, İML 115, HŞ
2407, 2. “dua ve ibadet etmek”
ME 97/4, HKT 365b/3, 3. “is-
temek” HKT 475a/8, ündegen
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 639
“çağıran, davet eden” HKT
506a/2, ündegli “çağıran, davet
eden” HKT 404b/3, ündemek 1.
“çağrı, davet” HKT 450b/8, 2.
“bağırma, bağırtı, haykırış”
HKT 24b/2, 3. “feryat” HKT
311b/4
ündek “davet, çağrı” HŞ 2199
ündeksiz “davetsiz” HŞ 2172
ünden- “çağrılmak, davet edilmek”
HKT 487b/4
ündenil- 1.“çağrılmak, davet edil-
mek krş. indenil-” HKT 342a/3,
2. “dua ve ibadet edilmek”
HKT 447b/1
ündeş-“birbirini çağırmak, çağrış-
mak krş. ünleş-” KE 57v/7, ME
e
ğ 206/2
i
t ündet-“çağırtmak” NF 33/6, KE
i
m 86v/11, HŞ 4277
y
a
ündür- “büyütmek, bitirmek, yetiş-
y
ı tirmek krş. öndür-” KE 55r/16,
n
e ME 6/5, HKT 512b/9, ündürgen
v
i
“bitiren, yetiştiren” HKT
512b/9, ündürmek 1.“bitirme,
yetiştirme” HKT 549b/4, 2.
“büyütme, yetiştirme” HKT
52a/1
üñer- “kazmak” ME 11/5
ünil-“davet edilmek, çağrılmak”
HKT 341b/8
üñme “mezar” ME 11/5
ünleş- “çağrışmak krş. ündeş-” ME
ü
197/1
üns (1) (<A.) “alışma, alışkanlık”
MM 365/1, üns tut- “alışkanlık
(dostluk) kazanmak” MM
364/2
640 | D r . Suat ÜNLÜ
üns (2) (<A.) “arkadaş” Ka II/11
ünsüz “sessiz” ünsüz sözleş- “ses-
siz konuşmak, sessiz bir şekilde
anlaşmak” ME 195/2
üñül-“hile kılmak, aldatmak” KE
226v/21
üñür “mağara, oyuk” NF 393/13,
KE 32v/16, HKT 187a/1, HŞ
525
ünüş-“yarışmak, mücadele etmek”
ME 120/3
üpert-“ürpertmek krş. ürpert-” ME
172/3
üpük“çavuş kuşu, hüthüt” HKT
362a/6
üpürcük “saçak, püskül krş. ürpek”
ME 226/6
ür-(1)1.“üflemek, üfürmek, ürmek,
havlamak” KE 228v/15, HKT
53b/5, MN (1) 18/6, İML 116,
2. “körüklemek” HKT 291b/8,
ürgen “üfleyen, üfüren” HŞ
3558, ürmek “üfürme” HKT
545a/5
ür-(2)“seçmek krş. üđür-, üyür-”
HKT 297b/8
ürdün (<ö.a.) “Ürdün” KE 47r/6
ürk-“ürkmek, korkmak” NF 16/15,
KE 128v/12, ME 211/3, İML
123, HŞ 2436
ürküt-“ürkütmek, kalabalığı dağıt-
mak, kaçırtmak” NF 244/16,
ME 76/4
ürpek “saçak, püskül krş. üpürcük”
ME 226/6
ürpeñleyü “tahminen” ürpeñleyü
sözle- “tahminen konuşmak,
tahmini olarak söylemek” ME
89/7
ürper- “pürçeklenmek” ME 167/6
ürpert-“ürpertmek krş. üpert-” ME
67/8
ürül-(1)“üfürülmek, üflenmek,
çalınmak” NF 177/3, HKT
307b/5
ürül-(2)“kabarmak, şişmek krş.
örül-” ME 130/1
ürüñ“ak, beyaz krş. örüñ” KE
22r/21, MM 330/1, ürüñ bol-
“beyaz olmak, beyazlaşmak”
KE 72v/15, ürüñ saçlu “beyaz
saçlı, olgunluk çağı” ME 101/8
ürüñlük “beyazlık krş. örüñlük”
e
ğ
KE 56r/15
i
t ürüş- “ürüşmek” KE 178r/7
i
m üsāme (<ö.a.) “Ebu Sufyan’ın kar-
y
a
deşi” NF 72/7
y
ı üsāme bin zayd (<ö.a.) “Hz. Mu-
n
e hammed’in azadlılarından olup,
v
i ehabbüǿl-Resûl’dür” NF
335/12, üsāme “bkz. üsāme bin
zayd” NF 169/3
üsk“huzur, nezt, yan” HKT
441b/2, HŞ 1890
üst “üst” NF 12/3, KE 157v/21,
ME 76/8, HKT 235a/5, MN (1)
9/13, HŞ 3506, K I/11, üste kel-
“galip gelmek” ME 113/1
üstād (<F.) “üstad, pir, usta krş.
ustād, ūstād” KE 162v/18, HŞ
1072, üstād bol- “üstad olmak,
usta olmak, işin piri olmak” KE
4v/7
üstādlıķ(<F.+T.) “üstadlık” HŞ
2348
 Harezm-Altınordu
üstādsız (<F.+T.) “ustasız, pirsiz”
HŞ 2349
üstemlıġ“kemerin başına, tokalara
işlenen altın ve gümüş süslü
olan eyer” KE 106v/20
üstemlüglük “galibiyet”
üstemlüglük ķıl- “hükmetmek,
galip gelmek” HKT 449a/8
üstin“üst, yukarı, üzeri, üst taraf,
değerli krş. üstün” HŞ 339
üstün “üst, yukarı, üzeri, üst taraf,
değerli krş. üstin” NF 9/7, KE
44r/3, HKT 255b/9, İML 90, 2.
“fazla, daha fazla, çok” HKT
76b/4, 3. “büyük, üstün” HKT
4b/9, üstün bol- “üste çevirmek,
üste döndürmek” KE 45r/3, üs-
tün ķıl- “üste çevirmek, üste
döndürmek” KE 65r/15,
üstünrek “daha üste, daha yuka-
rı” KE 45r/1
üstünki “en üstte, en yüksekte
olan” NF 106/5, KE 44r/3,
HKT 503a/4, üstünki ĥücre “en
üstte bulunan oda” HKT 413a/3
üstüvār (<F.) “sağlam, güvenilir”
KE 230r/14, üstüvār işlig “hik-
met sahibi” HKT 5b/8
üşek “vaşak denilen hayvan” İML
üşele-“eşelemek, kazmak krş. eşe-
le-” HKT 109a/5
üt-“koyunun yününü yakmak”
İML 78
ütürgü “koparma aleti” İML 160
ütüş-“ütüşmek krş. utuş-”
ME196/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 641
üveys (<ö.a.) “Hz. Muhammed
zamanında yaşamış, Üveys bin
Amir Karni” MM 278/3
üvreyā (<ö.a.) “İbn Yamin’in nes-
linden olup Tebşena’yı seven
kişi” KE 135r/10
üwşe- “abdest alırken ıslak elle
sakalı sıvazlamak” MM 75/2
üwüş “ıslak” MM 94/1
üvüş- “toplaşmak, yığılmak krş.
üwüş-” NF 184/11
üwüş- “toplaşmak, yığılmak krş.
üvüş-” NF 153/16
üvüşlük “ıslaklık” NF 3/11
üyez “ufak sinek” İML 177
üygen“oyan, gem krş. öygen” ME
84/3, İML 174
e
ğ üygenle-“atı gemlemek” İML 126
i
t üykür- “haykırmak” ME 3/6
i
m üyründü“seçilmiş, seçkin krş
y
a
üđründü, üđründi, üđüründü,
y
ı üyürtü, öđründü” ME 125/7,
n
e HKT 20b/5
v
i
üyük (1)“höyük, tepe gibi yüksek
yer” KE 173v/4, MM 342/2,
HŞ 2446
üyük (2) “aşk acısı” İML 144
üyük (3) “tortu, dibe çöken kısım”
HŞ 1334
üyüklüg “aşık” İML 144
üyür- 1.“seçmek krş. üđür-, ür-”
ME 59/1, HKT 571b/6, 2. “ter-
cih etmek” ME 12/2
ü
üyürtü“seçim, tercih krş. krş
üđründü, üđründi, üđüründü,
üyrüntü, öđründü” üyürtü ķoyı
bėr- “seçmek, tercih etmek, ter-
cihte bulunmak” ME 102/5
642 | D r . Suat ÜNLÜ

üz- “koparmak, kırmak, kesmek” üzil-“ kopmak, ayrılmak, kesilmek

NF 281/5, KE 190r/9, MM
361/1, HŞ 1375
üze 1.“üzerine, -a/-e üstüne krş.
öze” KE 2/8, KE 11r/5, ME
175/8, MM 12/2, HKT 2b/5,
AO III/7, 2. “üst” HKT 13b/5,
3. “yanına, huzuruna” HKT
52a/2, 4. “için” HKT 26b/9, 5.
“-a karşı” HKT 46b/9, 6. “-a
rağmen” HKT 25a/8, 7. “hak-
kında, hususunda” HKT 25b/5,
8. “içinde, arasında” HKT
429b/5, üze bol- “üstüne olmak,
üstünde olmak” KE 127v/8
üzele “üstünde” MM 203/2, üzele
kel- “haberdar olmak, muttali
olmak” ME 62/8, üzele ketür-
“haberdar etmek” ME 20/8
krş. üzül-” KE 114v/16
üzre “üstünde, üzerinde krş. özre”
NF 210/8, KE 110v/6, MM
122/2, MN (1) 3/15, K I/35,
MN (2) 10/92
üzül-“kopmak, ayrılmak, kesilmek
krş. üzil-” NF 414/12, KE
77v/17, MM 269/3, HŞ 4442
üzüm(1) “üzüm krş. yüzüm” NF
298/11, KE 20r/12, ME 44/3,
HKT 136a/5, İML 182, üzüm
aġaçı “üzüm asması” İML 182
üzüm (2)“parça” üzüm üzüm “par-
ça parça, tane tane” KE 249v/2
üzüt-“kesmek, ara vermek” KE
e
ğ
40v/19
i
t
i
m

üzengü (1) “üzengü” NF 50/14, KE y

a
248v/5, ME 151/8, MN (1) y
ı

2/10, İML 174, üzengü ķayışı

n
e
v
“üzengi kayışı” İML 174 i

üzengü(2)“merdiven, merdiven
basamağı” ME 192/4, HKT
502a/4
üzengülüg “üzengili, üzengililk
krş. üzengülük” KE 124v/3
üzengülük “üzengili, üzengilik krş.
üzengülüg” HŞ 3080
üzerge “üzerine krş.üzerine” K
I/49
üzerine “üzerine krş. üzerge” K
VI/13
üzeyök “tam üzerinde” NF 182/8
Ǿüzeyr (<ö.a.) “İsrailoğullarına
gönderilen peygamber” KE
55v719, HKT 185a/5
 Harezm-Altınordu
-V-
vāǾale (<ö.a.) “Lut peygamberin
karısı krş. vāhile” KE 58r/7
vācib (<A.) 1.“(yapılması) dince
gerekli olan ve farzdan sonra
gelen vacip” NF 347/9, KE
83r/17, MM 116/2, HKT
262a/6, HŞ 4565, K V/14, 2.
“vacip, hükmedilmiş, takdir
edilmiş” HKT 298b/7, vācib
bol- “sabit ve vacip olmak” NF
188/17, KE 52r/13, ME 59/1,
HKT 149a/5, vācib bolġan “ge-
rekli, vacip” HKT 36a/8, vācib
bolmaķ “gerekli ve vacip olma”
HKT 37a/2, vācib devül-ken
bėr- “takdir edilmediği halde
vermek” ME 173/7, vācib ķıl-
“farz kılmak” NF 254/14, KE
193r/9, ME 40/4, MM 116/2,
HKT 377a/9
vaǾd (<A.) “vaat, verilen söz, söz
verme” KE 47v/14, HKT
218a/5
vaǾde (<A.) “vade, bir iş için tanı-
nan süre, sözleşme” NF 411/8,
KE 201r/6, ME 22/6, HKT
176a/3, vaǾde bāġı “vaad edi-
len bahçe” HŞ 962, vaǾde bir-
“söz vermek, vaad etmek krş.
vaǾde ver-” MN (1) 21/14, HŞ
3560, vaǾde bol- “sözleşmek,
anlaşmak” KE 117r/17, vaǾde
ķıl- “söz vermek, vadetmek”
NF 54/9, KE 21v/7, HKT
106a/1, MN (1) 6/7, vaǾde
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 643
ķılġannıñ tegür vaķtı “verilen
vaadin yerine getirileceği vakit”
HKT 287a/7, vaǾde ķılın- “söz
verilmek, vadedilmek” HKT
346a/4, vaǾde ķılınmış vaķt
“vaat edilen muayyen vakit”
HKT 569b/5, vaǾde ķılış- “söz-
leşmek” ME 121/5, HKT
162a/4, vaǾde ķılmaķ “söz ver-
me, vaat” HKT 200b/2, vaǾde
ķılmış nirse “söz verilen şey,
vaat” HKT 440a/4, vaǾde vaķtı
“vade zamanı, ölüm zamanı,
ecel” HKT 288b/5, vaǾde ver-
“vaddedilmek krş. vaǾde bir-”
K V/12
vaǾdelig (<A.+T.) “vadeli, süreli,
e
muayyen bir vakit” KE 19r/8
ğ
i
vāfį (<A.) “vefa eden, dostlukta ve
t
i
m sözde sebat eden” KE 68v/8
y
vāfir (<A.) “çok, bol” KE 57r/1
a
y
ı vāh (<F.) “vah” HŞ 1799
n
e vāhile (<ö.a.) “Lut peygamberin
v
i
karısı krş. vāǾale” KE 56v/20
vaĥiy (<A.) “Tanrıdan peygamber-
lere gönderilen ilahî haber,
vahy” NF 6/14
vaĥşet (<A.) “vahşet, korku” NF
443/10, KE 68v/21
vaĥşį (<ö.a.) “Hz. Hamzayı öldü-
ren köle” KE 224r/15
vaħt (<A.) “vakit, zaman krş. vaķt,
vaķit, vaķıt, vaķtın” NF 443/16
vaĥy (<A.)“Tanrıdan peygamberle- v
re gönderilen ilahî haber,
vaĥiy” NF 55/15, KE 158r/21,
HKT 506b/6, HŞ 137, vaĥy ıđ-
“vahyetmek vahiy göndermek
644 | D r . Suat ÜNLÜ
krş. vaĥy ıy-” HKT 368b/5,
vaĥy ķıl- “vahyetmek” NF
301/1, KE 138v/1, HKT
271a/2, vaĥy ķılın-
“vahyedilmek” HKT 135a/2,
vaĥy ıy- “vahyetmek, vahiy
göndermek vaĥy ıđ- “ME 62/1
vāǾıž (<A.) “vaiz krş. vāǾiż, vāǾiž”
HŞ 1951
vāǾiż (<A.) “dinî nasihat eden krş.
vāǾiž, vāǾıž” NF 63/5
vāǾiž (<A.) “dinî nasihat eden krş.
vāǾiż, vāǾıž” ME 73/4
vaķǾa (1) (<A.) “ağırbaşlılık, tem-
kin” KE 189v/5
vaķǾa (2) (<A.) “vaka, olay krş.
vāķıǾa (1), vāķıǾ” K V/16
vaķf (<A.) “vakıf, durma, duruş”
NF 156/9, KE 82r/11, HKT
347b/4, vaķf ķıl- “vakfetmek,
durmak, bırakmak” NF 156/6,
KE 40r/6, vaķf- ateş ķıl- “ateş
yakmak, ocak tüttürmek” HŞ
1234
vāķıǾ (<A.) “vuku bulan, olan,
meydana gelen krş. vāķiǾ,
vāķıǾa (1), vaķǾa (2)” vāķıǾ bol-
“vuku bulmak, meydana gel-
mek” NF 257/15
vāķıǾa (1) (<A.) “olay, durum krş.
vaķǾa (2), vāķıǾ” KE 166r/4,
HKT 544b/4, vāķıǾa bol-“vuku
bulmak, meydana gelmek” KE
166r/4
vāķıǾa (2) (<A.) “rüya, düş” NF
185/1
vāķıf (<A.) “haberi, bilgisi olan,
haberdar” NF 407/3, HŞ 3210,
vāķıf bol- “haberi olmak, ha-
berdar olmak, elde etmek”
KIV/9, vāķıf bul-“haberi olmak,
haberdar olmak, elde etmek”
HŞ 842
vaķıt (<A.) “vakit, zaman krş. vaķt,
vaķit, vaħt, vaķtın” ME 133/5
vāķiǾ (<A.) “vuku bulan, olan,
meydana gelen krş. vāķıǾ” vāķiǾ
ol- “vuku bulmak, meydana
gelmek” K VII/23
vāķidį (<ö.a.) “Ebû Abdullâh
Muhammed bin Vâkıd-el Me-
denî. Magâzî adlı hadis kitabı-
nın yazarı” NF 338/17 imām
“bkz. vāķidį” NF 444/7
e
ğ
vaķit (<A.) “vakit, zaman krş. vaķt,
i
t vaķıt, vaħt, vaķtın” NF 34/11
i
m vaķt (<A.) “vakit, zaman krş. vaķit,
y
a
vaķıt, vaħt, vaķtın” NF 3/16,
y
ı KE 20r/7, MM 9/4, HKT
130b/6, MN (1) 12/5, HŞ 2945,
n
e
v
i K VI/31, vaķt bol-“zamanı
gelmek” NF 243/5, KE 5r/4,
HKT 516a/5, HŞ 1351, vaķt ķıl-
“vakti tayin etmek, vakti kesin-
leştirmek” KE 213r/20,
vaķt kiçür- “zaman geçirmek”
HŞ 1120, vaķt saķla- “(namaz)
vaktini gözlemek, beklemek”
MM 67/3, vaķt yaķįn ķılın-
“vakti tayin edilmek, kesinleş-
tirmek” HKT 560a/5, vaķtı
belgülüg ķılın “vakti belirlen-
mek” HKT 560a/5, vaķtı
belgülüg ķılınmış “vakti belir-
lenmiş” HKT 66a/4
 Harezm-Altınordu
vaķtın (<A.+T.) “vakit, zaman krş.
krş. vaķit, vaķıt, vaħt, vaķt”
HKT 259a/3
vaķtį(<A.) “vaktiyle, bir zamanlar,
sonu olan” NF 226/1, KE
214r/11
vaķtsiz(<A.+T.)“vakitsiz, zaman-
sız” KE 122r/19
vaķūr (<A.) “ağırbaşlı, temkinli”
KE 201r/20
vālā (<F.) “yüksek, yüce” MN (2)
1/4
vālį (<A.) “vali” KE 239v/20, vālį
bol- “valilik yapmak” KE
65v/17, vālį ķıl-“vali yapmak,
vali olarak atanmak” KE 240r/3
vālide (<A.) “anne” NF 176/2
vaǿllāh (<A.) “Allah için” NF
19/16
vaǿllāhi (<A.) “Allah’a ant olsun
ki” NF 8/1, KE 67v/6, HŞ 2784
vaǿllāhu aǾlem (<A.) “Allah bilir”
NF 312/12, KE 161r/4
vaǿllāhu aǾlem biǿś-śavāb (<A.)
“doğrusunu Allah bilir” KE
200v/17
vaǿllāhu ekber (<A.) “yüce Allah’a
ant olsun ki” KE 224r/12
var- “varmak krş. bar-” K V/8
varaǾa biniǿş-şerįkiǿt- temmį
(<ö.a.) “Hz. Hüseyn’i yaralayan
kafirlerden biri” KE 248r/12
varaķ (<A.) “vasıf” HŞ 4352
varaķa(<A.)“evrak, belge” K
VII/54
varaķa bin nevfel (<ö.a.) “Hz. Ha-
tice’nin amcasının oğlu” KE
191v/18, varaķa ibnü nevfel
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 645
“bkz. varaķa bin nevfel” NF
9/5, varaķa “bkz. varaķa bin
nevfel” NF 9/3
vārid (<A.) “gelen, vasıl olan”
vārid bol- “gelmek, ulaşmak,
ortaya çıkmak” KE 217r/21
vāriŝ (<A.) “vâris, mirasta hakkı
olan” NF 299/8
varķā (<ö.a.)“Musa peygamber
kıssasında altı parça olan dağın
Medine’ye düşen üçte birlik
kısmı” KE 121v/16
vaśf (<A.) “sıfat, nitelik, vasıf”
MM 254/4, HŞ 2977, vaśf ay-
“bir şeyin vasfını, niteliklerini
anlatmak”MM 401/1, vaśfın ay-
“bir şeyin vasfını, niteliklerini
e
ğ anlatmak” HŞ 1522
i
t vaŝfiyye (<ö.a.) “Hz. Hamza’nın
i
m kız kardeşi” KE 224v/5
y
a
vaśıl (<A.) “ulaşan, erişen, kavu-
y
ı şan krş. vaśl” vaśıl bol-
n
e “ulaşmak, erişmek, varmak krş.
v
i
vaśıl ol-” NF 426/17, AO IV/7,
vaśıl ol-“ulaşmak, erişmek,
varmak krş. vaśıl bol-” K
VII/15
vāsıŧasız (<A.+T.) “vasıtasız, ara-
cısız” KE 190v/3
vaśį (<A.) “vasî, ölmüş bir kimse-
nin vasiyetini yerine getirmeye
memur edilen kimse” NF
149/17, vaśį dik- “ölmüş bir
kimsenin vasiyetini yerine ge- v
tirmeye memur edilmek” ME
62/5
vāsiŧ (<ö.a.) “Bağdat’ın 100 km.
güneydoğusu ile Basra’nın 120
646 | D r . Suat ÜNLÜ
km kuzeybatısında yer alan şe-
hir” NF 343/5
vaśiyyet (<A.) 1.“vasiyet, bir kim-
senin öldükten sonra yapılma-
sını istediği şey” NF 132/1, KE
51r/21, HKT 120b/3, 2. “buy-
ruk, tembih” HKT 77b/3,
vaśiyyet ķıl- 1.“vasiyet etmek”
NF 85/9, KE 17v/21, ME 62/1,
HKT 77a/5, HŞ 1913, 2. “bu-
yurmak, tembih etmek” HKT
295b/7, vaśiyyet ķılġan “vasiyet
eden” HKT 26a/5, vaśiyyet
ķılın- “vasiyet edilmek” HKT
77b/3, vaśiyyet ķılış- “karşılıklı
tavsiye ve tembihte bulunmak”
ME 207/2, HKT 499b/9,
vaśiyyet ķılmaķ “vasiyet etme,
vasiyet” HKT 36b/8
vāşıķ (<ö.a.) “İbrahim peygam-
ber’in altı oğlundan biri” KE
56r/6
vaśl (<A.) “vasıl olma, kavuşma
krş. vaśıl” HŞ 1179, MN (2)
15/147, vaśl bāġı “kavuşma
bahçesi” HŞ 1691
vaślat (<A.) “vuslat, kavuşma krş.
vuślat” HŞ 2993
vaŧan (<A.) “vatan” NF 256/9
vaŧy (<A.)“cinsî münasebette bu-
lunma” vaŧy ķıl- “cinsî münase-
bette bulunmak” HKT 36a/9
vāveylā (<A.)“çığlık, feryat”
vāveylā tė- “çığlık atmak, feryat
etmek” ME 231/6
vāy (<A.) “vay!” KE 124v/9, HŞ
1209, vāy bol-“hayıflanmak”
NF 364/4, vāy ķıl- “hayıflan-
mak” HŞ 1058, vāy ķop- “ha-
yıflanmak” HŞ 2970, vāy ti-
“hayıflanmak, vay demek” HŞ
1799
vaǾž (<A.)“dinî nasihat” KE
124v/12, HŞ 4571, vaǾž u
naśįĥat “öğüt ve nasihat” NF
84/7, vaǾž ve naśįĥat “öğüt ve
nasihat” NF 290/17, vaǾž ay-
“öğüt vermek, nasihat etmek”
ME 73/4, vaǾž et- “öğüt ver-
mek, nasihat etmek” KE
168r/7, vaǾž ķıl- “öğüt vermek,
nasihat etmek” NF 35/16, HKT
501b/5
ve (<A.) “ve krş. u, ü, vü” NF 2/5,
e
ğ
KE 5v/4, HKT 39a/1, HŞ 1551,
i
t AO II/45
i
m vebāl (<A.) “vebal, günah” NF
y
a
381/5, KE 78v/19, MM 156/2,
y
ı HŞ 4238, vebāl ol- “vebal ol-
mak, günah olmak” KE 78v/19,
n
e
v
i vebāl ķal- “günahı kalmak, so-
rumlu olmak” MM 194/2
vech (<A.) “yüz, suret” K X/8
vedd (<ö.a.) “Hz. Nuh’un kavmi-
nin taptığı putlardan biri” HKT
549b/9
vedį (<A.) “cinsel organdan küçük
abdesten sonra gelen su” MM
76/2
vefā (<A.) “vefa, dostlukta ve söz-
de sebat etme” KE 2r/8, HŞ
1959, MN (2) 11/107, vefā bol-
“vefa göstermek, sadık olmak”
KE 54v/19, vefā ķıl- “sadakat
göstermek” NF 140/12, KE
47v/14, ME 8/4, HKT 6b/8, HŞ
 Harezm-Altınordu
1199, vefā ķılġan “sadakat gös-
teren” HKT 25b/1, vefā
ķılġanraķ “daha çok sadakat
gösteren” HKT 197a/4, vefā
kör- “sadakat görmek, vefalı
davranılmak” HŞ 2175
vefādār (<A.+F.) “vefalı, sadık”
HŞ 2129
vefālıġ (<A.+T.) “vefalı krş.
vefālıķ” MM 61/2, HŞ 2614,
vefālıġ bol- “vefalı olmak” HŞ
2322
vefālıķ (<A.+T.) “vefalı, sadakatli
krş. vefālıġ MN (2) 15/144
vefāsız(<A.+T.)“vefasız, sadakat-
siz” HŞ 2132, MN (2) 15/144,
vefāsız dünyā “vefasız dünya,
sadakatsiz dünya” HŞ 1953
vefāsızlıķ (<A.+T.) “vefasızlık”
HŞ 4437
vefāt (<A.) “vefat, ölüm” NF 5/7,
KE 19r/20, MM 266/3, HŞ LX,
vefāt-ı ebū bekr “Hz. Ebu
Bekr’in vefatı” KE 238v/11,
vefāt bol- “vefat etmek, ölmek”
NF 4/13, KE 14v/5, vefāt ķıl-
“vefat etmek, ölmek” KE 56r/9,
MN (1) 15/5
vefį (<A.) “vefat eden” KE 5v/5
veger (<F.) “eğer krş. eger, ger”
MN (2) 34/344
vehb ibn münebbih (<ö.a.) “İran
asıllı bir hikayeci” KE 76v/19
veheb ibnü münebbih (<ö.a.) “Gü-
ney Arabistanlı bir hikayeci
zahid” NF 318/8, veheb “bkz.
veheb ibnü münebbih” NF
297/12
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 647
vehm (<A.)“kuruntu, asılsız fikir,
korku” MM 30/3, HKT 277a/7,
HŞ 29
vekellev bin büfnā (<ö.a.) “Musa
peygamber ile Tanrı’nın gö-
rüşmesine giden iki kişiden bi-
ri” KE 120r/16
vekįl (<A.) “vekil, başkasının yeri-
ne iş yapan, gözetleyici, nezaret
eden” KE 192r/6, HKT 348b/1,
vekįl bol- “vekil olmak, başka-
sının yerine iş yapmak” KE
77r/7, vekįl ķıl- “vekil tayin et-
mek” NF 181/4, ME 96/3, HKT
134a/8, vekįl ķılın- “koruyup
gözetmek, nezaret etmek” HKT
70b/3
e
ğ vekįllik (<A.+T.)“vekillik, koruyu-
i
t culuk” ME 96/4, HKT 88b/3
i
m ve-lākin (<A.) “fakat, lakin krş. ve-
y
a
lįkin” MM 33/1
y
ı velāyet (<A.) “velilik, ermişlik”
n
e
v
MM 384/1
i
velį (1) (<A.) “veli, aziz, dost,
yardımcı, ermiş kişi” NF 432/9,
KE 87r/7, MM 381/2, HKT
461b/3, HŞ 3160, velį bol-
“yardımcı olmak, yardım et-
mek” KE 167r/17
velį (2) (<F.) “fakat, lakin” NF
70/3, KE 81r/10, MM 124/3,
HKT 101a/9, HŞ 1465, MN (2)
23/225
velįd (<ö.a.) “Velid bin Velid. v
Halid bin Velid’in kardeşi olup
Bedr savaşında kafirlerin tara-
fında iken esirlikten kurtuluşuy-
648 | D r . Suat ÜNLÜ
la İslamiyeti kabul etmiş bir sa-
habe” KE 221v/15
velįd bin maġįrüǿl-ĥamrūnį (<ö.a.)
“Hz. Peygamber’in imana dave-
tine şakayla karşılık veren ka-
fir” KE 203r/20
velįkįn (<A.+F.) “yalnız, sadece,
fakat, ama, böylece, kısaca krş.
ve-lākin” NF 3/11, KE 36r/22,
MM 32/2, HKT 158a/5, HŞ
4327, MN (1) 12/7, MN (2)
24/237
velįlıķ(<A.+T.) “velayet” HKT
180a/2
veliyyüǿl-verā (<A.) “herkesin
kabul ettiği ermiş kişi” MM
384/3
ver- “vermek krş. ber-, bėr-, bir-”
K V/12
veraǾ(<A.) “haramdan kaçınma”
MM 322/3
verd (<A.) “gül” HŞ 4511
verdān (<ö.a.) “İbn Mülceme’in
aşık olduğu ve Hz. Ali’yi öl-
dürmek için tuttuğu kişi” KE
242r/3
vesāvis (<A.ç.) “kuruntular, vesve-
seler” MM 361/3
vesķ (<A.) “iki yüz kırk batmanlık
bir ağırlık ölçüsü krş. evsuķ”
MM 201/1
veŝŝāb (<A.)“Yusuf peygambere
rüyasında secde eden on bir
yıldızdan biri” KE 67v/4
veǿs-selām (<A.) “işte bu kadar”
NF 302/17, KE 99v/8, HŞ 4728
vesvese (<A.) “kuşku, kuruntu” NF
245/7, KE 11r/13, HKT 172a/7,
vesvese ķıl- “vesvese vermek,
dürtüklemek” NF 213/16, KE
51r/4, ME 231/3, HKT 138b/8,
vesvese ķılġan “vesvese veren”
HKT 583b/4
veyā (<A.)“veya, yahut” KE
94r/10, HŞ 4001
veyl (<A.) “ne yazık” HŞ 2676
veyne (<ö.z.) “Lut peygamberin
köpeği” KE 58r/9
veyrān (<F.) “viran, harap, yıkıl-
mış krş. vįrān, vįrāne” veyrān
ķıl- “viran etmek, harap etmek,
yıkmak” NF 42/2
vezįr(<A.) “vezir” NF 78/17, KE
58v/1, MM 94/3, HKT 347b/8
e
ğ
vezįrlik (<A.+T.) “vezirlik krş.
i
t vezirlik” KE 92r/18
i
m vezirlik (<A.+T.) “vezirlik krş.
y
a
vezįrlik” vezirlik ķıl- “vezirlik
y
ı yapmak” ME 121/6
vezn (<A.) “tartı, tartma, ölçü” KE
n
e
v
i 222v/5
vidāǾ (<A.) “veda” NF 83/2, KE
221r/8, vidāǾ ĥaccı “veda hac-
cı” KE 245r/5, vidāǾ ķıl- “veda
etmek” NF 184/8 73v/9, vidāǾ
ķılış- “veda etmek, vedalaş-
mak” NF 438/15
vilādet(<A.) “doğma” KE 168v/15,
vilādet-i iśĥāķ “Hz. İshak’ın
doğumu” KE 53v/11, vilādet-i
muĥammed “Hz. Muham-
med’in doğumu” KE 181v/5
vilāyet (<A.) “vilayet, il, memle-
ket” NF 281/14, KE 75r/6, ME
114/6, K X/6, vilāyet aç- “fetf
etmek, ele geçirmek” NF 112/2,
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 649

vilāyet çeki “il sınırı” ME vürūd (<A.) “gelme, varid olma”

114/6, vilāyet çekini saķla- “il vürūd bol- “gelmek, varid ol-
sınırını korumak, beklemek” mak, gelmiş olmak” HŞ 4681
ME 114/6 vüsǿat(<A.) “genişlik, ferahlık” HŞ
vildān (<A.) “yeni doğmuş çocuk, 4706
kul, köle” NF 424/16, KE 3v/20 vüzerā (<A.ç.) “vezirler” NF
vįrān (<F.) “harap, ıssız, yıkık ve 429/12
boş krş.veyrān, vįrāne” vįrān
bol- “harap olmak, yıkılmak, ıs-
sızlaşmak” ME 42/1, HŞ 2004
vįrāne(<F.) “virane krş. krş.
veyrān, vįrān” HŞ 1857
vird (<A.) “muayyen vakitlerde
söylenmesi adet olan dua,
Kur’an cüzleri” NF 322/16, KE
140v/2
viśāl (<A.) “visal, kavuşma” MM
376/1, HŞ 3963, viśāl tap- “ka- e
ğ

vuşmak, bir araya gelmek” HŞ

i
t
i
1935, MN (2) 14/134 m

vucūd (<A.) “var olma, dünyaya y

a

gelme”vucūdķa kel- “var ol- y

ı
n
mak, meydana gelmek” NF e
v
218/7 i

vuķūf (<A.) “durma, duruş krş.

vücūd” vuķūf ķıl- “durmak,
beklemek” NF 84/6
vuślat (<A.) “vuslat, kavuşma”
KE 110v/6
vużūǿ(<A.) “abdest alma” MM
87/3
vü (<F.) “ve, ile krş. u, ü, ve” MM
12/1, MN (1) 11/3, HŞ 3525,
MN (2) 6/49 v
vücūd(<A.) “vücut, beden krş.
vucūd” KE 183r/12, MM
142/2, HŞ 2418, MN (2) 34/342
650 | D r . Suat ÜNLÜ
Y-
yā (1) (<F.) 1.“ya, ya da, veya,
yahut krş. ya (3)” 15/10, KE
8r/18, ME 16/1, MM 80/1,
HKT 2b/4, HŞ 2509, 2. “yoksa”
HKT 362a/6, yā.. kim taķı yā
“ister… ister, ya… yahut” HKT
304b/1, yā taķı “ya.. veya” MM
113/1, yā.. taķı yā “ya.. veya”
HKT 299a/5, yā… yā “ister.. is-
ter, ya… yahut” MM 192/1,
HKT 279b72, yā.. yā taķı “is-
ter… ister, ya… yahut” HKT
558a/4, yā.. yā… yā “ister.. is-
ter… ister, ya… ya… yahut “
MM 160/1, yā.. yā… yā..yā “is-
ter.. ister… ister….ister , ya…,
ya…., ya.. yahut”MM 240/2
yā (2) “yay krş. ya (1)” ME 18/3
yā (3) “ey” NF 4/5, KE 7v/2,
HKT 235b/8, MN (1) 15/1, K
VIII/5
ya (1) “yay krş. yā(2), yay” NF
31/16, KE 75v/16, HKT
503a/5, İML85, HŞ 4138, MN
(2) 34/343, ya ķur- “yay kur-
mak” İML 105, ya tart- “yay
çekmek, yay kurmak, yayı at-
maya hazır hale getirmek” HŞ
300
ya (2) “yay burcu” İML 183
ya (3) “veya krş. yā (1)” CE 1/2,
MN (2) 28/272
yaban 1.“kır, yaban, çöl krş.
yābān” ME 147/2, HŞ 2446, 2.
“tenha, ıssız yer” HKT 277b/1,
3. “yer yüzünün denizle örtülü
olmayan bölümü, kara, toprak”
HKT 130b72
yābān (<F.) “çöl, sahra krş. yaban”
NF 209/15, KE 16v/7, İML
177, yābān yazı “çöl, sahra,
ova” KE 68r/20
yabġı “çul” İML 174
yabuldaķ“çıplak, palansız”
yabuldaķ mün- “çıplak binmek,
palansız binmek” ME 225/5
yaçı “yaycı” İML 157
yād (<F.)1. “anma, hatırlama, zik-
retmek, hatır, akıl” NF 437/3,
HKT 340a/9, HŞ 2302, MN (2)
10/89, HŞ 2302, 2. “hatıra, anı”
e HKT 290b/9, yād ķıl- “zikret-
ğ
i
mek, anmak, hatırlamak” NF
t
i
m 32/9, KE 65v/21, ME 196/4,
y HKT 29b/1, MN (1) 21/15, HŞ
a
y
1137, K IV/10,MN (2) 15/142,
ı
n
e yād ķılın-“zikredilmek, anıl-
v
i mak” NF 10/7, HKT 138a/9,
yād ķılmaķ “zikretme, zikir,
anma” HKT 154a/8, yād tut-
“ezberlemek, hatırlamak” NF
201/15, KE 165r/18
yađ“yabancı krş. yat” HŞ 2302,
yad ķıl- “ayrılmak, uzaklaşmak,
dağılıp gitmek” HKT 68b/4
yada-“gayret etmek, yorulmak” HŞ
2052
yadaġ “yaya krş yayaġ, yađaġ,
yayaķ” İML 164
yađaġ1.“yaya krş yayaġ, yadaġ,
yayaķ” NF 31/5, KE 246v/20,
ME 191/8, MM 175/2, HKT
322a/5, 2. “piyade” HKT
 Harezm-Altınordu
277a/2, yađaġ bol- “yaya yürü-
mek, yaya kalmak” KE 76r/8
yađaġla- “yaya yürümek, yaya
kalmak” KE 76r/5
yādġār(<F.) “yadigar, hatıra krş.
yādiġār” NF 168/1, HŞ 1128
yađıl- “yayılmak krş. yayıl-, yatıl-,
yazıl-” KE 61r/1
yađılan-“yayılmak, dolaşmak” KE
39r/4
yādiġār (<F.) “yadigar, hatıra krş.
yādġār” HŞ 1128, yādiġār
ķoy- “hatıra bırakmak” HŞ
4679
yāfes (<ö.a.) “Nuh peygamberin
oğullarından biri krş. Yāfes bin
Nūĥ” KE 24r/12
yāfes bin nūĥ (<ö.a.) “Nuh pey-
gamberin oğullarından biri krş.
Yāfes” KE 175r/13
yafraġ“yaprak krş. yapurġaķ,
yawurġaķ, yafraķ” MN (1) 9/12
yafraķ“yaprak krş. yapurġaķ,
yawurġaķ, yafraġ” KE 97r/14
yafraķlan-“yapraklanmak, yeşer-
mek krş. yapraķlan-” KE
162v/18
yaftaçı “vergi tellalı” K I/14
yaǾfūnį (<ö.a.) “bir Hıristiyanlık
mezhebi” KE 179r/15
yaġ “yağ” NF 234/5, KE 93v/1,
ME 70/3, HKT 329a/3, İML
165, HŞ 1550
yaġ- 1.“(yağmur) yağmak” NF
234/8, KE 118v/10, ME 30/6,
HŞ 3650, 2. “akmak” İML 120
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 651
yaġan “fil” KE 63v/16, İML 174,
HŞ 1277, yaġan süñüki “fil
kemiği, fil iskeleti” KE 139r/20
yaġayla (<ö.a.) “Litvanya-Lehistan
kralı (Jagello)” AO I/2
yaġçı “attar” İML 157
yaġdur- “yağdırmak” NF 334/10,
KE 32r/20, ME 15/6, HKT
222a/3, HŞ 3598, yaġdurġan
“yağmur veren, yağdıran” HKT
482a/5, yaġdurmaķġa yawuķ
bolmış bulıt “yağdırmak üzere
olan bulut” HKT 562a/1
yaġdurt-“yağdırtmak” ME 215/7
yaġdurul-“yağdırılmak” HKT
348a/5
yaġfūr (<ö.a.) “Mısır hükümdarı
e
ğ Mukavkaş’ın Hz. Muhammed’e
i
t hediye ettiği Mısri eşeğin kün-
i
m yesi” KE 230r/16
y
a
yaġı “düşman krş yaġu (2)” NF
y
ı 146/15, ME 12/7, İML 152, HŞ
n
e 1796, K VI/31
v
i
yaġıçı “savaşçı” İML 145
yaġıla-“düşmanlık etmek” İML
112
yaġılaş-“düşmanlık edişmek, düş-
man olmak” KE 178r/3, ME
125/3, yaġılaşmaķ “düşmanlık”
ME 125/3
yaġılıķ “düşmanlık” KE 25r/5, ME
111/2, K V/15, yaġılıķ ķıl-
“düşmanlık etmek, düşmanca
davranmak” ME 124/8, yaġılıķ
ķılış- “birbirlerine karşı düş-
manlık etmek” ME 109/7 y
yaġın “yağmur krş. yaġmur” KE
25r/15, ME 15/6, yaġın yaġ-
652 | D r . Suat ÜNLÜ
“yağmur yağmak” ME 30/7,
yaġın yaġdur- “yağmur yağdır-
mak” ME 15/6
yaġınlıķ“yağmurluk krş.
yaġmurluġ, yaġmurlıġ” yaġınlıķ
bol- “yağmurlu olmak, yağmur
yağmak” KE 30r/11
yaġır“omuz krş. yaġrın” KE
189r/16
yaġırt “yoğurt krş. yoġurt” İML
yaġış-“düşmanlık edişmek” ME
115/8
yaġız “yağız, kara, menekşe renk-
li” İML 168, yaġız yėr “dünya,
yeryüzü” KE 46v/1
yaġla-“yağlamak, yağ sürmek” ME
87/7, İML 109
yaġlaġu “yağlama aleti ” İML 169
yaġlıġ “yağlı” ME 84/6
yaġlıķ “havlu, yağlık” ME 178/8
yaġma “yağma” HŞ 4566
yaġmur “yağmur krş. yaġın” NF
234/8, KE 6r/6, ME 21/2, MM
199/1, HKT 124a/6, İML 184,
yaġmur ıđar- “yağmur gönder-
mek, yağmur yağdırmak” HŞ
3225, yaġmur yaġ- “yağmur
yağmak” HŞ 1001, yaġmur
yaġdurul- “yağmur yağdırıl-
mak” HKT 232a/3
yaġmurlıġ“yağmur yüklü krş.
yaġmurluġ, yaġınlıķ” yaġmurlıġ
bulıt “yağmurlu bulut” HKT
571a/2
yaġmurluġ“yağmur yüklü krş.
yaġmurlıġ, yaġınlıķ” yaġmurluġ
kim irseniñ śıfatı “yağmura tu-
tulmuş kimsenin hali” HKT
3b/5
yaġmursuz“kurak, yağışsız”
yaġmursuz bol- “kurak olmak,
yağışsız olmak” ME 29/8
yaġrın“kürek kemiği krş. yaġır”
yaġrın eti “kürek kemiğinin
eti” NF 33/11
yaġu (1)“yağmurluk” KE 224v/3
yaġu(2)“düşman krş yaġı” AO I/16
yaġu-“yaklaşmak krş. yawu-” KE
41r/7, HŞ 1925
yaġuķ “yakın, yakınlık krş. yawuķ,
yavuķ” KE 213v/18, İML 143
yaġur “küncü, susam” ME 75/7
yaġūŝ (<ö.a.) “Hz. Nuh’un kavmi-
nin taptığı putlardan birinin
e
ğ
adı” HKT 549b/9
i
t yaġut- “yaklaştırmak krş. yawut-”
i
m KE 228v/1
y
a
yā-ħod (<F.) “yahut, veya krş. yā-
y
ı ħūd” NF 420/5, KE 52v/14
yaħnūn (<ö.a.) “Ermele’nin veziri”
n
e
v
i KE 159r/13
yaħşı 1.“iyi, güzel, çok” NF 22/2,
KE 2r/21, ME 33/6, MN (1)
10/3, İML 150, HŞ 1371, AO
III/5, MN (2) 13/127, 2. “temiz,
helal, güzel, değerli” HKT
75a/5, 3. “iyi, hayırlı” HKT
71a/4, 4. “iyi, faziletli, şerefli”
HKT 435b/5, yaħşı bil- “iyi
bilmek” HKT 367b/2, yaħşı
bol-“iyi olmak” NF 114/6,
yaħşı bul-“iyi olmak” İML 107,
yaħşı et- “iyi yapmak” KE
170v/6, yaħşı iş “iyi ve faydalı
iş” HKT 62b/3, yaħşı işle- “dü-
zeltmek” İML 103, yaħşı kel-
 Harezm-Altınordu
“yakışmak, memnun etmek”
KE 99r/17, yaħşı ķıl- “düzen-
lemek” NF 57/10, KE 90v/10,
HKT 228a/9, yaħşı ķılıķlıġ “iyi
huylu” HKT 510b/1, yaħşı kişi
“iyi ve ahlaklı kimse” HKT
338a/5, yaħşı sor- “sorma işini
iyi yapmak” HKT 168b/7, yaħşı
söz “hoş söz” HKT 338a/6,
yaħşı turġu yir “güzel ve hoş
mekan, saray, köşk” HKT
410a/5, yaħşıraķ 1.“daha hoş,
daha güzel” NF 16/8, KE 3r/2,
HKT 89a/6, HŞ 3311, 2. “en
güzel, en hoş” HKT 42b/4, 3.
“daha iyi, daha hayırlı” HKT
187a/6, 4. “en üstün, en fazilet-
li, en adil” HKT 543a/1,
yaħşıraķ kör- “daha iyi görmek,
iyice görmek” ME 215/3,
yaħşısın al- “iyisini ve güzelini
almak” HKT 511b/4
yaħşıla-“övmek, medhetmek” KE
81v/11
yaħşılıķ 1.“iyilik, güzellik, doğru-
luk” KE 163v/20, HKT 508a/2,
MN (1) 12/11, AO III/7, 2.
“hayır” HKT 173b/1
yaħtu“aydınlık, parlak, ışık krş.
yaķtu” HŞ 3659
yā-ħūd (<F.) “yahut, veya krş. yā-
ħod” MM 191/3, HŞ 1345
yahūd (<ö.a.) “KaǾbüǿl-ahbâr”
yahūd oġlı “KaǾbüǿl-ahbârǿın
oğlu” NF 129/4
yahūdį (<A.) “Yahudi” NF252/2
yahūdįyye (<A.) “Yahudi kadın”
NF 34/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 653
yaħun- “ısınmak” ME 152/5
yaĥyā (<ö.a.) “Hz. Yahya, Yahya
peygamber” NF 54/2, HKT
133b/9, yaĥyā peyġamber “Hz.
Yahya, Yahya peygamber” MN
(1) 5/12
yaĥyā ibni maǾāź er-rāzį (<ö.a.)
“tanınmış şeyh ve vaizlerden
biri” NF 317/6
yaĥyā bin selįm el- māzenį (<ö.a.)
“Kerbela olayında şehit olan-
lardan biri” KE 247r/15
yaķ“yakın, yakın akraba” yaķ
yawuķ “eş, dost” NF 8/11, yaķ
yavuķluķ “arkadaşlık, ahbaplık
krş. yaķ yawuķluķ” ME 60/5,
yaķ yawuķluķ “arkadaşlık, ah-
e
ğ baplık krş. yaķ yavuķluķ” NF
i
t 14/1
i
m yaķ- (1) “yakmak, ateş yakmak”
y
a
NF 42/12, KE 109r/11, ME 7/6,
y
ı MM 321/4, İML 103, HŞ 2854
n
e yaķ-(2) “yanaştırmak, yaklaşmak,
v
i
uygun gelmek, hoşa gitmek,
kabul etmek, sürmek” KE
68v/2, ME 2/3
yaķ- (3) “(kına) yakmak” ME 65/7
yaķa (1) 1.“yaka” KE 48r/2, ME
91/5, HKT 338b/9, İML 166,
MN (2) 28/276, 2. “göğüsle gi-
yecek arasındaki kısım, koyun”
HKT 371b/2, yaķa ur- “düğme-
lemek” NF 95/7, ME 147/3
yaķa (2) “kıyı, kenar” NF 307/4,
ME 2/3, HŞ 3724, MN (2)
44/437 y
654 | D r . Suat ÜNLÜ
yaķa (3) “yakın, bitişik”yaķa ķoñşı
bol- “yakın komşu olmak” ME
113/1
yaķa (4) “yaka, taraf” AO III/18
yaķalaş- “yakadan tutmak” ME
91/5
yaķalıķ “yakalık” ME 85/3
yaķıl- “yakılmak” KE 43r/13, ME
140/1, HŞ 1104
yaķın1.“yakın, uzak olmayan, kısa,
az” NF 39/14, KE 132r/11, ME
23/2, MM 37/2, HKT 136a/5,
MN (1) 9/10, HŞ 1293, 2. “ara-
larında sıkı ilgi bulunan, yakın”
HKT 355b/5, yaķın bar- “yak-
laşmak, ulaşmak, yakınında
olmak” KE160v/13, yaķın bol-
“yakın olmak, yaklaşmak krş.
yaķın ol-” NF 98/6, KE 71v/3,
ME 128/5, MM 102/2, HKT
186b/5, CE 3/2, yaķın kel-
“yaklaşmak, yakına gelmek”
KE 84r/16, K VII/36, yaķın ķıl-
“yaklaştırmak” NF 440/14, KE
112r/10, ME 126/7, HKT
297a/9, yaķın ķılın- “yaklaştı-
rılmak” HKT 496b/5, yaķın ol-
“yakın olmak, yaklaşmak krş.
yaķın bol-” K VII/28, yaķın
tiriglik “dünya hayatı” HKT
127a/4, yaķınraķ 1.“çok yakın,
daha yakın” NF 148/1, KE
69v/16, HKT 397b/6, MN (1)
22/1, HŞ 865, 2. “en yakın
(kimse), akraba” HKT 31b/4,
yaķınraķ nirse “daha yakın şey”
HKT166b/6, yaķınraķ tiriglik
“dünya hayatı krş. yaķınrek
tiriglik” HKT 31a/1, yaķınrek
tiriglik “dünya hayatı krş.
yaķınraķ tiriglik” HKT 243b/2
yaķınlıķ “yakınlık” ME 23/3, MM
169/2, yaķınlıķ ķıl- “yak-
laşmak, yakınlaşmak” HŞ 4118
yaķış- “uymak, alışmak” ME 136/7
yaķıt- “yaktırmak” HŞ 1859
yakįn (<A.)1. “kesin, kat’î olarak
bilme, kesin inanç” NF 423/6,
KE 55v/20, MM 20/3, HKT
100a/7, 2. “şüphe ve tereddüt-
ten uzak olan şey” HKT 362a/9,
yakįn bil- “kesin olarak bilmek
ve anlamak, şüphe etmemek”
NF 175/16, ME 44/4, HKT
e
ğ
288a/1, HŞ 1125, K VII/32,
i
t yakįn bilgen “kesin olarak bi-
i
m len ve anlayan, hiç şüphesi
y
a
kalmayan” HKT 352b/3, yakįn
y
ı tut- “kabul etmek” MM 122/3
yakįnį (<A.) “kesinlikle, kesin
n
e
v
i olarak” NF 264/16
yaķnaş- “yakınlaşmak, yaklaşmak”
ME 108/8
yaķnat- “yaklaştırmak” ME 61/5
yaķsun “arpa şiresi” İML 161
yaķtılıķ “her aydınlık veren nesne”
İML 170
yaķtu “parlak krş. yaħtu” MN (2)
5/46
yaķu “çevrilmiş kürk” İML 167
yaǾķūb (1)(<ö.a.)“731-798 yılları
arasında yaşamış, Ebu Hani-
fe’nin talebelerinden biri krş.
ebū yūsuf” MM 107/3
yaǾķūb (2)(<ö.a.) “Yakub peygam-
ber krş. yaǾķūb isrāǿįluǿllāh,
 Harezm-Altınordu Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 655

yaǾķūbu’n-nebį, yaǾķūbį” NF yal- “alevlenmek, yanmak” ME

355/6, KE 54r/14, HKT 471a/2, 180/2
HŞ 1188, yaǾķūb peyġamber yala “suçlama, töhmet” yala yap-
“Yakub peygamber, Hz. “suçlamak, töhmet altında bı-
Yakub” MN (1) 6/5 rakmak” ME 147/1
yaǾķūb (3) “Süleyman peygambe- yala-“yalamak, dille silmek” İML
rin hüdhüdünün adı” KE 121
146v/12 yalañ “yalın, çıplak krş. yalıñ,
yaǾķūb (4) “Osmanlı donanmasın- yalañaç” KE 83v/6
da bir kaptan” K III/11 yalan-“ateş alevlenmek” İML 102
yaǾķūb isrāǿįluǿllāh (<ö.a.) “Yakub yalañaç “çıplak krş. yalıñ, yalañ”
peygamber krş. yaǾķūb (2), KE 78v/10
yaǾķūbu’n-nebį, yaǾķūb” KE yalat- “başkasını yalamağa mecbur
99r/9 etmek” İML 131
yaǾķūbuǿn-nebį (<ö.a.) “Yakub yalavaç“peygamber, elçi krş.
peygamber krş. yaǾķūb (2), yalawaç” KE 47v/18, HKT
yaǾķūb isrāǿįluǿllāh, yaǾķūbį” 106b/9, İML 138, ĥaķ yalavaç
KE 61v/1 e
ğ “Hz. Muhammed” KE 151v/10
yaǾķūbį (<ö.a.) “Yakub peygamber
i
t yalawaç “elçi, peygamber krş.
i
krş. yaǾķūb (2), yaǾķūb m yalavaç” NF 230/6, KE 53r/20,
isrāǿįluǿllāh, yaǾķūbuǿn-nebį” y
a
ME 8/6, HKT 193b/5, HŞ 120,
KE 61v/21 y
ı yalawaç ıđ- “peygamber gön-
n
yaķur- “yaklaştırmak” İML 114 e dermek” HŞ 4625
v
yāķūt (<A.) “yakut” NF 272/12, i
yalavaçlıķ“peygamberlik krş.
KE 148v/19, HKT 510a/5, MN yalawaçlıķ” KE 83r/9,
(1) 13/6, HŞ 2369, MN (2) yalavaçlıķ bėr- “peygamberlik
36/359 görevi vermek” KE 111v/7,
yal (1) “kira, ücret” ME 57/1, yalavaçlıķ teg- “peygamberlik
yalġa bėr- “kira vermek, kiraya görevi vermek, peygamberlik
vermek, ücret ödemek” ME görevi gelmek” KE 58r/5,
12/3, yalġa tut- “kiralamak, ki- yalavaçlıķ tegür- “peygamberlik
raya tutmak” ME 150/4 görevi vermek, peygamberlik
yal (2) “kıl, tüy, at yelesi” KE görevini ulaştırmak” KE
124v/4, yalın ürpert- “tüyleri 106v/18
diken diken olmak” ME 134/4 yalawaçlıķ“peygamberlik krş.
yal (3) “ön ayağı ak olan at” İML yalavaçlıķ” KE56v/14 y
171 yalavaçsız “peygambersiz”
yalavaçsız ķal- “peygambersiz
656 | D r . Suat ÜNLÜ
kalmak, peygamber gönderil-
memek” KE 131v/10
yalayı- “iftira etmek” ME 150/3
yalbar- 1.“yalvarmak, yalvarıp
yakarmak krş. yalpar-, yalwar-”
NF 355/4, KE 110r/6, ME
139/5, HKT 332a/2, MN (1)
11/10, İML 106, HŞ 1835, 2.
“istemek” İML 123
yalçıķ “ay” KE 66v/7
yaldur- “alevlendirmek, yakmak”
ME 31/5
yalduz- “yaldızlamak” ME 65/8
yalġa-“kandırmak, yalan söyle-
mek” KE 68v/10
yalġan 1.“yalan, doğru olmayan
krş. yalķan” NF 16/1, KE
68v/10, ME 71/4, MN (1)
20/15, İML 148, K III/16, MN
(2) 14/135, 2. “uydurma, sahte”
HKT 428b/7, 3. “yalancı” HKT
216a/5, yalġan and iç- “yalan
yere yemin etmek krş. yalġan
ant iç-” NF 134/6, yalġan ant iç-
“yalan yere yemin etmek krş.
yalġan and iç-” NF 265/2,
yalġan ay- “yalan söylemek,
uydurmak” NF 131/6, KE
67v/15, HKT 215a/5, yalġan
ayġan “yalancı” HKT 223a/9,
yalġan ayt- “yalan söylemek,
uydurmak” NF 339/4, KE
99r/5, yalġan aytıl- “uydurul-
mak” HKT 220b/2, yalġan bol-
“yalan olmak, uydurmak” NF
143/11,yalġan çat- “yalan söy-
lemek, uydurmak” NF 381/7,
ME 98/6, HKT 126a/5, HŞ 956
yalġan çatıl- “uydurulmak”
HKT 413b/5, yalġan çatmaķ
“iftira etme, iftira” HKT
141a/7, yalġan ķıl- “yalanla-
mak, tekzip etmek” HKT
576b/5, yalġan kör- “uydurul-
duğunu düşünmek, yalan oldu-
ğunu düşünmek” ME 67/1,
yalġan söz “yalan söz, ifitira”
KE 26r/10, K IV/15, yalġan
sözle- “yalan söylemek” NF
2/8, ME 167/1, HKT 138a/7,
yalġan sözlegen “yalancı” ME
22/7, HKT 360a/5, yalġan yap-
“yalan söylemek, yalan uydur-
mak” KE 235r/15, yalġanġa
e
ğ
nisbet ķıl- “yalan olduğunu id-
i
t dia etmek, yalan saymak” HKT
444a/5, yalġanġa nisbet ķılġan
i
m
y
a
“yalan olduğunu iddia eden, ya-
y
ı lan sayan, yalanlayan” HKT
124b/7, yalġanġa nisbet ķılın-
n
e
v
i “yalanlanmak” HKT 239a/3,
yalġanġa nisbet ķılmaķ “yalan
sayma, yalanlama” HKT
570b/1
yalġançı “yalancı” NF 344/17, KE
154v/1, HKT 268a/3, İML 148,
HŞ 3562, yalġançı bol- “yalan
söylemek, yalancı olmak” NF
144/6, yalġançı bul- “yalan söy-
lemek, yalancı olmak ME 5/6
yalġançılıķ “yalancılık” KE 202v/3
yalġandur- “yalan saymak, yalan-
lamak, doğru addetmemek” NF
351/5, ME 66/8, HKT 480a/2
yalġuz 1.“yalnız, kimsesiz krş.
yañluz, yalnız” NF 11/9, KE
 Harezm-Altınordu
9r/8, ME 10/8, MM 255/1,
HKT 526b/1, HŞ 2435, 2. “tek,
eşsiz” HKT 454b/7, 3.“tek ba-
şına, yalnız” HKT 299b/2, 4.
“tek eşi ve benzeri olmayan,
esma-i hüsna’dan el-aĥad, el-
vāĥid” HKT 583a/2, yalġuz bol-
“yalnız olmak, tek başına kal-
mak, kimsesiz olmak” NF 20/3,
KE 183v/14, ME 155/8, yalġuz
cemāǾat “tek kişilik cemaat,
kendi başına cemaat oluştur-
mak” MM 153/2, yalġuz dut-
“yalnız bırakmak” K VII/37,
yalġuz ķal- “tek başına kalmak,
kimsesiz kalmak” NF 184/7,
HŞ LXIV, yalġuz ķıl- “tek ba-
şına yapmak” ME 40/7, yalġuz
ķođ- “tek başına bırakmak, yal-
nız bırakmak” NF 365/16,
yalġuz oķu- “yalnız başına na-
maz kılmak” MM 139/2, yalġuz
otur- “yalnız başına kalmak”
HŞ 3904, yalġuz yalġuz “teker
teker, birer birer” HKT 414a/2
yalġuzın “tek başına krş. yalġuzun”
yalġuzın ėt- “tek başına yap-
mak, yalnız yapmak” ME 169/8
yalġuzlan- “yalnız kalmak” ME
184/6
yalġuzluķ “yalnızlık” NF 83/15,
ME 140/3, HŞ 2638
yalġuzun “tek başına krş. yalġuzın”
HKT 442b/5
yalıķ “şarap tulumu” İML 161
yalıl-“bıkmak, usanmak” ME
179/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 657
yalın“alev, kıvılcım krş. yalıñ” KE
4r/5
yalıñ (1) “yalın, çıplak, yalnız krş.
yalañ, yalañaç” NF 80/2, KE
12r/12, HKT 42a/2, HŞ 2478,
yalıñ ķılıç “kılıçlı, kılıçla bir-
likte, yalnız başına” NF 19/14,
KE 225v/21, ME 124/4, yalıñ
bol- “çıplak olmak, çıplak kal-
mak” ME 169/2, HKT 308b/7,
yalıñ ķıl- 1.“yalnız bırakmak”
NF 165/10, 2. “soymak” KE
150r/18, ME 56/8
yalıñ (2) “alev, kıvılcım krş. yalın”
ME 151/1, HKT 509a/8, yalıñ
ėt- “alevlenmek, kıvılcım çı-
karmak” ME 180/2, yalıñ ot
e
ğ “ateş, alevli ateş, Cehennem
i
t ateşi” NF 439/4
i
m yalın- (1) “yakarmak” İML 123
y
a
yalın- (2) “soyunmak” HŞ 1571
y
ı yalıñat-“çıkarmak, soymak” ME
n
e
v
150/7
i
yalıñla- “alevlenmek” ME 151/1
yalıñlan-(1)“soyunmak” ME 169/2
yalıñlan (2) “alevlenmek” ME
167/2, HKT 575b/2, HŞ 2807
yalıñlat- “soyundurmak” ME 56/8
yalıñlıġ “alevli” HKT 582b/5,
yalıñlıġ ot “yakıcı ateş, Cehen-
nem” NF 17/9
yalķ-1.“bıkmak, usanmak”KE
119v/8, ME 179/4, HKT
458b/7, 2. “üşenmek” HKT
45b/2
yalķan“yalan, doğru olmayan krş. y
yalġan” HKT 350b/5
658 | D r . Suat ÜNLÜ
yalķınç “fakir, yoksul” yalķınç bol-
“fakir olmak, yoksul olmak, fa-
kirleşmek, yoksullaşmak” ME
26/4
yalķtur- “usandırmak” ME 30/4
yalmaķ “iri, alaca keler” İML 177
yalman “yabani sıçan” İML 177
yalman -“yalanmak” ME 150/2
yalna-“alevlenmek” KE 2r/12, ME
140/1
yalnat- “alevlendirmek” ME 59/6
yalnız “tek krş. yalġuz, yañluz”
İML 148
yalpar-“yalvarmak krş. yalbar-,
yalwar-” ME 174/4
yalwar-“yalvarmak, yalvarıp ya-
karmak krş. yalpar-, yalbar-”
KE 102r/1, MM 55/4, HKT
332a/1
yam “göze düşen çöp” İML 140
yama- “yamamak, yama komak”
ME 80/5, İML 131
yamaġ “yama” NF 105/15, İML
166, yamaġ ķıl- “eklemek, ya-
ma yapmak, yamalamak” NF
105/15
yamaġlıġ “yamalı, yama yaman-
mış” NF 253/7
yaman “kötü, fena, yalnış, hata,
haram, günahkar” NF 9/14, KE
1v/6, MN (1) 22/14, İML 150,
HŞ 1158, AO I/12, MN (2)
11/100, yaman bol-“kötü ol-
mak, fena olmak” NF 82/10,
yaman duǾā “ beddua, lanet
etmek” KE 157v/9, yaman iş-
le- “bozmak” İML 104, yaman
ķıl- “hata yapmak, yanlış yap-
mak” NF 70/8, yaman köz “na-
zar, kötü göz” KE 95r/13, ya-
man közlüg “nazar, kötü gözlü”
KE 95r/13, yamanraķ “daha kö-
tü, daha fena” NF 192/3
yamanla- “kötülemek, hakkında
kötü söz söylemek” NF 422/13,
KE 90v/16, HŞ 2414
yamanlıķ “kötülük, fenalık, günah-
karlık” NF 387/9, KE 163v/20,
HŞ 4215, K III/17, yamanlıķ
ķıl- “kötülük yapmak, fenalık
yapmak” NF 150/17, HŞ 4387,
yamanlıķ kör- “kötülük görmek,
fenalık görmek” HŞ 3582, ya-
manlıķ teg-“kötülüğe maruz
e
ğ
kalmak, fenalıkla karşılaşmak”
i
t NF 412/15
i
m yamat- “yamamağa mecbur etmek”
y
a
İML 131
y
ı yamçı “posta, postacı” AO II/9
yamdu “kasık kılı krş. yemdü”
n
e
v
i İML 142
yamrul-“yıkılmak, devrilmek” KE
64v/6
yamur- “yıkmak, devirmek krş
yemür-” KE 31v/2, ME 89/3
yan 1.“yan, taraf, yön, sebep, ne-
den, vesile, dolayı krş. yaña”
NF 153/15, KE 118r/8, ME
48/8, MM 104/1, HKT 323a76,
MN (1) 14/9, HŞ 3439, K
VII/50, MN (2) 44/439, 2. “hu-
zur, nezt” HKT 88b/5, 3. “ ke-
nar, kıyı” HKT 371a/7, yanın-
dın “bakımından, yönünden”
HKT 441a/5
yañ “tarz, usul, âdet, örf” HŞ 1265
 Harezm-Altınordu
yan- (1) “yanmak, ateş tutuştur-
mak” NF 217/6, KE 78v/9, ME
132/2, HKT 361a/3, İML 121,
HŞ 2038, yanġan 1. “tutuşan,
yanmış” HKT 361a/3, 2. “ışık
saçan, parlayan, yanan” HKT
561b/7, yanġan çırāġ “yanan,
ışık saçan kandil” HKT 549b/3
yan- (2) “korkutmak, tehdit etmek”
ME 92/3, İML 121
yan- (3) “dönmek, geri dönmek,
vazgeçmek, yönelmek” KE
237r/13, MM 135/1, HKT
443b/5, MN (1) 11/5, İML 109,
yanġan “yönelen, dönen, tövbe
eden” HKT 409b/6, yanġu yir
“dönüş, varış yeri” HKT 91b/8,
yanılġı “yönelen” HKT 438b/9,
yanmaķ “dönme, dönüş” HKT
120b/1
yana “yine, başka, tekrar, ikinci
defa” NF 3/6, KE 3r/12, ME
53/5, MM 11/1, MN (1) 14/1,
HŞ 2141, MN (2) 6/50
yaña “yan, taraf krş. yan” MM
371/4, İML 191
yana-1.“yanaştırmak, yaklaştırmak,
kavuşturmak” ME 53/5, HKT
302a/2, 2. “himayesine ver-
mek” HKT 52a/2, 3. “himaye-
sine almak” HKT 302b/5
yanaġ (<ö.a.) “bir şehir” KE
75v/21
yanaķ “yanak krş. yañaķ” ME
182/2, MM 292/4, HŞ 4545,
MN (2) 11/106
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 659
yañaķ “yanak, yüz krş. yanaķ” KE
12v/18, ME 95/1, HKT 393b/4,
İML 140
yañaķla- “tokat atmak” KE 74r/15
yañaķlaş- “tokatlaşmak” ME 119/4
yañaķlıġ “yanaklı” KE 83r/15
yañan “fil krş. yaġan” KE 26r/19
yañala- “yenilemek” İML 107
yanan-“yanaşmak” ME 160/8, MM
117/1, HKT 172b/7
yanaş-“yanaşmak, yaklaşmak” NF
179/8, KE 80v/9, ME 160/8,
HŞ 1989
yanaştur- “yanaştırmak” ME 90/1
yan başı (1)“kalça, yan” ME 90/1,
yan başınġa tayan- “yaklaşmak,
çok yakın olmak, sokulmak”
e
ğ ME 185/5
i
t yan başı (2) “uca koyma” İML 142
i
m yanç “ezmek, döğmek krş. yenç-”
y
a
ME 70/1
y
ı yançıl- “yarılmak” NF 338/3
n
e yandaķ “deve dikeni” yandaķ şeke-
v
i
ri “kudret helvası” KE 118v/9,
HKT 165b/2
yandur-(1)“yakmak, yandırmak”
NF 299/9, ME 28/7, HKT
425a/5, HŞ 2214, yandurmış ot
“tutuşturulmuş ateş” HKT
580b/4
yandur- (2) “geri çevirmek, çevir-
mek, göndermek” KE 178r/21,
MN (1) 12/6
yandurul- “yakılmak, tutuşturul-
mak” HKT 566a/2
yanġıl-“yanılmak, hata etmek krş y
yañla-, yañıl- ” İML 191
660 | D r . Suat ÜNLÜ
yanı (1)“uzak” yanısı bol- “uzağın-
da olmak” NF 129/12
yanı (2) “yeni krş. yañı, yeñi” HŞ
2488
yañı “yeni krş. yanı, yeñi” NF
47/17, KE 66v/12, ME 212/8,
HKT 248b/7, HŞ 1420, AO
I/24, yañı ay “yeni ay, hilal
“ME 39/7, HKT 27b/5, yañı
bol- “yeni olmak, yenilenmek”
ME 182/4, yañı ķıl-
1.“yenilemek, tekrarlamak” ME
35/7, HKT 289b/3, 2. “meyda-
na getirmek, ortaya çıkarmak”
HKT 535b/1, yañı ķılın- “yeni-
lenmek, tekrarlanmak” HKT
310b/3
yañıl- “yanılmak, hata yapmak krş.
yañla- yanġıl-” NF 245/12, KE
94v/15, ME 63/4, HKT 90b/2,
HŞ 2212
yañıla “yeni olarak, yeni, yenile-
yin” ME 19/5, yañıla çıķar-
“icat etmek, ortaya çıkarmak”
HKT 518a/3, yañıla ķıl- 1. “tek-
rar ortaya çıkmak, tekrarlamak,
yenilemek” HKT 414a/6, 2.
“yoktan var etmek” HKT
570a/7, yañıla yarat- “yoktan
var etmek” HKT 133a/4, yañıla
yaratġan “yoktan var eden”
HKT 415a/1, yañıla yaratmaķ
“yoktan var etme” HKT 512a/1
yañıla- “yenilemek” ME 91/8
yañılan- “yenilenmek” ME 215/5,
HŞ 1877
yañılandur- “yenilendirmek” HŞ
3942
yañıldurul-“yanıltılmak”NF 139/14
yañıluķ “yanlış, yanılma” ME
208/6
yañınça “tarzınca, âdetince” HŞ
1053
yanış “dönüş” HKT 435a/5
yaǾnį (<A.) “yâni” NF5/6, KE
2v/18, ME 8/5, HKT 470a/5,
MN (1) 10/13, HŞ 1651, MN
(2) 9/85
yanķu “yankı” HŞ 647
yanķula-“yankılamak, aksetmek”
İML 176
yañla- “yanılmak krş. yañıl-,
yanġıl-” KE 221v/9
yañla“yenile, az zaman önce” NF
e
ğ
75/8
i
t yañlı “gibi krş. yañlıġ, yañlıķ” KE
i
m 181v/21
y
a
yañlıġ“gibi, benzer krş. yañlı,
y
ı yañlıķ” KE 13r/5, MM 359/1,
HKT 410b/5, MN (1) 13/8, HŞ
n
e
v
i 2675
yañlıķ “gibi, benzer krş. yañlı,
yañlıġ” MN (2) 6/52
yañluz “yalnız, tek başına krş.
yalġuz, yanlız” NF 129/15
yansı (1)“yan, kenar” yansı bol-
“bir şeyin yanı olmak, kenarı
olmak” ME 167/2
yansı (2) “ittifak, uzlaşma”yansı
ķıl- “ittifak etmek, uzlaşmak”
NF 19/6
yañsuġ “arzu, zevk, şevk” HŞ 2856
yañşa- “gevezelik etmek” HŞ 2327
yanut 1.“yanut, karşılık, mükafat
veya ceza” NF 286/17, KE
84r/8, ME 45/2, HKT 109b/4,
 Harezm-Altınordu
HŞ 3353, 2. “karşılık, cevap”
HKT 156a/4, 3. “cevap, hü-
küm” HKT 448b/5, yanut bėr-
“karşılık vermek krş. yanut bir-
” KE 79v/20, ME 99/3, yanut
bir- “(iyi ya da kötü) karşılık
vermek krş. yanut bėr-” HKT
490a/6, yanut biril- “mükafat-
landırılmak, karşılık verilmek”
HKT 272b/6, yanut birmek “(iyi
ya da kötü) karşılık verme”
HKT 457b/7, yanut bol- “karşı-
lık bulmak, karşılık görmek”
KE 43r/6, yanut tigür- “karşılık
vermek” HŞ 2819
yanutla- “cevap vermek” İML 107
yap 1.“ırmak, nehir” NF 66/11, 2.
“pınar, kaynak” HKT 295a/7
yap- “inşa etmek, yapmak” NF
28/12, HKT 372a/5, HŞ 4179
yap- 1.“kapamak, örtmek, gizle-
mek” KE 82v/21, ME 40/3,
İML 119, 2. “isnat etmek” ME
147/1
yapaġu “yapağı, tiftik, keçe”
yapaġu bol- “yapağı olmak, ke-
çe haline gelmek” ME 170/1,
yapaġu ķoy “tiftik koyunu, ya-
pağı yünlü koyun” HŞ 3088
yapıġ “yapı, bina” İML 178
yapıġçı “yapıcı, mimar” İMl 155
yapışuķ“yapışık, bitişik” KE
243r/6
yapķar-“örtmek, gizlemek” KE
150r/17
yapraķ “yaprak krş yapurġaķ,
yafraķ, yawurġaķ, yafraġ” NF
43/14, HKT 301b/8, HŞ 4264,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 661
MN (2) 9/87, yapraķ silk- “yap-
rak silkelemek” HKT 301b/8
yapraķlan-“yapraklanmak krş.
yafraķlan-, yapurġaķlan-” ME
43/3
yapsu “yarım kanatlılar alt takımı-
na giren, insan ve memeli hay-
vanların vücudunda asalak ola-
rak yaşayan böcek” HKT
161a/4
yapşun- “yapışmak, sıkıca tutun-
mak, sarılmak, kucaklamak”
NF 142/13, ME 85/4, HŞ 4176
yapşur- “yapıştırmak, tutturmak,
iliştirmek” NF 113/17, HKT
272a/3
yapşurul- “yapıştırılmak, bitişti-
e
ğ rilmek” HKT 418a/9
i
t yaptur-“sıvamak, kaplatmak” KE
i
m 113v/18
y
a
yapuġ “örtü, çeki krş. yapuķ” ME
y
ı 93/5, yapuġġa kir- “örtünmek,
n
e kapanmak, örtüye girmek”ME
v
i
217/7
yapuķ“kapalı, kapanmış krş.
yapuġ” MN (1) 9/14
yapun- “örtünmek” ME 137/8
yapurġaķ “yaprak krş. yapraķ,
yafraķ, yawurġaķ, yafraġ” NF
57/3, KE 12r/13, HKT 148a/4,
İML 182, HŞ 1776
yapurġaķla- “yapraklanmak, ye-
şermek” KE 60r/12
yapurġaķlıġ“yapraklı” HKT
508b/3
yapuş- “yapışmak, tutmak, sıkıca y
sarılmak, sırnaşmak” NF 45/15,
KE 120r/5, ME 85/4, HKT
662 | D r . Suat ÜNLÜ
327b/5, HŞ 4556 yapuşġan
“yapışan” HKT 426a/4,
yapuşmaķ “yakalama, tutma”
HKT 309b/5, yapuşmış “yapı-
şık, bitişik” HKT 312b/6
yapuştur-1.“yapıştırmak, birbirine
eklemek, bağlamak” KE 92r/4,
ME 26/3, HKT 309a/1, 2. “yak-
laştırmak, katmak” HKT
106b/6
yapuşturul- “yapıştırılmak, eklen-
mek” HKT 9a/7
yar “tükrük, salya” NF 90/5, KE
226v/16, ME 165/7
yār (<F.) “dost, arkadaş, ahbap,
sevgili” NF 203/12, KE
197r/17, MM 12/1, HŞ 3296,
MN (2) 37/371, yār bol- “dost
olmak, sevgili olmak” HŞ
3336, yār-ı ġār “mağara dostu.
Hz. Ebu Bekr’in lakabı krş.
yāru ġār” NF 104/8, yāru ġār
“mağara dostu. Hz. Ebu Bekr’in
lakabı krş. yār-ı ġār” NF 94/4,
yār-ı hemdem “yakın arkadaş,
dost” HŞ 3037, yār ķıl- “dost
etmek, arkadaşlık yapmak” MN
(2) 2/15, yār-ı maĥrem “en ya-
kın dost” HŞ 3098
yar- (1) “yarmak, kesmek, ikiye
bölmek, ayırmak, açmak” NF
82/9, KE 236v/20, ME 92/1,
MM 238/2, HKT 565a/6, İML
110, HŞ 4779, MN (2) 8/77,
yarġan 1. “yaran” HKT 135b/3,
2. “ortasından, içinden geçen”
HKT 416b/2, yarmaķ “yarma”
HKT 565a/6, HŞ 4098
yar- (2) “öne geçmek” İML 106
yara “yara” KE 185r/20, HŞ 4554,
yara ķıl- “yaralamak” HŞ 3721
yara- “yaramak, uygun düşmek,
yakışmak, faydalı olmak” NF
389/14, KE 18r/18, MM 58/1,
MN (1) 12/11, İML 75, HŞ
2254, K VII/44
yaraġ (1) “silah, techizat, hazırlık
krş. yaraķ” NF 7/17, KE 57r/17,
ME 76/7, HŞ 3084, yaraġ bol-
“hazırlıklı olmak, hazırlanmak”
KE 77v/7, yaraġ it- “hazırlık
yapmak” HŞ 843, yaraġ ķıl-
“hazırlık yapmak” KE 44r/1,
MM 405/3, HŞ 1312
e
ğ
yaraġ (2) “takat, güç” NF 49/12,
i
t KE 165r/2, HKT 151a/4,yaraġı
barınça ķatıġlan- “ takatı ve
i
m
y
a
güçü ölçüsünde dayanmak” ME
y
ı 209/5,yaraġı ķudreti “gücü ve
kudreti” NF 226/7, yaraġı yet-
n
e
v
i “gücü yetmek, muktedir olmak
krş. yaraġı yit-” ME 133/1,
yaraġı yeterince ķatlan- “takatı
ve güçü ölçüsünde dayanmak”
ME 116/1, yaraġı yit- “gücü
yetmek, muktedir olmak krş.
yaraġı yet-” HKT 91b/9,
yaraġınça ķatıġlan- “takatı ve
güçü ölçüsünde dayanmak” ME
212/4
yaraġ (3) “ince, arık” yaraġ ķıl-
“inceltmek, zayıflatmak” ME
74/4
yaraġ (4)“yerde, duvarda vb. şey-
lerdeki yarık krş. yarıġ” KE
164r/1
 Harezm-Altınordu
yaraġ (5) “yarar, fayda, fırsat”
HKT 151a/4, K VII/45
yaraġla-“hazırlamak” KE 225r/17
yaraġlan-(1)“hazırlanmak”KE
225r/17
yaraġlan-(2) “gücü yetmek, muk-
tedir olmak” HKT 499b/2,
yaraġlanu bil- “muktedir olmak,
yapabilmek” HKT 499b/2
yaraġlı “hazırlıklı, techizatlı krş.
yaraġlıġ (2), yarıġlıġ” HŞ 4191
yaraġlıġ (1)1.“yararlı, faydalı krş.
yaraġlıķ” KE 186r/4, ME
133/5, yaraġlıġ bol- “yararlı
olmak, faydalı olmak” ME
181/5, yaraġlıġ ķıl- “yararlı hale
getirmek, faydalandırmak” ME
34/6
yaraġlıġ (2) “silahlı krş. yaraġlı”
yaraġlıġ atlıġ “silahlı ve atlı
asker, tam teçhizatlı” KE
112v/5
yaraġlıġ(3) 1. “gücü yeten,
mukedir” HKT 203b/2, her şe-
ye gücü yeten, muktedir, esma-i
hüsna’dan el-ķādir” HKT
483a/8, yaraġlıġ bol- “gücü
yetmek, muktedir olmak” HKT
291b/9, yaraġlıġ bolu bil-
“muktedir olmak, yapabilmek”
HKT 424b/7, yaraġlıġ ķıl-
“muktedir kılmak, güç ve kud-
ret vermek” HKT 179b/7
yaraġlıġ (4) “hazırlıklı, techizatlı”
HŞ 4093
yaraġlıķ “yararlı, faydalı krş.
yaraġlıġ (1)” KE 136v/15
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 663
yaraġsız (1)“yararsız, uygun düş-
meyen, kötü” KE 57v/8,
yaraġsız bol- “uygun düşme-
mek, yararlanamamak” KE
52v/18
yaraġsız(2) “hazırlıksız,
techizatsız” HŞ 2643
yaraķ “silah, techizat krş. yaraķ
krş. yaraġ (1)” KE 123v/9
yaralı “yaralı” HŞ 2713
yaramaz “yaramaz, boş” K VII/25,
yaramaz ol- “yaramaz olmak,
boş olmak” K VII/29
yaramıķ “temellük eden, yaranmak
istiyen” İML 148
yaramsuķlan-“arkadaş olmak” ME
182/1
e
ğ yārān(<F.ç.) “arkadaş, dost” NF
i
t 10/14, KE 197r/19, ME 122/3,
i
m HŞ 1284
y
a
yarar “yarar, fayda” KE 132v/4
y
ı yarasaġ “yarasa” KE 170v/15
n
e yaraş- “uymak, yaraşmak, yakış-
v
i
mak, barışmak, alışmak, anlaş-
mak, ittifak kılmak” NF 175/9,
KE 42v/15, ME 129/6, HKT
487a/9, İML 94, HŞ 1907, MN
(2) 7/62, yaraşmaķ “barışma,
barış” HKT 487a/9, yaraşmaķnı
kemiş- “teslim olmak” HKT
259b/7,yaraşmas bol- “uyma-
mak, yaraşmamak, yakışma-
mak” ME 153/7
yaraşıķ (1) “yakışıklı” İML 147
yaraşıķ (2) “uyum krş. yaraşuķ”
yaraşıķ vaķıt “uygun vakit, uy- y
gun zaman” ME 133/5, yaraşıķ
664 | D r . Suat ÜNLÜ
kemiş- “uzlaştırmak, barıştır-
mak” ME 96/2
yaraşıķlıķ“uygunluk krş.
yaraşuķluķ” yaraşıķlıķ ķılış-
“uzlaştırmak, uyuşturmak, ba-
rıştırmak” ME 117/1
yaraştur-“hazırlamak, düzeltmek,
uzlaştırmak, barıştırmak, uy-
durmak, alıştırmak” NF 48/5,
KE 65r/2, ME 53/7, HKT
178b/5, HŞ 4543
yaraşturul-“ıslah edilmek” HKT
189b/1
yaraşu “uygun, münasip” KE
29r/17, HŞ 3554
yaraşuķ “uyum, barış, anlaşma,
uyuşma krş. yaraşıķ (2)”
yaraşuķ kemiş- “uzlaştırmak,
barıştırmak” HKT 61a/1
yaraşuķluķ “uygunluk krş.
yaraşıķlıķ” yaraşuķluķ ķıl- “uz-
laştırmak, uyuşturmak, barış-
tırmak” ME 124/8
yarat- “yaratmak” NF 277/10, KE
5r/7, ME 3/3, MM 58/3, HKT
517a/8, MN (1) 9/10, HŞ 4458,
MN (2) 6/55, yaratġan 1. “yok-
tan var eden Allahu teala, esma-
i hüsna’dan el-ħāliķ” NF 8/4,
HKT 502a/2, İML 127, 2. “ya-
ratan” HKT 502a/2, yaratmaķ
“yaratma, yaratış” HKT 328b/5,
İML 88, yaratmış “yaradılmış
mahluk” İML 138
yaratıġ 1.“yaratılış, yaratılma” ME
88/4, HKT 409b/1, 2. “yaratma,
yaratış” HKT 242a/3, 3. “yara-
tık” HŞ 121 yaratıġ eyeleri “ya-
ratılanlar” HKT 358b/8
yaratıġlıġ “yaratılmış, yaratılan”
ME 96/1
yaratıl- “yaratılmak, inşa edilmek,
yapılmak” NF 374/10, KE
8r/12, ME 88/4, MM 8/1, HKT
169a/9, MN (1) 10/7, HŞ 4613,
yaratılmış 1. “insan, insanoğlu”
HKT 556b/7, 2.“yaratık, mah-
lukat” HKT 275a/9, yaratılmış
ādemįler “insanlar, insanoğulla-
rı” HKT 387a/6
yarġa-“deri debbağlamak” HŞ
3929
yarġaķ “debbağı olmamış deri” KE
e
ğ
83r/10
i
t yarġu “yargı, mahkeme, hüküm,
i
m zabt etme, sahiplenme” KE
y
a
23v/21, HŞ 1710, yarġuġa ba-
y
ı rış- “mahkemeye gitmek” ME
n
e 196/8, yarġuġa duruş-
v
i “mahkemeye çıkmak” ME
118/7
yarġuçı “hüküm veren, hakim” KE
181v/19
yarı (1) “yarı, yarım, yarısı krş.
yaru(1), yarı” NF 54/16, MM
201/2, HKT 68a/3, MN (1)1/4,
HŞ 3651
yarı (2) “taraf, a doğru krş. yaru
(2)” HŞ 4422
yārı “yardım krş. yārį”yārı bir-
“yardım etmek” HŞ 1724, yārı
ķıl- “yardım etmek” HŞ 1904,
yārı ķol- “yardım istemek” HŞ
2502, yārı tig- “yardım ulaş-
mak, yardım etmek” HŞ 622,
 Harezm-Altınordu
yārı tile- “yardım istemek” HŞ
622
yarı- “parlamak, ışımak, aydınlan-
mak krş. yaru-” HKT295a/9
yarıġ “yarık, delik krş. yaraġ” yarıġ
bol- “yarılmak, yarılmış olmak,
delinmek, delinmiş olmak” KE
25v/3
yarıġlıġ “zırhlı krş. yaraġlıġ (2),,
yaraġlıı” KE 2r/1
yarıķ“zırh” NF 71/12, KE 66v/12,
HKT 409b/8, İML 173, yarıķ
et- “zırh yapmak, zırh doku-
mak” KE 207r/11, yarıķ eter
bol- “zırh yapmak, zırh doku-
mak” KE 207r/11, yarıķ key-
“zırhlı savaş giyeceği giyme”
ME 174/1, yarıķ ķıl- “zırh yap-
mak, zırh dokumak” KE
136v/13, yarıķ toķımaķ “zırh
dokumak” HKT409b/9
yarıķçılıķ “zırhçılık, zırh yapım
işi” KE 134v/11
yarıķlan-“zırh giyinmek” KE
223r/7
yarıķ yaşıķ “zırh krş. yarıķ yışıķ”
NF 45/8, KE 133r/7
yarıķ yışıķ “zırh krş. yarıķ yaşıķ”
NF 33/2
yarıl- “yarılmak, ikiye ayrılmak,
açılmak” NF 12/16, KE 69r/5,
ME 156/3, HKT 509b/1, İML
104, HŞ 4483, yarılġan “yarı-
lan, parçalanmış” HKT 525a/5,
yarılmış yir “çukur, hendek”
HKT 569b/6, yarılmış yumurtġa
“yumurta kırmak” ME 84/5,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 665
yarılu yaz- “neredeyse yarıl-
mak, yarılmak” HKT 461a/3
yarım “yarım, yarı, buçuk yaru(1),
yarı” NF 97/12, KE 9r/13, ME
80/8, MM 177/2, HKT 76b/5,
MN (1) 8/15, HŞ 3867, MN (2)
2/12
yarın “yarın, yarınki gün, ertesi
gün krş. yarındası” NF 184/4,
KE 15r/9, MM 166/3, HKT
506b/7, İML 94 yarın tünle “ya-
rın geceleyin” İML 185
yarındası “yarın, yarınki gün krş.
yarın, yarınġı, yarınķı” KE
33v/10, yarındası kün “yarın,
yarınki gün” KE 34r/10
yarınġı “yarınki krş. yarınķı,
e
ğ yarındası” HŞ 2096
i
t yarınķı “yarınki krş. yarınġı,
i
m yarındası” HŞ 3678
y
a
yarış- (1) “bölüşmek, paylaşmak”
y
ı ME 111/1
n
e yarış- (2)“yarışmak krş. yarşa-”
v
i
KE 76r/3, ME 110/2, HŞ 1124,
yarışmaķ “yarış, yarışma” ME
74/4
yarıt-“aydınlatmak krş. yarut-” KE
78r/18, HŞ 3173
yārį (<F.) “yardım krş. yārı” NF
71/8, KE 42r/4, ME 36/3, HKT
223b/9, AO III/14, yārį bėr-
“yardım etmek krş. yārį bir-”
NF 4/4, KE 34r/7, ME 9/6, MM
2/1, yārį bėriş- “yardımlaşmak
krş. yārį biriş-” ME 110/2, yārį
bir- “yardım etmek krş. yārį y
bėr-” HKT 492a/1, yārį birgen
“yardım eden, yardımcı” HKT
666 | D r . Suat ÜNLÜ
538a/1, yārį birgüçi “yardım
eden” HKT 63b/6, yārį biril-
“yardım edilmek” HKT 7b/3,
yārį birilmiş “yardım edilmiş,
yardım görmüş” HKT 223b/9,
yārį biriş- “yardımlaşmak krş.
yārį bėriş-” HKT 181a/8, yārį
birmek “yardım etme, yardım”
HKT 178b/4, yārį birmek tile-
“yardım istemek” HKT 180a/3,
yārį ıđıt- “yardım göndermek,
yardım göndertmek” ME 36/2,
yārį tile- “yardım istemek” NF
139/9, ME 130/5, HKT 22a/9,
yārį tilen- “kendisinden yardım
istenmek” HKT 228a/4
yārįci(<F.+T.)“yardımcı krş.
yārįçi” ME 112/4
yārįçi(<F.+T.)“yardımcı krş.
yārįci” NF 304/14, KE 197r/13,
HKT 371b/6, yārįçi bol-
“yardım etmek, yardımcı ol-
mak” NF 304/14
yarķaǾįl (<ö.a.) “Circis’in dirilttiği
ölü” KE 163r/7
yarlı“zavallı, fakir krş. yarlıġ” yarlı
miskįn “zavallı, fakir, dilenci”
AO III/17, yarlı tirligin ķıl- “di-
lencilik yapmak” K I/45
yarlıġ (1) “yoksul, fakir krş. yarlı”
İML 148
yarlıġ (2)1.“buyruk, emir, ferman,
yarlıķ krş. yarlıķ (1)” NF 40/13,
KE 4r/18, MN (1) 16/8, İML
146, HŞ 158, AO II/15, yarlıġ
bol- “buyruk olmak, emir ol-
mak, fermanlamak” KE 4r/13,
MN (1) 10/10, yarlıġ ķıl- “bu-
yurmak, emretmek,
fermanlamak” KE 107v/19, HŞ
4717, yarlıġ kiltür- “emretmek,
emir getirmek, fermanlamak,
ferman getirmek” MN (1) 2/13,
yarlıġ tut- “emre itaat etmek”
KE 58r/7, AO I/22, yarlıġ yürit-
“emretmek, buyruğunu yerine
getirtmek” HŞ 1810
yarlıġa-“merhamet etmek krş.
yarlıķa-” İML 109
yarlıķ(1) “buyruk, emir, ferman
yarlıġ krş. yarlıġ (2)” KE
20v/19
yarlıķ (2) “dostluk, yarlık” yarlıķ
it- “dostluk etmek, arkadaşlık
e
ğ
etmek” HŞ 2164
i
t yarlıķa- “esirgemek, rahmet etmek,
i
m bağışlamak, affetmek, buyur-
y
a
mak, emretmek krş. yarlıġa-”
y
ı NF 3/15, KE 5r/16, ME 59/3,
HKT 107b/3, HŞ 4560, AO
n
e
v
i I/14, yarlıķaġan 1.“bağışlayan”
NF 116/12, KE 210r/4, HKT
164a/9, 2. “mağfiret eden, ba-
ğışlayan, esma-i hüsna’dan el-
ġaffār” HKT 438a/9, yarlıķaġan
tañrı “bağışlayan, mağfiret
eden, esma-i hüsna’dan el-
ġaffār” HKT 450b/7,
yarlıķamaķ “bağışlama” HKT
46b/3, yarlıķamaķ tile- “bağış-
lanmayı istemek, af dilemek”
HKT 86a/3, yarlıķayu tile “ba-
ğışlanmayı istemek” HKT
86a/3, yarlıķayu tilegen “bağış-
lanmayı isteyen” HKT 49a/6
 Harezm-Altınordu
yarlıķan- “bağışlanmak, affedil-
mek” KE 127r/16, HKT 175b/1
yarlıķat-“affettirmek, bağışlatmak,
merhamete kavuşmak” KE
39r/20, HKT 197a/9, yarlıķatu
ķol- “bağışlanmayı istemek”
NF 444/10, yarlıķatu tile- “ba-
ğışlanmayı istemek” NF 4/4,
HKT 197a/9, yarlıķatu tilemek
“bağışlanmayı isteme” HKT
197b/2
yarlıķaw “lutuf, esirgeme” AO
IV/14
yarmaķ “yarmak, para, akçe, sik-
ke” NF 117/14, KE 73r/11, ME
23/5, HKT 228a/8, yarmaķ saç-
“para dağıtmak” MN (2) 27/265
yarmaķçı “para kesen” İML 156
yarp “insanın sevincine yüzüne
gelen parlaklık, dinçlik” KE
181v/1
yarsı- “iğrenmek, tiksinmek” İML
104
yarsızlıķ“kimsesizlik, yarsızlık”
HŞ 1838
yarşa- “yarışmak krş. yarış-” İML
110
yaru (1) “yarı krş. yarı (1), yarım”
NF 135/16, KE 45v/14, ME
138/1, HKT 80a/8, yaru ķılış-
“paylaştırmak, bölmek” ME
116/5
yaru (2) “ a doğru, yön, taraf, yan
(2), yarı (2)” MM 99/2, HŞ 819
yaru- “aydınlanmak, ışımak, par-
lamak krş. yarı-” NF 414/16,
KE 38v/11, ME 13/6, HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 667
302b/6, İML 103, HŞ 1695,
MN (2) 14/129
yaruķ (1) 1.“parlak, aydınlık, ışık,
nur” NF 241/6, KE 5v/1, ME
98/8, HKT 208a/4, HŞ 1153, 2.
“aydınlatan, ışık veren” HKT
426a/2, 3. “aydınlatan, nurlu,
nur saçan” HKT 72a/6, yaruķ
bol- “aydınlanmak, parlamak”
NF 241/9, KE 71r/6, ME 24/8,
HKT 555b/7, HŞ 4174, yaruķ
ķıl- “aydınlatmak, parlatmak”
NF 241/11, KE 80v/8, HŞ
3153, yaruķ kün “açık, bulut-
suz gün” İML 185, yaruķ tut-
“aydınlatmak, rahatlatmak, nur-
landırmak” HŞ 118, yaruķ
e
ğ yulduz “parlak yıldız” HKT
340a/3, yaruķraķ “daha parlak,
i
t
i
m daha aydın” KE 38v/11
y
a
yaruķ (2) 1.“yarılmış, çatlak” ME
y
ı 84/5, HKT 495a/8, 2. “iki şey
n
e arasındaki mesafe, aralık, açık-
v
i
lık” HKT 341a/6
yaruķlıķ “ışık, aydınlık krş.
yaruķluķ” HKT 574b/2,
yaruķlıķ ķıl- “aydınlatmak, ışık
vermek” KE 164v/19
yaruķluķ “ışık, aydınlık krş.
yaruķlıķ ” KE 6v/21, HŞ 1354,
yaruķluķ bėr- “aydınlatmak”
KE 78v/10, yaruķluķ bir- “ay-
dınlatmak” HŞ 33, yaruķluķ is-
te- “aydınlık istemek, ışık is-
temek “ME 208/5
yaruķsuz“ışıksız, karanlık” y
yaruķsuz bol- “karanlık olmak”
ME 98/8
668 | D r . Suat ÜNLÜ
yarula- “yarıya ermek krş. yarıla-”
ME 138/1
yarulaş- “(ikiye) üleşmek, paylaş-
mak” ME 116/5
yarun- “aydınlanmak” ME 208/5
yarut-“aydınlatmak krş. yarıt-” NF
257/4, KE 174r/16, ME 44/7,
HKT 3b/9, İML 103, HŞ 1614,
MN (2) 6/52, yarutġan 1. “ay-
dınlatan, ışık veren” HKT
349b/9, 2. “nur saçan, nurlu”
HKT 320a/7
yas “yas, matem, bela, musibet”
HŞ 4168, yas ķıl- “yas tutmak,
matemde olmak” HŞ 2786, yas
teg- “bela ve musibete maruz
kalmak, üzülmek” ME 45/4,
yas ton kiy- “matem elbisesi
giymek, siyahlara bürünmek”
HŞ 3132, yas tonı “matem elbi-
sesi” ME 36/1, yas tut- “üzül-
mek, kederlenmek” ME 35/8,
HŞ 2829
yas-“dağıtmak, darma dağın et-
mek” KE 247v/7
yasa-(1) “hazırlamak, yapmak” KE
162r/5, ME 65/1, MN (1) 22/12
yasa- (2) “idare etmek, hükm et-
mek, tayin etmek, karar ver-
mek” HŞ 2910
yā śabāĥāh (<A.) “ey onun sahibi”
NF 16/14
yasaķ (1)“yasak vergisi” K I/37
yasaķ (2) “yasak” HŞ 1217
yasaķçı “yasak vergisini toplayan
memur” K I/14
yasavul “tanzim edici, düzenleyici,
hakim” HŞ 2910
yası “geniş, enli krş. yassı” yası
alınlıġ “geniş alınlı” İML 140
yasla- “yas tutmak” ME 35/8, İML
112, HŞ 2770, yaslaġan tişi
“yas tutan kadın” ME 36/1
yaslıġ“yaslı, matem içinde
olan”yaslıġ tişi “yas tutan ka-
dın, üzüntülü kadın” ME 36/1
yasman “testi, şişe” HŞ 3015
yasmin (<F.) “yasemin” HŞ 4245
yasmuķ “mercimek” NF 43/1, KE
13v/18, HKT 9a/5
yassı “yassı, düz (ayakkabı için)
krş. yası” KE 148v/6
yassılıķ “genişlik, en” HKT 517a/4
yastan- “yaslanmak, dayanmak”
e
ğ
KE 237r/3, ME 184/7, HŞ 3920
i
t yastıķ “yastık krş yastuķ”İML 168
i
m yastuķ “yastık krş yastıķ” NF
y
a
159/11, KE 213r/11, ME 95/1,
y
ı HKT 572a/8
yasuķsuz “geçitsiz”yasuķsuz yer
n
e
v
i “geçit vermeyen, geçitsiz yer”
ME 32/4
yaş (1) 1.“ıslak, taze, yaş, yeşil”
ME 6/5, HKT 231b/1, HŞ
2763, 2. “taze ve yeşil bitki, ye-
şillik” HKT 9a/4, İML 182, yaş
baş “taze başak” HKT 555a/7,
yaş ot “taze, yaş bitki”HKT
565a/7, yaş yıġaç “fidan” HKT
258a/5
yaş (2) “göz yaşı” NF 66/11, KE
68r/14, ME 159/3, MM 36/4,
HKT 194a/7, MN (1) 21/12,
İML 140, HŞ 2202, MN (2)
7/64, yaş aķ- “ağlamak, göz ya-
şı akıtmak” NF 21/8, HŞ 4243,
 Harezm-Altınordu
yaş aķıt- “ağlatmak, göz yaşı
akıtmak” NF 273/1, HŞ 2652,
yaş aķtur- “ağlattırmak, göz ya-
şı akıttırmak” NF 242/14
yaş (3) “ömür, yaş” NF 340/9, KE
9v/5, ME 85/2, MM 206/2, HŞ
286, yaş yaşa- “ömür sürmek,
yaşamak” KE 68r/15, yaşķa
teg- “belli bir yaşa ulaşmak,
belli bir yaşda olmak” NF 4/15,
yaşķa yet-“belli bir yaşa ulaş-
mak, belli bir yaşda olmak” NF
4/14
yaş (4) “genç, yaşça küçük, taze,
bitki, nebat” KE 21r/7, HŞ
2759, yaş oġlan “küçük oğlan”
İML 143, yaş ön- “büyümek,
yetişmek, yeşermek, taze olarak
bitmek” KE 90r/18
yaş- “örtmek, gizlemek” ME 180/8
yaşa-“yaşamak” NF 101/8, KE
30r/18, MN (1) 17/9, HŞ 699,
MN (2) 13/121, yaşamaķ “ha-
yat, hayat sürme” ME 75/2
yaşar “yaş, sürülen ömür, yaşında”
NF 289/7, KE 28r/4
yaşar- “yeşermek, yeşillendirmek”
KE 60r/2, HKT 326a/1, HŞ
2763, yaşarġan “yeşeren, ye-
şermiş” HKT 326a/1, yaşarġan
nirse “bitki” HKT 203a/9
yaşat-“ömür vermek, yaşatmak”
HKT 418b/7
yaşart-“yaşatmak, yeşertmek” KE
237r/1, ME 75/1
yaşatıl- “ömür verilmek, yaşatıl-
mak” HKT 14a/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 669
yaşça “yaş bakımından, yaşa göre”
NF 201/17
yaşdaş “aynı yaşta olan krş. yaştaş”
KE 209r/19, HKT 512a/2
yaşġu “mızrak doğrultacak alet”
ME 81/6
yaşı-“parlamak, ışımak, yıldıramak
krş. yışı-” HKT 340a/3, İML
114, yaşıġan “parlayan” HKT
566a/4
yaşıġ “pusuya yatan” İML 145
yaşıķ (1)“miğfer krş. yışıķ” NF
45/8, KE 44r/4, İML 173
yaşıķ (2) “güneş, gölge” KE 66v/7
yaşıl “yeşil, mavi krş. yeşil” NF
37/16, KE 33r/15, HKT 510b/4,
MN (1) 8/10, HŞ 1445, yaşıl
e
ğ bol- 1.“yeşile boyanmak” NF
i
t 179/12, ME 162/7, 2. “yeşil-
i
m lenmek, tazelenmek” KE
y
a
160r/1, yaşıl ķıl- “yeşile dön-
y
ı dürmek, yeşil rengine çevir-
n
e mek” ME 72/7, yaşılġa yitip
v
i
ķara bolġan “siyaha dönük ye-
şil, koyu yeşil” HKT 510a/7
yaşıllıķ “yeşillik” NF 319/9, ME
162/7
yaşın “şimşek krş. yışın” KE
19v/14, ME 42/2, yaşın
yaşna- “şimşek çakmak” KE
121r/4
yaşın-“örtünmek, gizlenmek krş.
yeşin-, yaşun-” ME 129/1, İML
123, yaşnu tur- “sessizce dur-
mak, gizlice durmak” HŞ 3740
yaşır- “gizlemek, örtmek, sakla- y
mak” İML 108
yaşlaġ “pusu” İML 145
670 | D r . Suat ÜNLÜ
yaşlı“yaşlı, ihtiyar, yaşça büyük,
ömürlü krş. yaşlu, yaşlıķ (2),
yaşlıġ(1), yaşlu” yaşlı bol-
“yaşlanmak, ihtiyarlamak” HŞ
4426
yaşlıġ (1)“yaşlı, ihtiyar, yaşça bü-
yük, ömürlü krş. yaşlu, yaşlıķ
(2), yaşlı” NF 65/12, KE
28r/12, HKT 370b/2, HŞ 792,
yaşlıġ bol- “yaşlanmak, ihtiyar-
lamak” ME 77/3
yaşlıġ (2) “yaşlı, göz yaşlı” KE
75v/15, yaşlıġ bol- “gözü yaş-
lanmak, ağlamaklı olmak” KE
191r/11
yaşlıġ (3) “taze sebze ve bitkiye
sahip olan” HKT 571a/2
yaşlıķ(1)“yaşlık, ıslaklık” ME
140/4
yaşlıķ (2) “yaşlı, yaşında krş.
yaşlıġ (1), yaşlı” yaşlıķ bol-
“yaşlanmak, ihtiyarlamak, ya-
şında olmak” MN (1) 17/9
yaşlu “yaşlı, ihtiyar krş. yaşlıġ (1),
yaşlıķ (2), yaşlı” yaşlu bol-
“yaşlanmak, ihtiyarlamak” ME
101/3
yaşmaķ “başörtüsü, yaşmak” yaş-
maķ urun- “başörtüsü örtmek,
yaşmak takmak, örtünmek, ka-
panmak” KE 29v/12
yaşna- “şimşek çakmak krş. yışna-
” KE 68v/6, ME 24/3
yaşru “gizli, gizlice krş. yaşrun,
yaşurun” HKT 36a/2, yaşru
baķ- “gizlice bakmak, göz at-
mak” HKT 507b/9, yaşru bar-
“gizlice varmak, gizili gizli
ulaşmak” ME 234/6, yaşru dost
“gayri meşru münasebet kuru-
lan kimse” HKT 105a/1, yaşru
söz “sır” ME 53/3, yaşru sözle-
“gizlice söylemek, fısıldaşmak”
ME 78/8
yaşrun “gizli, gizlice krş. yaşurun,
yaşru” KE 3r/6, ME 116/8, HŞ
2141
yaşsız “kurak (yer)” HKT 282b/2
yaştaş“yaşıt, aynı yaşda olan krş.
yaşdaş” HKT 435b/9
yaşun-“gizlenmek krş. yaşın-,
yeşin-” KE 11r/18
yaşur-“gizlemek, örtmek” NF
165/5, KE 36r/19, ME 58/8, HŞ
e
ğ
4522, yaşurġu sav “sır, gizli
i
t söz” ME 36/8, yaşuru bar- “giz-
i
m lenerek varmak, gizliden gizliye
y
a
gitmek” ME 234/6
y
ı yaşurun “gizli, gizlice krş. yaşrun,
yaşru” KE 96r/21
n
e
v
i yat “yabancı krş. yađ” KE 66r/6,
MM 261/4, HŞ 3344, yat bol-
“yabancı olmak, yabancılaş-
mak” MM 306/2, MN (2)
17/160
yat-“yatmak, kalmak, defnedilmek,
gömülmek, dağılmak” NF
316/2, KE 33r/4, ME 136/1,
MM 77/1, HKT 81b/6, İML
128, HŞ 3004, MN (2) 15/149,
yatġu yer “yatak krş. yatġu yir”
ME 37/8, yatġu yir 1.“yatak krş.
yatġu yer” HKT 81b/6, 2. “dü-
şecek, düşüp ölecek yer” HKT
67b/8
yata- “aciz olmak” İML 124
 Harezm-Altınordu
yatalıķ “yatacak yer” ME 46/4
yatġır- “uyutmak, yatırmak krş.
yatur- yatķur-, yatġur-”İML
131
yatġur- “uyutmak, yatırmak krş.
yatur- yatķur-, yatġır-” NF
90/10, KE 220r/2
yatıl-“yayılmak krş yađıl-, yayıl-,
yazıl-” HKT 500b/2
yatır “türbe, evliya türbesi” HŞ
3242
yatış- “birlikte yatmak” ME 115/6
yatķur- “uyutmak, yatırmak krş.
yatur- yatġur-, yatġır-” NF 9/9,
KE 185r/18
yatlıġ “kahinlik, yada taşı ile yapı-
lan bir tür kamlık” KE 88v/13
yatsıġ “yatsı, yatsı vaktı krş. yatsu”
NF 25/16, MM 125/3, İML
184, yatsıġ namāzı “yatsı nama-
zı” NF 170/6, KE 244r/19,
yatsıġ vaķtı “yatsı namazı vak-
tı” NF 170/6, yatsıġ bol-“yatsı
vakti olmak, yatsı namazı vakti
gelmek” NF 318/17
yatsu “yatsı krş. yatsıġ” HKT
343a/3
yatur- “yatırmak, uyutmak krş.
yatġur-,yatķur-, yatġır-” NF
8/9, ME 20/8, MM 197/2, HŞ
4530
yaǾūķ (<ö.a.) “Hz. Nuh’un kavmi-
nin taptığı putlardan birinin
adı” HKT 549b/9
yāve (<F.) “kaybolma, kaybolmuş,
kayıp, heder” yāve bol- “kay-
bolmak, kaybolmuş” HŞ 2429,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 671
yāve ķıl- “kaybetmek, elinden
gitmek” HŞ 1721
yava “karışık” İML 191
yawa “yitik, kayıp” yawa bar-
“kaybetmek, yitirmek” ME
11/7, yawa ķıl- “yitirmek, kay-
betmek” ME 2/1
yavaş “tabiat ve görüşü hoş adam”
İML 147
yavaşlıķ “yavaşlık, mülayimlik”
yavaşlıķ yumşaķlıķ “yavaşlık,
mülayimlik, ılımlı” KE 237v/8
yawlaķ (1) “çok, iyi, güzel, pek,
gayet” NF 106/13, KE 11v/12,
yawlaķ telim “çok, bir çok, sa-
yısız” KE 2v/8, yawlaķ ķatıġ
“çok ağır, çok şidettli” KE
e
ğ 122r/8, yawlaķ köñülli “gayet
i
t iyi niyetli, gayet güzel kalpli”
i
m KE 195r/2
y
a
yawlaķ (2)“kötü, fena, değersiz”
y
ı HŞ 980
n
e yavlat- “yitirmek, kaybetmek” ME
v
i
39/2
yavru “kuş yavrusu” İML 176
yavu- “yaklaşmak, cinsel ilişkide
bulunmak krş. yawu-, yaġu-”
KE 208r/7
yawu- 1.“yaklaşmak, cinsel ilişki-
de bulunmak krş. yavu-, yaġu-”
NF 299/6, KE 242v/11, ME
14/6, HKT 503a/5, 2. “yardımcı
fiil, hemen hemen olmak, ne-
redeyse olacak hale gelmek”
HKT 430b/6, yawumaķ “yak-
laşma, yakınlık” HKT 413a/1 y
yavuķ “yakın, eş dost krş. yawuķ,
yaġuķ (2)” KE 164v/21 , MN
672 | D r . Suat ÜNLÜ
(1) 22/11, AO IV/17, MN (2)
15/146, yavuķ bol- “yaklaşmak,
yakınlaşmak” KE 9v/3
yawuķ (1) “mağara” NF 343/7
yawuķ (2) “yakın, eş dost krş.
yavuķ, yaġuķ” NF 20/14, KE
89r/1, ME 106/4, HKT 558b/5,
HŞ 3558, 2. “akraba, soy sop”
HKT 526a/5, yawuķ
bol- “yaklaşmak, yakınlaş-
mak” NF 251/6, HKT 505a/7,
2. “yardımcı fiil: Hemen hemen
olmak, neredeyse olacak hale
gelmek” HKT 486a/7, yawuķ
bolġan “yaklaşan” HKT 505a/7,
yawuķ ķıl- “yaklaşmak,
yakınlaşmak, yaklaştırmak” NF
225/1, KE 216v/3, yawuk ķılın-
“yaklaştırılmak” HKT 355a/7,
yawuk ķılınmış “yaklaştırılmış”
HKT 159b/3, yawukraķ 1. “da-
ha yakın, en yakın” HKT
320b/5, HŞ 3740, 2. “daha ya-
kın, daha uygun” HKT 121a/2,
3. “yakın akraba” HKT 26a/2,
yawukraķ tiriglik “dünya haya-
tı” HKT 516b/7
yawuķ-“yaklaşmak, yakınlaşmak”
KE 45r/12
yawuķlan- “yaklaşmak, yakın ol-
mak” KE 113v/13
yawuķluķ 1.“yakınlık” NF116/8,
HKT 435a75, HŞ 945, 2. “ak-
rabalık” HKT 75a/3, yawuķluķ
eyesi ķoşnı “yakın komşu”
HKT 82a/5, yawuķluķ ķıl-
“yaklaşmak, cinsi münasebette
bulunmak” NF14/5, ME 119/5,
HKT 404b/8, yawuķluķ ķılış-
“birbirine yaklaşmak, cinsi mü-
nasebete bulunmak “ME 195/1
yavumaslıķ “yaklaşmama, uzak-
laşma” ME 59/7
yawun- “yaklaşmak, yakın olmak”
HŞ 1192, yawunġu eđgü
Ǿameller “Allaha yaklaştıracak
güzel davranışlar” “NF 2/15
yawurġaķ“yaprak krş. yafraķ,
yapurġaķ, yafraġ” KE 174r/5
yawuş- “birbirine yaklaşmak” KE
140v/1, ME 126/3, HŞ 4265
yavut-“birbirine yaklaşmak krş.
yawut-, yaġut-” KE 30r/21
yawut-1.“yaklaşmak krş. yavut-,
e
ğ
yaġut-” ME 5/5, 2. “yaklaştır-
i
t mak” NF 332/1, ME 23/2, HKT
148a/3, yawutmaķ “yaklaşma,
i
m
y
a
yakınlaşma” ME 224/2
y
ı yawuttur- “yaklaştırmak, yakınlaş-
tırmak” ME 106/4
n
e
v
i yawutul- “yaklaştırılmak, yakınlaş-
tırılmak” HKT 566a/3
yavuz “kötü, fena krş. yawuz” MN
(1) 12/11, İML 152, MN (2)
13/123
yawuz “kötü, fena krş. yavuz” NF
2/15, KE 67v/8, ME 44/7, MM
42/2, HKT 243a/9, yawuz bol-
“kötü ve çirkin olmak” NF
442/7, KE 41v/6, HKT 115a/3,
yawuz iş “kötü iş, kötülük”
HKT 447a/4, yawuz ķalġanlar
“kötü nesil” HKT 298a/1,
yawuz ķıl- “kötülük et-
mek “NF 252/12, KE 134r/20,
ME 103/2, HKT, yawuz ķılġan
 Harezm-Altınordu
“kötülük eden” HKT 452a/8,
yawuz soñlar “kötü nesil” HKT
166b/5, yawuz yaħşı “iyi ve kö-
tü” KE 27r/15, yawuz ya-
man “kötü, çok kötü” KE
88r/19, yawuzraķ “daha kötü,
en kötü” KE 45r/17, HKT
457b/6
yawuzla-“ayıplamak, kötü saymak,
iftira etmek” KE 84r/8, ME
69/6
yawuzlan-“kötülenmek” KE 99r/11
yavuzluġ“kötülük krş. yawuzlıķ,
yawuzluķ” MN (1) 19/4
yawuzlıķ“kötülük krş. yawuzluķ,
yavuzluġ, yavuzluķ” KE 81v/8
yawuzluķ (1)1.“kötülük krş.
yawuzlıķ, yavuzluġ, yavuzluķ”
NF 397/8, KE 129r/11, ME
33/2, MM 98/2, HKT 262b/8,
MN (1) 22/15, 2. “iyilik” HKT
195a/7, yawuzluķ āşkāre bol-
“kötülüğü ve çirkinliği dışa
vurmak, çirkin bir şekil almak”
HKT 541b/2, yawuzluķ içinde
ĥaddın keçgen nirse “çok çirkin
söz, iş, vs.” HKT 24a/6,
yawuzluķ ķıl- “kötülük etmek”
KE 131r/5, ME 46/4, HKT
504a/9, yawuzluķ ķılış- “karşı-
lıklı kötülük ve çirkinlik yap-
mak” ME 120/5, yawuzluķ
tegür- “kötülük dokundurmak”
NF 168/12
yavuzluķ“kötülük krş. yawuzlıķ,
yavuzluġ, yawuzluķ” HŞ 4697
yawuzluķsız“kusursuz krş.
yawuzluķsuz” yawuzluķsızın
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 673
“lekesiz ve kusursuz bir halde”
HKT 302a/3
yawuzluķsuz “kusursuz krş.
yawuzluķsız” yawuzluķsızun
“lekesiz ve kusursuz bir halde”
HKT 361b/1
yay (1) “yaz, yaz mevsimi krş.
yaz” KE 18r/4, MM 45/2, HKT
581a/5, İML 184, HŞ 1960, yay
u ķış “yaz ve kış” KE 249v/1,
yay keçür- “yaz mevsimini ge-
çirmek” ME 148/5
yay (2) “yay, ok atma aleti, yay
burcu, burc-ı kavs krş. ya (1),
yā” KE 66v/5, İML 173
yay-“yaymak, dağıtmak, sermek,
açmak krş. yađ-” NF 57/13, ME
e
ğ 57/5, MM 410/4, HKT 464a/7,
i
t HŞ 1401, MN (2) 4/39, 2.
i
m “yaymak, döşemek” HKT
y
a
563b/9, İML 105, 3. “uzatmak”
y
ı HKT 106a/5, 4. “ifşa etmek”
n
e HKT 88b/6, yaya bir- “yayı-
v
i
vermek, yaymak krş. yayı bir-”
HKT 555a/1, yayġan 1. “bir çok
kimseye duyuran, etrafa yayan”
HKT 353a73, 2. “açan, uzatan”
HKT 241b/5, yayı bir- “dağıtı-
vermek, yayıvermek krş. yaya
bir-” HKT 555a/1, yaymaķ 1.
“bir çok kişinin duymasını sağ-
lama, yayma” HKT 560a/2, 2.
“açma” HKT 273b/3
yayaġ “yayan krş. yađaġ, yadaġ,
yayaķ” KE 114v/2, yayaġ ķoy-
“yayak bırakmak” ME 28/4 y
yayaġ çekürge “bit” HKT 161a/4
yayaġla- “yaya gitmek” ME 178/3
674 | D r . Suat ÜNLÜ
yayaķ “yayan krş. yađaġ, yadaġ,
yayaķ” İML 153
yayġa-“ağız çalkalamak” MM 87/2
yayıl- 1.“yayılmak, dağılmak, ço-
ğalmak krş. yađıl-, yazıl, yatıl-”
NF 112/6, KE 6v/19, ME
133/3, HKT 387a/6, HŞ 2920,
2. “serilmek, döşenmek” HKT
572b/1, 3. “açılmak, ortaya ko-
nulmak” HKT 566a/2, 4. “bir
çok kişi tarafından duyulmak,
şüyu bulmak” HKT 337a/7,
yayılġan “etrafa yayılan” HKT
558a/8, yayılġan ot “gittikçe
büyüyüp yayılan ateş” HKT
321b/4, yayılmış 1. “yayılmış,
serilmiş” HKT 572a/8, 2. “sıkı
ve kapalı olmayan, açık” HKT
114b/3, 3. “açılmış, ortaya ko-
nulmuş” HKT 272a/4
yayla- (1)“yaylamak, yaylaya çık-
mak” ME 148/5
yayla- (2)“yaz geçirmek” İML 114
yaylaġ“yaz geçirilecek yer, yayla”
İML 179, HŞ 1003
yayna-“ısrarla rica etmek” HŞ
1674
yaynaķ“baytar orağı (bıçağı)” İML
160
yaz“ilkbahar, ilkbahar mevsimi
krş. yay” KE 42r/21, MM
390/2, İML 184, HŞ 3954, MN
(2) 9/83, yaz u küzi “ilkbahar
ve sonbahar” KE 249v/1, yaz
bol- “ilkbahar mevsiminin gel-
mesi, yaz gelmek” KE 57r/10,
HŞ 1510, yaz kiç- “yaz mevsi-
mini geçirmek, ilkbahar mev-
siminin geçmesi” MN (2) 9/86,
yaz kil- “ilkbahar mevsiminin
geçmesi” HŞ 517, yaz faślı “yaz
mevsimi, ilk bahar mevsimi”
HŞ 1509, yaz yili “yaz rüzgarı,
ilk bahar rüzgarı” HŞ 1497
yaz- (1) “yazmak” KE 92r/4, HŞ
4685
yaz-(2) “günah işlemek, karşı gel-
mek, suç işlemek, doğru yoldan
çıkmak, yanılmak” KE 145r/2,
ME 11/4, HKT 62a/8, İML
102, yazġan “günahkar, asi, ita-
atsiz” ME 74/7, HKT 296b/6,
yazmaķ “azma, sapma, karşı
gelme, isyan” HKT 403b/3
e
ğ
yaz- (3) “yaymak, sermek krş. yađ-
i
t ” KE 61r/8, HŞ 3196
i
m yaz- (4) “çözmek, açmak” HŞ 298
y
a
yaz-(5) “yaklaşmak bildiren yar-
y
ı dımcı fiil” HŞ 3269
yaz-(6) “yardımcı fiil: neredeyse
n
e
v
i olacak hale gelmek, hemen he-
men olmak” HKT 461a/3
yazġur- “müsadere etmek” ME
112/2
yazı “ova, kır, yazı, çöl” KE 62v/4,
ME 14/1, HKT 307b/9, MN (1)
17/11, İML 177, HŞ 1380, yazı
bol- “düzleşmek, dümdüz ol-
mak” KE 234r/5
yazıçı “yazıcı, katip” NF 137/13
yazıķ “günah, suç krş. yazuķ”
yazıķ baġışla- “kusur affetmek,
suç bağışlamak” İML 113
yazıķlıġ“günahlı, kusurlu krş.
yazuķluġ, yazuķluķ, yazuķlu”
İML 149
 Harezm-Altınordu
yazıl-(1)“yazılmak” KE 77v/14,
HŞ 4670
yazıl-(2) “yayılmak, açılmak, se-
rilmek krş. yađıl-, yatıl, yayıl-”
KE 56r/7, İML 104
yazıla- “pislemek” KE 14r/12
yazılan- “pislemek” KE 174v/4
yazla-“yaz (ilkbahar) geçirmek”
İML 103
yazmış “hata, günah” ME 179/1
yazuķ “günah, suç krş. yazıķ” NF
44/15, KE 59r/21, ME 30/7,
MM 290/2, HKT 114a/8, MN
(1) 12/12, HŞ 3347, yazuķ bol-
“günaha girmek, suçlu olmak”
KE 74v/2, yazuķ içinde ĥaddın
keçmek “çok günah işleme”
HKT 114b75, yazuķ ķazġan-
“günah kazanmak, günaha gir-
mek” ME 137/7, yazuķ kemiş-
“günahları affetmek, bağışla-
mak” HKT 165b/5, yazuķ ķıl-
“günah işlemek” NF 86/11, KE
15r/14, ME 18/5, HKT 568a/8,
yazuķ ķılġan “günahkar” HKT
120b/8, yazuķ ķılmaķ “günah
işleme” HKT 520a/6, yazuķ
kötür- “günah yüklenmek, gü-
nah taşımak” HKT 259a/9,
yazuķ örtgen “kefaret” HKT
111b/6, yazuķ üze peyvestelıķ
ķıl- “günah işlemeye devam
etmek, günahta ısrar etmek”
HKT 476a/6, yazuķ yanutı “gü-
nahın cezası” HKT 350a/9,
yazuķ yap- “günaha girmek,
suç işlemek” ME 193/3, yazuķ
yükle- “günah yüklenmek, gü-
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 675
nah taşımak” ME 193/3,
yazuķġa nisbet ķılmaķ “günaha
sürükleme, günaha sokma”
HKT 511b/6
yazuķla-“suçu sebebiyle birini
yakalamak” HŞ 364
yazuķlu“günahkar, suçlu krş.
yazuķluġ, yazuķluķ, yazıķlıġ”
ME 87/4, MM 290/3
yazuķluġ “günahkar, suçlu krş.
yazuķlu, yazuķluķ, yazıķlıġ”
NF 38/15, KE 156r/5, ME 80/6,
HKT 427a/2, yazuķluġ bol-
“günahkar olmak, suç işlemek”
NF 275/13
yazuķluġlıķ “suçluluk” KE 90v/5
yazuķluķ “günahkar, suçlu krş.
e
ğ yazuķlu, yazuķluġ, yazıķlıġ”
i
t KE 238r/3
i
m yazuķsız “günahsız krş. yazuķsuz”
y
a
KE 116r/17, yazuķsız bol- “gü-
y
ı nahsız olmak, günah işleme-
n
e mek, masum olmak” KE 235r/4
v
i
yazuķsızlıķ “masumluk” KE 90v/5
yazuķsuz “günahsız krş. yazuķsız”
NF 86/11, yazuķsuz bol- “gü-
nahsız olmak, günah işleme-
mek” NF 244/4
yė-“yemek krş. ye-, yi-” KE
36v/22, ME 137/5, MM 172/1
ye-“yemek krş. yė-, yi-” NF
146/12
yebed (<ö.a.) “Mü’tefikat’ın dört
büyük putundan biri” KE 57r/4
yeǿcūc (<ö.a.)“kıyametin alametle-
rinden olup insanları kötü yola y
sevkedeceğine inanılan bir ka-
vim” KE 175r/3, HKT 291b/4
676 | D r . Suat ÜNLÜ
yeǿcūc ve meǿcūc
(<ö.a.)“kıyametin alametlerin-
den olup insanları kötü yola
sevkedeceğine inanılan bir ka-
vim” NF 338/6, KE 160r/12
yėdür- “yedirmek krş. yidür-, yitür-
(2)” NF 300/2, KE 79r/11, ME
31/5
yėdürmek “yedirme” yėdürmek
tile- “yedirmek isteme” ME
214/3
yefŝār (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
kardeşi” KE 65r/5
yefşān (<ö.a.) “İbrahim peygambe-
rin Fütur’dan olan altı oğlundan
biri” KE 56r/6
yeg “yeğ, tercih edilen, üstün tutu-
lan krş. yėg, yig” NF 265/16,
yegrek “daha iyi, daha güzel”
NF 208/3
yėg “yeğ, iyi, daha iyi krş. yeg,
yig” KE 68r/19, MM 41/3,
yėgrek “daha iyi, daha güzel”
KE 38r/15, MM 243/3
yegāne (<F.) “yegane, tek, tek bir”
HŞ 1498
yegele- “eğilmek” İML 105
yėgen “yemiş, yiyecek” KE
175r/21
yegen (<ö.a.) “Yegen Bey, Osman-
lı Padişahı Fatih tarafından
Eminek Mirza’ya gönderilen
bir kişi” yegen beg “bkz yegen”
K VI/30
yėgirmi “yirmi (20) krş. yigirmi”
KE 237v/10, MM 188/4
yėgirmi bėş “yirmi beş (25) krş.
yigirmi bėş” KE 56r/10, MM
213/2
yėgirmi bėş miñ “yirmi beş bin
(25000)” KE 112r/5
yėgirmi bir “yirmi bir (21)” KE
175r/15
yėgirmi ėki“yirmi iki (22)” KE
107r/17
yėgirmi ėki miñ “yirmi iki bin
(22000)” KE 245r/16
yėgirmi miñ “yirmi bin (20000)”
KE 77v/10
yėgirmişer “yirmişer” KE 42r/21
yėgirmi taķı bėş “yirmi beş
(25)”MM 187/2
e
ğ
yėgirmi toķuz “yirmi dokuz(29)
i
t krş. yigirmi toķuz” KE 202v/7
i
m yėgirmi tört “yirmi tört (24) krş.
y
a
yigirmi tört” KE 62v/14
y
ı yėgirmi tört miñ “yirmi dört bin
(24000)” KE 64r/16
n
e
v
i yėgirmi üç “yirmi üç (23)” KE
2r/12
yėgirmi yėti “yirmi yedi (27)” KE
93r/20
yėgü “yiyecek, aş, yemek krş.
yigü, yėyim, yim, yėm” KE
80r/11, ME 31/6, yėgü içgü
“yeme içme” KE 29v/18, yėgü
içim “yeme içme” KE 228v/4
yehūdā (<ö.a.) “Yusuf peygambe-
rin kardeşi” NF 353/14, KE
62v/21
yek “şeytan” ME 173/3, İML 138
yekin-“tutkuyla davranmak” KE
58r/18
 Harezm-Altınordu
yek-şenbe (<F.) “pazar günü krş.
yek-şenbih” yek-şenbe kün “pa-
zar günü” E 3r/21
yek-şenbih (<F.) “pazar günü krş.
yek-şenbe” NF 5/9
yekşūm (<ö.a.) “Eshabüǿl-fil za-
manında Yemen hükümdarı
Esmaha’nın künyesi” KE
179v/15
yėl 1.“yel, rüzgar krş.yel, yil” KE
14r/13, ME 138/8, MM 47/2, 2.
“heves” MM 46/2, yėl
tegirmeni “yel değirmeni” KE
239r/10, yėl bėr- “yel vermek,
rüzgar vermek” KE 195v/10,
yėl ķop- “yel çıkmak, rüzgar
çıkmak” KE 74r/12, yėl ür- “yel
çıkarmak, yel esmek, rüzgar
çıkarmak” KE 231r/3
yel (1) “yel, rüzgar krş. yėl, yil”
NF 41/17, yel es- “yel esmek,
rüzgar esmek” NF 113/16, yel
ķop- “yel çıkmak, rüzgar çık-
mak NF 338/4, yel tezgin- “yel
savurmak, yel tarafından götü-
rülmek” NF 109/2
yel (2) “yele, at yelesi” HKT
560a/1
yėl-“koşmak, hareket etmek krş.
yel-, yil-” MM 373/3
yel-“koşmak, hareket etmek krş.
yėl-, yil-” NF 133/7, KE 30v/12
yėldür- “koşturmak” NF 70/17
yėler- “(yelde) savurmak, savur-
mak” ME 104/8
yelin “inek, koyun vb. hayvanlarda
memenin süt toplanan bölümü”
NF 22/16
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 677
yelken “yelken” NF 396/3, yelken
kötür- “yelkenleri yükseltmek”
ME 10/3, yelkenleri kötrülmiş
“yelkenleri yükseltilmiş” HKT
508b/9
yelpi-“yelpazelenmek, yelpaze ile
serinletmek” NF 235/15, KE
143v/14, ME 97/8
yelpin- “serinlenmek” ME 186/7
yelpise “yelpaze” NF 235/15, ME
97/8
yelük “bayrak, süngü ucuna asılan
bayrak” KE 125r/6, yelük as-
“bayrak asmak, bayrak takmak”
KE 125r/3, yelük ķıl- “bayrak
yapmak” KE 125r/4
yėm “yiyecek, yemek, krş. yim,
e
ğ yėyim, yigü, yėgü” KE 118r/2,
yėm içim “yiyecek, rızık” KE
i
t
i
m 61v/19, yėm bėr- “yemlemek,
y
a
yem vermek” KE 117v/19, yėm
y
ı bol- “yem olmak, yenilmek”
n
e
v
KE 26r/5, yėm ķıl- “yem olarak
i
vermek, yem yapmak, yem ola-
rak kullanmak” KE 206r/19
yemdü “kasık kılı krş. yamdu” ME
215/5
yėmek “yemek krş yemek” MM
298/3
yemek “yemek krş yėmek” NF
185/8
yemen (<ö.a.) “yemen” NF 30/7,
KE 17r/12
yemenį (<ö.a.) “Yemenli olan Ye-
men’e ait olan” NF 92/11
yemilçi-“(et) bozulmak, kokmak, y
çürümek” ME 35/3
678 | D r . Suat ÜNLÜ
yemįn (1) (<A.) “ant, yemin” ye-
mįn-ü Ǿatāķ “ azatlık yemini”
MM 264/1
yemįn (2) (<A.) “kuvvet, kudret”
HKT 444b/8
yemiş “meyva, yemiş krş. yimiş”
KE 12v/16, ME 152/8, yemiş
ter- “yemiş toplamak” KE
117v/16
yemişsiz “meyvasız” KE 237r/1
yėmlen-“beslenmek, yemek” ME
147/4
yemür-“yıkmak krş. yamur-” ME
89/3
yemyeşil “aşırı yeşil” İML 168
yėñ “yen, elbise kolu krş. yeñ, yiñ
(2)” ME 89/7
yeñ “yen, elbise kolu krş. yėñ, yiñ
(2)” NF 422/11, KE 50v/12,
İML 166, yeñ salış- “kolları
açmak, kollarını bırakmak
(ağaçlar için dallarını serbest
bırakmak)” KE 68v/1
yėn- “yenmek, yenilmek krş. yeñ-”
KE 12v/17, MM 235/4
yeñ- “yenmek, galip gelmek, ka-
zanmak krş. yėn- ” NF 151/7,
KE 229r/21, ME 36/5
yenç- “ezmek, döğmek, kesmek,
saplamak krş yanç-” KE
119v/11, ME 70/1
yençil-“ezilmek, dövülmek” KE
74r/8
yençük “av için kullanılan bele
bağlı küçük torba” KE 35v/14
yençüklüg “yençüğü olan” KE
85v/14
yeñdür- “galip getirmek” ME 14/3
yene “yine krş. yana” K V/18
yenge “büyük kardeşin karısı” İML
144
yengeç (1) “yengeç burcu” İML
133
yengeç (2) “yengeç” HŞ 1806
yeñi “yeni krş. yañı, yanı” İML
151, yeñi kün “Nevruz, Nevruz
günü” İML 184
yeñil “hafif, kolay krş. yiñil, yüñül,
yünül” yeñilrek “daha hafif, da-
ha kolay” KE 213v/3
yeñile- “yenilemek, tecdit eyle-
mek” İML 107
yeñillik “hafiflik” KE 211r/7
yeñilt- “hafifletmek” KE 213v/9
e
ğ
yeñiş-“birbirini yenmek” ME
i
t 108/8
i
m yėr “yer, yurt, dünya, makam, orun
y
a
krş. yer, yir” KE 2v/14, MM
y
ı 51/1, yėr kök teñrisi “yerin ve
göğün sahibi olan Allah” KE
n
e
v
i 43v/21, yėr mülki “yeryüzün-
deki nimetler” KE 4v/20, yėr
suw “yer, mal, mülk, dünya”
KE 3r/18, ME 169/7, yėr yurt
“vatan, ülke, toprak” KE 49r/2,
yėr yüzi “yer yüzü, dünya” KE
4v/13, MM 52/2
yer “yer, yurt, dünya, makam, orun
krş. yėr, yir” NF 14/5, ME 31/3,
AO II/34,yer Ǿālemi “dünya”
NF 170/12, yer ħablesi “ yerin
tapusu” Ka II/16, yer ķaz- “çu-
kur açmak” NF 338/13, yer
keltür- “istenileni, gerekeni
yapmak” NF 68/11, yer kök
“evren” NF 191/1, yer öp- “yeri
 Harezm-Altınordu
öpmek, toprağı öpmek” K
VII/15, yer suwı “pınar” AO
II/26, yer tėpre- “deprem ol-
mak” KE 46r/4, yer yarıl- “yer
yarılmak, ikiye bölünmek” NF
89/4, yer yurt “vatan, ülke, top-
rak” NF 63/8, yer yüzi “yer yü-
zü, dünya” NF 10/10, yerli
kökli “dünya, evren, yer ve gök
arası” NF 9/7
yer- (1)“yermek, kötülemek, azar-
lamak krş. yir-” NF 9/7, KE
150r/9, ME 94/2, yermek “yer-
me, azarlama” ME 67/4
yer- (2) “ermek, ulaşmak” İML
105
yeraħħana (<ö.a.) “Firavn’ın
Şemǿūn da denilen cadılarının
ulusu” KE 112v/20
yerigle- “yermek, hakir görmek
krş. yėrügle-” ME 182/7
yerince “usulüne göre” yerince ķıl-
“usulüne göre yapmak” ME
141/6
yeriş-“birbirini yenmek” ME 204/1
yėrlen- (1)“yerleşmek, ikamet et-
mek” KE 107v/21
yėrlen- (2) “büyük abdest bozmak”
MM 76/2
yėrlik “yer” KE 68r/21
yėrlü “tam iyice” ME 157/4
yėrügle- “yermek, hakir görmek
krş. yėrigle-” ME 171/3
yėrünç “iğrenç, kötü” yėrünç iş
“ahlaksızlık” ME 110/4
yesaǾ(<ö.a.)“Hz. Elyesa.
İsrailoğullarına gelen peygam-
berlerden biri olup Hz. İlyas’tan
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 679
sonra tebligatta bulunmuştur”
HKT 134a/1
yesįr (<A.) “esir krş. yisir, esįr”
KIII/18
yeŝrib (<ö.a.) “Medine şehrinin
eski adı. Hicretten sonra şehre
Medinetüǿn-Nebi adı verilmiş-
tir.” HKT 400a/7
yestāĥir (<ö.a.) “Yusuf peygambe-
rin kardeşi” KE 66v/16
yesŧįūrį (<ö.a.) “bir Hıristiyanlık”
KE 66v/16
yeş-“çözmek” ME 19/3, HKT
302a/6
yeşil“yeşil rengi krş. yaşıl”İML
180
yeşin-“gizlenmek, örtünmek, sak-
e
ğ lanmak krş. yaşın-, yaşun-”
i
t HKT 583b/5
i
m yėt-“ulaşmak, yetişmek, erişmek,
y
a
yeterli olmak, yetmek krş. yet-,
y
ı yit-” MM 35/4
n
e yet-“ulaşmak, yetişmek, erişmek,
v
i
yeterli olmak, yetmek krş. yėt-,
yit-” NF 23/9, KE 42r/6, ME
19/8, Ka II/6
yėtegü “yedisi, yedisi birlikte” KE
66v/15
yetgür-“yetiştirmek, ulaştırmak
krş. yetür-, yėtür-, yitgür-,
yitkür-” NF 415/4, ME 26/2
yėti “yedi (7) krş yeti, yetti, yėtti,
yiti (1)” KE 3r/17, yėti yolı
“yedi kez” KE 17v/15
yeti “yedi (7) krş. yėti, yetti, yėtti,
yiti (1) ” NF 98/5 y
yetig “krş yitig iyice, çok, tam krş.
yitük” NF 82/8
680 | D r . Suat ÜNLÜ
yėtig “ keskin krş. yiti (2), yitik,
yitig (1)” yėtig bol- “keskin ol-
mak, iyi kesmek”MM 330/4
yetil- “yetişilmek, erişilmiş olmak,
ulaşmak, yetişmek, büyümek
krş. yitil-” KE 2v/14, ME 146/6
yetįm (<A.) “yetim krş. yitįm” NF
141/10, KE 202v/21, HKT
12a/3, HŞ 3503, yetįm ķal- “ye-
tim kalmak, annesiz, babasız
kalmak” NF 107/3, KE 190v/5
yėti miñ “yedi bin (7000) krş. yeti
miñ” KE 4v/18
yeti miñ “yedi bin (7000) krş. yėti
miñ” NF 198/7
yeti miñ yėti yüz “yedi bin yedi
yüz (7700)” KE 141r/6
yetinç“yedinci (7.) krş. yėtinç,
yėtinçi” NF 5/8, KE 4r/1
yėtinç“yedinci (7.) krş. yetinç,
yėtinçi” KE 4v/6
yėtinçi“yedinci (7.) krş. yetinç,
yėtinç” KE3v/20
yetiş- “yetişmek, ulaşmak krş.
yitiş-” KE 52v/16, AO IV/10
yėtişer “yedişer, uleştirme sayı
ismi” NF 29/9
yeti yüz “yedi yüz (700) krş. yėti
yüz” NF 132/5
yėti yüz “yedi yüz (700) krş. yeti
yüz” KE 62r/8
yeti yüz altmış bir “yedi yüz altmış
bir (761)” NF 443/15
yėti yüz ķırķ “yedi yüz kırk (740)”
KE 208r/3
yėti yüz miñ “yedi yüz bin
(7000000)” KE 138v/5
yėti yüz on“yedi yüz on (710)” KE
249v/14
yėti yüz toķuz “yedi yüz dokuz
(709)” KE 2v/13
yetiz “mükemmel, tam, tamamen,
iyice” ME 88/4, MM 91/4, yetiz
Ǿālim “mükemmel, her şeyi bi-
len, kendini iyi yetiştirmiş
alim” NF 193/17, yetiz bil-
“mükemmel bilmek, tam olarak
bilmek” NF 186/2, yetiz ķıl-
“mükemmel yapmak, eksiksiz
tamamlamak” ME 21/7
yetkin “yetişmiş, olgun” K I/40
yetkür- “yetiştirmek, ulaştırmak”
KE 90v/2
e
ğ
yetmiş“yetmiş (70) krş. yėtmiş,
i
t yitmiş” NF 38/5
i
m yėtmiş “yetmiş (70) krş. yetmiş,
y
a
yitmiş” KE 14v/13, MM 162/2
y
ı yėtmiş altı “yetmiş altı (76)” MM
210/2
n
e
v
i yėtmiş bėş “yetmiş beş (75)” KE
154v/16
yėtmiş ėki“ yetmiş iki (72) krş.
yetmiş ėkki” KE 120r/15
yetmiş ėkki “yetmiş iki (72) krş.
yėtmiş ėki” NF 184/9
yetmiş miñ “yetmiş bin (70000)
krş. yėtmiş miñ” NF 38/5
yėtmiş miñ “yetmiş bin (70000)
krş. yetmiş miñ” KE 4v/14
yetrü “tam, tamamen” ME 16/2
yetti “yedi (7) krş. yeti, yėtti, yėti,
yiti (1)” NF 29/11
yėtti “yedi (7) krş. yeti, yėti, yetti,
yiti (1)” KE 66v/10, MM 395/2
 Harezm-Altınordu
yėtti yüz on üç “yedi yüz onüç
(713)” MM 407/3
yėtti miñ “yedi bin (7000)” KE
237v/20
yėtür-“ulaştırmak, yetiştirmek,
yetirmek krş. yetgür-, yetür-,
yitgür-, yitkür-” MM 86/4
yetür-“ulaştırmak, yetiştirmek,
yetirmek krş. yetgür-, yėtür-,
yitgür-, yitkür-” NF 29/4, KE
151v/10, ME 26/2, yetürmiş söz
“haber, haber verilme” ME 9/8
yevmüǾ arife (<A.) “bilmek küni
(İbrahim Peygamber’in oğlunu
kurban etmesiyle ilgili gördüğü
düşün 4. gününde bu düşün ha-
yırlı olduğunu anladığı gün”
NF 213/4
yevmüǿn-naĥr (<A.) “kurban küni
(İbrahim Peygamber’in oğlunu
kurban etmeye karar verdiği
gün” NF 213/6
yevmüǿt-terviye (<A.) “endişe küni
(Züǿl-hicce ayının sekizinci gü-
nü” NF 213/3
yėyim “yiyecek krş. yem, yigü,
yėm, yėgü” KE 160r/12
yeyni- “hafifleşmek” İML 108
yezd (<ö.a.) “Yezid krş. yezįd” KE
148r/17
yezdān (<F.) “Tanrı” MN (2) 6/53
yezįd (<ö.a.) “MuǾâviye’nin oğlu,
ikinci Emevi halifesi krş. yezd”
NF 179/16, KE 242r/21
yezįd el-ħażar (<ö.a.) “Kerbela
olayında şehit olanlardan biri”
KE 246v/8
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 681
yıđ “koku krş. yiy” KE 227v/15,
yıđ yıđla- “kokmak, koku ya-
yılmak” KE 68r/20
yıđıġ “koku, pis kokulu” NF 64/3,
KE 134r/2, ME 181/1, HKT
237a/6, HŞ 1423, yıđıġ ķaŧresi
“kökü kokulu meni damlası”
MM 29/2, yıđıġ sürt- “koku
sürmek, koku dökmek” NF
263/5
yıđıġlıġ“kokulu krş. yıđıġlu,
yıđlıġ” ME 39/8, HKT 484b/4
yıđıġlu“kokulu krş. yıđıġlıġ,
yıđlıġ” ME 82/4
yıđla-“kokmak, koklamak krş.
yıyla-” NF 400/14, KE 25v/19,
ME 181/1, HŞ 3305
e
ğ yıđlan-“kokmak” KE 68r/21, ME
i
t 34/7, HŞ 367
i
m yıđlaş- “koklaşmak” ME 119/5
y
a
yıđlat- “koklatmak” ME 39/8
y
ı yıđlıġ “kokulu krş. yıđıġlıġ,
n
e yıđıġlu” NF 64/6
v
i
yıġ-(1) “yığmak, toplamak, bir
araya getirmek” NF 149/16, KE
89v/12, ME 28/1, MM 56/3,
HKT 469a/4, HŞ 1931, 2. “tut-
mak, muhafaza etmek” HKT
419a/8, 3. “müdafa etmek, ko-
rumak, savunmak” HKT
313b/7, 4. “haşretmek, dirilt-
mek” HKT 309a/8, yıġġan
“toplayan, bir araya getiren”
HKT 344a/3, yıġmaķ “toplama,
bir araya getirme” HKT 557a/4
yıġ- (2) 1.“engel olmak, uzak tut- y
mak, men etmek, yasaklamak,
alıkoymak” NF 225/5, KE
682 | D r . Suat ÜNLÜ
230r/12, ME 29/1, MM 59/1,
HKT 120b/5, HŞ 315, 2. “kes-
mek, tutmak” HKT 541a/3,
3.“zorlamak, tazyik etmek, sı-
kıştırmak” HKT 78b/4, yıġa
kiçiktür- “alıkoyup geciktir-
mek” HKT 400b/9, yıġġan “alı-
koyan, engel olan” HKT
334a/4, yıġmaķ “menetme, en-
gel olma, alıkoyma” HKT
32a/1
yıġaç (1)“ağaç, dal, değnek, sopa,
çöp krş. aġaç (1)” NF 96/6, KE
8r/18, ME 12/6, HKT 512b/1,
MN (1) 9/12, HŞ 2765, yıġaç
ķurtı “ağaç kurdu” HKT
410a/8, yıġaçlarnı
meyvelendürgen “ağaçları mey-
velendiren” HKT 253b/2
yıġaç (2) “yaklaşık 6 km’lik uzak-
lık ölçüsü krş. aġaç (2) ” NF
64/10, KE 23r/10, MM 101/1,
MN (1) 17/14
yıġaççı “marangoz” KE 24r/3
yıġaçlıġ “ağaçlı krş. yıġaçlu” KE
174r/8, HKT 410b/5
yıġaçlıķ (1) “yaklaşık 6 km’lik
uzaklık” KE 61r/7
yıġaçlıķ (2) “ağaçlık” KE 221r/14
yıġaçlu “ağaçlı krş. yıġaçlıġ” ME
145/1
yıġaķ “yasak, yasaklanmış şey”
MM 323/3
yıġaķlu “haram, yasak” ME 38/6,
yıġaķlu orun “yasak yer” ME
16/3, yıġaķlu ķıl- “yasaklamak”
ME 93/6
yıġaķsız “helal, mübah” ME 47/7,
yıġaķsız ķıl- “helal etmek, ya-
saklanmamak” ME 38/6,
yıġaķsız ķılu bėr- “helal etmek,
yasaklanmamak” ME 46/3,
yıġaķsız ķoyu bėr- “helal et-
mek, yasaklanmamak” ME 46/3
yıġar “kıymetli, değerli” KE 68v/2
yıġdur-“yığdırmak, toplatmak, bir
araya getirtmek” KE 32r/13,
HŞ 2733
yıġı“göz yaşı, ağlama, girye” KE
237v/17, HŞ 2801, yıġı çoġı
“ağlama ve gürültü bağırtı” KE
236r/3, yıġı sıġıt “ağlama sız-
lama, feryad” KE 242v/3
e
ğ
yıġıcı “karşı koyan, direten”
i
t yıġıcı bol- “karşı koymak, di-
i
m renmek” ME 174/8
y
a
yıġıl- (1)“yığılmak, birikmek, top-
y
ı lanmak” NF 44/13, KE
141v/15, ME 211/8, HKT
n
e
v
i 353a/4, HŞ 3742, AO I/11,
yıġılġan 1.“toplanan, bir araya
gelen” HKT 353a75, 2. “yığı-
lan, biriken, güçleşen, zorlaşan”
HKT 417a/2, yıġılıp bar- “toplu
halde gitmek” HKT 187a/4,
yıġılmaķ “toplanma” HKT
522b/1, yıġılmış “toplanmış, bir
araya gelmiş” HKT 422a/3,
yıġlıp tur- “toplanmak, seferber
olmak” HKT 198b/7
yıġıl-(2) “uzak durmak, sakınmak,
vazgeçmek, çekinmek” NF
293/5, KE 21r/21, ME 132/1,
MM 42/1, HKT 151b/4,
yıġılġan “vazgeçen” HKT
 Harezm-Altınordu
118b/2, yıġılmaķ sebebi “ka-
çınma, geri durma sebebi” HKT
10a/2
yıġıl-(3)“menedilmek, alıkonul-
mak” HKT 450a/7, yıġılmaķ
“menedilme” HKT 346b/9,
yıġılmış “menedilmiş, yasak-
lanmış” HKT 349a/6
yıġılaş- “çığlık atmak, ağlaşmak
krş. yıġlaş-” KE 180r/21
yıġın “yığın, toplam, topluluk,
grup” ME 28/1, HKT 579a/3,
yıġın ėt- “yığmak, toplamak, bir
araya getirmek” ME 150/1
yıġış- (1)“alıkoyuşmak, karşılıklı
engellemek” ME 206/8
yıġ(ı)ış- (2) “toplaşmak, bir araya
gelinmek” NF 25/4
yıġla-“ağlamak krş ıġla-, aġla-” NF
280/13, KE 160r/7, ME 105/7,
MM 45/1, HKT 505a/9, MN (1)
7/14, HŞ 4532, yıġlaġan “ağla-
yan” HKT 297b/9
yıġlaķ “devamlı ağlayan, gözü
yaşlı” KE 104r/16, HŞ 4376
yıġlaķlıķ “ağlamaklık” KE 73v/3
yıġlan-“toplanmak, çekinmek,
kaçınmak” HŞ 1577
yıġlaş-“ağlaşmak krş. yıġılaş-” NF
76/17, KE 91v/17, ME 126/1
yıġlat-“ağlatmak krş. aġlat-, ıġlat-”
KE 52r/17, ME 105/7, HKT
504b/9, HŞ 2854
yıġlın- (1)1.“çekinmek, vazgeç-
mek, sakınmak, uzak durmak”
NF 25/15, ME 15/2, 2. “yüz çe-
virmek, uzaklaşmak” HKT
85b/6, yıġlınġan 1.“çekingen”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 683
ME 163/7, 2. “ kendi kendini
savunan” HKT 286b/6,
yıġlınmaķ “yüz çevirme, uzak-
laşma” HKT 85b/6, yıġlınu bil-
“korunabilmek” HKT 509a/9
yıġlın-(2)“menedilmek, alıkonul-
mak” HKT 506a/3, yıġlınmaķ
“menedilme, alıkonulma” HKT
349/6, yıġlınmış “menedilmiş,
yasaklanmış” HKT 317b/6
yıġlın-(3)“toplanmak, bir araya
getirilmek” HKT 520/8,
yılġınmış “toplanmış” HKT
224a/7
yıġlış-“toplanmak, toplaşmak” KE
181v/4, ME 173/8, HŞ 3794
yıġraķ “daha uzak” HŞ 4036
e
ğ yıġrıl-(1)“buruşmak” ME 157/1
i
t yıġrıl-(2)“toplanmak” KE 75r/16
i
m yıķ- (1)“yıkmak, devirmek, yere
y
a
düşürmek” NF 139/17, KE
y
ı 31r/3, ME 76/1, HŞ 1899
n
e yıķ- (2) “hayvan kesmek” HŞ 2337
v
i
yıķıķ “yıkılmış, harap krş. yıķuķ”
İML 180
yıķıl- “yıkılmak, harap olmak, yere
düşmek, devrilmek” NF 5/12,
KE 111r/14, ME 159/4, HKT
323b/6, İML 108, HŞ 3080,
yıķılmaķ “çökme, yıkılma”
HKT 300a/2
yıķış “imdat” İML 145
yıķuķ “yıkılmış, harap krş. yıķıķ”
NF 436/12
yıl “yıl, sene” NF 4/12, KE 2r/12,
ME 50/1, MM 161/3, HKT y
370b/9, MN (1) 21/8, İML 184,
AO I/6, MN (2) 10/93, yıl sayu
684 | D r . Suat ÜNLÜ
“yıllarca, uzun yıllar” KE
14v/15
yıl- “yılmak” HŞ 47
yılan “yılan” NF 280/11, KE
14r/10, ME 161/2, HKT
361a/7, MN (1) 19/11, İML
177, HŞ 4381, yılan çıdan “yı-
lan çıyan” KE 25r/2, yılan yılı
“Türkçe yıl atlarından 6 ıncı yı-
lın adı” İML 186
yıldıra- “parlamak” ME 4/2
yıldırım “yıldırım” NF 30/5, ME
42/2, HKT 3b/6, HŞ 4481, yıl-
dırım yaruķı “yıldırım düşerken
çıkan parıltı” HKT 341/8
yılduz “yıldız krş. yulduz(1)” NF
353/8
yılġun “Akdeniz bölgesinde yeti-
şen bir ağaç cinsi, ılgın krş.
ılġın, yulġun (2)” HKT 410b/5
yılı- “ılıklanmak, sıcalmak” İML
131
yılıķ“ılık”yılıķ su “ılık su” İML
181
yılıt-“ılıtmak, sıcatmak” İML 131
yılķı “hayvan, hayvan sürüsü krş.
ılķı” KE 14r/21, ME 105/8, HŞ
2935, yılķı ķara “dört ayaklı
hayvanlara verilen isim” NF
212/11, KE 23v/14, HKT
348b/3, yılķı ķaralıġ “sürü sahi-
bi” NF 130/1
yıllıķ “yıllık, yıllık vergi” NF
289/14, KE 93r/4, ME 50/1,
MN (1) 4/3, yıllıķ bėr- “vergi
vermek, yıllık vergi vermek
“NF 335/14
yıpar “misk, güzel koku” NF 62/6,
KE 12v/13, ME 70/2, HKT
568a/6, MN (1) 15/8, İML126,
HŞ 2949, yıpar türt- “koku
sürmek, misk sürmek” ME 85/5
yıparçı “misçi” İML 157
yıparla- “yıpar sürmek, mislemek”
İML 126
yıparlıġ “mis kokulu” KE 177r/4
yıpran- “örselenmek” İML 125
yıra- “uzaklaşmak” ME 109/8, HŞ
2581
yıraķ “uzak, ırak krş ıraķ” NF
137/6, KE 39r/18, ME 10/2,
MM38/2, HKT 495a/4, MN (1)
22/6, HŞ 2684, AO IV/17, MN
e
ğ
(2) 13/123, yıraķ bol- 1.“uzak
i
t olmak, uzak gelmek” NF 100/4,
i
m ME 190/8, HKT 187a/8, 2.
y
a
“uzaklaşmak, uzak durmak”
y
ı HKT 397a/6, 3. “uzaklaşmak,
kaybolmak, gizlenmek” HKT
n
e
v
i 207b/2, 4. “gerçekleşmemesi
mümkün olmamak, ihtimali az
olmak” HKT 330/9, yıraķ ķıl-
“uzak kılmak, uzaklaştırmak”
NF 260/1, ME 228/3, HKT
411a/1, yıraķ ķılın-
“uzaklaştıırlmak” HKT 318a/6,
yıraķ kör- “gerçekleşmemesi
mümkün olmamak” ME 209/1,
yıraķ taşla- “uzağa atmak, uza-
ğa taşımak” KE 107v/12, yıraķ
tüş- “uzaklaşmak, ilişkiyi kes-
mek” NF 223/17, yıraķdan kir-
“uzaktan girmek, uzak taraftan
girmek” HŞ 1458, yıraķdın baķ-
“uzaktan bakmak, yaklaşama-
 Harezm-Altınordu
mak” HŞ 2530, yıraķdın işit-
“uzaktan duymak, haberdar ol-
mak” HŞ 3935, yıraķdın kil-
“uzakdan gelmek, uzak bir yer-
den gelmek” HŞ 1459, yıraķdın
ķop- “uzaktan kalkıp gelmek”
HŞ 3457, yıraķdın kör- “uzak-
tan görmek, yaklaşamamak”
HŞ 2443, yıraķdın körün-
“uzaktan görünmek” HŞ 1298,
yıraķdın közle- “uzaktan bak-
mak, uzaktan izlemek, hasret
çekmek” HŞ 2597, yıraķdın
selām ķıl- “uzaktan selamla-
mak, uzaktan selam gönder-
mek” HŞ 652, yıraķdın teg-
“uzaktan gelmek” ME 206/6,
yıraķraķ “en uzak” NF 432/7,
HKT 176a/2, HŞ 2337
yıraķlıķ 1.“uzaklık, mesafe” MM
37/1, HKT 469b/3, MN (2)
15/146, 2. “uzaklık, lanet” HKT
540a/7
yırat-“göndermek, uzaklaştırmak”
NF 2/15, KE 6r/16, ME 8/7
yırġa-“refah ve saadet içinde ya-
şamak” HŞ 3460
yırġamaķlıķ “refah ve saadet içinde
yaşama” HŞ 1607
yırlayıcı “hanende, şarkıcı, şarkı
söyleyen” İML 157
yırt-1.“yırtmak, paralamak, parça-
lamak” NF 81/11, KE 143v/21,
ME 83/2, HKT 229a/2, İML
115, HŞ 3332, MN (2) 27/270,
2. “yarmak, delmek” HKT
289b/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 685
yırtıl- “yırtılmak” NF 361/13, KE
109v/14, ME 158/1, HKT
229a/7
yırtuķ “yırtık” NF 380/14, KE
84r/17, yırtuķ bol- “yırtık ol-
mak, yırtılmak” KE 84r/18
yısır- “ısırmak krş. ısır-” İML 122
yışı- “ışımak, parlamak krş. yaşı-”
NF 241/6
yışıķ“miğfer, zırh krş. yaşıķ” NF
33/2
yışın “şimşek, yıldırım krş. yaşın”
ME 176/3, HKT 8a/7
yışır “çer çöp” NF 421/11
yışna-“parlamak krş. yaşna-” ME
24/3
yıyıl- “kokmak krş. yıđıl-” HŞ 476
e
ğ yıyla- “koklamak krş. yıđla-” HŞ
i
t 48
i
m yıylan-“koku yapmak, kokmak”
y
a
ME 168/7
y
ı yi- “yemek krş. ye-, yė-” HKT
n
e 269a/1, MN (1) 18/9, İML 119,
v
i
HŞ 3607, yigen “yiyen” HKT
512b/1, MN (1) 20/5, yigü nirse
“yiyecek şey” HKT 119/5,
yimek 1. “yeme” HKT 119a/8,
HŞ 2874, 2. “hakkı olmayan ve
kendisine yasak edilen bir şeyi
kabul etme” HKT 114b/1,
yimemek üze bolmaġan “yiyen”
HKT 308b/4
yiber- “göndermek krş. iber-” KE
152v/9, AO V/17
yiberil- “gönderilmek” Ka I/5
yidür-“yedirmek krş. yitür-(2), y
yėdür-” HKT 500a/3, MN (1)
18/13, HŞ 2449
686 | D r . Suat ÜNLÜ
yif “iplik krş. yip” İML 169
yig (1)“iyi, üstün, daha iyi krş.
yėg, yeg” HŞ 2951, yig it- “iyi
yapmak” MM 11b/9, yigrek
“daha iyi” HŞ 2134
yig (2)“çiğ, pişirilmemiş” yig ker-
piç “pişirilmemiş tuğla” İML
158
yigde“iğde, iğde ağacı” KE 12r/17,
İML183
yigirmi “yirmi (20) krş. yėgirmi”
NF 4/17, HKT 179a/1, MN (1)
5/8, yigirmi bişinde “yirmi beş
yaşında” HŞ 4726, yigirmi yaş
“yirmi yaş, gençlik, kuvvet ça-
ğı” HKT 228b/4
yigirmi altınçı “yirmi altıncı (26.)”
K I/52
yigirmi bėş “yirmi beş (25) krş.
yėgirmi bėş” NF 176/3
yigirmi toķuz “yirmi dokuz (29)
yėgirmi toķuz” NF 6/13
yigirmi tört “yirmi dört (24) krş.
yėgirmi tört” NF 185/4
yigirminç“yirminci (20.)” NF
154/4
yigit “yiğit, genç, delikanlı krş.
yikit” NF 19/14, KE 28r/15,
MM 170/1, HKT 10a/7, HŞ
1237, MN (2) 10/96, yigit bol-
“yiğitlik yapmak, genç ve deli-
kanlı olmak” NF 287/16, KE
91r/6, ME 190/7, yigit erken öl-
“gençken ölmek, erken ölmek,
erken yaşda ölmek” ME 131/7,
yigit tişi “genç kadın, genç ca-
riye” HKT 339b/5
yigitlik “yiğitlik (çağı), gençlik”
NF 263/16, KE 91r/2, ME
140/5, HŞ 3377, yigitlik ķıl-
“yiğitlik yapmak, yiğitçe dav-
ranmak” ME 190/7
yigne “iğne krş. igne” KE 29r/9,
İML 159
yigneçi “iğneçi” İML 154
yignelik “iğnelik, iğne kabı” İML
159
yigren-“iğrenmek, nefret etmek,
istememek” NF 254/10, KE
82v/12, ME 17/7, HKT 494a/1,
İML 125, yigrengen “isteme-
yen, kabul etmeyen, hoşlanma-
yan” HKT 581b/6, yigrenmek
e
ğ
“nefret etme, nefret, kin” HKT
i
t 114b/6
i
m yigrenci“iğrenç krş. yigrençek”
y
a
yigrenci ķıl-“iğrenmek, tiksin-
y
ı mek” ME78/6
yigrencilik“düşmanlık krş.
n
e
v
i yigrençilik” yigrencilik ķıl-
“düşmanlık yapmak, düşmança
davranmak” ME 173/1
yigrençek “iğrenç krş. yigrenci”
NF 391/15
yigrençilik“düşmanlık krş.
yigrencilik” HKT 63a/3
yigrendür-“tiksindirmek, iğren-
mek” ME 90/7, HKT 493a/3
yigreniş-“iğrenişmek, birbirinden
nefret etmek, yigrenüş-” ME
197/5
yigrenüş-“iğrenişmek, birbirinden
nefret etmek yigreniş-” NF
399/10
 Harezm-Altınordu
yigü “yiyinti, yenecek nesne krş.
yėgü, yėm, yim, yėyim” İML
164, HŞ 1062
yikit “yiğit, delikanlı krş. yigit”
İML 143
yil1. “rüzgar krş. yėl, yel” HKT
248b/4, HŞ 1504, MN (2) 2/11,
2. “kuvvet, kudret, devlet”
HKT 176b/6
yil- “yelmek, koşmak krş. yėl-,
yel-” HŞ 3949, MN (2) 8/69
yile- “yalamak krş. yala-” HŞ 2448
yilen- “yalanmak” HŞ 3024
yilik “ilik” NF 65/17, KE 165r/12,
ME 182/3
yilim “tutkal” İML 159
yilken “yelken” HŞ 4066
yim “yem, yiyecek krş. yėm” HŞ
2239
yime “yine, da/de krş. yeme” KE
217v/16, HŞ 1084
yimeklik “yemeklik” HŞ 1639
yimiş “yemiş, meyve krş. yemiş”
MN (1) 18/8, HŞ 4172
yimre “parça, kısım” HŞ 2678
yimü “emi, olmaz mı anlamında”
HŞ 2308
yin “vücut, vücudun esasını oluştu-
ran parçalardan her biri krş.
yen” KE 83r/15, HKT 338b/8
yiñ (1)“sümük” İML 140
yiñ (2) “kol, yen krş. yėñ, yeñ” HŞ
561
yin-“yenmek krş. yėn-, yen-, yiñ-”
HKT 581a/3
yiñ- 1.“galip gelmek, yenmek krş.
yėn-, yen-, yin-” HKT 433b/6,
2. “kaplamak, sarmak” HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 687
313b/3, yiñgen 1. “galip gelen,
yenen” HKT 564a/2, 2. “haki-
miyet sahibi, kudretli, esma-i
hüsna’dan el-Ǿazįz” HKT
47b/2, yiñgen suw “tufan” HKT
161a/3, yiñgen Tañrı “hakimi-
yet sahibi, kudretli Allah, esma-
i hüsna’dan el-Ǿazįz” HKT
420a/6, yiñgenrek “daha üstün”
HKT 304b/4
yincik “incik, baldırın ince kemiği
krş. yinçük, yünçük” İML 142
yincü “inci krş.yinçü, yünçü (2),
inçü” İML 181
yinçge “ince, zayıf, semiz olmayan
krş. yinçke, yiniçke” KE
75r/19, ME 73/1, HKT 322a/5,
e
ğ yinçge bol-“zayıf olmak, zayıf-
i
t lamak, incelmek” ME 132/4,
i
m yinçge ķıl- “inceltmek, zayıf-
y
a
latmak” ME 38/3
y
ı yinçgel-“incelmek” ME 210/5, HŞ
n
e 1211
v
i
yinçgele- (1) “incelemek” ME 38/3
yinçgele- (2) “incitmek, zarar ver-
mek krş. inçgel-” KE 103v/8
yinçgelik “incelik” yinçgelik ķıl-
“incelik yapmak, nazik dav-
ranmak, incelmek, inceltmek”
ME 83/6, yinçgelik ķılış-“cinsi
münasebette bulunmak” ME
113/7
yinçke “ince krş. yinçge, yiniçke”
NF 239/14, HŞ 1526, yinçke
ĥisāb ķıl- “çok iyi hesap etmek,
ayrıntılı bir şekilde hesapla- y
mak” NF 232/6
688 | D r . Suat ÜNLÜ
yinçü “inci, inci gibi diş krş. yinçü,
yünçü (2), inçü, yincü” NF
57/1, KE 142v/4, ME 86/8,
HKT 418a/9, HŞ 2778
yinçük “incik kemiği, diz krş.
yincik, yünçük” NF 123/4, KE
150v/4, ME 149/4, HKT 492a/1
yiniçke “ince krş. yinçge, yinçke”
İML 153
yiñil“hafif, kolaykrş. yeñil, yüñül,
yünül” AO IV/19
yiñil-“mağlup edilmek, yenilmek”
HKT 159b/8, HŞ 4615, yiñilmiş
“mağlup edilmiş, yenilmiş”
HKT 430b/6
yinlen-“kaybolmak, gitmek” HŞ
2390
yinlig “derili, tenli” HKT 121b/4
yinür- “ kesmek, yontmak” HŞ
2575
yip “ip, pamuk krş. yif” NF 18/5,
KE 39r/1, ME 37/6, HKT
84a/6, HŞ 3401
yip edük “çorap” ME 232/4
yipek “ipek” NF 245/16, KE
12v/14, MM 342/2, HKT
418a/9, HŞ 3249, yipek ton
“ipek elbise” HKT 559a/3
yipekçi “ipçi” İML 155
yip ķatı “tin, ip katı” ME 37/6
yiplük “iplik, ince ip” ME 157/3,
HKT 27a/8
yir 1.“yer, mekan, mevki krş. yėr,
yer” HKT 227a/6, MN (1) 8/13,
İML 132, K I/43, HŞ 2483, MN
(2) 4/38, 2. “yer, arazi, toprak”
HKT 398a/7, 3. “yer yüzü”
HKT 5b/2, 4. “taraf, cihet”
HKT 268b/7, yir ķurdu “böcek”
İML 138, yir öp- “yeri öpmek,
toprağı öpmek” HŞ 171, yir
tipre- “deprem olmak, sarsıl-
mak” HŞ 1759, yir üsti “yer üs-
tü, yer yüzü” HŞ 659, yir
üstindekilerniñ rūzįsi “canlıların
gıdası” HKT 455b/8, yir üze
yörigen “canlı varlık, yaratık”
HKT 173a/9, yir suwları “yer
yüzündeki sular” AO II/28, yir
yaġı “petrol, neftyağı” İML
178, yir yüzi “dünya” HŞ 383,
yir yüzinde aķġan şarāb “kay-
naktan akan şarap” HKT
427a/9, yir yüzinde yörigen
e
ğ
“canlı varlık, yaratık” HKT
i
t 321a/7, yirde yörigen “canlı
i
m varlık, yaratık” HKT 219a/8,
y
a
yirke bat- “yere batırmak, yere
y
ı çakmak” HŞ 2762, yirke çal-
“yere vurmak” HŞ 3724, yirni
n
e
v
i sürgen źelūl “toprağı süren ko-
şulmuş (hayvan)” HKT 10b/3,
yirniñ tolusı “yer dolusu, alabil-
diğince” HKT 59b/1
yir-“yermek, zemmetmek krş. yer-
(1)” İML 120
yirge “saray, hanın karargahı, ha-
nın sarayı” HŞ 2077
yiril-(1)“yirilmek, yırtılmak” ME
159/3
yiril- (2)“yerilmek” HKT 147b/4
yirlig “yerli, yerinde” HŞ 2326,
yirlig yerinde “yerinde, uygun”
HŞ 2326
yirsiz “yerinde olmayan, uygun-
suz” HKT 7b/8
 Harezm-Altınordu
yisir “esir krş. esir, yesir, krş. yesįr,
esįr” HŞ 3704
yişim “baldırlık, butluk” İML 167
yit-(1) “yitmek, kaybolmak krş.
yet-, yėt-” KE 22v/13, MM
308/2, HŞ 4332, MN (2) 44/437
yit-(2) 1.“erişmek, ulaşmak, yet-
mek, yetişmek krş. yėt-, yet-”
HKT 450a/5, MN (1) 3/13,
İML 105, HŞ 3519, K I/43, 2.
“kaplamak, kuşatmak, sarmak”
HKT 164b/2, yitmek 1. “eriş-
me, ulaşma” HKT 305b/2, 2.
“hakimiyet, kuvvet, kudret”
HKT 509a/7
yit- (3) “kafi gelmek” HŞ 3599
yit- (4) “gelmek” HŞ 1026
yitgür-“yetiştirmek, ulaştırmak krş.
yitür (3)-, yitkür-, yetür-, yėtür-,
yetgür-” HŞ 2890, AO IV/19
yiti (1) “yedi (7) krş. yėti, yeti,
yetti yėtti” HKT 394b/3, MN
(1) 3/3, İML 186, HŞ 2501,
MN (2) 9/80, yiti iklim “yedi
ülke” HŞ 669, yiti deryā “yedi
deniz” HŞ 477, yiti ķat kök
“yedi kat gök” HŞ 4318, yiti ķat
yir “ yedi kat yer, yedi kat yer-
yüzü” HŞ 266, yiti yaşķa yit-
“yedi yaşına ulaşmak” HŞ 288
yiti (2) “keskin krş. yėtig, yitig(1),
yetük” İML 151
yiti-“bilemek, keskinleştirmek”
ME 23/2
yitig(1) 1.“keskin krş. yitik, yiti
(2), yėtig” NF 215/13, KE 2v/2,
HKT 401a/4, 2. “kavurucu”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 689
HKT 253b/7, yitig ķıl-” keskin-
leştirmek ME 92/1
yitig (2) “iyice, çok, tam” ME 26/1
yitigen “yedi kardeş denilen yıldız
kümesi” HŞ 1301
yitik “keskin, olgun, yetişmiş, ge-
lişmiş krş. yiti (2), yėtig,
yitig(1)” İML 173, yitik baķ-
“şüpheyle bakmak, eleştirel
bakmak” HŞ 4704
yitil-“yetişilmek, erişilmek, ula-
şılmak, getirilmek krş. yetil-”
HKT 354a/6, HŞ 2949
yitįm (<A.) “yetim krş. yetįm” MN
(1) 20/5
yitir “yüksek, yüce krş. yitiz (2)”
HŞ 625
e
ğ yitir-“yitirmek, kaybetmek krş.
i
t yitür-” ME 105/5
i
m yitiş-“ulaşmak, yetişmek, erişmek
y
a
krş. yetiş-” HKT 366a/1, MN
y
ı (1) 9/7, AO III/15
n
e yiti yüz illi “yedi yüz elli (750)”
v
i
MN (2) 44/440
yiti yüz toķsan beş “yedi yüz dok-
san beş (795)” AO I/23
yiti yüz yıl “yedi yüz yıl (700)” HŞ
4726
yitiz (1)1.“eksiksiz, mükemmel”
HKT 143a/8, 2. “etkili, tesirli,
dokunaklı” HKT 86a/1, yitiz
beyānlıġ “tam açıklamalı” HKT
430a/2, yitiz eđgülük ķılġan
“çok iyilik eden, çok lutufkar”
HKT 297a/2, yitiz rāst sözlüg
“çok doğru sözlü” HKT 231b/6, y
yitiz tañ “çok tuhaf (şey)” HKT
432b/3, yitiz uluġ “çok yüce,
690 | D r . Suat ÜNLÜ
azamet sahibi, esma-i
hüsna’dan el-mutekebbir” HKT
525a/9
yitiz (2) “yüksek krş. yitir” HŞ 280
yitkür- “eriştirmek, yetiştirmek krş.
yitür (3)-, yitkür-, yetür-, yėtür-,
yetgür-” MN (1) 20/2
yitlen-“vakit geçmek, kaybolmak”
HŞ 2959
yitlet-“kaybetmek, kaybolmak,
vakit geçmek” HŞ 4367
yitmiş “yetmiş (70) krş. yetmiş,
yėtmiş” HKT 192b/3, MN (1)
5/10, İML 187, HŞ 768,
yitmiş tümen “yetmiş bin
(700000)” MN (1) 8/8
yitmiş miñ “yetmiş bin (70.000)”
MN (1) 2/7
yitmiş yiti “yetmiş yedi (77)” HŞ
1215
yitük “yitik, kayıp krş. yitig” ME
11/7
yitür- (1)“kaybetmek, yitirmek krş.
yitir-” KE 97v/17, HKT
234b/5, HŞ 1885
yitür- (2)“yiyecek vermek, yedir-
mek krş. yėdür -, yidür-” HKT
354b/9, HŞ 925, yitürmek “yi-
yecek verme, yedirme” HKT
519a/8, yitürmek tile- “yiyecek
istemek” HKT 290a/4
yitür-(3)“ulaştırmak, yetiştirmek,
götürmek krş. yetür-, yėtür-,
yitür-, yitkür, yitgür-, yetgür-”
HŞ 2303, MN (2) 18/175, yitrü
bir- “yetiştirivermek” HKT
402a/1
yitürül-“yiyecek verilmek, yedi-
rilmek” HKT 125a/4
yiw “yiv, dikiş” ME 158/3
yiy “koku krş. yıđ” İML 162
yiyi-“bozulup fena kokmak” İML
107
yiyig “fena kokan” İML 165
yo-“yok olmak krş. yoy-” KE
226r/2
yoba “silah, techizat” ME 91/7,
yoba key- “silah kuşanmak, si-
lahlanmak” ME 168/3
yobı“alay, istihza” HKT 436a/9
yobıla- “alay etmek, alaya almak”
ME 165/4, HKT 426a/4,
yobılaġan “alay eden” HKT
443b/9, yobılamaķ “alay etme,
e
ğ
alay” HKT 334b/5, yobılamış
i
t teg ķıl- “maskaraya çevirmek”
i
m HKT 192b/2
y
a
yođun “bitme, yok olma” yođun
y
ı bol- “bitmek, yok olmak, orta-
dan kalkmak” KE 37r/20,
n
e
v
i yođun ķıl- “bitirmek, yok et-
mek” KE 112v/19
yoġ “ölüm töreni” yoġ aşı “birisi-
nin ölümü münasebetile verilen
ziyafet” İML 164
yoġal- “yok olmak, helak olmak
krş. yoķal-” HKT 236a/7
yoġanlıġ “kalınlık” MN (1) 18/7
yoġnal- “yoğunlaşmak, kalınlaş-
mak, enine büyümek krş.
yoġunal-” KE 113r/2, ME
211/7, HKT 492a/1
yoġrıl-“yoğrulmak” MN (2)
15/145
yoġrul- “kaybetmek” HŞ 705
 Harezm-Altınordu
yoġun “yoğun, kalın, şişman, ağır”
NF 105/15, KE 34v/16, İML
143, yoġun bol- “kalın olmak”
KE 113r/2
yoġunal- “yoğunlaşmak, kalınlaş-
mak, enine büyümek krş.
yoġnal-” KE 113r/1
yoġur- “yoğurmak, karıştırmak,
koyulaştırmak, hamur yapmak”
NF 416/6, KE 14r/2, İML 122,
HŞ 83, yoġurmuş un “hamur”
İML 163
yoġurġan “yorgan” HŞ 4502
yoġurluġ “sütlü, yoğurtlu”
yoġurluġ aş “şütlü aş, yoğurtlu
yemek” İML 165
yoġurt “yoğurt krş. yaġırt” HŞ
4241
yoķ 1.“yok, hayır” NF 14/6, KE
3r/10, ME 85/2, MM 17/2, MN
(1) 11/3, HKT 564b/4, İML 99,
K VII/31, MN (2) 10/95, 2.
“değil” HKT 432a/4, yoķ yođun
bol-“yok olmak, ortadan kay-
bolmak” KE 99r/19, yoķ bol-
“yok olmak, ortadan kaybol-
mak” KE 161v/9, yoķ et- “yok
etmek, ortadan kaldırmak krş.
yoķ it-” KE 184r/15, yoķ it-
“kaybetmek, ortadan kaldırmak
krş. yoķ et-” İML 111, yoķ ķıl-
“yok etmek, ortadan kaldırmak”
KE 9r/21, MM 58/3, İML 102
yoķa- “dokunmak, erişmek, isabet
etmek” HKT 50a/6
yoķal-1.“yok olmak, mahvolmak,
helak olmak krş. yoġal-” KE
114v/16, ME 62/2, HKT
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 691
223b/4, HŞ 2037, MN (2)
24/237, 2. “vefat etmek, ölmek”
HKT 305b/9, yoķalġan “yok
olan, helak olan” HKT 489a/9,
yoķalmaķ “yok olma, mahvol-
ma, helak” ME 72/3, HKT
219b/8, yoķalmaķ yiri “mah-
volma, helak olma yiri” HKT
288a/1
yoķald- “yok etmek, ortadan kal-
dırmak krş. yoķalt-” ME 98/1
yoķalġu“tehlikeli”yoķalġu yer
“tehlikeli yer” ME 31/3
yoķalmaķlıķ “yok olmaklık, helak
olma” HŞ 4526
yoķalt- “yok etmek, ortadan kal-
dırmak krş. yoķald-” ME 98/1
e
ğ yoķarı “yukarı krş. yoķaru, yuķ,
i
t yuķaru, yuķarı” KE 69r/21, MN
i
m (1) 7/13
y
a
yoķaru “yukarı krş. yoķarı, yuķ,
y
ı yuķaru, yuķarı” KE 7r/17, K
n
e I/47, yoķaru bar- “yükselmek,
v
i
çıkmak” ME 10/3
yoķat- 1.“yok etmek, helak etmek”
ME 15/6, HKT 271b/2, HŞ
4444, 2. “harcamak, tüket-
mek”HKT 574a/3, yoķatġan
“yok eden, mahveden, helak
eden” HKT 166a/4, yoķatmaķ
1. “helak, perişanlık” HKT
224a/4, 2.“savaş, harp” HKT
44b/4, yoķatmaķġa uġra- “helak
etmeyi planlamak” HKT
317b/6
yoķatıl- “yok edilmek, helak edil- y
mek” HKT 544b/4, yoķatılmış
“yok edilmiş, helak edilmiş”
692 | D r . Suat ÜNLÜ
HKT 161b/9
yoķla-“yükselmek, yükseğe çık-
mak, kaybetmek, yoklamak”
KE 38r/14
yoķlat-“yükseltmek, çıkarmak krş.
yuķlat-” HŞ 3289
yoķlıķ “yokluk krş. yoķluķ ” ME
86/7, HŞ 1939
yoķluķ“yokluk krş. yoķlıķ”
NF426/11, MM 372/3, HŞ
4222
yoķsa “yoksa” HŞ 3080
yoķsul “yoksul krş. yoķsız,
yoķsuz” HŞ 2281
yoķsız “yoksul, fakir krş. yoķsuz,
yoķsız, yoķsul” MN (1) 16/10
yoķsuz “yoksul, fakir krş. yoķsız,
yoķsız, yoķsul” KE 128r/17,
yoķsuz çıġay “fakir, muhtaç”
KE 161r/9, yoķsuz bol-“ fakir-
leşmek, fakir olmak” KE
186v/10, ME 17/3, yoķsuz ķıl-
“muhtaç etmek” ME 48/6
yoķuş “yokuş” ME 10/2
yol (1) 1. “yol, tarik, doğru yol,
hareket tarzı” NF 70/3, KE
84r/6, ME 20/7, MM 150/4,
HKT 256a74, MN (1) 5/5, İML
178, HŞ 1782, AO II/41, MN
(2) 27/266, 2. “gaye, maksat,
uğur” HKT 28b/3, 3. “gayeye
ulaştıran şey, vesile” HKT
291a/1, 4. “hüküm, takdir”
HKT 278a/4, 5. “durum, hal,
vaziyet” HKT 302a/2, yol aç-
“yol göstermek, kılavuzluk
yapmak” HŞ 4133, yol az-
“yoldan azmak, yol kaybetmek”
KE 71v/6, HŞ 3495, yol azuķı
“yol yiyeceği” HŞ 1971, yol
başla- “yol geçmek, yol geçme-
ye başlamak” KE 18r/14, yol
bėr- “izin vermek krş. yol bir-”
NF 21/6, KE 41v/3, yol berkit-
“yol göstermek, rehberlik yap-
mak” KE 118r/19, yol bir- “yol
vermek, izin vermek krş. yol
bėr-” HŞ 1362, yol eri “yolcu”
HKT 82a/5, yol kes- “eşkiyalık
etmek” KE 59r/3, yol ķıl- “yol
açmak, yol göstermek, rehber-
lik yapmak” KE 26v/8, HŞ 59,
yol köndür- “yola döndürmek,
doğru yolu göstermek” NF
e
ğ
268/15
i
t yol oġlı “yolcu” HKT 25a/9,
yol saķla- “yol güvenliği yap-
i
m
y
a
mak, yolun güvenliğini sağla-
y
ı mak” NF 218/12, yol saķlaġan-
“yol güvenliği yapan, yolun
n
e
v
i güvenliğini sağlayan” NF
218/12, yol tap- “yol bulmak,
yola girmek” HŞ 4183, yol tut-
“yol almak, yol gitmek” KE
174v/11, HŞ 1278, yol ur-
1.“yol bulmak, yol açmak, gös-
termek” HŞ 4151, 2. “yol kes-
mek” HŞ 1217, yoldın azıt-
“doğru yoldan ayrılmak” NF
387/2, yoldın çıķar- “doğru yol-
dan ayrılmak” NF 227/8, yoldın
ķış- “doğru yoldan ayrılmak”
HKT 551b/4, yolġa kir-“doğru
yola girmek” NF 76/10, HŞ
1034, yolġa mün- “yola çık-
mak” HŞ 505, yolġa tüş-
 Harezm-Altınordu
“seyahata çıkmak” KE 129r/20,
HŞ 546, yollar eyeleri “yol,
âdet, mezhep sahipleri” HKT
551a/9
yol (2) “sebep krş. yolı” NF
135/2, KE 9v/14
yol (3) “defa, kere” NF 278/14,
KE 94v/9, HŞ 3944
yol- (1)“yolmak, koparmak” NF
80/9, KE 55r/4, ME 152/8, İML
123, HŞ 2949
yol-(2) “fidye vermek” İML 111,
yolmuş “fidye vererek kurtul-
muş” İML 147
yolavçı“elçi, temsilci, kılavuz” AO
II/8
yolçı (1)“yolcu” KI/29, yolçı bol-
“yola çıkmak, seyahat etmek”
NF 3/1
yolçı (2)“rehber, kılavuz” KE
129r/17
yolçıla- “istidlal etmek, yol bul-
mak, yol göstermek, kılavuzluk
etmek” NF 254/13, KE
202v/13, ME 216/7, HŞ 2297
yoldaş“yol arkadaşı” İML 145, HŞ
3540
yolġaş-“rastlamak, rastlaşmak”
ME 139/1
yolġuç “cınbız, tüy yolma aleti”
İML 170
yolı “kez, defa krş. yol(2)” MM
84/1, HŞ 3120
yolķ-“yolmak, koparmak” HŞ
4509
yolla-“yola salmak, yola gönder-
mek” İML 112
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 693
yollıġ “yol sahibi, yollu krş. yolluġ
(1), yollu” 314b/2
yollu “yol sahibi, yollu krş. yolluġ
(1), yollıġ” HŞ 3817
yolluġ (1) “yol sahibi, yollu krş.
yollıġ, yollu” HKT 221b/5
yolluġ (2)“bahtlı, kısmetli” KE
41v/13, yolluġ bol- “bahtlı ol-
mak, kısmetli olmak” KE 18v/1
yolluķ “yolluk” HŞ 3850
yolsızlıķ “doğru yoldan çıkmışlık,
kötülük” yolsızlıķ ķıl- “doğru
yoldan çıkmak, kötülük yap-
mak” KE 98r/20
yolsuz 1.“yolu olmayan, azmış”
KE 21v/5, ME 137/4, HŞ 3944,
2. “yolsuz” AO II/33
e
ğ yoluġ “fidye, karşılık, bedel krş.
i
t yuluġ” İML 147
i
m yoluķ-“karşısına, önüne çıkmak,
y
a
rastlamak, karşılaşmak” NF
y
ı 405/14, KE 32v/16, HŞ 2449
n
e yolun-“yolunmak, koparılmak” KE
v
i
83r/5, HKT 295a/8, HŞ 3118
yoñ “gammazlık eden, birini ihbar
eden” KE 181v/3
yon-“yonmak, yontmak” KE 24r/5,
MM 330/3, HKT 357b/1, HŞ
2564
yonçġa “yonca otu” İML 182
yondur- “yontturmak” KE 145r/5
yonġaķ “kavga, gürültü, patırtı”
İML 103
yonġuç “rende” İML 160
yonuçı“marangoz” KE 163v/9
yonuş-“birlikte yontmak” KE y
52v/16
yop- “şüphelenmek” ME 139/1
694 | D r . Suat ÜNLÜ
yor- “yormak, tabir etmek, açıkla-
mak” KE 90r/11, MM 387/2,
HŞ 1148
yora “fal” ME 178/6, yora ėt- “fal
bakmak, falcılık yapmak” ME
180/2, yora tutun- “fal baktır-
mak, fala inanmak” ME 178/5
yoraġ “yorum, yoruş, tabir krş.
yoruķ, yoruġ” HŞ 3784
yordur- “(rüya) tabir ettirmek” KE
65v/12, yordurġuçı “rüya tabir
eden” KE 65v/12
yorġa “yorga, yorga yürüyen, tırıs
giden” KE 181v/7, ME 226/3,
HKT 434b/5, İML 171, yorġa at
“yorga yürüyen at, tırıs tırıs gi-
den at” KE 52v/17, yorġa bol-
“yorga yürümek, tırıs gitmek”
ME 226/2
yorġan “yorgan, pamuklu örtü”
İML 166
yorı- “yormak, tabir etmek krş.
yörü-, yürü-, yüri-, yöri-, yür-”
KE 90r/3
yort- “at tırıs etmek, koşmak” HŞ
752
yortar “binici” AO II/8
yortıçı “yağmacı” HŞ 1916
yoruġ “yorum, tabir, tutulan yol,
hareket tarzı krş. yoruķ, yoraġ”
KE 88r/19
yoruķ “yorum, tabir, tutulan yol,
hareket tarzı krş. yoruġ, yoraġ”
NF 7/5, KE 88v/14
yorumçı “yorumcu, rüya tabir
eden” yorumçı müneccim “yıl-
dızları yorumlayan, yıldız falı
bakan” KE 38r/1
yosal“orta boylu adam” İML 142
yosun (<Mo.) “nizam, düzen, töre”
AO III/14
yosunça (<Mo.+T.)) “nizama göre,
nizamınca, düzenince, töresin-
ce” AO I/20
yosunluk (<Mo.+T.)“kanuni, ni-
zamlı” MN (1) 18/12
yottur-“batırmak, sokmak” HKT
409b/5
yotturul- “helak edilmek, yok
edilmek” HKT 414a/9
yoy- 1.“yok etmek, silmek, izale
etmek krş. yo-” KE 226r/15,
HKT 171b/9, HŞ 2099, 2. “silip
dümdüz etmek, belirsizleşmek”
e
ğ
HKT 83b/9
i
t yoyla-“yok etmek” HKT 304a/4
i
m yoyul- “yok olmak, kaybolmak,
y
a
görünmez hale gelmek,
y
ı yoyulmak” ME 156/6, HKT
560a/4
n
e
v
i yoyuñ “helak, felaket” yoyuñġa
kemiş-“helak etmek, ortadan
kaldırmak” ME 95/5
yoyur- “yere geçirmek” HKT
377a/4
yozaķla- “kilitlemek krş. yuzaķla-”
ME 29/6
yöküt- “öğütmek, ezip un etmek
krş. ögit-” İML 111
yön (1) sebep, neden, taraf, cihet,
yön” NF 71/10, KE 194r/5, ME
135/6, MM 321/2, HKT
443b/9, HŞ 3107, yöni üze “ge-
rektiği gibi, gereğince” HKT
121a/3
 Harezm-Altınordu
yön (2) “uygun, uygunluk” yön
iste- “uygun olmasını istemek,
uygunluk istemek” ME 191/5,
yön kör- “uygun görmek” ME
149/3
yönçe “uygun biçimde” yönçe ķoy-
“uygun biçimde yerine getir-
mek, usulune uygun bir şekilde
koymak” ME 96/1
yönder- “yöneltmek, kılavuzluk
etmek krş. yöndür-” ME 20/6,
HKT 302b/5
yöndür- “yöneltmek, kılavuzluk
krş. yönder-” ME 78/6, HKT
529b/1, yöndürmek “tahrik et-
me, dürtükleme” HKT 458b/2,
yöndürür bol- “tahrik etmek,
dürtüklemek” HKT 458b/2
yöne “techizat” ME 76/7
yöne-“yönelmek, bir işi yapmak
için hazır olmak” NF 243/7
yönen-“yönelmek” ME 186/2,
HKT 455b/9, HŞ 967
yönendür- “yöneltmek, çevirmek”
NF 345/4, ME 96/6
yönlü “uygun” yönlü ķaytar- “uy-
gun bir şekilde dönmek, usulü-
ne göre dönmek” ME 45/6,
yönlü kör- “uygun görmek,
uymak, münasip görmek” ME
97/5
yönsüz “uygunsuz” yönsüz iş ķıl-
“uygunsuz iş yapmak” ME
137/4
yöp (< Mo.) “uygun” AO II/19
yöre “çevre, yöre, etraf” ME 3/5,
HKT 298b/4
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 695
yörge-“dolamak, sarmak” KE
19r/7
yörgen-“örtünmek, sarınmak, bü-
rünmek” KE 193v/10, ME
140/2
yörgeş- “dolaşmak, birbirine do-
lanmak, örgeşmek” KE 77r/11,
ME 145/1, HKT 557a/9,
yörgeşmiş “sarmaş dolaş olmuş,
sarmaşmış” HKT 562a/2
yörget- “sardırmak” KE 27v/6
yöri-1. “yürümek, gitmek, hareket
etmek, davranmak, yaşamak,
yaşamını devam ettirmek krş.
yörü-, yürü-, yüri-, yorı-, yür-”
NF 60/8, KE 9v/17, ME 124/3,
MM 398/2, HKT 371a/4, AO
e
ğ III/11, 2. “gezmek, dolaşmak”
HKT 419b/7, yörigen 1. “bir
i
t
i
m yerden bir yere giden, yolcu”
y
a
HKT 119a/8, 2. “hareket eden,
y
ı canlı” HKT 263a/1, 3. “akıp gi-
n
e den, giden” HKT 566a/4,
v
i
yörigen cānvar “kımıldayan, ha-
reket eden canlı, hayvan” HKT
341b/1, yörigen kemi “akıp gi-
den, süzülen gemi” HKT
497b/4, yörimek 1. “yürüme,
yürüyüş” ME 217/6, HKT
393b/6, 2. “yerinden oynama,
harekete geçip yürüme” HKT
500b/5, 3. “gezme, dolaşma”
HKT 410b/9
yörit- “yürütmek, dolaştırmak,
hareket ettirmek krş. yörüt-, yü-
rüt-, yürit-” NF 294/10, KE y
142v/8, MM 303/2, HKT
277a/5
696 | D r . Suat ÜNLÜ
yörü- 1.“yürümek, gitmek, hareket
etmek, davranmak, yaşamak,
yaşamını devam ettirmek krş.
yöri-,yürü-, yüri-, yorı, yür-”
NF 351/7, KE 123v/13, ME
67/2, MM 381/3, HKT 91a/3,
MN (1) 17/3, AO II/15, 2.
“gezmek, dolaşmak” HKT
180b/5, yörümek “yürüme, yü-
rüyüş” KE 171v/2, ME 64/3
yörük “geçerli, merî” yörük ķıl-
“geçerli hale getirmek” ME
48/5
yörüş“yürüyüş, yaşam tarzı” NF
373/14
yörüş- “yürüyüşmek, birlikte yü-
rümek, karşılıklı yürümek” ME
124/2, MM 289/4, AO III/15
yörüt- “yürütmek, hareket ettirmek
krş. yörüt-, yürit-, yürüt-” NF
348/1, KE 206v/11, ME 56/6,
HKT 217b/6
yörütüçi “yürtücü, rehber” K I/30
yörütül- “harekete geçirilmek”
HKT 565b/6
yövüt “yardım” ME 36/3, yövüt ėt-
“yardım etmek, desteklemek”
ME 51/5, yövüt ķol- “yardım is-
temek” ME 209/4
yövütke- “yardım etmek” ME
11/6, yövütkegen “yardım
eden” ME 51/7, yövütkemek
tile- “yardım istemek, yardım
edilmesini istemek” ME 211/2
yövütkeş- “yardımlaşmak, karşılık-
lı yardım etmek” ME 195/8
yözül- “çözülmek, dağılıp çürümek
krş. çözül-” ME 168/7
yu- “yıkamak, yumak krş. yuw-,
yuv-yuy-” NF 103/13, KE
49v/7, ME 222/6, MM 84/1,
HKT 105a/4, İML 113, HŞ
1912, MN (2) 16/150
yudur- “yıkatmak, temizlemek krş.
yundur-, yuvdur-” KE 229v/12
yufķa “ince krş. yuwķa” yufķa
barçın “ince ipek” HKT
285b/2, yufķa köñüllüg “korku
ve tedirginlik içinde olan” HKT
501b/3
yufķala-“gevşetmek, gevşeltmek”
ME 230/5
yuĥibbūnehu (<A.) “(onu severler)
anlamında Ali İmran suresi 54.
e
ğ
ayetinden iktibas” MM 371/2
i
t yuĥibbikküm (<A.) “(sizi sever)
i
m anlamında Ali İmran suresi 31.
y
a
ayetinden iktibas”MM 371/3
y
ı yuķ “üst, yukarı krş. yoķarı,
yoķaru, yuķarı, yuķaru” HŞ
n
e
v
i 3359
yuķarı “yukarı krş. yuķaru, yoķarı,
yoķaru” HŞ 3287
yuķaru “yukarı krş. yuķarı, yoķarı,
yoķaru” HŞ 2636, yuķaru aġ-
“yükselmek, yukarı çıkmak”
HŞ 4455, yuķaru çıķ- “yüksel-
mek, yukarı çıkmak” HŞ 3339
yuķlat“yükselmek, çıkmak krş.
yoķlat-” HŞ 3289
yul “pınar, kaynak” KE 43v/4, ME
171/3, HKT 8b/9
yul-(1) “çevirmek, evirmek, çekip
almak, gaspetmek” NF 405/14,
ME 92/5
 Harezm-Altınordu
yul- (2) “fidye vermek, esirlikten
kurtarmak, fidye karşılığı ser-
best bırakılmak” NF 347/8, KE
2r/12, ME 125/4, HKT 12b/1,
yulmaķ 1. “fidye karşılığında
serbest bırakma” HKT 484a/9
yul-(3)“bırakmak, salıvermek, azat
etmek” HKT 574a/6, HŞ 1844
yula “kandil, fener” HŞ 3006, MN
(2) 26/254
yulaķ “küçük su pınarı” KE 3v/3,
İML 180
yular “dizgin” İMl 176
yulduz (1)“yıldız krş yılduz” NF
355/2, ME 156/5, HKT 253a/7,
MN (1) 15/10, İML 183, HŞ
1492, yulduz ornı “yıldız men-
zili” HKT 349b/8, yulduz
yüzüşi “yıldız kayması” KE
206v/10
yulduz (2) “kök” KE 55r/17
yulduzçı“müneccim krş. yulduzçu”
HŞ 4074
yulduzçu“müneccim krş. yulduzçı”
İML 157
yulduzlı“yıldızlı krş. yulduzluġ”
HŞ 4375
yulduzluġ“yıldızlı krş. yulduzlı”
HKT 551a/6
yulġun (1)“temiz olmayan, kötü”
KE 18r/8
yulġun (2) “güz ağacı krş. yılġun,
ılġın” KE 16v/7
yulın- “fidye ile alınıp kurtarılmak
krş. yulun-” ME 135/6
yulna- “kurtulmak” HŞ 2385
yuluġ “fidye, kurban, feda krş.
yoluġ” MM 164/4, HKT 7b/3,
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 697
yuluġ al- “fidye ile alınıp kurta-
rılmak” NF 115/1, yuluġ bėr-
“fidye vermek krş. yuluġ bir-”
NF 116/14, KE 222r/21, ME
104/8, yuluġ bir- “fidye ver-
mek krş. yuluġ bėr-” HKT
132a/1, yuluġ birmek “fidye
verme” HKT 132a/1, yuluġ bol-
“fidye vermek, fidye olarak ve-
rilmek” NF 84/13, KE 204r/8,
ME 104/8
yuluġluġ “fidyesi ödenmiş köle”
MM 230/3
yulun- “kurtulmak, fidye ile alınıp
kurtarılmak krş. yulın-” ME
149/8, MM 48/2, HKT 110a/3,
HŞ 3963
e
ğ yuluş- “fidye ile karşılıklı kurta-
i
t rılmak” ME 125/4
i
m yum-“yummak, kapamak” NF
y
a
429/2, KE 149v/19, ME 17/8,
y
ı HKT 42b/6, HŞ 2645
n
e yumaķ (1) “hikâye” yumaķ bol-
v
i
“yaygınlaşmak, yaygın olarak
bilinmek” KE 7v/11
yumaķ (2) “iplik topu, yuvarlak
krş. yumalaķ, yumġaķ” İML
169
yumaķlıķ“yıkamak, yıkanması
gerekli olan” MM 75/3
yumalaķ“yuvarlak, topalak krş.
yumaķ (2), yumġaķ” yumalaķ
ķıl-“yuvarlamak, topalak yap-
mak” KE 165r/4
yumalan-“yumalanmak, yuvarlan-
mak” KE 35v/14 y
yumġaķ “yuvarlak, yumak krş.
yumaķ (2), yumalaķ” KE 11v/9
698 | D r . Suat ÜNLÜ
yumışlıķ “iş için”yumışlıķ tut- “iş
için işçi tutmak, hizmetli tut-
mak” ME 142/8
yumķı “bütün, hep” HŞ 4571
yumru “yumru, şişkin” MM 238/1
yumruķ“yumruk” KE 44v/15, HŞ
1461
yumruķla-“yumruklamak, döv-
mek” KE 241r/19, HKT 369b/4
yumruķlaş-“yumruklaşmak, yum-
rukla döğüşmek” ME 119/4
yumşa- “yumuşamak, yumuşak
davranmak” KE 199r/9, HKT
542a/7, HŞ 3702
yumşaġ “yumşak, hafif, mülayim,
ılımlı krş. yumşaķ (1),
yumuşaķ” yumşaġ sözlüg “tatlı
sözlü, latif dilli” MN (1) 21/15
yumşaķ (1)“yumşak, hafif, müla-
yim, ılımlı krş. yumşaġ,
yumuşaķ” KE 6r/7, ME 94/7,
HKT 303a/2, HŞ 3550, yumşaķ
yėl “hafif rüzgar” NF 210/9,
KE 138r/7, yumşaķ bol-
“yumşamak, hafiflemek” KE
70v/12, ME 164/3, yumşaķ ķıl-
“yumuşatmak” KE 210v/2, ME
71/6, HKT 409b/8, yumşaķ
ķılıķlıġ “mülayim, ılımlı” NF
105/12, yumşaķ köñüllüg “yu-
muşak kalpli, yumuşak, ılımlı”
KE 6r/4, yumşaķ sözle- “müla-
yim ve latif konuşmak, yumu-
şak söylemek” NF 254/15,
yumşaķ yer “yumuşak yer”
HKT 155a/7, yumşaķraķ “daha
hafif, daha yumşak” NF 115/12,
KE 176v/8
yumşaķ (2) “eş, kadın” MM 82/3
yumşaķlayu“nezaketle”
yumşaķlayu dirliş- “kibar ve
nazik bir hayat sürmek, neza-
ketle yaşamak” ME 119/6
yumşaķlıķ “yumşaklık, mülayim-
lik” KE 237v/8, HKT 281a/7,
yumşaķlıķ ķıl- “mülayimce dav-
ranmak, ılımlı hareket etmek”
ME 34/1, yumşaķlıķ ķılış- “bir-
birine karşı nezakette bulun-
mak, karşılıklı mülayimce dav-
ranmak” ME 119/6
yumşan-“yumşamak, yumşanmak”
HŞ 3874
yumşat-“yumşatmak, yatışmak,
e
ğ
yumuşamak, sukuna kavuşmak
i
t krş. yumuşat-” ME 54/5, HKT
i
m 440b/3, HŞ 4392
y
a
yumul- “yumulmak” ME 134/7
y
ı yumur- “bozmak, yerle bir etmek”
KE 78r/21
n
e
v
i yumurlan- “yığılmak” ME 169/6
yumurta “yumurta krş. yumurtġa,
yumurtġu, yumurtķa” ME 84/5,
İML 165
yumurtala-“yumurtlamak krş.
yumurtķala-” ME 232/3
yumurtġa“yumurta krş. yumurta,
yumurtġu, yumurtķa” ME 84/6,
HKT 427b/2
yumurtġu “yumurta krş. yumurta,
yumurtġa, yumurtķa” KE
248r/15
yumurtķa“yumurta krş. yumurta,
yumurtġa, yumurtġu” KE
220r/21
 Harezm-Altınordu
yumurtķala-“yumurtlamak krş.
yumurtala-” KE 220r/20
yumuşaķ“sert olmayan krş.
yumşaķ (1), yumşaġ” İML 153,
yumuşaķ ol- “yumuşamak”
İML 114
yumuşat-“yumuşak bir hale koy-
mak krş. yumşat-” İML 114
yumuşçı“işci” KE 187v/13,
yumuşçı bol- “işçi olmak, işçi
olarak çalışmak” KE 188r/12
yumuşçılıķ “işçilik” KE 187v/14
yun-“yunmak, yıkanmak, abdest
almak” NF 171/13, ME 140/4,
MM 85/1, HKT 435a/7, HŞ
4204, yunġu yir “yıkanma yeri”
HKT 435a/7
yunçuġ “eziyet, incitme” K I/27,
yunçuġ tigür- “eziyet etmek, in-
citmek” K I/27
yundur- “yıkandırmak krş. yuvdur-
, yudur-” ME 94/5
yunuġ “abdest” NF 172/2, ME
93/7, MM 75/4, yunuġ bozar iş
ķıl- “abdesti bozacak eylem
yapmak” ME 6/8, yunuġ farżı
“abdestin farzı” MM 94/3,
yunuġ mesĥi “abdest meshi”
MM 184/3, yunuġ sünneti “ab-
destin sünneti”MM 74/1
yunuġsuz “abdestsiz” MM 85/4
yūnus (<ö.a.) “Yunus peygamber”
KE 55r/15, HKT 211a/8
yup “hile, al” HŞ 3079
yupan-(1)“çekinmek, korkmak”
HŞ 967
yupan-(2) “kendisini teskin etmek”
MN (2) 8/74
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 699
yupula-“kandırmak, aldatmak, hile
yapmak” NF 67/5
yurdu “delik, krş yürtük” KE
121r/21, HKT 150b/9
yurt“yurt, ev, yer” NF 27/2, KE
234r/20, ME 47/7, HŞ 2785,
yurt tutun- “yurt edinmek, yer
tutmak, bir yere yerleşmek”
ME 218/8
yurtlan- “yerleşmek, yurt edinmek”
ME 189/2
yurun “yama, ek” MM 19/4
yūsuf (<ö.a.) “Yusuf peygamber,
Hz. Yusuf” NF 51/17, KE
7v/15, MN (2) 8/68, 7v/15,
HKT 237a/6, HŞ 1154 yūsuf
peyġamber “Yusuf peygamber,
e
ğ Hz. Yusuf” MN (1) 6/6
i
t yūsuf ibni mührān (<ö.a.) “bir
i
m âbid” NF 322/7
y
a
yūşaǾ (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
y
ı soyundan olup Musa peygam-
n
e berin öğrencisi krş. yūşaǾ bin
v
i
nūn” NF 306/7, KE 125r/19,
yūşaǾ bin nūn “bkz. yūşaǾ” KE
117v/12
yuşaķ “mütereddit, gevşek” yuşaķ
kişi “mütereddit, gevşek adam”
İML 150
yut-“yutmak” KE 89v/2, ME
135/2, MM 386/4, HKT 218a/2,
İML 119, HŞ 2217, yutuġlı
“kendini tutan, içine atan” HKT
448a/3
yutdur- “yutturmak, yere batırmak”
ME 63/7 y
yuv-“yıkamak krş. yu- yuw-, yuy-”
NF 103/13, KE 183v/5
700 | D r . Suat ÜNLÜ
yuw- “yıkamak krş. yu- yuv-, yuw-
” NF 131/4, HŞ 2535
yuva “yuva” HŞ 799
yuwala- “yuvarlamak” ME 226/1
yuvalan- “yuvarlanmak” ME 234/6
yuvalandur-“yuvarlamak” NF
150/2
yuvan-“çekilmek, bırakmak” HŞ
2251
yuvdur- “yıkatmak krş. yundur-,
yudur-” NF 436/3
yuwķa“yufka, ince krş. yufķa” KE
80v/16, yuwķa ķıl- “inceltmek”
ME 23/2
yuwķal- “incelmek” KE 164v/19
yuvlun- “akmak” ME 163/1
yuvun-“yıkanmak, temizlemek”
KE 169r/16, İML 130
yuy- “yıkamak krş. yu-, yuw- yuv-
” MN (2) 29/284
yuyul-“yıkanmak, temizlenmek”
KE 196v/21
yuzaķ“kilit” İML 179, HŞ 3837
yuzaķla- “kilitlemek krş. yozaķla-”
ME 29/6
yuzantur- “devletli kılmak” ME
50/4
yüce “yüksek” İML 90
yüfŧūra (<ö.a.) “Sare öldükten son-
ra İbrahim peygamberin evlen-
diği Fütûr adlı kadının babası”
KE 56r/5
yügen “gem, at başlığı” NF 53/2,
HŞ 757, yügen urul-
“gemlemek, gem vurulmak” NF
52/12
yügenlig “gemli, başlığı olan” MN
(1) 2/1
yügrük “yürük at, süratli koşan”
İML 171, HŞ 1642
yügrüş- “koşuşturmak” NF 249/3
yügrüt- “koşturmak krş. yügürt-”
HŞ 1875
yüg(ü)r- “koşmak, koşuşturmak,
hızlı yürümek krş. yükür-” NF
170/17, KE 143r/21, ME 12/8,
HKT 423a/9, HŞ 1688,
yügürgen at “hızlı giden, koşan
at” HKT 579a/2, yügürmek
“koşma, koşu” ME 13/1
yügürt-“koşturmak, sürmek krş.
yügrüt-” NF 429/13, ME 42/6,
HKT 523a/2
yük 1.“yük, hayvan üstündeki iki
e
ğ
küfe ağırlık” NF 131/10, KE
i
t 23r/4, ME 18/4, MM 202/2,
i
m HKT 578b/4, İML 107, HŞ
y
a
1644, Ka II/12, 2. “yük, günah”
y
ı HKT 379a/9, 3. “doğacak be-
bek” HKT 536a/6, yük baġla-
n
e
v
i “yük yüklemek, üzerine yük
bağlamak” HŞ 1224, yük basıl-
“ağır yüklenmek, ağır yük altı-
na girmek” HKT 417a/3, yük
bol- “yüklemek” KE 197v/21,
MM 202/1, yük ketürgen “yük
taşıyan, günahkar” HKT
417a/2, yük kötürgen 1.“yük ta-
şıyan, günahkar” HKT 141b/9,
2. “yük taşıyan, günahkar”
HKT 145b/5, yük yükle- “yük-
lemek, üzerine yük koymak”
KE 190r/2, yükke ögrengen
“yük taşımaya alışık olan” HKT
10b/3
 Harezm-Altınordu
yükey “yüksek, yüce, ulu” ME
206/5, yükey bol- “yüce olmak,
yüksek olmak, yücelmek” NF
9/4, ME 192/4, yükey ķıl- “yü-
celtmek “NF 270/1
yükeyleş- “yücelmek” ME 126/2
yükeylik “yücelik” yükeylikge
tegin- “yücelmeklik makamına
ermek, yüceliğe ulşamak “ME
175/5
yükle- (1)“yüklemek, bindirmek”
NF 18/5, KE 84v/10, ME 41/4,
HKT 46b/6, İML 129, HŞ 1902
yükle- (2) “kadın gebe kalmak”
İML 107
yüklen-“yüklenmek” KE 234r/15,
ME 41/5, HKT 530b/3
yüklenil-“yüklenmek” HKT 342a/9
yüklet- “yükletmek” KE 124r/20
yüklü “hamile, gebe krş. yüklüg
(1)” ME 54/1, yüklü ķıl- “hami-
le bırakmak, gebe bırakmak”
ME 8/3
yüklüg (1)“hamile, gebe krş. yük-
lü” KE 38r/3, ME 54/1, HKT
319a/4, yüklüg bol- “hamile
olmak, gebe olmak” KE 14r/8,
yüklüg ķıl- “hamile bırakmak,
gebe kalmak” ME 28/2
yüklüg (2) “yüklü, yüklenmiş,
dolu” NF 258/6, KE 197r/7
yükse-“yükselmek” ME 135/8,
HKT 437a/2, yüksegen “kibir-
lenen, kibirli” HKT 437a/2,
yüksemek “yükselme, yüksek-
lik, boy” HKT 563b/8
yüksek 1.“yüksek(yer), ulu, yüce,
değerli(kişi)” NF 164/17, KE
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 701
247v/6, ME 23/6, HKT 560b/3,
İML 153, HŞ 2047, 2. “yüce,
âli, esma-i hüsna’dan el-Ǿaliyy”
HKT 40a/2, yüksek derece “uh-
revi yüksek makam” NF 321/3,
yüksek maķām “uhrevi makam-
lardan yüksek bir makam” NF
283/3, yüksek tañrı “yüce olan
Tanrı, esma-i hüsna’dan el-
aziz” NF 376/10, yüksek bol-
“münezzeh, mukaddes ve yüce
olmak” NF 214/16, ME 152/5,
HKT 349b/8, yüksek ķıl- “yü-
celtmek, mukaddesleştirmek”
NF 324/16, ME 102/3, yüksek
yir “yüksek tepe” HKT 317b/8,
yüksekdin baķġan “yüksekden
e
ğ bakan” HKT 427b/6, yüksekrek
i
t “en yüce, en ulu” HKT 262b/8
i
m yükseklik “yükseklik” HKT 308a/1
y
a
yükset- “yükseltmek” ME 71/6
y
ı yüksin- “yüksünmek” ME 175/8
n
e yük(ü)n-“diz çökmek, saygıyla
v
i
eğilmek, hürmet etmek, secde
etmek” KE 185v/21, HŞ 1570
yükür-“koşmak, koşuşturmak krş.
yügür-” İML 112
yüleş (<ö.a.) “Bürşam meliğin
tapındığı put” KE 151v/18
yüli-“tıraş etmek, kesmek krş. yü-
lü-” NF 46/15
yülit-“tıraş etmek” NF 46/14, KE
230v/4
yülü-“tıraş etmek, kesmek krş.
yüli-” NF 383/1, ME 215/5,
HKT 28b/6 y
yülük “saçı sakalı düzgün, tıraşlı”
HKT 491b/2
702 | D r . Suat ÜNLÜ
yülün- “tıraş olmak, tıraş edilmek”
ME 100/3, MM 39/4
yülüş-“birbirini tıraş etmek” ME
83/2
yüm-“yummak, kapamak, kısmak
krş. yum-” NF 158/6, MM
240/2
yün “tüy, hayvan tüyü (kuş tüyü)
krş. yüñ” İML 176
yüñ “yün, pamuk, tüy, hayvan
tüyü krş. yün” NF 159/9, KE
12v/15, MM 345/1, HKT
265a/9, HŞ 3481, yüñ bol- “yün
olmak, pamuk olmak, pamuk
olarak çıkmak” KE 12v/15
yünçi “inci krş. yünçü (2), yinçü,
inçü, yincü” HŞ 2514
yünçü (1)“yüncü krş. yünçi, yinçü”
İML 256
yünçü (2)“inci krş. yinçü, inçü,
yincü” HKT 511b/5, HŞ 2514
yünçük bacak, baldır krş. yinçük,
yincik” HKT 364a/4
yünçüksüz “sapsız” yünçüksüz ot
“sapsız bitki” HKT 508a/5
yüñlet-“korkutmak” ME 216/1
yüñsiz “tüysüz” KE 170v/13
yünül “hafif, yeyni krş. yüñül,
yiñil, yeñil” İML 151
yüñül “hafif, yeyni krş. yünül,
yiñil, yeñil” KE 14r/18, HKT
169a/5, yüñül bol-“hafif olmak,
hafif gelmek” NF 177/5, KE
124r/20, HKT 334a/7, yüñül
bul- “ hafif gelmek” ME 216/3,
yüñül ķıl- “hafifletmek, hafifleştirmek”
ME 4/7, HKT 451b/2, yüñül ķılın- “ha-
fifletilmek, hafifleştirilmek” HKT 23a/7,
yüñül ķılmaķ “hafifletme, hafif-
leştirme” HKT 25b/7, yüngül
kör- “hafif bulmak” HKT
265a/8, yüñül tut- “hafiflet-
mek, yeynileştirmek” ME
101/4, yüñül uslu “sersem, ap-
tal, cahil krş. yüñül usluġ”
ME90/5, yüñül usluġ “sersem,
aptal, cahil krş. yüñül uslu”
HKT 20b/2, yüñül usluġluġ
“akılsızlık, sersemlik krş. yüñül
usluġluķ” HKT 154a/5, yüñül
usluġluķ “akılsızlık, sersemlik
krş. yüñül usluġluġ” HKT
141b/2, yüñül usluķ ķılış- “kar-
şılıklı akılsızlık etmek, karşılık-
e
ğ
lı safça hareket etmek” ME
i
t 119/8, yüñül usluluķ ķıl- “akıl-
i
m sızlık etmek, safça hareket et-
y
a
mek” ME 181/5, yüñülrek “ da-
y
ı ha hafif, daha yeyni” KE 22r/16
yüñülle-1.“yerinden oynatmak,
n
e
v
i harekete geçirmek” HKT
277a/1, 2.“küçük görmek, kü-
çümsemek” HKT 470b/5, 3.
“cehalete sürüklemek” HKT
18b/8
yüñüllen- “sevinmek” ME 147/6
yüñüllük (1)“sevinç, neşe” ME 4/7,
yüñüllük ėt- “sevinmek, neşe-
lenmek” ME 166/3
yüñüllük (2) “hafiflik, yeğnilik”
KE 53r/6, yüñüllükke ĥaml ķıl-
“hafife almak” HKT 391b/5
yür-“yürümek krş. yor-, yorı, yörü-
, yöri-, yürü-, yüri-” HŞ 2309
yürek“yürek, kalp” NF 102/8, KE
164r/12, MM 331/4, İML 141,
 Harezm-Altınordu
HŞ 1508, MN (2) 7/64, yürek
aldur- “korkmak, çekinmek”
KE 118r/12, yürek perdesin
yırt- “tutulmak, aşık olmak”
HKT 229b/2, yürek tamarı “can
damarı, aort” HKT 546a/9
yüreklen-“yüreklenmek, cesaret-
lenmek, korkmamak” NF
369/2, KE 223r/5, HŞ 3759
yüreklendür-“cesaret vermek” KE
225r/11
yürekli “yürekli, cesur krş.
yüreklig” KE 61v/11
yüreklig“yürekli, cesur krş. yürek-
li” KE 131v/3, HŞ 1648,
yüreklig bol-“yürekli olmak,
cesur olmak, cesurca davran-
mak” ME 127/4
yüreklülük “yüreklilik” yüreklülük
ķıl- “yüreklilik göstermek, ce-
surca hareket etmek” ME 174/2
yüreksiz “yüreksiz, korkak” İML
152, yüreksiz bol- “cesareti kı-
rılmak, korkuya kapılmak”
HKT 176b/6, yüreksiz ķıl- “ce-
sareti kırılmak, korkutmak,
korkuya kapılmak” ME 33/4
yüri- “yürümek krş. yörü-, yöri-,
yürü-,ür-, yorı-” HŞ 2435
yürit- “yürütmek, icra etmek, idare
etmek krş. yörüt-, yörit-, yürüt-
” HŞ 3738
yürtük “delik krş. yurdu” KE 29r/9
yürü- “yürümek krş. yörü-, yöri-, yüri-, yor-
, yorı-, yür-” İML 115, HŞ 3088, MN
(2) 26/250
yürüt- “yürütmek yörüt-, yörit-, yürüt-” HŞ
1404
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 703
yüsteġād (<ö.a.) “Eshab-ı Kehf’i
mağarada bulan hükümdar” KE
179r/1
yüşen (<ö.a.) “İlyas peygamberin
diğer adı” KE 158v/7
yüvüşe- “ıslanmak” İML 102
yüz (1) “yüz, surat, çehre, ön, ön
taraf, üst yan” NF 184/14, KE
2v/20, ME 13/7, MM 84/1,
HKT 299a/3, MN (1) 6/11,
İML 139, K VII/21, MN (2)
5/41, 2. “teveccüh, dostluk”
HKT 227a/7, yüz açıt- “surat
asmak” KE 195r/10, yüz baġı
“yüz örtüsü” İML 150, yüz çe-
vir- “kabullenmemek, reddet-
mek, kaçmak krş. yüz çewür”
e
ğ HŞ 89, yüz çevür- “kabullen-
i
t memek, reddetmek, kaçmak
i
m krş. yüz çewür-” ME 163/4,
y
a
MN (2) 34/335, yüz çewür-
y
ı “kabul lenmemek, reddetmek,
n
e kaçmak krş. yüz çevür-” NF
v
i
35/5, yüz ewrügli “yüz çeviren”
HKT 556a/5, yüz evür- “red-
detmek, yüz çevirmek, reddet-
mek krş. yüz ewür-, yüz iwür-”
ME 13/4, yüz ewür- “reddet-
mek, yüz çevirmek, terk etmek
krş. yüz evür-, yüz iwür-” NF
13/16, HKT 470b/9, yüz
ewürgen “yüz çeviren” HKT
256a/6, yüz ewürmek “yüz çe-
virme” HKT 127b/3, yüz iwür-
“reddetmek, yüz çevirmek, red-
detmek krş. krş. yüz öwür-, yüz y
evür-, yüz ewür-” HŞ 3151,
yüz ķoy- “yönelmek, e doğru
704 | D r . Suat ÜNLÜ
hareket etmek” KE 106v/2, yüz
körget-“yüzünü göstermek” HŞ
1613, yüz öwür- “yüz çevirmek
krş. yüz iwür-, yüz evür, yüz
ewür” KE 18v/20, yüz ur- “mey-
letmek, ilgilenmek” NF 148/6,
MM 99/3, MN (2) 28/275, yüze
yüz sözleş- “karşılıklı konuşmak”
ME 108/3, yüze tüz otur-
“karşılıklı oturmak, birbirine
yakın oturmak” ME 122/2, yüz
suvı “itibar krş. yüz suwı” KE
214v/12, yüz suwı “itibar krş.
yüz suvı” NF 128/9, KE 81r/1,
ME 171/8, yüz ur- “yönelmek,
niyetlenmek” HŞ 1788, yüzin
yaş- “yüzünü örtmek, yüzünü
gizlemek” ME 180/8,
yüzin kemiş- “yüz üstü atmak,
baş aşağı bırakmak krş. yüzün
kemiş-” ME 86/1, yüziñe ķarşu
yöri- “şaşkın şaşkın dolaşmak”
HKT 360a/7, yüzün kemiş-
“yüz üstü atmak, baş aşağı bı-
rakmak krş. yüzin kemiş-” NF
250/15, yüzün kemşil- “yüz üs-
tü atılmak, baş aşağı bırakıl-
mak” HKT 367b/4, yüzün ķuyu
“yüz üstü” NF 336/15,
yüzün süri- “yüz sürmek,
hürmet ve saygıda bulunmak”
NF 67/6, yüzün tüş- “yüz üstü
düşmek, yere kapanmak” NF
393/2, ME 35/4, HKT 297b/9
yüz (2) “yüz (100)” NF 20/6, KE
2v/12, MM 187/1, HKT 41b/2,
HŞ 1792 K I/5, yüzde bir “
yüzde bir” MM 224/3, HŞ 405,
yüzdin biş artuķ “yüz beş
(105)” HŞ 4085
yüz- “yüzmek, akıp gitmek” KE
24r/1, HKT 313a/2, İML 120,
HŞ 477, MN (2) 29/287
yüz beg “yüz başı, askeri bir rütbe”
AO II/4
yüz elig “yüz elli (50) krş. yüz
ellig, yüz illig” MM 212/3
yüz ellig “yüz elli (50) krş. yüz
elig, yüz illig” NF 183/17
yüzer “yüzer, suda yüzen” NF
75/12
yüzgüçü “suda yüzücü” İML 159
yüz illig “yüzelli (150) krş. yüz
ellig, yüz elig” MN (2) 10/96
e
ğ
yüz ķırķ “yüz kırk (140)” KE
i
t 131r/17
i
m yüzle-(1)“yönelmek, yüzünü dön-
y
a
mek” MM 234/2
y
ı yüzle- (2)“mürailik etmek” İML
n
e 109
v
i yüzle-(3)“hürmet etmek, saygı
göstermek” HŞ 407
yüzlen- “saygı ve itibar sahibi ol-
mak” KE 113v/12
yüzlü “yüzlü, yüz sahibi krş.
yüzlüg” ME 68/5, MN (2)
24/238
yüzlüg “yüzlü, yüz sahibi krş. yüz-
lü” NF 22/15, KE 35r/14, ME
179/6, HKT 555a/4, MN (1)
18/2
yüzlük “örtü” yüzlük örtün- “ör-
tünmek, mahrem yerlerini ka-
patmak” ME 234/7, yüzlük ur-
“örtünmek, yüzünü ve diğer
 Harezm-Altınordu
mahrem yerlerini kapatmak ME
227/1
yüzlülük “yüzlülük” yüzlülük ķıl-
“iki yüzlü davranmak” ME
117/2
yüz miñ “yüz bin (100000)” NF
247/10, KE 9v/4, MM 202/4,
HKT 431a/1, MN (1) 6/7, HŞ
2370
yüz miñ yėgirmi tört miñ “yüz yir-
mi dört bin (124000) krş. yüz
yėgirmi tört miñ, yüz yėgirmi
taķı tört miñ, yüz miñ yigirmi
tört miñ” KE 24r/14
yüz miñ yigirmi tört miñ “yüz yir-
mi dört bin (124000) krş. yüz
yėgirmi tört miñ, yüz yėgirmi
taķı tört miñ, yüz miñ yėgirmi
tört miñ” MN (1) 1/3
yüz otuz “yüz otuz (130)” KE
17v/17
yüz seksen “yüz seksen (180)” KE
131r/15
yüz taķı ķırķ bėş “yüz kırk beş
(145)” MM 212/1
yüz taķı toķsan altı “yüz doksan
altı (196) “MM 214/1
yüzük “yüzük” NF 77/16, KE
21v/3, MM 192/1, İML 150,
yüzük ķaşı “yüzük kaşı, yüzük
taşı” İML 150, yüzük ķıl-
“yüzük yapmak” NF 77/16, HŞ
2351, yüzük ķıldur- “yüzük
yaptırmak” NF 77/16, yüzük
oyna- “yüzük oyunu oynamak”
HŞ 1574, yüzük urun- “yüzük
takmak” ME 179/7
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 705
yüzükçe “yüzük kadar, yüzük deli-
ği kadar” KE 30v/7
yüzül-“yüzülmek, soyulmak” ME
155/6
yüzüm“üzüm krş. üzüm” KE
164v/11
yüzüş “yüzüş, kayış, akış” KE
206v/10
yüz yėgirmi “yüz yirmi (120) krş.
yüz yigirmi” KE 33r/4, MM
201/2
yüz yėgirmi taķı tört miñ “yüz yir-
mi dört bin (124000 krş. yüz
yėgirmi tört miñ, yüz miñ
yėgirmi tört miñ, yüz miñ
yigirmi tört miñ” KE 206v/5
yüz yėgirmi toķuz “yüz yirmi do-
e
ğ kuz (129)” KE 56r/11” MM 5/1
i
t yüz yėgirmi tört miñ “yüz yirmi
i
m dört bin (124000 krş. yüz miñ
y
a
yėgirmi tört miñ, yüz yėgirmi
y
ı taķı tört miñ, yüz miñ yigirmi
n
e tört miñ” KE 206v/5
v
i
yüz yėtmiş“yüz yetmiş (170)” KE
132v/18
yüz yigirmi “yüz yirmi (120) krş.
yüz yėgirmi” NF 69/15
yüz yiti “yüz yedi (107)” HŞ 4726
y
706 | D r . Suat ÜNLÜ
-Z-/-Ź-/-Ž-
zabda (<ö.a.) “Mekke yakınlarında
ısız bir yer” NF 129/14
żabŧ(<A.) “anlama, kavrama” żabŧ
ķıl- “ihata etmek, kuşatmak” NF
32/11, HKT 300a/4
zād (<F.)“oğul, çocuk krş. zāde” HŞ
2397
zāde(<F.) “oğul, çocuk krş. zād” HŞ
1130
žafer(<A.) 1.“zafer, galibiyet” KE
151r/2, ME 74/4, HKT 98a/4, 2.
“başarma, başarı, kurtuluş” HKT
427b/9, žafer bul- 1.“galip gel-
mek” HKT 304b/5, 2. “başarı ka-
zanmak, kurtulmak” HKT
408a/3, žafer bulġan “başarı ka-
zanan, kurtulan” HKT 342a/6,
žafer bulmaķ “başarı, zafer” HKT
87a/2, žafer tap- “yenmek, galib
olmak, başarı kazanmak” KE
64r/3, HKT 87a/2
zaǾferān (<A.) “safran, sarı renk krş.
zaġfırān” NF 162/11, KE 192r/5,
ME 168/7, MM 202/3, HŞ 1551
zāġ (< F.) “karga” HŞ1421
zaġfırān (<A.) “safran, sarı renk krş.
zaǾferān” zaġǾfırān tütüz- “safran
yakmak, safran tüttürmek” HŞ
3250
zāhid (<A.) “zahid, sofu, dindar” NF
402/6, HKT 185b/7, MN (1)
19/6, HŞ 1952, zāhid Ǿābid “din-
dar, ibadet eden” KE 152r/1,
zāhid bol- “dindar olmak, dine
düşmek” KE 177v/5, zāhidraķ
“daha sofu, daha dindar krş.
zāhidrek” NF 239/3, KE 21r/16,
zāhidrek “daha sofu, daha dindar
krş. zāhidraķ” KE 21v/17
zāhide (<A.) “dindar kadın” KE
152r/10
zāhidlıķ (<A.+T.) “sofuluk, dindarlık
krş. zāhidlik”HKT 518a/3
zāhidlik (<A.+T.) “sofuluk, dindarlık
krş. zāhidlıķ” NF 387/8, zāhidlik
ķıl- “sofuluk yapmak, dindar ol-
mak” ME 169/4
žāhir (<A.) “açık, belli, aşikar, görü-
nen, ortaya çıkan, meydanda” NF
57/5, KE 120v/11, MM 352/3,
HKT 216a/4, HŞ 21, CE 1/1,
MN (2) 24/235, žāhir bol-
1.“zuhur etmek, ortaya çıkmak”
NF 5/9, KE 12r/2, MM 61/4,
HKT 443a/2, AO V/14, 2. “orta-
e
ğ
i
t da olmak, görünmek” HKT
i
m 338b/8, žāhir ķıl-“ortaya çıkmak,
y zuhur etmek“ KE 88r/20, ME
a
y
ı 38/3, žāhir ķılın- “ortaya çıkarıl-
n
e mak, gösterilmek” HKT 564a/3
v
i zaħm (<A.) “yara” NF 154/5, KE
249r/7, HŞ 4555, zaħm-ı arı “arı
sokması” HŞ 1196, zaħm-ı
ħançer “hançer yarası” HŞ 1773,
zaħm ķıl- “yaralamak, hançerle-
mek” NF 21/9, zaħm ur- “yara-
lamak, hançer darbesiyle yarala-
mak, hançerlemek” HŞ 4507,
zaħm yi- “yaralanmak, hançer-
lenmek” HŞ 3419
zaĥmet (<A.) “sıkıntı, zahmet, ezi-
yet, güçlük, kötülük, zarar” NF
9/3, KE 30v/10, MN (1) 21/6, HŞ
4009, AO II/45, zaĥmet u
meşaķķat “sıkıntı ve zorluk krş.
zaĥmet ve meşaķķat” NF 15/16,
zaĥmet ve meşaķķat “sıkıntı ve
 Harezm-Altınordu
zorluk krş. zaĥmet u meşaķķat”
NF 110/15, zaĥmet bėr- “sıkıntı
vermek, eziyet etmek, zarar ver-
mek krş. zaĥmet bir-” NF 34/12,
KE 30v/11, zaĥmet bir- “sıkıntı
vermek, eziyet etmek, zarar ver-
mek krş. zaĥmet bėr-” HŞ 2051,
zaĥmet çek- “zahmet çekmek,
eziyet görmek” HŞ 4699, zaĥmet
ketür- “zahmet etmek, sıkıntı
vermek” HŞ 1014, zaĥmet ķıl-
“sıkıntı güçlük çıkarmak, eziyet
etmek, zarar vermek” NF 41/12,
ME 141/7, zaĥmet ķılış- “karşı-
lıklı sıkıntı vermek, biribirine
eziyet etmek” ME 119/1, zaĥmet
teg- “sıkıntı vermek, eziyet et-
mek, zarar vermek “NF 48/16,
zaĥmet tegür- “sıkıntı verdirmek,
eziyet ettirmek, zarar verdirmek”
NF 13/8, KE 60r/20, K II/13
żaǾįf (<A.) “güçsüz, zayıf, âciz,
zavallı, hasta” NF 47/2, KE
29v/4, HKT 63b/7, HŞ 3312,
żaǾįf bol-1.“ aciz ve güçsüz ol-
mak” NF 70/10, KE 27r/13, ME
199/6, HKT 327a/3, 2. “gevşek
davranmak, yılmak” HKT
487a/9, żaǾįf ķal- “zayıf düşmek,
aciz kalmak” HŞ 3368, żaǾįf kör-
“hakir görmek, küçümsemek”
ME 212/7, żaǾįf körül- “hakir gö-
rülmek, küçümsenmek” HKT
368b/2, żaǾįf körülmiş “güçsüz
ve zavallı” HKT 91b/8, żaǾįf tut-
“hakir görmek, küçümsemek”
HKT 163b/4, żaǾįf tutul- “hor gö-
rülmek, küçümsenmek” HKT
161b/2, żaǾįfġa tut- “hor görmek,
horlamak” HKT 368a/5, żaǾįfraķ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 707
“daha zayıf, daha güçsüz, daha
zavallı” NF 303/9, KE 1v/8
żaǾįfa (<A.) “kadın, güçsüz, kuvvetsiz
kadın krş. żaǾįfe” NF 15/2
żaǾįfe (<A.)“kadın, güçsüz, kuvvet-
siz kadın krş. żaǾįfa” KE 144r/17
żaǾįflıķ (<A.+T.) “zayıflık, güçsüzlük,
acizlik krş. żaǾįfluķ” NF 141/17
żaǾįfluķ (<A.+T.) “zayıflık, güçsüzlük,
acizlik krş. żaǾįflıķ” NF 161/3,
HKT 391a/2, HŞ 85
zāǿįl (<A.) “sona eren, geçen”zāǿįl
bol-“sona ermek, son bolmak,
geçmek” NF 218/4
źākir (<A.) “zikreden, anan, hatıra
getiren” MM 364/1, źākirraķ
“daha çok anan, daha çok hatır-
layan” KE 55r/21
e
ğ źākirlıķ (<A.+T.) “anan kişi olma
i
t
i
durumu” MM 363/2
m zaķķūm (<A.) “zakkum, Cehennem-
y
a de hasıl olup acı meyvesi ehl-i
y
ı Cehenneme yedirtilecek ağaç”
n
e NF 18/1, HKT 428a/2, zaķķūm
v
i yıġaçı “zakkum ağacı”MN (1)
18/8
żalāl (<A.) “doğru yoldan çıkma,
sapıklık krş. żalālet” MM 156/1
żalālet (<A.) “doğru yoldan çıkma,
sapıklık, dalalet krş. żalāl” MM
120/3
žālim (<A.) “zalim, zulm eden” NF
306/14, KE 59r/12, ME 191/3,
HKT 112b/9, MN (1) 4/12, HŞ
1974, žālim bol- “zulmetmek, za-
limce davranmak” NF 133/2, KE
8r/17, HŞ 2273, žālimraķ “daha
zalim, çok zulmeden” KE
153r/10, HKT 16b/4 z
708 | D r . Suat ÜNLÜ
zālūca (<ö.a.) “Yunus peygamberi
yutan balık” KE 156r/17
żam (<A.) “ilave etme, katma” żam
ķıl-“eklemek, ilave etmek” NF
2/11, MM 108/3
zamān (<A.) “zaman, vakit, devir,
dönem, süre krş. zemān, zamāna”
NF 8/9, KE 11r/9, ME 85/6, MM
85/4, HKT 296b/9, MN (1) 7/13,
HŞ 4042, AO II/23, zamān bėr-
“mühlet vermek krş. zamān bir”
NF 440/15, KE 42v/15, zamān
bir- “mühlet vermek krş. zamān
bėr-” HKT 437a/5, zamān biril-
“mühlet verilmek” HKT 398b/2,
zamān birilmiş “mühlet verilmiş”
HKT 437a/6
zamāne (<A.) “zaman, çağ, vakit,
şimdiki zaman krş. zemān,
zamān” NF 130/5, KE 92r/2, ME
48/6, HKT 306a/7, HŞ 3122, AO
III/9, zamāne bol- “zaman geç-
mek, vakit geçmek” NF 343/1,
zamāne kişileri “bir devrin insan-
ları” HKT 299a/2, zamāneniñ
tezgingenleri “devrin musibet ve
belaları” HKT 195a/4
zānį (<A.) “zina eden” KE 212v/1
žann (<A.) “zan” HŞ 2321
źaǿn-nūn(<A.) “Yunus peygamberin
lakabı” KE 152r/18
zār (1) (<F.) “ağlama, feryat, figan”
HŞ 3157, zār artur- “ağlamak,
feryat ve figan etmek” HŞ 2487,
zār bol- “ağlamak, feryad etmek”
NF 356/13, HŞ 2455, zār ıġla-
“ağlamak, feryad etmek” HŞ
3878, zār ıñra- “ağlamak, feryad
ve figan etmek” KE 183r/3, zār
iñre- “ağlamak, feryad ve figan
etmek” HŞ 2447, zār ķıl- “ağla-
mak, feryad ve figan etmek” HŞ
1816, zār ķoy-“feryad ve figan
içinde bırakmak” HŞ 3508, zār
tut- “feryad ve figan içinde tut-
mak” HŞ 3095, zār yıġla- “ağla-
mak, feryad ve figan etmek” HŞ
2578, zār yıġlat- “ağlatmak,
feryad ve figan ettirmek” HŞ
4584, zār zār yıġla- “hiç durma-
dan ağlamak, feryad etmek” NF
11/14, KE 108r/20, zār u zār
yıġla- “hiç durmadan ağlamak,
feryad etmek” NF 182/11, zār ve
zār yıġla- “hiç durmadan ağla-
mak, feryad etmek” NF 196/17
zār (2) “tül” NF 235/11
žarāfet (<A.) “zariflik” MN (2)
e
ğ
i
t 34/337
i
m żarām (<ö.a.) “Hızr kıssasında geçen
y
a
bir çocuk” KE 130v/21
y
ı żarār (<A.) “zarar, ziyan krş. żarar”
n
e żarār ķılış- “birbirne zarar ver-
v
i mek” HKT 536a/6, żarār tigür-
“zarar verdirmek, zarara uğrat-
mak” Ka II/17
żarar (<A.) “zarar, ziyan krş. żarār”
NF 333/5, KE 25r/1, żarar ķıl-
“zarar vermek” KE 95r/16, żarar
teg- “zarar vermek, zarara uğra-
mak” KE 95r/3, żarar tegür- “za-
rar verdirmek, zarara uğratmak
“NF 32/4
zārı (<F.) “ağlama, inleme, yalvarıp
yakarma krş. zārį” HŞ 3355, zārı
ķıl- “yalvarıp yakarmak” HŞ
2626
zārılıķ (<F.+T.) “zarılık, ağlamak,
ağıt krş. zārįlik, zārįlıķ, zārįlıġ”
 Harezm-Altınordu
zārılıķ ķıl- “ağlamak, inlemek,
yalvarıp yakarmak” HŞ 3246
zārį (<F.) “ağlama, inleme, yalvarıp
yakarma krş. zārı” zārį ķıl- “yal-
varıp yakarmak” NF 319/3, HKT
128b/2
žarįf (<A.) “zarif, ince, kibar, güzel”
NF 165/17, KE 193r/16, HŞ
1360
žarįfluķ(<A.+T.) “zariflik” žarįfluķ
ķıl- “zarifce davranmak, zarifce
hareket etmek” HŞ 4134
zārįlıġ (<F.+T.) “feryat, figan, ağlayıp
sızlamaklık krş. zārįlik, zārįlıķ,
zārılıķ” zārįlıġ ķıl- “yalva-
rıp yakarmak, feryat, figan et-
mek” MN (1) 11/10
zārįlıķ (<F.+T.) “feryat, figan, ağla-
yıp sızlamaklık krş. zārįlik,
zārįlıķ, zārılıķ” NF 278/1,
KE12v/21, zārįlıķ ķıl- “yalvarıp
yakarmak, feryat, figan etmek”
NF 59/2, KE 97v/7, zārįlıķ ķop-
“yalvarıp yakarmak, yüksek sesle
ağlayıp sızlamak” KE 237v/17
zārįlik (<F.+T.) “feryat, figan, ağla-
yıp sızlamaklık krş. zārįlıķ,
zārįlıġ, zārılıķ” zārįlik ķıl- “yal-
varıp yakarmak” HKT 158a/1
żarūret (<A.) “zaruret, zorunluluk”
KE 144r/9, MM 129/3, HŞ 3759,
żarūret bol-“zorunlu olmak, mec-
bur olmak, zaruri olmak” NF
31/13, KE 84v/6
żarūretsiz (<A.+T.) “zorunlu olma-
dan, gerekmedikçe” NF 384/3,
MM 162/1
żarūrį (<A.) “zaruri, zorunlu olarak”
NF 397/12, żarūrį ķaç- “zorunlu
olarak ayrılmak, kaçmak” HŞ
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 709
4351, żarūrį ķıl- “zorunlu olarak
yapmak” HŞ 4945, żarūrį köç-
“zorunlu olarak göçmek” HŞ
3317
źāt (<A.) “varlık, zat, kendisi, asıl”
NF 397/12, KE 2v/11, HKT
509a/2, HŞ 2686, MN (2) 15/145
źātlıġ (<A.+T.) “zatlı” KE 2r/21
żāyiǾ (<A.) “zayi, yitik, telef olan,
zarar, ziyan” NF 147/10, HŞ 86,
żāyiǾ bol- “ boşa gitmek krş.
żāyiǾ ol-” NF 71/11, KE 29v/9,
HKT 292a/9, HŞ 1885, K VI/32,
żāyiǾ bolġan “yok olan” HKT
278b/3, żāyiǾ ķal- “zayi etmek,
yitirmek, boşa çıkmak” NF
164/13, KE 174v/19, żāyiǾ ķıl-
“boşa çıkarmak” NF 7/7, KE
e
ğ 99r/17, MM 155/2, HKT 484b/6,
i
t
i
HŞ 2709, żāyiǾ ķılġan “ihmal
m eden” HKT 298a/1, żāyiǾ ķılmaķ
y
a “boşa çıkarma” HKT 581a/2,
y
ı żāyiǾ kiç- “telef olmak, boşa git-
n
e mek” HŞ 290, żāyiǾ ķođ- “zarar
v
i etmek, telef etmek” HŞ 2820,
żāyiǾ ol- “ boşa gitmek krş. żāyiǾ
bol-” K VI/21
zāyil(<A.) “sona eren, geçen, yitik,
elden giden” zāyil bol- “kaybetmek, yitir-
mek” NF 199/3
żāyiǾlıķ(<A.+T.) “boşa gitme” HKT
448b/7
ze (<A.) “Arap alfabesinin 11. harfi,
ze” MM 262/2
źebāĥ (<A.) “kurban” KE 47v/16
zebānį (<A.) “Cehennemlikleri
Cehenneme atmaya memur edi-
len melek krş. zebānįye” NF
223/16 z
710 | D r . Suat ÜNLÜ
zebānįye(<A.) “Zebani krş. zebānį”
NF 147/13
zeberced (<A.) “zümrütten daha açık
yeşil olan ve zümrüt kadar değer-
li olmayan süs taşı” NF 56/7, KE
177r/18, MN (1) 9/12
źebįĥ(<A.) “kurban edilen” KE
49v/18, źebįĥ ismāǿįl Ǿas “kurban
edilen Hz. İsmail” KE 49v/10
źebįĥuǿllāh (<ö.a.) “İsmail ve İshak
peygamberin lakabı” KB 53v/19
zebūn (<A.) “zayıf, güçsüz” HŞ
3911, zebūn tut- “düşmek,
düşgünlük göstermek, mübtelası
olmak” HŞ 884
zebūnluķ (<A.+T.) “düşkünlük,
zayıflık” HŞ 3618
zebūr(<ö.a.)“Zebur, Hz. Davud’a
indirilen mukaddes kitabın adı”
NF 11/2, KE 210v/2, HKT
433b/1, HŞ 5
zecmį (<ö.a.) “Hızır’ın öldürdüğü
çocuk” KE 130v/4
zecr (<A.) “yasak etme, önleme”
zecr ķıl- “yasaklamak, engelle-
mek” NF 303/7
zehir (<F.) “zehir, ağu, öfke krş
zehr” MM 386/4
zehr (<F.) “zehir, ağu, öfke krş ze-
hir” NF 86/16, HŞ 1886
zehre (1)(<F.) “cesaret, cüret, yiğit-
lik” KE 185r/8
zehre (2) (<A.) “çiçek” HŞ 3813
zehrį (<ö.a.) “âlim bir kişi” NF
300/11
zehrlig (<F.+T.) “zehirli” HŞ 3462
zehrsiz (<F.+T.) “zehirsiz” HŞ 1195
zekāt (<A.) “zekat” NF 58/3, KE
169v/19, MM 186/1, HKT
295b/8, MN (1) 10/12, MN (2)
36/363, zekāt ve śadaķāt “zekat
ve sadaka” KE 212v/13, zekāt ve
śiyām “zekat ve oruç” KE
189v/4, zekāt al- “zekat almak,
zekat kabul etmek” ME 83/7,
zekāt alġuçı “zekat alan, zekata
ihtiyacı olan” ME 83/7, zekāt
bėr- “zekat vermek krş. zekāt bir-
” NF 94/12, ME 106/1, MM
186/2, zekāt bėril- “zekat veril-
mek” MM 220/2, zekāt bir- “ze-
kat vermek krş. zekāt bėr-” HKT
575b/4, HŞ 1643, zekāt fermānı
“zekat emri” MM 221/4
zekātüǿl-ibil (<A.) “deve zekatı”
MM 216/4
źeker (<A.)“erkeklik organı” KE
19r/5
e
ğ
i
t zekeriyyā (<ö.a.)“Zekeriya peygam-
i
m ber, Hz. Zekeriya” NF 79/7, KE
y
a
166r/18, HKT 133b/9, zekeriyyā
y
ı peyġamber “Zekeriya peygam-
n
e ber, Hz. Zekeriya” MN (1) 5/12
v
i zekevāt (<A.ç.) “zekatlar” MN (1)
20/10
zelįĥā (<ö.a.) “Zeliha” NF 112/15,
KE 74v/20, HŞ 2269
źelįl (<A.) “zelil, aşağı, bayağı” KE
233v/14, źelįl ü ĥaķįr “zelil ve
hor, adi ve aşağılık” KE 63v/2,
źelįl bol- “zelil olmak, aşağılan-
mak” KE 76r/9, źelįl ķıl- “aşağı-
lamak, horlamak” KE 162r/21
zellet (<A.) “yanlış, yanılma, ufak
suç krş. żellet” NF 219/10
żellet (<A.) “ayak sürçmesi, yanıl-
ma, yanlış krş. zellet” KE
212v/20
źelūl (<A.) “yavaş, muti ve koşul-
muş (hayvan)” HKT 10b/3
 Harezm-Altınordu
zelzele (<A.) “zelzele, deprem” KE
42v/6, HKT 382a/5, zelzele bol-
“deprem olmak, yer sarsılmak”
KE 42v/6, zelzele ķop- “deprem
olmak, yer sarsılmak” KE 46r/4
źem (<A.) “kınama, ayıplama, yer-
me” źem ķıl- “kınamak, ayıpla-
mak, yermek” NF 387/12
zemān(<A.) “zaman krş. zamān,
zamāna” MN (2) 9/81
zemheri (<A.) “kara kış, gün dönü-
münden sonraki şiddetli soğuk-
lar” zemheri ķış “kara kış, kışın
en soğuk dönemi” KE 68r/18
zemįn (<A.) “zemin, yer” Ka II/14
zemz (<ö.a.) “İbrahim peygamberin
Fütur’dan olan altı oğlundan biri”
KE 56r/6
zemzem (<A.) “zemzem” KE
47v/15, zemzem ķuđuġı “zem-
zem suyunun çıktığı kuyu” KE
18r/8
zenbįl (<A.) “zenbil, hamal semeri”
NF 267/1, KE 144r/6, HŞ 2871,
zenbįl toķı- “zenbil tokımak, ha-
mal semeri yapmak” NF 210/15
zencebįl (<A.) “otsu bir bitki, zence-
fil” HKT 558b/9
zencįr (<F.) “zincir krş. zincįr” NF
18/2, HKT 558a/5, MN (1) 19/5,
zencįr ur- “bağlamak, zincir tak-
mak, zincirlemek” NF 147/13
zencįrlig (<F.+T.) “zincirli” NF
301/13
zendevaç (<F.) “bir çicek adı” HŞ
516
zeneb (<A.) kuyruk” HŞ 225
zengį (<A.) “zenci” KE 111r/5, HŞ
1047
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 711
źeǿn-nūn(<ö.a.) “(Balık sahibi) ma-
nasında olup Yunus peygamberin
lakabıdır” HKT 317a/2
zer (<A.) “altun” HŞ 1050
źeǾr (<ö.a.)“Yusuf peygamberi ku-
yudan çıkaran ve kardeşlerinden
satın alan hükümdar krş. Mālik
ŹeǾr” KE 77v/14
źerǾatüǿl- cendel (<ö.a.) “bir şehir”
KE 177v/8
zērek (<F.) “zeki, uyanık krş. zey-
rek, zįrek” NF 147/17
zer-nigār (<F.) “altınla işlenmiş”
MN (2) 1/4
źerre (<A.) “çok küçük parça, zerre”
NF 229/12, HKT 207b/3, HŞ
1195
źerreçe (<A.+T.) “zerre kadar” HŞ
e
ğ 152
i
t
i
zevāl (<A.) “gün batımı sonrası
m vakit, yok olma” NF 412/9, MM
y
a 168/3, MN (2) 13/122, zevāl
y
ı vaķtı “gün batımı sonrası vakit,
n
e gün batımı vaktı” NF 315/16,
v
i zevāldin soñ “akşamleyin” HKT
294a/9
źevānis (<ö.a.) “Eshab-ı Kehf’den
biri” KE 178r/18
zevciyyet (<A.) “karı kocalık, eşlik”
MM 262/4
źevķ (<A.) “zevk” HŞ 607, źevķ it-
“eğlenmek, zevk almak” HŞ
1509, źevķ ķıl- “eğlenmek, eğ-
lendirmek” HŞ 1610, źevķ küt-
“zevke düşkün olmak, zevk pe-
şinden gitmek” HŞ 3371
źevķluġ(<A.+T.) “beğenilen, hoşa
giden, hoş, güzel, tatlı” źevķluġ
bol- “tat almak, hoşlanmak” z
HKT 471b/8
712 | D r . Suat ÜNLÜ
zeyd (<k.a) “Zeyd, Hz. Muham-
med’in azatlısı ve evlatlığı” ME
232/7, HKT 403b/6
zeyd ibnü arķam (<ö.a.) “Sahabeden
bir zat” NF 99/9
zeyd bin ĥāriŝe (<ö.a.) “ilk
müslüman köle” NF 106/12, zeyd
“bkz. zeyd bin ĥāriŝe” NF 5/16
zeyd bin ŝābit (<ö.a.) “Kâtibüǿl-vahy
ve hibrüǿl-ümme lakabları ile ta-
nınmış sahabe” NF 24/17
zeyne (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
kız kardeşi” KE 79v/4
zeyneb (<ö.a.) “Hz. Muhammed’in
kızı” NF 5/3, KE 198r/19
zeyneb binti caĥş (<ö.a.) “Hz. Mu-
hammed’in dokuz karısından bi-
ri” KE 198v/1, zeyneb “Hz. Mu-
hammed’in dokuz karısından biri
bkz. zeyneb binti caĥş” NF 6/10
zeynüǿl-eǿimmetiǿl-firdevsį (<ö.a.)
“Müctelâ adlı eserin yazarı”
imām “bkz. zeynüǿl-e ǿimmetiǿl-
firdevsį” NF 444/6
zeyrek(<F.) “zeki krş. zerek, zįrek”
HŞ 1525
zeyrekāne(<F.) “zekice, akıllıca”
zeyrekāne saķsa- “zekice düşün-
mek, akıllıca tahmin etmek” HŞ
4305
zeyt (<A.) “zeytin yağı” NF 253/8,
zeyt öyüki “zeytin yağının tortu-
su” HKT 547a/2, zeyt yaġı “zey-
tin yağı” HKT 509b/1
zeytūn(<A.) “zeytin” HKT 565a/7,
zeytūn yıġaçı “zeytin ağacı”
HKT 258a/6
žıhār (<A.)“bir erkeğin karısını,
kendisinin evlenmesi caiz olma-
yan bir yakınının mahrem uzvuna
benzetmesi” žıhār ķıl- “zıhar
yapmak” ME 112/4, HKT 399a/2
zındıķ (<A.) “zındık, öbür dünyaya
inanmayan” zındıķ bol-“zındık
olmak, öbür dünyaya inanma-
mak” ME 235/1
zırnıħ (<F.) “zırnık” HŞ 3415
zıyān (<F.) 1.“zarar, ziyan krş.
ziyān” zıyān ķıl- “ziyana uğra-
mak, zarar vermek” İML 108
zįbā (<F.) “süslü, güzel” HŞ 1559,
MN (2) 23/223
zibātūķ (<ö.a.) “Yusuf peygamberin
Riyālūn olarak da adı geçen kar-
deşi” KE 66v/16
zįfāl(<ö.a.)“İdris peygamber zama-
nında Müǿtefikat kavminin bü-
yük bir putu” KE 57r/13
e
ğ
i
t zihį (<A.) “ne güzel, ne büyük” HŞ
i
m 2404, MN (2) 6/58
y
a
źikir (<A.) 1.“anma krş. źikr” ME
y
ı 52/5, MM 41/1
n
e źikr (<A.) “zikr, anma, hatıra getir-
v
i me krş. źikir” NF 269/2, MM
11/4, HKT 434b/6, 2. “hatırlama,
hatırlayış” HKT 564a/8, 3. “öğüt
alınması, zikredilmesi, düşünülmesi
gerekli olan şey” HKT 424b/1,
źikr bustānı “zikir bahçesi” MM
381/4, źikr nūrı “zikr nurı” MM
363/3, źikr ķıl- 1.“zikretmek,
bahsetmek” NF 387/9, HKT
559a/8, MM 352/2, 2. “hatırla-
mak” HKT 36a/1,3. “zikretmek,
bahsetmek” HKT 313a/6, źikr
ķılġan eren “Allah’ı zikreden,
Allah’ı anan erkek” HKT 403a/8,
źikr ķılġan tişi “Allah’ı zikreden
kadın, Allah’ı anan kadın” HKT
403a/8, źikr ķılın- “zikredilmek,
 Harezm-Altınordu
anılmak” HKT 323a/1, źikr
ķılmaķ “zikretme, anma” HKT
404a/7
zimām (<A.) “yular” zimām bol-
“yular olarak kullanılmak, bağ
olarak kullanılmak”MM 272/2
zinā (<A.) “zina” NF 350/12, HKT
339b/5, HŞ 3086, zinā ķıl- “zina
yapmak” NF 26/14, MM 162/2,
HKT 350a/9, MN (1) 14/15, HŞ
3086 zinā ķılġan “zina yapan”
HKT 295b/4, zinā ķılġan er “zina
yapan erkek” HKT 335b/6, zinā
ķılġan tişi “zina yapan kadın”
HKT 335b/6, zinā ķılġanlıķ ĥālda
“zina yapıcı iken” HKT 80a/6,
zinā ķılış- “zina yapmak” ME
109/5, HKT 105a/1
zincįr (<F.) “zincir, pranga krş.
zencįr” NF 358/14, HŞ 1563,
MN (2) 37/372, zincįr baġla- “zincire
vurmak, prangalamak” HŞ 999, zincįr
şişil- “zincir kopmak, zincirden
kurtulmak” HŞ 3164, zincįr taķ-
“zincir vurmak, pranga takmak”
HŞ 2234
zindān (<F.) “zindan, hapishane” NF
164/11, HKT 230a/1, HŞ 1402,
K IV/2, MN (2) 2/14, zindān
saķlaġuçı “zindan muhafızı, gar-
diyan” NF 297/2, zindānġa ķat-
“hapsetmek” HKT 230a/5,
zindānġa ķatıl- “hapsedilmek,
hapse atılmak” HKT 229a/4,
zindānġa ķatılmış “hapsedilmiş,
hapse atılmış” HKT 352b/7
zindānla-(<F+T.) “hapsetmek, hapse atıl-
mak” İML 107
zindānlı (<F.+T.) “zindanda bulu-
nan, zindana giren krş. zindānlıġ”
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 713
HŞ 1973
zindānlıġ (<F.+T.) “zindanda bulu-
nan, zindana giren krş. zindānlı”
NF 301/13
zinde-pūş (<F.) “pejmürde, kötü,
eski giyimli” NF 440/10
zįne(<A.)“süs krş. zįnet, ziynet,
ziyenet” ME 227/3
zįnet (<A.) “süs, bezek krş. zįne,
ziynet, ziyenet” NF 64/11
zinhār(<F.)“sakın ha!, kesin, mu-
hakkak” NF 122/5, HŞ 3114, K
VII/25
źirāǾa (<A.) “zırh” źirāǾa key- “zırh
giymek, savaş teçhizatını takın-
mak” ME 174/1
zįrek (<F.) “akıllı, anlayışlı krş.
zeyrek, zērek” zįrek bol-“akıllı
e
ğ olmak, anlayışlı olmak” ME
i
t
i
189/6
m zįreklik (<F.+T.) “akıllılık, anlayışlı-
y
a lık” NF 199/3, zįreklik ķılış-
y
ı “karşılıklı akıllılık yapmak, kar-
n
e şılıklı anlayışlı davranmak” ME
v
i 124/2
zişt (<F.) “çirkin” NF 337/11, HŞ
1172
ziyād (<A.) “çok, fazla krş. ziyāde,
ziyādet” NF 405/3
ziyāde (<A.) çok, fazla, bolluk, zen-
ginlik krş ziyādet, ziyād” NF
38/9, MM 249/4, HKT 80a/2,
AO V/22, ziyāde arıt- “iyice te-
mizlenmek, arıtmak” HKT
195b/9, ziyāde beyān ķılmaķ
“iyice ve etraflıca açıklama”
HKT 266a/7, ziyāde bol- “art-
mak, çoğalmak” NF 10/2, MM
256/2, HKT 59a/7, AO V/19, z
ziyāde ķıl- “bol bol ve fazlasıyla
714 | D r . Suat ÜNLÜ
vermek, arttırmak” NF 79/13,
HKT 272b/6, AO IV/16,
ziyāderaķ “çok fazla, daha fazla”
NF 315/10
ziyādet (<A.) çok, fazla, çokluk krş
ziyāde, ziyād” MM 262/3, MN
(2) 26/259
ziyāfet (<A.)“ziyafet” ziyāfet ķıl-
“ziyafet vermek, ziyafet düzen-
lemek” NF 395/6
ziyān (<F.) 1.“zarar, ziyan krş.
zıyān” NF 46/10, ME 53/2, MM
79/2, HKT 580a/5, HŞ 2224, K
III/18, 2. “hastalık vs. kötü du-
rum, özür, mazeret” HKT 91a/8,
ziyān bol- “zarar etmek, zarara
uğratmak” NF 133/3, HŞ 3990,
ziyān ķıl- 1.“zarar etmek, zarara
uğratmak” NF 93/5, ME 152/6,
MM 170/3, HKT 127a/1, HŞ
3244, 2. “zarar vermek” HKT
146b/9, ziyān ķılġan “zarar eden,
zarara uğrayan” HKT 167b/8,
ziyān ķılġanraķ “en çok zarara
uğrayan, en zavallı” HKT
292a/8, ziyān kör- “zarara uğra-
mak” HŞ 2223, ziyān teg- “zarar
vermek, zarara uğratmak” NF
215/5, ziyān tegrül- “zarar veril-
mek, zarara uğratılmak” HKT
35a/7, ziyān tegür- “zarar vermek
krş. ziyān tėgür-, ziyān tigür-”
NF 75/10, HKT 202a/8, ziyān
tėgür- “zarar vermek krş. ziyān
tegür-,ziyān tigür-” ME 37/2,
ziyān tegürgen “zarar veren”
HKT 520a/9, ziyān tigür- “zarar
vermek krş. ziyān tėgür-, ziyān
tegür-” HŞ 1681
ziyān-kār(<F.) “zarar veren, zarara
uğrayan” NF 282/3, HKT 105a/3
ziyānlıġ(<F.+T.) “zarar eden, zarara
uğrayan” HKT 58b/8, HŞ 1649
ziyāret(<A.) “ziyaret, dinî ziyaret,
mezar, türbe” NF 37/5, ME 35/3,
MM 300/3, HKT 322a/4, ziyāret
bol- “ziyaret etmek” HŞ 2769,
ziyāret ķıl- “ziyaret etmek” NF
38/3, ME 132/6, HKT 580a/1,
MN (1) 8/13, ziyāret ķılış- “karşı-
lıklı ziyaret etmek” ME 197/6,
ziyāret ķılmaķ “ziyaret etme, Ka-
be’yi ve Mekke’nin diğer kutsal
yerlerini ziyaret etme” HKT
28b/9
ziyenet (<A.) “zinet, süs, bezek krş.
e
ğ zįnet, zįne, ziynet” NF 109/1
i
t ziynet (<A.) “zinet, süs, bezek krş.
i
m zįnet, zįne, ziyenet” HŞ 2408
y
a
zor (<F.) “zor” K I/26
y
ı zöftlük “kalabalık” zöftlük ėdiş-
n
e “kalabalık etmek, toplanmak, yı-
v
i ğılmak” ME 201/1, zöftlük ķıl-
“kalabalık etmek, yığılmak” ME
80/1
zubǾa (<ö.a.)“Süleyman peygambe-
rim emrindeki dev” KE 142v/17
žufārį (<A.)“Yemen’deki meşhur
damarlı akik taşından yapılmış
olan” NF 414/11
źü-funūn (<A.) “çok mahir usta” HŞ
403
zuhal (<A.) “zuhal yıldızı” HŞ 1807
zuhrį (<ö.a.) “Tâbi’înden bir zat” NF
176/6
žuhūr (<A.)“görünme, meydana
çıkma” MM 364/4
 Harezm-Altınordu
źuǿl-ĥicce (<A.)“Arap aylarının on
ikincisi” źuǿl-ĥicce ayı “Arap ay-
larının on ikincisi” NF 122/6
źuǿl-ĥulayfe (<ö.a.) “Medine’de bir
yer” NF 37/6
źuǿl-ķaǾde (<A.)“Arap aylarının on
birincisi”źuǿl-ķaǾde ayı “Arap
aylarının on birincisi” NF 77/3
žullet (<A.) “gölgelik” HKT 30b/6
žulm (<A.) “zulüm, eziyet, haksızlık
krş. žulum” NF 224/6, HKT
465a/2, K I/50, žulm Ǿavān ķıl-
“zulm ve zahmet etmek” K I/27,
žulm cezāsın ķıl- “yapılan zul-
mün karşılığını vermek” HKT
28b/1, MN (1) 14/15, žulm içinde
ĥaddın keç- “çok zulmetmek”
HKT 346b/8, žulm ķıl- “haksızlık
etmek, zulmetmek” NF 61/15,
HKT 464a/3, žulm ķılġan “zul-
meden, haksızlık eden, zalim”
HKT 318a/1, žulm ķılġanraķ
“daha zalim, çok zalim” HKT
505a/5, žulm ķılın- “zulmedil-
mek” HKT 325b/4, žulm ķılmaķ
“zulüm” HKT 28a/8, žulmġa
kelmek “haksızlığa uğrama”
HKT 551b/3
žulmānį (<A.) “karanlık krş. žulmet”
NF 279/3
žulmet(<A.) “karanlık krş. žulmānį”
NF 322/7, MM 386/2, HŞ 1159
žulum (<A.) “zulüm, işkence krş.
žulm” NF 55/4, ME 209/3, HŞ
2272, žulum ķıl- “haksızlık et-
mek, zulmetmek” ME 38/1, HŞ
3353, žulum ķılış- “birbirlerine
karşı haksızlık etmek, karşılıklı
zulmetmek” ME 200/5
Türkçesi S ö z l ü ğ ü | 715
zunnār(<A.) “papazların bellerine
bağladıkları uçları sarkık örme
kuşak krş. zünnār” NF 325/12
źuǿn-nūreyn (<A.) “Hz. Osman’ın
lakabı” NF 5/5
źuǿn-nūn-i mıśrį (<ö.a.) “Ebuǿl-Feyz
Sevbân bin İbrahim. IX. yy.
meşhur sûfîlerinden biri” şeyħ
źuǿn “bkz. źuǿn-nūn-i mıśrį” NF
296/17, şeyħ źuǿn-nūn “bkz.
źuǿn-nūn-i mıśrį” NF 297/1
žurūf(<A.ç.)“zarflar, kaplar” MM
262/2
zuǾūle(<ö.a.)“Lut peygamberin üç
kızından biri” KE 58r/8
zübeyde(<ö.a.)“Haruneǿr-Reşîd’in
karısı” NF 203/15
zübeyr (<ö.a.) “Zübeyr bin Avām,
e
ğ Hz. Muhammed’in amcasının oğ-
i
t
i
lu ve bacanağı olup Cennetle
m müjdelenen on kişiden biri” NF
y
a 48/11, KE 240r/15
y
ı zühd(<A.) “her türlü zevke karşı
n
e koyarak kendisini ibadete verme,
v
i sofuluk” NF 225/2, MM 321/3,
zühd-ü taķvā “zühd ve takva”
MM 322/3
zühre(1)(<ö.a.)“Venüs yıldızı” NF
367/13, HŞ 1498, MN (2) 12/114
zühre(2) (<ö.a.) “Harut ile Marut’u
baştan çıkaran kadın” NF 366/6
źüǿl-celāl (<A.) “celal sahibi, Allah,
esma-i hüsna’dan źüǿl-celāl”
MM 33/1
zülf(<F.)“zülüf” HŞ 2234, MN (2)
16/158
źüǿl-ĥicce(<A.)“Zilhicce. Hicrî tak-
vimin on ikinci ayı” HKT 322a/6
źüǿl-ķarneyn(<ö.a.)“Züǿl-Karneyn, z
İskender’in lakabı” KE 37v/21
716 | D r . Suat ÜNLÜ

źüǿl-kifl (<ö.a.) “Kur’an’da da ismi

geçen bir peygamber” KE
165r/14, HKT 435b/5
źüǿl-yesaǾ(<ö.a.) “Züǿl-Yesa” KE
158v/2
zümām(<A.)“deve yuları, dizgin”
NF 24/5
zümerred(<A.) “zümrüt krş.
zümürrüd” NF 37/16
zümürrüd (<A.) “zümrüt krş. zümerred”
MN (1) 2/10, HŞ 601
zümre(<A.) “zümre, sınıf, grup” NF
2/7
zünnār(<A.)“papazların bellerine
bağladıkları uçları sarkık örme
kuşak krş. zunnār” zünnār
baġlan- “kuşak bağlanmak, pa-
pazların bellerine bağladıkları
e
ğ
i
uçları sarkık örme kuşak bağla- t
i
mak” HŞ 61, zünnār baġlan- “ku- m

şak bağlanmak, papazların belle- y

a
rine bağladıkları uçları sarkık y
ı

örme kuşak bağlamak” ME n

e
v
170/7, HŞ 453, zünnār ban- “ku- i

şak bağlanmak, papazların belle-

rine bağladıkları uçları sarkık
örme kuşak bağlamak” HŞ 55,
zünnār kis- “kuşak kesmek, ku-
şak çözmek” MN (2) 34/343
žüyūǾ(<ö.a.)“Belkıs’ın Süleyman
peygambere gönderdiği at” KE
148r/20