‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫وزارة ا‬

- -   ‫ ا‬ 

‫ وا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬
‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬ 

:‫ة‬‫ان ا‬

‫ت ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫دور ا‬

"‫ذ‬‫ "أ‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ام‬ ‫درا‬

‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫دة ا‬   ‫ة‬

‫ل و‬‫ ا‬: 
:‫ذ‬‫اف ا‬‫إ‬ :‫اد ا‬‫إ‬
‫ ا‬‫م‬ -   -
‫ ا‬‫ش ز‬ -
:‫ ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ (‫ذ)ة‬‫ا‬
‫ر‬ --  ‫ر م‬‫ا‬
‫را‬‫ و‬ - -  ‫ ا‬‫م‬
 -   ‫ة‬

2018/2017:‫ ا‬‫ا‬
 ‫ وا‬‫ درب ا‬ ‫ر‬‫ي أم‬‫ ا‬ ‫ا‬
‫ف‬‫ أ‬ ‫ وم‬‫ وم‬،‫ ا‬  ‫ و‬‫م‬ ‫ه‬
‫ ا‬ ‫ى إ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ أ‬‫ وا‬‫ا‬
‫ف‬‫ذ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫أ‬
''‫ ا‬‫م‬''
‫ة‬‫ه ا‬ ‫اد‬‫ إ‬ ‫ وا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ي‬‫ا‬
‫ وا‬‫رات ا‬  ‫رة‬ ‫ و‬،‫اء‬‫ ا‬ ‫اك ا‬
‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ذة‬  ‫ أن م‬  
 
  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫و‬‫ و‬‫ظ‬ ‫و‬
 ‫م‬‫ ر‬ ‫ ار‬‫ ر‬‫ ''و‬‫ ا‬ ‫ل‬  ‫إ‬
''‫ا‬
‫د‬‫ا ا‬    ‫ أ‬‫إ‬
‫ب'' ا‬‫ وا‬‫''ا‬
‫ء در‬   ‫ا‬‫م‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫إ‬
‫ح‬‫ة ا‬   ‫ت ا‬‫ء وا‬‫ ا‬ ‫إ‬
‫ح‬‫وا‬
  ‫ و‬ ‫ م‬  ‫إ‬
‫ي‬ ‫ة‬ ‫ي‬‫ء أ‬  ‫إ‬

‫ ا‬‫ ز‬+ 

‫ا‬ ‫ت‬‫س ا‬
‫ و‬
‫اء‬‫إ‬
‫ت‬‫س ا‬
‫اول‬‫س ا‬
‫ل‬‫س ا‬
‫را‬‫ ا‬
1 
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:‫ول‬‫ ا‬‫ا‬
3 .................................................‫ؤ‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬‫ إ‬:1
4 ............................................................‫را‬‫ت ا‬ :2
5 ......................................................‫ع‬‫ر ا‬‫ب ا‬‫ أ‬:3
6 ...............................................................‫را‬‫ ا‬‫ أ‬:4
6 .............................................................‫را‬‫اف ا‬‫ أ‬:5
7 .............................................................‫را‬‫ ا‬ :6
13 ..................................................‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:7
16 .........................................................‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬:8
18 ..............................................................‫را‬‫ود ا‬ :9
20 .........................................................‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬:10
29 ..................................................‫را‬ ‫ت ا‬‫ر‬‫ ا‬:11
، ‫ا‬‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫م‬‫ ا‬‫ا‬
32 ...........................................................................
33 ...........................................................‫ل‬‫ ا‬ :‫أو‬
33 .........................................................‫ل‬‫ ا‬ -1-1
34 ............................................‫ل‬‫ر ا‬ ‫ا‬‫ة و‬‫ م‬-2-1
37 .....................(‫ر‬‫ل ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ل ) ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-3-1
39 ...............................................‫ل ا‬‫ ا‬ -4-1
43 ...................................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ :‫م‬
43 ..................................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬-1-2
44 .................................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ -2-2
44 ................................................‫ا‬‫ل ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-3-2
45 ................................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4-2
46 ....................... ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ وا‬‫ وو‬‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬:
46 ..................................................‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-1-3
49 .................................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬-2-3
51 .......................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬-3-3
52 ....................... ‫ق‬‫ وط‬‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫رات و‬ :‫را‬
52 ................................................‫ا‬‫ل ا‬‫رات ا‬ -1-4
54 ...............................................‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -2-4
55 ...............................................‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -3-4
58 ............................................‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ق‬‫ ط‬-4-4
59 ..................................................................‫ ا‬
‫ا‬‫ وأم‬ ، ‫ا‬:‫ ا‬‫ا‬
60 ...........................................................................
61 ........................................................... ‫ ا‬ :‫أو‬
61 ........................................................‫ ا‬ -1 -1
61 .......................................................‫ت‬‫اع ا‬‫ أم‬-2 -1
63 .....................................................‫ ا‬ -3 -1
64 .........................................................‫اف ا‬‫ أ‬-4-1
65 ...................................................‫ ا‬‫ ا‬ :‫م‬
65 ..................................................‫ ا‬‫ ا‬ -1 -2
66 ..................................................‫ ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-2 -2
67 ................................................‫ ا‬‫ ا‬ -3 -2
68 ...............................................‫ ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4 -2
68 .................................................‫ ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-5 -2
69 .............................................‫ ا‬‫ ا‬ -6 -2
70 ...............................................‫ ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-7 -2
71 .................................................................‫ ا‬
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ ا‬:‫ا‬‫ ا‬‫ا‬
72 ..........................................................................
73 ...............................................‫دارة ا‬‫ ا‬   :‫أو‬
76 ................................  ‫دارة ا‬‫ ا‬   :‫م‬
80 .......................................‫را‬‫ت ا‬‫م‬ ‫ و‬ ،‫ض‬ :
115 ..............................................‫ت‬‫ء ا‬  ‫ ا‬
117 .................................................................‫ ا‬
118 .....................................................‫را‬ ‫ت ا‬‫ا‬
119 ..............................................................‫را‬‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬
120 ........................................................................
121 ...................................................................‫ا‬‫ ا‬
........................................................................‫ا‬
 ‫اول‬‫س ا‬
‫ا‬ ‫ول‬‫ان ا‬ ‫ر‬
‫ول‬‫ا‬
80 ‫ ا‬ ‫دات ا‬ ‫ز‬  1
81 ‫ ا‬ ‫دات ا‬ ‫ز‬  2
82 ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ 3
83 ‫ى ا‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ 4
84 ‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ 5
85 ‫ ا‬‫ل دا‬   ‫د‬‫و‬ 6
86 ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫د‬‫و‬ 7
87 ‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬‫وم‬  8
88 ‫ل‬‫ ا‬‫ وظ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ 9
89 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   10
91 ‫ى ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫أ‬ 11
93 ‫ى ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫اف ا‬‫أ‬ 12
94 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬ 13
95 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ط‬ 14
96 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ط‬ 15
97 ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ط‬ 16
98 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬‫ط‬ 17
99 ‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ط‬ 18
100 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ع ا‬‫م‬ 19
101 ‫ ا‬  ‫ل ا‬‫ ا‬ 20
102 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ى‬ 21
103 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ 22
104 ‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬‫ا‬ 23
105 ‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ط‬ 24
106 ‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ط‬ 25
107 ‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ط‬ 26
108 ‫ ا‬‫ دا‬‫د‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ط‬ 27
109 ‫ ا‬‫ دا‬‫ظ‬‫ف ا‬‫ ط‬ ‫وي ا‬‫ ا‬‫ط‬ 28
110 ‫ظ‬‫ف ا‬‫ ط‬ ‫وي ا‬ ‫ ا‬‫در‬ 29
111 ‫ل‬‫ ا‬  ‫وف ا‬‫ ظ‬ 30
112 ‫ ا‬ ‫ت‬‫ل ا‬‫ و‬ ‫ظ‬ ‫رج ا‬‫دور ا‬ 31
113 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ور ا‬‫ا‬ 32
114 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬ 33
 ‫ل‬‫س ا‬
‫ا‬ ‫ان ا‬ ‫ ا‬‫ر‬
48 ‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬    01
49 ‫ ا‬ ‫ت‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ا‬ 02
79   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬ 03
 :‫را‬‫ ا‬
‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ''دور ا‬ ‫ء‬‫ ا‬ ‫ أن‬‫را‬‫ه ا‬ ‫و‬
.  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ام‬ ‫'' درا‬‫ا‬

،‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ف‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
‫ت‬‫ ا‬‫ط‬ ‫ ود‬  ‫م‬ ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬ ‫از‬‫ إ‬‫و‬ 
‫ا‬‫ و‬  ‫ وا‬‫ ا‬    ‫ ا‬‫ دا‬‫ وا‬‫م‬‫م‬‫ا‬
  ‫ن‬ ‫وري أن‬‫ ا‬ ‫ه ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫دار‬‫ ا‬‫وأ‬
.‫ ا‬‫ وو‬‫ا‬ ،‫ل ا‬

‫ أداء‬  ‫ل‬   ‫ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫د‬ ‫ م‬‫ إ‬‫را‬‫ ا‬‫و‬
.‫ل‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ ظ‬  ‫ ا‬‫ا‬

.‫دارة ا‬‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ ا‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫ت ا‬‫ا‬


 :

‫ أ‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ دا‬   ‫ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ل‬‫ ا‬‫أ‬
‫ت‬ ‫ن‬ ‫اد‬‫ أ‬ ‫ت ا‬‫م‬ ‫ة‬‫ه ا‬  ‫ إذ‬، ‫ ا‬
‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ا‬
‫داري‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ره‬‫ ا‬  ،‫دار‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ل ا‬‫ن ا‬ ‫و‬
‫ل‬ ‫ ا‬  ‫ إذ‬،‫ و‬‫ أ‬   ‫ أن‬   ،‫ا‬‫و‬
.‫ ا‬‫ و‬‫ا‬‫ ا‬‫ و‬‫اد ا‬‫ إ‬   ‫ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ا ا‬ 
‫ل‬‫ن ا‬ ‫ا‬‫ و‬،   ‫ل إ‬‫ا ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ا‬‫ أ‬  
 ‫ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ و‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬   ‫ا‬‫ا‬
.‫ إ‬‫ م‬‫م‬   ‫ل‬‫ن ا‬

 ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬
‫ و‬‫وم‬ ‫ أو‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬    ‫ أن‬  ‫ إذ‬،‫دار‬‫ ا‬‫وم‬ 
 ‫ل‬‫ ا‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫دار‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ورة ا‬‫ ا‬
.‫ا‬ ‫دار‬‫ ا‬‫د ا‬ ‫ه‬ ‫ إذ‬،‫ا‬

‫ ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬ ‫ه‬ ‫ درا‬ ‫ول‬
:‫ و‬‫ل ر‬ ‫ أر‬‫ إ‬‫ درا‬‫ و‬،  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ام‬ ‫درا‬

‫ر ا‬‫ط‬‫ا ا‬‫ي وأ‬‫ر ا‬‫ط‬‫ ا‬،‫ر ا‬‫ط‬‫ا‬

‫را‬‫ ا‬‫ إ‬‫ إ‬  ‫ي‬‫ وا‬‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:‫ان‬ ‫ول‬‫ ا‬‫ا‬
‫ود‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬‫اف وأ‬‫ أ‬ ،‫ع‬‫ر ا‬‫ب ا‬‫ أ‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ و‬‫ؤ‬‫و‬
      ،‫را‬‫ت ا‬‫ و‬ ‫ا ا‬  ‫ وأوردم‬‫و‬

1
 :

  ‫ وا‬‫اءات ا‬‫ ا‬‫و‬  ،‫را‬ ‫ وا‬‫ت ا‬‫را‬‫ا‬
‫ت‬‫ر‬ ‫ا ا‬   ،‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ و‬‫ ا‬‫ و‬‫را‬‫ا‬
.‫را‬ ‫ا‬

‫ أ‬‫ أر‬‫ إ‬ ‫ و‬، ،‫اع‬‫ أم‬، ‫ا‬‫ل ا‬‫ان ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬
:

‫م‬‫ ذ‬‫ و‬،‫ا‬‫ وأم‬‫ م‬، ‫ إ‬ ‫ل و‬‫ ا‬  :‫ول‬‫ ا‬‫ ا‬-
.‫ل ا‬‫ ا‬

‫ه‬ ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫م‬‫ ذ‬:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫و‬ :‫م‬‫ ا‬‫ ا‬-
.‫ ووظ‬‫ا‬‫وأ‬

. ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ وا‬‫ وو‬‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬‫ إ‬ ‫رة‬‫ ا‬ :‫ ا‬‫ ا‬-

. ‫ق‬‫ وط‬‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫رات و‬ ‫ إ‬  ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬-

.‫ا‬‫ وأم‬ ، ،‫ان ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ إ‬    ،‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا ا‬ ‫ول‬‫و‬
.‫ا‬‫ وأ‬،‫ و‬‫ا‬‫ أم‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ووظ‬‫ا‬

‫دارة‬‫ ا‬    ‫م‬‫ي ذ‬‫ وا‬‫را‬ ‫ ا‬‫م‬ ‫ص‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬-
: ‫ه‬ ‫ءت‬  ‫ت و‬‫م‬‫ ا‬  ‫ و‬‫ا‬

.‫ت‬‫م‬‫ ا‬‫ و‬ ،‫دارة ا‬‫ ا‬   ،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬

2
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ؤ‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬‫ إ‬:1

‫را‬‫ت ا‬ :2
‫ع‬‫ر ا‬‫ب ا‬‫ أ‬:3
‫را‬‫ ا‬‫ أ‬:4
‫را‬‫اف ا‬‫ أ‬:5
‫را‬‫ ا‬ :6
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:7
‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬:8
‫را‬‫ود ا‬ :9
‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬:10
‫را‬ ‫ت ا‬‫ر‬‫ ا‬:11
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ؤ‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬‫ إ‬:1

‫ دا‬   ‫ دا‬ ، ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬‫ى أ‬‫ إ‬‫ ا‬
‫ى‬  ‫ أن‬   ،‫ر‬ ‫ أو‬‫ن دا‬ ‫اء‬  
 ‫ا‬‫ل وا‬‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ن‬ ‫ق‬‫ ا‬ ‫ار‬‫ وا‬ ‫س‬ ، 
‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬   ،  ‫ت ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬
‫ أ‬ ،‫ت‬‫ ا‬ ‫رات ا‬‫ ا‬‫ ظ‬ ، ‫ أو‬   ‫م‬ ‫اء‬
 ‫ دون أن‬ ‫ة و‬ ‫رة‬ ‫ ر‬  ، ‫ل‬   ‫ا‬
 ‫ ا‬‫ م‬ ‫ ا‬ ‫و‬‫ و‬‫اء ا‬‫ أ‬ ، ‫ ا‬ ‫و‬
.‫و‬

  ،‫ ا‬‫ دا‬‫ارد ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ أ‬‫ل ا‬‫ ا‬
‫اف‬‫ وأ‬،‫ت ا‬‫ و‬  ،‫ت‬‫اد وا‬‫ى ا‬ ‫ك ا‬‫ ا‬ 
‫ل دا‬‫ ا‬ ‫ إدراج‬‫ أ‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ أدر‬ ‫ و‬، ‫دارة ا‬‫ا‬
،‫ إ‬‫ ا‬ ‫دارة‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫ر‬ ‫ أو‬‫ دا‬‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬  ،
.‫ ا‬ ‫دار‬‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬    ‫ا ا‬ ‫ ا‬ 

‫ ر‬‫ إ‬‫ دا‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ،‫ة‬‫ه ا‬  ‫ا‬‫ت ا‬‫ج ا‬ 
‫ن‬   ‫ أن‬ ،(‫ر ا‬‫ )ا‬‫ر‬‫ أو ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ر‬  ‫ا‬ ‫ر‬
‫ر‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫ ا‬ ،‫ر‬‫ أو ا‬‫ا‬‫اء ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬
‫ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ أدا‬   ‫ا‬‫ إ‬ ‫ول‬ ‫ ا‬  ‫ار‬‫وا‬
.‫ ا‬‫اد‬‫ أ‬ ‫ر‬‫ وا‬‫ا‬‫ا‬

‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ذج‬  ،‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ ا‬‫ أ‬
‫ ودر‬،‫داري‬‫ ا‬   ‫و‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ب ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫ي‬‫ا‬

3
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

،‫ ا‬  ،‫دار‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫اط‬‫دئ ا‬ ‫ا‬
‫ت‬‫ ا‬‫د‬  ‫ور‬ ‫ن‬‫ وا‬‫ظ‬‫ وا‬‫اط‬‫ ا‬  ‫ل‬ ‫ أ‬ ‫و‬
  ‫ ا‬ ‫ور‬ ‫ع‬ ‫ل‬‫و‬،‫ب‬‫ي ا‬ ‫ و ا‬ ‫و‬
 ‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫م‬ ‫ت و‬‫ آ‬    ‫ وا‬،‫ وإم‬
‫ و‬،‫ك‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ات ا‬  ،‫ ا‬‫ دا‬‫دار‬‫ ا‬
  ‫را‬‫ه ا‬  ‫و‬،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬ ‫ل ا‬‫ا‬
.   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ظ‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫دور ا‬

:‫ ا‬‫ؤل ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫را‬‫ه ا‬ ‫ول‬

‫؟‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ أداء‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ي‬ ‫ أي‬‫إ‬

:‫ ا‬‫ت ا‬‫ؤ‬‫ ا‬  ‫ؤل ا‬‫ ا‬ 

‫؟‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬   :1‫ال‬‫ا‬

‫؟‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬  :2‫ال‬‫ا‬

‫؟‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ ‫ أ‬ :3‫ال‬‫ا‬

‫را‬‫ت ا‬ :2

‫ل إ‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫م‬، ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫ت‬‫ ا‬
‫ث‬  ‫ ا‬‫را‬‫ه ا‬  ‫م‬‫ا‬، ‫ؤ‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ أ‬‫ ا‬‫ا‬
‫ أ‬‫ و‬  ‫ول ا‬ ،‫را‬ ‫ت ا‬‫ؤ‬‫ ا‬ ‫ة‬ ‫ت‬
:  

4
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ا‬

.  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ أداء‬   ‫ دورا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬

:‫ت ا‬‫ا‬

.  ‫دارة ا‬‫ ا‬   ‫م‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ ا‬‫ ا‬ 
.   ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ت‬ ‫ن‬‫ظ‬‫ ا‬‫ا‬ 

‫را‬‫ع ا‬ ‫ر‬‫ب ا‬‫ أ‬:3

‫وا‬‫ ا‬    ،‫ ا‬   ‫ أو درا‬ ‫ع أي‬ ‫ر‬‫إن ا‬
:  ‫ع درا‬ ‫رم‬‫ب ا‬‫ أ‬‫ أ‬ ‫ و‬،‫ره‬ ‫ع ا‬ ‫رات ا‬‫وا‬

:‫ب ذا‬‫ أ‬-1

.‫ ا‬‫ل ا‬ ‫را‬‫ع ا‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ ا‬

،‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬  ‫ه‬ ‫ و‬،‫دارات ا‬‫ى ا‬ ‫ ا‬ 
  ،‫دارة ا‬‫ ا‬‫ا م‬‫ و‬،‫ظ‬‫ ا‬‫ى ا‬  ‫ل‬‫ء ا‬   
.‫ظ‬‫ى ا‬ ‫ت إدار‬‫ا‬
 ‫ي‬‫ ا‬‫ل ا‬‫ وا‬،‫ ا‬‫ل دا‬‫ع ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬
.  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫ و‬‫ أ‬  ‫ إ‬‫ا‬
.‫ ا‬ ‫ع‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ط‬‫دة ا‬‫ وز‬‫ر‬ ‫اء‬‫ إ‬ ‫ ا‬‫ا‬ 

5
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

: ‫ب‬‫ أ‬-2

.‫ و‬ ‫ وا‬‫را‬ ‫ع‬‫ ا‬ 

.‫را‬‫ع ا‬ ‫و‬ ‫ ا‬‫د‬‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ 
. ‫ح أي‬    ‫ط‬ ‫ي أ‬‫ وا‬، ‫ل‬‫ ا‬‫ أ‬‫ ا‬‫م‬‫ ا‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫از دور ا‬‫ إ‬

‫را‬‫ ا‬‫ أ‬:4

‫ أ‬ ،‫ ا‬‫د‬‫ارس ا‬‫ر ا‬‫ ظ‬  ،‫ ا‬ ‫ل‬‫ة ا‬‫رت م‬
‫ ا‬‫ و‬‫ت ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬‫ام‬‫ل ا‬  ،‫ أ‬‫ أ‬
 ‫ إ‬ ، ،‫اد‬‫ إ‬ ‫ط‬‫ م‬‫ أو‬   ‫ي‬‫ور ا‬‫ وا‬‫ ا‬
.‫ وا‬‫م‬‫ ا‬   ‫ و‬‫ أم‬‫ا‬  ‫ أ‬ ،‫ا‬‫ا‬

:  ‫ درا‬‫ أ‬

. ‫ ا‬‫ أداء ا‬  ‫ ودوره‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ ا‬
. ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ل وأم‬‫از أ‬‫ إ‬
. ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ أ‬ ‫ء‬‫ ا‬ 
. ‫ ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ى‬  
.‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ت ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬ 

‫را‬‫اف ا‬‫ أ‬:5

‫ و‬، ‫ ا‬ ‫اف ا‬‫ ا‬   ‫ إ‬‫د‬‫ أ‬‫ درا‬ 
:  ‫را‬‫اف ا‬‫ أ‬

6
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

.‫ ا‬‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬‫م‬  ‫ف‬‫ ا‬

.‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫از أ‬‫ إ‬
.‫رة ا‬   ‫ دا‬‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬ 
 ‫ أ‬‫ ا‬ ‫ ودور‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ أ‬ 
.‫اف ا‬‫ وا‬‫ ا‬
‫ أداء ا‬  ‫ وأ‬،‫ ا‬  ‫ل‬ ‫ ا‬‫از دور ا‬‫ إ‬
.‫ا‬

‫را‬‫ ا‬ :6

‫ و‬،  ‫ أي‬  ‫ ا‬‫ات ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫را‬‫ ا‬  
:  ‫ع درا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ 

:‫ل‬‫ ا‬ /1

: -‫أ‬

‫ء‬‫ ا‬‫ل و‬‫ و‬،''''  ‫رع‬‫'' وا‬‫ ''و‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ ا‬ ‫أ‬
.(1 )‫ إ‬‫ وام‬

‫ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ك‬‫ و‬  ‫ي‬‫'' ا‬Commins'' ‫ ا‬‫ ا‬‫ل إ‬‫ ا‬ ‫ أ‬‫و‬
 ‫ل ا‬ ،‫ز ا‬‫ ا‬  ‫د‬‫ إ‬‫ و‬،‫ر‬‫ ا‬ ‫ل‬ ‫أن ا‬
.(2 )‫ا‬

.17‫ ص‬،2003 ،‫ة‬‫ ا‬،‫م‬‫ ا‬‫ دار ا‬،‫ي‬‫ إ‬- ،‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ :‫رة‬‫ ا‬‫( ز‬1)
.(70-69) ‫ ص ص‬،2008 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬، -‫ي‬‫ إ‬‫ت ا‬  :‫ ا‬‫ أ‬‫رق ا‬‫( ط‬2)

7
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬-‫ب‬

:‫ أم‬ ‫ل‬‫ف ا‬

 ‫ف‬ ‫ أو أ‬‫ وا‬ ‫ إ‬ ‫ر‬  ‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ''ا‬
.(1 )''‫ك‬‫ا‬
‫اف‬‫ أط‬ ‫ب‬ ‫د‬‫ و‬‫م‬ ‫ ''م‬:‫ أم‬ ‫ل‬‫ا‬ M .Westrom  
.(2 )''  ‫ن و‬‫ل و‬‫ا‬
   ‫ ا‬‫ ا‬'' :‫ل‬‫ى أن ا‬ ‫ ر‬‫ن أ‬ ‫ ا‬‫ أ‬
‫ت‬‫ت و‬‫ر و‬‫ أ‬‫ م‬ ‫ا ا‬ ‫ و‬، ‫ ا‬  ،‫ ا‬‫و‬
.(3 )'' ‫د أو وا‬  ‫ أو‬   ‫اد‬‫ ا‬
:‫ل‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ا‬ 

‫ة‬ ‫ا‬ ‫وذ‬،‫ أو أ‬‫ ط‬ ‫ت‬‫م‬‫ت و ا‬‫ر و ا‬ ‫د‬  
.  ‫ ا‬ ‫ف‬ ‫وم‬‫ إ‬ ‫ أو‬، ‫م‬ ‫اء‬ ‫و‬

:‫ور‬‫ ا‬ /2

: -‫أ‬

  ‫ء‬‫ أ‬  ‫ي‬‫ ا‬‫ أو ا‬‫ أو ا‬‫س أو ا‬‫ ا‬‫ ا‬ '' ‫ور‬‫ا‬
.(4 )''‫د‬ 

(1)
.8‫ ص‬،2014 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫ت ا‬‫ ا‬ :‫ر‬‫ل ا‬ 
(2)
.14‫ ص‬،2010 ،‫ن‬ ، ‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ت ا‬‫ م‬:‫ق‬‫ ا‬
.18‫ ص‬،2014 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ب ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ وا‬ ‫ إ‬ :‫وي‬ ‫( أ‬3)
 ،‫ع‬‫ ا‬   ‫دة‬  ‫ة‬ ،‫ى ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ دور ا‬: ‫راس‬ ،‫ة دراع‬(4)
.07‫ ص‬،2015 ، ،  ‫ ا‬  ،‫ وا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ا‬

8
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬-‫ب‬

‫ت ا‬‫ ا‬‫د ط‬  ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ور‬‫ ا‬ 
.(1 )‫ت‬‫ ا‬  ‫ و‬، ‫ع ا‬‫ت أو أو‬‫م‬ ‫ا‬
‫ ا‬ ‫س‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ ''أم‬:‫ف أ‬  
.(2 )''‫ا‬
،‫ ا‬‫م‬‫ ا‬  ‫ أو‬ ‫ أداء‬‫ ا‬  ‫ور‬‫ ''ا‬:‫ور أ‬‫ف ا‬ 
  ‫ ا‬ ‫ و‬، ‫ا‬  ‫ ا‬  ‫ر‬‫ إط‬ ‫ز‬‫د إ‬‫ ا‬ 
.(3 )''‫اؤه ور‬‫ أ‬  ‫ظ‬‫ا‬
:‫ور‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ل‬‫ ا‬‫ وظ‬ ‫ أي‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬  ‫را‬‫ه ا‬  ‫ور‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أداء و‬ ‫ أ‬   ‫ وا‬، ‫ ا‬‫م‬‫وا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬/3

:‫ا‬

 ‫ن ذ‬ ‫اء‬‫ و‬،‫ م‬‫ة ودا‬‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫ي‬‫ ا‬'' ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
 ‫اء‬ ‫ ا‬‫ دا‬ ‫ أي‬،()   ‫ ا‬ ‫ أو‬،‫ ا‬‫و‬‫ و‬‫أ‬
،‫ ا‬‫ أ‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ارات و‬‫ت و‬‫ر و‬‫ أ‬ ‫ أو‬ ‫ل‬‫ ا‬
‫ت‬‫ت وط‬‫ا‬‫ ا‬،‫وى‬   ‫ه‬‫ أ‬‫ إ‬‫ ا‬‫ أ‬  ‫ل‬‫ ا‬  ‫أو‬

.44‫ ص‬،2006 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ ا‬ ،‫رف ا‬‫ ا‬ : ‫ي‬ ‫ا‬‫(إ‬1)
.35‫ ص‬،2007 ،‫ة‬‫ ا‬، ‫ز‬‫ وا‬‫ وا‬  ‫ دار‬،‫ك ا‬‫ ا‬:‫ ا‬(2)
.35‫ ص‬،2007 ‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ ا‬‫ م‬ ‫داري‬‫ك ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ إ‬،   (3)

9
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ء ا‬‫ى أو رؤ‬‫ ا‬‫ م‬ ‫راء‬‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ن ا‬  ‫ت أو‬ ‫زة أو‬‫ا‬
.(1 )‫ة‬‫اف ا‬‫ أ‬ ‫ أ‬ ‫ون‬‫ وا‬‫ ا‬ ،‫ى‬‫ ا‬‫ م‬
 ‫ي‬‫ب ا‬‫ق وا‬‫ ا‬‫م‬‫م‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫رة‬ ‫م‬'' :‫ب‬ ‫ أ‬‫ا‬‫ إ‬ 
‫ت‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ أ‬  ‫ و‬،‫دي وا‬‫ى ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫دا‬
.(2 )''‫ ر‬ ‫( أو‬‫ أ‬،) ‫ل ر‬‫ ا‬‫ إ‬‫ و‬،‫ظ‬‫ ا‬ ‫ا‬
‫ض‬ ‫ت‬‫م‬‫ر وا‬‫دل ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ''ا‬: ‫ ا‬ ‫ا‬‫ف إ‬ 
.(3 )''‫داري‬‫ ا‬‫اف ا‬‫ أ‬
:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ف ا‬‫ ط‬ ‫ت‬‫ا‬‫رات وا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ر وا‬‫ ا‬‫ م‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
. ‫ف‬  ‫ أ‬  ، ‫ف‬‫ن ا‬ ‫اء‬ ،  ‫دا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬

‫ل‬‫ ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ل‬‫ة ا‬ ‫ف‬‫ا‬

‫اد ا‬‫ إ‬ :‫ر‬‫ا‬

.58‫ ص‬،2011 ،‫ن‬ ، ‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫داري وا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫ة‬ ‫ أ‬(1)
.16‫ ص‬،2003 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ و‬‫ م‬، ‫ل‬‫ ا‬:‫ د‬(2)
.72‫ ص‬، 2013 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ر‬ ،‫ت ا‬‫ل وا‬  :‫ي‬‫رة ا‬ ،‫ي‬ ‫ان‬‫(ر‬3)

10
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫داء‬‫ ا‬ /4

: -‫أ‬

.(1 )‫ إ‬‫ ا‬‫ء إ‬‫ل ا‬‫ إ‬ ‫داء‬‫ وا‬،‫ ا‬‫ أدى إ‬،‫ أو‬،‫ء‬‫ أدى ا‬،‫د‬ ‫أدى‬

.(2 )‫د‬  ‫د‬   ‫دي‬ ‫ أداء‬،‫داء‬‫ ا‬ ‫ح ا‬ ‫و‬ 

:‫ ا‬-‫ب‬

‫ و‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ أو ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ''ا‬:  
.(3 )''‫ ا‬‫اف أو ا‬ ‫ و‬‫ ا‬  ‫ أو‬،  ‫دئ‬‫ت و‬‫ا‬‫ و‬
  ‫د ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ى ا‬‫ ا‬ ‫داء‬‫ ا‬ '' :‫اوي‬ ‫ و‬ 
    ‫ي‬‫د ا‬‫ ا‬ ‫داء‬‫ وا‬،‫ ط‬ ‫ ا‬‫د ا‬‫ و‬   
.(4 )  ،  
‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫س‬‫ ام‬'' :''Miller et Braumily''‫و‬‫ و‬ ‫ه‬  
.(5 )‫ا‬‫ أ‬  ‫درة‬  ‫ءة و‬ ‫ وا‬،‫ وا‬‫ارد ا‬
:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

 ‫ و‬، ‫ أن‬  ‫ل‬‫ز ا‬‫ إ‬‫د إ‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ذ‬   ‫داء‬‫ا‬
 ،‫اق ا‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫ح ا‬ ‫د‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ وا‬،‫ار‬‫ وا‬

.09‫ ص‬،1982 ،‫ د س‬،3 ،‫وت‬ :‫ي‬‫ ا‬‫( ا‬1)

.78‫ ص‬،2003 ،‫روس‬ ،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ون‬‫ وآ‬‫ ا‬‫( أ‬2)
.17‫ ص‬،2010 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫داري‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ (3)
.123‫ ص‬،2004 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ارد ا‬‫ إدارة ا‬:‫اوي‬ ‫( و‬4)
.104‫ ص‬،2013 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬  ‫ دار‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫ إدارة‬:‫ ا‬ ‫ا‬‫( إ‬5)

11
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ءة‬‫ ا‬   ،  ‫ ا‬ ‫رة ا‬ ‫ى‬ ‫ م‬‫ ا‬ 
.‫وا‬

:‫ ا‬ /5

: -‫أ‬

‫ب‬‫ن ا‬     ‫'' وا‬Enterprise''  ‫ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫إن‬
‫ل‬ ‫ أ‬ ،‫س‬‫أ وأ‬  ‫ء‬  ‫ أي‬،‫ أ‬، ‫ أ‬‫ ا‬ ،‫ر‬ 
.(1 )‫ه‬‫ا‬ ‫ ور‬‫أي أ‬

:‫ ا‬-‫ب‬

 ‫اد ا‬‫ ا‬ ‫ون‬ ‫ن‬‫م‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ''ا‬:  ‫رة‬ ‫ ا‬
،‫ ا‬،‫واج‬ ،‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬  ،‫ا‬
.(2 )''...‫م‬‫م‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬،‫وع‬‫ا‬
 ‫د‬‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ة ا‬‫ ''ا‬:‫ أم‬ ''M.trmd''  
.‫دي‬‫ا‬
  ‫د‬   ‫ن‬ ‫أ‬‫ ا‬‫ ''ا‬:‫ أم‬ ‫ر‬ ‫رل‬   
‫ع‬‫ج ا‬‫ إم‬‫ أ‬ ،‫ن‬‫ ا‬‫ل وم‬‫ رأس ا‬‫ إدارة م‬ ،‫ ا‬‫ م‬ ‫ن‬ ‫ل‬‫ا‬
.(3 )‫ ا‬

.27‫ ص‬،2003 ،‫ا‬‫ ا‬،  ‫ دار‬،4‫ ج‬،‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬:‫ون‬‫ وآ‬‫ف ا‬  ‫( ا‬1)
.9‫ ص‬،1998 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬،‫د ا‬‫ ا‬:‫ون‬ ‫ دادي‬‫( م‬2)
.25‫ ص‬،2000 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،‫ ا‬‫د و‬‫ ا‬:  ‫زاق‬‫ ا‬ (3)

12
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

   ‫ و‬،   ‫ ا‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬   ‫ا‬
.‫ ا‬‫ا‬‫ أ‬  ‫ت‬‫ا‬‫ ا‬‫ و‬، ‫ط‬‫ ا‬‫ز وأداء ا‬‫إ‬

:‫ ا‬‫ ا‬ /6

  ،‫و‬‫ ا‬     '' :‫ أم‬ ‫ ا‬‫ف ا‬
،‫ ا‬،‫د‬‫ت ا‬‫ه ا‬ ‫م‬ ‫اء‬ ،‫ ا‬‫ ذات ا‬‫ت أو ا‬‫ ا‬
  ‫ءة وذو‬ ‫ أ‬  ، ‫ام‬   ، ‫ و‬ ،
.(1 )‫داء‬‫ا‬

:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ دا‬‫ظ‬  ،(‫و‬ )  ‫م‬‫م‬ ‫ة ذات ط‬  ‫ ا‬‫ا‬
  ‫ر‬‫ إط‬ ،‫ وا‬‫ و‬ ‫ر‬  ‫د‬ ،‫ة ا‬ ‫ر‬‫و‬
. ‫اض‬ ‫دة‬ ‫ت و‬ ‫ج‬‫م‬

‫را‬ ‫اءات ا‬‫ ا‬:7

:‫ ا‬‫ ا‬/1

،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬ ‫و‬‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬ 
‫م‬‫ ا‬،‫ام‬  ‫ع وا‬‫ ا‬‫ وط‬‫را‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ وم‬، ‫دارة ا‬‫ ا‬

.92‫ ص‬،1985 ،‫ردن‬‫ ا‬،‫ن‬ ،‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫دارة ا‬‫ ا‬:‫ ا‬  (1)

13
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ر‬‫ و‬‫رو‬‫ة ا‬‫ ا‬ ‫ ''ط‬:‫ أم‬ ‫ف‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬
.(1 )''‫ و‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ ط‬

‫ إذ‬،‫د‬‫ ا‬‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬
 ‫ا‬ ‫ره‬ ،‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ وو‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬‫ درا‬ 
‫ أ‬‫ ا‬‫ ا‬  ،(2 )‫ة‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ت و‬‫م‬  ‫ل‬ 
‫ل دا‬‫ ا‬ ‫ح‬   ‫ا‬‫ و‬،‫ل وا‬‫ ا‬ ‫ر‬   ‫ا‬
‫ ا‬‫ ا‬  ،   ‫ ا‬ ‫ل إ‬‫ ا‬‫ و‬،‫ا‬
 ،‫ص ا‬‫ ا‬ ،‫ و‬‫ و‬‫ وا‬‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬  ‫ا‬
.‫را‬‫ه ا‬  ‫ و‬،‫ام‬‫ وا‬‫ ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫إ‬

:‫ت ا‬‫م‬‫در ا‬‫دوات و‬‫ص ا‬‫ا‬

.‫را‬‫ع ا‬ ‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬ :‫ ا‬‫ا‬
،‫ء ا‬‫ رؤ‬ ‫ت‬) ‫ ا‬‫ إ‬‫ام‬‫رات ا‬‫ ا‬  :‫ت ا‬‫ا‬
.‫ت‬‫ ا‬ ‫ل‬ (‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ل وا‬ ‫ء ا‬‫ا رؤ‬‫و‬
04  ‫ى‬‫ ا‬،‫را‬‫ع ا‬ ‫ت‬‫م‬‫ت وا‬‫ ا‬  ‫داة ر‬ :‫ن‬‫ا‬
:‫ور أ‬

.‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬:‫ول‬‫ر ا‬‫ا‬

.‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وا‬:‫م‬‫ر ا‬‫ا‬

.‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ر ا‬‫ا‬

.174‫ ص‬،2006،‫ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ :‫ح‬ (1)
.33‫ ص‬،2017 ،‫ردن‬‫ ا‬،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،1 ،‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ ا‬ :‫ي‬ ‫ ا‬(2)

14
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

.‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ :‫ا‬‫ر ا‬‫ا‬

:‫ وا‬‫ ا‬ /2

‫ت‬‫ ا‬ ،‫د‬‫ث ا‬‫ت وا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ا‬   ‫ر ا‬‫ ا‬ 
‫د‬  ‫ل ا‬‫ل ا‬  ‫دات‬‫ ا‬ ‫ا‬  ‫د‬  ‫ج‬  
   ‫ن‬  ،‫ة‬  ‫ر‬ ‫ أن‬ ‫ ا‬  ، 
.(1 )‫ى ا‬‫ ا‬‫دات إ‬‫ع ا‬

‫ ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ر‬ ‫ة ا‬‫دات ا‬ '' :‫ أم‬ ‫را‬‫ ا‬ ‫ف‬
‫ أو‬‫دات ا‬ ‫ أو‬   ‫م‬ ،‫ ا‬  ‫ن ا‬ ‫ي‬‫ا‬
.(2 )‫را‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ا‬
 ‫ن‬ ، ‫ ا‬‫ات ا‬‫ و‬ ‫ء‬ ‫ أو‬‫ذ‬ '' :‫م‬ ‫ ا‬ ‫و‬
‫دات‬‫ و‬،‫ات‬‫ و‬ ‫ درا‬ ‫ ا‬ ‫ذج‬‫ا ا‬‫ و‬،‫ ا‬   
.(3 )‫ات‬‫ ا‬ ‫ أو ا‬    ‫ ا‬‫ا‬

 ،‫اده‬‫ أ‬ ‫ل إ‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫م‬ ‫ و‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬  ‫ا‬‫وم‬
‫ درا‬‫ي ا‬ ‫ أن‬ ‫ ا‬‫ ''ا‬:‫ أم‬ ‫ف‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ر ا‬ 
 ‫ه‬ ‫ت‬‫م‬‫ت و‬  ‫ن‬‫ و‬،‫ ط‬ ‫د‬ ‫ص ا‬‫ ا‬
.(4 )''‫درا‬

.84‫ ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  :‫ي‬ ‫ ا‬ (1)

.35‫ ص‬،‫ردن‬‫ا‬، ‫و‬‫ر ا‬‫ ا‬ ،‫اءا‬‫ إ‬،‫ وأ‬ ،‫ أ‬،‫ ا‬‫ ا‬:‫ن‬  ‫( ر‬2)
.225‫ ص‬،2009 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ا‬‫ن ا‬‫ إ‬،  (3)
.180‫ ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  :‫ي‬ ‫ ا‬ (4)

15
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

 ، 365‫د‬   ،  ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ درا‬ 
  ‫ظ‬‫ء ا‬ ‫ر‬‫ة ام‬‫ا‬  ‫ و‬،‫ل ا‬ ‫د ا‬‫ ا‬ %20 ‫ر‬‫ا‬
‫م‬‫ل و‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ة‬  ‫ أ‬‫ت( ا‬‫ا‬‫ن )ا‬  ،‫ء ا‬‫أر‬
‫ا‬  ‫ي‬‫ور ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ذ‬‫ أ‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ ا‬
. ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ أداء‬  ‫أ‬

×
‫دة‬ 73 = : ‫ر ا‬ ‫و‬

.‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬:‫دة‬ 73

‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬:8

 ‫ أن‬ ، ‫ذة‬‫ ا‬‫ أو ا‬‫ ا‬ ‫ت و‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬ 
  ‫در‬  ‫ت‬‫م‬‫ت وا‬‫ ا‬  ‫ام‬‫ر ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ و‬،‫ر‬‫ وا‬
،‫ ا‬‫ؤ‬ ‫ أو‬‫و‬ ‫ت‬‫ و‬‫را‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ وذ‬، ‫ا‬‫ أو أ‬‫ا‬
 ‫ت‬‫م‬‫ ا‬  ‫م‬‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ ا‬‫ر ا‬‫ إط‬ ‫ة أدوات‬ ‫و‬
،‫ درا‬   ‫ء‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫داة ر‬ ‫ن‬‫رة ا‬‫ا‬
.‫ت‬‫ وا‬‫ وا‬‫ا ا‬‫و‬

‫ ا‬   ‫ي‬ ‫رة‬‫ ا‬ ‫رة‬'' ‫ أم‬ ‫ن‬‫ف ا‬ :‫ن‬‫ ا‬-1
‫ت‬‫م‬‫ت وا‬‫ ا‬ ‫ث‬‫ ا‬  ‫ و‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ا‬
.(1 )‫ ا‬ ‫ل‬

‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬ ‫ وا‬‫را‬‫اف ا‬‫ أ‬‫و‬
 ‫اد‬‫ أ‬ ‫ت‬‫ت وا‬‫م‬‫ ا‬ ‫داة‬ ‫رة‬‫ ا‬  ،''‫ذ‬ ‫دارة ا‬‫''ا‬

.203‫ ص‬،2011 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ ا‬‫ز ا‬ ‫ دار‬،‫دئ‬‫ وا‬‫ ا‬‫ث ا‬ :‫ة‬‫ا‬ ‫ل‬ ‫ل‬(1)

16
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫را‬‫وض ا‬   ‫ أ‬ ،‫ور ر‬ 4 ‫ن إ‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫را‬‫ا‬
‫ إ‬ ،‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ول‬  ‫ن‬  ‫ه ا‬  ‫و‬ ‫ و‬،‫ا‬‫و‬
‫ز‬ (‫ا‬24) ‫رة‬‫ه ا‬ ‫ت‬‫ أو ا‬ ،‫را‬‫ ا‬   ‫رة‬ 
: ‫ور أ‬ 4 

.(‫ أ‬5) ‫اد ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬ :‫ول‬‫ر ا‬‫ا‬

.(‫ أ‬8)   ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬  :‫م‬‫ر ا‬‫ا‬

‫ظ‬‫ أداء ا‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ :‫ر ا‬‫ا‬
.(‫أ‬5) 

.(‫أ‬6) ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ت وا‬‫ا‬:‫ا‬‫ر ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫ا‬  ‫رة‬'' :‫ أم‬ ‫ف ا‬ :‫ ا‬-2
  ‫ ا‬‫ و‬،‫و‬‫ و‬   ‫ه‬ ‫ت ا‬‫ت وا‬‫م‬‫ ا‬ 
.(1 )‫ و‬  ‫ ذ‬‫ و‬،  ‫دة أو‬ ‫ أو‬ ‫م‬ ‫اء‬ ‫ ا‬

،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫داة‬‫ه ا‬   ‫را‬‫ ا‬
 ‫ ر‬ ‫ أ‬‫ ا‬‫ع ا‬ ‫ن‬ ‫ ا‬    
 ‫ ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬  ،2018/04/03 ‫ر‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬
.

 ‫ أو‬ ‫ ط‬ ‫ك ا‬‫ ا‬'' :‫ أم‬ ‫ف ا‬ :‫ ا‬-3
‫ ذا أ‬  ‫م‬‫ ا‬‫ و‬،''‫ و‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ أو‬، ‫ور‬ ‫ن‬ ‫ص‬‫أ‬

.112‫ ص‬،  :‫ي‬ ‫ ا‬(1)

17
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫م‬ ‫ ا‬ ‫رك‬ ‫ ا‬‫ ا‬'' :‫ أم‬  ‫ وا‬‫ر‬ ‫ ا‬
‫ر ا‬‫ات وا‬‫ا ا‬‫ و‬، ‫اف‬‫ ا‬  ،''  ‫ ا‬‫ ا‬‫ أم‬
.(1 )''‫ع‬‫ل ا‬

‫ ا‬‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬ ‫داة‬‫ه ا‬  ‫و‬
‫دار‬‫ات ا‬‫ة وا‬‫ ا‬  ‫ف‬‫ وا‬،‫ ا‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫و‬
‫دارة ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ت دا‬‫ ا‬‫ ط‬  ،‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬
. 

‫ و‬،‫ت‬‫ ا‬ ‫ ا‬   ‫ ا‬‫دوات ا‬‫ ا‬ :‫ت‬‫ وا‬‫ ا‬-4
:  ‫ ا‬ ‫ت‬‫ و‬‫ و‬ 

.(‫ذ‬ ‫دارة ا‬‫ )ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ر ا‬‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬
. ‫ا‬‫ي وا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬
.‫ ا‬  ‫ظ‬‫ ا‬‫ز‬ ‫ و‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ط‬‫ ا‬

‫را‬‫ود ا‬ :9

‫ا‬ ‫ن‬ ، ‫ م‬‫ ا‬‫ إ‬‫ و‬،‫را‬‫ع ا‬ ‫رم‬‫ ا‬ :‫م‬‫ل ا‬‫ا‬
‫م‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫رم‬‫ن ا‬ ،‫را‬ ‫م‬‫ل ا‬‫ ا‬ 
.  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ع ا‬ ‫را‬

،‫را‬‫ه ا‬ ‫اد‬‫ إ‬ ‫ ا‬‫ة ا‬‫ ا‬ ‫ود ا‬‫ل أو ا‬‫ أن ا‬  :‫م‬‫ل ا‬‫ا‬
:‫ و‬‫ أ‬‫ا‬ 3  ‫ت‬ ‫و‬

.108‫ ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  :‫ي‬ ‫ ا‬(1)

18
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫م‬‫ ا‬  ‫ وذ‬،‫را‬‫ع ا‬ ‫ل‬ ‫اءات‬ ‫ه ا‬   :1‫ا‬
‫دة ا‬‫ ا‬ ‫ إ‬ ،(‫ ا‬،‫اف‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬،‫ )ا‬‫را‬ ‫ا‬
 ‫ع‬ ‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬  ‫ع‬‫ط‬‫ وا‬،‫ءات ا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ا‬
‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ع ا‬  ‫ م‬‫ وا‬‫ط‬‫ ا‬ ‫م‬  ‫ا‬‫ و‬،‫را‬‫ا‬
.‫ا‬

 ‫ل‬‫ ا‬ ‫ وا‬،  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫رة ا‬ ‫ ا‬:2‫ا‬
.2018 ‫ي‬  ‫ أوا‬ ‫ا‬ ،‫ه ا‬ ‫ام‬‫ ا‬‫اء ا‬ ‫ا‬‫ا‬

 ‫دم‬  ،‫رس‬  ‫ أوا‬‫ وذ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫م‬ ‫رة‬  :3‫ا‬
  ،‫دوار‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬،‫ ا‬ ‫ت‬ ‫ر‬‫ وا‬‫را‬‫ا‬
   ‫ظ‬‫ل ا‬‫ ا‬ (‫رات‬‫ا‬ 03) ‫ا‬   ‫رات‬‫ ا‬‫ز‬
 ‫ل‬‫ إد‬ ، ‫ة‬‫ ا‬     ‫رة‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫أ‬
  ‫ا‬ ‫ ا‬ ،‫ أ‬ ‫ أوا‬‫ز‬  ، ‫ت‬‫ت وا‬‫ا‬
.‫ت‬‫م‬‫ ا‬‫ و‬   ،‫ي‬

‫دارة‬‫ ا‬ ‫ن إ‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬   ‫را‬‫ه ا‬ ‫اء‬‫ إ‬  :‫ي‬‫ل ا‬‫ا‬
‫ظ‬‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬،‫ ا‬‫م‬‫ )ا‬‫دار‬‫ ا‬‫ و‬     ‫ا‬
.‫ ا‬‫ر ا‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ء ا‬‫ رؤ‬،‫ء ا‬‫رؤ‬

19
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬:10

‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬ ‫ف ا‬‫ورة و‬ ‫د‬‫ث ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬
‫ت‬‫را‬‫ ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ل ا‬  ‫ت ا‬‫را‬   ‫ أو‬‫اث ا‬‫وا‬
  ‫ ا‬‫ أن ا‬‫ ذ‬،‫ت ا‬‫را‬‫ وا‬‫ل ا‬   ‫ أ‬‫ا‬
‫ث‬‫ت وا‬‫را‬‫ ا‬‫ أ‬  ،‫ث‬‫رف وا‬ ‫اد‬‫ ا‬‫ إ‬  ‫ا‬‫ ا‬ ،‫ا‬‫ا‬
  ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬:‫ان‬  ‫ع درا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ا‬ ‫ أ‬‫ا‬‫ م‬‫ا‬
.''‫ذ‬‫ ''أ‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ام‬ -‫ درا‬‫ت ا‬‫أداء ا‬

20
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬:‫أو‬

 ‫ام‬ ‫ درا‬-'' ‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫خ ا‬‫ ا‬'' :‫و‬‫ ا‬‫را‬‫ا‬
.(1 )‫ ا‬ ‫ا‬‫ وزارة ا‬ ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫إدارة ا‬

‫د‬‫ أ‬   ‫خ ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ل أ‬ ‫را‬‫ه ا‬ ‫ور إ‬
‫ ودرا‬،(‫ارات‬‫ذ ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ ا‬،‫ت‬‫ وا‬‫ ا‬،‫ا‬‫ ا‬،‫دة‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ )ا‬
.  ‫ ا‬‫ ا‬‫اط‬ ‫ و‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ف‬ ‫ أداء ا‬ ‫أ‬

:‫ ا‬‫ؤل ا‬‫ ا‬‫ح ا‬‫ط‬

‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ إدارة ا‬ ‫خ ا‬‫ ا‬ 
‫؟‬ 

:‫ ا‬‫ت ا‬‫ؤ‬‫ ا‬‫ؤل ا‬‫ ا‬ ‫ام‬

 ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬‫خ ا‬‫د ا‬‫ز أ‬‫ أ‬ 
‫؟‬‫ ا‬‫ م‬‫و‬
‫ و‬ ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ إدارة ا‬  ‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬‫ وا‬
‫؟‬‫م‬
 ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ إدارة ا‬ ‫خ ا‬‫د ا‬   
‫؟‬‫ رأ‬   ‫ظ‬‫داء ا‬‫ا‬

‫ت‬‫م‬    ‫ا ا‬‫ن و‬‫رة ا‬‫ ا‬ ‫را‬‫ه ا‬  ‫ ا‬‫ا‬
. ‫ت‬‫را‬‫ه ا‬  ‫ ا‬‫م‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫د أ‬‫ ا‬ ،‫را‬‫ا‬

‫ إدارة‬ ‫ ا‬‫ در‬ ‫ل‬‫ت ا‬   ‫ة‬ ،‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫خ ا‬‫ ا‬ : ‫ ا‬  (1)
.2014 ،‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ،‫دار‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ارد ا‬‫ا‬

21
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫را‬‫ ا‬‫ م‬

:‫ة و‬ ‫ م‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫را‬‫ه ا‬ ‫ل‬ 

‫ده‬‫ أ‬ ‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ إدارة ا‬ ‫ ا‬‫خ ا‬‫ أن ا‬
.‫ى ا‬ ‫ظ‬‫داء ا‬‫ى ا‬  
‫ى‬ ‫دة‬‫ ز‬ ‫ظ‬   ،‫ ا‬ ‫ا‬ ‫دل وا‬‫ ا‬‫ز‬‫ ا‬
.‫ازات وا‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ إدارة ا‬  ‫ظ‬‫داء ا‬‫ا‬
.‫ ا‬‫خ ا‬‫ت ا‬‫ إدراك إ‬‫ أدى إ‬‫ى ا‬ ‫ى ا‬ ‫ ار‬ 
:‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬

‫ه‬‫ وأ‬‫ ا‬ ‫ دوره‬‫ و‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ درا‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
‫ ا‬ ،‫ده‬‫ أ‬ ‫ ا‬‫از أ‬‫ إ‬‫را‬‫ه ا‬ ‫و‬  ، ‫ ا‬
 ‫ار م‬‫ذ ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬ ‫ إ‬ ،‫ظ‬‫ل وا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ وا‬‫ا‬
‫را‬‫ه ا‬ ‫د‬‫ أ‬ ،   ‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬
‫ إ‬،‫ ا‬‫ دا‬‫ أداء ا‬ ‫ه‬‫ و‬،‫ده ا‬ ‫خ ا‬‫ ا‬‫ وا‬ 
‫ أراء‬ ‫ل‬‫ ا‬   ، ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ن ا‬ ‫ ا‬‫م‬  ‫إ‬
.‫ ا‬‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫خ ا‬‫ل إزاء ا‬‫ا‬

‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ات ا‬‫ ا‬'' :‫م‬‫ ا‬‫را‬‫ا‬
.(1 )1979

‫ت دا‬‫دل ا‬  ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫و‬  ‫را‬‫ه ا‬ 
‫ا‬‫ل وا‬‫ ا‬ ‫ا‬ ‫ ا‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ت ا‬‫ا‬

.1979 ،‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ات ا‬‫ ا‬ : ‫ أ‬‫ ا‬ (1)

22
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

  ‫ة‬ ،‫ت‬‫ ا‬‫ دا‬‫ات ا‬‫ ا‬  ‫ء‬  ‫ ا‬‫و‬
.‫ت ا‬‫ ا‬‫ دا‬‫ل ا‬‫ء ا‬‫ و‬‫و‬

 ‫ت‬‫دل ا‬  ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ل‬ ‫را‬‫ ا‬ ‫رت‬
‫ظ‬‫ ا‬‫ف ا‬ ‫ه ا‬ ‫ا‬‫ف ا‬‫ ا‬‫م‬‫؟ وإ‬‫را‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ا‬
‫ت؟‬‫ ا‬ ‫ف‬‫و‬

‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫را‬‫ت ا‬‫م‬   ‫ب ا‬‫ أ‬ ‫را‬‫ه ا‬  ‫ ا‬‫ا‬
 ،   ‫ ا‬‫ي ا‬ ‫ء‬‫ ا‬  ‫د‬‫ورة ا‬ ‫ا‬
.‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬

‫ أ‬  ،‫ظ‬‫ ا‬‫ف ا‬   ‫ وا‬‫ت ا‬‫ى ا‬
.‫ت‬‫ ا‬ ‫ أو‬‫ل ا‬‫د ا‬‫ف أ‬
‫ى‬ ‫ل‬‫ل أو ا‬‫ر‬   ‫ ا‬ ‫ أو‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ا‬‫أن ا‬
.‫ل‬‫اف ا‬‫ أط‬ ‫ت‬‫ ا‬ 
:‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬

‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ درا‬  ‫ أ‬‫ ا‬  ‫را‬‫ه ا‬ 
‫ ا‬‫ ا‬‫ي ا‬ ‫از‬‫ وإ‬، ( ‫ل‬‫ ا‬‫ )و‬‫ات ا‬  ‫ت‬‫ ر‬
 ،‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬ ‫داة‬ ‫ب ا‬‫ أ‬ ‫د‬‫ل ا‬  ،‫ت ا‬‫ ا‬
 ‫ل‬‫ ا‬‫ت أن و‬‫ أظ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ أ‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ و‬ ‫دور‬

23
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ت درا‬‫ ر‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   ‫ درا‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
‫ إ‬ ‫را‬‫ه ا‬ ‫ت‬‫ ر‬ ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬ ‫ل‬‫ور ا‬‫ ا‬
.‫ت‬‫ ا‬ ‫ت‬‫دل ا‬  ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬

‫ و‬‫ درا‬-(1 )''‫ا‬‫ ا‬‫دارة ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬‫ ''إ‬:‫ ا‬‫را‬‫ا‬
،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ل‬‫ وا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫ ر‬،‫دارة‬
.2007/2006‫ا‬‫ا‬

‫ت‬‫ وا‬،‫ا‬‫ ا‬‫دارة ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬‫ل إ‬ ‫را‬‫ ا‬‫ إ‬‫و‬
‫ا‬‫ ا‬‫دارة ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬  :‫ؤل ا‬‫ ا‬ ‫را‬‫ا‬
‫؟‬‫ا‬

:‫ت ا‬‫ؤ‬‫ا‬

.‫؟‬‫ا‬ ‫دارة ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬ ‫أ‬

.‫؟‬‫ا‬ ‫دارة‬‫ه ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ا‬
.‫دارة؟‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ح إ‬ ‫ى‬ 

‫دارة‬‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ده‬‫ ا‬  :‫را‬‫ ا‬
.‫ن‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ ا‬ ‫ا‬

،‫ ا‬‫ درا‬‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ درا‬ ‫ ا‬‫ ا‬:‫را‬‫ ا‬
.‫دار‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ وا‬،‫ن‬‫ وا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫م‬‫ ا‬  ‫وا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫را‬‫ ا‬‫ و‬‫ و‬:‫را‬‫ ا‬‫م‬

  ‫ ا‬  ‫ ر‬،‫ا‬‫دارة ا‬ ‫ و‬‫ درا‬،‫ا‬‫ ا‬‫دارة ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬:  ‫دي‬(1)
.2007-2006 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ل‬‫ وا‬‫ا‬

24
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

.  ‫ا‬‫ ا‬ ‫دارة ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ا‬
.‫ار‬‫ وا‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬  ‫د‬ ‫ت‬‫ا‬
.‫اض‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ص ا‬ ‫ت‬‫ل ا‬‫ إ‬  ‫ دور‬ ‫ذا‬‫ا‬
.‫ارات‬‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬ ‫ وا‬،‫ى ا‬  ‫ة‬‫ ا‬‫وم‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬
:‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬
‫ا‬‫ل ا‬‫ات ا‬   ‫ درا‬   ‫دي‬  ‫را‬‫ه ا‬ 
،(‫ ا‬‫ ا‬‫ )ا‬‫ ا‬  ‫را‬‫ه ا‬ ‫ أ‬ ،‫ا‬‫ت ا‬
. ‫ ا‬،‫ ا‬،‫رة‬ ‫ت‬‫م‬‫ ا‬ ‫ أدوات‬‫ إ‬
‫ل‬‫ دور ا‬ ‫م‬‫ ر‬‫ درا‬ ،‫ ا‬  ‫ درا‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
،‫ ا‬‫ ا‬ ‫را‬‫ه ا‬ ‫ت‬‫ ر‬  ،‫ت ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ا‬
.‫را‬‫ن ا‬‫ و‬،‫ ا‬  ‫ أ‬ 

‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬:‫م‬

  ‫درا‬-‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ''دول ا‬:‫و‬‫ ا‬‫را‬‫ا‬
.(1 )‫ر‬ ''BNA'' ‫ي‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ا‬

‫ف‬‫ ط‬    ‫ أ‬‫ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬ ‫ه ا‬  ‫ ا‬
:‫ ا‬‫ؤل ا‬‫ ا‬  ‫ إ‬ ‫ا‬‫ أ‬    ،‫ت‬‫ا‬

.‫؟‬‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ 

:‫ ا‬‫ت ا‬‫ؤ‬‫ ا‬  ‫ؤل ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ام‬

(1)
 ‫ة‬ ،(‫ ور‬BNA ‫ي‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ) درا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬: ‫ء‬‫و‬
.2014/2013 ،‫ ا‬‫ و‬‫ر‬‫ وا‬‫د‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ ور‬،‫ح‬ ‫ي‬  ،‫د‬‫ أ‬ ‫دة‬ ‫ل‬

25
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

.‫ي؟‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬ ‫د‬‫ ا‬

.‫ي؟‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ى‬ 
.‫ي؟‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬  

‫را‬‫ه ا‬ ‫ ا‬‫ن ا‬ ،‫ام‬ ‫ع وا‬‫ ا‬‫ وط‬‫را‬‫ ا‬ ‫ا‬‫وم‬
‫ و‬، ‫ أو‬‫دا أو م‬ ‫م‬ ‫اء‬ ‫ة‬‫ وا‬  ‫م‬ ،‫ ا‬‫ درا‬ 
. ‫م‬   ‫ة أو‬‫ه ا‬ ‫ ا‬‫ام‬‫ ا‬  ‫ول‬ ،  ‫را‬

‫ت‬‫م‬‫ ا‬  ‫ ر‬‫ و‬ ‫ ا‬‫ ا‬:  ‫ ا‬‫ أدوات ا‬‫و‬
.‫را‬‫ه ا‬ ‫ ودا‬ ‫داة‬ ‫ ا‬‫ إ‬

:‫ أ‬‫ ا‬  ‫ إ‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ل ا‬ 

‫ال ا‬‫ أ‬ ‫ط‬‫ م‬‫ ط‬ ،‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
.‫ ا‬
  ‫ ا‬  ،‫ت‬‫ل ا‬‫ و‬  ‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬
 ‫ت‬‫ ا‬   ‫ه ا‬ ‫ و‬‫م‬‫ أ‬‫ أم‬‫ إ‬،‫وم‬‫ ا‬ ‫ و‬‫م‬‫إم‬
.‫ ا‬‫ا‬
‫ب ا‬ ‫ وذ‬،‫ت‬‫ل ا‬‫ و‬  ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ي أ‬‫ ا‬‫ ا‬
.‫ل‬‫ ا‬
‫وز‬ ‫ أن‬   ‫ت‬‫ ا‬،‫ر‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ة ا‬
.‫ت‬‫ل ا‬     ‫ و‬‫ه ا‬
‫ر‬‫ وأ‬‫ آرا‬  ‫ ا‬  ،‫ ام‬ ‫ظ‬ ‫ أ‬
.‫و‬

26
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

:‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬

‫را‬‫ أن ا‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ ا‬ ‫ و‬    ‫ة‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
،‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫رج‬  ‫ أن‬،‫اءات ا‬‫ ا‬  ‫ درا‬ ‫ا‬
.‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬‫و‬

 ‫ أ‬‫را‬‫ه ا‬ ‫ أن‬  ،‫ درا‬  ‫ف‬‫ ا‬‫ أو‬  ‫أ‬
‫دارة‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫ درا‬‫ أ‬،‫ي‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬
‫ه‬ ‫ و‬‫ ا‬‫ إ‬‫ د‬ ‫ا‬‫ و‬‫را‬‫ن ا‬     ،‫ذ‬ ‫ا‬
.‫را‬‫ا‬

 ‫درا‬-‫ وا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ''ا‬:‫م‬‫ ا‬‫را‬‫ا‬
‫ و‬‫د‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫دة ا‬  ‫ج‬ ‫ة‬ ،(1 )‫ف ا‬‫ ا‬
.2010-2009  ‫ل‬‫ إدارة ا‬ ،‫ر‬‫ ا‬‫ وا‬‫ا‬

‫ي م‬‫ا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫را‬‫ ا‬‫ إ‬‫و‬
:‫ ا‬‫ؤل ا‬‫ ا‬ ‫را‬‫ت ا‬‫ وا‬‫و‬

‫ى‬ ‫ أي‬‫؟ وإ‬  ‫ ور‬‫ ا‬  ‫ي‬ ‫د‬ ‫ل‬‫ر ا‬‫ ا‬ 
.‫؟‬ ‫ و‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ح ا‬‫ ط‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫ا‬

.‫؟‬‫ ا‬  ‫ه‬‫ و‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬

.‫؟‬‫ أ‬ ‫ و‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬  ‫ت‬‫ ا‬ ‫ذا‬

 ‫ج‬ ‫ة‬ ،‫ف ا‬‫ ا‬  ‫ درا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫ان‬  ‫دري‬ (1)
.2010-2009  ‫ل‬‫ إدارة ا‬ ،‫ر‬‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ و‬‫د‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫دة ا‬

27
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

.‫؟‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ 

‫ ا‬‫ أ‬ ‫ب‬‫ أ‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬:‫را‬‫ ا‬
. ‫ م‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ع‬  ‫ ود‬ ‫ت‬ 

.  ‫ف ا‬‫ ا‬  ‫را‬‫ه ا‬  ‫ ا‬ :‫ا‬

‫ل‬ ‫د ا‬‫ ا‬ %20  ‫ر‬‫ ا‬  87   ‫رو‬‫ ا‬‫ ا‬‫أ‬
 ‫ و‬،‫ ا‬‫ات و‬‫ و‬  ‫ر‬‫ وا‬‫ء‬‫ ام‬‫ و‬، 435  ‫ر‬‫ا‬
‫ ا‬‫ل ووا‬  ‫ة‬ ‫ت‬‫ن ا‬  ‫اء ا‬‫ أ‬ ‫ء‬ ‫ر‬‫ة ام‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ل دا‬‫وا‬

 ‫ ا‬‫ درا‬ ‫م‬‫ وا‬،‫ ا‬ ‫ درا‬ ‫ن ا‬‫ ا‬ :‫ ا‬‫أ‬
‫ع‬ ‫ت‬‫ت وا‬‫م‬‫ ا‬ ‫ و‬‫داة ر‬ ‫ن‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ و‬،
.‫را‬‫ا‬

:‫را‬‫ ا‬‫ م‬

.‫دارة‬‫اد وا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬  ‫ل و‬  ‫ أو‬ ‫د‬‫ و‬ 
.‫ت ا‬‫ ا‬     ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬
‫ أ‬  ‫ت ا‬‫ارات وا‬‫دوار وا‬‫ل ا‬  ‫ ا‬ ‫زل‬‫ل ا‬‫ ا‬
.‫ا‬
.‫دارة ا‬‫اد وا‬‫ ا‬ ‫ل‬  ‫ل و‬ ‫ة‬ ‫ن أ‬  ‫ن‬‫و‬‫ ا‬
:‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬

‫را‬‫ات ا‬     ‫ م‬‫ ا‬‫را‬ ‫ة‬‫ و‬ ‫را‬‫ه ا‬ 
 ‫اءات ا‬‫ ا‬‫ م‬ ‫ت‬‫ ا‬‫را‬‫ه ا‬ ‫ أن‬‫ إ‬‫ إ‬،(...‫ ا‬،‫ل‬‫)ا‬

28
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫ ا‬‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫رج‬  ‫ أن‬ ‫ع‬‫ ا‬‫درا‬
.‫ ا‬‫ا‬

‫ )ا‬‫ ا‬‫ م‬‫ ط‬  ‫ درا‬  ‫را‬‫ه ا‬ ‫ أن‬
‫ أ‬،  ‫ف ا‬‫ ا‬ ‫ درا‬‫د‬‫ ا‬  ‫ أ‬ ،(‫د‬‫ا‬
  ‫ أ‬  ،(  ‫دارة ا‬‫ )ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫درا‬
.‫ن‬‫ن وا‬‫ا‬

‫را‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬:11

:‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬/1

‫ أن ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ض ا‬  ،‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬ ‫ درا‬ ‫م‬‫ا‬
‫ه ا‬ ‫ار‬‫ أن ا‬ ‫ أ‬‫ م‬ ‫ء‬ ‫ وأم‬،‫ت ا‬‫ ا‬  
‫ ا‬‫ أن ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ و‬،‫ت‬‫ ا‬  ‫م‬‫ وا‬‫ا‬‫ى ا‬  
.(1 ) ‫ود‬‫ و‬‫ت ودوا‬  ‫اد‬‫ أدوار ا‬‫ا‬ ‫زع‬ ‫ء‬‫ و‬ 

‫ق‬  ‫ ا‬‫ا‬ ‫ك‬  ‫ أي‬ ‫ أم‬  ‫ه ا‬  
 ‫دة‬‫ إ‬  ‫دة و‬ ‫داء وظ‬  ‫ي‬ ‫ م‬ ‫ة‬‫دة و‬
.(2 )‫ا ا‬

‫ره‬ ‫ ا‬‫ إ‬‫م‬‫ر‬ ‫ت‬ ‫ رأ‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫ه ا‬‫ب ا‬‫ أ‬‫و‬
  ‫م‬  ‫ن‬ ‫ أو‬‫ا‬‫ أ‬ ‫ء‬  ‫أ‬ ‫ دا‬‫ا‬ ‫ا‬ ‫ ا‬‫م‬
.‫ ا‬  

.15‫ ص‬،1999 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ري‬  ‫رات‬ ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬:‫ د‬ (1)
.99‫ ص‬،2012 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ت ا‬‫ م‬:‫ن ا‬‫ ا‬  (2)

29
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫ز‬ ‫ا‬‫ م‬‫ وذ‬،‫اره‬‫ن ا‬  ‫ءه‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ أن‬ ‫ه ا‬ 
 ،‫ه ا‬  ‫دل‬‫د ا‬‫ ا‬ ،‫ازن‬  ‫ا ا‬   ‫ظ‬‫ا‬
‫دوار ا‬‫د ا‬ ‫ظ‬‫ وا‬،‫ه ا‬   ‫ت ا‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ إ‬
‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ى‬ ‫ و‬،       
‫ رأي‬ ‫ وا‬،‫ و‬   ‫وار‬‫ ا‬‫ز‬ ‫ل‬  ‫ان‬‫ت وا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ا‬
 ‫ و‬،‫ازم‬‫اره و‬‫ ا‬ ‫ء‬‫ا ا‬   ‫ ا‬ ‫ء‬    ‫ه ا‬
‫ازن‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫ظ‬‫ت أو ا‬‫ ا‬  ‫اء‬ ‫ء‬‫ا ا‬   ‫د أي‬ ‫ا‬
.(1 )‫ار‬‫وا‬

:(2 ) ‫ه ا‬ ‫ت ا‬‫ أن ا‬ ‫ن‬‫ ا‬‫و‬

  ،‫ار ذ‬‫ ا‬ ‫ه‬ ‫ع‬‫ و‬،‫ازن‬‫ ا‬‫ إ‬  ‫ا ا‬ 
.‫ازن‬‫ا ا‬ ‫دة‬  ‫ف‬ ‫ى ا‬‫ن ا‬ ‫ازن‬‫ا ا‬   ‫ث أي‬
‫ه ا‬  ‫ و‬،‫ا‬ ‫ه‬ ‫ع‬‫ازن و‬‫ ا‬   ‫ ا‬‫ إ‬‫ا‬
. 
.‫ار ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ور‬  ، ‫رة‬‫ ا‬‫م‬‫ وا‬‫ ا‬ 
‫ظ‬ ‫ن‬ ‫ار‬‫ا ا‬‫ و‬،‫ده‬‫ار و‬ ‫ورة‬  ‫ ا‬ ‫رة‬‫ ا‬‫م‬‫ا‬
.  ‫رة‬‫ ا‬‫م‬ ‫ ا‬‫د‬ ‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬/2

‫ظ‬‫ور ا‬‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ درا‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ءت أ‬
‫ إذ أن‬،‫ت‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ا ا‬ ‫ ا‬‫ا‬  ‫ و‬ ‫ا‬

.185‫ ص‬،2010 ،‫ن‬ ،‫ ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ت ا‬‫ م‬:‫ ا‬‫ ا‬ (1)
.(186-185) ‫ ص ص‬،‫ م‬‫( ا‬2)

30
‫را‬ ‫اءات ا‬‫ا‬ :‫ول‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة‬‫ ا‬‫ى وظ‬‫ إ‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ات ا‬‫ا‬
.(..‫و‬.... ،‫ر‬) ‫ ا‬‫ ط‬‫م‬ 

‫ أن‬ ،‫ ا‬ ‫د‬ ‫ ا‬‫ظ‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫د ا‬‫ و‬  ‫و‬
‫ وظ‬   ‫ي‬‫( وا‬‫دارة ا‬‫ )ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫د‬ ‫ دور‬‫ا‬‫ل ا‬
‫ء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ل ا‬‫ور ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ر‬‫ و‬‫ ا‬  
‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬   ‫ و‬،‫دار‬‫ل وا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ا‬
.‫ ا‬ ‫ا‬

31
، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ ا‬:‫م‬‫ ا‬‫ا‬
 ،‫ا‬‫أم‬

‫ل‬‫ ا‬ :‫أو‬
‫ل‬‫ ا‬ -1-1
‫ل‬‫ر ا‬ ‫ا‬‫ة و‬‫ م‬-2-1
(‫ر‬‫ل ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ل ) ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-3-1
‫ل ا‬‫ ا‬ -4-1
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ :‫م‬
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬-1-2
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ -2-2
‫ا‬‫ل ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-3-2
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4-2
 ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ وا‬‫ وو‬‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬:
‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-1-3
‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -2-3
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬-3-3
 ‫ق‬‫ وط‬‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫رات و‬ :‫را‬
‫ا‬‫ل ا‬‫رات ا‬ -1-4
‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -2-4
‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -3-4
‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ق‬‫ ط‬-4-4
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:
‫ د‬ ‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ز ا‬‫ أ‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
‫ و‬،‫ه ا‬ ‫اف‬‫ح أ‬ ‫ أو‬   ‫ ا‬‫ و‬،‫ج‬‫م‬‫ وا‬‫ورة ا‬
   ،‫ل‬ ‫ل دا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ج دا‬ ‫ط‬‫ن م‬   ‫ى أن أي‬‫م‬
‫اد‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ات و‬‫ و‬  ‫ت وا‬‫ ا‬‫ م‬
.‫ ا‬ ‫ا‬
 ‫ل‬‫ ا‬  ‫ي‬‫ ا‬‫را‬ ‫ي‬‫ر ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ا ا‬  ‫ول‬ 
‫ ا‬‫ و‬، ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ وا‬‫ وو‬‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ 
. ‫ق‬‫ وط‬‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫رات و‬

32
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ر‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ زاو‬    ،‫ و‬ ‫ر‬ ‫ل‬
:   

‫ل‬‫ ا‬ :‫أو‬

‫ل‬‫ ا‬ -1-1

: ‫ل‬‫ ا‬-‫أ‬

:‫ ا‬‫ ا‬ 

.(1 )‫غ‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ و‬‫ر و‬    ‫ل‬‫ ا‬:‫ ا‬

.(2 )‫اف‬‫ط‬‫ ا‬ ‫ود‬ ‫د‬   ‫ أو‬‫د‬    ‫ل‬‫ ا‬:‫ ا‬

:‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ 

.‫ت‬‫ت وا‬‫ وا‬‫اط‬ ‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬:‫م‬ ''‫ن‬‫ر‬‫ ''أم‬ 
 ‫ ا‬ ‫ ا‬‫م‬  ‫ت ا‬‫ ا‬‫ م‬‫ إ‬‫د‬‫ ا‬‫ ''ا‬:‫'' أم‬'' ‫ و‬
.(3 )‫ أو ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ه‬ 

.15‫ ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬:‫ د‬ (1)
.13‫ ص‬،2008 ، ‫ د‬،1 ،‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ن‬‫م‬  : ،‫ن‬‫ ا‬ ،‫وي‬ ‫در‬‫ ا‬ (2)
.10‫ ص‬، 2011 ،‫ردن‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،1 ،‫داري وا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫ة‬ ‫ أ‬(3)

33
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ل ا‬‫ ا‬-‫ب‬

 ‫ و‬،‫ر‬‫ و‬‫ت ا‬‫ ا‬   ‫ي‬‫ ا‬‫م‬‫ أو ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ا‬
‫ات ا‬   ، ‫ظ‬‫ وا‬‫ م‬‫ و‬‫ و‬‫ ا‬‫م‬ ‫ز ا‬‫ا‬
.(1 )‫ت‬‫ ا‬‫رات وم‬‫ه وا‬‫وا‬

:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ وا‬‫د وا‬ ‫ار‬‫ازن وا‬‫ت ا‬  ‫ف‬ ‫م‬‫ إم‬‫ م‬ ‫ل‬‫ا‬
.‫اء‬  

:‫ل‬‫ر ا‬ ‫ا‬‫ة و‬‫ م‬-2-1

‫د‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ه ا‬ ‫م‬‫م‬‫ل ا‬‫ أن ا‬ ‫ن‬‫ر‬‫ع وا‬‫ء ا‬ 
‫ا‬ ‫ن‬‫م‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫و‬‫ ا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ ا‬ ،‫ ذا‬‫م‬‫م‬‫ا‬
‫و‬‫ ا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ن ا‬ ،‫رة ا‬‫ درب ا‬ ‫ا‬ ‫ أو‬‫ه ا‬
‫ق ا‬‫ م‬    ‫ن‬ ‫ أن‬ ،‫ة‬‫ ا‬‫ع ا‬‫ إ‬ ‫ن‬‫م‬‫ ا‬‫و‬
 Power Relation ‫ة‬‫ت ا‬ ‫س‬‫ أ‬  ‫ إدار‬   ‫ ا‬ ‫ أن‬‫و‬
 ‫ر‬‫ و‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫رة‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ ط‬‫اط‬‫ أ‬‫ن و‬‫م‬‫ر ا‬
‫ن‬ ‫ و‬‫ا‬‫ ا‬‫و‬‫ ا‬‫ إ‬ ،‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬،‫ة‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ت ا‬‫ا‬
.‫ت‬‫ ا‬ ‫ل إ‬‫ ا‬ ‫ة‬ ‫ات‬ ‫ر دون‬‫ ا‬‫ ذ‬ ‫ث‬

‫ه‬  ‫ أ‬‫ أ‬‫ن ا‬‫ و‬،‫ن‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ ار‬
‫ت‬‫ ا‬ ‫ض‬‫ و‬،‫ د‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ل ا‬‫ أ‬‫ إ‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ و‬‫ا‬
 ‫ و‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫ف‬‫ت ا‬ ‫ة‬ ‫ت‬  ‫ن‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ت أن ا‬‫و‬‫وا‬

.20‫ ص‬، 2010 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ب ا‬‫ دار ا‬،1 ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫م‬‫م‬‫ل ا‬‫ ا‬:  ‫روق‬ ‫د‬(1)

34
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬    ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬‫ وأم‬، ‫ن أدوات‬ ‫ؤوا‬
‫ أن‬ ‫ ا‬‫ ا‬  ‫ دورا ر‬ ‫ل‬‫اض أن ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ه ا‬  ‫و‬
‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫ا‬‫ات ا‬‫ ا‬‫ م‬‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫اد‬‫ ا‬ 
  ‫ و‬‫ء ا‬‫ ا‬ ‫ظ‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫ون‬ ‫ا‬‫م‬ ‫وا‬‫ ا‬
.‫ ا‬ ‫م‬

‫ق‬‫ وا‬،‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ ا‬‫ إ‬  ‫ف ا‬‫ن آ‬‫م‬‫ق ا‬‫ ا‬‫و‬
‫ر‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫م‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ أ‬ ‫ون‬ ‫ة‬ ‫ا‬
 ،‫دة‬ ‫ات‬‫ أ‬   ‫وف‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬،‫ة‬‫ت ا‬‫وا‬
‫دم‬‫ق ا‬‫ ا‬ ‫ و‬  ‫د‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ر‬   ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ و‬‫ ا‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ول‬‫ ا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ظ‬ ‫ل‬‫ ا‬‫إن و‬
‫ ا‬‫ر‬  ‫و‬‫ات ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫وف ا‬‫ ظ‬‫ا‬
   -‫ه‬‫ أو‬ - ‫ وا‬‫ر‬‫ ا‬     ‫وا‬
 ‫ة‬ ‫ق‬‫ن ط‬‫م‬‫ر ا‬‫ ط‬،‫اع ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ا‬  ‫ة‬‫ ا‬‫ و‬‫ر‬‫ا‬
‫م‬  ،‫و‬‫ت ا‬‫ذا‬‫ ا‬‫م‬ ‫ل‬‫ن ودق ا‬‫رات ا‬ ،‫ت‬‫ ا‬‫ وم‬‫ا‬
.(1 )‫و‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ا‬

‫ إ‬‫ ا‬  ‫ر‬‫ أي ا‬،‫ل وا‬ ‫و‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫م‬ ‫و‬
 ‫ و‬‫ة‬ ‫ن‬‫ أ‬    ‫ه‬ ‫ أو‬  ، ‫م‬ ‫م‬‫ذن و‬‫ا‬
‫ أو‬‫ر‬ ‫ن‬‫ودوس'' أ‬''   ‫ن‬  ‫ أن‬‫ر‬ ،‫ط‬ ‫ ا‬‫ا‬
.‫رة‬‫أ‬

.55‫ ص‬،2011 ،  ،‫ب ا‬‫ دار ا‬ ،‫ل‬‫ ا‬   :‫ ا‬ ‫ا‬‫ إ‬ (1)

35
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫م‬‫ و‬،‫ و‬‫ أ‬‫م‬ ‫و‬‫ن ا‬‫م‬‫ة ا‬  ‫ل‬‫ ا‬‫ أن و‬  
‫ن‬‫م‬‫ع ا‬‫ وا‬،‫ل ا‬ ‫ف‬  ‫ أو‬‫ت ا‬    ،‫ا‬ 
‫ر ودق‬‫ل ا‬ ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ر‬ ‫ أن‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ه ا‬ 
.‫ ا‬ ‫ ا‬‫ى ا‬‫ إ‬‫ ا‬‫م‬  ،‫ل وا‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫د‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ ا‬‫ إذا‬‫ و‬‫م‬‫م‬‫ى ا‬  ‫ن‬  ‫ل آ‬‫ ا‬‫و‬
‫ا‬ ‫ و‬  ‫اء إ‬ ‫ أي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ر‬  ‫ و‬، ‫ ا‬‫ا‬
.‫ق‬‫ر‬‫ء وا‬‫ة ا‬     ( ‫ق‬490 ‫ا‬)

''‫اث ا‬‫ ''ا‬‫و‬‫ ا‬ ‫م‬  ،‫ ا‬  ‫ن م‬‫و‬‫ف ا‬ ‫و‬
 ‫ا‬ ‫ إ‬ ‫ات رو‬ ‫ل أن‬‫ و‬،''‫اث ا‬‫ ''ا‬  ‫ت‬‫ وم‬‫ أ‬
.‫ر ا‬‫ أ‬‫ آ‬ ‫ث‬  ‫م‬

‫ن ا‬  ،  ‫ة دور إ‬ ‫ن‬  ‫ة ا‬‫ ا‬   ‫أ‬
‫دت و‬ ‫ر ا‬ ‫ و‬،‫ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬
‫ة‬‫ل وا‬‫ دق ا‬‫ إ‬‫ إ‬،‫ ا‬‫ ا‬  ‫ن ا‬ ،‫رت‬‫ل و‬‫ا‬
.‫د‬‫وا‬

‫ت أ‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ب‬‫ ا‬ ‫ إ‬ ‫ل‬‫ وام‬‫ أور‬ ‫رق‬‫ر ا‬‫ أدى ظ‬‫و‬
‫ و‬‫ب ا‬‫ج ا‬‫ إم‬‫ أدى إ‬ ،‫دي‬‫ ا‬ ‫دي‬‫ن ا‬‫ ا‬ ‫ن ذ‬‫ و‬،‫ل‬‫ا‬
 ‫ و‬‫ر ا‬‫ ا‬   ‫ره‬‫ ام‬  ‫ و‬،‫ ا‬ ‫د و‬ ‫ج‬‫إم‬
.‫ورو‬‫ب ا‬‫ا‬

 ‫رات‬  ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ة إ‬ ‫ل أورو‬‫ د‬ ‫رق‬‫ ا‬ ‫أ‬
‫ ا‬ ‫ إن‬،‫ ا‬‫أ‬‫ ا‬ ‫ه ا‬ ‫ت‬ ‫ و‬،‫اك‬‫ آم‬‫ أورو‬ ‫ل‬‫ ا‬

36
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ وو‬،‫ ا‬‫ و‬‫ أ‬‫ ا‬‫م‬ ‫ و‬،‫ة‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫م‬‫و‬ ‫ا‬
.‫رئ‬‫ ا‬‫( و‬‫ل ا‬‫ل )ر‬ ‫ ا‬ ‫ و‬‫م‬ ‫ره‬ ‫ق‬‫ا‬

‫ أن‬ ‫ر‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫اع ا‬ ‫ه ا‬  ‫ر ا‬ ‫وار‬
 ‫و‬ ‫أ‬‫ و‬،‫ ا‬‫م‬‫وف ا‬ ‫اع ا‬‫ ا‬   ‫ أول‬ ''‫غ‬ ''
1455   ‫س‬‫ب ا‬‫ ا‬‫ وط‬،1436  ‫ا‬ ‫م‬‫رغ'' ا‬‫ا‬'' 
‫ول‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫ ذ‬ ‫ ا‬‫ وام‬،1460  ‫رة أ‬ ‫ى‬‫ة أ‬ ‫وط‬
. 250 ‫ا‬ ‫ إ‬1500  ‫ أورو‬ ‫د ا‬ ‫ وو‬،‫ورو‬‫ا‬

‫ن ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ م‬‫ وم‬ ‫ر‬ ‫ث‬ ‫و‬
‫اد‬‫ر ا‬‫ ا‬  ‫رت‬‫ و‬‫ ا‬‫ وا‬،‫ح وا‬‫ن ا‬ ‫ت‬‫ ازد‬ ،
‫ق‬‫ ا‬‫ وا‬Mass Media ‫ي‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ة‬‫ه ا‬ ‫ وأ‬،‫ن‬‫وا‬
 ‫ة ا‬‫ ا‬‫م‬‫ و‬،‫ن‬‫ وا‬‫ وا‬‫ وا‬‫ وا‬ ‫دة‬ ‫ أدوارا‬‫و‬
‫ وأ‬-‫م‬‫م‬‫ا‬- ‫و‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ و‬،‫ت‬‫ر ا‬‫ ام‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ر و‬
.(1 )‫د‬‫ ا‬‫ و‬،‫اء‬‫ ا‬‫ا‬ ‫م‬ ‫ة‬  ‫ن‬‫ ا‬‫ا‬

‫ل‬‫اع ا‬‫ أم‬-3-1

:  ‫ن‬‫ و‬‫ر‬ ‫ل‬‫ وا‬‫ل دا‬‫ك ا‬ :‫ن‬‫ل م‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬-‫أ‬

‫ت‬‫ ا‬ ‫ و‬،   ‫ ا‬‫ دا‬ ‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ ذ‬ 
.(2 )‫اف‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫وا‬

.59 ،‫ه‬‫ ذ‬  : ‫ ا‬ ‫ا‬‫ إ‬(1)

.19‫ ص‬، 2003 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫رات‬‫ء ا‬  ،‫ك ا‬‫ ا‬: ‫(أ‬2)

37
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ و‬‫ل و‬‫ ا‬ ‫ف إ‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬ :‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
.(1 )‫ ا‬‫دارة وا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ا‬
‫ و‬،‫ر‬‫ و‬‫ دا‬ ‫ت ا‬‫دل ا‬‫ و‬‫ م‬  :‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
‫ وا‬‫ر‬‫ ا‬‫دي إ‬  ،‫ أ‬ ‫ت‬‫راء وا‬‫ر وا‬‫دل ا‬ ‫ ا‬‫ا‬
.(2 )‫ ا‬‫اف وا‬‫ ا‬  ‫ و‬، 
:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

  ‫ دا‬‫ ا‬‫ف ر‬ ‫ ا‬  ‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
.‫ ر‬ ‫ أو‬‫ل ر‬‫ن ا‬ ‫اء‬

:‫ر‬‫ل ا‬‫ ا‬-‫ب‬

.(3 )‫ة‬‫ود ا‬ ‫رج‬ ‫دارة‬‫د ا‬ 

 ‫ و‬،‫ت‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ة‬ ‫اق‬‫و ا‬ ‫و‬ 
.(4 )‫ ا‬‫ا‬‫ و‬‫دا‬‫و‬
  ‫ا‬‫ف ا‬ ‫ ا‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ات ا‬‫ ا‬  
.(5 )‫ر‬‫ا‬

.21‫ ص‬،2009 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ل ا‬‫ ا‬:‫ د‬ (1)
.22‫ ص‬،2001 ، ،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ ا‬ ‫ إ‬ :‫د‬ ‫ل ط‬ (2)
.139‫ ص‬،2000 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ب ا‬  ،‫دارة ا‬‫ ا‬:‫ي‬‫ ا‬ ‫( أ‬3)
.140‫ ص‬،‫ م‬‫( ا‬4)
(5)
Alex muchielliles : Science de l’information et de la communication, édition hachette
paris,2001,p85.

38
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫اء‬ ،‫ر‬‫ ا‬  ‫ظ‬ ‫ أو‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ع ا‬ 
  ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ك و‬‫ أو ا‬‫ت ا‬‫ أو ا‬،‫رد‬ ‫ أو‬‫ا ز‬‫م‬
   ‫رة‬ ‫ت‬‫ه ا‬‫ و‬، ‫ل‬‫ وأ‬ ‫ت‬‫ه ا‬  ‫ و‬،‫س‬‫ا‬
.‫ر‬‫ ا‬‫ و‬‫ا‬

:‫ل ا‬‫ ا‬ -4-1

 ‫ ا‬ ‫ا‬  ‫د‬‫ أ‬‫ة أ‬ ‫ل ا‬‫ده أ‬‫ وا‬‫ر ا‬ 
‫دة‬‫ إ‬‫ و‬،‫ة‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ أ‬ ‫را‬ ‫ر ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ أ‬‫ ا‬‫ت ا‬‫را‬‫ا‬
‫ا‬‫وري م‬‫ ا‬ ‫ أ‬‫ أ‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬
‫ا‬‫ ا‬‫ت ا‬ ‫ ار‬  ‫ه‬‫م‬  ‫ أ‬‫ة ا‬‫ازات ا‬
 ‫ أ‬ ‫ و‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ا‬
‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬ ‫م‬‫ي ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬،''‫ ا‬ ‫ت أو‬‫ ا‬''
‫اط‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫د‬ ‫ي أ‬‫ وا‬،‫ار‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬‫ ا‬‫ا‬
  ‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ،‫ ا‬‫ ا‬   ‫ز‬‫ أ‬‫ و‬،‫ا‬
  ‫وم‬‫ إ‬‫ج و‬‫ إم‬‫ إ‬‫ن ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ و‬‫ن ا‬‫ ا‬‫ م‬ ‫ل ا‬‫ا‬
‫ وأ‬ ‫ل‬‫س وأ‬‫ت ا‬   ‫اث‬‫ إ‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ا‬
    ‫ر‬‫ وام‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫رع‬‫ر ا‬‫ ا‬ ،‫ا‬
 ‫د‬     ‫ة‬   ‫ ذو‬‫ ز‬ ‫ ا‬‫ إ‬‫ق م‬ 
. ‫ة‬   ‫ه‬‫ أ‬ ‫ام‬  ‫ ا‬  ‫ة‬

39
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ل ا‬‫ ا‬  

‫ وا‬‫د‬‫ ا‬‫دوات وا‬‫ وا‬‫ وا‬‫ا‬‫رف ا‬‫ات وا‬‫ ا‬ 

‫ أي‬‫د‬‫ و‬‫ وم‬‫ وا‬‫ و‬‫ت وإم‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫دار‬‫وا‬
.(1 )‫ت‬‫اد وا‬ 

:‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ة و‬‫ م‬

:‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ت‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ 

:‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬‫م‬‫ و‬،‫ ا‬   ‫ف‬  ‫أو‬
.‫م‬‫م‬‫ل ا‬ ‫ة‬   ‫ر ا‬ ‫ أ‬ ،‫ ا‬  ‫ ا‬‫وا‬

:‫ ا‬‫ ا‬

‫ وأ‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ وأ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫م‬
‫د‬‫ ا‬   ‫ ا‬‫ ر‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫وا‬‫ ا‬ ‫ا‬
 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬،‫وف‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ن‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ أ‬‫ ا‬‫ و‬،‫ا‬
‫ق‬‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬،   ‫ن‬‫م‬‫ ا‬ ‫ ر‬ ‫ أو‬ ‫ذن‬‫ا‬
.(2 )‫ت‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ وأ‬‫ت إدار‬ ‫ي إ‬‫ا‬

.221‫ ص‬،2009 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬،‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬:‫رق ا‬‫ ط‬،‫وان‬  ، ‫ل‬ (1)
.47‫ ص‬،2006 ، ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ار ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ت وا‬‫ ا‬ :‫ ا‬  ‫ر‬‫ ا‬،‫وي‬ ‫د‬  (2)

40
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ا‬

‫و‬ ‫ ا‬ ‫دي‬   ‫ت‬‫ط‬‫ ا‬ ‫ أي‬‫ن ا‬‫م‬‫ف ا‬ ‫و‬
‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫د ا‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫د م‬‫وء أ‬ ‫ت و‬‫و‬
‫ر‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫أت ا‬ ‫ و‬،‫رق‬‫اع ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬
،1445  ‫ن‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫وف‬‫غ'' ا‬''  ‫ع‬‫ ا‬
 ‫ا‬ ‫اع ا‬‫ن ا‬‫ و‬، ‫ ا‬‫ إ‬‫ و‬‫ أورو‬ ‫ت ا‬‫ ام‬‫و‬
.(1 )‫ت‬‫ وا‬‫ا‬‫ وا‬ ‫ي‬‫ا‬

:‫وم‬‫ ا‬‫ا‬

  ‫ءل أ‬  ‫ل ا‬‫ أ‬ ‫ن ا‬‫ ا‬ ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ 
    ‫ءل أ‬  ‫ ا‬ ‫ز‬‫ أ‬ ‫ و‬، ‫ون‬ ‫ة‬  
   ‫ث‬ ‫ي‬‫ج ا‬‫م‬‫ ا‬‫ ذ‬‫ ا‬ ‫ز‬‫ أ‬ ‫ و‬، ‫ون‬ ‫ة‬
‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬ ‫رز‬‫ ا‬‫ ا‬‫ل و‬‫رة ا‬‫ت و‬‫ا‬
‫ أ‬ ‫ع و‬‫ و‬،‫ح‬  ‫ أ‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أم‬  ‫ع‬‫ وا‬ 
‫ر‬‫ت وا‬‫م‬‫ء وا‬‫م‬‫ ا‬‫ وم‬‫ر ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ت‬  ‫ل ا‬‫رة ا‬
‫رت‬‫ة ط‬ ‫رات‬‫ة ا‬‫ات ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ظ‬‫ و‬،‫ر‬  ‫رات‬‫ول وا‬‫ ا‬
 ‫ ا‬‫ ط‬‫رات م‬‫ه ا‬ ‫ و‬،‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬
:(2 )  ‫ه ا‬ ‫ت‬‫ و‬‫ آ‬‫م‬  ‫ ا‬‫ ودوا‬‫م‬

.‫ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬‫ر ا‬‫ظ‬

.‫ن‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ ا‬‫ ط‬  ‫وم‬‫ ا‬   ‫ر‬‫ظ‬

.244-243‫ ص ص‬،2014 ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ر‬ ،‫ر‬‫ و‬‫ل م‬‫ وا‬‫ ا‬‫ و‬‫ إ‬ :‫ي‬ ‫ان‬‫( ر‬1)
(2)
.244‫ ص‬،‫ م‬‫اا‬

41
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

.‫م‬‫ ا‬‫ل ا‬  ‫ة‬‫ ا‬‫ر ا‬‫ظ‬

:‫ل ا‬‫ ا‬ ‫اع‬‫ أم‬
.‫م‬‫م‬‫ا‬
.‫ل‬‫ ا‬‫ا‬
.(1 )‫ن‬‫ا‬
:‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ وظ‬

:  ‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ وظ‬

.‫وم‬‫ إ‬‫ و‬‫دة ا‬‫ج ا‬‫ إم‬‫وظ‬

.‫ ر‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫وظ‬
.‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫وظ‬
.‫ز‬‫ و‬‫ وم‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ م‬‫وظ‬
.(2 )‫اد ا‬‫ض ا‬ ‫وظ‬

:‫ل ا‬‫ ا‬  -5

‫ ا‬  ‫ى‬‫ت ا‬‫ ا‬   ‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ت‬
:‫أ‬

.‫ ا‬ 
.‫ن‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬

.330-329‫ ص ص‬،2011 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫ر‬‫ة وا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ و‬:‫ري‬‫ ا‬‫اد أ‬ (1)
.202-201‫ ص ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  :‫ي‬ ‫ان‬‫(ر‬2)

42
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

.‫ر‬‫م‬‫ع وا‬‫ ا‬

.‫ك أو ا‬‫ ا‬ 
.‫ا‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬
.‫ا‬‫ ا‬
.‫ ا‬ 
.‫م‬‫ ا‬

‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ :‫م‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬-1-2

:(1 )  ‫ز ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ة دا‬ ‫ أ‬‫ا‬‫ل ا‬

.‫ارات‬‫ذ ا‬‫ ا‬  ‫داء‬‫ ا‬ 

.‫ا‬  ‫ و‬  ‫ ا‬
.‫ ا‬ ‫وح ا‬‫ز ا‬ ‫ت‬‫ت و‬‫رة ا‬  ‫ ا‬
.‫ا‬‫ وا‬‫ ا‬ 

:(2 )‫ل‬  ‫ه ا‬  

.‫ة‬ ‫ر‬ ‫اف ا‬‫ ا‬  ‫ل‬‫ءة ا‬ ‫ ر‬ ‫ا‬
.‫ات‬‫دارات وا‬‫ ا‬  ‫ون‬‫ وا‬‫ا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ا‬
.‫ و‬ ‫ر ا‬‫راء وا‬‫دل ا‬  

.15‫ ص‬،2011 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،1 ،‫ و‬‫ م‬‫ درا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬: ‫(م‬1)
.79‫د‬‫ ا‬، ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ر‬ ،  ،(‫ وا‬‫ت )ا‬‫ ا‬ ‫داري‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫م‬ ‫ى‬‫(م‬2)

43
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ -2-2

:(1 )‫ و‬‫ا‬   ‫ أ‬ ‫ا‬‫ل ا‬

.‫ل ا‬‫ إر‬‫در إ‬ ‫ أو ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ا‬

 ‫ ا‬ ‫ و‬، ‫ إ‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ن وا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ا‬
.‫ا‬.....‫ات‬‫ ا‬،‫رات‬‫ ا‬،‫ءات‬‫ ا‬،‫ت‬
 ‫ و‬،‫ ا‬‫ إ‬‫ ر‬ ‫ أ‬ ‫ ا‬ ‫داة ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ا‬
‫اء‬ ،‫د‬‫ت و‬‫ ا‬ ‫ أداة‬  ‫ ا‬   ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬ 
.‫ن‬ ‫ ا‬‫ت أو ا‬  ‫ أو‬‫ذا‬  ‫م‬
.‫ د‬‫ و‬ ‫ إ‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ا‬
 ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬   ‫ي‬‫د ا‬‫ ا‬‫ و‬:(‫ )ا‬‫ ا‬‫ا‬
.‫ ا‬
  ‫ي‬‫ه ا‬‫ ا‬  ‫وث‬‫ و‬‫اف ا‬‫ أ‬    ‫ و‬:‫ا‬
.‫ك ا‬ ‫ت أزو‬‫ت أو ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-3-2

:(2 )  ‫ة و‬ ‫اف‬‫ أ‬‫ا‬‫ل ا‬

:  ‫اف‬‫ أ‬

.‫ ا‬ ‫ح‬‫ر‬‫ وا‬‫ ا‬
.‫ وا‬‫دة ا‬‫ز‬

.8‫ ص‬،2006 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ت‬‫ دار ا‬، ‫ د‬،‫ل‬‫رات ا‬ ‫ د‬:‫ن‬ ‫در‬‫(م‬1)
.5‫ ص‬،‫ه‬‫ ذ‬  : ‫ء‬‫(و‬2)

44
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ا‬‫ ا‬ ‫اء أرا‬ ‫دارة‬‫ ا‬   ‫ا‬‫ل إ‬  ‫ت ا‬ ‫ء‬‫ر‬‫ا‬
.‫و‬‫ا‬
:‫دة‬  ‫اف‬‫ أ‬

‫د‬ ‫رة‬ ‫ ا‬‫ث دا‬   ‫ف‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ل‬  ‫ور‬‫و‬
،‫ ا‬ ‫اف وا‬‫ وا‬‫ ا‬   ، ‫ارات‬ ‫ذ‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬‫ دا‬‫دارة ا‬‫ ا‬‫ أم‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫و‬

:‫ر‬  ‫اف‬‫ أ‬

.‫ ذ‬ ‫رة ا‬ 
.‫ و‬‫م‬ 
.   ‫ا‬‫ا ا‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ آراءه‬ ‫ف‬‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4-2

 ‫ا‬‫ م‬ ‫ أي‬ ‫د‬ ‫م‬ ،  ‫ و‬ ‫ورة‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
:  ‫ظ‬‫ه ا‬ ‫ و‬،‫اه‬  ‫ة وظ‬ ‫دي‬ ‫ره‬  ‫ أ‬ 

‫دة‬ ‫ل‬‫ آ‬     ‫ور‬‫ت ا‬‫ ا‬    :‫ ا‬‫ظ‬‫ا‬
 ‫ت‬‫ه ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬     ‫ط‬ ‫ و‬ ‫ن‬‫و‬
 ‫ و‬،‫ ط‬‫ة ز‬ ‫ن‬  ‫ك‬ ‫م‬ ،‫ؤ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫أ‬
.‫و‬ ‫د‬ ‫ ودور‬‫ ا‬ 
 ‫د‬    ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ة‬‫ت ا‬‫ ا‬  :‫ ا‬‫ظ‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ا‬

45
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ت ا‬‫م‬‫ أي ا‬،‫ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  :‫ ا‬‫وظ‬
.(1 )‫ن ا‬‫ وا‬ ‫ت ا‬‫ت وا‬‫م‬‫ ا‬    ،‫ ا‬
  ‫ ا‬‫ر‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬‫ت ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  :‫ ا‬‫وظ‬
.(2 ) ‫ وا‬‫ا‬
‫ة‬‫ء ا‬‫ أ‬‫ و‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ ا‬ ‫ دورا‬‫ا‬‫ل ا‬ :‫ ا‬‫ظ‬‫ا‬
‫س‬‫س ا‬‫ م‬ ‫و‬‫ ا‬‫م‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬  ‫ وذ‬، ‫ و‬‫ا‬
.‫ر ا‬ ‫ي‬ ‫دة‬  ‫ا‬ ‫ل‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ار‬‫وإ‬
‫ دا‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ق‬‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫ظ‬‫ه ا‬ :‫ ا‬‫ظ‬‫ا‬
،‫ ا‬ ‫ه‬‫ ا‬ ‫ب‬‫ور ا‬ ‫د‬   ‫ن‬‫ع و‬‫ ا‬‫ ط‬ ،‫ا‬
‫اد دا‬‫ ا‬‫ت م‬‫ و‬ ‫ت‬ ‫اث‬‫ إ‬ ‫ ا‬‫ع دا‬‫ ا‬‫ظ‬ ‫د‬‫وا‬
.(3 )‫ا‬

 ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ وا‬‫ و‬،‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬:

:‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-1-3

‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ت ا‬  ‫ة و‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
‫ل‬ ‫ أن‬ ، ‫ وا‬‫دم‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ت وا‬‫دل ا‬‫ و‬‫ م‬‫و‬
:  ‫ة م‬ ‫اع‬‫ أم‬‫ا‬‫ا‬

.19‫ ص‬،1985 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل وو‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ي‬(1)
.196‫ ص‬، ‫ ام‬‫(ا‬2)
.276‫ ص‬،1999 ،‫ر‬‫ ا‬، ‫ار ا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬ ‫م‬‫م‬‫ك ا‬‫ ا‬:‫ راو‬(3)

46
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ل ا‬‫ ا‬

‫ه‬ ‫ن‬ ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ ا‬‫ام‬‫ وا‬‫ر ا‬‫ إط‬  ‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬
‫ء‬‫ ا‬ ‫و‬‫ و‬‫ وا‬‫ وو‬‫ا‬  ‫ن‬ ‫ أن‬ ،‫ل‬‫ ا‬‫ر‬ ‫ت‬‫ا‬
‫ة‬ ‫ن‬  ‫د ا‬  ‫ي‬‫ ا‬‫ل ا‬‫ وا‬،‫ه ا‬ ‫ر‬‫ إط‬‫ دا‬‫د‬‫ا‬
‫ل‬  ‫ل أو‬‫ا ا‬ ‫د‬‫ وو‬ ‫ ا‬ ‫ى‬ ‫ل‬  ‫ن‬ ‫ ا‬‫ر‬
.(1 )‫ت ا‬‫ ا‬‫ دا‬‫ا‬

 ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬   ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬ ‫وم‬
.(2 )‫ ا‬‫ أو م‬‫ ا‬

:‫ت أ‬‫ة ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬‫و‬

‫ج أو‬‫م‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫ ر‬ ‫ن‬ ‫ أي‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬:‫زل‬‫ل ا‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬
‫ ر‬‫ج إ‬‫م‬‫ل ا‬  ‫ن‬ ‫ أي‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬:‫ل ا‬‫ا‬
.‫دارة‬‫ ا‬
‫ر‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ أو‬‫ أم‬‫ ا‬ ‫ث‬ ‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ل ا‬‫ا‬
.‫ت‬‫و‬‫ا‬
‫ وا‬  ‫ م‬‫ و‬،‫ي أو ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ و‬:‫ري‬‫ل ا‬‫ا‬
‫ ا‬ ‫ ر‬    ‫ت إدار‬  ‫اد‬‫ ا‬ '' ‫ أم‬ ‫و‬
.(3 )‫ ا‬‫ إدارة أ‬ ‫ج‬‫م‬‫ ا‬  ‫ن‬

.195-194‫ ص ص‬،2001 ،‫ن‬ ، ‫ دار وا‬،1،‫م‬‫م‬‫ي ا‬‫ل ا‬‫دئ ا‬ :‫ ا‬‫ م‬‫ ا‬ (1)
.395‫ ص‬،1993 ،‫ة‬‫ ا‬،‫رف‬‫ة ا‬ ،1 ،‫دارة ا‬‫ل ا‬‫ أ‬: ‫ ا‬ ‫ا‬‫(إ‬2)
.244‫ ص‬،2005 ،‫ن‬ ، ‫ دار وا‬،3 ،‫ل‬‫ت ا‬  ‫ك ا‬‫ ا‬:‫ن‬‫ن ا‬ ‫د‬(3)

47
  ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ة‬‫ وا‬‫ل ا‬‫ات ا‬    :01‫ ر‬‫ا‬

‫ا‬

-‫ د‬- ‫ة‬‫ دا‬ -‫ ج‬- ‫ة‬‫ دا‬ -‫ ب‬-‫ة‬‫ دا‬ -‫ أ‬- ‫ة‬‫ دا‬
‫ة‬‫ت ا‬‫ا‬

‫ت ا‬‫ا‬
-‫و‬- ‫ر‬ -‫ه‬-  ‫ر‬

‫ت ا‬‫ا‬

4 ‫ة‬‫ و‬‫ر‬ 3‫ة‬‫ و‬‫ر‬ 2‫ة‬‫ و‬‫ر‬ 1‫ة‬‫ و‬‫ر‬

.104‫ ص‬،2009 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬:‫ق‬‫ ا‬ :‫ر‬‫ا‬

:‫ ر‬ ‫ت‬‫ا‬

 ‫ وإ‬،‫ت ا‬‫ ا‬   ‫ر‬‫ت و‬‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬ ‫إن‬
‫ ا‬ ‫ت‬‫ وا‬،‫ ا‬  ‫ أ‬ ‫ن‬ ‫ل وا‬ ‫ ر‬ ‫ل‬‫ أ‬‫أ‬
‫ م‬ ‫دة‬ ،‫ ر‬  ‫اءات‬‫ وإ‬‫ا‬   ‫ت ا‬‫ ا‬ 
‫دة‬‫ ا‬‫ات ا‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ات‬ ‫ل‬ ‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ و‬،‫ت ا‬‫ا‬
. ‫ت‬  ‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ دا‬ ‫ل‬

‫ض‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬: ‫ة م‬  ‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫وأ‬
   ‫ار أو‬‫ذ ا‬‫ ا‬   ‫ت‬‫ت و‬‫م‬  ‫ل‬‫رة وا‬‫ا‬

48
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ت‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ وا‬،(1 )‫ت ا‬‫ط‬ ‫اد وا‬‫ا‬
: ‫ا‬

‫ ا‬ ‫ت‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ا‬:2‫ ر‬‫ا‬

4 3
5

1 1 1 1 1 9 8 7 6

.90‫ ص‬،  :‫ي‬ ‫ان‬‫ر‬:‫ر‬‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬-2-3

.‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل ا‬‫ ا‬:‫اع و‬‫ث أم‬ ‫ل إ‬‫ ا‬‫ و‬

‫ل ا‬‫ ا‬

 ‫ء‬‫ؤ‬‫راء أو ا‬‫ ا‬ ‫دوات ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ت‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ا ا‬ 
‫ا‬‫ دون ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ون دا‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬  ‫ و‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل و‬
  ‫ث ا‬ ‫ول‬‫ أو ا‬‫ ا‬  ،‫ن ذو ا‬  ‫دة‬‫ و‬‫أداة و‬

.90‫ ص‬،  :‫ي‬ ‫ان‬‫(ر‬1)

49
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

، ‫ارات‬ ‫ل إ‬‫ ا‬‫ا إ‬ ‫دي‬ ‫ و‬، ‫ار‬‫ و‬ ‫ك‬ ‫ن‬ 
.(1 ) ‫ى ا‬ ‫ دون أن‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ل ا‬‫ث ا‬ ‫ أن‬‫و‬

،‫ن ا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ع‬‫ا ا‬ ‫ أن‬ 
.‫وات‬‫ات وا‬‫ ا‬،‫ا‬

 ،‫ر‬‫ إط‬ ‫ه أو‬‫ و‬‫ ا‬  ‫ت‬‫د‬‫ت أو ا‬‫ه ا‬ ‫ن‬ :‫ت‬‫ا‬
 ‫ أداة‬‫ ا‬‫ و‬،‫ف‬‫ ط‬  ‫ م‬‫ و‬ ‫ف‬  ‫ع‬  ‫ أو‬
‫ا‬    ‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ا ا‬ ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ أدوات ا‬
‫ رد ا‬‫ ط‬ ‫ وذ‬‫ى ا‬‫ و‬‫ ا‬ ‫دراك‬ ‫ث ا‬  ‫م‬
.(2 )‫ و‬  ‫ي‬‫ا‬
‫ن‬ ‫ ط‬‫ة و‬ ‫اع أو أ‬‫م‬‫ ا‬‫ أو‬ ‫ع‬‫ا ا‬  :‫وات‬‫ت وا‬‫ ا‬
 ‫راء‬‫ر وا‬‫دل ا‬ ‫ت و‬‫ل وا‬‫دارة وا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫و‬
.(3 )‫ت إ‬‫ات وا‬‫دل ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ت و‬‫ ا‬ ‫ن‬‫ م‬
‫ل ا‬‫ ا‬

‫ت‬  ‫ إذا‬‫ ا‬ ‫ د‬‫ج إ‬ ‫ر دا‬‫ص أ‬  ‫ت ا‬‫إن ا‬
 ‫ال‬  ‫ ا‬‫ أن ا‬‫ا‬‫ وا‬، ‫رة‬  ‫غ‬ ‫م‬ ،‫ت‬‫ة ا‬ ‫ة‬
‫ت‬‫ ا‬‫ة و‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫دارات‬‫ن ا‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ظ‬‫ى ا‬ 
.(4 )...‫رات‬‫ ا‬،‫د‬‫ت ا‬‫ ا‬،‫ات‬‫ ا‬: ‫ة‬ ‫را‬ ‫ا‬

.39‫ ى‬،2001 ،‫ن‬ ، ‫ دار وا‬،1 ،‫م‬‫م‬‫ي وا‬‫ل ا‬‫دئ ا‬ :‫ ا‬‫ م‬‫ ا‬ (1)
.93‫ ص‬،2001 ،‫ن‬ ،‫ا‬‫ ا‬ ،1 ،‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬: ‫ م‬(2)
.74‫ص‬،2013 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ر‬ ،1 ،‫ت ا‬‫ل وا‬  :‫ي‬ ‫رة‬ ،‫ي‬ ‫ان‬‫(ر‬3)
.271‫ ص‬،1987 ،‫ر‬‫ ا‬،    ،7 ،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫دئ‬ :‫وي‬‫ ا‬ ‫ن‬(4)

50
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬-3-3

‫ف‬‫ا ا‬ ‫ و‬، ‫ وأ‬ ‫ت أ‬‫ ا‬‫ دا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬
:‫ و‬‫ا‬‫ ا‬  ‫إ‬

:‫ ا‬ 

‫ة‬ ‫ن‬  ‫ت‬ ،‫و‬ ‫ و‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ وأ‬‫ م‬
‫ت‬‫د ا‬ ‫ إ‬‫ا أدى ذ‬ ‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ و‬،‫ة ا‬ ‫ أو‬ ‫أو‬
‫ا‬‫ و‬،‫ة‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ل و‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ ا‬‫دي إ‬  ‫ا‬‫ و‬،‫دار‬‫ات ا‬‫وا‬
 ‫ ا‬‫ة و‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ أ‬،‫ا‬‫ أ‬‫ ا‬ ‫ل‬ ‫ د‬‫ م‬
  ‫وع ا‬  ‫ أن‬ ،‫ل‬‫اف ا‬‫ أط‬ ‫ة‬‫ وا‬‫ط‬ ‫ل‬‫ ا‬
‫ا‬   ، ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ة‬ ‫وع‬‫ه ا‬ ‫م‬ ‫ إذا‬‫ و‬ ‫ت‬‫ا‬
   ‫ل و‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ط‬‫دي إ‬ ‫ إذ أن ذ‬،‫ت‬‫ ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬
 ،‫د أ‬     ‫ أو‬،‫م‬  ‫ أو‬‫ل ا‬‫ و‬ ‫ت‬‫ا‬
 ‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬  ‫دار‬‫دة ا‬‫ ا‬‫ أ‬ 
 ‫وى‬    ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫وع ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬ ‫ع‬
.(1 )‫ل‬‫ا‬

.275‫ ص‬،1999 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ إدار‬‫ت وأ‬‫ ا‬: ‫د ا‬  (1)

51
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ط‬

  ‫ر‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ ط‬  ‫ ا‬  ‫ت‬‫ ا‬
‫م‬‫ل أو ا‬ ،‫ت‬‫ ا‬‫ أ‬  ‫م‬‫ل أو ا‬‫ه ا‬ ‫ن ط‬ 
.(1 )‫ وا‬ ‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬ ‫و‬ ‫ة و‬ ‫ت‬‫ ا‬  ‫ن‬

:‫ ا‬ ‫ء وا‬‫ؤ‬‫ ا‬‫ م‬

،‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫د‬ ،‫و‬‫ و‬ ‫ة‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ت ا‬
‫ع إ‬‫أي وا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ ا‬  ‫دارة‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬
‫ أدا‬ ‫ أو‬‫ه ا‬  ‫دي إ‬ ‫ و‬،‫ل‬‫ ا‬   ‫ا‬‫ و‬،‫ا‬
.(2 )‫ن‬ ‫ أن‬  ‫ظ‬

 ‫ق‬‫ وط‬‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬‫رات و‬ :‫را‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫رات ا‬ -1-4

:   ‫رات‬‫ ا‬  ‫ج إ‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫إن إ‬

‫ ا‬   ‫ ا‬ ‫ت‬ ‫د‬   ‫دة‬‫ ا‬‫ ا‬:‫رات ا‬ 
 ‫ أن‬  ‫ل‬‫ ا‬‫ن و‬ ‫ و‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ل‬ ‫ر‬  ‫ي‬ ‫دار‬‫ا‬
:‫ ا‬‫و‬‫ا‬
‫ وا‬‫م‬‫ ا‬‫ن وا‬‫ و‬،‫ف‬‫ع وا‬‫ان وا‬‫دة ا‬ ‫دة ا‬‫ن ا‬ ‫أن‬
.‫ أ‬‫ أ‬  ‫ع و‬‫ ا‬      ‫ ا‬‫و‬

.276‫ ص‬، ‫ ا‬‫ ا‬: ‫د ا‬  (1)

.122‫ ص‬،2007 ،‫ردن‬‫ ا‬، ‫ ا‬ ،‫دة ا‬ ‫ل‬‫ارات وا‬‫ذ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ إدارة ا‬:‫ات‬ (2)

52
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫دارة‬‫ ا‬ ‫م‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ إ‬ ،‫ إ‬ ‫ي‬‫ى ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫أن‬
. ‫ت ا‬‫ ا‬
‫م‬   ‫ب وا‬‫ ا‬  ‫م‬ ‫ و‬‫ إن ا‬:‫اءة‬‫رات ا‬ 
:  ‫رة‬‫ه ا‬   ‫ أ‬‫ و‬،‫اءة‬‫ ا‬    ‫ي‬‫ ا‬‫ن ا‬ ‫إذا‬
.(1 )‫دة ا‬ ‫رئ‬‫ ا‬ ‫أن‬
.(2 )‫اءة و‬‫ ا‬ ‫د‬‫ ا‬ ‫دة‬‫ز‬
. ‫رج‬  ‫ع و‬‫ر ا‬‫ إط‬    ‫ ا‬ ‫أن‬
.‫ ا‬‫ وأرا‬‫م‬  ‫ك‬ ‫ و‬ ‫رئ‬‫ ا‬ ‫أن‬
.‫ت‬‫ ا‬  ‫دة ا‬‫ ا‬‫ء إ‬‫ر‬‫رئ ا‬‫ول ا‬ ‫أن‬
 ‫د‬‫وق ا‬‫ة ا‬‫ا‬‫ و‬‫م‬‫ و‬‫ى ا‬ ‫ ا‬‫ و‬:‫د‬‫رات ا‬ 
:‫ ا‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ه ا‬ ‫ و‬، ‫ ا‬‫ر ا‬‫اد وا‬‫ا‬
.‫م‬ ‫ا‬  ‫ق‬ ‫ع و‬‫ ا‬   ‫أن‬
.‫ ا‬ ‫ أن ا‬  ‫ر‬‫ وا‬‫ر‬ ‫ث‬‫ ا‬ ‫أن‬
.‫ه‬‫ م‬‫ و‬ ‫ر‬ ‫م‬   ‫ ا‬‫ت م‬‫ و‬‫ا‬ ‫أن‬
.‫وف‬‫ و‬   ‫ر وأداء و‬‫ أ‬      ‫أن‬
‫ر أن‬ ‫ وذ‬،‫ت‬‫م‬‫ ا‬‫ع و‬‫رة ا‬  ‫ ا‬ :‫ت‬‫م‬‫رات ا‬ 
  ‫ت‬‫م‬‫ ا‬‫ أ‬، ‫ دون‬ ‫ ا‬ ‫ع ا‬   ‫ع‬‫ا‬
.‫ر‬‫ ا‬‫دة و‬‫ ا‬ ،‫ وا‬  ‫ع‬‫ا‬

:  ‫ة‬‫ا‬ ‫ة إ‬ ‫ت وذ‬‫م‬‫رة ا‬ ‫ب‬‫ورة ا‬ ‫رة إ‬‫ ا‬ ‫و‬

.95‫ ص‬،1998 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري‬‫ دار ا‬،‫دارة‬‫دئ ا‬ :‫ق‬‫ ا‬(1)
.393‫ ص‬،2010 ،‫ن‬ ،‫ وا‬‫ز‬‫ وا‬ ‫ة‬‫ دار ا‬،‫ ا‬‫دار‬‫دة ا‬‫ ا‬:‫ام‬‫ ا‬ ‫ل‬(2)

53
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ت‬‫ و‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ص‬‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬‫ق وم‬‫ ا‬‫ م‬  ‫رة‬‫ ا‬
.(1 )‫ا‬
.‫ ا‬ ‫ء‬‫ أ‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫از‬‫ إ‬ ‫ص‬‫ا‬
.‫ت م‬‫ و‬‫م‬  ‫ ا‬  ‫ع‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ ا‬
‫ وط‬،‫ و‬ ‫ف‬ ‫ ا‬ ‫اد‬‫رات ا‬  :‫رات ا‬ 
  ‫ك‬ ، ‫ر وزم‬   ‫اد‬‫ف ا‬‫ ا‬‫ ذ‬ ‫ و‬،‫ت‬‫ ا‬
   ‫ أو‬     ‫ك‬‫ و‬،‫ و‬‫س وا‬‫ أ‬  
.(2 )‫ت‬‫م‬‫ت ا‬  ‫ أ‬‫ م‬‫دي إ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫رة‬
‫ ور‬‫ارا‬‫ و‬  ‫ت ا‬ ‫ ا‬ ‫ و‬:‫رات ا‬ 
‫ ذ‬ ،‫ ا‬ ‫ ا‬‫ى ا‬   ‫ل‬‫ل ا‬ ،‫ و‬‫ا‬
.(3 )‫ت‬‫ ا‬   ‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ت‬‫ ا‬ 

:‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -2-4

،‫ظ‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ك‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫رة ا‬ ‫ى‬ ‫ت‬‫ ا‬ ‫د‬
:  ‫ل‬‫ل ا‬‫ت ا‬ ‫ أ‬‫ و‬، ‫اف‬‫ ا‬ 

 ‫ف‬‫ ا‬  ‫ن ذ‬ ‫ظ‬ ‫ء ا‬‫ل إ‬‫ل ا‬‫ت ا‬  :‫ء‬‫ا‬
  ‫ء ا‬‫ أن إ‬ ، ‫ ا‬‫ظ‬   ، ‫ظ‬‫ ا‬ 
. ‫ارات ا‬‫ ا‬
‫ظ‬  ‫ة‬ ‫ن‬  ‫ره‬‫ أ‬ ‫ أن‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ل ا‬‫ ا‬ :‫ح‬‫ا‬
 ‫ ا‬‫ن ا‬    ‫ظ‬  ‫ي‬‫ب ا‬‫ أو ا‬‫ن ا‬ ‫ أن‬

.263‫ ص‬،2001 ،‫ة‬‫ ا‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫اك‬‫ أ‬،‫د‬‫ ا‬ ‫د‬‫رات ا‬‫ ا‬:‫ق‬‫ ا‬(1)
.234‫ ص‬،2004 ،‫ن‬ ، ‫ دار وا‬،‫ظ‬‫ وا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ :‫ر‬‫ ا‬ ،‫ ا‬ ،‫دة‬ ‫د‬(2)
.122‫ ص‬،  :‫ات‬ (3)

54
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ن‬ ‫ا‬‫ و‬‫ ام‬  ،‫ ا‬ ‫ط‬‫ب ا‬‫ن أ‬ ‫ وأن‬،‫ول‬ ‫ أو‬ 
.(1 )‫ر‬ ‫ أو‬ ‫ه و‬‫ن أوا‬  ‫ وأن‬،‫ل وا‬‫ا‬
  ‫ إ‬ ‫ي‬‫ف ا‬‫ ا‬ ‫دارة ا‬‫ال ا‬  ‫ و‬:‫ال وا‬‫ا‬
 ‫ و‬‫ ا‬،‫ح ا‬‫ؤل وط‬‫ ا‬   ‫ن‬  ‫ ا‬ ‫ل وأن‬‫ا‬
‫ف‬‫ارك وا‬ ‫و‬‫ و‬‫ ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫ة وا‬‫ ا‬‫ وم‬‫ أو‬ ‫ف أو‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ه م‬ 
.(2 ) ‫ أو‬ ‫ ا‬ ‫ت ا‬ ‫ ا‬  ‫ و‬:‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ -3-4

     ‫ت‬ ‫ة‬ ‫ إ‬‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫ض ا‬
‫ و‬‫د‬   ‫ت‬‫ه ا‬  ‫ف‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ار‬‫ذ ا‬‫ وا‬‫ا‬
:‫ م‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫اف ا‬‫ ا‬‫ل إ‬‫ل وا‬‫ ا‬ ‫دي إ‬ 

: ‫ و‬:‫ل‬‫رات ا‬‫ات و‬‫ و‬  ‫ت‬ :‫ول‬‫ع ا‬‫ا‬

.‫ل‬‫ ا‬‫ و‬‫ا‬ ‫ز‬‫رات ا‬‫رات وا‬‫ ا‬ 

.  ‫ ا‬‫ و‬‫ا‬‫ا‬
.‫ت‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ ا‬  ‫م‬‫ ا‬‫ر إ‬‫ا‬
.‫ا‬‫ء ا‬ ‫ل أو‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ا‬

.405-403‫ ص ص‬،2006 ،‫ن‬، ‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫دار‬‫دة ا‬‫ ا‬:‫ن‬ ‫اف‬‫( م‬1)
.50‫ ص‬،2012 ،‫ة‬‫ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ،‫م‬‫م‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ل وا‬‫رات ا‬ : ‫ح‬‫ ا‬ ‫م‬‫( أ‬2)

55
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:   ‫ وم‬،‫ وا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬:‫م‬‫ع ا‬‫ا‬

‫ر‬‫ وا‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫اد‬‫رات ا‬  ‫ت‬‫و‬‫ ا‬ :‫ت ا‬‫ ا‬
:  ‫ و‬،‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫وا‬
‫د إ‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ إدرا‬ ‫اد ا‬‫ ا‬  :‫دراك‬‫ ا‬
.‫ر وا‬‫ وا‬‫م‬‫ف ا‬‫ ا‬‫دي إ‬  ‫د‬‫ت ا‬‫و‬‫ ا‬ ‫ا‬
‫ي‬‫ وا‬ ‫ت‬‫دل ا‬ ‫ أو‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬:‫اء‬‫م‬‫ا‬
:‫دي إ‬
.‫ا‬‫ أ‬  ‫اف ا‬‫ ا‬‫دي إ‬  ‫ت و‬‫ورة ا‬  -
.‫د‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ م‬‫دي إ‬ ‫اد‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ء ا‬ -
 ‫دة‬   ‫ن‬ ،‫ ا‬ ‫را‬   ‫اد‬‫ ا‬ :‫ ا‬ 
.‫ر‬ ‫ل و‬‫ ا‬  ‫ أن‬‫م‬  ‫ا‬
‫ه‬‫رات ا‬  ‫س وإ‬   ‫ وا‬‫ط‬‫ ا‬‫ ا‬ :‫اط‬‫ا‬
.‫ل‬‫ع ا‬ ‫ى ا‬‫ و‬‫و‬
‫ل‬  ‫ت‬‫ت ا‬  ‫ة ا‬‫ ا‬  :‫ة ا‬‫ ا‬
  ‫ ا‬‫داء دور‬    ‫ت‬ ‫دة‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫رب‬‫ا‬
.(1 )(‫ل‬‫ ا‬ ‫ ر‬‫ و‬‫وم‬  )‫ات ا‬‫ و‬  ‫ا‬‫و‬
: ‫ م‬:‫ت ا‬‫ ا‬
 ‫ا‬ ‫را‬  ،‫ وا‬ ‫اد إ‬‫ع ا‬‫ورة ر‬   :‫ ا‬
‫ و‬‫ ا‬‫ إ‬‫دي ذ‬ ‫ و‬،( )‫ ا‬‫ا‬  ‫ه‬ ‫ت ر‬‫ا‬
.‫ت و‬‫ع ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ،‫دار‬‫ات ا‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ا‬

.232‫ ص‬،2001 ،‫ د ب‬،‫ز‬‫ وا‬  ‫دار‬،1 ،‫ظ‬‫ت وا‬‫ ا‬،‫دئ‬‫ إدارة ا‬:  (1)

56
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   ‫ر‬ ‫ات‬  ‫ات ا‬‫ ا‬:‫ ا‬‫ ا‬
.‫ل‬‫ وا‬‫ل ا‬ ‫ وا‬‫خ ا‬‫ ا‬  
 ‫ل ا‬ ،‫دار‬‫ت ا‬‫د ا‬  ‫ل‬‫ ا‬ :‫دار‬‫ت ا‬‫د ا‬
.‫ف وا‬‫ ا‬،‫ت ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ة ا‬
‫ت و‬‫ ا‬   ‫دي إ‬  ‫ر‬‫ ا‬ ‫ أو‬:‫ت‬‫د إدارة ا‬‫ و‬
.‫ل‬‫ ا‬ ‫ءة‬ ‫ ر‬   ،‫ز‬‫و‬
‫دوار و‬‫ض ا‬‫ و‬،‫ن ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫دارة‬‫ص ا‬ 
.‫ل‬‫ ا‬ ‫دي إ‬ ‫ت‬‫ ا‬

:  ‫ى‬‫ أ‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫و‬

.‫ ا‬   ‫و‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ إ‬

.‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬
.(1 )‫ ا‬‫ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫اف‬‫ ا‬
.‫و‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ح‬‫ و‬ ‫و‬‫ ا‬  ‫م‬
:‫ م‬‫ت ا‬‫ ا‬  :‫ت ا‬‫ ا‬
.‫ ا‬  ‫ء ا‬ ‫دي إ‬   ‫م‬    :‫ا‬
‫ل‬‫ ا‬ ‫دي إ‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ار و‬‫ذ ا‬‫ ا‬‫ا‬  ‫ إن ا‬:‫ا‬‫ ا‬‫ا‬
.(2 )‫ل‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫ إ‬‫دي ذ‬  ،‫ ا‬‫ ا‬ 
.‫ ا‬‫ا‬ ‫د‬‫ و‬‫ا‬‫ر ا‬‫م‬‫ا‬
.‫ ا‬ ‫ة‬‫ت ا‬‫ر وا‬‫ وا‬‫ع ا‬

.173-172‫ ص ص‬،2000 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ د د‬،2 ، ‫ ا‬‫ وا‬‫دار‬‫ت ا‬‫ ا‬:  (1)
.401‫ ص‬،  : ‫ ا‬ ‫ا‬‫(إ‬2)

57
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ق‬‫ ط‬-4-4

:‫ق أ‬‫ة ط‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ 

‫ت‬‫ ر‬  ‫د‬‫وا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫اف ا‬‫ط‬‫ت ا‬‫ت ور‬‫ ا‬
.(‫ ا‬‫ )ا‬‫ت وا‬‫ ا‬  ‫ا‬
.‫ا‬‫ وا‬ ‫ز‬ ‫ و‬  ‫ن‬‫ن ا‬ ‫أن‬
.‫اف‬‫ن وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬ ‫أن‬
.‫ن‬‫ن و‬‫ ز‬    ‫ا‬‫ا‬
.‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬  ‫اك‬‫ إ‬
.(1 )‫ى‬‫ ا‬‫ة أو ط‬ ‫م‬ ‫اء‬ ‫رو‬  ‫دة‬ ‫اف‬‫ن ا‬ ‫ أن‬

.121‫ ص‬،1996 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫وي‬ ‫ دار‬،‫ك‬‫ت ا‬‫ م‬‫ إدارة ا‬:‫ ا‬   ،‫ رو‬ ‫ي‬(1)

58
 ‫ أم‬، ،‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ا‬ :‫م‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬

‫دل‬ ‫ل‬  ‫ ا‬‫ دا‬‫ أو أ‬‫ ط‬   ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
‫ و‬، ‫ة و‬  ‫ة‬‫اف ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫راء‬‫ر وا‬‫ت وا‬‫ا‬
‫ت ا‬‫ع ا‬‫د م‬ ،‫ أ‬‫ ا‬  ،‫ح ا‬ ‫ح‬  ‫ا‬‫ل ا‬
‫ ا‬‫ و‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ وا‬،‫ ا‬ ‫ أو‬‫ ا‬‫م‬ ‫اء‬ 
‫ل‬‫ت ا‬   ‫ وأن‬، ‫ب‬‫ف ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬ ‫و‬
.   ‫رات ا‬‫ ا‬ ‫د‬ ‫ وذ‬،‫ا‬‫ا‬

59
 ، ‫ ا‬:‫ ا‬‫ا‬
‫ا‬‫أم‬

‫ ا‬ :‫أو‬
‫ ا‬ -1-1
‫ت‬‫اع ا‬‫ أم‬-2-1
‫ ا‬ -3-1
‫اف ا‬‫ أ‬-4-1
‫ ا‬‫ ا‬ :‫م‬
‫ ا‬‫ ا‬ -1-2
‫ ا‬‫ع ا‬‫ أم‬-2-2
‫ ا‬‫ ا‬ -3-2
‫ ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4-2
‫ ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-5-2
‫ ا‬‫ ا‬ -6-2
‫ ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-7-2
‫ ا‬
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:

‫اء‬ ‫ت‬‫ ا‬   ‫رات ا‬  ،‫ ا‬ ‫ة‬ ‫ أ‬
‫ت و‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ وآ‬‫ ط‬   ،‫ ا‬،‫د‬‫ ا‬، ‫م‬
.‫ ا‬‫م‬‫ أر‬ ‫ا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ا‬‫ و‬‫ و‬‫ا‬‫أ‬

60
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ :‫أو‬

:‫ ا‬ -1-1

.(1 ) ‫ أو‬ ‫ و‬‫ ا‬  ‫ ورد‬  ‫ أ‬‫ ا‬ ‫ذة‬ : -‫أ‬

‫ وا‬،‫ وا‬‫د‬‫ ا‬‫ ا‬     ‫ أو‬   :‫ ا‬-‫ب‬
‫ن‬‫م‬  ‫ق‬‫ ا‬  ‫ت‬ ‫ت أو‬ ‫ج‬‫ إم‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ أ‬  
.(2 )‫ أو إدار‬‫ و‬‫ر‬ ‫ن‬ ‫ و‬،‫ا‬

:‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ وا‬‫د‬‫ت ا‬‫م‬‫ وا‬‫ ا‬   ‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ م‬ ‫ا‬
.‫دة‬‫ ا‬‫ا‬‫ أ‬ ‫ أ‬

:‫ت‬‫اع ا‬‫ أم‬-2-1

:(3 ) ‫ م‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ف وذ‬‫ة أ‬ ‫ت‬‫ ا‬

 ‫در‬‫ا‬ 18/01 ‫ن ر‬‫م‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ا‬‫ع ا‬‫ ا‬  :‫ ا‬  
:‫ إ‬‫ و‬‫ة وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬2001/12/12
‫ن دج‬ 20  ‫ أ‬‫ أ‬‫ل ور‬ 9 ‫وز‬   ‫د‬ ‫ ا‬‫ و‬:‫ة‬ 
.‫ن دج‬ 10  ‫ أ‬‫ ا‬‫ام‬ ‫أ‬
‫ع‬ ‫ أ‬،‫ن دج‬ 200  ‫ أ‬‫ أ‬‫ ر‬،49‫ و‬10   ‫د‬ :‫ة‬ 
.‫ن دج‬ 100  ‫ أ‬‫ ا‬‫ام‬

.243‫ ص‬،2005 ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬  (1)
.28‫ ص‬،2009 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،1،‫ ا‬‫د و‬‫ ا‬: ‫زاق‬‫ ا‬ (2)
.2017/2016‫ ا‬‫ ا‬، ‫ ور‬،‫ح‬ ‫ي‬  ،‫ ا‬ ‫ت‬‫ أ‬ ‫ات‬ : ‫ة‬(3)

61
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

‫ أ‬،‫دج‬ ‫ر‬20  ‫ أ‬‫ أ‬‫ ر‬، 250 ‫وز‬   ‫د‬ : 
.‫ن دج‬ 500 ‫ى‬  ‫ ا‬‫ام‬ ‫ع‬
‫ع‬‫ و‬،‫ر دج‬ 2 ‫ق‬ ‫ أ‬‫ ر‬، 250  ‫ أ‬ ‫د‬ :‫ة‬ 
.‫ن دج‬ 250  ‫ أ‬‫ ا‬‫ام‬

‫ن‬ ‫ أ‬  ،‫ ا‬‫ر ا‬ ‫ة وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬ 
.‫ رأ‬ %25 ‫ق‬   

: ‫ و‬:‫م‬‫م‬‫ر ا‬‫ ا‬ 

‫ي‬‫ل ا‬‫ رأس ا‬  ‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬    :‫د‬ 
‫د‬ ‫ن‬  ‫دة‬‫ و‬،‫ا‬... ،‫ت إم‬   ،‫ه ا‬ ‫ء‬‫م‬ 
. 

‫ أو‬  ‫ ار‬ ‫رة‬ ‫ و‬‫د‬‫ ا‬ ‫ادا‬‫ ا‬‫ و‬:‫ص‬‫ ا‬
‫رة‬‫ وا‬‫ن ا‬ ، ‫ون‬ (20) ‫ء‬‫د ا‬ ‫وز‬  ‫ أن‬ ‫أ‬
.  ‫ت‬ ، ‫ت‬ ‫ إ‬‫ور‬ ‫و‬
‫ل‬‫ رأس ا‬  ‫ن‬ ‫ص‬‫ ا‬   ‫ن‬‫ و‬:‫ال‬‫ت رؤوس ا‬
 ‫رة‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫اول‬ ‫ و‬‫و‬ ‫ ا‬ ‫ن‬‫ و‬،‫ا‬
 ‫ن‬ ‫ء‬‫د ا‬ ‫ع‬‫د ا‬  ،‫ز‬ ‫ات‬   ‫ن‬ ‫ات‬‫ ا‬‫ أ‬،‫ا‬
‫ت‬‫ء ا‬   ‫ دج‬  ‫وز‬  ‫ل ا‬ ‫ ورأس‬،‫ص‬‫ أ‬ ‫وز‬
.‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ت ا‬ ‫ إذا‬،‫ن دج‬ ‫ وا‬   ‫ وأن‬، ‫ب ا‬
‫ف‬‫ ط‬  ‫ت‬ ‫( و‬EVRL.SARL) :‫ودة‬‫ ا‬‫و‬‫ت ذات ا‬‫ا‬
‫ و‬،  ‫ه‬  ‫ود‬  ‫ إ‬‫ن ا‬  ‫ص‬‫ة أ‬ ‫ أو‬‫ وا‬
.‫دج‬1000  ‫ر‬ ‫ ا‬ ‫ ذات‬ ‫ إ‬‫ و‬،‫دج‬100.000   ‫ رأس‬ ‫أ‬

62
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ل‬‫ رأس ا‬  

‫ت‬ ‫ص‬‫ة أ‬ ‫ أو‬‫ وا‬ ‫ إ‬ ‫ول‬ ‫ ا‬‫و‬: ‫ت‬
 ‫م‬‫م‬   ‫ت‬‫ه ا‬  ‫ع‬‫ م‬ ‫ أن‬ ،‫ص‬‫ت ا‬ ‫ أو‬‫د‬‫ا‬
. ‫اءات‬‫ق إ‬‫د ط‬
‫و‬‫ت ا‬   ،‫ع ا‬‫ ا‬‫د رأ‬ ‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬: ‫ت‬
‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ر‬ ‫ص‬‫ أو أ‬ ‫ا‬  ‫ن ا‬‫ و‬،‫ء‬‫م‬‫ أو ا‬
.‫ت ا‬  ‫ى‬‫زارات وأ‬  ‫ت‬  ‫ور‬
: ‫ م‬‫ ا‬‫ ط‬ 
 ‫رج‬ ‫ ا‬ ‫اء‬ ،‫ ا‬   ‫ت إم‬ ‫ و‬:‫ ا‬‫ا‬
.‫ل‬‫ وا‬ ‫ ا‬‫ أو ا‬‫ وا‬ ‫ ا‬‫ر ا‬‫إط‬
.‫اء وا‬‫ ا‬  ‫ي‬‫ري ا‬‫ ا‬  :‫ر‬‫ ا‬‫ا‬
 ‫اع‬‫ث أم‬  ‫ و‬‫را‬‫ح ا‬  ‫ت‬  :‫ت ا‬‫ا‬
.‫ ا‬،‫ام‬‫ ا‬،‫ ا‬:‫ج و‬‫م‬‫ا‬
‫ت‬‫ا‬‫ وا‬‫ وا‬‫ ا‬    ‫ت‬  :‫ت ا‬‫ا‬
.(1 )‫ت ا‬‫وا‬

:‫ت‬‫ ا‬ -3-1

:(2 ) ‫ و‬ ‫ة‬‫ ا‬‫ ا‬   

:  ‫ أ‬ ،‫ ا‬  (‫ر‬‫ ا‬‫ )ا‬‫م‬‫م‬  

.‫ه‬‫ ذ‬  : ‫ة‬ (1)

.2016/2015 ،‫ ور‬،‫ح‬ ‫ي‬  ،‫ ا‬‫د و‬‫ل ا‬ ‫ات‬ : ‫ أ‬.‫(د‬2)

63
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

.‫ ا‬:‫ ا‬‫ل ا‬‫ا‬

.‫ار‬‫ذ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬‫ا‬
.‫ق ا‬
.‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أداة‬‫م‬ ‫ ا‬‫د‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ج‬‫م‬‫ا‬
.‫ت ا‬‫م‬    ‫ن‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ا‬
.‫ ا‬ ‫ك ا‬‫ ا‬‫ ا‬
 ‫اءات ا‬‫ ا‬‫ارد وأ‬‫ه ا‬ ‫ أ‬،‫ط‬   ‫ارد‬ ‫ إ‬‫ج ا‬
.‫ت ا‬
.‫ء‬‫ ا‬  ‫و‬‫ ظ‬  ‫ أن‬ ‫ ا‬   ‫ا‬

:‫اف ا‬‫ أ‬-4-1

:(1 )   ‫ إ‬‫ف ا‬

‫ وا‬‫ارد ا‬‫ وا‬‫ارد ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫ و‬:‫ج‬‫م‬‫ت ا‬ ‫ ر‬
  ‫د ا‬‫ ا‬ ، ‫ أو‬‫اء ا‬  ‫ أ‬ ‫ أ‬
‫ول‬ ‫ن ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ز‬ ‫ أو‬‫ ا‬‫ و‬،‫م‬‫ ا‬‫ود ا‬ ‫و‬‫ وا‬‫ا‬
‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫اف ا‬‫ أ‬‫ و‬،‫د‬‫ وا‬‫ءات ا‬ ‫ إم‬
:‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬ 
:‫د‬‫اف ا‬‫ ا‬
.‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ أ‬
.‫ ا‬ ‫ق‬‫ت ا‬‫ ا‬   ‫ا‬
.‫ل‬  ‫ج‬‫م‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ظ‬

http://www.mawdoo3.com le 11/04/2018 a11 :56  ‫ ا‬ :‫ة ط‬(1)

64
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫اف ا‬‫ ا‬

.‫ ا‬  ‫ى‬ 
.‫ل‬‫ ا‬ ‫ى ا‬ ‫ ور‬
. ‫ق‬‫ت و‬ ‫ ا‬
.‫ل‬‫ ا‬ ‫ى ا‬ ‫ر‬
.‫ل‬‫ ا‬   

‫ ا‬‫ ا‬ :‫م‬

‫ ا‬‫ ا‬ -1-2

‫ ا‬  ‫ر‬‫ ا‬‫ إذ أن أ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫دة‬‫ و‬‫ د‬‫ر‬  
:‫ م‬‫ر‬‫ه ا‬  ‫ و‬،‫ ا‬‫وا‬

.(1 )‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ط‬  ‫ ا‬‫ن ا‬  ‫ ا‬‫ا‬
.(2 )‫ ا‬‫ود ا‬ ‫ أ‬‫ ا‬‫ ا‬

  ‫ م‬ ‫ج‬‫ م‬: ‫ ا‬‫ن ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ل ا‬ 
‫ف‬‫ ط‬ ‫ا ا‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬  ‫اد و‬‫ ا‬
.‫ت ا‬‫ا‬

.29‫ ص‬،2004 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫و‬‫ت ا‬‫د‬‫ ا‬:‫زي‬ ‫ ا‬(1)
.55‫ ص‬،‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ ا‬(2)

65
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-2-2

: ‫اع م‬‫ة أم‬ ‫ إ‬‫ ا‬‫ ا‬

 ،‫ ا‬،‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬: ‫ ا‬‫ء و‬ ‫ور‬ ‫ت‬
. ‫ ار‬ ‫و‬‫ا‬
‫ ا‬ ‫ن‬   ‫ت‬‫ه ا‬ ‫ أن‬‫ إ‬،‫ وا‬‫ ا‬‫ت ذات ا‬
.‫ك و ا‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬
‫ل‬‫ ا‬‫ إ‬ ‫ وإ‬،‫ ا‬‫ أو ا‬‫ ا‬      ‫ت رأس‬
.‫و‬...‫ك وا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬،‫ارس‬‫ء ا‬ :‫ل‬ ‫ا‬

‫ت‬‫ ا‬   ‫اع‬‫ أم‬  ‫ م‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫و‬
: ‫را‬‫ ا‬‫ أ‬  ‫ وإ‬‫ا‬

‫و‬ ‫ي‬‫ور ا‬ ‫ أ‬ ‫ت‬ ‫ و‬:‫و‬‫دة ا‬   ‫ت‬
.‫ا‬...‫ ا‬‫ وا‬‫ط‬‫ع ا‬‫ ا‬،‫ ا‬،‫ا‬‫ ا‬:‫ل‬ ‫ت‬ ‫ة‬  ‫وذ‬
‫ر‬ ‫ أو‬  ‫ت‬    ‫ وا‬:‫دي‬‫ ا‬‫ت ذات ا‬
.(1 )‫و‬ ‫دي‬‫ر ا‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ه ا‬ ‫ت‬‫ظ‬
...‫ات ا‬‫ ا‬،‫ ا‬،‫ ا‬  ‫ وا‬:‫ و‬‫ت ا‬

.62‫ ص‬، ‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ ا‬ (1)

66
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬ -3 -2

:(1 )‫ و‬   ‫ك أر‬

  ‫ا‬‫ أ‬ ، ‫م‬‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬‫ ا‬‫ي أ‬‫ ا‬‫ ا‬ :‫اد‬‫ا‬
‫ أ‬  ‫ ا‬ ‫ ا‬‫رات ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ و‬،‫اد‬ ‫ل‬‫ا‬
‫م‬ ‫اء‬ ، ‫ا‬‫اف ا‬‫ح ا‬  ‫د‬‫وز دور ا‬  ‫ن‬‫ ا‬ 
.‫ى‬‫ة ا‬ ‫ى أو‬‫ ا‬‫ط‬
‫ر‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ن‬   ‫ار أي‬‫ء وا‬ ‫س‬‫ إن أ‬:‫ر‬‫ا‬
‫ ا‬‫ دا‬‫ت ا‬  ‫ت‬‫دئ و‬   ‫ر‬‫ه ا‬  ‫و‬
.‫ا‬
  ، ‫ي‬ ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ارد ا‬‫ ا‬ :‫ارد ا‬‫ا‬
‫ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ارد ا‬‫ إدارة ا‬  ،‫ وا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ا‬
‫اف ا‬‫ ا‬  ‫ة‬‫ ا‬ ، ‫ت‬‫ ا‬  ‫ادر ا‬ ‫ا‬
.(2 )
‫اء‬ ‫ وا‬‫ا‬‫اف ا‬‫ ا‬ ‫ف أو‬  ‫ إ‬   :‫اف‬‫ا‬
.‫ر‬‫ و‬‫ة ا‬ ‫ار‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ى‬‫ ا‬‫ة أو ط‬

.29‫ ص‬،2003 ،‫ا‬‫ ا‬، ‫ دار‬،‫ا‬‫ء ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬:‫ون‬‫ وآ‬‫ف ا‬  ‫( ط‬1)
.28‫ ص‬،1971 ،‫ة‬‫ ا‬،   ،‫ارد ا‬‫ إدارة ا‬:‫ أ‬ (2)

67
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ وظ‬-4 -2

:‫ أ‬‫ظ‬‫ ا‬  ‫رس ا‬

‫ا‬‫ و‬‫ت ا‬‫ع ا‬‫ م‬  ‫ إدارة ا‬ :‫ج‬‫م‬‫إدارة ا‬
‫ أو‬‫د‬ ‫ج‬‫ن ا‬ ‫ إن‬ ‫ و‬،‫داء و‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ وا‬،‫ج‬‫م‬‫ ا‬‫ا‬‫ و‬‫و‬
.
‫ن‬‫ و‬،‫ ا‬،‫دة‬‫ ا‬،‫ ا‬،‫ ا‬،‫ ا‬    :‫اد‬‫إدارة ا‬
‫ وا‬‫ ا‬‫دة و‬‫ ا‬‫ارد ا‬‫ر ا‬‫ ا‬ ‫ص‬‫ ا‬‫ ا‬‫وظ‬
.
‫ت ا‬‫ت و‬‫ع ر‬‫ إ‬‫ف إ‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫م‬‫ ا‬‫ و‬:‫إدارة ا‬
‫دة‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ وا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ت وا‬‫ ا‬ ‫ل‬ 
.‫ل‬‫ ا‬‫وا‬
‫اد‬‫ ا‬ ‫ظ‬‫ا ا‬‫ و‬، ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫م‬‫ظ و‬‫ ا‬‫ف إ‬ :‫م‬‫إدارة ا‬
.‫ ا‬ ‫ت و‬‫ت وا‬‫ ا‬  ‫ظ‬ ، ‫ا‬

:‫ت ا‬‫اع ا‬‫ أم‬-5-2

: ‫ م‬‫ت ا‬ ‫اع‬‫ة أم‬ ‫ك‬

‫ و‬،‫ إدار‬‫ ذات ط‬‫رس م‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  :‫دار‬‫ت ا‬‫ا‬
‫ ا‬،‫ ا‬،  ‫ت‬‫ أ‬ ،‫دارة ا‬ ‫ا‬ ‫دارة‬  ‫و‬‫ا‬
.‫ت‬‫وا‬
‫ن‬  ‫دة‬‫ و‬،   ‫ص‬‫ ا‬   ‫رة‬  :‫ت ا‬‫ا‬
‫ن‬‫م‬‫ ا‬ ‫ل‬ ‫ء‬‫ط‬‫ ا‬‫ م‬،‫ ا‬‫ م‬،‫ ا‬‫ م‬:   ‫ه ا‬

68
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

‫ه ا‬ ‫ر‬‫ ا‬   ‫ ط‬  ‫اف‬‫ وا‬‫ون ا‬ ‫ر‬  ‫ل‬‫ا‬
. ‫و‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ أ‬‫ز‬  ‫ ا‬‫ه ا‬  
    ‫ن‬   ‫ت ا‬‫ ا‬  :‫د‬‫ت ا‬‫ا‬
‫ أ‬ ‫م‬‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ال‬‫ رؤوس ا‬  ‫ادات‬‫ص ذو ا‬‫أ‬
‫ وأم‬‫ أ‬‫ف ا‬‫ ا‬  ‫ل‬ ‫ل إداري‬  ‫ و‬، ‫ج‬ ‫ أو‬
.‫ت ا‬‫ع ا‬‫ إ‬ ‫ وذ‬،‫ أ‬

:(1 ) ‫ م‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ :‫ ا‬‫ ا‬ -6 -2

  ‫ أو‬،‫ت‬‫ق و‬ ‫ ا‬   ‫م‬‫م‬  

.‫ت‬‫ا‬‫ت وا‬‫و‬‫ا‬

.‫ ور‬  ‫ن‬  ‫و‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫د‬

.‫ ا‬‫ ا‬  ‫ف‬‫ وا‬ 
.‫ أ‬ ‫ة‬‫ م‬‫ ا‬‫ظ‬‫ج أو أداء ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ وأ‬‫ا‬‫ وا‬‫اف وا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ا‬
.‫وف ا‬‫ ا‬  ‫ أي ا‬‫وم‬‫ا‬
‫ أو‬‫د‬‫ر و‬  ‫ إذ‬،‫ زوال ا‬ ‫ورة‬ ‫ح ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬
. ‫م‬
‫ ا‬ ‫د‬‫ ا‬‫ة ا‬‫ ا‬ ،‫ن‬‫م‬‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬
.(2 )‫دي‬‫ا‬

.35‫ ص‬،1998 ،‫ د ب‬، ‫ دار ا‬،‫د‬‫ ا‬ ‫ ا‬: (1)
.18‫ ص‬،  :‫ون‬ ‫ دادي‬‫(م‬2)

69
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-7 -2

:   ‫ إ‬‫ع ا‬‫ م‬ ‫ت ا‬‫ف ا‬

. ‫ ا‬‫ ا‬

.‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬  ‫ا‬
‫ و‬، ‫ى ر‬  ‫ن‬ ‫ ا‬‫ار ا‬‫ أن ا‬ ‫ ا‬
.‫ى‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ أ‬‫ط‬‫ م‬
‫ج ا‬‫ إم‬ ‫ أو‬    ‫و‬‫ ا‬ ‫ إذ أن‬‫ت ا‬ 
.‫ا‬
.‫ت‬‫ه ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ر ا‬ ‫ا‬‫ل م‬‫ ا‬ ‫ى‬ 
.‫ت ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ت و‬‫ ا‬
.‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬‫ر‬  ‫ا‬
.‫ ا‬‫ل ا‬‫د‬ ‫ ا‬‫ ر‬

70
‫ا‬‫ أم‬، ، ‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬

 ‫ل ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ء‬‫ ا‬ ‫ا ا‬  ‫و‬
‫ق‬ ‫ وذ‬،  ‫ ا‬‫ وا‬،   ‫ ا‬‫ ا‬
 ‫ ا‬‫ض ا‬ ‫ ا‬‫ و‬،‫ظ‬‫ ا‬، ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫إ‬
.‫دارة ا‬‫ا‬

71
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ ا‬:‫ا‬‫ ا‬‫ا‬



‫دارة ا‬‫ ا‬   :‫أو‬

  ‫دارة ا‬‫ ا‬   :‫م‬

‫را‬‫ت ا‬‫م‬ ‫ و‬ ،‫ض‬ :

‫ت‬‫ء ا‬  ‫ ا‬

‫ ا‬

‫را‬ ‫ت ا‬‫ا‬

‫را‬‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

:

‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ل ا‬  ، ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬‫ض و‬ ‫ا ا‬  ‫ول‬
‫د ا‬ ، ‫ى‬‫ وأ‬ ‫ن‬ ‫ت‬‫م‬‫ه ا‬‫ و‬،  ‫دارة ا‬ ‫ أ‬‫ا‬
‫اول و‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ أ‬،‫ ا‬‫ وا‬‫ر‬‫ ا‬ ‫اول‬  
 ‫اف ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ أ‬‫ل إ‬‫ ا‬   ، ‫ وا‬‫ت و‬‫م‬‫ا‬
. ‫ إ‬‫را‬‫ا‬

72
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬   :‫أو‬

:‫دارة ا‬‫ ا‬ -1

‫ و‬،‫ء وا‬‫ ا‬‫ت م‬  ،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫و‬ ‫ ا‬‫ر‬‫دت ا‬
  ،‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫دئ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬ ‫ أم‬‫ ا‬ 
: ‫دارة ا‬‫ل ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ا‬

   '' :‫( أم‬Modiegrame) ‫دي‬ ‫ا‬ ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬
(1 )
‫و‬‫ة ا‬  ‫ و‬،‫ ا‬‫ أ‬‫ ا‬‫و‬  ‫ن‬‫ و‬‫ة ا‬‫ا‬
‫ا‬   ‫ن‬ ‫ن‬   ‫ ''أ‬:‫ أم‬  ‫رج‬ ‫ ا‬  
‫ أو‬ ‫ت‬  ، ‫م‬‫م‬  ‫ إ‬ ‫ و‬ ‫ح‬   
.(2 )''‫ل‬‫ ا‬ ‫ة‬ ‫ در‬ 
‫ ط‬ ‫ة‬   ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ع‬‫ ''م‬:‫ل أم‬‫ ا‬ ‫ آ‬  
.(3 )'' ‫ص‬ ‫ت‬ ‫ر‬

:‫دارة ا‬‫اف ا‬‫ أ‬-2

:‫اف ا‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫دارة ا‬‫ ا‬

:‫اف ا‬‫ ا‬

 ‫ ا‬‫اف ا‬‫ ا‬ ‫ارات‬‫ذ ا‬‫ ا‬ ‫ر‬‫ وا‬‫اط‬‫ ا‬
.
.‫ ا‬   ‫ظ‬‫ت وا‬‫ ا‬‫ز‬‫ و‬‫ء ا‬‫ ا‬

(1 )
Grime c.Modio,the Government of Gréat Britain ,london,1965,p135.
(2 )
Georges.Blair,Government At the Grass-Roots,calfornier,palisa des publishers,1977,p14.
.19‫ ص‬،2001 ،‫ردن‬‫ ا‬،  ،‫رم‬ ‫ درا‬،‫دارة ا‬‫ ا‬،‫زاق ا‬‫ ا‬ (3 )

73
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

.‫ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ط‬‫ة ا‬‫ ا‬‫د‬

:‫دار‬‫اف ا‬‫ ا‬

:‫ل‬  ‫دار‬‫ءة ا‬‫ ا‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬

.‫دارة‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫اط‬‫و‬‫ ا‬ ‫ء‬‫ ا‬

.‫دار‬‫رة ا‬‫ ا‬  ‫دة‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬   
.‫ ا‬‫م‬ ‫دارة وإ‬‫ ا‬ ‫ط‬‫ ا‬ 
:‫اف ا‬‫ ا‬
‫ون‬‫ إدارة ا‬ ‫ر‬‫ ا‬ ‫ا ر‬‫ و‬،‫ وإراد‬ ‫ا‬‫ وا‬‫ط‬‫ ا‬ ‫ و‬‫د‬
.‫ ا‬‫ر ا‬‫ إط‬ ‫ا‬
.(1 )‫ و‬‫ع ر‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫اد‬‫ل ا‬ ‫ و‬‫دارة ا‬‫ا‬
   ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر ا‬‫ آ‬‫ و‬،‫ء ا‬ ‫د‬‫س ا‬‫إ‬
.‫ت ا‬‫ ا‬ ‫م‬

:‫دارة ا‬‫ت ا‬ -3

: ‫ت م‬‫ ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬

  ‫م‬‫م‬‫ ا‬  ‫ال‬‫ص أو ا‬‫ ا‬ '' ‫ أم‬ ‫ف‬
‫ق و‬   ،  ‫م‬   ‫ و‬،‫ص ا‬ ‫رة‬‫ا‬
'' ‫م‬‫ ا‬‫د‬‫ ا‬‫ص وا‬‫ ا‬   ‫ و‬،‫ت‬‫ا‬‫ا‬
.

.77‫ ص‬،1984، ‫ر‬‫ ا‬،‫رف‬‫ة ا‬ ،  ‫ وأ‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫رة ا‬  (1 )

74
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫ ا‬‫م‬ ‫ ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫أن‬
.‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬ ‫ا ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ،‫ا‬

:‫ ا‬‫دارة ا‬     

  ‫ت و‬ ‫د‬‫ و‬،‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬
‫ص‬ ‫ و‬‫وم‬ ‫ إدارة‬ ‫ن ا‬‫ ا‬ ‫ب‬ ،‫دار‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫دارة‬
(1 )
 ‫ل‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬ ‫ت و‬‫ ا‬‫ر‬  ‫ ا‬

،‫ ا‬‫دار‬‫ات ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ذات ا‬    ‫ي‬‫ ا‬‫إن ا‬
‫ ا‬  ‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬   ‫اف‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬
‫أ‬   ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫رج‬  ،‫و‬ ‫ ا‬‫ وا‬،‫ا‬
.(2 )  ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا ا‬  ‫ج‬  ‫ وأن‬،‫دار‬‫ ا‬‫ا‬

:‫دارة ا‬‫ت ا‬ -4

،‫ت‬‫ ا‬،‫وا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬:‫ت ر‬ ‫ث‬  ‫ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ن ا‬
‫ إداري‬‫ة و‬‫ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫ت‬‫د ا‬  ‫ة‬‫ا‬‫ وا‬،‫وا‬‫د ا‬  ‫ ا‬ 
 ‫ع إداري‬‫ و‬ ‫د‬   ، ‫ إدار‬ ‫ أو‬   ،‫ت‬‫ت وا‬‫ ا‬
‫دارة‬‫ ا‬      ‫ة ا‬‫ا‬‫د ا‬‫ و‬ ‫ف‬‫ وا‬، ‫و‬
‫ف ر‬‫ ط‬ ‫ة‬‫ا‬‫أس ا‬ ،‫ود ا‬  ‫ة‬‫ت ا‬‫ ا‬  ‫اط‬‫ ا‬ ‫ت‬‫وا‬

،45‫ ص‬،‫ة‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬، ‫ د‬،‫رم‬ ‫ درا‬،‫داري‬‫ن ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫ ا‬،‫وي‬‫ن ا‬ (1)
.44‫ ص‬، 1998 ،‫وت‬ ،‫ت‬‫را‬ ‫ ا‬‫ ا‬، ‫ د‬،‫ول ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫دارة ا‬‫ ا‬،‫ا‬ (2 )

75
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫ظ‬ ‫ ا‬ ‫ا‬ ‫ و‬ ‫ة‬‫ا‬‫ ا‬‫ ر‬ ، ‫ا‬  ‫ة‬‫ا‬‫ا‬
(1 )
‫ت‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ وا‬‫ وا‬   ،‫ة‬‫ا‬‫ى ا‬

:  ‫دارة ا‬‫ ا‬    :‫م‬

:‫دارة ا‬‫ ا‬ -1-2

 ‫ و‬ ‫ا‬ ‫رت‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ ا‬‫ت ا‬  ‫ إدار‬ 
 ‫رخ‬‫ ا‬256/95 :‫ي ر‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ا‬ 1994   ‫رخ‬‫ ا‬217/94 :‫ي‬‫ا‬
.‫اف‬‫ت وأ‬  ‫ا‬  ‫ و‬،1995/9/11

: -2-2

.‫ و‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬‫ام‬ ‫اد‬‫إ‬

.‫ ا‬‫در‬ ‫ل‬ ‫ وا‬  ‫ت‬‫اد درا‬‫إ‬
. ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
. ‫د‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ت وا‬ ‫دار‬‫ت ا‬‫ت وا‬‫ام‬‫رس ا‬
.‫ت ا‬  ‫ ا‬‫ار ا‬ 
.(‫ا‬ ،‫ت‬‫او‬ ) ‫ت‬‫ام‬ ‫ ا‬ ‫دار‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫د‬‫ا‬

: ‫داري‬‫ ا‬‫ ا‬-3-2

 ‫ وذ‬،‫ا‬‫اف ا‬‫ إ‬ ‫ة‬  "‫دارة ا‬‫ ا‬'' ‫ه ا‬   ‫ف‬
:‫ م‬ ‫ إ‬‫ و‬،‫وا‬‫ت وا‬‫ ا‬‫ة و‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫أ‬

.261‫ ص‬،‫ا‬‫ ا‬، ،‫ر‬   ،4‫ ع‬،‫ت إ‬‫د‬‫ ا‬ ،‫ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ م‬،  (1 )

76
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

: :‫ا‬‫ت وا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ 

:‫ت ا‬‫ام‬‫ ا‬

‫ وا‬،‫ ذ‬ ‫د‬‫ وا‬‫ك ا‬‫ أ‬ ‫ارات ا‬‫ ا‬‫ا‬  
  ‫ وا‬‫ وا‬‫ص ا‬‫ ا‬  ‫ وا‬،‫رات ا‬‫اء ا‬
.‫ت ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ و‬‫ ا‬‫ا‬

:‫و‬‫ك ا‬‫ت وأ‬‫ام‬‫ ا‬

‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬‫م‬‫ ا‬  ‫ور ا‬ (‫ك‬‫ ا‬) ‫ا ا‬ 
‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ و‬  ‫ أ‬  ،‫ت‬‫ ا‬‫ و‬‫و‬‫ك ا‬
.‫ت‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬   ‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬ 

‫ و‬   ‫ ا‬‫ا‬    ‫ ا‬‫ ا‬ 
‫ وم‬‫ و‬‫ و‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ إ‬ ،  ‫ و‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ات ا‬‫ و‬  ‫ز‬‫ ا‬‫ ا‬‫ة ا‬‫ وأ‬‫ا‬ ‫م‬ ‫ن‬‫و‬

:‫ ا‬  ‫ ا‬

.‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬   ‫ا‬
.‫ ا‬‫ا‬ ‫ و‬‫ظ‬‫ ا‬
.‫ ا‬،‫ ا‬،‫اع‬‫ ا‬ ‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬،‫ظ‬‫ )ا‬‫ظ‬ ‫ ا‬‫ ا‬

77
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

:‫ و‬ ‫ أر‬‫ إ‬ :‫ت‬‫ت وا‬‫ام‬‫ ا‬ 

: ‫ و‬‫و‬‫ ا‬‫ام‬ 
.‫و‬‫ ا‬‫ام‬   ‫ذ‬‫ ا‬‫ظ‬ ‫ت‬‫ر وا‬‫ ا‬‫د‬
.‫و‬‫ ا‬‫ام‬  ‫ و‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬ 
.‫ت ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ع وزارة ا‬ ‫ ا‬‫ام‬‫ ا‬‫ و‬
:  ‫ت‬‫ ا‬
.‫و‬‫ك ا‬‫ أ‬
.‫اص‬‫ أو ا‬‫ ا‬ ‫ك و‬‫ ا‬ ‫ا‬
.‫ وا‬‫م‬‫ت ا‬ ‫ا‬
.‫و‬ ‫رات ا‬‫ وا‬‫ك ا‬‫د ا‬
:  ‫ ا‬‫ام‬ 
. ‫ر ا‬‫ وا‬‫ت ا‬‫ م‬  :‫ ا‬‫ام‬ ‫ و‬
‫ ا‬  ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬ ‫ ط‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ و‬
.‫ر‬ ‫ ا‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬
:‫ا‬‫ت وا‬‫ ا‬

‫ت ا‬‫ ا‬‫ و‬،‫رات ا‬‫ات وا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫اد‬ ‫دة‬ 
‫دات‬‫اد ا‬‫ إ‬ ‫ و‬،‫ت وا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ ا‬‫ت ا‬‫ا ا‬‫ و‬‫وا‬
‫ ا‬ ‫ر‬‫ وا‬‫ ا‬‫ا‬   ‫ دوري‬ ‫ و‬،  ‫ا‬
. ‫ت و‬‫ل وا‬‫ت ا‬  ‫د‬‫وا‬

78
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫اﻟﮭﯿﻜﻞ اﻟﺘﻨﻈﯿﻤﻲ ﻟﻤﺪﯾﺮﯾﺔ اﻹدارة اﻟﻤﺤﻠﯿﺔ ﻟﻮﻻﯾﺔ ﺟﯿﺠﻞ‬ :3 ‫ ر‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬

‫ك‬‫ وا‬‫ام‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ا‬

‫و‬‫ ا‬‫ام‬  ‫ت‬‫ام‬‫ ا‬

‫ت ا‬‫و‬
‫ك‬‫ت وأ‬‫ام‬‫ ا‬
‫ ا‬‫ام‬ 
‫ا‬
‫ ا‬
‫ت‬‫ ا‬
(‫ك‬‫)ا‬
‫ ا‬‫ ا‬
‫ا‬‫ت وا‬‫ ا‬

‫اﻟﻮﺛﺎﺋﻖ اﻹدارﯾﺔ‬:‫اﻟﻤﺼﺪر‬

79
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫را‬‫ت ا‬‫م‬ ‫ و‬ ،‫ض‬ :

‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬:‫ول‬‫ر ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫دات ا‬ ‫ز‬  :(1)‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻟﺟﻧس‬ ‫ ا‬‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ت‬‫ا‬

41%
%41 30 ‫ذ‬
‫ذﻛر‬

59% ‫أﻧﺛﻰ‬ %59 43 ‫أم‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ا‬‫ و‬،‫ر‬‫ ا‬  ‫ث أ‬‫م‬‫ ا‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
   ،%59 ‫رب م‬  ‫(أي‬73) ‫دات‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫دة‬(43) ‫أ‬
.‫اد ا‬‫ع أ‬  ‫دة‬ 30 ‫دل‬  ‫أي‬%41 ‫ر‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ و‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ط‬‫إ‬، ‫ ا‬  ‫ول‬‫ ا‬‫ف م‬‫ ا‬
  ،‫ة‬‫ات ا‬‫ ا‬ ‫ة‬ ‫ل ا‬ ‫أة د‬ ، ‫ر‬‫ ا‬ ‫ا‬ ‫داري‬‫ا‬
  ‫ا‬‫ و‬، ‫ و‬‫ أ‬ ‫دوار‬‫ وا‬‫ ا‬‫د‬  ‫درة‬‫ءات ا‬‫ر ا‬‫ ا‬ ‫ا‬
. ‫ ذ‬ ‫ع ا‬‫ة م‬‫ا‬ ‫ دون‬‫ا‬‫ت ا‬‫دارات و ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫ظ‬

80
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫دات ا‬ ‫ز‬  :(2) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻟﺳن‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬
‫ت‬‫ا‬

0% - -  20  ‫أ‬
22% ‫ ﺳﻧﺔ‬40 - 20 ‫ﻣن‬

78%
%78 57  40 – 20 
‫ ﺳﻧﺔ ﻓﻣﺎ‬40 ‫ﻣن‬
‫ﻓوق‬

%22 16 ‫ق‬   40 

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ ا‬ ‫ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫أن ا‬،‫ه‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
 ‫ أي‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫دة‬ 57‫ذ‬ ‫ت‬‫ إذ أ‬، 40 ‫إ‬ 20  ‫ر‬‫اوح أ‬ ‫ا‬
 ‫ أ‬‫ ا‬‫ ا‬   ،‫دة‬73 ‫ر ب‬ ‫ ا‬‫اد ا‬‫ع أ‬‫ ا‬ %78‫رب‬
‫ م‬  20   ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ م‬‫أ‬، ‫دة‬ 16 ‫رب‬  ‫ أي‬،%22 40
.

‫ر‬‫اوح أ‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫وأن أ‬، ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫وت‬‫ و ا‬‫ا ا‬  
‫ءا‬ ‫ ا‬ ‫ه ا‬ ‫ر‬ ‫ب‬‫ ا‬  ‫د ا‬‫ ا‬‫ إ‬ 40-20  
.  ‫ا‬‫اف ا‬‫ ا‬  ‫ دا‬‫وأ‬

81
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ :(3) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻷﻗدﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﻣل‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬
‫ت‬‫ا‬
%36 26 ‫ات‬ 5  ‫أ‬
30% 36% ‫ ﺳﻧوات‬5 ‫أﻗل ﻣن‬

34%
‫ ﺳﻧوات‬10 ‫أﻗل ﻣن‬ %34 25 ‫ات‬ 10  ‫أ‬
‫ ﺳﻧوات‬10 ‫أﻛﺛر ﻣن‬

%30 22 ‫ات‬ 10  ‫أ‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

  ‫ ا‬  ‫رب‬ ‫ك‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
‫اد ا‬‫ أ‬ 26 ‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ات‬ 5  ‫ ا‬  ‫وا‬، ‫ ا‬ ‫ا‬
  73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 255 ‫ أن‬  ،%36  ‫رب‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬
 ‫ أ‬  %30  ‫رب‬  ‫دة‬ 22 ‫ أن‬  ،%34‫دل‬ ‫ات‬ 10 ‫أ‬
.‫ ا‬ ‫ات‬ 10

‫دارة‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ إ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬  ‫رب‬‫ ا‬   ‫ا‬
 ‫ة‬ ‫ر أن م‬ ،‫ظ‬‫ ا‬  ‫ و‬‫ظ‬ ‫ة ا‬‫ ا‬ ‫ج‬ ‫ا‬
.‫ة‬  ‫ادر‬  ‫و‬ ،‫ ا‬‫ إ‬‫ أ‬‫ظ‬‫ا‬

82
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ى ا‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ :(4) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻟﻣﺳﺗوى اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
3%
- - ‫ا‬‫إ‬
22%
‫ﻣﺗوﺳط‬ %3 2 
‫ﺛﺎﻧوي‬
75% %22 16 ‫ي‬‫م‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻲ‬

%75 55 
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ى ا‬‫ ذو ا‬‫ أن ا‬،‫ه‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ل ا‬  ‫م‬
‫ر‬  ‫ن و‬ ‫ن‬‫ظ‬ ‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 55 ‫ إذ أم‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬
 ‫ و‬،‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫ي‬‫م‬  ‫ى‬ ‫ن ذو‬‫ظ‬ ‫دة‬ 16   ،%75 
‫ر‬  ‫ و‬‫ى ا‬ ‫ن ذو‬‫ظ‬ ‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 2 ‫ و‬%22  ‫ء‬
.%3 

‫ أن أ‬ ،‫ن‬  ‫ ا‬‫ دا‬‫ظ‬‫ن ا‬ ‫ ا‬ ‫ا ا‬ ‫د‬
 ،‫ إ‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬  ‫ا‬  ‫ن‬ 
.‫ة‬ ‫ وذوي‬ ‫ا‬ ‫ظ‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ إ‬‫ا ا‬  

83
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ :(5) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻟﻣﻧﺻب اﻟوظﯾﻔﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬
‫ت‬‫ا‬
%33 24 ‫ن إدارة‬
45% 33%
‫ﻋون إدارة‬
‫ﻣﻠﺣق إداري‬ %22 16 ‫ إداري‬
22%
‫ﻣﺗﺻرف إداري‬
%45 33 ‫ف إداري‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ن‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ م‬ ‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
% 45 ‫ م‬   ‫ و‬،‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬33   ‫ا‬‫ و‬،‫ف إداري‬ 
‫ن‬ ‫ ا‬‫ظ‬  %33 ‫ م‬   ‫ أي‬، 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 24 ‫ أن‬ 
16  ‫ت‬  ‫ إداري‬  ‫ن‬ ‫ ا‬‫ظ‬  ‫ أ‬،‫ن إدارة‬ 
.%22 ‫دة أي م‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬

    ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬‫ف إ‬‫ وا‬‫ا ا‬  
‫ءات‬‫ ذوي ا‬‫ظ‬   ‫ا‬‫ و‬، ‫ ا‬ ‫ ا‬‫ وط‬   ‫ ا‬‫وا‬
. ‫ى ا‬‫وا‬

84
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

  ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬ :‫م‬‫ر ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ل دا‬   ‫د‬‫ و‬:(6) ‫ول ر‬‫ا‬

‫وﺟود ﺟﮭﺔ ﻣﻛﻠﻔﺔ ﺑﺎﻻﺗﺻﺎل‬ ‫ ا‬‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫داﺧل اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ت‬‫ا‬
%63 46 ‫ل‬‫ ا‬
14% %9 7 ‫ل‬‫ ا‬ ‫م‬
14% ‫ﺧﻠﯾﺔ اﺗﺻﺎل‬
%14 10 ‫ل‬‫ ا‬
‫ﻗﺳم اﺗﺻﺎل‬
63%
‫ﻣﺻﻠﺣﺔ اﺗﺻﺎل‬
%86 63 ‫ع ا‬‫ا‬
9%
‫ﻻ‬

%14 10 
%100 73 ‫ع ا‬‫ا‬
‫ز‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫وا أن‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ أ‬‫ أن أ‬،‫ه‬‫ول أ‬‫ل ا‬  ‫م‬
 ‫و‬،73 ‫ع ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫دة‬73 ‫ أي‬%86 ‫رب‬  ‫ل‬   
‫ل وا‬‫ إ‬  ،%63 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 46  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ل‬‫ ا‬
‫دات أي‬7   ‫ل‬‫ ا‬ ‫ أ‬،%14 73 ‫ أ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ 10  ‫ت‬
 ‫ و‬،‫ل‬‫ إ‬  ‫ز‬  ‫ا أن ا‬‫ أ‬‫ ا‬ ‫ أن‬،%9 ‫دل م‬ 
.%14  ‫أي‬،73 ‫ع ا‬‫ ا‬ ‫دات‬10 

‫ة ا‬ ‫ أ‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ن‬،‫ ا‬ ‫وت‬‫ و ا‬‫ا ا‬ ‫د‬
‫ أ‬‫ر‬ ‫ل‬‫ إ‬  ‫ وا‬، ‫ ا‬‫ ا‬‫ا أ‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫ا‬
. ‫ي ا‬  ‫ه ا‬   ‫دوار ا‬‫ وا‬ ‫ا‬‫ا م‬‫و‬

85
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫د‬‫ و‬:(7) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ ا‬‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ت‬‫ا‬
%21 15 ‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬
%14 10   
%26 19 ‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬  ‫م‬
%1 1  ‫ أ‬ ‫ات‬ 
‫ظ‬‫ ا‬‫ا‬
%62 45 ‫ع ا‬‫ا‬

%38 28 
%100 73 ‫ع ا‬‫ا‬

‫وﺟود ﺧطﺔ اﺗﺻﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬

‫ﺗﻘوﯾﺔ اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﯾن اﻟﻣوظﻔﯾن‬
‫واﻹدارة‬
21% ‫ﺧﻠق ﺟو ﺟﻣﺎﻋﻲ‬
38
38%

14% ‫ﺗﺣﺳﯾن ﻗﻧوات اﻻﺗﺻﺎل ﺑﯾن‬

‫اﻟﻣوظﻔﯾن‬
26% ‫ﻣﻧﺢ ﺗﺣﻔﯾزات ﻣن أﺟل ﺗﺣﻘﯾق‬
‫اﻟرﺿﺎ اﻟوظﯾﻔﻲ‬
1%
‫ﻻ‬

‫ ا‬‫ دا‬‫ إ‬ ‫د‬‫ و‬ ‫وا‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ أ‬‫ أن أ‬،‫ه‬‫ول أ‬‫ ا‬
‫ أ‬‫ و‬،%62‫دل م‬  ‫ أي‬،73 ‫ع ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫دة‬ 45  ‫ت‬ ‫ا‬‫و‬
‫ ا‬  ، ‫دة‬ 19 ‫رب‬  ‫ أي‬%26  ‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬  

86
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ دا‬‫ إ‬ ‫د‬‫ و‬  ‫وا‬‫ أ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ أ‬، %21  ‫ظ‬‫ ا‬
. ‫ع ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫دة‬28 ‫رب‬  ‫ أي‬% 38  ‫ا‬

‫ء ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ ا‬ ‫ف‬‫ و ا‬‫ا ا‬ ‫و‬
‫ظ‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ل و‬‫ ا‬ ‫ و‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬  ‫ف‬ ‫ا‬
‫ روح‬‫ط‬ ‫ا‬‫دارة و‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬   ،  ‫ا‬‫ ا‬ ‫و‬
.‫ظ‬‫ء ا‬‫م‬ ‫ر‬‫ون و ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬‫وم‬  :(8) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﻣروﻧﺔ اﻻﺗﺻﺎل داﺧل‬ ‫ ا‬‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ت‬‫ا‬
%40 29  ‫رة‬‫ا‬
‫ا‬‫ا‬ ‫م‬
‫اﻟﻘدرة ﻋﻠﻰ‬ %10 8 ‫ت‬‫ا‬‫ ا‬
‫اﻟﺗواﺻل‬

36% 40% ‫ﺗﻘدﯾم اﻗﺗراﺣﺎت‬

%14 10  ‫ر‬‫ا‬
‫اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ ﻓﻲ اﺗﺧﺎذ‬
‫اﻟﻘرارت‬ ‫ارات‬‫ذ ا‬‫ا‬
14% 10% ‫ﻻ‬ %64 47 ‫ع ا‬‫ا‬
%36 26 
%100 73 ‫ع ا‬‫ا‬

 ‫وم‬ ‫ك‬ ‫ون أن‬ ‫ ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
‫ي‬‫وا‬ ،%64 ‫دل‬  ‫أي‬، 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 47 ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
 ،%40 ‫دل‬  ‫ أي‬،‫دة‬ 29  ‫ت‬  ‫ا‬‫ل و ا‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ ا‬ ‫س‬‫ أ‬
‫رت‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬ ‫وم‬ ‫ك‬  ‫ أم‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ت‬ 
.%36 ‫رب‬  ‫دة أي‬26 ‫إ‬

87
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ ا‬ ‫ن ا‬ ‫ ا‬ ‫ف‬‫ وا‬‫ا ا‬  
‫ل‬ ، ‫دار‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ي‬ ‫ي‬‫ن ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ر ا‬ ،‫ا‬
. ‫ا‬‫ل و ا‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ وظ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ز‬ :(9) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ ا‬‫ا‬ ‫ع‬‫ا‬ ‫ث‬‫م‬‫ا‬ ‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬

% ‫ت‬ % ‫ت‬ ‫ت‬‫ا‬

%14 10 %19 8 %7 2 ‫ا‬
%19 14 %21 9 %17 5 ‫ارات‬‫ ا‬‫و‬
‫دار‬‫ا‬
%49 36 %44 19 %57 17 ‫ا‬
%18 13 %16 7 %23 6 ‫ا‬
%100 73 %100 43 %100 30 ‫ع‬‫ا‬

‫وظﺎﺋف اﻻﺗﺻﺎل‬

14%
18% ‫اﻟﺗﺧطﯾط‬
19% ‫وﺿﻊ اﻟﻘرارات اﻹدارﯾﺔ‬
49% ‫اﻟﺗﻧﺳﯾق‬
‫اﻟرﻗﺎﺑﺔ‬

88
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ م‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ م‬‫ أن أ‬،‫ه‬‫ول أ‬‫ ا‬‫ل م‬  ‫م‬
17    ‫ و‬‫و‬‫ ا‬‫ر‬ ‫ ا‬  ‫ل‬‫ ا‬‫ أن وظ‬‫ إ‬‫م‬ ‫ا‬
‫دة‬ 43 ‫ أ‬ ‫دة‬ 19‫ و‬،%57 ‫ م‬‫ أ‬ ‫ و‬،‫دة‬30 ‫ أ‬ ‫ر‬‫دة ذ‬
 ،‫دار‬‫ارات ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ أ‬  ‫ أ‬،%44 ‫ م‬‫ أ‬ ‫ث و‬‫م‬ 
‫دة‬ 43 ‫ أ‬ ‫دات‬ ‫ وق‬،%17  ‫ري أي‬‫دة ذ‬ 30 ‫ أ‬ ‫دات‬ 5 ‫ا‬‫م‬
‫ن‬‫ م‬‫ و‬‫ وا‬‫ ا‬‫ وظ‬ %19  ‫ع‬ ‫و‬ ،%21  ‫ث‬‫إم‬
.‫ا‬‫ ا‬ %18‫ و‬%14 ‫ن‬‫ر‬

 ‫ل‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬‫م‬ ‫ول‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ وظ‬‫ع م‬‫د ار‬
‫ ا‬‫ إ‬ ‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬‫ز‬ ‫ل‬  ،‫دار‬‫ ا‬‫ات وا‬‫ ا‬
.‫ ا‬‫و‬

‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   :(10) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ا‬ ‫ع‬‫ا‬ ‫ث‬‫م‬‫ا‬ ‫ر‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ % ‫ت‬ % ‫ت‬ ‫ت‬‫ا‬
%55 40 %49 21 %63 19 ‫ظ‬‫ ا‬ 
 ‫وام‬
%25 18 %30 13 % 17 5 ‫ا‬  
‫ا‬ ‫ت‬‫وا‬

%20 15 %21 9 %20 6  ‫ظ‬‫ ا‬‫م‬ 
‫ا‬
%100 73 %100 43 %100 30 ‫ع‬‫ا‬

89
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ﻣﺎ ﯾﻘدﻣﮫ اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ ﻓﻲ اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬

20% ‫ﺗﺳﮭﯾل ﻋﻣﻠﯾﺔ ﺗﻔﺎﻋل اﻟﻣوظﻔﯾن‬

‫واﻧدﻣﺎﺟﮭم ﺑﺎﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬

55% ‫ﺗﻘدﯾم ﻛﺎﻓﺔ اﻟوﺛﺎﺋق واﻟﻣﻌﻠوﻣﺎت‬

25%
‫اﻟﻣﺗﻌﻠﻘﺔ ﺑﺎﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬
‫ﺗﺣدﯾد ﻣﻛﺎﻧﺔ اﻟﻣوظف ﻓﻲ‬
‫اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬

 ‫ن‬ ‫ا‬‫ أ‬  ‫ م‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
  ‫ا‬‫ و‬، ‫ وام‬‫ظ‬‫ ا‬    ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
43 ‫ أ‬ ‫دة‬ 21‫ و‬،%63  ‫ر أي‬‫دة ذ‬ ‫ أ‬ ‫دة‬ 19 ‫ أي‬،%55 ‫م‬
‫ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫ إ‬‫م‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ م‬  %49  ‫ث أي‬‫دة إم‬
‫دات‬ 5    ‫ا‬‫ و‬،%25  ‫ت ا‬‫ وا‬‫ ا‬   
‫دة أي م‬ 43 ‫ أ‬ ‫دة‬ 13‫و‬ ،‫ر‬‫ ا‬  %17  ‫دة أي‬ 30 ‫ أ‬
 ‫ م‬ ‫م‬  ‫ ا‬ ‫ظ‬‫ن ا‬  ‫ م‬ ،‫ث‬‫م‬‫ ا‬  %30
.%20  ‫رت‬‫و‬

   ‫ ا‬  ‫د‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫ول إ‬‫ ا‬‫ف م‬‫د ا‬
  ‫ دورا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ن ا‬  ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ وام‬‫ظ‬‫ ا‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ورة ا‬‫ا‬

90
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ى ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬:(11) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ا‬ ‫ع‬‫ ا‬  40  40-20   20  ‫أ‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ق‬ 

% ‫ت‬ % ‫ت‬ % ‫ت‬

‫ت‬‫ا‬

%34 25 %13 2 %39 22 %100 1 ‫ا‬‫ا‬ ‫ر‬

 ‫ا‬

%50 36 %67 10 %46 26 - - ‫ون‬‫ روح ا‬

‫ وا‬

%16 12 %20 3 %16 9 - - ‫ء‬‫م‬ ‫ر‬‫ا‬

‫ظ‬‫ ا‬‫وا‬

%100 73 %100 15 %100 57 %100 1 ‫ع‬‫ا‬

‫أھﻣﯾﺔ اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ‬

16%
34% ‫رﺳم اﻹﺳﺗراﺗﯾﺟﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ‬
‫ﻟﻠﻣؤﺳﺳﺔ‬
‫ﺗﻧﻣﯾﺔ روح اﻟﺗﻌﺎون ﻛﻔرﯾق‬
50% ‫واﺣد‬
‫اﻟﺷﻌور ﺑﺎﻻﻧﺗﻣﺎء واﻟرﺿﺎ‬
‫اﻟوظﯾﻔﻲ‬

91
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ن أ‬ ‫ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
26 ‫إذ أن‬%49 ‫ م‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ وا‬ ‫ون‬‫ روح ا‬  ‫ ا‬‫ل دا‬‫ا‬
40-20   ‫ر‬‫اوح أ‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬%46 ‫دة أي‬ 57 ‫ أ‬ ‫دة‬
 ‫دات‬ 10  ،‫ وا‬ ‫ون‬‫ روح ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫وا أن أ‬‫أ‬
  40  ‫ر‬‫اوح أ‬ ‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬  %67  ‫دة أي‬ 15 ‫أ‬
‫ ر‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أن أ‬‫ إ‬‫دات ا‬ %34 ‫ م‬  ،‫ق‬
. ‫ ا‬‫ا‬‫ا‬

 ‫ون‬‫ روح ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أن أ‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ا ا‬ ‫د‬
 ‫ ا‬‫ل دا‬‫ل ا‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ي دا‬‫ أ‬  ‫ و‬،‫وا‬
.‫ظ‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬‫ط‬‫ و‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬    

92
‫ا‪‬م‪ ‬ا‪ ‬را‪‬‬ ‫ا‪ ‬ا‪‬ا‪:‬‬

‫ا‪‬ول ر‪ :(12) ‬أ‪‬اف ا‪‬ل ا‪‬ا‪  ‬ى ا‪   ‬ا‪‬‬

‫ا‪‬ع ا‪‬‬ ‫أ‪10  ‬‬ ‫أ‪10  ‬‬ ‫أ‪5  ‬‬ ‫ا‪‬‬

‫ا‪‬‬ ‫‪‬ات‬ ‫‪‬ات‬ ‫‪‬ات‬
‫‪%‬‬ ‫ت‬ ‫‪%‬‬ ‫ت‬ ‫‪%‬‬ ‫ت‬ ‫ا‪‬ت‬
‫‪%26‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪%14‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪%17‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪%48‬‬ ‫‪10‬‬ ‫إ‪ ‬ا‪‬ظ‪ ‬ل‬
‫م‪ ‬ا‪‬‬
‫‪%47‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪%52‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪%48‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪%38‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ ‬ا‪‬‬
‫وا‪  ‬ا‪‬داء‬
‫ا‪‬ظ‪‬‬
‫‪%11‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪%21‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪%9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪ ‬ور‪ ‬ا‪‬وح‬
‫ا‪ ‬ظ‪‬‬
‫‪%18‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪%14‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪%26‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪%14‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ ‬ا‪‬ظ‪ ‬‬
‫ا‪‬‬
‫‪%100‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪%100‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪%100‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪%100‬‬ ‫‪21‬‬ ‫ا‪‬ع‬

‫أھداف اﻻﺗﺻﺎل‬

‫إﻋﻼم اﻟﻣوظﻔﯾن ﺣول ﻧﺷﺎط‬

‫‪18%‬‬ ‫اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬
‫‪25%‬‬
‫‪11%‬‬ ‫ﺗﺣﻘﯾق اﻟﻔﻌﺎﻟﯾﺔ واﻟﺗﻧﺎﺳق ﻓﻲ‬
‫اﻷداء اﻟوظﯾﻔﻲ‬
‫اﻟﺗﺣﻔﯾز ورﻓﻊ اﻟروح اﻟﻣﻌﻧوﯾﺔ‬
‫‪46%‬‬ ‫ﻟﻠﻣوظﻔﯾن‬
‫ﺗﻌرﯾف اﻟﻣوظﻔﯾن ﺑﺑﯾﺋﺔ اﻟﻌﻣل‬

‫‪93‬‬
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ل‬‫اف ا‬‫وا أن أ‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬‫ل م‬  ‫م‬
 ‫دة‬ 15 ‫ أن‬‫ت ا‬‫ أ‬ ،‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬   ‫ا‬‫ا‬
‫ ا‬‫ظ‬‫ ا‬  ‫ا‬ ‫ و‬%52 ‫ م‬  ‫دة و‬ 29 ‫دات‬ ‫ع ا‬‫ا‬
‫ إ‬ ‫ إ‬‫م‬ ‫ وا‬‫ر‬ ‫ ا‬‫م‬  ،‫ات‬ 10  ‫ أ‬
  %14 ‫ م‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ل م‬ ‫ظ‬‫ا‬
.%18‫و‬%26 ‫ات أي م‬ 10  ‫ أ‬‫ ا‬‫ظ‬‫ا‬

‫ل ودوره دا‬‫ ا‬‫ى أ‬ ‫ر‬ ‫اد ا‬‫ أن أ‬‫ إ‬‫ف ا‬‫ ا‬ 
. ‫دار‬‫ات ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬   ‫ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬ :(113) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﻣﻛﺎﻧﺔ اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ ﻓﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%5 4 ‫ة‬
5%
17% ‫ﺟﯾدة‬ %38 28 
38%
‫ﺣﺳﻧﺔ‬
40%
%40 29 
‫ﻣﺗوﺳطﺔ‬
‫ﺿﻌﯾﻔﺔ‬
%17 12 
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫م‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬
29 ‫ أ‬ ‫ا‬‫و‬ %40 ‫ل م‬    ، ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
 ‫ا‬‫ و‬ ‫دة إ‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 28 ‫م‬  ،‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬
.%38‫م‬ 

94
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ل‬  ‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬  ‫ي‬‫ور ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫د ا‬
. ‫ة إ‬‫ ا‬ ‫ء أدا‬‫ أ‬‫ظ‬‫ ا‬  ‫زات ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ظ‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ :‫ر ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ط‬:(14) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ وﺳﺎﺋل اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ ﻓﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫اﻟﻣؤﺳﺳﺔ ﺣﺳب اﻟوﺳﯾﻠﺔ اﻟﻛﺗﺎﺑﯾﺔ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%15 11 ‫ا‬‫ات ا‬‫ا‬
%4 3 ‫ة ا‬
19% 15% 4% ‫اﻟﻧﺛرات اﻟداﺧﻠﯾﺔ‬
‫ﺟرﯾدة اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ %37 27 ‫ت إ‬
25% ‫ﻟوﺣﺎت إﻋﻼﻣﯾﺔ‬
37%
‫اﻟﺗﻘﺎرﯾر‬ %25 18 ‫ر‬‫ا‬
‫اﻟﻔﺎﻛس‬
%19 14 ‫ا‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ت ا‬‫وا أن ا‬‫ أ‬‫دات ا‬ ‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬
73 ‫دات‬ ‫ع ا‬‫ ا‬ ‫دة‬ 27 ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬
%25‫م‬ ‫دل‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 18 ‫ أن‬  %37‫دل م‬  ‫ أي‬،‫دة‬
‫ا‬‫ات ا‬‫ ا‬‫ و‬ ،‫ر‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ أن ا‬‫ إ‬‫م‬ 
.‫ر‬ ‫م‬  ‫ وا‬‫ة ا‬‫و‬

‫ م‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫م‬‫ت ا‬‫ أن ا‬‫ إ‬‫ف ا‬‫د ا‬
. ‫ع‬‫ط‬‫ ا‬‫ و‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ا‬

95
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬ :(15) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﺣﺳب اﻟوﺳﺎﺋل اﻟﺷﻔوﯾﺔ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%47 34 ‫ا‬
35% 47% ‫اﻟﮭﺎﺗف‬
‫اﻟﻣﺣﺎدﺛﺎت اﻟرواﻗﯾﺔ‬ %18 13 ‫وا‬‫ت ا‬‫د‬‫ا‬
18%
‫ﻋﻘد اﺟﺗﻣﺎﻋﺎت‬
%35 26 ‫ت‬‫ ا‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أن ا‬ ‫وا‬‫ أ‬‫دات ا‬ ‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬
‫دة‬ 26  %47  ‫ أي‬،‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 34   ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬
  ‫ت‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫م‬  %35 ‫دل‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬
73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 13    ‫وا‬‫ت ا‬‫د‬‫ ا‬‫ و‬‫ أ‬،‫ ا‬‫ دا‬
.%18  ‫دة‬

  ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ أن ط‬‫ إ‬‫ ا‬ ‫ا ا‬ ‫د‬
‫د و‬‫ا ا‬‫ و‬،‫ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬ ‫ض ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ دا‬‫ا‬‫ا‬
‫أ‬ ‫ار‬‫د ا‬‫ وا‬‫ و‬ ‫ت‬‫ز‬ ‫ل‬‫د ا‬‫ض إ‬ ‫ا‬ ،‫ت‬‫ ا‬
.

96
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ :(16) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﺣﺳب اﻟوﺳﺎﺋل اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ اﻟﺑﺻري‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%41 30 ‫ ا‬‫ا‬
22%
41% ‫اﻹﺳﻘﺎط اﻟﺿوﺋﻲ‬
‫اﻟﺗﻠﻔﺎز اﻟداﺧﻠﻲ‬ %37 27 ‫ا‬‫ز ا‬‫ا‬
37%
‫ﺟﮭﺎز اﻟﻔﯾدﯾو‬
%22 16 ‫ز ا‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫وا أن ا‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ل ا‬  ‫م‬
30 ‫ل‬    ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ دا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ة‬‫ ا‬‫ا‬
%37  ‫م‬ ‫ا‬‫ز ا‬‫ ا‬‫ أو و‬  ،%41  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬
‫ا‬‫ ا‬‫ م‬‫م‬  ‫ز ا‬  ،‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 27   ‫ا‬‫و‬
.‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 16 ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،%22

‫ن‬‫ و‬‫ا‬‫ز ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ز ا‬ ‫ أن‬ ‫ول‬‫ا ا‬ ‫ف م‬‫د ا‬
   ‫ظ‬‫ ا‬ ‫رة و‬‫ح ا‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ دا‬‫ا‬‫ ا‬
.‫ا‬

97
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬ :(17) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﺣﺳب اﻟوﺳﯾﻠﺔ اﻹﻟﻛﺗروﻧﯾﺔ‬ ‫ ا‬‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ت‬‫ا‬
%49 36 ‫م‬‫م‬‫ا‬
‫اﻷﻧﺗرﻧت‬
19%
49% %32 23 ‫ا‬‫ ا‬‫ا‬
‫ﻣواﻗﻊ اﻟﺗواﺻل‬
32% ‫اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ‬
‫ا‬
‫اﻟﺑرﯾد اﻹﻟﻛﺗروﻧﻲ‬
%19 14 ‫وم‬‫ ا‬‫ا‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫وم‬‫ ا‬‫ا أن ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬
‫ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ أ‬،%49  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 36 ‫ى‬   ‫ا‬‫ و‬،‫م‬‫م‬‫ا‬
 ‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 23 ‫ أ‬ ‫ا‬‫و‬ %32 ‫ا‬‫ ا‬‫ م‬‫م‬  ‫ا‬
‫ إذ أن‬، ‫ م‬‫م‬ ‫م‬  ‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ م‬‫ أ‬،‫دات‬ ‫ع ا‬‫ا‬
.%19  ‫ أي‬ ‫ا‬ ‫دة‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 14

‫ن‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ و‬‫م‬‫م‬‫ن ا‬ ‫ول‬‫ا ا‬ ‫ م‬
.‫ ا‬‫ر ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ أن ا‬ ‫ا د‬‫ و‬،‫ة‬ ‫ن‬

98
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬‫ ط‬ :(18) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻣﺳﺗﺧدﻣﺔ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%60 44 ‫ا‬
33%
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ‬ %7 5 ‫م‬‫ا‬
60% ‫اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ‬
‫ﺧﻠﯾط ﻣن اﻟﻠﻐﺎت‬
- - ‫إ‬
7%
%33 24 ‫ت‬‫ ا‬ 
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ن ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫اردة‬‫ت ا‬‫م‬‫ل ا‬  ‫م‬
%60  ‫دة‬ 44  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ت‬‫ه ا‬   ‫او‬ ‫ أ‬ ،‫ا‬
 ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ذ‬ ‫ث‬%33 ‫ت م‬‫ ا‬   ،‫را‬‫ ا‬ ‫ع ا‬
.  ‫ ا‬  ‫ أ‬،%7 ‫رت م‬

‫ن ا‬ ، ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫وت وا‬‫د ا‬
  ‫ أ‬،‫ ا‬‫ى أ‬ ‫ وو‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ م‬‫ وأ‬،‫ ا‬ ‫ا‬
 ‫م‬‫ ا‬‫ ا‬   ، ‫ت‬‫و‬‫ة ا‬‫ا‬  ‫ظ‬‫ ا‬ ‫او‬ ‫ أ‬ ‫ت‬‫ا‬
‫ت‬  ‫ و‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫ه ا‬ ‫ر‬‫ ا‬‫ إ‬‫د ذ‬  ‫ا‬‫ا‬
.(..‫ء‬‫ؤ‬‫ )ا‬‫دارة ا‬‫ا‬

99
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ع ا‬‫ م‬ :(19) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﻧوع اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
41% ‫اﻻﺗﺻﺎل اﻟرﺳﻣﻲ‬ %59 43 ‫ل ا‬‫ا‬
59%
‫اﻻﺗﺻﺎل ﻏﯾر‬ %41 30 ‫ ا‬ ‫ل‬‫ا‬
‫اﻟرﺳﻣﻲ‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ل‬‫ع ا‬‫ون أن م‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
‫ع‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫دة‬ 43  ‫ت‬  ‫ و‬‫ل ر‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ا‬
‫ون‬  ‫ ذ‬ ‫وا‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬،%59 ‫رب‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ا‬
.%41  ‫دة أب‬ 30  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ وا‬  ‫ ا‬ ‫ل‬‫أن ا‬

‫ ا‬ ‫ي‬ ‫ي‬‫ن ا‬ ‫م‬ ‫ل ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ م‬ 
  ‫ ذ‬‫( و‬‫ أ‬،‫زل‬‫ م‬، ‫ل‬‫ ) ا‬‫ف أ‬‫ ا‬ ‫ ر‬ ‫دار‬‫ا‬
‫ن ا‬ ‫دوار وا‬‫ ا‬‫ و‬  ‫ ا‬‫دار‬‫ارات ا‬‫ ا‬،‫وا‬‫ت وا‬‫ا‬
‫ إ‬‫ ذ‬ ،  ‫ أ‬   ‫ ا‬ ‫ل‬  ‫ أ‬، ‫ا‬
‫ و‬،‫ا‬‫ل وا‬‫ ا‬‫ي و‬ ‫ أن‬‫م‬  ‫ظ‬‫ ا‬ ‫ك ا‬‫ وا‬‫م‬‫ا‬
  ‫ل ا‬ ‫رم‬ ‫ أ‬‫ن أ‬‫ ا‬  ‫ن‬  ‫ ا‬ ‫ل‬
.‫ت‬‫ا‬

100
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  :(20) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﺷﻛل اﻻﺗﺻﺎل اﻟرﺳﻣﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%21 9 ‫ل ا‬‫ا‬
21%
42% ‫اﻻﺗﺻﺎل اﻟﺻﺎﻋد‬
%30 13 ‫زل‬‫ل ا‬‫ا‬
‫اﻻﺗﺻﺎل اﻟﻧﺎزل‬
30% ‫اﻻﺗﺻﺎل اﻷﻓﻘﻲ‬ %7 3 ‫ل ا‬‫ا‬
‫ﻛﻠﮫ‬
7% %42 18 
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ل‬‫ أ‬ ‫ن‬ ‫ ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
‫ل‬‫ ا‬،%42 ‫رب‬  ‫ أي‬،‫ع ا‬‫ ا‬‫دة ن أ‬ 18 ‫ت‬  ،‫ل ا‬‫ا‬
‫ دا‬‫ ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬ ‫ إذ‬،‫و‬ ‫ م‬‫ و‬،‫ أ‬،‫زل‬‫ل م‬‫ ا‬،
‫رم‬ ‫ أ‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ أ‬،%30  ‫زل‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ا‬
     ‫ل ا‬‫ ا‬‫أ‬ ،%21  ‫ى‬‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ل ا‬
.%7 ‫رب‬

) ‫دارة ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ ‫زل‬‫ل ا‬‫ن ا‬ ‫ ذ‬ 
‫ارات‬ ،‫ت‬ ،‫ت‬ ،‫ر‬‫ أ‬  ‫ و‬،(‫ظ‬ ‫ء‬‫ؤ‬‫ وا‬‫و‬‫ل ا‬‫ا‬
. ‫ض‬

  ‫دري‬ ‫ ا‬‫ إ‬  ‫ا‬‫ و‬،‫دارة ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ا را‬
.''‫ وا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ان ''ا‬ ‫درا‬

101
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ى ا‬  :(21) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ﻣﺳﺗوى اﻟرﺿﺎ ﻋن اﻟوﺳﺎﺋل‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫اﻟﻣﺳﺗﺧدﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%47 34 ‫م‬
47%
53% ‫ﻧﻌم‬
%53 39 
‫ﻻ‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ را‬ ‫اد ا‬‫ ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫اردة‬‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫م‬
‫ ا‬‫ ا‬ ‫دة‬ 39 ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ا‬
‫ ا‬‫ ا‬ ‫ى ر‬ ‫ى ا‬   ،%53 ‫رب‬  ‫دة أي‬ 73 ‫را‬
.‫دة‬ %34 ‫رب‬  ‫ أي‬47  

 ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ن‬ ‫ا ا‬  
‫دارة ا‬‫ة ا‬  ‫ إ‬‫ أ‬‫ ذ‬  ،‫ظ‬‫ء ا‬‫ إر‬‫ و‬‫ى إ‬
‫ و‬ ‫م‬  ‫ وا‬‫ل ا‬‫ وا‬‫ت ا‬ ‫ل‬  ‫رات ا‬
. ‫ إ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫اف ا‬ ‫داري و‬‫ ا‬‫ا‬

102
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ى ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬  :(22) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ا‬ ‫ع‬‫ا‬  ‫ي‬‫م‬  ‫ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬
% ‫ت‬ % ‫ت‬ % ‫ت‬ % ‫ت ت‬‫ا‬

%7 5 %4 2 %13 2 %33 1 - - 

%62 45 %57 31 %73 11 %67 2 %100 1 

%31 23 %39 21 %14 2 - - - -  

%100 73 %100 55 %100 15 %100 3 %100 1 ‫ع‬‫ا‬

‫ﻓﻌﺎﻟﯾﺔ وﺳﺎﺋل اﻻﺗﺻﺎل‬

7%

31%
‫ﻓﻌﺎﻟﺔ‬
‫ﻣﻘﺑوﻟﺔ‬
62%
‫ﻏﯾر ﻓﻌﺎﻟﺔ‬

‫ل‬‫ى ا‬  ‫وا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
‫ع‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫دة‬ 45 ‫رب‬  ‫أي‬ %62  ‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬‫ و‬
 %23 ‫ م‬   ،%67  ‫ى ا‬‫ ذوي ا‬   ،‫دة‬ 73 ‫ا‬
‫ى‬ ‫ م‬  ،‫دة‬ 21 ‫رب‬  ‫ أي‬  ‫ه ا‬ ‫وا‬‫ أ‬ ‫اد ا‬‫أ‬
.%39  ‫ى ا‬‫ا‬

103
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ن ا‬ ‫ ا‬‫ه ا‬   ‫اد ا‬‫ أ‬‫ى ر‬  ‫و‬
‫ت ا‬‫ ا‬،‫رات‬   ‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬
‫داري‬‫ ا‬ ‫ وأدا‬‫ ور‬  ‫ه ا‬ ‫ أن‬‫ إ‬ ، ‫م‬‫م‬
.‫ ا‬ ‫ إ‬  ‫و‬

 ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ت و‬ :‫ا‬‫ر ا‬‫ا‬

 ‫ ا‬‫ا‬‫ت وا‬‫ ا‬ :(23) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻟﻣﻌوﻗﺎت واﻟﻌراﻗﯾل اﻻﺗﺻﺎﻟﯾﺔ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ﺑﺎﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%60 44 ‫م‬
40
‫ﻧﻌم‬
60% %40 29 
‫ﻻ‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

 ‫ون أم‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
‫رب‬  ‫ث أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 44  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬، ‫ء ا‬‫ت أ‬
.%40  ‫ ا‬ ‫ت‬‫ه ا‬ ‫د‬‫ و‬ ‫ون أن‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ ا‬‫ أ‬،%60

 ‫ أو‬ ، ‫م‬ ‫اء‬ ‫ت‬‫ه ا‬ ‫ف ط‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ذ‬ 
  ‫ أو‬‫ر‬‫ دون ا‬‫او‬‫ت و‬‫ل ا‬‫ و‬ ‫ أن‬‫م‬  ‫ وا‬،‫د‬
  ‫ و‬،‫ ا‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬‫ در‬   ‫ و‬،‫أو ا‬
‫ن‬ ‫ إ‬‫ ذ‬ '''' ‫ا ب‬‫ أ‬‫اد ا‬  ‫ أ‬، ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
.‫اف ا‬‫ أ‬  ، ‫وف‬‫ ظ‬ ‫ أداء ا‬  ‫ ا‬‫ا‬

104
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬‫ا‬‫ت و‬‫ ا‬‫ ط‬ :(24) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﻣﻌوﻗﺎت وﻋراﻗﯾل اﻻﺗﺻﺎل‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫داﺧل اﻟﻣؤﺳﺳﺔ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%60 26  ‫ت‬
20%
‫ﻣﻌوﻗﺎت ﺗﻧظﯾﻣﯾﺔ‬ %20 9  ‫ت‬
20% 60% ‫ﻣﻌوﻗﺎت ﺷﺧﺻﯾﺔ‬
‫ﻣﻌوﻗﺎت ﻣﺎدﯾﺔ‬ %20 9 ‫د‬ ‫ت‬
%100 44 ‫ع‬‫ا‬

‫ت‬‫ون أن ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
44 ‫ أ‬ ‫دة‬ 26 ‫ أ‬ ‫ و‬، ‫ت‬ ‫ إ‬‫ أ‬ ‫ ا‬‫ دا‬‫ا‬
 ‫د‬‫ا ا‬‫ و‬‫ت ا‬‫وا أن ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ أ‬،%60 ‫رب‬  ‫ أي‬،‫ث‬
.  %20 ‫ م‬ ‫ و‬‫ ا‬‫ل دا‬‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫دورا‬

  ‫ ر‬‫ إ‬ ‫م‬ ‫ت‬‫ه ا‬ ‫ ط‬ ‫وت وا‬‫ا ا‬ 
‫ا‬‫ و‬،‫ل ا‬‫ات ا‬  ‫ل‬  ‫ا‬‫غ أ‬  ‫ ا‬  ‫وا‬
‫ و‬،‫ت‬‫ ا‬    ،‫ ا‬‫ ا‬‫ دا‬‫ظ‬‫ وا‬‫دوار وا‬‫ ا‬
.(‫دارة ا‬‫ ا‬ )  ‫اف ا‬‫ ا‬  ‫ وا‬‫ ا‬ ‫ج‬‫ام‬

105
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬‫ ط‬ :(25) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﻣﻌوﻗﺎت اﻟﺗﻧظﯾﻣﯾﺔ‬ ‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%31 8 ‫ل‬‫ات ا‬ 
‫ﺿﻌف ﻗﻧوات اﻻﺗﺻﺎل‬ %15 4  ‫ ا‬
31%
54%
15%
‫ﻋدم اﻟﺗﺧﺻص ﻓﻲ‬
‫اﻷدوار واﻟﻣﮭﺎم‬
‫دوار وا‬‫ا‬
‫ﻋدم وﺟود ﺳﯾﺎﺳﺔ‬ %54 14  ‫د‬‫ و‬
‫ﺗﻧظﯾﻣﯾﺔ واﺿﺣﺔ‬
‫ وا‬
%100 26 ‫ع‬‫ا‬

‫ون أن‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ل ا‬  ‫م‬
‫ا‬‫ و‬،‫ ا‬‫ إ‬ ‫ وا‬  ‫د‬‫ و‬  ‫ أ‬ ‫ت ا‬‫ا‬
‫ة‬‫ ا‬‫ ا‬ ،%54 ‫رب م‬  ‫ أي‬،‫ث‬ 26 ‫ أ‬ ،‫دة‬ 14  ‫ت‬ 
.%15   ‫رم‬ ‫ أ‬‫ أ‬‫دوار وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬

 ‫ وا‬‫ا‬‫ إ‬‫ إ‬ -‫دارة ا‬‫ ا‬ - ‫ أن ا‬‫ ذ‬ ‫و‬
 ‫ت‬‫ل آ‬  ،‫ة‬ ‫ى أو‬‫ ا‬‫ ط‬‫م‬ ‫اء‬ ‫ وط‬‫ا‬‫ أ‬ 
.‫داري‬‫ ا‬‫ ا‬   ‫ ا‬‫و‬

106
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬‫ ط‬ :(26) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﻣﻌوﻗﺎت اﻟﺷﺧﺻﯾﺔ‬ ‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%33 3 ‫ل‬‫رات ا‬ 
‫ﺿﻌف ﻣﮭرات‬
‫اﻻﺗﺻﺎل ﻟدى‬
33% 34%
‫اﻟﻣوظﻔﯾن‬ ‫ظ‬‫ى ا‬
‫ﺿﻌف اﻟﺛﻘﺔ ﺑﯾن‬
‫اﻟﻣوظﻔﯾن‬ %33 3 ‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬
33%
‫اﻟﻔروق اﻟﻔردﯾﺔ‬ %33 3 ‫دة‬‫ ا‬‫د‬‫وق ا‬‫ا‬
‫اﻟﻣوﺟودة ﺑﯾن‬

‫ظ‬‫ ا‬
‫اﻟﻣوظﻔﯾن‬

%100 9 ‫ع‬‫ا‬

‫ت ا‬‫ون أن ا‬ ‫اد ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
‫ا‬‫ و‬، ‫ ا‬ ،‫ظ‬‫ى ا‬ ‫ل‬‫رات ا‬   ‫ع و‬ ‫ ا‬‫دا‬
.%33 ‫ر‬ ‫و‬  ‫ وذ‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫د‬‫ت ا‬‫و‬‫ا‬

،‫ ذا‬ ‫ظ‬‫ أو ا‬ ‫ أ‬ ‫ت ا‬‫ه ا‬ ‫ أن‬‫ ذ‬ 
 ‫ وا‬‫ظ‬ ‫ى ا‬ ،  ، ‫ات‬ ‫ إ‬ ‫و‬
   ‫ت ا‬‫ه ا‬   ‫ا‬ ‫ دورا‬ ‫ام‬‫ة ا‬‫ ا‬،‫ا‬
.‫ظ‬ ‫رات ا‬‫ وا‬‫دار‬‫رات ا‬

107
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ ط‬ :(27) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﻣﻌوﻗﺎت اﻟﻣﺎدﯾﺔ‬ ‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%11 1 ‫ءة ا‬ 
11%
‫ﻋدم ﻛﻔﺎءة اﻟوﺳﺎﺋل‬
‫اﻻﺗﺻﺎﻟﯾﺔ‬
‫ا‬
56% 33% ‫ﻧﻘص اﻟﻣواد اﻟﻣﺎﻟﯾﺔ‬ %33 3 ‫اد ا‬‫ ا‬‫م‬
‫ﻋدم اﻟرﺿﺎ ﻋن ظروف‬ %56 5  ‫ا‬ 
‫اﻟﻌﻣل‬

‫وف ا‬‫ظ‬
%100 9 ‫ع‬‫ا‬

‫د‬‫ت ا‬‫ون أن ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ه أن‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
5  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬، ‫ ا‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫ ر‬  ‫ أ‬
‫ارد ا‬‫ ا‬‫ م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬  ،%56 ‫رب م‬  ‫ أي‬، 9 ‫ أ‬ ‫دات‬
.%11  ‫رت‬  ‫ ا‬‫ءة ا‬   ‫ ا‬ ‫ أ‬،%33 

‫ ا‬‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ إ‬‫وف ا‬‫ ظ‬ ‫ ا‬ ‫ع م‬‫ ار‬
‫ء‬‫ن أ‬‫ظ‬‫ ا‬‫ض إ‬ ‫ ا‬‫ت ا‬‫ط‬‫ ا‬‫ إ‬ ،‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬
‫اف‬‫ ا‬  ‫دار‬‫ ا‬‫م‬‫ ا‬  ‫ دا‬  ،‫داري‬‫ ا‬‫ط‬‫ م‬‫ر‬
 ‫ورة‬  ‫وف ا‬‫خ وظ‬ ، ‫( إ‬‫ )ا‬‫ ا‬ ‫ة ا‬‫ا‬
. ‫ أداء‬ ‫ظ‬‫اع ا‬ ‫ أ‬ ‫ء‬ ‫ذ‬‫دارات ا‬‫ ا‬ ‫دي‬

108
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ظ‬‫ف ا‬‫ ط‬ ‫وي ا‬‫ ا‬‫ ط‬ :(28) ‫ول ر‬‫ا‬

‫طﺑﯾﻌﺔ اﻟﺷﻛﺎوي اﻟﻣﻘدﻣﺔ ﻣن‬ ‫ار ا‬‫ا‬ ‫ا‬

‫طرف اﻟﻣوظﻔﯾن‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%42 31 ‫ل ا‬‫ا‬
19%
%38 28  ‫ط‬ ‫م‬
43% ‫اﻻﺗﺻﺎل اﻟﻣﺑﺎﺷر‬
- - ‫وي‬‫وق ا‬
38% ‫طﻠب ﺧطﻲ‬
‫ﻻ‬ %81 59 ‫ع ا‬‫ا‬
%19 14 
%100 73 ‫ع ا‬‫ا‬

 ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ون أن‬ ‫ ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬
‫ر‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ ط‬  ،%81‫رب‬  ‫دة أي‬ 59 ‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫و‬
‫ أ‬‫ر‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫د‬‫ وا‬،‫ث‬ 31 ‫ أي‬%42 ‫ م‬ ‫ت‬  ‫ و‬،
.%38 

‫ا‬‫ و‬‫و‬‫ ا‬‫ إ‬‫و‬  ‫ن‬  ‫ أم‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ م‬  
.‫دة‬ 14 ‫دل‬  ‫ أي‬%19 ‫ م‬‫ إ‬ 

‫ وا‬،‫ ا‬   ‫داري ا‬‫ ا‬‫اط‬‫و‬‫ذج ا‬‫ ا‬‫ ذ‬ 
.‫ط‬‫ م‬‫ و‬‫ و‬‫ف ط‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ ا‬  ‫اط‬‫و‬‫ ا‬‫أ‬

109
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ظ‬‫ف ا‬‫ ط‬ ‫وي ا‬ ‫ ا‬‫ در‬ :(29) ‫ول ر‬‫ا‬

‫درﺟﺔ اﻻھﺗﻣﺎم ﺑﺎﻟﺷﻛﺎوي‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
15% 14% %14 8 ‫دا‬
‫داﺋﻣﺎ‬
‫أﺣﯾﺎﻧﺎ‬ %71 42 ‫م‬‫أ‬
‫أﺑدا‬
71%
%15 9 ‫ا‬‫أ‬
%100 59 ‫ع‬‫ا‬

‫ ا‬ ‫و‬‫ون أن ا‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫ت ا‬‫م‬‫ل ا‬  ‫م‬
 ‫دة‬ 42  ‫ت‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ أ‬‫ إ‬  ‫ظ‬‫ف ا‬‫ ط‬ ‫وي ا‬ ‫ن‬
  ‫وي‬‫ه ا‬ ‫ أن‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ى‬   ،%70 ‫دل‬  ‫دة أي‬ 59 ‫أ‬
.%15 ‫ م‬‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬‫و‬‫ى ا‬ ‫ ا‬‫در‬

‫ ا‬‫ن ا‬ ،‫ا‬‫ أ‬ ‫ دا‬ ‫ن ا‬ ‫وت‬‫ا ا‬  ‫و‬
 ‫ دون‬،  ‫ آ‬‫ظ‬‫ر ا‬ ، ‫ت ودوا‬‫ت ور‬ ‫ دون ا‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ وا‬‫و‬ ‫ه إ‬‫م‬‫ا‬

110
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬  ‫وف ا‬‫ ظ‬  :(30) ‫ول ر‬‫ا‬
(‫ؤو‬‫)ا‬

‫ﻣﺳﺎھﻣﺔ ظروف اﻟﻌﻣل ﻓﻲ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ﺗﻔﻌﯾل اﻻﺗﺻﺎل‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%66 48 ‫م‬
34%
‫ﻧﻌم‬
66% %34 25 
‫ﻻ‬

%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫وف ا‬‫وا أن ظ‬‫ أ‬‫ ا‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ ا‬
48 ‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،‫ؤو‬ ‫ و‬ ‫ل‬‫ ا‬    ‫ن‬ ‫ا‬
 ‫وف‬‫ه ا‬ ‫وا أن‬     ،%66 ‫دل‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬
.‫دة‬ 25 ‫رب‬  %34  ،‫و‬ ‫رم‬   ‫ ا‬‫ ا‬  

 ‫وف ا‬‫ ظ‬ ‫ل‬ ‫اد ا‬ ''‫ ''م‬‫ ا‬‫ع م‬‫ ار‬ ‫و‬
‫ت‬‫م‬‫ ا‬‫ا إ‬‫ و‬،‫ ا‬‫م‬‫م‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ؤو‬‫ و‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬
.‫ ا‬ ‫ ودا‬‫ و‬   ،‫ ا‬  ‫ ا‬‫ وا‬‫د‬‫ا‬

111
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ ا‬‫ت دا‬‫ل ا‬‫ و‬ ‫ظ‬ ‫رج ا‬‫ دور ا‬ :(31) ‫ول ر‬‫ا‬

‫دور اﻟﺗدرج اﻟﮭرﻣﻲ ﻟﻠوظﺎﺋف‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ﻓﻲ وﺻول اﻟﻣﻌﻠوﻣﺎت‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%14 10 ‫دا‬
23% 14%
‫داﺋﻣﺎ‬ %63 46 ‫م‬‫أ‬
‫أﺣﯾﺎﻧﺎ‬
63% ‫ﻻ‬ %23 17 ‫ا‬‫أ‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫م‬‫وا أن أ‬‫ أ‬‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ل ا‬  ‫م‬
46 ‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ت و‬‫ ا‬‫ل و‬‫ و‬ ‫را‬ ‫ظ‬ ‫ ا‬‫ ا‬ 
‫اد ا‬‫ أ‬    ،%63 ‫ أي م‬،‫دة‬ 73 ‫دات‬ ‫ع ا‬‫ ا‬ ‫دة‬
17 ‫ أي‬%23 ‫ م‬ ‫ وا‬،‫ول‬ ‫رم‬ ‫ م‬‫ أ‬‫ و‬ ‫ ذ‬  ‫درا‬‫ م‬‫وه أم‬‫ا‬
.‫دة‬

‫ت دا‬‫ل ا‬‫ و‬ ‫ظ‬ ‫ ا‬‫ور ا‬ ‫وت وا‬‫ا ا‬ ‫و‬
‫ت‬‫ ا‬ ‫ا‬ ‫ و‬،‫و‬‫ف ا‬‫ ط‬  ‫ت وا‬‫ن أن ا‬ ،‫ا‬
‫ أو‬  ‫ن‬‫ ا‬   ‫ و‬،‫ى‬‫ت ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ور‬ ‫ دون‬،‫ ا‬‫دار‬‫ا‬
‫ت‬‫ ا‬   ‫ظ‬ ‫رج ا‬‫ ا‬ ‫ و‬،‫ د‬  ‫ أو‬
.‫ ا‬‫دا‬

112
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ور ا‬‫ ا‬ :(32) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ع ا‬‫ف إداري ا‬ ‫ إداري‬ ‫ن إداري‬ ‫ا‬

‫ا‬ % ‫ت‬ % ‫ت‬ % ‫ت‬
‫ت‬‫ا‬
%4 3 %3 1 %6 1 %4 1 

%38 28 %24 8 %50 8 %50 12 

%42 30 %46 15 %38 6 %38 9 

%16 12 %27 9 %6 1 %8 2 

%100 73 %100 33 %100 16 %100 24 ‫ع‬‫ا‬

‫دور اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ‬

4%
16%

38% ‫ﺟﯾد‬
‫ﺣﺳن‬

42% ‫ﻣﺗوﺳط‬
‫ﺿﻌﯾف‬

‫ون أن‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ر‬‫ل ا‬  ‫م‬
 ‫اوح‬  ‫ وذ‬‫ و‬  ‫اوح دوره‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬
‫ ا‬ ‫ى‬ ‫ م‬‫ أ‬‫م‬‫ و‬،‫دة‬ 28 ‫ا‬‫دة و‬ 30 ‫رب‬  ‫ أي‬%38‫ و‬%41

113
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ أن دوره‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ت‬   ،‫دة‬ 15 ‫رب‬  %46  ‫دار‬‫ا‬
 ‫ إداري‬   ‫ م‬‫ أ‬‫ و‬،‫دة‬ 12 ‫رب‬  %16  ‫ ا‬‫دا‬
.‫ة‬‫دة وا‬ ‫دل‬  ‫ أي‬%6

 ‫ت‬‫ت وآ‬‫م‬ ‫ إ‬‫م‬‫ أ‬ ‫ن ا‬ ‫وت وا‬‫ا ا‬  
‫ود‬ ‫ و‬،‫ ا‬‫ دا‬‫ و‬  ‫اوح‬ ‫ دوره‬ ‫ا‬ ،‫ا‬‫ل ا‬‫ا‬
  ‫ ا‬ ‫ف‬‫ ا‬  ‫ و‬،‫ى ا‬  ‫دة‬‫ل ا‬‫ ا‬
.‫ى ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬  ‫ء دور أ‬ ‫ ا‬‫ ا‬ 

. ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫ا‬‫ ا‬ :(33) ‫ول ر‬‫ا‬

‫اﻻﻗﺗراﺣﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﺳﺎﻋد ﻋﻠﻰ‬ ‫ا‬ ‫ار‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ﺗﻔﻌﯾل اﻻﺗﺻﺎل اﻟداﺧﻠﻲ‬ ‫ا‬ ‫ت‬‫ا‬
%43 31 ‫ة‬ ‫ات ا‬ 
‫ﻓﺗﺢ ﻗﻧوات اﺗﺻﺎﻟﯾﺔ‬
%12 9 ‫ت دور‬‫ ا‬
18% ‫ﺟدﯾدة‬

43% ‫ﻋﻘد اﺟﺗﻣﺎﻋﺎت دورﯾﺔ‬ ‫ل‬‫ ا‬

‫ﻟﺗﻔﻌﯾل اﻻﺗﺻﺎل‬
27% %27 20 ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬‫م‬
‫ﻋﺻرﻧﺔ وﺳﺎﺋل‬
‫اﻻﺗﺻﺎل‬ %18 13 ‫ ا‬‫ا‬‫ إ‬‫ر‬
12% ‫رﺳم إﺳﺗرﺗﯾﺟﯾﺔ‬
‫اﺗﺻﺎﻟﯾﺔ واﺿﺣﺔ‬
‫وا‬
%100 73 ‫ع‬‫ا‬

‫ون أن أ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ه أن أ‬‫ول أ‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬
‫ات ا‬   (‫ )ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬
‫ ذ‬  ،%43 ‫دل‬  ‫دة أي‬ 73 ‫ أ‬ ‫دة‬ 31  ‫ت‬  ‫ا‬‫ و‬،‫ة‬
‫ة ر‬‫ ا‬‫ ا‬   ،‫دة‬ 20 ‫رب‬  ‫أي‬ %27  ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬‫م‬
.%20‫ و‬%18   ‫و‬   ‫ت‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ و‬‫ وا‬‫ ا‬‫ا‬‫إ‬

114
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫دارة‬‫ن ا‬ ،‫ة‬ ‫ات ا‬  ‫ ا‬‫ إ‬‫ع م‬‫ ار‬ ‫و‬
‫ل‬‫ ا‬    ‫ وا‬،  ‫ات ا‬   ‫ال‬  ‫ا‬‫ا‬
 ‫ل‬  ‫ل‬ ‫ت ا‬‫ة ا‬ ‫ و‬،  ‫ ا‬ ‫ا‬‫ا‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ل ا‬  ‫ا‬  

‫ت‬‫ء ا‬  ‫ام‬‫ ا‬‫ ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬  ‫ت و‬‫م‬‫ ا‬‫ و‬ 

:‫و‬‫ ا‬‫ ا‬‫ض م‬ -1

  ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫م‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬

:‫رة‬‫ ا‬‫اض م‬‫ول ا‬ ،  ‫ه ا‬  ‫ى‬  

‫ ا‬‫ل دا‬   ‫د‬‫ون و‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫را‬‫ ا‬ 
.(06) ‫ول ر‬‫( ا‬%63) :‫رت‬  ‫ل‬‫ ا‬  ‫ أ‬ (%86) 
  ‫ ا‬ ‫د‬‫ون و‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ ا‬‫أو‬
(%26) ‫رت‬  ‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬    ،(%62)
.(07) ‫ول ر‬‫ا‬
‫ظ‬‫ ا‬     ‫ دور‬‫ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫ إ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ ا‬ 
.(10) ‫ول ر‬‫ا‬ %44 ‫رت‬ ‫ م‬‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫وام‬

115
 ‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ج‬‫ا‬

‫دارة‬‫ ا‬  ‫م‬ ‫ا‬‫ل ا‬'' ‫ض أن‬ ‫ ا‬‫و‬‫ ا‬‫ أن ا‬‫ م‬‫ ا‬‫ل ا‬ 
    ‫ا‬

:‫م‬‫ ا‬‫ ا‬‫ض م‬ -2

‫ت ا‬‫ أداء ا‬   ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬
  ‫دارة ا‬‫ ا‬)

‫ ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ون أن و‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ ا‬‫أو‬
‫ر‬‫ ا‬ (%37)  ‫م‬‫ت ا‬‫ ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ا‬
.(14) ‫ول ر‬‫ ا‬ ‫ا‬‫( و‬%25) 
‫ ا‬‫ و‬‫ل أ‬‫ ا‬‫ون ا‬ ‫اد ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ت ا‬‫أظ‬
  ،(%47)  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ دا‬‫ا‬‫ل وا‬‫ ا‬   
‫ م‬‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫( و‬%36)  ‫رت‬  ‫ت‬‫اول ا‬‫دل و‬ ‫ت‬‫ ا‬ 
.(15) ‫ول ر‬‫ا‬

‫ج‬‫ا‬

‫ ا‬‫ض أن ا‬ ‫ ا‬‫و‬‫ ا‬‫ أن ا‬‫ م‬‫ ا‬‫ل ا‬ 
‫دارة‬‫ ا‬) ‫ت ا‬‫ أداء ا‬   ‫ ا‬‫ ا‬ ‫وا‬
    (‫ا‬

116
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

. ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ت و‬ ‫ن‬‫ط‬‫ ا‬‫ا‬ :‫ ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ض م‬ -3

 ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ت‬‫ت و‬ ‫ن‬‫ط‬‫ ا‬‫ا‬

 ‫ء ا‬‫ أ‬‫ا‬‫ت و‬ ‫ا‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫ إ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ ا‬
.(23) ‫ول ر‬‫ ا‬‫ل م‬  ‫ا‬‫ت وا‬‫ه ا‬ ‫ف ط‬ (%60)  ‫وذ‬
 ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ن‬‫ظ‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬‫ أن أ‬‫ أ‬‫را‬‫ ا‬
.(24) ‫ول ر‬‫ ا‬‫ م‬‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫ و‬،(%59)   ‫ت‬
   ‫ت ا‬‫ه ا‬ ‫ون أن‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫ام‬‫ ا‬‫را‬‫ت ا‬‫ أ‬
(%54)  ‫رت‬  ‫ا‬‫ أ‬ ‫ ا‬‫ و‬ ‫ وا‬  ‫د‬‫و‬
.(25) ‫ول ر‬‫ ا‬‫ م‬‫رت إ‬‫ أ‬ ‫ا‬‫و‬

‫ج‬‫ا‬
‫ا‬ ‫ظ‬‫ض أن ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ أن ا‬‫ م‬‫ ا‬‫ل ا‬ 
    ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ت و‬

‫ ا‬

‫ أن‬ ‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ض و‬ ‫ و‬‫ا ا‬  ‫ إ‬ ‫ل‬ 
‫ا‬‫ل ا‬ ‫ل أن‬‫ ا‬ ‫ و‬ ‫ ا‬‫ ا‬ ‫ءا‬  ‫را‬‫وض ا‬
.‫ذ‬‫ أ‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ،‫ أداء ا‬  ‫دور‬

117
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫را‬ ‫ت ا‬‫ا‬

‫ أداء‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ل دور ا‬ ‫رت‬ ‫ وا‬‫را‬‫ه ا‬ ‫ل‬  
:‫ ا‬‫ ا‬‫ إ‬،‫ذ‬‫ أ‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ،‫ت ا‬‫ا‬

‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ل‬   ‫د‬‫ و‬ ‫ ا‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ع‬‫إ‬
.‫ى ا‬  ‫ل‬‫ ا‬  ‫ أ‬‫ و‬، 
‫ و‬،‫ ا‬  ‫ ا‬ ‫د‬ ‫ون‬ ‫ ا‬‫ أن أ‬‫را‬‫ت ا‬‫أ‬
.‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬  
‫ا‬‫ل ا‬ ‫ وظ‬ ‫ ا‬‫ون وظ‬ ‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ أن‬‫را‬‫ ا‬‫أو‬
.‫ى‬‫ ا‬‫ظ‬ ‫رم‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬ 
    ‫م‬  ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ أن ا‬‫را‬‫ ا‬
.‫اف ا‬‫ أ‬ ‫ل‬‫ت ا‬‫م‬
 ‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أن و‬‫ إ‬‫را‬‫ ا‬
  ‫ل‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ أ‬،‫م‬‫ت إ‬ 
.‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل وا‬‫ا‬
‫ي‬‫ وا‬،‫ل ا‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ن إ‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬‫ظ‬ ‫ أن‬‫ إ‬‫را‬‫ ا‬
‫ل ا‬ ‫اع ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫ن‬  ،‫ر‬‫ر وا‬‫ت وا‬‫ ا‬ 
.(‫ل ا‬‫ ا‬،‫زل‬‫ل ا‬‫ ا‬،‫ل ا‬‫) ا‬
‫ه‬ ‫ن‬  ‫ة‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ أ‬‫ ر‬ ‫را‬‫ ا‬
.‫ ا‬ ‫ا‬
  ‫ء ا‬‫ أ‬‫ا‬‫ت و‬ ‫ا‬ ‫ أم‬‫ ا‬‫اد ا‬‫ أ‬ ‫ع‬‫إ‬
.‫ وا‬  ‫د‬‫ و‬ ‫ ا‬‫م‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ت وا‬‫ه ا‬ ‫أن‬

118
‫را‬ ‫ ا‬‫م‬‫ا‬ :‫ا‬‫ ا‬‫ا‬

‫ل‬‫ ا‬‫ ط‬ ‫دارة ا‬ ‫وي‬‫ن ا‬ ‫اد ا‬‫ أ‬‫ أن أ‬‫ أ‬‫را‬‫ ا‬
.‫و‬ ‫ا‬
  ‫ت ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ون أن أ‬ ‫اد ا‬‫ ا‬ ‫ أن‬‫را‬‫ ا‬‫أو‬
‫ر ا‬‫ ا‬  ‫ة‬ ‫ات ا‬   ، ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬
.‫ل ا‬‫ ا‬

‫را‬‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬

   ‫م‬‫ أ‬ ‫ض‬‫ وا‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ م‬   ‫ر‬
: ‫ م‬   ‫ أن‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ا‬‫ا‬

‫ل ا‬‫ ا‬‫ وأ‬‫ و‬‫ و‬‫دار‬‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬
.‫ت‬‫اول ا‬‫ و‬ ‫ن‬
.‫ة‬ ‫ل‬‫ات ا‬  ‫ل‬  ‫ وذ‬‫ا‬‫ت ا‬ ‫ورة ا‬
.‫ظ‬‫ى أداء ا‬    ‫م‬ ‫ل‬‫ ا‬  ‫د ا‬‫ا‬
‫ت وا‬‫دل ا‬  ‫ن ا‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ت و‬‫ت و‬‫ آ‬
.‫ ا‬ 
‫ت‬‫ه ا‬ ‫وز‬ ‫ أ‬ ، ‫ء أدا‬‫ أ‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬
.‫ ا‬‫ دا‬‫ا‬‫وا‬
.  ‫ر‬‫ وا‬‫ ا‬‫اد ا‬‫ إ‬  ‫ظ‬‫اك ا‬‫ورة إ‬
‫ أ‬  ‫ إذ‬،(‫دارة ا‬‫ ا‬) ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ م‬
.‫ ا‬‫ ا‬ ‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬ 
.‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ م‬‫ا‬‫ل ا‬‫ل ا‬   ‫ورات‬ ‫ ا‬

119

 

‫ درا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وا‬ ‫ف‬‫ ا‬‫را‬‫ه ا‬  ‫و‬
‫ي أ‬‫ م‬‫م‬  ‫ ا‬‫را‬‫ل ا‬  ،''‫ذ‬ ‫دارة ا‬‫ ا‬'' ‫ام‬
‫ت ا‬‫ وا‬‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ودور ا‬‫م‬ ‫از‬‫ إ‬‫و‬ ،
‫ل‬‫ت أن ا‬‫ ا‬‫ و‬‫را‬‫ات ا‬  ‫ل‬  ‫ ا‬ ،‫ن‬‫ظ‬‫ ا‬‫ا‬
‫ وام‬،‫ظ‬‫ ا‬     ‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ا‬‫ا‬
.‫ظ‬‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ و‬

  ‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ل أن ا‬‫ ا‬‫ م‬‫را‬‫ ا‬‫ م‬ ‫دا‬‫ا‬
‫و‬   ،‫ت‬‫دوار وا‬ ‫ظ‬‫غ ا‬‫ إ‬   ، ‫ت‬ 
‫ا‬‫ وا‬‫ا‬  ‫ظ‬   ‫ أم‬‫ إ‬ ،  ‫ت‬‫ ا‬
.‫ء‬‫ؤ‬

‫ل‬‫ ا‬‫د‬ ‫ي‬‫ل ا‬‫ور ا‬‫ ا‬   ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ل أن‬‫ ا‬
‫ورات‬‫ب ا‬ ‫ إ‬‫ ذ‬  ،‫دار‬‫ ا‬‫ا‬‫ و‬‫ دا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ و‬  ‫ا‬‫ا‬
 ‫ل وا‬ ‫ت ا‬  ‫ف أ‬‫ل وا‬‫ل ا‬ ‫ ا‬‫ا‬
. ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ 

‫دارة‬‫ ا‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬‫ دور و‬ ‫ة وا‬ ‫ أ‬ ‫ن درا‬ ‫أن‬
 ‫ت ا‬‫ت وا‬‫ا‬‫ ا‬  ‫ و‬،‫را‬‫ات ا‬ ‫ أ‬ ‫ف‬‫ ا‬ ‫ا‬
.‫ ا‬‫ ا‬‫ دا‬   ‫ أن‬‫م‬

120
‫ﻗﺎﺋﻣﺔ اﻟﻣراﺟﻊ‬
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

‫ ا‬ :‫أو‬

.1993 ،‫ة‬‫ ا‬،‫رف‬‫ة ا‬ ،1 ،‫دارة ا‬‫ل ا‬‫ أ‬: ‫ ا‬ ‫ا‬‫إ‬.1

  ‫ دار‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫ إدارة‬:‫ ا‬ ‫ا‬‫إ‬.2
.2013 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫وا‬

.2014 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ب ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ وا‬ ‫ إ‬ :‫وي‬ ‫أ‬.3

. 2003 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫رات‬‫ء ا‬  ،‫ك ا‬‫ ا‬: ‫أ‬.4

.2000 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ب ا‬  ،‫دارة ا‬‫ ا‬:‫ي‬‫ ا‬ ‫أ‬.5

‫ ا‬ ،‫م‬‫م‬‫ت ا‬‫ وا‬‫ل وا‬‫رات ا‬ : ‫ح‬‫ ا‬ ‫م‬‫أ‬.6
.2012 ،‫ة‬‫ا‬،‫ا‬

،‫ ور‬،‫ح‬ ‫ي‬  ،‫ ا‬‫د و‬‫ا ا‬ ‫ات‬ : ‫أ‬.7
.2016/2015

.2012 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ت ا‬‫ م‬:‫ن ا‬‫ ا‬ .8

،4‫ ع‬،‫ت إ‬‫د‬‫ ا‬ ،‫ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ م‬، .9
.‫ا‬‫ ا‬، ،‫ر‬  

‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬:‫ق‬‫ ا‬-10
.2009 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬

،‫ة‬‫ ا‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫اك‬‫ أ‬،‫د‬‫ ا‬ ‫د‬‫رات ا‬‫ ا‬:‫ق‬‫ ا‬ .10
.2001

121
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

.1998 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري‬‫ دار ا‬،‫دارة‬‫دئ ا‬ :‫ق‬‫ ا‬ .11

.2010 ،‫ن‬ ، ‫ز‬‫ وا‬ ‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ت ا‬‫ م‬:‫ق‬‫ ا‬ .12

.1998 ،‫ د ب‬، ‫ دار ا‬،‫د‬‫ ا‬ ‫ ا‬:  .13

،‫ وا‬‫ز‬‫ وا‬ ‫ة‬‫ دار ا‬،‫ ا‬‫دار‬‫دة ا‬‫ ا‬:‫ام‬‫ ا‬ ‫ل‬ .14
.2010 ،‫ن‬

‫ دار ا‬،‫ي‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ إ‬‫ ا‬:‫رق ا‬‫ ط‬،‫وان‬  ، ‫ل‬ .15
.2009 ،‫ر‬‫ ا‬،‫ا‬

.1999 ،‫ر‬‫ ا‬، ‫ار ا‬‫ ا‬،‫ت‬‫ ا‬ ‫م‬‫م‬‫ك ا‬‫ ا‬:‫ راو‬ .16

‫ار‬‫ ا‬،‫ل‬‫ت وا‬‫ ا‬ :‫ ا‬  ‫ر‬‫ ا‬،‫وي‬ ‫د‬  .17
.2006 ، ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ا‬

‫ ا‬‫ ا‬، ‫ د‬،‫ول ا‬‫ ا‬ ‫ و‬‫دارة ا‬‫ ا‬،‫ا‬  .18
.44‫ ص‬، 1998 ،‫وت‬ ،‫ت‬‫را‬

،‫ب ا‬‫ دار ا‬ ،‫ل‬‫ ا‬   :‫ ا‬ ‫ا‬‫ إ‬ .19
.2011 ، 

،‫رف‬‫ة ا‬ ،  ‫ وأ‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫رة ا‬  .20
1984 ‫ر‬‫ا‬

،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ل وو‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ي‬ .21
.1985 ،‫ر‬‫ا‬

122
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

‫ر‬‫ ا‬ ،‫اءا‬‫ إ‬،‫ وأ‬ ،‫ أ‬،‫ ا‬‫ ا‬:‫ن‬  ‫ ر‬.22
.‫ردن‬‫ ا‬‫و‬‫ا‬

 ‫ر‬ ،‫ر‬‫ و‬‫ل م‬‫ وا‬‫ ا‬‫ و‬‫ إ‬ :‫ي‬ ‫ان‬‫ ر‬.23
.2014 ،‫ز‬‫وا‬

 ‫ر‬ ،1 ،‫ت ا‬‫ل وا‬  :‫ي‬ ‫رة‬ ،‫ي‬ ‫ان‬‫ ر‬.24
.2013 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ز‬‫وا‬

،‫ ا‬‫ دار ا‬، ‫ د‬،‫رم‬ ‫ درا‬،‫داري‬‫ن ا‬‫م‬‫ ا‬ ‫ ا‬،‫وي‬‫ن ا‬ .25
.‫ة‬‫ا‬

،    ،7 ،‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫دئ‬ :‫وي‬‫ ا‬ ‫ن‬ .26
.1987 ،‫ر‬‫ا‬

 ،‫دة ا‬ ‫ل‬‫ارات وا‬‫ذ ا‬‫ ا‬‫ و‬‫ إدارة ا‬:‫ات‬  .27
.2007 ،‫ردن‬‫ ا‬، ‫ا‬

،  ‫ دار‬،4‫ ج‬،‫ت ا‬‫را‬‫ ا‬ ‫ ا‬:‫ون‬‫ وآ‬‫ف ا‬  ‫ ا‬.28
.2003 ،‫ا‬‫ا‬

،‫ة‬‫ ا‬،‫ د د‬،2 ، ‫ ا‬‫ وا‬‫دار‬‫ت ا‬‫ ا‬:   .29
.2000

‫زوري ا‬‫ دار ا‬،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ا‬‫ن ا‬‫ إ‬،  .30
.2009 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬

123
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،،‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ :‫ح‬  .31
.2006‫ا‬‫ا‬

.2001 ،‫ردن‬‫ ا‬،  ،‫رم‬ ‫ درا‬،‫دارة ا‬‫ ا‬،‫زاق ا‬‫ ا‬ .32

،‫ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫ان ا‬‫ د‬،1،‫ ا‬‫د و‬‫ ا‬: ‫زاق‬‫ ا‬ .33
.2009

‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ات ا‬‫ ا‬ : ‫ أ‬‫ ا‬ .34
.1979 ،‫ي‬‫ا‬

،‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬ ‫ن‬‫م‬  : ،‫ن‬‫ ا‬ ،‫وي‬ ‫در‬‫ ا‬ .35
.  ‫ د‬،1 

.‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ ا‬ .36

.2007 ،‫ة‬‫ ا‬، ‫ز‬‫ وا‬‫ وا‬  ‫ دار‬،‫ك ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ .37

‫ب‬‫ دار ا‬،1 ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫م‬‫م‬‫ل ا‬‫ ا‬:  ‫روق‬ ‫د‬ .38
.2010 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ا‬

، ‫ دار وا‬،1،‫م‬‫م‬‫ي ا‬‫ل ا‬‫دئ ا‬ :‫ ا‬‫ م‬‫ ا‬  .39
.2001 ،‫ن‬

 ‫ دار أ‬،1 ،‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬ :‫ي‬ ‫ ا‬.40
.‫ردن‬‫ ا‬،‫ن‬ ،‫ز‬‫وا‬

.2009 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ل ا‬‫ ا‬:‫ د‬ .41

124
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

،‫ة‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫ و‬‫ م‬، ‫ل‬‫ ا‬:‫ د‬ .42
.2003

،‫ا‬‫ ا‬،‫ري‬  ‫رات‬ ،‫ ا‬‫ ا‬ ‫ ا‬‫ ا‬:‫ د‬ .43
.1999

،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫ر‬‫ة وا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ و‬:‫ري‬‫ ا‬‫اد أ‬ .44
.2011

،‫ر‬‫ ا‬،‫ار ا‬‫ ا‬،‫ت ا‬‫و‬‫ت ا‬‫د‬‫ ا‬:‫زي‬ ‫ ا‬ .45
.2004

.1971 ،‫ة‬‫ ا‬،   ،‫ارد ا‬‫ إدارة ا‬:‫ أ‬ .46

.2011 ،‫ن‬ ، ‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫داري وا‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫ة‬ ‫ أ‬ .47

،‫ردن‬‫ ا‬،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،1 ،‫داري وا‬‫ل ا‬‫ ا‬::‫ة‬ ‫ أ‬ .48
.2011

 ‫ دار أ‬،1 ،‫ل‬‫ وا‬‫ ا‬  ‫ ا‬ :‫ي‬ ‫ ا‬ .49
.2017 ،‫ردن‬‫ ا‬،‫ن‬ ،‫ز‬‫وا‬

،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ إدار‬‫ت وأ‬‫ ا‬: ‫د ا‬   .50
.1999 ،‫ر‬‫ا‬

‫ د‬،‫ز‬‫ وا‬  ‫دار‬،1 ،‫ظ‬‫ت وا‬‫ ا‬،‫دئ‬‫ إدارة ا‬:   .51
.2001 ،‫ب‬

125
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

،‫ز‬‫ وا‬ ‫ ا‬ ،‫ ا‬‫ و‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬  .52
.2005

‫ دار‬،‫ ا‬‫ م‬ ‫داري‬‫ك ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ ‫ إ‬،   .53
.2007 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ا‬

،‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ وا‬‫ ا‬ ‫ة‬‫دارة ا‬‫ ا‬:‫ ا‬  .54
.1985 ،‫ردن‬‫ ا‬،‫ن‬

،‫ن‬ ،‫ا‬‫ ا‬ ،1 ،‫ت ا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬‫ و‬: ‫ م‬ .55
.2001

‫ دار‬،‫ظ‬‫ وا‬‫ل ا‬‫ت ا‬ :‫ر‬‫ ا‬ ،‫ ا‬ ،‫دة‬ ‫د‬ .56
.2004 ،‫ن‬ ، ‫وا‬

، ‫ دار وا‬،3 ،‫ل‬‫ت ا‬  ‫ك ا‬‫ ا‬:‫ن‬‫ن ا‬ ‫د‬ .57
.2005 ،‫ن‬

.2001 ، ،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬،‫ل‬‫ ا‬ ‫ إ‬ :‫د‬ ‫ل ط‬ .58

 ‫ ا‬‫ز ا‬ ‫ دار‬،‫دئ‬‫ وا‬‫ ا‬‫ث ا‬ :‫ة‬‫ا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ .59
.2011 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫وا‬

، ‫ ور‬،‫ح‬ ‫ي‬  ،‫ ا‬ ‫ت‬‫ أ‬ ‫ات‬ : ‫ة‬ .60
.2017/2016‫ ا‬‫ا‬

‫ دار‬،‫ك‬‫ت ا‬‫ م‬‫ إدارة ا‬:‫ ا‬   ،‫ رو‬ ‫ي‬ .61
.1996 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫وي‬

126
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

.2010 ،‫ن‬ ،‫ ا‬‫ دار ا‬،‫ل‬‫ت ا‬‫ م‬:‫ ا‬‫ ا‬ .62

،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ت‬‫ دار ا‬، ‫ د‬،‫ل‬‫رات ا‬ ‫ د‬:‫ن‬ ‫در‬‫ م‬.63
.2006

.1998 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬،‫د ا‬‫ ا‬:‫ون‬ ‫ دادي‬‫ م‬.64

.1998 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ دار ا‬،2 ،‫د ا‬‫ ا‬:‫ون‬ ‫ دادي‬‫ م‬.65

‫ت‬‫ان ا‬‫ د‬،1 ،‫ و‬‫ م‬‫ درا‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ ا‬: ‫ م‬.66
.2011 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ا‬

.2006 ،‫ن‬، ‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار ا‬،‫دار‬‫دة ا‬‫ ا‬:‫ن‬ ‫اف‬‫ م‬.67

‫ت‬‫ ا‬:‫م‬

 ‫ر‬ ،  ،(‫ وا‬‫ت )ا‬‫ ا‬ ‫داري‬‫ل ا‬‫ ا‬:‫م‬ ‫ى‬‫ م‬.68
.79‫د‬‫ ا‬، ‫ ا‬‫ا‬

.2004 ،‫ا‬‫ ا‬،‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ارد ا‬‫ إدارة ا‬:‫اوي‬ ‫ و‬.69

‫ ا‬‫ ا‬:

،‫ى ا‬ ‫ت ا‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ دور ا‬: ‫راس‬ ،‫ة دراع‬ .70
  ،‫ وا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ع‬‫ ا‬   ‫دة‬  ‫ة‬
.2015 ، ،  ‫ا‬

127
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

‫ ا‬ ‫ ) درا‬‫ ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ دور ا‬: ‫ء‬‫ و‬.71
‫ي‬  ،‫د‬‫ أ‬ ‫دة‬ ‫ل‬  ‫ة‬ ،(‫ ور‬BNA ‫ي‬‫ا‬‫ ا‬‫ط‬‫ا‬
.2014/2013 ،‫ ا‬‫ و‬‫ر‬‫ وا‬‫د‬‫ ا‬‫ ا‬ ،‫ ور‬،‫ح‬

‫ ا‬:‫را‬

.2006 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ ا‬ ،‫رف ا‬‫ ا‬ : ‫ي‬ ‫ا‬‫ إ‬.72

.2003 ،‫روس‬ ،‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ون‬‫ وآ‬‫ ا‬‫ أ‬.73

‫ دار ا‬،‫ي‬‫ إ‬- ،‫ وا‬‫ت ا‬‫ ا‬ :‫رة‬‫ ا‬‫ ز‬.74
.2003 ،‫ة‬‫ ا‬،‫م‬‫ا‬

.2010 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫داري‬‫ ا‬‫ ا‬:‫ ا‬ .75

‫ دار ا‬، -‫ي‬‫ إ‬‫ت ا‬  :‫ ا‬‫ أ‬‫رق ا‬‫ ط‬.76
.2008 ،‫ة‬‫ ا‬،‫ا‬

.2014 ،‫ن‬ ،‫ز‬‫ وا‬ ‫ دار أ‬،‫ت ا‬‫ ا‬ :‫ر‬‫ل ا‬  .77

.1982 ،‫ د س‬،3 ،‫وت‬ :‫ي‬‫ ا‬‫ ا‬.78

‫ ا‬ ‫ا‬‫ ا‬:

79. Alex muchielliles : Science de l’information et de la communication,

édition hachette paris,2001.

80. Georges.Blair,Government At the Grass-Roots,calfornier,palisa des

publishers,1977 .

8 1 . Grime c.Modio,the Government of Gréat Britain ,london,1965.

128
 :‫ﻗﺎﺋﻤﺔ واﻟﻤﺮاﺟﻊ‬

‫وم‬‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬:‫د‬

: ‫ ا‬ :‫ة ط‬ .82

http://www.mawdoo3.com le 11/04/2018 a11 :56

129
‫ا‬
 1 ‫ ر‬‫ا‬
‫ و ا‬‫ وا‬‫وزارة ا‬
  ‫ ا‬

- - ‫ ا‬‫ا‬

‫ و ا‬‫م‬‫م‬‫ ا‬‫ ا‬

‫ل‬‫ و ا‬‫ ا‬
:‫رة‬‫ ا‬‫ر‬
: ‫ان‬ ‫ن‬‫رة ا‬‫ا‬

‫ت ا‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫دور ا‬

"‫د‬‫ "أ‬  ‫دارة ا‬‫ ا‬ ‫ام‬ ‫درا‬

‫ز ر‬‫ر إ‬‫ اط‬ ‫ ا‬‫ى أدوات ا‬ ،‫ن‬‫رة ا‬‫ ا‬‫ أ‬ ‫م‬
  ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ل " م‬‫ وا‬‫ "ا‬2  ‫دة‬  ‫ج‬
‫ ا‬‫اض ا‬ ‫ت و ا‬‫ ا‬   ‫وم‬
. ‫د‬‫ا‬
. ‫ ا‬‫م‬‫ ا‬(×) ‫ ا‬:
:‫ف‬‫ذ ا‬‫ا‬ : ‫اد ا‬‫إ‬
‫ ا‬‫م‬ -   -
‫ ا‬‫ش ز‬ -

2018/2017 :‫اﻟﺳﻧﺔ اﻟﺟﺎﻣﻌﯾﺔ‬

 ‫ت ا‬‫م‬‫ ا‬:‫ول‬‫ر ا‬‫ا‬

‫أم‬ ‫ ذ‬: ‫ ا‬-1

 40  ‫أ‬  40/ 20   20  ‫ أ‬:‫ ا‬-2

:  ‫ ا‬ ‫ ا‬-3

‫ات‬10  ‫أ‬ ‫ات‬ 10 ‫أ‬ ‫ات‬ 5  ‫أ‬

 ‫ي‬‫م‬  ‫ا‬‫ إ‬: ‫ى ا‬‫ ا‬-4

‫ف إداري‬ ‫ إداري‬ ‫ن إداري‬ : ‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬-5

.‫دارة ا‬‫ ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬ :‫م‬‫ر ا‬‫ا‬

 ‫م‬ ‫ل؟‬     ‫ز‬  -6

‫ ؟‬   ‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-1-6
‫ل‬‫ إ‬ ‫ل‬‫ إ‬ ‫ل‬‫ إ‬
 ‫م‬ ‫ ؟‬‫ إ‬     -7
‫ ؟‬   ‫ ا‬  -1-7
‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬ -
.    -
‫ظ‬‫ ا‬ ‫ل‬‫ات ا‬  -
‫ظ‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ أ‬ ‫ظ‬ ‫ات‬  -
 ‫م‬ ‫؟‬ ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫وم‬ ‫ك‬  -8
‫؟‬   ‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-1-8
‫ا‬‫ ا‬ ‫رة‬‫ ا‬-
‫ت‬‫ا‬‫ إ‬ -
 ‫ارات‬‫د ا‬‫ إ‬ ‫ر‬‫ ا‬-
‫ى‬‫ أ‬-
...............................................................

‫ ؟‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ وظ‬  ‫ رأ‬ -9

‫ا‬ ‫ا‬ ‫ارات‬‫ ا‬‫و‬ ‫ا‬

:     ‫د‬‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ – 10

 ‫ وإم‬‫ظ‬‫ ا‬   -

 ‫ت ا‬‫ وا‬‫ ا‬  -
‫ ا‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫م‬  -

‫؟‬ ‫ى‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ أ‬  ‫ك‬‫ م‬ -11

 ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ ر‬-

‫ وا‬ ‫ون‬‫ روح ا‬ -
‫ظ‬‫ ا‬‫ء وا‬‫م‬ ‫ر‬‫ ا‬-

‫؟‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫اف ا‬‫ ا‬  -12

‫ ا‬‫ل م‬ ‫ظ‬‫ ا‬‫إ‬ -

‫ظ‬‫داء ا‬‫ ا‬ ‫ وا‬‫ ا‬ -
‫ظ‬ ‫وح ا‬‫ ا‬‫ ور‬‫ا‬ -
‫ ا‬ ‫ظ‬‫ ا‬ -

‫ ؟‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫م‬   -13

   ‫ة‬

.‫ ا‬ ‫ظ‬‫ أداء ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ :‫ر ا‬‫ا‬
 ‫؟‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ -14

:‫ ا‬‫ ا‬-1-14

 ‫ر‬ ‫م‬‫ت إ‬ ‫ة ا‬ ‫ا‬‫ات ا‬‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬-2-14

‫ت‬‫ إ‬ ‫وا‬‫ت ا‬‫د‬‫ا‬ ‫ا‬

:‫ ا‬‫ ا‬‫ ا‬-3-14

‫ز ا‬ ‫ا‬‫ز ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ا‬

:‫وم‬‫ ا‬‫ ا‬-4-14

‫وم‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫م‬‫م‬‫ا‬

‫ ؟‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ ا‬‫ ا‬  -15

‫ت‬‫ ا‬  ‫م‬‫ا‬ ‫م‬‫ا‬ ‫ا‬

‫ ؟‬  ‫ا‬‫ إ‬‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫اع ا‬‫ أم‬  -16

‫ ا‬‫ل ا‬‫ا‬ ‫ل ا‬‫ا‬

‫؟‬ ‫ي‬     ‫ ا‬ ‫ل ا‬‫ن ا‬ ‫ إدا‬-1-16

 ‫ل ا‬‫ا‬ ‫زل‬‫ل ا‬‫ا‬ ‫ل ا‬‫ا‬

‫ ؟‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬ ‫ راض‬‫ ام‬ -17

 ‫م‬

‫؟‬  ‫ ا‬‫ا‬‫ ا‬‫ و‬  -18

    

‫ ؟‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ا‬ ‫ت و‬:‫ا‬‫ر ا‬‫ا‬

‫ ؟‬  ‫ء‬‫ ا‬‫ت ا‬  -19

 ‫م‬

‫ت؟‬‫ه ا‬ ‫ ط‬  ،  ‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-1-19

‫د‬ ‫ت‬  ‫ت‬  ‫ت‬

‫ ؟‬   ‫ت‬‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-2-19

‫ل‬‫ات ا‬  -

‫دوار وا‬‫ ا‬ ‫ ا‬ -
‫ وا‬  ‫د‬‫ و‬ -

   ‫ت‬‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-3-19

‫ظ‬‫ى ا‬ ‫ل‬‫رات ا‬  -

‫دارة‬‫ وا‬‫ظ‬‫ ا‬ ‫ ا‬ -
‫ظ‬‫ ا‬ ‫دة‬‫ ا‬‫د‬‫وق ا‬‫ ا‬-
‫ ؟‬  ‫د‬ ‫ت‬‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-4-19
‫ ا‬‫ءة ا‬  -
‫ارد ا‬‫ ا‬‫ م‬-
‫وف ا‬‫ ظ‬ ‫ ا‬ -
 ‫م‬ ‫ى ؟‬   ‫ ا‬  ‫ا‬  -20

‫؟‬‫و‬ ‫ن‬ ‫ي ط‬ ‫ م‬ ‫ ا‬‫م‬ ‫ إدا‬-1-20

‫ل ا‬‫ ا‬-

  ‫ ط‬-
‫وي‬‫وق ا‬ -

‫د ؟‬ ‫ إ‬ ‫و‬ ‫ى أن‬  -2-20

‫ا‬‫أ‬ ‫م‬‫أ‬ ‫دا‬

‫ ؟‬‫ؤو‬ ‫ و‬ ‫ل‬‫ ا‬   ‫وف ا‬‫ ظ‬ -21

 ‫م‬

‫ ؟‬‫ ا‬‫ ا‬ ‫ت‬‫ل ا‬  ‫ظ‬ ‫رج ا‬‫ ا‬  -22

‫درا‬‫م‬ ‫م‬‫أ‬ ‫دا‬

‫ ؟‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬ ‫ي‬‫ور ا‬‫ ا‬  -23

   
‫ ؟‬ ‫ دا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  ‫ت ا‬‫ا‬‫ ا‬ ‫ رأ‬ -24
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
............................................
 ‫ ا‬‫ د‬:2 ‫ ر‬‫ا‬

 / /‫ ح‬‫ ا‬

. 10 ‫ ا‬ 2018 /04 /16  ‫ ا‬‫ وا‬‫ ا‬‫ ا‬

.‫؟‬  ‫ة‬‫ل ا‬‫ ا‬‫ و‬  -1

.‫؟‬  ‫ل‬     -2

.‫؟‬‫ ا‬‫ل دا‬‫ورة ا‬  ‫ا‬‫ل ا‬‫ ا‬  -3

.‫؟‬  ‫ع‬‫ل و‬  ‫و‬‫ ا‬‫ إ‬‫و‬ ‫ن‬  -4

.‫؟‬ ‫ دا‬‫ا‬‫ل ا‬‫ق ا‬‫ آ‬  -5

.‫؟‬  ‫ل‬‫ ا‬   ‫ت ا‬‫ا‬‫ ا‬  -6