Proba zapobiezenia* upadkowi Wielkiej Brytanii Nota redakcyjna Esej napisany przez Berkeleya po powrocie do Irlandii 2 dru- giej podrdzy po Europie, ktérg odbyt w latach 1716-1720. Za- wiera analize oraz oparte na filarach religii, przedsiebiorczosci, oszczednosci i ducha wspélnoty propozycje uzdrowienia sytu- acji spotecznej i gospodarcze} Wielkiej Brytanii borykajqcej sig ze skutkami afery spekulacyjnej dotyczqcej akeji Kompanii Mérz Poludniowych, ktora upadta w 1720 roku, prowadzac do kry- zysu finansowego na Wyspach Brytyjskich. Do sugestii z eseju Berkeley powrécit pééniej na tamach dialogéw Alkifron (1732) oraz pracy Pytajgcy (1735-1737), poswigconej problematyce po- prawy sytuacji Irlandii w pierwszej potowie XVIII wieku. Esej po raz pierwszy ukazat sig anonimowo w 1721 roku w Londynie (wyd. A). Jego przedruk znalazt sie w pozniejszym zbiorze A Miscellany, containing Several Tracts on Various Sub- jects, opublikowanym w 1752 roku w Londynie (wyd. B) i Du- blinie (wyd. C). Dwie ostatnie edycje znalazly sig w wydaniu krytycznym T. E. Jessopa, w: G. Berkeley, An Essay towards pre- venting the Ruin of Great Britain, [w:] The Works of George Ber- * W wyd. A: O metodach zapobiegania, Scanned with CamScanner200 Fisma spolecane keley, vol. 6, eds. A. A. Luce, T. E. Jessop, Thomas Nelson, Lon- don-Edinburgh-Paris-Melbourne-Toronto-New York 1948- 1985, s. 69-85. Wezesniejsza wersja prezentowanego praektadu, oparta na tym wydaniu, ukazala sig w zbiorze Z badari nad filo- zofig XVII wieku, jej 2rédtami i kontynuacjami, red. H. Jakuszko, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnictwo Olech, Lublin 2013, s, 285-304. Wersja niniejsza uwzglednia réznice migdzy wydaniami eseju, jakie zostaty zawarte w nowej edycji przygoto- wywanej przez prof. Bertila Belfrage. ae Avaritia fidem, probitatem, caeterasque artes subvertit: pro his superbiam, credulitatem, deos negligere, omnia venalia habere, docuit'. Ti qui per largitionem magistratus adepti sunt, dederunt operam ut ita potestatem gererent ut illam lacunam rei familiaris explerent. Ommnes aut de honoribus suis, aut praemiis pecuniae, aut persequendis inimicis agebant?, 1. To, czy do naszej zguby przyczynila sig pomyslnos¢, ktd- ra poprzedzala projekt Kompanii Mérz Poludniowych’, czy ted. nieszczescia, jakie po niej nastapily, nie jest sprawa tak jasng jak to, Ze w istocie siegnelismy dna i catkowicie zagubilismy sens tego, na czym polega nasz rzeczywisty interes. Tylko to moze bowiem usprawiedliwi¢ powrét do staromodnych, wy$wiechta- nych regut dotyczqcych religii, zaradnoéci, oszczednosci i ducha wspélnoty, ktére obecnie popadly w zapomnienie. Jesli je ozywi- my i bedziemy postepowa¢ zgodnie z nimi, mogg one nie tylko uchroni¢ nas przed ostatecznym upadkiem, ale takie sprawi¢, te Scanned with CamScannerPriba zapobiezenia upadkowi Wielkiej Brytanii bedziemy bardziej szczesliwym i lepiej prosperujacym narodem nit kiedykolwiek*, 2. Wiedzac, ze jest niemotliwe, aby naréd mégt rozwijaé sie i kwitngé bez cnoty, ktéra nie moglaby istnieé bez sumienia, a su- mienie bez religii, madrzy patrioci i prawodawcy do tego stopnia niegdy$ czcili i cenili religig, ze na ateusza i niewiernego patrzyli ze wstretem, traktujgc ich jak wrogéw swego kraju’. W tych ma- drzejszych czasach dobrze widziana jest jednak chtodna obojet- noé¢ dla spraw religii paristwowej i kultu religijnego. Oczernianie religii staje sie wrecz modne, a owa szczypta talentu, ktéra posia- dajq szydercy, jest przez nich wykorzystana w tak niecnych celach, te dobremu chrzescijaninowi cigzko zachowaé spok6j. 3. Wolnogé to najwieksze blogostawierstwo, jakim moze cieszyé sig cnotliwy cztowiek. Znakomicie da sie j¢ pogodzié z obowigzkami dobrego poddanego i przyktadnego chrzeécija- * W wyd. A ten akapit bramial: ,Jako Ze spodobato sig Bogu odwiedzié te ziemig i pozwolié nam odczué fatalne skutki naszego zepsucia i szaleristwa, przedmiotem naszej troski powinno byé czerpanie korzysci z owego sqdu i ucaynienie go okazjq raczej do reform nié do ostatecznego zniszczenia. Pewne jest, 2e gdyby pozwolono nam podgéaé przez kilka lat dhuéej wraz 2 owg wysokq fala dobrobytu, KtSry zdgéyt juz tak mocno zaurocayé i zdemoralizowaé ten naréd, musielibySmy bezpowrotnie pograzyé samych siebie i staé sig takimi samymi podlymi, nieuezciwymi niewolnikami razem ztymi, ktérych wady i szaleristwa tak chetnie nasladowaligmy. Jeli natomiast, skoro zostaligmy ostrzezeni przez nasze obecne kleski, powaénie zastanowimy sig nad prayczynami, ktére do nich doprowadzity, i usuniemy je, postepujac wealkowicie przeciwny spos6b, mozemy staé sig jeszcze wspanialszym i bardziej ‘kwitngcym narodem niz kiedykolwiek. Opierajgc sig zaréwno na rozumie, jak i doswiadczeniu, jest rzeczq oczywista, 2e preedsigbiorczoéé, traeéwost obyczajéw i strach praed Bogiem buduja i zachowujg nar6d, a wystepek i brak telighnoSci go niszcza. Naledy zatem z calego serca pragnaé, aby cztonkowie Giala ustawodawezego, jako ie kochajg sw6j kraj, wymysili skutecene sposoby preywrécenia i rozpowszechnienia religii, przedsigbiorczosci, oszezednosci i ducha wspélnoty, ktére zawsze byly i pozostang jedyna pewng podstawg spélnego szczeécia i dobrobytu’” Scanned with CamScanner202 Pisma spoleczne a nina. Obecny wiek obfituje jednak w nieroztropnych orgdowni- kéw wolnosci, ktorzy nie odrézniajgc jej od rozwigztosci, obie- rajq najpewniejszq droge, by zdyskredytowaé to, co wydawaloby sig, 2e propaguja. Czyz bowiem dla prawdziwej wolnosci mysli i caynéw, bedgcej przywilejem rozumnej istoty, cokolwiek moze byé wigkszq zniewaga niz pozér wolnosci, pod ktérym narzuca sig swiatu obelzywoS¢ i profanacje? W odniesieniu do os6b sta- bych zawsze dostrzegano, ze nie wiedza one, jak unikng¢ jednej skrajnosci bez popadania w drugq. 4, Zbyt wielu takich ludzi uchodzi w oczach zwyklych czy- telnikow za wspanialych pisarzy i mez6w wyrazajacych gleboka myél. Nie bierze sie to z wyzszosci ich rozsqdku czy tez stylu, gdyz te posiadajg oni tylko w umiarkowanym stopniu, ani tez zodkryé, jakich dokonali w sztukach badé naukach, z ktérymi wydajg sie malo zaznajomieni, a wynika tylko stad, ze schlebiaja namigtnosciom zepsutych ludzi, ktorych cieszy, gdy ucisza sig ich wyrzuty sumienia i podwaéa wiarygodnosé najwaéniejszych zasad religii chrzeécijariskiej, powstraymujacych ich przed wie- Joma pokusami zlych przyjemnosci i pragnient lub wzbudzajq- cych w nich niepok6j wskutek ulegania im. 5. Jednocza sig oni i wspieraja w swych radach oraz wysit- kach po to, aby wspoméc ich zdaniem godny pochwaly zamiar usunigcia religii, jednakée rezultat* ich dziatan az nazbyt dobrze pokazuje, co prayniostoby powodzenie takich dziatan i jaka ply- nelaby z niego wartosé dla spoleczeristwa. Nie powiem, ze bez- postednim zamystem owych ludzi stalo sig doprowadzenie do } upadku kraju albo ze nie sq oni w stanie zrozumieé cho¢ poto- wy zlych konsekwencji wynikajacych z upowszechnienia sig ich Pogladéw. Skutki takiego postepowania sq jednak zauwazane * W wyd. A:rezultaty. Scanned with CamScannerPriba zapobiezenia upadkowi Wielkiej Brytanié 203 i nadszed} najwyzszy czas, aby wladza ustawodaweza ukrécila ich dzialania. 6. Nie opowiadam sig za oddawaniem wladzy w rece du- chownych, nie popieram tez blednych i ograniczonych pogladéw fanatykow, ktére wigzalyby sig z przeSladowaniami odszczepieri- cOw, Bez wzgledu na to, jakich srodkéw zdrowy rozsqdek i mito- sierdzie religii chrzeScijatiskiej kazq nam uiyé przeciw tym, kt6- rzy wsprawach religii r62niq sie od nas w te} czy inne} kwestii, to jednak dobro spoleczne wymaga, aby owi zadeklarowani prze- ciwnicy wszelkiej religii zostali z catq surowoScig napigtnowani. Zapewne trudno byloby wskaza¢ wiaSciwy powéd, dla ktérego sqd nie mialby wydawaé wyroku i kara¢ bluénierstwa przeciwko Bogu tak samo jak zdrady kréla. 7. Choé mozemy probowaé ukryé nasze postepki, bedzie to bezcelowe, Palec Bozy zawsze bowiem wskaze nam, jak bardzo byly to proane zamierzenia, i sprawi, iz stang sig one putapka, ktd- ra wciagnie nas w jeszcze wigksze nieszczescia, jesli nie porzucimy owego skandalicznego libertynizmu, ktdry (bez wzgledu na to, co mogliby pomysle¢ jacy$ mialcy ludzie) jest najgorszym objawem, azarazem najpewniejszq zapowiedzig naszego upadku. 8. Przedsigbiorczos¢ to naturalna, pewna droga do bogac- twa. Jest czymé tak prawdziwym, iz wydaje sie wrecz niemoz- liwe, by pracowitemu, wolnemu narodowi brakowato rzeczy niezbednych do zycia i stuzacych jego wygodzie albo zeby ktos, kto nic nie robi, mégt cieszyé sig nimi bez wzgledu na forme rzqdu. Spoleczeristwo bardzo potrzebuje jednak pieniqdza, gdyz ten wspomaga przemyst, a kredyt, ktéry zapewnia to samo, ma identycang wartoSé, Jesli jednak pienigdz lub kredyt krazq je- dynie z rak do rak, nie dajg pracy mieszkaricom kraju oraz nie przyczyniaja sie do ich pracowitosci, sq czystym hazardem. 9. Nie jest caymé niemotliwym, aby przebiegli ludzie nie zawigzywali takich uchodzacych za wiarygodne intryg, w kt6- Scanned with CamScannerre welagajq ludzi mniej argcznych od siebie i doprowadzajq do upadku ich samych oraz. cate} wspélnoty. Z pewnoscig jednak nie ma rozsadnego i uczciwego cztowieka, ktéry by nie zauwaiyt inie przyznal, bez wzgledu na to, czy rozumie gre, czy nie, 2e jest oczywistym szaleristwem w wypadku kaédego narodu, aby za- siadaé do publicznego hazardu i przegrywa¢ swoje pieniqdze, za- miast wytwarza¢ i osigga¢ dostatek, postepujac wedle dawnych, uczciwych sposobéw. 10. Im wigcej znajdzie sig w jakims panstwie metod osiaga- nia bogactwa bez pracowitosci czy zastug, tym mniej bedzie tam ich obu. Jest to réwnie oczywiste jak ruina, w ktéra popadnie to patistwo. Poza tym, gdy pieniqdz w taki slepy i przypadkowy sposéb przechodzi z rak do rak, a ludzie, ktérzy zrazu nic nie posiadali, bez zadnej wlasnej zastugi w jednej chwili dorabiajq sig olbrzymich majatk6w, inni zaé rwnie blyskawicznie zostajg pozbawieni ogromnych fortun, a ich skapstwo i tatwowiernosé pozostawiajq ich na lasce parafii, czegdz wtedy mozna oczeki- wad, jesli nie zbytkownego luksusu i rozpusty z jednej strony, z drugiej zaS szaleristwa i rozpaczy? 11. Krétko méwigc, wszystkie sposoby nagtego i nadzwy- czajnego wzbogacania sig, tak przemodnie oddziatujgce na ludzkie namigtnosci i zachgcajgce, by pogardza¢ powolnymi, umiarkowanymi zyskami, jakie moze prayniesé prawowitos¢ potgczona z uczciwoscig, musza byé rujnujace dla spotecznosci inawet ci, ktorzy na tym zyskujq, w dluészej perspektywie przy- czyniq sig do upadku w skali calego spoleczeristwa. 12. Nietrudno obmyslaé sposoby sprzyjajqce rozwojowi wytworczosci. Zaluje, ze rownie prosto nie daje sig przekonac ludzi, by wprowadzili je w zycie. Nie ma innego kraju w Euro- pie, w ktérym dobroczynnos¢ na rzecz ubogich osiggnelaby tak znaczqce rozmiary, a jednoczesnie bytaby tak dle zorganizowana. Gdyby w kazdej parafii ustalono Sredniej wysokosci podatki na Scanned with CamScannerriba zapobiedenia upadkowi Wielkij Brytanii 205 rzecz ubogich - biorac pod uwage wyliczenie z ostatnich dzie- sigciu lat - a potem mocq uchwaly parlamentu podniostoby sig jena siedem lat, wtedy suma ta (jesli nie popetnitoby sig jakiegos zasadniczego bledu przy ogdlnym jej oszacowaniu), oszczednie irozsqdnierozdzielona pomigdzy domy pracy, na zawsze wyzwo- lilaby nardd od trosk 0 zapewnienie bytu ubogim, a jednocze- Snie znaczaco poprawilaby sytuacjg naszych manufaktur. W ten sposdb moglibysmy pozbyé sig zebrakéw z ulic, a dzieci, ludzie kalecy i Slepi mogliby znaled¢ jakié spos6b, aby zdobyé Srodki do iycia. Gdy zas chodzi o niewielka liczbe tych, ktérych wiek czy slabos¢ wywolana chorobami czyniq calkowicie niezdolnymi do pracy, to mogliby by¢ oni utrzymywani z pracy innych, bo prze- ciez zatrudnienie tych, ktérzy sq teraz dla spoteczeristwa takim brzemieniem i obcigzeniem, przyniostoby mu niemalg korzysé. 13. Tensam podatek, utrzymywany przez nastepne trzy lata, moina by z wielka korzySciq przeznaczyé na budowe glownych drég i usplawnianie rzek - na dwie rzeczy tak bardzo korzystne i stanowigce ozdobe kraju, ktéry zdaje sig jako jedyny w Europie je zaniedbal*, Tak wigc za dziesieé lat ludzie na zawsze byliby uwolnieni od obcigzajgcych podatkéw, mielibysmy rozwiniet wytwérczo8é, sprawny handel i poprawe sytuacji catego kraju, a wszystko to dzieki oszczednemu i uczciwemu zarzqdzaniu, jednoczesnie bez Sciagania dodatkowo cho¢by jednego pensa. 14, Duia liceba ludzi zaréwno umoiliwia przedsigbior- cz08¢, jak i do niej motywuje. To dlatego korzysé powinno przy- nies¢ zachgcanie do prokreacji przez dawanie nagréd lub przy- wilejéw tym, ktérzy posiadaja kilkoro dzieci, a z drugiej strony uchwalenie prawa stanowiqcego o tym, Ze w przypadku $mierci osdb niepozostajacych w zwiqzku matieriskim, bez wzgledu na * Wwwyd. Bi C w tym miejscu znajduje sig praypis: Zostato to opubliko- wane, zanim powstaty platne drogi. Scanned with CamScanner206 Pisma spolecane 00 1 ee ee ple¢, polowa niepodlegajgcych dziedziczeniu posiadtosci staje sig wlasnosciq wspdlnoty. 15. Poza bezposrednim celem, ktéremu sluzq powyzsze ustalenia, nalezy réwnied nalozy¢ wyzsze podatki na podrdznych oraz zatwardzialych kawaleréw. Nie sq one w zaden sposob uciqz- liwe dla poddanych i mogg byé wprowadzone w celu usunigcia dlugu publicznego, stanowigcego ~ jak wszyscy si¢ 2godzimy ~ wielka troske calego narodu od dworu po wies. Cezar’ w rzeczy samej wspomina, Ze przyjal jako sposdb postepowania pozycza- nie pienigdzy od swych oficeréw, dzi¢ki czemu mégt wyplacaé zolnierzom zold, wigzac jednych i drugich ze swymi interesami. Chociaz w pewnych szczegdInych okolicznosciach takie postepo- wanie dowodzi zaradnogci rzqdu obywatelskiego, to jesli prowa- dzi zbyt daleko, mote sta¢ sig niebezpiecznym przedsiewzigciem’. 16. Nadal istnieje miejsce dla inwencji lub udoskonalania wiekszosci dziedzin handlu i wytworczosci, a dodatkowa zapla- ta dla nowatorskich wynalazcéw i twércéw prawdopodobnie awréci sig spoleczeristwu stukrotnie. Zaden kolor nie jest row- nie czesto noszony we Wtoszech, w Hiszpanii i Portugalii jak czarny, ale wyprodukowana u nas czarna tkanina nie jest ani tak trwala, ani nie ma tak dobrego barwnika jak niderlandzka, kt6- ra tamtemu krajowi przynosi coraz to wieksze zyski® z handlu. Potwierdzeniem prawdziwosci tego spostrzezenia jest fakt, Ze - 0 ile wiem - angielscy kupcy za granicq nie tylko sami nosza czarne ubrania uszyte z holenderskich tkanin, ale handluja nimi i polecajq je jako lepsze od tych, ktére wyprodukowano w ich whasnym kraju, Powszechnie mawia sie, ze woda w Lejdzie ma swoista wlasciwos¢ barwienia na czarno. Powiadano jednak tez, i stalo sig to powszechnie wyrazanq opinia, ze najlepsze szkto + Wowyd. © Wiyd. niepodlegajace dziedziczeniu posiadlosci stajq sig. : wigkszy 2ysk. Scanned with CamScanneriedenia upadkowi Wiclkiej Brytanit pochodai tylko z Wenecji, a doktadnie z wysepki* Murano, co przypisano pewnym szczegdlnym wlasciwosciom tamtejsze- go powietrza. Znajdziemy zapewne i inne tego rodzaju opinie, ktére okaza si¢ rownie bezpodstawne, jesli cialo ustawodaweze uzna, ze warto byloby ponies¢ dodatkowe koszty w powyzszych proypadkach albo tam, gdzie moze to przynies korzysci spole- cretistwu. Pamigtam, Ze jakies siedem lat temu widzialem, jak wpewnejkawiarni wskazywano cztowieka, ktory - jak mawiano ~ jako pierwszy wprowadzil u nas wlasciwy szkarlatny barwnik, w awigzku z czym wiele zyskat zaréwno sam naréd, jak i po- szcregélne osoby prywatne. Ow cztowiek by! tymeczasem Zebra- kiem, ktéry - jesli tylko historia ta okazalaby sie prawdziwa - zastugiwal, aby ofiarowaé mu zaszczytne utrzymanie. 17. Istnieje takze kilka produkt6w, ktére sprowadzamy z za- granicy, a ktére moana doprowadzié do réwnie wielkiej dosko- nalosci u nas, tak samo jak gdziekolwiek indziej. Jesli zwrdci- my uwage, ze w Wielkiej Brytanii nosi sig o wiele delikatniejsze plotno Iniane niz w jakimkolwiek innym kraju w Europie, to trudno bedzie wskaza¢ powéd, dla ktérego tutaj nie produkuje sig tak dobrego papieru’ i w takiej samej ilosci jak w Holandii, Francji lub Genui. Jest to produkt, ktérego zuzywa sie bardzo duzo i spoleczenstwo w ten sposdb wiele by zaoszczedzilo. Po- dobnie mozna powiedzieé o gobelinach, koronkach i innych manufakturach wytwarzajqcych inne produkty. Gdyby zaczeto je zaktada¢ w biedniejszych czesciach kraju, datoby to zatrudnie- nie wielu osobom i zatrzymato pienigdze w kraju, a takze spro- wadzitoby je z zagranicy. Paristwo, ktére para sie handlem, nie powinno gardzié projektami udoskonalenia dotychczasowych manufaktur i zaktadania nowych. Czynienie z nich pretekstu do spekulacji stato sig zgubnym naduéyciem. + Woyd. C: wyspy, Scanned with CamScannerete 18. Skoro przemyst jest zalezny od handlu, a ten - podobnie jak bezpieczetistwo publiczne - od naszej floty, to wtadza usta- wodaweza powinna troszczy¢ si¢, aby liczba marynarzy nie spa- dala. Przyczyni sig do tego prawo zakazujqce placenia im w ob- cych czeSciach® Swiata. Kupcy, ktory od razu otrzymujq zaplate, gdy tylko postawig stopy na suchym ladzie, zazwyczaj zaraz jg ‘wydaja, prowadzgc hulaszczy tryb zycia, a gdy oprdznia juz swo- je kieszenie, wtedy pokusa posiadania chocby jednego pistola'® kaze im zaciggna¢ sig do stuzby na jakikolwiek zagranicany sta- tek. To wlasnie jest glwnym powodem (0 ile moge da¢ wiare informacjom, jakie otrzymalem od pewnych angielskich po- Srednikéw mieszkajacych za granica), dla ktérego Wenecjanie, Hiszpanie i inni majg tylu Anglikéw na poktadach swoich stat- k6w. Niektorzy kupcy i kapitanowie statkow w rzeczywistosci moga wykorzystywa¢ owych biednych nieszczesnikow, ptacac im obca moneta (kt6ra - jak zostalem zapewniony ~ odpowiada jedynie naszej dwunastopens6wce"'), albo uwolni¢ sig od obo- wigzku zatrzymania ich, gdy sprzedadzq sw6j statek lub dluzej pozostang w porcie, Jednak spoleczeristwo traci w ten sposdb zaréwno pieniadze, jak i ludzi. Gdyby wigc naleznosci wyptaca- no im w ich whasnym kraju, ludzie ci z pewnoscia powrdciliby do ojezyzny, gdzie wydaliby pienigdze, To wstyd, ze nie mozemy analedé lekarstwa na te naduzycia. 19. Pafistwa rozwijaja sig przez skromnos¢ obyczajow i dzieki nim zyskujg na sile. To z uwagi na nie wzrastaja i trwa- ja, dopoki nie zepsuje ich przepych - naturalna przyczyna ich rozkladu i upadku. Mamy tego przyktady u Pers6w, Lacedemon- czykéw i Rzymian, nie wspominajac o wielu pééniejszych pari- stwach, ktore powstaly, istnialy przez jakis czas, a potem upadly ztych samych naturalnych przyczyn. Jak sig jednak wydaje, nie Przynoszq nam one zadnego pozytku, przez co sami jestesmy na * Wewyd. A: portach, Scanned with CamScannerriba zapobieéenia upadtowi Wiel Brytanii drodze, aby sta¢ si¢ kolejnym bezuzytecznym przykla- lla przyszlych pokolen. ). Ludzie sq sktonni mierzyé dobrobyt kraju jego bogac- $lusznie} bytoby jednak mierzyé go sposobem ich wy- ja, Tam, gdzie bogactwa wspieraja uczciwy handel démi, gdzie opiera sig na nich pracowitos¢ i cnota, tpienia bardzo korzystne; gdy jednak czyni sig z nich sig ai nazbyt czesto) narzedzie luksusu, pozbawiajq nawet najdzielniejszych ludzi. Jak stusznie zauwaza li, nie ma prawdy w powszechnym powiedzeniu, iz sq motorem wojny. I chociaz mozemy przez jakis czas stowac w spoleczeristwie pelnym zepsucia, to jesli ick bedziemy mie¢ do czynienia z silnymi, wstrze- i, religijnymi ludémi, na samych sobie odczujemy, kie bogactwa sq bezwartoSciowe w poréwnaniu z owg )byczajow, ktérymi pogardzamy u naszych przodkéw. ila ona wszystkie liczqce sie w wiecie republiki i stano- lowny atut. Byé moze nie bylaby zla polityka, zgodnie lestwa przybieralyby podobng do nich forme. tote obyczajéw mozna zachowaé w republice, gdy ostaje utracona, tatwiej jg odzyskaé w monarchii, cze- adem jest dwér, ktéry z réwng tatwoSciq psuje lud, \wia jego obyczaje. Wystarczytoby jedynie, aby ludzie sig nosié zloto lub srebro oraz otacza¢ sie nimi, a — jesli 0 prawnie zabronione - samo zaoszezedzenie tak duzej szcu okazatoby sie tylko najmniejszq z korzysci z ta- a; nic bowiem nie jest w stanie szybciej zepsut neste) ite konsekwencje dla ducha naszego Tadbaly o to, aby odcigé sig od Scanned with CamScanner210 Pisma spotecene nie mode zapowiadaé niczego dobrego, jesli tylko prawdg jest to, co zauwaiyl jeden ze starozytnych: najszybsza droga do zrujno- wania czlowieka to ubranie go w pigkne szaty. 22. Nie moina zaprzeczyé, 2e luksusowy ubidr nadaje oby- caajom naszych kobiet 2bytniq swobode, i choé moze to ucho- dzié za niewielki wystepek - skoro jest tak powszechny - to jest wrzeczywistosci Zrédtem wielkiego zepsucia. Doktadnie ten sam wystepek sklonil proroka Izajasza do wypowiedzenia surowego | osadu o éwezesnych kobietach. Zacytuje ten fragment w calosci: »Pan powiedzial: »Poniewaé sig wbily w pyche cérki sy- jonskie, poniewaz chodza, wyciagajac szyje* i rzucajac oczami, poniewaz chodza, wcigé drepczqc, i dzwoniq brzekadetkami j u swych nég, przeto Pan sprawi, 2e wylysieja czaszki corek sy- jonskich, Pan obnaiy ich skronie«. W owym dniu usunie Pan ozdobe brzekadel u trzewikéw, stoneczka i pdlksiezyce, kolczyki, bransolety i welony, diademy, laricuszki u ndg i wstaaki, flaszecz- kina wonnosci i amulety, pierscionki i kétka do nosa, drogie suknie, narzutki i szale, torebki i zwierciadelka, cienka bielizng, zawoje i letnie sukienki. I bedzie: zamiast wonnoéci - zaduch, zamiast paska - powrdz, miast uczesanych kedzioréw — tysina, miast wykwintnej szaty - ciasny wor, zamiast krasy - wypalone pietno”5. Swierzb, odér, wypalone pigtno to straszne, zaraéliwe choroby i nasze kobiety dobrze by uczynity, gdyby rozwazyly, ze mote sig zdarzyé, iz zaczng przypominac niewiasty z Syjonu nie tylko ze wagledu na wystepki, ale tez na kare, kt6ra je spotka. 23. Sposdb ubierania sie nie jest jednak jedyna rzecza, kto- rq nalezatoby zreformowad; ustawy dotyczace zbytku sq bowiem Podytecane takze w wielu innych kwestiach. Dawniej naturalna prostota i rozsqdek Anglikéw sprawialy, ze owe prawa nie byly tak konieczne, jednakze od pelnego przepychu panowania Ka- rola II daziatalismy wbrew naszej naturze, a do naszych czas6w * W wyd. A: wyciagaigeszyje. Scanned with CamScannerProba zapobieéenia upadkowi Wielkiej Brytanit 211 otyle zmienilismy sig na gorsze, ze mozna sig obawiaé, iz. te same sklonnoéci, ktére uezynily owe prawa niezbednymi, powstrzy- majg nas przed ich ustanowieniem i egzekwowaniem. 24, Skoro wszyscy sig agodza, ze pojedyncza rodzina, ayjac w cigdkich warunkach, powinna wyprzedaé zastawe stotowa, chodzi¢ pieszo, ograniczyé liczbg sluzqcych, nie nosié ani bizute- rii, ani drogich ubrati, a takée odméwi€ sobie kosztownych roz- rywek, to dlaczego nie powinno zrobi¢ tego cate spoleczeristwo? Gdyby cog takiego wezesniej uczyniono, nasze podatki bytyby nizsze albo - co wychodzi na to samo - mniej dotkliwe. Co zna- czace, zbytkownosé nigdy nie byla na tak wysokim poziomie ani nie upowszechnita sig tak bardzo w spoleczeristwie, jak podczas ostatnich kosztownych wojen i w warunkach duzego zadtuzenia, ktore weigé nam cigzy. 25. Owa przywara pociaga za soba szereg zlych konsekwen- ji, ktére wyrzadzajq spoleczeristwu dotkliwa szkodg w postaci podzialéw, skapstwa, zazdrosci, nadmiernej ambicji - i to naj- gorszego rodzaju; ktére w swych skutkach sq bardziej bolesne, jednak nie tak haniebne jak ngdza. Wielka zrgcznosé okazat kardynat Richelieu, zachecajac francuskq szlachtg do luksusu i wydatkéw, tym samym doprowadzajac ja do zubozenia i cat- kowitego uzaleznienia od Korony, co od tego momentu przyno- silo bardzo dobre rezultaty. Te i wiele innych rozwazan ukazuje koniecanosé wprowadzenia ustaw przeciwko zbytkowi. Na na- szej wyspie takze nie mozna przeciwko nim powiedzie¢ niczego, czego z podobng mocg nie moana byloby rzec w innych krajach, ktore jednak uznaja, ze ustawy te sq 0 wiele bardziej korzystne dla spoleczeristwa niz krétkotrwale szkody ponoszone przez tych nielicanych, ktdrzy zyjq z luksusu innych, 26. To oczywiste, ze stare podatki moéna utrzymaé, jak réwniez wprowadzié nowe, jesli tylko ustawy przeciwko zbytko- wi zostang na tyle rozwaznie uksztaltowane, aby nie zniszczyly Scanned with CamScanner2 Pyamaspotecane naszego handlu, lecz jedynie ograniczyly zycie w luksusie. To oczywiste, de 2 powodu ich braku zbytek (ktéry - podobnie jak inne mody ~ sam nigdy nie zanika) zarazit ludzi wszystkich sta now, a to pozwolilo Holendrom i Francuzom wymusié na nas aanidanie cen, co przyniosto wielkg szkodg naszemu handlowi, Musimy jednak wiedzieé, 2e w obecnych okolicznosciach po- winnismy zatroszczyé sig 0 to - jako Ze ledy to w naszym inte- resie - aby ubdstwo bylo na znosnym poziomie, Krotko rzecz | ujmujge, doswiadczenie wielu stuleci przekonuje nas, ze zepsuty, ayjqcy w abytku naréd sam z siebie musi popas¢ w zniewolenie, | choé nikt nie bedzie nati nastawat. Modna bytoby sqdzi¢, ze te i inne podobnie oczywiste spostrzezenia powinny skloni¢ kaidy rozsqdny naréd do oszczednego trybu aycia. | 27, Jestesmy jednak skazani na niepowodzenie. Ani oczy- wista kolej rzeczy, ani doswiadczenie minionych stuleci, ani tez prayklady, jakie mamy przed wlasnymi oczami, nie mog po- wstrzymaé nas przed nasladowaniem, by nie powiedzie¢ prze- §ciganiem, owych najbardziej zepsutych i zrujnowanych Iudow w tym wlasnie postepowaniu, ktdre doprowadzilo ich do ruiny. Nasze gry hazardowe, opery i maskarady, cho¢ przywiodly nas do dlugéw i niedostatku, staly sig czyms cudownym dla naszych sqsiadw, Jesli znajdzie sig ktos tak pozbawiony rozumu i zdro- wego rozsqdku, Ze nie dostrzega, do czego to wszystko prowadzi, niechaj pordwna, jakie bylo miejsce Wenecji w lidze Cambrai’, z.tym, jakie jest obecnie, a zrozumie, ze te modne uciechy obli- czone sq na oslabienie i zrujnowanie kraju. 28, Ani Wenecja, ani Pary?, ani Zadne inne miasto na swie- cie nie znalo jednak nigdy tak rujnujqco kosztownych szaleristw, Jak nasza maskarada"”, Ona sama wystarcza, aby rozpali¢ i zaspo- koié apetyty na granie, ubieranie sig, intrygi oraz kosztowne ja~ dlo i picie, Stanowi najlepsze podsumowanie, sama kwintesencjg streszczajqcg calq bezrozumna proinosé, jaka zawsze byla zguby Scanned with CamScannerPriba zapobicéenia upadkowi Wielkiej Brytanit 213 slupedw i przedmiotem pogardy medreéw. A wszystko to stato signaszym udzialem i zyskalo miano eleganckiej rozrywki, choé Wrzecaywistosci jest to zaraza najgorszego rodzaju. Dzuma, jesli ju? sig pojawia, to jedynie na krétko; miasta czgsto po niej roz~ kwitaja i odradzajg sig. Czy jednak ktos styszat, by ludzie ska- ieni i zepsuci luksusem sami zaczeli dochodzi¢ do whasciwego stanu? Nie méwige judo tym, ze ogdlne zepsucie obyczajéw za- wsze pociaga za soba wojne, kleske glodu czy zarazg. Mamy tego najnowszy prayklad w jednym z najbardziej rozwiqzlych miast Europy", a nikt nie wie, kiedy to samo moe spotka¢ i nas. Ta clegancka rozrywka jest obecnie zawieszona, jednak ludzi tak do nie) ciggnie, Ze jesli madros¢ prawodawcéw nie polozy jej kre- su, to 2 pewnoscig szybko powréci z dodatkowg sita, gdyz byta przez jakis czas zakazana. Byloby rzeczq glupig i barbarzyriska opowiadaé sie przeciwko zachowaniu ducha narodu za pomocq odpowiednich rozrywek. Powinny one jednak by¢ tak dobrane, by nadawaly oglade ludzkiemu umystowi i udoskonalaty go lub teé wamacnialy cialo i dawaly mu zajecie, Zadnemu z tych celow nie sluzq maskarady ani ted owe francuskie i wloskie szaleristwa, ktore ku naszemu wstydowi przenosimy na nasz grunt i do kt6- rych zachecamy w czasie, gdy naréd powinien pozostaé nader powainy, by zajmowaé sig takimi blahostkami. 29. Nie powinnismy sqdzi¢, ze publiczne rozrywki nie maja wplywu na ducha i obyczaje danego ludu. Grecy bystrze to do- strzegli i prayktadali wielka wage do publicznie uprawianych sportéw. Z tego tez powodu zapewne warto, aby nasze ustawo- dawstwo zatroszczylo sie 0 uporzadkowanie spraw publicznych rozrywek poprzez calkowite zakazanie tych, ktére bezposrednio przyczyniajg sie do zepsucia naszych obyczajéw, jak rowniez przez zreformowanie teatru, ktéry - gdy wtasciwie sig nim kie- * Wwyd. Bi Cw tym miejscu znajduje sig przypis: Marsylia. Scanned with CamScanner