DO NOWEJ PODSTAWY

PROGRAMOWEJ

Krzysztof Mrowcewicz

P r e r o m a n ty z m a n g ie ls k i. Preromanlyzm u- Goethe VrwdńchSth •

zespól zjawisk i tendencji artystycznych, które Choć o b ą $ » a ra :w ••••v i. =
pojawiły sic w dnigiej połowic XVlll w. i na po- ni za wasy v• u / v- *
czątku wieku XIX, zapowiadając nadejście to- tut europejski. tu ku iv v •
m antycznego przełomu w kulturze europejskiej. ich wczesra tw» t«/> -
X o w e tendencje pojawiły się najpierw w litera- ru" uważa sk zapn-tomar.
turze angielskiej, już sentymentalizm, rozwija-
•UCV s * w o ro iy « # d o M » y c y , m > i V»l>» « M o r ,™ «w »** ■

w a i w spaniałość przyrody. Człow iekczuty i w r > ,, ,

żUwy, żyjący w H j f » » 7W' ^ 7„ ^ ™ .X o a i w ę o t a d z ia * t .j» pv.

otoczcnicm -\ .iV V # w ln p w 1 1 » • . .r,... .,«>« W
mcntalilrt 117WĄ •« * ™ * 0 ™ ^ u , J „W onym a «

— • >r :
— * * * ” *■ ' v ,tv ś c i W K - zdaniem H a d a a , p m ;r. sniW.» ■
'łk . V -t*, /wancicvwvuz«vimu

Kr. ■
 Krzysztof Mrowcewicz

Przeszłość to dziś
i. -y, i literatura J język J kultur

* .. Wydawnictwo STENTOR
sten to r Warszawa 2012
Projekt graficzny ł projekt okładki
Agata Pieńkowska

Zdjęcie na pierwszej stronie okładki

Grzegorz Pędzich

Projekt graficzny na stronie dziewiętnastej

Katarzyna Zawadka

Opracowanie wiadomości z nauki o języku

Jarosław Łachnik

Opracowanie zadań przygotowujących do matury

Edyta Bańkowska, Katarzyna Kozłowska

Redakcja
Dorota Białas

Korekta
Ingeborga faworska-Róg
Sylwia Kuziela

Fotoedycja
Katarzyna Garncarek

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty

i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego
do nauczania języka polskiego na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Krzysztofa Koca,
dr Marii Romanowskiej, mgr. Michała Ratajczaka.
Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony
Etap edukacyjny: IV
Typ szkoły: liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum
Rok dopuszczenia: 2012

© Copyright by Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR

© Copyright by Krzysztof Mrowcewicz
Warszawa 2012

Wydanie I, Warszawa 2012

ISBN 9 7 8 -8 3 -6 1 2 4 5 -8 3 -4
Spis treści

Przedmowa .................................................................................................................................................................... 11

STAROŻYTNOŚĆ GRECJA I RZYM 13

Wprowadzenie...................................................................................................................................... 14
Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Iliada i Odyseja Homera...................................................................................................... 16

1. Mit i literatura .......................................................................................... 17

Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Mity greckie......................................................................................................................... 19
Teksty
Jan Parandowski, [Śpiewak Orfeusz]........................................................................................20
Karl Kerenyi, [Prometeusz]........................................................................................................22
Komentarz
Zygmunt Kubiak, Eleuzis..........................................................................................................25

Czy wyrazy zawsze znaczą to, co znaczą? Zrozumieć frazeologizm y................................. 28

2. Tragedia i tragizm
................................................. ................................. 33
Teksty
Arystoteles, * Poetyka (fragment)............................................................................................. 36
Sofokles, Król Edyp
Przewodnik po lekturze......................................................................................................38
Fragmenty.............................................................................................................................39
Sofokles, Antygona
Przewodnik po lekturze......................................................................................................44
Fragmenty.............................................................................................................................44
Komentarz
Humphrey D.F. Kitto, Król Edyp (fragmenty)..........................................................................48

Antyczne szkoły filozoficzne i słynni filozofow ie .....................................................................50

*3.
£T :MfcTiUi liryka
Horacy 111Wi M:starożytna
U fcl ................................................................52
Plejada poetów starożytnych ......................................................................................................... 52
Teksty
Horacy, Do Leukonoe.................................................................................................................53
Do Deliusza.................................................................................................................. 54
Wybudowałem pomnik.................................................................................................55
Komentarz
Jerzy Krokowski, [Horacjańska refleksja nad życiem]...................................................................56

Spis treści 5
 I III1 'i i ...........................................................................
Zbigniew Herbert, Historia Minotaura.................................................................................... 57
Ernest Bryll, Rekonstrukcja chóru Sofoklesowego.................................................................... 58
Stanisław Grochowiak, Do Licy................................................................................................59
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy.................................................................................... 60

STAROŻYTNOŚĆ. ŚWIAT BIBLII 6i

Wprowadzenie..................................................................................................................................... 62
Wybrane księgi i opowieści biblijne .............................................................................................64

I .................................................................................................... 66
* - - Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Księga Rodzaju, [Stworzenie świata i człowieka]............................................................... 66
Teksty
Z Księgi Hioba, [Próba H ioba].................................................................................................67
[Lament Hioba] .............................................................................................69
Z Księgi Psalmów, Psalm 6 ......................................................................................................69
Psalm 1 44 .................................................................................................. 70
Pieśń nad pieśniami (fragment)...............................................................................................71
Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Hymn o miłości św. Pawła........................................................................................... 71
►Przypowieści ewangeliczne........................................................................................... 73
Komentarz
Anna Świderkówna, [Tajemnica ludzkiego cierpienia]............................................................76

..................................................................................
Teksty
Z Księgi Izajasza, [Powołanie proroka].................................................................................... 78
Apokalipsa św. Jana (fragmenty)............................................................................................. 80
Komentarz
Anna Świderkówna, Prorocy (fragment)........................................................................................83

Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam... Styl b ib lijn y ............................................................. 84

|.........................................88
Zbigniew Herbert, Książka........................................................................................................88
Anna Kamieńska, Powrót Hioba...............................................................................................89
Czesław Miłosz, Piosenka o końcu św iata............................................................................... 91
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy.................................................................................... 92

Spis treści
ŚREDNIOWIECZE

Wprowadzenie...................................................................................................................................
Przewodnik po średniowiecznych uniw ersytetach......................................................

ä f "1
Czas modlitwy
%

|!
*

Teksty
Bogurodzica...................................
Posłuchajcie, bracia miła...............
Komentarz
Roman Mazurkiewicz, Siedem pieizzęci „Bogurodzicy”. ........................................................

Dawne wyrazy w języku. Archaizmy

E Miłość średniowieczna
Przypomnienie lektury z gimnazjiim
►Pieśń o Rolandzie.....................
Teksty
Dzieje Tristana i Izoldy
Przewodnik po lekturze.........
Fragmenty...............................
*Kwiatki świętego Franciszka (frag menty)...........................................................................
Komentarz
Denis de Rougemont, [Miłosna pa sja]..................................................................................

1 Śmierć i zaświaty
Teksty
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śm iercią (fragmenty)..........................................................
Dante Alighieri, *Boska komedia
Przewodnik po lekturze.........
Piekło (fragmenty).................
Czyściec (fragmenty)..............
Komentarz
Johan Huizinga, [Wizerunek śmier c i] ....................................................................................

Dialogi z tradycją
Krzysztof Kamil Baczyński, Modlitwa do Bogarodzicy........................................................
Halina Poświatowska, * * * [tutaj leży Izold jasnowłosa]......................................................
Tadeusz Różewicz, Grób Dantego w Rawennie......................................................................
Przykładowa interpretacja
Posłuchajcie, bracia miła..........................................................................................................
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy..................................................................................
RENESANS 133

H V i^ H Wprowadzenie....................................................................................................................................134
Sztuka i architektura renesansu .................................................................................................. 138

............................................................................................140
Teksty
Giovanni Pico della Mirandola, * Mowa o godności człowieka (fragmenty).......................141
Jan Kochanowski, Z Pieśni: XIX [Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy]............ 142
XXIV [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony]................... 143
Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Fraszki Jana Kochanowskiego.....................................................145
XII [Me masz, i po drugi raz nie masz wątpliwości]..............146
XIV [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie]............................ 147
Komentarz
Wacław Borowy, Kamienne rękawiczki (fragmenty)..............................................................149

jak mówić i pisać pięknie oraz przekonująco. Retoryka, czyli sztuka w ym ow y ............ 150

I ........................................................................................156
Teksty
Jan Kochanowski, Hymn [Czego chcesz od nas, Panie]........................................................ 157
Z Pieśni: II [Serce roście patrząc na te czasy!]........................................ 160
Psalm 8 [Wszechmocny Panie, wiekuisty B oże].....................................161
Komentarz
Tzvetan Todorov, [Dlaczego Ameryka, a nie Kolumbia?].....................................................162

J ........................................................................................164
Teksty
Jan Kochanowski, Z Pieśni: IX [Me porzucaj nadzieje]........................................................ 164
Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Treny Jana Kochanowskiego........................................................ 166
Z Trenów: Tren IX .................................................................................... 166
Tren X...................................................................................... 167
Tren X I.................................................................................... 168
Komentarz
Janusz Pelc, [Czym są „Treny”?] ............................................................................................. 169

* Skąd przychodzimy? Język polski na tle języków europejskich i słowiańskich .......... 170

.................................................................................173
Julian Tuwim, Rzecz Czarnoleska........................................................................................... 173
Jarosław Iwaszkiewicz, * * * [Pogoda lasu niechaj będzie z to b ą ]........................................ 174
Władysław Broniewski, Firanka............................................................................................. 175
Przykładowa interpretacja
Jan Kochanowski, Tren X I ......................................................................................................176
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy...................................................................................177

Spis treści
BAROK 179

Wprowadzenie....................................................................................................................................180

5 ^ E ^ E ^ 3 ^ S 2 3 2 B B 3 2 2 B 3 1 ......................................................................................................................................................................1 8 3

Teksty
Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego ... 183
Sonet II. Na one słowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens
tempore etc.”.................................................................................................... 185
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem . . . . 186
Daniel Naborowski, * Krótkość żywota...................................................................................188
Miguel de Cervantes, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy
Przewodnik po lekturze.................................................................................................... 189
Fragmenty........................................................................................................................... 190
Komentarz
Vladimir Nabokov, [Rycerskie księgi] ..........................................................................................193

rA'k'i W M ....................................................... 195

Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Komedie Moliera...............................................................................................................196
Teksty
William Szekspir, Hamlet
Przewodnik po lekturze...................................................................... 197
Fragment............................................................................................. 199
Przypomnienie lektury z gimnazjum
►Romeo i Julia Williama Szekspira................................................. 201
Makbet
Przewodnik po lekturze...................................................................... 202
Fragmenty........................................................................................... 203
Komentarz
Alfred Harbage, Posłowie do „Makbeta” (fragmenty)............................................................207

I ........................................................................................208
Teksty
Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.......................... 209
Daniel Naborowski, * Na oczy królewny angielskiej..............................................................210
Jan Andrzej Morsztyn, * O swej pan n ie.................................................................................212
* Do trupa..........................................................................................213
Komentarz
Dorota Gostyńska, Czym był koncept?...................................................................................215

........................................................................................ 217
Teksty
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (fragmenty)...................................................................219
Komentarz
Janusz Tazbir, [Na styku kultur i systemów politycznych].....................................................222

Spis treści 9
 Dlaczego ku chwale ojczyzny służono p er nexum sanguinis,
a nie z pow odu w iązów krw i? Stylizacja i makaronizacja.....................................................223

| ......................................................................................225
Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa......................................................................................225
Stanisław Grochowiak, Lekcja anatomii (Rembrandta)........................................................ 226
Witold Maj, Et in Arcadia eg o.................................................................................................228
Ernest Bryll, Portret sarmacki.................................................................................................229
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy.................................................................................. 229

OŚWIECENIE 23i

Wprowadzenie....................................................................................................................................232

......................................................................................236
W ielka trójka francuskiego oświecenia......................................................................................236
Teksty
Adam Naruszewicz, Balon......................................................................................................238
Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny........................................................................... 241
Przypomnienie lektury z gimnazjum
f t ►Bajki Ignacego Krasickiego..........................................................242
Pijaństwo......................................................................................................243
Józef Wybicki, Pieśń Legionów Polskich we Włoszech............................................................245
Komentarz
Paul Hazard, [Kryzys świadomości europejskiej]...................................................................248

......................................................................................249
Teksty
Franciszek Karpiński, Do Justyny. Tęskność na wiosnę..........................................................251
* Przypomnienie dawnej miłości........................................................ 252
* Pieśń o narodzeniu Pańskim............................................................254
Komentarz
Teresa Kostkiewiczowa, [Motywy literatury sentymentalnej] ..............................................255

Dlaczego czasem pisano odmiennie o tych samych sprawach? język i styl różnych epok .. 256

I ........................................................................................261
Mieczysław Jastrun, Pijaństwo (fragmenty)..........................................................................261
Czesław Miłosz, Piosenka pasterska........................................................................................262
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy.................................................................................. 262

..................................................................................................................................................................... 2 6 3

Lektury dla ciekawych ......................................................................................................................... 275

Problemy do powtórzeń przed egzaminem maturalnym ...................................................................277
Indeks rzeczowy....................................................................................................................................279
Indeks osób i utworów......................................................................................................................... 283

Spis treści
Przedmowa
Szanowni i D rodzy Czytelnicy!
Podobnie jak Wy nie lubię czytać długich przedmów
i wstępów. To, co w książce najważniejsze, jest przecież
później, a te pierwsze kartki to zwykle dodatkowe infor­
macje, które można bez wyrzutów sumienia pominąć.
Ale przed Wami nie leży zwykła książka. To pod­
ręcznik, który ma Was prowadzić przez świat kultury:
zarówno tej odległej o tysiące czy setki lat, jak i najnow­
szej, w której codziennie uczestniczycie. Należy Wam
się więc od autora kilka słów wyjaśnienia, czyli rodzaj
„instrukcji obsługi”, jak korzystać z tej książki, jak wę­
drować przez jej rozdziały, pośród różnych zamieszczo­
nych w niej tekstów.
Tom składa się z sześciu części, odpowiadających
wielkim epokom w historii kultury (Starożytność. Gre­
cja i Rzym; Starożytność. Świat Biblii; Średniowiecze;
Renesans; Barok; Oświecenie). Każdą z nich poprzedza
syntetyczne wprowadzenie. W szkolnym podręczniku
nie można oczywiście omówić wszystkich zjawisk epo­
ki, dlatego poszczególne części składają się z rozdziałów
poświęconych najważniejszym tylko problemom dane­
go okresu. Łatwo zauważyć, że każdy z nich ma podob­
ną budowę. Po autorskim wprowadzeniu pojawiają się
teksty, którym towarzyszą wskazówki do analizy i in­
terpretacji oraz pytania i polecenia. Jako teksty kultury
autor traktował nie tylko wiersze czy fragmenty prozy,
lecz także dzieła sztuki i rozprawy filozoficzne. Utwory
omawiane w całości zostały poprzedzone „Przewodni­
kiem po lekturze”, a najważniejsze dla danej epoki dzieła
sztuki - opatrzone wskazówkami interpretacyjnymi.
Uzbrojeni we wskazówki oraz w informacje zawarte
w wykładach jak prawdziwi odkrywcy będziecie mogli
wędrować po świecie przeszłości. By urozmaicić tę po­
dróż, czasem zapraszam Was do zabawy z dawną kul­
turą: czy to przez żartobliwe streszczenia, anegdoty lub
życiorysy, czy to przez różne ciekawostki, które - mam
nadzieję - ożywią wyblakłe kolory minionego świata.
Wierzę bowiem, że jak dobra potrawa potrzebuje od­
powiednich przypraw, tak dobremu podręcznikowi po­
trzebny jest dodatek ciekawych szczegółów.
Ważną część każdego rozdziału stanowią komen­
tarze. Są to zwykle teksty współczesnych badaczy, kry­
tyków literackich i eseistów, które z jednej strony mają
wzbogacić Wasze rozumienie problemów kultury daw­
nej, z drugiej zaś są punktem wyjścia do ćwiczeń.
O tym, że problemy poruszone w rozdziale są waż­
ne także dla naszej epoki, świadczą utwory autorów
XX-wiecznych, które mają charakter dialogu z trady­
cją. W podręczniku znajdują się tylko przykłady takich
tekstów. Wasi nauczyciele zdecydują, czy omawiać te
właśnie utwory, czy też inne. Kultura jest przestrzenią
dialogu, a poeci i artyści prowadzą ze sobą rozmowę.
W podręczniku pojawiają się też informacje na te­
mat języka polskiego, jego przeszłości i teraźniejszości.
Na końcu książki znajdziecie dział „Do matury krok po
kroku”. Zostały w nim zamieszczone ćwiczenia, które po­
mogą Wam systematycznie przygotowywać się do egza­
minu maturalnego. Klasa I poświęcona jest doskonale­
niu umiejętności przydatnych na egzaminie ustnym.
Podręcznik zamykają zagadnienia do syntez i po­
wtórzeń (radzę zachować książkę przynajmniej do ma­
tury!) oraz indeksy, które ułatwią Wam szybkie odnaj­
dywanie pojęć, osób i utworów.
Mam nadzieję, że w tym podręczniku znajdziecie
wiele ciekawych tekstów, że dzięki niemu sięgniecie po
inne książki, piękne i mądre. I może jeszcze kiedyś spo­
tkamy się na kartach jakiejś książki lub w życiu. Cóż to
zresztą za różnica? Przecież, jak napisał pewien średnio­
wieczny mędrzec, czytanie ksiąg jest po prostu życiem.
Autor
11
 Objaśnienia

~ Cechy stylu klasycznego

Archetyp (z gr. archetypon 'pierwowzc
: ukryty w zbiorowej nieświadomości p
■ r- ry symbol, który jest wytworem doświć
^ ludzkości (np. archetyp matki, ojca, raj i
-; Archetypy przejawiają się w snach, n
wyobrażeniach religijnych, a także w rć
¿p — formach ludzkiej twórczości. Pojęcie to
Porządek. Świat jest uporządkowany, artysl
— ł adu w swoim dziele.
jasność i prostota. Zasady funkcjonowania
1 podobnie powinno być skonstruowane dzieło
Harmonia. Tak jak wszystkie elementy świat
z-—- ją, tworząc zgodną całość, tak wszystkie elemt
być do siebie dopasowane i wywoływać wraże
— “ i Synteza. Z pozoru działanie natury może
Daniel Naborowski
* Krótkość żywota
G odzina za godziną niepojęcie chodzi:
Był przodek, byłeś ty sam, potom ek się rodzi.
Krótka rozprawa: ju tro - coś dziś je st, nie będziesz,
A żeś był, nieboszczyka im ienia nabędziesz;

W takich ramkach znajdziesz Mniejszą czcionką zostały złożo­ Utwory przeznaczone dla uczniów z zakresu
wiadomości obowiązujące ne biogramy oraz informacje dla rozszerzonego zostały oznaczone gwiazdką.
wszystkich. uczniów z zakresu rozszerzonego.

Michał Anioł, Dawid

(1501-1504), Galleria
Przewodnik po średniowiecznych
dell'Accademia,
Florencja. Doskonałe
Bolonia (Włochy). Zapewne najstarszy
proporcje, a także
uniwersytet, powstał w roku 1088. W la­
pozbawiona indywi­
tach 1495-1499 studiował w nim Mikołaj
dualnych rysówtwarz Kopernik.
świadczą otym, że 8: Oksford (Anglia). Uczelnia założona
Dawidto raczej czło­ w 1167 r. Najstarszy uniwersytet w An­
wiek idealny, synteza glii, należący nadal do najbardziej presti­
doskonałości ludzkie­ żowych na świecie.
go ciała. Q> Cambridge (Anglia). Uczelnia zało­
żona w roku 1209; od chwili powstania

Na takim tle zostały przedstawione ważne dla epoki dzieła Na fioletowym tle zostały zebrane wiadomości dotyczące
sztuki. W każdej części podręcznika (epoce) jednemu dziełu różnych zjawisk charakterystycznych dla kultury i litera­
towarzyszą wskazówki do analizy i interpretacji oraz pytania tury prezentowanych w podręczniku epok.
i polecenia.

Przewodnik po lekturze
r
----- ----------------------------------------------
Przypomnienie lektury z gimnazjum ►
►Fraszki Jana Ko- r
r
Data i okoliczności powstania utworu. Makbet Duncan - I
Wykorzystaj swoją wiedzę f to jedna z ostatnich i najwybitniejszych tragedii Szek- swoim pode
Fraszki Kochanowskiego spira. Powstała prawdopodobnie pod koniec 1605 r., Malcolm i
w pigułce 1 r gdy na tronie Anglii zasiadał już od dwóch lat król udało im sit;
r
Jakub I ze szkockiej dynastii Stuartów. Nowy władca colm mógł ■
■ Zostały wydane w roku 1584 1 r
był wielkim wielbicielem teatru, dlatego wziął pod koronę,
(ooeta pisał ie orzez całe doro- z niej o życiu poety? _ osobistą opiekę zespół Szekspira. Niewykluczone, że Banko - pr

W podręczniku znajdziesz przypomnienie lektur omawianych „Przewodniki po lekturze” wprowadzają do omówienia

w gimnazjum, których znajomość jest wymagana na egzaminie lektur czytanych w całości. Są w nich m.in. informacje
maturalnym. o autorze, kompozycji utworu i bohaterach.

Dawne wyrazy w języku

Komunikowanie się
Archaizmy Rady na egzamin
D Zredagu
w ogrodzie!

■ Komunikując się z innym i, najczęściej inform uje­

Na początek... ► Przypomni
m y o czym ś i jednocześnie w yrażam y em ocje. Na egza­
świata i luc
m inie ustnym przede w szystkim inform ujesz, przeko­
8 Przeczytaj uważnie poniższy utwór średniowieczny. Znajdź w nim form- ► Ustal, kto n
nujesz, nawiązujesz ko n tak t z odbiorcam i
w polszczyźnie współczesnej. Jakich form użylibyśmy dzisiaj? Jakie są różn ►Zastanów«
twojej wypowiedzi.

Na takim tle umieszczone zostały wiadomości o języku. Każdy Na końcu podręcznika znajduje się dział „Do m atury
rozdział składa się z zadania rozpoczynającego lekcję, omówie­ krok po kroku”. Są w nim ćwiczenia i zadania przygo­
nia tematu oraz ćwiczeń sprawdzających wiedzę i doskonalących towujące do matury. W klasie I dotyczą one egzaminu
umiejętności językowe. ustnego.

12
Wprowadzenie
Korzenie literatury. Większość pojęć, które odno­
szą się do sztuki pisarskiej, wywodzi się bądź z gre­
ki, bądź z łaciny. Słowo „literatura” ma np. źródła
łacińskie, a „poezja”, „epos” czy „dramat” - greckie.
Historię zapisaną w pochodzeniu tych słów (czyli
ich etymologii) możemy uznać za trop prowadzą­
cy nas do korzeni literatury, których należy szukać
właśnie w kulturze antycznej: w starożytnej Grecji
i w starożytnym Rzymie.
Sło w a antyczne
Korzenie antyczne mają m.in. słowa: łac. littera ‘znak,
litera’; litteratura ‘pismo, pisanie’; gr. poiesis ‘w ytw a­
rzanie, produkowanie’; gr. épos 'słowo, opowieść’; gr.
drama ‘działanie, dramat’.
Mityczne początki literatury.
Trudno powiedzieć, kiedy sta­
rożytni Grecy zaczęli tworzyć,
U a potem spisywać różne opo­
wieści. Badacze są przekonani,
że przed Homerem, pierwszym
znanym z imienia poetą grec­
kim (zob. s. 16), działało wie­
lu bezimiennych twórców Pa­
mięć o nich przetrwała w mitach,
w których nie brakuje postaci
półboskich śpiewaków, takich jak
choćby Orfeusz.
Materią poematów Homera
były mityczne podania o bogach
i bohaterach oraz przekazywane
Aristokles, stela (tj. pionowa płyta nagrobna)
wojownika Aristona (VI w. p.n.e.)
Starożytność. Grecja
z pokolenia na pokolenie opowieści o greckich
podbojach z XII w. p.n.e. Życie poety przypadło
na czasy ustroju arystokratycznego oraz tzw. wiel­
kiej kolonizacji. Niewielkimi państewkami grecki­
mi rządzili wówczas jedynowładcy - tyrani. Ru­
chliwi i odważni Grecy często porzucali ojczyste
ziemie i zakładali miasta na wybrzeżach Morza
Śródziemnego i Morza Czarnego. Kwitł kult boha­
terstwa, a poeci opiewali wielkie czyny wojowni­
ków i królów - zdobywców. Poezja Homera, choć
odnosiła się do wydarzeń sprzed stuleci, w których
historia mieszała się z mitologią, zaspokajała po­
trzeby ówczesnego społeczeństwa, w tym przede
wszystkim warstw panujących.
Liryka grecka. W czasach Homera musiały już
istnieć zalążki liryki greckiej. Prawdopodobnie
były to pieśni towarzyszące obrzędom religij­
nym, a także pracy i zabawie ludzi. Przy wtórze
różnych instrumentów kapłani i wierni wygłaszali
zaklęcia i modlitwy skierowane do bogów Samo
słowo „liryka” (oznaczające jeden z rodzajów li­
terackich, obok epiki i dramatu) przechowuje pa­
mięć o ścisłym związku poezji z muzyką. Wywodzi
się ono bowiem od nazwy starogreckiego instru­
mentu muzycznego - liry. Przy jej wtórze antyczni
poeci śpiewali swoje pieśni. Lira była także atrybu­
tem boga wszelkiej ludzkiej twórczości - Apollina.
Z czasem te pierwotne modlitewne śpiewy prze­
radzały się w coraz bardziej kunsztowne utwory,
które przestały pełnić wyłącznie funkcję religijną.
Dzielono je na dwa rodzaje, w zależności od liczby
wykonawców. Niektóre pieśni były wykonywane
chóralnie, np. podniosłe hymny sławiące bogów
i bohaterów. Zmarłych opłakiwano wspólnie za
pomocą żałobnych trenów. Pieśniami wykonywa­
nymi indywidualnie były przede wszystkim elegie
- utwory o różnorodnej tematyce (np. miłosnej,
i Rzym
wojennej, biesiadnej), wyróżniające się charakte­
rystyczną smutną tonacją.
Rozkwit literatury greckiej. Literatura grecka
rozkwitła trzy stulecia po Homerze, w czasach
ustroju demokratycznego, który w najdoskonalszy
sposób rozwinął się w Atenach. Sztuka zaczęła
wówczas służyć wszystkim wolnym obywatelom.
W dziedzinie literatury rozwijał się przede wszyst­
kim dramat, sprzyjający zbiorowym przeżyciom
religijnym i konsolidujący społeczeństwo miast-
-państw greckich. Okres ten nazywamy klasycznym
(V -IV w. p.n.e.), a jego głównymi przedstawiciela­
mi są wielcy tragicy: Ajschylos, Sofokles i Eurypi­
des (zob. rozdział Tragedia i tragizm).
Filozofia okresu klasycznego. Na ten sam czas
przypada wielka epoka myśli greckiej. Już od stuleci
Grecy próbowali zrozumieć naturę świata. Pierw­
sze idee na wpół legendarnych mędrców, takich jak
Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.), Pitagoras z Sa­
mos (VI/V w. p.n.e.) czy Heraklit z Efezu (VI/V w.
p.n.e.), w okresie klasycznym są rozwijane i porząd­
kowane. Powstają wówczas różne szkoły filozoficzne
(zob. s. 50), które uczą Greków myśleć i poszukiwać
za pomocą rozumu prawd o życiu i świecie. Filo­
zofia jest wtedy bardzo bliska literaturze: nie tylko
przez formę (w dialogach Platona widać wyraźnie
dbałość zarówno o logikę, jak i piękno wykładu),
lecz także przez podejmowane tematy. Przedsta­
wiciele greckich szkół filozoficznych, np. Platon
(zob. s. 51), Arystoteles (zob. s. 51), Epikur z Sa­
mos (zob. s. 50), rozważają tajemnicę przeznaczenia,
naturę świata i bogów, podobnie jak tragicy - Aj­
schylos, Sofokles czy Eurypides. Zamiast poetyckich
intuicji proponują jednak racjonalne wyjaśnienia
i wskazują konkretne zasady trudnej sztuki życia.
Triumf Rzymu. Od II stulecia p.n.e. Grecja stop­
niowo ulega nowej potędze świata starożytnego -
Rzymowi. Chociaż Rzymianie z łatwością podbili
osłabionych i skłóconych Greków, to jednak kul­
tura grecka nie tylko nie podupadła, ale szybko
zaczęła triumfować wśród zwycięzców. Świetnie
ujął to rzymski poeta Horacy: „[Grecja] zdobyta
orężem, pokonała zwycięzców i zaszczepiła sztu­
kę w wieśniaczym Lacjum”. Rzeczywiście, przed
spotkaniem z wielką kulturą Hellady literatura
rzymska była bardzo uboga i nastawiona na cele
praktyczne. W Rzymie ceniło się szczególnie dzie­
ła historyczne, które miały przekazywać pamięć
o czynach przodków, oraz sztukę wymowy (zob.
s. 150) - ważne narzędzie w życiu politycznym.
Nad tragedię Rzymianie przedkładali komedię.
Stopniowe przyswajanie greckiej literatury, a także
adaptowanie greckich mitów doprowadziło do wy-
subtelnienia gustów rzymskiej publiczności.
Hellada
Hellada to Inna nazwa Grecji. Według mitu, przod­
kiem Greków byt Hellenos, syn Deukaliona i Pyrry
- jedynych ludzi, którzy ocaleli po potopie zesłanym
na ludzkość przez rozgniewanych bogów. Do dziś T
Grecy nazywają siebie Hellenami, a swój kraj - Hel­
ladą. W języku polskim jednak nazwa ta używana ~ J-
jest głównie w odniesieniu do starożytnej Grecji.
Słowa „Grecja” i „Grecy" wywodzą się z łaciny (Gra- " -
ecia, Craeci). Zl~j-
Złoty okres kultury rzymskiej. Przez dwa stu­
lecia (I w. p.n.e.-I w. n.e.) - u schyłku republiki
i w okresie panowania cesarza Oktawiana Augu­
sta - sztuka pisarska osiągnęła w Rzymie niezwy­
kle wysoki poziom. Za szczytowe dokonania tego
okresu, zwanego złotym, uważa się w dziedzinie
prozy słynne mowy i rozprawy filozoficzne Marka
Tuliusza Cycerona (II/I w. p.n.e.), które aż do rene­
sansu stanowiły niedościgły wzór dla europejskich
pisarzy i mówców (zob. s. 150). W poezji z Gre­
kami szczęśliwie konkurowali tak wybitni twórcy,
jak epik Wergiliusz (zob. s. 52), niezrównany liryk
Horacy (zob. s. 53) oraz Owidiusz (zob. s. 52).
Rzym chrześcijański. Przyjęcie przez Rzym chrze­
ścijaństwa (w 380 r. cesarz Teodozjusz I Wielki
uznał je za religię państwową) nie oznaczało końca
starożytnej literatury greckiej i rzymskiej. Dawne
formy, gatunki, motywy i symbole powoli zmie­
niają się pod wpływem potężnej tradycji biblijnej.
W ten sposób kształtuje się kultura, którą dziś
określamy jako śródziemnomorską. Wspiera się
ona bowiem na trzech filarach - na dorobku ludów,
które w starożytności żyły wokół Morza Śródziem­
nego: Greków, Rzymian oraz Żydów.
Wprowadzenie 15
Przypomnienie lektury z gimnazjum ►Iliada i Odyseja Homera
►

□ Jaką, charakterystyczną dla eposu figurę stylistyczną, zasto­

Co wiemy o Homerze? sował Homer w następującym fragmencie Iliady?

Współczesne badania dowodzą, że

Jak kiedy lew zaciekłego odyńca zmoże w zapasach,
prawdopodobnie żył w VIII w. p.n.e.
Tradycja przekazała legendę o jego śle­ W których się starły, okrutnie rozżarte, na górskich
pocie, nie bez wpływu jednego z epizo­ [wyżynach
dów Odysei. Pojawia się tam bowiem Nad źródełkiem maleńkim, bo z niego pić chciały oba,
wzmianka o niewidomym śpiewaku, Dzik zaś ciężko dyszący ulega lwu silniejszemu -
w którym dopatrywano się autoportre­ Tak i syn Menojtiosa waleczny, sam wielu zgładziwszy,
tu poety. Choć w XIX w. pojawiła się Poległ, dzidą rażony potomka Priama, Hektora [...].
teoria, że Homer nie istniał, a jego epo­
sy są połączeniem pieśni różnych po­ (Pieśń XVI, przełożył Ignacy Wieniewski)
etów, to dziś zdecydowanie przeważa
stanowisko, że Iliada i Odyseja są dzie­ □ Do której przygody Odyseusza odnosi się następujący cytat:
łem jednego genialnego twórcy.
Pytasz o moje sławne imię, zaraz ci je powiem [...]. Na imię
mi Nikt. Nikt zwali mnie ojciec i matka, i wszyscy towarzysze.
Wykorzystaj swoją wiedzę Tak rzekłem, a ów o sercu nielitościwym odparł [...]:
□ Homer charakteryzował zwykle - Nikt będzie zjedzony na ostatku, tak jak jego towarzysze,
swoich bohaterów, używając epitetów. ale oni najpierw [...]
Połącz imiona bohaterów Iliady z od­ Rzekł i przewróciwszy się, padł na wznak. Leżał z przekręco­
powiednimi epitetami. Wyjaśnij swój ną tłustą szyją, sen wszechwładny go zmógł. [... ] Wtedy włoży­
wybór. łem kół w gęstą kupę popiołu, by się ogrzał, a jednocześnie sło­
Achilles mężny wami dodawałem wszystkim towarzyszom odwagi. [...] Oni to,
Hektor cierpiący chwyciwszy kół oliwny zaostrzony na końcu, wrazili go w oko.
Odyseusz wierny (Pieśń IX, przełożył Jan Parandowski)
Patrokles niezwyciężony
Priam przemyślny □ Wymień i krótko omów przynajmniej cztery przygody, które
Parys lekkomyślny spotkały Odyseusza w drodze do domu na Itakę.
Agamemnon dumny
Nestor rozważny
Pojedynek Achillesa z Hektorem, malowidło na wazie (V w. p.n.e.)
 Mit i literatura
Mit i sacrum. Zanim rozwinęła się literatura, ist­
niały podania i opowieści o bogach i bohaterach
zawierające zalążki religijnych wyobrażeń staro­
żytnych Greków Objaśniały one tajemnice po­
czątków kosmosu i człowieka, tłumaczyły zjawiska
przyrody, ludzkie uczucia i namiętności. Takie opo­
wieści nazywamy mitami, a ich zbiór - mitologią.
Mity nie wyjaśniały zasad funkcjonowania świata.
Odwoływały się natomiast do licznych symboli,
które nie mówiły niczego wprost, lecz działały na
wyobraźnię i skłaniały do refleksji.
Mityczne opowieści, pokazujące związki świata
ludzkiego i boskiego, pozwalały odnaleźć w rze­
czywistości sens i zarazem ją uświęcić. Mity doty­
czą bowiem sfery świętości - sacrum (łac. sacrum
‘to, co święte’). Rządzi nią tajemnicza, nadprzy­
rodzona siła, wzbudzająca zarazem strach i fa­
scynację. Można ją nazwać losem lub bogami.
Przeciwieństwem sacrum jest profanum - sfera
doświadczeń codziennych, pozbawionych jakiej­
kolwiek niezwykłości (łac. pro przed’, fan um miej­
sce święte, świątynia).
Rodzaje mitów. Mity zawsze odnoszą się do spraw
najważniejszych: początków świata i człowieka,
zjawisk przyrody, obyczajów. Opowiadanie o ge­
nezie jest w micie zarazem wyjaśnianiem isto­
ty rzeczy. Świat, podobnie jak człowiek, jest taki,
jaki jest, właśnie ze względu na wydarzenia, które
miały miejsce „na początku”. Do najważniejszych
mitów zaliczamy opowieści kosmogoniczne (czy­
li o powstaniu świata), teogoniczne (o powstaniu
bogów), antropogenetyczne (o pochodzeniu czło­
wieka) i ajtiologiczne (o pochodzeniu zjawisk,
obyczajów, nazw, kultów, wyroczni). Osobną kate­
gorię stanowią mity heroiczne, które opowiadają
o półboskich bohaterach, żyjących w pierwotnych
czasach bliskości bogów i ludzi. Nazywano ich he­
rosami (gr. heros ‘bohater’). Taki bohater odznaczał
się nadludzką mocą. Najsłynniejszym herosem był
Herakles, który walczył z potworami i podejmował
się zadań przerastających możliwości zwykłego
człowieka.
Można więc powiedzieć, że mity wyrażają pod­
stawowe prawdy o naturze świata postrzeganego
przez człowieka. Dlatego żywotność mitów grec­
kich była o wiele większa niż trwałość religii, z któ­
rą były związane.
Cechy mitu
Opowiada historię świętą.
Odkrywa sakralny wymiar wszystkiego, co *—
istnieje. ___-
Opisuje początki świata, człowieka, zjawisk
przyrody i obyczajów. ~
Nadaje światu sens.
■ Jego bohaterowie to istoty obdarzone nie- — —
zwykłą mocą. .—
Interpretacje mitów. Już od starożytności mity
odczytywano w różny sposób. Zawodowi na­
uczyciele wymowy, filozofii czy też polityki, zwa­
ni sofistami, dostrzegali w nich rodzaj przenośni,
ukrywających jakieś konkretne zjawiska lub prawa
natury (np. mit o Dionizosie uznawali za opowieść
0 zbawiennym i zgubnym zarazem działaniu wina).
Wielki myśliciel Platon interpretował je na sposób
symboliczno-filozoficzny (np. Eros, bóg miłości,
to dla Platona symbol ludzkiej tęsknoty do dobra
1 piękna).
Współczesne czytanie mitów. W wieku XX
powstało wiele szkół badawczych zajmujących się
mitami. Jedni wskazywali na związek mitów z ry­
tuałem i magią, inni dostrzegali w tłumaczeniu
1. M i t i literatura 17

Giovanni Bellini, Uczta bogów ('\5'\4), National Gallery of Art, Waszyngton
rzeczywistości przez mity i symbole jedną z naj­
ważniejszych cech ludzkiej psychiki (człowiek jest
według nich „zwierzęciem symbolicznym”), jesz­
cze inni uznawali mit za wyraz zbiorowej nieświa­
domości, która jest magazynem archetypów.
- “ Archetyp
Archetyp (z gr. archetypon ‘pierwowzór’) to
rr
ukryty w zbiorowej nieświadomości prasta­
ry symbol, który jest wytworem doświadczeń
^ -* ludzkości (np. archetyp matki, ojca, raju itp.).
Archetypy przejawiają się w snach, mitach, wy­
obrażeniach religijnych, a także w różnych for-
mach ludzkiej twórczości. Pojęcie to wprowadził
do kultury współczesnej szwajcarski psycholog
— : i psychiatra Carl Gustav Jung (1875-1961).
Starożytność.
Mity w literaturze. Mity są skarbcem
motywów literackich i artystycznych.
Literatura i sztuka różnych epok żywią
się mitycznymi opowieściami, nadając
im wciąż nowe znaczenie. Takie powta­
rzające się motywy nazywamy toposami
(z gr. topos ‘miejsce’). Do najstarszych
toposów należy np. motyw wędrówki, na
którym opiera się Homerowa Odyseja.
Jeśli uznamy, że sztuka jest próbą opi­
sania i zrozumienia świata, to cele mitu
i sztuki są podobne. Dlatego właśnie
mitologia stała się pierwszym tworzy­
wem poetów i artystów. Czerpali z niej
Homer, Fidiasz (zob. s. 36), Praksyteles
(zob. s. 37), Ajschylos, Sofokles i Eurypi­
des. Do wątków mitycznych nawiązywali
wielcy twórcy starożytnego Rzymu, tacy
jak Wergiliusz, Horacy i Owidiusz.
Mity współcześnie. Dziś rzadko sięga­
my bezpośrednio do tekstów antycznych
mitografów (czyli pisarzy notujących
i komentujących mity; z gr. mythos ‘mit’,
grâphein pisać ). Najczęściej korzystamy
z opracowań współczesnych, które bądź
wybierają jedną z wersji, bądź też starają się poka­
zać wszystkie zapisane w starożytności warianty
mitów. Mistrzowskiej syntezy mitycznych opowie­
ści dokonał wybitny znawca kultury antycznej, pi­
sarz i tłumacz Jan Parandowski (1895-1978). Jego
Mitologia (1924), dzięki jasności narracji i pięknu
języka, stała się w polskiej kulturze niezastąpionym
źródłem popularyzującym wiedzę o antycznych
bogach i bohaterach. Zupełnie inna jest Mitologia
Greków i Rzymian (1997) autorstwa Zygmunta Ku­
biaka (1929-2004). Książka prezentuje nieskoń­
czone bogactwo mitycznych opowieści, ich wersji,
wariantów i odmian. Na świecie zasłużoną renomą
cieszy się zaś Mitologia Greków (1955), dzieło Karla
Kerenyiego (1897-1973), szwajcarskiego badacza
pochodzącego z Węgier, które świetnie łączy na­
ukową precyzję z prostotą popularnego wykładu.
Grecja i Rzym
Przypomnienie lektury z gimnazjum ►
►Mity greckie

Genealogia bogów greckich

CHAOS

Atena
EROS bogini
(Miłość) mądrości

Apollo
bóg sztuki
i nauki
z Latoną

URANOS Artemida
(Niebo) bogini
łowów

/ Hermes
posłaniec
CYKLOPI TYTANI bogów,
patron handlu
Okeanos \ . i złodziei i
Kronos
■(Ocean) /TL

z Dione Afrodyta
bogini
miłości

Hera Zeus z Semete Dionizos

Demeter Hestia Hades Posejdon
opiekunka ' opiekunka (Dzeus) bóg winnej
bogini władca władca latorośli
ogniska podziemia mórz małżeństwe ;ról bogów
urodzaju
{¡omowego.

z Alkmeną Herakles
najsłynniejszy
z herosów

Ares Hefajstos Hebe

bóg wojny bóg-kowal bogini ! Mnemosyne
wdzięku ^boginią pamięci

W ykorzystaj swoją wiedzę

□ Na podstawie mitów poznanych
w gimnazjum wymień imiona trzech
bogów. Krótko ich scharakteryzuj. Podaj
informacje dotyczące ich rodowodu, za­
kresu władzy, przydomków i atrybutów.
□ Przypomnij grecki mit □ Wymień cechy bogów uka­
o stworzeniu świata. Z cze­ zane w dowolnym, znanym
go powstał świat? Kim byli ci micie. W czym bogowie są
pierwsi bogowie? Jak do podobni do ludzi, a czym się
siebie się odnosili? od nich różnią?

1. M i t i literatura 19
 u
1 hamadriady (gr. hamadryas
'współżyjąca z drzewem’) - w mito­
logii greckiej opiekunki pojedyn­
czych drzew
2 bartnik - człowiek zajmujący się
hodowlą pszczół; pszczelarz
Nicolas Poussin [pusę], Pejzażz Orfeuszem
¡Eurydyką (ok. 1648), Luwr, Paryż
ł
Jan Parandowski
[Śpiewak Orfeusz]
Orfeusz był krółem-śpiewakiem z Tracji [...]. Był młody i bardzo piękny. Śpiewał
i grał na lutni tak pięknie, że wszystko, co żyło, zbierało się dookoła niego, aby
słuchać jego pieśni i grania. Drzewa nachylały nad nim gałęzie, rzeki zatrzymy­
wały się w biegu, dzikie zwierzęta kładły się u jego stóp - i wśród powszechnego
milczenia on grał. [... ]
Żoną jego była Eurydyka, nimfa drzewna, hamadriada1. Kochali się oboje bez­
przykładnie. Ale jej piękność budziła miłość nie tylko w Orfeuszu. Kto ją ujrzał,
musiał ją pokochać. Tak właśnie stało się z Aristajosem. Był to syn Apollina i nim­
fy Kyreny [...] bartnik2 zawołany, a przy tym dobry lekarz i właściciel rozległych
winnic. Zobaczył raz Eurydykę w dolinie Tempe. Cudniejszej doliny nie ma w ca­
łym świecie, a Eurydyka wśród łąk zielonych, haftowanych kwieciem rozmaitym,
wydawała się jeszcze bardziej uroczą. Aristajos nie wiedział, że ona jest żoną Or­
feusza. [...] zaczął ją gonić. Eurydyka uciekała. Stało się nieszczęście: ukąsiła ją
żmija i nimfa umarła.
Biedny był wówczas Orfeusz, bardzo biedny. Nie grał, nie śpiewał, chodził po
łąkach i gajach i wołał: „Eurydyko! Eurydyko!”. Ale odpowiadało mu tylko echo.
Wtedy ważył się na rzecz, na którą nie każdy by się ważył: postanowił pójść do
podziemia. Wziął ze sobą tylko swoją lutnię czarodziejską. Nie wiedział, czy to
wystarczy, ale nie miał żadnej innej broni. Jakoż wystarczyło. Charon tak się za­
słuchał w słodkie tony jego muzyki, że przewiózł go za darmo i bez oporu na
Starożytność. Grecja i Rzym
drugi brzeg Styksu; Cerber, nawet sam Cerber nie zaszczekał!
A kiedy stanął Orfeusz przed władcą podziemia, nie przestał
grać, lecz potrącając z lekka struny harfy, skarżyć się zaczął,
a skargi układały się w pieśni. Zdawało się, że w królestwie mil­
czenia zaległa cisza większa i głębsza niż zwykle. I stał się dziw
nad dziwy: Erynie, nieubłagane, okrutne, bezlitosne Erynie
płakały!
Hades oddał Orfeuszowi Eurydykę i kazał ją Hermesowi
wyprowadzić na świat z powrotem. I jedno jeszcze powiedział:
Eurydyka iść będzie za Orfeuszem, za nią niech kroczy Hermes,
a Orfeusz niech pamięta, że nie wolno mu oglądać się poza
siebie. Poszli. Droga wiodła przez długie, ciemne ścieżki. Już
byli prawie na górze, gdy Orfeusza zdjęło nieprzezwyciężone
pragnienie: spojrzeć na żonę, bodaj raz jeden. I w tej chwili
utracił ją na zawsze. Hermes zatrzymał Eurydykę w podzie­
miu, Orfeusz sam wyszedł na świat. [...] Nadaremnie dobijał
się do bram piekieł: nie wpuszczono go po raz wtóry.
Orfeusz wrócił do Tracji. Skargami swymi napełniał góry
i doliny Pewnej nocy trafił na dziki, rozszalały orszak bak-
chiczny3 i obłąkane menady4 rozerwały jego ciało na sztuki.
Głowa spadła do rzeki i mimo że była już zimna i bez życia,
jeszcze zmartwiałymi ustami powtarzała imię Eurydyki. Po­
płynęła aż do morza i zatrzymała się na wyspie Lesbos. Tu ją Gustave Moreau [moro], Orfeusz na grobie Eurydyki (1865),
pochowano i na jej grobie powstała wyrocznia. Muzy, którym Museé Gustave Moreau, Paryż
Orfeusz wiernie służył przez całe życie, pozbierały rozrzucone
jego członki i pogrzebały je u stóp Olimpu.
3orszak bakchiczny - roztańczony orszak Dionizosa
( M itolog ia. W ierzen ia i p o d a n ia G reków i R zym ian ) 4 menady - w mitologii greckiej towarzyszki Dionizosa

Wskazówki do analizy i interpretacji

Genealogia Orfeusza. Orfeusz należał do pokolenia lem twórcy, który chce przekształcać świat, dla którego
herosów. Nie wyróżniał się jednak siłą, lecz darem twórczość nie jest zabawą, lecz rodzajem religijnego
składania słów i śpiewania pięknych pieśni. Jego ojcem obrzędu.
miał być Ojagros, bóg rzeki o tej samej nazwie, matką — 6»

zaś jedna z muz - patronka poezji lirycznej Kaliope.
W młodości wraz z boską rodzicielką i jej siostrami
śpiewał swoje pieśni władcom Olimpu. Przypisywano
mu wynalezienie kitary, instrumentu o dziewięciu stru­
nach (jakoby na cześć dziewięciu muz).
Pierwszy poeta. Już w starożytności uznawano Orfe­
usza za pierwszego poetę, który łączył ludzi ze sferą
sacrum. Grecy wierzyli bowiem w boską moc słowa. To
dzięki słowu człowiek wyróżniał się ze świata i porząd­
kował rzeczywistość. Słowo, według starożytnych, nie
tylko odwzorowywało byt, lecz także mogło nań wpły­
wać. W kulturze europejskiej Orfeusz jest więc symbo­
Człowiek i śmierć. W micie o Orfeuszu pojawia się
motyw śmierci, osnowa wszystkich wierzeń religij­
nych i podstawowy temat literatury od samego po- —^
czątku. Tracki śpiewak nie godzi się na śmierć, pró­
buje ją pokonać. Jego misja w podziemiu kończy się —
jednak klęską. -— _
Orfeusz - kapłan. Mity mają wiele wersji. Według i —~
jednej z nich Orfeusz, wróciwszy z podziemia, przeka­
zał grupie wtajemniczonych swoją wiedzę o zaświa­
tach. Tak miały powstać słynne misteria orfickie, czyli —
tajne obrzędy religijne dla wtajemniczonych. Według
badaczy należał do nich np. filozof Platon.

1. M i t i literatura 21
Czytamy i interpretujemy

E Jakie elementy typowe dla mitu ma
opowieść o Orfeuszu? W odpowiedzi
możesz skorzystać z ramki omawiają­
cej podstawowe cechy mitu (s. 17).
B Scharakteryzuj Orfeusza i Eury­
dykę. Co łączy bohaterów ze światem
bogów?
B Przeanalizuj zawarte w micie opisy
natury. Omów cechy tej natury.
D Orfeusz to grecki symbol poety. Na
podstawie mitu przedstaw antyczną
koncepcję poezji.
B Zinterpretuj zakończenie wyprawy
Orfeusza do podziemia.
B Wskaż w ostatnim fragmencie
opowieści elementy mitu ajtiolo-
gicznego.
B Napisz w imieniu Orfeusza list
do przebywającej w Hadesie Eury­
dyki. Pamiętaj, że powinien to być
list miłosny.

Peter Paul Rubens, Prometeusz
(1611 -1 61 2 ), Museum of Art, Filadelfia
1Mekone - inaczej Sikion, miasto
na Peloponezie
2 Pandora - po gr. ‘obdarzona
wszystkim’
Karl Kerenyi
[Prometeusz]
Opowiadano, że gdy bogowie zebrali się w Mekone1
w miejscu zwanym „polem maku”, gdzie miało dojść do
oddzielenia nieśmiertelnych od śmiertelników, Promete­
usz poćwiartował olbrzymiego byka, następnie uprzejmie
pokazał go zebranym, pragnąc zwieść Zeusa. Dla siebie
i dla swych podopiecznych przygotował żołądek wypeł­
niony siekanym mięsem i tłustymi wnętrznościami, dla
Zeusa przygotował zaś kości pięknie okryte lśniącą skórą,
tak że nie sposób było się zorientować, co się tak naprawdę
kryjewjednej idrugiej części. [...] „Zeusienajwspanialszy,
największy wśród wiecznych bogów [rzekł Prometeusz],
wybierz swoją część podług upodobania!”. [...] A zatem
obiema rękami [Zeus] chwycił część okrytą białą, pięknie
lśniącą skórą, a serce jego przepełnił gniew, gdy spostrzegł
kunsztownie ukryte kości. Od tej pory zamieszkujący po­
wierzchnię ziemi ludzie, składając bogom ofiary [...], spa­
lają na ołtarzu jedynie kości. [... ] Zeus, pan wiecznej rady,
rozgorzał gniewem i nigdy nie zapomniał oszustwa, za
karę zaś chciał nie dopuścić ludzi [...] do wynalazku ognia
[...], lecz dzielny syn Japeta wykradł ogień i przyniósł go
ludziom w wydrążonej rurce trzciny. [... ]
Zeus rzekł: „Synu Japeta, mądrzejszy od wszystkich, radujesz się, ukradłeś bo­
wiem ogień i zwiodłeś mnie, ale tobie i wszystkim ludziom wyjdzie to na złe,
albowiem za sprawą ognia ześlę na nich zło, którym wszyscy cieszyć się będą,
otaczając miłością własne nieszczęście”. Tak przemówił ojciec bogów i ludzi, po
czym parsknął śmiechem. Rozkazał Hefajstosowi, by ten natychmiast zmieszał
ziemię z wodą, włożył do środka głos ludzki oraz siłę człowieka, i stworzył bu­
dzącą tęsknotę piękną dziewczynę, dorównującą bogom w powabie oblicza. [...]
Posłaniec bogów [...] nadał jej imię Pandora2, albowiem stworzona została jako
dar wszystkich Olimpijczyków na zagładę śmiertelnych zjadaczy chleba. Kiedy
już groźny podstęp, przed którym niepodobna się obronić, został przygotowany,
Ojciec [Zeus] posłał chyżego [...] posłańca bogów [Hermesa] do Epimeteusza,
ten zaś nawet nie pamiętał o tym, co kiedyś powiedział mu Prometeusz: aby nigdy

Starożytność. Grecja i Rzym

nie przyjmował daru od Zeusa [...]. Zatem Epimeteusz przyjął prezent, a o prze­
3 Tityos (Tytios) - gigant, ojciec
strodze przypomniał sobie dopiero wtedy, gdy już było za późno. Dawniej ro­ Europy, który został wtrącony do
dzaj ludzki wiódł życie na ziemi, nie wiedząc, co to nieszczęście, znój i choroby Tartaru, gdzie dwa sępy wyszarpy-
przynoszące człowiekowi śmierć, ale teraz niewiasta zdjęła pokrywę z naczynia wały mu wciąż odrastającą wątrobę
4 oścień - tu: zaostrzony kij, drążek
[którym obdarzyli ją bogowie] i wypuściła je na cały świat, przyprawiając ludzi
o srogie zgryzoty. Jedynie Elpis, nadzieja, pozostała w środku [...].
Prometeusz musiał ponieść taką samą karę jak Tityos3 - ale ponadto został
zawieszony u szczytu Kaukazu, gdzie przykuł go Hefajstos. Mówią, że Zeus skuł
przebiegłego tytana specjalnymi pętami, a przez środek przeciągnął kolumnę ni­
czym oścień4. Dawne malowidło wazowe przedstawia Prometeusza „z kolumną
pośrodku” - orzeł szarpie mu wątrobę. Zeus - tak opowiadano - posłał drapież­
cę, aby pożerał nieśmiertelną wątrobę Prometeusza. Wszystko, co pożarł jednego
dnia, nocą odrastało.
(Mitologia Greków, przełożył Robert Reszke)

Czytamy i interpretujemy
El Mity wyjaśniają m.in. pochodzenie zjawisk, rzeczy, obyczajów.
Wskaż w micie o Prometeuszu takie wyjaśnienie.
D Jakie były zasługi Prometeusza dla ludzkości? Wymień co naj­
mniej dwie z nich i wyjaśnij, w jaki sposób wpłynęły na rozwój
ludzkości.
O Wybierz wyrazy, które według ciebie najtrafniej określają pier­
wotny stosunek bogów do ludzi.
pogarda m współczucie ■ obojętność * zazdrość ■ ciekawość
■ dystans ■ nieufność ■ podejrzliwość « nieśmiałość ■ złość
□ Zinterpretuj historię Pandory. Wyjaśnij, dlaczego nadzieja
pozostała w naczyniu, które bogowie podarowali Pandorze.
El Prometeusz oszukał Zeusa. Poszukajcie mitów, w których
człowiekowi lub innej istocie udało się wygrać z bogami, np.
przechytrzyć ich, pokonać w zawodach. Następnie, pracując
w grupach (każdy zespół wybiera jeden mit), określcie uczucia,
cechy i postawy bogów w wybranym micie.
Wskazówki do analizy i interpretacji
Dobry tytan. Prometeusz (którego imię
oznacza dosłownie „przedtem myślący”)
był przedstawicielem wczesnego pokole­ «
nia bogów, zwanych tytanami. Jego ojcem -
był Japetos, brat Kronosa, ojca Zeusa. Mi­
tologia przypisuje Prometeuszowi stworze­
nie człowieka oraz podarowanie ludziom —^
ognia. W przeciwieństwie do swojego brata —
Epimeteusza (imię to oznacza „potem my­
ślący”, co można rozumieć jako „mądry po
szkodzie”) Prometeusz umiał przechytrzyć
bogów. Dbając o istoty, które powołał do
istnienia, naraził się na gniew Zeusa, a po­
tem na nieskończone cierpienia.

Mitologia rzymska

Rzymianie mieli także swoje bóstwa i obrzędy reli­
gijne. W ich wierzeniach nie było jednak rozbudo­
wanych opowieści o bogach i bohaterach. Być może
właśnie dlatego, ulegając wpływom kultury podbi­
tych ludów, łatwo przyswoili sobie mitologię grecką,
a później, w okresie schyłkowego cesarstwa, także
mity ludów Wschodu. Stopniowo doszło też do utoż­
samienia najważniejszych bóstw rzymskich z grec­
kimi, a twórcy złotego okresu literatury rzymskiej
czuli się współgospodarzami mitologicznego świata
Greków, z którego wysnuwali swoje własne historie,
często będące przeróbkami bądź kontynuacjami opo­
wieści greckich. Na przykład drugoplanowy bohater
Iliady, dzielny obrońca Troi Eneasz, miał po upadku
miasta i długich, podobnych do Odysowych wędrów­
kach dotrzeć do Italii i tam założyć kolonię, z której z : ta
i-
potem powstał Rzym. W mitologii rzymskiej Zeusowi
odpowiada Jowisz, Hadesowi - Pluton, Posejdonowi
- Neptun, Herze - Junona, Hefajstosowi - Wulkan,
Aresowi - Mars, Artemidzie - Diana, Atenie - Miner-
wa, Afrodycie - Wenus, Dionizosowi - Bachus, Her­
mesowi - Merkury.

1. M i t i literatura 23
 Wd<hlarz mitów
Syzyf
Sprytny król Koryntu Syzyf próbował oszukać śmierć. Gdy bogowie przy­
słali po niego bożka śmierci Tanatosa, Syzyf uwięził go i nikt już nie musiał
umierać. Dopiero Ares, bóg wojny, uwolnił Tanatosa i sprowadził duszę
króla do podziemia. Ten jednak zdążył na odchodnym polecić żonie, by
nie grzebała jego zwłok. W państwie zmarłych stanął śmiało przed Hade­
sem i poprosił go o pozwolenie na powrót na ziemię w celu dopilnowania
rytuału pogrzebowego. Uzyskawszy zgodę, zaszył się w swoim pałacu
i ani myślał o powrocie do krainy cieni. Wtedy Hermes, posła­
niec bogów, osobiście udał się po krnąbrnego króla. Kara za
podstępy Syzyfa była straszliwa; oto biedak przez całą
Tezeusz, najsłynniejszy wieczność musi wtaczać na stromą górę wielki
heros ateński (według wielu gtaz‘ Z* k*zd? m razem’ & szcz? Jest J,uz
Narcyz opowieści syn boga mórz Posejdona), IS a™ien lz£uj® Sl^ z r3
, „ . . , . . Syzyfa i pracę trzeba rozpo-
Był to piękny młodzieniec, wyruszył na Kretę w grupie dziewcząt J 3 ' a

który pogardzał miłością; i chłopców. Co dziewięć lat Ateńczycy musieli czynac o nowa.
wolał błądzić wśród pól i la­ wysyłać jako haracz dla króla wyspy Minosa mło­
sów Beocji, wolny i szczęśliwy. dzież, którą składano w ofierze straszliwemu synowi
Bezlitośnie odrzucił zaloty nimfy władcy - Minotaurowi. Był to pół człowiek, pół byk, któ­
Echo, która z rozpaczy straciła rego uwięziono w labiryncie - dziwacznej, pogmatwanej bu­
głos, mogła tylko powtarzać cudze dowli wzniesionej przez ateńskiego architekta Dedala. Wielką
słowa (według innych wersji mitu sztuką było pokonanie potwora, jeszcze większą - wydostanie
była to zemsta bogini Hery za to, się z krętej sieci korytarzy. Na szczęście Tezeuszowi przy­
że Echo ukrywała miłostki Zeusa). szła z pomocą córka króla Ariadna, urzeczona jego urodą
Pewnego dnia Narcyz nachylił się nad i dzielną postawą. Dała mu kłębek nici, który bohater roz­
źródłem i zobaczył po raz pierwszy wijał, zagłębiając się w labiryncie. Nikt nie widział mor­
własną twarz. Wtedy nareszcie poczuł derczej walki herosa z pokracznym monstrum. Szczęk
miłość, lecz tę najgorszą, bo niemożliwą oręża i chrapliwe krzyki zmagających się rozbrzmie­
do spełnienia - miłość do siebie samego. wały głucho w pustych korytarzach, aż wreszcie
Przestał jeść i spać. Wciąż tylko patrzył z labiryntu wyłonił się zakrwawiony i znużony
na swoje odbicie. Gdy zmarł, jego ciało Tezeusz z nitką w dłoni.
przemieniło się w kwiat, nazwany od jego
imienia narcyzem. ►► Dialogi z tradycją, s. 57

El Porównaj mity o Orfeuszu i Syzyfie. Co łączy te dwie opowieści?

Czytamy i interpretujemy
Na podstawie „Wachlarza mitów” i dostęp­
nych ci zbiorów mitów wykonaj polecenia i od­
powiedz na pytania.
D Wybierz jedną z postaci mitologicznych, któ­
ra została ukarana przez bogów. Przygotuj jej
obronę. Zgromadź argumenty świadczące na jej
korzyść.
Zwróć uwagę na:
a) miejsce, w którym znaleźli się obaj bohaterowie,
b) stosunek bohaterów do śmierci,
c) zakończenie obu historii.
U Jakie jest symboliczne znaczenie mitu o Tezeuszu? Co oznacza
sam labirynt?
D Podaj przykłady funkcjonowania motywu labiryntu w literaturze,
filmie i sztukach plastycznych.
H Jaką postawę symbolizuje Narcyz? Wyjaśnij znaczenie wyrażeń:
„narcystyczny człowiek”, „narcystyczny poeta”.

24 Starożytność. Grecja i Rzym

Komentarz

Dla Zygmunta Kubiaka mity są wyrazem najgłębszej, często bo­

lesnej prawdy o ludzkim losie. Zbliża je to do wrażliwości współ­
czesnego człowieka i nie pozwala im się zestarzeć. Wciąż żywa
jest w odbiorze Kubiaka także mitologiczna opowieść o Deme-
ter i Korze, której poświęcony jest tekst komentarza.

Zygmunt Kubiak
Eleuzis
[1] Ciągle pamiętam ten dzień sprzed lat, w którym po raz
pierwszy odwiedziłem w Grecji Eleuzis. Dziś to jest miastecz­
ko przemysłowe, liczące według bedekerów1około dwudziestu
tysięcy mieszkańców, pewnie teraz już więcej, leżące o dwa­
dzieścia kilometrów na północny zachód od Aten. Tamten
dzień był pochmurny, choć bez deszczu. Mało kto się zdziwi,
jeśli powiem, że z Aten do Eleuzis jechałem z wielką emocją.
I
Wiemy przecież - my wszyscy, wierni Europejczycy - co to
jest Eleuzis, co oznacza to miano. Obok dzisiejszego przemy­
Orfeusz, Eurydyka, Hermes, płaskorzeźba antyczna,
słowego miasteczka są ruiny świętego okręgu Demeter i Perse­
Muzeum Narodowe, Neapol
fony. Odbywały się tam w starożytności najsłynniejsze greckie
misteria2.
[2] Jadąc, miałem w pamięci płaskorzeźbę z Muzeum Narodowego w Atenach,
która przedstawia obie boginie, Demeter i Persefonę, matkę i córkę, jak błogosła­
wią stojącego między nimi Triptolemosa3, mającego być apostołem uprawy roli 'bedeker - tradycyjne określenie
przewodnika turystycznego; pocho­
i cywilizacji; Demeter wręcza mu pierwszy kłos zboża. Płaskorzeźba ta zawsze
dzi od nazwiska niemieckiego
łączy mi się w myślach z inną płaskorzeźbą grecką, tą, której kopia rzymska jest wydawcy Karla Baedekera
ozdobą Muzeum Narodowego w Neapolu: Orfeusz tracący Eurydykę - odbiera (1801-1859), który był pionierem
tego rodzaju publikacji
mu ją przewodnik dusz - Hermes. Te dwie płaskorzeźby, równie piękne, są parą
2misteria - starogreckie obrzędy
przeciwieństw. Wizerunek orfejski przedstawia rozstanie. Grecy szczególnie m oc­ religijne; wielodniowym rytuałom
no odczuwali i wyobrażali rozstanie, nie tylko wtedy, gdy na przykład Androma- towarzyszyły muzyka i tańce
cha u Homera płacze nad poległym mężem Hektorem, ale może jeszcze bardziej 3Triptolemos - syn króla Eleuzis;
Demeter nauczyła go,
w przejmującym finale tragedii Eurypidesa4 o zabiciu występnej Klitajmestry5, jak uprawiać ziemię
kiedy rodzeństwo, Orestes i Elektra6, którzy dokonali tego aktu strasznej spra­ 4Eurypides - zob. s. 35
wiedliwości, mówią, że odchodzą w różne strony i już nigdy, nigdy nie spotkają 5Klitajmestra - zdradziecka żona
króla Agamemnona, która zabiła
się, nie ujrzą - a oboje przecież żyją. Płaskorzeźba zaś z Aten, której kopię też zo­
męża, gdy ten wrócił spod Troi
baczyłem potem w muzeum w Eleuzis, ten wizerunek Demeter, Persefony i Trip­ 6Orestes i Elektra - dzieci Aga­
tolemosa, wyobraża spotkanie, połączenie, odzyskanie siebie nawzajem - wbrew memnona i Klitajmestry, musiały
pomścić ojca
całej rozdzielającej obie boginie ciemności, która, jak się zdawało, zabijała wszelką
7Alfred Tennyson [tenison]
nadzieję. Persefona wróciła na ziemię, Demeter znowu ją ma blisko siebie. Słów (1809-1892) - angielski poeta
matki do córki domyślił się poeta angielski Alfred Tennyson7 i tak je odtworzył: późnego romantyzmu

1. M i t i literatura

Demeter, Persefona i Triptolemos,
płaskorzeźba antyczna,
Muzeum Narodowe, Ateny
8Epidauros - starożytne miasto
greckie na Peloponezie, słynne
z ruin świątyń Asklepiosa i Arte­
midy
9Sunion - przylądek w południowo-
-wschodniej Grecji, z monumental­
nymi ruinami świątyni Posejdona
“ „brzydota spustoszenia” - sło­
wa, którymi w Biblii określano
zniszczenie i spustoszenie Jerozoli­
my przez Antiocha II Epifanesa
w II w. p.n.e.
26
... Przyszłaś do mnie,
Przez boga duchów i snów prowadzona,
Który zostawił cię w Eleuzis: niemą
I owym przejściem ze świata do świata
Oszołomioną. Stamtąd cię przywiodłam
Tu, na tę łąkę, by dzień, w którym wypadł
Z twych rąk, dopiero co zerwany narcyz,
Mógł przez wspomnienia zamglone się przedrzeć
Do zagubionej duszy twojej. Nagły
Słowik zobaczył cię, zadzwonił pieśnią
I powitaniem...
[3] Przecież pamiętamy dobrze ten grecki mit. Persefon
zwana Kore, czyli po prostu dziewczyną, córka bogini pól uprawnych
Demeter, pewnego dnia biegała po wiosennej łące i ujrzała rozkwitły
narcyz. Nie wiedziała, że był to podstęp boga świata podziemnego,
Hadesa, który postanowił Kore porwać. Gdy dziewczyna wyciągnęła
rękę, aby zerwać kwiat, ziemia się rozstąpiła, w ciemnym rydwanie
wyjechał z podziemia Hades, uwiózł krzyczącą w trwodze Persefonę,
aby pod ziemią była jego małżonką. Krzyk Kore usłyszała Demeter.
Z pochodniami w obu rękach szukała Persefony po całej nieobeszłej
ziemi, a gdy się dowiedziała prawdy, oburzyła się nie tylko na Hade­
sa, lecz także na bogów nieba, którzy na ten czyn pozwolili. Odrzuciła niebiań­
skie splendory, przeklęła ziemię, która odtąd przestała rodzić. Bogini błąkała się
po świecie jako biedna staruszka. Właśnie w Eleuzis przygarnął ją król Keleos,
aby mu piastowała syna. Wreszcie bogowie olimpijscy, przerażeni zimą gnębiącą
świat, postanowili, że Persefona tylko część każdego roku ma przebywać pod zie­
mią u boku Hadesa, a na wiosnę i letnią porę, gdy tylko się wyklują pierwsze kiełki
roślin, ma wracać na ziemię do swej matki Demeter. Kiedy słowik zadzwonił pieś­
nią i powitaniem, Demeter, radując się powrotem Kore, znowu pobłogosławiła
ziemię, przywróciła jej owocność, a Triptolemosa w Eleuzis wyposażyła w misję
uczenia wszystkich ludów uprawy zboża.
[4] Jechałem więc do tego miejsca, Eleuzis, którego tajemnicza poświata żarzy­
ła się w moich myślach od lat dzieciństwa. I co tam ujrzałem, w owym świętym
okręgu? Prawie nic nie ujrzałem. Nie tylko dlatego, że dzień był pochmurny. Błą­
dziłem wśród rumowiska porozrzucanych kamieni. Eleuzis jest ruiną wyjątkowo
bezładną. Nie ma tam nic z tego, co nas olśniewa - już nie mówię: na Akropolu
w Atenach, ale choćby w Epidauros8 czy na przylądku Sunion9. W Eleuzis zieje
niemal „brzydota spustoszenia”10, roztacza się świadectwo działalności barbarzyń­
ców w okresie przeróżnych wędrówek ludów, przypominające, że wiele z tego, co
najpiękniejsze na świecie, ulega w historii zniszczeniu. Nawiasem powiem, że nie­
frasobliwi optymiści historyczni, ci, co mniemają, iż historia ludzkości zmierza
ku lepszemu, coraz bardziej mnie zdumiewają: czy nigdy nie czytali księgi, która
się nazywa Apokalipsa? Wracam jednak do Eleuzis i do owego dnia sprzed lat.
Tylko trzymany w ręku tomik archeologiczny uświadamiał mi, gdzie tu się mo­
gły odbywać kolejne stadia misteryjnych obrzędów. I tylko miłosierdzie kwiatów,
szczodra łaska śródziemnomorskiego klimatu okrywała te sponiewierane ruiny
aureolą barw.
Starożytność. Grecja i Rzym
 [5] Ale zawsze tak jest w śródziemnomorskich krajach, że nawet rozczarowanie
odsłania nagle swoje drugie dno, staje się czymś innym: nowym, nieoczekiwanym
wtajemniczeniem. Nawiedziła mnie myśl o tym, że może właśnie tak miało być:
że w Eleuzis miało przetrwać i na zawsze pozostać w dziedzictwie ludzkości tylko
to, co się widzi, jak to kiedyś książę Hamlet powie, oczyma duszy, in my m inds eye.
Teraz, czy to w Eleuzis, czy w jakimkolwiek innym miejscu świata, można oczyma
duszy widzieć te misteria.
[6] Ich treść jest ogromna i bezmierna. Przez kilka wieków epoki antycznej
ludzie z różnych krain cesarstwa rzymskiego, nawet niektórzy cesarze, wędrowali
do Eleuzis, aby tam uczestniczyć w misteryjnym dramacie, o którym wiemy nie­
zbyt wiele, gdyż strzeżony był pieczęcią milczenia. Ponieważ Persefona była po­
średniczką między tym i tamtym światem, dramat misteryjny dotyczył głównie
losu ludzkiej duszy, celem obrzędów eleuzyńskich było przede wszystkim przygo­
towanie człowieka do największej podróży. Jest to najgłębsza treść misteriów, tak
wielka, że nikt się nie ośmielił na omawianie jej w tej krótkiej medytacji. Ale jest
też w tradycji eleuzyńskiej warstwa trochę mniej onieśmielająca, choć i ona jest
tajemnicza. Oto Demeter poprzez Triptolemosa uczy ludzi uprawy zboża, niezbęd­
nego w tym przejściowym, wędrownym życiu doczesnym. A samo też jej spotkanie
z Kore i przywodzenie przez Kore, ciągle na nowo, wiosny na ziemię jest afirmacją
wszelkiego istnienia.
[7] Tu znowu dotknę problemu optymizmu i pesymizmu w ocenie świata.
i
Myśl grecka i rzymska była w dużej mierze pesymistyczna. Równie pesymistycz­
na była w późniejszych wiekach, i jest do dziś, znaczna część wielkiej literatury.
U Szekspira, którego jeszcze raz zacytuję, tak się mówi o królu Lirze: Dante Gabriel Rossetti, Persefona (1874),
Tate Britain, Londyn. Według mitu,
Persefona musiała spędzać część roku
... Byłby jego wrogiem,
w podziemiu, ponieważ porwana przez
Kto by go dłużej na torturze świata
Hadesa zjadła w jego królestwie ziarnko
Chciał zatrzymywać.
jabłka granatu. Związało ją ono na zawsze
z państwem zmarłych.
[8] Wiele smutku jest i w Szekspirze, i w Cervantesie, i w Kochanowskim. Nie
wiem, jak kto inny, lecz ja nie mam argumentów przeciw nim. Mają oni rację
w swoim jasnowidzeniu. Ale przecież widzę, przecież oni najlepiej widzą także to,
że Persefona chce wrócić na ziemię. I Demeter chce, żeby ona wróciła. W greckim
micie eleuzyńskim nie ma zaprzeczenia pesymizmu. Jest coś zupełnie innego; jest
odpowiedź na pesymizm: uzasadnienie życia, fundament świata ludzkiego - po­
mimo całej, tak trzeźwo, dotkliwie odczuwanej goryczy. Demeter i Persefona chcą
się spotkać, chcą, żeby znowu słowik zadzwonił powitaniem. Jak wszystko, co naj­
ważniejsze w naszej śródziemnomorskiej tradycji, jest to fundament, którym nic
- żaden argument, żadne gorzkie doświadczenie - nie może zachwiać.
(Brewiarz Europejczyka, 1998)

D Wyjaśnij, jaką funkcję w tekście Kubiaka pełnią formy typu: odwiedziłem, jecha­
łem, miałem (w pamięci). Wynotuj z tekstu kilka (4-6) innych przykładów takich form
i określ je pod względem gramatycznym.
Q Wypisz w punktach kolejne refleksje autora z podróży do Eleuzis.
O Wymyśl dla tekstu inny tytuł. Nadaj mu formę wyrażenia zawierającego epitet, np.
Największa podróż (wyrażenie z tekstu Zygmunta Kubiaka).

1. M i t i literatura
 O Wynotuj z tekstu zdanie, które nadawałoby się na motto twojej pracy poświęconej
rozważaniom nad sensem mitu o Demeter i Korze.
□ Rozwiń w 3-4 zdaniach myśl wyrażoną w wybranym przez siebie motcie.
□ Napisz pierwszy akapit pracy, o której mowa w zadaniu nr 4.

Czy wyrazy zawsze znaczą to, co znaczą?

Zrozumieć frazeologizmy

Na początek...

El Porównaj poniższe pary zdań. Jaka jest różnica w sposobie wyrażania podobnych myśli w obu zdaniach? Które
zdania przedstawiają dane treści w sposób bardziej obrazowy? Wyjaśnij dlaczego.
a) Musimy uciekać stąd jak najdalej, dłużej wytrzymać się nie da.
Musimy uciekać stąd gdzie pieprz rośnie, dłużej wytrzymać się nie da.
b) Mimo że na początku wydawał mi się sympatyczny, to potem przejrzałem go na wylot.
Mimo że na początku wydawał mi się sympatyczny, to potem odkryłem jego prawdziwe zamiary.
D W jakich sytuacjach frazeologizmy warto wprowadzać, a w jakich są raczej niepożądane? Podaj przykłady.

Co to jest związek frazeologiczny? w języku wy­
stępują nie tylko pojedyncze słowa, będące nośnikami
znaczeń, lecz także większe jednostki - obejmujące kilka
wyrazów tworzących całość znaczeniową. Te elementy
to związki frazeologiczne (frazeologizmy). Znaczenie
frazeologizmów jest na stałe do nich przypisane i nie
musi wynikać ze znaczeń tworzących je wyrazów.
Skąd się biorą związki frazeologiczne? Pocho­
dzenie frazeologizmów może być rozmaite. Prawdziwą
ich skarbnicą są dwa źródła kultury europejskiej, czyli
mitologia oraz Biblia. Pochodzenie mitologiczne mają
na przykład związki: nić Ariadny ‘coś przydatnego, co
pomaga nam w danej chwili, dzięki czemu możemy wy­
brnąć z trudnej sytuacji’ (Tezeusz po zabiciu Minotaura
opuścił labirynt dzięki temu, że wcześniej drogę zazna­
czał za pomocą włóczki ofiarowanej mu przez Ariadnę);
męki Tantala ‘żartobliwie, o czyimś nieprzyjemnym sta­
nie fizycznym czy psychicznym’ (syn Zeusa Tantal został
skazany na wieczny głód i pragnienie za wyjawienie ta­
jemnic bogów); być w objęciach Morfeusza ‘spać’ (Morfe-
usz to mitologiczny bóg snu).
Biblijne związki frazeologiczne często odwołują się
do sytuacji opisanych w Starym i Nowym Testamencie,
np.: hiobowa wieść ‘tragiczna wieść’ (Bóg bardzo ciężko
doświadczył Hioba: tego bohatera Starego Testamen­
tu dotknęło wiele nieszczęść, dlatego wieści kojarzone
z Hiobem są uważane za smutne, tragiczne); manna
z nieba ‘coś, czego pragnęliśmy i co otrzymaliśmy nie­
spodziewanie’ (Bóg zsyłał Żydom wędrującym po pusty­
ni w poszukiwaniu Ziemi Obiecanej pokarm w postaci
manny, żeby mogli oni przeżyć); chodzić od Annasza do
Kajfasza ‘chodzić z jednego miejsca do drugiego, od
jednego urzędnika do drugiego, bezskutecznie próbu­
jąc załatwić jakąś sprawę’ (w Biblii Annasz i Kajfasz byli
kapłanami, którzy mieli osądzić Jezusa - Jezus najpierw
został zaprowadzony do Annasza, który z kolei odesłał
go do Kajfasza).
Niektóre związki frazeologiczne odwołują się do wy­
darzeń (lub anegdot) historycznych: nad kimś wisi miecz
Damoklesa ‘komuś zagraża jakieś stałe niebezpieczeń­
stwo’ (Damokles, dworzanin jednego z greckich tyranów
żyjących w V i IV w. p.n.e., przesadnie wychwalał los
władcy, więc król - chcąc dać mu nauczkę - zaprosił go
na wspaniałą ucztę i posadził na swoim miejscu, a nad
nim na włosie z końskiego ogona zawiesił miecz, mogący
w każdej chwili się urwać i zabić Damoklesa - król zrobił
to, żeby uświadomić poddanemu, że władcy ciągle za­
graża śmiertelne niebezpieczeństwo - zamach); pójść do
Canossy ‘ukorzyć się, okazać skruchę’ (cesarz niemiec­
ki popadł w konflikt z papieżem i został wyklęty - aby
otrzymać przebaczenie, udał się w pokutną pielgrzymkę

Czy wyrazy zawsze znaczą to, co znaczą?

do miejscowości Canossa, w której oczekiwał pod bramą
zamku papieża, aż ten zechce go wpuścić).
Wiele frazeologizmów jest zakorzenionych w lite­
raturze i kulturze literackiej: homeryckie boje ‘zażarte,
ostre spory, które bardzo długo się toczą’ (w Iliadzie Ho­
mer opisuje między innymi krwawe, długo toczące się
walki); tajemnica poliszynela ‘tajemnica, o której wszyscy
wiedzą, ale nikt o niej głośno nie mówi’ (poliszynel we
włoskiej komedii deWarte to postać mężczyzny komentu­
jącego wydarzenia dla publiczności scenicznym szeptem,
czego inne postacie na scenie zdają się nie słyszeć).
Występują także frazeologizmy, które odwołują się
do obserwacji przyrody - zwyczajów i zachowań zwie­
rząt, np. podrzucić komuś kukułcze jajo ‘zepchnąć na ko­
goś sprawę, którą sami nie chcemy się zajmować’ (ku­
kułki mają zwyczaj podrzucania własnych jaj do gniazd
innych ptaków).
Istnieją wreszcie takie związki frazeologiczne, które
odwołują się do codziennej obserwacji świata: wyrastać
jak grzyby po deszczu (‘pojawiać się nagle, masowo’), ję ­
zyczek u wagi (‘pozornie mała sprawa, która przesądza
0 wszystkim’ - języczek wagi to mała strzałka pokazują­
ca, na której szalce leży większy ciężar), mieć węża w kie­
szeni (‘być bardzo skąpym’).
Kiedy używać związków frazeologicznych? W ję­
zyku nie występują związki frazeologiczne przezroczyste,
nienacechowane stylistycznie. Dlatego frazeologizmów
jest niewiele w tekstach, które wymagają obiektywizmu
1 niewyrażania emocji - zwłaszcza w stylu naukowym
oraz urzędowym. Dzieje się tak, ponieważ związki fraze­
ologiczne bardzo często służą do wyrażania uczuć i po­
staw. Z tego powodu prawie zawsze są nacechowane.
Frazeologizmy mające źródło w codziennej obserwa­
cji świata zwykle są potoczne. Wiele z nich charaktery­
zuje się obrazowością (np. latać z wywieszonym ozorem,
walić głową w mur) - takie struktury doskonale nadają
się do wyrażania emocji i dlatego są bardzo często sto­
sowane w języku codziennym. Wiele potocznych fraze­
ologizmów zawiera nazwy części ciała {ruszyć głową, nie
ruszyć palcem, nie kiwnąć palcem w bucie, jak ręką odjął)
oraz nazwy zwierząt ważnych w naszej kulturze (daro­
wanemu koniowi nie zagląda się w zęby, żyć ze sobą jak
pies z kotem, można z kimś konie kraść, znać się z kimś
jak łyse konie).
Frazeologizmy pochodzące z Biblii, mitologii czy lite­
ratury są często nacechowane podniośle {być w stanie
błogosławionym, ująć ster rządów w swoje ręce, złożyć
oręż, strawa duchowa) lub książkowo {bać się czegoś jak
morowej zarazy, czerpać z czegoś pełnymi garściami, coś
pali kogoś żywym ogniem). Elementy tego typu pojawiają
Zrozumieć
Przysłowia
Bardzo podobne do związków frazeologicznych
są przysłowia - również składają się z więcej niż
jednego wyrazu, mają stałą formę oraz znaczenie
całościowe, które nie musi wynikać z sumy znaczeń
poszczególnych składników, a także są utrwalone
w języku. Przysłowia jednak różnią się od związ­
ków frazeologicznych tym, że mają postać zdania
gotowego do użycia w tekście. Zdanie będące przy­
słowiem stanowi zamkniętą całość, do której nie
można dodać ani z której nie można zabrać żad­
nego elementu językowego (zwykle nawet rozpo­
czyna się wielką literą, a kończy kropką). Przysłowia
często mają formę krótkich porzekadeł, sentencji
przekazujących pewne mądrości, czasem zawie­
rają uproszczenia i schematy myślowe (np.: Łaska
pańska na pstrym koniu jeździ, Mowa je st srebrem,
a milczenie złotem, Modli się pod figurą, a ma diabła
za skórą).
Skrzydlate słowa
Skrzydlate słowa to powiedzenia, cytaty, które funk­
cjonują samodzielnie w języku i kulturze, ale których
pochodzenie dość łatw o ustalić. Mogą one w yw o­
dzić się z Biblii (na przykład wezwanie Chrystusa
umierającego na krzyżu Boże mój, czemuś mnie opu­
ścił), literatury {szlachetne zdrowie z fraszki Jana Ko­
chanowskiego), języka naukowego (globalna wioska
Marshalla McLuhana z nauki o kulturze), sloganów
reklamowych (reklama dźwignią handlu), wypo­
wiedzi znanych osób (Me chcem, ale muszem Le­
cha Wałęsy) czy tytułów różnego typu (Przeminęło
z wiatrem). Dane sformułowanie staje się skrzydla­
tym słowem dopiero wówczas, gdy zaczyna funk­
cjonować poza oryginalnym kontekstem.
się w tekstach pisanych i przydają im powagi, a czasem
także uroczystego charakteru. Niektóre z tych frazeolo­
gizmów określa się mianem starannych (np. wylać dziec­
ko z kąpielą, zostawić komuś wolną rękę, wilk w owczej
skórze) lub erudycyjnych (człowiek wielkiego serca, oddać
coś za miskę soczewicy, sól ziemi).
Innowacje frazeologiczne. Związek frazeologiczny
charakteryzuje się tym, że ma przypisane określone zna­
czenie. Również postać frazeologizmu została już utrwa­
lona w systemie: zwykle jest ona wskazana bardzo pre­
cyzyjnie i dlatego w związku frazeologicznym w zasadzie
frazeologizmy 29
nie wymienia się elementów. Często także nie wolno
zmieniać nawet formy gramatycznej (liczby, przypadka,
czasu, aspektu) wyrazów wchodzących w skład frazeoto-
gizmu.
Istnieją frazeologizmy, których pewne elementy
można zastąpić innymi - choć w bardzo ograniczonym
zakresie. Zwykle ta wymiana dotyczy dwóch, trzech wy­
razów, które mogą być wprowadzone na miejsce danego
elementu związku. Weźmy dla przykładu związek fraze­
ologiczny coś przepełniło kielich goryczy. Może w nim wy­
stąpić także czasownik przelało oraz rzeczownik czara.
Otrzymujemy zatem cztery możliwe warianty: coś prze­
pełniło kielich goryczy, coś przelało kielich goryczy, coś
przepełniło czarę goryczy oraz coś przelało czarę goryczy.
Z kolei w związku nie puścić pary z ust możemy wymienić
ostatnie wyrażenie przyimkowe na połączenie bardziej
potoczne z gęby.
Zwykle jednak zmiana formy związku frazeologicz­
nego nie znajduje uzasadnienia w systemie językowym
i stanowi innowację frazeologiczną. Nie wszystkie in­
nowacje frazeologiczne są błędami - czasem mogą być
wykorzystywane świadomie, na przykład w sloganach
reklamowych, jako narzędzia perswazji, element żartu
językowego (Prasuj [zamiast pracuj] pełną parą i oszczę­
dzaj czas - w reklamie marki żelazek czy Wlnlary. Porcja
warzyw pod ręką...). Tak zastosowane innowacje fraze­
ologiczne uatrakcyjniają przekaz i stanowią środek styli­
styczny lub artystyczny.
Innowacja, która nie jest świadoma ani celowa, to
błąd frazeologiczny. Wśród błędów frazeologicznych wy­
stępują błędy polegające na deformacji znaczeń związ­
ków frazeologicznych. Na przykład właściwe znaczenie
połączenia potępić w czambuł to ‘potępić wszystkich
członków danej grupy bez wyjątku’ (czambuł był daw­
nym oddziałem jazdy tatarskiej, a więc potępić w czam­
buł znaczy jakby ‘potępić cały oddział, całą grupę’). Ten
związek jest bardzo często błędnie używany w znacze­
niu ‘bardzo potępić’. Taki błąd popełnia na przykład
autor zdania *Dyrektor potępił całą klasę w czambuł.
Niepotrzebne dodanie wyrazu całą wynika właśnie
z nieznajomości znaczenia zwrotu. Podobna innowacja
frazeologiczna występuje w zdaniu *Mieliśmy nadzieję,
że uda nam się wylać dziecko z kąpielą i załatwimy te dwie
sprawy naraz. Zwrot wylać dziecko z kąpielą nie znaczy
‘załatwić jedną sprawę przy okazji załatwiania innej’, ale
‘próbując usunąć coś złego, przez pomyłkę zlikwidować
jakiś pozytywny aspekt danej sprawy’.
Błędem frazeologicznym jest także każda nieuza­
sadniona ingerencja w formę związku. Do związków
frazeologicznych nie należy zatem dodawać żadnych
wyrazów, które w nich nie występują. We współczesnej
Czy wyrazy zawsze
polszczyźnie często przed frazeologizmami pojawiają
się określenia typu prawdziwy, przysłowiowy, tak zwany,
które w takich kontekstach są rażącymi wykolejeniami
językowymi. Poprawiając błędy frazeologiczne, wskaza­
ne wyrazy należy zawsze wykreślać. Nie mówimy Grusza
na miedzy okazała się *tak zwaną kością niezgody między
dwiema zwaśnionymi rodzinami, ale po prostu Grusza
[...] okazała się kością niezgody [...]. Podobnie, zamiast
mówić Były to sumy prawdziwie bajońskie powiemy ba­
jońskie sumy.
Nie należy także usuwać wyrazów ze związków
frazeologicznych. Ponieważ pełna forma zwrotu brzmi
zalać komuś sadła za skórę, nie można powiedzieć Nie
znoszę go, bo swego czasu *zalał mi sadła. Niepoprawne
jest również wymienianie któregoś wyrazu w związku
frazeologicznym na inny, choćby synonimiczny. Zatem
właściwe formy to: zasięgnąć języka, a nie zaciągnąć ję ­
zyka i dolewać oliwy do ognia, a nie: dodawać oliwy do
ognia. Co więcej, w związku frazeologicznym nie należy
też zmieniać form gramatycznych wyrazów, czyli: pory­
wać się z motyką na słońce, nie: *z motykami, uchylić rąb-
ka tajemnicy, a nie: *rąbek tajemnicy, przysiąść fałdów.
a nie: *fałdy, przychylić komuś nieba, nie zaś: *niebo ko­
muś przychylać.
Odrębnym typem omawianych błędów są kontami-
nacje frazeologiczne (od łacińskiego contamlnatio ‘zmie­
szanie, splamienie, zanieczyszczenie’). Polegają one na
połączeniu dwóch poprawnych struktur frazeologicznych
w jedną - błędną. Na przykład istnieją poprawne związ­
ki wypuścić kogoś na szerokie wody (‘dać komuś wolną
rękę, pozwolić komuś działać zgodnie z jego własnym
uznaniem’) oraz rzucić kogoś na głęboką wodę (‘dać ko-
Frazeologiczna pierwsza pomoc
Znaczenie lub formę związków frazeologicznych
można sprawdzić w jednym z następujących słow­
ników frazeologicznych, słowników poprawnej pol­
szczyzny lub języka polskiego:
K. Mosiołek-Kłosińska, A. Ciesielska, W kilku sło­
wach. Słownik frazeologiczny języka polskiego, W ar­
szawa 2001,
S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współ­
czesnej polszczyzny, Warszawa 2001,
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Du-
bisz, Warszawa 2004,
Wielki słownik frazeologiczny, oprać. A. Kłosińska,
E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005,
Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. M ar­
kowski, Warszawa 2004.
►
znaczą to, co znaczą?
 muś nieprzygotowanemu od razu bardzo trudne zadanie
do wykonania’)- Te dwa frazeologizmy - ze względu na
podobieństwo budowy i znaczenia - czasem łączą się
w jeden, niepoprawny: *rzucić kogoś na szerokie wody.
Sprawdź się
D Zdania z lukami uzupełnij właściwymi związkami
frazeologicznymi, wybranymi spośród niżej podanych.
Zadbaj o zgodność form gramatycznych.
Syzyfowa praca ■ alfa i omega ■ stajnia Augiasza
■ pójść do Canossy * męki Tantala ■ hiobowa wieść
wieża Babel ■ mieć węża w kieszeni
a) Chyba będziemy musieli..................................
i po prostu błagać go o wybaczenie. W tej sytuacji
na pewno pokaże, kto tu rządzi, ale nie mamy
innego wyjścia.
b) Sprzątanie w naszym domu to
.................................... Ja się natrudzę, żeby do­
prowadzić wszystko do porządku, a wy natych­
miast brudzicie i trzeba sprzątać od nowa.
c) Twój pokój to po prostu....................................
Chyba powinieneś tu posprzątać, zwłaszcza że
zbliżają się święta.
d) Dość mam już jego skąpstwa! Kiedy w koń­
cu przestanie zachowywać się tak, jakby
?!
e) Tomek od lat interesuje się wojskowością. Prze­
czytał na ten temat wszystko, bierze udział w róż­
nych zgrupowaniach, a o co go nie zapytasz, po­
trafi natychmiast odpowiedzieć - w tej dziedzinie
je st....................................
f) Jestem zatrudniony w międzynarodowej korpo­
racji. U nas pracują ludzie z bardzo wielu krajów
- istna.................................... Czasami zdarzają
się różne śmieszne sytuacje, kiedy na przykład
dyrektor z Chin usiłuje dogadać się z prezesem
z Włoch.
g) Wszyscy jeszcze mieliśmy nadzieję, ale w ponie­
działek rano nadeszła ta .................................. :
ojciec Kasi stracił pracę.
h) Najpierw szedł coraz wolniej, a dopiero po
pewnym czasie przyznał się, że to nowe
buty - chyba trochę za ciasne - sprawiają mu
Zrozumieć
Podobnie, dwa bezbłędne związki frazeologiczne pójść
gdzie oczy poniosą i uciec gdzie pieprz rośnie łączą się
w jeden błędny *pójść gdzie pieprz rośnie.
11 Na podstawie podanego znaczenia ustal, o jakim
frazeologizmie jest mowa. Wpisz go do prawej kolum­
ny tabeli.
Znaczenie Frazeologizm
a) przesadzać, wyolbrzymiać, sztucznie
powiększać znaczenie jakieś sprawy,
zwłaszcza mówić, że jest ona niebez­
pieczna, ma negatywny wpływ
b) najbardziej wartościowi ludzie w ja ­
kiejś grupie, w jakimś zespole
c) uciec w wielkim pośpiechu, jak najda­
lej z danego miejsca, uciec, nie wiado­
mo gdzie
d) zawikłana sprawa - ogromnie trudna
do rozwiązania
e) zapadła decyzja, od której nie ma już
odwrotu, wszystko zostało już zdecy­
dowane
0 można tak powiedzieć o miejscu
bardzo odległym od głównych dróg,
zacofanym, do którego nie dochodzą
żadne informacje
g) bardzo się śmiać, zaśmiewać się
h) wydało się, okazało się to, co nie
było do tej pory powszechnie znane
(zwykle o jakichś informacjach nega­
tywnych)
i) osoba (zwykle mężczyzna), która jest
krytykowana przez wszystkich, na
którą wszyscy wylewają swoje złości,
pretensje
j) pozornie nieważny człowiek, który
jednak dzięki działaniom zakulisowym
ma bardzo duży wpływ na bieg spraw
frazeologizmy 31
O W poniższych zdaniach (fragmentach) odszukaj
dość rzadkie związki frazeologiczne. Posługując się
kontekstem, spróbuj wyjaśnić ich znaczenie.
a) Jak śmie przychodzić tu po tym, co nam zrobił?
Ten to ma miedziane czoło!
b) Myślałem, że mam jeszcze jakąś szansę, a tak to -
umarł w butach - nic już nie uratuje mnie przed
powtarzaniem klasy.
c) Samiśmy sobie winni. Myśleliśmy, że wszystko
pójdzie gładko, a tak to teraz będziemy musieli
się tłumaczyć. No ale cóż, trzeba połknąć tę żabę.
d) Każdy człowiek powinien odróżniać prawdzi­
wych przyjaciół, którzy pochwalą, kiedy nam
się to należy, ale i zganią, kiedy trzeba, od ludzi,
którzy dla osiągnięcia własnych korzyści ciągle
podbijają nam bębenka.
e) Powiedziałeś, że im pomożesz, a potem wykręca­
łeś się i tłumaczyłeś, że naprawdę nie dasz rady.
Czasem lepiej jest nie mówić niczego, niż robić
z gęby cholewę.
D Popraw występujące w poniższych zdaniach błędy
związane z użyciem związków frazeologicznych. Swoje
wątpliwości możesz rozstrzygnąć, zaglądając do odpo­
wiednich słowników.
a) Kiedy opowiedział, co mu się przydarzyło, śmiali­
śmy się do samego rozpuku.
b) Oczywiście także tym razem poszedłeś po naj­
mniejszej linii oporu i przygotowałeś coś, czego
nie można zaakceptować.
c) Łatwo jest udowodnić moją tezę. Weźmy pierw­
szy z brzega przykład.
d) Nie ma co wylewać krokodylich łez nad rozlanym
mlekiem, bo i tak nie zdołamy zmienić tego, co
się już stało.
e) Może jeszcze nie wszystko stracone? Może jest
jakaś iskierka w tunelu?
B W poniższych reklamach występują nawiązania do
związków frazeologicznych. Wskaż te związki. Wyja­
śnij, w jaki sposób zostały one przekształcone i jaka jest
funkcja tego zabiegu. Pamiętaj, że związkami frazeolo­
gicznymi nie są pojedyncze wyrazy użyte metaforycz­
Czy wyrazy zawsze znaczą
nie lub żartobliwie. Które z poniższych cytatów można
by określić mianem sloganów reklamowych?
a) Fortuna się kołem nie toczy, fortuna się toczy owo­
cem.
b) Tracisz włosy? Nie trać głowy... Dove
c) Trzymaj rękę na Plusie. PLUS GSM
d) Maybach. Cztery koła luksusu.
e) Dobry krem cieszy oko. (reklama kremu pod oczy)
f) Scholl. Piękna od stóp. (reklama preparatu do pielę­
gnacji stóp)
D W poniższych zdaniach odszukaj związki frazeolo­
giczne, a następnie podziel je ze względu na pocho­
dzenie, wpisując obok numerów zdań odpowiednie
litery. W każdym zdaniu występuje maksymalnie jeden
związek.
A. związki o pochodzeniu mitologicznym
B. związki o pochodzeniu biblijnym
C. związki nawiązujące do historii
D. związki nawiązujące do literatury
E. związki nawiązujące do obserwacji świata (przy­
rody)
a) O Przyszło wielu biednych ludzi, którzy dali na
ten cel wdowi grosz.
b) CUŁatwo go rozpoznasz wśród młodzieńców, bo
jest już w wieku matuzalemowym.
c) □ Zacznij wreszcie działać, a nie chodź jak błęd­
na owca.
d) O W Warszawie czuję się jak ryba w wodzie -
uwielbiam to duże miasto.
e) O Może jak zaczniemy powoli, to w końcu doj­
dziemy po nitce do kłębka.
f) O Z moim usposobieniem trudno mi się będzie
przebić, bo to przecież młodzi gniewni.
g) □ Trzeba oddzielić grubą kreską to, co było, od
przyszłości.
h) EUOczywiście, jak zwykle gadam sobie a muzom
i nikt mnie nie słucha.
i) O Dla niego to już chyba chleb powszedni.
j) EDOgarnęła mnie taka ogólna niemożność i nic
mi się nie chce robić.
to, co znaczą?
 Tragedia ¡ tragizm

Geneza widowisk teatralnych. Początków grec­ Tespisowi, który podczas obchodów święta Dioni­
kiego teatru należy szukać w religijnych obrzę­ zosa (tzw. Wielkich Dionizjów) w roku 543 p.n.e.
dach odtwarzających mityczne opowieści. Były to stanął przed tłumem śpiewających i wprowadził
obrzędy ku czci Dionizosa, odprawiane w Attyce, pewien porządek do pieśni kultowych. Potem do­
jednej z krain Grecji. Towarzyszyły im zbiorowe dano jeszcze drugiego i trzeciego aktora. Poza tę
śpiewy i szalone tańce winiarzy, przebranych w stro­ granicę teatr grecki nie wyszedł.
je mitologicznych satyrów - pół ludzi, pół kozłów Mimo że w dramacie na plan pierwszy wysunął
- wiernych towarzyszy boga. Dionizos był bowiem się dialog, to jednak chór pozostał zawsze ważnym
panem winnej latorośli oraz boskiego szału, któ­ elementem starożytnego widowiska dramatycznego:
ry wino zsyłało na pijących. W starożytnej Gre­ nie uczestniczył bezpośrednio w akcji, lecz komen­
cji uosabiał sprzeczność między upojną radością tował wydarzenia, formułował przykazania natury
a niebezpiecznym szaleństwem, szczęściem i grozą moralnej i religijnej, czasem określał przesłanie ca­
życia, dlatego pieśni, które śpiewano ku jego czci, łego utworu. Można powiedzieć, że symbolizował
były dwojakie: biesiadne i uroczyste. Z tych pierw­ społeczność ateńską, jej poglądy i system wartości.
szych powstała komedia (z gr. kóm os ‘wesoły po­
chód, ode pieśń), z drugich tragedia (z gr. trógos Cechy tragedii. Tragedia, najważniejsza z form
‘kozioł’, ode pieśń). teatru greckiego, była utworem przeznaczonym na
scenę. Przedstawiała nieprzezwyciężalny konflikt
Pierwszy aktor i chór. Zalążkiem dialogu dra­ między dążeniami jakiejś wybitnej jednostki a si­
matycznego stało się wprowadzenie aktora - prze­ łami wyższymi (bogami, losem, prawem, moralno­
wodnika chóru, nawiązującego rozmowę ze śpie­ ścią), prowadzący do nieuchronnej klęski bohatera,
wającymi. Tradycja przypisuje ten pomysł poecie czyli katastrofy. Ów konflikt, który jak zauważono,
pojawia się nie tylko w sztuce, ale i w życiu, okre­
ślono później mianem tragizmu.
Tragedie antyczne czerpały tematy niemal wy­
maska - tragiczna bądź ko­ fryzura - łącznie z mitów (wyjątkiem są Persowie Ajschylosa,
miczna, męska lub kobieca; wysoko upię­
sztuka poświęcona wydarzeniom z wojen perskich).
w teatrze greckim aktorami ta, podwyższa
Niezwykle ważną rolę odgrywa w nich przezna­
są wyłącznie mężczyźni; sylwetkę
czenie. Losy bohaterów są z góry zdeterminowane
maska jest nie tylko ozdobą
i znakiem rozpoznawczym,
przez tajemniczą siłę kierującą ich życiem. Przezna­
lecz także rodzajem mikrofo­ czenia nie da się pokonać. Można mu jednak ulec
nu - wzmacnia głos aktora p ow łóczysta w sposób godny lub niegodny. Bohaterowie tragicz­
szata - ni walczą o godność w obliczu nieuchronnej klęski,
dokładnie do której prowadzą zmagania z przeznaczeniem.
koturny (buty na w y ­ skrywa ciało Na bohaterze greckiej tragedii ciąży wina tra­
sokiej podeszwie) oraz i podwyższa­
giczna (hamartia), polegająca na tym, że błęd­
fryzura sprawiają, że \ j jące aktora
nie oceniając własną sytuację, ściąga on na sie­
aktor wydaje się większy koturny
bie klęskę (np. Edyp myśli, że zdoła dzięki swojej

2. T r a g e d i a i tragizm
 mądrości uniknąć klątwy, ale nieświadomie postę­
puje tak, że przepowiednia się spełnia). Wynika to
zwykle z ludzkiej pychy (hybris). Sprawia ona, że
ludzie nie potrafią właściwie odczytać sensu zda-
Główne cechy tragedii antycznej
er:;/ -
Tragedia:
wywodzi się z mitów,
, ;___ przedstawia konflikt wybitnej jednostki z siła­
mi wyższymi (losem, bogami), który kończy się
nieuchronną klęską (katastrofą) bohatera,
ukazuje bohatera, który - wbrew swojej woli -
& —- uwikłany jest w winę tragiczną (hamartia), wy­
nikającą ze złej oceny własnej sytuacji,
często przedstawia splot wydarzeń, które -
-ZZZ z pozoru dobre dla bohatera - doprowadzają go
¡____ do klęski (ironia tragiczna),
3' “ wywołuje u widzów litość i trwogę, co oczysz-
cza ich z tych uczuć (katharsis).
boczne skrzydła (gr. paraskenia)
Rekonstrukcja teatru greckiego
Wyobraźmy sobie, że jesteśmy w starożytnych Atenach. Wiosennym
świtem (Wielkie Dionizje odbywały się w marcu), na stokach pagórka
pod Akropolem, świętą górą miasta, gromadzi się tłum. Są tu zarówno
bogaci, jak i biedni (tym ostatnim państwo wypłaca specjalny zasiłek za
udział w spektaklach teatralnych, wynagradzając im w ten sposób czas,
Starożytność. Grecja
rzeń, sprzeciwiają się bogom i ściągają na siebie ich
gniew
Często działania bohaterów tragedii greckiej przy­
noszą efekty odwrotne do oczekiwanych. Wygląda
na to, że los drwi sobie z nich, igra z ich uczucia­
mi. Mówimy wtedy o ironii tragicznej lub iro­
nii losu (np. Posłaniec z Koryntu przynosi wieść
o śmierci domniemanego ojca Edypa Polibosa, co
na moment rozwiewa wątpliwości bohatera; zaraz
potem ten sam Posłaniec, nieświadomy swojej roli,
pociesza króla i wyjawia mu, że Polibos nie był jego
prawdziwym ojcem, w ten sposób pogrąża Edypa
w ostatecznej rozpaczy).
Arystoteles - pierwszy teoretyk tragedii. We­
dług słynnego dzieła Arystotelesa Poetyka, tragedia
wywołuje u utożsamiających się z bohaterami wi­
dzów współczucie oraz trwogę i przez to uwalnia
ich (oczyszcza) od tych uczuć. Stan ten nazywa się
z grecka katharsis (dosłownie: oczyszczenie).
budynek sceniczny wejście
(gr. skene)
który mogliby przeznaczyć na pracę). Publiczność zajmuje miejsca na pół­
kolistej widowni, wyrastającej jakby ze wzgórza. Teraz widać już dokładnie
cały teatr. Przez drzwi w skene wychodzą ubrani w długie, powłóczyste
szaty aktorzy, którzy grają na proskenion. Chór stoi na orchestrze. Zaczyna się
niezwykły obrzęd teatru.
i Rzym

Maski aktorów, miniatura z IX w. według oryginału z IV w.
Oprócz sformułowania ogólnych uwag o poezji
tragicznej filozof zajął się sprawami szczegółowy­
mi, w tym budową tragedii. Akcja dobrze skonstru­
owanego utworu powinna, jego zdaniem, rozgry­
wać się w jednym miejscu, trwać jeden dzień - od
świtu do zmierzchu, i skupiać się na jednym tylko
wątku. Jest to tzw. zasada trzech jedności (jedność
miejsca, czasu i akcji), której Arystoteles nie sfor­
mułował co prawda wprost, ale którą liczni inter­
pretatorzy wywodzili z jego Poetyki i przez stulecia
uważali za obowiązującą dla poetów tragicznych.
Arystoteles nie tworzył jednak bynajmniej
sztucznej teorii tragedii. Swoje uwagi opierał przede
wszystkim na analizie sztuk Sofoklesa, jednego
z najwybitniejszych twórców klasycznego teatru
greckiego.
Sztuka dramatyczna rozkwita w Grecji na prze­
łomie VI i V w. p.n.e. O ile poematy bohaterskie,
takie jak Iliada czy Odyseja, odbijały kult herosów,
żywy w arystokratycznych środowiskach epoki Ho­
mera, o tyle dramat w swej dojrzałej postaci jest
dziełem wspólnoty czasów demokracji ateńskiej.
Wielcy twórcy teatru greckiego. Było trzech
wielkich tragików złotego okresu kultury grec­
kiej. Pierwszy z nich, Ajschylos (525-456 p.n.e.),
uczestnik bitwy pod Maratonem, prezentował
świat, w którym ścierają się racje ludzi i bogów.
Najsłynniejsze jego tragedie to: Persowie, Prom ete­
usz w okowach, Agamemnon, Ofiarnice i Eumenidy
(trzy ostatnie spośród nich tworzyły trylogię dra­
matyczną pod tytułem Oresteja).
Młodszy o pokolenie Sofokles (zob. s. 38)
uchodził za prawdziwego mistrza sztuki tragicznej.
O ile Ajschylos był poetą okresu bohaterskiego de­
mokracji ateńskiej, gdy Ateny zdobywały dopiero
dominującą pozycję w świecie greckim, o tyle So­
fokles tworzył w czasach jej największego rozkwitu.
Jego zasługą jest wprowadzenie na scenę trzeciego
aktora oraz pogłębienie analizy psychologicznej
postaci. Najbardziej znane dzieła Sofoklesa to: Król
Edyp, Antygona i Elektra.
Współzawodnikiem Sofoklesa był trzeci wielki
tragik antyczny, Eurypides (ok. 485-405 p.n.e.).
Znamy dziś jego 17 tragedii. Eurypides przywią­
zywał do religii mniejszą wagę niż pozostali grec­
cy poeci dramatyczni. W jego sztukach, takich
jak Androm acha, Trojanki czy Ifigenia w Aulidzie,
niewielką rolę odgrywają bogowie i los. Światem
rządzą ludzkie namiętności oraz ślepy przypadek.
Najlepiej scharakteryzował jego twórczość Sofo­
kles, który miał powiedzieć: „Ja przedstawiam lu­
dzi takimi, jakimi być powinni, Eurypides zaś ja ­
kimi są”.
Najbardziej znanym twórcą komedii był Arysto-
fanes (445-ok. 385 p.n.e.), autor takich sztuk, jak
Rycerze, Chmury czy Żaby. Niemiłosiernie wyśmie­
wał on zarówno społeczeństwo ateńskie, jak i jego
najwybitniejszych przedstawicieli (w tym także wy­
bitnych polityków i filozofów, np. Sokratesa).
Tragedia: mały słownik terminów
Prolog - scena wstępna, określająca tematykę
utworu.
Parodos - pieśń chóru wchodzącego na scenę.
Epeisodion - w dzisiejszej terminologii: akt lub
scena.
Stasimon - pieśń chóru rozdzielająca epeisodia.
Eksodos - pieśń chóru schodzącego ze sceny.
2. T r a g e d i a i tragizm 35
 Teksty

Wskazówki do analizy Arystoteles

i interpretacji
--------------------------------- I------ 1------ -
Naśladowanie rzeczywistości. Arysto­
teles nazywa tragedię „naśladowczym
przedstawieniem” jakiejś poważnej ak­
cji. To sformułowanie odsyła nas do grec­
kiej koncepcji sztuki. Starożytni uważali
bowiem, że sztu ka je st naśladow aniem
rzeczyw istości. Malarz czy rzeźbiarz ma
za zadanie odtworzyć wygląd rzeczy. Po­
eta dramatyczny naśladuje zaś zachowa­
nie, wysłowienie i sposób myślenia ludzi.
Takie artystyczne naśladowanie Grecy
określali terminem m im esis.
W teatrze greckim ważną rolę od­
grywała muzyka. Partiom aktorów, któ­
rzy prawdopodobnie nie tyle mówili, ile
melodyjnie deklamowali, towarzyszyły
instrumenty strunowe. Chór śpiewał zaś
i tańczył do wtóru fletu zwanego aulo-
sem. Dlatego Arystoteles mówi o rytmie
i harmonii języka w częściach zawiera­
jących dialogi aktorskie i śpiewie w par­
tiach chóralnych.
* Poetyka (fragment)
Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skoń­
czonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku
ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawie­
nie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbu­
dzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia” tych uczuć.
Językiem ozdobnym nazywam język posiadający rytm, harmo­
nię i śpiew. Przez „odmienny w różnych częściach dzieła” rozu­
miem zaś, że niektóre części tragedii są wyrażone wyłącznie w sa­
mych wierszach, inne natomiast za pomocą śpiewu.
(Przełożył Henryk Podbielski)
Czytamy i interpretujem y
D Wymień 3 cechy tragedii, na które zwraca uwagę Arystoteles. Jaki
jest jej cel? Jaka powinna być jej akcja?
11 Wyjaśnij, co Arystoteles rozumie przez „język ozdobny”.
E l Podaj kilka przykładów sytuacji tragicznych (możesz je wymyślić
lub wykorzystać przykłady z historii czy literatury). Na czym polega
konflikt tragiczny w wymienionych przez ciebie sytuacjach?

Greckie porządki architektoniczne: a) dorycki, b) joński, c) koryncki

Akropol. Akropolem nazywano w starożytnej Grecji
część miasta położoną na wzgórzu. Tam znajdowały
się najważniejsze miejsca kultu. W Atenach np.
Fidiasz (V w. p.n.e.), Atena, kopia rzymska z II w. Do naszych czasów
był to słynny Partenon, czyli świątynia Ateny dzie­
dochowała się tylko miniaturowa kopia dzieła Fidiasza. Oryginał
wiczej (gr.pártenos), gdzie stała kolosalna rzeźba
wykonany był ze złota (zużyto ok. 1150 kg tego kruszcu) i kości
przedstawiająca patronkę miasta.
słoniowej.

36 Starożytność. Grecja i Rzym

 Wskazówki do analizy i interpretacji

Tajemnica piękna. Rzeźba Praksytelesa to scena rodzajo­

wa. Młodzieńczy Hermes stoi w niedbałej, choć wystudio­
wanej pozie. Jego smukłe, wyrzeźbione w marmurze ciało
emanuje wdziękiem, zdaje się delikatne i lekkie. Rzeźbiarz
osiągnął to wrażenie dzięki wnikliwej obserwacji natury
i mistrzostwu w obróbce kamiennej bryły. Ale nie tylko.
Bardzo ważna jest sama kompozycja dzieła oparta na za­
sadzie kontrapostu - ciężar ciała postaci wspiera się na
jednej nodze, tułów zaś jest nieco wygięty w stronę prze­
ciwną. Hermes został jakby uchwycony w leniwym ruchu.
Na jego lewej ręce, w której trzyma zwisającą aż do zie­
mi szatę, przysiadł mały Dionizos, wpatrzony w swoje­
go opiekuna. Pofałdowana materia pięknie kontrastuje
z gładkością skóry młodego Hermesa, pod którą dostrzec
można subtelną grę ścięgien i mięśni. Kompozycja cią­
żyłaby nieuchronnie na lewą stronę, gdyby nie wygięty
tułów oraz wzniesione do góry prawe ramię Hermesa,
równoważące niewielką sylwetkę Dionizosa.
Dzieło opiera się na rygorystycznych proporcjach,
w których - według starożytnych Greków - miała się kryć
tajemnica piękna. Proporcje ciała są doskonałe i można
je wyrazić stosunkiem liczbowym. Wystarczy przyjrzeć się
Hermesowi, by zauważyć podstawowe wyznaczniki tego
arytmetycznego wzorca, określanego przez Greków mia­
nem kanonu (gr. kanon ‘miara, wzorzec’).

Pochodzenie rzeźby. Posąg, odnaleziony w roku 1877

w Olimpii, jest prawdopodobnie kopią oryginału, pocho­
dzącą z II w. p.n.e. Scena przedstawia mało znany epizod
mitu o narodzinach i dzieciństwie Dionizosa. Znienawi­
dzony przez zazdrosną Herę syn Zeusa i śmiertelnej Se-
mele został powierzony przez ojca sprytnemu Hermeso­
wi, który przebrał go w sukienkę dziewczynki i oddał na
wychowanie jednemu z królów Hellady.

Praksyteles, Hermesz małym Dionizosem,

kopia rzymska posągu z II w. p.n.e.

Czytamy dzieła sztuki

D Jaką cechę Hermesa starał się wyeksponować rzeźbiarz?
Wybierz z podanych propozycji,
majestat ■ potęga ■ przebiegłość ■ wdzięk ■ siła ■ spryt
D Na podstawie rzeźby Praksytelesa odtwórz starogrecki kanon
piękna. Na ile części (modułów) została podzielona ludzka syl­
wetka? Jaką część całego ciała stanowi długość głowy?
* O Porównaj Atenę Fidiasza z Hermesem i Dionizosem Praksyte-
łesa. Czym różnią się wizerunki tych bóstw?
Ateńczyk P raksyteles (ok. 370-330 p.n.e.) był jed­
nym z najsławniejszych rzeźbiarzy starożytnej
Grecji. Tak jakjego poprzednik Fidiasz (ok. 490-ok.
420 p.n.e.), uchodzący za największego rzeźbiarza
starożytności, tworzył przede wszystkim wizerun­
ki bóstw olimpijskich, ale przedstawiał je w inny
sposób. Jego bogowie są smukli, pełni wdzięku,
beztroscy.
— — — Król Edyp Sofoklesa
Przewodnik po lek tu rze
- ¿ « E t __1_- -
Alit Sofokles (ok. 496-406) - syn rzemieślnika
(wytwórcy broni) z podateńskiej miejscowości Kolo-
nos, starannie wykształcony w duchu greckiego ide­
ału kalokagatii (tzn. harmonijnego połączenia zalet
ciała i ducha; gr. kalós ‘piękny’, kagathós ‘dobry’).
Współcześni podkreślali jego wielką kulturę i urok
osobisty. W młodości wsławił się umiejętnością gry
na kitarze (rodzaj liry) i talentem aktorskim. Z po­
wodu słabego głosu Sofokles nie mógł jednak grać
wielkich ról tragicznych. Pierwsze zwycięstwo w za­
wodach dramatycznych odniósł w wieku 28 lat, po­
konując samego Ajschylosa. Według tradycji był au­
torem 123 sztuk, spośród których zachowało się tytko
siedem. Większość jego tragedii otrzymała pierwszą
nagrodę w czasie Wielkich Dionizjów. Poza poezją
tworzył też muzykę (przede wszystkim towarzyszą­
cą widowiskom teatralnym). Sofokles przyjaźnił się
z politykiem Peryklesem (ok. 495-429 p.n.e.), faktycz­
nym przywódcą Aten w szczytowym okresie rozwoju
miasta, oraz Herodotem (ok. 484—429 p.n.e.), jednym
z najwybitniejszych historyków starożytności.
Data i okoliczności powstania utworu. Trage­
dia powstała ok. roku 430 p.n.e. Był to burzliwy okres
w historii Aten. Wybuchła właśnie II wojna pelopone-
ska między Atenami a Spartą. Za wojną przyszła zara­
za, która spustoszyła Grecję (wymarła jedna czwarta
jej mieszkańców, w tym przywódca Aten Perykles).
Arcydzieło Sofoklesa nie spodobało się sędziom pod­
czas Wielkich Dionizjów. Zwycięzca wielu konkursów
musiał tym razem zadowolić się drugim miejscem.
Źródła Król Edyp to jedna z tych tragedii Sofoklesa,
które wykorzystują prastary mit tebański.
Dawno, dawno temu prawowity władca miasta
Lajos musiał uciekać przed wrogami. Schronienia
udzielił mu król Pelops. Nieroztropny Lajos pogwałcił
święte prawo gościnności: uwiódł syna swego gospo­
darza. Chłopak popełnił samobójstwo, a zrozpaczo­
ny ojciec rzucił klątwę na niewdzięcznego przybysza.
Odtąd na ród Lajosa spadały wielkie nieszczęścia.
Postacie (w dawnym dramacie określane łacińskim
terminem dramatis personae - osoby dramatu).
38 Starożytność. Grecja
Edyp - syn Lajosa i Jokasty, na którym ciążyła klątwa
rodowa. Według przepowiedni miał zabić ojca i po­
ślubić matkę. Przestraszeni rodzice przekłuli mu sto­
py (Edyp - po grec. Ojdipos ‘Opuchnięta stopa’) i ka­
zali porzucić go w lesistych górach na pastwę dzikich
zwierząt. Dziecko odnalazł jednak pasterz i oddał na
wychowanie władcom Koryntu - Polibosowi i Me-
ropie. Gdy Edyp osiągnął wiek męski, udał się do
słynnej wyroczni Apollina w Delfach. Tam kapłanka
Pytia powiedziała mu, że jego przeznaczeniem jest
ojcobójstwo i kazirodztwo. Przerażony młodzieniec,
uważając władców Koryntu za swoich prawdziwych
rodziców, porzucił dom i - prowadzony przez nie­
uchronny los - wyruszył w stronę Teb.
Tyrezjasz-jeden z najsłynniejszych greckich wróżbi­
tów. Bogowie odebrali mu wzrok, dali zaś dar jasnowi­
dzenia (w mitach to, co niewidzialne, m.in. przyszłość,
ukryty sens wydarzeń, dostrzegają ludzie pozbawieni
wzroku; niewidomy miał być np. Homer).
Jokasta - żona króla Lajosa, potem zaś Edypa.
Kreon - brat Jokasty, sprawujący w Tebach władzę
po śmierci Lajosa. Zgodnie ze złożoną przysięgą miał
przekazać tron temu, kto rozwiąże zagadkę potwora
imieniem Sfinks (monstrualna istota o twarzy i pier­
siach kobiety, lwich łapach oraz skrzydłach drapież­
nego ptaka).
Posłaniec z Koryntu - niegdyś pasterz, który zaniósł
małego Edypa do Koryntu.
Sługa Lajosa - wykonawca strasznego wyroku La­
josa i Jokasty, który ulitował się nad małym Edypem
i oddał go pasterzowi z Koryntu; później jedyny oca­
lały świadek śmierci Lajosa.
Kapłan - sługa Zeusa, przerażony spadającymi na
Teby klęskami.
Konstrukcja. Tragedia składa się z prologu, pieśni
chóru wchodzącego na scenę (parodos), czterech
epeisodiów przedzielonych czterema pieśniami chó­
ru (stasimon) oraz końcowego dialogu prowadzo­
nego z bohaterami przez schodzący ze sceny chór
(eksodos).
Synopsis (tak określano po grecku zarys, skrót,
przegląd treści dzieła).
i Rzym
 “I
Prolog: Rozmowa Edypa z Kapłanem. Dlaczego na Epeisodion III: Jokasta spotyka Posłańca z Koryn­
“1
Teby spadła zaraza? Edyp postanawia odnaleźć mor­ tu. Wieść o śmierci Polibosa. Smutek i radość Edy­
"1
dercę Lajosa. pa. Posłaniec pociesza Edypa. Przerażenie Jokasty.
1
Parodos: Chór wzywa bogów, by ratowali Teby. Edyp mimo wszystko chce poznać prawdę - dąży
Epeisodion I: Chór radzi Edypowi, by wezwał Tyre- do niej za wszelką cenę.
zjasza. Tyrezjasz przestrzega Edypa przed zbytnią Stasimon III: Chór głosi chwałę góry Kiteron, któ­ 1
1
dociekliwością. Edyp podejrzewa Kreona o spisek. rą umiłowali bogowie.
Tyrezjasz przypomina Edypowi słowa wyroczni. Epeisodion IV: Opowieść sługi Lajosa. Edyp po­
”1
Stasimon I: Chór wygłasza pochwałę Apollina, wąt­ znaje prawdę.
piąc zarazem w słowa Tyrezjasza. Stasimon IV: Chór przypomina o słabości i nędzy
Epeisodion II: Edyp zarzuca Kreonowi zdradę i grozi człowieka. 1
mu śmiercią. Jokasta i Chór skłaniają Edypa do opa­ Eksodos: Posłaniec opowiada o losie Jokasty i roz­
miętania. Jokasta przypomina słowa wyroczni. Co paczy Edypa. Edyp prosi Kreona, by wygnał go
stało się z przeklętym potomkiem Lajosa? Wątpliwo­ z Teb. Pożegnanie z Antygoną i Ismeną. Końco­ i
ści Edypa. Gdzie jest świadek śmierci Lajosa? Kogo wa nauka Chóru: mądrość nie ustrzeże człowieka "i
zabił Edyp w drodze do Teb? przed nieszczęściem. i
Stasimon II: Chór przestrzega władcę przed pychą. i
n

Król Edyp (fragmenty)

[Epeisodion III]

EDYP
Najdroższa moja żono, Jokasto, czemu posłałaś po mnie,
dlaczego wzywasz tu, poza pałacem?
JOKASTA
Posłuchaj tego człowieka i pomyśl,
jak się spełniają święte wyroki boga.
EDYP
Kim on jest i jaką przynosi wiadomość?
JOKASTA
Przybył tu z Koryntu i o ojcu twoim,
Polibosie, donosi, że nie ma go, umarł.

EDYP
Biada, ach, biada! Któż by jeszcze, żono, 'przepowiednie pytyjskiego
trójnogu - przepowiednie Pytii
zwrócił uwagę na przepowiednie pytyjskiego trójnogu 1
w świątyni Apollina w Delfach
lub na podniebne wieszcze krzyki ptaków?
Za ich wróżbą miałem zabić własnego ojca.
A teraz leży pogrzebany w ziemi, a ja jestem tu,
bez użycia sztyletu. Chyba że zmarł z tęsknoty za synem.
Wtedy tylko byłbym winien jego śmierci.
Polibos jednak odszedł, zabrał ze sobą
bezwartościowe wyrocznie do Hadesu.
JOKASTA
Czy nie mówiłam ci o tym od dawna?

2. T r a g e d i a i tragizm 39
EDYP
Mówiłaś, lecz mnie lęk porywał.
JOKASTA
Już od dziś nie myśl o tym wcale.
EDYP
Lecz jak się nie lękać matczynego łoża?
JOKASTA
Czego ma się bać człowiek, kiedy życiem jego
rządzi przypadek i niczego nie może przewidzieć?
Lepiej żyć beztrosko, jak się da.
A ty nie bój się związku z matką,
bo niejednemu śmiertelnikowi się śniło,
że z matką dzieli łoże. Łatwiej życie przeżyć temu,
kto lekceważy te rzeczy
EDYP
Wszystko, co mówisz, byłoby dobre,
gdyby matka nie żyła. Skoro jednak żyje,
muszę się trwożyć, wbrew twoim słowom.
[...]
POSŁANIEC
0 jaką kobietę chodzi, która wzbudza tyle trwogi?
EDYP
Meropa, starcze, z którą żył Polibos.
POSŁANIEC
1 cóż w niej takiego, że wzbudza strach?
EDYP
Pewna straszna wyrocznia, cudzoziemcze.
POSŁANIEC
Czy można poznać, czy też inni nie powinni wiedzieć?
EDYP
Można. Wyśnił mi się kiedyś Apollon,
że połączę się w związek małżeński z rodzoną matką
i własną dłonią przeleję krew ojcowską.
Dla tych właśnie powodów od lat znajduję się daleko od Koryntu,
choć szczęśliwie. Przyjemnie jednak patrzeć rodzicom w oczy.
[••.]
POSŁANIEC
Czy wiesz, że zupełnie niepotrzebnie się dręczysz?
EDYP
Jak to niepotrzebnie, skoro jestem ich synem?
POSŁANIEC
Właśnie niepotrzebnie, bo Polibos nie był żadnym twoim krewnym.
EDYP
Co mówisz? Nie jestem nasieniem Polibosa?

Starożytność. Grecja i Rzym

POSŁANIEC
2Kiteron - masyw górski
Tyle Polibosa, co i moim nasieniem, nic więcej. w Grecji na półwyspie Attyka;
[...] miejsce kultu Zeusa, Dionizo­
sa, Hery i nimf
EDYP
Dlaczego więc nazywał mnie synem?
POSŁANIEC
W darze cię kiedyś otrzymał z moich rąk.
[...]
EDYP
A ty przekazałeś mnie jemu po przypadkowym odnalezieniu lub kupieniu?
POSŁANIEC
Po odnalezieniu cię w lesistych jarach Kiteronu2. Zagadka Sfinksa
EDYP
W jakim celu wędrowałeś w tamtych stronach? Sfinks został zesłany na Teby, by ukarać
zbrodnię Lajosa. Potwór osiedlił się w gó- 5-^1
POSŁANIEC rach, przy drodze prowadzącej do miasta.
Na górskich zboczach pasłem tam stada. Przechodniom zadawał zagadkę: Jaka to - p*
EDYP istota, która czasem chodzi na dwóch,
Byłeś więc pastuchem, najemnikiem wędrownym? czasem na trzech, a czasem na czterech
nogach, najsłabsza zaś jest wtedy, gdy
POSŁANIEC ma najwięcej nóg? Tych, którzy nie zna­
I twoim w ciężkiej doli wybawcą, mój synu. li odpowiedzi, Sfinks bezlitośnie pożerał. *
EDYP Wkrótce wokół gniazda monstrum wala­
Z jakiej niedoli mnie wybawiłeś? ły się sterty czaszek i ogryzionych kości.
Miasto uratował dopiero mądry Edyp, rr-jj*
[...]
rozwiązując zagadkę potwora: Chodzi
POSŁANIEC o człowieka, który w niemowlęctwie peł­
Przekłute miałeś nogi, uwolniłem cię z pęt. za na czworakach, potem porusza się
EDYP na dwóch nogach, a na starość korzysta
z laski. Usłyszawszy tę odpowiedź, Sfinks
Z niemowlęcego wieku wyniosłem więc tę hańbę.
rzucił się w przepaść.
POSŁANIEC
I stąd też twoje imię, które nosisz.
EDYP
Na boga! Od ojca czy matki ta hańba?
POSŁANIEC
Nie wiem. Lepiej ode mnie będzie wiedział ten, co mi cię oddał.
[...]
EDYP
Czy wśród was tu obecnych jest ktoś,
kto zna tego wspomnianego pasterza?
Może go widział na wsi albo tu? Powiedzcie mi,
bo to odpowiednia chwila, by wszystko wyjaśnić.
PRZEWODNIK CHÓRU
Wydaje mi się, że nikt inny, jak ten,
którego przedtem chciałeś widzieć.
Edyp ¡Sfinks, malowidło na wazie (V/IV w. p.n.e.)
Ale królowa Jokasta najlepiej potrafi o tym powiedzieć.

2. T r a g e d i a i tragizm
Wskazówki do analizy
i interpretacji
Falowanie nastrojów. Epeisodion III świad­
czy o mistrzostwie sztuki dramatycznej
Sofoklesa. Modlitwę Jokasty do Apollina
(jego wyrocznia przepowiedziała los Edy­
pa) przerywa przybycie Posłańca z Koryn­
tu ze smutną i zarazem radosną nowiną.
Podobne nastroje udzielają się bohate­
rom. Smutek miesza się z ulgą i radością,
by potem zamienić się w rozpacz, którą
wywołuje stopniowe odkrywanie prawdy.
Ironia i wina tragiczna. Ironia losu spra­
wia, że złe wieści mają być dobre (umarł
ojciec Edypa, ale przecież nie był to jego
prawdziwy ojciec), choć w końcu oka­
zują się katastrofalne, a ten, który je
przynosi, licząc na wdzięczność władcy,
ostatecznie go pogrąża. Los decyduje
również o tym, że Posłaniec jako jedyny
zna tajemnicę pochodzenia Edypa: to on
bowiem dostał okaleczone dziecko od
sługi Lajosa, sługa zaś - znów za sprawą
niezwykłego splotu okoliczności - był
jedynym ocalałym świadkiem zabójstwa
króla Teb. Wystarczy tylko go odnaleźć,
by odkryć, czy proroctwo się spełniło.
Na Edypie ciąży wina tragiczna. Mimo
próśb przerażonej Jokasty za wszelką
cenę dąży on do poznania prawdy, która
zniszczy nie tylko jego, ale i całą rodzinę.
Scenę zamyka rozpaczliwa ucieczka Jo­
kasty - zarówno ona, jak i jej mąż są już
niemal pewni, jaki jest ostateczny sens
wydarzeń.
Lament chóru. Mistrzostwo Sofoklesa
uwidacznia się także w stasimonie IV.
Ten słynny czwarty chór tragedii wyraża
lament nad losem człowieka. Przypadek
Edypa ujawnił bowiem nędzę ludzkiego
istnienia. Cóż z tego, że Edyp był mądry
i dzielny, jeśli przeznaczenie doprowadzi­
ło go ostatecznie do zguby? Cóż z tego,
że próbował przechytrzyć los i odwlec
jego spełnienie? Historia Edypa prowadzi
nas do odkrycia mrocznej prawdy: nasze
życie, nasze starania, nasze szczęście są
niewiele warte.
►► Dialogi z tradycją, s. 58
Starożytność.
EDYP
Żono, pamiętasz tego, którego niedawno wzywaliśmy?
Czy on o nim mówi?
JOKASTA
Po co pytasz, o kim on mówi? Nie zawracaj tym głowy.
Nawet słów jego nie warto pamiętać.
EDYP
To być nie może. Mając dowody,
nie mogę nie wykryć swego pochodzenia.
JOKASTA
Na bogi! Jeśli miłe ci życie, nie staraj się zbadać.
Wystarczy mojej męki.
EDYP
Odwagi. Choćbym nawet był synem trzeciego pokolenia
niewolnicy, ty zawsze będziesz panią.
JOKASTA
Jednak posłuchaj mnie, błagam. Nie czyń tego.
EDYP
To niemożliwe, nie posłucham. Muszę znać prawdę.
JOKASTA
Chcę twojego dobra, najlepiej ci radzę.
EDYP
Twoje najlepsze rady od dawna mnie dręczą.
JOKASTA
Obyś nigdy, nieszczęsny, nie poznał, kim jesteś.
EDYP
Niech ktoś przyprowadzi tego pasterza.
I pozwólcie jej cieszyć się ze swego szlacheckiego pochodzenia.
(Jeden ze służących odchodzi)
JOKASTA
Biada, biada, nieszczęsny!
Tylko te słowa mam na pożegnanie. Nic poza tym.
(Jokasta odchodzi)
[Stasimon IV]
CHÓR
Ludzie, pokolenie śmiertelnych,
wasze życie marne, nic niewarte.
Któż by na tym świecie
więcej szczęścia doznał niż tyle,
by żyć w złudzeniu i zgasnąć?
Widząc twój okropny los, nieszczęsny Edypie,
żadnemu śmiertelnemu nie zazdroszczę.
Jego celna strzała padła daleko,
uwieńczając najszczęśliwszy los.
Grecja i Rzym
O Zeusie! On mądrością pokonał
potwora kobieto-lwicę o haczykowatych szponach,
stanął jak twierdza i miasto ocalił
od śmierci.
Twój czyn, Edypie,
sprawił, żeś królem tej ziemi został,
w czci i chwale rządząc wielkimi Tebami.

Kto dziś bardziej nieszczęśliwy od ciebie?

Czyj los zmienia się tak nagle,
kto tyle bólu i cierpień doznaje w życiu?
O, biada, Edypie, głowo uwieńczona!
W jednej przestrzeni syn, mąż, ojciec.
0 nieszczęśniku!
Jak łoże ojcowe mogło przez tyle lat
znosić cię w milczeniu?
Choć się ociągał,
dopadł cię jednak czas, co wszystko widzi
1 bezwzględnie osądza łoże, w którym płodził płód.
0 biada, biada, synu Lajosa,
obym cię nigdy nie zobaczył!
Jęczą i gorzko lamentują teraz moje usta!
Lecz ty ocaliłeś mnie
1 przez ciebie mrok mnie dusi.
(Przełożył Nikos Chadzinikolau)

Czytamy i interpretujem y

Pytania i polecenia do fragmentu
D Jaką funkcję w utworze pełni
epeisodion III? Czy można go
określić jako scenę prawdy, punkt
kulminacyjny, nieoczekiwany
zwrot akcji, początek klęski boha­
tera? Krótko uzasadnij odpowiedź,
podając trafne argumenty.
D Prześledź, jak zmienia się dia­
log bohaterów w zależności od ich
nastroju. Jaką postawę wobec losu
przyjmuje Edyp, a jaką Jokasta?
Wskaż podobieństwa i różnice.
11 Na czym polega ironia losu
w rozmowie Edypa z Posłańcem?
□ Na podstawie stasimonu IV po­
wiedz, w czyim imieniu przema­
wia chór. Z czego, zdaniem chóru,
wynikały cierpienia Edypa?
Pytania i polecenia do całego utworu
D Wyjaśnij, na czym polega konflikt tra­
giczny w dramacie Sofoklesa.
0 Scharakteryzuj Edypa. Zastanów się,
jakim był władcą. Określ jego stosunek do
Kreona i Tyrezjasza. Na czym polega wina
tragiczna bohatera?
11 Scharakteryzuj Jokastę. Czym różni się
jej postawa od postawy Edypa?
O Wskaż w historii Edypa przykłady
ironii tragicznej. Odwołaj się do mitu
o rodzie Labdakidów oraz do tragedii
Sofoklesa.
El Czy bogowie interweniują w akcję tra­
gedii, czy też wszystkie wydarzenia można
wyjaśnić bez odwoływania się do sił nad­
przyrodzonych? Uzasadnij odpowiedź.
D Zinterpretuj jeden z chórów tragedii.
Określ jego rolę w utworze.
E2 Jakie cechy tragedii, opisane przez
Arystotelesa, odnajdujesz w tragedii
Król Edyp?
□ Na przykładzie Króla Edypa po­
wiedz, na czym polega katharsis
w tragedii greckiej. Czy dzisiejsze
kino i teatr wykorzystują ten efekt?
Wskaż ewentualne przykłady.
D Czy sądzisz, że o naszym życiu de­
cydujemy sami, czy też istnieje jakaś
wyższa siła (Bóg, przeznaczenie)?
Odpowiedź uzasadnij.
EE Jesteś reżyserem i zarazem sceno­
grafem tragedii Król Edyp. Przygotuj
opis kostiumów oraz masek aktorów
i uzupełnij fragment tragedii o didas­
kalia: przez które drzwi wchodzą
postaci, jak gestykulują, jak poruszają
się na scenie?

2. T r a g e d i a i tragizm 43
 Antygona Sofoklesa

Przewodnik po lek tu rze

Data i okoliczności powstania utworu. Antygo­
na powstała ok. 440 r. p.n.e. i odniosła tak duży suk­
ces w konkursie dramatycznym, że Sofoklesowi po­
wierzono funkcję jednego z dowódców (strategów)
w wojnie przeciwko zbuntowanej wyspie Samos.
Źródła. Spośród zachowanych tragedii Sofoklesa aż
trzy wywodzą się z mitu tebańskiego o rodzie Lajosa.
Nie stanowią one jednak zwartego cyklu. Poeta wra­
cał do tej historii w różnych fazach twórczości. Anty­
gona powstała najwcześniej, a może być traktowa­
na jako zamknięcie całej opowieści. Potem dopiero
Sofokles opracował Króla Edypa, a tuż przed swoją
śmiercią Edypa w Kolonie (przed 406 r. p.n.e.), trage­
dię opowiadającą o śmierci syna Lajosa. Gdybyśmy
chcieli ułożyć z tych trzech sztuk trylogię dramatycz­
ną, kolejność byłaby taka: Król Edyp, Edyp w Kolonie,
Antygona.
W końcowym fragmencie Króla Edypa dotknięty
przez los bohater, wykłuwszy sobie oczy, prosi Kre­
ona, by wygnał go z miasta. W przejmującej scenie
żegna się z małymi córkami - Antygoną i Ismeną. Po
długiej tułaczce ślepy Edyp dociera do leżącej nieda­
leko Aten miejscowości Kolonos. Wyrocznia mówiła,
że bogowie pobłogosławią miejsce, w którym umrze
i zostanie pochowany nieszczęśliwy syn Lajosa. Do
Kolonos przybyli więc Kreon i syn Edypa Polinik, by
skłonić ślepego starca do powrotu do Teb. Edyp jed­
nak odmówił - chciał bowiem zapewnić szczęście
ziemiom należącym do Aten, gdzie został gościnnie
przyjęty (Edyp w Kolonie).
Tymczasem nad Tebami wciąż wisiała klątwa.
Władzę w mieście przejęli synowie Edypa i Jokasty:
Eteokles i Polinik. Wkrótce doszło do sporu o tron,
z którego zwycięsko wyszedł Eteokles. Pozbawiony
królestwa Polinik sprzymierzył się z władcą miasta
Argos i napadł na Teby. Eteokles odparł atak, sam
jednak poległ w bratobójczej walce. Tak zeszli ze
świata przeklęci synowie Edypa i Jokasty, a na te-
bańskim tronie zasiadł Kreon.
Postacie (zob. polecenie 2 do całego utworu, s. 48).
Konstrukcja Antygona składa się z prologu, paro-
dosu, z pięciu epeisodiów przedzielonych pięcioma
stasimonami oraz eksodosu.
Synopsis (zob. polecenie 1 do całego utworu, s. 48).

Antygona (fragmenty)

[Epeisodion II]

STRAŻNIK
Oto jest dziewka, co to popełniła.
Tę schwytaliśmy. Lecz gdzieżeż jest Kreon?
Wchodzi Kreon [...]
KREON
Jakim sposobem i gdzieżeś ją schwytał?
STRAŻNIK
Trupa pogrzebła. W dwóch słowach masz wszystko.
KREON
Czy pewny jesteś tego, co tu głosisz?
STRAŻNIK
Na własne oczy przecież ją widziałem
Grzebiącą trupa; chyba jasno mówię.
KREON
Więc na gorącym zszedłeś1ją uczynku?
STRAŻNIK
Tak się rzecz miała: kiedyśmy tam przyszli,
Groźbami twymi srodze przepłoszeni,
Zmietliśmy z trupa ziemię i znów, nagie
I już nadpsute zostawiwszy ciało,
Na bliskim wzgórzu siedliśmy, to bacząc,
By nam wiatr nie niósł wstrętnego zaduchu. [...]
To trwało chwilę; a potem na niebie
Zabłysnął w środku ognisty krąg słońca
I grzać poczęło; aż nagle się z ziemi
Wicher poderwał i wśród strasznej trąby
Wył po równinie, drąc liście i korę
Z drzew, i zapełnił kurzawą powietrze;
Przymknąwszy oczy, drżeliśmy ze strachu.
A kiedy wreszcie ten szturm się uciszył,
Widzimy dziewkę, która tak boleśnie
Jak ptak zawodzi, gdy znajdzie swe gniazdo
Obrane z piskląt i opustoszałe.
Tak ona, trupa dojrzawszy nagiego, i
Zaczyna jęczeć i przekleństwa miotać
Na tych, co brata obnażyli ciało.
I wnet przynosi garść suchego piasku,
A potem z wiadra, co dźwiga na głowie
Potrójnym płynem martwe skrapia zwłoki.
Antoni Brodowski, Edyp i Antygona (1828), Muzeum Narodowe, Warszawa.
My więc rzucimy się na nią i dziewkę
W jednej z wersji mitu Antygona towarzyszy ślepemu Edypowi w tułaczce.
Chwytamy, ona zaś nic się nie lęka.
Badamy dawne i świeże jej winy,
Ona zaś żadnej nie zaprzecza zbrodni. [...]
KREON
Lecz ty, co głowę tak skłaniasz ku ziemi,
Mów, czy to prawda, czy donos kłamliwy?
ANTYGONA
Jam to spełniła, zaprzeczać nie myślę. 'zszedłeś - tu: przyłapałeś

KREON
do Strażnika
Ty więc się wynoś, gdzie ci się podoba,
Wolny od winy i ciężkich podejrzeń.
Strażnik odchodzi
A ty odpowiedz mi teraz w dwóch słowach,
Czyżeś wiedziała o moim zakazie?
ANTYGONA
Wiedziałam dobrze. Wszakże nie był tajny.
KREON
I śmiałaś wbrew tym stanowieniom działać?

2. T r a g e d i a i tragizm 45

2Dike - bogini sprawiedliwości
3ukaz - rozkaz
4mierzić - wzbudzać odrazę
5obejście - tu: charakter, sposób
postępowania
6tym nieprzystojna wyniosłość -
tzn. wyniosłość, duma nie przystoi
tym, [którzy]...
7sroma się - wstydzi się
8chceszli co więcej... - czy chcesz
coś więcej, czy tylko...
46
ANTYGONA
Nie Zeus przecież obwieścił to prawo
Ni wola Diki2, podziemnych bóstw siostry
Taką ród ludzki związała ustawą.
A nie mniemałam, by ukaz3 twój ostry
Tyle miał wagi i siły w człowieku,
Aby mógł łamać święte prawa boże,
Które są wieczne i trwają od wieku,
Ze ich początku nikt zbadać nie może.
Ja więc nie chciałam ulęknąć się człeka
I za złamanie praw tych kiedyś bogom
Zdawać tam sprawę. Bom śmierci ja pewna
Nawet bez twego ukazu; a jeśli
Wcześniej śmierć przyjdzie, za zysk to poczytam,
Bo komu przyszło żyć wśród nieszczęść tylu,
Jakżeby w śmierci zysku nie dopatrzył?
Tak więc nie mierzi4 mnie śmierci ta groźba,
Lecz mierziłoby mnie braterskie ciało
Niepogrzebane. Tak, śmierć mnie nie straszy [...]
PRZEW ODNIK CHÓRU
Krnąbrne po krnąbrnym dziewczyna ma ojcu
Obejście5, grozie nie ustąpi łatwo.
KREON
Lecz wiedz, że często zamysły zbyt harde
Spadają nisko [...]
Wiem też, że drobne wędzidło rumaki
Dzikie poskramia. Bo tym nieprzystojna
Wyniosłość6, którzy u innych w niewoli.
Dziewka ta jedną splamiła się winą
Rozkazy dane obchodząc i łamiąc,
Teraz przed drugim nie sroma się7 gwałtem,
Z czynu się chełpi i nadto urąga.
Lecz nie ja mężem, lecz ona by była,
Gdyby postępek ten jej uszedł płazem.
Ale czy z siostry, czy choćby i bliższej
Krwią mi istoty ona pochodziła,
Ona i siostra nie ujdą przenigdy
Śmierci straszliwej; bo i siostrę skarcę,
Że jej spólniczką była w tym pogrzebie. [... ]
ANTYGONA
Chceszli co więcej8, czyli śmierć mi zadać?
KREON
O nie! W tym jednym zawiera się wszystko.
ANTYGONA
Więc na cóż zwlekać? Jako twoje słowa
Mierżą i oby zawsze mnie mierziły,
Starożytność. Grecja i Rzym
Tak wstrętne tobie wszystkie me postępki.
A jednak skąd bym piękniejszą ja sławę
Uszczknęła9, jako z brata pogrzebania?
I ci tu wszyscy rzecz by pochwalili,
Gdyby im trwoga nie zawarła mowy.
Ale tyranów los ze wszech miar błogi,
Wolno im czynić, co zechcą, i mówić.
KREON
Sama tak sądzisz pośród Kadmejczyków10.
ANTYGONA
I ci tak sądzą, lecz stulają wargi11.
KREON
Nie wstyd ci, jeśli od tych się wyróżniasz?
ANTYGONA
Czcić swe rodzeństwo nie przynosi wstydu.
KREON
Nie był ci bratem ten, co poległ drugi?
ANTYGONA
Z jednego ojca i matki zrodzonym.
KREON
Czemuż więc niesiesz cześć, co jemu wstrętna?
ANTYGONA
Zmarły nie rzuci mi skargi tej w oczy.
KREON
Jeśli na równi z nim uczcisz złoczyńcę?
ANTYGONA
Nie jak niewolnik, lecz jak brat on zginął.
KREON
On, co pustoszył kraj, gdy tamten bronił?
ANTYGONA
A jednak Hades pożąda praw równych12.
KREON
Dzielnemu równość ze złym nie przystoi.
ANTYGONA
Któż wie, czy takie wśród zmarłych są prawa?
KREON
Wróg i po śmierci nie stanie się miłym.
ANTYGONA
Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić.
KREON
Jeśli chcesz kochać, kochaj ich w Hadesie.
U mnie nie będzie przewodzić kobieta.
(Przełożył Kazimierz Morawski)
2. T r a g e d i a
W skazów ki do analizy i interpretacji
Antygona. Antygona to tragedia niemal
wzorcowa. Niemal, bo zarzucano czasem
Sofoklesowi, że bohaterka za wcześnie zni­
ka ze sceny. Twórca niezwykle precyzyjnie
i wieloznacznie buduje konflikt tragiczny.
Córka Edypa musi dokonać wyboru między
prawem ludzkim i boskim, miłością i niena­
wiścią, sercem i rozumem, interesem oso­
bistym i dobrem rodzinnego miasta. Każda
z tych decyzji prowadzi ją do nieuchronnej
klęski. Tylko pozornym wyjściem jest brak
wyboru, tchórzostwo i bierność. Wielu lu­
dzi myśli, że poddanie się losowi zapewni
im spokój i szczęście, ale Antygona wie, że
przed losem nie da się uciec. Można mu
jednak ulec z podniesionym czołem bądź
na kolanach, można ocalić siebie, swoją
prawdę i swoje wartości lub całkowicie się
zatracić, być nikim. Bohaterka nie jest przy
tym owładniętą jedną ideą fanatyczką, lecz
prawdziwym, wielowymiarowym człowie­
kiem, który kocha, cierpi, odczuwa litość
i lęk przed stratą.
Kreon. Niewiele mniej złożone są drugo­
planowe postacie tragedii. Przede wszyst­
kim Kreon, który w ostatnich fragmentach
sztuki jest bohaterem niemal równie tra­
gicznym jak jego nieszczęśliwa siostrzenica.
Rozumne z pozoru wybory prowadzą go do
nieuchronnej katastrofy. Inny jest charak­
ter jego winy tragicznej, ale cierpienie nie
mniejsze. Z losem przegrywają też Hajmon
oraz jego matka Eurydyka. Tragedię rodu
Edypa przetrwa tylko Ismena. Czy można ją
jednak uznać za ostateczną triumfatorkę,
a jej postawę za wzór jak żyć?
9uszczknęła - tu: zdobyła
3Kadmejczycy - czyli Tebańczycy, którzy byli potomkami
mitycznego króla Kadmosa
“ stulają wargi - tzn. milczą
12Hades pożąda praw równych - tzn. wobec śmierci
wszyscy są równi
i tragizm 47
Czytamy i interpretujemy

Pytania i polecenia do fragmentu Pytania i polecenia do całego utworu

□ Wypisz z tekstu argumenty Antygony i Kre­
ona. Kto jest zwycięzcą w tym sporze?
11 Oceń, czy spór między bohaterami dotyczy
tylko spraw ogólnych (zasady moralne, zasady
prawa), czy ma również charakter osobisty.
O Czy Kreon jest rzeczywiście tyranem?
Uzasadnij swoją odpowiedź.
□ Na podstawie rozmowy Kreona ze Strażni­
kiem określ, jaka jest pozycja władcy w mie­
ście.
D Do kogo zwraca się Antygona, mówiąc: „I ci
tu wszyscy rzecz by pochwalili, /Gdyby im
trwoga nie zawarła mowy”? Czy zgadzasz się ze
słowami bohaterki? Uzasadnij odpowiedź.
□ Jaką rolę odgrywa w relacji Strażnika opis
natury?
□ Zwróć uwagę na konstrukcję dialogu mię­
dzy Antygoną i Kreonem. Dlaczego w pierw­
szej części przeważają wypowiedzi długie,
w drugiej zaś krótkie?
O Zaznacz w tekście zdania pytające. Kto ich
przede wszystkim używa? Wyjaśnij dlaczego.
D Przygotuj streszczenie Antygony. Staraj się nie opisywać poszcze­
gólnych scen, lecz tylko to, co najważniejsze. Za wzór może ci posłu­
żyć synopsis Króla Edypa (s. 38).
11 Posługując się tekstem Antygony oraz innymi źródłami (np. Mitolo­
gia Jana Parandowskiego, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej Pierre’<
Grimala), przygotuj prezentację najważniejszych postaci tragedii.
D Na czym polega konflikt tragiczny w Antygonie? Czy sztuka ma
tylko jednego bohatera tragicznego? Zwróć uwagę na zakończenie
utworu.
D Co jest przyczyną konfliktu między bohaterami? Oceń ich argu­
menty. Komu przyznasz rację w tym sporze? Uzasadnij swoje zdanie.
B Zinterpretuj stasimon I. W interpretacji uwzględnij kontekst utwo­
ru. Na czym polega wina tragiczna bohaterów?
□ Określ, na czym polega związek Antygony z Hajmonem. Czy łączy
ich prawdziwe uczucie? Czy w obliczu nieszczęścia są wobec siebie
lojalni? Odpowiedź uzasadnij.
D Oceń postawę Ismeny. Czym różni się jej zachowanie w prologu
i w scenie rozmowy z siostrą i Kreonem?
□ Scharakteryzuj Kreona na podstawie rozmowy z Antygoną, Haj­
monem oraz Tyrezjaszem.
□ O jakie elementy Sofokles wzbogaca charakterystykę Antygony
w epeisodionie IV?

Komentarz

Hum phrey D.F. Kitto

(1897-1982) - angielski filolog Tekst o Królu Edypie jest przykładem współczesnej interpretacji tragedii greckiej,
klasyczny, znawca literatury którą można odczytywać zarówno na płaszczyźnie czysto psychologicznej, jak tez
greckiej. z uwzględnieniem udziału sił nadprzyrodzonych - bogów czy ślepego przeznaczenia.

Humphrey D.F. Kitto

Król Edyp (fragmenty)

[ 1] Król Edyp należy do typowych greckich opowieści; przepowiedziane zostaj

1W przekładach mitów greckich
pojawiają się różne wersje imie­
nia wróżbity: Tyrezjasz, Tejrezjasz,
Terezjasz.
jakieś przykre zdarzenie, zaś ci, których ono dotyczy, starają się je oddalić, a gd
już wydaje im się, że są bezpieczni, przepowiednia w naturalny, acz zaskakując
sposób spełnia się. [... ]
[2] Akcję tego dramatu cechuje pewna dwoistość. Na pierwszym planie ma
autonomiczne postacie ludzi, pełne, żywe. Sam Edyp, Tejrezjasz1, Kreon, Jokast
oraz dwaj pasterze - wszystko to są [...] postacie z życia wzięte. Są ponadto [..

Starożytność. Grecja i Rzym

postacie, które nie pojawiają się na scenie - porywczy Lajos na rozstaju dróg i nie­
znany Koryntianin, który znieważył półpijanego Edypa.
[3] Okoliczności także mają charakter naturalny, a zważywszy tych bohate­
rów, wręcz nieuchronny Edyp, gdy widzimy go w kolejnych wystąpieniach, jest
rozsądny, stanowczy, niezależny, ale też porywczy i zbyt pewny siebie; łańcuch
zdarzeń w sposób najwyraźniej złośliwy splata się już to ze słabymi, już to z m oc­
nymi stronami jego charakteru, doprowadzając w efekcie do katastrofy. Człowiek
słabego ducha przełknąłby zniewagę i pozostał bezpiecznie w Koryncie. Edyp
jednak okazuje determinację - nie poprzestaje na zapewnieniu Polibosa, udaje
się do Delf i pyta boga, a kiedy bóg, nie odpowiadając na jego pytanie, powtarza
przestrogę daną pierwotnie Lajosowi, Edyp, będąc człowiekiem zdeterminowa­
nym, do Koryntu już nie wraca. W drodze z Teb do Delf spotyka Lajosa - zbieg
okoliczności, ale bynajmniej nieprzeczący naturalnemu biegowi rzeczy. Spotyka­
ją się na skrzyżowaniu dróg, a że obaj, ojciec i syn, są podobnego usposobienia,
dochodzi do nieszczęścia. Pomimo tego trafia do Teb, a nie zdołałby bezpiecznie
tam dotrzeć, gdyby nie był tak pojętny, bo nie umiałby rozwiązać zagadki Sfinksa.
Z drugiej strony jednak, choć tak pojętny, był ślepy - w tym sensie, że poślubił
kobietę, która mogłaby być jego matką.
[4] To, co Edypa spotyka, nie jest karą znieważonych bogów. Bieg zdarzeń jest
naturalnym wynikiem połączenia słabości i zalet charakteru Edypa ze słabościami
i zaletami charakterów innych ludzi. Wyjąwszy przepowiednię i jej ponowienie,
tworzy odrębny, tragiczny rozdział życia. Sofokles nie usiłuje nas przekonać, że
zdarzeniami kieruje jakiś złośliwy bóg czy nieubłagane przeznaczenie.
[5] Odnosimy jednak nieodparte wrażenie, że akcja [...] rozgrywa się rów­
nocześnie na równoległym, wyższym planie. Otóż myśl o pewnym projekcie czy
o mocy ukrytej w tle [...] nasuwa stale obecna ironia dramatyczna. [...] To nie
Apollo namówił Koryntianina do przyjścia; to on sam pragnął jako pierwszy
przybyć z dobrymi wieściami i to on liczył na to (o czym Sofokles skrupulatnie
nam przypomina), że będzie dobrze widziany przez nowego króla, bo prócz wie­
ści o sukcesji ma jeszcze do opowiedzenia, we właściwym czasie, o wiele bardziej
pasjonującą historię. [...] Niemniej w tym, że [...] w ogóle się [pojawia], widać
rękę boga. Akcja rozgrywa się [więc] na dwóch płaszczyznach równocześnie.
(Tragedia grecka. Studium literackie, przełożył Janusz Margański)

ES 1 . Wynotuj zdania zawierające:

a) tezę tekstu,
b) końcowy wniosek.
E3 Przedstaw główne argumenty, którymi badacz zilustrował swą tezę. Zanotuj je w for­
mie schematu graficznego.
B Wyjaśnij, jakie znaczenie dla tragedii mają, zdaniem badacza, charaktery (usposobie­
nia) jej bohaterów, a w szczególności charaktery Edypa i jego ojca.
D Wynotuj z tekstu angielskiego badacza cytaty, które przydałyby ci się w pracy na te­
mat: Edyp - bohater tragiczny.
B Napisz pierwszy akapit pracy na temat podany w poprzednim zadaniu. W swym tekście
posłuż się terminem „ironia tragiczna” (zwróć uwagę, że w tym samym sensie Humph-
rey D.E Kitto używa terminu „ironia dramatyczna”).

2. T r a g e d i a i tragizm 49
Antyczne szkoły filozoficzne i słynni filozofowie
- - -V . . . - v . V - - ••»>.* . ' 1 : y - - • • :

Sofiści Platonicy
Adres: Aten», wszędzie tam, gdzie s , potrzebni ]ako nauczyciele mądrości,
Adres: Ateny, obok świętego gaju Akademosa
za których się uważali (gr. sophia ‘mądrość). „ucnintm/rh (stąd nazwa szkoły: Akadem ia).
Program- nauka przekonywania innych; me ma prawd absolutnych,
Program: dyskusje o idealnej naturze bytu,
wszystko zaś można udowodnić za pomocą sztukiwymowy. a także o trudnej sztuce życia. Mądrość źródłem
Najsłynniejszy nauczyciel: Protagoras z A bdery (ok. 485 ok. 415 p. . .)
dobra i piękna.
Najsłynniejszy nauczyciel: Platon (ok. 427-
347 p.n.e.).

Arystotelicy
stoicy
nazwa PfZy ŚWiątyni
nazwa Likejon, w zlatymzowanej wersji: Liceum). Apollina Likeiosa
Adres: Ateny, portyk (czyli budowla oto­
Program: prowadzone podczas przechadzek dyskusje o zasadach świa-
czona szeregiem kolumn wspierających
(wszystko składa się z formy i materii; pierwsza przyczyna - którą
dach; po grecku portyk to stoa - stąd
można określić jako Rozum lub Boga - jest tym, co porusza wszystko-
nazwa szkoły) przy rynku.
os : r i ° sposobfe io8ic2ne8° my!tenia 1”* * * ■ Program: nauka praktycznej sztuki ży­
cia zgodnie z założeniem, że zarówno
Najsłynniejszy nauczyciel: A rysto teles (384-322 p.n.e.), uczeń Platona.
w szczęściu, jak i w nieszczęściu trzeba
zachowywać spokój.
Najsłynniejszy nauczyciel: Zenon z Ki-
Rafael, Szkoła ateńska (1510), Pałac
tion (ok. 333-ok. 262 p.n.e.).
Watykański. Słynny fresk Rafaela
przedstawia najważniejsze szkoły Epikurejczycy
filozoficzne starożytności: w centrum
Adres: Ateny, ogród niedaleko gaju Akademosa. Cynicy
stoją Platon i Arystoteles; u ich stóp
Program: żyć tak, by stale odczuwać przyjem­
leży półnagi Diogenes. Nie brak tu
ność, która jednak polega bardziej na unikaniu
wymownych sofistów (u góry, po Adres.- Ateny, przy beczce Di
bólu niż na jej aktywnym poszukiwaniu.
nesa (ów filozof bowiem mi
lewej) i zawsze spokojnych stoików Najsłynniejszy nauczyciel: Epikur z Samos
kał ponoć w dużej, drewniar
(po prawej). Na dole, po lewej, wśród (341-270 p.n.e.). kadzi).
uczniów Pitagorasa, widać autoportret
Program.- nauka życia zgodm
artysty (młodzieniec w białej szacie). m z naturą, pogarda dla dóbr n
terialnych, drwina z autoryte
Uwaga: nazwę nadali szkole
złośliwcy, określając nauki ta
udzielane mianem „psiej filo;
fii" (gr. kynikos ‘psi’).
Najsłynniejszy nauczyciel: Dic
nes z S yn o p y (413-323 p.n.e.)

Sceptycy
Adres: Elida (kraina w zachoi
niej części Grecji).
Program: nauka sztuki wątpię
nia (stąd nazwa szkoły: gr.
skeptikos ‘wątpiący’), prawda
jest bowiem niedostępna dla
człowieka.
Najsłynniejszy nauczyciel: Py
ron z Elidy (ok. 360-270 p.n.e.).
Sokrates, czyli nauczyciel

Szpetny, ale mądry Ateńczyk Sokrates nie pi­

sał ksiąg, lubił natomiast rozmawiać z mło­
dymi ludźmi. Staw iał im umiejętnie pytania
skłaniające do myślenia. Sokrates uważał,
że tylko człowiek mądry może być napraw­
dę szczęśliwy. Mądrość łączy się z dobrem
i pięknem, zło wynika zaś z głupoty. Popu­
larność Sokratesa wzbudzała niechęć wśród
części konserwatywnych Ateńczyków. Dlate­
go oskarżono filozofa o bezbożność i depra­
wowanie młodzieży. Skazany na śmierć, pod­
dał się niesprawiedliwemu wyrokowi i wypił
puchar z trucizną - cykutą.

Platon, czyli mędrzec Jacques-Louis David, ŚmierćSokratesa (1787), Metropolitan Museum of

Platon to uczeń Sokratesa. Był człowiekiem wszechstronnie wykształ­
conym (ćwiczył się też w poezji, malarstwie i muzyce). Łączył przy tym
zalety ducha z przymiotami ciała (w młodości uprawiał sport i zwycię­
żał w igrzyskach olimpijskich, a swój przydomek zawdzięczał szero­
kim ramionom; gr. platys ‘szeroki’), realizując w pełni grecki ideał ka-
lokagatii. Platon napisał kilkadziesiąt dialogów filozoficznych, których
bohaterem jest Sokrates. Oprócz nauk swojego mistrza zawarł w nich
własne koncepcje, w szczególności słynną naukę o ideach, których nie­
doskonałym odbiciem są rzeczy materialne. Dzieło Platona ma bardzo
wysmakowaną formę literacką. W każdym dialogu widać wyraźnie za­
rysowaną ramę fabularną, autor często próbuje rozjaśnić wywód przez
obrazowe porównania. Ze szkoły Platona wyszedł Arystoteles.
Diogenes, czyli buntownik
Pochodził z Synopy nad Morzem Czarnym, ale mieszkał w Atenach. Żył
jak chciał, nie przywiązując żadnej wagi do dóbr materialnych. Chodził
w łachmanach, podobno mieszkał w beczce, jadł byle co, a potrzeby fi­
zjologiczne załatwiał na ulicy. Lubił drażnić i prowokować. Wędrował
np. w dzień po ateńskich ulicach z zapaloną latarnią, szukając, jak mówił,
„prawdziwego człowieka” . Gdy słynny wódz Aleksander Macedoński chciał
go czymś obdarować, Diogenes rzekł tylko: „Nie zasłaniaj mi słońca!’’.
Art, Nowy Jork. Tak wyobrażał sobie scenę śmierci Sokratesa francuski
malarz przełomu XVIII i XIX w. Filozof bez wahania bierze w rękę puchar
z trucizną. Otacza go tylko grono najwierniejszych uczniów.
Niesprawiedliwi sędziowie oddalają się ze wstydem.
Marek Aureliusz, czyli stoik
Grecka filozofia przyjęła się znakomicie w starożytnym Rzy­
mie. Szczególnie znane były nauki stoików, spopularyzowane
dzięki znakomitym dziełom filozoficznym Cycerona i Sene­
ki. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli rzymskiego
stoicyzmu był niezwykle wykształcony filozof-cesarz Marek
Aureliusz (121-180). Jego życie przypadło na burzliwy czas
schyłku potęgi imperium. W brew swojej pokojowej naturze
musiał wciąż prowadzić wojny i uśmierzać bunty. Swoje ide­
ały Marek Aureliusz wyłożył w słynnym, pisanym po grecku
traktacie Rozmyślania. Korzystając z nauk stoików, postu­
lował w nim życie zgodne z naturą, heroizm w cierpieniu
oraz pogodzenie się z własnym losem. Uczył też, jak godnie
przyjąć śmierć i jak nie buntować się przeciw ograniczeniom
własnej egzystencji.

$<mm< $TAkOŻYTHY<H MYiLKMLI

Arystoteles, czyli systematyk
Nie możnawejśćdwukrotnie do Praktykanajlepszymnauczycielem,
Arystoteles uporządkował wiedzę starożytnych Greków. Połączył przy tej samej rzeki. Żyć toznaczymyśleć.
tym idealizm1 Platona z materializmem2 wcześniejszych filozofów. Na Wszystkopłynie. Sen jest obrazemśmierci.
byt według niego składają się w sposób nierozdzielny materia i for­ Hetaklit z Efezu - Cycero
ma. Arystoteles był przez stulecia wzorem systematycznego, logiczne­
go myślenia. Zajmował się metafizyką, logiką, estetyką, retoryką (czyli Słowojest cieniemczynu. Życie jest długie, jeżeli sięumie
sztuką dobrego przemawiania, zob. s. 150) oraz poetyką (w ten sposób Demokryt zAbdery zniego korzystać.
określano wówczas naukę o różnych rodzajach poezji; dziś przez po­ Ojczyznę kocha się nie dlatego, że
etykę rozumiemy dział teorii literatury zajmujący się budową dzieła Wewszystkimnajlepszyjest umiar, wielka, ale dlatego, żewłasna.
literackiego i jego kształtem językowym). Był wychowawcą Aleksandra Pitagoras Seneka
Macedońskiego.
Przyjacielemjest mi Platon, Idźzawszedrogąnajkrótszą,
1idealizm - pogląd filozoficzny, według którego wszystko, co jest, ma przyjacielem- Sokrates, ale jeszcze Najkrótsza zaś ta, co prowadzi
przede wszystkim naturę duchową większym- Prawda. zgodnie znaturą,
Arystoteles ' ' Marek Aureliusz
2 materializm - pogląd filozoficzny, według którego wszystko, co jest, ma
naturę materialną
 * Horacy i liryka starożytna

Horacy - wzór europejskiej liryki. Choć ko­
rzenie liryki sięgają starożytnej Grecji, przez wiele
stuleci za mistrza i niedościgły wzór poezji lirycznej
uchodził Rzymianin Horacy. Naśladowała go niezli­
czona rzesza twórców wypowiadających się w róż­
nych językach. Horacy pisał satyry (a więc utwory
ośmieszające i piętnujące jakieś postaci i zjawiska)
oraz przede wszystkim liryczne pieśni. Zgodnie ze
wzorcem ukształtowanym przez Horacego pieśń
to utwór liryczny o regularnej budowie, podzielo­
ny na strofy. Jej tematyka może być różnorodna:
religijna, biesiadna, miłosna, filozoficzno-refleksyj-
na. W pieśniach Horacy po mistrzowsku łączył li­
ryzm z filozoficznym namysłem nad sensem życia.
Przyświecała mu idea „złotego środka” (łac. aurea
mediocritas), czyli umiaru, zachowania równowagi
między skrajnościami. Pod piórem rzymskiego p(
ety harmonijnie stapiają się - sprzeczne w grunc
rzeczy - nauki stoików i epikurejczyków, zyskuj:
przy tym walor prawd uniwersalnych. Sprzyja ten
prostota i doskonałość formy poetyckiej.
Horacy o sztuce poetyckiej - klasycyzm. Sw<
je poglądy na istotę poezji Horacy zawarł w słyi
nym wierszowanym Liście do Pizonów, zwany
też Sztuką poetycką (łac. Ars poetica). Wedłi
rzymskiego mistrza, twórczość poetycka powim
cechować się ładem, harmonią i spokojem. Rc
poety jest zaś przedstawianie świata rozumr
uporządkowanego i prawdopodobnego. Taką p
stawę artystyczną nazwano w epokach późnii
szych klasycyzmem.

T e o k ry t (III W. p.n.e.) - twórca idylli (ina­

czej sielanek), utworów epicko-lirycznych,
zawierających też elementy drama tyczne
Wedle mitu Plejady były córkami tytana Atlasa. Na wieść o śmierci swoich sióstr (dialog). Przedstawiały one szczęśliwe życie
Hyad popełniły samobójstwo, a Zeus przeniósł je na niebo jako siedem pięknych pasterzy, rolników lub rybaków na łonie
gwiazd. Już w starożytności plejadą zaczęto określać grupę wybitnych twórców,
bujnej, wiosennej przyrody.
związanych wspólnymi celami i poglądami. A oto plejada staro żytnych poetów. Są
wśród nich zarówno Grecy, jak i Rzymianie.
wergiliusz (Publius Vergilius Maro,
70-19 p.n.e.) - ten najwybitniejszy
Tyrteusz (VII w. p.n.e.) - bohaterski śpie­ Symonides (VI w. p.n.e.) - Grek
rzymski poeta epicki, autor Eneidy,
wak, którego Ateńczycy posłali walczącej twórca epigram atu, krótkiego wiersza
był też twórcą poematu poświęco­
Sparcie zamiast zbrojnych posiłków. Dzię i przeznaczonego do umieszczeniai na
i
posągu lub grobowcu. nego ludzkiej pracy na roli (Ceorgiki)
jego heroicznym pieśniom Spartanie zwy­
oraz słynnych sielanek (Eklogi).
ciężyli. Od tej pory poezję zagrzewającą do
walki zaczęto nazywać tyrtejską.
Owidiusz (Publius Ovidius Naso,

Anakreont 43 p.n.e.-17 lub 18 n.e.) - wygnani

Safona z Rzymu, tęskniący za przyjaciółmi
(VII w. p.n.e.) - (VI w. p.n.e.) - au­
domem i młodością (elegie zebrar
tor pogodnych
poetka z greckiej w cyklu Smutki), autor poematu N
pieśni biesiadnych,
wyspy Lesbos, tamorfozy, opartego na mitycznyc
zwanych od jego
autorka pięknych motywach cudownego przeobraże
imienia anakreon-
wierszy miłosnych. przewodnik po świecie frywolnycl
tykam i.
miłostek (Sztuka kochania).
Topos Arkadii
Sł o w n i c z e k s e n t e n c j i
Arkadia był to lesisty region na greckim półwyspie Peloponez, który I Z W R O T Ó W H O R A C JA Ń S K IC H
- dzięki poezji Wergiliusza - stał się synonimem szczęśliwej krainy
wiecznej wiosny i miłości. Poetycką Arkadię zamieszkiwali prości,
ale zarazem wrażliwi i subtelni pasterze, żyjący z dala od zgiełku
(złoty umiar)
miejskiej cywilizacji, w niezwykłej harmonii z naturą. M otyw arka­ Caff]p><t (korzystaj z dnia)
dyjski wszedł na trwałe do kultury europejskiej. lira rai<f<J5ag r@s (do sedna rzeczy,
w sensie: przystąpić do sedna
rzeczy)
M © r s u l t i m a Em#® ffenunr®
(śmierć kresem ostatnim
wszystkiego)
M©ira ©BBłiRiBS BM<§>riaff (nie wszystek
umrę)
© < l 5 | > r @ i a m n u ! i R n i wssllgjiuig air<s<t<§>

(pogardzam nieoświeconym
tłumem i trzymam się z dala)
PnalUm <f$ M KslW a susmamas (prochem
jesteśmy i cieniem)
ana<l# (odważ się być mądrym)
U t |£>K i i a r a p>®@§i§ (poezja jest jak
obraz)

Pasterze, ilustracja do Bukolik Wergiliusza (V w.). Scena przedstawia

szczęśliwe życie pasterzy w krainie wiecznej wiosny - Arkadii, taki
bowiem był temat utworu Wergliusza [Bukoliki to zbiór sielanek).

Teksty Horacy

Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65-8 p.n.e.) tworzył

Horacy
Do Leukonoe1
Nie dociekaj nie nasza to rzecz Leukonoe
kiedy umrzeć mam ja kiedy ty nie odsłaniaj
babilońskich arkanów2 Co ma być niech będzie
Czy wiele zim przed nami czy właśnie ostatnia
w złotym okresie kultury rzymskiej, za czasów Oktawiana
Augusta. Wywodził się z biedoty. Był synem wyzwolonego
niewolnika. Swoją karierę zawdzięczał arystokracie i przy­
jacielowi cesarza, Mecenasowi (od jego imienia wywodzi
się pojęcie „m ecenatu” , czyli bezinteresownej opieki nad
artystami i uczonymi).

pędzi morze Tyrreńskie3 na oporne skały

rozważnie klaruj wino nadzieję odmierzaj
na godziny - czas biegnie zazdrosny o słowa -
i weseląc się dziś nie dowierzaj przyszłości
(Przełożył Adam Ważyk)
'[czyt.: leukonoe]
2babilońskie arkana - babilońskie tajemnice, w znaczeniu wróżby;
w starożytności babilońscy kapłani słynęli ze sztuki wróżbiarskiej
3morze Tyrreńskie - tak nazywano część Morza Śródziemnego
rozciągającą się u wybrzeży Sycylii i Sardynii

*3. Horacy i liryka starożytna 53

 Czytamy i interpretujemy
Wskazówki do analizy i interpretacji

Horacjańskie wyznanie. Pieśni Horacego czę-
sto miały konkretnych adresatów. Apostrofy
nadają pieśniom charakter osobistego wy-
znania. W słynnej pieśni Do Leukonoe (gr. leu­
konoe ‘pogodna, radosna’), z której pochodzi
jedna z najbardziej znanych horacjańskich
sentencji (carpe diem ‘chwytaj dzień; korzy-
___ staj z każdej chwili’), widać wyraźnie, że Hora-
— r cy odwoływał się do greckiej filozofii zarówno
- stoików, jak i epikurejczyków.
►► Dialogi z tradycją, s. 59
D Co wskazuje na to, że wiersz ma charakter osobistego wy­
znania?
B Do jakiej postawy wobec życia nakłania poeta Leukonoe?
Co mówi na temat czasu, przemijania, losu człowieka? Zinter­
pretuj cytat: „nie odsłaniaj /babilońskich arkanów”. Odczytaj
metaforyczne znaczenie obrazu morza.
□ Wskaż w wierszu nawiązania do starożytnej filozofii epiku-
rejskiej i stoickiej. Na podstawie ostatniego wersu wyjaśnij, jak
rozumiesz zasadę „złotego środka”.
D Czy zgadzasz się z sentencją: „Co ma być, niech będzie”?
Uzasadnij swoją odpowiedź.

falerno - w starożytności sławne
wino z regionu Kampanii (obecnie
południowe Włochy)
2Inach - przodek królów Argos
3Orkus - bóg śmierci, którego
imieniem nazywano też świat
podziemny
Do Deliusza
Opanowany w godzinie klęski
i obcy szałom radości
takim pamiętaj być zawsze
na zgon skazany Deliuszu
Pamiętaj o tym czy smutnie mija
każdy dzień życia czy w święto
leżąc na trawie w ustroniu
pijesz starego falerna1
Ustąpisz z wszystkich gruntów nabytyc
i z willi nad płowym Tybrem
ustąpisz i górę złota
zgarnie po tobie kto inny
Czyś potentatem z rodu Inacha2
czyś z dołów nędzarz bezdomny
na jedno wyjdzie to w oczach
bezlitosnego Orkusa3

Sosna ogromna i biała topól Los na każdego z podziemnej urny

na cóż gałęzie splatają wypadnie prędzej czy później
w gościnnym cieniu i na cóż wyrok na wieczne wygnanie
pędzi wijący się potok? miejsca wyznaczy nam w barce
(Przełożył Adam Waż]
Tu wina wonne olejki róże
szybko więdnące każ znosić
dopóki starczy dobytku
i czarnej nici trzech Parek

Wskazówki do analizy i interpretacji

Nieuchronność przemijania. Podobnie jak w wierszu
Do Leukonoe, Horacy rozpoczyna ten utwór od bezpo­
średniego zwrotu do adresata. W tym wypadku jest nim
przyjaciel poety - Deliusz. Tematem wiersza jest refleksja
nad przemijaniem (to jeden z najważniejszych motywów
liryki horacjańskiej). Poeta przypomina przyjacielowi, że
każdego czeka nieuchronny koniec - śmierć. Właśnie z tej
perspektywy trzeba patrzeć na wszystkie rzeczy. Horac
nawiązuje w tym utworze nie tylko do filozofii greckie
ale i do wyobrażeń mitologicznych: los człowieka zależy c
przeznaczenia, które uosabiają trzy siostry Parki (w Gn
cji: Mojry). Jedna z nich przędzie nić ludzkiego życia, dri
ga ją mierzy, trzecia zaś przecina. Przeznaczeniu podl
gają wszyscy - nie tylko ludzie, lecz także bogowie.

Starożytność. Grecja i Rzym

Czytamy i interpretujemy

B Scharakteryzuj osobę mówiącą w wierszu. Co ją łączy z ad­
resatem utworu? Jaką postawę wobec niego przyjmuje?
B Dlaczego poeta przypomina przyjacielowi o nieuchronnej
śmierci? Czy człowiek powinien się z nią pogodzić? Uzasadnij.
B Co poeta mówi na temat losu ludzkiego? Podaj przykłady.
D Na podstawie wybranego fragmentu utworu wyj a
śnij, jaką rolę odgrywają w nim opisy przyrody.
B Wskaż w wierszu Do Deliusza elementy filozofii
stoickiej oraz epikurejskiej. Która z nich przeważa?
Czy ma to związek z wymową utworu? Uzasadnij.

Wybudowałem pomnik

Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu

strzelający nad ogrom królewskich piramid
nie naruszą go deszcze gryzące nie zburzy
oszalały Akwilon1 oszczędzi go nawet

łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków

Nie wszystek umrę wiem że uniknie pogrzebu
cząstka nie byle jaka i rosnący w sławę
potąd będę wciąż młody pokąd na Kapitol2

ma wstępować z milczącą westalką pontifeks3

I niech mówią że stamtąd gdzie Aufidus4 huczy
z tego kraju gdzie gruntom brak wody gdzie Daunus5
rządził ludem rubasznym ja z nizin wyrosły6
Nicolas Poussin, Natchnienie poety (ok. 1630), Luwr, Paryż. Starożytni uważali,
że większość sztuk opiera się na zasadzie naśladowania rzeczywistości.
pierwszy doprowadziłem nurt eolskiej pieśni7
Od zwykłych naśladowców odróżniano jednak poetów, którzy tworzyli z na­
do Italów8 przebiwszy najpewniejszą drogę
tchnienia bogów lub dzięki pomocy muz, patronek wszelkich sztuk.
Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem9
Melpomeno10 łaskawie opleć moje włosy
(Przełożył Adam Ważyk)

’ Akwilon - porywisty wiatr północny;2Kapitol - wzgórze w Rzymie z najstarszą świątynią Jowisza;3z milczącą westalką pontifeks - przy
składaniu ofiary na Kapitolu Wielkiemu Kapłanowi (pontifeksowi) towarzyszyła, milcząc podczas ceremonii, Wielka Westalka, czyli kapłanka
bogini W esty;4Aufidus - rzeka w Italii, wpadająca do Adriatyku, nad którą leżało rodzinne miasto poety Wenuzja;5Daunus - legendarny król
Apulii, krainy, na której pograniczu leżała Wenuzja; 6z nizin wyrosły - Horacy był synem wyzwoleńca; 7eolska pieśń - tzn. grecka poezja lirycz­
na; 8Italowie - tj. Rzymianie;9delficki laur - w Delfach rósł gaj laurowy poświęcony Apollinowi, patronowi poezji;10Melpomena - jedna z muz

Czytamy i interpretujemy
Wskazówki do analizy
i interpretacji
B Kim jest osoba mówiąca w wierszu? B Jaką funkcję pełni
Określ jej uczucia i stany wewnętrzne. w utworze motyw non
Duma artysty. Ten słynny wiersz był na­
Zwróć przede wszystkim uwagę na jej omnis moriar? Co Horacy
śladowany przez niezliczonych poetów
stosunek do własnej twórczości. w ten sposób akcentuje? różnych epok. Jest to najbardziej zna­
B Czemu służy wprowadzenie konteks­ B Wyszukaj w wierszu ny w literaturze europejskiej manifest r
tu autobiograficznego? Jakie wydarze­ zwrot do muzy. O co po­ dumy artysty z własnej twórczości.
nia z własnego życia poeta przywołuje? eta prosi?

'3. Horacy i liryka starożytna

 Komentarz

Jerzy Krokowski (1898-1967)

W zamieszczonym poniżej fragmencie Jerzy Krokowski dokonuje przeglądu tematy
- wybitny filolog klasyczny, au­
ki horacjańskich pieśni, podkreślając zarazem ich filozoficzne i moralne przesłanie.
tor licznych prac o starożytnej
poezji rzymskiej.

Jerzy Krokowski
[Horacjańska refleksja nad życiem]

[1] Do przyjaciół głównie zwraca się też Horacy w odach refleksyjnych, które st;
nowią koronę jego liryki i jej specjalną, osobliwą właściwość. I w odach, podobn
jak w satyrach i listach, głosi Horacy swą mądrość życiową, będącą swoistą mii
szaniną elementów epikurejskich i stoickich.
[2] Często przeciwstawia własne pragnienia temu, o co w pocie czoła ubiej
się tłum: bogactwo, zaszczyty, władzę. On pragnie żyć spokojnie i beztrosko, prai
nie swobody i niezależności, pragnie dożyć w pełni władz umysłowych starość
osłodzonej pieśnią. Najwyższe szczęście, spokój ducha nie podlegały zmiano:
fortuny [...]. Kto trzyma się w życiu „złotego środka”, ten w szczęściu zachov
miarę, przygotowany na zmiany fortuny, a w złej doli nie upadnie na duchu. N
trzeba myślą sięgać daleko w przyszłość, ale cieszyć się tym, co dzień niesie, i pe
ną ręką czerpać z uroków życia (carpe diem).
[3] Z myślą o urokach świata i życia kojarzy się często myśl o śmierci, kti
rej posępne a nieuchronne skrzydła rzucają cień na żywot zarówno biedaka, j;
bogacza, i sprawiają, że ludzkie szczęście jest ograniczone ciasnymi granicar
krótkotrwałego życia. Nie trwoży ona jednak poety, raczej zachęca do porzuceń
troski o znikome doczesne dobra i do radowania się z powabów świata. [... ]
[4] Refleksja moralna towarzyszy poecie na każdym kroku. Np. piękność n
tury, dla której ma bystre oko i którą umie malować drobnymi, ale wyrazistyr
rysami, nasuwa mu skojarzenia z ludzkim życiem i ludzkimi sprawami.
(Fragment Wstępu do Wyboru poezji Horaceg

D Na podstawie 1 . akapitu odpowiedz na pytanie, co wyróżnia poezję Horacego.

□ Wyjaśnij użyte w 1. akapicie wyrażenie „korona jego liryki”.
O W jakim stosunku pozostaje 2. akapit do 1. akapitu? Wskaż właściwą odpowiedź.
A. Jest rozwinięciem tezy postawionej w 1. akapicie.
B. Podejmuje nowy wątek.
C. Jest polemiczny w stosunku do 1. akapitu.
D. Nie łączy się z 1. akapitem.
□ Wynotuj z 2. akapitu poglądy charakterystyczne dla filozofii stoickiej i epikurejskiej.
O Jak rozumiesz wyznawaną przez Horacego zasadę „złotego środka”? Odpowiedz na
podstawie 2 . akapitu.
B W jakim celu autor trzykrotnie powtarza w jednym zdaniu czasownik „pragnie”?
B Odszukaj w 3. akapicie metaforę i zinterpretuj krótko jej sens.
B Czemu służy w wierszach Horacego myśl o śmierci?
B Na podstawie 4. akapitu odpowiedz na pytanie, jaką rolę odgrywa w horacjańskiej
poezji natura.

Starożytność. Grecja i Rzym

Dialogi z tradycją

Zbigniew Herbert i i Teksty, s. 24 Zbigniew Herbert (1924-1998)

Historia Minotaura - poeta, eseista i dramaturg,
podejmujący w swojej twórczo­
ści problemy moralno-filozo-
W nieodczytanym jeszcze piśmie linearnym A opowiedziano prawdziwą historię ficzne, widziane w kontekście
księcia Minotaura. Był on - wbrew późniejszym plotkom - autentycznym synem tradycji kultury europejskiej.
króla Minosa i Pasifae. Chłopak urodził się zdrowy, lecz z nienormalnie dużą gło­
wą - co wróżbiarze poczytywali jako znak przyszłej mądrości. W istocie Minotaur
rósł w lata swoje jako silny, nieco melancholijny - matołek. Król postanowił od­
dać go do stanu kapłańskiego. Ale kapłani tłumaczyli, że nie mogą przyjąć nienor­
malnego księcia, bo to mogłoby obniżyć już i tak nadszarpnięty przez odkrycie
koła - autorytet religii.
Sprowadził tedy Minos modnego w Grecji inżyniera Dedala - twórcę głośnego
kierunku architektury pedagogicznej. Tak powstał labirynt. Przez system korytarzy,
od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych, różnicę poziomów i schody
abstrakcji miał wdrażać księcia Minotaura w zasady poprawnego myślenia.
Snuł się tedy nieszczęsny książę popychany przez preceptorów1 korytarzami
indukcji2 i dedukcji2, nieprzytomnym okiem patrzył na poglądowe freski. Nic
z tego nie rozumiał.
Wyczerpawszy wszystkie środki, król Minos postanowił pozbyć się zakały rodu.
Sprowadził (także z Grecji, która słynęła ze zdolnych ludzi) zręcznego mordercę Te-
zeusza. I Tezeusz zabił Minotaura. W tym punkcie mit i historia są ze sobą zgodne.
Przez labirynt - niepotrzebny już elementarz - wraca Tezeusz, niosąc wielką,
Kreteńczyk, malowidło z Knossos
krwawą głowę Minotaura o wytrzeszczonych oczach, w których po raz pierwszy (ok. XVIII—XV w. p.n.e.). W Knossos na
kiełkować zaczęła mądrość - jaką zwykło zsyłać doświadczenie. Krecie odkryto ruiny imponującego
(P an C ogito, 1974) pałacu. Jego skomplikowana struktura
nasunęła archeologom przypuszczenie,
że to właśnie siedziba władców wyspy
1preceptor - dawniej nauczyciel;2 indukcja - rozumowanie polegające na przechodzeniu od szczegółu
była mitycznym labiryntem. Ściany pała­
do ogółu;3 dedukcja - rozumowanie polegające na przechodzeniu od ogółu do szczegółu
cu były pokryte pięknymi malowidłami.

W skazów ki do analizy i interpretacji

M ity w kulturze współczesnej. W twórczości
Zbigniewa Herberta tradycja antyczna odgrywa
bardzo ważną rolę. Poeta ceni piękno i mądrość
mitycznych opowieści, ale zdaje sobie zarazem
sprawę, że w kulturze XX w. mity utraciły sa­
kralne znaczenie. Większość czytelników traktu­
je mitologię tylko jako zbiór baśni lub naiwnie
zniekształcone opisy wydarzeń historycznych.
Mity nie uświęcają już rzeczywistości, w odbio­
rze współczesnych ludzi są pozbawione sacrum.
Reinterpretacja mitu. W Historii Minotaura Herbert przyjmu­
je z pozoru perspektywę XX-wiecznego niedowiarka i reinter-
pretuje (tj. odczytuje na nowo) mit o Tezeuszu i Minotaurze.
Opowieść okazuje się przerażająco banalna - książę z powo­
du swojej ułomności zostaje ukryty przed światem, a potem
zamordowany z rozkazu ojca. Ale nawet w tej przetworzonej
wersji losów Minotaura ujawnia się moc mitu odsłaniającego
prawdy ludzkiego istnienia: odwieczną bezwzględność władzy
(słabi i kalecy nie są jej potrzebni) oraz majestat i potęgę śmier­
ci (zabity książę odnajduje wreszcie mądrość).

Dialogi z tradycją 57
Czytamy i interpretujemy

D Przypomnij sobie mit o Tezeuszu i Minotaurze.
Możesz np. skorzystać z Mitologii Greków i Rzymian
Zygmunta Kubiaka lub innych dostępnych ci źródeł.
W jaki sposób Zbigniew Herbert nawiązuje do mi­
tycznej opowieści o Tezeuszu i Minotaurze?
D Czego symbolem jest labirynt w utworze Herberta?
Dlaczego poeta nazywa go elementarzem?
B Jakiego symbolicznego znaczenia nabierają w tekście
Herberta postacie mityczne: Dedal, Tezeusz, Minotaur,
Minos? Jakie motywy kierują postępowaniem bohaterów?
Zwróć uwagę na to, co mówi o nich poeta.
D Wyjaśnij, jaka jest wymowa (puenta) utworu.
□ Jak literacka reinterpretacja wpływa na sferę sacrum,
która jest ważnym elementem mitu?

Ernest Bryll Teksty, s. 4

Ernest Bryll (ur. 1935) - poeta,
pisarz i dramaturg, często
podejmujący problematykę
narodowych i kulturowych
mitów.
Rekonstrukcja chóru Sofoklesowego
Bóg, co cię strącił, dziś po ciebie sięga...
- Drżysz w jego palcach. Już kłusem ruszają
poselstwa, już rozwarte bramy wszystkich rajów,
już opływasz w przyjaciół. Wielka jest potęga
bożego tknienia - ono nam przywraca
źrenice zbyt pośpiesznie niegdyś wyłupione,
myśli przeklęte. Ono jednym gromem
objawia, coś przeczuwał.
Po cóż nasza praca,
po cóż bieg nieudolny, by pod boską dłonią
- ciągnącą cień jak burza - umknąć złego gradu,
ocalić swoje. Po cóż było jadu
smakować tyle - aby dzisiaj lepiej
wierzyli twym źrenicom - właśnie kiedyś ślepy.

- Człowieku. Chociaż ziemię lemieszami orzesz,

konie ujarzmiasz i okrutne morze,
starczy zaledwie jednej myśli bożej,
złego skinienia - byś tego dokonał,
co nawet senne nie zwiastują zm ory...
Stąd twoja ręka - nie boża - skrwawiona,
znieś teraz kary, przyucz się pokory
i bądź szczęśliwy, gdy w dymiące trzewia
świata, bóg dłoń zanurzy - by sięgnąć po ciebie
- jak po Edypa sięgnął.
Nie wszystkim Ateny
na odrodzenie dano. Nie wszystkim gaj święty;
bóg otrząsnął swe palce i schodzisz ze sceny
mały jak resztka brudu. Nawet nie przeklęty.
(Twarz nieodsłonięta, 1963)

Starożytność. Grecja i Rzym

Czytamy i interpretujem y
ES Co świadczy o tym, że wiersz jest styli­
zowany na chór z antycznej tragedii? Zwróć
uwagę na aluzję literacką, wypowiedzi
o charakterze sentencjonalnym oraz środki
językowe (styl wypowiedzi).
□ Chór w wierszu Brylla wypowiada się na
temat relacji między bogiem a człowiekiem.
Co mówi na temat roli boga w ludzkim
życiu? Wyjaśnij, czy człowiek współczesny
tę rolę akceptuje.
E3 Porównaj funkcję, jaką pełni patos w tra­
gedii greckiej i w wierszu Brylla.
□ Jak rozumiesz tytuł utworu? Wyjaśnij
znaczenie wyrazu „rekonstrukcja” w kon­
tekście wniosków z interpretacji utworu.
B Pracując w grupach, przygotujcie głośne
wykonanie wiersza Brylla tak, aby oddać
nastrój pieśni greckiego chóru. Możecie
wprowadzić partie chóralne i wygłaszane
indywidualnie, podkład dźwiękowy, powta­
rzanie niektórych wersów. Następnie zapre­
zentujcie swoje wykonania i oceńcie, które
zrobiło największe wrażenie.
Stanisław Grochowiak
Do Licy
Bóg mnie wysłuchał - i przekwitasz, Lico,
Wdziałaś na główkę kapturek pajęczy;
Ruszysz się, słychać: każda kostka dźwięczy,
Przez cienką skórę nawet ślepi widzą.
A to, co widzą, nie jest tajemnicą:
Szkielecik ptaka od krwiobiegu cieńszy,
Serce tak małe, że w żeber obręczy
Jest łzą z ołowiu. Przekwitłaś mi, Lico.
Opadłaś, Lico. Zapadłaś się w sobie,
Tak, jak się ziemia znienacka zapada,
A każdy mija poruszoną stronę...
Sproszę przyjaciół. Piękną ucztę zrobię,
Niech aż do świtu toczy się biesiada.
Niech czas przetrawi kostki poruszone.
(Agresty, 1963)
Wskazówki do analizy i interpretacji
Komentarz do Króla Edypa. Utwór Ernesta Brylla można uznać za
poetycki komentarz do tragedii Sofoklesa Król Edyp. W ostatniej
strofie poeta nawiązuje też do tragedii Edyp w Kolonos opisującej
dalsze losy nieszczęsnego króla Teb, który błąkał się niewidomy, aż K
dotarł do Kolonos, niedaleko Aten. Tam umarł i został pogrzebany — 4»
w świętym gaju (starożytni czcili bogów nie tylko w świątyniach,
lecz także w miejscach uważanych za święte, np. lasach, górach),
bogowie zaś postanowili, że pobłogosławią krainie, gdzie spoczną
jego prochy. W wierszu zostaje wydobyta jedna z najważniejszych
idei tragedii greckiej: człowiek jest bezradny wobec tajemnic prze- ~—U
znaczenia, wobec sfery sacrum, i popełnia straszny błąd, jeśli my­
śli, że kieruje swoim losem. W jednej chwili jego życie może się
bowiem odmienić.
Pycha i wina tragiczna w naszej epoce. Bryll tematycznie i sty­
listycznie nawiązuje do chórów z tragedii greckich, ale kieruje
swój utwór do ludzi żyjących współcześnie. Jeśli Edyp był skażo­
ny pychą i obarczony winą tragiczną, to cóż można powiedzieć
o ludziach XX i XXI w., zapominających często o swoich ograni­
czeniach, odrzucających sferę sacrum i uniwersalne wartości, wie­
rzących tylko w potęgę człowieka, w naukę i karierę? Pycha ludzka
w jednej chwili może zostać ukarana. Musimy zgodzić się na swój
los, na nieodłączne od istnienia cierpienie, na rolę aktorów, którzy
w pewnym momencie zejdą po prostu bezimiennie ze sceny.
i i Teksty, s. 53-54 Stanisław Grochowiak
(1934-1976) - poeta i drama­
turg, prowokacyjnie łączący
doskonałość tradycyjnej
często formy z programowym
odrzuceniem dawnej estety­
ki, co przejawia się niekiedy
w szokującym słownictwie
i celowej brzydocie obrazów
poetyckich.
Dialogi z tradycją 59
 Czytamy i interpretujemy
Wskazówki do analizy i interpretacji

Śmierć miłości i radość życia. W swoich pieśniach Horacy

wzywał do korzystania z uciech życia, ponieważ czas bez­
litośnie ucieka, a los ludzki jest niepewny: jeśli nie przyj­
dzie po nas rychła śmierć, czeka nas uciążliwa starość. Lice
(Lika) to jedna z adresatek wierszy rzymskiego poety, ko­
bieta, którą darzył uczuciem, ona zaś odrzucała jego zaloty.
Niespełnioną miłość mógł uleczyć tylko czas: gdy Lice się
zestarzała, poeta uwolnił się od swych pragnień.
Grochowiak wykorzystuje ten motyw horacjański (pierw­
szy wers jest niemal dokładnym cytatem z Pieśni Horacego,
ks. IV, 13), by opisać wyzwolenie od dręczącego uczucia.
Niszcząca siła czasu, tak obrazowo przedstawiona w trzech
pierwszych strofach, jest straszna, ale i wyzwalająca. Uwol­
niony od pożądania poeta może zasiąść do biesiady z przy­
jaciółmi.
D Na czym polega poetycki dialog Grochowiaka
z Horacym? W jaki sposób współczesny poeta
wykorzystuje motyw horacjański?
□ Co jest tematem wiersza? Wybierz z podanych
propozycji.
miłość ■ przemijanie ■ rozpad ludzkiego ciała
■ zemsta kochanka za zawiedzione uczucie ■ nie­
spełniona miłość ■ gorycz i poczucie samotności
■ pochwała brzydoty ■ starość
El Jaki jest stosunek osoby mówiącej do adresatki
wiersza? Co do niej czuje?
D Czym różni się poetycki język Grochowiaka od
języka rzymskiego mistrza? Zwróć uwagę na za­
stosowane przez poetę paradoksy, słownictwo ora
przenośnie.

Rozważamy, podsumowujemy, piszemy

D Ustosunkuj się do stwierdzenia: Mity greckie są jak lustro, w którym przeglądały się
wszystkie pokolenia, odnajdując w nich własne, czasami przerażające odbicie. Napisz n;
ten temat rozprawkę.
B Napisz wypracowanie na temat: Kim mógłby być współczesny Prometeusz? Odwołaj
się w swojej pracy do różnych tekstów kultury.
B Czy człowiek jest skazany na cierpienie? Napisz wypracowanie na ten temat, odwołu
jąc się do tragedii Król Edyp Sofoklesa.
B Jaką wizję ludzkiego losu przedstawia Antygona Sofoklesa? Swoje stanowisko poprzy
argumentami.
B Do której ze starożytnych szkół filozoficznych chciałbyś się zapisać? Uzasadnij swój
wybór.
* B Na podstawie poznanych wierszy Horacego scharakteryzuj przedstawione w nich
postawy wobec świata.
Wprowadzenie
Kształtowanie się Biblii. Najstarsze teksty Biblii,
świętej księgi Izraela, uznanej także przez chrze­
ścijaństwo za natchnioną przez Boga (czyli choć
spisaną przez ludzi, to zawierającą nauki samego
Stwórcy), powstały zapewne pod koniec panowa­
nia Salomona, przed blisko trzema tysiącami lat.
Początkowo biblijne opowieści przechowywała tra­
dycja ustna. Otwierający Biblię Pięcioksiąg (księ­
gi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzo­
nego Prawa) otrzymał ostateczny kształt dopiero
pod koniec V w. p.n.e., współcześnie z wielkim
stuleciem kultury greckiej. Proces formowania się
Pisma Świętego trwał jednak dalej: Biblii żydow­
skiej do II w. p.n.e., chrześcijańskiej zaś aż do koń­
ca I stulecia naszej ery. Ustalenie listy ksiąg kano­
nicznych (tzn. tych, które uznano za autentyczne
i natchnione) nastąpiło dopiero w IV w.
Biblia formowała się więc przez stulecia i nie ma
jednego autora. Nie jest także dziełem jednolitym
pod względem gatunkowym. Złożyły się na nią
Gatunki literackie w Biblii
Autorzy biblijni przyswoili sobie formy literackie, któ­
re istniały w ich czasach. Są to m.in.:
■ opowiadanie dydaktyczne (np. fragment z Księgi
Rodzaju o ofierze Abrahama),
opowieść historyczna (np. historia królów Izraela
w 1. i 2. Księdze Królewskiej),
baśń o ukrytym sensie moralnym (np. opowieść
z Księgi Tobiasza o wędrówce młodego bohatera
w towarzystwie anioła po lekarstwo dla ślepego
ojca),
hymn (np. fragment 1. Listu św. Pawła do Koryntian),
■ psalm,
poemat miłosny (np. Pieśń nad pieśniami),
poemat filozoficzny (np. fragmenty Księgi Hioba),
przypowieść, inaczej parabola,
list apostolski (np. listy św. Pawła),
kazanie (np. Kazanie na Górze).
Starożytność. Świat
pisma wielu, często bezimiennych twórców, :
gających po różne formy i gatunki literackie, kt
ukształtowały się i rozwinęły w kulturze dawni
Izraela.
Nazwa i zawartość. Słowo „Biblia” po grecku z
czy „księgi” (gr. biblion ‘księga’). Jedyna to w
książka w dziejach ludzkości, którą można rum
po prostu księgą. Składa się ona z ponad 70 tekst
w większości spisanych po hebrajsku. Po gre<
zapisano fragmenty, które powstały najpóźniej, j
starożytni Żydzi weszli w bezpośrednie konta
z kulturą grecko-rzymską. Izraelici skazani 1
często na życie w diasporze. Słowo „diaspora”
chodzi z języka greckiego i oznacza „rozproszer
Określa się tak sytuację Żydów, którzy żyli wś
wyznawców innych religii z dala od swojej zie
Taki los spotkał cały naród izraelski po klęsce
wstania przeciw Rzymowi w 132 r. Rzymianie i
gnali wtedy lud Izraela z Palestyny.
Stary i Nowy Testament. Biblia jest świętą k
gą dwóch religii: judaizmu, czyli religii żydów, o
chrześcijaństwa. Żydzi uznają za natchnioną pi
Boga tylko pierwszą, hebrajską część Pisma, 1
Stary Testament (w skrócie: ST), odrzucają
późne teksty greckie, zwane przez chrześcijan 1
wym Testamentem (NT). Nazwy te odzwierciec
ją najważniejszą ideę obu części. Jest nią przyn
rze (łac. testamentum) ludzi ze Stwórcą. W Star
Testamencie Bóg zawarł je z Izraelem, uznar
za naród wybrany. Pierwsza część Biblii opii
właśnie burzliwe dzieje tego przymierza.
Nowy Testament opowiada zaś o Jezusie z ’
zaretu, który - jak wierzą chrześcijanie - był
nem Bożym i Mesjaszem, zapowiedzianym w !
rym Testamencie. To właśnie On przez swoją m
i śmierć na krzyżu przypieczętował nowe przyn
Biblii
rze, zawarte przez Boga już nie z jednym ludem,
lecz otwarte dla wszystkich narodów i wszystkich
ludzi, którzy zechcą je przyjąć.
Jak odnaleźć cytat z Biblii?
Wszystkie próby uporządkowania Biblii nie roz­
strzygały jednak problemu, jak odnaleźć konkretny
fragment w tej liczącej wiele tysięcy stron księdze.
Najpierw w XIII w. podzielono więc biblijne księgi na
rozdziały. Ostatecznie problem rozwiązano w XVI w.,
wprowadzając numerację rozdziałów i wersetów
Biblii. Jeśli znajdziemy więc gdzieś skrótowy zapis,
np. Rdz 3,12, to szukać będziemy w Księdze Rodzaju
w rozdziale 3, wersecie 12. Wyjaśnienie przyjętych
skrótów znaleźć można na początku każdego prawie
wydania Pisma Świętego.
Przekłady Pisma Świętego. Biblię w językach
oryginału mogą studiować tylko nieliczni specjaliści,
większość czytelników korzysta więc z przekładów.
Przez stulecia tłumaczono Biblię na różne języki.
Nie ma chyba narodu, który nie miałby swojej wersji
Pisma Świętego. Najsłynniejsze polskie tłumaczenie
ksiąg Starego i Nowego Testamentu powstało pod
koniec XVI w. Przygotował je ks. Jakub Wujek. Jest
to wersja Pisma Świętego, która przez blisko 400 lat
była używana w polskim Kościele i głęboko wrosła
w naszą tradycję literacką oraz językową, stając się
wzorem stylu biblijnego (zob. s. 84).
Współcześni Polacy posługują się najczęściej
przekładem z języków oryginalnych, dokonanym
przez wielu tłumaczy w 1965 r., zwanym Biblią Ty­
siąclecia (skrót BT), ponieważ powstał z okazji ob­
chodów tysiąclecia chrztu Polski.
Autorytet Pisma Świętego. Przez długie stule­
cia Pismo Święte cieszyło się wśród Europejczy­
ków niekwestionowanym autorytetem, ponieważ
wskazywało ludziom podstawowe wartości. Także
dziś odwołujemy się do wątków i motywów biblij­
nych, posługujemy się normami etycznymi wyzna­
czonymi przez Księgę, nawiązujemy do biblijnych
wzorców osobowych. Wynika to przede wszystkim
z uniwersalnego charakteru mądrości biblijnej.
Na przykład Dekalog (z gr. deka ‘dziesięć’, lógos
‘słowo’), czyli Dziesięcioro Przykazań, w odróż­
nieniu od większości kodeksów moralnych staro­
żytności ściśle regulujących różne sfery ludzkiego
życia (m.in. modlitwa, jedzenie, higiena), to uni­
wersalne zasady etyczne, które można odnieść do
każdej sytuacji. Właśnie dlatego stały się one póź­
niej własnością całej niemal ludzkości.
Dialog z Biblią. Przez stulecia Biblia była najważ­
niejszym punktem odniesienia dla nowożytnych
myślicieli, którzy najpierw konfrontowali jej prze­
słanie z ideami starożytnych Greków i Rzymian,
później z naukowym obrazem świata i człowieka.
Jego powstanie nie przekreśliło jednak roli Pisma
Świętego. Co najwyżej zmienił się sposób lektury
tekstów biblijnych. Księga nadal udziela odpowie­
dzi na najważniejsze pytania, a w naszym języku
wciąż funkcjonuje wiele symboli i sentencji, któ­
re pochodzą z Biblii, przyswojonych tak głęboko,
że zwykle nie zdajemy sobie sprawy z ich źródła
(zob. s. 65).
Znak wspólnoty i źródło źródeł. Obecność trady­
cji biblijnej to jeden ze znaków wspólnoty naszego
świata. Wszystkie narody, które znalazły się w polu
oddziaływania chrześcijaństwa, musiały ustosun­
kować się do treści zawartych w Piśmie Świętym.
Proces przyswajania, dialog i polemika z tradycją
biblijną określają w dużym stopniu dzieje kultur
i literatur poszczególnych narodów.
Biblia jest także niewyczerpanym źródłem m o­
tywów i tematów dla sztuki europejskiej. Najwięksi
artyści przedstawiali w swoich dziełach sceny z Pi­
sma Świętego, posługiwali się jego symbolicznym
językiem. Można więc powiedzieć, stosując typo­
wą dla Biblii figurę stylistyczną, że jest to prawdzi­
we źródło źródeł, pieśń pieśni i księga ksiąg.
Biblijna symbolika liczb - przykłady
— %
____
Trzy - oznacza boskość; Bóg Izraela jest po trzykroć
święty (Iz 6,3); trzech aniołów towarzyszy Bogu, który
objawia się Abrahamowi (Rdz 18,2); trzy razy Izraelita
musiał stawać przed obliczem Boskim (Wj 23,17).
Cztery - to liczba pełni i całości; cztery są rzeki raju,
cztery są wiatry i krańce ziemi; to symbol całego stwo­
rzonego świata.
Siedem - oznacza doskonałość i pełnię; siedem było
dni stworzenia świata, każdy siódmy rok jest święty
(Wj 23,10); siedemdziesiąt siedem razy trzeba przeba­
czać (Mt 18,22).
Wprowadzenie 63
 STARY TESTAMENT
K s ię g a R o d z a ju (skrót: Rdz). Rozpo­
czynająca Biblię Księga Rodzaju (w zna­
czeniu: księga początków, rodowodu,
genezy; po łacinie zwana Księgą Gene­
sis) powstała w wyniku stopienia się
kilku tradycji (tzn. fragmenty różnych
autorów połączono ok. V w. p.n.e. w je­
den tekst). Opowiada ona o powstaniu
świata i ludzi, o pierwotnych związkach
Stwórcy i stworzenia. Głównymi bohate­
rami drugiej części księgi są patriarcho­
wie (czyli praojcowie): Abraham, Izaak,
Jakub i Józef.
W y j ś c i a (Wj). Jest to
K s ię g a opowieść
0 wyjściu Izraelitów z Egiptu i ich w ę­
drówce do Ziemi Obiecanej - Kanaanu.
Centralną postacią tej części Biblii jest
Mojżesz.
I z a j a s z a (Iz). Najsłynniejsza księ­
K s ię g a
ga prorocka. Izajasz, powołany przez
Boga w niezwykłym widzeniu (w Św ią­
tyni jerozolimskiej prorok zobaczył Boga
w otoczeniu aniołów), głosił upadek
1 wskrzeszenie Izraela oraz nadejście
Mesjasza.
___
ff' Massaccio [mazaczczlo], Wygnanie i raju
(ok. 1425), fresk z kaplicy Brancaccich [branka-
czich], kościół Santa Maria del Carmine, Florencja
Michał Anioł, Potop (1508-1512), fragment fresku z Kaplicy Sykstyńskiej, Watyk
K s ię g a
H io b a (Hi). Opowiada o p
bożnym mężu, na którego Bóg zes
wszystkie możliwe nieszczęścia. Księ
Hioba rozważa problem cierpienia, k1
re nie musi być karą za jakieś przewii
lecz wynika z nieodgadnionych Boży
wyroków, a dla człowieka jest pró
jego wiary.
K s ię g a p s a l m ó w (Ps). Psalmy, h
brajskie pieśni religijne, to najwięks
osiągnięcie poezji biblijnej. Autorsh
150 psalmów przypisywano tradycyjr
królowi Dawidowi. Księga jest jedn
dziełem wielu autorów, które powsl
wało w ciągu kilkuset lat.
P ie ś ń n a d p ie ś n ia m i (Pnp). Słyn
biblijny poemat miłosny w formie
rycznego dialogu między Oblubieńce
i Oblubienicą. Od stuleci trwa dysk
sja nad interpretacją tej księgi. D;
przeważa stanowisko, że w Pieśni n,
pieśniami łączy się ludzka i Boża n
łość, prawdziwa miłość między ludźi
jest bowiem zawsze odbiciem miło:
Boga.
 N O W Y TESTAMENT

C z t e r y
E w a n g e lie (wg św. M ateusza, skrót:
Mt; św. Marka - Mk; św. Łukasza - Łk; św. Jana
- J). Słowo „ewangelia” oznacza po grecku do­
brą nowinę, nowinę o przyjściu zapowiadanego
w Starym Testamencie Mesjasza - Zbawiciela.
Cztery Ewangelie przedstawiają niektóre w y­
darzenia z życia Jezusa oraz Jego nauczanie.

A p o k a lip s a (Objaw ienie) św. Jana (Ap). To

nazwa ostatniej księgi Nowego Testamentu,
a tym samym całej Biblii chrześcijańskiej.
Przedstawia ona w symbolicznym języku w i­
zję dopełnienia się dziejów i odsłania osta­
teczny sens Bożych planów.

Opowieści biblijne
Pieter Bruegel [brojgel], Wieża Babel (1563), Kunsthistorisches Museum, Wiedeń
K a in i A b e l (Rdz 4,1-5). Nie było zgody między synami Adama.
Gdy bracia składali ofiarę, Pan łaskawszym okiem spojrzał na pło­
nący stos Abla. W yw ołało to gniew Kaina, który skrytobójczo po­
zbawił życia młodszego brata. Bóg naznaczył piętnem pierwszego
Słynne cytaty biblijne
mordercę i skazał go na wygnanie.
Bo prochemjesteś i w proch się obrócisz!
(Bóg do pierwszego człowieka; Rdz 3,19)
Potop (Rdz 7,1-24). W początkach dzie­
W ie ż a B a b e l (Rdz 11,1- 9).
jów Bóg często okazywał swój gniew. Gdy Jestem cudzoziemcem w obcej ziemi.
Ludzie zapragnęli zbudować
Stwórca, widząc grzechy ludzkości, posta­
wieżę sięgającą nieba. Ich py­ (Mojżesz o sobie; Wj 2,22)
nowił zesłać na świat oczyszczające wody
cha nie podobała się Stwórcy,
potopu, tylko Noe zasłużył na łaskę oca­
pomieszał więc budowniczym
‘ arność nad marnościami
M
lenia. Bóg kazał sprawiedliwemu mężowi i wszystką marność.
języki, by uniemożliwić im
zbudować arkę, w której schroniła się (Koh 1,2)
dalszą pracę, a potem rozpro­
rodzina patriarchy oraz przedstawiciele
szył ich po całej ziemi.
wszystkich gatunków zwierząt. ‘H ic nowego podsfońcem
(Koh 1,9)

S o d o m a 1 G o m o r a (Rdz 19 ,1- 2 3 ) . Pan, zagniewany rozwiązłością mieszkań­ Wszystkie rzeczy mają czas,
ców Sodomy i Gomory, postanowił zniszczyć deszczem z ognia i siarki oby­ a swym zamierzonym biegiem
dwa miasta. Na ocalenie zasłużył tylko bratanek Abrahama, Lot. Aniołowie przemija wszystfo pod sfońcem.
wyprowadzili jego rodzinę z miasta. Żona Lota nie posłuchała Bożego zaka­ (Koh 3,1)
zu, by nie oglądać się za siebie. Odwróciła się i za karę została przemieniona
w słup soli. 9{ie samym cfdebemżyje człowiek
(Mt 4,4; tk 4,4)

w a l k a ) a k u b a z a n i o ­ S ą d S a l o m o n a (1 Kri 3,16-28). Dwie mieszka­ 9{ie możecie siużyć Bogu i Mamonie!

łe m (Rdz 32,25-31). Jeden jące w tym samym domu kobiety równocześnie (Chrystus do uczniów; Mt 6,24)
z najbardziej tajemniczych urodziły synów. Jeden z nich zmarł w nocy. Rano
Bo wszyscy, którzy za miecz
fragmentów Biblii. Praoj­ zaczął się spór o to, której syn przeżył. Aby
ciec Jakub spotkał na swej rozpoznać prawdziwą matkę, Salomon rozkazał
chwytają, od miecza poginą.
drodze anioła i zmagał się rozciąć niemowlę na pół i dać każdej z kobiet (Chrystus do ucznia; Mt 26,52)
z nim przez całą noc, aż po kawałku okaleczonego ciała. Wówczas jedna
9{ie daj się zwyciężyć zfu,
otrzymał błogosławień­ z nich zgodziła się, by dziecko przyznano ry­
stwo i nowe imię'. Izrael walce. Po tym znaku szczerej miłości Salomon
tęcz zfo dobrem zzoyciężaj.
(hebr. ‘walczący z Bogiem’ poznał, że to właśnie ona jest matką chłopczy­ (św. Paweł; Rz 12,21)
lub ‘Bóg walczy’). ka, i kazał go jej zwrócić.

Wprowadzenie
 Człowiek i Bóg
Historia święta. W świecie Biblii wszystko, co
człowiek czyni, odnosi się do Stwórcy. Tylko z tej
perspektywy ludzkie postępki mają jakiś sens.
Grzech pierworodny oznacza odejście od Boga,
zburzenie pierwotnego ładu stworzenia, w którym
człowiek miał zagwarantowaną rajską szczęśli­
wość. Skruszeni grzesznicy, zaznawszy wielu nie­
doli, wracają wciąż do Pana. Ten schemat grzechu,
upadku, pokuty i skruchy wielokrotnie pojawia się
w biblijnych opowieściach, które uczą, że chociaż
ludzie są podatni na zło, to jednak mogą przezwy­
ciężyć swoją słabość i dążyć do dobra. W tej dro­
dze wspiera ich Bóg - sprawiedliwy i groźny, lecz
także wybaczający. Każde wydarzenie jest w Biblii
fragmentem historii świętej, każda czynność dnia
codziennego zyskuje wymiar sakralny, uświęcony.
W Biblii historii świętej towarzyszą modlitwy.
Człowiek dziękuje Bogu za dar stworzenia, błaga
Go o pomoc, wyznaje przed Nim swoje winy. Te
modlitwy, z początku krótkie i proste, przybierają
z czasem wyrafinowaną formę poetycką. Dlatego
Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł inspi­
racji dla poetów religijnych różnych epok, także
współcześnie.
Przypomnienie lektury z gimnazjum ►
►Księga Rodzaju
[Stworzenie świata i człowieka]
Wykorzystaj swoją wiedzę
□ Przypomnij sobie biblijną opowieść o stworzeniu
świata (Rdz 1; 2,1-4). Następnie wpisz do tabeli w od­
powiedniej kolejności dzieła Boga. Wyjaśnij, czy proces
tworzenia świata jest logiczny i przemyślany.
□ Porównaj biblijną opowieść o początkach z greckim
mitem o powstaniu świata. Jakie widzisz podobień­
stwa, a jakie różnice?
66 Starożytność. Świat Biblii
Mądrość biblijna. Biblijne opowieści dotycz;
przede wszystkim spraw podstawowych: jaki jes
sens naszego życia, dlaczego człowiek musi cier
pieć, czym jest miłość? Mądrość biblijna nie poleg
na wiedzy czy też na znajomości praw rządzącycl
naturą (do ich poznania dążyli np. filozofowie grec
cy). „Mądrość bowiem tego świata jest głupstwen
u Boga” - powie św. Paweł (1 Kor 3,19), a wedłuj
Koheleta (Eklezjastesa): „w wielkiej mądrości -
wiele utrapienia, a kto pomnaża wiedzę, pomnaż;
i cierpienie” (Koh 1,18). Prawdziwą mądrością jes
zaufanie Bogu i postępowanie zgodnie z Jego wolą.
Różne oblicza miłości. Człowiek powinien przedi
wszystkim wierzyć w nieskończoną miłość Stwór
cy. Już w Starym Testamencie surowy i groźny Par
dawał wielokrotnie jej dowody, wybaczając lu
dziom winy i otaczając ich opieką. Miłości człowie
ka do Boga powinna towarzyszyć miłość międz;
ludźmi, która odzwierciedla stosunek Stwórcy dc
stworzenia. Kochając to, co stworzył Bóg, kochanr
przecież także Jego. Tę postawę streszcza biblijni
przykazanie: „Będziesz miłował bliźniego jak sie
bie samego” (Kpł 19,18).
Dzień Akt stwórczy
1
II
 Teksty

Z Księgi Hioba
[Próba Hioba]
Zam ożność H ioba
Żył w ziemi Us człowiek imieniem Hiob. Był to mąż sprawiedliwy, prawy, bogo- ---- 7 7 ~—
bojny i unikający zła. Miał siedmiu synów i trzy córki. Majętność jego stanowiło pięćset jarzm w o w ^ pięćset
siedem tysięcy owiec, trzy tysiące wielbłądów, pięćset jarzm wołów1 i pięćset oślic
oraz wielka liczba służby Był najwybitniejszym człowiekiem spośród wszystkich
ludzi Wschodu. Synowie jego mieli zwyczaj udawania się na ucztę, którą każdy
z nich urządzał po kolei we własnym domu w dniu oznaczonym. Zapraszali też

Georges de La Tour, Hiob (1649),

Musée Départemental des Vosges, Épinal

Wskazówki do analizy i interpretacji

Obraz francuskiego manierysty Georges’a de La Toura [żorża

do la tura] pogrążony jest w lepkim mroku, rozświetlonym
jedynie blaskiem świecy, którą trzyma żona Hioba. Światło
rzuca chwiejne, tajemnicze refleksy na prostą suknię kobiety
i wychudłe ciało cierpiącego człowieka. Żona drwiąco uno­
si rękę nad głową Hioba, jakby chciała uderzyć się palcem
w czoło. Mówi: „Jeszcze trwasz mocno w swojej prawości?
Złorzecz Bogu i umieraj!” (Hi 2,9). Hiob jest samotny jak
żebrak, którego mijamy obojętnie na ulicy. Samotny i nagi
w oczach Boga. Otacza go pustka surowych płaszczyzn
ascetycznego tła. La Tour wie, że człowiek zostaje zawsze
sam w swoim cierpieniu. Zmęczony Hiob podnosi bezradnie
głowę i cichym głosem upomina żonę: „Mówisz jak kobieta
szalona. Dobro przyjęliśmy z ręki Boga. Czemu zła przyjąć nie
Szzz możemy?” . Nie, nie ma zamiaru się poddać. I rzeczywiście,
w końcu jego postawa zwycięża.

feĆ3 ?

Czytamy dzieła sztuki

D Co oświetla świeca, którą trzyma żona Hioba?

H Dlaczego duża część płótna pogrążona jest w ciemności?
Co może symbolizować mrok? G eorges de La Tour (1593-1652) - francuski ma­
O Na jakiej zasadzie zestawiono postaci na obrazie? larz, mistrz światłocienia, twórca scen religijnych
symetrii ■ kontrastu ■ podobieństwa ■ harmonii i obyczajowych. Znany przede wszystkim z obra­
zów utrzymanych w ciemnej, nocnej tonacji.
D Wybierz cytat z Księgi Hioba, który mógłby posłużyć za podpis
do obrazu de La Toura.

Wskazówki do analizy i interpretacji
Tło historyczne. Księga Hioba powstała
w większej części prawdopodobnie w V w.
p.n.e. (czyli w czasach, gdy w starożytnej
Grecji nastąpił rozkwit tragedii). Akcja opo-
wieści toczy się na dwóch płaszczyznach:
nadprzyrodzonej (Bóg, synowie Boży, tzn.
— aniołowie, szatan) i ziemskiej. Początkowe
fragmenty osadzają bohatera w konkret­
nym kontekście geograficznym (ziemia Us
—- na południe od Palestyny) i historycznym
- Izraelici, osłabieni podbojem babilońskim
— (VI w. p.n.e.), byli w tym okresie narażeni na
napaści ze strony koczowniczych plemion,
takich jak Sabejczycy (ludy zamieszkujące
gj— * Półwysep Arabski) czy też Chaldejczycy
(plemię z dorzecza Eufratu i Tygrysu). Hiob
— (imię jest znaczące - z hebr. ‘prześladowa­
ny, doświadczony’) to człowiek bogobojny,
— “ który cieszy się wielkim dostatkiem i sła-
— wą. Ma mnóstwo owiec i „jarzm wołów” ,
liczne i szczęśliwe potomstwo.
Eschatologia Starego Testamentu. Żeby
“ ■ w pełni zrozumieć sens opowieści o nie-
—— szczęściach, które spadły na Hioba, trze­
ba odwołać się do eschatologii dawnego
— Izraela. Według ówczesnych wierzeń zmar-
. li - zarówno źli, jak i dobrzy - trafiali do
podziemnej krainy - Szeolu (czyli otchła-
I ni)- Starożytni Żydzi nie myśleli więc o po­
śmiertnej karze lub nagrodzie. Uważali, że
Stwórca już w życiu doczesnym nagradza
___ cnotliwych zdrowiem i dostatkiem, złych
zaś karze chorobą i nędzą. Cierpienie musi
zatem wynikać z grzechu człowieka.
— Nowy sens cierpienia. Próba, której zosta-
__ je poddany Hiob, podważa ten tradycyjny
sposób myślenia i nadaje ludzkiemu cier­
pieniu nowy, wyższy sens. Cierpienie nie
musi bowiem oznaczać kary za jakąś winę.
Często przecież dobrzy cierpią, źli zaś żyją
w dostatku i szczęściu. Jaki jest sens Bo­
żych wyroków? Czy nieszczęścia są pró­
bą dla człowieka? Jak zachować godność
w cierpieniu? Na te pytania próbuje odpo­
wiedzieć autor Księgi Hioba.
Dialogi z tradycją, s. 89
Starożytność.
swoje trzy siostry, by jadły i piły z nimi. Gdy mijał czas uczti
wania, Hiob dbał o to, by dokonywać ich oczyszczenia. W st
wał wczesnym rankiem i składał całopalenie stosownie do i<
liczby. Bo mówił Hiob do siebie: „Może moi synowie zgrzesz}
i złorzeczyli Bogu w sercach?”. Hiob zawsze tak postępował.
Pierwsza rozmowa szatana z Bogiem
Pewnego dnia, gdy synowie Boży2przyszli stawić się prze
Panem, szatan też przyszedł z nimi. I rzekł Bóg do szatan
„Skąd przychodzisz?”. Szatan odrzekł Panu: „Przemierzała
ziemię i wędrowałem po niej”. Mówi Pan do szatana: „A zwr<
ciłeś uwagę na sługę mego, Hioba? Bo nie ma na całej zier
drugiego, kto by tak był prawy, sprawiedliwy, bogobojny i un
kający grzechu jak on”. Szatan na to do Pana: „Czyż za daru
Hiob czci Boga? Czyż Ty nie ogrodziłeś zewsząd jego sameg
jego domu i całej majętności? Pracy jego rąk pobłogosławiłe
jego dobytek na ziemi się mnoży. Wyciągnij, proszę, rękę i d(
tknij jego majątku! Na pewno Ci w twarz będzie złorzeczy
Rzekł Pan do szatana: „Oto cały majątek jego w twej moc
Tylko na niego samego nie wyciągaj ręki”. I odszedł szata
sprzed oblicza Pańskiego.
H iob traci bogactwa
Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu na
starszego brata, przyszedł posłaniec do Hioba i rzekł: „Wo:
orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem napadli Sabejczyc
porwali je, a sługi mieczem pozabijali, ja sam uszedłem, by
0 tym donieść”. Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzek
„Ogień Boży3 spadł z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sh
1 pochłonął ich. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść”. Gc
ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: „Chaldejczycy zst;
pili z trzema oddziałami, napadli na wielbłądy, a sługi ostrzei
miecza zabili. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść”. Gdy te
jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: „Twoi synowie i córl
jedli i pili wino w domu najstarszego brata. Wtem powiał sz;
lony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu, z;
walił go na dzieci, tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by <
o tym donieść”.
Hiob wstał, rozdarł szaty, ogolił głowę, upadł na ziemi*
oddał pokłon i rzekł:
„Nagi wyszedłem z łona matki
i nagi tam wrócę.
Dał Pan i zabrał Pan.
Niech będzie imię Pańskie błogosławione!”.
W tym wszystkim Hiob nie zgrzeszył i nie przypisał Bog
nieprawości.
(Hi 1,1-22; BI
2synowie Boży - aniołowie;3ogień Boży - piorun
Świat Biblii
[Lament Hioba]

Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi: a jako dni najemnicze, dni jego.
1prace - pracy
Jako niewolnik pragnie cienia i jako najemnik czeka końca prace1 swojej,
2napełnion boleści - pełen
Takem i ja miał miesiące próżne i nocy pracowite obliczałem sobie. cierpienia
Jeśli zasnę, rzekę: Kiedyż wstanę? I zasię będę czekał wieczora, i będę napeł- 3wytrawione są - są zakończone
4wynidzie - wyjdzie
nion boleści2 aż do mroku.
Ciało moje obleczone jest zgniłością i plugastwem prochu: skóra moja zeschła
i pomarszczyła się.
Dni moje przeminęły prędzej, niźli tkacz płótno obrzyna, i wytrawione są3 bez
żadnej nadzieje.
Wspomnij, iż żywot mój wiatrem jest i oko moje nie wróci się, aby widziało
dobra,
ani mię ogląda wzrok człowieczy: oczy twoje na mię, a nie będzie mię.
Jako niszczeje obłok i przemija, tak, który zstąpi do piekła, nie wynidzie4.
Ani się wróci więcej do domu swego, ani go dalej pozna miejsce jego.
(Hi 7,1-4; przełożył Jakub Wujek)

Czytamy i interpretujem y

D Jak sądzisz, dlaczego Bóg pozwolił szatanowi do­
świadczyć Hioba? Zwróć uwagę na słowa szatana:
„Czyż za darmo Hiob czci Boga?”.
13 W jaki sposób biblijny autor charakteryzuje Hioba?
Jakim człowiekiem jest Hiob przed próbą?
O Wypisz z tekstu nieszczęścia, które spotkały Hioba.
Jak bohater na nie reaguje? Jak wpływają one na po­
stawę Hioba?
E3 Co jest tematem rozważań Hioba? Jakie pytania boha­
ter zadaje sobie w obliczu nieszczęścia? Co myśli na temat
życia ludzkiego i przemijania? Zwróć uwagę na słowa:
„Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi”.
E Jak rozumiesz określenie „niezawinione cierpienie”?
Wyjaśnij w odniesieniu do historii Hioba.
□ Z tekstu skargi Hioba wypisz zdania o charakterze sen­
tencji. Zinterpretuj jedno z nich.

Z Księgi Psalmów
Psalm 6

Panie, w gniewie Twoim nie karć mnie, * w zapalczywości Twojej nie sróż się nade mną.
Zmiłuj się nade mną, Panie, bo słaby jestem, * uzdrów mnie, bo zatrwożyły się kości moje.
I dusza moja zatrwożona jest wielce. * Długoż tak będzie, o Panie?
Zwróć się, o Panie, wyswobodź duszę moją, * wybaw mnie dla miłosierdzia Twego.
Bo w śmierci nie ma, kto by pamiętał o Tobie. * I któż Ciebie wielbić potrafi w Otchłani?
Spracowałem się w płaczu moim, * co noc moje łoże jest mokre od łez, * pościel moją łzami zalewam.
Zamroczyło się od żałości oko moje, * zestarzało się przez tylu dręczycieli moich.
Odstąpcie ode mnie wszyscy, którzy czynicie zło, * gdyż usłyszał Pan głos płaczu mego.
Usłyszał Pan moje błaganie * i modlitwę moją przyjmie.
Zawstydzą się i zatrwożą wszyscy wrogowie moi. * Zaraz odstąpią i będą zhańbieni.
(Przełożył Czesław Miłosz)

l. C z ł o w i e k i Bóg 69
 Wskazówki do analizy i interpretacji
Człowiek i Bóg w psalmach. W biblijnych
psalmach widać wyraźnie charakterystyczny
dla Starego Testamentu stosunek człowieka
-
- do Boga. Człowiek jest świadomy swojej sła­
bości, dlatego całkowicie podporządkowuje
się Stwórcy. Tylko Bóg może bowiem zapew­
nić mu powodzenie w każdym przedsięwzię­
ciu i podźwignąć go z każdej klęski. Psalmy są
więc podziękowaniami za zwycięstwa i życie
w szczęściu, prośbami o pomoc albo hymnami
pochwalnymi na cześć Boga.
T Styl biblijny w psalmach. W psalmach można
dostrzec wiele cech charakterystycznych dla
stylu biblijnego. Podstawową figurą stylistycz­
ną jest tu paralelizm (tzn. powtórzenie bądź
tych samych słów, bądź też form gramatycz­
nych w symetrycznie zbudowanych zdaniach,
np. „Zamroczyło się od żałości oko moje, zesta­
rzało się przez tylu dręczycieli moich"). Tekst
rozwija się przez liczne powtórzenia, które bu­
dują nastrój uroczystego porządku (czytelnik
„oczekuje” na symetryczną formułę zamyka­
jącą zdanie). To wrażenie potęgują apostrofy
i zdania wykrzyknikowe (więcej o stylu biblij­
nym zob. s. 84).
Prostota i kunsztowność. Styl biblijny sprawia
wrażenie wielkiej prostoty. Ale ta prostota nie
wyklucza bynajmniej kunsztowności. Zdania
są zwykle współrzędnie złożone, często rozpo­
czynane spójnikiem, człony zdań zaś krótkie.
Psalm jako gatunek literacki. Psalm to he­
brajska pieśń religijna. Wykonywano ją przy
wtórze instrumentu strunowego, zwanego po
grecku psalterion (stąd nazwa). Wyróżnia się
m.in. psalmy pochwalne, czyli hymny (sławią­
ce moc Boga), dziękczynne, błagalne.
Czytamy i interpretujemy
D Wymień kilka sytuacji, w jakich człowiek
zwraca się w psalmach do Boga.
D Jaki obraz człowieka wyłania się z Psal­
mów 6 i 144?
D Jaki jest stosunek człowieka do Boga
w psalmach?
Starożytność. Świat
Psalm 144
Błogosławiony Pan, opoka moja, * który ćwiczy mo
ręce do bitwy, * moje palce do wojny.
Dobroczyńcą jest moim i twierdzą moją, * wieżą mo
obronną, wybawcą moim, tarczą moją, * w Nim szukai
schronienia. * To On ludy poddaje mojej władzy.
Panie, cóż jest człowiek, że na niego baczysz * i syn czł<
wieczy, że myślisz o nim?
Człowiek jest podobny tchnieniu lekkiemu, * dni je§
jak cień przemijający.
Panie, nachyl niebios Twoich i zstąp, * dotknij gór, niec
zadymią.
Błyśnij błyskawicą i rozprosz ich, * poślij strzały Two
i poraź ich.
Wyciągnij rękę Twoją z wysokości, * uratuj mnie i wi
rwij z wód wielkich, * z ręki cudzoziemców.
Których usta mówią kłamstwo, * których prawica je:
prawicą krzywoprzysięstwa.
Boże, pieśń nową Tobie zaśpiewam, * na harfie dziesii
ciostrunnej hymn zagram Tobie.
Który dajesz zwycięstwo królom, * któryś uratow;
Twego sługę Dawida od srogiego miecza.
Uratuj mnie i wyrwij mnie z ręki cudzoziemców, * ktć
rych usta mówią kłamstwo, * których prawica jest prawic
krzywoprzysięstwa.
Aby synowie nasi byli jak latorośle * pielęgnowane o
zarania, * córki nasze jak narożne kolumny * wyciosane k
ozdobie pałaców.
Spichlerze nasze niech będą pełne zboża wszelkiego ga
tunku, * owce nasze niech mnożą się w tysiące * i krocie n
polach naszych.
Woły nasze niech będą tłuste, * niech nie będzie szkód
ani straty, * ani narzekania na ulicach naszych.
Szczęśliwy lud, któremu tak się dzieje, * szczęśliwy luc
którego Panem jest Bóg.
(Przełożył Czesław Miłosz
D Wypisz z Psalmu 144 określenia Boga. Jakie cechy Stwórcy
podkreślali Izraelici?
□ Do jakich rodzajów (pochwalne, dziękczynne, błagalne)
zaliczysz oba psalmy? Określ ich temat.
B Wskaż w psalmach cechy typowe dla stylu biblijnego. Zwróć
uwagę na patetyczny charakter utworów.
Biblii
Pieśń nad pieśniami (fragment) Przypomnienie lektury z gimnazjum

OBLUBIENIEC:
Jak lilia pośród cierni, ►Hymn o miłości (1 K o r 1 3 , 1 - 1 3 )
►
tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt.

OBLUBIENICA:
Jak jabłoń wśród drzew leśnych,
tak ukochany mój wśród młodzieńców.
W upragnionym jego cieniu usiadłam,
a owoc jego słodki dla mego podniebienia.
Wprowadził mnie do sali biesiadnej,
i godłem jego nade mną jest miłość.
Posilcie mnie plackami z rodzynek, Wszystko znosi,
wzmocnijcie mnie jabłkami, wszystkiemu wierzy,
bo chora jestem z miłości. we wszystkim pokłada nadzieję,
Lewa jego ręka pod głową moją, wszystko przetrzyma.
a prawica jego obejmuje mnie.

OBLUBIENIEC:
Zaklinam was, córki jerozolimskie,
na gazele, na łanie polne:
nie budźcie ze snu, nie rozbudzajcie miłości, Miłość nie zazdrości,
póki sama nie zechce. wie szuka poklasku,
nie unosi się pychą;
OBLUBIENICA: nie dopuszcza się bezwstydu,
Głos mojego ukochanego! nie szuka swego,
Oto on! Oto nadchodzi! nie unosi się gniewem,
Biegnie przez góry, nie pamięta złego;
skacze po pagórkach.
me cieszy się z niesprawiedliwości,
Umiłowany mój podobny do gazeli,
lecz współweseli się z prawdą.
do młodego jelenia.
Oto stoi za naszym murem,
patrzy przez okno,
zagląda przez kraty.
Miły mój odzywa się
i mówi do mnie: Miłość nigdy nie ustaje.
„Powstań, przyjaciółko ma,
piękna ma, i pójdź!
Bo oto minęła już zima,
deszcz ustał i przeszedł.
Na ziemi widać już kwiaty, Wykorzystaj swoją wiedzę
nadszedł czas przycinania drzew,
i głos synogarlicy już słychać w naszej krainie. □ Jakie cechy miłości podkreśla św. Paweł?
Figowiec wydał zawiązki owoców B Podaj po 3 argumenty i kontrargumenty
i winne krzewy kwitnące już pachną. do tezy: „Miłość cierpliwa jest” .

1. C z ł o w i e k i Bóg 71
 Powstań, przyjaciółko ma,
piękna ma, i pójdź!
Gołąbko ma, [ukryta] w rozpadlinach skały,
w szczelinach przepaści,
ukaż mi swą twarz,
daj mi usłyszeć swój głos!
Bo słodki jest głos twój
i twarz pełna wdzięku”.

CHÓR:
„Schwytajcie nam lisy,
małe lisy,
co pustoszą winnice,
bo w kwieciu są winnice nasze”.

OBLUBIENICA:
Mój miły jest mój, a ja jestem jego,
on stada swe pasie wśród lilii.
Nim wiatr wieczorny powieje
i znikną cienie,
wróć, bądź podobny, mój miły,
do gazeli, do młodego jelenia,
na górach Beter!
(Pnp 2,2-17; BT)

Wskazówki do analizy i interpretacji Czytamy i interpretujemy

Powstanie Pieśni nad pieśniami. Autorstwo Pieśni nad pieśniami tradycyj­ D Scharakteryzuj Oblubieńca i Obli
nie przypisywano Salomonowi, który wedle Biblii był szczególnie czuły na bienicę:
piękno kobiet („Król Salomon pokochał też wiele kobiet obcej narodowo­ a) Jakie uczucia i emocje towarz)
ści [...] tak że miał siedemset żon-księżniczek i trzysta żon drugorzędnych" szą bohaterom pieśni? Czego
1 Kri, 11,1-3). Tekst nie mógł jednak powstać w czasach Salomona - bada­ pragną?
cze datują go mniej więcej na IV lub III stulecie p.n.e. Autorzy ksiąg skła­ b) Jak zachowują się względem si(
dających się na Pismo Święte często świadomie nawiązywali do tradycyj­ bie? Co daje im miłość? Jak ro
nych autorytetów, np. do pism słynnych proroków, w ten sposób wpisując zumiesz stwierdzenie Oblubie
swoje dzieła w uświęconą przez Boga historię narodu wybranego. nicy: „bo chora jestem z miłość
B Wskaż środki stylistyczne, które
Pieśni miłosne. W kulturze dawnego Izraela nie brakowało pieśni mi­
wykorzystał autor Pieśni nad pieśniar
łosnych, związanych np. z ceremonią zaślubin. Do tej formy odwołał się
Określ ich funkcję w utworze.
właśnie autor Pieśni nad pieśniami, która - czytana dosłownie - jest po­
D „Bo jak śmierć mocna jest mi­
ematem miłosnym. Zakochani - Oblubieniec i Oblubienica - są zachwy­
łość...”. Pracując w grupach, znajdźc
ceni sobą, a w ich radości uczestniczy cała natura.
Znajdujące się w tekście symbole (np. jeleń, synogarlica) i niedopowie­
jak najwięcej utworów literackich,
dzenia mogą jednak sugerować ukryty sens utworu, np. rozmowę duszy filmów i innych dzieł sztuki (np. op
z Bogiem lub Kościoła z Chrystusem. Pierwsza, dosłowna interpretacja, nie przykładów malarstwa i rzeźby), kt<
wyklucza zresztą drugiej. Jeśli więź między Stwórcą i człowiekiem opiera rych tematem jest miłość silniejsza
się na miłości, to uświęcony, oparty na wzajemnym uczuciu związek mię­ od śmierci. Przygotujcie prezentacji
dzy mężczyzną i kobietą jest odbiciem relacji Bóg-człowiek. na ich temat, wykorzystując zdjęcia
i cytaty.

2 Starożytność. Świat Biblii

Przypomnienie lektury z gimnazjum ►
►Przypowieści ewangeliczne

Przypowieść o dobrym i złym drzewie
(Mt 7,15-20). Trzeba się strzec fałszywych
proroków. Tylko dobre drzewo rodzi dobre
owoce. Złe drzewo nie może rodzić do­
brych owoców. To, czy drzewo jest dobre,
czy złe, rozpoznać można po owocach.
„Każde drzewo, które nie wydaje dobre­
go owocu, zostaje wycięte i wrzucone
w ogień. A więc: poznacie ich [tzn. proro­
ków] po owocach” .
Przypowieść o synu marnotrawnym (Łk 15,11-32). Pewien człowiek
miał dwóch synów. Młodszy zażądał od ojca przynależnej mu części
majątku, a otrzymawszy ją, wyruszył w świat, gdzie szybko roztrwo­
nił wszystko. Starszy zaś tymczasem wiernie służył ojcu. Gdy zubo­
żały syn wrócił do domu, ojciec przywitał go z radością, co wywołało
gniew brata. Na jego wyrzuty ojciec odpowiedział: „trzeba było we­
selić się i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył;
zaginął, a odnalazł się” .

Przypowieść o kąkolu (Mt 13,24-30). Zły

człowiek zasiał gospodarzowi kąkol między
pszenicę. Gdy słudzy zapytali, czy oczyścić
pole, gospodarz powiedział: „Nie, byście
zbierając chwast, nie wyrwali razem z nim
i pszenicy. Pozwólcie obojgu róść aż do
żniwa; a w czasie żniwa powiem żeńcom:
Zbierzcie najpierw chwast i powiążcie go
w snopki na spalenie; pszenicę zaś zwieź­
cie do mojego spichlerza” .

Przypowieść o siewcy (Mt 13,1-9). Siewca

rzucił ziarno; część upadła na drogę, gdzie
wydziobały je ptaki; część na skałę, gdzie
szybko wyrosło i uschło w słońcu; część
padła między ciernie, które zdusiły rośli­
ny; „inne wreszcie padły na ziemię żyzną
i plon wydały, jedno stokrotny, drugie
sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziesto­
krotny".

Przypowieść o pannach mądrych i głu­

pich (Mt 25,1-13). Dziesięć panien ocze­
kiwało pana młodego przed zaślubinami.
Pięć spośród nich zapomniało oliwy do
swoich lamp. Poszły więc ją kupić, ale gdy
wróciły, zastały drzwi zamknięte, uroczy­
stość już się bowiem rozpoczęła. „Czuwaj­
cie więc, bo nie znacie dnia ani godziny” .

Rembrandt van Rijn,

Wykorzystaj swoją wiedzę Powrótsynamarnotrawnego
(ok. 1660), Ermitaż,
D Do jakiej sfery ludzkiego życia odwołują się przypowieści? Jak sądzisz, Petersburg
dlaczego Chrystus tak często zwracał się do ludzi, wykorzystując przypowieści?
B Wybierz jedną z przypowieści. Napisz opowiadanie na jej motywach.

1. C z ł o w i e k i Bóg 73
 Świątynia Salomona

Największym dziełem Salomona była wielka Świątynia w Jerozolimie

(ok. 970 p.n.e.). Król zbudował ją przy pomocy Hirama, władcy Tyru, który
dostarczył mu drzewa cedrowego i zręcznych budowniczych.
Salomon kazał wyłożyć wnętrze złotem i drzewem cedrowym, zdobio­
nym kunsztownymi rzeźbami, wśród których dominowały motywy roślinne
(prawo Mojżeszowe zabraniało Izraelitom sporządzania wizerunków ludzi
i zwierząt: „Nie będziesz czynił sobie żadnej rzeźby ani żadnego obrazu
tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, ani tego, co jest w w o­
dzie, pod ziemią” (Pwt 5,8). W sanktuarium znajdowała się największa
świętość Izraela - Arka Przymierza, złocona skrzynia, której strzegły dwa
złote anioły (cheruby). Przechowywano w niej tablice Dziesięciorga Przy­
kazań, które Bóg wręczył Mojżeszowi na górze Synaj. Arka była wykonana
według wskazówek samego Stwórcy (Wj 25,10-22). Zaginęła zapewne na
początku VI w. p.n.e., gdy Jerozolimę zburzyli Babilończycy.
Świątynię zburzył najpierw król Babilonii Nabuchodonozor II (początek
VI w. p.n.e.). Odbudowali ją Izraelici, którzy wrócili z wygnania po tzw. nie­
woli babilońskiej. Później odnowił ją i rozbudował Herod Wielki (I w. p.n.e.).
Ostatecznie Świątynię zniszczyli Rzymianie podczas tłumienia powstania
żydowskiego (70 n.e.). Dziś najważniejszym śladem po niej jest fragment
muru zwany Ścianą Płaczu.

Mojżesz ze zwojem Tory, fresk

z Dura Europos (III w. n.e.)

Menora

Symbolem Świątyni Salomona była menora,

siedmioramienny świecznik, wyobrażający świa­
tłość świata (słońce oraz sześć znanych wówczas
planet) lub oczy Boga.

Na płaskorzeźbie z rzymskiego Łuku Tytusa

(I w.) przedstawiono żołnierzy niosących
skarby zrabowane ze Świątyni jerozolim­
skiej, wśród nich - menorę.
 Tora

To pięć pierwszych ksiąg Biblii. Tora jest spisana ręcznie na bia­

łym, wykonanym z jagnięcej skóry zwoju pergaminu, zwiniętym
na dwóch wałkach. Przechowuje się ją w specjalnym pokrowcu
z jedwabiu lub aksamitu (tzw. sukience).

Nisza do przechowywania Tory z sy­

nagogi w Dura Europos (III w. n.e.).
W sztuce starożytnych Hebrajczyków
brak jest wizerunków ludzi i zwierząt.
Wynika to z zakazów zawartych w pra­
wie Mojżeszowym. Żydzi jednak żyjący
w rozproszeniu wśród innych ludów
ulegali czasami wpływom sztuki figural­
nej (czyli przedstawiającej jakieś posta­
ci). Tak było np. w syryjskiej synagodze
w Dura Europos. Malowidła pokrywają
tam niszę do przechowywania Tory.
Zwój Tory

Ściana Płaczu zwana też

Murem Zachodnim.
W tym miejscu Żydzi
opłakują zburzenie Świą­
tyni w każdą rocznicę
tego wydarzenia.

1. C z ł o w i e k i Bóg
 Komentarz

Anna Świderkówna
(1925-2008) - wybitna ba­
daczka kultury starożytnej,
znawczyni Biblii, tłumaczka
poezji greckiej i łacińskiej.
Autorka, znakomita znawczyni problematyki teologicznej, proponuje
prostą, głęboko ludzką lekturę biblijnego tekstu. Księga Hioba odno­
si się bowiem do podstawowych pytań, które w pewnym momencie
musi postawić sobie każdy człowiek.

Anna Świderkówna
[Tajemnica ludzkiego cierpienia]

[ 1] W całej Biblii hebrajskiej żadna księga nie stawia [... ] pytania o sens cierpii
tak jasno i tak, rzec by się chciało, brutalnie, jak Księga Hioba. A chociaż jei
opowieść fikcyjna, to przecież pod wrażeniem egzystencjonalnej prawdy sk
Hioba zapominamy o tym tak dalece, że staje się nam on bliższy od wielu inn
w pełni historycznych bohaterów Starego Testamentu. I każdy niemal człov
cierpiący dziś jeszcze odnajduje w jego słowach własną udrękę. [...]
[2] Na Hioba, który był zawsze pobożny i nieskazitelnie sprawiedliwy, zwa
się nagle niezliczone nieszczęścia. Chory i opuszczony przez wszystkich nęd:
opłakuje swój los, siedząc w popiele. I wtedy przybywają, aby go pocieszyć, t
jego przyjaciele [...].
[3] Autor nie próbuje rozwiązać problemu zła i cierpienia, przedstawia ra
postawę, jaką człowiek może wobec nich przyjąć. Wie dobrze, że dla tego,
prawdziwie cierpi, najrozsądniejsze nawet słowa nie są żadną pociechą i że zn;
nie więcej może dla niego znaczyć po prostu życzliwa obecność. Lepiej był*
gdyby pamiętali o tym również przyjaciele Hioba.
[4] Oni jednak, gdy tylko Hiob przemówi, sami zaraz zabiorą głos, by mu
maczyć, że niesłusznie się buntuje. Jeśli cierpi, to znaczy, że zgrzeszył, powii
zatem czym prędzej powrócić do Boga. Z wielkim zapałem dowodzą na rć
sposoby, że grzesznicy zawsze bywają ukarani, a sprawiedliwi mogą być zav
pewni szczęśliwego zakończenia swoich kłopotów.
[5] Słowa te napisano wiele wieków temu, a przecież rozumowanie prz
ciół Hioba nie jest nam bynajmniej obce. Iluż ludzi wierzących widzi dziś jes:
w każdym cierpieniu czy chorobie przede wszystkim karę Bożą, ilu zaś niei
rżących doszło do wniosku, że Bóg nie istnieje, gdyż, postawieni wobec dylen
Hioba, woleli wybrać samotność i pustkę raczej niż Boga, który wydawał in
okrutnikiem?... [...]
[6 ] Aktualność skargi Hioba każe nam niekiedy utożsamiać go bez re
z każdym cierpiącym, a przynajmniej cierpiącym niewinnie również i w nas;
X X w. Jest to w zasadzie utożsamienie słuszne, ale nie wolno zapominać o
nym: Hiob wprawdzie buntuje się przeciw Bogu, oskarża Go o obojętność, a
wet o okrucieństwo. [...] Nigdy jednak nie przyjdzie temu nieszczęśników:
głowy, że Boga może w ogóle nie być! Tak, jest to dramat wiary i próba wiary

6 Starożytność. Świat Biblii

co to znaczy: wierzyć? [...] Dla ludzi tamtych czasów [...] nie ulegało wątpliwo­
ści, że światem włada jakaś siła lub siły boskie, Bóg czy bogowie. Wiara w Biblii
nie jest zatem nigdy intelektualnym przyjęciem istnienia Boga [...], lecz przede
wszystkim ufnością, zawierzeniem, oddaniem.
(.Rozmowy o Biblii, 1994)

D Przeformułuj tytuł tekstu tak, aby przybrał on postać pytania.

B Ułóż plan tekstu (każdemu akapitowi powinien odpowiadać jeden punkt planu). Po­
szczególnym punktom nadaj formę zdań pytających lub oznajmujących (ale nie równo­
ważników zdań!).
B Przedstawcie w klasie swoje propozycje ostatniego punktu planu. (Możecie zanotować
je na tablicy).
I I Zapisz tę spośród zgłoszonych propozycji, która wydała ci się najciekawsza. Rozwiń ją
w formie kilkuzdaniowej pisemnej wypowiedzi (4-6 zdań).
B Przypomnij postać ze znanego ci utworu literackiego lub filmowego, która - podobnie
jak Hiob - doświadczyła życiowych nieszczęść. Porównaj jej reakcje na cierpienia z po­
stawą Hioba. Wskaż postać ci bliższą i uzasadnij swój wybór.

1. C z ł o w i e k i Bóg 77
 2 Prorocy i objawienia

Opatrzność Boża. W świecie Biblii historia ma

swój głęboki sens. Jest ona polem działania Opatrz­
ności Bożej, czyli szczególnej opieki, jaką Stwórca
roztacza nad stworzeniem. Bóg nie tylko zna wszyst­
kie wydarzenia od początku aż do końca, lecz także
wpływa na ich bieg, porządkuje wszystko w sobie
tylko znanym celu. Z punktu widzenia człowieka
historia może być chaotyczna i niezrozumiała. D o­
piero koniec, zamknięcie dziejów może odsłonić
znaczenie poszczególnych wydarzeń. Tej perspek­
tywy nie znajdziemy w mitologii greckiej.
Prorocy. Zarówno w Starym, jak i Nowym Testa­
mencie pojawiają się prorocy, którzy przemawiają
w imieniu Boga, a przez wizje przyszłych dziejów
potrafią odsłonić przed ludźmi przynajmniej część
planów Stwórcy Przypominają oni wciąż o wier­
ności Bogu, piętnują ludzkie winy i zapowiadają
kary, które spadną na łamiących, z pozor
karnie, Boże przykazania. Biblijni prorocy c
przede wszystkim w okresach głębokiego u
Izraela, a ich przestrogi miały nie tylko chi
dydaktyczny, lecz także rekompensowały wi
poczucie krzywdy i niesprawiedliwości.
Trudność lektury. Biblijne proroctwa nie ;
turą łatwą. Przede wszystkim zawodzi czyt
próba lektury dosłownej, a jeśli nawet tak
czytanie jest możliwe, to mamy przy tym śv
mość, że tekst niesie wiele dodatkowych, t
uchwytnych sensów symbolicznych. Nie t
czą się one wyłącznie w kontekście religi
Są uniwersalne - odwołują się do podstaw(
przeżyć i odczuć człowieka. Nie trzeba wi<
osobą wierzącą, by odczuć piękno i mądroś
ma Świętego.

Teksty

Z Księgi Izajasza

[Powołanie proroka]

1Ozjasz - król Izraela w latach

781-740 p.n.e.
2 serafiny - najdoskonalsi spośród
aniołów, uosobienia miłości Bożej
W roku śmierci króla Ozjasza1 ujrzałem Pana zasiadającego na wysokim
niosłym tronie, a tren Jego szaty wypełniał świątynię. Serafiny2 stały ponad
każdy z nich miał po sześć skrzydeł; dwoma zakrywał swą twarz, dwoma oki
swoje nogi, a dwoma latał.
I wołał jeden do drugiego: „Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów
Cała ziemia pełna jest Jego chwały”.
Od głosu tego, który wołał, zadrgały futryny drzwi, a świątynia napełni
dymem.

8 Starożytność. Świat Biblii

 I powiedziałem:
3terebint - odmiana dębu wystę­
„Biada mi! Jestem zgubiony! pująca w Palestynie
Wszak jestem mężem o nieczystych wargach 4Achaz - wnuk Ozjasza
i mieszkam pośród ludu o nieczystych wargach, 5Resin - władca semickiego pań­
stewka Aram, leżącego na terenie
a oczy moje oglądały Króla, Pana Zastępów!” dzisiejszej Syrii
Wówczas przyleciał do mnie jeden z serafinów, 6Efraim - tak, od imienia syna
trzymając w ręce węgiel, który szczypcami wziął z ołtarza. patriarchy Józefa, nazywano króle­
stwo północnego Izraela
Dotknął nim ust moich i rzekł:
7Szeol - według Starego Testamen­
„Oto dotknęło to twoich warg, tu jest to miejsce przebywania
twoja wina jest zmazana, zgładzony twój grzech”. zmarłych

I usłyszałem głos Pana mówiącego:

„Kogo mam posłać? Kto by Nam poszedł?”
Odpowiedziałem: „Oto ja, poślij mnie!”
I rzekł [do mnie]:
„Idź i mów do tego ludu:
Słuchajcie pilnie, lecz bez zrozumienia,
patrzcie uważnie, lecz bez rozeznania!
Zatwardź serce tego ludu,
znieczul jego uszy,
zaślep jego oczy,
iżby oczami nie widział
ani uszami nie słyszał,
i serce jego by nie pojęło,
żeby się nie nawrócił
i nie był uzdrowiony”.
Wtedy zapytałem: „Jak długo, Panie?”.
On odrzekł: „Aż runą miasta wyludnione
i domy bez ludzi,
a pola pozostaną pustkowiem.
Pan wyrzuci ludzi daleko,
tak że zwiększy się pustynia wewnątrz kraju.
A jeśli jeszcze dziesiąta część [ludności] zostanie,
to i ona powtórnie ulegnie zniszczeniu -
jak terebint3 lub dąb, z których pień tylko zostaje
po zwaleniu.
Reszta jego będzie świętym nasieniem”.
Za czasów Achaza4 [...] wyruszył Resin5, król
Aramu [...] przeciw Jerozolimie, aby z nią toczyć
wojnę, ale nie mógł jej zdobyć. I przyniesiono tę
wiadomość do domu Dawida: „Aram stanął obozem
w Efraimie6!”. Wówczas zadrżało serce króla i serce
ludu jego, jak drżą od wichru drzewa w lesie [... ] Bracia Limbourg, Upadekzbuntowanych aniołów, ilustracja z modlitewnika księcia
I [...] przemówił Pan do Achaza tymi słowami: Jana de Berry (ok. 1415). Zanim ludzie wypowiedzieli posłuszeństwo Bogu, część
aniołów pod wodzą Lucyfera zbuntowała się przeciw Stwórcy. Na średniowiecznej
„Proś dla siebie o znak od Pana, Boga twego, czy to
miniaturze widzimy upadek Lucyfera i jego towarzyszy pokonanych przez archanioła
głęboko w Szeolu7, czy to wysoko w górze!”. Lecz
Michała i wierne Bogu zastępy anielskie. Średniowieczny artysta przedstawił je jako
Achaz odpowiedział: „Nie będę prosił i nie będę wy­ rycerską drużynę ubraną w srebrzyste zbroje.
stawiał Pana na próbę”. Wtedy rzekł [Izajasz]:

2. Prorocy i objawienia 79

*■ Wskazówki do analizy i interpretacji
Wielki prorok. Izajasz uchodzi za największego proro­
ka Starego Testamentu. Żył w VIII w. p.n.e., w okresie
moralnego i politycznego upadku królestwa Izraela,
*T - które musiało podporządkować się Asyrii. Znana nam
dzisiaj Księga Izajasza ma co najmniej trzech autorów:
do tekstu pierwotnego (rozdziały 1-39), autorstwa hi­
storycznego Izajasza, dołączono potem inne proroc­
twa, które zostały zapisane między VI a V w. p.n.e.
Wizja Izajasza. W Starym Testamencie Bóg pojawia
się ludziom, przemawia do nich, wskazuje im dro­
gę. Takie objawienie nazywamy teofanią (z gr. Theos
‘Bóg’, phainesthai ‘ukazać się’). Wizja Izajasza należy
do najważniejszych teofanii. Bóg ukazuje się proro­
kowi w Świątyni jerozolimskiej w otoczeniu aniołów.
Autor nie próbuje nawet opisywać Stwórcy, bo język
ludzki jest na to niewystarczający, powtarza za to jego
słowa.
Czas próby. Bóg zna przyszłość, a więc wie, że ludzie
będą mu nieposłuszni. Dlatego przestrzega Izajasza,
że nikt nie wysłucha słów proroka. Potwierdza te sło­
wa nieposłuszeństwo króla Achaza, który - zamiast
ufać Bogu - wolał w godzinie próby szukać sojuszni­
ków wśród ludzi. Gdy na Jerozolimę napadli władcy
ościennych państewek, Achaz był głuchy na wszelkie
przestrogi. Król nie mógł pojąć słów proroctwa Izaja­
sza, które stały się zrozumiałe dopiero w świetle wy­
darzeń ukazanych w Nowym Testamencie. Spotkała
go za to klęska i kara.
Wybrane symbole
mm
Apokalipsy św. Jana
W Apokalipsie pojawia się wiele niejasnych sym­
boli, które od stuleci fascynowały nie tylko teo­
logów, lecz także wszystkich czytelników tej księ­
gi. Oto kilka przykładów symboli Apokalipsy oraz
ich najczęściej spotykane objaśnienia:
Baranek - Jezus Chrystus,
Bestia o liczbie 666 - ucieleśnienie zła,
siedmiogłowy Smok - szatan,
Babilon - zło świata,
uh
Nowe Jeruzalem - obietnica Królestwa Bożego,
czterej jeźdźcy - Zabór, Mord, Głód i Śmierć;
uosobienia nieszczęść wojny,
siedem pieczęci - największe tajemnice, doty­
czące sensu dziejów ludzkości.
Starożytność. Świat
„Słuchajcie więc, domu Dawidowy8:
Czyż mało wam
uprzykrzać się ludziom,
Iż uprzykrzacie się także mojemu Bogu?
Dlatego Pan sam da wam znak:
Oto Panna pocznie i porodzi Syna,
i nazwie go imieniem Emmanuel9”.
(Iz 6,1-13; 7,1-2, 10-14; E
8dom Dawidowy - tak określano ród królewski, następców kr<
Dawida; Emmanuel - hebrajskie imię oznaczające „Bóg z nam
Czytamy i interpretujemy
O Jakie cechy Boga podkreśla Izajasz w swojej wizji?
Do kogo podobny jest widziany przez proroka Bóg?
□ Wymień wydarzenia, które towarzyszą teofanii. Jak
jest reakcja Izajasza na objawienie się Stwórcy?
O Wskaż i wyjaśnij porównanie, za pomocą którego
Bóg objawia swoje plany
D Jak można zinterpretować prorocze słowa, które Iza
jasz kieruje do Achaza?
El Wynotuj z tekstu proroctwa fragment oparty na pa-
ralelizmach (zob. s. 86 ). laka jest ich funkcja w tekście:
□ Pracując w grupach, scharakteryzujcie dowolne­
go proroka Starego Testamentu (innego niż Izajasz).
Przeanalizujcie związane z nim fragmenty Biblii, po­
szukajcie dodatkowych informacji w dostępnych wam
źródłach, znajdźcie przedstawiające go dzieła sztuki.
Następnie zaprezentujcie postać tego proroka.
Apokalipsa Ś W . Jana (fragmenty)
Ja, Jan, wasz brat
i współuczestnik w ucisku i królestwie, i wytrwaniu w Jezusie,
byłem na wyspie, zwanej Patmos,
z powodu słowa Bożego i świadectwa Jezusa.
Doznałem zachwycenia w dzień Pański
i posłyszałem za sobą potężny głos,
jak gdyby trąby [...]
I ujrzałem:
gdy Baranek otworzył pierwszą z siedmiu pieczęci,
usłyszałem pierwszą z czterech Istot żyjących, gdy mówiła
jakby głosem gromu:
„Przyjdź!”.
Biblii
 I ujrzałem:
oto biały koń,
a siedzący na nim miał łuk.
I dano mu wieniec,
i wyruszył jako zwycięzca, by [jeszcze] zwyciężać.
A gdy otworzył pieczęć drugą,
usłyszałem drugą Istotę żyjącą, gdy mówiła:
„Przyjdź!”
I wyszedł inny koń - barwy ognia,
a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój,
by się wzajemnie ludzie zabijali -
i dano mu wielki miecz.
A gdy otworzył pieczęć trzecią,
usłyszałem trzecią Istotę żyjącą, gdy mówiła:
„Przyjdź!”
I ujrzałem:
a oto czarny koń,
a siedzący na nim miał w ręce wagę.
I usłyszałem jakby głos pośrodku czterech Istot żyjących,
[gdy mówił:
„Kwarta pszenicy za denara,
i trzy kwarty jęczmienia za denara,
Albrecht Dürer, Czterejjeźdźcy Apokalipsy (1497-1498),
a nie krzywdź oliwy i wina!”1.
Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe
A gdy otworzył pieczęć czwartą,
usłyszałem głos czwartej Istoty żyjącej, gdy mówiła:
„Przyjdź!”
I ujrzałem: 1Według komentatorów jest to
oto koń trupio blady, aluzja do głodu, który panował
a imię siedzącego na nim Śmierć, w czasach, gdy powstawała
Apokalipsa; denar, srebrna
i Otchłań mu towarzyszyła. moneta rzymska, był wówczas
I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi, dniówką robotnika.
by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta.
A gdy otworzył pieczęć piątą,
ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego
i dla świadectwa, jakie mieli.
I głosem donośnym tak zawołały:
„Jak długo jeszcze, Władco święty i prawdziwy,
nie będziesz sądził i wymierzał za krew naszą kary tym, co mieszkają na ziemi?”
I dano każdemu z nich białą szatę,
i powiedziano im, by jeszcze krótki czas spokojnie zaczekali,
aż się dopełni liczba ich współsług i braci,
którzy, jak i oni, mają być zabici.
I ujrzałem:
gdy otworzył pieczęć szóstą,
nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi
i słońce stało się czarne jak włosienny wór,
a cały księżyc stał się jak krew.

2. Prorocy i objawienia 81
 I gwiazdy spadły z nieba na ziemię,
Wskazówki do analizy i interpretacji
podobnie jak figowiec wstrząsany silnym
Powstanie Apokalipsy. Choć tradycja przypisywała au­ [wiatrem zrzuca na ziemię niedojrzałe owi
torstwo Apokalipsy św. Janowi, jednemu z apostołów, dziś Niebo zostało usunięte jak księga, którą
przeważa raczej zdanie, że tekst (który pochodzi z końca [się zv
I w. n.e.) został spisany przez uczniów Jana. Księga powsta­ a wszelka góra i wyspa z miejsc swoich
ła w burzliwej epoce prześladowań pierwszych chrześcijan. [poruszi
W cesarstwie rzymskim, które podporządkowało sobie kra­ A królowie ziemscy, wielmoże i wodzowie,
je w basenie Morza Śródziemnego, panował oficjalny kult
bogacze i możni,
cesarzy, odrzucany przez wyznawców Chrystusa, oddają­
i każdy niewolnik oraz wolny
cych boską cześć tylko Jemu. W ten sposób chrześcijanie
wchodzili w otwarty konflikt z władzą. Jest to więc okres, ukryli się w jaskiniach i górskich skałach.
w którym nie brakowało męczenników, niewahających się I mówią do gór i do skał:
oddać życia za wiarę. „Spadnijcie na nas
i zakryjcie nas przed obliczem Zasiadające
Czym jest Apokalipsa. Wbrew dzisiejszym skojarzeniom, [na tr
które łączą słowo „apokalipsa" z katastrofą, zagładą ludz­
i przed gniewem Baranka,
kości, w świecie Biblii określano tak jeden z gatunków li­
bo nadszedł Wielki Dzień Jego gniewu,
terackich. Greckie słowo apokalypsis oznacza „objawienie”
(w znaczeniu: odsłonięcie Bożych tajemnic). W wielu wizyj­
[a któż zdoła się osi
nych obrazach autor księgi zapowiada wydarzenia, które [•••]
nadadzą ostateczny sens historii człowieka i ziemi. Wszyst­
ko, co się działo i dzieje, jest bowiem częścią Bożego planu, I ujrzałem Bestię wychodzącą z morza,
który do tej pory był niezrozumiały dla ludzi (dokument mającą dziesięć rogów i siedem głów,
zamknięty pieczęcią zawsze skrywa jakąś tajemnicę; im a na rogach jej dziesięć diademów,
więcej tych pieczęci, tym tajemnica jest większa).
a na jej głowach imiona bluźniercze.
Bestia, którą widziałem, podobna była
Interpretacje Apokalipsy. Istnieją przynajmniej trzy spo­
soby interpretowania proroctw Apokalipsy. Jedni uważają, [do pai
^____ że autor w symbolicznym języku opowiada dotychczasowe łapy jej - jakby niedźwiedzia,
dzieje świata i zapowiada zarazem jego koniec. Inni są zda- paszcza jej - niby paszcza lwa.
nia, że Apokalipsa to wizja wyłącznie eschatologiczna, od­ A Smok dał jej swą moc, swój tron i wielŁ
nosząca się do wydarzeń z końca dziejów i do ostatecznych [w:
~ — losów człowieka: zbawienia lub potępienia. Jeszcze inni zaś I ujrzałem jedną z jej głów jakby śmiertel
___zwracają uwagę na to, że tekst można także odczytać ściśle
[zrai
.. w kontekście epoki, w której powstał (okres prześladowań
a rana jej śmiertelna została uleczona.
- chrześcijan przez cesarstwo rzymskie). Wydaje się, że czy­
tając Apokalipsę, trzeba pamiętać o wszystkich tych per- A cała ziemia w podziwie powiodła
- — spektywach interpretacyjnych. W obrazie apokaliptycznej [wzrokiem za I
bestii trzeba więc widzieć jednocześnie historyczny Rzym i pokłon oddali Smokowi,
2 cesarski (czy jakąkolwiek ludzką, ziemską władzę, odrzuca- bo władzę dał Bestii.
jącą Boże nakazy), proroczą wizję pozornego zwycięstwa I Bestii pokłon oddali, mówiąc:
zła, które u kresu świata przezwycięży Stwórca, zamykając „Któż jest podobny do Bestii
dzieło stworzenia, i ostateczne losy człowieka.
i któż potrafi rozpocząć z nią walkę?”.
— Apokalipsa jako gatunek literacki. Apokalipsa charakte- (Ap 1,9-10; 6 ; 13,1-
— ryzuje się:
jawnością osoby narratora, przez którego przemawia Bóg,
Czytamy i interpretujemy
~^ zapowiedziami rychłej interwencji Boga w losy świata,
■ niejasnym, symbolicznym językiem i wizyjnością obra­
□ Jaki był powód napisania Apokalipsy prz<
zowania.
św. Jana? Jak sądzisz, dlaczego ludzie pytają
•/ ►► Dialogi z tradycją, s. 91
niec świata?

2 Starożytność. Świat Biblii

E Jakie wydarzenia, według św. Jana, będą miały miej­
sce u kresu dziejów? Odpowiadając na to pytanie, zwróć
uwagę na tajemnice, które odsłaniają poszczególne
pieczęcie.
13 Wynotuj z tekstu Apokalipsy symbole. Objaśnij je,
posługując się Słownikiem symboli Władysława Kopaliń­
skiego (lub inną książką tego rodzaju).
□ Zidentyfikuj symbolicznych jeźdźców Apokalipsy
z grafiki Albrechta Diirera. Pomoże ci w tym informacja
na temat tajemniczych symboli tej świętej księgi (s. 80).
El Jakiego rodzaju zdania przeważają w przeczytanym
przez ciebie fragmencie Apokalipsy? Jaki efekt wywo­
łuje taka konstrukcja tekstu? Wskaż zabiegi językowe
i stylistyczne, które sygnalizują, że mamy do czynienia
z proroctwem.
E Przedstaw obraz ludzkości wyłaniający się z frag­
mentów Apokalipsy. Jak zachowują się ludzie w obliczu
końca świata?
El Jaka jest wymowa Apokalipsy? Ustal związek między
biblijnymi opowieściami o początku i o końcu świata.

Komentarz

Tekst Anny Świderkówny pomaga zrozumieć swoistość biblijnych ksiąg

proroczych. Autorka umiejętnie wprowadza czytelnika w subtelne różni­
ce znaczeniowe między językiem Biblii a codzienną polszczyzną.

Anna Świderkówna
Prorocy (fragment)

[1] Kto to jest prorok? Na takie pytanie przeciętny Polak odpowiedział­

by zapewne: ktoś, kto przepowiada przyszłość. Wielu byłoby może zdania,
że prawdziwych proroków spotykamy tylko w Starym Testamencie i że to
właśnie oni przepowiedzieli przyjście Mesjasza, które, jak wierzą chrześci­
janie, znalazło urzeczywistnienie w osobie Jezusa Chrystusa. Naprawdę
jednak sprawa przedstawia się inaczej.
[2] Musimy tu zacząć od stwierdzenia, że profetyzm (określenie utwo­
rzone od słowa greckiego profetes ‘prorok’) nie jest zjawiskiem charaktery­
stycznym dla Izraela, lecz występuje w całym świecie starożytnym, a prze­
powiadanie przyszłości nie było bynajmniej najważniejszą funkcją proro­
ków (choć nie da się zaprzeczyć, że nieraz ją także pełnili).
[3] W profetyzmie chodziło przede wszystkim o poznanie woli, upodo­
bania czy zamysłów bóstwa. Wieszczkowie i kapłani rozbudowali w tym
celu skomplikowaną wiedzę. Byli również prorocy pogańscy, którzy mówili
pod wpływem natchnienia. Bóstwo, jak wierzono, odpowiadało za pośred­
nictwem proroka na pytania stawiane mu przez ludzi, niekiedy jednego
człowieka, najczęściej króla. W Biblii wszakże inicjatywa należy niemal za­ Hans Memling, Święty Jan na wyspie Patmos
wsze do Boga, a prorok - chce czy nie chce - musi mówić słowa, jakie On (1479), Memlingmuseum, Brugia. Według
sam wkłada mu w usta. tradycji, św. Jan Apostoł spisał księgę
[4] Znalazło to wyraz w wyroczni - formie literackiej, najbardziej cha­ Apokalipsy na greckiej wysepce Patmos, gdzie
przebywał na wygnaniu.
rakterystycznej dla wypowiedzi proroków. Zaczyna się ona przeważnie

2. P r o r o c y i objawienia 83
 tzw. formułą posłańca: „Tak mówi Jahwe” albo „Tak mówi Pan”. Pochodzei
i właściwy sens tej formuły ilustruje może najlepiej pewne opowiadanie z Ksit
Izajasza. W 701 r. przed Chr., w czasie oblężenia Jerozolimy przez Asyryjczykć
król Ezechiasz posyła swoich dworzan do proroka Izajasza z prośbą o radę. C
zaś, przekazując mu przesłanie króla, zaczynają od słów: Tak mówi Ezechiasz
Izajasz zaś odpowiada: „To powiedzcie waszemu Panu: «Tak mówi Jahwe: Nie b
się słów, które usłyszałeś, a którymi pachołcy króla asyryjskiego rzucali mi bli
nierstwa...»”(Iz 37,1-6). Wyrocznia wygłoszona przez Izajasza zaczyna się tyi
samymi słowami, co przekazana mu prośba króla. W jednym i drugim przypad:
chodzi o podkreślenie, że mówiący powtarza tylko to, co mu kazano powtórzy
słowa króla albo słowa Jahwe.
[5] Tak więc biblijny prorok to przede wszystkim człowiek, który przem
w imieniu Jahwe. Nie jest on wieszczkiem przepowiadającym przyszłość ani ża
nym „ekspertem” odczytującym znaki. Nie jest też wizjonerem, chociaż wi:
miewa. Nie one są jednak najważniejsze.
(Prawie wszystko o Biblii, 20C

D Określ, o jakich dwóch znaczeniach wyrazu „prorok” mowa jest w tekście Anny Św:
derkówny. Podaj te znaczenia.
B Do którego ze znaczeń wyrazu „prorok” odnosi się wyrażenie „formuła posłańca”
(zob. 4. akapit)?
O Wyjaśnij, w jakim celu autorka przypomina treść opowiadania z Księgi Izajasza.
D Uzasadnij celowość użycia zdań przeczących w ostatnim akapicie zacytowanego fra
mentu.
O Znasz zapewne więcej wyrazów, których znaczenie potoczne jest różne od tego, jaki
przyjęto w nauce. Jednym z przykładów jest termin „apokalipsa”. Objaśnij pisemnie jeg
znaczenie, wzorując się na schemacie tekstu Prorocy Anny Świderkówny.
a) Podziel swoją wypowiedź na 4 akapity. Rozpocznij je następująco:
[1] Co to jest apokalipsa?
[2] Musimy zacząć od stwierdzenia, że apokalipsa...
I [3] W apokalipsie chodziło przede wszystkim o...
[4] Tak więc apokalipsa...
b) W ostatnim akapicie użyj zdania przeczącego w takiej samej funkcji, w jakiej zda
tego typu użyła w ostatnim akapicie swego tekstu Anna Świderkówna.

Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam...

Styl biblijny

Na początek •••

D Porównaj dwa poniższe teksty. Wyjaśnij, czym się one różnią, a co je łączy. Zwróć uwagę na budowę
zdań, dobór słownictwa, sposób wyrażania myśli oraz przeznaczenie obu tekstów. Który z nich jest przy­
stępniejszy dla czytelnika?

Zaprawdę, zaprawdę powiadam wa m. . .

.
I. Każdy z nas codziennie doświadcza jakichś cierpień.
Do wielu z nich jesteśmy tak przyzwyczajeni, że nawet
ich nie zauważamy. Z innymi nauczyliśmy się jakoś ra­
dzić lub też jakoś je znosić. W każdym razie nie uwa­
żamy ich za większy problem. Dla wielu ludzi cierpie­
nie staje się problemem dopiero w obliczu szczególnie
dużych i niespodziewanych tragedii, czyli wtedy, gdy
II. Człowiek, zrodzony z niewiasty,
krótkie ma życie i pełne boleści.
Jak kwiat zakwitnie i więdnieje,
jest jak cień, co przemija szybko.
A jednak w nim właśnie utkwiłeś swe oczy
i jego wiedziesz na swój sąd.
Któż może uczynić czystym
[to, co powstało] z nieczystości?
Nikt.
Bo policzone są dni jego życia;
a liczba miesięcy jego zakryta przez Ciebie,
i postawiłeś mu granicę, której nie można przekroczyć.
Odwróć od niego Twe oczy, niech odetchnie,
by jak najemnik mógł [w spokoju] dnia swego dożyć.
(Hi 14,1-6; Biblia poznańska)
Biblia - zbiór tekstów o Bogu. Mianem stylu bi­
blijnego określamy typ języka, który wykształcił się przez
wieki tłumaczenia Biblii na język polski. Już na pierwszy
rzut oka widać, że język Pisma Świętego znacznie różni
się od języka używanego na co dzień, nawet w jego wersji
starannej. Dzieje się tak, ponieważ teksty ksiąg biblijnych
zawsze były traktowane jak teksty święte, a więc także ich
język musiał być specyficzny i niepowtarzalny. Dla wierzą­
cych przekazy biblijne (w odróżnieniu od innych tekstów)
charakteryzują się tym, że ich pierwotnym nadawcą jest
Bóg (zostały napisane przez ludzi pozostających pod na­
tchnieniem). Bóg jest postacią centralną tych tekstów
również w innym rozumieniu - występuje także jako od­
biorca niektórych ksiąg. Jest również ich bohaterem, po­
stacią działającą, a nawet wypowiadającą się.
W tekstach biblijnych Bóg jest traktowany jako istota
święta, której nie można pojąć za pomocą rozumowa­
nia logicznego. Dlatego bardzo trudno jest mówić o Nim
wprost, dosłownie: opisując Jego przymioty w taki spo­
sób, jak opisujemy zjawiska występujące w świecie da­
jącym się poznać zmysłowo. Dla stylu biblijnego cha­
rakterystyczne jest więc posługiwanie się metaforami,
symbolami, przypowieściami (parabolami) i alegoriami,
które mają odbiorcy przybliżyć to, czego nie da się wy­
przekroczy ono tolerowany rozmiar, gdy wykroczy poza
uznawane przez nich ramy normalności. Wielu ludzi
toleruje wypadki samochodowe, w których giną tysiące
ludzi, natomiast odczuwa duży problem wobec katastro­
fy lotniczej, w której jednocześnie ginie kilkuset ludzi.
(Bogusław Nowak, Czym jest cierpienie ?,
www.nowaksvd.opoka.net.pl)
E3 Przeczytaj uważnie tekst na temat stylu biblijnego,
zwracając szczególną uwagę na cechy tego stylu, a na­
stępnie uzupełnij schemat.
Styl biblijny
Cechy
Budowa Cechy
zdań słownictwa wypowiedzi
razić bezpośrednio. Doskonałym przykładem jest Pieśń
nad pieśniami. Księga ta bywa odczytywana jako alego­
ria miłości Boga do narodu wybranego, czy też szerzej:
do ludzi.
Język w Biblii. Wizja świata wpisana w teksty biblij­
ne sprawia, że w Piśmie Świętym pojawia się specjalnie
dobrane słownictwo, które jest podniosłe, nacechowane
emocjonalnie, archaiczne (lub co najmniej przestarzałe
z dzisiejszego punktu widzenia), np. rzeczowniki: niewia­
sta, żyw ot- zamiast neutralnych dziś kobieta, życie, cza­
sowniki: srożyćsię {nie sróżsię nade mną), baczyć {Panie,
cóż jest człowiek, że na niego baczysz), forma wynidzie
{taki, który zstąpi do piekła, nie wynidzie) zamiast wyj­
dzie, a także spójniki bowiem (dziś powiedzielibyśmy
ponieważ), zaś, zasię, specyficzne zaimki (Takem i ja miał
miesiące próżne) i przyimki jako {jako dni najemcze dni
jego - zamiast jak), niźli, a nie niż. Charakterystyczne
dla stylu biblijnego są również archaiczne lub podniosłe
połączenia wyrazów {napełnion boleści, oddać pokłon,
dokonywać oczyszczenia), w tym związki frazeologiczne
{rozedrzeć szaty). W tekstach biblijnych występują także
dawne formy fleksyjne (czasownikowa - rzekę, zaimko­
wa - mię).
►
Styl biblijny 85
 Elementy charakterystyczne dla języka Biblii noszą
nazwę biblizmów. Biblizmami mogą być leksemy, których
pochodzenie i funkcjonowanie w kulturze jednoznacznie
wskazują na związek z tekstami biblijnymi (np.: allelu­
ja, zaprawdę, powiadać, rabbi, oblubieniec, Chrystus),
a także wyrazy, które wprawdzie występują samodzielnie
w języku codziennym, ale mają też znaczenie (bądź jedno
ze znaczeń) obciążone kontekstem biblijnym (por. pan to
częsty rzeczownik w języku polskim, ale pisany wielką
literą Pan wiąże się z Chrystusem lub Bogiem; podobnie
rzeczownik talent oznacza po prostu ‘zdolności do czegoś’,
ale w naszej kulturze kojarzy się z biblijną przypowieścią
0 talentach). Biblizmami są również związki frazeologicz­
ne pochodzące z Biblii (np. alfa i omega, chleb powszedni,
droga krzyżowa, kamień węgielny, sądny dzień, sen spra­ jak cień przemijający).
wiedliwego). Niektóre z nich niezwykle rozpowszechniły Inną cechą stylu biblijnego jest pararelizm składnio­
się w języku codziennym i usamodzielniły tak bardzo, że
na pierwszy rzut oka wręcz zatraciły pierwotny związek
z Biblią. Trzeba więc chwili refleksji, by uświadomić so­
bie, że dzisiejsze jabłko Adama, czyli ‘wystająca część szyi
u mężczyzn’, kulturowo odnosi się do jabłka zerwanego
z drzewa poznania dobra i zła w ogrodzie Eden. Do bibli­
zmów należą też niektóre skrzydlate słowa, powiedzenia
czy aforyzmy związane z Biblią, np. Marność nad marno­
ściami i wszystko marność.
Dla języka biblijnego charakterystyczne są także
pewne nazwy własne, związane z realiami pozajęzyko-
wymi opisywanymi w tekstach biblijnych. Znajdziemy
wśród nich zarówno nazwy osobowe: Mojżesz, Abraham,
Józef, Lot, prorok Daniel, prorok Jeremiasz, św. Piotr, jak
1 nazwy miejscowe: Sodoma, Gomora, Samaria (kraina
zamieszkana przez Samarytan), Judea, Galilea i inne.
— Semityzmy
Biblizm y bezpośrednio odnoszące się do realiów ży-
—,— :: ciow ych i kulturow ych czasów , w których osadzone
są teksty biblijne, nazyw a się sem ityzm am i. Są to
¿ j —— funkcjonujące w polszczyźnie w yrazy oznaczające
w yłącznie przedmioty, m iejsca, zw yczaje z opisyw a-
^ — nego w Biblii okresu. W iele sem ityzm ów pochodzi
z języka hebrajskiego. Sem ityzm am i są na przykład
~ — w yrazy Jahw e i rabbi.
Budowa zdania biblijnego. Zdania występujące
w Biblii także różnią się od zdań w tekstach znanych
z języka codziennego, dlatego że składnia tekstu biblij­
nego również nosi znamiona archaizacji i podniosłości.
Głównym zabiegiem jest inwersja, czyli odwrócenie na­
turalnego porządku zdania. Zdanie neutralne w języku
ogólnym zazwyczaj składa się z następujących po sobie:
Zaprawdę, zaprawdę
podmiotu, orzeczenia i dopełnień. W stylu biblijnym ta
kolejność bardzo często jest zaburzona: podmiot wystę­
puje po orzeczeniu (/ rzekł Pan do Abrahama), a orze­
czenie - po dopełnieniu (Nie samym chlebem żvie czło­
wiek). Bardzo często czasownik znajduje się na końcu
zdania (por. Na pewno ci w twarz będzie złorzeczył. [...]
sługi ostrzem miecza zabili. [...] żywot mój wiatrem jest
i oko moje nie wróci się), co jest przeniesieniem na grunt
polszczyzny składni występującej w łacinie - języku, któ­
ry miał ogromny wpływ na kształtowanie się polskiego
stylu biblijnego. Często po rzeczowniku pojawia się przy­
miotnik, który w języku ogólnym powinien występować
przed rzeczownikiem (por. krzak aoreiący zamiast gore­
jący krzak, a także: podobny tchnieniu lekkiemu, dni jego
wy. Polega on na budowaniu kolejnych (choć nieko­
niecznie sąsiadujących w tekście) zdań (lub ich części)
w podobny sposób (np. okolicznik będący wyrażeniem
przyimkowym + podmiot + orzeczenie + dopełnienie
w bierniku). Pararelizm składniowy występuje na po­
czątku Psalmu 6: [Panie,] w gniewie Twoim nie karć mnie,
/ w zapalczywości Twojej nie sróż się nade mną. Obydwie
części rozpoczynają się wyrażeniem przyimkowym zbu­
dowanym z przyimka w, rzeczownika (gniew, zapal-
czywość) i zaimka przymiotnego (twój w odpowiedniej
formie gramatycznej), po nich następuje zaprzeczony
czasownik w trybie rozkazującym (nie karć, nie sróż s/ę),
a na końcu - dopełnienie zaimkowe (mnie, nade mną).
Z pararelizmem składniowym wiążą się także powtó­
rzenia podkreślające podobieństwo struktury poszcze­
gólnych członów tekstu: anafora, czyli powtórzenie tego
samego wyrazu na początku jakichś jednostek tekstu
(np. na początku kolejnych zdań, wersów, akapitów),
i epifora - powtórzenie tego samego wyrazu (grupy wy­
razów) na końcu jakichś jednostek tekstu (zdań, wersów,
akapitów).
Częściami mowy charakterystycznymi dla stylu biblij­
nego są spójniki (np. i, a, oraz) i zaimki dzierżawcze (np.
mój, twój, jego, jej). Spójniki często służą do wprowadza­
nia wypowiedzi, a także nowego obrazu, nowej sytuacji
w tekście (/ rzekł Bóg do Abrahama, A oto powstał jakiś
uczony w Prawie, / umieścił je Bóg na sklepieniu nieba,
A widział Bóg, że były dobre). Zaimki dzierżawcze wy­
stępują w stylu biblijnym nawet tam, gdzie wydają się
zbędne i oczywiste, ponieważ z kontekstu wiadomo,
o czyich rzeczach mowa, jak np. we fragmencie Psalmu
144: (Błogosławiony Pan, opoka moja, który ćwiczy moje
ręce do bitwy, moje palce do wojny / Dobroczyńcą jest
moim i twierdzą moją, wieżą moją obronną, wybawcą
moim, tarczą moją).
powiadam wam.
 Składnia występująca w stylu biblijnym jest głównie za pomocą spójników łącznych oraz po przecinku. Taki
składnią współrzędną. Zdania współrzędnie złożone typ składni, po którym można rozpoznać styl biblijny,
zdecydowanie przeważają nad zdaniami podrzędnie zło­ nosi nazwę parataksy (z greki parataxis to postawienie
żonymi. Kolejne człony składowe są dodawane głównie kilku elementów jeden obok drugiego).

Sprawdź się

D W zamieszczonych w podręczniku fragmentach H Z jakimi sytuacjami z Pisma Świętego są związane

tekstów z Biblii wyszukaj (inne niż wskazane wcześ­ wymienione związki frazeologiczne?
niej) przykłady biblizmów, a także inwersji, anafory, umywać od czegoś ręce, niewierny Tomasz, Judaszowe
paralelizmu składniowego oraz składni współrzędnej. srebrniki, wdowi grosz, zakazany owoc, zamienić się
w słup soli, rzeź niewiniątek

El Poniżej podane zostały teksty opisujące tę samą sytuację biblijną w trzech różnych stylach. Czym frag­
menty te różnią się od siebie, a w czym są podobne? Zwróć uwagę na słownictwo występujące w tych teks­
tach oraz na budowę zdań. Który z tekstów został napisany w klasycznym stylu biblijnym?

I. Kiedy Jezus się dowiedział, że faryzeusze usłyszeli, iż
On chrzci i zyskuje więcej uczniów aniżeli Jan - chociaż
ściśle mówiąc Jezus sam nie chrzcił, lecz Jego uczniowie
- opuścił Judeę i ponownie udał się do Galilei. Musiał
przejść przez Samarię. Przychodzi więc do miasta sa­
marytańskiego zwanego Sychar, blisko pola, które Jakub
dał swojemu synowi Józefowi. Była tam studnia Jakubo­
wa. Jezus zmęczony drogą siedział przy studni. Było to
około szóstej godziny.
Przychodzi kobieta z Samarii, aby nabrać wody.
A Jezus mówi do niej:
- Daj Mi pić!
Bo Jego uczniowie poszli do miasta kupić coś do je­
dzenia.
(J 4 ,1 -8 ; Biblia poznańska)
II. A kie się Pon dowiedzioł, ze faryzeuse usłyseli, ze Je­
zusowi przybywo wiyncyj ucniów i krzci wiyncyj jako
Jan - choć po prawdzie som Jezus nie krzcił, ba jego
uczniowie - opuściył Judeje i nazod poseł do Galileje.
Trzeba mu było przyjść bez Samaryje. Przyseł do mia­
stecka samarytańskiego Sychar, niedaleko pola, ftore
kiejsi doł Jakub swojemu synowi Józefowi. Było hań
źródło Jakuba. Jezus, zmordowany drogom, siedzioł se
przy studni. Było to koło godziny sóstyj. Nadesła hań
baba ze Samaryje, coby nacyrpać wody. Jezus podziel
do niyj: Dej mi pić. Bo jego ucniowie pośli pirwyj do
miasta kupić jadło.
(Maria Matejowa-Torbiarz, przekład
Nowego Testamentu na gwarę podhalańską)
III. A kiedy Master dostał cynk, że faryzeusze skapnęli
się, że ma coraz więcej uczniów i chrzci więcej niż Jan,
chociaż w sumie to nie Jezus zanurzał w wodzie, tylko
jego ekipa, wyszedł z Judei i wrócił się do Galilei. Musiał
przebić się przez Samarię. Kiedy dotarł do samarytań­
skiej wioski (Sychar), blisko działki, którą Jakub odpalił
swojemu synowi Józkowi, była tam studnia Jakuba, więc
Jezus, zmachany podróżą, glebnął se przy niej. A tu wbi­
ja się samarytańska laska, żeby nabrać wody Jezus zagaił
do niej: dasz mi się napić? Bo jego ekipa poszła do mia­
sta, żeby kupić żarcie.
(Joanna Rafał, Barbara Sieradz, Beata Lasota,
Dobra czytanka wg św. ziom a Jan ka ; na podstawie:
Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze stylistyki)

Q Jakie pozytywne i negatywne cechy niesie za sobą pisanie tekstów biblijnych językiem gwarowym
i potocznym?

Styl biblijny 87
 Dialogi z tradycją

Zbigniew Herbert 44 s. 62-65

Książka
Ryszardowi Przybylskiemu1

Ta książka łagodnie mnie napomina nie pozwala

1Ryszard Przybylski (ur. 1928)
- eseista, historyk literatury abym zbyt szybko biegł w takt toczącej się frazy
polskiej i rosyjskiej każe wrócić do początku wciąż zaczynać od nowa
2inkaust - atrament

Od pół wieku tkwię po uszy w Księdze pierwszej rozdział trzeci wers VII
i słyszę głos: nigdy nie poznasz Księgi dokładnie
powtarzam literę po literze - ale mój zapał często gaśnie

Cierpliwy głos książki poucza:

najgorszą rzeczą w sprawach ducha jest pośpiech
i jednocześnie pociesza: masz lata przed sobą

Mówi: zapomnij że czeka ciebie jeszcze dużo stronic

tomów łez bibliotek czytaj dokładnie rozdział trzeci
w nim bowiem jest klucz i przepaść początek i koniec

Mówi: nie żałuj oczu świec inkaustu2 przepisuj starannie

werset za wersetem a kopiuj ściśle jakbyś odbijał w lustrze
słowa niezrozumiałe wyblakłe o trojakim znaczeniu

Myślę z rozpaczą że nie jestem ani zdolny ani dość cierpliwy

bracia moi są bieglejsi w sztuce
słyszę ich drwiny nad głową widzę szydercze spojrzenia

o późnym zimowym świcie - kiedy zaczynam od nowa

(.Rovigo, 1992)

Wskazówki do analizy i interpretacji

Aluzje do Biblii. Wiersz Książka nie wyjaśnia z pozoru, o jaką książkę chodzi,
ale czytelnik otrzymuje wyraźne sygnały, że tą jedyną księgą, do której warto
wciąż powracać, jest Biblia. Zgodnie z tradycyjnym zapisem poeta wyróżnia
słowo „Księga” wielką literą, sygnalizując szczególny charakter Biblii oraz sza­
cunek, jaki należy jej okazywać. Przywołuje też konkretny werset Pisma Świę­
tego. Nawiązaniem do Biblii i jej miejsca w historii jest także aluzja do teorii
trzech sensów, obecnych w tekście Pisma Świętego: dosłownego, przenośne­
go i anagogicznego (czyli odwołującego się do spraw ostatecznych - zbawie-

Starożytność. Świat Biblii

 nia lub potępienia). Słowo „drzewo” na przykład można rozumieć dosłow­
nie, można zarazem widzieć w nim symbol rajskiego drzewa wiadomości
(sens przenośny) lub drzewa Krzyża Świętego, które dało ludziom nadzieję
zwycięstwa nad śmiercią i wiecznego życia (sens anagogiczny).

Ironia i gorycz. Zakończenie utworu jest wyraźnie ironiczne. Poeta prze­

ciwstawia swoje uporczywe powracanie do jednego z biblijnych wersetów
pewności siebie tych, którzy nie dość dokładnie studiują słowa Księgi i -
przekonani o swej biegłości w sztuce czytania - szybko posuwają się dalej
w lekturze.

Czytamy i interpretujemy

D Znajdź w Piśmie Świętym werset przywołany w drugiej zwrotce. Dlaczego właśnie ten
cytat z Biblii wydaje się poecie najważniejszy?
D Wynotuj z utworu czasowniki dotyczące Księgi. Określ, jaka jest ich funkcja w tekście.
O Odszukaj w wierszu słowa dawne. Czemu one służą?
D Kim mogą być „bieglejsi w sztuce bracia”, wspomniani w zakończeniu utworu?
□ Jaka jest sytuacja poety? Zinterpretuj zakończenie wiersza.
□ Jaką rolę, według poety, odgrywa Biblia w życiu człowieka?

Anna Kamieńska Teksty, s. 68

A nna Kam ieńska
Powrót Hioba (1920-1986) - była poetką,
tłumaczką i eseistką. W swo­
ich wierszach często przywo­
Nie umarł Hiob ływała symbole obecne od
nie rzucił się pod pociąg wieków w kulturze europej­
nie zdechł za drutami skiej i próbowała je przybliżyć
współczesnemu czytelnikowi.
nie wywiał go komin
Biblii poświęciła m.in. tom
rozpacz nie dobiła szkiców Twarze księgi (1982).
Dźwignął się ze wszystkiego
z nędzy brudu
świerzbu samotności

Ileż bardziej prawdziwy byłby Hiob umarły

jeszcze po śmierci Bogu bólu pięściami grożący
Lecz Hiob ocalał
obmył ciało z krwi potu wrzodów
i legł we własnym odzyskanym domu
Biegli już nowi przyjaciele
Nowa żona nową miłością chuchała mu w usta
nowe dzieci rosły z miękkimi włosami
by Hiob kładł na ich głowach ręce
ryczały nowe woły owce osły
tłukły nowymi powrozami w stajniach
klękały na słomie
 Lecz Hiob szczęśliwy nie miał siły być szczęśliwy
bał się że wtórym szczęściem zdradza szczęście
bał się że wtórym życiem zdradza życie
Nie lepiej by ci było Hiobie
gnić w utraconym raju z umarłymi
niż teraz czekać na ich nocne nawiedziny
we snach przychodzą zazdroszczą ci życia
Nie lepiej było szczęśliwy Hiobie
zostać ochłapem jak jesteś ochłapem
wrzody z twych dłoni i twarzy obmyte
w głąb się przeżarły do serca wątroby

Umrzesz Hiobie
Nie lepiej ci było umierać
z innymi w jednym bólu i żałobie
niż teraz z szczęścia nowego odchodzić
W śród nowych ludzi zbędny jak wyrzut sumienia
w ciemności chodzisz ciemnością owinięty
ból przecierpiałeś przecierp teraz szczęście

A Hiob szeptał uparcie Panie Panie

(Drugie szczęście Hioba, 1974)

Wskazówki do analizy i interpretacji
Pytania bez odpowiedzi. Biblijna historia
Hioba w wierszu Anny Kamieńskiej zosta­
je przeniesiona w inne realia, wyraźnie
zasugerowane już w pierwszej strofie. Po
zakończeniu II wojny światowej do życia
„powracało” wielu nowych Hiobów, którzy
stracili bliskich i przetrwali niewyobrażalne
i niezawinione cierpienia. Poetka stawia
więc pytania, na które trudno znaleźć odpo­
wiedź w Biblii; Czy no w i przyjaciele, n o w a
żona i nowe dzieci, czyli nowe życie, mogą
zrekompensować stratę bliskich i fizyczne
oraz duchowe cierpienia? A może byłoby
lepiej, gdyby współcześni Hiobowie ode­
szli ze swoimi umartymi? Czy mają bowiem
w sobie dość siły, by przyjąć dar nowego
szczęścia? Co się stanie, jeśli to szczęście
jest tylko kolejną próbą i nową formą cier­
pienia?
Czytamy i interpretujemy
H Czy, według Kamieńskiej, Hiob wynagrodzony przez Boga
mógł być naprawdę szczęśliwy? Uzasadnij odpowiedź.
B Jak na interpretację utworu wpływają nawiązania do konkret­
nej sytuacji historycznej?
B Zinterpretuj zakończenie wiersza. Zwróć uwagę na stosunek
poetki do współczesnych Hiobów i Hioba biblijnego. Jaka jest
uniwersalna, wykraczająca poza kontekst historyczny wymowa
utworu?
□ Wskaż w wierszu paradoksy i objaśnij ich rolę.
B Jak rozumiesz zdanie zamykające 4. strofę?
B Podziel wiersz na dwie części, biorąc pod uwagę odmienną
formę wypowiedzi lirycznej. Jaki jest charakter części pierwszej,
a jaki drugiej? Kto przemawia w części pierwszej, a kto w drugiej;
O Odszukaj w wierszu Kamieńskiej nawiązania do stylu biblijne­
go. Określ ich rolę.
B Wykorzystując znajomość Księgi Hioba i jej interpretację,
określ, kogo warto by nazwać „Hiobem naszych czasów”. To wy­
rażenie może odnosić się także do bohatera zbiorowego, np. ca­
łego narodu. Swój wybór uzasadnij, przywołując znane ci fakty
historyczne.
Czesław Miłosz ĄĄ Teksty, s. 82
C zesław M iłosz (1911-2004) - wybitny poeta i ese­
Piosenka o końcu świata ista, laureat literackiej Nagrody Nobla (1980); w jego
wierszach znajdujemy refleksje nad sensem historii
oraz próby konfrontacji tradycyjnego systemu wartości
W dzień końca świata
z etycznym relatywizmem XX w.
Pszczoła krąży nad kwiatem nasturcji,
Rybak naprawia błyszczącą sieć.

1
Skaczą w morzu wesołe delfiny,
Wskazówki do analizy i interpretacji

Młode wróble czepiają się rynny
I wąż ma złotą skórę, jak powinien mieć.
II
Co się skończyło? Utwór Czesława Miłosza
wypełniają opisy leniwego, sielankowego
dnia. Z pozoru nic się nie dzieje, jest to jed­

il-M
W dzień końca świata nak „dzień końca świata". Poeta przeciwsta­
Kobiety idą polem pod parasolkami, wia te obrazy zakorzenionym głęboko w kul­
Pijak zasypia na brzegu trawnika, turze apokaliptycznym wyobrażeniom koń­
Nawołują na ulicy sprzedawcy warzywa ca dziejów, a w miejsce groźnych proroków
wprowadza staruszka - ogrodnika, który nie

JJ U II i H H I
I łódka z żółtym żaglem do wyspy podpływa,
ma wątpliwości, że coś już się skończyło.
Dźwięk skrzypiec w powietrzu trwa
I noc gwiaździstą odmyka. Stylizacja i kontrast. Utwór uderza przejrzy­
stością konstrukcji. Paralelnie zbudowane
A którzy czekali błyskawic i gromów, zdania, zwykle mieszczące się w nieregu­
Są zawiedzeni. larnych wersach, anafory, refrenowe powtó­
A którzy czekali znaków i archanielskich trąb, rzenia, pozornie niedbałe rymy odsyłają
czytelnika do formy błahej piosenki. Ale to
Nie wierzą, że staje się już.
tylko zabieg stylizacyjny. Wiersz opiera się
Dopóki słońce i księżyc są w górze,
bowiem na subtelnej, ironicznej grze kontra­
Dopóki trzmiel nawiedza różę, stów (np. apokaliptyczna formuła otwierają­
Dopóki dzieci różowe się rodzą, ca dwie pierwsze strofy a sielankowe opisy;
Nikt nie wierzy, że staje się już. wyobrażenia ludzi o końcu świata a rzeczy­
wistość; sakralna funkcja proroka a pospo­
Tylko siwy staruszek, który byłby prorokiem, lite, codzienne czynności, sacrum a profa-
Ale nie jest prorokiem, bo ma inne zajęcie, num). W tych przeciwstawieniach zawiera
się ukryty dialog ze współczesnym światem,
Powiada przewiązując pomidory:
który pozornie jest taki sam jak dawniej,
Innego końca świata nie będzie, w rzeczywistości jednak głęboko zmieniony
Innego końca świata nie będzie. przez katastrofy XX stulecia.
(Ocalenie, 1945)
Ukryta inspiracja. Inspiracją do napisania
utworu były prawdopodobnie teorie szwedz­
Czytamy i interpretujemy kiego uczonego, filozofa i wizjonera Emanu­
ela Swedenborga (1688-1772), o którego ży­
D Prześledź, za pomocą jakich obrazów poetyckich Miłosz przed­ ciu i dziele Miłosz pisał w swoich esejach.
stawia koniec świata. Swedenborg twierdził, że Sąd Ostateczny na­
Q Wskaż fragmenty wiersza nawiązujące do Apokalipsy św. Jana. stąpi niezauważalnie dla ludzi w roku 1757.
El Odszukaj w tekście powtórzenia i inne środki poetyckie.
Jaka jest ich rola?
O Jak sądzisz, dlaczego staruszek dwukrotnie powtarza swoje proroctwo?
B Wyjaśnij, dlaczego w wierszu Miłosza proroctwo jest mniej ważne niż podwiązywanie pomidorów.
□ Jak poeta rozumie koniec świata? Czy, według niego, ludzkie życie i ludzka historia mają jakiś sens?
Uzasadnij odpowiedź.
D Czy utwór Miłosza ma charakter ironiczny? Uzasadnij krótko.
Porównaj wiersz Miłosza 7, wierszem Herberta Książka. Jakie wartości dostrzegają w Biblii obaj poeci?
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy

D Jakiej wiedzy na temat człowieka dostarcza Biblia? Odwołaj się do przykładów z pod­
ręcznika i innych znanych ci fragmentów Biblii.
O Zinterpretuj słowa ks. Janusza Pasierba: „Choć podróżujemy często zupełnie ina­
czej, wszyscy wiemy, czym jest droga i co ona znaczy. Wiemy o tym, ponieważ jesteśmy
ludźmi, należącymi do gatunku, który jest ciągle w drodze, ciągle szuka i wyrywa się
naprzód. Homo viator - człowiek wędrowiec żyje w każdym z nas”.
11 Posługując się przykładami z historii, literatury i filmu, napisz wypracowanie na te­
mat: Czy można ustalić granice ludzkiego poświęcenia?
□ Napisz pracę na temat: Obraz miłości w Biblii.
 Wprowadzenie

Koniec świata starożytnego. Średniowiecze to
epoka w historii Europy między V a XV stuleciem.
Za jej datę początkową uznaje się rok upadku
zachodniego cesarstwa rzymskiego (476), któ­
re zostało podbite przez barbarzyńskie plemiona
germańskie, a za końcową - zdobycie Konstanty­
nopola przez Turków (1453). Zmierzch cesarstwa
zachodniorzymskiego otwiera więc epokę średnio­
wiecza, zamyka ją zaś klęska cesarstwa wschodnie­
go, którego stolicą był właśnie Konstantynopol,
dziś nazywany Stambułem. Ten blisko tysiącletni
okres w kulturze europejskiej nie był jednorod­
ny. Badacze wyróżniają w nim trzy fazy; wczesną
(V -X w.), dojrzałą (X I-X III w.) i schyłkową (XIV
-X V w.), zwaną też często jesienią średniowiecza.
Upadek cesarstwa zachodniego jest momentem
przełomowym dla kultury europejskiej. Historycy
uznają to wydarzenie za koniec świata starożytnego.
Na gruzach rzymskiej cywilizacji, w wyniku wędró­
wek wielu ludów, zaczęły się wówczas kształtować
nowe formy polityczne i państwowe, które często
przetrwały aż do dziś. Historia wielu współczesnych
narodów europejskich sięga właśnie tego czasu.
tylko przechował dużą część kultury świata sta­
rożytnego, lecz także przekształcił ją w duciu
chrześcijaństwa. Większość ludzi pióra to wówcza;
duchowni. Właśnie oni przynieśli barbarzyńskin
plemionom kulturę, stanowiącą połączenie starycl
(grecko-rzymskich) i nowych (chrześcijańskich
idei. Filozofia, literatura i nauka epoki podpo
rządkowane były bez reszty sprawom religii (zob
rozdział Czas modlitwy).
Kościół dążył również do dominacji w sferzt
polityki. Wiązało się to ze średniowieczną koncep
cją władzy. Władca był wówczas uważany za po
mazańca bożego, którego prawa do rządzenia mus
potwierdzić namiestnik Chrystusa, zasiadający n<
Stolicy Piotrowej. Papieże decydowali więc o ko
ronach, namaszczali królów i cesarzy. W XI w., z;
czasów papieża Grzegorza VII i cesarza niemiec
kiego Henryka IV, po trwającej kilka stuleci do
minacji papiestwa, doszło do wielkiego konflikt!
między władzą świecką i duchowną. Przejściow<
i na krótko spór zakończył się umocnieniem po
zycji papieża. Stopniowo jednak władza świecki
uniezależniała się od władzy duchownej.

— - Nazwa epoki Uniwersalizm średniowiecza. Kultura śred

. 1— ---------------- niowiecza była bardzo podobna w różnych zakąt
Nazwą „średniowiecze” zaczęli się posługiwać pisa­
kach Europy. Sprzyjała temu jednolitość religijni
rze doby renesansu (XV i XVI w.). Uważali oni, że po
upadku cywilizacji starożytnej nastąpił mroczny okres
oraz językowa epoki. Językiem Kościoła zachód
głębokiego kryzysu, z którego Europa podniosła się niego i zarazem językiem kultury była łacin;
dopiero w ich epoce. Wieki te nie zasługiwały w ich (która obumarła tymczasem jako żywy język co
mniemaniu nawet na własną nazwę, były po prostu dziennych kontaktów międzyludzkich, wypieran;
okresem pośrednim (łac. media aetas lub medium
przez mowę barbarzyńskich zdobywców Rzymu]
aevum ‘wieki średnie') między starożytnością a czasa­
mi nowożytnymi. Gdziekolwiek docierały idee chrześcijańskie, kul
tura przybierała podobną formę, a filozofia, sztu
ka i literatura podejmowały te same problem
Rola Kościoła katolickiego. Po upadku Rzymu i motywy. Tę jednolitość kultury średniowiecz
nastąpił przejściowy okres chaosu. Wielką rolę określa si^ mianem uniwersalizmu (łac. univer
cywilizacyjną odegrał wówczas Kościół^któi 'śafis ‘powszechny’).

Średniowiecze

Czasy katedr
Symbolem kultury średniowiecza może być strze­
lista katedra go tycka (zob. s. 102), najdoskonalszy
przykład europejskiej architektury sakralnej, dzieło
genialnych budowniczych (najwyższa katedra ma
sklepienie zawieszone na wysokości 50 metrów,
a największe gotyckie wieże sięgały 150 metrów)
oraz wspaniałych artystów, zdobiących te imponu­
jące budowle koronkowymi ornamentami i niezli­
czonymi rzeźbami.
Średniowieczny system nauczania. Uniwer­
salizmowi kultury średniowiecza sprzyjał nadzo­
rowany przez Kościół system nauczania. W całej
Europie w szkołach parafialnych, przyklasztornych
lub przykatedralnych kształcono według jednego
modelu przyszłych księży i mnichów, a w później­
szym okresie także świeckich urzędników.
Podstawą średniowiecznego nauczania były
tzw. sztuki wyzwolone (łac. artes liberales). Dzie­
lono je na dwa stopnie. Pierwszy, prostszy, zwany
trivium (łac. trójdroże), obejmował gramatykę,
retorykę i dialektykę. Pod tymi nazwami kryła się
nauka biegłego posługiwania się łaciną w mowie
i piśmie. Dopiero po przejściu tego podstawowe­
go etapu nauczania (od słowa trivium wywodzi sif
Bolonia (Włochy). Zapewne najstarszy
uniwersytet, powstał w roku 1088. W la­
tach 1495-1499 studiował w nim Mikołaj
Kopernik.
Sb O ksford (Anglia). Uczelnia założona
w 1167 r. Najstarszy uniwersytet w An­
glii, należący nadal do najbardziej presti­
żowych na świecie.
& Cam bridge (Anglia). Uczelnia zało­
żona w roku 1209; od chwili powstania
rywalizowała o prestiż z uniwersytetem
w Oksfordzie.
Ci, Paryż (Francja). Uniwersytet działa od
XII w. W 1257 r. kapelan królewski Robert
de Sorbon ufundował kolegium dla stu­
dentów teologii, z czasem od jego imie­
nia zaczęto cały uniwersytet nazywać
Sorboną. Na tej uczelni studiował słyn:
ny francuski poeta François Villon (zob.
s. 117).
przymiotnik „trywialny”, a więc pospolity, prostacki)
uczeń przystępował do studiowania nauk zgrupo­
wanych w tzw. quadrivium (łac. czterodroże), czyli
arytmetyki, geometrii, astronomii oraz muzyki.
Uniwersytety. Jednym z największych osiągnięć
średniowiecza było powołanie do życia szkół wyż­
szych, zwanych uniwersytetami (łac. universitas
powszechność, związek w znaczeniu: związek na­
uczycieli i studentów’). Średniowieczny uniwersytet
miał zwykle cztery wydziały: sztuk wyzwolonych,
prawa, medycyny i najważniejszy z ówczesnego
punktu widzenia - teologii, czyli nauki o Bogu. Ci,
którzy ukończyli studia, otrzymywali tytuł magi­
stra (mistrza).
Rehabilitacja średniowiecza. Przez wiele stule­
ci lekceważono dorobek kultury wieków średnich
(do języka weszło nawet określenie „mroki śre­
dniowiecza” - w znaczeniu: ciemnota, zacofanie).
Dopiero w X X w. badacze dostrzegli historyczne
i kulturowe znaczenie tego okresu. Była to bowiem
epoka, w której doszło do pierwszej wielkiej próby
syntezy idei antyku grecko-rzymskiego z chrześci­
jaństwem, okres wspaniałego rozwoju oryginalnej
literatury, sztuki i filozofii.
«W T W
Padw a (Włochy). Uniwersytet
puwotano w 1222 r. Tu Ksztatcit
siej w X V I w. Ja n k o c h a n o w s k i.
Praga (Czechy). Najstarszy uni­
wersytet w Europie Środkowej,
powstał w 1348 r.
■ 5> Kraków . Akademia Krakowska
z a ło ż o n a z o s ta ła w 1364 r. przez
króla Kazimierza Wielkiego, od­
nowiona zaś w roku 1400 przez
W ładysława Jagiełłę oraz królową
Jadwigą (która przekazała uczelni
s w o je k le jn o ty ) i w ła ś n ie d la te g o
nazwana później Uniwersytetem
Jagiellońskim. Tu studiowali m.ln.
Mikołaj Kopernik i młody Jan Ko­
i rr i i-'Ł chanowski.
Fragment mapy świata opracowanej
przez Henryka Martellusa (1489)
 Czas modlitwy
Teocentryzm epoki i św. Augustyn. Średnio­
wieczne wizje świata i człowieka były całkowi­
cie podporządkowane koncepcjom najważniejszej
z nauk - teologu. Juz u schyłku starożytności wiel­
cy myśliciele Kościoła narzucili chrześcijaństwu
teocentryzm (gr. theos ‘bóg’, łac. centrum ‘środek’),
dowodzili bowiem, że Bóg jest przyczyną, ośrod­
kiem i celem wszystkiego. Ten pogląd znajdujemy
w dziele św. Augustyna (354-430), który dokonał
syntezy filozofii Platona z chrześcijaństwem.
Nauka św. Augustyna w pigułce
Nawią2ał do filozofii Platona.
Św iat dzieli się na dwie sfery: materialną i ducho­
w ej człowiek jest duszą uwięzioną w ciele.
Wszystko, co istnieje, powstało dzięki miłości Bożej.
Miłość to uniwersalna siła, która sprawia, że
wszystko dąży do Boga.
Poznajemy przez miłość oraz intuicję, a także dzię­
ki cudownemu oświeceniu przez Boga.
Wszystko, co stworzył Bóg, jest dobre, stąd zło nie
istnieje - jest nicością; człowiek jest wolny, może
więc odwrócić się od dobra i skierować ku nicości,
czyli zło wynika z ludzkiej wolności.
Dzieje ludzkości to walka dwóch państw: Państwa
V Bożego, Które zamieszkują ludzie cnotliwi, prze­
znaczeni do zbawienia, i państwa ziemskiego (lub
diabelskiego), w którym żyją grzesznicy, skazani na
wieczne męki w piekle, ponieważ źle skorzystali
z wolności.
Scholastyka i św. Tomasz. W dojrzałej fazie epo­
ki rozwinął się nurt filozoficzny zwany scholasty­
ką (łac. scholasticus ‘uczony, nauczyciel’). Jego naj­
wybitniejszym przedstawicielem był św. Tomasz
z Akwinu (1225-1274), który do filozofii chrze­
ścijańskiej wprowadził idee zaczerpnięte z dzieł
Arystotelesa. Scholastyka zdominowała wkrótce
nauczanie w średniowiecznych szkołach. Jej istoty
było:
Średniowiecze
! oparcie wiedzy na zhierarchizowanych auto
rytetach (najwyższy autorytet to oczywiści«
Biblia); zamiast badać problemy, średniowiecz
ny myśliciel szukał ich rozwiązania w różnycl
księgach,
l podporządkowanie wiedzy zasadom wiary (to
co jest sprzeczne z wiarą, jest nieprawdziwe).
Filozofia św. Tomasza z Akwinu
w pigułce
Nawiązał do filozofii Arystotelesa. __ _
Wszystko, co jest, składa się z materii i formy;
ciało to część materialna człowieka, dusza zaś __ :
to jego forma, czyli człowiek to połączenie duszy ~
i ciała, a nie sama dusza.
: Człowiek poznaje dzięki rozumowi lub przez w ia­
rę; te dwa porządki poznania nie są sprzeczne, ~
lecz uzupełniają się nawzajem; rozum może pojąć
wszystko - nawet Boga. r-
Wszystko, co istnieje, jest hierarchicznie uporząd­
kowane. -—
Najważniejsze dzieło: Summa teologiczna, groma- _
dząca całą średniowieczną wiedzę o Bogu, czło- =r'
wieku i świecie.
Literatura religijna. Teocentryczna koncepcji
rzeczywistości wpłynęła na charakter literatur;
epoki. Średniowiecze pozostawiło po sobie przed'
wszystkim dzieła o tematyce religijnej. Literatur
rozwijała się pod opieką Kościoła najpierw w języ
ku łacińskim, później zaś w językach narodowych
Większość wiernych nie znała wówczas łacin
(umiejętność czytania i pisania była wtedy niezwyk
le rzadka, nawet władcy bywali zwykle analfabeta
mi), a ceremonie i obrzędy religijne odprawiani
wyłącznie w tym języku. Stopniowo do mszy zaczę
to więc wprowadzać pieśni i modlitwy w językacl
—narodowych^—zrozumiałe—dłar-niewykształconyc]
ludzi. Proces ten rozpoczął się we Francji, a póź
niej ogarnął całą Europę. W Polsce, w roku 1285,
na synodzie (czyli zebraniu duchowieństwa całego
kraju) w Łęczycy zdecydowano, że duchowni mają
odmawiać po polsku modlitwy, a także wygłaszać
kazania. Nie jest więc przypadkiem, że pierwsze
ważne zabytki języka polskiego (zob. s. 106) po­
chodzą właśnie z końca X III stulecia.
Średniowieczne pieśni religijne. Należą do nich
przede wszystkim pieśni, które związane były
z okresami w roku liturgicznym i świętami religij­
nymi. Wyróżniamy więc pieśni pasyjne, dotyczą­
ce wydarzeń Wielkiego Tygodnia, w tym przede
wszystkim Męki Chrystusa (łac. passio ‘cierpienie’),
pieśni wielkanocne, upamiętniające zmartwych­
wstanie Zbawiciela, i kolędy, których tematem były
cuda Bożego Narodzenia. Osobne miejsce zajmują
utwory poświęcone niezwykłym czynom i cnotom
świętych (zob. s. 114) oraz Najświętszej Marii Pan­
nie (pieśni maryjne), której kult był w tej epoce
szczególnie silny.
Apokryfy. Oprócz pieśni w śre­
dniowieczu powstało również
wiele opowieści apokryficznych.
W tych prostych, choć niepo-
zbawionych poetyckiego kunsz­
tu tekstach, anonimowi autorzy
starali się przybliżyć wydarzenia
z historii świętej łaknącym kon­
kretu zwykłym średniowiecz­
nym zjadaczom chleba, którym
obce były subtelne wywody
teologów. Wiernych intereso­
wały często sprawy najprostsze,
niewspominane w Piśmie Świę­
tym: jak wyglądali Chrystus
i Maria, co przeżywali, jak żyli,
w co się ubierali itd. Właśnie
z tego „głodu szczegółów” wy­
nikała popularność apokryfów
(gr. apókryphos ‘ukryty’). Były
to teksty, które uzupełniały opo­
wieści biblijne, zachowując po­
zory autentyzmu. Ich autorstwo
przypisywano bowiem uczest­
nikom historii świętej (oprócz
uznanych przez Kościół czterech Ewangelii w śred­
niowieczu funkcjonowały także relacje o życiu
Chrystusa, spisane jakoby przez innych apostołów,
np. Ewangelia wg św. Tomasza, Ewangelia wg św.
Piotra).
Średniowieczna hagiografia. Sztuka życia
zumiana była w średniowieczu jako umiejętność
naśladowania wypróbowanych wzorów, ale nie
wszystkie z nich uważano za doskonale w jednako­
wym stopniu. Najważniejszy wzór stanowiło życie
najdoskonalszego z ludzi - Jezusa Chrystusa. Dla
kobiet niedościgłym ideałem była zaś Najświętsza
Maria Panna. Ich śladem podążała wielka rzesza
świętych, która zaludnia karty średniowiecznych
ksiąg. Opowieści o niezwykłych żywotach naśla­
dowców Chrystusa i Marii składają się na jeden
z najważniejszych działów średniowiecznego piś­
miennictwa - hagiografię (gr. hagios ‘święty’,
grdpho ‘piszę’). Szczególnie popularnym gatunkiem
średniowiecznej hagiografii były legendy o świę­
tych (łac. legenda ‘to, co powinno być przeczytane’)
- rodzaj literatury popularnej,
historie do czytania, służące do­
skonaleniu ducha. Zaspokajały
one bowiem odwieczną tęsk­
notę człowieka za innym od
powszedniego, niezwykłym ży­
ciem. Przykładem tego typu opo­
wieści jest pochodząca z XV w.,
popularna w Polsce Legenda
o świętym Aleksym.
Hans Memling (po 1430-1494),
Święta Weronika i cudowną chustą (1479),
Memlingmuseum, Brugia. Według apokry­
ficznej opowieści, gdy kobieta jerozolimska
Weronika otarła swoją chustą twarz dźwiga­
jącego krzyż Chrystusa, na białej materii odbił
się w cudowny sposób wizerunek Zbawiciela.
1. C z a s modlitwy 97
 Bogurodzica
Bogurodzica1 dziewica2, Bogiem sławiena3 Maryja,
u twego syna Gospodzina4 Matko zwolena5, Maryja6!
Zyszczy7 nam, spu[ś]ci8 nam.
Kyrieleison9.

Twego dzieła Krzciciela10, bożycze11,

usłysz głosy, napełń myśli12 człowiecze.
Słysz13 modlitwę, jąż nosimy14,
a dać raczy15, jegoż 16 prosimy:
Deesii i YYęglówki koło Krosna (XV w.). Deesis (gr.'prośba, modlitwa') to
a na świecie zbożny17 pobyt,
charakterystyczna dla sztuki średniowiecza kompozycja przedstawiająca trzy
po żywocie ra[j]ski przebyt18.
postaci: Chrystusa jako sędziego na tronie oraz Marię i Jana Chrzciciela.
Kyrieleison.

' Begurediita — MtłtlW 2U z is w ita - dziewico; 3Bo g iem s ła w ie n a - przez Boga chwalona; J G ospodzin - Pan; szw o te n a - wybrana z wie
lu ;6Maryja - M ario;7zyszczy... - pozyskaj;5spuści - zjednaj, ześlij;s Kyrieleison (gr. Kyrie elelson ) - Panie, zmiłuj się (zwrot z pieśni kościel­
nych): ‘“Twego dzieła Krzciciela - ze względu na Twego Chrzciciela (Jan Chrzciciel był w średniowieczu uważany za głównego obok Matki
Boskiej pośrednika między Bogiem i ludźmi);11bożycze - Synu Boga; 12napełń myśli - spełń zamiary;13słysz - słuchaj; 14jąż nosimy - którą
zanosimy;15raczy - racz; 16jegoż - czego;17zbożny - tu: zasobny, obfity;18rajski przebyt - wieczne bytowanie w raju

Styl romański w malarstwie

Na romańskich obrazach postacie ludzkie
są płaskie i odrealnione. Wokół Madonny
namalowanej przez włoskiego malarza
Duccia (ok. 1260-1318) unoszą się anioło­
wie. Scena ujęta jest bez żadnej perspek­
tywy. Tło obrazu jest złote, co sugeruje
idealną bezczasową przestrzeń szczęśli­
wego bytowania błogosławionych.

Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII w.)

□ncnoEB

Styl romański w architekturze

Styl romański rozwijał się między XI a XIII stuleciem. Oto kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII w.). Charakteryzuje się ona pro­
stotą i masywnością. Grube, zbudowane z kamiennych ciosów mury nakryte są ciężkim sklepieniem w kształcie połowy walca
(sklepienie kolebkowe). Okna są niewielkie, okrągłołukowe, a bryłę budynku urozmaicają wieże i półkoliste przybudówki.

Średniowiecze
 Wskazówki do analizy i interpretacji

Początek literatury polskiej. Bogurodzica to najstar­ wieczne przebywanie w raju. W utworze można dostrzec
szy znany polski utwór poetycki. Od tych kilkunastu ważne dla epoki idee, takie jak przekonanie o hierar-
wersów zaczyna się więc nasza literatura. Nie wiemy, chicznym uporządkowaniu świata oraz o konieczności
kto jest autorem pieśni ani kiedy powstała. Zwykle pośrednictwa między Bogiem i człowiekiem. Jak pisał f
przyjmuje się, że została napisana w drugiej połowie św. Tomasz z Akwinu: „Bóg stworzył różnorodność rze-
XIII w. Zapewne wierni śpiewali ją w czasie mszy świę­ czy, a potem nadał światu pewien porządek, aby jedne ~
tej (wskazuje na to refren Kyrieleison). Pieśń rychło [rzeczy] byty ważniejsze od innych [...] konieczne więc
wyszła jednak poza mury kościelne i zaczęła odgrywać było, aby niektóre rzeczy zostały stworzone lepszymi od
rolę pierwszego polskiego hymnu narodowego. Ze śre­ innych” . Według filozofów średniowiecza, hierarchia wy- ~ —
dniowiecznych kronik wiemy, że śpiewano ją pod Grun­ kluczała bezpośredni kontakt między odległymi od siebie
waldem w 1410 r. oraz w czasie koronacji Władysława elementami. Jest on możliwy jedynie przez pośrednictwo
Warneńczyka w roku 1434. Kronikarz Jan Długosz nazy­ innych, doskonalszych bytów. Dlatego w Bogurodzicy, =—»
wał Bogurodzicę carmen patrium, czyli „pieśnią ojczy­ modlitwie do Chrystusa, pojawiają się postacie Marii,
stą” (nie tylko w znaczeniu „pieśń ojców", lecz także najdoskonalszej z kobiet, i św. Jana, którego stawiano
„pieśń narodowa"). najwyżej w średniowiecznej hierarchii świętych. rr~—

Budowa i treść Bogurodzicy. Znany nam dziś najstar­
szy fragment pieśni składa się z dwóch, zakończonych
refrenem zwrotek. Bogurodzicę rozpoczyna modlitewna
prośba do Matki Bożej, by pozyskała ludziom swojego
Syna Chrystusa. Strofa druga jest już bezpośrednio skie­
rowana do Chrystusa, by ten ze względu na Jana Chrzci­
ciela zapewnił ludziom dostatnie życie na ziemi, a potem
Doskonałość formy. Pierwszy polski utwór poetycki —^
zwraca uwagę starannością formy. Autor buduje wer­
sy oparte na paralelizmach, a niepojęte prawdy wiary ~ —
wyraża przez antytezy (przeciwstawienia) i paradoksy.
Maria jest więc „Bogurodzicą" (Matką Boga) i zarazem
„dziewicą".
►► Archaizmy w Bogurodzicy, s. 105
►► Dialogi z tradycja, e. 129

Czytamy dzieła sztuki

I Przyjrzyj się dokładnie

romańskiemu przedstawieniu
ukrzyżowanego Chrystusa.
a) W jaki sposób malarz
oddał cierpienie Zbawi­
ciela?
b) Jak przedstawiona jest
postać Chrystusa: sche­
matycznie, realistycznie
czy abstrakcyjnie?
Duccio di Bouninsegna [duczczio di buoninseńja], c) W jaki sposób artysta Mistrz św. Franciszka Bardi,
Madonna z Dzieciqtkiem i sześcioma aniołami romański ukazuje ciało r krucyfiks (ok. 1250), Galeria
(1285), Galeria Uffizi, Florencja ludzkie? L Uffizi, Florencja

Co każdy Polak o Bogurodzicy wiedzieć powinien
Jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy polski
tekst poetycki.
Niegdyś przypisywano jej autorstwo św. Wojciechowi (zm. 997). Dziś
zwykle przyjmuje się, że tekst powstał w drugiej potowie XIII w.
Bogurodzica odgrywała niegdyś rolę hymnu narodowego: śpiewało ją
rycerstwo pod Grunwaldem. Pisał o tym w XV w. historyk Jan Długosz,
nazywając Bogurodzicę „pieśnią ojczystą”.
Pierwotna Bogurodzica to jedynie dwie strofy rozdzielone refrenem
Kyrieleison (w najstarszych, pochodzących z początku XV w. zapisach do
tekstu dołączono fragmenty późniejszych pieśni, które nie mają związku
z pierwotny Bogurodzicą). Właśnie refren skłania uczonych do hipotezy,
że Bogurodzica mogła być rozwinięciem greckiej formuły, niezrozumiałej
przecież dla większości wiernych.
Pieśń oparta jest na idei pośrednictwa. Wspólnota wiernych zwraca
się w niej do Marii o wstawiennictwo u swojego Syna oraz do samego
Jezusa, by - ze względu na osobę Jana Chrzciciela - dał modlącym się
szczęśliwe i bogate życie na ziemi, a także wieczne bytowanie w raju.
Czytamy i interpretujemy
Q Dokonaj parafrazy Bogurodzicy na współ­
czesną polszczyznę. Wykorzystaj wyjaśnienia
z przypisów.
D Podziel pieśń na części. Kto jest osobą
mówiącą w każdej z nich? Do kogo kieruje
swoje prośby osoba mówiąca w wierszu?
O co prosi?
O Scharakteryzuj Matkę Bożą. Zwróć uwagę
na jej atrybuty.
D Powiąż treść utworu z filozofią epoki. Jakie
cechy średniowiecznego myślenia o świecie
dostrzegasz w Bogurodzicy?
B Wymień zabiegi artystyczne, świadomie
wykorzystane przez średniowiecznego autora,
np. paralelizmy, i wyjaśnij, jaką funkcję pełnią
w utworze.

W skazów ki do analizy i interpretacji ► Posłuchajcie, bracia miła...

Geneza pieśni. Wiersz Posłuchajcie, bracia
miła... (zwany też Lamentem świętokrzyskim
lub Żalami Matki Boskiej pod krzyżem) powstał
w XV stuleciu. Utwór ma formę monologu Naj­
świętszej Maryi Panny stojącej pod krzyżem,
na którym rozpięty został jej Syn Chrystus.
Scena ta, niezwykle popularna w sztuce śred­
niowiecznej (szczególnie w okresie rozkwitu
stylu gotyckiego), była również opisywana
w w ie lu tekstach apokryficznych (w Ewange­
liach o obecności Marii przy męce Zbawiciela
wspomina tylko św. Jan).
T Zamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żenie7,
Kulturowe konteksty pieśni. Pieśń składa się
z kilku apostrof: do wszystkich ludzi, do Chry­
stusa, do anioła Gabriela i do innych matek.
Taka forma tekstu (monolog z elementami
dialogu) nasunęła niektórym badaczom przy­
puszczenie, że wiersz jest związany z teatrem
średniowiecznym (zob. ramka, s. 101). Począ­
tek pieśni wskazuje na jeszcze jedno przypusz­
czalne jej źródło - średniowieczny gatunek po­
etycki, zwany planktem (łac. planctus ‘płacz’).
Plankty wyrażały żal po zmarłych i wzywały
wszystkich do wspólnego przeżywania c ie rp ie ­
nia. W utworach tych bardzo często można też
znaleźć wezwania o pomoc do Boga, aniołów,
natury i ludzi.
Posłuchajcie, bracia miła1,
kcęć wam skorżyć krwawą głowę2;
usłyszycie moj zamętek3,
jen4 mi się [z]stał w Wielki Piątek.
Pożałuj mię, stary, młody,
boć mi przyszły krwawe gody.
Jednegociem Syna miała5
i tegociem ożalała6.
widzęć8 rozkrwawione me miłe narodzenie;
ciężka moja chwila, krwawa godzina,
widzęć niewiernego Żydowina,
iż on bije, męczy mego miłego Syna.
Synku miły i wybrany9,
rozdziel10 z matką swoją rany.
A wszakom11 cię, Synku miły, w swem sercu nosiła,
a takież tobie wiernie służyła.
1bracia miła - mili bracia;2kcęć wam skorżyć krwawą głowę - chcę
wam poskarżyć się (skorżyć) na krwawe zabójstwo;3usłyszycie moj
zamętek - posłuchajcie o moim smutku; 4jen - który;5jednegociem...
miała - jednego... miałam;6tegociem ożalała - tego opłakałam;7żena
- kobieta;8widzęć - widzę;9wybrany - drogi;10rozdziel - podziel;
“ wszakom - przecież

Średniowiecze
Przemów k matce, bych się ucieszyła12,
bo już jidziesz ode mnie, moja nadzieja miła13.
Synku, bych cię nisko miała,
niecoć bych ci wspomagała14.
Twoja główka krzywo wisa15, tęć bych ja podparła,
krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła,
picia wołasz, picia-ć bych ci dała,
ale nie łza dosiąc16 twego świętego ciała.
O anjele Gabryjele,
gdzie jest ono twe wesele,
cożeś mi go obiecował tak barzo wiele,
a rzekący17: „Panno, pełna jeś18 miłości!”.
A ja pełna smutku i żałości.
Sprochniało19 we mnie ciało i moje wszytki kości.
Proścież Boga, wy miłe i żądne m aciory20,
by wam nad dziatkami nie były takie to pozory21,
jele22 ja, nieboga, ninie23 dziś zeźrzała24
nad swym, nad miłym Synem krasnym25,
iż on cirpi męki nie będąc w żadnej winie26.
Nie mam ani będę mieć jinego27,
jedno28 ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego29.
12bych się ucieszyła - bym się pocieszyła;13nadzieja miła - nadziejo miła;
14nieco ć bych ci w s p o m a g a ła - p om agałabym ci troch ę; 15w is a - w isi; 16 nie
Iza dosiąc - nie można dosięgnąć;17a rzekący - m ówiąc; 18pełna jeś - pełnaś,
pełna jesteś;15sprochniało - zwiotczało, osłabło; “ żądne maciory - dobre
m atki;21by wam nad dziatkami nie były... pozory - byście nigdy nie doświad­
czyły takiego widoku waszych dzieci;22jele - ja k i;23ninie - teraz;24zeźrzała -
ujrzała;25krasny - piękny; 26nie będąc w żadnej winie - nie będąc wcale
winnym; 27jinego - innego;28jedno - tylko; 25 rozbitego - rozpiętego
Czytamy i interpretujemy
D Wskaż w pieśni bezpośrednie zwroty do słuchaczy.
Kim jest osoba mówiąca? Do kogo kieruje swoją
wypowiedź?
E Scharakteryzuj Matkę Bożą. Czego doświadcza? W jaki
sposób przemawia do Syna?
B Przywołaj opisy umęczonego ciała Chrystusa. Jakie środ­
ki stylistyczne wykorzystał średniowieczny autor, aby oddać
obraz ukrzyżowanego Zbawiciela? Czemu one służą?
D Przeanalizuj budowę utworu. W tym celu:
a) Przyjrzyj się, jak skonstruowane są wersy.
b) Wyjaśnij, co decyduje o podziale na wersy.
c) Określ położenie i rodzaj rymów.
Wiersz średniowieczny. W ie rsz Posłuchajcie,
bracia mita... to d o b ry p rzyk ła d w cze sn e j fa zy
ro zw o ju w ie rsza p o lskie go . N a p isa n y je s t b o ­
w ie m typ o w ym d la śre d n io w ie c za wierszem «.... iJfL— -
zdaniowym, w którym p o d zia ły w e r y f ik a c y j­
ne p o k ryw a ją się z p o d zia ła m i s k ła d n io w y ­ — ..
S
m i (tzn. zd a n ie , b ą d ź je g o sko ń czo n a cz^ ść,
m ie ści się w g ra n ica ch w e rsu lub dw ó ch ).
P o w o d u je to n ie re g u la rn o ści rytm iczn e oraz
ró żn ice w d łu g o śc i p o szc ze g ó ln y ch w ersów .
Przykładowa interpretacja, s. 131 s r -p
Teatr średniowieczny
Ważną rolę w kulturze średniowiecza odgrywał
teatr, który przybliżał wydarzenia z historii świę­
tej i prawdy wiary prostym ludziom. Najważniej­
szą formą teatru średniowiecznego było m iste­
rium, oparte na wątkach biblijnych (szczególnie
na wydarzeniach związanych ze śmiercią i zmar­
twychwstaniem Chrystusa). Misteria wystawiano
początkowo w kościołach, potem zaś na placach
miejskich. Takie widowiska, wzbogacające opo­
wieści ewangeliczne o zmysłowy konkret, działa­
ły bardzo silnie na wyobraźnię wiernych. Istnieje
hipoteza, że wiersz Posłuchajcie , bracia mita... jest
fragmentem zaginionego misterium.
Drugą ważną formą teatru średniowieczne­
go był m oralitet. Nazywamy tak organizowane
w średniowieczu dydaktyczne widowiska, przed­
stawiające uniwersalne prawdy o ludzkim życiu.
Bohaterem moralitetu był Każdy - postać, i którą
mogli utożsamiać się wszyscy widzowie. Wokół
niego krążyły personifikacje cnót i występków.
Na oczach widzów rozgrywała się w moralitetach
walka o ludzką duszę. Jej stawką był ostateczny »»«Ul.W
los człowieka - zbawienie lub potępienie (scenę
moralitetową zamykało z jednej strony wyobra­
żenie piekła, z drugiej zaś nieba).
D Wymień te cechy utworu, które pozwalają określić go
jako plankt.
B Porównaj przedstawione w pieśni fakty z Ewangelią
(J 19,25-27). Jakie dostrzegasz różnice miedzy tekstem
średniowiecznym i relacją biblijną?
D Porównaj Marię z Bogurodzicy z Marią z pieśni Posłu­
chajcie, bracia miła... Czym różnią się te dwa średniowiecz­
ne przedstawienia Matki Bożej?
□ Przyjrzyj się zamieszczonym w podręczniku reproduk­
cjom dzieł romańskich i gotyckich. Która, według ciebie,
może najlepiej zilustrować wiersz Posłuchajcie, bracia
miła... ? Uzasadnij wybór.
1. C z a s modlitwy

Katedra Notre-Dame w Reiiro (XII w.)
Czytamy dzieła sztuki
I Przyjrzyj się dokładnie gotyc­
kiemu przedstawieniu ukrzyżo­
wania.
Malarz małopolski, Ukrzyżowanie (ok. 1470),
Muzeum Narodowe, Warszawa
Styl gotycki w architekturze
Gotyk to sztuka schyłku, czyli „jesieni średniowiecza” . Spójrzmy na kate­
drę w Reims [ręs] (XIII—XV w.). Jest to strzelista budowla (najwyższa ka­
tedra, w małym francuskim mieście Beauvais [bowe], miała 157-metrowe
wieże, a sklepienie zawieszone na wysokości 48 metrów, co znaczy, że
w jej wnętrzu zmieściłby się 10-piętrowy budynek!), o cienkich ścianach
(wzmocnionych tylko tu I ówdzie solidnymi wspornikami), przebitych
wysokimi, ostrołukowymi oknami. W ypełniają je kolorowe witraże, któ­
re - oświetlone słońcem - rozsiewają wewnątrz kościoła migotliwe, ta ­
jemnicze światło. Gotyk to architektura uduchowiona. Jej wszystkie linie
biegną do góry, kierując wzrok ku ostrotukowemu sklepieniu, czasem
o fantastycznych formach kryształów lub gwiazd. Gotyckie katedry mają
smukłe wieże i niezwykle skomplikowaną bryłę, pokrytą lasem wieżyczek,
spadzistych przypór i łukowatych wsporników. Niektóre spośród kościo­
łów tej epoki przypominają ogromne, przyczajone pająki z wzniesionymi
w górę czułkami wież.
Styl gotycki w malarstwie
Malarstwo g o ty c k ie charakteryzuje się ostrym, wyrazistym rysunkiem. Ar­
tyści śmiało wydłużają postaci, dbając przede wszystkim o Ich siłę w yra­
zu - ekspresję. Wyobraźnia późnogotyckich artystów jest często okrutna.
Z upodobaniem prezentują oni sceny męki i tortur, okaleczone I zdefor­
mowane cierpieniem ciała Zbawiciela I świętych.
a) W jaki sposób artysta oddaje
cierpienie Zbawiciela?
b) Jak przedstawiona jest po­
stać Chrystusa: schematycz­
nie, w sposób wyidealizo­
wany, realistycznie czy może
deformująco?
c) Czy gotycki obraz oddaje
trójwymiarowość kształtów?
Uzasadnij odpowiedź.
d) W jaki sposób artysta
podkreśla ważność postaci
Chrystusa?
Malarz małopolski, Pieta (ok. 1450), Muzeum Narodowe, Warszawa. Pieta (wł. 'litość') - w sztukach |
stycznych: przedstawienie Matki Boskiej rozpaczającej nad ciałem Chrystusa złożonym na Jej kolan;
Komentarz
Rom an M azurkiew icz
Bogurodzica jest tekstem nie tylko ważnym, lecz także żywym i fascynującym. Ujawnia (ur. 1956) - badacz literatury
to w swojej rozprawie Roman Mazurkiewicz, nie kryjąc przy tym, jak trudno jest „złamać i kultury średniowiecza; autor
pieczęcie tajemnicy" zamykające przed nami najstarszy polski utwór poetycki. m.in. popularnej książki Zro­
zumieć średniowiecze.

Roman Mazurkiewicz
Siedem pieczęci „Bogurodzicy”

[1] Nie ma chyba w dziejach naszej literatury dzieła bardziej zagadkowego niż ‘Aleksander Bruckner (1856 1939)
Bogurodzica - pierwsze słowo polskiej, chrześcijańskiej poezji, najdawniejsza na- _ po|ski historyk kultury i literatury,
sza pieśń - „pieśń ojców” ( carmen patrium ), jak nazwali ją potomni. [...] Jeden autor m.in. Słownika
z najwytrwalszych jej badaczy, Aleksander Bruckner1, stwierdził niegdyś, że na etymologicznego
zawsze pozostanie ona „zagadką zamkniętą na siedem pieczęci”. Jeśli się pomylił,
to niewiele; pomimo ogromnego w ostatnich latach postępu badań nad naszym
średniowieczem, najważniejszych z owych „siedmiu pieczęci” nie udało się - i za­
pewne nie uda się w przyszłości - złamać.
[2] Nie rozstrzygnięto definitywnie tak podstawowych kwestii, jak czas i miej­
sce powstania Bogurodzicy, jej autorstwo czy ewentualnie zależność od wzorów
obcych. Wciąż nie potrafimy odpowiedzieć, jak daleko w głąb naszych dziejów
sięgają korzenie tej pieśni. Czy rzeczywiście aż do czasów „ojców” - pierwszych
naszych władców i cudzoziemskich misjonarzy, rzucających w pogańską gle­
bę ziarna chrześcijańskiej wiary, do czasów św. Wojciecha, którego już zapewne
w średniowieczu, a na pewno od początku XVI stulecia uznawano za natchnio­
nego autora Bogurodzicy? A może zrodziły ją wieki późniejsze, gdy wiara nieco
okrzepła, na tyle przynajmniej, że poczęła zasilać swym ożywczym strumieniem
rodzimą kulturę literacką i artystyczną - stulecie X III - jak coraz powszechniej
uważa się pośród filologów? Byli i tacy [...], którzy datowali powstanie pieśni do­
piero na schyłek wieku XIV.
[3] Anonimowy twórca Bogurodzicy? Wiemy, że w średniowieczu kwestię au­
torstwa postrzegano zupełnie inaczej niż obecnie; autor, najczęściej duchowny,
pisał przede wszystkim dla „pomnożenia chwały Bożej”, o prawdach powszechnie
znanych i akceptowanych [...], swoje własne imię pokornie przemilczając. [...]
[4] Oryginału czy choćby inspiracji naszej pieśni szukano gdzie tylko można:
w hymnografii grecko-bizantyńskiej, w tradycji cerkiewnosłowiańskiej, ruskiej,
czeskiej, niemieckiej... Nigdzie jednak bezpośredniego wzorca nie udało się od­
naleźć [...]. Coraz donośniej mówi się więc - choć brzmi to wręcz niewiarygod­
nie na tle naszej wiedzy o poziomie rodzimej kultury literackiej wieku X III - o ar­
tystycznej oryginalności Bogurodzicy.

D Przedstaw główne myśli artykułu Romana Mazurkiewicza. Użyj w swojej wypowiedzi

wyrazów; „nierozstrzygnięty” i „nierozstrzygalny” oraz odpowiednich wyrazów blisko­
znacznych (dobierz je spośród niżej podanych).
niepojęty nierozwiązywalny niewiadomy ■ nieznany m otwarty ■ tajemniczy ■ trud­
ny zagadkowy zagmatwany złożony

1. C z a s modlitwy 103
 O Przedstaw na podstawie artykułu stosunek ludzi średniowiecza do sprawy autorstwa.
Określ, na czym polega odmienność traktowania tej kwestii w naszych czasach.
Q Podaj wniosek wynikający z faktu, ze me odnaleziono dotąd żadnego utworu Stano­
wiącego bezpośredni wzorzec dla Bogurodzicy. Wyjaśnij, dlaczego —według słów autora
- wniosek ten brzmi „wręcz niewiarygodnie .
□ Podaj przykład jakiejś innej nierozstrzygniętej dotąd kwestii z dziedziny kultury. Jakie
znasz hipotezy dotyczące tej sprawy? Która z nich przekonuje cię bardziej niż inne?
B Wyjaśnij na podstawie słownika etymologicznego, co mają wspólnego rzeczowniki:
„pieczęć” i „piętno” oraz czasownik „piec”. Jeśli to możliwe, skorzystaj ze Słownika ety­
mologicznego Aleksandra Brucknera (badacza, który określił Bogurodzicę mianem „za­
gadki zamkniętej na siedem pieczęci”).

Dawne wyrazy w języku

Archaizmy

Na początek •i

ft Przeczytaj uważnie poniższy utwór średniowieczny. Znajdź w nim formy językowe, które nie występują
w polszczyźnie współczesnej. Jakich form użylibyśmy dzisiaj? Jakie są różnice między fo rm am i dawnymi
i współczesnymi? Wyjaśnij krótko, na czym polegają.

Dusza z cielą wylecieła,

Na zielone łące stałe;
Stawszy silno, barzo rzewno zapłakałe.
K ni przyszedł święty Piotr a rzeknujęcy:
„Czemu, duszo, rzewno płaczesz?”
Ona rzekłe:
„Nie wola mi rzewno płakać,
A ja nie wiem, kam się podzieć”.
Rzekł święty Piotr jej:
„Pójdzi, duszo moja miła!
Powiedę cię do rajskiego!
Do królestwa niebieskiego”.

Archaizmy i arehaizacja. Archaizmy to elementy ję­
zyka (sposoby wymawiania głosek, formy fleksyjne, jed­
nostki słowotwórcze, konstrukcje składniowe oraz wy­
razy i ich znaczenia) niewystępujące we współczesnym
ję 2yku polskim, a charakterystyczne dla języka epok mi­
nionych, lub używane dzisiaj przez użytkowników języka
rzadko, z wyraźnym odczuciem, że są to formy dawne.
Archaizmy bywają również wprowadzane do pewnych
tekstów w celu nadania im odpowiedniego kolorytu,
przybliżenia Ich do języka i realiów epoki, o których opo­
wiadają. Taki zabieg nosi miano archaizacji.
Typy archaizmów. Możemy wyróżnić m.in. następujące
typy archaizmów:
■ Archaizmy fonetyczne - formy, które zawierają ślady
dawnych procesów fonetycznych albo głoski występu­
jące w określonych wyrazach wcześniej, zanim zaszły
jakieś zmiany w języku, np. kroi, krolować (zamiast król,
królować), wiesna (zamiast wiosna), obywaciel (zamiast
obywatel).
■ Archaizmy fleksyjne - formy zawierające dawne koń­
cówki fleksyjne, np. w Prusiech (stara końcówka miej­
scownika liczby mnogiej -ech, dzisiaj prawie wszędzie

Dawne wyrazy w języku

zastąpiona przez końcówkę -ach), Archaizmy w Bogurodzicy. Bo­
(był w) ładnem miejscu (zamiast ład­ gurodzica jest nie tylko przykładem
nym miejscu, stara końcówka przy­ religijnej poezji średniowiecznej, lecz
miotnikowa -em, dziś zastąpiona przez także - jednym z najważniejszych
końcówkę -ym, a zachowana jedynie zabytków języka polskiego. W pieś­
w nazwach własnych, np. Byłem w Za­ ni występują archaizmy leksykalne,
kopanem). słowotwórcze, fonetyczne, fleksyjne
■ Archaizmy słowotwórcze - wyra­ oraz składniowe.
zy pochodne, które dzisiaj są ina­ Archaizmami leksykalnymi w Bo­
czej zbudowane, tzn. zawierają inne gurodzicy są na przykład wyrazy: Go-
przedrostki lub przyrostki, np. prze- spodzin (‘pan’), zwolena (‘wybrana’),
zpieczny (wobec dzisiejszego bez­ zyszczy (‘pozyskaj’), przebyt (‘bycie,
pieczny), siewarz (zamiast siewca, bytowanie’), jegoż ('czego, o co’).
dzisiaj występuje forma z przyrost­ Jako archaizm słowotwórczy moż­
kiem -ca zamiast -arz). na interpretować wyraz Bożyc (‘syn
■ Archaizmy składniowe - konstruk­ Boga’). W pieśni bardziej wyraziste są
cje składniowe, które pojawiały się jednak archaizmy fonetyczne. Roz­
kiedyś w języku polskim, ale z cza­ poznajemy je w wyrazach sławiena,
sem zostały wyparte przez inne po­ zwolena (dzisiaj; sławiona, zwolona,
łączenia wyrazów, np. Widziałem ten ostatnia forma jest widoczna np.
dom się palić (konstrukcja rzeczowni­ w przymiotniku wy-zwolona), Są to
ka z bezokolicznikiem, dziedziczona formy sprzed zmiany językowej zwa­
ze składni łacińskiej; dzisiaj powie­ nej przegłosem polskim (w określo­
dzielibyśmy Widziałem, jak ten dom Karta zXV-wiecznego rękopisuztekstem nych sytuacjach e przeszło w o). Jeśli
się palił), wyrażenia bezosobowe Bogurodzicy uświadomimy sobie, że Bogurodzica
typu było porównano pole (zamiast została napisana w XIII w., a przegłos
porównano = wyrównano pole); archaizmami składnio­ zakończył się w wieku X (XI), zauważymy, że są to już ar­
wymi są także dawne przyimkl i spójniki (gwoli, iżeby, chaizmy z punktu widzenia autora Bogurodzicy. Zosta­
aliści). ły wprowadzone do tekstu prawdopodobnie po to, żeby
* Archaizmy leksykalne - wyrazy, które kiedyś występo­ nadać mu większą powagę, uczynić modlitwę do Matki
wały powszechnie w języku polskim, ale później zostały Bożej wznioślejszą, bardziej uroczystą. W tekście śre­
zastąpione przez inne, chociaż opisywane przez nie zja­ dniowiecznym możemy zatem zaobserwować świadome
wisko istnieje do dziś, np. świekra (‘matka męża', dziś wykorzystanie archaizacji w funkcji artystycjnej. Archa­
tę samą osobę określamy wyrazem teściowa), powała izm fonetyczny zawiera również forma Krzciciel (Twego
(‘sufit’), rucho (‘szata’). dzieła Krzciciela), w której występuje grupa spółgłosko­
■ Archaizmy znaczeniowe - dawne znaczenia wyrazów, wa krz. Z czasem ta grupa przekształciła się w chrz, co
np. guzik (dawniej 'mały guz, narośl na ciele’, dziś ‘nie­ widzimy dzisiaj w wyrazach: chrzest, chrzcielnica, chrzcić,
wielki przedmiot, na który zapinamy ubranie’), mężczy­ (Jan) Chrzciciel.
zna (dawniej 'ogół osób płci męskiej’, dziś ‘jedna osoba Ciekawe są także archaizmy fleksyjne. W tekście
płci męskiej’). średniowiecznym występują na przykład formy wołacza
Analizując powyższe przykłady, warto uświadomić liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich Bogurodzica!,
sobie, że są one archaizmami z naszego punktu widze­ dziewica!, Maryja! zakończone na -a. Dzisiaj wołacz licz­
nia (czyli z punktu widzenia użytkownika polszczyzny by pojedynczej tych rzeczowników przyjmuje końców­
XXI w.). O interpretacji danej formy jako archaicznej kę -o (Bogurodzico!, dziewico!, Maryjo!).
decyduje bowiem jej wyjście z użycia. Forma, która wy­ W pieśni znajdziemy takie formy czasowników 2. oso­
cofuje się z języka, zostaje przez użytkowników uznana by liczby pojedynczej trybu rozkazującego, jak; zyszczy!
najpierw za przestarzałą, potem staje się formą dawną, (pozyskaj!), spuści! (ześlij!), raczy! (raczf). W formach tych
silnie nacechowaną, czasem nieco dziwną, innym razem rozpoznajemy końcówkę -i(y). Dzisiaj (nawet gdybyśmy
podniosłą lub patetyczną - aż w końcu przestaje być w niektórych przypadkach zachowali sredniowisuns pos­
używana. taci czasowników), powiedzielibyśmy: zyszcz!, spuść!, racz!.

►
Archaizmy 105
 W Bogurodzicy występują również archaizmy skła- (z dopełniaczem zamiast celownika) znajduje odzwier-
dniowe. W wyrażeniu Bogiem sławiena pierwszy rze- ciedlenie w późniejszym określeniu Matki Boskiej - Bo-
czownik przybiera formę narzędnika, co jest odbiciem garodzica (określenie Bogurodzica oznacza dzisiaj tylko
konstrukcji sławiony + (kim?, czym?; dzisiaj powiedzieli- tytuł pieśni). Do archaizmów składniowych zalicza się
byśmy: przez Boga stawiona). Inna stara Konstrukcja skła- również czasem dawne przyimki i spójniki, np. przyimek
dniowa jest zachowana w tytule utworu; Bogu rodzica, dzieła, bodący odpowiednikiem dzisiejszego dla (Twego
czyli matka (komu?, czemu?) Bogu. Dziś użylibyśmy formy dzielą Krzciciela = dla twojego Chrzciciela).
rodzica [matka) (kogo?, czego?) Boga i ta nowsza składnia

Zabytki języka polskiego

■ B u lla gnieźn ie ń ska (1136) - dokument wystawiony przez
papieża Innocentego II, w którym bierze on pod swoją pro-
telccje dobra arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Bulla zawiera
¿3 ~ ~ *10 polskich nazw osobowych (imiona, przezwiska, przy­
domki, np. Bogumił, Cieszymysł, Dobek, Slawik, Cęba, Żył-
S __ ka) i miejscowych (nazwy miast, wsi, osad, np. Hermanowo,
__ _ Myślęcino, Czaple, Łęczyca, Janowice), dzięki czemu obrazuje
^ Stan języka polskiego z pierwszej połowy XII w.
■ Księga keniykaw ska (XIII w.) - rękopis odnaleziony w klasz­
torze cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem, zawiera
_ — pierwsze zdanie zapisane po polsku - śląski osadnik Bo­
guchwał miał tak powiedzieć do swojej żony mielącej na
— żar nac h: „day ut ia pobrusa a ti poziwai" (czyli daj, ać ja
pobruszĘ, a ty poczywaj, co znaczyło daj, to ja pomielę, a ty
^~z odpocznij] zapis pochodzi z 12/0 r.).
■ Bogurodzica (XIII w.) - pierwszy tekst stworzony w całości
3T- — po polsku, najstarsza odnaleziona wersja pisana pochodzi
Jednak z XV w.; w tekście Bogurodzicy występują formy ję-
— ' zykowe, które nie zachowały się nigdzie indziej (dzieła, Bo-
i. życzęi).
~ ~~ U Kazania świętokrzyskie (XIII—XIV w.) - zbiór kazań odna­
lezionych przypadkowo w książce pochodzącej z klasztoru
w Górach Świętokrzyskich (stąd nazwa kazań). Były to dwie
zapisane dwustronnie kartki, które pocięto i wykorzysta­
no jako wzmocnienie grzbietu książki, zawierające sześć
kazań, ale tylko jedno w całości. Tekst został napisany
po polsku, są w nim jedynie wstawki łacińskie. W Kaza­
niach świętokrzyskich znajdują się bardzo stare formy
językowe, które nie występowały nigdy powszechnie
w języku polskim.
■ P sa łte rz flo ria ń s k i (XIV-XV w.) - zbiór psalmów prze­
chowywany w bibliotece klasztoru św. Floriana w Au­
strii. Zawiera zapisy poszczególnych wersetów psalmów
po łacinie, po niemiecku i po polsku.
■ K a za n ia g n ieźn ie ń skie (XV w.) - zbiór zawierający
kazania napisane po łacinie i 10 kazań po polsku ce­
chujących się mniej wyrafinowaną stylistyką niż Kaza­
nia świętokrzyskie, skierowanych zapewne do prostych
odbiorców.
■ Biblia królowej Zofii (XV w.) - fragment przekładu
Starego Testamentu sporządzonego na prośbę królowej
Zofii, żony W ładysława Jagiełły.
■ Psałterz puławski (XV-XVIw.) - przekład psalmów w y­
konany przez jednego tłumacza, opierającego się na tym
samym prażródle co autor przekładu psalmów z Psałte­
rza floriańskiego.

Sprawdź się

E Na podstawie przeczytanego tekstu sporządź notatkę o archaizmach. Zawrzyj w niej definicję terminu, infor­
macje o poznanych typach archaizmów oraz podaj odpowiednie przykłady.
B Wpisz; do tabeli przykłady archaizmów z Bogurodzicy.

Bogurodzica - archaizmy

leksykalne słowotwórcze fonetyczne fleksyjne składniowe

106 Dawne wyrazy w języku

10 Przeczytaj tekst, w którym podkreślone zostały pew­
ne formy charakterystyczne dla staropolszczyzny. Podaj
dzisiejsze odpowiedniki tych form. Określ przypadek,
liczbę i rodzaj rzeczowników, przymiotników oraz zaim­
ków, a także czas, osobę i liczbę czasownika.
Jeśliż tedy ta piękność, którą oczyma śmiertelnemi tu
na ludziech widamy [...] zapala serca nasze i przynosi
taką uciechę, iż więc drugi nic nadto milszego nie ma,
cóż tamta niebieska, na którą patrząc aniołowie są bło­
gosławieni? [...] Albowiem ta piękność początkiem jest
i studnią, z której wszytcy czerpaia. a iej przedsię ani uby­
wa, ani przybywa, ale, w swej mierze ustawicznie stojąc,
wszytkim na świecie pięknym rzeczam swej piękności
użycza [...]. Taż to jest piękność od najwyższej dobroci
nieoddzielona, która swą światłością wzywa i ciągnie ku
sobie wszytki rzeczy. Ta daje aniołom istność, ludziom
rozum, źwirzętom zmysły, ziołom moc, kamieniom
własność. [...] A przeto, jako ten ogień widomy odga­
nia od złota plugawość i ono na wybór dobre czyni, tak
ogień ten niewidomy a święty sprosności duszne i to,
co w nich jest śmiertelnego, wypala i gubi, a ożywia to
wszystko, co byli zmysłowie umorzyli i podeptali. [...]
Tenżeć to jest on stos drzew, na którym Herkules
jako poetowie piszą, na górze Oeta zgorzał [...].
(Łukasz Górnicki, Dworzanin polski )
□ Przeczytaj poniższy fragment powieści Ogniem
i mieczem Henryka Sienkiewicza. Odszukaj w nim ar­
chaizmy. Jaką funkcję pełnią one w tym tekście? Swoje
spostrzeżenia zapisz w punktach.
Było to już w drugiej połowie marca. Trawy puściły się
bujno; [...] step zawrzał życiem. [...] A wszędy pełno
wesołości i głosów wiosennych, krzyków, świergotu,
pogwizdywań, kląskań, trzepotania skrzydeł, radosne­
go brzęczenia owadów [...]. Nad głowami jeźdźców
jastrzębie [...]; na ziemi gony zdziczałych tabunów: ot,
leci stado koni stepowych, widać je, [...] idą jak burza
i stają jak wryte, otaczając jeźdźców półkolem. [...] Ale
chwila jeszcze - i pierzchają nagle, i nikną równie szyb­
ko, jak przybiegły; jeno trawy szumią, jeno kwiaty mi­
gocą! Tętent ucichł, znowu słychać tylko granie ptactwa.
Niby wesoło, a jakiś smutek śród tej radości, niby gwar­
no, a pusto - o! a szeroko, a przestronno! Koniem nie
zgonić, myślą nie zgonić... chyba te smutki, tę pustosz,
te stepy pokochać i tęskną duszą krążyć nad nimi [...].
Ranek był. [...] Poczet namiestnikowy posuwał się
z wolna [...]. Jakoż drugiego dnia o południu, przeje­
chawszy szmat lasu, dojrzał już wiatraki w Rozłogach roz­
rzucone po wzgórzach i pobliskich mogiłach. Serce mu
biło jak młotem. Nikt go się tam nie spodziewa, nikt nie
wie, że przyjedzie; co też ona powie, gdy go ujrzy? O, oto
już i chaty [...] poukrywane w młodych sadach wiśnio­
wych; dalej wieś rozrzucona dworzyszczowych, a jeszcze
dalej widnieje i żuraw studzienny na dworskim majdanie.
Namiestnik wspiął konia i kopnął się cwałem, a za nim
pocztowi; lecieli tak przez wieś z brzękiem i gwarem. Tu
i owdzie chłop wypadł z chaty, popatrzył, przeżegnał się:
czorty, nie czorty? Tatary, nie Tatary? [...] A oni tymcza­
sem dolecieli do majdanu i stanęli przed bramą zawartą.
- Hej tam! kto żyw, otwieraj!
Gwar, stukanie i ujadania psów wywołały ludzi ze
dworu. Przypadli tedy do bramy wystraszeni, myśląc, że
chyba najazd. [...]
- Otwierajże, pogański synu! My od księcia z Łub-
niów.
Czeladź poznała wreszcie Skrzetuskiego.
- A, to wasza miłość! Zaraz, zaraz!
Otworzono bramę, a wtem i sama kniahini wyszła
przed sień i przykrywszy oczy ręką, patrzyła na przy­
byłych.
Skrzetuski zeskoczył z konia i zbliżywszy się do niej
rzekł:
- Jejmość nie poznajesz mnie?
- Ach! to waszmość, panie namiestniku. Rozumia­
łam, że napad tatarski. Kłaniam i proszę do komnat.
- Dziwisz się zapewne waćpani - rzekł Skrzetuski,
gdy weszli już do środka - widząc mnie w Rozłogach,
a przeciem słowa nie złamał, gdyż to sam książę do
Czehryna i dalej mnie posyła. [...]
- Wdzięcznam jego książęcej mości jako łaskawemu
panu i dobrodziejowi. Prędkoż nas myśli z Rozłogów
rugować?
- Nie myśli on o tym wcale, gdyż nic wie, że trzeba
was rugować, a ja com powiedział, to będzie. [>..]
Usłyszawszy to kniahini zaraz rozpogodziła się i rze­
kła:
- Siadajże waszmość i bądź sobie rad, jakom ja ci
rada.
A r c h a i z m y 107
2 Miłość średniowieczna

W kręgu ideałów Kościoła» Według nauki śred­

niowiecznego Kościoła człowiek powinien kochać
wyłącznie Boga. Wszystkie inne rodzaje miłości
(np. do rodziców, żony, ojczyzny) były uważane za
podrzędne wobec tej najważniejszej, która wyni­
kała z samej natury świata. Średniowieczni pisarze
propagowali więc wzorce osobowe (święty, wład­
ca, rycerz), które miały pomagać ludziom w osią­
gnięciu doskonałej miłości do Stwórcy. Święty
porzucał wszystko, by czystym sercem kochać
Boga. Władca - pomazaniec boży, miał przede
wszystkim utwierdzać boski porządek świata, bro­
nić religii i swojego państwa. Rolą rycerza była zaś
wierna służba swojemu feudalnemu panu, wspie­
ranie go w służbie Bogu. Widać to m.in. w Pieśni
o Rolandzie.

Przypomnienie lektury z gimnazjum ►Pieśń o Rolandzie

►

W ykorzystaj swoją wiedzę

Kilka informacji o poemacie
□ Przypomnij sobie Pieśń o Rolan­
■ Pieśń o Rolandzie należy do najstarszych francuskich epo­ dzie i odpowiedz na następujące
sów, określanych mianem chanson de geste [szasą de żest] pytania:
(fr. 'pieśni o czynach’, w sensie: 'pieśni o czynach przodków'); a) Jak nazywał się miecz
utwór powstał zapewne pod koniec XI lub na początku XII w. Rolanda?
■ Autor eposu jest nieznany; imię Turold, które pojawia się b) Komu umierający Roland
na końcu Pieśni, nie musi oznaczać autora - być może Turold przekazuje rękawicę?
przepisał tylko jakiś stary poemat. c) Wyjaśnij, dlaczego Roland
■ Utwór opiera się na historycznych wydarzeniach z okresu nie zadął w róg, aby wezwać
panowania Karola Wielkiego, który wyprawił się w roku 778 pomoc.
do Hiszpanii, opanowanej wówczas przez Arabów, zwanych
w średniowieczu Saracenami. W czasie odwrotu armii Karo­
B Przywołaj okoliczności śmierci
la jej tylna straż wpadła w pułapkę i została wycięta w pień.
Rolanda. Przedstaw towarzyszące
W poemacie ten czyn przypisuje się Saracenom, choć w rze­
jej wydarzenia, zachowanie ryce­
czywistości pogromcami Franków byli baskijscy górale.
rza i jego gesty. Zwróć uwagę na
■ Pieśń o Rolandzie głosi chwałę rycerskiego honoru, męstwa
szczegóły, takie jak kolory, liczby
i przyjaźni. Roland podejmuje beznadziejną walkę z Saracena­
itp. Skorzystaj z ramki na s. 127
mi, nie chce bowiem wezwać na pomoc głównych sił Karola,
i określ ich alegoryczne znaczenia.
ponieważ sądzi, że to splamiłoby jego honor. Poemat wspiera
też żywą w okresie jego powstania ideę wojny z niewiernymi. Podziel je na trzy grupy:
■ Bohater poematu, hrabia Roland, był przez kilka stuleci wzo­ a) znaki etosu rycerskiego,
rem idealnego rycerza - dopiero w okresie renesansu jego po­ b) znaki wiary chrześcijańskiej,
stać stała się przedmiotem żartów włoskiego poety Ludovica c) znaki heroizmu.
Ariosta w eposie Orland szalony (1516).

108 Średniowiecze
 Krucjaty, czyli wyprawy krzyżowe
W roku 1095 papież wezwał wszystkich chrześci­
jan, by zjednoczyli się i podjęli wysiłek wyzwolenia
Ziemi Świętej z rąk pogan. W ten sposób rozpo­
częła się epoka krucjat (łac. crux ‘krzyż’), trw ają­
ca do XIII w. Wynikiem wypraw krzyżowych było
utworzenie efemerycznego (czyli krótkotrwałego)
chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy, istnie­
jącego do 1291 r. Jedynym znanym polskim krzy­
żowcem byt syn Bolesława Krzywoustego Henryk,
książę sandomierski, który w 1154 r. udał się do
Palestyny.
Trubadurzy i średniowieczna
poezja miłosna
W południowej Francji, w krainie zwanej Prowansją
rozwinęła się poezja miłosna uprawiana przez na­
dwornych śpiewaków zwanych trubadurami. W ich
— **
utworach rycerz jest posłusznym niewolnikiem
swojej damy, której zachowanie i uroda stają się
dla niego swoistym przedmiotem kultu. Nieco ina­
czej pojmują miłość poeci włoscy. Według nich jest
to niezwykła sita, która uszlachetnia zakochanego
mężczyznę i wznosi go ponad pospolity świat rze­
czy w sferę cudownych, boskich doznań.

Romanse rycerskie. W dojrzałej fazie epoki, po Warto przy tym podkreślić, że najbardziej znane
zwycięskiej krucjacie (XII w.), gdy w dużej części historie miłosne z kręgu króla Artura opiewają
Europy zapanowały pokój i dobrobyt, warstwie miłość - z punktu widzenia Kościoła - nieczystą,
rycerskiej nie wystarczały już legendy o świętych pozamałżeńską. Takie są np. związki najsłynniej­
i pieśni bohaterskie. Można wówczas zaobserwować szego rycerza Okrągłego Stołu Lancelota z żoną
wyraźne wysubtelnienie obyczajów, co ma niewąt­ króla - Ginewrą, czy też Tristana z Izoldą. Miłość
pliwie związek z rozwojem kontaktów ze stojącym w świecie rom ansów rycerskich nie jest bowiem
wyżej pod względem kultury światem arabskim. związana z instytucją m ałżeństwa, lecz przełamuje
Od rycerzy wymaga się wówczas nie tylko męstwa wszystkie ograniczenia i jest nawet silniejsza od
i wierności, lecz także towarzyskiej ogłady przeja­ śmierci.
wiającej się m.in. w stosun­
ku do kobiet. Zaczynają po­ Miłość franciszkańska. Czy­
wstawać romanse rycerskie, telnikiem romansów rycer­
w których surowi wojownicy skich był m łody syn kupca
zmieniają się w czułych ko­ z włoskiego miasta Asyż, Fran­
chanków, nie tracąc przy tym ciszek, który przełamał śred­
dzielności i odwagi. niowieczny ideał ascezy (tzn.
O ile pieśni o czynach od­ umartwienia ciała i odrzuce­
woływały się często do wyda­ nia wszystkich przyjemności
rzeń historycznych z okresu ziemskiego życia; z gr. askesis
panowania Karola Wielkiego, ‘ćwiczenie, wyrzeczenie się’)
0 tyle romanse rycerskie mia­ i - odwołując się wprost do
ły swoje korzenie w celtyckich Ewangelii - rozszerzył chrze­
mitach. Centralną postacią ścijańskie pojęcie miłości, jeśli
tego świata był szlachetny asceci odrzucali piękno mate­
król Artur i jego rycerze za­ rialnego świata, to Franciszek
siadający przy Okrągłym Sto­ mówił, że wszystko, co stw o­
le, symbolizującym równość rzył Bóg, jest piękne i godne
królewskiej drużyny. Boha­ miłości. Opowieści o tym nie­
terowie opowieści arturiań- Hieronim Bosch [bosz], Kuuenieśw. Antoniego (1505— zwykłym świętym, który sam
skich podejmują wciąż trudy 1506), Museu National de Arte Antiga, Lizbona. Żyjący nazywał się „wesołkiem Bo­
wędrówek, poszukują przy­ w IV w. po Chrystusie Egipcjanin imieniem Antoni był żym” są przepojone radością
gód, bronią panien i wdów, jednym z pierwszych ascetów. Wedle średniowiecznych życia, miłością do Boga i całe­
legend „znosił niezliczone pokusy szatana". go stworzenia.
1 przede wszystkim kochają.

2. M i ł o ś ć średniowieczna 109
 Teksty
Dzieje Tristana i Izoldy
Przewodnik po lekturze
r .. . . . . .
Al ! Dzieje Tristana i Izoldy nie mają jednego auto­
ra. Różne wersje tej opowieści pojawiały się w śred-
r niowiecznej literaturze niemieckiej, francuskiej
i angielskiej. Na podstawie tych często fragmenta­
rycznych tekstów francuski badacz kultury wieków
średnich Joseph Bédier [żozef bedje] (1864-1938)
zrekonstruował tragiczną historię nieszczęśliwych
koÀankôw. Większość tekstów, na których się opie­
rał, pochodzi z XII—XIII stulecia. Opowieść o Tristanie
r i Izoldzie weszła na stałe do europejskiego kanonu
f literackiego.
r
Data 1 okoliczności -powstania utworu. Re­
i j-
konstrukcja Bediera ¿ostała opublikowana w 1900 r.
w czasie wzmożonego zainteresowania korzeniami
kultury europejskiej, w tym epoką średniowiecza
j- (proces ten został zapoczątkowany w okresie ro-
P mantyzmu). Na ogromną popularność opowieści
r o Tristanie i Izoldzie wpłynęła wówczas twórczość
r niemieckiego kompozytora Richarda Wagnera, który
sięgał czysto do mitów arturiańskich. W roku 1859
wystawiono jedną 2 jego najsłynniejszych oper (Tri-
j_ stan i Izolda), której kanwą były dzieje nleszczęśli-
J_ wych kochanków.
^ Źródła. Współcześni badacze wskazują na staro-
celtyckie, pogańskie pochodzenie wielu motywów
opowieści o Tristanie i Izoldzie (np. napój magiczny).
Na tę pierwotną warstwę nałożyły się treści chrze­
ścijańskie, a także teoria miłości dwornej, popularna
w Europie w wieku XII i XIII. Był to skomplikowany
kodeks postępowania, regulujący stosunki między
kochankami. Kobieta jest w nim nie tylko równa
mężczyźnie (co było wtenczas prawdziwą rewolucją),
r ale nieskończenie go przewyższa - jest uosobieniem
r doskonałości, cudowną istotą, wszechwładną panią,
której trzeba wiernie i pokornie służyć. Tylko drogą
cierpienia, wyrzeczeń i nieustannego doskonalenia
l~ ciała i ducha rycerz może stać się godny jej miłości,
r Choć miłość Tristana i Izoldy jest raczej żywiołem niż
gl“ r służbą, to jednak kochankowie odnoszą się do sie-
!~ bie zgodnie z zasadami miłości dwornej - z wielkim
r uczuciem, ale też z wielkim szacunkiem.
Średniowiecze
Historia dwojga kochanków wiąże się z cyklem
romansów arturiańskich. Według jednych wersji,
król Marek był wasalem króla Artura, wedle innych
- równym mu władcą. Zamek króla Marka Tyntagiel
uważany był za miejsce, w którym wychował się król
Artur. Średniowieczni poeci, opiewający czyny ryce­
rzy Okrągłego Stołu, nieraz wspominają bohaterów
opowieści o Tristanie i Izoldzie.
Bezpośrednie źródła Dziejów..., czyli pieśni sław­
nych niegdyś średniowiecznych rybałtów, Bedier
ujawnił w zakończeniu utworu.
postacie
Tristan - syn króla Riwalena z ziemi lońskiej i Blan-
cheflor, siostry króla Marka z Kornwalii.
Rohałt Dzierżący Słowo - marszałek Riwalena,
przybrany ojciec Tristana.
Izolda Jasnowłosa - córka króla Irlandii, żona króla
Marka i ukochana Tristana.
Król Marek - władca Kornwalii, krainy na południo­
wym zachodzie Anglii, bliskiej wybrzeżom Francji.
Brangien - wierna służebnica Izoldy; królowa Irlan­
dii powierzyła jej magiczny napój, który miał połą­
czyć króla Marka i Izoldę wieczną miłością.
Perynis zwany Wiernym - sługa i powiernik Izoldy,
towarzyszący jej od dzieciństwa.
Morhołt - olbrzymi rycerz z Irlandii, wuj Izoldy, po­
konany w rycerskiej watce przez Tristana.
Frocyn - podstępny karzeł - czarnoksiężnik, który za
pomocą fortelu udowodnił grzeszną miłość Tristana
i Izoldy.
Andret - baron króla Marka, przywódca wrogów Tri­
stana, zbity przez Kaherdyna.
Gorwenal - wychowawca i wierny sługa Tristana.
Ogryn - pustelnik z lasu moreńskiego, który próbo­
wał nawrócić kochanków ze złej drogi.
Izolda o Białych Dłoniach - córka diuka Hoela z Bre­
tanii, niekochana przez Tristana żona, sprawczyni
jego śmierci.
Kaherdyn - brat Izoldy o Białych Dłoniach, przyjaciel
Tristana.
Dynas z Lidanu - wasal króla Marka, zawsze wierny
Tristanowi.

Konstrukcja. Dzieje Tristana i Izoldy składają się
z dziewiętnastu rozdziałów ukształtowanych na po­
dobieństwo dziewiętnastu pieśni średniowiecznego
poematu. Każdy z nich (poza pierwszym) skupiony
jest wokół jednego epizodu z życia kochanków. Już
wstępne zdania opowieści, stylizowane na epicką
inwokację, zapowiadają zarówno temat utworu,
jak i jego zakończenie. W rozdziałach I—IV następu­
je zawiązanie akcji całej opowieści. Dowiadujemy
się z nich o rodowodzie bohatera oraz o przezna­
czonym mu losie. Niczym bohater greckich tragedii
Tristan skazany jest na smutek i cierpienie, a jego
miłość jest chorobą na śmierć. W rozdziałach V-X
przedstawione są perypetie kochanków, następny
fragment (XI-XV) to rozbudowany opis prób rozsta­
nia zakochanych. Ich los przesądza decyzja Tristana
o małżeństwie z Izoldą o Białych Dłoniach. Między
kochankami dochodzi do nieporozumień, a zazdrość
żony Tristana staje się ostatecznie przyczyną śmierci
bohatera (rozdziały XVI-XIX). Utwór kończy kunsz­
towna apostrofa do czytelników.
Synopsis
Rozdział I: Pochodzenia Tristana. Co oznacza imię
bohatera? Wychowanie Tristana. Norwescy kupcy
porywają chłopca. Na dworze króla Marka. Ukocha­
ny siostrzeniec.
1
Rozdział II: Przybycie Morhołta z Irlandii. Śmiertel­ “1
ny pojedynek. Ranny Tristan w Irlandii. Izolda ratuje I
zabójcę Morhołta. 1
Rozdział III: Wybór żony dla króla Marka. Złoty 1
włos. Tristan w Irlandii. Zabicie smoka. Uzurpator 1
do ręki Izoldy. Rozpoznanie zabójcy Morhołta. Król 1
Irlandii oddaje córkę Markowi z Kornwalli.
I
Rozdział IV: Napój miłosny. Fatalna pomyłka.
1
Rozdział V: Zaślubiny króla Marka i Izoldy. Poświę­
1
cenie Brangien. Podejrzenia Izoldy. Plan pozbycia
się Brangien. Litość zabójców. Skrucha Izoldy.
1
Rozdział Vh Czterech wrogów Tristana. Podejrze­
1
nia króla Marka. Pierwsza pułapka Frocyna.
n
Rozdział VII: Druga pułapka Frocyna. Krew na
mące. Zdemaskowanie kochanków.
“I
Rozdział V III: Gniew króla Marka. Skok z kaplicy. ~r
Izolda wydana trędowatym. Tristan ratuje Izo^ę. ~]
Rozdział IX; W lesie moreńskim. Przestrogi Ogryna. .
Łapaj, wierny pies Tristana. Na łasce króla Marka.
Wątpliwości króla. Rękawice, pierścień i miecz.
Rozdział X: Rozterki Tristana. Ogryn pośrednikiem
między królem a kochankami. Propozycja ugody.
Rozdział XI: List Tristana. Pierścień króla Marka.
Przy Szalonym Brodzie. Izolda przy5ięga na pier­
ścień. Izolda wraca do męża. Wygnanie Tristana.
R o zd zia ł XII-XIX (zob. polecenie 6, s. 113).

Dzieje Tristana i Izoldy (fragmenty)

Minęło lato. Przyszła zima. Kochankowie żyli w rozpadlinie skały; na zie­
mi stwardniałej od mrozu sople lodu jeżyły ich posłanie z zeschłych liści.
Dzięki potędze miłości ani jedno, ani drugie nie czuło swej nędzy.
Zasię kiedy przyszła życzliwsza pora, wznieśli pod wielkimi drzewami
szałas z pozieleniałych gałęzi. [...]
Skoro Tristan wróci! z łowów, zmorzony srogim upałem, wziął królo-
wę w ramiona.
- Miły mój, gdzie byłeś?
- Za jeleniem, który mnie znużył do cna. Patrz, pot spływa z moich
członków; chciałbym położyć się spać.
Pod sklepieniem zielonych gałęzi, na posłaniu ze świeżych ziół, Tri­
stan wyciągnął się przy niej i złożył nagi miecz między ich ciała. Na swoje
szczęście zachowali na sobie odzież. Królowa miała na palcu pierścień
złoty z pięknym szmaragdem, który Marek dał jej w dzień zaślubin: palce
stały się tak wychudłe, iż pierścień ledwie się trzymał. Jedno ramię Trista­
na spoczywało pod głową przyjaciółki, drugie miał przerzucone przez jej Rogier van der Weyden, Portret damy
(ok. 1460), National Gallery of Art, Londyn
piękne ciało. Tak spali ciasno objęci, ale wargi ich nie były złączone. [...]

2. M i ł o ś ć średniowieczna 111

Bracia Limbourg, Maj, ilustracja
z modlitewnika Księcia Jana de Berry
(oK. 1415), Miniatura przedstawia
wesoły dworski orszak, który wyruszał
w pierwszy dzień maja do lasu w po-
? 2ukiwaniu świeżych gałązek. Uplatano
2 nich wieńce, którymi przystrajano gło­
w y na znak radości z przyjścia wiosny.
1o k u lb acz y ć - o siod łać
2brzeszczot - ostrze miecza
Otóż zdarzyło się, że leśniczy znalazł w lesie miejsce, gdzie trawy były
zdeptane; poprzedniego dnia kochankowie tam spali. Nie poznał od­
cisku ich ciał, poszedł za śladami i dotarł do legowiska. Ujrzał, jak
spali, poznał ich i uciekł, lękając się straszliwego przebudzenia
Tristana. Uciekł aż do Tyntagielu, o dwie mile stamtąd, wbiegł
na stopnie wiodące do wielkiej komnaty i zastał króla, który
sprawował sądy wśród zgromadzonych lenników.
- Przyjacielu, czego tu szukasz, zziajany od biegu? Rzekłby
ktoś, iż to psiarek, który długo gonił za psami. Czy i ty także
chcesz się dopraszać sprawiedliwości za jakoweś krzywdy:
Kto cię wygnał z mego lasu?
Leśny wziął króla na stronę i rzekł cicho:
- Widziałem królowę i Tristana. Spali, zląkłem się.
- W którym miejscu?
- W szałasie, w lesie moreńskim. Spali jedno obok dru­
giego, utuliwszy się wzajem w ramionach. Chodź prędko
jeśli chcesz znaleźć pomstę.
- Idź czekać mnie u wnijścia do lasu u stóp Czerwonegc
Krzyża. Nie mów żywej duszy o tym, co widziałeś; dam c:
złota i srebra, ile zechcesz.
Leśny idzie i siada pod Czerwonym Krzyżem. Przeklęty
niech będzie szpieg! [...]
Król kazał okulbaczyć1 konia, przypasał miecz i bez żad
nej kompanii wymknął się z miasta. Jadąc tak samotnie
przypomniał sobie noc, w której przychwycił siostrzeńca
jakąż czułość jawiła wówczas Tristanowi Izold Krasawic;
o jasnej twarzy! Jeśli ich zdybie, ukarze te srogie przewiny
pomści się na tych, którzy go zhańbili... [...]
Czarny cień wielkich drzew otula ich. Król idzie za szpiegiem. Ufa w swó
miecz, który niegdyś zadawał piękne ciosy. Ha, jeśli Tristan się zbudzi, jeden z dwi
- Bóg to wie który - zostanie martwy na placu. Wreszcie leśny rzekł po cichu.
- Królu, zbliżamy się.
Potrzymał mu strzemię i przywiązał uzdę do gałęzi zielonej jabłoni. Zbliżyli sii
jeszcze i nagle na słonecznej polanie ujrzeli kwietny szałas.
Król rozwiązuje płaszcz o zapinkach ze szczerego złota i odsłania swe piękni
ciało. Dobywa miecza z pochwy i powtarza w sercu, że chce zginąć, jeśli ich ni«
zgładzi. Leśny idzie za nim, król daje znak, aby się wrócił.
Wchodzi sam jeden do szałasu, z nagim mieczem i podnosi go... Ha, cóż z;
żałoba, jeśli wymierzy ten cios! Ale zauważył, iż usta ich nie stykają się i że nag
miecz rozdziela ich ciała.
„Boże - rzekł do siebie w myśli - cóż ja widzę! Trzebaż ich zabić? Żyjąc oc
tak dawna w tym lesie, gdyby się miłowali występną miłością, żali położyliby tei
miecz między siebie? Żali każdy nie wie, że nagi brzeszczot2, który rozdziela dw;
ciała, jest zakładnikiem i stróżem czystości? Gdyby się miłowali występną miło
ścią, czyż odpoczywaliby tak niewinnie? Nie, nie zabiję ich; to byłby wielki grzęd
ich ugodzić; gdybym obudził śpiącego i gdyby jeden z nas poległ, mówiono b
o tym długo i na naszą hańbę. Ale tak uczynię, aby przy obudzeniu wiedzieli, ż
Średniowiecze
zastałem ich śpiących, że nie chciałem ich śmierci i że Bóg
ulitował się nad nimi”.
Słońce, przechodząc przez sklepienie szałasu, paliło białą
twarz Izoldy; król zdjął rękawiczki oszyte gronostajem: „To
ona - myślał - przywiozła mi je niegdyś z Irlandii!...” Umie­
ścił je wśród liści, aby zamknąć dziurę, przez którą wnikał
promień; następnie zdjął ostrożnie pierścień z kamieniem
szmaragdu, który był dał królowej. Niegdyś trzeba go było
siłować po trosze, aby nawlec na palec; teraz palce jej były
tak wątłe, iż pierścień zsunął się bez trudu! Na jego miejsce
król włożył pierścień, z którego Izolda niegdyś uczyniła mu
podarek. Wreszcie podjął miecz, który rozdzielał kochanków
[...] położył swój na jego miejsce, wyszedł z altany, skoczył
na siodło i rzekł leśniczemu:
- Umykaj teraz i ratuj życie, jeżeli zdołasz!
Owo Izold miała we śnie widzenie: była pod bogatym na­
miotem, pośród wielkiego lasu. Dwa lwy rzuciły się na nią
i biły się o jej posiadanie... Wydała krzyk i zbudziła się; rę­
kawiczki okryte gronostajem padły na jej łono. Na jej krzyk
Tristan zerwał się na nogi, chciał podjąć miecz i poznał po
złotej rękojeści miecz króla. Zaś królowa ujrzała na palcu
pierścień Marka. Wykrzyknęła:
- Panie, nieszczęście na nas! Król nas zeszedł!
- Tak - rzekł Tristan - zabrał mój miecz; był sam, uląkł
się, poszedł szukać posiłków; wróci i każe nas spalić w oczach
ludu. Uciekajmy!...
(Przełożył Tadeusz Żeleński-Boy)
Wskazówki do analizy i interpretacji
Bezradność króla Marka. Uratowawszy
Izoldę przed trędowatymi, Tristan ukrył się
z ukochaną w lesie moreńskim. Kochanko­
wie wciąż jednak musieli obawiać się zdra­
dy. Ich kryjówkę odkrył leśniczy, który przy­
prowadził tam króla Marka. Zdradzony mąż
chciał początkowo srogo pomścić doznane
zniewagi, ale jego gniew zgasł wobec potę­
gi miłości.
Żywioł i magia miłości. W większości ry­
cerskich romansów miłość jest grą, któ­
rą kochankowie podejmują dobrowolnie,
godząc się zarazem na przestrzeganie jej
skomplikowanych reguł. W Dziejach Tri­
stana i Izoldy jest jednak inaczej. Miłość
objawia się tu jako okrutny żywioł, wobec
którego zakochani są bezradni. Los Tristana
i Izoldy jest z góry przesądzony. Ta miłość
musi ich zniszczyć, burzy bowiem moralny
ład świata (rycerz kocha żonę swojego wuja
i pana feudalnego, królowa darzy uczuciem
zabójcę swojego wuja Morhołta). Mimo to
Bóg wybacza grzesznikom. Po śmierci Tri­
stana i Izoldy wyrosły w cudowny sposób
krzak głogu łączy groby nieszczęśliwych
kochanków.
Dialogi z tradycją, s. 130

Czytamy i interpretujemy

Pytania i polecenia do fragmentu Pytania i polecenia do całego utworu

E3 Na podstawie cytowanego frag­
mentu, który pochodzi z IX rozdzia­
łu romansu, określ relację między
Tristanem i Izoldą. Co pomaga im
pokonywać trudności?
B jaki jest stosunek króla Marka
do Tristana i Izoldy? Dlaczego nie
wywiera on zemsty na kochankach?
Zwróć uwagę na symboliczne zna­
czenie miecza rozdzielającego
śpiących.
B Wyjaśnij, dlaczego król Marek
zostawia kochankom znaki.
□ Czy Tristana można nazwać śred­
niowiecznym rycerzem idealnym?
Uzasadnij odpowiedź.
D Wyjaśnij pochodzenie imienia Tristan.
O Scharakteryzuj miłość Tristana i Izoldy. Spróbuj wyjaśnić, dlaczego
autor Dziejów... porównuje miłość do śmierci.
O Na czym polega tragizm Tristana i Izoldy?
D Jaką rolę w Dziejach Tristana i Izoldy odgrywa los? Porównaj pod tym
względem średniowieczną opowieść z wybraną tragedią grecką.
B Wskaż w tekście motywy przypominające mity greckie. O czym świad­
czy wykorzystanie tych motywów?
B Uzupełnij synopsis Dziejów Tristana i Izoldy. Pamiętaj, że synopsis to
nie streszczenie.
B Wypisz z tekstu romansu imiona średniowiecznych poetów, z których
utworów korzystał Joseph Bedier. Wykorzystaj dostępne ci źródła (najłat­
wiej skorzystać z zasobów internetu), hy zdohyć informacje o tych zapo­
mnianych artystach średniowiecza.
B Jaką rolę odgrywają motta do poszczególnych rozdziałów opowieści?
Rozwiń myśl zawartą w motcie do rozdziału YI.

2. M i ł o ś ć średniowieczna 113

Êw. Praneiesek
5w. Franciszek (1181-1226) nie był zwykłym
35cet^. T en sy n w ło s k ie g o kupca z A syżu
parcudł światowe rozkosze i wyrzekł się bo­
gactw. Mimo to głosił wciąż radość życia i nie
traktował świata materialnego jako pokusy
o ra z ź ró d ła g rz e ch u . P a p ie ż p o z w o lił Franeisz-
kowi na głoszenie nauk i zatwierdził regułę
dla Jego naśladowców. Tak powstał zakon
franciszkanów.
Giotto [dżiotto] (ok, 1266-1337), Kazanie św. Franciszka
do ptaków (1302), fresk z bazyliki św. Franciszka w Asyżu.
Autorstwo cyklu fresków przedstawiających św. Franciszka
przypisuje się Giottowi, ale brakuje źródeł, które jedno­
znacznie to potwierdzają.
Wskazówki do analizy i interpretacji
Czyny i cnoty Franciszka. Kwiatki św. Franciszka to pocho­
dzący z XIV w. zbiór 53 opowieści o życiu i przygodach bieda­
czyny z Asyżu oraz jego pierwszych współbraci. W alegorycz­
nym języku średniowiecza kwiatki oznaczają czyny i cnoty
Franciszka i jego uczniów. Utwór zachwyca naiwnym pięk­
114 Średniowiecze
* Kwiatki św. Franciszka (fragment)
Pochwała stworzenia, którą wyśpiewał św. Franciszek
Najwyższy, wszechpotężny dobry Panie,
Twoja jest sława, chwała i cześć, i wszelkie błogosławieństwo.
Jedynie Tobie, Najwyższy, przystoją,
a żaden człowiek nie jest godzien nazwać Ciebie.
Pochwalony bądź, Panie, z wszystkimi swymi twory,
przede wszystkim z szlachetnym bratem naszym, słońcem,
które dzień stwarza, a Ty świecisz przez nie;
i jest piękne i promienne w wielkim blasku;
Twoim, Najwyższy, jest wyobrażeniem.
Pochwalony bądź, Panie, przez brata naszego, księżyc, i nasze
[siostry, gwiazdy;
Tyś ukształtował je w niebie jasne i cenne, i piękne.
Pochwalony bądź, Panie, przez brata naszego, wiatr,
i przez powietrze, i czas pochmurny i pogodny, i wszelki,
przez które dajesz tworom swoim utrzymanie.
Pochwalony bądź, Panie, przez siostrę naszą, wodę,
co pożyteczna jest wielce i pokorna, i cenna, i czysta.
Pochwalony bądź, Panie, przez brata naszego, ogień,
którym oświecasz noc,
a on jest piękny i radosny, i silny, i mocny.
Pochwalony bądź, Panie, przez siostrę naszą, matkę ziemię,
która nas żywi i chowa
i rodzi różne owoce z barwnymi kwiaty i zioły.
Pochwalony bądź, Panie, przez tych, co przebaczają dla miłości
[Twojej
i znoszą słabość i utrapienie.
Błogosławieni, którzy wytrwają w pokoju,
gdyż przez Ciebie, Najwyższy, będą uwieńczeni.
Pochwalony bądź, Panie, przez siostrę naszą, śmierć cielesną,
której żaden człowiek żywy ujść nie może;
biada tym, co konają w grzechach śmiertelnych;
błogosławieni, którzy znajdą się w Twej najświętszej woli;
bowiem śmierć wtóra zła im nie uczyni.
Chwalcie i błogosławcie Pana, i czyńcie Mu dzięki,
i służcie Mu z wielką pokorą.
(Przełożył Leopold Staff)
nem oraz prostotą. W Pochwale stworzenia... święty wyraża
podziw i aprobatę dla wszystkiego, co stworzył Bóg. Nie ma
tu miejsca na lęk przed światem, tak charakterystyczny dla
wielu ascetycznych legend, w których święci traktują naturę
oraz własne ciało jako śmiertelnych wrogów.
Czytamy i interpretujemy
El Jaki był stosunek św. Franciszka do natury? Jak ją
przedstawił w Pochwale stworzenia... ? Zwróć uwagę na
sposób, w jaki opisuje różne elementy natury.
□ Wskaż w pieśni św. Franciszka fragmenty oddające
średniowieczne zamiłowanie do hierarchii i porządku.
D Czym różni się koncepcja miłości zawarta w dziele
św. Franciszka od koncepcji miłości przedstawionej
w Dziejach Tristana i Izoldy?
Frandszkanizm. Postawę wobec świata, którą propa- ~— ^
gował św. Franciszek, w XX w. nazwano od jego imie­
nia franciszkanizmem. Pisarze i poeci XX-wieczni (np. -
Leopold Staff, ks. Jan Twardowski), odwołujący się do
wzorców franciszkańskich, powoływali do życia pro­
stych, radujących się z samego istnienia, głęboko religij- —
nych i miłujących naturę bohaterów. Pochwała takiego
stosunku do świata łączyła się często w utworach nurtu
franciszkańskiego ze świadomym uproszczeniem kom­
pozycji i stylu.

Komentarz

Denis de Rougemont [rużmą]

Denis de Rougemont rozważa fenomen żywotności średniowiecznych opowieści o mi­ (1906-1985) - szwajcarski
filozof i eseista, badacz lite­
łości i śmierci, dostrzegając w nich wyraz ludzkich pragnień lepszego, piękniejszego świa­
ratury i kultury zachodnio­
ta, do którego chcielibyśmy się dostać nawet za cenę cierpienia.
europejskiej.

D enis de R ou gem ont ______ ________________

[Miłosna pasja] 1amour - mił0^
1mort (fr.) - śmierć

[1] „Czy chcecie, szlachetni panowie, usłyszeć piękną

opowieść o miłości i śmierci?...” Nic na świecie nie mo­
głoby nam podobać się bardziej.
Jest to prawdziwe do tego stopnia, że początek Trista­
na w wersji Josepha Bediera może uchodzić za idealny
wzór pierwszego zdania jakiegokolwiek romansu. Jest za­
sługą tego artystycznie bezbłędnego rozpoczęcia, że już
na progu opowieści każe nam ono zanurzyć się w namięt­
nym oczekiwaniu, w którym rodzi się czar romansowej
fikcji [...]
[2] Dźwiękowa zbieżność słów am our 1 i mort1 wznie­
ca w nas najgłębszy rezonans; od pierwszego momentu
ustala się wspaniały sukces romansu. Są przy tym bardziej
tajemne racje, by dostrzec w tym zdaniu jakby definicję
zachodniej świadomości. Miłość i śmierć, miłość śmier­
telna; jeśli w tym nie zamyka się cała poezja, zawiera się
przynajmniej jej najpopularniejszy zakres, to, co najbar­
dziej powszechnie wzrusza w literaturze, zarówno w naj­
starszych legendach, jak w najpiękniejszych pieśniach.
Miłość szczęśliwa nie ma historii. Romans zajmuje się tyl­
ko miłością śmiertelną - to jest miłością zagrożoną i ska­ Mistrz szkoły z Arras, Ofiarowanie serca damie, tkanina
zaną wyrokiem samego życia. Ani rozkosz zmysłowa, ani i XV w., MU5ĆC de Cluny, Paryż

2. M i ł o ś ć średniowieczna 115
płodny spokój małżeństwa nie podniecają lirycznych doznań uczuciowych w lite­
rackiej kulturze Zachodu. Nie jest istotna miłość dopełniona, lecz pasja miłosna.
A pasja oznacza cierpienie. Oto fundamentalny fakt.
[3] Zwróćmy uwagę na entuzjazm dla romansu jako gatunku literackiego i dla fil­
mu zrodzonego z romansowego podłoża; wyidealizowany erotyzm jest rozproszony
w całej naszej kulturze, w naszym wychowaniu, we wszelkich wyobrażeniach,
składających się na tło naszego życia. Dochodzi do tego potrzeba ucieczki poza
życiową przeciętność, wywołana przez znużenie mechanizacją życia. Wszystko
w nas i wokół nas do tego stopnia gloryfikuje namiętność miłosną, że skłonni
jesteśmy w niej dostrzec obietnicę pełniejszego życia, potęgę zdolną do przemie­
nienia rzeczywistości w coś, co jest poza szczęściem i cierpieniem [...].
[4] W określeniu „pasja miłosna” przestajemy odczuwać definicję cierpienia,
a jedynie rozumiemy „to, co jest pasjonujące”. A w istocie pasja miłosna oznacza
przecież nieszczęście [...] Czy żyjemy w takim stanie samozłudy i automistyfika-
cji, że naprawdę zapomnieliśmy o tym nieszczęściu miłości? Czy też należy sądzić,
Że potajemnie wolimy wybierać to, co nas rani, doprowadza do stanu egzaltacji,
niż to, co zdaje się realizować ideał życia harmonijnego?
(Miłość a świat kultury zachodniej,
przełożył Lesław Eustachiewicz)

□ Wypisz z początkowych zdań tekstu sformułowania pozytywnie wartościujące. Wyja­

śnij, czego dotyczą i w jakim celu zostały użyte.
B Jaki wzorzec miłości przyjął się, zdaniem autora, w naszej kulturze? Określ ten wzo­
rzec, cytując odpowiednie określenia z tekstu lub dobierając własne sformułowania.
El Sprawdź w słowniku wyrazów obcych źródłosłów i znaczenia wyrazu „pasja”. Wyjaśnij
na tej podstawie sens wyrażenia „miłosna pasja”.
D Rozwiń w kilku zdaniach myśl autora: „Miłość szczęśliwa nie ma historii”.
BI Przywołaj kilka przykładów współczesnych utworów (np. książek, filmów, musicali,
tekstów piosenek) poświęconych miłości. Rozważ na ich podstawie, czy prawdziwa jest
teza postawiona w tekście.
 Śmierć i zaświaty

Fascynacja śmiercią. Człowiek średniowiecza był
oswojony ze śmiercią. Publicznie, w otoczeniu dwo­
rzan umierali władcy, rodzina towarzyszyła ostat­
nim chwilom zamożnego kupca, na oczach wszyst­
kich na ulicy konali żebracy. Wielkie zarazy, które
przeszły w średniowieczu przez Europę, znieczuli­
ły ludzi na upiorne widoki agonii i pośmiertnego
rozkładu ciała. Podczas epidemii czarnej śmierci
(czyli dżumy) w XIV w. wymrzeć miała, wedle hi­
storyków, jedna trzecia mieszkańców kontynentu!
O nędzy ciała, które musi umrzeć i rozsypać się
w proch, przypominali wciąż kaznodzieje głoszący
ideał ascezy. Dla chrześcijan bowiem śmierć miała
być wyzwoleniem duszy, bramą do wiecznego ży­
cia. Przerażeniu towarzyszyła więc wciąż osobliwa
fascynacja tematem śmierci.
Średniowieczna poezja śmierci. Motyw śmierci
pojawia się w wielu utworach epoki średniowiecza.
W literaturze europejskiej szczególną sławą cieszy
się poemat W ielki testam ent francuskiego poety
awanturnika François Villona (1431-ok. 1463).
Ten mistrz paryskiego uniwersytetu nie potrafił
znaleźć miejsca w hierarchicznie uporządkowanym
społeczeństwie i wszedł na drogę zbrodni. Według
legendy, swój poemat napisał w lochu, oczekując na

Mistrz Godzinek de Rohan,

Zmarły przed 5ądm Bożym
(ok. 1420), Biblioteka Naro­
dowa, Paryż

Hans Memiing, ffe/t/o

(ok, 1470), część tryptyku
lęmuiMMMtj Sąd Ostateczny, Muzeum
knînttftnmnwrJ Narodowe, Gdańsk
luottii «o ü w n w .

3. Ś m i e r ć i zaświaty 117
 wyrok śmierci. Zgodnie z tytułową formułą utwór
jest żegnaniem się ze światem oraz ostatecznym
rozrachunkiem z przyjaciółmi i wrogami. W Wiel­
kim testamencie nie brakuje typowych dla średnio­
wiecza obrazów śmierci i rozkładu, a także reflek­
sji nad marnością ludzkiej sławy, piękna i potęgi.
W literaturze polskiej motyw śmierci pojawia się
w anonimowym tekście Rozmowa mistrza Polikar­
p a ze Śmiercią.
Taniec śmierci. Kultura średniowiecza nie tylko
obsesyjnie wracała do tematu śmierci, lecz także
stworzyła oryginalny język i symbolikę związaną
z nieuchronnością przemijania. Jeśli starożytni wy­
obrażali sobie boga śmierci Tanatosa jako pięknego
młodzieńca, brata bóstwa Snu, to w wiekach śred-
Bemt Notkę, Taniecśmierci, fragment (XVw.),
kościół św. Mikołaja, Tallinn
Teksty
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty)
Polikarpus, tak wezwany1,
mędrzec wiel[i]ki, mistrz wybrany2,
1wezwany - nazwany prosił Boga o to prawie3,
2wybrany - znakomity by uźrzał4 śmierć w jej postawie.
3prawie - prawdziwie
4uźrzał - ujrzał Gdy się modlił Bogu wiele,
5ostał wszech ludzi - został sam ostał wszech ludzi5 w kościele,
Średniowiecze
nich śmierć uosabiał bądź rozkładający się trup,
b<jdź też szkielet ludzki. Być może pod wpływem
straszliwych epidemii, które nawiedzały wów­
czas Europę, rozwinął się u schyłku epoki motyw
tańca śmierci (fr. danse macabre). Pojawił się on
w XIV w. m.in. w inscenizacjach teatralnych w for­
mie procesji przedstawicieli różnych stanów. Oto
szkielet, szczerzący w upiornym uśmiechu zęby,
prowadzi makabryczny korowód. Jest tam papież
w wysokiej tiarze, biskup z zagiętym pastorałem,
król w złotej koronie i ciężkim, podbitym grono­
stajami płaszczu, rycerz w błyszczącej zbroi, tłusty
mnich w prostym, przepasanym sznurem habicie,
wreszcie cuchnący żebrak w brudnych, poszarpa­
nych łachmanach. W paradoksalny sposób upiorny
taniec czynił śmierć mniej straszną, uczył pogardy
dla życia, ale również bawił i przynosił pociechę:
w świecie feudalnego porządku i hierarchii tylko
śmierć wszystkich zrównywała.
Eschatologia średniowiecza. Ludzi średniowie­
cza fascynował także kształt przyszłego, pozaziem­
skiego życia, do którego prowadziła właśnie śmierć.
Łacińskie przysłowie głosiło paradoksalną prawdę:
mors ianua vitae, czyli „śmierć bramą do wieczne­
go życia”. Ludzi nurtowały więc pytania: Co będzie
potem? Jak wyglądają zaświaty? Jak umrzeć, by za­
służyć na niebo? Odpowiadały na nie liczne dzie­
ła teologiczne, utwory literackie (takie jak Boska
komedia Dantego) oraz dzieła sztuki. Powstawały
też obszerne opisy pozaziemskich krain, a w spe­
cjalnych podręcznikach (zwanych „Sztuką umiera­
nia”) uczono, jak umierać, by osiągnąć zbawienie.
uźrzał człowieka nagiego,
przyrodzenia6 niewieściego,
obraza wielmi skaradego7,
łoktuszą8 przepasanego.
Chuda, blada, żółte lice
Iści się9, jako miednica;
upadł ci jej koniec nosa,
z oczu płynie krwawa rosa;
przewiązała głowę chustą,
jak samojedź10 krzywousta;
nie było warg u jej gęby,
poziewając, skrżyta11 zęby;
miece oczy12, zawracając,
Hans Holbein [holbajn]
groźną kosę w ręku mając;
(ok. 1497-1543), drzeworyty
goła głowa, przykra mowa, z cyklu Taniecśmierci (Opat,
ze wszech stron skarada postawa - Lekarz, Badacz gwiazd, Starzec,
wypięła żebra i kości, Dziecko). Wielką rolę w populary­
groźno siecze przez lutości13. zacji motywu tańca śmierci ode­
Mistrz, widząc obraz skarady, grał niemiecki artysta Hans Hol­
bein. Jego cykl rycin przetwarza
żółte oczy, żywot14 blady,
motyw korowodu w pojedyncze
groźno się tego przelęknął,
sceny, w których śmierć zaskakuje
padł na ziemię, eże15 stęknął.
przedstawicieli różnych stanów.
Gdy leżał wznak16jako wiła17, Oto mnich, zajęty światowymi
śmierć do niego przemówiła: sprawami, z przerażeniem ogląda
„Czemu się tak[o] barzo lękasz? się za siebie: upiorny szkielet
[ - .] ciągnie go za habit i nie baczy na
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli18 umiesz! rozpaczliwe protesty; oto astro­
nom, wpatrujący się w swoje in­
Za19 po polsku nie rozumiesz?
strumenty, nie dostrzega śmierci,
która podtyka mu pod nos trupią
czaszkę...
MAGISTER DICIT20:
Miła Śmirci, racz mi wzjewić21,
Przecz22 chcesz ludzie żywota zbawić23
[...]

MORS DICIT24:
Toć me nawięcsze25 wiesiele26,
gdy mam morzyć żywych wiele:
gdy się imę27 z kosą plęsać28,

6 przyro dzen ie - płeć; 7obraz w ie lm i s k a ra d y - bardzo szkaradny w yg ląd;

8łoktusza - biała płachta; ’ Iści się - błyszczy się: “ samojedź - ludożercy:
11skrżyta - zgrzyta;12miece oczy - rzuca oczyma;13przez lutości - bez
litości ; 14 ż yw o t - brzuch; 15 eże - aż; 16w z n a k - na w zn ak; 17w iła - błazen;
18jestli - jeśli;15za - czy;20magister dicit (łac.) - mistrz mówi;21wzjewić -
wyjawić;22 przecz - dlaczego; 23z b a w ić - pozbawić;24Mors dicit (tac.) -
Śmierć m ówi;25 n a w ię csz e - największe;26 w ie s ie le - radość;27g d y się
im ę - kiedy zacznę;28 p lęsać - pląsać

3. Ś m i e r ć i zaświaty 119
 chcę ich tysiąc [e] pokęsać29.
r?~“ Wskazówki do analizy i interpretacji Toć jest mojej mocy znamię30 -
Forma utworu. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią pochodzi morzę wszytko ludzkie plemię [... ]
polski u tw ó r doskonale pokazuje stosunek
2 X V w. Ten a n o n im o w y wojewody i czestniki31,
Iu d 2i średniowiecza do śmierci. Tekst ma formę ujętego w fabu­ wszytki świeckie miłostniki32,
larną ramę dialogu, co może wskazywać na przeznaczenie Roz­ bądź książęta albo grabie33,
mowy... Prawdopodobnie byt to rodzaj scenariusza pouczającego wszytki ja pobierzę k sobie34.
widowiska (takie inscenizacje przygotowywano wówczas bądź Ja z króla koronę zemknę35,
w kościołach, bądź na przykościelnych cmentarzach).
za włosy [ji] pod kosę wemknę36;
też bywam w cesarskiej sieni,
Groteskowy charakter utworu. Autor Rozmowy... umiejętnie zde­
rza przerażający opis Śmierci, Która pojawia się mistrzowi w po­ zimie, lecie37 i w jesieni.
staci rozkładającego się trupa, z elementami komicznymi (zacho­ Filozofy i gwiazdarze38,
wanie mistrza, przechwałki Śm ierci, z a m ian a ról - Ś m ie rć staje wszytki na swej stawiam sparzę39;
się nauczycielką, a mistrz, czyli magister średniowiecznego uni­ rzemieślniki, [kupce] i oracze -
w e rs y te tu , n iezbyt m ąd rym uczniem). Mieszanie konwencji i sty­ każdy przed mą kosą skacze;
lów sprawia, że tekst staje się niejednolity, straszny i śmieszny
[...]
zarazem, czyli groteskowy. Pojęciem groteski określa się specy­
Karczmarze, [co] źle piwa dają,
ficzną konstrukcję świata przedstawionego w niektórych dziełach
literatury czy sztuki. Dla groteski charakterystyczna jest kapryśna,
nieczęsto [na] mię wspominają40;
często absurdalna fantastyka, skłonność do deformacji i wyolbrzy­ jako swe miechy natkają41,
i miania zjawisk, niejednolitość nastroju (komizm pomieszany z tra­
gizmem, patos z trywialnością) oraz stylu, zamiłowanie do satyry
w ten czas mą kosę poznają;
[-]
i prowokacji (zarówno obyczajowej, jak i artystycznej). Rozmowę... Duchownego i świeckiego,
można uznać za pierwszy przykład groteski w literaturze polskiej. zbawię żywota każdego;
[-]
Wyliczenia. Podstawowym środkiem stylistycznym są w utworze
kanonicy i proboszcze
wyliczenia - Śmierć, chełpiąca się swoją mocą przed mistrzem, wy­
mienia tych, po których przyjdzie. Przywoływani przez nią przed­
będą w mojej szkole jeszcze,
stawiciele różnych stanów są często złośliwie charakteryzowani, i plebani z miąszą42 szyją,
co wprowadza do tekstu elementy satyry społecznej. Wyliczenie jiżto43 barzo piwo piją,
w tekstach średniowiecznych sygnalizowało zwykle małą wartość i podgardłki44 na pirsiach wieszają;
wymienianych rzeczy. Uważano wówczas, że tylko to, co rzadkie, dobre kupce, rostocharze45,
jest naprawdę cenne. Wyliczając, Śmierć podważa więc znacze­ wszytki moja kosa skarze; panie i tłus
nie wszystkich ludzkich ról - od papieża i cesarza, aż po prostego
[niewias
chłopa. Z jej perspektywy nie liczą się żadne godności i splendory.
co sobie czynią rozpasty46.
W jej oczach jesteśmy równi - nadzy jak ona.

28 pokęsać - pokąsać;30 znamię

- znak;31 czestn ik - cześnik, kaszte­
lan; 32 miłostnik - kochanek;33gra­
bie - hrabiowie; “ pobierzę k sobie
- zabiorę do siebie;35zemknę -
zdejmę; 36ji... wemknę - wsadzę go;
37zimie, lecie - zimą, latem;
38gwiazdarze - astrolodzy, wróżący
z gwiazd;39w szytki na swej sta­
wiam sparzę - wszystkim zagrażam;
40 na mię wspominają - pamiętają
o mnie;41miechy natkają - napcha-
ją torby (złotem);42miąszą - grubą;
43jiżto - ponieważ; “ podgardłki
- podbródki;45rostocharze - han­
dlarze koni;46 rozpasty - rozpusty
Czytamy i interpretujemy
D Scharakteryzuj bohaterów utworu.
W tym celu odpowiedz na pytania:
a) Jak wygląda Śmierć? Jakie są jej
atrybuty? W jaki sposób mówi
o ludziach? Jak traktuje Polikarpa?
b) Kim jest mistrz? Jaka jest jego
reakcja na widok Śmierci?
D Co decyduje o groteskowym cha­
rakterze utworu? Zwróć uwagę przede
wszystkim na sposób prezentacji boha­
terów.
O Wskaż w tekście Rozmowy... elementy
satyry społecznej. Wymień przedstawiciel
poszczególnych grup społecznych, o który
Śmierć mówi. Zwróć uwagę na sposób ich
przedstawienia.
D Wykaż związek między Rozmowę...
a motywem tańca śmierci.
El Czemu miała służyć Rozmowa mistrza
Polikarpa ze Śmiercią? Do jakiego typu liti
ratury zaliczysz ten utwór, biorąc pod uw;
jego funkcję?

Średniowiecze
 Stefan Lochner, Sąd Ostateczny (ok. 1435),
Wallraf-Richartz-Museum, Kolonia
Stefan Lochner (ok. 1410-1451) nale­
żał do najwybitniejszych malarzy nie­
mieckich późnego gotyku. Jego dzieła
wyróżniały się subtelnym rysunkiem
i nastrojowością. Sąd Ostateczny, je­
den z najważniejszych tematów sztu­
ki średniowiecza, jest w jego twórczo­
ści wyjątkiem. Artysta wolał bowiem
tematy kameralne, liryczne, pozba­
wione dramatycznych efektów.
Czytamy dzieła sztuki
D Jaką rolę w scenie Sądu Ostatecznego odgrywają Maria
i Jan Chrzciciel?
B Zwróć uwagę na szaty Chrystusa, Marii i św. Jana. Sko­
rzystaj z ramki na s. 127 i wyjaśnij symboliczne znaczenie
koloru szat.
Wskazówki do analizy i interpretacji
Hierarchiczna kompozycja. Przedstawienie Sądu Osta­
tecznego dotarło do sztuki zachodnioeuropejskiej
przez Bizancjum i przez długi czas opierało się na typo­
wej dla wschodniego chrześcijaństwa hierarchicznej,
podzielonej na poziome pasy kompozycji. Na obrazie
Lochnera widać wyraźnie trzy sfery: pośrodku, u góry,
na podwójnej tęczy (symbolizującej przymierze Boga
z człowiekiem) zasiada Chrystus - sędzia i król. Wo­
kół niego unoszą się jak stada ptaków grupki aniołów
trzymających narzędzia Męki Pańskiej: krzyż, koronę
cierniową, gąbkę nasączoną octem, gwoździe i włócz­
nię. Poniżej, w strefie pośredniej, klęczą Maria i Jan
Chrzciciel. Na tej samej wysokości artysta przedsta­
wił dwa miejsca ostatecznego przeznaczenia człowie­
ka - raj i piekło. Po lewej stronie widać opisywane
w Apokalipsie (Ap 21) Jeruzalem Niebieskie. Brama do
królestwa zbawionych przypomina bogato zdobiony
portal katedry gotyckiej. Stoi w niej św. Piotr w oto­
czeniu muzykujących aniołów. Po prawej stronie do­
strzec można ciemne mury piekielnego zamczyska: to
słynny gród Disa (Dis to łacińskie miano boga świata
podziemnego Hadesa, utożsamianego przez chrześci­
□ Porównaj prawą i lewą stronę obrazu. Na jakiej zasadzie
oparta została kompozycja dzieła?
D Opisz jedną ze scenek rozgrywających się na dole
obrazu.
jan z Lucyferem), opisany w Boskiej komedii Dantego
- miasto o żelaznych, rozgrzanych do czerwoności
murach, zza których widać słupy piekielnego ognia.
Miasta strzegą straszliwe demony.
Na najniższym poziomie tłoczą się ludzie, nadzy,
0 charakterystycznych dla gotyku lekko wydłużonych
proporcjach ciała. Jedni wychodzą dopiero z grobów,
inni, już osądzeni, zmierzają bądź do nieba, bądź do
piekła. Na dole, pośrodku, pod strażą monstrualnych
diabłów, tłoczą się i błagają o zmiłowanie ci, którzy
dopiero oczekują na wyrok — wśród nich poganie
w białych turbanach. Po lewej stronie panuje spokój
1 porządek. Pod opieką aniołów o pawich skrzydłach
zbawieni spokojnie postępują ku otwartej bramie. Po
prawej potępieni rozpaczliwie i beznadziejnie walczą
z przypominającymi dzikie zwierzęta diabłami. Nie
brak tu groteskowych scen; anioł i diabeł wyszarpu-
ją sobie jakiegoś nieszczęśnika, rozdzierająco krzyczy
mężczyzna porywany w szatańskie szpony, na próżno
wyrywa się kardynał w czerwonym kapeluszu, którego
demon ciągnie za nogi. Diabły szarpią, kłują, kąsają,
a potem unoszą swe ofiary do królestwa Lucyfera.
3. Ś m i e r ć i zaświaty
 Boska komedia Dantego Alighieri
. r'
Przewodnik po lek tu rze
Dante Atighieri (1265-1321) urodził się we
Florencji targanej wówczas licznymi konfliktami we-
r wnętrznymi. Aktywność w życiu politycznym przy-
r płacił dożywotnim wygnaniem z rodzinnego miasta,
pi Zmarł i został pochowany w Rawennie. Oprócz Bo-
p skief komedii głównym dziełem Dantego jest Nowe
- życie, napisana prozą i wierszem opowieść o ideal-
p nej miłości poety do pięknej Beatrycze.
I~ ^ Dialogi z tradycją, s. 130
r Dante - poeta, który odbywa duchową wędrówkę
Data i okoliczności powstania utworu. Dan-
ps te ciężko przeżył śmierć Beatrycze, a potem swo-
p. je wygnanie z rodzinnego miasta (1302). Uznał, że
_ świat pogrążył się w złu, w mrokach ciemnego lasu
_ grzechów. Przez krótki czas nadzieją dla niego był
król niemiecki Henryk VII, który pragnął wskrzesze-
nia cesarstwa rzymskiego. Rychła śmierć Henryka
w 1313 r„ krótko po odebraniu przez niego cesar­
skich insygniów władzy (1312), pogłębiła jeszcze za­
łamanie poety. D an te zrozum iał w ted y, że o d n o w a
ś w ia ta m usi się zacząć od in d y w id u a ln e j prz em ian y
każdego człowieka, a on, poeta, musi przygotować
drogę wielkiemu Wybawcy, który ukrywa się pod ta­
jemniczym imieniem Chart lub liczbowym symbolem
Pięćset Piętnaście. Wielki poemat opisujący tę prze­
mianę, zwany doską komedią, powstawał na wygna­
niu, w latach 1307-1321.
r gu piekła.
T y tu ł. Współczesnego czytelnika dziwić może ty-
r tuł dzieła. Przecież nie ma ono formy dramatycz­
nej i na pewno nie przedstawia komicznej historii.
W czasach Dantego komedią nazywano jednak tak-
T że utwory (niekoniecznie sceniczne), które zaczyna-
r ły się smutno, kończyły zaś radośnie. Tak bowiem
T można traktować zakończenie tułaczki poety. Choć
r najpierw gubi drogę życia i wędruje przez czeluście
p piekła oraz górę czyśćca, ostatecznie dociera do raju.
p Określenie „boska” przydano poematowi dopiero
|- w XVI w. ze względu na jego tematykę, a także jako
- hołd dla jego twórcy.
r kazanie doprowadziło do II wyprawy krzyżowej; św.
j-" Źródła W swoim wielkim poemacie Dante odwo-
r łuje się przede wszystkim do Eneidy rzymskiego po-
P ety Wergiliusza (cieszył się on wielkim poważaniem
w średniowieczu, ponieważ przypisywano mu proroc-
P two zapowiadające narodziny Chrystusa). W VI księ­
122 Średniowiecze
dze tego poematu jego bohater Eneasz schodzi do
Podziemia, by poznać swój przyszły los. Poza Wer-
giliuszem na poemat Dantego wpłynęły: twórczość
prowansalskich trubadurów, dzieła poetów włoskich
XIII i XIV w., a także wizje średniowiecznych misty­
ków, takich jak Joachim z Fiore (zm. 1202), zapowia­
dających nadejście nowej epoki w dziejach świata.
wybrane postacie
po zaświatach.
Wergiliusz - słynny poeta starożytny, który zdaniem
teologów przewidział nadejście Chrystusa; dlatego,
choć nie dostąpił zbawienia, nie trafił także ani do
piekła, ani do czyśćca; Wergiliusz doprowadza poetę
aż do przedsionka raju ziemskiego.
Beatrycze - ukochana Dantego, która prowadzi go
przez raj ziemski do raju niebieskiego, aż do jego
najwyższego kręgu Empireum.
Paolo i Francesca - para w y stę p n y c h kochanków,
uwięziona w drugim kręgu piekła; były to postacie
historyczne. Francesca z Rimini poślubiła Gianciotta
Malatestę; wkrótce potem zakochała się w jego bra­
cie, imieniem Paolo; zazdrosny mąż zabił kochanków.
Bonifacy VIII - papież (1294-1303), szczególnie ostro
krytykowany przez Dantego za handlowanie godno­
ściami kościelnymi; poeta spotyka go w ósmym krę­
Ugolino - współczesny Dantemu pizańczyk, skazany
przez przeciwników politycznych na śmierć głodową
i zamknięty wraz z synami w wieży; miał dopuścić
się grzechu ludożerstwa; poeta spotkał go w naj­
głębszym, dziewiątym kręgu piekła.
Arnault Daniel - słynny trubadur; Dante spotkał
go w siódmym rejonie czyśćca, wśród tych, którzy
zgrzeszyli nadmierną zmysłowością; na jego cześć
pojawia się w Boskiej komedii wers w języku pro-
wansalskim.
Bernard z Clairvaux - średniowieczny święty (1090-
1153), słynny pisarz i kaznodzieja, którego płomienne
Bernard był przewodnikiem Dantego po Empireum.
Kompozycja Poemat składa się z trzech części
(Piekło, Czyściec, Raj). Kompozycja dzieła podporząd­
kowana jest symbolice opartej na liczbie trzy (liczba
 I
Trójcy Świętej). Każda z części ma 33 pieśni (czyli fałszerze, IX - zdrajcy (w tym Judasz i Lucyfer). Po­ “I
cały poemat zamyka się w doskonałej setce - 99 tem przez podziemny tunel Dante i Wergiliusz docie­ “I
oraz wstęp do części Piekło). Każda z pieśni zbudo­ rają na powierzchnię ziemi, do stóp góry czyśćcowej, I
wana jest z trójwersowych strof (tzw. tercyn). która powstała z ziemi wypchniętej podczas upadku
1
szatana.
Przegląd treści Czyściec. Czyściec usytuowany jest na górze, która
H
Piekło. Wędrówka Dantego zaczyna się w nocy ma kształt stożka i składa się z dziewięciu tarasów.
1
z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek roku 1300 Na jej szczycie znajduje się raj ziemski. Na kolejnych
n
(ludzkie życie obliczano wtedy na 70 lat, czyli poeta poziomach oczekują na zbawienie: pyszni, zazdro­
i
schodzi do piekła w wieku 35 lat). Piekło ma kształt śni, skłonni do gniewu, leniwi, skąpcy, żarłoczni
n
wielkiego, zwężającego się w głąb ziemi leja, na któ­ i rozpustni. Rozstawszy się z Wergiliuszem, Dante
-i
rego dnie spoczywa Lucyfer, zbuntowany anioł, strą­ przechodzi przez ścianę ognia i dociera do pięknego
i
cony tam przez Boga. Piekielny lej podzielony jest ogrodu, gdzie spotyka swoją umiłowaną Beatrycze.
na kręgi, w których cierpią różni grzesznicy. Do tej Razem osiągają raj niebieski.
i
straszliwej czeluści prowadzi brama. Za nią znajduje Raj. Raj zbudowany jest zgodnie z ówczesnymi i
się przedpiekle (krąg I - miejsce smutnej egzystencji wyobrażeniami kosmosu. Mieści się na planetach, i
tych, którzy nie zasłużyli ani na zbawienie, ani na w dziewięciu sferach nieba, tak jak to sobie wyobra­ i
potępienie). Dalej następują kręgi, w których cierpią: żali uczeni starożytni. W najwyższej sferze zwanej i
II - zmysłowi, III - żarłocy i opoje, IV - skąpcy i roz- Empireum (niebo ogniste) Dante rozstaje się z Be­ n
rzutnicy, V - gniewliwi, VI - heretycy, VII - gwałtow- atrycze i pod przewodem św. Bernarda z Clairvaux 1
nicy, VIII - uwodziciele, pochlebcy, wróżbici, oszuści, dociera przed oblicze Boga, który jest „Miłością, co i
obłudnicy, złodzieje, fałszywi doradcy, schizmatycy, wprawia w ruch słońce i gwiazdy”. i
-|

Boska komedia
Piekło (fragmenty)
W życia wędrówce, na połowie czasu,
straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi,
w głębi ciemnego znalazłem się lasu1.
Jak ciężko słowem opisać ten srogi
bór, owe stromych puszcz pustynne dzicze,
co mię dziś jeszcze nabawiają trwogi.
[•••]
Wtem tam, gdzie ścieżka strzelała ku górze,
znienagła mi się zjawiła u stoku
zwinna Pantera2 o plamistej skórze.
Ta z mej osoby nie spuszczała wzroku
i tak męczyła w moim wstępowaniu,
że kilka razy chciałem wracać kroku. Domenico dl Michalino, Dante i trzykrdkstwa (1465),
fresK l katedry Santa Maria del Fiore, Florencja
[ - .]
Ale tuż trwogę poczułem niemałą,
gdy Lew3 przede mną wyrósł u pobrzeża. 'w głębi ciemnego znalazłem się lasu - alegoria mroku grzechów
Głowę podnosił i jak mi się zdało, 2Pantera - według komentatorów dzieła Dantego,
alegoria rozwiązłości
szedł prosto na mnie, taki wściekły z głodu,
3Lew - alegoria pychy
że przerażone powietrze truchlało.

3. Ś m i e r ć i zaświaty

iit.VI .U l f o n U i u n
t u m 0)|VV\ l u -i iw tU m gnaroM t"icc
1
•Ä iu¡iu : U .uuhc m m Iji-.m Ic m n
«•lOMpi J j c L i & t -ttWöl-ttoAR
i £ Ul' ,i iiutviUH l.uuili (Vii-tv m hw
.Urt ir,U.MlU tutti liwi 4r.-.„., i
.J'cíuitmA atlniiu> m a;r.' tuuuo
"fi eroiljwnl łit3i .Hwinmi tuet
^««ICtfltOW i Ih llu t.' ! I n tílíí»
; .llu iíta u ic iu ^ « t u t m c w
Boska komedia, rękopis z ok. 1405 r.
Sandro Botticelli, ilustracja do Piekła Dantego (1480-1490), fragment
“W ilczyca - alegoria chciwości
5sczezła - zniknęłą, zginęła
6opoczystej - skalistej
7Wergili - Wergiliusz, autor Eneidy, ulubiony poeta Dantego
8 krynica - źródło
’ zasromawszy lice - zawstydziwszy się
“ skroś - do głębi
11skon - skonanie, śmierć
12Przeze mnie droga w miasto utrapienia... - wiersze 1-6 w prze­
kładzie Adama Mickiewicza
13wszechwłodna - wszechwładna
124
% . UVC1V a u irrtliVi'Ç.'TniiônÿîTiO
u lu 1 H c^tO (M li 'î [ T k Î K «OC e t tc c iw
-S * 1 1.' líUu u.imc tVdîi» tuumciXml
à'olu i .'kitcuurc I s jcm uin um ciu
i ítMÍi .'l'tU M U n i u d ł h t t â l c SM ÜxgnA
X efue pjuiaic dmOTOTsdUpCm
¡11UHIU i'!. .ullll -\l’ clcćt»,irtdrttć
jH iu tii I . in f ^ u lll d v .d l l.lÇfVl
t£d u tt.»;tç«t» ¿í«m<
u.-xík îü li il'lv «ontuuearU A « « »
nM ilutt .'.-lu'.-.-kl ïuot l.uvLv lume
Średniowiecze
Potem Wilczyca4, nabrzmiała od płodu
żądz wszelkich, mimo że chuda i sucha,
sprawczyni nieszczęść mnogiego narodu,
swoim widokiem zgnębiła mi ducha
i w takie wreszcie strąciła rozpacze,
że dojścia szczytu sczezła5 mi otucha. [...]
Już moje stopy w dół się obsuwały,
gdy przed oczyma kształt się zjawił mglisty,
jakby milczeniem długim spowietrzały.
Gdym go obaczył w puszczy opoczystej6:
„Pożal się, proszę - wołam do zjawienia -
cień-li czy człowiek jesteś rzeczywisty!”
„Więc Wergilego7 oglądam? Krynicę8,
skąd płynie słowa strumień tak obficie?” -
Odezwałem się, zasromawszy lice9.
[...]
Płoszy mię bestia, przejściu memu wstrętna:
dopomóż, mędrcze sławny! Oto ginę
z trwogi i żywiej dygocą mi tętna”.
„Ścieżki potrzeba obrać tobie ine -
Rzekł, widząc oczu moich zapłakanie -
jeżeli przebrnąć życzysz tę gęstwinę.
[...]
A ja tak dbale o twym dobru radzę,
żeć przewodnikiem będę; skroś10 tej góry
przez wiekuiste miejsca przeprowadzę,
kędy usłyszysz rozpaczliwe chóry,
przyjrzysz się duchów przebolesnej rzeszy,
co z wszystkiej piersi woła o skon 11 wtóry.
Potem tych ujrzysz, których płomień cieszy,
rozradowując nadzieją niepłoną,
że się ich wniebowstąpienie przyśpieszy.
A gdy zajść zechcesz aż tą jasną stroną,
godniejszej zdam cię, niźli moja, pieczy
na dalszą drogę, gdzie iść mi wzbroniono.
[Napis na bramie Piekła]
„Przeze mnie droga w miasto utrapienia12,
przeze mnie droga w wiekuiste męki,
przeze mnie droga w naród zatracenia.
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu Potęga wszechwłodna13,
Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna;
starsze ode mnie twory nie istnieją,
chyba wieczyste - a jam niepożyta!
Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją...”
 [Dusze targane wichrem]
Stanąłem w jamie ciemnościami głuchej,
która jak morze w huraganie ryczy,
gdy nim przeciwne wstrząsną zawieruchy.
Piekielny orkan14, puszczony ze smyczy,
dusze w gwałtownym ponosi upuście,
szarpie i kole, i ościeniem ćwiczy.
A kiedy lecą razem nad czeluście,
jęk z jękiem gada, wrzask z wrzaskiem się kłóci,
bluźnierstwom wolne otwierając ujście
przeciwko mocy Bożej; tak rozsuci
na wolę wiatrów boleją zmysłowi,
co nad rozsądek wywyższyli chuci15.
Jak szpaki, gdy je wiatr jesienią łowi,
snują w powietrzu długie, zbite chmary,
tak się miotały, poddane wichrowi,
w górę, w dół, tam i sam nieszczęsne mary;
a nigdy nędznych losu nie poprawi
bodaj nadzieja łagodniejszej kary.
I jak, zawodząc pieśń swą, klucz żurawi
długim się sznurem po niebiosach wlecze,
tak się mym oczom smutna rzesza jawi,
płynące smugą burz duchy człowiecze.
(Przełożył Edward Porębowicz)
Czyściec (fragmenty)
[Spotkanie z Beatrycze]
Tak w stu powstali na świętym Rydwanie,
posłuszni hasłu, które ich przyzywa,
anieli, wróżbę śląc na zmartwychwstanie.
„Błogosławiony ten, który przybywa -
śpiewali kwiaty rzucając obficie: -
Kwieciem liliji niech się pookrywa!”
Jak wyglądają niebiosa o świcie,
że wschodnia strona płonie barwą róży,
a reszta stoi w bladawym błękicie,
tarcz słońca w parach porannych się mruży
i we mgle swego nie broni widoku,
tak że jej oczy mogą zdzierżeć dłużej -
podobnie tutaj w kwiatowym obłoku,
którym okryły wóz anielskie dłonie
sypiąc dokoła i z góry, i z boku;
z wieńcem oliwnym na białej zasłonie
stała Niewiasta w płaszczu barwy ziela,
pod którym szata jak żar żywy płonie.
3. Ś m i e r ć
Wskazówki do analizy i interpretacji
Poemat żywych alegorii. Boska komedia to poemat
alegorii, które usiłowali rozszyfrować liczni komen­
tatorzy i badacze dzieła. Talent Dantego sprawia,
że alegoryczne obrazy, w średniowiecznej literatu­
rze wyglądające często na sztuczne i niezrozumia­
łe, w jego utworze wspierają i wzmacniają wizje
poetyckie. Nie trzeba być znawcą, by zrozumieć
najważniejszą alegorię poematu: życie jako w ę­
drów kę przez ciem ny las grzechów do jasn o ści
Boga.
Wizje piekielnych mąk. Najbardziej cenionym
i najczęściej czytanym fragmentem poematu jest
Piekło. Poeta z niezwykłą sugestywnością przedsta­
wia cierpienia różnych grzeszników. Każda katego­
ria występków zasługuje bowiem na inną karę. Na
przykład ludzie zmysłowi, którzy nie potrafili po­
skromić swoich żądz, po śmierci, jak stado ptaków,
są porwani przez okrutny wicher i nigdy nie zazna­
ją już spokoju.
Poemat miłości. Boska kom edia jest także - i to
nie tylko ze względu na osobę Beatrycze - wielkim
poematem miłości. Dante czyni bowiem z miło­
ści uniwersalną siłę kosmiczną, dzięki której Bóg
stwarza i utrzymuje świat, a kochający dzieło Boże
człowiek zmierza nieuchronnie ku swojemu Stwór­
cy. Beatrycze, spotkana przez Dantego na szczycie
góry czyśćcowej, w raju ziemskim początkowo
przypomina poecie jego grzechy, w tym przede
wszystkim to, że zapomniał o prawdziwej, czystej
miłości. Właśnie dlatego poeta zagubił się w lesie
grzechów, a potem, dzięki modlitwom ukochanej,
musiał podjąć podróż przez otchłań piekła i wspiąć
się na górą czyśćcową.
Od lat toczy się spór, czy Beatrycze to tylko ale­
goria czystej miłości, czy też realna osoba. Przewa­
ża zdanie, że jej pierwowzorem była rówieśniczka
Dantego, córka zamożnego rodu Portinari. Dante
spotkał ją po raz pierwszy, gdy miał 10 lat, i od
pierwszego wejrzenia p o uu t moc miłości, histo­
ryczna Beatrycze umarła w roku 1290.
14orkan - gwałtowny, silny wicher
15co nad rozsądek w yw yższyli
«huti - «pisuj« tu tisrpisnia
d u iz za g rz śćky zmy«łi>wć>śii
i zaświaty 125

d ro g i w y s tę p o w a ć p ra w e j —
schodzić z właściwej drogi
"średniej lat moich granicy -
B e atrycze zm arła w w ie k u 25 lat,
trjydzieści lat uważano wówczas
za wiek Średni
3d u sz n y b yt - życie pośm iertne
4na krsywą drogę... krok swój
poda - zejdzie na złą drogę
5 przez naród z ag u b y - tzn. przez
krainy potępionych
6godły - godłami, znakami
7 Przewodnika - tzn. Wergiliusza
Stęsknił się duch mój, że od lat tak wiela
cudem jej wdzięków nie był czarowany;
cudem, co wabi i co onieśmiela.
Więc gdy mi błysnął kształt jej ukochany,
przez moc tajemny, która od niej biła,
dawnej miłości poczułem kajdany.
[...]
„Przypatrz się! Jam jest, jam jest Beatrycze.
A więc raczyłeś wspiąć się na te schody?
widziałeś, jakie w tym świecie słodycze?”
[Beatrycze napom ina Dantego]
„Długo mój widok strzegł go od niesławy
i obrócony nań mój wzrok dziewiczy
nie dał mu z drogi występować prawej1.
Lecz gdy na średniej lat moich granicy2
śmierć dla drugiego życia mię zabrała,
pokochał inną, a mnie znać nie życzy.
Ledwie na duszny byt3 wybiegłam z ciała,
gdzie, owszem, wzrosły ma moc i uroda,
tom się mniej lubą i ponętną zdała.
Na krzywą drogę zaraz krok swój poda4;
dóbr go doczesnych wabią złudne cienie
i obietnice, którym wierzyć szkoda.
Nic nie pomogło zsyłać nań natchnienie,
w snach go ostrzegać i przez inne próby
wołać do siebie; w małej miał je cenie.
Tak nisko upadł, że wszystkie rachuby
zbawienia spełzły na nic i zawiodły;
zostało wieść go przez naród zaguby5.
Przebyłam bramę z piekielnymi godły6;
do Przewodnika7 jego ze łzą w oku
w słowach błagalnych zanosiłam modły..
(Przełożył Edward Porębowicz)
Czytamy i interpretujemy
El Kim jest bohater poematu (zwróć uwagę na kontekst biograficzny)? W jakiej sytuacj
się znalazł?
El Jakie znaczenie symboliczne ma wędrówka Dantego po zaświatach? Jaki jest jej cel?
B Kim jest Wergiliusz? W jakich okolicznościach się pojawia? Jaka jest jego rola?
D Wymień zwierzęta spotkane przez Dantego w lesie. Wyjaśnij ich alegoryczne znaczę
nie w kontekście wędrówki bohatera.
D Wyjaśnij znaczenie napisu na bramie Piekła: „Ty, który wchodzisz, żegnaj się z na­
dzieją. .
D W analizowanym fragmencie Piekła wykaż związek między winą i karą.
Średniowiecze
D Zinterpretuj symbolikę kwiatów,
Alegorie w kulturze średniowiecza
roślin i kolorów we fragmencie opi­
sującym pojawienie się Beatrycze. Średniowieczna sztuka i literatura z upodobaniem posługiwały się motywami sym­
Wykorzystaj np. Słownik symboli bolicznymi. Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co
Władysława Kopalińskiego. niewidzialne. Świat uważany był za księgę napisaną przez Boga w tajemnym alfabe­
D Co uświadomił sobie Dante, gdy cie, którego litery odsyłały do innej, nieziemskiej, duchowej rzeczywistości. Znaków
zobaczył Beatrycze? nie traktowano więc dosłownie, lecz przypisywano im ukryty sens, który - po opano­
waniu swoistego „słownika” - dawał się łatwo uchwycić, ponieważ związek między
D Jakie zarzuty Beatrycze postawiła
znakiem i jego ukrytym znaczeniem był stały, oparty na znanej wszystkim konwencji.
poecie? Taki symboliczny motyw poddający się jednoznacznemu przekładowi nazywamy ale­
EEI We fragmencie [Dusze targane gorią. Wieki średnie są epoką alegorii. Powstawały wówczas obszerne kompendia
wichrem] wskaż animizacje, po­ alegorii. Na przykład bestiaria przedstawiały ukryte znaczenia zwierząt, flo riaria tłu­
równania, porównania homeryckie maczyły język kwiatów, lapidaria były zaś słownikami sekretnej mowy kamieni.
i metafory. Jaką rolę odgrywają te
środki stylistyczne w poemacie?
ES Omów na podstawie poematu
Dantego typowy dla średniowiecza
hierarchiczny obraz świata.
ES Jakie kolory dominują w dantej­
skim piekle, jakie zaś w raju?
El] Dlaczego Dante umieszcza
w swoich zaświatach ludzi, których
znał? Odpowiedz na to pytanie,
podając kilka przykładów.
EU Przyjrzyj się ilustracji przed­
stawiającej damę z jednorożcem
i wyjaśnij alegoryczne znaczenie
tej sceny
ES Napisz przewodnik po jednej ze
sfer dantejskich zaświatów.
ES Przygotuj mały słownik dantej­
skich alegorii. Jako wzór może ci
posłużyć słownik alegorii.

Dama z jednorożcem i lwem, tkanina (ok. 1484-1500), Musee de Cluny, Paryż

Szkolny tezaurus (skarbiec) średniowiecznych alegorii

Alegoryczne znaczenie przypisywano w średniowieczu nie tylko zwierzętom czy przedmiotom, lecz także kolorom.
jednorożec - dziewictwo (według przyrodników średnio­ las - grzech, pokusy świata
wiecznych, to legendarne zwierzę miało być niezwykle lilia - czystość, niewinność
płochliwe; schwytać jednorożca mogła tylko niewinna młot - męczeństwo r~ ci
dzieweczka) mieei - władza, siła, sprawiedliwość, kara i zemsta, przysię­ T-.
lew - pycha ga, oddzielenie zła od dobra
lis - chytrość, obłuda róża - miłość — L,
pelikan - ofiara Chrystusa (według dawnych przyrodni­ włócznia - miłość, ofiara Chrystusa
ków, pelikan karmił swoje pisklęta własną krwią) biel - dziewictwo
pantera - rozwiązłość błękit - niebo, duchowość
pies - pokusa, zawiść czerń - niewiara, grzech
wilk - chciwość czerwień - miłość, władza
drabina - droga do nieba zieleń - odrodzenie, nadzieja
heban - trwałość, niewzruszoność żółć - zdrada
tfct- 5$

3. Ś m i e r ć i zaświaty 127

Johan Huizinga [houzyncha]
(1872-1945) - holenderski
filozof i historyk kultury, au-
tóf k?ią?Ui o «hyłku wieków
Średnich, zatytułowanej Jesień
średniowiecza (1919).
memento morí (łac.) - ‘pamiętaj
o śmierci'
: zakony żebracze - zakony utrzy­
m ujące si^ z d ob ro w o ln ych dat­
ków wiernych, m.in. powstałe
w średniowieczu zgromadzenia
dominikanów i fran cisz kan ó w
=fuga - utwór muzyczny oparty na
powtarzaniu tego samego tematu
przez różne głosy
128
Komentarz
We fragmencie słynnej książki Jesień średniowiecza Huizinga analizuje fenomen popularno­
ści motywu śmierci w dojrzałej fazie epoki. Zwraca też uwagę na specyficzne formy średnio-
wiecinej refleksji nad śmiercią.
Johan Huizinga
[ Wizerunek śmierci]
[1] Nigdy żadna epoka nie wpajała nikomu raz po raz z taką siłą myśli o śmierci,
jak czynił to wiek XV. W życiu ówczesnym nieustannie rozbrzmiewa wołanie m e­
mento mori'. [...] Oczywiście, wiara również i dawniej z całą powagą akcentowała
nieustanną myśl o śmierci, jednakże pobożne traktaty z wczesnego średniowie­
cza docierały jedynie do tych, którzy i tak już wzięli rozbrat ze światem. Dopiero
wówczas, gdy wraz z powstaniem zakonów żebraczych2 rozwinęło się kaznodziej­
stwo ludowe, napominanie urosło w olbrzymi chór gróźb, który przenikał świat
z gwałtownością właściwą tematowi fugi3.
[2] Pod koniec średniowiecza do słów kaznodziei przyłącza się nowy typ
przedstawienia obrazowego, a mianowicie drzeworyt. Drzeworyt otworzył sobie
drogę do wszystkich warstw. Te dwa środki wyrazu - kazanie i kartka ulotna -
były w stanie narzucić myśl o śmierci jaskrawo i ostro, w formie bardzo prostej,
bezpośredniej, żywej i obliczonej na oddziaływanie masowe. Wszystko, co we
wczesnej epoce braciszek klasztorny mógł wydumać na temat kresu ludzkiego ży­
cia, zagęszcza się teraz w krańcowo prymitywnym, ludowym i lapidarnym obrazie
śmierci i w tej postaci owa idea utrzymuje się w wyobraźni mas. [...]
[3] Istniały trzy zasadnicze tematy, które tworzyły melodię tej nigdy do końca
niewyśpiewanej skargi na kres wszelkich wspaniałości ziemskich. Przede wszyst­
kim był to motyw pytania: gdzież podzieli się ci wszyscy, którzy niegdyś napełniali
świat swym przepychem? Następnie był to motyw przejmującego grozą przedsta­
wienia rozkładu całej piękności ludzkiej. Wreszcie zaś motyw tańca śmierci: oto
śmierć porywa za sobą ludzi każdego wieku i stanu.
(Jesień średniowiecza, przełożył Tadeusz Brzostowski)
D Nazwij zjawisko kulturowe, o którym jest mowa w tekście.
D Wypisz z tekstu słownictwo związane z muzyką. W jakim celu zostało ono użyte?
Jakie cechy omawianego zjawiska zostały w ten sposób podkreślone?
O Wynotuj w punktach najważniejsze motywy tworzące średniowieczny wizerunek
śmierci. Wzbogać swoją notatkę o konkretne przykłady zaczerpnięte z tekstu całego
rozdziału.
D Podaj przykład współczesnego dzieła, w którym motyw śmierci odgrywa kluczową
rolę. Wypisz luźne skojarzenia, które ci się nasunęły pod wpływem tego dzieła (np. nie­
śmiertelność - nicość - lęk - wyzwolenie).
El Porównaj współczesny obraz śmierci z obrazem średniowiecznym, odwołując się do
przykładów dwóch wybranych przez siebie dzieł: współczesnego i średniowiecznego (li­
terackiego bądź plastycznego). Swoje refleksje zawrzyj w wypracowaniu na temat: Śmierć
- czy dla ludzi średniowiecza była tym samym, czym jest dla nas?
Średniowiecze
Dialogi z tradycją

K rzysztof K am il Baczyński ^ Teksty, s. 99 Krzysztof Kamil Baczyński

Modlitwa do Bogarodzicy (1921-1944) - poeta uzna­

wany za najwybitniejszego
przedstawiciela pokolenia,
Któraś wiodła jak bór pomruków którego młodość przypadła
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg, na lata II wojny światowej.
prowadź nocne drogi jego wnuków, Zginął w powstaniu warszaw­
skim. Wiersze Baczyńskiego
byśmy milcząc umieli umierać.
wyróżnia m.in. wizyjna w y­
obraźnia : świat rozpada się
Któraś była muzyki deszczem, na oczach młodego poety,
a przejrzysta jak świt i płomień, który przyjmuje to z rezygna­
cją, niewykluczającą jednak
daj nam usta jak obłoki niebieskie,
buntu.
które czyste - pod toczącym się gromem.

Która ziemi się uczyłaś przy Bogu,

w której ziemia jak niebo się stała,
daj nam z ognia twego pas i ostrogi,
ale włóż je na człowiecze ciała.

Któraś serce jak morze rozdarła

w synu ziemi i synu nieba,
o, naucz matki nasze,
jak cierpieć trzeba.

Która jesteś jak nad czarnym lasem

blask - pogody słonecznej kościół,
nagnij pochmurną broń naszą,
gdy zaczniemy walczyć miłością.
21 III 1944

Wskazówki do analizy i interpretacji

Czytamy i interpretujem y

□ Wypisz z wiersza określenia Matki Bożej.
Kim jest Maria? Jakie wartości symbolizuje?
Jaką rolę odgrywa w utworze?
□ Jaką rolę poeta przypisuje Matce Bożej?
□ Zwróć uwagę na tytuł wiersza. Do jakiej
tradycji się odnosi?
D Określ rolę kontrastów w utworze.
Niepokojące wizje. Modlitwa do Bogarodzicy - już przez sam
tytuł - nawiązuje do pierwszej polskiej pieśni religijnej i tak jak
Bogurodzica ma formę podniosłej modlitwy. Utwór składa się
z szeregu zwrotów do Marii jako tej, która patronuje zarówno
życiu, zmartwychwstaniu, jak i ofierze oraz śmierci. Bardzo indy­
widualny, bogaty język Baczyńskiego daleki jeet od echematycz-
Ci.
ności tradycyjnych modlitw. Przywoływane przez poetę obrazy
są zarazem straszne i piękne. Dominują tu niepokojące wizje
natury, uzupełnione przez rekwizyty wojny i śmierci.

3. Ś m i e r ć I zaświaty 129
 H alina Pośw iatowska 44 Teksty, s. 113
Halina Poświatowska (1935-1967) - można ją nazwać poetką
* * *
miłości i śmierci. Nieuleczalna choroba (poetka miała wadę
serca) nadała jej twórczości tragiczny wymiar buntu przeciwko
ograniczeniom ludzkiego życia. tutaj leży Izold jasnowłosa
biała Izold o złotym w arkoczu
bardzo jasno jest w szpitalu nocą
Wskazówki do analizy i interpretacji świecą ogniki oczu
Miniatura poetycka. Średniowieczny mit o nie­
szczęśliwych kochankach Poświatowska wpisu­
trzepotliwy oddech o ściany
je we współczesny świat i własną biografię. Nie tłucze się jak uwięziony ptak
tr potrzeba miłosnego napoju, by poczuć się Izoldą, na spotkanie wybiega mu wiatr
zatęsknić za swym Tristanem i wiedzieć, że miłość w korytarze wąskie zabłąkany
nigdy się nie spełni.
i wiem że się nieodwołalnie stanie
nim obudzi okna nowy dzień
na szpitalnym łóżku złota cień
i szept wiatru poza oknem - Tristanie
(Oda do rąk, 1966)
Czytamy i interpretujemy

D Jaki wpływ na wymowę utworu ma konkretna sytuacja liryczna (pobyt w szpitalu)?

B Wskaż w wierszu aluzje do opowieści o Tristanie i Izoldzie. Jaką rolę odgrywają?
O W większości wierszy Poświatowska nie stosowała rymów i regularnego rytmu.
W tym utworze jest inaczej. Co mogło na to wpłynąć?

Tadeusz Różew icz Teksty, s. 12;

Tadeusz Różewicz (ur. 1921) - wybitny poeta I dramaturg,
twórca nowej formuły liryki (zwróconej ku językowi potocz­ Grób Dantego w Rawennie
nemu 1łamiącej tradycyjne ograniczenia formalne). W swoich
wierszach analizuje zjawiska kultury współczesnej, odwołując Dante
się przy tym krytycznie do mitów i tradycji przeszłości.
Tu nic nie ma
Przecież tu pusto
Wycieczka zielone okulary
Wskazówki do analizy i interpretacji
czerwone oczy niebieskie wargi
Martwe symbole. Grób Dantego w Rawennie pomarańczowe włosy
¿p —r (poetę pochowano w kościele oo. Franciszkanów, głowy na miękko
a w XV w. ufundowano mu okazały nagrobek), któ- w głowach piękno
r ry jest obowiązkowym punktem w programach wy­ Chodźmy dalej
cieczek wielu turystów, staje się w wierszu Różewi­ Proszę kolejno
cza świadectwem upadku dawnych symboli. Poeta Tam nic nie ma
zastanawia się nad przemijaniem sławy oraz nad
Zaglądają przez dziurkę
miejscem ludzi wybitnych w dzisiejszym świecie.
Utwór jest skonstruowany w bardzo prosty sposób.
Dantis poetae sepulcrum 1
Krótkie, urywane zdania zdają się oddawać byleja- Inwalida bez nogi
kość i miałkość współczesnego świata.
1Dantis p oetae sepulcrum (łac.) - grobowiec poety Dantego

130 Średniowiecze
który siedzi w kąciku 2 Virtuti et Honori (łac.) - mę­
mówi zawstydzony stwu i sławie
To wszystko
tu nic więcej nie ma
Stalowe łańcuchy
Spiżowy wieniec
Yirtuti et Honori2
(Zielona róża, 1961)

Czytamy i Interpretujemy

D Jaka scena została przedstawiona w wierszu Różewicza?

G Jaki jest stosunek współczesnego świata do tradycji, którą symbolizuje Dante, a jak od­
nosi się do niej poeta? Udzielając odpowiedzi, skorzystaj z ramki „Szkolny tezaurus” (s. 127).
O Określ, jaką rolę odgrywa łacińska sentencja umieszczona na końcu wiersza.

Przykładowa interpretacja

Posłuchajcie, bracia miła...

Wiersz Posłuchajcie, bracia m iła... składa się z ośmiu zróżnicowanych pod wzglę­
dem długości i budowy zwrotek (o rozmiarach od dwóch do sześciu wersów). Pieśń
rozpoczyna apostrofa do wszystkich ludzi, połączona z prośbą o współcierpienie:
Posłuchajcie, bracia miła,
[...]
Pożałuj mnie stary, młody [...]
Ta część wstępna mieści się w dwóch strofach, wyraźnie odróżniających się od
pozostałych (zwrotki czterowersowe, w każdym wersie po osiem sylab). To jakby
wstęp do właściwego lamentu, choć i tu nie brakuje lirycznych i pełnych wyrazu
fragmentów. Przede wszystkim cierpiąca Maria, by pozyskać współczucie, zwraca
się do ludzi z czułością i miłością („bracia m iła”) i przedstawia za pomocą dwóch
ekspresyjnych metafor swoje nieszczęście („kcęć wam skorżyć krwawą głowę”,
czyli chcę się wam poskarżyć na krwawą śmierć’, i krwawe g o d y , czyli ‘krwawe
zaślubiny’). Dwukrotnie powtórzony epitet „krwawy” wprowadza zarazem słu­
chacza w temat męki krzyża. Część wstępna kończy się wyrazistym paralelizmem,
podkreślającym jeszcze wielkość poniesionej straty:
Jednegociem Syna miała
i tegociem ożalała.

Strofa trzecia to jakby skrót historii ostatnich chwil Jezusa. Wersy wydłużają
się, regularna pieśń przechodzi w pełne bólu zawodzenie (wersy 13-, 11- i 10-
-sylabowe). Forma czasu teraźniejszego („widzęć”) czyni ze słuchaczy bezpośred­
nich uczestników męki, przenosi ich w sferę sacrum. Autor umiejętnie stosuje

Przykładowa interpretacja 131

 kontrasty („niewierny Żydowin” - „miły Syn”) oraz ekspresyjne epitety i wyraże­
nia („zamęt ciężki”, „ciężka chwila” „krwawa godzina”, „rozkrwawione me miłe
narodzenie”).
Najbardziej przejmujące są strofy czwarta i piąta, które zawierają bezpośrednie
zwroty do umęczonego Chrystusa. Maria chce dzielić jego cierpienie, przema­
wia do Niego z czułością (co oddają liczne zdrobnienia, np. „Synku” „główka”),
pragnie pomóc mu w momencie śmierci, prosi wreszcie o chociaż jedno słowo
pociechy. W paralelnych wersach zawiera się męka bezsilności matki patrzącej na
śmierć dziecka:
Twoja główka krzywo wisa, tęć bych ja podparła,
krew po tobie płynie, tęć bych ja utarła [... ]
Właśnie dzięki temu nagromadzeniu paralelizmów i powtórzeń (np. „Synku
miły”, „nadzieja miła”; „picia wołasz, picia-ć bych ci dała”) słuchacz ma wrażenie
jednostajnego zawodzenia rozpaczającej matki.
Ostatni wers strofy piątej („ale nie Iza dosiąc twego świętego ciała”) zawiera sub­
telną aluzję do tajemnicy męki krzyża. Maria nie może pomóc Chrystusowi nie dla­
tego, że otaczają go okrutni siepacze i nie może dosięgnąć Syna, ale przede wszyst­
kim dlatego, że jest tylko człowiekiem, kobietą z krwi i kości, podczas gdy ciałc
Chrystusa jest ś w i ę t e, a męka - to część Bożego planu zbawienia ludzkości.
Zwrotka szósta zawiera dramatyczny zwrot do anioła Gabriela, który zapo­
wiedział Marii narodzenie Syna, a zarazem gorzką polemikę ze słowami zwiasto
wania: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z tobą, błogosławiona jesteś międz)
niewiastami. [...] Nie bój się Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę u Boga. Oto po­
czniesz i porodzisz Syna [...]. Będzie On wielki i będzie nazwany Synem Naj­
wyższego” (Łk 1,28,30-32). Zamiast obiecanej łaski i miłości Matka Boża doznaj«
tylko smutku, żalu i cierpienia.
Głęboko ludzkie uczucia ujawniają się także w strofie następnej, w której Ma
ria przemawia do innych matek, życząc im, by nigdy nie zaznały podobnej męki.
Posłuchajcie, bracia miła... to pierwszy polski utwór poetycki, w którym doszły
do głosu liryczne wzruszenia. Anonimowy autor w kunsztowny sposób potrafi
zbudować tekst silnie nacechowany emocjonalnie. Jego artystyczną i ludzką praw
dę podkreśla jeszcze, stosunkowo rzadka w poezji średniowiecznej, forma wypo
wiedzi w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

Rozważamy, podsumowujemy, piszemy

D Napisz pracę na temat: Kultura współczesna wobec mitów i legend średniowiecza.

W swojej wypowiedzi możesz odwoływać się do przykładów z różnych dziedzin (np. lite
ratury, sztuki, filmu, teatru).
E3 Wymień najważniejsze ideały osobowe średniowiecza. Jak możemy je ocenić z per­
spektywy współczesności?
* O Czym różni się średniowieczny obraz śmierci od starożytnego? Zwróć uwagę na mo­
tyw przemijania w tragediach greckich i w pieśniach Horacego.
D Liryka religijna średniowiecza wobec źródeł biblijnych. Omów ten problem, porów­
nując wybrane psalmy ze średniowiecznymi pieśniami.

Średniowiecze
Wprowadzenie
Nazwa epoki. Terminem renesans (fr. renaissan­
ce ) historycy określają okres w dziejach kultury
europejskiej pomiędzy połową XIV w. a końcem
XVI stulecia. W Polsce używamy wymiennie słów
„renęsona” i „odrodzenie” Nazwa epoki wiąże się
ze sformułowaną w tym czasie koncepcją rozwo­
ju kultury. Ludzie renesansu uważali, że odrodzi­
li sztukę i naukę po upadku, do którego doszło
w dobie średniowiecza. Dziś rozumiemy to pojęcie
znacznie szerzej, dostrzegając głębokie zmiany, ja­
kie zaszły wówczas w koncepcji człowieka, w jego
stosunku do życia, świata i Boga. Renesans to cza­
sy burzliwego rozwoju sztuki i nauki, okres wiel­
kich odkryć geograficznych, a także prawdziwego
kultu starożytności, której dzieła stały się niedo­
ścigłym wzorcem dla pisarzy, poetów i artystów
europejskich.
Kolebka renesansu. Pierwsze oznaki głębokich
przemian zachodzących w kulturze europejskiej
można dostrzec we Włoszech w połowie XIV stu­
lecia. To właśnie stąd rozprzestrzeniały się na cały
kontynent nowe idee, stopniowo zmieniając obli­
cze Europy. Prymat Italii wynikał w dużej mierze
z jej położenia geograficznego. Zapewniało ono
włoskim państewkom i miastom rolę pośrednika
między Wschodem i Zachodem. Dzięki handlowi
z Bizancjum i pogańskimi państwami Afryki i Azji
włoskie miasta bogaciły się, a z dostatku rodziło
się zapotrzebowanie na nową kulturę i nowy styl
życia. Tym tendencjom towarzyszył wyraźny kry­
zys Kościoła. W XIV w. papież Klemens V opuścił
Rzym i przeniósł się do Awinionu. Było to zwią­
zane z podporządkowaniem się papieży władcom
Francji.
Humanizm. Zmiany pojawiły się także na ówczes­
nych uniwersytetach, na których rozkwitły szcze­
134 Renesans
gólnie studia nad językami starożytnymi, w tym
nad słabo znaną w średniowieczu greką. Znajomość
języka Homera pogłębiała się dzięki zapoczątko­
wanym w dobie krucjat regularnym kontaktom
z greckojęzycznym cesarstwem bizantyjskim, które
przechowało żywą tradycję antyczną. Uczeni opusz­
czający w popłochu upadające cesarstwo (ostatecz­
na katastrofa Bizancjum nastąpiła w 1453 r.) osie­
dlali się właśnie we Włoszech.
Studia nad językami i literaturą antyczną umożli­
wiły stopniowe odkrywanie innego świata, w któ­
rym najwyższą wartością był człowiek. Taka jest
geneza renesansowego humanizmu (od łac. hu-
manus ‘ludzki’), który początkowo był ruchem
umysłowym, zmierzającym do nowego odczytania
dorobku kultury starożytnej. Potem mianem hu­
manizmu zaczęto określać światopogląd renesan­
su, stawiający w centrum człowieka, jego potrzeby
duchowe i materialne. Dla ludzi tej epoki charak­
terystyczne jest zafascynowanie sobą, zachwyt nad
własnym „ja”, jego bogactwem i zmiennością, nie
zachwiana wiara we własne możliwości. Ideałem
humanisty był człowiek wykształcony, znający trz)
najważniejsze języki starożytne (grekę, łacinę i he­
brajski) i odwołujący się w swoim twórczym dzia­
łaniu bezpośrednio do źródeł kultury europejskie
- wielkich osiągnięć antyku.
Ekspansja idei renesansowych. Kultura rene
sansu szybko rozprzestrzeniła się na całą Europę
Jednym z czynników, które sprzyjały szybkiemi
przepływowi nowych idei, był wynalazek druku
W roku 1455 Niemiec Johannes Gutenberg (ok
1399-1468) odbił na papierze za pomocą rucho
mych czcionek około 150 egzemplarzy łacińskie
Biblii (do dziś zachowało się tylko 46, w tym je
den w Polsce w Muzeum Diecezjalnym w Pelpli
nie). Wynalezienie druku okazało się prawdziwi
 Renesansowi humaniści

[franczesko petrarka] (1304-1374) byt jednym z pierw­

szych twórców nowej epoki. Mimo że pisał przede wszystkim po łacinie, sławę
przyniosły mu wiersze włoskie, które wypełniają jego Zbiór pleśn i Opisał w nich
swoją wielką miłość do pięknej francuskiej damy Laury, którą ujrzał bodaj tylko
raz w kościele w Awinionie. To spotkanie na zawsze odmieniło życie poety. Lau­
ra stała się tematem jego pieśni i sonetów, natchnieniem pobudzającym jego
umysł, siłą wysubtelniającą wyobraźnię poetycką.
[dżiowanni bokaczjo] (1313-1375) - włoski pisarz i myśli­
ciel, doskonały obserwator codzienności; świetnie portretował ludzkie charak­
tery. Jego największym dziełem jest Dekameron (z gr. d eka ‘dziesięć’, hem era
‘dzień’), księga, która zawiera sto nowel opowiedzianych przez siedem dam
i trzech młodzieńców. Są to historie sprytnych niewiast, przebiegłych kochan­
ków, fałszywych kaznodziejów, naiwnych mężów-rogaczy. Właśnie ta frywolna
tematyka oraz doskonałe opanowanie formy noweli zapewniły dziełu Boccaccia
Hans Holbein, Erazm z Rotterdamu
trwałe miejsce w kulturze europejskiej.
(1523), Muzeum Sztuki, Bazylea
(1463-1494) - włoski uczony, filozof, pisarz,
prawdziwy poliglota (znał kilkanaście języków); jest autorem Mowy o godności
człowieka, uznawanej za manifest humanizmu renesansowego (zob. s. 141).
(1467-1536) - najsłynniejszy humanista europejski prze­
łomu XV i XVI w.; wróg średniowiecznych teologów (których wydrwił w satyrze
Pochwała głupoty), a także bezmyślnych naśladowców literatury starożytnej.
(1469-1527) - filozof, pisarz i dyplomata, jeden z najważ­
niejszych przedstawicieli włoskiego odrodzenia. Dziś znany jest przede wszyst­
kim jako autor kontrowersyjnego traktatu Książę, w którym bez ogródek stwier­
dza, że władca nie musi być moralny, lecz przede wszystkim skuteczny, a każdą
zbrodnię można uzasadnić najwyższą racją stanu, czyli zachowaniem państwa.
(1473-1543) - słynny astronom i matematyk zajmujący się
także naukami ekonomicznymi, medycyną i - o czym mało kto pamięta - ma­
larstwem.
(właśc. Thomas More [m o :r], 1478-1535) - angielski polityk,
pisarz i myśliciel, autor dzieła Utopia opisującego idealne państwo.
■ Andrzej (1503-1572) - najwybitniejszy polski pisarz poli­ Hans Holbein, Tomasz Morus (1527),
tyczny epoki renesansu, autor dzieła zawierającego projekt reformy państwa Frick Collection, Nowy Jork
(O popraw ie Rzeczypospolitej).

rewolucją. Książki wyraźnie staniały i stały się po­

wszechnie dostępne dla renesansowych twórców
i uczonych.
Reformacja i Marcin Luter. Renesansowi huma
niści, sięgając do źródeł kultury, nie mogli ominąć
najważniejszego tekstu dla świata chrześcijańskiego
- Biblii. Ludziom tej epoki nie wystarczał już bo­
wiem łaciński przekład św. Hieronima, który obo­
wiązywał w Kościele w średniowieczu. Badając tekst
oryginału, humaniści dostrzegli, że w tłumaczeniu
tym nie brak błędów i przeoczeń. Rozpoczęły się
więc burzliwe dyskusje nad interpretacją Pisma
Świętego. Czytelnikiem tych polemik był Niemiec
Marcin Luter (1483-1546), ksiądz z Wittenbergi,
Druk, proch i busola
Ludzie renesansu mieli świadomość, że żyją w epo­
ce przełomowej. Byli dumni ze swoich osiągnięć, —
ulepszali też dawne wynalazki (np. proch). Jeden
z myślicieli schyłku epoki, Anglik Francis Bacon r'~ u
[bejkon] (1561-1626), pisał z dumą; „W arto zwrócić
u w a g ę n a m o c, w y d o ln o ś ć I n a s t ę p s t w a w y n a la z - ---
ków, co w niczym nie występuje tak wyraźnie jak
w tych trzech odkryciach. [...] mam na myśli wy- ~ ~
nalazek druku, prochu strzelniczego i busoli mor- —
skiej. Te trzy bowiem wynalazki zmieniły całkowicie
oblicze rzeczy i stosunki na świecie” . Druk ułatwił ——_
i przyspieszył przepływ informacji, proch - oprócz
zastosowania w wojnach - dawat możliwości pod-
jęcia wielkich przedsięwzięć budowlanych, busola
zaś o t w ie r a ła m o rz a przed ś m ia ły m i ż e g larz a m i.

Wprowadzenie
 człowiek wielkiej wiary, którego oburzały niektóre
działania Kościoła. W 1517 r. Luter opublikował
95 tez przeciw odpustom, powszechnie wówczas
praktykowanym zwolnieniom od kar czyśćcowych
w zamian za dobre postępki bądź wnoszone przez
wiernych opłaty. Luter uważał, że do zbawienia pro­
wadzi sama wiara, a sprzedawanie odpustów jest
niemoralne. Spór teologiczny, który powstał wokół
praktyki odpustów, rychło przerodził się w konflikt
polityczny, gdy część niemieckich księstw poparła
księdza z Wittenberg!.
Rok 1517 uważa się za początek reformacji
(łac. reformatio przekształcenie’). Był to wielki ruch
religijny, zmierzający do zreformowania Kościo­
ła rzymskiego, który w rezultacie doprowadził do
powstania niezależnych od papiestwa Kościołów
protestanckich. Taką ogólną nazwą (wywodzącą
się od protestu zwolenników Lutra przeciw za­
grażającym nowej wierze uchwałom katolickiej
większości podjętym na sejmie w Spirze w 1529 r.)
określa się różne wyznania wyłonione z reforma­
cji. Luter odrzucał w praktyce wolność ludzką, co
było sprzeczne z renesansową koncepcją człowieka
(zob. s. 140).
Leonardo da Vinci, Człowiek wpisany w kwadrat i kolo (1490), Gallerie
Reformacja, mimo że wyrosła ze studiów hu­
dell'Accademia, Wenecja. Ludzie renesansu wierzyli, że geometryczny
manistycznych, zaprzeczyła ostatecznie istocie ru­ ład kosmosu odbija się również w ludzkim ciele.
chu humanistycznego. Zamiast jedności i zgody
mnożyła podziały i kontrowersje, zamiast godności
akcentowała słabość i grzeszność człowieka. Kon­ Reformacja w Polsce. W odróżnieniu od więk­
sekwencją sporów wywołanych przez reformację szości krajów europejskich w XVI-wiecznej Polsce
były prześladowania i wojny religijne. nie wybuchały wojny i krwawe konflikty wyznanio­
we. Szanowano u nas wolność sumienia i odmien­
Jan Kalwin ność poglądów. Swoboda religijna dotyczyła oczy­
_-- --------------—
---------- ----------- wiście wyłącznie szlachty, ale i tak był to wyjątek
Najwybitniejszym oprócz Lutra reformatorem był
w skali kontynentu. Rzeczpospolita stała się wów­
—d Z działający przede wszystkim w Szwajcarii Jan K al­
w in (1509-1564), który do luterańskiego poglądu
czas schronieniem dla różnych wolnomyślicieli
¿4 ~ o zbawieniu dzięki wierze dołączył jeszcze doktry­ z całej Europy. Potwierdzeniem polskiej tolerancji
nę predestynacji, czyli przekonanie, że Bóg z góry była konfederacja warszawska (1573), gwarantu­
^— * przeznacza człowieka do zbawienia bądź do po­
jąca różnowiercom swobodę wyznania, równo­
tępienia. Dla wyznawców kalwinizmu szczególnie
— istotne okazało się więc pytanie, kto znajduje się
uprawnienie i opiekę państwa. Wolność głoszenia
wśród wybrańców Bożych. Za jeden z najważniej- różnych poglądów przyczyniła się niewątpliwie do
~ szych znaków Boskiego błogosławieństwa uważano wspaniałego rozkwitu polskiego renesansu.
powodzenie w pracy i interesach, co było wielkim
bodźcem dla aktywności gospodarczej w krajach
zdominowanych przez to wyznanie. W Polsce naj­
Renesans w Polsce. Do Polski idee renesansowe
wybitniejszym pisarzem wyznania kalwińskiego był zaczęły docierać na przełomie XV i XVI w. Był tc
Mikołaj Rej. okres przebudowy państwa. Główną rolę zaczęła
wówczas odgrywać obdarzona licznymi przywile-

136 Renesans

Lucas Cranach .Marcin
Luter, Staatliche
Museen zu Berlin.
Niemiecki malarz
Lucas Cranach (1472—
1553) był przyjacielem
reformatorów.
To jemu zawdzięczamy
najsłynniejsze
wizerunki Lutra.
jami szlachta. Korzystna sytuacja polityczna i ekonomicz­
na sprawiała, że Polska bogaciła się, co sprzyjało rozwojo­
wi potrzeb duchowych. Za czasów ostatnich Jagiellonów
nasz kraj nawiązał bliskie kontakty z kolebką odrodzenia
- Włochami. Ślub Zygmunta Starego z włoską księżniczką
Boną z mediolańskiego rodu Sforzów przyspieszył przy­
jęcie renesansowych ideałów. Wkrótce w wyższych sfe­
rach społeczeństwa zapanowała moda na włoską kulturę
i włoskie obyczaje. Liczni żądni wiedzy Polacy wyruszali
na studia do Italii, skąd przywozili nie tylko wiedzę, lecz
także nowy styl życia.

Hasła renesansu

C z ł o w ie k
JEST KOWALEM
SWOJEGO LOSU

(łac. „Homo sum et nihil humanum a me alienum (łac. „Homo fortunae suae ipse faber"). M yśliciele
esse puto"). Ten cytat z kom edii rzym skie go p isa rza re n e sa n su szcz e g ó ln ie m ocn o p o d kre śla li w o ln o ść
T e re n cju sza (ok. 1 9 5 -o k. 159 p.n.e.) d o b rze c h a ­ czło w ie ka , dar, któ ry w y ró żn ia go sp o śró d in n ych
rak te ry zu je za in te re so w a n ia re n e sa n su . W je go istot. C y ta t p o ch o d zi ze sły n n e j Mowy o godności
cen tru m zn a jd u je się isto ta lu d zka, je j d u ch o w e człowieka G io v a n n ie g o Pico d e lla M iran d oli.
i m ate ria ln e potrzeby. D zię ki tem u w ren e san sie
p o ja w ia się n o w y boh ater lite ra cki: zw y k ły c zło ­
w iek, p rezen to w an y w różnych sytu acjach c o d zie n ­
n ego życia.

DO ŹRÓDEŁ!

M aksym a sta ro żytn e go filo zo fa P ro tago rasa zn a j­
d o w ała o d d źw ięk za rów no w literaturze, ja k i sztu ­
ce ren e san su . C zło w ie k u w a ża n y był za m ały św iat
(m ik ro k o sm o s), p o w ią za n y ściśle z w ie lk im ś w ia ­
tem (m a k ro k o sm o se m ). W ciele lu d zk im o d n a jd y ­
w a n o id ea ln e propo rcje, które potem w y k o rzy s ty ­
w a n o np. w a rch ite k tu rze .
(łac. Adfontes!). Lu d zio m o d ro d ze n ia nie w y sta r­
c za ły ju ż śre d n io w ie c zn e au to rytety. C h cie li się g a ć
do źró d e ł w ie d zy, których s zu k a li w sta ro ży tn o ści.
Nie o z n a c za ło to je d n a k w y łą c zn ie b ie rn e go n a ­
śla d o w n ictw a d o sk o n a ły ch w zorów . H asto /W /o rr-
tes! było raczej d e m o n stra cją now ej, k rytyczn ej
p o sta w y i chęci ryw a liza cji z n a jw ię k szy m i o s ią g ­
n ię ciam i lu d zk ie g o du ch a.

Wprowadzenie 137
 inspiracje sztuką starożytną i naturą

Źródłem inspiracji dla artystów epoki renesansu była z jednej

strony natura, którą cierpliwie obserwowali (znane są np. ana­
to m ic z n e b a d a n ia L e o n a rd a d a V in c i i M ic h a ła A n io ła ), z d r u ­
giej zaś sztuka starożytna, gorliwie studiowana w tym czasie we
wszystkich pracowniach malarzy, rzeźbiarzy i architektów.

Donato Bramante,
kaplica na dziedzińcu
kościoła San Piętro in
Montorio w Rzymie
(1502). Renesans ceni
symetrię i uporządko- Leonardo da Vinci, Studia anatomiczne (1510'
1 waną przestrzeń. zamek Windsc

Renesansowa architektura
Architektura renesansu nawiązywała do form antycznych,
odrzucając barbarzyński - jak wówczas uważano - gotyk.
Szukano idealnych proporcji, które przez swój matematycz­
ny rygoryzm miały nadawać zamkom, kościołom i pałacom
cudowną, cieszącą oko harmonię. Budowla renesansowa
w porównaniu ze skomplikowaną bryłą gotyckiej katedry
urzeka prostotą i geometryczną przejrzystością kompozycji.

i l# # : H I

Kaplica Zygmuntowska na Wawelu. Pokryte złotą kopułą mauzoleum (czyli Arkadowy dziedziniec zamku na Wawelu. Dziedziniec powstał pod wpły­
monumentalny grobowiec) ostatnich Jagiellonów - dzieło włoskiego wem wzorów włoskich w pierwszej połowie XVI w. Monumentalizm,
architekta działającego w Polsce - powstało na początku XVI w. Wyróżnia a zarazem lekkość kompozycji, szlachetna prostota i doskonałe proporcje
się piękną dekoracją rzeźbiarską, jedną z najwspanialszych na północ od Alp. sprawiają, że dzieło to nie ma sobie równych w Europie Środkowej.
 Michał Anioł, Dawid
(1501-1504), Galleria
delTAccademia,
Florencja. Doskonałe
proporcje, a także
pozbawiona indywi­
dualnych rysów twarz
świadczą o tym, że
Dawid to raczej czło­
wiek idealny, synteza
doskonałości ludzkie­
go ciała.

Leonardo da Vinci, Mona Lisa (ok. 1505), Rafael, Madonna Sykstyńska

Luwr, Paryż (1512-1513), Galeria Obrazów Starych
Genialni artyści Mistrzów, Drezno

■ Leonardo da V inci [winczi] (1452-1519) - ma- j

larz, rzeźbiarz, uczony i teoretyk sztuki; mistrz j
psychologicznego portretu oddającego przeźy- i
cia duchowe i tajemnice człowieka.
■ M ichał A nio ł (właśc. Michelangelo [mikelan- CJ
dżelo] Buonarroti, 1475-1564) - genialny rzeź- !
biarz, malarz, architekt i poeta; najważniej- j
szym tematem jego dzieł jest potęga ludzkiego {
ducha, manifestująca się przez moc, piękno |
i proporcje ciała.
■ Rafael (właśc. Raffaello Santi, 1483-1520) !
- malarz i architekt; jego sztuka stanowi do­
skonały przykład zharmonizowania studium :
duszy i ciała; mistrz logicznej, uporządkowanej
kompozycji.
1

Pieter Bruegel (starszy), Sianokosy (1565), zamek na Hradczanach, Praga

Malarze szkół północnych

A lbrecht D ilrer (1471-1528) - n ie m ie c k i m alarz , n a jw ię k s z y
artysta renesansu na północy Europy; udało mu się połączyć
finezję i prostotę kompozycji mistrzów włoskich z charakte­
rystycznym dla sztuki niemieckiej zamiłowaniem do realizmu
i konkretu.
Pieter Bruegel (starszy), zw. Chłopskim (ok. 1526-1569) -
najwybitniejszy malarz flamandzki (dziś powiedzielibyśmy:
belgijski) późnego renesansu; w jego scenach rodzajowych
i studiach pejzażowych można zawsze odnaleźć głęboki sens
symboliczny.
inEEESZKBHnHBBn9B9BHBGEEKXKX9HS9EKS93

Albrecht Dürer, Adam i Ewa (1507), Prado, Madryt. Podobnie jak inni twórcy renesan­
sowi Dürer starał się uchwycić idealne piękno ludzkiego ciała.
 Człowiek renesansu
Koncepcja człowieka. Najważniejszym osiągnię­
ciem renesansu było stworzenie nowej koncepcja
człow ieka. Filozofowie tej epoki, tacy jak Gio-
Yanni Pico della Mirandola, w odróżnieniu od
swoich średniowiecznych poprzedników, uważali
człowieka za istotę najdoskonalszą po Bogu. Nie
pisano już o nędzy i słabości ludzkiej, lecz z dumą
podkreślano niezwykłą godność człowieka. To on
łączy bowiem dwie sfery rzeczywistości (duchową
i materialną) i jest niezbędnym dopełnieniem dzie­
ła stworzenia. Przez duszę uczestniczy w świecie
idei, przez ciało zaś - w świecie materii. Poza tym
jako jedyne ze stworzeń jest wolny. Może zbliżyć
się do Boga, przewyższając nawet aniołów, lub też
„upaść w materię” i żyć jak zwierzę. Człowieczeń­
stwo jest więc nie tyle darem, ile zadaniem. Jak
mawiał Erazm z Rotterdamu: „Nie urodziłem się
człowiekiem, lecz uczyniłem się nim”.
Cztowiek polskiego renesansu. Nową koncep­
cję człowieka łatwo także dostrzec w kulturze pol­
skiego renesansu. Literatura tej epoki skupia się na
140 Renesans
ludzkich, ziemskich sprawach. Taką perspektyw*
przyjmuje już Mikołaj Rej, zachwycony urokam
życia oraz możliwościami, które ma każdy czło­
wiek. Bezpośrednie ślady lektury dzieł najwięk­
szych filozofów renesansu (w tym Giovanniegc
Mikołaj Rej z Nagłowic
Mikołaj Rej (1505-1569) był pierwszym twórcą kon­
sekwentnie piszącym w języku polskim. To nie tyl- —^
ko człowiek pióra, lecz także (o czym się często nie
pamięta) muzyk, polityk i człowiek interesu, czyli
prawdziwie uniwersalna renesansowa indywidual­
ność. Mimo pewnych braków w wykształceniu (Rej ~
znał zaledwie łacinę, i to niezbyt dobrze) s t w o r z y ł __
imponujące dzieło, które obejmuje dialogi politycz­
ne (np. Krótka rozprawa między trzema osobam i,
Panem, Wójtem i Plebanem, 1543), moralizatorskie ~
poematy, ogromny zbiór epigramatów, wreszcie ~~
traktat prezentujący wzór idealnego ludzkiego ży­
cia (Żywot człowieka poczciwego, 1567/1568). Życie —
Reja, widziane z naszej perspektywy, to niezwykłe
pasmo sukcesów. Ten skromny szlachcic dzięki =r
zapobiegliwości, gospodarności i sprytowi zdobył ___
m.in. wielki majątek.
Michał Anioł, Stworzenie Adama (1508-1512).
Myślidele i artyści renesansu bardzo wysoko
cenili człowieka. Widać to wyraźnie na słynnym
fresku Michała Anioła w watykańskiej Kaplicy
Sykstyńskiej. Dzieło nawiązuje do biblijnej opo­
wieści o stworzeniu pierwszych ludzi. Szybujący
na chmurze Bóg przekazuje ulepionemu z gliny
Adamowi dar życia. Bóg i człowiek są na obrazie
w pewien sposób zrównani. Jeśli w sztuce śred­
niowiecznej wyraźnie odgradzano Stwórcę od
stworzenia (czy to przez odpowiednie proporcje
- Bóg jest ogromny, człowiek zaś mały, czy to
przez umieszczenie istot boskich w górze, nad
człowiekiem), to w dziele Michała Anioła istota
ludzka staje się niemal partnerem Boga, jego
najdoskonalszym tworem, któremu oddano we
władanie ziemię.
Pico della Mirandoli i Erazma z Rotterdamu) mo­
żemy znaleźć w dziele Jana Kochanowskiego. Jego
twórczość jest poświęcona człowiekowi, zagadkom
ludzkiej natury, ludzkim cierpieniom, ale i trium­
fom. Czarnoleski poeta szuka drogi życia, chce po­
kazać ludzką godność, uczy, jak mądrze rozwijać
swoje człowieczeństwo, przypomina, że każdy wy­
bór drogi życia otwiera nowe możliwości, ale też
wiąże się z różnymi obowiązkami. Człowiek nie
żyje bowiem w próżni, zawsze jest wśród innych
ludzi, o których powinien pamiętać. Służba zbio­
rowości - ojczyźnie, rodzinie, przyjaciołom - jest
jedną z najważniejszych powinności człowieka re­
nesansu.

Teksty

Giovanni Pico della Mirandola

* Mowa Ogodności człowieka (fragmenty)

Było tak. Już najwyższy ojciec i architekt Bóg, zgodnie z tajemny­ Wskazówki do analizy -Łą
mi prawami mądrości, zbudował ten, który widzimy, dom świa­ i interpretacji
ta, najwspanialszą świątynię boskości. Region ponadniebiański
przyozdobił inteligencjami, znajdujące się w eterze1 globy ożywił, Awans artysty. Dla epoki odrodzenia
charakterystyczny jest m otyw Boga ar- ~—
a szpetne i cuchnące części niższego świata wypełnił mnóstwem
ty sty (łac. Deus artifex). Myśliciele tego
istot wszelkiego rodzaju. okresu uważali, że Bóg, tworząc świat, ~ i*
Po dokonaniu tego dzieła artysta zapragnął, aby znalazł się ktoś, postępował jak doskonały artysta. Bo­
kto by potrafił wniknąć w sens tak potężnego dzieła, kochać jego skie dzieło jest więc pierwszym dziełem
sztuki, niedościgłym wzorcem dla innych
piękno i podziwiać jego wielkość. Przeto po stworzeniu już wszyst­
t w ó r c ó w . P o d o b ie ń s t w o m ie d z y B o s k im
kiego rozmyślał [...] nad powołaniem do życia człowieka [...]
aktem stworzenia i pracą artystyczną
Przyjął [go] jako dzieło o nieokreślonym kształcie, a po wy­ zmienia pozycję twórców w ówczesnym
znaczeniu mu miejsca w samym środku świata, tak się do niego społeczeństwie. Malarze, rzeźbiarze czy
architekci, którzy w średniowieczu byli
odezwał: „Nie wyznaczam ci, Adamie, ani określonej siedziby, ani
uważani za zwykłych rzemieślników,
własnego oblicza, ani też nie daję ci żadnej swoistej funkcji, aże­
w dobie odrodzenia stają się przedmio­
byś jakiejkolwiek siedziby, jakiegokolwiek oblicza lub jakiejkolwiek tem kultu. 0 Michale Aniele mówi się
funkcji zapragniesz, wszystko to posiadał zgodnie ze swoim życze­ wprost „boski” , Leonardo da Vinci czy
niem i swoją wolą. Rafael żyją wśród ówczesnej arystokra­
cji, ponieważ wyróżnia ich niezwykły
Natura wszystkich innych istot została określona i zawiera się
i powszechnie podziwiany talent, Pico
w granicach przez nas ustanowionych. Ciebie zaś, nieskrępowane­ della Mirandola rozciąga jednak koncep­
go żadnymi ograniczeniami, oddaję w twoje własne ręce, abyś swą cję twórczości daleko poza działalność
naturę sam sobie określił, zgodnie z twoją wolą. Umieściłem cię artystyczną. W edle renesansowej idei,
każdy czło w iek je st tw órcą, poniew aż
pośrodku świata, abyś tym łatwiej mógł obserwować wszystko, co
stw arza sam ego siebie. Bóg daje mu
się w świecie dzieje. Nie uczyniłem cię ani istotą niebiańską, ani tylko różne możliwości i talenty, rolą
ziemską, ani śmiertelną, ani nieśmiertelną, abyś jako swobodny człowieka jest zaś odkryć, do czego jest
i godny siebie twórca i rzeźbiarz sam sobie nadał taki kształt, jaki przeznaczony.

zechcesz. Będziesz mógł degenerować się i staczać do rzędu zwie­

rząt; i będziesz mógł odradzać się i mocą swego ducha wznosić się
do rzędu istot boskich”. 'eter - według dawnych poglądów
eter był substancją wypełniającą
(Przełożył Zdzisław Kalita) wszechświat

1. C z ł o w i e k renesansu 141
 Czytamy i interpretujem y

D Do jakiego tekstu kultury nawiązuje Giovanni Pico della Mirandola? W jaki sposób
renesansowy myśliciel przekształca ten tekst?
B Do czego filozof porównuje świat? Jaką rolę wyznacza Bogu, a jaką człowiekowi?
El Wyjaśnij, jak rozumiesz odnoszące się do człowieka określenie: „dzieło o nieokreślo­
nym kształcie”.
O Na czym polega według Mirandoli godność ludzka?

Jan Kochanowski
Curriculum vitae1humanisty Jan K ochanow ski
Nie zachował się żaden życiorys Kochanowskiego. Gdyby jed­ Z Pieśni
nak czarnoleski poeta miał napisać curriculum vitae, mogłoby
ono wyglądać w ten sposób.
X IX
Urodziłem się około roku 1530 (niestety, nikt nie zanotował
dokładnej datyl). Mój ojciec, szlachetnie urodzony Piotr, gospo­
darował na kilku wioskach w ziemi radomskiej, matka, Anna Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy
z Białaczowskich, zajmowała się dziećmi. Pierwsze nauki pobie­ Chciał ze mną dobrą tylko sławę mieć na pieczy,
rałem w domu. Gdy dobiegłem 14 lat, wysłano mnie na prze­ A starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało,
sławną Akademię Krakowską, gdzie podjąłem studia na Wydzia­
Aby imię przynajmniej po nas tu zostało?
le Sztuk Wyzwolonych. W Krakowie uczyłem się do roku 1549.
Potem pojechałem do stolicy Prus, Królewca. Dzięki pomocy
księcia Albrechta Hohenzollerna udało mi się wyjechać na stu­ I szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęce1 żyje
dia do Padwy, miasta słynącego ze świetnej humanistycznej Tkając2, lejąc w się wszytko, póki zstawa3 szyje;
uczelni. W Italii byłem kilka razy (1552-1555; 1556; 1557-1558).
Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami:
Studiowałem tam gorliwie literaturę i języki klasyczne (łacinę,
grekę, hebrajski). Poznałem też język i kulturę włoską. Naukę
Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami.
urozmaicałem sobie wycieczkami (np. do Neapolu). Do kraju
powróciłem ostatecznie w roku 1559, okrężną drogą, przez Przeto chciejmy wziąć przed się myśli godne siebie,
Francję i Niemcy. Przez kilka lat przebywałem na różnych dwo­ Myśli ważne na ziemi, myśli ważne w niebie;
rach magnackich oraz na dworze królewskim, gdzie piasto­
Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
wałem zaszczytną funkcję sekretarza Jego Królewskiej Mości.
Na szczęście nie było to zajęcie czasochłonne, mogłem więc Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.
ćwiczyć swoje pióro zabawnymi wierszykami, które nazwałem
z włoska fraszkami. Przez krótki czas rozważałem wstąpienie Komu dowcipu równo z wymową dostaje4,
do stanu duchownego, ale ostatecznie zrezygnowałem z tej
Niech szczepi między ludźmi dobre obyczaje;
drogi życia. W roku 1571 podjąłem decyzję powrotu w rodzinne
strony. Osiadłem w pięknej wiosce Czarnolas. Niechaj czyni porządek, rozterkom 5 zabiega,
W pamiętnym roku bezkrólewia po haniebnej ucieczce Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.
króla Henryka Walezego (1575) ożeniłem się ze szlachcianką
Dorotą Podlodowską, najlepszą żoną i matką. Nasze życie by­
A ty, coć6 Bóg dał siłę i serce po temu,
łoby spokojne i szczęśliwe, gdyby nie złowrogie obroty fortuny,
która zabrała nam ukochane córki - Urszulę i Hannę. Piszę te
Uderz się7 z poganinem, jako słusze8 cnemu9;
słowa, przeczuwając rychłą śmierć. Dlatego staram się upo­ Prostak to, który wojsko z wielkości szacuje:
rządkować i wydać najważniejsze swoje dzieła. Zwycięstwo liczby nie chce, męstwa potrzebuje.
Jan Kochanowski z Czarnolasu

Dopisek: Jan Kochanowski, „poeta taki [...] jaki w Polszczę jesz- _____________
cze ani był, ani się takiego drugiego spodziewać można” , umarł , byd|ęce _ na sposób bydląt; 2tkając _ wtykając- 3zstawa _ wy_
22 sierpnia 1584 r. w Lublinie. starcza;4komu dowcipu równo z wymową dostaje - kto jest rów
----------- ------------------------------------------------- nie mądry, jak i wymowny;5rozterki - spory;6coć - co c i;7uderz
1curriculum vitae [kurikulum wite] (łac.) - dosłownie: bieg życia się - walcz;8jako słusze - jak przystoi; 9cny - uczciwy, dzielny

Renesans
Śmiałemu wszędy równo10, a o wolność miłą Spis najważniejszych dzieł ,
Godzi się oprzeć11, by więc i ostatnią siłą; Jana z Czarnolasu
Nie przegra, kto frymarczy na sławę żywotem12,
Azaby go lepiej13 dał w cieniu 14 darmo potem? Czego chcesz od nas, Panie (1562)
Odprawa postów greckich (1578) i"—
(Księgi wtóre) Psałterz Dawidów (1579)
■ Treny (1580) -
“ śmiałemu wszędy równo - odważny nie patrzy na liczbę przeciwników; "oprzeć Fraszki (1584)
stawić opór; 12frymarczy na sławę żywotem - oddaje żywot za sław ę; 13azaby go Pieśni (1586; wydanie pośmiertne)
lepiej - czy lepiej, żeby go; 14w cieniu - w zapomnieniu, bez sławy

Wskazówki do analizy i interpretacji

Pieśni. Pieśni u k azały się już po śm ierci K o c h a n o w sk ie ­ dy m a ja k iś ta len t, k tóry m ożna ro z w in ąć bądź z m arn o ­
go w 1586 r. Z b ió r sk ład a się z d w ó ch ksiąg {K sięg ip ierw ­ w ać. Przed każdym stoi o tw o re m za ró w n o d rog a sław y, ^
sze, K sięgi w tóre). Zam ieszczone w nim u tw o ry m ożna ja k i h ań b y czy za p o m n ien ia. Ten, kto żyje ja k zw ierzę
uznać za o ficja ln y program poetycki i filozoficzny Ko­ i nie w yk o rzystu je Bożych darów , nie je s t godzien mia- * p*
chanowskiego. Czarnoleski p o eta tw o rz ył pieśni przez na człow iek a. T em at w ie rsz a i jeg o p o d n io sły ton spra-
ponad d w ad z ie ścia lat, p o d ążając za sw o im m istrzem w ia ją , że u tw ó r m ożna śm iało n azw a ć renesansowym
H oracym . O d w o łu ją c się do filozofii staro ż ytn ej, p ró b o ­ manifestem godności ludzkiej. — c
w a ł w nich przede w szystk im o d p o w ied z ie ć na pytanie,
ja k żyć go dn ie i m ądrze. W zbiorze p rz e w ażająutwory Pieśń jako gatunek literacki. Pieśń to w y w o d z ą c y się
refleksyjno-filozoficzne i biesiadne. M o ż e m y tu je d n a k z an tyk u g a tu n e k poezji lirycznej, k tóry ch ara kteryzu je
ró w n ież znaleźć wiersze miłosne i patriotyczne. się:
h p odziałem na strofy, 5—
Manifest godności człowieka. Pieśń XIX, w yra ź n ie za­ u częstym w y s tę p o w a n ie m p ara ie liz m ó w i pow tórzeń,
in s p iro w a n a przez filozofię renesan su, przynosi c h a ra k ­ « w yra ź n ym rytm em .
te rysty cz n y dla tej epoki obraz czło w iek a, istoty, która Pieśn i zw iązan e są z o k reślo n ym i sytu acja m i, których —
w ciąż dąży do d o sko n ało ści, by potw ierd zić sw o je czło ­ u tw o ry te dotyczą. W y ró ż n ia się np. pieśni biesiadne,
w ie c z e ń s tw o . B ó g o b darzył ludzi w ie lo m a daram i. Każ- pochwalne, miłosne, powitalne czy pożegnalne.

Czytamy i interpretujemy

K Scharakteryzuj koncepcję człowieka zawartą w Pieśni
XIX. Czy wszyscy ludzie, zdaniem Kochanowskiego,
zasługują na to zaszczytne miano? Uzasadnij swoją odpo­
wiedź.
B Na czym polega, według czarnoleskiego poety, godność
ludzka? Wyjaśnij sformułowanie: „przeto chciejmy wziąć
przed się myśli godne siebie”.
B O czym, zdaniem poety, powinien pamiętać każdy, kto
dąży do sukcesu i sławy?
B O jakich społecznych rolach człowieka mówi Kocha­
nowski?
B Wymień wartości, które poeta szczególnie ceni.
B Dlaczego warto dobrze wykorzystywać swoje talenty?
Zwróć uwagę na ostatnią strofę wiersza.

X X IV

Niezwykłym i nie leda1 piórem opatrzony

Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony
Natury: ani ja już przebywać na ziemi
,.t. -i i • i i i i 'n ie leda - nie lada
Więcej będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi

1. C z ł o w i e k renesansu 143

Wskazówki do analizy i interpretacji
J , ______________________________________
Śladem Horacego. N a jw ię k szy m au to rytetem
CZZ. sp ośró d poetów sta ro żytn ych c ie s z y ł się w d o ­
bie ren e san su i w stu le cia ch n astęp n ych H o-
- racy, a u to r refle ksyjn ych w ierszy, cech u ją cych
się w ie lk ą p o w ścią g liw o ścią w p rezen to w an iu
u czu ć i c h a ra k te rysty czn ą m e tafo ryką, w ią żą cą
p rze życia lu d zkie ze św iate m natury. A tra k c y j­
na była te ż dla tw ó rcó w o d ro d ze n ia za w a rta
w poezji H orace go filo zo fia życio w a, łą czą ca
h a rm o n ijn ie elementy stoickie i epikurejskie.
Z ja w isk o n a śla d o w a n ia w liryce e u ro p e jskiej
m od elu poezji, któ ry stw o rzył rzym ski m istrz,
n a zy w a m y horacjanizmem.
Do doro b ku poetyckiego H oracego n a w iązy­
w a ł ta k że K o ch a n o w sk i. W iele sp o śró d te k stó w
w ch o d zących w skła d zb io ru Pleśni to m niej
lub b ard ziej sw o b o d n e ad ap ta cje w ie rszy a n ­
ty czn e g o m istrza. Tak w ła śn ie je st w w yp a d ku
Pieśni XXIV. K o ch a n o w sk i p o trafił je d n a k n a ­
sycić h o ra cjań sk ie m otyw y o so b isty m tonem .
P o d e jm u jąc pod obne te m a ty i n a śla d u ją c styl
H oracego, p olski poeta w y ra ża ł sw o ją filo z o ­
fię ży cia i tw ó rczo ści. Z n a jd o w a ł też radość
w u to żsa m ie n iu się z w ie lkim p o p rze d n ikie m .
Manifest dumy poetyckiej. Pieśń XXIV m ożn a
u zn a ć za m an ife st d u m y p oetyckiej. Tw órca nie
m usi bać się śm ierci. C ze k a go b ow iem n iep rze ­
m ijająca sław a, ta k ja k p rotop lastę w szy stk ic h
poetów - O rfe u sza , który po śm ie rci p rze m ie n ił
się w łab ę d zia . W zorem H oracego, który często
k ie ro w ał sw oje u tw o ry do kon kretn ych osób,
K o ch a n o w sk i zw ra ca się do to w a rzysza sw o ­
ich stu d iów , a potem m ece n asa, b isk u p a P io­
tra M yszko w skiego . P rzeczu w a zb liż a ją c ą się
śm ie rć, ale nie s zu k a u p rzyjaciela du ch ow ej,
religijn e j pociechy. W ręcz p rze ciw n ie - o p is u ­
ją c sw o ją cu d o w n ą p rze m ian ę , sw o b o d n y lot
nad św iate m i w c ią ż ro sn ącą sław ę , śm ia ło
w yzn a je , że n iep o trze b n e mu będą ża ło b n e ce­
rem onie, m o d litw y i łzy. M oże p rze cie ż z d u m ą
pow tó rzyć za H oracym : „nie w s z y ste k um rę"
(non omnis moriar).
Wiersz sylabiczny. W tw ó rczo ści K o ch a n o w ­
skie g o p o d staw ą b u d o w y w ie rsza je st w ers
o regu larn ie p o w ta rza ją ce j się liczb ie sylab .
Taki sp o só b u k sz ta łto w a n ia te k stu p o e tyc­
kie go w lite ratu rze p olskiej n a zyw a m y syla-
bizmem. C h a ra k te ry sty c z n ą ce ch ą w ie rsza
144 Renesans
Miasty wzgardzę. On, w równym2 szczęściu urodzony,
On ja, jako mię zowiesz, wielce ulubiony
Mój Myszkowski3, nie umrę ani mię czarnymi
Styks4 niewesoła zamknie odnogami swymi.
już mi skóra chropawa5 padnie na goleni,
już mi w ptaka białego wierzch się głowy mieni;
Po palcach wszędy nowe piórka się puszczają,
A z ramion sążeniste6 skrzydła wyrastają.
Terazże, nad Ikara7 prędszy przeważnego8,
Puste brzegi nawiedzę Bosfora9 hucznego
I Syrty Cyrynejskie10, Muzom poświęcony
Ptak, i pola zabiegłe za zimne Tryjony11.
O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I różnego mieszkańcy świata Anglikowie,
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają12.
Niech przy próżnym pogrzebie żadne narzekanie,
Żaden lament nie będzie ani uskarżanie:
Świec i dzwonów zaniechaj, i mar13 drogo słanych,
I głosem żałobliwym żołtarzów14 śpiewanych!
{Księgi wtóre)
2w równym - w umiarkowanym;3Myszkowski - Piotr Myszkowski,
biskup krakowski, przyjaciel i opiekun poety;4Styks - według wierzeń
starożytnych Greków, główna rzeka państwa zmarłych;5skóra chro­
pawa - poeta opisuje swoją przemianę w łabędzia, ptaka, który jest
symbolem poezji;6sążeniste - sążniste, ogromne; od: sążeń - dawna
miara długości;7Ikar - syn Dedala, który wraz z ojcem wzbił się w po­
wietrze na skrzydłach z ptasich piór i wosku;8przeważny - zbyt od­
ważny; 9Bosfor - cieśnina Bosfor;10Syrty Cyrenejskie - zatoki na
północnych brzegach Afryki; "zim ne Tryjony - okolice podbiegunowe;
12którzy... strumień Tybrowy pijają - czyli W łosi;13mary - podwyż­
szenie, na które kładzie się ciało zmarłego lub stawia trumnę;
14żołtarze - psalmy
Czytamy i interpretujemy
D Scharakteryzuj twórcę renesansowego na podstawie Pie­
śni XXIV. Możesz skorzystać z podanych niżej określeń,
dumny ■ przekonany o własnej nieśmiertelności * niewy­
kształcony ■ świadomy swojego geniuszu ■ uczony ■ do­
ciekliwy dowcipny ■ szukający inspiracji w antyku
odtwórczy ■ niedbający o sławę ■ melancholijny ■ prze­
konany o swojej wartości m niepokorny
El Jakiej przemianie ulega poeta? Jaką rolę odgrywa
sy la b ic zn e g o je st w y stę p o w a n ie w w e rsa ch d łu ższy c h —
w wierszu odwołanie się do mitu o Orfeuszu?
n iż 8 sy la b p a u zy rytm iczn e j w e w n ą trz w e rsu , zw an e j
□ Wyjaśnij sformułowanie „ze dwojej złożony natury”.
średniówką, np.:
O jakich naturach mówi Kochanowski?
□ Jaką rolę w wierszu odgrywa motyw lotu? Zwróć
N ie zw y kłym i nie leda // piórem o p a trzo n y (7 + 6)
uwagę na kontekst mitologiczny. Co poeta w ten sposób
Polecę precz, poeta, // ze dw ojej zło żo n y [...] (7 + 6)
podkreśla?
□ Przypomnij sobie pieśń Horacego Wybudowałem W ie rsz sylab iczn y, n a rzu ca ją c y je d n a k o w ą liczb ą s y ­
pomnik. W jaki sposób Kochanowski nawiązuje do lab w w e rsie w y ra zis ty rytm (np. 13-zgło sko w ie c,
utworu poety starożytnego? 11-zgło skow ie c itd.), zm u s za ł c zę sto p o e tó w do s to so ­
□ Jak sądzisz, dlaczego poeta nie potrzebuje żałobnych w a n ia przerzutni. W ten sp o só b o k re śla m y w y ra źn ą
ceremonii? Uzasadnij odpowiedź. ro zb ie żn o ść m ię d zy g ra n icą w e rsu a zd a n ie m (lub ja ­
□ W czym wyraża się renesansowy charakter pieśni? kim ś sko ń czo n ym e le m en te m sk ła d n io w y m ), np.:
Zwróć uwagę na jej treść oraz formę.
□ Wskaż w wierszu różne środki poetyckie, a następnie Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony
odpowiedz na pytania: Natury: an i ja ju ż przebywać na ziemi
a) Jaką rolę odgrywają przerzutnie i anafory? Więcej będę; a w ię ts zy nad za zd ro ść , ludnemi
b) Jaką funkcję pełni apostrofa do biskupa Myszkow­ Miasty wzgardzę.
skiego?
c) Jakie środki poetyckie podkreślają podniosłość
utworu?

Przypomnienie lektury z gimnazjum ►Fraszki Ja n a K o ch a n o w sk ie g o

►

Wykorzystaj swoją wiedzę

Fraszki Kochanowskiego
w pigułce
■ Z o s ta ły w y d a n e w roku 1584
(p oeta p isa ł je p rzez całe d o ro ­
słe życie).
■ Z b ió r sk ła d a się z 295 u tw o ró w
p o d zie lo n y ch na trzy k się gi.
■ N a zw a „ fra s z k a ” w y w o d zi się
z ję z y k a w ło sk ie g o (frasca ‘g a ­
łą zk a , d ro b ia z g ’).
■ Fra szka je s t o d p o w ie d n ik ie m
a n ty czn e g o e p ig ra m a tu .
■ Fra szki m ają ró żn o ro d n ą te ­
m atykę (nie k a żd a fra s zk a m usi
być śm ie szn a ). O p ró cz a n e g d o t
są to u tw o ry filo zo ficzn e , p a ­
trio tyczn e , m iło sn e , a naw et
żało b n e .
■ F ra szki K o ch a n o w sk ie g o m ają
ch ara kte r bardzo osobisty. U ch o ­
d zą cza se m za „ liry czn y p a m ię t­
n ik p o e ty”.
□ P rz y p o m n ij s o b ie fr a s z k i K o c h a n o w s k ie g o p o z n a n e w g im n a z ju m .
S p ró b u j p o w ią z a ć ich te m a ty k ę z f ilo z o fią e p o k i.
□ P rz y w o ła j d o w o ln ą fr a s z k ę a u to b io g r a fic z n ą . C z e g o d o w ie d z ia łe ś się
z n ie j o ż y c iu p o e ty?
B K tó re z w y m ie n io n y c h c e c h s ą c h a r a k te r y s ty c z n e d la fr a s z k i?
z w ię z ło ś ć b u d o w a s tr o fic z n a p u e n ta o p is o w o ś ć p o m y s ło w o ś ć
liry zm p a to s p ro za w ie r s z o w a n a d ia lo g o w o ś ć
B N a p o d s ta w ie le k tu ry z g im n a z ju m p o d a j p r z y k ła d y fr a s z e k : m iło ­
s n y c h , p a tr io ty c z n y c h , filo z o fic z n y c h .
B P o n iż s z e p u e n ty p o c h o d z ą z ró żn y c h fr a s z e k K o c h a n o w s k ie g o .
W d o s tę p n y c h ci ź r ó d ła c h o d s z u k a j te f r a s z k i, p o d a j ich ty tu ły , a n a s t ę p ­
n ie w y ja ś n ij s e n s w y b r a n e j p u e n ty .
Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci. ....................................
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,
Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.
Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną,
Ałe kiedy ja umrę, ony niechaj słyną. ....................................

1. C z ł o w i e k renesansu 145

Sandro Botticelli, Dzielność (1470),
Galeria Uffizi, Florencja
Wskazówki do analizy
i interpretacji
Stoicka cnota. W Pieśni XII (z Ksiąg
wtórych) p o ja w ia się p o ję cie cn o ty
(łac. virtus), które o d g ryw a ło s z c z e ­
g ó ln ą rolę w filo zo fii sto ick ie j. Tak
b ow iem sto icy o k re śla li w e w n ę trzn ą
h arm o n ię , u m o żliw ia ją cą m ęd rcow i
s ta ło ść w śró d różn ych o d m ia n losu.
D zię ki cnocie, któ rą u w a ża li za w a r­
to ść n a jw y ższą i sa m o w y sta rcza ln ą ,
m ęd rze c m ó gł za w sze za c h o w a ć sp o ­
kój i o s ią g n ą ć p raw d ziw e szczę ście .
Społeczna cnota renesansu. W u tw o ­
rze K o ch a n o w sk ie g o p ojęcie cn oty
u le g a je d n a k pew n em u ro zsze rze n iu
- n a jw y ższą cn o tą nie je s t bow iem
w yłą czn ie szu k a n ie in d yw id u a ln e j h ar­
m onii, lecz s łu żb a „p o sp o lite j rze czy ”,
* D Porównaj tę pieśń z Pieśnią XIX. Czy koncepcje człowieka, które znaj
czyli o jczyźn ie . T aka cn ota nie m usi
d b a ć o za zd ro ść i je śli nie zo sta n ie
n a g ro d zo n a na zie m i, na p ew n o nie
za p o m n i o niej Bóg.
Renesans
XII
Nie masz, i po drugi raz nie masz wątpliwości,
Żeby cnota miała być kiedy bez zazdrości:
Jako cień nieodstępny ciała naszladuje1,
Tak za cnotą w też tropy zazdrość postępuje.
Nie może jej blasku znieść ani pojźrzeć2 w oczy,
Boleje, że kto przed nią kiedy wysszej3 skoczy;
A iż baczy po sobie4, że się wspinać próżno,
Tego ludziom uwłóczy, w czym jest od nich różno5.
Ale człowiek, który swe pospolitej rzeczy*
Służby oddał, tej krzywdy nie ma mieć na pieczy7;
Dosyć na tym, kiedy praw ani niesie wady8;
Niechaj drugi boleje, niech się spuka jady9!
Cnota (tak jest bogata) nie może wziąć szkody
Ani się też ogląda na ludzkie nagrody;
Sama ona nagrodą i płacą jest sobie
I krom 10 nabytych przypraw świetna w swej ozdobie.
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba,
Że co im zazdrość ujmie, Bóg nagradzać będzie,
A cnota kiedykolwiek miejsce swe osiędzie11.
(Księgi wtóre)
1naszladuje - podąża za;2pojźrzeć - spojrzeć; 3wysszej - wyżej;4baczy po sobie
- widzi po sobie;5tego ludziom uwłóczy, w czym jest od nich różno - tzn. to zarzi
ca ludziom, czego sama nie m a;6pospolitej rzeczy - ojczyźnie, społeczeństwu;7ni*
ma mieć na pieczy - tzn. nie musi się przejmować; “dosyć na tym, kiedy praw ani
niesie wady - wystarczy, że jest sprawiedliwy i nie ma nic na sumieniu;9niech się
spuka jady - niech pęknie od jadu (od własnej zazdrości);10krom - oprócz;11miej­
sce swe osiędzie - tzn. zajmie należne jej miejsce.
Czytamy i interpretujemy
D Jakiej cnocie Kochanowski poświęcił swą pieśń?
E3 Na czym polega związek między cnotą a zazdrością? W jaki sposób
poeta go przedstawił? Po jaki środek stylistyczny sięgnął?
El Rozwiń myśl: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co służą
ojczyźnie”. Czy można pogodzić to stwierdzenie z charakterystycznym
dla renesansu indywidualizmem? Uzasadnij, podając argumenty.
dujemy w obu utworach, są takie same, czy też dostrzegasz między nim
jakieś różnice? Uzasadnij swoją odpowiedź.
B Wskaż w wierszu fragment, który mówi o samowystarczalności cnot
□ Jakie argumenty za uczciwą pracą przytacza autor?
 1

XIV Wskazówki do analizy i interpretacji

Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie,
A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie,
Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono 1
I zwirzchności2 nad stadem bożym zwierzono3,
Miejcie to przed oczyma zawżdy4 swojemi,
Żeście miejsca zasiedli boże na ziemi,
Z którego macie nie tak swe własne rzeczy
Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy5.
A wam więc nad [m]niejszymi zwierzchność jest dana,
Ale i sami macie nad sobą pana,
Któremu kiedyżkolwiek6 z spraw swych uczynić
Poczet macie7; trudnoż tam krzywemu wynić8.
Nie bierze ten pan darów ani się pyta,
Jeśli kto chłop czyli się grofem poczyta9;
W siermiędze li go widzi, w złotych li głowach10,
Jeśli namniej przewinił, być mu w okowach11.
Więc ja podobno z mniejszym niebezpieczeństwem
Grzeszę, bo sam się tracę swym wszeteczeństwem12.
Przełożonych13 występki miasta zgubiły
I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły.
(Księgi wtóre)
Rady dla Rzeczypospolitej. Pieśń XIV (z Ksiąg
wtórych) je st je d n y m z ch ó ró w Odprawy postów
greckich, p ie rw sze j p o lskie j tra g e d ii n a śla d u ją ­
cej w zo ry a n ty czn e . K o ch a n o w sk i p rze d sta w ia - B»
w niej e p izo d p o p rze d za ją c y w y b u ch w o jn y tro ­
ja ń s k ie j. A kcja s ztu k i o sn u ta je s t w o kó ł sp o ru
m ię d zy kró lew icze m A le k sa n d re m (Parysem ),
któ ry d la p ryw a tn e go in te re su nie w a h a się n a ­
razić p a ń stw a na w o jn ę , i o b yw a te le m id ea ln ym
- A n te n o re m , za w s ze p rze d kła d a ją cym d ob ro
o g ó łu nad w ła sn e p o trze b y i am b icje . Na rad zie
tro ja ń sk ie j, p rzyp o m in a ją ce j w y ra źn ie ó w cze sn y
sejm p o lski, zw y c ię ża ją racje, a p rzed e w s z y s t­
kim in trygi p o lityczn e le k k o m yśln e g o kró lew icza .
T ro ję c ze k a n ie u ch ro n n a za g ła d a . W y sta w io n a
w 1578 r. s ztu k a była w y ra źn ą p rze stro g ą dla
R ze czyp o sp o lite j, któ ra w ze n icie sw o jej potęgi
n ie b e zp ie czn ie u le g a ła a n a rch ii i p ryw acie m a g ­
n ackiej.
Kompozycja utworu. P ieśń ro zp o czyn a p a te tycz­
n y apel do rzą d zą cych . W d u ch u h u m a n isty c z­
n ych id ea łó w „ słu że n ia sła w ie i sp óln em u d o b ru ”
K o ch a n o w sk i p rze strze g a p an u jących , p rzyp o m i­
n ając im , że ich w ła d za nie je st w ca le ab so lu tn a .
Z a sa d y m oralne o b o w ią zu ją za ró w n o w ie lkich ,
ja k i m ałych te g o św iata, a grzech królów i p a n ó w
je st o w iele w ię k szy niż w in y zw yk ły ch ludzi.

1 poruczono - powierzono; 2zwirzchność -

zwierzchność, w ładza;3zwierzono
- oddano w ręce;4zawżdy - zawsze;
5w szytek ludzki mieć rodzaj na pieczy
- troszczyć się o wszystkich ludzi;6kie­
dyżkolwiek - kiedyś;7z spraw swych
uczynić poczet macie - zdać rachunek
ze swoich czynów;8krzywemu wynić
-tzn. ujść kary winnemu;9grofem po­
czyta - uważa za grafa (hrabiego);
10w siermiędze li go widzi... - czy go
widzi w chłopskiej szacie (siermiędze),
czy w złotogłowiu (drogocennej tkani­
nie, przetykanej złotymi nićmi);11jeśli
namniej przewinił... - tzn. choćby naj­
mniej przewinił, będzie w kajdanach
(okowach);12 wszeteczeństwo - grzech,
rozpusta; 13przełożony - władca,
zwierzchnik

Andrea Mantegna [manteńja],

Dwór księcia Mantui (1465-1474),
fresk w Pałacu Książęcym w Mantui

1. C z ł o w i e k renesansu
Czytamy i interpretujemy

D Pieśń [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...]ukazuje ideał władcy. Krótko go

przedstaw.
D Jaką rolę poeta przypisuje Bogu? Jaką jego cechę podkreśla?
D Jaka odpowiedzialność, zdaniem poety, ciąży na rządzących? Pamiętaj, że zastępują
oni Boga na ziemi, są pasterzami opiekującymi się „ludzkim stadem”.
D Dlaczego grzechy władców polityków są większe niż przewiny zwykłych ludzi?
B Jakie cechy, twoim zdaniem, powinien mieć dobry polityk? Możesz wybrać z poniż­
szych propozycji lub podać własne.
odpowiedzialność ■ przezorność ■ umiejętność przemawiania ■ sprawiedliwość ■ po­
czucie misji ■ konsekwencja w działaniu ■ prawdomówność dalekowzroczność u bez­
interesowność ■ mądrość religijność ■ umiejętność słuchania innych « pracowitość
□ Na podstawie Pieśni XII i XIV napisz pracę na temat: Rządzący i rządzeni - obowiązki
polityków i obywateli. W swoich rozważaniach wykorzystaj przykłady z literatury
i historii.

"' " ■■

Idealne miasto renesansu

W ie lki p o lski p o lity k XV I stu le cia , k a n cle rz

i h e tm an Jan Z a m o y sk i, p rzyja cie l Jan a K o ­
c h a n o w sk ie g o (na ślu b ie w ła śn ie te g o m a g ­
n ata w y sta w io n o Odprawę postów greckich),
k a z a ł w ło sk im a rch ite kto m za p ro je k to w a ć
m ia sto id e a ln e - Zamość. M iało ono k szta łt
p ię cio b o ku o u k ła d zie sza ch o w n icy , z k w a ­
d rato w ym ryn kiem p o śro d ku . Do d ziś m o ­
że m y p o d ziw ia ć p ię k n o i lo gikę u k ła d u tego
m iasta , w d o sk o n a ły sp o só b u c ie le śn ia ją c e
klasyczne ideały renesansu.
Komentarz

W swoim eseju Wacław Borowy prezentuje Kochanowskiego jako

prawdziwego przedstawiciela renesansu: z jednej strony niedościgłego
mistrza słowa, śmiało wytyczającego drogi polskiej literatury, z drugiej
zaś zwykłego, bliskiego nam człowieka.

Wacław Borowy
Kamienne rękawiczki (fragmenty)
[1] Istnieje jeden tylko mający jakie takie prawdopodobieństwo autentycz­
ności wizerunek Kochanowskiego. Jest nim wypukłorzeźba1 na nagrobku
w Zwoleniu. I oto w odwzorach i opisach tego jedynego [... ] portretu poety
istnieją dwie wersje. Wedle jednej, Kochanowski trzyma w prawej ręce zwój
papieru, wedle drugiej - rękawiczki. Jan Kochanowski, podobizna z nagrobka
[2] Człowiek ze zwojem papieru i człowiek z rękawiczkami - to dwaj ludzie poety w Zwoleniu
odmienni. Człowieka ze zwojem papieru widujemy przeważnie na starych na­
grobkach, człowieka trzymającego rękawiczki możemy zobaczyć każdej chwili,
wyszedłszy w ciepły dzień na ulicę. Prawdziwa jest wersja druga, ale obydwie te
W acław Borowy
wersje mają swoją symboliczną wymowę. Kochanowski jest czymś wybitnie hi­
(1890-1950) - historyk litera­
storycznym, jak stary dokument, który się uroczyście piastuje, i zarazem czymś tury, autor świetnych studiów
zupełnie współczesnym, jak rękawiczki w ręce człowieka wychodzącego na prze­ o dawnej poezji polskiej.
chadzkę. Dwojakie więc możliwości wykładu upozowania portretowego mogą dla
nas być symbolami dwojakiego sposobu patrzenia na poetę.
[3] W naszych czasach najczęściej zwój papieru dominuje nad rękawiczką. Kie­
■wypukłorzeźba - płaskorzeźba
dy się myśli i mówi o Kochanowskim, myśli się i mówi przede wszystkim o jego
2nieimaginowane - nie-
roli historycznej: o tym, jak wielkim i niezwykłym był zjawiskiem w swojej epoce, wyobrażone
jak tę epokę uświetnił, jak podniósł literaturę polską, jak ją pomnożył o nieima- 3patyna - znamię czasu zwykle
nadające wartości
ginowane2 przedtem formy i pomysły, jak nagiął do poezji surowy i oporny dotąd
język polski. [... ] Od tej strony oglądane, stanowią pisma Kochanowskiego zaby­
tek dziejowy, na którym narosła szacowna patyna3 wieków.
[4] I w innym jeszcze sensie stanowią one cenny zabytek. Są one zwierciadłem
życia swojej epoki: widzimy w nich sylwety ludzi, zarysy ich trosk, ambicji i za­
baw. Pobrzmiewają w nich głośne konflikty i zagadnienia owego czasu. Nabiera­
my z nich pojęcia o tamtoczesnych gustach, o świecie pojęć i wzruszeń, o dowci­
pie i wdzięku owej ery [... ]
[5] Nieco inaczej jest, jeśli chodzi o bezpośrednie zbliżenie się do niego [tzn.
Kochanowskiego] jako do człowieka. Niepodobna zaprzeczyć, że są rzeczy, które
to zbliżenie utrudniają; i to pomimo całej historyczności, której w traktowaniu
dawnych zjawisk nauczył nas wiek XIX. Rysem w Kochanowskim najtrudniej­
szym do zrozumienia jest bodaj jego różnolitość.
(Studia i rozprawy, 1952)

1. C z ł o w i e k renesansu
 D Do których słów tekstu można się odwołać, poszukując odpowiedzi na pytanie: co
symbolizuje zwój papieru, a co rękawiczki? Podkreśl lub wypisz odpowiednie fragmenty.
Q Jaką ideę odczytujesz w tytułowej metaforze? Jakie treści całego szkicu, z którego
pochodzi zamieszczony tu fragment, zapowiada ów tytuł? Sformułuj odpowiedź w kilku-
zdaniowej notatce.
O Wykonaj mapę mentalną (mapę myśli) przeczytanego fragmentu. Posłuż się prostymi
symbolami graficznymi zwoju papieru i rękawiczek. Wskazówka: Jeśli nie znasz tej tech­
niki notowania, zajrzyj na s. 268, gdzie znajduje się jej dokładne omówienie.
□ Napisz wypracowanie na temat: Kim jest dla mnie Kochanowski: ważną postacią hi­
storyczną czy przede wszystkim człowiekiem, którego mogę zrozumieć? Odwołaj się do
lektur znanych ci z liceum i gimnazjum.

Jak mówić i pisać pięknie oraz przekonująco

Retoryka, czyli sztuka wymowy

Na początek...

0 Przeczytaj poniższy fragment mowy Cycerona, a następnie odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia:
a) W jakiej sytuacji, twoim zdaniem, ten tekst mógłby zostać wykorzystany? Określ, czy jest to tekst
mówiony, czy też pisany. Co przemawia za jednym bądź drugim rozwiązaniem?
b) Wymień cechy językowe odróżniające tekst od wypowiedzi potocznych. Czemu służą te cechy? Jaki
cel pozwalają osiągnąć autorowi? W jaki sposób Cyceron próbuje ten cel zrealizować? Uzasadnij,
dlaczego posługuje się akurat takim przykładem.

Widzę, sędziowie, iż nikt o tym nie wątpi, że [...] Wer- wszystkim moim pociskom zastawią się, jakby murem
res1 w Sycylii wszystkie poświęcone i niepoświęcone jakim, imieniem dobrego wodza. [...]
rzeczy, prywatną i publiczną własność jak najotwarciej Nie mogę tego zataić, sędziowie, boję się, by dla takiej
złupił, i że nie tylko bez żadnej obawy religijnej, ale dzielności w sprawie wojennej wszystko, co [...] Werres
nawet bez żadnej osłony wszelkie rodzaje zdzierstwa pobroił3, płazem mu nie uszło. Przychodzi mi bowiem
1 kradzieże popełnił. Mają podobno zasłonić go przede na myśl, jakie wrażenie, jaki skutek w procesie Maniu-
mną jakąś świetną i głośno brzmiącą obroną, którą ja sza Akwiliusza4, sprawiła mowa M[arka] Antoniusza5,
mam odeprzeć; mocno zastanowić mi się wprzód po­ który będąc jako mówca nie tylko mądrym, ale nawet
trzeba. Na tym się gruntuję2, że prowincja Sycylia jego zręcznym, prawie już przy końcu mowy porwał za rękę
szczególniejszą czujnością i walecznością w wątpliwych Maniusza Akwiliusza, [...] suknię spodnią na piersiach
i strasznych czasach, od zbiegłych niewolników i nie­ rozdarł, ażeby lud rzymski i sędziowie rany jego [...] wi­
bezpieczeństw wojny ochronioną została. dzieć mogli. [... ] do tego przywiódł sędziów, iż się mocno
Co mam począć, sędziowie? Na czym oprzeć funda­ obawiali wzbudzić mniemanie, że mąż, który sam siebie
ment mego oskarżenia? Do czego się obrócić? Przeciw nie oszczędzał, którego los wyrwał spośród oręża nieprzy-

Gajusz Werres - prokonsul rzymski na Sycylii, który dopuścił się wielu nadużyć, za co był sądzony w I w. p.n.e. w Rzymie.
Jego oskarżycielem z ramienia Sycylijczyków był jeden z najwybitniejszych mówców rzymskich - Cyceron.
2na tym się gruntuję - na tym się opieram
3co... p o b ro ił- czym zawinił
4Maniusz Akw iliusz - konsul rzymski; w czasie, kiedy piastował urząd namiestnika Sycylii, dopuścił się wielu nadużyć wobec
tamtejszej ludności, za co był sądzony w Rzymie.
5Marek Antoniusz - wódz, polityk, wybitny mówca rzymski

150 Ja k mówić i pisać pięknie oraz przekonująco

iciół, nie dla chwały ludu rzymskiego, lecz okrucieństwa
fdziów był zachowany. Chcą teraz doświadczyć tego sa-
lego sposobu i środka obrony [...]. Niech Werres będzie
1 Czytając tekst dotyczący retoryki, znajdź odpowiedzi na poniższe pytania i wykonaj polecenia. Możesz także
dwołać się do własnego doświadczenia i intuicji.
a) W jaki sposób powstała retoryka i czym się charak­
teryzowała na początku swojego istnienia?
b) Wymień typy argumentów i je scharakteryzuj. Wy­
jaśnij, dlaczego niektóre argumenty są nieuczciwe.
Retoryka w czasach antycznych. W sta ro ży tn o ści
p o w sta ła d zie d zin a b ę d ąca je d n o c ze śn ie n a u k ą i s z tu ­
ką. N a zw an o ją retoryką (od grec. rheo ‘m ó w ię ’). W z a ­
kres je j za in te re so w a ń w ch o d ziło p o p ra w n e o ra z piękn e
m ó w ie n ie i p isa n ie . S ta ro ży tn i m ó w cy (retorzy) tw o rzy ­
li m ow y, które m iały d o trze ć do słu ch a czy, w p łyn ą ć na
ich o p in ie i e m o cje o raz p rze ko n ać ich do o kre ślo n e g o
sta n o w isk a , p rzyję cia d a n e g o p u n k tu w id ze n ia albo
te ż skło n ić do ta k ie g o , a nie in n e g o d zia ła n ia . Teksty
musiały być zatem sugestywne oraz napisane niena­
gannym językiem. Je d n a k a n ty czn i m ó w cy nie byli w y ­
łą c zn ie o so b a m i p rzy g o to w u ją c y m i p rze m ó w ie n ia . M ieli
w sze ch stro n n e w y k szta łc e n ie - zn a li filo zo fię , literatu rę,
h isto rię, praw o o raz p sych o lo g ię - sta n o w ili ó w cze sn ą
elitę in te le k tu aln ą .
~ Retoryka Arystotelesa
Jednym z najwybitniejszych dzieł starożytnych po­
święconych językowi i sztuce wym owy była praca
Arystotelesa zatytułowana Retoryka (IV w. p.n.e.). Fi­
lozof zawarł w niej własną koncepcję sztuki retorycz­
nej - mającej zajmować się sprawami codziennymi
(np. obrona lub oskarżenie kogoś przed sądem, po­
twierdzenie lub podważenie jakiegoś przekonania),
niestanowiącymi przedmiotu żadnej nauki w sensie
ścisłym. Według Arystotelesa retoryka jest wiedzą
praktyczną (jej cel to przekonanie słuchacza), łączącą
wiadomości z różnych obszarów działalności ludzkiej.
Nie posługuje się wnioskowaniem pewnym, właści­
wym myśleniu naukowemu, ale wnioskowaniem
opartym na przesłankach prawdopodobnych, typo­
wych sposobach myślenia. Wykorzystuje język jako
narzędzie perswazji.
Retoryka w epoce renesansu. R eto ryka s ta n o w i­
ła w a żn y o b s za r d zia ła ln o ś c i lu d zkie j ta k że w c za sa ch
Retoryka,
złodziejem, niech będzie zbiorem wszystkich przestępstw
i haniebnych uczynków; ale jest dobrym i szczęśliwym
wodzem, którego [... ] zachować trzeba.
(Marek Tuliusz Cyceron, Druga mowa przeciw Werresowi,
przełożył Erazm Rykaczewski)
c) W jakich sytuacjach komunikacyjnych używamy
dzisiaj stylu retorycznego? Podaj przykłady.
d) Czym charakteryzują się składnia i słownictwo
tekstów napisanych w stylu retorycznym?
o d ro d ze n ia . W ie d zio n o w ó w c za s sp o ry na te m a ty reli­
gijn e czy p o lityczn e. Brali w nich u d zia ł Mikołaj Rej
i Jan Kochanowski. S ły n n e ła c iń sk ie m ow y p isa ł ta k że
Andrzej Frycz-Modrzewski. Z n a n y m i m ó w ca m i w Polsce
XV I i XV II w. byli Stanisław Orzechowski (1513-1566)
o raz Piotr Skarga (1536-1612), k a zn o d zie ja Z y g m u n ta III
W a zy i a u to r Kazań sejmowych, sk ie ro w a n yc h p rze ciw ­
ko sam o w o li szla c h e c k ie j, p o d kre śla ją c y ch k o n ie czn o ść
w z m o cn ie n ia w ła d zy k ró le w sk ie j i p rzyg o to w a n ia się
do w a lki z Tu rkam i. Elem e n ty s ztu k i reto ryczn e j czę sto
w p ro w a d za n o do literatury. Na p rzykład w Odprawie
postów greckich Jan a K o ch a n o w sk ie g o p o ja w ia ją się
u k szta łto w a n e na sp o só b re to ry czn y m ow y, m .in. A le k ­
san d ra , A n te n o ra, U lisse sa .
* Części sztuki retorycznej. A u to rzy sta ro ży tn i w y ­
różn ili p ięć czę ści s ztu k i retoryczn e j, które o d z w ie rc ie ­
d la ły e ta p y p racy nad m ow ą. D zisia j te w s k a z ó w k i nie
stra ciły zn a c ze n ia - o p isa n e w a n ty ku s p o so b y p o stę p o ­
w a n ia m o że m y w y k o rzy sta ć p o d cza s p rzyg o to w yw a n ia
w ie lu ty p ó w w y p o w ie d zi p u b liczn ych i ró żn o ro d n ych
te k stó w (p re ze n ta cji m u ltim e d ia ln e j, referatu , w y p ra c o ­
w a n ia ). B yły to:
■ inwencja - o k re śle n ie te m a tu i g łó w n ych za g a d n ie ń
w y p o w ie d zi;
■ dyspozycja - u p o rzą d k o w a n ie m ow y, je j p o d zia ł na
części;
■ e lo k u c ja - d o b ó r sło w n ictw a i o k re śle n ie k szta łtu ję ­
zy ko w e go m ow y;
■ memoria (czyli p am ię ć) - n a u k a m ow y na p am ię ć, z a ­
p a m ię ta n ie tekstu ;
■ pronuncjacja (czyli w y k o n a n ie ) - w y g ło sze n ie m owy.
Argumenty w naszych wypowiedziach, w p rze ­
m ó w ie n ia ch , w y p o w ie d zia ch p u b liczn y c h o ra z te k sta ch
a rg u m e n ta cy jn y c h p o słu g u je m y się ró żn ym i ro d za ja m i
a rg u m en tó w . T yp y te zo sta ły p rze d sta w io n e w tab e li.
czyli sztuka wymowy
R o d zaje a rg u m e n tó w
Nazw a O pis
argum enty Polegają na odwoływaniu się do obiektywnych zda­
rzeczow e rzeń, faktów, liczb, potwierdzonych prawd lub zasad.
(m erytoryczne) Zwykle można je łatwo zweryfikować, sprawdzając
określone dane w ogólnodostępnych źródłach.
argum enty Przedstawiamy w nich własne emocje dotyczące
em ocjonalne jakiegoś zdarzenia, mówimy o swojej reakcji na coś,
co widzieliśmy bądź w czym braliśmy udział.
argum enty Opierają się na wyciąganiu wniosków z przedstawio­
logiczne nych przesłanek lub opisanych zdarzeń.
argum enty Nie przedstawiają faktów, ale opierają się na znajo­
retoryczne mości psychiki ludzkiej i odwołują do stereotypów
(erystyczne) charakterystycznych dla naszego sposobu myślenia
lub typowych zachowań. Często odnoszą się bezpo­
średnio do głoszącego je człowieka.
K ie d y u k ła d a m y p rze m ó w ie n ie lub p rzyg o to w u je m y
inne w y stą p ie n ie p u b liczn e , m u sim y p a m ię ta ć, że b y n a ­
sze a rg u m e n ty b yły celn ie d o b ra n e i ściśle łą c zy ły się
z te m a te m w y stą p ie n ia . N a jw a żn ie jsze są a rg u m e n ­
ty m eryto ryczn e o raz lo giczn e , p o n ie w a ż d o ty c zą one
tre ści o m a w ia n ych p ro b le m ó w (m e ritu m za g a d n ie n ia ),
są o b ie k ty w n e i u czciw e. N a leży n a to m ia st u n ik a ć a r­
g u m e n tó w e ry styczn y ch - nie o d n o sz ą się one b e zp o ­
śre d n io do m eritum , ale g ra ją na e m o cjach słu ch a czy,
a czę sto s łu żą o ś m ie s za n iu a d w e rsa rza (p rze ciw n ika
w sp o rze ), u k a zy w a n iu go w n ie k o rzy stn y m św ie tle bąd ź
sta w ia n iu w k ło p o tliw e j sy tu a cji. P o w in n iśm y być ta k że
b ard zo w y czu le n i na to, g d y kto ś p o słu g u je się ta k im i
a rg u m e n ta m i p o d cza s sp oru , są to b ow iem a rg u m e n ­
ty n ie b e zp ie czn e i n ie u czciw e , c h o c ia ż c zę sto - b ard zo
a tra kcyjn e dla o d b io rcó w (w yk o rzy stu ją d o w cip , ironię,
d o w o d zą b ły sk o tliw o śc i m ów cy). N iestety, zw y k le nie
da się ich zw e ryfik o w a ć. Jeżeli kto ś n a d u żyw a ta k ich a r­
g u m e n tó w w rozm o w ie z n am i, nie p o w in n iśm y tra cić
p e w n o ści sie b ie, ale za re a g o w a ć, m ó w ią c np.: To cieka­
wa metafora, ale nie ma nic wspólnego z problemem, któ­
ry omawiamy; Bardzo mi przykro, ale Pana argumenty nie
mają charakteru merytorycznego; To wszystko ogromnie
atrakcyjne, co Pan mówi, jednak wróćmy teraz do sedna
sprawy.
Styl retoryczny. W c za sie ro zw o ju ję zy k a p o lskie go
w y k szta łc ił się tzw . styl retoryczny, zw a n y ta k że stylem
wystąpień oficjalnych lub stylem przemówień. Jest on
o b e cn y nie tylko w te k sta ch d a w n y ch (np. k a za n ia ch
S k a rg i), lecz ta k że w d zis ie js zy c h m o w ach o b ro ń czych
i o sk a rży c ie ls k ic h w są d zie . Co w ię ce j, tym style m p o ­
Ja k mówić i pisać pięknie
Przykład
Z tego względu przygotowaliśmy na lata 2007-2013
nową inicjatywę, którą nazwaliśmy „Regiony na rzecz
zmian gospodarczych", z budżetem w wysokości
375 milionów euro.
Byłem ogromnie przerażony je g o zachowaniem !
Skoro oskarżona była w tym czasie w okolicy domu
ofiary, o czym poinform ował nas wiarygodny świadek,
nie mogła być jednocześnie w oddalonym o 20 kilom e­
trów Sulinowie, mimo że tak twierdzi.
Rozmowa z panem jest poniżej m ojej godności!
Zrób to, o co cię proszę, a będziesz miał święty spokój.
To oczywiste, że ludzie bogaci dorobili się na nieszczę­
ściu i krzywdzie innych.
słu g u je się k a ż d y z nas, ta k że u czeń, któ ry w y g ła s za
p rze m ó w ie n ie do ze b ra n y ch ludzi - na p rzyk ła d z o k a zji
ju b ile u s z u szk o ły a lb o te ż że g n a ją c o d ch o d zą cy ch z niej
ko legó w z o sta tn ich klas. W y k o rzystu je go też d yre kto r
p rze m a w ia ją cy do p ra c o w n ikó w z o k a zji p ię ć d zie się c io ­
lecia istn ie n ia za k ła d u czy rektor u n iw e rsy te tu o tw ie ra ­
ją c y ko n fe re n cję n au ko w ą.
C h a ra k te ry sty c zn e d la składni sty lu reto ryczn e go
są ró żn e go typ u zw ro ty do s łu c h a c zy ( Wielce Szanow­
ni Państwo!, Drogi Jubilacie!, Rodacy!, Sędziowie!, Zacni
Przyjaciele!) o ra z ro zb u d o w a n e d łu g ie zd a n ia (czę sto
tzw . okresy retoryczne - w celu ich u zy sk a n ia a u to rzy
p o słu g u ją się na p rzyk ła d paralelizmem składniowym;
zo b. ro zd zia ł o sty lu b ib lijn ym ). P o ja w ia się ró w n ie ż ar-
chaizacja - w tej fu n k cji w y stę p u je szyk przestawny
(cza so w n ik i na końcu zd a n ia , rze czo w n ik i po p rzy m io t­
n ik ach , p o d m io t po o rze cze n iu ). W ta k ich te k sta ch m o ­
że m y zn a le źć zd a n ia p yta ją ce i w y k rzyk n ik o w e . Typ o w e
d la stylu re to ry czn e go są tzw . pytania retoryczne, c z y ­
li p yta n ia, na które m ó w ią cy nie o cze k u je o d p o w ie d zi,
w p ro w a d zo n e ja k o p rete kst do p rze k a za n ia p e w n ych in ­
fo rm a cji (a z w ła sz c z a ich oce n y) - w sp o só b s u g e sty w n y
i o d d zia łu ją cy na em o cje słu ch a czy, np. Czyż można było
tak postąpić?!, Czy świat widział wspanialszego człowie­
ka?, A teraz, gdzie mam się podziać?. Dla u k szta łto w a n ia
ję zy k o w e g o w y p o w ie d zi reto ryczn ych ch a ra k te ry sty czn e
są struktury odwołujące się do emocji, rozumu i woli
słuchaczy.
Słownictwo w y stę p u ją ce w te k sta ch o m a w ia n e g o
sty lu ta k że b yw a archaiczne (albo p rzyn a jm n ie j książko­
we lub erudycyjne, z cze g o w y n ik a o b e cn o ść d u że j liczb y
wyrazów zapożyczonych z ję zy k ó w ob cych ), e m o cjo n a l­
oraz przekonująco
 ne, p o d n io słe , o b ra zo w e, sk ra jn ie o ce n ia ją ce . N ie rzad ko
w a rstw a le k sy k a ln a m a prze ko n ać o d b io rcó w lub u k a za ć
d a n ą sytu a cję z je d n e g o tylko p u n ktu w id ze n ia - w y g o d ­
n ego dla m ó w cy lub za ło żo n e g o celem w y p o w ie d zi.
T yp o w ą fig u rę sta n o w i hiperbola, czyli w y o lb rzy m ie ­
nie - p rze d sta w ie n ie zw y k łe g o w y d a rze n ia , o so b y lub
jak skonstruować dobre wystąpienie
w sytuacji oficjalnej? porady retoryczne
imm/mma i
INWENCJA
* Dogłębnie i wielostronnie przeanalizuj temat, na który chcesz się
wypowiedzieć; zdecyduj, jakie stanowisko zajmiesz w tej sprawie
i co chcesz osiągnąć - całą wypowiedź podporządkuj temu celowi.
■ Zastanów się nad odpowiednimi argumentami na poparcie
wybranej przez siebie tezy. Pamiętaj, że największą wartość
mają argumenty rzeczowe i logiczne. Swoją wypowiedź możesz
urozmaicić także argumentami emocjonalnymi czy erystyczny-
mi. Zwróć jednak uwagę na to, by - przemawiając - nikogo nie
skrzywdzić.
■ Zgromadź źródła, na podstawie których się przygotujesz (książki,
artykuły, reprodukcje dzieł sztuki, źródła historyczne). Zastanów
się, w jaki sposób możesz je wykorzystać. Wybierz przykłady, do
których się odwołasz.
■ Zastanów się, jakich środków stylistycznych użyjesz. Odpowiedz
sobie na pytanie, czy możesz posłużyć się metaforami, jeśli tak,
jakie to będą metafory? Czy twoją mowę można wzbogacić in­
nymi tropami stylistycznymi (np. hiperbole, epitety, porównania,
pytania retoryczne, niedopowiedzenia, personifikacje i animiza­
cje)? Przy okazji których argumentów zostaną zastosowane te
środki?
D ysp ozycjA
■ Przemyśl, co będzie punktem wyjścia twojej wypowiedzi. W jaki
sposób można przyciągnąć uwagę słuchaczy?
■ Zastanów się nad kolejnością argumentów. Możesz przedstawić
wyłącznie argumenty na poparcie tezy. Możesz także najpierw
przedstawić argumenty przeciwników, potem zbić je swoimi
kontrargumentami, by potwierdzić wyjściową hipotezę. Innym
sposobem jest też przeciwstawianie kolejnym argumentom ad­
wersarzy swoich argumentów - jednego po drugim.
■ Przemyśl, w jaki sposób podsumujesz wypowiedź: co jeszcze raz
podkreślisz jako najważniejsze.
* Zastanów się, czy na koniec przemówienia można dodać coś, co
szczególnie zapadnie słuchaczom w pamięć. Pamiętaj, że pytanie
retoryczne i wykrzyknienie mają szczególną funkcję perswazyjną.
■ Sporządź ramowy plan przemówienia. Jeszcze raz sprawdź, czy
nic nie umknęło twojej uwadze.
Retoryka,
z ja w is k a w sk ra jn y sp o só b - w m o żliw ie n a jle p szy m lub
n a jg o rszy m św ietle. C zę ste je s t p o słu g iw a n ie się stop­
niem najwyższym przymiotników - na p rzyk ła d za m ia st
p o w ie d zie ć o kim ś, że je s t d ob rym lub złym c zło w ie kie m ,
m ów im y, że je st najlepszy/najgorszy na śwlecle. najwspa­
nialszy ze wszystkich, najpodleiszy wśród ludzi.
EL O K U C J A
* Zapisz tekst, który będziesz wygłaszać. Pamiętaj o poprawności
językowej i starannym doborze słownictwa.
* Nie zapomnij o stosowaniu właściwych formuł zwracania się do
słuchaczy.
■ Tekst przemówienia dostosuj do sytuacji, w której będzie wygło­
szony. Nie uciekaj się do wyrazów zbyt potocznych, jeśli sytuacja
jest bardzo oficjalna. Jeśli natomiast mówisz do przyjaciół i zna­
jomych, zwróć uwagę na to, czy twoje przemówienie nie jest za
bardzo poważne, zbyt napuszone.
■ Pamiętaj o właściwym konstruowaniu zdań. Nie powinny być
one zbyt długie i skomplikowane, bo utrudni to słuchaczom
śledzenie tego, co chcesz przekazać. W tekście nie mogą tak­
że dominować zdania bardzo krótkie, bo wówczas będzie on
odebrany jako infantylny. W miarę możliwości przeplataj zdania
dłuższe i krótsze.
MEMOR1A
■ Pamiętaj, że przygotowując przemówienie (czy jakąkolwiek inną
wypowiedź publiczną), nie wystarczy zapisać go (jej) na kartce.
Tylko wydaje się nam, że podczas mówienia wszystko pójdzie
gładko, gdyż nie bierzemy pod uwagę dodatkowych czynników,
takich jak stres i rozkojarzenie.
■ Spróbuj wygłosić przemówienie „na sucho” . Zobacz, z czym
masz największe problemy. Zwróć szczególną uwagę na te za­
gadnienia.
■ Możesz poprosić kogoś, żeby cię posłuchał i ocenił. Dzięki życz­
liwym uwagom łatwiej poprawisz ewentualne mankamenty.
■ Jeżeli zależy ci na zawarciu w przemówieniu konkretnych struk­
tur składniowych lub frazeologicznych, zabawnych powiedzonek,
dowcipnych sformułowań, na zapamiętanie ich poświęć więcej
czasu, żeby podczas mówienia móc bez trudu, gładko przywołać
je z głowy.
■ Przygotowując wypowiedź, pilnuj tempa mówienia (częstym
błędem jest mówienie zbyt szybkie, co bywa wynikiem stresu),
kontroluj intonację oraz tembr głosu.
■ Pamiętaj, żeby dobrze wypocząć przed prezentacją. Wyśpij się.
czyli sztuka wymowy 153
 PRONUNC)AC)A
■ Staraj się opanować stres. Dzięki dobremu przygotowa­
niu twój mózg włączy się niemal automatycznie i wszyst­
ko pójdzie jak z płatka. Weź jednak ze sobą plan (tekst)
przemówienia. Nawet jeśli nie będziesz do niego zaglądać,
świadomość, że masz go przy sobie, uspokoi cię i doda ci
odwagi.
■ Tekst wygłaszaj powoli (ale teź nie nazbyt wolno), mięk­
kim, łagodnym głosem (chyba że sytuacja wymaga zdecy­
dowania).
■ Jeśli czegoś zapomnisz, nie przejmuj się - zawsze możesz
skorzystać z notatek. Jeżeli zerkniesz od czasu do czasu do
planu, nic złego się nie stanie.
Przemówienie improwizowane
C z a s a m i m u sim y w y g ło sić tzw . przemówienie improwi­
zowane. Nie m a m y cza su , że b y je p rzyg o to w ać. P o w in ­
n iśm y w ó w c za s b ły sk a w ic zn ie p rze m yśle ć, co c h cie li­
b yśm y p o w ie d zie ć, i w y ra zić to za p o m o cą sto su n k o w o
p ro stych zd ań , że b y śm y nie stra cili w ą tku . Pam iętajm y,
że nie trze b a m ów ić d łu go. C h o d zi je d y n ie o to, ab y d o ­
sto so w a ć sw o ją w y p o w ie d ź do sy tu a c ji (o ficja ln e j lub
Sprawdź się
G Jakie cechy charakterystyczne dla stylu reto­
rycznego występują w mowie Cycerona przeciw­
ko Werresowi? Jakiego typu argumentów używa
autor? Zacytuj właściwe sformułowania.
D Poniższe przemówienie zostało podzielone na
części, które ułożono w złym porządku. Posłu­
gując się wiedzą o mowach retorycznych, ułóż
fragmenty przemówienia we właściwej, twoim
zdaniem, kolejności. Jakie cechy typowe dla
stylu retorycznego występują w tym przemówie­
niu? Z myślą o jakiej sytuacji komunikacyjnej
zostało ono przygotowane?
B m a łże ń sk ie g o n a zw isk a i tw o rzy ład p raw n y w a s z e ­
S ko ro tak, p ro szę w szy stk ic h P a ń stw a
o p o w sta n ie z m iejsc.
mmmsa Ja k mówić i pisać pięknie
■ W czasie mówienia zachowuj kontakt wzrokowy z pu­
blicznością. Możesz wybrać słuchacza, na którym skupisz
wzrok. Pamiętaj jednak, żeby przenosić uwagę z osoby na
osobę. Jeśli stresuje cię patrzenie komuś w oczy w takiej
sytuacji, patrz w środkowy punkt czoła ponad oczami. M o­
żesz też patrzeć nieco ponad głowami słuchaczy. Wówczas
wszyscy będą mieli wrażenie, że mówisz do nich.
■ Pamiętaj o odpowiedniej mimice i gestykulacji. Twoje ge­
sty nie mogą być zbyt gwałtowne, ale powinny podkreślać
to, co mówisz.
■ Podczas wypowiedzi zachowaj właściwą postawę. Zadbaj
o strój. W ten sposób wyrażamy szacunek do słuchaczy.
n ie o ficja ln e j), a tem u, co m ów im y, n a d ać sp ó jn ą
i je d n o litą form ę. Jeśli p rzych o d zi nam do gło w y
ja k ie ś celn e sfo rm u ło w an ie , ża rto b liw e zd a n ie , m o ­
że m y się do niego uciec. Jeśli nie, nie sta ra jm y się
w y m y śla ć cze g o ś na siłę. Efekt m oże być o d w ro tn y
do za m ie rzo n e g o . N a jw a żn ie jsze je st, by za ch o w a ć
zim n ą krew.
Pani J............i P an ie M ................... !
S ta je cie d ziś na progu n a jw a żn ie jsze j d e cyzji
w sw o im życiu . Z a ch w ilę w p o sta w ie sto jące j,
z w y cią g n ię tą ku so b ie d ło n ią, p o d kre śla ją cą
szcze ro ść w y p o w ie d zi, p rzyrze k n ie cie so b ie
u ro czyście , że u czyn icie w szy stko , ab y w a sze
m a łże ń stw o było zg o d n e , s zc z ę ś liw e i trw ałe.
To w y ją tk o w y z a sz c z y t m óc p o w ie d zie ć do je ­
d yn ej o so b y na tym św iecie: mój mężu, moja
żono; d la te g o zm ia n ie stan u cyw iln e go to w a ­
rzy szy u ro c zy sty i p o d n io sły charakter.
P rzyp o m n ę, że w se n sie p raw n ym P a ń stw a d e cy zja
reg u lu je kw e stie m ajątko w e , d e cyd u je o w yb o rze
mu d zie ck u . Je d n o cze śn ie sło w a tu ta j w y p o w ia d a n e
zo b o w ią zu ją ob ie stro n y do w ie rn o ści, pom ocy, s z a ­
cu n ku , rów nej tro sk i o m a te ria ln y i d u ch o w y k szta łt
w sp ó ln e g o życia . [...]
oraz przekonująco
 N ie któ rzy iro n izu ją , że n ie w ażn e , z kim się w e źm ie
S za n o w n i Pań stw o,
ślu b ; n a za ju trz i ta k się o k a że , że to kto ś zu p e łn ie
k a ż d y z n as d o ko n u je co d zie n n ie
inny. R ze czyw iście , m a łże ń stw o to co ś w ię ce j niż
w ie lu w yb orów . B yw a ją w yb o ry
w za je m n a m iło ść. To w y b ó r n o w ego sty lu życia:
isto tn e i b ard zo w a żn e , a w śró d
je d n o ść - w m ie jsce w o ln o ści, zg o d a - w m iejsce
n ich ta k ie , które k sz ta łtu ją n a szą
w ygod y. To ta k że o d p o w ie d zia ln o ść za rozw ój c z ło ­
p rzyszło ść. N a jczę ście j d o tyczą one
w ie cz e ń stw a i uczuć, ta k by ko ch ać się b a rd zie j niż
e d u ka cji, zd ro w ia , pracy, p ozio m u
w czo ra j, a tro sze c zk ę m niej niż ju tro. M iło ść w y m a ­
życia , p rze ko n ań , ro d zin y i p rzy­
ga , by zm ie n ia ć się d la sie b ie n a w za je m . [...] O tym ,
ja ció ł. P ie rw sze ży cio w e d e cyzje
że je st to m o żliw e , p rze ko n u ją n as pary, które na tej
p o d e jm u ją za d zie ck o rod zice, ale
sali o b c h o d zą sw ój zło ty ju b ile u sz. C zy je ste śc ie g o ­
z cza se m p o ciech y n a b ie ra ją co raz
to w i p ó jść ich d ro g ą i p rzyjąć na sie b ie p raw a i o b o ­
w ię k sze j sa m o d zie ln o ści. [...] Je d n ak
w ią zk i m ałże ń skie ?
d e cy zja o w y b o rze w sp ó łm a łżo n k a
nie je s t in d yw id u a ln a . Je st w sp ó ln a .
D w ie in d y w id u a ln o śc i s p o ty k a ją się
i d e cy d u ją na bycie razem nie po to,
D zień dobry. by z sie b ie po ja k im ś c za sie zre zy ­
W S a li Z a w ie ra n ia M a łże ń stw U rzęd u S ta n u C y w il­ g n o w a ć, ale by się cią g le n a w za je m
n e go w K .............se rd e czn ie w itam d zis ie js zy c h n o ­ d o jrzale u b o g a ca ć. S ta ć się c zę śc ią
w o że ń có w : p a n ią J...... i p an a M ............... c ze g o ś w a żn ie jsz e g o n iż oni sam i.
W itam ś w ia d k ó w m łodej pary, ro d zin ę i w s zy stk ic h Tej ca ło ści na im ię m ałże ń stw o .
przyb yłych go ści.

Proponowana przez ciebie kolejność: 1 . | J—► 2 . | j —►3 . J | — ►4 . | j—►5 . | |—> 6 .

B Przeanalizuj jeszcze raz porady retoryczne zamieszczone w tym O Zgodnie z zasadami przedsta­
rozdziale. Wskaż porady szczególnie przydatne dla autorów wymie­ wionymi w tym rozdziale przygotuj
nionych poniżej tekstów/wystąpień. Podaj przykłady innych wypo­ własne przemówienie na jeden z po­
wiedzi, podczas przygotowywania których można posłużyć się tymi danych tematów:
wskazówkami. a) Czy retoryka jest dzisiaj dla nas
rozprawka szkolna prezentacja multimedialna pochwała kolegi przydatna?
w pracy wygłoszona z okazji jego jubileuszu referat na konferencji b) Czy warto zostać politykiem?
naukowej toast na oficjalnym przyjęciu referat na lekcji roz­ c) Czy szkoła pomaga uczniom
mowa z klientem, który ma kupić oprogramowanie oferowane przez w zdobywaniu wiedzy i rozwoju
naszą firmę przedstawienie przełożonemu na zebraniu zarządu firmy osobowości?
własnego pomysłu na jej restrukturyzację rozmowa z koleżanką lub
kolegą ze szkoły exposé premiera rządu polskiego

Retoryka, czyli sztuka wymowy 155

 Odkrycie świata

Odkrycia geograficzne. W epoce renesansu

duchowemu odrodzeniu człowieka towarzyszyło
odkrywanie świata. Jeśli w kulturze średniowie­
cza świat traktowany był bądź jako zbiór alegorii
(sekretny język odsyłający do Bożych tajemnic),
bądź jako zagrożenie (fałszywe wartości i rozkosze
odwodzące człowieka od Boga), to w okresie rene­
sansu stał się on nieograniczonym polem ludzkiej
aktywności. Po świecie można było po prostu wę­
drować w poszukiwaniu jego dziwów i skarbów.
r ~"~: Odkrywcy świata
Uczeni
W epoce renesansu rozwija się nauka. Świat można
i trzeba bowiem badać, często odrzucając ustalenia
dawnych autorytetów. Najwybitniejszym uczonym te­
go czasu był niewątpliwie poddany polskiego króla
Mikołaj Kopernik (1473-1543). W słynnym dziele O ob­
rotach sfer niebieskich (1543) sformułował on rewolu­
cyjną teorię, według której w centrum wszechświata
nie znajduje się Ziemia, lecz nieruchome Słońce.
Mikołaj Kopernik,
portret nieznanego
malarza z XVI w.

Ciekawość i otwartość ludzi renesansu sprawiła, że

jest to m.in. epoka wielkich odkryć geograficznych.
Za symboliczną dla odrodzenia postać można uznać
Krzyszto fa Kolum ba (1451-1506), śmiałego włoskie­
go żeglarza, który na niewielkim stateczku dotarł
w 1492 r. do wybrzeży Kuby. Swoją nazwę kontynent
amerykański zawdzięcza jednak innemu Włochowi,
A m erigo V espucciem u (1454-1512), który kilka razy
dopłynął do Nowego Świata. Pierwszą podróż dooko­
ła globu odbył Portugalczyk Ferdynand M agellan (ok.
1480-1521). Za odkrywcami podążyli wkrótce łupieżcy ludzkiego. Nasze bowiem, to znaczy ludzkie, bc
(zwani też konkw istadoram i, czyli zdobywcami), tacy
jak Hiszpanie Hernán Cortés (ok. 1485-1547) czy Fran­
uczynione przez człowieka, są te wszystkie dzieła
cisco Pizarro (1478-1541), szaleńczo odważni aw an­ które widzimy, wszystkie domy, wszystkie osiedli
i_
turnicy, którzy z garstką towarzyszy podbili wielkie i miasta, wszystkie budowle, które są tak liczne, tal
indiańskie państwa w Meksyku i Peru (XVI w.). wielkie i tak wspaniałe, że zaiste powinny być uwa
żane za dzieła raczej aniołów niż ludzi. Nasze s;
Nowy, wspaniały świat. Ludzie renesansu uwa­ obrazy, nasze rzeźby, nasze są sztuki, nasze nauki
żali, że świat trzeba podziwiać jak dzieło sztuki, nasza jest mądrość”. W epoce odrodzenia artyśc
które wyszło spod ręki Boga. Mimo że jest ono czują się podobni bogom, dopełniają bowiem wiel
wspaniałe, człowiek może jeszcze je upiększyć, kie dzieło Stwórcy
uczynić doskonalszym i cudowniejszym. Jak pi­
sał jeden z ówczesnych humanistów, Gianozzo Religijność renesansu. Charakterystyczny dla re
Manetti (1396-1459): „wszystko to, co powstało nesansu kult człowieka nie wykluczał głębokiej re
na świecie po pierwszym i jeszcze niedostatecz­ ligijności. Bóg renesansu to nie surowy sędzia, lec:
nie wykończonym stworzeniu świata wydaje się raczej dobry ojciec i przede wszystkim największy
[...] przez nas wynalezione, uczynione i wykoń­ artysta. Zachwyt nad doskonałością kosmosu, nat
czone dzięki niezwykłej, twórczej potędze umysłu pięknem ziemi i nieba to wątki typowe dla litera

Renesans
ary odrodzenia. Można wręcz powiedzieć, że re­
nesansowa miłość do Stwórcy wyraża się przede
wszystkim w miłości do świata.
[lasycyzm renesansowy. Renesansowi mala-
ze, architekci czy poeci wypowiadali się najlepiej
/ formach klasycznych. Początkowo klasyczny-
ni, czyli najlepszymi (łac. classicus najwyższej
lasy), nazywano twórców starożytnych. Potem
aczęto tak również określać artystów, którzy sta-
ali się dorównać wzorom antycznym. Klasycyzm
enesansowy był jednak nie tylko stylem w sztuce
i literaturze, opartym na wzorcach starożytnych,
lecz przede wszystkim światopoglądem. Twórcy
tej epoki, zainspirowani koncepcjami myślicieli
i filozofów, dostrzegali w świecie niezwykły ład,
prostotę i harmonię, widome znaki działania naj­
większego artysty - Boga. Rolą malarza, architekta
czy poety jest więc naśladowanie boskiego porząd­
ku rzeczy Z dostatków i uroków świata można
też, odrzucając lęki średniowiecznych ascetów,
rozumnie korzystać. Natura - jej bogactwo i pięk­
no - staje się więc ulubionym tematem literatury
i sztuki renesansowej.

"eksty

an K ochanow ski
lymn

>.ego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?

'przystojniejszej - bardziej
]zego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? odpowiedniej
kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie, 2nieobesztej - nieskończonej
w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie. 3Tobie k’woli - dla Ciebie

'łota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje,

]okolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Ydzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy,
>o nad to przystojniejszej1 ofiary nie mamy.

yś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował

złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;
yś fundament założył nieobeszłej2 ziemi
przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

'a Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,

i zamierzonych granic przeskoczyć się boi:
Izeki wód nieprzebranych wielką hojność mają.
liały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają.

’obie k’woli3 rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,

’obie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi.
Vino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
’otym do gotowego gnuśna Zima wstawa.

2. O d k r y c i e świata
4mdłe - słabe ^ Twej łaski nocna rosa na mdłe4 zioła padnie,
5jedno - tylko A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie;
Z Twoich rąk wszelkie zwierzę patrza swej żywności,
A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.

Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!

Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi;
Jedno5 zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi!

Wskazówki do analizy i interpretacji

Manifest renesansu. W e d łu g sta ro p o lsk ie j tra d ycji,
¿ - —r w y d a n y w 1562 r. Hymn był p ie rw szy m p o lskim te k s ­
tem K o ch a n o w sk ie g o . T ru d n o w to je d n a k u w ie rzyć,
^ - z w a ż y w s z y na d o jrza ło ść a rty sty c zn ą te g o u tw oru.
B a d a cze lite ra tu ry n a zy w a ją w rę cz ten w ie rsz mani­
festem polskiego renesansu. W Hymnie zn a jd u je m y
b ow iem c h a ra k te ry sty czn e d la e p oki o b ra zy Boga
___ i św ia ta , a c zło w ie k w y ra ża sw ó j s to su n e k do Stw ó r-
— : cy, p o d ziw ia ją c je g o d zieło , które za c h w y c a p rosto tą,
c j — - ja s n o ś c ią i harm o nią. W szystko je st d o sko n ale za p la n o ­
w ane, każda rze cz m a sw o je m iejsce, sw ó j c za s i sens.
sach , a n a w e t re sp e ktu ją średniówkę). O szczę d n ie w y ­
k o rzy stu je epitety, które n a jc zę śc ie j są p rze w id yw a ln e
i o czy w iste (np. d zie ń je s t „b iały", a noc „c ie m n a ”).
W ła śn ie z te g o p o w o d u za rzu c a n o c za se m poecie b rak
w y o b ra źn i p lastyczn e j. Jest to je d n a k raczej św ia d o m a
d e cy zja artysty, który p o słu g u je się zro z u m ia ły m i dla
w szy stk ic h , u n iw e rsa ln y m i i sy n te tyc zn y m i o b ra za m i.
S k ło n n o ść do sy n te zy w id a ć też w u o g ó ln ia ją c y c h s fo r­
m u ło w a n iach , np. „w sze lk ie z w ie rzę ”, „ zio ła ro zliczn e ”,
„ja b łka ro zm a ite ”. C za rn o le sk i poeta w kró tkich fo rm u ­
łach za m y k a całe b o g actw o św ia ta natury.

Kunszt poetycki. D o sk o n a ło ści i p ro sto cie stw o rze n ia
- o d p o w ia d a d o sk o n a ło ść i prostota stylu poetyckie-
— go. K o ch a n o w sk i sto su je b a rd zo p ro sty s zy k w y ra zó w
w zd a n iu , u n ik a p rze rzu tn i, d b a o h a rm o n ię skła d n i
(zd a n ia bą d ź ca ło stk i sk ła d n io w e m ie szc zą się w w er-
Hymn. U tw ór pod w zglę d e m g a tu n ko w y m p rzyp o m in a
hymn. N a zy w a m y t a k u ro czy stą i p o d n io słą p ieśń , która
sła w i B oga, b o h a te rskie c zy n y b ą d ź ja k ie ś p o w sze ch n ie
u zn a n e w a rto ści (np. o jczyzn a , b o h aterstw o , w o ln o ść).

Cechy stylu klasycznego Czytamy i interpretujemy

■ Porządek. Świat jest uporządkowany, artysta powinien więc dążyć do D Jaką koncepcję Boga i świata Jan Kochi
ładu w swoim dziele.
nowski zawarł w Hymnie [Czego chcesz oa
■ Jasno ść i prostota. Zasady funkcjonowania świata są jasne i proste;
nas, Paniej? Zwróć uwagę na czasowniki
podobnie powinno być skonstruowane dzieło sztuki.
■ Harm onia. Tak jak wszystkie elementy świata wzajemnie się dopełnia­ nazywające działania Boga.
ją, tworząc zgodną całość, tak wszystkie elementy dzieła sztuki powinny B Wymień filozoficzne inspiracje czarno­
być do siebie dopasowane i wywoływać wrażenie harmonii. leskiego poety.
■ Synteza. Z pozoru działanie natury może wydawać się chaotyczne; O Odszukaj w Hymnie różne środki styli­
artysta powinien jednak dostrzec za światem zjawisk porządek. Dlatego styczne, a następnie odpowiedz na pytani
twórca klasyczny, prezentując świat, zmierza do syntezy i uproszczenia,
a) Jaką rolę odgrywają pytania reto­
wydobywa cechy istotne, odrzucając to, co przypadkowe i zmienne.
■ U niw ersalizm . Twórcy klasyczni wierzą w prawdy uniwersalne, ważne
ryczne?
dla wszystkich. Dlatego dążą w swoich dziełach do formuł zrozumiałych dla b) Jaką funkcję pełnią anafory i parale-
każdego, co często łączy się ze świadomym nawiązywaniem do trady­ liżmy?
cji. Jak napisał współczesny historyk literatury Ryszard Przybylski (zob. * D Czy Hymn Kochanowskiego można
s. 272), „klasycyzm to głęboka radość powtarzania". Jeśli bowiem wypo­ uznać za wzorcowy przykład klasycyzmu
wiem swoją prawdę słowami jakiegoś dawnego twórcy, to staje się ona w literaturze? W odpowiedzi wykorzystaj
pewniejsza i prawdziwsza.
wiadomości z ramki „Cechy stylu kla­
►► Dialogi z tradycją, s. 173 sycznego”.

Renesans
 Sandro Botticelli

Artyści renesansu często

pracowali pod dyktando
humanistów, którzy pod­
powiadali im tem aty dzieł.
Tak było w przypadku San­
dra Botticellego [boticzel-
lego] (1445-1510), który ob­
racał się w kręgu florenc­
kich zwolenników i konty­
nuatorów filozofii Platona.
Obraz Wiosna ilustruje neo-
platońską koncepcję miło-

Sandro Botticelli, Wiosna

(1482-1483), Galeria Uffizi,
Florencja

Wskazówki do analizy i interpretacji

Siła miłości. W centrum k o m p o zycji B o ttice lle go stoi
2— * W enus, u b ra n a w b iałą su kn ię i c ze rw o n ą n a rzu tkę
- s t r ó j e le g a n ckie j, d o jrzałe j m ie szk a n k i Florencji ko ń ­
ca X V w. K ró le stw o W en u s ro zkw ita w io sn ą , w porze
p ło d n o ści natury. Po praw ej stro n ie w id zim y scenę
p o rw an ia n im fy C h lo ris p rzez b oga d e lik a tn e g o w ia -
:: tru Ze fira , je d yn e go , któ ry m a w stę p do ogro d u m iło ­
ści. Pod w p ływ e m u c zu c ia Ze fira C h lo ris p rze m ie n ia
się w b o g in ię kw iatów , w ie czn ie m ło d ą Florę, która
_— - p rzyb ra n a w k w ie cistą , zw ie w n ą sza tę - ro zsie w a
w o kó ł sie b ie u lu b io n e k w ia ty W enus, róże (m alarz
sto su je w tej czę ści o b ra zu typ o w ą d la śre d n io w ie cza
tzw . kompozycję symultaniczną: na je d n ym płótn ie
p rze d sta w ia kolejne fa z y tej sam e j o p o w ie ści).
G ru p a p o staci po lew ej stro n ie to trzy G racje,
w e d łu g m ito lo gii b o g in ie w d zię k u . W m yśli neop la-
to ń s k ie j s y m b o lizo w a ły one cu d o w n ą zg o d ę R o z­
k o szy i C zy sto śc i, z której rod zi się p ra w d ziw e P ię k ­
no (p o sta ć w śro d ku , do której m ierzy z łu k u b o że k
m iło ści Am or, u n o szą c y się nad g ło w ą W en u s). M i­
ło ść p la to ń sk a (p la to n iczn a ) nie je st bow iem zm y ­
sło w a , lecz d u ch o w a . P rzyp o m in a o tym za p a trzo ­
n y w n ieb o b ó g H erm es, ro zp ę d za ją c y sw o ją laską
(słyn n ym ka d u ce u sze m , u śm ie rza ją c ym w s zy stk ie
k łó tn ie i n ie zgo d y ) ch m u ry nad o gro d e m m iło ści.
Wiosna B o ttice lle go je st w ię c hymnem na cześć
piękna świata i za ra ze m p rzyp o m n ie n ie m , że z a ­
w d z ię c za m y je m iło ści Stw órcy.

Czytamy dzieła sztuki

D W ja k i sposób artysta p rze d staw ia p ię k n o i p ło d n o ść n a tu ry B W ja k i sposób artysta o d d a ł naturę Ze fira ?

B Sp ró b u j o k re ślić, ja k i jest zw ią ze k m ię d z y b o g in ią W en u s
i F lo rą .
B Ja k w y g lą d a ją trz y G racje ? O p is z ic h stroje i sposób z a c h o ­
w an ia.
B N a p od staw ie w ia d o m o śc i ze Słownika mitów i tradycji kul­
tury W ła d y sła w a K o p a liń sk ie g o zin terp retu j p o stać H erm e sa.
B C z e g o m o żn a się d o w ie d zie ć o m o d zie kob iecej w re ­
nesansow ej F lo re n c ji na p od staw ie tego obrazu?
B B o ttic e lli s ły n ą ł z p ortretó w kobiet. N a pod staw ie
w iz e ru n k u F lo r y o p isz typ u ro d y kob ie ce j, szcze g ó ln ie
często p rezen to w an y p rze z artystę. C z y ten id e a ł p ię k n a
o d p o w ia d a d zis ie js zy m gustom ? U za sa d n ij o d p o w ie d ź.
 Z Pieśni
II

Serce roście patrząc1 na te czasy!

Mało przed tym gołe były lasy,
Śnieg na ziemi wysszej2 łokcia leżał,
A po rzekach wóz nacięższy zbieżał.

Teraz drzewa liście na się wzięły,

Polne łąki pięknie zakwitnęły;
Lody zeszły, a po czystej wodzie
Idą statki i ciosane łodzie.

Teraz prawie3 świat się wszystek śmieje,

Zboża wstały, wiatr zachodny wieje;
Ptacy sobie gniazda omyślają,
A przede dniem śpiewać poczynają.

Ale to grunt wesela prawego,

Kiedy człowiek sumnienia całego4
Ani czuje w sercu żadnej wady,
Przeczby5 się miał wstydać6 swojej rady7.

Temu wina nie trzeba przylewać

Piętro Perugino, Pokłon trzech króli (1475), Galleria Nazionale deH'Umbria, Ani grać na lutni, ani śpiewać;
Perugia Będzie wesół, byś chciał, i o wodzie,
Bo się czuje prawie na swobodzie8.
'roście patrząc - rośnie, kiedy się patrzy
2wysszej - wyżej Ale kogo gryzie mól zakryty,
3 prawie - naprawdę, prawdziwie Nie idzie mu w smak obiad obfity;
4sumnienia całego - spokojny, bez wyrzutów sumienia
5przeczby - żeby
Żadna go pieśń, żądny głos nie ruszy,
6wstydać - wstydzić Wszystko idzie na wiatr mimo uszy.
7rady - postanowienia, decyzji
8 prawie na swobodzie - całkiem wolny Dobra myśli, której nie przywabi,
’ chłodnik chruściany - ogrodowa altana z gałęzi
Choć kto ściany drogo ujedwabi,
Nie gardź moim chłodnikiem chruścianym9,
: Wskazówki do analizy i interpretacji A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym!

Harmonia świata i harmonia duszy. Pieśń II (Księgi pierwsze]

d o b rze p re ze n tu je nie tylko h o ra cja n izm K o ch a ­
n o w sk ie g o , lecz ta k że c h a ra k te ry sty czn ą d la re­ Czytamy i interpretujemy
0^ n e sa n su p o staw ę: c zło w ie k p o w in ie n ży ć w h a r­
m o n ii z naturą, któ ra d a je mu rad o ść i n a d zieję.
D Jaką rolę odgrywa w pieśni opis natury?
A b y je d n a k k o rzy sta ć z p iękn a św ia ta , trze b a z a ­
□ Jakie są związld między człowiekiem i naturą? Wybierz
ch o w a ć h a rm o n ię w e w n ę trzn ą , „d o b rą m yśl" -
z podanych propozycji.
ja k p isze poeta - o raz sp o k ó j d u ch a, bez któ re go
człowiek naśladuje naturę stanowi jej integralną część
ży cie tra ci sm ak.
widzi w niej źródło nadziei poszukuje w naturze szczę­
►► Dialogi z tradycją, s. 174 ścia ■ jest nieczuły na piękno przyrody
 Zinterpretuj przenośnię „świat
ię wszystek śmieje”. W kontekś-
ie całego utworu powiedz, czy ma
ina wydźwięk optymistyczny czy
lesymistyczny? Uzasadnij krótko
idpowiedź.
*B Porównaj pieśni Jana Kochanowskie­
go z utworami Horacego. W jaki sposób
Kochanowski nawiązywał do rzymskiego
mistrza? Zwróć uwagę na motywy obecne
w utworach obu poetów, ich światopogląd,
charakter refleksji, styl i formę wierszy.
B Artyści renesansu odkryli piękno
natury. Przyjrzyj się pejzażowi, na
którego tle rozgrywa się scena hoł­
du trzech króli (zob. ilustracja na
s. 160). Jakie elementy natury przed­
stawił malarz?

°salm 8 Wskazówki do analizy i interpretacji

iVszechmocny Panie, wiekuisty Boże, Psałterz Kochanowskiego. Sw o b o d n a p oetycka p rze ­

Cto się Twym sprawom wydziwować1 może?
Cto rozumowi, którym niezmierzony
Ten świat stworzony?
Gdziekolwiek słońce miece2 strzały swoje,
/Yszędy jest zacne święte imię Twoje,
V sławy niebo ogarnąć nie może
Twej, wieczny Boże!
viiech źli, jako chcą, Ciebie mierżą sobie3;
l ust niemowlątek roście4 chwała Tobie
Cu więtszej hańbie i ku potępieniu
Złemu plemięniu.
rwój czyn jest niebo. Twoich rąk robota
Gwiazdy jaśniejsze wybranego złota5;
ry coraz nowym światłem zdobisz wdzięczne
Koła miesięczne6.
róbka K się g i p sa lm ó w to je d n o z n a jw a żn ie jszy c h
d zie ł K o ch a n o w sk ie g o . Poeta p rze z w ie le lat p ra ­
c o w a ł nad tym o b sze rn ym , liczą cym 150 u tw oró w
zb io re m p o e tyckim . M o żn a o d n ie ść w ra że n ie , że ta k
ja k w p ie śn ia ch c h c ia ł d ać lite ra tu rze p o lskie j w zó r
d o sk o n a łe j liryki, ta k w p sa lm a ch s ta ra ł się stw o rzyć
m od el p o lskie j poezji religijn e j. Je śli p ieśn io m p a tro ­
n o w ał H oracy, p salm o m p atron u je b ib lijn y król D a ­
w id , u ch o d zą c y w ep oce re n e sa n su za n a jw ię k sze g o
poetę P ism a Ś w ięteg o .
Dawid i Horacy. R e n e sa n s je s t ep o ką, w której s w o ­
b od n ie m ie sza n o różn e źró d ła. Tw ó rcy u w a ża li w ó w ­
c za s, że poeci i filo zo fo w ie a n ty czn i p rze k a zy w a li tę
sam ą p raw d ę co a u to rzy B ib lii. K o ch a n o w sk i nie d o ­
strze g a ł w ię c sp rze c zn o śc i m ię d zy H o racym i D a w i­
d em . D la te g o je g o p salm y, choć o p a rte na te k sta ch
b ib lijn ych , m ają fo rm ę h o ra cja ń sk ą , a Psałterz jest
d o sk o n a ły m przykładem renesansowej syntezy tra­
dycji antycznej i biblijnej.

człowiek co jest, że Ty, niestworzony Idee renesansowe w Psałterzu. Psalm 8, u jęty

Nszystkiego twórca i Pan niezmierzony,
łączysz ji pomnieć7? Czym jest syn człowieczy
Godzien Twej pieczy?
rakeś go uczcił i przyochędożył8,
ieś go z anioły tylko nie położył9;
3ostawiłeś go panem nad zacnymi
w k szta łt a n ty czn e j strofy safickiej (trzy w e rsy je -
d e n a sto zg ło sk o w e , je d e n p ię c io zg ło sk o w y ), n iew iele
o d b ie g a od cza rn o le sk ie g o Hymnu. B ó g je st tu w ie l­
kim a rtystą, c zło w ie k za ś isto tą d o sk o n a łą , w y w y ż ­
szo n ą nad inne stw o rze n ia . R e n e sa n so w y poeta s z u ­
kał b ow iem w b ib lijn ej K się d ze p sa lm ó w p o tw ie rd ze ­
nia re n e sa n so w ych ko n cep cji S tw ó rcy i stw o rze n ia .

Czyny swoimi.
wydziwować - nadziwić;2miece - miota, rzuca;3mierżą
obie - czują do Ciebie w stręt;4roście - rośnie;5wybranego
tota - tu: czystego złota;6koło miesięczne - sferę księżyca
miesiąca); według dawnych wyobrażeń, ziemię otaczały
irzejrzyste sfery, do których były przyczepione planety
gwiazdy;7raczysz ji pomnieć - raczysz go pamiętać;8 przy-
ichędożył - przyozdobił;9z anioły tylko nie położył - tzn.
równałeś go niemal z aniołami
Uniwersalność dzieła Kochanowskiego. Psałterz p o ­
w s ta w a ł w o kre sie go rą cych re fo rm a cyjn ych d y sk u sji
re ligijn y ch , K o ch a n o w sk i je d n a k ja k o typ o w y ren e ­
sa n s o w y h u m a n ista d ą ży ł w sw o im d zie le do pokoju
i zgody. C h o d ziło mu o stw o rze n ie zb io ru p sa lm ó w
d la w s zy stk ic h c h rze śc ija n , w ie d zia ł b ow iem , że ż a ­
den K o śció ł „nie o g a rn ie B o g a ” . M iarą su k c e su poety
je st fakt, że w X V I-w ie cz n e j P olsce p sa lm y K o ch a ­
n o w sk ie g o śp ie w a n o za ró w n o w ko ścio ła ch k a to lic ­
kich, ja k i w zb o ra ch p ro te stan ck ich .

2. O d k r y c i e świata
—
I swowolne - swobodne, wolne
II władnie - włada
Tzvetan Todorov (ur. 1939)
- filozof, krytyk literatury
i teoretyk kultury.
1Saint-Die - miasto we wschodniej
Francji, na granicy z Niemcami;
w okresie renesansu ważny ośro­
dek studiów geograficznych
Dałeś w moc jego wszystki bydła polne,
Dałeś i leśne zwierzęta swowolne10,
On na powietrzu ptastwem, pod wodami
Władnie 11 rybami.
Wszechmocny Panie, wiekuisty Boże,
kto się Twym sprawom wydziwować może?
Kto rozumowi, którym niezmierzony
Ten świat stworzony?
(Psałterz Dawidów)
Czytamy i interpretujemy
El Wyjaśnij, jaki obraz Boga wyłania się z Psalmu 8. Porównaj ten obraz z wizerunkiem
Stwórcy ukazanym w Hymnie.
Q Omów wizję świata zaprezentowaną w Psalmie 8 i Hymnie.
□ Przedstaw obraz człowieka ukazany w Psalmie 8. Skonfrontuj go z obrazem człowie­
ka z wybranych pieśni Kochanowskiego.
□ Jaka rolę odgrywa pierwsza strofa psalmu? Wskaż i nazwij środek poetycki wykorzy­
stany na początku utworu.
□ Jaką funkcję pełnią w Hymnie Kochanowskiego pytania retoryczne? Odpowiedz,
odwołując się do wybranych przykładów z tekstu.
Komentarz
Stawiając proste pytanie, dotyczące dwóch sławnych podróżników,
Tzvetan Todorov zwraca zarazem uwagę na wielką rolę literatury
w epoce renesansu.
Tzvetan Todorov
[Dlaczego Ameryka, a nie Kolumbia?]
[1] Dlaczego Ameryka, a nie Kolumbia? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. In­
formacje o podróżach Ameriga Vespucciego (1454-1512) są niepewne, a jego że­
glarskie osiągnięcia dyskusyjne. Jedynym źródłem wiedzy o wyprawach jest on
sam, tak więc słusznie podano w wątpliwość wiarygodność jego opowieści. Poza
tym, nawet jeśli założyć, że wyprawy miały miejsce, Amerigo nie był ich dowódcą,
a chwałę przyniosły właśnie jemu. Pomijając te wszystkie zastrzeżenia, pozostaje
faktem, że Amerigo nie jest pierwszy w niczym, ani w przepłynięciu Atlantyku,
ani w wyjściu na kontynent, ani w uznaniu go za kontynent.
[2] A więc dlaczego? Dlatego, że Amerigo zostawił nam najlepsze opowiad
nia podróżnicze, dwa listy [...], które wywarły duże wrażenie na współczesnych,
Renesans
szczególnie zaś na uczonych z Saint-Die1. W 1507 r. publikują oni dzieło z zakresu
2Santangelo - bankier finansujący
geografii, gdzie nowy kontynent otrzymuje nazwę Ameryki. Uznanie należy się wyprawę Kolumba
pisarzowi, nie żeglarzowi. Amerigo jest więc nowym rodzajem podróżnika, my­ 3 Lorenzo Medici (1463-1503) -
śliciela i artysty. kuzyn Wawrzyńca Wspaniałego
(Lorenzo ii Magnifico), bankier
[3] Aby określić ich literacką wartość, warto porównać dwa listy podobnej dłu­ i polityk florencki
gości: list wysłany przez Kolumba do Santangela2 w 1493 r. oraz list od Ameriga
do Lorenza Medici3 [... ]
[4] List Kolumba nie przestrzega ustalonego planu [...] List Ameriga natomiast
świadczy o pewnej znajomości retoryki. Rozpoczyna się i kończy fragmentami,
które podsumowują istotę rzeczy. To właśnie w nich zawarte są poruszające stwier­
dzenia o nowości tego świata [...] List Ameriga ma prawie geometryczną formę,
nadaną w celu przyciągnięcia uwagi czytelnika. U Kolumba forma ta nie istnieje.
[5] U Ameriga czytelnik stoi na honorowym miejscu, podczas gdy list Ko­
lumba dowodzi, że autor w ogóle o niego nie dba. [... ] Bez względu na to, czy list
skierowany jest do Santangela, wysokiego urzędnika i armatora, czy do innych
osób, Kolumb zwraca się przede wszystkim do władców Hiszpanii [...], pragnąc
ich przekonać o bogactwach odkrytych ziem i konieczności zorganizowania no­
wych wypraw Chodzi więc o listy o charakterze instrumentalnym, utylitarnym.
U Ameriga niczego podobnego nie widać. Podróżuje on dla zdobycia chwały, a nie
pieniędzy, i pisze z tego samego powodu („aby utrwalić chwałę mojego imienia”,
dla „powagi mej starości”). Jego listy mają na celu przede wszystkim zadziwienie
florenckich przyjaciół, zabawienie ich i oczarowanie [...] Stąd też jasność wypo­
wiedzi oraz streszczenia na początku i końcu. Zamiłowanie do jasności, troska
o to, by inni go zrozumieli, są rzeczą najistotniejszą [...]
[6 ] Niezależnie od tego, jak bardzo Amerigo dbał o swego czytelnika, ten
ostatni, czytając jego pisma, odnajdywał się w świecie, który był mu bliski. Autor
nawiązuje do poetów włoskich, filozofów starożytności, rzadko do źródeł chrze­
ścijańskich. Kolumb myśli wyłącznie o świętych księgach i fantastycznych opo­
wiadaniach [... ] Pod tym względem Kolumb jest postacią średniowiecza, Vespuc­
ci - renesansu.
(Podróżnicy i tubylcy, przełożyła Anna Osmólska-Mętrak;
fragment książki Człowiek renesansu)

D Co w liście Ameriga świadczy - zdaniem Todorova - o trosce autora o czytelnika?

Wypisz istotne z tego względu cechy omawianego źródła.
B Co łączy omówioną w komentarzu korespondencję ze współczesną formą listu inten­
cyjnego? Przypomnij funkcję i cechy tej formy wypowiedzi.
B Czy gdyby to było możliwe, należałoby twoim zdaniem zmienić nazwę Ameryka na
Kolumbia? Podaj argumenty za lub przeciw. Uwzględnij nie tylko tekst Todorova, ale
także to, co wiesz o Krzysztofie Kolumbie z innych źródeł, np. książek, filmów.

2. O d k r y c i e świata 163
 Wobec losu i nieuchronności śmierci

Władza rozumu. Renesansowi humaniści marzyli
o świecie, w którym najwyższą wartością jest ro­
zum. Tak jak kosmosem rządzi wola Boża, stojąca
na straży harmonii i ładu wszechrzeczy, tak w życiu
ludzkim to, co przypadkowe i zmienne, powinno
być podporządkowane rozumowi. „Bo tak wiedz,
że w człowieku są mocarki dziwne, / Nie tylko so­
bie różne, ale i przeciwne” - pisał czarnoleski poeta,
myśląc o targających ludźmi uczuciach i namięt­
nościach, takich jak gniew, pożądanie, strach, ra­
dość czy smutek. Na szczęście włada nimi „rozum,
jako hetman, który / ma strzec, aby z nich żadna
nie mogła wziąć góry” (Satyr). Kochanowski, jak
inni myśliciele renesansu, wierzył, że można mą­
drze pokierować własnym życiem, doskonalić się,
zdobywać sławę i szacunek innych.
Kapryśny los. Nietrudno jednak zauważyć, że
o życiu człowieka często decyduje los, który bądź
wyraża się w rozumnych boskich wyrokach,
bądź też ma znamiona kapryśnego przypadku. Jak
pogodzić tę świadomość z renesansową koncepcją
godności człowieka, hojnie obdarowanego przez
Stwórcę? Czy wobec tego jesteśmy rzeczywiście
wolni? A jeśli tak, to w jaki sposób poradzić sobie
z przypadkami losu? Jeśli zaś wolność jest wyłącz­
nie pozorem, to jaki sens ma nasze życie? Czy Bóg
jest rzeczywiście doskonałym architektem świata,
czy też tylko łudzi człowieka fałszywymi warto­
ściami? Te niepokojące pytania późnego renesansu
znalazły odbicie w całej twórczości Jana Kocha­
nowskiego, zarówno w Trenach, jak i we Fraszkach
oraz Pieśniach.

Teksty

Jan K ochanow ski

Z Pieśni
IX

" “ , . . Nie porzucaj nadzieje,

Makoc się kolwiek-jakkolwiek ci się . / . i i i . .
2ostatnie - po raz ostatni jakoc się kolwiek dzieje.
Bo nie już słońce ostatnie2 zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi.

Patrzaj teraz na lasy,

Jako prze zimne czasy
Wszystkę swą krasę drzewa utraciły,
A śniegi pola wysoko przykryły.

Renesans
 Po chwili wiosna przyjdzie,
Ten śnieg z nienagła zejdzie3,
\ ziemia, skoro słońce jej zagrzeje,
ATrozliczne barwy znowu się odzieje.

Nic wiecznego na świecie:

Radość się z troską plecie4,
\ kiedy jedna weźmie moc nawiętszą5,
N ten czas masz ujźrzeć odmianę naprędszą.

Ale człowiek zhardzieje,

Gdy mu się dobrze dzieje;
<Vięc też, kiedy go Fortuna6 omyli,
/Vnet głowę zwiesi i powagę zmyli7.

Lecz na szczęście wszelakie

Serce ma być jednakie;
5o z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
[o da, to weźmie, jako się jej widzi.

Ty nie miej za stracone,

Co może być wrócone:
iiła Bóg może wywrócić w godzinie;
Vkto mu kolwiek ufa, nie zaginie.
(Księgi wtóre) Koło Fortuny, ilustracja z XVI-wiecznego rękopisu

zejdzie - zniknie;4plecie - przeplata; Snawiętsza

największa; ‘ Fortuna - rzymska bogini szczęścia;
zmyli - straci Wskazówki do analizy i interpretacji

Fortuna - bogini zmiennego losu. W sta ro ży tn o śc i k a p ry ś­

Izytam y i interpretujemy
1 Czym charakteryzuje się natura świata opisa-
la w pieśni?
1 Jak powinien, według poety, zachować się
złowiek wobec nieustannych przemian losu?
)o jakich nurtów filozofii starożytnej i do jakiej
radycji poetyckiej odwołał się Kochanowski?
1 Czy zgadzasz się z poglądem poety, wyrażo-
ym w Pieśni IX? Uzasadnij odpowiedź, odwo-
ując się do przykładów z literatury lub filmu.
I Opracujcie (w grupach) mowę, która będzie
awierała tezę i argumentację z Pieśni IX. Kolej -
iość argumentów może być inna niż w utworze.
Vyznaczcie osobę, która wygłosi przemówienie
współczesną polszczyzną) skierowane do wa-
zych rówieśników.
ne s zc z ę ś c ie u o sa b ia ła rzym sk a bogini Fortuna. B yła zw yk le
p rze d sta w ia n a ja k o kob ieta z z a w ią za n y m i o czym a , trz y ­
m a ją ca w d łon i ró g o b fito ści i ś liz g a ją c a się po m orzu na
kole lub kuli. U w a ża n o p o w sze ch n ie , że Fortuna m a dw ie
tw a rze: d o b rą (sy m b o lizu ją c ą szczę ście ) i złą (p rz e d s ta w ia ­
ją c ą n ie szczę ście ). G łó w n ą cech ą te g o b ó stw a była je d n a k
zm ie n n o ść. W edle p a ra d o k sa ln e j form uły, p o w ta rza n e j p rzez
sta ro ży tn y ch , „Fo rtu n a je st sta ła w sw o ich o d m ia n a c h ”.
Mądrość lekarstwem na Fortunę. P ieśń Ja n a K o ch a n o w sk ie ­
go je s t u trzym a n a w d u ch u h o ra c ja ń sk im . U czy m ąd re go ko­
rzy sta n ia z ży cia i za ra ze m p rzyg o to w u je czło w ie k a na cie r­
p ien ie. G d y sp o tk a n as bow iem n ie szc zę śc ie (zła Fortuna),
nie trze b a ro zp a cza ć, bo p rze cie ż za w sze m o że m y s p o d zie ­
w a ć się rychłej o d m ia n y losu i Fortu n a p o k a że nam w końcu
sw o je dob re o b licze . Nie w ie rzm y je d n a k w trw a ło ść s z c z ę ­
ścia - w je d n e j ch w ili los m oże nam o d e b ra ć to, czym nas
o b d arzył.

3. W o b e c losu i nieuchronności śmierci

Przypomnienie lektury z gimnazjum
Treny - kilka niezbędnych
informacji
■ P o w sta ły po śm ie rci córki p oe ty -
U rszu li (1578-1579?)
■ Je st to cykl p o e tycki, sk ła d a ją c y się
z d zie w ię tn a stu utw orów .
■ Treny zo sta ły w y d a n e w roku 1580.
'jeśli prawdziwie mienią - jeśli mówią prawdę;2tylko nie - niemalże;3dosytem - zaspokojeniem potrzeb;4przyrodzony - naturalny;
5nieuchroniony - przed którym nic się nie uchroni; 6zajźrzysz szczęśliw ego mienia - zazdrościsz spokojnego życia; 7jedno - tylko
Renesans
►Treny Jana Kochanowskiego
►
Wykorzystaj swoją wiedzę
■ P rz y p o m n ij s o b ie t re n y p o z n a n e w g im n a z ju m i o d p o w ie d z na
n a s t ę p u ją c e p y ta n ia :
a) N a ja k im p o r ó w n a n iu o p a rty je s t Tren VI
b) Ja k ie z a le t y p r z y p is y w a ł p o e ta z m a rłe j có rce ? D o k o g o ją p o ­
ró w n y w a ł?
c) K tó ry s p o ś ró d z n a n y c h ci tre n ó w n a jle p ie j o d p o w ia d a ła c iń ­
s k ie j s e n te n c ji: „ N a w e t rz e c z y p ła c z ą ”? J a k r o z u m ie s z tę s e n ­
te n c ję ?
d ) Ja k ie ś ro d k i ję z y k o w e w y k o r z y s t a ł K o c h a n o w s k i w Trenie VII,
a b y z a m a n ife s t o w a ć s w o je u c z u c ia ? Ja k ie to b y ły u c z u c ia ?
Jan K ochanow ski
Z Trenów
Tren IX
Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze.
Która, jeśli prawdziwie mienią1, wszytki żądze,
Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić,
A człowieka tylko nie 2 w anioła odmienić,
Który nie wie, co boleść, frasunku nie czuje,
Złym przygodom nie podległ, strachom nie hołduje.
Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,
Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie
Zawżdy niesiesz. Ty śmierci namniej się nie boisz,
Bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz.
Ty bogactwa nie złotem, nie skarby wielkimi,
Ale dosytem3 mierzysz i przyrodzonymi4
Potrzebami. Ty okiem swym nieuchronionym 5
Nędznika upatrujesz pod dachem złoconym,
A uboższym nie zajźrzysz szczęśliwego mienia6,
Kto by jedno 7 chciał słuchać twego upomnienia.
Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tym strawił, żebych był ujźrzał progi twoje!
Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony
I między insze, jeden z wiela, policzony.
 Wskazówki do analizy i interpretacji
Treny. W cyklu Trenów poeta św ia d o m ie łam ie za sa d y
k la syczn e j teorii poezji. B o h a tera m i tre n ó w m o gły b o ­
w iem być tylko o so b y d o sto jn e , ta k ie ja k w ładcy, ryce ­
rze c zy w y b itn i tw órcy. C y k l K o ch a n o w sk ie g o m ów i za ś
o d zie ck u n ie sp e łn a trzyle tn im . W ła ściw ym b oh aterem
Trenów je s t je d n a k sam cza rn o le sk i poeta z m a g a ją c y
się z bólem po stra cie córki o ra z d rę czą cym i go w ą t­
p liw ościam i. K o ch a n o w ski pod ejm uje go rzką polem ikę
ze sw oją życio w ą filo zo fią, sta w ia bolesne p ytan ia o n a­
tu rę B o ga i św ia ta , o se n s lu d zk ie g o istn ie n ia o raz
o ży cie p o śm iertn e. Humanizm Trenów je s t trud ny, by
nie po w ied zie ć: tragiczn y, n a zn a czo n y ju ż p rze św ia d ­
czen ie m o sła b o śc i czło w ie k a i re zyg n a cją z lu d zk ich
m arzeń o w o ln o ści i go d n o ści.
C y kl sk ła d a się z d zie w ię tn a stu utw orów . W p ierw ­
szych o śm iu poeta o p isu je za le ty zm a rłe j o raz w y raża
ból po stracie d zie cka . W kolejnych tre n ach w d ra m a ­
ty c zn y sp o só b u ja w n ia załamanie sw o jej renesansowej
filozofii. G d yb y nie za k o ń cze n ie cyklu, a p rzede w s z y st­
kim je g o o sta tn ie o g n iw o Tren XIX, zb ió r m o żn a by było
u zn a ć za pierwszą manifestację nowej niespokojnej
epoki - baroku. W Trenie XIX sp e łn ia się je d n a k ży c ze ­
Czytamy i interpretujemy
ESlak w Trenie IX Kochanowski charakteryzuje mądrość?
Jaki jest stosunek poety do tej wartości? Zwróć uwagę na
wers rozpoczynający utwór.
B Jaką rolę odgrywa w wierszu zdanie wtrącone: „jeśli
prawdziwie mienią”?
TrenX
Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
W którą stronę, w którąś się krainę udała?
Czyś ty nad wszystki nieba wysoko wniesiona
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szczęśliwe
Wyspy1 zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe2
Charon 3 jeziora wiezie i napawa zdrojem
Niepomnym4, że ty nie wiesz nic o płaczu mojem?
'szczęśliw e wyspy - mityczne wyspy wiecznej radości na krańcach oceanu;
2teskliwe - smutne;3Charon - mityczny przewoźnik, który przeprawiał zmarłych
przez rzekę Styks; “ napawa zdrojem niepomnym - w podziemiu płynęła rzeka
zapomnienia (Lete); dusze, które się z niej napiły, zapominały o ziemskim życiu
3. W o b e c losu
nie poety w yrażo n e w Trenie X - w e śn ie o d w ie d za go
zm a rła m atka, trzym a ją ca na rękach U rszu lkę, i p o cie ­
sza go za cze rp n ię ty m i z filo zo fii sto ick ie j a rg u m e n ta m i,
które p rzyw raca ją p oecie ró w n o w a gę w e w n ę trzn ą.
Wartość mądrości. W Trenach n a stę p u je w ie lk i ro zra ­
c h u n e k K o ch a n o w sk ie g o z sam ym so b ą i z głó w n ym i
id eam i ren e san su : p rze ko n an ie m o dob ro ci i sp ra w ie d ­
liw ości Boga, a ta k że ko n cep cją czło w ie k a ja k o w o ln ego
i g o d n e g o tw ó rcy sa m e g o sie b ie. Tren IXto na p rzykład
iro n iczn a „ p o c h w a ła ” m ąd ro ści, do której poeta d ą żył
p rzez całe życie , w ie rząc, że p ozw oli mu on a za ch o w a ć
w e w n ę trzn y sp o kó j i w o ln o ść n a w e t w n a jtru d n ie jszych
ch w ilach . A le w g o d zin ie prób y m ąd ro ść ta za w io d ła ,
a poeta m usi cie rp ieć ta k ja k w s zy sc y ludzie.
Tren. To w y w o d zą c y się ze sta ro ży tn o śc i gatunek po­
ezji żałobnej, który:
o p ie w a c n o ty zm a rłe go ,
w y ra ża ból po je g o stracie ,
za w ie ra p o cie sze n ie ,
je s t n a p is a n y p o d n io słym stylem .
Dialogi z tradycją, s. 175
E- Dlaczego Kochanowski w Trenie IX mówi o sobie: „Nie­
szczęśliwy ja człowiek”? Wyjaśnij, odnosząc się do całego
utworu.
D Wskaż w Trenie IX anafory. Określ ich rolę w wierszu.
Andrea Mantegna, Martwy Chrystus (1464-1500),
Pinakoteka Brera, Mediolan
i nieuchronności śmierci 167
 Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,
Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?
Czyli się w czyścu czyścisz, jeśli z strony ciała
Jakakolwiek zmazeczka na tobie została?
Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była5,
Niżeś się na mą ciężką żałość urodziła?
Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości6,
A nie możesz li7 w onej dawnej swej całości,
Pociesz mię, jako możesz, a staw się przede mną
Lubo8 snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną9.

5 kędyś pierwej była - według Platona dusze przed narodzeniem

przebywają w „miejscu nadniebnym” ; 6lituj mej żałości - zlituj się
nad moim żalem;7nie możesz li -jeśli nie możesz;8lu b o -albo;
9mara nikczemna - złudne widziadło

Wskazówki do analizy i interpretacji

Wątpliwości poety. W Trenie X K o ch a n o w sk i w y ­

licza różne sta ro ży tn e ko n cep cje e sch a to lo g iczn e ,
czyli d o tyczą ce ży cia po śm ie rci. Je st ich ta k w ie ­
le, że tru d n o u w ie rzyć w k tó rą k o lw ie k z n ich . Być
m oże po śm ie rci nie m a ju ż nic? W d ra m a tyczn ym
'l za k o ń c ze n iu K o ch a n o w sk i prosi o ja k iś zn a k, który
p o d trzy m a łb y je g o z a c h w ia n ą w iarę.

Hans Baldung Grien, Siedem fazżycia kobiety (1544), Museum der

Czytamy i interpretujemy
bildenden Kiinste, Lipsk. Renesansowi pisarze i artyści wierzyli
w istnienie określonego porządku w ludzkim życiu. We fraszce
D Jaki środek stylistyczny dominuje w Trenie X? Wyjaśnij,
Do gór i lasów Kochanowski pisał, że w różnych fazach swojego
podając przykład.
życia odgrywał różne role. W młodości był żakiem, w wieku mę­
B Do jakich wyobrażeń eschatologicznych odwołuje się
skim rycerzem i dworzaninem, a gdy zaczęła się zbliżać starość,
Kochanowski w Trenie X? Zwróć uwagę na odniesienia do
rozmyślał o stanie duchownym. Wreszcie jednak wybrał stateczne
życie ziemiańskie. Śmierć małego dziecka jest więc jakby wbrew
religii chrześcijańskiej, filozofii starożytnej oraz mitologii.
logice istnienia. Zamiast kilku faz, pozwalających mu na spełnienie B Jaki jest sens wtrącenia „jeśliś jest” w zakończeniu trenu?
się w życiu ziemskim, jest tylko jedna, niepełna i niedoskonała. B Na końcu wiersza Kochanowski wyraża swoją rozpacz.
W jaki sposób to robi? Jaki środek stylistyczny wyko­
rzystuje?

1Brutus porażony - zabójca Cezara,
który popełnił samobójstwo po
przegranej bitwie z Oktawianem
Augustem (przed śmiercią miał
powiedzieć: „O, nędzna cnoto, byłaś
tylko słowem”)
2 nieznajomy wróg - nieznana
wroga siła, zły los, fatum
3 nie ulęże - nie uchowa się
4 praw li, krzyw li - czy zły, czy
dobry
5 bez braku - bez wyjątku
Tren XI
Fraszka cnota! - powiedział Brutus porażony1.
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony.
Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?
Nieznajomy wróg2 jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
Kędy jego duch wienie, żaden nie ulęże3;
Praw li, krzyw li4, bez braku5 każdego dosięże.

Renesans
 l my rozumy swoje przedsię udać chcemy6,
Hardzi miedzy prostaki7, że nic nie umiemy
Vspinamy się do nieba, Boże tajemnice
Upatrując8; ale wzrok śmiertelnej źrzenice9
'ępy na to. Sny lekkie, sny płoche nas bawią,
Które się nam podobno nigdy nie wyjawią,
żałości, co mi czynisz? Owa10 już oboje
Mam stracić: i pociechę, i baczenie 11 swoje?
Czytamy i interpretujemy
O Scharakteryzuj wizję świata zawartą w Trenie XI. Czy da się
Dna pogodzić z ideami renesansowymi? Uzasadnij odpowiedź.
El Na podstawie Trenu XI wyjaśnij, kim jest „nieznajomy wróg”.
W jaki sposób wpływa na życie człowieka?
El Jak rozumiesz cytat: „Sny lekkie, sny płoche nas bawią, /które się nam podobno nigdy
nie wyjawią”?
O Zwróć uwagę na zakończenia trenów IX i XI. Co je łączy?
D Jak zmienia się postawa Kochanowskiego wobec świata w Trenach? Czy poeta pozo­
staje renesansowym humanistą? Uzasadnij odpowiedź.
B Czy idee, które znajdujemy w Trenach, pojawiały się już we wcześniejszej twórczości
Kochanowskiego? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Wskazówki do analizy i interpretacji
Apogeum kryzysu światopoglądowego. W Tre­
nie XI cza rn o le sk i m istrz o d ch o d zi n a jd a le j od
głó w n ych idei re n e sa n su . O tw a rcie p o d w a ża
n a jw a żn ie jsz e za s a d y e ty czn e epoki, a św ia t
p rze d sta w ia ja k o a b so lu tn y ch ao s, w którym
nie rzą d zi ju ż Bóg, lecz ja k iś „ n ie zn a jo m y w ró g ”.
W d z ia ła n iu tej ta je m n icze j s iły tru d n o je s t d o ­
p a trzy ć się ja k ie g o k o lw ie k se n su . A le czy c z ło ­
w ie k w ogó le p otrafi zro zu m ie ć „B o że ta je m n i­
c e ”? B yć m oże w s zy stk ie lu d zk ie p rze ko n an ia ,
idee i p o g lą d y to tylko złu d ze n ia . Poeta zd a je
so b ie sp ra w ę , że b lisk i je s t zw ą tp ie n ia nie tylko
w ra cjo n a ln o ść, lecz ta k że w istn ie n ie św iata .
6 rozumy swoje przedsię udać chce­
my - chcemy przecież udawać mą­
drych, rozsądnych
7hardzi miedzy prostaki - wywyższa­
my się nad ludzi prostych
8upatrując - pragnąc zrozumieć
5 źrzenice - źrenicy
10owa - oto
11baczenie - rozsądek

Komentarz

Janusz Pelc (1930-2005) - hi­

Tekst Janusza Pelca wskazuje na różne źródła inspiracji czarnoleskich storyk literatury, badacz epok
Trenów oraz miejsce tego cyklu w twórczości poety. Warto zwrócić też dawnych, zwłaszcza renesansu
uwagę na spostrzeżenia autora dotyczące metody twórczej Kocha­ i baroku.

nowskiego.

Janusz Pelc
[Czym są „Treny”?]
1 epicedium - w tradycji antycznej
[1] Treny Kochanowskiego jako całość są pomnikiem życia rodzinnego i miłości pieśń żałobna, potem zaś utwór
ojca do dziecka, filozoficzno-refleksyjnym poematem o kryzysie ideowym rene­ poetycki napisany na cześć zmarłego
sansowego twórcy-myśliciela stającego bezpośrednio wobec wielkiej problematyki 2Kancjonał - z wł. Canzoniere; słynny
Zbiór pieśni Petrarki, poświęcony
życia i śmierci. Są one też starannie opracowaną kompozycją cykliczną, w której
miłości do Laury
nierozerwalną, jednolitą całość przeniknęły różne wybrane cząstki z dalszej i bliż­ 3in morte di Madonna Laura - z wł.
szej tradycji literackiej: antycznych trenów greckich, psalmów, klasycznych i hu­ ‘na śmierć Madonny Laury’; taki
podtytuł nosi druga część Zbioru
manistycznych epicediów1 oraz cyklów elegijnych czy innych nieco, lirycznych,
pieśni
typu części Petrarkowskiego K ancjonału2 in m orte di M adonna Laura3, także

3. W o b e c losu i nieuchronności śmierci


4Consolatio - tac. ‘Pocieszenie’; tytuł
dzieła Cycerona, napisanego po
śmierci jego córki
sArpin wymowny - c hodzi o Cycero­
na, który pochodził z miejscowości
Arpinum; tak nazywa Kochanowski
starożytnego filozofa i mówcę
w Trenie XVI.
- co bardzo istotne - z pisanych prozą Cyceronowej Consolatio4, z wielu innych
pism Arpina wymownego5, z łacińskich pism Petrarki oraz z Pisma Świętego.
[2] Stosunek Kochanowskiego do tradycji literackiej był synkretyczny. Harmo­
nijnie łączył on cząsteczki przejęte z różnych dzieł różnych epok, przetwarzając je
w organicznie zespoloną nową całość. Treny są jednym ze znakomitszych, jeśli nie
najznakomitszym przykładem potwierdzającym to w pełni.
[3] Po pierwszym wydaniu, a nawet po wznowieniu Trenów w roku 1583 - co
wymownie świadczyło o poczytności dzieła - mistrz czarnoleski pracował nadal,
nadal wydawał tomy swych wierszy Wśród znakomitych zbiorów lirycznych po­
ety Treny są jednak w istocie ostatnim wielkim cyklem, podsumowującym wielo­
letnie doświadczenie twórcy nowożytnej liryki polskiej.

O Czym są Treny7. Wymień cztery odpowiedzi na to pytanie zawarte w tekście Janusza

Pelca.
12 Wyjaśnij na podstawie tekstu (2. akapit), na czym polega zjawisko synkretyzmu.
11 O czym świadczy fakt, że źródłem Trenów są różne elementy tradycji literackiej?
D Sformułuj definicję odmiany trenu stworzonej przez Jana Kochanowskiego. Wykorzy­
staj do tego objaśnienie ze s. 167 i uzupełnij je na podstawie tekstu Janusza Pelca o do­
kładniejsze informacje o pochodzeniu gatunku.

* Skąd przychodzimy?
Język polski na tle języków europejskich i słowiańskich

Na początek...

11W jaki sposób Polacy porozumiewają się z obcokrajowcami? Co nam pomaga, jeśli nie znamy żadnego
wspólnego języka? Dlaczego z Czechem czy Rosjaninem możemy wówczas porozumieć się łatwiej niż
z Anglikiem bądź Niemcem?

języki indoeuropejskie. Ję zyk polski n a le ży do ję z y ­ sp o tk a ł na p rzyk ła d tzw . ję zy k i to ch a rskie , któ rych u ży ­

ków in d o e u ro p e jskich . Ję zyk i te w y w o d zą się ze w s p ó l­
nego p ra ję zyk a n a zy w a n e g o językiem praindoeuro-
pejskim. M ó w iły nim lu d y za m ie s zk u ją c e oko ło 3000
lat p.n.e. te re n y nad d o ln ą W o łgą. Z c za se m ję z y k pra-
in d o e u ro p e jski z a c z ą ł się ró żn ico w ać. W y o d rę b n iły się
z n iego p rajęzyki b ę d ące p o d sta w a m i d zis ie js zy c h ro­
dzin języków europejskich. P le m io n a in d o e u ro p e jskie
za sie d liły całą Europę i zn a c zn ą c zę ść A zji. W m iarę ja k
p o g łę b ia ły się o d rę b n o ści ku ltu ro w e m ię d zy p o szc ze ­
gó ln y m i p le m io n a m i, co raz w id o czn ie jsze b yły ta k że
różnice d o tyczą ce ich ję zy kó w . N ie które ję zy k i zn ikn ęły,
gd y ż w y m a rły p o słu g u ją c e się n im i w sp ó ln o ty (ta ki los
w a n o je sz c z e oko ło w ie ku V III w A zji Ś ro d ko w e j), inne
zo sta ły w ch ło n ię te p rzez siln ie jsze g ru p y ję zy k o w e (np.
ję zy k i h e tyckie, w y stę p u ją ce w A zji M n ie jsze j, zo sta ły
p o rzu co n e p rze z m ó w ią ce n im i lu d y na ko rzyść ję zy k a
gre ck ie g o ). Je d n a k w ię k s zo ść w s p ó łc ze sn y ch ję zy k ó w
e u ro p e jsk ich , c h o c ia ż na p ie rw szy rzu t o ka są one ta k
b a rd zo różne, w y w o d zi się ze wspólnego pnia indoeu-
ropejskiego.
T rze b a u św ia d o m ić so b ie, że g ru p a ję z y k ó w in d o e u -
ro p e jskich je s t n ie zw yk le ró żn o ro d n a. O b e jm u je o n a ję ­
zy k i in d y jsk ie (d zisia j na p rzyk ład : h in d i, urdu, b e n ga li),
ję zy k i ira ń sk ie (na p rzykład d z is ie js z y ję z y k n o w o p e rski,

1 *S ką d przychodzimy?
ję zy k i k a u k a sk ie , ję z y k k u rd y jsk i) czy ję zy k i o rm ia ń sk ie ■ języki wschodniosłowiańskie: ro syjsk i, u k ra iń sk i oraz
(jedn ym z nich je s t o fic ja ln y ję z y k d zis ie js ze j A rm e n ii). b iało ru sk i;
Do n a jw a żn ie jsz y c h rodzin ję zy k ó w in d o e u ro p e jskich ■ języki południowosłowiańskie: sło w e ń sk i, serb ski,
w y stę p u ją cy ch d zis ia j w Eu ro p ie n ależą: ch o rw a cki, b u łg a rsk i o raz m ace d o ń sk i;
■ języki greckie - o b e cn ie tra d y cję ję z y k a H om era i E u ­ ■ języki zachodniosłowiańskie: d zis ie js ze - c ze sk i, s ło ­
ryp id e sa ko n tyn u u je ję z y k n o w o g re cki; w a cki o raz p olski.
■ języki romańskie - w y w o d zą c e się z łacin y: w ło sk i,
fra n c u sk i (z gw ara m i p ro w a n sa lsk im i, u ży w a n ym i na p o ­ Polszczyzna jako język słowiański. Ję zyki sło w ia ń ­
łu d n iu Francji), h iszp a ń sk i, p o rtu ga lsk i, ka ta lo ń sk i (w y­ skie w y k a zu ją p o d o b ie ń stw a za ró w n o w ob rę b ie g ra m a ­
stę p u ją cy na P ó łw ysp ie Ib e ryjskim ), ru m u ń ski, a także tyk i, ja k i sło w n ictw a . D o w o d zi to, że w y o d rę b n iły się ze
d ia le kty sa rd yń sk ie i reto ro m a ń skie (u żyw an e na Istrii, w sp ó ln e g o p ra ję zyk a sto su n k o w o n ied aw n o. Ich cech ą
w e w ło sk im T yro lu i w n iektórych kan to n ach S zw a jcarii); je st zw y k le b ard zo rozbudowana deklinacja, czyli o d ­
■ języki celtyckie - n a jw a żn ie jszy m rep re ze n ta n tem je st m ian a p rze z p rzyp a d k i i liczby. W ję zy k a c h sło w ia ń sk ic h
w s p ó łc ze s n y ję z y k irla n d zk i, z a n ik a ją c y na ko rzyść ję z y ­
ka a n g ie lsk ie g o ;
■ języki germańskie - d u ń sk i, szw e d zk i, n o rw e ski, is ­ Język staro-cerkiewno-słowiański
la n d zki (języki p ó łn o c n o g e rm a ń sk ie ), a ta k że n iem ie cki,
Najstarszym słowiańskim językiem literackim jest
h o le n d e rski, a n g ie ls k i (języki za ch o d n io g e rm a ń sk ie );
język staro-cerkiewno-słowiański (zwany też ję­
■ języki bałtyckie - d ziś w za sa d zie tylko lite w ski i ło ­
zykiem scs). Język ten należał do grupy języków
te w sk i;
południowosłowiańskich, formował się od IX w.
■ języki albańskie - je d yn y m p rze d sta w icie le m tej g ru ­ w okolicach dzisiejszych Salonik (północna Grecja,
py je st te ra z ję z y k a lb a ń sk i; blisko granicy z Macedonią). Podczas misji Cyryla
■ języki słowiańskie. i Metodego zyskał status języka liturgicznego. Do
zapisywania go stosowano dwa alfabety: najpierw
Języki nieindoeuropejskie w Europie głagolicę, a później - cyrylicę. Język scs jest naj­
bliżej spokrewniony z dzisiejszym językiem mace­
W Europie występują także języki, które nie należą dońskim.
do żadnej z rodzin indoeuropejskich. Największy
zbiór stanowią ję zyki u gro fińskie (z grupy języków
uralsklch), reprezentowane na przykład przez język
węgierski i estoński. W Europie używany jest tak-
^ — że język turecki, który - wraz z językiem kazaskim
i tatarskim - reprezentuje grupę ję zykó w tureckich.
— " Europejskim ję zykie m sem ickim (do grupy tej należą
_ np. język arabski i hebrajski) jest maltański. Odręb­
ny język to również b a skijski (nienależący do żadnej
— ze znanych rodzin językowych), używany w Baskonii
i Nawarrze (terenach znajdujących się w północno-
— -zachodniej Hiszpanii).

języki słowiańskie. Ję zy k p o lski n a le ży do ro d zin y fi j 't', • , /

ję zy k ó w sło w ia ń sk ic h , w y w o d zą c y ch się ze w sp ó ln e g o !Ę . ' \T

p raję zyk a, zw a n e g o językiem prasłowiańskim, k tó ­

ry w y o d rę b n ił się około VI w. p.n.e. G ran ice o b sza ró w i 1■i, ‘pi i
ir / iw ' /
i I
za sie d la n y ch p rze z P ra sło w ian b yły w y zn a czo n e p rzez Ą ą Ą
■ i/A 'i
1
O drę, Bug, K a rp a ty i B a łtyk, a ta k że rzekę Prypeć i śro d ­ :‘,7
ko w y Dniestr. Z cza se m , w w y n ik u m igracji o raz n a ja z­
d ó w lu d ó w o ście n n ych , te ryto ria S ło w ia n ro zsze rzyły
się, a w sp ó ln o ta p o d zie liła na trzy gru p y: w sc h o d n io sło -
w ia ń sk ą , p o łu d n io w o sło w ia ń sk ą i za c h o d n io sło w ia ń sk ą .
Tekst zapisany głagolicą, karta z kodeksu przechowywanego
N a stą p iło to w V II—IX w. n.e. W ob rę b ie tych p od ro d zin
w klasztorze na górze Athos (X w.) —
w y k szta łc iły się d zis ie js ze ję zy k i sło w ia ń sk ie :

Język polski na tle języków europejskich i słowiańskich 171

w y stę p u je po kilka p rzy p a d k ó w (w p o lszc zy źn ie aż s ie ­
dem ) i co n a jm n ie j trzy ro d za je gra m a ty c zn e (m ęski,
że ń sk i i nija ki).
S kła d n ia ję zy k ó w sło w ia ń sk ich ch ara kte ryzu je się bra­
kiem zasady następstwa czasów, w w y n ik u czeg o po
p o lsku nie u ży w a m y na p rzykład cza su za p rze szłe g o na
o zn a cze n ie c zyn n o ści, któ ra m iała m ie jsce w cze śn ie j niż
inna czy n n o ść p rze szła (m ó w im y Zanim zadzwonił tele­
fon, wróciłem do domu - d w a razy w y stę p u je ta k i sam
c za s p rze szły).
C h a ra k te ry sty c zn ą ce ch ą fo n e ty c zn ą ję zy k ó w s ło ­
w ia ń sk ich je st w y stę p o w a n ie d o syć sko m p lik o w a n y ch
gru p s p ó łg ło sk o w y c h (w p o lszc zy źn ie w y stę p u ją na
p rzykład g ru p y strz [stsz], por. mistrz, mkn, por. domknąć
czy trz [tsz], por. trzeba).
Sprawdź się
D Na podstawie przeczytanego tekstu sporządź dwa sche­
maty: jeden - obrazujący miejsce języków słowiańskich
wśród języków indoeuropejskich, oraz drugi - obrazujący
miejsce języka polskiego wśród języków słowiańskich.
* H W dostępnych źródłach wyszukaj wiadomości o któ­
rymś z rzadkich języków europejskich (np. języku baskij­
skim, gagauskim, baszkirskim, karaimskim, kałmuckim,
mordwińskim, lapońskim, karelskim lub nienieckim).
Zgromadź dane o występowaniu tego języka, przynależno­
ści do odpowiedniej grupy (rodziny) języków, liczebności
mówiącej nim wspólnoty, jego statusie (tzn. czy w jakimś
państwie, na jakimś terenie ten język ma charakter urzę­
dowy, może razem z innym, popularniejszym językiem).
Przygotuj także przyJdadowe informacje dotyczące podsta­
wowych cech gramatycznych wybranego języka.
172 *Skąd przychodzimy?
W arto w sp o m n ie ć rów nież, że ję zy k i sło w ia ń sk ie m ają
pod o b n e sło w n ictw o , na p rzykład sło w o oko je st ta k ie
sa m o w ję zy k a c h : p o lskim , u k ra iń sk im , cze sk im , s ło w a c ­
kim , sło w e ń sk im , se rb skim , ch o rw a ckim , b o śn ia ck im ,
b u łg a rsk im i m a ce d o ń sk im . S ło w o ryba brzm i b ard zo
p o d o b n ie w ję zy k a c h : p o lskim , ro syjsk im , u k ra iń skim ,
b ia ło ru sk im , cze sk im i sło w a ck im . W b u łg a rsk im , ch o r­
w a ckim czy sło w e ń sk im m a ono p o stać [riba].
Jako c ie k a w o stk ę m o żn a ta k że p o d ać in fo rm ację , że
są cechy, które w y ró żn ia ją p o lszc zy zn ę sp o śró d w s z y s t­
kich ję zy k ó w s ło w ia ń sk ic h . Na p rzykład tylko w niej z a ­
ch o w a ły się je sz c z e s a m o g ło sk i n osow e [ę] (e nosow e)
oraz ą [o] (o nosow e), które za n ik ły w in n ych ję zy k a c h
sło w ia ń sk ic h . W ję zy k u p o lskim n a to m ia st m o że m y o b ­
serw o w a ć d op ie ro p o czą te k te g o p rocesu.
El Poniżej zapisano zdania z podkreślonymi
wyrazami. Każde z tych zdań unaocznia jedną
cechę języka polskiego, charakterystyczną dla
języków słowiańskich. Spróbuj nazwać odpo­
wiednie cechy.
a) Szarpał go tak mocno, że podarł mu ko­
szulę w strzępy.
b) Powiedział wtedy, że jest zadowolony
z rozwoju wypadków.
c) Dość mam już tych ciągłych deszczy,
ponieważ nie mogę iść do lasu; chyba
spędzę popołudnie, oglądając któryś
z meczów nadawanych dziś w telewizji.
d) Kupił jej ładny bukiet, ładna bluzkę i ład­
ne pióro wieczne.
Dialogi z tradycją
Julian Tuwim
Rzecz Czarnoleska
Rzecz Czarnoleska - przypływa, otacza,
Nawiedzonego niepokoi dziwem.
Słowo się z wolna w brzmieniu przeistacza,
Staje się tern prawdziwem.
Z chaosu ład się tworzy. Ład, konieczność,
Jedyność chwili, gdy bezmiar tworzywa
Sam się układa w swoją ostateczność
I woła, jak się nazywa.
Głuchy nierozum, ciemny sens człowieczy
Ostrym promieniem na wskroś prześwietlony,
Oddechem wielkiej Czarnoleskiej Rzeczy
Zbudzony i wyzwolony.
(Rzecz Czarnoleska, 1929)
Czytamy i interpretujem y
D Co oznacza w wierszu Tuwima „Rzecz Czarnoleska”?
Spróbuj zastąpić to sformułowanie innym wyrażeniem.
Zwróć uwagę na określenia przypisane „Rzeczy Czarnole­
skiej” oraz ich przeciwieństwa.
O Wyjaśnij zakończenie wiersza. Z czego oraz do czego po­
eta czuje się „zbudzony i wyzwolony”? Możesz wybrać
z poniższych propozycji.
z chaosu twórczego ■ z trudności ze zrozumieniem tego, co
jest istotą poezji ■ z niemożności nazwania bezmiaru rzeczy
■ z nieumiejętności opisania świata ■ do uświadomienia
sobie roli tradycji ■ do opisywania tego, co najważniejsze,
ponadczasowe i elementarne w życiu człowieka ■ do świa­
domego kształtowania rzeczywistości przez dzieło poetyckie
■ do odczuwania radości z tworzenia
El Czym jest, zdaniem Tuwima, klasycyzm? Zwróć uwagę na
drugą strofę wiersza. Jak myślisz, na czym polega ponadcza-
sowość klasycyzmu?
D Na podstawie wiersza powiedz, jakie uczucia towarzyszą
artyście podczas tworzenia.
Dialogi
i i Teksty, s. 158
Julian Tuwim (1894-1953)
- poeta, mistrz liryki reflek­
syjno-filozoficznej, zanu­
rzonej w tradycji poezji
polskiej.
uł w vaw i ai»
Wskazówki do analizy i interpretacji
Lekcja klasycyzmu. Rzecz Czarnoleska to
utwór programowy. Po okresie buntu p rze­
ciw ko św ia tu T u w im z n a la z ł m ą d ro ść i p o ­
cie ch ę w tra d y cji. S ię g a ją c do idei ren e ­
sa n so w ych , p ro w a d ził d ysk re tn ą polem ikę
z ro m a n ty zm e m . Form u łę „R ze cz C z a rn o le ­
s k a ” stw o rzy ł b ow iem C yp ria n N orw id, k tó ­
ry w w ie rszu Moja piosnka (1844), szu k a ją c
ro zp a czliw ie u cie czk i przed sm u tk a m i życia
(„Źle, źle za w sze i w szę d zie ...”), o d w o ła ł się
w koń cu do p o e zji K o ch a n o w sk ie g o , s y m ­
b o lizu ją ce j d la n iego p raw d y kla sycyzm u :
„ Z ło to stru n n a nie o p u ści m n ie lutni! / C z a r­
n o le sk ie j ja rze czy / C h cę - ta serce uleczy!
/ I za gra łe m ... / ...i je sz c z e m i s m u tn ie j” .
W p rze ciw ie ń stw ie do N o rw id a poeta X X -
-w ie czn y czu je się d zię ki prostym k la s y c z ­
nym ideom „ zb u d zo n y i w y zw o lo n y ”.
ii
z tradycją 173

Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980) - poeta,
pisarz, eseista i tłumacz. Jego wiersze zaliczane
są do nurtu klasycznego literatury polskiej.
W późnej twórczości podejmował często moty­
w y przemijania i nieuchronności ludzkiego losu.
'Zygfryd - bohater średniowiecznego eposu germań­
skiego i opery niemieckiego kompozytora Ryszarda
Wagnera (1813-1883)
2Ferenc Liszt [list] (1811-1886) - słynny kompozytor
węgierski
3Palermo - miasto na Sycylii
4żarnice - rośliny ogrodowe
5Miranda - postać ze sztuki Szekspira Burza
6Genezareth - jezioro na pograniczu Syrii oraz Izraela
7Orion, Plejady - gwiazdozbiory
8Joanna - zapewne chodzi o Joannę d’Arc (XV w.)
^ Wskazówki do analizy
i interpretacji
Harmonia. W ie rsz p o w sta ł w p óźn ym
o k re sie tw ó rc zo śc i Iw a szk ie w ic za . Był
to dla p oety c za s o so b isty ch rozliczeń ,
refle ksji nad p rze szło śc ią i s z c z e g ó l­
nie In te n sy w n e g o o d c zu w a n ia p iękn a
p rze m ija ją ce g o życia. Iw aszkiew icz, po­
g o d zo n y z tym , co b yło I je st, m ie sza
m ig a w k o w e o b ra zy n a tu ry ze w s p o ­
m n ie n ia m i lu d zi, m iejsc, rzeczy, d zie ł
sztu k i, o brazów , d źw ię kó w , sym b oli.
K u ltu ra łą c zy się w je g o w ie rszu h a r­
m o n ijn ie z naturą, a rze czy w zn io słe
z p o sp o litym i.
174 Renesans
Jarosław Iwaszkiewicz ĄĄ Teksty, s. 160
* * *
Pogoda lasu niechaj będzie z tobą
promień przedarty przez dwa liście dębu, ptaszek Zygfryda1,
co opowiadał o śpiącej dziewczynie, szmer gałęzi, szmer lasu
Liszta2 i Wagnera, lasu szydłowieckiego, gdzie zabito Adzia,
dębu, co wisi u nas nad fortepianem, pogoda lasu
pogoda pogoda
Pogoda wody niechaj będzie z tobą
wody stawu i wody jeziora, które tak lubisz, strumyka spod
Koszystej i strumyka spod Czarnego Stawu, gładka po­
wierzchnia zatoki Palermo3 i słaby przybój pod Sopotami,
pogoda wody
pogoda pogoda
Pogoda burzy niechaj będzie z tobą
pogoda sinej chmury i zielonych żarnie4, żagli zerwanych,
pogoda Mirandy5, pogoda nawałnicy, pogoda jeziora Gene-
zareth 6 niech cię uciszy
pogoda pogoda
Pogoda nieba niechaj będzie z tobą
przepaski Oriona, blasku Plejad7, śpiewu łabędzia lecącego
w górze, obszaru galaktyki, objętości mgławicy, antymaterii,
pogoda nicości
pogoda pogoda
Pogoda czasu niechaj będzie z tobą
twego czasu i czasu gwiezdnych zegarów, pogoda klepsydry,
którą odwiedza sędzia Joanny8, przestrzeń od nas do nas, za­
ćmienie do zaćmienia, czasu skurczonego w sprężynie i cza­
su zebranego w gasnącym słońcu
pogoda pogoda
Pogoda domu niechaj będzie z tobą
jasnego pokoju, nakrytego stołu, białego sera, mleka, kawy,
wiśni, drobnych przedmiotów, których pochodzenie my tyl­
ko znamy, fotografii, o których my tylko coś wiemy, Irenka,
Tadzio, pani Wodzińska, twarze, które z naszego biurka zej­
dą do podręczników i już na zawsze, pogoda roślin pokojo­
wych, choinek, aloesów, pogoda naszych piesków
pogoda, pogoda
Pogoda ziemi niechaj będzie z tobą...
(Mapa pogody, 1977)
Czytamy i interpretujemy

D Zwróć uwagę na kompozycję wiersza. Jakie elementy się w nim powtarzają? Jaki efekt
osiąga przez to poeta?
O Wypisz z wiersza bezpośrednie zwroty do czytelnika. Do jakiego języka poeta w nich
nawiązuje? Na czym polega ich poetycka niezwykłość?
12 Zwróć uwagę na występujące w wierszu wyliczenia. Czego one dotyczą?
Q Jak rozumiesz ostatnie zdanie utworu? Wyjaśnij, dlaczego zostało zakończone wielo­
kropkiem.
B Jaki stosunek do natury i kultury wyraża w swoim wierszu Iwaszkiewicz?
Q Na podstawie utworu napisz swoje skojarzenia ze słowami: las, woda, burza, niebo,
czas, dom, ziemia.

W ładysław Broniew ski i i Teksty, s. 166

W ład ysław Broniewski (1897-1962) - poeta i tłu­
Firanka macz, znany przede wszystkim z inspirowanej trady­
cją romantyczną liryki rewolucyjnej i patriotycznej.
Osobista tragedia, śmierć ukochanej córki, wpłynęła
Otworzyłem okno, a firanka
na charakter jego twórczości, w której zaczęły do­
pofrunęła ku mnie, minować wątki egzystencjalne. Zbiór Anka (1956)
jak Anka porównuje się często do czarnoleskich Trenów.
w trumnie.

Biała firanka, błękitne zasłony, Wskazówki do analizy i interpretacji

zaszeleściło...
O! pokaż mi się od tamtej strony! Prostota cierpienia. U tw ór Firanka je st n ie ­
Jesteś? Jak m iło!... zw yk le prosty. Poeta n ie re g u la rn y m i, ja k b y
rw an ym i w e rsa m i, o p isu je b łah e w y d a rze ­
re i
nie. W szy stk o p rzyp o m in a mu córkę, naw et
Jak m iło... jak m iło... jak strasznie,
w z b u rz o n a w ia tre m fira n k a . Te o b se sy jn e
moja m iła... p o w ro ty w sp o m n ie ń o zm a rłe j w y w o łu ją
Ja już chyba nie zasnę... za ró w n o rad o ść z ch w ilo w e g o złu d ze n ia
Firanka?... Czy tyś tu była? je j o b e cn o ści, ja k i ból, g d y na g ra n icy ja w y
i snu m ara zn ika.
(Anka)

Czytamy i interpretujemy

O „Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje, /a serce swej pociechy darmo upatruje” -
napisał w jednym z Trenów Jan Kochanowski. Odnieś te słowa do wiersza Władysława
Broniewskiego.
□ W jaki sposób poeta wyraża swój ból po śmierci córki?
O Jaką rolę odgrywają w wierszu kontrasty?
□ Uzasadnij, dlaczego w utworze nie ma żadnych skomplikowanych środków stylistycz­
nych.
E l Zwróć uwagę na występujące w wierszu pytania i zdania wykrzyknikowe. Wyjaśnij,
dlaczego w utworach opisujących cierpienia po zmarłych poeci często sięgają po te środ­
ki stylistyczne.
E3 Czy w wierszu Broniewskiego można dostrzec jakieś aluzje do Trenów Jana Kocha­
nowskiego? Uzasadnij odpowiedź.

Dialogi z tradycją 175

Przykładowa interpretacja

Jan Kochanow ski, Tren XI

Tren X I można uznać za apogeum kryzysu poety, który pod wpływem nieszczę­
ścia zwątpił w wyznawaną do tej pory filozofię życiową. Już w pierwszym zdaniu
wiersza Kochanowski kwestionuje podstawową kategorię swojego systemu etycz­
nego - cnotę. Kwestionuje ustami sławnego Rzymianina - Brutusa. Brutus nie
był dla starożytnych symbolem zdrady (ostatnie słowa Cezara, który padł ofiarą
zamachu, miały brzmieć: „I ty, Brutusie, przeciwko mnie?”), lecz raczej obrońcą
wolności - Cezar zmierzał bowiem do likwidacji republiki, by stać się niepodziel­
nym władcą Rzymu. Dramatyczne słowa Brutusa poeta potwierdza w wersie dru­
gim - kluczowe jest tu pojęcie „fraszka”, a więc błahostka, rzecz niewarta zachodu.
Powtórzenia nie zostawiają miejsca na dyskusję - cnota jest niewiele warta, nie
można jej w żaden sposób obronić. Zdanie wykrzyknikowe zwiększa jeszcze kate-
goryczność sądu: „fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!”.
Ale poecie nie wystarczają ani autorytet starożytnych, ani własne odczucie.
W wersach 3 -8 zawarte są argumenty wspierające słowa Brutusa i przekonanie
poety. Dwa oparte na anaforze i paralelizmie pytania retoryczne prowadzą do
refleksji nad racjonalnością świata. Jeśli bowiem rządzi nim - tak jak w słynnym
Hymnie - mądry i sprawiedliwy Bóg artysta, to takie wartości jak pobożność czy
dobroć powinny przynosić człowiekowi szczęście. Tymczasem często cierpią po­
bożni i dobrzy. Kochanowski stawia w tym miejscu pytania bliskie biblijnemu
Hiobowi; jaki jest sens mojego cierpienia? czym zawiniłem, że cierpię?
Rozum podpowiada proste rozwiązanie: światem nie rządzi Bóg, lecz „niezna­
jomy wróg”, bezosobowa, przeciwna człowiekowi siła, dla której nie istnieją żadne
wartości:

Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,

nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.

Ma ona cechy boskie - nie jest przypadkiem, że poeta nawiązuje w tym miej­
scu do biblijnych Psalmów. To Bogu Dawida w Psałterzu Kochanowskiego „nie
ulęże” (w sensie: ‘nie skryje się’) żadna istota (Ps 50), a kiedy „duch jego wienie”
(Ps 147), wzbierają wody. Użycie języka biblijnej księgi wyraźnie wskazuje na głę­
bokość religijnego kryzysu poety - atrybuty dobrego Stwórcy zostają przypisane
„nieznajomemu wrogowi”, a piękny, mądry i racjonalny świat renesansu zmienia
się w przerażający chaos.
Renesansowa idea godności człowieka wspierała się na wolności i rozumie.
Człowiek był, według renesansowych humanistów, istotą wolną, rozumną, do­
skonałą - bliską samemu Bogu. W Trenie X I Kochanowski znacząco przekształca
główne idee epoki. Ludzie są po prostu pyszni i hardzi, a mędrzec niewiele różni
się od prostaka - lepiej tylko ukrywa swoją niewiedzę.

A my rozumy swoje przedsię udać chcemy,

hardzi między prostaki, że nic nie umiemy.

Renesans
 W końcowych wersach obserwujemy wspinaczkę ludzi do Boga. Jest ona ska-
ana na niepowodzenie, bo przecież i tak nie dotrzemy do celu. Jest tragiczna, bo
limo to uparcie ponawiamy wysiłki. Dramatyzm tego obrazu wzmacniają gwał-
)wne przerzutnie:

Wspinamy się do nieba, Boże tajemnice

upatrując; ale wzrok śmiertelnej źrenice
tępy na to.

Świat staje się w końcu nieracjonalny, a wszystko jest złudzeniem, jak sen:

Sny lekkie, sny płoche nas bawią.

Charakterystyczne dla trenu natręctwo powtórzeń („Fraszka [...] fraszka [... ]

raszka „Sny [...] sny [ ...]”) potęguje atmosferę beznadziejności i klęski.
4otyw snu w Trenach traktowano często za zapowiedź baroku, epoki, w której
ały świat uznano za kuszące zmysły i rozum złudzenie. Kochanowski nie może
;dnak pogodzić się z takim obrazem rzeczywistości. Człowiek renesansu zdaje
obie bowiem sprawę, że kwestionując racjonalność świata, pozbawia się nie tylko
ladziei, lecz także fundamentu swego człowieczeństwa - rozumu.
Tren zamyka dramatyczna apostrofa do żalu, ujęta w formę dwóch pytań reto-
ycznych, które wyrażają niepewność i zagubienie poety:

Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje

mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?

Śmierć córki, odczuwana przez Kochanowskiego jako nieracjonalna, niespra­

wiedliwa, sprzeczna z porządkiem natury, doprowadziła go w końcu do funda-
nentalnych pytań o istotę Boga i świata. W Trenie X I jesteśmy świadkami spo-
u poety humanisty z samym sobą i Stwórcą. Temperaturę tego sporu ujawniają
irzede wszystkim pytania retoryczne, często utrzymane w tonacji wykrzykniko­
wej.
W końcowych wersach poeta, broniąc się przed szaleństwem („stracić bacze-
tie” to znaczy stracić rozum’), stara się rozpaczliwie wrócić do równowagi. Zdaje
obie bowiem sprawę, że to, co dyktuje zaślepiony żalem rozum, odbiera mu reszt-
:i wiary w sens ludzkiego życia.

ozw aiam y, podsumowujemy, piszemy

1 Wypisz z utworów Jana Kochanowskiego 3 zdania o charakterze sentencji. Udowodnij

ch uniwersalność.
3 Kogo nazywamy dziś „człowiekiem renesansu”? Jakich znasz współczesnych „ludzi
enesansu”? Podaj przykłady.
3 Napisz pracę na temat: Różne koncepcje Boga, świata i człowieka w poezji Jana Ro­
manowskiego.

Przykładowa interpretacja
 D Na podstawie twórczości Jana Kochanowskiego scharakteryzuj renesansową koncep­
cję człowieka. Jakie elementy tej koncepcji można uznać za aktualne?
B Oceń najważniejsze hasła epoki. Które z nich nadal są nośne? Uzasadnij swoją odpo­
wiedź.
B Na podstawie samodzielnie zgromadzonych informacji przygotuj sylwetkę wybranej
postaci renesansowego pisarza, artysty, myśliciela lub podróżnika. Jakie są ich zasługi dla
kultury europejskiej?
D Przygotuj pracę na temat: Renesansowy obraz dobrego obywatela.
B Kto jest bohaterem Trenów Kochanowskiego? Poeta czy Urszulka? Uzasadnij swoją
odpowiedź, przytaczając argumenty i cytaty z wybranych trenów.
B Co znaczyło sformułowanie „godność człowieka” w okresie renesansu, a co dziś?
EHCzy Treny można uznać za przykład renesansowego klasycyzmu? Uzasadnij swoją
odpowiedź.

178 Renesans

■
Wprowadzenie
Kryzys renesansu. Renesans kończył się w atmo­
sferze sceptycyzmu. Charakterystyczna dla huma­
nistów głęboka wiara w godność, wolność i moc
człowieka powoli zaczęła ustępować zwątpieniu.
Niezmierzone ambicje i namiętne dążenie do wie­
dzy i prawdy obróciły się w końcu przeciwko lu­
dziom. Rozpoczęty przez Lutra ruch reformacyjny,
dla którego impulsem były m.in. studia renesanso­
wych humanistów, zburzył bezpowrotnie jedność
świata chrześcijańskiego. W Europie końca XVI w.
religię trzeba było wybierać. Renesans rozbudził
świadomość wartości osoby ludzkiej, akcentując jej
wolność i godność. Na wolnego człowieka spadła
jednak nieuchronnie odpowiedzialność za decyzje
rozstrzygające o jego ostatecznym losie: zbawie­
niu bądź potępieniu. Pod koniec renesansu wiara
w możliwości człowieka była już mocno zachwiana
(widać to np. w wielu utworach Jana Kochanow­
skiego). Wolność wyboru stała się więc ciężarem
ponad ludzkie siły. Jak bowiem wybierać spośród
a
iiM ^ iaisaEasmgigma
wielu sprzecznych koncepcji i zwalczających się
poglądów? O sprawach religii dyskutowali wszy­
scy, ale nie było prawdziwych autorytetów.
Przemiany w nauce i filozofii. Kryzysowi religij­
nemu towarzyszyły gwałtowne przemiany w na­
uce. Odkrycia wybitnych uczonych, takich jak Ko­
pernik czy Włoch Galileusz (właśc. Galileo Galilei,
1564-1642), śmiałe koncepcje filozofów (np. po­
chodzącego z Italii Giordana Bruna, 1548-1600),
który za swe poglądy został oskarżony o herezję
i spalony na rzymskim placu Campo dei Fiori), re­
wolucyjne wynalazki usprawniające ludzkie zmy­
sły (np. luneta, mikroskop) - wszystko to podwa­
żyło ostatecznie tradycyjny, uporządkowany obraz
skończonego świata, którego centrum stanowi Zie­
mia. Pojawiła się niepokojąca myśl: a może świat jest
nieskończony, jak twierdził np. Giordano Bruno.
Jeśli zaś istniejemy w nieskończoności, to wszystko
jest niepojętym chaosem, ponieważ nieskończo-
Kościół II Gesu [dżezu] w Rzymie,
proj. Giacomo Barozzi da Vignola [dżiako-
mo barocci da wińjola] (1568). Kościół
II Gesu (wł. 'Jezusa') to manifestacja
potęgi zakonu jezuitów, świątynia, której
kształt architektoniczny jest podpo­
rządkowany propagandzie wiary. Mo­
numentalna i prosta fasada nie zdradza
bogactwa wnętrza. Nad skrzyżowaniem
naw wznosi się kopuła. Przestrzeń przed
ołtarzem otwiera się więc w górę, w nie­
skończoność, do nieba, co sygnalizuje
wpadający do środka przez niewielką
latarnię (czyli nadbudówkę na szczycie
kopuły mającą liczne okienka) promień
świata. Ołtarz, jak scena teatralna,
widoczny jest z każdego miejsca. Z nawy
głównej pod ciężkimi arkadami można
przejść do bogato dekorowanych kaplic.
ność nie tylko nie daje się objąć umysłem, lecz tak­
że nie ma w niej żadnego porządku.

Racjonalizm. Lekarstwem na niepokoje epoki stał

się racjonalizm Kartezjusza. René Descartes [de-
kart] (1596-1650), zwany też Kartezjuszem, to
najwybitniejszy filozof XVII w. Odrzuciwszy całą
wiedzę opartą na zmysłach, Kartezjusz poszuki­
wał nowego fundamentu poznania. Uznał wresz­
cie, że z faktu myślenia wynika niezbicie istnienie
człowieka; ta idea zawiera się w słynnej karte-
zjańskiej sentencji Cogito ergo sum (łac. ‘Myślę,
więc jestem’). W miejsce dawnego podziału na
rzeczy żywe i martwe wprowadził nowy: na pod­
miot i przedmioty. Cechą podmiotu jest myślenie,
przedmiotów zaś rozciągłość (tzn. zajmują one ja ­
kieś miejsce w przestrzeni, czyli można potrakto­ Kościółśw. Piotra i Pawła w Krakowie (1605-1619),
wać je na sposób matematyczny, np. zważyć, zmie­ proj. Giovanni Trevano. Na wzór słynnej świątyni II Gesii powstało
w Europie wiele kościołów. Do najpiękniejszych należy krakowski
rzyć). Całą naukę należy więc oprzeć na rozumie.
kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, przewyższający nawet
Kartezjusz był racjonalistą. Racjonalizm (od łac.
oryginał subtelnością form. W tej świątyni został pochowany
ratio ‘rozum’) to pogląd filozoficzny polegający na najbardziej znany polski jezuita - Piotr Skarga.
uznaniu absolutnego prymatu rozumu w procesie
poznawania świata, oparty na najbardziej rozumo­
wej, najpewniejszej wiedzy - matematyce. niem się renesansowego optymizmu uporządko­
wana, klasyczna sztuka coraz mniej odpowiadała
Mikroskop i teleskop chaotycznej wizji rzeczywistości. Pierwsze oznaki
przemian pojawiły się w kolebce renesansu - Italii.
Na przełomie XVI i XVII w. uczeni skonstruowali Z pozoru zmieniło się początkowo niewiele. Nadal
C~-~ pierwsze teleskopy i mikroskopy. Te proste w grun­
cie rzeczy urządzenia zmieniły całkowicie ludzkie
obowiązywały wzorce starożytne, nikt nie odrzucał
j—1 widzenie świata. Na niebie odkryte zostały nowe założeń renesansu, ale powierzchowne naśladowa­
gwiazdy, a w kropli wody - nieznane wcześniej or­ nie klasycyzmu łączyło się stopniowo z odejściem
ganizmy. Wszechświat rozszerzył się nagle aż do od jego ducha. W formach klasycznych artyści
___ _ nieskończoności.
usiłowali bowiem wyrazić niepokój, niepewność
i niewiarę w możliwości człowieka. Stopniowo ba­
Pojęcie i ramy czasowe baroku. Ten niespokojny rok przekształcał się w odrębny, opozycyjny wobec
okres kryzysu intelektualnego i sporów ideowych, klasycyzmu styl artystyczny.
w których pogrążyła się ówczesna Europa, na­
zwano później barokiem. Jest to epoka w historii Kontrreformacja. Reakcją Kościoła na ruchy re­
kultury trwająca od połowy XVI stulecia do koń­ formatorskie i kryzys intelektualny w Europie był
ca XVII w. W Polsce tendencje barokowe pojawiły sobór w Trydencie (1545-1563), który usiłował
się bardzo wcześnie (już w ostatnim ćwierćwieczu wprowadzić porządek w kwestiach wiary, formu­
XVI stulecia) i trwały znacznie dłużej niż w innych łując niezwykle precyzyjnie oficjalną doktrynę
krajach kontynentu (do połowy XVIII w.). Nazwa katolicką. Był to początek kontrreformacji, wiel­
barok wywodzi się bądź od portugalskiego okreś­ kiego ruchu zmierzającego do odnowy Kościoła,
lenia perły o nieregularnym kształcie, bądź też od skierowanego zarazem przeciwko różnowiercom.
terminu oznaczającego w dawnej logice rodzaj Głównymi szermierzami kontrreformacji byli jezu­
niepoprawnego rozumowania. Wraz ze załama- ici, zakon założony w 1534 r. przez hiszpańskiego

Wprowadzenie 181
 dzieży. W tym cełu zorganizowali sieć szkół, która
objęła całą ówczesną Europę. Nazywano je kolegia­
mi. W pracy duszpasterskiej wykorzystywali różne,
czasem kontrowersyjne metody, by pozyskać wier­
nych. Do Polski przedstawiciele tego zakonu przy­
byli w połowie XVI w., a pierwsze kolegium jezuic­
kie na ziemiach polskich powstało w 1564 r.

Sztuka i kontrreformacja. Ważnym orężem w dzia­

łalności zakonu była sztuka. Protestanci odnosili
się nieufnie do malarstwa, rzeźby i wszelkich
ozdób w świątyniach, widząc w nich rodzaj za­
kazanego w Starym Testamencie bałwochwalstwa
(tzn. oddawania czci jakimś wykonanym przez lu­
dzi wizerunkom, a nie jedynemu Bogu), kościoł)
jezuickie zaskakiwały zaś bogactwem form archi­
tektonicznych i obfitością wystroju wnętrza. Sztu­
ka jezuicka miała olśniewać, porywać i przyciągać
widzów. Nie mniejszym zainteresowaniem zakor
darzył poezję i dramat. W kolegiach jezuickich
uczono pisania pobożnych wierszy i organizowa­
no liczne, podporządkowane celom dydaktycznyrr
przedstawienia.

Cechy stylu barokowego

Kościół 5an Carlo aile Quattro Fontane (1638-1641) w Rzymie, Niepokój. Sztuka barokowa wywołuje u widza, czy­
telnika lub słuchacza wrażenie niepokoju.
proj. Francesco Borromini. W architekturze baroku ceniona jest
Ruch, Jeśli sztuka renesansu jest statyczna, to w ba­
szczególnie linia krzywa. Fasada kościoła Borrominiego faluje i pły­
roku, jak napisał jeden z badaczy, „wszystko leci,
nie, jest niemal nierzeczywista, choć wykuta w twardym kamieniu.
płynie i zmienia się” .
Fantazyjnie powyginane linie, kapryśny rytm wypukłych i wklęsłych Nieład. W miejsce klasycznego porządku pojawia —
powierzchni, owalny medalion u szczytu - wszystko to wygląda na się wrażenie chaosu.
żart z praw geometrii. Świątynia łudzi ludzki wzrok: z jednego punktu Skomplikowanie. Barok lubi formy trudne, skompli- ‘
obserwacji wydaje się ogromną, monumentalną budową, z drugiego kowane. —
- miniaturowym cackiem. Niejasność. Skomplikowana barokowa kompozycja
wymaga wysiłku od odbiorcy, zmusza go do namy-
słu nad sensem dzieła.
Indywidualizm. Klasyczne dążenie do wartości ogól- —
szlachcica św. Ignacego Loyolę. Głoszona przez nych i pewnych zastąpione zostaje przez prawdy in­
nich idea absolutnego posłuszeństwa i wyrzecze­ dywidualne.

nia się wolności miała być uniwersalnym lekiem Dysharmonia. Artyści barokowi dążą do ujawnienia
nowego porządku świata, który polega na podkre- “
na wszystkie wątpliwości trapiące ludzi tej epoki. śleniu przeciwieństw.
W pierwszym okresie swojej działalności jezuici Zmysłowość. Sztuka baroku działa przede wszyst­
wyróżniali się wysokim poziomem intelektualnym. kim na zmysły odbiorcy, chce olśnić bogactwem —
Szczególną troskę przywiązywali do edukacji mło­ form i ozdób.

Barok
 Człowiek wobec nieskończoności
Dylematy ludzi baroku. Rozpad tradycyjnego,
uporządkowanego obrazu świata skłaniał do roz­
ważań nad naturą ludzką i stosunkiem człowieka
do Boga. „Czym jest człowiek w nieskończoności?”
- pytał francuski filozof Blaise Pascal [blez paskal].
Przecież tym, co go wyróżnia, jest tylko świadomość
własnej słabości i nędzy. Słynne stało się porówna­
nie Pascala: „Człowiek to tylko trzcina, najwątlej sza
w przyrodzie, ale trzcina myśląca”. Wiemy, że mu­
simy umrzeć, ale nie rozumiemy, czym jest śmierć
i co nas potem czeka. Wierzymy w istnienie Boga,
ale nigdy nie poznamy jego natury. Tam, gdzie za­
czyna się wiedza, kończy się bowiem wiara.
Blaise Pascal
__— _______________________________________
Blaise Pascal (1623-1662) to wybitny francuski ma-
tematyk, fizyk, filozof i pisarz. Oprócz poważnych
odkryć naukowych (np. sformułowanie podstaw
-—~ rachunku prawdopodobieństwa i rachunku różnicz­
kowego, wynalezienie pierwszej maszyny matema-
5 - ~ tycznej) pozostawił po sobie słynne Myśli, na które
składają się krótkie, często przybierające formę sen-
- : tencji, refleksje na temat Boga, człowieka i świata.
Teksty
Mikołaj Sęp-Szarzyński
Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego
Ehej1, jak gwałtem obrotne obłoki2
I Tytan3 prętki4 lotne czasy pędzą,
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą5
Śmierć - tuż za nami spore czyni kroki.
1. C z ł o w i e k
Niepokoje epoki. Ludzie baroku, zagubieni w cha­
osie sprzecznych koncepcji religijnych, filozoficz­
nych i naukowych, przestali rozumieć nie tylko
otaczającą ich rzeczywistość, lecz także siebie. Na­
tura ludzka stała się dla nich równie zagadkowa jak
natura kosmosu. Człowiek baroku odkrywa w so­
bie wewnętrzne rozdwojenie, nieposkromioną
siłę namiętności, nad którymi nie umie zapanować
rozum. Niepokój przenika literaturę baroku. Nie­
pokój i lęk przed nieznanym.
Ciemność szaleństwa. Niepokojowi towarzyszy
pokusa szaleństwa. Niepewni własnych sił, obar­
czeni ciężarem wolności i odpowiedzialności, świa­
domi kryzysu tradycyjnych wzorców osobowych
i moralnych, ludzie baroku wybierają czasem ciem­
ność obłędu zamiast światła rozumu. Szaleństwo
może być ucieczką przed życiem, odpowiedzialno­
ścią za swoje czyny. Może też wyrażać bunt prze­
ciwko niezrozumiałemu i niesprawiedliwemu świa­
tu (zob. powieść Przemyślny szlachcic Don Kichote
z Manczy, dramaty Hamlet i M akbet).
'ehej - ach, biada
2obrotne obłoki - kręcące się sfery niebieskie
3Tytan - tu w znaczeniu: słońce
4 prętk
5a chciwa może odciąć rozkosz nędzą - tzn. chciwa śmierć
może przerwać rozkosze życia, zastępując je nędzą
wobec nieskończoności 183
 A ja, co dalej, lepiej cień głęboki
Mikołaj Sęp-Szarzyński Błędów mych widzę, które gęsto jędzą 6
M ikołaj Sęp-Szarzyński (ok. 1550-1581)
Strwożone serce ustawiczną żędzą,
należy do najwcześniejszych przedsta­ I z płaczem ganię młodości mej skoki.
wicieli baroku w literaturze europejskiej.
W młodości związany z protestantyzmem
O moc, o rozkosz, o skarby pilności7,
(studiował w Wittenberdze), nawrócił się
potem, prawdopodobnie pod wpływem
Choćby nie darmo były, przedsię szkodzą,
jezuitów, na katolicyzm. Ta głęboko prze­ Bo naszę chciwość8 od swej szczęśliwości
żyta decyzja odcisnęła piętno na całej jego
twórczości. Życie spędził na prowincji Własnej9 (co Bogiem zowiemy) odwodzą
(południowo-wschodnie tereny Rzeczy­
Niestałe dobra. O, stokroć szczęśliwy,
pospolitej). Prawdopodobnie odbył po­
dróż do Włoch, znał bowiem język w ło­ Który tych cieniów w czas10 zna kształt11 prawdziwy!
ski. Był przede wszystkim twórcą wierszy
religijnych, choć przypisuje mu się także
autorstwo cyklu erotyków.
~ ■ Wskazówki do analizy i interpretacji

6gęsto jędzą - często gryzą Świat Sępa-Szarzyńskiego. W ie rsze M iko ła ja S ę p a -S z a rzy ń -

7 pilności - zabiegi, starania sk ie g o zo sta ły w y d a n e d w a d zie śc ia lat po śm ie rci poety w z b io ­
8chciwość - pragnienie, wola rze Rytmy abo wiersze polskie (1601). Je st to je d e n z n a jw a żn ie j­
’ własnej - prawdziwej, właściwej szych to m ó w p o e tyckich w całej lite ra tu rze p o lskie j. Na kartach
10w czas - w porę tej n ie w ie lk ie j k sią żk i o d n a jd u je m y now ą, barokową już wizję
11kształt - postać
świata. M a je sta ty c zn y p o rzą d e k re n e sa n so w e g o ko sm o su (któ ­
ry zn a m y ch o ćb y z Hymnu Jan a K o ch a n o w sk ie g o ) w w ie rsza ch
S ę p a p rze ra d za się w ch ao s g w a łto w n y ch o b ro tó w ro zp ę d zo n e ­
go nieb a. Je d yn ym sta łym p u n ktem w e w sze ch św ie cie je st Bóg,
któ ry w p a ra d o k sa ln y sp o só b , ch o ć sam nieru ch om y, w s z y s t­
ko p o ru sza . W ie rsze z Rytmów... p rze n ik a n iep o kó j. Poeta p isze
w sp o só b sk o m p lik o w a n y i w ie lo zn a czn y. Jego so n e ty i pieśn i
w y ró żn ia ją się su ro w ym in te le k tu a lizm e m . To p o e zja p o jęcio w a
i lo giczn a , ale lo g ik a nie w ie d zie S ę p a do ro zw ią za n ia ta je m n ic
św ia ta . Poeta d zię ki niej u ja w n ia tylko n ie w ytłu m a cza ln e p a ra ­
d o k sy istn ie n ia .

Czas życia, czas grzechu. Sonet I ro zp o czyn a o b ra z w iru ją ce g o

s za le ń cz o nieb a, które je st p rze cie ż n a jsta rszy m i n a jw ię kszy m
lu d zkim ze ga re m . K a żd y obrót sfe ry n ie b ie sk ie j p rzy b liża c z ło ­
w ie ka do śm ierci. N ieb o p rzyp o m in a w ię c w c ią ż o u p ływ ają cym
c za sie i o n ieu ch ro n n ym końcu. S ę p -S za rz y ń s k i, poeta epoki,
która zw ą tp iła w czło w ie ka , w je g o m oc i dob ro, zd a je so b ie
sp raw ę , że p rzez całe ży cie b rn ie m y co raz głę b ie j w grze ch . Lu ­
d zie nie p o trafią bow iem o d ró żn ić w a rto ści p ra w d ziw y ch od p o ­
Frans Hals, Młodzieniec trzymający czaszkę
zo rn ych i w c ią ż d o k o n u ją złych w yborów .
(1626-1628), National Gallery, Londyn

Czytamy i interpretujemy

D W jaki sposób Mikołaj Sęp-Szarzyński D Z pierwszych dwóch wersów sonetu wypisz określenia
przedstawia upływ czasu? Zwróć uwagę na ruchu. Z czym kojarzy się Szarzyńskiemu ruch? Uzasadnij,
zawarte w pierwszej strofie symbole czasu oraz dlaczego poeta wybiera właśnie takie określenia.
towarzyszące im określenia. O Czym jest, według Sępa, ludzkie życie?

Barok
D Jaką postawę wskazuje poeta jako jedyną drogę do Boga? Jakie war
tości każe wybierać, a jakie odrzucać? Zwróć uwagę na sformułowanie
„niestałe dobra”. Co poeta do nich zalicza? Uzasadnij dlaczego.
D Wskaż w wierszu inwersje. Jaką funkcję pełnią w tym
utworze?

Sonet II. Na one słowa Jopowel:

„Homo natus de muliere, brevi
vivens tempore etc.”2
Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
Z boleścią, krótko tu na świecie żywię,
I to odmiennie3, nędznie, bojaźliwie,
Ginie, od słońca jak cień opuszczony.

I od takiego (Boże nieskończony,

W sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
Sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz 4 chciwie
Być miłowany i chcesz być chwalony.

Dziwne są Twego miłosierdzia sprawy.
Tym się cherubim (przepaść zrozumności5)
Dziwi zdumiały i stąd pała prawy
Płomień, serafini6 ,w szczęśliwej miłości.
Juan de Valdes Leal, Alegoria marnościmata (1650), Szpital Miłosierdzia, Sewilla.
Podobnie jak w literaturze, w sztuce baroku można dostrzec powrót motywów średnio­
wiecznych. Na obrazie hiszpańskiego artysty widzimy śmierć depczącą różne drogocen­
ne przedmioty. Upiorna kostucha kreśli przy tym w mroku grobowca kilka liter; In ictu
ocali (łac. 'w mgnieniu oka').

O święty Panie, daj, niech i my mamy7

To, co mieć każesz, i Tobie oddamy! Wskazówki do analizy i interpretacji

‘ Jopowe - Hiobowe; 2Homo natus... etc. (tac.) - Człowiek

urodzony z niewiasty, żyjąc czas krótki itd.; cytat z biblijnej
Księgi Hioba (14,1);3odmiennie - wśród odmian losu; ''jak­
miarz - niemal; 5zrozumność - mądrość;6cherubim... serafim
- hebrajskie nazwy chórów anielskich (cherubini uosabiali
mądrość Boga, a serafini Jego miłość);7daj, niech i my mamy
- Bóg żąda od człowieka chwały i miłości, człowiek może
jednak zadośćuczynić Jego żądaniom tylko wtedy, gdy otrzyma
te dary właśnie od Boga
Czytamy i interpretujemy
Religijne niepokoje człowieka baroku. W ie rsze M iko łaja
S ę p a -S z a rz y ń sk ie g o w y ra ża ją d u ch a now ej e p oki - b a ro ­
ku. Poeta w c ią ż p o d kre śla sła b o ść i g rze szn o ść c zło w ie ­
ka, ca łk o w icie u za le żn io n e g o od Stw órcy, któ ry u o sa b ia
w s ze lk ą d o sk o n a ło ść. Tym w ię k s za je st ta je m n ica n ie zro ­
zu m ia łe g o dla S ęp a zw ią zk u m ię d zy B ogiem i c zło w ie ­
kiem - d la c ze g o n ie sk o ń czo n a D o sk o n a ło ść chce, a naw et
żą d a c ze g o ś od isto t ta k n ę d zn ych ja k ludzie? W k ra cza ją c
w sferę tajem n icy, b a ro ko w i poeci ch ętn ie o d w o łu ją się
do paradoksów, tylko one m o gą bow iem o d d ać ich z a g u ­
bien ie w św iecie, w ą tp liw o śc i i niep o koje.

O Na podstawie pierwszej strofy wiersza powiedz,
jakie jest życie człowieka. Zwróć uwagę na nawiązania
do biblijnej Księgi Hioba.
B Jakie cechy Szarzyński przypisuje Bogu, a jakie
człowiekowi? Wypisz z tekstu określenia, które dotyczą
Boga. Jak myślisz, co podkreślają? Uzasadnij swoją
odpowiedź.
O Wskaż wers, w którym poeta najdobitniej wyraża
absolutne uzależnienie człowieka od Boga.
Styl Rytmów... Styl S ęp a daleki je st od k la syczn ych w zo r­
ców. Poeta b u d u je sk o m p lik o w a n e zd a n ia , s to su ją c szyk
przestawny (in w ersję ). C zę sto się g a te ż po przerzutnie.
M im o że k o n stru k cja w ie rsza (ro zw ija ją ce g o cytat z K s ię ­
gi H io b a) je st b a rd zo p rze m y śla n a , poecie nie za le ży
w ca le na ja s n y m i prostym w y ra że n iu sw o ich p oglądów .
C z y te ln ik m usi sam z m ozo łem s zu k a ć se n su w tych
sk o m p lik o w a n y ch i w ie lo zn a czn y c h w e rsa ch .

1. C z ł o w i e k wobec nieskończoności 185

O Na podstawie wiersza ustal, czego Bóg oczekuje od D Wyjaśnij puentę wiersza. Czy można ją określić jako para­
człowieka. doksalną? Uzasadnij.
O W jaki sposób poeta podkreśla niezrozumiałość Bo­ □ Dlaczego poeta stosuje szyk przestawny oraz liczne prze-
żych wyroków? Zwróć uwagę na trzecią strofę. rzutnie? Jaki efekt chce w ten sposób osiągnąć? Możesz wy­
El Jaki obraz Boga i człowieka przedstawia Sęp-Szarzyń- brać z poniższych propozycji lub podać własne,
ski? Wnioski przedstaw w tabeli. wprowadza niepokój ■ podkreśla dystans Boga do człowieka
Bóg Człowiek
n wyraża tragizm ludzkiej egzystencji i uwydatnia skompliko­
wany charakter relacji człowieka z Bogiem ■ chce oddać obraz
Cele
świata i człowieka ■ podkreśla zmysłowy charakter tekstu
Wzajemne relacje
stara się zaskoczyć czytelnika ■ oddaje nastrój swoich czasów

~~ . Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy

Wskazówki do analizy i interpretacji
z szatanem, światem i ciałem1
Aluzje i cytaty. S za rzy ń sk i często rozpo czy-
p-t na sw o je w ie rsze od ja k ie g o ś cytatu lub Pokój - szczęśliwość, ale bojowanie
a lu zji czy to do B ib lii, czy to do p oezji a n ­ Byt nasz podniebny. On srogi ciemności
tyczn e j. Tak je s t i w tym so n e cie . Poeta
Hetman 2 i świata łakome3 marności
r -~ p rze k szta łc a i ro zb u d o w u je zn a n ą b ib lijn ą
O nasze pilno czynią zepsowanie4.
se n te n cję w d u ch u sw o jej e p oki. Chce przy
tym za sk o c zy ć czy te ln ik a n ie sp o d zie w a n y m
ro zw ią za n ie m , o ry g in a ln ą m yślą. Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!
Ten nasz dom - ciało, dla zbiegłych lubości5,
!— ■ Sens iycta. B a ro ko w e ży cie - „ b o jo w a n ie ” Niebacznie zajźrząc6 duchowi zwierzchności,
- t o nie tylko w a lk a z p o k u sa m i, lecz p rzede Upaść na wieki żądać nie przestanie.
w s zy stk im w a lk a i sam ym sobą. C zy czło­
w ie k m oże w niej zw ycię ży ć? C zy na tym
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
św ie cie m o żn a zaznać p ra w d ziw e g o p o k o ­
ju ? P o e ta m noży w ą tp liw o śc i, a ich ro zw ią ­
Wątły, niebaczny7, rozdwojony w sobie?
za n ie m nie je s t ża d n a w s k a z ó w k a , ja k żyć Królu powszechny, prawdziwy pokoju,
i ja k w alczyć, lecz go rąca, w y ra ża ją c a lu d zk ą
b e zra d n o ść prośba. Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie8
Będę wojował i wygram statecznie9!

'o wojnie naszej... - tytuł oraz Czytamy i interpretujemy

pierwsze dwa wersy nawiązują do
biblijnej Księgi Hioba (7,1)
2ciemności hetman - szatan
3łakome - wzbudzające pożądanie
4 pilno czynią zepsowanie - usilnie
starają się o naszą zgubę
5dla zbiegłych lubości - z powodu
przemijających rozkoszy
6zajźrząc - zazdroszcząc
'niebaczny - nieostrożny
8 przezpiecznie - bezpiecznie
’ statecznie - pewnie
D Znajdź odpowiedni werset Biblii, do którego nawiązał w swoim wierszu Mikołaj Sęp-
-Szarzyński. Jak poeta przekształcił biblijną sentencję? Jaki efekt uzyskał dzięki temu
przekształceniu?
□ Kto zagraża człowiekowi? Uzasadnij, dlaczego jego wrogowie są tak niebezpieczni.
Czy kolejność, w jakiej zostali przywołani, ma znaczenie?
U Jaki obraz człowieka wyłania się z sonetu IV? Zinterpretuj cytat: „Wątły, niebaczny,
rozdwojony w sobie”.
□ Na podstawie wiersza wyjaśnij, dlaczego człowiek nie może na ziemi zaznać pokoju
i szczęścia.
D Wypisz z sonetu określenia dotyczące Boga. Kim dla człowieka jest Bóg? Zwróć uwagę
na ostateczny cel człowieka.
Q Wskaż w tekście przerzutnie, inwersję, paradoksy Określ ich funkcję w kreowaniu
obrazu świata i człowieka.

Barok
D Podaj 3 argumenty świadczące o tym, że utwór Szarzyńskiego można zaliczyć do
poezji religijnej.
D Narysuj plakat będący graficzną ilustracją poruszanych przez poetę problemów.
Wykorzystaj wybrany przez siebie cytat z wiersza.

Plac św. Piotra w Rzymie (1656-1667), proj. Gianlorenzo Bernini

Baldachim z Bazyliki św. Piotra

w Rzymie, proj. Gianlorenzo Bernini.
Delikatne, niepokojąco skręcone
spiralne kolumny jakby wbrew
prawom fizyki podtrzymują impo­
nujący dach nad grobem św, Piotra
i tronem papieży. Fragment dekoracji Berniniego z kościoła
św. Piotra w Rzymie. Ulubionym motywem
dekoracyjnym baroku były putta, czyli skrzy­
Wnętrze kościoła św. Anny w Krakowie dlate postaci dziecięce.

1. C z ł o w i e k wobec nieskończoności 187

 Daniel Naborowski
Daniel Naborowski
* Krótkość żywota
Daniel Naborowski (1573-1640) był bodaj najbardziej
wykształconym spośród twórców epoki baroku. Przez Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
12 lat przebywał na różnych europejskich uniwersyte­
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
tach, gdzie studiował pod kierunkiem znakomitych uczo­
nych (w Padwie np. pobierał lekcje u Galileusza). M ówił Krótka rozprawa: jutro - coś dziś jest, nie będziesz,
swobodnie po włosku, francusku i niemiecku, znał łacinę A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz;
i g rekę. Ż y c ie s p ę d z ił ja k o n a d w o r n y m e d y k i d y p lo m a ta
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot
w służbie kalwińskiej gałęzi rodu Radziwiłłów (sam poeta
[ludzki słynie1.
był tego wyznania). Twórczość poetycka stanowiła tylko
margines jego zajęć. Niedrukowana w XVII w. przetrwała Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie, .
d o n a sz yc h c z a s ó w w rę k o p isa c h . Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi,
Z którego spadł niejeden, co na starość godzi2.
“ Wskazówki do analizy i interpretacji Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, nieboże;
Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może
Poezja kultury. Daniel Naborowski należał do inte­ Nazwań być czwartą częścią mgnienia; wielom była
lektualnego nurtu poezji XVII stulecia, określanego
Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.
czasem mianem manieryzmu. Byt twórca, Który po­
ruszał się w zamkniętym świetle kultury. Nie próbo­
w a ł n a w e t o p is y w a ć rz e c z y w is to ś c i, b a w ił s ię ty lk o
uczonymi aluzjami do starożytnej poezji i mitologii,
'dźw ięk, cień... żywot ludzki słynie - tzn. żywot ludzki słynie jako
popisywał się wykształceniem I erudycją. Naborow-
dźwięk, cień...;2na starość godzi - tzn. myśli, że dożyje starości
5KI jest prawdziwym mistrzem w budowaniu wiersza
(p o d ty m w z g lę d e m b y ł w z o re m d la Ja n a A n d rz e ja
Morsztyna, zob. s. 212). Jego utwory są niesłychanie
logiczne I uporządkowane. Był też bardzo wrażliwy
na brzmienie słowa. Z niezrównaną biegłością stoso­
wał wymyślne instrum entacje głoskowe. Wirtuoze­
ria formalna i artystyczne bogactwo wierszy Nabo-
rowskiego ukrywają jednak tragiczną świadomość:
poezja jest bezradna wobec niezrozumiałego świata.
Poeta odwraca się z lękiem od chaotycznej rzeczywi­
stości, nie chce już jej przekształcać ani porządkować,
unika łatwego dydaktyzmu. Zabawia jedynie czytel­
nika swoją władzą nad słowami. Chaosowi świata
p rz e c iw s ta w ia p re c y z y jn y p o rz ą d e k w ie rsz a .

Tajemnica czasu. Według starożytnych koncepcji fl-

"T Z I lozoflcznych czas był formą ruchu. Potwierdzały to
zarówno obserwacje nieba, jak i coraz popularniej­
sze w XVII w. mechaniczne zegary. Z trzech sfer cza­
su (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) najbar­
dziej problematyczna dla baroku była teraźniejszość.
Cokolwiek uczynimy, wypowiemy czy pomyślimy,
jest już w przeszłości. Czas dla ludzi tej epoki pędził
----- - z oszałamiającą szybkością, a wraz z nim przemijało
ludzkie życie.

Ekonomia stylu. Wiersz Naborowsklego jest bardzo

' — starannie opracowany stylistycznie. Nie pada tu ani
jedno zbędne słowo. Poeta posługuje się przede
wszystkim wyliczeniem, antytezą I symbolem. Utwór
należy do arcydzieł elitarnej poezji kultury, wyraża-
■ jącej w bardzo oszczędny sposób wszystkie najważ-
___ niejsze problemy epoki. Taniec śmierci z kościoła oo. Bernardynów w Krakowie (ok. 1650)

I M ü
Czytamy i interpretujem y

B Czym jest według Naborowskiego czas? W jaki sposób poeta charakteryzuje jego na­
turę?
El Wskaż w trzecim i czwartym wersie utworu antytezy. W jakim celu zostały one zasto­
sowane?
O Opisz symbole ludzkiego życia zawarte w wersie piątym. Co je łączy? Zwróć uwagę
zarówno na ich sens, jak i brzmienie.
E3 Wyjaśnij puentę utworu.

M o tyw y vanitas

W literaturze I sztuce baroku często pojawiają

się motywy vanitas. Określamy tak różne lite­
rackie i plastyczne symbole kruchości ludzkie­
go istnienia. Może to być na przykład bańka
na spienionej wodzie, dym rozwiewany przez
wiatr, dopalająca się świeca lub szklana klep­
sydra. Nazwa tego motywu wywodzi się od
fragmentu biblijnej Księgi Ekiezjastesa: „Vani­
tas vanitatum et omnia vanitas” (łac. „Marność
nad marnościami I wszystko marność").

Dialogi z tradycją, s. 228

Pieter Claesz, Martwa natura vanitas (1630),

Mauritshuis, Haga

Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy

Miguela de Cervantesa

Przewodnik po lekturze *u
ąj
Autor Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616) p rze ciw n ik a . D zię ki tale n to w i lite ra ckie m u tra fił na

! to je d e n n a jw y b itn ie jszy c h p rze d sta w icie li zło teg o

w ieku literatury h iszpańskiej (w ten sposób określa się
X V II stu le cie w k u ltu rze h isz p a ń s k ie j, okres, w któ ­
rym d zia ła ło w ie lu w y b itn y ch p isa rzy i artystów ).
d w ó r h isz p a ń s k ie g o k a rd y n a ła re zyd u ją ce g o w Italii.
C e rva n te s nie m iał je d n a k te m p e ra m e n tu d w o ra ­
“1
1
ka. W kró tce z a c ią g n ą ł się do w o jsk a i w z ią ł u d zia ł 1
w b itw ie pod Lep an to (1571), któ ra za d e c y d o w a ­

i W m ło d o ści był a w a n tu rn ik ie m i za w a d ia k ą , potem

zg o rzk n ia ły m b oh aterem , z tru d em w a lczą cym o k a ­
w a łe k ch le b a. C e rva n te s w y w o d ził się ze skro m n e j
ła o p o w strzy m a n iu na 100 lat e k sp a n sji tu re ckie j
w Eu ropie. C e rva n te s drogo o p ła cił to zw ycię stw o .
T rzyk ro tn ie p ostrzelon y, ze zg ru c h o ta n ą ręką sta ł
1
“1

ro d zin y szla c h e c k ie j. C z u ły na p u n k cie sw o je g o h o ­ się p ra k tyczn ie in w a lid ą . M im o to nie z a n ie c h a ł w o ­ 1

noru, ła tw o w d a w a ł się w spory. W e d łu g tra d y cji ja c zk i. S ch w y ta n y p rzez piratów , tra fił do loch ów 1
przyjm u je się, że m u sia ł u ch o d zić z H iszp a n ii, ś c ig a ­ w A lg ie rze , g d zie s p ę d z ił pięć lat. C h o ć o kale czo n y,
ny za u d zia ł w pojedynku , w którym o k a le czył sw ego czte ry razy p ró b o w a ł u cie czk i. Jego u d ręki za k o ń c zy li 1
1

1. C z ł o w i e k wobec nieskończoności 189

r
zakonnicy, w y k u p u ją c go z niew oli. P o w ró ciw szy do
r H iszp a n ii, C e rva n te s był p rak tyczn ie n ę d za rzem .
r Nie m iał ani m a jątku , an i m ece n asó w . M u sia ł s z u ­
r kać pracy, nie w y b rzy d z a ją c n aw e t na n a jg o rsze dla
r szla c h c ic a za ję cia . Przez p e w ien c za s był np. kró ­
r le w skim po b o rcą p o d atko w ym , co za p ro w a d ziło go
r d w u k ro tn ie do w ię zie n ia . S u k c e s Don Kichota nie
r p rzy n ió sł mu d o sta tk u , p o d o b n ie ja k i d ru k in n ych
r dzieł (poezji, n o w el, kom edii). M igu e l de C e rva n te s
u m a rł w nędzy i zapom nien iu .
r Data i okolic2ności powstania utworu. P ie rw ­
r sza część Don Kichota zo sta ła w y d a n a w roku 1605,
r d ru g a za ś d zie się ć lat p óźn ie j. T ra d y c y jn ie p rzyjm u je
r się, że C e rva n te s ro zp o czą ł p isa n ie sw o je g o d zie ła
r w w ię zie n iu , za p e w n e w 1602 r. Być m oże p o m y sł
r tej p rze śm ie w cze j o p o w ie ści p rzy sze d ł mu do g ło w y
pod w p ływ e m o so b isty ch p rze żyć - szla c h e tn e i h o ­
r n o ro w e p o stę p o w a n ie nie przyniosło b o w iem p isa­
rzow i p o w o d ze n ia. D ru g ą część n a p isał i w y d a ł pod
r k oniec ży cia (1615), o burzo ny na lite ra ckie fa łs z e r­
stw o - ktoś o p u b lik o w a ł b o w iem p od ró b kę d a lszy ch
r
d zie jó w R ycerza S m ę tn e g o O b licza .
r
r Rozdział III: R ad y G o sp o d a rza . Z b ro jn e czu w a n ie .
r Źródła. H isto ria Don Kichota je s t p a ro d ią n ie z w y ­
kle p o p u la rn y c h w o k re sie b a ro k u ro m a n só w , które
r
p o w ie la ły p rze b rzm ia łe , ry c e rsk ie id e a ły ś re d n io ­
r w ie cza .
r
r
Najważniejsze postacie Księgi pierwsjef
r
Don Kichota - chudy, w y so k i, p ię ćd zie się cio le tn i
r
szla c h c ic , w ie lb ic ie l ro m a n só w rycerskich ; n ap raw d ę
r
n a zy w a ł się Q u ija d a , Q u e sa d a lub Q u ejan a ; zg u b iło
go za m iło w a n ie do literatu ry; n a jp ie rw ch cia ł zo sta ć
r rycerzem , potem za ś sie la n k o w ym p a sterze m .
r Sanczo Pansa - w ie rn y g ie rm e k Don K ich o ta; mały,
r gruby, w iecznie głod n y chłop z M anczy; choć je st u o so ­
r bien ie m zd ro w e g o ro zsą d ku , ła tw o u lega m rzon kom
r s w o je g o pana; je g o m arze n iem je st rzą d ze n ie w ła s ­
r ną w y sp ą , którą o b ie ca ł mu Don Kich ote.
r Dulcynea z Toboso - p rosta, szp e tn a c h ło p k a, któ ­
r ra w w y o b ra źn i Don K ich o ta sta je się n a jp ię k n ie jszą
r z n ie w ia st i p a n ią je g o serca.
r na w a lka . Z a g in io n y rękopis.
Ponadto: Proboszcz, Balwierz, Gospodarz, dziewki,
kupcy, mnisi, chłopi, pachołkowie.
Konstrukcja Don Kichote sk ła d a się z d w ó ch części.
P ie rw sza , na w zó r rycerskich rom an só w , p o d zie lo n a
je s t na czte ry k się g i o b e jm u ją ce 52 ro zd ziały. D ru ga
sk ła d a się z 74 ro zd zia łó w . A u to r nie tylko o p o w ia d a
h isto rię b oh atera, lecz ta k że k o m e n tu je sw o je d z ie ­
ło, p o w o łu ją c się na fikcyjn e źró d ła. W d ru gie j części
Don Kichota b o h ater sp o ty k a p o stacie, które p o zn a ły
go z lektu ry czę ści p ie rw sze j, a w ie le je g o p rzygó d to
in sc e n iza c je p rzyg o to w a n e p rzez c y n iczn ych w ie lb i­
cieli R ycerza S m ę tn e g o O b licza , b a w ią cy ch się je g o
n a iw n ą p ro sto d u szn o ścią . Don Kichote je st bow iem
ta k że ro m a n se m , p o d ejm u jącym te m a t sto su n k u
m ię d zy życie m i literatu rą.
Synopsis Księgi pierwszej
Rozdział I: P o zn a je m y b o h atera . S z a lo n y plan Don
K ich o ta. P rzyg o to w a n ia do w ypraw y.
Rozdział II: W p o s zu k iw a n iu przygod y. C zy to z a ­
m ek, czy zw y k ły za ja zd ? D zie w k i c zy Dam y? G o sp o ­
d a rz czy K a szte la n ?
Don K ich o te i m ulnicy. P a so w a n ie na rycerza.
Rozdział IV; P ie rw sza p rzygod a: ch ło p i p acho łek.
N a iw n o ść Don K ich ota. Złe sku tk i d ob rych u czynków .
Don K ich ote i kupcy. Kto je st n a jp ię k n ie jszą d zie w icą
na św iecie. U p ad e k R o syn a n ta. Kije od m ulnika.
Rozdział Vs M yśli Don K ich o ta. M iło sie rn y w ie śn ia k .
Don K ich o te w ra ca do dom u . Jak u rato w ać sza lo n e ­
go szla ch cica ? P la n y p ro b o szc za i b a lw ierza .
Rozdział VI: Przegląd lite ra tu ry ryce rskie j. R zeź n ie ­
b e zp ie czn y ch k sią że k . C o zro b ić z Calateą C e rva n -
tesa?
Rozdział VII: M ajaki D on K ich o ta. G d zie zn ik n ę ła
ko m n a ta z k sią żk a m i? Don K ich o te zn a jd u je g ie rm ­
ka. R o zm o w a rycerza z g ie rm k ie m . W y sp a S a n c za
Pansy.
Rozdział VIII: B itw a z o lb rzy m a m i. Don K ich o te p o ­
k o n a n y p rze z w ia tra ki. R o zsą d e k S a n c za . Don K ic h o ­
te i m n isi. W a lka z d ia b ła m i. B aty d la S a n c za . Don
K ich o te i dam y. P o je d yn e k z B isk a jc zy k ie m . P rzerw a ­

[Don Kichote wyrusza na wyprawę rycerską]

W pewnej miejscowości Manczy, której nazwy nie mam ochoty sobie przypo­
minać, żył niedawno temu pewien szlachcic, z tych, co mają kopię w tulei, staro­
dawną tarczę, chudą szkapę i gończego charta. Garnek bigosu, w którym więce
było chabliny1 niż barana, sałatka mięsna prawie co wieczora,
w sobotę „żałosne szczątki” soczewica w piątek, a w niedzie­
lę gołąbek jakiś na dodatek - pochłaniały trzy czwarte jego
mienia. Reszta szła na kaftan z przedniego sukna, aksamitne
hajdawery2 odświętne i takież ciżmy3, zaś w dnie powszednie
przyodziewał się w bardzo przedni4 samodział5. W domu
swym miał gospodynię, której czterdziestka minęła, siostrze­
nicę, która dwudziestki jeszcze nie dosięgła, oraz pachołka do
robót w polu i koło domu, który zarówno konia kulbaczył6,
jak ogrodniczym nożem władał. Szlachcic nasz zbliżał się do
pięćdziesiątki; silnie zbudowany, suchy, chudego oblicza, lubił
wczas wstawać i był wielkim miłośnikiem łowów. [... ]
Otóż wiedzieć wam trzeba, że ów szlachcic, w chwilach kie­
dy nic nie miał do roboty (co zdarzało się przez większą część
roku), wczytywał się w księgi rycerskie z takim zapałem i lu­
bością, że o polowaniu zgoła zapominał oraz gospodarkę swej
włości zaniedbywał; zaciekawienie to i zapamiętanie do tego
stopnia doszły, że sprzedał liczne morgi ziemi ornej, byle za­
kupić do czytania księgi rycerskie, i znosił do domu wszystkie,
jakie tylko mógł dostać. [... ]
Krótko mówiąc, tak się zapamiętał w swej lekturze, że na
czytaniu trawił całe noce, od zmierzchu do świtania, i całe dni,
od świtu do zmierzchu; dlatego też i z braku snu, a zbytku czy­
tania, tak mu mózg wysechł, że wreszcie rozsądek utracił; na­
bił sobie wyobraźnię tym wszystkim, co w książkach wyczytał. Honoré Daumier, Don Kichot (1868 1870),

[...] Tak sobie wbił do głowy, że cała ta wyczytana machina Nowa Pinakoteka, Monachium

onych sennych majaczeń jest prawdą, iż nie było już dlań pew­
niejszych dziejów na świecie. [...]
W rezultacie, rozum straciwszy, wpadł na najdziwniejszy pomysł, jaki by kie­
1 c h a b lin y - t u ; flaki
dykolwiek w świecie największemu szaleńcowi przyszedł do głowy. Uroił sobie, 2hajdawery - szerokie spodnie
że stosowne i konieczne jest dla blasku jego sławy oraz dla służby państwu zostać a ciżmy - buty
U p rz e d n i — doskon ały
błędnym rycerzem, wyruszyć w szeroki świat, konno i zbrojnie w poszukiwaniu
5 samodział - gruby mate
przygód i dokonywać tych wszystkich czynów, jakich dokonują błędni rycerze, 6Konia Kulbaczył - zakładał Koniowi
o których czytał; naprawiając wszelkiego rodzaju krzywdy, narażając się na przy­ siodło (kulbaka Ło rodzaj siodła)
gody i niebezpieczeństwa i wychodząc z nich zwycięsko, zdobyć imię nieśmier­
telne i sławę.
(Przełożyli Anna Ludwika Czerny i Zygmunt Czerny)

W skazówki do analizy i interpretacji

Początki nowożytnej powieści. W cza sa ch C e rva n te sa Żywioł parodii. C e rva n te s byt św ia d k ie m u p a d ku

p o w ie ści nie cen io n o zb yt w yso ko . D y sk u to w a n o n a ­
w et, czy p o w ie ść to lite ratu ra. T ra k to w a n o tę form ę
ja k o rodzaj ja rm a rc zn e j ro zryw ki, n ie g o d n e j p ra w d zi­
w e go p isa rza . Byt to okres a b so lu tn e j d o m in a cji poezji.
Być m oże w ła śn ie d late go C e rva n te s nie d o c ze k a ł się
za ży cia n a le żn e g o mu u zn a n ia.
e to su rycerskie go . O ficja ln ie w c ią ż o d w o ływ a n o się
do d a w n ych w zo rcó w i do w a rto ści, ta k ich ja k honor,
m ęstw o, b e zin te re so w n o ść, ale życie szy b k o w e ry fik o ­
w a ło te ideały. O p o w ie ści o rycerzach , które n ie g d yś
(np. w epoce śre d n io w ie cza ) b yły a d re so w a n e do e li­
ta rn e g o c zy te ln ik a lub słu c h a cza , w epoce C e rva n te sa

1. C z ł o w i e k wobec nieskończoności
u; iü i u, y, 'i, si; 4 11, 1 1 n
sta ły się d o m e n ą lite ra tu ry p o p u la rn ej. P o w sta w a ły
w ó w c za s n ie zliczo n e h isto rie o sła w n y ch b łę d n ych ry­
c e rza ch , które co raz b a rd zie j o d d a la ły się od rze czy w i­
sto ści. C e rva n te s, b ystry o b se rw a to r św ia ta , d o strze g ł
w ie lk ie m o żliw o ści tw ó rcze g o w y k o rzy sta n ia tych o p o ­
w ie ści. Jego p o m ysł był g e n ia ln ie prosty; co sp o tk a ło b y
czło w ie ka , któ ry na p o c zą tku X V II w. p o tra k to w a łb y na
serio to, co n a p isa n o w ro m a n sa ch rycerskich ? Jakie
b yłyb y sk u tk i ko n fro n tacji d a w n y ch id e a łó w z życie m ?
By o d p o w ie d z ie ć na te p yta n ia, p isa rz sp a ro d io w a ł
fo rm ę p o p u la rn ych o p o w ie ści rycerskich , za le g a ją c y c h
ja rm a rc zn e s tra g a n y z k sią żk a m i.
Bohater. C e rv a n te s o k re śla Don K ic h o ta ja k o s z a le ń ­
ca. A le c zy życie zg o d n e z ryce rsk im i id e a ła m i je s t n a ­
praw dę sza le ń stw e m ? Kto ta k n a p raw d ę je st sza lo n y:
Don K lch o te c zy św iat, w którym id e a ły nie są ju ż w a ż ­
ne? h isto ria R yce rza S m ę tn e g o O b licza je st za ra ze m
k o m iczn a i tra g iczn a .
Tajemnica hiszpańskiego ducha. Don Kichote u ch o d zi
za n a jw a żn ie jsz e d zie ło n a p isa n e po h isz p a ń s k u . W e ­
d łu g w ie lu bad aczy, C e rva n te so w i u d ało się u ch w ycić
d u ch a H is zp a n ii. S ły n n a para b oh ateró w , Don K ic h o ­
te i S an czo , sym b o lizu je z je d n e j stro n y d u m ę i hon or
H iszp a n ó w , z d ru gie j za ś ich p rzy zie m n o ść i p o s p o li­
to ść. D zie ło C e rv a n te sa m a je d n a k p rzed e w s zy stk im
c h a ra k te r u n iw e rsa ln y: m ów i o n ie u ch ro n n y m k o n flik ­
cie m ię d zy p ro zą ży cia a w z n io sły m i id ea łam i.
Powieść o roli literatury. Don Kichote za w ie ra ta k że
ro zw a ża n ia na te m a t literatury. C zym je st lite ra tu ra
w lu d zk im życiu ? Jaki je st sto su n e k lite ra tu ry do życia?
W d zie le C e rva n te sa p o jaw ia się w y ra źn y wątek auto-
tematyczny. P isa rz z p o zo ru baw i się o p o w ia d a n ie m ,
m ie sza lite ratu rę i życie , by - ja k b y m im o ch o d e m -
sta w ia ć w a żn e p yta n ia, a k tu a ln e d la p iszą cych i c z y ta ­
ją c y c h ta k że d zisia j.

Czytamy i interpretujemy

Pytania i polecenia do fragmentu

KI W jaki sposób autor charakteryzuje bohatera w cytowanym fragmencie powieści?
O W sk a ż źród ła szaleństw a D o n K ich o ta.
O Jak narrator ocenia ulubione lektury Don Kichota? Jaki jest jego stosunek do bohatera?
□ Wskaż w tekście fragment zawierający skrócony kodeks postępowania rycerskiego.
Czy jest on rzeczywiście „szalony”?

Pytania i polecenia óo Księgi pierwszej

□ Czy Don Kichote jest szaleńcem? Uzasadnij swoją odpowiedź, podając pięć argumen­
tów rzeczowych.
B Omów wybraną przygodę Don Kichota.
|] Jakie są efekty szlachetnych czynów Don Kichota? Podaj kilka przykładów.
D Czy Don Kichote to powieść fantastyczna, czy realistyczna? Uzasadnij odpowiedź.
Q Czego można się dowiedzieć z Don Kichota o życiu w Hiszpanii na początku XVII w.?
□ Przygotuj charakterystykę Sancza. Jaką rolę postać ta odgrywa w utworze?
E l Jaki jest świat, po którym wędruje bohater?
□ Według niektórych badaczy Don Kichote to książka okrutna. Czy zgadzasz się z tą
opinią? Uzasadnij.
El Wskaż w tekście fragmenty, w których narrator wypowiada się na temat literatury.
Jaki jest, zdaniem Cervantesa, stosunek literatury do życia?
ES Czy literatura powinna wyznaczać ideały, czy też przedstawiać rzeczywistość? Rozważ
tę kwestię, odwołując się do znanych ci książek.
EH Wyobraź sobie, że spotykasz swojego ulubionego bohatera literackiego. Jak odnalazłby
się on w naszej rzeczywistości?
ES Jakie typy komizmu znajdujesz u Cervantesa? Skorzystaj z informacji na s. 196.
m W jaki sposób pisarz sygnalizuje swój stosunek do opisywanych przygód Rycerza
Smętnego Oblicza?

Barok
Komentarz

Vladim ir Nabokov (1899-1977)

Tekst Nabokova dotyczy niekonsekwentnego stosunku Cervantesa - wybitny pisarz pochodzenia
do romansów rycerskich, których parodią są przygody Don Kichota. rosyjskiego, tworzący przede
W świetle tych obserwacji bardziej zrozumiała staje się postać Rycerza wszystkim w języku angiel­
Smętnego Oblicza - zarazem śmieszna, patetyczna i tragiczna. skim; wykładowca literatury
na amerykańskich uniwersy­
tetach.

V lad im ir N abokov
[Rycerskie księgi]
[1] O modzie na romans rycerski w Hiszpanii pisano jako o swego rodzaju pladze
społecznej, którą należało tępić i którą, co się podkreśla, Cervantes również tępił
- i zniszczył do cna. Ja odnoszę wrażenie, że jest w tym mówieniu bardzo gru­
ba przesada i że Cervantes absolutnie niczego nie zniszczył; wszak po dziś dzień
damy są ratowane z opresji, a potwory uśmiercane - w naszej papce literackiej
i w naszych filmach [...].
[2] Jeśli jednak potraktujemy dosłownie termin
„księgi rycerskie”, to stwierdzimy, jak sądzę, że do
roku 1605, w którym ukazuje się Don Kichote, ro­
mans rycerski prawie znikł, a jego schyłek można
było obserwować przez poprzednie dwadzieścia-
trzydzieści lat. Cervantes, w gruncie rzeczy, myśli
o księgach, które czytywał w młodości [...]. Innymi
słowy, komponowanie tysiącstronicowej powieści tyl­
ko po to, aby dorzucić swoje trzy grosze do sprawy,
która ani była tego warta, ani pilna (gdyż doskonale
' %
zajął się nią sam czas), byłoby ze strony Cervantesa *
czynem równie szalonym, jak przygoda Don Kichota
z wiatrakami. [...]
[3] Krytyczny stosunek Cervantesa do powieści
fantastycznej opiera się - jeśli wierzyć w szczerość
jego własnych słów - na braku w nich tego, co uwa­
żał on za prawdę - a za prawdę uważał, przynajmniej
z pozoru, niewiele więcej niż zbiór danych dostęp­
nych zdrowemu rozsądkowi, co, oczywiście, byłoby
bardzo prymitywną odmianą prawdy. Ustami swoich
licznych przedstawicieli na kartach powieści ubolewa
Cervantes nad nieobecnością prawdy historycznej
w romansach, a to dlatego, jak głosi, że oszukują one
[...] proste duszyczki, które wierzą w prawdziwość
opowieści.
[4] Sam jednak wprowadza w tej sprawie kom­ Gustave Doré, ilustracje do Don Kichota (1868)
pletny zamęt, dopuszczając się w swoim dziele trzech

1. C z ł o w i e k wobec nieskończoności 193


1podwika (dawn.) - określenie
zamężnej kobiety
2et cetera (tac.) - i tak dalej
rzeczy. Po pierwsze: wymyśla kronikarza, arabskiego historyka, który rzekomo
śledził i rejestrował bieg życia historycznego Don Kichota, a jest to chwyt stosowa­
ny właśnie przez autorów najbardziej niedorzecznych romansów. [...] Po wtóre:
wprowadza zamęt, pozwalając proboszczowi - uosobieniu zdrowego rozsądku,
czy też rzekomego zdrowego rozsądku - wychwalać, a przynajmniej ocalić od
zniszczenia pół tuzina ksiąg rycerskich, wśród nich tegoż właśnie A m adisa z Wa­
lii, który nieustannie przyświeca przygodom Don Kichota i wydaje się głównym
źródłem jego obłędu. I po trzecie [...]: wprowadza zamęt, dopuszczając się tychże
nadużyć - nadużyć wobec dobrego smaku i prawdy - które jako Cervantes-krytyk
wyśmiewa, rozprawiając o księgach rycerskich; tak samo bowiem jak postacie
z owych ksiąg, tak i [...] wariaci, podwiki1, przygodni pasterze et cetera 2 hasają na
wolności [w dziele Cervantesa].
(Wykłady o Don Kichocie, przełożyła Jolanta Kozak)
D Wyjaśnij sformułowanie „plaga społeczna”.
B Przedstaw na podstawie tekstu stosunek Nabokova do obiegowych opinii na temat
Cervantesa.
B Zaznacz w tekście wykładu sformułowania kolokwialne. Wyjaśnij, czemu służą.
 W barokowym teatrze świata
Wszystko jest złudzeniem. Według barokowych
myślicieli i artystów, ludzka wiedza o świecie jest
tylko złudzeniem. Podstawą poznania są bowiem
zmysły, które oszukują człowieka. To, co widzimy,
słyszymy, czujemy, wynika z budowy ludzkiego
oka, ucha czy nosa, a nie z natury rzeczywistości.
Przecież pająk, mucha czy ryba postrzegają wszyst­
ko inaczej niż my, choć przedmiotem ich poznania
jest wciąż ten sam świat. Złudzeniem jest nie tylko
natura rzeczy, ale także całe życie człowieka: prze­
rażająco krótkie, wypełnione długotrwałą walką,
polegające na przywdziewaniu niezliczonych ma­
sek. Ludzie wciąż udają, grają jakieś role, biorą bez­
wartościowe rekwizyty za bezcenne skarby. Świat
przypomina wielką scenę teatralną, na której roz­
grywa się dramat istnienia.
W epoce baroku porównanie świata do teatru
było bardzo popularne. Ten starożytny topos (zna­
ny np. z dzieł Platona, Cycerona i Seneki), spopula­
ryzowany w okresie renesansu przez Erazma z Rot­
terdamu, a w Polsce przez Jana Kochanowskiego,
wyjątkowo dobrze odpowiadał barokowemu od­
czuciu iluzoryczności istnienia, gdy ostatecznie
zwątpiono w wolność i moc człowieka.
Teatr elibietański. Nie może więc nikogo dziwić,
że wzrasta wówczas zainteresowanie teatrem. W i­
dać to szczególnie dobrze na przykładzie Anglii.
Na przełomie XVI i XVII w., w czasach królowej
Elżbiety i jej następcy Jakuba I, teatr cieszy się nie­
zwykłą popularnością. Przedstawienia dostarczają
nie tylko rozrywki, lecz także komentują współ­
czesne wypadki i oceniają narodową historię. Teatr
staje się prawdziwym „zwierciadłem i streszczoną
żywą kroniką czasu”, jak napisał William Szekspir.
2. W barokowym
Twórcy elżbietańscy nie przejmują się huma­
nistycznymi zasadami konstrukcji dzieła drama­
tycznego. Za nic mają słynną regułę trzech jedno­
ści, śmiało łączą tragizm z komizmem. Cechuje
ich wyraźna skłonność do wybujałej fantastyki.
W ich utworach pojawiają się duchy, zjawy, cza­
rownice i elfy. Dzięki swobodzie formalnej, pla­
styce języka, uniwersalności tematów i wyrazistym
postaciom najwybitniejsze utwory, które powstały
w tym okresie, są grane po dziś dzień. Trudno wy­
obrazić sobie np. współczesny repertuar teatral­
ny bez sztuk Szekspira, poety, który na początku
XXI w. został w międzynarodowej ankiecie uznany
za największego pisarza w dziejach literatury.
* Teatr hiszpański i francuski. Wiek XV II jest
także wielką epoką dla teatru hiszpańskiego. Nie­
zliczone spektakle uczyły, bawiły i poruszały złak­
nioną wrażeń publiczność, towarzyszyły religijnym
świętom i wielkim wydarzeniom z historii Hiszpa
nii. Dzięki talentowi takich twórców, jak Lope de
Vega (1562-1635) czy Pedro Calderon de la Bar­
ca (1600-1681), arcydzieła dramatu hiszpańskiego
stały się znane w całej Europie.
Nie mniejszą rolę odegrał teatr w XVII-wiecz
nej Francji. Pod opieką Ludwika XIV rozkwitła
zarówno tragedia, jak i komedia. Utwory najwybit­
niejszych dramaturgów francuskich, wśród których
warto przede wszystkim wspomnieć Pierre’a Cor-
neille’a (1606-1684), Jeana Racine’a (1639-1699)
oraz Moliera (1622-1673), rychło dotarły do Polski.
Wśród pierwszych tłumaczy francuskich dramatów
jest jeden z najbardziej znanych poetów polskiego
baroku, Jan Andrzej Morsztyn, który przyswoił
polszczyźnie słynną tragedię Corneillea - Cyd.
teatrze świata 195
Przypomnienie lektury z gimnazjum ►
►Komedie Moliera

Kilka informacji o Molierze Molierowskie komedie charakterów

••
• •
■ P o ch o d ził z so lid n e j m ies2C2ańskiej rod 2iny. •j M olier w m istrzo w sk i sp o só b p o rtre to w ał lu d zk ie cha
■ O tr 2ym a ł dob re w y k s 2ta łce n ie , o d p o w ia d a - •f raktery: d u s ig ro sz ó w (Skąpiec), o b łu d n y ch d e w o tó w
ją c e a sp ira c jo m je g o śro d o w isk a (stu d io w a ł •| (Świętoszek), h ip o c h o n d ry k ó w (Chory z urojenia) cz
praw o). •) te ż a m b itn ych nad m iarę sw o je g o rozu m u i u rod zę
■ Z a m ia st karie ry u rzę d n icze j w y b ra ł n iep e w - :i n ia m ie szc za n (Mieszczanin szlachcicem). A u to r Świę
ny los a kto ra. !! toszka b ył w ie lk im d e m a ska to re m . O d k ry w a ł przeć
■ Ze sw o im teatre m z je ź d z ił c a łą Francję. jj w id ze m ilu zje lu d zk ich p ostaw , u ja w n ia ł fa łszy w e po
■ P ró b o w ał też p isa ć tra g e d ie i grać role tra - •j zy, w y śm ie w a ł stro je n ie się w cu d ze p iórka. W je go
giC2ne, ale nie m ia ł do te g o ta le n tu . •j s ztu k a ch w id a ć je d n a k za w s ze d ą że n ie do k la sycz
■ Jego ko m e d ie p o d o b a ły się kró lo w i Lu d w i- jj n ego ład u . N aw et b ow iem w b re w lo gice akcji praw
kow i XIV. jj d a i d o b ro m u szą za w s ze zw y c ię ży ć (np. za k o ń cze n i
■ Je go tw ó rc zo ść m iata w ie lu p rze ciw n ik ó w - ; ; Świętoszka). U tw ory M oliera to s zczy to w e o sią g n ię
szcze g ó ln e o b u rze n ie w y w o ła ł Świętoszek. cia tzw . komedii charakterów, w której p o szcze g ó ln
a Zm art na sce n ie, gra ją c rolę w je d n e j ze ;; p o staci u o sa b ia ją w d o sk o n a ły sp o só b różne cech
sw ych kom e d ii. i; lu d zk ie j n a tu ry (np. Tartu ffe - u o so b ie n ie ob łu d y).

Molier - mistrz komizmu

Kom izm to zjaw isko p o ja w ia ją ce się za ró w n o w ży ciu , ja k i w sztu ce . Ju ż sta ro ży tn i (np. A ry sto te le s)
zauw ażyli, że w życiu zdarzają się s y tu a c je lub te ż sfo rm u ło w a n ia w y w o łu ją c e śm ie ch . M olier po m i­
strzo w sk u w y k o rzy sty w a ł różne rod zaje ko m izm u , np. komizm sytuacyjny - w y n ik a ją c y z sa m e j sytu acji;
komizm językowy, o p a rty m .in. na k a la m b u rze , ko n traście m ię d zy sło w e m i rze czą p rzez nie o zn a cza n ą ,
ko n tra ście m ię d zy ję zy k a m i (np. w zn io sły m i p o sp o lity m ); komizm postaci (gro tesko w e w y o lb rzym ie n ie
cech boh ateró w , zd e rza n ie p rze ciw n y ch p ostaw ).

Fotos z filmu Zakochany Molier (2007), r e i Laurent Girard

 Wykorzystaj swoją wiedzę

Najważniejsze komedie Moliera

■ N a p o d s ta w ie z n a jo m o ś c i o m a w ia n e j w g im n a z ju m k o ­
m e d ii M o lie ra w y k o n a j n a s t ę p u ją c e p o le c e n ia :
■ Pocieszne wykwlntnisle (1659)
a) P rz e d s ta w n a jw a ż n ie js z e p o s ta c ie k o m e d ii (w y k o r z y ­
■ Świętoszek (1664)
s ta j ja k o w z ó r z n a jd u ją c e s ię w p o d rę c z n ik u „ P rz e ­
■ Don Juan (1665)
w o d n ik i po le k t u r z e ”).
■ Skąpiec (1668)
b) S c h a r a k t e r y z u j je d n ą z n ich .
■ Mieszczanin szlachcicem (1670)
■ Chory z urojenia (1673) c) D o b ie rz p rz y k ła d y , k tó re ś w ia d c z ą o ty m , że M o lie r
s t o s o w a ł ró żn e ro d z a je k o m izm u .

Teksty

Hamlet Williama Szekspira

Przewodnik po lek tu rze

i Autor. William Szekspir (Sh a ke sp e a re ) u ro d ził

się w roku 1564 w S tra tfo rd zie (śro d k o w a A n glia )
w skro m n e j, n ie szla ch e c k ie j ro d zin ie (jego ojciec,
bez h u m a n isty c zn e g o e n tu zja zm u . W c zło w ie ku
c zę ście j d o strz e g a ł w a d y niż zalety. Nie p ró b o w a ł
te ż d a w a ć sw o im w id zo m i czyte ln ik o m żad n ych

i
w zb o g a c o n y m ie szc za n in , w y w o d ził się z c h ło p ­
stw a). Nie o d e b ra w szy ża d n e g o g ru n to w n e g o w y ­
k szta łc e n ia (p o za szk o łą p a ra fia ln ą w ro d zin n ym
m ieście), S ze k s p ir w y ru szy ł do Londynu, gd zie w s tą ­
pił do ze sp o łu te a tra ln e g o . P o czą tko w o był tylko
a kto re m , p ó źn ie j za ją ł się ta k że p isa n ie m sztu k . Od
roku 1592 n a zw isk o p rzy b y sza z p ro w in cji sta ło się
zn a n e w stolicy. R o sła te ż za m o żn o ść p isa rza , k tó ­
ry m u sia ł u trzym yw a ć w S tra tfo rd zie żo n ę i troje
d zie ci. U szcz y tu sław y, po u tracie te a tru „Pod kulą
z ie m s k ą ” (The G lobe ), któ ry sp ło n ą ł w 1613 r., p o ­
recept na życie. Jego boh atero w ie są zw ykle z a g u ­
bien i, b e zsiln i w o b e c losu i w ła sn y ch n a m ię tn o ści.
Data i okoliczności powstania utworu. Ham­
let p o w sta ł pod kon ie c p a n o w a n ia królow ej E lż­
biety, w roku 1600 lu b 1601. Byt to b u rzliw y okres
za ró w n o d la A n glii, ja k i sa m e g o S ze k sp ira . S ta ra
kró lo w a s tłu m iła w ó w c za s b u n t je d n e g o ze s w o ­
ich faw o rytó w , lorda E sse x. T r a f ch cia ł, że w p rze d ­
d zie ń ro zru ch ó w ze sp ó ł S ze k s p ira w y sta w ił sztu kę ,
której te m a te m była d e tro n iza c ja króla. W ten sp o ­

G
e ta p o w ró cił do ro d zin n e g o m iasta , g d zie w kró tce
potem zm a rł (23 k w ie tn ia 1616 r.).
Z n a cze n ia d zie ła S ze k s p ira nie sp o só b p rze ce ­
nić. Ten skro m n ie w y k szta łc o n y p isa rz, któ ry n aw et
nie zn a ł d o b rze łaciny, zo sta w ił po so b ie nie tylko
św ie tn e dram aty, lecz ta k że p o e m a ty o raz u tw o ry
liryczn e (so n ety). S tw o rzy ł te ż kilk a p o staci sy m b o ­
liczn ych d la k u ltu ry e u ro p e jsk ie j, ta k ich ja k ch o ćb y
H am let, M akb e t c zy R om eo i Julia. Tem atem s ztu k
S ze k s p ira je s t lu d zk a natu ra, któ rą p isa rz stu d io w a ł
sób p oeta i je g o p rzyjacie le zn a le źli się w śró d p o ­
d e jrza n ych o p o d że g a n ie do b u ntu. W krótce potem
E sse x tra fił pod k a to w sk i topór. O a kto ra ch i p o ­
e tach królow a na szc z ę ś c ie za p o m n ia ła . W szy stk o
w ię c sk o ń czy ło się d o b rze , ale d la S ze k s p ira było
to g łę b o k ie p rze życie, u św ia d a m ia ją c e mu za ró w ­
no zm ie n n o ść fortuny, ja k i k ru ch o ść lu d zk ie g o
istn ie n ia . Na w y d a rze n ia p o lityczn e n a ło żyły się
też o so b iste tra g e d ie poety, któ ry w c ią ż głę b o ko
p rze żyw a ł śm ie rć syn a H am n e ta (zw a n e g o cza se m

2. W barokowym teatrze świata 197

U
r H am tetem ) i z n iep o kojem o c ze k iw a ł w ie śc i ze
r Stra tfo rd u , g d zie pow oli g a s ł je g o ojciec.
r i O felii. S trze ż się H am leta! R ad y P o lo n iu sza . Sce­
r Źródła. A u to rzy d ra m a tó w e lżb ie ta ń sk ic h rza d ­
r ko d b a li o o ry g in a ln o ść sw o ich utw orów . Z w y kle
r cze rp a li fa b u ły z d zie ł h isto ry czn y ch , a n ty czn ych
r o p o w ie ści i p o p u la rn ych rom an só w . Nie b ra k o w a ­
r ło te ż p rzyp a d k ó w k ra d zie ży p o m y słó w od in nych
r poetów , k tó rzy p isa li te k s ty d la ko n k u re n cy jn ych
r ze sp o łó w te a tra ln ych . U tw o ró w d ra m a tyczn ych
r zw yk le nie d ru ko w a n o . K a żd y ze sp ó ł za zd ro śn ie
r strze g ł sw o je g o „ m a g a z y n u ” sztu k , w y sta w ia n y ch
r w zależności od życzeń m e c e n a s ó w i n a stro jó w
r publiczności. B a d a cze tw ó rc zo śc i S ze k s p ira w s k a ­
r zują zw yk le na d w a źró d ła Hamleta-, ś re d n io w ie c z­
r ną d u ń sk ą kron ikę o raz z a g in io n y d ra m a t e lżb ie -
r ta ń s k ie g o poe ty T h o m a sa K yd a (zm . 1594), zw a n y
r c za se m Pra-Hamletem. H isto ria d u ń sk ie g o księ cia
zn a n a w ię c była p u b liczn o ści, ale d o p ie ro d zię ki
r
po e tyckie m u g e n iu szo w i S ze k s p ira za w ła d n ę ła
r
bez reszty je j w y o b ra źn ią .
r zb ro d n ia rza . M o d litw a króla. H am let i K la u d iu sz.
r
Postacie (zob. p o le ce n ie 4 d o c a łe g o u tw o ru ,
r
5. 201),
r to był król? O sk a rże n ia H am leta . D u ch p ow raca.
r
Konstrukcja. H am let to sztuka w pięciu aktach.
r A kt I o d g ry w a rolę prologu: p o zn a je m y W nim b o ­
r
hateró w , n a stę p u je za w ią za n ie akcji - d u ch ojca
r żą d a od H am le ta ze m sty. A kt II to ja k b y p a u za p sy­
r ch o lo g ic zn a - w b ard zo ro zb u d o w a n e j sce n ie II,
r w której p rze w ija się w ie le p o staci, b o h ate r w a lczy
r z w ą tp liw o śc ia m i. W n a jd łu ższy m w d ra m a c ie a k ­
r cie III na plan p ie rw szy w y su w a się m o tyw „teatru
r w te a trze ” (d zięki p rze d sta w ie n iu H am le t zd o b y ­
r w a p o tw ie rd ze n ie słó w d u ch a), a b o h ater w ch o d zi
r o sta te c zn ie na d ro gę zem sty. W a kcie IV (n a jk ró t­
r szym ) o b se rw u je m y n a ra sta n ie g ro zy - w sie d m iu
r kró tkich sce n a ch sy tu a c ja k o m p lik u je się o s ta te c z­
r nie, a śm ie rć O felii p o zw a la kró lo w i w y k o rzy sta ć
r La e rte sa p rze ciw H am leto w i. A kt V, za w ie ra ją c y
r ro zw ią za n ie a kcji, to za le d w ie d w ie ko n trasto w o
r ze sta w io n e sce n y: ro zm y śla n ia na cm e n ta rzu i p o ­
r je d y n e k H am le ta z Lae rte se m , za k o ń c zo n y śm ie r­
r cią w s zy stk ic h n a jw a żn ie jsz y c h p o staci d ram a tu .
r p lan. Ś m ie rć fa łszy w y c h p rzyjació ł. Z a p ro sze n ie
r synopsis
r Akt I: Scena I. W id m o m a m urach E lsyn o ru . Scena
r II. Na k ró le w sk im d w o rze. U m a rł król, niech żyje
r król. P o se lstw o do N o rw egii. Lae rte s w ra ca do
r Francji. Ż a ło b a H am leta . W ą tp liw o ści księ cia . Być
Barok
a lb o nie być po raz pierw szy. Ja k o ce n ić m atkę?
W ie ść o d u ch u . Scena III. P o że g n a n ie Laertesa
na IV. Noc na m urach za m k u . P o ja w ia się Duch.
H am let i w id m o . Scena V. H isto ria zb ro d n i. Duch
ch ce zem sty. Nie m ów cie nikom u! P rzysię g a H ora-
cja i M arcellu sa.
Akt II: Scena I. P o lo n iu sz s zp ie g u je syn a. O jciec
i córka. C zy H am let o sza la ł? Scena II. Król i p rzyja ­
cie le księ cia . Ja k p o cie szy ć H am leta? W ie ści z Nor­
w e g ii. C zy H am le t o s za la ł z m iło ści? H am le t i p rzy­
ja cie le . A k to rzy w Elsyn o rze . W ą tp liw o ści H am leta.
Plan księ cia .
Akt llh Scena I. Co gn ę b i księ cia . Król i P o lo n iu sz
szp ie g u ją H am leta . B yć a lbo nie być po raz d ru gi.
H am let i O felia. W ą tp liw o ści króla. Scena II. H a m ­
let i aktorzy. Teatr - zw ie rcia d ło praw dy. R o zp o c zy ­
na się p rze d sta w ie n ie . P u ła p k a na m yszy. P rze rw ij­
cie sztu kę! Praw d a w y ch o d zi na jaw . W e zw an ie
do m atki. Z d ra d zie c cy p rzyjaciele . H am le t p ragn ie
ze m sty. Scena III. Plan króla. W y rzu ty su m ie n ia
K sią żę o d k ła d a ze m stę. S c e n a IV. P o lo n iu sz za
kotarą. R o z m o w a m atki i syna. Szczur zg in ą ł! C zy
Z kim ro zm a w ia ksią żę?
Akt IVs Scena I. D la czego H am let za b ił P olon iu sza?
Trw o ga króla. Scena II. R o se n cra n tz i G u ild en ste rn :
G d zie je st ciało P olo n iu sza? Scena III. Król: G d zie
je st ciało P o lo n iu sza? Z a g a d k i H am leta. Zm ie rza j do
A nglii! Z b ro d n ic zy p od stęp króla. Scena IV. H am let
i Fortynbras. Z e m sta m usi się doko n ać. Scena V.
S za le ń stw o O felii. N iepokoje króla: D u ń czy cy chcą
na tro n ie Laertesa. Laertes i o b łą ka n a sio stra. Lae r­
te s p ragn ie zem sty. Scena VI. List H am le ta do Ho-
racja. Scena VII. T łu m a c ze n ia króla. List H am leta
do K la u d iu sza . Laertesie, p o m ścij ojca! P lan y króla.
Z a tru ty floret i za tru ty kielich. W ie ść o śm ie rci O fe ­
lii. Z e m sta za ojca i siostrę.
Akt V: Scena I. H am let i gra b arze . R o zm y śla n ia
o se n sie istn ie n ia . C z a s z k a b ła zn a . B yć a lb o nie
być po raz trze ci. P o grze b O felii. Lae rte s i H a m ­
let. S ta rcie nad gro b em . Scena II. Co b yło w liście
króla do A n g lik ó w ? H am let u d a re m n ia zb ro d n ic zy
na tu rn ie j. P o je d yn e k. Kto w y p ił za tru ty kielich ?
H am let raniony. Z a m ie n io n e florety. Lae rte s ra n io ­
ny. Ś m ie rć królow ej. U m ie rający Laertes. Król z d e ­
m asko w an y. Z e m sta się d o ko n ała : śm ie rć króla.
O sta tn ie sło w a H am leta . P rzyb yw a Fortyn b ras.
►► Dialogi z tradycją, s. 225
 Najważniejsze dramaty Szekspira
U__ 't/brane eiftattf z „'Tóamletu**
I Tradycyjnie dramatyczne dzieła Szekspira
coś się psuje w państwie duńskim. dzieli się na: i-—*—
kroniki (utwory oparte na źródłach z hi­
więcei jest rzeczy na ziemi i w niebie, storii Anglii), np.: “ ‘¿ i
niż się ich śniło waszym filozofom. Król Henryk VI (dramat w trzech częściach)
Ryszard III — Ś
- Cóż to czytasz, mości książę?
Ryszard II
- Słowa, słowa, słowa.
Król Henryk IV (dramat w dwóch częściach) " —
choć to szaleństwo, jest w nim przecie metoda. komedie, np.: IZ Z —
Stracone zachody miłości
Być albo nie być, oto jest pytanie. Sen nocy letniej Z Z j-
Wiele hałasu o nic
Reszta jest milczeniem. Jak wam się podoba
(przełożył Józef p^szkowsk Wieczór Trzech Króli
tragedie, np.: r - SS
Romeo i Julia ^___[
Hamlet
Otello
lamlet Król Lear
^.kt III, scena I (fragment) M akbet —
romanse, np.:
Burza
łAMLET Zimowa opow ieść
Syć albo nie być; oto jest pytanie: Poza dramatami Szekspir pisał też poema- ¡z
Ziy szlachetniejszym jest znosić świadomie ty oraz świetne sonety.
,osu wściekłego pociski i strzały,
Izy za broń porwać przeciw morzu zgryzot,
'i.by odparte znikły? - Umrzeć, - usnąć, -
>iic więcej; snem tym wyrazić, że minął
iól serca, a z nim niezliczone wstrząsy,
Ctóre są ciała dziedzictwem: kres taki
błogosławieństwem byłby Umrzeć, - usnąć, -
Jsnąć! Śnić może? Tak, oto przeszkoda;
bowiem sny owe, które mogą nadejść
’ośród snu śmierci, gdy już odrzucimy
/Vrzawę śmiertelnych, budzą w nas wahanie,
Zmieniając życie nazbyt długie w klęskę.
Ctóż by zniósł bicze i szyderstwa czasu,
Crzywdy ciemięzców i zniewagi pysznych,
boleść okrutną wzgardzonej miłości,
3rawa leniwe, zuchwalstwo urzędów
poniżenie, które znosić musi
Zasługa cicha od niegodnych łotrów,
jdyby uwolnić się mógł sam od tego
'iagim sztyletem? Któż by niósł ów ciężar
i dźwigał życie swoje udręczone,
sapiąc i pocąc się, gdyby mu trwoga
Przed czymś po śmierci, przed tą nie odkrytą Portret Williama Szekspira
fCrainą, z której nie powraca żaden

2. W barokowym teatrze świata

 Wędrowiec, woli nie pętała, każąc
Znieść ów ból znany raczej, niż ulecieć
Ku innym, których nie znamy? Tak nasza
Świadomość wszystkich nas przemienia w tchórzy,
Rumiany odcień naszej stanowczości
Blaknie, pokryty bladą barwą myśli,
A przedsięwzięcia rozległe i ważkie
Z przyczyny owej w nurt wpadają kręty
I gubią imię czynów.
(Przełożył Maciej Słomczyński)

Wskazówki do analizy i interpretacji

Wieloznaczność Ham leta. Na te m a t Hamleta p o w sta ło m n ó ­

stw o k sią ż e k i a rtyku łó w . Je st to o g ro m n a b ib lio te k a , liczą ca
d zie sią tk i a m oże n aw e t se tki ty s ię c y p o zycji. T ru d n o w ięc
o je d n ą in te rp re tację te g o n ie zw y k łe g o d ram a tu . W w ie lkim
u p ro szc ze n iu m o żn a p o w ie d zie ć, że Hamlet to:
u tw ó r m o ra ln o -p o lity czn y, p o d e jm u jący ty p o w y d la S z e k ­
k sp ira m o tyw w ła d zy:
s ztu k a na te m a t n a tu ry czło w ie k a i se n su je g o e g z y ste n ­
Eugtne Delacroix, Hamlet i grabarze, litografia
cji;
tra g e d ia , któ ra p o d o b n ie ja k d zie ła a n ty czn y c h p o k a zu je
N b e zse n so w n e zm a g a n ie się czło w ie k a z losem ;
■ tra k ta t o różnych rodzajach m iłości i przyjaźni;
ro z w ażan ie o roli sztuki w dąż en iu do praw dy.

Hamlet* postać symbol. H am le t to je d n a z n a jw a żn ie jszy c h

p o staci w lite ra tu rze e u ro p e jsk ie j. M ło d y k sią żę u o sa b ia
m ąd ro ść, w ra żliw o ść o raz rozte rki d u ch o w e , które u n ie m o ż­
liw ia ją d zia ła n ie . Bohater, c zło w ie k p raw y i szlach e tn y, nie
um ie p o g o d zić się z istn ie ją cym w o kó ł n iego złem , ale zd a je
so b ie sp raw ę , że w a lczą c z nim , trze b a s ię g a ć po inne zło,
a ze m stą za zb ro d n ię m usi być ko lejn a zb ro d n ia . W ten sp o ­
só b nie d a się p rze cie ż n a p raw ić ch o re g o św ia ta . H am let je st
w ię c p o stacią, któ rą ta rg a ją w ą tp liw o śc i p a ra liżu ją ce je g o
w olę. T aką p o staw ę o k re śla się cza se m m ian e m hamlety-
zowania. B o h a ter sta je przed p rob le m e m : czy w ogó le w a r­
to żyć? H am let, ja k b y w b re w so b ie, sp e łn ia w końcu s w o ­
ją m isję (ojciec zo sta je p o m szczo n y ), ch o ć w ie, że nie m a
on a w ła śc iw ie se n su . R a cjo n a ln y k o sm o s re n e sa n su zo sta je
w d zie le S ze k s p ira za stą p io n y p rze z ch ao s lu d zk ich n a m ię t­
n ości. „C za s je st z w ic h n ię ty ” - m ów i bohater. N aw et s p ra ­
w ie d liw a ze m sta nie u le czy za ra żo n e g o złem św iata .

Istnieć czy nie istnieć? W sły n n ym m o n o lo gu H a m le ta w i­

d ać wewnętrzny spór, który toczy się w duszy bohatera.
D ra m a tyczn e p ytan ie o se n s istn ie n ia zo sta je p od d an e s ta ­
rann ej a n a lizie . R acje za życie m i p rze ciw niem u są ta k rów ­
fotos z f\lm Zakochany Szekspir (1998), reż. John Madden ne, że o d b ie ra ją czło w ie ko w i w o lę ja k ie g o k o lw ie k d zia ła n ia .

B E lE B I Barok
Czytamy i interpretujemy
Pytania i polecenia do fragmentu
D Hamlet w swoim monologu wy­
mienia argumenty za życiem i prze­
ciw niemu. Wypisz je.
Q Scharakteryzuj Hamleta na pod­
stawie jego monologu. W tym celu
odpowiedz na pytania:
a) Jak bohater ocenia ludzkie
życie?
b) Jak odnosi się do roli rozumu
w życiu człowieka?
c) Dlaczego nie wybiera od razu
śmierci? Czego najbardziej się
obawia?
U Jaką postawę wobec życia może,
według Szekspira, przyjąć człowiek?
O Skomentuj zdanie; „Świado­
mość wszystkich nas przemienia
w tchórzy”.
D Szekspir wprowadził do monologu
Hamleta przenośnie, epitety i porów­
nania. Wskaż je i określ ich funkcje.
Przypomnienie lektury z gimnazjum
Wykorzystaj swoją wiedzę
□ P rz y g o tu j s k r ó c o n ą w e r s ję „ P rz e w o d n ik a po le k ­
t u r z e ” R om ea i Julii (p o m iń o m ó w ie n ie a u to ra ).
B N a c zy m p o le g a t ra g iz m k o c h a n k ó w ? W y ja ś n ij
w 5 - 6 z d a n ia c h .
Pytania i polecenia do całego utworu
D Czy Hamlet jest szalony, czy też udaje szaleństwo? Uzasadnij swoją opinię.
B Jakie są poglądy Hamleta na temat sensu ludzkiego życia? Przywołaj odpo­
wiednie fragmenty tragedii.
O Wymień powody, które sprawiają, że bohater odwleka zemstę.
EJ Przygotuj prezentację głównych postaci tragedii.
Q Zwróć uwagę na postać Horacja. Jak odnosi się do niego Hamlet? Określ, jaką
rolę może odegrać przyjaźń w życiu człowieka.
D Określ, jaką rolę odgrywa w utworze Poloniusz.
D Przyjrzyj się postaci Klaudiusza. Porównaj go z Makbetem. Jakie widzisz po­
dobieństwa, a jakie różnice między bohaterami?
□ Scharakteryzuj matkę Hamleta. Zwróć uwagę na to, jaką rolę odegrała
w zbrodni.
□ Wyjaśnij, jaką funkcję pełni w Hamlecie motyw „teatru w teatrze”.
EH Zinterpretuj słynne zdania Hamleta o teatrze, które bohater wygłasza w scenie
II aktu III. Czy odnoszą się one tylko do teatru elżbietańskiego, czy też mają sens
ogólny? Uzasadnij swoje zdanie.
B Na podstawie Hamleta spróbuj odpowiedzieć na pytanie, jaką rolę Szekspir
przypisywał polityce.
ES Zinterpretuj jedną z sentencji zawartych w Hamlecie,
E Porównaj Hamleta z wybranym bohaterem tragedii greckich, Czy duński ksią­
żę jest także bohaterem tragicznym? Uzasadnij swoje zdanie,
►Romeo i Julia W illia m a S z e k sp ira
►
E l O p isz w y b ra n ą sce n ę k o m iczn ą z tra g e d ii Romeo i Julia.
□ R om eo i Julia u c h o d z i z a n a jb a rd z ie j lir y c z n ą tra g e d ię
S z e k s p ir a . S fo r m u łu j a r g u m e n t y w s p ie r a ją c e tę o p in ię .
Daniele de Strobel, Romeo i Julia, Parma, zbiory prywatne
 Makbet Williama Szekspira
r
Przewodnik p.© lekturze
r
r Data i okoliczności powstania utworu. M akbet
r
to je d n a z o sta tn ich i n a jw y b itn ie jszy c h tra g e d ii S z e k ­
r sp ira , P o w sta ła p raw d o p o d o b n ie pod kon ie c 1605 r.,
r g d y na tro n ie A n g lii z a s ia d a ł ju ż od d w ó ch lat król
r Ja ku b I ze szk o c kie j d yn a stii Stu artó w . N o w y w ła d ca
r był w ie lk im w ie lb icie le m tea tru , d late go w z ią ł pod
r o so b istą opie kę ze sp ó ł S ze k sp ira . N ie w yk lu czo n e , że
r tra g e d ia u zy sk a ła o sta te c zn y k szta łt po sły n n ym s p i­
r sku p ro ch o w ym (pró bie w y sa d ze n ia w p o w ietrze k ró ­
r la i p a rla m en tu ). W n erw ow ej a tm o sfe rze po n ie u d a ­
r nym za m a c h u poeta i je g o a k to rzy w y sta w ili przed
r w ła d cą sztu kę , się g a ją c ą do fa n ta sty c zn e j h istorii
r S zk o cji, d zie ło o k ró lo b ó jstw ie i zd ra d zie , a ta k że
r triu m fie sp ra w ie d liw o ści (zd rajca bow iem gin ie, a na
r tron w stę p u ją - zg o d n ie z p rze p o w ie d n ią - p o to m ­
r kow ie B an ka, któ ry był, w e d łu g legendy, p rzo d kie m
r Stu a rtó w ). Z a in te re so w a n io m króla o d p o w ia d a ły
r ta k że sceny fantastyczne. Ja ku b i w ie rzy ł bow iem
r w cza ry i cza ro w n ice . Byt n aw e t au to re m ła c iń sk ie g o
r d zie ła o w ie d źm a c h i d e m o n a ch . G e n iu sz S ze k s p ira
r s p ra w ił je d n a k , że ta u w ik ła n a w k o n kretn ą h istorię
r o p o w ie ść m a charakter uniwersalny i o d w o łu je się
do głę b o ko ukrytych lu d zk ich n a m ię tn o ści, b lisk ich
r
r lu d zio m różnych k u ltu r i epok. Jednym z a rcy d zie ł
kin a św ia to w e g o je s t np. ja p o ń s k a w e rsja Makbeta,
r
film Tron we Krwi, w y b itn e g o reżysera X X -w ie c z n e g o
r Starzec - po śm ie rci D u n ca n a p rzyp o m in a zło w ró żb ­
A kiro Kurosaw y.
r
r Źrch S ze k sp ir w y k o rzysta ł w sw oim d ram acie d zie ­
r ła h isto ry czn e . W e d łu g je d n e g o z ó w cze sn ych k ro n i­
r karzy, d y n a stia S tu a rtó w w y w o d ziła się od B an ka.
r Poeta w y id e a lizo w a ł tę postać, choć h isto ry cy p isali
r o nim raczej ja k o o sp rzym ie rze ń cu zd ra d zie c k ie g o
r M akb e ta, a nie je g o m o raln ym p rze ciw ie ń stw ie .
r
r Postacie
r Makbet - d zie ln y i a m b itn y tan G la m is, potem K a w -
r doru, któ ry u lega p o k u sie w ład zy.
r Lady Makbet - m ło d a żo n a, której a m b ic ja p rze w y ż­
r sza p ra g n ie n ia i p lan y m ęża; m istrzo w sk o potrafi
r w y k o rzy sta ć w s zy stk ie s ła b o śc i M akb eta.
r Trzy wiedźmy - sp ra w c zy n ie n iep o ko ju M akb eta,
r n ie ja sn o i p rze w ro tn ie p rze p o w ia d a ją ce p rzyszło ść.
r Hekate - w e d łu g m ito lo gii, b o g in i czaró w ; w d ra m a ­
r cie S ze k s p ira n a jw a żn ie jsz a z w ie d źm .
r
Barok
Duncan - n ie ro zw a żn y król Szko cji, zb y t u fa ją cy
sw o im p o d d an ym .
Malcolm i Donalbain - syn o w ie i m ścicie le króla;
u d ało im się u m k n ąć przed M akb etem , d la te g o M al­
colm m ó gł w koń cu o d e b ra ć zb ro d n ia rzo w i szk o c ką
koronę.
Banko - p rzyja cie l M akb eta, ojciec p rzyszłych k ró ­
lów, za m o rd o w a n y z ro zk a zu M akb e ta; pow raca
w sztu ce ja k o duch.
Fleance - syn B a n ka , któ ry szc z ę ś liw ie u n ik n ą ł n a ­
sła n ych p rze z M akb e ta m orderców .
Macduff - je d e n ze szk o c k ic h panów , za b ó jca M a k ­
beta.
Lady Macduff - kolejn a o fia ra M akb e ta; nie p o tra ­
fi o b ro n ić syn a przed m o rd e rcam i n a sła n ym i p rzez
króla.
Lenox, Rossę, Menteth, Angus, Cathness - p a n o ­
w ie szkoccy, zb u n to w a n i p rze ciw ko M akb e to w i.
Siward - d o w ó d ca A n g lik ó w w sp ie ra ją cy ch zb u n to ­
w a n y ch S zk o tó w w w a lce z M akb e te m ; w o s ta te c z­
nej b itw ie z u zu rp a to re m z g in ą ł je g o syn.
Seyton - żo łn ie rz w ie rn y M akb e to w i; p rzyn o si mu
w ie ść o śm ie rci żony.
Lekarz - na p ró żn o p rób u je u leczyć La d y M akbet.
Odźwierny - słu g a w za m k u M akb e ta, p ija k i g a d u ­
ła.
ne zn a k i, za p o w ia d a ją ce s tra szliw ą noc zb rod n i.
Dama dworu - to w a rzy s zk a Lad y M akbet, z p rze ra ­
że n iem o b se rw u ją ca sy m p to m y je j ob łęd u .
P oza tym : mordercy, panowie, słudzy, posłańcy, żoł­
nierze.
Konstrukcja (zob. p o le ce n ie 11, s. 206).
Synopsis
Akt I: Scena 1. W ie d źm y c ze k a ją na M akb eta. Sce­
na 2. W o b o zie D u n ca n a . P rzyb ycie kap itan a . P rze­
w a g i M akbeta. Plan y króla. Scena 3. M akbet, B an ko
i w ied źm y. T a je m n icze p rzyw itan ie. P rzep o w ied n ie dla
M akbeta. P rzep o w ied n ie d la B an ka. M akb et tan e m
K aw d o ru . W ą tp liw o ści M akbeta. Scena 4. M akbet
u D u n can a. K ró le w skie ła sk i. M alcolm o ficja ln ym n a ­
stę p cą tronu. Scena 5. Lad y M akb et czyta list. Pow rót
M akbeta. Scena 6. Król w za m k u M akb eta. Fałszyw e
 p rzyw ita n ie . Scena 7. M akb e t się w a h a . S zy d e rstw a
żony. D e cyzja o zb ro d n i.
Akt II: Scena 1. B an ko p rzyp o m in a p rze p o w ie d n ie.
U piorne w izje M akb e ta. Scena 2. W szy stk o gotow e.
Z b ro d n ia . W y rzu ty s u m ie n ia M akb e ta. La d y M akb et
za cie ra ślady. K o ła ta n ie do bram y. Scena 3. P ija n y
odźw ierny. S tra szn a noc. Z b ro d n ia zo sta je odkryta.
Ś m ie rć k ró le w sk ich słu g . C zy byli w in n i? U cie czka
syn ó w D u n ca n a . Scena 4. Z ło w ró żb n e zn a k i. W ą tp li­
w o ści M acd u ffa i R o sse ’a.
Akt III: Scena 1. B an ko i M akb et. Król i m ordercy. Z a ­
bić B a n ka i je g o syn a. Scena 2. N ie p okoje M akbeta.
Lad y M akb e t w sp ie ra m ęża. Scena 3. Ś m ie rć B an ka.
U cie czka Fle an ce 'a. Scena 4. K ró le w ska u czta. W ieści
od m orderców . D u ch B a n ka . S za le ń stw o M akbeta.
Scena 5. G n ie w H ekate . Z a p o w ie d ź p rzyb ycia M a k ­
beta. Scena 6. R o zm o w y szk o c k ic h panów . W y g n a ń ­
cy s p is k u ją p rze ciw ko w ład cy. G n ie w M akb eta.
Akt IV: Scena 1. C za ry na w rzo so w isk u . P rzyb ycie
M akb eta. P rzep o w ied n ie w ie d źm . S trze ż się M a cd u f­
1
fa! Kto m oże za b ić M akb e ta? R u ch o m y Las B irn am -
ski. W izja M akb eta. M a c d u ff w A n g lii. Scena 2. S k a rg i
“I
Lad y M acd u ff. O strze że n ie . Ś m ie rć sy n k a M acd u ffa.
1
Scena 3. Z b u n to w a n i p a n o w ie w A n glii. M alcolm
“I
sp ra w d za lo ja ln o ść M acd u ffa. W ie ści ze Szko cji. Ból
1
M acd u ffa. Z o sta ła tylko ze m sta.
“1
Akt V; Scena 1. S za le ń stw o La d y M akbet. Tu m oże
pom ó c sp o w ie d n ik , nie lekarz. Scena 2. W o b o zie 1
b u n to w n ikó w . N ap rzód , na B irn am . Scena 3. M akb et 1
je st p e w n y sie b ie. Złe w ie ści. S zy d e rstw a M akb eta. 1
Scena 4. Las B irn am ski ru sza pod zam ek. Scena 5. 1
Królow a nie żyje. Ż ycie nie m a sen su . C zy las m oże n
się p o ru szać? Scena 6. B u n to w n icy pod za m kie m n
M akb eta. Scena 7. Ś m ie rć m ło d ego Siw ard a . M ac­ i
d u ff s zu k a zem sty. Scena 8. Kto nie u ro d ził się z ło n a n
kobiety? Nie pod dam się! Śm ie rć M akb eta. Scena 9. n
Z w y cię zc y o p ła ku ją straty. Oto je st gło w a uzurpatora! n
W itaj, M alcolm ie, królu Szko cji! T ra g e d ia sko ń czo n a . n
~i

Makbet
A k t I, SCena V I I (fragmenty)

MAKBET
Gdyby to mogło stać się i z tą chwilą
Ustać - na zawsze odejść w przeszłość - wtedy
Niechby się stało jak najprędzej. Gdyby
Zabójstwo mogło nie mieć następstw, gdyby
Ta śmierć po prostu znaczyła nasz tryumf
A cios był wszystkim i końcem wszystkiego -
Przynajmniej tutaj, na tym brzegu, na tym
Doczesnym lądzie - o, wtedy by można
Nie dbać o życie przyszłe. - Ale tutaj
Za takie czyny spada na nas kara;
Krwawa nauczka, którą chcemy dać
Światu, obraca się przeciw nam samym,
A puchar, w który wlaliśmy truciznę,
Bezstronna Sprawiedliwość właśnie nam
Do ust przytyka. Król ufa mi przecież
Jako suweren a zarazem krewniak -
I, jakby tego nie było już dosyć,
Jako gość jeszcze, któremu gospodarz
Winien jest sztabę w drzwiach dla bezpieczeństwa,
Nie ostrze noża. A w dodatku Duncan
Był do tej pory tak łagodnym władcą, Nicholas Hilliard, Portret Elżbiety I (1599), Hardwick Hall
Tak czyste ręce zachował na tronie,

2. W barokowym teatrze świata

 Że jego cnoty zagrzmią jak anielski
Teatr „Pod kulą ziemską” Chór potępieniem ohydy zabójstwa;
Na przełomie XVI i XVII w. w Londynie było kilka Litość zaś - jako bezbronne i nagie
teatrów. Zespół Szekspira występował w teatrze Niemowlę poprzez niebiosa niesione
„Pod kulą ziemską” (The Globe). Nazwa wywodziła Na grzbiecie burzy lub jako cherubin
się od umieszczonej nad wejściem figury Herakle­
Na niewidzialnym rumaku powietrza -
sa, dźwigającego na ramionach glob. Obok wyryto
łacińską sentencję Totus mundus agit histrionem
Obrazem zbrodni niczym garścią piachu
(łac. fC a ły ś w ia t g ra k o m e d ię ’). B u d y n e k t e a t r u b ył Tak smagnie każde oko, że z wichury
okrągły. W jego wnętrzu znajdowała się kwadrato­ Zrodzi się powódź łez. - Jedna ostroga
wa scena, zamknięta z jednej strony wspartym na Pobudza we mnie ten zamiar: ambicja,
kolumnach budynkiem, w którym znajdowały się
g a rd e ro b y a k to ró w . N ad nim i, w p r o s t n a d sc en ą,
Tak rozszalała, że jak nadgorliwy
zasiadali najbogatsi widzowie. Inni zajmowali kil- Jeździec, co z ziemi skacze wprost na siodło,
_L_
kupoziomowe galerie. Biedota tłoczyła się na dzie­ Chybia i spada z drugiej strony...
dzińcu, Teatr mógł pomieścić około 2 tys. widzów. Wchodzi Lady M akbet
C óż tam?
Jak stojij sprawy?

LADY MAKBET
Kończy już wieczerzę.
Czemu wyszedłeś?

MAKBET
A co, pytał o mnie?
jrti? H i SP5 9
LADY MAKBET
Jak mógł nie pytać?

MAKBET
Słuchaj - zrezygnujmy
Z naszych zamiarów. Przecież on ostatnio
Tak mnie obsypał zaszczytami. Zresztą
Ja sam zdobyłem sobie złotą sławę
Rekonstrukcja teatru „Pod kulą ziemską" W oczach przeróżnych ludzi: czy nie lepiej
Nacieszyć się jej świeżym blaskiem, zamiast
Tak prędko jej się wyrzec?

LADY MAKBET
Więc niedawna
Twoja nadzieja - to był sen pijany,
Z którego teraz budzisz się z ziemistą
Twarzą i mdli cię, gdy sobie przypomnisz
Wczorajsze orgie? A może tym samym
Jest twoja miłość? Umiesz śmiało marzyć,
Ale na śmiały czyn to już cię nie stać?
Chcesz zdobyć to, co sam szacujesz jako
Szczyt życia - żyć zaś jak tchórz, bez szacunku
Dla siebie, na dnie? Piszczeć jak panienka:
„I chciałabym, i boję się”?

Barok
MAKBET
Szekspir - aktor
Skończ, proszę.
Stać mnie na wszystko, co godne człowieka. Szekspir to nie tylko poeta, ale także aktor. W tej
Kto się na więcej waży - ten nim nie jest. epoce zawód aktora nie cieszył się wielkim sza­
cunkiem. Oczywiście dawał popularność wśród
LADY MAKBET mniej wybrednej publiczności, ale ludzie wyso­
Cóż to za bestia zatem mnie wciągnęła ko urodzeni gardzili tą profesją. Szekspir nie był
zresztą chyba zbyt dobrym aktorem. Grał raczej
W twoją intrygę? Nie, gdy miałeś w sobie
role drugoplanowe, czasem tylko rezerwując dla
Dosyć odwagi - tylko wtedy byłeś siebie jakieś ważniejsze postaci. Na przykład
Człowiekiem, więcej: mężczyzną; i gdybyś w Hamlecie poeta pojawiał się jako Duch Ojca.
Miał dość odwagi, aby pójść krok dalej, Prawdziwą gwiazdą zespołu Szekspira był Richard
Burbage, niski, przysadzisty, obdarzony głębokim,
Byłbyś mężczyzną w stopniu jeszcze wyższym.
poruszającym głosem. To on grał Hamleta, Otella,
Wtedy nie sprzyjał czas ni miejsce - byłeś Falstaffa czy króla Leara. Niektóre role Szekspir
Gotów narzucić sam miejsce i porę; pisał właśnie z myślą o nim. Na przykład w Ham­
Teraz i jedno, i drugie nam sprzyja - lecie Królowa mówi o synu „Jest nazbyt otyły /
i o d d e c h k ró tki m a ” . W e d łu g ś w ia d e c t w z e p o k i
A ty się cofasz? Wiem, jaką się miłość
jest to po prostu opis Burbage’a.
Czuje do dziecka przy piersi - karmiłam
Nie raz - a przecież wyrwałabym sutek
Z bezzębnych dziąseł, z uśmiechniętych błogo
Warg, i strzaskała czaszkę niemowlęciu, Wskazówki do analizy i interpretacji
Gdybym przysięgła wcześniej, że to zrobię,
Tak jak tyś przysiągł, że spełnisz swój zamiar. Preblem władzy. S ze k sp ira fa scyn o w a ł pro­
blem w ła d zy. P isa rz nie tra k to w a ł je j w k a ­
t e g o r ia c h o b o w ią z k u (j a k K o c h a n o w s k i ) lu b
MAKBET r~p
p o lit y c z n y c h m e c h a n i z m ó w ( j a k M a c h ia v e l l i ) .
A jeśli nam się nie uda?
W ła d za b yła d la S ze k s p ira p rzede w s z y s t­
LADY MAKBET kim n a m ię tn o śc ią zże ra ją c ą lu d zk ą d u szę .
N ie m al w ka żd ym u tw o rze S ze k s p ira (ta kże
Nie uda?
w ko m e d ia ch ) o b se rw u je m y w a lką o w ła d zę .
Nam? Napnij tylko cięciwę odwagi,
P ra w d ziw ym stu d iu m n iszczą c e j m o cy tej
A nie chybimy. Kiedy Duncan zaśnie lu d zk ie j n a m ię tn o ści je st tra g e d ia Makbet.
(A zaśnie łatwo po trudach podróży), Jej ty tu ło w y b o h ater n a jp ie rw je st n ie w o ln i­
Dwóch pokojowców tak napoję winem, kiem sw o jej a m b icji i żą d zy w ład zy, potem
Że się ich pamięć, zamiast stać na straży za ś - sw o jej zb ro d n i. S z e k s p ir po m istrz o w ­
Rozumu, zmieni w alembikach 1 czaszek sku p o k a zu je , ja k sk o m p lik o w a n a je st n a tu ­
ra lu d z k a i j a k n i e w i e l e d z ie li d o b r o o d z ła ,
W skłębiony opar; i gdy w śnie bydlęcym
w ie rn o ść o d z d r a d y , p r z y ja ź ń i m i ło ś ć o d n ie ­
Pogrążą się jak w śmierci - czegóż wtedy
n a w iści, a rozum od sz aleń stw a.
Pozbawionemu ochrony królowi
Nie uczynimy bez trudu - my dwoje? Wahania i wątpliwości. Sce n ę z a ktu I ro z­
Czego się nie da zrzucić na pijanych p o czyn a m o n o lo g, nieco p o d o b n y do s ły n n e ­
Fagasów - tak, by odpokutowali go w y w o d u H am leta. M akb e t m a w ą tp liw o ­
Za nasz wspaniały mord? ści. P rze p o w ie d n ia cza ro w n ic była p o ku są,
któ ra o b u d ziła je g o n a m ię tn o ści. S ze k s p ir
MAKBET w m istrzo w sk i sp o só b o d m a lo w u je falowa­
Ródź mi już tylko nie n a s tro jó w b o h ate ra. Lad y M akbet, z n a ­

Synów! Bo taki w tobie nieugięty ją c a ja k nikt in n y n aturę m ęża, u m ie ję tn ie

s k ła n ia go do zb ro d n i. Za ch w ilę w za m k u
Duch, że na córkę byłoby go szkoda.
M a k b e ta p oleje się krew.
A jeśli śpiących pomażemy krwią,

'alem bik- rodzaj naczynia szklanego, aparat destylacyjny, którym posługiwali się alchemicy

2. W barokowym teatrze świata 205

 W garść im wetknąwszy ich własne sztylety -
Czy to nie będzie dowodem ich winy?

LADY MAKBET
Któż się ośmieli o tym wątpić, jeśli
Nasz szloch i lament nad ciałem Duncana
Poniesie się przez zamek?

MAKBET
Niech tak będzie.
Wszelką moc ciała zaprzęgnę do tego
Strasznego czynu. Chodźmy, i przed ludźmi
Grajmy komedię: niechaj twarz fałszywa
Przed wzrokiem świata fałsz serca ukrywa.
Wychodzą
(Przełożył Stanisław Barańczak)

Czytamy i interpretujemy

Pytania i poUienia da fragmentu
E Na podstawie cytowanego
meniu powiedz, dlaczego bohater
si^ waha. Wymień argumenty prze­
ciwko zbrodni.
D Co, zdaniem Makbeta, popycha
go do zbrodni?
B Jakich argumentów używa Lady
Makbet, by skłonić męża do zabicia
Duncana? Jakie cechy charakteru
męża wykorzystuje? W jaki sposób
Makbet broni się przed argumenta­
mi żony?
D Wypisz z tekstu i skomentuj jed­
no obrazowe porównanie. Jaką rolę
odgrywa ono w tej scenie?
Pytania i polecenia do całego utworu
D Scharakteryzuj Makbeta. Czy
bohater jest wciąż taki sam, czy też
się zmienia? Uzasadnij odpowiedź.
E3 Jakim władcą jest Makbet? Po­
równaj go z Edypem, bohaterem
antycznej tragedii Sofoklesa.
El Na czym polega tragizm Mak­
beta? Czym różni się od tragizmu
znanego ci bohatera dramatu an­
tycznego?
□ Spróbuj jednym słowem określić
życie Makbeta. Możesz wybrać z po­
niższych propozycji lub podać własne.
Uzasadnij swój wybór.
zagadka ■ koszmar piekło labirynt
■ pułapka a więzienie ■ pustynia
teatr m próżnia horror
B Scharakteryzuj Lady Makbet. Opisz
przemiany, jakie zachodzą w jej psy­
chice. Zwróć uwagę na wypowiedź
bohaterki z początku utworu („Zleć­
cie się, Duchy, które wykarmiacie /
W mózgach zbrodnicze plany, weźcie
precz /Moją kobiecą naturę, a w za­
mian /Niechaj wypełni mnie od stóp
do głów /Najzajadlejsze okrucień­
stwo?”; akt I, scena V) oraz z końca
(„Ciągle odór krwi; namaścić tę drob­
ną dłoń wszystkimi wonnościami Ara­
bii, a wciąż będzie ją czuć. Och, och,
och.. akt V, scena I). Jak zmienia
się Lady Makbet? Jakie są przyczyny
tej przemiany?
□ Jaką funkcję w utworze spełniają
czarownice? Czy można powiedzieć,
że czarownice są odbiciem wewnętrz­
nych pragnień i lęków Makbeta?
Uzasadnij.
B Udowodnij, że w dramacie Szek­
spira poczynaniami bohaterów rządzą
namiętności. Jakie to namiętności?
□ Czy, według Szekspira, człowiek
jest wolny, czy też podlega jakimś
wyższym siłom? Uzasadnij odpo­
wiedź.
B Wskaż sceny, w których tragizm
miesza się z komizmem. Jaką rolę
odgrywają one w utworze?
Porównaj dramat Szekspira z dra­
matem antycznym. Jak zbudowany
jest dramat Szekspira? Czy poeta
przestrzega zasady trzech jedności:
czasu, miejsca i akcji? Zwróć uwagę
na język bohaterów. Jaki charakter
- realistyczny, fantastyczny - mają
poszczególne sceny? Czy występuje
chór?
m Omów konstrukcję dramatu.
Zwróć uwagę na miejsce akcji i czas.
m Wskaż cytaty, które twoim zda­
niem najlepiej charakteryzują Mak­
beta. Wybierz jeden z nich i na jego
podstawie przygotuj plakat zachę­
cający do pójścia na przedstawienie
teatralne lub na film oparty na moty­
wach dramatu Szekspira.
Komentarz
Alfred Harbage (1901-1976)
Alfred Harbage odchodzi od tradycyjnych interpretacji tragedii Szekspira, - współczesny angielski
kładących przede wszystkim nacisk na działanie ponadzmysłowych sił, de­ znawca twórczości Szek­
terminujących życie Makbeta i jego żony. Wszystkie postępki bohaterów dają spira.
się wytłumaczyć ich charakterem i siłą ludzkich namiętności.

Alfred Harbage
Posłowie do „Makbeta ” (fragmenty)

[1] Wszelkie poczucie, że Makbet to bezbronna ofiara o spętanej woli, skazana

nieodwołalnie na popełnienie zbrodni, rozwiewa się bez śladu w miarę rozwo­
ju akcji. W spotkaniu na wrzosowisku możemy dostrzegać zalążek morderczych
zmysłów Makbeta. [...] W przepowiedniach czarownic istotnie umysł wolny od
skażenia nie mógłby się dopatrzeć niczego, co by wskazywało, że „przyszły król
Szkocji” musi najpierw stać się mordercą. To, że Makbet podlegał już owemu ska­
żeniu, było zapewne oczywiste dla pierwszych widzów sztuki. [... ]
[2] W jakimś niewiadomym momencie z jakiegoś niewiadomego powodu py­
cha Makbeta przerodziła się w zepsucie; bohater [...] z pewnością brał już pod
uwagę możliwość sprzedania swej duszy. Kiedy później słowa Lady Makbet po­
zwalają nam odkryć, że plany zamordowania Duncana poprzedziły były spotka­
nia na wrzosowisku, nie powinniśmy oskarżać autora o niekonsekwencję [...].
[3] Niemniej, choć przepowiednie ani nie wyjaśniają, ani nie usprawiedliwiają
zbrodni Makbeta, odbieramy je jako złagodzenie winy: do czynu popychają go
potężne i przebiegłe siły. Wpływ bardziej z tego świata, a mianowićie namowy
małżonki, robi na nas podobne wrażenie. Co więcej, namowy te dostarczają rów­
nież Makbetowi okazji do zademonstrowania odrazy wobec tego, co ma wkrótce
uczynić, i przekształcenia zbrodni, przynajmniej do pewnego stopnia, z postępku
służącego jego własnym interesom w ofiarę poniesioną dla żony.
[4] Zachowanie Lady Makbet nie powoduje bynajmniej jednoznacznej niechęci
widza. Na swój wynaturzony sposób czyni ona to, czego się oczekuje po każdej lo­
jalnej żonie: nakłania usilnie męża, aby postąpił w sposób dla niego - jej zdaniem
- korzystny; w tym momencie, podobnie jak w następującym później okresie za­
grożenia, trzeba jej w każdym razie przyznać, że jest mężowi całkowicie oddana.
(Przełożył Stanisław Barańczak)

O Zrób notatkę z lektury tekstu | [ |

w formie tabeli, w której przedsta­
wisz okoliczności dotyczące z b ro d n i______________________________________________
obojga bohaterów. Wpisz do rubryk
odpowiednie nagłówki. ______________ ___________________________
E Nadaj przeczytanemu fragmentowi inny tytuł.
E Zapisz w 2-3 zdaniach propozycję ostatniego akapitu, w którym będą sformułowane
wnioski z rozważań.

2. W barokowym teatrze świata 207

 Dwie miłości - świat i Bóg
Zwodnicze piękno świata. Cechą charaktery­
styczną barokowego odczucia świata jest bolesne
rozdarcie: z jednej strony pisarzy i artystów tej
ępoki fascynuje bogactwo i piękno rzeczywistości,
z drugiej zaś mają oni świadomość, że zmysły ich
oszukują, a świat jest inny, niż to się człowiekowi
wydaje. Trzeba więc odrzucić jego piękno i dążyć
do wartości duchowych. Gdzie jednak ich szukać?
Georges de LaTour, Maria Magdalena (1640-1646), Metropoli­
tan Museum of Art, Nowy Jork. Maria Magdalena, nawrócona
grzesznica, była jednym z ulubionych tematów sztuki baroku
- epoki gorących przeżyć religijnych, rozterek, wątpliwości
i częstych zmian wiary.
Tylko prawdziwa i głęboka wiara mogłaby pomóc
zwalczyć pokusy świata i skierować człowieka ku
jego jedynemu celowi - Bogu. O tę jednak trudno
w nękanej duchowymi wątpliwościami epoce.
Twórcy baroku nie potrafili tak jak artyści re­
nesansu pogodzić miłości do świata z miłością do
Boga. Powtarzali wciąż, że trzeba wybierać; albo
Bóg, albo świat. Jedni szukali więc zapomnienia
w erotyzmie (który jednak kojarzył im się natręt­
nie z ciemną sferą cierpienia i śmierci), inni głosili
absolutną ascezę, jeszcze inni zaś malowali roz­
kosze żywota, by potem ujawnić ich prawdziwą
postać - nędzę przemijania i rozpad materialnego
piękna. Sztuka baroku jest pełna dysonansów
i napięć. Wynikają one właśnie z owego „rozdwo­
jenia w sobie”, o którym pisał w sonecie IV Mikołaj
Sęp-Szarzyński.
* Marino - król poetów baroku. Najbardziej zna­
nym europejskim pisarzem tej epoki był Włoch,
GiambattistaMarino( 1569-1625), zwany „królem
poetów XVII stulecia”. Była to postać bardzo barw­
na: poeta, dworzanin, kochanek, tchórz i bohater
(Marino unikał rycerskich zajęć, ale potrafił z wiel­
ką determinacją bronić swojego honoru), przede
wszystkim jednak wielki artysta słowa. Przez całe
życie towarzyszyły mu jak cienie sława i zazdrość.
Jedni wynosili pod niebiosa jego talent, inni zaś
nazywali go złodziejem. Jego zimna, intelektualna
poezja (paradoksalnie poświęcona przede wszyst­
kim gorącej miłości, która jest jednak nieuchron­
nie naznaczona cieniem śmierci) przetwarzała bo­
wiem w kapryśny sposób staro- i nowożytne wątki
literackie. Marino nie chciał opisywać natury. Jego
światem była odizolowana od rzeczywistości sfera
kultury: biblioteki, pałace, galerie obrazów i rzeźb.
Poeta to według niego „rybak w morzu literatury”,
na które składają się dzieła innych twórców. Marino
żądał od twórcy przede wszystkim pomysłowości.
Sam był niezrównanym mistrzem konceptu i mi­
strzowskiego panowania nad językiem i wierszem:
„Celem poety jest cudowność - pisał - Kto nie po­
trafi zdumiewać, niechaj idzie do stajni”. W poezji
nie liczą się przy tym żadne reguły. Jedyną regułą
poety powinno być łamanie wszystkich reguł.
* Marinizm. Marino znalazł w XVII w. wielu na­
śladowców. Stworzyli oni w poezji europejskiej
osobny nurt, zwany marinizmem. Jego główną
cechą jest wirtuozeria formalna. Marino i jego
imitatorzy oraz współzawodnicy pisywali zwykle
utwory erotyczne, ale wpływy marinizmu można
także odnaleźć w twórczości religijnej baroku, epo­
ki, w której bardzo łatwo mieszano doświadczenia
sacrum i profanum.
Teksty
M ikołaj Sęp-Szarzyński
Sonet V. O nietrwałej miłości
rzeczy świata tego
I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione
Myśli cukrują 1 nazbyt rzeczy one,
Które i mienić2, i muszą się psować3.
Komu tak będzie dostatkiem 4 smakować
Złoto, sceptr5, sława, rozkosz i stworzone
Piękne oblicze, by tym nasycone
I mógł mieć serce, i trwóg się warować6?
Miłość jest własny bieg bycia7 naszego,
Ale z żywiołów8 utworzone ciało
To chwaląc, co zna początku równego9,
Zawodzi duszę, której wszystko mało,
Gdy Ciebie, wiecznej i prawej10 piękności,
Samej nie widzi - celu swej miłości.
3. Dwie
Koncept
Poeta barokow y, by o d tw o rzyć d ziw n ą , niepo-
ję tą n atu rę św ia ta , m u sia ł się w y k a za ć n iezw y-
kłą p o m y sło w o ścią , d ą żą c do n ie u sta n n e g o
za d z iw ia n ia c zy te ln ik a . Taki n ie zw y k ły p o m y sł f*
n a zyw a n o w ó w c za s kon cep tem . Ko n ce p t m ó gł
się re a lizo w a ć za ró w n o na p ła s zc zy ź n ie tre ści
(np. z a sk a k u ją c e i n ie lo g iczn e p o ró w n a n ie , czyli —
u ja w n ie n ie u k ryte g o p o d o b ie ń stw a w rze cza ch
d o sie b ie z p ozoru ca łk ie m n ie p o d o b n ych ), ja k ^
i fo rm y (np. o p a rcie c a łe g o u tw oru na je d n ym n i -
śro d k u sty listy czn y m ). Z w ie ń cze n ie m ko n ce p ­
tu była n ie sp o d zie w a n a i za d ziw ia ją c a puenta,
którą p o lski b a ro k o w y poeta i te o re tyk poezji
o k re ślił p a ra d o k sa ln ie ja k o „ zg o d n ą n ie zg o d - r
n ość i n ie zg o d n ą z g o d n o ś ć ”. —
’ tuhrują - upięKssają, stedzą
3m ie n ić — zm ieniać się
3psować - psuć
4de»tathiem - wystarssająw
^scep tr - berło (jako sym bol w ład z y)
6trwóg się warować - chronić sie
przed trwogq
^ b ie g b y c i a — s p o s o b i s t n i e n ia
«żyw iołów - tj. i ziemi, wody, powie­
trza i ognia, elementów, z Których Oak
w ó w cza s u w ażano) zb u d o w a n y był
świat materialny
’ chwaląc, co zna początKu równego
— t z n . c h w a lą c r z e c z y m a t e r ia ln e ,
mające ten sam początek co dato
10 p ra w e j - praw d ziw ej
miłości - świat i Bóg 209
 Wskazówki do analizy
:f >
i interpretacji
--------------------------------- -------
ii
Dwie miłości. Sonet V, m im o że p o ­
w s ta ł u progu baro ku , je s t za p ise m
i
ty p o w e g o dla tej e p oki ko n flik tu
d w u p rze ciw sta w n ych p o sta w - fa ­
scy n a c ji św ia te m i św ia d o m o ści, że
m
propo nuje on czło w ie ko w i za le d w ie
po zó r ro zk o szy i szczę ścia . Sęp d e ­
i
fin iu je czło w ie k a ja k o istotę, która
v
m usi k o ch ać i p o żąd a ć. S ą je d n a k
dw ie m iło ści; je d n a , któ ra za le ży
o d c z ł o w i e k a , do rze czy cie le sn ych
i prze m ijających , i dru ga, która pr 2y-
ć h o d 2i w y łą c jn ie d 2ięki n iep o jętej
ła sce Boga.
i m
Wskazówki do analizy
i interpretacji
Kunsztowna pethwała, W roku 1609 Da­
n ie l W a b o ro w sk i o d w ie d z ił Londyn,
na królewskim dworze mógł zobaczyć sły­
nącą z urody królewnę Elżbietę. Jej oj­
ciec, panujący wówczas w Anglii Jakub I,
był wielkim wielbicielem teatru. W iado­
mo nawet, że polska delegacja oglądała
jakąś sztukę, niewykluc2one, że było to
jedno z dzieł Szekspira. Nigdy jednak nie
dowiemy się, czy polski poeta rozmawiał
z autorem Hamleta, choć jest to prawdo­
podobne.
Pamiątkę po tej podróży stanowi wiersz
Na oczy królewny angielskiej - kunsztowna
pochwała urody królewskiej córki. Wiersz
ma bardzo rygorystyczną konstrukcję. Jest
to tzw. kom pozycja łańcuchow a (inaczej:
konkatenacja), w której wypowiedź roz­
wija się za pomocą powtórzenia i dopeł­
nienia jakiegoś elementu członu poprzed­
niego, np.: „Stoi w lesie stary grab, / pod
tym grabem leży drab, / leży drab, a kilka
os / gryzie draba prosto w nos” (Jan Brze­
chwa). Ostatecznym dowodem formalnej
wirtuozerii poety Jest puenta
w której Naborowski jeszcze raz powraca
do najważniejszych słów, m otywów i po­
jęć wiersza. Takie zakończenie nazywamy
figurą sumacji.
Barok
Czytamy i interpretujemy
□ Jaki problem został poruszony w wierszu? Zwróć uwagę na tytuł oraz
pierwsze słowa utworu. Dlaczego: „I nie miłować ciężko, i miłować
nędzna pociecha”?
B Kiedy, zdaniem poety, miłość jest dobra, a kiedy zła?
Q Wskaż przykłady ziemskich rozkoszy opisane w wierszu.
□ Na czym polega konflikt między duszą człowieka a jego dałem złożo­
nym z żywiołów? Uzasadnij odpowiedź.
□ Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie: „Miłość jest własny bieg życia nasze­
go”. Co jest celem człowieka?
□ Przedstaw stosunek osoby mówiącej w wierszu do Boga i świata ziem­
skiego.
□ Porównaj sonet Sępa z Hymnem Jana Kochanowskiego. Czym się
różni stosunek tych poetów do Boga i świata?
□ Wskaż w wierszu środki stylistyczne typowe dla poetyki baroku. Jaką
pełnią funkcję w utworze?
□ Na podstawie poznanych sonetów napisz pracę na temat: Bóg, czło­
wiek i świat w poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.
Daniel Naborowski
* Na oczy królewny angielskiej
g d z ie Twe oczy, skąd Kupido1 na wsze ziemskie kraje,
Córo możnego króla, harde prawa daje,
Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe,
Które palą na popiół serca nieszczęśliwe.
Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze
Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze.
Nie gwiazdy, ale słońca, pałające różno,
Których blask śmiertelnemu oku pojąć próżno.
Nie słońca, ale nieba, bo swój obrót mają
I swoją śliczną barwą niebu wprzód nie dają2.
Nie nieba, ale dziwnej mocy są bogowie,
Przed którymi padają ziemscy monarchowie.
Nie bogowie też zgoła, bo azaż3 bogowie
Pastwią się tak nad sercy4 ludzkimi surowie?
Nie nieba: niebo torem jednostajnym chodzi;
Nie słońca: słońce jedno wschodzi i zachodzi;
Nie gwiazdy, bo te tylko w ciemności panują;
Nie pochodnie, bo lada wiatrom te hołdują.
Lecz się wszytko zamyka w jednym oka słowie:
utworu,
Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie.
1Kupido - rzymski bożek miłości;2wprzód nie dają - nie dają się wyprzedzić;3azaż
- czyż;4sercy - sercami
Czytamy i interpretujemy

D Co jest tematem wiersza?

B Naborowski operuje serią przenośni. Wypisz je kolejno. Ustal, co je łączy.
B Jakie inne środki stosuje poeta? Uzupełnij podaną niżej tabelę. Możesz dopisać dodat­
kowe rodzaje środków stylistycznych.
Środek stylistyczny Przykład Funkcja
inwersja
anafora
pytanie retoryczne
gradacja
wyliczenie

B Na czym polega koncept zawarty w tym wierszu?

B Zinterpretuj puentę utworu. Jaka jest jej wymowa?

Giuseppe Arcimboldo [dżiuzeppe arczimboldo], Warzywa? (1590), Museo Cirico, Cremona. Giuseppe Arcimboldo, Jesień (1573), Luwr, Paryż.
Wyrafinowane i wieloznaczne kompozycje modne były również wśród malarzy. Arcimboldo Arcimbolda można nazwać malarskim konceptystą.
(1527-1593), tworzący ludzkie twarze z różnych przedmiotów, roślin i owoców, był też autorem Jego obrazy opierały się bowiem na zaskakującym po­
obrazów, które można było oglądać na wiele sposobów. Czy pierwszy obraz rzeczywiście przed­ myśle. Oto np. „portret" Jesieni, na który składają się
stawia misę z warzywami? Przyjrzyj się jego odwróconej wersji. rośliny, owoce i przedmioty związane z tą porą roku.
Jest to zarazem przykład barokowego iluzjonizmu -
widz spoglądający na ten obraz z oddalenia widzi po
prostu ludzką twarz.

3. D w i e miłości - świat i Bóg

 Co warto wiedzieć o najsławniejszym poecie polskie- Andi zej M orsztyn
go baroku, Janie Andrzeju Morsztynie (1621-1693)? * O swej p an n ie

Nie przejmował się sprawami wiary, którą - dążąc do kariery - czę­

Biały jest polerowny alabastr z Karrary1,
sto zmieniał (był arianinem, wyznawcą kalwinizmu, wreszcie katoli­
kiem). Można wątpić, czy Morsztyn w ogóle wierzył w Boga. Białe mleko przysłane w sitowiu2 z koszary3,
B y ł u lu b ie ń c e m k o b ie t (p rz e p a d a ła za nim s a m a k ró lo w a L u d w ik a Biały łabęć4 i białym okrywa się piórem,
Maria Gonzaga), których uczucia z ochotą odwzajemniał. Biała perła nieczęstym zażywana sznurem5,
Był człowiekiem sukcesu - udało mu się dojść do najwyższych god­
Biały śnieg świeżo spadły, nogą nie deptany,
ności w Rzeczypospolitej; został nawet podskarbim wielkim koron­
nym, czyli ówczesnym ministrem finansów.
Biały kwiat lilijowy za świeża zerwany,
Nie zadbał o wydrukowanie swoich wierszy, pisał zaś tylko do cza­ Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje
su z ro b ie n ia kariery. Niż marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg, lilije
W poezji współzawodniczył z najwybitniejszym wówczas twórcą
europejskim Marinem.
B y ł c z ło w ie k ie m w y k s z ta łc o n y m ; z n a ł b ard z o d o b rz e w ło s k i i fr a n ­
cuski. Karrary - miejscowość Carrara we Włoszech słynie z ka­
Jako dyplomata przeżył niejedną przygodę godną filmowego sce­ mieniołomów marmuru;2sitowie - tu: w plecionce z sitowia
nariusza (np. zatonięcie statku i cudowne uratowanie po wielu godzi­ 3 koszara - zagroda dla bydła; 4ła b ę ć — d a w n a p iso w n ia
nach dryfowania na drewnianej betce). wyrazu łabędź- 5nieczęstym zażywana sznurem - tzn. nie­
O s k a rż o n y o z d ra d ą przez kró la Ja n a Ili S o b ie s k ie g o , u c ie k ł w p rz e ­ często noszona
braniu do Francji, gdzie kupił sobie zawczasu ogromne dobra pod
Paryżem.
De Kultury frantusKiej przeszedł jako postać symbolicznego skąp­ W skazówki do analizy i interpretacji
ca, k tó ry „ p o ś m ie rci w y d a je w je d e n d zień [n a w ła s n y p o g rz e b ] w i ę ­
cej, niż 2a życia wydawał w dziesięć lat” . Marinizm polski. Sława Marina dotarła do Polski
jS d H bardzo wcześnie. Już w latach dwudziestych XVII
w. powstają pierwsze przekłady wierszy włoskie-
go mistrza. Nieco później anonimowy staropolski
poeta podjął się tłumaczenia eposu miłości, zaty-
- tułowanego Adon (jest to historia miłosnych pe­
S i— 1
rypetii bogini Wenus i pięknego pasterza Adoni-
®- sa), które jest pierwszym w Europie przekładem
--- tego dzieła. Świadczy to o niezwykle wysokim
poziomie kultury polskiej w XVII stuleciu, poemat
— - Adon był wówczas bowiem uznawany za najbar­
dziej wyrafinowany i subtelny utwór poetycki.

Poetyka zadziwienia. Najwybitniejszym mari-

nistą polskim był Jan A ndrzej M orsztyn. W spół­
zawodniczył on z włoskim mistrzem zarówno
" w dziedzinie konceptu, jak i mistrzostwa formy.
Podobnie jak Marino Morsztyn uprawiał „literac-
— ' ką grabież” (najczęściej jego wiersze są niezwykle
c i---- efektownymi przeróbkami dzieł Marina). Umiał
też zadziwiać, by nie powiedzieć: szokować nie-
e—- '2 zwykłymi pomysłami.
W utworze O sw ej pannie Morsztyn umiejęt-
~~7~ZZ nie potęguje ciekawość czytelnika, który przecież
nie wie, czemu służy szereg pomysłowych porów-
i= ~ -ś nań. Dopiero puenta przynosi niespodziewane,
___ , zaskakujące rozwiązanie. Obok inspiracji dziełem
Andrea Pozzo [pocco], Kopuła (1585-1591). Malowidło na sklepieniu kościoła Sant'
*■" ‘ Marina widać też w tym wierszu wpływ Danie-
Ignazio w Rzymie. Barokowi malarze lubią iluzjonistyczne efekty. W rzymskim kościele
---- - la Naborowskiego, zapewne pierwszego Polaka,
św. Ignacego na płaskim suficie artysta wymalował sztuczną kopułę. Z określonego
który sięgnął po marinistyczne wzorce poetyckiej
punktu obserwacji mamy doskonałą iluzję otwierającej się w górę przestrzeni. Wystarczy —■
— wirtuozerii oraz wyrafinowanego konceptyzmu.
jednak krok - a złudzenie znika.

Barok
Czytamy i interpretujemy
D Kim może być osoba mówiąca w wierszu? Zwróć
uwagę na język, jakim się posługuje.
B Jakie symboliczne znaczenie ma biel?
Q Jaki efekt osiąga poeta dzięki wyliczeniom?
□ Jak ukształtowana jest puenta wiersza? Co zaska­
kuje w niej czytelnika?
B Na czym polega koncept w wierszu Morsztyna?
Dotyczy on treści czy formy? Uzasadnij.
* Do trupa
Sonet
Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości,
Ty krwie1, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne2 świece, ja mam płomień skryty,
Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty,
Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności,
Ty masz związane ręce, ja wolności
Zbywszy mam rozum łańcuchem powity3.
Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze,
Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze4.
Ty, się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.
Czytamy i interpretujemy
D Jak zbudowane są dwie pierwsze zwrotki utworu,
a jak dwie kolejne? Co jest ich tematem? Jaka jest za­
sada kompozycyjna wiersza?
B Przeprowadź analizę sonetu Do trupa. Wypisz ce­
chy zakochanego i cechy trupa.
B Czy porównanie zakochanego do trupa to tylko
efektowny koncept, czy też można się w nim doszukać
głębszego sensu? Uzasadnij odpowiedź.
B Pracując w grupach, napiszcie sonet o tematyce
miłosnej. Najpierw wymyślcie koncept, na którym
będzie opierał się wasz utwór, następnie zbadajcie
dokładnie budowę sonetu, aby ją zachować. Określcie,
co będą zawierały kolejne strofy wiersza. Zdecydujcie,
jak podzielicie się pracą.
3. D w i e
Peter Paul Rubens, Ogród miłości (1630), Prado, Madryt. W barokowej kulturze próż­
no szukać wzniosłej koncepcji ludzkiej miłości jako cudownej mocy wynoszącej za­
kochanych ponad zmysłową rzeczywistość. Nie jest to też zwykle miłość platoniczna.
W dworskiej kulturze epoki bóg miłości Amor jest po prostu wytrawnym graczem,
który śmiało zmierza do obranego celu - cielesnych rozkoszy. Na obrazie Rubensa
wesołe kupidynki popychają kobiety w ramiona mężczyzn, swawolą w powietrzu,
przypatrując się flirtom i miłostkom. Pod przychylnym okiem Wenus odbywają się
pogodne igrzyska miłości.
' krwie - krwi
2jawne - widoczne (Które się palą
w o k ó ł tru m n y )
3powity - spętany
“ śreżoga - upat
Wskazówki do analizy i interpretacji
Miłość w cieniu śmierci. Głównym tematem wierszy Morsz­
tyna była miłość, Kojarzona jednaK uporczywie ze śmiercią, r — 2"
M o ż n a n a w e t p o w ie d z ie ć , że je g o e fe k t o w n e w ie rs z e u k r y w a ją
paniczny lęk przed przemijaniem i pośmiertną pustką świata
bez Boga. W świecie Morsztyna nie ma żadnych wartości mo- ___ i
rainych. Nie liczą się dla niego prawda czy dobro, W ich miejsce ~ —;
p o ja w ia ją się z m y s ło w a rozkosz i p ię k n o , czyli e ty k ę z a s tę p u je
poecie estetyka. Takie są konsekwencje duchowego ora? inte- »
lektualnego chaosu epoki baroku, w której wszystko było nie-
pewne i niezrozumiałe,
—.
Topos miłości i śmierci. W poezji marinistycznej nader często
pojawiało się skojarzenie miłości ze śmiercią. Marino opowiada r r - jj:
n a w e t w p o e m a c ie Adon h is to rię o p o je d y n k u , a p o te m o w ie l­
kiej przyjaźni między Kupidynem i śmiercią. Kochanek często “
bywa porównywany do ćmy (motyla), która kocha p rz y c z y n ę ___
swojej zguby - świecę, galernika podejmującego śmiertelne
trudy miłowania czy też wreszcie - do trupa.
miłość - świat i Bóg 213
 Peter Paul Rubens
Sztuka flamandzkiego malarza Rubensa
(1577-1640) w doskonały sposób wyraża
fascynację zwodniczym pięknem zmy­
słowego świata, tak charakterystyczną
dla epoki baroku. Zarówno dzieło, jak
I życie artysty kojarzą się z obfitością,
nadmiarem, niepokojem i ruchem. Ten
malarz, polityk, miłośnik sztuki i pięknych
kobiet, przyjaciel arystokratów i uczo­
nych zachwycał niezwykłą inteligencją,
nadludzką pracowitością i kupieckim
sprytem. Zostało po nim blisko dwa ty­
siące dzieł. Wiele spośród nich to efekt
pracy jego anonimowych często uczniów,
pieczołowicie odtwarzających rysunki
mistrza, który kilkoma nieomylnymi ru­
chami pędzla nadawał tylko ostateczną,
doskonałą, indywidualną formę rzemieśl-
niczo rzetelnym płótnom wychodzącym
z jego warsztatu.

Peter Paul Rubens, Porwanie córek Leukipposa

(1617), Stara Pinakoteka, Monachium

Wskazówki do analizy i interpretacji

Triumf mHróri cielesnej. Temat obrazu został zaczerpnięty z mito-

Kastor i Polluks, synowie Zeusa i bracia Heleny trojańskiej, zo­
stali zaproszeni na wesele córek Leukipposa. Piękne panny urzekły
młodych herosów, którzy nie bacząc na święte zasady gościnno­
ści, porwali narzeczone. Rubens maluje dramatyczną scenę, gło­
sząc zarazem chwałę ludzkiej cielesności i nieprzezwyciężoną moc
uczuć. Artysta nie chce przerażać, dąży raczej do olśnienia widzów Czytamy dzieła sztuki
bogactwem form i wszechobecnym ruchem. Malarz przedstawia
świat obfity, zmysłowy, piękny i bogaty. Dwaj mężczyźni na po­ D Z podanych niżej określeń wybierz
tężnych rumakach mocarnymi ramionami opasują ciała broniących te, które najlepiej charakteryzują obraz
się kobiet. Powiewają kolorowe płaszcze, wiatr rozwiewa końskie Rubensa.
grzywy i włosy porwanych. Rubens jest mistrzem aktu. Ciała kobie­ statyczny ■ dynamiczny ■ stonowany
ce przedstawia w niezwykle śmiałych ujęciach. Wybiera przy tym ■ jaskrawy ■ gwałtowny ■ spokojny
kształty pełne, obfite. Próżno szukać na jego płótnach kobiet szczu­ B Jaka kolorystyka dominuje po lewej,
płych. W mitycznym dramacie artysta dostrzega przede wszystkim a jaka po prawej stronie obrazu? Jaki
malowniczość i piękno. Kolory Rubensa są jasne i radosne, pozy
efekt osiąga w ten sposób artysta?
- wyszukane i teatralne, z pozoru tylko pełne napięcia. Jest to prze­
13 Opisz pejzaż, na którego tle rozgry­
cież barokowy triumf światowej, cielesnej miłości. Ujawnia to nie­
wa się scena. Jaka jest jego rola?
widoczny na pierwszy rzut oka szczegół obrazu: mały Kupido trzy­
D Wyszukaj barokowy wiersz miłosny,
ma za uzdę szarpiącego się rumaka i spogląda drwiąco na widzów.
który mógłby towarzyszyć dziełu Ru­
Nikt nie potrafi poradzić sobie z mocą miłości.
bensa.

Barok
 Szkatuła barokowych konceptów, czyli duchowy pistolet na niepokoje świata
Kochankowie - ramiona cyrkla. Koncept angielskiego poety
Johna Donne’a (1572-1631), wymyślony na rozstanie z ukocha­
ną; jak ramiona cyrkla, zakochani nigdy się w gruncie rzeczy
nie rozłączają.
Miłość - odkrycie Ameryki przez Kolumba. John Donnę,
w nieco frywolnym wierszu, opisuje, jak odkrywa ciało ukocha­
nej, niczym Kolumb nieznany kontynent.
Grób - dziura w zębie... którą po raz ostatni wypełnia den­
tysta nazwiskiem Hall (gra słów: Hall - Hole, ang. ‘dziura’;
anonimowe).
Życie - wydanie książki; zmartwychwstanie - nowa,
ocenzurowana przez Boga edycja (z nagrobka księgarza). ZZ3—
'Z~~ar
W epoce baroku lubowano się w długich i zawierających
liczne koncepty tytułach. Oto kilka przykładów: Duchowa
szlafmyca wyszywana pocieszającymi maksymami; Ducho­
we szelki, podtrzymujące d a ło i duszę, czyli pobożne rady
dla ciała i duszy; Duchowa lewatywa dla zatwardziałych
w pobożności dusz.

Komentarz
Dorota Gostyńska (ur. 1957)
Fragment książki Doroty Gostyńskiej przynosi przegląd podstawowych defi­ - badaczka dawnej literatu­
nicji konceptu. Autorka konfrontuje w nim dawne i współczesne rozumienie ry i tłumaczka, znawczyni
te o rii i p ra k ty k i b a ro k o w e g o
tego pojęcia.
konceptu.

D o ro ta G ostyńska
Czym był koncept?
[1] Tajemnicze są okoliczności narodzin konceptu jako terminu wiedzy o poezji
i wymowie we Włos 2 ech końca XVI wieku. Jego siedemnastowieczna popular­
ność - niezwykła. Zagadkowe są przyczyny, dla których krytyk wieku osiem naste­
go często widzi w nim gwałt na zdrowym rozsądku, dziewiętnastowieczny badacz
poezji - wyrachowany intelektualizm. Przedwczesna jest jego śmierć w języku po­
tocznym, w którym istnieje jako staroświecki synonim świetnego pomysłu [...]
[2] We współczesnych słownikach terminów literackich definiuje się go jako
odm ianę metafory, metaforę „odległy” lub „zbyt odległy” wykwintny poetycko
obraz, figurę stylistyczną lub trop, wyszukany pom ysł literacki, poetycką idee,
czasem - utożsamia z pointą epigramatu. Jeśli założyć, że tego rodzaju słowniki
powinny w miarę możliwości odzwierciedlać aktualny stan wiedzy o danym za­
gadnieniu, nie będzie przesady w konstatacji, że o koncepcie wiadomo niewiele
[-•]
[3] Czym był koncept w teorii i tw órczości X V II wieku? [ ...]
W siedemnastowiecznej teorii twórczości koncept definiowany jest jako zwią­
zek przeciwieństw, ekstremów, rzeczy różnych, sprzecznych, odległych, jako po­
dobieństwo w niepodobnym, zgodna niezgodność czy zaskakująca myśl. Kon­
ceptem nazywa się też mieszczącą taki związek wypowiedź, która dzięki niemu
nabiera szczególnych właściwości - jest „nowa”, „cudowna”, „piękna w najwyż­
szym stopniu”, budzi w czytelniku zdziwienie i przyjemność.
(Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej, 1991)

3. Dwie mi ł ości - świat i Bóg 215

 D Przedstaw w punktach dzieje konceptu.
13 Na podstawie 2. akapitu sformułuj trzy różne definicje konceptu.
B Określ, jaki jest stosunek autorki do współczesnych definicji konceptu.
D Jak definiowali koncept autorzy i teoretycy XVII w.? Podaj trzy różne określenia.
B Wskaż przynajmniej jedno podobieństwo oraz jedną różnicę między definicjami
z XVII w. i współczesnymi.
D W jaki sposób, według autorów XVII-wiecznych, koncept działa na odbiorcę?
B Wskaż w tekście Doroty Gostyńskiej przynajmniej jeden typowy dla poetyki baroko­
wej oksymoron.

216 Barok
 W kręgu sarmatyzmu

Zenit potęgi. Dzisiejsi badacze skłonni są uzna­

wać początek wieku XVII za apogeum potęgi po­
litycznej i kulturalnej Rzeczypospolitej. U progu
epoki baroku z tym ogromnym państwem, obej­
mującym obszar trzykrotnie większy niż ob­
szar dzisiejszej Polski, musieli się liczyć wszyscy.
Otwartość na nowe idee i przysłowiowa wówczas
polska tolerancja czyniły z Rzeczypospolitej atrak­
cyjnego partnera nie tylko w europejskich grach
politycznych, lecz także w dziedzinie kultury. Stąd
też barok polski należy do europejskiej awangar­
dy. Była to pierwsza epoka, w której nasza kultura
nie musiała nadrabiać wiekowych zaległości (jak to
było w wypadku średniowiecza czy też renesansu).
Polacy utrzymywali ożywione kontakty z całą Eu­
ropą, studiowali na najlepszych ówczesnych uni­
wersytetach, zadziwiali przybyszów znajomością
języków obcych (w tym przede wszystkim wło­
skiego). Towarzyszyło temu zrozumiałe poczucie
narodowej dumy. Można wręcz powiedzieć, że był
to jedyny okres w dawnej historii Polski, gdy Pola­
kom nieznane były kompleksy wobec innych nacji.
Mieszkańcy ówczesnej Rzeczypospolitej uważali się
za Europejczyków, i to tych lepszych (by nie po­
wiedzieć: najlepszych). Ustrój swojego państwa -
demokrację szlachecką - z dumą przeciwstawiali
absolutyzmowi panującemu w większości liczących
się krajów kontynentu.
Legenda i ideologia sarmacka. Czynnikiem spa­
jającym ogromne państwo, zwane Rzeczpospolitą
Obojga Narodów, był sarmatyzm Jest to pojęcie
bardzo szerokie i różnie rozumiane przez bada­
czy. Sarmatyzm to przede wszystkim ideologia
i kultura szlachty polskiej, dominująca między
końcem XVI a schyłkiem XVIII stulecia. Punktem
wyjścia sarmatyzmu była legenda o pochodzeniu
mieszkańców Rzeczypospolitej (przede wszyst-
\ • /
\ \ ¿mm ■/; ; /
w0j*r
, - ) }S 1:-~»f
ImMOTEUW T^szraŁwiiz
.fis, ***' HnHANKiWflrtt. _ ♦
Wm
Herby szlacheckie
kim szlachty). Historycy renesansu, opierając się
na relacjach starożytnych dziejopisów i geografów,
utożsamili nasz kraj z Sarmacją, a zamieszkujący ją
naród - z bitnymi Sarmatami. Wokół tej - fałszy­
wej z punktu widzenia nauki opowieści - powoli
zaczęła się tworzyć ideologia akcentująca szczegól­
ne cechy szlachty polskiej oraz jej wyjątkową misję.
Sarmata był to wojownik, który „wprzód w szabli
niźli w zagonach dziedziczy” (Wacław Potocki)
i nade wszystko ceni sobie wolność.
W X V II w. ideologia sarm acka uległa znaczą­
cym przeobrażeniom. Obrona wolności państwa
Wacław Potocki
W acław Potocki (1621-1696), je d e n z g łó w n y c h
przedstawicieli baroku sarmackiego w Polsce.
Byt poetą moralistą. W młodości wyznawca aria-
nizmu, pę edykcie o banicji braci polskich (lś5§)
p rze sz e d ł na k a to lic y z m , n ie ch cąc o pu S7 C ?ać
rodzinnych stron. To przeżycie odcisnęło jednak
piętno na całej jego twórczości. Ogromny do­
robek Potockiego obejmuje liczne epigramaty,
utwory religijne, treny, wreszcie poematy epickie,
m.in. epos Wojna chocim ska (1670). Siła talentu
tego poety polega przede wszystkim na plastyce
języka, który przemawia do zmysłów i wyobraźni
czytelnika.

4. W kręgu sarmatyzmu 217

przerodziła się stopniowo w obronę przywilejów
stanowych. Polska była wówczas krajem, w któ­
rym szlachta cieszyła się największymi swoboda­
mi politycznymi, co w konsekwencji doprowadziło
do nadużywania praw (w roku 1652 zerwany zo­
stał pierwszy sejm na mocy prawa liberum veto).
Towarzyszyła temu niechęć do wszelkich reform
państwa. Uważano bowiem, że - skoro demokra­
cja szlachecka osiągnęła stan doskonały - wszelkie
zmiany są niepotrzebne, a nawet szkodliwe.
Sarmatyzm jako styl życia. Z ideologią sar­
macką wiązał się charakterystyczny dla ówczesnej
Rzeczypospolitej styl życia. Wszystkich podróżni­
ków przybywających w tej epoce do Polski zadzi­
wiała sarmacka skłonność do przesady w gestach,
zachowaniach, strojach i obrzędach. Można wręcz
mówić o wielkiej teatralizacji życia codziennego.
Strój polski przypominał teatralny kostium: ba­
jecznie kolorowy (z przewaga barw jaskrawych:
czerwieni, amarantu, błękitu oraz żółci), zdobiony
suto przetykanym złotymi nićmi pasem, licznymi
guzikami z drogich kamieni oraz cennym futrem,
wzbudzał sensację w Europie. Bogato dekorowana
była także broń, która nie nadawała się do walki
(za ubranym paradnie szlachcicem podążał zwykle
sługa ze zwykłą szablą).
Upadek sarmackiego imperium. Potęga Rzeczy­
pospolitej stopniowo słabła. Zapowiedzi kryzysu
ogromnego państwa można dostrzec już w pierw­
szym ćwierćwieczu X V II w. Zygmunt III Waza za­
stał Polskę mocarstwem, a zostawił w roku 1632
kraj osłabiony, uwikłany w różne niefortunne spo­
ry z bliższymi lub dalszymi sąsiadami, zagrożony
niebezpiecznymi konfliktami w ewnętrznym i. Od
roku 1648 (powstanie Chmielnickiego) zaczął się
gwałtowny upadek Rzeczypospolitej, która u pro­
gu następnego stulecia była już mniejsza o ponad
lA i dramatycznie wyludniona (w wyniku wojen
i utraty terytoriów liczba ludności spadła o blisko
czterdzieści procent).

Sarmackie pogrzeby
B o g a tą I c ie k a w ą formę miał sarmacki obrządek pogrzebowy. Były to ceremo­
nie. do których przygotowywano się czasem przez długie miesiące. W kościo- zzz
łach budowano specjalne rusztowania na trumnę. Religijne uroczystości po­
p rz e d z ał z w y k le p o c h ó d , n a k tó re g o cz e le jechał kto ś w zbroi nieboszczyka, ~ s
odgrywający jakby jego rolę. Wędrówka kończyła się w kościele, do którego ów
aktor wjeżdżał konno po to, by zwalić się z ogłuszającym hukiem i chrzęstem na
posadzkę. Ów upadek symbolizował triumf śmierci nad ziemską potęgą i rycer- ___ _
skim męstwem. Ceremonie i obrzędy pogrzebowe trwały nawet do czterech dni :
i kończyły się stypą, która niewiele miała wspólnego z powagą chwili, bo przera­
dzała się z łatwością w zwykłą hulankę. W pochówku uczestniczyły czasem całe
armie duchowieństwa (w jednym z pogrzebów u schyłku baroku uczestniczyło
10 biskupów, 60 kanoników i 1705 księży!).

Portret Janusza Radziwiłła (ok. 1654),
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków
Pompatyczne ceremonie
W XVII w. Polacy lubowali się w pompatycznych ceremoniach. Do historii prze­
szedł np. wjazd kanclerza Jerzego Ossolińskiego do Rzymu (1633). Polski magnat
wkroczył do Wiecznego Miasta w asyście stu koni i wielbłądów przybranych
w bajecznie bogate uprzęże. Zasiadała na nich szlachta w swoich narodowych ^
strojach oraz egzotyczni jeńcy z wojen prowadzonych na wschodzie przez
Rzeczpospolitą. Przed wjazdem do miasta podkuto konie złotymi podkowami
tak przemyślnie, że gubiły je na rzymskim bruku ku uciesze gawiedzi. Młodzież
szlachecka rozrzucała garściami wśród tłumu złote monety, szumiały skrzydła
husarzy i powiewały pawie pióra.

Barok
 1 ,

Sztuka sarmacka
Sztukę w Rzeczypospolitej doby ba­
roku traktowano zwykle bardzo
użytkowo. M iała ona utrwalać sła­
wę rodu, głosić chwałę przodków
i ich wielkie czyny. Dlatego najwyżej
ceniony był portret. Na przykład w i­
zerunek dumnego magnata Janu­
sza Radziwiłła na sąsiedniej stronie
przedstawia księcia w paradnym
stroju, z hetmańską buławą w dło­
ni. Inny charakter miał tzw. portret
trumienny, związany ściśle z sarmac­
ką ceremonią pogrzebową. Umiesz­
czano go zwykle w nogach trumny Portrety trumienne (XVII w.)
(stąd jego nietypowy kształt). W ize­
runki tego rodzaju charakteryzowa­
ły się przede wszystkim realizmem.
Zadaniem malarza było przedsta­
wienie zmarłego tak, by wyglądał
jak żywy i sprawiał wrażenie, że pa­
trzy na żałobników.

Jan C h ryzo sto m Pasek Jan Chrysoetom Paeek

Pamiętniki (fragmenty)
Słynny pamiętnikarz Jan Chryzostom
Pa5ek (1030-1701) wywodził się i M a­
ROK 1660 z o w sz a. W b re w p a n u ją c e j w ów czas
[Bitwa z Moskwą] opinii, że szlaehta mazowiecka nie grze­
W wigiliją tedy śś. Piotra i Pawła zetknęni się z naszą przednią strażą, szyła mądrością, Pasek byt nader bys­
która, że nie była tak mocna, jak ono podjazd moskiewski, posłali do trym wychowankiem jezuitów z Rawy
Mazowieckiej, Ż y c io w e p rz y p ad k i przy-
wojska, dając znać o nieprzyjacielu, że go już widzą na oko. A w tym
s2łego pamiętnikarja to typowe losy
Moskwa impetem na nich skoczyli. [...] Potfżnie się tedy uderzą, chcąc XVil-wiecznego szlachcica. Przez ponad
nas pierwszym swoim skonfundować1 impetem; aleśmy wytrzymali, 10 lat Pasek prowadził barwny i burzli­
w y ż y w o t ż o łn ie rz a. W o j o w a ł n a w e t pod
lubo kilkanaście z koni spadło. [... ]
wodzą hetmana Czarnieckiego w Danii.
Wtym zaszło słońce; wojsko też nadeszło i tu zaraz na owym stanęło
Wojna była dla niego nie tyle sarmac­
pobojowisku. Tak tedy przez całą noc konieśmy w ręku trzymali, dwa kim obowiązkiem stanowym, ile życio­
pułki w placowej strażej postawiwszy. [...] wą szansą zdobycia pieniędzy i pozycji
Było tedy na 40 000 Moskwy, naszego i z Litwą tylko 15 000. Bardzo społecznej. Od roku 1667 prowadził sta­
teczne życie ziemiańskie.
to mały kawałek, ale przecię nadzieja nas cieszyła, a to też, co trup wszy­
stek padł za nimi głową, co zawsze wojennicy sądzą za znak zwycięstwa,
kiedy trup głowami za nieprzyjacielem pada. Tak tedy owej nocy jeść 'skonfundować-zmieszać, zaskoczyć
było co, bośmy kazali nabrać sucharów w sakwy, w wozy; gorzalina2 też 2gorzalina - gorzałka, wódka

4. W kręgu sarmatyzmu 219


Wskazówki do analizy i interpretacji
~nn --------------------------------------------------------------
Pamiętniki. Z a p a trzo n a w p rze szło ść szla c h ta
c h lu b iła się sw o ją tra d y cją i sw o im i h erb am i,
z któ rym i zw yk le w ią za ły się fa n ta sty c zn e le-
^ gendy. Kto potrafił, c h w y ta ł też za pióro, by
p rze k a za ć poto m kom jak n a jw ię c e j in fo rm a ­
cji o sw o im życiu i czynach. W ie k X V II m o żn a
n a zw a ć stu le cie m p a m ię tn ik ó w - sp isy w a li je
___ za ró w n o m a g n a ci, ja k i c h u d a szla c h ta . Pamięt-
niki Ja n a C h ry zo sto m a P ask a (za ch o w a n e nie-
_ r— ste ty tylko w e fra g m e n ta c h ) o d kryto i o g ło sz o ­
no d ru k ie m d o p ie ro w X IX w. B yła to w ó w c za s
—■—— p ra w d z iw a se n sacja literacka. Pasek, choć nie
w y ró ż n ia ł się w y k szta łc e n ie m an i sze ro k im i ho-
■■ : ry jo n ta m i in te le k tu a ln y m i, o k a za ł się n iezró w -
^— - nanym ga w ę d zia rze m . P isa ł style m b arw n ym ,
p o lszc zy zn ą ży w ą i p la styczn ą , w któ rą w p la ta ł
- zg o d n ie z m odą e p oki - ła c iń sk ie zw ro ty i w y ­
razy, tzw . makaronizmy (zob. s. 223).
Po u k a z a n iu się Pamiętników d ru k ie m (1836)
p o ja w iły się naw e t głosy, że je s t to w ie lk a m i­
sty fik a cja lite ra cka - d zie ło ja k ie g o ś zrę czn e g o
■ - p isa rza , u d a tn ie n a śla d u ją ce g o styl barokow y.
D zie ło P ask a w p łyn ę ło siln ie na lite ratu rę pol-
sk^i en tu zjastyczn ie o c e n ił je A d am M ick iew icz,
a H e n ryk Sie n k ie w ic z korzystał z nich przy p ra ­
cy nad Trylogią.
Realizm Paska. Z a m ie szc zo n y w p o d rę czn iku
fra g m e n t o d n o si się do w o je n n ych lat P aska.
W relacji z b itw y zw ra ca u w a gę n ie zw y k ły re­
a lizm opisów , a ta k że ro zb ra ja ją ca szcze ro ść
~'ZL narratora, któ ry nie u kryw a sw o ich m o tyw a ­
cji: w bite w n ym tu m u lcie P a se k w yb ie ra so b ie
bo g ato u b ra n e g o p rze ciw n ik a , liczą c z g ó ry na
■ ■■ -* go d n e łupy, a m oże i okup.
T li Pamiętnik. P a m ię tn ik je st to relacja o w y d a rze ­
n iach , w któ rych a u to r o s o b iście u cze stn iczy ł.
W o d ró żn ie n iu od d zie n n ik a , na któ ry sk ła d a ją
się p ro w ad zo n e z d n ia na d zie ń z a p isk i, p a ­
m ię tn ik o p o w ia d a o zd a rze n ia c h z p ew n e go
3 T -J d y s ta n s u cza so w e g o (np. sw o je Pamiętniki P a­
se k s p is y w a ł u sch y łk u życia ).
3z aż y w an o - używ ano; 4p rzechera - spryciarz; s m iasto - zam iast; 6d la ko m p a n ije j - dla to w a rz y stw a ; 'g r u d u k n ę ło - o dbiło się, jęk n ęło;
8 przez munsztuk... trąbić - czyli trąbić cicho, przez sam ustnik trąbki;5godzinki - śpiewane nabożeństwo do Matki Boskiej;10dysponował
- przygotowywał się; "patryjarcha - tu: starzec:12na tymblaku - na rzemiennym pasie;13ciąnem go - ciąłem go ;14po nim - za nim ;15domo­
głem się - dopadłem; '’•Pożałuj (ros.) - zlituj się;17bachmat - koń tatarski; 18w rządziku - w uprzęży; 15papuży - wielobarwny; 20żupan - suk­
nia, koszula; 31prochowniczka - puszka na proch;22chrest (ros.) - krzyż
była w blaszanych ładownicach, jakich natenczas za­
żywano3. Zakropiwszy się tedy po razu, po dwa, że się
i głowa trochę zawróciła, aż się potym i spać zachciało.
Jaki taki położywszy się na trawie śpi. Służył z nami Ka-
czewski, Radomianin, wielki przechera4, i mówi: „Pa­
nie Janie, co mamy pięść pod głowę kłaść? Układźmy
się miasto5 poduszki na tym Moskalu!” A leżał blisko
tłusty Moskal zastrzelony. Ja tedy mówię: „Dobrze, dla
kompanijej6”. - On tedy z jednej strony, ja z drugą poło­
żyliśmy głowy i takieśmy zasnęli, konie za cugle do rąk
okręciwszy, i takieśmy spali ze trzy godziny. Aż kiedy
już nade dniem, tak w nim coś gruduknęło7, żeśmy się
obydwa porwali; podobno to tam [się] jeszcze co było
zataiło ducha. Skoro się tedy trochę rozedniało, zaraz
przez munsztuk kazano trąbić8 wsiadanego. Ruszyło się
wojsko, żebyśmy Pana Boga wziąwszy na pomoc, wcze­
śnie tę zaczęli igraszkę. Idąc tedy, kożdy swoje odpra-
wował nabożeństwo: śpiewanie, godzinki9, kapelani na
koniach jadąc, słuchali spowiedzi. Kożdy się dyspono­
wał10, żeby był jak najgotowszy na śmierć. [... ]
Husarskie chorągwie skoczyły, my też tu z tyłu ude-
rzemy na nich. Jużeśmy trochę mieli czasu i do nabicia
strzelby. A wtym Moskwa w nogi. Wszystko wojsko
tedy na nas uciekało; bijże teraz, który się podoba, wy­
bieraj j to piękny, to jeszcze piękniejszy. Napadł na mnie
jakiś patryjarcha11 z żółtą brodą, srogi chłop. Zajadę
go: złoży do mnie pistolet, szabla złocista na tymbla-
ku12. Jam rozumiał, że wystrzelony miał, a straszy nim;
przytnę śmiele: strzelił. A ja też tymże impetem ciąnem
go 13 w ramię. Czuję się, że mi nic od owego strzelania,
po nim14! Domogłem się15 go; znowu go w oko zaja­
dę, bo jakoś ciężko uciekał, choć na dobrym koniu, czy
też miał jaki szwank16, czy też był ociężały jakiś. Tnę go
przez czoło, dopieroż zawołał: „Pożałuj!"16. - Szablę mi
podaje, a z konia leci. Jeno co szablę odbierę, aż ucieka
na płowym bachmacie 17 w rządziku18 złocistym jakiś
młokos w atłasowym papużym19 żupanie20, prochow-
niczka21 na nim na śrebrnym łańcuszku. Sunę do nie­
go, przejadę mu. Młodziusi[e]ńki chłopiec, gładki; aż
chrest22 oprawny trzyma w ręku a płacze: „Pożałuj dla
Chrysta Spasa, dla Pereczystoj Boharodyce, dla Mikuły
"udotworce!”23. Żal mi się go uczyniło, a widziałem, że wiel-
:ie kupy Moskwy i z tej strony, i z tej bieżały prosto na mnie;
ibawiałem się, żeby mię nie ogarnęły. Nie chciałem się bawić
:oło niego, zabijać mi też żal go było, na owę jego gorącą roz-
»amiętywając modlitwę. Wziąłem mu tylko ów chrest z ręku,
i wyciąnem go płazą24 przez plecy: „Utikaj do matery, diczczy
ynu!”25 [...]
Chrest wziąłem mu piękny bardzo; było na oprawie ze dwa-
Izieścia czerwonych złotych. Nie zabawiłem się koło owego
markacza i pacierza jednego. Skoczę do owego brodofijasza26,
iż on już nago leży, a konia prowadzi towarzysz. Mówię do nie-
50: „Jam nieprzyjaciela z konia zwalił, a ty go bierzesz? Daj go
am27, bo tego nabicia28 na ciebie odżałuję, com go na nieprzyja-
iela nagotował”. - Nie bardzo się też i sprzeczał Wołoszyn29, bo
widział, że do mnie ten Moskal strzelił i jam go zwalił z konia.
)ddał mi tedy owego konia ślicznego, który był nie moskiew-
ki, ale tych ruskich koni, czerwonogniady, rosły. Żal mi go było
zucać; czeladnika30 żadnego nie masz, nie było go komu oddać,
iż napadłem znajomego pachołka: „Weźmi ode mnie tego ko­
lia, a dam ci dziesięć talarów, jak mi go wyprowadzisz; albo jak
ię zjedziesz z którym z moich czeladzi, oddaj go”. - Wziął tedy,
1 jam skoczył, gdzie się okrutnie zwarli Moskwa z naszemi.
Już tak jeno rznięto jak barany. Gdybym byl miał wtenczas
iby jednego czeladnika przy sobie, mógłby był jako najpiękniej-
zych rumaków nawybierać, bo to tam samę starszyznę cięto
wtenczas, co to strojno, konno. [...]
Nabrano tedy tego jak bydła. Hetman najwyższy, Chowań-
ki31, dwa razy cięty, uciekł. Drugi hetman, Szczerba, zginał (bo
o u nich kilka hetmanów w wojsku). Wojewodów, kniaziów, bo
arów dumnych naginęło siła. Z Chowańskim nie uszło konnych
lad 4000, a było wojska, jako sam ten pisarz powiedał, od Ka-
zewskiego wzięty, 46 000; armaty zostało 60. Owych samopałów
lońskich32 i rożnej strzelby, berdyszów33, to chłopi brali nawet.
Czytamy i interpretujem y
3 Scharakteryzuj Paska na podstawie poznanych fragmentów Pa -
niftników. Weź pod uwagę także fragment na s. 223.
3 Który z epizodów Pamiętników najbardziej cię zainteresował? Uza-
adnij swój wybór.
3 Napisz krótką notatkę prasową z bitwy opisanej przez Paska. Zaty-
uluj ją efektownie, by zwrócić uwagę czytelnika.
3 Wyobraź sobie spotkanie z Paskiem i napisz tekst przypominający
vywiad (zob. s. 263) z autorem na temat jego wojennych przeżyć.
3 Napisz list Paska do rodziców po bitwie opisanej w cytowanym
ragmencie. Nie możesz poprzestać tylko na informacjach (w liście
>owinny także znaleźć swój wyraz uczucia piszącego, jego troska
) bliskich, dom, przyjaciół).
4. W kręgu
Krwawe zamieszki
w teatrze!
Europejska prasa XVII w. komentowała jedno
z wydarzeń opisanych przez Paska. Zamiast
długiej (i nieco nudnej) relacji, spróbujmy skom­
ponować notatkę prasową bardziej pasującą do
naszych czasów.
f§
i
ak donosi nasz korespondent z Warszawy,
J doszto tam do poważnych rozruchów w czasie
spektaklu teatralnego. Grupa aktorów francu­
skich wystawiała sztukę poświęconą triumfowi
swojego władcy nad cesarzem. W finałowej
scenie, gdy zwycięzcy wiedli na łańcuchu pokona­
nego cesarza, jakiś wąsaty jegomość na widowni
zaczął g w a łto w n ie d om agać si^ egzekucji jeńca.
Oczywiście aktorzy podążali nadal ?a swoim
scenariuszem, nie zważając na krzyki krewkie­
go Sarmaty. Oddajmy teraz głos naocznemu
świadkowi tego incydentu. Mości Panu Paskowi:
„[Wtedy obrażony szlachcic] porwie się do tuku,
nałożywszy strzałę, jak wytnie pana cesarza
w bok, aj drugim bokiem żelezie wyszło... Drudzy
Polacy porwą sie do tuków; kiedy wezmą szyć i
w ową kupę, naszpikowano Francuzów, samego,
co siedział m peysana (łac. 'w roli') postrjeleno".
Dokąd jeszcze dwór polski znosić będzie
podobne ekscesy rozw ydrzonej szlachty? Aktorzy
zapowiadają protest, a nawet bojkot scen war­
szawskich.
(Po dziś dzień trwają wśród historyków dyskusje/
w ja k i m s t o p n i u t a r e l a c j a o n i e b e z p i e c z n y m
szlacheckim „entuzjazmie” dla sztuki dramatycz­
nej jest prawdziwa).
^ P o ż a ł u j . . . ( r o s .) — 2 m i ł u j s !^ , w im C h r y s t u s a 2 b a w i-
ciela, w imię przeczystej Matki Bożej, w imiĘ Mikuły
Cudotwórcy
34 w y c i ą n e m g o p ła z ^ — u d e r z y łe m g o p ła s k ą s t r o n y b ro n i
25Utikaj... (ros.) - uciekaj do matki, diabelski synu
26 brodofijasza (węg.) - brodacza
^ sam — t u
26nabicia - naboju
"W ołoszyn - żołnierz chorągwi wołoskiej
30czeladnik - służący
3,Chowański - Iwan Chowański, jeden z wodzów wypra­
wy moskiewskiej przeciwko Polsce
32 samopały dońskie - prymitywne strzelby, używane
przez Kozaków znad Donu
33berdysze - halabardy, topory na długich drzewcach
sarmatyzmu 221

Janusz Tazbir (ur. 1927)
- historyk, wybitny znawca
polskiej kultury szlacheckiej.
‘ orientalizaeja - od Orient
'wschód': wpływy kultury wschód-
niej
2a la carte (fr.) - według karty, czyli
jadłospisu
222
Komentarz
Janusz Tazbir zwraca uwagę na konsekwencje geograficznego usytuowania
dawnej Rzeczypospolitej, a także na jej kulturowe oddziaływanie na północ,
południe i wschód.
Janusz Tazbir
[Na styku kultur i systemów politycznych]
[ 1] Synkretyzm kulturalny doby sarmatyzmu polegał [...] nie tylko na jego orien-
talizacji1; sarmatyzm składał się z wielu elementów, wśród których wpływy kultu­
ry zachodniej po dawnemu odgrywały dość istotną rolę. Wzajemne wpływy kultury
Wschodu i Zachodu zazębiały się u nas, nigdy jednak się na siebie nie nakładając.
Orient oddziaływał bowiem na sztukę dekoracyjną, ubiory czy broń, Zachód na
literaturę, budownictwo, w pewnym stopniu naukę. Żaden z tych dwóch wielkich
systemów nie wywierał natomiast istotnego wpływu na kształt ustrojowy Polski.
[2] Położona geograficznie na styku dwóch kultur, wschodniej i zachodniej,
azjatyckiej i europejskiej, szlachecka Rzeczpospolita traktowała obie jako pewne
propozycje cywilizacyjne, podobnie jak zamawia się obiad a la carte2. Powstawała
w ten sposób forma pośrednia, wynik symbiozy kulturalnej.
[3] Równocześnie w XVII w. kultura polska promieniuje na zewnątrz, i to
W Stopniu O wiele silniejszym aniżeli w dobie renesansu. Prusy Książęce, Mołda­
wia, Wołoszczyzna czy państwo moskiewskie - wszędzie tam ceniono polskich
rzemieślników, artystów i pisarzy, wzorowano się na modzie i obyczajach panują­
cych w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Polski teatr był popularny na dworze m o­
skiewskim, gdzie zresztą nasz język odgrywał w drugiej połowie XVII stulecia
podobną rolę jak francuszczyzna w otoczeniu Ludwiki Marii. [... ] Polskie wpływy
kulturalne przyczyniły się do rozwoju rosyjskiej muzyki, malarstwa oraz grafiki,
jak również oddziałały na tamtejszą poezję i dramaturgię.
{Kultura szlachecka w Polsce, 1978)
D Przerysuj do zeszytu i uzupełnij schemat graficzny ilustrujący wymienione w tekście
historyka kierunki wzajemnych wpływów kulturalnych między Polską a innymi krajami.
Barok
G Zacytuj z tekstu tezę, której ilustracją jest przedstawiona na schemacie sieć zależności
kulturalnych.
G Wymień kilka znanych ci z tego rozdziału przykładów zjawisk XVII-wiecznej kultury
polskiej (dzieł literatury, sztuki bądź architektury, obyczajów mody itd.), w których za­
znaczył się wpływ kultury Wschodu lub Zachodu.

Dlaczego ku chwale ojczyzny służono per nexum sanguinis, a nie z powodu

więzów kr w il Stylizacja i makaronizacja

Na początek

Przeczytaj poniższy fragment Pamiętników Jana Chryzostoma Paska, Co wyróżnia ten tekst w warstwie języ­
kowej? Swoje obserwacje skonfrontuj z informacjami podanym w dalszej części rozdziału.

Rok Pański 1656

Druga w tymże roku potrzeba1 była pod Gnieznem
z Szwedami, z wielką wojska szwedzkiego szkodą. Było
bo jeszcze naszych Polaków przy królu szwedzkim siła;
aryjani, lutrowie chorągwie mieli swoje, pod którymi
katolików wiele służyło, jedni per nexum sanguinis2,
drudzy dla wziątku3 i swywoli. [... ]
Czwarta nader szczęśliwa pod Warką wiktoryja,
kiedyśmy z Czarnieckim samego wyboru szwedzkiego
kilka tysięcy trupem położyli [...]. Od tego czasu już
nutare coepit4 potęga szwedzka i znacznie słabieć.
Piąta potrzeba, a prawie też już ostatnia z Szwedami
inter viscera5, pod Trzemeszną, kiedyśmy z samą tylko
Czarnieckiego dywizyją, a dwa tysiąca mając z sobą
ordy krymskiej, sześć tysięcy Szwedów tych, co się byli
z różnych fortec zgromadzili i już się za królem do Prus
przebierali z wielkimi dostatkami, których nabyli w Pol­
szczę, tak wycięli, jak owo mówią, nec nuntius cladis6 nie
został się i jeden, który by był królowi o zginieniu tego
wojska [wieść] zaniósł [...]. Ze wszystkich tedy tych zgi-
nionych nie wiem, jeżeliby się który znalazł, który by
nie miał być egzenterowany7, a to z tej okazyjej; zbie­
rając chłopi zdobycz na pobojowisku, nadeszli8jednego
trupa tłustego z brzuchem okrutnie szablą rozciętymi
tak że intestina“’z niego wyszły. [...] Ale gdziem nie był,
trudno o tym pisać. Bo ja przez wszystkie wojny tego
trzepaczki trzymałem się Czarnieckiego i z nim zaży­
wał czasem okrutnej biedy, czasem też i rozkoszy; gdyż
właśnie był wódz maniery owych wielkich wojenników
i szczęśliwy; sufficit10, że po wszystek czas mojej służ­
by w jego dywizyi nie uciekałem, tylko raz, a goniłem
- mógłby razy tysiącami rachować. Po prostu wszystka
moja służba była sub regimine11 jego i miła bardzo.

1potrzeba - bitwa, potyczka; 2per nexum sanguinis - ze względu na więzy Krwi;ä w ziątek - tup;4 nutare coepit - chwiać się
zaczęła; 5 inter viscera —w e w n ę trz u kraju; 6nec nuntius cladis — ani zw iastu n klęski; 7 e g z e n te ro w a n y - w yp atro szon y;
8nadejść - tu: znaleźć;9 intestina - wnętrzności;10sufficit - dosyć;11sub regimine - pod dowództwem

Stylizacja. S ty liza cja je st to św iad o m e u kszta łto w an ie
d a n eg o te k stu zgo d n ie z regułam i typ o w ym i d la stylu,
z którego ten te k st nie pochodzi. S ty liza cją je st na p rzy­
kład stw o rze n ie utw oru a rtystyczn e go p rzyp o m in ają ceg o
te k st urzę d o w y lub n a p isa n ie w ie rsza, p ow ieści, p a m ię t­
n ika itp. w stylu arch aiczn ym , b ib lijn ym albo potocznym .
Sty liza cję sto su je się po to, by w ła ściw ie od d ać realia,
w których rozgryw a się akcja, u w ia rygo d n ić o p isyw an ych
bohaterów , nad ać utw orow i ch arakte r p ate tyczn y lub ła ­
tw iej dotrzeć do od b io rcy czy też w yw rze ć na nim o d p o ­
w ie d n ie w raże n ie . U tw ór p o d d an y styliza cji „u d a je ” w ięc,
że należy do stylu, do którego w rzeczyw istości nie należy.

Stylizacja i makaronizacja 223

M akaronizacja w Pamiętnikach Paska. S ty liza c ja
w y stę p u ją ca w Pamiętnikach Ja n a C h ry zo sto m a P a sk a to
makaronizacja. Jest to s ty liza c ja n ietyp o w a . Nie polega
bow iem na za w ie ra n iu w d an ym u tw o rze e le m en tó w
p rzy p isy w a n y ch innej o d m ia n ie s ty listy czn e j, ale na nie-
p o d y k to w a n y m k o n ie c z n o ś c ią w p r o w a d z a n iu d o w y p o ­
w ie d z i p r z e s a d n ie d u ż e j lic z b y o k r e ś le ń pochodzących
z języków obcych (n a jczę ście j z ła c in y - i ta k ie zja w isk o
m o że m y o b se rw o w a ć w d zie le P aska, ale c za se m ta k ­
że i fra n c u s zc z y zn y czy in n ych ję zy k ó w ), M a k a ro n iz a ­
cja u Pask a o d d aje p e w ie n koloryt k u ltu ry szlacheckiej,
o b razu je sp ecyfikę ję zyk a s z la c h ty X V II-w ie c zn e j, która
ch ętn ie p o p isy w a ła ?ię (n ie k o n ie czn ie rzeteln ą) z n a jo ­
m o ścią łaciny. Ó w cze śn ie u w a ża n o b ow iem , że je st to
o zn a k a w y k szta łc e n ia , e le m en t p re stiżu sp o łe czn e go ,
w y zn a c z n ik p rzy n a le żn o ści sta n o w ej.
N a le ży p o d kre ślić, że a b y śm y m o gli m ów ić o m aka ro -
n iza cji, o b e cn o ść w sta w e k ob cych (np. ła c iń sk ich ) m usi
być b a rd zo w y ra źn a , p o w in n y one w y stę p o w a ć w całym
te k ście (lub w o kre ślo n ym je g o fra g m e n cie ) - tak, że b y
było w id a ć, że to św ia d o m y za b ie g sty listy czn y, W Pa-
m l^ t n lk a c h P a s k a p o j a w i a j ą s ię n ie t y lk o ł a c i ń s k i e o k r e ś ­
le n ia z ja w is k czy prze d m io tó w , lecz ta k że fra g m e n ty
Sprawdź się
□ Przeczytaj poniższy tekst. Na jakiej podstawie można powiedzieć, że w tym fragmencie występuje makaroniza­
cja? Jaki ma ona charakter i czemu służy?
R elaksacja zc spacerin giem
Spacering jest ważną formą zagospodarowania tzw. free-
-timeu. Może być prowadzony według różnych opcji.
Najpopularniejszy jest w singlu bądź w deblu (tzw.
one-to-one), chociaż przy skompletowaniu właściwe­
go teamu można uprawiać spacering grupowy. Istnieje
również spacering ze sponsoringiem („Masz tu dychę,
skocz do kina”), spacering z monitoringiem („Dzwonię
i dzwonię na tę Twoją komórkę! Gdzie jesteś? Czekam
z obiadem...”), spacering z mailingiem (wyjście na od­
ległą pocztę) oraz spacering z talk-showem (tj. połączo­
ny z obserwacją tokujących cietrzewi).
□ Przygotuj tekst o objętości ok. 300 znaków na temat spędzania wolnego czasu przez młodzież. Poddaj go zabie­
gowi makaronizacji.
Dlaczego ku chwale
„M a k aro n y”
Nazwa „makaronizacja” pochodzi od określenia „m a­
karony” , oznaczającego wiersze pisane głównie dla
zabawy - z wykorzystaniem elementów gramatyki
łacińskiej. „M akarony" powstawały w ten sposób, że - —^
do słów najczęściej włoskich lub francuskich doda­
w a n o łacińskie końcówki fleksyjne, przyrostki, pisano
zdania, w których przeplatano wyrazy z danego języ­
ka i taciny, czasem w tekst łaciński wkładano formy — —
z jęz yk a no w o ż ytn e g o . Ten g a tu n e k był popularny tak­
że w Polsce w XVI—XVIII w. - wykorzystywał go na ^
przykład Jan Kochanowski. Z czasem utwory, w któ- ~_
rych występowała makaronizacja, były pisane
w określonym języku nowożytnym (na przykład po ir~*—
polsku) z wykorzystaniem obcych (głównie łaciń­
skich) wyrazów i zwrotów. r~ ^
zd a ń ła c iń sk ic h w p le cio n e w to k te k stu p o lskie go , np.
p e r n e x u m san gu in is, n u iare co ep it, in ter viscera. C za se m
w s ta w k i ła c iń sk ie są n aw e t d o p a so w a n e do w y m a g a ń
g ram atyk i polskiej (d o sto so w a n ie fo rm y rze czo w n ik a
ła c iń sk ie g o do r 2ądu c za so w n ik a p o lsk ie g o lub o d w ro t­
nie). O b yd w a ję zy k i p rze n ik a ją się za te m i u zu p e łn ia ją .
Nasz organizm domaga się reenergizowania. Prze­
różne formy aktywności weekendowej (np. jogging,
tramping, caravaning, body-building, surfing, face-
-lifting, petting, marketing, billing, leasing, factoring,
patch-working, god-save-the-king, tudzież snowboard)
nie zawsze zastępują codzienną potrzebę autorestruktu-
ryzacji naszego ego. W rankingu naszych doznań na sa­
mym topie znajdować się winna erupcja energii witalnej
(vital energy eruption).
(Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce
red. Katarzyna Mosiołek-Kłosińska)
ojczyzny służono per ne x um sanguinis.
Dialogi z tradycją

Zbigniew H erb ert [« Teksty, s. w«

Tren Fortynbrasa
DlaM.C.

Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna , chimery _ tU: fantazje, urojenia
[z mężczyzną 2sztych - pchnięcie białą bronią
chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka
to znaczy czarne słońce o złamanych promieniach
Nigdy nie mogłem myśleć o twoich dłoniach bez uśmiechu
i teraz kiedy leżą na kamieniu jak strącone gniazda
są tak samo bezbronne jak przedtem To jest właśnie koniec
Ręce leżą osobno Szpada leży osobno Osobno głowa
i nogi rycerza w miękkich pantoflach

Pogrzeb mieć będziesz żołnierski chociaż nie byłeś żołnierzem

jest to jedyny rytuał na jakim trochę się znam
Nie będzie gromnic i śpiewu będą lonty i huk
kir wleczony po bruku hełmy podkute buty konie artyleryjskie werbel werbel
[wiem nic pięknego
to będą m oje m anew ry przed objęciem władzy
trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę

Tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia

wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką
żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery 1
łapczywie gryzłeś powietrze i natychmiast wymiotowałeś
nie umiałeś żadnej ludzkiej rzeczy nawet oddychać nie umiałeś

Teraz masz spokój Hamlecie zrobiłeś co do ciebie należało

i masz spokój Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie
wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych2
lecz czymże jest śmierć bohaterska w obec wiecznego czuwania
z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle
z widokiem na mrowisko i tarczę zegara

Żegnaj książę czeka na mnie projekt kanalizacji

i dekret w sprawie prostytutek i żebraków
muszę także obmyślić lepszy system więzień
gdyż jak zauważyłeś słusznie Dania jest więzieniem
Odchodzę do moich spraw Dziś w nocy urodzi się

Dialogi z tradycją 225

 W skazówki do analizy
MM m i 1HI M l tl P gwiazda Hamlet Nigdy się nie spotkamy
i interpretacji to co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii

Fortynbras. Fo rtyn b ras je s t je d n ą
z e p izo d yczn y ch , ale w a żn y ch p o sta ­
ci z Hamleta. M ło d y k sią żę N o rw egii,
to c zą c y w o jn ę z P o laka m i o „ p ó lk o ”,
któ re go „ o b sza r je s t zb yt m ały na to,
by sta ć się gro b em d la w s zy stk ic h po­
le g ły ch ”, p rzejm uje pod kon ie c tra g e ­
dii w ła d zę w ta rg a n e j w e w n ę trzn ym i
k o n flik ta m i D an ii. O n też w y p o w ia d a
o sta tn ie sło w a w sztu ce : w y d a je p o ­
lecen ie, by p o ch o w ać tra g ic zn ie zm a r­
łe g o H am le ta z ryce rsk im i h on oram i.
Ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach
a ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę
(.Studium przedmiotu, 1961'
Czytamy i interpretujemy
D Wypisz z wiersza sformułowania odnoszące się do Hamleta i Fortyn-
brasa, a następnie określ, jakie postawy reprezentują obaj bohaterowie.
Która z postaw wydaje ci się słuszniejsza: Hamleta czy Fortynbrasa?
Hamlet Fortynbras

Refleksja, ironia, cynizm. W ie rsz H er­

berta m a fo rm ę m o n o lo gu F o rtyn b ra ­
sa nad cia łe m H am le ta . N ow y w ła d ca
ż e g n a d u ń sk ie g o K się cia bez sm utKu.
Z g o rzką , o cie ra ją cą się o cyn izm iro ­
n ią k o m e n tu je je g o los. P rze ciw sta w ia
p o s ta w ie zm arłego sw o je pogląd y na
ś w ia t i ludzi. O d w o łu ją c się do tra g e ­
d ii S z e k s p ir a , H e r b e r t s t a w ia
p ytan ia: Jaki jeet se n s lu d zk ie g o ż y ­
cia? Ja k żyć? C zym je st w ła d za ? C zy
ii— - j sło w a m o g ą n as cze g o ś n au czyć, czy
.......te ż za w sze p o zo sta n ie m y sam o tn i
z d e m o n a m i tra p ią c ym i naszą duszę?
B Jaki charakter ma wypowiedź Fortynbrasa? Możesz wybrać z poniż­
szych propozycji lub podać własne.
jest pochwałą cnót zmarłego ■ jest kpiną ze śmierci Hamleta mwyraża
ironiczny stosunek Fortynbrasa do Hamleta ■ opisuje relacje między
Fortynbrasem i Hamletem ■ wyraża zdumienie Fortynbrasa z powodu
śmierci Hamleta ■ jest gorzkim i sarkastycznym komentarzem na temat
życia Hamleta
w ażne El Co Fortynbras zamierza zrobić po śmieci Hamleta? Jak zamierza rzą­
dzić? Czy, twoim zdaniem, będzie dobrym władcą? Uzasadnij.
D Uzasadnij, dlaczego życie Fortynbrasa nie będzie nigdy „przedmiotem
tragedii”.
Q Przeczytaj opis zmarłego Hamleta. W jaki sposób poeta wyraził tra­
gizm Szekspirowskiego bohatera?
Q Jak rozumiesz słowa kończące wiersz: „Ani nam witać się ani żegnać
żyjemy na archipelagach /a ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę”;

Stanisław G rochow iak

Lekcja anatomii (Rembrandta)

Panowie człowiek ten

Ozdobny barwą rzeczy
Dostojny niby owoc odjęty delikatnie
Uprzejmie
Poda wam
Świecenie swego wnętrza

Więc wpierw odrzućmy to

Co napęczniało na nim
Niech pan z prawicy
Zechce
Łagodnie zsupłać maskę
Ta maska jest jedwabna
Panowie spojrzą
Śmielej
Za miesiąc dwa lub rok
Stwardniałaby na kamień

Kto z panów ją obmyje

Najlepiej płukać octem
A pocałunki zdjąć
Ligniną
Jałowioną

Panowie Siatka krzywd

Obleka nawet stopy
Panowie spojrzą
Śmielej
Grubości pajęczyny
Rembrandt van Rijn, Lekcja anatomii doktora Tulpa (1632), Maurtohim, Haga.
0 Ten obraz to właściwie zbiorowe studium portretowe grupy amsterdamskich chirurgów.
Proszę ją nawijać bez trwogi Nie zerwiemy
Odważnie
Pan z prawicy
Wskazówki do analizy i interpretacji
N iech co fa się stop n iow o

Ciato-przedmiot. W ie rsz G ro c h o w ia k a to poetycki k o m en ­

Ten zabieg znany panom tarz do d w ó ch słyn n ych o b ra zó w R em b ran d ta: Lekcji ana­
Zapewne z prac domowych tomii doktora Tulpa (1632) i m niej 2n an ej Lekcji anatomii
Przy wełny nawijaniu doktora Deymana (1656). Na obu p łó tn ach d o sta tn io u b ra ­
ni m ed ycy b e zn a m ię tn ie , n a jw yże j z lekkim z a c ie k a w ie ­
Panowie niem p rzy g lą d a ją się se k cji zw tok. Lu d zkie ciato, p od d an e
za b ie g o m m edyków , sta je się sto p n io w o zw yk ły m przed­
Nic ponadto
m iotem .
1 pora już spóźniona
Zapada zmierzch
Jest szaro
Za chwilę śnieg upadnie
(Rzeczy na wersety i głosy, 1973)

Czytamy i interpretujemy

D Kim jest osoba mówiąca w wierszu?

E Do jakiej formy wypowiedzi nawiązuje poeta? Zwróć uwagę na zwroty do słuchaczy
oraz słownictwo wykorzystane w wierszu.
O Czy osoba mówiąca w wierszu ujawnia w jakiś sposób swoje uczucia? Jaki jest jej sto­
sunek do śmierci? Co myśli o zmarłym człowieku? Zwróć uwagę na metaforykę wiersza.
Q Które fragmenty wiersza można powiązać z Lekcji} anatomii doktora Tulpa?
E3 Napisz i zaprezentuj własną interpretację wiersza, uwzględniając jego związek z obra­
zem Rembrandta.

Dialogi z tradycją 22
 W itold Maj 44 Teksty, s. 189
Witold Maj (1940-1989) - poeta; podejmował
często motywy śmierci i przemijania, odwołując się Et in Arcadia ego1
do tradycji barokowej.
Nad wielką wodą siedmiobarwnej tęczy
Wzajem się chłoną nieruchome koła
l Et in Arcadia ego - zob. objaśnienie w komentarzu
do ilustracji
Śród gorzkich mleczy i srebrnych pajęczyn
Nieporuszona krąży złota pszczoła
^ Wskazówki do analizy i interpretacji

M a rn o ść w A rk ad ii. W itold M aj u m ie ję tn ie
w ta p ia sym b o le v a n ita s w a rk a d y jsk i k ra ­
jobraz. S ię g a p rzy tym po śro d ki p o e tyckie
¿a™ c h a ra k te ry sty czn e d la b a ro k o w e go o d c zu ­
cia św iata .
Słońce jak miody - wapno i motyle...
Wapienną muszlę otwartego czoła
Bluszcze spowiną... czoła nie pochylę -
Nieporuszona niechaj krąży pszczoła.
(Spór o milczenie, 1970)

Czytamy i interpretujemy

D Jakie elementy wiersza sprawiają, że przypomina on poezję barokową?

E3 Które motywy i obrazy w utworze nawiązują do śmierci?
O Wskaż określenia, które najlepiej oddają nastrój wiersza. Odpowiedź uzasadnij,
radosny ■ optymistyczny ■ pogodny ■ wesoły ■ szczęśliwy * idylliczny » melancholijny
■ posępny k pesymistyczny
□ Zinterpretuj tytuł wiersza.

Nicolas Poussin, Et in Arcadia

ego (1650-1659), Luwr, Paryż.
Francuski malarz Poussin należy
do nurtu klasycyzującego epoki
baroku. Jego kompozycje są proste,
uporządkowane i statyczne, kolo­
rystyka zaś stonowana. To świat
bez gwałtownych gestów, z pozoru
także bez wątpliwości i emocji.
W sztuce Poussina pojawiają się
jednak liczne motywy barokowe.
W XVII w. niesłychanie rozwinęła
się poezja i literatura sielankowa,
opisująca szczęśliwe życie zakocha­
nych pasterzy i pasterek w krainie
wiecznej wiosny - Arkadii. Ale
nawet tu nie można zapomnieć
o nieuchronności ludzkiego losu.
Oto grupa pasterzy stoi przed
marmurowym grobowcem, na
którym można odczytać napis: Etin
Arcadia ego (łac. 'Ja jestem nawet
w Arkadii').

Barok
E rn est B ryll i i Sztuka sarmacka, 5. 219 1karmazyn — typ ż u p an a w y ró ż n ia­

Portret sarmacki jącego członków najlepszych

rodów szlacheckich
J stalle - w kościele; ozdobne ławy
Te gęby piwoniowe od piasta aż do sasa w pobliżu o łtarza przeznaczone dla
I od sasa wciąż zdrowe do dzisiejszego czasa. dostojników

Opięte w karmazyny1, ściśnięte krawatami,

W pochodach, stallach2, prezydiach nawisające nad
nami

Jak pełna tłuszczów burza...

I ciągle pod tą chmurą
Stoi ktoś zabiedzony. Uszy unosi w górę
I słucha bogobojnie, co tam burczy, czka, szczeka.
I łeb w ramiona wciska. - Myślący - jakoś
przeczekać...
(Sadza, 1982)

Czytamy i interpretujemy
D Jaki jest stosunek Brylla do sarmackich przodków?
Za pomocą jakich środków językowo-stylistycznych
poeta go wyraża?
0 Dlaczego sarmackie portrety „wiszą nad” nami?
Zinterpretuj tę metaforę.
O Czym, według Brylla, różnią się współcześni Polacy
od sarmackich przodków?
Wskazówki do analizy i interpretacji
Fascynacja sarmatyzmem. Portret s a rm a c k i nie w z b u ­
d za ł p rze z stu le cia sp e c ja ln e g o za in te re so w a n ia w śród
h isto ry k ó w sztu k i i m iło śn ik ó w d a w n e g o m a la rstw a .
O d kryto go p o n o w n ie w lata ch s z e ś ć d zie s ią ty c h X X w. p
na fali w z ra s ta ją c e g o za in te re so w a n ia b a ro kie m , w i- ~
d o czn e g o ta k że w tw ó rc zo śc i m ło d ych p o b k ic h poetów ,
np. Ja ro sła w a M arka R ym k ie w icza , W w ie rszu Brylla w i­ -

□ Do jakiego przysłowiowego zwrotu nawiązuje Bryll d a ć w y ra źn ie fa sc y n a cję tym i w ize ru n k a m i z p rze szło ­
w pierwszych wersach swojego utworu? Jakie jest zna­ ści. C ią ż ą o n e n a d n a s z ^ w s p ó ł c z e s n o ś c i ą , t a k j a k t r a ­
czenie tego nawiązania? d ycja c ią ży nad ka żd ym n aro d em . Poetę p o c ią g a ta k że
sa rm a ck i, d o sa d n y ję zy k .

Rozważamy, podsumowujemy, piszemy

□ Przygotuj wypowiedź na jeden z tematów:

a) Bóg, człowiek i świat w poezji baroku.
b) Ludzie baroku wobec śmierci i przemijania.
E3 Scharakteryzuj sarmatyzm jako formację kulturową oraz określony typ mentalności.
Przeprowadź w klasie dyskusję na temat: Współcześni Polacy - spadkobiercy XVII-
-wiecznych Sarmatów. Czy rzeczywiście?
U Czym dla ludzi baroku było piękno? Przygotuj szkolną wystawę poświęconą rozumie­
niu pojęcia piękna i brzydoty w tej epoce pod hasłem „Brzydkie znaczy piękne”. Wyko­
rzystaj swoją wiedzę na temat baroku.
□ Czy zgodzisz się ze stwierdzeniem, że barok to epoka przeciwieństw? Uzasadnij, przy­
wołując przykłady z literatury i sztuki.
B Wskaż i omów wybrane barokowe motywy. Przygotuj plakaty będące ich ilustracją.
Uwzględnij cytaty zaczerpnięte z różnych utworów barokowych.

Dialogi z tradycją 229

 □ Przedstaw wiersz barokowy, który był dla ciebie największym odkryciem, największą
zagadką, największą łamigłówką. Uzasadnij swój wybór.
* Q Podstawą barokowego wiersza był koncept. Napisz wiersz, lub inny utwór, oparty na
koncepcie.
B Na podstawie tekstów zawartych w tym rozdziale napisz pracę na jeden z tematów:
a) Okrutna wyobraźnia poetów baroku.
b) Poeci baroku wobec śmierci i przemijania.
B Napisz pracę na temat: Wobec miłości, śmierci i przemijania - dialog poezji
współczesnej z tradycją barokową.
23 Odwołując się do poznanych utworów, uzasadnij, że piękno barokowe jest „pięknem
w ruthu”.

230 Barok
Wp
Triumf racjonalizmu, u schyłku wieku XVII
w kulturze europejskiej zaszły wyraźne zmiany.
Przede wszystkim był to okres zmierzchu dawnych
autorytetów. Wielka lekcja Kartezjusza, który po­
stulował odrzucenie tradycyjnej wiedzy i budowę
nowego, opartego na zasadach rozumowych świata,
zaczęła wówczas wydawać pierwsze owoce. Zgodnie
z duchem racjon alizm u (zob. s. 236) myśliciele gło­
Jacques-Louis David (1748-1825), Portret małżonków Lavoisier,
Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork. Chemik Lavoisier [iawuazje]
został iportretowany w towarzystwie żony w eleganckim salonie.
Jest rok 1788. Za kilkanaście miesięcy głowa uczonego spadnie na
dno wiklinowego kosza, ucięta za pomocą wynalazku oświeconego
doktora Guillotina - gilotyny.
Oświecenie
sili tezę, że świat jest poznawalny. Natura rządzi s
bowiem tymi samymi prawami, co - stanowiący j
część - rozum. Wkrótce okazało się jednak, że n<
wemu pokoleniu nie wystarczają już poglądy Kart'
zjusza, który - jak większość filozofów XVII w. - n
wierzył w poznanie zmysłowe. Stopniowo triumfu
doświadczalna metoda badania rzeczywistośi
Dane, których dostarczają wzrok, słuch, smak, węc
i dotyk, muszą być oczywiście poddane racjonaln
analizie. Gwarantem precyzji poznania staje się m
tematyka, uważana wówczas za królową nauk.
Empiryzm. Jednym z najważniejszych filozofó
schyłku XVII w. był Anglik John Locke [dżon lol
(1632-1704), autor Rozważań dotyczących rozun
ludzkiego (1690). Książka ta, pełna szczerego ei
tuzjazmu dla wiedzy, zyskała wówczas ogromi
popularność (znane są np. XVIII-wieczne portre
przedstawiające bogate damy z Rozważaniami.
rozłożonymi na kolanach). Locke głosił emp
ryczne, czyli doświadczalne (łac. empiricus ‘opar
na doświadczeniu’) pochodzenie wiedzy. Nie m
według niego, żadnych wrodzonych idei. Umy
ludzki jest początkowo jak czysta karta (łac. tabu
rasa) czekająca, by ją zapisać.
Zmiany społeczne. Śmiałym próbom budów
nia nowej wiedzy towarzyszyło dążenie do nad
nia nowego kształtu społeczeństwu. Ludzie zacz<
dusić się w przestarzałych, feudalnych strukturac
Pierwsze oznaki przemian pojawiły się w Angl
gdzie w wyniku wojny domowej i stracenia kró
Karola I (1649) zachwiany został tradycyjny pi
rządek społeczny. Dawne, podzielone na kia
społeczeństwo pogrążyło się w kryzysie, temate
rozważań publicystów i myślicieli stała się zaś ró^
ność wszystkich ludzi. Uderzyło to w podstaw
tradycyjnego, zhierarchizowanego świata. Ludzi
uwolnieni od autorytetu władzy, z łatwością odrzu­
cili także autorytety religijne i naukowe.
Wielu myślicieli tych czasów uważało, że jedną
z głównych przeszkód w modernizacji społeczeń­
stwa jest Kościół. Stał on bowiem, ich zdaniem,
na straży starego, feudalnego porządku, krępował
ludzką myśl, szerzył szkodliwe przesądy. Dlatego
właśnie pojawiły się wówczas bardzo ostre ataki na
instytucję Kościoła i religię w ogóle. Jeśli nawet nie
podważano istnienia Boga, to głoszono pogląd, że
objawia się on w prawach natury, a nie w wersetach
Pisma Świętego.
Pojęcie i ramy czasowe oświecenia. Drogą do
przebudowy starego świata miało być szerzenie
wiedzy i kształtowanie ludzkich umysłów. Był
to okres wiary w moc oświaty i nauki. Dlatego
ludzie żyjący w tym czasie nazywali swoją epokę
oświeceniem. Dziś określamy tak okres w kultu­
rze europejskiej trwający od ok. 1680 r. do końca
XVIII w. W Polsce epoka oświecenia zaczyna się
nieco później (lata czterdzieste XVIII w.), a koń­
czy w pierwszym dwudziestoleciu wieku XIX. Ter­
min „oświecenie” rozpowszechnił się najpierw na
terenach niemieckich (Aufklarung) i we Francji,
gdzie jednak mówiono raczej o wieku oświecenia
(le siècle des lum ières). Jeden z polskich pisarzy têj
epoki zanotował; „Rozumieniem tego słowa zna­
czy się w ciemności przywrócenie widoku ognia;
i tak oświecenie miasta, ulicy,
sieni, domu. Od tego wyrazu
zrobiono przenośne znaczenie
oświecenia do rozumu ludz­
kiego, gdzie prawda ma być
jako ogień, a poznanie praw­
dy tak jak światło ognia; przez
to nazywamy nasz wiek dzi­
siejszy oświeconym, że i po­
jęcie prawdy nastało większe
między ludźmi i zmniejszenie
przesądów”.
nastąpił stopniowy rozkład feudalnej monarchii
spowodowany nie tylko czynnikami politycznymi
i gospodarczymi, lecz także fermentem intelektual­
nym wywołanym przez myślicieli i pisarzy epoki.
Obrońcy ludzkiej wolności i równości coraz od­
ważniej atakowali tradycyjny porządek, a także
stojący na jego straży Kościół. Za ukoronowanie
epoki oświecenia można uznać rewolucję francu­
ską (1789).
Polskie reformy. Polskie oświecenie to okres prób
zreformowania zacofanego państwa. Ostatni pol­
ski król, Stanisław August Poniatowski (1732-
1798), jest postacią wzbudzającą do tej pory licz­
ne kontrowersje. Był to władca światły, otaczający
się ludźmi wykształconymi, hojny mecenas sztuk
i nauk. Wraz ze swymi współpracownikami wi­
dział drogę do reformy politycznej i społecznej
w powszechnym oświeceniu umysłów oraz w wal­
ce z przestarzałym modelem kultury szlacheckiej.
Jego największe osiągnięcia to uchwalenie Konsty­
tucji 3 maja (1791), pierwszej europejskiej ustawy
zasadniczej, oraz unowocześnienie polskiego sys­
temu edukacji.
* Nowy typ szkół. W pierwszej połowie XVIII w.
szkolnictwo w Polsće było zdominowane praea
przestarzały model jezuicki. M łodziez uczono
anachronicznymi metodami polegającymi przede

Rewolucja francuska. Idee

oświecenia rychło znalazły od­
dźwięk w całej Europie, a prze­
de wszystkim we Francji. Po
śmierci Ludwika XIV (1715)

Wprowadzenie 233
 wszystkim na pamięciowym opanowywaniu wiedzy.
Wykłady odbywały się wciąż po łacinie, a rozwija­
jące się wówczas nauki ścisłe i przyrodnicze były
w programach szkolnych niemal całkowicie pomi­
jane. Ważną rolę w reformie edukacji w Rzeczy­
pospolitej odegrało Collegium Nobilium (1740),
pierwsza nowoczesna polska szkoła. Jej założycie­
lem był ksiądz ze zgromadzenia pijarów, pisarz,
publicysta i działacz kultury Stanisław Konarski
(1700-1773). W Collegium wprowadzono zasady
oświeceniowej pedagogiki, kładąc akcent na nauki
przyrodnicze, prawne, ekonomię, geografię, histo­
rię i języki nowożytne. Nowa była też metoda na­
uczania, oparta na logicznym myśleniu i łączeniu
teorii z praktyką. W szkole Konarskiego nie stoso­
wano hańbiących ucznia kar cielesnych. Do zadań
Collegium należało kształcenie świadomych oby­
wateli oraz przygotowanie ich do życia publiczne­
go. W roku 1765 otwarto dzięki staraniom króla
kolćjn^ nowoczesną placówkę oświatową - Szkołę
ilycct sUa? prawdziwy kuzmę patriotyzm u i wiedzy
(jej adeptami byli m.in. Tadeusz Kościuszko i Ju­
lian Ursyn Niemcewicz).
~ K e m isja Edukacji Narodow ej
Przełomem w dziedzinie szkolnictwa stało się po-
- d l w o ła n ie w 1773 r. p ie rw s z e g o w E u ro p ie (jak b y ś m y
dzisiaj powiedzieli) „ministerstwa oświaty" - Kom isji
¿a I Edukacji Narodowej. Komisja podjęła próbę reformy
od p o z io m u sz k ó ł p a ra fia ln y c h aż d o u n iw e r s y t e t ó w
-w— (np 2reformowano Akademię Krakowską i Akademię
___ _ Wileńską). Ograniczono nauczanie łaciny, wprowa-
—' “ dzono lekcje języka polskiego, historii, moralności,
prawa, fizyki, przyrody i geometrii. Wybitni uczeni
— zaczęli przygotowywać podręczniki, które miały obo-
^ —- wiązywać we wszystkich szkołach.
Edukacyjna rola teatru. Środowisko związane
z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim
wspierało teatr, widząc w nim ważny środek wy­
chowawczy. Wedle ówczesnych koncepcji, teatr
miał przede wszystkim nauczać, być miejscem,
gdzie propaguje się nowe postawy i nowy model
państwa. Jeśli człowiek religijny otrzymywał po­
uczenia w kościele, w czasie kazania, to człowiek
świecki miał odbierać swoją lekcję w teatrze, zwa­
nym wówczas „świecką kazalnicą”. Nie jest więc
234 Oświecenie
przypadkiem, że właśnie w tej epoce powstała -
z inicjatywy króla - scena narodowa, publiczny,
stały teatr dostępny dla wszystkich (1765). Naj­
bardziej popularną formą dramatyczną była wtedy
komedia, dobrze odpowiadająca dydaktycznym
celom epoki. W Polsce odegrała ona ważną rolę
w szerzeniu nowych idei i w walce z wynaturzenia­
mi kultury sarmackiej.
Teatr polskiego oświecenia
Rozkwit polskiej sceny teatralnej w czasach stanisła­
wowskich wiąże się z osobą W ojciecha Bo gu sław ­
skiego (1757-1829) - pisarza, aktora i organizatora
życia teatralnego na przełomie XVIII i XIX w., wielo­
letniego dyrektora Teatru Narodowego (m.in. w go­
rących latach Sejmu Czteroletniego). Bogusławski
wprowadził na scenę polską arcydzieła dramaturgii
europejskiej (np. Szekspira, Moliera), a także najlep­
sze utwory pisarzy polskich. Sam był autorem sztuk
Henryk VI na towach (1792) i Cud mniemany, czyli
Krakowiacy i górale (1794). Najbardziej utalentowa­
nym komediopisarzem oświecenia był Franciszek
Zabłocki (1752-1821). Jego komedie wyróżniają się
zręczną intrygą, dobrym rysunkiem psychologicz­
nym postaci i pięknym, potoczystym wierszem; do
najbardziej znanych należą Fircyk w zalotach (1781)
i 5armatyzm (1784). Oprócz Zabłockiego komedie
pisał ta k ż e Julian Ursyn Niem cew icz (1757-1841),
poeta, pisarz i dramaturg, aktywny działacz obozu
patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego, póź­
niej adiutant Kościuszki w czasie insurekcji (1794).
Jest on autorem pierwszej polskiej komedii poli­
tycznej Powrót p osła (1791).
Rozkwit publicystyki. Stanisław August Ponia­
towski patronował również rozwojowi publicysty­
ki. W Polsce, podobnie jak w całej Europie, po­
wstały wówczas czasopisma, które odegrały ważną
rolę w próbach reformy państwa. Do najbardziej
znanych należał „Monitor” (wydawany w latach
1765-1785), wyrażający poglądy środowiska zwią­
zanego z królem. To właśnie na łamach „Monito­
ra” przeprowadzono druzgocącą krytykę tradycji
sarmackiej, propagując zarazem nową racjonal­
ną filozofię (np. myśl Lockea i Woltera), otwartą,
tolerancyjną postawę oraz naturalną, pozbawio­
ną religijnych motywacji moralność. Do „Moni­
tora” pisali autorzy tej miary co Krasicki czy Za­
błocki. Czasopismem o profilu literackim były zaś
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” ( 1 7 7 0 -1 7 7 7 ),
wyrażające upodobania literackie najbliższego oto­
czenia monarchy. „Zabawy” kształtowały literacki
gust epoki w duchu klasycyzmu. Drukowano tam
przede wszystkim utwory oparte na wzorach lite­
ratury antycznej i oświeceniowej poezji europej­
skiej: ody, satyry, bajki, sielanki, a więc głównie
gatunki łączące treści dydaktyczne i rozrywkowe,
zgodnie z formułą tytułową pisma. Uczyć i bawić
- taki był program literacki klasycyzmu polskiego
epoki stanisławowskiej.
Publicystyka Sejmu Wielkiego. Apogeum roz­
woju polskiej publicystyki XVIII stulecia jest okres
Sejmu Czteroletniego. Pojawia się wówczas mnó­
stwo ulotnych druków podejmujących najbardziej
aktualne tematy, o których dyskutowali posłowie.
Obok tej doraźnej problematyki nie brakuje też
ambitnych prób pisarstwa politycznego. Jego wzory
dają pióra tej miary, co ks. Stanisław Staszic (1755-
Bernardo Bellotto, zwany Canaletto, Krakowskie Przedmieście w stronę placu Zamkowego (1774), Zamek Królewski, Warszawa.
Wenecjanin Canaletto (1721-1780) najlepiej utrwalił Warszawę końca XVIII stulecia. W Polsce przebywał od 1767 r. aż do śmierci.
1826), pisarz, filozof i uczony, którego Przestrogi dla
Polski (1 790) są doskonałym przykładem stylu p a­
triotycznej publicystyki tego okresu, oraz ks. Hugo
Kołłątaj (1 7 5 0 -1 8 1 2 ), autor odezwy Do przeświet­
nej deputacji (1 7 9 0 ), skierowanej do szlachty obra­
dującej w czasie Sejmu Czteroletniego.
Upadek króla reformatora. Prawdziwe osiąg­
nięcia Stanisława Augusta Poniatowskiego w dzie­
dzinie polityki, edukacji i kultury nie mogą jednak
przysłonić faktu, że w burzliwym okresie, który
nastąpił po uchwaleniu konstytucji, król nie potra­
fił okazać prawdziwej siły woli i konsekwencji, dą­
żył zaś za wszelką cenę do ugody z Rosją, a potem
przystąpił nawet do obozu nieprzejednanych wro­
gów reform - konfederacji targowickiej. Od władzy
został ostatecznie odsunięty w 1794 r. w momencie
wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. Ostatni ko­
ronowany władca Rzeczypospolitej zmarł w błę­
dzie i samotności na w ygnaniu w Petersburgu.
Wprowadzenie 235
 Czas rozumu

Klasycyzm epoki oświecenia. Oświecenie przy
nosi wyraźne zmiany w literaturze, której celem
staje się odkrywanie racjonalnych praw rządzących
naturą i człowiekiem, a przez to przekształcanie
świata. Dlatego triumfuje wówczas klasycyzm, dą­
żący do jasności, porządku i harmonii. Spod mno­
gości zjawisk drogą rozumnego wyboru pisarze
wydobywają ogólne, uniwersalne zasady. Przyświe­
ca tym czasom kartezjańśka idea: tó, Có jest praw­
dziwe, jest zarazem jasne i wyraźne. Dlatego pisarze
i artyści dążą do prostoty stylu oraz przejrzystości
myśli. Osiągnięcie tego ideału ułatwiały reguły
sztuki, z których większość sformułowali już staro­
żytni. Właśnie owo uzależnienie od reguł stanie się
cechą charakterystyczną klasycyzmu XVIII stule­
cia. Sądzono wówczas bowiem, że tylko przestrze­
ganie surowych przepisów zapewnia sztuce praw­
dziwą doskonałość.

Arouet; 1694-1778) należał do najważniejszych postaci

epoki. Jego powiastki filozoficzne (czyli utwory pisane prozą, w których fabuła potraktowana
byta jako pretekst do przedstawienia jakiegoś poglądu lub idei, np. Kandyd, czyli optymizm,
1759), popularyzowały w całej Europie najważniejsze postulaty oświecenia. Rozum był dla nie­
go miarą prawdy, czyli to, co racjonalne, uznawał zarazem za prawdziwe. Według Woltera nie
istnieją żadne cuda, nie ma też świata nadprzyrodzonego - wszystko to jest bowiem sprzeczne
z rozumem. Pisarz bardzo ostro atakował więc Kościół, uważając, że jest on główną przeszko­
dą w oświeceniu ludzkich umysłów, ponieważ szerzy nieracjonalne przesądy. Nie zaprzeczał
jednak istnieniu Boga. Był deistą, który głosił zasadę, że „gdyby nie było Boga, należałoby go
wymyślić” . Za dowód na istnienie Stwórcy uznawał stworzenie. Ktoś musiał bowiem, zdaniem
filozofa, powołać do istnienia wszystko to, co jest. W ielką zaletą Woltera był błyskotliwy styl,
pełen paradoksów, dowcipów i efektownych sentencji. Co ciekawe, sprawdzał się on przede
wszystkim w prozie - jego tragedie i poematy nie wytrzymały próby czasu.
Jean-Antoine Houdon [udą], M/o/ier (1781),
Ermitaż, Petersburg

Diderot, czyli przewrotność

Denis Diderot (1713-1784) za życia znany byt przede wszystkim
jako autor sztuk teatralnych i niestrudzony redaktor Encyklopedii.
W ię k s z o ś ć sp o ś ró d d z ie ł lite ra c k ic h D id e ro ta z o s ta ła w y d a n a d o ­
piero po jego śmierci. Najbardziej znanym utworem pisarza jest
Kubuś Fatalista i jego pan. Książka złożona jest niemal wyłącznie
z d ia lo g ó w u ję ty c h w n ie z b y t w y r a ź n ą ra m ę fa b u la rn ą . W ę d r ó w k i
tytułowych bohaterów i ich dysputy składają się na obraz nowe­
go świata, w którym zanika granica między panem i sługą. Spryt­
ny, zaradny Kubuś jest z pozoru fatalistą (człowiek, według niego,
p o w in ie n p o g o d z ić się ze s w o im lo sem , p o n ie w a ż - j a k w c ią ż p o ­
wtarza - wszystko, co się dzieje, dawno już zapisano w górze), ale
wbrew tym deklaracjom oburza go zło świata i wierzy, że dobro
i sprawiedliwość muszą wreszcie zatriumfować. Kubuś jest praw­
dziwą „maszynką" do snucia zabawnych i przewrotnych opowie­
ści, często przerywanych dygresjami (tzn. odejściami od głównego
wątku narracji). Myśli przy tym szybko i odważnie - o wiele szyb­
ciej niż jego pan, który może tylko przytakiwać zręcznym w yw o­
dom sługi. Bohater utworu Diderota dobrze reprezentuje budzącą
się świadomość niższych warstw społecznych, które są już właści­
wie gotowe na przejęcie władzy.

I jB
Wolna myśl oświecenia. Literatura oświecenia
ma zwykle charakter dydaktyczny. Pisarze gło­
szą pochwałę rozumu, opiewają triumfy wiedzy,
która stopniowo pozwala człowiekowi zapano­
wać nad naturą. Walczą też z krępującymi ludzkie
umysły przesądami. Człowiek oświecenia czuje
się wolny i śmiało głosi idee sprzeczne z trady­
cyjnymi przekonaniami. We Francji powstaje
E n cy klop ed ia, prawdziwy manifest nowego, kry­
tycznego ducha.
Krytycyzm tej epoki wyrażał się jednak nie
tylko w poważnych naukowych czy publicystycz­
nych wywodach, lecz także w żarcie, w komicznym
przerysowaniu. Gdy jakichś myśli nie można głosić
wprost (choćby ze względu na wciąż obecną cenzu­
rę), pisarze oświecenia stosują strategię ukrywania
prawdziwych intencji. Na przykład błaha z pozoru
historyjka, tak jak Kubuś Fatalista i jego pan (1776)
Denisa Diderota, skrycie propaguje nowatorskie
poglądy społeczne i filozoficzne.
Encyklopedia. Encyklopedia (1751-1780) była dzie­
łem najwybitniejszych umysłów epoki oświecenia.
Nad jej powstaniem czuwali Diderot oraz filozof
i matematyk Jean d’A lembert [zä daläber] (1717—
1783). Hasła pisywali autorzy tej miary, co Wolter,
Jean-Jacques Rousseau oraz słynny podróżnik
i myśliciel Charles de Montesquieu [szarl dö mąte-
skiö] (1689-1755), któremu kultura europejska za­
wdzięcza koncepcję trójpodziału władzy (władza
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza). Ency­
klopedia sumowała poglądy epoki. W odważny,
a czasem nawet radykalny sposób wypowiadała się
na temat polityki, filozofii oraz religii. Postulowała
przede wszystkim badanie przyrody i studiowanie
nauk przyrodniczych. Zdaniem encyklopedystów,

Rousseau, czyli uczucie

Je a n - Ja c q u e s R o u s s e a u (1712-1778) - syn z e ­
garmistrza z Genewy, wcześnie osierocony,
zaczynał życie jako terminator u grawera,
a potem młodociany włóczęga. Z trudem zdo­
b y w a ł p o w a ż a n ie , a p ó ź n ie j s ła w ^ . P rz y cz y n ił
się do tego charakter pisarza - był to człowiek
cierpiący przy tym na manię
n a d w ra ż liw y ,
(wciąż wietrzył w o k ó ł s ie b ie
p rz e ś la d o w c z ą
różne spiski). Często podejmował kontrower­
syjne decyzje, które potem starał się uzasad­
nić (np. swoje d zie ci oddał do przytułku, ska­
zując je p ra k ty c z n ie na śm ie rć ). W o d ró ż n ie n iu
od większości myślicieli tej epoki Rousseau
nie podzielał entuzjazmu dla dobrodziejstw
cywilizacji i postępu. U w a ż a ł raczej, że c y ­
w iliz a c ja o d r y w a c z ło w ie k a od n a tu ry , czyni
go nieszczęśliwym i złym. Głównym źródłem
ludzkich cierpień jest, według filozofa, prawo
sp rz ec z n e z naturą, n ie o d łą c z n e
w ła s n o ś c i,
zaś od cywilizacji. Ideałem Rousseau był po­
wrót do szczęśliwego stanu pierwotnego, gdy
ludzie żyli zgodnie z rytmem przyrody, wolni,
ró w n i i d obrzy, p o z b a w ie n i re lig ijn y c h p rz e s ą ­
dów, kierujący się odruchami serca. Uczucia Joseph Wright of Derby, Doświadczenie z pompą próżniowi] (1768), National Gallery,
były dla niego ważniejsze od rozumu. 5woje Londyn. Wiek rozumu przyniósł wiele nowych wynalazków. Ludzie wznieśli się w powie­
p o g lą d y R o u s s e a u w y ło ż y ł w t r a k t a t a c h peda­ trze, zbudowali pierwsze parowe silniki, rozwinęli badania nad elektrycznością, coraz
go giczn ych (Emil, czyli o wychowaniu, 1762), większe możliwości ujawniała naukowa chemia. Fascynacja rozumem i nauką nie omi­
rozpraw ach politycznych (Umowa społeczna, nęła także sztuki: oto na obrazie angielskiego malarza bogate towarzystwo przygląda się
1762), wreszcie w pow ieściach (Nowa Helo­
naukowemu doświadczeniu.
iza, 1761) oraz książkach au tob iograficzn ych
(np. Wyznania, 1770).

1. C z a s rozumu 237
 nie warto zajmować się Bogiem, ponieważ w przy­
rodzie nie ma śladów jego działania; człowiek powi­
nien odkryć prawa natury i żyć zgodnie z nimi. Tyl­
ko wtedy może osiągnąć prawdziwe szczęście,
w przeciwnym razie skazany jest na błąd, fałsz i cier­
pienie. Na zasadach naturalnych (takich jak np. rów­
ność i sprawiedliwość) należy także oprzeć budowę
nowego społeczeństwa oraz stosunki międzyludz­
kie. Nie trzeba wierzyć w Boga, by postępować mo­
ralnie. Wystarczy przestrzegać praw natury.
Ponieważ francuski odgrywał w XVIII w. rolę
języka międzynarodowego, Encyklopedia dotarła
niemal do wszystkich krajów europejskich i rychło
stała się prawdziwą wyrocznią dla ówczesnych in­
telektualistów oraz niezastąpionym orężem w wal­
ce z przesądami dawnego świata.

Krótki przewodnik po oświeceniowym wolnomyśliciebtwie

W YYOlnom yŚlną a tm o s fe rę epo ki n a jle p ie j w p ro w a d z ić nas
m oże z n a n a w ó w c z a s a n e g d o ta . P e w ie n w o ja k m ia ł 2WyC23J
- w czym nie ma nic dziwnego - w bitewnym zamęcie przyzy-
wać Boga, czynit to jednak w nieco osobliwy sposób; „Panie
Boże, jeżeli jesteś, zbaw moją duszę, jeżeli ją mam” . A oto
-- - kilka P °jV - k tó re c h a ra k te ry z u ją postawy Iu d 2 i X V III Stulecia.
A te iim . Już w starożytności pojawiły się poglądy podwa-
— ~ zające Istnienie Dogów. Do epoKI oświecenia głoszenie ate-
—- ¡£m u (i gr, atheos 'b e z b o g a ‘)> tj. p o g lą d u o d rz u c a ją c e g o Id e ę
“ w y ż s z e j siły, k tó ra s tw o rz y ła ś w ia t i nim r7<")d 7i, b yło d o c y f
- f- * * niebezpieczne. Dopiero myśliciele XVIII w. śmiało przyznają
5 ie do wizji świata bez Boga.
D e iz m . W in n y s p o s ó b ro z w ią z y w a li p ro b le m is tn ie n ia B o g a
deiści (2 łac. deus 'bóg'). Otóż godzili się oni z Jego istnie­
niem, dającym się udowodnić rozumowo. Jak pisał jeden
z najsłynniejszych myślicieli epoki, Wolter: „Nie mogę pojąć,
by ten zegar [czyli świat] mógł istnieć, a nie było zegarmi-
s trz a ” . Z a te m to, że ś w ia t jest, było dla deistów świadec­
twem istnienia Stwórcy. Uważali oni jednak, że Bóg, stwo­
rzywszy świat i nadawszy mu naturalne prawa, nie ingeruje
w jego d z ia ła n ie . Z e g a rm is trz s k o n s tru o w a ł zegar, n a k rę c ił
go, a p o te m po p ro s tu p o rz u cił swoje dzieło.
Libertynem. Libertynami (z tac. libertinus 'wyzwolony') na­
zywano wówczas wolnomyślicieli, zwykle ateistów, którzy
n ie W ie rz y li w ż a d n e k o d e k s y m o ra ln e , a w ż yciu k ie r o w a ­
li się e p ik u re js k ą filo z o fią dążenia do rozkoszy i unikania
wszelkich przykrości. Z epikureizmu brali też przekonanie,
że materia jest wieczna, w związku z tym nie trz e b a b ać
się śm ie rci. Do n a js ła w n ie js z y c h lib e rty n ó w XVIII stulecia
należeli niepoprawny uwodziciel, wędrowny awanturnik
i oszust Włoch Casanova (zostawił po sobie c ie k a w e pa­
m ię tn ik i) o ra z fra n c u s k i a ry s to k ra ta , m ark iz d e S a d e [dô
sad], autor skandalizujących, niemoralnych opowieści (od
jego nazwiska wywodzi się termin „sadyzm” ).

Teksty

A dam N aruszew icz

Balon

Gdzie bystrym tylko orzeł polotem

‘ tor klęską sławny Ikara - idzie
znów szlakiem Ikara, który, w e d łu g
greckiego mitu, wzniósł się w po­
wietrze na skrzydłach z ptasich
piór i w o sku ; gdy prom ienie sło­
neczne rozpuściły wosk, Ikar runął
do morza
Pierzchliwe pogania ptaki,
A gniewny Jowisz ognistym grotem
Powietrzne przeszywa szlaki,
Niezwykłych ludzi zuchwała para,
Zwalczywszy natury prawa,
Wznawia tor klęską sławny Ikara 1
I na podniebiu już stawa.
Nabrzmiały kruszców zgorzałych duchem2,
Krąg lekkiej przodkuje3 łodzi, Adam Naruszewicz
Los dla niej rudlem4, nici łańcuchem, Adam N aruszew icz (1733-1796) należał do najbliższych współpracow­
Z wiatrami za pasy chodzi. ników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był wykształconym
księdzem - jezuitą, autorem licznych wierszy oraz dzieł historycznych.
W jego twórczości, w której dominuje klasycyzm, widać jeszcze pew­
Już im te złotą wyniosłe pychą
ne Ślady barokowych skłonności do komplikowania formy poetyckiej.
Mocarskich siedlisk ogromy Taki właśnie jest utwór Balon, poświęcony wielkiemu triumfowi ludz­
W gruzów nikczemnych potrząskę lichą kości - opanowaniu żywiołu powietrza.
Wzrok przeistoczył poziomy5.

Król, wódz, senator, kmieć 6 pracowity

Czy rządzi, czy ryje ziemię,
W błahych się zlepkach7 czołga ukryty,
Jak drobne robaczków plemię.

W strumyk dziecinnym palcem na stole

Z kilku kropel zakreślony,
Ledwo się sączy na tym padole
Nurt szumnej Wisły, zmieniony.

Gminie8, ku rzadkiej zbiegły zabawce,

Jakież ci cuda mózg kryśli?
Ty sobie roisz9 czary, latawce10:
Filozof inaczej myśli.

Choć cię Natura troistym grodzi

Ze stali murów opasem,
Rozum człowieczy wszędy przechodzi,
Niezłomny, pracą i czasem.

Tymi on wsparty, bory wędrowne11

Burzliwym morzom poruczył12,
Wydarł z otchłani kruszce kosztowne
I skakać głazy nauczył13.

Zbywają14 dzikiej mocy żywioły

Pod jego dzielnym rozkazem,
Leniwe woda opuszcza doły15,
A góry ścielą się płazem.

2nabrzmiały kruszców zgorzałych duchem —tzn. gazem , którym w y p e łn io n y był balon} 3p rzod kuje
- przewodzi;4rudlem - sterem, wiosłem ; 5w gruzów nikczemnych potrząskę... - 2 powietrznej per­
spektywy ziemia wygląda jak rozsypany g ru z ; 6 kmieć - chtop; 7w błahych... zlepkach - W lichych gro­
madach; “gmin - ludzie;9roisz - wyobrażasz;10 latawce - czarty, diabły; 11 bory wędrowne - statki
z b u d o w a n e z drzewa,-13 poruczył - powierzył; 13 skakać głazy nauczył - chodzi o skaty wysadzane
prochem; 14zbywają - pozbywają się, tracą; 1Swoda opuszcza doły - wyciągana za p om ocą pom p

1. C z a s rozumu 239
 Tego się styru 16 w pogodnej porze
Gdy ujął mężny Sarmata,
Choć go opuścił i wiatr, i zorze,
Już wolniej sobie polata.

Wszystko zwyciężysz, Łódko szlachetna,

Na ciosy przeciwne twarda;
Statek twój sława uwieczni świetna
Chlubniej niż podróż Blancharda.

Wskazówki do analizy i interpretacji

Początki podniebnych lotów. W roku 1789 fra n c u sk i
a ero n a u ta (tak w ó w c za s n a zy w a n o lo tn ikó w ) Je an -
-Pierre B lan ch a rd [b lâ sza r] o d b ył lot b alo n em nad W a r­
& sza w ą , w y w o łu ją c e n tu zja zm zg ro m a d zo n e j p u b lic zn o ­
ści. Z a ch w y c o n y król k a z a ł w y b ić p a m ią tk o w y m ed al
z n a p ise m : Jm pa v id u s sortem non timet Icariam" (tac.
'O d w a żn y nie boi się losu Ik a ra ’). B alon był w ó w cz a s
n o w ym rew ela cyjn ym w y n a la zk ie m . P ie rw sze e k s p e ry ­
m en ty z w y p e łn io n y m i o g rza n y m p o w ietrzem k u lam i
p rze p ro w a d zili fra n c u scy fa b ry k a n c i pap ieru , b racia
M o n tgo lfie r [m ą go lfje ] (1783). Po p ró b ach ze zw ie rzę ­
tam i. je sz c z e w tym sam ym roku, w z n ie śli się w p o w ie ­
trze ludzie. W P olsce p ie rw szym a e ro n a u tą był kotek
k się żn e j C za rto ry sk ie j im ie n iem Filuś, któ ry sp rze c zn ą
z n a tu rą pod ró ż p rzy p ła cił życie m . N ie d łu g o po g ło ś ­
nym locie B lan ch a rd a p o w ie trzn e j w ę d ró w ki za k o s z to ­
w a ł e k sc e n try c zn y p o lski a ry sto k ra ta , u czo n y i p isarz,
a u to r p o w ie ści fa n ta sty c zn o -filo zo fic zn e j Rękopis zn a­
leziony w £aragossie Jan P otocki (1761-1815).
sta w ić, poeta w y b ie ra form ę u ro czyste j ody, g a tu n k u
ju ż od sta ro ży tn o śc i p rze zn a czo n e g o do o p isy w a n ia
w a żn y ch m o m e n tó w w h isto rii, n ie zw yk łych lu d zk ich
c zyn ó w I w ie lk ich idei.
Triumf rozumu i nauki. Balon to je d n a k coś w ię ce j niż
o k o lic zn o ścio w y w ie rsz u p a m ię tn ia ją c y b o h a te rskie g o
a ero n a u tę: to p rzede w s zy stk im p o ch w ała p o tęgi lu d z­
kie go rozum u, o p is triu m fu n au ki, która m iała w e d łu g
o św ie co n ych zm ie n ić św iat. W sp ó łc ze sn y p o d n ie b n y
w ę d ro w ie c p rze w y ższa w ię c Ikara, a u cze n i d o ko n u ją
czyn ó w , któ rych nie p o w sty d zilib y się a n ty czn i hero si.
Podniosły charakter wiersza. C h a ra k te ry sty c zn ą c e ­
ch ą utw oru N a ru sze w ic za są n ie zw yk le ro zb u d o w a n e
peryfrazy, czyli o m ó w ie n ia . Je st to śro d e k sty listy czn y
p o le g a ją cy na z a stą p ie n iu n a zw y ja k ie g o ś p rze d m io tu
lub zjaw isk a ro z b u d o w an ym o p ise m . Poeta sta ra n n ie
u n ik a słó w p o sp o lity ch , ta k ich ja k ch o ćb y balon.

Klasyczna stosowność. P o d sta w o w ą regu łą k la s y ­ Oda. Jest to w y w o d zą c y się ze sta ro ży tn o śc i g a tu n e k

cyzm u była stosowność. W m yśl tej za s a d y n a le ża ło p oezji liry czn e j, któ ry c h a ra k te ry zu je się p o w ag ą te m a ­
d o b ra ć do te m a tu odpowiedni gatunek, styl i język. tu (oda m oże być p o św ię co n a ja k im ś w a żn y m ideom ,
Te m atem w ie rsza N a ru sze w ic za je st n ie zw yk łe w y d a ­ p o stacio m lub d o n io słym w y d a rze n io m ) o raz w z n io ­
rzenie: p ie rw szy w P olsce lot b alo n em . Ż e b y je przed - sło śc ią stylu .

Czytamy i interpretujemy

□ Zaznacz w tekście Naruszewicza peryfrazy.
Wyjaśnij je, a następnie określ ich rolę w utwo­
rze. Zwróć szczególnie uwagę na pierwsze trzy
strofy wiersza.
D W jaki sposób Naruszewicz wyraża swój entu­
zjazm dla mocy ludzkiego rozumu? Zaznacz od­
powiednie fragmenty wiersza, O jakich nowych
wynalazkach i odkryciach poeta wspomina?
E l Które z następujących słów najlepiej oddają nastrój wiersza?
patos w powaga ■ ironia s radość ■ entuzjazm ■ zaskoczenie
■ duma
D Wykaż, że utwór Naruszewicza jest odą. Podaj 3 argumenty, które
to potwierdzają.
B Spróbuj wyobrazić sobie sytuację opisaną w utworze. Napisz na
podstawie ody Naruszewicza tekst stylizowany na reportaż z pierw­
szego lotu balonem. Nadaj swojemu tekstowi zwracający uwagę tytuł.

Oświecenie
 Ignacy K rasicki
Hymn do miłości ojczyzny
Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe1 smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe2.
Kształcisz3 kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieździsz w umyśle rozkoszy4 prawdziwe,
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.
'zjadłe - j a d o w it e ; 2 niezelżywe - n ie h a ń b ią c e ; 3 kształcisz
dajesz kształt, tu: czynisz pięknym;4rozkoszy - rozkosze
Wskazówki do analizy i interpretacji
Liryka patriotyczna. P o ch w a ła m iło ści do oj-
c zy zn y była p o e tyckim d e b iu te m Ig n a ce go K ra ­
sick ie go . W ie rsz o p u b lik o w a n o w „Z a b a w a ch
P rzyje m n ych i P o ży te c zn y c h " w roku 1774.
W kró tce potem u tw ó r s ta ł się h ym n e m S z k o ­
ły R yce rskie j, sły n ące j z k sz ta łc e n ia w du ch u
p a trio tyczn y m . Ja k ie ż m u sia ło być zd ziw ie n ie
o św ie co n e j p u b liczn o ści, g d y w rok p óźn ie j
o k a za ło się, że je st to fra g m e n t satyrycznego
p o em atu M y s z e i d a (1775), k t ó r y o p o w i a d a ł
o w o jn ie m y szy z kotam i. K ra sic k ie g o - b ystre-
S p -r go o b se rw a to ra rze czy w isto śc i - raziło bow iem
n a d u ży w a n ie w ie lk ich słów , o w a w z n io sła reto­
ryka o jczy źn ia n a . W brew je g o w oli u tw ó r (sp a-
_ ro d io w a n y zre sztą potem p rzez sa m e g o K ra sic ­
k ie go w p o e m a cie Monachomachia, 1778) sta ł
się wzorem liryki patriotycznej.
Czytamy i interpretujem y
B Jakie cechy Krasicld przypisuje ojczyźnie? W czym wyraża się
jej wyjątkowość? Jakie środki stylistyczne stosuje, by podkreślić
wartość miłości do ojczyzny?
E3 Co daje obywatelowi miłość do ojczyzny? W jaki sposób oj­
czyzna kształtuje swoich obywateli? Jakiego znaczenia nabierają
w tekście idea cierpienia oraz idea śmierci?
El Zwróć uwagę na konstrukcję utworu. W jaki sposób poeta osią­
gnął wrażenie patosu?
D Jaką rolę odgrywają w wierszu anafory?
E Jak rozumiesz dwa ostatnie wersy wiersza? Do czego poeta na­
wołuje rodaków? Jaki rodzaj patriotyzmu zapowiada?
Ignacy Krasicki
Ignacego Krasickiego (1735-1801) nazwano „księciem poetów
polskich", choć poetą bywał rzadko. Obce mu byty raczej liryczne
wzruszenia. Krasicki to typ intelektualisty, dowcipnego, pełnego
dystansu do rzeczywistości, indywidualność przewrotna, niezrów­
nany ironista, mistrz słowa i celnej sentencji. Wywodził się ze zu­
bożałej rodziny magnackiej. Rodzice przeznaczyli go do stanu du­
chownego, n ie bardzo z a p e w n e licząc się z jego w ła s n y m z d a n ie m .
Dlatego później mógł napisać o swoim wyborze drogi życia: „szed­
łem dla grosza i dla chwały Bożej” . Przyjaźń z przyszłym królem
Stanisławem Augustem Poniatowskim otworzyła mu drogę do ka­
riery. Po wstąpieniu na tron monarcha uczynił Krasickiego swoim
kapelanem i bliskim współpracownikiem. W stolicy młody i przy­
stojny ksiądz był postacią niezwykle popularną. Krążyły o nim
- na np. takie złośliwe wierszyki; „Ten nowomodny galant mszy nigdy
nie miewa, / Ale zawsze z damami sursum corda [w górę serca!]
śpiewa". Jako publicysta Krasicki zabłysnął na łamach „M onitora” .
Wiele numerów tego pisma w całości wypełniały jego teksty. Dzię­
ki poparciu króla został najpierw biskupem warmińskim, a potem
arcybiskupem gnieźnieńskim. W ytraw ny kolekcjoner dzieł sztuki
i rzadkich książek, byt człowiekiem bardzo niepraktycznym, oto
jak opisywał go jeden z przyjaciół: „Jest on zawsze bardzo miły,
choć tak zrujnowany, że najmniejszy wydatek przekracza jego
możliwości. Umie na
v i h \ . i !■> -h - j m r- - -
1 " ***
i Jf
•A-iiy t a ! i ' v w "
Per Krafft, Portret
IgnacegoKrasickiego
(ok. 1768), Muzeum
Narodowe, Warszawa
Q Wyjaśnij, dlaczego - wbrew woli poety - Hymn.
stał się wzorem liryki patriotycznej. Zwróć uwagę
na tematykę utworu, odniesienia do aktualnych
wydarzeń, przesłanie utworu, jego funkcję, formę
oraz styl.
D Jaki jest twój stosunek do patetyęsnego stylu
i podniosłego języka?
B Wyobraź sobie, że masz wygłosić w sejmie prze­
mówienie poświęcone Polsce i współczesnemu
patriotyzmowi. Hymn Krasickiego potraktuj jako
inspirację do przygotowania przemówienia.
 Klasycyzm w sztuce oświecenia
W architekturze i malarstwie epoki oświecenia dominuje rozsąd­
ny klasycyzm. Budowniczowie dążą do wysmakowanej prostoty
form, nawiązując przy tym dyskretnie do antyku. Sztuka wieku
XVIII jest jednak pozbawiona monumentalności, sity i ekspresji
starożytnych wzorców. W cenie są prostota i jasność kompozycji,
statyczny, pełen równowagi układ form oraz harmonijna, sto­
nowana kolorystyka. W s p ó łc z e s n e g o w id z a m o g ą je d n a k razić
sztuczne, wystudiowane pozy, które przybierają bohaterowie
KYIII-wiecznych rzeźb i obrazów.

Pałac Na Wodzie w warszawskich Łazienkach (1784-1788), proj. Do­

minik Merlini. Ulubiona rezydencja króla powstała na fundamentach
barokowej łaźni (stąd pochodzi właśnie nazwa parku). Pałac ostatniego
władcy Polski składa się z budynku głównego (ozdobionego wdzięczną
kolumnadą) i skrzydeł bocznych, które łączą się z całością prawdziwym
lasem kolumn, biegnących nad samą wodą. Włoski architekt potrak­
tował surowe klasyczne formy z typową dla architektury XVIII stulecia
subtelnością. To sztuka na miarę człowieka, rozumna i doskonale
uporządkowana. Właśnie w Łazienkach odbywały się słynne obiady
czwartkowe.

Przypomnienie lektury z gimnazjum ►Bajki Ignacego Krasickiego

►

Mistrz bajki W ykorzystaj swoją wiedzę

Ig n a cy K ra sic k i byt m istrze m b a jk i. W ła śn ie w tych kró tkich w ie r­ □ P rz y p o m n ij s o b ie b a jk i p o z n a n e

szy k a ch sen ten cjo n aln y, precyzyjn y styl p o e ty św ieci pełnym b la ­
skie m . W k ilk u za le d w ie zd a n ia c h K ra sicki p o tra fił o p o w ie d zie ć
ja k ą ś histo ryjkę, a potem celn ie ją sp u e n to w a ć. G e n ia ln e skró ty
m yślow e , św ie tn e w y czu cie d ra m a tu rg ii o p o w ie ści i n ie zw yk ła in ­
tu ic ja ję zy k o w a sp ra w ia ją , że b a jki n a le żą do rza d kich a rcy d zie ł
poezji polskiego o św ie ce n ia .
w g im n a z ju m . Z a c y tu j m o ra ł je d n e j
z n ich i w y ja ś n ij, c z y m o ż n a g o o d n ie ś ć
d o w s p ó łc z e s n e g o ś w ia ta .
□ P rz y w o ła j k ilk u b o h a te ró w b a je k K r a ­
s ic k ie g o . Ja k ie p o s ta w y s y m b o liz u ję ci
b o h a te ro w ie ?

Oświecenie
Ignacy Krasicki
Pijaństwo
- „Skąd idziesz?” - „Ledwo chodzę”. - „Słabyś?” - „I jak jeszcze
Wszak wiesz, że ja się nigdy zbytecznie nie pieszczę,
Ale mi zbyt dokucza ból głowy okrutny”.
- „Pewnieś wczoraj był wesół, dlategoś dziś smutny.
Przejdzie ból, powiedzże mi, proszę, jak to było?
Po smacznym, mówią, kąsku i wodę pić miło”.
- „Oj, niemiło, mój bracie! bogdaj z tym przysłowiem
Przepadł, co go wymyślił; jak było, opowiem.
Upiłem się onegdaj1 dla imienin żony;
Nie żal mi tego było. Dzień ten obchodzony
Musiał być uroczyście. Dobrego sąsiada
Nieźle czasem podpoić; jejm ość 2 była rada,
Wina mieliśmy dosyć, a że dobre było,
Cieszyliśmy się pięknie i nieźle się piło.
Trwała uczta do świtu. W południe się budzę,
Cięży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę3.
Jejmość radzi herbatę, lecz to trunek mdlący.
Jakoś koło apteczki przeszedłem niechcący,
Hanyżek4 mnie zaleciał, trochę nie zawadzi.
Napiłem się więc trochę, aczej5 to poradzi:
Nudno6 przecie. Ja znowu, już mi raźniej było,
Wtem dwóch z uczty wczorajszej kompanów przybyło.
Jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi?
Jak częstować, a nie pić? i to się nie godzi;
Więc ja znowu do wódki, wypiłem niechcący:
Omne trinum perfectum 1, choć trunek gorący
Dobry jest na żołądek. Jakoż w punkcie8 zdrowy,
Ustały i nudności, ustał i ból głowy.
Zdrów i wesół wychodzę z moimi kompany,
Wtem obiad zastaliśmy już przygotowany.
Siadamy. Chwali trzeźwość pan Jędrzej, my za nim,
Bogdaj to wstrzemięźliwość, pijatykę ganim,
A tymczasem butelka nietykana stoi.
Pan Wojciech, co się bardzo niestrawności boi,
Po szynce, cośmy jedli, trochę wina radzi:
Kieliszek jeden, drugi zdrowiu nie zawadzi,
A zwłaszcza kiedy wino wytrawione, czyste.
Przystajem na takowe prawdy oczywiste.
Idą zatem dyskursa9 tonem statystycznym10
O miłości ojczyzny, o dobru publicznym,
O wspaniałych projektach, mężnym animuszu;
Kopiem góry11 dla srebra i złota w Olkuszu,
Odbieramy Inflanty12 i państwa multańskie13,
Liczemy owe sumy neapolitańskie14,
1 onegdaj... - przedwczoraj
"jejmość - małżonka
3nudzę — cierpię na nudności
4 hanyżek - wódka anyżówka
5aczej - a m oże
6nudno - mdło
7Omne trinum,,, (tac.) - Każda
tró jca tw o rz y d osk onałość
8w punkcie - natychmiast
’ dyskursa - rozmowy
10to n e m sta ty s ty c z n y m - czyli
w sposób ty p o w y dla p olitykó w
“ g ó ry -kopalnie
12In fla n ty - kraj nad Bałtykiem ,
o który Polska rywalizowała ze
S z w e cją i Rosją
13 państwa multańskie - czyli Moł­
dawia i Wołoszczyzna, krainy pod­
p orząd kow ane Polsce w czasach
Władysława Jagiełły, a potem utra­
cone na rzeu Tursji
14su m y n e a p o lita ń sk ie - 430 tys.
dukatów, które królowa Bona poży­
czyła królow i hiszpańskiem u Filipo­
w i II, a które nigdy nie zostały
zwrócone
WYBRANE AFORYZMY KRASICKIEGO
I śmiech niekiedy może być nauką.
Mimo tak wielkiej płci naszej zalety
my rządzim światem, a nami kobiety.
Minęły czasy szczęśliwej prostoty,
trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty.
Prawdziwa cnota krytyk się nie boi.
Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,
śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych.
1. C z a s rozumu 243

*- Wskazówki do analizy i interpretacji
Śmiech i gorycz. W yd an e w d w ó ch to m ach
(1779 i 1784) Satyry K ra sic k ie g o to d zie ło d o j­
rza łe go m istrza, a za ra ze m c zło w ie k a p o zb a ­
w io n e g o złu d ze ń . Poeta nie w ie rzy bow iem
w m o żliw o ść n a p ra w ie n ia św ia ta . Prezen ­
tu je rzeczywistość w krzywym, komicznym
zwierciadle, z po zo ru p o u cza, ale bez sp e c ja l­
nego zapału. Każda z sa tyr je s t arcyd ziełem
k la e ye jn e j p r z e jn y s to ś c i i p rostoty. O św ie c e ­
n io w y rozum , p ró b u ją c p o rzą d k o w a ć św iat,
nie zn a jd u je le k a rstw a na tra w ią ce go c h o ­
roby. O d k ryw a tylko z b e zlito sn ą p recyzją
lu d zk ą głu p o tę , p ró żn o ść i pychę. G o rzk ie to
w ie rsze , go rzk ie i m ądre.
S a ty r a . Poeci o ś w ie c e n ia czysto sięgali po
fo rm y i g a tu n k i lite rackie , które p o w sta ły
je sz c z e w sta ro ży tn o śc i. N a le ża ła do nich
np. satyra, d o b rze sp e łn ia ją c a je d n o z n a j­
w a żn ie jsz y c h za ło że ń e p oki - uczyć i zara­
zem bawić. S a ty ra o śm ie sza i p iętn u je u k a z y ­
w a n e w niej zja w is k a lu b p ostaci, p rezen tu je
rze czy w isto ść zd e fo rm o w a n ą p rze z k o m icz­
ne w y o lb rzym ie n ie , c zę sto p o s łu g u ją c się
p rzy tym e le m e n ta m i k a ry k a tu ry i gro te ski.
Dialogi z tradycją, s. 261
35ż ó ra w iń s k ie k lę sk i - w 1676 r. król Jan III z aw arł w Ż u raw n ie
traktat z Turcja, na mocy którego w zamian za pokój w rękach
tureckich zo stała duża część U krain y
16w kontr naturze - na przekór naturze
17n ie w s trz y m a ło ść - niepowściągliwość
18nadgrodzi - nagrodzi
244 Oświecenie
Reformujemy państwo, wojny nowe zwodzim,
Tych bijem wstępnym bojem, z tamtymi się godzim -
A butelka nieznacznie jakoś się wysusza.
Przyszła druga; a gdy nas żarliwość porusza,
Pełni pociech, że wszyscy przeciwnicy legli,
Trzeciej, czwartej i piątej aniśmy postrzegli.
Poszła szósta i siódma, za nimi dziesiąta,
Naówczas, gdy nas miłość ojczyzny zaprząta,
Pan Jędrzej przypomniawszy żórawińskie klęski15,
Nuż w płacz nad królem Janem: «Król Jan był zwycięski!»
- Krzyczy Wojciech: «Nieprawda!». A pan Jędrzej płacze.
Ja gdy ich chcę pogodzić i rzeczy tłumaczę,
Pan Wojciech mi przymówił; «Słyszysz, waść» - mi rzecze.
«Jak to waść! Nauczę cię rozumu, człowiecze».
On do mnie, ja do niego, rwiemy się zajadli,
Trzyma Jędrzej, na wrzaski służący przypadli;
Nie wiem, jak tam skończyli zwadę naszą wielką,
Ale to wiem i czuję, żem wziął w łeb butelką.
Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo!
Cóż w nim? Tylko niezdrowie, zwady, grubijaństwo.
Oto profit; nudności i guzy, i plastry”.
- „Dobrze mówisz, podłej to zabawa hałastry,
Brzydzi się nim człek prawy, jako rzeczą sprosną.
Z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną,
Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie,
Zdrowie się nadweręża i ukraca życie.
Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku,
Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku
Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje
I w kontr naturze16 postać bydlęcą przywdzieje.
Jeśli niebios zdarzenie wino ludziom dało
Na to, aby użyciem swoim orzeźwiało,
Użycie darów bożych powinno być w mierze.
Zawstydza pijanice nierozumne zwierzę,
Potępiają bydlęta niewstrzymałość17 naszą,
Trunkiem według potrzeby gdy pragnienie gaszą,
Nie biorą nad potrzebę; człek, co nimi gardzi,
Gorzej od nich gdy działa, podlejszy tym bardziej.
Mniejsza guzy i plastry, to zapłata zbrodni.
Większej kary, obelgi takowi są godni,
Co w dzikim zaślepieniu występni i zdrożni,
Rozum, który człowieka od bydlęcia różni,
Smią za lada przyczyną przytępiać lub tracić.
Jakiż zysk taką szkodę potrafi zapłacić?
Jaka korzyść tak wielką utratę nadgrodzi18?
Zła to radość, mój bracie, po której żal chodzi.
Ci, co się na takowe nie udają zbytki,
Patrz, jakie swej trzeźwości odnoszą pożytki: 1Q« e rstw y - krzepk
Zdrowie czerstwe19, myśl u nich wesoła i wolna,
Moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna,
Majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne,
Dostatek na wydatki potrzebne rozsądne.
Te są wstrzemięźliwości zaszczyty, pobudki,
Te są”. - „Bądź zdrów!” - „Gdzież idziesz?” - „Napiję się wódki”.

Czytamy i interpretujemy

KI Satyra Pijaństwo opowiada pewną historię. W jakiej
formie autor zamknął to opowiadanie?
D O czym dyskutują pijacy?
El Scharakteryzuj bohaterów satyry.
□ Co ośmiesza utwór Krasickiego? Zwróć uwagę na
zakończenie tekstu.
□ Przekształć tekst satyry na scenkę dramatyczną. Rozpisz ją
na role. Nadaj imiona rozmówcom. Dopisz didaskalia (infor­
macje, gdzie odbywa się rozmowa, jak zachowują się rozmów­
cy itp.).
O Utwór Krasickiego jest przykładem satyry obyczajowej. Co
poeta mówi na temat życia XVIII-wiecznej szlachty?

Józef W ybicki
Pieśń Legionów Polskich we Włoszech Jó ze f W ybicki

Jeszcze Polska nie umarła, Józef W ybicki (1747-1822), autor pol­

skiego h y m n u n a ro d o w e g o b ył d iia -
Kiedy my żyjemy,
taczem politycznym współpraiująeym
Co nam obca moc wydarła, z obozem królewskim. W 1794 r. towa­
Szablą odbijemy. rz ysz ył Ja n ó w ! H e n ry k o w i D ąb rO W SK ie-
Marsz, marsz, Dąbrowski1, mu w czasie jego wyprawy do Wielko­
Do Polski z ziemi włoskiej, polski. Po upadku powstania udał eię
na emigratję, skąd powrócił w roKu
Za twoim przewodem 1806 dć> K s i ę s t w a W a r s z a w s k i ę g ę ,
Złączem się z narodem.

Jak Czarniecki2 do Poznania

Wracał się przez morze
Dla ojczyzny ratowania 1Jan Henryk Dąbrowski (1755-
Po szwedzkim rozbiorze. 1818) - bohater walk o niepod­
ległość Polski, twórca Legionów
Marsz, marsz...
Polskich we Włoszech, naczelny
w ó d z w o js k p o lsk ic h w armii
Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, napoleońskiej
3 S te fa n Czarn iecki (1599-1665)
Będziem Polakami,
- wybitny wódz polski; po
Dał nam przykład Bonaparte3 potopie szwedzkim przewodził
Jak zwyciężać mamy. wyprawie do Danii, w której
Marsz, marsz... uczestniczył Jan Chryzostom
Pasek; na wieść o wybuchu
wojny z Rosją wrócił do kraju.
Niemiec, Moskal nie osiędzie, 3 Bonaparte - Napoleon Bona­
Gdy jąwszy pałasza, parte, cesarz Francuzów

Hasłem wszystkich zgoda będzie

I ojczyzna nasza.
Marsz, marsz...

1. C z a s rozumu 245

4jeno - tylko
5tarabany - bębny wojskowe
6 racławickie kosy - w bitwie pod
Racławicami (1794) odznaczyli się
szczególnie chłopi uzbrojeni w kosy
1Kościuszkę Bóg pozwoli - Bóg
będzie przychylny Tadeuszowi
Kościuszce, naczelnikowi powsta­
nia przeciwko Rosji i Prusom (1794)
Już tam ojciec do swej Basi
Mówi zapłakany:
„Słuchaj jeno4, pono nasi
Biją w tarabany5”.
Marsz, marsz...
Na to wszystko jedne głosy:
Dosyć tej niewoli!
Mamy racławickie kosy6,
Kościuszkę Bóg pozwoli7.
Czytamy i interpretujemy
D Wskaż w Pieśni Legionów... nawiązania do folkloru.
□ Czemu służy przywołanie postaci i wydarzeń znanych z historii Polski? Jaką funkcję
pełni postać Napoleona?
William Hogarth, Modne
małżeństwo. Śniadanie
(1744), National Gallery,
Londyn
Czytamy dzieła sztuki
D Na podstawie obrazu Hogartha opisz XVIII-wieczny angielski salon.
Q Co wskazuje na „zły stan” męża?
Q Spróbuj scharakteryzować panią. Zwróć uwagę na wykonywany przez nią gest.
Q N a podstaw ie obrazu wyjaśnij, jakie są relacje między małżonkami.
Q Co może oznaczać gest zarządcy?
E Do jakich argumentów wspierających tezę zawartą
w pierwszym zdaniu odwołuje się Wybicki?
D Jaką rolę odgrywa refren pieśni? Do czego nawołuje?
Jakie formy czasowników dominują w refrenie? W jakim
celu poeta je zastosował?
E* Adam Mickiewicz napisał: „sławna pieśń legionów
poczyna się od słów, które otwierają historię współczesną.
[... ] Słowa te znaczą, że ludzie zachowujący w sobie to, co
stanowi istotę narodowości polskiej, zdolni są przedłużyć
byt ojczyzny niezależnie od wszelkich warunków politycz­
nych i mogą dążyć do jego przywrócenia”. Skomentuj wy­
powiedź Mickiewicza. Jaka jest przewodnia idea pieśni?
□ Wykaż związek utworu z muzyką. Pamiętaj, że pierwot­
nie był on piosenką żołnierską.
El W formie krótkiej notatki wyjaśnij, dlaczego pieśń
Wybickiego została hymnem Polski.
W illiam H ogarth
W illiam Hogarth (1697-1764) byt synem ubogiego londyń­
skiego nauczyciela, pełnym inwencji malarzem satyrycznym.
Cechowały go: świetny zm ysł obserwacji, swoiste poczucie
humoru i zjadliwa ironia. Życie codzienne XVIII-wiecznej An­
glii dostarczało mu niezliczonych tematów. Artysta kpił z pijań­
Wskazówki do analizy i interpretacji
Małżeństwo w krzywym zwierciadle. M odne mał­
żeństwo je s t je d n ym z s ze ś c iu o b ra zó w na te m a t
m a łże ń stw a , u k ła d a ją cy ch się w za b a w n ą (choć
n ie k o ń czą cą się szczę śliw ie ) h isto ryjkę: od z a w a r­
cia k o n traktu (m o dne m a łże ń stw o o p ie ra się b o ­
w ie m na in te resie, a nie na m iło ści) do n ie ch lu b n e j
śm ie rci n ie d o b ran e j pary (m ąż g in ie z ręki k o c h a n ­
ka żony, któ ra po e g ze k u cji s k a za n e g o na śm ie rć
a m a n ta p o p e łn ia sa m o b ó jstw o ).
Śniadanie to s a ty ry c zn a sc e n k a o b y cza jo w a .
Z n u żo n y no cn ą h u la n k ą m ąż w ła śn ie d o ta rł do
dom u. S ie d zą c na krześle, „k rztu si się i n u d zi". Ż o n a
za p e w n e d o p ie ro przed ch w ilą w sta ła , p rze cią g a
się b ow iem leniw ie. W iele je d n a k w s k a z u je na to,
że i o na sp ę d z iła noc w e so ło . Z p o ko ju w y m yk a się
za rzą d ca z k się g ą i całym p likie m n ie za p ła co n ych
rachunków . Na je g o p ro fe sję w s k a z u je p ióro z a ­
tk n ię te za ucho. W a b so lu tn e j b e zra d n o śc i w z n o ­
si o czy ku niebu . W głę b i słu żą c y z ko m p rese m na
g ło w ie u sta w ia k rze sła i n a kry w a d o śn ia d a n ia .
Wskazówki do analizy i interpretacji ~
Geneza utworu. Pieśń Legionów Polskich we
Włoszech (czyli M azurek Dąbrowskiego) zo - -Z a ­
sta ła n a p isa n a z o k a zji w y m a rszu le g io n istó w
z m ia sta R e g gio w Italii w 1797 r. P ra w d o p o - "s*
d o b n ie sam a u to r o d ś p ie w a ł ją w ó w c za s do
p ro ste j lu d o w ej m elo d ii. Od roku 1926 Ma­
zurek... je s t o ficja ln y m hymnem narodowym, rrsg
P ie śń z b u d o w a n a je s t z p a trio ty c zn y c h h a ­
seł, p rzep latan ych p rzykład am i h isto ryczn ym i, r —
a lu zja m i p o lity czn ym i, a n a w e t ro d za jo w y m i
sce n k a m i. W ym o w a u tw o ru je s t o p ty m is ty c z­
na, co p o d k re śla je sz c z e żyw y, ta n e c zn y rytm
m a zu rk a (m a zu re k to p o p u la rn y w ó w c za s ta ­
n iec lu d ow y). 1 ■»
I
stwa, salonowych zalotów, modnych kawalerów, cynicz­
n y c h ro z p u s tn ik ó w , p rz e k u p n y c h p o lity k ó w . N ie m ia ł też
litości dla znanej na kontynencie angielskiej demokracji
(świetny cykl malarski pt. wybory), dostrzegając w niej
wiele fałszu i obłudy.
H ogarth m alu je zam aszyście i za w a d ia ck o . N ie stroni
p r z y tym o d deformacji i karykatury. Z j e g o p łó c ie n b ije n i e ­
p o sk ro m io n y sa tyrycz ny te m p e ra m e n t, k târêg ô nié brakô-
w a ło a rtyście ta k że w ży ciu . Był on na p rzykład za ło życie le m
T o w a rzy stw a B e fsztykó w , które p a ro d io w a ło w z n io słe ce re ­
m o n ia ły m o d n ych w ó w c za s ta jn yc h sto w a rz y sze ń wolno-
mularzy, ch o ć za jm o w a ło się p rzed e w s zy stk im p rzy je m n o ­
ścia m i sto łu I d o b ry m i d o w cip a m i. Je go program stre szc za ła
d e w iza : „B e fszty k i i w o ln o ść!".
W o ln o m u larze , m a n i te ż m a so n a m i (z an g, mason ‘Ka­
m ieniarz, m urarz’), byli to czło n k o w ie ta jn yc h stow arzyszeń
d ą żą cy ch do u d o sk o n a le n ia lu d zk ie j n a tu ry o ra z sp ra w ie d ­
liw ej p rze b u d o w y św ia ta . O d w o ły w a li się oni d o ta jn ych
śred n io w ieczn ych b ractw b u d o w n iczych k ate d r (stąd n azw a
ru ch u ), od któ rych za c ze rp n ę li ta k że sym b o likę , np. cyrkiel,
kie ln ia, m ło tek, p ion. Do ru ch u w o ln o m u la rsk ie g o n a le ża ło
w X V III w. w ie lu w ła d có w i p o lity k ó w (np. król Prus Fryd eryk I,
S ta n is ła w A u g u s t P o n ia to w sk i, k sią żę ló z e f P o n iato w sk i,
B e n ja m in Fran klin , G e o rge W a sh in g to n ), m y ślic ie li (np. filo ­
z o f i p isa rz M o n te sk iu sz) o raz a rty stó w (np. M ozart).
1. C z a s rozumu 247
Paul Hazard [poi azar]
Paul Hazard akcentuje głębokość przemian, które nastąpiły w Europie pod koniec
(1878-1944) - francuski histo­
XVII w. Historycy kultury uważają bowiem oświecenie za próg nowoczesności, czas,
ryk literatury i kultury, autor
prac o epoce oświecenia. w którym rodziły się idee decydujące o przyszłości naszego świata, żywe także i dziś.

Paul H azard
[Kryzys świadomości europejskiej]
[1] Przełom jest gwałtowny. Jaki kontrast! Ludzie XVII w. lubili hierarchię, dys­
cyplinę, porządek, który władza podejmuje się zapewnić, niewzruszenie regu­
lujące życie dogmaty. Przymus, autorytet, dogmaty - oto czego ich bezpośredni
następcy, ludzie XVIII wieku, nienawidzą. Pierwsi - to chrześcijanie, drudzy są
antychrześcijańscy; pierwsi wierzą w prawo boskie, drudzy - w prawo naturalne;
pierwsi spokojnie żyją w społeczeństwie podzielonym na nierównorzędne klasy,
drudzy myślą tylko o równości. [...]
[2] Rozum przestał być zrównoważoną mądrością, był teraz śmiałym kryty­
cyzmem. Najbardziej rozpowszechnione idee, jak idea zgody powszechnej, która
dowodzi istnienia Boga, albo idea cudu, zaczęły być podawane w wątpliwość. Bo-
skość odsyłano do nieznanych i nieprzeniknionych niebios, miarą rzeczy stawał
się człowiek, i tylko człowiek. Stał się sam sobie racją bytu i celem.
[3] Już dostatecznie długo władza była w rękach ludzi, którzy obiecywali dopro­
wadzić do tego, że na ziemi zapanuje dobroć, sprawiedliwość i braterska miłość.
Nie dotrzymali obietnic - przegrali w wielkiej rozgrywce, w której stawką była
prawda i szczęście, a przeto pozostaje im tylko odejść. A gdyby nie chcieli odejść
dobrowolnie, trzeba będzie ich wypędzić. Trzeba będzie - myślano - zburzyć
dawny gmach, który nie był dobrym schronieniem dla wielkiej rodziny człowie­
czej. Pierwszym zadaniem będzie zatem burzenie. Następnym będzie odbudowa
i przygotowanie podstaw przyszłego społeczeństwa [...]
[4] To także zbudowanie polityki bez prawa boskiego, religii bez tajemnicy
moralności bez dogmatów. To zmuszenie nauki, by przestała być jedynie umy­
słową igraszką, stała się zaś siłą, która potrafi ujarzmić przyrodę. A za pośrednic­
twem nauki niewątpliwie zdobyte zostanie szczęście.
{Kryzys świadomości europejskiej 1680-1715
przełożyli Janusz Lalewicz i Andrzej Siemek]

D Na podstawie 1. akapitu wypisz cechy umysłowości ludzi XVII i XVIII w.

□ Określ, na jakiej podstawie opiera się kompozycja 2. akapitu.
D Jaką rolę odgrywa w 1. akapicie wypowiedzenie wykrzyknikowe?
D Wyjaśnij sens zdania: „Boskość odsyłano do nieznanych i nieprzeniknionych niebios”.
D Jakie idee poddawali krytyce myśliciele oświecenia? Odpowiedz na podstawie 2 . akapitu.
□ Zaznacz w tekście 3. akapitu zdania świadczące o rewolucyjnych nastrojach, które
zapanowały w epoce oświecenia.
D Zaznacz i wyjaśnij metafory występujące w 3. akapicie.
D Jakie dziedziny życia społecznego chcieli przebudować ludzie oświecenia (4. akapit)?
B Zaznacz w 4. akapicie zdanie wyrażające optymizm ludzi oświecenia.

Oświecenie
 2
Czucie i wiara

Opozycja wobec klasycyzmu. Wiek oświecenia ny, spontaniczny charakter. Dlatego też miłosne
nie był pozbawiony napięć i sprzeczności. Rozum­ wyznanie klasyka łatwo przybiera postać zdawko­
na i uładzona wizja świata, którą prezentowały (lub wego komplementu (z uczonymi aluzjami do antycz­
do której dążyły) filozofia i literatura klasycyzmu, nej mitologii), modlitwa zaś staje się pompatycznym
wzbudzała liczne kontrowersje. Z przekonania popisem retorycznych efektów, jak np. w wierszu
o doświadczalnym (empirycznym) i zmysłowym Hymn do Słońca Adama Naruszewicza:
pochodzeniu wiedzy (bo, jak wówczas powszech­ Duszo istot po wielkim rozproszonych świecie,
nie mniemano, świat objawia się człowiekowi prze­ O ty, prawicy twórczej najdroższy sygnecie!
de wszystkim za pośrednictwem zmysłów) można Oceanie światłości, którą w krąg swój biegły
było przecież wyciągnąć wniosek, że źródłem po­ Zlewa tron Wszechmocnego latom niepodległy.
znania jest jednostkowe, indywidualne przeżycie.
Każdy widzi więc świat inaczej, w zależności od
swoich życiowych doświadczeń i aktualnego stanu
ducha. Człowiek radosny dostrzega świat w jasnych
barwach, cierpiący i zrozpaczony - w ciemnych.
Świat nie jest więc uniwersalnym, obiektywnym
porządkiem, racjonalną, matematyczną harmonią,
ale jest tyle światów, ile oczu otwiera się co rano, by
odbierać bodźce płynące z rzeczywistości.

Literatura klasycyzmu. Większość myślicieli epo­

ki zafascynowana była rozumem. Klasycyzm, opan­
cerzony swoimi regułami, nieufny wobec „czułost-
kowości”, dysponuje niewielką skalą emocji: zwykle
jest to śmiech (ironiczny, drwiący, szyderczy) lub
patos. Religijne wzruszenie z trudem mieści się
w ramach klasycznego modelu literatury XVIII w.,
klasycy nie potrafią też oddawać bogatej palety miło­
snych przeżyć. Przejęci ideą postępu, chcieliby zracjo­
nalizować emocje, odebrać im ich nieuporządkowa-

—“ Ogrody angielskie

W XVIII w. pojawiła się moda na ogrody angiel-

Hubert Robert [rober], Ruiny łuku triumfalnego (1779), Luwr, Paryż.
—d i ' skie. Naśladowały one naturalne formy krajobra­
W XVIII w. odżyło zainteresowanie starożytnością. Liczni pielgrzymi z ca­
zu. W malowniczych, „dzikich” zakątkach wzno-
¿3 ~ szono często sztuczne ruiny, świątynie, fragmenty
łego świata ciągnęli do Rzymu w poszukiwaniu dzieł antycznej sztuki lub
kolumn itp. tylko estetycznych wzruszeń. Kwitł handel antykami, a malarze chętnie
■ar—
—
: uwieczniali na płótnach pozostałości antycznych budowli.

2. C z u c i e i wiara 249
Sentymentalizm. Żyją jednak wówczas także
twórcy zafascynowani uczuciami, cierpliwie ana­
lizujący ludzkie emocje i poszukujący wytrwale
sposobu ich wyrażania. Należą oni do odrębnego
nurtu literatury oświecenia zwanego sentymen­
talizmem. Termin ten (z ang. sentimental ‘wraż­
liwy, uczuciowy’) wywodzi się od tytułu powieści
angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a [lorensa
sterna] (1713-1768) Podróż sentymentalna. Senty­
mentalizm to prąd w literaturze europejskiej, który
rozwinął się w XVIII w w opozycji do dominują­
cego klasycyzmu. Sentymentaliści byli nastawieni
na badanie wewnętrznego życia człowieka, na ana­
lizę jego uczuć. W miejsce charakterystycznego dla
klasycyzmu kultu rozumu, pisarze sentymentalni
głosili pochwałę czułości i prostoty; w miejsce za­
chwytu nad dobrodziejstwami kultury - zachwyt
nad pięknem przyrody. Literatura sentymenta­
lizmu przyniosła pogłębienie analizy psycholo­
gicznej postaci, przełamała suchy i wzniosły język
klasycyzmu, eksponując śpiewność i melodyjność
ludzkiej mowy (wzorem dla sentymentalistów czę­
sto była liryka ludowa).
Patronem sentymentalistów stał się Jean-
-Jacąues Rousseau, polemista Woltera, współ­
pracownik Encyklopedii, który - wbrew głównym
założeniom epoki - głosił prymat uczuć nad rozu­
mem.
* Sentymentalizm polski. W Polsce sentymenta­
lizm rozkwitł w kręgu magnackiej rodziny Czartory­
skich. Konflikt między królem a księciem Adamem
Kazimierzem doprowadził pośrednio do powstania
drugiego obok stołecznej Warszawy ośrodka kultury
polskiego oświecenia. Były nim Puławy. Pod okiem
wytrawnej miłośniczki sztuki i literatury, księżnej
Izabeli Czartoryskiej, urządzono tam wspaniałą re­
zydencję, którą otaczał piękny ogród w stylu angiel­
skim, jakby przeniesiony z sielankowych wierszy.
Były tam lasy, łąki, pola, a nawet prawdziwe wiejskie
chaty wraz z mieszkańcami.
Puławy w świadomy sposób przeciwstawiały się
klasycyzmowi królewskiej stolicy. Pielęgnowano tu
staropolskie, rycerskie tradycje, odrzucano francu­
skie stroje i peruki. W kontakcie z naturą szukano
pierwotnej szczęśliwości, o której pisał w swoich
dziełach Rousseau. Panowała atmosfera czułości
i miłości. Wśród wierszy poetów związanych z Pu­
ławami królują sielanki i erotyki, dominuje tema­
tyka osobista i intymna. Przedmiotem zaintereso­
wania twórców staje się natura tajemnie zespolona
z przeżyciami człowieka.

Rokoko
Był to styl, który rozwinął się w sztuce XVIII w. w opozycji do do­
minującego klasycyzmu. Rozkwit rokoka przypada na okres pano­
wania Ludwika XV (1715-1774). Zamiast uroczystej, dostojnej sztuki
klasycznej pojawiają się wówczas dzieła o subtelnym, kameralnym,
dekoracyjnym charakterze. Nazwa rokoko wywodzi się od ulubione­
go w tym czasie ornamentu w kształcie muszli (z fr. rocaille ‘musz­
la’). W literaturze rokoko objawiało się zamiłowaniem do elegancji
formy i subtelnością treści. Najczęściej tematem rokokowych wier­
szy i powieści była zmysłowa miłość, rozumiana jako gra, zabawa.
W literaturze tego nurtu nie było typowego dla epoki dydaktyzmu.
Pisarze chcieli dostarczać czytelnikowi rozrywki, cieszyć go pięknem
i wdziękiem. Do najwybitniejszych twórców rokokowej Europy nale­
żał piszący po francusku Polak, hrabia Jan Potocki.

Antoine Watteau [wato] (1684-1721),Zafowy ivenec/r/e(1718), National Gallery

of Scotland, Edynburg. Sztuka rokokowa przesycona jest erotyzmem, ale ten erotyzm
nigdy nie przekracza granic dobrego smaku: jest subtelny i wyrafinowany. Artyści
tworzący w tym stylu unikają szczęśliwie pułapek wulgarności. Głoszą piękno życia,
urodę młodości, rozkosze kochania, ale ich sztuce obca jest prostacka dosłowność.
Teksty

Franciszek K arpiński Co warto wiedzieć o Franciszku

Do Justyny. Tęskność na wiosnę Karpińskim (1741-1825)_________
Pochodził ze skromnej rodziny szlachec­
Już tyle razy słońce wracało kiej.
Ze względu na ubóstwo musiał przyjąć
I blaskiem swoim dzień szczyci1,
posadę guwernera w bogatych szlachec­
A memu światłu cóż to się stało,
kich domach.
Że mi dotychczas nie świeci? ■ Gorliwy czytelnik Rousseau (a szczegól­
nie Nowej Heloizy), miał „serce czułe” za­
Już się i zboże do góry wzbiło, równo dla swych uczennic, jak i ich matek.
Nie lubił dworskiego i miejskiego życia;
I ledwie nie kłos chce wydać; po krótkim pobycie w Warszawie w kręgu
Całe się pole zazieleniło, rodziny Czartoryskich wrócił na prowincję.
Mojej pszenicy nie widać! Dzięki swoim wielkim miłościom zdobył
nieco pieniędzy i rozpoczął życie ziemianina
(od jednej z Justyn otrzymał 5 tys. zł, co było
Już słowik w sadzie zaczął swe pieśni,
wówczas znaczącą sumą).
Gaj mu się cały odzywa; Pisywał sielanki i pieśni (inspirowane
Kłócą powietrze ptaszkowie leśni, liryką ludową), a pod koniec życia utwory
A mój mi ptaszek nie śpiewa! religijne.

Już tyle kwiatów ziemia wydała

’ szczyci - ozdabia
Po onegdajszej2 powodzi; 2onegdajszej - przedwczorajszej
W różne się barwy łąka przybrała, 3schodzi - wschodzi
A mój mi kwiatek nie schodzi3!

Dekoracja Sali Cesarskiej w pałacu biskupim w Wiirz-

burgu (1750). Rokoko to sztuka błaha, rzec by można:
rozrywkowa. W dekoracjach wnętrz dominują fanta­
zyjne ornamenty, które przydają wnętrzu splendoru
i przepychu. Ich kształt przywodzi na myśl kapryśnie
powyginane muszle.
 O wiosno! Pókiż będę cię prosił,
Gospodarz zewsząd stroskany?
Jużem dość ziemię łzami urosił,
Wróć mi urodzaj kochany!

Wskazówki do analizy i interpretacji
Jak wyrażać uczucia? F ra n cisze k K a rp iń sk i,
ta k ja k R o u sse a u , p rzy zn a w a ł się, że m iał „ c zu ­
łe se rc e ” i ła tw o u le g a ł u czu cio m . W m ło d o ści
p rze żył p rzyn a jm n ie j trzy w ie lk ie m iło ści. Ich
b o h aterki u p a m ię tn ił w sw o ich w ie rsza c h pod
w sp ó ln y m im ie n iem Justyny. W u tw orze Do Ju­
styny. Tęskność na wiosnę m o żn a d o strze c n a j­
w a żn ie jsze cechy liryki sentymentalnej. Poeta
chce przede w s zy stk im w y ra zić sw o je u czu cia .
Nie m ów i je d n a k o n ich w p ro st, d ą ży raczej
do o d tw o rze n ia subtelnej gry nastrojów. Po­
m ag a mu w tym n atu ra, o d b ija ją c a lu d zkie
n a stro je i em o cje, w s p ó łc zu ją c a c zło w ie ko w i
w c ie rp ie n iu i d zie lą c a z nim rad o ści.
Czytamy i interpretujemy
0 Co jest tematem wiersza? Jaki dostrzegasz związek między
tytułem utworu a jego treścią?
01 Scharakteryzuj osobę mówiącą w wierszu. Zwróć uwagę na jej
stan emocjonalny, określ role, w jakie wchodzi.
11 Co w tekście symbolizuje wiosna, a co poszczególne elementy
przyrody? Jaki związek zachodzi między przyrodą i życiem we­
wnętrznym człowieka?
D Jakie środki stylistyczne zostały wykorzystane w czterech
pierwszych zwrotkach wiersza? Do jakiego typu liryki odwołuje
się poeta?
□ Jak skonstruowana jest ostatnia strofa? Zinterpretuj wers koń­
czący utwór.
□ Wskaż w tekście cechy typowe dla literatury sentymentalizmu.
E2 Napisz list miłosny lub wiersz w konwencji sentymentalnej.

* Przypomnienie dawnej miłości

Potok płynie doliną,

Nad potokiem jawory;
Tam ja z tobą, Justyno,
Słodkie pędził wieczory.

Noc się krótka zdawała,

Żegnamy się ze świtaniem,
Miłość sen nam zabrała:
Miłość żyje niespaniem.

Nikt nie widział, nie szydził,

Niebo świadek jedyny!
Jam się nieba nie wstydził,
Miłość była bez winy.

Raz się chmura zebrała,

Piorun skruszył dębinę.
Tyś mię drżąca ściskała,
Mówiąc: „Sama nie zginę”.
Jean-Honore Fragonard, Spotkanie (1771-1773),
Muzeum Narodowe, Warszawa

Oświecenie
 Oto przy tym strumieniu,
Oto przy tej jabłoni,
Wieleż razy w pragnieniu
Wodę piłem z jej dłoni?

Dziś, kiedy nas w swym gniewie

Los rozdzielił opaczny,
Znaki nasze po drzewie
Popsuł pasterz niebaczny.

I ślady się zmazały!

Las zarasta krzewiną!
Potok, drzewa zostały,
Ciebie nie masz, Justyno!... Zygmunt Vogel, OgródAleksandry Ogińskiej w Siedlcach (1791),
akwarela, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

Wskazówki do analizy i interpretacji

Sentym entalne pejzaże. Sentymentaliści kojarzyli swoje uczucia przede

wszystkim z naturalnym, sielskim pejzażem. Ulubioną scenerią ich miłosnych
przeżyć były o gro dy krajobrazow e i przyjazna człowiekowi, choć z pozoru
; d zika przyroda. W takiej scenerii kochankowie, dążąc do pierwotnej prawdy
serca, mogli odgrywać rolę ludzi prostych, nieskażonych cywilizacją. Wiersze,
Ó opisujące miłosne przeżycia, przybierały formę melodyjnych piosenek.

Liryka ludowa. Utwory sentymentalistów nawiązywały do wzorów ludowej

pieśni. Charakteryzuje się ona:
prostą formą (zwykle konstrukcja opiera się na paralelizmach i symetrycz-
— n ych p o w tó rz e n ia c h , n a re fre n o w y m p o w ro c ie ty c h s a m y c h m o t y w ó w );
konsekwentnym kojarzeniem przeżyć ludzkich ze światem natury;
mm__. śpiewnością.
Dialogi z trad ycją, s. 262

Czytamy i interpretujem y

D Jaki epizod swojej miłości wspomina poeta? Jak się zakończył ten epizod?
□ W jaki sposób zostali opisani kochankowie? Kim sy? Zwróć uwagę na
postać pasterza przedstawiony w strofie szóstej.
□ Opisz sentymentalny pejzaż z wiersza Karpińskiego.
□ Jakie wrażenie wywiera na poecie natura? W jaki sposób pomaga mu
w wypowiadaniu uczuć? Zwróć uwagę na słowa: „Potok, drzewa zostały; /
Ciebie nie masz, Justyno!”. Jean-Pierre Norblin, Kqpielwparku (1785), Muzeum
B Jakie uczucia wyraża poeta? Możesz wybrać z poniższych określeń lub Narodowe, Warszawa. Norblin to francuski artysta,
podać własne. który związał swoje losy z rodziną Czartoryskich.
smutek ■ żal czułość czułostkowość tęsknota miłość tkliwość W Polsce przebywał przez blisko 30 lat. Na swoich
■ rozpacz niepokój złość gorycz zawziętość obrazach i rysunkach lubił przedstawiać zabawy
□ Wskaż w wierszu elementy typowe dla liryki ludowej. Zwróć np. uwagę bogatego towarzystwa. Był częstym gościem w zna­
na formę i opis przeżyć ludzkich. W jaki sposób poeta osiąga wrażenie melo- nych ogrodach polskiego oświecenia: w Puławach
dyjności? Przyjrzyj się paralelizmom i budowie utworu. i w Arkadii niedaleko Nieborowa.

2. C z u c i e i wiara 253
 * Pieśń o narodzeniu Pańskim

Bóg się rodzi, moc truchleje; Potem i króle widziani

Pan niebiosów obnażony;
Ogień krzepnie, blask ciemnieje;
Ma granice - nieskończony,
Wzgardzony - okryty chwałą,
Śmiertelny - Król nad wiekami!..
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.
Cisną się między prostotą,
Niosąc dary Panu w dani:
Mirrę, kadzidło i złoto.
Bóstwo to razem zmieszało
Z wieśniaczymi ofiarami!...
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

Cóż, Niebo, masz nad ziemiany? Podnieś rękę, Boże Dziecię!

Bóg porzucił szczęście twoje,
Wszedł między lud ukochany,
Dzieląc z nim trudy i znoje.
Niemało cierpiał, niemało,
Żeśmy byli winni sami.
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.
Błogosław ojczyznę miłą,
W dobrych radach, w dobrym bycie
Wspieraj jej siłę - swą siłą,
Dom nasz i majętność całą,
I Twoje wioski z miastami.
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

W nędznej szopie urodzony,

Żłób Mu za kolebkę dano!
Cóż jest, czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano.
Ubodzy, was to spotkało
Witać Go przed bogaczami!
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami.

Wskazówki do analizy Czytamy i interpretujem y

i interpretacji
10 Jakie środki stylistyczne wykorzystał Karpiński w pierwszej
Pieśń dla ludu. Znana każdemu niemal strofie pieśni? Czemu one służą?
Polakowi kolęda pochodzi z cyklu Pieśni IE3 Jaką rolę odgrywają w utworze zdania wykrzyknikowe
nabożnych (1792), który Karpiński napisał
i pytania?
z myślą o prostym ludzie. Tak mówił o tym
O Jaką funkcję pełnią ostatnie wersy wszystkich strof?
królowi: „W edług możności pieśni moje
składałem w myśl pokazania ludowi [...]
□ Określ stosunek poety sentymentalnego do Boga.
powinności względem Boga i bliźniego: jak 0 W jaki sposób poeta podkreśla związek Boga z prostym
mają być cierpliwymi w przypadkach [...], ludem?
jak kochać ojczyznę mają” . Sięgnął przy □ Określ, jaki jest stosunek poety do ojczyzny.
tym do głęboko zakorzenionych w polskiej □ Zwróć uwagę na znajdującą się we „Wskazówkach do analiz
kulturze wzorców liryki barokowej (np. w y­
1interpretacji” wypowiedź poety na temat jego twórczości relij
korzystując takie środki stylistyczne, jak an­
J( nej. Czy udało mu się osiągnąć cele, które przed sobą stawiał?
tytezy czy oksymorony).
u

254 Oświecenie
Komentarz
Teresa Kostkiew iczow a
Teresa Kostkiewiczowa analizuje podstawową dla sentymentalizmu opozycję natura- (ur. 1936) - współczesna
kultura oraz zwraca uwagę na jej konsekwencje. Podkreśla także odmienność realizacji badaczka I wybitna znaw­
czyni epoki oświecenia.
tych samych m otywów przez przedstawicieli klasycyzmu i sentymentalizmu.
Autorka studiów o tw ór­
czości Franciszka Karpiń­
skiego i Franciszka Dionize­
go Kniaźnina.

Teresa Kostkiewiczowa
[Motywy literatury sentymentalnej]
[1] W literaturze polskiej problem opozycji natury i kultury organizował dość
różne motywy literackie; stał się przede wszystkim podstawą sentymentalnego 1poeci klasycystyczni - tj. tworzący
w w ie k u XV III; w sto sun ku do sztu­
ujęcia tradycyjnych przeciwstawień wsi i miasta lub wsi i dworu. [... ] W cały sze­
ki tego okresu używa się równole­
reg utworów aktualizujących ten motyw wpisane zostało przekonanie, że wieś - gle o kreślen ia „k la sy cz n y ” i „klasy-
wolna od zgubnego wpływu cywilizacji - pozwala pełniej rozwinąć się osobowo­ cystyczn y”

ści ludzkiej, dostrzec i zrozumieć innego człowieka, podczas gdy miasto i dwór
zabijają naturalne walory i cnoty ludzkie. [...]
[2] Wiara w arkadyjski, naturalny charakter więzi międzyludzkich panują­
cych wśród mieszkańców wsi różni takie utwory od wierszy np. Krasickiego [...],
w których subtelne analizy zachowań i przekonań dworaków nie są wsparte opty­
mistycznym przekonaniem o możliwości zapanowania bardziej naturalnych sto­
sunków w jakimkolwiek innym środowisku. [... ]
[3] Problematyka opozycji natury i kultury realizowała się także w motywie
przeciwstawienia norm społecznych i praw świata cywilizowanego - jednostce
ludzkiej z naturalnymi walorami jej czucia i serca. Poznanie siebie, zwrot ku we­
wnętrznym wartościom ludzkim to powtarzające się motywy [...]
[4] Motywem charakteryzującym poezję sentymentalną w odróżnieniu od in­
nych nurtów literackich epoki były doznania religijne. Boga jako nominalnego
adresata wierszy tego typu łączą z człowiekiem więzi emocjonalne. Utwory ta­
kie, jak Karpińskiego Do Boga [...] przedstawiają uczuciowy stosunek człowieka
do bóstwa, będący niejako ludzką reakcją na własną sytuację i los. Podczas gdy
w nielicznych wierszach poetów klasycystycznych1 (Naruszewicz, Krasicki) ak­
centowane były najczęściej oddalenie i różnice dzielące Boga i człowieka, w po­
ezji sentymentalnej na plan pierwszy wysuwa się sprawa porozumienia i bliskości,
wręcz namacalnej obecności bóstwa niosącego wsparcie i pociechę.
(Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, 1975)

U Jakie cechy przypisywali sentymentaliści miastu, a jakie wsi? Odpowiedz na podstawie

1 . akapitu.
B Na podstawie akapitów 1. i 2. odpowiedz, czym różni się pogląd na naturę ludzką
sentymentalistów od przekonań Krasickiego.
O Czemu przeciwstawiali sentymentaliści normy społeczne i prawa świata cywilizowa­
nego? Odpowiedz na podstawie 3. akapitu.

2. C z u c i e i wiara 255
 Eł Na jaką charakterystyczną cechę poezji sentymentalnej zwraca uwagę autorka
w 4. akapicie?
B Jak odnosili się do Boga klasycy, a jak sentymentaliści? Odpowiedz na podstawie
4. akapitu.
□ Wynotuj w punktach w formie równoważników zdań wymienione w tekście motywy
literatury sentymentalnej. Użyj wyrazów: przeciwstawienie (czego... czemu); zaintereso­
wanie (czym); przeżycia (jakie).

Dlaczego czasem pisano odmiennie o tych samych sprawach?

Język i styl różnych epok

Na początek.

Podzielcie się na cztery grupy. Przypo­
mnijcie sobie - jeśli trzeba, przeczytajcie
ponownie - wymienione poniżej utwory
literackie (gwiazdką oznaczone są utwory
z zakresu rozszerzonego). Zastanówcie się,
jakie cechy wspólne mają teksty przypo­
rządkowane do każdej z grup, a co je różni.
Swoje obserwacje poprzyjcie odpowiednimi
cytatami. Następnie przeczytajcie poniższy
rozdział i uzupełnijcie schem at.
Grupa I: Bogurodzica, Posłuchajcie, bracia miła..., Rozmowa mi­
strza Polikarpa ze Śmiercią
Grupa II: Jan Kochanowski, Pieśń XXIV [Niezwykłym i nie leda
piórem opatrzony], Hymn [Czego chcesz od nas, Panie?], Tren IX
Grupa III: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I. O krótkości i niepew­
ności na świecie żywota człowieczego, Sonet IV. O wojnie naszej,
którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem; Daniel Naborow-
ski, *Krótkość żywota; Jan Andrzej Morsztyn, *Do trupa
Grupa IV: Adam Naruszewicz, Balon; Ignacy Krasicki, Pijaństwo;
Franciszek Karpiński, Do Justyny. Tęskność na wiosnę

C E C H Y JĘ Z Y K A

i
śre d n io w ie cze ren esan s baro k o św ie ce n ie

Średniowiecze. Ję zy k p o lski ro zw ija ł się in te n syw n ie ó w cze sn y system gramatyczny znacznie różnił się od
m ię d zy w ie kie m X (kie d y m o że m y m ów ić o p o w sta n iu dzisiejszego. Z a b y tk i ję z y k a p o lskie g o z te g o o k re su są
p o lszczyzn y ) a w ie kie m XV. Z p o czą tku e p oki (X—XII w.) n ieliczn e. D zie je się ta k d late go , że p o czą tko w o d o m i­
z a ch o w a ło si^ m ało źródeł pisan ych i o niektó rych n o w a ła twórczość łacińska (kro n iki, ży w o ty św ię tych ,
zja w is k a c h ch a ra k te ry sty czn y c h d la ję z y k a p o lskie go m o d lite w n ik i, p ie śn i rycerskie ). Je d n a k w XIII i X IV w.
w n io sk u je m y na p o d sta w ie p o je d y n czych form . W iem y, p o ja w iły się p ie rw sze teksty polskie (m odlitw y, pieśn i,
że za c h o d ziły ró żn o ro d n e procesy fonetyczne oraz że psalm y, k a za n ia ), głó w n ie o tematyce religijnej. W p ó ź­

Dlaczego czasem pisano odmiennie o tych samych sprawach?

nym śre d n io w ie c zu te k sty p isa n e po p o lsku byty ju ż b a r­
d zo ró żn o ro d n e - za ró w n o ze w zg lę d u na form ę (hym ny,
d ia lo g i, ży w o ty św ię tych , m odlitw y, p rze k ła d y B ib lii, p a ­
sje, k a za n ia , listy o raz roty sąd o w e ), ja k i tre ść (u tw o ry
o te m a ty ce b ib lijn e j, h a g io g ra fic zn e j, m iło sn e j, o b y c za jo ­
w ej, p o lityczn ej, h isto ry czn e j, sp o łe czn e j i praw nej).
C h a ra k te ry sty c zn a d la p o lskie j p oezji ś re d n io w ie c z­
nej je st wersyfikacja składniowa (p o d zia ł na w e rsy p o ­
kryw a się z p o d zia łem na zd a n ia lub g ru p y skła d n io w e ),
p o łą czo n a n ie je d n o k ro tn ie z p a ra le lizm e m p o szc ze g ó l­
nych w e rsó w lub stro f (zob. Rozmowa mistrza Polikarpa
ze Śmiercią o raz Bogurodzica). W ersy zw y k le b yły krótkie
- w ie le u tw o ró w śre d n io w ie czn ych zo sta ło n a p isa n ych
o śm io zg ło sk o w c e m . C zę ste fig u ry to nagromadzenia,
wyliczenia i powtórzenia - za b ie g i sto so w a n e w celu
u zy sk a n ia sp ó jn o śc i te k sto w e j.
Język utworów religijnych je st w zn io sły, patetyczn y,
u m yśln ie a rch a izo w a n y , co m o żn a za o b se rw o w a ć np.
w Bogurodzicy. W d zie ła ch te g o typ u zn a jd zie m y m e ta ­
fory, p o ró w n a n ia , epitety. D o w o d zi to, że te k s ty zo sta ły
celo w o u k szta łto w a n e w sty lu a rtystyczn ym .
W poezji świeckiej w y stę p u je n a to m ia st re a listy c z­
ne, n ie je d n o k ro tn ie d o sa d n e o b ra zo w a n ie , czem u s łu ży
sto so w a n ie b o g ate go sło w n ictw a . A b y w y ra zić sp rze czn e
m yśli, poeci p o słu g u ją się a n ty te za m i. W śre d n io w ie czu
o p o e tycko ści te k stu ś w ia d c zy ły rymy parzyste (rym o ­
w a ły się d w a s ą s ia d u ją c e w e rsy) i - n ie rza d k o je d n o c ze ­
śn ie - gramatyczne (ry m o w a ły się o d p o w ia d a ją c e sob ie
fo rm y fle k sy jn e , np. chodziła - robiła). D o m in o w a ły z d a ­
n ia krótkie, zw yk le po jed yn cze.
Renesans. WXVI w. sk o ń cz y ł się k szta łto w a ć polski ję­
zyk literacki (czyli ję z y k o g ó ln o n a ro d o w y pisany, w tym
ję z y k u tw o ró w lite ra ckich ). D o p iero w ob ręb ie te g o ję ­
zy k a tw o rzy ły się style p o lszc zyzn y : retoryczny, praw ny,
d yp lo m a tyczn y, p u b licy sty c zn y oraz naukow y.
W p o lszc zy źn ie X V I-w ie czn e j m o żn a ju ż w y ra źn ie
o d ró żn ić styl potoczny od stylu artystycznego, któ ry
w y ra sta ł z tra d y cji śre d n io w ie czn e j p o e zji re ligijn e j. Styl
p o to czn y z u p o d o b a n ie m w y k o rzy sty w a ł Mikołaj Rej.
Jego Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem,
Wójtem a Plebanem, Żywot człowieka poćciwego oraz
fig lik i zg ro m a d zo n e w Zwierzyńcu c h a ra k te ry zu ją się
ję zy k ie m p ro stym , d o sa d n ym , m o m e n ta m i ru b a szn y m .
A u to r nie in d y w id u a lizu je m o w y b oh ateró w , ale p o słu ­
gu je się ba rw n ym i b o gatym sło w n ictw e m . W te k sta ch
Reja w y stę p u ją za b ie g i sty listy czn e zw ią za n e z k re o w a ­
n iem się na n a iw n e g o p ro sta czk a , ta k ie ja k : u ży w a n ie
zd ro b n ia ły c h rze czo w n ik ó w (ciałko, jelonek, koziełek),
w y ra zó w n a ce ch o w a n y ch e k sp re sy w n ie {łotr, nędza,
poćciwy), w y k rz y k n ik ó w {ach!, nuże!), o d w o ływ a n ie się
Język
do p o to czn ych p oró w n ań o raz p o łą czeń sze re g o w ych ,
w któ rych je d e n e le m en t w z m a c n ia zn a c ze n ie d ru gie go
(inędzny a ubogi).
Wpływ języków obcych _
na polszczyznę w renesansie
W odrodzeniu ogromny wpływ na polszczyznę miały
dwa języki: łacina (co jest związane z fascynacją an-
tykiem - najwięcej zapożyczeń pochodzących bezpo­
średnio z tego języka datuje się na opisywany okres, s*
np. sekretarz, adwersarz, prokurator, rygor, honor,
gust, koncept, kwestia, norma - są to głównie ter­
miny prawne oraz określenia abstrakcyjne), a także
ję zy k czeski (wówczas najlepiej rozwinięty język sło­
wiański). Na znaczeniu zyskiwała jednak także poi- _
szczyzna, czego odbicie widzimy w znanym zdaniu
Mikołaja Reja: „A niechaj narodowie wżdy postronni Z H ti-
znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” (warto
zwrócić uwagę, że forma gęsi nie jest tu rzeczowni- “ —¡5 ;
kiem, ale przymiotnikiem, język - jaki? - gęsi).
W re n e san sie w zro sła w a rto ść stylu a rtystyczn e go .
N a jw a żn ie jszym p rze d sta w icie le m „w y so k ie g o ” stylu re­
n e sa n so w e g o oraz tw ó rcą n o w o ży tn e go p o lskie go ję z y ­
ka p o e tyckie go był Jan Kochanowski. O trzym a ł on g ru n ­
to w n e w y k szta łc e n ie i m iał głę b o k ą w ie d zę filo lo giczn ą,
o czym ś w ia d c zy sp o só b w y k o rzysty w a n ia p rzez niego
w ą tkó w i m o tyw ó w a n tyczn ych . K o ch a n o w sk i w p ro w a ­
d ził do ję zy k a a rtystyczn e g o now e ga tu n ki literackie (np.
fra szk i) o raz te m a ty b ard zo o so b iste , w rę cz intym ne,
a ta k że p u b liczn e i polityczn e. Z a w d zię cza m y mu rów nież
pew ne n e o lo gizm y p o etyckie {biatogrzywy, rymopis itp.).
Jan z C za rn o la su św ia d o m ie u ro zm a ica ł w e rsy fik a ­
cję - w celu z w ię k sze n ia d ra m a tyzm u sw o ich u tw oró w
sto so w a ł p rze rzu tn ie . W je g o d zie ła ch (np. w Odprawie
posłów greckich) p o ja w ia się ta k że w ie rsz b ia ły ja k o e le ­
m ent te k stu p o e tyckie go .
Barok. E ste tyk a b a ro ku k sz ta łto w a ła się w o p o zycji do
id e a łó w sztu k i re n e sa n so w e j, co zn a jd o w a ło o d z w ie rc ie ­
d le n ie w ję zy k u . O ile w cza sa ch o d ro d ze n ia d o m in o w a ła
za sa d a zło te g o śro d k a , d ą żo n o do p recyzji i je d n o z n a c z ­
n o ści w y p o w ie d zi, o tyle d la now ej e p oki c h a ra k te ry ­
sty czn e b yło za g m a tw a n ie i tru d n o ści. Tekst barokowy
stał się zagadką d a n ą czyte ln ik o w i do ro zw ią za n ia .
W p o w sta ją cy ch w ó w c za s u tw o ra ch zn a jd o w a ły o d b i­
cie (n ie k o n ie czn ie d o sło w n e , c za sa m i p rze n ie sio n e na
p ła szc zy z n ę m e ta fizy czn ą ) n iep o ko je d o tyczą ce co raz
tru d n ie jsze j sy tu a c ji p o lity czn e j i g o sp o d a rc ze j R ze czy ­
pospolitej. D ziało się ta k rów nież dlatego, że ję zy k baroku
►
i styl różnych epok
wEsmmm
nie był p o d p o rzą d k o w a n y ro zu m o w i, ale sta n o w ił d o m e ­
nę u czu cia . A b y w y ra zić te tre ści, poeci b aro ko w i często
sto so w a li w y ra fin o w a n e za b ie g i sty listy czn e , n a g ro m a ­
d ze n ia , p o w tó rzen ia , sk o m p lik o w a n e g ra d a c je p o łączo n e
z a n a fo ra m i i e p ifo ram i, a ta k że kontrasty. P isa n e p rzez
nich u tw o ry o d z n a c za ły się n a jw y ższą d b a ło śc ią o każd e
sfo rm u ło w an ie , w y n ik a ją c ą z tro sk i o k szta łt a rtystyc zn y
d zie ła . N ie któ rzy z nich (np. Jan A n d rze j M orsztyn i D a­
niel N a b o ro w ski) się g a li po koncepty, p o zw a la ją ce im
w y d o b y ć p o d o b ie ń stw o z n ie p o ró w n y w a ln e g o (zob. so ­
net Do trupa).
Istn ia ło te ż inne o b licze ję z y k a b aro ku . W w ie ku XV II
p o lszc zy zn a (zaró w n o m ó w io n a, ja k i p isa n a ) zy sk a ła
o sta te c zn ie sta tu s języka narodowego - za c zę ła być u ży­
w a n a w sytu a c ja c h o ficja ln y ch (np. w u rzę d ach ). T e ksty
lite ra ckie tra fia ły do w ię k s ze g o gro n a czyteln ikó w . N ie ­
k tó rzy sa m i o p isy w a li sw o je p rzyg o d y i p rze życia, czego
rezu lta te m je st za le w szla c h e c k ich p am ię tn ikó w , d iariu -
szy i listó w (n ad m iern e „p ro d u k o w a n ie ” tych o statn ich
b yw a n a zyw an e cza se m „b a ro k o w ą e p isto lo m a n ią ”).
Demokratyzacja języka p ro w a d ziła je d n a k do o b n iże ­
nia pozio m u k u ltu ry sło w a , czem u s p rzy ja ły b a rd zo siln e
w p ły w y ła c in y i ję zy k a fra n c u skie g o . W id ać to n ajp e łn ie j
w lite ra tu rze b a ro ku sa rm a ck ie g o , która ch a ra k te ryzu je
się k o n k re tn o ścią o b ra zo w a n ia (czę sto w y stę p u ją o p isy
s w o jsk ie g o k ra jo b ra zu ), sfo rm u ło w a n ia m i d o sa d n ym i,
ru b a szn y m i, a n aw e t w u lg a rn ym i. T yp o w ą je j cech ą je st
w p ro w a d za n ie w sta w e k ła c iń sk ic h (makaronizacja). Ist­
nieją je d n a k utw ory zw ią za n e z tra d y cja m i sa rm a ck im i
i o d z n a c za ją ce się d b a ło śc ią o ję zy k , a n aw e t k u n szto w -
n o ścią form y, ja k ep os W a cła w a P o to ckie go Transakcja
wojny chocimskiej, w y k a zu ją c y w y ra źn e w p ływ y stylu
reto ryczn e go tam tych czasów .
O św iecenie. W XV III w. w zro sło zn a c ze n ie p rzy p is y w a ­
ne ję zy k o w i naro d ow em u . W ią że się to z p o w o łan ie m
p rzez S ta n isła w a A u g u sta P o n ia to w sk ie g o Akademii Ję­
zyka Polskiego, której za d a n ie m m iało być rato w an ie z a ­
n ied b an e j p o lszczyzn y, m .in. p rzez stw o rze n ie w a ru n k ó w
do o p ra co w a n ia p o d rę czn ikó w p o lskie j g ra m a ty k i oraz
sło w n ikó w , p o d jęcie d zia ła ń e d u ka cyjn ych m ających na
celu o c zy szc ze n ie ję z y k a z m a k a ro n izm ó w o raz u p o rzą d ­
ko w an ie te rm in o lo g ii n a u k o w o -te ch n iczn e j. W latach
sie d e m d zie sią ty c h XV III w. p o w sta ł p ie rw szy p o d rę czn ik
g ra m a ty k i p o lskie j n a p isa n y w ca ło ści po p o lsku (a nie
po ła cin ie ) - była to Gramatyka dla szkół narodowych
O n u frego K o p czy ń sk ie g o . Do ro zw o ju p o lszc zy zn y p rzy ­
c zy n ia ły się ta k że inne in stytu cje kultury, np. b ib lio te k a
braci Z a łu s k ic h . A k ty w n o ść te g o typ u nie sk o ń czy ła się
m im o trze cie g o ro zb io ru P o lski - w 1800 r. zo sta ło p o ­
w o ła n e do życia Towarzystwo P rzy ja c ió ł Nauk, któ rego
258 Dlaczego czasem pisano
Ignacy Krasicki o języku polskim
W prace na rzecz języka włączał się także - w licz­
nych artykułach publikowanych na łamach „Monito- —II*—
ra” - Ignacy Krasicki. Pisał on, że troska o język ojczy­
sty powinna wynikać z pobudek patriotycznych. Aby
rozwijać i udoskonalać polszczyznę, konieczne jest
- według Krasickiego - używanie jej we wszystkich ■— z
sytuacjach publicznych oraz właściwe wychowywanie
młodzieży. Ci zaś, którzy twierdzą, że polszczyzna jest ~ —
niedoskonała, sami nie posiedli umiejętności posługi­
wania się nią w wystarczającym stopniu. Krasicki kry­
tykował wszechobecne nadużywanie wtrętów łacin- _
skich i francuskich. W jego utworach występują jed­
nak zapożyczenia z języków obcych, ale tylko takie,
które były już dobrze przyswojone lub przydatne.
d zia ła n ia m iały słu ży ć za c h o w a n iu p o lskie j k u ltu ry i ję ­
zy k a p o lskie go . Na p o czą tku X IX w. p o w sta ł p ie rw szy
w d zis ie js zy m ro zu m ie n iu Słownik języka polskiego. Jego
au to re m był Samuel Bogumił Linde.
Literatura o św ie ce n io w a p o w sta w a ła w obrębie trzech
g łó w n ych p rąd ów : k la sycyzm u , se n tym e n ta lizm u oraz
rokoka, z któ rych k a żd y w y k szta łc ił o d rę b n y styl. Język
klasycyzmu (np. b ajki Ig n a ce go K ra sic k ie g o ) c h a ra k te ry ­
zo w a ł się p ro sto tą o raz d ą że n ie m do ja s n o ś c i, h arm o nii
i e le ga n cji śro d k ó w w y ra zu . W y stę p o w a ły n a w ią za n ia
do a n tyku , a ta k że ró żn o ro d n e za b ie g i sty listy czn e , s to ­
so w a n e je d n a k z u m iare m , gd y ż w a żn y cel sta n o w iło
za c h o w a n ie czy sto śc i p o szc ze g ó ln y ch g a tu n kó w : w s a ­
tyrach w y stę p o w a ła iron ia o raz ka ry ka tu ra , w b a jk a ch -
ale go rie i p e rso n ifika cje , n a to m ia st w od ach d o m in o w a ł
sty l d ostojny, lekko a rc h a izo w a n y (czem u cza se m słu ży ła
in w e rsja), sło w n ictw o było d o b ra n e sta ran n ie .
N ie sk o m p liko w a n ym stylem , w o ln ym od zb ę d n ych
o zd o b n ik ó w i zb liżo n y m do ję zy k a c o d zie n n e g o o d z n a ­
cza ł się ta k że sentymentalizm. Je d n a k w tym w y p a d ku
głów n ym celem było p rze ka za n ie p raw d y o u czu cia ch .
W u tw orach se n tym e n ta ln ych (takich ja k sie lan k i, p ie ­
śni, elegie, zo b. Do Justyny. Tęskność na wiosnę Fra n cisz­
ka K a rp iń sk ie g o ) w y stę p o w a ły fo rm y d iale kta ln e lub
regio n aln e, co w ią za ło się z o d w o ła n ia m i do w zo rcó w
lu d ow ych . Do stylu w y ra fin o w a n e g o d ą żyli n a to m ia st
p rze d sta w icie le poezji rokokowej (na p rzykład Jó ze f S z y ­
m an o w ski) - nie była to je d n a k b aro ko w a k u n szto w n o ść,
ch a ra k te ryzu ją ca się pew n ym nad m iarem . W ie rsze roko­
kow e p rzyjm o w a ły w rezu ltacie d o ść proste (choć bardzo
zró żn ico w an e ) form y, ale u n ik an o zb yt d o sa d n ych , ś m ia ­
łych, za sk a k u ją cy ch sfo rm u ło w ań : ję zy k - w e d łu g zw o ­
len n ikó w rokoka - p o w in ie n być e le g a n cki, lekki i piękny
choć p o jaw ia ła się rów n ie ż sty liza c ja na poezję ludow ą.
odmiennie o tych samych sprawach?
Sprawdź się

§ Przeczytaj poniższe utwory. Na podstawie analizy ich języka określ, w których epokach powstały. Zdecyduj, czy
można odnieść do nich cechy wypisane w każdej z tabelek - zaznacz odpowiedzi „tak” (T) lub „nie” (N). Za każ­
dym razem wyjaśnij, dlaczego wybierasz taką odpowiedź.

I. Bogaczu hardy, próżno śmiejesz się z nagiego:

Nago wchodzim na ten świat, nago pójdziem z niego,
Nagie sumnienie Bóg sam jako czyste lubi,
Święta prawda nad wszystko nagością się chlubi,
Nagi miesiąc i gwiazdy, i okrąg słoneczny,
Nago wchodzi, wychodzi z ciała duch przedwieczny,
Nadzy nieba mieszkańcy, nadzy są bogowie.
Przyjdzie czas, o pstry kruku, kiedyć pogotowie
Odbiorą cudze pióra; wtenczas swe nagości
I sprosny wrzód odkryjesz, i spróchniałe kości.

EPO KA -»

1 . Utwór został napisany jasnym, przejrzystym językiem. T N

2. W utworze występuje słownictwo codzienne, proste, charakterystyczne dla form dialogowych. T N

3. Język utworu jest podporządkowany konceptowi. T N

4. W utworze występuje motyw typowy dla epoki. T N

5. Przekaz utworu jest bardzo skomplikowany, a autor swoją myśl wyraził krótko i przystępnie. T N

II. Ucieszna1 moja śpiewaczko! Safo2 słowieńska!

Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska3,
Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała!
Tęś nadzieję już po sobie okazywała,
Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając
Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając,
Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym
Całą noc prześpiewa gardłkiem swym ucieszonym.
Prędkoś mi nazbyt umilkła. Nagle cię sroga
Śmierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga.

1 ucieszna - rozkoszna, przyjemna;2 Safo (Safona) - wybitna poetka grecka;3 ziemieńska - ziemska

EPO KA >

1 . Budowa utworu jest regularna i harmonijna. T N

2. Tok wersyfikacyjny jest zawsze zgodny z tokiem wypowiedzi. T N

3. W utworze występuje aluzja do literatury antycznej. T N

4. Utwór jest ubogi w figury stylistyczne. T N

5. Utwór jest przykładem tzw. stylu prostego. T N

Język i styl różnych epok

III. Filiżanka
Co niebo jasne przy złotej pogodzie,
Kiedy się zatli błękitnym szafirem;
Co malowany gmin kwiatów w ogrodzie,
Chłodnym w poranku muskany Zefirem;
Toś ty w mych oczach cudowne naczynie,
W którym dank1 bierze Sas bogatej Chinie.

Wszystko się w twojej zamknęło postaci:

Z delikatnością kształt gładkiej roboty,
Z różnymi złoto farbami się braci,
Dwa zmysły wabiąc lubymi pieszczoty.
Rad bym cię nigdy z oczu mych nie zmykał,
A zawsze usty chętliwymi tykał.

•dank - nagroda, pierwszeństwo

EPOKA

Język utworu jest niezwykle zagmatwany i skomplikowany (występuje koncept), co utrudnia czytelniko­
1. T N
wi odbiór tekstu.

2. Budowa utworu ma charakter regularny. T N

3. W wierszu występuje odwołanie mitologiczne, ale ma ono znaczenie drugorzędne. T N

4. W wierszu występują zarówno zdania współrzędnie złożone, jak i zdania podrzędnie złożone. T N

5. W utworze występują różnorodne zabiegi styl styczne, ale nie dominują one nad przekazem treściowym. T N

IV. Chytrze bydlą1 z pany kmiecie,

Wiele się w jich siercu plecie.
Gdy dzień panu robić mają,
Częstokroć odpoczywają.
A robią silno2 obłudnie:
Jedwo wynidą pod południe.
A na drodze postawają,
Rzekomo pługi [...] oprawiają.

1 bydlą - postępują;2 silno - bardzo

EPOKA

1 . W utworze występują dawne formy fonetyczne i gramatyczne. T N

2. W wierszu przeważają zdania złożone podrzędnie. T l\

3. Podział na wersy ma charakter składniowy. T N

4. Występują bardzo różnorodne środki i trop) stylistyczne. T

5. W ię k s z o ś ć w e r s ó w ma jednakową liczbę sylab. T r

260 Dlaczego czasem pisano odmiennie o tych samych sprawach?

Dialogi z tradycją

M ieczysław Jastru n 44 Teksty, s. 243

M ieczysław Jastrun
PijaństWO (fragmenty) (1903-1983) - po­
eta, tłumacz, autor
1. 2. wierszy refleksyjno-
Gadają mową, jakiej próżno Ach, lubią to wieczne zgrywanie się, -filozoficznych.

Szukać by w innych mowach świata, Tę lirykę ducha pijackiego!

Drwiną zgrywają się usłużną,
Gwarą cwaniaka i gamrata1,
Pijacką bufonadą, cięciem
Żartu przez rzecz i ludzkie ciało;
Trudno wyrazić w niej pojęcie,
Aby znaczenie jedno miało.
Zatacza się ten polski argot2
W sobotni wieczór wraz z ulicą,
Rzyga i płacze smętną mgłą,
I ślepia wybałusza w nicość.
Chimery3, siedem grzechów głównych,
Alfons, bikiniarz4, nóż w rękawie,
Lecz nagle stara Pycha - w surmy5!
Jej głowa strojna w pióra pawie.
Poeta, kpiarz, królewski błazen,
Cały w dzwoneczkach i świecidłach,
Tańczy - on również jest pod gazem
I roi, że go niosą skrzydła...
Ach, te bańki z mydła, wydmuchane w śnie,
Wydymane pod niebo!
Lubią płatki lecące z róż
Na białe ramiona czarnobrewej,
‘ gamrat - rozpustnik
Ale klaszczą, gdy wybłyska nóż
2argot [argo] (fr.) - gwara miejska
Zza cholewy. 3c h im e ry -tu : fantazje, urojenia
4bikiniarz - w latach pięćdziesią­
tych i sześćdziesiątych XX w. nazy­
Przepijają Polskę, zapijają
wano tak młodego człowieka prze­
Kaca po strasznym wczoraj, sadnie hołdującego modzie w nie
Jak dzieci Eola6 policzki wzdymają najlepszym guście
I fałszują narodowy chorał7 5surma - dawny instrument dęty,
używany w wojsku
W zapitym kraju 6dzieci Eola - tj. władcy wiatrów,
w sztuce uosabiane jako postaci
z wzdętymi policzkami
7chorał - jednogłosowy, chóralny
Nie dość na to pamfletów8
śpiew
Pisanych żółcią i krwią! 8 pamflet - utwór publicystyczny
Takich mają narody poetów, lub literacki ośmieszający jakąś
osobą lub instytucję
Jakimi w historii są.
(Gorący popiół, 1956)

W skazów ki do analizy i interpretacji

Czytamy i interpretujemy
El Porównaj wiersz Jastruna z satyrą Krasickiego. Czy utwór
Jastruna można nazwać satyrą? Uzasadnij swoją odpowiedź.
□ Wypisz z tekstu odwołania do narodowych symboli.
Określ, jaką rolę odgrywają w utworze.
El Wynotuj z wiersza kolokwializmy, zgrubienia oraz wyrazy
o negatywnym nacechowaniu. Jak sądzisz, dlaczego poeta
sięga po taki język?
O Odszukaj w wierszu elementy groteskowe. Jaka jest ich
rola w utworze?
D Zinterpretuj ostatnie zdanie wiersza Jastruna.
Bez pouczeń. W sp ó łc ze sn a p o e zja u n ik a z w y k ­
le d yd a k tyzm u , ta k c h a ra k te ry sty czn e g o dla
e p oki o św ie ce n ia . Nie zn a c zy to je d n a k , że p i­
sa rze X X - i X X I-w ie c zn i za p rze sta li p ię tn o w a ­
nia n a ro d o w ych w ad . Ich w ie rsze m ają je d n a k ~ r , ~
raczej ch a ra k te r g o rzkich re fle ksji, a za m ia st
o c a la ją c e g o przed ro zp a czą śm ie ch u p o jaw ia
się w nich gro te sko w e , racze j p rze ra ża ją ce niż
ko m iczn e w y o lb rzym ie n ie . W w ie rszu Ja stru n a
m o n stru a ln y o b ra z p ijan ej P o lski p ro w ad zi do
p yta n ia o rolę sztu k i w ch orym sp o łe cze ń stw ie .

Dialogi z tradycją 261

 Czesław M iłosz
Piosenka pasterska
Gdy wiatr powieje, mienią się ogrody
Jak wielkie ciche i łagodne morza.
Piana po liściach przebiegnie, a potem
Znowu ogrody i zielone morza.
Góry zielone schodzące ku rzekom,
Gdzie tylko tańczy flecik pastuszka.
Kwiaty różowe ze złotą powieką,
Które tak cieszą dziecinne serduszka.
Ogrody, piękne moje ogrody!
Takich ogrodów nie znajdziesz na świecie.
Ani tak czystej, wiecznie żywej wody,
Ni takiej wiosny, zatopionej w lecie.
— Wskazówki do analizy i interpretacji
Tęsknota za Arkadią. Idee se n ty m e n ta listó w w y-
d a ją się d ziś śm ie szn e i a rch a iczn e . Lu d zio m
w sp ó łc ze sn y m tru d n o je st u w ie rzyć w n a tu ra ln ą
^ - d o b ro ć czło w ie k a o ra z w ż y c ie w h a rm o n ii z n atu -
rą. M im o to p o zo sta je w c ią ż tę sk n o ta za u tra co ­
nym rajem lub za m ityczn ą k rain ą w ie czn ej w io sn y
- p a ste rsk ą A rk a d ią . M iło sz w Piosence paster-
J ___skiej u le g a urokow i m itu. Przen o si się do k ra in y
id ealn ej, g d zie w s zy stk o je st p iękn e i proste.
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy
□ Wyjaśnij termin „oświecenie”, odwołując się do twórczo­
ści pisarzy tego okresu.
O Jaki był stosunek pisarzy oświecenia do nauki?
O Jakie były poglądy twórców oświecenia na naturę czło­
wieka? Odwołaj się do różnych przykładów.
□ Dlaczego w okresie oświecenia dominował klasycyzm?
Wskaż najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu w ów­
czesnej literaturze.
0 Oświecenie nazywa się czasem „progiem nowoczesno­
ści”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Uzasadnij swoją odpo­
wiedź.
□ W czym przejawiał się dydaktyczny charakter literatury
1sztuki oświecenia? Wyjaśnij na przykładzie bajek i satyr
Krasickiego.
D Jaką rolę w kulturze epoki oświecenia odgrywał śmiech?
Odwołaj się do wybranych tekstów literackich z tej epoki.
Oświecenie
44 Teksty, s. 252
Tu trawa bujna do kolan się kłoni,
A kiedy jabłko w trawę się potoczy,
To musisz całą twarz przyłożyć do niej,
Kiedy za jabłkiem gonią twoje oczy.
Ogrody, piękne moje ogrody,
Takich ogrodów nie znajdziesz na świecie.
Ni takiej czystej, wiecznie żywej wody,
Ni takiej wiosny, zatopionej w lecie.
(Ocalenie, 1945)
Czytamy i interpretujemy
D Opisz pejzaż przedstawiony w wierszu Miłosza.
Zwróć uwagę na porównania i metafory zastosowane
przez poetę.
D Co symbolizują w utworze Miłosza ogrody?
□ Znajdź w tekście dowolne zdrobnienie i określ jego
funkcję w utworze.
□ Wskaż w wierszu Miłosza elementy typowe dla poezji
sentymentalnej.
□ Wyjaśnij tytuł utworu.
□ „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka”. Omów
obraz rzeczywistości zawarty w utworach Krasickiego.
* □ Scharakteryzuj zjawisko sentymentalizmu na podsta­
wie twórczości Franciszka Karpińskiego.
* EHScharakteryzuj klasycyzm i sentymentalizm jako nurty
polskiego oświecenia. Przygotuj krótkie prezentacje na
podstawie wybranych tekstów literackich i dzieł sztuki.
m W jaki sposób ludzie oświecenia próbowali naprawiać
świat? Jak myślisz, czy jest to w ogóle możliwe?
m Ludzie oświecenia przede wszystkim wierzyli w rozum;
postęp i wolność człowieka. Zastanów się, czy mieli rację.
* ES Przygotuj rozmowę człowieka oświeconego z człowie­
kiem sentymentalnym na temat natury i kultury, rozumu
i uczucia.
ES! Jakie idee oświeceniowe są nam bliskie? Dlaczego?
Przygotuj wystawę na ten temat. Nadaj jej stosowny tytuł.
Do matury krok po kroku EGZAMIN USTNY

Ta część podręcznika pomoże ci uzyskać jak najlepszy wynik podczas egzaminu maturalnego. Przygotuje cię także do
świadomego uczestnictwa w dialogu z kulturą Będzie to przygotowanie „krok po kroku", a więc stopniowe, dzięki
odpowiednio dobranym ćwiczeniom.
W klasie pierwszej skupimy się na egzaminie ustnym, podczas którego potrzebna będzie umiejętność konstruowa­
nia dłuższej wypowiedzi ustnej. Pamiętaj, ze zawsze warto mówić mądrze i przekonująco, a jednocześnie poprawnie,
piękną polszczyzną. Ćwiczenia ułatwią ci przypomnienie zasad skutecznej komunikacji, tworzenia wypowiedzi oraz jej
opracowania językowego. Wykonując ponizsze polecenia, udoskonalisz tworzenie różnych form wypowiedzi, m.in.
referatu, streszczenia czy przemówienia. Wszystko to z pewnością przyda się podczas egzaminu.

Komunikowanie się
O Zredaguj regulamin, który mógłby obowiązywać
Rady na egzamin
w ogrodzie Eden.
■ Komunikując się z innymi, najczęściej inform uje­
► Przypomnij sobie fragm enty Starego Testamentu o stworzeniu
my o czym ś i jednocześnie wyrażam y emocje. Na egza­
świata i ludzi (Rdz 2,8-25).
minie ustnym przede wszystkim inform ujesz, przeko­
► Ustal, kto ma być odbiorcą regulaminu.
nujesz, nawiązujesz kontakt z odbiorcami
► Zastanów się, w jaki sposób tw ój tekst powinien oddziaływać na
twojej wypowiedzi.
■ Nie zapominaj, że komisja egzam inacyjna to rów no­ odbiorcę.

rzędny p artn er w komunikacji: najpierw członkowie

komisji słuchają twojej wypowiedzi, a następnie ty słu­
chasz i reagujesz, prowadząc z nimi dialog. W ystąpienie
egzam inacyjne plasuje się w środku, między wcześniej
opracowanym referatem czy przem ówieniem okolicz­
nościowym a m onologiem potocznym .
■ Patrz śmiało w stron ę słuchaczy, nie zasłaniaj twarzy
kartką z konspektem , nie wbijaj wzroku w podłogę,
gdyż to utrudnia odbiór twojej wypowiedzi.
■ Wygłaszaj tek st w pozycji siedzącej lub stojącej, ale
nigdy - w niedbałej.
■ Nie zastępuj komunikacji werbalnej mimiką i gestam i
wyrażającymi np. zadowolenie, zdziwienie, niewiedzę
czy panikę.
■ Nawiązuj i podtrzym uj kontakt ze słuchaczami, zwra­
caj się bezpośrednio do audytorium z zachowaniem
reguł etykiety językowej.
■ Gdy o czymś ważnym zapom nisz, nie przerywaj bie­
żącego wątku swojej wypowiedzi, ale powiedz np.: na
chwilę wrócę jeszcze do..., na koniec dodam, że...
■ Nie nadużywaj zaimka osobowego ja, unikaj przy­
słówka osobiście oraz połączenia mi się.
■ Nie używaj wyrazów potocznych.
■ W części dialogowej egzaminu nie stosuj wypowiedzi
typu: Państwo pewnie lepiej wiecie, Pewnie się mylę, ale...
O Wyobraź sobie, że masz możliwość przeprowa­
dzenia wywiadu z Hiobem. Wymyśl 5-6 pytań, które
zadasz Hiobowi.
► Przed rozpoczęciem pracy przeczytaj ponownie historię Hioba
(s. 67), tekst Anny Świderkówny [Tajemnica ludzkiego cierpienia]
(s. 76) oraz wiersz Anny Kamieńskiej Powrót Hioba (s. 89).
► Zastanów się, co mogłoby zainteresować odbiorców w yw iadu
(słuchaczy, czytelników) i ustal główny tem at rozmowy z Hiobem.
W yw iad
W y w ia d y p rze p ro w a d za się, by p rzyb liży ć
słu ch a czo m , te le w id zo m , c zyte ln ik o m o sob ę,
z któ rą ro zm a w ia np. d zie n n ik a rz. R o zm o w a
z za p ro szo n y m g o śc ie m zw y k le ro zp o czyn a
się od je g o p rze d sta w ie n ia i p o in fo rm o w a n ia
0 o k o lic zn o ścia ch w y w ia d u . D zie n n ik a rz p o ­
w in ie n p rzyg o to w a ć się w cze śn ie j: z g ro m a ­
d zić in fo rm acje na te m a t ro zm ó w cy i te m a ­
tyk i, która b ę d zie się p o ja w ia ć w ro zm o w ie.
1 d zie n n ik a rz, i je g o g o ść m u szą p a m ię ta ć
o za sa d a ch p ro w a d ze n ia d ia lo g u .

Egzamin ustny
D Przeczytaj tekst o świątyni Salomona (s. 74), a następnie □ Przeczytaj fragment Piekła z Boskiej komedii
streść go w krótkim monologu skierowanym do: Dantego (s. 123) i przekształć go:
a) młodszego rodzeństwa (możesz zacząć tak: Czy słyszałeś a) na relację na żywo z wydarzenia (rozpocznij
kiedyś o Arce Przymierza?), ją tak: Szanowni Państwo, znajduję się wła­
b) do słuchaczy ogólnopolskiej stacji radiowej (rozpoczy­ śnie...),
nając np. tak: A teraz zapraszam państwa na kolejny odci­ b) na notkę prasową zatytułowaną Wyprawa
nek programu z cyklu „Tajemnice Biblii”). Dantego.

□ Przygotuj prezentację multimedial

ną na jeden z podanych tematów:
a) W jaki sposób zbliżyć ziemię do
nieba? Wybudować gotycką katedrę!
b) Przewodnik po średniowiecznych
uniwersytetach, czyli gdzie szukać
odpowiedzi na pytanie, ile diabłów
zmieści się na główce od szpilki.
c) Fakty i zagadki dotyczące Bogu­
rodzicy.
d) Tristan - wzór rycerskich cnót?
Prezentacja m ultim edialna
P re ze n tacja m u ltim e d ia ln a to p o k a z sla jd ó w p o łą czo n y z ich
k o m e n to w a n ie m . Te kst, któ ry w y g ła s za się w tra k cie p re ze n ta - r ~
cji, je st ro d zaje m o d czy tu , referatu lub w y k ła d u - sta n o w i n a j­
w a ż n ie jsz y e le m en t p re zen ta cji. K o le jn e sla jd y o d zw ie rcie d la ją
p rze m y śla n ą i u p o rzą d k o w a n ą k o m p o zycję w y stą p ie n ia . M ogą —-
p rze d sta w ia ć czyte ln e w ykre sy, obrazy, a tra kc yjn ie sfo rm u ło ­
w a n e tezy, p yta n ia p ro b le m o w e itd. S la jd p o w in ie n za w ie ra ć
ja k n a jm n ie j te k stu . S za ta g ra fic zn a sla jd u nie m oże o d w raca ć
u w a gi o d b io rcó w od p re ze n to w a n y ch tre ści.

B Spróbuj wcielić się w postać podróżnika, który należy do towarzystwa geograficznego. Przeczytaj poniższy
tekst i przekształć go na wstęp do artykułu (pierwszego z cyklu „Ormianie - bliżej Europy czy Azji?”), który ukaże
się w miesięczniku podróżniczym.

► Zbierz dodatkowe informacje na stronach internetowych, np. w ww .arm enia.pl,otk.arm enia.pl, w w w .orm ian ie.p l,w ww.orm ianie.org.pl.
► Opracuj zebrane informacje odpowiednio do wybranego tem atu (problemu).
► W ym yśl tytuł artykułu.
► Zastanów się, kim są czytelnicy miesięcznika i w jaki sposób ich zainteresujesz.

Ormianie, Armeńczycy, nazwa własna Haj, naród two­
rzący podstawową ludność Armenii (ok. 3 min, 2005);
poza granicami Armenii mieszkają w ponad 60 pań­
stwach świata, gł. w: Rosji (420 tys., zwl. w płn. Kauka­
zie), Gruzji (380 tys.), Turcji (ok. 180 tys.), Azerbejdża­
nie (Górski Karabach, 140 tys.), na Bliskim Wschodzie
(ok. 850 tys.), w Ameryce i Europie (ponad 2 min); język
ormiański; większość O. to wyznawcy chrześcijaństwa
wsch. (chrystianizacja na pocz. IV w.), należący do Or­
miańskiego Kościoła Apostolskiego; od VII w. powsta­
wały kolonie ormiańskie na Bliskim Wschodzie, później
w wielu innych regionach świata (m.in. od XIV w. w Pol­
sce). Na świadomości narodowej O., opartej na długiej
tradycji hist. (od państwa Urartu), zaważyły wojny z ob­
cym i najeźdźcami: Persami, Rzymianami, Partami, Ara­
bami, Mongołami, Turkami, pamięć o licznych ofiarach,
zwł. 1915-1916 (podczas pogromów w Turcji zginęło
wówczas 1,5 min O.). Górzyste ukształtowanie terenu
sprzyjało zachowaniu zabytków średniow. architekta
ry; w dolinach i na stokach gór rozwinęła się upraw;
pszenicy, jęczmienia, prosa oraz sadownictwo, upraw;
winorośli i hodowla zwierząt; długie tradycje ma hande
i rzemiosło, także artyst. (m.in. tkactwo dywanów, ju
bilerstwo, hafciarstwo, obróbka metali); tradycyjne ka
mienne budownictwo wiejskie miało charakter obron
ny; pożywienie oraz uroczysty sposób przyjmowani;
gości należą do najtrwalszych zwyczajów; na wsi zacho
wał się model rodziny patriarchalnej. [... ]
ormiański język, język z rodziny inoeur.; urzędowy
w Armenii [...].
ormiańskie pismo, pismo alfabetyczne; stworzone n;
przeł. IV i V w. przez Mesropa Masztoca, wzorowani
częściowo na piśmie pahlawi (pochodzącym z aram.)
a gł. na piśmie gr.; używane w Armenii do czasów
współczesnych.
(Obyczaje, jfzyki, ludy świata. Encyklopedia PWN

Do matury krok po kroku

Jmiejętności retoryczne

Rady na egzamin

■ Matura ustna z języka polskiego ma cha­
rakter wystąpienia publicznego, obowiązują
w niej więc te same zasady, które dotyczą każ­
dego wystąpienia publicznego (s. 153).
■ Umiejętność pięknego mówienia była sztu­
ką już w starożytności. Retor, czyli mówca,
miał za zadanie przekonać słuchaczy do
określonych poglądów czy postaw dobrze
dobranymi argumentami i innymi środkami
perswazyjnymi (s. 152).
■ Zawsze przed przygotowaniem wystąpienia
dobrze je przemyśl. Zgromadź materiał rze­
czowy. Możesz to zrobić np. w punktach.
■ Zastanów się, jak skomponować wypowiedź (powinna mieć
wstęp, rozwinięcie, zakończenie, czyli budowę trójdzielną).
■ Mów na temat (na egzaminie ustnym będzie to temat egza­
minacyjny sformułowany w postaci pytania, polecenia, tezy,
którą trzeba udowodnić itp.).
■ Dostosuj język do oficjalnej sytuacji komunikacyjnej. Pamię­
taj o starannej wymowie (artykulacji), modulacji głosu, właści­
wym akcentowaniu, pauzach.
■ Posługuj się poprawnie polszczyzną. Błędy językowe zepsują
każdą wypowiedź.
■ Przeczytaj jeszcze raz porady retoryczne (s. 153). Możesz
z nich korzystać przed każdym wystąpieniem publicznym, nie
tylko przed egzaminem maturalnym.

Jak skomponować wypowiedź? O Wykorzystując komentarz Arystotelesa,

ułóż wstęp wypowiedzi na jeden z poniż­
K a żd a d łu żs za w y p o w ie d ź na o k re ślo n y te m a t p o w in n a szych tematów.
— t być p rze m y śla n a i u p o rzą d k o w a n a . D o b rze, g d y m a b u d o ­ a) Czy postawa człowieka renesansu wobec
w ę tró jd zie ln ą : świata jest ponadczasowa?
' ■ wstęp - je s t w p ro w a d ze n ie m w o m a w ia n y tem a t. M usi b) Korzyści i zagrożenia wynikające z przyję­
: si ę w nim z n a le źć głó w n a m yśl całe go w y stą p ie n ia . W s k a ­ cia postawy stoickiej.
za n e je st, by w e w stę p ie za ry so w a ć zw ię zły plan w y p o -
— “ w ie d zi. Najbardziej podstawowym i właściwym za­
— . ■ rozwinięcie - argu m en tacja. A rg u m e n ty n a le ży p rze m y­ daniem wstępu jest [...] wytyczenie celu, do
śleć i u p o rzą d k o w ać, a ta k że p op rzeć p rzyk ła d a m i (s. 152). którego zmierza mowa. Jeśli zaś cel ten jest
^ ■ zakończenie - ze b ra n ie w ątkó w , p o d su m o w a n ie za sa d - oczywisty lub samo przedstawienie sprawy
_ _ n iczych m yśli w y p o w ie d zi. W arto w ró cić do w y rażo n e j we krótkie, nie ma potrzeby stosowania wstępu.
w stę p ie g łó w n e j m yśli w y stą p ie n ia lub ze b ra ć je j n a jw a ż- Pozostałe formy używanych wstępów [...]
- — i n ie jsze tezy. N aw et n a jle p szą w y p o w ie d ź m oże ze p su ć s ła ­ wiążą się z wyjaśnieniem postawy mówcy,
ba ko n k lu zja . z prośbą do słuchaczy, z samą sprawą
(Arystoteles, Retoryka)

El Przeczytaj uważnie poniższy tekst pochodzący z książki znanego badacza religii i kultury Mircei Eliadego,
i następnie wykonaj podane pod tekstem polecenia.

Prawdą jest, że człowiek jest zawsze w „sytuacji”, sytu­
acja ta jednak nie zawsze jest h i s t o r y c z n a , to
znaczy uwarunkowana wyłącznie przez aktualną chwi­
lą historyczną. Człowiek integralny zna inne sytuacje
prócz swej kondycji historycznej; zna stan snu, snu na
¡awie, melancholii i oderwania się od spraw powsze­
dnich, błogości estetycznej, ucieczki wewnętrznej itd.,
a wszystkie te stany nie są „historyczne”, aczkolwiek są
równie autentyczne i równie istotne dla ludzkiego ist­
nienia jak sytuacja historyczna człowieka. Człowiek zna
zresztą parę rytmów czasowych, nie zaś jeden jedyny
rytm historyczny, to znaczy nie tylko swoje czasy, swoją
współczesność historyczną. Wystarczy posłuchać do­
brej muzyki, zakochać się albo pogrążyć w modlitwie,
aby wyjść z historycznego czasu teraźniejszego i włączyć
się w wieczny czas teraźniejszy miłości i religii. Wystar­
czy nawet otworzyć książkę lub pójść do teatru, by tym
samym odnaleźć inny rytm czasowy - coś, co można
by nazwać czasem skondensowanym - który w każdym
razie nie jest czasem historycznym. [...]

Egzamin ustny 265

 Symbole, mity i obrzędy podlegające upowszechnie­
niu bądź też spontanicznie odkrywane ujawniają zawsze
ostateczną sytuację człowieka, a nie tylko sytuację hi­
storyczną; sytuację ostateczną, to znaczy sytuację, jaką
człowiek odkrywa, uświadamiając sobie swe miejsce
we wszechświecie. Właśnie naświetlając owe sytuacje
ostateczne, historyk religii wypełnia swe najważniejsze
zadanie i zarazem wkracza w dziedzinę badań wspólną
mu z psychologią głębi i filozofią. [...] Zwracając uwagę
na fakt, że w psychice człowieka współczesnego żyją na­
dal symbole i motywy mityczne, wykazując, że powtór­
ne odkrywanie archetypów i symboliki archaicznej jest
wspólną cechą wszystkich ludzi, bez względu na rasę
i środowisko historyczne, psychologia głębi uwolnił
historyka religii od wątpliwości, jakie jeszcze mógł ż)
wić. [... ] Człowiek właśnie o tyle realizuje się jako istot
integralna, uniwersalna, o ile wykracza poza chwilę hi
storyczną i ulega swojej potrzebie przeżywania archet)
pów. W miarę, jak przeciwstawia się historii i o tyle, o il
jej się przeciwstawia, człowiek współczesny odnajduj
swe pozycje archetypiczne [...] Przez prosty fakt odnaj
dywania w sercu swego istnienia rytmów kosmicznycl
- na przykład przemiennego rytmu: dzień-noc, lato-zi
ma - człowiek zyskuje pełniejsze poznanie swego losi
i swego znaczenia.
(Mircea Eliade, Sacrum, mit, historie.
przełożyła Anna Tatarkiewicz

a) Ustal, jaka jest główna myśl
tekstu.
► Możesz podkreślić te miejsca, które
w ydają ci się najważniejsze (słowa,
wyrażenia lub zdania kluczowe).
b) Podziel tekst na mniejsze c) Rozwiń własnymi słowami każdy
części. Ponumeruj je. Zrób plan punkt planu.
tekstu w formie: d) Przyjrzyj się jeszcze raz tekstowi i za­
- zdań oznajmujących, stanów się, czy autor podsumował swoją
- zdań pytających, wypowiedź. Jeśli tak - przytocz to pod­
- równoważników zdań. sumowanie. Jeśli nie, sformułuj wnioski
wypływające z tekstu.

B Wygłoś dłuższą wypowiedź dotyczącą przeczytanego tekstu. Pamiętaj, aby miała budowę trójdzielną.

► Możesz zacząć np. tak: \Nprzedstawionym tekście autor zastanawia się... /podejmuje problem... /pisze o...
► Przejdź do rozwinięcia. Staraj się odtworzyć rozumowanie autora, ale m ów w łasnym i słowami, nie cytuj.
► W zakończeniu podsumuj wygłaszane poglądy. Spróbuj się także do nich odnieść, wyrazić opinię na ich temat.

B Przeczytaj tekst, a następnie przygotuj mowę okolicznościową z okazji kolejnej rocznicy zwycięstwa króla.

► Przypomnij sobie wiadomości na tem at przygotowania m ow y (s. 153). ► Zastanów się, kim są tw oi słuchacze.
► Zanim przystąpisz do pracy, zbierz dodatkowe wiadomości na tem at ► Pomyśl, w ja k ą rolę się wcielisz (np. burmistrza, archeologa,
panowania Kazimierza Odnowiciela i jego wojny z M iecławem . historyka, polityka, dworzanina).

O bitwie komesa Miecława z Mazowszanami'

Był bowiem pewien człowiek, imieniem Miecław, cześ-
nik2 i sługa jego ojca Mieszka, a po śmierci tegoż we
własnym przekonaniu książę i naczelnik Mazowszan.
W tym czasie mianowicie Mazowsze było gęsto zalud­
nione przez Polaków, którzy jak powiedziano, uciekali
tam poprzednio, iż pola roiły się od oraczy, pastwiska
od bydła, a miejscowości od mieszkańców. Stąd poszło,
że Miecław, ufny w odwagę swego wojska, a nadto za­
ślepiony żądzą zgubnej ambicji, próbował zuchwale
sięgnąć po to, co mu się nie należało ani z prawa żad­
nego, ani z przyrodzenia3. Stąd też do takiej posunął
się hardości i pychy, że odmawiał posłuszeństwa Kazi­
mierzowi, a nadto z bronią w ręku i podstępem stawiał
mu opór. Lecz Kazimierz, oburzony, że sługa ojca i jego
własny siłą zatrzymuje Mazowsze, i przekonany, że gdy­
by nie dochodził swych praw, groziłaby mu wielka szko­
da i niebezpieczeństwo, zebrał nieliczną wprawdzie,
lecz zaprawioną w walkach garść wojowników i stoczył
zbrojnie bitwę, w której Miecław poległ, a on tryumfal­
nie zdobył zwycięstwo, pokój i cały kraj. Miała tam na-

1 Bitwę stoczył król Kazimierz Odnowiciel z Miecławem (Masławem) i jego Mazowszanami w roku 1047; 2c z e ś n ik - dawny urzędnik
dworski usługujący królowi przy stole;3 z przyrodzenia - z dziedziczenia

Do matury krok po kroku

stąpić ogromna rzeź Mazowszan, jak na to dotychczas
wskazuje miejsce walki i urwisty brzeg rzeki. Sam też
Kazimierz, osobiście siekąc mieczem, niezmiernie się
utrudził, ramiona, całą pierś i twarz ubroczywszy roz­
laną krwią, i tak zapamiętale ścigał sam jeden uciekają­
cych wrogów, że byłby musiał zginąć, nie znajdując po­
mocy ze strony swoich; pewien wszakże prosty żołnierz,
4hufiec - ok. 300 ludzi
□ Wyjaśnij, jak rozumiesz słowa Stanisława
Jerzego Leca: „Nie wystarczy mówić do rzeczy,
trzeba mówić do ludzi”.
□ Przygotuj mowę laudacyjną (pochwalną) po­
święconą twórczości Jana Kochanowskiego.
► Dobierz cytaty i sentencje, które można wykorzystać w prze­
mówieniu.
► Zaproponuj tytuł swojego wystąpienia.
► Zbierz cytaty z utworów Kochanowskiego, które możesz
wykorzystać w laudacji.
► Przemyśl argumentację.
□ Przeczytaj poniższy tekst. Wskaż w nim elementy stylu retorycznego, figury i tropy stylistyczne (s. 162). Wy­
pisz argumenty wykorzystane przez autora. Określ, jaki jest najważniejszy cel przytoczonego fragmentu kazania.
Żaden z was, Przezacni Panowie, nie jest tak prosty,
aby nie baczył ciężkiej i wielkiej niemocy tego naszego
Królestwa i wewnętrznego a domowego jego zachwia­
nia; albo żeby nie uczuł mocnego nieprzyjaciela, który
na głowy nasze następuje i rozbojem straszliwym nam
grozi. Byście domowe niemocy1 tego królestwa zleczy-
li, łacniejsza by obrona znaleźć się mogła. Ale jako się
chory bronić ma, który sam na nogach swoich nie stoi?
Leczcież pierwej tę chorą swoją matkę, tę miłą ojczyznę
i Rzeczpospolitą] swoją. A jeśliście ostrożni i mądrzy
lekarze, najdziecie sześć szkodliwych chorób jej, które
jej bliską śmierć (obroń Boże) ukazują [...]. Jako nami-
1 domowe niemocy - wewnętrzne niedomagania
□ Ułóż przemówienie skierowane do dyrekcji szkoły, w którym zaapelujesz o pozwolenie na używanie telefonów
komórkowych na terenie szkoły.
□ Napisz krótki tekst na dowolny temat, którego głównym celem jest wywołanie u słuchacza:
■ wzruszenia,
■ oburzenia.
choć nie ze szlachetnego rodu, szlachetnie pospieszył
mu z pomocą, gdy już miał zginąć, co następnie Kazi­
mierz hojnie mu odpłacił, bo i miasto mu nadał, i co do
godności wyniósł go między najdostojniejsze rycerstwo.
W owej zaś bitwie mieli Mazowszanie 30 sprawionych
hufców4, podczas gdy Kazimierz posiadał zaledwie
3 pełne hufce wojowników.
(Anonim tzw. Gall, Kronika polska,
przełożył Roman Gródecki)
Laudacja
_________________________________
Lau d acja (z tac. laudare ‘c h w a lić ’) to m ow a poch w aln a,
o k o lic zn o ścio w a , p rze d sta w ia ją c a za le ty d a n ej osoby,
w y g ła s za n a np. p o d cza s ju b ile u szu , p o g rze b u , z o k a zji
w rę cza n ia n a gro d y c zy h o n o ro w e go tytu łu itp. W la u ­
d a cji p o w in n y p o jaw ić się n a stę p u ją ce e lem en ty: ty tu ł
(np. Laudacja (czyja) z okazji...), zw ro t do o só b z g ro ­
m a d zo n y ch (Szanowni Państwo), pow ód sp o tk a n ia
(np. Spotkaliśmy się tutaj, aby przyznać...), p o ch w ała
z a s łu g i a rg u m e n ta cja , za k o ń c ze n ie (p o d zię ko w a n ia ,
w y ra zy u zn a n ia , ży cze n ia ).
lejszej matki swej miłować i onej czcić nie macie, która
was urodziła i wychowała, nadała, wyniosła? Bóg mat­
kę czcić rozkazał. Przeklęty, kto zasmuca matkę swoją.
A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna,
od której imię macie i wszystko, co macie od niej jest?
Która gniazdem jest matek wszytkich i powinowactw
wszytkich, i komora dóbr waszych wszytkich [...].
Patrzcie, do jakich dostatków i bogactw, i wczasów
ta was matka przywiodła, a jako was ozłociła i nadała,
iż pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, szaty tak
kosztowne, sług takie gromady, koni, wozów [...]. Sama
tyko matka mało ma.
(Piotr Skarga, Kazania sejmowe)
Egzamin ustny 267
Argumentowanie
Rady na egzamin
■ Wybór rodzaju perswazji i argumentów
zależy m.in. od konkretnej sytuacji komuni­
kacyjnej i celu, który zamierzamy osiągnąć, od
doświadczenia i wiedzy słuchaczy oraz od ich
podatności na emocje. Podczas wiecu wybor­
czego skuteczniejsze będą argumenty odwo­
łujące się do np. kulturowych i językowych
stereotypów oraz te, które wiążą się z właś­
ciwym odczytaniem postawy odbiorców
wobec tematu czy problemu. Na egzaminie
sprawdzą się przede wszystkim argumenty
rzeczowe (s. 152).
■ Sformułuj wprost swoją opinię, ale pamię­
taj, że nie musisz dowodzić jej ab urbe condita
(od założenia miasta - Rzymu, od początku
dziejów). Wybierz argumenty atrakcyjne dla
słuchaczy.
■ Wyrażaj myśli jasno i precyzyjnie - argu­
menty, które dowodzą zbyt wiele, są ogólni­
kowe i tracą moc oddziaływania w konkret­
nej sytuacji.
■ Wyodrębnij najmocniejszy, najważniejszy
argument, który będzie osią twojej strategii
przekonywania.
■ Ważna jest jakość argumentów, nie ich
liczba. Słabe argumenty, nawet jeśli jest ich
dużo, nie są skuteczne. Poza tym twoje wy­
stąpienie nie może być dłuższe, niż przewi­
duje to regulamin egzaminu.
■ Nie bój się wyrażania subiektywnych po­
glądów, o ile nie godzą one w ogólnie przyjęty
system wartości.
■ Dowodząc, wykorzystaj związane z tema­
tem: teksty, które znasz, wiedzę z innych
dziedzin, złote myśli, skrzydlate słowa, afo­
ryzmy, przysłowia, poglądy autorytetów.
■ Wystrzegaj się błędów merytorycznych.
Argumenty wynikające z nielogicznych,
błędnych sądów o świecie tracą moc przeko­
nywania.
■ Zachowaj coś w zanadrzu - argument lub
kontrargument może przydać się w dyskusji.
■ Jeżeli w trakcie dyskusji wdajesz się w po­
lemikę, także pamiętaj o argumentowaniu.
Powściągnij rozdrażnienie, zacietrzewienie,
gniew.
268 Do matury krok
□ Przeczytaj tekst, a następnie wykonaj polecenia:
a) Zanotuj najważniejsze informacje w postaci mapy myśli,
tabeli lub punktów.
b) Nadaj tekstowi tytuł.
c) Przygotuj krótką odpowiedź na pytanie: Czy sztuka wal­
ki i taktyka wojenna były podstawą zwycięstwa rycerstwa
w pierwszej krucjacie?
Mapa myśli
M ap a m yśli to graficzna notatka, któ ra p rzy p o m i­
na sia tkę p o łą czeń m ię d zy ko m ó rkam i n erw ow ym i
w m ó zgu czło w ie ka . Jej za le ta m i są skrótowość, ob­
razowość, przejrzystość i dostępność (m ie ści się na
je d n e j kartce pap ieru ). C e n tra ln ym p u n ktem ta k ie j
n o ta tki je st p roblem , te m a t p rze d sta w io n y w p o sta ­
ci u m o w n e g o o b ra zk a w y m y ślo n e g o p rze z au to ra.
M ap a m yśli nie o d zw ie rcie d la p o rzą d k u lin ea rn eg o
p rze czyta n y ch tekstó w , lecz jest interpretacją zja­
wisk zauważonych w tekstach. P ro b lem y p o d d a ­
je się se le kcji i h ie ra rch iza cji. N a jw a żn ie jsze będą
p rze d sta w ia n e n a jb a rd zie j w y ra ziście , m n iej w a żn e
lub m niej p o trze b n e w d a n ym m o m e n cie będą z a ­ -J
p isa n e na ko ń cu n a jc ie ń szyc h o d g a łę zie ń m ap y m a ­
łym i literam i.
Jak przygotować mapę myśli
■ W eź kartkę (p rzyn a jm n ie j fo rm atu A4) i ob ró ć ją
poziom o.
■ Na śro d k u n a rysu j u m o w n y o b ra ze k ilu stru ją c y
n a jw a żn ie jsz y problem te k stu lub te m a t n otatki.
■ D o o ko ła zg ro m a d ź sło w a klu cze , które w y zn a cz a ją
kolejne problem y, za g a d n ie n ia , m otyw y, i p o łą cz je
z g łó w n ym o b ra zk ie m za p o m o cą w y ra zisty ch o d ­
ga łę zie ń .
■ Z a sta n ó w się, co w ie sz na te m a t za g a d n ie ń k lu c zo ­
w ych . P rzem yśl, które in fo rm acje będą ci p otrzeb n e,
i za p isz je w kolejn ych , m n ie jszy ch i cie ń szy c h o d g a ­
łę zie n ia c h tw o rzą cych p eryferie m apy.
■ P o słu ż się ró żn ym i zn a k a m i u m o w n ym i, ry su n k a ­
mi i sch e m a ta m i (ale ta k im i, które ro zu m ie sz i za p a ­
m ię ta sz ich zn a cze n ie ).
■ U żyj kolorów do za p isy w a n ia słó w k lu czy (jeden
kolor - je d n o sło w o k lu cz). W ten sp o só b w y o d rę b ­
n isz to, co w a żn e , i u p o rzą d k u je sz in fo rm acje .
po kroku
Chociaż niewątpliwie rycerze byli zaprawieni w rzemio­
śle wojennym, nie tworzyli stałej armii. Byli wojowni­
kami, lecz także panami albo wasalami, posiadaczami
ziemskimi i rolnikami. Każdego roku wojaczka zajmo­
wała im nie więcej niż kilka miesięcy, a nawet wówczas
niekoniecznie walczyli w znanym sobie oddziale. Nie
powinniśmy wyobrażać sobie rycerzy czasów pierwszej
krucjaty jako dostojnych, szlachetnych mężów rusza­
jących do walki na ogromnych bojowych rumakach,
okrytych okazałą gotycką zbroją płytową i dzierżących
długą ciężką kopię. [...]
W roku 1095 stan rycerski znajdował się wciąż w fa­
zie embrionalnej. Rosnące koszty służby w ciężkozbroj­
nej jeździe, związane głównie z wyposażeniem i wyszko­
leniem, sprawiały, że mężczyznom z mniej zamożnych
środowisk coraz trudniej było w niej służyć, choć - na
razie jeszcze - nie była to wyłączna domena bogatych
właścicieli ziemskich. [... ]
W czasach, gdy Urban głosił krucjatę w Clermont1,
charakterystyczne cechy rycerstwa - odmienne uzbro­
jenie i wynikający z tego styl walki - zaczęły ujednoli­
cać się w całym łacińskim świecie. Tym, co naprawdę
wyróżniało rycerza, była umiejętność walki konnej.
[...] Zakup konia porównywalny był z dzisiejszym za­
ciągnięciem długu hipotecznego na zakup domu i łączył
się z takimi samymi początkowymi nakładami oraz do­
żywotnim ponoszeniem kosztów utrzymania. Co gor­
sza, większość rycerzy musiała mieć jeszcze jednego,
lżejszego wierzchowca do podróżowania.
'Clermont - miasto w środkowej Francji. W 1095 r. odbywał się w nim zjazd biskupów, na którym papież Urban II wezwał do odbi­
cia Jerozolimy z rąk muzułmanów.
2 Hastings - miasto w południowej Anglii nad kanałem La Manche. Na polach Hastings odbyła się bitwa między Normanami i An-
glosasami o tron Anglii.
D Wyjaśnij sens poniższych stwierdzeń, for­
mułując tezy.
Przykład: I czarne włosy posiwieją. (Safona)
Każdy z nas się zestarzeje.
Jedna jaskółka nie czyni wiosny. (Safona)
Non omnis moriar! (Horacy)
Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.
El Przygotuj krótkie wystąpienie, w którym
wyrazisz swoją opinię na temat słów rzym­
skiego polityka, mówcy i pisarza Pliniusza
Młodszego: Aetas dulcissima adulescentia est
(Najmilszym okresem życia jest młodość).
Te cenne bojowe wierzchowce dawały jednak ryce­
rzom wyraźną przewagę w walce, zapewniając im więk­
szą prędkość, mobilność i siłę. Dokładna natura walki
konnej w czasach pierwszej krucjaty nie jest jasna. Jesz­
cze w 1066 roku anglosascy wojowie przybyli na pole
bitwy pod Hastings2 wierzchem, po czym zaraz zsiedli
z koni i walczyli pieszo, bo inaczej nie umieli. Rozbudo­
wa siodła i wydłużenie strzemion zapewniło rycerzom
pewniejszy dosiad, dzięki czemu mogli używać coraz
cięższych włóczni, a później kopii, trzymanych do ata­
ku pod ramieniem. Z biegiem czasu doprowadziło to do
powstania najsławniejszego elementu rycerskiej taktyki:
szarży ciężkiej jazdy, która w zwartym szyku wpadała
cwałem w formacje wroga i zadawała im miażdżące
uderzenie kopiami. Aby taki manewr mógł się powieść,
trzeba było sporej wiedzy i spójności działania, a w roku
1095 jego zastosowanie wciąż jeszcze było doskonalone.
Uczestnicy pierwszej wyprawy krzyżowej stosowali szar­
żę jazdy, a najlepsi dowódcy krucjaty eksperymentowali
z taktycznymi możliwościami tej broni, jednak nie po­
winniśmy sobie wyobrażać, że rycerze, którzy wyruszyli
do Jerozolimy, przyzwyczajeni byli walczyć w zwartych,
zdyscyplinowanych formacjach albo że można ich było
przestawiać podczas bitwy jak pionki na szachownicy.
Ogólnie rzec biorąc, walka podczas krucjaty była krwa­
wa i nierówna, a głównie sprowadzała się do chaotycz­
nej rąbaniny w bezpośrednim starciu. W takich warun­
kach to właśnie bezwzględność i okrucieństwo czyniło
łacińskie rycerstwo tak skutecznym.
(Thomas Asbridge, Pierwsza krucjata. Nowe spojrzenie,
przełożyła Ewelina Jagła)
Perswazia__________________________
To je st w p ro st cu d ow n e, a ta m to ohydne! Nie w y sta r­
czy stw ie rd ze n ie , p otrze b n e są je sz c z e a rg u m en ty, by r— ^
p rze ko n ać in n ych u c ze stn ik ó w k o m u n ik acji do n a szy ch _
o p in ii. Od siły, liczby, ko lejn o ści i ja k o ś c i a rg u m e n tó w
zależy, czy p rze ko n yw a n ie b ę d zie sku te czn e . P e rsw a zja
o b e cn a je s t w w ię k s zo śc i d zie d zin ży cia , m .in. w p o li­
tyce, w ży ciu sp o łe czn y m , w k o n tak tach to w a rzy sk ic h .
P am iętajm y, że u p o d sta w w p ły w a n ia na o d b io rcę p o ­
w in n y zn a le źć się tak ie w a rto ści, ja k praw d a, piękno,
dobro. Ś ro d ki reto ryczn e u żyte w w y p o w ie d zi nie p o ­
w in n y p ro w o ko w a ć o d b io rcó w do za ch o w a ń s p rz e c z­
nych z o g ó ln ie p rzyjętym i za sa d a m i p o stę p o w a n ia .
tr
Egzamin ustny 269
 Manipulacja

P e rsw a zja , w której n a d a w ca m a św ia d o m ie n ie ­ ■ d o b ie ra ją c te n d e n c y jn ie lo giczn e i o b ie k ty w n e

u czciw e in te n cje i d zia ła na szk o d ę odb iorcy, n a­ argu m en ty, które tw o rzą n ow ą, fa łs zy w ą rze czy w i-
zy w a n a je st m a n ip u la cją . M a n ip u lu je się m .in.: sto ść, p rze d sta w ia n ą o d b io rcy ja k o p raw d ziw ą ,
■ w y k o rzy stu ją c em o cje odb iorcy, ■ u k ryw a ją c rze czy w iste in te n cje k o m u n ik a cyjn e . - s

D Przeczytaj poniższe teksty, a następnie zredaguj krótkie wystąpienie do programu telewizyjnego „Sztuka nas
szuka” w którym zachęcisz do przyjścia na koncert gwiazd: Orfeusza i Apollina.

[O poezji Orfeusza] [O Apollinie]

[...] A jednak, Ciemny krzyk bólu bije też z opowieści o współzawodnic­

Na dźwięk tej pieśni, z głębi Erebu1 powstały
Cienie, wiotkie obrazy, duchy, tłum niezmierny,
Niby ptaki, co tłoczą się pośród gałęzi,
Pod liśćmi, kiedy burza wygnała je z gór.
Szły matki, szli mężowie, cienie bohaterów
Wielkodusznych, szli chłopcy i młode dzieweczki,
Synowie przed oczyma rodziców na stosach
Spaleni, wszyscy, których więzi czarne bagno
I obmierzłe sitowie Kocytu2, to gnuśne
Rozlewisko posępnej wody, i stygijski3
Dziewięciokrotny pierścień. Osłupiały domy
Podziemne i najgłębsze czeluście Tartaru,
Eumenidy4 i żmije, które się w ich włosach
Kłębią sine. Troistą paszczę rozwarł Cerber
I przestało się kręcić Iksjonowe5 koło.
(Wergiliusz, Georgiki, przełożył Zygmunt Kubiak)
1Ereb - świat podziemny, Hades
2Kocyt (Kokytos) - 'Płacz i Żal’, rzeka podziemna
3 stygijski (styksowy) - Styks dziewięciokrotnie opływał
państwo Hadesa
“ Eumenidy - Erynie, boginie zemsty; w podziemiu wymie­
rzają kary przestępcom, często też ścigają występnych
ludzi na ziemi
5Iksjon - pierwszy z ludzi, który zabił swojego krewnego;
w Tartarze przykuto go do wiecznie obracającego się koła
twie Marsjasza z Apollinem. Był to jeden z półzwierzęcych,
półboskich mieszkańców lasów, zwanych satyrami lub sy-
lenami. [...]
Gdy [Marsjasz] przyłożył [...] do warg [flet] i zadął,
niebawem uznał, że jest to najpiękniejsza, jaką kiedykol­
wiek słyszał, muzyka. Taka grającego napełniła duma (cho­
ciaż nie on to dziwo sporządził), że ośmielił się przyznać
fletowi wyższość nad lirą Apollina i nawet wezwał Fojbosa1
do współzawodnictwa. Apollo, chyba wzgardliwie, zgodzi]
się na zawody, pod takim jednak warunkiem, że zwycięzca
uczyni z pokonanym, co tylko zechce. Obaj muzycy zra­
zu zdawali się sobie równi, ale wreszcie Apollo odwróci:
lirę na opak i nadal grał, a Marsjasz tego z fletem uczynic
nie mógł. Wygrał Fojbos. Przywiązał wtedy pokonanegc
do gałęzi czy to sosny, czy może płatana, i żywego obdar
ze skóry. Niekiedy mówiono, że zaraz pożałował swojegc
gniewu [...]. W żalu roztrzaskał lirę i przemienił zabite
go w rzekę. Częściej jednak opowiadano, iż rzeka powstał;
z krwi Marsjasza albo z łez, jakie nad nim płynęły ze smut
nych oczów innych bogów łąkowych i leśnych.
(Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian
1Fojbos - gr. 'błyszczący’, przydomek Apollina

B Wyobraź sobie, że twoje Typy argumentów

audytorium nie ceni twór­
czości Jana Kochanowskiego,
i przygotuj konspekt wystą­
pienia na temat: Czy twór­
czość Kochanowskiego trzeba
odłożyć do lamusa? Sformułuj
w yrazistą tezę wystąpienia
i zredaguj po jednym argu­
m en cie ad rem, ad kom inem ,
ad personam .
■ ad rem (do rzeczy) - o d n o szą się do celu k o m u n ik a cyjn e g o i n a tu ry
p rze d m io tu w y p o w ie d zi (p ro b lem u ); a rg u m e n t rzeczow y,
■ ad hom inem (do czło w ie ka , do lu d zk o ści) - o d w o łu ją się do o g óln ej
w ie d zy i o gó łu d o św ia d cze ń o d b io rcy ja k o isto ty sp o łe czn e j (np. p rzy s ło ­
w ia , afo ryzm y, o b ie go w e o p in ie , ste re o ty p y ku ltu ro w e i ję zyko w e ),
■ ad personam (do je d n o stk i) - w ią żą się z in d y w id u a ln y m n a sta w ie ­
niem o d b io rcy do p rob lem u (np. za in te re so w a n ie , w ro go ść) i je d n o s tk o ­
w ą o ce n ą p o sta w y o d b io rcy p rzez n a d aw cę ; za rzu t n a tu ry o so b iste j.
►► zob. także s. 152

270 Do matury krok po kroku

B Zaprotestuj przeciwko likwidacji stypendiów dla
młodych talentów przyznawanych przez radę miasta
i napisz w tej sprawie odezwę do władz. Wykorzystaj
wiadomości zawarte w podręczniku na temat odkryć
geograficznych (s. 156), rozwoju nauki (s. 156), haseł
renesansu (s. 137) oraz inne materiały dotyczące wy­
branego artysty renesansowego.
D Tolerancyjny - to znaczy? Przygotuj wystąpienie do
internetowego portalu edukacyjnego adresowane do
uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Po­
staraj się zaciekawić odbiorców. Wykorzystaj wiadomo'
ści na temat reformacji i człowieka renesansu zawarte
w podręczniku (s. 134-135).

B Jesteś kuratorem wystawy „Człowieku, dokąd zmierzasz?”.

a) Wybierz 4 dzieła sztuki, które twoim zdaniem powinny znaleźć się w najważniejszej sali ekspozycji.
b) Uzupełnij tabelkę, w której zgromadzisz argumenty uzasadniające wybór.
Wystawa „Człowieku, dokąd zmierzasz?” c) Napisz list z prośbą o wypożyczenie wybranego
A u to r T y tu ł D a ta M ie js c e A rg u m e n ty
eksponatu.
powstania przechowywania
► Przypomnij sobie zasady redagowania listów oficjalnych.
l.
► Ustal adresata.
2. ► Przedstaw w liście problematykę w ystaw y i jej cel.
3. ► Przekonuj, podając argumenty.
4 ► Zachęć do współpracy.

B Jaką rolę w kształtowaniu osobowości człowieka odgrywa kultura? Przygotuj wystąpienie na ten temat, które
zaadresujesz do rówieśników zgromadzonych na spotkaniu Szkolnego Koła Dyskusyjnego.

► Sprawdź w słowniku języka polskiego znaczenie rzeczownika„kultura".

I
► Sformułuj tezę, zgromadź argumenty i przykłady z literatury, filmu, życia codziennego (przygotuj mapę myśli).
► Poszukaj kontrargumentu i wykorzystaj go w podsumowaniu tekstu.

Streszczanie
O Znajdź w gazecie z programem telewizyjnym streszczenia kolejnych odcin­
Rady na egzamin ków jakiegoś serialu. Zastanów się, jakie funkcje pełni takie streszczenie i jak
jest zbudowane (jakie informacje są w nim zawarte i w jakiej formie językowej
■ Ze zwięzłym formułowa­
zostały podane).
niem treści, czyli streszcza­
niem, spotykamy się w co­
□ Obejrzyj w telewizji poranny przegląd prasy. Zapamiętaj, ile artykułów omó­
dziennym życiu: gdy w skrócie
wił dziennikarz i ile czasu im poświęcił.
wypowiadamy się na jakiś
temat (np. przedstawiamy
swoje poglądy, przywołujemy
B Przeczytaj informacje pochodzące z okładki książki Ryszarda Przybylskiego
czyjąś opinię, komentujemy
Klasycyzm. Zwróć uwagę na różne rodzaje zawartych tam informacji.
przeczytaną książkę czy obej­
rzany film) lub słuchamy wy­ Prusy miały Wielkiego Żołdaka. Moskwa miała Wielką Nierządnicę. Myśmy
powiedzi innych. mieli Wielki Sejm. Entelechia1 Polski zdecydowała o dalszych dziejach naro­
■ Streszczenie to forma bar­ du. Zasady tego rozwoju zostały spisane w karcie zwanej Konstytucją 3 Maja.
dzo przydatna w szkole i na [...] Odnowiona Polska stała się przedmiotem bezprzykładnego ataku ze stro­
studiach. Umiejętność stresz­ ny trzech państw ościennych, które wszystkie razem i każde z osobna stanowi­
czania potrzebna jest, gdy ły mniej lub bardziej dziką karykaturę absolutyzmu Ludwików. [...] Grzechy
sporządzamy notatki (z lekcji
lub wykładu). 'entelechia (gr.) - dosłownie „ucelowienie"

Egzamin ustny 271

absolutyzmu oświeconego wobec osoby ludzkiej były
ogromne. Obcy człowiekowi, rozczłonkowywał jedno­
cześnie jego obraz świata na bezsensowne fragmenty.
Wymuszone posłuszeństwo czyniło z obywatela bezro-
zumnego niewolnika. Tego typu absolutyzm zamordo­
wał Królestwo Polskie.
(fragment książki)
Książka Ryszarda Przybylskiego Klasycyzm, czyli Praw­
dziwy koniec Królestwa Polskiego jest wielką polemiką,
wyzwaniem rzuconym skostniałym, schematycznym
obrazom dziedzictwa polskiego osiemnastego wieku.
Jest również manifestem pewnej postawy humanistycz­
nej, u podstaw której leży przekonanie, że nie ma dzieł
martwych, są tylko n ie o d c z y ta n e . Przybylski udo­
wadnia, że do testamentu naszego osiemnastego wieku
możemy się ciągle odwoływać.
Ryszard Przybylski (ur. 1928), eseista, historyk literatury,
tłumacz. Profesor w Instytucie Badań Literackich. W 1969
roku otrzymał Nagrodę Fundacji im. Kościelskich. Autor
wielu szkiców i esejów, w tym Et in Arcadia ego (1966),
Wdzięczny gość Boga. Esej o poezji Osipa Mandelsztama
(1980) oraz bestsellera Pustelnicy i demony (1994).
Cechy streszczenia
S tre szcze n ie utw oru fab u la rn eg o (np. pow ieści,
o p o w ia d an ia , film u) p ow inno za w ie ra ć n a jw a ż­
n iejsze zd a rze n ia i problem y, stre szcze n ie a rty­
ku łu - n a jw a żn ie jsze tw ie rd ze n ia i argu m en ty,
stre szc ze n ie d zie ła n a u k o w e g o - za sa d n ic ze
te zy i w n io sk i. C e c h ą stre szc ze n ia je s t p rzede
w szy stkim zwięzłość. M ożna ją o sią g n ą ć przez:
■ p o m ija n ie d yg re sji i p rzykład ó w , a w ię c e le ­
m en tów n ie isto tn y ch d la zro zu m ie n ia tre ści,
■ p rze k szta łc e n ie m o w y n ie za le żn e j w m ow ę ~— ^
za le żn ą ,
■ za stę p o w a n ie w y ra zó w o w ę ższy m za k re ­
sie zn a c ze n io w y m w y raze m o zn a c ze n iu n a d ­ n
rzę d n ym , np. z a m ia s t jadł cukierki, czekoladki
i ciastka - jadł słodycze,
■ s to so w a n ie p a ra fra z skła d n io w y ch , czyli
za stę p o w a n ie czło n u p o d rzę d n e go w zd a n iu
zło żo n ym o d p o w ie d n ią c zę śc ią zd a n ia p o je ­
d yn cze go , np. z a m ia s t Kiedy wybuchła wojna,
wstąpił do wojska - Po wybuchu wojny wstąpił
do wojska.

□ Wejdź w rolę dziennikarza i prze­
kształć tekst z okładki książki Klasy­
cyzm w kilkuzdaniową wypowiedź
tak, aby zachować najważniejsze in­
formacje o autorze i książce, a jedno­
cześnie zachęcić do jej przeczytania.
B Sporządź plan wydarzeń, o któ­ Q Streść dowolny film lub spektakl.
rych mowa w satyrze Ignacego Twoja praca powinna liczyć około
Krasickiego Pijaństwo (s. 243), 100 słów. Następnie przedstaw treść
a następnie, korzystając z planu, tego filmu lub spektaklu, ograniczając
streść wydarzenia z punktu wi­ się do 160 znaków (a więc długości
dzenia jednego z bohaterów. SMS-a).

Q Ułóż tytuły prasowe do poniższych wiadomości.

I. Przez ponad pół wieku pozostawał w zaciszu prywat­
nej kolekcji. 13 października po raz pierwszy trafił na
rynek, wzbudzając zachwyt kolekcjonerów. Mowa o ar­
cydziele jednego z czołowych malarzy Młodej Polski
Józefa Mehoffera, portrecie Konstantego Laszczki, który
wczoraj sprzedany został na aukcji w warszawskiej De­
sie Unicum.
Po zaciekłej licytacji, wychodzącej od ceny wywo­
ławczej 160 tys. zł, portret sprzedano ostatecznie za
264 500 złotych (230 tys. bez opłaty aukcyjnej), bijąc
tym samym rekord za pracę tego artysty. Nowym właś­
cicielem zostało Muzeum Narodowe w Warszawie.
Instytucja skorzystała z przysługującego rejestrowa­
nym muzeom prawa pierwokupu, przyznającego mu
pierwszeństwo do zakupu zabytku za kwotę wylicyto-
waną. - Gdzie dwóch kolekcjonerów się bije, tam ko­
rzysta któreś z Muzeów Narodowych - skomentował to
Włodzimierz Kalicki na łamach stołecznej „Gazety Wy­
borczej”, nawiązując do „komunistycznego rodowodu”
tego prawa. Samo pojawienie się portretu na aukcji było
nie lada wydarzeniem w świecie sztuki, nie tylko dla
wytrawnych kolekcjonerów. Obraz przez kilkadziesiąt
lat pozostawał w rękach rodziny Konstantego Laszczki,
a następnie w latach sześćdziesiątych trafił do zacisza
prywatnej kolekcji.
(Gazeta.pl, 15X2011]
II. Nasze mózgi są stale poddawane różnego rodzaju
stresom - czy będzie sposób, by ten stres nam pomagał
a nie utrudniał funkcjonowanie? Naukowcy od pewne­
go czasu wiedzą, że taki codzienny stres wpływa bezpo
średnio na strukturę mózgu, zmieniając wciąż wygiąć

Do matury krok po kroku

komórek nerwowych, liczbę połączeń pomiędzy nimi
i sposób, w jaki porozumiewają się one między sobą.
W przeważającej większości te zmiany działają na naszą
korzyść, pozwalają nam bowiem radzić sobie ze stresem.
Jeśli jest on jednak zbyt silny, sprawy mogą się wymknąć
spod kontroli. Komórki nerwowe w części mózgu zwa­
nej hipokampem odpowiedzialnej m.in. za uczenie się
i za pamięć komunikują się wtedy wyraźnie gorzej i za­
czynają wykazywać symptomy choroby.
Jedną z ważnych strategii radzenia sobie komórek
nerwowych ze stresem jest wpływanie na proces two­
rzenia się tzw. kolców dendrytycznych. Kolce owe mogą
przybierać różne kształty. I tak np. te długie, cienkie
i do tego bardzo nietrwałe pomagają nam w uczeniu się
nowych rzeczy. Natomiast gdy taki cienki kolec już coś
O Przeczytaj poniższy tekst, a następnie przygotuj jego streszczenie w taki sposób, aby koleżanka lub kolega, któ­
rzy nie znają tego tekstu, zrozumieli jego sens i mogli prześledzić tok myślenia autora. Pamiętaj, że twoja wypo­
wiedź musi zawierać tezę i potwierdzające ją argumenty. Nie zapominaj o poprawności językowej.
► Sporządź plan swojej wypowiedzi. Uwzględnij, co jest tematem
tekstu (o czym jest tekst?). W arto zwrócić uwagę na tytuł, który
może nieść ważne sugestie.
► Odczytaj tezę tekstu (często jest ona wyrażana wprost; w jej od­
nalezieniu mogą pomóc słowa klucze pojawiające się w tekście),
a następnie argum enty i zasadę ich porządkowania oraz dowody
na ich potwierdzenie.
► Poszukaj odpowiedzi na pytanie: Co autor ma do powiedzenia
na wybrany przez siebie tem at? Dobrym rozwiązaniem jest
zastosowanie sformułowań: Na początku tekstu autor mówi o...
/ Wczęści środkowej (w rozwinięciu) autor... / Wzakończeniu
tekstu...
► Staraj się mówić w łasnym i słowami; możesz patrzeć do tekstu,
ale nie odczytuj głośno całych zdań.
► Wygłoszony przez ciebie tekst powinien być spójny i logiczny.
Podobny do bogów (fragment)
Olimpijski mit starożytnych Greków o człowieku po­
dobnym do bogów, tak jak widziały go z coraz większe­
go oddalenia oczy poetów i filologów, moralistów i hi­
storyków kultury, ten mit śródziemnomorski tworzący
podstawy nowożytnej Europy obalony został w ciągu
niewielu lat, podeptany przez tych, dla których człowiek
stał się już tylko nawozem historii [...].
Okazało się, że skutki „epizodu hitlerowskiego” były
trwalsze, niż sądzono z początku. Hiroszima była tylko
praktycznym wyciągnięciem wniosku z tego, co się sta­
zapamięta, staje się znacznie leniwszy i przyjmuje po­
stać przypominającą grzybka. Dzięki takim grzybkom
przypominamy sobie rzeczy, których wcześniej się na­
uczyliśmy, ale w przypadku silnie stresujących wyda­
rzeń, to działa przeciw nam, gdyż znacznie lepiej byłoby
je z pamięci wyrzucić. Grupa naukowców z University
of Leicester pod kierunkiem Polaka - dr. Roberta Paw­
laka - odnalazła nowe białko produkowane przez mózg
w odpowiedzi na stres. Białko to nazwano lipokaliną-2.
Jeśli nic złego się nie dzieje, lipokalina-2 jest wytwarzana
w minimalnych ilościach. Natomiast gdy zwierzęta pod­
dane są stresowi (eksperyment wykonano na myszach)
jej produkcja dramatycznie rośnie. Dzięki temu mózg
może pozbyć się części kolców w postaci grzybków i nie
dopuścić, by złe wydarzenie zapadło w pamięć.
(„Gazeta Wyborcza”, 13 X 2011)
Streszczenie logiczne
---------------------------------------------------- JilL ^
S tre szc ze n ie lo giczn e je st sp ó jn ą w y p o w ie d zią
p ise m n ą o d tw a rza ją cą lo g ic zn y u kład czyta -
nego te k stu . Z a w ie ra przetworzenie informa­
cji z tekstu, u w zg lę d n ia w y o d rę b n ie n ie tezy,
argu m en tó w , p rzyk ła d ó w i lo g ic zn y c h zw ią z-
ków m ię d zy nim i. P o w in n o c h a ra k te ryzo w a ć
się zw ię zło ścią , p re cy zją i o b ie k ty w izm e m ,
A b y stre śc ić tekst, n a le ży go n a jp ie rw u w a ż­
nie p rze czyta ć (ze ro zu m ie n ie m ). P o d cza s czy- - —
ta n ia trze b a zw ró cić u w a gę na k o m p o zycję — -
te k stu i h ie ra rch iza cję in fo rm acji. D o b rze je st
sp o rzą d zić szcz e g ó ło w y plan o d zw ie rc ie d la ją -
cy za ró w n o p rze ka zy w a n e p rzez a u to ra in fo r­
m acje, ja k i to k je g o m yślen ia .
ło, z pożogi miast, które legły w gruzach, zmiażdżone
„dozwoloną” bronią klasyczną. Różnica kilku miesięcy
zadecydowała o tym, że nie lotnictwo Hitlera, lecz jego
przeciwników zrzuciło pierwszą, jeszcze prymitywną
bombę atomową na bogu ducha winne, obyte jedynie
z bombardowaniami konwencjonalnymi i „humanitar­
nymi” miasto o lekkich domach, zamieszkałe przez ludzi
o nieco skośnych oczach. Przy innym obrocie wypad­
ków inne miasta padłyby w proch porażone techniczną
potęgą nadludzi. Czy podobnych do bogów?
Egzamin ustny 273
 „Ludzie żyli wtedy jak bogowie...” - pisał o złotym owych bohaterów są u Homera na ogół zbywane dość
wieku Hezjod1. schematycznie, natomiast interesuje go naprawdę wy­
Starożytna Grecja, ten raj filologów, Ziemia Obieca­ gląd i cena zbrodni. Toteż słynne pożegnanie Hektora
na poetów, zawdzięcza swoją niebywałą karierę w dzie­ z Andromachą cytowane jest tylekroć jako dowód, że
jach ducha ludzkiego nie tylko rzeczywistym ogromnym ten boski ślepiec miał jednak „ludzkie serce” w piersi.
wartościom, ale również owemu „blaskowi kłamstwa”, Ale wymordowanie zalotników przez Odysa i ohydna
który oślepił oczy tych wszystkich, którzy ujrzeli w niej zemsta na służebnych dziewczynach [...] nie świadczą
spełnienie marzeń o marmurowym, jeśli nie złotym, o jakimś zmyśle etycznym poety, który solidaryzuje
wieku ludzkości. Ale wystarczy przeczytać epopeje Ho­ się przecież z tymi zbrodniami i uznaje je za sprawie­
mera bez zamroczenia, by odczytać w nich wszystkie dliwe i dokonane za pomocą bogów. Właśnie Olimp,
zbrodnie naszych czasów w zawiązku opowiedziane wyobrażony na podobieństwo ludzkie, ukazuje cały
uwodzącym językiem poezji. prymitywizm ówczesnych Greków. To wczesny okres
Pamiętam, jak czytając - jako uczeń gimnazjum kultury greckiej. Ale tragedie pełne są tak przeraźliwych
klasycznego - Iliadę i Odyseję, niezupełnie dawałem się zbrodni, że stały się klasycznymi przykładami okrucień­
uwieść czarom greckiego języka i heksametru i - po­ stwa natury ludzkiej. No to cóż z tego? Tym wspanialej
dobnie jak przy lekturze Sienkiewicza - odczuwałem świadczą o znawstwie człowieka, w tym przecież ich
pod „przyjemnym” opisem dzikość i barbarzyństwo nieśmiertelność. Tak, ale właśnie one przeczą uprosz­
wydarzeń, o których te epopeje opowiadają. czonemu obrazowi antycznej Grecji, przekazanemu
Ci wszyscy bogom podobni bohaterowie dopusz­ późniejszej cywilizacji europejskiej, fałszywym miarom
czają się czynów ohydnych, powodowani egoizmem, przykładanym do jej geniuszu.
chciwością łupu, zazdrością, nienawiścią. Opisy śmierci (Mieczysław Jastrun, Mit śródziemnomorski)

‘ Hezjod - epik grecki, przez niektórych badaczy uważany za starszego od Homera

D Przeczytaj uważnie fragment tekstu Alfreda Harbagea Posłowie do „Makbeta” (s. 207). Wygłoś streszczenie
fragmentu tak, aby był zrozumiały dla osoby, która go nie czytała. Twoje streszczenie powinno zawierać tezę i ar­
gumenty. Możesz używać słów i wyrażeń z tekstu, ale nie powtarzaj całych zdań.
Najpierw sporządź plan swojej wypowiedzi:

I. Teza..................................................................................................................................................................................

II. Argumenty
1 .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2 .......................................:...............................................................................................................................................
3.......................................................................................................................................................................................
Lektury dla ciekawych

Starożytność. Grecja i Rzym .......................... .................................... ..... ».. ■

■
■■
•— ■
Michał Głowiński, Mity przebrane, Kraków 1990.
Robert Graves, Mity greckie, przeł. Henryk Krzeczkowski, Warszawa 1967.
Karl Kerényi, Mitologia Greków, przeł. Robert Reszke, Warszawa 2002.
Jan Kott, Zjadanie bogów, Kraków 1986.
Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
Zygmunt Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999.
Andrzej Wójcik, Talent i sztuka. Rzecz o poezji Horacego, Wrocław 1986.
Tadeusz Zieliński, Po co Homer? Świat antyczny a my, Kraków 1970.
Tadeusz Zieliński, Starożytność bajeczna, Katowice 2005.

Starożytność. Św iat Biblii ■

— ................................. »■
■
■■
................ ... ...............-
Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyń-
ski, Warszawa 1990.
Robert Graves, Raphael Patai, Mity hebrajskie, przeł. Regina Gromacka, Warszawa 1993.
Anna Kamieńska, Twarze księgi, Warszawa 1981.
Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. Kazimierz Romaniuk, Poznań 1989.
Anna Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Nowy Testament, Warszawa 2000.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Opowieści i przypowieści, Warszawa 2006.
Anna Świderkówna, Rozmów o Biblii ciąg dalszy, Warszawa 1996.

Średniowiecze waKammmÊmmÊmmamiÊmÊÊaMKmmmmKiiÊmÊmmÊÊimmiÊÊmKiiimmKmmwmmmÊÊKHmÊimiÊÊmÊÊÊmimimmmmmmÊmimmmiimaKmmÊÊmaiÊmmÊiamiimmmÊKÊÊmÊKÊmÊmmaÊÊmÊmm
Andrzej Dąbrówka, Średniowiecze, Warszawa 2005.
Georges Duby, Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980-1420, przeł. Krystyna Dolatowska, Warszawa 1986.
Umberto Eco, Sztuka i piękno w średniowieczu, przeł. Mikołaj Olszewski, Magdalena Zabłocka, Kraków 1994.
Jean Hani, Symbolika świątyni chrześcijańskiej, przeł. Adam Q. Lavique, Kraków 1994.
Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, przeł. Tadeusz Brzostowski, Warszawa 1961.
Jacques Le Golf, Kultura średniowiecznej Europy, przeł. Hanna Szumańska-Grossowa, Warszawa 2002.
Clive Staples Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. Witold
Ostrowski, Warszawa 1986.
Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995.
Ewa Ostrowska, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978 [tu o Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim],
Maciej Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Kraków 1987.
Michel Vovelle, Śmierć w cywilizacji Zachodu, przeł. Tomasz Swoboda, Maryna Ochab, Magdalena Sawiczewska-
-Lorkowska, Diana Senczyszyn, Gdańsk 2004.
Jerzy Woronczak, Polskość i europejskość literatury naszego średniowiecza [w:] tegoż, Słownik literatury staropol­
skiej, red. Teresa Michałowska, Wrocław 1990.
Zrozumieć średniowiecze. Wypisy, konteksty i materiały literackie dla uczniów, studentów i nauczycieli, wybór
i opracowanie Roman Mazurkiewicz, Tarnów 1994.

Renesans —...... — — - i ...........

Claude Backvis, Jednostka i społeczeństwo w Polsce doby renesansu [w:] Szkice o kulturze staropolskiej,
Warszawa 1975.
Jacob Burckhardt, Kultura odrodzenia we Włoszech, przeł. Maria Kreczowska, Warszawa 1991.

Lektury dl a ciekawych 275

Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, przeł. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987.
Jan Kochanowski. Interpretacje, oprać. Jan Błoński, Kraków 1989.
Kochanowski. Z dziejów badań i recepcji twórczości, oprać. Mirosław Korolko, Warszawa 1980 (tu: Wacław Boro­
wy, Kamienne rękawiczki; Sante Graciotti, Fraszki i „fraszki”, Mieczysław Hartleb, Nagrobek Urszulki).
Mieczysław Korolko, Jana Kochanowskiego żywot i sprawy, Warszawa 1985.
Maria Renata Mayenowa, Ojęzyku poezji Jana Kochanowskiego, Kraków 1983.
Jerzy Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 1987.
Jerzy Pelc, Literatura renesansu w Polsce, Warszawa 1994.
Stefan Swieżawski, Między średniowieczem a czasami nowymi. Sylwetki myślicieli XV w., Warszawa 1983.
Wiktor Weintraub, Rzecz czarnoleska, Kraków 1977.
Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 1973.

Barok .......-...— .— — ............ .......... .........- ................... —... ............ .

Claude Backvis, Szczególna próba historycznego eposu: „Wojna chocimska” Wacława Potockiego [w:] Szkice o kultu­
rze staropolskiej, Warszawa 1975.
Jan Błoński, Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 1967.
Stanisław Cynarski, Sarmatyzm - ideologia i styl życia [w:] Polska XVII wieku, oprać. Janusz Tazbir,
Warszawa 1974.
Czesław Hernas, Barok, Warszawa 1973.
Tibor Klaniczay, Renesans, manieryzm, barok, przeł. Elżbieta Cygielska, Warszawa 1986.
Jan Kott, Szekspir współczesny, Warszawa 1965.
Krzysztof Mrowcewicz, „Czemu wolność mamy”, Wrocław 1987.
Krzysztof Mrowcewicz, Trivium poetów polskich epoki baroku, Warszawa 2005.
Alina Nowicka-Jeżowa, Jan Andrzej Morsztyn i Giambattista Marino. Dialog poetów europejskiego baroku,
Warszawa 2000.
Jerzy Pelc, Barok - epoka przeciwieństw, Warszawa 1993.
Georges Poulet, Metamorfozy czasu, oprać. Jan Błoński, Warszawa 1977.
Jadwiga Sokołowska, Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej, Warszawa 1978.
Jadwiga Sokołowska, Spory o barok. W poszukiwaniu modelu epoki, Warszawa 1971.
Janusz Tazbir, Kultura szlachecka w dawnej Polsce, Warszawa 1998.

Oświecenie ........... . ...................... .........-

Wacław Borowy, O poezji polskiej XVIII w., Warszawa 1978.
Pierre Chaunu, Cywilizacja wieku oświecenia, przeł. Eligia Bąkowska, Warszawa 1989.
Zbigniew Goliński, Ignacy Krasicki, Warszawa 1979.
Paul Hazard, Kryzys świadomości europejskiej 1680-1715, przeł. Janusz Lalewicz, Andrzej Siemek, Warszawa 1974.
Mieczysław Klimowicz, Oświecenie, Warszawa 1972.
Teresa Kostkiewiczowa, Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, Warszawa 1979.
Teresa Kostkiewiczowa, Studia o Krasickim, Warszawa 1997.
Zdzisław Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.
Zdzisław Libera, Wiek oświecony, Warszawa 1986.
Józef Tomasz Pokrzywniak, Ignacy Krasicki, Warszawa 1993.
Ryszard Przybylski, Klasycyzm, czyli Prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Warszawa 1983.
Słownik literatury polskiego oświecenia, red. Teresa Kostkiewiczowa, Wrocław 1977.
Jerzy Snopek, Objawienie i oświecenie. Z dziejów libertynizmu w Polsce, Wrocław 1986.
Jerzy Snopek, Oświecenie. Szkic do portretu epoki, Warszawa 2000.
Problemy do powtórzeń przed egzaminem maturalnym
Starożytność. Grecja i Rzym
D Wybierz jedną ze znanych ci mitycznych opowieści.
Omów na jej podstawie najważniejsze cechy mitu.
B Podaj przykłady utworów literackich lub dzieł pla­
stycznych odwołujących się do motywów z mitologii.
0 Jakie znasz inne - poza artystycznymi - zastosowa­
nia motywów mitologicznych? Podaj trzy przykłady.
D Omów początki starożytnego teatru.
B Wyjaśnij pojęcie „tragizm”.
Starożytność. Św iat Biblii
El Porównaj grecką koncepcję człowieka z koncepcją
biblijną. Jakie widzisz podobieństwa, a jakie różnice?
B Porównaj koncepcję bóstwa w mitologii i Boga
w Biblii.
E Porównaj bohaterów greckich tragedii z cierpiącym
Hiobem. Jaki był stosunek do cierpienia starożytnych
Greków, a jaki Hebrajczyków? Czy konflikt tragiczny
Średniowiecze mmmmmmmmmmmmammmmmmmmmmmmmmmmmmm
B Czy wieki średnie były rzeczywiście okresem upad­
ku kultury? Uzasadnij swoją odpowiedź, odwołując się
do konkretnych przykładów.
E Omów średniowieczną koncepcję człowieka i świata.
B Wyjaśnij, dlaczego Bogurodzica jest uznawana za
arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej.
B W jaki sposób filozofia i teologia wpłynęły na
średniowieczną literaturę i sztukę? Podaj kilka przy­
kładów.
B Czy idea pośrednictwa była charakterystyczna jedy­
nie dla religijnej literatury średniowiecza? Odpowiedz
na to pytanie, posługując się przykładami z historii
1 sztuki epoki.
Renesans.....»■— —..— ■
■■
..... .................. .
B Słowo „odrodzenie” domaga się uzupełnienia o do­
datkowe informacje. Jeśli odrodzenie, to odrodzenie
czego? Co się wówczas odrodziło?
B Scharakteryzuj renesansową koncepcję człowieka.
Czym różni się ona od koncepcji średniowiecznej?
E Czym różni się koncepcja Boga artysty od wizji
Stwórcy zawartych w kulturze średniowiecza?
Problemy do powtórzeń przed
B Jakie cechy wspólne znajdujesz u bohaterów antycz­
nych tragedii?
B Scharakteryzuj poglądy starożytnych stoików.
*B Jakie były najważniejsze tematy i motywy poezji
Horacego? Wymień je i krótko omów.
B Na podstawie tekstów zawartych w podręczniku
omów rolę motywów mitologicznych w poezji współ­
czesnej.
jest możliwy w świecie rządzonym przez sprawiedliwe­
go Boga? Uzasadnij.
B Odwołując się do przykładów literatury i sztuki,
określ, jaką rolę odgrywają motywy biblijne w kulturze
współczesnej.
B Na podstawie tekstów zawartych w podręczniku
przygotuj wypowiedź na temat: Poezja współczesna
wobec tradycji biblijnej.
B Jaką rolę w kulturze średniowiecza odgrywał motyw
miłości? Omów zagadnienie na podstawie różnych
utworów literackich i dzieł sztuki.
B Jakie wątki i motywy kultury zachodnioeuropejskie­
go średniowiecza można odnaleźć w kulturze polskiej
tej epoki?
E Podaj przykłady różnych realizacji motywu śmierci
w literaturze i sztuce epoki.
B Czym różnił się stosunek ludzi do śmierci w kultu­
rze średniowiecza i w kulturze współczesnej?
ES3 Przygotuj wypowiedź na temat: Kultura współczesna
wobec mitów i legend średniowiecza. W swojej wypo­
wiedzi możesz odwoływać się do przykładów z różnych
dziedzin (np. literatura, sztuka, film, teatr).
B Jaki był stosunek twórców renesansu do natury?
Czym różnił się od poglądów twórców średniowiecz­
nych?
B Wyjaśnij termin „humanizm renesansowy”, odwo­
łując się do wybranych utworów literackich oraz dzieł
plastycznych, które powstały w tej epoce.
B Spróbuj wyjaśnić, dlaczego humaniści podkreślali
szczególnie rolę ludzkiej wolności.
egzaminem maturalnym 27;
 El Na podstawie jednego z tekstów zawartych w pod­
ręczniku scharakteryzuj pojęcie klasycyzmu.
D Czy wszyscy twórcy renesansu odwoływali się do
wzorców klasycznych? Odpowiadając, odwołuj się do
konkretnych przykładów twórców i dzieł.
B Odwołując się do tekstów literackich i dzieł sztuki,
rozwiń hasło: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie,
nie jest mi obce” lub inne z haseł epoki renesansu.
* E Wskaż w twórczości Jana Kochanowskiego elementy
horacjańskie.
Barok
D Jakie były przyczyny kryzysu światopoglądowego,
który nastąpił pod koniec XVI stulecia? Zwróć uwagę
na rolę nauki w przebudowie obrazu świata w epoce
baroku.
B Jaki wpływ na kulturę epoki miało podważenie
świadectwa ludzkich zmysłów? Odpowiedz na podsta­
wie znanych ci dzieł XVIII-wiecznej literatury i sztuki.
B Jak rozumiesz zdanie Blaisea Pascala: „Człowiek jest
trzciną [...], ale trzciną myślącą”?
D Jakie są główne cechy dramatu szekspirowskiego?
Odpowiedz, odwołując się do znanego ci utworu (lub
utworów) angielskiego dramaturga.
B Czy Szekspir bliższy jest twórcom renesansu, czy
baroku? Zwróć uwagę na koncepcję człowieka w jego
dramatach.
* E Porównaj Sonet V Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
z Hymnem Jana Kochanowskiego. Jak zmieniły się kon­
cepcje Boga i świata w dobie baroku?
B Na podstawie tekstów zawartych w podręczniku
omów barokową koncepcję człowieka.
Oświecenie ^ — — —-
B Wyjaśnij, w jaki sposób koncepcje filozoficzne
wpłynęły na kulturę epoki oświecenia?
B Na czym polegał oświeceniowy kult rozumu?
B Wyjaśnij znaczenie terminu „oświecenie”.
B Jedno z najbardziej znanych czasopism polskiego
oświecenia nosiło tytuł „Zabawy Przyjemne i Pożytecz­ * ee Na podstawie tekstów Franciszka Karpińskiego
ne". Czy sztukę i literaturę tej epoki można określić za
pomocą epitetów „przyjemna” i „pożyteczna”? Uzasad­
nij swoją odpowiedź.
B Spróbuj wyjaśnić, dlaczego głównym nurtem w kul­ ES Jakie są zagrożenia wynikające z rozwoju nauki?
turze oświecenia był klasycyzm.
B Czym różniła się koncepcja natury klasyków i senty- ES Jakie idee głoszone w epoce oświecenia uważasz
mentalistów? Porównaj wiersz Balon Adama Narusze­
wicza z utworami Franciszka Karpińskiego.
Problem y do powtórzeń
EUOdwołując się do wybranych przykładów sztuki
i literatury, porównaj renesansowy i średniowieczny
stosunek do śmierci.
es Określ, na czym polegają różnice między postawą fi­
lozoficzną poety zaprezentowaną w Trenach i Pieśniach.
ES Przygotuj wypowiedź na temat: Człowiek renesansu
wobec cierpienia. Czy twórcy renesansowi odwoływali
się do motywów biblijnych?
B Porównaj motyw śmierci w literaturze i sztuce baro­
ku oraz średniowiecza.
*B Jak rozumiesz zdanie Giambattisty Marina:
„Celem poety jest cudowność. Kto nie potrafi zdumie­
wać, niech idzie do stajni”? Czy Jan Andrzej Morsztyn
sprostał wymaganiom swojego mistrza? Uzasadnij
odpowiedź.
m Na czym polegała wirtuozeria formalna poetów
baroku? Odwołaj się do konkretnych przykładów.
EU Scharakteryzuj krótko zjawisko sarmatyzmu. W ja­
kich dziedzinach życia przejawiał się sarmatyzm?
ES Na podstawie poznanych tekstów XVII w., a także
informacji z lekcji historii przygotujcie dyskusję na
temat: Sąd nad sarmatyzmem. Zgromadźcie argumenty
za i przeciw. Jaka jest wasza ocena tego zjawiska?
ES Jakie elementy kultury sarmackiej przetrwały do
dzisiaj? Podaj przykłady.
ES Obejrzyj ekranizację Ogniem i mieczem. Czym
wytłumaczysz powodzenie tego filmu? Napisz recen­
zję filmu.
B Odwołując się do wybranych tekstów poetyckich,
scharakteryzuj klasycyzm w literaturze XVIII w.
* □ Wyjaśnij, dlaczego do ulubionych form gatunko­
wych oświecenia należały satyra i bajka.
* B Porównaj miłość sentymentalną i barokową.
scharakteryzuj lirykę sentymentalną.
Wskaż w liryce sentymentalnej elementy charakte­
rystyczne dla poezji ludowej.
Czy przewidywali je ludzie oświecenia? Uzasadnij.
za nadal aktualne? Uzasadnij swoją odpowiedź. Czy
oświecenie można nazwać „progiem nowoczesności”?
przed egzaminem maturalnym
Indeks rzeczowy

A D
alegoria 85,123, 125,127,156, 258 danse macabre zob. taniec śmierci
anafora 86 deesis 98
anakreontyk 52 deizm 238
antyteza 99, 188, 254, 257 Dekalog 63
Apokalipsa 65, 80-83,121 Deus artifex zob. Bóg artysta
apokryf 97, 100 diaspora 62
apostrofa 54, 70, 100,111,131, 145, 177 druk 134-135
archaizacja 104,152 dyspozycja 151, 153
archaizmy Dziesięcioro Przykazań zob. Dekalog
fleksyjne 104-105
fonetyczne 104 E
leksykalne 105 eksodos 35, 38
składniowe 105-106 ekspresja w sztuce gotyku 102
słowotwórcze 105 elegia 14-15
znaczeniowe 105 elokucja 151,153
archetyp 18,266 empiryzm 232
architektura renesansu 138 Encyklopedia 237-238
argumenty 151-153,270 epeisodion 35
Arka Przymierza 74 epigramat 52
Arkadia 53, 228, 262 epikurejczycy 50
arystotelicy 50 epifora 86
asceza 109,117, 208 eschatologia 68 , 82,118, 168
ateizm 238 etos rycerski zob. rycerz
Ewangelia 65, 97
B
bajka 235, 242, 258 F
barok 181 filozofia
barokowy styl zob. styl barokowy Kartezjusza 181; zob. też racjonalizm
Biblia 62-91 Pascala 183
biblijna symbolika 63 okresu klasycznego 15; zob. też filozoficzne szkoły
biblijne gatunki literackie 62 antyczne
biblijny styl zob. styl biblijny św. Augustyna 96
biblizmy 86 św. Tomasza 96
błąd frazeologiczny 30-31 w średniowieczu 96
błędny rycerz 191-192 filozoficzne szkoły antyczne 50-51
Bóg artysta (Deus artifex) 141 Fortuna 165
fortuna (los) 56, 137,142
C fraszka 145
carpe diem 53-54, 56 franciszkanizm 115
chanson de geste (pieśń o czynach) 108 frazeologizmy zob. związki frazeologiczne
chaos 169, 173,176,180,182, 188
chór w tragedii 33 G
cnota 156,178,186 godność człowieka 135,140-141
cynicy 50 gotycki styl (gotyk) zob. styl gotycki
czasopisma oświeceniowe 234-235 groteska 1 2 0 - 1 2 1

Indeks rzeczowy
H krucjata 109,269
hagiografia 97 kultura śródziemnomorska 15
hamartia (wina tragiczna) 33-34
harmonia zob. styl klasyczny L
heros 17,19,21,24, 35,214 labirynt 24, 57
hierarchia 96, 99 laudacja 267
hierarchiczna kompozycja 1 2 1 legenda 97
hiperbola 153 libertynizm 238
horacjanizm 144 liryka 14, 56
humanizm 134 grecka 14-15
hybris 34 horacjańska 52, 54, 56
hymn 14, 62, 70-71, 157-158, 241 ludowa (pieśń ludowa) 250-251, 253
narodowy 99-100, 245-247 sentymentalna 252
starożytna 52
I logika 15, 51,184
iluzja zob. iluzjonizm
indoeuropejskie języki 170-171 M
inwersja 86,185-187, 258 makaronizacja 223-224, 258
ironia tragiczna (losu) 34, 42, 49 makaronizmy 220, 258
idealizm platoński 51 „makarony” 224
idylla zob. sielanka manieryzm 188
iluminacja zob. oświecenie manipulacja 270
iluzjonizm 2 1 1 - 2 1 2 marinizm 209,212
innowacja frazeologiczna 29-30 marność zob. vanitas
inwencja 151, 153 martwa natura 189
mądrość biblijna 63, 66
) mecenat 53
jezuici 181-182 memoria 151,153
języki indoeuropejskie 170-171 menora 74
słowiańskie 171-172 metafizyka 51
miłość biblijna 66 , 71-72
K miłość i śmierć 113, 115-116, 213
katastrofa 33-34, 47, 49 mimesis (naśladowanie) 36
kanon 37 misterium 1 0 1
katharsis 34 mit 17-25
klasycyzm 52 mitologia 18, 23
renesansowy 157-158 moralitet 10 1
we Francji XVIII w. 236-238 mowa 150-151
oświeceniowy 235-236, 249
w sztuce 242 N
klasycystyczny styl zob. styl klasycystyczny naród wybrany 62
klasyczny styl zob. styl klasyczny nieskończoność wszechświata 180-181,183
komedia 33, 35, 195-197, 234 Nowy Testament 62-63, 65
Komisja Edukacji Narodowej 234
komizm 196 O
koncept 209,211-212,215 oda 240
konkatenacja (kompozycja łańcuchowa) 2 1 0 odkrycia geograficzne 134, 156
kontaminacja frazeologiczna 30 odrodzenie zob. renesans
kontrast 67, 91,129,132,175,196, 258 ogród angielski 249
kontrreformacja 181-182 okres retoryczny 152

Indeks r2ec2ow y
oksymoron 216, 254 R
omówienie zob. peryfraza racjonalizm 181,232
oświecenie 233 reformacja 135-136
renesans 134
P retoryka 151
pamflet 261 rodzaje literackie 14
pamiętnik 220 rokoko 250, 258
parabola 62 romans rycerski 109-113
paradoks 60, 90, 99, 187, 236 romański styl zob. styl romański
parafraza składniowa 272
paralelizm składniowy 70, 86 , 152 s
parataksa 87 sacrum 17
parodos 35 sarmatyzm 217-218
parodia 190, 193 satyra 52, 120, 235, 244, 258
patos 59, 120, 241, 249 sceptycy 50
peryfraza 240 scholastyka 96
pieśni religijne średniowieczne 97 semityzmy 86
pieśń 14, 33, 52 sentymentalizm 250, 255, 258
ludowa zob. liryka ludowa sielanka (idylla) 52-53, 228, 235, 250-251, 258
miłosna 72 skrzydlate słowa 29
o czynach zob. chanson de geste słowiańskie języki 171-172
Pieta 102 sobór trydencki 181
Pięcioksiąg 62 sofiści 50
plankt 100 sonet 135, 184-186, 197, 199, 209, 213
platonicy 50 Stary Testament 62-64
plejada 52 stasimon 35
poemat satyryczny 241 stoicy 50
poetyka 51 stosowność 240
polszczyzna jako język słowiański 171-172 styl barokowy 182
porównanie homeryckie 16,127 biblijny 70, 84-87
portret trumienny 219 gotycki 102
porządki architektoniczne greckie 36 klasycystyczny 158, 236, 242
pośrednictwo 99-100 klasyczny 158
powiastka filozoficzna 236 retoryczny 152-153
powieść 191, 237 romański 98
predestynacja 136 stylizacja 223
profanum 17 sumacja 2 1 0
prolog 38 sylabizm zob. wiersz sylabiczny
pronuncjacja 151 symbole w Apokalipsie 65, 80
protestantyzm 136 symbolika liczb w Biblii 63
proroctwo 78, 80 synkretyzm 170
przekłady Biblii 63, 106,135 synteza zob. styl klasyczny
przemówienie 152-154 sztuki wyzwolone (artes liberales) 95
przerzutnia 145
przypowieści ewangeliczne 73 Ś
przypowieść (parabola) 62, 85 śmierć w średniowieczu 117-118
przysłowie 29 średniowiecze 94
psalm 62, 64, 70 średniówka 145
pytanie retoryczne 152 śródziemnomorska kultura 15
Świątynia jerozolimska 74

Indeks rzeczowy 281

T U
taniec śmierci (danse macabre) 118 uniwersalizm 94
teatr elżbietański 195 uniwersytet 95
grecki 33-34
hiszpański i francuski w XVII w. 195 V
polskiego oświecenia 234 vanitas 189
średniowieczny 1 0 1
w epoce oświecenia 234 W
teatr świata 195 wędrówka 18, 92,122-123
teocentryzm 96 wiersz sylabiczny 144-145
teofania 80 zdaniowy 1 0 1
tolerancja 136, 217 wina tragiczna zob. hamartia
topos 18
Tora 75 Z
tragedia 33-36 zabytki języka polskiego 106
tragizm 33 związki frazeologiczne (frazeologizmy) 28-31
tren 14, 166-167, 169-170
trubadur 109 Ż
trzy jedności 35 żywoty świętych zob. hagiografia
tyrtejska poezja 52

282 Indeks rzeczowy

Indeks osób i utworów

Ajschylos 15, 18, 33, 35, 38 Bramante Donato 138

Aleksander Macedoński 51 Brodowski Antoni 45
Alembert Jean d’ 237 Broniewski Władysław 175
Anakreont 52 Firanka 175
Anonim zw. Gallem 267 Brückner Aleksander 103
Arcimboldo Giuseppe 211 Bruegel Pieter (starszy), zw. Chłopskim 65, 139
Ariosto Ludovico 108 Bruno Giordano 180
Aristokles 14 Bryll Ernest 58-59, 229
Arystofanes 36 Portret sarmacki 229
Arystoteles 15, 34-36, 50, 96, 151, 196, 265 Rekonstrukcja chóru Sofoklesowego 58
Poetyka 36
Retoryka 151, 265 Calderon de la Barca Pedro 195
Asbridge Thomas 269 Canaletto zob. Bellotto Bernardo
Augustyn, św. 96 Canova Antonio 242
Cervantes Saavedra Miguel de 189, 190-192
Baedeker Karl 25 [Don Kichote wyrusza na wyprawę rycerską] 190-191
Bacon Francis 135 Claesz Pieter 189
Baczyński Krzysztof Kamil 129 Corneille Pierre 195
Modlitwa do Bogarodzicy 129 Cortés Hernán 156
Baldung Grien Hans 168 Cranach Lucas 137
Barozzi da Vignola Giacomo 180 Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 15, 51, 150, 170, 195 4
Bedier Joseph 110 Czartoryska Izabela 250
Bellini Giovanni 18 Czartoryski Adam Kazimierz 250
Belotto Bernardo zw. Canaletto 235
Bernard z Clairvaux, św. 122-123 DAlembert Jean 237
Bernini Gianlorenzo 187 Damokles 28
Biblia Dante Alighieri 118, 121-125,130
Apokalipsa św. Jana 80-82 Boska komedia 123-126
Hymn o miłości 75 Daumier Honoré 191
[Lament Hioba] 69 David Jacques-Louis 51, 232
Pieśń nad pieśniami 71-72 Dąbrowski Jan Henryk 245
[Powołanieproroka] 78-80 Delacroix Eugène 200
[Próba Hioba] 67-68 Descartes René (Kartezjusz) 181, 232
Przypowieści ewangeliczne 73 Diderot Denis 236-237
Psalm 6 69 Diogenes z Synopy 50-51
Psalm 144 70 Długosz Jan 99-100
Blanchard Jean-Pierre 240 Donne John 215
Boccaccio Giovanni 135 Duccio di Bouninsegna 98-99
Bogurodzica 98-99, 100, 103, 105-106, 129 Dürer Albrecht 81,139
Bogusławski Wojciech 234 Dzieje Tristana i Izoldy 110, 111-113
Bonaparte Napoleon 245
Borowy Wacław 149 Eliade Mircea 265-266
Kamienne rękawiczki 149 Epikur z Samos 15, 50
Borromini Francesco 182 Erazm z Rotterdamu 135,140-141,195
Bosch Hieronim 109 Eurypides 15, 18,25, 35,171
Botticelli Sandro 124, 146,159

Indeks osób i utworów 283

 Fidiasz 18, 36-37 Jan III Sobieski, król Polski 212, 244
Fragonard Jean-Honore 252 Jastrun Mieczysław 261, 274
Franciszek z Asyżu, św. 109,114-115 Pijaństwo 261
Kwiatki św. Franciszka 114
Franklin Benjamin 247 Kalwin Jan 136
Frycz Modrzewski Andrzej 135, 151 Kamieńska Anna 89-90
Powrót Hioba 89-90
Galileo Galilei (Galileusz) 180,188 Karpiński Franciszek 251-252, 254-255, 258
Gall Anonim zob. Anonim zw. Gallem Do Justyny. Tęskność na wiosnę 251-252
Giotto di Bondone 114 Pieśń o narodzeniu Pańskim 254
Girard Laurent 196 Przypomnienie dawnej miłości 252-253
Gostyńska Dorota 215 Kartezjusz zob. Descartes René
Czym był koncept? 215 Kerényi Karl 18, 22
Górnicki Łukasz 107 [Prometeusz] 22-23
Grochowiak Stanisław 59-60, 226-227 Kitto Humphrey D.F. 48
Do Licy 59 Król Edyp 48-49
Lekcja anatomii (Rembrandta) 226-227 Kniaźnin Franciszek Dionizy 255
Gutenberg Johannes 134 Kochanowski Jan 29,95,141,142-144,145-149,151,
158, 160-161, 164-170, 173, 180, 184, 205, 224,
Harbage Alfred 207 257
Posłowie do „Makbeta” 207 Hymn 157-158
Hazard Paul 248 Pieśń XIX [Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne
[Kryzys świadomości europejskiej] 248 rzeczy] (ks. II) 142-143
Heraklit z Efezu 15, 51 Pieśń XII [Nie masz, i po drugi raz nie masz
Herbert Zbigniew 57, 88 , 226 wątpliwości] (ks. II) 146
Historia Minotaura 57 Pieśń IX [Nie porzucaj nadzieje] (ks. II) 164-165
Książka 88 Pieśń XXIV [Niezwykłym i nie leda piórem
Tren Fortynbrasa 225-226 opatrzony] (ks. II) 143-144
Herodot 38 Pieśń II [Serce roście patrząc na te czasy] (ks. I) 160
Hezjod 274 Pieśń XIV [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie]
Hieronim, św. 135 (ks. II) 147
Hogarth William 246-247 Psalm 8 [ Wszechmogący Panie, wiekuisty Boże]
Holbein Hans 119,135 161-162
Homer 14-16, 18, 29, 35, 38, 134, 171, 274 Tren IX 166
Iliada i Odyseja 16 Tren X 167-168
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 15,18, 52-55, 60, Tren X I168-169, 176-177
143-144, 161 Kolumb Krzysztof 156, 163, 215
Do Deliusza 54 Kołłątaj Hugo 235
Do Leukonoe 53 Konarski Stanisław 234
[Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu] 55 Kopczyński Onufry 258
Houdon Jean-Antoine 236 Kopernik Mikołaj 95, 135, 156, 180
Huizinga Johan 128 Kostkiewiczowa Teresa 255
[ Wizerunek śmierci] 128 [Motywy literatury sentymentalnej] 255
Kościuszko Tadeusz 234, 246
Ibbetson Julius Caesar 239 Krafft Per 241
Iwaszkiewicz Jarosław 174 Krasicki Ignacy 234, 241-244, 258
*** [Pogoda lasu...] 174 Bajki 242
Izajasz 79-80 Hymn do miłości ojczyzny 241
Pijaństwo 243-245
Jan Apostoł, św. 65, 80,82-83 Krokowski Jerzy 56
Jan Chrzciciel 98-100,121 [Horacjańska refleksja nad życiem] 56

Indeks osób i utworów

—
Kubiak Zygmunt 18, 25, 270 Nabokov Vladimir 193
Eleuzis 25-27 [Rycerskie księgi] 193-194
Kwiatki i w. Franciszka 114 Naborowski Daniel 188,210,212, 258
Krótkość żywota 188
La Tour Georges de 67,208 Na oczy królewny angielskiej 210
Lavoisier Antoine Laurent de 232 Naruszewicz Adam 238-240, 249
Legenda o św. Aleksym 97 Hymn do Słońca 249
Leonardo da Vinci 136, 138-139, 141 Balon 238-240
Limbourg, bracia 79, 112 Niemcewicz Julian Ursyn 234
Linde Samuel Bogumił 258 Norblin de la Gourdaine (Jean-Pierre Jan Piotr) 233,
Liszt Ferenz 174 253
Lochner Stefan 121 Notkę Bernt 118
Locke John 232, 234
Loyola Ignacy, św. 182 Oktawian August (Caius Iulius Caesar Octavianus
Luter Marcin 135-136 Augustus) 15, 53,168
Orzechowski Stanisław 151
Machiavelli Niccoló 135, 205 Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 15,18, 52
Magellan Ferdynand 156
Maj Witold 228 Parandowski Jan 18, 20
Et in Arcadia ego 228 [Śpiewak Orfeusz] 20-21
Manetti Gianozzo 156 Pascal Blaise 183
Mantegna Andrea 147,167 Pasek Jan Chryzostom 219-221, 223-224
Marek Aureliusz (Marcus Aurelius Antonius) 51 Pamiętniki 219-221, 223
Marino Giambattista 208-209, 212-213 Pelc Janusz 169 '
Martellus Henryk 95 [Czym sę „Treny?”} 169-170
Massaccio 64 Perugino Piętro 160
Mazurkiewicz Roman 103 Perykles 38
Siedem pieczęci „Bogurodzicy” 103 Petrarca Francesco 135,169
Memling Hans 83, 97,117 Pico della Mirandola Giovanni 135,137,140-141
Michał Anioł (Michelangelo Buonarroti) 64,138-140 Mowa o godności człowieka 141
Mickiewicz Adam 124,220 Piero della Francesca 148
Michalino Domenico di 123 Pieśń o Rolandzie 108
Miłosz Czesław 91, 262 Pitagoras z Samos 15, 54-55
Piosenka o końcu świata 91 Pizarro Francisco 156
Piosenka pasterska 262 Platon 15,17, 21,50,96,159
Mistrz Godzinek de Rohan 117 Pliniusz Młodszy 269
Mistrz szkoły z Arras 115 Posłuchajcie, bracia miła... 100-101, 131-132
Mistrz św. Franciszka Bardi 99 Poświatowska Halina 130
Molier (Molière, właśc. Jean-Baptiste Poquelin) 195- * * * [tutaj leży Izold jasnowłosa] 130
197, 234 P on iatow ski Józef 247
Montesquieu Charles de (Monteskiusz) 237 Potocki Jan 240, 250
Montgolfier, bracia 240 Potocki W acław 217, 258
More Thomas (Tomasz Morus) 135 Poussin Nicolas 20, 55, 228
Moreau Gustave 21 Pozzo Andrea 212
Morsztyn Jan Andrzej 188, 195, 212-213, 258 Praksyteles 18, 37
Do trupa 213 Protagoras z Abdery 50, 137
O swej pannie 2 1 2 Przybylski Ryszard 88,158,272
Morus Tomasz zob. More Thomas Pyrron z Elidy 50
Mozart Wolfgang Amadeusz 247

Indeks osób i utworów 285

Radne Jean 195 Świderkówna Anna 76, 83
Rafael (właśc. Raffaello Santi) 50, 139, 141 Prorocy 83-84
Rej Mikołaj 136, 140, 151, 257 [Tajemnica ludzkiego cierpienia] 76
Rembrandt Harmensz van Rijn 73, 227
Robert Hubert 249 Tales z Miletu 15
Rosetti Dante Gabriel 27 Tazbir Janusz 222
Rougemont Denis de 115 [Na styku kultur i systemów politycznych] 222
[Miłosna pasja] 115-116 Teokryt 52
Rousseau Jean-Jacques 237, 250-252 Tennyson Alfred 25
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią 118-120 Terencjusz 137
Różewicz Tadeusz 130 Tespis 33
Grób Dantego w Rawennie 130-131 Todorov Tzvetan 162
Rubens Peter Paul 22, 213-214 [Dlaczego Ameryka, a nie Kolumbia?] 162-163
Tomasz z Akwinu, św. 96, 99
Safona 52 Trevano Giovanni 181
Seneka (Lucius Annaeus Seneca) 51,195 Tuwim Julian 173
Sęp-Szarzyński Mikołaj 183-186, 208 Rzecz Czarnoleska 173
Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota Twardowski Jan 115
człowieczego 183-184 Tyrteusz 52
Sonet II. Na one słowa Jopowe: „Homo natus de
muliere, brevi vivens tempore etc.” 185 Valdés Leal Juan de 185
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy Vega Lope de 195
z szatanem, światem i ciałem 186 Vespucci Amerigo 156
Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego 209 Villon François 95, 117
Sienkiewicz Henryk 107,220 Vogel Zygmunt 263
Skarga Piotr 151-152, 181, 267
Kazania sejmowe 151, 267 Wagner Richard 174
Sobieski Jan zob. Jan III Sobieski Watteau Antoine 250
Sofokles 15,18, 35, 38, 42, 44, 47, 59 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 15,18, 52-53,
Król Edyp 39-43 122-124, 126, 270
Antygona 44-47 Weyden Rogier van der 111
Staff Leopold 115 Wolter (Voltaire, właśc. François Marie Arouet) 234,
Stanisław August Poniatowski, król Polski 233-235, 236-238, 250
239, 241, 247, 258 Wright of Derby Joseph 237
Staszic Stanisław 235 Wujek Jakub 63
Sterne Laurence 250 Wybicki Józef 245
Strobel Daniele de 201 Pieśń Legionów Polskich we Włoszech 245-246
Swedenborg Emanuel 91
Symonides 52 Zabłocki Franciszek 234
Szekspir (Shakespeare) William 174, 195, 197-202, Zamoyski Jan 148
204-205, 207,210, 226, 234 Zenon z Kition 50
Hamlet 197-201 Zygmunt III Waza, król Polski 151,218
Romeo i Julia 200
Makbet 202-206
Szymanowski Józef 258

Indeks osób i utworów