Język polski M jak matura

Język polski Język polski

M jak matura M jak matura
Motywy literackie 1
• Arkadia • Kariera • Miasto • Miłość
Motywy literackie 1
• Rewolucja • Teatr świata • Władca • Arkadia • Kariera • Miasto • Miłość
• Rewolucja • Teatr świata • Władca

Motywy literackie 1
Książki z serii M jak matura – motywy literackie powstały z myślą
o uczniach liceów, przygotowujących się do matury na poziomie podstawowym
i rozszerzonym. Autorki, od lat przygotowujące młodzież do egzaminu dojrzałości,
stworzyły praktyczny przewodnik po najważniejszych dziełach literackich,
których znajomość stanowi klucz do sukcesu na maturze.

Książki z serii M jak matura to:

• wiadomości z zakresu historii literatury uporządkowane według motywów,

pojawiających się najczęściej w dziełach literackich;

• ćwiczenia, kształtujące umiejętność rozumienia

i analizy tekstu literackiego;

• praktyczne wskazówki doświadczonych polonistów:

• jak omawiać motywy literackie;
• jak posługiwać się cytatami;
• jak napisać dobry konspekt;

• niezastąpiona pomoc w przygotowaniu zarówno do matury pisemnej,

jak i ustnej!

Księgarnia internetowa: ISBN: 978-83-7476-468-1

cena 29,90 zł
 Język polski
M jak matura
Motywy literackie 1
Arkadia • Kariera • Miasto • Miłość
• Rewolucja • Teatr świata • Władca

Katarzyna Sawinda-Dziadecka • Barbara Sędziak

Warszawa
Projekt okładki
Janusz Obłucki

Opracowanie redakcyjne i korekta

Emilia Słomińska

Redaktor koordynujący
Sabina Bauman

Skład i łamanie
Kasjopeja
Leszek Markowski
Usługi poligraficzne

© Copyright by Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być kopiowana ani odtwarzana
w jakiejkolwiek formie i przy użyciu jakichkolwiek środków – bez pisemnej zgody Wydawcy.

Wydawnictwo Langenscheidt Polska Sp. z o.o

ul. Grażyny 13
02-548 Warszawa
tel. 022 44 08 391 (do 397); fax. 022 44 08 395
e-mail: lpo@langenscheidt.pl
www.langenscheidt.pl
infolinia: 0 801 9999 10

ISBN 978-83-7476-996-9
 SPIS TR E Ś CI
ARKADIA
Epoda II Horacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Żywot człowieka poczciwego Mikołaj Rej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Pieśń świętojańska o Sobótce Jan Kochanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Moja piosnka (II) Cyprian Kamil Norwid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Wybór wierszy Konstanty Ildefons Gałczyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

KARIERA
Dworzanin Łukasz Górnicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Dziady część III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Ustęp do Dziadów części III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Lalka Bolesław Prus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Ojciec Goriot Honore de Balzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Granica Zofia Nałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Początek Andrzej Szczypiorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Powrót prokonsula Zbigniew Herbert. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

MIASTO
Biblia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Ustęp do Dziadów części III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Mistrz i Małgorzata Michaił Bułhakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Mieszkańcy Julian Tuwim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Początek Andrzej Szczypiorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Dżuma Albert Camus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

5
 SPIS TR E Ś CI
MIŁOŚĆ
Mit o Orfeuszu i Eurydyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Iliada Homer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Hymn o miłości (Biblia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Dzieje Tristana i Izoldy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Romeo i Julia Wiliam Szekspir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Wybór wierszy Jan Andrzej Morsztyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Giaur George Byron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Dziady część IV Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Dziady część III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Ojciec Goriot Honore de Balzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Ludzie bezdomni Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Granica Zofia Nałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

REWOLUCJA
Nie–Boska komedia Zygmunt Krasiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Marsz w przyszłość Ryszard Berwiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Nokturn Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Przedwiośnie Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Szewcy Stanisław Ignacy Witkiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

SAMOTNOŚĆ
Hymn (Smutno mi Boże) Juliusz Słowacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Cierpienia młodego Wertera Johan Wolfgang Goethe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Listy Zygmunt Krasiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Ludzie bezdomni Stefan Żeromski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
Deszcz jesienny Leopold Staff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Wybór wierszy Maria Pawlikowska-Jasnorzewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Granica Zofia Nałkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Wieża Gustaw Herling-Grudziński. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

6
 SPIS TR E Ś CI
TEATR ŚWIATA
Jan Kochanowski Fraszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Sonet XXIII Wiliam Szekspir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Marionetki Cyprian Kamil Norwid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Lalka Bolesław Prus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Proces Franz Kafka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Życie to nie teatr Edward Stachura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
Buffo Wisława Szymborska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Życie na poczekaniu Wisława Szymborska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

WŁADCA
Antygona Sofokles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Biblia Księga Królewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Pieśń o Rolandzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Kronika polska Gall Anonim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Odprawa posłów greckich Jan Kochanowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Makbet Wiliam Szekspir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Do króla Ignacy Krasicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Dziadów część III Adam Mickiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Juliusz Słowacki Kordian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Potop Henryk Sienkiewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM – ćwiczenie 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
KONSPEKT PREZENTACJI MATURALNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

ODPOWIEDZI DO ĆWICZEŃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

7
 WSTĘ P

K siążki z serii „M jak Matura – motywy literackie” powstały przede wszystkim z myślą
o uczniach liceum, którzy przygotowują się do egzaminu dojrzałości na obu pozio-
mach – podstawowym i rozszerzonym. Głównym celem, do którego Autorki dążyły w realizacji
swej pracy, było uporządkowanie najbardziej istotnych zagadnień literaturoznawczych, podej-
mowanych na lekcjach języka polskiego. Usystematyzowanie tego materiału w szkole średniej
stanowi gwarancję efektywnego przygotowania się do egzaminu maturalnego.
Kluczem dotarcia do świata przedstawionego na kartach dzieł literackich jest tu motyw.
Synteza materiału literackiego podporządkowana została właśnie motywom literackim, z któ-
rymi w różnych tekstach kultury spotykamy się najczęściej. W swym opracowaniu Autorki pro-
ponują bogaty wybór dzieł i pochodzących z nich cytatów. Zabieg ten służy nie tylko zilustro-
waniu głównych zagadnień literackich, ale także pomaga uczniowi w konsekwentnej pracy
nad tekstem artystycznym, nad tekstem kultury wysokiej.
Struktura książek „M jak Matura – motywy literackie” jest prosta i przyjazna czytelnikowi.
Rozdziały zbudowane są według jednej struktury, której ostatnim elementem jest konspekt
prezentacji maturalnej. Temat prezentacji ściśle wiąże się z omówionym motywem literackim
i stanowi przykład wzorcowo skonstruowanego planu wypowiedzi z uwzględnieniem podania
bibliografii.
Istotnym elementem treści obu książek są także ćwiczenia czytania ze zrozumieniem.
Sprawność czytania ze zrozumieniem jest absolutnie niezbędnym warunkiem świadomej pracy
i samokontroli ucznia. Ćwiczenia, zaproponowane przez Autorki, służą kształceniu i utrwale-
niu umiejętności aktywnego czytania tekstów literackich, a także logicznego odpowiadania
na zadawane pytania.
Na zawarte w książkach teksty źródłowe składają się: eseje, szkice popularnonaukowe, arty-
kuły krytyczne i wywiady. Ich treść nawiązuje do omówionych wcześniej motywów literackich.
Pytania zaś odnoszą się nie tylko do tekstów źródłowych. Wymagają one od ucznia znajomości
kontekstu historycznego, konwencji epoki, artystycznych środków wyrazu, terminów teoretycz-
noliterackich. Można zatem powiedzieć, że w pytaniach zawarty jest sprawdzian wiedzy naby-
tej przez ucznia podczas minionych lat nauki w liceum.
Autorki wyrażają nadzieję, że „M jak Matura – motywy literackie”, które są wynikiem wielo-
letniego doświadczenia i efektywnej pracy z młodzieżą – staną się prawdziwym niezbędnikiem,
zbiorem wskazówek pierwszej pomocy dla wszystkich uczniów polskich liceów, którzy przystę-
pują do egzaminu maturalnego.
Katarzyna Sawinda-Dziadecka
Barbara Sędziak

9
 A RK ADIA
antyk
Epoda II Horacy

Epoda II
Beatus ille, qui procul negotiis

„Szczęśliwy ten, kto nie wie, co to lichwa, bórg,

Nie licząc zysków ani strat,
Wołami swymi orze pradziadowski mórg,
Jak zacni ludzie z dawnych lat!
Bo ze snu go nie budzi ryk wojennych trąb,
Ni morska go nie trwoży głąb;
On z dala mija możnych panów hardy próg,
Ni miejski go nie nęci bruk.
On woli winorośli wybujały krzew
Owijać o topoli pień;
Jałowe pędy nożem precz odcina z drzew,
By szczepić nowy sok w ich rdzeń.
To ku wąwozom, kędy słychać ryki trzód,
Spojrzenie zwraca swoich lic,
To z plastrów zgarnia w czyste garnce gęsty miód,
To wątłe owce zacznie strzyc.
A gdy nad wioską jesień wznosi czoło swe,
W złocisty uwieńczone plon,
O, z jaką on uciechą słodkie gruszki rwie
I kraśne pęki winnych gron,
By do Pryjapa i Sylwana, stróża miedz,
Z dziękczynnym darem żwawo biec!
Jak miło spocząć, kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna – aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów stromy zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las,
Gałązki szemrzą, woda z szumem płynie hen,
A człeka wabi błogi sen!
A kiedy grzmiący Jowisz zimę zdarzy znów
I przyjdzie słota, śnieg i szron,
On rusza w gon, na łów, na łów, ze sforą psów
Osaczać dzika z wszystkich stron.

11
 A RK ADIA
Na lekkich prętach rzadką rozpościera sieć,
By wpadł w pułapkę tłusty drozd,
Szaraki płoche chwyta, a już rozkosz wprost
Wędrowną czaplę w sidłach mieć.
Wśród takich zabaw któż by nie zapomniał wnet
Nawet miłosnych trosk i bied?
A cóż, gdy skromna żona dziatek umie strzec
I nad dobytkiem czuwa wciąż,
Ot jak Sabinka, albo zdrowa jako rydz
Apulka z wdziękiem smagłych lic.
Jak ona wyschłe drewka żwawo rzuca w piec,
Gdy wraca w dom strudzony mąż!
Gdy wiedzie syte bydło za obory płot,
Wymiona mlecznych doi krów,
Wytrawne wino z beczki leje w dzban, i ot,
Ma obiad gratis, smaczny, zdrów.
Ach, wolę ten oszczędny, wiejski życia tryb
Od ostryg i zamorskich ryb
(Jeżeli ode wschodu która z morskich burz
Zapędzi je do naszych mórz).
Jarząbek czy perliczka (afrykański ptak),
Dalibóg, nie smakują tak
Ni służą na żołądek, jako z naszych stref
Oliwki rwane prosto z drzew,
Lub szczaw, co rośnie bujnie pośród łąk, lub ślaz,
Co zdrowiu sprzyja w każdy czas,
Lub jagnię, upieczone w dniu świątecznym, lub
Kozioł, niedoszły wilczy łup.
Jak miło śród tej uczty widzieć owiec ciąg,
Spieszących do dom z paszy, z łąk,
Lub woły, które wloką odwrócony pług,
Skończywszy całodzienny znój,
I wokół lśniących Larów rzeszę wiernych sług,
Ten dworu dostatniego rój!”
Tak mówił lichwiarz Alfius. Już mu pachnie wieś.
Lecz – przyszły Idy, spłaty czas!
Więc wszystek grosz z dłużników złupił, aby gdzieś
Znów go lokować – jeszcze raz!

12
 A RK ADIA
Tęsknota człowieka za beztroskim i szczęśliwym życiem ma długą, sięgającą czasów
starożytnych, tradycję. Już bowiem wtedy istniała pamięć o mitycznym „złotym wieku”
i utraconych na zawsze krainach szczęścia, gdzie człowiek beztroski i niewinny żył harmo-
nijnie zespolony z naturą. Taką szczęśliwą krainę nazywano Arkadią. Prawdziwa Arkadia
mieściła się w środkowej części greckiego Peloponezu, zaś mieszkańcy tego górzystego
kraju zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i winnej latorośli. Dzięki literaturze
zyskała ona nobilitację i stała się symbolicznym obrazem idealnego kraju, miejsca wiecz-
nej szczęśliwości, jedną z utopii, jakie stworzyła ludzka wyobraźnia obok Edenu, Olimpu
i Atlantydy. To nie tylko sielanki Teokryta, bukoliki i georgiki Wergiliusza, ale i zacytowana
powyżej epoda II Horacego sprawiły, że Arkadia prawdziwa i utopijna stały się jednością
i zaczęły oznaczać dla ówczesnych ludzi oazę szczęśliwości.
Warto bliżej przyjrzeć się treści utworu Horacego z wielu powodów. Po pierwsze dla-
tego, że ów rzymski poeta był mistrzem Jana Kochanowskiego, który tłumaczył i parafra-
zował jego dzieła (m.in. pieśń Panny XII w ogromnym stopniu zainspirowana została epo-
dą II). Po drugie zaś warto pamiętać, że Horacy patrzył na wieś oczyma człowieka, który żył
w mieście, stąd też wieś idealizował, widział w niej miejsce wytchnienia, ucieczki od miej-
skich kłopotów.
Epoda II Beatus ille, qui procul negotiis ma interesującą kompozycję. Składa się bowiem
z dwóch wyraźnie oddzielonych części. Dłuższa z nich to zacytowany monolog bohatera
i zarazem podmiotu lirycznego – lichwiarza Alfiusza. Druga – krótsza, to swoisty komen-
tarz Horacego, dotyczący tej wypowiedzi. Pojawia się w nim również krótka informacja
na temat dalszych losów lichwiarza. Oto ten sam człowiek, który wychwala życie wiejskie,
który likwiduje interesy, aby, jak można było sądzić, przenieść się na wieś, w krótkim czasie
zmienia swe poglądy:

Więc wszystek grosz z dłużników złupił, aby gdzieś

Znów go lokować – jeszcze raz!

Czytelnik nie żywi ani przez chwilę wątpliwości, że Horacy ośmiesza Alfiusza, czło-
wieka chciwego i zakłamanego, natomiast nie ma nic przeciwko życiu wiejskiemu. Czyż
jest bowiem miejsce, gdzie człowiek mógłby być bardziej szczęśliwy? Żaden zawód prze-
cież nie gwarantuje takiego spokoju ani bezpieczeństwa, jakie daje praca i mieszkanie
na wsi. Rolnik nie musi martwić się o przyszłość (nie wie, co to lichwa, bórg), obce są mu woj-
ny, niebezpieczeństwa, wszelkie niegodziwości. Żyje z dala od zgiełku miasta, w dostatku,
w poczuciu stabilizacji materialnej, godności osobistej. Wiedzie unormowany tryb życia
w zgodzie z naturą, która wyznacza mu zajęcia, ale też pozwala korzystać z uroków życia,
daje czas na odpoczynek

13
 A RK ADIA
(…) kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna – aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów stromy zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las, (…)

Wiosną rolnik szczepi drzewka, latem zbiera miód, strzyże owce, jesienią z radością
zbiera owoce swojej pracy. Zimą zaś ma czas na oddanie się swojemu ulubionemu zajęciu
– polowaniu. W pracy wspiera go skromna, pracowita żona, która umiejętnie zajmuje się
gospodarstwem, doradza, troszczy się o rodzinę.
Horacy kreśli zatem pełen uroku, sielski obrazek wsi i jej mieszkańców. Wskazuje, że peł-
nię szczęścia i spokoju można osiągnąć w tej szczególnej Arkadii, jaką jest wieś.

14
 A RK ADIA
renesans
Żywot człowieka poczciwego Mikołaj Rej
Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja to najobszerniejsza i zdaniem wielu badaczy
literatury najciekawsza część Zwierciadła albo kształtu, w którym każdy stan snadnie się może
swym sprawom jako we zwierciadle przypatrzyć, wydanego w Krakowie w 1568 roku.
Utwór ten stanowi podsumowanie doświadczeń i dokonanych przez Reja obserwacji,
którymi pod koniec życia zechciał podzielić się z czytelnikami.
Żywot jest przykładem literatury parenetycznej (gr. paraineo – zachęcam, radzę, zale-
cam). Autor przedstawia w nim ideał „człowieka poczciwego”, czyli szlachcica-ziemianina
i namawia do życia na wsi, w ziemiańskiej Arkadii. Utwór składa się z trzech ksiąg. Księga
pierwsza mówi o dzieciństwie i młodości szlachcica. Drugą Rej poświęcił średniemu wie-
kowi […] człowieka poczciwego, który pędzi beztroskie, arkadyjskie życie, gospodarując
na własnym folwarku. Trzecia księga opowiada o jego starości.
Rej, kreśląc portret ziemianina, daje szereg praktycznych rad, wskazówek i pouczeń
na temat wychowania dzieci i młodzieży, strojów, jedzenia, uprawy ziemi, ogrodnictwa,
także wyboru żony itp. We wszystkim zaleca umiar, kierowanie się cnotą i uczciwością.
Radzi zrezygnować z ambicji, sprośnego łakomstwa (chciwości), które jest źródłem a studnią
innych grzechów. Gani m.in. szarą pyszkę, gniew, który wszystkie grzechy śmiertelne w sobie
zamyka, pijaństwo, budzące w nim wstręt:

Bo patrz, najdzieszli ty co dobrego a poczciwego w opiłym człowieku […] chrapi jak

świnia, kiedy się drożdży opije, a on sobie pluje na brzuch, a śliny mu sie jako zgrze-
bie z gęby wloką; oczy się jako u szczurka, kiedy z mąki wylezie, błyszczą; suknisko po-
pluskał, a czasem je za sobą po błotu wlecze; pierza we łbie pełno; więc mruczy, sam
nie wie co, wszytkim łaje, wszytkim przemawia, […] on klekce jako bocian, krząka, jako
kiernoz. Więc mu się tu zachce śpiewać; aliści jako cielę ryczy. Więc mu się zachce w ta-
nek, aliści się śliza, jako kozieł na ledzie […] we wszytkich sprawach swoich podobniej-
szy ku jakiej bestyej niemej, aniźli ku człowiekowi.

Młody szlachcic, wchodząc w życie, zastanawia się nad wyborem drogi życiowej, nad
zawodem, który da mu zadowolenie. Może zostać dworzaninem, żołnierzem lub zająć się
służbą publiczną. Rej dość krytycznie odnosi się do tych zajęć. Nie radzi usilnie ani służby
wojskowej (z wyjątkiem czasu wojny), gdyż żołnierzowi grożą liczne niebezpieczeństwa,
ani piastowania urzędów publicznych, które mamią wieloma pokusami.
Nie zaleca też życia na wielkopańskich dworach, na których panuje obłuda, brak
jest szczerości i niezależności, a znaczenie zdobywa się pochlebstwami.

15
 A RK ADIA
Nuż, jeślićby się też przytrafiło, iżbyś na jaki urząd ziemski albo na jakikolwiek inszy […]
był powołan a potrzebowan jeślibyć mógł bez tego się obejść, tedyćby mało nie lepiej
[…] bo już tam co naprudniejsze klenoty człowieka poczciwego zaprzedane być mu-
szą. Naprzód wolny żywot […] potem też i sumienie.
[…] jeśliże się udasz do dwora, tedy wierz mi, iż tam trzeba z tabulatury stąpać, a mało
tam nie więtszej ostrożności będzie potrzeba, niźli w cudzych krajach, bo tam logu-
ebantur variis linguis, a rozmaitych spraw i obyczajów tam ludzi znajdziesz. A trzeba
tam pilnie upatrować, gdzie stąpić, jako po grudzie bosymi nogami, bo tam silna gru-
da a silny mróz około ciebie z pirwotku będzie […] Będzieć się zdało, iż cię wnet wszyscy
chwalić i miłować będą, między się cię pociągać będą: ano wierz mi, iż cię tak będą no-
sić po kolędzie, iż się długo nie obaczysz, co się z tobą dzieje, a zwłaszcza jeśli będziesz
miał jaki dostateczek około siebie. Tu cię jedni pociągną do miłości, drudzy do muzyki;
drudzy cię pilno będą namawiać, abyś z nimi pograł, a nie będziesz chciał o pieniądze,
więc o „rozkazanie”: ty będziesz mniemał, abyś się miał kazać obłapić wygrawszy, a on
ci każe posłać po pieczenią a po garniec wina. A tak dziwnych a dziwnych przypadków,
niźli się dobrze przypatrzysz figlom dworskim, będzie około ciebie […]. Każdej rzeczy
pomiernie używaj a roztropnym uważaniem, boć się tam rychlej o prawdę rozgniewa-
ją, niźli chociajbyś co cudnym a niedomyślnym pochlebstwem zafarbował. […] A wsza-
koż to uważaj, aby się gęba z mieszkiem zgadzała, a nie daj jej naprzód wyskakiwać.
Bo jakoć przodek weźmie, już potem mieszka ledwie kijem do kresu dopędzisz.

Rej z całego serca radzi życie na wsi, które zapewni człowiekowi niezależność material-
ną i osobistą, wewnętrzną równowagę, czyste sumienie, a także uczciwość i życie w zgo-
dzie z naturą.
Wieś w ujęciu Reja to Arkadia, w której szlachcic-ziemianin wiedzie spokojny, beztroski
żywot. Tu znajdzie szczęście i dostatek. Przyjemność sprawia mu praca i możliwość oglą-
dania jej owoców. Zachwyca go i cieszy piękno ogrodów i sadów. Radość dają polowania,
łowienie ryb, dobra kuchnia, poczucie swobody we własnym domu, wieczory spędzane
z rodziną i przyjaciółmi przy kominku. Szlachcic-ziemianin wiedzie unormowany tryb życia
zgodnie z rytmem natury, która wyznacza mu zajęcia, ale też daje czas na odpoczynek
i krotochwile.

Ale iż różne są czasy w roku, też są i różne przypadki i w gospodarstwie i w każdej spra-
wie człowieka poczciwego, gdyż rok jest na czworo rozdzielon: naprzód wiosna, więc
lato, potem jesień, więc zima. A w każdym z tych czasów i potrzebnego a różnego go-
spodarstwa i rozkosznych czasów i krotofil swych w swoim onym pomiernym a w spo-
kojnym żywocie poczciwy człowiek może snadnie użyć.

16
 A RK ADIA
Wiosną, latem i jesienią człowiek poczciwy dogląda prac w polu i ogrodzie, a każda
czynność sprawia mu przyjemność i jest źródłem radości, co Rej podkreśla powtarzającym
się często zwrotem: azaź nie rozkosz.

Wiosną azaź owo nie rozkosz z żonką, z czeladką po sadkach, po ogródkach sobie cho-
dzić, szczepków naszczepić, drobne drzewka rozsadzić, niepotrzebne gałązki obcinać,
mszyce pozbierać, krzaczki ochędożyć, okopać, trzaskowiskiem osypać? […] Więc też
sobie pójdziesz potem do ogródeczków, do wirydarzyków, grządki nadobnie każesz
pokopać […] To sobie z oną rozkoszą nasiejesz ziółek potrzebnych, rzodkiewek, sa-
łatek, rzeżuszek, nasadzisz maluneczków, ogóreczków. I majoranik i szałwijka i inne
ziółka […].
Latem wspaniale jest cieszyć się oglądaniem owoców własnej pracy. „[…] Azaź nie roz-
kosz, gdy ono wszytko, coś nie wiosnę robił, kopał, nadobnieć dojrzeje a poroście? Anoć
niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki z pirwszego szczepienia twego; więc
z ogródków ogóreczki, maluneczki, ogrodne ony inne rozkoszy.

Jesień to czas zbierania plonów, zimę zaś można przeznaczyć na odpoczynek.

Azaź mała rozkosz, kto ma lasy albo łowiska, z rozmaitym się źwirzem nagonić, a jeśli
są poszczęści, więc go nabić i przyjacielom się zachować, i sobie pożytek może się z tego
uczynić? […] Azaź nie rozkosz po głębokich wodach się nachodzić albo najeździć, nie-
wody zapuścić, ryb rozlicznych nałowić? […] azaź nie rozkosz z charty się przejeździć,
na cietrzewka sieć zastawić, kuropatwiczkę rozsiadem przykryć, a przejeździwszy się
a obłowiwszy się do domu przyjechać?

Rejowy człowiek z radością zajmuje się gospodarstwem, pracą na roli i w ogrodzie.

Szczęście daje mu też rodzina – dobra żona i dziatki. W jego Arkadii niczego mu nie brakuje.
Wzdycha więc szczęśliwy: Używaj, miła duszo: masz wszytkiego dobrego dosyć. I faktycznie,
gdzie się nie obejrzy, wszędzie widzi dostatek. Na podwórku kurki gmerzą, ano gąski gąga-
ją, ano jagniątka wrzeszczą, ano prosiątka biegają. W domu ano się jeść chce, ano już wszystko
nadobnie gotowo, ano grzybków, rydzyków nanoszono, ano ptaszków nałapano… Pieczenia
się wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku, a kapłun tłusty z kluskami dowiera, więc rzepka,
więc inne potrawki. I znów Rej zadaje pytanie retoryczne:… a czegóż ci więcej trzeba? A cze-
góż ci nie dostawa?
Rej idealizuje nawet życie poddanych chłopów. I oni są szczęśliwi, i z radością wykonują
swoje obowiązki: dzieweczki sobie śpiewają, drudzy pokrzykiwają, snopki w kopy znowu ukła-
dają; ano im i milej i sporzej robić, kiedy pana widzą, a wszakoż nie owego, co się z nimi po polu
z maczugą goni, albo biczem po grzbiecie kołace.

17
 A RK ADIA
Spokojne i unormowane bytowanie szlachcica-ziemianina na wsi Arkadii, w harmonii
z przyrodą, jest gwarancją życia cnotliwego, pozwalającego pielęgnować wartości moral-
ne. Zapewnia ono również spokojną starość, której „człowiek poczciwy” nie musi się oba-
wiać, gdyż ten etap życia może być równie pogodny. Wypełniają go refleksje natury moral-
nej i religijnej, spotkania z przyjaciółmi, spacery. Radość sprawiają dzieci i wnuki, ciekawa
lektura.

Azaź nie rozkosz, jeśliże czytać umiesz, układłszy się pod nadobnym drzeweczkiem
miedzy pięknymi rozlicznymi a woniającymi kwiateczki, albo także w zimie na nadob-
nym a rozkosznym łóżeczku swoim, iż się rozmówisz z onymi starymi mędrcy, z ony-
mi rozlicznymi filozofy, z których najdziesz wielkie pociechy starości swojej, w których
najdziesz wielką naukę ku każdej rozważnej sprawie swojej? […] A jeśli też masz ten
dostatek, więc też każesz sobie czasem abo na luteńce, abo na jakim symfonaliku na-
dobnie zagrać a pocieszyć zafrasowaną myśl swoję i serce swoje. Przyjedzie do ciebie
przyjaciel, azaź nie rozkosz, gdy się z nim namówisz, naśmiejesz?

Pogodny starzec, którego portret kreśli Rej, spokojnie oczekuje na śmierć, której
nie musi się obawiać, gdyż ma świadomość, że przychodzi ona do każdego, bo pospolicie
po jesieni zima bywa.

Albowiem pomyśliwszy sobie, iż nas tak natura w tę niewolą zaprzedała, a nikt się z tego
ani wykupić ani wyprosić ani żadną mocą wybawić nie może, a o coś się tu już troskać?
Owszem, pilniejsza o to się starać, aby to, kiedykolwiek przyjdzie, co powinnie przyjść
ma, przyszło z dobrym rozmysłem, z roztropnym postanowieniem, z uspokojonym
sumieniem, a z bojaźnią Bożą. A gdy się w to nadobnie poczciwy człowiek ubierze,
już jako w pewnej zbroi może się onego ostateczniejszego nieprzyjaciela swego, śmier-
ci, nic nie lękać.

18
 A RK ADIA
renesans
Pieśń świętojańska o Sobótce Jan Kochanowski
Janowi Kochanowskiemu, znawcy łaciny i greki, poezji Horacego, Wergiliusza i Tede-
ryta, znany był mit antycznej Arkadii, krainy prostoty i szczęśliwości. Odwołanie do tego
toposu znajdziemy m.in. w pieśni Panny XII, w której kreśli poeta idylliczny obraz wsi, przy-
pominający nieco i utwory antycznych poetów, i Rejowy zachwyt nad przyjemnościami
i pożytkami płynącymi z pracy na roli.
Pieśń Panny XII należy do cyklu zatytułowanego Pieśń świętojańska o Sobótce, który
powstał na początku czarnoleskiego okresu twórczości Jana Kochanowskiego. Cykl ten
składa się z dwunastu pieśni. Każda z nich śpiewana jest przez inną pannę, a wszystkie
łączy pochwała życia na wsi, zabawy, rodziny, miłości.
Pieśń Panny XII wyraża wiarę w to, że szlachcic może znaleźć swoją Arkadię, krainę
wiecznego szczęścia, którą jest wieś spokojna i wesoła.
Kochanowski idealizuje wieś. Ukazuje jej zalety, wylicza przyjemności i pożytki płynące
z pracy na roli, choć jednocześnie ma świadomość, że jest ich tak wiele, że nie starczy dnia,
by wymienić wszystkie.

Dzień tu, ale jasne zorze

Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki

Życie na wsi pozwala człowiekowi zachować niezależność i spokój, jakich nie dadzą
żadne inne zawody. Z niechęcią odnosi się poeta do życia dworskiego. Nie budzi też jego
zachwytu ani praca prawnika, ani żeglarza czy żołnierza. Wszystkie te zajęcia są albo nie-
bezpieczne, albo nie dają zadowolenia, poczucia wolności i godności.

Inszy sie ciągną przy dworze

Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzi.

Najdziesz, kto w płat język dawa,

A radę na funt przedawa;
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.

19
 A RK ADIA
Zdaniem Jana Kochanowskiego, tylko wieś może zapewnić człowiekowi dostatnie,
uczciwe i bezpieczne życie. Pozwala wstyd i cnotę chować w cale. Jest azylem od trosk
i zmartwień życiowych. Daje szlachcicowi radość oglądania owoców własnej pracy i możli-
wość obcowania z przyrodą, która go hojnie obdarza wszystkim, czego potrzebuje.

Człowiek w twej pieczy uczciwie

Bez wszelakiej lichwy żywie:
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.
[…]
Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.
[…]
W rzece ma gęste więcierze,
Czasem wędą ryby bierze;
A rozliczni ptacy w koło
Ozywają sie wesoło.

Życie ziemianina, podporządkowane rytmowi natury, podzielone jest na czas pracy,

odpoczynek i na towarzyskie rozrywki.

Skoro też siew odprawiemy

Komin w koło obsiędziemy.
Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam i cenar, i goniony.

Radość daje szlachcicowi-ziemianinowi szczęście rodzinne. Dobra i troskliwa żona zaj-

muje się domem, męża wzmaga, jako może. Dba o dzieci, które wychowuje na ludzi uczci-
wych, wolnych od żądzy bogactw i zaszczytów.

20
 A RK ADIA
romantyzm
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz wydany został w 1834 roku w Paryżu, gdzie Adam Mickiewicz przebywał
na emigracji. Oddalony od ojczyzny poeta, by zapomnieć choć na chwilę o trudach piel-
grzymstwa, pocieszyć siebie i dodać otuchy emigrującym tułaczom, stworzył dzieło, które
przenosi czytelnika w świat wyidealizowanego w pamięci kraju lat dziecinnych, który

[…] zawsze zostanie

Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem,
(Epilog, w. 68–72)

Ogarnięty nostalgią Mickiewicz tworzy obraz Litwy, która jawi się jako Arkadia, na zawsze
utracona kraina beztroski, szczęścia, harmonijnego zespolenia człowieka z naturą. W tym
„raju utraconym” wszystko jest piękne i dobre, gdyż jest poecie znane i bliskie:

Ten kraj szczęśliwy ubogi i ciasny!

Jak świat jest boży, tak on był nasz własny!
Jakże tam wszystko do nas należało,
Jak pomnim wszystko, co nas otaczało:
Od lipy, która koroną wspaniałą
Całej wsi dzieciom użyczała cienia
Aż do każdego strumienia, kamienia,
(Epilog, w. 79–85)

Litwa lat dziecinnych staje się dla Adama Mickiewicza jedyną duchową ostoją w czasie
wygnania. Myśląc o niej, wzdycha:

Kiedyż nam Pan Bóg wrócić z wędrówki dozwoli

I znowu dom zamieszkać na ojczystej roli,
(Ks. II, w. 21–22)

Mickiewicz przywołuje bliskie sercu każdego Polaka symbole polskości: Madonnę

Częstochowską i Ostrobramską co gród zamkowy / Nowogródzki ochrania z jego wiernym
ludem, obraz pól malowanych zbożem rozmaitem, szlachecki dworek Soplicy – „centrum
polszczyzny”.

21
 A RK ADIA
Świat wykreowany przez poetę ma cechy krainy doskonałej, gdyż, jak zauważa J. Przy-
boś w książce Czytając Mickiewicza:

[…] miał to być opis idealizujący, unoszący utracony kraj szczęśliwego dzieciństwa
w strefę baśni. […] W raju tym równocześnie kwitną kwiaty wiosenne i dojrzewają
owoce jesieni. W tym samym czasie fiołki i astry zdobią jakiś idealny sezon, w któ-
rym mak mami źrenicę wielkością „farb, żywych, różnych” i w którym dojrzewa har-
buz, żniwiarze kończą żniwo i kosi się trawę, a święto Matki Bożej Zielnej przypada
na Niedzielę Palmową. W tym raju rosną drzewa, krzewy i trawy niby takie same jak
w rzeczywistości, podobne, ale jednak inne, piękniejsze, ubarwione i obwiedzione ry-
sunkiem i ugrupowane w szczególnym porządku perspektywicznym, jak na obrazie
malarskim.

Pejzaż soplicowski, pełen spokoju i harmonii, przypomina sielski obrazek. Mickiewicz

wprowadza liczne opisy ojczystej przyrody, która, jak w świecie baśni, często podlega ani-
mizacji i antropomorfizacji.

Dwa stawy pochyliły ku sobie oblicza

Jako para kochanków.
(Ks. VIII, w. 587–589)

Słońce jest:

[…] zaczerwienione, jak zdrowe oblicze

Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze
Na spoczynek powraca; […]
(Ks. I, w. 188–190)

Chmury:

Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi, […]

Ściskają się […]
Dostają krzywych karków, rozpuszczają grzywy,
Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie
Przelatują jak tabun rumaków po stepie:
(Ks. III, w. 644–649)

22
 A RK ADIA
Przyroda wyznacza rytm pracy i życia mieszkańcom Soplicowa. Bywa też ich sprzymie-
rzeńcem. Przypomnijmy choćby szalejącą nad Soplicowem burzę, dzięki której można było
zachować w tajemnicy walkę szlachty z Moskalami:

W takim dniu pożądany był czas najburzliwszy;

Bo nawałnica, boju plac mrokiem okrywszy,
Zalała drogi, mosty zerwała na rzece,
Z folwarku niedostępną zrobiła fortecę.
O tym więc, co się działo w obozie Soplicy,
Dziś nie mogła rozejść się wieść po okolicy,
A właśnie zawisł szlachty los od tajemnicy.
(Ks. X, w. 90–97)

W tej krainie idylli znajduje się Soplicowo. W atmosferze panującej w tym centrum pol-
szczyzny odnajduje Mickiewicz „małą ojczyznę”, miejsce piękne, szczęśliwe i bezpieczne,
o którym mógł tylko marzyć na emigracji.
W soplicowskim dworze, usytuowanym nad brzegiem ruczaju / Na pagórku niewielkim,
we brzozowym gaju, możemy odnaleźć obrazy uroków żywota człowieka poczciwego. Sędzia
to wzorowy, mądry i zapobiegliwy gospodarz, który o wszystkim myśli i pamięta. Troszczy
się o dom i ziemię, toteż dwór jest zamożny i wszystkiego jest w nim pod dostatkiem.

Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,

I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
Użątku, co pod strzechą zmieścić się nie może;
Widać, że okolica obfita we zboże,
I widać z liczby kopic, co wzdłuż i wszerz smogów
Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów
Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,
Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,
Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:
Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.
(Ks. I, w. 29–38)

W ślad gospodarza wszystko ze żniwa i z boru,

I z łąk, i z pastwisk razem wracało do dworu.
Tu owiec trzoda becząc w ulice się tłoczy
I wznosi chmurę pyłu; dalej z wolna kroczy
Stado cielic tyrolskich z mosiężnymi dzwonki;

23
 A RK ADIA
Tam konie rżące lecą ze skoszonej łąki;
Wszystko bieży ku studni.
(Ks. I, w. 234–240)

Sędzia, choć utrudzony, chociaż w gronie gości,

Nie uchybił gospodarskiej, ważnej powinności,
Udał się sam ku studni; najlepiej z wieczora
Gospodarz widzi, w jakim stanie jest obora;
Dozoru tego nigdy sługom nie poruczy,
Bo Sędzia wie, że oko pańskie konia tuczy.
(Ks. I, w. 242–247)

[…] dla mężczyzn wędliny leżą do wyboru:

Półgęski tłuste, kumpia, skrzydliki ozoru,
Wszystkie wyborne, wszystkie sposobem domowym
Uwędzone w kominie dymem jałowcowym;
W końcu, wniesiono zrazy na ostatnie danie:
Takie bywało w domu Sędziego śniadanie.
(Ks. II, w. 515–520)

Życie i praca w Soplicowie podporządkowane są rytmowi natury.

Słońce nad nimi czerwone jak pożar na dachu;

Wtem zapadło do głębi; jeszcze przez konary
Błysnęło, jako świeca przez okienic szpary,
I zgasło. I wnet sierpy, gromadnie dzwoniące
We zbożach, i grabliska suwane po łące
Ucichły i stanęły: tak pan Sędzia każe,
U niego ze dniem kończą prace gospodarze.
„Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba;
Słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba,
Czas i ziemianinowi ustępować z pola”.
Tak zwykł mawiać pan Sędzia; a Sędziego wola
Była ekonomowi poczciwemu świętą,
Bo nawet wozy, w które już składać zaczęto
Kopę żyta, niepełne jadą do stodoły;
Cieszą się nadzwyczajnej ich lekkości woły.
(Ks. I, w. 195–209)

24
 A RK ADIA
Sędzia jest sprawiedliwym i dobrym panem; ma wręcz ojcowski stosunek do chłopów.
Bartek Prusak mówi m.in.:

[…] On pierwszy zabraniał,

Ażeby się chłop przed nim do ziemi nie kłaniał,
Mówiąc, że to grzech. Nieraz u niego gromada
Chłopska, ja sam widziałem, do stołu z nim siada;
Płacił za włość podatki, […]
(Ks. VII, w. 339–343)

Gospodarz Soplicowa jest człowiekiem niezwykle gościnnym. Świadczą o tym: brama

na wciąż otwarta, wspaniałe uczty, które przebiegają zgodnie ze starym porządkiem, dba-
łość o gości, których Pan zwykł sam przyjmować i zabawiać.
W domu, w którym, jak mówił Bartek Prusak, się człowiek napije, nadyszy Ojczyzny,
na każdym kroku widoczne jest przywiązanie do polskości i tradycji. Sędzia bowiem Pol-
skę kocha nad wszystko, polskie obyczaje / Chowa, modom moskiewskim przystępu nie daje.
(VII, w. 347–348). Na ścianach pobielanego dworku wiszą portrety bohaterów narodowych
(Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego), zegar wygrywa Mazurka Dąbrowskiego.
Życie w soplicowskim dworze oparte jest na etykiecie, która nie tylko określa sposób
zachowania mieszkańców, ale też, zdaniem Sędziego, strażnika tejże etykiety, gwarantuje
poczucie bezpieczeństwa, zachowanie tożsamości narodowej:

Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował

I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu
Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu;
„Tym ładem, mawiał, domy i narody słyną,
Z jego upadkiem domy i narody giną”.
(Ks. I, w. 219–223)

Przykładów stosowania się do etykiety i dobrych obyczajów jest w Panu Tadeuszu wie-
le. Przypomnijmy choćby powrót ze spaceru, określony porządek zasiadania przy stole,
czy przedstawienie Zosi gościom.

Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,

Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;

25
 A RK ADIA
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał
O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował.
(Ks. I, w. 210–218)

Goście weszli w porządku i stanęli kołem:

Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem;
Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,
Idąc kłaniał się starcom, damom i młodzieży;
Obok stał Kwestarz; Sędzia tuż przy Bernardynie.
Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie,
Podano w kolej wódkę, za czym wszyscy siedli
I chołodziec litewski milczkiem żwawo jedli.
(Ks. III, w. 700–708)

Telimena sprawuje obowiązki pani,

Wita wchodzących, sadza, rozmową zabawia
I siostrzenicę wszystkim z kolei przedstawia:
(Ks. V, w. 200–203)

Dzięki przestrzeganiu we wszystkim uświęconego tradycją porządku, Soplicowo było

oazą spokoju i bezpieczeństwa nie tylko dla jego mieszkańców, ale i dla gości, którzy przy-
zwyczajali się do tego rytmu życia, do norm i obyczajów panujących na dworze:

Więc do porządku wykli domowi i słudzy;

I przyjezdny gość, krewny albo człowiek cudzy,
Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało,
Przejmował zwyczaj, którym wszystko oddychało.
(Ks. I, w. 224–227)

Adam Mickiewicz tworzy w Panu Tadeuszu bogatą galerię postaci szlacheckich. Zosta-
li tu barwnie opisani i wnikliwie scharakteryzowani zarówno przedstawiciele zamoż-
nej szlachty (ród Sopliców i przyjaciele domu), jak i szlachty zubożałej, zamieszkującej
zaścianek.
Poeta – realista stara się przedstawić ich obiektywnie i sprawiedliwie. Jednakże nostal-
gia za krajem dzieciństwa, świadomość, że świat, o którym pisze, już odchodzi w przeszłość

26
 A RK ADIA
(wskazuje na to często powtarzający się wyraz „ostatni”), każą mu w opisie każdej postaci
wydobywać głównie jej zalety. Wad natomiast nie ukrywa, ale stara się ich nie wyolbrzy-
miać. Traktuje je raczej z humorem i pobłażliwością niż z ironią czy sarkazmem. Kreując
w taki sposób bohaterów swojej epopei, Mickiewicz wzbudza w czytelniku przekonanie,
że w świecie przez niego wspominanym nie było ludzi złych czy bezwartościowych. Bywali
wprawdzie kłótliwi, zapalczywi, skłonni do procesowania się (spór o zamek), nieobce im
były warcholstwo i brawura (młodość Jacka Soplicy, zajazd), jednak tkwiły w nich także
wielkie cnoty, które górowały nad wadami. Mickiewicz podkreśla ich patriotyzm, męstwo
żołnierskie, wrodzoną dobroć, umiejętność zapominania o urazach. Zauważa, iż potrafili
zawsze zjednoczyć się, by ofiarnie walczyć z wrogiem.
Umiejętność przebaczania, zapominania o wyrządzonych krzywdach, dobroć ludzi
zamieszkujących nadniemieńskie okolice widoczne są w wielu fragmentach Pana Tade-
usza. Oto w czasie zajazdu szlachty zaściankowej na Soplicowo, z odsieczą niespodzianą
przybywają Moskale, zakuwają w dyby śpiących Dobrzyńskich i pozostawiają ich na deszczu.
Sędzia, widząc sąsiadów w opałach, zapomina o urazach i pertraktuje z majorem Płutem:

„Majorze, mówił Sędzia, choć pozwiesz do prawa,

Cóż wygrasz? tu nie zaszła żadna bitwa krwawa;
Nie było ran; że zjedli kury i półgąski,
Za to wedle statutu zapłacą nawiązki;
Ja na pana Hrabiego nie zanoszę skargi,
To tylko były zwykłe sąsiedzkie zatargi.”
(Ks. IX, w. 159–161)

Również szlachta z innych zaścianków, która żyła dotąd w niezgodzie z Dobrzyńskimi,

nie myśli o dawnych waśniach:

A tymczasem Podhajscy i Isajewicze,

Birbasze, Wilbikowie, Biergele, Kotwicze,
Widząc szlachtę Dobrzyńskich w tak ciężkiej niewoli,
Zaczęli z dawnych gniewów ostygać powoli.
Bo szlachta polska, chociaż nieźmiernie kłótliwa
I porywcza do bitew, przecież nie jest mściwa.
(Ks. IX, w. 205–210)

Nadrzędną wartością, określającą postawy bohaterów, jest ich patriotyzm. Przejawia się
on w przywiązaniu do ziemi i tradycji, w gotowości poświęcenia spraw osobistych dobru
kraju, a także w odrzuceniu cudzoziemskich wzorów (mowa Podkomorzego).

27
 A RK ADIA
Wzorem polskiego patrioty jest ksiądz Robak, który po zabójstwie Stolnika, oskarżony
o zdradę kraju, przemienia się w cichego, pełnego pokory mnicha oraz bojownika o sprawę
narodową, której poświęca życie.

On to pod Hohenlinden, gdy Ryszpans generał

Na pół pobity już się do odwrotu zbierał
Nie wiedząc, że Kniaziewicz ciągnie ku odsieczy,
On to Jacek, zwan Robak, śród grotów i mieczy
Przeniosł od Kniaziewicza listy Ryszpansowi,
Donosząc, że nasi biorą tył wrogowi.
On potem w Hiszpaniji, gdy nasze ułany
Zdobyły Samosiery grzbiet oszańcowany,
Obok Kozietulskiego był ranny dwa razy!
Następnie, jak wysłaniec, z tajnymi rozkazy
Biegał po różnych stronach ducha ludzi badać,
Towarzystwa tajemne wiązać i zakładać;
Na koniec w Soplicowie, w swym ojczystym gnieździe,
Gdy gotował powstanie, zginął na zajeździe.
(Ks. XI, w. 246–259)

Ten pokorny i cichy „sługa boży” nie walczył dla sławy, lecz by zmazać ciążące na nim
zarzuty i odpokutować dawne przewinienia:

Bardziej niźli z miłości, może z głupiej pychy

Zabiłem; więc pokora, wszedłem między mnichy,
Ja, niegdyś dumny z rodu, ja, com był junakiem,
Spuściłem głowę, kwestarz, zwałem się Robakiem,
Że jako robak w prochu […]
Zły przykład dla Ojczyzny, zachętę do zdrady
Trzeba było okupić dobrymi przykłady,
Krwią, poświęceniem się […]
(Ks. X, w. 828–835)

Głęboka zmiana, jaka w nim nastąpiła, ma symbolizować przemianę całej szlachty, któ-
ra, odrzucając tak jak Jacek dumę i pychę, powinna poświęcić się sprawie odzyskania nie-
podległości.
Zapamiętani przez Mickiewicza Polacy dla dobra kraju potrafią zapomnieć o osobistych
urazach, zawsze są zdolni do pogodzenia się i solidarności w walce przeciwko nieprzyjacie-

28
 A RK ADIA
lowi. Gotowi są też opuścić ojczyznę, ilekroć wymaga tego jej dobro. Po walce z Moskalami
Podkomorzy radzi wyjazd tym, którzy w niej brali udział, bo:

Wiadomo, że kto z ruskim carem raz się zwadził,

Ten już z nim na tej ziemi nie zgodzi się szczerze
I musi albo bić się, albo gnić w Sybirze.
(Ks. X, w. 234–237)

Adam Mickiewicz z nieukrywanym wzruszeniem wyjaśnia:

Polak, chociaż stąd między narodami słynny,

Że bardziej niźli życie kocha kraj rodzinny,
Gotów zawżdy rzucić go, puścić się w kraj świata,
W nędzy i poniewierce przeżyć długie lata,
Walcząc z ludźmi i z losem, póki mu śród burzy
Przyświeca ta nadzieja, że Ojczyźnie służy.
(Ks. X, w. 239–344)

Polacy, skłonni do zwady, kłótliwi, w momencie zagrożenia potrafią się zjednoczyć

i ofiarnie walczyć z wrogiem. Dowodem tej solidarności jest choćby bitwa z Moskalami
i stosunek do siebie wrogich do niedawna zaścianków.

Znowu Dobrzyńscy z Litwą natarli w zawody

I pomimo dawniejsze dwóch stronnictw niezgody
Walczą jak bracia, jeden drugiego zachęca.
Dobrzyńscy widząc, jak się Podhajski wykręca
Tuż przed szeregiem jegrów i kosą ich kraje,
Zawołali z radością: „Niech żyją Podhaje!
Naprzód, bracia Litwini! górą, górą Litwa!”
Skołubowie zaś widząc, jak waleczny Brzytwa,
Choć ranny, leci z szablą wzniesioną do góry,
Krzyknęli: „Górą Maćki, niech żyją Mazury!”
Dodawszy wzajem serca, biegną na Moskali,
(Ks. IX, w. 663–673)

Mickiewicz w przedstawionych Polakach stara się zawsze dostrzec coś dobrego, próbu-
je usprawiedliwić ich czyny i zachowania. Tak dzieje się z Gerwazym, którego gwałtowność
i mściwość tłumaczy poeta niezłomną wiernością dla rodu Horeszków.

29
 A RK ADIA
Hrabia, kosmopolita, który sądzi, iż Włochy są krajem piękniejszym i ciekawszym od Polski,
a cywilizacja [jest] większa u Moskali niż w jego ojczyźnie, umie wykazać się prawdziwym patrio-
tyzmem. Choć mógł pozostać bezpiecznie w kraju, rusza do Księstwa Warszawskiego i

[…] że wielkie miał dochody

I swoim kosztem cały pułk jazdy wystawił,
I w pierwszej zaraz bitwie wybornie się sprawił,
Cesarz go pułkownikiem dziś właśnie mianował:
(Ks. XI, w. 652–655)

Dwie ostatnie księgi Pana Tadeusza: Rok 1812 i Kochajmy się są pełne optymizmu i rados-
nej nadziei. Oto na Litwę wkraczają, witane z ogólnym entuzjazmem, wojska Napoleona:

[…] od strony Niemna ciągnęli dwaj wodze:

Nasz Książę Józef i król westfalski Hieronim.
Już zajęli część Litwy od Grodna po Słonim,
(Ks. XI, w. 80–82)

W soplicowskim dworku zatrzymują się na odpoczynek generał Dąbrowski, Kniazie-

wicz, Małachowski, Giedrojć i Grabowski,

Sławni dowódcy owi naszych legijonów,

Których lud znał imiona i czcił jak patronów,
Których wszystkie tułactwa, wyprawy i bitwy
Były ewangeliją narodową Litwy.
(Ks. XI, w. 188–191)

Po niedzielnej mszy, w obecności okolicznej szlachty, ludu i żołnierzy, dokonano reha-

bilitacji Jacka Soplicy, który:

[…] nie był umarł (jak głoszono) w Rzymie,

Tylko odmienił życie dawne, stan i imię;
A wszystkie przeciw Bogu i Ojczyźnie winy
Zgładził, przez żywot święty i przez wielkie czyny.
(Ks. XI, w. 242–245)

Na grobie patrioty zawieszono, przyznany mu przez Napoleona, Krzyż Legii Honoro-

wej. Ksiądz ogłosił na ambonie:

30
 A RK ADIA
Wolność, którą Cesarz-Król przywrócił Koronie,
A teraz Litewskiemu Księstwu, Polszcze całej
Przywraca; […]
(Ks. XI, w. 230–232)

Zostały także załagodzone, szczegółowo opisywane w pierwszych ośmiu księgach,

kłótnie. Asesor i Rejent, wiodący długi spór o charty, zwrócili na się rozjaśnione lice / I długo
rozdzielone złączyli prawice (Ks. XI, w. 524–525). Pogodzili się słudzy dwóch zwaśnionych
rodów, Gerwazy Rębajło i Protazy Miód piją, tabakierkę z Kory / Częstując się nawzajem, toczą
rozhowory (Ks. XII, w. 306–307).
Rodowy spór Horeszków z Soplicami zakończyło małżeństwo Zosi i Tadeusza, którzy
też ogłosili uwłaszczenie chłopów.
Adam Mickiewicz zakończył więc utwór w momencie największej radości i entuzjazmu.
Oszczędził Polakom opisu klęski Napoleona i jego odwrotu spod Moskwy, stworzył por-
tret nowej Polski, sprawiedliwej, wolnej, pragnąc, by przyszłość budziła optymizm i wiarę,
że „raj utracony” może zostać przywrócony.

31