opracowania

lektur i wierszy
dla wszystkich klas
liceum i technikum
Praca zbiorowa pod redakcj¹
Jerzego Jagodziñskiego i Krystyny Bielaszewskiej

Opracowali
Jacek Budziszewski, Anna Bukowska, Joanna Czajkowska-Ziembowicz,
Aleksandra Fr¹czek, Danuta Grabarczyk, Barbara Hernas, Jerzy Jagodziñski,
Teresa Jasiñska, Barbara Kalina, Katarzyna Kasprzycka, Anna KuŸnik,
Patryk Majewski, Katarzyna Markuc, Barbara Ochocka, Kamilla Przychodzieñ,
Magdalena Retkowska, Ewa Rudnicka, Irena Wilk-¯ebrowska, Joanna Zawadzka

Projekt ok³adki
Czartart, Magdalena Muszyñska, Izabela Surdykowska-Jurek
Fotografia: Imagery Majestic/fotolia

Projekt graficzny i sk³ad

adamantan dtp

Na stronie www.adamantan.pl mog¹ byæ dostêpne

uzupe³nienia informacji zawartych w tej ksi¹¿ce.

Wszelkie prawa zastrze¿one. ¯adna czêœæ tej publikacji nie mo¿e byæ kopiowana,
powielana, przechowywana jako Ÿród³o danych i przekazywana w jakiejkolwiek
formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy.

Copyright © 2010-2011 by Grupa Wydawnicza Adamantan s.c.

Skrytka pocztowa 73, 01-499 Warszawa 46
tel. 224361955, fax 224361965
e-mail: biuro@adamantan.pl
internet: www.adamantan.pl

Wydanie II
Warszawa 2011

ISBN 978-83-7350-175-1

Druk i oprawa
£ódzkie Zak³ady Graficzne
ul. Dowborczyków 18, 90-019 £ódŸ
Wydrukowano na papierze Norset 60 g/m2 vol. 1.5

Dystrybucja
Grupa A5 Sp. z o.o.
ul. Krokusowa 1-3, 92-101 £ódŸ
tel. 426764929, internet: www.grupaa5.com.pl 1 2 3 4 5
 Spis treœci
STARO¯YTNOŒÆ
Mitologia grecka — powtórzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Safona Do Afrodyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Sofokles Antygona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Sofokles Król Edyp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Platon Obrona Sokratesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Horacy Pieœni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Exegi monumentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Do Deliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Biblia Psalmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Psalm 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Psalm 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Psalm 91. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Psalm 130 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Psalm 146 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Psalm 150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Ksiêga Koheleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Ksiêga Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Pieœñ nad Pieœniami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Kazanie na górze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Apokalipsa œwiêtego Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
ŒREDNIOWIECZE
Joseph Bediér Dzieje Tristana i Izoldy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Autor nieznany Bogurodzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Autor nieznany Lament œwiêtokrzyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Autor nieznany Legenda o œwiêtym Aleksym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dante Alighieri Boska komedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
RENESANS
Jan Kochanowski Fraszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Do gór i lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
O ¿ywocie ludzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Jan Kochanowski Pieœni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Nie porzucaj nadzieje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Wy, którzy pospolit¹ rzecz¹ w³adacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Serce roœcie, patrz¹c na te czasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Pieœñ œwiêtojañska o sobótce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Jan Kochanowski Treny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Tren X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Tren XIX albo Sen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Francesco Petrarca Sonety do Laury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Sonet 134 (Pokoju mieæ nie mogê) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Ks. Piotr Skarga Kazania sejmowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
William Szekspir Hamlet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
William Szekspir Makbet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

3
BAROK
Molier Tartuffe, czyli Œwiêtoszek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Jan Andrzej Morsztyn Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Do trupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Do tej¿e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Niestatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Cuda mi³oœci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Staremu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Daniel Naborowski Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
MarnoϾ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Cnota grunt wszytkiemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Do Anny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Krótkoœæ ¿ywota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Jan Chryzostom Pasek Pamiêtniki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Wac³aw Potocki Wojna chocimska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Miko³aj Sêp-Szarzyñski Sonety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Sonet I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Sonet II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Sonet IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Sonet V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
OŒWIECENIE
Franciszek Karpiñski Laura i Filon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Ignacy Krasicki Hymn do mi³oœci ojczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Ignacy Krasicki Monachomachia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Ignacy Krasicki Satyry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Do króla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Pijañstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
¯ona modna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
ROMANTYZM
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia m³odego Wertera . . . . . . . . . . . . . . 140
Johann Wolfgang Goethe Faust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Adam Mickiewicz Dziady cz. III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Adam Mickiewicz Dziady czêœæ IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Adam Mickiewicz Sonety krymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Stepy Akermañskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
¯egluga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Czatyrdah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Adam Mickiewicz Nad wod¹ wielk¹ i czyst¹…. . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Adam Mickiewicz Oda do m³odoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Adam Mickiewicz RomantycznoϾ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Zygmunt Krasiñski Nie-Boska komedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Cyprian Kamil Norwid Bema pamiêci ¿a³obny — rapsod . . . . . . . . . . . . . 191
Cyprian Kamil Norwid Coœ ty Atenom zrobi³, Sokratesie… . . . . . . . . . . . . . 194
Cyprian Kamil Norwid Fortepian Szopena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Juliusz S³owacki Grób Agamemnona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

4
 Juliusz S³owacki Kordian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Juliusz S³owacki Hymn (Smutno mi, Bo¿e…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
POZYTYWIZM
Adam Asnyk Daremne ¿ale, pró¿ny trud… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Adam Asnyk Do m³odych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Maria Konopnicka Mendel Gdañski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Maria Konopnicka Mi³osierdzie gminy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Eliza Orzeszkowa Gloria victis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Boles³aw Prus Kamizelka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Boles³aw Prus Lalka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Henryk Sienkiewicz Potop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
M£ODA POLSKA
Joseph Conrad J¹dro ciemnoœci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Jan Kasprowicz Dies irae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Jan Kasprowicz Krzak dzikiej ró¿y w Ciemnych Smreczynach . . . . . . . . . . . 285
W³adys³aw Stanis³aw Reymont Ch³opi (tom I — Jesieñ) . . . . . . . . . . . . . . 287
Leopold Staff Deszcz jesienny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Leopold Staff Przedœpiew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Evviva l’arte! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Hymn do Nirwany . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgie³ nocnych . . . . . . . . . . . . . . . 305
Stanis³aw Wyspiañski Wesele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Stefan ¯eromski Ludzie bezdomni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
DWUDZIESTOLECIE MIÊDZYWOJENNE
Michai³ Bu³hakow Mistrz i Ma³gorzata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Józef Czechowicz Na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Józef Czechowicz ¯al . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Maria D¹browska Noce i dnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Witold Gombrowicz Ferdydurke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Franz Kafka Proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Jan Lechoñ Wielkanoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Boles³aw Leœmian Dziewczyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Boles³aw Leœmian W malinowym chruœniaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Zofia Na³kowska Granica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
Mi³oœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Ofelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Julian Przyboœ Z Tatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Sierpieñ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Ptaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Sklepy cynamonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Noc wielkiego sezonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

5
 Leopold Staff Ars poetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Leopold Staff Wysokie drzewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
Julian Tuwim Bal w Operze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
Julian Tuwim Kwiaty polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
Julian Tuwim Mieszkañcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Stanis³aw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) Szewcy . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
Stefan ¯eromski Przedwioœnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
LITERATURA WSPÓ£CZESNA
Irit Amiel Ziwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Krzysztof Kamil Baczyñski Bia³a magia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Krzysztof Kamil Baczyñski Przypowieœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
Stanis³aw Barañczak U koñca wojny dwudziestodwuletniej . . . . . . . . . . . . 434
Stanis³aw Barañczak Widokówka z tego œwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
Miron Bia³oszewski O obrotach rzeczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Miron Bia³oszewski Pod³ogo, b³ogos³aw! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Tadeusz Borowski Po¿egnanie z Mari¹. Opowiadania . . . . . . . . . . . . . . 444
U nas w Auschwitzu… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Po¿egnanie z Mari¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Proszê pañstwa do gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Bitwa pod Grunwaldem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
Albert Camus D¿uma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Zbigniew Herbert Potêga smaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Zbigniew Herbert Przes³anie pana Cogito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
Gustaw Herling-Grudziñski Inny œwiat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Jan Pawe³ II Pamiêæ i to¿samoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Tadeusz Konwicki Kronika wypadków mi³osnych . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Hanna Krall Zd¹¿yæ przed Panem Bogiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
Czes³aw Mi³osz Ars poetica? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Czes³aw Mi³osz Campo di Fiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
Czes³aw Mi³osz Traktat poetycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
S³awomir Mro¿ek Tango . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Wies³aw Myœliwski Kamieñ na kamieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
George Orwell Rok 1984 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
George Orwell Folwark zwierzêcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
Tadeusz Ró¿ewicz Kartoteka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
Tadeusz Ró¿ewicz Ocalony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Isaac Bashevis Singer Sztukmistrz z Lublina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
Wis³awa Szymborska Nagrobek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
Wis³awa Szymborska Pierwsza fotografia Hitlera . . . . . . . . . . . . . . . . 547
Wis³awa Szymborska G³os w sprawie pornografii . . . . . . . . . . . . . . . . 549
ks. Jan Twardowski SprawiedliwoϾ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551
Stefan Wyszyñski Zapiski wiêzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553

6
Ferdydurke Witold Gombrowicz

¦
Witold Gombrowicz
Ferdydurke
Biogram autora
Witold Gombrowicz (1904–1969) urodzi³ siê w zamo¿nej ziemiañskiej rodzinie w Sandomierskiem.
Ukoñczy³ studia prawnicze w Warszawie, ale w zawodzie pracowa³ krótko. Debiutowa³ zbiorem opowia-
dañ „Pamiêtnik z okresu dojrzewania” (1933; wydanie rozszerzone z 1957 r. zatytu³owane jest „Bakakaj”).
Sukces literacki przynios³a mu powieœæ „Ferdydurke” (1937), któr¹ mo¿na uznaæ za nouveau roman,
gatunek rozwijaj¹cy siê we Francji dopiero w latach 50. XX wieku. W chwili wybuchu wojny znajdowa³
siê w Argentynie. Przebywa³ tam 14 lat, pracuj¹c m.in. jako urzêdnik w banku. Publikowa³ w polskiej
prasie emigracyjnej, m.in. w „Kulturze” paryskiej. Ostatnie kilka lat ¿ycia spêdzi³ w Vence na po³udniu
Francji. Do bardzo znanych utworów pisarza nale¿¹ tak¿e dramaty „Iwona ksiê¿niczka Burgunda”
(1938), „Œlub” (1953), powieœci „Pornografia” (1960) i „Trans-Atlantyk” (1953) oraz „Dziennik”, obejmu-
j¹cy lata 1953–1966. Ostatnim utworem napisanym przez Gombrowicza by³a sztuka „Operetka” (1966).
W latach 1958–1986 dzie³a Gombrowicza nie mog³y siê ukazywaæ w Polsce, tym niemniej by³ jednym
z pisarzy, którzy najsilniej oddzia³ali na rozwój literatury polskiej w II po³owie XX wieku.
Geneza utworu
„Ferdydurke” powsta³a w 1937 r. i wyros³a z refleksji autora na temat schematycznoœci relacji miêdzy-
ludzkich. Ponadto autor by³ rozgoryczony s³owami krytyki, które pad³y pod jego adresem w zwi¹zku
z debiutem ksi¹¿ki pt. „Pamiêtnik z okresu dojrzewania”.
Znaczenie utworu
Powieœæ Gombrowicza jest znacz¹cym osi¹gniêciem i oryginalnym zjawiskiem w prozie dwudziestolecia
miêdzywojennego. Porusza wyobraŸniê czytelnika, zaskakuje, bawi. Intryguje fabu³¹ i jêzykiem. Jest Ÿród-
³em frazeologizmów funkcjonuj¹cych w polszczyŸnie (wielkim poet¹ by³, przyprawiæ komuœ gêbê).
Gatunek literacki: powieϾ awangardowa.
Cechy gatunku widoczne w utworze
Narracja jest niejednorodna (pierwszoosobowa, trzecioosobowa, „ja” autorskie), œwiat przedstawiony jest
zaskakuj¹cy i groteskowy. Kompozycja utworu oparta jest na luŸnym zwi¹zku elementów fabu³y, zabu-
rzony zosta³ ci¹g przyczynowo-skutkowy. Jêzyk jest bogaty w innowacje stylistyczne. Du¿¹ rolê odgrywa
obecnoœæ parodii, groteski, ironii, humoru. Czytelnik ma wra¿enie, ¿e autor prowadzi z nim grê, nie tylko
na p³aszczyŸnie fabularnej, ale równie¿ jêzykowej.
Czas i miejsce akcji
Lata trzydzieste XX wieku, wspó³czesne autorowi. Szko³a, stancja u M³odziaków (Warszawa), dworek
pañstwa Hurleckich w Bolimowie.
Bohaterowie
Józio Kowalski — g³ówny bohater, a jednoczeœnie narrator powieœci Gombrowicza. Trzydziestoletni
pisarz. Jest autorem zbioru opowiadañ „Pamiêtnik z okresu dojrzewania”. Józio za spraw¹ profesora Pimki
powraca do szko³y i wspólnie z innymi gimnazjalistami zostaje poddany zabiegowi upupiania. Próbuje
broniæ siê przed wt³oczeniem w formê ucznia, ale bezskutecznie. Narzucane mu s¹ ró¿ne role: ucznia,
zakochanego w pensjonarce staromodnego kawalera, siostrzeñca czy zakochanego porywacza. Bohater
ma œwiadomoœæ, ¿e przed form¹ nie da siê uciec.

356
Ferdydurke Witold Gombrowicz

Miêtus (Miêtalski) — gimnazjalista, kolega Józia, niekwestionowany przywódca uczniów, prag-

n¹cych odrzuciæ formê niewinnych ch³opców. Ma wiele doœwiadczeñ z kobietami, o czym chêtnie opo-
wiada kolegom. To on prowadzi pojedynek na miny z Pylaszczkiewiczem i gwa³ci go przez uszy. Pragnie-
niem Miêtusa jest poznanie parobka, bêd¹cego wcieleniem autentycznoœci, dlatego ucieka wraz z Józiem
na wieœ. Tam staje siê prowokatorem ró¿nych zachowañ, burz¹cych ustalony porz¹dek spo³eczny, czym
nara¿a siê zarówno pañstwu Hurleckim, jak i ch³opom. Podobnie jak Józio, przegrywa walkê z form¹.
Syfon (Pylaszczkiewicz) — jest przeciwieñstwem Miêtusa. Reprezentuje grupê niewinnych ucz-
niów, tzw. ch³opi¹t. Wzorowy, u³o¿ony m³odzieniec, ulubieniec nauczycieli, który nie chce s³yszeæ wulga-
ryzmów i nieprzyzwoitych opowieœci z ust Miêtalskiego. Staje z nim do pojedynku na miny. Zdaje siê
wygrywaæ, ale gwa³t przez uszy dokonany przez Miêtusa staje siê przyczyn¹ samobójstwa Syfona.
Kopyrda — gimnazjalny kolega Józia, pozostaj¹cy niejako na uboczu konfliktów uczniowskich.
Zakochany w nowoczesnej pensjonarce, Zucie. Podczas nocnego spotkania u M³odziaków równie¿
wchodzi w rolê romantycznego uwodziciela i zostaje oœmieszony przez Józia.
Profesor Pimko — nauczyciel i recenzent ksi¹¿ki Józia (podobno Gombrowicz sparodiowa³ w tej
kreacji profesora Tadeusza Sinko, krytyka literatury, który nieprzychylnie odniós³ siê do ksi¹¿ki pisarza).
Pimko zosta³ przedstawiony jako kulturalny filolog z Krakowa, drobny, ma³y, chuderlawy, ³ysy i w binok-
lach […] dystyngowany […] profesor jeszcze z przedwojennej Galicji. Posiada niezwykle umiejêtnoœci
pedagogiczne, dziêki czemu potrafi utrzymaæ uczniów w stanie niewinnoœci i nieœwiadomoœci. Pimko to
Wielki Zdrabniacz. Jego metody dydaktyczne opieraj¹ siê na biernym przyswajaniu wiedzy, bez koniecz-
noœci myœlenia. Traktuje uczniów przedmiotowo, zachowuje siê jak typowy belfer, któremu tak skostnia³a
instytucja jak szko³a daje poczucie wy¿szoœci nad uczniami.
Józiowi udaje siê zdemaskowaæ profesora, umawiaj¹c go na randkê z pensjonark¹ Zut¹. Pimko otrzy-
muje list napisany rzekomo przez dziewczynê i zakrada siê noc¹ do domu M³odziaków. Tam zostaje
oœmieszony przy rodzicach dziewczyny.
Wiktor M³odziak — in¿ynier, mê¿czyzna pozoruj¹cy nowoczesnoœæ. Jest w istocie podporz¹dkowa-
ny ¿onie, a nawet zdominowany przez ni¹. Ojciec Zuty, który pocz¹tkowo deklaruje swobodê obyczajow¹
w wychowaniu córki, póŸniej w obliczu konfrontacji swych pogl¹dów z rzeczywistoœci¹ (nocna scena
z Pimk¹ i Kopyrd¹), zachowuje siê jak typowy ojciec, który za pomoc¹ rêkoczynów rozwi¹zuje problemy
z natrêtnymi adoratorami córki.
Joanna M³odziakowa — matka Zuty, pozuje na kobietê nowoczesn¹, namawia córkê do posiadania
nieœlubnego dziecka. Drwi z Józia, którego uwa¿a za staroœwieckiego kawalera. Podobnie jak jej m¹¿,
M³odziakowa zostaje zdemaskowana przez bohatera, który przy obiedzie prowokacyjnie babrze siê
w kompocie.
Zuta M³odziakówna — nowoczesna pensjonarka, córka M³odziaków, wysportowana, pewna siebie,
zachowuj¹ca siê w sposób prowokuj¹cy szesnastolatka. Stanowi obiekt po¿¹dania zarówno kolegów
szkolnych, jak i starszych mê¿czyzn. Nocne spotkanie z Kopyrd¹ jest dowodem na nowoczesnoœæ i swo-
bodê obyczajow¹ dziewczyny.
Dyrektor Piórkowski — dyrektor gimnazjum, szko³y, do której zostaje zaprowadzony Józio.
Zwolennik tradycyjnego wychowywania m³odzie¿y, zachwycony metodami stosowanymi przez Pimkê.
Bladaczka — nauczyciel jêzyka polskiego, bohater s³ynnej sceny obrazuj¹cej lekcjê literatury doty-
cz¹cej poezji romantycznego wieszcza, Juliusza S³owackiego. Cz³owiek nierozumiej¹cy m³odzie¿y, nie
potrafi rozbudziæ w uczniach zainteresowania literatur¹. Powtarza utarte, skonwencjonalizowane zwroty.
Nie maj¹c argumentów, a boj¹c siê o utratê pracy, zas³ania siê posiadaniem rodziny i koniecznoœci¹ jej
utrzymania.
Nauczyciel ³aciny — podobnie jak Bladaczka, nie potrafi zainteresowaæ uczniów. Pomimo przyjaz-
nej fizjonomii (staruszek nadzwyczaj przyjazny, siwy go³¹bek z ma³¹ purchawk¹ na nosie) wzbudza
w uczniach strach.

357
Ferdydurke Witold Gombrowicz

Pañstwo Hurleccy — wujostwo Józia, czyli ciotka z domu Lin, wuj Konstanty oraz dzieci Zygmunt
i Zosia. Tradycjonaliœci pielêgnuj¹cy zwyczaje szlacheckie. S¹ zwolennikami podzia³ów spo³ecznych
i z dystansem odnosz¹ siê do s³u¿by. Maj¹ wiele drobnych tajemnic, które chcieliby ukryæ (swoje s³aboœci,
np. strach przed zwierzêciem, romanse itp.).
Walek — m³ody parobek i lokaj w posiad³oœci pañstwa Hurleckich. Przyzwyczajony do swej niskiej
pozycji spo³ecznej. Nie wyró¿nia³ siê niczym szczególnym, okreœlony w powieœci jako du¿y ni ma³y, nie
brzydki i nie przystojny — w³osy mia³ jasne, ale blondynem nie by³. Uwija³ siê i us³ugiwa³ boso. Walek nie
rozumie, dlaczego Miêtus ka¿e mu biæ go po twarzy. Postrzega to w kategoriach fanaberii panicza.
Zamiana ról nie jest dla parobka satysfakcjonuj¹ca, bo jawi siê dla niego jako obca, nienaturalna, nie-
zgodna z wiejsk¹ mentalnoœci¹ i postrzeganiem œwiata.
TreϾ
G³ówny bohater powieœci, Józio Kowalski, trzydziestoletni mê¿czyzna, zostaje zaprowadzony przez profe-
sora Pimkê do szko³y. Staje siê œwiadkiem typowych, schematycznych zachowañ, maj¹cych miejsce
w œrodowisku szkolnym. Uczniowie podczas przerwy jedz¹ œniadanie, zaœ za p³otem matki z czu³oœci¹
i rozrzewnieniem przygl¹daj¹ siê swoim pociechom.
Pimko jest dumny z sukcesów pedagogicznych i umiejêtnoœci podporz¹dkowywania sobie uczniów,
których uwa¿a za uk³adnych i nieuœwiadomionych. Podrzuca im nawet kartkê z informacj¹, ¿e ch³opcy
s¹ niewinni. Jest to rodzaj pewnej prowokacji ze strony profesora, która uruchamia rozwój kolejnych
wydarzeñ, czyli buntowniczych zachowañ gimnazjalistów.
W klasie nastêpuje roz³am na uczniów niepokornych, walcz¹cych z narzucon¹ im etykietk¹ (prze-
wodniczy im Miêtus), i uczniów pokornych, podporz¹dkowanych szkolnym zasadom (skupionych wokó³
Syfona). Niekwestionowani przywódcy zaczynaj¹ toczyæ miêdzy sob¹ walkê. Miêtus grozi Syfonowi,
¿e zgwa³ci go przez uszy, czyli zmusi do s³uchania wulgaryzmów i nieprzyzwoitych historii. Udaje mu siê
z powodzeniem zrealizowaæ to zadanie. Syfon zostaje pokonany przez Miêtusa.
Na lekcji jêzyka polskiego prowadzonej przez profesora Bladaczkê, uczniowie prezentuj¹ oznaki nudy
i niechêci wobec obcowania z wielk¹ literatur¹ romantyczn¹. Profesor usi³uje przekonaæ swoich pod-
opiecznych, ¿e S³owacki wielkim poet¹ by³. Robi to bezskutecznie, poniewa¿ jeden z nich, Ga³kiewicz,
otwarcie buntuje siê przeciwko utartym frazesom powtarzanym przez nauczyciela. Nie mogê zrozumieæ,
jak zachwyca, jeœli nie zachwyca. Twierdzi, ¿e nikt z uczniów nie jest zainteresowany poezj¹ ani S³owac-
kiego, ani innego romantycznego poety, poniewa¿ s¹ przymuszani do czytania tej literatury, a na dodatek
niewiele z niej rozumiej¹. Nauczyciel broni siê ró¿nymi argumentami, np. faktem posiadania rodziny.
Traci tym samym kontrolê nad form¹, która okreœla go jako nauczyciela. Napiêt¹ sytuacjê w klasie ratuje
Pylaszczkiewicz, który jak na prymusa przysta³o, prezentuje wiedzê satysfakcjonuj¹c¹ nauczyciela i uspo-
kaja nastroje uczniów.
Lekcja ³aciny, nastêpny przyk³ad schematyzmu dydaktycznego w szkole, prezentuje z kolei powa¿ne
braki umiejêtnoœci gramatycznych wœród uczniów.
Na przerwie uczniowie tocz¹ spór o niewinnoœæ. Nie uczestnicz¹ w nim Józio i Kopyrda. Józio
przyjmuje na siebie rolê superarbitra w pojedynku na miny toczonym miêdzy Miêtusem a Syfonem.
Miêtus prezentuje szerok¹ gamê obrzydliwych grymasów, zaœ Syfon odpowiada mu minami wznios³ymi,
pe³nymi zachwytu. Z palcem wskazuj¹cym uniesionym w górê zdaje siê zwyciê¿aæ, jednak Miêtus rzuca
siê na Syfona i próbuje uœwiadomiæ go na si³ê. Scenê przerywa wkroczenie profesora Pimki. Jednak Syfon
wskutek werbalnego gwa³tu Miêtusa cierpi, czuje siê niegodnym, wreszcie pope³nia samobójstwo (po-
wiesi³ siê pewnego popo³udnia na wieszaku).
Kolejnym etapem „upupiania” bohatera jest zaprowadzenie go na stancjê do nowoczesnej rodziny
M³odziaków. Pañstwo M³odziakowie mieszkaj¹ wraz ze sw¹ córk¹ Zut¹, nastoletni¹ pensjonark¹, której

358
Ferdydurke Witold Gombrowicz

zachowanie bardzo intryguje Józia. M³odziakowie na ka¿dym kroku deklaruj¹ nowoczesnoœæ. Uwa¿aj¹
siê za ludzi postêpowych, ho³duj¹ naturalnoœci, propaguj¹ sport i kulturê fizyczn¹. Symbolem kultu
nowoczesnoœci i tê¿yzny fizycznej jest ³ydka. Kultura ducha dla was niczym, tylko ³ydki — mówi profesor
Pimko. M³odziakowie ignoruj¹ tradycjê oraz normy spo³eczne i obyczajowe. Na dowód tego namawiaj¹
córkê do posiadania nieœlubnego dziecka.
Pimko chcia³by, aby Józio zakocha³ siê w pensjonarce. By³oby to realizacj¹ kolejnej formy. Bohater nie
chce, aby przyprawiono mu now¹ gêbê, postanawia wiêc pokrzy¿owaæ plany profesora.
Miêtus pragnie poznaæ parobka, aby móc siê z nim zbrataæ, na razie jednak odwiedza Józia na stancji
u M³odziaków i nawi¹zuje intymne relacje ze s³u¿¹c¹.
Józio po raz pierwszy odkrywa nieautentycznoœæ M³odziaków, dokonuj¹c ostentacyjnego babrania
siê w kompocie. Zachowanie Józia oburza rodziców Zuty, którzy uwa¿aj¹, ¿e kawaler ra¿¹co przekroczy³
zasady dobrego wychowania. Ich sztuczna gêba nowoczesnoœci zosta³a w znacz¹cej mierze ods³oniêta.

359
Ferdydurke Witold Gombrowicz

Kulminacyjnym momentem ukazuj¹cym sztuczn¹ pozê nowoczesnoœci M³odziaków jest zaaran¿o-

wane przez Józia spotkanie ich córki Zuty z Kopyrd¹ oraz Pimk¹. Józio pisze dwa listy (wczeœniej prze-
czyta³ sekretn¹ korespondencjê pensjonarki z mê¿czyznami w ró¿nym wieku) rzekomo w imieniu
dziewczyny i zaprasza ich na nocn¹ schadzkê.
Adoratorzy przybywaj¹ noc¹ do pokoju Zuty. Dziewczyna jest zaskoczona, ale nie protestuje. Józio
alarmuje o obecnoœci w domu z³odziei. Kopyrda i Pimko chowaj¹ siê do szafy. Nadchodzi chwila triumfu
Józia: w obecnoœci rodziców Zuty demaskuje Kopyrdê. M³odziakowie nie wykazuj¹ szczególnego za¿eno-
wania, lecz gdy w pokoju córki odkrywaj¹ obecnoœæ profesora, ich maski nowoczesnoœci spadaj¹ zu-
pe³nie. Rodzice s¹ zbulwersowani. M³odziak wchodzi w rolê staroœwieckiego ojca i policzkuje profesora.
Nastêpuje ogólny chaos, wydarzenie koñczy siê bijatyk¹, czyli „kup¹”. Józio wykorzystuje sytuacjê jako
doskona³y moment do ucieczki. Wraz z Miêtusem udaj¹ siê na wieœ w poszukiwaniu parobka.
Podczas wêdrówki napotykaj¹ ró¿nych ch³opców wywodz¹cych siê ze wsi, jednak wygl¹d ¿adnego
z nich nie satysfakcjonuje Miêtusa. Rozpoznaje w nich jedynie sztuczne gêby.
Docieraj¹ do dworku w Bolimowie, przywiezieni przez ciotkê Józia, Hurleck¹ z domu Lin, która jad¹c
samochodem rozpozna³a m³odzieñca, chocia¿ nie widzia³a go wiele lat. Odbywa siê ceremonia uroczys-
tego powitania goœci przez pañstwa Hurleckich. Ziemiañska rodzina jest reprezentowana przez wuja
Konstantego, ciotkê oraz ich dzieci Zygmunta i Zosiê. Miêtus i Józio czuj¹ siê trochê nieswojo w towa-
rzystwie wujostwa, s¹ traktowani jak dzieci („upupienie” ci¹gle siê realizuje).
Miêtus próbuje nawi¹zaæ znajomoœæ z Walkiem, s³u¿¹cym i parobkiem Hurleckich. Pragnie, aby
Walek uderzy³ go w twarz. Parobek nie rozumie intencji panicza z miasta. PóŸniej jednak spe³nia ¿ycze-
nie Miêtusa. Wymierzony policzek ma byæ symbolem równoœci miêdzyklasowej i tak po¿¹danego przez
Miêtusa zbratania siê.
Nietypowe zachowanie Miêtalskiego wobec parobka szybko wychodzi na jaw. Hurleccy nie s¹ zado-
woleni z takiego obrotu wydarzeñ, zw³aszcza, ¿e s³u¿ba zaczyna zdradzaæ niepo¿¹dane sekrety z ¿ycia
pañstwa i staje siê coraz bardziej pewna siebie.
Goœcie postanawiaj¹, ¿e nazajutrz opuszcz¹ dworek w Bolimowie. Józio namawia Miêtusa na uciecz-
kê w nocy. Ten nie chce odje¿d¿aæ bez parobka. Nocna wyprawa do kuchni po Walka, koñczy siê
obudzeniem pañstwa Hurleckich, którzy pos¹dzaj¹ parobka o kradzie¿ i wymierzaj¹ mu stosown¹ karê.
Przybywaj¹ okoliczni ch³opi, którzy atakuj¹ szlachtê i nastêpuje zbiorowa bójka (zarzewie rewolucji),
popularna ju¿ w powieœci „kupa”.
W tej sytuacji Józio postanawia uciec i zabiera ze sob¹ Zosiê, pozoruj¹c porwanie. Zostaje wiêc
uwiêziony, ca³kiem œwiadomie, w kolejnej roli, tym razem zakochanego porywacza. Poca³unek ³¹czy ich
i wiêzi w nowej formie. Józio uœwiadamia sobie, ¿e ucieczka od jakiejkolwiek formy jest praktycznie nie-
mo¿liwa. Powieœæ zawiera nastêpuj¹c¹ konkluzjê: nie ma ucieczki przed gêb¹, jak tylko w inn¹ gêbê,
a przed cz³owiekiem schroniæ siê mo¿na jedynie w objêcia innego cz³owieka. […] Œcigajcie mnie, jeœli
chcecie. Uciekam z gêb¹ w rêkach.
Charakterystyczne cytaty, symbole, s³owa-klucze
£ydka — symbol nowoczesnoœci, m³odoœci, tê¿yzny fizycznej, sportu, a tak¿e sfery biologii, bior¹cej
czêsto górê nad rozumem. £ydka jest atrybutem i walorem zewnêtrznym nowoczesnej pensjonarki.
Gêba — to niejako etykieta cz³owieka wobec innych. Pe³ni rolê schematycznej opinii, narzuconego,
sztucznego wizerunku, od którego bardzo trudno siê uwolniæ. Gêba wi¹¿e siê z okreœlonym stylem postê-
powania, wyrazem twarzy, mimik¹, gestami, s³owem — ca³ym zachowaniem cz³owieka, którym oddzia-
³uje on na innych ludzi, i które inni ludzie nam narzucaj¹. Bohaterowie Gombrowicza próbuj¹ uwolniæ
siê od przyprawionej im gêby. Jest to bardzo trudne i najczêœciej koñczy siê ucieczk¹ w inn¹ formê.
Pupa oznacza symbol zdziecinnienia, niedojrza³oœci, infantylnoœci, podporz¹dkowania siê. Jest to
najbardziej odporna na zniszczenie forma, poniewa¿ realizuje siê m.in. na terenie szko³y w relacjach
nauczyciel — uczeñ i w œrodowisku rodzinnym (ciotka Hurlecka traktuje Józia jak ma³ego ch³opca,

360
Ferdydurke Witold Gombrowicz

którego nale¿y otaczaæ opiek¹). Proces „upupiania” jest procederem uprawianym przez nauczycieli,
zw³aszcza profesora Pimkê. Element dzieciñstwa tkwi w ka¿dym, nawet doros³ym cz³owieku, pozwalaj¹c
mu czasem na zachowania wbrew utartym schematom i konwenansom.
„Kupa” (w formie zbiorowej bijatyki) pojawia siê w powieœci w momentach zwrotnych, najczêœciej
wtedy gdy bohaterowie pragn¹ wyzwoliæ siê z przyprawionej gêby. Symbolizuje towarzyski skandal,
zamieszanie, punkt zwrotny w fabule powieœci. Kupa jest chwilowym wyzwoleniem siê z formy.
Najbardziej znanym cytatem w powieœci jest s³ynne prowokacyjne zakoñczenie: Koniec i bomba/
A kto czyta³, ten tr¹ba.
Problematyka i g³ówne przes³anie
Powieœæ Gombrowicza przedstawia cz³owieka, który w ci¹gu swego ¿ycia wchodzi w ró¿norodne role
spo³eczne, narzucane mu przez spo³eczeñstwo. Relacje z innymi ludŸmi powoduj¹ przyjmowanie okreœ-
lonych póz, maj¹cych niekiedy niewiele wspólnego z prawdziwymi odczuciami i przekonaniami. Wyjœcie
poza nie jest bardzo trudne, poniewa¿ wi¹¿e siê z poczuciem alienacji (wyobcowania) i ³amaniem zasad,
które ka¿demu z nas daj¹ poczucie stabilizacji i bezpieczeñstwa.
Nadrzêdn¹ kategori¹ znaczeniow¹ jest w powieœci Forma. O, potêgo Formy! Przez ni¹ umieraj¹
narody. Ona wywo³uje wojny. Ona sprawia, ¿e powstaje w nas coœ, co nie jest z nas. Lekcewa¿¹c j¹ nie
zdo³acie nigdy poj¹æ g³upoty, z³a, zbrodni. Ona rz¹dzi naszymi najdrobniejszymi odruchami. Ona jest
u podstawy ¿ycia zbiorowego.
Bohater Gombrowicza, Józio Kowalski podejmuje walkê z Form¹. Jest jednak z góry skazany na
niepowodzenie. Pierwsza konfrontacja odbywa siê w œrodowisku szkolnym. Uczniowie s¹ zdominowani
przez nauczycieli, traktuj¹cych ich jak dzieci. Szko³a funkcjonuje na zasadzie przydzia³u okreœlonych ról:
wizytator, dyrektor, nauczyciele, uczniowie wzorowi, uczniowie zbuntowani. Brak tam miejsca na indy-
widualizm i przygodê intelektualn¹. Lekcje s¹ schematyczne i nudne, poniewa¿ opieraj¹ siê na pamiê-
ciowym, bezrefleksyjnym przyswajaniu wiedzy. Uczniowie próbuj¹ walczyæ miêdzy sob¹ o przywództwo
w grupie. Efektem gwa³tu przez uszy, dokonanego na Syfonie, jest samobójstwo ch³opca.
Józio, obdarzony form¹ niedojrza³ego ucznia, wchodzi w rolê zakochanego kawalera. Umo¿liwia mu
to Pimko, umieszczaj¹c bohatera w nowoczesnej rodzinie M³odziaków.
Kult nowoczesnoœci oraz ignorancji zasad obyczajowych okazuje siê sztuczn¹ poz¹, któr¹ przyjêli
M³odziakowie. Józio ró¿nymi prowokacyjnymi sytuacjami (scena z kompotem, ¿ebrak z ga³¹zk¹ w zê-
bach, nocne spotkanie w pokoju Zuty) skutecznie rozbija formê, bêd¹c¹ pozorami i mask¹ obronn¹
tradycyjnego i mieszczañskiego w istocie modelu zachowania tych ludzi.
Pobyt u wujostwa Hurleckich jest kolejn¹ prób¹ wyzwolenia siê z Formy. Przy tym zadaniu pomaga
Józiowi Miêtus, rozpaczliwie poszukuj¹cy parobka, maj¹cego symbolizowaæ autentycznoœæ i naturalnoœæ.
Posiad³oœæ w Bolimowie to parodystyczny obraz XIX-wiecznego Soplicowa (gra s³ów Bolimowo —
Soplicowo).
Józio, uciekaj¹c przed Form¹ niedojrza³ego ucznia czy zakochanego m³odzieñca, dostaje siê w szpony
tradycji oraz konserwatyzmu. Hurleccy ¿yj¹ w œwiecie konwenansów. Powracaj¹ do przesz³oœci, trzymaj¹
siê reliktów dawnej obyczajowoœci. S¹ nieufni w stosunku do s³u¿by, traktuj¹ parobków z pogard¹. Za-
chowanie Miêtusa oraz jego „eksperymenty spo³eczne”, czyli zbratanie siê z parobkiem, wywo³uj¹ u pañ-
stwa wielkie poruszenie. S¹ znakiem naruszenia utrwalonej od wieków Formy.
Kolejnym wcieleniem Józia jest rola uwodziciela i porywacza. Ratuj¹c siê ucieczk¹ przed rewolucj¹,
wywo³an¹ wypêdzeniem Walka, Józio porywa sw¹ kuzynkê Zosiê, aby wkrótce przekonaæ siê, ¿e wszelkie
jego dzia³ania zmierzaj¹ce do uwolnienia siê od Formy, skoñczy³y siê fiaskiem.
„Ferdydurke” stanowi wyraz filozoficznych pogl¹dów autora na temat jednostki i jej miejsca w spo³e-
czeñstwie. Mo¿na j¹ wiêc odczytywaæ jako prekursorski utwór egzystencjalny. Wa¿nym problemem po-
ruszonym w ksi¹¿ce jest rozprawa ze stereotypami rz¹dz¹cymi naszym ¿yciem.

361
Ferdydurke Witold Gombrowicz

Budowa utworu, jêzyk, styl, œrodki artystyczne

„Ferdydurke” posiada budowê klamrow¹, zwan¹ te¿ pierœcieniow¹, poniewa¿ uk³ad fabu³y przebiega od
porwania do porwania. W utworze mo¿na wyodrêbniæ trzy czêœci: pobyt Józia w szkole, na stancji u M³o-
dziaków oraz we dworze u pañstwa Hurleckich. (Do utworu Gombrowicz w³¹czy³ te¿ dwa opowiadania
opublikowane wczeœniej: „Filidor dzieckiem podszyty” i „Filibert dzieckiem podszyty”; nawi¹zuj¹ one do
tej samej problematyki, ale nie wi¹¿¹ siê œciœle z akcj¹ utworu).
W sferze jêzyka wszechobecna jest parodia, groteska oraz ironia. Jêzyk niesie ze sob¹ ogromn¹
dawkê ekspresji. Kreuje rzeczywistoœæ, a jednoczeœnie j¹ degraduje i oœmiesza.
Gra z konwencjami literackimi (powieϾ obyczajowa, edukacyjna, powiastka filozoficzna, romans)
i odwo³anie do znanych utworów literackich to wa¿na cecha „Ferdydurke”. (Miêtus ruszy³ odwa¿nie
œcie¿k¹ wzd³u¿ szosy — ja za nim jakbym ³ódk¹ wp³ywa³ na pe³ne morze. […] Cisza, ¿e s³ychaæ nieomal
zimne i œliskie kamienie, które tkwi¹ w ziemi — aluzje do „Stepów akermañskich” Adama Mickiewicza
czy „Roty” Marii Konopnickiej — W górê serca! Proponujê abyœmy tu natychmiast œlubowali, i¿ nigdy nie
zaprzemy siê ch³opiêcia ani orlêcia! Nie damy ziemi sk¹d nasz ród).
Œrodki wyrazu artystycznego obecne w tekœcie powieœci to: neologizmy, maj¹ce funkcjê wartoœciuj¹c¹
(ch³opiêta, sproœnik), wyliczenia, epitety, inwersje, czyli szyk przestawny (S³owacki wielkim poet¹ by³),
gradacja, hiperbolizacja czy instrumentacja g³oskowa: recytowa³ piêknie i piêknoœæ recytacji, wzmo¿ona
piêknoœci¹ poematu i wielkoœci¹ wieszcza oraz majestatem sztuki, przetwarza³a siê niepostrze¿enie w pos¹g
wszelkich mo¿liwych piêknoœci i wielkoœci […] wyœpiewa³ œpiew wieszcza tak w³aœnie jak, jak œpiew wiesz-
cza powinien byæ wyœpiewany (o Syfonie recytuj¹cym wieszcza).
Strategi¹ chêtnie wykorzystywan¹ przez Gombrowicza jest tak¿e gra s³owem (S³o-wac-ki, S³o-wac-ki,
wac-ki, wac-ki, Wa-cek, Wa-cek-S³o-wac-ki-i-musz-ka-pch³a).
Jêzyk bohaterów jest zindywidualizowany. Ka¿da z postaci posiada w³asny, zwi¹zany z przyjêt¹ poz¹
— „gêb¹”, styl wypowiadania siê. Nauczyciele u¿ywaj¹ stereotypowych sloganów i sformu³owañ (...pano-
wie, ja wyrecytujê wam swoj¹ lekcjê, a potem wy z kolei wyrecytujecie swoj¹. […] Wielka poezja, bêd¹c
wielk¹ i bêd¹c poezj¹, nie mo¿e nie zachwycaæ nas, a wiêc zachwyca). Uczniowie pos³uguj¹ siê m³odzie-
¿owym, szkolnym ¿argonem (przekabaci³; ja tylko sztyka siê bojê; nie trajluj; zg³upia³ bubek, z byka spad³,
frajer pumpka). Walek, wiejski parobek u¿ywa gwary (Dajcie, pon, na machorkê!), zaœ in¿ynierostwo
pos³uguje siê s³ownictwem wskazuj¹cym na ich nowoczesnoœæ i swobodê obyczajow¹: A mo¿e chcesz
pojechaæ na week-end i nie wracaæ na noc? […] Zuta, je¿eli chcesz mieæ dziecko nieœlubne, bardzo proszê!
Kult dziewictwa usta³!
Na uwagê w powieœci zas³uguje równie¿ stylistyka nazwisk bohaterów, siêgaj¹ca sw¹ tradycj¹ daw-
niejszych epok. S¹ to tzw. nazwiska mówi¹ce, wskazuj¹ce na cechê fizyczn¹ lub charakterologiczn¹ boha-
tera (Ko³ek, Miêtalski, M³odziakowie, Myzdral, Wa³kiewicz).
Konteksty i nawi¹zania
Miguel Cervantes — „Don Kichot” (1605–15), historia b³êdnego rycerza i jego giermka, nasycona paro-
di¹ i grotesk¹. Rabelais — „Gargantua i Pantagruel” (1532–64), karnawa³owa wizja œwiata, w której
groteska i parodia s¹ nadrzêdn¹ kategori¹ estetyczn¹. Wolter — „Kandyd” (1759), powiastka filozoficzna,
w której g³ówny bohater podró¿uj¹c po œwiecie, konfrontuje swe marzenia oraz idealistyczne pogl¹dy
z brutaln¹ niekiedy rzeczywistoœci¹. „Przedwioœnie” Stefana ¯eromskiego — wizja dworu ziemiañskiego
(Naw³oæ). Adam Mickiewicz — „Pan Tadeusz” (1834), wielow¹tkowa szlachecka historia, opiewaj¹ca
staropolskie obyczaje, bêd¹ce w powieœci Gombrowicza obiektem parodii. „Tango” Mro¿ka — obraz
rodziny Stomilów jako rodziny nowoczesnej.
„Ferdydurke” — film w re¿. Jerzego Skolimowskiego (1991), adaptacja powieœci Witolda Gombrowicza.

362