LIRYKA

NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA

Liryka – jeden z trzech rodzajów literackich. Należą do niej utwory wyrażające uczucia, doznania, refleksje i
przeżycia podmiotu lirycznego, które są przekazywane w formie monologu lirycznego.
Podmiot liryczny – to osoba mówiąca w wierszu, czyli postać wypowiadająca swoje myśli, poglądy, przeżycia
lub opisująca to, co widzi w otaczającym świecie. W liryce osoba mówiąca (podmiot liryczny) odgrywa
najważniejszą rolę. Wypowiada się ona poprzez monolog liryczny, który może mieć formę bezpośredniego
wyznania, opisu, opowiadania czy refleksji filozoficznej.
Adresat wiersza – osoba, pojęcie, przedmiot, wartość, do których skierowany jest utwór.
Nastrój wiersza – uczucia, jakie towarzyszą osobie mówiącej w wierszu, a tym samym wpływają na odbiór
utworu przez czytelnika. Nastrój wiersza może być pogodny, żartobliwy, przygnębiający, smutny, melancholijny
itp.
Wers – jedna linijka wiersza.
Zwrotka (strofa) – wyodrębniona graficznie część wiersza składająca się z co najmniej dwóch wersów.
Refren – powtarzający się, najczęściej po każdej zwrotce, fragment wiersza lub piosenki.
Liryka pośrednia – rodzaj liryki, w której podmiot liryczny się nie ujawnia, pozostaje ukryty za
przedstawionym światem, zdarzeniami czy refleksjami. Odmianą liryki pośredniej jest liryka opisowa (podmiot
liryczny wyraża się na przykład poprzez opis krajobrazu) i liryka sytuacyjna (podmiot liryczny opisuje scenę,
zdarzenie, często wprowadzając bohatera lirycznego).
Liryka bezpośrednia – rodzaj liryki, w której podmiot liryczny przedstawia swoje przeżycia, refleksje i
pragnienia w 1. osobie liczby pojedynczej („ja” liryczne). Na obecność osoby mówiącej w wierszu wskazują
czasowniki w 1. os. l. poj. i l. mn. oraz zaimki typu: ja, my, mój, nasz itp.
Liryka zwrotu do adresata (inaczej liryka inwokacyjna) – rodzaj liryki, w której podmiot liryczny zwraca się
do adresata wypowiedzi. Adresatem może być osoba, grupa osób, wartość lub zjawisko.
Ze względu na temat liryka dzieli się na:
 refleksyjno-filozoficzną (jej tematyka dotyczy celu i sensu życia, przemijania, wartości)
 patriotyczną (tematyka: ojczyzna, naród, wolność)
 miłosną (tematyka: uczucia, wyznania, rozterki)
 autotematyczną (liryka o tworzeniu, podejmująca zagadnienia dotyczące procesu tworzenia, roli
twórcy itp.)
 religijną (tematyka: Bóg, wiara)
Wiersz – utwór poetycki mówiący o uczuciach, przeżyciach, doznaniach. Charakteryzuje się obecnością
środków stylistycznych oraz określoną budową.
 Wiersz rymowany – utwór zawierający rymy.
 Wiersz nierymowany (biały) – wiersz bez rymów, oparty tylko na rytmie.
 Wiersz regularny – wiersz, który charakteryzuje się uporządkowaną budową, rytmem, obecnością
rymów i użyciem różnych środków poetyckiego wyrazu.
 Wiersz wolny – wiersz, w którym poeta odrzuca zasady stosowane przy budowie wierszy regularnych;
brak jest w nim rytmu, rymów, znaków interpunkcyjnych.

NAJWAŻNIEJSZE GATUNKI
Hymn – uroczysta, podniosła pieśń pochwalna, sławiąca bóstwo, bohaterskie dokonania, wzniosłe idee, uznane
wartości lub instytucje.
Pieśń – utwór pisany wierszem, w którym występuje rytm dostosowany do treści oraz podział na zwrotki, często
przeplatane refrenem. Tematyka pieśni może być bardzo różnorodna: pochwalna, refleksyjna, miłosna,
biesiadna, religijna, żołnierska itp.
Fraszka – krótki utwór liryczny zwykle o żartobliwej treści. Nastrój fraszek jest przeważnie pogodny lub
refleksyjny. Tematyka dotyczy ludzi, ich życia, cenionych wartości. Często te utwory charakteryzuje humor
słowny lub sytuacyjny. Bywa, że kończy je puenta (celne, dowcipne, zaskakujące sformułowanie będące
podsumowaniem utworu).
Tren – podniosły utwór o charakterze żałobnym poświęcony zmarłej osobie, wyrażający żal, rozpacz po jej
stracie. Zawiera pochwałę oraz podkreśla zalety i dokonania osoby zmarłej.
Sonet – gatunek liryczny charakteryzujący się kunsztowną kompozycją. Wiersz składa się z czternastu wersów
podzielonych na cztery strofy (zazwyczaj dwie zwrotki są czterowersowe i dwie trzywersowe). Zwrotki
czterowersowe mają charakter opisowy, a trzywersowe – refleksyjny. Najczęściej pierwsza zwrotka przedstawia
temat utworu, druga odnosi go sytuacji podmiotu lirycznego, pozostałe zawierają refleksje o charakterze
ogólnym.
 EPIKA
NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA

Epika – rodzaj literacki, do którego należą utwory najczęściej pisane prozą, rzadziej wierszowane (np. epopeja,
bajka). Podstawową formą wypowiedzi jest w nich narracja, czyli opowieść narratora o zdarzeniach i
bohaterach.

Narrator to osoba, która przedstawia wydarzenia w tekście epickim. Może być jednym z bohaterów utworu.
Dysponuje wówczas ograniczoną wiedzą o świecie przedstawionym i wypowiada się w pierwszej osobie
(narracja pierwszoosobowa). Taki rodzaj narracji występuje najczęściej w pamiętniku lub dzienniku. Narrator,
który stoi poza światem przedstawionym, jest wszechwiedzący, a jego narracja ma formę trzeciej osoby
(narracja trzecioosobowa). Ta „wszechwiedza” narratora może się ujawniać w tym, że zna on wydarzenia
przeszłe lub przyszłe, a także przedstawia myśli i przeżycia bohaterów.

Narracja – wypowiedź narratora. Może mieć formę opisu (np. przedmiotu, osoby, miejsca) lub opowiadania
(relacji ze zdarzeń).

Świat przedstawiony – świat opisany w dziele literackim. Jego elementami są czas, miejsce, zdarzenia i osoby
przedstawione w utworze.

Akcja utworu – wyraźnie zarysowany ciąg wydarzeń przedstawionych w utworze, które stanowią spójną całość
i zmierzają ku pewnemu celowi. W konstrukcji akcji wyodrębniamy jej rozpoczęcie (zawiązanie akcji),
rozwinięcie (rozwój akcji) i zakończenie (rozwiązanie akcji). Niekiedy w akcji utworu zostaje
podkreślony punkt kulminacyjny.

Punkt kulminacyjny – moment największego napięcia w rozwoju akcji, po którym zazwyczaj następuje jej
zwrot lub rozwiązanie. Na przykład w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza punktem kulminacyjnym jest bitwa
pod Grunwaldem.

Czas akcji – czas, w którym rozgrywają się wydarzenia przedstawione w utworze.

Miejsce akcji – miejsce lub miejsca, gdzie rozgrywają się wydarzenia przedstawione w utworze.

Fabuła – układ wszystkich motywów i wątków (zdarzeń) przedstawionych w utworze.

Wątek – ciąg zdarzeń w obrębie fabuły utworu, które dotyczą jednego bohatera lub grupy postaci. W utworach
może wystąpić wątek główny i wątki poboczne. Na przykład wątkiem głównym w Syzyfowych pracach Stefana
Żeromskiego jest problem rusyfikacji polskiej młodzieży, a wątkiem pobocznym jest miłość Marcina Borowicza
do Biruty.

Wydarzenie – pojedyncza sytuacja, która została opisana w utworze.

Bohater utworu – występująca w utworze fikcyjna postać. W zależności od sposobu ukazania postaci można
wyróżnić różne typy bohaterów:

 tytułowy, główny, drugoplanowy, epizodyczny;

 jednostkowy, zbiorowy (np. szlachta w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza);
 pozytywny, negatywny;
 statyczny (jego charakter i postępowanie nie zmienia się), dynamiczny (ulega przemianie wewnętrznej
pod wpływem zdarzeń).

Bohaterem utworu literackiego może być postać:

 historyczna – postać, która istniała w rzeczywistości i zostaje umieszczona w świecie przedstawionym

utworu. Postacie historyczne występują na przykład w powieściach historycznych Henryka
Sienkiewicza.
 fikcyjna – postać wymyślona przez twórcę dzieła; postacie fikcyjne mogą być prawdopodobne, tzn.
takie, które mogłyby żyć w realnym świecie (np. Staś Tarkowski, bohater W pustyni i w puszczy, Alicja,
bohaterkaAlicji w Krainie Czarów) lub fantastyczne (np. Aslan z Opowieści z Narnii).

Fikcja artystyczna (literacka) – to świat wymyślony przez autora dzieła. Może być on realistyczny lub
fantastyczny.
Świat realistyczny – to wydarzenia, miejsca i postacie, które są prawdopodobne i mogą istnieć w
rzeczywistości. Na przykład fikcja literacka stworzona przez Henryka Sienkiewicza w powieści W pustyni i w
puszczy to wydarzenia, które mogłyby się wydarzyć naprawdę. 

Świat fantastyczny – to wydarzenia, miejsca i postacie, które są nieprawdopodobne i nie mogą istnieć w
rzeczywistości. Na przykład fikcja literacka stworzona przez Tolkiena w powieści Hobbit, czyli tam i z
powrotem to wydarzenia, które nie mogłyby się wydarzyć naprawdę.

EPIKA. POWIEŚĆ, OPOWIADANIE, NOWELA

Powieść – dłuższy utwór o różnorodnej tematyce i swobodnej kompozycji, pisany prozą, przedstawiający
wielowątkową fabułę, obejmującą dzieje wielu bohaterów.

Podział powieści ze względu na czas akcji 

 powieść współczesna – autor umieszcza jej akcję w czasach, w których żyje i które zna z własnych
obserwacji i doświadczeń. Powieściami współczesnymi są np. utwory Małgorzaty Musierowicz (Kwiat
kalafiora; Opium w rosole; Noelka), a także W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza, ponieważ
autor żył w tym samym czasie, w którym rozgrywa się akcja utworu, chociaż jest to przeszłość w
stosunku do naszego życia.
 powieść historyczna – autor opisuje czasy wcześniejsze niż te, w których sam żyje. Wiedzę o nich
czerpie z dokumentów historycznych. Prawda historyczna splata się z fikcją literacką. Bohaterowie
znani z historii współistnieją na równi z wymyślonymi przez pisarza. Wydarzenia prawdziwe
uzupełniane są zdarzeniami fikcyjnymi przedstawianymi w prawdopodobny sposób.Przykładem
powieści historycznych są utwory Henryka Sienkiewicza: Quo vadis, Krzyżacy, Potop.
 powieść fantastycznonaukowa – autor umieszcza świat przedstawiony w bliżej nieokreślonej
przyszłości. Fabuła najczęściej przedstawia zmagania człowieka ze stworzonymi przez niego
maszynami lub relacje człowiek – mieszkańcy innych planet. Przykładem takiej powieści jest utwór
Kongres futurologiczny Stanisława Lema.

  

Podział powieści ze względu na tematykę 

 powieść społeczno-obyczajowa – przedstawia życie codzienne bohaterów, obraz jakiegoś środowiska

społecznego i jego wpływ na bohaterów. Fabuła powieści obyczajowej jest wyraźnie uporządkowana, a
narrator zazwyczaj wszechwiedzący. Przykład: Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego
 powieść podróżnicza – powieść, w której bohaterowie przeżywają różne przygody podczas podróży
najczęściej po jakimś egzotycznym miejscu. Przykład: W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza
 powieść fantasy – powieść nawiązująca do mitologii i baśni różnych narodów. Akcja rozgrywa się w
odległych, bliżej niesprecyzowanych czasach. Fabuła utworu zawiera elementy fantastyczne, które
przeplatają się z realistycznymi, a bohaterowie obdarzeni są nadprzyrodzoną mocą i potrafią
posługiwać się magicznymi przedmiotami. Przykład: Hobbit, czyli tam i z powrotem Johna Ronalda
Reuela Tolkiena
 powieść sensacyjna – powieść, w której są opisane niebezpieczne, ryzykowne wydarzenia, a
rozwiązaniem akcji jest wyjaśnienie skomplikowanej zagadki czy tajemnicy. Przykład: Pan
Samochodzik i templariusze Zbigniewa Nienackiego
 powieść detektywistyczna (kryminalna) – powieść, której główną cechą jest dynamiczna, wyraźnie
zarysowana akcja zmierzająca najczęściej do ustalenia sprawcy przestępstwa. Przykład: Morderstwo w
Orient Expressie Agathy Christie
 powieść biograficzna – powieść przedstawiająca życie wybitnego człowieka.
Przykład: Mickiewicz Zbigniewa Sudolskiego
 powieść autobiograficzna – odmiana powieści biograficznej, w której autor przedstawia w sposób
często sfabularyzowany własne wspomnienia dotyczące czasów i ludzi, z którymi żył. Przykład: Ziele
na kraterze Melchiora Wańkowicza
 powieść psychologiczna – powieść, której głównym celem jest przedstawienie życia wewnętrznego
postaci, jej przeżyć, motywów postępowania. Przykład: Oskar i pani Róża Érica-Emmanuela Schmitta

Opowiadanie – niewielki utwór epicki o prostej, zwykle jednowątkowej fabule bez wyraźnie zarysowanego
punktu kulminacyjnego. Akcja utworu bywa wzbogacona o opisy, refleksje, poboczne wydarzenia. W
opowiadaniu występuje niewielu bohaterów, a pozycja narratora jest wyraźnie podkreślona. Często opisywane
zdarzenia nie dzieją się w tym samym czasie, w którym jest prowadzona narracja. Przykład: Stary człowiek i
morze Ernesta Hemingwaya
Nowela – krótki jednowątkowy utwór narracyjny pisany prozą. Charakteryzuje się ściśle określoną kompozycją
z wyraźnie zarysowaną akcją, zmierzającą do punktu kulminacyjnego, a następnie do często zaskakującego
zakończenia (puenty). Brak jest długich opisów i charakterystyki bohaterów. Przykład: Latarnik Henryka
Sienkiewicza

Nowelę od opowiadania różni zwarta, uporządkowana kompozycja, wyraźnie zaznaczony punkt kulminacyjny
i zakończenie, które jest podsumowaniem utworu, często przesłaniem z niego płynącym (puenta).

EPIKA. POZOSTAŁE GATUNKI

Epos – obszerny wielowątkowy utwór epicki pisany wierszem, wywodzący się z antyku i nawiązujący
tematycznie do wydarzeń historyczno-mitologicznych. Bogowie ingerują w losy bohaterów, a akcja rozgrywa
się w momencie przełomowym dla przedstawianych zdarzeń. Występuje wszechwiedzący i obiektywny narrator.
Utwór zawiera liczne opisy i bogactwo środków stylistycznych. Przykład eposu: Iliada i Odyseja Homera.

Epopeja – wierszowany utwór epicki o wielowątkowej fabule ukazujący życie narodu na tle ważnych wydarzeń
historycznych. Występuje bohater zbiorowy i bohater jednostkowy. Przykład epopei: Pan Tadeusz Adama
Mickiewicza.

Epopeja jest gatunkiem bardzo podobnym do eposu i bywa, że ich nazw używa się zamiennie. Od eposu różni
się tym, że nie występuje w niej ingerencja bogów w losy bohaterów.

Mit – fantastyczna opowieść dotycząca bardzo odległych czasów. Przedstawia poglądy na pochodzenie bogów,
istot obdarzonych cechami boskimi i ludzi. Mity opisują wierzenia starożytnych Greków i Rzymian, wyjaśniają
zjawiska w przyrodzie oraz tłumaczą sens zwyczajów i wierzeń w starożytności. Na przykład mit o Demeter i
Korze opowiada o wędrówce Demeter w poszukiwaniu córki i wyjaśnia, skąd biorą się pory roku.

Baśń – gatunek epicki zawierający elementy fantastyki, cudowności, magii. Występują w nim osoby o
nadzwyczajnych umiejętnościach, cudowne wydarzenia, magiczne przedmioty. Istnieje wyraźny podział na
dobro i zło. Najczęściej dobrzy bohaterowie zostają nagrodzeni, a źli – ukarani. Czas i miejsce wydarzeń w
baśniach są najczęściej nieokreślone. Z baśni płynie przesłanie, czyli główna myśl lub sens utworu, które odnosi
się do wartości takich jak dobro, potrzeba pomocy innym czy pracowitość.

Najpopularniejsi autorzy baśni to:

 Hans Christian Andersen (Brzydkie kaczątko, Królowa śniegu, Dziewczynka z zapałkami, Mała syrenka,
Calineczka)
 bracia Wilhelm i Jacob Grimm (Królewna Śnieżka, Jaś i Małgosia, Kopciuszek, Czerwony Kapturek)
 Charles Perrault (Czerwony Kapturek, Kot w butach, Śpiąca królewna, Ośla skórka, Knyps z czubkiem,
Kopciuszek)

Bajka to krótki utwór, przeważnie wierszowany, o charakterze żartobliwym i jednocześnie pouczającym. Jego
bohaterami są zazwyczaj zwierzęta, rzadziej rośliny, przedmioty i ludzie. Bohaterowie bajek uosabiają ludzkie
zalety i wady. Z sytuacji przedstawionej w bajce płynie morał, a postacie mają charakter symboliczny oraz
alegoryczny.

Bajki pisali:

 Ignacy Krasicki (Ptaszki w klatce, Czapla, ryby i rak)

 Adam Mickiewicz (Przyjaciele, Koza, kózka i wilk)
 Jan Brzechwa (Pająk i muchy, Prot i Filip)

Legenda – opowieść ludowa związana z historycznymi postaciami, zdarzeniami i miejscami. Występują w niej
elementy fantastyki i niezwykłości, które przeplatają się z wydarzeniami realistycznymi, a często z
historycznymi. Legendy wyjaśniają najczęściej powstanie państw, miast, rzek, jezior i zjawisk przyrody. Mogą
być w nich opisane żywoty świętych, męczenników oraz bohaterów narodowych. Znane legendy: Lech, Czech i
Rus, Wars i Sawa, Smok Wawelski, Piast Kołodziej.

Przypowieść (parabola) – krótki utwór epicki wyróżniający się prostą fabułą, która służy zilustrowaniu
pewnych prawd o charakterze ogólnoludzkim i moralnym. Opowiedziana historia ma znaczenie dosłowne oraz
metaforyczne. Przypowieść często posługuje się alegorią w przedstawieniu prawd wiary. Źródłem przypowieści
jest Biblia. Przykłady przypowieści: O siewcy, O talentach, O pannach mądrych i głupich, O miłosiernym
Samarytaninie.
Dziennik – utwór w postaci relacji ze zdarzeń prowadzonych na bieżąco. Występuje w nim pierwszoosobowa
narracja dotycząca zdarzeń, przeżyć osobistych, a często również poglądów
narratora. Przykład: Dzienniki Stefana Żeromskiego.

Pamiętnik – dłuższa wypowiedź o charakterze osobistym. Opisywane przez autora zdarzenia często
przedstawiane są z pewnego dystansu czasowego, a ich układ zależy od subiektywnego wyboru
autora. Przykład:Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
 DRAMAT
NAJWAŻNIEJSZE POJĘCIA

Dramat – jeden z trzech rodzajów literackich, obejmujący utwory pisane z myślą o wystawieniu na scenie.
Zwykle utwór podzielony jest na akty i sceny. Główne gatunki dramatu to komedia i tragedia.

Akcja w dramacie tworzona jest poprzez dialogi i monologi bohaterów, które stanowią tekst główny.

Uzupełnieniem tekstu głównego jest tekst poboczny, czyli didaskalia.

Akt – część utworu dramatycznego, wydzielona ze względu na zamknięty odcinek akcji. Zwykle kończy się
zdarzeniem istotnym dla dalszego jej przebiegu.

Scena – część aktu, wyodrębniona ze względu na liczbę biorących w niej udział postaci. Pojawienie się lub
odejście postaci jest granicą między scenami.

Tekst główny – wypowiedzi bohaterów w utworze dramatycznym.

Tekst poboczny (didaskalia) – komentarze i wskazówki autora dotyczące czasu i miejsca akcji, gry aktorów,
kostiumów, rekwizytów, dekoracji.

Dialog – rozmowa dwóch lub więcej osób.

Monolog – dłuższa wypowiedź jednej osoby, stanowiąca całość znaczeniową.

NAJWAŻNIEJSZE GATUNKI

Komedia – gatunek dramatu, w którym występują zabawne postacie i sytuacje, a akcja – nieskomplikowana i
nasycona omizmem – kończy się szczęśliwie. Przykład: Zemsta Aleksandra Fredry 

Komizm – cecha zjawisk przedstawionych w utworze, które budzą w odbiorcy wesołość i śmiech. Często ma
charakter dydaktyczny i wykorzystywany jest do krytyki zjawisk i zachowań ludzi.

Wyróżnia się komizm:

 sytuacyjny – polegający na spiętrzeniu niesamowitych zbiegów okoliczności, zaskakujących zdarzeń,

zbudowaniu zabawnych sytuacji.
 postaci (charakterologiczny) – polegający na stworzeniu typów bohaterów i uwypukleniu ich cech
wyglądu i zachowań, które, przedstawione w sposób przerysowany, bawią odbiorcę.
 słowny (językowy) – zabawne dialogi bohaterów, żartobliwe powiedzonka, zestawienia słów, które
wywołują wesołość.

Tragedia – gatunek dramatu, którego treść zwykle dotyczy poważnego problemu, a rozwój akcji oparty jest na
istnieniu sprzecznych racji (konfliktu), spośród których nie można dokonać jednego słusznego wyboru.
Zmagania bohatera prowadzą do jego klęski (często do śmierci). Istotnym elementem w konflikcie jest
ingerencja sił wyższych (bogów, losu, praw natury). Przykład: Balladyna Juliusza Słowackiego; Romeo i
Julia Wiliama Szekspira 

Tragizm – konflikt równorzędnych wartości moralnych (konflikt tragiczny), wśród których nie ma możliwości
wyboru, gdyż każda decyzja prowadzi do klęski. Bohaterem jest zwykle jednostka, działająca świadomie w imię
wielkiego i szlachetnego celu. Ponosi klęskę, ponieważ zmaga się z siłami wyższymi (bogowie, władcy, siły
natury, fatum, racje moralne).