KONTEKSTY (NIE TYLKO) NA MATURZE –

na czym polega kontekstowe czytanie literatury

Kontekstowe czytanie literatury Podobnie jest chociażby z odbiorem

Utwory literackie w szkole ponadpodstawowej poznajesz w chronologicznym porządku memów internetowych – przecież, że-
historycznoliterackim, tzn. po kolei od starożytności po współczesność. Rozważania nad by je zrozumieć, również potrzebujesz kontek-
literaturą dopełnia się poprzez uwzględnienie jej różnorodnych kontekstów, czyli odniesień, stu, znajomości źródła, do którego dany mem
np. do poprzednich epok. nawiązuje, jakiejś sytuacji, jakiegoś zdjęcia.
Bez tej wiedzy nie jesteś w stanie do końca
Co to oznacza? Otóż, aby lepiej zrozumieć dany utwór i pogłębić jego odczytanie, trzeba
odczytać znaczenia żartu.
odwołać się do zjawisk obecnych poza tym tekstem, np. do historii, biografii autora.

Kontekst – co to takiego?
Kontekst to pewne tło kulturowe, odniesienia potrzebne do pełniejszego zrozumienia
danego tekstu. To może być nawiązanie do innego utworu literackiego, w którym Zatem jeśli tematem twojej wypowiedzi jest topos homo viator
występuje ten sam motyw, do historii i teorii literatury czy do specyfiki danej epoki. na podstawie Sonetów krymskich, to kontekstem będzie Odyseja
Kontekstem może być też inny wytwór kultury, np. film, spektakl teatralny, dzieło Homera – porównanie tułaczki i tęsknoty za ojczyzną podmiotu
muzyczne lub plastyczne. Bardzo często kontekstami są nawiązania do mitologii, lirycznego wierszy Adama Mickiewicza do historii Odyseusza.
Biblii, religii czy filozofii.

Dlaczego tak ważne jest dostrzeganie kontekstu?

Dzieła literackie, malarskie, muzyczne i inne nie funkcjonują samodzielnie, nie są jak samotne wyspy. Utwory zawsze są częścią kultury, dlatego aby dogłębnie
je zrozumieć, potrzebujesz rozpoznać to tło, na którym występują.

Pamiętaj!
Nie wystarczy, że po prostu podasz skojarzony przykład! Wyjaśnij, jak przywołany kontekst funkcjonuje w odniesieniu do omawianego zagadnienia, a tym
samym wykaż, że wybór jest trafny! Przykładowo, jeśli podejmujesz temat miłości silniejszej niż śmierć na przykładzie Romea i Julii, możesz odwołać się do
historii Orfeusza i Eurydyki (kontekst mitologiczny) albo omówić funkcjonowanie tego zjawiska w epoce romantyzmu (kontekst historycznoliteracki – figura
bohatera romantycznego, który umiera z miłości).
Odwoływanie się do tekstów literackich z innych epok to rozpoznawanie nawiązań, kontynuacji, wychwytywanie aluzji literackich.
Konteksty muszą być adekwatne do rozważanego problemu

Matura pisemna i ustna

Twoim zadaniem na maturze, zarówno pisemnej, jak i ustnej, będzie analiza i interpretacja dzieł literackich w różnych kontekstach. Będziesz więc musiał(-a)
rozpoznać tematykę i problematykę tekstu oraz odczytać jego związek np. z epoką literacką, historią, zjawiskami społecznymi, filozofią, a także dostrzec
motywy i toposy, np. biblijne czy mitologiczne, i określić ich znaczenie.

Jak rozpoznać kontekst – pytania pomocnicze

Nie wiesz, jaką drogą dojść do rozpoznania kontekstu? Zastanów się:
J kiedy powstało dane dzieło,
J kto jest twórcą, jakie miał poglądy,
J w jakim celu stworzono tekst (np. Potop – „ku pokrzepieniu serc”),
J które wydarzenia historyczne i polityczne wywarły wpływ na dzieło,
J które zagadnienia ze sztuki korespondują z danym utworem,
J do jakich opowieści mitologicznych, biblijnych odwołał się artysta,
J jakie zauważasz podobieństwa do innych dzieł,
J czy w tekście jest obecna stylizacja językowa,
J jakie dostrzegasz symbole i motywy.

Jak pisać o kontekstach – przydatne wskazówki

J Wybieraj konteksty, które są bezpośrednio związane z analizowanym utworem lub problemem zawartym w temacie pracy.
J Nie rozpisuj się, nie „lej wody” ani nie obnoś się z erudycją. Nie chodzi też o to, by luźno i bezrefleksyjnie nawiązywać do wszystkiego, z czym tekst się skojarzy.
J Odwołuj się tylko do takich kontekstów, które pogłębiają sens omawianego dzieła.
J Pamiętaj, by wybrane nawiązanie było funkcjonalne, tzn. trafne i na temat!

Gdzie wprowadzić kontekst?

J we wstępie pracy J w miejscu, w którym omawiasz wybraną lekturę obowiązkową
J w akapicie z omówieniem problemu zawartego w temacie J przy nawiązaniu do innego utworu literackiego, np. w oddzielnym akapicie
J w rozwinięciu, w którym odczytujesz sens utworu załączonego do tematu rozwinięcia
wypracowania

Pamiętaj!
Możesz tworzyć nowy akapit, ale nie musisz, czasem wystarczy nawet jedno- czy dwuzdaniowa informacja.  Nie liczy się ilość, lecz jakość!

Opracowanie: Natalia Hałaszkiewicz 1

Rodzaje kontekstów
kontekst literacki (w tym mitologiczny i biblijny)

wyjaśnienie Nawiązanie do innego utworu literackiego, w którym występuje podobna problematyka, omawiany motyw czy topos.

przykłady J Panorama miasta w Lalce Bolesława Prusa – kontrast między Warszawą a Paryżem oraz brutalny obraz Petersburga w Zbrodni
i karze Fiodora Dostojewskiego.
J Kontekst literacki to także aluzje literackie, np. plama krwi na czole Balladyny stanowi nawiązanie do Lady Makbet z tragedii Szekspira.
J Fabuła Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego bezpośrednio nawiązuje do historii wojny trojańskiej ukazanej w eposie
Homera.
J Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza, U wrót doliny Zbigniewa Herberta to nietypowe ujęcia motywu apokalipsy.
J Mitologiczny obraz cierpiącej matki (Demeter) odnajdziesz w wielu utworach późniejszych epok, np. Lalce (baronowa Krzeszowska)
czy Zbrodni i karze (Pulcheria Aleksandrowna).

Pamiętaj!
Powtórz sobie najpopularniejsze mity, np. O powstaniu świata, O Demeter i Korze, O Dedalu i Ikarze, O Heraklesie oraz historie z Biblii (m.in. Księga Rodzaju,
Księga Hioba).

kontekst historycznoliteracki

wyjaśnienie Odwołanie do specyfiki literatury danego okresu, charakterystycznych cech epoki, a także do konwencji literackich.

przykłady J Antyczny motyw exegi monumentum w Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony Jana Kochanowskiego jako realizacja renesansowego
postulatu ad fontes.
J Młodopolski impresjonizm w wierszach Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
J Pozytywistyczny i romantyczny światopogląd w Lalce Bolesława Prusa.
J Cechy antycznej tragedii w Antygonie Sofoklesa, łamanie zasady trzech jedności i decorum np. w dramatach Szekspira.

Pamiętaj!
Uporządkuj wiedzę o epokach literackich, z których pochodzą obowiązkowe lektury. Przypomnij sobie najważniejsze tendencje, nurty panujące w tych
okresach. Powtórz konwencje literackie, m.in. impresjonizm, realizm, naturalizm, symbolizm.

kontekst teoretycznoliteracki

wyjaśnienie Rozpoznanie konstrukcji danego dzieła (jego rodzaju i gatunku) oraz wyjaśnienie, w jaki sposób wpływa ona na świat przedstawiony
w tekście.

przykłady J Odwołanie do budowy epicedium będzie przydatne do zrozumienia Trenów Jana Kochanowskiego.
J Znajomość kryteriów gatunkowych eposu jest niezbędna, żeby wyjaśnić, dlaczego Pan Tadeusz Adama Mickiewicza to epopeja
narodowa.
J Dżuma Alberta Camusa to powieść parabola, rozumienie tego gatunku ułatwi interpretację dzieła jako studium człowieka wobec zła.
J Do pełnego zrozumienia wczesnych wierszy Adama Mickiewicza i wybranych utworów Bolesława Leśmiana, np. Świdryga i Midryga,
będzie przydatna wiedza o tym, czym jest ballada.

Pamiętaj!
Odśwież wiedzę o rodzajach i gatunkach literackich, np. czym różni się tragedia antyczna od dramatu romantycznego, jakie cechy ma sonet, co świadczy
o tym, że dany utwór jest balladą.

kontekst biograficzny

wyjaśnienie Użycie w interpretacji faktów z życia autora, które miały wpływ na powstanie dzieła.

przykłady J Przywołanie przeżywanej przez poetę żałoby po utracie bliskich jest niezbędne przy omawianiu Trenów Jana Kochanowskiego.
J Boska komedia Dantego – znajomość kontekstu biograficznego pomaga zrozumieć, kim dla autora była Beatrycze i dlaczego
powierzył jej funkcję przewodniczki.
J Biografia Adama Mickiewicza ma bardzo istotne znaczenie w interpretacji wszystkich jego dzieł, zarówno Sonetów krymskich, jak
i Dziadów, Konrada Wallenroda czy liryków lozańskich.
J Obecność na weselu w Bronowicach, znajomość z młodą parą, a także małżeństwo z Teodorą Teofilą Pytko to niektóre fakty z życia
Stanisława Wyspiańskiego, do których możesz się odnieść, pisząc o dramacie Wesele.

Pamiętaj!
Poznaj pokrótce biografie najważniejszych autorów i autorek. Zapoznaj się z tymi faktami z ich życia, które miały wpływ na powstanie najwybitniejszych dzieł.

Opracowanie: Natalia Hałaszkiewicz 2

kontekst historyczny

wyjaśnienie Odwołanie do wydarzeń i postaci historycznych, wskazanie ich związku z omawianym utworem.

przykłady J Historia Holocaustu będzie potrzebna do analizy Opowiadań Tadeusza Borowskiego.

J Tematem Glorii victis Elizy Orzeszkowej jest bohaterstwo powstańców styczniowych.
J Do zrozumienia symboliki niektórych osób dramatu z Wesela Stanisława Wyspiańskiego będzie przydatna znajomość takich postaci
historycznych jak Zawisza Czarny czy hetman koronny Franciszek Ksawery Branicki.
J Powstanie styczniowe to także główny temat utworu Stefana Żeromskiego Rozdzióbią nas kruki, wrony…

Pamiętaj!
Uporządkuj wiedzę o najważniejszych wydarzeniach historycznych, takich jak rozbiory (1772, 1793, 1795), powstanie listopadowe (1830–1831), powstanie
styczniowe (1863–1864), odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918), II wojna światowa (1939–1945).

kontekst polityczny

wyjaśnienie Nawiązanie do sytuacji politycznej, która wpłynęła na powstanie tekstu, a także do ustroju i władzy.

przykłady J Do pełnego zrozumienia powieści Antoniego Libery Madame będzie potrzebna znajomość realiów PRL-u.
J Dziady, cz. III Adama Mickiewicza to dzieło ściśle powiązane z losami polskiej młodzieży żyjącej pod uciskiem zaboru rosyjskiego.
J Rok 1984 George’a Orwella należy rozpatrywać na tle takich pojęć jak totalitaryzm, zniewolenie, nowomowa.
J Opowiadanie Olgi Tokarczuk Profesor Andrews w Warszawie można omówić w kontekście stanu wojennego.

Pamiętaj!
Powtarzając historię, skup się na sytuacji politycznej w danym okresie, np. jaki ustrój panował, czy Polska była wówczas pod zaborami albo co się z nią
działo po odzyskaniu niepodległości, w jakim położeniu znalazła się po II wojnie światowej.

kontekst społeczny

wyjaśnienie Odwołanie do przemian społecznych i ustrojowych, zwrócenie uwagi na obecne w społeczeństwie podziały, warstwy, konflikty (np.
rewolucje, protesty).

przykłady J Relacje między przedstawicielami różnych warstw społecznych końca XIX w., a także zjawisko chłopomanii – kontekst społeczny
Wesela Stanisława Wyspiańskiego.
J Charakterystyka szlachty, sarmatyzm w odniesieniu do Satyr Ignacego Krasickiego, Potopu Henryka Sienkiewicza.
J Podzielone społeczeństwo w zrusyfikowanej Polsce – fragmenty Dziadów cz. III Adama Mickiewicza.
J Losy Cezarego Baryki z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego– poglądy dotyczące rewolucji, różne postawy i oczekiwania wobec
wolnej Polski.

Pamiętaj!
Nie ucz się historii bezrefleksyjnie. Obok znajomości dat i terminologii ważna jest świadomość, jak procesy historyczne oddziaływały na społeczeństwo,
np. rozwój feudalizmu w średniowieczu, demokracja szlachecka w XVI w., stosunek chłopów do powstania styczniowego.

kontekst filozoficzny

wyjaśnienie Zwrócenie uwagi na poglądy filozoficzne bliskie autorowi, a także na kierunki filozofii wyrażone w omawianym dziele.

przykłady J Znajomość postaw antycznej filozofii pomoże zrozumieć znaczenie Pieśni Jana Kochanowskiego, np. Serce roście (stoicyzm),
Chcemy sobie być radzi (złoty środek).
J Przywołanie nietzscheanizmu w interpretacji poglądów głównego bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego.
J Egzystencjalizm jest obecny m.in. w utworach Bolesława Leśmiana (np. w balladzie Dziewczyna) i w Dżumie Alberta Camusa.
J Do wyjaśnienia znaczenia cyklu wierszy Księga ubogich Jana Kasprowicza będzie potrzebne odwołanie się do franciszkanizmu.

Pamiętaj!
Poszerzaj swoją wiedzę dotyczącą filozofii, jej twórców i założeń. Ta dziedzina, która ma swoje korzenie głęboko w starożytności, nie traci na aktualności.
Wciąż pomaga zrozumieć istotę świata i człowieka. Przypomnij sobie, czym są m.in. stoicyzm, epikureizm, augustynizm, nietzscheanizm, egzystencjalizm.

Opracowanie: Natalia Hałaszkiewicz 3

kontekst religijny

wyjaśnienie Nawiązanie do założeń danej religii w interpretacji tekstu.

przykłady J Rozumienie terminu nirwana używanego w religiach dharmicznych (np. hinduizm, buddyzm) pogłębi interpretację wierszy Kazimierza
Przerwy-Tetmajera.
J Nawiązania do mitologii i religii w Trenach i fraszkach Jana Kochanowskiego, np. Tren X – pytania o to, co się stało z Urszulką po
śmierci (mityczne zaświaty, chrześcijańskie niebo, a może reinkarnacja).
J Przywołanie pojęcia teocentryzmu i deesis do omówienia Bogurodzicy.
J Biblia odegrała istotną rolę w życiu bohaterów Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego (silnie wierząca Sonia, znaczenie historii
o wskrzeszeniu Łazarza).

Pamiętaj!
Religia to nie tylko chrześcijaństwo, lecz także np. wiara w reinkarnację, poszukiwanie spokoju w medytacji, próby osiągania stanów nirwany. Otwórz się na
wiedzę o różnych religiach, by lepiej zrozumieć postawy bohaterów literackich.

kontekst macierzysty

wyjaśnienie Odwołanie do twórczości autora omawianego dzieła.

przykłady J Żeby zrozumieć sens wierszy Stanisława Balińskiego (np. Do tamtej) należy sięgnąć po pozostałe utwory z tomu Wielka podróż.
J Stefan Żeromski w Ludziach bezdomnych nawiązuje do postaci ze swojej noweli Siłaczka.
J Widmo z II części Dziadów Adama Mickiewicza pojawia się chociażby w części IV.
J Bez znajomości Iliady Homera trudno w pełni odczytać znaczenie Odysei.

Pamiętaj!
Kontekst macierzysty wiąże się ze znajomością biografii i twórczości danego autora. Sięgaj więc po inne dzieła, poznawaj różne teksty, szukaj między nimi
powiązań.

kontekst kulturowy

wyjaśnienie Wykorzystanie znajomości innych, pozaliterackich tekstów kultury, takich jak:

• kinematografia, sztuki audiowizualne (filmy, seriale, animacje, audycje radiowe),
• spektakle teatralne i inne przedstawienia (teatr telewizji, kabaret, happening, performance),
• plastyczne dzieła sztuki (malarstwo, rzeźba, plakat, kolaż, mural, asamblaż i inne),
• utwory muzyczne,
• komiks.

przykłady J Muzyczna interpretacja powstania warszawskiego i wykorzystanie fragmentu Elegii o chłopcu polskim Krzysztofa Kamila Baczyń-
skiego przez zespół Lao Che.
J Futurystyczna adaptacja dzieła Szekspira – 2007: Makbet w reżyserii Grzegorza Jarzyny.
J Malarstwo barokowe, martwe natury z symbolami przemijania w odniesieniu do motywu vanitas.
J Obrazy przedstawiające sceny z dzieł literackich, np. Henry Fuseli Trzy wiedźmy.
J Film Troja w reżyserii Wolfganga Petersona jako efektowne, hollywoodzkie nawiązanie do Iliady Homera.
J Romeo i Julia jako ponadczasowa historia miłosna – adaptacja w reżyserii Baza Luhrmanna to przeniesienie akcji z Verony do
Verona Beach w latach 90. XX w.
J Gustave Moreau Edyp i Sfinks – motyw z mitu O Labdakidach wykorzystany na obrazie symbolistycznym.

Pamiętaj!
Przywołanie kontekstu kulturowego ma służyć pogłębieniu interpretacji danego tekstu literackiego, ujęciu z innej perspektywy, pokazaniu jego ponadcza-
sowego charakteru.

Opracowanie: Natalia Hałaszkiewicz 4