Czytanie ze zrozumieniem 55

....................................................................

Bolesław Prus – ..............................

imię i nazwisko

...........................

dziwność istnienia data klasa

Przeczytaj tekst Grażyny Borkowskiej i wykonaj podane zadania.

A  więc Lalkę przyjęto źle, a  w  każdym razie nie dość dobrze: genialność tego dzieła pozostała zrazu
niedostrzeżona. Dlaczego tak się stało? Opór środowiska literackiego wynikał z wielu bardzo różnych po-
wodów. Po pierwsze, jak słusznie pisze Józef Bachórz, Prus nie pomagał swemu dziełu. Nigdy nie pozował
na geniusza, a nawet na artystę. Przedstawiał się zawsze niezwykle skromnie – jako dziennikarz. [...] Po
drugie, nie ulega wątpliwości, że dotknął Lalkę fenomen nieporozumienia, jakie często spotyka dzieła na-
prawdę wielkie; narracyjny eksperyment Prusa przerósł możliwości interpretacyjne współczesnej mu pu-
bliczności. I nie chodziło wyłącznie o sprawy kompozycji.
Lalka jest utworem wielowątkowym o skomplikowanej strukturze tematycznej i narracyjnej. Daje pa-
noramiczny ogląd społeczeństwa polskiego końca lat 70. ubiegłego stulecia [XIX w. – przyp. red.]. Przynosi
szeroką wiedzę na temat przebiegających podówczas procesów społecznych i  obyczajowych (krzepnięcie
polskiego mieszczaństwa, program pierwszych socjalistów, nowe stosunki gospodarcze z  Rosją itd.), jest
wiernym, choć niepełnym (brak Rosjan!) obrazem popowstaniowej Warszawy.
W Lalce Prus przedstawia nie tylko rozmaite środowiska społeczne (od arystokracji po miejską biedotę), ale
przede wszystkim sam mechanizm społecznego działania, który utożsamił – prekursorsko wobec różnych XX-
-wiecznych teorii psychosocjologicznych – z obiegiem i wymianą informacji, z krążeniem plotki, niedomówień,
posądzeń i domysłów. Mamy zatem w Lalce sytuację trudną z czytelniczego punktu widzenia: fakty podlegają
rozmaitym interpretacjom, często sprzecznym ze sobą i nieprowadzącym do żadnej konkluzji. A czytelnik musi
głowić się, zastanawiać i wybierać. [...] Prus jest w ogóle daleki od krzepienia naszych serc. Nie tylko niepokoi
czytelnika mnogością nierozstrzygniętych opinii i brakiem ostatecznej instancji orzekającej (która w przypadku
innych powieści „normalnie” skomponowanych związana jest z wyróżnionym statusem narratora), lecz na do-
datek wplata w narrację epizody i historie, które burzą stereotypowe wyobrażenia na temat epoki.
Im ważniejsza postać, tym więcej w niej zaskakujących zwrotów, zachowań, reakcji. Sam Wokulski po-
zostaje postacią prawie nieprzewidywalną. Choć uczestniczył w powstaniu styczniowym i zapłacił za ten
udział zsyłką, nie ma w nim fobii antyrosyjskiej. Źle natomiast wspomina Polaków – współwięźniów. [...]
Co więcej, Wokulski nie tylko nie ma do Rosjan pretensji za zmarnowane lata, ale zostaje ich wspólnikiem,
dostawcą zboża dla armii rosyjskiej walczącej z Turcją na Bałkanach.
Naprawdę Prus wiele ryzykował, przeznaczając swemu bohaterowi tak bulwersujące zajęcie. Wiedział
przecież doskonale, że patriotycznie nastawiona opinia publiczna zawsze popierała (rzecz jasna – moral-
nie) przeciwników Rosji. [...] Tymczasem Wokulski całkiem otwarcie i to dla pieniędzy, a nie idei, dożywiał
rosyjską armię. Dlaczego Prus wybrał tak drastyczne rozwiązanie? Czy szło tylko o pieniądze, o możliwość
szybkiego wzbogacenia się? O interes? Rzecki podejrzewa swego Stasia o grę na dwie strony, o makiawelicz-
ny plan działania. Ta hipoteza upada jednak.
Wiele wątpliwości i pytań budzi też romans Wokulskiego. Bachórz pisze: „Na rozum rzecz biorąc, Wo-
kulski parę razy próbuje uporać się z panną Izabelą – i na rozum to jakby mu się udaje”. Widzi ją w różnych
niekorzystnych sytuacjach i nie ma złudzeń co do jej osoby. A jednak nie przestaje kochać.
[...] Wokulski wymyka się ocenom, ponieważ jego życie wymyka się powszechnie przyjętym zasadom,
stereotypowym oczekiwaniom. Mimo udziału w powstaniu wariant patriotyczny upada. Wokulski nie jest
patriotą w XIX-wiecznym rozumieniu tego słowa. Tradycji powstańczej nie ceni, po swojemu pojmuje obo-
wiązki wobec ojczyzny. Mimo miłości do Izabeli, nie jest romantykiem: wobec uczuć zachowuje pewien
dystans. Nie jest również stuprocentowym, zdeklarowanym pozytywistą, ponieważ praca organiczna nie
zaspokaja jego ambicji, a powodzenie na niwie społecznej nie łagodzi ciągle odczuwanego dyskomfortu psy-
chicznego, który parę dziesiątków lat wcześniej nazywano „bólem istnienia”.
Bohater Prusa jest postacią nadto skomplikowaną, by pasowała doń jakaś formuła. Interpretacja ideolo-
giczna (romantyk? pozytywista? scjentysta?) nie wystarcza, ponieważ Prusa nie interesują idee, ale egzy-
stencja. Lalka jest pierwszą polską powieścią egzystencjalną. Przy czym autor nie zajmuje się egzystencją
wyosobnioną, ale fenomenem istnienia, które spełnia się w określonych warunkach społecznych, zawsze na
jakimś – mniej lub bardziej szczegółowo ukształtowanym tle.
[...] O pewnym typie trudności interpretacyjnych już pisaliśmy: ludzi nie poznajemy w sposób bezpośred-
ni, opinie o nich krążą, prostują się i zniekształcają. Ale jest także inny typ trudności: niewiele więcej wiemy
o nas samych. Mechanizm niepewności i zaskoczenia dotyczy także procesu introspekcji. Na skomplikowa-
ny obraz bohaterów Prusa składają się warstwy ich podświadomości, nieracjonalne popędy, skryte potrzeby,
sny, marzenia, uzurpacje, lęki i zahamowania. Lalka po raz pierwszy w literaturze polskiej wprowadza na
taką skalę elementy nowoczesnej psychologii, mówiąc bez przesady, psychologii prefreudowskiej.
Grażyna Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 1996, s. 86–90.
56 Czytanie ze zrozumieniem

1 Wymień dwa powody, które zadecydowały o początkowo nieprzychylnym odbiorze dzieła Prusa. 2 p.

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.......................................................................................................................

........................................................................................................................

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.......................................................................................................................

........................................................................................................................

2 Wyjaśnij, dlaczego obraz popowstaniowej Warszawy jest w powieści niepełny. 1 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

3 Wytłumacz, dlaczego badaczka wyraz normalnie opatrzyła cudzysłowem. 2 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

4 Określ stosunek Wokulskiego do Rosjan (akapit 4.). 1 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

5 Jak rozumiesz zacytowane w akapicie 6. słowa Józefa Bachórza: „Na rozum rzecz biorąc, 2 p.
Wokulski parę razy próbuje uporać się z panną Izabelą – i na rozum to jakby mu się udaje”?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

6 Na podstawie akapitu 7. omów trzy paradoksy w kreacji głównego bohatera Lalki. Na czym 3 p.
polega kontrowersyjność tej postaci?

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........................................................................................................................

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........................................................................................................................

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
........................................................................................................................
 Czytanie ze zrozumieniem 57

7 Korzystając z informacji zawartych w akapicie 8., napisz, na czym polega innowacyjność powieści. 1 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

8 Podaj, który aspekt egzystencji ludzkiej interesuje Prusa jako autora Lalki. 1 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

9 W jaki sposób Grażyna Borkowska nawiązuje kontakt z czytelnikiem swojego tekstu? 1 p.

Odpowiedz na podstawie akapitu 9.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

10 Co sprawia, że bohaterowie stworzeni przez Prusa są skomplikowani i trudni do interpretacji? 2 p.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

11 Wskaż nurt psychologii, którego osiągnięcia powieściopisarz antycypuje w Lalce. Jakim 2 p.

terminem autorka określa psychologię Prusa?

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

12 Na podstawie całego artykułu opisz wyzwania interpretacyjne, z którymi musi się zmierzyć 2 p.
czytelnik powieści.

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................